Komunikazio-Sistema handigarriak eta alternatiboak

Liburu honetan proposatzen diren jarduerak/ariketak lanerako koaderno batean egin behar dira eta ez liburuan.

Komunikazio-sistema handigarriak eta alternatiboak Debekatuta dago, legean aurreikusitako salbuespenez izan ezik, jabetza intelektualaren titularren baimenik izan gabe, obra hau edozein modutan erreproduzitzea, banatzea, komunikatzea eta aldatzea. Aipatutako eskubideen urraketak jabetza intelektualaren kontrako delitua eragin lezake (Zigor Kodeko 270. artikulua eta hurrengoak). Erreprografia Eskubideen Espainiako Zentroa (www.cedro.org) arduratzen da aipatutako eskubideak errespeta daitezen. © 2015, Rosa María Olivares Mateos, María José Esteva Buján, Mar Gómez Breso, Jessica Redondo Sedano © 2015, ALTAMAR, SA Medes k., 8-10. 08023 (Bartzelona) ISBN: 978-84-15309-96-3 Lege-gordailua: B 6.549 2015 Azalaren diseinua: Oriol Miró Genovart Azaleko argazkia: Efren Zúñiga Barruko diseinuak: Oriol Miró Genovart Argazkiak: Bigstockphoto, istockphoto, María José Esteva, Mar Gómez, Rosa Mª Olivares, Jessica Redondo eta Fondo Altamar Irudiak: Marta Freixas Maketazioa: Eximpre S.L. Hemen inprimatua: Arlequin et Pierrot

Espainian inprimatua – Printed in Spain

Aurkezpena

Komunikazio alternatiboaren eta handigarriaren arloan zenbait liburu argitaratu ondoren, KOMUNIKAZIO-SISTEMA HANDIGARRIAK ETA ALTERNATIBOAK moduluari dagokion liburua aurkezten dugu orain integrazio sozialeko goi-mailako heziketa-ziklorako. Liburu honek, aurrekoek bezalaxe, moduluaren edukiak hurbildu nahi dizkie ikasleei modu zehatz eta xumean eta,etabatez ere, komunikazio-estrategiak, baliabide materialak, sostengurako produktuak komunikazio-sistemak beregana ditzaten lagundu nahi die, gero haiek aplika ditzaten komunikazio-patologiak dituzten pertsonen premia-egoeretan, haien burujabetasun pertsonala eta integratzaileari dagozkion esparruetako eragin-truke sozialak mesedetzeko xedez. Beraz, bai modulua irakasteaz arduratzen diren irakasleak eta bai ikasleak adoretu nahi ditugu ikasketa-zerbitzu metodologiaren arabera azaldutako edukiak aplika ditzaten, horrela, ekarpen bakana egingo baitiete, hala komunikazio-premiak dituzten pertsonei, nola moduluan parte hartzen duten ikasleei, esperientzia esanguratsua eta aberasgarria izango den neurrian. Hezkuntza-curriculumaren harira, bost unitate didaktikotan antolatu dugu liburua: u 1.

UNITATE DIDAKTIKOAN komunikazioarekin eta hizkuntzarekin zerikusia duten alderdiak tratatuko dira, oro har, komunikazioan eragina duten nahasmendu nagusiei arreta jarririk.

u 2.

UNITATE DIDAKTIKOAREN ardatza, berriz, mendekotasun-egoeran dauden pertsonen komunikazio-zailtasunak eta haiek arintzeko estrategiak dira.

u 3.

UNITATE DIDAKTIKOA , oso-osorik, lagundutako komunikazio-sistemei eskainia dago, eta gehien erabiltzen diren zeinu-kodeetan eta euskarri ohikoenetan sakontzen da.

u 4. UNITATE DIDAKTIKOAN lantzen den gaia laguntza gabeko komunikazio-sistemen azterketa

da, keinu-hizkuntzarena, bereziki. u Amaitzeko,

5. UNITATE DIDAKTIKOAREN helburua estrategia baliagarriak eskaintzea da komunikazio-sistemak txertatzeko eta jarraipena egiteko.

Liburu berri honen helburuari dagokionez, komeni da nabarmentzea, alde batetik, hezkuntzalege berrira eta hari dagokion curriculumera egokitu izana eta, bestetik, gizarte-mailan gertatu den aldaketa islatzeko premia, bai hiztegi integratzaileago bat agertu delako, eta bai teknologia berrien bilakaeragatik, komunikaziorako aplikazio eta sostengu-tresna berriak ekarri baitituzte. Aurrerapen horiek guztiek abantaila asko sortuko dituzte etorkizuneko integratzaileen zereginetan, esku-hartu beharreko pertsonen beharrizanei erantzun adierazgarriak emateko zoria izango baitute. Egileok ez genuke aurkezpen hau amaitu nahi ikasleek egindako ekarpenengatik eskerrak eman gabe, parte-hartze gero eta handiagoko metodologien bilakaeran aurrera egiten lagundu baitigute; eskerrak, orobat, familiei, erabiltzaileei eta lankide izan ditugun profesionalei eta erakundeei. Egileak

Aurkibidea

1. unitate didaktikoa

2.4.3 Elkarrizketarako trebetasunak . . . . . . . 2.4.4 Ent zute aktiboa eta enpatia. . . . . . . . . .

46 47

Hizkuntza eta komunikazioa . . . . . . . . . . . . . . . .

6

1.1 Giza komunikazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

1.2 Hizkuntza . .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. . 1.2.1 H izkuntzaren funtzioak . . . . . . . . . . . . .

8 8

1.2.2 Hizkuntzaren garapena . . . . . . . . . . . . . 1.3 Hizkuntzaz jabetzeko oinarriak . . . . . . . . . . . . 1.3.1 Hizkuntzaren oinarri anatomikoak eta funtzionalak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.2 Hizkuntzaz jabetzeko baldintzak.. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .

10 12

16

2.5.2 Ikusteko desgaitasuna duten pertsonekin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 2.5.3 Gor-itsuekin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 2.5.4 Hizketarako zailtasunak dituzten pertsonekin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 2.5.5 Adimen-desgaitasuna duten pertsonekin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

1.4 Hizkuntzaren osagaiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4.1 Hizkuntza-azterketaren mailak . . . . . . . 1.4.2 Hizkuntzaren artikulazioa . . . . . . . . . . .

16 17 18

2.5.6 Narriadura kognitiboa duten pertsonekin 51 2.5.7 Af asia duten pertsonekin. . . . . . . . . . . . 52

1.5 Hizkuntzaren eta komunikazioaren nahasmenduak 19 1.5.1 Nahasmenduaren ezaugarriak . . . . . . . 20 1.5.2 Nahasmenduak harreran, sarreran edo inputean ... ... ... ... ... ... ... ... . 21

2.6 Komunikazio-sistema handigarriak eta alternatiboak (KSHA) . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 2.6.1 KSHAen sailkapen-ardatzak. . . . . . . . . . 54 2.6.2 Zein kolektibori zuzentzen zaizkien KSHAk. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 5 5

12

1.5.3 Nahasmenduak igortzean, irteeran edo outputean.... ... ... ... ... ... ... .. 2 3 1.5.4 Hizkuntzaren prozesamenduko nahasmenduak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 1.5.5 Nahasmendu sistemikoak

2.5 Berariazko estrategiak kolektibo desberdinentzat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 2.5.1 Entzuteko desgaitasuna duten pertsonekin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

2.7 Es ku-hartzea: lehenik pertsona. . . . . . . . . . . . Ariketak .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

56 57

Jarduerak... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

58

Ariketak .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

33


Jarduerak... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

35

Laguntzarik gabeko komunikazio-sistemak. . . .

60

3.1 Laguntzarik gabeko KSHAk . . . . . . . . . . . . . . . 61 3.1.1 Laguntzarik gabeko hainbat KSHA . . . . 61 3.1.2 KSHA jakin bat hautatzeko baldintzak.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. . 62

2. unitate didaktikoa Mendekotasun-egoeran dauden pertsonekiko komunikazioa............................. 38 2.1 Komunikazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1 Komunikazio-prozesua. . . . . . . . . . . . . . 2.1.2 Komunikazio-intentzionalitatea eta atzeraelikadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39 39

2.2 Mezuen elaborazioa eta igorpena. . . . . . . . . . 2.2.1 Komunikazioaren hitzezko osagaiak . .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. . 2.2.2 Komunikazioaren hitzik gabeko osagaiak . .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .

42

41

42 42

2.3 Hizkuntzan zailtasunak dituzten pertsonekiko komunikazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2.4 Komunikazio-estrategia konbentzionalak. . . . 45 2.4.1 Hitzezko hizkuntzaren maneiua . . . . . . 45 2.4.2 Hitzik gabeko komunikazioestrategiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

3.2 Alfabeto daktilologikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63

3.3 Zeinu-hizkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 3.3.1 Zeinu-hizkuntzaren gramatika. . . . . . . . 64 3.3.2 Zeinu-hizkuntzaren oinarrizko hiztegia.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 68 3.3.3 Esaldiak eratzen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 3.3.4 Aurkezpenak eta elkarrizketa . . . . . . . . 70 3.4 Ahozko metodoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 3.4.1 Hondar-entzumena berreskuratzea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 3.4.2 Ezpain-aurpegi irakurketa . . . . . . . . . . . 73 3.4.3 Hitz osatua edo Cued Speech ............ .......... 74 3.5 Metodo bimodala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1 Sistema bimodalaren ezaugarriak. . . . .

76 76

3.5.2 Hizku ntza bimodalaren erabilerak . . . . 77 3.5.3 Erabateko komunikazioaHizkera zeinatua programa . . . . . . . . . . 78 3.5.4 M akaton zeinu-sistema . . . . . . . . . . . . . 80 3.6 Elebitasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

81

3.7 KSHA gor-itsuentzat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 3.7.1 Esku-hartzea hizketan ikasi aurreko gor-itsuekin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 3.7.2 Esku-hartzea hizketan ikasi osteko gor-itsuekin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Ariketak .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

87

Jarduerak... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

88

4.7.1 Eguneroko baliabideen erabilera . . . . .

117

4.7.2 Erabakiak sistemaren diseinuan . . . . . .

119

4.7.3 Ir akaste-ikaste estrategiak . . . . . . . . . .

121

Ariketak .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

122

Jarduerak... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 124

5. unitate didaktikoa Esku hartzeko eta jarraipenerako estrategiak. . 126 5.1 KSHA baten ezarketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 5.1.1 KSHA baten ezarketako prozesuak. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. . 127


5.1.2 Profesionalen esku-hartzea. . . . . . . . . . 128

Lagundutako komunikazio-sistemak. . . . . . . . . .

90

4.1 Lagundutako komunikazio-sistemak. . . . . . . . 4.1.1 Lagundutako komunikazio-sistemen erabiltzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.2 Lagundutako komunikazio-sistema baten elementuak . . . . . . . . . . . . . . . . .

91

5.2.1 Informazioa lortzeko

91

5.2.2 Lortu beharreko informazioa . . . . . . . . 129

92

estrategiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

4.2 Euskarri fisikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1 Oinarrizko euskarriak. . . . . . . . . . . . . . .

92 92

5.3 Informazioaren azterketa eta diagnostikoa . . 136

5.2 I nformazioaren bilketa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 tresnak . . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. . 128 5.2.3 Informazioa lortzeko

4.2.2 Komunikaziorako taulak. . . . . . . . . . . . . 93 4.2.3 Komunikagailuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 4.2.4 Ordenagailuak, tabletak eta telefonoak 98 4.2.5 Sarbidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 4.2.6 Z einu-kodeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

5.4 KSHAren hautaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 5.4.1 KSHAren hautaketarako

4.3 KSP (Komunikaziorako Sinbolo Piktografikoak) sistema .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 101 4.3.1 K SP sinboloak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 4.3.2 Sinboloen banaketa euskarrian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 4.3.3 Erabiltzeko baldintzak . . . . . . . . . . . . . . 104

5.5 KSHAren ezarpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

4.4 Arasaac sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 4.4.1 A rasaac zeinuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 4.4.2 Arasaac-en beste baliabide batzuk . . . . 106

5.5.3 Hizkuntza-aurreko komunikazioa duten

4.5 Bliss sistema. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 4.5.1 Bliss sistemaren gramatika . . . . . . . . . . 108 4.5.2 Bliss sistemaren erabilera . . . . . . . . . . . 112

5.6 Ebaluazioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 50

4.6 Komunikaziorako beste sistema grafiko batzuk .......... ............ ........... .. 113 4.6.1 Id azkera ortografikoa . . . . . . . . . . . . . . 113 4.6.2 PIC sistema. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 4.6.3 Premack sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 4.6.4 Rebus sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 4.6.5 Minspeak hizkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . 115 4.6.6 PECS sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 4.7 Sistema ezartzeko jarraibideak. . . . . . . . . . . .

117

gogoetak . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. . 137 5.4.2 Erabakiak KSHA konfiguratzeko orduan.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 138

5.5.1 Estrategia orokorrak zeinuen irakaskuntzarako . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 5.5.2 Nolabaiteko hizkuntza-maila duten pertsonentzako estrategiak. . . . . . . . . . 141 pertsonentzako estrategiak. . . . . . . . . . 143 5.5.4 Ingurunera zuzendutako estrategiak . . 148

5.6.1 Nola egin ebaluaziorako jarraibide bat? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 5.6.2 Esku-hartzea

ebaluazioa...

... ... ..

151

5.7 Jarraipena.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 5.7.1 Jarraipena, ondoan egotea . . . . . . . . . . 153 5.7.2 Komunikazio-premietara egokitzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Ariketak .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

155

Jarduerak... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 156

Bibliografia eta webgrafia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

Hizkuntza eta komunikazioa

1.1 Giza komunikazioa Komunikazio

terminoa latinezko communis hitzetik dator zeinak komuna esan nahi baitu, eta hortik datoz komunitate eta komunikazio hitzak. Ikusten den bezala, oso harreman estuak daude bi kontzeptu horien artean, izan ere, «komunitatean bizi» bagara «komunikazioa» dagoelako da. Komunikatzea zera da, hautematea, entzutea, ikustea, begiratzea, ukitzea, dastatzea, usaintzea, sentitzea, dardar egitea abar. Ekintza horiek guztiak geurekin ditugueta jaiotzen garenetik eta ingurunearekin eragin-trukean aritzea ahalbidetzen digute. Komunikazioa, horrela definituta, animalien erreinu guztian gertatzen den zerbait da. (1.1 DOK.) Gizakia izan da komunikatzeko modu sofistikatuenak garatu dituena, izan ere, antzinaantzinatik asmatu izan ditu informazioa trukatzeko hainbat era: ke-seinaleak, danbor-soinuak, mimika, margolanak eta abar.

Komunikazio-prozesuan informazio-truke bat dago, hainbat bitartekoren bidez gauza daitekeena: soinuak, mimika, keinuak, aurpegiadierazpena, grafismoak, sinboloak eta abar, baina gizakien artean komunikatzeko mekanismo garrantzitsuena eta bereziena hizketa da. Hizketa gure artean komunikatzeko egunero erabiltzen dugun adierazpen-bitartekoa da; hala ere, badira pertsonak, hainbat arrazoi direla kausa, hitz egin ezin dutenak edo zailtasun handiz mintzatzen direnak. Kasu horietan, garrantzitsua izango da komunikatzeko sistema handigarri edo alternatibo baten (KSHA) ezarketa baloratzea. Liburu honen helburu nagusia, hain zuzen ere, KSHA baten ezarketa-prozesua aurrera eramaten eta hura erabiltzen duten pertsonekin komunikatzen ikastea da; hala ere, KSHAei ekin aurretik ezinbestekoa izango zaigu hizkuntzaren oinarrietan (unitate didaktiko honetan ikusiko ditugu) eta komunikazio-prozesuetan (hurrengo unitate didaktikoan) sakontzea.

Aldaketa-prozesu mailakatu eta etengabeko horretan, gizakia pentsatzera, hitz egitera eta idaztera iritsi da, eta prozesuan aurrera egin du, forma gero eta landuagoetara heldu arte. Gaur egun, elkarrengandik oso urrun adibidez, dauden posible hainbatdapertsonaren artean berehala komunikatzea, baita planetako hainbat gunetan edo kanpoko espazioan egonda ere. Hitz gutxitan esanda, pertsonak komunitatean bizi gara eta, hortaz, inguruko ingurunearekin komunikatzeko oinarrizko premia dugu.

Giza komunikazioa, azken batean, ideiak, pentsamenduak, desirak, emozioak eta, oro har, zeinahi motatako informazioa partekatzea da.

1.1. irudia Gizakien arteko komunikazioaren ezaugarri espezifikoena hizketa da.

1.1 dokumentua. Komunikatzeko era desberdinak animalietan Animalia guztiek erabiltzen dituzte zenbait kode beren artean komunikatzeko. Erleek, esate baterako, dantza kodetuen bidez adierazten diete beste erleei loreak daudela. Zenbait motatako igelek kolore aposematikoak erakusten dituzte (azalean pozoia dutela adierazten duen kolore-konbinazio bat); horrela, animalia harrapariei abisatzen diete hurbildu ez daitezen eta, era horretan, beren burua babestea eta inork ez jatea lortzen dute. Ugaztunek komunikatzeko era konplexuagoak eta askotarikoak dituzte. Txakur batek, adibidez, soinu desberdinak egiten ditu hainbat egoera adierazteko –beldurra, amorrua, oinazea eta abar–, gainera, bere gorputza erabiltzen du emozioak adierazteko: isatsa astintzen du pozik dagoenean edo betortzak erakusten ditu bere lurraldea defendatzen duenean. Eskala filogenetikoan gora egin ahala, komunikazio hori gero eta elaboratuagoa da. Hainbat azterlan etologikok frogatu dute zenbait animaliak –esate baterako, tximino berdeek (Cercopithecus aethiops)– hiru soinu desberdin egiten dituztela batzuek besteei hiru animalia arriskutsuren presentzia salatzeko: lehoinabarra, arranoa edo sugea.

Hortaz, hizkuntzaz ari bagara, nahitaez, zeinuak, kodeak, sinboloak, esanahiak, pentsamendua, komunitatea, komunikazioa, idazketa eta abar aipatu behar dira. Hurrengo orrialdeetan ikusiko dugu nola erlazionatzen diren termino horiek guztiak.

1.2 Hizkuntza Hizkuntza definitzea ez da eginkizun erraza, zehaztasun faltan erori edo funtsezko alderdiak esan gabe utzi nahi ez badira. Gainera, antzekotasun handia dute beren artean zuzeneko harremana duten zenbait terminok: hizkuntza, mintzaira eta hizketa. Ikus ditzagun berorien arteko desberdintasunak:

1.2.1 Hizkuntzaren funtzioak Hizkuntzak oinarrizko bi funtzio betetzen ditu: bata komunikatzea (mezuak sortu eta igortzearekin du zerikusia) eta bestea sinbolikoa

u Hizkuntza. Gizakiak pentsatzen duenari eta

partekatu nahi duenari esanahia emateko erabiltzen duen sinboliko eta egituratua da. Esan zeinu-kode genezake hizkuntza bat eta bera dela gizaki guztien artean. (1.2 dok.)

(pentsatzeko prozesuei lotua).

Komunikazio-funtzioa

u Mintzaira. Ahozko eta idatzizko zeinu-sistema

Mezuak trukatzea da hizkuntzaren adierazteko modurik bistakoena eta hortik ondorioztatzen da hizkuntzaren komunikazio-funtzioa.

hori hizkuntza-komunitate batera mugatzen denean da mintzaira. Horrela dauzkagu gaztelania edo espainiera, frantsesa, italiera eta abar.

u Mezua fonazio-organoekin eta borondatez

sortutako soinuen bitartez igortzen bada, hizketa edo ahozko hizkuntza erabiltzen ari gara.

u Hizketa. Mintzaira momentu eta egoera jakin

batean gauzatzen denean bihurtzen da hizketa. Zentzu horretan, hizketa hizkuntzaren egikaritzea da, fisikoki eta subjektiboki beha daitekeena.

u Aitzitik,

zeinu-sekuentzia euskarri batean irudikatuta eta grafikoki kodifikatuta baldin badago, hizkuntza idatzia ari gara erabiltzen.

Mintzaira jakin batek erabiltzen duen zeinusistemaren irudikapen grafikoari idazketa esaten zaio.

Edonola ere, hizkuntzak komunikatzeko funtzioa beteko badu, jada esan dugun bezala, beren artean komunikatzen diren pertsonek, komunikatzeko intentzioa edukitzeaz gainera, mintzaira edo zeinu-kode berbera erabili beharko dute.

Puntu honetara iritsita hizkuntza doitasun handiagoz definitzeko moduan gaude.

Hizkuntza norberaren esperientzia indibiduala eta soziala sistema sinboliko komun batera lekualdatzea eta, horrela, barnekoa adierazgarri bihurtzea ahalbidetzen duen giza ahalmena da.

Lortu nahi den helburuaren arabera, hizkuntzaren komunikazio-funtzioak hainbat azpifuntzio har ditzake:

1.2 dokumentua. Noam Chomsky eta LADa Noam Chomsky (1928) AEBtako hizkuntzalari, irakasle eta aktibista politiko bat da. Pennsylvaniako Unibertsitatean lizentziatu zen. Berak sortu zuen gramatika sortzaile eraldatzailea, zeina hizkuntza-

uniformetasuna. GU horrek ahalbidetzen die haurrei inguruneko hizkuntza aztertzea eta haren gramatikara heltzea, Chomskyk LAD (Language Acquisition Device) deitzen dion hizkuntzaz

azterketak egiteko sistema berri hizkuntzalaritza errotik irauli duena.

jabetzeko gailuari esker. LAD delakoa, beraz, gizakiak soilik lukeen ahalmen bat litzateke, hizkuntzaren hainbat lege unibertsal biltzen dituena (izenaren eta aditzaren arteko aldea, maila fonologikoa eta semantikoa bereiztea eta abar) eta pertsona bakoitzari bere hizkuntza propioa (euskara, ingelesa, txinera eta abar) garatzea ahalbidetzen diona.

bat

baita,

Chomskyk irizten dio hizkuntza gizakiaren sortzetiko ahalmen baten ondorio dela. Hori frogatzeko argudiatzen du haurrek ezin dutela gramatika eraiki jasotzen dituzten input-etatik soilik abiatuta, input horiek oso txiroak, mugatuak eta osatu gabeak baitira (adibidez, aldez aurretik entzun ez dituzten esaldi berriak esateko gai dira). Horregatik esaten du sortzetiko ezagutza batzuk dituztela eta horiei esker, gauza direla hizkuntza-gaitasunak garatzeko bizkor, uniformetasunez eta ia okerrik egin gabe. Jaiotzetiko ezagutza horri gramatika unibertsala (GU) deitu zaio eta uste da giza hizkuntza guztien oinarrian dauden hainbat printzipioz eta kategoriaz eratuta dagoela. Horrek justifikatuko luke guztien

Laburbildurik, korronte horrek planteatzen du hizkuntza-mailako lege unibertsal batzuk existitzen direla ezaugarri soilik linguistikoak dituztenak, eta ez kognitiboak, zeren eta hizkuntza-ahalmena, psikologikoa izan arren, ezagutzatik independentea dela aldezten baitute, eta bere printzipio eta arau propioak dituela.

u Funtzio

instrumentala edo pertsonak erabiltzen duen baliabidea besteei eskatzeko edo erreklamatzeko.

u Pertsonen

arteko

portaeraren

funtzio

arautzailea, aginduz edo galdatuz. u Eragin-truke funtzioa, besteekin harremanak

izateko. u Funtzio

pertsonala, nork bere burua baieztatzeko eta lehentasunak eta gustuak adierazteko.

u Funtzio heuristikoa, interesekoa den guztiari

buruz galdetzeko. u Irudimen-funtzioa, sortzeko edo jostatzeko. u Informazio-funtzioa, zer nahi den gainerako

pertsonei azaltzeko, kontatzeko adierazteko baliabide gisa.

edo

Funtzio sinbolikoa Hizkuntza da pentsamenduak adierazteko bitartekoa, hau da, hitz egin edo mezu bat idatzi aurretik, pentsatu beharra daukagu. Ideiak eta objektu errealak haiek irudikatzen dituzten sinboloekin lotzeko, oinarrizkoa da gutxieneko abstrakzio-maila batera iristea.

Funtzio sinbolikoa, hain zuzen, sinboloak erabiltzeko eta haiekin zerbait irudikatzeko ahalmena da. Garuneko funtzio horrek ahalbidetzen dio gizakiari adierazlea (zeinu-sistema, adibidez: irudi bat, hitz bat eta abar) esanahiarekin lotzea (irudikatzen ari den harekin, alegia). Esate baterako, sardexka baten irudia ikusten dugu autopistako seinale batean, eta gai gara pentsatzeko jatetxe bat dagoela urruti gabe.

Piaget-en arabera, funtzio sinbolikoa zerbait («esanahi» bat edozein: objektu bat, gertaera bat, kontzeptu-eskema bat eta abar) irudikatu ahal izatea da irudikapen horretarako soilik balio duen «adierazle» berezi baten bitartez. Funtzio sinboliko horrek agerian uzten du pentsamenduaren eta hizkuntzaren arteko lotura trinkoa, oso estu erlazionatutako prozesuak baitira. Hizkuntza funtsezkoa da funtzio sinbolikoa garatuko bada, pentsamenduaren antolakuntzan parte hartzen baitu, eta, era berean, pentsamenduak hizkuntzarekin eboluzionatzen du. Komunikazio-arazoak dituzten pertsonekin eskuhartuko duten profesional gisa, jakin beharra daukagu nola garatzen den funtzio sinbolikoa, horrela, ulermenetik jardun ahal izateko komunikazio-funtzio hori kaltetzen duen gaixotasun, nahasmendu edo alterazioren bat dagoenean. Asmo hori bera buruan dugula ikusiko dugu zer garrantzitsua den hizkuntza eskuratu ez duten haur txikietan komunikazio-sistemaren bat ezartzea, izan ere, komunikazioa ahalbidetzeaz gainera, beren pentsamendua egituratzen lagunduko baitie.

Hartu kontuan! Liburu honetan lehentasuna emango diogu, batez ere, hizkuntzaren komunikaziohelburuari, nahiz eta komunikazio-sistema alternatiboak ezartzeak, adin goiztiarretan batik bat, xede bikoitza duen: pentsamendua antolatzen laguntzea eta ingurunearekin komunikatu ahal izatea.

1.2. irudia Funtzio sinbolikoa ideiak eta benetako objektuak (esanahiak) beroriek irudikatzen dituzten sinboloekin (adierazleak) lotzea da.

1.2.2 Hizkuntzaren garapena Hizkuntzaren garapenari buruzko azterlan batzuek diote pentsamenduak eta hizkuntzak zeinek bere aldetik hasten dutela beren bidea, harik eta, bigarren urte inguruan, funtzio sinbolikoa agertzen den arte; haurrak, jaiotzean, ez baitu oraindik irudikatzeko ahalmen hori. Hizkuntzaren eta pentsamenduaren ibilbideek bat egiten duten puntu horretan, beraz –haurrak bi urte inguru dituenean–, esan daiteke pentsamendua hitzezkoa egiten dela eta hizkuntza arrazoizkoa. Eta, hain zuzen ere, une horretan gertatuko da haurtzaroan hizkuntzaren garapenak dituen bi etapa handien arteko inflexio-puntua, alegia, hizkuntza-aurreko fasetik hizkuntza-fasera igarotzen den unea.

Hizkuntza-aurreko fasea Hizkuntza-aurreko fasea jaiotzarekin hasten da eta lehenengo hitzak esaten hasten den momentura arte irauten du. Haurrak hizkuntzaren zeinuak erabiltzen hasi baino lehen ere, gauza dira inguruan dituzten pertsonekin komunikatzeko, horregatik esaten da komunikatzeko gaitasuna lehenagokoa dela hizkuntza-gaitasuna baino. Hizkuntza-aurreko fase hori zentzu-mugimendu adimenaren aldiari dagokio, non haurtxoak bere fonazio-organoekin jolas egiten baitu, gihar-, dardaraeta entzumen-sentsazioak esperimentatuz. Izaera orokorreko soinuak igortzen ditu, hizkuntzaren alderdi prosodikoekin lotura dutenak, ahotsarekin eta intonazioarekin, batik bat.

1.3. irudia Bi urtera arte, komunikazioa zentzumen- eta mugimendu-ekintzen bitartez gauzatzen da.

Ariketa fonetikoak praktikatzea gustatzen zaio, zezelkatzeak eta bokalizazioak, inolako intentziorik gabe, mugimenduaren plazer hutsagatik (ahots-korden ariketa horiek haur guztiek egiten dituzte, baita gorreria dutenek ere), eta inguruko soinuen eta hitzen kontzientzia hartuz joaten da. Pixkanaka, bere ariketei intentzioa eta imitazioa gehitzearekin, bokalizazio eta intonazio gero eta doiagoak egiten ditu eta hobera egiten du bai ulermenean eta bai eragin-trukean. Urtebetetik aurrera, eboluzionatu ahala, igorpen luzeagoak eta soinu-sekuentzia konplexuagoak eta landuagoak ekoizten ditu, oraindik esanahi gabeak, baina komunikatzeko intentzio nabarmenarekin. Fase hori lehenengo hitz errealak esatearen aldiari gainjarri ohi zaio.

Hizkuntza-fasea Hizkuntza-fasea mutikoa edo neskatoa bere lehen hitzak esateko gauza denean hasten da, nahiz eta 18-24 hilabetera arte ez zaion benetan hasiera emango ahozko etapari. Fase hori bat dator operazio aurreko adimena deitzen zaion aldiarekin. Estadio horrek aldaketa kualitatiboa dakar pentsamenduaren antolakuntzan, zuzenean hautemangarriak ez diren objektuak edo gertaerak irudikatzea ahalbidetzen dioten zenbait sinbolo ulertzen eta erabiltzen hasten baita, sinboloen edo zeinu berezien bitartez haiek gogora ekarriz. Une bereziki garrantzizkoa da, halaber, hizkuntzarentzat, hortik aurrera hasten baita etapa berri oso aberats bat hizkuntza-osagaiak

1.4. irudia Bi urtetik aurrera, funtzio sinbolikoa abian jartzen dela irizten zaio.

(ahoskera, intonazioa, esanahia, egiturak, erabilera eta abar) bereganatzeari eta integratzeari dagokionez. Ikus ditzagun bilakaera horretako zenbait zedarri: u Hamabost hilabete inguru dituenean, esanahi

propioa duten lehen hitzak ebakitzen hasten da. Lehen hitz horiek holoesaldiak edo esaldi oso baten zentzua duten hitzak dira. Adibidez neskato batek «ogia» dioenean, izatez «nik ogia nahi dut» esan nahi du. u 18-24

hilabete dituenean agertzen da hizkuntza telegrafikoa edo bi hitzen konbinazioa, adibidez, «pate gehiago» dioenean esan nahi du «pastel gehiago ematea nahi dut».

u 18 hilabetetik 30 hilabetera bitarte, hitza eta

keinua erabiliz eskatzen ditu gauzak. Izenordain pertsonalak eta posesiboak erabiltzen hasten da (ni, nire, nirea, zu eta abar). Egundoko abiaduran hazten da, fase horretan, hitz berrien ulermena eta haurraren hiztegia, eta gauza da bi, hiru edo hitz gehiago kateatzen dituen enuntziatuak ekoizteko. u Hiru urterekin, modulatzen ditu jada hitzak,

hiztegi zabala du eta bere ohiko zirkulukoak ez diren pertsonek ere ulertzen diote. Funtzio gramatikal gehiago erabiltzen ditu eta orainaldiko jarduerak eta esperientziak deskriba ditzake.

iraganeko

u Laugarren urtetik aurrera hizkuntzaren maila

desberdinak bereganatu ditu eta gai da hizkuntza gaitasunez erabiltzeko. Haurraren

hizkuntza nahikoa egituratua dagoen arren eta hitz kopuru aipagarria ulertzen badu ere, oraindik hasi-masikoa eta osatu gabea da, hala lexikoaren hedaduran nola gramatikaren erabilera zuzenean. Adin horretan, hizkuntza eta pentsamendua oso elkarri lotuak daude, haurrak pentsamenduaren tresna gisa erabiltzen baititu hitzak eta hitzezko ekintza hasita dago jada ekintza bera ordezten. Hizkuntzaren bitartez, bere gaitasun logikoa adierazten du eta espazioari eta denborari dagozkionditu. zenbati nozio ekintzaren bidez bereganatzen u 7-8 urtetik aurrera, beste fase batera igarotzen

da haurra, hau da, operazio-pentsamendu zehatza fasera. Estadio horretan, haurrak egozentrismotik irteten dira eta horrek pentsamolde objektiboagoa edukitzea eta logika handiagoz arrazoitzea ahalbidetzen die. Hala, hizkuntzak bide ematen die gauzak norberarena ez den perspektiba batetik ikusteko trebetasuna garatzeko. u 11-12 urtetik aurrera, beste aldi batera sartzen

da umea, zeinari operazio-pentsamendu formala deitzen zaion. Fase horretan, pentsamendu abstraktua garatzen da, beha daitezkeen egitateei lotuta dagoena, baizik eta abstrakzioak egiteko etaezarazoak ebazteko ahalmenari. Hizkuntza bereganatua du jada, hala ere, eboluzioak aurrera egingo du hitz berriez jabetzen den neurrian eta haien erabilera egokia ikasiz joan ahala.

1.3 dokumentua. Esku-hartze gomendioak haurtzaroan 1. Hitz egin neskatoari edo mutikoari ahal bezain sarri; horretarako, gustukoak dituen jarduerak baliatu behar dira, bere jolasetan parte hartu, ipuinetan, jarduera plastikoetan eta abar. 2. Egin jarduerak elkarrekin, partekatu espazio bat, bilatu testuinguru bat elkarrekin jolas egiteko, jostailuak jaso eta ordenatu eta abar. Garrantzitsua da kontuan izatea egitekoaren xedea egitekoa bera garatzea dela, hau da, elkarrekin zerbait egitea, eta ez ekintzaren emaitza. 3. Hitz egin iezaiozu bere hurbileko testuinguruan dituen egoera, objektu eta pertsonez. 4. egiten Estrategiak ezagutzea komunikazio-trukea mantendu ahal izateko . hartzen Itxaroteak erraztu du haurraren parte-hartze aktiboa: txanda errespetatzen eta iniziatiba ikasten du. 5. Argitasuna pertsona helduaren adierazpenean. Errepikatu behar den guztia, imitatu mutikoaren edo neskatoaren ekoizpenak eta gero esan norberarenak behar bezala. 6. Arautu haurraren portaera beharrezkoa den guztian. Momentu batzuetan haurrak, adibidez, berak nahi duen arropa jantzi nahi izaten du, aitak edo amak ipini dionaren ordez; une horretan hitzezko aginduak eta beroriek justifikatzeko informazioa emango da. 7. Gehiagotan eskatu behar zaio informazioa, zerbait egiteko baino, horrela, haurrak hizkuntza erabiltzea akuilatzen baita. 8. Gogoratu haurrarekin batera jazotako gertaera jostagarriak onomatopeiak erabiliz eta iragana eta orainaldia erlazionatzen direla. 9. Pertsona helduek malguak izan behar dute txikien erantzunekin eta berorien ekimenak kontuan hartu behar dituzte komunikazio-trukea luzatzeko eta sustatzeko xedearekin.

u Zentzumenak, perfekzionatu egin baitira bai

pertsonaren kanpoko aldetik eta bai barruko aldetik datozen informazio desberdinak hautemateko kapaz izan zitezen.

1.3 Hizkuntzaz jabetzeko oinarriak

u Garuna, zeinak eremu espezifikoak garatu

baititu esandako informazio horiek jaso, prozesatu eta, hala, erantzun egokiak lantzeko.

Hizkuntza bat bereganatzea prozesu naturala da. Jaio den unetik, haurtxoak, inguruan dituen pertsonekin eragin-trukean egonik, hizketan eta besteekin ulertzen ikasiko du, bere komunitatearen hizkuntza-kodea erabiliz. Hori posible izango bada, gizakiak, bere bilakaeran osoan, hainbat egitura funtzional garatu ditu, eta horiek ahalbidetu diote, azken batean, ahozko hizkuntzaren bitartez doitasun handiz nahi duena adierazteko berezitasun bakan hori eskuratzea.

1.3.1 Hizkuntzaren oinarri anatomikoak eta funtzionalak

egitura eta aparatua, koordinazio guztiz doiak eta zehatzak garatu dituena, berorri esker baita posible erantzunak ematea bai ahotsa sortu eta igortzearen eta bai hizketa artikulatzearen bitartez.

Ondoren ikusiko dugu nola funtzionatzen duten hiru egitura horiek, hurrenez hurren betetzen baitituzte informazioa hartu edo jasotzeko funtzioa, berorren prozesamendua eta mezu berriaren elaborazioa eta erantzunaren ahozko adierazpena edo igorpena.

Mezuaren harrera

Hizkuntza-ahalmenak bilakaera-prozesu bat esperimentatu du gure arbasoen garaitik – primateak, artikulatu gabeko oihuak egiteko ahalmena zutenak– gaur egunera arte, hau da, arau morfosintaktikoen araberako gure hizkuntza artikulatura iritsi arte. Hizkuntzaren bilakaera hori posible izan da, hain zuzen, funtzio espezializatuak dituzten zenbait egitura anatomiko garatu ditugulako, atzeraelikatzearen bidez:

3. Hezurtxo-kateak leiho obaleraino hedatzen ditu dardarak, barne-belarriaren sarreraraino.

u Aho-fonazio

Mezua soinu forman doa airetik, eta belarriak hautematen du, alegia, aire-molekulen dardarak sartzen dira kanpo-belarritik eta talka egiten dute belarri-mintz edo tinpanoarekin; horrek dar-dar egiten du eta erdiko belarriaren hezurtxo-katea mugiarazten du. Dardara hori barne-belarrira heltzen da eta han, koklean kokaturik dauden hartzaile espezializatuek, uhin forman datozen dardarak nerbio-bulkada bihurtzen dituzte; gero, nerbiobulkadak garuneraino iritsiko dira entzumennerbiotik.

4. Leiho obaleko dardara barakuiluko endolinfara lekualdatzen da.

5. Endolinfako dardarak zelula ziliatuetara iristen dira eta nerbio-bulkada bihurtzen dira.

Ingudea

Mailua

Estribua Aparatu bestibularra

Belarri -hegala

Entzumen-nerbioa

6. Entzumen-nerbioaren bitartez bulkadak burmuinera transmititzen dira. Kanpoko entzunbidea

Tinpanoa edo belarri-mintza Koklea edo barakuilua

Belarri-hegalak soinu-uhinak hautematen ditu eta uhinek kanpoko entzunbidea zeharkatzen dute tinpanoa edo belarri-mintza aurkitu arte. 1.

1.5. irudia Entzute-prozesua.

2. Belarri-mintza mugitzen da eta erdiko belarriari transmititzen dizkio dardarak.

Informazioa prozesatzea eta mezua lantzea Nerbio-bulkadak garun-azalera iristen direnean, heldu den informazioa jaso eta prozesatu egiten da –deskodetu eta interpretatu–, eta erantzunmezua eraikitzen da. Hori egin daiteke garuna funtzio espezifikoez arduratzen diren hainbat eremutan zatikatua dagoelako. Ikusi ditugun prozesu horietan honako eremu hauek esku-hartzen dute: u Deskodetze-eremua

edo Wernickeren eremua. Eremu horretara heltzen dira nerbiobulkadak bertan deskodetuak izateko. Eremu horrek, entzumen-asoziazioko eremuekin batera, hitzen esanahia ulertzea xede duen unitate funtzionala eratzen du.

u Kodetze-eremua

haur batek lesio bat izango balu ezker hemisferioko hizkuntzaren eremuan, estimulazio egokiaren bitartez, funtzio hori prozesatzeko gai izango litzateke hemisferio sanoan. Garunaren plastikotasuna, ordea, murriztu egiten da hizkuntza lateralizatu ahala, eta adinarekin, jakina. Komunikazioa aurrera eramango bada, komunikazioan inplikatuta dauden garuneko eremu bakoitzak ongi funtzionatu behar du bere kabuz, eta eremu guztien arteko konexioek onik egon behar dute.

Erantzuna igortzea

edo Brocaren eremua. Hizkuntza kodetzeaz arduratzen den garuneko eremua da; hor sartzen da erantzun-mezuak asmatzeko, eraikitzeko eta lantzeko prozesu guztia, nerbio-bulkada modura.

Aho-fonazioko edo fono-artikulazioko sistemaren ardura da burmuinetik nerbiobulkada moduan jasotzen dituen mezuak eraldatzea eta soinu artikulatu (hitz) bihurtzea.

Esaldiak ulertzea eta beroriei erantzutea bi eremu horien arteko konexioari esker da posible.

Aho-fonazioko sistema gorputzeko hainbat aparatuk, organok eta egiturak osatzen dute:

Eremu nagusi horiek ez ezik, komunikazioprozesuan beste batzuek ere hartzen dute parte: eremu motorrak (mugimenduen arduradunak) edo hainbat funtzioren egoitza diren beste eremu

u Arnas aparatua; ezinbestekoa da kanpora

batzuk, hala nola analisia, sintesia, abstrakzioa, sinbolizazioa eta abar.

u Laringean kokatutako organo bibrakor bat:

Esku-hartze logopedikoen alorreko tekniketan, beharrezkoa da komunikazio-prozesuetan zuzenean eragiten duten funtsezko bi kontzeptu ezagutzea: u Dominantzia hemisferikoa. Garun-azala bi

hemisferioz osatua dago (eskuinekoa eta ezkerrekoa); garuneko dominantzia edo asimetria anatomikoaz eta funtzionalaz ari garenean, hemisferio bakoitzari dagokion informazioaren prozesamendu bereziaz ari gara. Burmuineko hemisferio bakoitzak jarduera desberdinak eta askotarikoak garatzen ditu funtzio espezializatuetan. Kontuan hartzen bada hizkuntza ezkerreko hemisferioan kokatua dagoela, ulertzen da hemisferio dominantea ezkerrekoa dela. u Garunaren plastikotasuna. Horrela deitzen

zaio nerbio-sistemak bere funtzioak berrantolatzeko eta aldatzeko duen ahalmenari, barneko eta kanpoko aldaketetara –baita galeretara ere– egokitzen delarik. Bestela esanda, espezializatzeko eta funtzio berriak egikaritzeko neuronek duten ahalmena da. Kontzeptu horiek hainbat kasu ulertzen laguntzen digute. Adibidez, hizketan oraindik ikasi ez duen

irtetean soinua sortzeko beharrezkoa den airea emango badigu. Birikek eta arnasbideek eratzen dute. ahots-kordak. Biriketatik egotzitako aireak talka egiten du ahots-kordekin, eta hor sortzen da soinua, aire-molekulek dardarazi egiten baitituzte ahots-kordak haiek zeharkatzean. (1.5 DOK.)

u Gorputzeko hainbat egitura: hortz-haginak,

ezpainak, ahosabai gogorra eta biguna, ahosabai-errezela eta mihia; horiek artikulatzen diren moduaren arabera, ahots-kordetan sortutako soinua hizketa bihurtuko da. (1.6 DOK.) u Soinuaren

erresonantzia-kaxa: barrunbeak, ahoa, faringea eta abar.

sudur-

Ahotsa zera da, biriken (aire-iturria edo hauspoa), ahots-korden (aire hori soinu-uhin bihurtzen dute), erresonantzia-kaxen eta artikulazioorganoen (hitzak sortzen dituzten soinuen anplifikadore eta artikulatzaile gisa) eragintrukearen eta koordinazioaren emaitza. Ekintza horien guztien koordinazioa nerbio-sistema zentralak egiten du. .

Hartu kontuan! Prozesu honek nola funtzionatzen duen, gutxi gorabehera, jakitea onuragarria izango da, ikusiko dugun bezala, hizkuntzaren nahasmenduen inplikazioak ezagutzeko, kaltetutako gunea kontuan hartuta.

1.4 dokumentua. Nerbio-zentroen eremu funtzionalak Nerbio-sistemak, jasotzen dituen estimuluak prozesatu eta interpretatu ondoren, erabakiak hartzearen funtzioa betetzen du gure organismoan. Bi egitura multzo funtzionalek osatzen dute: u

Batetik, nerbio-zentroak edo kontroleko zentroak daude, non informazioak jaso eta aginduak ematen diren. Zentro horiek dira burmuina, zerebeloa, entzefalo-enborra eta bizkarrezur-muina. Egitura horien multzo osoari nerbio-sistema zentrala esaten zaio.

u

Eremu prefontrala (Brodmannen 9., 10. eta 11. eremuak). Sistema linbikoarekin ere konektatua dago eta bulkadak igortzen ditu Brocaren eremura, erantzun konplexuak integratzeko eta diskurtsoari koherentzia emateko.

u

Bestetik,

u

Zirkunboluzio angeluarra (Brodmannen 39

organismo

guztian

zabaldurik

dagoen nerbio-sareperiferikoa miresgarri bat dago, nerbio-sistema deritzana. Nerbio horiek hartzaile espezializatuen estimuluak jasotzen dituzte eta nerbiozentroen aginduak transmititzen dizkiete organo efektoreei (giharrak, guruinak eta organoak).

eta 40. eremuak ). koloreen, Lobulu parietalean, ezagutzaren (gnosis), zenbakien, letren, fonema desberdinen esanahien eta abarren eremuak dira. u

Entzumen-harrerako eremu primarioa edo Wernickeren eremua (Brodmannen 41. eremua). Lobulu tenporalaren goiko partean dago kokatua. Gune horretan jasotzen dira barne-belarritik datozen entzumen-bulkadak. Hizketatik datozen soinuak espezifikoki bereizten dira eta informazioa interpretatu eta memorizatu egiten da. Gune horretako lesio batek hizkuntza –hala hitz egindakoa, nola idatzia– ulertzeko ezintasuna dakar, nahiz eta entzumena normala izan.

u

Entzumen-asoziazioko eremua (Brodmannen 42. eremua). Inguratu egiten du Wernickeren eremua eta bere funtzioa soinuak interpretatzea eta erlazionatzea da.

u

Brodmannen 22. eremua. Lobulu tenporalean kokatua dago eta iraganeko pertzepzioak, memoriari dagozkionak eta hitzezko oroitzapenak gogoratzeko ahalmena du.

u

Talamoa. Hizkuntzaren eremua osatzen duten garun-azaleko gune desberdinak koordinatzeko funtzioa betetzen du. Gune horretako lesio batek hitzak gogoz kontra errepikatzea eta objektuak izendatzeko zailtasuna eragin dezake.

Kortex edo garun-azalean elaboratzen dira erantzun konplexuenak, hala nola pentsamendua eta hizkuntza. Hainbat gune funtzionaletan antolatua dago. Honako hauek dira hizkuntzan esku-hartzen dutenak: u

Eremu motor primarioa (Brodmannen 4. eremua). Bekoki-lobuluan dago. Gune horretan sortzen da gorputzaren kontralboko erdiari dagozkion giharren mugikortasuna, laringeko, mihiko, ahoko, faringeko eta abarretako mugimenduak barne direla.

u

u

Eremu premotorra (Brodmannen 6. eremua). Eremu motor primarioa baino aurrerago dago kokatua. Bera arduratzen da automatizazioaz, nerbio-bulkada bakar batekin hainbat mugimendu desberdin eragin daitezke. Hizketaren eremu motorra edo Brocaren eremua (Brodmannen 44-45 eremuak). Hizkuntzaren –hau da, hizketa adierazkorraren– automatismoak gauzatzen ditu, adibidez, silabak kateatzea hitzak osatzeko. Gune horretako lesio batek hizketarako erraztasuna oztopatzen du. Eremu Eremu premotorra prefrontala

Eremu motor primarioa

Zentzumen-eremu primarioa Zentzumen-asoziazioko eremua Zentzumen -asoziazioko eremu somatikoa

Ikusmenasoziazioko eremua

Brocaren eremua, hizkuntzaren zentro motorra

Entzumen -asoziazioko eremua

Ikusmen -eremu primarioa Entzumen -eremu primarioa

Wernickeren eremua (hizkuntzaren zentzumeneremua)

1.5 dokumentua. Laringea, fonazioaren organoa Fonazioaren organoa eztarrian, laringean dago. Laringea hainbat kartilagoz osatutako organo bat da, barrutik hutsa. Bere barruko eraketan, gihar-toles mugikor batzuk daude, kartilagoetan txertatuta: ahots-kordak dira. Horiexek dira, hain zuzen, laringeari bere fonazio-funtzioa ematen diotenak. Funtzio hori egikarituko bada, beste bi gihar multzoren parte-hartzea beharrezkoa da: u

Kanpoko giharrak, laringea gora edo behera mugitzeaz arduratzen direnak.

u

Barruko giharrak, ahots-korden mugimenduaz arduratzen direnak; berorien luzera eta tonua aldatzen dute eta tartetik igarotzen den airea erregulatzen dute. Glotisaren hedadura aldatu egiten da eta horrela sortzen dira ahotsaren soinu desberdinak.

Laringearen fonazio-ekintza honela gertatzen da: trakeatik arnasbeheran datorren aireak ahotskordekin talka egiten du, haien artetik pasatzean, eta, horren ondorioz, ahots-kordetan dardara gertatzen da. Hitz egitean, ahots-kordak, gogorturik eta tenkaturik, erdiko lerrora hurbiltzen dira, eta elkartu egiten dira, glotisa ixten den bitartean; orduan, biriketatik bultzatutako airearen presioagatik ahotstolesak erdi-ireki egiten dira; berehalaxe, elastikotasun handia dutenez, itxi egiten dira berriro eta, era horretan, haien dardararen ondorioz, soinuak sortzen dira. Soinu horiek komeni den moduan anplifikatuko dira erresonantzia-barrunbeetan eta aho-fonazioko edo fono-artikulazioko aparatuaren (artikulazio-organoak) mugimenduen bidez modulatuko dira; horrela sortuko da giza ahotsa. Epiglotisa Ahotskordak

Toles bestibularrak

Epiglotisa

Mihia

Tiroide kartilagoa Krikoide kartilagoa

Trakea

Arnasketa

Fonazioa

Laringea Trakea

1.6 dokumentua. Artikulazioaren organoak Artikulazioa soinu desberdinak sortzeko organo batzuek eta besteek hartzen duten posizioagatik gertatzen da. Organo horiek erresonantzia-kaxaren funtzioa ere betetzen duen aho-barrunbean daude kokatuta eta honako hauek dira: hortz-haginak, ezpainak, ahosabai gogorra eta biguna, ahosabai-errezela eta mihia. Hizkuntzaren soinuen artikulazioan, hiru garezur-nerbiok hartzen dute parte: u

Trigeminoa (V. nerbio kraniala), zeinak ahoaren irekiera erregulatzen baitu, matrailezurraren mugimenduen bidez, fonemak artikulatu ahal izateko.

u

Aurpegi-nerbioa (VII. nerbio kraniala), zeinak ezpainen eta masailen forma aldatzen baitu fonema ezpainkariak eta bokalak ahoskatzeko.

u

Nerbio hipoglosoa (XII. nerbio kraniala), zeinak mihia mugiarazten baitu mihi-kontsonanteak eta bokalak ahoskatzeko.

1.3.2 Hizkuntzaz jabetzeko baldintzak Hizkuntzaz jabetzea prozesu naturala da; berorretan, hala ere, ikaskuntzaren erritmoa eta abiadura baldintzatzen duten zenbait mekanismok hartzen dute parte. Bereiziko ditugu barneko mekanismoak eta kanpokoak, norbanakoak berezkoak dituen edo ingurunearen emaitza diren kontuan hartuta.

Barneko mekanismoak Hizkuntzaren ikaskuntza ahalbidetzen duten pertsonaren berezko baldintzetako batzuk dira adimen-maila optimoaren jabe izatea eta behar adinako heldutasun fisiologikoa ukaitea.

ingurune naturalean, eta helduek haurrak animatzea beren imitazio-prozesuetan. u Zenbait eragin-truke prozesu. Eragin-trukea

edo interakzioa bi pertsona edo gehiagoren artean zerbait egitea da. Eragin-trukea ikasi egiten da, eta eraginak trukatzen ikasi ahala, hizketan ikasten da. Haurrak bere ingurunea menderatzeko prozesuan aurrera egin ahala, eskura dituen komunikaziobaliabide guztiak erabiltzen ditu erlazionatzeko, eta efektu biderkatzailea eragiten du: zenbat eta gehiago komunikatu eta pertsona gehiagorekin, emaitzak orduan eta hobeak izango dira. Estimulazio, imitazio eta eragin-truke prozesu horiek teknika bilakatuko dira hizkuntzaren funtzioa mesedetzeko esku-hartzeetan eta hizketa errehabilitatzean.

u Adimen-maila optimoa. Ahalmen intelektuala

paper garrantzitsua jokatzen duen faktorea da hizkuntzaz jabetzeko orduan, hizkuntzaren eta sinbolizazio-prozesuaren ikaskuntzan egiten den aurrerapen-erritmoa baldintzatzen baitu. Potentzial hori normala baino maila apalagokoa bada, hizkuntzaren ikaskuntzan motelago egingo da aurrera, eta baliteke ahozko adierazpenean eragina duten atzerapenak eta urritasunak erregistratzea. u Heldutasun fisiologikoa. Hizkuntza baldintza

normaletan ikasi eta garatu ahal izateko, beharrezkoa da komunikazio-ekintzan partaide diren sistema guztiak (zentzumen-sistema, nerbio-sistema eta aho-fonazioko sistema) garatuta eta funtzionamendu optimoan egotea.

1.4 Hizkuntzaren osagaiak Hizkuntza bat bereganatzea paradoxa bat da. Alde batetik, ikaskuntza erraza da, naturalki ikasten dena, baina, bestetik, ikasi beharreko osagaiak xehetasunez behatzen badira, ikaskuntza konplexua da, eta benetako buruhausteak ematen dizkie eskolako adinean dauden haur askori. Hizkuntza behar bezala ikasteko, beharrezkoa da honako hiru dimentsio hauek modu orekatuan ematea: u Edukia. Esanahiari egiten dio erreferentzia (zer

esaten den). u Forma. Hizkuntzaren kanpoko itxura da ( nola

esaten den). u Erabilera.

Kanpoko mekanismoak

Komunikatzeko orduan dagoen intentzioari egiten dio erreferentzia (zergatik esaten den).

Hizkuntzaren ikaskuntza, dena den, kanpoko elementuek ere baldintzatzen dute: garrantzi handikoa da ikaskuntza-prozesuak erraztuko dituen giro bat. Azpimarragarriak dira, besteak beste: u Estimulazio egokia. Haurtzaroan etengabe

jasotzen dira ikaskuntza mesedetu edo oztopa dezaketen estimuluak; horregatik, hizkuntzaz jabetzeko prozesuan, beharrezkoa da estimulazio motibatzaile bat, non pertsona helduek komunikatzeko jarrera izan beharko duten haurrarekiko. u Zenbait

imitazio-prozesu. Imitazioa mekanismo eraginkorra da haurtzaroan hizkuntzaz jabetzeko. Oso garrantzitsua da haurrek pertsona helduei entzutea beren

Forma

Edukia

H

Erabilera

H = HIZKUNTZA 1.6. irudia Hizkuntzaren osagaien eskema (Bloom eta Lahey).

1.4.1 Hizkuntza-azterketaren mailak Hitz egiteko eta idazteko modu asko ditugu, baina guztiek hainbat arau eta erregelaren antolakuntza harmoniko bati erantzuten diote; arau horiek behar bezala jokatzearen emaitza da gogoetak, emozioak, esperientziak eta abar adierazi eta ulertu ahal izatea. Ondoren, xehetasun handiagoz aztertuko ditugu

u

Morfologia . Morfemak osatzeko prozesuan, soinuen erlazioak eta multzokatzeak aztertzen ditu, generoaren, numeroaren, aditzaren denboraren eta abarren artikulazioak barne.

u

Sintaxia. Hitzek perpausean duten hurrenkera eta beren arteko harremanak hartzen ditu aztergai, baita perpaus batzuen eta besteen arteko loturak ere.

u Osagai

azpian

pragmatikoa. Komunikazioaren dagoen intentzioari egiten dio

hizkuntza-maila horiek: u Semantika. Hizkuntza-adierazpenen esanahiaz arduratzen da (hizkuntzaren edukia).

erreferentzia, testuingurua eta hizkuntzaren komunikazio-erabilera erlazionatzen dituela.

u Fonologia

Azterketa-maila horiek identifikatzea oso erabilgarria izango zaigu pertsonek izan ditzaketen komunikazio-gabeziak diagnostikatzeko. Adibidez AEN duen pertsona batek hizkuntzaren erabilerarekin edo pragmatikarekin lotura duten arazoak izango ditu; ahots-kordak kaltetuak dituen pertsona batek, berriz, fonologian izango ditu arazoak.

eta fonetika. Hizkuntza-maila horien xedea hizkuntzaren soinuak aztertzea da. Fonologiak izaera akustikoari jartzen dio arreta (argitasuna, intonazioa, pausa, erritmoa eta abar) eta fonetikak artikulazioari.

u Morfosintaxia.

Sintagmen eta esaldien formak eta eratze-arauak aztertzeaz arduratzen da.

Osagaiak Edukia (zer esaten den) Forma (nola esaten den) Erabilera (zergatik esaten den)

Hartu kontuan!

Azterketa-maila

Zeraztertzenduten

Semantika

Hizkuntza-adierazpenen esanahia.

Fonologia eta fonetika

Hizkuntzaren soinuak, hitz egiteko intonazioa, pausa eta erritmoa eta artikulazioa aztertzearen bitartez.

Morfosintaxia

Sintagmen eta esaldien formak eta eratze-arauak.

Pragmatika

Testuinguruak eta hizkuntzaren komunikazio-erabilerak erlazionatzen dituzten ezagutzak, komunikatzeko intentzioari buruzkoak.

1.7 dokumentua. Komunikazio-intentzioa: pragmatika eta semantika Komunikazio-intentzioaren (pragmatika) barruan sartzen dira ironiak, intentzio bikoitzak, sarkasmoa eta abar Osagai hori izaten da beti lortzen zailena, kasu askotan hitzen esanahia (semantika) ez baita bat etortzen igorri nahi den mezuarekin; horregatik pertsonak oso argi eduki behar du solaskideak zer nolako ditugu intentzioak komunikazioa ezartzeko orduan. arteko Ondoren, zenbait adierazpide erakutsiko edukidituen semantikoaren eta intentzio-edukiaren desberdintasunen berri ematen digutenak. Adierazpena

Edukisemantikoa

Edukipragmatikoa

«Txipa aldatzea»

Ordenagailu edo mikroprozesadore bati barruko txipa ordeztea.

Une horretara arte norberak zituen ideiak eta planteamenduak aldatzea.

«Gizon gogorra»

Gogortasuna ezaugarri fisiko modura hartuta.

Negoziatzeko eta abantailak ateratzeko zaila den pertsona bati egiten zaio erreferentzia.

«Izarrak ikusi»

Gau argi batean zerura begiratu eta izarrak ikustea.

Min handia hartzea.

«Kable bat bota»

Telefono- edo argi-kable bat pasatzea instalazio bat egiteko.

Laguntzea.

1.4.2 Hizkuntzaren artikulazioa Hitzezko hizkuntza hainbat konplexutasunmailatan egituratzen da hizkuntza-unitateen batasunetik abiatuta. Bakunetatik konplexuetara, hona hemen unitate horiek: fonemak, morfemak, hitzak, perpausak eta diskurtsoa. u Fonema.

Hizkuntzaren esanahi gabeko unitaterik txikiena da. Adibidez, asto hitza lau fonemak osatzen dute: /a/s/t/o/.

Fonemak ebakitzeko edo artikulatzeko gai garen soinuekin loturik daude, eta artikulaziopuntuaren eta artikulatzeko moduaren arabera bereizten dira. Hizketako zenbait arazoren errehabilitazio-prozesuan garrantzitsua da jakitea zein den maila horretako eragina, zehaztasun handiagoz esku-hartzeko eta, zailtasun hori duen pertsonari kontzientzia hartzen, malgutzen, suspertzen eta/edo lasaitzen laguntzeko. u Morfema. Esanahia duen hizkuntzaren unitate

txikiena da, eta beste morfema batzuekin batera, hitza osatzen du. Adibidez, ilobatxoak hitzean lau morfema daude. u

u

egiten dituen bideak ahotik, sudurretik edo eztarritik irteten denean, eta horrela sortzen dira soinuak. u Artikulazio-puntua soinu jakin bat sortzeko

kontaktuan jartzen den ahoko edo laringeko leku zehatza da. Funtzio horren arabera, honela sailkatzen dira fonemak: ezpainbikariak, ezpain-horzkariak, horzkariak, hortzartekoak, hobikariak, sabaikariak eta belarrak. u Artikulazio-modua.

Soinuak igortzean, fonazio-organoek hartzen duten jarrera edo kokatzeko modua da, aireari bidea eragozteko edo libre uzteko. Kontsonanteak izan daitezke: herskariak, igurzkari edo frikariak, afrikatuak, hurbilkariak, sudurkariak, albokariak, dardarkari bakunak edo dardarkari anizkunak.

u Sonoritatea. Soinuak nolabaiteko dardara

sortzen badu ahots-kordetan, kontsonantea

ahostuna da, eta sortzen ez badu ahoskabea.

Bokalen artikulazioa Bokalen soinuak airea aske –inolako marruskadura gabe– igarotzen denean sortzen dira.

/iloba/, senide baten semea edo alaba esan

Honako hauen arabera bereizten dira bokalak:

nahi du. /txo/, txikiaren ideia ematen du.

u Mihiaren igotze-maila edo mihiaren altura.

u

/a/, mugatzailea adierazten du.

u

/k/, pluralaren adierazgarria.

u Hitza. Hitzen katetik bereizi daitekeen eta

esanahia duen eraikitako unitate txikiena da. Esanahi-, funtzio- eta ebakera-nukleo bat osatzen du.

Gaztelaniaz izan daitezke: altuak, ertainak edo baxuak. u Artikulazio-puntua edo non kokatzen den

mihia. Izan daitezke aurrekoak, erdikoak edo atzekoak. Bokalak beti ahostunak dira, airea aske eta marruskadura gabe igarotzen baita, pasatzeko oztoporik aurkitzen ez duelako.

u Perpausa. Hierarkia baten arabera antolatutako

hitzez osatutako hizkuntza-unitate bat da. Hasteko, subjektuak eta predikatuak osatzen dute.

Aurrekoak

Erdikoa

Atzekoak

u Diskurtsoa.

Koherentzia duten perpausen multzo artikulatuari deitzen zaio diskurtsoa; koherentziarik ez badute, artikulatu gabeko perpaus multzo bat da.

Artikulazio-puntua eta -modua kontsonanteetan Hizkuntza baten soinu isolatuak, azken batean, biriketatik datorren airea pertsonek biriken eta ezpainen artean dituzten egituretatik kanalizatzearen emaitza dira. Ahoko organoen posizioak direla eta, aldatu egiten dira aireak

Itxiak

Erdi -irekiak

Irekiak

i

u

e

o

a

1.7. irudia Bokalen artikulazio-eskema.

Ezpain-horzkaria

Ezpainbikaria

Sonoritatea

A hos kabea

A h o st u n a

Herskaria b p

Ahos kabea

Ah o s t u n a

H ort zar t ekoa

A h o sk a b e a

A h o st u n a

d t

Igurzkaria

H or zkar ia

A hoskabe a

H obi kar ia

A h o st u n a

f

s

θ

Sudurkaria

m

B e larr a

A hoskabe a

A hos t una

z ts

ß

Ah o s t u n a

c

Ʒ

d

n

n

l

ll

Dardarkari bakuna

r

Dardarkari anizkuna

rr

1.5 Hizkuntzaren eta komunikazioaren nahasmenduak

Hor sartzen dira bai afekzio arinak eta aldi batekoak (garrantzi handirik ez dutenak) eta bai afekzio larriagoak, pertsonaren bizimodua aldatu dezaketenak edo haien garapena baldintzatzera iritsi daitezkeenak.

Hizkuntzaren nahasmenduak komunikazioan sortzen diren alterazioak dira, honako maila hauetakoren batean disfuntzio bat dagoelako: ahozko hizkuntza edo idatzitakoa bereganatzean, harreran, ulermenean edo adierazpenean. Nahasmenduak eragina izan dezake hizkuntzasistemaren osagai –fonologiko, semantiko, morfosintaktiko edo pragmatiko– batean edo gehiagotan. Nahasmendua zein den jakitea eta kaltearen intentsitatea zehaztea lagungarri izango zaigu komunikazio-baliabide egokienak aukeratzeko. Horretarako beharrezkoa da: u Nahasmendua

bereizten duten faktoreak aztertzea, zergatiak, kaltetutako funtzioak eta pertsonaren bizimoduan duen eragina zehazteko. Informazio horrek orientazioa emango digu profesional modura eskuhartzean izango ditugun aukerei buruz.

u Nahasmendu nagusiak zein diren jakitea:

Nahasmenduak

harreran,

sarreran

u

Nahasmenduak igorpenean, irteeran edo output-ean.

u

Prozesamenduaren

nahasmenduak

edo

zentralak.

Hizketaren prozesuan esku hartzen duten zeinahi egitura anatomikoren edo prozesu fisiologikoren malformazio, lesio edo disfuntzio batek nahasmendua sor lezake hizkuntzan eta komunikazioan.

input-ean.

A h o st u n a

x dz

Albokaria

u

A hoskabea

gk

Afrikatua Hurbilkaria

Sabaik ari a

A hoskabea

edo

u

Nahasmendu sistemikoak.

Hizkuntzaren nahasmendu bakoitza artatzeko, kontuan hartu beharko dira zergatia, kaltetutako funtzioak eta afektazioaren ezaugarriak eta larritasuna. Nahasmendu gehienei on egingo die esku-hartze logopediko batek. (1.8 DOK.) Esku-hartzeagaldutakofuntzioakerrehabilitatzera, funtzio berriak garatzera edo komunikaziosistema handigarri edo alternatibo bat ezartzera zuzenduko da.

1.8 dokumentua. Logopedia Ahotseko, hizketako, komunikazioko eta aho-aurpegiko funtzioetako nahasmenduen bidez adierazten diren hizkuntzaren (ahozkoa, idatzia eta keinuzkoa) patologien azterketa, prebentzioa, ebaluazioa, diagnostikoa eta tratamendua biltzen dituen diziplina da logopedia. Ahotsean, hizkuntzaz jabetzean, hitzezko adierazpenean, ahoskeran, irakurketan, adierazpen- eta/edo ulermen-hizkuntzan, hizketaren jariakortasunean, arnasketan, eta xurgatzean, murtxikatzean eta irenstean arazoak dituzten pertsonekin erlazioa duten patologietan esku-hartzen du logopedak. Horrela, hainbat patologia tratatzen dira logopediaren bitartez: gorreria eta entzumenurritasunak oro har, desgaitasun intelektuala, garuneko paralisia, autismoa, edo Parkinson, Alzheimer edo horrelako gaixotasunak dituzten pertsonei sortzen zaizkien komunikazio-arazoak.

