\u0397 \u03a6\u0399\u039b\u039f\u03a3\u039f\u03a6\u03 \u039a\u03a5\u039a\u039b\u039f\u03a3 \u2206\u03a1\u0391\u03 \u03a3\u03a4\u039f \u03a0\u039b\u0391\u0399\u03a3\u039 MEGARON PLUS
\u0398\u0395\u039f\u2206\u039f\u03a3
\u0391\u03a1\u0399\u03a3\u
16 \u039f\u03ba\u03c4\u03c9\u03b2\u
\u0391\u0399\u0398\u039f\u03a5\u03a3\u0391 \u039d
\u03a3\u03ba\u03b7\u03bd\u03bf\u03b8\u03b5 \u0393\u03b9\u03ce\u03c1\u03b3\u03bf\u03c2 \u0
\u03a3\u03cd\u00b5\u03c0\u03c1\u03b1\u03b \u0393\u03b9\u03ac\u03bd\u03bd\u03b7\u03c2 \u0393\u03bf\u03cd
\u03a3\u03c5\u03bd\u03b5\u03c1\u03b3\u03b1 \u0392\u03b1\u03b3\u03b3\u03ad\u03bb\u03b7\u03c
\u0395\u039a\u2206\u039f\u03a3\u0397 \u0395\u0398\u039d\u \u03a0\u0391\u039d\u0395\u03a0\u0399\u03a3\u03a4\
1
\u03a0\u03a1\u039f\u039b\u039f\u0393\u0399\u039a\u039f \u03a3\u0
\u039a\u03b1\u03bd\u03ad\u03bd\u03b1\u03c2, \u03af\u03c3\u03c9\u \u03b8\u03b1\u03c5\u00b5\u03ac\u03c3\u03c4\u03b7\u03ba\u03b5 \u \u03b2\u03b1\u03b8\u00b5\u03cc - \u03cc\u03c3\u03bf \u03bf \u0391\ \u03a3\u03c4\u03ac\u03b3\u03b9\u03c1\u03b1 \u03c4\u03b7\u03c2 \u \u03ae\u03c4\u03b1\u03bd \u03bf \u03c3\u03b5\u03b2\u03b1\u03c3\u \u00b5\u03b9\u03bb\u03bf\u03cd\u03c3\u03b1\u03bd \u03b3\u03b9 \u03ad\u03bb\u03b5\u03b3\u03b1\u03bd, \u03b1\u03c0\u03bb\u03ce \u0391\u03bd\u03b1\u03b3\u03ad\u03bd\u03bd\u03b7\u03c3\u03b7\ \u03bf\u03c1\u03b9\u03c3\u00b5\u03ad\u03bd\u03bf\u03b9 \u03b4\u \u03c4\u03c3\u03b1\u03c1\u03bb\u03b1\u03c4\u03ac\u03bd\u03bf. \u00b5\u03bf\u03af\u03c1\u03b1\u03c2, \u03c0\u03bf\u03c5 \u00b5\u \u03ac\u03bb\u03bb\u03b7 \u03bd\u03b1 \u03c3\u03b5 \u03c0\u03b7\ \u03a3\u03c9\u03ba\u03c1\u03ac\u03c4\u03b7 \u03ba\u03b1\u03b9 \u \u03b9\u03b4\u03ad\u03b5\u03c2 \u03c4\u03c9\u03bd \u03ad\u03b8\ \u03c3\u03c4\u03b7 \u03c3\u03c5\u03bd\u03ad\u03c7\u03b5\u03b9\u \u03c0\u03bf\u03bb\u03b9\u03c4\u03b9\u03c3\u00b5\u03cc".
\u039c\u03ac\u03bb\u03b9\u03c3\u03c4\u03b1, \u03b8\u03b1 \u00b5 \u03b7 \u03c3\u03c5\u03bd\u03b5\u03b9\u03c3\u03c6\u03bf\u03c1\u \u03c0\u03bf\u03bb\u03b9\u03c4\u03b9\u03c3\u00b5\u03bf\u03cd \u \u03b5\u03ba\u03b5\u03af\u03bd\u03b7 \u03c4\u03c9\u03bd \u03bf\u \u039c\u03b5\u03c3\u03b1\u03af\u03c9\u03bd\u03b1 - \u03b5\u03b9 \u03b3\u03bd\u03ce\u03c3\u03b7 \u03c0\u03b1\u03c1\u03ac\u03b3\u \u03bf\u03c0\u03bf\u03af\u03c9\u03bd \u03c3\u03c5\u03bd\u03ad\u0 \u0391\u03c1\u03b9\u03c3\u03c4\u03bf\u03c4\u03ad\u03bb\u03b7\u \u0395\u03c5\u03c1\u03ce\u03c0\u03b7 \u03c4\u03bf\u03bd 8\u03bf \ \u03ba\u03b1\u03b9 \u03c4\u03b1 \u03ba\u03b5\u03af\u00b5\u03b5\u \u03b3\u03bb\u03ce\u03c3\u03c3\u03b1, \u03c4\u03b1 \u03bf\u03c0\u \u03ba\u03b1\u03b9 \u03c4\u03b1 \u03c0\u03b5\u03c1\u03c3\u03b9\ \u00b5\u03b5\u03c4\u03b1\u03c6\u03c1\u03ac\u03c3\u03b5\u03b9\u \u03c3\u03bf\u03b2\u03b1\u03c1\u03ad\u03c2 \u03b1\u03bb\u03bb\u \u03bb\u03b1\u03c4\u03b9\u03bd\u03b9\u03ba\u03ac , \u03c0\u03bf\ \u03c0\u03b5\u03c0\u03b1\u03b9\u03b4\u03b5\u03c5\u00b5\u03ad\u \u03b8\u03b5\u03c1\u03b1\u03c0\u03b5\u03af\u03b1 \u03c4\u03bf\u \u0397 \u03b1\u03c0\u03bf\u03ba\u03b1\u03c4\u03ac\u03c3\u03c4\u \u03b4\u03b9\u03b1\u03c4\u03cd\u03c0\u03c9\u03c3\u03b7 \u03b4\u 2
\u03b1\u03bd\u03b8\u03c1\u03ce\u03c0\u03bf\u03c5, \u03b1\u03bb\u \u03b5\u03c0\u03b9\u03c3\u03c4\u03b7\u00b5\u03cc\u03bd\u03c9\u \u03c3\u03ba\u03cc\u03c0\u03b9\u00b5\u03bf \u03bd\u03b1 \u03c5\u \u03bd\u03b1 \u03ad\u03c7\u03bf\u03c5\u03bd \u03c4\u03b7 \u03b4\u \u03c3\u03c5\u03b3\u03b3\u03c1\u03b1\u00b5\u00b5\u03ac\u03c4\u \u03b8\u03b5\u03c1\u03b1\u03c0\u03b5\u03c5\u03c4\u03b9\u03ba\u \u03c7\u03ce\u03c1\u03bf\u03c2 \u03cc\u03c0\u03bf\u03c5 \u03bf\u0 \u03c0\u03c1\u03bf\u03ba\u03b5\u03b9\u00b5\u03ad\u03bd\u03bf\u \u0391\u03c1\u03b9\u03c3\u03c4\u03bf\u03c4\u03ad\u03bb\u03b7\u \u03c4\u03b7 \u03b4\u03b7\u00b5\u03b9\u03bf\u03c5\u03c1\u03b3\u \u03b5\u03c1\u03b5\u03c5\u03bd\u03b7\u03c4\u03b9\u03ba\u03ac \u \u03b4\u03b7\u03bb\u03b1\u03b4\u03ae, \u03cc\u03c0\u03bf\u03c5 \ \u03c0\u03c1\u03bf\u03ba\u03b5\u03b9\u00b5\u03ad\u03bd\u03bf\u \u00b5\u03b5\u03c4\u03b1\u03c6\u03b5\u03c1\u03b8\u03b5\u03af \u \u00b5\u03b5 \u03c4\u03b7 \u03c3\u03b5\u03b9\u03c1\u03ac \u03c4\ \u03c5\u03c0\u03bf\u03c7\u03c1\u03b5\u03c9\u00b5\u03ad\u03bd\u \u03c0\u03b1\u03bd\u03b5\u03c0\u03b9\u03c3\u03c4\u03b7\u00b5\u \u03ba\u03b1\u03b8\u03b5\u03be\u03ae\u03c2, \u03cc\u03c0\u03c9\
\u03a4\u03b7\u03bd \u03b9\u03b4\u03ad\u03b1 \u03cc\u03c4\u03b9 \ \u03c0\u03c1\u03ad\u03c0\u03b5\u03b9 \u03bd\u03b1 \u03c4\u03b1\ \u03b3\u03b5\u03bd\u03b9\u03ac \u03c3\u03b5 \u03b3\u03b5\u03bd\ \u0391\u03c1\u03b9\u03c3\u03c4\u03bf\u03c4\u03ad\u03bb\u03b7\u \u00b5\u03ad\u03c3\u03c9 \u03c4\u03b7\u03c2 \u03c3\u03c7\u03bf\u \u03c3\u03c4\u03b7 \u03b6\u03c9\u03ae \u03c4\u03bf\u03c5. \u0391\ \u03cc\u03c0\u03c9\u03c2 \u03bb\u03ad\u03b3\u03b1\u03bd\u03b5 \u03ad\u03c4\u03c5\u03c7\u03b5 \u03c3\u03c4\u03b7 \u03b3\u03b5\u \u03b5\u03bd\u03ce \u03ae\u03c4\u03b1\u03bd \u03b1\u03ba\u03cc\u \u03c0\u03c1\u03bf\u03ba\u03b5\u03b9\u00b5\u03ad\u03bd\u03bf\u \u03ad\u00b5\u03b5\u03b9\u03bd\u03b5 20 \u03c7\u03c1\u03cc\u03b \u03b1\u03bd\u03ad\u03bb\u03b1\u03b2\u03b5 \u03ba\u03ac\u03c0\u \u03c3\u03c7\u03bf\u03bb\u03ae\u03c2, \u03b5\u03b3\u03ba\u03b1\u \u039c\u03b9\u03ba\u03c1\u03ac\u03c2 \u0391\u03c3\u03af\u03b1\u \u03cd\u03c3\u03c4\u03b5\u03c1\u03b1 \u03b1\u03c0\u03cc \u03c4\u \u03b1\u03c6\u03bf\u03cd \u03ad\u00b5\u03b5\u03b9\u03bd\u03b5 \u \u03b1\u03c0\u03cc \u03c0\u03c1\u03cc\u03c3\u03ba\u03bb\u03b7\u \u03c0\u03c1\u03bf\u03ba\u03b5\u03b9\u00b5\u03ad\u03bd\u03bf\u \u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c5 3
δική του σχολή, το Λύκειο , στο οποίο, εκτός από τη φιλοσοφία, καλλιεργούνταν οι επιστήµες της εποχής. Εκεί, στο Λύκειο, παράλληλα προς την ερευνητική ενασχόληση του που κάλυπτε περίπου όλα τα αντικείµενα της γνώσης της εποχής - τη λογική, τη γνωσιολογία, τη µεταφυσική, την ηθική, την αισθητική, την πολιτική, τη φυσική, την ανατοµία, την αστρονοµία, τη βοτανική, τη γεωγραφία, τη γεωλογία, τη µετεωρολογία, τη ζωολογία, την οικονοµία, την ψυχολογία, τη ρητορική, τη θεολογία -, ο Αριστοτέλης δίδαξε περίπου επί 12 χρόνια, οπότε εγκατέλειψε και πάλι την Αθήνα -όχι µε δική του θέληση τη φορά αυτή. Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ορισµένως, του οποίου υπήρξε δάσκαλος, και την επικράτηση στην Αθήνα της αντιµακεδονικής παράταξης, κατηγορήθηκε για ασέβεια. Προκειµένου να αποφύγει τις συνέπειες της κατηγορίας που του αποδόθηκε και για να µην επιτρέψει, όπως παραδίδεται, στους Αθηναίους να αµαρτήσουν για δεύτερη µετά τον Σωκράτη - φορά εναντίον της φιλοσοφίας, κατέφυγε στη Χαλκίδα, την πόλη καταγωγής της µητέρας του, όπου, ύστερα από έναν χρόνο, το 322 π.Χ., πέθανε. Το Λύκειο, όµως, δεν διέκοψε τη λειτουργία του ούτε όταν αυτός έφυγε αρχικά από την Αθήνα και, στη συνέχεια, από τη ζωή. Στη διεύθυνση της σχολής που ίδρυσε τον διαδέχθηκε ο µαθητής του - και κληρονόµος του - Θεόφραστος. Ύστερα από αυτόν, κατά τους επόµενους αιώνες, την ευθύνη της λειτουργίας της ανέλαβαν άλλοι τρόφιµοι της συνεχίζοντας, έτσι, αδιάλειπτα - άλλοτε µε µεγαλύτερη και άλλοτε µε µικρότερη επιτυχία - το ερευνητικό και εκπαιδευτικό έργο της. Προοδευτικά, ωστόσο, το Λύκειο έπαψε να λειτουργεί ως σχολή εγκατεστηµένη σε έναν συγκεκριµένο χώρο, χωρίς, όµως, παρά τη ριζική αυτή αλλαγή, να πάψει στους αιώνες που ακολούθησαν να συµβάλει στην εξέλιξη της γνώσης υπό µιαν άλλη ιδιότητα: ως σχολή, δηλαδή, µε την έννοια της υιοθέτησης του τρόπου σκέψης που είχε εισηγηθεί ο Αριστοτέλης. Επρόκειτο για ένα πρωτότυπο φιλοσοφικό σύστηµα και µια καινούρια µέθοδο προσέγγισης των πραγµάτων. 4
Ειδικότερα, η αλήθεια για ένα πράγµα, στη σύλληψη της οποίας 5 αποσκοπεί η γνώση , κατά τον Αριστοτέλη αντιστοιχεί στην 4
ουσία του πράγµατος, η οποία αντιδιαστέλλεται προς τις άλλες ιδιότητες του - όπως, για παράδειγµα, το χρώµα του - κατά το ότι, αν αλλάξουν οι τελευταίες αυτές, το πράγµα θα εξακολουθεί να υπάρχει, σε αντίθεση µε την ουσία του που, αν αλλάξει, το πράγµα θα πάψει να υπάρχει. Η ουσία του κάθε πράγµατος είναι ο σκοπός για τον οποίο αυτό υπάρχει-ο σκοπός είναι ενσωµατωµένος µέσα στο ίδιο το πράγµα. Η ουσία του πνεύµονα µου, ας πούµε, είναι ο σκοπός για τον οποίο υπάρχει, που δεν είναι άλλος από το ότι µου επιτρέπει να αναπνέω. Το ίδιο µπορώ να πω και για τον πνεύµονα το δικό σου, ότι, δηλαδή, η ουσία του είναι να σε κάνει να αναπνέεις, και για τον πνεύµονα κάποιου άλλου προσώπου ότι, δηλαδή, η ουσία του είναι να το κάνει να αναπνέει, µέχρι να καταλήξω στο συµπέρασµα ότι η ουσία του πνεύµονα γενικά είναι η λειτουργία της αναπνοής. Έχοντας υπόψη µου το γενικό αυτό χαρακτηριστικό µπορώ να ξέρω αν ένα όργανο είναι πνεύµονας ή όχι: αν µεν διαπιστώσω ότι έχει µέσα του ενσωµατωµένη τη λειτουργία της αναπνοής, είναι πνεύµονας- αν όχι, δεν είναι. Η λειτουργία της αναπνοής που χαρακτηρίζει από κοινού όλους τους πνεύµονες, καθώς επίσης και κάθε άλλο γενικό χαρακτηριστικό που µοιράζονται µεταξύ τους άλλες οµάδες πραγµάτων, όπως, ας πούµε, η υπόδειξη της ώρας, που µοιράζονται όλα τα ρολόγια, ή η πτητική ιδιότητα, που έχουν όλα τα αλκοολούχα υγρά, συνιστούν ό,τι ο Αριστοτέλης όρισε ως "καθόλου". Προκειµένου, λοιπόν, να γνωρίσοµε τα πράγµατα και να συλλάβοµε την αλήθεια γι9 αυτά, οφείλοµε, κατά τον Αριστοτέλη, να ακολουθήσοµε µια σύνθετη µέθοδο: να ερευνάµε, πρώτα, τα πράγµατα, προκειµένου να αχθούµε στα καθόλου, στα γενικά χαρακτηριστικά που τα προσδιορίζουν έτσι ώστε, κατόπιν, σε σχέση προς το πράγµα που θέλοµε να γνωρίσοµε, έχοντας υπόψη µας το καθόλου, να µπορούµε, εφόσον εντοπίσοµε το τελευταίο αυτό στο εν λόγω πράγµα, να ξέροµε τί είναι το πράγµα αυτό. Τα περί της ουσίας των πραγµάτων και του τρόπου που τα γνωρίζοµε, παρατήρησε ο Αριστοτέλης, ανάγονται στον τοµέα της θεωρητικής γνώσης, τον έναν από τους τρεις τοµείς στους οποίους διέκρινε αυτός τη γνώση. Οι άλλοι δύο τοµείς της γνώσης, κατά τον Αριστοτέλη,
5
