EKONOMIA
Viti 2006
Pjesa e parë
KUPTIMI I EKONOMISË Kreu 1 HYRJE NE SHKENCEN E EKONOMISË 1.Definimi i ekonomisë Ekonomia eshte çdokund rreth nesh. Ajo perbehet ne ate se si shoqeria ballafaqeohet me problemin e mungeses.Nuk mund te kemi gjihe çka duam,dhe ajo velen njelloj kure behet fjala per pushime te gjata, harxhime te tepruara ose ajre i paster. Neve me doemos duhet te zgjedhim. Ekonomij Ekonomijaa eshte shkence qe zgjedh zgjedh individi dhe shoqerija. shoqerija. Prandaj Prandaj pernjeher pernjeher do te themi themi se ekonomia nuk ka domethenjen vetem te çmimit, fitimit dhe te hollave (parave). Disa here eshte logjik logjikee te shfryt shfrytezo ezohen hen tregje tregjett dhe disahe disahere re eshte eshte e nevoj nevojshm shmee te sillen sillen vendim vendimee jasht jashtee tregut.Gjegjesishte analiza ekonomike na ndihemon sjelljen e vendimit, kur t’ia leme gjerat tregut,dhe kure perveç atij te marrim edhe instrumente te tjera . Ekonomija eshte shkence per ate si shoqeria udheheq me resurset e saja te rralla. Ne shume shoqeri resurset nuk shperndahen nga nje nje plan plan qendro qendrore, re, pore neper nepermje mjett aksion aksionev evee te bashku bashkuara ara te milion milionaa nderma ndermarrj rrjeve eve dhe amviserive. Prandaj ekonomistet studejojne se si njerzit i sjellin vendimet: sa ata punojne,çka blejne,sa kursejne kursejne dhe si i investojne kursimet e tyre. Ekonomistet gjithashtu gjithashtu studjojne si njerzit mvaresishte veprojne veprojne njeri me tjeterin. Psh.ata hulumtojne, hulumtojne, si shumica e shitesve dhe bleresve bleresve te nje te mire bashkarishte e percaktojne çmimin me te cilin do shitet e mira dhe sasija sa do te shitet. Perfundimishte ekonomistet analizojne forcat dhe trendet qe ndikojne mbi ekonomine nepergjit nepergjithesi, hesi, perfeshire perfeshire ketu edhe rritjen rritjen e te ardhurave ardhurave mesatare, mesatare, pjese pjese e popullates popullates qe nuk mund te gjej pune dhe shkallen ne baze se te ciles rriten çmimet. Fjala ekonomi rrjedh nga fjala greke “per ate qe udheheq me amviserine “ Ne shikim te pare kjo tingellon jo rendomte. Ne fakt amviserit dhe ekonomia kane shume karakteristika te perbashketa. Amviserija ballafaqohet me shume vendime. Ajo duhet te vendose kush do jene detyrat e çdo anetari te familjes dhe çka do fitoj si demshperblim: Cili do te prega pregatis tisii darken darken ? Cili Cili do laj teshat? teshat? Cili Cili do fitoj fitoj edhe edhe nje cope cope embelsi embelsire re mbas mbas darke darke . Amviserija medoemos duhet ti shperndaj shperndaj resurset e veta te rralla ndermjet ndermjet anetarve te saj, duke i pasur parasyshe aftesit e tyre, perpjekjet dhe deshirat e tyre. Sikurese amviseria dhe shoqeria ballafaqohet me shume vendime. Ajo medoemos duhet te vendosi cilat detyra duhet te kryhen dhe cilat duhet te jene te kryera.. Disa njerez nevoiten per prodhimin e ushqimit, te tjere per te bere veshjen dhe dhe te tretet te dizajnojne softver per per kompjutera. Kur njehere njerzit njerzit do te ndahen (si toka,n toka,nder dertes tesat at dhe makina makinat) t) ne detyr detyraa te ndrysh ndrysheme eme punue punuese, se,sho shoqe qeria ria duhet duhet ta ndaj ndaj prodhimtarine ne te mira dhe sherbime. Ajo duhet te vendosi kush do haje kavjar, dhe kush pasul,kush do ngrah mercedes, dhe kush do udhetoj me autobus. Sipas Sipas kesaj,çka kesaj,çka eshte ekonomij ekonomijaa ?Gjate tridhjet tridhjet viteve te e fundit fundit lemija e ekonomisë ekonomisë si shkence shkence eshte zgjeruar zgjeruar dhe ne te jane kyqur shume shume tema. Me te rendesishm rendesishmee jane ata sipas te cilave ekonomija : - Studjon Studjon se se si ne ekonomi ekonomi percakto percaktohen hen çmimet çmimet punes, punes, kapitalit kapitalit dhe toka. toka. - Hulumton Hulumton sjellje sjelljenn e tregjeve tregjeve finansia finansiare, re, analizoj analizojnn dhe shperna shpernadajn dajnee kapitalin kapitalin gjegje gjegjesisht sishtee resurset finansiare. - Analiz Analizon on pasoj pasojat at nga nga interve intervenim nimii i shtetit shtetit mbi mbi efikasi efikasitet tetin in e tregut. tregut. - Hulumt Hulumton on shpern shperndar darje jenn e fitimit fitimit dhe dhe propozo propozonn menyra menyra si tu ndihemo ndihemohet het te verfer verferive ive pa mos u prishur mundesija e ekonomisë. - Hulumton Hulumton ndikim ndikimin in e harxhi harxhimit mit te shtetit, shtetit, tatimet tatimet dhe deficitin deficitin buxhet buxhetore ore per per rritjen rritjen..
KUPTIMI I EKONOMISË Kreu 1 HYRJE NE SHKENCEN E EKONOMISË 1.Definimi i ekonomisë Ekonomia eshte çdokund rreth nesh. Ajo perbehet ne ate se si shoqeria ballafaqeohet me problemin e mungeses.Nuk mund te kemi gjihe çka duam,dhe ajo velen njelloj kure behet fjala per pushime te gjata, harxhime te tepruara ose ajre i paster. Neve me doemos duhet te zgjedhim. Ekonomij Ekonomijaa eshte shkence qe zgjedh zgjedh individi dhe shoqerija. shoqerija. Prandaj Prandaj pernjeher pernjeher do te themi themi se ekonomia nuk ka domethenjen vetem te çmimit, fitimit dhe te hollave (parave). Disa here eshte logjik logjikee te shfryt shfrytezo ezohen hen tregje tregjett dhe disahe disahere re eshte eshte e nevoj nevojshm shmee te sillen sillen vendim vendimee jasht jashtee tregut.Gjegjesishte analiza ekonomike na ndihemon sjelljen e vendimit, kur t’ia leme gjerat tregut,dhe kure perveç atij te marrim edhe instrumente te tjera . Ekonomija eshte shkence per ate si shoqeria udheheq me resurset e saja te rralla. Ne shume shoqeri resurset nuk shperndahen nga nje nje plan plan qendro qendrore, re, pore neper nepermje mjett aksion aksionev evee te bashku bashkuara ara te milion milionaa nderma ndermarrj rrjeve eve dhe amviserive. Prandaj ekonomistet studejojne se si njerzit i sjellin vendimet: sa ata punojne,çka blejne,sa kursejne kursejne dhe si i investojne kursimet e tyre. Ekonomistet gjithashtu gjithashtu studjojne si njerzit mvaresishte veprojne veprojne njeri me tjeterin. Psh.ata hulumtojne, hulumtojne, si shumica e shitesve dhe bleresve bleresve te nje te mire bashkarishte e percaktojne çmimin me te cilin do shitet e mira dhe sasija sa do te shitet. Perfundimishte ekonomistet analizojne forcat dhe trendet qe ndikojne mbi ekonomine nepergjit nepergjithesi, hesi, perfeshire perfeshire ketu edhe rritjen rritjen e te ardhurave ardhurave mesatare, mesatare, pjese pjese e popullates popullates qe nuk mund te gjej pune dhe shkallen ne baze se te ciles rriten çmimet. Fjala ekonomi rrjedh nga fjala greke “per ate qe udheheq me amviserine “ Ne shikim te pare kjo tingellon jo rendomte. Ne fakt amviserit dhe ekonomia kane shume karakteristika te perbashketa. Amviserija ballafaqohet me shume vendime. Ajo duhet te vendose kush do jene detyrat e çdo anetari te familjes dhe çka do fitoj si demshperblim: Cili do te prega pregatis tisii darken darken ? Cili Cili do laj teshat? teshat? Cili Cili do fitoj fitoj edhe edhe nje cope cope embelsi embelsire re mbas mbas darke darke . Amviserija medoemos duhet ti shperndaj shperndaj resurset e veta te rralla ndermjet ndermjet anetarve te saj, duke i pasur parasyshe aftesit e tyre, perpjekjet dhe deshirat e tyre. Sikurese amviseria dhe shoqeria ballafaqohet me shume vendime. Ajo medoemos duhet te vendosi cilat detyra duhet te kryhen dhe cilat duhet te jene te kryera.. Disa njerez nevoiten per prodhimin e ushqimit, te tjere per te bere veshjen dhe dhe te tretet te dizajnojne softver per per kompjutera. Kur njehere njerzit njerzit do te ndahen (si toka,n toka,nder dertes tesat at dhe makina makinat) t) ne detyr detyraa te ndrysh ndrysheme eme punue punuese, se,sho shoqe qeria ria duhet duhet ta ndaj ndaj prodhimtarine ne te mira dhe sherbime. Ajo duhet te vendosi kush do haje kavjar, dhe kush pasul,kush do ngrah mercedes, dhe kush do udhetoj me autobus. Sipas Sipas kesaj,çka kesaj,çka eshte ekonomij ekonomijaa ?Gjate tridhjet tridhjet viteve te e fundit fundit lemija e ekonomisë ekonomisë si shkence shkence eshte zgjeruar zgjeruar dhe ne te jane kyqur shume shume tema. Me te rendesishm rendesishmee jane ata sipas te cilave ekonomija : - Studjon Studjon se se si ne ekonomi ekonomi percakto percaktohen hen çmimet çmimet punes, punes, kapitalit kapitalit dhe toka. toka. - Hulumton Hulumton sjellje sjelljenn e tregjeve tregjeve finansia finansiare, re, analizoj analizojnn dhe shperna shpernadajn dajnee kapitalin kapitalin gjegje gjegjesisht sishtee resurset finansiare. - Analiz Analizon on pasoj pasojat at nga nga interve intervenim nimii i shtetit shtetit mbi mbi efikasi efikasitet tetin in e tregut. tregut. - Hulumt Hulumton on shpern shperndar darje jenn e fitimit fitimit dhe dhe propozo propozonn menyra menyra si tu ndihemo ndihemohet het te verfer verferive ive pa mos u prishur mundesija e ekonomisë. - Hulumton Hulumton ndikim ndikimin in e harxhi harxhimit mit te shtetit, shtetit, tatimet tatimet dhe deficitin deficitin buxhet buxhetore ore per per rritjen rritjen..
-
Stud Studjo jonn cikl ciklus usin in vepe veperu rues es,, papu papune nesi sine ne,, gjeg gjegje jesi sish shte te zhvi zhvill llon on poli politi tike ke ekon ekonom omik ikee per per perparim dhe rritje ekonomike. - Hulu Hulumt mton on mode modele lett per per kemb kembim im midi midiss shte shtete teve ve , vler vleres eson on peng penges esat at ne kemb kembim imin in nderkombetare , percjelle dhe analizon rritjen e shteteve ne zhvillim. Regjistrimin e temave mundemi ta vazhdojme , por primare eshte se te gjitha keto tema mund ti bashkojme ne nje definicion per ekonomine, shikuar ne aspektin e shoqerise: Ekonomija eshte studim shkencore si shoqerija i perdeor mjetet qe te prodhohen mallera te dobishem dhe ti shperndaj te njejtat ne njerez te ndryshem. Ne baze te ketij definicioni definicioni per ekonomi jane jane dy ide kyqe: kyqe: 1) Te mirat jane te pa mjaftueshme dhe 2) shoqerija duhet me doemos ne menyre efikase ti perdori resurset e veta . Udheheqja me resurset e shoqerise eshte shume e rendesisheme sepese resurset jane te rralla dhe te kufizuara. Rrallitet do te thote se shoqerija ka resurse resurse te kufizuara dhe per per ate nuk mund mund ti prodhoj prodhoj gjith gjithee te mirat mirat dhe sherbi sherbimet met qe i duan duan njerz njerzit. it. Si qe eshte eshte ne amvis amviseri eri,, amviserija nuk mundet ti japi çdo anetari gjithçka qe ai ose ajo deshiron, ashtu dhe shoqerija nuk mundet qe secilit individi ti ofroj standard te larte jetesor, nga i cili ai ose ajo tenton. Efikasiteti dmth. kur shoqerija fiton me shumte prej prej resurseve te veta te rralla qe mundet. mundet. Ekono Ekonomij mijaa eshte eshte shkence shkence qe na meson meson se si shoqe shoqerij rijaa udhehe udheheqq me resurset e veta te rralla. Kur do te mund te prodhohen prodhohen sasi te pakufizuara pakufizuara te te mirave materiale dhe kur te mund te plotesohen deshirat apsolute te njerezve, njerezit si indivd nuk do te merziteshin per buxhetin e te ardhurave te tyre, firmat nuk do te ishin shqetesuar per lartesine e harxhimeve te tyre, kurse qeverite nuk do te shqetesoheshin per tatimet dhe harxhimin shteteror sepse nuk do te kishte nevoj per zgjedhje dhe kompromis ndermjet efikasitetit dhe drejtesise. Me fjale te tjera, ne kesi parajsi, nuk do te kishte te mira ekonomike,gjegjesishte te mira qe jane te pa mjaftueshme dhe oferta e tyre eshte e kufizuar. Ne kesi kushtesh nuk do te kishte nevoj per ekonomine si shkence. Pore asnje shoqeri nuk e ka arritur utopine per mundesit e pakufizuara.Gjegjesishte pakufizuara.Gjegjesishte te mirat mat. jane te kufizuara kurese deshi deshirat rat jane jane te pa kufizu kufizuara ara.. Perder Perderisa isa deshi deshirat rat jane jane te pakufi pakufizua zuara, ra,me me rende rendesi si eshte eshte qe ekonomija ne menyre menyre me te mire ti perdori resurset e veta te kufizuara. Kjo na sjelle sjelle te nocioni vendimtare i efikasitetit. Qensore Qensore e ekonomisë eshte eshte te fillioj prje realitetit te pamjaftueshmerise pamjaftueshmerise dhe pastaj pastaj te gjej menyr menyr se si te rregullohe rregullohett shoqerija shoqerija e cila do te sjelli deri te perdorimi perdorimi me efikas i resurseve. Konkertishte, ekonomija prodhon ne menyre efektive kur nuk mundet te prodhoj me shume se nje te mire pa mos prodhuar ma pak prej te mires tjeter. Ndoshta jeni te habitur , ndoshta si njerz te rendomt nuk keni menduar keshtu per ekonomine si shkence edhe pse ajo eshte e perditeshmje ne jeten tuaj.Tani te mundohemi te ua afrojme principet e ekonomisë ekonomisë nepermjet te ashtuquajtures ashtuquajtures dhjete principet e ekonomisë. ekonomisë. 2.Dhjete principet e ekonomisë Fusha studjuese e ekonomisë bazohet ne disa ide themelore te cilat mund te perdoren ne situata te ndrysheme. Te dhjete principet ne ekonomi jane te rradhitura ne tre grupe :1) si individet sjellin vendime ; 2) si funksionojne individet bashkanrisht(bashkepunojne, bashkanrisht(bashkepunojne,konkurohen konkurohen)) ; 3)Si funksionon ekonomija nepergjithesi(princip agregacionit) . Per pasqyre me te mire do te hsfrytezojme tabelen ne vijim.