1.5.1 Nahasmenduaren ezaugarriak Hizkuntzaren nahasmenduek hainbat kausa izan ditzakete, eta pertsona bakoitzaren arabera afektazio jakin bat izan dezakete edo eragin desberdina izan; horregatik, haietako bakoitzean sakondu aurretik, komenigarria da nahasmenduaren ezaugarrietan kontuan hartu beharreko zenbait faktore ikustea: u Zer funtzio daude kaltetuak? Kaltetutako

funtzioei dagokienez, esan dugu jada hizkuntza-prozesuaren hiru esparruetan gerta daitezkeela: u

Harreran, zentzumenen (entzumena eta ikusmena) nahasmenduen ondorioz, eragotzi edo zaildu egiten dutelako mezuaren harrera.

u

Igorpenean. Fonazioko nahasmenduak dira, mezuaren ahozko igorpena eragozten edo zailtzen dutenak.

u

Prozesamenduan, nahasmendu neuronalak dira, garuneko funtzioan eragina dutenak. Horien artean bereiziko ditugu: •

Hizkuntzaren

Nahasmendu sistemikoak, organismo guztian eragina dutenak eta ulermeneko eta/edo adierazpeneko alterazioak sintoma gisa dituztenak.

u Noiz

gertatu da nahasmendua? Nahasmendua gertatu den unea funtsezkoa da esku-hartzea erabakitzeko, zuzeneko eragina baitu hizkuntzaren ulermenean eta ekoizpenean. Oro har, bi talde handitan sailka daitezke: u

u

Jaiotzetiko nahasmenduak. Jaio zirenetik dituztenak. A priori konplikatuagoak dira, mutikoak edo neskatoak, komunikaziofuntzioaz gainera, adimen-eskema guztia konfiguratu behar baitu; esku-hartzeak, beraz, helburu hori ere izan beharko du. Gainera, oso kontuan izan behar da nahasmendua noiz hauteman eta diagnostikatu den, hori ez baita beti behar bezain goiz egiten. Eskuratutako nahasmenduak Nahasmendua haurtzaroaren hasierahasieran gertatu ez bada behintzat (kasu horretan elementu komunak izango lituzke aurrekoarekin), esku-hartzea errazten duten aldez aurreko esperientzia eta ezagutzak (hizkuntza bereganatu badu, bereziki) izaten dira.

u Zein

dira nahasmenduaren kausak? Hizkuntzan nahasmenduak eragin ditzaketen arrazoi asko daude. Nahiz eta nahasmendu gehienen zergatiak organikoak izan, badira jatorria ingurunean dutenak eta

psikosomatikoak ere; eta haindira, bistakoak ez izan arren, kontuan izan behar esku-hartzea baldintzatzen baitute: u

Arrazoi organikoak. Nahasmenduaren jatorrian alterazio anatomiko edo fisiologiko bat eragiten duen gaixotasun bat, malformazio bat, traumatismo bat eta abar egon ohi da. Erraz objektibatzen dira eta proba mediko osagarriak baliagarri izaten dira nahasmenduaren diagnostikoa zehazteko.

u

Inguruneko arrazoiak. Familia-, gizarte- eta kultura-testuingurutik eratortzen dira, pertsonaren garapenean eragiten duten neurrian.

u

Arrazoi psikosomatikoak. Haurtzaroko arazo psikoemozionalek eragina izan dezakete bai portaeran eta bai hizkuntzan. Kasu hauetan garrantzitsua da nahasmendua garaiz hautematea, zergatiak identifikatzea eta esku hartzea.

nahasmendu

espezifikoakedo ; horien sintoma alterazioa nagusia ulermenaren adierazpenaren da. •

Adibidez, hogei urterekin itsutu den neska batek ordura arte ikasitako guztiaren irudia du buruan jasota, eta erreferentzia gisa erabil dezake; «zuhaitza» entzuten badu, ez du beste azalpenik eman beharrik izango; aldiz, itsu jaio den haurrak ez du buruan inolako irudirik, ez aurreko esperientziarik, eta mundua beste zentzumen batzuen bidez esperimentatzen irakatsi beharko zaio, nahitaez.

u Zenbat

iraungo du nahasmenduak? Planteatzen den esku-hartzea diseinatzerakoan, erabakigarria izango da zehaztea nahasmendua aldi batekoa den ala behin betikoa: u

Aldi bateko nahasmenduak. Lesio edo gaixotasun baten ondorioz gertatzen dira eta nahasmendua desagertu egiten da hura eragin duen arazoa konpontzen denean. Adibidez, matrailezurra hautsita duen pertsona batek zailtasunak izango ditu ongi hitz egiteko, baina lehengo egoerara itzuliko da matrailezurra sendatzen zaionean. Beharrezkoa izango da nahasmenduaren iraupena ebaluatzea

u

Behin-betiko nahasmenduak. Pertsonaren bizi osoan mantenduko diren nahasmenduak dira. Kasu hauetan beharrezkoa da pertsonari ahalik eta autonomia-maila handiena eta ingurunearekin erlazionatzeko ahalmen handiena ahalbidetuko dion komunikaziosistema bat bilatzea. Adibidez, laringeko minbizia duelako ahots-kordetako ebakuntza egin dioten pertsona batek, zauria behin sendatu zaionean ere, komunikatzeko

sistema alternatibo edo handigarri baten premia izango du. u Zer

ondorio ditu nahasmenduak? Hizkuntzaren nahasmendua bera ez ezik, erlazionatutako beste arazo batzuk ere egon daitezke, hala nola eskuratze berrien ikaskuntzarako zailtasuna, edo zailtasun horrek ekar lekiokeen gizartetik bakartzea. u

u

Ikaskuntzak egiteko zailtasuna edo ezintasuna, hala hizkuntza arloan, nola akademikoan edo sozializazioan. Ingurunearekin normaltasunez komunikatzeko ezintasunak arazoak planteatzen ditu estimuluak jasotzeko, ezagutzak eskuratzeko eta garapen kognitibo optimoa erdiesteko. Horregatik beharrezkoa da diagnostiko goiztiarrak egitea eta pertsonari bere ahalmenak eta potentzialtasunak ahalik eta gehien garatzea ahalbidetuko dioten esku-hartze sistema pertsonalizatuak ezartzea.

Hartu kontuan! Harrerako nahasmenduen kasuetako eskuhartzeak aldatu egingo dira, nahasmendua genetikoa, sortzetikoa edo eskuratua den arabera.

Ikusmen-urritasuna Ikusmen-urritasuna ikusteko ahalmenean murriztasun nabarmena eragiten duen alterazio iraunkorra da. Esan gabe doa ikusmenik ez izateak edo ikusmen murriztua izateak errealitatearen irudikapen oso bestelakoa izatea dakarrela. Mundua ezagutzeko, pertsona itsuek beste zentzumen-kanal batzuk indartu behar izaten dituzte, entzumena eta ukimena, batik bat. Horregatik, ikusmenean arazoak dituzten pertsonen garapen kognitiboak beste bide batzuk egiten ditu, ikus dezaketen pertsonenarekin alderatuta.

Gizartetik bakartzea. Bi alderdi hartuko ditugu kontuan: komunikazioan arazoak dituen pertsonak baliteke ulertua ez izateari beldurra izatea, edo mezuak igortzeko duen zailtasunagatik aspertzea eta bere baitan

Ikusmen-urritasunaren barruan, aukera-espektro zabala sartzen da, ikusmeneko alterazio arinetatik hasi eta erabateko itsutasuneraino:

ixtea. Baina bere inguruko pertsonen jarrerak ere mesedetu lezake bakartze hori.

30etik gorakoa da.etaHortaz, ahalbidetzen du, nahiz batzuetaneskolatzea materiala egokitu beharko den (tinta berezia, tarte handiagoa karaktereen artean, zuzenketa optiko egokia eta abar).

Horri kontra egiteko beharrezkoa da komunikazioa eta pertsonaren autonomia sustatzea eta dibertsitate funtzionalei edo beste desabantaila-egoera batzuei buruzko sentsibilizazioa areagotzea. Nahasmenduaren ezaugarriak zehaztu eta hark sortzen dituen premiak ezarri direnean, eskuhartzearen helburuak planteatu ahal izango dira, eta haiek hartuko dira oinarritzat praktikara eramango diren jarduketak diseinatzeko, hurrengo unitate didaktikoetan ikusiko dugun bezala.

1.5.2 Nahasmenduak harreran, sarreran edo inputean

u Ikusmen-ahultasuna. Ikusmen-hondarra %

u Hipoikusmen sakona. Ikusmen-hondarra %

20tik % 30era bitartekoa da. Bolumenak hobeto bereizten dira eta koloreak argi eta garbi ikusten dira. Hurbileko ikusmenak eskolatzea ahalbidetzen du, baina irakurketaidazketarako laguntza erabilita. u Itsutasun partziala. Pertsona horiek (% 10etik

% 20ra bitarteko ikusmen-hondarra dute) kapaz dira argiaren aldera orientatzeko eta gutxi zehaztutako masak hautemateko. Horri esker, burujabetasunez daitezke eta badute kanpoko munduari mugi buruzko nolabaiteko ezagutza. Esan daiteke, egoera horretan, pertsonek argia ikusten dutela, baina ez irudia. u Erabateko itsutasuna. Itsutzat hartzen da %

Harrerako nahasmenduak zentzumenfuntzioan eragina dutenak dira, bereziki entzumenean eta ikusmenean.

10etik beherako ikusmen-hondarra duen pertsona. Pertsona horiek ez dute ikusten ez argirik, ez irudirik, hau da, ez dute ezer ikusten .

Ikusmenaren eta entzumenaren bidez jasotzen ditugu kanpoko estimulu gehienak; horregatik, maila horretako alterazio batek, komunikazioan ez ezik, pertsonaren bizimoduko beste eremu batzuetan ere izango du eragina.

Jakina, egoera bakoitzak bere berezitasunak ditu eta baliabide eta esku-hartze prozesu espezifikoak eskatuko ditu. Ikusmenaren galera ez ezik, garrantzi handiko beste faktore bat oso kontuan hartu beharrekoa da zer unetan gertatu den desgaitasuna.

Gor-itsutasuna Entzumen-urritasuna edo hipoakusia Entzumen-urritasuna edo hipoakusia normaltasunez entzutea zaila edo ezinezkoa egiten duen entzuteko ahalmenaren galera da. Entzumena eta hizkuntzaren garapena elkarri estu lotuta daude; entzumena da hizkuntzaz jabetzeko ohiko bidea eta, aldi berean, pertsonek ikas dezaten, komunika daitezen eta pentsamendua antola dezaten balio du. Arrazoi horregatik, haurtzaroko hipoakusiak ondorio ugari ditu, eta ez soilik zentzumenen arloan, baita haurraren garapen kognitiboan, afektiboan eta, batez ere, komunikazioari dagokionean ere. Aldiz, hipoakusia hizkuntza bereganatu ostean agertzen bada, pronostiko hobea izango du. Entzumenaren galeraren ondoren, barnehizkuntza mantendu egingo da pertsonak entzun zezakeenean lortutako garapen neurologikoari esker. Hipoakusia duen pertsona batekiko esku-hartzean kontuan izan beharreko faktore nagusiak dira, oraintxe ikusi dugun bezala, gorreria zer momentutan agertu den (hizketan ikasi aurretik edo ostean) eta zer mailatako entzumen-galera duen (hau da, arina, ertaina, larria edo sakona). Azken aldagai horren arabera, honela sailkatzen dira hipoakusiak:

Gor-itsutasuna duen pertsonak entzumenurritasuna eta ikusmen-urritasuna izaten ditu aldi berean. Kasu gehienetan, bai entzumeneko eta bai ikusmeneko urritasunak partzialak izaten dira, nahiz eta irizten zaion gor-itsu batzuek –% 5etik % 10era bitarte– erabateko pertzepzio eza dutela. Ikusmen- eta entzumen-urritasun horren ondorioz hainbat oztopo izaten dute mundua hautemateko eta munduaren berri izateko. Horrela, errealitatea gainerako zentzumenek ahalbidetzen duten irispidera mugatzen da, eta jakina, horrek asko baldintzatuko du pertsona horiek ingurunearekin duten eragin-trukea. Urritasun bikoitz horrek ikaragarri zailtzen du pertsonaren komunikatzeko ahalmena. Aurreko kasuetan bezala, eragin handiena duten faktoreak dira urritasunaren maila eta zer momentutan agertu den. Horrela, honako hauek bereiziko ditugu: u Pertsona

guztiz gor-itsuak edo sortzetikoak. Hauen ezaugarri adierazgarriena da desgaitasuna hizketan ikasi aurrekoa dela. Pertsona hauen mundua oso murritza da, eta buruan hura eraikitzeko ahalmena ikaragarri mugatua, ikaskuntzarako erabiltzen diren mekanismo printzipalak falta baitituzte.

u Urritasun

baino txikiagoa da. Ez du alterazio nabarmenik eragiten hizkuntzaren eskuratzean eta garapenean; ez eta gizarte-bizitzan ere.

bat sortzetikoa eta bestea eskuratua duten pertsonak. Oro har, pertsona hauek urritasun bakoitzerako bereziki azaldutakoen ezaugarri bertsuak partekatzen dituztela esan daiteke.

u Hipoakusia moderatua edo ertaina. Galera

u Hizketan ikasi osteko gor-itsutasuna duten

u Hipoakusia txikia edo arina. Galera 40 dB

40-70 dB artekoa da. Zailtasunak eragiten ditu ulermenean eta hizkuntzaren garapenean. Ez da hitz egindako hitza hautematen, nolaz eta ez den indar handiz igortzen. Kasu horietan, ezpain-irakurketaren eta audifonoen laguntza erabiltzen da.

pertsonak. Hizkuntza berenganatu ostean gor-itsu geratu diren pertsonak dira. Kasu horietan, ezagutza batzuk berenganatu dituzte eta izan dituzte esperientziak; gainera ahozko hizkuntza dute. Kasu horretan, esku-hartzearen helburua jada ezaguna duten mundu bat berreraikitzea izango da.

u Hipoakusia larria. Galera 70-90 dB artekoa

da. Pertsonak soinuren batzuk hautematen ditu, baina ezin du hizkuntza espontaneoki bereganatu. Ezpain-irakurketa erabiltzen da eskuarki eta ezinbestekoa da entzuteko laguntza-produktuak erabiltzea eta laguntza logopedikoa jasotzea hizkuntza garatu ahal izateko. u Hipoakusia sakona. Galera 90 dB baino

handiagoa da. Aldebikoa denean eta hizketan ikasi aurretik gertatzen bada, mututasuna izaten du lagun, baldin eta ez badu artatze logopediko espezializatua jaso. Pertsona hauek ikusmen bidez heltzen dira hizkuntzara. Pertsona batek erabateko entzumen eza duenean kofosia edo anakusia duela esaten da.

Esku-hartzea pertsonari geratzen zaizkion ikusmeneta entzumen-hondarren erabilera intentsiboan oinarrituko da. Kasu larrienetan, hondar horiek oso mugatuak baldin badira, ukimenaren erabilerak funtsezko papera jokatuko du eta hori izango da komunikatzeko, ezagutzak bereganatzeko eta ikasteko mekanismo nagusia.

Hartu kontuan! Gorreriak eta itsutasunak, dagozkien zentzumenmugaketez gainera, zailtasunak sortzen badituzte orientazioan, mugikortasunean eta eguneroko bizimoduko jardueretan –bai oinarrizkoetan eta bai instrumentaletan–, bistakoa da pertsona gor-itsuen kasuan oztopo horiek areagotu egiten direla.

1.5.3 Nahasmenduak igortzean, irteeran edo outputean Hainbat faktorek izan dezakete eragina mezuaren igorpenean edo hizketan. Honako hauek bereiziko ditugu: ahotseko nahasmenduak, jariakortasunaren alterazioak eta hizketaren artikulazioko patologiak.

giza

gorputzeko

kordetako edo nerbio bateko lesioak sor dezake, eta baliteke jatorri psikologikoa edukitzea ere. Disfoniaren alterazio maximoa da, ahotsaren ezaugarri akustiko guztiei eragiten baitie. Izan liteke iraunkorra, baina kasu gehienetan berreskuragarria da. Disfoniak hainbat motatakoak izan daitezke. Sortu dituen arrazoiaren arabera, honelakoak izan daitezke:

Ahotseko nahasmenduak Ahotsa

u Afonia. Ahotsa erabat galtzea da. Ahots-

egitura

u Disfonia organikoak. Fonazio-organoetako

koordinatzearen emaitza da. Haietakoren batek bere funtzioa orekaz eta egoki betetzen ez badu, ahotsa kaltetua gertatzen da.

hainbat

lesio anatomiko batek sortuak izaten dira: hantura, infekzioa, ahots-korden alterazioa, arnas aparatuko gaixotasunak, malformazioak eta abar. Iraunkorrak izan ohi dira.

Horrela, ahotseko nahasmendutzat hartuko ditugu fonazioan –zehatzago esanda, hitzen igorpenaren ezaugarri akustikoetan– eragina duten alterazioak. Ahotseko hainbat nahasmendu

Ahotseko alterazioak izan daitezke, batetik,

u Disfonia

funtzionalak. Kasu horietan, fonazio-organoetako lesio anatomikorik gabe gertatzen da ahotsaren alterazioa. Ohikoenak badira ere, aldi batekoak izan ohi dira eta ahotsaren erabilera txarraren ondorio izaten dira.

u Disfonia

(tinbrea, tonua, intentsitatea) edo gehiagoren

psikogenoak. Nahasmendu psikologiko batek (neurosia, «trac» edo ahozko larritasuna eta abar egoera estresagarri batean) eragiten du ahotseko alterazioa.

alterazioak dira, eta ahotsaren galera partziala eragiten dute.

u Disfonia audiogenoak. Ahotsaren alterazioa

disfoniak eta, bestetik, afonia. u Disfoniak. Ahotsaren ezaugarri akustiko baten

entzumen-urritasunaren ondorioz gertatzen da.

1.8. irudia Ahotseko nahasmenduak ahotsaren galera partzialarekin (disfoniak) edo erabateko galerarekin (afonia) adierazten diren alterazioak dira.

u Giharrak lantzea: aho-fonazioko sistemaren

Ahotseko nahasmenduen tratamendua

Disfoniak, batez ere, logopediaren bitartez tratatu behar dira. Gehienek pronostiko ona izaten dute baldin eta ohitura txarrak zuzendu, eragiten dituzten faktoreak ezabatu eta tratamendua behar bezala egiten bada. Ez da ahaztu behar, tratamendu bakoitza disfonia motaren arabera aplikatuko bada ere, badirela hainbat jarraibide komun, ahotsa berreskuratzeko lagungarri izateaz gainera, alterazio berriak prebenitzeko ere guztiz mesedegarriak direnak. u Lehenengo urratsa da pertsona ohartu dadila

nola hitz egiten duen eta zer jokabide jarraitzen duen hitz egitean. Bere arazoaren kontzientzia hartzen duenean, zuzendu edo saihestu ahal izango ditu behar bezala egikaritzen ez dituen tonuak. u Egin

lasaitze-ariketak, bereziki ahotsaren ekoizpenean parte hartzen duten ataletan: diafragma, sorbaldak, lepoa, laringea eta aurpegia.

u Egin arnas ariketak. Gaizki arnasteak eragina

du fonazioan; horregatik, hura zuzentzen bada, arazoaren zati bat konponduko da. Ohikoa izaten da arnasbotatzearekin batera fonazioariketak ere egitea.

Hartu kontuan! Disfonien prebentzioa u

u

u

Saihestu kanpoko agenteak, hala nola, tabakoa, alkohola, giro oso beroak edo hotzak, bat-bateko tenperatura-aldaketak, ahotsa bortxatzera behartzen duten giro zaratatsuak, estres-egoerak eta abar. Ezabatu ohitura desegokiak, adibidez, arnasa ahotik hartzea, ozenegi edo tonu desegokian hitz egitea, sarri eztul egitea edo eztarria garbitzea... Izan ahots-kordak ongi hidratatuta ura edanez, gargarak eginez, noizbehinka eukalipto-lurrunak hartuz eta abar.

u

Hartu atsedenaldiak ahotsa bortxatu gabe erabiltzeko, betiere lanbideagatik asko hitz egin behar izaten duten pertsonen kasuan.

u

Saiatu gorputza jarrera egokian edukitzen: jarrera tentea, oro har, eta burua, lepoa eta enborra lerrokaturik.

u

Izan ohitura osasungarriak: elikadura egokia, egunean zortzi orduko loaldia gutxienez.

u

Egin lasaitze-ariketak eta landu arnasa.

eta horrekin lotura duten giharrak (sorbaldak, lepoa, aurpegia), ariketa eta masajeen bidez. Ariketa horiek «gimnasia» moduko bat dira, non, adibidez, pazienteak lepoa mugitu behar duen ezkerrera eta eskuinera, gora eta behera, eta abar, ahoa asko zabaldu eta itxi, aharrausiak egin, mihia posizio jakin batean kokatu eta abar. u Ahotsaren inpostazioa. Pertsonari ahotsa

modu egokian igortzen irakasten zaio, arnasketa eta ahoko, lepoko eta abarretako mugimenduak koordinatuta, beharrezkoak ez diren gihar-uzkurdurak saihestuta eta disfonia eragin dioten jokabide desegokiak ekidinez.

Jariakortasunaren alterazioak Jariakortasunaren alterazioetan sartzen dira diskurtsoaren erritmo anormala eragiten duten hizketaren adierazpenak. Alterazio ohikoena toteltasuna edo disfemia da, eta hitzezko adierazpen-erritmoaren batbateko etenen bitartez –batzuetan bortitzagoak besteetan baino– adierazten da. Adierazpen disfemikoak oso desberdinak izan daitezke, eta kasu bakoitza desberdina da, pertsona bakoitzak bere hizketarako patroi berezia izaten baitu. Batzuetan alterazio psikologikoen ondorio izaten da, hizketarako beldur ikaragarria sortzen baitzaie. Badira portaera-patroi batzuk disfemia duten pertsonen artean komunak izan ohi direnak: u Eskuarki

disfemiak hobera egiten du irakurketarekin, nahiz eta kasu arin batzuetan justu kontrakoa gerta litekeen.

u Hobera egiten du beste norbaitekin batera hitz

egitean: egitate horri itzaleztatea esaten zaio. u Kantuan ez du eraginik izan ohi. u Alkoholarekin

hobetzera

egiten

du,

kontzientzia-maila jaitsi egiten baita. u Euforia edo haserre biziko egoeretan onera

egiten du, hizketaren kontrola galtzen baita halakoetan. u Okerrera egiten du neke fisikoarekin edo

psikikoarekin. u Egoera garrantzitsu edo konpromisokoetan,

ondoen hitz egin nahi denean, orduan hitz egiten da okerren. u Hobera egiten du pertsona bakarrik dagoenean

eta ozen mintzatzen denean. u Telefonoz okerrago hitz egin ohi da.

u Onera egiten du ezagutzen diren hitz sailak

enuntziatzean edo hitz egiteko erritmo bat markatzean. u Oso ohikoa izaten da arazoak agertzea hitz

adierazgarriak esatean, norberaren izena, kasu.

Hizketaren artikulazioko patologiak Artikulazioko patologien artean sartzen dira hizkuntzaren artikulazio egokia ezabatzen, zailtzen edo oztopatzen duten alterazio guztiak. Honako hauek dira ohikoenak: u Dislalia. Hainbat akats egiten dira fonema bat

artikulatzeko orduan edo fonema jakin batzuk konbinatzean, pertsonak ez duelako bere ahofonazioko organoen mugimendu egokia lortzen. Zergatiak funtzionalak edo organikoak izan daitezke (hortz-haginetako malformazioak, mihi handiegia eta abar). Dislaliak isolaturik ager daitezke edo baliteke hizketaren atzerapenen klinikaren parte izatea ere. Dislalia adibide bat da «s», «r», edo hizkuntzaren beste zeinahi soinu (artikulaziopuntua eta -modua) ahoskatzean zailtasunak dituen haurrarena. . batHizkuntzaren artikulazioko u Disartria nahasmendu da eta hizketako mekanismoen giharretako kontrolaren alterazioek eragiten dute, lesio bat dagoelako nerbio-sistema zentralean edo nerbio-sistema periferikoan. Disartriaren forma muturrekoena anartria da, zeinaren ezaugarria erabateko hizketarik eza baita.

Batzuetan, soinu bat edo hitz bat egiteko kapaz izango da okasio jakin batean, baina ezingo du nahi duenean errepikatu, eta hori oso etsigarria izaten da. Kasu askotan, beste arazo batzuei lotuta agertzen da: hizkuntzaren garapeneko atzerapenei, entzumen bidezko informazioaren prozesamenduko urritasunei edo zailtasun kognitiboei. u Rinolalia hitzen soinuak ahoskatzean gertatzen

den nahasmendu bat da: alterazio bat sortzen da ahotsaren tinbrean, hain zuzen ere, sudurreko eta ahoko erresonantzien arteko oreka bere onetik kanpo egotearen ondorioz. Sudur-hizketa moduko bat egiten dute arrazoi organiko edo funtzionalak direla medio. u Disglosia hitz egiteko zailtasun mota bat da

eta artikulazio-organoen alterazio anatomiko eta/edo fisiologikoek eragiten dute. Jatorri periferikoa izaten du nahasmendu horrek. Kausak izan daitezke sortzetiko garezuraurpegiko malformazioak (adibidez, ahosabai arraildua), hazkundeko nahasmenduak eta aho-aurpegiko lesioak (ebakuntza kirurgikoak edo istripuak). Oro har, alterazio guztietan hobekuntza nabarmena esperimentatu ohi da tratamendu logopediko egokia aplikatuz gero.

Disartria duten pertsonek arazoak izan ohi dituzte hizkuntzaren soinu osagaiarekin; gainera, alterazioak izaten dituzte erritmoan, intonazioan eta adierazkortasunean. Disartria haurtzaroko garun-paralisiaren ahozko sintomatzat hartzen da, entzefaloko zentro motorretako lesio batek baldintzatzen baitu, eta kontrol motorraren galera modura adierazten da. Ikusiko dugu, oro har, kontrol motorrean eragina duten gaixotasun guztietan (Parkinson gaixotasuna, esklerosi anizkoitza, alboko esklerosia eta abar) agertzen dela nahasmendu hori. u Hizketako dispraxia. Organo artikulatzaileen

mugimenduen programazioaz arduratzen den burmuineko gune motorraren garapen faltaren edo lesio arin baten ondorioz sortutako artikulazioko nahasmendu bat da. Hizketan ari dela, pertsonak ezin izaten du behar bezala kontrolatu soinuen artikulazioa.

1.9. irudia Jariakortasuneko edo artikulazioko nahasmenduek zaildu egiten dute mezuak igortzea eta ulertzea.

1.5.4 Hizkuntzaren prozesamenduko nahasmenduak Hizkuntzaren prozesamenduarekin adierazi nahi da pertsonak sinboloak nola erabiltzen dituen ideiak eta sentimenduak komunikatzeko, komunikazio hori burmuinak nola ulertzen duen eta nola elaboratzen duen komunikazioari dagokion erantzuna.

Hizkuntzaren nahasmenduak izen horren prozesamenduko barruan, mezuaren ulermenean eta/edo erantzunaren elaborazioan eragina duten patologia guztiak sartzen dira. Eskuarki, nahasmendu horiek nerbio-sistemaren lesio, disfuntzio edo gaixotasun baten ondorio izaten dira, nahiz eta, kasu zehatz batzuetan, jatorri psikosomatikoa ere izan dezaketen. Neuronetako nahasmendua kokatua egon daiteke burmuineko kodetze-eremuan –Brocaren eremua–, deskodetze-eremuan –Wernickeren eremua–, edo komunikaziorako beharrezkoak diren prozesuetan esku-hartzen duten beste eremu batzuetan. Litekeena da beren artean teilakaturik dauden neurona-sistemak inplikaturik egotea hizkuntzaren prozesamenduan. Nahasmenduak modu eta era askotakoak izan daitezke, baina hizkuntza ulertzeko eta erabiltzeko ezintasuna erakusten duten nahasmenduak soilik ikusiko ditugu hemen. Bi talde handitan sailka ditzakegu nahasmendu horiek guztiak: hizkuntzaren garapeneko nahasmenduak eta hizkuntzaren nahasmendu eskuratuak.

u Hizkuntzaren atzerapena. Bere ezaugarri

nagusia da garapena oso motela dela hizkuntzaren maila guztietan eta, beraz, adierazpenean eta ulermenean, bietan du eragina. Hizkuntzak ume-hizkera itxura du eta distortsio berezia; haur txikiago baten hizkeraren ezaugarri diren hizkuntza-patroiak ditu. Hizketaren atzerapenetik bestelakoa da, atzerapen horretan, adibidez, hiztegia edo morfosintaxia ez baitaude kaltetuak; bai, ordea, hizkuntzaren atzerapenean. Hizkuntzaren atzerapenean eragina izan dezaketen hainbat faktore daude: estimulazio eskasegia, nolabaiteko afektazio kognitiboa, onartu gabeko edo arbuiatutako elebitasuna eta afektibitate falta. u Disfasiak. Hizkuntzaren nahasmendu larria da,

bai ulermen-mailan, bai prozesamenduan eta erabileran. Haurtzaroan diagnostikatzen da eta oso litekeena da sortzetikoa izatea. Disfasien arrazoiak ez dira izan ohi ez entzumenurritasunak, ez malformazioak, ez gutxitasun intelektualak, ez eta arazo emozionalak ere. Disfasia duten haurrek atzerapen kronologikoa izaten dute hizkuntzaren mailan eta zailtasun larriak dituzte hizkuntza egituratzeko. Horrek ondorio gisa ekartzen du ez dutela ekoizpen lexikorik izaten bi edo hiru urte bete arte, sistema fonologiko oso bakuna dutela eta ez dutela oinarrizko antolakuntza sintaktikoa menderatzen gutxienez lau urte bete arte.

Hizkuntzaren garapeneko nahasmenduak Hizkuntzaren garapeneko nahasmendu garrantzitsuenak dira hizketaren atzerapena, hizkuntzaren atzerapena eta disfasiak. Guztiak haurtzaroan hautematen dira eta hizkuntzaz jabetzeko prozesuan dute eragina. u Hizketaren atzerapena. Nahasmendu horren

ezaugarria da haurrak atzerapena duela bere adinerako espero diren fonemak ekoizteko. Nahasmendu hori duten neskato eta mutikoak geroago hasten dira hizketan eta beren ikaskuntzaren bilakaera motelagoa izaten da. Alterazioa pertzepzio- eta antolakuntza-mailan gertatzen da. Eskuarki, soinu isolatuak eta soinu multzoak ahoskatzeko gai zaten dira, baina arazoak dituzte soinuak hitzen barruan antolatzeko eta bereizteko. Aldiz, ulermena eta hizkuntzaz kanpoko jarduera ia normalak izaten dira beren adinerako.

1.10. irudia Hizkuntzaren garapeneko nahasmenduak haurtzaroan hautematen dira eta eragina dute eskolako errendimenduan.

Disfasiaren eta hizkuntzaren atzerapenaren arteko aldeak ez daude oso argi, baina, oro har, hizkuntzaren atzerapenak onbideratze azkarragoa izaten du eta erantzun hobea ematen dio eskuhartze pedagogikoari. Esku-hartzea berariazkoa izango da kasu bakoitzean, norbanakoaren beharrizanak eta esku-hartzeko eremu bakoitza aintzat hartuta.

Hartu kontuan! Hizkuntzaren bilakaera normala kaltetu dezaketen faktoreak organikoak, genetikoak, neurologikoak edo anatomikoak izan daitezke, baina baita psikologikoak eta emozionalak ere.arazoak Adibidez, gatazka emozional batek sor ditzake bai mutiko edo neskato baten portaeran eta bai haur horren hizkuntzan. Kontuan eduki behar da eragin-truke sozioafektiboak oso garrantzitsuak direla hizkuntzaren garapenerako, eta horiek huts egiten badute nahasmendu psikologikoak edo hizkuntza-arlokoak sor daitezke. Horregatik, hizkuntzaren arazo baten diagnostikoan, kontuan hartu behar da aldagai psiko-emozionala.

berreskuratzeko. Helburu desberdinak planteatu ohi dira tratamenduaren fase edo aldi bakoitzean: u Aldi

akutua. Prebentzio-arloko helburuak planteatzen dira, zehatzago esanda, kalteari mugak jartzea eta atzera bueltarik ez luketen hizkuntza-kalteak prebenitzea.

u Aldi azpiakutua. Emaitza gisa geratu diren

kalteak ebaluatu, diagnostikoa berregokitzera zuzendutako formulatzen dira. u Egoeraren

Eskuratutako hizkuntza-nahasmendu garrantzizkoena afasia edo hizketarako ahalmenaren galera da, burmuineko lesio baten ondorioz. Afasiaren kausa ohikoenak honako hauek dira: burmuineko istripu baskularra, burezurentzefaloko traumatismoa, tumoreak, infekzioak eta dementziak. Sintomek erlazioa izaten dute lesioa gertatu den garuneko eremuarekin: Brocaren eremuko edo eremu motorreko lesioek, batez ere, adierazpena kaltetuko dute, eta Wernickeren eremuko edo

Terapia

gauzatzen

u Ondorioen aldia. Helburua gizartean eta

lanean berriro txertatzea da. Horretarako, lesioak eragin dituen ondorioak haztatu beharko dira (erraz nekatzea, moteltasuna, arreta jartzeko zailtasunak, ahanzturak, kalte motorrak eta abar).

1.9 dokumentua. Afasia mota zehazteko ebaluatu behar diren alderdiak u

Hizkuntza espontaneoa: jarioa edo haren falta mintzatzeko orduan.

u

Ulermena: pertsonak ulertzen duen edo ez.

u

Errepikatzea: letrak, silabak, hitzak edo esaldiak errepikatzeko ahalmena.

u

Izendatzea: gauzak izendatzeko gai den.

u

Idatzitakoaren ulermena: irakurtzen duena ulertzen duen.

u

Idazketa: bere izena idazteko, diktaketa bat egiteko edo kopiatzeko ahalmena.

u

Mugikortasun-maila: hemiplegia duen edo ez, alegia, gorputzaren erdia paralizatua duen.

u

Zentzumen-maila:

diotena

zentzumenen

u

Ikus-eremuak: inolako afektaziorik baduen.

u Hitzezko mezua kodetzeko eta deskodetzeko

u

Eremu baskularra: afektatua duen.

u Barne-hizkuntzaren eraketan eragina duten

ahalmenak eta gaitasunak (analisia, sintesia, abstrakzioa, sinbolizazioa eta abar). u Pentsamenduarekin eta adimenarekin lotura

duten funtzioak. Afasiaren agerpena bat-batekoa izaten da, eta errehabilitazioko tratamendu bat aplikatzea beharrezkoa izango da galdutako funtzioa

informazioa iristen integratzen duen.

esaten

zentzumen-eremuko lesioek, ulermena. Afasiako kasuetan, batez ereberriz, honako alderdi hauek egoten dira kaltetuak: ahalmena.

da

funtzioa aplikatzeaerrehabilitatzeko. erabakigarria Tratamendua izango goiz da errehabilitazioa arrakastatsua izan dadin.

Hizkuntzaren nahasmendu eskuratuak. Afasia

aldia.

egin eta helburuak

zaion

eta

garuneko

ongi

arteria

Hartu kontuan! Afasietan, hainbat motatakoak izan daitezke hizketarako zailtasunak. Kasu batzuetan hitz egiteko zailtasuna alterazio psikiko edo intelektualei lotuta egon daitekeen arren, horrek ez du esan nahi beti horrela denik. Hizketarako zailtasuna duen pertsona batek hitz bat esaten ez jakiteak ez du esan nahi ezagutzen ez duenik.

1.5.5 Nahasmendu sistemikoak Hizkuntzan eragina duten hainbat sindrome eta gaixotasun degeneratibo daude, hala nola adimen-atzeratasuna, garuneko paralisia, autismoa eta zenbait gaixotasun degeneratibo: Parkinson gaixotasuna, Alzheimer gaixotasuna, iktusa, esklerosi anizkoitza edo alboko esklerosi amiotriofikoa, besteak beste. Nahasmendu neurologikoekin lotura duten sindromeak edo gaixotasunak dira eta eragina izan dezakete bai ulermen- eta adierazpen-

Desgaitasun intelektuala duten pertsonei gainerakoei baino gehiago kostatzen zaie ikastea, ulertzea eta komunikatzea, zeren eta hizkuntza ere eremu afektatua izaten baita. Afektazio horren intentsitatea desgaitasun-mailaren araberakoa izango da. Jarraian, desgaitasun intelektuala duten pertsonek, afektazio-mailaren arabera, hizkuntzaren arloan izaten dituzten zenbait gaitasun edo zailtasun adieraziko ditugu, baina aipatuko ditugunak ez dira bakarrak: u Desgaitasun arina duten pertsonak: u

prozesuetan, eta ere. bai, kasu batzuetan, hizketan edo pertzepzioan

nahiz eta atzerapen batzuk badituzten hura bereganatzean. u

Hizkuntza-trebetasunak eta elkarrizketarako gaitasuna izaten dute, nolabaiteko moteltasunarekin bada ere.

u

Ulermena eta adierazpena menderatzen dituzte, baina zenbait zailtasun ere izan ohi dute egitura konplexuak edo irudizko hizkuntza erabiltzen bada.

u

Ikasten dute irakurtzen eta idazten.

Desgaitasun intelektuala Desgaitasun intelektuala ez da gaixotasun bat, baizik eta funtzionamendu intelektualean (ahalmen kognitiboa) eta moldatze-portaeran (eguneroko bizimoduan funtzionatzeko trebetasunak) muga nabarmenak dituzten pertsonak izendatzeko erabiltzen den kontzeptu bat. Desgaitasun horrek erlazioa du zenbait sindromerekin (ezagunena Down sindromea da) edo garapeneko beste nahasmendu orokor batzuekin, hala nola garuneko paralisia, autismoko zenbait modalitate eta abar. Gainera, kasu askotan, osasuneko beste konplikazio batzuk izaten dituzte lotuta: sortzetiko kardiopatiak, entzuteko edo ikusteko arazoak, alterazio neurologikoak eta abar.

Hizkuntzaren garapen normala izaten dute,

u Desgaitasun ertaina duten pertsonak: u

Atzerapena izaten dute hizkuntza bereganatzean eta berandu igortzen dituzte lehenengo hitzak.

u

Hizkuntzaren erabilera funtzionala eta oinarrizko hiztegi eta egituren erabilpena: enuntziatu osatu gabeak, perpaus bakunak eta abar.

u

Zailtasunak ulermenean eta adierazpenean, nahiz eta ulermen-arloko hiztegia beti hobea izango den adierazpen-arlokoa baino.

1.11. irudia Desgaitasun intelektuala duten pertsonek zailtasun handiagoa dute ulertzeko eta komunikatzeko.

u

Ahoskatzeko zailtasunak eta hizketako erritmoaren afektazioa, batzuetan, entzumen-arazoen ondorioz edo artikulazioorganoetako malformazioengatik.

u Desgaitasun larria edo sakona duten pertsonak:

diren organoen alterazioek anomaliak eragiten dituzte tonuan eta ahotsa egikaritu behar duten giharren mugimenduetan, eta baliteke zailtasunak izatea bokalizazioak eta artikulazioak egiteko (disartria); posible da, halaber, ahozko hizkuntzarik batere ez izatea ere (anartria). Arrazoi horregatik, edozein hizketa-saiakera, egitura morfosintaktiko edo gramatikal egokia izanik ere, ulertezina edo eraginkortasunik gabea izan ohi da pertsona hartzailearentzat.

u

Komunikatzeko intentziorik batere ez edo oso txikia.

u

Hizketarik eza.

u

Iritsi daiteke agindu oso bakunak ulertzera, testuingurua aldekoa baldin bada eta

Hizketako zailtasunak alde batera utzita, garuneko

eguneroko bizimoduko jarduerekin zerikusia badu.

paralisiak eragina nahasmenduhizkuntzan batzuk ere izan ditzakeduten atxikita:beste

Adimen-atzeratasuna duten pertsonek zailtasun fonologikoak izaten dituzte, bai eta hizkuntzaren alderdi morfologiko eta sintaktikoetan ere.

Haurren garun-paralisia Haurren edo haurtzaroko garun-paralisia nerbiosistema zentraleko nahasmendu bat da. Batez ere, eremu neuromotorretan du eragina eta horrek kontrol motorraren galera edo alterazioa ekartzen du. Arrazoi ohikoenak izaten dira amaren gaixotasunak, edo erditzeko momentuan traumatismoak eda oxigeno falta jasan izana. Kontrol motorraren faltaren ondorioz, portaera neuromuskularrak gorputzaren atal desberdinetan eragina izan dezaketen patroi espezifikoak izaten ditu (espasmoak, atetosia, ataxia, dardara eta abar). Komunikazioari dagokionez, kontrol falta horrek hizkuntzaren artikulazio egokian du eragina. Mugimendu-patroien eta mintzatzeaz arduratzen

u Ikusmeneko nahasmenduak. Era askotakoak

izan daitezke eta oso ohikoak izaten dira. Ikusmenaren arloko zailtasunak estrabismo modura edota ikus-sentsazioen galera garrantzitsuetan adierazten dira. u Pertzepzioaren nahasmenduak. Pertzepzio-

urritasunak zaildu egiten du ingurunea esploratzea eta kanpoko estimuluak hautematea, eta horrek eragina du jasotako informazioaren kalitatean. u Desgaitasun intelektuala. Nahiz eta onartuta

dagoen garuneko paralisiaren sindromeak, berez, ez duela desgaitasun intelektualik sortzen, kasu batzuetan, funtzionamendu intelektualaren mugatze larriak eta garrantzitsuak hautematen dira. Arrazoi horiengatik guztiengatik, garuneko paralisia duten pertsonekiko komunikazioan, askotan, hizkuntzaren komunikazio-funtzioa higatu egiten da, eta informazio-trukearen balioa galtzen du.

1.12. irudia Kontrol motorraren faltak zuzeneko eragina du garuneko paralisia duten pertsonen artikulazioan.

Autismoaren espektroko nahasmenduak Garapenaren nahasmendu orokortu gisa sailkatuta dago autismoa eta alterazio larriak aurkeztu ohi ditu bai komunikaziorako eta bai eragin-truke sozialerako trebetasunetan. Ez da, berez, gaixotasun edo sindrome bat; aitzitik, nahasmendu-heterogeneotasun zabal bat hartzen du barruan. Nahasmendu horiei, gero eta gehiago, autismoaren espektroko nahasmenduak (AEN) esaten zaie. Kontzeptu horrek esan deitzen nahi du, oro har hitz eginda, portaera autistak zaienen barruan sar daitezkeen adierazpenen presentzia dagoela, eta haietako askok hizkuntzarekin eta komunikazioarekin dutela zerikusia, hala nola: u Gizarte-harremanetako

nahasmendu

kualitatiboak. Bakartzeko joera, erlazio urria pertsona esanguratsuekin, berdinekin erlazionatzeko ezintasuna, kontaktu fisikoa arbuiatzea eta abar. u Komunikazio-funtzioetako nahasmenduak.

Komunikatzeko motibaziorik eza, zailtasunak hizkuntzaren erabilera sozialean, pertsonen erabilera instrumentala (adibidez, pertsona heldu bat eskutik hartu eta nahi den objektura eramatea) baina zeinurik gabe (begiradak eta abar) eta enpatia eta elkarrekikotasun gutxiko komunikazioarekin. u Hizkuntzaren

nahasmenduak, bereziki. Mututasun erabatekoa edo funtzionala (esanahirik gabeko ahoskatzeak), ekolalianahasmendua (hitz solteak errepikatzea, behin eta berriro), hizkuntzaren funtzioen komunikazio-alterazioak eta normaltasunetik kanpoko prosodia (proportziorik gabeko enfasia ahozko igorpen eta ekoizpenetan).

Edonola ere, autismoaren espektroko ezaugarri bereizgarriena eta ohikoena hizkuntzaren eremu pragmatikoaren afektazioa da, alegia, komunikatzeko ahalmenari eta komunikazio hori garatzeko testuinguruaren garrantziari dagokiona.

Parkinson gaixotasuna (PG) Neuronetako gaixotasun degeneratibo bat da eta mugimenduen koordinazioan eta jarreran du eragina. Hona bere ezaugarri nagusiak: oso astiro agertzen da, era asimetrikoan, eta oinarrizko lau sintoma ditu: u Dardara. Dardarizo asimetrikoa izaten da,

intentzioko mugimendurik ez denean agertzen dena, pertsona geldirik dagoenean. Batez ere, eskuetan eta oinetan izaten dira, baina baita aurpegian, masailezurrean eta mihiko giharretan ere. u Bradizinesia. Esan nahi du mugimenduak oso

motelak bihurtzen direla. Batez ere, aurpegiari eta gihar axialei eragiten die. Sintoma honek aurpegi-adierazpenean ere badu eragina, hipomimia agertzen baita (adierazkortasun eza eta begi-kliskatze bakanagoak, «pokeraurpegia edo amabirjina-aurpegia» ere deitzen zaio), zeinak interferentzia bat sortzen baitu ingurunearekin komunikatzeko. u Zurruntasuna . Zurruntasuna eta tonuaren

handitzea gertatzen da afektaturiko gorputzadarretako gihar guztietan. u Jarreraren eta ibileraren alterazioa . Aurrera

makurtzen da, oinez ibiltzean bereziki, eta ibilera zurruna du, aurrera eroriz balihoa bezala.

1.13. irudia Hizkuntza eta komunikazioa bereziki kaltetutako eremuak dira AEN duten pertsonengan.

Sintoma horiek pertsonaren hizketan ere islatzen dira, disartria hipozinetikoa delakoaren agerpenarekin. Ezaugarri hauek ditu:

pentsamendu berbera. Horrela, bada, diskurtsoak srcinaltasuna galtzen du, eta ohikoa izaten da asko hitz egitea baina garrantzizko eduki oso urriarekin.

u Arnasketa mugatua edo erritmo zehatzik

gabea, diafragmaren tonua kontrolatu ezin duelako. Hori dela eta, zailtasunak izaten ditu fonazio luze bati eusteko eta oso ohikoa izaten da esaldi laburrak ekoiztea. Hizketaldia modu azeleratuan sortzen da eta ohikoa da hura batbatean etetea.

u

Fase horretan hasten dira ideia konplexuak ulertzeko zailtasunak.

u

Idazketan eta irakurketan alterazioa arina da. Egia esan, irakurketa mekanikoa da higadurari ondoen eusten dion alderdietako bat, baina ez da gauza bera gertatzen irakurritakoa ulertzeari dagokionez.

u

Pertsona ohartzen da bere galeraz, eta horrek eragina izan dezake gogo-aldartean, baita elkarrizketetan parte hartzeko interesari edo ekimenari dagokionez ere.

u Laringeko giharrak, mugimendua egiteko

behar adinako indarrik edo tonurik ez dutenez, ez dira guztiz ixten eta fonazioa ahulagoa da; horregatik, tonu-eskala eta inflexioak apaldu egiten dira eta pertsonak ezin izaten ditu, borondatearen arabera, intentsitate aldaketak gauzatu. u Artikulazioa.

Artikulazioa motela eta zehaztasunik gabea da hala ezpainetan nola mihian; beraz, doitasuna galtzen da kontsonanteak ahoskatzeko orduan eta, horren ondorioz, fonemak distortsionatzea edo silaben elisioak gertatzen dira.

Laburbildurik, Parkinson gaixotasuna duen pertsonaren disartria hipozinetikoak ezaugarri hauek ditu: tonu eta intentsitate berean mintzatzen da beti, azentua oso murritza da, esaldi laburrak, abiadura aldakorra, arrapalada laburrak mintzatzean, logikaz kanpoko etenaldiak, isilaldi desegokiak eta kontsonante zehaztu gabeak. Ahotsa lakarra da, hatsanka edo hasperen modukoa.

Alzheimer gaixotasuna (AG)

u Gaixotasunaren

fase ertainean. Eremu guztietako pobretzea eta higadura gero eta handiagoa da. Aldaketa azpimarragarrienak ulermenean eta diskurtsoan agertzen dira. u

Hiztegiaren galera oso bistakoa da jada eta izendatzeko zailtasunak eta akatsak nabarmenak dira.

u

Elkarrizketan, itzulinguruak, neologismoak, parafasiak, ekolaliak eta mordoiloak agertzen dira. Arrazoi horregatik, diskurtsoak hutsala eta edukian koherentziarik gabea dirudi.

u

Afektazio kognitiboa gero eta nabarmenagoa da; beraz, pertsonari gero eta gehiago kostatzen zaio ulertzea eta elkarrizketa jarraitzea. Egoerei eta arazoei buruzko juizioaren galera gero eta bistakoagoa da.

u Fase aurreratuan. Hizkuntza ia guztiz galtzen

du:

Dementzia mota bat da. Nerbio-sistema zentrala behar baino lehen zahartzen da eta funtzio kognitiboei eragiten die orokorrean, beraz, baita komunikazioari eta hizkuntzari ere.

u

Hitz sinple batzuk soilik ulertzen ditu eta erabiltzen duen hizkuntza ulertezina eta estereotipatua da. Hurrengo urratsa ekolalia, zezelkatzea eta erabateko afasia dira.

Gaixotasun degeneratiboa denez, aurrera egiten

u

Izendatzeko zailtasuna (anomia) areagotu

duen neurrian, pertsona eremuda. desberdinetako funtzionaltasuna galduz joaten Ikus dezagun nola garatzen den bilakaera hori hizkuntzaren eta komunikazioaren eremuan:

egiten zailtasunak da eta ulermena dago kaltetua ezen izan hain baititzake agindu bakunak ulertzeko ere. u

Hizkuntzaren erabilera pragmatikoak bere funtzionaltasun guztia galtzen du ia.

u

Idazketa eta irakurketa galduz joaten dira.

u Gaixotasunaren hasierako fasean. Elkarrizketa

nahikoa ongi mantentzen da, nahiz eta hizkuntzan akats arin batzuk agertzen diren: u

Memoriako hutsegiteek eragina dute hiztegian eta pertsonak arazoak ditu hitz egokiak aurkitzeko (anomia), eta horrek ondorioak ditu adierazkortasunean.

u

Ideien errepikapenak agertzen dira, hau da, behin eta berriro errepikatzen da

u Azken fasean. Pertsona ohean dago, egoera

begetatiboan eta funtzio automatikoak soilik gordetzen ditu. Hizkuntzari dagokionez, afasia globala du, mututasunean amaitzen dena; ez dago, beraz, hizkuntzarik.

Iktusa Iktusa edo garuneko istripu baskularra burmuineko lesio bat da, azkar agitzen dena, odolaren garaztatzean alterazio bat jazo delako. Kausa ohikoenak enbolia, tronbosia eta buruko odoljarioa dira. Kasu gehienetan, gorputzaren erdi batean indarra urritu edo galdu egiten da. Ohikoak izaten dira, era berean, sentikortasuna, ikusmena, memoria, loa edo emozioak galtzea (labilitate emozionala), irensteko edo eztul egiteko ezintasuna, eta gernu-inkontinentzia. Batzuetan, anomaliak izan ditzakete hizkuntzan (afasiak, disartriak eta anartriak ere bai). Zenbait diziplinatako esku-hartze egokiari esker, iktusa jasan duten pertsonek onera egin dezakete eta txerta daitezke berriro familian, komunitatean edo, kasu batzuetan, baita lan-munduan ere. Hitz egiteko zailtasuna oso ohikoa izaten da eta garuneko lesio horretatik eratortzen diren hizkuntzaren nahasmenduak oso desberdinak izan daitezke. Kasu batzuetan, hizketako zailtasunek lotura izaten dute alterazio mentalekin eta/edo intelektualekin. Hala ere, pertsona hauetako asko, adierazteko edo ulertzeko orduan zailtasunak izan ditzaketen arren, bizimodu normal samarra egiteko gai dira. Garbi eduki behar genuke pertsona batek hitz bat ezin esan izanak ez duela esan nahi hura zer den, zertarako balio duen eta nola erabili behar den ez dakienik. Esate baterako, pertsona batek «edontzi» esan nahi du baina ez zaio ateratzen, baina badaki ontzi bat dela, ura edukitzeko balio duela eta edateko erabiltzen dela.

Esklerosi anizkoitza (EA) Garuneko gaixotasun degeneratibo bat da, mielina galdu izanak sortua (mielina=nerbiosistema zentraleko neuronak estaltzen dituen gaia, nerbio-bulkadak transmititzeaz arduratzen dena). Nerbio-zuntzen ibilbidean, esklerosi deitzen zaien ehun gogortuzko plakak eratzen dira.

Sentikortasunaren eta mugimenduen eta zentzumenen koordinazioko alterazioak dira gaixotasunaren sintoma bereizgarrienak. Komunikazioan kaltetua gertatzen da hizketarako artikulazioa –disartria–, eta areagotu egingo da gaixotasunak aurrera egin ahala. Zailtasun nabarmenenak honako hauek dira: u Intentsitatearen kontrola aldatzea eta bolumena

kontrolatzeko zailtasuna. u Laztasuna ahotsean eta sudur-hizketa handia. u Artikulazioa ez da ona, bokalak luzatzea kosta

egiten da eta, kasu batzuetan, hatsankak daude eta arnasaren maiztasuna areagotzen zaie. Patologia horretan, disartriaren larritasunak zuzeneko erlazioa du afektazio neurologikoarekin, izan ere, hizketako arazo gehienak garrantzitsuago bilakatzen baitira sistema motor berriak gaixotasunaren eraginpean geratzen diren neurrian.

Alboko esklerosi amiotrofikoa (AEA) Neuronetako gaixotasun degeneratibo bat da hori ere. Neurona motor edo motoneuronen degenerazio progresiboan du jatorria. Hasieran, gorputzeko zenbait atal mugitu ezinik geratzen dira eta, denborarekin, pazientearen ia gorputz osoa paralizatzera iritsiko da; hala eta guztiz ere, ahalmen intelektualetan ez du gaixotasunak inolako eraginik izaten. Neuronetako higaduraren ondorio gisa, pazientearen hizketarako artikulazioa kaltetua gertatzen da (disartria), degenerazioa etengabekoa baita laringe barruko eta kanpoko giharretan ez ezik, ezpainetan, mihian eta ahosabaian ere. Aurkezpen-sintoma gisa har daitezke sudurhizketa edo kantatzeko zailtasuna. Asko kostatzen zaie kontsonante ezpainkariak artikulatzea; gero, kontsonante guztiak zehaztasun gabe ahoskatuko dituzte eta tonu bakar apal batean mintzatuko dira. Hitz egindako ahotsak modulazio guztia galtzen du. Aurrerago, bokalak distortsionatzen dira, ezin izaten baitituzte ahoskatu, eta azkenean erabateko anartria nagusitzen da: pertsona ez dago afoniko, baina soinu bortxatu batzuk baizik ezin ditu egin.

Ariketak 1. Lor ezazu Noam Chomskyri eta haren gramatika unibertsalaren teoriari buruzko informazio gehiago. 2. Azal ezazu zer diren hizkuntzaren komunikazio-funtzioa eta funtzio sinbolikoa. Zer puntutan egiten dute bat?

3. Bikoteka, prestatu mutiko edo neskato baten taula kronologikoa, jaiotzatik hamabi urtera bitarte, eta markatu une adierazgarrienak hizkuntza bereganatzeari eta hizkuntzaren adierazpenari dagokionez. Liburuko informazioa zabal dezakezue bibliografia espezializatua erabilita.

4. Marraztu ezazu mezu bat jaso, prozesatu eta igortzeko prozesuari buruz egin dezakezun eskema

doiena eta zehatzena. Sar itzazu bai prozesuak eta bai prozesu horietan parte hartzen duten organoak.

5. Azaldu zer eragin izan dezaketen eta zer desberdintasun, hizkuntzari dagokionez, Brocaren eremuko lesio batek edo Wernickeren eremuko batek.

6. Zer da garunaren plastikotasuna? Eta dominantzia hemisferikoa? Estimulazio goiztiarrak horiekin erlaziorik baduela uste al duzu?

7. Kopiatu eta osatu zure koadernoan fonazioan parte hartzen duten organoei buruzko hurrengo koadroa eta azaldu nola hartzen duten parte prozesuan: Funtzioak

Organoak

Prozesuanparte-hartzea.

Energia-iturria Fonazioa Artikulazioa Erresonantzia

8. Egin ezazu pertsona baten marrazkia non ikusiko diren birikak, bronkioak, trakea, laringea, epiglotisa, faringea, ahosabaia, sudur-barrunbea, ahoa eta mihia. Marraztu ostean, marka ezazu kolore nabarmen batez aireak biriketatik abiatuta egiten duen ibilbidea, ahotik irteten den arte.

9. Zer nolako eragina dute adimen-mailak eta heldutasun fisiologikoak hizkuntzaz jabetzerakoan? Eta estimulazioak?

10. Aukeratu egunkaritik albiste labur bat eta aztertu bertan agertzen diren hizkuntzaren osagaiak (edukia, forma eta erabilera).

11. Kopiatu zure koadernoan eta osatu hurrengo koadroa. Bertan ikusten da, mezuen igorpenean, zertan zehazten diren zailtasunak hurrengo maila hauetako bakoitzean. Aipatu kasu bakoitzeko adibide bat. Maila Semantikoa Fonologikoa Fonetikoa Morfologikoa Sintaktikoa Pragmatikoa

Zailtasunak

Adibidea

12. Kopiatu eta osatu zure koadernoan hurrengo koadroa. Bertan ikusten dira testuan iruzkindutako alderdi eta prozesu bakoitzeko urritasunek komunikaziorako izan ditzaketen ondorioak: Egoera

Ondorio posibleak

Heldutasun-falta edo lesioak nerbio-sisteman Adimen-maila apala Heldutasun-falta edo lesioak aho-fonazioko sisteman Heldutasun-falta edo lesioak zentzumensistemetan Estimulaziorik eza Zailtasuna imitazio-prozesuetan Eragin-truke prozesuen urritasuna

13. Praktikatu honako hitz hauetako fonemen ahoskera, eta identifikatu artikulazio-puntua eta -modua eta sonoritatea. (Sonoritatea hautemateko trikimailu on bat sudurretik hurbil ispilu bat jartzea da, eta apur bat lurruntzen den ikustea, edo sudurra ixtea)

Loki, Toki, Paga, Baga, Jaia, Gaia, Zortu, Sortu, Bota, Mota, Foko, Joko, Kanta, Manta, Jose, Gose, eKarri, eGarri, Gorritu, Korritu, Forru, Porru.

14. Bikoteka, hautatu bi fonema eta egin horiek ahoskatzen lagun dezaketen bost ariketa edo artikulaziojardueraren zerrenda.

15. Egin ezazu hizkuntzaren nahasmenduen kontzeptu-mapa bat eta bere esanahia. 16. Azal ezazu zer lotura dagoen entzumen-galeraren eta hizketaren eta hizkuntzaren akatsen artean. Zer gertatzen da erlazio horretan galera hizketan ikasi aurrekoa bada?

17. Bilatu eta esplikatu disfonia batek izan ditzakeen zergatiak. Presta ezazu zerrenda bat disfonia funtzionala duen pertsona bati emango zenizkiokeen aholkuekin.

18. Esplika ezazu hizkuntzari buruzko zer ezaugarri izaten dituen disfemia duen haur batek. 19. Azaldu zer diren disartriak eta zer sindromeri edo gaixotasuni lotuta agertzen diren. 20. Azal ezazu zer den afasia bat eta bilatu informazioa afasia sorraraz dezaketen gaixotasunei buruz. Baita, hari lotuta, zer sintoma sufritu daitezkeen ere.

21. Bikoteka, bilatu informazioa hizkuntza berreskuratzeko esku-hartzean logopedak jokatzen duen paperari buruz eta, gero, idatzi txosten labur bat.

22. Hiru laguneko taldeetan, aipatu zenbait adibide desgaitasun intelektuala duten pertsonen hizkuntzamugaketak agerian uzten dituztenak honako osagai hauetako bakoitzean: fonologikoak,

morfologikoak eta sintaktikoak, semantikoak eta pragmatikoak.

23. Esplikatu zergatik dagoen oso afektatua hizkuntzaren komunikazio-funtzioa garuneko paralisia duten pertsonengan. Erlaziona ezazu sindrome horri lotuta egoten diren nahasmenduekin (entzumenekoak, psikologikoak eta abar).

24. Miquel Martí i Pol esklerosi anizkoitza zuen poetaren «Hogeita zazpi poema hiru denboratan» olerkiaren itzulpenean, honako hau adierazten da: «… zailena, bada, bizirik irautea da erraietan beirazko ezkatak dituzula berunarekin, odolaren ordez, zainen barruan. Bizirik irautea: zapatak lotzea, lan egitea, maitasuna egitea, poemak irakurtzea, jendea zahartzen ikustea, ozen kantatzea, erraietan beirazko ezkatak dituzula eta beruna, odolaren ordez, zainen barruan...» Esklerosi anizkoitzaren zer sintoma agertzen direla uste duzu olerki honetan? Arrazoitu zure erantzuna.

25. Azal ezazu zein diren honako gaixotasun hauek dituzten pertsonek sufritu ohi dituzten hizkuntzaren afektazio nagusiak: garuneko istripu baskularra, Alzheimer gaixotasuna, Parkinson gaixotasuna, esklerosi anizkoitza eta alboko esklerosi amiotrofikoa.

26. Erantzun honako galdera hauei: a) Zein izango da ahosabaiko arrakalagatik ebakuntza egin dioten bost urteko neska bati agertuko zaion hizkuntzaren nahasmendu ohikoena? Hizkuntzaren zer alderdi egongo da kaltetuena? b) Zer motatako alterazioa izan dezake 53 urteko gizon batek, zirkulazio-istripu baten ondoren komunikazioa ezartzea lortzen ez badu Brocaren eremua afektatua duelako? Nolakoa da pazientearen ulermena? Nolakoa da pazientearen adierazpena? c) Arnasketan, fonazioan eta irensketan parte hartzen duten giharretatik, zein uste duzu izango dituela afektatuenak garuneko paralisia duen neskato batek? d) Zer motatako hizkuntzaren nahasmendu izango du garuneko paralisia eta, nerbio-sistema zentraleko lesio bategatik, giharretako kontrola kaltetua duen mutiko batek?

1.1 jarduera Hizkuntzaren nahasmenduak

Planteamendua Ondoren azaltzen diren egoeretako protagonistek sufritzen dituzten hizkuntzaren nahasmenduak aztertzea, ulertzea eta ondorioak ateratzea proposatzen da.

Kasuak Joan hiru urte eta zortzi hilabeteko mutiko bat da, bigarrena hiru neba-arrebako familia batean. Makroglosia du eta hortzei bultza egiteaz gainera, sialorrea –gehiegizko listu-jarioa– eragiten dio. Zailtasunak ditu fonema batzuk ahoskatzeko, aho-aurpegiko praxien mugikortasun-maila mugatuta baitauka. Juliak 28 urte ditu eta gorputz-hezkuntzako irakaslea da institutu publiko batean. Logopedarengana bidali du otorrinolaringologoak, duela hilabete pare batetik hona molestiak dituelako ahotsa behar bezala igortzeko; otorrinolaringologoa ohartu zen hipertonia zuela laringeko kanpoko giharretan, eta laringea altua, atzeranzkoa eta atzeko aldera makurtua zeukala. Juliaren jarreran ikusten da sorbaldak apur bat aurrerantz makurtuak dituela. Giharrei dagokienez, hipertonia antzematen zaio garondoan eta lepoan; arnasketa goi-saihetsetakoa eta sudurrekoa du eta fonazioa eta arnasa ez ditu koordinatuak. Ahotsa apur bat puzka ateratzen zaio, tinbre ilunekoa, tonalitate lodi samarrekoa, intentsitate ertainekoa eta prosodia monotono samarra. Diskurtsoari dagokionez, ez dago alteraziorik.

Manuela 58 urteko andre bat da, ikasketa ertainak ditu eta hipertentsio arterialaren aurrekariak, hiru urteko bilakaerarekin. Larrialdietara jo du eta tronbosia aurkitu diote buruko erdi-ezkerraldeko arteriaren enborrean. Bere kordean eta orientaturik, lau gorputz-adarretako mugikortasuna berreskuratu du eta sendaagiria eman diote. Tronbosiaren ondorio gisa, alexia, agrafia eta komunikatzeko arazoak geratu zaizkio, Brocaren eremuko lesioagatik. Lorenzok alboko esklerosi amiotrofikoa (AEA) du. Mugikortasun urria du goiko gorputz-adarretan baina burua mugitzen du eta normaltasun anatomikoa du ezpain, mihi eta masailetan. Uler daitezke ahoskatzen dituen hitzak, nahiz eta beti modu berean artikulatu eta hizketan aldaketa aleatoriorik ez duen erakusten. Ezin ditu ahoskatu hitz luzeak etenik egin gabe eta, batzuetan, nahi gabeko soinu bat egiten du arnasgoran. Zailtasunak ditu tonu igoeragatik eta zehaztu gabeko artikulazioagatik, mihikoa, batez ere. Cristian ingeniaritzako ikasle bat da, 22 urtekoa; erietxe bateko unitate neurologikoan dago konortegalerako bat-bateko koadro bat izan duelako. Ordenagailu bidezko tomografia egin diote eta aneurisma baten ondoriozko lesioa ikusi diote, Syilviusen artekaren inguruan, ezkerreko hemisferioan. Neurologoak ebaluazio logopediko bat egin diezaioten eskatu du, dituen komunikazio-zailtasunak diagnostikatzeko. Mikel zazpi urteko mutiko bat da eta ikastetxe berri batean hasi da. Irakaslea ohartu da ikasturtearen hasieratik Mikel duda-mudaz mintzatzen dela eta adierazpen-zailtasun nabarmenak dituela hizketa espontaneoan; horrek asko oztopatu ditu beste haurrekiko harremanak eta, ikaskide horiek, batzuetan, hari iseka eta barre egitera ere iritsi dira. Mikelek normaltasunez jarraitzen ditu bai ikasgelako erritmoa eta bai maisu-maistren azalpenak, baina isil-isilik egoten da egun osoan. Egunak igaro ahala, bere ikaskide eta irakasleenganako jarrera itxia gero eta handiagoa da. Jolas-orduan bakarrik egoten da, inorekin harremanik izan gabe.

Garapena u Hiru edo lau laguneko taldeak eratuko dituzue. Talde bakoitzak aurreko kasu horietako bat hautatuko

du. u Kasua hautatu ostean, taldeak honako hauek egingo ditu: u

Hizkuntzaren zer nahasmendu den asmatu.

u

Patologiari buruzko informazioan sakondu; horretarako Interneten edo orrialde espezializatuetan bilatu beharko dituzte patologiaren kausak, pertsonaren afektazioa, tratamenduak eta abar.

u

Pertsonaren komunikazioaren eta hizkuntzaren afektazioa identifikatu: pertzepzio-eremua, jariakortasuna, artikulazioa, ulermena eta abar.

u Lan guztiak irakasleari entregatuko zaizkio eta ikasgelan azalduko dira.

1.2 jarduera Zinemara goaz Ikus ezazue honako bi film hauetako bat:

Filma: Basati txikia Fitxa teknikoa:

Herrialdea: Frantzia Jatorrizko izenburua: L’Enfant sauvage Urtea: 1969 Bikoiztutako bertsioa: gaztelaniaz Zuzendaritza: François Truffaut Aktoreak: Jean-Pierre Cargol, François Truffaut, Françoise Seigner, Paul Villé Iraupena: 88 minutu Sinopsia: benetako gertaera batean oinarritutako film honek Frantziako baso batean aurkitutako haur basati baten istorioa kontatzen digu. Gero ikerketa-institutu batean sartu zuten hura zibilizatzen saiatzeko.

Filma: Genie, neska basatia Fitxa teknikoa: Herrialdea: AEB Jatorrizko izenburua: Mockingbird Don’t Sing Urtea: 2001 Zuzendaritza: Harry Bromley Davenport Aktoreak: Melissa Errico eta Sean Young Iraupena: 98 minutu Sinopsia: filma XX. mendeko «neska basati» bati –Genie– buruzko egiazko historian oinarrituta dago. Istorioa 1970ean hasten da eta Katie Standon-en (Tarra Steele) bizitza kontatzen du. Gurasoek gela batean itxita eduki zuten Katie, inorekin kontakturik izateko aukerarik eman gabe, neskatoa urtebetekoa zenetik harik eta, 13 urte zituela, aurkitu eta, mundu osoari gertaeraren berri eman zitzaion arte. Filma Sandra Tannen (Melissa Errico) doktorearen ikuspegitik kontatuta dago. Tannen Hizkuntzalaritzako irakaslea da Los Angelesen, Kaliforniako Unibertsitatean, eta Katieri laguntzen eta hura hezten saiatzen da.

Taldeko ariketak u Nabarmendu protagonistak komunikazioa ezartzen dueneko momentu esanguratsuenak. u Protagonistak zer egoeratan ikasten duen: u

Zer ikasten du?

u

Zer estrategia erabiltzen ditu heldu/profesionalak?

u

Noiz eta non? Zer momentu eta testuingurutan gertatzen den.

u Idatzi ondorioak orri batean. u Azaldu ondorioak gainerako ikasleei.

Mendekotasun-egoeran dauden pertsonekiko komunikazioa

2.1 Komunikazioa

Igorlea eta hartzailea

Hizkuntzaren komunikazio-funtzioa aintzat hartuta, adierazi dugu jada komunikazioa bi pertsona edo gehiagoren artean edozein motatako ideiak edo informazioak partekatzea eta trukatzea dela. Prozesu horretan sakontzeko komunikazio-prozesuan esku hartzen duten elementuak aztertuko ditugu.

Errepaso modura, gogora ditzagun komunikazioprozesu batean parte hartzen duten bi eragileak: u Igorlea mezua edo informazioa igortzen duena

da. Hori egitean, intentzio jakin bat du. u Hartzailea mezua jasotzen duena da. Igorleak

bidalitako informazioa jaso ahal izateko, funtsezkoa izango da hartzailea horretarako prest egotea, eta igorleak zer nolako intentzioarekin bidali dion jakitea.

2.1.1 Komunikazio-prozesua Komunikazio-prozesua ekintza-sekuentzia batez osatua dago; ekintza horien bitartez gauzatzen da bi norbanakoren edo gehiagoren arteko komunikazioa. Komunikazioa espazio eta denbora jakin batean gertatzen den prozesua da, eta hainbat elementuren presentzia eskatzen du. Zeinahi komunikazio-egoeratan, badira, gutxienez, bi parte-hartzaile edo solaskide, eragin-trukean ari direnak eta esperientziak partekatzen dituztenak: hitz egiten duen alde bat –igorlea–, eta entzuten duen beste bat –hartzailea–, elkarren artean trukatzeko mezu batekin, behar bezala kodetua, zeina kanal batetik bideratzen baita, testuinguru jakin baten barruan.

Hartu kontuan! Elementu horiek guztiak ezinbestekoak dira komunikazioa gauzatuko bada; nahikoa da batek huts egitea komunikazioa eragozteko.

Hain formalak diruditen rol horiek beren jarduketaespazioak dituzte, luzeagoak edo laburragoak, txandakatu egiten baitira: igorlea hartzaile bihurtzen da, eta alderantziz, harik eta interakzioa amaitzen den arte. Adibidez, bi pertsonaren arteko elkarrizketa batean, bat hizketan ari denean, bestea entzuten egoten da hark esaldia amaitu arte eta, orduan, entzuten egon denak erantzun egiten dio lehen hizketan ari zenari. Alegia, igorlearen eta hartzailearen rola, txandakatu egiten dira etengabe.

Kodea Igorleak eta hartzaileak elkar ulertuko badute, kode edo zeinu-multzo bera erabili eta partekatu behar dute. Bistan dago hartzaileak igorleak erabiltzen duen kode bera erabiltzen ez badu, ezin izango duela mezua ulertu. Kode bat zeinu- eta arau-sistema bat da, mezuak formulatzea eta ulertzea ahalbidetzen duena.

Ideiak Pertzepzioak Esperientziak

Interpretazioa

KANALA EDO

Kodetzea

BITARTEKOA

Deskodetzea

Transmisioa MEZUA Atzeraelikadura

IGORLEA 2.1 irudia Komunikazio-prozesuaren eskema.