είναι αυτός της πρακτικής και εκείνος της ποιητικής γνώσης. Στον τοµέα της πρακτικής γνώσης περιλαµβάνονται αφ 1 ενός µεν η πολιτική, αφ' ετέρου δε η ηθική. Σε ό,τι αφορά στην πρώτη, ο Αριστοτέλης παρατήρησε ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως πολιτικό ζώο και ότι η πολιτεία συνιστά οργανισµό που προηγήθηκε της οικογένειας, η οποία, µε τη σειρά της, είναι προγενέστερη του ανθρώπου ως ατοµικής οντότητας. ς προς την ηθική, ο Αριστοτέλης ισχυρίστηκε ότι η ηθική συµπεριφορά µας εξαρτάται από την αρετή, η οποία ορίζεται ως µεσότητα µεταξύ δυο ακροτητών. Αναφορικά προς την ποιητική γνώση, εξάλλου, ο Αριστοτέλης, πέρα από την ανάλυση της δραµατικής ποίησης και, ειδικότερα, της τραγωδίας, µίλησε για τη διάκριση των τεχνών σε "βάναυσες» και σε "καλές". Στόχος των βάναυσων τεχνών, της ξυλουργικής επί παραδείγµατι, είναι να συµπληρώνουν τη φύση µε πράγµατα, όπως τα τραπέζια ή οι καρέκλες, τα οποία δεν υπάρχουν εκ φύσεως-αντιθέτως η λειτουργία των καλών τεχνών, για παράδειγµα της ζωγραφικής, συνίσταται στη µίµηση πραγµάτων και καταστάσεων. Για να φτάσοµε, όµως, στην αλήθεια, που αποτελεί το ζητούµενο της γνώσης, είτε πρόκειται για τη θεωρητική είτε για την πρακτική είτε για την ποιητική γνώση, αναγκαία προϋπόθεση είναι να σκεφτόµαστε σωστά, να µην κάνει ο στοχασµός µας άλµατα πηδώντας άτακτα από δω κι από κει, αλλά να προχωρά στρωτά, µε κανονικά βήµατα, το ένα σε συνέχεια του άλλου. Η επιστήµη που εξετάζει τους κανόνες προς τους οποίους οφείλει να συµµορφώνεται ο στοχασµός µας, αν θέλοµε να σκεφτόµαστε σωστά, είναι η λογική. Αυτή, κατά τον Αριστοτέλη, δεν αποτελεί τοµέα της γνώσης, αλλά συνιστά το προκαταρκτικό στάδιο για τους τοµείς της γνώσης -τον θεωρητικό, τον πρακτικό και τον ποιητικό τοµέα της γνώσης-, αφού στόχος της δεν είναι η σύλληψη της αλήθειας, που είναι το ζητούµενο της 6 γνώσης, αλλά η διασφάλιση της εγκυρότητας του τρόπου που σκεπτόµαστε, η οποία αποτελεί την προϋπόθεση για να φτάσει η γνώση στην αλήθεια. Λαµβάνοντας υπόψη του, λοιπόν, την ανάγκη δηµιουργίας ενός τοµέα που θα αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση της έγκυρης γνώσης, ο Αριστοτέλης εισηγήθηκε ένα πλήρες σύστηµα λογικής,
6
µοναδικό ως τις αρχές του 20ού αιώνα, οπότε διατυπώθηκαν άλλα συστήµατα λογικής, χωρίς, παρόλα αυτά, το λογικό 7 σύστηµα του Αριστοτέλη να χάσει ποτέ την ισχύ του -όπως, άλλωστε, συνέβη µε πολλές ιδέες του Αριστοτέλη, που εξακολουθούν να προκαλούν το ενδιαφέρον της κοινότητας του πνεύµατος. Θεοδόσης Πελεγρίνης
1. ΤοπροβάδισµατουΑριστοτέληέναντιτουΣωκράτηκαιτου Πλάτωνα το υπαινίσσεται ο ∆άντης στη Θεία Κωµωδία, όταν, στους πρώτους κύκλους της κολάσεως, λέει: Είδα εκεί τον Κύριο (δηλαδή τον Αριστοτέλη) εκείνων που γνωρίζουν, Ανάµεσα στη φιλοσοφική οικογένεια, ο οποίος θαυµάζεται από όλους και είναι σεβαστός από όλους. Είδα εκεί, επίσης, τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη, Που στέκονταν πίσω από εκείνον, και πιο κοντά του από τους υπόλοιπους. 2. Ηγνώσηαποτελείελεύθεροαγαθόκαι, ωςτέτοιο, δενπρέπει να περιορίζεται σε όσους συµβαίνει να το κατέχουν, αλλά να µεταφέρεται και σε άλλους. 3. ΟΣπεύσιππος, οανεψιόςτουΠλάτωνα. 4. ΤοΛύκειοέλαβετηνονοµασίατουαπότοιερότουΛυκείου Απόλλωνα, το οποίο βρισκόταν κάπου µεταξύ Λυκαβηττού και Ιλισσού, όπου ήταν εγκατεστηµένη η σχολή. Στο Λύκειο ο Αριστοτέλης δίδαξε από το 335 π.Χ., όταν το ίδρυσε, έως το 323 π.Χ., οπότεαναγκάστηκεναεγκαταλείψειτηνΑθήναγια να γλιτώσει από τις συνέπειες της κατηγορίας που του απήγγειλαν οι Αθηναίοι επί ασέβεια ύστερα από τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το Λύκειο, ωστόσο, όπως και οι άλλες σχολές της αρχαιότητας -η Ακαδηµία του Πλάτωνα, η Μεγαρική Σχολή, η Κυνική Σχολή, κ.ά.- δεν θα πρέπει να συγχέονται µε το θεσµό του πανεπιστηµίου. Και τούτο, γιατί οι 7
τρεις απαραίτητοι συντελεστές του πανεπιστηµίου - οι διδάσκοντες, οι οποίοι αµείβονται για το έργο τους, οι σπουδαστές, οι οποίοι οφείλουν να παρακολουθούν τα µαθήµατα τους και να καταβάλουν δίδακτρα για την εκπαίδευσή τους, και το πρόγραµµα διδασκαλίας- δεν πληρούνταν από τις σχολές της αρχαιότητας. 5. Π.χ., γνωρίζωότιτοάθροισµατωνγωνιώνενόςορθογώνιου τριγώνου είναι ίσο µε δυο ορθές, επειδή είναι αλήθεια πως το άθροισµα των γωνιών ενός ορθογώνιου τριγώνου είναι ίσο µε δυο ορθές. ∆εν δικαιούµαι, όµως, να πω ότι γνωρίζω πως το άθροισµα των γωνιών ενός ορθογώνιου τριγώνου είναι ίσο µε µια ορθή, επειδή δεν είναι αλήθεια ότι το άθροισµα των γωνιών ενός ορθογώνιου τριγώνου είναι ίσο µε µια ορθή. 6. Άλλοηεγκυρότητακαιάλλοηαλήθεια. Οσυλλογισµός, για παράδειγµα, Όλοι οι άνθρωποι είναι µια πιθαµή ο Πέτρος είναι άνθρωπος Άρα, ο Πέτρος είναι µια πιθαµή είναι έγκυρος, αφού το συµπέρασµα συνάγεται κατ' ανάγκην από τις προκείµενες, αλλά, προφανώς, δεν είναι αληθής. 7. ΤοσύστηµατηςλογικήςπουεισηγήθηκεοΑριστοτέλης βασίζεται στην αρχή ότι µία πρόταση µπορεί να λάβει δύο τιµές αληθείας, την αλήθεια ή το ψεύδος, να είναι, δηλαδή, είτε αληθής είτε ψευδής. Η πρόταση, παραδείγµατος χάριν, "έξω βρέχει" είναι είτε αληθής είτε ψευδής, είτε έξω βρέχει είτε δεν βρέχει έξω, δεν µπορεί να µην είναι αληθής ούτε ψευδής , ούτε να µην βρέχει έξω ούτε να βρέχει έξω , ούτε µπορεί να είναι και αληθής και ψευδής, και να βρέχει έξω και να µην βρέχει έξω. Από τις αρχές του 20ού αιώνα, ωστόσο, φιλόσοφοι διατύπωσαν άλλα συστήµατα λογικής στηρίζοντας τα σε τρεις, τέσσαρις κ.ο.κ. τιµές αληθείας, τα οποία συγκροτούν την καλούµενη "πολύτιµηλογική".
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙ ΜΑΤΑ 8
ΘΕΟ∆ΟΣΗΣ ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ
Καθηγητής Φιλοσοφίας και Κοσµήτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής των Αθηνών. Φοίτησε στο Πανεπιστήµιο Αθηνών και συνέχισε τις µεταπτυχιακές σπουδές του στο Πανεπιστήµιο Έξετερ της Αγγλίας, όπου αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφίας. Εκτός από το συγγραφικό έργο του -που, πέρα από τα άρθρα του, ανέρχεται σε 27 βιβλία -συνεργάστηκε µε τη δηµόσια τηλεόραση και το Τρίτο Πρόγραµµα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, όπου, στο πλαίσιο σειράς εκποµπών, παρουσίασε ιδέες και πρόσωπα από τον κόσµο της διανόησης. Από το 1993 έως το 2000 οργάνωσε στο Παλιό Πανεπιστήµιο, στην Πλάκα, 7 συνέδρια, στο πλαίσιο των οποίων πραγµατοποιήθηκαν επαγγελµατικού χαρακτήρα θεατρικές παραστάσεις κλασικών έργων, όπως Οθέλος του Σαίξπηρ σε σκηνοθεσία Ν. Κοντούρη, ∆ον Ζουάν του Μολιέρου σε σκηνοθεσία Β. Νικολαΐδη, Φάουστ του Γκαίτε σε σκηνοθεσία Γ. Καλαντζόπουλου, Ελένη του Ρίτσου σε σκηνοθεσία Β. Παπαβασιλείου, Λοκαντιέρα του Γκολντόνι, σε σκηνοθεσία Σ. Ράλλη, Τα λάθη µιας νύχτας του Γκόλντσµιθ σε σκηνοθεσία Αλ. Μυλωνά. Τον καιρό αυτό, στους κόλπους του προγράµµατος Meg aro n Plus, παρουσιάζειστοΜέγαροΜουσικήςΑθηνώντην «ΦιλοσοφίαστηνΣκηνή». Πρόκειταιγιασειρά 7 δραµατοποιηµένων διαλέξεων για τη ζωή και την πνευµατική δράση κορυφαίων φιλοσόφων, µε τη σύµπραξη επαγγελµατιών ηθοποιών. Ήδη έχουν παρουσιαστεί ο Θαλής, ο Ηράκλειτος, ο Πυθαγόρας, ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, ενώ στη συνέχεια πρόκειται να παρουσιαστεί ο Μάρκος Αυρήλιος. ΓΙ ΡΓΟΣ Ν. ΜΑΝΙ ΤΗΣ
Γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε νοµικά στη Θεσσαλονίκη. Έχει γράψει θεατρικά έργα (Το µατς, Παθήµατα, Ο λάκκος της 9
αµαρτίας,Τάξιςκαιαταξία,Οισύζυγοι,ΧορεύειηΚρυστάλλω µάµπο,∆ιακοπέςστηνΟυρανούπολη,Οπιοευαίσθητοςκρίκος, Άσπρηµέρακ.ά.),Ποίηση (Νέρων,Σιγησµοί),Μυθιστορήµατα (Ηφοβεράπροστασία, Τοπονηρόµονοπάτι, Οάγνωστος στρατιώτης, Το άχρηστο Βιβλίο, Το γκαζόν του µπαµπά, Αγελάδα µε φτερά, Σαράντα κύµατα, Η αδρεναλίνη πάντοτε ψηλά, Αλληλούια κ.ά.), ∆ιηγήµατα (Τα µαύρα παραµύθια Κρατικό βραβείο διηγήµατος -, Ορίστε τα ρόδα, µαµά! Τα Σαντέ της Σαπφώς). Πολλά από τα θεατρικά του έργα έχουν παιχτεί µε επιτυχία σε θεατρικές σκηνές, στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Επίσης, πολλά από τα µυθιστορήµατα και τα διηγήµατα του έχουν κάνει αρκετές εκδόσεις. Υπό έκδοση είναι από τις εκδόσεις "Ελληνικά Γράµµατα" το καινούργιο του µυθιστόρηµα "Η γνώση των νεκρών". ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΟΥΝΑΣ
Σπούδασε Υποκριτική στην Ανωτέρα Σχολή ∆ραµατικής Τέχνης του θεάτρου «Τζένη Καρέζη» του Κώστα Κοζάκου και έχει παρακολουθήσει µαθήµατα σκηνικού λόγου και κίνησης οπό την Ιρίνα Πρόµτοβα, καθηγήτρια του Θεάτρου "Gitis" της Μόσχας. Έχει συµµετάσχει στις παραστάσεις: •
•
•
•
•
•
"∆ωδέκατηΝύχτα" τουΓουίλλιαµΣαίξπηρ (Σεµπάσπαν) σε σκηνοθεσία του Στάθη Λιβαθηνού. "Φάλσταφ" τουΓουίλλιαµΣαίξπηρ (Ξωτικό) σε σκηνοθεσία του Λεωνίδα Τριβιζά. "Ηµικρήµαςπόλη" τουΘόρντονΓουάιλντερ (Τζο Κρόουελ) σε σκηνοθεσία του Σταµάτη Φασουλή. "Τοµατς" τουΓιώργουΜανιώτη (Στάθης) σεσκηνοθεσία του Γιώργου Μανιώτη. "Οπιοευαίσθητοςκρίκος" τουΓιώργουΜανιώτη (Νέος) σε σκηνοθεσία του Γιώργου Μανιώτη. "Μίακωµωδία" τουΙάκωβουΚαµπανέλλη (Πάρης) σε σκηνοθεσία του Γιώργου Μιχαηλίδη.
10
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
"Οκύκλοςµετηνκιµωλία" τουΜπέρτολτΜπρεχτσε σκηνοθεσία του Γιάννη Καλατζόπουλου. Υπηρέτης δυο αφεντάδων" του Κάρλο Γκολντόνι (Σίλβιο) σε σκηνοθεσία του Κώστα Κοζάκου. "Πλούτος" τουΑριστοφάνησεσκηνοθεσίατουΝίκου Μαστοράκη και µουσική του Σταµάτη Κραουνάκη στην Επίδαυρο. "Λυσιστράτη" τουΑριστοφάνη (Μωρό) σεσκηνοθεσία του Γιώργου Μιχαηλίδη και µουσική του Μίκη Θεοδωράκη στην Επίδαυρο. "ΟΝέοςµετοµπουφάν" τουΓιώργουΜανιώτη (µονόλογος) σεσκηνοθεσίατηςΡαϊαςΜουζενίδουστο θέατρο ∆ίπυλον. "ΤρωίλοςκαιΧρυσηίδα" τουΓουίλλιαµΣαίξπηρ (Πάνδαρος) σεσκηνοθεσίατηςΡαϊαςΜουζενίδουσιο θέατρο ∆ίπυλον. "Γκρόπλαν" τουΓιώργουΜανιώτη, (Μονόλογος) σε σκηνοθεσία του Γιώργου Μανιώτη στο θέατρο Φούρνος. Έχει γράψει το θεατρικό έργο "Πίσω από το Ηρώον", το οποίο παραστάθηκε σε σκηνοθεσία της Γιολάντας Μαρκοπούλου στο θέατρο Άλεκτον. ΈχειγράψειστίχουςσεµουσικήτουΣτέφανουΚορκολή γιατηδισκογραφικήδουλειάτηςΜελίναςΑσλανίδουµε τίτλο "Παιχνίδι είναι..." Έχει συµµετάσχει στην τηλεοπτική σειρά "Γεώργιος Βιζυηνός", σε σκηνοθεσία του Χριστόφορου Χριστοφή στην ΕΡΤ, καθώς και στο θεατρικό µονόπρακτο "Ο Αιχµάλωτος" του Γιώργου Μανιώτη στην ΕΡΤ.
Υπό έκδοση βρίσκεται συλλογή διηγηµάτων παιδικής λογοτεχνίας. ΠΕΛΑΓΙΑ ΜΟΥΡΟΥΖΗ
Φοίτησε στη ∆ραµατική Σχολή "Θεµέλιο", καθώς και στο Εργαστήριο Φωνητικής Τέχνης µε δάσκαλο τον Σ. Σακκά. Είναι µέλος της Οµάδας Μουσικού Θεάτρου "Σπείρα-Σπείρα" του Στ.
11
Κραουνάκη. ς µέλος της οµάδας αυτής συµµετείχε στις παραστάσεις: "ΑιωνίαΘητείαστοκάλλος", µουσικήπαράστασηχορικών αρχαίου δράµατος (µτφ. Κ.Χ. Μύρης), στη Μικρή Επίδαυρο, στους ∆ελφούς και στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. "Sold Out", µουσικήσκηνή "Αθηναΐς". "ΚλασσικήΣυνταγή", µουσική σκηνή "Αθηναΐς". "Όλαµαύρακιέναπιάνο", ∆ηµοτικόθέατροΠειραιά. Έχει συµµετάσχει στις συναυλίες που διοργάνωσε ο Στ. Κραουνάκης µε την οµάδα Σπείρα Σπείρα.
Έχει λάβει µέρος, επίσης, στις παραστάσεις: "Γκρο Πλαν" του Γ. Μανιώτη (σε σκηνοθεσία του ιδίου), θέατρο Φούρνος. "Πίσωαπ' τοΗρώον" τουΓιάννηΓούνα, σεσκηνοθεσία Γιολάντας Μαρκοπούλου, θέατρο Άλεκτον. "Blood Brothers" τουΓουίλιΡάσελ, σεσκηνοθεσίαΒ. Νικολαΐδη, θέατρο Bro ad way . "Φτουξελευτερία" τουΓ. Μπαγουρδή (οµάδαχορού "Αίρεσις"), θέατροΕργοστάσιο. "ΙφιγένειαενΑυλίδι" τουΕυριπίδη, σεσκηνοθεσίαΝ. Βασταρδή (κορυφαία του χορού), Θέατρο Θεµέλιο. "Μήδεια" τουΕυριπίδη (χοροθεατρικήαπόδοσηχορικών), χορογραφία Γ. Μπαγουρδή, Μουσείο Βορρέ.
Έχει συµµετάσχει στην τηλεοπτική σειρά της ΝΕΤ "Ο Θησαυρός της Αγγελίνας", στην οποία τραγούδησε συνθέσεις του Γ. Σπυρόπουλου - Μπαχ. Συνεργάστηκε, επίσης, µε το Μέγαρο Μουσικής (Meg a ro n Plu s) στα εκπαιδευτικά Προγράµµατα του κέντρου G. Pompidou, µε θέµα MatissePicasso. ΈχειτραγουδήσεισεσυναυλίεςτουΝ. Μαυρουδή. ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΠΡ ΤΟΠΑΠΑ∆ΑΚΗΣ 12
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1972. Σπούδασε Φιλοσοφία στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών. Το 2002 αναγορεύτηκε ∆ιδάκτωρ Φιλοσοφίας της ίδιας σχολής. ∆ίδαξε Εφαρµοσµένη Ηθική στο Ελληνοαµερικανικό Κολέγιο Ψυχικού, ενώ από το 2004 διδάσκει στο Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Φιλοσοφίας (κατεύθυνσηΗθική) τηςΦιλοσοφικήςΣχολήςΑθηνών. Έχει εκδώσει τρία επιστηµονικά συγγράµµατα, ενώ έχει δηµοσιεύσει περισσότερα από δέκα άρθρα σχετικά µε την Ηθική Φιλοσοφία. Υπό έκδοση βρίσκεται ένα έργο του σχετικό µε την Περιβαλλοντική Ηθική, καθώς και µια ποιητική του συλλογή.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
Πρόσωπα: Σκηνοθέτης, Α και Β (ηθοποιοί) (Κατάτηδιάρκειατηςπρόβας) Α: ... εγώ δεν έχω κανένα απολύτως πρόβληµα, σας είπα να το κάνω όπως το λέτε. Εσείς είστε ο σκηνοθέτης, εσείς αποφασίζετε. Επιµένω, όµως, ότι αυτό που θέλει να πει ο συγγραφέας ... Σκηνοθέτης: Σκοτίστηκα τί θέλει να πει ο συγγραφέας... Β: Μα, αυτός δεν έγραψε το έργο; Σκηνοθέτης: Και λοιπόν; Α: Αν δεν ξέρει αυτός... Σκηνοθέτης: Πάντα το έλεγα ότι θα πρέπει να αλλάξει η εκπαίδευση των ηθοποιών. ∆εν αρκεί οι δραµατικές σχολές να φροντίζουν να βγάζουν καλούς ηθοποιούς. Χρειάζεται ακόµη να προσφέρουν στους σπουδαστές των πλατύτερη µόρφωση, αφού η αποστολή αυτών µετά θα είναι να διδάσκουν, να εκπαιδεύουν άλλους ανθρώπους, να διαµορφώνουν χαρακτήρες, να ποιούν ήθος, όπως λένε. Και για να το κάνουν αυτό, προφανώς απαιτείται να έχουν καλές Βάσεις, να διαθέτουν έγκυρες γνώσεις .. . 13
Β: Να γίνοµε, δηλαδή, επιστήµονες; Σκηνοθέτης: Αυτό κατάλαβες εσύ; Εγώ απλώς είπα ότι, πέρα από την ίδια την τέχνη της υποκριτικής και όσα την υποστηρίζουν -όπως η ορθοφωνία, η γνώση της ανατοµίας του σώµατος και ο έλεγχος της λειτουργίας του, η κίνηση ο χορός, το τραγούδι...-, ο ηθοποιός καλό είναι να έχει υπόψη του και κάποια άλλα ακόµη πράγµατα που θα µπορούσαν να του ανοίξουν τον ορίζοντα του µυαλού του. Β: Μα, εµείς στη σχολή κάναµε και ιστορία του θεάτρου και ποίηση ... Σκηνοθέτης: Καλά τώρα ... Και σε άλλες σχολές, µπορώ να σου πω, δεν κάνουν ούτε αυτά. Εγώ, όµως, εννοώ η µόρφωση που οι σχολές θα προσφέρουν στους σπουδαστές των να µην είναι ένα απλό πασάλειµµα γύρω από την ιστορία του θεάτρου και την ποίηση, που λες ότι κάνατε, αλλά να είναι συστηµατική, και η συµβολή της στην απόκτηση του διπλώµατος της υποκριτικής να είναι ουσιαστική -όχι, όπως συµβαίνει τώρα, διακοσµητική. Κάποιος, ας πούµε, που θα µπορούσε να φανεί εξαιρετικά χρήσιµος σε έναν ηθοποιό, που θα τον βοηθούσε να προσεγγίσει καλύτερα ένα θεατρικό έργο και να χειριστεί, έτσι, µε µεγαλύτερη επιτυχία το ρόλο του είναι ο Αριστοτέλης. Α: Ο Αριστοτέλης; Μα αυτός ήταν σκοταδιστής. Σκηνοθέτης: Τί έκανε, λέει; Α: Αυτός δεν ήταν που στον Μεσαίωνα µε τις απαρχαιωµένες θεωρίες του κράτησε δέσµια τη γνώση και δεν την άφησε να αναπτυχθεί; Σκηνοθέτης: Το ότι στον Μεσαίωνα ο Αριστοτέλης θεωρήθηκε αυθεντία και οι επιστήµονες και οι διανοούµενοι της εποχής εκείνης κρεµάστηκαν κυριολεκτικά από τις απόψεις του, είναι γεγονός. Αλλά έφταιγε γι' αυτό ο Αριστοτέλης ή µήπως η αφέλεια των επιστηµόνων και των διανοουµένων να χάβουν ό,τι
14
είχε πει ο Αριστοτέλης, χωρίς να εξετάζουν αν αυτό ήταν αλήθεια; Θα σου πω κάτι να γελάσεις. Β: Τί, ανέκδοτο; Σκηνοθέτης: Όχι, πρόκειται για πραγµατικό περιστατικό. Κάποτε ο πολύς Γαλιλαίος, άνθρωπος ευφυής, που δεν δεχόταν τίποτε χωρίς να το διερευνήσει προηγουµένως, διαπίστωσε ότι δεν ήταν σωστή η θεωρία του Αριστοτέλη, σύµφωνα µε την οποία η επιτάχυνση των σωµάτων δεν εξαρτάται από το βάρος τους. Όταν το ανακοίνωσε στους συναδέλφους του, τους καθηγητές στο πανεπιστήµιο της Πίζας, µόνο που δεν τον πήραν µε τις λεµονόκουπες. Επειδή, όµως, ο Γαλιλαίος ήταν διαβολάκος, µια µέρα ανέβηκε στον πύργο της Πίζας και, την ώρα που περνούσαν από κάτω οι µεγαλοσχήµονες συνάδελφοι του, άφησε να πέσουν µπροστά τους δύο µεταλλικές σφαίρες διαφορετικού βάρους η καθεµία τους. Πρώτα έπεσε η πιο Βαριά και, ελάχιστα δευτερόλεπτα µετά, ακολούθησε η άλλη. Οι καθηγητές ήταν φυσικό να τροµάξουν. Θα µπορούσαν οι µεταλλικές σφαίρες, αν τους είχαν βρει, να τους έχουν σκοτώσει. Ο Γαλιλαίος, ξεκαρδισµένος στα γέλια, τους φώναξε από εκεί πάνω που ήταν: "είδατε, κύριοι συνάδελφοι, οι σφαίρες δεν έπεσαν ταυτόχρονα, επειδή είχαν διαφορετικό βάρος. Ο Αριστοτέλης σας έκανε λάθος". Οι καθηγητές, αφού περίµεναν λίγο να συνέλθουν από την τροµάρα τους, τί νοµίζεις ότι του απάντησαν; "∆εν µπορεί ο Αριστοτέλης να έκανε λάθος. Κάποιο πρόβληµα υπάρχει µε τα µάτια µας". Ο Αριστοτέλης έφταιγε, λοιπόν, για τη στραβοµάρα των ανθρώπων στον Μεσαίωνα ή η βλακεία τους; Κοιτάξτε, ασφαλώς όσα είπε ο Αριστοτέλης δεν είναι όλα τους σωστά. Αλίµονο! Και η περίφηµη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν κάποτε θα ξεπεραστεί. Είναι η µοίρα κάθε θεωρίας µέσα στην εξέλιξη της επιστήµης να διαψεύδεται και να αντικαθίσταται από κάποια άλλη πιο σωστή. Αυτό, όµως, δεν σηµαίνει ότι ο Αριστοτέλης ως τώρα δεν είπε και πολύ σηµαντικά πράγµατα που σε έναν ηθοποιό, (στον Α) όπως εσύ, θα µπορούσαν να φανούν χρήσιµα.
15
Α: Μα, ο Αριστοτέλης νοµίζω πως ήταν επιστήµονας . . ., φιλόσοφος ... Έτσι δεν είναι; Τί σχέση έχει µε το θέατρο; Β: Έλα ρε, που δεν έχει . .. ∆εν θυµάσαι στο Λύκειο που µαθαίναµε ... "εστίν ουν τραγωδία µίµησις πράξεως σπουδαίας και τελείας ... "; Ο ορισµός του Αριστοτέλη για την τραγωδία! Α: Ε, καλά, τώρα... Από το να πετάξει κανείς έναν ορισµό για την τραγωδία µέχρι να τον κάνοµε και σηµείο αναφοράς στο θέατρο υπάρχει τεράστια διαφορά, (στον σκηνοθέτη) Έτσι δεν είναι; Σκηνοθέτης: Άκου. Ο Αριστοτέλης ήταν ένας διανοούµενος µε πολλά-πολλά ενδιαφέροντα. Οι έρευνες του ξεκινούσαν από τα ορυκτά, τα φυτά και τα ζώα κι έφταναν ως την ψυχή µας, τα άστρα και τον Θεό. ∆εν ξέρω αν υπήρξε στην εποχή του τοµέας της γνώσης και, γενικότερα, της ανθρώπινης δραστηριότητας που να µην ασχολήθηκε. Μέσα, λοιπόν, σε όλα αυτά που του κίνησαν το ενδιαφέρον ήταν ασφαλώς και το θέατρο. Μάλιστα, είχε ... Α: Μισό ... γιατί από αλλού ξεκινήσαµε και φτάσαµε στον Αριστοτέλη και τις πολυσχιδείς έρευνες του, µε αποτέλεσµα να κινδυνεύοµε να χάσοµε τον αρχικό στόχο µας. Το ερώτηµα ήταν αν θα πρέπει να ακούσοµε τον συγγραφέα που έγραψε το έργο. Εγώ λέω: ναι, και εσείς: όχι. Ο Αριστοτέλης; Σκηνοθέτης: Ο Αριστοτέλης, να το ξεκαθαρίσοµε, δεν έβαλε κανένα τέτοιο ερώτηµα, για να προσπαθήσει να το αντιµετωπίσει κιόλας. Παρόλα αυτά οι απόψεις του για την τέχνη γενικά και, ακόµη, πιο γενικά, για τον τρόπο που σκέφτεται και ενεργεί ο άνθρωπος, µπορούν να µας βοηθήσουν να διαµορφώσαµε µια καλύτερη αντίληψη σχετικά µε το ρόλο του συγγραφέα. Β: Εγώ, δεν ξέρω . .., αλλά... όλη αυτή τη συζήτηση τη Βρίσκω περιττή - µην πω, µάλιστα, έως και βλαπτική. Ο ηθοποιός, πιστεύω, πρέπει να είναι πηγαίος. Όσο φορτώνεται µε γνώσεις και "οδηγίες προς ναυτιλλοµένους", τόσο ατονεί το ταλέντο του, 16
χάνει την αυθεντικότητα του, τη δυνατότητα του αυτοσχεδιασµού. Εµένα ξέρετε τί θα µε καταξίωνε πραγµατικά ως ηθοποιό; Να έβγαινα στη σκηνή και, εκεί που θα περίµεναν οι θεατές να τους παρουσιάσω το ρόλο που είχα ετοιµάσει, να τους αιφνιδίαζα προτείνοντας τους να µου πουν εκείνοι τί θα ήθελαν να υποδυθώ, να µου έλεγαν, δηλαδή, µε λίγα λόγια µια υπόθεση, και εγώ, αυτοσχεδιάζοντας ατάκα και επιτόπου, να την αναπαριστούσα στη σκηνή. Σκηνοθέτης: Πόσο, µα πόσο αθώος είσαι. Ειλικρινά, αν νοµίζεις ότι ο αυτοσχεδιασµός έρχεται από το πουθενά, είσαι βαθιά νυχτωµένος. Ο άνθρωπος που εφηύρε τον αυτοσχεδιασµό, ο Γοργίας, ο αρχαίος σοφιστής, στις πόλεις που επισκεπτόταν για να διδάξει την τέχνη της ρητορικής και να βγάλει, έτσι, το ψωµί του, συνήθιζε όποτε πήγαινε στο στάδιο να προκαλεί τους θεατές που είχαν έλθει να θαυµάσουν τη ρητορική ικανότητα του λέγοντας τους: "προβάλετε" - πέστε µου, δηλαδή, για ποιο πράγµα θέλετε να σας µιλήσω, και είµαι έτοιµος να ανταποκριθώ. Καταλαβαίνεις, όµως, τί δουλειά θα πρέπει να είχε πατήσει αυτός προηγουµένως, για να φτάσει στο σηµείο να αυτοσχεδιάζει µε τόση ευκολία, πόσο Βαθιά θα πρέπει να είχε µελετήσει και στην παραµικρή λεπτοµέρεια τους πιθανούς τρόπους αντίδρασης που θα έπρεπε να µετέλθει στις ενδεχόµενες προκλήσεις που θα µπορούσε να του θέσει κανείς; Τίποτα, αγαπητέ µου, δεν γίνεται εκ του µηδενός. Κατά συνέπεια, µη φοβάσαι ότι η µελέτη και η απόκτηση γνώσεων θα καταστρέψει το πηγαίο ταλέντο σου. (στον Α) Μπορείς, λοιπόν, άφοβα, στο ζήτηµα της σχέσης του συγγραφέα µε το έργο του, που σε απασχολεί, να συµβουλευτείς τον Αριστοτέλη. Α: Να τον συµβουλευτώ ... , πώς; Αυτό προϋποθέτει ότι έχω υπόψη µου τί έχει πει ο άνθρωπος. Κι εγώ, δυστυχώς, από Αριστοτέλη έχω µαύρα µεσάνυχτα. Εκτός πια κι αν ... Σκηνοθέτης: ραία, λοιπόν, ας υποθέσοµε ότι, ενώ βρίσκεσαι µέσα σε έναν χώρο µε πολύ κόσµο, σε ένα λεωφορείο, ας πούµε, Βλέπεις κάποιον να κλέβει το πορτοφόλι από το διπλανό του. 17
Β: Καλά, τί σχέση έχει τώρα αυτό µε το θέµα που συζητάµε; Σκηνοθέτης: (στον Α) Τίθαέκανες; Α: Επειδή το έχω πάθει και ξέρω τί είναι να έρχεται ο άλλος µε το έτσι θέλω να σου αποσπά κάτι που σου ανήκει χωρίς να υπολογίζει αν το έχεις ανάγκη, αν καίγεσαι που το χάνεις, ειλικρινά, θα του έσπαγα τα µούτρα ή, έστω, θα φώναζα να τον βουτήξουν και να τον πάνε "µέσα". Σκηνοθέτης: (στον Β) Καισυ; Β: Εγώ, τί; Σκηνοθέτης: Θα αντιδρούσες µε τον ίδιο τρόπο; Β: Εξαρτάται. Αν ήξερα ότι έκλεψε το πορτοφόλι γιατί ήθελε να πάει να πιει το φραπεδάκι του µε τους φίλους του ... ε, ναι, θα του φερόµουν µε τον ίδιο και χειρότερο τρόπο. Αν, όµως, ο άνθρωπος αυτός είχε ζητήσει παντού δουλειά και του είχαν κλείσει τις πόρτες και χρειαζόταν επειγόντως χρήµατα για να πάρει, ας πούµε, φάρµακα, τότε το πράγµα αλλάζει. Η στάση µου απέναντι σε αυτόν τον κλέφτη δεν µπορεί να είναι η ίδια µε τη συµπεριφορά µου προς τον κλέφτη που Βάζει χέρι στα ξένα λεφτά για να πιει το φραπεδάκι του. Έτσι δεν είναι; Σκηνοθέτης: Ναι, Βέβαια. Ο Αριστοτέλης είχε επισηµάνει το γεγονός ότι στην πράξη ο δράστης είναι µονίµως παρών, πράγµα που σηµαίνει ότι, όταν και όποτε κρίνοµε µια πράξη, είµαστε υποχρεωµένοι να παίρνοµε υπόψη µας τα κίνητρα, τις προθέσεις και τις συνθήκες βάσει των οποίων ενήργησε ο δράστης, ο άνθρωπος που την τέλεσε. ∆εν είναι σωστό, όπως είπες, να βάζοµε στο ίδιο τσουβάλι την πράξη της κλοπής την οποία κάνει κάποιος για να πάει να πιει το φραπεδάκι του, και την πράξη της κλοπής την οποία κάνει κανείς στην απελπισία του να βρει χρήµατα για να αγοράσει φάρµακα. Η πράξη, λέει ο Αριστοτέλης, δεν είναι σαν την ποίηση, όπου ποσώς µάς ενδιαφέρει ο δηµιουργός.
18
Α: Γιατί ειδικά από όλη τη λογοτεχνία η αναφορά στην ποίηση και όχι σε άλλα είδη της -το µυθιστόρηµα, το διήγηµα ή τη νουβέλα, ας πούµε; Σκηνοθέτης: Όχι, όχι, πρόσεξε .. . Στην αρχαιότητα η ποίηση δεν ταυτιζόταν µε το είδος της λογοτεχνίας µε το οποίο τη Ι συνδέοµε εµείς σήµερα. Περιλαµβανόταν σε αυτήν, βέβαια, II και το λογοτεχνικό είδος που εννοούµε εµείς σήµερα , ο έµµετρος λόγος δηλαδή, - αλλά όχι µόνο αυτό. Στην ποίηση υπαγόταν ο,τιδήποτε µπορεί να κατασκευάσει ο άνθρωπος - από µια πολυθρόνα, µια ασπίδα ή µια χύτρα έως ένα άγαλµα, ένα θεατρικό έργο, ή µια θεωρία. Β: ραία, λοιπόν. Αν η ποίηση είναι όλα όσα µπορεί να κατασκευάσει ο άνθρωπος, πώς µπορούµε, κατά τον Αριστοτέλη, όπως είπατε, να αγνοήσοµε τον δηµιουργό τους; Η πολυθρόνα που καθόσαστε είναι δηµιούργηµα ενός τεχνίτη, δεν έγινε µόνη της. Έτσι δεν είναι; Σκηνοθέτης: Σαφώς.
Β: Τότε τί µας λέει ο Αριστοτέλης, να διαγράψοµε τον κατασκευαστή της; Σκηνοθέτης: Κοιτάξτε, η πολυθρόνα αυτή που κάθοµαι είναι, σας διαβεβαιώ, εξαιρετική. Την αγόρασα πριν από 20 περίπου χρόνια έξω από τα Γιάννενα, σε ένα παζάρι. Μου άρεσε το σχήµα της και το χρώµα της. Τελικά, αποδείχθηκε και πολύ βολική - ειδικά, µάλιστα για τη µέση µου, η οποία χρόνια τώρα µε ταλαιπωρεί. Με ξεκουράζει, δεν φαντάζεστε πόσο, όταν κάθοµαι πάνω της. Αυτός είναι και ο λόγος που την τραβάω µαζί µου και στη δουλειά, όποτε σκηνοθετώ. Τώρα, το ποιος την έφτιαξε, το αγνοώ παντελώς. Και δεν µε ενδιαφέρει, άλλωστε. Ειλικρινά, πες τε µου: θα άλλαζε τίποτε, αν ήξερα ποιος και κάτω από ποιες συνθήκες την κατασκεύασε; Θα γινόταν, τότε, καλύτερη; Είναι αυτό, ακριβώς, που, σε αντίθεση προς την πράξη, επεσήµανε ο Αριστοτέλης σχετικά µε την ποίηση. Ότι, δηλαδή, κάθε προϊόν της ποίησης, κάθε κατασκεύασµα, από τη στιγµή που θα φύγει από τα χέρια του 19
δηµιουργού του αυτονοµείται και κρίνεται πλέον από µόνο του, χωρίς να χρειάζεται καµιά αναφορά στον άνθρωπο που το παρήγαγε και καµιά νύξη στις συνθήκες κάτω από τις οποίες το δηµιούργησε. Κι αυτό ισχύει όχι µόνο µε τις καρέκλες, τις πολυθρόνες, τα τραπέζια, τις χύτρες, τις ασπίδες και τα άλλα υλικά κατασκευάσµατα, αλλά συµβαίνει επίσης µε τα πνευµατικά δηµιουργήµατα - όπως τα έργα τέχνης, ας πούµε. Πόσα έργα τέχνης, αλήθεια, που συµβαίνει να αγνοούµε τους δηµιουργούς των, δεν τα θαυµάζοµε! Ή, για να σας το πω αλλιώς: η Αντιγόνη του Σοφοκλή δεν θα είχε την ίδια αξία και στην περίπτωση που θα είχε φτάσει σε µας σαν ένα έργο αγνώστου συγγραφέα; ∆εν θα εξακολουθούσε το έργο να εκπέµπει τα ίδια µηνύµατα, να δηµιουργεί τα ίδια διλήµµατα, να προσφέρει τις ίδιες αναγνώσεις, να προκαλεί τα ίδια συναισθήµατα, να µας παρέχει την ίδια απόλαυση; (στον Α) Είναι µε αυτήν την έννοια, που σου έλεγα προηγουµένως, ότι στο έργο που ανεβάζοµε δεν µε ενδιαφέρει τί µπορεί να λέει ο συγγραφέας, όπως µου είναι παντελώς αδιάφορο ποιος έφτιαξε την υπέροχη αυτή πολυθρόνα µου. Τα πάντα βρίσκονται µέσα στο ίδιο το δηµιούργηµα -είτε πρόκειται για ένα έργο τέχνης, όπως το έργο που ανεβάζοµε, είτε για χρηστικό αντικείµενο, όπως η πολυθρόνα µου. Α: Έτσι, όµως, ο Αριστοτέλης, αν αυτά που λέτε αναφέρονται σε αυτόν, φαίνεται να εξισώνει τα έργα της τέχνης µε τις πολυθρόνες, τις κατσαρόλες και τα χιλιάδες άλλα πράγµατα που µεταχειριζόµαστε στη ζωή µας για να καλύπτοµε τις ανάγκες µας. Για µένα, αυτό, αν συµβαίνει πράγµατι έτσι, είναι απελπιστικό. Ουσιαστικά, µε τον τρόπο αυτόν καταργείται η διάσταση και η απόλαυση που, πέρα από την πεζή και µονότονα επαναλαµβανόµενη ζωή, µπορεί να µας προσφέρει η τέχνη. Β: Πραγµατικά, θα ήταν τραγικό να εξισώναµε την τέχνη µε ό,τι συναντάµε στη ζωή µας. Το ένιωσα αυτό, ξέρετε, κάποτε, όταν πριν από µερικά χρόνια ξέσπασε µια διαµάχη στο χωριό µου για ένα δέντρο. Εκεί, λοιπόν, µπροστά στο σπίτι ενός γεράκου, που ζούσε µόνος του, υπήρχε µια οξιά κακοµοιριασµένη και στραβή από τα πολλά χρόνια που 20
βάραιναν επάνω της, η οποία µε τις ρίζες της κάθε λίγο και λιγάκι έσπαγε τις πλάκες του πεζοδροµίου του και µε τα κλαδιά της του είχε φράξει ολόκληρο το ένα παράθυρο και πήγαινε να σκεπάσει και το άλλο. Ποτέ ο γεράκος δεν είχε δηµιουργήσει πρόβληµα σε κανέναν. Όταν, όµως, αποφάσισε να ξεριζώσει την οξιά, που είχε γίνει Βάσανο στη ζωή του, ξεσηκώθηκαν όλοι εναντίον του, γιατί, έτσι, λέγανε, το χωριό θα έχανε κάτι από τη φυσιογνωµία και την οµορφιά του. Μάταια προσπαθούσε ο γεράκος, µόνος εναντίον όλων, να τους πείσει για το δράµα που περνούσε εξαιτίας της οξιάς. Μέχρι που στο τέλος, αποκαµωµένος και εξαντληµένος, είπε κάτι στην απελπισία του, που δεν ξέρω αν έφτασε στα αυτιά κανενός από τους έξαλλους συγχωριανούς µου, αλλά εµένα µου εντυπώθηκε αθόρυβα και ανεξίτηλα στη µνήµη. Αν µου λέγατε, ψέλλισε, να ζωγραφίσω το σπίτι µου, να είστε βέβαιοι ότι δεν θα παρέλειπα να φυτέψω µπροστά του και την οξιά -αυτή τη γερασµένη, τη στραβή, την κακοµοιριασµένη οξιά. Άλλο, όµως, η τέχνη που χάρη στη µαγεία της µπορεί και το πιο αποκρουστικό πράγµα να µας κάνει όχι απλώς να το ανεχτούµε αλλά και να το απολαύσοµε, κι άλλο η ζωή που µας πνίγει µέσα στη µιζέρια της και τις δυσκολίες της. Κι εδώ για εµένα, κατέληξε µε παράπονο ο γεράκος, το πρόβληµα µε την οξιά έχει να κάνει µε τη ζωή µου. Απορώ, λοιπόν, πώς αυτό που ο απλοϊκός γέρος από το χωριό µου είχε κατανοήσει, ότι, δηλαδή, η τέχνη και η ζωή δεν εξισώνονται, δεν µπόρεσε να το καταλάβει ο πάνσοφος Αριστοτέλης. Σκηνοθέτης: Και ποιος σου είπε ότι ο Αριστοτέλης ταύτιζε την τέχνη µε τη ζωή; Α: Εσείς δεν µας είπατε µόλις λίγο πριν ότι κάθε δηµιούργηµα του ανθρώπου, κάθε αντικείµενο της ποίησης, για να µεταχειριστώ το αρχαιοελληνικό λεκτικό ιδίωµα, είτε είναι έργο τέχνης είτε χρηστικό αντικείµενο της καθηµερινής ζωής µας, είναι εξίσου αυτόνοµο και ανεξάρτητο από τον δηµιουργό του; Αυτό δεν είναι ένας λόγος για να υποθέσοµε ότι η τέχνη και η ζωή ταυτίζονται; Εκτός πια κι αν πρόκειται για δική σας άποψη,
21
κι εµείς κακώς καταλάβαµε ότι την αποδίδετε στον Αριστοτέλη. Τότε πάω πάσο. Σκηνοθέτης: Ηρέµησε. Πολλές φορές, ξέρεις, τα πράγµατα, όσο διαφορετικά κι αν µας παρουσιάζονται στο τέλος, δεν αποκλείεται προηγουµένως µέχρις ενός σηµείου να πηγαίνουν χέρι-χέρι, να µοιάζουν µεταξύ τους. Κανένας, ασφαλώς, δεν µπορεί να πει ότι το λιοντάρι και ο λαγός είναι το ίδιο. στόσο και τα δυο αυτά πλάσµατα της φύσης είναι ζώα θηλαστικά, τετράποδα, έχουν ουρά, τρίχωµα και ένα σωρό άλλα κοινά χαρακτηριστικά, που µας υποχρεώνουν να τα εξοµοιώνοµε. Μέχρις ενός σηµείου, όµως. Γιατί από κει και µετά ξεχωρίζουν και γίνονται εντελώς αλλιώτικα το ένα από το άλλο. Έτσι, στο τέλος το λιοντάρι µας παρουσιάζεται σαν ένα αρπακτικό θηρίο, έτοιµο ανά πάσα στιγµή να επιτεθεί στο θύµα του και να το κατασπαράξει, σε αντίθεση µε το λαγό που εµφανίζεται σαν ένα δειλό ζωάκι που σε πρώτη ευκαιρία κοιτάει να πάει να χωθεί στην τρύπα του για να γλιτώσει. Κάπως έτσι πρέπει να αντιµετωπίζοµε και τα προϊόντα της ποίησης, τα αντικείµενα της κατασκευαστικής ικανότητας του ανθρώπου. Όλα τους, είτε πρόκειται για έργα τέχνης είτε για χρηστικά αντικείµενα της ζωής µας, ως ένα σηµείο, καθόσον είναι δηµιουργήµατα του ανθρώπου, γίνονται - τη στιγµή που φεύγουν από τα χέρια του δηµιουργού τους - αυτόνοµα, και από την άποψη αυτή εξοµοιώνονται. Από κει και πέρα, όµως, µετά την αυτονόµηση τους, επισηµαίνει ο Αριστοτέλης, τα έργα της τέχνης αποµακρύνονται από τα χρηστικά αντικείµενα της ζωής µας, παίρνουν άλλη κατεύθυνση, έχουν διαφορετική αποστολή, επιτελούν ξεχωριστές λειτουργίες. Α: Πώς, δηλαδή, γίνεται αυτό; Έτσι ξαφνικά τα πράγµατα µόνα τους αποφασίζουν να αποχωριστούν τα µεν από τα δε; Αυτό µου θυµίζει τους παµψυχιστές, που λένε πως τα πράγµατα έχουν µέσα τους ψυχή, η οποία τα κάνει να σκέπτονται και να συµπεριφέρονται σαν εµάς τους ανθρώπους. Ήταν παµψυχιστής, λοιπόν, ο Αριστοτέλης;
22
Σκηνοθέτης: Σε πληροφορώ ότι ήταν ένας πολύ προσγειωµένος στην πραγµατικότητα άνθρωπος, ο οποίος στηριζόταν στην εµπειρία και τις δυνάµεις του νου. Ένας σκληρός ορθολογιστής, θα έλεγα. ∆εν αρκεί παρά να δει κανείς τα συγγράµµατα του .. . Χωρισµένα σε ενότητες, σε κεφάλαια, σε υποκεφάλαια, σε παραγράφους και γραµµένα µε συστηµατικό, αυστηρό, ξηρό, λιτό τρόπο, όπως ταιριάζει σε έναν επιστήµονα. Ακόµα κι όταν µιλάει για µεταφυσικά ζητήµατα ή τον Θεό, µιλάει µε βάση την εµπειρία και τη λογική. Β: Τέλος πάντων, το ερώτηµα µας είναι µε ποιο κριτήριο ή µε ποια κριτήρια, κατά τον Αριστοτέλη, ξεχωρίζοµε τα έργα τέχνης από τα άλλα αντικείµενα που κατασκευάζει ο άνθρωπος. Α: Εγώ καταλαβαίνω το ρόλο της πολυθρόνας, ότι δηλαδή αυτή υπάρχει για να καθόµαστε επάνω της και να ξεκουραζόµαστε. Κι αυτό, υποθέτω, ισχύει και µε όλα τα άλλα χρηστικά αντικείµενα που φτιάχνει ο άνθρωπος, µε τα µολύβια που τα έχοµε για να γράφοµε, µε τα ψυγεία που υπάρχουν για να διατηρούµε τα τρόφιµα µας, µε τη σκάλα που τη χρησιµοποιούµε για να φτάνοµε παραπάνω από εκεί που µας επιτρέπει το φυσικό ύφος µας, κ.λπ., κλ.π. Όλα αυτά τα κατασκευάζει ο άνθρωπος για να ικανοποιεί διάφορες ανάγκες ή επιθυµίες του. Κι αυτό, νοµίζω, είναι το κριτήριο για να ξεχωρίζοµε τα χρηστικά αντικείµενα από τα έργα τέχνης. Σκηνοθέτης: Μα το ίδιο µπορούµε να πούµε και για τα έργα τέχνης. Όταν πηγαίνω στο θέατρο ή σε µια έκθεση ζωγραφικής ή όταν πιάνω να διαβάσω ένα λογοτεχνικό βιβλίο, ικανοποιώ κάποια ανάγκη ή επιθυµία µου. Έτσι δεν είναι; ∆ιαφορετικά δεν θα είχα κανέναν λόγο να επιδιώξω να έλθω σε επαφή µε ένα έργο τέχνης, όπως να πάω να παρακολουθήσω µια θεατρική παράσταση ή να καθίσω να διαβάσω ένα µυθιστόρηµα. Άρα κάτι άλλο, και όχι κάποια ανάγκη ή επιθυµία µας, πρέπει να είναι το κριτήριο για να ξεχωρίσοµε τα έργα τέχνης από τα υπόλοιπα κατασκευάσµατα του ανθρώπου. ∆ε νοµίζετε;
23
Α: ∆εν ξέρω ... Εγώ τη γνώµη µου είπα .. . Από κει και πέρα, τώρα . .. Β: Τέλος πάντων, µπορείτε να µας πείτε τί είναι εκείνο που, κατά τον Αριστοτέλη, µας υποχρεώνει να ξεχωρίζοµε τα έργα της τέχνης από άλλα πράγµατα που κατασκευάζει ο άνθρωπος; Σκηνοθέτης: Προσέξτε. Ο Αριστοτέλης επεσήµανε ότι πράγµατα όπως οι καρέκλες, οι χύτρες, οι πολυθρόνες, τα µολύβια, τα σπίτια, δεν υπάρχουν εκ φύσεως, αλλά έρχονται µετά, χάρη στην ποιητική δραστηριότητα, τη δηµιουργική, δηλαδή, ικανότητα των κατασκευαστών τους, να προστεθούν στα πράγµατα που υπάρχουν στη φύση, να συµπληρώσουν, µε άλλα λόγια, τη φύση. Αντίθετα, τα έργα τέχνης δεν προσθέτουν τίποτε στη φύση. Ένας ζωγραφικός πίνακας, για παράδειγµα, που παριστάνει µια πολυθρόνα - την πολυθρόνα µου αυτή, ας υποθέσοµε, για να είµαι πιο συγκεκριµένος - δεν προσθέτει τίποτε στη φύση. Η πολυθρόνα µου υπήρχε πριν αποτυπωθεί στον πίνακα. Ο ζωγράφος απλώς µιµείται κάτι που ήδη υπάρχει, σε αντίθεση µε το µαραγκό που, όταν κατασκευάζει µια πολυθρόνα, φτιάχνει κάτι που δεν υπήρχε πριν. Έτσι, τα πράγµατα που µπορεί να δηµιουργήσει ο άνθρωπος, ο Αριστοτέλης τα χωρίζει σε δυο κατηγορίες: σε εκείνα που αποτελούν προσθήκες στη φύση και σε εκείνα που συνιστούν απλώς αναπαραστάσεις, µιµήσεις πραγµάτων που ήδη υπάρχουν γύρω µας. Και εκείνα µεν, τα οποία αποτελούν προσθήκες, τα υπάγει σε ό,τι ονοµάζει βάναυσες τέχνες, όπως είναι η ξυλουργική ή η µεταλλουργική κ.λπ., ενώ εκείνα που συνιστούν απλώς µιµήσεις πραγµάτων που ήδη υπάρχουν, τα τοποθετεί σε ό,τι αποκαλεί καλές τέχνες, όπως η ζωγραφική, η γλυπτική, η µουσική ... Β: Προφανώς και το θέατρο. Έτσι; Σκηνοθέτης: Ασφαλώς και το θέατρο. Μα για την τραγωδία, πουαποτελούσετηνκορυφαίαµορφήθεάτρουστηνελληνική αρχαιότητα,δενήτανπουείπεοΑριστοτέληςότιείναιµίµησις πράξεως; Το ανέφερες ο ίδιος προηγουµένως.
24
Α: ∆εν ξέρω, τί να πω, νιώθω απογοήτευση µε όσα περί θεάτρου λέει ο Αριστοτέλης. Για µένα, το θέατρο είναι ένα παράθυρο που, ανοίγοντας το, σου αποκαλύπτει έναν εντελώς άλλο κόσµο από αυτόν µέσα στον οποίο ζούµε. Το να λέει, λοιπόν, κανείς ότι το θέατρο µιµείται απλώς καταστάσεις και γεγονότα από τη ζωή, µου ακούγεται πολύ φτηνό. Β: Εγώ θα έλεγα κάτι ακόµη πιο βαρύ: ότι, έτσι, ουσιαστικά το θέατρο καταντάει . .. εντελώς περιττό. Σκηνοθέτης: Γιατί το λες αυτό; Β: Μα αν το θέατρο µιµείται απλώς τη ζωή, γιατί να µην περιοριστούµε στην ίδια τη ζωή, που είναι και αυθεντική; Α: Εγώ θα έλεγα ότι η µίµηση όχι µόνο δεν µπορεί να παράγει τέχνη και να αποτελέσει, έτσι, τη δηµιουργική δύναµη του θεάτρου, αλλά είναι ενδεχόµενο να οδηγήσει και σε ακραία, τραγικά αποτελέσµατα. Με το να µιµηθεί κανείς γεγονότα και καταστάσεις της ζωής, όχι µόνο δεν πετυχαίνει να ξεφεύγει έστω κι έναν πόντο από αυτήν, αλλά, απεναντίας, είναι ενδεχόµενο να πέσει θύµα των σκοτεινών και κακών δυνάµεων της. Τις προάλλες θα διαβάσατε στις εφηµερίδες ή θα το είδατε στις ειδήσεις στην τηλεόραση που ένα παιδί κρεµάστηκε στην προσπάθεια του να µιµηθεί την εκτέλεση δι' απαγχονισµού ενός πολιτικού κρατούµενου σε κάποια φυλακή χώρας του τρίτου κόσµου. Σκηνοθέτης: Σιγά, γιατί νοµίζω πως το παρατραβήξατε. Η µίµηση για την τέχνη και, ειδικότερα, για το θέατρο που ενδιαφέρει εµάς περισσότερο, µπορεί ασφαλώς να αποτελέσει δηµιουργική δύναµη .. . Πότε, όµως; Κάτω από ορισµένες προϋποθέσεις. Η ζωή είναι τυφλή, µε την έννοια ότι πρόκειται για ένα συνονθύλευµα γεγονότων ασύνδετων µεταξύ τους, που το ένα δεν παραπέµπει στο άλλο, σε αντίθεση µε το θέατρο, που αποτελεί ένα οργανωµένο σύνολο επεισοδίων που το ένα, φανερά ή άδηλα, σχετίζεται µε το άλλο προς χάριν ενός τελικού σκοπού. Έτσι το ίδιο γεγονός, που στη ζωή µάς εµφανίζεται, ας πούµε, αποκρουστικό, στο θέατρο, καθώς δηλαδή το 25
παρακολουθούµε επί σκηνής στην αλληλουχία των επεισοδίων που συνθέτουν την υπόθεση του έργου, µπορεί να παρουσιαστεί στα µάτια µας τελείως αλλιώτικα, σαν κάτι που µπορεί να µας διεγείρει τελείως διαφορετικά συναισθήµατα. Όταν, για παράδειγµα, στη ζωή αυτοκτονεί ένα αγαπηµένο µας πρόσωπο, είναι για µας ένα θλιβερό γεγονός, κάτι που µας αναστατώνει και µας προξενεί αποστροφή, ένα συµβάν που θέλοµε να απωθήσοµε, να αποβάλλοµε από τη σκέψη µας. Το ίδιο γεγονός στο θέατρο, όµως, η αυτοκτονία, συγκεκριµένα, του Αίµονα και της Ευρυδίκης στην τραγωδία του Σοφοκλή "Αντιγόνη", µάς παρουσιάζεται σαν ένα γεγονός που έπρεπε να γίνει γιατί, διαφορετικά, δεν θα είχε ακυρωθεί η επικράτηση του ανθρώπινου νόµου πάνω στο θείο νόµο, την οποία ήθελε να επιβάλει ο Κρέων -ο ανυποχώρητος Κρέων ως την ώρα που αυτοκτονούν ο γιος του και η γυναίκα του. Α: Γιατί, όµως; Πού οφείλεται η µεταστροφή από κάτι που είναι αποκρουστικό στη ζωή σε κάτι που στο θέατρο αποκτά θετική σηµασία; Σκηνοθέτης: Γιατί πίσω από ένα θεατρικό έργο υπάρχει ο συγγραφέας,οοποίοςτοποθετείταγεγονότα -δυσάρεστακαι ευχάριστα,οδυνηράκαιανώδυνα-τοέναδίπλαστοάλλοµε τέτοιο τρόπο, ώστε να επιτευχθεί τελικά κάποιος στόχος. Β: Που είναι, ποιος; Α: (στον Β) Με συγχωρείς ..., έχεις δίκιο που Βάζεις το ερώτηµα αυτό και είναι πολύ σηµαντικό, αλλά προηγουµένως υπάρχει κάτι άλλο που νοµίζω ότι θα πρέπει να ξεκαθαρίσοµε, γιατί, αλλιώς, πολύ φοβάµαι ότι θα τα παίξω, (στον σκηνοθέτη). Εσείς προηγουµένως δεν λέγατε ότι, όταν κρίνοµε ένα θεατρικό έργο, δεν έχοµε κανέναν λόγο να ρωτάµε για τις προθέσεις και τις σκέψεις του συγγραφέα; Τώρα, όµως, λέτε ότι, για την αλληλουχία των γεγονότων που συνθέτουν το έργο και την απόληξη της σε έναν τελικό στόχο, αποκλειστικός και απόλυτος ρυθµιστής είναι ο συγγραφέας. Τί από τα δυο θα πρέπει να πιστέψοµε, τελικά; 26
Σκηνοθέτης: ∆εν καταλαβαίνω πού βρίσκεται η δυσκολία σου. Κανένας - και, φυσικά, ούτε ο Αριστοτέλης - δεν αµφισβητεί το γεγονός ότι δηµιουργός του έργου είναι ο συγγραφέας και κανένας άλλος, ότι αυτός είναι που αποφασίζει πώς στην πορεία του έργου θα εξελιχθούν τα γεγονότα και οι καταστάσεις, για να επιτευχθεί ο τελικός στόχος του. Η απόλυτη κυριαρχία του συγγραφέα, όµως, ισχύει όσο βρίσκεται στη διαδικασία της δηµιουργίας του. Αυτός, δηλαδή, στο διάστηµα που συνθέτει το έργο του, είναι που αποφασίζει µόνος του για το πώς και το γιατί. Από τη στιγµή, όµως, λέει ο Αριστοτέλης, που ο συγγραφέας θα ολοκληρώσει το έργο του, αυτό αυτονοµείται. Παραδίδοντας µας το είναι σας να µας λέει: "Κυρίες και κύριοι, ιδού ένα έργο όπως το σκέφτηκα και το έγραψα εγώ, πλην όµως ανήκει στη δικαιοδοσία του καθενός και της καθεµιάς από σας να το προσεγγίσει και να το εκτιµήσει διαφορετικά - όπως κρίνει καλύτερα". Είναι, θα έλεγα, σαν ένας επιπλοποιός να έχει φτιάξει ένα πολύ ωραίο γραφείο, αλλά εγώ, φέρνοντας το στο σπίτι µου, να κρίνω ότι είναι καλύτερα, αντί για γραφείο, να το χρησιµοποιήσω σαν βοηθητικό τραπέζι στην τραπεζαρία µου. Η χρήση αυτή του επίπλου από µένα δεν αναιρεί την πρόθεση του κατασκευαστή του, αφού είναι δυνατόν πάντοτε, είτε εγώ σε µια άλλη φάση της ζωής µου, είτε κάποιος άλλος στην κυριότητα του οποίου θα µπορούσε να περιέλθει το έπιπλο αυτό, να το χρησιµοποιήσοµε πάλι σαν γραφείο. Απλώς, η πρόθεση του επιπλοποιού να κατασκευάσει ένα γραφείο δεν είναι δεσµευτική για µας, αφού µπορούµε πάντοτε να αποφασίσοµε να το αξιοποιήσοµε αλλιώς. Αλλά, θα σε παρακαλούσα, να µην επιµείνοµε άλλο στο ζήτηµα αυτό, γιατί όσο ψειρίζοµε τη µαϊµού στο τέλος θα µας φάνε οι ψείρες. Β: Συµφωνώ. Θα έλεγα, λοιπόν, να επανέλθοµε στο ερώτηµα που έβαλα προηγουµένως: τί επιδιώκει, τελικά, να πετύχει µε το έργο του στο θέατρο ο συγγραφέας; Σκηνοθέτης: Την κάθαρση! Το λέει καθαρά ο Αριστοτέλης. Να φύγοµε, δηλαδή, µετά το τέλος της παράστασης, έχοντας µέσα στη ψυχή µας λιγότερες κακίες και λιγότερα ελαττώµατα από τις κακίες και τα ελαττώµατα που νιώθοµε να µας πνίγουν στην 27
καθηµερινή ζωή µας, να γίνοµε πιο καθαροί µέσα µας, καλύτεροι από εκείνο που ήµασταν στην αρχή, πριν ξεκινήσει η παράσταση του έργου που ήρθαµε να δούµε. Α: Α, αυτή, λοιπόν, είναι η περίφηµη κάθαρση! Την ακούω να την αναφέρουν από δω κι από εκεί, χωρίς να µπορώ να σχηµατίσω µια σαφή εικόνα του τί εννοεί ο Αριστοτέλης. Σκηνοθέτης: Η αλήθεια, Βέβαια, είναι ότι ο ίδιος ο Αριστοτέλης δεν µας εξηγεί τί ακριβώς εννοεί µε τον όρο "κάθαρση". Ενώ, δηλαδή, µετάτηδιατύπωσητουορισµούτου για την τραγωδία αναλύει τα χαρακτηριστικά της - την υπόθεση του έργου, τη µίµηση κ.ο.κ.-, δεν λέει τίποτε για την κάθαρση, στην οποία οφείλει να στοχεύει τελικά ο συγγραφέας. Θέλεις γιατί χάθηκε το σχετικό απόσπασµα, θέλεις γιατί το θεώρησε περιττό να την αναλύσει .. . Ποιος ξέρει. Οι µελετητές του, πάντως, µέσα από τη ζωή του και τη φιλοσοφική διδασκαλία του προσπάθησαν να καταλάβουν πώς εννοούσε την κάθαρση. Βέβαια, από τη στιγµή που δεν έχοµε την ίδια την άποψη του Αριστοτέλη για την κάθαρση . ..
Β:... δικαιούται να έχει κανείς επιφυλάξεις για κάθε ερµηνεία που της αποδίδουν. Απολύτως κατανοητό αυτό. Ας µην κολλήσοµε, όµως, σε ένα καθαρά θεωρητικό ζήτηµα - το οποίο, άλλωστε, (απευθυνόµενος στον Α) εµάς τουλάχιστον δεν µας αφορά - κι ας πάµε στην ουσία .. . Α: Εµένα, δεν ξέρω, αλλά η λέξη "κάθαρση" µου θυµίζει το καθάρσιο, τις ταµπλέτες που η γιαγιά µου, όταν έχει δυσκοιλιότητα, τις παίρνει για να ενεργείται. Σκηνοθέτης: Μην το κοροϊδεύεις .. . Α: Συγγνώµη, δεν ήθελα να υποβαθµίσω τη συζήτηση .. . Σκηνοθέτης: Ίσα-ίσα που εννοούσα το αντίθετο. Συνδέοντας την κάθαρση µε ένα φάρµακο, όπως το καθάρσιο, το οποίο µπορεί να αποκαταστήσει την ισορροπία του οργανισµού µας και να µας κάνει να νιώθοµε υγιείς, έπεσες κοντά στην έννοια 28
που υποτίθεται ότι απέδιδε στην κάθαρση ο Αριστοτέλης, στην οποία, κατά τη γνώµη του, πρέπει να στοχεύει τελικά η τραγωδία. Πρόκειται, πράγµατι, για έναν όρο που θα πρέπει να τον παρέλαβε από την ιατρική. Κι αυτό, ίσως, δικαιολογείται από το γεγονός ότι ο πατέρας του ήταν γιατρός και, µάλιστα, όχι τυχαίος... Ήταν γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αµύντα του 'Β, του παππού του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και είχε αξιόλογη συγγραφική δράση. Υπερηφανευόταν, δε, να λέει πως είχε προγονό του το µυθικό γιατρό Μαχάονα, το γιο του Ασκληπιάδη. Αλλά και για τη µητέρα του Αριστοτέλη λέγανε ότι ανήκε στο γένος των Ασκληπιάδων. Ζώντας, λοιπόν, ο Αριστοτέλης σε ένα οικογενειακό περιβάλλον µε τόση µακρά παράδοση στην ιατρική, ήταν επόµενο, όπως καταλαβαίνετε, να επηρεαστεί η σκέψη του από έννοιες και σηµασίες της επιστήµης της ιατρικής. ∆υστυχώς, ο Αριστοτέλης είχε την ατυχία να χάσει νωρίς και τους δύο γονείς του. Επειδή, όµως, και στα πιο δυσάρεστα πράγµατα που µπορεί να µας συµβούν είναι δυνατόν να υπάρχει και η θετική πλευρά, ο Αριστοτέλης, µπορούµε να πούµε ότι, µέσα στη δυστυχία του, στάθηκε τυχερός. Κι αυτό γιατί, όταν έµεινε ορφανός, ο άνθρωπος που ανέλαβε την ανατροφή του, ένας φίλος του πατέρα του, σκέφτηκε να τον στείλει νεαρό, 17 χρόνων, να σπουδάσει στην Ακαδηµία του Πλάτωνα, στην οποία έµεινε µέχρι που πέθανε ο Πλάτων - 20 ολόκληρα χρόνια. Πα σκεφτείτε, να µην τα είχε φέρει η µοίρα να πάει ο Αριστοτέλης στην Ακαδηµία να θητεύσει τόσο καιρό ανάµεσα σε ξεχωριστούς φιλοσόφους ... Θα είχε άραγε, αν τα πράγµατα δεν είχαν εξελιχθεί έτσι , ασχοληθεί µε τόση επιµέλεια µε τη φιλοσοφία, για να γίνει αυτός που έγινε, ώστε να µιλάµε εµείς απόψε γι' αυτόν; Β: ... Και για την κάθαρση. Σκηνοθέτης: Και για την κάθαρση, ασφαλώς. Την οποία, όµως, θα πρέπει να τοποθετήσοµε στο γενικότερο πλαίσιο της φιλοσοφικής διδασκαλίας του. Να µην περιοριστούµε, δηλαδή, στον παραλληλισµό ανάµεσα στην κάθαρση της ψυχής µας από κακίες και ελαττώµατα και αδυναµίες, την οποία µπορεί να επιφέρει η τραγωδία, και στην κάθαρση ... 29
Α: Νοµίζω ότι την κάθαρση αυτή της ψυχής µας θα µπορούσε να την προσφέρει όχι µόνο η τραγωδία, αλλά και κάθε άλλο είδος θεατρικής γραφής. Ίσως, θα έλεγα, και κάθε έργο τέχνης. Θυµάµαι, όταν πριν από 3 -4 χρόνια, που είχα πάει στην Καπέλα Σιστίνα, στο Βατικανό, και αντίκρισα την οροφή µε τις ζωγραφικές δηµιουργίες του Μιχαήλ Αγγέλου . .. τί ανάταση ένιωσα στην ψυχή µου .. . Σαν να καθαρίστηκα µέσα µου από κάθε µικρότητα . .. Σκηνοθέτης: Η τέχνη, γενικά, θα συµφωνούσα µαζί σου, έχει αυτή την καθαρτική δύναµη, την οποία ο Αριστοτέλης επισήµανε σε σχέση µε την τραγωδία. Θα ήθελα, όµως, να επιµείνω σε αυτό που έλεγα πριν: ότι, δηλαδή, τον παραλληλισµό ανάµεσα στην κάθαρση της ψυχής µας από τις κακίες και τα ελαττώµατα - την οποία µπορεί να µας προσφέρει η τραγωδία - και στην κάθαρση του οργανισµού µας από τις βλαβερές και νοσογόνες ουσίες - την οποία µπορούν να µας εξασφαλίσουν τα φάρµακα και η αγωγή που µας προτείνει ο γιατρός -, τον παραλληλισµό αυτόν, λοιπόν, καλό είναι να τον δούµε γενικότερα στον ορίζοντα των φιλοσοφικών αντιλήψεων του Αριστοτέλη. Β: ∆ηλαδή; Σκηνοθέτης: Κοίτα, βασική πεποίθηση του Αριστοτέλη ήταν ότι το καθετί στον κόσµο υπηρετεί κάποιο σκοπό, υπάρχει για κάποιο λόγο. Έτσι, ο,τιδήποτε αποφασίσοµε να κάνοµε, το κάνοµε για κάποιο σκοπό, γιατί στοχεύοµε σε κάτι άλλο πέρα από αυτό που κάνοµε. Α: Μήπως θα µπορούσατε να γίνετε πιο σαφής; Στην πρόβα µας συνηθίζετε να χρησιµοποιείτε παραδείγµατα. Κι αυτό, σας διαβεβαιώ, µας βοηθάει πολύ να καταλάβοµε τί θέλετε να µας πείτε. Ίσως, αν κάνατε το ίδιο τώρα . .. Σκηνοθέτης: Πολύ ωραία. Ας πάροµε, λοιπόν, σαν παράδειγµα την καρέκλα αυτή. Ξεκινώντας ο τεχνίτης να τη φτιάξει µπορούµε να φανταστούµε ότι είχε µπροστά του έναν κορµό ακατέργαστου ξύλου. Στη φάση αυτή της δηµιουργίας όλα είναι 30
ανοιχτά ως προς το τί πρόκειται να ακολουθήσει. Από τον κορµό του ακατέργαστου ξύλου θα µπορούσε να γίνει µια ξύλινη πόρτα, ένα ξύλινο τραπέζι, µια ξύλινη σκάλα, µια ξύλινη εταζέρα, µια ξύλινη Βάρκα και άλλα πολλά-πολλά ξύλινα πράγµατα. Θέλοντας ακριβώς να δείξει αυτό το πέλαγος των δυνατοτήτων που συνεπάγεται το ακατέργαστο ξύλο, αλλά και κάθε άλλο είδος ακατέργαστης ύλης - όπως ένας αδιαµόρφωτος όγκος µετάλλου από όπου µπορούν να κατασκευαστούν ένα σωρό µεταλλικά πράγµατα, από µια µεταλλική κατσαρόλα, ας πούµε, έως µια µεταλλική ασπίδα, ή ένα ασχηµάτιστο κοµµάτι µαρµάρου, από το οποίο είναι δυνατόν να δηµιουργηθούν ένα µαρµάρινο άγαλµα, ένας µαρµάρινος κίονας και πλήθος άλλων πραγµάτων από µάρµαρο - ο Αριστοτέλης την ακατέργαστη ύλη, που αποτελεί τη βάση, την πρώτη αιτία για να δηµιουργηθεί τελικά ένα πράγµα, τη χαρακτηρίζει "δυνάµει ον", κάτι, δηλαδή, που είναι δυνατόν να γίνει χιλιάδες πράγµατα, χωρίς στην πραγµατικότητα ακόµη, όµως, να είναι τίποτε από αυτά. Για να γίνει κάτι η ακατέργαστη ύλη - είτε πρόκειται για έναν κορµό ακατέργαστου ξύλου είτε για έναν αδιαµόρφωτο όγκο µετάλλου είτε για ένα ασχηµάτιστο κοµµάτι µαρµάρου -, θα πρέπει αυτή να πάρει µια συγκεκριµένη µορφή. Από τη στιγµή, δηλαδή, που ο κορµός του ακατέργαστου ξύλου πάρει τη µορφή της καρέκλας αυτής, γίνεται στην πραγµατικότητα µια καρέκλα, παύοντας συγχρόνως να έχει τη δυνατότητα να είναι οποιοδήποτε άλλο ξύλινο πράγµα. Η µορφή, χάρη στην οποία η ακατέργαστη ύλη από µια απεριόριστη δυνατότητα πραγµάτων µετατρέπεται σε µια συγκεκριµένη πραγµατικότητα , που - για να χρησιµοποιήσω τα λόγια του Αριστοτέλη - από ένα δυνάµει ον µεταβάλλεται σε ένα ενεργεία ον, αποτελεί, κατά τον Αριστοτέλη, τη δεύτερη αιτία για να δηµιουργηθεί κάτι. Είναι προφανές, ωστόσο, ότι η µορφή που δίνεται στην ακατέργαστη ύλη, ώστε να µετατραπεί αυτή από δυνάµει ον σε ενεργεία ον, από µια απεριόριστη και απροσδιόριστη δυνατότητα σε ένα συγκεκριµένο πράγµα, δεν είναι κάτι που γίνεται αυτοµάτως και ως δια µαγείας. Απεναντίας, χρειάζεται γι' αυτό να δουλέψει κάποιος, να καταβάλει κάποια ενέργεια, η οποία αποτελεί την τρίτη αιτία για τη δηµιουργία ενός πράγµατος. Βέβαια, η
31
ενέργεια που θα καταβάλει κάποιος - ο τεχνίτης, συγκεκριµένα προκειµένου να δώσει στο ακατέργαστο ξύλο τη µορφή που χρειάζεται για να φτιαχτεί η καρέκλα, δεν είναι αδέσποτη, τυχαία και απρογραµµάτιστη, αλλά καταβάλλεται βάσει ενός σχεδίου, εν ονόµατι κάποιου σκοπού. Ο τεχνίτης, δηλαδή, παίρνοντας στα χέρια του το ακατέργαστο ξύλο για να δουλέψει πάνω του, έχει ήδη βάλει στο µυαλό του σαν στόχο να φτιάξει µια καρέκλα, και εν ονόµατι του σκοπού αυτού εργάζεται για να δώσει τη µορφή εκείνη που θα µετατρέψει το ακατέργαστο ξύλο σε καρέκλα. Αν ο στόχος του δεν ήταν να φτιάξει µια καρέκλα αλλά ένα τραπέζι, η µορφή που θα έδινε στο ακατέργαστο ξύλο θα ήταν η µορφή του τραπεζιού και όχι της καρέκλας. Ο σκοπός, λοιπόν, που κατευθύνει την ενέργεια του δηµιουργού για να πάρει η ακατέργαστη ύλη µιαν ορισµένη µορφή, αποτελεί την τέταρτη αιτία για τη δηµιουργία ενός πράγµατος. Α: Να υποθέσω, σωστά, ότι οι τέσσαρις αιτίες -η ακατέργαστη ύλη, η µορφή, η ενέργεια και ο σκοπός-, που µας είπατε ότι, κατά τον Αριστοτέλη, χρειάζονται για να δηµιουργηθεί κάτι, δεν αφορούν µόνο τα χρηστικά αντικείµενα, όπως οι καρέκλες ή τα τραπέζια, αλλά και τα έργα τέχνης; Σκηνοθέτης: Βεβαίως. Ο γλύπτης, για παράδειγµα, έχοντας σαν σκοπό να δηµιουργήσει ένα άγαλµα, διοχετεύει την ενέργεια του στο ακατέργαστο µάρµαρο, προκειµένου να δώσει σε αυτό τη µορφή του αγάλµατος. Β: Άρα, την ίδια διαδικασία θα πρέπει τότε να ακολουθεί, κατά τον Αριστοτέλη, και ο συγγραφέας ... Σκηνοθέτης: Προφανώς. Απλώς αυτός χρησιµοποιεί διαφορετική ύλη από εκείνη που µεταχειρίζεται ο γλύπτης. Αντί, ας πούµε, για µάρµαρο, που µεταχειρίζεται ο γλύπτης, ο συγγραφέας χρησιµοποιεί τις λέξεις. Β: Οι λέξεις, ωστόσο, έχουν νόηµα. Και από τη στιγµή που έχουν νόηµα, δε νοµίζω ότι συνιστούν ακατέργαστη ύλη. Για τις άναρθρες κραυγές ... ναι, το καταλαβαίνω να πούµε ότι είναι ακατέργαστο υλικό, αλλά οι λέξεις; Πολύ φοβάµαι ότι ... 32
Σκηνοθέτης: Πρόσεξε, πρόσεξε ... Το νόηµα της κάθε λέξης, θα πρέπει να ξέρεις, δεν είναι απόλυτο, δεν είναι το ίδιο παντού και πάντοτε, αλλά εξαρτάται από το περιβάλλον όπου χρησιµοποιείται και τους κανόνες και τις συνθήκες που ισχύουν σε αυτό. Άλλο πράγµα σηµαίνει η λέξη "πατέρας" όταν τη µεταχειριζόµαστε στην καθηµερινή επικοινωνία µας, κι άλλο πράγµα πάει να πει η ίδια λέξη όταν τη συναντάµε στην Αγία Γραφή, όπου δηλώνει τον Θεό. Στην καθηµερινή επικοινωνία τη χρησιµοποιώ για να αναφερθώ στον άνθρωπο που µε γέννησε, ο οποίος έχει ένα ορισµένο ύφος, ορισµένο χρώµα δέρµατος, µατιών και µαλλιών κι άλλα τέτοια χαρακτηριστικά που αναφέρονται στο σώµα του και προσδιορίζουν τη φυσική παρουσία του. Στην Αγία Γραφή, όµως, η λέξη "πατέρας", όπως χρησιµοποιείται σε σχέση µε τον Θεό, παραπέµπει σε ένα άυλο ον, σε κάποιον, δηλαδή, που δεν έχει σώµα και, ως εκ τούτου, δεν µπορούµε να µιλάµε ούτε για το ύψος του, ούτε για το χρώµα των µατιών του, ούτε για κανένα άλλο τέτοιο χαρακτηριστικό που αναφέρεται στο σώµα. Για να έρθω, τώρα, αν θέλετε, στα δικά µας τα χωράφια, το θέατρο, στην τραγωδία του Σοφοκλή "Οιδίπους Τύραννος" ο Οιδίπους, όταν ανακαλύπτει πως είναι ο φονιάς του πατέρα του και ο σύζυγος της µάνας του, αποφασίζει να εκδικηθεί τη γνώση. Κι αυτό, γιατί η γνώση είναι η αιτία της δυστυχίας του, αφού, όσο αγνοούσε πως ήταν εκείνος που σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη µάνα του, µπορούσε να µην νιώθει καµιά ενοχή για τον εαυτό του. Για να εκδικηθεί, λοιπόν, τη γνώση, τί κάνει; Βγάζει τα µάτια του. Γιατί, όµως, τα µάτια του, θα πείτε; ∆ιότι, από τα µέρη του οργανισµού µας, τα µάτια συγγενεύουν πιο πολύ µε τη γνώση, όπως µπορεί να το διαπιστώσει κανείς, αν εξετάσει τη σηµασία των λέξεων που µεταχειριζόµαστε για να δηλώσοµε τις λειτουργίες της γνώσης και της όρασης. Η ρίζα του ρήµατος "οίδα", που σηµαίνει γνωρίζω, και η ρίζα του ρήµατος "ορώ", που δηλώνει τί κάνοµε µε τα µάπα, είναι η ίδια: το θέµα "ιδ". Είναι προφανές ότι το νόηµα που παίρνουν τα µάτια στην τραγωδία του Σοφοκλή για τον Οιδίποδα είναι διαφορετικό από το νόηµα που έχουν, ας πούµε, τα µάτια για τον οφθαλµίατρο, διαφορετικό από το νόηµα που έχουν τα
33
µάτια για µας όταν αναφερόµαστε σε αυτά σαν τα όργανα µιας από τις πέντε αισθήσεις µας, διαφορετικό από το νόηµα που έχουν για κάποιον τα µάτια της αγαπηµένης του κ .λπ., κ.λπ. Οι λέξεις, λοιπόν, σε κάθε έργο παίρνουν το ιδιαίτερο νόηµα τους αφού ο συγγραφέας τις επεξεργαστεί, προκειµένου να ικανοποιήσει το σκοπό για τον οποίο αποφάσισε να γράψει το έργο του. Α: Άρα, αν κατάλαβα καλά, από τις τέσσαρις αιτίες - την ακατέργαστη ύλη, τη µορφή, την ενέργεια και το σκοπό -, που υποστήριξε ο Αριστοτέλης ότι χρειάζονται για να δηµιουργηθεί ένα έργο τέχνης ή ένα αντικείµενο πρακτικής χρήσης, η πιο σηµαντική θα πρέπει να είναι ο σκοπός. Ή δεν είναι έτσι; Σκηνοθέτης: Όχι, έτσι είναι. Ουσιαστικά το κάθε δηµιούργηµα, είτε πρόκειται για χρηστικό αντικείµενο είτε για έργο τέχνης, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πραγµατοποίηση του σκοπού του δηµιουργού του. Φανταστείτε κάποιον που σκοπεύει να κατασκευάσει ένα τραπέζι. Πριν αρχίσει να δουλεύει πάνω στο ακατέργαστο ξύλο προκειµένου να του δώσει τη µορφή που χρειάζεται για να πραγµατοποιηθεί ο σκοπός του, δεν υπάρχει τίποτε άλλο παρά µόνο ο σκοπός που έχει στο µυαλό του ο τεχνίτης. Όσο, όµως, ο τεχνίτης δουλεύει πάνω στο ξύλο δίνοντας του προοδευτικά τη µορφή του τραπεζιού, ο σκοπός από το µυαλό του τεχνίτη γλιστράει σιγά-σιγά κι αθόρυβα πάνω στο ξύλο. Έτσι, όταν ο τεχνίτης θα δώσει την τελική µορφή στο ξύλο και θα γίνει πλέον το τραπέζι που είχε σχεδιάσει στο µυαλό του, ο σκοπός θα έχει µεταφερθεί ολοκληρωτικά από το µυαλό του στην ύλη, στο ξύλο που επεξεργάστηκε. Τότε το τραπέζι που είχε σκοπό να κατασκευάσει ο τεχνίτης µπορούµε να πούµε, όπως επισηµαίνει ο Αριστοτέλης, ότι "έσχε το τέλος" του, ότι πέτυχε τον σκοπό του, απέκτησε, δηλαδή, "εντελέχεια", ενέταξε, µε άλλα λόγια, µέσα του τον σκοπό για τον οποίο πρέπει να υπάρχει. Για το πράγµα η εντελέχεια, η ενσωµάτωση µέσα σε αυτό του σκοπού της ύπαρξης του, συνιστά την ουσία του, η οποία αντιδιαστέλλεται προς τα άλλα χαρακτηριστικά, τα "κατάσυµβεβηκός" γνωρίσµατατου, όπωςτααποκαλείο Αριστοτέλης. 34
Β: Σιγά-σιγά, γιατί µάς πήγατε πολύ βαθιά στα νερά της φιλοσοφίας και κινδυνεύοµε να πνιγούµε. Έχουν δίκιο, τελικά, που λένε ότι η φιλοσοφία είναι στρυφνή. Σκηνοθέτης: Έλα τώρα, µην είσαι υπερβολικός. Λίγη καλή θέληση και υποµονή χρειάζεται .. . Β: Μα τί λέτε .. . Εδώ ακούω για ουσίες, για ... πώς τα είπατε . .. κατά συµβεβηκός γνωρίσµατα, για εντελέχεια .. . Όλα αυτά, (στονΑ) δενξέρωγιασένα (στονσκηνοθέτη), αλλάεµένα τουλάχιστον µου φαίνονται κινέζικα. Σκηνοθέτης: Ήρεµα, ήρεµα. Πρόσεξε. Τα πράγµατα που παρατηρούµε γύρω µας έχουν το καθένα τους ορισµένα χαρακτηριστικά, χάρη στα οποία µπορούµε να ξεχωρίζοµε το ένα πράγµα από το άλλο. Ο Αριστοτέλης χωρίζει τα χαρακτηριστικά των πραγµάτων σε δύο κατηγορίες. Σε εκείνα που είναι αναγκαία για τα πράγµατα, µε την έννοια ότι, αν εξαφανιστούν, παύουν να υπάρχουν και τα πράγµατα , και σε εκείνα που βρίσκονται τυχαία ή συµπτωµατικά στα πράγµατα έτσι που, αν εξαφανιστούν ή αντικατασταθούν από άλλα χαρακτηριστικά, τα πράγµατα θα εξακολουθούν να υπάρχουν. Τα αναγκαία χαρακτηριστικά των πραγµάτων, εκείνα δηλαδή χωρίς τα οποία δεν µπορούν να υπάρχουν τα πράγµατα, συνιστούν, λέει ο Αριστοτέλης, τις ουσίες των πραγµάτων, ενώ τα άλλα χαρακτηριστικά, τα οποία δεν είναι απαραίτητα για την ύπαρξη των πραγµάτων, θεωρεί ότι υπάρχουν στα πράγµατα κατά συµβεβηκός, κατά σύµπτωση, κατά τύχη. Να, αυτό το τραπέζι, ας πούµε. Αν του αλλάξοµε το χρώµα, θα πάψει να είναι τραπέζι; Πες µου. Β: Όχι, βέβαια. Σκηνοθέτης: Κι αν του αλλάξοµε το σχήµα και αντί για τετράγωνο το κάνοµε παραλληλόγραµµο, ή αν του αλλάξοµε τα πόδια και από τέσσαρα τα κάνοµε δύο ή πέντε, θα πάψει να είναι τραπέζι; Β: Ασφαλώς όχι. 35
Σκηνοθέτης: Ε λοιπόν, όλα αυτά τα γνωρίσµατα από τα οποία δεν επηρεάζεται η ύπαρξη των πραγµάτων, µε άλλα λόγια όλα τα κατά συµβεβηκός χαρακτηριστικά είναι, σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, δευτερεύουσας σηµασίας. Αντίθετα, αν το τραπέζι αυτό το διαλύσω και το κάνω µια στοίβα από σανίδες, θα εξακολουθεί να υπάρχει σαν τραπέζι;
Β. Μα ρωτάτε κιόλας; Ένα τραπέζι, αν το έχοµε πάρει για την τραπεζαρία µας, το έχοµε για να τρώµε επάνω του, αν το αγοράσαµε για γραφείο, το πήραµε για να γράφοµε επάνω του ... Μεµιαστοίβα, όµως, απόσανίδεςδενµπορούµενακάνοµε τίποτε από αυτά που κάνοµε µε ένα τραπέζι, είτε αυτό είναι γραφείο είτε τραπέζι τραπεζαρίας είτε δεν ξέρω τι άλλο Σκηνοθέτης: Το είπες πολύ ωραία, λοιπόν. Το τραπέζι, από τη στιγµή που διαλυθεί και µετατραπεί σε µια στοίβα από σανίδες, χάνει το σκοπό για τον οποίο υπήρχε, το σκοπό που είχε φροντίσει να ενσωµατωθεί µέσα σε αυτό ο κατασκευαστής του, την εντελέχεια, που, σε τελευταία ανάλυση, αποτελεί και την ουσία του, το χαρακτηριστικό εκείνο που, αν χαθεί, παύει να υπάρχει και το τραπέζι. Κι αυτό, κατά τον Αριστοτέλη, ισχύει µε κάθε άλλο πράγµα: ουσία του είναι η εντελέχεια του. (στον Β) Πού είναι, λοιπόν, η δυσκολία µε τη φιλοσοφία που παραπονιέσαι; Ε; Α: Εκείνο, πάντως, που Βλέπω εγώ είναι ότι καταλήγοµε πάντοτε στο σκοπό - µε τον έναν ή τον άλλο τρόπο, είτε, όπως µας περιγράψατε πριν, σαν µια από τις αιτίες της δηµιουργίας είτε, όπως µας είπατε τώρα µόλις, σαν εντελέχεια. ∆εν ξέρω ... , αλλά ο Αριστοτέλης µου δίνει την εντύπωση ότι ήταν κολληµένος µε το σκοπό, σαν να θέλει να µας πει ότι δεν µπορεί να γίνει τίποτε, ούτε, κατά συνέπεια, να σκεφτούµε κάτι χωρίς να υπάρχει από πίσω κάποιος σκοπός. Σκηνοθέτης: Πολύ σωστή επισήµανση. Ο σκοπός, κατά τον Αριστοτέλη,πράγµατιδιαδραµατίζειπρωταγωνιστικόρόλοστη ζωήµας,είναιορυθµιστικόςπαράγονταςγιαο,τιδήποτεκάνοµε ήγιαό,τιµαςσυµβεί.Αυτό,Βέβαια,είναικάτιπουφαίνεταινα
36
το αγνοούµε παντελώς και να ψάχνοµε να βρούµε για τα γεγονότα άλλες αιτίες που, στην πραγµατικότητα, δεν έχουν καµιά σχέση µε αυτά. Β: ∆εν καταλαβαίνω ... Τί ακριβώς εννοείτε; Σκηνοθέτης: Ας υποθέσοµε ότι κάποιος θέλει να αγοράσει εφηµερίδα από το περίπτερο που βρίσκεται στη στροφή , στο απέναντι πεζοδρόµιο. Καθώς, λοιπόν, διασχίζει το δρόµο, προκειµένου να εκτελέσει το σκοπό του, έρχεται ένα αυτοκίνητο µε ιλιγγιώδη ταχύτητα και τον χτυπάει. Το ερώτηµα είναι: ποια είναι η αιτία του ατυχήµατος; Β: Προφανώς η ιλιγγιώδης ταχύτητα µε την οποία έτρεχε ο οδηγός. Α: Ή µπορεί, επειδή είπατε ότι το περίπτερο ήταν σε στροφή, να µην είχε καλή ορατότητα ο οδηγός και να ήταν αυτή η αιτία για το ατύχηµα .. . Σκηνοθέτης: Κι εγώ µπορώ να πω ότι υπήρχε κάποια λακκούβα στο δρόµο και ότι, στην προσπάθεια του ο οδηγός να την αποφύγει, έχασε τον έλεγχο του αυτοκινήτου, µε αποτέλεσµα να παρασύρει τον ανυποψίαστο πεζό ... Α: Ή µπορεί ακόµη να φταίει η αφηρηµάδα του θύµατος ότι, αν πρόσεχε περισσότερο καθώς διέσχιζε το δρόµο, ενδεχοµένως να είχε αποφύγει το αυτοκίνητο . .. Σκηνοθέτης: Όλα αυτά που λέµε εδώ µπορεί να είναι σωστά, και ίσως, ψάχνοντας περισσότερο, να βρίσκαµε κι άλλες αιτίες για το ατύχηµα. Τίποτε από αυτά, όµως, κατά τον Αριστοτέλη, δεν θα είχε σχέση µε το ατύχηµα του συγκεκριµένου πεζού, αν αυτός δεν είχε αποφασίσει, δεν είχε βάλει σαν σκοπό να πάει να αγοράσει εφηµερίδα από το περίπτερο απέναντι. ∆εν πάει ο οδηγός να έτρεχε µε ιλιγγιώδη ταχύτητα, δεν πάει ο οδηγός να είδε τη λακκούβα στον δρόµο και να προσπάθησε να την αποφύγει, δεν πάει να µην είχε καλή ορατότητα ο οδηγός, δεν πάει ο πεζός την συγκεκριµένη εκείνη στιγµή να ήταν 37
αφηρηµένος, δεν πάει να είχε συµβεί ο,τιδήποτε . .., ο συγκεκριµένος άνθρωπος δεν θα είχε παρασυρθεί από το συγκεκριµένο αυτοκίνητο, αν αυτός δεν είχε βάλει σαν σκοπό να πάει να αγοράσει εφηµερίδα από το περίπτερο στην απέναντι πλευρά του δρόµου. Το καθετί, κατά τον Αριστοτέλη, εξαρτάται από κάποιον σκοπό. Οι άνθρωποι κατασκευάζουν σπίτια για να γλιτώσουν από τις ταλαιπωρίες και τους κινδύνους που θα αντιµετώπιζαν αν ζούσαν έξω στη φύση, κάνουν οικοδοµικά υλικά για να χτίζουν σπίτια, φτιάχνουν εργαλεία για να παράγουν, µεταξύ άλλων, οικοδοµικά υλικά, και ούτω καθεξής. Με άλλα λόγια, υπάρχει µια αλυσίδα σκοπών, όπου ο ένας σκοπός παραπέµπει στον άλλο. Η αλυσίδα αυτή, όµως, λέει ο Αριστοτέλης, δεν µπορεί να είναι ατέλειωτη, κάπου θα πρέπει να καταλήγει. Έσχατη απόληξη στην αλυσίδα των σκοπών ο Αριστοτέλης θεωρεί την ευδαιµονία. Ο,τιδήποτε θέλοµε να πετύχοµε στη ζωή µας -όπως υγεία, λεφτά, δουλειά, κοινωνική καταξίωση - το επιδιώκοµε γιατί, εξασφαλίζοντας το, περιµένοµε ότι θα γίνοµε ευτυχισµένοι. Α: ∆εν θα διαφωνούσα µε τον Αριστοτέλη ότι ο τελικός στόχος στη ζωή του ανθρώπου είναι η ευδαιµονία. Τί είναι, όµως, η ευδαιµονία; Μπορείτε να µου πείτε; Είναι τόσο ασαφές το περιεχόµενο της και περιλαµβάνει τόσο αντιφατικά πράγµατα στους κόλπους της που, ειλικρινά, αναρωτιέµαι αν έχει νόηµα να µιλάµε καθόλου για την ευδαιµονία. Ακόµα και αυτό που είναι αυτονόητο για να πεις ότι κάποιος είναι ευτυχισµένος, µπορεί να στο αντικρούσει κανείς. Το να περνάς καλά στη ζωή σου, αίφνης, θα µπορούσαµε να συµφωνήσοµε ότι είναι ένας καλός ορισµός της ευδαιµονίας. Β: Και τί θα πει να περνάς καλά στη ζωή σου. Ποιος το ορίζει αυτό; Εσύ ο ίδιος; Ο άλλος; Ο παράλλος; ... Ποιος; Α: Αυτό ακριβώς θέλω να πω: ότι ακόµη κι εκείνο που φαίνεται αυτονόητο είναι αµφισβητήσιµο. Κι αυτό δεν το λέω έτσι θεωρητικά, αλλά είναι κάτι που το διαπίστωσα από προσωπική εµπειρία. Στην οικογένεια µου, συγκεκριµένα, τα πράγµατα λίγο πολύ ήταν πάντοτε οµαλά. Μοναδική µέριµνα στο σπίτι µας, 38
θυµάµαι, ήταν ένας θείος µου, αδελφός του πατέρα µου, που αποφάσισε κάποια στιγµή µετά τις σπουδές του να γίνει µοναχός. Η οικογένεια µου, χωρίς να είναι εναντίον της Εκκλησίας, δεν είχε ιδιαίτερη σχέση µαζί της. Ο πατέρας µου πάντα έλεγε πως ο θείος µου, που ειδικά αυτός δεν είχε δείξει ποτέ του πριν κάποιο ξεχωριστό ενδιαφέρον για την Εκκλησία, θα πρέπει να παρασύρθηκε από κάποια χριστιανική οργάνωση στον Καναδά, όπου είχε πάει για να συνεχίσει τις σπουδές του. Εν πάση περιπτώσει, οι δικοί µου, από τη στιγµή που κατάλαβαν ότι η απόφαση του θείου να αφοσιωθεί στην Εκκλησία ήταν αµετάκλητη, θέλησαν να του συµπαρασταθούν µε κάθε τρόπο - να φροντίσουν να τοποθετεί σε κάποιο µοναστήρι όσο γίνεται πιο κοντά µας, να του έχουν ξεχωριστό δωµάτιο για να κοιµάται όποτε ερχόταν για δουλειές του στην Αθήνα, να τον ενισχύουν οικονοµικά όποτε χρειαζόταν να αγοράσει κάτι .. . Μέχρι που ο θείος αποφάσισε να πάει κάπου στο Σινά, για να έλθει πιο κοντά στον Θεό. Στα γράµµατα που αραιά και που - µας έστελνε από το µοναστήρι, δεν παρέλειπε να µας λέει ότι περνούσε καλά και να µην ανησυχούµε γι' αυτόν. Η κατάσταση, όµως, ήταν τελείως διαφορετική από αυτήν που ήθελε να µας παρουσιάσει. Το διαπίστωσε ο πατέρας µου, όταν κάποτε πήγε να τον επισκεφτεί. Τον είδε να κουβαλάει µέσα στο λιοπύρι τεράστιες πέτρες για να χτίσουν τοίχους στο µοναστήρι, βρώµικο και ταλαιπωρηµένο από την κακουχία, ισχνό, να τρέφεται µε χόρτα που µάζευε από δω κι από κει. Ο θείος µου συνεχίζει από το Σινά, όπου εξακολουθεί να βρίσκεται, να µας στέλνει αραιά και πού γράµµατα, διαβεβαιώνοντας µας πάντοτε πόσο καλά περνάει και να µην ανησυχούµε γι' αυτόν και ο πατέρας µου, τον θυµάµαι, κάθε φορά που διαβάζει τα γράµµατα του θείου, κουνάει το κεφάλι του µε λύπη και δυσπιστία. Περνάει καλά ο θείος ή όχι; Ποιος θα µας το πει αυτό; Β: Γι’ αυτό, επιµένω, η ευδαιµονία είναι µια αυταπάτη και τίποτε άλλο. Μιλάµε γι' αυτήν ξέροντας ότι δεν υπάρχει. Είµαι περίεργος, πώς δικαιολογεί ο Αριστοτέλης την ύπαρξη της;
39
Σκηνοθέτης: Πρώτα από όλα, η ευδαιµονία, για τον Αριστοτέλη, δεν είναι ένα ορόσηµο στη ζωή µας. Ξέρετε, πολλοί νοµίζουν ότι η ευδαιµονία µας περιµένει κάπου εις τας δυσµάς του βίου µας έτοιµη να µας υποδεχθεί ή να µας κλείσει την πόρτα, ανάλογα µε τη διαχείριση που θα έχοµε κάνει στη ζωή µας. Η ευδαιµονία, όµως, κατά τον Αριστοτέλη, είναι µια κατάσταση που θα πρέπει να φροντίζει κανείς να την κατακτά σε κάθε στιγµή της ζωής του. Και για να το πετύχει αυτό, χρειάζεται να συµπεριφέρεται µε έναν ορισµένο τρόπο. Το ερώτηµα, για τον Αριστοτέλη, δεν είναι τί πρέπει να κάνει κανείς για να γίνει ευτυχισµένος, να τρώει, ας πούµε, µόνο χόρτα και φυτικές τροφές, αλλά πώς πρέπει να ενεργεί για να γίνει ευτυχισµένος. Ένας χορτοφάγος κι ένας κρεατοφάγος µπορούν εξίσου να είναι ευτυχισµένοι, αρκεί να ακολουθούν τη σωστή µέθοδο.
Α. Και ποια είναι αυτή η µέθοδος; Σκηνοθέτης: Η µεσότητα, η µέση οδός! Ανεξάρτητα από το ποια είναι η δίαιτα που ακολουθεί κανείς, ανεξάρτητα, ας πούµε, από το αν είναι χορτοφάγος ή κρεατοφάγος, δεν µπορεί να είναι ευτυχισµένος αν τρώει υπερβολικά πολύ ή υπερβολικά λίγο. Στην µια περίπτωση υπάρχει κίνδυνος να Βαρυστοµαχιάσει και να νιώσει δυσφορία, ενώ στην άλλη θα εξακολουθεί να πεινάει. Θα πρέπει, αν θέλει να απολαµβάνει την τροφή του και να αισθάνεται ευτυχισµένος, να τρώει τόσο, ώστε αυτό που τρώει να µην είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο, αλλά να είναι κάπου στη µέση µεταξύ των δύο αυτών άκρων. Β: Ναι, αλλά για να φάει κανείς µετρηµένα, ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο, θα πρέπει προηγουµένως να έχει να φάει. Θέλω να πω, δηλαδή, ότι για την ευδαιµονία δεν αρκεί η µεσότητα που λέει ο Αριστοτέλης, αλλά χρειάζονται κι άλλα πράγµατα, όπως η οικονοµική επάρκεια, η χαρά, η αναγνώριση από τον άλλο.
40
Σκηνοθέτης: Μα σε αυτό δεν διαφωνεί ο Αριστοτέλης. Ένας άνθρωπος, λέει, που ζει στην απόλυτη φτώχεια, κάποιος που ταλαιπωρείται στον τροχό του βασανισµού ή τον έχουν βρει αβάσταχτες συµφορές δεν µπορεί, όσο µετρηµένα κι αν χειρίζεται τις υποθέσεις του, να είναι ευτυχισµένος. Β: Το είπα αυτό, γιατί... Σκηνοθέτης: Μισό Λεπτό, σε παρακαλώ .. . Γιατί, πέρα από τη µεσότητα και τα υλικά αγαθά, όπως η οικονοµική επάρκεια, η χαρά ή η κοινωνική αναγνώριση, υπάρχει κάτι ακόµη, κατά τον Αριστοτέλη, σχετικά µε την ευδαιµονία, µια αναγκαία παράµετρος της. Πρόκειται, συγκεκριµένα, για την ηθική συµπεριφορά µας. Είναι γεγονός ότι, στη συνείδηση των πιο πολλών από µας, για να µην πω όλων µας, η ηθική µε τις υποχρεώσεις που µας υπαγορεύει είναι ενοχλητική. ∆εν µας αρέσει να µας λένε τί πρέπει να κάνοµε, οπότε, κάνοντας πράγµατα που µας επιβάλλονται, αισθανόµαστε δυσφορία. Μπορούµε, βέβαια, να αγνοήσοµε να κάνοµε ό,τι µάς λένε πως οφείλοµε να κάνοµε. Αλλά, τότε, νιώθοµε εκτεθειµένοι απέναντι στους άλλους υποφέροντας, έτσι, από το Βάρος της ενοχής. Ο Αριστοτέλης, όµως, αντίθετα προς την αρνητική αυτή εικόνα της ηθικής, θεωρεί την ηθική αναγκαίο όρο για την ευδαιµονία, απαραίτητη προϋπόθεση για να γίνοµε ευτυχισµένοι. Πώς µπορεί, αλήθεια, αναρωτιέται, ένας ηθικά επιλήψιµος άνθρωπος, ένας δειλός, παραδείγµατος χάριν, να είναι ευτυχισµένος; Κι όλα τα καλά του κόσµου να έχει αυτός, δεν µπορεί να νιώθει ευτυχισµένος, όταν σε κάθε βήµα του τρέµει τον ίσκιο του, όταν δεν ησυχάζει ποτέ του, όταν βρίσκεται κάτω από τη διαρκή απειλή του φόβου. Μόνο ο ενάρετος άνθρωπος, λοιπόν - ο ανδρείος, ο τίµιος, ο πράος, γενικά ο κάτοχος των αρετών -, µπορεί να είναι ευτυχισµένος. Μεταξύ των αρετών και της ευδαιµονίας υπάρχει, κατά τον Αριστοτέλη, συγγένεια που τις φέρνει κοντά, πολύ κοντά, τόσο κοντά, ώστε να είναι αναπόσπαστες. Α: Μπα, και ποιο είναι αυτό το κοινό στοιχείο;
41
Σκηνοθέτης: Όπως η ευδαιµονία, η κάθε αρετή είναι µεσότητα µεταξύ δυο ακροτήτων, µεταξύ µιας έλλειψης και µιας υπερβολής. Η ανδρεία, για παράδειγµα, λέει ο Αριστοτέλης, είναι µεσότητα µεταξύ της δειλίας, που είναι έλλειψη, και του θράσους, που είναι υπερβολή, η πραότητα βρίσκεται ανάµεσα στην αδιαφορία και την αγριότητα, η σωφροσύνη είναι µεσότητα µεταξύ της αναισθησίας και της ακολασίας, και ούτω καθεξής µε τις υπόλοιπες αρετές. Β: ∆εν ξέρω . .. αλλά όλα αυτά µου φαίνονται τόσο τεχνικά, τόσο φτιαχτά ... Όταν αντιµετωπίζω κάποιο ηθικό πρόβληµα, εγώ ξέρω πόσο βασανίζοµαι για να δω τί πρέπει να κάνω. Κι έρχεται ο Αριστοτέλης - µε µια ψυχραιµία που σκοτώνει - να µας πει: "µην ταράζεστε. Ακολουθήστε την µεσότητα, και είσαστε µέσα". Μα, αν ήταν τα πράγµατα τόσο απλά, τότε όλοι θα ήµασταν ανδρείοι, τίµιοι, φιλεύσπλαχνοι . .. ∆εν θα υπήρχαν κακοί άνθρωποι. Σκηνοθέτης: Μα, ποιος είπε ότι το να γίνει κανείς ενάρετος είναι, κατά τον Αριστοτέλη, εύκολη υπόθεση; Κοίτα, όµως, θα πρέπει να ξεχωρίσοµε δυο πράγµατα. Άλλο είναι να περιγράψεις κάτι που κάνει κάποιος, κι άλλο πράγµα να το κάνει κανείς. Ας σκεφτούµε την περίπτωση που ένας κασκαντέρ πραγµατοποιεί µε τη µοτοσικλέτα του ένα τεράστιο άλµα στον αέρα, που µας αφήνει άναυδους. Ένας επιστήµονας µπορεί, Βάσει των νόµων της φύσης, να µας περιγράψει πώς πραγµατοποίησε το άλµα του ο κασκαντέρ χωρίς να πάθει τίποτε, να µας εξηγήσει, ας πούµε, το ρόλο που έπαιξαν η αντίσταση του αέρα, η κλίση του σώµατος του κατά τις διάφορες φάσεις του άλµατος, η θέση της µηχανής και ο τρόπος που τη χειρίστηκε κ.λπ., κ.λπ. Ακούγοντας την περιγραφή του επιστήµονα καταλαβαίνοµε ότι ο κασκαντέρ, ενεργώντας βάσει των νόµων της φύσης, έκανε κάτι πολύ φυσικό και απλό. Αυτό, όµως, δεν σηµαίνει ότι µπορεί ο καθένας µας να πάρει µια µοτοσικλέτα και να κάνει το ίδιο άλµα. Ο κασκαντέρ, για να φτάσει στο σηµείο να το πραγµατοποιήσει µε επιτυχία , χρειάστηκε προηγουµένως να ασκηθεί, και, στη διάρκεια της εξάσκησης του, να αποτύχει πολλές-πολλές φορές, και, 42
ενδεχοµένως, να σπάσει και πόδια και χέρια και πλευρά. Το ίδιο συµβαίνει, κατά τον Αριστοτέλη, και µε τις αρετές. Περιγράφοντας τες ορίζει µεν την καθεµιά τους σαν µεσότητα µεταξύ δυο ακροτητών, σαν κάτι που Βρίσκεται µεταξύ µιας υπερβολής και µιας έλλειψης, αλλά, για να πετύχει τη µεσότητα αυτή κάποιος, χρειάζεται να ασκηθεί. Το να δείξει κανείς ανδρεία τυχαία µια φορά µόνο, επειδή οι συνθήκες και οι καταστάσεις συνηγόρησαν σε αυτό, δε σηµαίνει ότι είναι και ανδρείος. Οφείλει, για να µπορεί να θεωρηθεί ανδρείος, να αποδεικνύει την ανδρεία του κάθε φορά που προκαλείται να τη δείξει. Όλοι µπορεί να συµφωνήσοµε ότι η ανδρεία είναι µεσότητα µεταξύ της δειλίας και του θράσους, αλλά λίγοι, ελάχιστοι µπορούν να πράττουν σύµφωνα µε τη µεσότητα αυτή και να είναι ανδρείοι. Και αυτοί οι λίγοι είναι εκείνοι που έχουν υποστεί τη σχετική άσκηση, αυτό που ο Αριστοτέλης ονοµάζει "έξη", ηοποίατουςεπιτρέπειναείναιέτοιµοινα συµπεριφερθούν ως ανδρείοι, όποτε η περίσταση το απαιτεί. Το ίδιο ισχύει και µε τις άλλες αρετές που καθορίζουν την ηθική συµπεριφορά µας. Από την άποψη αυτή, λοιπόν, κατά τον Αριστοτέλη, η ηθική, καθόσον απαιτεί τη δική µας άσκηση χωριστά, αποτελεί αγώνισµα προσωπικό του καθενός µας. Για τον Αριστοτέλη, τίποτε σχετικά µε τις ηθικές αρετές δεν είναι δεδοµένο, ολόκληρη η ηθική σαν ένα κοµµάτι της κοινωνικής ζωής µας δεν είναι δεδοµένη, αλλά εξαρτάται από τη δράση του καθενός µας χωριστά. Α: ∆ηλαδή . .. συγγνώµη τώρα που το λέω .. . µπορεί να είναι βλακεία αυτό . .. αλλά έτσι µου ήρθε τώρα στο κεφάλι . .. Αν, δηλαδή, πες ότι γινόταν µια γενική συµφωνία και αποφάσιζαν όλοι οι άνθρωποι να πάψουν να εξασκούνται στις ηθικές αρετές τη στιγµή, µάλιστα, που, όπως είπατε προηγουµένως, η ηθική, όπως και να το κάνοµε, είναι ενοχλητική, η ηθική τότε θα εξαφανιζόταν; Β: Μα θα µπορούσε να υπάρξει κοινωνία χωρίς τιµιότητα, χωρίςειλικρίνεια,χωρίςµεγαλοθυµία,χωρίςκαλοσύνη ...;Τότε θακαταντούσαµεµιαζούγκλα,όπουοέναςθαπροσπαθούσενα κατασπαράξει τον άλλο. 43
Σκηνοθέτης: Συµφωνώ ότι χωρίς την ηθική η ζωή µας θα γινόταν κόλαση. Η ηθική, ασφαλώς, κατά τον Αριστοτέλη, µας είναι απαραίτητη γιατί µας προστατεύει από τις αυθαιρεσίες που θα µετέτρεπαν την κοινωνία µας σε ζούγκλα. Αυτό, όµως, δεν σηµαίνει ότι η ηθική υπάρχει µέσα στο DNA µας. Η ηθική, λέει ο Αριστοτέλης, αρχίζει από εκεί που παύει να υπάρχει η φιλία. Μεταξύ των φίλων δεν χωράει το ηθικό πρέπει . Α: Μα τί λέτε, τώρα ... Σκηνοθέτης: Πρόσεξε, κάποτε στην αρχαία Ρώµη, όταν καταδικάστηκε ο Τιβέριος Γράκχος, οι αντίπαλοι του, µεταξύ των ανθρώπων της εµπιστοσύνης του που κυνηγούσαν, συνέλαβαν και τον καλύτερο φίλο του, τον Γάιο Βλόσιο. Καθώς τον ανέκριναν, τον ρώτησαν τί θα µπορούσε να κάνει για χάρη του φίλου του. Ο Βλόσιος απάντησε: "Τα πάντα". "Πώς τα πάντα;" απόρησαν οι ανακριτές του. "∆ηλαδή, αν σου έλεγε να κάψεις τους ναούς µας, θα το έκανες;" "Μα ποτέ δεν θα µου έλεγε να διαπράξω τέτοια ασέβεια", αποκρίθηκε ο Βλόσιος. "Κι αν σου έλεγε να το κάνεις;", επέµειναν οι ανακριτές του. "Θα το έκανα", απάντησε ψύχραιµα ο Βλόσιος. Σας ανέφερα την ιστορία αυτή για να σας δείξω ότι µεταξύ των φίλων δεν µπαίνει το ζήτηµα αν πρέπει ή δεν πρέπει να κάνει κάτι ο ένας από τους δύο· αυθόρµητα και χωρίς κανένα ενδοιασµό ο φίλος σε κάθε περίπτωση πράττει εκείνο που του υπαγορεύει η σχέση της φιλίας του µε κάποιον συνάνθρωπο του, έστω και αν η πράξη του αυτή ξέρει ότι παραβιάζει κάποια ηθική αρετή. Η αµφιβολία ως προς το αν πρέπει να συµπεριφερθεί κανείς έτσι ή αλλιώς προκύπτει όταν αυτός βρεθεί έξω από τη σχέση της φιλίας. Κατά τον Αριστοτέλη, µετά το τέλος, πέρα από τα όρια της φιλίας, αρχίζει πλέον να προβληµατίζεται κανείς ως προς το τί πρέπει να κάνει και να µάχεται ώστε να ανταποκριθεί στις ηθικές υποχρεώσεις του, προκειµένου, έτσι, να κερδίσει την ευδαιµονία, που αποτελεί τον τελικό στόχο στη ζωή µας. Β: Αλήθεια, επειδή βλέπω ότι ο Αριστοτέλης µίλησε µε τόση εµµονή για την ευδαιµονία, ο ίδιος υπήρξε ευτυχισµένος;
44
Σκηνοθέτης: Τί µπορείς να πεις για έναν άνθρωπο που δεν µπόρεσε να βρει στη ζωή του έναν µόνιµο τόπο εγκατάστασης; Κατέβηκε νεαρούλης, όπως σας είπα, από την πατρίδα του, τα Στάγιρα της Χαλκιδικής, στην Αθήνα, από όπου ύστερα από 20 χρόνια, όταν, µετά τον θάνατο του δασκάλου του, του Πλάτωνα, του ιδρυτή της Ακαδηµίας, απέτυχε να αναλάβει τη διεύθυνση της, αναγκάστηκε πάλι να φύγει και να πάει στα παράλια της Μικρός Ασίας για να διδάξει στην Άσσο, από όπου πάλι ύστερα από 3 χρόνια έφυγε και πήγε απέναντι στη Μυτιλήνη , όπου δίδαξε επί 3 χρόνια, για να φύγει και πάλι από εκεί και, ύστερα από πρόσκληση του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου να διδάξει το γιο του Αλέξανδρο, να πάει στην αυλή του, για να φύγει και πάλι από εκεί ύστερα από 6 χρόνια και να κατέβει στην Αθήνα, όπου µε χρήµατα που του πρόσφερε ο Αλέξανδρος ίδρυσε τη δική του φιλοσοφική σχολή, το Λύκειο, το οποίο, ύστερα από 13 χρόνια διδασκαλίας και έρευνας, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει, προκειµένου να αποφύγει τη δίκη που τον έσυραν οι Αθηναίοι για να εκδικηθούν στο πρόσωπο του τους Μακεδόνες µετά τον θάνατο του ηγέτη τους, του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και να πάει στην Χαλκίδα, όπου πέθανε ύστερα από στοµαχικό νόσηµα. Β: Παρόλα αυτά, δεν µπορείς να ξέρεις αν οι ταλαιπωρίες που ζει κανείς είναι πραγµατικά σηµάδι της δυστυχίας του. ∆εν µπορείς να ξέρεις πώς περνάνε µέσα του .. . Αν γλιστρώντας στη ψυχή του τον συµπαρασύρουν στη µιζέρια τους ή αν , αντίθετα, διεισδύοντας µέσα του γίνονται η αφορµή για να αντιδράσει, να θέλει να τις ξεπεράσει και έτσι, στην προσπάθεια του να τις αντιµετωπίσει, η ζωή του να αποκτήσει χαρίσµατα που του δίνουν το δικαίωµα να πει: "ναι, είµαι ευτυχισµένος". Το λέω αυτό γιατί το έχω ζήσει ο ίδιος ορισµένες φορές στη ζωή µου. Σκηνοθέτης: ∆εν θα διαφωνήσω µαζί σου. Όχι, δεν θα µπορούσα να πω µε βεβαιότητα ότι ο Αριστοτέλης, αναγκασµένος από τις συνθήκες - ή διωγµένος από τους συνανθρώπους του - να ζει περιπλανώµενος, ήταν τελικά δυστυχισµένος. Εκείνο όµως, που µπορεί να υποστηριχθεί είναι πως, όσο κι αν τα πράγµατα στη ζωή του τού πήγαν στραβά, δεν 45
έχασε την ηθική ευαισθησία του, η οποία, όπως είπαµε πριν, αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση της ευτυχίας µας. Α: Και µε ποιο τρόπο έδειξε την ηθική ευαισθησία του; Σκηνοθέτης: Τη βλέποµε διάχυτη µέσα στη διαθήκη του. Την ώρα που γράφει κανείς τη διαθήκη του, µένοντας µόνος µε τον εαυτό του, κάνει το ταµείο της ζωής του και εκφράζει τις πιο εσωτερικές πλευρές του εαυτού του. Εκεί, λοιπόν, στη διαθήκη του ο Αριστοτέλης, µιλώντας για τους γονείς του, τον αδελφό του, τα παιδιά του, τη γυναίκα του, τον άνθρωπο που τον ανέλαβε µετά την ορφάνια του, δείχνει πόσο τρυφερός ήταν. Κι αυτό, θα πεις, είναι φυσικό. Καθένας µπορεί να τρέφει ιδιαίτερη αγάπη για τους οικείους του. Εκείνο, όµως, που είναι σπάνιο, είναι η τελευταία επιθυµία του Αριστοτέλη για τους δούλους του, όπως την αποτυπώνει στη διαθήκη του. Οι δούλοι, ξέρετε, τότε ήταν σαν τα χρηστικά αντικείµενα, ή µάλλον η µόνη διαφορά τους ήταν ότι αυτοί είχαν ανθρώπινη µορφή και µιλούσαν . .. Η εντολή, λοιπόν, που αφήνει για τους δούλους του ο Αριστοτέλης, είναι να µην πουληθούν αλλά, µόλις ενηλικιωθούν, να ελευθερωθούν. Πολύ φλυαρήσαµε, όµως, για τον Αριστοτέλη, και καλό θα ήταν να κάναµε και λίγη πρόβα. Ε; Τί λέτε; Έτοιµοι; Πάµε!
(Παύση. Οιηθοποιοίπαίρνουντιςθέσειςτουςστησκηνή.) Α: Αουρέλιο! Πλήττω! Έλα να µε διασκεδάσεις. Β: Στας διαταγάς σας, κυρία, στας διαταγάς σας...
ΤΕΛΟΣ
46