Tabela nr.1.1 Dhjet principet e ekonomisë 1: njerezit ballafaqohen me kembim SI
SJELLIN 2:harxhimi i diçkaje eshte ajo nga e cila
I
NJEREZIT VENDIMET
terhiqeni qe ta fitoni(harxhimi oportun). 3: njerezit racional mendojne ne margjinat 4: njerezit reagojne ne motivimet
5: tregetia mund te jete e mire per te gjithe SI
VEPROJNE
NJEREZIT
6: tregjet rendomt paraqesin menyre te mire te organizohet aktiviteti ekonomik 7: shteti nganjeher mund ti permiresoj
MVARESISHT rezultatet e tregut
8: Standardi jetesore ne vend varet prej aftesise se saj qe te prodhoj te mira dhe SI
FUNKCIONON
sherbime (produktiviteti) 9: kur shteti shtyp shume te holla ,çmimet
EKONOMIA rriten NEPERGJITHESI
10:shoqerija ballafaqohet me kembim(tradeoff) ne afat te shkurter midis ifluacionit dhe papunesise
2.1 Si individet sjellim vendime Meqenese sjellja e ekonomisë e shpreh sjelljen e individeve qe e formojne, do ta fillojme mesimin tone te ekonomisë me kater principet e sjelljes individuale te vendimeve. Me vone do te shikojme se kjo eshte pjese e ekonomisë e njohur si mikroekonomi. Do te perqendrohemi ne kater principet e pare te ekonomisë,sepse jane me te pershtaqem per hyrje ne dijenite e komplikuara por interesante per ekonomine.
1) Njerzit ballafaqohen me kembim (trade- off) Leksioni i pare per sjelljen e vendimeve eshte permbledhur ne thenjen: “Nuk egziston drek pa te holla” . Qe te fitojme diçka qe duam, rendomte duhet te terhiqemi prej diçkaje tjeter qe po ashtu e duam. Sjellja e vendimeve kerkon terheqje prej ndonje qellimi ne dobi te qellimit tjeter. Meqenese ky tekst eshte liber, te marrim si shembull studentin i cili me doemods duhet te vendosi si do ta shperndaj resursin e vet- kohen.Ai mund te harxhoj gjithe kohen duke studjuar ekonomine, mundet ta harxhoj duke studjuar vetem matematike, ose mundet ta shperndaj kohen e vet duke i mesuar te dy lemijet. Per çdo ore te kaluar duke mesuar nje lende ai largohet prej ores te cilen ka mund ta kaloj duke mesuar lenden tjeter. Per çdo ore mesimi,ajo terhiqet prej nje ore te cilen ka mund ta kaloj ne fjetje,shetitje me velosiped,shiqim tv., ose duke punuar honorar per te fituar nje sasi te caktuar.Ose te shikojme shembullin e prinderve te cilit vendosin si ta harxhojne buxhetin familjare. Ata mund te blejne ushqim,tesha ose te shkojne ne pushim. Poashtu mundet te kursejne pjese prej buxhetit familjare per ditet ne pension ose ti shkollojne femijet e tyre.Kure ata vendosin te harxhojne edhe ndoje denare ne keta te mira ata kane nje denare me pak per harxhim per te mira tjera. Kure njerzit jane te organizuar ne shoqeri ata ballafaqohen me lloj te ndryshme kembimi. Shembull klasik per kembim eshte ai midis “pushkes dhe gjalpit”. Sa me teper harxhojme per mbrojtjen popullore, per ti mbrojtur kufijet prej agresorve te huaj (armatim) aq me pak mund te blejme te mira per harxhim per ta zmadhuar standardin tone (gjalpe). Ne shoqerine moderne me rendesi te madhe eshte edhe kembimi midis ,mjedisit te paster jetesore dhe nivelit te larte te te ardhurave. Ligjet te cilet kerkojne nga nderrmarrjet ta zvogelojne ndotjen ti zmadhojne harxhimet e prodhimit te te mirave dhe sherbimeve. Pershkak te shpenzimeve te medhaja keta ndermarrje ne fund ngelin me profit me te vogel, pagesa e rrogave te vogela,percaktimi i çmimeve me te larta ose ndonje kombinim prej te tre alternativave. Sipas kesaj edhe pse aktet ne lidhje me ndotjen na oferojne dobi prej mjedisit te paster jetesore dhe shendet me te mire i cili vjen me ate, ata imponojne dhe harxhim i cili zvogelon te ardhurat e ndermarrjeve ,punetoreve dhe bleresve. Kembim tjeter me te cilen ballafaqohet shoqerija eshte ajo midis efikasitetit dhe drejtesise. Per efikasitetin folem me larte. Drejtesi dmth. Se dobite prej atyre resurseve jane ne menyre te drejte te shperndare midis anetareve t shoqerise. Me fjale te tjera efikasiteti nenkupton madhesine e petes ekonomike, kurese drejtesia nenkupton si te ndahet peta. Shpeshehere kure dizajnohen politikat e qeverive keta dy qellime jane ne kundershtim, ne konflikt.Kure qeverija bene rishperndarjen e fitimit prej te pasurve ne dobi te te varefrive ,ajo e zvogelon shperblimin per punen e mundimeshme. Si rezultat i kesaj, njerzit me pak punojne dhe prodhijne me pak te mira materiale dhe sherbime. Me fjale te tjera ,kure qeverija mundohet ta prese peten ekonomike ne me shume pjese te barabarta ajo behet gjithnje me e voge. Ketu eshte e arsyeshme te thekesojme edhe diçka . fakti se njerzit ballafaqohen me kembim vetevetiu nuk na tregojne çfar vendimesh ata do te sjellin ose duhet te sjellin. Studenti nuk duhet te terhiqet nga mesimi i psikologjise vetem per ate se ashtu do ta zmadhonte kohen ne disponim per te studjuar ekonomi. Shoqerija nuk duhet te ndalet ta mbroj mjedisin jetesore vetem per ate se aktet ekologjike e zvogelojne standardin tone jetesore. Te varferit nuk duhet ti lejme anesh vetem per ate duke i ndihmuar prishet motivacioni i punes.Pa marre parasyshe kete respektimi i kembimit te gjerave midis tyre ne jete eshte e rendesisheme ,sepse njerzit tentojne te sjellin vendime te mira vetem nese i kuptojne opcionet qe i disponojne. II ) Shpenzimi Oportun Shpenzimi oportune eshte gjithe ajo ( e mire,sherbim,shfrytezim) nga e cila duhet te terhiqemi per te fituar diçka tjeter (te mire,sherbim,shfrytezim). Pershkak se njerezit ballafaqohen me kembim, sjellja e vendimeve kerkon krahasime te shpenezimev edhe dobive nga aksinet e
ndryshme.Pore ne shume raste,shpenezimi i nje akscion nuk eshte aq i dukeshem si qe duket ne shikim te pare. Psh. Te marrim rastin per prurjen e vendimit a te shkohet ne fakultet. Dobija (fitimi) eshte pasurim intelektual dhe mundesi per te gjetur vende me te mira te punes.Por ku qendron shpenzimi? Per tu pergjigjur ne kete pyetje,me siguri do te permendni te hollat e harxhuara per shkollim,libera, dhome dhe udhetim. Megjithese kjo permbeledhje nuk e pasqyron realishte ate se nga çka jeni terehequr ( larguar) per te kaluar nje vit ne fakultet.. Problemi i pare i lidhur me kete pergjigje eshte se permbledhja e shpenzimeve te mundeshme perfeshine disa pune qe nuk jane ne kuptimin e vertete shpenzime per studim ne fakultet.Por edhe nese terhiqeni nga fakulteti, do te ju duhet vende fjetje dhe ushqim. Vendebanimi dhe ushqimi do paraqesin shpenzimet per studimet vetem per shumen qe eshte me e shtrenjet se vendebanimi dhe ushqimi kure studjoni ne krahasim me situaten kure nuk studjon. Gjegjesishte shpenzimet per banim dhe ushqim ne fakultetin tuaj mund te jete me i vogel se prej qirase dhe te dhenave per ushqim qe do ti paguanit sikur te jetonit ne banesen tuaj. Ne kete rast kursimet nga banimi dhe ushqimi shfrytezohen per shkuarjaene fakultet. Problemi i dyte ne ne logaritjen e shpenzimeve eshte se ajo e mohon shpenezimin ma te madh per shkuarja ne fakulte- kohen tuaj.Gjeresa e kaloni vitin duke ndegjuar ligjerata, duke lexuar libera dhe shkruar pune seminarike, nuk mund te shpenzoni kohen tuaj ne ndonje vend pune. Per shumicen e studenteve rrogat nga te cilat terhiqen per te studjuar jane shpenezimi me i madhe per aresimin e tyre. Ne literature ceket rasti me basketbollistin e njohtur te NBA-se ne SHBA Kobi Brajan, i cili e ka lene kohen per te shkuar ne universitet dhe i eshte perkushtuar trajnimeve per basketboll. Ai me shume e ka çmuar shpenezimin oportun per kohen e humbur per trajnim te basketbollit dhe ne funde i eshte paguar mundi: Te ardhurat e tij si basketbollist profesionist jane shume me te medhaja se sa qe do te mirrte rroge si nje i diplomuar ne universitet. Shpenzimi oportun ne nje te mire eshte ajo nga e cila duhet te terhiqemi per te fituar nje te mire. Kur sillen çfaredo vendimi, psh. A te shkohet ne fakultet, ata qe vendosin duhet te jene te vetedijshem ne shpenzimet opartune, te cilet e permbajne aksionin e marre. Ne boten e resurseve te rralla njerzit çdohere ballafaqohen me mundesin qe te zgjedhin nemes mundesive alternative per perdorimin e resurseve. Atehere nje gje eshte e sigurte: perderisa ndermjet alternativave te ndryshme per perdorimin e resurseve te kufizuara vendosni per njeren, automatikishte leshoni mundesine per te shfrytezuar alternativat tjera te resurseve.Kjo eshte teza per shpenzimin oportun.Ai praktikishte eshte i lidhur me humbjen e te ardhurave lidhur me alternativen e perdorimit te resurseve. Meqenese resurset kane me shume alternativa te mundeshme te perdorimit ,shpenezimi oportun perhere nderlidhet me me vleren me te larte ose me alternativen me te pershtatur te mundeshme te perdorimit te resuresit perkates. Ne pjesen tjeter te liberit me poshte do te shohim se duhet te behet dallimi ndermjet fitimit llogarites dhe fitimit ekonomik I cili eshte i korigjuar per shumen e shpenzimeve oportune dhe jo vetem per shpenzimet faktike.
III) Ndryshimet kufitare (margjinale) Ekonomistet perdorin termin ndryshime kufitare per te pershkruar aftesite e vogela plotesuese te planit ekezistues te aksionit. Shpesh perdoret termi margjinal,ne baze te gjuhes angleze. Vendimet ne jete pothuajse kurre nuk jane bardhe – zi, por perfeshijen nijans te perhimet. Gjate afatit te provimeve, vendimi juaj nuk perbehet krejtesishte qe ju te hiqni dore nga provimet ose te mesimit 24 ore ne dite, por a te kaloni edhe nje ore duke i perseritur shenimet nga
ligjeratat, ose te shikoni Tv. Ne shume raste njerezit i sjellin vendimet me te mira duke menduar per madhesit kufitare. Psh. Te supozojme se kerkoni keshille nga miku juaj per ate se sa vite do tu nevoiten per shkollim . Per deri sa ai u bene krahasime per dikend qe ka doktoraturen dhe per nje tjeter qe e ka leshuar shkollimin, do te mundeni te vereni se ky krahasim nuk do te ju ndihmoj qe te mund te vendoseni. Ju keni arsimin paraprak dhe me siguri tani mendoni a te vazhdoni edhe nji apo dy vite ne arsim (shkollim) . Per ta sjelle vendimin, duhet te dini dobit (fitimet) plotesuese qe mund te fitoni gjate nje viti te studimeve( te ardhura me te larta gjate jetes dhe kenaqesi ne mesim ) dhe shpenzimet plotesuese qe do te paraqiten (shkollimi, dhe mjetet te cilat nuk do ti keni gjersa jeni ne shkollim).Duke krahasua fitimet e kufizuara dhe shpenzimet e kufizuara mund te vleresoni se sa viti plotesuse i studimeve do te ju paguhet .Si sembull tjeter do te marrim rasin e aviokompanis e cila mendon sa do tu paguaj udhetareve qe jane duke pritur ne rradhe. Te themi se fluturimi i nje aeroplani me 200 karrike aviokopanise i kushton 100.000$. ne kete rast shpenezimi mesatar per nje karrike eshte 100.000$/ 200. ose 500$.Ne baze te kesaj, dikush munde te perfundoj se aviokompania asnjhere nuk duhette shesi bileta me çmim ma te vogel se 500$ . Mirepo aviokompania mund ta zmadhoj fitimin e saj duke menduar ne madhesit kufitare. Paramendoni nese aeroplani do te duhej te fluturoj me dhjete vende te lira, dhe udhetari i cili eshte ne listen e fluturimeve i gatshem per ete vend do te paguaj 300$. A do te duhej aviokompania te shesi bileten ? Kupetohet se duhet ta shesi. Nese ne aeroplan ka karrike te lira, shpenzimi edhe i nje udhetari eshte i parendesishem. Edhe pse shpenezimi mesatar i nje udhetari eshte 500$, shpenezimi kufitar perputhet me çmimin e lançpakektit, qe do ta fitoj udhetari plotesues. Perderisa udhetari ne listen e prtjes paguan me teper se shpenzimi kufitar,per agjencionin do jete profitabile t’i shesi bileten. Si qe tregojne keto shembuj,kure mendojne per madhesit kufitare , individet dhe ndermarrjet mund te sjellin vendime te mira. Njeriu racional merr ndonje aksion, vetem dhe neqoftese vetem , kure fitimi kufitar prej stj aksioni e kalon shpenezimin kufitar. IV) Individet reagojne ne motivimet( motivacion) Per deri sa njerzit sjellin vendime kure bejne krahasim ndermjet fitimit dhe shpenezimt, sjellja e tyre mund te ndryshoj kur te ndryshojne shpenzimet ose fitimet. Dmth. Njerezit reagojne ne motivacionet. Kure çmimi i molles rritet, atehere njerzit do te vendosin te hajne me teper dardha dhe me pak molle, sepese shpenzimi per te blere molle eshte me i madhe. Ne te njejten kohe pronaret e pemishteve te mollave vendosin te punesojne me shume punetore dhe te mbledhin me shume molle,sepese fitimi (interesi ) prej shitjes se mollave eshte me i madhe. Si qe do te shikojm ne vazhdim, efekti i çmimit ndaj sjelljes se blereseve dhe shitesve ne treg ne kete raste ne tregune e molleve eshte e rendesishme te kuptojme funksionimin e ekonomisë.Ne litereture eshte formuar termi per njeriun si „homo economicus“ perndryshe matja e tij per fitimet dhe shpenzimet,dhe maksimumi i fitimit pre4j çdo vendimi te atij..Kreatoret e politikes,asnjhere nuk duhet te harrojne motivimet, per arsye se ,si qe do te shikojm ne vazhdim, shume politika i ndryshojne fitimet dhe shpenzimet mbi te cilat ballafaqohen njerezit, dhe prej atje e ndryshojne sjelljen e tyre. Psh. tatimi i benzines i inkurajon njerezit te ngrahin vetura me te vogela te cilat hrxhojne me pak benzine. Gjithashtu ai i inkurajon njerezit qe me teper te shfrytezojne transportin publik ne vend qe ata vete te ngrahin veturen edhe ata ata te jetojne me afer vendit te punes. Kur kereatoret e politikes nuk do te vlersojne drejte se si politika e tyre ndikon ne motivacionet,ata do te munde te kene rezultate te cilet edhe ata nuk i kane paramenduar ashtu. Psh. ne literature permendet politika publike per sigurimin e trafikut. Ne SHBA as Hulumtimeve te medhaja jane parapare problemet ne trafik dhe kane vendosur qe sigurimi te permiresohet me rrypat sigurues qe i ka çdo veture. Me perdorimin e tyre zmadhohet mundesija te mbijetohet fatkeqesia e madhe e nje aksidenti. Tani do shohim se si ligji per rrypat sigurues e ndryshonlogarine e fitimeve dhe harxhimeve,te cilen e bene shoferi racional. Rrypat
sigurues i bejne aksidentet e trafikut me pak te shtrenjet nga aspekti i shoferit, sepese e zvogelojne mundesine per lendim dhe vdekje.Sipas kesaj ,ligji per perdorimin e rrypave sigurues zvogelon dobite nga vozitje e ngadalesuar dhe ekujdesur. Njerezit reagojne ne rrypat sigurues sikurse qe do tereagonin ne permiresimin e kushteve te rruges, me shpejtesi me te madhe dhe kujdes me te vogel gjate vozitjes. Rezultati i fundit i ligjit mbi rrypat sigurues prape eshet numer me i madhe i fatkeqesive te komunikacionit.