HARTZAILEA

Kode motak Konplexutasunari kasu eginik, oinarrizko bi kode mota bereiziko ditugu: linguistikoak eta ezlinguistikoak. u Kode linguistikoa. Pertsonen artean eskuarki

erabiltzen dugun kodea hitzezko kode linguistikoa da, zeina ahozkoa edo idatzizkoa izan baitaiteke. Kode hori hainbat hizkuntzatan zehazten da: gaztelania, euskara, ingelesa,

errusiera eta abar. Badira hitzezkoak ez diren beste kode linguistiko batzuk ere, hala nola braillea edo zeinuhizkuntza, hain zuzen, ikusiko dugun bezala, garrantzi handia dutenak hitzezko hizkuntza ordezteko sistema gisa. u Kode ez-linguistikoa. Kode horiek ez daude

hizkuntzaren konplexutasunaren pean eta izan daitezke ikusmenezkoak, keinuzkoak edo entzumenezkoak. u

Zirkulazioko seinale biribilak, erdialdea zuria eta ingurua gorria duenak, zirkulatzea debekatuta dagoela adierazten du. Hori, beraz, ikusmenezko kode bat da, non ikusmenak irudi bat ezagutu eta mezu bat deskodetu duen.

u

Esku-ahurra irekita eta aurrerantz erakusten duen zirkulazioko agente bat gelditzeko adierazten duen keinu-kodea erabiltzen ari da.

u

Anbulantzia baten sirena entzumenezko kodea da, eta pasatzen uzteko alde batera egiteko abisatzen du.

Tipologia horretan, pertsonok komunikatzeko erabiltzen ditugun keinuen, mugimenduen, adierazpenen edo soinuen errepertorio zabala sar daiteke, aurrerago ikusiko dugun bezala, komunikazio ez-hitzezkoaren parte direnak.

era berean, aldarte-egoerei buruz, ideia abstraktuez edo iraganean bizi izandako esperientziez hitz egiteko, horien guztien objektu ukigarririk ez egon arren. Kodeak –hala linguistikoak nola ez-linguistikoak– osatzen dituzten zeinuei arreta jartzen badiegu, bereizi ditzakegu erakuslea, ikonoa eta sinboloa, erreferentzia egiten dioten errealitatearekin duten erlazioaren arabera: u Erakuslea

(edo zantzua). Zeinu horrek fenomeno baten presentzia adierazten du, beren artean dagoen erlazioa dela eta. Adibidez, kea ikusten bada, pentsatzekoa da sua badela nonbait, eta hodei beltzez jositako zerua ikusten badugu, ekaitza datorkigu burura.

u Ikonoa.

Antzekotasun-erlazioaren arabera sortutako zeinu bat da eta bere xedea antza duen objektu edo kontzeptu hori irudikatzea da. Esate baterako, komuneko atean agertzen diren jaun baten edo andre baten irudiak ikonoak dira.

u Sinboloa. Konbentzioz, ohituraz edo erabaki

sozial baten indarrez sortutako zeinu bat da. Sinboloak dira, adibidez, semaforoetako argiak, zenbakiak, hitzak eta, oro har, hizkuntzaren eremuko zeinu guztiak. Zenbaki erromatarrak, hasieran, ikonikoak ziren: I, II, III, unitate bat, bi edo hiru adierazteko, baina hirutik aurrera sinboliko bihurtu ziren. Hizkuntzako zeinuak sinboloak dira, hautazkoak diren neurrian, izan ere, irudiak ez baitu inolako loturarik irudikatzen duenarekin.

Hartu kontuan! Liburu honetako geroagoko unitateetan ikusiko dugunez, zeinu ikonikoak eta sinbolikoak dituzten piktogramak erabiltzean, hainbat kode sortuko ditugu eta oso baliagarriak izango dira hizkuntzan gabezia larriak dituzten pertsonekiko komunikazioa ahalbidetzeko.

Zeinuak eta zeinu motak Zeinu bat zentzumen bidez hauteman daitekeen irudikapen bat da –adierazlea–, errealitate baten berri –esanahia– ematen duena. Ideiak, nahiak edo sentimenduak komunikatzeko, pertsonok zeinuak (adierazleak) erabiltzen ditugu, haiei esanahi bat egotzita. Horrela egiten da ulergarri komunikatu nahi dugun errealitatea. Adibidez, ikastetxeko mantentze-lanen arduradunari esan nahi badiogu aulki batek hanka bat hautsita duela, ez da beharrezkoa izango aulkia hartu eta eramatea ikus dezan, baizik eta zeinu-konbinazio baten bidez (hitzak eta esaldiak) adieraziko diogu. Zeinuak erabilgarri izango dira,

Mezua Mezua igorleak hartzaileari transmititzen dion informazioaren edukia da. Alde igorleak maneiatzen duen kodeko hainbat zeinuren konbinazio konplexu eta kontziente batez osatua dago, alde hartzaileak arazorik gabe deszifra dezan. Mezua ahoz edo euskarri fisiko baten gainean igor daiteke. Hitzezko mezua igortzearekin batera, aurrerago ikusiko dugun bezala, hainbat seinalez (eskuen mugimenduak, aurpegi-adierazpena eta abar) osatutako beste mezu bat ere igortzen da, borondatez edo nahi gabe, baina interpreta daitekeena.

Mezu osoa, hortaz, hartzaileak deskodetzen duena, bi edukiek osatzen dute, bai hitzezkoak eta bai hitzezkoa ez denak.

Kanala Igorleak komunikatzeko asmoa eduki arren eta hartzailea mezua jasotzeko eta ulertzeko prest egon daitekeen arren, bitarteko fisiko bat beharko da mezua leku batetik bestera joango bada. Kanala da erabiliko bitarteko fisiko hori, mezuak zirkulatzeko duena. Mezua airetik lekualda daiteke, uhin forman, baina telefonoz ere bai, bulkada elektriko modura, edo euskarri fisikoetan, mezu idatzien edo Brailleko mezuen kasuan bezala. Teknologia berrien erabilerari esker, gero eta maizago erabiltzen dira urruneko ikusmen-kanalak, hala nola webcamak, bideokonferentziak eta abar. Kanalaren parte den alderdi bat, komunikazioaren kalitatean eragin erabakigarria izaten duena, zaratak edo interferentziak dira. Zarata mezuaren kalitatea zailtzen edo kaltetzen duen kanaleko edozein interferentzia edo nahasmendu da. Komunikazio-kanal ia guztietan agertzen da zarata: ahots-bolumen desegokiak elkarrizketan, mezua ulertzea zailtzen duen kanpoko zarata (obrak, zirkulazioa eta abar) edo ingurunekoa (aire egokitua, garbigailua, lehorgailua eta abar), telefonoz hitz egitean sortzen diren interferentziak, ahotsa partzialki galdu duen pertsonaren afonia, entzuleak izan dezakeen nolabaiteko gortasunmaila eta abar. Zaratak eragina izan dezake idatzizko komunikazioan ere, adibidez, mezua ulertzea zailtzen duen igorlearen kaligrafia txarra, edo arau gramatikal eta ortografikoen erabilera desegokia, mezua deskodetzea oztopa dezakeena.

Testuingurua Edozein eragin-truke edo interakzio testuinguru jakin batean gertatzen da, eta horrek ere eragina izan dezake komunikazio-prozesuan. Testuinguruak komunikazioa gertatzen den uneko faktore eta zirkunstantzia multzo osoa hartzen du barnean. Hor sartzen dira komunikazio-ekintza gertatzen deneko ingurune fisikoa, emozionala edo bizi den

egoera. Adibidez, testuingurua ez da berdina izango informazio-trukea elkarrizketa normal batean edo programatu batean gertatzen denean, edo amorrualdi-, krisialdi- edo larrialdi-egoera bat dagoenean. Testuinguru horietako bakoitzean momentuko egoerak baldintzatuko du komunikazioa, eta komunikazioan parte hartzen dutenek desberdin jokatuko dute.

2.1.2 Komunikazio-intentzioa eta atzeraelikadura Komunikazioak beti xede sozial bat betetzen du, hainbat helburu izan ditzakeena: konbentzitzea, behartzea, mehatxatzea, kezka edo interesa bereganatzea, informazioa partekatzea, laguntasuna edo elkartasuna sortzea eta abar. Beraz, komunikazioak nolabaiteko intentzioa eduki behar du. Izatez, komunikazio-prozesuan esku hartzen duten elementu guztiak beharrezkoak badira ere komunikazioa behar bezala gauza dadin, komunikazio hori ez da guztiz ezarriko ekintza horretan funtsezkoa den . zerbait falta bada: komunikatzeko intentzioa Komunikazioa gauzatuko da, beraz, igorleak igortzen duen mezuak eraginen bat izaten badu hartzailearengan, alegia, hartzaileak baldin badaki zein den igorlearen komunikatzeko intentzioa eta horrek erantzun bat eragiten badu. Komunikazioa eraginkorra izango beharrezkoa da atzeraelikadura.

bada

Atzeraelikadurak (edo feedback-ak), zeinak bi norabideko edo aldebiko komunikazioa esan nahi baitu, eskatzen du igorleak bidaltzen duen mezua hartzaileak interpretatu eta erantzun dezala, eta horrela behin eta berriro. Komunikazio-zirkuitua ixten duen azken urratsa da: hartzaileak erantzuten duen momentuan, igorlearen rola hartzen du, eta interakzioa bi norabideetan ezartzen da. Ildo horretan, esan daiteke feedbackak informazio-prozesua komunikazio-prozesu bihurtzen duela. Atzeraelikadura gertatzen ez bada, orduan komunikazioa ez da guztiz ezartzen eta alde bakarreko informazio-emate soil batean geratzen da, ez baita berresten emandako informazio hori ulertua edo interpretatua izan denik. Ikusiko dugu alderdi hori garrantzi handikoa dela hizkuntzan zailtasunak dituzten pertsonekiko komunikazioan.

2.2 Mezuen elaborazioa eta igorpena Aipatu dugu jada elkarrizketa batean igorritako mezuak hitzezko osagaien eta hitzezkoak ez direnen bereizi ezineko konbinazio baten emaitza direla.

Hartu kontuan! Gizakien arteko komunikazioa hitzezko eta hitzik gabeko osagaiak eta ahozkoak eta ahozkoak ez direnak konbinatuta gauzatzen da: u Hitzezkoa / hitzik gabea : hitzak eta ezhitzak aurrez aurre. u

Ahozkoa / ez-ahozkoa: igorpen fonikoak eta keinuak aurrez aurre. Hitzezkoa

Ahozkoa Ez-ahozkoa

Hitzik gabea

Hitzezko hizkuntza Parahizkuntza mintzatua Hitzezko hizkuntza Kinesia idatzia Proxemia

2.2.1 Komunikazioaren hitzezko osagaiak Hitzezko osagaiek hitzak erabiltzen dituzte komunikaziorako elementu gisa. Ahozko hitzezko hizkuntzaren edo hizkuntza idatziaren bitartez artikula daitezke. Batez ere lehenengoari jarriko diogu arreta. Hizketan eta entzuten ikastea, portatzen ikastea ere bada eta horrek hainbat arau errespetatzea eskatzen du, ez bakarrik gramatikalak eta semantikoak, baita psikologikoak, soziokulturalak eta pragmatikoak ere. Hitz egitean, komunikatzeko intentzio jakin bati dagozkion mezu kodetuak elaboratzen dira. Benetako edo irudizko erreferentzia baten aurrean, igorleak mezu bat eta elaboratzen du, transmititzeko intentzioarekin, kodetu egiten du erabiltzen duen kodeko arauei (semantikoak, lexikoak, morfosintaktikoak eta fonologikoak) jarraikiz. Prozesu horren bitartez, ideia-, pertzepzio-, esperientzia- eta pentsamenduunibertso oso bat diskurtso ordenatu eta koherente bihurtzen saiatzen da. Bistan dago, lexikoaren aberastasuna eta igorlearen diskurtsoa atontzeko ahalmen morfosintaktikoa zenbat eta handiagoak izan, orduan doitasun handiagoa egongo dela komunikatu nahi denaren eta berez komunikatzen denaren artean. Osagai fonologikoa lagungarri izango da elaboratutako mezua ahalik eta argitasun handienarekin transmititu dadin.

Jasotzeedo hartze-prozesua alderantziz gertatzen da, eta esan gabe doa komunikazioa eraginkorra izatea edo ez hartzaile horrek mezua deskodetzeko eta interpretatzeko dituen tresnen mende egongo dela.

Hartu kontuan! Komunikazio-sekuentzia orotan, igorleak komunikatu nahi duen ideiatik hartzaileak interpretatzen duen emaitzara informaziogalera oso garrantzitsua gertatzen da. Izan ere, hartzaileak, azkenean, igorleak hasieran adierazi nahi zituen ideia eta pentsamenduen zati txiki bat baizik ez du interpretatuko.

2.2.2 Hitzik gabeko komunikazioaren osagaiak Hitzik gabeko osagaien barruan sartzen dira komunikatzeko ahalmena duten baina hitzak ez diren zeinu edo seinale guztiak. Mezuak hitzekin transmititzen ditugu, baina baita intonazioarekin, keinuekin, mimikarekin eta, oro har, adierazten dugun beste edozein alderdirekin ere, janzteko modua barneanhizkuntzak hartuta. Heinosagai handi batean, hitzik gabeko subkontziente bat du, izan ere, ia konturatu gabe erabiltzen dugun kode moduko bat baita, bai mezuak igortzeko orduan eta bai haiek interpretatzean. Hitzik gabeko komunikazioak erlazio estua du hitzezko komunikazioarekin eta prozesua erregulatzen duela esan daiteke, mezuaren esanahia zabaltzen, ñabardurak egiten edo aldatzen laguntzen baitu. Aurreko eskemarekin aurrera eginez, bereizi ditzagun hitzik gabeko ahozko osagaiak eta hitzik gabeko osagai ez-ahozkoak.

Hitzik gabeko ahozko osagaiak Komunikazioaren hitzik gabeko ahozko osagaiari, zeinak ez baitu hitzen edukia kontuan hartzen, parahizkuntza esaten zaio eta hainbat elementu hartzen ditu barnean: ahotsaren ozentasuna, tonua, abiadura, etenak eta isiluneak, jariakortasuna, argitasuna, intonazioa, azentua, zenbait bokalizazio (mm, oh…), eta abar. Ahozko hizkuntzarekin batera doa beti parahizkuntza, eta hizketan ari denaren bere buruarekiko segurtasunari, aldarte-egoerari, sentimenduei, sinesgarritasunari eta abarri buruzko alderdi garrantzitsuak komunikatzen ditu.

Hitzik gabeko osagai ez-ahozkoak Komunikazioaren hitzik gabeko osagai ezahozkoan hainbat osagai sartzen dira. Horien artean daude kinesia eta proxemia. Pertsonaren itxura ere –hau da, nola janzten den, haren erakargarritasun fisikoa, garbitasuna, bere irudiaren zainketa eta abar– hitzik gabeko komunikazioaren osagai ez-ahozkoa da.

Proxemia Proxemia pertsonaren espazioa edo pertsonarekiko komunikazioak eraginkortasun handiena duen hurbiltasun-distantzia da. Termino horren barruan hainbat teoria eta oharpen biltzen dira pertsona bakoitzak bere espazioa eraikitzen duen eremuari buruz eta

Kinesia Kinesian edo gorputzaren hizkuntzan gorputzaren keinu eta mugimendu guztiak sartzen dira. Komunikazio-eduki handiena duten kinesikoen artean aipatzekoak dira:

kokapena eta mugimendua– erabiltzen duen komunikazio-sistema bat dela.

osagai

u Aurpegi-adierazpena. u Irribarrea. u Begirada. u Gorputzaren

mugimenduak eta gorputzatalekin egindako (burua, besoak, zangoak eta, batez ere, eskuak) keinuak.

berorren erabilpenaz. Ikasiko zenuen beste modulu batzuetan hurbiltasuneko lau eremu daudela: eremu intimoa, pertsonala, soziala eta eremu publikoa. Pertsona bakoitzak bere lurralde-premia propioak ditu eta espazio eta distantzia horien erabilpena oso garrantzitsua da komunikazio jariakorreko testuinguru bat eratu nahi bada. Adibidez, norbaitengandik urrun kokatzea, inpertsonala izateaz gainera, ez da lagungarria komunikazioak eskatzen duen abegitasun-giroa sortzeko; aldiz, gehiegi hurbiltzea mutur-sartze modura uler daiteke eta deserosotasuna eta arbuioa pizten ditu.

u Jarrera.

Beraz, pertsonek espazioa erabiltzen duten

Komunikazioaren ikuspegitik begiratuta, ikusiko dugu zeinu-hizkuntza komunikaziorako bitarteko modura gorputz-hizkuntza –bereziki eskuen

moduak eragina du besteekin erlazionatzeko ahalmenean eta hurbiltasuna edo urruntasuna sentitzeko orduan, eta komunikazio-helburu jakin batzuen lorpena errazten du.

2.1 dokumentua. Gorputz-hizkuntza komunikazioan R. L. Birdwhistell iparramerikarrak –gorputz-hizkuntza bidezko gizakien arteko komunikazioaren ikertzaile hori izan zen kinesia terminoaren sortzailea– irizten zion hitzek ez dutela ia garrantzirik komunikazioaren barruan: elkarrizketa bateko esanahiaren % 35 baizik ez zien egozten hitzei. Egile horrek honako printzipio hauek ezarri zituen: u

Ez dago esanahirik gabeko gorputz-adierazpen bakar bat ere, adierazpen hori agertzen den testuinguruan.

u

Jarrera, gorputzaren mugimenduak eta aurpegi-adierazpena tipifikatuta daude eta, beraz, sistematikoki azter daitezke.

u

Gorputz-hizkuntza, komunitate bateko kideen artean, komunitate horretakoa den taldearen funtzio sozialtzat hartzen da.

u

Kanpotik ikus daiteken gorputzaren aktibitateak sistematikoki eragiten du talde jakin horretako gainerako kideen jokabidean.

u

Jokabide hori azter daitekeen komunikazio-funtzio baten eramailetzat hartuko da, harik eta kontrakoa frogatzen ez den artean.

u

Gorputzaren ezein jarrerak edo mugimenduk ez du, berez, esanahi zehatzik; pertsona bakoitzaren jokabide-patroi edo -eredu baten testuinguruan soilik hartuko du zentzua.

Hartu kontuan!

2.3 Hizkuntzan zailtasunak dituzten pertsonekiko komunikazioa

Komunikatzeko ahalmenaren galerak edo gabeziak interakzio sozialaren narriadura kualitatiboa eta kuantitatiboa dakar eta, hortaz, bizi-kalitatearena. Beharrezkoa da, beraz, hizkuntzan muga garrantzitsuak dituzten pertsonei komunikatzeko aukerak emango dizkieten estrategiak bilatzea.

Hizkuntzan zailtasunak dituzten pertsonek murriztuta daukate komunikatzeko ahalmena. Aurreko unitate didaktikoan azaldu ditugun nahasmenduek badute batzen dituen zerbait: guztiek eragina pertsonen dute, maila handiagoan edo txikiagoan, komunikatzeko ahalmenean, nahiz eta modu berdinean eta intentsitate berarekin ez izan. Ikusi dugu zailtasunak hainbat faktoreren ondorio direla, hala nola, ingurumenekoak, fisiologikoak edo mezuaren pertzepzioan, ulermenean, erantzunaren elaborazioan edo haren igorpenean eragina duten prozesuenak. Komunikaziotrebetasunen gabeziak pertsonen komunikatzeko moduan eragiten du, interakzioan eraginkortasunez aritzeko ahalmena murrizten baitu. Beharrezkoa da estrategiak bilatzea pertsona afektatuak ahalik eta eraginkortasun handienaz komunikatzeko gauza izan daitezen. Horregatik gure zeregina, profesional gisa, komunikatzeko potentziala ahalik eta gehien indartzera zuzendu behar dugu, pertsonaren beharrizan eta ezaugarrietatik abiatuta. Komunikazioaren eraginkortasuna hobetzeko bi estrategia multzo ditugu eskura, elkarrekin konbinaturik ere erabili ditzakegunak: u Komunikazio-estrategia konbentzionalak,

erabiltzailearen pertzepzio-, ulermen- edo igortze-beharrizanetara egokitu ostean. Estrategia horiek unitate didaktiko honetan aztertuko ditugu. u Komunikazio-sistema

handigarriak

edo

alternatiboak . Praktikan jartzendituzten dira komunikazio-premia bereziak pertsonak daudenean eta hizkuntza mintzatua osatzeko edo ordezteko bitartekoekin ase behar direnean premia horiek. Unitate didaktiko honetan zein bere testuinguruan kokatuko ditugu existitzen diren komunikaziosistemak eta, hurrengo unitateetan, erabiltzaileekin komunikatzeko erabiltzen ikasiko dugu. Garrantzitsua da azpimarratzea laguntza-premiak pertsonak bezain askotarikoak izango direla. Hala ere, KSHA bat ezar dakiekeen pertsona guztien kasuetan bada faktore komun bat: komunikazioa ahalbidetzeko estrategiak erabiltzearen bitartez haien egoerak hobera egiteko aukera.

2.2 dokumentua. Komunikazioaren dimentsio-aniztasuna Komunikazio-estrategia espezifikoetatik haratago, komunikazioa egitate dimentsioaniztuna da, eta hori kontuan hartuta eraman beharko da aurrera esku-hartzea. Adibidez, ondoren ikusiko dugu nola balia daitekeen garuneko paralisia duen mutiko baten eskuak garbitzeko momentua berarekin elkarrizketa ez-konbentzional labur bat ezartzeko eta, bide batez, komunikazio-trebetasunak lantzeko. Egoera: eskuak garbitzea Profesionalaren eta haurraren eskuak elkar ukituz kokatuko dira; lehenengoak haurraren eskuen azpian ipiniko ditu bereak, mutikoaren hatz-mamiak libre geratzen direla; jarraian, ukimenaren bitartez erakutsiko dizkio garbiketako elementu guztiak, haurrak jarduera ezagutu dezan. Elkarrekin hasiko dira txorrota irekitzen; halako batean, profesionala ohartzen da mutikoa borondatezko mugimendu txikiak egiten hasi dela txorrota berak irekitzeko; helduak, lagun-egite rola betez (hitzezkoa eta hitzik gabea), ahalik eta laguntza txikiena emango dio haurraren autonomia sustatzeko. Ikusten da haurrak identifikatu duela jarduera eta, pixkanaka, laguntza gutxiagorekin molda daiteke. Profesionala, era mailakatuan, mutikoarekin hizketan ari den aldi berean, laguntza erretiratuz joango da. Jarduera horrekin egiaztatu dugu komunikazio natural bat sortzen dela bi aldeen artean. Haurra gorputzmugimenduaren bitartez komunikatu da profesionalarekin, txorrota irekitzen saiatu denean, eta profesionalak onartu eta berretsi egin du mutikoak erakutsi nahi izan duena. Emaitza bestelakoa izango zatekeen profesionala txorrota irekitzera mugatu izan balitz, haurraren parte-hartzerik gabe, eta eskuak hartu izan balizkio kontuan hartu gabe esku-ahurrak eta hatzak libre utzi behar zizkiola bere kabuz ahalegindu zedin. Kasu horretan ez zatekeen gertatutako inolako elkarrizketarik.

2.4 Komunikazioestrategia konbentzionalak Hizkuntzaren funtsezko gaitasunetako batzuk gordetzen dituzten pertsonekiko komunikazioa hobetzeko, komunikazio konbentzionaleko ohiko komunikazio-trebetasunak balia ditzakegu, betiere egoeraren arabera eta pertsona bakoitzaren berariazko beharrizanetara egokitu ondoren. Horrela, ongi egituratutako eta erraz interpreta daitekeen hitzezko mezu bat elaboratzeaz eta hitzik gabeko komunikazioaren elementu guztiak baliatzeaz gainera, beste estrategia konbentzional batzuk erabili beharko ditugu, hala nola: u Elkarrizketarako

trebetasunak

(elkarrizketa hasten, izaten eta amaitzen jakitea), beste pertsona batzuk ezagutzen eta haiekin eraginkortasunez hitz egiten lagun diezaguten, gure jarrera interakzio-testuinguruaren errealitatera moldatzeko.

u Entzute aktiboa eta

enpatia, erabiltzailearekiko

interakzioa ahalbidetzen eta transmititu nahi diguna hobeto ulertzen laguntzen digutelako. Trebetasun horiek guztiak edozein komunikazioegoeratan aktibatzen dira, beren artean konbinatuta eta batzuk besteetatik bereizi gabe; trebetasun horiek errazago ikasteko, ordea, zein bere aldetik aztertuko ditugu.

2.4.1 Hitzezko hizkuntzaren maneiua Hitzezko hizkuntza da komunikatzeko bitarteko ohikoena eta eraginkorrena, betiere pertsona gauza baldin bada ulermen-etaeta adierazpentrebetasunak maneiatu erabiltzeko. Pertsonaren beharrizan espezifikoen eta kalteturik dituen funtzioen arabera erabiliko du pertsonak ahozko hizkuntza. Alegia, estrategia desberdinak erabiliko ditugu hizketan nahasmenduak dituen pertsona batekin, entzumenean arazoak dituenarekin edo ulermeneko nahasmenduak dituen norbaitekin. Afektazioaren intentsitatea ere aintzat hartu beharko da, esate baterako, estrategia desberdinak aplikatuko ditugu entzumen-urritasun ertaina duen pertsona batekin edo afektazio larria duen batekin.

Hortaz, oinarrizkoa izango da mezua errealitatera eta maila horretan zailtasunak dituen pertsonaren baldintzetara egokitzea, kasu eta egoera bakoitzean aproposak diren hizkuntza eta hitz egiteko modua erabiltzen saiatuz. Badira beste alderdi batzuk, hitzezko hizkuntzaren erabilerari dagokionez, egoera gehienetan komunak izan ohi direnak, nahiz eta batzuk edo besteak azpimarratzen diren, kasuaren arabera. Garrantzitsuenen artean, honako hauek daude: u

Mezu egituratua ematen saiatzea . Horrek esan nahi du diskurtsoa aurretik pentsatu eta atondu beharko dela, mezua interpretatzea errazagoa izan dadin, ideia nagusiak nabarmenduz eta lotura gabeko ideiak, inkoherentziak, ideia nagusia oztopa dezaketen esaldiak eta abar bazter utzirik. u Mezua sinplea izan dadin ahalegintzea.

Hori esaldi labur eta argiekin lortzen da, hitz zehatz eta ulergarriak erabilita, arretari eustea eta mezua berehala deskodetzea errazagoa izan dadin. Aitzitik, mintzaldi luzeegiak baztertzekoak dira, baita mendeko esaldien erabilera handiegia ere, interpretazio bikoitzak, metaforak, hitz teknikoegiak eta abar. Kasu batzuetan, ulermen-mailaren arabera, beharrezkoa izango da galdera itxiak egitea, non pertsonak bai edo ez erantzun beharko duen, edo erantzun bakunak eman ditzan aukera gutxi batzuen artetik. u Pertsona

solaskidearen ahalmenetara egokitzea. Ez dezagun ahaztu kasu askotan gurekin hizketan ari den pertsonak murriztuta daukala bere gaitasun kognitiboa edo hizkuntza-ahalmena; beraz, komunikazioa posible izango bada, erabiltzen dugun erregistroak sintonian egon behar du hark mezua deszifratzeko eta interpretatzeko duen gaitasunarekin. Horrek esan nahi du haren ulermen-mailarako ulergarriak diren hiztegia eta egitura gramatikalak beharko ditugula, betiere infantilismoanerabili erori gabe.

Mezua igortzearekin batera, hitzik gabeko beste osagai afektibo eta testuinguruaren araberako batzuk gehitu beharko dira, komunikazio-maila handienera heltzeko.

Hartu kontuan! Mendekotasun-egoeran dauden pertsonen komunikatzeko ahalmena hobetzen laguntzeko, haiek zuzenean artatzen dituzten langileek, jarrera positiboa izateaz gainera, komunikazio-trebetasunetan maila ona izan behar dute.

2.4.2 Hitzik gabeko komunikazio-estrategiak Badakigu komunikazio-prozesuan hitzik gabeko osagaien ehunekoa garrantzitsua izaten dela mezuaren transmisioaren eraginkortasunari dagokionez. Hizkuntzan mugak dituzten pertsonekiko komunikazioan, funtsezkoa izango da osagai horiek are gehiago erabiltzea pertsonak hitz egiteko izan ditzakeen zailtasunak konpentsatzeko, edo hizketa ordezteko, ahozko komunikazioa posible ez denean. Beti hautatu eta modulatu beharko dugu gure hitzik gabeko adierazpena komunikatzen ari garen pertsonaren premietara egokitzeko, eta horretarako aintzat hartuko ditugu honako jarraibide hauek: u Hitzezko mezuen igorpena jariakortasunez

egin behar da, pertsonaren entzumenezaugarrietara egokitutako ozentasunez, ahots-tonu abegitsuan eta transmititzen ari garen mezuaren xedearekin bat datorren intonazioan. Diskurtsoa jariakorra eta ahal den perturbazio gutxienekoa izango da; abiadura solaskidearen ahalmenetara egokituko da, entzun ahala eta ahalik eta esfortzu txikienarekin deszifratu dezan; horrekin batera, beharrezkoak diren etenak egin beharko dira bera ere interakzioan sar dadin. u Erabiltzaileari konplizitatea adierazten dion

aurpegi-adierazpena erakutsiko da, hari begietara begiratuz –ez finkoegi, hala ere–, solaskidearen altura berean, interakzioa erregulatuz eta komunikazioari hainbat ñabardura emozional emanez. Ez da ahaztu behar begien bidezko kontaktua lagungarri izaten dela solaskidearen arreta eta inplikazio emozionala hobetzeko. Helburu berberarekin erabiliko dugu irribarrea ere, gehiegikerian erori gabe. u Keinuak edo imintzioak egitea transmititu

nahi dugun ideiari laguntzen dioten gorputzmugimenduak (eskuen mugimenduak, besoenak, buruarenak, jarrera eta abar) egitea da. Arlo horretan, ezinbestekoa da erabiltzaileak erraz ezagutuko dituen kodeak erabiltzea. Erabiltzailearen familiarekiko lankidetzak informazio asko eman diezaguke komunikazio hori nola ezarri behar dugun jakiteko orduan. u Erabiltzailearekiko

distantzia egokira kokatzea. Garrantzitsua da identifikatzea zein

den hurbiltasun-distantzia eraginkorrena (nork bere hurbiltasun-distantzia propioa du), eta hor kokatzea ezarriko dugun komunikazio motaren arabera. Distantzia horrek, bada, behar bezain hurbilekoa izan beharko du pertsonak, zentzumen bidez, ematen diogun informazioa ongi jaso dezan eta emozionalki eroso egon dadin; baina laburregia ere ez, bere espazio pertsonalean egiten dugun mutur-sartze modura har ez dezan.

Hartu kontuan! Komunikatzen al dugu, egiaz, nahi dugun guztia eta ezkutatzen al dugu transmititu nahi ez duguna? Baietz pentsa litekeen arren, izatez oso zaila da engainumekanismoak guztiz kontrolatzea. Hori gertatzen da erantzunak ematen ditugunean geuk nahi gabeko konta ezin ahala seinale inkontziente egiten ditugulako hizkuntza mintzatuarekin batera, gure kontroletik kanpo adierazten ditugunak, baina, kasu askotan, gurekin eragin-trukean ari direnek deszifratu ditzaketenak.

2.4.3 Elkarrizketa-trebetasunak Pertsonok beste pertsona batzuekiko elkarrizketa ez-formalak hasteko eta izateko erabiltzen ditugu elkarrizketa-trebetasunak, bide batez, gizarteharremanak sustatzen ditugula. Pertsonen hizkuntza-ahalmena nolabait mugatuta dagoenean, baliteke pertsona horiek ahalegin handiagoa egin behar izatea solasaldi bateko portaera erregulatzen lagunduko dioten jarrerak eta jarduketak praktikan jartzeko. Baliagarria izan daiteke honelako komunikazio-estrategiak erabiltzea: u Komunikaziorako jarrera irekia erakustea eta

komunikazio hori baldintzak bilatzea.

ahalbidetuko

duten

u Komunikatzeak ez du esan nahi hitz egitea,

baizik eta eragin-trukean edo interakzioan aritzea. Ohiko hutsegitea izaten da komunikazio-ahalmena murriztuta duten pertsonekiko harremanetan, profesionalak erantzunari itxaron gabe hitz egitea. Edozein egoeratan, pertsona erabiltzailearen parte-hartzea bilatu behar da, haren komunikatzeko modua zeinahi dela ere, kasu horretan soilik osatzen baita komunikazioprozesua.

u Pertsona solaskidearen balizko eskaerei aurrea

ez hartzen ahalegintzea. Hobe da pertsonari behar duena eskatzeko aukera ematea, bere komunikatzeko estiloa eta erantzuteko denborak errespetatuz. Askotan, komunikazio-zailtasunak dituzten pertsonek erantzuteko denbora gehiago behar izaten dute, eta isilik denbora luzez egoteko ohiturarik izaten ez dugunez, uste izaten dugu ezin digutela erantzun, eta berriro hizketan hasten gara solaskideari bere iritzia emateko aukerarik utzi gabe. Zentzu horretan, beraz, egonarria izan behar dugu eta solaskidearen erritmora egokitu, zeina, eskuarki, ohituta gaudena baino motelagoa izaten baita. u Hitzik

gabeko komunikazioak eskaintzen dituen baliabideak erabiltzearen garrantzia errepikatzea. Komunikatzeko ahalmena murriztuta duten pertsonekiko komunikazioan, erabakigarriak dira mezuaren elaborazioa eta interpretazioa.

Beti eduki beharko dira kontuan hitzei eransten zaizkien edozein motatako komunikaziomoldeak, hala nola begirada bat, begi-kliska bat, keinu bat, soinu bat, hasperen bat edo egun berezi horretarako jantzita daraman arropa edo erabili duen kolonia.

2.4.4 Entzute aktiboa eta enpatia Komunikazio-ahalmenak murriztuta dituzten pertsonen zailtasun handienetako bat, komunikazioaren funtzionaltasunaz gainera, bere beharrizanak, kezkak, desirak, interesak eta abar –hau da, bere barne-mundua– adierazi ezina izaten da.

Pertsonak nahikoa trebetasun izaten ez duenez haiei irteera emateko, askotan, haien adierazpena ez da azalera ateratzen, eta horrek, frustrazio handia sortzeaz gainera, bakartze-espiral batera eramaten du: autoestimuaren galera, interesik eza, motibazio falta, portaera oldarkorrak, depresioa eta abar. Horrelako egoerak ekiditeko eta erabiltzaileak adierazi nahi baina ezin dituen kezka horietara iristeko, lehen mailako bi trebetasun ditugu, beste modulu batzuetan ere maiz aipatu izan ditugunak, hain zuzen ere, entzute aktiboaz eta enpatiaz ari gara. u Entzute aktiboak pertsona hobeto ulertzen

laguntzen digu, hark komunikatu nahi diguna ahalik eta doitasun handienaz interpretatzera orientatutako ahalegin aktibo bati esker. Ahalegin hori ez da mugatzen hitzen deskodetze soil batera; aldiz, kontzentrazioaren bitartez, adierazi nahi digun hura interpretatzen saiatzera eramaten gaitu, nahiz eta pertsonak ez jakin nola adierazi. Entzute aktiboaren barruan sartzen da bi solaskideen arteko hitzik gabeko eragin-trukea, bereziki aurpegiadierazpena eta begirada. u Enpatia bestearen sentimenduak ezagutzea,

ulertzea eta estimatzea ahalbidetzen digun trebetasuna da. Hala, pertsonaren barnemunduan sartzen eta «haren lekuan jartzen» laguntzen digu, horrela kapaz izan gaitezen pertsonak benetan zer nahi duen edo behar duen jakin ahal izateko. Trebetasun horiek praktikan jartzen direnean profesional baten eta erabiltzaile baten arteko interakzio-prozesuan, erabiltzailea ohartzen da profesionalak ulertzen duela eta hartaz kezkatzen dela, eta horrek erraztu egiten du konfiantzaloturak eratzea, horrela komunikazioa eta prozesuarekiko konpromisoa ahalbidetzen direla.

Hartu kontuan! Entzute aktiboa eta enpatia entrenatu beharreko jarrerak dira, nahiz eta horretarako sentiberatasun handiagoa duten pertsonak badiren.

2.2 irudia Ditugun trebetasun guztiak erabili behar ditugu komunikazio-zailtasunak dituzten pertsonekin interakzio eraginkor bat lortzeko.

Gainera, pertsonari adierazteko aukera ematen bazaio eta ulertua sentitzen bada, baretu egingo da haren estutasuna eta autoestimua handituko zaio. Trebetasun horiek erabilita komunikazioa ahalbidetzen duten neurriak dira honako hauek, besteak beste: u Solaskideari entzuteko eta ulertzeko aurrejoera

aktibo bat hartzea.

entzuten, ez bakarrik pertsonak transmititzen diguna, baizik eta hark benetan transmititu nahi diguna; beraz, beharrezkoa izango da aktiboki behatzea ere, mezuaren adierazpen guztiak interpretatu ahal izateko.

u Ahalegin handia egitea

Ildo horretan, pertsonari adierazten utzi behar zaio, ez da eten behar, eta eskura dituen adierazteko modalitate guztiak baloratu behar dira. Funtsezkoa da modalitate horiek guztiak aintzat hartzea, bereziki pertsonaren hizketarako ahalmena mugatuta dagoenean. Horrela, negarraren, barrearen, begiratuaren, irribarrearen edo beste adierazpen-modu batzuen bitartez igortzen diren mezuak ere interpretatu beharko ditugu. u Seguru egon behar dugu informazioa ongi

ulertzen eta prozesatzen ari garela; horretarako, hainbat estrategia erabiliko ditugu: u

Buruarekin baietz egitea, esan nahi digutena ulertzen dugula konbentziturik gaudenean.

u

Ulertzen duguna geure hitzekin berriro formulatzea edo esatea, esan nahi diguna, hain zuzen, horixe dela egiaztatzeko.

u

u

Beharrezkoak diren argibide guztiak eskatzea, seguru egon gaitezen transmititu nahi zitzaiguna ongi ulertu dugula; baita informazio gehigarria eskatzeko edo zenbait ñabardura doitasun handiagoz ezagutzeko ere. Solaskideak egiten dizkigun galdera guztiei zintzotasunez erantzutea, gure erantzunak galdetzen digun horretara doituz.

u Sendogarri positiboak erabiltzea erabiltzailea

komunikatzen jarraitzera bultzatzeko eta adoretzeko, kontatzen ari zaiguna interesatzen zaigula erakutsirik. Era berean, bere komunikatzeko ahalegina goraipatu behar dugu, eta esfortzu horrek ekarriko dizkion onurak adieraziko dizkiogu. Aipatu dugu jada pertsonari entzutea eta ulertzea bezain garrantzizkoa dela pertsonak ulermen hori eraginkorra dela sentitzea, eta erakusten diogun interesa egiazkoa eta benetakoa dela ohartzea.

Helburu hori lortzeko, paper erabakigarria jokatuko dute mezua igortzean erakusten dugun aurpegi-adierazpenak edo gertutasunak.

2.5 Be rariazko estrategiak kolektibo desberdinentzat Kolektibo batzuek eta besteek hainbat elementu komun dituztenez komunikatzeko orduan, zenbait orientazio eman ditzakegu kolektibo horietako bakoitzarekin komunikazio eraginkorragoa ezartzen lagunduko digutenak. Hala, zenbait estrategia ikusiko ditugu entzumendesgaitasuna, ikusmen-desgaitasuna, goritsutasuna, hizketako zailtasunak, desgaitasun intelektuala, narriadura kognitiboa edo afasia duten pertsonekin erlazionatzeko.

Hartu kontuan! Garrantzi handikoa da logopeda ahal bezain goiz lanean hastea pazientearen potentziala ahalik eta gehien errehabilitatzeko, hizkuntzaren arloko arazo asko berreskuratu egiten baitira, neurri handi batean, logopedaren esku-hartze egokiari esker.

2.5.1 Entzumen-desgaitasuna duten pertsonekin Entzumen-desgaitasun egoera bakoitza bat eta bakarra da (noiz gertatu den, zer arrazoirengatik, galera-maila, eta abar kontuan hartuta), horregatik, berariazko baliabideak eta esku-hartze prozesuak eskatuko ditu. Hala eta guztiz ere, badira zenbait estrategia edozein mailatako entzumen-desgaitasuna duten pertsonekiko komunikazioa ahalbidetzeko gomendatzen direnak: u Pertsonari abisatzea, keinu edo seinaleren

batekin, berarekin hitz egin nahi dugula, arreta eskaini diezagun. Horrela, begira edukiko dugula ziurtatuko dugu, hizketan hasi baino lehen. u Pertsonarengandik

hurbil kokatzea, aurrez aurre eta altura berean, argi eta garbi ikus ditzan gure bokalizazioak eta aurpegierak. Aurpegia ikustea eragozten duen keinurik edo ahoaren mugikortasuna aldarazten duten ekintzarik ez egiten saiatuko gara, adibidez, tabakoa erretzea, txiklea murtxikatzea, goxoki bat miazkatzea edo ahoa beteta hitz egitea. Argitasun ona edukitzea ere komenigarria da.

u Naturaltasunez eta jario onarekin hitz egiten

saiatzea, baina ohi baino apur bat mantsoago, ongi ahoskatuz eta ozen, baina ez oihuka. u Gure

aho-ezpainetako adierazpenarekin sintonian dauden keinu-baliabideak erabiltzea, gehiegikerietan eta antzerkikerian erori gabe.

u Hizkuntza zuzena, argia eta zehatza erabiltzea,

gauza bakoitza izendatuz eta esaldi osoak eta gramatikalki zuzenak eginez, hurrenkera logikoa errespetatuz. Ahal den guztietan, hitz solteak, hizkera telegrafikoa eta itzulinguruak erabiltzea ekidingo ditugu. u Garrantzitsua izango da pertsonak mezua

ulertu duela ziurtatzea; horretarako, galdera zehatzak egingo ditugu, ulertu duen edo ez jakiteko. Ez baldin bagaude seguru mezua ulertu duela, beste baliabide batzuk erabiliko ditugu, esate baterako, hitza edo esaldia errepikatzea, haren ordez esanahi bereko beste hitz bat esatea, keinu-mugimenduak berritzea edo hizkuntza idatzia edo grafikoa erabiltzea.

Hartu kontuan! Gogoan

izan

entzumen-galera

izan

daitekeela ertaina, larria edo sakona. Galera horiarina, diagnostikatzeko egiten den probari audiometria esaten zaio.

2.5.2 Ikusmen-desgaitasuna duten pertsonekin Ikusmenak gure ingurunea ezagutzea eta harekin erlazionatzea ahalbidetzen digu. Gure ingurunetik jasotzen dugun informazio guztiaren % 80 inguru ikusmenetik sartzen zaigu.

goazen esango diogu: eskua edo musu bat emango diogun, beti naturaltasunez. u Bere

aurrean jartzea eta ahots-ozentasun normala erabiltzea, oihuka edo ozen hitz egin gabe, itsua izateak ez baitu esan nahi entzumenean zailtasunak dituenik. Beharrezkoa da hitzik gabeko ahozko osagaiak ongi erabiltzea (jariakortasuna, etenak, ahotsaren ozentasuna eta tonua, erreberberazioak eta abar).

u Ahozko hizkuntza izango da komunikazioak

oinarri izango duen osagaia. Hiztegi askotarikoa eta aberatsa erabil dezakegu, baina, era berean, doia eta ongi eraikia, egoera batzuk eta besteak zehaztasunez azaldu ahal izateko, betiere pertsonaren hizkuntza-ahalmenaren arabera. Solaskidea ez nahasarazten ahalegindu behar dugu, eta ez saturatzen informazio gehiegi emanda. u Gauza nabariak ez ditugu adieraziko, ikusmenik

eza bateragarria da beste ahalmen kognitibo batzuekin. u Keinuak eta imintzioak alde batera utziko

ditugu, ikusi ezin gaitzakeenez, ez baitute uler gaitzan lagunduko.

hemen, han edo antzekoak– ez esaten saiatuko gara, hark ikusi ezin dituen keinuak egiten baitira hitz horiekin batera. Hobe da adierazpen orientagarriagoak erabiltzea hala nola, «mahaiaren ezkerrean», «zure eskuinean», «atearen aurrean», «zure atzean» eta abar.

u Hitz markatzaileak –adibidez,

u Pertsonari gauden lekutik bagoazela adieraziko

diogu (bestela, baliteke guri hizketan jarraitzea, oraindik han gaudelakoan) edo harengana itzuli garela.

Bistakoa da, hortaz, ikusmen-desgaitasunak muga handiak ezartzen dituela pertsonaren komunikatzeko ahalmenean. Ahalmen hori

2.3 dokumentua. Ikusmen-desgaitasunaren parametroak

pertsonak mantentzen duen ikusmen-hondarrak edo ikusmen-mailak baldintzatuko du. (2.3 DOK.) Kasu larrietan, ikusmen-desgaitasuna duten pertsonekiko komunikazioak sistema eta teknologia espezializatuak eskatzen baditu ere, badira zenbait estrategia, elkarrizketa-mailan, elkarrizketa errazten dutenak:

Pertsona baten ikusmen-maila bi parametroren arabera zehazten da: ikusmenzolitasuna eta ikuseremua. u

Ikusmen-zolitasuna objektuen formak distantzia batera bereizteko ahalmena da eta proba optometriko baten bidez neurtzen da.

u

Ikuseremua begiek mugimendurik egin gabe ikusten duten ikusmen-angelua edo -eremua da.

u Pertsonari bere izenez deitzea (argi eduki dezan

hari zuzentzen gatzaizkiola), eta gure izenarekin identifikatzea (jakin dezan norekin dagoen eta zergatik). Agurtzera baldin bagoaz, zer egitera

u Eskuarki, pertsonak denbora gehiago behar

2.5.3 Gor-itsuekin

izaten du informazioa adierazteko eta erantzun behar duenean ere denbora luzeagoa beharko du. Horregatik, utzi egin behar zaio hizketan, haren diskurtsoa eten gabe eta behar duen denbora emanez, haren hitzei aurrea hartu gabe eta pazientziarik eza erakutsi gabe. Jakina, ez ditugu hark hasten dituen baina artikulatzea kostatzen zaizkion hitzak edo esaldiak osatuko. Alegia, haren erritmora egokituko gara.

Ikusmeneta entzumen-desgaitasuna konbinatzearen emaitzak, komunikazio-arazo bakanak ez ezik, premia bereziak ere sortzen ditu. Aurrerago ikusiko dugun bezala, komunikazio sistema guztiz espezifikoak behar dituzte; hala ere, badira jarraibide orokor batzuk pertsona hauekiko komunikazioan lagun diezaguketenak: u Pertsonaren

besoa

ukitzea

bere

ondoan

gaudela jakinarazteko. u Geure burua identifikatzea bere eskuan gure izena edo zeinua (keinu-izena) letraz letra marraztearen bidez.

u Begiradari eustea eta entzute aktiboa aplikatzea

esan nahi diguna ulertzen saiatzeko, eta ulertu dugunaren seinaleak ematea, adibidez, buruarekin baietz eginez, esaten ari zaiguna ulertzen goazen neurrian.

u Audifonoa

erabiltzen badu, bere ondoan gaudela badakiela ziurtatu ondoren, berari zuzenean, astiro eta ongi ahoskatuz hitz egitea. Leku zaratatsuak ekiditen saiatzea.

Ez baldin badiogu ulertu, pertsonari jakinaraztea komeni da, komunikatzeko beste modu bat erabili dezan. Ez da inoiz jardunbide egokia mezua ulertu denaren itxurak egitea, solaskideari ulertu ez zaion kasuan.

u Ikusmen-hondarrik baldin badu, haren aurrez

aurre jartzea hobeto ikus gaitzan. Baliteke kontraste ona duten letra handiagoak irakurtzeko gai izatea; horrela bada, idatzi eta saiatu idatzitakoa ongi argiztatua egon dadin.

u Normal hitz egin behar zaio, ez astiroago eta ez

beste pertsona batzuei baino ozenago, ez baititugu hizketaren arloko mugaketak zentzumen arloko urritasunekin edo gabezia kognitiboekin nahastu behar. Horrelako

u Pertsonaren beharrizan partikularretara ongien

egokitzen den komunikazio-sistema erabiltzea. Batzuetan, beharrezkoa da alfabeto daktilologikoa erabiltzea. u Pertsonari jakinaraztea gauden lekua uztera

kasuetan, berriz, ulermen-mailetara mezua.

eremu horietan dituen egokituko dugu gure

u Pertsonak gurpil-aulkia erabiltzen badu, bere

aurpegiaren parean eta altura berean kokatuko gara, bereziki elkarrizketa denboran luzatzen bada; kasu horietan komenigarria izaten da esertzea, horrela, komunikazioa plano berean gauzatzen baita.

baldin bagoaz, eta hura eroso egongo den eta arriskurik ez duen toki batean uztea. Ez da inoiz gor-itsu bat bere kasa utzi behar berarentzat ezaguna ez den leku batean.

Gurpil-aulkian doazen pertsonek beren espazio pertsonaltzat hartzen dute gailu hori; beraz, ez genuke inola ere espazio hori inbaditu behar, hura mugituz, ukituz edota, besterik gabe, haren gainean bermatuz edo sostengatuz.

2.5.4 Hizketarako zailtasunak dituzten pertsonekin Hizketarako zailtasunek lotura izan ohi dute u

fonazio-organoen kontrol edo doitasun faltaren edo haien funtzionamenduko alterazioen ondoriozko ahotseko nahasmenduekin, jariakortasunarekin, erritmoarekin, ahoskerarekin edo artikulazioarekin. Arlo honetako zailtasunak askotarikoak izan daitezkeenez, haiek ordeztera edo konpentsatzera zuzendutako estrategiak ere hala izango dira, baina baditugu egoera askotan aplikagarri izango diren zenbait estrategia orokor: u Pertsonaren aurrez aurre kokatzea haren ahoa

eta aurpegi-adierazpenak hobeto ikusteko.

Ohiko hutsegitea izaten da gurpil-aulkian doan pertsonarengana zuzendu ordez, haren laguntzaileari hitz egitea, bitartekari rola joka dezan. Bidezkoa eta zuzena pertsonari zuzenean hitz egitea da, gure interakzioa berarekin gauzatzea, alegia.

Hartu kontuan! Inoiz ez da ondorioztatu behar mugitzeko edo hitz egiteko zailtasunak dituen pertsona batek beste arlo batzuetan ere mugak dituenik, izan ere, zentzumen perfektuak ez ezik, trebetasun kognitibo ikaragarriak ukan baititzake.

2.5.5 Adimen-desgaitasuna duten pertsonekin Adimen-desgaitasuna duten pertsonekiko komunikazioa funtzio kognitiboen afektaziomailak eta horrek hizkuntzaren eremuan dituen ondorioek baldintzatuko dute. Hori dela eta, zaila da kasu guztietarako balioko duten estrategiak ezartzea, baina eman daitezke hainbat jarraibide: u Erabiltzailearekin

komunikatzeko

harentzat

u Hitzik gabeko hizkuntza doitasunez erabiltzea,

pertsona nahastea edo okerreko interpretazioak ekiditeko. Ahoskera ona ez ezik, ahots-tonua eta inflexioak behar bezala erabiltzea. u Edozein

kasutan ere, mezua ulertu dela ziurtatzea eta haren interpretazioa zuzena izan dela egiaztatzea.

u Pertsonaren komunikazio-lorpenak indartzea

lagungarri izango da haren estutasuna baretzeko eta komunikazio-prozesuetan lankide izatera motibatzeko.

ezagunak diren inguruneetan saiatzea, arreta dispertsatzea ekiditeko xedez. u Pertsona bere adinaren arabera tratatzea, baina

bere ulertzeko ahalmenera egokiturik. Horrek esan nahi du hizkuntza bakuna erabili behar dela, egitura gramatikal sinplekoa eta pertsonak menderatzen duen oinarrizko hiztegia. Horretarako, esaldi laburrak eta xumeak osatuko ditugu, ekintza zehatzak eskatzeko (bata bestearen ondoren). Garrantzitsua da haurren hizkuntzako formak erabiltzeko tentazioan ez erortzea. u Pertsonari zuzentzen gatzaizkionean, mezu

edo jarraibide oso argiak emango ditugu, eta beharrezkoa baldin bada, haien lagungarri , beste sostengu gehigarriren bat ere bai, adibidez, material grafikoa, erakustaldiak, seinaleztatzeak eta abar. u Pertsona horien adierazpen- eta erantzun-

denborak luzeagoak izan ohi dira; horregatik, behar duten denbora emango diegu, presatu gabe eta, aitzitik, egonarria izanez eta gure sostengua erakutsiz.

2.5.6 Narriadura kognitiboa duten pertsonekin Narriadura kognitiboa hainbat funtzio kognitiboren galerari lotuta dago: oroimena, arreta, informazioa prozesatzeko abiadura eta abar. Zahartzeagatik gerta daiteke, edo gaixotasunen bategatik, hala nola dementziak edo beste lesio neurologikoren bat. Narriadura kognitiboa duten pertsonekiko komunikazioa (bereziki Alzheimer gaixotasunaren eta beste dementzia batzuen kasuan) gero eta korapilatsuagoa izango da, eritasunak aurrera egin ahala. Izan ere, hizkuntza bera da eritasunaren bilakaera argien adierazten duen arloetako bat. Helburua, betiere, komunikazio-funtzioari ahal den maila handienean eustea izango da, hala adierazpenaren arloan, nola ulermenarenean (prozesu beraren parte izan arren), biak egoten baitira kaltetuak.

2.3 irudia Muga kognitiboak dituzten pertsonekin komunikatzen garenean, komunikazio-funtzioa maximizatzen ahaleginduko gara.

Adierazpena ahalbidetzeko estrategiak Narriadura kognitiboa duten pertsonen adierazpena ahalbidetzeko jarraitu beharreko jarraibideetako zenbait honako hauek dira:

2.5.7 Afasia duten pertsonekin

u Pertsonari

Afasia hizketan eta ulermenean eragina duen nahasmendua da. Irakurketa eta idazketa ere kaltetu ditzake eta hizketako beste nahasmendu batzuekin batera ere ager daiteke, disartriarekin edo hizketako apraxiarekin, esaterako.

u Haren ahots-tonuari erreparatzea, horrelako

Egoerak askotarikoak izan daitezkeen arren, baditugu zenbait jarraibide afasia duten pertsonekin komunikatu ahal izateko:

begietara zuzenean begiratzea ikusmen-kontaktua ezartzeko, eta kontaktu hori erabiltzea hura lasaitzeko eta entzuten diogula erakusteko. egoeretan hitzak bezain garrantzitsua baita; tonuaren bitartez, izan ere, pazientearen

u Astiro hitz egitea eta kolpetik informazio

zenbait baitugu.emozio interpretatzeko aukera izango

gehiegi ez ematea, aldi laburretan baizik, eta diskurtso luzeak egin gabe.

u Aktiboki eta enpatiaz entzutea, esaten edo

u Ahalik eta tonu normalena erabiltzea, oihuka

sentitzen duenarekiko interesa erakutsiz. u Esaten ari zaiguna ulertzen ez badugu, komeni

da berari jakinaraztea, eta keinuen bitartez esplika dezan animatzea. Testuinguru horretan, hitz bat ezin duela aurkitu ohartzen bagara, bere frustrazioa txikiagoa izango da ideia bat eskaintzen bazaio. u Hitzik

gabeko komunikazioa areagotzea (irribarre bat, besarkada bat edo fereka bat) hitzezko komunikazioa sendotzeko edo berarekin komunikatzeko, hitzak ez ulertzera iristen denean.

aritu gabe; eta haiengana inoiz ez zuzentzea haurrak balira bezala edo ezer ulertuko ez balute bezala. Pertsona hauetako askok ulermen-maila handia izaten dute, nahiz eta ezin duten adierazi. u Haien ordez ez mintzatzea edo haien ahotik ez

hitz egitea, baizik eta beren kabuz komunikatzen uztea, denbora gehiago beharko badute ere. u Komunikatzeko aukera ematea, zuzentasun

osoz mintzatuko ez badira ere; gainera, egindako ahalegina baloratu behar da. u Eta jakina, haiek ez etetea hizketan saiatzen

Narriadura kognitiboa duten pertsonen ulertzeko ahalmena hobetzeko estrategiak dira honako hauek, besteak beste:

direnean, eta zorrotzegiak ez izatea hitzak ahoskatzean okertzen direnean. Kontrara, hitz egin dezaten animatzea eta saia daitezen adoretzea, behar duten denbora ematea eta zer esan nahi duten interpretatzen kontzentratzea.

u Hizketaldi bat hasten dugun bakoitzean, geure

u Pertsonak jariakortasunez hitz egiten badu,

Ulermen-estrategiak

burua identifikatzea eta pertsonarengana bere izenez zuzentzea, orienta dadin eta arreta eskain dakigun. u Astiro hitz egitea, argi eta garbi, amultsuki eta

egonarriz beterik. Hobe izango da ahots-tonu apal samarra erabiltzea, baretasun-sentsazioa senti dezan. u Hitz eta esaldi laburrak, bakunak eta ezagunak

erabiltzea. Izenak erabiltzea, izenordainen lekuan, beste pertsona batzuei buruz ari garenean. u Zerbait eskatzen zaionean, ahalik eta modurik

baina ulertzen ez zaiola, ez zaio gehiago hitz egiteko esan behar; aldiz, oinarrizko hizkuntza erabil dezan eskatuko diogu, hitz bakunekin edo zeinu edo seinaleen bitartez. u Errehabilitazio-prozesuan laguntzea: hitz egin

dezan adoretzea, bokalak errepikaraztea, batetik hamarrera zenbatzea eta abar. Aurrerapenak egin ahala, idazteko ariketak, gauzak izendatzea, aldizkariak irakurri eta horri buruz hitz egitea eta abar ere sar litezke.

Hartu kontuan!

sinpleenean azaltzea eta jarraibideak urrats argi eta bakunetan sekuentziatzea, behar den guztietan informazioa errepikatzen dela. Zuzeneko agindurik ez ematea.

Gizarte-integrazioko profesionalak garen neurrian, garrantzi handikoa da familiari jarraibide horiek aplikatzen laguntzea beren senitartekoarekin komunikatu nahi duenean.

u Keinu-hizkuntza indartzea, aurpegiko mimika

Erakunde-inguruneetan garrantzitsua da ingurumena berregituratzeko estrategiak aurrera eramatea inguruneko komunikazioalderdiak aberasteko.

erabiliz eta ahots-tonu ñabardurak eginez.

desberdinetan

u Gure galdera edo mezuekin batera, gauzak

marraztea, seinalatzea edo ukitzea.

2.6 Komunikaziosistema handigarriak eta alternatiboak Hizkuntza-gaitasuna oso narriatuta dagoen egoeretan eta ezin denean komunikazio eraginkor bat ezarri, beste aukera bat baliatuko dugu:

komunikazio-sistema handigarri edo alternatibo bat prestatu edo ezartzea, pertsona afektatuaren komunikatzeko ahalmena areagotu edo ordeztu nahi dugun arabera. Komunikazio-sistema handigarriak edo alternatiboak (KSHA) deitzen diogu hizkuntza mintzatua erabiltzeko zailtasun larriak edo guztizko ezintasuna duten pertsonei komunikazioa errazteko ezartzen zaizkien hainbat kode eta estrategiaren multzo egituratu bati. Komunikazio-sistema handigarrien helburua ahozko komunikazio funtzionala lortzeko oztopoak eta zailtasunak dituzten pertsonen komunikatzeko ahalmena handitzea da. Kasu larrienetan, hau da, inolako ahozko adierazpenik lortzen ez denean, sistema horien ordez komunikazio-sistema alternatiboak beharko dira. Komunikazio-sistema alternatiboak eta handigarriak hizketa areagotzera eta/edo ordeztera zuzendutako hainbat teoria, zeinusistema, laguntza-produktu eta estrategiaz osatutako diziplinarteko esparru batean biltzen dira.

Funtsezko helburua komunikazio funtzionala eta orokortu daitekeena lortzea izango da, pertsonari aukera eman diezaion bere premiak, pentsamenduak, iritziak eta emozioak adierazteko, horrela, gizartean hobeto txertatzeaz gainera, aurrera egingo baitu bere garapen pertsonalean. Ideia horien sintesi modura KSHA baten ezarketa konfiguratzen duten ezaugarriak jasoko ditugu hemen: u Hizkuntza mintzatua erabili ezin duen edo

horretarako zailtasun handiak dituen pertsona baten komunikatzeko ahalmena ezartzera edo berreskuratzera orientatuta dauden sistemak dira. u Ahozkoak ez diren kanalen bitartez –keinuak,

zeinuak, grafiak eta abar– adierazitako zeinu multzo egituratu batez osatuak daude. u KSHA

baten ezarketa pertsona bakoitzak dituen beharrizan eta potentzialtasunekin bat etorriko den esku-hartze planifikatua da, norbanakoaren araberakoa.

u KSHAk

ez dira bat-batean ikasten; aldiz, heziketa- eta ikaskuntza-prozedura espezifikoak eskatzen dituzte, izan ere, ikasi eta barneratu beharreko hainbat arauz –konplexutasun handiagoa edo txikiagoa dutenak, sistemaren arabera– osatuak baitaude.

u Sistema batzuek euskarri fisiko bat eskatuko

dute, esate baterako, komunikazio-taula edo -plafoi bat, edo ordenagailu bat.

Hartu kontuan! Behin eta berriro gogoratu behar da komunikazio-sistema handigarriak edo alternatiboak erabiltzeak ez dakarrela, nahitaez, ahozko adierazpenahalmenaren galera; aitzitik, bi sistemak zuzenekokonbinatzeak eragina izango du erabiltzailearen komunikaziomaila handitzean.

2.4 irudia Komunikazio funtzionala lortzea izango da KSHA baten ezarketaren helburu nagusia.

2.6.1 KSHAen sailkapen-ardatzak

Komunikazio-sistema handigarriak

Hainbat komunikazio-sistema eta modalitate ditugu eskura, oso beharrizan desberdinei erantzun beharko dietenak; horregatik, baliagarria izango da horiek sailkatzeko ardatz batzuk ezartzea. Oinarrizko hiru irizpide daude KSHAk sailkatzea esku-hartzearen ahalbidetzen digutenak: helburua, komunikazioa ezartzeko kanpoko

baliabideak izatea ez, baten edo, komunikazioa behar ezartzeko beste edo pertsona mendekotasuna izatea edo ez.

KSHAk helburuaren arabera Komunikazio-sistema bat ezartzearen helburua izan daiteke hizkuntza mintzatua ordeztea (komunikazio alternatiboa) edo existitzen den komunikatzeko modua indartzea (komunikazio handigarria).

Komunikazio-sistema alternatiboak Komunikazio-sistema

alternatiboak

pertsona batektestuinguruan beste batekin aurrez dituen aurre komunikatzeko erabiltzen hizketaz bestelako komunikatzeko edozein modu dira. Sistema horiek hizkuntza mintzatuak betetzen dituen funtzioak ordezteko ezartzen dira, hizkuntza mintzatu hori inoiz bereganatu ez duelako, edo galdu duelako eta ez duela berreskuratuko irizten zaiolako. Eskuarki komunikazio-bitarteko iraunkor modura ezartzen dira; hala ere, badira pertsonak hizketarako arazo ez hain larriak –edo senda daitezkeenak– izanik, ordezko bitarteko baten premian daudenak funtzio hori berreskuratzen duten bitartean, edo beren hizkera ulergarriagoa egiteko.

Hartu kontuan! Eskuzko zeinuen eta zeinu grafikoen erabilera komunikatzeko modu alternatiboak dira hitz egin ezin duten pertsonen kasuan.

Komunikazio-sistema komunikatzeko ahalmena diseinatuta daude.

handigarriak handitzeko

Sistema horiek ez dituzte pertsonaren komunikazio-trebetasunak ordezten, baizik eta haien eraginkortasuna hobetzeko lagungarri dira. Sistema alternatibo gehienak erabil daitezke funtzio handigarri batekin –adibidez, sinbolo piktografikoen ikaskuntza, edo hitzak ikastea zeinu-hizkuntzarekin–, lehendik dagoen komunikazioaren osagarri.

KSHAk kanpoko baliabideak behar dituzten edo ez kontuan hartuta Komunikazio-sistemak mezuak sortzeko euskarri bat behar duen edo ez kontuan hartuta, laguntzarik gabeko sistemak eta lagundutakoak bereiziko ditugu.

Lagundutako komunikazio-sistemak Lagundutako komunikazioaren barruan sartzen dira mezuak sortzeko, igortzeko edo jasotzeko euskarri fisiko bat behar duten komunikazio-sistemak. Lagundutako sistemak dira, esate baterako, zeinu ukigarriak, zeinu grafikoak –irudiak eta piktogramak– eta idazketa ortografikoa. Sistema horien euskarri ohikoenetakoak dira komunikazio-plafoiak edo -taulak, ordenagailuak, tabletak, komunikagailuak eta abar. Lagundutako komunikazio-sistemek ezaugarri komun izaten dituzte:

hainbat

u Sistema horiek erabiliko dituen pertsonak ez du

trebetasun motor berezirik behar. u Komunikatzeko ahalmena eta aberastasuna

sistema horiek erabiltzen dituen pertsonaren trebetasun kognitiboen mende egongo dira. u Komunikazio-ekintzak motelegi gertatzen dira,

eta horrek komunikazioaren eraginkortasuna eta berehalakotasuna eragozten ditu. u Solaskideari

erabiltzailearen komunikazioekintzak ulertzea bermatzen eta errazten dio.

4. UNITATE DIDAKTIKOAN sistema horien bitartez komunikatzen ikasiko dugu.

Laguntza gabeko komunikazio-sistemak Laguntza gabeko komunikazioaren barruan sartzen dira erabiltzaileak bere gorputzaren bitartez –beste material, tresna edo euskarri fisikoren esku-hartzerik gabe– mezuak sortu eta jasotzen dituen sistemak. Hala, laguntza gabeko sistemak dira erabilera arrunteko keinuak, keinu idiosinkrasikoak, keinukodeak eta eskuzko zeinu-hizkuntzak: ezpainaurpegiko irakurketa, zeinu-hizkuntza, alfabeto daktilologikoa, hizkuntza bimodala eta abar. Laguntza gabeko komunikazioak hainbat ezaugarri berezi ditu: u Bai erabiltzaileak eta bai solaskideak trebetasun

motor nabarmenak izan behar dituzte. u Biek

ezagutu behar komunikazio-kodea.

dute

erabiliko

den

u Azkartasuna eta eraginkortasuna lortzen dira

komunikazioan, hau da, jariakorra izaten da. u Erabilitako komunikazio moduek komunikazio-

eta hizkuntza-garapena ahalbidetzen dute.

sustatzen

eta

u Erabilitako komunikazio-sistemaren ikaskuntza

zaila gertatzen da. 3. UNITATE DIDAKTIKOAN sakonduko da sistema horien azterketan.

KSHAk, beste pertsona batekiko mendekotasuna duten edo ez kontuan hartuta bereizi ditzakegu mendeko komunikazioa eta independentea ere, pertsonak bere kabuz komunikatzeko duen ahalmena kontuan hartuta. Era

2.6.2 Zein kolektibori zuzentzen zaizkien KSHAk KSHAk aurrerapen ikaragarria dira hizkuntza gaitzeko eta errehabilitatzeko prozesuetako eskuhartzeen historian, bai proposatzen diren helburuengatik eta bai ezartzeko metodologiagatik. Hurrengo unitateetan ikusiko dugun bezala, komunikazio-sistema alternatibo eta handigarrien aukera zabala dugu eta, profesionalak garen neurrian, guztiak ezagutu behar ditugu erlazionatzeko eta pertsonaren burujabetasunaren garapena sustatzeko. Dauden komunikazio-sistemak kolektiboen arabera multzokatuko baditugu ere, ez dugu ahaztu behar sistema horiek kasu jakin batean aplikatzeko orduan funtzionatuko duena horien konbinazio bat izango dela (estrategiak, kodeak eta abar). KSHA baten ezarketak diseinu pertsonalizatu bati erantzun behar dio, pertsona bakoitzaren eta bere ingurunearen premia espezifikoak kontuan harturik. Gogoeta horiek gorabehera, erreferentzia gisa, sailkapen bat egin daiteke kolektiboen eta berorien tratamenduetan nahiago izaten diren komunikazio-sistemen artean: u Komunikazio-sistemak entzumen-

urritasunak dituzten pertsonentzat: u

Zeinu-hizkuntza.

u

Alfabeto daktilologikoa.

u

Hitz osatua edo cuedspeech.

u

Ezpain-aurpegiko irakurketa.

u

Sistema bimodala.

berean,

Mendeko komunikazioarekin adierazi nahi da komunikatzaileak beste pertsona bat behar duela esan nahi duena eraikitzeko edo interpretatzeko. Letra sinpleak, hitzak edo zeinu grafikoak dituzten taulen bidezko komunikazioak dira mota horretako komunikazioaren adibideak. Komunikazio independenteak esan nahi du pertsona erabiltzaileak berak formulatzen duela, oso-osorik, komunikatu nahi duen hori. Mota horretako komunikazioa, aurrerago ikusiko dugun bezala, laguntzeko produktuen bitartez – ordenagailuak edo goi-mailako teknologiako komunikagailuak– gauzatzen da, eta komunikatzen dena pantaila batean edo paper batean agertzen da, edo ahots batek erreproduzitzen du.

u Komunikazio-sistemak ikusmen-urritasunak

dituzten pertsonentzat: u

Braillea.

u

Alfabetoa esku-ahurrean.

eremu motorretan, kognitiboetan edo hizkuntza-arloan zailtasunak dituzten pertsonentzat. Sinboloak erabiltzearen bitartez, mezu esanguratsuak sortzea ahalbidetzen duten sistemak dira. Sistema grafiko ez-ahozkoak esaten zaie eta ohikoenak dira:

u Komunikazio-sistemak

u

Bliss sistema eta Komunikaziorako Sinbolo Piktografikoen sistema (KSP).

u

Beste zeinu-sistema batzuk: Arasaac, PIC, MIC, Minspeak, Rebus eta abar.

u

Premack sistema.

u

Guztizko Komunikazioa-Zeinudun Hizketa programa.

