Jevreji Jugoslavije 1941 — 1945. žrtve genocida i učesnici NOR
U troškovima izdavanja ove publikacije učestvovala je
Republička
zajednica
nauke
Srbije,
Beograd.
Urednici
Prof. dr Andrija Gams Dr Lavoslav Kadelburg Recenzenti
Prof. dr Đorde Knežević Dr Nikola Živković Lektor
t
Jugoslava
Ševković
Tehnički
urednik
Mihailo
Mirković
Rezime na engleski preveo
Dr
Josip
Nacrt
Presburger
korica
Jovan ćurčić, akad. slikar
Izdavač: S A V E Z J E V R E J S K I H B e o g r a d , 7. Jula 71a Štampa:
OPŠTINA JUGOSLAVIJE
S R B O Š T A M P A , Beograd,
Tiraž: 3.000 p r i m e r a k a
Dobračina 6 — 8
S A D R Ž A J
t
N A S E L J A V A N J E JEVREJA NA TERITORIJI D A N A Š N J E J E V R E J S K I H Z A J E D N I C A DO 1918. G O D I N E
JUGOSLAVIJE
I
RAZVOJ
R A Z V O J R A D N I Č K O G POKRETA N A T E R I T O R I J A M A D A N A Š N J E J U G O S L A V I J E 1918. I U S L O V I ZA U K L J U Č I V A N J E JEVREJA U POKRET
DO
5 7
S T V A R A N J E J E D I N S T V E N E J E V R E J S K E Z A J E D N I C E U J U G O S L A V I J I I NJEN R A Z V O J O D 1918. D O 1941
10
R E V O L U C I O N A R N I R A D N I Č K I POKRET U J U G O S L A V I J I I Z M E Đ U D V A S V E T S K A R A T A I U K L J U Č I V A N J E JEVREJA U POKRET Kratak pregled razvoja KPJ i revolucionarnog radničkog pokreta Uključivanje Jevreja u revolucionarni radnički pokret
15 15 19
K A P I T U L A C I J A J U G O S L A V I J E I S T R A D A N J E J U G O S L O V E N S K I H JEVREJA . . . . Organizacija i sprovođenje protivjevrejskih mera i genocida na teritoriji Jugoslavije
54 57
I — Teritorije pod nemačkom vojnom upravom — Srbija, Banat i Sandžak
. . .
58
1 — Organizacija vojnog i upravnog aparata 2 — Organizacija upravnog aparata za »rešenje jevrejskog pitanja« . . . 3 — Protivjevrejske mere i način njihovog sprovođenja a — Mere za ekonomsko uništenje Jevreja uključujući i pljačku, kao i uništenje kulturnih i istorijskih vrednosti b —• Mere za psihičko uništenje Jevreja c — Mere za potpuno likvidiranje Jevreja — masovni genocid . . .
58 59 61
1 — Sabirni logori 2 — Koncentracioni logori 3 — Radni logori
71 72 84
Osvrt na stradanje Jevreja Banata, Srbije i Sandžaka II — Teritorije pod bugarskom okupacijom — aneksijom III — Teritorije u sastavu Nezavisne Države H R V A T S K E A — Hrvatska — Slavonija — S r e m a — Mere za ekonomsko uništenje Jevreja b — Mere za psihičko uništenje Jevreja c — Mere za fizičko uništenje Jevreja — genocid
61 61 69
85 86 91 91 92 94 102
1 — Ustaški logori u Hrvatskoj, Slavoniji i Sremu a —- Sabirni logori b — Koncentracioni logori
105 105 112
2 — Ustaški logori u »Zoni II« B — Bosna i Hercegovina a — Mere za ekonomsko uništenje Jevreja b — Mere za psihičko uništenje Jevreja c — Mere za fizičko uništenje Jevreja — genocid
122 124 124 127 129
Sabirni logori u Bosni i Hercegovini
129
Kratak osvrt na stradanje Jevreja u N D H IV — Teritorije pod italijanskom okupacijom — aneksijom 1 — Teritorija »Zona I« 2 —- Teritorija »Zona II«
133 134 136 139
Logori koje su formirali Italijani za Jevreje u »Zoni l« i »Zoni II« a — Logori u »Zoni II« b — Logori u »Zoni I«
144 144 148
Jevrejski logor na Rabu 3 — Teritorija Crne Gore 4 — Teritorija Kosovo
148 151 152
^
Odnos fašističke Italije prema Jevrejima u prisajedinjenim i okupiranim delovima Jugoslavije V — Teritorije pod mađarskom okupacijom —• aneksijom: murje i Prekomurje 1 — Period od aprila 1941. do marta 19^4 a — Mere za ekonomsko uništenje Jevreja b — Mere za psihičko uništenje Jevreja c — Mere za fizičko uništenje Jevreja
Bačka, Baranja,
154
Među155 155 156 157 159
Logori u Bačkoj od aprila 1941. do kraja 1943 2 — Period od marta 1944. do juna 1944 a — Mere za ekonomsko uništenje Jevreja b — Mere za psihičko uništenje Jevreja c — Mere za fizičko uništenje Jevreja — genocid
160 162 162 163 163
VI — Teritorija Slovenije
165
Interniranje i a b c d e f g
165 166 167 169 170 171 174 179
stradanje Jevreja u logorima van Jugoslavije — Logori u Albaniji — Logori u Austriji — Logori u Italiji — Logori u Mađarskoj — Logori u Nemačkoj — Logori u Poljskoj — Zarobljenički logori u Nemačkoj
Bekstva Jevreja iz logora, zatvora i kažnjeničkih radnih četa
188
Angažovanje jevrejskih opština u Jugoslaviji na ublažavanju teških uslova života izbeglica i zatočenika u logorima
192
Kratak osvrt o Jevrejima žrtvama fašističkog terora i genocida u Jugoslaviji
200
USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE I B O D I L A Č K I RAT
U K L J U Č I V A N J E JEVREJA U
.
.
.
NARODNOOSLO-
200
a — Rad Komunističke partije na organizovanju ustanka i njeno rukovođenje narodnooslobodilačkom borbom
202
b — Uključivanje Jevreja u narodnooslobodilački rat
204
1 — Uključivanje Jevreja u NOR u 1941. godini Banat
204 206
Srbija Bosna i Hercegovina Hrvatska i Slavonija Srem Bačka Međumurje i Prekomurje Slovenija Makedonija Dalmacija
208 215 226 234 236 262 264 264 268
a — Uključivanje Jevreja u N O R u »Zoni I« b — Uključivanje Jevreja u N O R u »Zoni II« Hrvatsko primorje Kosovo Sandžak Crna Gora Nepoznata pokrajina
269 272 272 273 274 274 275
Osvrt na uključivanje Jevreja u NOR u 1941. godini
275
Spisak nosilaca Partizanske spomenice 1941. g
276
Spisak Jevreja narodnih heroja Jugoslavije
278
Spisak učesnika u španskom građanskom ratu i u NOR
278
Spisak učesnika u španskom građanskom ratu i u pokretima otpora van Jugoslavije
278
2 — Uključivanje Jevreja od početka 1942. do kraja rata a — Uključivanje u N O R od početka 1942. do septembra 1943. . . . b — Uključivaije u N O R od septembra 1943. do kraja rata . . . .
278 279 281
Jugoslovenski Jevreji u antifašističkom pokretu van Jugoslavije
286
Jugoslovenski Jevreji u pokretu otpora u logorima i zatvorima a — Pokret otpora u logorima i zatvorima u Jugoslaviji
290 290
b — Pokret otpora u logorima i zatvorima van Jugoslavije
296
Opšti osvrt o učešću Jevreja Jugoslavije u N O R
302
Spisak učesnika u N O R
307
Registar ličnih imena
513
Izvori i literatura
560
Objašnjenje skraćenica
571
Summary
573
Errata corrige
591
Savez
Jevrejskih
godine,
postavio
objavljuje o
opština je
sebi zadatak,
materijal
njihovom
goslovenskih
Jugoslavije
o
masovnom naroda
i
tragediji učešću i
obuhvatio
Ova
knjiga
vog
dugogodišnjeg
Autor je
dra
u
jevrejskih
u
i
Romana
upornog
uvodu
opština
jedan
od
herojskoj
od
svoje
obnove
najvažnijih,
Jevreja
da
pod
1944.
prikuplja
i
nacifašizmom
narodnooslobodilačkoj
borbi
i ju-
narodnosti.
stradanje
Jaše
to
odmah,
jugoslovenskih
O tome je već do sada objavljeno tegralno
još
dao
neke
Jugoslavije
mnogo,
borbu
popunjava i
ali nedostajao je
jugoslovenskih tu
prazninu.
sistematskog napomene,
a
dužni
da
su
rad koji bi
in-
Jevreja. Ona
je
rezultat
njego-
imenovao
Savez
rada. redaktori istaknu
koje tri
je
momenta.
Prvo, u ovom radu Jevrejima se smatraju ona lica koja su bila, jevrejskog porekla, kao i ona koje je društvena sredina u kojoj su živeli smatrala Jevrejima, bez obzira na njihovo lično opredeljenje. Drugo, dode
razumljivo do
odredene Izdavač pravke.
je
kompletnijih
da
činjenične će
nastojati
knjiga
izvora
ovakve nego
do
vrste,
čak
i
kojih
se
moglo
ako
bi
autor
mogao
doći,
nužno
eventualne
dopune
da
sadrži
nepotpunosti. da
na
prikladan
način
objavi
Treće, istraživanje, prikupljanje grade i objavljivanje ove knjige ćeno je finansijskom pomoći Samoupravne interesne zajednice za SR Srbije i Memorijalne fondacije za jevrejsku kulturu.
i
is-
omogukulturu
Redakcija
K a o jedan od m a l o g broja p r e ž i v e l i h p r i p a d n i k a j e v r e j s k e zajednice u J u g o s l a v i j i o s e ć a o s a m o b a v e z u d a p r i p r e m i m ovaj rad koji o b u h v a t a p e r i o d o d 1941. d o 1945. g o d i n e , taj najtragičniji i najmračniji p e r i o d u istoriji te zajednice; p e r i o d u k o m e je z b o g n a c i s t i č k o - r a s i s t i č k e »ideologije« s t r a d a l o četiri petine j u g o s l o v e n s k i h Jevreja. J e v r e j s k a zajednica u J u g o s l a v i j i bila je i z m e đ u d v a s v e t s k a rata u s t a l n o m u s p o n u i razvoju. To se o g l e d a l o ne s a m o u p o v e ć a n j u b r o j n o g stanja, v e ć i u a k t i v n o m uključivanju Jevreja u d r u š t v e n i , privredni, kulturni, p r o s v e t n i i n a u č n i život u o k v i r u cele j u g o s l o v e n s k e zajednice. J u g o s l o v e n s k i Jevreji dali su značajan d o p r i n o s u s v i m o b l a s t i m a života, ali je p r o c e s n j i h o v o g daljneg razvoja n a g l o p r e k i n u t o k u p a c i j o m J u g o s l a v i j e , i n a c i s t i č k i m g e n o c i d o m nad j u g o s l o v e n s k i m Jevrejima. U knjizi se daje kratak, d o k u m e n t o v a n i prikaz kataklizme kroz koju su p r o š l i pripadnici j e v r e j s k e zajednice J u g o s l a v i j e u t o k u d r u g o g s v e t s k o g rata i ukazuje na s p e c i f i č n o s t i n a c i s t i č k o g g e n o c i d a i z v r š e n o g u J u g o s l a v i j i nad J e v r e j i m a , z b o g kojih je p r o c e s u n i š t a v a n j a Jevreja u J u g o s l a v i j i d o b i o t a k o m a s o v a n karakter. U p r o g o n u i u n i š t a v a n j u Jevreja, p o r e d T r e ć e g Rajha, u č e s t v o v a l e su i d r ž a v e koje su, kao s a v e z n i c i Rajha, i z v r š i l e u p a d u J u g o s l a v i j u u a p r i l s k o m ratu 1941. godine ( M a đ a r s k a , B u g a r s k a , Italija), kao i brojni d o m a ć i izdajnici ( u s t a š e , f o l k s d o j čeri, Ijotićevci, n e d i ć e v c i , četnici, balisti). Z a č e l o b i s e m n o g o v i š e Jevreja s p a s i o d a k v i s l i n š k i i s a t e l i t s k i s a r a d n i c i , o d n o s n o d o m a ć i izdajnici, n i s u s a r a đ i v a l i sa T r e ć i m R a j h o m u u n i š t a v a n j u Jevreja u J u g o s l a v i j i . M e đ u t i m , u istoriji j e v r e j s k e zajednice J u g o s l a v i j e iz t o g a p e r i o d a ima i s v e t l i h s t r a n i c a iz kojih se vidi da j u g o s l o v e n s k i Jevreji n i s u p a s i v n o čekali da b u d u uništeni. Z n a t a n broj uključio se u otpor i b o r b u protiv o k u p a t o r a u o k v i r u o p š t e g otpora j u g o s l o v e n s k i h n a r o d a i n a r o d n o s t i , uključujući se u n a r o d n o - o s l o b o d i l a č ki rat. To uključivanje nije bilo s l u č a j n o , v e ć je u t o m e o d l u č u j u ć u u l o g u o d i g r a o faktor s v e s t i . U prilog t o m e g o v o r e i podaci o v e l i k o m broju Jevreja u k l j u č e n i h u r e v o l u c i o n a r n i radnički i n a p r e d n i o m l a d i n s k i pokret do d r u g o g s v e t s k o g rata. Broj u č e s n i k a Jevreja u n a r o d n o - o s l o b o d i l a č k o m ratu bio bi z a č e l o j o š i z n a t n o v e ć i da o k u p a t o r i i njihovi p o m a g a č i n i s u preduzeli niz m e r a u cilju s p r e č a v a nja n j i h o v o g o d l a s k a u partizane, o d n o s n o da je o r g a n i z o v a n i otpor i n a r o d n o o s lobodilački rat bio p o č e o o d m a h p o s l e o k u p a c i j e zemlje. O k u p a t o r i i njihovi pom a g a č i s u , n a i m e , u p r v i h n e k o l i k o m e s e c i okupacije, i z m e đ u aprila i jula m e s e c a 1941. g o d i n e , o d v e l i veliki broj, naročito m l a đ i h i s p o s o b n i h m u š k a r a c a na prin u d n e r a d o v e o d n o s n o g u b i l i š t a . No i p o r e d t o g a broj Jevreja u k l j u č e n i h u nar o d n o o s l o b o d i l a č k u b o r b u bio je d o s t a veliki. U toj borbi oni su dali veliki dopri-
4
J. R o m a n o
n o s za p o b e d u p r a v e d n e s t v a r i uz značajne žrtve, jer je jedna trećina s v i h uključ e n i h s t r a d a l a u borbi. Prikupljanje p o d a t a k a o J e v r e j i m a koji su u č e s t v o v a l i u n a r o d n o o s l o b o d i l a č k o m ratu p r e d s t a v l j a l o je v r l o težak zadatak, b u d u ć i da su izvori iz kojih su m o g l i da s e c r p e podaci bili v r l o o s k u d n i , a o d p r e ž i v e l i h Jevreja n i s u s e m o g l i dobiti iscrpniji podaci jer su s e ć a n j a u t o k u proteklih s k o r o č e t r d e s e t g o d i n a izbledela. A l i i u z a s v e t e š k o ć e , prikupljeni p o d a c i pokazuju da je o k o 4.600 Jevreja u č e s t v o v a l o u n a r o d n o o s l o b o d i l a č k o m ratu. V r l o je v e r o v a t n o da će čitaoci naići na n e p o t p u n e i n e t a č n e p o d a t k e o pojed i n i m u č e s n i c i m a u borbi, b a š z b o g o s k u d n i h izvora s a kojima s e r a s p o l a g a l o . Z a t o će autor biti z a h v a l a n a k o mu se s t a v e na r a s p o l a g a n j e d o p u n e ili i s p r a v k e . M e đ u t i m , č i n j e n i c a š t o je u s p e l o da se bar približno utvrdi broj Jevreja u narodn o o s l o b o d i l a č k o m ratu i m a v e l i k i značaj, naročito i z b o g t o g a š t o do s a d a kompletnih p o d a t a k a o t o m e nije bilo. Jevreji J u g o s l a v i j e , u č e s n i c i n a r o d n o o s l o b o d i l a č k o g nice u istoriji s v o j e zajednice.
rata
ispisali
su
svetle
stra-
Dr sci. Jaša Romano
N A S E L J A V A N J E JEVREJA NA TERITORIJI D A N A Š N J E JUGOSLAVIJE R A Z V O J J E V R E J S K I H Z A J E D N I C A DO 1918. G O D I N E
I
P O J E D I N E d e l o v e teritorije d a n a š n j e J u g o s l a v i j e prvi Jevreji naselili s u pre 2.000 godina. V e ć u III v e k u p o s t o j a l a je u S o l i n u ( D a l m a c i j a ) v e ć a j e v r e j s k a z a j e d n i c a iz kojeg s u s e Jevreji 641. g o d i n e iselili, n a k o n š t o s u A v a r i m e s t o razorili. N a j v e ć i m d e l o m iselili su se u Split. 0 postojanju v e ć e j e v r e j s k e zjednice i u m e s t u S t o b i ( M a k e d o n i j a ) g o v o r e i s k o p i n e r u š e v i n a j e v r e j s k o g h r a m a iz IV v e k a . Prvi p o d a c i o n a s e l j a v a n j u Jevreja u Srbiji, o d n o s n o u B e o g r a d u p o t i č u iz 950. g o d i n e . Postoji podatak d a s u 1250. g o d i n e dobili o d o b r e n j e z a prodaju soli. S e m toga, u H r i s o v u l j i c a r a D u š a n a (1354) se vidi, da je u to v r e m e bilo J e v r e j a u Srbiji. 1 S r e d i n o m X V I I v e k a u B e o g r a d u j e ž i v e l o o k o 800, a p o č e t k o m X I X v e k a o k o 1.000 Jevreja. 2 Iz p r v o g z v a n i č n o g p o p i s a s t a n o v n i š t v a u Srbiji 1845. g o d i n e , vidi se, da je u B e o g r a d u živelo 1.087 Jevreja. Do n a g l o g p o v e ć a n j a n j i h o v o g broja d o š l o je u d r u g o j p o l o v i n i X I X v e k a , i to ne s a m o u B e o g r a d u v e ć i u n e k i m d r u g i m m e s t i m a Srbije. U n e k i m m e s t i m a H r v a t s k e i z v e s t a n broj Jevreja ž i v e o je j o š pre d o l a s k a S l o v e n a . 1 p o r e d m n o g o b r o j n i h p r o t i v j e v r e j s k i h m e r a oni su se na toj teritoriji održail do 1526. g o d i n e , kada je izdata n a r e d b a o n j i h o v o m proterivanju iz H r v a t s k e . T e k u d r u g o j p o l o v i n i X V I I I v e k a bilo j e d o z v o l j e n o J e v r e j i m a d a s e p o n o v o naseljavaju, uz i z v e s n a o g r a n i č e n j a u p o g l e d u m e s t a nastanjivanja kao i v r s t e z a n i m a n j a . Do m a s o v n i j e g useljavanja d o š l o je p o s l e d o n o š e n j a U r e d b e o e m a n c i p a c i j i J e v r e j a u H r v a t s k o j i S l a v o n i j i iz 1873. g o d i n e . D o k je 1840. g o d i n e bilo 9.947 Jevreja, 3 njihov broj se 1880. p o v e ć a o na 17.261, a 1900. na 20.032. 4 U S l o v e n i j i je bilo Jevreja v e ć u IX v e k u , ali do m a s o v n i j e g u s e l j a v a n j a d o š l o je u X I I v e k u . Najbrojnija j e v r e j s k a zajednica bila je u M a r i b o r u , koja je i m a l a s v o j hram, t e o l o š k u š k o l u , ritualno kupatilo, groblje i dr. 5 M a n j i broj J e v r e j a je bio nas t a n j e n u Ljubljani, Ptuju i R a d g o n i . M e đ u t i m , n a r e đ e n j e m cara M a k s i m i l i a n a I (1496) Jevreji s u proterani s a teritorije S l o v e n i j e . 6 K r a j e m X V I I I v e k a s e p o n o v o doseljavaju, ali u m a l o m broju. N e š t o v i š e ih se n a s t a n i l o u M u r s k o j S o b o t i i Lendavi. 1
I Šlang, Jevreji u Beogradu, Beograd 1926. V. Vinaver, Jevreji u Srbiji početkom XX veka, Jevrejski almanah 1955—1956, str. 28. Statistički ljetopis za 1874. godinu. Zagreb 1876. < Statistički godišnjak Kraljevine Hrvatske i Slavonije I, Zagreb 1905. I II, Zagreb 1906. 5 Milica Detoni, Mariborski geto, Jevrejski almanah 1957—1958, str. 72. 6 F. Grünwald, M u š l Fium, Jevrejin sa Rijeke, Jevrejski almanah 1959—1960, str. 54. 3
3
6
J. Romano
P o m e n u t o je da je v e ć u III v e k u p o s t o j a l a u Dalmaciji, tj. u S o l i n u brojnija jevrejs k a zajednica, koja j e r a s e l j e n a 641. g o d i n e . O d X V I v e k a d o š l o j e d o m a s o v n i j e g naseljavanja Jevreja na toj teritoriji, naročito u S p l i t u i D u b r o v n i k u . To su bili Jevreji koji s u krajem X V v e k a proterani i z š p a n i j e . N a k o n proterivanja iz Š p a n i j e , i z v e s t a n broj Jevreja se n a s e l i o u B o s n i i H e r c e g o vini. U p r v o v r e m e su se nastanili u S a r a j e v u , g d e postoji s a č u v a n n a d g r o b n i s p o m e n i k j e d n o g J e v r e j i n a s a p o č e t k a X V I v e k a . P r e m a n e k i m p o d a c i m a , v e ć 1541. g o d i n e bilo je u S a r a j e v u 40 t r g o v a c a Jevreja. P o č e v od d r u g e p o l o v i n e X I X v e k a , Jevreji iz S a r a j e v a o d l a z e i u d r u g a m e s t a B o s n e i H e r c e g o v i n e , a s e m t o g a u t o m p e r i o d u o t p o č e o je i p r o c e s useljavanja u B o s n u i H e r c e g o v i n u i Jevreja iz zemalja z a p a d n e i s e v e r n e E v r o p e (ovi se nazivaju a š k e n a z i , a Jevreji d o s e l j e n i iz Š p a n i j e s e f a r d i ) . U B o s n i i H e r c e g o v i n i je bilo 1879. g o d i n e o k o 3.500, 1885. o k o 5.800, 1895. o k o 8.200, a 1910. g o d i n e 11.868 Jevreja. 7 I s k o p i n e r u š e v i n a j e v r e j s k o g h r a m a u S t o b i j u iz IV v e k a , g o v o r e da je u M a k e d o n i j i bilo Jevreja v e ć u s t a r o m v e k u . U s r e d n j e m v e k u p o s t o j a l e su brojnije j e v r e j s k e zajednice u Bitolju, S k o p l j u , O h r i d u i S t r u g i , od kojih su se održale s a m o o n e u Bitolju i S k o p l j u . Od d r u g e p o l o v i n e X I X v e k a Jevreji se nastanjuju i u Š t i p u . Kraj e m X I X v e k a u Bitolju živi o k o 6.000 Jevreja. 8 Jevreji se u B a č k o j prvi put p o m i n j u u X V I v e k u , ali je njihov broj u to v r e m e vrlo mali, s o b z i r o m na m e r e koje je p r o p i s a o m a đ a r s k i Z e m a l j s k i s a b o r 1595. g o d i n e , a koje su se o d n o s i l e na o g r a n i č e n j e s l o b o d n o g nastanjivanja Jevreja, kao i na plaćanje p o s e b n o g » j e v r e j s k o g poreza«. Prvi Jevreji koji su d o š l i u B a č k u nastanili su se u o k o l i n i P e t r o v a r a d i n a . U s a č u v a n o j d o k u m e n t a c i j i se Jevreji u N o v o m S a d u prvi put p o m i n j u 1693. g o d i n e , a u S o m b o r u 1735. g o d i n e . Iz zvaničn o g p o p i s a s t a n o v n i š t v a B a č k e s e vidi, d a j e 1736. g o d i n e živelo u N o v o m S a d u 15, S o m b o r u 3 i u S i v c u 1 j e v r e j s k a p o r o d i c a . G o d i n e 1737. izdata je d o z v o l a j e d n o m J e v r e j i n u da se u s e l i u S u b o t i c u . N a k o n poraza A u s t r i j e u ratu sa T u r c i m a 1740. g o d i n e , d o š l o je do znatnijeg povećanja broja Jevreja u B a č k o j n j i h o v i m d o s e l j a v a n j e m iz B e o g r a d a . K r a j e m X V I I I v e k a d o š l o je do nastanjivanja Jevreja i u d r u g i m m e s t i m a B a č k e . S r e d i n o m X I X v e k a bilo je u S o m b o r u 284, N o v o m S a d u 1.320, S u b o t i c i 650, S e n t i 1.326 Jevreja, a kraj e m X I X v e k a bilo je u celoj B a č k o j 19.115 Jevreja. 9 D o s e l j a v a n j e Jevreja u Baranju o t p o č e l o je s r e d i n o m X V I I I v e k a . K r a j e m v e k a u D a r d i je bilo 146 Jevreja. 1 0 7 8 9
">
T. Kruševac, Društvene promene kod bosanskih Jevreja za autsrijskog vremena, Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo 1966, str. 77 (u daljem tekstu Spomenica 400 godina). D. Levi, Regionalna jevrejska zajednica do 1918, Spomenica Saveza jevrejskih opština 1919—1969, Beograd 1969. str. 8. L. Fišer, Jevrejstvo Bačke, Jevrejski almanah 1955—1956, str. 86. J. Svajcer, Kretanje brojnog stanja prve verske opštlne u županiji Baranja — u Dardi, Jevrejski almanah 1965—1967, str. 72.
7
J.
Romano
Do nastanjivanja Jevreja u B a n a t u d o š l o je i s t o v r e m e n o kada i u Bačkoj. S r e d i n o m X I X v e k a bilo je u B e č k e r e k u (Zrenjanin) 644, K i k i n d i 704 i u V r š c u 2 6 7 Jevreja. P r e m a z v a n i č n o m p o p i s u s t a n o v n i š t v a koje je i z v r š e n o 1921. g o d i n e u n o v o s t v o renoj državi S r b a H r v a t a i S l o v e n a c a ( S H S ) bilo je 64.753 Jevreja (u Srbiji 6.112, d a n a š n j o j M a k e d o n i j i , K o s o v u i S a n d ž a k u 5.702, B o s n i i H e r c e g o v i n i 12.031, Hrvats k o j i S l a v o n i j i 20.562, Bačkoj, Baranji i B a n a t u 12.069, D a l m a c i j i 314, S l o v e n i j i , M e đ u m u r j u i P r e k o m u r j u 946, C r n o j G o r i 17 Jevreja). 1 1 M e đ u t i m , p r e m a s t a t i s t i č k i m p o d a c i m a , d o b i j e n i m a n k e t o m koju je s p r o v e o S a v e z rabina J u g o s l a v i j e 1924. godine, broj Jevreja je i z n o s i o 73.266, tj. o k o 9.000 v i š e n e g o š t o je n a v e d e n o u ranije p o m e n u t i m d r ž a v n i m s t a t i s t i č k i m p o d a c i m a . I z s l e d e ć e g p r e g l e d a s e v i d e brojčane razlike i z m e đ u ta d v a s t a t i s t i č k a p o d a t k a po p o k r a j i n a m a koje su u š l e u sastav S H S : broj Jevreja prema popisu
pokrajina
državnom
Srbija Makedonija, Kosovo, Sandžak Bosna i Hercegovina Hrvatska i Slavonija Bačka, Banat, Baranja Dalmacija Slovenija, Međumurje, Prekomurje Crna Gora Svega
Saveza rabina
6.112 5.702 12.031 20.562 19.069 314 946 17
7.800 6.218 13.701 21.810 21.349 412 1.959 17
64.753
73.266
Pretpostavlja se da su p o d a c i S a v e z a rabina J u g o s l a v i j e o broju Jevreja u pojedinim p o k r a j i n a m a v e r o d o s t o j n i j i , š t o s e m o ž e zaključiti n a o s n o v u broja Jevreja u J u g o s l a v i j i p r e d d r u g i s v e t s k i rat, o č e m u će k a s n i j e biti g o v o r a . S v e d o spajanja n a v e d e n i h pokrajina u j e d i n s t v e n u d r ž a v u S H S , n i s u postojali u s l o v i z a t e š n j u s a r a d n j u njihovih j e v r e j s k i h zajednica. S v a k a o d tih zajednica s e u k u l t u r n o m , p r o s v e t n o m i e k o n o m s k o m p o g l e d u razvijala pod s p e c i f i č n i m u s l o v i m a k a r a k t e r i s t i č n i m z a s v a k u o d n a v e d e n i h pokrajina.
RAZVOJ R A D N I Č K O G POKRETA NA TERITORIJI D A N A Š N J E JUGOSLAVIJE DO 1918. I USLOVI ZA UKLJUČIVANJE JEVREJA U POKRET Politička r a s c e p k a n o s t teritorije d a n a š n j e J u g o s l a v i j e d o kraja p r v o g s v e t s k o g rata, kao i p r i v r e d n a z a o s t a l o s t , u s l o v i l i su k a s n i j u p o j a v u r a d n i č k e k l a s e i radnič"
Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. I 1921. godine, Sarajevo 1932. Jevrejski almanah za 5686. godinu (1925), str. 286.