2.2 Si veperojne individet bashkanerishte Kater principet e para na treguan se si individet i sjellin vendimet e tyre, meqenese rruget jetesore (te veprimit) te individeve kryqezohen, shume nga keta vendime ndikojne jo vetem ne ne individin pore edhe ne njerezit tjer me te cilet jane ne interakcion. Tre perincipet e ardheshem nga tabela 1.1. shpjegojne si indived bashkanrishte veprojn. Ne kete liber , principet : 5) tregetija eshte e mire per te gjithe 6) ekonomija e tregut eshte menyre e mire per organizimin e aktivitetit ekonomik 7) shteti i permireson rezultatet e tregut, jane te perpunuar edhe ne pjesen e mikroekonomisë (kreu 4 oferta dhe kerkesa, kreu 9 tregu I faktoreve te prodhimetarise, 10) ekonomia e mireqenies- shteti dhe bizenesi) pore dhe ne pjesen e makroekonomisë- keru per ekonomine nderkombetare dhe perparesite komparative. Prandaj ketu nuk perqendrohemi me gjeresishte ne te njejtat. 2.3. Funksionimi i ekonomisë nepergjithesi ( makroekonomija) Me larte u njoftuam me ate si individet sjellin vendime dhe si individet varesishte ndikojne njeri ne tjeterin. Te gjithe keta vendime dhe interakcione bashkanerishte e perbejne ate qe mund te quhet “mikroekonomi”. Tri principet e fundit prej tabeles 1.1. jane te lidhura me funksionimin e ekonomisë nepergjithesi (makroekonomine). Makroekonomija mirret me rritjen ekonomike (principi 8: standardi jetesore dhe produktiviteti) politiken monetare dhe pyetjet ne lidhje me te hollat (principi 9) dhe problemi i papunesise i cili ne themel ne afat te shkurter perputhet ne zgjedhje (principi 10). Edhepse pyetjet makroekonomike jane ne numer me te madhe se keta tre, duhet ti keni parasyshe keto principe te makroekonomisë sidomos pershkak te konfiktit dhe mosperputhjeve te politikes makroekonomike prej disa koncepteve te teorise makroekonomike per te cilen do te behet fjale me poshte. 3. Tre pyetjet qendrore ekonomike Meqenese prodhimetarija e çdo ekonomije eshte e kufizuar prej resurseve te saja dhe diturive teknologjike ,çdo shoqeri pamarreparasyshe a eshte e pasur ose e varfer medoemod te zgjedh se si do ti shperndaj resurset sipas principit te kembimit dhe efikasitetit. Me fjale te tjera çdo shoqeri duhet te kete menyre me te cilen do te percaktoj 1) cilat mallera do ti prodhij 2) si do te prodhohen te mirat materiale 3) per cilin do te prodhohet. Tre pyetjet themelore te organizimit ekonomik çka ,si ,per cilin te prodhohet jane pyetje kyqe edhe sot si qe kane qene ne fillimin e civilizimit bashkohore. Ti shikojme me afer Cilat mallera te prodhohen dhe me çfare sasije Shoqeria medoemos duhet te percaktoje sa prej çdo te mire do te prodhoj prej struktures te shume te mirave, dhe kure do ta prodhoje. A do te prodhojme sot ushqim te ngrire ose kemisha. Kemisha shume kualitative ose me pak kualitative. A do ti perdorim resurset e kufizuara per prodhimin e te mirave per harxhim (ushqim te ngrire) te cilat do ta zmadhojne
harxhimin sot ose te mira ivestuese (makina dhe aparate per procesin e prodhimit te cilet do ta zmadhojne harxhimin neser. Si do te prodhohen te mirat. Shoqerija duhet te percaktoj kush do ta kryej prodhimetarine , me cilat mjete dhe me çfare teknike prodhuese do ta beje ate. Kush do te mirret me bujqesi,dhe kush me hulumtim. A do te fitohet energjija elektrike prej naftes ,hidroresurseve eres ose do te kemi energji nukleare. Me pak ose me shume ndotje te mjedisit jetesore. Ne baze te ketyre vendimeve eshte i madhe ndikimi i shpenzimeve te prodhimit ne njesi produkti. Per cilin do te prodhohen mallerat. Njera prej detyrave kyqe te çdo shoqerije eshte te percaktoj kush do ti perjetoj frytet e mundimeve ekonomike. Me fjale te tjera domth. Si do te shperndahet produkti shoqerore. A do te behet shperndarje ndermjet amviserive te ndrysheme ,a do te behet midis shume te verferve dhe shume te pasurve. A do te marrin te ardhura te medha menaxheret,punetoret ose pronaret e kapitalit dhe tokes. Ketu ne pjes te madhe vjen pyetje e efikasitetit dhe drejtesise, te cilen me poshte do ta shikojme si hyrje normative dhe pozitive ne ekonomi. Ne perpunimin e dilemes ekonomike, çka, si dhe per cilin do te prodhohet do te shfrytezojme dy hyrje(qasje): - ndryshimi i çmimit te te mires e cila ne menyre transparente paraqet me shume ose me pak varferine ne kuptimin ekonomik. -shperndarja e fitimit. 1.Ndryshimi i çmimit dhe varferija ne kuptimin ekonomik. Kure behet fjale per çmimin si tregues i varferise ne kuptimin ekonomik ne literaturen , si shembull figurativ mirret çmimi i naftes sidomos ne periudhen e krizes se naftes ne vitin 1973/74 ,1979/80. Levizjet dramatike te çmimit te naftes jane te njohtura si gjendje e tmerreshme . Ne periudhen e pare çmimi eshte zmadhuar tre here ndersa ne rastin e dyte dy here. Pore çmimet e larta te naftes nuk ishen te perjeteshme. Pse dhe si ndodhi ajo. Ne pjesen me te madhe te ketij teksti do te behet fjale si njerezit ndikojne ne ndryshimin e çmimeve. Rregulla eshte kure çmimi i ndonje te mire zmadhohet , harxhuesit mundohen ta shfrytezojne me pak , pore prodhuesit mundohen ta shesin (prodhojne ) me shume .Gjegjesishte nje reaksion i tille i udhehequr nga çmimi qe ndodhe ne treg eshte pjese e mekanizemit ne baze te cilit nje numer i madhe i shoqerive percaktojne çka ,si dhe per cilin te prodhohet. Te shikojme si ekonomija prodhon produkte dhe sherbime permes shembullit te naftes.Kure çmimi i naftes zmadhohet ne menyre drastike çdo ndermarrje do te mundohet ta zvogeloj shfrytezimin e produkteve q permbajne nafte. Fabrikat kimike zhvillojne supstitute artificiale per imputet petrokimike, aviokompanite kerkojne aeroplane me ekonomik ,rryma elektrike me shume prodhohet ne aparaturat qe perdorin qymyr. Te perfundojme : çmimet me te larta te naftes e detyrojne ekonomine te prodhoj ne menyre (si ) gjate se ciles do te perdoret me pak nafte. Zmadhimi i çmimit te naftes mund te ndikoj edhe ne ate çka do te prodhohet. Nderrmarrjet dhe amviserite e zvogelojne perdorimin e produkteve te naftes te cilat jane bere shume te shtrejta. Amviserit per ngrohje me teper perdorin gazin ,dhe blejne vetura me te vogela dhe me ekonomike. Ata qe shkojne ne pune bashkohen ose perdorin transportin publik.Me fjale te tjera çmimet e larta te naftes jo vetem qe e zvogelojne kerkesen per produkte te lidhura me naften por e zmadhojne kerkesen e substituteve. Zmadhohet çmimi i substituteve dhe e nxit prodhimintarin e tyre me te madhe. Te perfundojme. Zmadhimi i çmimit te naftes nxit perseri permes tregut shoqerija te vendosi çka do te prodhoj, a ajo eshte zvogelimi i produkteve te naftes dhe zmadhimi i produkteve substitute: konstruktohen vetura me te vogela, hulumtohen burime energjetike per te cilet nuk eshte e nevojshme nafta.
Ne fund, me çmimin e naftes do te pergjigjemi dhe ne pyetjen per te cilin prodhohet.Te ardhurat e OPEK-ut prej shitjes se naftes u zmadhuan prej 35 miljardeve dollare amerikan 1973 pothuajse ne 300 miljarde amerikan 1980 . Pjese me e madhe prej zmadhimit te te ardhurave kane qene te harxhuara per produkte te prodhuara ne vendet perendimore industriale. Shtetet importuese te naftes hoqen dore nga pjesa e madhe e prodhimetarise se tyre ne kembimin per import te naftes. Dmth.zmadhimi i çmimit te naftes e zmadhoj fuqine blerese te vendeve te OPEK-ut, nderesa e zvogeloi fuqine blerese te importueseve te naftes ( Gjermanise dhe Japonise). Me larte pame se si tronditjet e naftes ne OPEK bene alokacion ne resurset e varfera midis konkurenteve te nevojshem. 2. Distribuimi i te ardhurave. Distribuimi i te ardhurave ( ne nje shtet ose ne bote ) na tregon si te ardhurat ndahen midis grupeve te ndryshem ose individeve. Distribuimi i te ardhurave eshte ngushte i lidhur me pyetjen per ate, çka ,si dhe per cilin te prodhohet. Tabela nr.1.2. Popullata boterore dhe te ardhurat Vendet e varfera
Vendet me te ardhura Vendet mesatare pasura 1154 15.690
Te ardhura per kok 231 banori %prej 35 49 popull.boterore % prej te 2 18 ardhurave boterore Burimi: World bank, World Developement Report 1998-99
e
16 80
Te ardhurat per banore paraqetperafersishte tregues per standardin jetesore per çdo grupe vendesh. Prej tabeles mund te shihet se me shume te ardhura ka ne vendet e zhvilluara ne te cilat jeton 165 e popullates boterore. Keta dallime ne te ardhura parashtrojne shume pyetje edhe pere shoqerine edhe per ekonomine. Per cilin te prodhohet ? Per 16% te popullates e cila jeton ne vendet e zhvilluara industriale. Pergjigjeja per te cillin prodhohet parashikon edhe pyetjen çka te prodhohet. Sipas shembullit prodhimetarija boterore eshte e drejtuar kryesishte kah ata prodhime dhe sherbime qe harxhohen ne vendet e pasura. Per tu pergjigjur ne pyetjen si prodhohen produktet ,me pare duhet te bejme pyetjen Pse ka dallime te medha ne te ardhura midis grupeve te ndara ? Ne vendet e varfera nuk ka mjafte makina ndersa numer i vogel i njerezve kane arsimim teknik dhe profesional. Ne nje vend te industrializuar puntori mund te perdor paisje per germim dhe te beje per kohe te shkurter detyre per te cilen ne vendet e varfera ka nevoje per shume puneteor po qe se punohet me lopate. Te perfundojme: puneteoret ne vendet e varfera jane me pak produktiv sepse punojne ne kushte jo te favorshme. Te ardhurat distributohen ne menyre jo te barabarte ne suazat e nje vendi njelloj si midis vendeve. Faktoret e larte pjeserishte mundet ti pershkruhen edhe rastit te nje vendi. Pore ne rastin e nje vendi duhet te mirren edhe dy faketore plotesues. E para, te ardhurat individuale nuk rrjedhin vetem nga puna por edhe nga pronesia mbi mjetet ( toka, ndertesat,mjetet koorporative ). Kure krahasohet e ardhura nacionale nuk eshte me
rendesi cili anetar i polullit i fiton keto te ardhura, mirepo gjate vleresimit te distribuimit te te ardhurave mbrenda vendit ajo eshte e rendesisheme. E dyta, shoqerija mund te sjelle vendim a do te marre hapa per ndryshim te distribuimit te te ardhurave . Ekonomija e prones shteterore don te krijoj shperndarje proporcionale te te ardhurave dhe pasurise. Ne ekonomine me pronesi private psaurija dhe fuqija koncentrohen ne duaret e nje numeri te vogel njerzish. Shkalla deri te e cila te ardhurat ne menyre jo te barabart shperndahen ne suazat e nje vendi ne menyre direkte ndikon ne pyetjen per te cilen prodhohen produktet. Psh. Ne Brazil ku 20% e familjeve marrin 64% te te ardhurave , numeri i madhe i njerezve do te punojne si ndihmes shtepijak,shofere dhe sherbeteor. Ne danimarke ku me te pasurit 20% e popullates fitojne 35% e te ardhurave nacionale, shume pak njerez munden ti lejojne vetes te punesojne sherbetore. 4. Mikroekonomia dhe makroekonomia Shume dege te shkences mesohen ne nivele te ndrysheme .Ekonomia gjithashtu mesohet ne nivele te ndrysheme.Ne mund ti studjojme vendimet e amviserive individuale dhe nderrmarrjeve ose interakcionin e amviserive dhe ndermarrjeve ne tregjet e te mirave konkrete dhe sherbimeve. Poashtu mund ta studjojme funksionimin e ekonomisë nepergjithesi,e cila paraqet vetem mbledhjen e aktivitetve e te gjithe sjellsive te vendimeve ne te gjitha tregjet. Numer i madhe i ekonomisteve jane specializuar per dege te caktuara te shkences ekonomike . Ekonomistet e punes ballafaqohen me problemet e tregut te punes . Ekonomistet urban ballafaqohen me problemet e qytetit, shfrytezimin e tokes ndertimore,transportin etj. S’ka nevoj te behet klasifikimi I degeve ekonomike sipas fushes se jetes ekonomike kur interesohem per pyetje standarde: çka ,si dhe per cilin te prodhohet. Deget e ekonomikes mund ti klasifikojme edhe sipas qasjes qe perdoret. Ekziston ndarje e pergjitheshme e pranuar sipas se ciles kemi qasje ne mikro dhe makro ekonomi. Ekonomija tradicionalishte eshte e ndare ne dy fusha te gjera: mikroekonomi dhe makroekonomi. Adam Smithi me te drejte mund te llogaritet si themelues i mikroekonomisë (pasurija e poujve 1776), dege e ekonomisë e cila me kohe eshte marre me sjelljen e entiteteve individuale si qe jane: tregjet ndermarrjet dhe amviserite.Per dallim nga mikroekonomia, makroekonomia eshte dege e ekonomisë e cila merret me mundesite e pergjitheshme te shoqerise. Makroekonomine ne formen bashkohore e ka kyqur Xhon Majnard Kejnz ne vitin 1936 me liberin : Teorija e pergjitheshme per punesim ,kamaten dhe parat. Mikroekonomia eshte shkence per ate se si amviserite dhe ndermarrjet sjellin vendime dhe si jane interaksionet etyre ne tregjet konkrete. Makroekonomia eshte shkence per fenomenet ekonomike qe vlejne per gjithe ekonomine. Mikroekonomisti psh. Do te mund ti studjoj efektet prej kontrolles te qirave lidhur me banimin ne Nujork, ndikimi I konkurences se huaj ne industrine automobilistike ne amerike ose efektet e mesimit te obligueshem qe ndikojne ne fitimin e punetoreve. Ne Maqedoni mikroekonomia do te mund ta studjoj sjelljen e firmave te privatizuara ne treg ose harxhimin e punetoreve qe jane ne falimentim. Makroekonomisti mund ti studjoje efektet prej huas nga ana e qeverise , ndryshimet e shkalles se pa punesise me kalimin e kohes se politikat alternative per ta nxitur rritjen e standardit jetesore. Ne Maqedoni makroekonomistet mirren me rritjen , produktivitetin e ulet , kursin fiks devizor, ndryshimet strukturale per shkak te pagesave jo te harmonizuara. Mikroekonomia dhe makroekonomija jane ngushte te thurura . meqenese ndryshimet ne ekonomi mvaren prej vendimeve te miljona individeve eshte e pa mundur te kuptohen levizjet makroekonomike pa shikuar lidhjet midis vendimeve mikroekonomike.Psh. makroekonomisti mund te studjoj efektin e zvogelimit te tatimit federal ne te ardhura ne prodhimetarine e pergjithshme te te mirave dhe sherbimeve. Per ti analizuar keto pyetje ai ose ajo doemos duhet te shikojne si efektet e zvoglimit te shkalles se tatimeve ndikojne ne vendimet e amviserive per ate sa te shpenzojne per te mira dhe sherbime.
5.Ekonomia pozitive dhe normative Ne studimin e ekonomisë rendesi te madhe ka dallimi ndermjet ekonomisë “pozitive” dhe dhe asaj “normative”. Ekonomia pozitive perfeshine sqarime objektive per ate se si funksionon ekonomia. Ekonomia normative jep udhezime tabazuara mbi aftesite e gjyqeve objektive ose subjektive. Te bejme sqarim mbi kete.Kur ekonomistet mundohen ta sqarojne boten, ata jane shkenctare. Kure ata mundohen te ndihmojne ne te mire te saj ,ata jane deshmitare. Per ti sqaruar te dy llojet e konomisteve, do te fillojm me studimin e terminologjise. Meqenese skenctaret dhe deshmitaret kane caqe te kunderta, gjuha e tyre ndryshon. Marre nepergjithesi , per boten ekzistojne dy lloj qendrimesh. Njeri eshte pozitiv. Qendrimet pozitive jane deskritive dhe ata na mesojne si eshte bota. Qendrimet normative jane ne forme te propozimit dhe ata na mesojne se si duhet te te jete bota. Dallimi kryesore ndermjet qendrimeve normatevi dhe atyre pozitive eshte ajo se si çmohet validiteti i tyre. Ne princip nuk mund ti vertetojme ose ti anulojme qendrimet pozitive me kontrollimin e fakteve. Ekonomisti munde ta vleresoj qendrimin pozitiv me analizimin e te dhenave per ndryshimin e variableve ekonomike te cilat jane mjete te opservimit (vezhgimit). Perkunderejte kesaj vlerat e qendrimeve noremative kyq vlera, si dhe fakte.Qendrimi normativ nuk mund te vleresohet vetem ne baze te te dhenave.Vendimi per ate se çka eshte e mire dhe çka eshte politike e keqe nuk eshte pyetje vetem e shkences. Kjo perfshin edhe shikimet tona mbi etiken,religjionin,dhe filozofine politike. Kupetohet, qendrimet pozitive dhe ata normative mund te jene te lidhura . Shikimet tona pozitive per ate se si funksionon bota ndikon ne shikimet tona normative ne ate se kush jane politika te deshirueshme. Psh. Qendrimi se qiramarrja minimale paraqet papunesine (qendrim pozitiv), derisa eshte e saket , munde ta hedhim perfundimin sepse qeveria duhet ta rrise qiramarrjen minimale (qendrim normativ). Megjithe ate , qendrimet tona normative nuk mund te dalin vetem nga analiza normative. Per te sjell vendime do te duhet edhe analiza pozitive dhe perfundime me vlere. Duke mesuar ekonomine, duhet te kemi parasyshe dallimin ndermjet qendrimeve pozitive dhe nomative. Ne kete kontekst , nje pjese e mire e ekonomisë mundohet te sqaroj si funksionon ekonomia. Per ate nuke eshte rallitet qe qellimi i ekonomisë qe ta permiresoje funksionimin e ekonomisë. Te perfundojme: Kure njerezit bisedojne per ekonomine shpeshhere bejne gabime duke i perzier pyetjet e fakteve me pyetjet e drejtesis.Ekonomia pozitive pershkruan faktet e nje ekonomie- si ,çka dhe ker kend te prodhohet dhe sjelljen e tyre. Ekonomia normative kyq te drejta etike dhe sjelle perfundime te vlefshme per pyetjet çka, si dhe per kend te prodhohet. Psh. A do te duhet te ndalohen lloj lloj produktesh ushqimore ose barera. Per pyetjet e natyres normative nuk ka pergjigje te drejta dhe jo te drejta sepse ata perfeshine etiken dhe perfundimet me vlere por jo faktet. Ata mund te zgjidhen vetem me pyetje, shqyrtim dhe vendim politik, dhe jo me vete analizen ekonomike.Ekonomia ne asnje menyre nuk guxon te shfrytezohet per tu treguar se nje gjyq normativ eshte i sakte kurse tjeter i gabuar.e gjithe kjo mvaret pre preferencave te individit dhe shoqeris (politikes) te cilet duhet te zgjedhin. Por ekonomia pozitive mund te perdoret per cekjen e detaleve te pasojave nga zgjedhja e bere.
Kapitulli 2 METODAT E EKONOMISË 1. Ekonomisti si shkëncëtar dhe këshilltar Çdo fushë shkencore e ka terminologjinë e vet dhe mënyrën e vet të menduarit. Matematikanët flasin për aksioma, integrale dhe fushat e vetktorëve. Psikologët flasin për egon,
identitetin dhe disonancën konjuktive. Juristët flasin për veprat penale, deliktet dhe forcën obliguese të premtimit. Edhe ekonomia nuk dallohet shumë. Oferta, kërkesa, elasticiteti, veprimtaria komparative, teprica shpenzuese – këto termine janë pjesë nga gjuha e ekonomistëve. Në kapitujt që vijojnë, do të ballafaqoheni me shumë termine të reja dhe disa fjalë të njohura të cilat ekonomistët i përdorin në mënyrë të specializuar. Do të shihni se vlera e tij gjendet në aftësinë e tij t’ju sigurojë mënyrë të re dhe të dobishme të menduarit për botën në të cilën jetoni. Destinimi i vetëm, njëherit dhe më i rëndësishëm i këtij libri është t’ju ndihmojë ta mësoni mënyrën e të menduarit të ekonomistëve. Kuptohet, si nuk mund të bëheni brenda natës matematicientë, psikolog ose jurist, ashti edhe për të mësuarit të mendohet si ekonomist do të duhetë kohë e caktuar. Të menduarit si ekonomistë mund ta sundoni tërësisht vetëm nëse, përveç njohjes dhe pranimit të metodologjisë së ekonomisë, e zgjeroni edhe në përdorimin aktiv dhe të përditshëm mbi shembujt praktik. Para se të hymë në përmbajtjen dhe detajet e ekonomisë, është e dobishme që të japim një pasqyrë për atë se si ekonomistët i prijnë bptës. Në këtë kapitull flitet për metodologjinë e ekonomisë si fushë shkencore. Çfarë i bënë të dallohen ekonomistët? Ç’do të thotë të mendohet si ekonomist? Do të thotë këtu bëhet fjalë për veglat e analizës ekonomike. Për shembull, më mirë ndjeheni nëse preni dru me sharrë elektrike. Do të thotë çdo aktivitet, gjegjësisht disiplinë përfshinë edhe veglat. Veglat mund të jenë materiale, si maqinat për prerjen e druve, ose jomateriale si aftësia për të servuar gjatë tenisit. Do të thotë në këtë kapitull theks do t’i vëmë sundimit të veglave të zanatit ekonomist. Por ekonomisti mund të paraqitet në rol të dyfishtë: ekonomisti si shkencëtar, kur lëndës i qaset me objektivitet shkencor (qasje pozitive); ekonomisti si këshilltar kur merrë pjesë në krijimin e politikës ekonomike të qeverisë (qasja normative). A) Ekonomisti si shkencëtar. Ekonomistët përpiqen ta sqarojnë lëndën e tyre të të shprehurit me objektivitet shkencor. Ata qasen drejt studimit të ekonomisë, pothuaj në të njëjtën mënyrë si fizikanti i qaset lëndës së hulumtimit dhe biologu i qaset studimit të jetës: zhvillojnë teori, grumbullojnë të dhëna, dhe pastaj i analizojnë këto të dhëna, duke u orvatur që t’i verifikojnë ose t’i demantojnë teoritë e tyre. Në shikim të parë tingëllon çuditshëm kur themi se ekonomia është shkencë. Gjegjësisht, ekonomistët nuk shfrytëzojnë teste, epruveta ose teleskopë. Por, megjithatë thelbi i shkencës është metoda shkencore – zhvillimi objektiv dhe testimi i teorive për atë se si funksionon bota. Kjo metodë e hulumtimit është po aq e zbatueshme në studimin e ekonomisë nacionale, sa vlen edhe për studimin e gravitacionit të tokës ose evolucioni i llojeve. Në të vërtetë duhet ta respektojmë atë se shkenca në tërësi nuk është asgjë më shumë nga rafinimi i të menduarit të përditshëm. Edhe pse qëndrimi i tillë është valide për shkencat shoqërore, siç është ekonomia, po ashtu edhe për shkencat natyrore, si për shembull fizika, shumica e njerëzve nuk janë mësuar që ta shohin shoqërinë mes syve të shkencëtarit. Prandaj, në këtë kapitull do t’i shqyrtojmë disa nga mënyrat (metodat) të cilat i përdorin ekonomistët, kur e zbatojnë qasjen e shkencës që ta provojnë si funksionon ekonomia. B) Ekonomisti si këshilltar. Shumë shpesh nga ekonomisti kërkohet që t’i sqarojë shkaqet për ngjarje të caktuara ekonomike. Për shembull, pse papunësia është më e madhe te popullata e grave se sa te meshkujt? Ndonjëherë nga ata kërkohet që t’i komentojnë politikat për përmirësimin e rezultateve ekonomike. Për shembull, çfarë duhet të bëjë qeveria për ta përmirësuar mirëqenien e grave? Kur ekonomistët përpiqen ta sqarojnë botën, ata janë shkencëtarë. Kur ata përpiqen të ndihmojnë në përmirësimin e tij, ata janë shkencëtarë. Ndikimi i ekonomistëve mbi politikën e tejkalon rolin e tyre si këshilltarë: hulumtimet dhe punimet e tyre shpesh herë në mënyrë indirekte ndikon në politikë.
Jetojmë në kohë dhe mjedis (jo vetëm në Ballkan) ku shpesh herë flitet për politikën. Argumentet “pro” dhe “kundër” për zgjidhjet e mundshme të problemeve të shoqërisë zgjojnë debat të ashpër. Por, në arsim jemi të orientuar drejt shkencës. Atje ku politika është e paqartë, shumë e përgjithshme dhe subjektive, shkenca është (duhet të jetë) analitike, sistemore dhe objektive. Derisa debati politik vazhdon pa ardhur deri te ndonjë fund, shkenca bëri (vazhdon të bëjë) progres. Hulumtimi i parimeve të ekonomisë i hapë sytë për ndonjë mënyrë tjetër të menduarit. Ekonomia i kombinon anët pozitive të politikës dhe shkencës. Lënda e saj e studimit është shoqëria – si njerëzit zgjedhin të jetojnë dhe si ata ndikojnë mes veti. Por, ajo i qaset lëndës objektivisht, e cila është karakteristikë e shkencës. Nëpërmjet afrimit të metodave shkencore ndaj çështjeve të politikës, ekonomia përpiqet të bëjë progres në nxitjet me të cilat ballafaqohen të gjitha shoqëritë. Thënë më koncize, bëhet fjalë për apsolvimin e parimeve të ekonomisë, dhe respektimin e tyre, por jo vetëm nga ekonomistët si shkencëtarë dhe ekspertë. Ose më konkretisht, ekspertët ekonomistë a mbetet edhe më tej shkencëtarë kur zgjidhen si poltikanë, të cilët duhet ta krijojnë politikën ekonomike. Në fund, qasja komplekse dhe suptile në vendosjen metodologjike të ekonomistit si shkencëtar dhe si këshilltar të udhëhequra nga qasja pozitive dhe normative në hulumtimin e ekonomistit të dalluar Xhon Mejnard Kejnz: i Studimi i ekonomisë dket se nuk kërkon ndonjë talent të specializuar nga rangu i lartë i zakonshëm. A nuk është...shumë e lehtë disiplina në krahasim me degët më të larta të filozofisë ose shkenca e pastër? Disiplinë e lehtë, në të cilën vetëm disa njerëz përparojnë! me siguri, paradoksi e gjen sqarimin e vet në atë se ekonomisti i dalluar duhet të posedojë kombinim të rrallë të talenteve. Ai duhet të jetë matematicient, historian, burrë shteti, filozof – në masë të caktuar. Ai duhet t’i kuptojë simbolet dhe të flasë në mënyrë koncize. Ai duhet të mendojë për të veçantën si pjesë nga e përgjithshmja, ta prekë abstrakten dhe ta konkretizojë në hovin e njëjtë të mendimit. Ai duhet ta studiojë të tanishmen nëprëmjet prizmës së të kaluarës për shkak të qëllimeve të ardhmërisë. Asnjë pjesë nga natyra njerëzore ose institucinet e tij nuk guxon tërësisht të qëndrojë jashtë fushës së tij. Ai duhet njëkohësisht të jetë i kushtuar dhe i painteresuar; rrebel dhe nepotkupliv si aktor, por ndonjëherë edhe tokësor si politikan.