2.7 Esku-hartzea: lehenik pertsona Esku-hartzea gertatzen den testuingurua edozein dela ere, pertsona hartu beharko da beti aintzakotzat bere zentzu zabalenean, hau da, eskubide guztiak osorik dituen pertsona modura, eta merezi duen arretaren hartzekodun duina dela iritzita.

ere, ongi baino hobeto erreparatzen diote gure tonuari eta, beraz, oso gaizki sentituko dira. u Ez da gehiegi babesteko jarrerarik hartu behar,

pertsonari bere kabuz moldatzeko aukera eman behar baitzaio. Gehiegizko babesa pertsonaren trebetasunak garatzeko eragozpen bilakatzen da. Gainera, ez da ahaztu behar gehiegizko babesak pertsona gutxiagotzat hartzearekin –babestu beharreko norbait– lotuta egon daitekeela. u Saia

Pertsona begiruneak, zalantzarik horri gabe,diogun emango diogun inolako tratua baldintzatuko du, eta hori erabakigarria izango da aipatutako pertsonak jasoko duen arretaren kalitateari dagokionez.

gaitezen zintzotasunean oinarritutako erlazioak ezartzen; pertsonei eskatzen duten informazioa emango diegu, engainurik eta promes faltsurik gabe. Ildo horretan, garrantzi handikoa da entzute aktiboa erabiltzea, jakinik ezin izango direla beti erantzunak eman.

Horregatik, komunikazioaren esparruko estrategia espezifikoekin hasi baino lehen, beharrezkoa da gogora ekartzea pertsonari eta esku-hartzearen izaerari buruzko zenbait alderdi.

Esku-hartzea errespetu-, ulermen- eta arretatestuinguru horretan diseinatuko da, aldi berean, kalitate profesional handiena eskaintzen dela.

Pertsona erabiltzailearekiko errespetua ezinbesteko baldintza da. Zentzu horretan, ez genuke pertsona hartu behar ez «minus», ez «elbarri», ez «desgaitu», ez eta, jakina, gutxiagotzat ere; baizik eta gehiengotik bestelako funtzionatzeko modu bat duen pertsonatzat.

Jarduketen xedea pertsonari behar dituen laguntzak ematea izango da eraginkortasun handiagoko interakzioa gauza dezan, bere erabakiak hartzen dituela eta gizartean era aktiboagoan parte hartzen duela.

Gaur egun, dibertsitate funtzionala terminoa erabiltzen da desgaitasun, minusbaliotasun eta horrelako terminoen izaera peioratiboa ezabatzeko.

bi printzipio jarraitu beharko dira:

Izan ere, ingurunea aldatzen bada eta zenbait lagungarri eskaintzen bazaizkie (estrategiak, euskarri grafikoak, ordenagailuak eta abar), pertsona horiek ingurukoekin erlazionatu ahal izango dira eta komunitatean parte hartzeko aukera izan dezakete. Erabiltzailearekiko tratua beti errespetuan oinarrituko da, eta kontuan hartuko dira honako gogoeta orokor hauek: u Ez da inoiz mespretxu- edo etsipen-tonurik

erabiliko, ez hitz desegokirik, ezta, bera aurrean dela, hirugarrenei haren familiari edo osasunari buruzko iruzkinik egingo ere. Esan gabe doa ez zaiola errietarik, ez sermoirik egingo, ezta sistematikoki zuzendu ere. u Komunikazioan zailtasunak dituzten helduekin

komunikatzen garenean, ahalegin berezia egin behar dugu haiengana haurrak balira bezala ez zuzentzeko. Komunikazioan zailtasunak dituzten pertsonek ez daukate zertan guk baino maila kognitibo apalagoa izan, eta jariakortasunez hitz egiteko gauza ez badira

Helburu horiek lortzeko aurrez jada aipatu ditugun u Esku-hartzeak norbanakoaren araberakoa

izan behar du, pertsonaren premietan oinarritua eta ez estereotipoetan edo kolektibo baten ezaugarri orokorretan. u Esku-hartzearen diseinua eta aplikazioa ez dira

pertsonaren mugetan zentratuko, baizik eta potentziatu daitezkeen haren ahalmen eta trebetasunetan , komunikazioaren garapen eta funtzionaltasun handiena lortzeari begira.

Hartu kontuan! Pertsonenganako errespetua hizkuntzaren erabileran islatzen da. Beste modulu batzuetan jada ikasi den bezala, zenbait arlotan mugak dituzten pertsonei buruz hitz egiteko erabiltzen ditugun terminologia eta adierazpenak begirunez beteak izan behar dute eta ez dira esandako mugaketa horiek pertsona izatearen aurretik ipiniko. Edozein modutan ere, pertsona guztiek ez dute tratamendu berdina nahi izaten; zalantzak baldin badaude erabili beharreko terminologiari buruz, egokiena pertsonari berari galdetzea da zer tratamendu duen nahiago.

Ariketak 1. Azaldu termino hauen esanahia eta aipa ezazu bakoitzaren adibide bat: adierazlea, esanahia, zantzua, zeinu ikonikoa, zeinu sinbolikoa, kode ez-linguistikoa.

2. Azaldu zer nolako eragina duten honako elementu hauek komunikazio-prozesuan: komunikatzeko intentzioa, testuingurua, atzeraelikadura, zarata.

3. Presta ezazu kontzeptu-mapa bat, ahalik eta osatuena, eta adieraz itzazu komunikazioaren hitzezko osagaiak eta hitzik gabeko osagaiak ez ezik, horien guztien esanahia ere. (Informazio gehiago lor dezakezu beste moduluetan ikasi duzunarekin.)

4. Adierazi zein bi estrategia multzo handi aplika daitezkeen hizkuntzan arazoak dituzten pertsonen komunikazio-gaitasuna hobetzeko.

5. Kopiatu zure koadernoan eta osatu honako taula hau, eta adierazi nola aplikatzen den komunikazioestrategia konbentzionalen multzo bakoitza. Estrategiak

Estrategienaplikazioa

Hitzezko hizkuntzaren erabilera Hitzik gabeko estrategiak Elkarrizketatrebetasunak Entzute aktiboa eta enpatia

6. Kopiatu eta osatu honako taula hau, kolektibo bakoitzarekin komunikazio eraginkorra ezartzen laguntzen diguten estrategiak laburbilduta: Pertsonak…

Estrategiak

Entzumen-desgaitasuna dutenak Ikusmen-desgaitasuna dutenak Gor-itsuak Desgaitasun dutenak

motorra

Desgaitasun dutenak

intelektuala

Narriadura dutenak

kognitiboa

Afasia dutenak

7. Zer dira komunikazio-sistemak handigarriak eta alternatiboak? Egin ezazu kontzeptu-mapa bat esplikatzeko sistema horiek zer modalitatetan antola daitezkeen.

8. Zergatik errepikatzen dugu hainbeste oso garrantzitsua dela erabiltzailearen errespetua eta duintasuna babestea? Idatzi arbelean hainbat portaera, ohikoak izan daitezkeenak eta, modu batera edo bestera, eraso egiten diotenak erabiltzailea bere eskubide osoen jabe den pertsonatzat hartzeari. Banaka, egin gogoeta azaldutakoen antzeko portaerak ekiditeko zer nolako neurriak eta jarrerak har ditzakezuen.

2.1 jarduera Komunikazioaren osagaien azterketa

Planteamendua Jarduera honetan, taldeka, taberna batean eta hainbat pertsonaren artean ezartzen den komunikazioegoerako hitzik gabeko komunikazioko osagai nagusien azterketa egitea proposatzen da.

Garapena Ikasle talde osoak taberna bateko komunikazio-egoera bat ikusiko du. (Iraupena: minutu eta erdi.) http://www.youtube.com/watch?v=1mwrR-2-JM4&feature=youtu.be u Hiru edo lau laguneko taldeak eratuko dituzue. u Talde bakoitzak istorioko pertsonaiak nola komunikatzen diren aztertuko du, hitzik gabeko

komunikazioari arreta berezia eskainita. u Talde bakoitzak bere azterketa azalduko die gainerako ikaskideei.

2.2 jarduera Kasu praktikoak

Planteamendua Jarduera honetan aurkeztutako kasuak aztertuko ditugu eta KSHAk eta pertsona horiekiko komunikazioa hobetzen lagun dezaketen estrategiak ezagutzen hasiko gara.

Garapena u Bi edo hiru laguneko taldeetan lan egingo duzue. Talde bakoitzak hiru kasu hautatuko ditu eta haiekin

lan egingo du. u Lehenik eta behin, hautatutako kasu bakoitzeko erabiltzailearen komunikazio-ezaugarriak deskribatuko

dituzue. u Gero, pertsonak behar duela iruditzen zaizuen komunikazio-sistemaren ezaugarriak idatziko dituzue:

handigarria edo alternatiboa, lagundutakoa edo laguntzarik gabea, mendekoa edo independentea. Justifikatu zuen erabakia. u Aipatu komunikaziorako zenbait jarraibide edo estrategia konbentzional, pertsona horiekiko

komunikazioa errazteko edo ahalbidetzeko. u Lana aurkezpen informatiko baten formatuan egingo da (PowerPoint, Prezi, edo antzekoren bat).

Irakasleak erabakiko du zein izango diren ikasgela osoari aurkeztuko zaizkion lanak. Kasuak Iban 8 urteko mutikoa da, tetraplegia espastiko motako garuneko paralisia du, eta entzumena eta ikusmena itxuraz normalak ditu. Agindu bakunak eta umore-egoerak ulertzen ditu, baita ezagunak zaizkion egoerak ere. Ibanen ulermen-maila bere adinekoen batez bestekoa baino apur bat apalagoa da. Galdera itxiak erantzuten ditu, begiradaren bidez adierazten du eta bere bokalizazioa ulertezina da. Bliss sistemaren, argazkien eta KSP sinbolo piktografiko batzuen bidez komunikatzen da.

Joan 12 urteko mutikoa da. Erditzean sortutako konplikazio bat zela medio, adimen-desgaitasuna eragin dion anoxia perinatal bat sufritu zuen. Laguntza-premia orokortuak ditu eta arreta espezializatuko zentro batera joaten da non hainbat jarduera egiten dituen bere funtzionamendua mantentzeko eta indartzeko xedez. Zeinu ukigarriak erabiltzen ditu (objektu txikiak eta miniaturak), adibidez, baloi bat erabiltzen du pilotarekin jolas egin nahi duela adierazteko eta koltxoneta-zati bat ukitzen du atseden hartu nahi duenean. Joan bere informazio-prozesua arintzeko premian dago; beraz, eskuzko zeinuen sistemak konbinatzen hasi da, hiztegia areagotzeko asmoz. Gloria 43 urteko emakumea da, eskuina, jostuna, alarguna eta 15 urteko alabaren ama. Iktus iskemiko bat izan zuen 2014ko martxoan, burmuineko erdi-ezkerraldeko arterian. Koma egoeran ospitaleratu zuten. Handik ordu batzuetara konortea berreskuratu zuen, baina agrafia eragiten dion afasia bat geratu zaio, eskuineko hemiparesiarekin. Oso zeregin sinpleetarako ulermena erakusten zuen eta zailtasunak zituen adierazpen-mailan. Logopediako tratamendua jaso du bi urtez eta, azkenean, idatzitako hitzak, argazkiak eta sinbolo piktografikoak biltzen dituen koaderno bat prestatu zitzaion. Rosariok –26 urte ditu– arrazoi ezezaguneko hipogluzemia-talka metaboliko bat sufritu zuen 2012ko azaroan eta koman egon zen hamabost egunez. Ordenagailu bidezko tomografiak erakutsi zuen lesio barreiatu bat eta burmuineko hipotrofia zituela. Handik bost hilabetera logopedak ebaluatu zuen eta tetraplegia, pertzepzio-perturbazioak (arreta, oroimena eta abar), afasia globala eta ahozko apraxia hauteman zizkion. Hala, oinarrizko hautespenak egiten dituen komunikatzaile gisa ezaugarritu zuten. Errehabilitazio-prozesuan, taula bat erabili zen bere etxekoen izenekin, bai/ez hitzekin, mihirako mugimendu-ariketekin eta saski-naski batekin. Hiru urteren buruan tratamendua amaitu zen eta Rosariok nolabaiteko jariakortasunez mintzatzea lortu zuen. Fermin 27 urteko mutil bat da. Tetraparesia espastiko motako garuneko paralisia du eta, haren ondorioz, desgaitasun motor eta intelektual larria. Eguneko zentro batera joaten da joystick baten bidez maneiatzen duen gurpil-aulki elektrikoan. Komunikatzeko honako hauek erabiltzen ditu: hatzarekin zuzenean laukitxoak sakatuz aktibatzen duen ahots digitalizatuko komunikatzailea, KSP taula bat eta bere ahotsa. Luis eta Sandra ahozko hizkuntza erabiltzea eragozten dien entzumen-desgaitasun larria duten bi ikasle dira. Ikastetxe publiko batean ikasten dute, normal entzuten duten gainerako haurrekin batera. Zeinuhizkuntzako interprete batek interpretatzen du keinuen bidez irakasleak azaltzen duen gaia. Luis, 15 urteko mutil bat, begiradaren bitartez komunikatzen da; horretarako, erdian zulo bat eta bazterretan itsatsitako argazkiak dituen zutikako taula garden baten aurrean kokatzen da. Albak 2 urte ditu eta Down sindromea diagnostikatu zioten. Aldi baterako adierazpen-bitarteko bat eskaini diote harik eta hizketan hasi eta hizkuntza funtzionala eta ulergarria den arte; beraz, eskuzko zeinuetan eta/edo grafikoetan oinarritutako komunikazio-sistema bat erabiltzea hautatu da. Hizketan hasten den neurrian, zeinuak, pixkanaka, baztertuz joango dira. Joelek 5 urte ditu eta, asko saiatu ostean, azkenean komunikazio funtzional bat garatu du hainbat irudi biltzen dituen taula bati esker. Joel hitzez komunikatzen da eraginkortasunez eta inolako ikusmensostengurik gabe. Heldu batekin edo beste haur batekin hizketan jarduteko kapaz da, koherentziaz eta elaborazio handiagoko eraikuntzak erabiliz. Oraindik baditu zailtasun fonetikoak, baina ez du jada etsitzen, lehen bezala; aldiz, orain errepikatu egiten ditu soinuak eta ikasteko gogo handia erakusten du. Pepek sortzetiko malformazio bat du, disfonia organikoa eragiten diona eta behar bezala artikulatzea eta hitzak ongi ahoskatzea eragozten diona. Errehabilitazio terapeutikoan ari da lanean eta zeinu-hizkuntzako hitzetan oinarritzen da komunikatzeko.

Laguntzarik gabeko komunikazio-sistemak

3.1 Laguntzarik gabeko KSHAk

3.1.1 Laguntzarik gabeko hainbat KSHA

Laguntzarik gabeko komunikazio-sistema handigarriak eta alternatiboak inolako euskarri fisiko edo materialik gabe –norberaren gorputza izan ezik– komunikatzea ahalbidetzen dutenak dira.

Laguntzarik gabeko KSHAen jomuga, funtsean, entzumen-desgaitasuna duten pertsonak dira, baina erabilgarriak dira, halaber, hizkuntzaren garapeneko nahasmendu orokorrak edo beste arazo batzuk dituzten pertsonekiko eskuhartzeetan laguntzeko ere.

Hizketa da pertsonok geure artean komunikatzeko erabiltzen dugun laguntzarik gabeko sistema;

Laguntzarik gabeko KSHAk daude, eta bi talde

hala aurreadierazpenez mintzatzen garenean, keinuzere, eta aurrez aurpegiko laguntzen dugu gure jarduna, igortzen ari garen mezua ulergarriagoa izan dadin. Hona hemen zenbait adibide:

handitan bereiz ditzakegu, lehentasuna zer funtziori ematen zaion kontuan hartuta: u Keinu-metodoak. Metodo horiek proposatzen

dute hizkuntzaren funtzioak zeinuen bitartez – eskuzkoak eta aurpegikoak, funtsean– gauza daitezela. Zeinu-hizkuntza da, izatez, keinumetodo nagusia, baina beharrezkoa izango da aurrez alfabeto daktilologikoa ikastea, zeinak hainbat baliabide erabilgarri ematen baitizkio.

u Eskuen, besoen eta gorputzeko beste atal

batzuen mugimenduaz baliatzen gara gure adierazpena errazteko. u Ohiko

erabilerako keinu konbentzionalak erabiltzen ditugu: seinalatzea, baietz edo ezetz egitea, agurtzea, txalo egitea eta abar.

u Ahozko

metodoak. Komunikazio-osagaiari ematen diote lehentasuna; hortaz, ahalik eta gaitasun handiena bilatzen dute ahozko hizkuntzan. Ahozko metodo garrantzizkoenak dira: entzumena handitzea, ezpain-aurpegiko irakurketa, hitz osatua eta metodo bimodalak.

u Aurpegiaren adierazgarritasuna zorrozten dugu

zenbait gertaera edo egoera iruzkintzeko. u Solaskideari begira ahoskatzen dugu, esaten ari

garena errazago uler dezan. Elementu horiek guztiak, hitzik gabeko komunikazioari dagozkionak, laguntza gabeko komunikazioaren baliabideak dira, era berean. Oso argigarriak direnez, tresna gisa erabili ahal izango dira komunikazio handigarri edo alternatiboko kodeak lantzeko.

Aparteko kasua da gor-itsuekiko esku-hartzea; horrelakoetan, aipatutako metodo horietakoren batzuk erabiltzen dira, kasuan kasuko egokitzapenak sartuta, pertsona bakoitzaren beharrizan espezifikoei erantzun ahal izateko.

Laguntzarik gabeko KSHA Keinuak erabiltzearen aldekoak

Alfabeto daktilologikoa

Zeinuhizkuntza

Ahozkotasunaren aldekoak

Entzumen-metodo Ezpain-aurpegiko irakurketa purua Hitz osatua

Gor-itsutasuna

Metodo bimodalak Bimodal zeinatua Ahozko zeinatu doia (AZD) Erabateko komunikazioa hizketa zeinatua Makaton sistema

3.1 irudia Laguntza gabeko komunikazio-sistemen eskema.

Sistema alfabetikoak Sistema zeinatuak Ahozko sistemak Sistema bimodalak

3.1.2 KSHA jakin bat hautatzeko baldintzak Gorreria edo hipoakusia duten pertsonekin komunikatzeko modalitateak faktore askoren mende daude: gabezia zer adinetan sortu zaion, haren larritasuna, komunikatzeko gaitasunak, familia- eta hezkuntza-ingurunea eta abar. Garrantzitsuak dira, era berean, arreta goiztiarra eta artatzeko eskura dauden baliabideak.

KSHA bat hautatzearen helburua Entzumeneko gabeziek asko mugatzen dute komunikatzeko gaitasuna eta, larriak baldin badira, eragina izan dezakete errealitatearen pertzepzioan, hizkuntzaren ikaskuntzan eta, horren ondorioz, pentsamenduaren antolakuntzan.

u Adimenaren garapenerako elementu gisa.

Entzumena da hezkuntzaren organoa, hizkuntzaz jabetzeko ohiko bitartekoa baita; gainera, hizkuntza funtsezkoa da pentsamendua antolatzeko. Arrazoi horregatik, KSHAen erabilpena erabakigarria izango da pertsonen adimenaren garapenean, bereziki pertsona oraindik hizkuntzaren jabe ez bada.

KSHA baten hautaketarako faktoreak Pertsona arabera, aintzat harturik bakoitzaren noiz agertuezaugarrien den gorreria, gainerako zentzumenen maila eta garapenaren nahasmendu orokorren bat ote duen edo lotutako gaixotasun degeneratiboren bat ote duen, hainbat sistemaren artean bat hautatu eta aplikatu egingo da.

Horregatik, KSHAen erabilpenak helburu bikoitza izango du:

Oinarrizko bi egoera ager daitezke, eskuhartzearen helburuak erabakiko dituztenak eta, hortaz, erabiliko diren komunikazio-sistemak hautatzera eramango dutenak. Egoera horiek dira:

u Komunikaziorako elementu gisa. Ahozko

u Pertsona maila sinboliko batera iritsi izana

hizketaren ordez komunikazioa posible egiteko, edo entzumena galtzeak berarekin dakartzan komunikazio-mugaketak arintzeko. Bistakoa

bere hizkuntzan. Alegia, entzumen-gabezia ezagutza horiek eskuratu ostean gertatu den, edo geratzen zaion entzumen-hondarrak

da komunikazioak erraztu egiten duela pertsona gizartean txertatzea eta funtsezkoa dela garapen sozialerako.

ahalbidetu dion hizkuntzaz jabetzea. Kasu horietan, komunikazio-arloko esku-hartzea KSHA bat edo gehiago erabiltzen ikastean oinarritzen da, bere komunikazio-baliabideak heda ditzan. u Pertsona maila sinboliko batera iritsi ez

izana bere hizkuntzan. Kasu horietan, eskuhartzea honetan oinarrituko da: beste zentzumenen bitartez, komunikazio-sistema bat sortu beharko da pentsamendua antolatzeko eta errealitatea irudikatzeko ez ezik, baita komunikazioa ahalbidetzeko ere. Edonola ere, garrantzitsua da argi uztea, sistema bakoitzak bere abantailak eta eragozpenak dituen arren, haren hautespena, azken batean, sistema aplikatu behar duen pertsonaren beharrizan zehatzen mende egongo dela.

Hartu kontuan!

3.2 irudia Neskato eta mutiko gorrei KSHA bat ezartzea ez da soilik beharrezkoa komunikazio-funtzioa betetzeko, baita aipatutako haur horien garapen kognitibo eta sozialerako ere.

Tradizioz, laguntzarik gabeko KSHAk hizketan ikasi aurreko gorreria sakona duten pertsonen hezkuntzarekin eta berreziketarekin lotzen dira eta horien helburu nagusia ahozko hizkuntza garatzea izaten da, lehenik, eta hizkuntza idatzia, gero.

3.2 Alfabeto daktilologikoa

u Hitz anbiguoak edo arrotzak deszifratzeko. u Berariazko zeinurik ez duten hitzak irudikatzeko,

izen propioak, adibidez, edo toponimoak.

Alfabeto daktilologikoa alfabetoko letrak eskuekin egindako zeinuen bitartez irudikatzen dituen sistema bat da. Guztira 30 irudikapen dira, eta bakoitzak alfabetoko letra bat identifikatzen du. Horrela, eta eskuzko zeinuak bat etorriko dira: letraletrak bakoitzari zeinu jakin bat dagokio, eta zeinu bakoitzari, berriz, letra jakin bat. Letrak eskuarekin egiten dira airean, bularraren alturan, gutxi gorabehera, eta ahoskerarekin osatzen dira. Hitz bakoitza jarraian idazten da, tarte txiki bat utziz hitzak bereizteko. Gure alfabeto daktilologikoa esku bakarreko sistema da, alegia, esku bakar bat erabiltzen du letren zeinuak egiteko. Beste herrialde batzuetan, badira bi eskuko sistemak, bi eskuak erabiltzen dituztenak letra bakarrerako. Eskuzko alfabetoak zeinu-hizkuntzen parte dira; horregatik, gorren kolektibo osoak ezagutzen du alfabeto hori eta hartaz baliatzen da egoera jakin batzuetan, adibidez:

3.3 irudia Alfabeto daktilologikoa.

u Sigla bidez idazten diren entitateak, enpresak

edo erakundeak aipatzeko: NBE, GKE eta abar. Nolanahi ere, alfabeto daktilologikoa ez da sistema espezifiko bezala erabiltzen, oso sistema zurruna eta motela baita (kontuan izan keinu bidez erreproduzitutako hitz baten letra bakoitza interpretatzen dela); badaude metodo askoz ere arinagoak. Hala ere, alfabetoaren ukimenezko bertsioa (alfabeto daktilologikoa esku-ahurrean) dezente zabalduagoa dago pertsona gor-itsuekin komunikatzeko.

Hartu kontuan! Alfabeto daktilologikoaren ikaskuntza ez da zaila, buruz ikastea eta estrategia mnemoteknikoak aplikatzea baizik ez baitu eskatzen. Gainera, zeinuetako batzuk ikonikoak dira (idatzitako letraren nolabaiteko antza dute). Interneten bideo asko aurki daitezke zeinu bakoitzaren egikaritze zuzena irudikatzen dutenak.

3.3 Zeinu-hizkuntza Zeinu-hizkuntza da gorren arteko komunikaziorako baliabide naturala. Espontaneoki ikasten dute, eta beren ama-hizkuntza dela irizten diote.

Zeinu-hizkuntza gorren komunitatearen berariazko komunikazio-sistema da; ikusmenean eta keinuetan oinarritzen da eta ez ahozkotasunean. Hizkuntza horretako zeinuak egiteko, eskuekin eta besoekin espazioan egindako mugimenduak egiten dira. Errazago ulertzeko, mugimendu horiei komunikazioa areagotzen duten aho- eta aurpegi-adierazpenak gehitzen zaizkie.

3.3.1 Zeinu-hizkuntzaren gramatika Zeinu-hizkuntzaren helburua, ahozko hizkuntzarena bezalaxe, pertsonen arteko komunikazioa da. Hala ere, komunikazioa lortzeko prozesuak ez dira berdin-berdinak, kontuan izan behar baita zeinu-hizkuntzaren egitura ez dela ahozkoarena bezalakoa: bere gramatika propioa du, hitz egindako hizkuntzenarekin zerikusi handirik ez duena. Zeinu-hizkuntza eta ahozko hizkuntza desberdinak dira alde askotatik. Orokorrean hitz eginda, funtsezko bi desberdintasun aipa ditzakegu: u Transmisio-kanalari dagokionez, jada aipatu

dugun bezala: u

Zeinu-hizkuntzak keinu eta bidezko kanala erabiltzen du.

u

Ahozko hizkuntzak, berriz, ahots-entzumen kanala.

Hartu kontuan! A priori, ahozko hizkuntzaren ordezko sistematzat hartzen da, nahiz eta kasu batzuetan sistema handigarri modura ere erabil daitekeen, ahozko hizkuntzara eta idatzira heltzeko bide gisa.

ikusmen

u Beste

gako-berezitasunak komunikazioaren espazio-denbora dimentsioarekin du lotura. Alde horretatik:

3.1 dokumentua. Zeinu-hizkuntza Espainian Gorrek, denboran zehar, zeinu-hizkuntzak sortu dituzte era naturalean, gorreriak zekarkien zentzumen-galerari sormenezko erantzuna emanez. Ikusmen-, espazio-, keinu- eta esku-izaerako hizkuntza naturalak dira, eta horien eraketan faktore historikoek, kulturalek, hizkuntza-arlokoek eta sozialek hartzen dute parte (27/2007 Legea, 4. artikulua). Zeinu-hizkuntzek giza hizkuntzaren ezaugarri formal guztiak betetzen dituzte fideltasunez, ikusmengramatika aberatsa eta propioa dute, kulturako hizkuntzak dira eta horien bilakaera eta garapena hizkuntza horiek erabiltzen dituzten pertsonen –gorrak, gor-itsuak eta beren familiak– araberakoa da. Ez dago zeinu-hizkuntza unibertsal bat mundu guztirako, herrialde bakoitzak zeinu-hizkuntza bat edo gehiago ditu eta ez da existitzen ahozko hizkuntza bakoitzeko zeinu-hizkuntza bat, zeinuhizkuntzek bilakaera naturala izan baitute pertsonen arteko harremanean. Badira herrialdeak ahozko hizkuntza berbera partekatu arren, zeinu-hizkuntza desberdinak erabiltzen dituztenak. Gutxiengoen hizkuntza asko bezala, zeinu-hizkuntza ere baztertuta eta erabilera pertsonalera mugatuta egon da hainbat urtez, baina, debeku eta oztopo guztiak gorabehera, bizirik mantendu da eta gorren komunitateak belaunaldiz belaunaldi babestu eta transmititu du bere hizkuntza-ondarea. Zeinu-hizkuntzak, Espainian, etxe barrura mugatuta egotetik gaur egun bizi duten egoerara igaro dira, hizkuntza horien erabilera gizarte-esparru eta -testuinguru guztietara hedatu baita. Gaur egun Espainiako estatuan bi zeinu-hizkuntza mintzatzen dira, espainiar zeinu-hizkuntza eta, Kataluniako Autonomia komunitatean, kataluniar zeinu-hizkuntza, urriaren 23ko 27/2007 Legeak aitortzen duen bezala, zeinak Espainiako zeinu-hizkuntzak aintzat hartzeaz gainera, gorreria, entzumen-desgaitasuna edo gor-itsutasuna duten pertsonen ahozko komunikaziorako laguntzabitartekoak arautzen baititu. Kataluniar zeinu-hizkuntza Kataluniar zeinu-hizkuntzari buruzko ekainaren 3ko 17/2010 Legeak aitortzen du. Gainera, abenduaren 5eko 11/2011 Legea dago, espainiar zeinu-hizkuntzaren erabilpena eta gorreria, entzumen-desgaitasuna edo gor-itsutasuna duten pertsonen ahozko komunikaziorako laguntza-bitartekoak arautzen dituena Andaluzian. Halaber, badira espainiar zeinu-hizkuntzaren erreferentziak beste zenbait autonomia-komunitatetako Estatutuetan ere: Andaluzian, Aragoin, Gaztela eta Leonen, Valentziako erkidegoan, Extremaduran eta Balear Uharteetan, eta kataluniar zeinu-hizkuntzarena, Kataluniako Autonomia Estatutuan. Iturria: Confederación Estatal de Personas Sordas (http://www.cnse.es/lengua.php)

u

u

Ahozko hizkuntzaren komunikazioa denborazkoa edo lineala da. Horrek esan nahi du mezua denbora-ildo bati jarraikiz antolatzen eta igortzen dela, hau da hitzak – letraz osatuak– eta esaldiak segidan kateatuz. Zeinu-hizkuntzaren komunikazioa, ordea espaziala eta aldi berekoa da. Horrek esan nahi du ez diola hurrenkera bati jarraitu behar, edukiak aldi berean igortzen baitira. Aurrerago, zeinu-hizkuntzaren morfosintaxiaz hitz egiten dugunean, askoz hobeto ulertuko da aipatu berri dugun ezaugarri hori.

Labur esanda, zeinu-hizkuntzek espazioa, mugimendua eta aurpegiko adierazpenak erabiltzen dituzte informazio gramatikal asko kodifikatzeko: preposizioak, adizlagunak, esaldien hurrenkera, aditz baten iraupena eta abar. Baina zeinu-hizkuntzara ohitu gabe dagoen eta normal entzuten duen pertsona batentzat ulertzen eta baloratzen zailak dira mekanismo horiek guztiak. Zeinu-hizkuntzaren gramatikan sakonago barneratzeko beharrezkoa izango da garrantzi handiko zenbait alderdi aipatzea, hala nola: lexikoa, fonologia eta morfosintaxia.

u

Denboraren erreferentziak: ekintzak iraganekoak, orainaldikoak edo etorkizunekoak ote diren adierazten digute; beste erreferentzia batzuk dira gaur, bihar, orain, eta abar.

u

Espazioaren erreferentziak: kokapena, hurbiltasuna edo urruntasuna adierazten digute, adibidez hemen, han, hor, urruti, hurbil, eta abar.

u

Deiktiko ikonikoak. Hatz erakuslearekin erreferentzia jakin bat seinalatzen dute gorputzeko atal batean: begiak, ahoa, sudurra, bihotza eta abar.

u Zeinu

adierazgarriak. Mimika naturala erabiltzen dute, adibidez, agurtzeko: kaixo, agur, bagoaz eta abar.

u Hautazko zeinuak. Zeinu sinbolikoak dira,

hau da, irudikapenak ez du zuzeneko erlaziorik esan nahi dutenarekin. Hala ere, horietako gehienek jatorri ikonikoa edo mimetikoa dute, eta badute nolabaiteko lotura: u

Irudikatutako gauzaren ezaugarri edo nolakotasun baten irudikapena. Adibidez, Paris irudikatzeko Eiffel dorrea itxuratzen da esku gainean.

u

Ekintza bereizgarri baten itxura egitea. Adibidez, pultsua hartzearen ekintzak medikua irudikatzen du.

u

Esanahi bat laburdura baten bidez irudikatzea alfabeto daktilologikoaren bitartez. Esate e letraren zeinu baterako, Europa daktilologikoarekin irudikatzen da.

u

Guztiz hautazkoak diren zeinuak eta aurreko kategorietako bakar batekin ere loturarik ez dutenak.

Zeinu-hizkuntzaren lexikoa Hizkuntza horretako unitate lexikoak ez datoz

beti hitzekin bat, ahozko hizkuntzan gertatzen den bezala; aldiz, zeinu bakoitzean hainbat maila sar daitezke: badira keinuak esaldi oso baten esanahia dutenak, beste batzuek ekintzak edo egoerak adierazten dituzte, beste batzuk berariazkoak dira... Eta batzuetan letraz letra adierazten dira hitzak, alfabeto daktilologikoa erabilita. Kategoria desberdinetako zeinuak bereizten dira: u Zeinu ikonikoak. Nolabait ere, formagatik

edo egiten den mugimenduagatik, adierazten duten errealitatearen (objektu bat, ekintza bat, atributu bat eta abar) antza duten zeinuak dira, horregatik ezagutzen dira erraz. Adibidez, eskuak, hatzak bilduta dituela, gora begira eta ahora aldeko mugimendua errepikatzen baldin badu jan esan nahi du.

Edonola ere, hautazko sinbolo modura jarduten dutenez, guztiak ikasi beharko dira formalki.

u Deiktikoak. Zeinu horiek egoerak, pertsonak,

gorputzeko atalak edo beste zeinahi erreferentzia identifikatzen dute seinalatzearen bitartez. Bi motatakoak izan daitezke: u

Deiktiko adierazleak. Seinalatzen duten zeinuak dira. Hiru erreferentzia mota adierazten dituzte:

u

Pertsonaren kategoria gramatikalak: ni, zu, bera, gu, gu biok, zuek eta abar.

3.4 irudia Eskua belarrian kokatzeak –belarritakoa sinbolizatzen du– emakumezkoa esan nahi du. Eskuak bibotea seinalatzen badu, gizonezkoa esan nahi du. Biak jatorri mimetikoa duten hautazko sinboloak dira.

Zeinu-hizkuntzaren fonologia Berariazko esanahia ematen dieten hainbat parametro aldi berean jokatzearen bitartez artikulatzen dira zeinuak. Honako hauek dira oinarrian:

u Kinema edo eskuaren mugimendua. Posizio

desberdinak hartzeaz gainera, eskuak mugi daitezke edo hainbat forma marraz ditzakete airean (lerro zuzenak, biribilak, espiralak, sigisagan, biraka eta abar) esanahi desberdinak adierazteko.

u Kirema edo

eskuen forma. Eskuak har ditzakeen posizio desberdin ugariei egiten die erreferentzia: luzatuta, irekita, itxita, hatz batzuk luzatuta eta abar.

3.5 irudia Zenbait keirema edo eskuaren posizio. u Toponema edo zeinua artikulatzen den

tokia. Zeinua gauzatzen dengauzatzen toki zehatza adierazten du, zer espaziotan den. Gehienetan buruaren goiko aldetik gerriraino iristen da, besoen luzera guztia barne dela. Hogeita bost toponema edo artikulaziogune bereizten dira, lau eremutan banatuta: gorputza, burua, besoa eta eskua.

3.7 irudia Zenbait kinema edo eskuak egindako mugimenduak. u Kineprosemaedo eskuaren mugimenduaren

norabidea: gora, behera, eskuinera, ezkerrera, aurrera, gorputz aldera edo zeharkako norabideetan.

3.8 irudia Kineprosemak edo eskuaren norabideak. u Keirotropema

3.6 irudia Toponemak edo zeinua artikulatzen den tokiak.

edo eskuaren mugimenduaren orientazioa. Hala, eskua jar daiteke esku-ahurra gora dela, behera, alde batera, beste aldera, aurreko aldera edo gorputzaren aldera eta abar.

3.9 irudia Zenbait keirotropema.

u Prosoponema edo aurpegiko adierazpena.

Zeinu-hizkuntzan sartzen den beste elementuetako bat da, eta, zenbait alditan, esanahi berria erantsi diezaioke eskuekin adierazitakoari. Parametro horren barruan sartzen dira ahoaren mugimenduak; horietako batzuk ahozko hizkuntzatik hartutako maileguak dira, baina ez guztiak.

Zeinu-hizkuntzaren morfosintaxia Hitzak edo zeinuak sortzen dituzten soinu edo keinuez gainera, hizkuntzan beste hainbat arau ere sartzen dira elementuen hurrenkera, generoa, numeroa, aditz-formak eta abar adierazteko.

Esaldiak sinplifikatzea Zeinu-hizkuntzan beharrezkoa da sistema arin eta zalu bat erabiltzea, hortaz, zaila da ahozko hizkuntzak eskatzen duen doitasun gramatikalarekin adieraztea. Horregatik, esaldiak sinplifikatu ohi dira, eta zenbait elementu –preposizioak, juntagailuak, adizlagunak edo artikuluak– ezabatu egiten dira kasu askotan. Sinplifikazio horrek eragina du aditzak jokatzeko orduan ere.

Aditzen jokabidea

Alde horretatik ere, ahozko hizkuntzak eta zeinuhizkuntzak planteamendu desberdinak dituzte. Izan ere, bi sistemen mekanismo morfosintaktikoak oso desberdinak baitira.

Komunikazioa arinagoa izan dadin, zeinuhizkuntzan ez dira aditzak jokatzen. Forma bakarra erabiltzen da, infinitiboa, eta hiru denbora soilik: orainaldia, iragana eta geroaldia edo, hobeto esanda orain, lehen eta gero, edo, era berean, gaur, atzo eta bihar.

Hizkuntza espaziala eta aldi berekoa

Ekintza adierazten den zeinu gertatzen den unea zehazten da.

Ahozko hizkuntzan, esaldien ordena lineala eta denborazkoa da; horrek eskatzen du esaldiak hurrenkera jakin batean adierazi behar direla; adibidez «Marina pilotan ari da plazan» esan beharko da, eta ez «Pilotan ari Marina da plazan» edo «Plazan ari Marina pilotan da». Sinboloen hizkuntzan, ordea, sekuentzia aldi berekoa da, eta horrek esan nahi du, hain zuzen ere, elementuen hurrenkerak ez duela jada inolako garrantzirik, ekintzak aldi berean irudikatzen baitira espazioan. Horri esker, zeinu-hizkuntzan esaldi konplexu bat adierazteak, gutxi gorabehera, esaldi hori berbera ahozko hizkuntzan esaten behar den denboraren oso antzekoa emango digu, bat-bateko itzulpenetan ikus daitekeen bezala.

bakoitzean,

Adibidez, «Neskak atzo pilotan jokatu zuen» esaldia honela esango litzateke: «Atzo + neska + pilota + jokatu». Edota «Ni pilotan jokatzen ari naiz» horrela adieraziko litzateke: «Orain + ni + pilota + jokatu». Aditzaren subjektua (ni, zu, bera…) eta numeroa (singularra edo plurala) hatz erakuslearekin ekintzan zenbat pertsonak parte hartzen duten seinalatuz adierazten dira.

Hartu kontuan! Zeinu-hizkuntzaren morfosintaxiak, batik bat, hizkuntza konplikatua bihurtzen dute, normal entzuten duten pertsonak izanik, hura ikasten saiatzen direnentzat, berariazko prestakuntza sakona beharko baitute.

3.3.2 Zeinu-hizkuntzaren oinarrizko hiztegia Zeinu-hizkuntzaren oinarri diren alderdi gramatikalak, gainetik bada ere, ikusi ditugun honetan, une egokia izan daiteke hizkuntza horren ezagutza praktikoan apur bat barneratzeko. Zeinu-hizkuntzaren hiztegiaren oinarrizko elementuetatik hasiko gara, hala nola agurrak, esker hitzak eta familia.

Hartu kontuan! Gaur egun baliabideak oso eskuragarri ditugu espainiar zeinu-hizkuntzako zeinuak ikasteko. Hona horietako batzuk: u

Agurrak

Portal Aragonés de Comunicación Aumentativa y Alternativa (ARASAAC) (http://arasaac.org) atarian bideo-katalogo guztiz zabala dago espainiar zeinuhizkuntzako zeinuekin; baita aipatutako zeinu-hizkuntzako katalogo osoa ere, koloretan. Baliabide horiek guztiak on line ikusteko aukera izateaz gainera, jaitsi ere egin daitezke.

u

III DILSE. Tesoro de la lengua de signos (http://www.fundacioncnse. española. org/tesorolse/index.php?p=2&v=0&i=0). Web-orri horretan espainiar zeinuhizkuntzako hiztegiaren aplikazio bat dago. Oso erraz eta azkar, mila definiziotik gora eskaintzen ditu eta hitzen eta eguneroko bizimoduko zeinu ohikoenen arteko korrespondentzia ere bai. Doakoa da, baina aldez aurretik erregistratzea eskatzen du.

u

Europako zeinu-hizkuntzen SEMATOS (http://www.sematos.eu/lse.html) atarian espainiar, frantses, ingeles edo kataluniar zeinu-hizkuntzetako zenbait hiztegi daude bilduta.

Kaixo

On

Esker hitzak Egun

Eskerrik asko Arratsalde

Sentitzen dut/Barkatu

Gau

Mesedez

Familia

Ama

Aita

Arreba edo ahizpa

Semea

3.3.3 Esaldiak eratzen u Baldin eta galderak baietz edo ezetz erantzutea

Esaldiak,

zeinu-hizkuntzan,

oinarrizko

hiru

eskatzen badu. Kasu honetan, formulazioa

elementuak elkartuta eratzen dira: subjektua, predikatua eta objektua, baina ez beti ordena horretan.

solaskideari finko begiratuz egingo da, gorputza apur bat aurrera makurturik dela eta bekainak jasota.

Ezezko esaldiak, berriz, funtsean, esaldiaren amaieran ezezko zeinu bat erantsita eraikitzen dira.

u Galderak zehatzagoak badira, berriz, berariazko

Galdera-esaldiek zeinu gehiago erabiltzea eskatzen dute, galdetzen denaren arabera:

zeinuak erabiliko dira lortu nahi dugun informazioaren arabera: zer?, noiz?, nor?, nola?, zergatik?, non?

Galdera zeinuak

Zer?

Non?

Noiz?

Zer nahi duzu jateko? Ohar zaitez esaldiaren hurrenkera dela «Zuk nahi duzu jan zer».

Zuk

duzu nahi

jan

zer

3.3.4 Aurkezpenak eta elkarrizketa Aurkezpenak formula bakunak izan ohi dira, eskuarki elkarrizketa bat hasteko balio izaten dutenak. Zeinu-hizkuntzan, pertsona batek bere burua izendatzeko pertsona horren ezaugarri edo bereizgarri batetik ateratako zeinu edo goitizen bat erabili ohi du, bakoizten duena.

Nire

Nire

Adibidez, neska batek Itsaso du izena; lehen aldiz bere burua aurkezteko, letraz letra adieraziko luke I T S A S O eta, segidan, bere goitizena, hau da, itsasoaren zeinua. Haren solaskideak, Leok, bere izena letreiatuko dio, eta ondoren, bere zeinua zein den adieraziko dio. Gero, aurrera egin dezakete elkarrizketan.

izena da

M

zeinua da

Nire

R

E

O

itsasoa

izena da

Nire

A

L

zeinua da

ile-zut

Ni

Gizarte-integrazioa

Zu

ikasten?

edo

Ni

lanean?

eguneko zentro batean

gizarte-hezitzaile

Nik

ikasten dut

nahi dut

lan egiten dut

lagundu

3.4 Ahozko metodoak

pertsonei

Audifonoak Ahozko metodoek entzumen-hondarrei eta ahozko hizkuntzaren erabilerari ematen diete lehentasuna. Funtzio horien potentzialaren arabera bereiziko dira: u Entzumen-metodo

purua. Entzumenhondarra lantzen da intentsitate handiz, ez da ezpain-irakurketa entrenatzen eta ez da erabiltzen ikusmen- edo keinu-laguntzarik.

u Ahozko

entzumen-metodoa. Entzumenhondarren estimulazioa aberastu eta ezpainaurpegiko irakurketarekin osatzen da.

u Ahozko

entzumen-metodoa, ezpainirakurketan ere oinarritzen dena da hitz osatu edo cued speech gisa ezagutzen dena.

Entzumen-hondarren entrenamenduan oinarritzen denez, gorreria edo hipoakusia arina edo ertaina duten eta bizimoduan eragozpen

Hartu kontuan! Haurrekin, entzumen-hondarraren estimulazioa eraginkorragoa izateko, garrantzitsua da oso txikiak direla hastea.

gehiegi gabe moldatzen diren pertsonei soilik aplikatzen zaie.

Audifono bat soinua handitzen eta aldatzen duen gailu elektroniko bat da eta bere egitekoa entzumenean arazoak dituzten pertsonen komunikazioa hobetzea izan ohi da. Audifonoek megafoniako sistemen antzeko osagaiak erabiltzen dituzte, baina oso tamaina txikian. Mikrofonoa, anplifikadorea, hargailua eta pilak izaten dituzte. Aipatutako elementu horiek guztiak belarriaren atzean eta barruan ipintzen den euskarri baten barruan egoten dira. Soinua mikrofonoak jasotzen du eta anplifikadorera zuzentzen du, zeinak indartu edo handitu ostean soinu-uhin modura bidaltzen baitu barne-belarrira. Barne-belarrian, uhin horiek zelula ziliatuak estimulatzen dituzte eta horiek, entzumennerbioaren bitartez, garunera igortzen dute soinumezua. Merkatuan audifono aukera zabala aurkituko dugu; bakoitzak abantaila desberdinak eskaintzen ditu, diseinuaren, dituen anplifikazio-mailen eta tamainaren arabera. Hauek dira ohikoenak, besteak beste: u Belarri atzekoak. Tamaina txikikoak izaten

dira eta belarriaren atzean ipintzen dira.

3.4.1 Hondar-ent zumena berreskuratzea Entzumenaren galera garrantzizkoa denean, gailu edo protesi artifizialak jarri behar izaten dira. Gailu horien xedea erabiltzailearen entzumen-hondarra baliatzea izaten da pertsonaren entzumena portzentaje handietan hobetzeko. Duela gutxi arte, protesi edo gailu horien ezarketa entzumena handitzeko sistema edo audifonoen aplikaziora mugatzen zen. Gaur egun, teknologia elektronikoaren eta kirurgikoaren aurrerapenek soluzio berrietarako bidea ireki dute eta posible da hipoakusia larria duten pertsonei aplikatzea ere, pazientearen barne-belarrian kokatzen diren kokleako inplanteekin gertatzen den bezala.

u Belarri barnekoak. Kanpoko entzunbidean

kokatzen dira. u Entzumen-betaurrekoak. Itxuraz betaurreko

arruntak dira baina betaurreko-besoek soinua handitzen dute, audifonoek bezala. u Toxa edo sakelako protesiak.Tabako-pakete

baten tamaina izaten du eta sakelan eramaten da; kable batek konektatzen du belarrira. u Biofonoak. Automatikoki doitzen dute beren

erantzuna soinu-ingurunera, hala lasaia nola zaratatsua denean. Digitalki programatzen dira, erabiltzailearen beharrizanen arabera.

Kokleako inplanteak Gailu elektroniko bat da kokleako inplantea eta seinale akustikoak, hizketa barne, seinale elektriko bihurtzen ditu. Seinale elektriko horiek gailua eratzen duten zatietan prozesatzen dira. Inplanteak ez du soinua aldatzen eta handitzen, baizik eta sistemaren zati kaltetuei iskin eginez, zuzenean estimulatzen du entzumen-nerbioa, hitzak eta giroko soinuak seinale edo bulkada elektriko bihurtzen dituela eta, modu horretan, gorreria sakona duten pertsonei soinuak entzutea ahalbidetzen die. Sistema hori beren entzumen disfuntzioaren jatorria edo zergatia zelula ziliatuetan duten pertsonentzat soilik izango da gomendagarri. Kokleako inplantearen egokitze-prozesuari dagokionez, pazienteak jasotzen dituen soinuak interpretatzen ikasi beharko du; beraz, denbora eramango dio entzuten dituen soinuak behar bezala bereizteak.

3.4.2 Ezpain-aurpegiko irakurketa Ezpain-aurpegiko irakurketa (EAI) hizketan ari den pertsonaren informazioa ikusmenaren bidez hautematea da, zer dioen haren ezpainetan eta aurpegian interpretatzearen bitartez. Entzumen arazoak dituzten pertsonek maiz erabili ohi duten teknika da, kasu askotan, mantentzen duten entzumen-hondarraren sostengu eta osagarri modura. Eskuarki, hizkuntza jada bereganatua duten pertsonei irakasten zaie.

Erabiltzen duen bitartekoari dagokionez, entzumenaren ordez ikusmena erabiltzera mugatzen da, baina argi eduki behar da ezpainetako irakurketak ez duela entzumenak ematen duen doitasunik. Izatez, teknika bat baino gehiago, trebetasun bat da, eta pertsona gor askok ez dute bereganatu. Abiapuntu gisa hartu behar da ahozko hizkuntza entzuteko pentsatuta dagoela, eta ez ikusteko, horregatik, ezpainak irakurtzeko ahalmena asko jaisten da –edo ezinezkoa da– bokalizazioa oso ona ez bada, azkarregi argiberean, gutxi badago eta abar. Argihitz utziegiten beharbada, da, era izen propioak interpretatzen zailagoak izaten direla. Eragozpen horiek saihesteko, badira hainbat iradokizun praktiko ezpainetako irakurketa ikasteko eta ulermena hobetzeko lagungarri direnak: u Argi eta zuzen ahoskatu behar da, eta ez

abiadura handiegian. Ez da komeni ahoskera gehiegi azpimarratzea, ezta silabak bereiztea ere. Bitxia irudi lezakeen arren, ezpainirakurketan hitzak eta esaldiak –hau da, edukiunitateak– interpretatzeko joera izaten da, bestela, oso zaila izango litzateke elkarrizketa bat jarraitzea, silaba bakoitzaren ahoskera irakurriz eta haiek kateatuz mezua osatzeko. u Argi egokiarekin hitz egin behar da, itzalak

saihestuko dituen argi-iturri aurpegia argitzen duela.

lauso

batek

u Hurbiletik hitz egiten saiatu behar da. Distantzia

onena metro 1etik 4 metrora bitartekoa da. u Esaldi

bakunak eraiki behar dira, baina gramatikalki zuzenak. u Nekea garrantzitsua da saio hauetan; beraz, neurri orokor gisa, saioa 40 minututik gora ez luzatzea gomendatzen da. u Modu argian eta jariakortasunez

hitz egitea komeni da hitzak ongi ahoskatuz eta oihuka mintzatu gabe. u Ariketak aurrez aurre, alboka eta

erdi alboka praktikatu behar dira; izan ere, entrenatzen ari den pertsonak posizio horietatik edozeinetan dagoen baten ezpainak irakurtzen ohitu behar baitu. 3.10 irudia Ezpain-aurpegiko irakurketa trebetasun oso erabilgarria da entzumen-hondarraren osagarri gisa.

3.4.3 Hitz osatua edo Cued Speech Ezpain-aurpegiko irakurketa ez da nahikoa izan ohi mezua osorik ulertzeko (ikusten diren ahoko keinuetatik ezin da batzuetan hitz bat bestetik bereizi, adibidez, «gaia» eta «kaia»). Gabezia hori konpontzeko baliabide on bat hitz osatua deitzen zaion keinu-sostengu osagarria da.

Hartu kontuan! Hitz osatua ez da hizkuntza ordezten duen sistema bat, baizik eta, hitzak bera dioen bezala, beste sistema batzuen lagungarri edo osagarri bat.

Hartu kontuan! Hitz osatua ahozko hizkuntzaren garapenean zuzenki laguntzen duen sistema bat da. Beraz, entzumen-funtzioa hobetzearen arloan izandako aurrerapen teknologiko eta kirurgikoekin batera –bereziki, kokleako inplanteekin–, osagarri guztiz eraginkorra bihurtu da pertsona horien hizkuntza eta komunikazioa garatzeko.

Bokalak Bokalei arreta jartzen badiegu, ikusiko dugu eskuaren hiru posizio ditugula (alboa, kokotsa eta eztarria) haien esanahia osatzeko: u Eskua aurpegiaren albo batean kokatzen bada

Hitz osatua (HO) edo cued speech ezpainaurpegiko irakurketaren sostengu edo osagarri bat da, eskuzko keinuen bidez egiten dena. Eskuzko keinu horiek (kinemak), ezpainetako irakurketarekin konbinatuta, ahoko eta aurpegiko keinuen interpretaziotik sor litezkeen

/a/ bokala irudikatzen dugu. u Eskua kokotsean ipintzea /e/ eta /o/ soinuei

dagokie. u Eta eskua eztarrian kokatzeak /i/ eta /u/

fonemak irudikatzen ditu.

nahasmenduak errazten dute. ezabatu eta doitasun handiagoa Hitz osatuari esker, hitz egiten dena ikusmenaren bitartez hautematen da eta mezua anbiguotasunik gabe ulertzea ahalbidetzen du. Sistema hori erabilita: u Ezpainetan

nahasgarriak izan litezkeen fonemak eskuaren beste figura batzuekin osatzen dira.

a

e

i

o

u Ezpainetan ongi bereizten diren fonemek,

berriz, figura berbera dute eskuan. Sistema honetan, soinu oro ezpainetan irakurri behar da, zeren eta keinu osagarriek, berez eta beste gabe, ez baitute informaziorik ematen hizketako ezein soinu deszifratzeko. Adin goiztiarretan aplika daitekeenez, lagungarri da lehen urteetako komunikazio hustasuna saihesteko, eta ahalegin txikiagoarekin ezpainirakurketa hobetzeko balio du. Gainera, diskriminazio fonetikoa handitzeaz gain, ortofonia hobetzea lortzen da. HOaren aplikazioa egokia da urtebetetik gorako haurrentzat. Adin horretatik aurrera ez du mugarik eta erabilgarria da entzumen desgaitasuna duten mota guztietako erabiltzaileentzat: gorrentzat, hipoakusia duten pertsonentzat, inplantea dutenentzat eta abar.

u

3.11 irudia Bokalen osagarriak hitz osatuaren sisteman.

u Erpurua, erakuslea eta luzea tente eta besteak

Kontsonanteak

tolestuta: /g/ /l_/ /^r/.

Eskuaren mugimenduak kontsonanteak ere osatzen ditu; kasu horretan, eskuaren zortzi figura erabiltzen dira multzo desberdinetako kontsonanteak osatzeko eta, horrela, antzeko ahoskera duten kontsonanteak (esate baterako, /t/ eta /d/, edo /p/ eta /b/) mugimendu desberdinen bidez osatuko dira:

u Erpurua eta luzea tente eta irekita eta besteak

tolestuta: /^c/ /j/.

Hartu kontuan! HOaren abantailak: u

Ikusmen-bereizketa hobea ematen du EAIak baino.

u

Erraztu egiten du irakurtzen eta idazten

u Erpurua tolestuta eta erakuslea tente: /p/ /d/. u Erpurua tolestuta eta erakuslea eta luzea tente:

/k/ /v/.

u

u Erpurua eta erakuslea tolestuta eta besteak

tente: /x/ /r/ /s/. u Erpurua tolestuta eta besteak tente: /b/ /n/.

HOaren eragozpenak: u

Ez du hobetzen hitz egindako adierazpena.

u

Etengabe arreta handiz egotea eskatzen du.

u

Ez du erabilpena orokortzea ahalbidetzen.

u Eskua irekita: /m/ /f/ /t/. u Erpurua

eta erakuslea tente eta besteak tolestuta: /l/ /w/.

ikastea. Erraztu egiten du hiztegi berria ikastea.

/p/ d/

/k/ /v/

/x/ /r/ /s/

/b/ /n/

/m/ /f/ /t/

/l/ /w/

/j/ /l_/ /^r/

/^c/ /j/

3.12 irudia Kontsonante multzoen irudikapena hitz osatuan.

etxea

kaxa

3.13 irudia Ezpainetako irakurketan bereizten zailak diren eta hitz osatuaren premia duten hit zen adibideak izan daitezke, adibidez, kaia eta gaia.

3.2 dokumentua. Metodo bimodalaren jatorria

3.5 Metodo bimodala Ahozko hizkuntzaren egitura gramatikalak irakastea xede zuen proposamenetik –biak aldi berean ikusi eta irakurri ahal izateko– metodo bimodalak sortu ziren.

Metodo bimodalen barruan hainbat komunikazio-sistema sartzen dira, aldi berean bi kodeak –hizketa eta zeinuak– erabiltzen dituztenak esanahi berbera adierazteko. Sistema bimodalak ezaugarri bikoitza du, zer sistematan sailkatu erabakitzeko orduan:

Metodo bimodala ahozko hizkuntzaren egitura gramatikalak aldi berean ikusiak eta entzunak izateko premia zegoen momentu batean sortu zen; garai hartan, izan ere, neskato eta mutiko gorren irakasle gehienek ez baitzuten zeinu-hizkuntza behar bezala menderatzen. Bi faktorek izan zuten eragin erabakigarria: u

Ahozko sistema puruen zailtasunak beren helburuak erdiesteko, zenbait kasutan ahalegina porrotean amaitzerainokoak.

u

Konbentziturik zeuden keinuzko zeinuen erabilerak, ahozko hizkuntza ikastearekin bateragarria izateaz gainera, haren garapena lagun zezakeela.

u Funtsean ahozko sistema bat da, hala jaio

baitzen, ahozko hizkuntza garatzen laguntzeko xedearekin, alegia. (3.2 DOK.) u Bestalde

metodo zeinatuez baliatzen da adierazpena hobetzeko, hau da, zeinuhizkuntzak eskaintzen dizkion tresnak aprobetxatzen ditu. Erabilpen horri hizkuntza zeinatua esaten zaio eta erreferentziako zeinuhizkuntzari lotuta dago: «gaztelania zeinatua», «katalan zeinatua» edo «ingeles zeinatua».

Metodo bimodala gorrentzat bereziki erabiltzen da, baina erabilgarria izan daiteke, orobat, adierazpen-arazo larriak (afasia, disfasiak eta abar) dituzten pertsonentzat edo garapeneko nahasmendu orokorrak (autismoa, bereziki) dituztenentzat. Kasu bakoitzean, erabiltzailearen beharrizanei ondoen erantzungo dion metodoa landu edo egokitu beharko da. Aurrerago ikusiko ditugu beharrizan zehatzetara egokitu diren zenbait Erabateko metodo bimodal, hala nola komunikazioa-hizketa zeinatua programa edo Makaton zeinu-sistema.

Hitz egindako hitza

Hartu kontuan! Metodo bimodalak berez zeinu-hizkuntzari dagozkion zeinuak erabiltzen ditu kasu askotan, baina argi eduki behar dugu ez dela hizkuntza bat.

3.5.1 Sistema bimodalaren ezaugarriak Sistema bimodalak batera erabiltzen ditu zeinuak eta ahozko hizkuntza, alegia, bi bide erabiltzen ditu, aldi berean, kontzeptu berera iristeko: u Hitz

egindako hitza. Ahots-entzumen kanalaren bitartez gauzatzen da, adierazle gisa irudi akustikoa erabiliz.

u Eskuzko

zeinua. Ikusmen-keinu kanala erabiltzen du, eta adierazlea, kasu honetan, ikusten den irudia da.

Metodo bimodalaren beste ezaugarri erabakigarri bat da ahozko hizkuntzaren hurrenkera, egitura eta arau sintaktikoak erabiltzen dituela.

Kanala

Adierazlea

Aho - entzumena

Irudi akustikoa Esanahia edo kontzeptua

Eskuzko zeinua

Ikus - keinuzkoa

3.14 irudia Metodo bimodalaren konfigurazioa.

Ikus irudia

Metodo bimodala

=

Hitz artikulatua

+

Eskuzko zeinua

+

Ahozko hizkuntzaren egitura sintaktikoa

3.15 irudia Metodo bimodalaren egitura sintaktikoa.

Metodo bimodalaren helburua ahozko hizkuntza garatzea baldinhizkuntzaren bada, bere egitura hitz egindako antzera gramatikala antolatzen eta artikulatzen saiatuko da. Horrek zenbait zailtasun sortzen ditu: u Ahozko mezua osatzen duten hitz guztiak

zeinatzea oso motela eta aspergarria da. u Badira

hitzak ahozko hizkuntzan hizkuntzan baliokiderik ez dutenak.

zeinu-

u Zenbait elementu gramatikal (preposizioak,

artikuluak, zenbait izenordain, juntagailuak eta abar) ez dira irudikatzen hizkuntza zeinatuan.

3.5.2 Hizkuntza bimodalaren erabilerak Bimodala ez da metodo bakar bat; aldiz, xede desberdinak dituzten metodoak hartzen ditu barnean. Elkarren kontrako bi poloetan bi sistema ezar genitzake: u Batik bat helburu instrumentala duen sistema,

komunikazioa ardatz duena. u Helburu estrukturala duen sistema,

ahozko

hizkuntzaren garapena bilatzen duena.

u Oso zaila izaten da ahots-entzumen artikulazioa

–azkarragoa, sekuentziala eta zurrunagoa da– ikusmen-keinu-eskuzkoarekin sinkronizatzea, azkeneko hau espaziala, sekuentziala eta malguagoa baita. Eragozpen horiek saihesteko, hainbat baliabide erabili izan dira: u Esaldiaren gako-hitzak soilik zeinatzea. u Berariazko zeinuak sortzea. u Hitz osatuko edo alfabeto daktilologikoko

elementuak erabiltzea. Nolanahi ere, hitz egiten den guzti-guztia zeinatzea aspergarria gertatzen da, moteltasunagatik eta eskatzen duen memoria gainzamagatik.

Soilik komunikazio-erabilera xede duen sistema bimodala Sistema bimodalaren erabilera oparoena lehentasuna komunikazioak duenean gertatzen da. Era berean, gehien erabiltzen den bimodala ere bada. Ikuspegi horretatik begiratuta, ahozko hizkuntza erabiltzen da oinarri modura, eta keinuen ekarpena eduki semantikoa duten hitzak zeinatzera mugatzen da. Horrenbestez: u Esaldiak osorik esaten dira. u Ikusmen-zeinuek esanahiren bat duten hitzak

indartzen dituzte. Azalpena are gehiago zehazteko, bi sistemen

Hartu kontuan! Nahiz eta metodo bimodalean hizkuntza zeinatua osagarri modura erabiltzen den, ez dauka zerikusirik hitz osatuaren metodoarekin. Ohar zaitez oinarrizko aldeaz: u

Hitz osatuan, keinuzko zeinuek ez dute inolako hizkuntza-baliorik, egiten duten bakarra soinuak bereizten laguntzea da.

u

Metodo bimodalean, berriz, keinuzko zeinuek beren hizkuntza-balio propioa dute.

erabilera honako hau da: u Hitzezko hizkuntzarekin kategoria gramatikal

guztiak artikulatzen dira: izenak, izenordainak, adjektiboak, aditzak, adizlagunak, artikuluak, preposizioak, juntagailuak eta interjekzioak. u Hizkuntza

zeinatuarekin, berriz, eduki semantikoa duten kategoriak soilik irudikatzen dira: izenak, adjektiboak, aditzak eta adizlagunak.

Bistakoa da, beraz, bimodal mota horretan, ahozko adierazpena osoagoa dela zeinatua baino, eta azken horren rola gehiago dela bestearen osagarri edo indargarri izatea.

Sistema bimodala ahozko hizkuntzaren garapena estimulatzeko metodo gisa Helburu hori lortzeko, sistema hori ahozko hizkuntzaren egitura oso-osoa islatzera zuzenduta dago; beraz, esaten diren hitz guztiak zeinatu beharko dira. Arrazoi horregatik ahozko zeinatu doia (AZD) ere esaten zaio. Jakina, askoz ere metodo konplexuagoa da, zeren eta aurrez azaldutako eragozpen guztiak gainditu behar baititu, hau da, hitz egindako hizkuntzaren eta zeinatuaren egitura semantiko eta lexikoen artekomorfosintaktiko, paralelotasun ezetik eratortzen direnak. Emaitza oso metodo motela eta astuna da, ez baititu behar dituen baliabide guztiak zeinuhizkuntzan aurkituko eta elementuak bilatu beharko ditu alfabeto daktilologikoan eta hautazko zeinuen sorkuntzan kode zeinatua osatuko baldin badu.

Helburua erabiltzailearen hizkuntza espontaneoa sustatzea da (ez du komunikatzeko intentziorik) desira bat lortu nahitik abiatuta. Horretarako, erabiltzailearen interesa pizten duen elementuren batetik abiatzea komeni da (objektu bat, jarduera bat, gozoki bat eta abar), zeinu jakin bat gauzatzea elementu horretara heltzearekin lotu dezan. Alegia, bere desirak lortzea ahalbidetzen dion mekanismo bat irakasten bazaio, errepikatuko du eta, pixkanaka, hobetuz joango da. Mekanismo

hori

baliaturik,

nolabaiteko

komunikatzeko intentzioa sortzea sustatzen da, eta horrek bide emango du gero eta hizkuntzafuntzio konplexuagoak bereganatzen joan dadin. Horrela, pixkanaka, eskuzko zeinu espontaneoak egitetik (hizkuntza zeinatua) hizketa zeinatu espontaneora igarotzea da helburua, azkenik, hizkuntza espontaneora iristeko (hitz egindako hitza).

Zeinu-hizkuntzaren ikaskuntza Hartu kontuan! Metodo bimodalak hizkuntza bitan komunikatzea ahalbidetzen du: ahozko hizkuntza erabiliz normal entzuten duten pertsonekin eta keinuen kodea erabiliz pertsona gorrekin.

3.5.3 Erabateko komunikazioaHizketa zeinatua programa Erabateko komunikazioa-Hizketa zeinatua programa Benson Schaeffer-ek eta haren lankideek sortu zuten 1980an; komunikaziosistema bimodala da. Hizkuntza bereganatzeko egokia izan daiteke komunikazio-nahasmendu larriak, autismoa, garapenaren nahasmendu sakonen bat edo, oro har, hizkuntzarik ez duten, baina, aldiz, keinuak egiteko kapaz diren pertsonentzat. Programa bera definitzen duten bi osagaietan oinarrituta dago: hizketa zeinatua eta aldi bereko komunikazioa. u Hizketa

zeinatuarekin esan nahi da erabiltzaileak hizketa eta komunikazio zeinatua erabiltzen dituela, biak konbinatuz.

u Aldi bereko komunikazioak, bestalde, esan

nahi du erabiltzailearen inguruko pertsonek (aita, ama, senideak, terapeutak eta abar) ahozko kodea eta kode zeinatua erabiliko dituztela aldi berean.

Zeinuen pixkanakako ikaskuntza espontaneoarekin hasiko da programa. Hori lortzeko lehentasuna eman behar zaio adierazpen-funtzioari ulermenfuntzioaren aurretik, honako printzipio honen arabera: «komunikatzea da garrantzitsua; ez dio axola nola», izan ere, ez dugu bilatzen esanahi gabeko imitaziorik, baizik eta komunikazioekintza funtzional bat sortzea. Programaren egileek zortzi gidalerro edo urrats nagusi ezartzen dituzte zeinuen erabileran espontaneotasuna sustatzeko:

1. Desiren edo interes pertsonalen adierazpena ahalbidetzea, komunikazio espontaneoaren oinarri modura, horrela komunikazioa baliagarri zaiola ikasten baitu. 2. Lehentasuna ematea moldeatzeari zeinuen irakaskuntzarako teknika gisa, imitazioaren eta hartze-hizkuntzaren kaltetan, irizten baitzaio hauek inhibitu egiten dutela komunikazio espontaneoa. (3.3 DOK.) 3.Laguntza murriztea zeinuak egin behar dituenean eta itxarote egituratua erabiltzea, behar duen denbora guztia emanez pertsonak bere kabuz egin ditzan zeinu osatuak. 4. Autozuzenketa sustatzea, espontaneotasuna mesedetzen duen ekintza baita, adibidez, itxarote egituratua erabiliz edo oker egindako zeinuak aintzat ez hartuz, harik eta zeinu zuzenera hurbildu arte.

5. Komunikazioan egindako hutsegiteak zigorrarekin lotzea ekidin behar da, espontaneotasuna baldintzatzeaz gainera, ikaste-prozesua distortsionatzen baitu. Aitzitik, saritu edo indartu egin behar dira zeinu osatuak edo haien hurbilekoak. 6. Zeharkako informazioa edo akuilatzaileak ematea, erantzuna orientatzeko eta errazteko. 7. Espontaneotasuna saritzea, areagotu egiten baitu pertsonak espontaneoki zeinatzen jarraitzeko probabilitatea. Gainera, beste testuinguru batzuetara orokortzea erraztuko du.

8. Hizkuntza zeinatua erabateko komunikazioa erabiliz irakastea, pertsonari espontaneoki zeinuak egitetik kode zeinatu batera igaro dadin lagunduz, zeinuak eta hitzak lotzen dituela.

Hartu kontuan! Pertsonak zeinuen ikaskuntzan aurrera egiten duen bitartean, komenigarria da pertsonen arteko harremanen estrategietan ere trebatzea, beste batzuengana zuzentzen ikas dezan, bere nahiak erdiesteko. Horrela, ikaskuntzak egoera desberdinetara orokortzen ere laguntzen baita.

Soinu sinpleak igortzetik hasiko da; lehenik, jada erabiltzen dituen batzuk hautatuko dira eta, pixkanaka, beste batzuk gehituko dira, desberdinak ahal izatera, batzuk eta besteak bereiz ditzan. Soinu horiekin, silabak eraikitzera igaroko da, lehenik oso bakunak eta konplexuagoak gero; eta silabak konbinatzetik hitzetara egingo da jauzi. Hitzak zeinuarekin lotzen dituenean eta jariakortasuna hobetzen duenean, espontaneoki hasiko da hizketa zeinatuan.

Hitz egindako hitzaren konkista Hitz egindako hitzerako urratsa ere prozesu naturala eta espontaneoa izango da. Pertsonak bere igorpen gehienetan hitzak edo hurbileko bokalizazioak ere igortzen dituenean, zeinua egitea kenduko da (laguntza bat kenduko balitz bezala) eta hitz egindako hitza soilik utziko da (kasu honetan ere, itxarote egituratuaren teknika erabiliko da prozesua aurrera eramateko). Prozesu hori orokortzeak, pixkanaka, hitzen eta soinuen erabilera hedatuz eta sendotuz joatea ekarriko du, komunikazio espontaneorako eta, era berean, jariakortasuna handituz joango da.

Hartu kontuan! 3.3 dokumentua. Moldaketa fisikoa eta atzerantz kateatzea

Zeinuen ikaskuntzan sekuentzialki eskuhartzen duten tekniketako bi moldaketa fisikoa eta atzerantz kateatzea dira. u

Moldaketa fisikoa: erabiltzailearen eskuak hartzen dira eta forma eta posizio zuzenean ipintzen zaizkio (moldatu egiten dira) zeinuaren mugimenduak eginez.

u

Atzerantz kateatzea, berriz, honako hau da: aurreko posiziotik (edo azken mugimendutik) abiatuta, pixkanaka, laguntzak joatea, harikzeinua eta pertsona gaikenduz den arte esandako bere kabuz egiteko.

Hizketa zeinatuaren ikaskuntza Hurrengo urratsa pertsona entrenatzea izango da egindako zeinuekin batera hitzezko hurbilpenak ere igor ditzan. Hala, hizketa zeinatuan barneratuko da pertsona, alegia, hitz egindako zeinuak eta zeinatuak aldi berean igortzen irakatsiko zaio.

Laguntzarako tresna gisa, Internet bidez erraz eskura daitezkeen hainbat hiztegi eta bideo sortu dira. Horietako bat Hezkuntza Ministerioak finantzatutako Habla Signada proiektuaren web-orria da (http:// falasignada.divertic.org/sistema.php). Bertan, 1.500 hitz baino gehiago daude bideo, animazio, soinu, piktograma, irudi eta soinuen bitartez irudikatuta. Bilatzaile baten bitartez edo aurkibide tematiko batetik abiatuta sar daiteke horietara.

3.5.4 Makaton zeinu-sistema Beharrizan zehatz batzuetara egokitutako sistema bimodalaren beste aplikazio bat Makaton zeinusistema da, zeina Margaret Walker-ek sortu baitzuen hirurogeita hamarreko hamarkadan. Oinarrizko hizkuntza-programa bat da, keinu edo sinboloetan oinarritua, ahozko hizkuntza beti lagun duela; sistema horren aplikazioa, bereziki, adimen-urritasuna, nahasmendu psikikoak edo mintzatzeko zailtasun dago. larriak pertsonentzat diseinatuta

dituzten

Erabiltzen dituen eskuzko zeinuak aplikatzen den herrialdeko zeinu-hizkuntzatik egokitzen dira, haiek aldatuz edo sinplifikatuz. Sistema horretan gako-hitzak soilik zeinatzen dira, hitz egindako esaldiaren hurrenkera berean, eta beti ahozko hizkuntza gramatikala erabiltzen da. Lehenik, oinarrizko kontzeptuak ikasten dira eta, pixkanaka, kontzeptu konplexu edo abstraktuagoak sartuko dira gero. Jarraian, ikaskuntza nola egiten den ikusiko dugu.

Hiztegia Hiztegia oinarrizkoa da, murritza eta oso funtzionala. Izen, aditz, adjektibo, izenordain, preposizio eta abarri dagozkien 400 kontzeptu inguruk osatzen dute. Hitz horiek zortzi etapa sekuentzialetan antolatuta agertzen dira (komunikazio-lehentasunezko irizpidea errespetatuz); horietako bakoitzak 35 eta 40 hitz artean ditu.

Irakasteko prozedura Pixkanaka eta progresioan irakasten da, etapaz etapa, zailtasunak mailakatuz; etapa bat menderatzen den arte ez da hurrengora igarotzen. Horrela, 1. etapako hiztegiarekin esaldi bakunak eraiki daitezke; esaldi molde hori menderatuta dagoenean, 2. etapara pasatuko da, eta hala besteetan ere. Pertsona guztiek ez dute etapa guztiak igarotzeko ahalmenik; izan ere, badira zenbait pertsona lehen etapatik pasatzen ez direnak. Irakaskuntza, batetik, formalki edo norbaitek zuzenduta eramaten da aurrera, baina baita era ez-formalean ere, eguneroko erabileran. Arrazoi horregatik, bai erabiltzaileari berari eta bai haren familia-inguruneari zuzentzen zaio sistemaren irakaskuntza. Makaton programa bereganatu daiteke:

u 2. etapa. Etxearekin, janariarekin, animaliekin,

bati dagokio eta bertan zeinu batek esaldi edo mezu oso bat irudikatzen du. u Bigarren

hiztegia aberasten duten kontzeptu konplexuago edo abstraktuagoei dagokien hiztegia. u 9. etapa. Pertsonak hainbat testuingurutan

behar izaten duen hiztegi gehigarria: izen propioak, tokien izenak eta abar.

hainbat

gako-hitzen

u Hirugarren maila irakurketa-maila da. Askoz

landuagoa da eta erabiltzaile gutxi heltzen dira horretara. Hizkuntzako elementu gramatikal guztiak erabiltzen ditu.

3.4 dokumentua. 1. etapako hiztegia u

Ama - Aita - Anaia/arreba/neba/ahizpa - Erizaina Medikua

u u

Edan (katilua) - Bizkotxoa - Janaria Bainua - Ohea - Aulkia - Mahaia - Etxea Autoa (autobusa).

u

Ni - Zu

u

Non? - Zer? - Hemen - Han

u

Lo (ohea) - Edan (katilua) (janaria) - Begiratu - Gelditu - Eseri

u

Garbitu - Bainatu - Joan - Etorri - Eman

u

Ongi, OK - Gaizki, Txarra - Bai - Ez

u 3-6. etapak. Konplexutasuna areagotuz doan

u 7 eta 8. etapak. Aurreko etapetan ikasitako

maila

konbinazioan oinarritzen da; hala, gramatikalik esaldiak eta mezuak osatzen dira elementu gabe.

eta abarrekin lotura duen oinarrizko hiztegia. hiztegia, jarduera, lanbide, egoera eta abarri buruzkoa.

desberdinetan

u Lehen maila erabilera funtzional edo oinarrizko

u 1. etapa. Berehalako premiak artatzearekin eta

harremanak ezartzearekin lotura duen hiztegia. (3.4 DOK.)

maila

Jan

Zeinu grafikoen laguntza izan dezake Makaton sistemak hizkuntza zeinatua eta ahozko hizkuntza zeinu grafikoekin ere (piktogramak) konbina ditzake. Zentzu horretan, sistema bimodal bat baino gehiago, modu anitzekoa dela esan daiteke. Piktogramen erabilerak erraztu egiten du gauzak gogoan hartzea eta kontzeptua ikusgarri egiten du. Horregatik, zeinu sinpleak eta oso ikonikoak erabiltzen dira (irudikatzen duten errealitateari oso lotuak). Hasieran, Rebus zeinuetara jotzen zen, baina beste sistema piktografiko batzuk ere aplika daitezke.

beren ideiak. Identitate-ikuspegi batetik, irizten diote zeinu-hizkuntza dela gorren komunitatearen hizkuntza naturala eta, hortaz, paper hori bete behar duela, hizkuntza batek nazio edo komunitate jakin batean betetzen duten rolaren pare. Bestalde, gorreria berezitasun bat bezala hartzen dute, eta ez ahozko hizkuntza sartzearen bitartez konpondu beharreko elbarritasun edo ezintasun modura. Gaur egun, joera horiek bigundu izanaren ondorioz, bien ekarpenak bateratzen dituzten proposamenak agertu dira, elebitasuna, adibidez. Elebitasuna

Hartu kontuan! Makaton hiztegiarekin mezu berbera transmititu daiteke, pertsonaren gaitasunak, solaskidearen trebetasunak edo egoerak berak eskatzen dituen bezainbat zeinu erabiliz.

3.6 Elebitasuna Sarrien egiten den galderetako bat izan ohi da, zein da metodo gomendagarriena gorren ikaskuntzarako eta komunikaziorako, batez ere, hizketan ikasi aurreko gorreria duten neskato eta mutikoen kasuan? Erantzuna, beste zeinahi eskuhartzetan bezalaxe, erabiltzailearen beharrizanen mende dago: disfuntzioa zer unetan agertu zaion, zer entzumen-hondar duen, zer nolako sostengusarea duen eta abar.(3.5. DOK.)

Ahozkotasuna ala keinuen erabilera? Edonola ere, erabaki horietan beste alderdi batzuk ere tartekatzen dira, ahozkotasunaren edo keinuen erabileraren aldeko joerei buruz norberak hartzen duen posizioarekin erlazioa dutenak. u Ahozkotasuna. Printzipio gisa hartzen dute

gorrak populazioaren % 1 besterik ez direla, eta, ondorioz, gizartean txertatzeko eta parte hartzeko, ahozko hizkuntza ezagutu behar dutela nahitaez. Horregatik ematen diete lehentasuna ahozko hizkuntzaren erabileran gaitasun handiena ematen duten sistemei, beste elementu batzuen sostenguarekin entzumen-funtzioa hobetuz (ad. ezpainaurpegiko irakurketa eta hitz osatua) edo metodo bimodalen bidez. u Keinuen erabilera. Metodo horren aldekoek

bi printzipiotatik abiatuta argudiatzen dituzte

Elebitasuna, hizkuntzaz ari garela, bi hizkuntza ezagutzea eta funtzionalki erabiltzea da. Gorren testuinguruan aplikatzen bada, bi hizkuntzak funtzionalki menderatzea eskatzen du: gorren komunitateak erabiltzen duen zeinu-hizkuntza eta entzuten duen jendearen ahozko hizkuntza.(1) Pertsona bakoitzarengan, bi hizkuntzek rol desberdinak jokatuko dituzte: batzuetan, zeinuhizkuntza izango da nagusi, beste batzuetan, aldiz, ahozkoa; beste batzuetan, bien arteko nolabaiteko oreka egongo da. u Elebitasunaren abiapuntua da zeinu-hizkuntza

dela gorren komunitatearen hizkuntza propioa eta naturala. Gainera, entzumen-galera larria duten haurrek ikasi behar duten lehen hizkuntza izango da, horri esker, oso adin txikietatik hasita komunikatu ahal izango baitira beren familiakoekin. Hizkuntza-oinarri horretatik abiatuta, beste ikaskuntza batzuetara heldu daitezke, ahozko hizkuntzara, kasu. u Horrelakoetan, ahozkoa izango da bigarren

hizkuntza, entzuten duen komunitateak erabiltzen duena, komunitate horretako kide ere diren neurrian. Azken hori, dela idatzita, dela ahozkohizkuntza modalitateetan, familiarekin eta komunitateko beste kideekin komunikatzeko erabiliko du. Beharrezkoa izango da, era berean, ezagutzak bereganatzeko, modalitate idatzia, batik bat. Hizkuntza bat edo bestea gehiago erabiltzen duten kontuan hartu gabe, komeni da gorrek (eta haurrek, bereziki) bi hizkuntza-komunitateekin harremana izatea eta, hortaz, bi hizkuntzetan komunikatzeko kapaz izatea. Inolako zalantzarik gabe, elebitasunak askoz onura gehiago ekarriko ditu hizkuntza bakarrak baino.

Hartu kontuan! Inor ez da damutzen hizkuntza bat baino gehiago hitz egiteaz eta ulertzeaz, baina bai horren kontrakoaz, bereziki ohikoak baldin badira norbera bizi den eta garatzen ari den testuinguruan. Horregatik gorreria duten haurrek elebitasunerako eskubidea eduki behar lukete eta gizartearen erantzukizuna da hori lortzen laguntzea.

3.5 dokumentua. Komunikazioa gorren kolektiboan Gorren kolektiboa askotarikoa da. Aniztasun horretan hainbat faktorek dute eragina: zer motatako gorreria duen (zer momentutan agertu zen, lesioa zer lekutan daukan, entzumen-galeraren maila), erabilitako komunikazio moduak, norberaren ezaugarriak (adina eta abar), gorraren familia-, hezkuntzaeta gizarte-testuingurua. Espainian, gorrak hainbat modutara komunikatzen dira. Batzuentzat, espainiar edo kataluniar zeinu-hizkuntza da beren lehen hizkuntza, eta beste batzuentzat, berriz, ahozko hizkuntza. Badira bi hizkuntzak menderatzen dituztenak (zeinatuak eta ahozkoak) eta bietan eroso sentitzen direnak, testuinguruaren eta egoeren arabera; beste batzuek, aldiz, hizkuntza bat dute nagusia edo bakarra. Zeinu-hizkuntza erabiltzen duten pertsona gorren arteko batzuek haurtzaroan ikasi zuten zeinatzen eta besteek jada helduak zirela; badaude audifonoa edo kokleako inplantea dutenak eta, horien artetik, batzuek zeinuhizkuntza erabiltzen dute eta besteek ez. Gainera, talde horren barruan, pertsona batzuek irizten diote entzumenari laguntzeko produktuak nahikoa direla inguruan duten munduan parte hartzeko, eta beste batzuentzat, aldiz, beharrezkoak izan arren, ez dira nahikoa inondik ere. Aurkituko ditugu, halaber, hezkuntza-sistema ez-inklusibo baten ondorioz, adierazpen-arazoak eta testu idatziak ulertzeko zailtasunak dituzten pertsona ere. Edozein populaziotan bezalaxe, gorren artean aurkituko ditugu neskatoak, mutikoak, gazteak, adinekoak, beste desgaitasun bat edo gehiago dituzten gorrak, lesbianak, gayak, transexualak eta bisexualak (LGTB), etorkinak eta abar. Guzti-guztiak nor bere premia eta eskabide zehatzekin. Garrantzitsua da jakitea, hala ere, kolektibo heterogeneoa izan arren, gor guztiek, edozein dela ere bere gorreriaren maila edo mota, edo bizi duen egoera, eta zeinu-hizkuntzaren erabiltzaileak diren edo ez kontuan hartu gabe, komunikaziora eta inguruneari buruzko informaziora inolako oztoporik gabe iristeko premia partekatzen dutela. Iturria: Confederación estatal de personas

sordas (http://www.cnse.es/)

3.7 KSHA gor-itsuentzat F. Alcantud-ek eta A. M. Ferrer-ek honela definitu dituzte gor-itsuentzako komunikazio-metodoak: «beren desgaitasuna dela eta, komunikatzeko ahozko-hitzezko-hizkuntzazko kodea erabili ezin duten pertsonentzat pentsatutako sistemak dira»(2). Hitz horietan, beraz, pertsona horien komunikazio-premietan jartzen da arreta, premia horietara egokitu beharko baitute komunikaziosistema alternatiboek haiekiko eragin-trukea posible egiteko. Jada ikusi dugun bezala, kontuan izan behar da gor-itsuek ingurunearekiko deskonexio garrantzitsua jasaten dutela; hortaz, ingurunearekin hobeto konekta dezaten eta komunikazioa errazteko, dituzten entzumenedo ikusmen-hondarrak trebatzeaz gain, ukimena ere landu beharko da. Pertsona bakoitzarentzat egokienak izango diren sistemak hautatzen laguntzeko, honako irizpen hauek hartu beharko dira aintzat: u Gor-itsuen kategoriak oso desberdinak dira

beren artean. u Gor-itsuentzako komunikazio-kodea ez da bat

eta bakarra. Bat baino gehiago existitzen dira, eta baten aldeko aukera zenbait baldintzaren mende dago, ez da inoiz ere apetaz egindako aukera izango. u Oso garrantzitsua da jakitea zein izan den

lehenik galdu duen zentzumena, biak batera galdu dituen eta hizketan ikasi aurrekoa edo ostekoa izan den.

3.7.1 Esku-hartzea hizketan ikasi aurreko gor-itsuekin Hizketan ikasi aurreko gor-itsuen kasuan, eskuhartzea oso korapilatsua da, izan ere, mundu bat eraiki beharko da haurraren adimenean, berak interpretatu ahal dezan. Esku-hartzea, lehen momentuan, hizkuntza aurreko estrategiak bereganatzera zuzenduko da. Hori lortzeko metodoek nahitaezkoa izango dute: u Ukitze fisiko jarraitua mantentzea , gor-

itsutasuna duen haurrari konfiantza segurtasuna bereganatzen laguntzeko.

eta

u Mugimendu koaktiboak edo haurrak eta

pertsona helduak, biak pertsona bat balira bezala, elkarrekin egindakoak. Helduak sortutako mugimenduaren bitartez –helduak bitartekaritza egiten du haurraren eta ingurunearen artean–, erreferentziak ematen zaizkio haurrari ekintzarako, eta estimuluen

aurrean esperimentatzeko, antolatzeko eta erreakzionatzeko laguntzak ere bai, haren lehen zentzumena balitz bezala. Printzipio horietatik abiatuta, esku-hartzea Mc Innes-en hezkuntza-arloko esku-hartzearen hiru faseetan antolatzen da(3):

1. Fase koaktiboa. Irakasteko modua gizakiaren bizitzako lehen hilabeteetako atxikitasunharremanetan oinarritzen da, aldi horretan haurra helduaren gorputzaren luzapen moduko bat izaten baita. Samurki heltzen zaio (posizio egokiena atzetik haurra besarkatzea da) eta jarduera gauzatzen da dagozkion gorputzeko atalak manipulatuz, inoiz eskatu gabe, ezta planteatu ere, inolako intentziozko erantzunik.

lagundu egingo die pertsona horiei beren komunikazio-gaitasunean sakontzen. horien artean erabilienak sistema alfabetikoak, sistema zeinatuak eta ahozko sistemak dira, baina aukera zabalagoa da. Sistema

Komunikazio-sistemen sailkapena(4) u

•

•

•

Sistema alfabetikoak

2. Fase kooperatiboa. Helduak jarduera hasten du eta haurra kapaz da hasitakoa bakarrik amaitzeko, estrategia koaktiboen laguntzarekin. Fase horretan garrantzitsua da itxarote egituratua aplikatzea, erreakzionatzeko nahikoa denbora eman behar baitzaio txikiari fisikoki lagundu baino lehen. 3. Fase erreaktiboa. Haurrak bere kabuz jarduerak gauzatzea eragiten duten egoerak proposatzen zaizkio. Nolanahi ere, helduak bitartekari rola jokatzen jarraitzen du, haurrak ulertu dezan zer den egin behar duena. Ohiko gertaerei aurrea hartzen hasten denean, bere oinarrizko beharrei buruzko eskaerak formulatzen eda nahi dituen objektuak seinalatzen, nahiz eta pertsona helduaren presentziaren mendekotasun handia izan, komunikazio-elementu konplexuagoak sar daitezke: argazkiak, marrazkiak edo hiru dimentsiotako objektuak edo miniaturak, haien ulermena errazteko.

3.7.2 Esku-hartzea hizketan ikasi osteko gor-itsuekin

Sistema daktilologikoa

Letra larriz idaztea

u

Hatza arkatz

u

Eskuzko braillea

u

Malossi

u

Morse

u

Lorm alfabetoa

u

Zeinu naturalen hizkuntza

u

Zeinu-hizkuntza

u

Zeinu-hizkuntza ikuseremuan •

•

•

Zeinu-hizkuntza laburrean

distantzia

Zei nu- hiz kun tza es kum ut urr are n laguntzarekin Ukipenezko edo lagundutako zeinu-hizkuntza

u

Ahozko hizkuntza egokitua

u

Ezpainen irakurketa

u

Tadoma

u

Idazkera arrunta:

Idazketakodeetan oinarritutako sistemak

Ikusmen-ukimenezkoa Ukimenezkoa edo eskuahurrean

u

Sistema ezalfabetikoak edo zeinatuak

Ahozko hizkuntzan oinarritutako sistemak

Ikusmenezkoa edo airean

u

•

Paperean

•

Bitarteko teknikoen bitartez

Braille idazketa Paperean Bitarteko teknikoen bitartez •

Gor-itsutasuna duten pertsona askok lortua zuten aurretik nolabaiteko maila sinboliko batera heltzea hizkuntza-sistema baten bitartez: kasu horietan, ulertu dute jada zer nolako ingurunetan bizi diren eta garatu dute nolabaiteko komunikatzeko gaitasuna. Esku-hartzeko aukera, horrelako egoeretan, askoz egingarriagoa da, baina beste faktore batzuek baldintzatuko dute, adibidez, zer adinetan agertu zitzaion eta zenbateraino kaltetua duen zentzumen bakoitza. Kasu horietan, komunikaziosistema handigarri eta alternatiboen aplikazioak

•

Komunikazioa laguntzeko baliabideak

Bestelakoak

u

Komunikaziorako taulatxoak

u

Komunikaziorako txartelak

u

Mezu laburrak arruntean

u

Mezu laburrak braille idazkeran

u

Marrazkiak

u

DACTYL

u

Bimodala

idazkera

joango da mezua osatzen duten letra bakoitzaren gainetik.

Sistema alfabetikoak u

Elkarrizketak. Braille kontsola bat du, braillez idazteko eta irakurtzeko; idazmakina elektronikoa tintaz irakurtzeko eta idazteko; eta magnetofono bat ere bai informazioa biltegiratzeko xedea duena. Aparatua modem batek –zeinak bide ematen baitu telefonomezuak bidaltzeko eta jasotzeko– eta dardaragailu txiki batek –telefonoak jotzen duenean, erabiltzailea ohartarazten duena– osatzen dute.

u

Irteera braille testuan duen telefonoa.

Sistema alfabetikoak mezua letraz letra adieraztean oinarrituak daude: edukia letraz letra transkribatzen da, gor-itsuaren eskuahurrean, eskuarki. Kode horiek hizkuntzaren egiturarekin ohituta zeuden eta gero gor-itsu geratu diren pertsonekin erabiltzen dira, hau da, ahozko hizkuntzaren egitura propioa gordetzen dutenekin. Pertsonaren komunikazio-gaitasunaren arabera, funtzio handigarriarekin (lagungarria) edo alternatiboarekin (komunikatzeko ohiko metodoa) erabili ahal izango da, bai eta hizkuntza ikasteko tresna gisa ere. Hainbat kode bereizten dira, horien artean

daktilologia esku-ahurrean, letra larria eskuahurrean, hatza arkatz, braillea eta pertsona erabiltzailearen eskuko hainbat puntutan hatzekin egindako ukipenetan oinarritutako beste sistema

Gorrentzako osatua duten telefonoen aldaera bat da.testu Teklatu bat du mezua sartzeko eta telefonoaren irteera braille-sisteman dago. u

Taktofonoa braille irteerarekin. Telefonosistema horrek Morse alfabetoa erabiltzen du mezuak igortzeko; gor-itsuak, berriz, dardaragailu bati esker jasotzen ditu.

u

Alva Braille Carrier (ABC). Gor-itsuen komunikaziorako laguntza teknologiko bat da; 40 kutxatilako ukimen-xafla batek, braille teklatu batek eta sakelako ordenagailu batek –teklatu txiki bat eta pantailarekin– osatzen dute. Bi komunikatzaileen artean, aldi berean tintaz eta braillez komunikatzea ahalbidetzen

batzuk: u Daktilologia

esku-ahurrean. Alfabeto daktilologikoko letrak marrazten dira erabiltzailearen esku-ahurrean, pertsonak ukimen bidez mezua hauteman dezan. Posizio erosoan kokaturik, solaskideak libre daukan eskuarekin erabiltzailearen eskua harturik, esku-ahurra ireki eta gora begira jarriko du. Beste eskuarekin letrak zeinatuko dizkio segidan, letra baten eta hurrengoaren artean jauzirik egin gabe, baina bai hitzen artean.

u Letra larria esku-ahurrean. Errazagoa da

erabiltzaileak idazketa ezagutzen duenean. Letra larriak idazten dira esku-ahurrean (bata bestearen gainean) harik eta hitzak osatu arte, eta horrela mezu guztia. Hitz baten eta bestearen artean eten txikiak egiten dira.

du. u Hatzekin

eskuko hainbat puntutan egindako ukipenetan oinarritutako sistemak. Izenak adierazten duen bezala, solaskidearen hatz-mamiarekin gor-itsuaren eskuko eremu batean (esku-ahurrean edo falangeetan) egindako ukipen batez irudikatzen da letra bakoitza. Ez dira gure herrialdean asko erabiltzen diren sistemak, beraz, laburki deskribatuko ditugu: u

u Hatza arkatz. Erabiltzailearen hatz erakuslea

hartzen da eta idatzi egiten da berarekin, arkatza bailitzan. Letra larriz edo xehez idatz daiteke, eta azalera baten gainean edo airean, pertsona gor-itsuak nola duen nahiago. u Braillea.

Ukimen-sistema bat denez, oso komunikazio-sistema erabilgarria da horrelako pertsonentzat, nahiz eta, bere konplexutasuna dela eta, batzuetan ezartzen zaila izan. Badaude laguntzak gor-itsuek braille ikastea ahalbidetzeko: (3.6 DOK.) u

Komunikaziorako taulatxoa. Angeluzuzen formako fitxa horrek alfabetoko 27 letrak eta hamar zenbakiak ditu erliebean. Komunikazioa ezartzeko, solaskideak esku batekin taulatxoari eutsiko dio eta bestearekin gor-itsutasuna duen pertsonaren hatz erakuslea hartu eta poliki-poliki pasatuz

u

u

Eskuzko braillea. Braillea eskuko hatzetara lekualdatzearen ondorio da. Hatz erakusleko eta luzeko falangeak (sei puntu) zeinu sortzaileko sei puntuak balira bezala erabiltzen dira; haien gainean idazten dira letrak. Morse. Morse kodeko zeinuak (· -) erabiltzen ditu eskuan markatzeko, puntua hatz erakuslearen muturrean markatzen da eta marra esku-ahurrean.

Malossi. Sistema horretan, letra bakoitzari puntu oso zehatz bat dagokio erabiltzailearen eskuan edo hatzetan (adibidez T hatz txikiaren puntan kokatzen da, eta K erpuruaren oinarrian). Kodea ezagutzen ez duten pertsonekiko komunikazioa errazteko, erabiltzaileak eskularru bat izaten du, txantiloi modura erabiltzen duena eta non markatuta egoten diren letra guztiak eskuan haiei dagokien puntu zehatzetan.

Hartu kontuan! Zenbait ikerketak adierazi dute komunikazioefektua izan dezaketen 300 milioi jarrera potentzial har ditzakeela eskuak, nahiz eta horrek entrenamendu dosi handiak eskatu.

Jada ikusi ditugun keinu-metodoetatik eratorritako sistemak dira, erabiltzailearen aukera eta mugen arabera egin beharreko egokitzapenekin.

Sistema zeinatuetan esanahi osatuak igortzen dira (hitzak, esaldiak, kontzeptuak edo ideiak) zeinu baten bitartez, mezu guztia letraz letra

Gutxien egituratutako maila zeinu naturalen hizkuntza da. Haur gor-itsuekiko hasierahasierako esku-hartzeetan erabiltzen den formaltasun gutxiko maila da. Zeinu modura hartzen dira haurrak, naturalki eta berez, desira bat edo premia bat adierazteko egiten dituen mugimenduak, keinuak eta ekintzak. Ez dira, hortaz, zeinu kodifikatuak, baizik eta oso

eratzen ibili beharrik gabe.

hurbileko pertsonek soilik identifika ditzaketen adierazpenak.

Sistema zeinatuak

Komunikazio arinagoa eta azkarragoa ahalbidetzen dute, baina erabiltzaileak nolabaiteko gaitasuna izan behar du eta harekin eragintrukean ari direnek kodea ezagutu behar dute.

Espainiar zeinu-hizkuntza erabili ahal izango da, baina, behar diren egokitzapenak eginda, pertsonak gordetzen dituen ikusmen-hondarren arabera. Izan ere, egokiak dira ikusmena galdu aurretik zeinu-hizkuntza erabiltzen zuten gorrentzat. Hona hemen egokitzapen-modalitate batzuk:

3.6 dokumentua. Braille-kodea Braillea itsuentzako ukimen bidezko irakurketaeta idazketa-sistema da. Kode konbentzional bat da, erliebean dauden puntuen konbinazioekin eratua, puntu horiek zedulatan biltzen direla. Letrak, puntuazio-zeinuak, zenbakiak eta sinbolo matematikoak eta musikalak adierazten dituzte. Braille sisteman tintarekin idaztean erabiltzen diren letra, zenbaki eta puntuazio-zeinu berberak erabiltzen dira; aldea da beste era batean irudikatzen direla horiek guztiak: erliebean dauden puntutxoen bitartez. Halaber, tintan transkripziorik ez duten beste zeinu laguntzaile batzuk ere erabiltzen dira (letra larrien zeinua, zenbakiaren zeinua eta abar) baina sistemak ez du azentu ortografikorik. Letra edo zeinu bakun bat irudikatzeko beti kutxatila edo zedula bakar bat erabiltzen da, zeinak sei puntu har ditzakeen barruan (hiru puntu bertikalean eta bi horizontalean), posizio bakoitzari zenbaki bat dagokiola.

Sei

puntuek

eratutako

zeinuari

zeinu

sortzailea deitzen zaio. Zeinu sortzailea

1

4

2

5

3

6

Puntu horien konbinazioetatik 63 konbinazio posible sortzen dira, Braille alfabetoa osatzen dutenak. Matrizearen tamaina errealak hatz-mamiak hartzen duen espazioa okupatzen du. Sistema erabiltzen duen pertsonak hatz-mamiak pasatzen ditu Braillen inprimatutako orriaren gainean, sinboloak ukimen bidez identifikatzeko.

u Zeinu-hizkuntza

ikuseremuaren barruan edo urrutira. Ikuseremua murriztuta duten pertsonek erdiko ikusmena eduki ohi dute gehienetan; beraz, distantzia egokian eta bere ikuseremura doitzen den laukiaren barruan egin beharko dira zeinatze-lanak.

u Zeinu-hizkuntza distantzia laburrean. Kasu

horretan ikusmenaren zorroztasuna da baldintzatzaile nagusia, beraz, zeinatze-lanak distantzia laburragora egin beharko dira, pertsonaren arabera. u Zeinu-hizkuntza

eskumuturraren laguntzarekin. Erabiltzaileak bere solaskidearen eskumuturra hartu eta bere ikuseremuan kokatuko du.

u Ahozko hizkuntza egokitua. Modalitate hori

entzumen-hondarra duten pertsonentzat egokia da, mezuak jaso baititzakete, anplifikatzeko bitartekoak egokituta. u Ezpain-aurpegiko irakurketa. Kasu horretan,

egokitzapenak hurbiltasunean, kokapenean edo argitasunean egin beharko dira, pertsonak gordetzen duen ikus-ahalmenaren arabera. u Tadoma. Ezpain-aurpegiko irakurketa ukimen

bidez sistema da;eta hitzdardarak egitean egiten egiten diren duen mugimenduak transmititzen dira erabiltzailearen eskura eta hatzetara.

Sistema bimodalak

u Ukipenezko

edo lagundutako zeinuhizkuntza. Gor-itsuak bere eskuak solaskidearen eskuetan zintzilikatzen ditu, ukimenaren bitartez zeinuen konfigurazioak hautemateko.

Hartu kontuan!

Gor-itsutasuna duten pertsonengan, sistema bimodalak kode daktilologikoa eta zeinuhizkuntzatik hartutako zeinuak konbinatzen ditu, hori bai, esku-ahurrean ukimen bidez aplikatzeko egokituta.

Egokitzapena ikusmen bidezkoa den hiru modalitateetan, zeinatua astiroago eta modu

Ezaugarri horiek dituen sistema bat DACTYL deitua da, zeina Daniel Álvarez, ONCEko Gor-itsutasun Unitate Teknikoko Buruak sortu baitzuen.

argiagoan egingo da; gainera, argitasunbaldintzak egokiak diren ziurtatu beharko da.

Sistemak ukimenezko sistema konbinatzen daktilologikoa ditu eta zeinu-hizkuntzako zeinuak eskuaren edo besoaren gainean.

Ahozko hizkuntzan oinarritutako sistemak Izenak adierazten duen bezala, mezuen transmisioa ahozko hizkuntzaren bitartez egiten da, harrerako kanalean –dela entzumena, ikusmena edo ukimena– beharrezko egokitzapenak egin ostean.

Mezuaren transmisioa sistema daktilologikoarekin letreiatuz (letraz letra) hasten da, baina hitz batzuen ordez haiei dagokien zeinua erabiltzen da. Nolanahi ere, badira hainbat arau sistemaren aplikazioa erregulatzen dutenak. Pedagogikoki ere erabil daiteke, ahozko hizkuntzako egiturak sartzeko sistema gisa, eta komunikazio-sistema egokia da hizkuntza garatu ostean gor-itsu geratu diren pertsonentzat edo entzumena galdu duten itsuentzat.

Erreferentzia bibliografikoak (1) GROSJEAN, F. El derecho del niño sordo a crecer bilingüe . Neuchateleko Unibertsitatea. In: http:// www.francoisgrosjean.ch/

(2) ALCANTUD, F. et alter, (2001). Odisea de la comunicación. Sociedad Española de Comunicación Aumentativa y Alternativa. Valentzia. (3) ESPEJO, B., Comunicación aumentativa en personas con sordoceguera . In: http://www. juntadeandalucia.es/averroes/caidv/interedvisual/ftp_p_/ca_sordoceguera.pdf

(4) GARCÍA DORADO, M., «Sistemas de comunicación de personas sordociegas. In: Askoren artean: (2004) La sordoceguera. Un análisis multidisciplinar. ONCE. Madril.

Ariketak 1. Azal ezazu gorreria hasten den momentuak zer nolako garrantzia duen komunikazio-sistema egokiena hautatzeko orduan.

2. Ikas itzazu alfabeto daktilologikoko zeinuak. Ispilu aurrean praktika dezakezu. Jarri arreta eskuaren formari, mugimenduari eta artikulazioaren osagarriari. Gero: u

Erreproduzitu zure izena alfabeto daktilologikoaren bidez.

u

Egin jolas alfabeto horrekin igorritako letrak eta hitz laburrak asmatzen.

zer esan nahi den zeinu-hizkuntzak kanalarenZer bitartez esaldia enuntziatzean 3. Azaldu aldi bereko sekuentzia-hurrenkera erabiltzenkeinu-ikusmen duela esaten denean. desberdintasun ditu ahozko hizkuntzarekin?

4. Ikasi arin eta erraz erabiltzen liburuan landu dituzuen zeinuak, hau da, agurrekin, esker-hitzekin, familiarekin, orduekin eta asteko egunekin erlazioa dutenak. Hitz bakoitzeko, aztertu nola erabiltzen diren zeinuen osagai desberdinak: kinema, keirema, prosoponema, kineprosema, keirotropema eta toponema. Praktikatu hitz horien guztien adierazpena harik eta zuen ikaskidea haietako bakoitza zehatz-mehatz identifikatzeko gauza den arte.

5. Kontsultatu Arasaac, DILSE edo beste web-orri edo aplikazio batzuek eskaintzen dizkizueten bideoak. u

Hautatu bereizten zaituzten goitizen bat. Zeuon buruak aurkeztuko dituzue ikaskideen aurrean: lehenik, zuen izena adieraziko duzue letraz letra, eta gero, goitizentzat aukeratu duzuena.

u

Bikoteka, osatu elkarrizketa oso bakun bat ohiko esaldiak eta adierazpenak erabiliz, adibidez,

u

honako hauen gisakoak: (Itsaso, aldatu adibide horiek eta erantsi besteren bat) «Zer moduz zaude?» –«Oso ongi, eskerrik asko»

u

«Nora zoaz?» –«Amaren etxera»

u

«Zer ari zara ikasten?» –«Sukaldaritzako ikastaro bat»

6. Bikoteka edo hiru laguneko taldeetan prestatu eta antzeztu haurrentzako ipuin bat edo istorio labur bat zeinu-hizkuntza erabiliz.

7. Bikoteka, saiatu elkarrizketa xume bat mantentzen ezpain-aurpegiko irakurketa erabiliz. Gero, hitz egin emaitzei buruz. Ulertu al duzue elkar? Zein izan dira arazo nagusiak?

8. Ispiluan zeure burua ikusten duzula, irudikatu bokalak hitz iruzkindua erabilita. Gero, jarraitu kontsonanteekin.

9. Bikoteka, egin jolas ea hitzak asmatzen dituzuen, hitz osatua erabilita. Erabili ezpain-aurpegiko irakurketan antzeko irudikapena duten hitzak.

10. Aipa itzazu metodo bimodalaren bidezko komunikazioaren alde onak eta alde txarrak. 11. Azaldu zertan datzan hizkuntza bimodala eta esan zer egoeratarako izan daitekeen egokia. 12. Azaldu zertan datzan ahozko sistema zeinatu doia (AZD) eta zein den bere erabilgarritasun nagusia. 13. Argitu zer urrats jarraitzen dituen erabateko komunikazio-hizketa zeinatu programa batek. Sakon ezazu espontaneotasunaren estimulazio-fasean, zeinuak erabiltzeko orduan.

14. Bilatu YouTuben Macaton musos izeneko bideo bat: (http://www.youtube.com/watch?v=WZxpqjCzp8g). Bideo horretatik abiatuta, esplika itzazu programa horren ezaugarriak.

15. Azaldu zer esan nahi duen elebitasunak gorren komunitatearen testuinguruan. 16. Esplika itzazu ukitze fisiko jarraituaren eta mugimendu koaktiboaren kontzeptuak hizketan ikasi aurreko gor-itsuekiko esku-hartzean.

17. Hauta itzazu komunikaziorako kanaltzat ukimena duten gor-itsuekin komunikatzeko bi sistema. Azal ezazu zertan dautzan eta nola aplikatzen diren. Sakon dezakezu zure informazioa espezializatutako web-orrien bitartez.

18. Esplikatu zer den zeinu naturalen hizkuntza eta nolako garrantzia duen gor-itsutasuna duten neskato eta mutikoekiko esku-hartzean.

19. Adierazi zenbait egokitzapen gor-itsutasuna duten pertsonek zeinu-hizkuntza erabiltzeko lagungarri izan daitezkeenak.

20. Ikus ezazu bideo hau: Ukimenaren hizkuntza. Azal itzazu sistema daktilologikoaren eta lagundutako zeinu-hizkuntzaren artean dauden aldeak. (http://especiales.lainformacion.com/sociedad/el-mundo-en-tres-sentidos/)

21. Ikus ezazu bideo hau: Gor-itsu baten egunerokotasuna. Erantzun honako galdera hauei: a) Frantzisko bizimodu independentea duen pertsona dela irizten al diozu? b) Identifika itzazu Frantziskok komunikatzeko erabiltzen dituen sistemak. c) Zer abantaila ekarri dizkio teknologiak Frantziskoren komunikatzeko ahalmenari? (http://especiales.lainformacion.com/sociedad/el-mundo-en-tres-sentidos/)

3.1 jarduera En lengua de signos

Planteamendua Diseina dezagun publiko jakin bati zuzendutako aisialdiko jarduera bat.

«En Lengua de Signos» RTVEren albistegi bat da, entzumen-desgaitasuna duten pertsonen kolektiboari eguneko berriak helarazten dizkiona. (http://www.rtve.es/alacarta/videos/en-lengua-de-signos/) Telebistako saionon horigortasunarekin informazio-bloke batekin hasten da; gero, ikusle gorrentzat irekitako espazio bat du («Sígnalo tú»), erlazioa duen gainditze-istorio bat, eskaera jakin batzuk edo ekitaldiren bat eskaintzen den. Gainera, gaurkotasunari lotutako erreportajeak ematen ditu, integrazioa, irisgarritasuna eta kontzientziazioa gai dituztenak.

Garapena u Hiru laguneko taldeetan hautatu programa horretako pasarte bat eta ikus ezazue. u Bereizi zer ataletan antolatzen den saioa. u Jarri arreta istorio, erreportaje edo albisteren bati. Ikusi hiruzpalau aldiz, eta saiatu mezuaren parte

handiena deszifratzen.

3.2 jarduera Koreografia bat muntatzea

Planteamendua Jarduera abesti baten koreografia sortzea da; dantzak hitzen zeinatua hartu behar du oinarri gisa.

Garapena u Sortu 5-7 laguneko taldeak. u Talde bakoitzak abesti bat hautatuko du eta koreografia bat diseinatuko du. Horretarako beharrezkoa

duzue: u

Abestiaren hitzak lortzea eta hizkuntza zeinatura itzultzea. Puntu horretan bi aukera dituzue: •

•

Abestia zeinu-hizkuntzara itzultzea. Komunikaziorako metodo bimodal bat erabiltzea non esanahia duten hitzak soilik zeinatuko diren. Kasu horretan ere, zeinatua egin beharko duzue.

(Urrats horretan zuen irakaslearen laguntza beharko duzue.) u

Entseatu hizkuntza zeinatua, harik eta abestia hizkuntza horretan ikasi arte.

u

Diseinatu koreografia hizkuntza zeinatuaren mugimenduak baliatuta.

u Talde bakoitzak bere koreografia osorik entseatuko du. u Azkenik, talde bakoitzak bere koreografia antzeztuko du gainerako ikaskideen aurrean.

Hainbat adibide aurki ditzakezue aprendelenguadesignos.com.

Interneten,

adibidez

honako

web-orri

honetan:

http://

3.3 jarduera Komunikazioa gor-itsuekin

Planteamendua Jarduera honetan gor-itsu batekiko komunikazioa praktikatuko dugu, kolektibo horrek erabiltzen dituen zenbait sistema erabiliz.

Garapena u Jarduera hau bikoteka landuko duzue. Pertsona batek gor-itsuaren papera egingo du, eta besteak

solaskidearena. u Bikote bakoitzak ikusi ditugun sistemetako bat hautatuko du. Adibidez: u

Daktilologia esku-ahurrean.

u

Letra larria esku-ahurrean.

u

Hatza arkatz.

u

Ukimenezko zeinu-hizkuntza eskumuturraren laguntzarekin.

u Bikote bakoitzak hautatutako sistemaren ezaugarriak deskribatu eta testu bat idatziko du

funtzionamenduari buruz. u Bikote bakoitzak komunikatzen ikasiko du mezu bakunak erabiliz. u Bikote bakoitzak erakustaldi praktiko bat egingo du ikasgelan, landu duen sistemaren funtzionamenduari

buruz.

Lagundutako komunikaziosistemak

4.1 Lagundutako komunikazio-sistemak

u

Burezur-aurpegiko malformazioak.

u

Garuneko istripu baskularrak.

u Honako hauen ondorioz afektazio kognitiboa

duten pertsonak:

Lagundutako komunikazio-sistemak deitzen zaie komunikazioa errazteko xedearekin pertsonaz kanpoko euskarriak erabiltzen dituzten baliabide, estrategia eta bitartekoei.

u

Autismoaren espektroko nahasmenduak.

u

Garapenaren nahasmendu larriak.

u

Desgaitasun intelektuala eta hizkuntzaren nahasmendu espezifikoak.

u

Desgaitasun anizkoitza.

Sistema horietan, ahozkoak ez diren zeinu grafikoen bitartez gauzatzen da komunikazioa. Testu idatziak, argazkiak, marrazkiak edo piktogramak erabiltzen dira euskarri pertsonalizatuetan, adibidez, komunikaziorako taulak, komunikagailuak eta abar. Sistema ezartzearen helburua komunikazioa handitzea (komunikazio aukerak sendotzea) edo ordeztea (ahozko komunikazioaren ordez erabiltzea) izan daiteke. Sistema horiek erabiltzeari esker, hizkuntzan edo hizketan zailtasunak dituzten pertsonek mezu adierazgarriak sor ditzakete eta, era horretan, elkartruke sozialak izateko aukera dute.

u Hizkuntzaren

nahasmendu neurologiko espezifikoak dituzten pertsonak (hizketako eta komunikazioko arazoak): afasiak eta anartriak.

Hizkuntzaren funtzionaltasuna aintzat hartuta, beste kategoria batzuk ere ezar genitzake: u Ahozko hizkuntzarik ez duten pertsonak baina

komunikatzeko asmoa badutenak. Pertsona horien kasuan hizkuntzaren funtzioa ez dago kaltetua, baina bai, ahozko igorpenaren bitartez, hura egikaritu ahal izateko mekanismoak. Hori gertatzen zaie, esate baterako, garuneko paralisia duten haurrei, edo hizketako funtzio

4.1.1 Lagundutako sistemen erabiltzaileak Lagundutako komunikazio-sistemak adierazpenean zailtasun larriak pertsonentzat pentsatuta daude, eritasun neurologikoetatik eratorritako motor larriak dituztenentzat.

hizketadituzten bereziki, zailtasun

Egiaztatu da, era berean, ahozkoak ez diren komunikazio-sistemak lagungarri direla galdutako hizkuntza errehabilitatzeko eta berriro hezteko, hizkuntzan nahasmendu larriak dituzten pertsonengan. Halaber, ahozkoak ez diren sistemak erabiltzen dira hizkuntzaren alderdi sinbolikoak kaltetzen dituzten gaixotasun iragankorren berreziketarako. Arazoaren jatorrian dagoen kausa patologikoari eta eragindako afektazio generikoari erreparatuz gero, honako hauek bereiz ditzakegu: u Honako hauen ondoriozko desgaitasun fisikoa

duten pertsonak: u

Burezur-garuneko traumatismoak.

u

Garuneko paralisia.

u

Patologia neurologikoak eta neuromuskular degeneratiboak (esklerosi anizkoitza, alboko esklerosi amiotrofikoa, Alzheimer gaixotasuna, Parkinson gaixotasuna eta abar).

motorrean kalteak eragin dituen garuneko istripu baskular bat jasan duten pertsonei. u Ahozko

ahalmena (hizketa artikulatzekoa, alegia) izan arren, hizkuntzaren funtzio pragmatikoa erabiltzeko gaitasunik ez duten pertsonak, hau da, hizkuntza komunikaziorako tresna gisa barneratu ez dutenak. Komunikaziodisfuntzio hau oso ohikoa da autismoaren espektroko nahasmenduetan.

u Hainbat arlotan zailtasunak dituzten pertsonak,

bereziki hizkuntzaren elaborazioan, baina baita komunikazioko eragin-trukeak mantentzeko ere. Oso talde heterogeneoa da, gabezia hainbat arlotan eta gradu desberdinetan gerta baitaiteke. Desgaitasun intelektuala edo narriadura kognitiboa duten hainbat pertsona kategoria horretan sartzen dira. Bi kasuetan zailtasunak izaten dituzte ahozko elaborazio osatua gauzatzeko eta eragin-truke iraunkorra izateko. u Funtzionaltasun gutxiko ahozko hizkuntza izan

arren, komunikatzeko zentzua garatua duten pertsonak. Desgaitasun intelektual arineko pertsona askok, edo hizkuntzaren igorpenean nahasmenduak dituzten zenbait pertsonak komunikatzeko intentzio handia izan ohi dute, nahiz eta beren hizkuntza-ekoizpenak perfektuak ez izan.

4.2 Euskarri fisikoa 4.1.2 Lagundutako komunikazio-sistema baten elementuak Lagundutako komunikazio-sistema batek honako elementu hauek behar ditu: u Euskarri fisiko bat, zeinaren gainean ezarriko

den sistema. Hor sartzen dira, bai egitura mekanikoa (adibidez, atrila, beso artikulatua, gailu elektrikoaren euskarria gurpil-aulkian) eta bai gailua bera (komunikaziorako taula, komunikagailua eta abar). u Mezuak sortzeko erabiliko den kode edo

zeinuen hiztegi bat.

Lagundutako komunikazio-sistema formalki ezartzeko erabiliko ditugun euskarri fisikoak honako hauek dira: oinarrizko euskarriak, komunikazioko plafoiak eta komunikagailuak. Guztiak norbanakoaren arabera diseinatuko ditugu, dagokion sinbolo-kodea erabilita, betiere erabiltzaileak dituen beharrizanak kontuan hartuta.

4.2.1 Oinarrizko euskarriak Oinarrizko euskarriak pertsonari komunikatzeko balioko dioten objektuak antolatzeko, sekuentziatzeko eta aurkezteko erabiliko diren egiturak dira.

u Sartzeko modu bat edo eragin-trukerako

sistema bat, sinboloak seinalatzea ahalbidetuko diguna mezua eraikitzeko. Mota horretako sistema baten ezaugarrietako bat da erabiltzaileak beti berarekin eramateko modukoa izan behar duela, bere komunikazioa funtzionala izan dadin mugitzen den ingurune desberdinetan; horrela, beti izango du bere nahiak adierazteko aukera. Lagundutako komunikazio-sistema erabiltzailearen beharrizanetara egokituko da, izan ere, seinalatu behar duen organoaren – gehienetan eskuak, baina burua, oinak edo eraginkortasun motorra duen gorputzeko beste zeinahi atal izan daiteke– mugitzeko ahalmenaren araberakoa izan beharko baitu. Solaskidea ere har daiteke sistemaren elementu gisa, zeren eta, komunikazioa egongo bada, beharrezkoa baita eragin-trukea. Horrek esan nahi du pertsona esanguratsuek edo hurbilenekoek ere ikasi beharko dutela gailua erabiltzen, haren mezuak ulertu ahal ditzaten eta beren hizketarako erritmoa erabiltzailearen premietara egokitu ahal izateko. Gainera, gako-elementua izango da interakzio egoerak erraztea, horrek aukera handiagoak ematen baitizkie pertsona horiei nahi dutena adierazteko, hitz egiteko eta gizarte-bizitzan parte hartzeko, aipatutako gailuen eta ezarritako komunikazio-estrategien laguntzarekin, betiere komunikazioa normalizatzeko xedez. Eragin-truke hori ahalbidetzeko, aurrerago ikusiko dugun bezala, hainbat sistemak ahots-irteera bat izaten dute atxikita, aukeratutako zeinuen edo piktogramen edukia edo ekintzak itzuli eta adierazten dituena, komunikazioa jariakorragoa izan dadin.

Pertsonaren beharrizanak kontuan hartuta eraikitzen edo egokitzen dira, nahiz eta haietako batzuk partekatzea ere badagoen. u Bitrinak edo apalategi-kutxak. Beste izen hau

ere ematen zaie: egutegi-kutxatilak. Zatiketak dituzten apalategi batzuk dira, non objektu bat sartzen den, pertsonak objektuak okupatzen duen ordu-tartearekin identifikatzen duena. Beraz, gertatuko dena aurrez adierazteko estrategia bat da eta lagungarria da jokabidea arautzeko. u Zutikako

sailkatzaileak egutegietarako. Antzeko helburua dute, baina eguneroko jardueren igarotzea seinaleztatzen duten sailkatzaileak, zutika jartzen dira kasu honetan. Hainbat objektu erabili daitezke (pertxak, esekitokiak edo galtzerdi-kutxak), hori bai, gure premietara egokituta.

u Komunikazio-arkuak.

Euskarri horietan, objektuak zintzilik jartzen dira, ikusmenaren bidez erraz seinalatzeko edo manipulatzeko moduan gera daitezen.

Euskarri

bereziak

ere

baditugu,

jarduerak

gauzatzen ari garen tokia kontuan hartuta, hala nola flotagailuak, non erabiltzaileak uretan dagoenean izan ditzakeen beharrizanei buruzko piktogramak ipiniko ditugun.

4.1 irudia Oinarrizko komunikagailua objektuekin eta argazkiekin.

4.2.2 Komunikazio-plafo iak u Koadernoa edo liburua. Diptiko, triptiko edo

Komunikazio-plafoietan, erabiltzaileak bere mezuak lantzeko erabiliko duen hiztegia jasota dago. Euskarri horiek ia beti erabiltzailearen arabera osatzen dira, haren ahalmenak eta beharrizanak kontuan hartuta, zehazkiago esanda, haren trebetasun motorrak, kognitiboak, zentzumenezkoak, ulermenaren arlokoak edo mezuak igortzeko gaitasuna.

komunikazioko koaderno edo liburuaren forma eduki dezakete, hainbat orrialde baldin baditu, jasotzen duen hiztegiaren premien arabera. Material malguekin eginda egon ohi dira, kasu gehienetan, kartoi mehe plastifikatuz.

Kontua pertsonaren sistema grafiko propioa antolatzea da, erabiltzailearen mugitzeko eta ikusteko ahalmenetara egokitutako espazio batean, non tamaina jakin bateko zeinuak atonduko diren, erabiltzailearen ezaugarrien arabera. Teknologiaren garapenak biderkatu egin ditu horrelako euskarrien aukerak eta, gaur egun, duela urte batzuk imajinatu ere ezin ziren prestazioak eskaintzen dituzte. Arrazoi horregatik, plafoi edo euskarri konbentzionalak eta elektronikoak bereiziko ditugu.

4.2 irudia Komunikazio-taula.

Euskarri konbentzionalak Mendekotasunaren arabera gehien erabiltzen diren euskarri konbentzionalak dira: fitxak, taulak eta komunikazioko koadernoak edo liburuak. Berorietan atontzen dira erabiltzailearen komunikazio-errepertorioa osatzen duten sinboloak edo piktogramak. Euskarri horiek guztiak kostu apaleko tresnak dira; horregatik, oinarrizko euskarriak edo laguntzarako produktuak, konbentzionalak edo ez teknologikoak ere esaten zaie. Guztiek helburu berdina badute ere, euskarri batzuen eta besteen artean alde aipagarriak daude:

4.3 irudia ETRAN taula

u Fitxak. Kartoi mehe plastifikatuzko banakako

pieza txikiak dira, uztai batez lotuak, eta fitxa bakoitzari piktograma bat dagokio. Fitxa kopurua oso txikia da, ordezkatzen duten hiztegia murritza baita. u Taula. Alde edo aurpegi bakarreko euskarri

zurrun bat da, egitura bati finkatua baitago. Badaude ETRAN deitzen zaien metakrilatozko edo plastikozko taula gardenak ere. Zutikako euskarriak dira, non sinboloak edo grafiak kokatzen diren erabiltzaileak begiratuarekin seinalatu ahal ditzan, harekin ari den solaskidea aurrean egoten baita. 4.4 irudia Komunikazio-koadernoa.

Plafoiak orri forman (orri laurden edo folio tamainakoak) edo tolesten diren diptiko edo triptiko modura egituratu daitezkeenean, askoz praktikoagoak eta erabilgarriagoak gertatzen dira. Plafoiaren tamaina nahikoa ez bada jaso behar dituen sinboloetarako, koadernoak egingo dira. Euskarria edozein dela ere (baina, bereziki, koaderno eta liburuen kasuan, luzeagoak direlako), sinboloak pertsona erabiltzailearen komunikazioegoera ohikoenen arabera (etxea, familia, eskola, zaletasunak eta abar) multzokatzen dira, eta horrek moldakortasun handiagoa ahalbidetzen du. Gainera, esaldi gramatikalki zuzenak eratzeko ordenan egituratu ohi dira, eskuarki S+A+O (subjektua-aditza-objektua) hurrenkeran, eta horrek erraztu egiten dio zeregina bai erabiltzaileari eta bai solaskideari. Gehien erabiltzen den kodea Fitzgerald-ena da. (4.1 DOK.)

4.1 dokumentua. Fitzgerald kodea Fitzgerald kodea gorreria edo hipoakusia duten neskato eta mutikoei hizkuntza eta gramatika-arauak irakasteko pentsatutako sistema da eta ikusmen-lagungarrien erabilpenean oinarritzen da perpausaren zati desberdinak irudikatzeko. Ideia hori erabili zen taula eta plafoien diseinuan hiztegia antolatzeko; hala, sinboloak zeuden laukitxoen hondoa edo bazterra izan zen elementu bereizlea, irizpide hauen arabera : Kolorea

Kategoria g ramatikala

Horia

Pertsona-izenak (hor sartzen dira pertsona-izenordainak ere)

Berdea

Aditzak edo ekintzak

Laranja

Izenak (beste kategorietan sartu gabeak) edo objektuak

Hartu kontuan!

Urdina

Kolore-kodeen erabilpenak hainbat abantaila dakartza:

Deskribatzaileak, adjektiboak edo adizlagunak

Zuria

Saski-naskia: artikulu, preposizio, juntagailu, kolore, alfabeto, hitz abstraktu eta

u

Lehen mailako antolakuntza sintaktikoa ematen du mezua lantzean.

u

Sinboloen kokapena gogoratzea errazten du eta hala arinagoa da bilaketaren ekintza.

u

Sinbolo desberdinak konbinatzea errazten duten zenbait jarraibide ematen ditu.

u

Euskarria erakargarriago egiten du eta, beraz, hura erabiltzera animatzen du.

abarrez osatutako multzoa sartzen da hemen.

Arrosa edo morea

Gizarteko eragintrukeetan erabiltzen diren hitzak: adeitasunezkoak, desenkusatzekoak eta abar.

Hainbat zeinu-kode –KSP edo Bliss, kasurako, aurrerago ikusiko dugun bezala– Fitzgerald kodea erabiliz antolatzen dira.

Euskarri elektronikoak u Ahotsa gehitzea ere posible da, laukitxo bat

Euskarri elektronikoek teknologia informatikoa eta elektronikoa aplikatzea ahalbidetzen dute, erabiltzaileen komunikazio-ahalmena ahalik eta handiena izan dadin. (4.2 DOK.)

sakatze hutsarekin aktibatzen baita. Ahots hori digitalizatua edo sintetizatua izan daiteke. u

u

dute, erabiltzailearen taulara edo ordenagailura erraz egokitu daitekeena, eta horrek ikaragarri handitzen ditu sistemaren hiztegi-aukerak. u Eragin-truke

handiagoa ahalbidetzen dute, erantzun-errepertorio zabala baitute, erabiltzaileak egindako hautespenen arabera.

digitalizatua.

Aldez

aurretik

grabatutako ahotsa da, gero sisteman txertatzen dena. Ahots digitalizatuak soinu kalitate oso ona du, baina grabatutako hitzak soilik igor ditzake.

Euskarri horiek, konbentzionalak bezalaxe, gurpilaulkian instalatu daitezke, erretilu egonkor batean, beso artikulatu baten bitartez, eta potentzialtasun handiak eskaintzen dituzte: u Zeinuen datu-base oso zabal bat eskaintzen

Ahots

Ahots sintetizatua. Ahotsa ez dago aurretik grabatuta; aldiz, testua hizketa bihurtzeko ahalmena duen aplikazio informatiko batek sortzen du. Soinuaren kalitatea ez da hain ona, hobekuntza handia egin badu ere, baina ez du inolako mugarik hiztegiari dagokionez.

Bi kasuetan, taulako laukitxo bakoitza sakatzean, hari lotuta dagoen soinu-artxiboa aktibatzen da eta dagokion hitza igortzen da.

Aplikazio horiek guztiak gero eta moldaerrazagoak dira eta mahai gaineko ordenagailuekin, eramangarriekin, tabletekin edo mugikorrekin funtzionatzen dute. Beste euskarri batzuk ere erabili daitezke, argazki-liburuak, esate baterako.

Hartu kontuan! Euskarri konbentzionaletan bezala, taula eta sinbolo egokienen ezarketa pertsona erabiltzailearen ahalmenen eta beharrizanen mende egongo da, nahiz eta, kasu horretan, berori erabiltzen ikastea zertxobait gehiago kostako den. 4.5 irudia Argazki-liburua, non piktogramak, argazkiak eta marrazkiak ipini daitezkeen, komunikazio-liburu bat balitz bezala; gainera, orrialde bakoitzean, piktogramaren grabazio bat egin daiteke ahots digitalizatuarekin. Agendatzat eta adierazpen-bitartekotzat balio dezake, edo oroimen-liburutzat dementzia duten erabiltzaileen artean.

4.2 dokumentua. Komunikazio-taula dinamikoak garatzeko programak Software hori, oinarrian, komunikazio-taulen editore bat da, gure testuinguruan asko erabiltzen dena, helburu eta erabiltzaile desberdinentzako komunikazio-taulak erraz diseinatzea ahalbidetzen baitu. 3.000 hitz inguruko liburutegia du. (Iturria: http://www.uv.es/bellochc/logopedia)

u BoardMaker.

u Plaphoons. Programa horrek bai komunikazio-taulak editatzea eta bai tresna bera komunikazio-taula elektroniko

modura erabiltzea ahalbidetzen du. Gainera, soinu digitalizatuak gehitzeko aukera ematen du wav formatuan, edo ahotsa sintetizatzeko softwarea erabili dezake. (Iturria: http://www.uv.es/bellochc/logopedia) u e-Mintza (hau da, hizketa elektronikoa) dohainik deskarga daitekeen programa bat da. Piktogramaz edo irudiz

eta haiei lotutako soinuz eratutako komunikazio-taula sor dezake. Lau ahots-aldaera onartzen ditu, erabiltzailearen ezaugarrietara egokitzeko. Eragin-trukean aritzeko tablet tankerako gailu baten ukimen-pantaila erabiliko da gehienbat, baina saguaren bidez ere eragin diezaioke, ordenagailuaren pantaila ukimenezkoa ez bada. Erabiltzen dituen piktogrametako batzuk Aragoiko Arasaac atarikoak dira. ( http://fundacionorange.es/emintza.html). u TICO (Komunikaziorako

Taula Interaktiboak) komunikazio-taulak modu interaktiboan sortzeko eta erabiltzeko aplikazio informatikoa da. Programa bi aplikazio burujabe eta bereiziz, baina, era berean, osagarriz eratua dago: Editorea eta Interpretatzailea. u

Editorearekin barnean ikusmeneta entzumen-elementu guztiak –edo ingurunea kontrolatzekoak– dituzten taulak sor daitezke.

u

Interpretatzaileak, berriz, Editorearekin aurrez sortutako komunikazio-taulak erabiltzea ahalbidetzen du, komunikazio-mugak gainditzeko. Aplikazio horrek ekortze-funtzio bat ere badu, zeinak ibilbide sekuentzial bat egiten duen taulako elementuetatik; horrela, sarbidea errazten zaie motrizitatean nahasmendu larriak dituzten pertsonei. Gainera, taulako elementuak multzokatu egin daitezke esaldiak eraikitzeko. (Iturria: www.arasuite. proyectotico.es)

u SICLA 2.0. Komunikazio-sistema handigarrien –piktografikoak, batik bat– euskarri izatea xede duten hainbat

aplikazio informatikoz osatutako multzoa da. Funtzio nagusiak honako hauek dira: piktogramen edizioa, liburutegi eta erabiltzaileen kudeaketa, taula birtualen elaborazioa, tokiko komunikazioa (ahotsa sintetizatzea) eta urrutiko komunikazioa (posta elektronikoa eta telefono-deiak). (Iturria: http://www.esaac.org) u SAW6. SAW programaren azkeneko eguneratzea. Teklatu birtualak sortzea ahalbidetzen du, sarbide anitzeko

aukerarekin. Ez du lanerako espaziorik. Oso funtzionamendu arinekoa da eta ez du ahalmen handiko ordenagailua eskatzen. Erabilera askekoa da.

4.2.3 Komunikagailuak Komunikaziorako euskarri fisikoen beste multzo bat komunikagailuak dira.

Komunikagailuak mezuak ahots ozenez igortzea ahalbidetzen duten gailu elektroniko eramangarriak dira. Taulak erabiltzean gertatzen den bezala, komunikazioa laukitxo batzuk sakatzean ezartzen da, esandako laukitxo horietan, pertsonaren komunikazio-kodea osatzen duten zeinuak edo piktogramak agertzen baitira. Zeinu horietako bakoitzari gailuan biltegiraturik dagoen hitz bat edo esaldi oso bat izendatzen zaio, eta dagokion laukitxoa aktibatzen denean, ahots-igorpen bat gertatzen da. Erabilitako teknologiaren arabera, honako hauek

konplexutasunaren bereiziko ditugu:

behe-mailako

teknologiako komunikagailuak edo bakunak eta goi-mailako teknologiako komunikagailuak edo dinamikoak.

murritza, egia esan. Komunikagailu horrek lau maila baldin baditu, ordea, maila aldatzeko aukera izango dugu –horretarako, maila-aldaketarako botoi bat sakatu beharko da–, eta maila horri dagokion txantiloia ipintzen dugunean, mezuak igortzeko 24 aukera gehiago izango ditugu eskura. Eta horrela lau mailetan. Alegia, laukitxoak (24) eta mailak (4) konbinatuta, esandako gailu horrekin 96 (24 x 4) mezu igortzeko aukera izango dugu. Horrek zera esan nahi du, sistema abian jarri ahal izateko, komunikagailuak programatu egin behar direla aldez aurretik.

Hartu kontuan! Behe-mailako teknologiako komunikagailu batek igor ditzakeen mezuen zenbatekoa laukitxo kopurua komunikagailuaren mailekin biderkatuta lortzen da. Gaur egun, txantiloiak ordenagailu batean diseinatzeko aukera dago, inprimatu eta, ondoren, komunikagailuan kokatzeko.

Hartu kontuan!

4.3 dokumentua. Behe-mailako teknologiako komunikagailuak

Komunikagailuaren ahotsa digitalizatua baldin bada, aldez aurretik, zeinu bakoitzari dagokion mezua grabatu da. Garrantzitsua da grabazio hori beharko erabiltzaileari legokiokeenaren antzeko ahotsarekin egitea; adibidez, neskato batek erabili behar badu, grabatutako ahotsak ere neskato batena izan behar luke.

Behe-mailako teknologiako komunikagailuak

u

Go talk one. Mezu bakarreko –gehienez hamar segundokoa– komunikagailu bat da, espazio handia duena irudiarentzat eta kolore deigarriko erreprodukzio-botoia duena, errazago identifikatzeko.

u

Step by step with levels. Hiru mezu-serie desberdin grabatzeko eta erreproduzitzeko aukera ematen du, egoera bakoitzean baliabide gehiago izatearren. Komunikagailu gisa erabiltzeaz gainera, beste jarduera batzuk ere egin daitezke: ipuinak, abestiak eta abar.

u

Megabee. Lagundutako idazketa-panela da, erabilpen errazekoa, komunikazioan

Gailu sinpleak dira, laukitxo bat sakatzea besterik ez dute eskatzen aldez aurretik grabatutako mezu bat –hitz bat edo esaldi bat– aktibatzeko. Formalki, laukitxo kopuru jakin batez osatutako gainazal bat da; esandako laukitxoen gainean txantiloi garden batzuk ipintzen dira, aktibatuko diren zeinuen sinboloak dituztenak. Kontuan hartzen badugu komunikagailu batek laukitxo kopuru mugatua duela –lau laukitxoko xumeenetatik hasi eta 100dik gora eduki ditzaketen osatuenetara heldu arte–, ohartuko gara mezuak sortzeko aukera nahikoa murritza dela.

laguntzeko pentsatua. Begien mugimendua eta kliskatzeak erabiltzen ditu letrak edo esaldiak hautatzeko metodo gisa; gero, gailuak daraman pantaila txiki batean agertzen da aukeratutakoa.

Horregatik, komunikagailu gehienak prestatuta daude hainbat maila onartzeko. Ulertze aldera, mailen kontzeptua txantiloien kontzeptuarekin erkatu dezakegu; hala, maila bakoitzari txantiloi bat dagokio. Adibidez, 24 laukitxo dituen komunikagailu bat dugu. Horrek esan nahi du, txantiloi bat jartzen bazaio, 24 mezu igorri ahal izango direla. Aukera

Megabee.

Goi-mailako teknologiako komunikagailuak Komunikagailu horien helburua besteenen oso antzekoa da, baina itxuraz antz handiagoa dute ordenagailu eramangarri batekin; edonola ere, potentzialtasun handiagoan datza azken horien balioa: u Hala, bide ematen dute pantaila aldakorrak

(horrek piktogramak biltegiratzeko ahalmena biderkatzea dakar) eta konfiguratu daitezkeenak sartzeko (hau da, posible da orrialdeak pertsonalizatzea, errazago kudeatzeko eta eraginkorragoak egiteko). Oinarrian horrek esan nahi du biderkatu egiten direla komunikagailu konbentzionaletan maila aldatzearekin eta txantiloiak eskuz ordeztearekin lortzen genituen prestazioak. u Horrela, toki, memoria eta sarbide gehiago

izateari esker, erantzun ugari grabatu daitezke esaldi modura: agurrak, oinarrizko jardueren eskaera, ohiko eskariak eta abar. u Gainera, hainbat laukitxo konbinatu daitezke

esaldi kateatu osatuagoak sortzeko, izan ere, esaldi guztia osatuta dagoen arte, ez baita ahots-irteera aktibatzen. Beraz, esaldi kopurua askoz handiagoa izan daiteke laukitxoetakoa baino.

u Eskuarki,

gailu horiek guztiek ikonoen bidezko iragarpen-sistema bat dute, mezuak kateatzea errazten duena. Hala, laukitxo bat sakatzean, argitxo bat pizten zaie harekin sekuentzia logikoan lotuta daudenei.

u Konbinazio-aukera

horiek hobetzeko, komunikagailu batzuek pantaila dinamikoak dituzte, pantaila bateko laukitxoak –txantiloi bati legozkiokeenak– automatikoki estekatzea ahalbidetzen dutenak erlazioa duten beste pantaila batzuetakoekin. Adibidez, «janaria» piktograma duen laukitxoa sakatzen dugunean, automatikoki pantaila bat irekiko zaigu, non janariarekin lotura duten hainbat piktograma agertzen diren, esate baterako, janari mota desberdinekin zerikusia dutenak.

u Barnean eraman ohi dute programa bat

txantiloien diseinua egiteko. u Horietako batzuek aukera eskaintzen dute

ahots sintetizatua igortzeko; kontuan izan behar da ahots digitalizatua bezain perfektua ez bada ere, ez duela aurrez grabatu beharrik izaten. Komunikagailuen eramangarritasuna (tamaina, pisua, gurpil-aulkian nola finkatu eta abar) erabiltzaile bakoitzarentzat egiten den proposamen pertsonalizatuan beste alderdi garrantzitsu bat da.aintzat hartzeko

4.4 dokumentua. Merkatuko hainbat komunikagailu u

Go talk express 32. Komunikagailu horrek 160 mezu ditu, 32 laukitxorekin eta 5 grabazio-mailarekin.

u

Vox11. 11 hazbeteko komunikagailu bat da, guztiz egokia hiztegi guztia erosotasunez ikusteko ohetik, mahaitik edo gurpil-aurkitik.

u

Vantage Lite. Kalitate handiko ahots sintetizatua duen komunikagailua da; 4, 8, 15, 45, 60 edo 84 laukitxo izateko konfiguratu daiteke. Pantaila dinamikoekin, sekuentziazio semantikoarekin (Minspeak) edo irakurketa-idazketarekin lan egiteko aukera ematen du. Kategoria semantikoen arabera antolatutako 3.000 ikono baino gehiago ditu eta, aukera modura, KSPko beste 3.000 gehi liezazkioke; ordenagailuko irudiak ere gehi daitezke USB memoria baten bitartez. MP3 erreproduzitzailea eta aparatuan bertan integratutako kontrol-sistema ere baditu.

Go talk express 32.

u

Dynavox Maestro Comunicador. Ahalmen handiko komunikagailua da; hainbat ahots ditu beste gailu batzuekin interfazea egiten dutenak. Begiratu bidezko sarbidea dakar berez, sarrerako hainbat funtzio, Bluetooth eta 64 GBko disko gogorra.

u

Toby I12 eye. 12 hazbeteko komunikagailu bat da, Tobii I12 Gaze Interaction ereduan eta The Grid 2 eta Tobii Dynavox Maestro Comunicador. communicator premium programetan oinarritua. Kalitate handiko soinua eta integratutako ingurune-kontrola.

4.2.4 Ordenagailuak, tabletak eta telefonoak Teknologia berrien aplikazioarekin, plafoien eta komunikagailuen arteko aldea lausoagoa da, biek antzeko prestazioak eskaintzen baitituzte. Edonola ere, pixkanaka, bi sistema horien lekua beste gailu konbentzional batzuk ari dira hartzen: ordenagailuak, tabletak edo smartphoneak, kontuan izanik, gainera, erosoak eta erabilera errazekoak direla. Nahikoa da gailu horietan software egokia instalatzea, komunikagailu edo taula gisa funtziona dezaten. (4.5 DOK.)

4.2.5 Sarbidea Lagundutako komunikazio-sistema bat diseinatzeko geratzen zaigun azkeneko osagaia sarbidea da. Izan ere, sarbidea deituko diegu pertsonak euskarriko sinboloak hautatzeko erabiltzen dituen bitarteko eta gailuei.

den laukitxoa argitzen denean, erabiltzaileak aktibatu egiten du. Aktibatze hori eskuz edo mugimendua borondatez kontrola dezakeen gorputzeko beste atal batez eragiten zaion sakagailu baten bidez egiten da. Ekortzea, pertsona erabiltzaileari aurkezten zaion eraren arabera, izan daiteke: u

Automatikoa. Laukitxoak argituz edo nabarmenduz joaten dira aurrez finkatutako erritmo konstantean; abiadura pertsona erabiltzailearen egokituko da.

erreakzio-denborara

u

Eskuzkoa. Pertsona bera da, hurrenez hurreneko sakatzeen bitartez, laukitxo batetik bestera igarotzen dena.

u

Eskuzkoa laguntzarekin. Kasu horretan beste pertsona batek egiten du eskuzko ekortzea taulan. Lehenik, lerroak seinalatuko ditu; pertsona erabiltzaileak berresten duenean adierazi nahi duen hitza lerro horretan dagoela, lerroko piktogramak seinalatzen hasiko da harik eta erabiltzaileak berresten dion arte zein den esan nahi duen hitza.

u Sarbidea

Sarbide desberdinak Sistema pertsonalizatu bat diseinatzeko orduan, bestalde, erabiltzailearen trebetasunetara ongien egokituko den sarbidea hautatu beharko da. Hauetako bat izan daiteke: u Eskuzko zuzeneko sarbidea. Lehenetsiko

den aukera izango da, ahal den guztian. Adierazi nahi den hitza edo esaldia biltzen duen piktograma edo sinboloa duen laukitxoa eskuarekin edo hatzekin sakatuko da. u Zuzeneko sarbidea laguntzarako produktu

baten bitartez. Pertsonak zuzeneko sarbiderako zailtasunak dituen kasuetan jotzen da horietara. Kasu horretan sakatzea laguntza batekin egiten da, dela eskuarekin –adibidez, sakagailu bat, ezten bat edo ziri bat– dela gorputzeko beste atal batekin –ad. kokotsa, ukondoa, belauna edo borondatezko mugimendua egin dezakeen beste edozein atal– kontrolatu daitekeen laguntzako beste zerbaitekin. Ordenagailuaren bitartez informaziora heldu ahal izateko, aintzat hartzekoak dira, orobat, egokitutako saguak edo teklatuak. u Ekortze bidezko sarbidea. Kasu horretan

gailuak seinale batez markatzen ditu (argitxo batekin, adibidez), sekuentzia jakin baten arabera, piktograma desberdinak, eta nahi

begiratuarekin. Ekortzea begiratuaren bitartez kontrolatzen da, eta nahi den zeinua, berriz, buruaren mugimenduz, begiak kliskatuz edo begirada finkatuz aktibatuko da. Sagu birtualek ahalbidetzen dute ekintza hau.

Hartu kontuan! Sarbide modua hautatu behar denean, pertsonaren trebetasunetara ondoen egokitzen den sistema zein den baloratuko da. Beste gauza batzuen artean, kontuan hartu beharko da sakatzeko gainazala egokia den edo ez erabiltzailearen ahalmen motorretarako.

4.5 dokumentua. Softwarea, ordenagailu bat edo tableta komunikagailu bihurtzeko u

The Grid 2. Software horrek aukera ematen du ordenagailu bat komunikagailu dinamiko – sinboloena, testuena edo mistoa– bihurtzeko, hizketarako zailtasunak dituzten pertsonentzat. Hainbat aukera ditu sisteman sartzeko: ukimen-pantaila, teklatua, edonolako sagua, bereziki burumugimenduz edo begiratuarekin eragiten zaienak; baita optimizatutako kommutadoreak ere. (Iturria: http://www.bj-adaptaciones.com)

u

CPA. Komunikagailu pertsonal moldagarria komunikazio-arazo larriak (autismoa, nahasmendu neurologikoak, desgaitasun motorrak, afasia) dituzten pertsonentzat pentsatutako komunikaziorako programa informatiko bat da, Arasaac-en piktogramak eta esapideak erabiltzen dituena. Programak 550 piktograma inguruko hasierako katalogoa du eta oinarrizko komunikazio

u

funtzionala ahalbidetzen dio edozein erabiltzaileri (blog.Arasaac.org). In-TIC PC, tablet eta telefono mugikorretarako doako aplikazio bat da. Alde batetik, komunikatzeko erraztasunak ematen dizkie hizketarako zailtasunak dituzten pertsonei, Arasaac-en ordenagailu eta piktogrametako ahots sintetizatuak erabilita. Bestalde, ordenagailuko aplikazio eta oinarrizko aukeretara sartzea –eta haiek erabiltzea– ahalbidetzen du, pertsonalizatu daitekeen ingurune birtual xume bat sortuta. (http://www.proyectosfundacionorange.es/intic/index.php/)

u

Communicate In Print. Tresna horrek sinboloak, ahotsa eta jarduerak erabiltzen ditu komunikazioa, irakurketa-idazketa eta curriculumerako sarbidea indartzeko. (Iturria: http://www.bj-adaptaciones. com)

u

Hermes mobile. Komunikazioa errazteko programa horrek piktogramak edo letrak erabili ditzake eta WhatsApp mezuak oso bizkor bidaltzeko aukera ematen du.

Hona hemen komunikazio handigarri edo alternatiborako beste aplikazio informatiko batzuk: IOS(iPhoneeta/edoiPad)

Android

Go Talk Now (komertziala, ahots sintetizatuarekin) (Piktografikoa)

PictoDroid Lite /PictoDroid (Piktografikoa)

Niki Talk (komertziala, probako bertsioan gehienez 30 hitz, ahots sintetizatua) (Piktografikoa)

Jabtalk (Piktografikoa)

Proloquo4text (komertziala, emakume-ahotsarekin) (Ortografikoa)

Niki Talk (komertziala, probako bertsioan gehienez 30 hitz, ahots sintetizatua) (Piktografikoa)

Predictable (komertziala, gizonezko eta emakumezko ahotsarekin) (Ortografikoa)

Message TTS (Ortografikoa)

Abilipad (komertziala, ahots sintetizatuarekin) (Ortografikoa)

Speak it (Ortografikoa)

iSpeech (aplikazioaren barruan erosi beharreko emakume-ahotsa du, konexioa behar du) (Ortografikoa)

4.2.6 Zeinu-kodeak Sarbiderako gailuak Sartzeko moduarekin zuzeneko erlazioa izanik, kontuan hartu beharko da zeintzuk diren sarbidea posible egiten duten gailuak. Pertsonaren mugitzeko ahalmenera egokitutako teklatuak eta saguak ez ezik, sarbide birtualerako hainbat aukera ere baditugu. u Sakagailuak

Ikusi dugu sistema guztiek, plafoi, koaderno, komunikagailu edo ordenagailu bidezkoak izan, zeinu grafikoen kode bat erabiltzen dutela mezuak sortu ahal izateko.

Zeinu grafikoak zentzumen bidez hauteman daitezkeen errealitatearen irudikapenak dira, harekin lotzen baitira duten antzagatik edo sozialki onartutako konbentzio batengatik.

edo kommutadoreak. Gailuarekin konektatutako tresnak dira, ekortze-programak aktibatzen dituztenak

Zeinu horiek piktografikoak edo logografikoak

mugimenduaren borondatezko kontrola duen gorputzeko atal baten ekintzaren bitartez.

izan daitezke, ematen duten informazioaren arabera.

u Teklatu birtualak. Ordenagailuaren pantailan

teklatu bat erakusten duten aplikazio informatikoak dira, eta edozein aplikaziotara birtualki sartzea ahalbidetzen dute. Ekortze bidez aktibatu ohi dira sakagailu batekin edo letrak zuzenki hautatzearen bidez; gainera, hitzak iragartzeko sistema bat eraman ohi dute, idazketa azkartzea ahalbidetzen duena. u Sagu birtuala. Sagu fisiko baten funtzio

guztiak betetzen ditu, erakuslearen kontrola eta sakaldiak barne, eta ordezko bitartekoak erabiltzen ditu kontrolerako: buruaren edo aurpegiaren mugimenduak, edo begiratua bera.

Zeinu piktografikoak dituzten kodeak Zeinu ikonikoei piktogramak deitzen diegu. Marrazki eskematikoak dira eta antzekotasunerlazio bat ezartzen dute forma grafikoaren eta adierazi nahi duten erreferentziaren artean. Adierazlearen eta esanahiaren arteko lotura horrek, irudiak gogoan hartzea mesedetzeaz gainera, ikaskuntza errazten du; horregatik, oso egokia da zailtasun kognitiboak dituzten pertsonentzat. Kode piktografikoek hiztegi-errepertorio bat eskaintzen dute eguneroko komunikazioan ohikoenak diren hitzak eta kontzeptuak irudikatzen dituzten irudietan, eta hainbat kategoria semantiko eta gramatikaletan antolatuta agertzen dira. Hala ere, sistema horrek ez du hizkuntzak duen moldakortasuna, hau da, esanahia duten egitura linguistikoak sortzeko konbinazio-ahalmena falta zaio. Hainbat kode piktografiko existitzen dira, baina liburu honetan KSP eta Arasaac sistemak aztertuko ditugu xehetasun handiagoz, nahiz eta PIC eta Rebus sistemen hainbat ezaugarri ere ikusiko ditugun.

Zeinu logografikoak dituzten kodeak Abstraktuagoak dira eta ez dute beti antzekotasun grafikoa ezartzen irudikatu nahi dutenarekin. Marrazki eskematikoak, ideografikoak edo hautazkoak izaten dira, aurrekoak baino konplexuagoak eta komunikazio-aberastasun handiagokoak.

4.6 irudia Sakagailuak euskarri bateko zeinuak hautatzeko laguntzarako gailu konbentzionalak dira.

Kode horiek doitasun handiagoko eraikuntza sintaktikoa ahalbidetzen dute, hitz egindako hizkuntzarekin antz handiagoa duena. Mundu guztian gehien erabiltzen den kode logografikoa Bliss kodea da.

4.3 KSP sistema u Tamaina.

KSP (komunikaziorako sinbolo piktografikoak) sinbolo piktografikoz (bakunak eta irudikatzen duten errealitatearen oso antzekoak) osatutako komunikazio-sistema bat da, erabiltzaileari erraz komunikatzeko aukera ematen diona. Aipatutako bakuntasuna eta errealitatearekiko antza direla medio, erraz iradokitzen da sistemako sinbolo gehienen esanahia, aldez aurreko inolako ikaskuntzarik gabe ere. Sistema horrekin oso erraza da esaldi bakunak sortzea,eragin-trukean bai pertsona erabiltzailearentzat eta bai harekin ari direnentzat. Kontuan izan behar da KSP sistema esklusiboki piktografikoa dela, ez duela zeinuak elkarren artean erlazionatzen dituen arau sintaktikorik edo gramatikalik; arrazoi horregatik, sistema horretan eraikitzen diren esaldiak oso sinpleak dira. Ezaugarri horiek direla eta, KSP oso aukera erabilgarria da ez hitz egin, ez irakurri, ez idatzi dezaketen pertsonentzat edo zailtasun handiak dituztenentzat.

4.6 dokumentua. KSP sistemaren sorkuntza Roxana Mayer Johnsonek sortu zuen KSP sistema 1981ean. 300 marrazki xume inguru diseinatu zituen oinarrizko komunikazioerrepertorio batean erabili ohi diren kontzeptuak sinbolizatzen zituztenak. Hura izan zen komunikaziorako sistema piktografiko bat sistematizatzeko lehenengo proposamen serioa. Denborarekin errepertorio hori hedatuz joan da eta, gaur egun, 3.000 sinbolo inguruko aukera eskaintzen du .

4.3.1 KSP sinboloak Komunikazioa errazteko asmoa da KSP sistemako diseinu grafikoaren oinarrietako bat. Hala, beharrezkoa da zenbait hausnarketa egitea sinbolo edo piktogramaren, haien tamainaren, hitzen erabileraren eta laukitxoen kolorearen inguruan. u Piktograma.

Sinbolo xumeak dira, erraz identifika daitezkeenak irudikatzen duten kontzeptuarekin, ulertzen eta erabiltzen errazak izan daitezen. Egiaz, behin eta berriro piktogramak aipatzen badira ere, edukia sinbolikoki irudikatu ezin denean, zeinu ideografikoetara, abstraktuetara edo konbentzionaletara jotzen da.

KSP sinboloak, eskuarki, bi tamainatan aurkezten dira, nahiz eta handitu daitezkeen erabiltzailearen beharrizanek hala eskatuz gero: u

Tamaina handia (5 cm zabalekoa) zentzumenikusmen edo mugimendu arloan zailtasun garrantzitsuak dituztenentzat erabiltzen da. Kasu horretan, plafoiko piktograma kopurua murritzagoa izango da.

u

Tamaina txikia (2,5 cm-koa) komunikaziorako sinbolo kopuru handia behar duten pertsonentzat erabiltzen da; izan ere, tamaina txikiagoari esker, plafoi batean inprimatutako piktograma kopuru handiagoa ager daiteke.

u Hitzen erabilera. Sinboloaren gainean, hitza

agertzen da idatzita, eta horrek asko errazten du piktogramak azkar identifikatzea, bereziki, erabiltzailearekin eragin-trukean ari diren pertsonentzat. Existitzen dira hitz idatziak soilik dituzten laukitxoak ere, kontzeptuaren irudikapen grafikoa egiteko zailtasunaren ondorioz piktogramarik ez dagoenean. u Laukitxoen kolorea. KSP sistemak Fitzgerald

kodea

jarraitzen

du

laukitxoen

koloreei

dagokienez. Hala, edukiaren kategoria gramatikalaren araberako kolorea izango dute,

ESKERRIK ASKO

EZ HORREGATIK

4.1 DOKUMENTUAN ikusi dugun bezala. Kolore

horiekin laukitxoaren hondoa edo ingurua margotzen da. Jarraian,kodetutako piktogramen hainbat adibide jarriko ditugu, kolorearen arabera:

POLITA POLITA

KSP sistemako sinbolo piktografikoen adibideak maitatu

ibili

jost agar ria

edan

musu eman

erori

azkarra

ulertu

zabukatu

jan

indartsua

lo

Aditzak edo ekintzak. gizona

ni, niri

emakumea

ama

laguna

familia

logopeda

h a iz e ts u a

n e ka tu ta

gaixorik

zaharra

semea

ile-apaintzailea

soinekoa

o i n e ta ko a k

azpiko arropa

b u ru a

b e so a

b a i n u ge l a

sardexka

e s k u o i h a la

su ka l d e a

Izenak edo objektuak. azpian

agur

BAI

zeri buruz

p iz t u t a

hem en

kaixo

Zer moduz zaude?

g a ld e r a oso ongi

lehen

n o l a?

b e ld u r tu ta

Adjektiboak edo deskribatzaileak.

Pertsonak. orain

p o li t a

ze i n ?

eskuina

ados barkatu sentitzen dut

Saski-naskia edo hainbat erreferentzia.

mesedez

Gizarte-erreferentziak.

4.3.2 Sinboloen banaketa euskarrian

u Piktogramak

Komunikazioa eraginkorra izango bada, erabakigarria izango da piktogramak hautatzea eta euskarrian banatzea, erabiltzailearen beharrizanetara egokitzen diren moduan. Sistemaren funtzionamendua ikasteko eta modu eraginkorrean erabiltzeko, honako irizpide hauek hartuko dira kontuan: u Erabiltzailearentzat oso esanguratsuak diren –

eta, hortaz, bere eguneroko bizimoduan sarri erabiliko dituen– sinboloak hautatuko dira.

ama

aita

anaia edo neba

antolatzean, pertsonak esaldi sinpleak (subjektua-aditza-predikatua) ahalik eta erraztasun handienaz eraikitzea bilatuko da. Kontuan hartuko dira aurrez adierazitako kolore-kodearekin bat datozen egiturak ere.

u Gainera, komenigarria da lehenengo orrialdean

edo plafoiaren hasieran honako informazio hauek sartzea: u

Erabiltzailearen izena, telefonoa edo posta elektronikoa eta helbidea.

u

Mezu labur bat, non jarraibideak emango diren komunikazioa errazteko, baita erabiltzaileari buruzko informazioa ere: gustuak, zaletasunak, interesak eta abar.

Nire izena Jon da Usurbilen bizi naiz

laguna

irakaslea

j an

Marrazki hauen bidez komunikatzen naiz, hitz egin poliki eta esaldi laburren bidez, mesedez.

edan

lo

hitzegin

joan

n ah i

bisitatu

etxea

komuna

sukaldea

janaria

klinika

mina

agur

oporrak

eguna

gaua

zer

iragana

geroaldia

lan egin

4.7 irudia KSPko plafoiaren adibidea. Taula Fitzgerald kodea errespetatuz antolatuta dagoela ikusten da.

4.7 dokumentua. Softwarea KSP sistemari aplikatuta KSP sistemaren bakuntasunak hainbat aplikazio ahalbidetzen dituzten programa informatikoak egotea errazten du. Horien artean, aipa ditzakegu: u

Sakagailuen edo kommutadoreen bitartez sistema erabiltzea posible egiten duten programak, ekortzearen abiadura edo hurrenkera konfiguratzeko aukera ematen dutenak.

u

KSPa ikasteko eta sendotzeko alderdi ludikoagoak lantzen dituzten hainbat programa, adibidez, ipuinak edo liburu interaktiboak, non istorioa konta daitekeen sinbolo piktografikoak erabilita.

u

Lexikoaren eta sinboloen ikaskuntza xede duten programak. Irudien hiztegi gisa funtzionatzen dute eta gehienek komunikazio-taula bat egiteko eta inprimatzeko aukera ematen dute. Batzuek taulak on line sortzea ahalbidetzen dute.

u

Esaldiaren itzulpena egiten duten programak. Programa transkribatzaileak edo testu-itzultzaileak dira, alegia, sinboloa ulertu ostean, esaldiak itzultzen dituzten programak, ahots sintetizatuaren bidez edo jada konfiguratutako soinuarekin.

4.3.3 Erabiltzeko baldintzak

u Entzuteko eta ulertzeko ahalmena, hitzezko

aginduak jarraitu ahal ditzan. KSP sistema oso oinarrizko komunikaziosistema da. Sinpletasun hori kontuan hartuta, gomendagarria da oinarrizko komunikazioeremuetan –ulermenean edo mezuaren elaborazioan, bereziki– gabezia garrantzitsuak dituzten pertsonentzat. Hala ere, beharrezkoak izango dira zenbait trebetasun: u Zenbait

trebetasun kognitibo, adibidez, formak ezagutu eta identifikatzea eta gogoan gordetzea.

u Arretari zeregin batean zentraturik eusteko

ahalmena, gutxienez bost minutuz.

u Ikusmen ona, piktogramak ongi eta behar

bezala hauteman ahal izateko. u Nolabaiteko

ahalmena ikusmen bidezko kontaktua ezartzeko eta horri eusteko.

u Komunikatzeko intentzio edo desira gutxieneko

bat.

u Nahi den piktograma hautatzeko behar den

ahalmen motorra. u Sinboloa

edukiarekin identifikatzea ahalbidetuko dion irudikapen sinbolikorako gaitasuna.

Hartu kontuan! KSPa oso sistema egokia da hizkuntza-maila sinplea, hiztegi laburrekoa eta esaldiak eratzeko ahalmen mugatua duten pertsonentzat, berorien adina, gaixotasuna edo dibertsitate funtzionala edozein dela ere.

4.8 irudia Piktogramen erabilerak komunikazioa errazten die hizkuntzaren oinarrizko eremuetan gabezia larriak dituzten pertsonei.

4.4 Arasaac sistema Arasaac piktogramen erabileran oinarritutako sistema bat da. Pertsonen arteko komunikazioa errazten du haien adina edo alor horretan izan ditzaketen zailtasunak kontuan hartu gabe. Zailtasun horien arrazoiak hauek izan daitezke: dibertsitate funtzionala, hizkuntza ez ezagutzea, traumatismoak edo narriadura kognitiboa. Arasaac «Portal Aragonés de Comunicación Aumentativa y Alternativa» (http://Arasaac.org) izeneko atarian dago kokatua, komunikaziorako beste baliabide mota batzuekin batera, hala nola material egokituak, on line tresnak, softwarea, erabilera-adibideak eta abar. KSP eta ordaindu beharreko beste sistema batzuk ez bezala, Arasaac-ek Creative Commons lizentziapean eskaintzen ditu bere baliabideak eta materialak, eta haien doako erabilera baimentzen du, irabazi-asmorik gabeko xedeetarako, edozein esparrutan (hezkuntza, osasungintza, asistentzia, argitalpenak, teknologia eta abar), betiere iturria eta egilea aipatzen badira eta lizentzia beraren pean partekatzen badira, erabilera-baldintzetan jasota dagoen bezala.

Hartu kontuan! Sarbide erraza duelako, eskaintzen duen material kantitate handiagatik, erabiltzaileen beharrizanetara etengabe egokitzen delako eta beti eskura dagoelako, Arasaac sistema gure herrialdean gehien erabiltzen direnen artean dago.

4.9 irudia Arasaac piktogramen adibideak.

4.4.1 Arasaac zeinuak Arasaac zeinuak hainbat katalogotan antolatuta daude. Ahozkoak ez diren sinbolo grafikoei dagokienez, honako hauek ditu: u 15.000 piktograma baino gehiagoko koloretako

piktograma-katalogoa. u 13.000 piktograma baino gehiagoko zuri-

beltzeko piktograma-katalogoa. u 1.500 irudi inguruko argazki-katalogoa.

Beste bi katalogo ere baditu, bata bideoena eta bestea zeinu-hizkuntzako irudiena, bakoitza 4.000 adierazpen baino gehiagokoa. Katalogo guztiak, hitzen bilaketa errazteko xedearekin, kategoria-zuhaitzen forman antolatuak daude eta badute bilatzaile bat ere, bilaketarako irizpideak iragaztea ahalbidetzen duena. Eskura dauden piktograma, irudi, bideo eta argazki sorta guztiak deskargatu daitezke materiala prestatu ahal izateko. Piktograma, argazki edo bideo bakoitzak dagokion etiketa jarria du. Guztiak ikusi edo deskargatu daitezke; gainera, zer dioten entzuteko aukera ere ematen dute, hamabost hizkuntzatara itzuliak baitaude. Gure herrialdean sortutako proiektua izanik, Arasaac sistemak gure berezitasunak doitasun handiagoz jasotzen dituzten zeinuak ditu.

u Taulen

sortzailea. Tresna horrekin erabiltzaileen ezaugarri eta beharrizanetara egokitutako komunikazio-taulak egin daitezke, erraz, azkar eta eraginkortasunez, berarekin dituen konfiguraziorako aukerek asko errazten baitute haien ikaskuntza eta erabilera.

Beste tresna batzuk ordutegien eta egutegien sortzaileak dira, eta beste batzuek jokoak sortzea ahalbidetzen dute: dominoa, bingoak, antzarajokoa eta abar. Softwarea

Arasaac-ek

komunikazio

alternatiborako

softwarearen diseinuan eta garapenean parte

4.10 irudia Arasaac piktograma baten etiketatzea.

4.4.2 Arasaac-en beste baliabide batzuk Zeinuen katalogoak dira sistemaren oinarria eta Arasaac atariko baliabide aukera zabal bat elikatzen dute, ere,eta komunikazio alternatiboa xede dutenguztiak zerbitzu irtenbideetara bideratuak. Honako hauek dira aipagarrienak: on line tresnak, softwarea eta adibide lagungarriak. Horietaz gainera, atariak bibliografia espezializatuko hautaketa bat eta komunikazio handigarri eta alternatiboari, logopediari, hezkuntza bereziari eta abarri buruzko baliabideak eskaintzen dituzten beste web, blog edo atarietarako estekak ere eskaintzen ditu.

On line tresnak

hartu du eta bere piktogramak eskaini ditu beste batzuk elaboratzeko. Atarian jasota daude proiektu horietako batzuk: Tico, Plaphoons, Comunica, AraWord, AraBoard eta abar. Liburuko beste atal batzuetan iruzkindu dugu horietakoren bat. (4.8 DOK.)

Erabileraren adibideak Arasaac atariaren jarduera eta zabalkunde handiaren eraginez, hainbat eremutara hedatu da haren erabilera: hezkuntza, gizarte-zerbitzuak, osasungintza, kultura eta aisialdia, irisgarritasuna eta abar. Eremu horietako bakoitzean Arasaac-en baliabideak erabiltzen dituzten proposamenak edo proiektuak sortzen dira, eta horiek ere biltzen ditu atariak. (4.9 eta 4.10 DOK.)

4.8 dokumentua. Zenbait software-proiektu Arasaac atarian u

Arasaac-en katalogoetan eskaintzen diren baliabideekin materialak sortzeko diseinatuta daude. Hona hemen horietako zenbait: u Animazioen sortzailea. Piktograma edo argazkien sekuentzia animatuak sortzeko balio duen tresna da. Oso erabilgarriak dira, esate baterako, ohiko zereginen sekuentzia bat eratzeko edo ipuinak kontatzeko. u Sinboloen sortzailea. Tresna horren xedea

piktogramak osatzen dituzten aldagaiak (hizkuntza, loturiko testua, formatu orokorra eta abar) aldatzea eta pertsona erabiltzaileen premietara egokitzea da. u Esaldien sortzailea. Idatzitako esaldi bat

esaldi horren irudi bihurtzeko aukera ematen du. Irudia testuak eta piktogramek osatzen dute.

AraWord. Banaketa libreko aplikazio informatikoa da eta komunikazio handigarri eta alternatiborako (Arasuite) erreminta suite baten barruan kokatua dator. piktogramen datu-basea gehitutaArasaac duen testu prozesatzaile bat da eta testua eta piktogramak aldi berean idaztea ahalbidetzen du. Materialen elaborazioa eta testuen egokitzapena asko errazten dira horrela.

u

Ahotsa ezagutzean Comunica. oinarritutako erreminta multzo bat da. Hizketan alterazioak dituzten pertsonen komunikazioa hobetzea du xede. Suitea sei erremintak osatzen dute: Prelingua, Vocaliza L1 eta L2, Cuéntame, ViVo eta ReFoCas.

4.9 dokumentua. Pazientearekin komunikatzeko laguntza-koadernoa Clara Isabel Delgadok egindako koaderno honen helburua adineko pertsonen eta hizkuntza-zailtasunak (afasia dutenak, bereziki) dituzten pertsona desgaituen komunikazioa ahalbidetzea da, osasun-arloan erlazionatu ahal izateko.

Dutxatzea

Koadernoa osasungintza-arloan erabili ohi diren terminoekin osatutako hiztegi bat da. Hainbat bloketan antolatua dago, edukiaren arabera: osasungintzako profesionalak, sintomak, gorputzeko atalak, gela, galderak eta abar. Koadernoaren erabilpenak pazientearen, osasungintzako langileen eta familiaren arteko komunikazioa errazten du. Koaderno hau erraz aurki daiteke Interneten eta deskargatu ere egin daiteke.

Orraztea

Bizarra moztea

Azazkalak moztea

Ezpainak bustitzea

Ilea garbitzea

Aurpegia garbitzea

Desodorantea ematea

Pixoihala aldatzea

Eskuak garbitzea

Kolonia ematea

Xaboia

Konpresa aldatzea

Txabusina aldatzea

Hortzak garbitzea

Pijama aldatzea

Pixa egitea

Ahoa garbitzea

Kremaematea

Urberritzea

Betaurrekoak garbitzea

Kaka egitea

4.10 dokumentua. Etxean adineko pertsonekin komunikatzeko laguntza-koadernoa Aurrekoaren egile berak atondutako koaderno horren xedea entzumen-arazoengatik, hizketarako ezintasunengatik edo komunikazio-arloko arazo iragankorrengatik zailtasunak dituzten adineko pertsonekiko komunikazioa hobetzea da. Koadernoan xehetasunez azaltzen da sistema nola ezarri eta nola erabili koadernoa. Koaderno hau erraz aurki daiteke Interneten eta deskargatu ere egin daiteke. AURKIBIDEA Atsegin ditudan gauzak eta atsegin ez ditudanak 12. orrialdea Nire bizitzako pertsona garrantzitsuak 13. orrialdea

Nire atsedenari buruzko gauza garrantzitsuak 14. orrialdea

Logela 15. orrialdea

Bainugelako gauza garrantzitsuenak 16. orrialdea

Bainugela 17. orrialdea

Nire garbitasunari buruzko gauza garrantzitsuak 18. orrialdea Norberaren garbitasuna 19. eta 20. orrialdeak

Nire arropari buruzko gauza garrantzitsuak 21. orrialdea Nire arropa 22. eta 23. orrialdeak

Min izaten dut... 24. orrialdea

Fruta 34. orrialdea

Objektuak 44. orrialdea

Jakiei buruz 35. orrialdea

Nire eguneroko agendako gauza garrantzitsuak 45. orrialdea

Nire osasunari buruzko gauza

Denbora 46. orrialdea

garrantzitsuak 36. orrialdea Gorputza 25.,26.,27.,28., eta 29. orrialdeak

Osasuna 37. eta 38. orrialdeak

Pertsona eta kontu hauez galdetzen edo jakin nahi dut 47. orrialdea

Nire dietari buruzko gauza garrantzitsuak 30. orrialdea

Egongelan egin ohi ditudan gauzak 39. orrialdea

Galderak 48. orrialdea

Jangela 40. orrialdea

Nola sentitzen naizen 49. orrialdea

Joateko edo bisitatzeko ohitura dudan lekuak 41. orrialdea

Sentimenduak 50. orrialdea

Gosaria 31. orrialdea

Bazkaria/afaria 32. orrialdea

Edaria 33. orrialdea

Lekuak 42. eta 43 orrialdeak

Alfabetoa 51. orrialdea

G A R B IT A S U N A E T A B E H A R R A K

4.5 Bliss sistema Bliss sistema arau gramatikal eta sintaktikoen arabera antolatuta dagoen hizkuntza bat da eta zeinu logografikoen kode batez osatua dago.

Zeinu motak beren eraketaren arabera Bliss zeinuen eraketa lau kategoriatan sailka daiteke: u Zeinu piktografikoak. Esanahia gogorarazten

Sistemaren grafia forma geometriko xume batzuen eta haien segmentuen konbinazioan oinarrituta dago, hainbat tamaina eta orientaziotan aurkezten eta konbinatzen direla, esanahiak osatzeko. Hain zuzen ere, elementu adierazle bat erantsita sinbolo baten esanahia aldatzea ahalbidetzen duen sistemaren kontzepzio generatibista hori da bere ezaugarri behinenetako bat. Hori dela eta, posible da sistemak duen sinbolo kopurua erabakigarria ez izatea bere adierazpen-aukerak mugatzeko orduan. Horregatik, sistema hori erabiltzeko beharrezkoa da ahalmen kognitibo onak izatea, nola funtzionatzen duen ikasteko beharrezkoa baita nolabaiteko sinbolizazio-maila. Izatez eta funtsean hizkuntza formal bat baita, eta horregatik sistema piktografikoek baino komunikazio doiagoa eta artikulatuagoa ahalbidetzen du. Bere hasierako helburua, hain zuzen ere, hizkuntza unibertsal bat sortzea izan zen, hizkuntza desberdinetan mintzatzen ziren pertsonak komunikatu ahal

duen grafia dutenak dira: etxea

gurpila

sentimendua

u Zeinu ideografikoak. Irudikatu nahi dutenaren

ideia bat edo kontzeptu bat adierazten dute: emakumea

goia

ura

u Hautazko zeinuak. Bi motatakoak daude: u

zitezen. (4.11 DOK.)

Hautazko zeinu konbentzionalak, hizkuntza-komunitateak onartzen dituenak, hala nola: galdera

mirespena

biderketa

4.5.1 Bliss sistemaren gramatika Bliss sistemaren aberastasuna, batik bat, sinboloen arteko konbinazio aukeran badago ere, beharrezkoa izango da bai sinbolo mota desberdinak eta bai beren arteko erlazioaren logika ezagutzea.

u

Eta Blissek berariaz sortuak, adibidez:

bat, bera (giz)

Bliss sistemak, KSPak bezala, Fitzgerald kodeko koloreak erabiliz antolatzen ditu kategoria gramatikalak eta, ahozkoak ez diren gainerako sistema grafikoetan bezala, hitzaren izena inprimatuta dago zeinuaren gainean. Zeinuak beren eraketaren eta beren osaketaren arabera sailkatuko ditugu.

4.11 dokumentua. Charles K. Bliss Charles K. Bliss (1897-1985) izan zen sistema sinboliko horren sortzaile eta egilea. Hasieran, nazioarteko komunikazioan erabili ahal izateko hizkuntza grafiko gisa pentsatu zuen, esperanto sinboliko eta grafiko baten antzera. Sistema sortzeko txinera erabili zuen prototipotzat. 1965ean, Semantography liburua argitaratu zuenean, Blissek hizkuntza berri horren ezaugarriak zehaztuko zituen egitura eta arauak deskribatu zituen. Hala ere, 1971n aplikatuko zen, lehenengo aldiz, Ontarion (Kanada), desgaitasun motorra zuten haurrentzako zentro batean, hizkuntza handigarri gisa. Ordutik aurrera sortu zen BCIL, Bliss Komunikaziorako Institutua, eta mundu guztira hedatu zen.

Zeinu motak beren osaketaren arabera

Hartu kontuan!

Zeinuak nola osatuta dauden kontuan hartuta, zeinu bakunak eta zeinu konposatuak bereizi ditzakegu:

Aldatzaileen kopuruak eta espezifikotasunak esanahi desberdin asko osatzea ahalbidetzen du, zeinu berberetik abiatuta; hor ikusten dira sistema honek eskaintzen dituen aukera lexikoak.

u Zeinu bakunak. Beren esanahi propioa duten

zeinahi motatako zeinuak dira: liburua

sua

sardexka

Zeinu adierazleak aditzak sortzeko eta jokatzeko Zeinu adierazleek aditzak eratzea eta jokatzea ahalbidetzen dute. Hona zeinu erabilienak: u Ekintza-adierazlea. Substantibo bat aditz bihurtzen da “ ” ekintza-adierazlea gehituta.

^

u Zeinu

konposatuak. Zeinu bakunen konbinazio desberdinetatik abiatuta osatzen dira. Izan daitezke gainjarriak edo konbinatuak: u

Zeinu gainjarriak. Bi zeinu edo gehiago gainjartzean zehazten dira. Adibidez, /gurpil/ eta /aulki/ sinboloak gainjartzearen emaitza / gurpil-aulki/ da. Era berean, /garaje/ sinboloa /etxe/ eta /gurpilak/ gainjartzearen emaitza da:

idatzi

sentitu

u Aditzen jokabidea. Bliss sisteman aditzak

iraganean, orainaldian eta geroaldian joka

garajea

daitezke, betiere dagokien adierazlea erabilita:

u

Zeinu konbinatuak. Honako elementu hauez osatuak daude: •

•

Zeinu sailkatzaile bat. Gehienetan aurretik joaten da eta sinboloaren esanahiaren kategoria adierazten du, hau da, zer den, adibidez, pertsona, etxea, sentimendua eta abar.

Aldatzaile edo adierazle batzuk. Sailkatzailearen ondoan doaz eta sinboloaren esanahia aldatu eta zehazten dute.

Esate baterako, /sentimendu/ sailkatzaileari aldatzaile bat gehitzen bazaio, /zoriontsu/, / goibel/, /fidatu/ eta abar bilakatuko da. zoriontsu

goibel

u

Iragana “ ”.

u

Orainaldia “ ”.

u

Geroaldia “ ”.

’

idatzi zuen

‘

Beste erabilera adierazleak

s e n t i t ze n d u

lo e g i n g o d u

batzuetarako

zeinu

Zeinu sailkatzaileari beste adierazle batzuk gehituta, pluralak osatzeaz gainera, atributuak eman edo objektuak zehaztu daitezke: u Plurala edo hainbat. “x” adierazleak plurala,

hainbat edo asko adierazten du:

herria

h i ri a

i t sa s o a

u Atributua.

“ ” zeinuak atributua adierazten du: zoriontsu

sinbolo

baten

lo

Zeinuen esanahian eragina duten beste alderdi batzuk Bliss sistemaren egiturak zeinuei esanahi desberdinak egoztea ahalbidetzen du, honako alderdion arabera: tamaina, kokapena seinalatzea, norabidea-orientazioa, kokapenaren erreferentzia eta hedadura.

u Objektua. “ ” adierazleak objektua adierazten

du. Adibidez, erlojuaren zeinuak objektuaren adierazlerik ez badu /ordua/ adierazten du:

u Tamaina. Forma berdina duten bi zeinuk

esanahi desberdinak izan ditzakete tamainaren arabera: ahoa

eguzkia

erlojua

bihotza

u Seinalatzaileak. Esanahiak aldatu egiten dira

Zenbakizko zeinu adierazleak Zeinuaren ondoan doazen zenbakiak ere esanahi berriak sortzeko adierazleak izan daitezke. Hori da, adibidez, pertsona-izenordainen edo egutegiaren kasua. u Pertsona-izenordainak.

Gizon,

adierazleen kokapenaren arabera, irudikatutako objektuaren parte jakin bat identifikatzen baitute: hankak

oinak

emakume

edo pertsona zeinuei zehaztu zenbakidaitezke: bat gehituta, pertsona-izenordainak bera (giz) bera(giz)

ni ni

bera (em) bera(em)

u Norabidea-orientazioa. Bi zeinu berdinek

esanahi desberdina hartzen dute kokapenaren eta espazioan okupatzen duten norabidearen arabera: aurrean

atzean

goia

behea

u Egutegia.

Eguna edo hila adierazteko erabiltzen den zeinuari zenbaki bat gehitzen zaio haietako zein den zehazteko: Astelehena

Asteartea

Urtarrila

Otsaila

u Kokapenaren erreferentziak. Zeinu bat non

eta nola kokatua dagoen, bere esanahiaren zentzua aldatu egingo da: atea

gela

irekita

u Hedadura.

Zeinuen artean uzten den espazioaren arabera, esanahia aldatu egiten da: baxua

altua

hurbil

urruti

Hartu kontuan! Ohar zaitez Bilss plafoiak ere hurrenkera logiko batean antolatuta daudela, eta koloreen arabera multzokatuta, Fitzgerald kodeari jarraikiz.

a ita

ama

g u r p il- a u lk ia

pixoihala

koltxoneta

ko i la r a

s a rdex k a

p a np in a

ko n ke t a

u ra

ig e r ile k u a

e da n

jan

lo

iraku rri

mar gotu

goib el

h a se rre

p o z ik

ez

ba i

gaixorik

arrebaedoahizp a

irak a sl ea

logopeda

4.11 irudia Bliss sistemako plafoi baten adibidea. Desgaitasun-maila ertaineko hamabi urteko erabiltzaile batena da.

u Ahalmen motorra ere beharko du hautatzen

4.5.2 Bliss sistemaren erabilera

dituen sinboloak adierazteko, dela zuzenean edo dela ekortze bidez.

Bistakoa da Bliss sistemaren ezaugarriek komunikatzeko aukera handiak ematen dizkietela erabili dezaketen pertsonei: u Arau sintaktikoak eta gramatikalak erregulatuak

daudenez, hizkuntza-izaera osoko hizkuntza bat bezala antolatzen dira. u Ahalmen

egituratzaile hori dela medio, sistema horrek erabiltzaileen garapen globala ahalbidetzen du, haurtzaroan batez ere.

u Hiztegi zabala eta pertsonaren berariazko

beharrizanetara egokitua sortzea ahalbidetzen du, inolako murrizketa lexikorik gabe. u Motibazio handiagoa pizten du, pertsonari

gero eta mezu konplexuagoak elaboratzea ahalbidetzen baitio, inolako mugaketarik gabe. Horregatik, sistema ezarriko bada, ezinbesteko hainbat betekizun bete behar dira, erabiltzaileak hura ikas dezan eta eraginkortasunez erabiltzeko modua izan dezan: u Erabiltzaileak

trebetasun

kognitibo

nabarmenak izan beharere ditu, eta behar besteko abstrakzio-maila bai, sinboloetatik abiatuta mezuak eraikitzeko gai izan dadin. Hortaz, ez da gomendagarria sistema hori eremu intelektualean mugaketa garrantzitsuak dituzten pertsonengan ezartzea. u Behar besteko gaitasuna behar du ikusmenari

eta entzumenari dagokienez, kodea hauteman eta bereizteko.

Bestalde, aintzat hartzekoak dira sistemaren izaera abstraktuarekin zerikusia duten zenbait eragozpen; arrazoi horregatik, ez da erabilgarria trebetasun kognitiboetan eta bestelakoetan maila onik ez duten pertsonentzat. Beste eragozpenetako bat da erabiltzailearekin eragin-trukean aritzeko beharrezkoa dela sistema menderatzea. Aipatutako alderdi horiek guztiak kontuan hartuta, errealitateak dio, gaur egun, oso gutxi erabiltzen dela Bliss sistema Espainian, maila kognitibo ona duten erabiltzaileei ortografia tradizionala irakasten baitzaie, azken hau askoz unibertsalagoa delako, jakina.

4.12 dokumentua. Softwarea Bliss sistemarako Urteen joanean hainbat ekimen sortu dira Bliss sisteman oinarritutako komunikazioaplikazioak sortzeko, nahiz eta ez diren beti arrakastatsuak izan, askok ez baitute merkatura ateratzerik ere lortu. Beste proiektu batzuek –hala nola Plaphoons edo SICLA 2.0, jada aipatu ditugunak 4.2 DOKUMENTUAN– onartzen dute Bliss sistema. Blisserako berariaz pentsatuen artean, Castellóko Jaume I.a Unibertsitatearen Combliss programa aipa dezakegu, zeinak ahozko mezua Bliss sistemako mezu piktografiko bihurtzea edo ahots sintetizatuaren bidez irteera ematea ahalbidetzen baitu.

4.12 irudia Bliss sistemak oso komunikazio doia ezartzeko aukera ematen du, baina berori erabiltzeko pertsonak trebetasun kognitibo onak behar ditu.

4.6 Komunikaziorak o beste sistema grafiko batzuk Helburu berbera duten komunikazio-kode ugarien artean, beste zenbait sistema aipatuko ditugu laburki, hala nola PIC, Premack, Rebus, Minspeak eta PECS, berorien erabilera xeheki ikusiko ez badugu ere. Nabarmendu behar da, era berean,

idazkera ortografikoa ere sistema grafiko bat dela.

4.6.1 Idazkera ortografikoa Kontuan izan behar dugu idazkera ortografikoa esaldiak eta diskurtsoak osatzea ahalbidetzen duten zenbakiz, letraz, silabaz, puntuaziozeinuz, hitzez eta esapidez osatutako kode bat baizik ez dela. Hau da, konplexutasun handiko komunikazio-sistema alternatibo gisa erabilia izateko behar diren ezaugarriak biltzen ditu, nahiz eta irakurketa-idazketa maila ona duten pertsonentzat soilik den irisgarria.

4.6.2 PIC sistema PIC edo komunikaziorako piktograma eta ideograma sistema S. B. Maharaj-ek sortu zuen 1980an, eta hainbat zeinu eta sinbolo piktografikoz eta ideografikoz osatuta dago. PIC sistemaren datu-basea 1.120 sinbolo grafiko zurik (irudiak, hitzak edo kontzeptuak) osatzen dute, hondo beltzaren gainean. Sinbolo gehienek objektuak irudikatzen dituzte, alegia, piktografikoak dira, baina baditu sinbolo ideografikoak ere. Sistema horretaz, oro har, KSP kodeaz esandakoa aipa daiteke eta, beraz, populazio bertsuari zuzenduta dago: ahozko hizkuntza partzialki edo osorik erabili ezin duten pertsonak, desgaitasun intelektuala dutenak, afasiak dituztenak, autismoaren espektrokoak eta abar. Azpimarratzekoa da sinboloak zuriak izaten direnez hondo beltzaren gainean, lagungarria gertatzen dela berorien interpretazioa eta identifikazioa ikusmenean gabeziak edo arazoak dituzten pertsonentzat.

Ezaugarri horiek betetzen dituzten eta mezuak igortzeko orduan zailtasunak dituzten pertsonei dagokien baliabide naturala da. Artikulazioko eta kontrol grafomotorra (hau da, idazketa) eragozten duten motrizitate xeheko arazoak dituzten pertsonek ere erabili dezakete, beren diskurtsoa eraikitzeko zeinuak eta hitzak seinalatuz, komunikazio-plafoi bat balitz bezala. Adierazi dugu jada, hizkuntza-trebetasun onak dituzten pertsonen kasuan, idazkera ortografikoak, kasu askotan, Bliss sistema ordeztu dezakeela.

Hartu kontuan! Gaur egun tresna berriak ditugu eskura idazketa errazteko: u

Ahotsa ezagutzea. Gailu asko daude, gaur egun, ahotsaren ezagutza beren sistema operatiboetan txertatuta dutenak. Badira, era berean, ahotsaren bidez ordenagailura sartzeko aukera ematen duten programak ere, eta, hortaz, mugikortasun urriko pertsonei idazketa ahalbidetzen dietenak, Dragon Dictate, adibidez.

u

Balabolka. Ahots sintetizatuko programa bat da, pertsonak idazten dituen soinuak, hitzak edo esaldiak igortzen dituena; horrela idazketa errazten zaie ahoskatzeko zailtasunak edo irakurketan eta idazketan alterazioak dituztenei.

4.13 irudia PIC sinboloak.

4.6.3 Premack sistema Sistema hori D. Premack-ek sortu zuen 1970ean, mintzatuaz bestelako hizkuntza bat sortzeko asmotan. Urteen joanean, hizketa mintzatua igortzeko zailtasunak zituzten pertsonei eta psikosia eta autismoa zuten haurrei aplikatu zitzaien. Sinboloak (hitzen fitxak ere esaten zaie) zurezko edo plastikozko blokeetan inskribatuta egoten dira; arrazoi horregatik, erabiltzaileak fisikoki manipulatu eta esploratu ditzake. Ezaugarri horiek direla eta, bai ikusmenaren eta bai ukimenaren bidez interpreta daitezke. Fitxak manipulatzeko beharrezkoa da objektuen manipulazioan nolabaiteko trebetasuna izatea. Garrantzi handiko beste alderdi bat da hitzen fitxa horiek ez direla, nahitaez, antzekotasun ikonografikoan oinarritzen, alegia, ez dute beti izaten irudikatzen duten objektuaren antzik.

Sistema piktografiko horretan irudikatutako sinboloak oso errealistak dira, KSP sisteman bezala, eta egitura eskematikoa dute; arrazoi horregatik, erraz interpretatu daitekeen sistema da.

emaztegaia

jangela

4.14 irudia Rebus sinboloen adibidea.

Horrela, hiru mailatako zeinuak bereizten dira: u Lehen maila: erraz ezagutzen diren sinboloak. u Bigarren maila: aditzak edo ikusmen-egiturari

buruz nolabaiteko ikaskuntza eskatzen duten kontzeptuak. u Hirugarren maila: izenordainei, juntagailuei,

alderaketei eta abstraktuak.

abarri

dagozkien

sinbolo

Beste berezitasun bat da kolore gorria erabiltzen duela adierazi nahi duen marrazkiaren zatia edo irudikatu nahi den tokia seinalatzeko.

Hartu kontuan! Rebus sistemak 8.000 sinbolotik gora ditu. Sinbolo horiek datu-base batekin konbinatuta 26.000 hitz baino gehiago sor ditzakete, eta etengabeko progresioan daude.

4.6.4 Rebus sistema

ama

Gainera, Bliss sistemaren antzera, adierazle gramatikalak ditu (aditz-modua, ezezko formak eta beste kategoria gramatikal batzuk adierazteko), sistemaren artikulazioa doiagoa eta aberatsagoa izan dadin laguntzen dutenak.

emaztea

gela

Widgit sinbolo horiek aplikazio informatikoetarako eta Interneteko etorkizuneko balizko aplikazioetarako diseinatuta daude. Gainera, hiztegiaren itzulpenak daude hainbat hizkuntzatan.

liburutegia

tailerra

hauek

horiek

4.6.5 Minspeak hizkuntza

zein? Alegia, nola interpretatuko du haren solaskideak zein hitz edo esaldi igorri nahi duen?

Bruce Baker-ek 1980an garatu zuen Minspeak sistema ahots-irteera zuen komunikagailu batekin erabiltzeko.

Hona erantzuna: esanahi bakoitza zehaztu ahal izateko Lindsayk beste ikono batekin espezifikatu beharko du.

Funtsean, trinkotze semantikoaren kontzeptuan oinarritzen den sistema piktografiko bat da. Aipatutako kontzeptuak adierazle bakoitzari hainbat esanahi egoztea ahalbidetzen du, harekin doazen zeinu-sekuentzien arabera.

Horrela, Lindsayk adierazi nahi duen esanahia gorria baldin bada, sakatu beharko du: u Lehenbizi /ortzadarra/ ikonoa,

koloreen gaia

irudikatzen duena. u Eta gero /sagarra/ ikonoa, kolorea zehazteko.

Hizkuntza kodetzeko teknika gisa pentsatutako sistema bat da, ikono edo piktograma kopuru txiki batetik abiatuta. Sinboloak KSPkoen antzekoak dira, baina hemen ikono bakoitzak hainbat esanahi ditu, horrela, ikonoaren zentzua bigarren –edo hirugarren– sinbolo batek erabakiko du.

Gaia

+

Ideia

Ortzadarra

+

Sagarra

Era berean, Lindsayk esan nahi badu Noiz jango

Hasierako planteamendua sinplea da: sinbolo bati egozten zaizkion esanahietatik abiatzen da eta esanahi zabalago hori erabiltzen du kodetzeko. Adibidez, ortzadarraren marrazkiak, ortzadarra bera ez ezik, taulan kokatzen denean, beste esanahi batzuk ere izan ditzake, hala nola, euria, aterkia, kolorea eta abar, eta esanahi bat edo bestea hartuko du haren ondoan azaltzen den sinboloaren arabera. Lehen ikonoak gaia

dugu?:

aukeratuko du, eta bigarrenak zehaztuko du ideia espezifikoa.

Har dezagun kontuan Lindsayren komunikagailuak 32 marrazki dituela pantailan; bakoitzak esanahi bakarra balu, 32 mezu soilik osatu ahal izango lituzke txantiloi batekin, edo txantiloiak aldatu beharko lituzke hiztegi hori hedatzeko. Aldiz, Minspeak sistemarekin, Lindsayk komunikagailu indartsu bat du, ehunka hitz eta esaldi eratzeko modukoa, txantiloi bakar bat erabilita.

Lehen sinboloa

+

Bigarren sinboloa

Gaia

+

Ideia

Minspeak hizkuntzak nola funtzionatzen duen ikusteko kasu paradigmatikoetara jo ohi da. Horietako bat Lindsayrena da. Bost urteko neska horrek 32 laukitxoko komunikagailua erabiltzen du. Lindsayk ikono bat du bere komunikagailuan, /sagar gorria/, honako esaldi hauetarako guztietarako erabili daitekeena: u

Jan egin nahi dut.

u

Noiz jango dugu?

u

Ekarri dut dirua janarirako.

u

Gose.

u

Gorria.

u

Janaria.

u

Sukaldea.

Horregatik, sagarra tekla sakatzen duenean esanahi horietakoren bat adierazi nahi du, baina

u Lehenik sakatuko du /?/. u Eta gero /sagarra/.

Gaia

+

Ideia

?

+

Sagarra

Lindsayren komunikagailua bi ikonoren konbinazioak egiteko konfiguratuta dago, baina hiru ikonoren konbinazioak ere sor daitezke. Horrela bada, sistema horrekin, pertsona batek, laukitxo asko gabeko taula batekin, bi edo hiru ikonoren sekuentziak osatuz, hitz eta esaldien hiztegi zabala eduki dezake eskura txantiloia aldatu gabe eta pantaila berberean. Hasieran sistema zaila badirudi ere, erabiltzailea kodearen hizkuntza ikasiz doan neurrian, gero eta ezagunagoa egingo zaio eta, azkenean, automatikoki erabiltzen ikasiko du, ia esfortzurik egin gabe. Bistakoa dirudi sistema hori erabiltzeko beharrezkoa dela zenbait trebetasun izatea alor kognitiboan: sinbolizatzeko ahalmena, oroimen ona eta abar.

4.6.6 PECS sistema PECS edo irudiak trukatze bidezko komunikazio-sistema komunikaziorako sistema alternatibo eta handigarri bat da, eta erabiltzailearen eta solaskidearen artean hainbat txartel irudiztatu trukatzean oinarritzen da. Sistema hori erabiltzen duten pertsonei hiru ekintza irakatsi behar izaten zaizkie: txarteletara hurbiltzea, beren euskarritik askatzea eta solaskideari entregatzea eskaera bat egiteko. Txarteletako irudiak askotarikoak izan daitezke: koloretan egindako marrazkiak, piktogramak, sinboloak, argazkiak, baita objektuak ere. Beste sistemetan bezala, pertsonaren ekintzekin, interesekin edo beharrizanekin erlazio handiena duten irudiak hautatu beharko dira. PECSen balio handietako bat da gero eta zailagoa bilakatzen dela, konplexutasuna areagotzea ahalbidetzen baitu, aurrera egin ahala. Sistema hori ezartzeko sei fase igaro beharko dira:

1. Truke fisikoa. Pertsonak aldiko irudi bakar bat trukatzen ikasten du, nahi duen elementua edo jarduera lortzeko. Horretarako, nahi duen irudia identifikatu, hartu, terapeutarengana zuzendu eta utzi egin beharko du. 2. Espontaneotasuna handitzea. Aldiko irudi bakar batekin jarraiturik, pertsonek orokortu egiten dute ikasitako trebetasuna, hura behin eta berriro erabiliz, pertsona desberdinekin eta distantzia desberdinetan.

3. Irudiak bereiztea. Pertsonek desiratutako bi irudi edo gehiagoren artean aukeratzen ikasten dute. Irudi horiek komunikazio-liburu batean ipintzen dira (karpeta uztaidun bat, belkrozko zinta batzuekin), non irudiak erraz kokatzen eta kentzen diren, komunikatu ahal izateko. 4. Esaldiaren egitura. Fase horretan, esaldiak eraikitzen ikasten hitz irudi erabilita; horretarako, «nik dute, nahi hainbat dut» erako bat hautatu eta esaldi-eramaile batean ipiniko dute. Esaldi horiek handituz joango dira, adjektiboak, aditzak eta preposizioak gehitu ahala.

5. Galderei erantzutea. Pertsonek irudiak hautatzen ikasten dute «zer nahi duzu?» galderari erantzuteko. 6. Erantzuna eta iruzkinak. Fase horretan, galderei erantzuten ikasten dute, bultzatzaileetatik abiatuta: «Zer ikusten duzu? Nik ikusten dut…», «Zer entzuten duzu? Nik entzuten dut…», «Zer da? Da…» eta abar.

Esan daiteke beste etapa bat ere badagoela, non, pixkanaka, hiztegiko hainbat kontzeptu bereganatzen dituzten komunikazio-funtzio desberdinen artean. Beste sistemetan bezala, teknologiaren aplikazioarekin, PECSak biderkatu egin ditu bere aukerak. Gaur egun, PECS sisteman oinarritutako hainbat aplikazio ditugu bai telefono mugikor eta bai tabletentzat, hala nola Ablah aplikazioa edo iAssist Comunicator, e-mintza edo Grace programak.

4.13 dokumentua. PECS: Autismoaren hizkuntza Gorrentzako zeinu-hizkuntza eta itsuentzako braille-sistema guztiok ezagutzen ditugun adibideak dira eta oso ongi erakusten dute nola egokitu komunikazioa pertsona baten desgaitasunera. Baina, ba al zenekiten autismoa duten pertsonek ere badutela beren hizkuntza propioa, gainerakoekin erlazionatu ahal izateko? Irudien trukean oinarritutako komunikazio-sistema da (PECS). Sistema horrekin, haurrek, hasieran, sinboloak ezagutzen dituzte, gero, sinbolo horiek hainbat objektu arruntekin erlazionatzeko, adibidez «goxokia», «ura» edo «puzzlea». Horretarako, zerbaiten sinboloa daraman fitxaren ordez objektua bera ematen da, esanahia ikas dezaten. Onena sendotze positiboa lotuta eraman dezaketen objektuekin hastea da, adibidez, karamelu batekin. Horrela, zerbait behar bezala eskatzen duten bakoitzean, sari bat lortzen dute (eta haur gutxik egingo diote muzin goxoki bati). Hain eskuragarri ez diren gauzetarako –adibidez, «palmondoa» edo «autoa»–, irakasleek txangoak egiten dituzte horrelako kontzeptuak irakasteko. Hurrengo urratsa zailtasuna handituz joatea da, aditzak ere tartean sarturik, adibidez, nahi izan, jolastu eta abar. Horrela, pixkanaka, gero eta enuntziatu konplexuagoak sartuko dira, haurraren ahalmenak ematen duen arte. Aurreratuenak gai dira esaldi konplexuak eraikitzeko (subjektua, aditza eta predikatua dutenak), eta komunikazio-maila harrigarriak lortzen dira hitz gauzaazterlanen ez zen norbaitentzat. Izan egiteko ere, hainbat bitartez frogatu da hizketa errazten duela hura garatzeko ahalmena duten pertsonen kasuan. Gaur egun, PECS sistema oso zabalduta dago eta mundu guztiko eskola eta etxeetan erabiltzen da, autismoa duten pertsonekiko komunikazioa bultzatu eta indartzeko. Hala ere, PECS sistemaren erabilgarritasuna ez da autismora mugatzen; oso lagungarria gertatzen da, era berean, hainbat arrazoirengatik hitz egiteko gai ez diren pertsonentzat: Down sindromea, garuneko isuria, ikaskuntzako hainbat nahasmendu eta abar. Iturria: Samper, E., «PECS: El lenguaje del autismo», 2012ko otsailak 23. (http://blogs.elpais.com)

4.7 Sistema ezartzeko jarraib idea k

4.7.1 Eguneroko baliabideen erabilera

Lagundutako komunikazio-sistema bat aukeratzeak eta ezartzeak berariazko prestakuntza eskatzen du: ezinbestekoa izango da subjektuaren ezaugarri pertsonalak eta testuingurua kontuan hartzea. Hau da, erabiltzaileak berak –baina baita bere ingurune hurbileneko pertsonek ere– ahal bezainbeste hartuko dute parte prozesuan.

Zeinahi komunikazio-sistema ezartzeko orduan, komunikazio-estrategiak sortzeko erabilgarri izan daitekeen eguneroko edozein baliabide aprobetxatu behar da, bai pertsonak mantentzen duen potentzial linguistikoa, hitzezkoa izan edo ez, eta bai eskura izan ditzakegun materialak.

Hasi aurretik, beharrezkoa da bi premisa kontuan hartzea, edozein KSHA ezartzeko balioko dutenak, lagundutakoak izan ala ez:

zentzua egozten diegun neurrian, erraztu egiten dute komunikazioa, komunikazio-eraginkortasuna hobetzen dute eta edukia indartzen dute.

Baliabide konbentzional horiek, komunikazio-

u Estrategia guztiak dira baliozkoak komunikazioa

mesedetzen badute, ez da bakar bat ere gutxietsi behar. u Komunikazio-sistema

handigarri edo alternatibo bat ezartzeak ez du inoiz ere ahozko hizkuntzaren elaborazio espontaneoa oztopatzen; guztiz kontrara, indartu eta mesedetu egiten du. Izan ere, nolabaiteko komunikazio-ahalmena baduten duten pertsonei, beren hizkuntza-elaborazioak hobetzen lagunduko die, hizkuntza funtzionalagoa eta espontaneoagoa sustatuko

baitute. KSHA bat ezartzeko prozesu osoa hurrengo unitate didaktikoan aztertuko badugu ere, ondoren zenbait estrategia ikusiko ditugu haien ikaskuntza mesedetuko dutenak.

Hartu kontuan! Premisa horietatik ondorioztatzen da posible dela sistemak egokitzea, beste batzuekin batera erabiltzea edo norberarentzat bereiztea erabiltzaile bakoitzaren premien arabera. Azken batean, interesatzen zaiguna, lagundutako metodoa izan edo ez, pertsonak ahalik eta komunikazio funtzionalena eta espontaneoena lortzea da.

Hitzezko hizkuntzaren eta hitzik gabeko hizkuntzaren estrategiak baliatzea Argi utzi behar da, behin eta berriro, komunikaziosistema bat ezartzea ez dela helburu bat berez, baizik eta pertsonari komunikatzeko trebetasun hobeak emango dizkion bitarteko bat; horregatik, lagundutako komunikazio-sistemen eta laguntza gabekoen arteko muga lausotuta geratzen da. Horrek esan nahi du lagundutako sistema bat ezartzen bada ere, ez dela atzera botako hitzezkoak eta hitzik gabekoak diren baliabideak erabiltzearen laguntza. Behin eta berriro errepikatu dugu zein garrantzitsua den hitzez adieraztea, ongi ahoskatuz eta astiro berba eginez, komunikazio-sinboloak hautatzeko unean, entzumena sendotzeko eta hizketa espontaneoa estimulatzeko. Azpimarratu behar dugu, era berean, aurpegiko adierazpena, keinuak, imintzioak eta seinalatzeak komunikatzeko asmoz erabiltzen direla. Adibidez, esku bateko hatzen puntak bildu eta aho aldera mugitzen badugu behin eta berriz, jaten ari bagina bezala, pertsona erabiltzaileak berehala identifikatuko du jateko orduarekin. Oro har, keinuak eta bestelako aurpegi-adierazpenak erabiltzeak, gain-interpretazio neurrigabeetan erori gabe, erraztu egin ohi du pertsona hauekiko komunikazioa. Beste keinu batzuk idiosinkrasikoak deituak dira. Adibide berarekin jarraiturik, pertsonak keinu horiek egiteko mugikortasun-ahalmenik ez badu, berarekin hitzartu dezakegu segidako bi begikliskatzek jan egin nahi dut esan nahi dutela; horixe litzateke keinu idiosinkrasiko bat. Esan gabe doa, entzute aktiboa edo enpatia bezalako estrategiak ezinbestekoak direla edozein komunikazio-prozesutan.

Argazki eta marrazkietan oinarritzea

duena, hau da, sistema sinbolikoa eta hizkuntza eskuratzearen aurrekaria.

Erabili daitekeen beste ohiko baliabide bat –eta, berez, logopedek asko erabiltzen dutena– argazki eta marrazkietara jotzea da: irudietan islatutako pertsonak, objektuak edo ekintzak izaten dira. Hasteko oso modu egokia da, gero, komunikaziokode abstraktuagoak ezarri ahal izateko.

Ingurunea ulertzearen ideia hori bera aplika genezake zailtasun larriak –hala zentzumenen arloan nola mezua elaboratzean– dituzten pertsonek hizkuntza bereganatzeko esku-hartze prozesuetan.

Irudiak identifikatzeak pertsonarengan bereiztetrebetasunak –hala nola berdintasun-erlazioak, identitatea, aldeak eta elkarren antzak– lantzea

Kasu horietan, pertsonak eraikitzen dituen identifikazio, ezagutza eta kausa-efektu erlazioak benetako objektu, jostailu, miniatura, maketa eta abarren esplorazioaren bitartez gauzatzen dira.

ahalbidetzen du, edo nonbaitekoa izatearen erlazioak sustatzea, sailkapenaren, elkartzearen eta baliokidetasunaren bitartez. Sistema batzuen eta besteen eraikuntza-prozesuan ikusi dugu irudiak hitzei lotuta daudela, irudien eta ekintzen konbinazioak esaldiak osatzea ahalbidetzen duela eta perpaus horiek kontzeptukategoria bilakatuko direla, pixkanaka hizkuntza gero eta abstraktuagoa, gero eta hizkuntzatik hurbilagokoa eraikiz eta konfiguratuz.

Ingurunearen ulermena ahalbidetzea Bizitzako lehen hilabeteetako ikaskuntza haurrak inguruan dituen jostailuekin eta objektuekin dituen

Ikusmen-arazoak dituzten neskatoek eta mutikoek maximizatuko dute, bereziki, ekintzaestrategia horien erabilera, hau da, egoera orokorra, aldaketak, espazio-denbora nozioak, eta abar ulertzea ahalbidetuko duten «objektu aurre-hartzaileen» erabilera. Helburu eta xede horrekin berarekin maximizatu behar dugu ingurunearen ulermena, pertsona ingurune horrekin eragin-trukean murgil dadin eta autonomia handiagoz joka dezan. Ildo horretan, ingurunea berregituratzeko teknikak aplika daitezke espazioak sinbolizatzearen eta seinaleztatzearen bitartez. (4.14 DOK.)

erlazioetatik eta zentzumen-pertzepzio loturetatik abiatuta ezartzen da. Objektuen esplorazioaren bitartez egindako munduaren eraikuntza da haiekiko erlazio sinbolikoak ezartzea ahalbidetzen

4.14 dokumentua. Seinaleztatze egokituaren adibidea Salamancako Elbarri Fisikoen Errehabilitazio Zentroak bere egoitza seinaleztatu du irisgarritasun irizpideak kontuan hartuta. Seinaleztatzea gela edo areto motaren eta solairuen arabera egin da. Gela edo areto bakoitzean plaka bat ezarri da, Puntodis enpresak egina, eta haietako bakoitzean hauek sartu dira: u

Kontraste handiko testua.

u

Braille testua.

u

Arasaac sistemaren bidezko piktograma.

Taldeko terapia

Fisioterapeutak

4.15 irudia Argazkiak eta marrazkiak erabiltzea baliabide ona da KSHA baten ezarketa-prozesua hasteko.

(Iturria: http://www.catedu.es/arasaac)

4.7.2 Erabakiak sistemaren diseinuan

u Seinalatzeko modua. Erabiltzaileak zeinua

Lagundutako sistema bat diseinatzeak hainbat erabaki hartzea eskatzen du honako hauen inguruan: euskarriaren hautaketa, hiztegiaren hautaketa eta zeinuek euskarrian duten

seinalatuko duen modua haren trebetasun motorraren araberakoa izango da. Gogora dezagun sinboloetara heltzeko oinarrizko moduak zeintzuk diren: u

Zuzenean, hatzarekin, ukabilarekin.

u

Laguntzarekin, ziri baten bidez, adierazle argiztatu batekin eta abar.

u

Mendeko ekortzearekin.

kokagunea eta antolakuntza.

Hartu kontuan! Ikaskuntzarako zer estrategia aukeratu nahi diren helburuek baldintzatuko dute,

eskuarekin

edo

u

neurri handi batean. Horregatik, argi eta garbi zehaztu beharko dugu nork erabiliko duen laguntza, nola erabiliko duen eta non erabiliko duen.

Euskarriaren hautaketa Sistema grafikoei dagokienez, lehenengo erabakiak informaziora iristearekin zerikusia dutenak izango dira, hau da, zeinuen grafiarekin, haiek seinalatzeko erarekin eta erabiliko den euskarria zehaztearekin. Hona hemen erabaki horietako zenbait: u Zeinuen

lehenengo

mota eta tamaina izango da erabakia, erabiltzailearen

zentzumen-ahalmenaren edo kognitiboaren arabera. Honela:

Kommutadorez aktibatutako ekortzearekin. Edonola ere, erabiltzaileak dituen aukeren barruan, sistemara errazen eta azkarren sartzea ahalbidetzen dion modua bilatu behar da, pertsona hori ahalik eta eraginkortasun handienarekin komunikatu dadin. u Komunikazio-euskarri

egokiena. Hartu beharreko beste erabakietako bat sistema zehaztuko den lekuari, elementuari edo materialari buruzkoa da: taula, koadernoa, komunikagailua, ordenagailua eta abar. Hori erabakitzeko erabiltzailearen ahalmen fisikoak eta motorrak hartuko dira kontuan, esate baterako: u

Zer posiziotan erabiliko duen: etzanda, zutik, aulkian eserita eta abar.

ahalmen

u

Zentzumen-desgaitasunaren arabera, tamaina handiagoko edo txikiagoko sinboloak erabiliko dira, kontraste gehiago edo gutxiago dutenak.

u

Bere egoera fisiko orokorra, baliabidea manipulatu dezakeen ikusteko, adibidez, oso astuna bada, mugimendu doiak eskatzen baditu, eta abar.

u

Ahalmen kognitiboaren arabera, berriz, zeinu sinple edo konplexuagoak hautatuko dira, abstrakzio-maila handi edo txikiagokoak, testua lagun dutela edo ez eta abar.

u

Erabiltzen dituen laguntzarako produktuekin bateragarria den, esate baterako, neurri edo pisu jakin bateko plafoia instalatzea ahalbidetzen duen aulkia daukan.

Hartu kontuan! Hatzekin edo eskuarekin seinalatzea da zeinuak hautatzeko era ohikoena. Hala ere, hori ezinezkoa denean pertsonaren desgaitasunagatik, garrantzi handikoa da ebaluazioa egiten ari direnek gorputzeko atalik funtzionalena aukeratzea zeregin horretarako (begiratua, oina, ukondoa eta abar), ohikoak ez zaizkigun formulak izan arren.

4.16 irudia Euskarri bat edo beste aukeratzea erabiltzailearen ahalmen motor, kognitibo eta zentzumen-arlokoek baldintzatuko dute.

4.15 dokumentua. Oinarrizko hiztegia prestatu eta atontzeko gomendioak

Hiztegiaren hautaketa Oinarrizko hiztegi bat prestatzetik hasiko gara… KSHA baten diseinuak erabiltzailearentzat beharrezkoenak eta erabilgarrienak diren mezuei lehentasuna ematea eskatzen du. Horregatik, sistema pertsonalizatuaren diseinuko lehen urratsa pertsonaren hurbileneko premiak asetzea ahalbidetuko dion oinarrizko hiztegia hautatzea izango da. Horretarako, erabiltzailearen komunikazio-egoera ohikoenak eta gai motibatzaileenak identifikatu beharko ditugu lehenbizi, eta gero, erabiliko diren zeinuak hautatuko ditugu. Hasteko, ez litzateke zeinu zerrenda luze bat planteatu behar; oinarrizko hiztegi bat bilatu behar da, eta harekin komunikazio-sistema erabiltzen irakatsi pertsonari.

Oinarrizko hiztegia hautatzean aintzat hartu beharreko alderdiak dira honako hauek, besteak beste: u

u

Lehenengo zeinuak kategoria berekoak izatea ekidin behar da, eta zeinu bat beste batean sartuta egotea.

u

Ez da gomendagarria, hasieran, «bai» eta «ez» zeinuak sartzea, ikasteko zailak baitira eta mugimenduen bidez ongi adierazi daitezke. Horrela, tokia geratuko da plafoian beste zeinuentzat.

u Erabiltzailea zer testuingurutan mugitzen

u Zein

pertsonarekin komunikatzen den. Hurbilen dituen pertsonak hasierako hiztegian sartu behar dira, haiek baitira berarekin eragintrukean gehien ariko direnak, esate baterako, amaren, aitaren, neba edo anaiaren eta abarren izenak sartuko dira.

u Pertsonari interesa pizten dioten gaiak eta

jarduerak Horrela lortuko da pertsonak sistemaren funtzionaltasuna aurkitzea. .

Oinarrizko hiztegi hori esanahi argi eta garbia duten hitzekin eta esaldiekin osatua egon dadin ahalegindu behar dugu bereziki, nahasketari ahalik eta toki txikiena uzteko. (4.15 DOK.) Laburbilduz, erabiliko den lehenengo zeinu multzoaren hautaketa garrantzi handiko zerbait da, horren mende egongo baita zeinu gehiago ikasteko erraztasuna eta komunikazioa ezartzeko aukera; gainera, hori izango da oinarria gero ikaskuntza orokorra garatzeko.

Hartu kontuan! Lehenengo zeinuek erabiltzailearentzat izan behar dute erabilgarri, eta ez haren solaskideentzat. Batzuetan, ingurukoentzat baliagarria denari ematen zaio lehentasuna, interesdunaren gainetik, eta hori ekidin beharreko jarrera da.

hitza edan hitza baino. Hasierako hiztegian sentimenduak adierazten dituzten zeinuak ez sartzea gomendatzen da, konplexuegiak baitira lehen fase horretarako.

u

Printzipio horietatik abiatuta, aipatutako oinarrizko hiztegi hori aukeratuko dugu, honako alderdi hauek aintzat hartuta:

den. Garrantzitsua da lehenengo zeinuak hautatzean kontuan izatea noiz eta non erabiliko dituen zeinu horiek, adibidez, bere etxean, eskolan, okupazio-zentroan eta abar.

Erabiltzaileari nahasterik ez eragiteko, hobe da lehendabizi zeinu jakin bat hautatzea; aurrerago izango da orokortzeko aukera. Adibidez, lehenago irakatsiko dugu zuku

… eta hizkuntza konplexuago baterantz eboluzionatuko dugu Pertsonak hiztegiaren erabilera ezagutzen duenean eta lehenengo zeinu multzo horrekin eragin-trukean hasten denean, lexikoa eta komunikazioaren konplexutasuna hedatzen joango dira, harik eta ahal den komunikazio-maila handiena lortu arte. Puntu horretara iristean: u Pixkanaka,

erabiltzailearen zaletasunekin eta interesekin edo sor daitekeen edozein komunikazio-egoerarekin erlazioa duen hiztegi berria sistemara gehituz joango da.

Ahal baldin bada, pertsona bera izan behar luke (behargehituko dituen laguntza egokiakhautatuko erabilita) sistemara diren hitzak dituena: u

Izan liteke erabiltzaileari galderak eginez, aukerak eskainita, euskarrian sartzea nahi lukeen hitzak edo gaiak hautatuz joateko.

u

Edo, bestela, bere ingurune hurbilenekoak eman diezagukeen informazioa erabilita.

u Nahikoa osatutako hiztegia duenean, pertsonari

eskaerak egiten, elkarrizketa bati hasiera ematen, okerrak eta gaizki ulertuak zuzentzen eta abar irakatsiko zaio, eta estrategiak eskainiko zaizkio elkarrizketa batean parte hartu ahal dezan.

Zeinuek euskarrian duten kokagunea eta antolakuntza Hautatutako euskarrian zeinuak kokatzeko orduan ere pertsona bakoitzak dituen beharrizanak hartuko dira kontuan, bereziki, haren trebetasun motorrekin, kognitiboekin edo zentzumen arlokoekin lotura dutenak: u Erabiltzailearen

mugikortasuna. Zeinuak erraz eskuratzeko moduko distantzian eta tamainan kokatuko dira. Mugimenduak egiteko ez badu, zeinuak plafoian kokatukoarazorik dira, distantzia egokian, eta tamaina handikoak izan daitezke. Aldiz, mugikortasun murritza baldin badu, zeinuak elkarren ondoan ipiniko dira eta tamaina txikiagoa izango dute.

u Erabiltzailearen

doitasuna. Zeinuen kokapena eta tamaina beste zerbaitek ere baldintzatuko du: pertsonak zeinu bat seinalatzean duen doitasunak eta erabiltzen duen laguntza motak.

u Erabiltzailearen

ikusmen-zorroztasuna. Esana dugu jada pertsonak ikusmenean arazoren bat baldin badu, xehetasun txikiak bereiztea eragozten diona, zeinuak bakanago antolatu beharko direla; gainera, tamaina handiagokoak izango dira, eta zeinuaren eta hondoaren arteko kontrastea bilatuko da.

u Pertsonaren

hizkuntza-maila eta maila kognitiboa. Erabiltzaileak maila ona badu bi trebetasun horietan, pentsatu behar da haren hiztegia aldatuz joango dela, haren antolakuntza aldatuz joango den neurri berean. Orduan zeinuak gaika antolatu ahal izango dira, eta gaikako plafoiak eratu, kategoria gramatikalen araberakoak, hainbat mailatakoak eta abar.

presionatu gabe. Ildo horretan doan ekintza bat hitza beti errepikatzea da, erabiltzailearen ahoskera edozein izan delarik ere, argi utzirik ulertzen dugula esandakoa sistema alternatiboa ondoan daramalako. u Ikaskuntzak irauten duen artean, baita hiztegi

soltea sartzen dugunean ere, komunikazioko euskarrian jarriko dugun kolore-kode berbera erabiltzea. u Sinbolo

bagara,

bat baino gehiago irakasten ari haien aurkezpen-ordena aldatu

beharko dugu, ziur egoteko duela eta sinboloa bere kokapenagatik ikasten,ezbaizik bere esanahiagatik. u Pertzepzioan zailtasunak dituzten pertsonek,

ikaskuntza-prozesuan, xehetasun handiagoz ikusiko dituzte 5 cm-ko sinboloak, 2,5 cmkoak baino. Behin euskarrian kokatu direnean, gainerakoen tamainara murriztu ahal izango dira, edo tamaina handia erabiltzen jarraitu egun batzutan, haiek egunero erabili ahala tamaina murriztuz joateko. u Ahal baldin bada, sinboloak orokortzen ere

irakatsiko zaie, pertsonak esanahi desberdinak adierazi ahal izan ditzan, era horretan, euskarriaren tamaina murriztea lortuko baita. Pertsonak kontzeptu gehiago ditu, irudi berberekin. «Maite izan» adieraziko aditzak gogoko izan esan nahi dezake, baina maitatu ere bai; termino sozialetara ere ekar genezake pertsonak hura orokortzen duenean eta etengabe esaten duenean «maite zaitut» bere erlazio sozialetan. u Sinboloak eta koloreak lotzea, adibidez «maite

izan» eta kolore «arrosa», «maite zaitut» esateko. Horrela hainbat esanahi jakin zehaztu daitezke, hala sinbolo kopurua murrizteko.

formak dituzten zeinuen kokalekua. Oso forma antzekoa izan arren, esanahia guztiz desberdina duten bi zeinu elkarren ondoan ez jartzen ahaleginduko gara. Bata bestetik ahalik eta urrutien

u Adi egon beharko dugu, bestalde, ikaskuntzan

ipintzen saiatuko gara, elkarrizketa batean gaizki-ulertzea eragin dezaketen nahasketak ekiditeko.

gehiegirekin ez zamatzen, haiek ezagutzeak ez baitu esan nahi guztiak ongi erabiliko dituenik. Pertsonak gogoan har dezakeen sinbolo kopurua mugatua da; helburua beti komunikazioa azkarra izatea da, eta ideiak ahalik eta garbien adieraztea. Onena hauxe litzateke: erabiltzailea ikasteko eta trebetasunez erabiltzeko kapaz den piktograma kopurua aurkitzea.

u Antzeko

4.7.3 Irakaste-ikaste estrategiak Baditugu zenbait estrategia espezifiko irakasteikaste prozesuak errazteko oso erabilgarriak izan dakizkigukeenak: u Sinboloa adierazten denean, pertsonak, ahal

duen neurrian, hura ahoskatu dezan bultzatzea,

nahasketarik egon ez dadin. Pertzepziomailan sinboloren batekin nahasten bada, komenigarria da haren ordez beste bat jartzea. u Kontu berezia izan behar dugu pertsona sinbolo

Hartu kontuan! Sinbolo gehiegi edo konplexuegiak azkarregi irakasteak oztopatu egingo du erabiltzailearen komunikatzeko ahalmena eta efektu paralizatzailea izango du.

Ariketak 1. Idatz itzazu komunikazio-sistema bat ezartzearen premian egon litezkeen hamar pertsonaren kasuak edo egoerak. Adieraz ezazu kasu bakoitzean nolakoa den bere hizkuntza-funtzionaltasunaren maila.

2. Egin ezazu zure koadernoan egoera edo leku arrunten taula bat eta ipini haren ondoan komunikaziosinboloak koka genitzakeen oinarrizko euskarriak. Lehen hitzekin lagunduko dizugu. Egoerak L/ ekuak Hondartza, itsasoa, igerilekua

Euskarriak Flotagailua, txurroa, txalekoa

Gosaria, bazkaria, afaria

3. Sakondu ETRAN taulei buruz duzuen informazioa: zer motatako pertsonei zuzenduta dauden, zer abantaila dituzten eta nola erabiltzen diren.

4. Aukera ezazue komunikazio-taulak garatzeko pentsatutako programa informatikoetako bat. Sakondu berorri buruz daukazuen informazioa eta idatzi zer nolako abantailak dituen.

5. Esplikatu zer diren komunikagailuak eta nola funtzionatzen duten (sakatzea, txantiloiak, maila aldaketak eta abar). Adierazi zer abantaila ekarri dizkien teknologia informatikoak eta elektronikoak gailu hauei.

6. Egizu balorazio bat taulen eta plafoien diseinuan Fitzgerald kodea aintzat hartzeak ekartzen dituen onurei buruz. Adierazi zer koloretako laukitxoak dagozkien honako hitz hauei: ni, andereño, zoriontsu,

laguna, mesedez, jostailu, komunera joan, nekatuta, azpian, paseatu, zer moduz zaude?, jostagarria, eskuinera.

7. Talde txikitan, aurki ezazue lagundutako komunikazioari aplikatutako goi-mailako teknologiako gailu bat (komunikagailua, komunikazio-taulak garatzeko programak, tableterako aplikazioak eta abar). Aztertu gailuaren prestazioak.

8. Gelako ikasle guztien artean, egin zerrenda bat komunikazio-zailtasunak dituzten pertsonen komunikazioa mesedetzeko dauden tablet eta smartphoneetarako aplikazioekin.

9. Azaldu zer desberdintasun dauden zeinu piktografikoak eta zeinu logografikoak erabiltzen dituzten kodeen artean. Egin eta osatu zure koadernoan honako taula hau: Zeinupiktografikoak

Zeinulogografikoak

10. Aipa itzazu beren komunikazio-euskarriko sinboloak hautatzeko eskuzkoak eta zuzenekoak ez diren moduak behar dituzten pertsonen hiru adibide edo kasu. Azal ezazu zer gailu erabiltzen duten.

11. Aldera itzazu KSP eta Arasaac sistemak. Azaldu bakoitzaren abantailak eta eragozpenak. Har itzazu aintzakotzat PIC eta Rebus sistemen zenbait ekarpen ere.

12. Bikoteka edo hiruko taldeetan, izan ezazue elkarrizketa xume bat KSP edo Arasaac kodeak erabilita. 13. Hiru laguneko taldeetan, presta ezazue ipuin klasiko bat KSP edo Arasaac sisteman. Talde bakoitzak ikasgelan kontatuko du bere ipuina. Programa informatiko batekin anima dezakezue aurkezpena.

14. Bliss sistemari dagokionez, erantzun iezaiezu honako galdera hauei: a) Zer alde daude zeinu konbinatu baten eta konposatu baten artean? b) Zer alde daude zeinu sailkatzaile baten eta zeinu aldatzaile baten artean? c) Nola adierazten da plurala? e) Nola jokatzen da aditza geroaldian? f) Zer adierazlek zehazten du objektu bat? g) Zer da seinalatzaile bat? h) Forma berdina baina tamaina desberdina duten bi sinbolok izan al ditzakete esanahi desberdinak?

15. Web-orri honetatik abiatuta: http://www.symbols.net/blissymbolics/dictionary/, prestatu honako adierazpen hauek osatzeko sinboloen sekuentziak: u

Ikastetxera noa.

u

Parkera noa jolastera.

u

Aspertuta nago, autoarekin jolas egin nahi dut.

u

Urtarrilean txango bat egingo dugu museora.

u

Atzo bazkaltzera joan nintzen osaba-izeben etxera.

16. Azal ezazu Minspeak hizkuntzaren ezaugarria den trinkotze semantikoaren kontzeptua eta nola aplikatzen zaien komunikagailuei.

17. Azal ezazu zer den PECS, baita sistema hori ezartzeko prozesuaren faseak ere. Laguntza modura, web-orrietan aurki ditzakezun zenbait bideo ikus ditzakezu. Honako hau iradokitzen dizugu: PECS with autism. In: https://www.youtube.com/watch?v=nzire9I_aw8

18. Asma itzazu zenbait keinu idiosinkrasiko, erietxean dagoen eta, aldi batez, artikulazio-organoen mugikortasuna eta irakurtzeko eta idazteko gaitasuna galdu dituen pertsona batek oinarrizko eskaerak egin ditzan.

19. Kasu honetan oinarrituta, hiru laguneko taldeetan: Josek 58 urte ditu eta hitz egitea eragozten dion afasia du. Ezkonduta dago eta 28 urteko alaba du, Erroman bizi dena. Haren emaztea, Laura, zapata-denda bateko saltzailea da. Jose taxi-gidaria zen Zaragozan, bere hirian. Zinema gustatzen zaio, akzioko filmak batik bat, eta dominoan jokatzea Jesus, Migel eta Joan bere lankideekin.

a) Hauta itzazue Joseri irakatsi dakizkiokeela uste duzuen 40 zeinuak. b) Azaldu proposamen batean nola ekin diezaiokeen Josek hiztegi horren ikasketari.

20. Eman orientabide batzuk taulan zeinuak nola antolatu jakiteko honako egoera hauetako bakoitzean: a) Pertsonaren mugikortasuna urria bada. b) Pertsonak doitasun gutxi baldin badu bere mugimenduetan. c) Pertsonak ikusmen-gabezia bat baldin badu. d) Pertsonak hizkuntza-maila onaz gainera, maila kognitibo ona baldin badu.

4.1 jarduera Mugikorretarako eta tabletetarako aplikazioak

Planteamendua Jarduera honetan KSHAekin zerikusia duten telefono mugikor eta tabletetarako aplikazioei buruz daukazuen informazioa sakondu beharko duzue.

Garapena u

Hiru edo lau laguneko taldeak eratuko dituzue.

u

Talde bakoitzak, dauden proposamenen arteko batzuk ikertu ostean, haietako bat aukeratuko du.

u

Deskargatu, aztertu eta praktikak egingo ditu berarekin.

u

Aplikazioari buruzko fitxa tekniko bat idatziko du.

u

Aurkezpen bat prestatuko du haren baliagarritasuna eta erabiltzeko modua gainerako ikaskideei erakusteko.

u

Azken balorazio bat idatziko du (baliagarritasuna, ematen dituen prestazioak, erabiltzeko erraztasuna eta abar) eta irakasleari entregatuko dio.

4.2 jarduera Arasaac ataria

Planteamendua Jarduera honetan, Arasaac atariak eskaintzen dizkizuen baliabideetan sakon dezazuen proposatzen dizuegu, bereziki, on line tresnetan, eta beroriekin praktikatzeko eskatzen dizuegu.

Garapena u

Osatu hiru laguneko taldeak.

u

Sartu Arasaac atarian (http://www.catedu.es/arasaac/) eta Herramientas online erlaitzean.

u

Talde bakoitzak tresnetako bat hautatuko du (adibidez, esaldi-sortzailea, taula-sortzailea, antzarajokoa eta abar) eta lan bat egingo du harekin.

u

Nola funtzionatzen duen jakiteko, tresna bakoitzaren eskuliburua deskargatu beharko duzue. Bilatu Interneten, adibidez: «Esaldi-sortzailea tresnaren eskuliburua».

u

Talde bakoitzak ikasgelan aurkeztuko du bere lana.

4.3 jarduera Eraiki komunikazio-taula bat

Planteamendua Jarduera honetan, oinarrizko komunikazio-taula bat prestatu behar duzue ondoren azaltzen diren bi kasuetatik baterako.

Dokumentuak A kasua Markos 12 urteko haurra da. Down sindromea du eta maila ertaineko desgaitasun intelektuala. Hezkuntza bereziko eskola batera joaten da. Haren hizketa ulertezina da bere artikulazio-zailtasunengatik eta hizkuntza antolatzeko dituen arazoengatik. Oso mutil lotsatia da eta asko kostatzen zaio eragin-trukean aritzea inguruan dituen pertsonekin. Askotan, ikastetxeko ikaskideek, behin eta berriro harekin komunikatzen saiatu ostean, etsi egin behar izaten dute, ez diotelako ulertzen. Eskolan festa bat prestatzen ari dira. Ikasleek azoka bat prestatuko dute eta urtean zehar eurek egindako hainbat artikulu salduko dituzte. Lortzen duten dirua ikasturte-amaierako bidaia egiteko erabiliko dute. Markosek gustura hartuko luke parte jarduera horretan.

B kasua Estherrek 27 urte ditu eta tetraplegia espastiko distoniko motako garuneko paralisia du. Lagundutako gurpil-aulkian mugitzen da. Hiru orriko koaderno batean antolatutako 50 piktogramako plafoi batekin komunikatzen da. Piktograma horien artean izenordainez, izenez, aditzez eta adjektiboz osatutako hiztegi oso oinarrizko bat aurkituko dugu. Plafoira sartzeko, solaskideak ekortze bat egiten du eta berak, aurpegiko adierazpen bidez, baiezkoa adierazten du komunikatu nahi duen hitza esaten zaionean. Azkenaldian, Esther goibel eta pentsakor ikusten du bere familiak; uste dute plafoiarekin ezin komunika ditzakeen ideiak adierazteko ahalmena eta gogoa duela. Estherrek lagun bat du Andorran, neska bat, eta harekin hitz egitea gustatuko litzaioke bere eguneroko kontuez. Asko interesatzen zaizkio, orobat, meteorologia, izarrak…

Garapena u Lau edo bost laguneko taldeak egingo dituzue eta talde bakoitzak proposatzen diren bi kasuetako bat

hautatuko du. u Gero, talde bakoitzak, bere kasurako egokiena jotzen duen komunikazio sistema aukeratu beharko

du, eta egindako aukera justifikatu. Arasaac sistema edo doako sarbidea duen beste bat gomendatzen dizuegu. u Talde bakoitzak esku artean duen kasurako oinarrizkoa irizten dion hiztegia hautatuko du. Orientabide

moduan, 25 bat sinbolo hauta ditzakezue, gutxi gorabehera.

u Taula bat diseinatuko duzue hiztegi horrekin, kolore-kodeak eta sinboloen kokapena kontuan harturik,

betiere erabiltzailearen komunikazioa errazteko xedearekin. u Taula gainazal gogor batean eraikiko duzue –zur arina, metakrilatoa edo kartoia–. Sinboloak marraztu

ditzakezue, sistema bakoitzaren hiztegietatik eskuratu, edo Arasaac-en taula-sortzailea erabilita lor ditzakezue, edo, sarbidea lortzen baduzue, programa edo aplikazio espezializatuak ere jaitsi ditzakezue: Board Maker, Plaphoons,TICO, eta abar. u Talde bakoitzak ikasgelan aurkeztuko du bere taula eta egindako lana justifikatuko du. u Azkenik, hainbat komunikazio-egoeraren simulazioak egin ahal izango dituzue, panelak erabilita;

pertsona batek teknikari rola jokatuko du, eta besteak Markosena edo Estherrena.

Esku hartzeko eta jarraipenerako estrategiak

5.1.1 KSHA baten ezarketako prozesuak

5.1 KSHA baten ezarketa Pertsona bati komunikazio-sistema alternatibo baten bidez komunikatzen irakastea erronka bat da profesionalentzat, ez baitago pertsona guztiekin funtzionatzen duen programa edo metodorik; horregatik funtsezkoa da zehatzmehatz erabakitzea zer irakatsi eta nola irakatsi.

Komunikazio-sistema bat ezartzearen helburua erabiltzailearen bizi-kalitatea hobetzea eta aberastea da, eguneroko jardueretan parte hartzeko aukera gehiago izaten lagunduko dioten komunikaziorako zenbait trebetasun bereganatzearen bitartez. Helburu orokor horretatik abiatuta, prozesu horrekin lortu nahi diren zenbait helburu zehatz ditzakegu: u Komunikaziorik

lortzen ez den kopurua ahalik eta txikiena izatea.

egoeren

u Komunikatzeko zailtasunak eragiten dituen

urduritasuna, estresa eta estutasuna murriztea. u Komunikazio-egoera pertsonaren barneko eta

kanpoko aldagai multzo bat bezala behatzen ikastea.

u Komunikazio-egoera

partekatuen ahalik eta handiena izatea.

kopurua

u Parte hartzeko eta komunikatzeko aukerak

hobetzea. u Pertsonaren komunikaziorako zailtasunak eta

mugak hobeto ulertzea, nola jokatu jakiteko.

Behin eta berriro esan dugu komunikazio-sistema bat ezartzeko erabakiak erabiltzailearen eta bere ingurunearen beharrizanen mende egongo direla; hala ere, antzeko prozesuak jarraitu ohi dituzte: u Ebaluatzeko

eta erabakiak hartzeko prozesuak. Esku hartu baino lehen, beharrezkoa izango da pertsonaren komunikazio-gaitasuna, bere beharrizanak eta ikasteko dituen aukerak zeintzuk diren jakitea. Informazio horrekin diagnostiko bat egingo da, gomendatutako sistema definitzen lagunduko duena eta esku-hartzea diseinatzeko jarraibideak erraztuko dituena. Prozesu horiek banatzen baditugu, honako fase hauek bereiziko ditugu: u

Informazioa biltzea.

u

Informazioa egitea.

u

KSHA hautatzea.

aztertzea

eta

u Esku-hartze

prozesuak. Sistemaren ezarpenarekin eta ebaluazioarekin lotura duten prozesuak dira, alegia, erabiltzailearekiko irakaste-ikaste prozesuak,eta komunikazioerabilpenean trebatzea, beste ingurune egoera batzuetara orokortzea, hartutako erabakien egokitasunaren ebaluazioa, eta aurrerabideen jarraipena, pertsonaren komunikazio-aukerak pixkanaka eta progresiboki handitzen joateko. Prozesu horiek guztiak bi fasetan antolatzen ditugu: u

Sistemaren ezarpena.

u

Esku-hartzearen ebaluazioa.

u

Erabiltzailearen jarraipena.

Ebaluatzeko eta erabakiak

Esku-hartze

hartzeko prozesuak

prozesuak

Informazio-bilketa

KSHAren ezarpena

Azterketa eta diagnostikoa

Esku-hartzearen ebaluazioa

KSHAren hautaketa

Erabiltzailearen jarraipena

5.1 irudia KSHA bat ezartzeko prozesuen eskema.

diagnostikoa

5.1.2 Profesionalen esku-hartzea Prozesu horien aplikazioak profesional espezializatuak eskatzen ditu, erabiltzaileen beharrizanak hautemateko eta baloratzeko gauza izango direnak eta berorien komunikatzeko gaitasuna hobetzeko estrategia egokienak diseinatzeko kapaz direnak. Zeregin hori, izatez, logopedei dagokie eta

5.2 Informazioaren bilketa Komunikazio-sistema alternatibo edo handigarri bat ezartzeko, erabiltzailearen ahalmenei edo aukerei buruzko ezagupen oso doiak behar dira, baita, oro har, pertsona horren komunikaziogaitasunean nola edo hala eragina izan dezakeen guztiari buruzkoak ere.

diziplina anitzeko talde baten barruan lan egingo dute profesional horiek informatikako, fisioterapiako, okupazio-terapiako edo beste arlo batzuetako profesionalekin batera. Nahiz eta logopedak arduratzen diren hizkuntza ebaluatzeaz eta estrategia egokienak diseinatzeaz, sistemaren hautaketan beste alderdi batzuk ere sartzen dira, hala nola aplikazio informatiko baten hautaketa, erabiltzaileak izan dezakeen jarrera edo mugimendu jakin batzuk egiteko duen doitasuna.

Horregatik, egin lortzea, behar dena da beharrezko lehenbizi informazioa esandako ezagupen hori eman diezagun, tresna egokiak eta estrategia eraginkorrenak erabiliz.

Integrazio sozialeko goi-mailako teknikariak ere parte hartu ahal izango du talde horretan, laguntza zereginak gauzatuko baititu prozesu guztian zehar, bereziki: u Gaitze- eta errehabilitazio-programan lankide

Esparru horretan informazioa lortzeko erabiltzen diren tresnak, funtsean, gizarte-ikerketako beste prozesu batzuetan erabiltzen diren berberak dira, alegia, dokumentuak biltzea, elkarrizketa, behaketa sistematikoa eta zuzenekoa, bideoan erregistratzea eta proba estandarizatuak.

izanez sistemaren ebaluazioan eta ezarpenean.

u Dagoen informazioaren bilketa. Erabiltzaileari

u Eragin-trukea erraztuz eta erabiltzailearekiko

buruz bildutako edo bildu daitekeen informazio guztia hartzen du barnean: historia klinikoa, txosten psikopedagogikoak, espediente akademikoa eta abar. Antzeko premiak dituzten pertsonei aplikatutako sistemen esperientziak, txostenak eta abar ere sartuko dira.

5.2.1 Informazioa lortzeko tresnak

komunikazioa indartuz eguneroko eginbideetan eta beste jarduera batzuetan, hala ingurune normalizatu batean nola beste testuinguru batzuetan. u Premia espezifikoak hautematen lagunduz,

beste profesional batzuentzat agian oharkabean pasa direlako edo erabiltzailearen beraren bilakaeraren ondorioz sortu direlako.

u Elkarrizketa. Profesionalei, senitartekoei eta

lagunei ez ezik, ahal den guztian, erabiltzaileari berari ere egingo zaio. Informazioak garrantzi handia izango du, beste bitarteko batzuetatik lortutako datuak osatzen baitira, eta bere inguruneak pertsona nola hautematen eta baloratzen duen jakiteko balio du.

Kontuan hartu beharrekoak dira, era berean, erabiltzailearen ingurunea, egiten dituen jarduerak eta solaskide ohikoenak, hau da, hezitzaile eta irakasleak, ikaskideak, familia eta abar. u

Garrantzitsua da eragile horiek guztiek KSHAren ezartze-prozesu guztia ezagutzea, berorien lankidetza aktiboagoa izan dadin eta emaitza eraginkorragoa prozesuaren fase guztietan.

Hartu kontuan! Erabiltzailearekin denbora gehien ematen duten profesionalak dira egokienak ikasketen sendotzean eta orokortzean gertatzen den edozein aurrerapen, zailtasun edo beste edozein gorabehera azpimarragarri ebaluatzeko.

Behaketa sistematikoa eta zuzenekoa Pertsonak egoera eta testuinguru batzuetan. eta besteetan dituen jokabideak behatuz gauzatzen da. Prozedura horren bitartez, bere trebetasunei (motorrak, ikusmen-arlokoak, komunikatiboak, sozialak, portaerak eta abar) buruzko informazio xehatua biltzen da; baita trebetasun horiek nola garatzen dituen ere. Beharrezkoa da behatutako informazioa bildu eta jasotzea, xede horretarako sortutako taula, eskala edo erregistroetan. Kasu horretan, lortu nahi ditugun informazioei buruzko adierazleak formulatu beharko dira, eta idatzi ea espero den portaera gertatzen edo ez, zer mailatan edo zer nolako zailtasunekin.

u Bideoan hartutako erregistroak. Baliabide

erabilgarria dira behaketarako. Abantaila bat dute: ez dela beharrezkoa bertan egotea jarduketak gauzatzen diren momentuan; gainera, hainbat profesionalek egoera berbera aztertu ahal izatea ahalbidetzen dute. Grabatutako irudien bitartez, familiako eta ohiko egoeretako eragin-trukeak ebalua daitezke, pertsonaren bilakaera aldera daiteke, hasieran garrantzirik eman ez zitzaien ekintzak berriro baloratu eta abar.

bazaio, fisioterapeutak esango digu zer posizio hartu behar duen pertsonak sistema hori erabiltzean, denborarekin haren jarrera-osasunak okerrera egin ez dezan.

5.1 dokumentua. Hainbat test edo proba estandarizatu Hona, ondoren, KSHAk ezartzeko informaziopremietara egokitu daitezkeen zenbait test edo proba estandarizatu: u

Raven-en matrize progresiboen testa. Adin desberdinetako pertsonen adimena neurtzen du. Hitzik gabeko proba da eta estimulu figuratiboetan oinarritzen da; estimulu horietatik abiatuta, konparazioak egiteko ahalmena, pertzepzio espazialak antolatzekoa, analogien bidez arrazoitzekoa eta abar jartzen dira jokoan. Ez du irakurtzeko trebetasunik eskatzen. Adierazteko era, zuzenekoa edo ekorketa bidezkoa izan daiteke.

u

Columbiako heldutasun mentaleko eskala , Burgemeister, Blum eta Lorge-rena. Haurren ahalmen intelektuala ebaluatzen du. Garuneko paralisia duten pertsonengan trebetasun kognitiboak ebaluatzeko tresna gisa erabiltzen da eta, hedaduraz, zentzumen-arloko gabeziak, motorrak edo hizketarako zailtasunak dituzten beste haur batzuei ere aplika dakieke. Zuribeltzeko marrazkiak dituzten orriz osatua dago. Bilakaera neurtzen duen proba horrek hilabeteetan ematen du adin mentala.

u Proba estandarizatuak edo testak . KSHAen

esku-hartzearen premia izan dezaketen pertsonentzako berariazko edo egokitutako proba gutxi ditugu, nahiz eta baditugun batzuk hainbat alderdi baloratzea ahalbidetzen digutenak, hala nola trebetasun kognitiboak, gogo-aldartea, ingurunearen aberastasuna eta abar. (5.1 DOK.)

Hartu kontuan! Tresna horiek guztiek ebaluazio-prozesuko fase guztietan informazioa biltzea ahalbidetzen dute: hasieran (hasierako ebaluazioa), aplikatzen den bitartean (prestakuntza-ebaluazioa) eta amaieran (ebaluazio sumatiboa).

5.2.2 Lortu beharreko informazioa Tresna horiek erabilita, pertsonaren bizimoduko hainbat esparrutan aplikatzeko egokia den KSHA bat diseinatzeko beharko den informazio guztia lortzeko aukera izango dugu.

Ez du irakurtzeko trebetasunik eskatzen. Zuzenean edo ekorketa bidez seinalatu daiteke. Lortutako puntuazioak altuak baldin badira, esan nahi du pertsona horrek badituela KSHAk erabiltzeko behar diren trebetasunak. u

Peabody marrazkidun hiztegia, Dunn-ena. Hitzik gabeko proba da; egokia 16 urte arteko gabezia anitzeko pertsonentzat. Marrazkiak dituzten orriz osatua dago. Erantzunak baiezkoak edo ezezkoak izango dira. Orientabideak ematen ditu hizkuntzaren garapen-faseei buruz.

u

Batelle garapenaren inbentarioa (BDI), Newborg, Stock eta Wnek-ena. Eskala

Historia klinikoa Osasungintzaren esparruko dokumentazioa, txosten medikoetarako sarbidea izatea ahalbidetzen baitu. Pertsonaren osasun-egoeraren berri ematen digu eta hainbat informazio mediko hartzen du barnean: diagnostikoak, gaixotasunak, tratamenduak, ebakuntza kirurgikoak eta abar. KSHAko aplikazio bat diseinatzeko behar diren datuek historia kliniko ahalik eta zehatzena izango dute abiapuntu gisa. Ezinbesteko informazioa da, esku-hartze mota baldintzatu baitezake, ezein jarduketak –adibidez, jarrera jakin batean egotea, mugimendu mota bat egitea eta abar– ez duelako pertsonaren osasun-egoera inola ere kaltetu behar. Horregatik, garrantzi handikoa da sistema aukeratu behar den momentuan, erabiltzailearekin erlazioa duten profesional guztiak aurrean egotea. Adibidez, arazo motor larriak dituen pertsona bati tableta motako komunikagailu bat ipini behar

horrek haurren garapenaren hainbat eremu neurtzen ditu eta hainbat motatako desgaitasunetan aplikatzeko modukoa da. Proba baliagarria izan daiteke eremu desberdinetan garapenaren egokitzapena zehazteko, arrisku-egoerak hautemateko, prebentziorako edo zuzenketarako esku-hartze programak ezartzeko eta umearen aurrerabidearen jarraipena egiteko, hala epe laburrean nola ertainean. u

Hizkuntza ebaluatzeko protokoloa. Puyuelo et al. Garuneko paralisia duten lau urte arteko haurrengan hizkuntzaren balorazioa egiteko diseinatua dago. Hiztegia irudi eta objektu bidez aurkezten da. Ez da beharrezkoa ahozko hizkuntza erabiltzea.

u Irakurtzen eta idazten ikasi duen edo badakien:

Komunikazio-trebetasunen erregistroa

grafiak ezagutzen, irakurketa-abiadura, hitzen interpretazioa, idazteko trebetasuna eta abar.

KSHA baten ezarketaren helburua pertsonaren komunikatzeko aukerak ahalik eta gehien baliatzea denez, pertsona horrek komunikatzeko erabiltzen dituen mekanismo guztiei buruzko informazioa lortu beharko da aurretik. Adibidez:

Pertsonaren ulermen-maila ere neurtu beharko da: zer erreakzio dituen intonazio aldaketen aurrean, kontsignak ulertzen dituen edo ez eta abar. Ebaluatu beharreko beste aldagai bat da zer intentziorekin eramaten dituen aurrera komunikazio-ekintzak, eskaerak egiteko. Balorazio hori bereziki garrantzitsua da pertsonari

u Keinu naturalak, sinbolikoak edo aurpegikoak

erabiltzen dituen. u Komunikatzeko intentzioa duten bokalizazioak

egiten dituen.

ulertzen ez zaion kasuetan (hitz egiten zaionean egiten dituen keinu motak, intonazio aldaketen aurrean dituen erreakzioak, ohiko objektuak seinalatzen dituen edo ez, ezezkoa ezagutzen duen eta abar).

u Erabiltzen duen hizkuntza-artikulazioa: hitz

solteak, esaldi bakunak, ulertzen ez diren hitzak eta abar.

Komunikazio-trebetasunen erregistroa Datu pertsonalak: Data: Zentroa: Ebaluatzailea:

1. Erraz ulertzen zaio honako aukera hauetakoren bat egin nahi duenean:

B AI

EZ

Oharrak

• arreta ematea. • mina adieraztea. • plazera edo kitzikapena adieraztea. • arbuioa edo haserrea adieraztea. • gosea edo egarria adieraztea. • komunera joan beharra adieraztea • nekea adieraztea. • objektuen edo jardueren artean hautatzea. • bestelakoak:

2H. itezgiten badu…

B AI

EZ

Oharrak

• hitz bakarreko igorpenak egiten ditu. • bi hitzeko igorpenak egiten ditu. • hiru hitz edo gehiagoko igorpenak egiten ditu. • ulertzen zaio. • ohiko pertsonek soilik ulertzen diote. • ez zaio ulertzen. • Igortzen duen gutxi gorabeherako hitz kopurua:

3. Keinuak edo eskuzko zeinuak erabiltzen baditu… • zenbat ezagutzen ditu? • zeintzuk dira?

4. Zeinu grafikoen sistema bat erabiltzen badu (plafoiak edo antzeko zerbait) • zer motatako sistema da? • zer neurri dute zeinuek? • zenbat zeinu ditu? • zein da adierazteko modua? • Oharrak:

5. Zer komunikazio-sistema erabili ditu, erabiltzen ditu edo erabiliko dituela aurreikusten da? Sistema motak

Iraganean erabiliak

Orain erabiltzen dituenak

Erabiltzea aurreikusten dena

Aurpegiera Keinuak Seinalatzea Bai / Ez Eskuzko zeinuak Komunikazio-taulak Komunikagailua Bestelakoak:

5.2 dokumentua. Hizkuntza-aurreko trebetasunen erregistroa Bereziki haur oso txikien kasuan edo hezkuntza-premia jakin eta espezifikoak dituztenetan, ez da beti erraza izaten informazio hori lortzea. Horrelako egoeretan, hizkuntza-aurreko trebetasunak behatzetik abiatu ahal izango da haur horien desirak eta interesak interpretatzeko eta, hartara, haien komunikazio-intentzionalitate funtsezkoena ezagutzeko; izan ere, intentzionalitate hori bere komunikazio-kodea eraikitzeko lehen oinarria izango baita. Prozesu horretako lehen fasea hizkuntza-aurreko trebetasunak erregistratzea izango da, komunikaziointentzionalitatea identifikatzeko. Hori gauzatzeko tresna bat honako hau da: Hizkuntza-aurreko trebetasunen erregistroa Datu pertsonalak: Ikastetxea:

Miaketaren data: Ebaluatzailea:

Adierazpenak

1

2

3

4

5

Erasokortasuna Bere buruari erasotzea Negarrak Kasketaldiak Oihuak Urruntzea Finko begiratzea Heltzea Objektuak erabiltzea Marrazkiak erabiltzea Keinuak erabiltzea Soinuak erabiltzea Bestelakoak 1: Bilatzea helduen arreta 4: Protesta egitea

Oharrak:

2: Sartzea jarduera batera

5. Arbuiatzea

3: Lortzea janaria

6: Eskatzea jarduera bat amaitzeko

7: Eskatzea laguntza.

6

7

Zentzumen-trebetasunen erregistroa

Trebetasun motorren erregistroa

Zentzumen-trebetasunen balorazioa funtsezkoa izango da esku-hartzea oztopatu edo baldintzatu lezaketen entzumenedo ikusmen-zailtasunik duen edo ez seguru jakin ahal izateko. Horrelako desgaitasunen bat diagnostikatuta badago historia klinikoan jasota egongo da. Ezinbestekoa da dagokion espezialistaren txostena, bertan zehaztuko baitira pertsonaren ikusmeneta entzumen-zorroztasunaren maila eta izan ditzakeen beste alterazio batzuk, adibidez: alboka edo burua alde batera duela begiratzea, estimulazioaren aurrean begiak erdi ixtea, begiak kliskatu gabe finko begiratzea, kontrol gabeko begi-mugimenduak eta abar. Sintoma horiek ohikoak dira garuneko paralisia, entzefalopatia, afasia eta abar dituzten pertsonengan, haurrak edo helduak izan. KSHA bat ezartzearen ikuspegitik begiratuta, beharrezkoa izango da hark eskatzen dituen zentzumen-trebetasunak doitasun handiagoz zehaztea, eta horretarako ikusmeneta entzumenfuntzionamenduari buruzko datuak biltzen saiatu beharko dugu. u Ikusmen-funtzionamendua. Pertsona batek

ikusmena erabiltzeko duen moduak adieraziko du zer nolako ikusmen-arreta duen. Beha daitezke, adibidez, finkatze-jokaerak (estimulazio baten aurrean nola zuzentzen duen begi baten edo bien begirada) eta jarraipen-jokaerak (nola jarraitzen duen higitzen ari den objektu bat, begi bakoitzarekin eta biekin, plano desberdinetan, horizontalean eta bertikalean eta abar). u Entzumen-funtzionamendua .

Entzumenestimulazioen aurrean dituen erreakzioak jasoko dira idatziz: familiako eta ezezagunen ahotsen edo ohiko soinuen aurreko erreakzioak (bat-bateko ikaraldia, erantzun motorra, arbuiatzea, aurpegiarekin edo ahoz erantzutea, erantzuna murriztea edo etenkako erantzuna).

Trebetasun motorren balorazioari esker ezagutu ahal izango da gorputzeko segmentuen maila funtzionala mugimenduei eta haien doitasunari dagokionez. Esandako balorazioa egiteko txosten medikoetatik eta fisioterapeutikoetatik abiatu beharko da. Bilduko den informazioak honako trebetasun hauekin izango du erlazioa: u Eskuak:

kontrol motor xehea, indarra, borondatezko kontrola, mugimenduaren abiadura, imitazio motorra, esku nagusia eta abar.

u Besoak: borondatezko kontrola, indarra eta

luzatzea. u Hankak: norabidea, indarra eta giltzadurak. u Oinak: norabidea eta indarra. u Mugikortasuna eta gorputzaren tonu orokorra:

lurrean esertzea sostenguarekin edo gabe, oinez ibiltzea laguntzarekin, orekari eta jarrerari eustea eta abar. Trebetasun horiek beharrezkoak izango dira gauzak manipulatzeko edo komunikazio-sistema jakin batzuk erabiltzeko, adibidez, laguntzaproduktuak, teklak zapaltzeko erraztasuna, bi eskuen erabilera eta abar.

Trebetasun kognitiboen erregistroa Trebetasun kognitiboen balorazioa oso garrantzitsua da pertsona zer ulertzeko kapaz den, abstrakziorako eta aplikatzeko zer gaitasun duen eta espazioan eta denboran zenbateraino orientatzen den jakiteko. Hori guztia erabakigarria izango da hautatuko den sistemaren konplexutasunean, adibidez, erabiliko den zeinu-kodearekin zerikusia duten alderdietan, erabilitako hiztegiaren hedaduran eta abar.

Zentzumen-arloko trebetasun orokorren erregistroa Datu pertsonalak: Zentroa:

Data: Ebaluatzailea:

BAI • Diagnostikatutako ikusmen-gabezia du. • Ikusmen-arazoak behatu zaizkio. • Diagnostikatutako entzumen-gabezia du. • Entzumen-arazoak behatu zaizkio.

EZ

Zeinedozeintzuk?Oharrak

Manipulazio-trebetasunen erregistroa Datu pertsonalak: Zentroa:


Esku eta besoen mugimenduak

Egikaritzearen ezaugarriak(1)

Egikaritzea ahalbidetzen duten egokitzapenak

Mugimendu independenteak egiten ditu beso bakoitzarekin. Beso bakarrarekin egiten ditu mugimenduak (adierazi eskuina ala ezkerra). Beso batekin agertzen dira.mugimendu bat egitean, lotutako mugimenduak Mugimenduak objektu batera zuzentzen ditu. Bi eskuekin seinalatzen du. Esku bakarrarekin seinalatzen du (adierazi eskuina ala ezkerra). Hatz batekin seinalatzen du. Objektu bat ukitzen du eskuekin. Objektu bat heltzen du bi eskuekin. Objektu bat heltzen du esku batekin (adierazi eskuina ala ezkerra). Utzi egin du helduta zuen objektua. Objektu bat lekualdatzen du mahai gainean. Beste mugimendu batzuk... Oharrak:

(1) Egikaritzearen ezaugarriak: zailtasun-maila, denbora, ahalegina, doitasuna, indarra, topografia, kalitatea eta abar.

Trebetasun kognitiboen erregistroa Datu pertsonalak: Zentroa:


B AI • Erantzuten dio bere izenari. • Ezagutzen ditu beste pertsona batzuen izenak. Zeintzuk? • Ezagutzen ditu objektuak. Zeintzuk? • Ezagutzen ditu pertsonen argazkiak. Zeintzuk? • Ezagutzen ditu objektuen argazkiak. Zeintzuk? • Ezagutzen ditu gorputzaren parte batzuen argazkiak. Zeintzuk? • Identikatzen ditu piktogramak pertsona edo objektuekin. • Identikatzen ditu piktogramak ekintzekin. • Erantzuten die jarraibide bakunei. • Ezagutzen ditu orientazio-kontzeptuak: barruan, kanpoan, goian, gero... • Ezagutzen ditu atributuen kontzeptuak: altua, baxua, handia, txikia.

EZ

Oharrak

Interesen eta jarreren erregistroa Edozein gaitze- edo errehabilitazio-prozesuren motorra motibazioa izaten denez, alderdi emozionalak eta ikaskuntzari buruzko jarrera (aktiboa, pasiboa, frustratua, arbuiozkoa, oldarkorra eta abar) garrantzi handiko aldagaiak izango dira eta beharrezkoa izango da haiek ezagutzea, erregistratzea eta ebaluatzea. Pertsonaren interesak ere erregistratu beharko dira.

Aldeko giro batek, zalantzarik gabe, komunikatzeko gaitasun handiagoa mesedetuko du; giro pobre edo kontrako batek, aldiz, desmotibatu eta prozesua oztopatuko du. Ez da ahaztu behar gehiegizko babesa ere faktore oztopatzailea dela.

Hartu kontuan! Gehiegizko babesak mugatu egiten du komunikazioaren garapena, pertsonaren ezintasunak ordezten saiatzen baita, adibidez, haren eskaerei aurrea hartuz, erantzuteko edo adierazteko nahikoa denbora ez emanez, haren ordez mintzatuz eta abar.

Ingurunearen balorazioa Aipatu dugu jada ingurune soziala erabakigarria dela motibazioari eta ikaskuntzari dagokienez. Ingurune hori pertsonarekin hainbat mailatan erlazionatzen diren gainerako pertsonek osatzen dute: senitartekoak, eskolakoak, lagunak, komunitatekoak eta abar.

Garapen sozio-emozionala baloratzeko erregistroa Datu pertsonalak: Zentroa:


• Pozik dagoela dirudi arreta-hartzaile pasiboaren rolarekin.

BAI

EZ

Oharrak:

• Eragin-trukea hobetzeko interesa erakusten du.

BAI

EZ

Oharrak:

A m ar e k i n

• Eragin-truke sozialak hasten ditu beste pertsona batzuekin. • Erantzun egiten die eragin-truke sozial bat hasteko besteen ahaleginei. • Ongi pasatzen du eragin-truke sozialetan. Oharrak:

• Pertsonaren erantzuna ulertzen ez zaionean: – Saiatzen jarraitzen du baina era estereotipatuan. – Saiatzen jarraitzen du eta beste era batzuk probatzen ditu. – Etsi egiten du pasiboki. – Etsi egiten du baina frustraturik. • Gustukoen dituen jarduerak: • Maite ez dituen jarduerak: Oharrak:

A i t areki n

B i k o t e k i d e ar e k i n

Seni dee ki n

B e s t e b at z u e k i n

Ingurune sozialaren erregistroa Datu pertsonalak: Zentroa:


Inguruneko pertsonen hizkuntza edo komunikaziojokabidea honelakoa da:

BAI

EZ

Oharrak

BAI

EZ

Oharrak

BAI

EZ

Oharrak

• Hizkera gramatikala eta egituratua. • Hitza-esaldia motakoa. • Keinuak ahozko hizkuntzarekin batera. • Keinuak soilik. • Erabiltzailearen ordez erantzuten du. • Aurrea hartzen diote haren erantzunari. • Ez dute erantzuteko nahikoa denbora ematen.

Inguruneko pertsonen erreakzioa erabiltzaileari ulertzen ez diotenean: • Ulertu duenaren itxura egin eta baietz egiten dute. • Saiatzen jarraitzen dute pertsona berriro adierazten ahalegindu dadin. • Aukerak eskaintzen dizkiote. • Ez diote arretarik jartzen.

Zein da ingurunearen erreakzioa jokabide desegoki baten aurrean? • Ahoz errieta egiten diote. • Keinuekin adierazten diote hori gaizki dagoela. • Ez dute ekintza aintzat hartzen. • Iruzkin negatiboak egiten dituzte bera aurrean dela.

5.2.3 Informazioa lortzeko estrategiak Informazioa lortzen duen eta gero aztertuko duen pertsonak jokatzen duen papera funtsezkoa izango da hartzen den erabakia zuzena izan dadin.

u Informazioa

lortzeko erabiltzen diren materialak ebaluatutako pertsonaren gaitasun eta trebetasunetara (motorrak, kognitiboak edo zentzumen-arlokoak) egokituta egon beharko dira.

Hona hemen ebaluazioa egingo duen pertsonak

Garrantzitsua da gogoratzea, era berean, testuinguruak ahalik eta normalizatuena izan behar duela. Ez du harridurarik eragin behar erabiltzailearengan; horregatik, bere inguruneko

prozesu horretan jarraitu beharreko zenbait arau edo estrategia:

pertsonekin egunerokoizango jarduerak gauzatzeko orduan, lehenestekoak dira ohiko giroak:

u Adi egon behar du erabiltzailearen zeinahi

u Bera mugitu ohi den espazio eta tokiak:

adierazpen edo erreakziotara, eta idatziz jasoko ditu haren erantzunak esanguratsuak baldin badira; horretarako, lasai, patxadan eta kontzentraturik egon behar du.

etxea, eskola, lantokia, leku publiko irekiak, garraioa, saltegiak. Bestalde, bere arreta murriztu edo desbideratu dezaketen entzumenedo ikusmen-estimulazioen presentzia ekidin behar da.

u Bilatzen duen erantzuna emateko denbora

errespetatu beharko du, bereziki, zailtasun motorrak edo kognitiboak dituzten pertsonak baldin badira. u Beharrezkoa bada, erantzuna ematea bultzatu

edo lagundu beharko du, hura berez ez badator, adibidez, fisikoki seinalatuz edo erantzuna erraztearen bidez.

u Parte hartu ohi duen jarduerak edo ohiko

funtzionamendu-eremuak:norberaren garbiketa, elikadura, aisialdia, jolasa eta abar. u Pertsona

edo eragin-truke ohikoenak: senitartekoak, lagunak, profesionalak eta abar.

5.3 Informazioaren azterketa eta diagnostikoa

DIAGNOSTIKO-EREDU SINPLIFIKATUA Abizenak: Martínez Abellán Jaioteguna: 1985

Bildutako informazio guztia operatiboa izan dadin, beharrezkoa izango da hura sistematizatzea, azterketa errazteko. Hainbat teknika erabil ditzakegu informazioa antolatzeko eta aztertzeko. (5.3 DOK.) Azterketak etaerabiltzailearen informazioarenpremiak interpretazioak bai egoera eta bai doitasunez zehazten lagunduko digute eta hori diagnostiko batean formulatuko da.

Diagnostikoan zehatz-mehatz deskribatzen dira pertsonaren trebetasunak, eta kasurako gomendatzen den komunikazio-sistemari buruzko orientabideak formulatzen dira.

Izena: David

Diagnostiko klinikoa: giharretako distrofia degeneratiboa. Disartria larria. Komunikazio-trebetasunak: gero eta komunikaziotrebetasun gutxiago du, giharretako degenerazioa dela eta, zailtasunak baititu mintzatzeko, aurpegiera erabiltzeko eta eskuekin keinuak egiteko. Eskola-historia: orain amaitu du DBH. Trebetasun motorrak: gurpil-aulki elektrikoa erabiltzen du. Giharretako degenerazioa antzematen zaio giltzaduretan. Trebetasun kognitiboak: zainduak, maila kognitibo normal-handia. Zentzumen-trebetasunak: ez du lesiorik. Testuinguru-faktoreak: amarekin bizi da, eta esan behar da hark ere gaixotasun degeneratibo bat duela. Boccian jokatzen du.

Pertsona bakoitzaren beharrizan berezien arabera, komunikazio-sistema jakin bat hautatuko da, eta zenbait baldintza betetzen baditu, horixe izango da azkenean ezarriko dena.

Esku-hartze proposamena: ahots sintetizatua duen gailu bat (PC, tableta) erabiltzea baloratu da.

5.3 dokumentua. Informazioaren azterketa Ondokoa bezalako taula batek lagun diezaguke erabiltzailearen komunikazio-trebetasunei buruzko informazioa sintetizatzen. Ahozko hizkuntzaren ulermena MOTA Ulertzen du I

XX

II

X

Ez du ulertzen

Hizkeraren ulergarritasuna Ulergarria

Ulertezina

Irudien esanahiaren ulermena Ulertzen du

Ez du ulertzen

Idatzitako hitzak ezagutzea Ezagutzen du

Ez du ezagutzen

X

X X

X

X

III

X

X

X

IV

X

X

X X

X

Taulan komunikazio-trebetasun desberdinak dituzten lau erabiltzaile mota edo eredu bildu ditugu. Jarraian, haietako bakoitzaren interpretazioa egin dugu: u

I. mota. Zailtasuna irakurketan datza eta ez ahozko hizkuntzan; beraz, eremu hori landuko da

soilik. Irudiekin loturak egin litezke, ez baitu zailtasunik alderdi horretan. u

II. mota. Hizkuntza-nahasmendu bat du adierazpenean, ongi ulertzen baitu. Printzipioz, ez ditu

idatzitako hitzak ezagutzen; aurrerago ikusi beharko da zer pronostiko duen. Adierazpen-hizkuntza lantzen dauka premia. Ahalmen kognitiboaren eta motorraren arabera, piktogrametan oinarritutako lagundutako sistema bat edo laguntzarik gabea gomenda liteke. u

III. mota. Pertsonak ez du hizkuntza ulertzen, baina bai irudiak; komunikazio-premiak, beraz,

piktogrametan oinarritutako estimulazio batera orientatu behar lirateke. Ahalmen kognitiboaren eta motorraren arabera, hizkuntza zeinatu bat ezartzea ere balora liteke. u

IV. mota. Pertsonak zailtasunak ditu ikusi edo entzundako informazioa prozesatzeko; maila

kognitiboa eta motorra ezagutu beharko lirateke lagundutako sistema bat edo laguntzarik gabea proposatzeko. Ez da ahaztu behar honako hau interpretazio partziala dela, zeren eta, adierazi dugun bezala, informazio asko falta baitzaigu behin betiko diagnostiko bat egiteko.

5.4 KSHAren hautaketa Diagnostikoaren orientabideetatik abiatuta, sistema egokiena zein den erabakiko dugu. Prozesu horrek pertsonaren eta bere ingurunearen beharrizanekin erlazioa duten aukerak eta sistemaren ezaugarriak ebaluatzea eskatzen du: u Sistema

handigarria edo alternatiboa izango den, azkeneko komunikazio-helburuak kontuan hartuta. Hemen, hizkuntzaren garapen-maila baloratu beharko da, alegia: u

Pertsonak hizkuntzarik baduen edo ez.

u

Sistemak existitzen den hizkuntza errehabilitatu behar duen edo berri bat garatu behar duen.

u Sistema

mendekoa edo independentea izango den, KSHA erabiltzeko beste pertsona batzuen esku-hartzea beharrezkoa izan edo ez, eta zer neurritaraino.

u Sistemak laguntzarekin edo laguntza gabe

funtzionatuko duen. Hori, jada ikusi dugun bezala, KSHA erabiltzeko kanpoko baliabideak –adibidez, laguntza-produktuak– erabili beharrak baldintzatuko du.

5.4.1 KSHAren hautaketarako gogoetak Askotan, sistema hautatzeko orduan ez da inolako zalantzarik izaten, baina beste kasu batzuetan irtenbidea ez da hain erraza. Kasu horietan beharrezkoa izango da azterketa sakonagoa egitea eta baliteke soluzio asegarririk ez lortzea ezarpen-prozesuaren fase aurreratuagoetara iritsi arte.

Helburua: komunikazioa ahalbidetzea Pertsonaren beharrizan espezifikoak direla eta, gomendagarria izan daiteke hainbat motatako sistemak konbinatzea, adibidez, taula bat konbina daiteke eskuzko zenbait zeinurekin. Helburua, nolanahi ere, honako hau izango da: pertsonaren komunikatzeko gaitasuna maximizatzeko behar diren baliabide guztiak eskaintzea. Erabateko komunikazioa esaten zaiona, alegia, komunikazioa ahalik eta gehien indartzen duena, ahal diren baliabide eta sistema guztiak erabilita. Berariazko sistema horietaz gainera, garrantzi handikoa da pertsonaren beraren komunikaziobaliabideen erabilpena indartzea: aurpegierak, soinuak igortzea, keinuen errepertorioa, seinalatzeko estrategiak eta abar. Azken batean, pertsonaren komunikaziogaitasuna pertsona horrek bai mezuak ulertzeko eta bai igortzeko eskura dituen baliabide guztien erabilpenak konfiguratuko du.

Hartu kontuan! Ez dira ahaztu behar sarbide errazeneko komunikazio-baliabideak, gure esku baitago haiei komunikazio-edukia ematea. Adibidez: u

Objektuak seinalatzea. Edozein komunikazio-testuingurutan, seinalatzea, ukitzea edo objektu bati heltzea mezu bat adieraztea ahalbidetzen duen komunikaziobaliabide bat da, oso oinarrizkoa bada ere. Objektuak ez ezik, pertsonak, espazioak, egoerak, irudiak eta abar ere seinala daitezke.

5.2 irudia Diagnostikoaren orientabideak erabakigarriak izango dira KSHA hautatzeko.

u

Hitzik gabeko komunikazioa. Hitzik gabeko komunikazioaren alorreko eguneroko keinuak edo adierazpen-zeinuak ere baliabideak dira mezuak adierazteko eta ulertzeko. Erraz identifika ditzakegu, jan, lo egin, agurtu, baietz esan eta horrelako zeinuak.

u

Argazkien erabilpena. Sistema ona da pertsonak, rolak, objektuak, gertaerak eta abar ezagutzeko. Oso erabilgarria da komunikazio-argazkien liburuak edo albumak prestatzeko.

Erabiltzailearen arabera eta haren ingurunera egokitzeko gaitasuna Behin eta berriro adierazi dugu erabiltzailearen beharrizanetara egokitu behar dela sistema. Horregatik, badira kontuan hartu beharreko zenbait alderdi: u KSHAren ikasketa-prozesuak erabiltzaileak bere

gain hartzeko modukoa izan behar du, hau da, bere funtzionatzeko erarekin –zentzumenmailan, kognitiboan eta motorrean– gai izan behar du sistema erabiltzeko. Ahalegina egin behar da gehienetan pertsona horrek ahalik eta jarduera erabilieguneroko ahal dezan. u Sistemak, era berean, inguruko pertsonek

ulertzeko modukoa izan behar du, hau da, sistemak erabiltzailearen ingurukoek eta harekin eragin-trukean dauden guztiek ere ikasteko eta erabiltzeko modukoa izan beharko du. u Sistema erostearen eta mantentzearen kostua

ere pertsonak edo familiak onartzeko modukoa izango da.

Hartu kontuan! Funtsezkoa da erabiltzailearekin ordu gehien emango dituzten pertsonek (senitartekoak, hezitzaileak, zaintzaileak, lagunak eta abar) diseinatutako KSHAekin lotutako oinarrizko irakaspenak jasotzea.

Aurrerabidearen pronostikoa Kontuan eduki beharreko beste gogoeta bat da ezarriko den sistemari buruzko erabakia ez dadila mugatu orainaldiko premietara, baizik eta aintzat har daitezela pertsonak etorkizunean izan ditzakeen ahalmenak; horrek eskatzen du aurrerabidearen pronostikoa egitea, ezarritako sistema etorkizunean ere erabilgarria izango dela bermatzeko, beharrezko egokitzapenak egin ostean.

5.4.2 Erabakiak KSHA konfiguratzek o ordu an KSHAren ezarpenak erabakiak hartzea eskatuko digu aurretik planifikatu beharko den sistemaren konfigurazioari buruz; batez ere, planteatutako helburuei erantzungo dieten kodea eta hiztegia hautatu behar dira.

Lagundutako sistemen konfigurazioa Lagundutako sistemei dagokienez, zenbait erabaki espezifiko hartu beharko dira euskarri motari, sartzeko elementuei, zeinuen tamainari, adierazteko bitartekoari eta abarri buruz, 4. UNITATE DIDAKTIKOAN ikusi dugun bezala.

Hartu kontuan! Gogoan izan lagundutako komunikaziosistemetan ere hartu beharko direla erabakiak sarbiderako elementuen konfigurazioari buruz, hala nola: u

Euskarriaren hautaketa. Taula, koadernoa, tableta eta abar motakoa izango den.

u

Elementua finkatzea. Finkoa bada, euskarriari –adibidez, gurpil-aulkia– lotzeko mekanismoak ezarri beharko dira.

u

Zeinuen tamaina, ongi ikustea eta trebetasun motorren erabilera ona errazteko.

Bistakoa da erabaki horiek pertsonaren trebetasun motorrek eta zentzumen-arlokoek ez ezik, errazena zaion adierazte moduak ere (zuzenki eskuz, laguntzarekin, ekorketa bidez eta abar) baldintzatuko dituztela.

Hiztegiaren hautaketa

Horregatik, gomendagarria da sistema malgua eta heda daitekeena pertsonaren eta bere ingurunearen premiaizatea, aldakorretara egokitu ahal izateko. Hona hemen ildo horretan egin daitezkeen zenbait gogoeta: u Kontuan izan ea erabiltzaileak, aurrerago,

zeinuak osatu edo hedatu beharrik izango duen. Sistemak geroko hedatze hori aurreikusi eta baimendu behar du, premia horiek handitzen diren neurrian. u Ahalbidetu

dezala komunikazio-funtzioak hedatzea. Adibidez, idazteko, fax moduan, ordenagailurako edo telefonorako erabili ahal izan dadila, bai zeinuen erabileran pentsatuz eta bai euskarria informazioaren eta komunikazioaren teknologietara (IKT) egokitu beharko dela aurreikusiz.

Bai lagundutako sistemen kasuan,hainbat bai laguntzarik gabe funtzionatzen dutenetan, erabaki hartu beharko dira lehentasuna eman behar zaien zeinu edo hitzei buruz, betiere, erabiltzailearen komunikazio-gaitasuna maximizatzeko. Trebetasun motorrek, zentzumen-arlokoek eta kognitiboek baldintzatuko dute zer nolako zeinu motak aukeratu eta hiztegiaren hedadura: u Motorrak, bai seinalatzeko bitarteko gisa,

lagundutako sistemetan edo, laguntza gabeko sistemen kasuan, keinuak egiteko edo adierazteko ahalmen gisa. u Zentzumen-arlokoak,

zeinatuak entzuteko.

zeinu identifikatzeko

grafikoak edo edo mezuak

u Kognitiboak, mezuak ulertu eta osatzeko; esan

nahi du nolabaiteko konplexutasuneko kodea aukeratu behar dela eta maneiatzeko moduko zeinu kopurua. Aurreko unitate didaktikoan ikusi dugu hasteko oinarrizko hiztegi motibatzaile bat sortu behar dela, pertsonari bere komunikazio-gaitasunean funtzionalitate handiagoa emango diona. Horrek esan nahi du erabiltzailea egunero mugitzen den ohiko egoerak ez ezik, harekin eragin-trukeak dituzten pertsonak eta adierazten dituen interesak ere identifikatu beharko direla. Gero, oinarrizko adierazpen- eta ulermen-

errepertorio hori osatu behar dutela irizten zaien zeinuak aukeratu edo prestatu beharko dira, garrantzitsuenak jotzen diren zeinuetatik hasita: u Pertsonaren inguruneko eta ohiko bizimoduko

parte diren objektuak, egoerak edo jarduerak, bereziki pertsonarentzat interes handiena dutenak. u Bere

ingurune hurbileneko parte diren pertsonak eta berarekin eragin-truke gehien dutenak identifikatzea: senitartekoak, hurbilekoak, profesionalak eta abar.

Hiztegi hori nola maneiatzen duen ikusi ondoren, aurrera egin ahal izango da hizkuntza osatuago baterantz. (5.5 DOK.)

5.4 dokumentua. Kontrol motorraren erregistroa Jarraian, kontrol motorraren erregistro bat egingo dugu sistemarako sarbidea izateko adierazpen modu egokiena baloratzeko. Mota bereko erregistroa egin daiteke ETRAN taula batekin eta hautespena begiradarekin eginez, pertsonaren ikus-eremuaren berri izateko. Kasu horretan, aipatutako taula zutika edo bertikalean aurkeztuko litzateke. Kontrol motorraren erregistroa Datu pertsonalak: Miaketaren data: 1. Erabiltzailearen aurreko azalera lau batean –komunikaziorako taula edo plafoi bat– doitasunez seinala dezake irudi bat edo sinbolo bat, hemen kokatua: ¨

7,5 x 7,5 cm inguruko laukia

¨5

x 5 cm inguruko laukia

2. Ondoko diagrama erabiltzaileari zabaleran eta luzeran egokitutako erretilu bat da. u Behatu ea taulako koadroetan kokatutako irudiak edo objektuak seinalatzen dituen. u Adierazi koadroko lauki bakoitzean seinalatze-ekintzaren kalitatea, honako sailkapen honen arabera dagokion letra idatzita: a. Doitasunez eta azkar seinalatzen du. b. Doitasunez seinalatzen du, baina kostata. c. Eremua seinalatzen du, baina ezin ditu bi sinbolo baino gehiago zehaztu eremuan. d. Eremua seinalatzen du, baina ezin du sinbolo bat baino gehiago zehaztu eremuan. e. Seinalatze-ekintza ez da doia, borondatezkoak ez diren mugimenduak ere egiten dituelako edo tonu muskularra handitu delako. Ez litzateke sinbolorik kokatu behar eremu horretan.

Oharrak:

¨2,5

x 2,5 cm inguruko laukia

G.Ez.

G.Er. (1)

G.Er. (2)

G.Er. (3)

G.Es.

Er.Ez.

Er.Er. (1)

Er.Er. (2)

Er.Er. (3)

Es.Es.

B.Ez. B.Ez.Er.

B.Es.Er. B.Es.

Goiko erdialdea

Erdiko erdialdea

Beheko erdialdea

Goialdea (GEz)

(1)

(1)

ezk. (BEzEr)

Erdialdea (ErEz)

(2)

(2)

Behealdea (B)

(3)

(3)

Ezkerra

Eskuina

Goia (GEs) Erdialdea (ErEs)

Esk. (BEsEr)

Behealdea (BEs)

5.5 dokumentua. Hiztegia erregistratzeko orriak Pertsonaren hiztegira gehitu daitezkeen zeinuen edo hitzen egokitasuna baloratzeko, erregistroorriak erabili ditzakegu. Orri bana gai edo eremu bakoitzerako (etxea, eskola, gorputza eta abar). Orri bakoitzean hitzen edo esanahien zerrenda bat egongo da eta hauteman beharko dugu ea pertsonak hitz horiek ezagutzen edo izendatzen dituen, zer komunikazio-egoeratan erabiltzen dituen eta semantikoki erabiltzen badakien. Erregistro horren aplikazioa eta horren ondoriozko erabakiak hartzea etengabe egingo dira sistema ezartzeko eta jarraipena egiteko prozesu guztian. Hiztegi-erregistroa: Gorputza Hitzak

Ezagutzendu

Izendatzendu

Funtzionalitatea

Burua Aurpegia Begiak Ilea Sudurra Belarriak Betileak ...

Hiztegi-erregistroa: Etx ea Hitzak

Ezagutzendu

Izendatzendu

Funtzionalitatea

Sukaldea Egongela Logela Komuna: Konketa Dutxa Bainuontzia Ispilua Eskuoihala Hortzetako eskuila ...

Hiztegi-erregistroa: Kalea Hitzak

Ezagutzendu

Izendatzendu

Funtzionalitatea

Espaloia Galtzada Semaforoa Edukiontzia Bankua Oinezkoen igarobidea Okindegia Harategia Farmazia …

Hartu kontuan! Garrantzitsua da hautatutako hiztegia ahalik eta komunikazio-egoera gehienetan erabiltzea.

5.5 KSHAren ezarpena Komunikazio-sistemaren ezarpenak pertsonari zeinuak identifikatzen eta haiek erabiltzen irakastea eskatzen du. komunikatzeko. Lagundutako sistemetan, gainera, euskarria egokitu beharko da eta hura erabiltzen ikasi.

5.5.1 Estrategia orokorrak

zeinuen irakaskuntzarako Badira zenbait estrategia orokor komunikazio-sistemaren ezarpenean beharrekoak. Hona hemen:

zeinahi erabili

u Ikaskuntzaren

diseinua erabiltzailearen interesetan oinarrituta egotea.

u Inguruneko pertsonen parte-hartzea. Bereziki

familiarena eta prozesu guztietan elkarrekiko sintonian lan egin behar duten profesionalena. Zeinuei eta beren arauei buruz ikasitakoa sendotu eta normalizatuko bada, erabiltzailearen inguruko pertsonek ere hura ikasi eta aplikatu beharko dute harekiko ohiko eta eguneroko komunikazioan, eta horrek, bistakoa denez, ikasitakoa orokortzea eta, hortaz, sendotzea ekarriko du. u Irakaskuntza bizimodu errealeko lekuetan eta

jardueretan egin behar da, zeren eta, pertsona zenbat eta gehiago motibatu, ikaskuntza orduan nabarmenagoa izango baita eta azkarrago orokortuko baita. Ikaskuntzak ahalik eta naturalena izan behar du; horregatik garrantzitsua da sistema eguneroko egoeretan erabiltzea. u Garrantzitsua da egunero behaketak egitea,

oharrak hartu eta aurrerabidea baloratzeko. Komunikazioaren eremuko esku-hartzeen helburuek xede bikoitza izaten dute: u Pertsonak jasotzen dituen mezuen ulermena. u Pertsonak komunikatu nahi dituen ideia eta

edukien adierazpena. Bi ahalmenen ikasketari ekiteko modua, oinarrioinarrian, pertsonaren komunikatzeko eta ikasteko ahalmenaren mende egongo da. Gogoeta hori aintzat harturik, hainbat estrategia identifika ditzakegu kasuaren arabera: pertsonak zenbait hizkuntza-eduki beretuak dituenean edo hizkuntza-aurreko fase batean dagoenean.

5.5.2 Nolabaiteko hizkuntzamaila duten pertsonentzako estrategiak Pertsona batek komunikatzea ahalbidetuko dioten sinboloak modu eraginkorrean erabiltzen ikasteko behar duen denbora ikaragarri aldatzen da, pertsona horren trebetasun pertsonalen, izan ditzakeen mugaketen, planteatutako helburuen, jasotako estimulazioen eta ingurunearen aberastasunaren arabera. Edonola ere, gomendagarria da oinarrizko heziketa-plan bat diseinatzea, non barnean hartuko diren irakatsiko diren hitzen kopurua eta hurrenkera eta ikaskuntza-prozesuan parte hartuko duten pertsonak.

Estrategiak eta ikasteko prozesua Ikaskuntza-prozesua, iraupena kontuan hartu gabe, lau fasetan antolatu ohi da:

1. Zeinuak ordezkatzen duten edukiarekin identifikatzea. Lotura horri hasiera emateko pertsonen, objektuen edo egoeren argazkiak erabil litezke. Esan dugu jada, lehenik eta behin, pertsonaren errealitatetik hurbilekoenak hautatuko direla, ukigarrienak («ni», «jan», «lo» eta abar), berorien aplikazioa errazagoa izan dadin. Sinbolo bakoitza irakasten denean, ahots ozenez ebakiko da, ahoskera onarekin, entzumen-osagaia indartzeko xedez. Komenigarria da orobat, ahal den neurrian, pertsona akuilatzea sinboloak ahoskatzen saia dadin, haiek seinalatzen edo markatzen dituen bitartean, bat-bateko hizkera sustatzeko.

2. Lagundutako sistemetan, komunikaziorako euskarrian ipiniko dira sinboloak. Ulertzen diren neurrian, sinboloak euskarrian kokatuz joango dira. Ikasteko estrategia bat da, era berean, hitzak pixkanaka gehituz joatea, plafoia aldez aurretik prestatu ordez; era horretan, hiztegia hedatu ahala, plafoiaren eraikuntza nabarmen areagotuko da. Beharrezkoa bada, tamaina handiko logotipo batekin hasi daiteke, eta behin hura sendotuta denean, tamaina txikiago batera pasa. Sinboloak antolakuntza gramatikaleko irizpideen arabera atonduko dira (aurrez ikusi dugun bezala), eta beti kontuan eduki behar da espazio libreak utzi behar direla talde bakoitzean, hitz gehiago ikasi ahala osatzen joateko.

3. Hitzen erabilpena eguneroko komunikazioan. Fase horretan funtsezko papera jokatzen dute ikaskuntzan inplikaturik dauden inguruneko pertsonek, izan ere, eragin-trukearen bidez, hitzen erabilpena sustatu beharko baitute, bai hiztegia sendotzen, bai komunikatzen laguntzen dutela. Aurreko faseetan bezala, komenigarria izango da sinboloekin batera hitza ahoskatzea.

Elkarrizketarakotrebetasunak Sistema alternatiboa erabiltzen ikasi duten pertsonen kasuan, gutxieneko hiztegi baten jabe egiten diren neurrian igaro daiteke elkarrizketatrebetasunak indartzera, haien trebetasunak ahalbidetzen badu.

Hurbileko pertsonen egitekoa da lorpenak sendotzea eta sinboloen artean okerrak edo

Eragin-trukea hobetzeko landu behar diren trebetasun nagusiak honako hauek dira: elkarrizketa bat hasten ikastea, hura mantentzen eta amaitzen jakitea, hitz egiteko txandak

nahasmenak gertatzen diren hautematea. Hori guztia espezialistari jakinarazi beharko diote, eta hark bilatuko ditu arazoak konpontzeko estrategia egokienak.

errespetatzea, gaia aldatzen jakitea, bigarren mailako gaiak sartzea, okerrak edo gaizki-ulertuak konpontzea, eta solaskide desberdinekin erlazionatzen jakitea.

Familia- eta gizarte-ingurunea bereziki aberatsa ez bada, hainbat espazio eta ekintza planifikatu beharko dira pertsonak ikasitakoa praktikan jar dezan.

Bai eragin-trukerako trebetasunak eta bai eskuhartze helburuak oso desberdinak izango dira, pertsona bakoitzaren premien arabera.

4. Hitzak kateatzea. Hasierako helburua esaldi gramatikalki zuzenak egitea ez bada ere, beharrezkoa da esanahia duten hitz-sekuentzia koherenteak sortzen irakastea, komunikazio sinplea baina nolabaiteko zehaztasuna duena posible izan dadin. Sekuentzia laburretatik eta oinarrizko jardueretara oso lotuak daudenetatik hasi ondoren, konplexutasuna handituz joango da, hitzen errepertorioak eta erabiltzailearen trebetasunak ahalbidetu ahala.

Hona, ondoren, zenbait estrategia aipatutako arazo horiek arintzeko: u Hasi aurretik, komeni da hizketarako erabiliko

den gaia ongi kokatzea eta mugatzea, mezuen interpretazioa errazteko. u Zeinu grafiko edo eskuzkoen erabilpenean edo

beste komunikazio-baliabide oinarritzea, elkarrizketa ulergarriagoabatzuetan egiteko. Ez da estuegi hartu behar komunikaziosistemaren erabilpen zorrotza baldin eta pertsona beste bide batzuetatik adierazteko gauza bada. Pertsonak elkarrizketarako behar duenean joko du sistemara, baina ez beste bitarteko espontaneoago batzuekin komunikatu badaiteke. u Elkarrizketak

egoera naturaletan egitea lehenetsiko da ahal den guztian. Hori bultzatzeko ohiko bizimoduko hainbat jardueraren simulazio-ariketak egin daitezke: erosketak egitera joatea, pelikula bati buruz iritzia ematea eta abar.

u Erraztu parte-hartzea, zeinu bat egiteko edo

hitzaren txanda hartzeko behar den denbora emanez.

u Erabiltzailearen motibazioa ahalbidetuko duten

materialak erabil daitezke, argazkiak, esate baterako.

Hartu kontuan!

5.3 irudia Oinarrizko trebakuntza-planean komunikaziosisteman sartuko diren hitz kopurua eta berorien hurrenkera ezarriko dira.

Solaskideek galdera-erantzunetan oinarrituta gidatutako komunikazioa ekidin behar litzateke, aditzera emango bailuke erabiltzaileek ez daukatela esateko ezer, beren esperientziak mugatuak direlako.

5.5.3 Hizkuntza-aurreko komunikazioa duten pertsonentzako estrategiak Hizkuntza-aurreko komunikazioa duten pertsonengan berariaz zentratzen bagara, gomendatu ohi da sistemaren ezarpenaren lehen faseetan lehentasuna ematea adierazpenerabilerei, ulermen-erabileraren aurretik, bi arrazoirengatik: u Zeinuen bidezko adierazpenak erraztu egiten

du ulermena, pertsona gero interpretatzeko gai izango den kode bat aplikatzen ari baita.

erabiltzailea ikastera bultzatuko duten jarduerak eta ohiturak gauzatzea, eta ez hura nahastuko dutenak. Ohiko estrategia da erabiltzaileak egunean zehar aurkituko dituen jarduera eta egoerei dagozkien zeinuak seinalatzea eta hitzez adieraztea, argi mugatuz noiz hasten den sinboloak adierazten duena eta noiz amaitzen den, ahalik eta argien lotu dezaten bien arteko erlazioa. Hori egiteko bi motatako zeinuak erabiltzen dira, seinale-zeinuak eta agindu-zeinuak.

Seinale-zeinuak

u Hartzaileek ulertzen dutenean, adierazpenak

pertsonari bere ingurunean zuzenki eragiteko aukera ematen dio, eskaerak egiten dituenean mekanismoak baititu bere premiak adierazteko.

Seinale-zeinuak pertsonari gero egingo diren jardueren berri emateko erabiltzen dira.

Adierazpenaren garapen hori bi aldeen artean ezartzen diren eragin-trukeetatik eta lagundutako hizkuntzaren estimulaziotik abiatuta indartu behar litzateke.

Profesionalak gero egingo den jarduera aurreratzen duen zeinua adieraziko du, bai haren sinboloa plafoian seinalatuz, bai eskuekin adieraziz, zeinuen hizkuntza erabiltzen den kasuan.

Hain zuzen, lagundutako hizkuntzaren estimulazioa hizkuntzaren konfigurazioa erraztean datza, profesionalaren (bera da komunikazio egoera hauek sorrarazten dituena) eta erabiltzailearen arteko eragin-trukean ezartzen den edozein komunikazio-aukera baliatuz. Jarraian, lagundutako hizkuntza estimulatzeko hainbat estrategia ikusiko ditugu. Lehenik, zeinuak ulertzera zuzendutako estrategiak ikusiko ditugu eta, gero, haien erabilpena xede dutenak. Aurrerago, berriz, eragin-trukea ahalbidetzeko estrategiak hartuko ditugu hizpide.

Mikelek Alzheimer gaitza du. Horma-irudi batean, egunean zehar egingo dituen hainbat jardueraren irudiak agertzen dira. Dagokion jarduera egin baino apur bat lehenago – adibidez, bazkaria–, horma-irudiaren ondora eraman eta, bazkaria irudikatzen duen irudia seinalatzen lagundurik, zera esango zaio: —

Orain bazkaltzera goaz.

Zeinuen ulermenera zuzendutako estrategiak

Markosek erakusmahai bat du, eta eskolan egiten dituen jarduerak azaltzen dira. Sartzean, hezitzaileak agurtzen du, erakusmahaira eraman eta, mantalaren berdina den oihal-zati bat seinalatzen lagundurik, esaten dio: «Mantala jantziko dugu, Markos».

Ulermen-hizkuntzarik ez duten erabiltzaileek, hain zuzen ere, funtzio hori eskuratzera bideratuko

Gero, erakusmahaian dagoen apar-goma zatia markatzen laguntzen dio: «Orain, Markos, goazen koltxonetara, jolastera».

diren estrategiak beharko dituzte. Kasu horietan, ikasketaren helburua honako hau izango da: erabiltzaileak transmititzen zaizkion zeinu grafikoak eta eskuzkoak uler ditzan lortzea. Ulermena gauzatu dela jakiteko, pertsonak erantzuten duen, erreakzionatzen duen edo ulertu duela adierazten duen ekintzaren bat egin duen egiaztatuko dugu. Ikaskuntza horiek ahalbidetzeko, ingurune egituratu bat erabiltzen saiatu behar dugu, hau da, espazio finko bat edukitzea komeni da eta

Ondoriozta dezakezun bezala, Mikelen hormairudiko janari irudia, Marken mantalaren oihal zatia eta koltxonetaren apar-goma zatia seinalezeinuak dira.

Hartu kontuan! Seinale-zeinuak, irudikapena zeinahi dela ere (marrazkia, argazkia, objektua, sinboloa eta abar), erabiltzaileak erraz ezagutzeko modukoak izango dira.

Agindu-zeinuak

Zeinuak erabiltzera zuzendutako estrategiak

Agindu-zeinuak jokabidea arautzeko tresnak dira eta erabilgarriak gertatzen dira ekintzen hasiera eta amaiera zehazteko.

Ulermen-hizkuntzaren jabe izanik, adierazpenmezu bat osatu ezin duten edo horretarako zailtasunak dituzten pertsonei, bitartekoak eman beharko zaizkie zeinuak edo mezuak sor ditzaten.

Zeinu horiek beti berdinak dira edozein jardueratan; gehien erabiltzen direnetakoak dira:

Hona hemen zenbait estrategia helburu horretan aurrera egiteko erabil ditzakegunak: behatu-

u Ekintza

baten «Goazen».

hasieraren

adierazpena:

itxaron-erreakzionatu, ohiko jokabidearen aurreko erreakzioa, kateak eraikitzea eta etetea, seinaleekin erreakzionatzea seinale baten

Ekintza baten «Amaitu da».

amaieraren

adierazpena:

ondoren,egituratua. desira-adierazpen bat moldatzea eta itxarote

u

u Lasaitasun

edo pazientziaren adierazpena:

«Itxaron». u Ekintza errepikatzearen adierazpena: «Berriro».

Aurreko adibide berbera erabilita, jarduera bat amaitzen den bakoitzean, hezitzailea Markosi zuzentzen zaio eta, eskuzko zeinua egin bitartean, esaten dio: «Kito, amaitu da!».

Hartu kontuan! Agindu-zeinuak beti formula edo zeinu berbera erabiliko du edozein jardueratarako, erabiltzaileak erraz ezagutu dezan.

Behatu-itxaron-erreakzionatu Behatu-itxaron-erreakzionatu estrategia erabiltzailearen soinuen, mugimenduen edo ekintzen gain-interpretazioan oinarritzen da, horiek guztiek zeinutzat harturik. Printzipio berberaren arabera, amak edo aitak, bere seme edo alabaren lehen ahoskera ezesanguratsuen aurrean, haiek interpretatu eta esanahia ematen die. Adibidez, ama haurra janzten ari den bitartean, umeak honelako zerbait ahoskatzen du: /ata/ eta amak erantzuten dio: «Zapata, orain zapata jantziko dugu». Irakaskuntza mota hori gutxi egituratutako egoeratan erabil daiteke; egoera horietan pertsona behatzen da eta, ezagutzeko moduko mugimendu bat egiten duen unean, profesionalak hura komunikatzeko zeinu bat balitz bezala erreakzionatzen du. Metodo hori eraginkorra da mendekotasuna duten subjektuen kasuan, handitu egin baitaiteke jardueraren maiztasuna eta, gainera, lagungarri da pertsona bere kabuz aritzeko. Aurreko adibidean, Markosek horrelako bokalizazio bat egiten badu /OI/, hezitzaileak interpretatuko du «Etorri» eta hurbildurik esango dio: «Etorri!, zer nahi duzu, etortzea? Markosek etorri esan badu, ni laguntzera etortzea nahi duelako da».

Ohiko jokabidearen aurreko erreakzioa Ohiko jokabidearen aurreko erreakzioa izeneko estrategia edozein ekintza eraldatu eta komunikazio-jarduera bihurtzean datza. Bi baldintza daude estrategia hori aplikatzeko:

u Beharrezkoa da ingurunea kontrolatzea, egoera

sortu eta, horrela, helburuarekin.

zeinuak

u Jarduerak

irakasteko

motibatzailea izan behar pertsonak hura gerta dadin desira dezan.

du,

Juliari –autismoaren espektroko nahasmendu bat duen neska bat– linternarekin jolas egitea gustatzen zaio. Hezitzaileak ikusten du eta neskatoak iritsi ezin duen leku batean gordetzen du linterna. Gainera, linternaren ondoan, Juliak bere euskarrian duen linternaren piktograma bera jartzen du. Juliak linterna eskuratu nahi duenez, hezitzaileak euskarrian /eman/ eta /linterna/ seinalatzen laguntzen dio; baita «eman linterna» zeinuz adierazten ere. Horrela, linterna eskuratzeko asmotan, Julia apalera hurbiltzen den guztietan hezitzaileak gogorarazten dio «linterna» adierazi behar duela zeinu-hizkuntzan, eta euskarrian seinalatu.

Kateak eraikitzea eta etetea Kateak eraikitzea eta etetea izeneko estrategia pertsona egiten ari den ekintza atsegina etetea da, pertsona horrek, zeinu baten bitartez, ekintzarekin jarraitzeko desira adierazi dezan. Hurrengo adibide honetan argiago ikusiko da. Estrategia hori gomendagarria da pertsona ohar dadin zeinuak erabiltzea zeinen erabilgarria den bere desirak asetzeko. Manuelak –garuneko paralisia duen neskato bat– oso gustukoa du zabuan ibiltzea. Zabuan dabilela, geldiarazi eta zabuan ibiltzeko zeinua seinalatzen lagunduko zaio; gero, lehen ari zen jardueran segituko du. Berehalaxe, berriro geldiaraziko da, harik eta neska, bere kabuz, zabuan eragin diezaiotela adierazteko kapaz den arte.

Seinaleekin erreakzionatzea seinale baten ondoren Seinale baten ondoren seinaleekin erreakzionatzeko estrategia honako honetan oinarritzen da: jarduera batekin erlazioa duen zeinu batetik abiatuta, erabiltzailearengan itxaropen optimoa sortzen da esandako jarduerarekin erlazioa duten beste zeinu batzuk ikasteko. Manuelari –aurreko adibideko neskatoa– bazkaria adierazten zaionean, eskuak menura zuzentzen zaizkio eta lehen platera seinalatzen laguntzen zaio: purea; gero, bigarrena, kroketak; postrea, jogurta, eta edateko, ura.

Desira-adierazpen bat moldatzea Desira-adierazpen bat moldatzeko estrategia aukerak sortzean datza, erabiltzaileak desira bat izanik, hura nolabait ere moldatu eta adierazteko modua izan dezan. Horrela, behin desira ulertu zaionean, zeinua moldatzen laguntzen zaio, eta gero bere desira asetzen da. Ana laurogei urteko andre bat da; afasia globala du eta izugarri gustatzen zaizkio piruletak. Parkean paseatzen dabilela, kiosko batera hurbilarazten zaio gozokiak ikus ditzan. Anari haietako bat jateko gogoa sortzen zaion momentuan, hezitzaileak laguntzen dio haren ahots digitalizatuko komunikagailuan «piruleta» seinalatu dezan, eta eman egiten dio gero.

Itxarote egituratua Itxarote egituratua, berriz, aurrez zehaztutako denbora batean itxarotea da, erabiltzaileari eskaera bat igortzeko aukera emateko. Estrategia hori erabiltzaileak jada ezagutzen duen zeinu bat erabili nahi duela sumatzen denean erabiltzen da. Eskuarki, itxaron-tarte labur batekin hasten da, gehienez hamar segundora arte luzatzen dena, ikaskuntzan aurrera egiten duen neurrian.

Oinarrizko eragin-trukerakoestrategiak Hainbat motatako elkarrizketak egon daitezke, eta pazientearen trebetasunen arabera eboluzionatuz joango dira. Adierazitakoaren harira, plan motakoak eta gidoi motakoak bereiziko ditugu.

Plan motako elkarrizketa Elkarrizketa mota xumeena plan motakoa deritzana da: profesionalaren aldetik oso egituratuta dagoen komunikazio-egoera bat izaten da. Hurrengo adibide honekin argiago ikusiko dugu: Zazpi urteko Mariak garuneko paralisia du. Ikasgelan daudela, diapositibak ikusten ari dira; zoologikora egindako txangoko irudiak agertzen dira diapositibetan. Hezitzailea animaliak esplikatzen ari zaio: –Begira María, elefante bat da, ze handia! –Eta plafoian seinalatzen laguntzen dio. –Orain Dani ikusten da. –Dani ikasgelako beste haur bat da. Mariak Daniri begiratzen dio eta hezitzaileak esaten dio–: Bai, Dani da.

Gidoi motako elkarrizketa Plan motako elkarrizketatik egitura gero eta malguagoak izango dituzten elkarrizketetara igarotzen da: hau da, gidoi motakoetara. Aurreko adibidearekin jarraituta argiago ikusteko aukera izango dugu: Hezitzaileak Danirekin:

hizketan

jarraitzen

du,

orain

gauzatu daiteke. Ahalegin horiek alferrik izan ez daitezen, komenigarria izan daiteke sistema mekaniko edo teknikoren bat egokitzea (txintxarri bat, sakagailu bat edo komunikagailu bat) erabiltzaileak elkarrizketa hastera doala abisatzeko. Gero, erabilera desberdinetarako hainbat kategoriatako zeinuak gehitu daitezke, adibidez: u Zeinu bat, gaia aldatu nahi izanez gero. u Zeinu bat, bigarren mailako gai bat sartzeko.

–Begira Dani, hemengo hau… da…

u Zeinu bat, elkarrizketa amaitzeko.

Danik bere plafoian «jirafa» seinalatzen du eta, horrekin batera, ahoskatzen du «/afa/».

u Zeinu bat, zeinu baten interpretazioa oker egin

–Bai, Dani, jirafa da, eta dauka lepoa… oso…– esaten du hezitzaileak.

u Eskala grafiko bat, adibidez, oinaze-maila,

–/aia/ –ahoskatu du Danik. –Handia? –dio hezitzaileak–. Bai, Dani, jirafaren lepoa oso luuuuuuzea da.

Ohartuko gara eragin-trukea izateko (elkarrizketa bat hasi eta jarraitzeko, alegia) ez dela beharrezkoa pertsonak hiztegi handia edukitzea, baizik eta hori posible egingo duten estrategia egokienak bilatzea.

Hartu kontuan! Batzuetan, erabilgarria da eragin-trukea ahalbidetzeko materialak izatea; kasu horietan, eraginkorragoak izango dira pertsonek bizi izandako egoerak adierazten dituztenak, hala nola argazki-albumak, diapositibak, bideoak edo motibatzaile izan daitekeen beste edozein objektu.

Elkarrizketara heltzeko estrategiak Pertsonak beren komunikazio-gaitasuna hobetuz doazen neurrian, hainbat trebetasun landu ahal izango dira eragin-trukea hobetzeko lehen mailako elkarrizketara igarotzeko. Bi eta estrategia multzo bereiziko ditugu; batzuek elkarrizketa berarekin erlazioa dute eta besteak solaskideei zuzendutakoak dira.

dela adierazteko. gogobetetze-maila, adierazteko.

desira-maila

eta

abar

u Zeinu bat hasierara itzultzeko.

Solaskideei zuzendutako estrategiak Hainbat estrategia sartzen dira hemen, solaskideek menderatu beharrekoak, elkarrizketaren kalitatea onena izan dadin laguntzeko. Haietako asko aipatu ditugu baina beharrezkoa da gogoratzea: u Erabiltzailearen aurrez aurre kokatzea haren ahoa eta aurpegierak hobeto behatzeko. u Begiradari eustea, ulertu izanaren seinaleak

ematea («bai», «mmm» eta abar), eta arreta mantentzea diskurtsoa amaitu arte. u Erantzuteko

denbora errespetatzea, erabiltzaileari presarik sartu gabe edo erantzunari aurrea hartu gabe.

u Elkarrizketako txandak errespetatzea eta hitz

egiteko txanda ez monopolizatzen saiatzea. Ez da bestea hizketan ari dela hitz egin behar, ez haren diskurtsoa eten ere. u Ahots-tonu samurra erabiltzea eta oihuka edo

ahots ozenez ez aritzea. u Pertsonari galdetzea ea hitz bat edo esaldi bat

asmatu edo amaitu nahi duen. u Erantzuna

Elkarrizketa erregulatzera zuzendutako estrategiak Nolabaiteko elkarrizketa-maila ezarri daitekeenean, beharrezkoa da hainbat trebetasun eskuratzea. Lehenik eta behin, elkarrizketa bat hasteko. Erabiltzaileak solaskideari zuzenduta egindako bokalizazio, mugimendu edo soinuen bitartez

aldez aurretik ezagutzen den galderarik ez egitea, oso interes gutxiko elkarrizketak baitira horrelakoak.

u Baiezko edo ezezko erantzuna duten galderak

murriztea. u Interpretazioa zuzena izan ote den galdetzea,

gaizki-ulertzeak ekiditeko eta feedbacka egotea lortzeko ere bai. u Ulertu ez duzuna errepikatzeko eskatzea, zer

jakin nahi duzun ongi zehaztuta.

5.6 dokumentua. Eguneroko erregistro-eredua eta erregistro-laburpenak Esku-hartzeen eguneroko erregistroa Erabiltzailearen datuak: Profesionalaren datuak:

Instrukzio-data:

PR. Erantzunarazteko moduaren deskribapena: PRO. Objektu-estimulua PRI. Irudi-estimulua PRE. Elkarrizketa

T. Estimulaziorako teknikak edo estrategiak: T1. Behatu-itxaron-erreakzionatu T2. Ohiko jokabidearen aurreko erreakzioa T3. Kateak eraikitzea eta etetea T4. Desira-adierazpen bat moldatzea T5. Itxarote egituratua T6. Plan motako elkarrizketa T7. Gidoi motako elkarrizketa

Hitz-esaldiak

Erantzun zuzenen kopurua

Erantzun okerren kopurua

Erantzunak, guztira

Zuzenen %-a

1 2 3 …

Saioko oharrak:

Esku-hartzeen eguneroko erregistroen laburpena Erabiltzailearen datuak Profesionalaren datuak:

Instrukzio data

PR. Erantzunarazteko moduaren deskribapena: PRO. Objektu-estimulua PRI. Irudi-estimulua PRE. Elkarrizketa

T. Estimulaziorako teknikak edo estrategiak: T1. Behatu-itxaron-erreakzionatu T2. Ohiko jokabidearen aurreko erreakzioa T3. Kateak eraikitzea eta etetea T4. Desira-adierazpen bat moldatzea T5. Itxarote egituratua T6. Plan motako elkarrizketa T7. Gidoi motako elkarrizketa

Helburua lortu izango da % ............ zuzena izan denean ondoz ondoko ……….. saiotan Hitz-esaldiak 1 2 3 4 …

Oharrak:

PR

T

Data

Zuzenen %-a

Helburua bete den data

5.5.4 Ingurunera zuzendutako estrategiak Zailtasun askorekin egiten dute topo KSHAk erabiltzen dituzten pertsonek, gainerakoekin eragin-trukean aritzeko orduan. Arrazoi horregatik, behin eta berriro esan dugu beharrezkoa dela erabiltzailearekin denbora gehien emango duten pertsonek ezarritako KSHAri buruzko oinarrizko irakaspenak jasotzea:

u Gerta

liteke, eta askotan gertatzen da, erabiltzaileak bere hiztegian ez dagoen edo euskarrian jasota ez datorren ideiaren bat komunikatu nahi izatea. Kasu horretan, garrantzitsua da solaskidearen abilezia, galdera xume eta laburren bitartez, erabiltzaileak komunikatu nahi duen kontzeptura iristeko.

u Behin

eta berriro azpimarratu dugu garrantzitsua dela solaskideek komunikazioegoerak sortzea testuinguru errealetan, erabiltzaileak nahi duena adierazteko modua izan dezan. Horixe da sistema erabiltzera

u

Euskarriari dagokionez, informazioa emango zaie laguntza-produktuari, antolaketari eta sarbideari buruz; eta haren funtzionamendua eta erabiltzaileari hura erabiltzen nola lagundu ere irakatsiko zaie. u Zeinuak behar bezala interpretatzen irakatsiko

zaie. Komenigarria da erabiltzaileak duena baino errepertorio zertxobait zabalagoa edukitzea, berarekin komunikatu ahal izateko edo, horren premian gertatzen bada, hiztegia hedatzen laguntzeko. u Jarraibideak emango zaizkie irakaste-ikaste

prozesuan lagungarri izan daitezen. Adibidez, komeni da hitza zehatz-mehatz errepikatzea, hura seinalatu eta ahoskatu ondoren, entzumena sustatzeko. sendotzeaz gainera, komunikazioa

bultzatzeko era onena. Horrek guztiak lagungarri izan behar du erabiltzailearen –eta bere inguruaren– komunikazio-trebetasunak indartu eta motibatuko dituen ongi eratutako ingurune bat konfiguratzeko. Zalantzarik gabe, eragintrukerako aukera gehiago izatea lagungarri izango da pertsonaren autonomia, bizi-kalitatea eta integrazioa hobetzeko.

Hartu kontuan! Laburbilduz, zeinuen irakaskuntza estrategia desberdinak eta denbora aldakorrak aplikatuz gauzatuko da, helburuen, pertsonaren ikasteko trebetasunaren eta bizi den ingurunearen arabera. Ikasketa oro modu antolatuan, sistematikoan eraman behar da aurrera, eta ahal bezain laster benetako komunikazioan aplikatzeko intentzio handienarekin.

5.7 dokumentua. Esku-hartze baten txosten-eredua DATU PERTSONALAK: Abizenak: Gómez Navarro

Izena: Marta…………………..

Jaioteguna: 2009/07/08

DIAGNOSTIKO KLINIKOA: Garuneko paralisi hipotonikoa, atzerapen psikomotor handiarekin

ESKAERA: Familiak ebaluazio bat eskatu zuen alabak komunikatzeko zuen pasibotasuna ikusita. Martaren komunikaziogarapenaren aukerak ezagutu nahi dituzte, hezkuntza bereziko ikastetxeak eta haurraren familiak elkar hartuta esku-hartzeko helburuarekin.

ESKU-HARTZEAREN HELBURUAK: Profesionalek honako helburu hauek planteatzen dituzte neskarentzat eta bere ingurunearentzat:

Helburu orokorrak u Programa bat sortzea komunikazio intentzionala garatzeko. u Martarekin harremanak dituzten pertsonei –familiakoak eta eskolakoak– komunikazio-programari buruzko prestakuntza ematea. Helburu espezifikoak u Hainbat estimulutatik abiatuta, Martaren komunikazio-jokabideak identifikatzea, haren adierazpen-moduak ezagutzeko. u Jokabide naturalak komunikazio-seinale bihurtzea. u Bere aukera motor, kognitibo eta zentzumen-arlokoetatik abiatuta, komunikatzeko era bat irakastea, oinarrizko komunikazio-funtzioak adierazteko modua izan dezan (desirak, hautespenak, lehentasunak). u Familiak komunikatzeko estilo bat bere egin dezan lortzea, Martari aukera gehiago emango dizkiona bai nahi duena adierazteko eta bai parte hartzeko.

ERABILITAKO METODOLOGIAK: Hasieran u

Agindu-zeinua.

u

Seinale-zeinua.

Gerora u

Behatu-itxaron-erreakzionatu.

u

Ohiko jokabidearen aurreko erreakzioa.

u

Kateak eraikitzea eta etetea.

u

Desira-adierazpena moldatzea.

u

Itxarote egituratua. Ingurunera begirako orientabideak u

Jarduerak egituratzearen bitartez, komunikazio-aukerak eman ahal izateko egingo denari aurrea hartzea.

u

Haurraren komunikatzeko ekimena itxarotea eta sustatzea.

u

Haurraren esperientzia eta adierazpenei hizkuntza gehitzea.

ESKU-HARTZEAN PARTE HARTZEN DUTEN PERTSONAK: Komunikazioan eta hizkuntzan espezializatutako profesionalak izango du ardura nagusia. Lankidetza estuan parte hartuko dute, hala ikastetxeak nola familiak.

JARDUERAK: Haurraren gustu eta lehentasunetatik abiatuta programatuko dira: u

Janaria.

u

Motrizitatea.

u

Zentzumen anitzetarako gela.

u

Jolasa.

u

Musika.

BALIABIDE MATERIALAK: u

Behe-mailako teknologiako komunikagailuak.

u

Abesti eta ipuinen programa.

u

Arasaac sinboloen plafoia.

u

Argazki-albuma ahotsarekin.

u

Benetako objektuak.

BILAKAERA: Ingurunearen (familia eta hezitzaileak) komunikazio-jokabidea behin aldatu ondoren –oso prest uneoro profesionalen oharrak praktikara eramateko–, Martak nabarmenki hobetu du bere eragin-trukerako ahalmena. Lehen mezuak sortzea posible izan zen zenbait baliabide erabiltzeari esker, esate baterako, hasieran, objektu errealak piktogramaren ondoan aurkeztea, mezu bakarreko behe-mailako teknologiako komunikagailuekin. Geroago eta gaur egun, sakagailu baten bidez tabletara sartu ahal izateak aipatutako komunikazio-aurrerabidea lortzea ahalbidetu du.

PROPOSAMENA: Martaren egoera eta lortutako errehabilitazio-maila kontuan hartuta, ulermen- eta adierazpen-arloko hiztegia hedatzen jarraitzea proposatu da. Komeni da, era berean, bai eskola eta bai familia lortutako bilakaeraren partaide egitea, horiek izan baitira ikasitakoa orokortzearen eragileak.

Sinadura: Madril, 2015eko maiatzaren 8a.

5.6 Ebaluazioa Esku-hartze sozialaren esparruko beste zeinahi esku-hartze bezalaxe, ebaluazioa oinarrizko prozesua da.

Ebaluazioa norbanakoaren araberako prozesua da eta diseinu pertsonalizatu batean zehaztu behar da. Erabiliko ditugun teknikak azterketaren etapan ikusi ditugun berberak izango dira (bereziki, zuzeneko behaketa); beraz, tresna erabiliena behaketarako eta erregistrorako jarraibidea edo taula zango da. (5.8 DOK.)

Ebaluazioaren helburua hautatutako sistemak aurreikusitako beharrizanei erantzuten dien eta sistemaren ezarpena ongi egiten ari ote den egiaztatzea da.

5.6.1 Nola egin jarraibide bat? ebaluaziorako

Ebaluazioak eskatzen du pertsonaren komunikatzeko ahalmenaren bilakaera zehaztasun handiz behatu beharko dela, sistemaren txertaketako alderdi jakin batzuk baloratzeko, hala nola: u Pertsonaren

Behaketarako eta erregistrorako jarraibide bat taula edo dokumentu bat da eta bertan behaketa-prozesuan hautemandako zenbait informazio jasoko dira.

komunikazio-funtzionalitatearen

aurrerabidea. u Sistemaren egokitze-maila pertsonaren premia

Eskuarki, taula bat betetzeak ez du arazo handirik planteatzean, hain zuzen ere, hautematen diren oharrak bertan idaztea besterik ez baita.

eta beharrizanetara. u Planteatutako

helburuak zenbateraino egokitzen diren erdiesten diren emaitzetara.

Edonola ere, erregistratutako informazioa objektiboa izango bada eta behaketa egiten duen pertsonaren interpretazioaren mende egon ez dadin, beharrezkoa da oso ongi diseinatuta egotea.

u Sistemaren mugak edo potentzialtasunak.

Alderdi horien guztien balorazioa erabiliko dugu bere eraginkortasuna hobetzeko egin beharreko egokitzapenak gauzatzeko.

5.8 dokumentua. Ebaluazio-tresnak Hiztegi-trebetasunen balorazioa erregistratzeko eredu horrek hasierako ebaluazio bati, ikasketakoari, jarraipenekoari edo ebaluazioko bati erantzuten dion zehaztea ahalbidetzen du. HIZTEGIAREN ERREGISTROA Erregistroaren data: Datu pertsonalak: Erregistro mota: ¨

Hiztegia ...

Oharrak

Hasierakoa

Ahozko hizkuntza

¨

Ikasketakoa

Zeinuak

¨

Jarraipenekoa

Pertsonak ezagutzea (%)

¨

Ebaluaziokoa

Objektuak ezagutzea (%)

Irudiak ezagutzea (%)

Gehiegi luzatzeko asmorik gabe, esan dezakegu behaketa-jarraibide baten diseinuak hiru fase dituela: u Esku-hartzearen helburuak hautatzea. u Adierazleak idaztea.

Balorazio-irizpideak Adierazle bakoitzaren neurria hartzeko, balorazioirizpideak diseinatu beharko ditugu; horiek zehaztuko digute adierazle bakoitzaren betetzemaila. Irizpide horiek har ditzaketen formak oso desberdinak izan daitezke, baina ohikoena da puntuazio bati erantzutea (adibidez, 0tik 5era), edo gradu espezifikazioak egotea, esate baterako:

u Balorazio-irizpideak ezartzea.

Hartu kontuan! Ebaluazioa ez dago hartzerik jarduketa

u Ez, inoiz ez.

informal multzotzat; aldiz, eraginkorra izateko behar bezala planifikatu beharko da.

u Zailtasun handiz. u Nolabaiteko zailtasunez. u Erraz. u Inolako arazorik gabe.

Helburuak hautatzea Ebaluazio-jarduera antolatzeko, helburuetan zerrendatutako esku-hartze eremuak sailkatzeari ekin beharko genioke. Berariazko behaketa ahalbidetzen duten ezaugarriak dituzten blokeak izango dira. Adibidez, KSHA baten jarraipena egitean honako hauek izan litezke esku hartzearen zenbait helburu: u Komunikazio-sistemaren

eraginkortasuna

Irizpide horiek adierazleei aplikatzen badizkiegu, taula nahikoa osatuta geratuko zaigu, hurrengo orrialdeko koadroan ikus dezakegun bezala. Esandako behaketa horien guztien bilketa egin ostean, dagokion azterketa egingo da eta beharrezkoak ikusten diren neurri zuzentzaileak hartuko dira.

5.6.2Esku-hartzea ebaluazioa

ezagutzea. u Komunikazio-sistemaren

egokitzapenak

baloratzea. u Inguruneko

pertsonen

inplikazioa

erregistratzea.

Adierazleak idaztea Esku-hartzearen aurreko helburu horietako bakoitza hainbat ebaluazio-adierazletan zehaztuko da.

Ebaluazio-adierazleak zera dira, aztergai batean beha daitezkeen kategoriak. Adierazleen formulazioa izango da ebaluazioaren arrakastarako alderdi garrantzitsuenetako bat, adierazle doienak hautatu beharko baitira, eta inolako nahasmendurik sortuko ez duten moduan idatzi. Esku-hartzearen helburu batetik abiatuta, adierazleen zenbait adibide ikus ditzakegu hurrengo orrialdeko lehenengo koadroan.

KSHAk erabiltzen dituzten pertsonen beharrizanak estatikoak ez direnez, eta, kasu gehienetan, beren bizi osoan izango dituztenez, esku-hartzearen kalitatea bermatzeko beharrezkoa izango da ebaluazioak etengabe egitea esku-hartze prozesu guztian; era horretan, bi prozesuek, eskuhartzekoak eta ebaluaziokoak, elkar elikatzen baitute etenik gabe, eta ia bat bakarra bihurtzen dira. Ikuspegi horrek malgutasun handia ematen dio esku-hartzeari eta oso erabilgarria da ikaskuntzaprogramak berrorientatzeko, laguntzaproduktuak doitzeko, euskarria edo sarbidea berregokitzeko, beharrezkoa bada, edo hiztegia egokitzeko. Azkenean, horren guztiaren ondorioa da hobetu egingo dela pertsonaren eta bere inguruaren bilakaeraren egokitzapena haren premia aldakorretara. Halaber, kasu batzuetan, erabiltzailearen ebaluazioa egiteko zailtasun handiak daudenean (haur oso txikiak, gabezia anitzeko edo afektazio handiko pertsonak eta abar), horren paraleloan esku-hartzea – ebaluazioa ere gertatzen da. Alegia, esku-hartzea gauzatu bitartean, ebaluazioa egiteko baliatzen da, zaila izaten baita erantzunak lortzea ebaluazio arrunt baten bidez.

Esku-hartzearen helburuak

Komunikazio-sistemaren eraginkortasuna

Adierazleak u

Zeinuak egokiro erabiltzen ditu mezua sortzeko.

u

Bere oinarrizko premiekin erlazioa duten eskaerak egiten ditu.

u

Zuzentzen zaizkion mezuak eta oinarrizko eskaerak ulertzen ditu.

u

Eragin-trukeak ditu hurbilen dituen pertsonekin.

u

Eragin-trukeak ditu hainbat ingurunetako pertsonekin.

Ebaluazio-irizpideak Esku-hartzearen xedea

Adierazleak

Ez, inoiz ez

Zailtasun handiz

Nolabaiteko zailtasunez

Erraz

Inolako arazorik gabe

Zeinuak egokiro erabiltzen ditu mezua sortzeko. Bere oinarrizko premiekin erlazioa duten eskaerak egiten ditu. Komunikaziosistemaren eraginkortasuna

Zuzentzen zaizkion mezuak eta oinarrizko eskaerak ulertzen ditu. Aplikatzen du sistema komunikazioegoera desberdinetan. Eragin-trukeak ditu hurbilen dituen pertsonekin. Eragin-trukeak ditu hainbat ingurunetako pertsonekin.

Komunikaziosistemaren egokitzapenak. Inguruneko pertsonen inplikazioa. …

5.7 Jarraipena

u Komunikazio-sistema

Behin komunikazio-sistema ezarri denean eta pertsonak hura erabiltzen ikasi duenean, ez dago esku-hartzea amaitutzat ematerik, prozesuak aurrera jarraitzen baitu jarraipenarekin.

Jarraipena berrebaluazio-prozesu jarraitu bat da, esku-hartzea epe luzerako eraginkorra izango dela ziurtatzeko eta pertsonaren beharrizanetan sor litezkeen aldaketak hautemateko. Definizio horretatik jarraipenarekin planteatzen diren hiru helburu ondorioztatzen dira: u Pertsonaren ondoan egotea bere komunikazio-

gaitasuna eta ahalbidetzeko.

ikasketen

orokortzea

pertsonaren komunikazio-eskaera aldakorretara egokitzea. Horren barnean sartzen da laguntzako produktuak premia motorretara, zentzumenarlokoetara eta ergonomikoetara egokitzea.

Komunikazio-esparruko esku-hartzearen jarraipena estu lotuta dago esku-hartzea – ebaluazioa metodologiari.

Hartu kontuan! Jarraipenaren etapa, kasu askotan, bizi osoan luzatu behar izaten da, pertsonei baldintza fisikoak eta dituzten komunikaziopremiak aldatzen zaizkielako, dela eskuhartzearen ondorioz izandako hobekuntzagatik, dela, nahasmendu degeneratiboa duten kasuetan, okerrera egin dutelako.

5.7.1 Jarraipena, ondoan egotea Ondoan egon eta laguntzeko baliabide modura, jarraipenaren helburua da prozesu guztian pertsonaren ondoan egotea, pertsona horren komunikazio-gaitasuna esparru guztietan errazteko. Ikuspegi horretatik begiratuta, honako hauetara zuzenduta dago: u Ikasitakoa sendotzera, laguntza emanez eta

jokabideak indartuz. u Sistemaren

erabilpena orokortzera komunikazio-egoeretan. Hau da, sistemaren erabilpena orokortzea da xedea, parte hartzen den eremu guztietan.

u Hainbat

ingurunetan eragin-trukea edo elkarrizketa normalizatzera, parte-hartzea sustatuz eta solaskideei jarraibideak eskainiz erabiltzailearekin eraginkortasunez komunikatzeko.

u Prozesuan

sor daitezkeen arazo txikiak konpontzera, bai zeinuen sistemari dagokionez,bai laguntza-produktuen egokitzapenean, bereziki sistemara egokitzeko fasean.

Ondoan egondiraetabatez laguntzeko jarduerak beharrezkoak ere hartu-emanak ezartzeko orduan, elkarrizketetan esku hartzeko, jardueretan parte hartzeko, eta horrelako jardueretan gabezia larriak dituzten pertsonen kasuan. Zalantzarik gabe, ondoan egotea oso lagungarria da erabiltzailearen komunikazio-gaitasuna hobetzeko, baina baita bere autoestimua eta autonomia areagotzeko eta gizartearekiko konpromisoa eta komunitatean duen partehartzea handitzeko ere.

u Komunikatzeko ahalmenak hobera egin dezake

esku-hartzearen eta erabiltzailearen beraren garapen- edo egokitze-prozesuaren ondorioz. Kasu horietan hiztegi berria gehitu beharko da eta hizkuntzaren konplexutasuna areagotu, pertsonaren ikaste-ahalmenaren eta funtzionalitatearen paraleloan. u Komunikatzeko

ahalmenak okerrera egin dezake, adibidez, gaixotasun degeneratibo baten ondorioz, zeinak funtzio kognitiboetan, zentzumen arlokoetan edo motorretan eragin baitezake. Horrelako sistemaren egokitzapena ahalik egoeretan, eta komunikaziofuntzionalitate handienari eustera zuzenduko da.

Jarraipenean hautematen ditugun egoera horiek behar bezain adierazgarriak badira, eskuhartzearen birprogramazio bat plantea genezake berriro; horrek, jakina, hasierako etapetara itzultzea eta egoera berriro aztertzea eskatuko du. Baina orain historia batetik eta aldez aurretik egindako lan batetik abiatuko gara; pertsonaren, bere egoeraren eta babesa ematen dio ingurunearen bilakaerari buruzko ezagutza zehatza daukagunez, birprogramatzeko premian eragin handiena izan duten alderdietan zentratu ahal izango dugu azterketa. Jarraipeneko berrikuspena ohikoa (programatua eta, beraz, programazioan aurreikusitakoa) edo ezohikoa (aurreikusi gabea) izan daiteke; azken kasu horretan berrikuspen-eskaera baten bidez artikulatzen da. Berrikuspen-eskaera erabiltzaileak berak, bere familiak edo inguruko profesionalek egin dezakete eta horretarako arrazoiak sistema konfiguratzen duten elementuetako aldaketak izan litezke: u Hiztegia. Erabiltzen den hiztegiak zabaltzea

Hartu kontuan! Ondoan egon eta laguntzeko zereginetan funtsezkoa da jarrera enpatikoa erakustea eta pertsonari aktiboki entzutea haren eskaerak zehatz-mehatz ulertzeko; horrek, gainera, konfiantza handiagoa emango dio.

(garatzea) edo murriztea (ahalmenek okerrera egin dutelako) eskatzen duela irizten zaionean. Gauza bera gertatzen gramatikalarekin.

konplexutasun

u Sarbidea.

Elementu horren aldaketa bila daiteke, arrazoi hauengatik: u

Erabiltzailearen trebetasunak hobetu izanari zor zaizkion egokitzapenak: azkartasun eta doitasun handiagoz hautatzeko, prestazio handiagoekin eta abar.

u

Pertsonaren ahalmenek okerrera egin izanaren ondoriozko egokitzapenak (adibidez, oinazea, ikusteko zailtasunak, dardaren agerpena eta abar), ahal den funtzionalitate handienari eustea helburu duten ordezko aukerak bilatzea eskatuko dutenak.

5.7.2 Komunikazio-prem ietara egokitzea Hizkuntza etengabeko bilakaeran dagoen zerbait bizia da; horregatik, oso ohikoa izaten da KSHAen erabiltzaileek beren komunikazio-gaitasunean eragina duten aldaketak jasatea:

da

u

Merkatuan agertu diren eta erabiltzailearen egoerara hobeto egokituko direla irizten zaien sarbide berriak ezartzea.

Garrantzitsua da funtzio osagarrien –lekualdatzea, lurrean esertzea, jarrera, eusteko guneak eta abar– bilakaeraren jarraipena erregistratzea.

u Euskarri mota. Oinarrian, aurreko irizpide

berberei erantzuten die, hau da, pertsona erabiltzailearen bilakaeraren arabera egokitzeko gaitasunari. Komunikazio-ahalmena hobetu duten pertsonentzako sistema eraginkorragoak, edo ahalmenak galtzeko prozesuan daudenengan ahalik eta funtzionalitate handienari eustea xede duten sistemak. Baliteke

Berrikuspen-eskaera baten premia adieraz dezaketen zantzuak: jarrera-aldaketa, komunikazio-sistema bertan behera uztea, hausturazko jokabidea komunikazioaren

egokitzapen edoondoriozkoak aplikazio teknologiko agertu izanaren izatea ere.berriak

aurrean eta abar.

Hartu kontuan!

KSHAren EZARKETAREN JARRAIPENA ERABILTZAILEA: DATA: JARRAIPEN MOTA: ¨

Ohikoa

¨

Ezohikoa

EGUNGO TXOSTENA: Diagnostikoa

Planteatutako helburuak

Helburuak erdiestea

NORK EGITEN DUEN ESKAERA: ¨ Erabiltzailea

¨

Familia

¨

Profesionalak: (zehaztu)

ESKAERA MOTA: ALDAKETA- EDO BERRIKUSPEN-ESKAERA ALOR HONETAN: u Hiztegia u Sistema u

Sarbidea Euskarria u Bestelakoak u

SISTEMAREN EGOKITZAPENA:

PRONOSTIKOA - JARRAIPENERAKO HURRENGO HITZORDUA:

Sinadura

Ariketak 1. Presta ezazu KSHA bat ezarri ondoko prozesuei buruzko kontzeptu-mapa ahalik eta osatuena. 2. Eztabaida ezazue integrazio sozialeko goi-mailako teknikari batek KSHA baten ezarketa-prozesuetan parte hartu behar duen ala ez.

3. Bikoteka, hautatu test edo proba estandarizatu bat 5.1 DOKUMENTUAN agertzen direnetatik. Bildu horri buruzko informazio gehiago.

4. Zer alde daude zuzeneko behaketaren eta bideoan hartutako erregistroen artean, informazioa lortzeko?

5. Egin ezazu estimazio-eskala bat hamar adierazlerekin honako trebetasun hauetako bakoitza baloratzeko: a) Komunikazio-trebetasunak. b) Zentzumen-trebetasunak. c) Trebetasun motorrak. d) Trebetasun kognitiboak.

6. Azal ezazu zergatik den beharrezkoa ingurunearen balorazioa KSHA baten ezarketa-prozesuan. 7. Eman orientabide batzuk plafoian zeinuak nola antolatu jakiteko honako egoera hauetako bakoitzean: u

Pertsonaren mugikortasuna urria bada.

u

Pertsonak doitasun gutxi baldin badu bere mugimenduetan.

u

Pertsonak ikusmen-gabezia bat baldin badu.

u

Pertsonak hizkuntza-maila onaz gainera, maila kognitibo ona baldin badu.

8. Irakurri hurrengo kasua eta egin ariketa bikoteka: Mariak 62 urte ditu eta Brocaren afasia bat (adierazpenari eragiten diona) du. Hizkuntzaren ulermena gordetzen du baina ezin ditu ahoskatu esan nahi dituen hitzak. Bakarrik bizi da eta ez du familiarik. Lehenago bere auzuneko auzo-etxean antolatzen ziren doako tailerretan parte hartzen zuen (informatika, eskulanak, joskintza eta abar) baina orain ez da jendearekin erlazionatzeko kapaz, ez baitiote ulertzen.

a) Azaldu zein den Mariaren egoera eta nola senti daitekeen dituen zailtasunen aurrean. b) Zer laguntza erabili lezake? c) Zer hiztegi edo esaldi sar genitzake Mariak tailerretara itzultzeko modua izan dezan?

9. Azal ezazu honako adierazpide hauen esanahia KSHA bat ezartzeko testuinguruan: a) Erabateko komunikazioa.

b) Aurrerabidearen pronostikoa. c) Hizkuntza intzidentala irakasteko teknikak. d) Lagundutako hizkuntzaren estimulazioa. e) Ikasitakoa orokortzea.

10. Presta ezazue bikoteka sistema bat, hizkuntza-aurreko komunikazio-trebetasunak dituen pertsona batekin elkarrizketa bat izateko, gai jakin bat abiapuntu hartuta (askaria, esate baterako.).

11. Bikoteka, asma itzazue estrategia horiek aplikatzea ahalbidetuko dizueten egoerak. Azaldu bakoitzaren erabilgarritasuna.

e) Kateak eraikitzea eta etetea.

a) Seinale-zeinuak. b) Agindu-zeinuak.

f) Seinaleekin erreakzionatzea seinale baten ondoren.

c) Behatu-itxaron-erreakzionatu.

g) Desira-adierazpen bat moldatzea.

d) Ohiko jokabidearen aurreko erreakzioa.

h) Itxarote egituratua.

i) Plan motako elkarrizketa. j) Gidoi motako elkarrizketa.

12. Presta ezazu KSHA bat erabiltzen duen pertsona baten inguruneari zuzendutako ekintza-zerrenda bat, sistemaren ezarketa eraginkorragoa izaten laguntzeko.

13. Esplika ezazu zer den esku-hartze – ekintza eta zergatik den hain garrantzitsua bere aplikazioa komunikazio-esparruko esku-hartzeetan.

14. Irakur ezazu kasu hau: Laurak 35 urte ditu eta ELA (alboko esklerosi amiotrofikoa) du. Komunikazio-sisteman aldaketa bat behar du, bere hizkera zaila baita jada ulertzeko. Ordenagailuko teklak saka ditzake hatz batekin eta ahots-ezagutza erabiltzen du. Sei hilabeteren ostean, eskuaren eta hatzaren mugimendua ez da jada funtzionala eta berrikuspen eskaera bat egin da. Begirada bidez sarbidea duen PC bat erabiltzearen aukera baloratu da.

a) Azal ezazu zer den berrikuspen-eskaera bat eta zer arrazoi izan den horretarako Lauraren kasuan. b) Nork uste duzu eskatu duela kasu honetan? c) Lauraren sistemako zer elementu egokitu edo aldatu beharko dira?

5.1 jarduera Oztopoak Hausten

Planteamendua Toshiba eta BJ Adaptaciones enpresek antolatutako Oztopoak Hausten sarien helburua, azken batean, teknologiak erabilita, desgaitasunen bat duten pertsonen bizi-kalitatea hobetzeko lagungarri izango diren proiektu sortzaileak gauzatzea eta ezagutzera ematea da. Proiektuetako asko komunikazioarekin erlazionatuak daude. Horiei eskainiko diegu jarduera hau.

Garapena u Osatu hiru edo lau laguneko taldeak. u Nabigatu ezazue sarien web-orrian, eta hautatu saritutako proiektuetako bat komunikazio

alternatiboarekin edo handigarriarekin erlazioa duena. (https://www.premiosromperbarreras.es/index. php) u Deskribatu proiektua eta bere helburuak. u Adierazi zer baliabide behar dituen: laguntza-produktuak, euskarriak, sartzeko eta seinalatzeko erak,

programak. u Adierazi zer onura dakartzan erabiltzailearen bizi-kalitaterako: eguneroko bizimodua, eskola, aisialdia,

parte-hartze soziala eta abar. u Azaldu nola eramaten den aurrera ikasketa- eta ezarketa-prozesua. u Prestatu aurkezpen bat programa informatiko batean zuen lana ikasgelako gainerako kideei azaltzeko.

5.2 jarduera Komunikazio-estrategien ebaluazioa eta ezarpena

Planteamendua Jarduera honen xedea, taldeka, ebaluazio-jarraibide bat eta hainbat estrategia diseinatzea da komunikaziosistema bat ezartzeko.

Garapena u Hiru edo lau laguneko taldeak eratuko dituzue. u Talde bakoitzak kasu bat idatzi eta berori landuko du. Prestakuntza egiten ari zareten zentroko kasu bat egokitu dezakezue, edo asmatu, bestela. Ondoren atxikitzen ditugun kasuetako bat edo 1. UNITATE DIDAKTIKOKO 1.1 JARDUERAN landutako besteren bat ere gara dezakezue.

Rikardo 69 urteko gizon bat da. Iktus bat izan ondoren, arkitekto-lana utzi behar izan zuen eta autonomia osoa galdu zuen bere egunerokotasunean. Hizkuntzaren ulermena eta adierazpena kaltetzen dituen afasia bat du. Gordetzen du irakurtzeko eta idazteko gaitasuna, nahiz eta zailtasunak dituen. Urtebete geroago, Rikardok mugikortasuna berreskuratu du, makulu batekin ibiltzen da eta bere ingurunearekiko komunikazioak hobera egin du, nahiz eta oraindik ulermen- eta gogoratze-arloko zailtasunak dituen. Atsegin du egunkaria irakurtzea, baina erraz nekatzen da irakurtzen eta lerroa galtzen du.

Nuriak 3 urte ditu eta hipoakusia edo gorreri sakona du, duela 8 hilabete sufritu zuen soinu-trauma baten ondorioz. Ahozko hizkuntza estimulatuz jarraitzea eta eskuzko zeinuen hizkuntza ere lantzea hautatu da.

Maite 4 urteko neskato bat da. Down sindromea diagnostikatu zioten eta atzerapena du hizkuntza bereganatzeko orduan. Ahozko hizkuntzan hezteaz gainera, hainbat gako-hitz zeinu-hizkuntzan irakastea erabaki da.

u Lortu ezazue pertsonari buruz dagoen informazio guztia (kasuari buruzko testutxoa iturri gisa erabilita,

arrazoi horregatik ahalik eta zabalena izango da idazketa). Adierazi zehatz-mehatz zein diren bere komunikazio-premiak eta ikasteko potentziala. u Premia horiek aztertu ostean, egin diagnostiko bat eta adostu egokiena jotzen duzuen komunikazio-

sistema. u Planifikatu sistemaren ezarketa eta adierazi sistema erabiltzen ikasten lagun dezaketen zenbait

estrategia eta jarduera. u Aditzera eman zer estrategia jarraituko den ingurunearekin eta familiarekin ikasitakoa orokortzeko. u Diseinatu behaketa-taula bat esku-hartzearen lorpenak baloratzeko. u Prestatu erreminta bat erabiltzailearen jarraipena egin ahal izateko.

Bibliografia eta webgrafia ABRIL, D.; DELGADO, C.; VIGARA, A. Comunicación aumentativa y alternativa. Guía de referencia. CEAPAT. (2010eko maiatza). In: http://www. ceapat.es/InterP resent2/gr oups/imserso/ documents/binario/ comunicacinaumentativayalterna.pdf AGUILAR, A. Psicopatología del Lenguaje. Un

modelo integral de intervención (I. lib). Promociones y Publicaciones Universitarias S.A. Bartzelona, 1991.

ALCANTUD, F. ET ALTER. Odisea de la comunicación. Sociedad española de comunicación aumentativa y alternativa. Valentzia, 2001. ALCANTUD, F.; FERRER, A. La Tecnología de la información en el medio escolar. Arg.: NAU llibres. Valentzia, 1995. ANAYA NIETO, D. Diagnóstico en educación. Sanz y Torres, S.L. Madril, 2002. BASIL, C.; SORO, E.; ROSELL, C. Sistemas de signos y ayudas técnicas para la comunicación aumentativa y la escritura. Principios teóricos

y aplicaciones. Logopedia bilduma. Arg.: Masson, S.A. Bartzelona, 1998.

BASIL, C.; SORO-CAMATS, E. Discapacidad motora, interacción y adquisición del lenguaje: Sistemas aumentativos y alternativos de comunicación. (Gida eta bideoak 1, 2, 3, 4) MEC-CDC. Madril, 1996. BAUMGART, D.; JOHNSON, J.; HELMSTETTER, E. Sistemas alternativos de comunicación para personas con discapacidad. Alianza. Madril, 1996. CABEZÓN, J.; VÁZQUEZ, M.; C. MOLINONUEVO, J. I.; GONZALO-BILBAO, P. Lenguajes alternativos. CEPE. Madril, 1994.

de acceso al CANDELOS , A.; Para LOBATO , M. Guía ordenador. personas con discapacidad. Lan eta Gizarte Gaietako Ministerioa. Gizarte Gaietarako Idazkaritza Nagusia. IMSERSO. Madril, 1997. CLEMENTE, R. A. Desarrollo del lenguaje. Ediciones Octaedro. Bartzelona, 1996. CASACUBIERTA, D. La mente humana. Océano. Bartzelona, 2001. DAVIS, R. D.; BRAUN, E. M. El don de la dislexia: nuevo método para corregir la dislexia y otros problemas de aprendizaje. Editex. Madril, 2000.

DELGADO SANTOS, C.I. Cuaderno de apoyo a la comunicación con personas mayores en el hogar. IMSERSO. CEAPAT. Espainiako gobernua. In: http://www.ceapat.es/ InterPresent2/groups/ imserso/documents/ binario/cuadernomayoreshogar.pdf DELGADO SANTOS, C.I. Cuaderno de apoyo a la comunicación con el paciente. IMSERSO. CEAPAT. Espainiako gobernua. In: http:// www.ceapat.es/InterPresent2/groups/imserso/ documents/binario/ cuadernoapoyocomunicacion.pdf DEL RÍO, M. J. Lenguaje y comunicación en personas con necesidades especiales. Martínez Roca. Madril, 1997. ESPEJO DE LA FUENTE, B. Comunicación Aumentativa en personas con sordoceguera. In: http:// www.juntadeandalucia.es/averroes/caidv/ interedvisual/ftp_p_/ca_sordoceguera.pdf ERIKSON, A. ET ALTER. Olas de palabras. Comunicación alternativa: leer y escribir. International Society for Augmentative & Alternative Comunication. In: http://www. ceapat.es/InterP resent2/gr oups/imserso/ documents/binario/olasdepalabras.pdf

FERNÁNDEZ, J. A.; V ILLALBA, A. Atención educativa de los alumnos con NEE, derivadas de una deficiencia auditiva. Conselleria cultura, educació i ciència. Valentzia, 1996. GALLARDO, J. R.; GALLEGO, J. Manual de logopedia escolar. Aljibe. Malaga, 1995. GIL, R. Manual de neuropsicología. Masson. Bartzelona, 2002. GÓMEZ, M.; DÍAZ, L.; REBOLLO, T. Comunicación aumentativa y alternativa. In: http://www. jmunozy.org/files/9/Necesidades_Educativas_ Especificas/aula_pt/conocer_mas/diversidadmurcia/UNIDAD26.pdf GÓMEZ VILLA, M. (koord.). Materiales Multimedia para el desarrollo del Sistema de Comunicación Total-Habla Signada. In: http://diversidad. murciaeduca .es/tecnoneet /docs/2004/ 412004.pdf GUILLÉN, C.; LÓPEZ, T.; LLANOS, M. Material multimedia para el aprendizaje de la lengua de signos español. Hezkuntza, Prestakuntza eta Enpleguko Kontseilaritza. Murtziako Eskualdea. In: http://diversidad.murciaeduca. es/publicaciones/diclse/autores.html

HELM-ESTABROOKS, N.; ALBERT, M. L. Manual de terapia de la afasia. Panamericana. Madril, 1994. Las TIC en logopedia: audición y lenguaje. Valentziako Unibertsitateko web-orria. In: http://www.uv.es/bellochc/logopedia/ NRTLogo8.wiki?6

MCDONALD, E.T. Sistema Bliss. Enseñanza y uso. Toronto 1980. Itzulpena MEC. MARCOS, J.M.; ROMERO, D. Portal Aragonés de

Comunicación Aumentativa y Alternativa (ARASAAC): recursos, herramientas y ejemplos de uso en distintos contextos. Hezkuntza, Unibertsitate, Kultura eta Kirol Departamentua. Aragoiko Gobernua. In: http://diversidad. murciaeduca.es/publicaciones/dea2012/docs/ jmmarcos.pdf

MARTINEZ, E. El sonido en la comunicación humana . Octaedro. Bartzelona, 1996. MAYER JOHNSON, R. SPC Simbolos pictográficos para la comunicación (no vocal). MEC. Madril, 1986. MURILLO RUIZ, B. Estudio de la evolución del lenguaje en la demencia Alzheimer . Arg.: I.S.E.P. textos. Bartzelona, 1999. NARBONA, J. ; C HEVRIE-MULLER, C. El lenguaje del niño. Desarrollo normal, evaluación y trastornos. Masson. Bartzelona, 1997. PALACIOS, J. ET AL. Desarrollo psicológico y educación. Alianza. Madril, 2001. PEÑA CASANOVA, J. Manual de logopedia. Masson. Bartzelona, 2001. PEÑA CASANOVA, J.; PÉREZ PAMIES, M. Rehabilitación de la afasia y trastornos asociados . Masson. Bartzelona, 1984. PERELLÓ, J. Diccionario de Logopedia. Ediciones Lebon. Bartzelona, 1995. PERELLÓ, J. Trastornos del habla. Científico Médica. Bartzelona, 1977. (Aldizkariak). In: http://www.once.es/ new/sala-de-prensa/publicaciones-ydocumentos/Perfiles

PROFILAK

REPETTO TALAVERA, E. Modelos de orientación e intervención psicopedagógica. UNED. Madril, 2002.

http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/ lenguaje-de-signos--0/html/ffbeaf86-82b111df-acc7-002185ce6064_6.html

RONDAL, J. SERON, X. Trastornos el Lenguaje (I., II., eta III. lib.). Paidós. Bartzelona, 1998. ROSELL, C.; SORO-CAMATS, E.; BASIL, C.; SÚAREZ, D.; ALSINA, G.; PASTALLÉ, N. Ajuts tècnics per a la comunicació. Sistemes augmentatius i alternatius i sistemes d’accés a l’ordinador. Blocs 9 Fundació Guttman/Departament de Benestar Social de la Generalitat de Catalunya. Bartzelona, 1997. ROSELL, C.; BASIL, C. Sistemas de signos manuales y sistemas de signos gráficos: características y criterios para su uso. In BASIL, SORO-CAMATS, ROSELL. Sistemas de signos y ayudas técnicas

para la comunicación aumentativa y la escritura. Masson. Bartzelona, 1998. Bartzelonako Unibertsitateko Gordailu Digitaleko OMADO bilduman eskuragarri.

SERRA, M. ET AL. La adquisición del lenguaje. Ariel, S.A. Bartzelona, 2000. SOTO, G.; ZANGARI, C. (2009). Practically Speaking: language, literacy, and academic development

for Students with AAC Needs. Paul H. Brookes. TORRES, S. Sistemas alternativos de comunicación. Manual de comunicación aumentativa y alternativa: sistemas y estrategias. Aljibe. Malaga, 2001. TORRES, J. Trastornos del lenguaje en niños con necesidades educativas especiales. CEAC. Bartzelona, 2003. TRIADÓ C.; FORNS, M. La evaluación del lenguaje: una aproximación evolutiva. Anthropos. Bartzelona, 1984. Tifloteknologia. ONCEren web-orria. In: http:// www.once.es/new/servicios-especializadosen-discapacidad-visual/tecnologias-de-lainformacion-y-de-la-comunicacion/ tiflotecnologia

VERDUGO, M. A. Personas con Discapacidad. Perspectivas Psicopedagògicas y rehabilitadoras. Siglo XXI. Madril, 1995.

RIVIERE, A. ETA BESTE BATZUK. El tratamiento del autismo. Nuevas perspectivas. Gizarte Gaietako Ministerioa. Madril, 1998.

VON TETZCHNER, S.; MARTISEN, H. Introducción a la enseñanza de signos y al uso de ayudas técnicas para la comunicación. Col. Aprendizaje. Visor S.A. Madril, 1993.

RODRIGUEZ GONZALEZ, M.A. Lenguaje de signos. Miguel de Cervantes Liburutegi Birtuala. In:

WING, L. El autismo en niños y adultos. Una guía para padres. Paidos. Buenos Aires, 1998.

Komunikazio-Sistema handigarriak eta alternatiboak

Recommend Documents