8
J. R o m a n o
k o g p o k r e t a no š t o je to bio s l u č a j u z e m l j a m a z a p a d n e E v r o p e . Na teritoriji d a n a š nje J u g o s l a v i j e postojali s u s r e d i n o m X I X v e k a i s k l j u č i v o z a n a t s k i radnici, d o k j e d o pojave i n d u s t r i j s k i h r a d n i k a d o š l o n e š t o kasnije. P r e m a t o m e , z a n a t s k i radnici s u predstavljali p r v e z a č e t k e r a d n i č k e k l a s e i oni su bili prvi, koji su prihvatili s o c i jalističku ideologiju. O n i su bili i o s n i v a č i p r v i h r a d n i č k i h organizacija, koje u to v r e m e j o š n i s u imale politički karakter. T o s u bile o r g a n i z a c i j e z a u z a j a m n o p o m a ganje, b o l e s n i č k e blagajne, r a d n i č k a p r o s v e t n a udruženja, itd. K r a j e m X I X v e k a , te o r g a n i z a c i j e p r e r a s t a j u p o s t e p e n o u s i n d i k a l n e i političke organizacije. Taj p r o c e s prerastanja nije se odvijao i s t i m intenzitetom niti i s t o v r e m e n o u s v i m p o k r a j i n a m a d a n a š n j e J u g o s l a v i j e . U p r o c e s u p r e r a s t a n j a o d l u č u j u ć u u l o g u o d i g r a l a je pojava i n d u s t r i j s k i h radnika, kao i s t e p e n uticaja r a d n i č k i h p o k r e t a i n d u s t r i j s k i razvijenijih zemalja z a p a d n e E v r o p e . Zahvaljujući t o m e , k r a j e m X I X i p o č e t k o m X X v e k a u s l e dio je p r o c e s o s n i v a n j a p r v i h s i n d i k a l n i h organizacija, kao i s o c i j a l d e m o k r a t s k i h stranaka u pokrajinama današnje Jugoslavije. U p r v e s t r u k o v n e s i n d i k a l n e organizacije i s o c i j a l d e m o k r a t s k e partije, bio je uključ e n i manji broj Jevreja. U O s i j e k u s u g o d i n e 1892. bili č l a n o v i s t r u k o v n e s i n d i k a l n e o r g a n i z a c i j e s l e d e ć i Jevreji: S a m u e l F i š e r , M o r i c V a v r a i L e o p o l d G o l d š t a j n , d o k s u u o s n i v a n j u O k r u ž n e b o l e s n i č k e blagajne u č e s t v o v a l i H u g o B o š k o v i ć , G e z a Š v a r c i M o r i c V a j s (1893). G o d i n e 1894. d o š l o je u O s i j e k u do o s n i v a n j a S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e , a jedan o d o s n i v a č a bio j e R o b e r t S i m o n , bravar. M e đ u p r v i m č l a n o v i m a t e s t r a n k e bili su i L e o p o l d F r i d m a n (koji je 1880. bio blagajnik O b r t n i č k o - r a d n i č k o g d r u š t v a ) , M o r i c V a j s , M u k i V a j s , J o s i p N a j m a n i S a m u e l F i š e r . Pred kraj p r v o g s v e t s k o g rata č l a n o v i te s t r a n k e su bili i L a v o s l a v K r a u s , L a d i s l a v K r a u s i A l f r e d Vajs. 1 3 Prvi Jevrejin u č l a n j e n u s t r u k o v n i s i n d i k a t u B e o g r a d u bio je J o s i f A n a f koji je 1896. bio č l a n D r u ž i n e t i p o g r a f s k i h radnika. 1 4 U S o c i j a l d e m o k r a t s k u s t r a n k u S r b i j e ( o s n o v a n a 1903) bili s u uključeni s l e d e ć i Jevreji: S a m u i l o K a v i s o n i A v r a m K o e n ( A l e k s a n d a r P o p o v i ć ) , a n e š t o k a s n i j e Izrael Tajtacak i S o f i j a Levi, d o k su se p r e d prvi s v e t s k i rat učlanili A l k o n G e r a s i , J a š a A l t a r a c i M i k a B e n v e n i s t i (električar). 1 5 Z n a č a j n u u l o g u u s i n d i k a l n o m p o k r e t u S r b i j e o d i g r a l a je S o f i j a Levi, t e k s t i l n a radnica iz B e o g r a d a . G o d i n e 1908. izabrana je za člana u p r a v e S a v e z a t e k s t i l n i h i o s t a l i h fabričkih radnika, a 1910. u č e s t v o v a l a je kao d e l e g a t s i n d i k a l n e o r g a n i z a c i j e Palilula n a V I I I k o n g r e s u S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e Srbije. N a t o m k o n g r e s u o s n o v a n je S e k r e t a r i j a t ž e n a s o c i j a l d e m o k r a t a , p r v a politička organizacija u Srbiji. S o f i j a Levi izabrana je za s e k r e t a r a o r g a n i z a c i j e i a k t i v n o je s a r a đ i v a l a u listu te organizacije Jednakost. G o d i n e 1919. bila je č l a n S o c i j a l i s t i č k e r a d n i č k e partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) i izabrana za č l a n a S e k r e t a r i j a t a ž e n a k o m u n i s t a . Na V u k o v a r s k o m k o n g r e s u K P J izjasnila se kao » c e n t r u m a š « i i s k l j u č e n a je iz Partije, p o s l e "
4
15
I. Mažuran, Građa o radničkom pokretu Osijeka i Slavonije 1867—1894, Osijek 1967. M. Topalović, Hronologija radničkog pokreta u Srbiji I (do 1919), Beograd 1934, str. 46. Ibidem, str. 206.
9 J. Romano č e g a se p a s i v i z i r a l a i živela u K r u p n j u (ubijena od N e m a c a 1942. u l o g o r u na Sajmištu). P o r e d S o f i j e Levi, aktivnu u l o g u u s i n d i k a l n o m p o k r e t u o d i g r a l a je i ž a n k a Levi, krojačka radnica, koja je 1908. izabrana za člana u p r a v e S a v e t a krojačkih radnika.' 6 S o c i j a l n a s t r u k t u r a Jevreja u B o s n i i H e r c e g o v i n i , p r v e n s t v e n o u S a r a j e v u , g d e je živelo o k o 8 0 % j e v r e j s k o g življa t e pokrajine, u s l o v i l o j e uključivanje v e ć e g broja Jevreja u s i n d i k a l n i pokret, kao i u S o c i j a l d e m o k r a t s k u s t r a n k u . P r o c e s stvaranja s i n d i k a l n i h organizacija u B o s n i i H e r c e g o v i n i o t p o č e o je 1905. g o d i n e . Te g o d i n e o s n o v a n je i G l a v n i radnički s a v e z za Bil-I, o d n o s n o s i n d i k a l n e centrale. J e d a n o d o s n i v a č a G l a v n o g s i n d i k a l n o g s a v e z a bio j e M a i r Levi, krojački radnik. U r u k o v o d s t v i m a raznih s t r u k o v n i h s i n d i k a t a u S a r a j e v u bili su uključeni i s l e d e ć i Jevreji: M o r i c Š v a r c h a d t , J u d a A t i j a s , D a v i d A b i n u n , N a h m a n O v a d i j a , a u upravi S a v e z a t r g o v a č k i h n a m e š t e n i k a : A b r a h a m E. Levi, D a v i d A b i n u n i dr. I u u p r a v a m a raznih r a d n i č k i h udruženja nalazio se i z v e s t a n broj Jevreja. T a k o su npr. u upravi R a d n i č k o g k u l t u r n o g d r u š t v a , koje je o s n o v a n o 1908. bili: L e o n Atijas, N a h m a n Ovadija, H i n k o Š v a r c , H u g o C v e h e r i dr. G o d i n e 1911. bilo je u s i n d i k a t u 6.068 č l a n o v a , m e đ u k o j i m a 166 radnika Jevreja, š t o u o d n o s u na broj j e v r e j s k o g s t a n o v n i š t v a p r e d s t a v l j a v i s o k i p r o c e n a t . U S o c i j a l d e m o k r a t s k o j s t r a n c i B i H ( o s n o v a n a 1909) najaktivniji su bili i s l e d e ć i Jevreji: Izrael G a o n i S o l o m o n M o n t i l j o . Z n a č a j n u u l o g u u p r o c e s u dalje organizacije S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e B i H o d i g r a o je dr M i l a n ( M o i s e ) Z o n , koji je doš a o iz P o l j s k e 1917. u S a r a j e v o kao izgrađeni s o c i j a l i s t a . P o č e t k o m 1918. izabran je za člana M e s n o g o d b o r a i člana G l a v n o g o d b o r a S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e B i H . On je 1919. u č e s t v o v a o kao d e l e g a t s t r a n k e na K o n g r e s u ujedinjenja u Beogradu, na k o j e m je izabran za člana C e n t r a l n o g v e ć a n o v o o s n o v a n e S o c i j a l i s t i č k e r a d n i č k e partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) . N a t o m K o n g r e s u u č e s t v o v a o je, zajedno s a Đ u r o m Đ a k o v i ć e m i N a t a n o m O v a d i j o m , kao d e l e g a t S a v e z a m e t a l s k i h r a d n i k a BiH. 1 7 R a d n i č k i p o k r e t u V o j v o d i n i razvijao se u s k l o p u r a d n i č k o g p o k r e t a M a đ a r s k e . M e đutim, u radnički p o k r e t V o j v o d i n e bio je uključen n e z n a t a n broj Jevreja, od kojih su bili n a r o č i t o aktivni D e ž e Đ e đ e š i i H u g o S i n g e r , obojica iz S o m b o r a . Đ e đ e š i je r u k o v o d i o B o l e s n i č k o m b l a g a j n o m , d o k j e S i n g e r bio jedan o d prvih č l a n o v a S o c i j a l d e m o k r a t s k e partije. U n j e g o v o j kafani je 1919. g o d i n e bilo s e d i š t e M e s n o g v e ć a Partije, koje je 1920. r u k o v o d i l o š t r a j k o m železničara. Z b o g t o g a je S i n g e r u h a p š e n i, p o s l e zlostavljanja na policiji, p r o t e r a n iz S o m b o r a . Pred kraj p r v o g s v e t 14 17
Stanka Dević-Ubavić, Srpska Socijaldemokratska partija i ženski pokret u Srbiji 1903—1914. g. revolucije I. Beograd 1967, str. 220, 224, 230, 239. M. Finci, U avangardi društvenog progresa, Spomenica 400 godina, Sarajevo 1966, str. 194—195.
Tokovi
10
J. Romano
s k o g rata, kao č l a n o v i S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e u V o j v o d i n i p o m i n j u s e s l e d e ć i Jevreji: A n d r i j a D e a k , M i h a j l o R e v e s , A b r a h a m V i n c e i L a d i s l a v Nađ. 1 8 U S o c i j a l d e m o k r a t s k u s t r a n k u D a l m a c i j e bili s u , pred kraj p r v o g s v e t s k o g rata učlanjeni s l e d e ć i Jevreji: M o r i c Finci, R a h e l a Kabiljo, D a v i d Pinto i dr. Policija ih je kao p r i p a d n i k e te s t r a n k e proterala iz Splita. K a o reakcja na z u l u m e i pljačku t u r s k i h v l a s t i u M a k e d o n i j i , d o š l o je 1893. g o d i n e , do o s n i v a n j a p r o g r e s i v n e o r g a n i z a c i j e Vnatrešna makedonska revolucionerna organizacija ( V M R O ) u S o l u n u . U toj organizaciji je 1896. bilo 20 bitoljskih Jevreja, d o k je o k o 200 j e v r e j s k i h p o r o d i c a p o m a g a l o p o k r e t p r e b a c i v a n j e m oružja iz G r č k e , d a v a n j e m s r e d s t a v a i s k r i v a n j e m r u k o v o d i l a c a organizacije ( G o c e D e l č e v , D a m e G r u e v , G o c e Petrov, Pera T o š e v i dr.). U l l i n d e n s k o m u s t a n k u 1903, bilo je u r e d o v i m a u s t a n i k a i Jevreja, koji su najveć i m d e l o m izginuli u borbi s a T u r c i m a . M e đ u b o r c i m a J e v r e j i m a i s t a k a o s e Rafael M. K a m h i , koji je, pod i m e n o m S k e n d e r - b e g , bio v o đ a jedne u s t a n i č k e g r u p e u četi v o j v o d e Luke Gerova. 1 9 G o d i n e 1910. o s n o v a n a je u S o l u n u S o c i j a l d e m o k r a t s k a s t r a n k a M a k e d o n i j e . U vezi s njenim o s n i v a n j e m značajnu u l o g u je o d i g r a l a S o c i j a l i s t i č k a j e v r e j s k a g r u p a u S o l u n u , n a čijem č e l u j e stajao A v r a m Benarojo. N a t o m o s n i v a č k o m s a s t a n k u postojala je jaka g r u p a koja je bila protiv o s n i v a n j a s a m o s t a l n e S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e M a k e d o n i j e . Zahvaljujući zalaganju S o c i j a l i s t i č k e j e v r e j s k e g r u p e , koja je ukazala na postojanje o d r e đ e n i h s p e c i f i č n o s t i u M a k e d o n i j i , d o š l o je do o s n i v a n j a s a m o s t a l n e S o c i j a l d e m o k r a t s k e partije M a k e d o n i j e . 2 0 Na o s n o v u iznetih p o d a t a k a m o ž e se zaključiti, da na teritorijama koje su u š l e u s a s t a v S H S , nije bilo m a s o v n i j e g uključivanja Jevreja u radnički pokret, o d n o s n o u s o c i j a l d e m o k r a t s k e partije do p r v o g s v e t s k o g rata, s e m u B o s n i i H e r c e g o v i n i . M e đutim, m e đ u u k l j u č e n i m a bilo je i s t a k n u t i h p o b o r n i k a s o c i j a l i s t i č k e ideologije, koji s u i u n o v o s t v o r e n o j državi S H S produžili s a r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m .
STVARANJE JEDINSTVENE JEVREJSKE ZAJEDNICE U JUGOSLAVIJI I NJEN RAZVOJ OD 1918
DO 1941.
U n o v o f o r m i r a n o j državi S H S bili su s t v o r e n i i u s l o v i za postojanje j e d i n s t v e n e j e v r e j s k e zajednice, a u vezi s tim, i j e d i n s t v e n e j e v r e j s k e organizacije, koja bi objedinjavala rad j e v r e j s k i h zajednica. Na č e l u j e v r e j s k e zajednice stajala je orga,a
" 20
M. Beljanski, Hronika o radničkom pokretu i KPJ u Somboru i okolini 1918—1941, Sombor 1968. A. Matkovski, Tragedijata na Evreite od Makedonija, Skopje 1962, str. 22. D. Konstantinov, Bitoljski Jevreji i VMRO, Jevreiski almanah 1963—1964, s. 92—95. J. Marjanović, Nastanak i razvitak radničkog pokreta u Jugoslovenskim zemljama do prvog svetskog Beograd 1958.
rata,
11 J. Romano nizacija — S a v e z j e v r e j s k i h v e r o i s p o v e d n i h o p š t i n a J u g o s l a v i j e . S a v e z je o d i g r a o značajnu u l o g u u borbi za o s t v a r i v a n j e p u n i h g r a đ a n s k i h prava i s l o b o d e Jevreja, a p o s e b n o u suzbijanju i z v e s n i h a n t i s e m i t s k i h ispada, koji su se javili prvih g o d i n a po o s n i v a n j u d r ž a v e S H S , kao i u g o d i n a m a p r e d d r u g i s v e t s k i rat. P r v i h g o d i n a p o s t v a r a n j u d r ž a v e S H S d o š l o j e d o pojava i z v e s n i h p r o t i v j e v r e j s k i h akcija o d s t r a n e n a c i o n a l i s t i č k i h grupa, a d e l o m i od t a d a š n j e g d r ž a v n o g režima. S a v e z je u s p e o p r e k o n a d l e ž n i h o r g a n a da s p r e č i dalje š i r e n j e tih akcija. U tim n a s t o j a n j i m a S a v e z nije bio u s a m l j e n , jer je i K o m u n i s t i č k a partija J u g o s l a v i j e o d l u č n o u s t a l a protiv a n t i s e m i t s k i h i s p a d a . T a k o j e M e s n i k o m i t e t K P J B e o g r a d o r g a n i z o v a o 23. s e p t e m b r a 1920, p r o t e s t n i m i t i n g protiv a n t i s e m i t s k i h pojava n a k o m e s u g o v o r i l i M i l o š Trebinjac, M o š a Pijade i M i k a B e n v e n i s t i (električar). 2 ' N a k o n t o g a u s l e d i o je p e r i o d relativno m i r n o g razvoja j e v r e j s k e zajednice u Jugoslaviji, s v e do pojave n a c i z m a u N e m a č k o j i prodiranja n j e g o v e ideologije u J u g o slaviju. U t o m p e r i o d u m i r n o g razvoja j e v r e j s k e zajednice, d o š l o je u s v i m m e s t i m a u kojima je ž i v e o v e ć i broj Jevreja, do o s n i v a n j a raznih o r g a n i z a c i j a i d r u š t a v a : kulturnih, p r o s v e t n i h , d o b r o t v o r n i h , s p o r t s k i h , radničkih, itd. S v e te organizacije, o d n o s n o udruženja imala s u , v i š e ili manje, j e v r e j s k o n a c i o n a l n o obeležje. To je bio jedan od razloga š t o je u p r v i m g o d i n a m a p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, manji broj Jevreja bio uključen u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret. A l i , m e đ u u k l j u č e n i m a bilo je i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a , p r v e n s t v e n o iz r e d o v a č l a n o v a b i v š i h s o c i j a l d e m o k r a t s k i h partija i s i n d i k a l n i h organizacija. Broj Jevreja-pripadnika r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g p o k r e t a p o s t e p e n o s e p o v e ć a v a o do 1930. g o d i n e , kada je u s l e d i o p r o c e s n j i h o v o g m a s o v n i j e g uključivanja u revoluc i o n a r n i radnički p o k r e t iz s l e d e ć i h razloga: — t e š k a e k o n o m s k a situacija u zemlji u vezi sa s v e t s k o m e k o n o m s k o m k r i z o m 30-tih g o d i n a p o g o d i l a je i v e ć i broj Jevreja, n a r o č i t o s i t n e t r g o v c e i zanatlije; — r e v o l u c i o n a r n i p r o g r a m K o m u n i s t i č k e partije J u g o s l a v i j e — b o r b a protiv s k u poće, n e z a p o s l e n o s t i , diktature, p r o d o r a f a š i z m a , p r a v i l n o r e š e n j e n a c i o n a l n o g pitanja — imalo je jak uticaj i na Jevreje, a p o s e b n o na j e v r e j s k u r a d n i č k u i studentsku omladinu; — pojava n a c i s t i č k e ideologije, koja je bila p r v e n s t v e n o u p e r e n a protiv Jevreja, a protiv koje je K P J p o v e l a o d l u č u j u ć u borbu, u s l o v i l o je m a s o v n i j e uključivanje Jevreja u n a p r e d n i i r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret. Prodiranje n a c i s t i č k e ideologije u J u g o s l a v i j u d o v e l o je do aktiviranja p r o f a š i s t i č k i h organizacija (Ijotićevska, H o d ž e r i n a i dr.), koje su prihvatile r a s i s t i č k e protivjevrejs k e m e r e i p u t e m d e s n i č a r s k e š t a m p e o t p o č e l e s o t v o r e n i m n a p a d i m a na Jevreje. R a d p r o f a š i s t i č k i h organizacija bio je o m o g u ć e n i s t a v o m s a m o g d r ž a v n o g režima, 21
S. Mirnić, M. Petrović, Desanka (1919—1941], Beograd 1969, str. 53.
Petrović,
Milica
Damjanović,
Hronologija
radničkog pokreta
u
Srbiji
II
12
J. Romano
p o s e b n o vlade M i l a n a S t o j a d i n o v i ć a i v l a d e C v e t k o v i ć - M a č e k , koje s u s e s v e v i š e priklanjale n a c i s t i č k o j N e m a č k o j , n a p u š t a j u ć i d o t a d a š n j e d e m o k r a t s k e s a v e z n i k e . Pod s v e v e ć i m p o l i t i č k i m i e k o n o m s k i m p r i t i s c i m a n a c i s t i č k e N e m a č k e , j u g o s l o v e n s k a vlada d o z v o l i l a j e n e o m e t a n i rad d o m a ć i h N e m a c a - f o l k s d o j č e r a , koji s u p u t e m s v o j e š t a m p e ( » E r w a c h e « ) i raznih p r o t i v j e v r e j s k i h b r o š u r a o t v o r e n o p r o p o v e d a l i r a s n u i v e r s k u mržnju, pozivajući i na p r i m e n u g e n o c i d a protiv Jevreja. I s t i m stop a m a p o š l a je i d o m a ć a d e s n i č a r s k a š t a m p a , koju je f i n a n s i r a o Treći Rajh. Pod p r i t i s k o m T r e ć e g Rajha, v l a d a C v e t k o v i ć - M a č e k o t p o č e l a j e s a p r o p i s i v a n j e m i protivjevrejskih mera: J e d n a od prvih m e r a koje je p o m e n u t a v l a d a p r e d u z e l a bila je otežavanje pa i s p r e čavanje u l a s k a j e v r e j s k i h izbeglica iz zemalja z a p a d n e E v r o p e , koje je Treći Rajh o k u p i r a o , i koje su u J u g o s l a v i j i tražile s p a s od n a c i s t i č k i h p r o g o n a i z v e r s t a v a . N e k o l i k o hiljada j e v r e j s k i h izbeglica koje su u s p e l e da p r e b e g n u u J u g o s l a v i j u , bile su k o n f i n i r a n e u m a n j i m m e s t i m a s tim, š t o se je S a v e z j e v r e j s k i h v e r o i s p o v e d n i h o p š t i n a m o r a o da brine o n j i h o v o m izdržavanju. 5. o k t o b r a 1940. izdata je p o d b r o j e m 1322 » U r e d b a o m e r a m a koje se o d n o s e na Jevreje u p o g l e d u obavljanja radnja sa p r o d u k t i m a ljudske i s h r a n e « . U r e d b o m je bilo z a b r a n j e n o J e v r e j i m a d a v o d e radnje s a n a m i r n i c a m a z a l j u d s k u i s h r a n u n a veliko, a u i n d u s t r i j s k i m p r e d u z e ć i m a sa p r o i z v o d i m a ljudske i s h r a n e , čiji su v l a s nici Jevreji, p o s t a v l j e n i s u k o m e s a r i ; 5. o k t o b r a 1940. p o d b r o j e m 1323, objavljena je » U r e d b a o u p i s u lica j e v r e j s k o g p o r e k l a za u č e n i k e univerziteta, v i s o k i h š k o l a u r a n g u univerziteta, v i š i h , s r e d n j i h , učiteljskih i d r u g i h š k o l a « . T o m U r e d b o m z a v e d e n je za Jevreje » n u m e r u s c l a u s u s « . Broj u p i s a n i h Jevreja m o r a o je da b u d e u s r a z m e r i broja Jevreja p r e m a broju s t a n o v n i k a o s t a l i h narodnosti. 2 2 Ali, i pre d o n o š e n j a n a p r e d n a v e d e n i h u r e d a b a , p r i m e n j i v a n e s u i z v e s n e d i s k r i m i n a c i o n e m e r e p r e m a J e v r e j i m a , iako za to n i s u p o s t o j a l a z v a n i č n a naređenja: o g r a ničenje z a p o š l j a v a n j a Jevreja u d r ž a v n i m i b a n o v i n s k i m s l u ž b a m a , p o s t a v l j e n j a za n a s t a v n o o s o b l j e na u n i v e r z i t e t i m a , n a p r e d o v a n j e u j u g o s l o v e n s k o j v o j s c i dalje od čina p u k o v n i k a i dr. Protiv n a v e d e n i h u r e d a b a o d l u č n o je u s t a l a K o m u n i s t i č k a partija J u g o s l a v i j e , kao i n a p r e d n e n a r o d n e m a s e . B e o g r a d s k i s r e d n j o š k o l c i izdali s u p o č e t k o m š k o l s k e 1940/41. g o d i n e letak u k o m e s e n a v o d i : » D o n e t a j e u r e d b a k o j o m s e n a š i m d r u g o v i m a , j e v r e j s k i m đ a c i m a o t i m a p r a v o š k o l o v a n j a . O v a j udar n a p r a v a m l a d i h i s l o b o d u n a u k e u o b i č a j e n a je m e r a n a s i l n i č k o g r e ž i m a .. ,«.23 K o m i t e t S K O J - a u K i k i n d i je t a k o đ e objavio p r o g l a s protiv u r e d b e o o g r a n i č e n j u š k o l o v a n j a j e v r e j s k e o m l a d i n e , a s l i č n i h p r o t e s t a je bilo i u d r u g i m m e s t i m a J u g o s l a v i j e . 23
Službene novine. 5. X 1940. B. Sakota, Beogradska srednjoškolska grad 1959.
omladina
pred
drugi svetski
rat,
Godišnjak
grada
Beograda
VI,
Beo-
13 J. Romano O v e p r o t i v j e v r e j s k e m e r e , koje je p r o p i s a o i s p r o v o d i o tadašnji državni režim, bile su u v o d u p r o t i v j e v r e j s k e m e r e koje su nacisti i njihovi sateliti d o s l e d n o s p r o v e l i u p e r i o d u 1 9 4 1 — 1 9 4 5 . i koje su se z a v r š i l e m a s o v n i m g e n o c i d o m . J e v r e j s k a zajednica u J u g o s l a v i j i je, i p o r e d i z v e s n i h a n t i s e m i t s k i h ispada, p o k a z a l a v i d a n n a p r e d a k u s v o m razvoju s v e d o 1940. g o d i n e . Jevreji s u uzeli z n a t n o g u č e š ć a u kulturnoj, p r o s v e t n o j , e k o n o m s k o j , n a u č n o j i d r u g i m o b l a s t i m a stvaranja. D o š l o je i do znatnijeg p o v e ć a n j a broja Jevreia, ali ne p o s t o j e tačni p o d a c i k o i i k o je to p o v e ć a n j e i z n o s i l o o d 1919. d o 1941. g o d i n e . P r e m a p o d a c i m a S a v e z a j e v r e j s k i n v e r o i s p o v e d n i h o p š t i n a J u g o s l a v i j e , u 1940. g o d i n i je bilo 66.843 Jevreja. M e đ u t i m , u č l a n k u » J u g o s l o v e n s k i Jevreji u s v e t l o s t i s t a t i s t i k e « dr E d u a r d a M o s b a h e r a n a v o d i se, da je te g o d i n e bilo 71.347 Jevreja. 2 4 Postavlja se pitanje o t k u d a tolike brojčane r a z l i k e ? M o g u ć a p r e t p o s t a v k a je, d a s u u p o d a c i m a S a v e z a izostavljeni oni Jevreji, koji n i s u plaćali č l a n a r i n u n a d l e ž n i m j e v r e j s k i m o p š t i n a m a ( s i r o m a š n i ) , kao i oni koji n i s u hteli da b u d u č l a n o v i . Na o s n o v u s p r o v e d e n i h istraživanja (iako se nije r a s p o l a g a l o p o t p u n o m d o k u m e n t a c i j o m ) , broj Jevreja u J u g o s l a v i j i p r e d d r u g i s v e t s k i rat bio je v e ć i od broja koji je n a v e o M o s b a h e r . Podaci o broju Jevreja koje je n a v e o S a v e z ne m o g u se s m a t r a t i v e r o d o s t o j n i m , š t o se vidi iz nekoliko s l e d e ć i h u p o r e đ e n j a : — p r e m a p o d a c i m a S a v e z a , u M a k e d o n i j i je 1940. g o d i n e bilo 6.550 Jevreja. M e đutim, iz s a č u v a n e d o k u m e n t a c i j e , koja se nalazi u J e v r e j s k o m i s t o r i j s k o m m u z e j u u B e o g r a d u , vidi se da su N e m c i m a r t a 1943, odveli u l o g o r u Treblinki 7.315 Jevreja, d o k je 4 4 7 u s p e l o b l a g o v r e m e n o da se s k l o n i . P r e m a t o m e , u M a k e d o n i j i je bilo p r e d rat 7.762 Jevreja; 2 5 — u p o d a c i m a S a v e z a se navodi, da je u H r v a t s k o j , S l a v o n i j i i S r e m u bilo 18.345 Jevreja. M e đ u t i m , u knjizi Komunistički pokret i socijalistička revolucija u Hrvatskoj ( Z a g r e b 1969) n a v o d i se da je bilo o k o 25.000, od kojih je o k o 21.000 stradalo kao žrtve f a š i s t i č k o g t e r o r a ; — u p o d a c i m a S a v e z a stoji, da je u Z a g r e b u bilo 9.467 Jevreja. M e đ u t i m , u izveštaju K o m i s i j e za ispitivanje ratnih z l o č i n a n a v e d e n o je, da je p r e k o 8.000 s t r a d a l o kao žrtve f a š i s t i č k o g terora, d o k je u t v r đ e n o da je d r u g i s v e t s k i rat p r e ž i v e l o o k o 3.000. P r e m a t o m e , u Z a g r e b u je do rata živelo p r e k o 11.000 Jevreja; 2 6 — za B a n a t se n a v o d i da je bilo 3.215 Jevreja, d o k ih je p r e m a d r u g i m p o d a c i m a bilo o k o 4.200; — p r e m a p o d a c i m a S a v e z a , B e o g r a d je i m a o 10.388 Jevreja. M e đ u t i m , maja 1941, izvršili s u N e m c i p o p i s b e o g r a d s k i h Jevreja i t o m p r i l i k o m j e r e g i s t r o v a n o 9.145 lica. P r e m a p o d a c i m a p r i k u p l j e n i m p o s l e rata u t v r đ e n o je, da o k o 2.000 Jevreja "
7S 26
Jevrejski narodni kalendar za 5701. g. 11940—1941], A. Matkovski, Tragedijata na Bvreite od Makedonija, Skopje 1962, str. 21. Doki/menat neregistrovan u Arhivu Hrvatske u Zagrebu.
14
J. Romano
nije r e g i s t r o v a n o ( p r e b e g l i iz B e o g r a d a , stupili u N O V , bili u z a r o b l j e n i č k i m logorima, ili s u s e s k r i v a l i ) . N a o s n o v u t o g a s e m o ž e zaključiti, d a j e u B e o g r a d u pred d r u g i s v e t s k i rat bilo o k o 11.500 Jevreja; — za S a r a j e v o se n a v o d i u p o d a c i m a S a v e z a , da je imalo pred rat 8.114 Jevreja. Taj broj nije ni približno tačan, jer se iz p o p i s a žrtava f a š i s t i č k o g terora, koji je 1967. g o d i n e s a č i n i o O d b o r za izgradnju s p o m e n - p a r k a vidi, da je s t r a d a l o o k o 7.600 Jevreja. S e m t o g a , o k o 900 je bilo u k l j u č e n o u N O R , a o k o 1.500 je u s p e l o da p r e b e g n e i preživi rat. P r e m a t o m e , do kraja rata je živelo u S a r a j e v u p r e k o 10.000 Jevreja; 2 7 — za S o m b o r se n a v o d i da je i m a o o k o 950 Jevreja. M e đ u t i m , u t v r đ e n o je, da je toliko s t r a d a l o kao žrtve f a š i s t i č k o g terora, a da je o k o 300 p r e ž i v e l o rat. 28 O v o s u s a m o n e k a o d v e ć i h brojčanih n e s l a g a n j a i z m e đ u p o d a t a k a S a v e z a i z 1940. g o d i n e i p o d a t a k a do kojih se d o š l o na o s n o v u s a č u v a n e d o k u m e n t a c i j e i p o s l e ratnih publikacija. P r e m a p o d a c i m a , n a k n a d n o prikupljenim, broj Jevreja u pojedin i m p o k r a j i n a m a p r e d d r u g i s v e t s k i rat, bio je s l e d e ć i :
Bosna i Hercegovina Srbija Hrvatska, Slavonija, Srem Bačka, Baranja Banat Slovenija, Međumurje Kosovo Sandžak, Dalmacija, Crna Gora Makedonija
oko oko oko oko oko oko oko oko
14.500 12.500 25.000 16.000 4.200 1.000 550 730 7.762
Svega oko:
82.242
lako p o s t o j e v e ć e b r o j č a n e razlike i z m e đ u p o d a t a k a S a v e z a i p o d a t a k a do kojih s m o došli, realnija je p r e t p o s t a v k a da je, pred d r u g i s v e t s k i rat bilo o k o 82.000 Jevreja, a t o m e u prilog g o v o r e i s l e d e ć i podaci: d r u g i s v e t s k i rat je p r e ž i v e l o o k o 15.000 Jevreja; o k o 1.300 je s t r a d a l o u N O R ; 65.500 je s t r a d a l o kao žrtve f a š i s t i č k o g terora. P r e d d r u g i s v e t s k i rat u J u g o s l a v i j i je bilo 117 j e v r e j s k i h v e r s k i h zajednica od kojih s u n e k e bile s t a r e p o n e k o l i k o s t o t i n a g o d i n a . D a n a s postoji o k o 300 j e v r e j s k i h zajednica-opština s a o k o 6.200 članova. 2 9 27 23 79
Spisak palih boraca-građana Sarajeva u NOB-i, poginulih boraca za oslobođenje Sarajeva i žrtava fašističkog teiora, izd. Odbor za izgradnju spomen-parka, Sarajevo 1967. Beljanski, M., Somborski Jevre/l — rukopis u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu. M. Haramina, Zločini i protujevre/ske mjere u Zagrebu u toku II svjetskog rata, Historijski pregled VII, Zagreb 1961, broj 2, str. 89; Jevrejski kalendar za 5734. godinu (1973—1974), str. 38—40.
15 J. Romano REVOLUCIONARNI RADNIČKI POKRET U JUGOSLAVIJI IZMEĐU DVA SVETSKA RATA I UKLJUČIVANJE JEVREJA U POKRET Kratak pregled razvoja KPJ i revolucionarnog radničkog pokreta Posle osnivanja države S H S , stvoreni s u uslovi z a objedinjavanje s i n d i k a l n i h organizacija i s o c i j a l d e m o k r a t s k i h stranaka pokrajina koje su u š l e u s a s t a v te države. Do objedinjavanja s o c i j a l d e m o k r a t s k i h stranaka d o š l o je aprila 1919. godine, na K o n g r e s u ujedinjenja u B e o g r a d u , kada je o s n o v a n a S o c i j a l i s t i č k a radnička partija Jugoslavije (komunista). Njeno formiranje predstavlja p r e l o m n u fazu u istoriji jugos l o v e n s k o g radničkog pokreta. R e v o l u c i o n a r n i klasni p r o g r a m S o c i j a l i s t i č k e radničke partije prihvatile su v e ć prvih dana š i r o k e narodne m a s e , što potvrđuju postignuti u s p e s i KPJ na opštins k i m izborima, kao i na izborima za U s t a v o t v o r n u s k u p š t i n u 1920. g o d i n e (na izborima je KPJ dobila 59 p o s l a n i č k i h mandata). I s t o v r e m e n o dolazi i do objedinjavanja sindikalnih organizacija u Ujedinjene sindikate u kojima je KPJ imala odlučujuću ulogu. S v e veći uticaj KPJ u revolucionisanju narodnih m a s a , p r i m o r a o je tadašnje burž o a s k e partije da zajednički istupaju u borbi protiv KPJ. O n e su 30. d e c e m b r a 1920. izglasale u N a r o d n o j s k u p š t i n i tzv. »Obznanu« kojom se zabranjuje rad K o m u n i s t i č k e partije i Ujedinjenih sindikata. U s l e d i l a je hajka na č l a n o v e KPJ i njene simpatizere, kao i m a s o v n a hapšenja partijskih i s i n d i k a l n i h rukovodilaca. Hajka je dobila j o š v e ć e razmere nakon n e u s p e l o g atentata na kralja A l e k s a n d r a . Burž o a s k e partije iskoristile su taj atentat za d o n o š e n j e Z a k o n a o zaštiti države, kojim su bile p r o p i s a n e najstrože kazne za s v a k u k o m u n i s t i č k u delatnost. D o š l o je do hapšenja v e l i k o g broja č l a n o v a I z v r š n o g odbora CK KPJ, kao i č l a n o v a pokrajinskih o d b o r a i sindikata. No, i pored s v i h represalija, K o m u n i s t i č k a partija je i u ilegalnosti produžila sa r e v o l u c i o n a r n i m radom. S o b z i r o m da je najveći broj članova I z v r š n o g o d b o r a CK KPJ u h a p š e n , doneta je odluka da se oformi Z a m e n i č k i odbor koji će delovati do izbora n o v o g r u k o v o d s t v a . U taj odbor ušli su Triša Kaclerović, M o š a Pijade, S l a v k o K a u r i ć i Lovro K l e m e n č i ć . Z a m e n i č k i odbor o t p o č e o je 1921. g o d i n e sa izdavanjem lista Slobodna reč, čiji je v l a s n i k i urednik bio M o š a Pijade. Jula 1921, održana je u B e č u Prva partijska konferencija na kojoj je izabran novi CK KPJ sa S i m o m M a r k o v i ć e m na čelu, koji je ubrzo s m e n j e n . Na D r u g o j partijskoj konferenciji, održanoj maja 1923, za g e n e r a l n o g s e k r e t a r a izabran je Đ u r o Đ a k o vić. Novi CK KPJ o t p o č e o je krajem 1924. sa izdavanjem s v o g lista Komunist, čiji je urednik bio M o š a Pijade. N a k o n izlaska trećeg broja tog lista, Pijade je u h a p š e n i od s u d a za zaštitu države o s u đ e n na 12 g o d i n a robije, a na robiji mu je kazna povećana za još dve g o d i n e zbog organizovanja štrajka političkih zatvorenika.
16
J. Romano
G r u p a j u g o s l o v e n s k i h k o m u n i s t a u B e č u , u g l a v n o m s t u d e n a t a , o t p o č e l a je m a r t a 1926, po direktivi Partije, sa i z d a v a n j e m lista Srp i čekić, a u r e d n i k je bio S a l a m o n - M o n i Levi, koji je u to v r e m e s t u d i r a o m e d i c i n u u B e č u . Na T r e ć e m k o n g r e s u KPJ, koji je o d r ž a n 1926. u B e č u , d o n e t a je odluka, da taj list b u d e z v a n i č n i o r g a n K P J i da se š t a m p a u J u g o s l a v i j i . S o b z i r o m da je S i m a M a r k o v i ć p r o d u ž i o sa f r a k c i o n a š k i m r a d o m , to je K o m i n terna s a z v a l a aprila 1928. s a v e t o v a n j e partijskih r u k o v o d s t a v a , na k o j e m je M a r k o v i ć i s k l j u č e n iz Partije i izabran novi CK K P J od tri člana, na č e l u sa Đ u r o m Đ a k o v i ć e m . N a Č e t v r t o m k o n g r e s u KPJ, n o v e m b r a 1928, Đ u r a Đ a k o v i ć j e izabran za o r g a n i z a c i o n o g s e k r e t a r a Partije. U zemlji j e s v e v i š e r a s l o n e z a d o v o l j s t v o š i r o k i h n a r o d n i h m a s a z b o g n e r e š e n i h s o c i j a l n i h , e k o n o m s k i h , političkih i n a c i o n a l n i h pitanja. D o š l o je do m a s o v n e nez a p o s l e n o s t i radnika, opadanja v r e d n o s t i r a d n i č k i h nadnica, p o v e ć a n j e t r o š k o v a živ o t a u z i s t o v r e m e n o ukidanje o s n o v n i h e k o n o m s k i h i političkih prava radnika. S v e je to d o v e l o do jačeg r e v o l u c i o n i s a n j a r a d n i č k i h m a s a , pa je kralj A l e k s a n d a r dec e m b r a 1928. g o d i n e u k i n u o V i d o v d a n s k i u s t a v , r a s p u s t i o p a r l a m e n a t i z a v e o a p s o lutistički d i k t a t o r s k i r e ž i m koji se o s l a n j a o na v o j s k u i v e l i k o s r p s k u buržoaziju. Put koji je izabrao CK K P J u borbi protiv t o g r e ž i m a bio je n e p r a v i l a n . N a i m e , februara 1929, objavio je CK K P J p r o g l a s kojim se pozivaju radnici i seljaci na oružanu b o r b u u cilju r u š e n j a d i k t a t o r s k o g režima. M e đ u t i m , za tu akciju Partija nije bila s p r e m n a ni k a d r o v s k i , tj. nije bila s p o s o b n a da p r e u z m e r u k o v o d e ć u u l o g u u toj borbi s o b z i r o m na mali broj č l a n o v a KPJ, niti je bila u to v r e m e jače p o v e z a n a sa n a r o d n i m m a s a m a . D i k t a t o r s k i r e ž i m i s k o r i s t i o je taj p r o g l a s , kao i n e s p r e m n o s t Partije i p r e d u z e o o d l u č n e m e r e za likvidaciju Partije. U s l e d i l a su m a s o v n a h a p š e n j a p a r t i j s k i h r u k o v o d i l a c a , kao i njihova u b i s t v a ( Đ u r a Đ a k o v i ć , N i k o l a H e ć i m o v i ć , Paja M a r g a n o v i ć , M i j o O r e š k i , M a r i j a n B a r u n i dr.). U s a r a j e v s k o j policiji ubijen je p r i l i k o m s a s l u š a v a n j a B e n j a m i n Finci, u č e s n i k u o k t o b a r s k o j revoluciji. U p e r i o d u od 1929. do 1932. g o d i n e , o d r ž a n o je p r e d s u d o m za z a š t i t u d r ž a v e u B e o g r a d u 159 p r o c e s a č l a n o v i m a K P J i S K O J - a , kao i n j i h o v i m s i m p a t i z e r i m a , a 1933. g o d i n e j o š 127 p r o c e s a . Veliki broj je o s u đ e n na v i š e g o d i š n j u robiju, a m n o g i na zatvor u trajanju do 1 g o d i n e . M e đ u o s u đ e n i m a na robiju bilo je 22, a na zatvor 9 Jevreja. V r l o značajnu u l o g u u t o m p e r i o d u o d i g r a l a je ilegalna organizacija tzv. » C r v e n a p o m o ć « . O n a j e o b e z b e đ i v a l a o p t u ž e n i m a b r a n i o c e n a s u d u z a z a š t i t u države, s l a l a hranu, lekove, literaturu o s u đ e n i m a na robiji, materijalno p o m a g a l a p o r o d i c e o s u đ e n i h č l a n o v a Partije i s i m p a t i z e r a . Ta organizacija, o s n o v a n a 1922. g o d i n e , predstavljala je u p o č e t k u h u m a n i t a r n u o r g a n i z a c i j u r a d n i č k e k l a s e za p o m o ć nezapos l e n i m r a d n i c i m a , ali je k a s n i j e d o b i l a z n a t n o š i r u u l o g u : u k a z i v a n j e p o m o ć i polit i č k i m z a t v o r e n i c i m a , ž r t v a m a b e l o g terora i n j i h o v i m p o r o d i c a m a , plaćanje advokata koji su branili k o m u n i s t e na s u d u , itd. U v r e m e g r a đ a n s k o g rata u Španiji,
17 J. Romano o r g a n i z o v a l a je prikupljanje i s l a n j e p o m o ć i r e p u b l i k a n s k o j armiji. S o b z i r o m na karakter delovanja, o r g a n i z a c i j a je d o b i l a 1940. g o d i n e naziv » N a r o d n a p o m o ć « , a kada je d o š l o do u s t a n k a n a r o d a J u g o s l a v i j e 1941. g o d i n e , n a z v a n a je » N a r o d n o o s l o b o d i l a č k i fond«. U tu o r g a n i z a c i j u su bile u k l j u č e n e š i r o k e n a r o d n e m a s e , pripadnici s v i h profesija, lako je bila v a n p a r t i j s k a organizacija, u njoj je imala K P J v r l o jak oslonac. 3 0 U r u k o v o d s t v i m a te o r g a n i z a c i j e bilo je i Jevreja: u K o m i t e t u » C r v e n e p o m o ć i « za V o j v o d i n u — dr A d o l f S i n g e r ; M e s n o m k o m i t e t u u S u b o t i c i — E r ž e b e t G r o s ; M e s n o m k o m i t e t u u Tuzli — H a j i m Pinto; M e s n o m k o m i t e t u u B e č k e r e k u ( Z r e n j a n i n ) — R u ž a Š u l m a n ; u Banja Luci — s e s t r e Flora, Lela i M i c a Levi; u Z a g r e b u — N a d a Gaon; Beogradu — Vojka Demajo, a u Omladinskoj sekciji Ž e n s k o g pokreta u Beogradu — Luna Koen. M a s o v n a hapšenja članova KPJ u periodu 1929—1932, uslovila su rasformiranje m n o g i h partijskih o r g a n i z a c i j a u zemlji. D e o p a r t i j s k o g r u k o v o d s t v a , koje nije bilo u h a p š e n o , s k l o n i l o se u i n o s t r a n s t v o , i s v e do 1932. nije imalo v e z e sa p a r t i j s k i m o r g a n i z a c i j a m a u zemlji. P o č e v od d r u g e p o l o v i n e 1932. g o d i n e , Partija se p o s t e p e n o k o n s o l i d u j e , i pristupilo se obnavljanju, o d n o s n o aktiviranju partijskih organizacija. U p r o c e s u o b n a v ljanja s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e u Z a g r e b u , v r l o značajnu u l o g u o d i g r a o je Leo M a t e s , a partijske o r g a n i z a c i j e u S i s k u , V l a d i m i r Majder-Kurt. 3 1 Na Č e t v r t o j konferenciji K o m u n i s t i č k e partije J u g o s l a v i j e d o n e t je p r o g r a m za b o r b u protiv fašizacije, kao i t e š k i h e k o n o m s k i h i političkih u s l o v a u zemlji. Na toj konferenciji, izabran je za s e k r e t a r a CK K P J M l a n G o r k i ć , a za č l a n o v e J o s i p B r o z Tito, B l a g o j e Parović, M i h a M a r i n k o , i dr. S o b z i r o m na ilegalan s t a t u s Partije, bilo je p o t r e b n o p r o n a ć i n o v e političke oblike borbe, u cilju uključivanja š i r o kih n a r o d n i h m a s a u d e m o k r a t s k i a n t i f a š i s t i č k i front. S t o g a j e C K K P J d o n e o aprila 1935. o d l u k u o s t v a r a n j u N a r o d n o g fronta, u k o m e bi bile u k l j u č e n e s v e d e m o k r a t s k e i p r o g r e s i v n e s n a g e u borbi protiv f a š i z m a , i koji će se boriti za o s t v a renje z a h t e v a n a r o d n i h m a s a . R u k o v o d e ć u u l o g u u toj organizaciji imali bi č l a n o v i KPJ. P r e m a toj o d l u c i izabran je O d b o r fronta n a r o d n e slobode. 3 2 S e k t a š t v o unutar C K KPJ, kao i s t a c i o n i r a n j e C K v a n J u g o s l a v i j e , v r l o n e g a t i v n o je uticalo na izrastanje Partije u r u k o v o d e ć u s n a g u r e v o l u c i o n a r n o g i a n t i f a š i s t i č k o g pokreta. S t o g a je 1935. g o d i n e d o n e t a o d l u k a o f o r m i r a n j u Z e m a l j s k o g biroa, čiji č l a n o v i će delovati u zemlji i održavati v e z u sa CK K P J u i n o s t r a n s t v u . Za rukov o d i o c a Z e m a l j s k o g biroa o d r e đ e n j e J o s i p B r o z Tito. M e đ u t i m , g o d i n e 1935. i 1936. Partija je d o ž i v e l a novi, v r l o težak udarac. D o š l o je do p r o v a l e unutar Partije i do h a p š e n j a o k o 2.000 č l a n o v a K P J i S K O J - a , kao i 81 02
Vojna enciklopedija 2, Beograd 1959, str. 278. M. Iveković, Hrvatska lijeva inteligencija 1918—1945, Vojna enciklopedija I, Beograd 1967, str. 42.
I,
Zagreb 1970,
str.
174
18
J. Romano
s i m p a t i z e r a Partije. P r e d s u d za z a š t i t u d r ž a v e i z v e d e n o je o k o 800 lica od kojih je najveći broj bio o s u đ e n na robiju ili zatvor. M e đ u o s u đ e n i m a na robiju bio je 41 Jevrejin, d o k je 56 Jevreja o s u đ e n o na zatvor ili je bilo d u ž e v r e m e n a u istražn o m zatvoru. U b r z o p o s l e t o g u d a r c a , K o m u n i s t i č k a partija u s p e l a j e d a s e k o n s o l i d u j e . N j e n a a k t i v n o s t d o š l a je do p u n o g izražaja u v r e m e izbijanja g r a đ a n s k o g rata u Španiji. Partija je o r g a n i z o v a l a o d l a z a k d o b r o v o l j a c a u r e d o v e š p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije. Iz J u g o s l a v i j e je o t i š l o o k o 1.600 d o b r o v o l j a c a , n a j v e ć i m d e l o m č l a n o v a KPJ. S obz i r o m da je u P r a g u s t u d i r a o v e ć i broj J u g o s l o v e n a , Partija je zadužila V e l i m i r a D r e k s l e r a ( M a r k o Perić) da o r g a n i z u j e njihovu mobilizaciju, a A l f r e d a B e r g m a n a po i s t o m z a d a t k u u S S S R - u . Za prihvatanje d o b r o v o l j a c a u Parizu i njihovo prebacivanje u Š p a n i j u , z a d u ž e n i su bili, p o r e d o s t a l i h , O t o Bihalji, B o r a B a r u h i D a v i d D e m a j o - D i d o . S e m toga, K P J je u J u g o s l a v i j i s t v o r i l a p o s e b n u organizaciju, koja je prikupljala p o m o ć za š p a n s k u r e p u b l i k a n s k u armiju, izrađivala lažne p a s o š e i legitimacije za d o b r o v o l j c e , prihvatala ih p r i l i k o m n j i h o v o g o d l a s k a u Š p a n i j u i p o v r a t k a u Jugoslaviju. G o d i n a 1937. bila je p r e s u d n a za K o m u n i s t i č k u partiju J u g o s l a v i j e . J o s i p Broz Tito s e v r a t i o u J u g o s l a v i j u i o b r a z o v a o p r i v r e m e n i C K KPJ, p r i s t u p i v š i e n e r g i č n o m č i š ć e n j u Partije od f r a k c i o n a š a i likvidatora. F r a k c i o n a š t v o je uzelo m a h a i m e đ u č l a n o v i m a Partije na robiji u S r e m s k o j M i t r o v i c i . D r u g Tito je naredio, da se Petko M i l e t i ć , č l a n CK K P J , isključi iz Partije, jer je on bio g l a v n i n o s i l a c f r a k c i o n a š t v a na robiji, a s e m t o g a u t v r đ e n o je da je bio i konfident. I s t o v r e m e n o je za m a n d a t o r a CK K P J u z a t v o r u u S r e m s k o j M i t r o v i c i o d r e d i o M o š u Pijade, koji je u s p e o da partijsku organizaciju očisti od frakcionaša. D o l a z a k J o s i p a B r o z a Tita na č e l o Partije, bio je od p r e s u d n o g značaja za daljnji njen razvoj, i njenu r u k o v o d e ć u u l o g u u d o g a đ a j i m a koji su se odvijali do p o č e t k a d r u g o g s v e t s k o g rata, i u t o k u n a r o d n o o s l o b o d i l a č k o g rata. R a d n o v o g C K KPJ, bio j e u s m e r e n u p r a v c u o r g a n i z o v a n j a m a s o v n e političke b o r b e protiv f a š i z m a , kao i b o r b e protiv s p o l j n e politike v l a d e C v e t k o v i ć - M a č e k , koja je o t v o r e n o v o d i l a z e m l j u u f a š i z a m . U toj borbi bilo je p o t r e b n o o m o g u ć i t i l e g a l n o u č e š ć e r a d n i č k e k l a s e , pa je 1937. g o d i n e p o k r e n u t a akcija za s t v a r a n j e S t r a n k e r a d n o g naroda. F o r m i r a n j e G l a v n i inicijativni o d b o r s t r a n k e , s a s e d i š t e m u Z a g r e b u , p o d p r e d s e d n i š t v o m dr B o ž i d a r a A d ž i j e . Od Jevreja, u t o m o d b o r u su bili M i r o s l a v J u n i M i l a H e r c o g . F o r m i r a n i su i p o k r a j i n s k i inicijativni o d b o r i , a radilo se i na f o r m i r a n j u o k r u ž n i h , s r e s k i h i m e s n i h inicijativnih o d b o r a . U p r o g r a m S t r a n k e r a d n o g n a r o d a bile s u u k l j u č e n e o s n o v n e p o s t a v k e p r o g r a m a N a r o d n o g fronta s l o b o d e , jer je trebalo da o n a bude o k o s n i c a N a r o d n o g fronta. U to v r e m e Partija je p o s e b n u pažnju p o s v e t i l a radu u s i n d i k a t i m a , n a r o č i t o Ujed i n j e n i m r a d n i č k i m s i n d i k a t i m a ( U R S - u ) . D o š l o j e d o n a g l o g aktiviranja sindikata, pa je v l a d a 1939. g o d i n e d o n e l a D o p u n u z a k o n a o zaštiti države, k o j o m se pred-
19 J. Romano viđa formiranje k o n c e n t r a c i o n i h logora u zemlji za interniranje k o m u n i s t a . Koncentracioni logori su bili formirani u Bileću, Ivanjici, Lepoglavi, S m e d e r e v s k o j Palanci i dr. U njima je bilo internirano oko 3.000 k o m u n i s t a i antifašista. Od Jevreja, č l a n o v a KPJ, u logore su bili internirani: M o š a Pijade ( n e p o s r e d n o po izlasku sa robije), Joža Baruh, Bora Baruh, Erih K o š , D a v i d Demajo, A š e r D e l e o n , N i s i m A l b a hari, dr A l e k s a n d a r Štajnfeld, A r p a d V e r t e š i dr. M e đ u t i m , pod p r i t i s k o m š i r o k i h narodnih m a s a , vlada je morala p o s l e kraćeg v r e m e n a da likvidira k o n c e n t r a c i o n e logore. G o d i n e 1940. održana je Peta z e m a l j s k a konferencija KPJ, u D u b r a v i kod Zagreba, na kojoj su doneti s l e d e ć i zaključci: borba protiv uvlačenja J u g o s l a v i j e u rat, borba za odbranu n e z a v i s n o s t i J u g o s l a v i j e od f a š i s t i č k i h sila, borba protiv kapitulantskog i reakcionarnog režima C v e t k o v i ć - M a č e k . Na toj Konferenciji izabrani su za č l a n o v e CK KPJ M o š a Pijade i Pavle Pap. U vezi zaključka Konferencije o odbrani n e z a v i s n o s t i J u g o s l a v i j e od f a š i s t i č k i h sila, CK KPJ je uputio direktivu partijskim organizacijama o pripremanju č l a n s t v a i s i m p a t i z e r a za odbranu zemlje u slučaju f a š i s t i č k o g napada. Partijske organizacije obrazovale su veći broj k u r s e v a za o b u k u u rukovanju oružjem, kao i k u r s e v a prve p o m o ć i . U cilju s p r e č a v a n j a širenja r e v o l u c i o n a r n o g pokreta m e đ u radnicima, vlada Cvetk o v i ć - M a č e k donela je 1940. godine, odluku o r a s p u š t a n j u U R S S - a , pa je c e l o k u p n a s i n d i k a l n a d e l a t n o s t prešla n e p o s r e d n o na KPJ. Po direktivi Partije o s n o v a n e su u industrijski razvijenijim centrima s i n d i k a l n e komisije, kao p o m o ć n i organi partijskih komiteta, a u p r e d u z e ć i m a su formirani odbori radničkog jedinstva. Partija je davala k o m i s i j a m a direktive za rad, a ove o d b o r i m a radničkog jedinstva. Na taj način, Partija je u s p e l a da o č u v a i ojača jedinstvo radničke klase. Protivno volji naroda, vlada C v e t k o v i ć - M a č e k potpisala je u B e č u 25. marta 1941. godine, u g o v o r o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. M e đ u t i m , zahvaljujući uticaju Partije na š i r o k e narodne m a s e , i autoritetu koji je s t e k l a s v o j i m r a d o m i p r o g r a m o m , o s u j e ć e n o je uključivanje Jugoslavije u Trojni pakt. D e m o n s t r a c i j e protiv potpisivanja ugovora, koje su otpočele 26. marta, pretvorile su s e , u o p š t e n a r o d n i puč, koji je zbacio vladu C v e t k o v i ć - M a č e k . Taj puč je pokazao j u g o s l o v e n s k i m narodima put u b u r n i m d a n i m a koji su usledili. 3 3
Uključivanje Jevreja u revolucionarni radnički pokret P o m e n u t o je, da je p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata kod j u g o s l o v e n s k i h Jevreja d o š l o do buđenja nacionalne s v e s t i pod uticajem c i o n i s t i č k e ideologije, koja je propoPregled istorije Saveza komunista Jugoslavije,
Beograd 1963, str. 38—292.
20
J. Romano
v e d a l a da je r e š e n j e j e v r e j s k o g pitanja m o g u ć e jedino u o b n o v l j e n o j j e v r e j s k o j državi u Palestini. U v e z i s tim, u s v i m m e s t i m a u Jugolaviji u kojima je ž i v e o v e ć i broj Jevreja, d o š l o je do o s n i v a n j a brojnih j e v r e j s k i h o r g a n i z a c i j a i udruženja, ali s u s v a o n a n o s i l a u s e b i j e v r e j s k o n a c i o n a l n o obeležje. M e đ u t i m , p r v i h g o d i n a p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, p o s t o j a l a je u J u g o s l a v i j i i g r u p a Jevreja, d o i s t a m a l o b r o j n a , koja je s m a t r a l a , da r e š e n j e j e v r e j s k o g pitanja ne s a m o u J u g o s l a v i j i , v e ć i u s v e t u , leži u p o b e d i s o c i j a l i s t i č k e ideologije, o d n o s n o s o c i jalističke revolucije. Toj g r u p i pripadali s u n a j v e ć i m d e l o m č l a n o v i b i v š i h socijald e m o k r a t s k i h s t r a n a k a , kao i povratnici iz S S S R - a , koji su u č e s t v o v a l i u o k t o b a r s k o j revoluciji. N e k i od njih su u č e s t v o v a l i i u m a đ a r s k o j revoluciji (Ljudevit N a j m a n , L a v o s l a v K r a u s , A n d o r M a t e , M i h a j l o R e v e s , A n d r i j a D e a k , Franjo Š p i c e r - Š i n k o , I g n a c H o r o v i c , A l f r e d V a j s , Petar Š v a r c , A b r a h a m V i n c e , Ljudevit K a i m a n , J a k o b U n g a r , G u s t a v U n g a r , L a d i s l a v K r a u s i dr.). N a ž a l o s t , poznata s u i m e n a s a m o trojice j u g o s l o v e n s k i h Jevreja koji su u č e s t v o v a l i u o k t o b a r s k o j revoluciji: A r n o l d A d l e r , B e n j a m i n Finci i Leo M i l e r . U p r o c e s u uključivanja Jevreja J u g o s l a v i j e u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t i z m e đ u d v a s v e t s k a rata, razlikuju s e d v a p e r i o d a : p e r i o d o d 1 9 1 9 — 1 9 3 2 . i p e r i o d o d 1 9 3 3 — 1941. g o d i n e . U p r v o m p e r i o d u ( 1 9 1 9 — 1 9 3 2 ) u p o k r e t je bio u k l j u č e n manji broj Jevreja, najv e ć i m d e l o m iz r e d o v a i n t e l e k t u a l a c a i s t u d e n a t a . Od p o s e b n o g značaja za uključivanje s t u d e n a t a u pokret, bio je njihov o d l a z a k na studije, n e p o s r e d n o p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, u B e č i Prag, g d e su postojali s o c i j a l i s t i č k i klubovi u k o j i m a su s e u p o z n a v a l i s a s o c i j a l i s t i č k o m i d e o l o g i j o m . M n o g i o d njih s u postali č l a n o v i K P J na studijama, ili po p o v r a t k u u zemlju. P o o d o b r e n j u S o c i j a l i s t i č k e r a d n i č k e partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) o s n o v a n j e 1919. g o d i n e u B e č u Klub studenata socijalista iz Jugoslavije. J e d a n od organizatora t o g kluba bio j e L a v o s l a v K r a u s , s t u d e n t m e d i c i n e . M e đ u č l a n o v i m a K l u b a bili su i s l e d e ć i s t u d e n t i Jevreji iz J u g o s l a v i j e : S t j e p a n Policer, S a l a m o n - M o n i Levi, M a r c e l Š n a j d e r , š u a S a l o m , K a r l o F o d o r , Lea G r i n , Julija K r a u s , G r e t a D i j a m a n t , A l f r e d B e r g m a n , M o š a Eli, D a v i d Tajtacak i dr. K l u b je p o s t o j a o do 1926. g o d i n e , i z a s v o v r e m e postojanja bio j e r a s a d n i k r e v o l u c i o n a r n e m i s l i m e đ u j u g o s l o v e n s k i m s t u d e n t i m a , od kojih v e l i k i broj č l a n o v a K l u b a primljen je u KPJ. G r u p a k o m u n i s t a t o g K l u b a p o k r e n u l a je izdavanje lista Srp i čekić, čiji je u r e d n i k bio S a l a m o n - M o n i Levi. Po o d l u c i CK KPJ, taj list je p o s t a o z v a n i č n i o r g a n Partije i dalje je š t a m p a n u J u g o s l a v i j i . Od 1924. izlazio je u B e č u i n a p r e d n i č a s o p i s La federation Balkanique, a a d m i n i s t r a t o r i s a r a d n i k je bio S a l a m o n - M o n i Levi. č a s o p i s je i l e g a l n o preb a c i v a n u J u g o s l a v i j u . Od p o s e b n o g značaja je bilo i to, š t o je najveći broj č l a n o v a tog K l u b a , po p o v r a t k u u J u g o s l a v i j u , p r o d u ž i o s i l e g a l n i m radom. 3 4 34
L. Kraus i S. Levi, Marksistički Beograd 1960, str. 110—115.
klubovi
jugoslovenskih
studenata
u
Beču
i
Pragu,
Četrdeset
godina
I,
21 J. Romano Po z a v r š e t k u p r v o g s v e t s k o g rata, r a s a d n i c i n a p r e d n e m i s l i u J u g o s l a v i j i su bili B e o g r a d s k i i Ljubljanski univerzitet, kao i Z a g r e b a č k o s v e u č i l i š t e . M e đ u p r v i m m a r k s i s t i m a na B e o g r a d s k o m univerzitetu i Z a g r e b a č k o m s v e u č i l i š t u bio je i izv e s t a n broj s t u d e n a t a Jevreja, o k o j i m a će biti k a s n i j e g o v o r a . U t o m p r v o m p e r i o d u , m e d u J e v r e j i m a koji su se uključili u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t bilo j e n e k o l i k o i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a : M o š a Pijade, A r t u r V a j s , S a m u e l M a j e r , B r a n i m i r F r i d m a n , S a l a m o n - M o n i Levi, A l e k s a n d a r Štajnfeld, Zlata M i l e r , A r t u r G r o s , A l f r e d B e r g m a n , O s k a r D a v i č o , S t j e p a n Policer, M i l a n Š p i c e r - M i l a n o v i ć i dr. K a o p r i p a d n i k e t o g pokreta, o d n o s n o K o m u n i s t i č k e partije, s u d z a zaštitu d r ž a v e o s u d i o je 20 Jevreja na robiju, a 9 na zatvor, d o k su dvojica ubijeni u policiji. Na robiju su o s u đ e n i : M o š a Pijade (12 g o d i n a i 2 g o d i n e p r o d u ž e n o na robiji), A l e k s a n d a r Š t a j n f e l d (2 puta po 2 g o d i n e ) , S a m u e l M a j e r (10), A l f r e d M e l a m e d (3) — s v i iz B e o g r a d a ; J o s i p Š u l e r (2), A r t u r V a j s (2), B r a n i m i r F r i d m a n (7), Z d r a v k o S i n g e r (5) — s v i iz O s i j e k a ; dr S a l a m o n - M o n i Levi (10), A r t u r G r o s (4), Ivan K o r s k i (1), A l f r e d B e r g m a n (3) — s v i iz Z a g r e b a ; H a j i m S a m a k o v l i j a (1), L e o n S a m a k o v l i j a (3), J o z e f Finci (3) — s v i iz S a r a j e v a ; B a r b a r a S e l e š i (2), B o r i š k a F u k s (2), J a n o š F u k s (2) — s v i iz B e č k e r e k a ; H a j i m Pinto (1) — iz Tuzle; O s k a r D a v i č o (5) — iz B i h a ć a . U d r u g o m p e r i o d u ( 1 9 3 3 — 1 9 4 1 ) d o š l o je do m a s o v n i j e g uključivanja J e v r e j a u napredni pokret, kao i u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret. T o m e su d o p r i n e l i pojačani uticaj K P J i njen s v e v e ć i autoritet u š i r o k i m n a r o d n i m m a s a m a ; t e š k a e k o n o m s k a situacija u zemlji; s v e jače prodiranje n a c i s t i č k e i d e o l o g i j e u J u g o s l a v i j i protiv koje je Partija v o d i l a b e s k o m p r o m i s n u b o r b u i t i m e j o š v i š e s t e k l a p o v e r e n j a Jevreja koji s u p r v e n s t v e n o bili p o g o đ e n i n a c i s t i č k o m i d e o l o g i j o m . S v e j e t o u s l o v i l o jače prodiranje s o c i j a l i s t i č k e m i s l i i m a r k s i s t i č k e i d e o l o g i j e u j e v r e j s k a udruženja u k o j i m a je do tada d o m i n i r a l a j e v r e j s k o - n a c i o n a l i s t i č k a ideologija. Po direktivi Partije u ta u d r u ž e n j a se uključuju Jevreji-članovi K P J i S K O J - a , a n a r o č i t o u j e v r e j s k i m o r g a n i z a c i j a m a Hašomer hacair.35 P o d n j i h o v i m u t i c a j e m v e ć i broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a p r i h v a t i o je m a r k s i s t i č k u i d e o l o g i j u i iz tih o r g a n i z a c i j a reg r u t o v a n je v e ć i broj s k o j e v a c a . No, g r e š k a je bila u n e k i m m e s t i m a , š t o su ti s k o j e v c i na o s n o v u date direktive n a p u š t a l i o r g a n i z a c i j u Hašomer hacair, jer su oni m o g l i s v o j i m p r i s u s t v o m i a k t i v n o š ć u d a p r i v u k u z n a t n o v e ć i broj o m l a d i n a c a u redove SKOJ-a.36 S e m t o g a , t e š k a e k o n o m s k a situacija u zemlji, kao i s v e jače prodiranje n a c i s t i č k e ideologije, pojava f a š i s t i č k i h o r g a n i z a c i j a (Ijotićevska, H o đ e r i n a i dr.) i m a l o je z n a t n o g uticaja na jačanje levice u j e v r e j s k i m o r g a n i z a c i j a m a i u d r u ž e n j i m a . U s l e dio j e p r o c e s m a s o v n i j e g uključivanja j e v r e j s k e o m l a d i n e , s r e d n j o š k o l s k e , s t u d e n t 35
u
Ideja o osnivanju organizacija »Hašomer hacair« ponikla je u Poljskoj nakon prvog svetskog rata i ubrzo je prihvaćena od Jevreja u svim evropskim zemljama. To je bila jevrejska omladinska organizacija sa programom koji je bio zasnovan na marksističkoj ideologiji i koji je predviđao način rešenja nacionalnog i socijalnog pitanja Jevreja. U vezi s tim, te organizacije su fizički I psihički pripremale jevrejsku omladinu za odlazak u Palestinu, gde bi se uključila u obnovu, kao i izgradnju socijalističkog društva unutar poljoprivrednih organizacija — kibuca. Sećanje Lune Koen — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 372.
22
J. R o m a n o
s k e i radničke, u n a p r e d n i pokret, kao i uključivanje Jevreja u razne n a p r e d n e organizacije: S B O T I Č - u , Ž e n s k o m n a p r e d n o m pokretu, s i n d i k a t i m a itd. Ž e n s k i n a p r e d n i p o k r e t ubrzo je o b u h v a t i o v e ć i broj Jevrejki, naročito studentkinja, o č e m u s v e d o č i i letak koji je izdala 1939. g o d i n e g r u p a s t u d e n t k i n j a B e o g r a d s k o g univerziteta okupljena o k o f a š i s t i č k e o r g a n i z a c i j e »Zbor« ( I j o t i ć e v s k a organizacija). U letku se p o s e b n o a p o s t r o f i r a u l o g a Jevrejki u š i r e n j u k o m u n i s t i č k e ideologije. Na kraju letka s e kaže: » M a j k e ! N e m o j t e p o m a g a t i m o r a l n o r a s u l o V a š i h kćeri p r e p u š t a j u ć i ih d u h o v n o m uticaju j e v r e j s k i h k o m u n i s t k i n j a . « I u n a p r e d n i m u d r u ž e n j i m a u i n o s t r a n s t v u , koja su okupljala J u g o s l o v e n e , a pos e b n o u s t u d e n t s k i m udruženjima, bio je u č l a n j e n znatan broj Jevreja. U P r a g u je p o s t o j a l o n a p r e d n o udruženje Mati ja Gubec u k o j e m su a k t i v n o d e l o v a l i : O s k a r D a n o n , V e l i m i r D r e k s l e r ( M a r k o Perić), Ilija Engl, G e h a r d - B r a c o V a j s , L e o n Kabiljo, Jahiel iFnci i dr. F o m e n u t o je, da je u v r e m e g r a đ a n s k o g rata u Španiji, K P J o b r a z o v a l a u zemlji v r l o razgranatu o r g a n i z a c i j u s a z a d a t k o m d a m o b i l i š e d o b r o v o l j c e z a š p a n s k u rep u b l i k a n s k u armiju, prikuplja p o m o ć za tu armiju, itd. U tu o r g a n i z a c i j u bio je uključen i i z v e s t a n broj Jevreja ( L e o M a t e s , d r B e n o Štajn, M a g d a B o š k o v i ć , J o s i p Polak, M a v r o Klajn, A d a F i š e r , M i r o s l a v Jun, Lea P i n t o - R e m e n i — s v i iz Z a g r e b a ; D a v i d S. D e m a j o i V o j k a D e m a j o — iz B e o g r a d a ; S a l a m o n - M o n i Finci — iz S a r a jeva; Flora, Lela i M i c a Levi — iz Banjaluke, itd.). G o d i n e 1937. CK K P J uputio je iz S S S R - a u J u g o s l a v i j u , dr B r a i n u F o s - R u d i n sa zad a t k o m da o r g a n i z u j e p r e b a c i v a n j e v e ć e g broja j u g o s l o v e n s k i h d o b r o v o l j a c a u Š p a niju. O n a je u s p e l a da o b e z b e d i jedan f r a n c u s k i b r o d za njihovo p r e b a c i v a n j e , ali je u m e đ u v r e m e n u policija otkrila tu akciju i u h a p s i l a je. D o v e d e n a je u B e o g r a d , g d e je z v e r s k i m u č e n a , ali nije n i š t a priznala niti n e k o g a odala. O s u đ e n a je na š e s t m e s e c i zatvora, i p o s l e izdržane k a z n e p r o t e r a n a iz J u g o s l a v i j e . O t i š l a je u Š p a n i j u , g d e se uključila u r e d o v e š p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije, obavljajući razne sanitetske dužnosti. O m a s o v n i j e m uključivanju Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t u t o m p e r i o d u , g o v o r i i broj u k l j u č e n i h u r e d o v e š p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije. P r e m a prikupljenim p o d a c i m a , u r e d o v i m a te armije bilo je u k l j u č e n o 39 j u g o s l o v e n s k i h Jevreja: Isa A . Baruh, S i l v i o B a r u h , B e n o F i š e r , Ivan F i š e r , F r i d m a n ( n e p o z n a t o ime), M a tija G r o s , A r t u r K e r š n e r , A n d r i j a Preger, V i l k o P r e s b u r g e r , M a r i j a Š n e m a n ( s v i poginuli u Španiji), S o l o m o n A l b a h a r i , I s a k A l t a r a c , J a k o v S . Baruh, R o b e r t D o manji, Ilija Engl, V l a d i m i r M a j d e r - K u r t , M e n t o Papo, Kornelija S e n d e - P o p o v i ć , Adolf-Drago Štajnberger, Si g m u n d Štetler (svi poginuli po povratku u Jugoslaviju kao u č e s n i c i u N O R ) , A l f r e d B e r g m a n (ubijen od u s t a š a kao k o m u n i s t a u l o g o r u u K e r e s t i n c u jula 1941), A l b e r t A b i n u n , H a j i m A t i j a s , A n d r i j a B a š , J a n o š B a š , A n a M a r i j a B a š , d r I m r e Ber, O t o Bihalji, V e l i m i r D r e k s l e r ( M a r k o Perić), d r K a r l o Fodor, d r Jozef H a u p t m a n ( A l e k s a n d a r M e z i ć ) , d r Edita J u n g e r m a n , d r V o l f J u n g e r man, S a m u e l A . K a m h i , Lea K r a u s , Ivan Lebl, S a m u e l Z . L e r e r (Voja T o d o r o v i ć ) ,
23 J. Romano dr B r a i n a F o s - R u d i n , G e r h a r d - B r a c o V a j s . S e m njih, iz J u g o s l a v i j e je o t i š a o i izv e s t a n broj Jevreja iz Poljske, koji su studirali na Z a g r e b a č k o m s v e u č i l i š t u i Beog r a d s k o m univerzitetu. Poznata s u i m e n a s a m o n e k o l i k o lica: M o j z e s S p i r a (pogin u o u p o k r e t u o t p o r a u Poljskoj), L e o n a r d Pivok, Fajerbah i J a k o v Grinštajn. 3 7 J o š jedan p o d a t a k g o v o r i o m a s o v n i j e m uključivanju Jevreja u t o m p e r i o d u u revolucionarni radnički p o k r e t — broj u h a p š e n i h i od s u d a za z a š t i t u d r ž a v e o s u đ e n i h na robiju i zatvor. Na robiju je o s u đ e n 41 Jevrejin, d o k je 56 o s u đ e n o na zatvor ili su bili d u ž e v r e m e n a u i s t r a ž n o m zatvoru. Na robiju su o s u đ e n i : Rafael B a t i n o (5 god.), B e š k a B e m b a s a (2 god.), D a v i d S. D e m a j o (3 god.), Naftali D e m a j o (6 g.), dr L e o n i d D e m a j o (2 g.), R a f o D e m a j o (5 g.), Klara F i r s t (1 god.), A l f r e d M e j u h a s (3 god.), Pavle Pap (3 god.), Valerija Kario-Pap (18 m e s e c i ) , A g n e z a S a s (18 mes e c i ) , — s v i iz B e o g r a d a ; Pavle Brajer (1 god.), Lidija H e r c o g (18 m e s e c i ) , M i l a H e r c o g (1 g o d ), M i l a n H o f m a n (18 m e s e c i ) , M i r a K a j z e r - C a r i n (1 god.), Galja Korp o r i ć (2 god.), Lea K r a u s (1 god.), S i g m u n d K r a u s (2 god.), L e n k a M a e s t r o (18 m e s e c i ) , R a d o E r n e s t (1 god.), M i r a S a k s (2 god.) — s v i iz Z a g r e b a ; N i s i m A l b a h a r i (1 god.), Jozef A l t a r a c (1 god.), Izidor A t i a s ( ? ) , H a j n r i h Fertig (1 god.), Erih K o š (1 god.), D a v i d Levi (5 god.), H a j i m J. Levi (1 god.), N i s i m M o n t i l j o (5 god.), Lezo P e r e r a (1 god.), — s v i iz S a r a j e v a ; dr I š t v a n G e r e (2 god.) — iz S e n t e ; Tibor G o t e s m a n (1 god.) — iz S u b o t i c e ; iz d r u g i h m e s t a : I s a k F o r e n b e r g e r ( ? ) , Fridrih G e r l (?), I m r e G r o s ( 4 god.), Z o l t a n G r o s (?), S a m u e l I n š l i h t ( ? ) , A d a m š t a j n b r i k e r ( ? ) , Z o l t a n V e r e b (?), u i s t r a ž n o m z a t v o r u bili d u ž e v r e m e n a , ali su o s l o b o đ e n i z b o g n e d o s t a t k a d o k a z a : S a m u e l Lerer (Voja T o d o r o v i ć ) , G e o r g G r o s i n g e r , A v r a m D a n o n , A v r a m M a e s t r o , Izidor A l t a r a c , A l b e r t A l k a l a j , A l b e r t A t i j a s , M o r i c K a m p u s . J a k o b G a o n , Bjanka Levi — s v i iz S a r a j e v a . Uključivanje Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t nije se odvijalo i s t i m intenz i t e t o m u s v i m p o k r a j i n a m a , kao ni u s v i m m e s t i m a i s t e pokrajine. U z r o c i t o m e su bili: s o c i j a l n a s t r u k t u r a j e v r e j s k o g s t a n o v n i š t v a , v e ć i ili manji uticaj Partije na njih, a s e m t o g a p o s t o j a l e su i i z v e s n e s p e c i f i č n o s t i u p o j e d i n i m p o k r a j i n a m a . S t o g a je uključivanje Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t u t o m d r u g o m periodu p o t r e b n o prikazati po p o k r a j i n a m a . S R B I J A — U Srbiji je p r e d d r u g i s v e t s k i rat živelo o k o 12.500 Jevreja, od t o g a o k o 8 4 % u B e o g r a d u . U N i š u ih je bilo o k o 350, a u N o v o m Pazaru o k o 250. U o s t a l i m m e s t i m a S r b i j e bilo je v r l o m a l o Jevreja. K a r a k t e r i s t i č n o je da, u N i š u i N o v o m Pazaru, nije bilo, g o t o v o , J e v r e j a pripadnika r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g pokreta, iako je u tim m e s t i m a najveći broj bio iz r e d o v a zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a . Za to su postojala d v a razloga: prvi, s l a b rad Partije m e đ u j e v r e j s k i m s t a n o v n i š t v o m , i drugi, o d l a z a k v r l o m a l o g broja j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a na studije u B e o g r a d ili Z a g r e b , g d e bi imali prilike da se u p o z n a j u sa m a r k s i s t i č k o m i d e o l o g i j o m i po p o v r a t k u sa studija d e l o v a l i kao m a r k s i s t i u svojim sredinama. v
Sccanje Mirka Sardelića — rukopis u
istorijskom arhivu Beograda,
MG
br. 469.
24
J. Romano
U B e o g r a d u je bio u k l j u č e n u n a p r e d n i pokret, kao i u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret, v e ć i broj Jevreja. Za B e o g r a d je k a r a k t e r i s t i č n o , da je najveći broj u k l j u č e n i h bio iz r e d o v a s r e d n j o š k o l s k e i s t u d e n t s k e o m l a d i n e , kao i intelektualaca, d o k je njih o v broj iz r e d o v a zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a bio relativno mali. Iz r e d o v a r a d n i k a naročito s u s e isticali s v o j o m a k t i v n o š ć u i r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m n e p o s r e d n o p o z a v r š e t k u p r v o g s v e t s k o g rata S o f i j a Levi, Ž a n k a Levi i M i k a B e n v e n i s t i , ali s u s e kasnije pasivizirali. M e đ u p r v i m J e v r e j i m a , koji s u s e s v r s t a l i u r e d o v e K P J , bio j e M o š a Pijade, public i s t a i n a s t a v n i k crtanja. Za njega se n a v o d i da je bio jedan od najistaknutijih rev o l u c i o n a r a u J u g o s l a v i j i i z m e đ u d v a s v e t s k a rata. Pijade je u s t u p i o 1920. g o d i n e s v o j list Slobodna reč C e n t r a l n o m k o m i t e t u KPJ, ali ga je i dalje u r e đ i v a o . U listu je r a z o t k r i v e n a s v a trulež t a d a š n j e g d r ž a v n o g režima, kao i nasilja koje je r e ž i m v r š i o nad r a d n i c i m a i n a p r e d n i m licima. G o d i n e 1921, kao š t o je v e ć p o m e n u t o , p o s l e h a p š e n j a v e l i k o g broja č l a n o v a C K KPJ, Pijade j e o d r e đ e n z a č l a n a p r i v r e m e n o g Z a m e n i č k o g i z v r š n o g o d b o r a C K KPJ. S l e d e ć e g o d i n e u č e s t v o v a o j e k a o delegat K P J na D r u g o j konferenciji B a l k a n s k e k o m u n i s t i č k e federacije u Sofiji. Po direktivi CK KPJ o b r a z o v a o je 1924. g o d i n e , i l e g a l n u partijsku š t a m p a r i j u u s v o m e s t a n u , u kojoj je š t a m p a n o r g a n K P J Komunist. Pijade je lično s l a g a o i u r e đ i v a o taj list do 1925. kada je u h a p š e n i od s u d a za z a š t i t u d r ž a v e o s u đ e n na 12 g o d i n a robije. Z b o g p o l i t i č k o g d e l o v a n j a m e đ u z a t o č e n i m k o m u n i s t i m a u S r e m s k o j M i t r o vici, bio je o s u đ e n na j o š d v e g o d i n e robije. Na robiji je o r g a n i z o v a o i d e o l o š k o - p o litičke k u r s e v e , k u r s e v e s t r a n i h jezika i b o r i o se za o s t v a r i v a n j e političkih p r a v a z a t o č e n i k a o s u đ e n i h z b o g p r i p a d n o s t i K o m u n i s t i č k o j partiji. Z a j e d n o s a R o d o l j u b o m Č o l a k o v i ć e m , na robiji je p r e v e o Kapital K a r l a M a r k s a , Kritiku političke ekonomije i Bedu filozofije. K a o m a n d a t o r CK K P J likvidirao je f r a k c i o n a š t v o unutar partijske organizacije u r o b i j a š n i c i u S r e m s k o j M i t r o v i c i . G o d i n e 1940, n e p o s r e d n o po i z l a s k u sa robije, interniran je u l o g o r Bileće, g d e je o r g a n i z o v a o štrajk interniraca z b o g l o š e g p o s t u p k a u p r a v e l o g o r a p r e m a njima. Z b o g t o g a j e o d v e d e n u s r e s k i zatvor u Bileće, g d e je bio p o d v r g n u t z v e r s k i m m u č e n j i m a . Iste g o d i n e izabran je na Petoj z e m a l j s k o j partijskoj konferenciji z a č l a n a C K KPJ. 38 K a k o je n a v e d e n o , B e o g r a d s k i u n i v e r z i t e t je o d i g r a o v e o m a z n a č a j n u u l o g u u ši renju r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g pokreta, o d n o s n o , da je bio r a s a d n i k r e v o l u c i o n a r ne m i s l i m e đ u s t u d e n t i m a i z m e đ u d v a s v e t s k a rata. S t o g a je i r a z u m l j i v o š t o je na t o m U n i v e r z i t e t u i z r a s t a o v e l i k i broj i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a . M e đ u njima je bilo i Jevreja. J e d a n o d o s n i v a č a K l u b a s t u d e n a t a k o m u n i s t a n a t o m U n i v e r z i t e t u (1919) bio je Isak A l f a n d a r i , s t u d e n t m e d i c i n e . Te g o d i n e je u č e s t v o v a o kao d e l e g a t Univerziteta na I n t e r n a c i o n a l n o m k o n g r e s u s t u d e n a t a s o c i j a l i s t a - k o m u n i s t a u ž e n e v i . B i o je i s e k r e t a r partijske s e k c i j e na M e d i c i n s k o m fakultetu i č l a n C e n t r a l n o g odbora SKOJ-a.39 K a d a je » O b z n a n o m « zabranjen rad K l u b a s t u d e n a t a - k o m u n i s t a , n a p r e d n i s t u d e n t i f o r m i r a l i s u K l u b s t u d e n a t a m a r k s i s t a (1924). M e đ u o s n i v a č i m a bio j e i D a v i d 311 39
R. Colaković. Zapisi jednog pokoljenja I, Sarajevo 1966.. Milica Damjanović, Napredni pokret studenata na Beogradskom univerzitetu 2,
Beograd 1966.
str.
14.
25 J. R o m a n o Albahari, Štajnfeld, Osnovano bio D a v i d
s t u d e n t m e d i c i n e . N e š t o kasnije, č l a n o v i tog K l u b a postaju: A l e k s a n d a r D a v i d Naftali, Zlata M i l e r (po d o l a s k u iz Z a g r e b a ) , A g n e z a S a s i dr. je i C e n t r a l n o v e ć e s t u d e n a t a m a r k s i s t a , u čijoj je upravi u p o č e t k u Naftali, a kasnije Zlata M i l e r i A g n e z a S a s . 4 0
Broj s t u d e n a t a m a r k s i s t a na B e o g r a d s k o m univerzitetu s t a l n o je r a s t a o i oni su p o s t e p e n o z a u z i m a l i s v e važnije položaje u u p r a v a m a s t u d e n t s k i h organizacija. G o d i n e 1928. p r i l i k o m izbora n o v e u p r a v e p o t p o r n o g d r u š t v a Pobratimstvo, m a r k s i s t i su istakli s v o j u listu kandidata, m e đ u k o j i m a su bili Zlata M i l e r i A l e k s a n d a r Štajnfeld. 4 ' R e v o l u c i o n a r n i p o k r e t z a h v a t a o j e s v e dublje k o r e n e n a s v i m f a k u l t e t i m a B e o g r a d s k o g univerziteta. S v o j i m r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m n a p o j e d i n i m f a k u l t e t i m a o d studenata Jevreja isticali s u s e : — na M e d i c i n s k o m fakultetu: A l e k s a n d a r Štajnfeld. Zlata M i l e r i Pavle Pap. S e m njih, č l a n o v i KPJ, o d n o s n o S K O J - a s u bili: K l a r a Feješ, R u ž i c a Rip, K o r n e i i j a S e n d e - P o p o v i ć , L e o p o l d D a j č ( s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije). U U d r u ž e n j u m e d i c i n a r a a k t i v n o su delovali: Lota Ejdus, Izrael H a z a n i E g o n Rajner ( s e k r e t a r U d r u ž e n j a m e d i c i n a r a 1936/37). 4 2 Od p o s e b n o g značaja za razvoj i a k t i v n o s t r e v o l u c i o n a r n o g p o k r e t a na M e d i c i n s k o m fakultetu, kao i na B e o g r a d s k o m univerzitetu, bila je u l o g a Pavla Papa. G o dine 1932. o b r a z o v a o je na Fakultetu s k o j e v s k u organizaciju, čiji je bio s e k r e t a r . I s t o v r e m e n o je izabran i za s e k r e t a r a F a k u l t e t s k o g v e ć a . S l e d e ć e g o d i n e izabran j e z a s e k r e t a r a M K S K O J - a B e o g r a d i člana M K K P J B e o g r a d , a 1934. z a č l a n a P K S K O J - a za Srbiju. Te g o d i n e je u h a p š e n i od s u d a za zaštitu d r ž a v e o s u đ e n na tri g o d i n e robije. Po i z l a s k u sa robije o t i š a o je po direktivi CK K P J u Z a g r e b , g d e je ilegalno radio. Na Petoj z e m a l j s k o j konferenciji (1940) izabran je za č l a n a CK KPJ; 4 3 — na F i l o z o f s k o m fakultetu: D a v i d Naftaii, Joži I. B a r u h ( v i š e puta h a p š e n od policije z b o g i l e g a l n o g rada), O s k a r D a v i č o , D o r a Frajdenfeld ( r u k o v o d i l a c kulturnog s e k t o r a u D o m u s t u d e n a t a i č l a n O d b o r a za zaštitu prava s t u d e n a t a ) , V a l e r i j a Kario-Pap, Š e k a A l m u l i i dr.; 44 — n a P r a v n o m fakultetu: O l g a Alkalaj, A l m o z l i n o J o s i f ( u č e s t v o v a o s a I v o m - L o l o m R i b a r o m 1940. kao d e l e g a t U n i v e r z i t e t a n a M e đ u n a r o d n o m o m l a d i n s k o m k o n g r e s u u Parizu) S i m a K a r a o g l a n o v i ć , S o l o m o n A n a f , B e š k a B e m b a s a - C v e t i ć ( s e k r e t a r partijske o r g a n i z a c i j e lista žena danas), M i r k o D a v i č o ( s e k r e t a r s k o j e v s k e o r g a n i -
'2
43
"
Ibidem, str. 8b. Ibidem, str. 123. Sećanje dr Radovana Cerića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 295. Sećanje Mome Markovića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 654. Sećanje dr Blagoja Neškovića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 27; Milica Damjanović, n.d. str. 86 i 114.
26
J. Romano
zacije), V o j k a D e m a j o , Josif-Jole Levi o m l a d i n o m ) i Lucija Pijade; 4 5
( z a d u ž e n od Partije za rad sa j e v r e j s k o m
— na T e h n i č k o m fakultetu: Izidor-lsa Baruh, S i m a B e n v e n i s t i , S a r i n a I. D a n o n , i 6 Edi Davičo, 4 7 Ivan Š u c 4 8 i ž a r k o K a p o n . D a v i č o je bio č l a n MK S K O J - a B e o g r a d , a Š u c j e r u k o v o d i o k u l t u r n o - p r o s v e t n i m s e k t o r o m n a Fakultetu; — na P o l j o p r i v r e d n o m fakultetu najaktivniji je bio A v r a m A m a r (1936. bio s e k r e t a r M K S K O J - a Beograda). 4 9 N a t o m Fakultetu s t u d i r a l a j e i R i k i c a R o m a n o , koja j e bila č l a n u p r a v e U d r u ž e n j a s t u d e n t k i n j a B e o g r a d s k o g univerziteta. 5 0 O d 1934. g o d i n e o t p o č e o j e p r o c e s m a s o v n i j e g uključivanja j e v r e j s k e s r e d n j o š k o l s k e o m l a d i n e u B e o g r a d u u n a p r e d n i p o k r e t pa je v e ć i broj primljen u S K O J . N e k i od njih su bili n o s i o c i n a p r e d n o g p o k r e t a u s v o j i m s r e d i n a m a o č e m u s v e d o č e i s l e d e ć e d v e izjave: » . . . U o n o v r e m e u n a š e m p o k r e t u — i kod n a s i u gimnaziji — Jevreji su bili n o s i o c i p o k r e t a r e v o l u c i o n a r n o s t i . L u n a K o e n , Ina D a n o n i Belina Gracijani imale s u značajnu ulogu. U p r a v o s u o n e bile te, koje s u prve p o č e l e d a s e i n t e r e s u j u za p o k r e t i koje su o n d a o k u p i l e o k o s e b e n a s o s t a l e . U IV ž e n s k o j gimnaziji, treba da n a g l a s i m , da su u p r a v o Jevreji bili prvi koji su počeli k o d n a s da rade, koji su počeli da okupljaju o m l a d i n u . To su bili u n a š e v r e m e i kod n a s najnapredniji o m l a d i n c i i s k o j e v c i .. .;5' » . . . G o d i n e 1938. n o s i o c i a k t i v n o s t i m e d u s r e d n j o š k o l c i m a u B e o g r a d u s u bili: I s a k Davičo-Edi, M a k s i m Š t e r n i V e r a E š k e n a z i .. ,«52 P o t r e b n o j e p o s e b n o istaći u l o g u A v r a m a A m a r a u n a p r e d n o m o m l a d i n s k o m pokretu. G o d i n e 1932. o r g a n i z o v a o je u I m u š k o j gimnaziji k r u ž o k od 15 u č e n i k a sa kojima je o b r a đ i v a o m a r k s i s t i č k u literaturu, a 1933. izabran je za s e k r e t a r a n o v o o s n o v a n e s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e u toj gimnaziji. Za njega se n a v o d i da je bio jedan od najaktivnijih u n a p r e d n o j literarnoj družini Nada. V r l o aktivan je bio i u s k a u t s k o j organizaciji u kojoj je 1936. izabran za s e k r e t a r a s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e . K a s n i j e je kao s t u d e n t n a P o l j o p r i v r e d n o m fakultetu p r o d u ž i o s a r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m (pog i n u o 6. aprila 1941. p r i l i k o m n e m a č k o g v a z d u š n o g n a p a d a na Beograd). 5 3 45 46 47 43 49 50 51 52 53
Sećanje Vojke Demajo — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 25. Sećanje dr Smilje Tuzlić — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 198. B. Lučić, Isak Davičo-Edi, Revolucionarni likovi Beograda, Beograd 1967, str. 35. 2. Milisavac, Suma nije olistala, Novi Sad 1961, str. 242. Videti fusnotu 46. S. Mirnić, M. Nikolić, D. Pešić, M. Damjanović, Hronologi/a radničkog pokreta u Srbiji II, Beograd str. 30. Sećanje Stefanije Vrcelj — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 377. Zlatija Vujanović, Napredni srednjoškolski pokret Beograda, Beograd u ratu I revoluciji 1941—1945, grad 1971. Sećanje Milorada Topalova — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 230.
1969, Beo-
27 J. Romano M e đ u o m l a d i n c i m a , koji su bili aktivni u s k o j e v s k i m o r g a n i z a c i j a m a u s r e d n j i m š k o l a m a (po z a v r š e t k u s r e d n j e š k o l e nastavili s u s a r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m n a fakultetima), isticali s u s e : — u I m u š k o j gimnaziji: Isak-Edi D a v i č o ( s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije), I s a k Almuli, M a k s i m Štern, S i m a Benvenisti;54 —
u II m u š k o j gimnaziji: N i s i m A z r i e l i Fric Bril (kasnije su p r e š l i u IX m u š k u
gimnaziju); 5 5 —
u V I I I m u š k o j gimnaziji:
I s a k A d a m (član s k o j e v s k o g aktiva); 5 6
— u IX m u š k o j gimnaziji: ( p o r e d p o m e n u t o g A z r i e l a i Brila) J o v a n G a j g e r i A š e r Deleon;57 — u II ž e n s k o j gimnaziji V e r a E š k e n a z i ( r u k o v o d i l a c s k o j e v s k o g aktiva) i E l e o n o r a Münk;58 — u III ž e n s k o j gimnaziji: Betika R o m a n o (član O d b o r a za rad sa s r e d n j o š k o l s k o m omladinom);59 — u IV ž e n s k o j gimnaziji: H e d v i g a F i š e r , B e i i n a Gracijani, L u n a K o e n ( s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije), Ina D a n o n , S i d a D a n o n , Š e l a A r o n o v i ć i R e a A l m o z l i n o ; 6 0 Rena Abravanel (Rada ćorović);6'
—
u Srednjotehničkoj školi:
—
u S r e d n j o m e d i c i n s k o j š k o l i : E s t e r Perera; 6 2
—
u T r g o v a č k o j akademiji: R e g i n a Š t e r n i M i o d r a g Najman. 6 3
Z b o g p r i p a d n o s t i n a p r e d n o m p o k r e t u policija je u h a p s i l a 10 s r e d n j o š k o l a c a i s r e d n j o š k o l k i , koji su zadržani i z v e s n o v r e m e u zatvoru, a iz g i m n a z i j a i d r u g i h s r e d n j i h š k o l a s u i s k l j u č e n i : A v r a m A m a r , S i m a B e n v e n i s t i , Isak-Edi D a v i č o , V e r a E š k e n a z i , Luna K o e n , J o s i p Papo, E s t e r Perera, S t e v a n V a r g a i dr. K r a j e m 1935. g o d i n e f o r m i r a n je po direktivi Partije Inicijativni o d b o r O m l a d i n s k o g fronta S K O J - a , koji je t r e b a o da o k u p i s v e n a p r e d n e o m l a d i n s k e o r g a n i z a c i j e i g r u p e . Za člana t o g o d b o r a izabran je M i r k o Davičo. 6 4 54
S. šakota, Beogradska srednjoškolska omladina pred drugi svetski rat, Godišnjak grada Beograda VI, Beograd 1959, str. 353, 358. Sećanje Aleksandra Sokorca — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 507. 54 Sećanje Milana Đorđevića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 530. 57 S Šakota, n. d. str. 354, 358, 380. 58 Sećanje Ljubinke Milosavljević — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 554. Zlati ja Vujanović n. d. <° Sećanje Beline Gracijani — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 550. 61 Sećanje Uroša Martinovića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 413. 42 Sećanje Saše Jovanović — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 277. 43 Sećanje Ivanke Glavaški — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 62. 44 M. Vasić, Problem »reorganizacije« SKOJ-a u periodu poleta omladinskog pokreta 1935—1936, Istorija radničkog pokreta A, Beograd 1967, str. 267. 55
28
J. Romano
S l e d e ć e g o d i n e M K S K O J - a z a d u ž i o j e S t e v a n a V a r g u d a obrazuje k o m i t e t koji će objedinjavati rad s k o j e v s k i h o r g a n i z a c i j a b e o g r a d s k i h s r e d n j i h š k o l a . U v e z i s tim, f o r m i r a n o je » P o v e r e n i š t v o za koordinaciju rada sa s r e d n j o š k o l s k o m o m l a d i nom«. Povereništvo je predstavljalo p o s e b n u komisiju MK S K O J - a Beograda. Za s e k r e t a r a P o v e r e n i š t v a izabran je S t e v a n V a r g a . č l a n o v i Povereniš.tva od 1936. do 1941. g o d i n e bili su i s l e d e ć i jevrejski o m l a d i n c i : Isak-Edi D a v i č o , Luna K o e n , Fric Bril, V e r a E š k e n a z i , M i o d r a g N a j m a n , Betika R o m a n o i Paula Zon. 6 5 Z n a t a n broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a , p r v e n s t v e n o s k o j e v c i , u č e s t v o v a l i su i u radu v a n š k o l s k i h u s t a n o v a , u raznim o m l a d i n s k i m o r g a n i z a c i j a m a . U s k a u t s k o j organizaciji: najaktivniji s u biil A v r a m A m a r (1936. s e k r e t a r S K O J - a u toj organizaciji) i S t e v a n V a r g a , koji je izabran 1935. g o d i n e , za č l a n a u n o v o o s n o v a n o m S k a u t s k o m komitetu. K o m i t e t j e objedinjavao rad n a p r e d n i h g r u p a s v i h s k a u t s k i h organizacija. 6 6 P o r e d n a v e d e n i h , aktivni s u bili i : S i m a B e n v e n i s t i , V i k t o r B e n v e n i s t i , Ina D a n o n , M i r k o D a v i č o , Luna K o e n i R u ž a š t e r n . O n i s u 1936. g o d i n e u č e s t v o v a l i n a j e d n o m e s e č n o m p a r t i j s k o m k u r s u n a G o č u . U s k a u t s k i m organizacijama pevale s u s e r e v o l u c i o n a r n e p e s m e , koje j e k o m p o n o v a o M i r k o Davičo. 6 7 U organizaciji Ferijalnog s a v e z a p o s t o j a l a je g r u p a n a p r e d n i h o m l a d i n a c a u kojoj s u delovali Isak-Edi D a v i č o i M a k s i m Štern. 6 3 U O m l a d i n s k o j s e k c i j i Ž e n s k o g p o k r e t a bio je učlanjen v e ć i broj Jevrejki o m l a dinki. Inicijator o s n i v a n j a s e k c i j e (1935) bila je O l g a Alkalaj. Č l a n i c e s e k c i j e bile su s r e d n j o š k o l k e , s t u d e n t k i n j e i radnice. 0 m a s o v n i j e m uključivanju Jevrejki s r e d n j o š k o l k i g o v o r i i s l e d e ć a izjava: »U Ž e n s k o m p o k r e t u bilo je m n o g o s r e d n j o š k o l k i , a naročito Jevrejki. Isticale s u s e R a š e l a A r o n o v i ć , R e a A r o n o v i ć , Ina D a n o n , S i d a D a n o n i R e a A l m o z l i n o « . 6 ' A k t i v n e u toj organizaciji bile su i s l e d e ć e s t u d e n t k i n j e i radnice: V o j k a D e m a j o , Ela A l m u l i , Š e k a A l m u l i , R a š e l a B a r u h - S i m i ć , Pirika B e m basa, Luna K o e n , Lota Ejdus, V a l e r i j a Kario-Pap, M a r i j a K o š , Zojica Levi, Ela M e š u lam, E s t e r Perera, K l a r a First, V e r a O b r a d o v i ć , R u ž i c a Rip, A g n e z a S a s , J o l a n d a Šer-Petrović, Keti Š e r - M i n d e r o v i ć . š e k a A l m u l i bila j e jedna o d d e l e g a t k i n j a J u g o slavije na K o n g r e s u i n t e r n a c i o n a l n e alijanse za ž e n s k o p r a v o g l a s a i g r a đ a n s k i rad ž e n a i o m l a d i n e , koji je o d r ž a n u K o p e n h a g e n u . 7 0 V r l o značajnu u l o g u u š i r e n j u ž e n s k o g n a p r e d n o g p o k r e t a o d i g r a o je list Žena danas, ( p o k r e n u t 1936. g o d i n e , p r e s t a o s izlaženjem 1940. z b o g p o l i c i j s k e zabrane). Za s v o v r e m e izlaženja lista, u r e d n i k je bila O l g a Pops-Timotijević. U u r e d n i š t v u lista bile s u još s l e d e ć e J e v r e j k e : O l g a Alkalaj, V o j k a D e m a j o , Ela A l m u l i , B e š k a B e m b a s a - C v e t i ć , S a r i n a I. D a n o n , Zojica Levi, Keti Š e r - M i n d e r o v i ć . Za rad po 65
Sećanje Stevana Varge — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 263. Zlstija Vujanović, n. d. Ibidem. Sećanje Rade Kušića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 364. 68 Sećanje Dušana Mijatovića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 416. 69 Sećanje dr Smilje Tuzlić — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 198. 7 ° Hronologija radničkog pokreta u Srbiji II (1919—1941), Beograd 1969, str. 355. fb
' "
29 J. R o m a n o partijskoj liniji z a d u ž e n e s u bile O l g a Alkalaj, B e š k a B e m b a s a - C v e t i ć i Z o j i c a Levi, d o k j e Keti Š e r - M i n d e r o v i ć f i n a n s i j s k i p o m a g a l a izlaženje lista. M e đ u s a r a d n i c i m a t o g lista bile s u i s l e d e ć e J e v r e j k e : Erika D a v i č o , E r n a E g l e n d e r , R a š e l a Farhi, M a r i j a V a j s , Ina Š v a r c , Paulina Lebl-Albala, H e d i B r a n d a j s i F r i d a Grajf. 71 U s i n d i k a t u je bilo r e l a t i v n o m a l o Jevreja radnika. P o m e n u ć e m o n e k e koji su se isticali s v o j o m a k t i v n o š ć u u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i č k o m p o k r e t u : Berta B a r u h , Rašela-šela Baruh, D a v i d M. Demajo, David S. Demajo, M o r d o Nahmijas, Estreja Ovadija, M i k a P e s a h , Keti Š e r - M i n d e r o v i ć . I z v e s t a n broj J e v r e j a intelektualaca, č l a n o v i KPJ, bili s u p o s e b n o z a d u ž e n i o d Partije z a rad s a r a d n i c i m a : M o š a Pijade (do h a p š e n j a ) , J o ž a I. B a r u h (za rad s o b a l s k i m r a d n i c i m a ) ; 7 2 O l g a A l k a l a j (za rad sa k u ć n i m p o m o ć n i c a m a ) , 7 3 Naftali D e m a j o (u č a č k u ) , 7 4 Isak-Edi D a v i č o 7 5 i dr. U S B O T I Č - u je bio u č l a n j e n v e ć i broj Jevreja, od kojih su najaktivniji bili: M o š a Levi (partijski instruktor), J a š a Levi, M a r i j a K o š , M i h a j l o Klajn, A l f r e d D e m a j o , A g n e z a S a s , Frida B e r g m a n , J o s i f A l m o z l i n o , R e n a A b r a v a n e l ( R a d a Č o r o v i ć ) , Rahela Č e l e b i - M e l a m e d , R e a A r o n o v i ć , Frida Š v a r c i S t e v a n V a r g a . U p a r t i j s k o m r u k o v o d s t v u te o r g a n i z a c i j e bile su R e n a A b r a v a n e l i A g n e z a S a s . 7 6 U s a s t a v u S B O T I Č - a p o s t o j a l o je i s p o r t s k o d r u š t v o »Polet«, a jedan od n j e g o v i h r u k o v o d i l a c a bio je A v r a m A m a r (1936). Od J e v r e j a SU U »PolGtli« aktivni bili: J o s i f - J o l e Levi, Š e k a A l m u l i , M o š a Levi, Berta B a r u h , V a l e r i j a Kario-Pap, S o n j a B a r u h i S t e v a n Varga. 7 7 I u n e k i m d r u g i m u d r u ž e n j i m a bilo je Jevreja m e đ u a k t i v i s t i m a . U » P r o g r e s u « aktivno s u delovali D a v i d Naftali (jedan o d o s n i v a č a tog u d r u ž e n j a i n j e g o v s e k r e t a r 1927. g o d i n e ) i Lucija Pijade; 7 8 u D r u š t v u inženjera i t e h n i č a r a d e l o v a o je ing. ž a r k o K a p o n ( r u k o v o d i l a c partijske ćelije u t o m društvu). 7 9 S o b z i r o m da se d e š a v a l o da o b o l e pojedini č l a n o v i KPJ, koji su živeli u i l e g a l s t v u , kao i da je u d e m o n s t r a c i j a m a protiv r e ž i m a bilo p o v r e đ e n i h u borbi sa ž a n d a r m i ma, to je po direktivi Partije f o r m i r a n a » G r u p a n a p r e d n i h z d r a v s t v e n i h radnika«, koja je i l e g a l n o lečila o b o l e l e i p o v r e đ e n e . U toj g r u p i su bili i z d r a v s t v e n i radnici Jevreji — dr R u ž i c a R i p i dr A v r a m Levi-Kurt. 8 0 G o d i n e 1929. p o k r e n u l i s u V e s e l i n M a s l e š a , O t o Bihalji i Pavle Bihalji izdavanje č a s o p i s a Nova literatura, u k o m e su n a p r e d n i književnici objavljivali s v o j e r a d o v e . K a s n i j e je č a s o p i s p r e r a s t a o u i z d a v a č k o p r e d u z e ć e »Nolit« za š t a m p a n j e n a p r e d n e literature. 8 1 71 72 7J 74 75 76 77 78 n 80 81
Mitra Mitrović, Žena danas, Godišnjak grada Beograda VI, Beograd 1959, str. 413. G. Polovina, Početak i razvitak djelovanja KPJ u kotaru Donji Lapac do aprila 1941, Djelatnost KPJ do aprila 1941. na području Karlovca, Korduna, Like i Pokuplja I, Karlovac 1969, str. 549. J. Romano, Dostojno priznanje Beograda revolucionarki Olgi Alkalaj, Jevrejski preyled 7—8, 1970. Milica Damjanović, n.d. str. 114. šakota, n.d. str. 381. Videti fusnotu 67. Sećanje Šonje Baruh — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 492. Milica Damjanović, n.d. str. 86 i 141. Sećanje Radoslava Ukropine — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 618. Sećanje Saše Javorin — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 27. T. Vujasinović, U Kraljevu od 1930—1934, četrdeset godina II, Beograd 1960, str. 112.
30
J. R o m a n o
P o s e b n i m z a d a c i m a s u o d s t r a n e Partije bili z a d u ž e n i s l e d e ć i Jevreji, č l a n o v i KPJ: Moša
Pijade
za
organizovanje
David S. Demajo P K K P J Srbije; 8 2
(zajedno
Vojka Demajo za primanje
sa
ilegalne
štamparije
i
uređivanje
K u n o m Andrejevićem) za
ilegalne pošte
iz
lista
Komunist;
rad u ilegalnoj
inostranstva za OK KPJ
tehnici
Beograd;s3
O l g a Alkalaj, Joža I. B a r u h i Isak-Edi D a v i č o za rad sa r a d n i c i m a ; M a r k o A n a f za izgradnju s k l o n i š t a u s v o m s t a n u u k o j e m bi se s k r i v a l i ilegalci, kao i ilegalan materijal; 8 4 Isa K a r a o g l a n o v i ć za š t a m p a n j e u n j e g o v o j štampariji ilegalne literature i letaka; 8 5 Josif-Jole Levi za rad sa j e v r e j s k o m o m l a d i n o m . M e đ u J e v r e j i m a je i z m e đ u d v a s v e t s k a rata bilo i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a i m n o g i o d njih s u bili n a o d g o v o r n i m p a r t i j s k i m d u ž n o s t i m a : Isak Alfandari (1920);
—
član
Centralnog
veća
SKOJ-a
na
Beogradskom
univerzitetu
M o š a Pijade — s e k r e t a r partijske o r g a n i z a c i j e » D u n a v « (1920), č l a n P r i v r e m e n o g z a m e n i č k o g i z v r š n o g o d b o r a C K K P J (1921), m a n d a t o r C K K P J u r o b i j a š n i c i u S r e m s k o j M i t r o v i c i (1937), č l a n C K K P J (1940); A v r a m A m a r — s e k r e t a r s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e u gimnaziji (1933), s e k r e t a r S K O J - a u s k a u t s k o j organizaciji i s e k r e t a r M K S K O J - a B e o g r a d (1936); Pavle Pap — s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije M e d i c i n s k o g fakulteta (1932), s e k r e tar M K S K O J - a B e o g r a d i č l a n M K K P J B e o g r a d (1933), č l a n P K S K O J - a z a S r b i j u (1934); č l a n C K K P J (1940); Zlata M i l e r — č l a n M K K P J B e o g r a d (1928); Valerija Kario-Pap — č l a n M K S K O J - a ž e n a m a pri P K K P J S r b i j e (1938);
Beograd
(1935), č l a n
O s k a r Davičo — sekretar S r e s k o g komiteta KPJ Bihać; 82 83
"
85
Sećanje Vojke Demajo — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 25. T Vujasinović, Mučne godine, Sarajevo 1965. Sećanje Marka Anafa — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 405. Usmena izjava Sime Karaoglanovića iz Beograda.
Komisije za
rad
sa
31 J. R o m a n o O l g a A l k a l a j — s e k r e t a r partijske organizacije V rejona B e o g r a d a , č l a n
Komisije
za rad sa ž e n a m a pri PK K P J S r b i j e (1938); B e š k a B e m b a s a - C v e t i ć — s e k r e t a r partijske organizacije danas (1936); Isak-Edi D a v i č o — s e k r e t a r s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e u SKOJ-a
u
uredništvu
lista Žena
I m u š k o j gimnaziji, č l a n MK
Beograd;
M i r k o Davičo — sekretar s k o j e v s k e organizacije na
P r a v n o m fakultetu;
Stevan V a r g a — sekretar Povereništva za koordinaciju o m l a d i n o m (1936), č l a n S k a u t s k o g k o m i t e t a (1935);
rada s a s r e d n j o š k o l s k o m
R e n a A b r a v a n e l ( R a d a Ć o r o v i č ) — č l a n K o m i t e t a K P J III rejona B e o g r a d a (1940); Leopold
Dajč
—
sekretar
skojevske
organizacije
Medicinskog
R a š e l a B a r u h - S i m i ć — č l a n K o m i s i j e za rad sa ž e n a m a pri s e k r e t a r partijske ćelije II rejona B e o g r a d a (1941);
fakulteta
(1939);
PK K P J S r b i j e (1938),
D o r a F r a j d e n f e l d — r u k o v o d i l a c s k o j e v s k e t e h n i k e na D o r ć o l u (1940); Frida B e r g m a n — č l a n K o m i t e t a K P J V rejona B e o g r a d a (1940); R e g i n a š t e r n — na radu u s k o j e v s k o j t e h n i c i na D o r ć o l u (1940). Z b o g p r i p a d n o s t i K o m u n i s t i č k o j partiji ili S K O J - u , s u d za zaštitu d r ž a v e o s u d i o je 15 b e o g r a d s k i h Jevreja na robiju, a 23 na zatvor. U Srbiji je bilo i p o j e d i n a č n i h uključivanja Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t : u č a č k u — D a v i d Naftali i D i n a A l b a h a r i ; G o r n j e m M i l a n o v c u — dr M a r c e l š n a j d e r ; K r a g u j e v c u — dr M o š a Eli i E m a n u e l P i n h a s ( P i n h a s je a k t i v n o d e l o v a o u U R S S - u i u r a d n i č k o m u d r u ž e n j u » A b r a š e v i ć « ) ; L e s k o v c u — ing. A l e k s a n d a r Š v i c e r , koji je kao n a s t a v n i k u T e h n i č k o j š k o l i i m a o v e l i k i uticaj na u č e n i k e te š k o l e . H R V A T S K A I S L A V O N I J A — Pred d r u g i s v e t s k i rat živelo je na teritoriji H r v a t s k e i S l a v o n i j e o k o 25.000 Jevreja od kojih o k o 11.000 u Z a g r e b u , 3.000 u O s i j e k u i o k o l n i m m e s t i m a . S e m toga, v e ć e j e v r e j s k e zajednice s u p o s t o j a l e j o š u V i n k o v c i m a , V a r a ž d i n u , S l a v o n s k o m B r o d u , Č a k o v c u i K o p r i v n i c i . U s v i m n a v e d e n i m mes t i m a d o š l o je do uključivanja i z v e s n o g broja Jevreja u n a p r e d n i i r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret, ali do brojnijeg uključivanja d o š l o je s a m o u Z a g r e b u . S o b z i r o m da n i s u postojali u s v i m t i m m e s t i m a isti u s l o v i za uključivanje Jevreja u Pokret, biće iznete o s n o v n e k a r a k t e r i s t i k e u vezi s u k l j u č i v a n j e m u p o j e d i n i m m e s t i m a Hrvatske i Slavonije.
32
J. Romano
K a o š t o je p o m e n u t o , u Z a g r e b u je d o š l o do m a s o v n i j e g uključivanja Jevreja u napredni o m l a d i n s k i , kao i u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret, a razlozi su bili sledeći: p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata v e ć i broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a o t i š a o je na studije u B e č i Prag, g d e su postojali s o c i j a l i s t i č k i klubovi. U t i m k l u b o v i m a s t u d e n t i su se u p o z n a v a l i sa m a r k s i s t i č k o m i d e o l o g i j o m i m n o g i od njih su primljeni u č l a n s t v o KPJ. Po p o v r a t k u u zemlju najveći broj se n a s t a n i o u Z a g r e b u . Od Jevreja koji su z a v r š i l i studije u B e č u u č l a n s t v o K P J su primljeni: dr L a v o s l a v K r a u s , dr M i r o s l a v Š l e z i n g e r , dr S a l a m o n - M o n i Levi, A l f r e d B e r g m a n , kao i i z v e s t a n broj s t u d e n a t a , koji su nastavili studije u Z a g r e b u ( S t j e p a n Policer, M i r o s l a v Dajč i dr.). S v i su se a k t i v n o uključili u Z a g r e b u u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t i nastavili sa revolucionarnim radom; i z v e s t a n broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a d o š a o je na studije u Z a g r e b iz raznih m e s t a J u g o s l a v i j e , od kojih su neki v e ć bili č l a n o v i S K O J - a i v r š i l i s n a ž a n uticaj na ostale studente Jevreje; vrlo aktivna d e l a t n o s t K o m u n i s t i č k e partije n a Z a g r e b a č k o m s v e u č i l i š t u je do uključivanja z n a t n o g broja s t u d e n a t a Jevreja u njene r e d o v e ;
dovela
p r o g o n i Jevreja u Poljskoj, N e m a č k o j , č e h o s l o v a č k o j i A u s t r i j i j o š u p e r i o d u pre pojave n a c i z m a , a n a r o č i t o kasnije, p r i m o r a l i su v e ć i broj s t u d e n a t a Jevreja da n a p u s t e te zemlje i n a s t a n e se u J u g o s l a v i j i , g d e su n a s t a v i l i studije. V e ć i broj ih se n a s t a n i o u Z a g r e b u . N j i h o v d o l a z a k u J u g o s l a v i j u bio je od p o s e b n o g značaja za političku preorijentaciju Jevreja, naročito j e v r e j s k e o m l a d i n e , jer su d o š l i do s a z n a n j a da r e š e n j e j e v r e j s k o g pitanja leži u p o b e d i s o c i j a l i s t i č k e revolucije. N a v e d e n i č i n i o c i p o s t e p e n o s u u s l o v l j a v a l i s v e v e ć u političku diferencijaciju unutar j e v r e j s k e o m l a d i n e , p r v e n s t v e n o s t u d e n t s k e : na Jevreje n a c i o n a l i s t e - c i o n i s t e i Jevreje levičare. Prvih g o d i n a p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, g r u p a n a c i o n a l i s t a - c i o n i s t a bila je znatno brojnija od g r u p e levičara i o n a je z a u z e l a s v e u p r a v n e pozicije u r a z n i m j e v r e j s k i m u d r u ž e n j i m a i o r g a n i z a c i j a m a . M e đ u t i m , zahvaljujući d e l o v a n j u č l a n o v a K P J i S K O J - a u t i m u d r u ž e n j i m a i o r g a n i z a c i j a m a , g r u p a levičara u njima postaje s v e brojnija. To je n a r o č i t o d o š l o do izražaja u o r g a n i z a c i j a m a Hašomer hacair u k o j i m a se v i d n o ispoljio uticaj č l a n o v a K P J i S K O J - a (Pavla V e r t h a j m a , A r t u r a K e r š n e r a , M a g d e B o š k o v i ć , Ive Leva, Ivice Š v a r c i dr.). 86 P o s l e p r v o g s v e t s k o g rata s t a l n o j e r a s t a o broj s t u d e n a t a Jevreja n a Z a g r e b a č k o m s v e u č i l i š t u , koji su dolazili iz s v i h pokrajina J u g o s l a v i j e . M e đ u njima bio je v e ć i broj s i r o m a š n i h s t u d e n a t a , pa je o s n o v a n a židovska menza kao i židovsko akademsko potporno društvo, koje je t i m s t u d e n t i m a d a v a l o s o c i j a l n u p o m o ć . Do 1931 g o d i n e u r u k o v o d s t v u Židovske menze i Akademskog potpornog društva bili su pripadnici c i o n i s t i č k e g r u p e . G r u p a s t u d e n a t a levičara nije bila z a d o v o l j n a r a d o m 86
V.
Rajčević,
Studentski pokret
na
Zagrebačkom
sveučilištu
1918—1941,
Zagreb
1959.
str.
138.
33 J. Romano tih r u k o v o d s t a v a , pa su nastojali da u r u k o v o d s t v a uđu i levičari, o d n o s n o , da potpuno preuzmu rukovođenje tim organizacijama. U cilju s p r o v o đ e n j a o r g a n i z o v a n e b o r b e protiv g r u p e c i o n i s t a , p r i p a d n i c i l e v i č a r a formirali su aktiv u koji su ušli č l a n o v i K P J i S K O J - a : Ž i g a K r a u s , S a m u e l Lerer, M o j z e s S p i r o , Lazar M e b e l . U cilju pridobijanja š t o v e ć e g broja s t u d e n a t a , aktiv je o r g a n i z o v a o p r e d a v a n j a iz o b l a s t i m a r k s i z m a . Broj s t u d e n a t a l e v i č a r a bio je s v a k i m d a n o m s v e veći. G o d i n e 1931. g r u p a levičara u s p e l a je da u n o v u u p r a v u b u d e u k l j u č e n o n e k o l i k o p r i p a d n i k a iz njihove g r u p e , a 1933. g o d i n e v e ć je imala v e ć i n u u u p r a v a m a n a v e d e n i h organizacija. 8 7 č i n j e n i c a je da su u Z a g r e b u prvi Jevreji, koji su se uključili u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret, bili iz r e d o v a s t u d e n a t a , a i u k a s n i j e m p e r i o d u su oni n a j v e ć i m d e l o m zastupljeni. P o m e n u t o je, da je 1919. g o d i n e o s n o v a n na Z a g r e b a č k o m s v e u č i l i š t u K l u b s t u d e n a t a - k o m u n i s t a . Za s e k r e t a r a K l u b a izabran je Lujo V a j s . Nak o n z a b r a n e postojanja t o g K l u b a , n a p r e d n i s t u d e n t i s u o s n o v a l i K l u b s t u d e n a t a m a r k s i s t a u koji su bili učlanjeni i s l e d e ć i Jevreji: Zlata M i l e r , S t j e p a n Policer, M a k s š v a r c , M i r o s l a v Dajč, M i l i v o j H i r š l , B e l a H ä n d l e r i Pavle Brajer. Najaktivnija u t o m K l u b u bila je Zlata M i l e r , koja je po direktivi Partije u č e s t v o v a l a i pri o s n i v a n j u O r g a n i z a c i j e s t u d e n t k i n j a Z a g r e b a č k o g s v e u č i l i š t a u kojoj je a k t i v n o delovala i M i r j a m Hafner. 8 8 Zlata M i l e r je 1924. g o d i n e o r g a n i z o v a l a i p r v u g r u p u ž e n a radnica, s i m p a t i z e r a K P J u Zagrebu. 8 0 P o s l e p r o v a l e 1929. u h a p š e n je i v e ć i broj s t u d e n a t a č l a n o v a K P J i S K O J - a , š t o je u s l o v i l o p r e s t a n a k rada partijske o r g a n i z a c i j e n a S v e u č i l i š t u . G o d i n e 1932. d o š l o je do p o n o v n o g aktiviranja p a r t i j s k o g rada. I z v e s t a n broj č l a n o v a K P J i S K O J - a d o b i o je zadatak da na S v e u č i l i š t u o b n o v e partijsku o r g a n i z a c i j u . M e đ u njima je bio i Ivan K o r s k i , koji je p o n o v o f o r m i r a o g r u p u s t u d e n a t a m a r k s i s t a na S v e u č i l i štu, u kojoj je u to v r e m e a k t i v n o radila i Rut Lederer. Iste g o d i n e je o s n o v a n o i Središnje rukovodstvo studenata Zagrebačkog sveučilišta sa Centralnim vijećem, koje je o b j e d i n j a v a l o rad n a p r e d n i h g r u p a na S v e u č i l i š t u , č l a n tog V i j e ć a bio je i Leo M a t e s . U n u t a r te o r g a n i z a c i j e p o s t o j a l a je m a r k s i s t i č k a g r u p a k o j o m je r u k o v o d i o Ivan Korski. D o p o n o v n o g p r e k i d a p a r t i j s k o g rada n a S v e u č i l i š t u d o š l o j e p o s l e n o v e p r o v a l e 1936. g o d i n e , kada je u h a p š e n v e ć i broj s t u d e n a t a č l a n o v a K P J i S K O J - a . M e đ u t i m , v e ć s l e d e ć e g o d i n e p o direktivi Partije p r i s t u p i o j e L e o M a t e s n j e n o m obnavljanju. P o č e v od 1935. g o d i n e z n a č a j n u u l o g u u radu partijske o r g a n i z a c i j e na S v e u č i l i š t u o d i g r a o j e M o š a A l b a h a r i , s t u d e n t filozofije. O n j e 1936. u č e s t v o v a o u o s n i v a n j u 87 88 89
V. Rajčević, n.d., str. 138. Ibidem, str. 35. 66, 84. M. Iveković, n.d., str. 134 (I).
34
J. Romano
Akcionog odbora hrvatskih studenata ljevičara i izabran je za č l a n a tog o d b o r a . G o d i n e 1937. u č e s t v o v a o je po direktivi Partije pri o r g a n i z o v a n j u l o g o r o v a n j a nap r e d n i h s t u d e n a t a u K r a n j s k o j gori. A k t i v n o je u č e s t v o v a o u radu A k a d e m s k o g f i l o z o f s k o g kluba i s a r a đ i v a o je u v i š e n a p r e d n i h č a s o p i s a . 9 0 N a k o n š e s t o j a n u a r s k e diktature, p o č e v o d 1932, Partija j e u s p e l a d a s e k o n s o l i d u j e i na s v i m f a k u l t e t i m a je d o š l o do obnavljanja i jačanja partijskih, p r v e n s t v e n o s k o j e v s k i h organizacija. O d tog p e r i o d a p a d o p o č e t k a d r u g o g s v e t s k o g rata, g o t o v o na s v i m f a k u l t e t i m a bilo je Jevreja č l a n o v a K P J ili S K O J - a : —
na F a r m a c e u t s k o m — R a h e l a A l b a h a r i , K l a r a Klajn i
M i r j a m Ferera;
—
na F i l o z o f s k o m — M o š a A l b a h a r i , M i r k o K e s l e r , V e r a Klajn, Ivana Š v a r c ;
— na M e d i c i n s k o m — C i l a A l b a h a r i , Rut Lederer, R u ž a Blau-Francetić, M i r a Kajzer-Carin, Franjo H e r c o g , V l a d i m i r M a j d e r - K u r t ( u č e s t v o v a o 1932. u obnavljanju partijske organizacije u S i s k u ) ; 9 1 —
na P r a v n o m — D r a g a n M a u t n e r , D r a g u t i n K o l m a n ;
—
na T e h n i č k o m •— R o b e r t D o m a n i , Leo M a t e s , M o j z e s S p i r o ;
— na V e t e r i n a r s k o m — V i l k o Bihler, A r t u r K e r š n e r , S a m u e l Lerer, J o s i p Polak, V i k t o r R o z e n c v a j g (za R o z e n c v a j g a se navodi, da je bio najizgrađeniji m a r k s i s t a na Fakultetu); — na E k o n o m s k o j v i s o k o j š k o l i — M a g d a u toj š k o l i ) .
Bošković (osnivač
marksističke
grupe
Z n a t a n broj j e v r e j s k i h s t u d e n a t a bio je uključen u n a p r e d n o udruženje Svjetlost. J e d a n od najaktivnijih u udruženju bio je D r a g u t i n K o l m a n , koji je izabran 1937. g o d i n e za p r e d s e d n i k a . Te g o d i n e je u s u k o b u sa f r a n k o v c i m a bio i t e š k o ranjen. 9 2 K a r a k t e r i s t i č n o je da je mali broj s r e d n j o š k o l a c a Jevreja bio u k l j u č e n u n a p r e d n i o m l a d i n s k i pokret, v e r o v a t n o zato, š t o taj p o k r e t nije i m a o o n e r a z m e r e , kao š t o je bio slučaj sa s r e d n j i m š k o l a m a u B e o g r a d u . Od s r e d n j o š k o l a c a aktivni su bili: u I m u š k o j gimnaziji — K a r l o S v e ć e n s k i ; u III m u š k o j gimnaziji •— J o s i p A d i ž e s i J o n a t a n Vizler; u II ž e n s k o j gimnaziji — M i l e n a Š l e z i n g e r ; u III ž e n s k o j gimnaziji — M a j a B o š k o v i ć i Lea J u n g v i r t . U s r e d n j o š k o l s k e aktive bili su uključeni: Z v o n k o First, Lea Jungvirt, A l e l S a v i ć , M i l e n a š l e z i n g e r i M a j a B o š k o v i ć . 9 3 M e đ u aktivis t i m a u Učiteljskoj š k o l i p o m i n j e se 1935. g o d i n e Elvira Rajh. 94 " "
92 w
V. M. V. t. M
Rajčević, n.d. str. Iveković, n.d. str. Rajčević, n.d. str. Ivanec, Nepokorena Iveković, n.d. str.
243. 174. 232 i 241. mladost, Zagreb 1961, str. 20, 190, 191, 196, 259. 295.
35 J. R o m a n o Pred d r u g i s v e t s k i rat p o s t o j a l a je u Z a g r e b u s k o j e v s k a g r u p a s a s t a v l j e n a isključ i v o od j e v r e j s k i h s r e d n j o š k o l a c a k o j o m je r u k o v o d i o A l e l S a v i ć . U g r u p i su bili Petar Gotlib, A l e k s a n d a r Hiršl, Ivo Braun, Ivo G u t m a n i S a m H o h b e r g e r . 9 5 U s k a u t s k o j organizaciji bio je u k l j u č e n i z v e s t a n broj s r e d n j o š k o l a c a i s t u d e n a t a . Od p o s e b n o g značaja za razvoj te organizacije u p e r i o d u od 1930. do 1932. g o d i n e bila je u l o g a Lea M a t e s a i Z d e n k a H a s a . M a t e s je u t o m p e r i o d u bio n a č e l n i k S k a u t s k e ž u p e za H r v a t s k u i S l a v o n i j u . H a s je unutar o r g a n i z a c i j e o s n o v a o klub m l a d i h m a r k s i s t a p o d n a z i v o m Klub brdana, koji su z a v r š i l i 1932. g o d i n e , i d e o l o š k o -politički k u r s p r i l i k o m k a m p o v a n j a u P o d g r m e č u . M e đ u t i m , r e a k c i o n a r n a g r u p a u s k a u t s k o j organizaciji u s p e l a je da isključi te g o d i n e M a t e s a i H a s a iz o r g a n i zacije z b o g n j i h o v o g r e v o l u c i o n a r n o g delovanja. 9 6 U r e d o v i m a r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g p o k r e t a u H r v a t s k o j i S l a v o n i j i bio je uključ e n vrlo mali broj r a d n i k a Jevreja. V e r o v a t n o je razlog s o c i j a l n a s t r u k t u r a jevrejs k o g s t a n o v n i š t v a na toj teritoriji. M e đ u t i m , Partija je zadužila i z v e s t a n broj Jevreja č l a n o v a K P J i S K O J - a za rad sa r a d n i c i m a , u s t r u k o v n i m s i n d i k a t a i u U R S S - u . P o m e n u ć e m o n e k e o d njih: Zlata M i l e r je bila z a d u ž e n a 1924. za f o r m i r a n j e g r u p e s i m p a t i z e r a K P J m e đ u radnicama; Leo M a t e s je bio z a d u ž e n za rad sa r a d n i c i m a Z a g r e b a č k o g t r a m v a j a i za o b n a v ljanje s i n d i k a l n e o r g a n i z a c i j e u t o m p r e d u z e ć u ; 9 7 J o s i p Polak je d e l o v a o m e đ u r a d n i c i m a u k a m e n o l o m u u I v a n o v c u ( k o d P s u n j a ) i o r g a n i z o v a o je štrajk k a m e n o l o m a c a , koji je trajao 6 nedelja; 9 8 Egon Vajs je delovao 1941); 9 9
među
radnicima tvornice
»Hardtmuth«
(ubijen
od
ustaša
C a d i k Kabiljo f o r m i r a o je p r v u partijsku ćeliju u t v o r n i c i »Lipa« u Z a g r e b u ; 1 0 0 Julija V a j n e r d e l o v a l a je m e đ u z a g r e b a č k i m r a d n i c i m a ; Hajim F r i d m a n , M i l a n G o t l i b i Franjo N a j m a n ( s k o j e v c i ) z a d u ž e n i su bili za rad sa radničkom omladinom.,01 U s t r u k o v n i m s i n d i k a t i m a d e l o v a l i s u : M a r g i t a Kabiljo-Kister, C a d i k Kabiljo, Stjepan Engl, N a d a G a o n i M i l a n Š p i c e r - M i l a n o v i ć ( s v i s u ubijeni o d u s t a š a ) . A k t i v n i 55
"
97 98 99 101
M. Iveković, n.d. str. 250. V. Rajčević, n.d. str. 136. L. Mates, Među radnicima Zagrebačkog tramvaja, Četrdeset godina 2, Beograd 1960. I. Ovas, Štrajk u kamenolomu Ivanovac, Četrdeset godina 3, Beograd 1960, str. 305. Danica Cazi, Rad komunista u tvornici »Hardtmuth', Četrdeset godina 3, Beograd 1960, str. 171. S. Makić, Sanski Most i Gornja Sanica 1941, Podgrmeč u NOB I, Beograd 1972, str. 451. T. Ivane, n.d. str. 154.
36
J. Romano
su bili u U R S S - u : Lidija H e r c o g , Elena K o n - M i s u r i , ing. J o s i p Engl, D a v i d G a o n , Hajim F r i d m a n , M i l a n Gotlib, M i r a Gotlib, Franjo N a j m a n i Ivica Švarc. 1 0 2 U S B O T I Č - u s u delovali: M i l a H e r c o g , ing. J o s i p Engl, Leo Polak, L e n k a M a e s t r o , J e l k a Š v a b e n i c i dr. Č l a n o v a i v e ć i broj s i m p a t i z e r a K P J bilo je i m e đ u j e v r e j s k i m intelektualcima. P o s e b n o m e s t o z a u z i m a dr B e n o Štajn, koji je z b o g i l e g a l n o g rada bio n e k o l i k o puta h a p š e n . U n j e g o v o m s t a n u okupljali su se n a p r e d n i intelektualci, pa je zato taj s t a n n a z v a n » K l u b dr B e n e Štajna«. N j e g o v a d e l a t n o s t u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i č k o m p o k r e t u bila je s v e s t r a n a : o r g a n i z o v a o je prikupljanje » C r v e n e p o m o ć i « , s l a o hranu i l e k o v e p o l i t i č k i m z a t o č e n i c i m a na robiji, p r e n o s i o partijsku p o š t u iz Z a g r e b a do CK K P J u B e č u , u č e s t v o v a o u prihvatanju š p a n s k i h d o b r o v o l j a c a itd. On je bio i jedan od o s n i v a č a udruženja » R a d n e zajednice za i n d i v i d u a l n u p s i h o logiju«, koje je p r o u č a v a l o v e z u i z m e đ u p s i h i č k i h s m e t n j i i e k o n o m s k o - s o c i j a l n e situacije p o j e d i n a c a i masa. 1 0 3 U š i r e n j u n a p r e d n e m i s l i m e đ u o m l a d i n o m značajnu u l o g u s u odigrali d r S t j e p a n Policer u Š k o l i n a r o d n o g zdravlja i dr M i r o s l a v Š l e z i n g e r u š k o l i za primalje. Od intelektualaca i s t i c a o se u radu u n a p r e d n o m p o k r e t u M i r o s l a v Jun, č l a n G l a v n o g inicijativnog o d b o r a S t r a n k e r a d n o g naroda. U » P u č k o m teatru« su bili aktivni: V e l i m i r D r e k s l e r ( M a r k o Perić), M o š a A l b a h a r i , M a g d a B o š k o v i ć i dr. J e d a n o d o s n i v a č a z a d r u g e » H r v a t s k a zaklada« za izdavanje n a p r e d n e literature bio je dr E d o Dajč. 1 0 4 Z n a t a n broj j e v r e j s k i h intelektualaca s a r a đ i v a o je u n a p r e d n i m č a s o p i s i m a . N e k i su bili u u r e đ i v a č k o m o d b o r u , a n e k e je d e l e g i r a l a Partija u s a s t a v u r e d n i š t v a . Leo M a t e s je bio p r e d s t a v n i k K P J u u r e d n i š t v u i ista Student, Glasa omladine i Naše novine (1936); M o š a Albahari sarađivao organizacije od 1934);
je
u
listu
Borbeni
student
(list
studentske
M a g d a B o š k o v i ć bila je u r e d n i k a l m a n a h a Srednjoškolci govore« ništva Naše novine; Ivan
Korski
član
uredništva
Komunističkog
studentskog
biltena
skojevske
(1934) i č l a n ured-
(1934);
dr Pavao V e r t h a j m s a r a đ i v a o je u č a s o p i s u Pregled i bio č l a n u r e d n i š t v a lista Naše
novine i Znanje; dr Ivo Lev bio je č l a n u r e d n i š t v a č a s o p i s a Izraz; 132 103
Ibid., str. 20, 161, 172, 252. M. Iveković, n. d. I, str. 283 i II, str. 17. D. škorić, Zadruge kao ilegalne forme političkog rada,
Četrdeset godina 3,
Beograd
1960,
str.
388.
37 J. Romano Zvonimir
Rihtman
Almanah
sav remen ih problema;
sarađivao
Pavle Pap s a r a đ i v a o je u
je
u
časopisima
Lietratura,
Znanost
i život,
Pečat
i
listu Vjesnik radnog naroda (1938).
Predviđajući n a p a d T r e ć e g Rajha na J u g o s l a v i j u i u l o g u koju će morati da o d i g r a Partija u t o m slučaju, CK K P J je p o v e r i o ing. J o s i p u E n g l u i n j e g o v o m bratu Stjep a n u E n g l u izradu ilegalne radio-stanice u Z a g r e b u . O n i su taj zadatak izvršili, i p u t e m te radio-stanice objavljen je 4. jula 1941. g o d i n e p r o g l a s CK K P J o podizanju o p š t e n a r o d n o g u s t a n k a . R a d i o - s t a n i c a je o d i g r a l a v r l o značajnu u l o g u u t o k u 1941. g o d i n e , dok je u s t a š e n i s u otkrile. 1 0 5 U p e r i o d u i z m e đ u dva s v e t s k a rata, s l e d e ć i Jevreji iz Z a g r e b a obavljali su o d g o v o r n e partijske d u ž n o s t i : Zlata M i l e r — s e k r e t a r M K S K O J - a , č l a n K o m i s i j e z a rad s a ž e n a m a pri za Hrvatsku, član PK S K O J - a (1924—1928);106 dr Stjepan Milan
Policer — s e k r e t a r
MK KPJ Zagreb
Špicer-Milanović — član
MK
KPJ
Zagreb
PK KPJ
(1925—1927); (1926—1928);
dr S a l a m o n - M o n i Levi — č l a n R e j o n s k o g i O p š t i n s k o g k o m i t e t a K P J Z a g r e b i rukov o d i l a c partijske t e h n i k e pri C K K P J (1928); M o š a A l b a h a r i — partijski r u k o v o d i l a c na Z a g r e b a č k o m s v e u č i l i š t u (1934) i s e k r e tar biroa PK S K O J - a za H r v a t s k u ; 1 0 7 Leo M a t e s — č l a n S v e u č i l i š n o g r u k o v o d s t v a k o m u n i s t i č k e o r g a n i z a c i j e i č l a n s e kretarijata C e n t r a l n o g vijeća (1933), č l a n M K K P J Z a g r e b (1934), č l a n O m l a d i n s k e k o m i s i j e pri C K K P H (1937), s e k r e t a r P K S K O J - a z a H r v a t s k u (1939); 1 0 8 Ivan
Korski — član
Mila H e r c o g — član
Privremenog MK
KPH
r u k o v o d s t v a S K O J - a (1935); 1 0 9
Zagreb;"0
L a d i s l a v G r o s — član R e o n s k o g k o m i t e t a K P H Z a g r e b ; A l f r e d B e r g m a n — na radu u partijskoj tehnici CK K P J u B e č u i član B a l k a n s k o g komiteta C r v e n e pomoći;111 105 104 103 109
Đ. Pavlović, Narodni heroj Josip Engl — tvorac prve radio-stanice str. 122. Ziata Miler, Studentske frakcije, Četrdeset godina I, Beograd 1960. V. Rajčević, n.d., str. 258. M. Vasić, n.d. str. 291. Ibid., str. 202, 204. M. Iveković, n.d. str. 360. Spc.nija 1936—1939, V, Beograd 1971, str. 509.
za
NOB,
Jevrejski
almanah
1957—1958.
38
J. Romano
Sigmund
K r a u s — r u k o v o d i l a c partijske t e h n i k e
MK KPH
Zagreb;112
Laura Polak-Vinter — na radu u R e j o n s k o j partijskoj tehnici; 1 1 3 U
redovima
španske
republikanske
armije
borilo
se
d e s e t Jevreja
iz
Zagreba.
Z b o g p r i p a d n o s t i r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i č k o m pokretu, s u d z a z a š t i t u d r ž a v e o s u d i o je 14 Jevreja na robiju, a 16 na zatvor ili su bili d u ž e v r e m e n a u i s t r a ž n o m zatvoru. Težak u d a r a c zadala je M a č e k o v a s t r a ž a K o m u n i s t i č k o j partiji H r v a t s k e , koja je u h a p s i l a n o ć u 3 0 / 3 1 . m a r t a 1941. g o d i n e 2 5 i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a , n a j v e ć i m d e l o m partijskih r u k o v o d i l a c a , i predala ih k a s n i j e u s t a š a m a . Internirani su u Ker e s t i n c u i s v i pobijeni. M e đ u p o b i j e n i m a su bili i s l e d e ć i Jevreji, pripadnici revol u c i o n a r n o g r a d n i č k o g p o k r e t a : A l f r e d B e r g m a n , Ivan K o r s k i , S i g m u n d K r a u s , E r n e s t Rado, Z v o n i m i r R i h t m a n i V i k t o r R o z e n c v a j g . U O s i j e k u je i z m e đ u d v a s v e t s k a rata manji broj Jevreja bio u k l j u č e n u r e v o l u c i o narni radnički pokret. Prvi koji su se uključili u p o k r e t n e p o s r e d n o p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata bili s u : M a r k o Lajtner, E r n e s t D i r n b a h , M i l a n V o l n e r - V i l k o v i ć i A r t u r Vajs. Lajtner je bio 1919. g o d i n e g r a d s k i z a s t u p n i k S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e i kasnije je kao a d v o k a t branio k o m u n i s t e na s u d u za zaštitu države. D i r n b a h je kao a d v o k a t branio k o m u n i s t e na s u d u za zaštitu države. D i r n b a h je 1921. o s n o v a o u gimnaziji n e k u v r s t u »sovjeta«, koji su ubrzo likvidirani. V o l n e r - V i l k o v i ć je n e k o vreme delovao aktivno među omladinom, a kasnije među radnicima. Vlastitim sreds t v i m a izdavao je list Plug, a p o l i t i č k i m z a t o č e n i c i m a u r o b i j a š n i c a m a s l a o je lek o v e i hranu. V a j s je 1922. g o d i n e bio o s u đ e n z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada od s u d a za zaštitu države na 2 g o d i n e robije. Po i z l a s k u sa robije p r e n o s i o je n e k o v r e m e p o š t u iz J u g o s l a v i j e do CK K P J u B e č u . U b i j e n je na policiji u v r e m e Š e s t o j a n u a r s k e diktature. Prvi jevrejski o m l a d i n c i - s k o j e v c i bili s u Ž i g a E n g l m a n i A l m a Z o n e n š a j n . U h a p š e n i su 1928. i na s a s l u š a n j u u o s i j e č k o j policiji zadali su težak u d a r a c K o m u n i s t i č k o j partiji, jer su provalili v e l i k i broj č l a n o v a K P J i S K O J - a ( » O s i j e č k a provala«). 1 " 1 Od j e v r e j s k i h s t u d e n a t a najaktivniji je bio B r a n i m i r F r i d m a n , z a d u ž e n za rad sa r a d n i c i m a . N j e g o v rad je otkrila policija i od s u d a za zaštitu države o s u đ e n je na s e d a m g o d i n a robije, koja mu je na robiji p r o d u ž e n a za j o š d v e g o d i n e z b o g pevanja r e v o l u c i o n a r n i h p e s a m a . 1 1 5 O d s t u d e n a t a aktivni s u bili j o š M a g d a B o š k o v i ć , N i k o l a Lang, Tibor R a u s n i c , ali se njihova a k t i v n o s t n a j v i š e ispoljila na zagreb a č k i m fakultetima, g d e s u studirali. 1.2 1.3 1.4 1.5
D. Marković, Lj. Zene Hrvatske u D. Marković, Lj. D. Marković, Lj.
Ristović, Politička suđenja, Beograd 1969, str. 854. narodnooslobodilačkoj borbi I. str. 12, i str. 485, Zagreb Ristović, n.d. str. 453. Ristović, n.d. str. 452.
1955.
39 J. Romano U r e v o l u c i o n a r n o m p o k r e t u u O s i j e k u vrlo značajnu u l o g u je o d i g r a o Z d e n k o H a s . On je bio z a d u ž e n za rad s o m l a d i n o m , p o s e b n o u s k a u t s k o j organizaciji, o č e m u je bilo v e ć g o v o r a . G o d i n e 1932. bio je č l a n r e d a k c i o n o g lista Signal, koji je policija zabranila p o s l e o s m o g b r o j a . " 6 Za rad s u č e n i c i m a u U č i t e l j s k o j š k o l i bio je z a d u ž e n M i r o s l a v Bauer, koji je predstavljao v e z u i z m e đ u s k o j e v s k e organizacije š k o l e i M K S K O J - a . " 7 U s i n d i k a t i m a s u a k t i v n o delovali M i r o s l a v Bauer, Z d e n k o H a s , d r L a v o s l a v K r a u s , J a k š a S i n g e r , R u ž i c a Rajter, a u S B O T I Č - u , R i k a r d Š u l c i B e r t o l d Č e r k o v s k i . " 8 N a o d g o v o r n i m p a r t i j s k i m d u ž n o s t i m a i z m e đ u d v a s v e t s k a rata bili s u : M i r o s l a v B a u e r (član M K K P H O s i j e k , 1940), Z d e n k o H a s (član M K K P H O s i j e k , 1935. i č l a n O K K P H z a O s i j e k ) , Z d r a v k o S i n g e r (član O K K P H z a O s i j e k ) . K a o p r i p a d n i c i r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g pokreta, o d n o s n o KPJ, bili s u o s u đ e n i od s u d a za zaštitu d r ž a v e na robiju: B r a n i m i r F r i d m a n (9 god.), A r t u r V a j s (2 god.), J o s i p Š u l e r (2 god.) i Z d r a v k o S i n g e r (5 god.), dok su č e t v o r i c a bila o s u đ e n a na zatvor. Iz d r u g i h m e s t a kreta bili s u :
Hrvatske
i
Slavonije
pripadnici
revolucionarnog
radničkog
—
u B j e l o v a r u — Julijus Eker, član OK K P H Bjelovar ( 1 9 4 0 ) ; " 9
—
u Č a k o v c u — Andrija Remenji, sekretar MK K P H Č a k o v e c (1938—1940);
—
u Đ a k o v u — Reginald Vajs-ćiro, sekretar
MK
KPH
Đakovo
po-
(1940); 1 2 0
— u K a r l o v c u — N i k o l a K a r d o š , č l a n R e j o n s k o g k o m i t e t a K P H K a r l o v a c , Lazar Held, s e k r e t a r s i n d i k a l n e p o d r u ž n i c e , ing. Ivo G o l d š t a j n , a k t i v i s t a u U R S S - u . O d o m l a d i n a c a a k t i v a n j e bio G e r t n e r Perl, č l a n O K S K O J - a z a Bjelovar; 1 2 1 — U S l a v o n s k o m B r o d u — N a t a n V a j s i R u ž a Lerinc, istaknuti s i n d i k a l n i radnici, v i š e puta h a p š e n i ; — U V a r a ž d i n u — H u g o K o n , č l a n OK K P H za V a r a ž d i n , i Ljudevit K o n . Z n a č a j n u u l o g u o d i g r a o je do rata i a d v o k a t dr O t o Š p i g l e r , čija kancelarija je bila k o n s p i rativni centar O K K P H V a r a ž d i n — Č a k o v e c . 1 2 2 m 1,7 1,3 ,23 121 120
M Iveković, n.d. str. 81. D Kladarin: Aktivnost skojevske grupe u osječkoj Učiteljskoj školi, Četrdeset godina 4, Beograd 1960. sir. 105. !>. Simić, Po povratku s robiie, Četrdeset godina 2, Beograd 1960. M. Prpić, Aktivnost u Bjelovaru prvih mjeseci ustanka, Četrdeset godina 6. Beograd 1961, str. 189. S. Brlošić, Đakovo i okolica u 1941, Ustanak naroda Jugoslavije 1941, 4, Beograd 1964, str. 878. V. Holjevac, Razvitak radničkog pokreta u Karlovcu između dva svjetska rata, Djelatnost KPJ do aprila 1941, na području Karlovca, Korduna, Like i Pokupja I, Karlovac 1969, str. 132. V Mađarić, Neki momenti iz rada Okružnog komiteta Varaždin i organizacija kotara Ludbreg, Ustanak naroda Jugoslavije 1941, 3, Beograd 1963, str. 631.
40
J. Romano
B O S N A I H E R C E G O V I N A — Sa teritorije B o s n e i H e r c e g o v i n e bio je u k l j u č e n u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t z n a t n o v e ć i p r o c e n a t Jevreja n e g o s a o s t a l i h teritorija J u g o s l a v i j e . Razlozi za to su s o c i j a l n a s t r u k t u r a j e v r e j s k o g s t a n o v n i š t v a u B i H , kao i znatno v e ć i uticaj K o m u n i s t i č k e partije, p o s e b n o na j e v r e j s k e radnike. G o t o v o da nije bilo m e s t a u k o j e m su živeli Jevreji, a da m e đ u njima nije bilo p r i p a d n i k a r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g pokreta. U S a r a j e v u je ž i v e o veliki broj Jevreja radnika, zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a , a znatan broj je bio bez zanimanja. U 1935. g o d i n i o k o 1.200 lica je p r i m a l o s o c i j a l n u p o m o ć od raznih d o b r o t v o r n i h udruženja i organizacija. Lepa Perović, istaknuti politički radnik, n a v o d i u j e d n o m č l a n k u : »Bila s a m i z n e n a đ e n a koliko m n o g o u S a r a j e v u m e đ u J e v r e j i m a ima radnika i sirotinje«. 1 2 3 D o i s t a , u S a r a j e v u je bilo i b o g a t i h Jevreja, ali je broj s i r o m a š n i h bio n e u p o r e d i v o v e ć i . S o c i j a l n e razlike u s l o v i l e su i pojavu političke diferencijacije m e đ u J e v r e j i m a na: bogatije, koji su bili za cionis t i č k i pokret, i s i r o m a š n e , koji su prihvatili s o c i j a l i s t i č k i p r o g r a m . Broj p r i p a d n i k a o v e d r u g e g r u p e s t a l n o je rastao, a n a r o č i t o u t o k u i p o s l e e k o n o m s k e krize ( 1 9 2 9 — 1932), koja je d o v e l a do o s i r o m a š e n j a v e ć e g broja zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a . M e đ u J e v r e j i m a te d r u g e grupe, Partija je n a š l a p l o d n o tlo za rad. N j e n e k o n o m s k i i politički p r o g r a m , a p o s e b n o p r o g r a m b o r b e protiv fašizacije zemlje, bio je s v e s r d n o p r i h v a ć e n od j e v r e j s k i h m a s a , radnika, zanatlija, s i t n i h t r g o v a c a , kao i Jevreja bez zanimanja. N e p o s r e d n o po z a v r š e t k u p r v o g s v e t s k o g rata, u r u k o v o d s t v i m a s i n d i k a t a bio je znatan broj Jevreja: M o r i c Š v a r c h a r d (član u p r a v e S a v e z a b o s a n s k o - h e r c e g o v a č k i h železnica), Izrael G a o n (partijski p o v e r e n i k u G l a v n o j ž e l e z n i č k o j radionici u S a rajevu), J u d a A t i j a s ( s e k r e t a r S a v e z a k o ž a r s k o - p r e r a đ i v a č k i h radnika), D a v i d A b i n u n (član u p r a v e S a v e z a k o ž a r s k o - p r e r a đ i v a č k i h radnika), N a t a n O v a d i j a (blagajnik S a v e z a m e t a l s k i h r a d n i k a B i H ) , K o n f o r t i i Levi (članovi u p r a v e S a v e z a knjigovez a č k i h r a d n i k a B i H ) , itd. V e ć i broj Jevreja iz S a r a j e v a bio je j o š pre s t v a r a n j a drž a v e S H S u s i n d i k a t i m a k a o i u S o c i j a l d e m o k r a t s k o j s t r a n c i . J e d a n od i s t a k n u t i h r u k o v o d i l a c a S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e bio je dr M i l a n ( M o i s e ) Z o n , koji je učes t v o v a o kao d e l e g a t S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e B i H 1919. g o d i n e n a K o n g r e s u ujidenjenja u B e o g r a d u , i bio izabran za člana C e n t r a l n o g v e ć a S o c i j a l i s t i č k e radničke partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) . N a K o n g r e s u ujedinjenja s i n d i k a t a (1919) kao d e l e g a t S a v e z a m e t a l s k i h r a d n i k a učestvovao je sa Đ u r o m Đ a k o v i ć e m i Natan Ovadijem. Na izborima za Konstituantu (1920) kandidat na listi K P J bio je Đ u r o Đ a k o v i ć , a n j e g o v z a m e n i k Izrael G a o n . P r e d s t a v n i k liste KPJ, u 1. rejonu u S a r a j e v u , bio je Jozef Levi, stolar, a z a m e n i k n o s i o c a liste K P J u 3. rejonu A v r a m A l t a r a c , kovač. 1 2 4
123
Lepa Perović, Od Beograda, str. 106. M. Finci, n.d. str. 195.
preko
Sarajeva,
do
Mostara,
Ustanak
naroda
Jugoslavije
5,
Beograd
ir>64.
41 J. Romano J e d a n od najaktivnijih s a r a j e v s k i h Jevreja p o s i e p r v o g s v e t s k o g rata u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i č k o m p o k r e t u bio je B e n j a m i n Finci, krojač, u č e s n i k u o k t o b a r s k o j revoluciji. Po p o v r a t k u iz S S S R - a bio je z a d u ž e n p a r t i j s k o m t e h n i k o m pri PK K P J za B i H . G o d i n e 1929. je u h a p š e n i ubijen p r i l i k o m s a s l u š a n j a u s a r a j e v s k o j policiji. 125 P o č e v od 30-tih g o d i n a o d v i j a l a se o g o r č e n a b o r b a i z m e đ u n a p r e d n e o m l a d i n e i p r i p a d n i k a r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g p o k r e t a s a jedne, i p r i p a d n i k a c i o n i s t a s a d r u g e s t r a n e . Ta b o r b a je dolazila do p u n o g izražaja u v r e m e izbora n o v i h u p r a v a u r a z n i m j e v r e j s k i m u d r u ž e n j i m a i o r g a n i z a c i j a m a . P r i m e n j i v a n e su i m e r e d i s k r i m i nacije p r e m a p r i p a d n i c i m a »levice«, o d s t r a n e j e v r e j s k i h p o t p o r n i h d r u š t a v a pri dodeli s t i p e n d i j a i potpora. T r e b a naglasiti, da su ta d r u š t v a bila f i n a n s i r a n a od bogatijih Jevreja, koji n i s u s i m p a t i s a l i »levicu«. U p o r e d o sa n a r a s t a n j e m broja prip a d n i k a n a p r e d n o g , o d n o s n o r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g pokreta, njihovi p r i p a d n i c i su p o s t e p e n o ulazili u u p r a v e j e v r e j s k i h d r u š t a v a i organizacija. O d p o s e b n o g značaja z a š i r e n j e n a p r e d n e m i s l i m e đ u j e v r e j s k o m o m l a d i n o m , prv e n s t v e n o r a d n i č k o m , bila je u l o g a r a d n i č k o g udruženja Matatje. O s n o v a n o je 1923. kao » v a s p i t n a i f i s k u l t u r n a organizacija«. Pod o k r i l j e m t o g » p r o g r a m a « jevrejski radnici su dobili l e g a l n u o r g a n i z a c i j u za s v o j a delovanja. Matatja je imala u s v o m s a s t a v u v e ć i broj s e k c i j a : kulturnu, d r a m s k u , h o r s k u , s p o r t s k u , dečju itd. U b r z o je to d r u š t v o p o s t a l o ž a r i š t e d r u š t v e n o g i p o l i t i č k o g života s a r a j e v s k i h Jevreja, p o s e b n o radnika. U n j e g o v o m s a s t a v u s t a l n o je r a s t a o broj č l a n o v a K P J i S K O J - a , koji s u v r š i l i jak politički uticaj n a o s t a l e č l a n o v e . F o r m i r a n e s u p o s e b n e g r u p e za i d e o l o š k o - p o l i t i č k o v a s p i t a n j e .
Zahvaljujući d e l o v a n j u tog d r u š t v a , veliki broj s a r a j e v s k i h Jevreja g l a s a o je 1938. g o d i n e , na i z b o r i m a za S k u p š t i n u , protiv S t o j a d i n o v i ć e v e liste, o d n o s n o , g l a s a l i su za listu U d r u ž e n e opozicije. P o s l e izbora, policija je zabranila rad t o g d r u š t v a g o d i n u dana. Pred d r u g i s v e t s k i rat, u Matatji je bilo u č l a n j e n o o k o 1.100 č l a n o v a , od kojih o k o 400 s k o j e v a c a i č l a n o v a KPJ. K o m u n i s t i č k a partija imala je u Matatji jak o s l o n a c . V e z u i z m e đ u t o g d r u š t v a i M K K P J S a r a j e v o , kao i M K S K O J - a o d r ž a v a o j e Eliezer-Lezo Perera. O d č l a n o v a K P J i S K O J - a najaktivniji u Matatji su bili: N i s i m A l b a h a r i , J o z e f - č u č o A l b a h a r i , Jozef J . A l t a r a c , S a l a m o n - M o n i Finci, L e o n M . M a e s t r o , H a j i m Levi, S a l a m o n Rom a n o , M o r i c Kabiljo, Jahiel Katan, A l b e r t K a m h i , B u k i c a D a n i t i i dr. R a d č l a n o v a Matatje nije se odvijao i s k l j u č i v o unutar t o g udruženja. Po direktivi Partije m n o g i njeni č l a n o v i su a k t i v n o radili u s i n d i k a t i m a , r a d n i č k i m i n a p r e d n i m u d r u ž e n j i m a i o r g a n i z a c i j a m a . N a r o č i t o veliki broj ih je bio u k l j u č e n u sindikate, i to: 125
Građa za istoriju radničkog pokreta i KPJ u Vojvodini 1918—1929, Sremski Karlovci 1966, dok. br. 633.
42
J. R o m a n o
— u s i n d i k a t u m e t a l a c a : Lezo Perera (član o d b o r a M e đ u s t r u k o v n o g s i n d i k a t a i partijske o r g a n i z a c i j e kovinara), M e n t o E š k e n a z i , C e z a r K o n f o r t i , Š u a Pinto, R a f o G a o n , H a j i m Levi, S a d o Perera; — u s i n d i k a t u grafičara: M o r d o A l t a r a c ( r u k o v o d i l a c centra za d i s t r i b u c i j u ileg a l n e š t a m p e pri M K KPJ S a r a j e v o ) , S a l a m o n R o m a n o , Jozef R o m a n o , J a š a D a n o n , D a n i e l O z m o , A l b e r t A l t a r a c , Hajnrih Fertig ( s v i č l a n o v i KPJ); 1 2 6 — u s i n d i k a t u k o ž a r s k o - p r e r a đ i v a č k i h radnika: D a v i d Levi (ubijen od u s t a š a u zat v o r u u S r e m s k o j M i t r o v i c i 1941, g d e je o d v e d e n pre rata po p r e s u d i s u d a za zaštitu države). Do o d v o đ e n j a na robiju, bio je s e k r e t a r partijske organizacije u tom sindikatu; — u s i n d i k a t u tekstilaca: N i n a Pinto, N a d a A l t a r a c , N i s i m H. M o n t i l j o , R o z a J. Papo, H a n i k a A l t a r a c , E s t e r a J. Papo, R i k i c a Pardo, B l a n k a A l b a h a r i - F e r u š i ć , Hari A l b a h a r i , A š e r S . D a n o n , Zlata Kabiljo, D a v i d R o m a n o , Z o r a R a k o š i - š e r , D o n k a Fertig-Perera, Jozef Altarac-Todor, J u d a Papo, Š a l o m Daniti, Š a n d o r G u t m a n , i dr. S v i su bili č l a n o v i K P J ili S K O J - a . R o m a n o , G u t m a n i Jozef A l t a r a c s t r a d a l i su u u s t a š k i m l o g o r i m a . M e đ u o r g a n i z a t o r i m a štrajka radnica u tvornici č a r a p a »Ključ« 1938. bile su R i k i c a Pardo i H a n i k a A l t a r a c ; 1 2 7 — u s i n d i k a t u privatnih n a m e š t e n i k a : N i s i m A l b a h a r i , Izidor A l t a r a c , Š a l o m A l b a hari, M i r k o L e v i n g e r , S a l a m o n M . K o n f o r t i , Viktorija Baruh, Rafael M u s a f i j a , H a n a O z m o , A š e r D a n o n , S l a v k o Engl, Pavle G o r a n i n , A l e k s a n d a r S a l c b e r g e r , J a k o b G a o n , M a r k o Š r a j b e r i dr. J a n u a r a 1941. o s n o v a n a je u S B O T I Č - u partijska organizacija, a o d Jevreja njeni č l a n o v i s u bili: H a n a O z m o ( s e k r e t a r ) , š a l o m A l b a h a r i , S l a v k o Engl, M a r k o Šrajber, Rafael M u s a f i j a , Bjanka Levi, M o r d o Papo, A š e r D a n o n , Viktorija Baruh. U r a d n i č k o m u d r u ž e n j u Proleter a k t i v n o su delovali: dr M i l a n ( M o i s e ) Z o n (1925. bio je p r e d s e d n i k udruženja), S a l a m o n M o n t i l j o ( s e k r e t a r ) , Lunči A l k a l a j , Erna Elazar, R e g i n a E r g a s , M e n t o G l a z e r i dr. U Ž e n s k o m p o k r e t u a k t i v n e su bile: M a r i j a K o š , H a n a O z m o i V e r a P a p o - E š k e n a z i . G o d i n e 1938. f o r m i r a n je u S a r a j e v u p o d r e d a k c i j s k i o d b o r lista žena danas, koji je p r i p r e m i o te g o d i n e p o s e b a n broj lista o ženi i n j e n o m životu u B i H . U taj odbor bile s u uključene: H a n a O z m o , M a r i j a K o š i Z o r a R a k o š i - š e r . S r e d i n o m 30-tih g o d i n a n a p r e d n i p o k r e t m e đ u s r e d n j o š k o l c i m a u S a r a j e v u d o b i o je m a s o v a n karakter. Z n a t n o se p o v e ć a o broj s k o j e v a c a . P o k r e t u je p r i š a o i v e ć i broj j e v r e j s k e s r e d n j o š k o l s k e o m l a d i n e . R u k o v o d i l a c s k o j e v s k o g aktiva u Trgov a č k o j akademiji pred rat bio je A l b e r t Levi, a u Učiteljskoj š k o l i H a j i m A l b a h a r i . 124 127
M. Finci, n.d. str. 202. Sarajevo u revoluciji I, Sarajevo 1976, str. 237, 239. Ankica Albahari, Štrajk i demonstracije radnica tvornice čarapa »Ključ•,
Četrdeset godina II,
Beograd
1970,
43 J. Romano Z b o g p r i p a d n o s t i S K O J - u isključeni s u i z S r e d n j o t e h n i č k e š k o l e H e r m a n A l t a r a c i Š a b e t a j K a m h i , a iz g i m n a z i j e J a k o v A. Papo. U s r e d n j o š k o l s k i m s k o j e v s k i m aktiv i m a bili s u i : S a r a - B e b a D a n o n , Lonika M u s a f i j a , G i n a Papo, V i o l a D r u k e r , S a r a Lotika Finci i dr. U s r e d n j o š k o l s k o m K o m i t e t u S K O J - a bili su i s l e d e ć i jevrejski o m l a d i n c i : M a v r o Engl, A l b e r t Levi i H a j i m A l b a h a r i . U
Komitetu
SKOJ-a
Glavne železničke
radionice
bio je J a k o v - J a k i c a A l k a l a j .
U s k o j e v s k o m aktivu na B i s t r i k u bili s u : S a l a m o n Perera (bravar), Izidor-lso A l t a rac (električar) i M o r i c - M o c o S a l o m (električar), a u s k o j e v s k o m aktivu na B a š -čaršiji M o s k o Papo i J o s i p M o n t i l j o . P o s e b n u pažnju p o s v e t i l a je Partija radu s o m l a d i n o m , pa je u t o m s m i s l u zadužila i z v e s t a n broj č l a n o v a K P J i S K O J - a . M e đ u z a d u ž e n i m bile s u : Betika R o m a n o , "linka R o m a n o i Paula Z o n . Značajnu ulogu u širenju naprednog i revolucionarnog pokreta među o m l a d i n o m odigrali s u z a v r e m e s e m e s t r a l n i h r a s p u s t a studenti, č l a n o v i KPJ, koji s u studirali na Z a g r e b a č k o m s v e u č i l i š t u i B e o g r a d s k o m univerzitetu, kao i u P r a g u i B e č u . U t o m p r a v c u delovali s u i s l e d e ć i s t u d e n t i Jevreji: S a m u e l Lerer, O s k a r D a n o n , M i š a D a n o n , Š u i c a S a l o m , Hajnrih Fertig, Pavle G o r a n i n , Ilija Engl, A l b e r t D . A t i j a s , Betika R o m a n o , Jahiel Finci, Paula Z o n , i dr. N a k o n » O b z n a n e « n a p r e d n i intelektualci našli s u n o v e oblike l e g a l n o g rada. J e d a n od tih bio je rad kroz n o v o o s n o v a n o d r u š t v o Sociološki klub, čiji p r e d s e d n i k je bio dr Vita Kajon. Z a t i m su 1934. g o d i n e o s n o v a l i p o z o r i š t e Colegium artisticum, čiji su č l a n o v i n a j v e ć i m d e l o m bili partijci ili s i m p a t i z e r i KPJ. P o z o r i š t e je prikazivanjem pozorišnih komada naprednih pisaca, predavanjima, koncertima i drugim raznim k u l t u r n i m p r i r e d b a m a okupljalo n a p r e d n u o m l a d i n u . O d Jevreja a k t i v n o s u delovali u Colegium artisticum: dr O s k a r D a n o n , ing. Jahiel Finci, Pavle G o r a n i n , ing. E m e r i k B l u m , A n a Rajs, Irena Kajon, D a n i e l O z m o , M a t u s j a B l u n i i dr. 123 N a s r e d n j o š k o l s k u o m l a d i n u s n a ž a n uticaj s u v r š i l i i n a p r e d n i p r o f e s o r i gimnazije, m e đ u kojima dr M a r c e l Š n a j d e r i dr K a l m i Baruh. Š n a j d e r je, za v r e m e studija u B e č u , bio č l a n Kluba socijalista Jugoslavije i primljen je za člana K P J (ubijen od u s t a š a 1941). U r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i č k o m p o k r e t u bili su i s l e d e ć i Jevreji intelektualci: Eli Finci, ( p u b l i c i s t a i kritičar), D a n i e l O z m o (slikar) i dr I s a k S a m a k o v l i j a (književnik). Finci je u r e đ i v a o n a p r e d n i č a s o p i s Brazda, koji je policija p o s l e 2. broja zabranila. Z n a č a j n u u l o g u o d i g r a l a je u p r e d r a t n o m periodu, i na p o č e t k u u s t a n k a , o r g a n i z a cija » N a r o d n a p o m o ć « , u kojoj su a k t i v n o delovali H a n a O z m o , dr O s k a r D a n o n , B l a n k i c a Daniti i S l a v k o Engl. 0
Danon,
Kolegium artistikum,
Četrdeset
godina
ili,
Beograd
i960,
str.
374.
44
J. Romano
Pred d r u g i s v e t s k i rat u S a r a j e v u je p o s t o j a o veiiki broj partijskih ćelija u kojima je bio učlanjen i znatan broj Jevreja: u ćeliji r a d i o n i c e v o j n e o d e ć e i o b u ć e — D a v i d Levi ( s e k r e t a r ) ; u ćeliji m e t a l a c a — M e n t o E š k e n a z i ( s e k r e t a r ) , C e z a r Konforte, Rafael G a o n , H a j i m Levi, J e š u a Pinto, Lezo Perera, S a d o Perera; u ćeliji Električne centrale — M o r i c M o c o S a l o m ; u ćeliji t v o r n i c e »Ključ« — M a r i j a K o š (sekretar), H a n i k a A l t a r a c Vuja, Z o r a R a k o š i - š e r , S a l a m o n K o n f o r t e ; u ćeliji t e k s t i l n i h r a d n i k a — R o z a J. Papo (sekretar), Jozef Todor A l t a r a c , D o n k i c a Perera, Zlata Kabiljo, N a d a A l t a r a c , E s t e r a P a p o - E š k e n a z i ; u ćeliji krojača — Nis i m M o n t i l j o , Juda Papo, Š a l o m D a n i t i ; u ćeliji g r a f i č a r a — S a l a m o n R o m a n o , Jozef R o m a n o , M o r d o A l t a r a c , Hajnrih Fertig, H a j i m S a m a k o v l i j a ; u ćeliji zanatlija — Izidor Levi; u ćeliji S B O T I Č - a — H a n a O z m o ( s e k r e t a r ) , S l a v k o Engl, R u d i M u s a f i j a , Bjanka Levi, Š a l o m A l b a h a r i , M a r k o Š r a j b e r , M o r d o Papo, A š e r D a n o n , Viktorija B a r u h ; u ćeliji b a n k a r a c a — A l e k s a n d a r S a l c b e r g e r ; u ćeliji p r a v n i k a — Pavle G o r a n i n ( s e k r e t a r ) , Isak O z m o ; u ćeliji s t u d e n a t a — Paula Z o n ; u ćeliji đaka — S a d i k D a n o n . P o r e d njih, na s p e c i j a l n i m z a d a c i m a i p o j e d i n a č n o j ličnoj vezi s u bili: S a r a Foht, M a v r o Kajon, d r M o n i Levi, M i k a ( M o r i c ) Fliker, Berta Papo, ing. E m e r i k B l u m , D a n i e l O z m o , Flora Kajon, D a n i c a Kabiljo. U S a r a j e v u je p r e d rat bilo 279 č l a n o v a KPJ, od t o g a 62 Jevreja.' 2 8 " Na odgovornim partijskim s a r a j e v s k i Jevreji:
dužnostima
između
dva
svetska
rata
bili
su
sledeći
B e n j a m i n Finci, u č e s n i k u o k t o b a r s k o j revoluciji — r u k o v o d i l a c partijske t e h n i k e MK K P J S a r a j e v o , do h a p š e n j a 1928 (ubijen u i s t r a ž n o m zatvoru u s a r a j e v s k o j policiji); Erih K o š — s e k r e t a r M e s n o g k o m i t e t a K P J (1934); Jozef A l t a r a c - T o d o r — član M K K P J S a r a j e v o (1934); Eliezer-Lezo P e r e r a — č l a n M K S K O J - a (1935) i č l a n P K S K O J - a z a B i H (1940); 1 2 9 Pavle G o r a n i n — s e k r e t a r MK K P J S a r a j e v o (1938), č l a n K o m i s i j e za rad s omlad i n o m pri P K K P J z a B i H (1939), č l a n O K K P J z a širi rejon S a r a j e v a (1941), jedan od o r g a n i z a t o r a političkih k u r s e v a u B u g o j n u i C r e p o l j s k o m (1941); 1 3 0 N i s i m A l b a h a r i — partijski i n s t r u k t o r č l a n M K KPJ S a r a j e v o ( 1 9 4 0 ) ; ' 3 '
,28s 129 131
pri
Vojno-tehničkom
zavodu
u
Sarajevu,
N. Albahari, Od aprilskog rata do ustanka, Sarajevo u revoluciji II, Sarajevo 1977, str. 61—66. N. Albahari, Hapšenja u Sarajevu 1936, Četrdeset godina 4, Beograd 1960, str. 334—335. P. Blagojević, Pavle Goranin-llija, Istočna Bosna u NOB-u II, Beograd 1971, str. 545. M. Đurašković, Prva ćeli/a KPJ u Vojno-tehničkom zavodu u Sarajevu, Četrdeset godina 3, Beograd str. 162.
1960,
45 J. R o m a n o Hana O z m o — član (1940); 1 3 2
MK KPJ
Tinka R o m a n o — č l a n (1940); 1 3 3
Sarajevo
MK SKOJ-a
i
i
član
član
»Ratnog
OK S K O J - a
pokrajinskog
za
širi
rejon
komiteta«
Sarajeva
Rafael G a o n — č l a n PK S K O J - a za B i H (1940); S a l a m o n R o m a n o , J a k i c a Perera, S u m b u l A b i n u n radu u partijskoj t e h n i c i M K K P J S a r a j e v o (1940); Jakica
G a o n — na
radu
u
partijskoj
tehnici
MK
i
B l a n k a A l b a h a r i - F e r u š i ć — na
SKOJ-a
Sarajevo.
N a strani š p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije u g r a đ a n s k o m ratu j e u č e s t v o v a l o s e d a m s a r a j e v s k i h Jevreja. N a o s n o v u n a p r e d iznetog m o ž e s e zaključiti, d a s u s a r a j e v s k i Jevreji uzeli v i d n o g u č e š ć a i z m e đ u d v a s v e t s k a rata u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i č k o m i n a p r e d n o m pokretu. P o t r e b n o je p o m e n u t i i u č e š ć e Jevreja u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i č k o m i n a p r e d n o m p o k r e t u i z m e đ u d v a s v e t s k a rata, i u n e k i m d r u g i m m e s t i m a B o s n e i H e r c e g o v i n e . Banja Luka — Od b a n j a l u č k i h Jevreja, najaktivnije u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i č k o m p o k r e t u bile su s e s t r e Flora (učiteljica), Lela ( s l u ž b e n i c a ) i M i c a (krojačica) Levi. U č e s t v o v a l e su u prikupljanju p o m o ć i za š p a n s k u r e p u b l i k a n s k u armiju, kao i za » C r v e n u p o m o ć « , u m n o ž a v a l e i r a s t u r a l e ilegalni materijal, s k r i v a l e u s v o m s t a n u ilegalce itd. S v e tri s u o s u đ e n e 1941. g o d i n e n a s m r t o d u s t a š k o g p r e k o g suda. 1 3 4 U s i n d i k a t u , aktivni su bili D a v i d A t i j a s , brijački p o m o ć n i k , i Erih š t e r n , d e n t i s t , a u ž e n s k o m p o k r e t u dr M a r g i t a H e r c I i dr G e t r u d a Š t e r n . Od j e v r e j s k i h s t u d e nata najaktivniji je bio A l b e r t S a l o m , koji je z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada v i š e puta h a p š e n . U s a č u v a n o m p o l i c i j s k o m d o s i j e u stoji: » A l b e r t S a l o m v r l o a k t i v a n u ras t u r a n j u k o m u n i s t i č k i h letaka i u z i m a o u č e š ć a u s v i m l e v i č a r s k i m o r g a n i z a c i j a m a i priredbama«. 1 3 5 Ubijen o d u s t a š a 1941. g o d i n e . M e đ u j e v r e j s k o m o m l a d i n o m , a naročito s r e d n j o š k o l s k o m , bilo j e v r l o m a l o č l a n o v a S K O J - a . O d 1939. g o d i n e , članovi S K O J - a su bili: u S r e d n j o t e h n i č k o j š k o l i R e n a A t i j a s , a u gimnaziji A v r a m Levi. Pred rat, p r e m e š t e n je u Banja L u k u A l b e r t Trinki, č l a n KPJ, koji se a k t i v n o uključio u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret. 132 133 134 135
E. Cengić, U okupiranom Sarajevu, Istočna Bosna u NOB-u I, Beograd 1971, str. 159. S. Kuzenović, Prve borbe Kalinovačkog partizanskog odreda, Istočna Bosna u NOB-u I, Beograd 1971, str. 186. Dušanka Kovačević, Osnivanje i aktivnost 'Ženskog pokreta« u Banjoj Luci, Četrdeset godina 3, Beograd 1960. Dokumenat u Vojnoistorijskom institutu Beograd, 169, 19/1, 1941.
46
J. Romano
Bihać — Za razvoj r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g p o k r e t a u B i h a ć u , p o č e v od 1932. g o d i n e o d p o s e b n o g značaja j e bio d o l a z a k O s k a r a D a v i č a z a p r o f e s o r a g i m n a z i j e (1931). O n j e aktivirao partijsku o r g a n i z a c i j u i p o č e t k o m 1932, f o r m i r a o M K K P J Bihaća, u k o j e m je izabran za s e k r e t a r a . M a j a 1932, d o š l o je do p r o v a l e i D a v i č a je s u d za zaštitu d r ž a v e o s u d i o na 5 g o d i n a robije. Do h a p š e n j a , D a v i č o je u s p e o uključiti u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t kao i napredni o m l a d i n s k i pokret, v e ć i broj radnika, s r e d n j o š k o l a c a i s t u d e n a t a . Od j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a u S K O J su primljeni: C e v i A t i j a s , D a v i d A t i j a s , O t o Levi, R i k a r d - K i k o Levi, S a l a m o n - B r a c o K a v e s o n i M o s k o K a v e s o n , a p o s t o j a l a je i v e ć a g r u p a s i m p a t i z e r a . P r i l i k o m p o m e n u t e p r o v a l e 1932, bili su u h a p š e n i C e v i A t i j a s i D a v i d A t i j a s (ovaj p o s l e d n j i i s k l j u č e n je iz gimnazije). G o d i n e 1938. d o š l o je do o b n o v e partijske organizacije u B i h a ć u u č e m u je značajnu u l o g u o d i g r a o O t o Levi, s t u d e n t , koji je a k t i v n o d e l o v a o i na B e o g r a d s k o m univerzitetu. Levi je bio p o s e b n o z a d u ž e n od Partije, da za v r e m e s e m e s t r a l n i h r a s p u s t a radi s b i h a ć k o m o m l a d i n o m . 1 3 6 Bijeljina — lz tog m e s t a bio je u k l j u č e n mali broj Jevreja u napredni, o d n o s n o rev o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t o d kojih s u s e p o s e b n o isticali H e r t a B a u m , d o m a ćica, Judita H a j o n i Elijas J. Kabiljo, s t u d e n t i . S v i su stradali u N O R . 1 3 7 Sanski Most — Pred d r u g i s v e t s k i rat č l a n o v i K P J su bili C a d i k - C a d o Kabiljo i Rafael J. A t i j a s , a S K O J - a C e v i B. Kabiljo. C a d i k Kabiljo je a k t i v n o d e l o v a o u tvornici papira »Lipa« u Z a g r e b u , g d e je bio sa s l u ž b o m i u kojoj je o s n o v a o p r v u partijsku ćeliju. C e v i Kabiljo o s u đ e n je pre rata kao k o m u n i s t a na o s a m m e s e c i zatvora i i s k l j u č e n iz gimnazije. 1 3 8 Tuzla — Prvi J e v r e j i n koji je o v d e uključen u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t bio j e H a j i m Pinto. O n j e 1931. bio č l a n o d b o r a » C r v e n e p o m o ć i « . Z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada o s u đ e n je od s u d a za zaštitu države na 1 g o d i n u robije. 139 U r e v o l u c i o n a r n o m p o k r e t u a k t i v n o su d e l o v a l i i mr p h a r m . R a h e l a A l b a h a r i , č l a n KPJ, Frida Laufer, radnica, č l a n MK S K O J - a Tuzla (1940), a u s i n d i k a t u Rafael S. Gaon. 1 4 0 P o m e n u ć e m o j o š n e k e Jevreje, koji su se uključili u r e v o l u c i o n a r n i p o k r e t do rata u n e k i m d r u g i m m e s t i m a B i H : u D o b o j u — M o n i k a Levi, p r e d s e d n i k s i n d i k a l n e organizacije; u Jajcu — J a k i c a A l t a r a c , s e k r e t a r partijske o r g a n i z a c i j e ; u V i š e g r a d u — J a k o b Papo, č l a n K P J i E s t e r a I. Papo, č l a n S K O J - a ; u Z e n i c i — D a v i d S . G a o n , s t o l a r s k i radnik, r u k o v o d i l a c k u l t u r n o - u m e t n i č k e g r u p e R a d n i č k o g d o m a . P o m e n u t o je, da je p r o c e n a t u k l j u č e n i h Jevreja u napredni, kao i u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t s a teritorije B i H bio z n a t n o v e ć i n e g o n a o s t a l i m teritorijama Ju,3S 13
'
133
s. Odić, Radnički pokret Bihaća i okoline do ustanka 1941, Podgrmeč u NOB I, Beograd 1972, str 38, S7, 65 S. Popović, Majevički partizani I, Sarajevo 1951, str. 193. S. Makić, Sanski Most i Gornja Sanica 1941, Podgrmeč u NOB I, Beograd 1972, str. 451. T' Mandžić' Obnavljanje i aktivnost partijske organizacije u Tuzli, Četrdeset godina 2, Beograd 1960. Mevla Jakupović, Prvi dani u partizanima, Istočna Bosna u NOB-u, Beograd 1971, str. 173.
47 J. Romano g o s l a v i j e . N a r o č i t o je bio veliki broj u k l j u č e n i h radnika, s r e d n j o š k o l a c a i s t u d e nata. O m a s o v n i j e m uključivanju s t u d e n a t a u r e v o l u c i o n a r n i p o k r e t g o v o r i i s l e d e ć i podatak. G o d i n e 1939. objavila je b o s a n s k o - h e r c e g o v a č k a s t u d e n t s k a o m l a d i n a »Treće o t v o r e n o p i s m o « , tj. p r o g l a s »protiv rata, za s l o b o d u , d e m o k r a t i j u i ravnop r a v n o s t naroda«. Od 4 9 7 s t u d e n a t a p o t p i s n i k a tog p r o g l a s a , 39 su bili Jevreji iz raznih m e s t a BiH. 1 4 1
V O J V O D I N A — Na teritoriji V o j v o d i n e , najveći broj Jevreja je ž i v e o u Bačkoj, a zatim u Banatu, d o k ih je u Baranji bilo m a l o . U o d n o s u na broj Jevreja u s v a k o j od n a v e d e n i h pokrajina, najveći p r o c e n a t u k l j u č e n i h u napredni, o d n o s n o r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t bio je u Bačkoj. U p o k r e t su n a j v e ć i m d e l o m bili uključeni intelektualci, s t u d e n t i i s r e d n j o š k o l s k a o m l a d i n a , naročito od s r e d i n e 30-tih g o d i n a . Za uključivanje s t u d e n a t a u pokret, od p o s e b n o g značaja je bilo njihovo odlaženje na studije u B e o g r a d i Z a g r e b , g d e su imali prilike i m o g u ć n o s t i da se upoznaju sa m a r k s i s t i č k o m ideologijom. K a o š t o je p o m e n u t o , i z v e s t a n broj Jevreja iz V o j v o d i n e , u č e s t v o v a o je 1919. godine u m a đ a r s k o j revoluciji, ali su se oni kasnije, v i š e ili manje, pasivizirali, odn o s n o n i s u u č e s t v o v a l i a k t i v n o u r a d n i č k o m r e v o l u c i o n a r n o m pokretu. K a o i u o s t a l i m p o k r a j i n a m a J u g o s l a v i j e , najveći broj j e v r e j s k e o m l a d i n e koji je p r i s t u p i o n a p r e d n o m pokretu, r e g r u t o v a n je iz č l a n s t v a j e v r e j s k i h o r g a n i z a c i j a Hašomer hacair. Z n a t a n broj tih o m l a d i n a c a primljen je p r e d d r u g i s v e t s k i rat u članstvo SKOJ-a. G o d i n e 1936. d o š l o je u V o j v o d i n i do o s n i v a n j a n a p r e d n e organizacije Omladinski kulturno-privredni pokret ( O M P O K ) , a m e đ u o s n i v a č i m a i u upravi te organizacije, nalazio se i i z v e s t a n broj n a p r e d n i h Jevreja, n a j v e ć i m d e l o m s t u d e n t s k e o m l a d i n e . J e d a n o d o r g a n i z a t o r a o s n i v a č k e s k u p š t i n e O M P O K - a bio j e V i k t o r R o z e n c v a j g i z N o v o g S a d a . U G l a v n o m o d b o r u O M P O K - a bili s u s l e d e ć i Jevreji: Lili Bern, K a r l o Gutvajn, Ljudevit L e n d v a i i J o v a n Hajzler; u O b l a s n o m o d b o r u za Banat — Đ o r đ e Molnar; u S r e s k o m odboru za S o m b o r •— Andrija Fišer; u M e s n o m odboru Novi S a d — S t e v a n N e m e š h a j m e r ; M e s n o m o d b o r u N o v i V r b a s — Franjo S i l b e r l a j t n e r ; M e s n o m o d b o r u Titel — K a r l o Gutvajn, itd. 142 U r e d o v i m a š p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije borilo se s e d a m Jevreja iz V o j v o d i n e , d o k je Ivan Lebl iz S u b o t i c e bio z a d u ž e n od Partije za mobilizaciju d o b r o v o l j a c a za š p a n s k u r e p u b l i k a n s k u armiju. S r e d i n o m 30-tih g o d i n a u s l e d i o j e p r o c e s m a s o v n i j e g uključivanja v o j v o đ a n s k i h Jevreja u n a p r e d n i i r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret, naročito iz S u b o t i c e , S o m b o r a , N o v o g S a d a i S e n t e , d o k je broj u k l j u č e n i h iz K i k i n d e i P e t r o v g r a d a bio v r l o mali. 142
Aprilski rat, Beograd 1963. 2. Milisavac, OMPOK (Omladinski
kulturno-privredni
pokret)
1936—1938,
Novi
Sad
1959,
str.
65,
67.
48
J. Romano
Prvi Jevreji iz S u b o t i c e , koji su stupili u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t bili su A n drija B a š , A n a M a r i j a B a š i dr Imre Ber. A n d r i j a i A n a M a r i j a B a š a k t i v n o su delovali u S u b o t i c i do kraja 1928. g o d i n e , tj. do n j i h o v o g o d l a s k a u Belgiju, o d a k l e su kasnije otišli u Š p a n i j u i borili se u r e d o v i m a š p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije. A n d r i j a B a š je bio jedan od r u k o v o d i l a c a r a d n i č k o g p o k r e t a u S u b o t i c i , a n j e g o v o delovanje odvijalo se n a j v e ć i m d e l o m u s i n d i k a t i m a . N e k o v r e m e je u r e đ i v a o lokalni s i n d i k a l n i list. A n a M a r i j a B a š r u k o v o d i l a je ž e n s k i m p o k r e t o m , kao i d e č j i m obdan i š t e m » R a d n i č k a p o m o ć « . U t o m o b d a n i š t u radio je i dr Imre Ber, koji se t a k o đ e borio u r e d o v i m a š p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije.' 4 3 U s i n d i k a t u je a k t i v n o delovala, 30-tih g o d i n a , i Eržebet G r o s , koja je bila i č l a n M e s n o g k o m i t e t a » C r v e n e pomoći«. 1 4 4 N e k o l i k o g o d i n a p r e d d r u g i s v e t s k i rat, u t u o r g a n i z a c i j u s u s e uključili: J a n o š K o v a č , M a r t o n Tarkei, R u ž a Š e h t e r - K o v a č , K o n s t a n t i n L a k e n b a h , Paula M a l u š e v , Lola V o l , J o s i p Liht, E d m u n d K o r n š t a j n , Tibor G o t e s m a n i R u ž a G r o s . U organizaciji S B O T I Č , a k t i v n o s u delovali: d r K o l o m a n M a j e r , Franjo B a l o g , N i k o l a Š v a l b , M a r t i n Šrajer, Lola V o l i dr. U p e r i o d u od 1930. do 1941. g o d i n e , z n a č a j n u u l o g u u r a d n i č k o m p o k r e t u o d i g r a o je dr A d o l f S i n g e r . Z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada bio je do rata n e k o l i k o puta h a p š e n . Od Partije je bio z a d u ž e n za rad sa m a đ a r s k i m i n t e l e k t u a l c i m a i j e v r e j s k o m omlad i n o m , kao i p r e v o đ e n j e m i l e g a l n o g p a r t i j s k o g materijala na m a đ a r s k i jezik. G o dine 1930, izabran je za č l a n a K o m i t e t a » C r v e n e p o m o ć i « za V o j v o d i n u , a 1931. j e u č e s t v o v a o kao d e l e g a t V o j v o d i n e n a M e đ u n a r o d n o m k o n g r e s u » C r v e n e pomoći«. 1 4 5 U S u b o t i c i je izlazio n a p r e d n i list na m a đ a r s k o m jeziku p o d n a z i v o m Hid, u k o j e m s u s a r a đ i v a l i Jevreji, pripadnici r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g pokreta: d r A d o l f S i n g e r , dr A l e k s a n d a r Štajnfeld, Tibor Štajnic, Emil Š t e r n , Emil Rotbart, Ivan Lebl, A r p a d Lebl, L a d i s l a v Gal, Lola V o l i dr. Od Jevreja, s t u d e n a t a P r a v n o g fakulteta u S u b o t i c i , u n a p r e d n i p o k r e t su bili uključeni: Tibor Štajnic, J e l i s a v e t a š v i m e r , L a s l o K a u f m a n , M i r k o S e k e l j , i dr. Od srednjoškolaca uključenih u napredni omladinski pokret naročito se isticao Đ o r đ e A t l a s , s k o j e v a c , jedan od o s n i v a č a n a p r e d n i h literarnih k r u ž o k a u gimnaziji. On je jedan od p r e v o d i l a c a knjige Uvod u dijalektički materijalizam Talhajmera, na m a đ a r s k i jezik. U p r e v o đ e n j u m a r k s i s t i č k e literature na m a đ a r s k i jezik, u č e s t v o v a o je i o m l a d i n a c D e ž e H i r š - H a l a s . I u S u b o t i c i je d o š l o s r e d i n o m 30-tih g o d i n a do jačanja l e v o g krila u j e v r e j s k i m u d r u ž e n j i m a i o r g a n i z a c i j a m a , a p o s e b n o u Hašomer hacairu. I z v e s t a n broj č l a n o v a te organizacije, primljen je pred rat u č l a n s t v o S K O J - a . N a j v e ć a z a s l u g a za jačanje 1,3 144 145
Špcnija 1936—1939, V, Beograd 1971, str. 508, 540. Đ. Milanović, Obnavljanje i jačanje komunističke Beograd 1970, str. 151. Đ. Milanović. n.d. str. 125.
aktivnosti
u
Vojvodini
1932—1934,
Tokovi
revolucije
V,
49 J. Romano l e v o g krila u Hašomer hacairu p r i p a d a K o n s t a n t i n u L a k e n b a h u , koji je bio z a d u ž e n od K o m u n i s t i č k e partije za rad u toj organizaciji. Z b o g jačanja r e v o l u c i o n a r n o g rada u organizaciji Hašomer hacair, policija joj je zabranila rad krajem 1935. g o d i n e . N a p r e d n i o m l a d i n c i o s n o v a l i su n o v u o r g a n i z a c i j u p o d n a z i v o m Tehelet lavan, koja je po s v o j o j organizaciji i i d e o l o š k o j s a d r ž i n i rada, predstavljala n a s t a v a k rada organizacije Hašomer hacair. G o d i n e 1940. o s n o v a n je unutar o r g a n i z a c i j e Tehelet lavan s k o j e v s k i aktiv u koji su ušli: Đ o r đ e Hajzler (sekretar), Ivan B l u m , Edita Š p i c e r , Pal S a f e r , E r v i n Š p i c e r i Đ o r đ e Singer. 1 4 6 P o r e d njih, p r e d d r u g i s v e t s k i rat primljeni s u u s k o j e v s k u o r g a n i z a c i j u s l e d e ć i jevrejski o m l a d i n c i : N i k o l a G e r z o n , S t e v a n Gal, L a d i s l a v G u s m a n , M i r k o Han, A n d r i j a Lang, Tibor Polak, G e l e r t Perl. O d s u b o t i č k i h Jevreja, č l a n o v i K P J s u bili: Lola V o l , J o s i p Liht, Franjo B a l o g , Edm u n d K o r n š t a j n , N i k o l a Š v a l b , d r A d o l f S i n g e r , N i k o l a M a j e r i Tibor G o t e s m a n . 1 4 7 N a o d g o v o r n i m p a r t i j s k i m d u ž n o s t i m a i z m e đ u d v a s v e t s k a rata s u bili: Tibor G o t e s m a n (član M K S K O J - a 1937), S t e v a n G a l (član M K S K O J - a 1940), E d m u n d K o r n š t a j n (član M K K P J 1940), N i k o l a Š v a l b (partijski instruktor), Franjo B a l o g (član O p š t i n s k o g k o m i t e t a K P J 1940), M a g d a B o š a n - S i m i n (član M K S K O J - a 1941). Zbog u č e š ć a u revolucionarnom radničkom pokretu osuđeni su od s u d a za zaštitu države Tibor G o t e s m a n na robiju, a R u ž a G r o s - B o š a n na zatvor. Prvi Jevreji iz S o m b o r a , koji su se uključili u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t nepos r e d n o p o z a v r š e t k u p r v o g s v e t s k o g rata bili s u : D e ž e Đ e n đ e š i , H u g o S i n g e r i student f a r m a c i j e L a d i s l a v Nađ. Najaktivniji m e đ u njima bio j e H u g o S i n g e r , g o s t i o n i čar, koji je a k t i v n o u č e s t v o v a o u štrajku j u g o s l o v e n s k i h ž e l e z n i č a r a . Z b o g t o g a je u h a p š e n i p o s l e z v e r s k o g m u č e n j a u z a t v o r u p r o t e r a n iz S o m b o r a . Od Jevreja r e v o l u c i o n a r a u S o m b o r u , treba p o s e b n o istaći dr I š t v a n a S e k e l j a , koji je, j o š u v r e m e studija na Z a g r e b a č k o m univerzitetu, p r i s t u p i o r e v o l u c i o n a r n o m pokretu i 1928. primljen u č l a n s t v o KPJ. K a o kurir, p r e n o s i o je i l e g a l n u p o š t u i razni ilegalni materijal od PK K P J V o j v o d i n e do CK K P J u B e č u , i obratno. G o d i n e 1929. u č l a n s t v o K P J primljen je s t u d e n t m e d i c i n e A n d r i j a F i š e r . Po zav r š e t k u studija p r o d u ž i o je sa r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m u S o m b o r u . J e d a n je od organizatora n a p r e d n e o r g a n i z a c i j e O M P O K , p a j e izabran z a č l a n a S r e s k o g o d b o r a te organizacije. 1 4 8 I u S o m b o r u je u s l e d i o , s r e d i n o m 30-tih g o d i n a , p r o c e s brojnijeg uključivanja jevrejske o m l a d i n e u n a p r e d n i pokret, p r v e n s t v e n o s r e d n j o š k o l a c a . Pred p o č e t a k drug o g s v e t s k o g rata, u s k o j e v s k u o r g a n i z a c i j u primljeni s u s l e d e ć i jevrejski omladinci: Leo A k e r h a l t , L a d i s l a v B o k o r , O l g a B r a u n , A l e k s a n d a r Bruk, S t e v a n Bruk, ,46
148
D. Jelić, Prilog izučavanju učešća bačkih Jevreja u NOR-u naroda Jugoslavije, Zbornik 3 Jevrejskog istorijskog muzeja, Beograd 1975, str. 93. M. Dubajić, Organizacija KPJ i SKOJ-a u Subotici 1941, Vojvodina 1941, Novi Sad 1967, str. 327, 342. M Beljanski, Hronika o radničkom pokretu I KPJ u Somboru i okolici 1918—1945, Sombor 1968.
50
J. Romano
Vladimir Hart i Tibor Šenbrun. 1 4 9 Njihov rad u organizaciji Hašomer hacair, a kasnije u organizaciji Tehelet lavan imao je v i d n o g uticaja na č l a n o v e n a v e d e n i h organizacija i na njihovo uključivanje u napredni o m l a d i n s k i pokret. M e đ u najaktivnijima u o m l a d i n s k o m pokretu su bili: Nikola M e z e i , Lasio Santo, Laslo Bokor, A n d r a š Levi, O l g a Braun, Eva C u k e r i Ivan Š u c . Za aktiviranje r e v o l u c i o n a r n o g radničkog pokreta u S o m b o r u , nekoliko g o d i n a pred drugi s v e t s k i rat, od p o s e b n o g značaja je bio rad dr A l e k s a n d r a Štajnfelda, dr Ružice Rip i Kornelije S e n d e - P o p o v i ć . Štajnfeld je d o š a o u S o m b o r kao prekaljeni k o m u n i s t a , dok su Ružica Rip i Kornelija S e n d e - P o p o v i ć dolazile p o v r e m e n o radi održavanja predavanja u organizaciji O M P O K . Prvi Jevreji iz N o v o g S a d a koji su se uključili u revolucionarni radnički pokret nep o s r e d n o po z a v r š e t k u p r v o g s v e t s k o g rata bili s u : M i h a j l o R e v e s , A r p a d V e r t e š i A l f r e d Rozencvajg. R e v e s je do prvog s v e t s k o g rata bio član S o c i j a l d e m o k r a t s k e stranke i u č e s t v o v a o je u m a đ a r s k o j revoluciji, a između dva s v e t s k a rata aktivno je d e l o v a o u S B O T I Č - u . A r p a d V e r t e š je bio istaknuti pripadnik r e v o l u c i o n a r n o g radn i č k o g pokreta. G o d i n e 1927, p o k r e n u o je i uređivao radnički list na m a đ a r s k o m jeziku Munkäs ujsäg ( R a d n i č k e novine). Z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada bio je interniran 1939. u koncentracioni logor u Bileće. A l f r e d Rozencvajg, član KPJ, poznati revolucionarni pesnik, koji je svoje radove objavljivao pod p s e u d o n i m o m N e n a d M i trov. Od p o s e b n o g značaja je bio njegov uticaj na rođaka Viktora Rozencvajga, koji je vrlo mlad p o s t a o istaknuti revolucionar. 1 5 0 Viktor R o z e n c v a j g o r g a n i z o v a o je prve napredne literarne družine u n o v o s a d s k o j gimnaziji i 1930. godine, p o k r e n u o đački list Novi đački venac. G o d i n e 1932. o s n o vao je u gimnaziji prvu s k o j e v s k u organizaciju i bio njen s e k r e t a r do o d l a s k a na studije u Zagreb, g d e je n a s t a v i o sa r e v o l u c i o n a r n i m radom. Z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada o s u đ e n je 1936. od s u d a za zaštitu države na 6 m e s e c i zatvora. Po izlasku iz zatvora izabran je za člana Interfakultetskog o d b o r a Z a g r e b a č k o g s v e u č i l i š t a i aktivno se uključio u rad »Stranke radnog naroda«. 1 5 1 S r e d i n o m 30-tih g o d i n a d o š l o je i u N o v o m S a d u do uključivanja Jevreja u razna napredna udruženja i radničke organizacije. U sindikatima aktivno su delovali, pored A r p a d a V e r t e š a , Rudolf Grin, Franjo Kardoš, Andrija Lederer, Ljubica M a n d l , Bernat š v a b , Franjo Levi, M a ć a š Jakab i dr. I u S B O T I Č - u je bio učlanjen veći broj Jevreja, a najaktivniji su bili, (pored M i h a j l a R e v e s a ) , Jozef Vajs, Viktor Štark, M a r k o Fišl, K a i m a n Halas, Ignac Š t e r n b e r g e r . G o d i n e 1937, članovi u p r a v n o g odbora u S B O T I Č - u bili su V i k t o r V i n c e r i Š a n d o r
130 151
Z. Golubović, Okružni komitet za zapadnu Bačku i Baranju 1941—1944, Tokovi revolucije 3, sir. 384. B. Ciplić, Sećanje na Nenada Mitrova, Jevrejski almanah 1955—1956, str. 237 Ž. Milisavac, Osnivanje 'Omladinskog kulturno-privrednog pokreta• 1936, Četrdeset godina 4 str 17.
Beoqrad
1968
Beograd
1960,
51 J. R o m a n o Klajn, a p r e d s a m rat Livija Bern, Franjo Š o s b e r g e r i E u g e n Vaš. 1 5 2 U toj o r g a n i z a ciji postojala je i Ž e n s k a s e k c i j a u kojoj su bile naročito a k t i v n e Edita K o m l o š , š a cika Berger, A n a Farago, Klara K a d o š i Hana Šemerling. G o d i n e 1938. d o š l o je do o s n i v a n j a organizacije ž e n s k o g pokreta, a m e đ u osniv a č i m a bila je i Livija Bern, jedna od najaktivnijih članica. J e v r e j s k a organizacija Hašomer hacair o k u p i l a je v e ć i broj j e v r e j s k e o m l a d i n e . Za politički rad u toj organizaciji, Partija je zadužila Ivana Š e n k a , D e n e š a Z o n e n b e r g e r a i G u s t a v a V e r b e r a . Zahvaljujući n j i h o v o m radu, iz te o r g a n i z a c i j e je u S K O J p r i m l j e n pred s a m rat i n a p o č e t k u u s t a n k a v e ć i broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a . O d j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a , č l a n o v i S K O J - a p r e d rat bili s u O t o B l a m , Z o l t a n T i m a r i I m r e H u s a r , d o k su č l a n o v i K P J bili: R u d o l f G r i n , Franjo Levi, Ljubica M a n d l , Franjo K a r d o š , A n d r i j a L e d e r e r , Livija B e m i B e r n a t Š v a b . M e đ u n o v o s a d s k i m J e v r e j i m a bio je i v e ć i broj s i m p a t i z e r a Partije, npr. M a ć a š Jakab, u č i j e m s t a n u s e nalazila d o kraja 1944 (do n j e g o v o g h a p š e n j a ) i l e g a l n a t e h n i k a P K K P J z a Vojvodinu. N a o d g o v o r n i m p a r t i j s k i m d u ž n o s t i m a p r e d d r u g i s v e t s k i rat bili s u : Franjo Kard o š ( s e k r e t a r R e j o n s k o g k o m i t e t a S K O J - a ) , R u d o l f G r i n ( s e k r e t a r partijske ćelije) i Lola V o l (na radu u partijskoj t e h n i c i PK K P J za V o j v o d i n u u N o v o m S a d u ) . K a o pripadnici r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g p o k r e t a o s u đ e n i s u , o d s u d a z a z a š t i t u države, na robiju V i k t o r R o z e n c v a j g i I m r e H u s a r , a Livija B e m je bila u i s t r a ž n o m zatvoru. R e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t u S e n t i t e s n o je p o v e z a n za ime dr I š t v a n a G e rea. P o k r e t u je p r i s t u p i o u v r e m e studija, k a d a je primljen i za č l a n a KPJ. Od Partije j e bio p o s e b n o z a d u ž e n z a rad s a j e v r e j s k o m o m l a d i n o m . Z b o g r e v o l u c i o narne d e l a t n o s t i o s u đ e n je od s u d a za z a š t i t u d r ž a v e u B e o g r a d u na d v e g o d i n e robije. Po i z l a s k u sa robije, bio je n e k o v r e m e sa s l u ž b o m kao lekar u C r n o j Gori, a 1940. se v r a t i o u S e n t u , g d e je n a s t a v i o sa r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m . Te g o d i n e izabran j e z a č l a n a M K K P J S e n t a . Predviđajući o p a s n o s t koja preti J u g o s l a v i j i o d n a c i s t i č k e N e m a č k e , d r G e r e nastoji d a r e v o i u c i o n i š e o m l a d i n u . O r g a n i z u j e m a r k s i s t i č k e o m l a d i n s k e k r u ž o k e . U s p e o je uključiti u S K O J i u č l a n s t v o K P J i z v e s t a n broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a . U K P J s u primljeni: M a ć a š Š p i r o , I š t v a n M i l e r , D e n e š Levi, Karolj Levi i B e l a G o m b o š , a u S K O J A l a d a r Binenfeld. 1 5 3 U B a n a t u je, u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i č k o m p o k r e t u bilo m a l o Jevreja, ali je m e đ u u k l j u č e n i m a bilo i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a . U Petrovgradu (Zrenjaninu) značajnu ulogu u revolucionarnom radničkom pokretu o d i g r a l a je B a r b a r a S e l e š i , koja je 1928. primljena u S K O J , a 1930. za č l a n a KPJ. 152 153
D. Jelić, n.d. str. 93. J. Boboš, Antifašistički pokret otpora u Senti
1941, Vojvodina 1941, Novi Sad 1963, str. 124, 127, 230.
52
J. Romano
K a o u č e n i c a u p e t r o v g r a d s k o j gimnaziji, r u k o v o d i l a je s k o j e v s k o m o r g a n i z a c i j o m . Njen rad je o t k r i v e n , pa je i s k l j u č e n a iz gimnazije. Od tada se njen rad odvijao u okviru s i n d i k a t a , ali je v e ć 1930. g o d i n e u h a p š e n a i od s u d a za zaštitu d r ž a v e u B e o g r a d u o s u đ e n a na tri g o d i n e robije. Po i z l a s k u sa robije produžila je s ilegalnim r a d o m i 1940. izabrana za č l a n a PK K P J za Vojvodinu. 1 5 4 Pored Barbare Seleši, u revolucionarnom radničkom pokretu aktivno su učestvovali i B a r b a r a F u k s i J a n o š F u k s , koji su zajedno sa B a r b a r o m S e l e š i o s u đ e n i od s u d a za zaštitu d r ž a v e na po tri g o d i n e robije. U s k o j e v s k o j organizaciji u p e t r o v g r a d s k o j gimnaziji isticala se i Ilona A j b e n š i c , koja je 1929. u h a p š e n a , ali je o s l o b o đ e n a z b o g n e d o s t a t k a d o k a z a o n j e n o m u č e š ć u u r e v o l u c i o n a r n o m pokretu.' 5 5 N e k o l i k o g o d i n a p r e d d r u g i s v e t s k i rat a k t i v n o se uključila u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t u P e t r o v g r a d u R u ž a š u l m a n . O n a je, kao izgrađeni m a r k s i s t a , pred a v a l a n a s k o j e v s k i m k u r s e v i m a . G o d i n e 1940. izabrana j e z a člana M K S K O J - a i M K KPJ Petrovgrad. 1 5 6 U n a p r e d n o m p o k r e t u d e l o v a o je i Franjo H e r c o g , s t u d e n t m e d i c i n e , ali se n j e g o v rad u g l a v n o m , odvijao n a Z a g r e b a č k o m s v e u č i l i š t u . Z n a č a j n u u l o g u u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i č k o m p o k r e t u u K i k i n d i o d i g r a l a je K l a r a Feješ. N j e n a a k t i v n o s t se odvijala i s t o v r e m e n o , i u K i k i n d i i na B e o g r a d s k o m univerzitetu. Partija ju je p o s e b n o zadužila za rad s o m l a d i n o m . G o d i n e 1940. izabrana j e z a č l a n a M K K P J i č l a n a O K S K O J - a , o k r u g Kikinda. 1 5 7 M A K E D O N I J A — Ni u jednoj pokrajini J u g o s l a v i j e n i s u p o s t o j a l e m e đ u J e v r e j i m a tolike s o c i j a l n e razlike kao na teritoriji d a n a š n j e M a k e d o n i j e . N i g d e nije bilo toliko jevjrejske sirotinje, toliko Jevreja bez zanimanja, fizičkih radnika, zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a , kao š t o je bio s l u č a j u M a k e d o n i j i n a r o č i t o u Bitolju. To je, bez s u m n j e , jedan od o s n o v n i h razloga, š t o je veliki broj m a k e d o n s k i h Jevreja na o p š t i n s k i m izborima 1920. g l a s a o za listu KPJ. P o s l e objavljivanja » O b z n a n e « , v e ć i broj Jevreja je bio u h a p š e n z b o g g l a s a n j a za listu KPJ. 158 P o s l e » O b z n a n e « u s l e d i o je p e r i o d p a s i v i z a c i j e m a k e d o n s k i h Jevreja u p o l i t i č k o m životu, a to je i razlog, š t o je u r e d o v i m a r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g pokreta, do d r u g o g s v e t s k o g rata, bio u k l j u č e n mali broj Jevreja. K a k o objasniti tu p a s i v i z a c i j u s o b z i r o m , kao š t o je p o m e n u t o , da je p r v i h g o d i n a p o s l e rata K o m u n i s t i č k a partija imala m e đ u J e v r e j i m a v e ć i broj p r i s t a l i c a i s i m p a t i z e r a ? O s n o v n i n e d o s t a t a k , je s l a b rad Partije sa m a k e d o n s k i m J e v r e j i m a . U prilog t o m e g o v o r i i s l e d e ć a 154 155 154 ,5
'
158
M. Senji, U Pokrajinskom komitetu Vojvodine, Četrdeset godina 1, Beograd 1960, str. 214. Građa za istoriju radničkog pokreta i KPJ u Vojvodini 1919—1929, Sr. Karlovci 1956, dok. br. 553. V. Trkulj, M. Popov, SKOJ u Bečkereku (Zrenjaninu) u ustanku, Ustanak naroda Jugoslavije 1941, grad 1964, str. 480. Ljubica Šijački, S. Šijački, Kikinda 1941—1945, Kikinda 1970, str. 7. A Matkovski, Tragedijata na Evreite od Makedonija. Skopje 1962, str. 24.
4,
Beo-
53 J. Romano činjenica. N a j v e ć i broj m a k e d o n s k i h Jevreja koji su otišli na rad ili studije v a n M a k e d o n i j e , brzo su se uključili u napredni, o d n o s n o u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t i neki od njih su izrasli u i s t a k n u t e r e v o l u c i o n a r e ( A v r a m - B a t a A n a f , Rafael Batino, M o r d o N a h m i j a s , E s t r e j a - M a r a Ovadija, A v r a m J . S a d i k a r i o , H a j i m S . S a dikario, I s a k S i o n , i dr.). S l a b rad Partije o g l e d a o se i u m a l o m broju j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a iz o r g a n i z a c i j e Hašomer hacair i Tehelet lavan, u k l j u č e n i h u n a p r e d n i o m l a d i n s k i pokret. M e đ u t i m , u d r u g i m p o k r a j i n a m a J u g o s l a v i j e t e o r g a n i z a c i j e s u p r e d s t a v l j a l e v a ž a n izvor za r e g r u t o v a n j e j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a u S K O J . G o d i n e 1932. uputila je K o m u n i s t i č k a partija i s t a k n u t o g s i n d i k a l n o g r a d n i k a Đ o r đa Blajera u M a k e d o n i j u , u cilju o r g a n i z o v a n j a U R S S - o v i h s i n d i k a t a . Blajer je 1939. g o d i n e izabran z a člana O K K P J z a n e r o d i m s k i o k r u g . Z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada bio je do rata v i š e puta hapšen. 1 5 9 I s t a k n u t u u l o g u u r a d n i č k o m p o k r e t u u B e o g r a d u o d i g r a o je Rafael Batino, r o d o m iz Bitolja, koji je od s u d a za z a š t i t u države o s u đ e n 1936. g o d i n e , na pet g o d i n a robije z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada. Po direktivi Partije, d e l o v a o je m e đ u o f i c i r i m a ljubljanskog g a r n i z o n a , I s a k S i o n , r o d o m iz Štipa, u cilju n j i h o v o g uključivanja u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret. 1 6 0
S L O V E N I J A — Od Jevreja n a s t a n j e n i h u S l o v e n i j i , u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t bili s u uključeni E u g e n K a r d o š i V l a d i m i r K a r d o š , č l a n o v i O K K P J z a o k r u g M u r s k a S o b o t a . U s i n d i k a t u s u a k t i v n o delovali I g n a c B o r o š i Z o l t a n B o r o š , z b o g č e g a s u v i š e puta hapšeni. 1 6 1 K a o š t o je p o m e n u t o , u Ljubljani je politički d e l o v a o m e đ u o f i c i r i m a ljubljanskog g a r n i z o n a Isak S i o n .
D A L M A C I J A — Na teritoriji D a l m a c i j e p o s t o j a l e su Splitu, D u b r o v n i k u i Šibeniku.
manje j e v r e j s k e zajednice u
U S p l i t u je p o s t o j a l a o m l a d i n s k a j e v r e j s k a organizacija Hašomer hacair u kojoj s u delovali č l a n o v i K P J i S K O J - a ( J a k o v D i k e r , Izidor A . Finci, C a d i k D . D a n o n , S i l v i o A l t a r a s , i dr ). Zahvaljujući n j i h o v o m radu iz te o r g a n i z a c i j e se uključio v e ć i broj o m l a d i n a c a u n a p r e d n i pokret, a neki su primljeni u S K O J . U r a d n i č k o m p o k r e t u d e l o v a o je M e n a h e m - M e n t o Papo, brijački u č e s t v o v a o u š p a n s k o m g r a đ a n s k o m ratu.
radnik, koji je
Po direktivi Partije, radio je u organizaciji S B O T I Č , V i l i Š v a r c - Š i m u n o v , č l a n KPJ, koji je 1941. izabran za člana MK K P J Splita. 159 160 161
Pismena izjava Đorđa Blajera — u arhivi Jevrejskog istorijskog muzeja Beograd. M. Apostolski, Povezivan/e s partijskim rukovodstvom i jedna akcija u cilju odbrane zemlje, dina 3, Beograd 1960, str. 411. Umirali so v boju za svobodo, Murska Sobota 1968.
Četrdeset
go-
54
J. Romano
Od d u b r o v a č k i h Jevreja, u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret, do rata, bio je uključen s a m o V i k t o r Hajon, krojački radnik, koji je 1941. izabran za člana MK K P J D u brovnik. 1 6 2 Iz n a p r e d iznetog vidi se, da je na s v i m teritorijama J u g o s l a v i j e , i z m e đ u d v a s v e t s k a rata bio uključen, v e ć i ili manji broj Jevreja u n a p r e d n i i r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret. Broj u k l j u č e n i h u p o k r e t z a v i s i o je p r v e n s t v e n o od s o c i j a l n e s t r u k ture Jevreja i s t e p e n a uticaja K o m u n i s t i č k e partije na njihovu i d e o l o š k u preorijentaciju.
KAPITULACIJA JUGOSLAVIJE 1 STRADANJE J U G O S L O V E N S K I H JEVREJA J u g o s l a v i j a i G r č k a su bile p o s l e d n j e d r ž a v e u E v r o p i koje je Treći Rajh o k u p i r a o pre n a p a d a na S S S R . J u g o s l a v i j a je p r e d s t a v l j a l a značajnu s t r a t e š k u teritoriju pri o s t v a r e n j u a g r e s i v n i h p l a n o v a T r e ć e g Rajha, za p o h o d ka I s t o k u . B o r b u za tu s t r a t e š k u teritoriju o t p o č e o je Treći Rajh s r e d i n o m 30-tih g o d i n a , p r i m e n o m ekon o m s k i h i političkih pritisaka, najpre na v l a d u M i l a n a S t o j a d i n o v i ć a , a z a t i m na v l a d u C v e t k o v i ć - M a č e k . Treći Rajh je u s p e o p o s t e p e n o da izdvoji J u g o s l a v i j u iz s a v e z a sa z a p a d n i m d e m o k r a t s k i m d r ž a v a m a i M a l e antante, i tako izolovanu, prisili na p o t p i s i v a n j e u g o v o r a o u l a s k u u pakt »sila o s o v i n e « , o d n o s n o Trojni pakt. P o t p i s i v a n j e je izvršila 25. m a r t a 1941. u B e č u , r e a k c i o n a r n a v l a d a C v e t k o v i ć - M a ček, p r o t i v n o volji j u g o s l o v e n s k i h naroda. O d g o v o r s l o b o d o l j u b i v i h j u g o s l o v e n s k i h n a r o d a bio je puč, 27. m a r t a 1941. po d i r e k t i v a m a K P J i u s l e d i l o je s v r g a v a n j e v l a d e C v e t k o v i ć - M a č e k . Puč je p r e d s t a v l j a o najteži udar koji je Hitler d o ž i v e o od d o l a s k a na v l a s t u N e m a č k o j . S t o g a je d o n e o odluku, o d m a h po izbijanju puča, o n a p a d u n a J u g o s l a v i j u , iako n o v o f o r m i r a n a v l a d a n a č e l u s a g e n e r a l o m S i m o v i ć e m nije bila otkazala u g o v o r . Izrađen je plan n a p a d a T r e ć e g Rajha na J u g o s l a v i j u pod š i f r o m » P o d u h v a t 25«, za koji su bile p r e d v i đ e n e v r l o v e l i k e o r u ž a n e s n a g e T r e ć e g Rajha i Italije, kao i s n a g e M a đ a r s k e i B u g a r s k e . Za o d b r a n u od t a k o v e l i k e sile, J u g o s l a v i j a nije bila s p r e m n a ni vojnički, ni politički. U z r o k t r e b a tražiti u s l a b o s t i m a v e r s a j s k o g s i s t e ma, p o s t e p e n o m slabljenju s v i h faktora m e đ u n a r o d n e b e z b e d n o s t i u D r u š t v u naroda, politici p o p u š t a n j a z a p a d n i h sila a g r e s i v n i m z a h t e v i m a Hitlera, kao i u m n o g o b r o j n i m d r u š t v e n i m p r o t i v u r e č n o s t i m a s a kojima j e bila J u g o s l a v i j a b r e m e n i t a od p o č e t k a njenog postojanja. U t a k v i m u s l o v i m a , iako su j u g o s l o v e n s k i narodi bili za b o r b u protiv o k u p a t o r a , kapitulacija J u g o s l a v i j e je bila n e m i n o v n a . Brzoj kapitulaciji J u g o s l a v i j e pridoneli su i brojni p r o f a š i s t i č k i e l e m e n t i , koji su se uvukli u v r h o v e u p r a v n o g i v o j n o g aparata, razne f a š i s t i č k e organizacije u zemiji ( u s t a š k a , Ijotićevska, H o d ž e r i n a ) , kao i o r g a n i z a c i j e d o m a ć i h N e m a c a - f o l k s d o j č e r a . 162
D. Gizdić, Dalmacija 1942, Zagreb 1959, str. 455.