2. Observimi, teoria dhe dëshmia Observimi. Vendosëm të fillojmë me shkencëtarin dhe matematicinetin nga shekulli 17, Isak Njutnin, në kohën e tij gjoja është bërë i intriguar, kur ka parë se si një mollë ka rënë nga druri. Ky observim e ka motivuar Njutnin ta zhvillojë teorinë e gravitacionit, e cila nuk zbatohet vetëmnë rëniën e mollës në tokë, por të cilado qoftë dy objekte në univerzum. Testimi në vazhdim i teorisë së Njutnit ka dëshmuar se kjo është valide në shumë rrethana. Pasiqë teoria e Njutnit ka qenë shumë e sukseshme në sqarimin e observimit, ajo sot ende studiohet në fakultetet për fizikë anembanë botës. Ky veprim i përbashkët i teorisë dhe observimit po ashtu është valide edhe për fushën e ekonomisë. Ekonomisti mund të jetojë në shtet, i cili ballafaqohet me rritjen e shpejtë të çmimeve dhe i nxitur nga ky observim të zhvillojë teorinë e inflacionit. Teoria ndoshta do të dëshmojë se inflacioni i lartë del nga shtypi i madj i të hollave nga ana e shtetit. Që ta testojë këtë teori, ekonomisti duhet të grumbullojë dhe të analizojë të dhëna për çmimet dhe lëvizjet monetare në më shumë vende të ndryshme. Edhe pse ekonomistët i përdorin teoritë dhe observimet si edhe shekncëtarët e tjerë, ata megjithatë ballafaqohen me një pengesë, e cila detyrën e tyre e kthen në nxitje të vërtetë: eksperimentet shpesh herë janë të parealizueshme në ekonomi. Fizicientët të cilët e studiojnë
gravitacionin mund të hedhin shumë gjëra në laboratorin e tyre, me të cilat do të krijojnë të dhëna për t’i tstuar hipotezat e tyre. Përkundër tyre, ekonomistët për shembull, të cilët e studiojnë inflacionin nuk janë në gjendje të manipulojnë me politikën monetare në vend, vetëm për shkak të nevojës së grumbullimit të informatave. Është absurde të kriojohet hiperinflacion që të testohet efekti i saj mbi ekonominë. Prandaj ekonomistët, ngjashëm si astronautët, duhet të munojnë me të gjitha të dhënat e disponueshme, të cilat do t’ua japin ndodhitë në botë. Që të gjejnë zëvendësim për eksperimentet laboratorike, ekonomistët ju kushtojnë vëmendje të madhe ekspertimenteve natyrore, të cilat i ofron historia. Kur lufta në Lindjen e Afërme në vitin 1991 e prishi rrjedhën e naftës së papërpunuar, për shembull, në botë çmimet e naftës thjesht fluturuan. Ngjarja e tillë e zvogëlon standardin jetësor të shpenzuesve të naftës dhe derivateve të naftës. Për kreatorët e politikës ekonomike, përsëri imponohet zgjedhje e vështirë rreth asaj se si më mirë të reagohet. Por, për shkencëtarët ekonomistë, kjo jep mundësi të mirë që të studiohen efektet nha resursi kyç natyror mbi ekonomitë në botë, ndërsa kjo mundësi ekziston një kohë të gjatë pas ndërprerjes të ngritjes së çmimeve të naftës, e cila ndodhi gjatë konfliktit. Ekonomistët nuk e krijuan artificialisht krizën energjetike që të hulumtojnë, por në mënyrë shumë të vetëdijshme bënin analiza të pasojave të cilat ajo i krijoi. Ose për shembull, rrëfimet shumë të njohura historike për hiperinflacionin në Gjermani mes dy luftërave botërore, ose ajo në RF të Jugosllavisë në fillim të viteve të nëntëdhjeta nga shekulli 20, të cilat ishin e vërtetë e ashpër për njerëzit e rëndomtë, por informata të dobishme për shkencëtarët ekonomistë. Nga atje, shqyrtimi i episodeve nga historia janë shumë të çmueshme gjatë hulumtimit, pasiqë mundësojnë hyrjen në ekonomi në të kaluarën, dhe që është më e rëndësishme, pasiqë na mundësojnë t’i ilustrojmë dhe vlerësojmë teoritë ekonomike në kohën e tashme. Teoritë dhe dëshmitë. Tani do t’i qasemi rezimimit të mënyrës mes të cilës ekonomistët i qasen analizës së një problemi të caktuar ekonomik. Ekzistojnë tre faza të ndryshme: E para, fenomeni observohet ose krijohet dhe formulohet problemi. Me të menduarit teorik ose shqyrtimin e shkurtë të informatave )do të flasim për ato më poshtë), vërehet se mes variabilave të caktuara ka apo nuk ka lidhje me variabilat e tjera nga dukuria që observohet. Qëllimi është të kuptohet cila është ajo lidhje dhe pse ajo ekziston. Faza e dytë përbëhet në atë që të zhvillohet teoria ose modeli që e shpreh thelbin e fenomenit. Për shembull, duke menduar për vendimin çfarë lloji transporti do të përdoret, ne i identifikojmë faktorët relevantë të cilët ndikojnë mbi numrin e udhëtarëve të cilët janë vozitur me metro, dhe për të ardhurat nga ky lloj i transporti. Faza e tretë përbëhet në testimin e parashikimeve të teorisë me zbatimin e saj me të informatat ekonomike. Testimi ekonomik i të dhënave mund të përdoret për kuantifikimin e faktorëve të cilat janë theksuar në modelin. Mund të vërejmë nëse këta faktorë, në mesatare, veprojnë në drejtim i cili është cekur në modelin tonë. Mund të shkojmë edhe më tutje. Me inkuadrimin e disa faktorëve plotësues në hulumtimin tonë ekonomik, të cilat me qëllim i kemi lënë pas dore në modelin tonë, me qëllim që të arrijmë të rëndomtën, mund të kontrollojmë nëse këto ndikime plotësuese kanë rëndësi të vogël kuantitative që të mund çkyqen nga modeli. Të supozojmë se e kemi krahasuar teorinë tonë me të dhënat dhe kemi ardhur deri te përfundimi se ato janë kompatibile. Atëherë themi se nuk e hedhim poshtë teorinë tonë. Por, edhe kur të dhënat nuk e mohojnë modelin tonë, ende nuk kemi garancë të sigurtë se e kemi gjetur modelin e vërtetë. Ndoshta ekziston edhe model tjetër, të cilin nuk e kemi vërejtur dhe i cili po ashtu mund të jetë kompaktibil me të dhënat tona. Me kalimin e kohës, ne grumbullojmë edhe të dhëna të tjera. Sa më shumë e krahasojmë modelin tonë me grupe të ndryshmë të dhënave të cilat nuk e mohojnë, aq më të sigurtë do të jemi se e kemi gjetur sqarimin e saktë të sjelljes ekonomike për të cilën jemi të interesuar. 2. Supozime dhe parimi “ceteris paribus”
Supozime. Për hyrje ja një shembull ilustrativ. Nëse e pyesni ndonjë fizicient, sa kohë i nevojitet që të bie ndonjë qelqe nga kulmi i një dhjetëkatëshi, ai do t’ju përgjigjet duke supozuar se qelqja bie në vakum. Kuptohet, supozimi i tillë nuk është i saktë. Në të vërtetë, ndërtesa është e rrethuar me ajër, i cili i jep rrezistencë qelqes që bie dhe e ngadalëson rëniën e saj. Por, fizicienti me të drejtë do të theksojë se rrezistenca ndaj qelqes ështe qa e vogël, që efekti i tij është i parëndësishëm. Në të vërtetë poenta është në atë se supozimi se qelqja bie në vakum ne masë të madhe e thejshtëzon problemin, gjatë së cilës të ndikojë shumë në përgjigjen. Ekonomistët bëjnë supozime pikërisht nga shkaqet e njëjta: supozimet mund ta bëjnë botën të kuptohet më lehtë. Për shembull, që të studiohen efektet nga trgetia ndërkombëtare, mund të supozojmë se bota përbëhet vetëm nga dy vende dhe se secili vend prodhon vetëm lloje të mirave. Kuptohet, bota reale përbëhet nga më shumë vend, nga të cilat secila prodhon mijëra lloje të ndryshme të mirave. Por, duke supozuar dy vende dhe dy të mira, ne mundësojmë që ta përqëndrojmë të menduarit tonë. Kur do ta kuptojmë tregtinë ndërkombëtare në botën imagjinare me dy vende dhe dy të mira, ne jemi në situatë më të mirë ta kuptojmë tregtinë ndërkombëtare në botën shumë më komplekse në të cilën jetojmë, megjithatë dyke e shfrytëzuar teorinë për vlerat komparative. Shkathtësia e të menduarit shkencor, pa marrë parasysh nëse bëhet fjalë për fizikën, biologjinë ose ekonominë, është ajo që vendos cilat supozime do të bëhen. Sa për ilustrim, supozoni se në vend të qelqes, lëshojmë top për plazh nga kulmi i ndërtesës. Fizikanti ynë do të vërejë se supozimi për mungesën e rezistencës është shumë jo i saktë në këtë rast: topi për plazh ballafaqohet me rezistencë shumë më të madhe se sa qelqja. Që këtu, supozimi se gravitacioni funksionon në vakum është në vend në rastin e studimit të qelqes, e cila bie, por jo edhe gjatë studimit të rënies së topit për plazh. Ngjashëm me këtë, ekonomistët shfrytëzojnë supozime të ndryshme për çështje të ndryshme. Paramendoni se dëshirojmë të studiojmë çfarë do të ndodhë me ekonominë, kur qeveria do ta ndryshojë numrin e dinarëve në qarkullim. Sipas të gjitha gjasave, pjesa e rëndësishme e kësaj analize është si do të reagojnë çmimet. Shumë çmime në ekonomi nuk ndryshojnë shpesh; çmimet e gazetave, për shembull, ndryshojnë vetëm një herë në disa vite. Të njohurit e këtij fakti mund të na sjellë të bëjmë supozime të ndryshme gjatë studimit të efekteve nga politika e ndryshuar në horizonte të ndryshme kohore. Në studimin e efekteve afatshkurte të politikës, mund të supozojmë se çmimet nuk ndryshojnë shumë. Bile mund të bëjmë edhe supozim ekstrem dhe artificial se të gjitha çmimet janë plotëisht fikse, të pandryshuara. Por, analiza e efekteve afatgjate të politikës mund të nisë nga supozimi se të gjitha çmimet janë plotëisht fleksibile. Parim “ceteris paribus”. Nga ajo që u tha më sipër mund të përfundojmë se natyra e ligjeve ekonomike është e tillë që e njëjta vepron si tendencë, si mesatare, me disa përjashtime, lëshime nga ligjshmëria, që e arsyeton përdorimin e supozimeve. Bile përfunduam se supozimet aplikohen edhe te shkencat natyrore, ku ligjshmëritë janë më shumë ekzakte dhe të sakta. Megjithatë karakteristikat e ligjeve ekonomike të teoreticientëve të ekonomisë dhe analistëve ju krijon shumë probleme gjatë miratimit të përfundimeve dhe gjatë kumtimit të tyre. Një problem i tillë është i lidhur me parimin “ceteris paribus”, i cili do të thitë të ruhen të gjitha punët të pandryshuara. Ta sqarojmë. Mbi dukuritë dhe proceset ekonomike njëkohëisht veprojnë një numër i madh i faktorëve. Kërkesa për çdo mall, për shembull, është e kushtëzuar nga veprimi i këtyre faktorëve: lartësia e çmimit, të ardhurat e disponueshme të konsumatorëve, çmimet e supstituteve (mallrat të cilat mund të shpenzohen në vend të mallit që te observojmë) dhe tjera. Nëse tani supozojmë se të ardhurat e konsumatorëve, si një nga faktorët, është zvogëluar, përfundimi do të ishte se do të zvogëlohet kërkesa për mallin adekuat. Por, përfundimi i tillë do të ishte i saktë vetëm nëse plotësohet parimi “ceteris paribus”, gjegjësisht vetëm nën supozimin se faktorët tjerë që e kushtëzojnë kërkesë e mallit (lartësia e çmimit dhe çmimi i supstituteteve) kanë mbetur të pandryshuara. Por e kemi shumë të qartë se në praksë vjen deri te ndryshime të
njëkohshme te më shumë shumë faktorë. Nëse rënia e të ardhurave është e ndjekur edhe me rritjen e çmimeve të mallrave, do të jetë vështirë të vërtetohet në çfarë mase kërkesa është zvogëluar si rezultat i rënies së të ardhurave, ndërsa në çfarë mase si rezultat i rritjes së çmimeve të mallrave. Po ashtu do të ishte vështirë të parashikohet nëse do të zvogëlohet, do të stagnojë ose do të rritet kërkesa për mallrat nëse çmimet e saja bien në kushte të rënies së të ardhurave. Janë të mundshme edhe kombinime të tjera. të përfundojmë: parimi “nëse faktorët tjerë janë konstantë” paraqet mënyrë të shqyrtimit të lidhjes mes dy variabilave, por duhet të mbahet medn se variabilet tjera janë po ashtu të rëndësishme. 4. Të dhënat ekonomike dhe modelet Të dhënat janë pjesë të evidencës së sjelljes ekonomike. Modeli, gjegjësisht teoria, paraqet seri të supozimeve të simplifikuara nga të cilat del përfundimi se si njerëzit sillen. Modeli paraqet thjeshtëzim të qëllimshëm të realitetit (më shfrytzimin e supozimeve). Modelet janë korniza për organizimin e mënyrës në të cilën mendojmë për probleme të caktuara. më ato kryhet thjeshtëzimi dhe lëshimi i disa detajeve nga bota reale ekonomike me qëllim që të përqëndrohemi në elementet thelbësore. Nga fotografia e këtillë e kontrolluar që e jep modeli ne e zhvillojmë analizën tonë për atë se si funksionon ekonomia. Zbatimi efektiv i modelit të cilin e shfrytëzon ekonomisti si shkencëtar në analizën pozititve ekonomike është me udhëtarin që e përdor hartën. Nga harta e Shkupit janë lënë anash shumë pjesë nga bota reale, semaforët, gjerësia e saktë e rrugëve dhe ngjashëm, por nëse e shohim do të fitojmë pasqyrë të saktë për pjesët, rrjetin komunikues dhe mund ta zgjedhim rrugën më të shkurtë mes dy largesave.Gjatë këaaj nuk do të kemi kurrfarë problemi gjatë vozitjes reale nëpër qytet. Të dhënat ose faktet janë në interaksion me modelet në dy mënyra. E para, të dhënat na ndimojnë shumë t’i kuantifikojmë marrëdhëniet mbi të cilat modelet tona teorike e drejtojnë vëmendjen tonë. për shembull, ndoshta është e panevojshme që të theksohet se në shumë ura mbi Vardarin mund të ketë rrëmujë e komunikacionit. Që ta zgjedhim rrugën më të mirë duhet të dimë se sa gjatë duhet të presim para çdo ure. Do të thotë na nevojiten fakte – të dhëna. Modeli është i dobishëm pasiqë na tregon cilat fakte me siguri janë më të rëndësishme. E dyta, të dhënat na ndihmojnë t’i testojmë modelet tona. Si dhe çdo shkencëtar të kujdesshëm, ekonomistët duhet të verifikojnë nëse teoritë e tyre janë të harmonizuara me faktet relevante. Kombinimi i modelit dhe të dhënave është kombinim suptil. Të dhënat do të mund të na tregojnë edhe për lidhjet logjike të cilata paraprakisht i kemi lënë anash. Teknika të analizës ekonomike. Këtu është e domosdoshme që ta potencojmë rëndësinë nga teknika të caktuara të dobishme të analizës ekonomike, para së gjithash paraqitjen grafike të dhënave. Shumë nga konceptet të cilat i studiojnë ekonomistët mund të shprehen me numra: çmimi i bananeve, sasia e shitur e bananeve, shpenzimet e kultivimit të bananeve, etj. Shpesh herë këto variabila ekonomike janë të lidhura mes veti. Kur rritet çmimi i bananeve, njerzit blejnë më pak banane. Diagramet paraqesin një nga shkaqet për shprehjen e marrëdhënieve mes variabilave. Diagramet kanë dy dedikime. E para, kur elaborohen teoritë ekonomike, ato ofrojnë mënyrë vizuele për shprehjen e ideve, të cilat nëse përhskruhen me rënjë katrorë ose fjalë, do të mund të ishin më pak të qarta. E dyta, kur analizohen të dhënat ekonomike, diagramet mundësojnë të zbulojmë në të vërtetë si janë të lidhura variabilet. pa marrë parasysh nëse punojmë me teorin ose me të dhëna, diagramet sigurojnë thjerrëzën nëpër të cilën nga shumë drurë, do ta njohim pyllin. Informatat numerike në mëyra të ndryshme mund të paraqiten grafikisht, siç edhe në mënyra të ndryshme mendimi mund të shprehet me fjalë. Shkrimtari i mirë zgjedhë fjalë të cilat
do ta bëjnë qëndrimin e tij më të qartë, përhskrimi – solid, ose, skena – dramatike. Ekonomisti i suksesshëm e zgjedh atë tip të diagramit, i cili më mirë e përshkruan. 5. Ekonomia si shkencë dhe shkathtësi Këtu parashtrohen tre çështje ose dilema lidhur me ekonominë: 1) nëse ekonomia është shkencë, 2) ekonomia dhe ekonomistët dhe 3) kritikat e ekonomisë dhe ekonomistëve (shkenca dhe shkencëtarët). Duke u njohtuar me metodologjinë e hulumtimeve ekonomike, kjo do të na jetë edhe një lloj pikëpamjesh përfundimtare në këtë kapitull për metodat e ekonomisë. Ekonomia shkencë dhe shkathtësi. Nga ajo që u tha më sipër u njohutam me natyrën dhe aftësitë e ekonomisë. Gjatë kësaj konstatuam se ligjshmëritë në ekonomi, siç është rasti me të gjitha shkencat shoqërore, nuk veprojnë si të vërteta të përhershme dhe universale, por vetëm si tendenca. Po ashtu pamë se subjektivizmi (normativja) ka rrënjë të saka edhe në shkencën ekonomike. Ekonomia nuk është shkencë plotëisht ekzakte, veçanërisht kjo është në pjesën e makroekonomisë. Ka gjasa të mëdha se nuk do të mund të parashikohet me sukses shkalla e rritjes së prodhimit shoqëror, shkalla e lëvizjes së inflacionit, papunësia etj. edhe më shumë, ekonomistët shumë shpesh kanë qëndrime të ndryshme mes veti për çështje të njëjta. Kjo para së gjithash del nga fakti se a janë kejnizian apo monetarët, si dhe nga qasja e tyre si këshilltarë ekonomikë kur duhet të deklarohen edhe për gjyqet normative. E gjithë kjo a na jep të drejtë të përfundojmë se ekonomia është më shumë shkathtësi se sa shkencë. përgjigja është jo. Edhe nëpër ligjeratat e mëtejshme shumë herë do ta vërtetojmë faktin se ekonomia mund të jetë shumë e dobishme për të gjithë. Këtu vetëm do të konstatojmë se: 1) fakti se ligjet ekonomike veprojmë si tendencë nuk e bëjnë ekonominë më pak shkencore, pasiqë ekzistojnë fakte se edhe në shknecat natyrore ekzistojnë përjashtime nga ligjshmëria dhe normalja (për shembull ligji për transferimin e vetive trashëguese nga prindërit); 2) dhe saktësia e pamjaftueshme e ekonomisë si shkencë nuk është fakt i cili të njëjtën e bënë vetëm të shkathët, duke marrë parasysh se metereologjia është edhe më joekzakte, e megjithatë shkencë natyrore. Kjo do të thotë se, për shembull, asnjë bankë serioze nuk do t’i drejtohet ndonjë atsrologu të caktuar me magjia dhe ta parashehë lëvizjen e ardhshme të të ardhurave të popullatës, nga e cila varet nga kursimet, por më shumë do t’i besojë ekonometrit të trajnuar, i cili e përdor metodën shkencore të formimit të modelit ekonomik; 3) me këtë kritikat e shumta për ekonominë dhe ekonomistët janë vetëm fryt i specifikave të caktuara të ekonomisë si shkencë, në të drejtën si edhe çdo shkencë tjetër, ndërsa në një pjesë të vogël të makroekonomisë, për shkak të primitivizmit të saj në përsosjen e veglave adekuate për hulumtime. Konstatuam se është e dobishme që të studiohet ekonomia. Kjo do të thotë të pranohet e njëjta si shkencë me qasje metodologjike, para së gjithash në pjesën e ekonomisë pozitive, ku kërkuam dhe morrëm përgjigje – pse ndonjë dukuri ekonomike është e tillë. Tani mund të përgjigjemi pse ju si studentë ta pranoni ekonominë si shkencë dhe ta studioni të njëjtën, me çka do të fitoni zanatin – ekonomist. Ja tre shkaqe për këtë: Shkaku i parë të studiohet ekonomia është se do t’ju ndihmojë ta kuptoni botën në të cilën jetoni sot. Ka shumë pyetje për ekonominë të cilat ndoshta do ta shqetësojnë kërshërinë tënde. Pse është aq vështirë të gjesh banesë në Ohër gjatë verës? Pse ndonjë artist i njohur është i paguar aq shumë për ta luajtur rolin kryesor në film? Pse standardi jetësor është aq i varfër në shumë vende afrikane? Pse disa vende kanë shkallë të lartë të inflacionit derisa të tjerat kanë çmime stabile? Pse është lehtë të gjesh punë në disa vite e vështirë në tjera? Këto janë vetëm disa nga pyetjet të cilave studimi i ekonomisë do të ndihmojë t’u përgjigjesh. Shkaku i dytë të studiohet ekonomia është se do t’ju bëjë pjesëmarrës më të mençur në ekonomi. Si ecën në jetë, sjell shumë vendime ekonomike. derisa si student, vendosish sa vjetë do të studiosh. Pasiqë të gjesh punë, do të vendosish sa nga të ardhurat e tua do t’i shpenzosh, sa do të kursesh dhe si do t’i investosh kursimet e tua. Një ditë ndoshta do të gjendesh në situatë të udhëheqish biznes të vogël ose korporatë të madhe dhe ti do të vendosish cilat çmime do t’i
paguash për prodhimet e tua. Kuptimi dhe shkathtësitë e zhvilluara në kapitujt e ardhshëm do t’ju zbulojë perspektivë të re, si më mirë t’i sillni këto vendime. Studimi i ekonomisë nuk do t’ju pasurojë vetëm ashtu, por do të japë disa vegla të cilat do të ndimojnë në këtë përpjekje. Shkaku i tretë që të studiohet ekonomia është ajo se do t’ju ndihmojë më mirë t’i kuptoni potencialet dhe kufizimet e politikës ekonomike. Si votues, ti ndihmon që të zgjedhet ekonomia e cila do ta udhëheqë alokacionin e resurseve shoqërore. Kur do të vendosish cilën politikë ta mbështetish, mund të gjendesh në situatë që të pyetesh për çështje të ndryshme për ekonominë. Cilat janë efektet nga tregtia e lirë me vendet tjera? Cila është mënyra më e mirë të kursehet rrethina? Si ndikon deficiti buxhetor i ekonomisë? Mospajtimi i ekonomistëve. Pse duket se ekonomistët aq shpesh u japin këshilla konfliktuoze krijuesve të politikës ekonomike. Ekzistojnë dy shkaqe themelore: Ekonomistët mund të mos pajtohen për validitetin e teorive pozitive alternative për atë se si funksionon bota. Ekonomistët mund të kenë vlera të ndryshme dhe që atje, pikëpamjet e ndryshme normative për atë se si politikat duhet të zbatohen. Para disa shekujve astronomët kanë debatuar nëse toka ose dielli janë në qendër të sistemit diellor. Para do kohe, metereologët debatuan nëse toka ballafaqohet me “ngrohjen globale” dhe nëse përgjigjja vërtetohet, pse është ashtu. Shkenca është hulumtim për njohjen e botës që na rrethon. Aspak nuk na befason fakti se ashtu siç vazhdon hulumtimi, shkencëtarët filluan të mos pajtohen bile as për drejtimin ku qëndron e vërteta. Edhe ekonomistët shpesh herë janë me mendime të ndryshme, për shkak të këtij shkaku. Ekonomia është shkencë e re, dhe ende ka edhe shumë punë, të cilat tani duhet të hulumtohen. Ekonomistët ndonjëherë nuk pajtohen, pasi që kanë vlerësime të ndryshme për validitetin e teorive të caktuara ose për madhësinë e parametrave të rëndësishëm. Mospajtimi në ekonomi është veçanërisht e shprehur mes makro ekonomistëve. Me kalimin e kohës, përpjekjet e mijëra analistëve, grumbullues të dhënave dhe hulumtues, në masë të madhe e përmirësuan kuptimin për fenomenet makroekonomike. megjithatë, pa marrë parasysh se për çfarë problemi makroekonomik bëhet fjalë, mjetet për komunikim publik ndoshta mund të gjejnë ekonomist i cili diskuton për cilëndo qoftë anë të problemit. Deri në masë të caktuar, vëllimi i mospajtimit mes makro ekonomistëve është shumë i theksuar, për shkak të tendencës se opinionit dhe mediumeve të fokusohen në çështjet më të vështira dhe më kundërthëse. Më shumë se sa kontraverzet në fushat e tjera, diskutimet në makroekonomi përpiqen të zënë vend në opinion më shumë se sa në sallë për seminar ose laboratori. Por edhe pse ekzistojnë dallime të dukshme mes makro ekonomistëve, megjithatë ka fusha në makroekonomi në të cilat ekziston pajtueshmëri e dukshme. Më vonë do ta vërtetojmë këtë qëndrim. Kritika ekonomisë dhe ekonomistëve. Në fund do të përfundojmë me disa kritika të zakonshme ndaj ekonomisë dhe ekonomistëve. (1) Ekonomia nuk është shkencë e vërtetë. Dy ekonomistë asnjëherë nuk pajtohen. Është e rëndësishme të bëhet dallim mes ekonomisë normative dhe pozitive. Ne deri më tani pamë se ekonomistët edhe të pajtohen për çështje të caktuara nga analiza pozitive ekonomike për atë se si do të funksionojë bota, do të mbetet shumë hapësirë për moskuptim për rekomandimet normative të bazuara mbi gjykimet e vlerave. na befason ajo se ekzistojnë mospajtime të rëndësishme dhe të vazhdueshme në ekonominë pozitive. Ekonomia nuk është shkencë eksperimentale. Për shembul, do të sihte absurde (edhe ekonomikisht shumë shtrenjtë) që të shkaktohet papunësi te gjysma e popullatës që të shihet si atëherë do të funksionojë ekonomia. Zgjidhja është në kalimin drejt supozimeve me të gjitha pasojat e mundshme të cilat më sipër i sqaruam. Në fund duhet të
konstatojmë se ekzistojnë mospajtime edhe te shkencëtarët nga shkencat natyrore, për shembull në fizikë, mjeksi etj. (2) Modelet në ekonomi janë tejet të thjeshta. Ato nuk kanë kurrfarë lidhje me realitetin. Veçmë e dimë se modeli paraqet thjeshtëzim të qëllimtë që të na ndihmojë të mendojmë më qartë. Modeli i mirë bënë thjeshtëzim të madh, por nuk e shtrembëron realitetin shumë. Ndonjëherë mund të arrijmë shumë larg me model të thjeshtë. Testi i modelit nuk përbëhet në atë se sa ai është i thjeshtë, por sa ka mundësi ta sqarojë sjelljen e observuar. (3) Njerzit nuk janë materialistë siç pohojnë ekonomistët. Çmimet, të ardhurat dhe profiti nuk janë determinantet kryesore të sjelljes. E pakontestueshme është se mund të shprehim vendime sipas të cilave kjo është vërejtje e saktë. Për shembull, martesa është e thjeshtë, edhe pse jo gjithnjë, i detemrinuar nga motive joekonomike. Ekonomistët besojnë se shumica nga fenomenet që i studiojnë janë të determinuar së pari nga motive ekonomike. Kjo është më ndryshe nga pohimi se janë të rëndësishme vetëm motivet ekonomike. Ekonomistët pranojnë se politika, sociologjia dhe psikologjia është e domodoshme që të sigurohet përhskrimi i plotë i sjelljes së njeriut. Ekonomia e thekson faktin e motiveve ekonomike pasiqë qëndrimet sociale ndryshojnë ngadalë, e sipas kësaj merren si konstanta. Nëse ndodhë ndonjë ndryshim i dukshëm në qëndrimet sociale, ekonomisti menjëherë do ta kyçë analizën ekonomike. (4) Njerëzit janë krijesa n jerzore. Nuk mund t’i shpieni aksionet e tyre në ligje shkencore. Fizicientët pranojnë se molekulat sillen rastësisht, por mund të krijohen dhe testohen teori të bazuara mbi sjelljen mesatare ose sistemore. Ekonomistët si shkencëtarë e kanë qëndrimin e njëjtë në pikëpamje të njerëzve. Asnjëherë nuk duhet të sqarohen veprimet mbi bazë të disponimit ose për shkak të asaj se jeni ngritur në këmbën e majtë. Dallimet e rastësishme në sjellje humben në mesataren.
Kapitulli 3 ÇËSHTJET THEMELORE EKONOMIKE 1. Inputet dhe autputet në ekonomi Çdo ekonomi ka rezerva të kufizuara të mjeteve, siç janë: puna, dituritë teknike, fabrikat dhe veglat, toka, energjia etj. Gjatë vendosjes çka dhe sa të prodhojë ekonomia në realitet vendos si t’i vendosë mjetet e veta në mijëra mallra dhe shërbime të mundshme të ndryshme. E ballafaquar me faktin se të mirat janë të varfëra lidhur me dëshirat, ekonomia duhet të miratojë vendime për atë se si të ballafaqohet me resurset e kufizuara. Ajo duhet të zgjedhë mes llojeve të ndryshme të mundshme të mirave (çka), të zgjedhë mes teknikave të ndryshme prodhuese (si) dhe në fund të vendos kush i shpenzon të mirat (për cilin). Do të thotë, që të përgjigjet tri pyetjeve ekonomike, secila ekonomi duhet të vendos për shpenzimet ekonomike (inputet) dhe prodhimet (autputet). Inputet (hyrjet) shpesh i definojmë si mallra dhe shërbime që i shfrytëzojnë ndërmarrjet në procesin e prodhimit. Me kombinim të ndryshëm të inputeve të ndryshme mund të prodhohen mallra dhe shërbime të ndryshme. Autputet (daljet) janë mallra dhe shërbime që fitohen në procesin e prodhimtarisë me kombinim të inputeve. Autputet si mallra dhe shërbime janë vlera të përdorshme të cilat në mënyrë të drejtëpërdrejtë shkojnë në shpenzim (buka) ose shërbejnë për prodhimtarinë e mëtejshme (lënda e parë në prodhimtarinë e ardhshme). Inputet i quajmë edhe faktorë të prodhimtarisë. Ekonomia klasike, inputet, gjegjësisht faktorët për prodhimtari i ndan në tre kategori të gjera: puna, kapitali dhe toka. Ekonomistët
bashkëkohorë në teori sjellin edhe faktorin e katërt të prodhimtarisë – sipërmarrja (enterpreneurship).1 Shumë shpesh e përdorim terminin – resurse. Ai lirisht mund të përdoret si sinonim për faktorët për prodhimtari, gjegjësisht për inputet. Juridiko formalisht ai është më i gjerë nga nocioni faktor për prodhimtari. Për shembull, kategoria resurse njerzore do të thotë punë plus sipërmarrje. Ja një klasifikim i faktorëve të prodhimtarisë: Tabela 3.1. Klasifikimi i faktorëve të prodhimtarisë. Resurset natyrore Resurset njerëzore Resurset prodhuese
Toka Puna dhe sipërmarësia Kapitali
Puna përbëhet nga koha e shpenzuar e njerëzve në prodhimtari. Mijëra operacione afariste dhe detyra në të gjitha shkallët e diturisë, kryhen me punë. Dhe për ekonominë bashkëkohore industriale është inputi më i zakonshëm dhe më i rëndësishëm. Kapitalin e përbëjnë mallra të ndryshme prodhimi të cilat shërbejnë për prodhimtarinë e mallrave dhe shërbimeve të ndryshme. Këto janë vegla dhe maqina më të ndryshme, paisje në hollet e prodhimtarisë, vetë hollet e prodhitarisë, rrugët, kanalet etj. Më vonë do të shohim se rritja e të mirave të kapitalit është e rëndësishme për zhvillimin ekonomik. Toka ose më gjerë resurset natyrore janë dhurata kryesore nga natyra. Ky faktor prodhues përbëhet nga sipërfaqet e punueshme bujqësore, toka për ndërtim, resurset energjetike, ujërat, mineralet etj. Sot është e domosdoshme që në resurset natyrore vëmendje e posaçme t’i kushtohet resurseve për mjedis të shëndoshë, siç janë: ajri, uji dhe klima. Sipërmarrësit janë pronarë të kapitalit, gjegjësisht të firmave, të cilët janë të aftë: të kryejnë zhvendosjen e vazhdimshme të resurseve drejt pikave më prouktive të përdorimit të tyre; të bëjnë kombinimin e përhershëm dhe rikombinimin e faktorëve prodhues në kuptim të zëvendësimit të faktorëve më të shtrenjtë me më të lirë; të sjellin inovacione në prodhimtari për shkak të rritjes së profitit dhe në fund ta ndërmarrin rrezikun në punë. Është interesante se gjatë kohë sipërmarrja ka qenë e lidhur me pronarët e kapitalit në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Sot sipërmarrja shkon nga strukturat menaxhere në korporatat e mëdha. Ka ardhur deri atje që aplikohet fryma sipëramrrëse edhe në sektorin e shërbimeve publike, për shembull shëndetësia dhe arsimi. 2. Kufinjtë e mundësive prodhuese Kufinjtë e mundësive prodhuese është diagram i cili i tregon kombinimet e autputit, të cilat ekonomia mund t’i prodhojë me faktorët që i disponon në prodhimtari dhe teknologjinë prodhuese që e disponon. Edhe pse ekonomitë reale prodhojnë mijëra të mira dhe shërbime, megjithatë hipotetikisht të paramendojmë një ekonomi e cila prodhon vetëm dy të mira – vetura dhe kompjuterë. Industria eveturave dhe e kompjuterëve bashkë i shfrytëzojnë të gjithë faktorët e prodhimtarisë në ekonomi. Kufinjtë e mundësive prodhuese është diagrami, i cili na i tregon kombinimet e ndryshme të autputit, në këtë rast veturat dhe kompjuterët, të cilat ekonomia mund t’i prodhojë me faktorët e dhënë që i disponon në prodhimtari dhe nivelin ekzistues të teknologjisë, të cilat ndërmarrja mund t’i përdorë që t’i shndërrojë faktorët e prodhimtarisë në autput. 1
T. Fiti, V. Filipovski, Bazat e mikroekonomisë, Fakulteti Ekonomik Shkup, 1999 god. Shkup, fq. 18
Fotografia nr. 3.1. është shembull për kufirin e mundësive prodhuese. Nëse të gjitha resurset në këtë ekonomi të paramenduar përdoren në industrinë e veturave, ajo do të prodhojë 1000 vetura, ndërsa asnjë kompjuter. Nëse të gjitha rseurset përdoren në industrinë e kompjuterëve, ekonomia do të prodhojë 1000 kompjuterë, e asnjë veturë. Dy pikat e skajshme të kufirit të mundësive prodhuese i paraqesin këto dy raste ekstreme. Nëse ekonomia i ndan resurset mes dy veprimtarive, ajo do të mund të prodhojë 700 vetura dhe 2000 kompjuterë, që është e paraqitur në fotografinë me pikën A. Për dallim nga ajo, rezultati në pikën D nuk është i mundur, pasiqë resurset janë të kufizuara: ekonomia nuk ka faktorë të mjaftueshëm të prodhimtarisë që ta mbështesë këtë nivel të autputit. Me fjalë të tjera, ekonomia mund të prodhojë në cilëndo pikë të, ose brenda në hapësirën e kufizuar me kufi të mundësive prodhuese, por nuk mund të prodhojë në pikat që gjenden jashtë kufirit. Për një rezultat thuhet se është efikas, nëse ekonomia fiton çdo gjë që është e mundur nga resurset e kufizuara, të cilat i qëndrojnë në disponim. Pikat në vetë kufirin e mundësive prodhuese (për dallim nga ato brenda) paraqesin nivele efikase të prodhimtarisë. Kur ekonomia prodhon në ndonjërën nga këto pika, të themi pika A, atëherë ekziston mënyrë që të prodhojë më shumë nga njëra e mirë, gjatë së cilës të mos prodhojë më pak nga e mira tjetër. Pika B paraqet rezultate joefikas. Për shkak të shkaqeve të caktuara, me siguri papunësia e madhe, ekonomia prodhon më pak nga ajo që ëhstë mundur të prodhohet me resurset që i ka në disponim: ajo prodhon vetëm 300 vetura dhe 1000 kompjuterë. Nëse eliminohet burimi i joefikasitetit, ekonomia mund të lëvizë nga pika B drejt A, gjatë së cilës do të rritet prodhimtaria edhen e veturave (në 700) dhe e kompjuterëve (në 2000).
Fotografia nr. 3.1. Kufiri i mundësive prodhuese Sasia e kompjuterave të prodhuar D
3.000 C
2.200 2.000
A
Kufiri i mundësive prodhuese
B
1.000
0
300
600 700
1.000
Sasia e automjeteve të prodhuara
Kufiri i mundësive prodhuese tregon se një ndërrim me një tjetër me të cilën ballafaqohet shoqëria. Pasiqë të vimë deri te pikat e efikasitetit, të cilat janë në vetë kufirin, mënyra e vetme që të prodhohet më shumë nga njëra e mirë është të prodhojmë më pak nga tjetra. Kur ekonomia lëvizë nga pika A drejt pikës C, për shembull, shoqëria prodhon më shumë kompjuterë, por në llogari të prodhimtarisë së zvogëluar të veturave.
Kufiri i mundësive prodhuese e tregon shpenzimin oportunist të njërës së mirë e matur nëpërmjet së mirës tjetër, Kur shoqëria rialocon një pjesë nga faktorët e prodhimtarisë nga ajo e veturave drejt të kompjuterëve, që e lëvizë ekonominë nga pika A drejt pikës C, ajo heq dorë nga 100 vetura me qëllim që të fitojë 200 kompjuterë plotësues. Thënë më mirë, kur ekonomia është në pikën A, ndërsa dëshiron të lëvizë në pikën C shpenzimi oportunist i 200 kompjuterëve është 100 vetura. Vëreni se kufiri i mundësive prodhuese në Fotografinë 3.1. është nxjerrë jashtë . Kjo do të thotë se shpenzimi oportunist i veturave, i shprehur nëpërmjet kompjuterëve, varet nga ajo se sa ekonomia prodhon nga çdo e mirë. Kur ekonomia shfrytëzon pjesën më të madhe nga resurset që të prodhojë vetura, kufiri i mundësive prodhuese është shumë i pjerrët. Pasiqë bile edhe njerëzit dhe maqinat të cilat janë më të pëlqyeshëm për prodhimtarinë e kompjuterëve, përdoren në prodhimtarinë e veturave, ekonomia realizon rritje të dukshme të numrit të kompjuterëve për çdo veturë nga e cila heq dorë. Përkundër kësaj, kur ekonomia shfrytëzon pjesën më të madhe të resurseve për të prodhuar kompjuterë, kufiri i mundësive prodhuese është pothuaj e rrafshtë. Në këtë rast, resurset të cilat janë më të pëlqyeshme për prodhimtarinë e kompjuterëve janë veçmë në industrinë e kompjuterëve, dhe secila veturë nga e cila heq dorë ekonomia kontribuon vetëm për rritje të vogël të numrit të kompjuterëve. Kufiri i mundësive të prodhimtarisë e tregon ndërrimin mes prodhimtarisë së të mirave të ndryshme në kohë të caktuar, por ndërrimi mund të bëhet gjatë kohës. Për shembull, nëse përparimi teknologjik në industrinë e kompjuterëve e rritë numrin e kompjuterëve që një punëtor mund të prodhojë për njëjavë, ekonomia mund të prodhojë më shumë kopmpjuterë për cilindo numër të dhënë të veturave. Si rezultat i kësaj, kufiri i mundësive prodhuese zhvendoset nga jashtë, si në Fotografinë nr. 3.2. Për shkak të kësaj rritje ekonomike, shoqëria mund ta zhvendosë prodhimtarinë nga pika A drejt pikës E, duke u kënaqur me më shumë kompjuterë dhe më shumë vetura.
Fotografia nr. 3.2. Zhvendosja e lakores së mundësive prodhuese
Sasia e kompjuterave 4.000 të prodhuar 3.000 2.100 2.000
E A
0
700 750 1.000
Sasia e automjeteve të prodhuara
Kufiri i mundësive prodhuese e thjeshtëzon ekonominë komplekse për ta potencuar dhe sqaruar disa ide themelore. Ne e shfrytëzuam për të ilustruar disa nga konceptet, të cilat shkurtimisht i përmendëm në Kapitullin 1: rrallësi, efikasiteti, ndërrimi, shpenzimi oportunist dhe rritja ekonomike. Si do të hymë në “fshehtësitë” e ekonomisë, këto ide përsëri do t’i hasim në forma të ndryshme. Kufiri i mundësive prodhuese ofron kornizë të thjeshtë për të menduar rreth këtyre temave. 2. Ekonomia e tregut Në librin e vet Studimi i natyrës dhe shkaqet për pasuritë e popujve, të publikuar në vitin 1776, ekonomisti Adam Smit e nxorri idenë më të njohur në gjithë shkencën ekonomike: Amvisëritë dhe ndërmarrjet, të cilat janë të lidhura në mënyrë interaktive në treg, veprojnë si të udhiheqn nga ndonjë “dorë e padukshme”, e cila i udhëheq drejt rezultatit të dashur në treg. Një nga qëllimet e këtij libri të ekonomisë është të shohim se si funksionon “magjia” në këtrë dorë të padukshme të tregut si ambient. më hyrjen në ekonomi, do të mësojmë se çmimet janë instrument me të cilin dora e padukshme e drejton aktivitetin ekonomik. Shoqëria duhet të gjejë ndonjë mënyrë për të vendosur çfarë, si dhe për cilin do të prodhojë. Ekonomitë perëndimore në masë të madhe mbështeten mbi tregjet dhe çmimet gjatë lokacionit të resurseve mes përdorimeve konkurrente. Me qëllim që plotëisht ta kuptojmë këtë proces, na nevojitet model i një tregu tipik. Korniza e analizës është shumë e përgjithshme. Karaketiristikat themelore janë kërkesa, e paraqitur me sjelljen e blerësve, dhe oferta, e paraqitur me sjelljen e shitësve (prodhuesve). Interaksioni i kërkesës dhe ofertës e cakton sasinë e mallrave të prodhuar dhe çmimeve, me cilat ato blihen dhe shiten. Tregjet dhe konkurrenca. Tregu është grup i blerësve dhe shitësve të një të mire ose shërbimi të caktuar. Blerësit si grup e determinojnë kërkesën e prodhimit, ndërsa blerësit si grup e determinojnë ofertën e prodhimit. Para se të bisedojmë për sjelljen e blerësve dhe të shitësve, së
pari t’i shohim detajisht çfarë nënkuptojmë me “treg”, si dhe tipet e ndryshme të tregjeve që i hasim në ekonomi. Tregjet nuk janë të organizuara (nuk janë zbulim nga ndonjë njeri apo bashkësi). Blerësit me një të mirë të caktuar mund por edhe nuk është e obligueshme të takohen në asnjë moment. Shitësit e një malli të caktuar mund të jenë në lokacione të ndryshme dhe të ofrojnë prodhime të cilat pak dallohen. Tregu në kuptimin ekonomik nuk është ngushtë i kufizuar në auksion, gjegjësisht, atje nuk ka dhënie të qartë e cila e cakton çmimin.Secili blerës i caktuar ia jep çmimin mallit dhe ndonjë blerës i caktuar vendos sa mall do të blejë në ndonjë nga shitoret. Edhe krahas asaj që kjo nuk është e organizuar, grupi i blerësve të një malli të caktuar dhe shitësit e të njëjtit mall formojnë treg. Secili blerës e di se mund të zgjedhë mes disa shitësve, dhe secili shitës e di se prodhimi i tij është i ngjashëm me atë të cilin e ofrojnë shitësit tjerë. Çmimi i mallit të caktuar dhe sasia e shitur e të njëjtit mall nuk janë të caktuar nga asnjë blerës apo shitës individual. Përkundrazi, çmimi dhe sasia janë të caktuara nga të gjithë blerësit dhe shitësit nëpër ndikimin e tyre të ndërsjellë në treg. Tregu konkurrues është treg në të cilin marrin pjesë shumë blerës dhe shumë shitës, kështuqë secili prej tyre ka ndikim të dukshëm mbi çmimin e tregut. Shumica e tregjeve në ekonomi janë shumë konkurrente. Për shembull, secili shitës i caktuar i mallit akullore ka ndikim të kufizuar mbi çmimin sespse edhe shitësit tjerë ofrojnë prodhim të ngjashëm. Shitësi nuk ka arsye të paguajë çmim më të ulët nga ajo që është pranuar më gjerë, e nëse paguan më shumë, blerësit do të blejnë në ndonjë vend tjetër. Ngjashëm, asnjë blerës i caktuar i mallit akullore nuk mund të ndikojë mbi çmimin e akullores sepse ai blenë sasi shum të vogël. Në këtë pikë e hulumtuam si mes veti janë të lidhur blerësit dhe shitësit në tregjet konkurrente. Qëllimi ynë është të shohim si forcat e ofertës dhe të kërkesës e determinojnë: 1) sasinë e të mirës e cila është shitur 2) dhe çmimi i tij. Në këtë kapitull ne supozojmë se tregjet janë konkurrentë të përsosur . Tregjet e përsosura konkurruese definohen nëpërmjet dy karakteristikave primare: (1) të gjitha të mirat e ofruara për shitje janë të njëjta, dhe (2) blerësit dhe shitësit janë të shumtë kështuqë asnjë blerës ose shitës i caktuar nuk mund të ndikojë mbi çmimin e tregut. Pasiqë blerësit dhe shitësit e tregjeve të përsosura konkurruese mund ta pranojnë çmimin të cilin e cakton tregu, ato quhen çmim-pranues. Duhet të bëhet dallim mes termineve konkurrencë dhe konkurrrim. Konkurrenca është situatë e tregut kur ekzistojnë shumë ofrues të një prodhimi ose shërbimi, ndërsa konkurrimi, paraqet aftësi që të fitohet ajo konkurrëncë me garë të hapur tregu. 2 Ekzistojnë disa tregje për të cilat supozimi për konkurrencën e përsosur i përgjigjet. Në tregun e drithrave, për shembull marrin pjesë mijëra farmerë të cilat shesin drith dhe milionë konsumatorë të drithit dhe prodhimeve të drithit. Pasiqë asnjë nga blerësit ose shitësit e caktuar nuk mund të ndikojnë mbi çmimin e drithit, të gjithë e pranojnë çmimin i cili vlen në treg. Megjithatë, të gjitha të mirat dhe shërbimet nuk shiten në tregje të përsorura konkurrente. Në disa tregje ekziston vetëm një shitës dhe ai e cakton çmimin. Shitja e tillë është quajtur monopol . Për shembull, kompania lokale komunale mund të jetë shembull për monopol. Banorët në një qytet të vogël, me siguri, mund ta blejnë këtë shërbim vetëm nga një kompani komunale. Disa tregje gjenden mes ekstremeve të konkurrencës dhe monpolit. Një treg i tillë,i quajtur oligopol, ka disa shitës të cilët nuk garojnë aq në mnëyrë agresive. Një tip tjetër i tregut është tregu konkurrent monopolist ; në atë marrin pjesë shumë shitës të cilët ofrojnë prodhime që dallohen shumë pak. Funksionimi i tregut. Tregu është sistem në të cilin blerësit dhe shitësit e mallrave dhe shërbimeve veprojnë mes veti që ta caktojnë çmimin dhe sasinë e mallrave dhe shërbimeve. Tregu është veprimtari komunikimi për shoqërimin e diturive dhe veprimtarive të miliona individëve të ndryshëm. Tregu funksionon pa llogaritje ose planifikim qendror, tregu i zgjidh 2
V. Uzunov, Për konkurrencën përsëri, Utrinski vesnik, 6 shtator 2004, fq.11
problemet e prodhimtarisë dhe distribuimit, duke përfshirë milona të panjohur dhe marrëdhënie, probleme të cilat janë jashtë mundësive edhe të kompjuterëve më të përsorur. Sundon rregulli ekonomik e jo kaosi. Në ekonominë e tregut asnjë individ ose organizatë nuk përgjigjet për prodhimtarinë, shpenzimin, distribuimin dhe caktimin e çmimeve. Sipas kësaj, si tregu i cakton çmimet, huazimet dhe sasitë e prodhimtarisë? Kurdoqoftë që të përpiqemi ta sqarojmë sjelljen e njerëzve, na nevojitet ëqë të kemi kornizë mbi të cilën do të mund ta bazojmë analizën tonë. Në pjesën më të madhe të ekonomisë, përdorim kornizë të ndërtuar mbi dy parimet e thjeshta. Parimi i optimizmit: Njerëzit përpiqen t’i zgjedhin kombinimet më të mira të shpenzimit, të cilat mund t’i lejojnë vetes. Parimi i barazpeshës: Çmimet akomodohen derisa sasia për diçka që ekziston kërkesë nga ana e njerëzve nuk bëhet e njëjtë me sasiën e ofertës. T’i shohim këto dy parime. I pari pothuaj tautologjik, është e logjikshme të supozohet se ato përpiqen t’i kuptojnë gjërat që i dëshirojnë, e jo gjërat që nuk i dëshirojnë. Gjithsesi se ekzistojnë përjashtime nga ky parim i përgjithshëm, por ato zakonisht qëndrojnë jashtë fushës së sjelljes ekonomike. Koncepri i dytë është më pa problematik. Të paktën është e kuptueshme se në cilëndo kohë të dhënë kërkesa nga ana e njerëzve dhe oferta nuk janë kompatibile, dhe sipas kësaj, diçka duhet të ndryshojë. Këtyre ndryshimeve mund t’u nevojiten kohë e gjatë që të zhvillohen, dhe që është më e keqja, ato mund të shkaktojnë ndryshime të tjera të cilat do të mund ta “destabilizojnë” gjithë sistemin. Një gjë e tillë mund të ndodhë, por zakonisht nuk ndodhë. Ne jemi të interesuar pikërisht për këtë çmim të barazpeshës, e jo për atë se si tregu vjen deri te kjo barazpeshë ose si do të mund të ndryshojë gjatë periudhave të gjata kohore. Vlen të vërehet se definicioni i përdorur për barazpeshë mund të dallohet te modele të ndryshme. në rastin e tregut të thjeshtë, të cilin do ta shqyrtojmë në këtë punim, ideja për barazpeshë mes ofertës dhe kërkesës do të jetë adekuate ndaj nevojave tona. Por, në modelet më të përgjithshme janë të nevojshme definicione më të përgjithshme të barazpeshës. Është karakteristike, barazpesha do të kërkojë veprime të kryrësve ekonomik të jenë të harmonizuar me sveti. Mekanizmi i çmimeve. Në sistemin e tregut çdo gjë ka çmim. Çmimi është vlerë e mallit e shëndrruar në të holla. Çmimet janë kushte në harmoni me të cilat njerzit dhe firmat vullnetarisht i shkëmbejnë mallrat. Për shembull, kur një person merret vesh me tregtarin që të blejë veturë të përdorur për 4000 dollarë, kjo tregon se për atë person, vetura edhe pse e përdorur vlen më shumë se 4000 dollarë dhe se ato 4000 dollarë për tregtarin vlejnë më shumë se vetura. Tregu u veturave të përdorura e ka caktuar çmimin e veturës së përdorur dhe nëpërmjet tregtisë së lirë e ka përcaktuar atë të mirë personit për të cilën ajo ka vlerë më të madhe. Po ashtu çmimet shërbejnë dhe si sinjal për prodhuesit dhe konsumatorët. Nëse konsumatorët dëshirojnë më shumë nga cilado e mirë, çmimet do të rriten njëkohësisht duke i dërguar sinjale prodhuesve se është e nevojshme ofertë më e madhe. Anasjelltas është nëse konsumatorët dëshirojnë më pak nga nodnjë mall i caktuar. Për shembull, çdo verë kur familjet do të shkojnë në pushim, kërkesa për benzin rritet. Kjo i inkurajon ndërmarrjet për prodhimin e naftës që të prodhojnë më shumë benzin, derisa i dekurajon udhëtarët që të heqin dorë nga vazhdimi i udhëtimeve të tyre. Po ashtu, nëse malli siç janë veturat, ka shumë rezerva dhe prodhuesit i zvogëlojnë çmimet e veturave, konsumatorët do të dëshirojnë të kenë më shumë vetura. Të përfundojmë, çmimet i harmonizojnë vendimet e konsumatorëve dhe të pridhuesve në treg. Çmimet më të mëdha sjellin deri te zvogëlimi i blerjes së konsumatorëve dhe i inkurajon prodhuesit. Çmimet më të ulta i inkurajonë konsumatorët dhe i dekurajojnë prodhuesit. Çmimet janë rrotë e barazpeshës në sistemin e tregut. Në të vërtetë çfarë paraqet barazpesha e tregut. Ajo paraqet barazpeshë mes të gjithë blerësve të ndryshëm dhe shitësve. Të gjitha amvisëritë ose firmat dëshirojnë të blejnë ose të
shesin sasia të caktuara në varësi nga çmimi.Tregu e gjenë çmimin e barazpeshuar i cili njëkohësisht i plotëson dëshirat e blerësve dhe shitësve. Çmimet tepër të larta do të shkaktonin ngopje me të mirat. Çmimet tepër të ulta do të shkaktonin radhë të gjata para shitoreve dhe mungesë të mallrave. Ai çmim për të cilin blerësit dëshirojnë ta blejnë atë sasi, të cilën shitësit dëshriojnë ta shesin e jep ofertën dhe kërkesën e barazpeshuar. Gatishmëria maksimale e një personi që të paguajë për diçka, ekonomistët e quajnë çmim i kapshëm për atë person. Çmimi i kapshëm është çmimi më i lartë të cilin do ta pranojë personi i caktuar dhe akoma do ta blejë të mirën. Me fjalë të tjera, çmimi i kapshëm për një person është çmimi me të cilin atij i duket njësoj nëse do ta blejë të mirën. Kur tregu i zgjidhë tre problemet ekonomike. Pamë se si çmimet ndihmojnë që të barazpeshohet konsumimi dhe prodhimi në tregje të caktuara. Çfarë ndodhë kur të gjitha tregjet (benzina, veturat, banesat, kapitali etj,) veprojnë bashkë. Ato tregje veprojnë njëkohësisht për ta caktuar barapeshën e çmimeve dhe prodhimtarinë. Në të vërtetët bëhet fjalë për ndërvarshmëri të tregjeve. Ndërvarshmëria mund të jetë e dyfishtë: 1) ndërvarshmëria mes tregut të mallrave dhe shërbimeve dhe tregut të faktorëve të prodhimtarisë (inputeve); 2) ndërvarshmëria e tregjeve të mallrave të ndryshëm. Rritja e kërkesës për të mirat do të shkontre drejt rritjes së çmimeve dhe të profitit. Firmat do t’u përgjigjeshin rritjes së ofertës. Por që ta bëjnë këtë duhet t’i rrisin inputet, gjegjësisht ta rrisin kërkesën e faktorëve të prodhimtarisë. Me këtë do të rritej edhe çmimi i faktorëve të prodhimtarisë. Përfundimi është se tregu i të mirave ndikon mbi tregun e faktorëve të prodhimtarisë. Sa i përket sjelljes së ndërvarhsmërisë së tregut të prodhimeve të ndryshme, rritja e çmimit e një të mire do t’i inkurajonte konsumuesit që të blejnë të mira suptitute (rritja e çmimit të benzinës e rritë konsumimin e gazit). Kjo do të shpiente drejt rritjes edhe të çmimit të supstituteve. Çmimi më i lartë do t’i inkurajonte prodhuesit të supstituteve që ta rrisin ofertën nëpërmjet prodhimit më të madh. Me adoptimin e shitësve dhe blerësve në tregje të caktuara, ekonomia e tregut njëkohësisht i zgjidhë të tre problemet, çfarë, si dhe për cilin do të prodhojë. Në të vërtetë barazpesha është realizim i të tre çështjeve. Cilat (çfarë) mallra dhe shërbime do të prodhohen e përcaktojnë votat e të hollave, dhe atë jo në çdo katër vite si në zgjedhjet, por me vendime të përditshme për blerje. Me të hollat e fituara ndërmarrjet sigurojnë pagesa për mëditjet, rentat dhe dividendat. Firmat njëkohësisht e rrisin dëshirën për maksimalizimin e profitit, profiti si neto dallimi mes shitjes së përgjithshme dhe shpenzimeve të përgjithshme. Me fjalë të tjera, ndërmarrjet e lëshojnë fushën ku i humbin të hollat. Ata e kanë dëshminë se profiti i lartë është në veprimtaritë ku ka kërkesë të madhe. Njëkohësisht atje shkojnë edhe firmat e reja. Si prodhohen të mirat i cakton konkurrenca mes prodhuesve të dnryshëm. mënyra më e mirë është që prodhuesit ta plotësojnë konkurrencën e çmimeve dhe ta maksimaliozjnë profitin, është që t;i mbajnë shpenzimet në minimum me miratimin e metodave më efikase për prodhim. Ndonjëherë ndryshimi në metodat është e parëndësishme, por ndonjëherë ekzistojnë zhvendosje drastike në teknologji, e cila për shkak të konkurrencës do të bëhet e pashmangshme që të shfrytëzohet. Kështu, maqina me avull i ka zhvendosur kuajt, ndërsa aeroplanët i kanë zëvendësuar trenat në udhëtim në distanca të largëta. Tregu vepron si ndërmjetësues i cili i harmonizon shijet e konsumatorëve me aftësitë e teknologjive. Për cilin do të prodhohen prodhimet, kush shpenzon dhe sa, në masë të madhe varet nga oferta dhe kërkesa e tregut për faktorët e prodhimtarisë. Tregu i faktorëve i përcakton qiratë, rentën e tokës, kamatat dhe profitin. Personi i njëjtë mund të marrë qira nga punësimi, dividendë të aksioneve, kamatë të depozitave të kursyer pa bile edhe rentë nëse është pronar i tokës. Me mbledhjen e të gjitha të ardhurave nga faktorët mund t’i llogarisim të ardhurat e tregut të
njerëzve. Do të thotë, distribuimi i të ardhurave mes popullatës caktohet nga sasia e faktorëve të prodhimit dhe çmimit të faktorëve të prodhimtarisë, të tregut të faktorëve të prodhimtarisë sipas parimit të ligjit për ofertë dhe kërkesë. Që ta kemi më të qartë mundësinë e këtillë të tregut, në vazhdim do ta paraqesim diagramin e unazores në ekonomi, në formën e saj më të thjeshtë kur janë të inkuadruar vetëm pjesëmarrësit e tregut konkurrues. 3. Unazorja në ekonomi Fotografia nr. 3.3. prezenton një model vizuel të ekonomisë, i cili është quajtur diagrami i unazores. Në këtë model, ekonomia ka dy lloje të vendimmarrësve: amvisëritë dhe ndërmarrjet 3. Ndërmarrjet prodhojnë të mira dhe shërbime duke i shfrytëzuar inputet, siç janë puna, toka dhe kapitali (objektet e ndërtimtarisë dhe maqinat). Këto inpute quhen edhe faktorë të prodhimtarisë. Amvisëritë i posedojnë faktorët e prodhimtarisë dhe i konsumojnë të gjitha të mirat dhe shërbimet të cilat do t’i prodhojnë ndërmarrjet. Inteaksionet e amvisërive dhe ndërmarrjet ndodhin në dy lloje të tregjeve. Në tregjet për të mira dhe shërbime, amvisërotë janë blerësit, ndërsa ndërmarrjet shitësit. Më saktë, amvisëritë e blejnë autputin e të mirave dhe shërbimeve, që ndërmarrjet i prodhojnë. Në tregjet e faktorëve të prodhimtarisë amvisëritë janë shitësit, ndërsa ndërmarrjet blerësit. Në këto tregje, amvisëritë i sigurojnë ndërmarrjet me inpute, të cilat nga ana tjetër, ndërmarrjet e shfrytëzojnë për prodhimin e të mirave dhe shërbimeve. Diagrami i unazores ofron mënyrë më të thjeshtë të organizimit të gjitha transaksioneve ekonomike të cilat paraqiten mes amvisërive dhe ndërmarrjeve në ekonomi. Korniza e brendshme e diagramit të unazores e paraqet rrjedhën e të mirave dhe shërbimeve mes amvisërive dhe ndërmarrjeve. Në tregjet e faktorëve të prodhimtarisë amvisëritë ua ofrojnë punën e vet, tokën dhe kapitalin e ndërmarrjeve. Pastaj, ndërmarrjet i shfrytëzojnë këto faktorë që të prodhojnë të mira dhe shërbime, të cilat nga ana tjetër, në tregjet për të mira dhe shërbime ua shesin amvisërive. Kështu faktorët e prodhimtarisë lëvizin nga amvisëritë drejt ndërmarrjeve, ndërsa të mirat dhe shërbimet lëvizin nga ndërmarrjet drejt amvisërive. Korniza e jashtme e diagramit të unazores e paraqet rrjedhën adekuate të hollave (të ardhurat nominale). Amvisëritë shpenzojnë të holla që të blejnë të mira dhe shërbime nga ndërmarrjet. Ndërmarrjet shfrytëzojnë një pjesë të ardhurave nga shitjet e realizuara për mëditjet e faktorëve të prodhimtarisë, si për shembull, mëditje për punëtorët e vet. Ajo që mbetet është profiti i pronarëve të ndërmarrjes, të cilët njëherit janë edhe anëtarë të amvisërive. Sipas kësaj, shpenzimi për të mira dhe shërbime lëvizë nga amvisëritë drejt ndërmarrjeve, ndërsa të ardhurat në formë të mëditjeve, rentave dhe profiti lëvizë nga ndërmarrjet drejt amvisërive.
3
Këtu bëhet fjalë për ligjeratat hyrëse. Më vonë në unazoren e ekonomisë do t’i sjellim sektorët shtet (qeveri) dhe sektorin e jashtëm-tregtar (importi-eksporti).
Fotografia nr.3.3. Diagrami i unazores
TREGU I TË MIRAVE DHE SHËRBIMEVE
Të hyra
Të mira dhe shërbime të shitura
-Ndërmarrjet shesin -Amvisëritë blejnë
NDËRMARRJET -Prodhojnë të mira dhe shërbime -Punësojnë dhe shfrytëzojnë fatorët e prodhimit
Inputet për prodhim
Qiraja, renta dhe profiti
Harxhime
Të mira dhe shërbime
AMVISËRITË -Blejnë dhe konsumojnë të mira dhe shërbime -Posedojnë dhe shesin faktorë të prodhimit
TREGJET E FAKTORËVE TË PRODHIMIT -Amvisëritë shesin -Ndërmarrjet blejnë
Punë, tokë dhe kapital
Të hyra = Rrjedha e të mirave dhe shërbimeve = Rrjedha e dollarëve
Tani ta ndjekim unazoren duke i ndjekur të hollat, ashtu siç depërtohet rruga nga një person drejt tjetrit në ekonomi. Paramendoni se denari fillon në amvisëri, duke u shtrirë, të themi në kuletën tuaj. Nëse dëshironi të blini kafe, ju e shpieni denarin në një treg për të mira dhe shërbime në ekonomi, e kjo është kafenea juaj lokale. Atje ju e shpenzoni për pien tuaj të preferuar. Kur denari do të vendoset në kasën e kanesë lokale, ai për ndërmarrjen bëhet e ardhur. Por, denari nuk mbetet për kohë të gjatë në kafenenë lokale, pasiqë ndërmarrja e shfrytëzon që të blejë inpute në tregjet e faktorëve të prodhimtarisë. Për shembull, kafeneja lokale mund ta përdorë denarin që t’ia pagojë qiranë pronarit të objektit, ose t’ua pagojë mëditjen punëtorëve. