UVOD MALA GRAMATIKA ITALIJANSKOG JEZIKA Svi se slažemo da je italijanski jezik veoma lep i melodičan. To je jezik koji pripada romanskoj grupi kao i francuski, španski, portugalski i rumunski, a razvio se iz latinskog jezika, tako da mnoge reči u jezicima koji ne pripadaju pomenutoj grupi mogu da budu prepoznatlive po svojoj osnovi preuzetoj iz latinskog jezika. Melodičnost italijanskog jezika potiče i od toga što svaka reč praktično završava vokalom i što jezik ne poznaje slogove sa po nekoliko konzonanata bez vokala ( kao na pr. naše reči prst ili čvrst, grm, trn , vrh ili spremanje …). Italijanske reči se lako izgovaraju i nadovezuju, i u izgovoru se ne oseti nikakva prepreka (N.pr. Io studio l’ italiano ….) , tako da rečenice imaju tu posebnu melodiku i ritam. Italijanska gramatika, ipak, nije tako jednostavna i nije u potpunosti preuzela latinske konstrukcije, a osim toga, ima i dosta izuzetaka od pravila, i mada se konstrukcija rečenice ne razlikuje mnogo od naše, nije uvek moguće da se prevede kontekst kao u našem jeziku. Postoje veoma dobri udžbenici i gramatike koje detaljno obrađuju italijanski jezik a ova “mala gramatika” namenjena je studentima –početnicima, kao mala pomoć uz udžbenik “ Un giorno in Italia”. Olgica Kapetanić, Prof. Italijanskog jezika SADRŽAJ Uvod ITALIJANSKI JEZIK Abeceda Glasovi i znaci Samoglasnici (vokali) i suglasnici (konsonanti) Izgovor samoglasnika i suglasnika Diftonzi, polusamoglasnici i prividni dvoglasnici Izgovor slova Q,H,Z i kombinacije slova Kombinacija slova c, g sa vokalima E, i I - palatalizacija Izgovor: Ca, co, cu , che, chi - cia, cio, ciu, ce, ci Ga, go, gu, ghe, ghi - gia, gio, giu, ge, gi Kombinacija slova za dobijanje glasa “Š” Sc+i/e 1
MORFOSINTAKSA ČLAN Određeni član - Oblici određenog člana Primeri Neodređeni član - Oblici neodređenog člana Primeri Upotreba određenog člana Primeri Upotreba partitivnog člana Primeri
IMENICE PREDLOZI I PREDLOZI SA ČLANOVIMA PRIDEVI PRISVOJNI PRIDEVI KOMPARACIJA PRIDEVA GLAGOLI Konjugacije Način Vremena PREZENT Pravilni glagoli Nepravilni glagoli Inkoativni glagoli Pomoćni glagoli Prezent pomoćnih glagola ESSERE – AVERE IMPERATIV primeri PROŠLO SLOŽENO VREME PASSATO PROSSIMO Građenje participa Primeri Nepravilni participi Primeri
2
ABECEDA GLASOVI I ZNACI ABECEDA, glasovi i znaci, izgovor Italijanska abeceda ima 21 slovni znak, iako u izgovoru ima više glasova tako da se koriste združena slova za dobijanje tih glasova koji odgovaraju i glasovima u našem jeziku. ABECEDA A B C D E F G
a bi či di e effe dži
H I L M N O P
akka I elle emme enne o pi
Q R S T U V Z
ku erre esse ti u vu dzeta
SAMOGLASNICI (VOKALI) i SUGLASNICI (KONSONANTI) Italijanski jezik ima 5 vokala (samoglasnika) i 16 konsonanata (suglasnika). Vokali – a, e, i, o, u izgovaraju se kao i u srpskom jeziku, s tim što postoje neznatne razlike u izgovoru zatvorenih vokala e, o kao i u izgovoru diftonga (dvoglasnik) i triftonga (troglasnik), tj. po dva ili tri vokala u kombinaciji i-a i-e, i-o, i-u (kada “i” dobija značenje poluvokala pa se izgovara kao naše J), ili prividnih dvoglasnika , kada se svaki vokal izgovara pojedinačno. Diftonzi, polusamoglasnici i prividni dvoglasnici Primeri: Diftong : piacere, piede, piove, piuma ( izgovor je najbliži našem pj – pjaćere, pjede, pjove, pjuma - zadovoljstvo, stopalo, pada kiša, pero ) Triftong: aiuola, piuolo, miei , tuoi ( izgovor: ajuola, pijuolo, mjei, tuoij – leja, kočić, moji, tvoji) Prividni dvoglasnik: violino, trionfo, patria, riunione, paura, aereo (violina, trijumf, domovina, sastanak, strah, avion ). Izgovor slova Q, H, Z i kombinacija slova
3
U italijanskom jeziku postoje u pisanju i izgovoru neka slova koja mi nemamo u našoj abecedi, kao slovo n.pr. Q ( koje izgovara se kao “ku” ali iza “q” uvek mora da sledi vokal “u”, posle koga mogu da slede svi ostali vokali, - a, e, i ,o - osim “u”) . N.pr. questo, quello quanto, quadro, quota, obliquo, quinto, requisito, Izgovara se kratko, kao kue, kua, kuo, kui bez obzira da li se slog nalazi na početku reči, u sredini ili na kraju. Italijanko slovo “Z” izgovara se kao naše slovo “c” i kao “dz”. N.pr. zio, zia, zucchero, zanzara, zelo, zoccolo (stric, strina, šećer, komarac, polet, cokula) (na početku reči uglavnom se izgovara kao “dz”) U rečima grazie, delizioso, ragazzo, pietanza, lezione, Venezia (hvala, izvrstan, mladić, namirnica, čas, Venecija) izgovara se kao “C” . U rečima gde je slovo “z” udvojeno i nalazi se između vokala, izgovara većinom se kao “c”. N.pr. palazzo, ragazza, disprezzo (palata, devojka, prezir) iako u reči azzeccare (=potrefiti) izgovara se kao “dz”. Takođe, postoji slovo H koje se nikada ne izgovara, pa se zato i naziva “nemo ili muklo H” ili “acca muto”, ali je značajno u pisanju kao pomoćno slovo, pogotovo u grupama kod združenih slova, radi dobijanja određenih glasova (n.pr. chi – ki =ko). Kod reči stranog porekla, slovo “H” se koristi u pisanju ali se uglavnom ne izgovara. N. pr. Hotel (čita se otel) Drugi znaci tj. slova koja ne pripadaju italijanskoj abecedi (j – i lunga, k - cappa,w-vu doppia, x- ics, y-ipsilon) mogu da se upotrebljavaju jedino u stranim rečima, rečima stranog porekla i u nekim prezimenima. Retki su italijanski nazivi u kojima se koristi slovo “j” . Npr. - Jesolo (mesto blizu Venecije) ili Jovanotti (prezime). Kombinacija slova c,g sa vokalima e, i i palatalizacija Ć/Č – DŽ/Đ Nešto složeniji za pisanje su glasovi kao što su naši č-ć, dž-đ, š, lj i nj za koje se koriste združena slova. U italijanskom izgovoru ne postoji razlika u izgovoru između Č i Ć, DŽ i Đ, već je to - u odnosu na naš jezik – nešto između, kao što je i izgovor za Š nešto mekši u odnosu na naš. Za glasove č/ć i đ/dž ne postoji određeni samostalni znak , već se ti glasovi dobijaju tako što se koriste vokali I i E koji dovode do takozvane palataliazacije slova “C” i “G”. Kada ne želimo palatalizaciju, između slova C ili G i vokala e , i ubacujemo nemo H. Ca,co,cu izgovara se kao ka, ko, ku Prim.: carta, costa, cultura (papir, obala, kultura) Ce, ci
izgovara se kao če, či Prim. : cemento, cinema (cement, bioskop) 4
Ga, go, gu izgovara se kao ga, go, gu Prim.: ragazzo, governo, auguri (mladić, vlada, čestitke) Ge, gi
izgovara se kao đe, đi Prim. : Genova, gente, Egitto, girasole (Đenova, ljudi, Egipat, suncokret) Cia, cio, ciu izgovara se kao ća,ćo,ću Prim. Camicia, bacio, fanciullo (košulja, poljubac, dete) Gia, gio, giu izgovara se kao đa, đo, đu Prim. Mangiare, giovani, giudice (jesti, mladi, sudija) Cie, gie
izgovara se kao će ,đe Prim. Camicie, ciliegie (košulje, trešnje) ( u ovom slučaju slovo “i” se praktično ne čuje – pa se reči izgovaraju kao kamiće, čilieđe, ali u reči cielo – nebo – u izgovoru se čuje i nenaglašeno “i” – ćielo; takođe, i u rečima koje u jednini završavaju na -cia, -gia, u množini - cie, -gie u izgovoru se čuju ova vokala: n. pr. farmacia - farmacie , bugia – bugie - farmaćia, farmaćie – apoteka/e , buđia , buđie – laž,laži )
Da bi dobili zvuk K ili G uz vokale “e” i “i” moramo da koristimo nemo H, koje se piše ali se ne izgovara, pa se shodno tome ni ne čuje. Che, chi izgovara se kao ke, ki Prim. Stanche, elenchi, (umorne, spiskovi) Ghe, ghi izgovara se kao ge, gi Prim. Botteghe, ghirlanda (prodavnice, venac) U slučaju gde imamo iza “i” još neki vokal, “I” se izgovora kao “j” Chia, chie,chio, chiu izgovara se kao kja, kje, kjo, kju Prim. Chiamare, chiedere, inchiostro, chiuso ( kjamare, kjedere, inkjostro, kjuzo – zvati, pitati, mastilo, zatvoreno) Ghia, ghie, ghio, ghiu* izgovara se kao gja, gje, gjo, gju Prim. Ghiaccio, ghiera, ghiotto (gjaćo, gjera, gjotto – led, prstenasti okov, alav - * teoretski postoji kombinacija ghiu – ali nema reči sa takvom kombinacijom slogova) Kombinacija slova za dobijanje glasa “Š” Sc+i/e Naše slovo “Š” dobija se kombinacijom nekoliko slova. Za dobijanje glasa “Š” treba da se koriste združena slova sc+ vokal i ili e koji dovode do palatalizacije. Kod izgovora slogova “ša, šo, šu ” vokal “i” ili “e” se jedva primetno čuju i praktično se ne naglašavaju u izgovoru. Scia, scio, sciu izgovara se ša, šo, šu Prim. Sciabola, sciocco, asciugamano ( sablja, glup, peškir) Sce, sci izgovara se še, ši Prim. Scena, uscire (scena, izlaziti) Ponekada se u reči sa glasom “š” koriste oba vokala: i i e: 5
Prim. Scienze, scientifico, scienziato (nauka, naučni, naučnik) i tada se u izgovoru čuje, ali nenaglašeno, i slovo “i”. Jedino slovo i zvuk koji ne postoji u italijanskom jeziku, u odnosu na naš, je Ž, iako, koristeći n.pr. stranu reč “garage”(garaža) i oni će izgovoriti “garaž”.
MORFOSINTAKSA
ČLAN (L'ARTICOLO) U italijanskom jeziku, za razliku od našeg, postoji član koji služi za označavanje imenice po rodu i broju. Tako razlikujemo dve vrste člana, određeni i neodređeni. Oblici određenog člana 1) ODREĐENI ČLAN (articolo determinativo) označava bliže predmet ili biće, kao već poznate ili tačno određene, i slaže se u rodu i broju sa imenicom. Jednina Il Lo / l’ La/ l’
primer: il ragazzo lo studente, l’amico la ragazza, l’amica
Množina I Gli – gli Le - le
primer: i ragazzi gli studenti , gli amici le ragazze, le amiche
Primeri: Il ragazzo che vedi è mio fratello. Mladić kojeg vidiš je moj brat (ovaj ovde). Il libro di Umberto Eco è molto interessante. Knjiga Umberta Eka je veoma interesantna. (ova knjiga, o kojoj smo pričali) Lo studente ha dimenticato il libro. Student je zaboravio knjigu (malo pre pomenutu). L’amico vero è un vero tesoro. Pravi prijatelj je pravo blago (jedan jedini je pravi) La mamma di Maria è molto gentile. Marijina mama je veoma ljubazna (poznajemo mamu) L’isola di Capri è bellissima. Ostrvo Kapri je prelepo (poznato svima) I test sono difficili. Testovi su teški ( - testovi pred nama). Gli studenti al terzo anno sono molto bravi. Studenti na trećoj godni su veoma dobri. ( naši studenti, poznati studenti) Le amiche mi scrivono spesso. Prijateljice mi pišu često (moje prijateljice, o kojima smo govorili). Oblici neodređenog člana 2) NEODREĐENI ČLAN (articolo indeterminativo) označava imenicu koja se bliže određuje sa značenjem «jedan, jedna, jedno» ili imenicu sa neodređenim značenjem «neki, neka, neko». Neodređeni član se takođe slaže u rodu sa imenicom , ali se koristi 6
samo za jedninu, u množini kao oblik ne postoji, pa može da se izostavi, ili da se koristi partitivni član - predlog «di» spojen sa određenim oblicima člana. Jednina primer: un un ragazzo, un anno uno uno studente ali un amico Una , un’ una ragazza, un’amica
Množina primer: Dei dei ragazzi degli degli studenti, degli amici delle delle ragazze,delle amiche
Primeri: Ho incontrato un ragazzo. Srela sam jednog (nekog ) mladića. Ho visto un uomo sconosciuto. Videla sam jednog (nekog) nepoznatog čoveka. Ho uno zio molto simpatico. Imam (jednog) veoma simpatičnog strica. Ho trovato una matita. Našla sam jednu (neku) olovku. Ho incontrato un’amica. Sreo sam jednu (neku) prijateljicu. Upotreba partitivnog člana U množini možemo da izostavimo član, ili da koristimo partitivni član na sledeći način: Ho incontrato dei ragazzi. Srela sam (neke) mladiće. Ho visto degli uomini sconosciuti. Videla sam (neke) nepoznate ljude. Ho degli zii molto simpatici. Imam (neke) veoma simpatične stričeve. Ho trovato delle matite. Našla sam (neke) olovke. Ho incontrato delle amiche. Sreo sam (neke) prijateljice. U rečenici, kada prvi put pominjemo nešto tada koristimo neodređeni član a kada o tome ponovo govorimo onda koristimo određeni član. Primeri: Ho comprato una borsa. La borsa è di pelle. Kupila sam (jednu) tašnu. (Ta) tašna je od kože. Ho conosciuto uno studente straniero. Lo studente è italiano. Upoznala sam nekog stranog studenta. (Taj) Student je italijan. Ho trovato un ombrello. L’ombrello è di colore rosso. Našla sam (neki) kišobran. (Taj) Kišobran je crvene boje. Ho preso un gelato di fragola. Il gelato mi piace molto. Uzela sam sladoled od jagode. (Taj) Sladoled mi se veoma dopada. Vedo delle belle ragazze. Le ragazze sono le sorelle di Marco. Vidim neke lepe devojke. (Te) devojke su Markove sestre . Abbiamo incontrato degli studenti. Gli studenti vanno a lezione. Sreli smo (neke) studente. (Ti) Studenti idu na predavanja.
7
Hanno portato dei libri nuovi. I libri sono in italiano. Doneli su (neke) nove knjige. (Te) knjige su na italijanskom.
UPOTREBA ODREĐENOG ČLANA Određeni član se redovno koristi ispred imenica, ali se u nekim slučajevima izostavlja. Najvažnija pravila o upotrebi članova: Ispred ličnih imena član se ne koristi N. pr. Io mi chiamo Maria. Marco è tuo fratello. / Ja se zovem Marija. Marko je tvoj brat. / Ako ispred lićnog imena stoji atribut, član se upotrebljava: N.pr. Il buon Giovanni, la brava Maria /dobri Đovani, vredna Marija/ Član ispred ličnog imena može da se koristi ako se ime koristi u prenesenom smislu ili kada pominjeno izuzetno poznatu ličnost, ili nekoga ko nam je blizak i svima poznat. N. pr. Ho comprato un Dante , un Raffaello ( = un libro di Dante / Divina Commedia/, un quadro di Raffaello) Kupio sam jednog Dantea, jednog Rafaela ( = kupio sam Danteovu knjigu Božanstvena komedija, jednu Rafaelovu sliku) . Il Caravaggio ha lasciato molti dipinti. Karavađo je ostavio mnogo slika. Ho ascoltato la Madonna. Ho incontrato la Maria. Slušala sam (poznatu pevačicu) Madonu. Srela sam (našu) Mariju. 2) Kod prezimena upotreba člana je promenljiva. Najčešće se izostavlja, a ako se koristi član ispred prezimena to onda označava da je ličnost poznata, ili da je mi poznajemo; takođe kada pominjemo porodice po prezimenu možemo da koristimo član u množini. Kod ženskih lica, kada se pominje samo prezime a izostavlja ime, ispred prezimena se koristi član “la” . Primeri: Verdi è un celebre compositore italiano. Verdi je poznati italijanski kompozitor. Mi ha chiamato il Morandi. Nazvao me Morandi ( naš poznanik). La Deledda e la Duse hanno pubblicato molti romazi. (Spisateljice) Deledda i Duse objavile su mnoge romane. I Medici, gli Sforza e i Borgia sono famose famiglie medievali. Mediči, Sforza e Bordžija su poznate srednjevekovne porodice. 3) Ispred imena gradova član se ne koristi, osim kada je to sastavni deo njihovog imena. Član se koristi ako ispred imena grada stoji jedan ili više atributa. N.pr. Milano è una grande città industriale. Milano je veliki industrijski 8
grad. Ho visitato Londra e Parigi. Posetila sam London i Pariz. Roma è la capitale dell’Italia. Rim je glavni grad Italije. La bella, famosa e romantica città di Venezia. Lep, poznat i romantičan grad Venecija. La Spezia si trova in Liguria, mentre Il Cairo è la capitale dell’Egitto. La Specija se nalazi u Liguriji, dok je Kairo glavni grad Egipta. 4) Ispred imena planina, reka, velikih ostrva, kontinenata, zemalja i pokrajina stoje članovi: Primeri: L’Etna – Etna (vulkan) Il Monte Bianco – Monblan (planina) Gli Appennini – Apenini (planinski lanac) Il Tevere, il Po, l’Arno – Tibar, Po, Arno (reke) La Sicilia, la Corsica – Sicilija, Korzika (ostrva) L’Europa, l’Africa – Evropa, Afrika Il Canadà, L'Italia, la Serbia – Kanada, Italija, Srbija Il Piemonte , la Toscana, l'Umbria – Pjemonte, Toskana, Umbrija Kada su u pitanju imena kontinenata, zemalja i pokrajina ženskog roda uz predlog «in» i «di» ne korsite se članovi. Primeri: Vado in Africa, in America. Idem u Afriku, Ameriku. Vado in Italia, in Francia, in Svizzera. Idem u Italiju, u Francusku, Švajcarsku. Sono stata in Toscana e in Umbria. Bila sam u Toskani i u Umbriji. Ali: Sono stata nel Belgio e nel Canadà. Bila sam u Belgiji i u Kanadi. Vado nel Piemonte. Idem u Pjemonte. I vini di Toscana e i formaggi d’Italia sono molto buoni. Vina iz Toskane i sirevi iz Italije su veoma dobri.
5) Kada imenica stoji kao predikat, po pravilu nema člana
Primeri: Essi sono amici dall’Italia. Oni su prijatelji iz Italije. Egli è insegnate di scuola media. On je nastavnik u srednjoj školi. Napomena: upotreba člana u odgovorima Chi è quel ragazzo ? Ko je onaj mladić? E’ il figlio del dottore. To je doktorov sin. 9
Che cos’è quel giovane? Šta je onaj mladić? E’ studente di medicina. On je student medicine. Ako je predikat bliže određen atributom, u jednini obično stoji neodređeni član, dok se u množini član izostavlja. Primeri: Tu sei un bravo ragazzo. Ti si dobar dečko. Esse sono brave ragazze . One su dobre devojke. Voi siete studenti universitari. Vi ste studenti. 6) Ispred imenice u funkciji apozicije ne stoji član. Primeri: Roma, capitale dell’Italia. Rim, prestonica Italije. Foscolo, autore dei Sepolcri. Foskolo, autor “Grobova”. “Divina commedia”, opera di Dante. “Božanstvena komedija”, Danteovo delo. 7) Kada nabrajamo neodređeni broj lica ili navodimo neodređene količine predmeta, ispred imenice se član se izostavlja: Primeri: In questo ristorante vengono spesso attori, scrittori, pittori e musicisti. U ovaj restoran često dolaze glumci, pisci , slikari i muzičari. In questo negozio ci sono bellissimi abiti, camicie, gonne e magliette. U ovoj radnji ima prelepih haljina, bluza, sukanja e majica. Mangio volentieri la frutta: mele, arancie, ciliege, albicocche e uva. Rado jedem voće: jabuke, narandže, trešnje, breskve i grožđe.
8) U nazivima dela i raznim natpisima član se ne koristi Primeri: Dizionario della lingua italiana – Rečnik italijanskog jezika Prefazione, Capitolo Primo - Predgovor, Prvo poglavlje Entrata – Uscita - Ulaz – izlaz Via Garibaldi – Ulica Garibaldi 9) Ispred imena dana i meseca član se ne koristi, osim u slučaju kada prethodi atribut ( često i kada sledi) Primeri: Oggi è martedì, 18 maggio. Danas je utorak, 18. maj. Marco arriva giovedì prossimo. Marko dolazi sledećeg četvrtka. Domenica partiamo al mare. U nedelju polazimo na more. In agosto andremo in Italia. U avgustu ćemo ići u Italiju. 10
Ali: Il primo sabato del mese si lavora. Prve subote u mesecu se radi Nel prossimo settembre vado in Fracia. Idućeg septembra idem u Francusku Era il triste novembre. Bio je tužan novembar. E' arrivato nel marzo del 2000. Došao je u martu 2000.
10)
Ispred pokaznih prideva QUESTO/A, QUELLO/A ( i u množini) nikada ne stoji član, ni predlog sa članom :
Primeri: Questo libro è molto interessante. Ova knjiga je veoma interesantna. In quella via abita Giovanna. U onoj ulici stanuje Jovana. Ho dato le borse a queste ragazze. Dala sam torbe ovim devojkama. Ti ho parlato di questi ragazzi. Govorio sam ti o ovim mladićima. Ho preso il biglietto da quello studente. Uzeo sam kartu od onog studenta. Quegli studenti sono italiani. Oni studenti su Italijani. Napomena: Treba imati na umu da je u osnovi i određeni član (il,lo,lo ...) pokazni pridev. 11) Član se ne koristi ispred imenice u određenim predložnim izrazima kao što su na primer:
- andare a casa, restare a casa – ići kući, ostati kod kuće -
12)
andare in giardino – ići u baštu tornare in albergo – vratiti se u hotel stare in casa - biti kod kuće venire in macchina (in treno) – doći kolima (doći vozom) Član se izostavlja ispred atributa koji označava materiju, sastav, sredstvo
Primeri: Una casa di pietra. Kuća od kamena (kamena kuća) Un braccialetto d'argento. Narukvica od srebra (srebrna narukvica). Il vaso di vetro. Vaza od stakla . (Staklena vaza). Un uomo d'ingegno . Pametan čovek. Il mulino a vento. Vetrenjača. Andare in bicicletta. Voziti se biciklom. 13) Član se izostavlja ispred atributa koji označava svrhu. Primeri: Carte da giuoco – karte za igranje. Camera da letto – spavaća soba Sala da pranzo – trpezarija Abito da sera – večernje odelo Scarpe da tennis – sportske patike (doslovno: cipele za tenis) 14) Član se često izostavlja u poslovicama i izrekama: 11
Primeri: Chi pecora si fa lupo lo mangia. Ne budi med da se svet ne poliže. (dosl. Ko se ponaša kao ovca, vuk ga pojede) Sanità e libertà valgon più d’una città. Zdravlje i sloboda vrede više od čitavog grada. Chi si pasce di speranza muore di fame. Ko se nadom hrani, umire od gladi
UPOTREBA PARTITIVNOG ČLANA Kada se gramatičkim subjektom ili objektom označava neodređena količina, može da se koristi partitivni član: del, dello, della, dei, degli, delle Primeri: Ho comprato del formaggio e della frutta. Kupila sam sir i voće. Ho incontrato delle amiche. Srela sam (neke) drugarice. Ci sono degli sbagli. Ima (nekoliko) grešaka. Prendo del vino. Popiću malo vina. Mi porti dei dolci? Hoćeš li mi doneti (malo) kolača? Ci vuole del tempo. Potrebno je neko (izvesno) vreme. Upotreba partitivnog člana nije obavezna, pa prema tome ispravno je i kada se kaže: Ho comprato formaggio e frutta. Kupila sam sir i voće. Ci sono sbagli. Ima grešaka. Ci vuole tempo . Potrebno je vreme (Treba vremena). Vedo campi e boschi. Vidim polja i šume. Ako ispred imenice koristimo određeni član, to znači da pominjemo stvari ili lica o kojima jeveć bilo govora. Primeri: Ho comprato il pane e la frutta. Kupila sam hleb i voće ( n.pr. hleb koji obično kupujemo i jabuke). Sono venute le ragazze. Došle su i devojke (n.pr. Ana i Marija). Napomena: Upotreba italijanskog člana može da se odrazi na glagolski vid u srpskom jeziku. N. pr. Paolo ha scritto (delle) lettere. Pavle je pisao pisma. Paolo ha scritto le lettere. Pavle je napisao pisma. Partitivni član ne sme da se koristi: a) u odrečnim rečenicama 12
Primeri: Non ho comprato frutta. Nisam kupila voće. Non bevo vino. Ne pijem vino. Non ci sono errori. Nema grešaka. Non ho bisogno di consigli. Nisu mi potrebni saveti. b) kada se ispred imenice nalazi pridev za količinu: Primeri: Mangio molta frutta e poco pane. Jedem mnogo voća i malo hleba Voi bevete troppo vino e troppa birra. Vi pijete previše vina i previše piva. c) kada su količina broj i mera određeni, korsiti se samo predlog DI: Primeri: Compra un chilo di zucchero. Kupi kilogram šećera. Oggi abbiamo due lezioni di italiano. Danas imamo dva časa italijanskog. Prendi tre metri di seta bianca. Uzmi tri metra bele svile. d) u nekim ustaljenim frazama, kao što su n. pr. Ho fretta - žurim (žuri mi se) Non ho tempo - nemam vremena Ho fame e sete – gladan sam i žedan sam Ho sonno – spava mi se Abbiamo paura - bojimo se Hanno bisogno di pace – potreban im je mir Hai ragione – imaš pravo
NAPOMENA: Ako se u tim frazama uz imenicu nalazi atribut, može da se koristi neodređeni član: Primeri: Ho una gran fretta – veoma mi se žuri Ho una fame da lupo – gladan sam kao vuk In un secondo tempo – kasnije, u neko drugo vreme Abbiamo urgente bisogno di medicinali – hitno nam trebaju lekovi
IMENICE (I nomi sostantivi) Imenica (il nome sostantivo) je reč koja označava živa bića (ljude i životinje), stvari (predmete) i pojmove ( uključujući stanja , radnje, itd.). Imenice se mogu razvrstati na : 1. konkretne ili stvarne imenice (i nomi concreti) 13
označavaju bića i predmete u njihovoj individualnosti i dele se na: a) vlastite imenice ( i nomi propri) koje određuju pojedinačno bića ili stvari i predmete, geografske lokacije , koji pripadaju istoj vrsti: N. pr. Aldo, Marco, Catarina, Elena, Paola (lična imena ljudi); Fido, Fifi, Rea (imena pasa); il Monte Bianco, il Vesuvio (imena planina, vulkana). Takođe odnose se i na grupe ljudi ili stvari, porodična imena tj. prezimena, planinske vence, imena naroda. Primeri: I Medici, i Malavoglia (porodice); le Alpi, gli Appennini (planinski venci), i Francesi, i Serbi, gli Italiani (narodi); b) opšte imenice (I nomi comuni): bića ili stvari u opštem smislu, tj. one imenice koje pripadaju istoj vrsti ili kategoriji: l’uomo (čovek), il cane (pas), la sedia ( stolica); il fiume (reka); la montagna (planina), il libro (knjiga); u ovu kategoriju spadaju i tzv. apstraktne imenice (nomi astratti): l’idea, il concetto, il sogno; c) imena materija (I nomi di materie), tj. imenice koje se odnose na stvari deljive, tako da se ne menja njihova priroda: l’acqua (voda) il ferro (gvožđe); l’argento (srebro), l’aria (vazduh); d) zbirne imenice ( I nomi collettivi) koje označavaju celokupnost – grupu bića ili stvari iste vrste : il gregge (stado), una dozzina (tuce), la costellazione (sazvežđe), la moltitudine (mnoštvo).
1. apstraktne ili mislene imenice (nomi astratti): to su pojmovi, tj. stvari koje realno ne postoje: il lavoro (rad), la grandezza (veličina), l’odore (miris) , la felicità (sreća), il cambiamento (promena), il numero (broj), la parola (reč), il pensiero (misao). Granica između stvarnih i apstraktnih imenica nije uvek jasno razgraničena , pa apstraktni pojam može da bude personifikovan. N. Pr. La dirigenza (rukovodstvo) = I dirigenti (rukovodioci) 2. Imenice koje označavaju kompleksne (složene) pojmove L'autunno (jesen), la linguistica (lingvistika), la musica (muzika) la letteratura (književnosti, literatura).
ROD IMENICA (GENERE) U italijanskom jeziku postoje dve vrste roda: prirodni rod ( il genere naturale) i gramatički rod (il genere grammatikale o formale). U italijanskom jeziku postoje dva gramatička roda, MUŠKI i ŽENSKI, koji po prirodi stvari označavaju muška ili ženska živa bića. Za predmete ili stvari teže je odrediti rod, pa se ti pojmovi mogu prepoznati po karakterističnim nastavcima. A) Imenice MUŠKOG RODA u jednini obično završavaju na slovo - o: Primeri: Il libro - knjiga L'albero- drvo L'uomo – čovek
il ragazzo - mladić il tavolo - sto il telefono – telefon 14
Postoje izuzeci od ovog pravila, tj. one reči koje se završavaju na «o» a nisu muškog roda, kao : La mano (ruka), la radio (radio aparat) , la foto (fotografija), l'auto (automobil), la dinamo (dinamo – motor), la moto (motor). (La foto, l'auto i la moto su skraćeni oblici od reči fotografia, automobile i motocicletta - a to su imenice ženskog roda). Takođe ima i nekoliko jednosložnih imenica koje završavaju na suglasnik, koje su muškog roda . To su po pravilu reči stranog porekla, i ne menjaju oblik u množini, već se za množinu samo menja član. Primeri: Il bar - kafe-bar Il tram - tramvaj
il film - film lo sport – sport
Imenice koje se završavaju na –e mogu da budu muškog ili ženskog roda. Primeri imenica muškog roda: Il latte – mleko l'animale - životinja Il fiore – cvet il giornale - novine Il motore – motor il televisore - televizor Il valore - vrednost il grembiule - kecelja Il portone – kapija il segnale – signal, znak B) Imenice ŽENSKOG RODA u jednini obično završavaju na slovo -a: Primeri: La casa - kuća La ragazza – devojka La porta – vrata La borsa – tašna
la barca – barka, čamac la domanda - pitanje la visita - poseta la mattina – jutro
I ovde postoje izuzeci, tj. reči koje se završavaju na –a, a muškog su roda. To su uglavnom neke imenice grčkog porekla, ili su naučni izrazi: Primeri: Il tema - tema Il problema – problem Il programma – program Il dilemma - dilema Il telegramma – telegram
il monarca - monarh il sistema - sistem il diaframma - dijafragma il diagramma - dijagram
Muškog roda su takoše i sledeće imenice koje završavaju na –a: Il poeta - pesnik ; Il profeta – prorok; Il pilota – pilot Imenice koje završavaju na – i ( to su obično reči stranog porekla ili reči nastale iz latinskih složenica ) mogu da budu ženskog ili muškog roda: 15
Primeri: (Ženski rod) La tesi – teza La crisi – kriza La metropoli – metropola La sintassi – sintaksa La prassi - praksa
(Muški rod) il lunedì - ponedeljak il martedì - utorak il venerdì – petal il cavatappi - vadičep il paraurti – branik (na autu)
Neke od imenica koje završavaju na -e a ženskog su roda: Primeri: La capitale – prestonica La luce – svetlost La fine – kraj La cenere – pepeo
la vocale - vokal la parete - zid la neve - sneg la pace- mir
Imenice koje se završavaju na - gione, -zione, -udine su ženskog roda. Primeri: La stagione - sezona La ragione - razum La regione - regija La carnagione – put, ten
l'azione – akcija l'abitudine - navika l'introduzione – uvod la similitudine - sličnost la prestazione – usluga la solitudine - samoća la situazione – situacija la moltitudine – mnoštvo
C. PREMA ZNAČENJU:
za neke imenice rod se utvrđuje na sledeći način:
a) nazivi drveća i grmlja su muškog roda (a plodovi su ženskog roda) Primeri: L'abete – jela Il pino - bor Il melo - jabuka (stablo) Il pero - kruška (stablo) Il noce - orah (stablo)
il ciliegio – trešnja (stablo) il prugno – šljiva (stablo) l'arancio – narandža (stablo) il faggio – bukva il tiglio – lipa
Izuzeci su sledeći: La palma (palma), la quercia (hrast), la betulla (breza) b) Imena reka, jezera i planina su muškog roda Primeri: Il Piave – Pjave (reka) Il Danubio – Dunav Il Volga – Volga Il Tevere - Tibar
il Garda – Garda (jezero) il Tricorno - Triglav i Pirenei – Pirineji i Dolomiti – Dolomiti
16
Izuzeci od ovog pravila su: la Sava (Sava), la Drava (Drava) la Senna (Sena); le Alpi (Alpi), le Ande (Ande) c) Imena dana i meseca su muškog roda: Primeri: (il) gennaio - januar (il) febbraio . februar (l') aprile - april (il) dicembre - decembar
il lunedì - ponedeljak il martedì - utorak il venerdì - petak il sabato – subota
Izuzetak je: la domenica (nedelja) d) Imena plodova (voća) su ženskog roda La mela – jabuka La pera – kruška La prugna – šljiva La ciliegia – trešnja La mandorla – badem
l'arancia - narandža la castagna - kesten la noce - orah l'albicocca – kajsija la fragola – jagoda
Izuzeci su: Il limone – limun (plod i stablo); il fico – smokva (plod i stablo) ; il dattero – urma (plod, stablo); il cedro – kedar (plod i stablo) e) Apstraktne imenice su ženskog roda la bontà – dobrota la virtù – vrlina la facoltà – sposobnost
la capacità - sposobnost la tenacia – upornost l’audacia – odvažnost
f) Imena gradova, pokrajina, ostrva, država su ženskog roda Milano – Milano Napoli - Napulj Serbia - Srbija Parigi – Pariz
l’Italia - Italija la Sicilia - Sicilija la Lombardia - Lombardija l’Olanda – Holandija
Izuzeci su: Il Cairo (Kairo); il Brasile (Brazil); il Belgio (Belgija), il Perù (Peru), il Canadà (Kanada), il Piemonte (Pijemont). D. Imenice sa dva oblika (muški i ženski) Mnoge imenice u italijanskom jeziku, kao i u našem, koje označavaju živa bića ( ljude – lična imena, zanimanja itd. ili životinje) imaju često dva oblika, za muški i za ženski rod. a) Imenice na - o ( muški rod) menjaju nastavak u –a (ženski rod) 17
Primeri: Emilio – Emilia Maestro – maestra Figlio – figlia Bambino – bambina Ragazzo – ragazza Zio – zia Nonno – nonna
Emilio (Miloš) - Emilija učitelj - učiteljica sin - kćer dečak - devojčica mladić - devojka stric (teča, ujak) – strina (tetka, ujna) deda – baka
b) Neke imenice koje u muškom rodu imaju nastavak –e, u ženskom rodu su na -a Primeri : Signore - signora gospodin - gospođa Padrone – padrona gazda - gazdarica Cameriere - cameriera konobar (sobar) – konobarica (sobarica) Portiere – portiera portir – portirka c) Neke imenice koje u muškom rodu završavaju na -e ili –a, imaju oblik u ženkom rodu sa sufiksom (nastavkom) - essa, i to se mahom odnosi na zanimanja ili titute. Primeri: Studente - studentessa Dottore - dottoressa Professore – professoressa Principe – principessa Barone – baronessa Poeta – poetessa
student – studentkinja lekar – lekarka profesor – profesorka princ – princeza baron – baronica pesnik – pesnikinja
PREDLOZI I PREDLOZI SA ČLANOVIMA (PADEŽNI PREDLOZI) Italijanski jezik nema padeže kao naš jezik, tako da se koriste predlozi i predlozi sa članovima (padežni predlozi) ispred imenice koja ostaje nepromenjena, sem što može da bude u jednini ili množini. Menjanje imenice po padežima, u našem smislu, je sledeće: Jednina 1. kuća 2. kuće (iz kuće) 3. kući 4. kuću 5. kućo 6. u kući 7. sa kućom
la casa della casa (dalla casa) alla casa la casa (oh) casa nella casa con la casa
Množina 1. kuće
le case 18
2. 3. 4. 5. 6. 7.
kuća (iz kuća) kućama kuće kuće u kućama sa kućama
delle case (dalle case) alle case le case case! nelle case con le case
Isto pravilo važi i za imenice muškog roda ( uz član il - lo, i - gli) Jednina 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
knjiga knjige (iz knjige) knjizi knjigu knjigo u knjizi sa knjigom
il libro del libro (dal libro) al libro il libro libro! nel libro con il libro
Množina 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
knjige knjiga (iz knjiga) knjigama knjige knjige u knjigama sa knjigama
i libri dei libri (dai libri) ai libri i libri libri! nei libri con i (coi) libri
Jednina 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
student studenta (od studenta) studentu studenta studentu u studentu sa studentom
lo studente dello studente (dallo studente) allo studente lo studente studente ! nello studente con lo studente
Množina 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
studenti gli studenti studenata (od studenata) degli studenti (dagli studenti) studentima agli studenti studente gli studenti studenti (oh) studenti u studentima negli studenti sa studentima con gli studenti
Za imenice ženskog i muškog roda koje počinju vokalom važi pravilo kao i za upotrebu običnog člana: n. pr. dell’amica, all’amico, dell’uomo, all’interno, nell’armadio, con l’aereo itd. 19
OSNOVNI PREDLOZI SU: DI - odgovara genitivu, označava pripadnost, ili odgovara na pitanje čije, koga –čega . N.pr. il libro di Marco- Markova knjiga A - odgovara dativu, ali ima i duge mogućnosti uz glagole kretanja – odgovara na pitanje komečemu, ili gde, do , na ; N. pr. Porto il libro a Maria – nosim knjigu Mariji Vado a Roma- Idem u Rim; Da luglio a settembre sono al mare – Od jula do septembra sam na moru Sono a lezione – Na času sam DA - odgovara predlozima kod, iz, od, za N.pr. Vado da Marco – Idem kod Marka. Vengo da Roma – Dolazim iz Rima Da Milano a Roma ci sono cinque ore in treno - Od Milana do Rima je (ide se) pet sati vozom Costume da bagno – kostim za kupanje (kupaći kostim) CON - odgovara predlogu sa nekim ili nečim N. pr. Vengo con te a Napoli – Idem sa tobom u Napulj. Vado a Roma con l’aereo (con il treno, con la macchina) Idem u Rim avionom (vozom, autom) SU odgovora predlogu na, u ili o nečemu (uglavnom ide spojeno sa članom) N.pr. Il libro è sul tavolo. Sulle montagne c’è molta neve. Ho letto un articolo sulla crisi monetaria. – Knjiga je na stolu. Na planinama ima mnogo snega. Pročitao sam članak o monetarnoj krizi. PER - odgovara predlogu za , da (namensko) N. pr. Questo libro è per te. Ova knjiga je za tebe. Vado in Italia per studiare l’italiano – Idem u Italiju da učim italijanski. IN - odgovara predlogu u , a koristi se i uz glagole kretanja N. pr. Sono in ufficio - U kancelariji sam. Vado in Italia – Idem u Italiju. TABELA PREDLOGA SPOJENIH SA ČLANOVIMA (PADEŽNI PREDLOZI – PREPOSIZIONI ARTICOLATE) PREDLOZI + DI A DA SU CON*
IL
DEL AL DAL SUL COL
LO DELLO ALLO DALLO SULLO /
LA
I DELLA ALLA DALLA SULLA / 20
GLI DEI AI DAI SUI COI
LE DEGLI AGLI DAGLI SUGLI /
DELLE ALLE DALLE SULLE /
PER* IN
/ NEL
/ NELLO
/ NELLA
/ NEI
/ NEGLI
/ NELLE
Predlozi CON i PER najčešće se ne spajaju sa članom, osim sa il – i, tako da ostaju odvojeno. Retko, u arhaičnim ili pesničkim oblicima, može da se naiđe na “Pel” = per il N.pr. con il ragazzo, con le amiche itd. Per gli studenti, per le sorelle itd.
PRIDEVI Gli aggettivi Pridevi su reči koje pobliže označavaju ili određuju imenicu i koji se u rodu i broju uvek slažu sa iemnicom. U italijanskom jeziku pridevi se mogu razvrstati u tri kategorije: 1. Kvalifikativni ili opisni pridevi (aggettivi quaificativi) koji određuju neku osobinu (n.pr. buono, bello, grande, cattivo, brutto, alto, gentile, rosso, itd.). To je najbrojnija kategorija prideva. 2. Zajednički pridevi ili pridevske zamenice (aggettivi indicativi o pronominali) – to su pridevi koji označavaju pripadnost, položaj, upitni odnos ili neodređenu količinu i slični su zamenicama, n.pr. mio, tuo, vostro,questo, quello, parecchio, quale , quanto , qualunque). Ova kategorija prideva deli se na nekoliko podvrsta: a) prisvojne zamenice i pridevi; b) povratno-prisvojne zamenice i pridevi; c) pokazne zamenice i pridevi; d) upitne zamenice i pridevi, e) neodređene zamenice i pridevi 3. Brojni pridevi (aggettivi numerali) . Oni pripadaju poglavlju o brojevima.
PRISVOJNI PRIDEVI Prisvoji pridevi slažu se u rodu i briju sa imenicom. Ispred prisvojne zamenice stoji određeni član, koji se slaže u rodu i broju sa imenicom. Jednina
Množina
Mio, mia Tuo, tua Suo, sua Nostro, nostra Vostro,vostra Loro
miei, mie tuoi, tue suoi , sue nostri, nostre vostri, vostre loro
Primeri: Il mio amico è italiano. La mia amica è italiana. Il tuo ragazzo è simpatico. La tua ragazza è simpatica. Il suo lavoro è interessante. Ho visto la sua fotografia. Il nostro paese è molto bello. La nostra casa è grande. 21
Il vostro pranzo è pronto. La vostra collega è assente. Il loro appartamento è piccolo. La loro stanza è ordinata. I miei genitori vivono a Belgrado. Le mie amiche sono belle. I tuoi libri sono interessanti. Le tue idee sono creative. E’ venuto con i suoi amici. Ha portato le sue poesie. Potete venire con i vostri ragazzi. Siete invitati con le vostre fidanzate. Hanno dimenticato i loro libri. Sono venute con le loro macchine. Kada pominjemo najbliže rođake, ispred prisvojne zamenice u jednini, ne koristi se član. To se odnosi na rođake kao što su : majka, otac, brat,sestra, sin, kćer, suprug, supruga, tetka (ujna, strina), teča (ujna, stric), baka, deda.
Primeri: Mia madre e mio padre sono usciti, e mio nonno dorme. Lucia e Paolo sono tua sorella e tuo fratello. Mia nonna e mia zia sono molto gentili. Suo zio va con mio nonno alla partita di calcio. Stasera vado a cena con mio marito e con sua sorella. Tuo figlio studia ingegneria, mentre mia figlia studia lettere .
KOMPARACIJA (POREĐENJE) PRIDEVA Pridevi u italijanskom jeziku prate u rodu i broju imenicu. Pridevi, kao i imenice, mogu da se završavaju na O, A u jednini, i na I, E u množini (za muški i ženski rod). Takođe postoji i kategorija prideva koji se i u muškom i u ženskom rodu završavaju na E, u množini na I. N. pr. Bello, bella belli, belle Gentile gentili KOMPARACIJA PRIDEVA Pozitiv bello, bella Komparativ più ....... di, meno ...... di Primer: Carlo è più bello di Giovanni. Karlo je LEPŠI od G. Giovanni è meno bello di C. G. Manje lep od C. Marina è più brava di Lucia. M. Je bolja, vrednija od L. Lucia è meno btava di M. L. Je manje vredna od M. Superlativ relativni: il/la (i/le) più /meno ............ = naj...... Primer: Carlo è il più bello. C. Je najlepši Marina è la più brava. M. Je najbolja. G. è il meno bello. G. Je najmanje lep. Silvia è la meno brava. S. Najmanje vredna. Superlativ (apsolutni) Pridev ( oduzme se zadnje slovo) + nastavak issimo/a, issimi /e 22
bell+issimo = bellissimo (veoma lep) Primer: Marco è simpaticissimo. M. je veoma simpatičan. Marina è elegantissima. M. je veoma elegantna. Isto je i za prideve koji se završavaju na -E. Primeri: Marco è elegante. Marco è più elegante di Marina. Marina è meno elegante di Marco. Marco il più elegante (di tutti). Marco è elegantissimo. I professori sono gentili. I professori sono più severi delle professoresse. Le professoresse sono meno severe dei professori. I professori sono severissimi. Le professoresse sono gentilissime . Questi professori sono i più severi. Quelle professoresse sono le meno severe. Neki pridevi pridevi imaju pravilnu i nepravilnu komparaciju, kao što su BUONO, CATTIVO, GRANDE , PICCOLO
BUONO/A Più/meno buono/a di Il/la più buono/a Buonissimo/a (veoma dobar)
migliore di il/la migliore ottimo/a (odličan,izvrstan)
CATTIVO/A Più/meno cattivo/a di Il/la più (meno) cattivo/a Cattivissimo/a (veoma los)
peggiore di il/la peggiore il/la pessimo/a (veona los)
GRANDE più grande di il/la più/meno grande grandissimo/a (veoma velik)
maggiore di (strariji od, veći od) il maggiore (najstariji, najveći) il/la massimo/a (maksimalan, najveći)
PICCOLO/A Più piccolo/a di Il/la più /meno piccolo/a Piccolissimo/a
minore di (mlađi, manji) il minore (najmlađi, najmanji) il/la minimo/a (minimalni)
NAPOMENA : voditi računa da se pridev kao i član uvek slažu u rodu i broju sa imenicom. GLAGOLI 23
(I verbi) Glagoli su reči koje označavaju radnju, zbivanje, stanje, svojstvo ili samo postojanje subjekta. Najveći deo glagola ima puno značenje i to su takozvani predikativni glagoli, koji sami grade predikat u rečenici – i to je glagolski predikat. N. pr. Noi cantiamo. Mi pevamo. I bambini dormono. Deca spavaju. Il vento soffia. Vetar duva. U ovim primerima glagoli cantiamo, dormono, soffia su glagolski predikati. Postoje i glagoli bez potpunog značenja koji traže imensku ili pridevsku dopunu da bi se izrazilo puno značenje. To su takozvani kopulativni glagoli, koji sa dopunom grade imenski predikat. N. pr. La lezione è interessante. Predavanje je interesantno. L’Europa è un continente. Evropa je kontinent. Il film sembra interessante. Film deluje interesantno. Sono rimasto sorpreso. Ostao sam iznanađen. Kopulativni glagoli služe kao veza – spona (kopula) između subjekta i imenskog dela predikata. Najvažniji kopulativni glagol je essere (biti) . Možemo da pomenemo i sledeće glagole: sembrare (činiti se, izgledati), diventare (postati), chiamarsi (zvati se), essere nominato ( biti postavljen, biti imenovan). N. pr. E’ stato nominato direttore. Postavljen je za direktora. Sei diventata pallida. Prebledela si. Sembri allegra. Izgledaš veselo (izgleda da si vesela). Postoje i brojni glagoski izrazi, kao spoj dve ili više reči koje izražavaju jedinstveni glagolski pojam. N. pr. Aver bisogno (di) Andare a cavallo Far sapere Far ridere
- trebati nešto - jahati - obavestiti, javiti , poručiti - nasmejati, naterati na smeh
Glagolske odredbe (Determinazioni verbali) Jednim nastavkom glagol može da izrazi per odredbi: 1. Lice: prvo, drugo, treće 2. Broj : jednina , množina 3. Način : a) indikativ, konjunktiv, kondicional, imperativ (određeni glagolski način) 24
b) infinitiv, particip, gerundiv (neodređeni glagolski načini) 4. Vreme: a) prezent, imperfekt, aorist, futur I (prosta vremena) b) perfekt, pretprošlo složeno vreme I, pretprošlo složeno vreme II, futur egzaktni (složena vremena) 5. Glagolsko stanje: aktiv i pasiv. Aktiv se deli na : - direktno prelazne glagole - indirektno prelazne glagole - neprelazne glagole - i povratne Direktno prelazni glagoli (verbi transitivi diretti) su glagoli koji imaju direktan ili bliži objekat u akuzativu ili u partitivnom genitivu. N. pr. Ho letto un libro interessante. Pročitala sam interesantnu knjigu. Abbiamo comprato dei libri. Kupili smo (neke) knjige. Indirektno prelazni glagoli (verbi transitivi indiretti) su oni glagoli koji uvode dalji ili indirektni objekat: N.pr. Il treno è passato per il ponte. Voz je prešao preko mosta. (Il treno ha attraversato il ponte). (Voz je prešao most). Hanno paura di lui. (Lo temono)
Plaše ga se.
Ci siamo imbattuti in lui. Naleteli smo na njega. (Sreli smo ga). (imbattersi – sresti, naleteti na nekoga = incontrare qualcuno) Abbiamo incontrato lui. Sreli smo njega. Dalji objekat, po pravilu, može da se zameni akuzativom. Neprelazni glagoli (verbi riflessivi) su oni glagoli iza kojih ne stoji objekat , kao i glagoli kretanja. N. pr. Giovanna è arrivata poco fa. I prati verdeggiano. Partiamo tra due ore. Egli è venuto ieri da me.
Jovana je stigla malo pre. Livade se zelene. Polazimo za dva sata. On je došao juče kod mene.
Neki glagoli mogu da se upotrebljavaju i kao prelazni i kao neprelazni. N.pr. 25
Abbiamo cantato una canzone - Pevali smo jednu pesmu Hanno cantato a orecchio – Otpevali su po sluhu Povratni glagoli (verbi riflessivi) su oni glagoli koji u infinitivu imaju povratnu zamenicu “si” ( u našem jeziku “se”). Postoje apsolutno povratni glagoli (riflessivi assoluti) koji se upotrebljavaju samo u povratnom obliku, ostali glagoli imaju uz redovan oblik (prelazni glagol) i mogućnost povratne forme (gde subjekat izvršava radnju na sebi), s tim što se tada menja njihovo značenje. Primer : (apsolutno povratni glagoli) accorgersi vergognarsi pentirsi
- opaziti, primetiti nešto - sramiti se - pokajati se
Primer : (povratni glagoli) Difendersi - braniti se Lavarsi - umivati se Alzarsi – ustati
Difendere - braniti Lavare – prati Alzare - podići
U italijanskom postoje tri kategorije glagola – tri konjugacije, koje se u infinitivu prepoznaju po glagolskim nastavcima . Tako je za prvu konjugaciju karakterističan nastavak -are Za drugu konjugaciju je nastavak -ere Za treću konjugaciju je nastavak - ire Shodno tome, da bismo dobili glagolsku osnovu, na koju se dodaju lični nastavci, za građenje raznih vremena, odbijemo karakteristične nastavke –are, ere, ire. U italijanskom jeziku ima dosta nepravilnih oblika kao i izuzetaka, pa tako i u ovom slučaju ima odstupanja od pravila, u smislu da su neki glagoli u infinitivu, koji potiču direktno iz latinskog oblika, u sažetoj formi, te da njihovi glagolski nastavci ne odgovaraju onoj konjugaciji kojoj nastavak pripada. Ti glagoli imaju glagolsku osnovu izvedenu iz latinskog oblika. U kategoriju nepravilnih glagola spadaju i pomoćni glagoli essere (biti) i avere (imati), koji su izuzetno važni pošto se koriste i za građenje složenih vremena.
GLAGOLSKA VREMENA PREZENT – Sadašnje vreme Ovo vreme se koristi za iskazivanje radnje u sadašnjem vremenu i uglavnom se slaže sa upotrebom u našem jeziku, ali može da se koristi i za blisku budućnost, što se u srpskom iskazuje futurom . N. Pr. Oggi parto per la Svizzera. Danas putujem za Švajcarsku. Io lavoro in una libreria. Ja radim u knjižari. Che cosa facciamo stasera? Šta ćemo da radimo večeras? Domani vado in viaggio. Sutra idem na put – Sutra ću ići na put. 26
Gradi se tako što se na glagolsku osnovu dodaju lični nastavci. Primeri: - are PARL-ARE
-ere VED-ERE
Io parl-o Tu parl-i Lui/lei parl-a Noi parl-iamo Voi parl-ate Essi/loro parl-ano
ved-o ved-i ved-e ved-iamo ved-ete ved-ono
Prezent pomoćnih glagola
ESSERE
(Io) (tu) (lui,lei, esso,essa) (noi) (voi) (essi, esse, loro)
-ire PART-IRE part-o part-i part-e part-iamo part-ite part-ono AVERE
sono sei è siamo siete sono
ho hai ha abbiamo avete hanno
Lična zamenica ne mora da se koristi ispred glagolskog oblika, pošto se po glagolskom nastavku razume koje lice je u pitanju, ali se koristi kada želimo nešto da naglasimo. N. pr. Sono a casa. Kod kuće sam. Io sono a casa, mamma e papà sono usciti. Ja sam kod kuće, a mama i tata su izašli. Avete un po' di tempo? Da li imate malo vremena ? Noi abbiamo fretta, ma essi possono restare. Mi žurimo, ali oni mogu da ostanu. Kod povratnih glagola prezent se gradi na isti način, s tim što se ispred glagolskog oblika nalaze nenaglašene lične zamenice (koje odgovaraju našem “se”). U italijanskom samo se u infinitivu povratna zamenica “si” spaja sa glagolom na kraju (lavarsi, sedersi, vestirsi) a kada se menja po licima tada se nalazi ispred glagolskog oblika. U našem jeziku se u svim licima koristi povratna zamenica “se” – ja se umivam, ti se umivaš .... oni se umivaju, dok se u italijanskom taj oblik menja po licima, a prevodi se u našem jeziku kao “SE” ( iako bi doslovno značilo me, te se, nas,vas, njih). Takođe, treba napomenuti da italijanski povratni glagoli ne odgovaraju uvek povratnim glagolima na srpskom (kao n.pr. sedersi = sesti). Primer:
lavarsi (umivati se)
(Io) mi lavo (tu) ti lavi (lui,lei, esso,essa) si lava
sedersi (sesti)
vestirsi
mi siedo ti siedi si siede
mi vesto ti vesti si veste
(oblačiti se)
27
(noi) ci laviamo (voi) vi lavate (essi, esse, loro) si lavano
ci sediamo vi sedete si siedono
ci vestiamo vi vestite si vestono
Postoji takođe i kategorija glagola koji se zovu inkoativni (incoativi) koje karakteriše umetak – isc između glagolske osnove i glagolskog nastavka, koji su uglavnom glagoli po trećoj konjugaciji. Primeri - Prezent: Finire (završiti), Capire (razumeti), Preferire (više voleti, preferirati) Tradire (izdati), Ribadire (ponoviti, potvrditi) i drugi. Primer:
FINIRE, CAPIRE
io tu Lui/lei
finisco , capisco noi fniamo, capiamo finisci, capisci voi finite, capite finisce, capisce essi/esse finiscono , capiscono
PRIMERI NEKIH NEPRAVILNIH GLAGOLA (PREZENT) Fare ( od lat. facere) II konj.
- činiti, raditi
io faccio noi facciamo tu fai voi fate Lui/lei fa essi/esse fanno Po istoj analogiji menjaju se i glagoli izvedeni od FARE. . sopraffare - savladati . disfare – razložiti, rasturiti . rifare – ponovo uraditi, preraditi . soddisfare – ispuniti, zadovoljiti Dare I konj.
– dati (Prezent)
io tu Lui/lei
do dai da
noi diamo voi date essi/esse danno
Bere (od lat. bevere) II konj. io tu lui/lei
bevo bevi beve
Dire (od lat. dicere) II konj. Io Tu
– piti
dico dici
noi voi essi/esse
beviamo bevete bevono
– reći, kazati noi voi
diciamo dite 28
lui/lei
dice
essi/esse
dicono
Po istoj analogiji menjaju se i glagoli izvedeni od DIRE, ali se to ne odnosi na glagole TRADIRE – izdati, izneveriti, ARDIRE – smeti, koji spadaju u kategoriju inkoativnih glagola (tradisco, tradisci, tradisce ......., ardisco, ardisci, ardire ....) - predire –predskazati - disdire – otkazati - indire – zakazati - ribadire - ponoviti, ponovo reći - contraddire – suprotstaviti se Porre (od lat. ponere) II konj. – staviti Io Tu Lui/lei
pongo poni pone
Noi Voi Essi/esse
poniamo ponete pongono
Po istoj analogiji menjaju se i svi glagoli izvedeni od PORRE. . proporre – predložiti . predisporre – preraspodeliti, rasporediti . disporre - rasporediti . comporre - sastaviti, komponovati . sottoporre – podneti (na uvid), pokazati . imporre – nametnuti . deporre – odložiti, deponovati . apporre – položiti, staviti . indisporre - oneraspoložiti . trasporre – pomeriti, preneti, transponovati . supporre – pretpostaviti . contrapporre – suprotstaviti Condurre (conducere od ducere ) – voditi Io conduco Tu conduci Lui/lei conduce
Noi conduciamo Voi conducete Essi/esse conducono
Po istoj analogiji menjaju se i glagoli izvedeni od – DUCERE (-DURRE). . dedurre – izvesti ( zaključak) . sedurre – zavesti . tradurre – prevesti . indurre – navesti, nagovoriti, indukovati . addurre – izneti, navesti . introdurre – uvesti, upoznati . ridurre - smanjiti . riprodurre – reprodukovati, preneti Trarre (trahere) – izvlačiti, izvući Io
traggo
Noi traiamo 29
Tu trai Voi traete Lui/lei trae Essi/esse traggono Kao i drugi oblici izvedeni od latinskog glagola Trahere - trarre. . contrarre – sklopiti . detrarre – oduzeti . ritrarre – naslikati . estrarre – izvaditi, izvući . distrarre – odvući pažnju . sottrarre – oduzeti . astrarre – abstrahovati . protrarre – produžiti, odugovlačiti Postoji i kategorija takozvanih modalnih ili načinskih glagola – to su POTERE, VOLERE, DOVERE (moći, hteti ili ùeleti , morati) koji su nepravilni, iza kojih može da stoji imenica kao objekat (osim kod potere i dovere) ili se koristi drugi glagol u infinitivu, kojim se objašnjava radnja, pošto ovi glagoli ne mogu samostalno da stoje u rečenici jer njihovo značenje nije određeno. Glagol SAPERE (znati) ne spada u modalne glagole, ali se koristi na sličan način. POTERE Io posso Tu puoi Lui/lei può Noi possiamo Voi potete Essi/loro possono
VOLERE voglio vuoi vuole vogliamo volete vogliono
DOVERE
SAPERE
devo devi deve dobbiamo dovete devono
so sai sa sappiamo sapete sanno
Primeri: Io posso restare. Voi potete andare. Noi possiamo guidare la macchina. Ja mogu da ostanem. Vi možete da idete. Mi možemo da vozimo auto. Io voglio un caffè. Lei vuole partire. Essi vogliono guardare la televisione. Ja hoću (želim) kafu. Ona želi da krene (da otputuje). Oni žele da gledaju televiziju. Tu devi studiare. Voi dovete andare a casa. Esse devono presentarsi al concorso. Ti moraš da učiš. Vi morate da idete kući. One moraju da se pojave na konkursu. Io so l’inglese. Io so suonare. Ja znam engleski. Ja znam da sviram.
IMPERATIV Vreme kojim se izražava neka naredba, želja ili neki podsticaj, a u negativnom obliku može da označava i zabranu. 30
Gradi se od glagolske osnove + nastavaka po licima, s tim što ne postoji oblik za 1. lice jednine. Nastavci se razlikuju po konjugacijama (-are, -ere, -ire) PRIMERI: STUDIARE
SCRIVERE
USCIRE
1. Io ///// 2. (tu) studia ! 3. Lui/lei studi !
//// scrivi ! scriva !
///// esci ! esca !
1. (noi) studiamo ! 3. (voi) studiate ! 4. (loro) studino !
scriviamo! scrivete! scrivano!
Usciamo ! Uscite ! Escano !
INKOATIVNI GLAGOLI SE PONAŠAJU SLIČNO KAO I U PREZENTU, POŠTO GLAGOLSKA OSNOVA UKLJUČUJE I UMETAK -ISCPrimer: FINIRE 1. /// 2. (tu) finisci! 3. lui/lei finisca! 1. noi finiamo ! 2. voi finite ! 3. loro finiscano ! KADA SE RADI O ZABRANI, ISPRED GLAGOLSKOG OBLIKA STOJI NON, OSIM ZA DRUGO LICE JEDNINE GDE SE KORISTI NON + infinitiv. Primeri: Giorgio (tu) prendi una mela ! Đorđe, (ti) uzmi jabuku! Giorgio (egli) prenda una mela ! Neka Đorđe uzme jabuku! Maria (lei) porti il libro ! Neka Marija donese knjigu! Ragazzi (noi), prendiamo un caffe! Hajde da popijemo (mi) kafu! Ragazzi (voi) prendete un panino! Deco (vi) uzmite sendvič! Le ragazze (esse) prendano i dolci! Neka se devojke (one) posluže kolačima. Giorgio (tu) , NON PRENDERE i dolci ! Đorđe, nemoj da uzimaš slatkiše! (ZABRANA). Paolo (egli) non prenda i libri. Neka P. ne uzme knjige. Maria (lei) non scriva il compito. Neka M. (ona) ne piše zadatak. Ragazzi, (noi) non diciamo bugie ! (Hajde) da ne govorimo laži! Ragazzi (voi) non dite bugie! Deco, nemojte da govorite laži! I ragazzi (essi) non dicano bugie ! Neka oni ne govore laži. Za učtivo obraćanje koristi se treće lice jednine u ženskom rodu: Lei signora, Lei signore 31
(Lei) Signora, venga, si accomodi ! Gospođo, dođite, izvolite( raskomotite se)! Signore, prenda il caffe’! Gospodine, uzmite kafu! Signora (Lei), non dica questo. Gospođo nemojte tako da govorite! Signore (Lei), non venga domani. Gospodine nemojte da dođete sutra. U množini III lice: Signori (essi), vadano a casa! Gospodo , idite kući! Signore (esse), si siedano! Gospođe, sedite!
32
33
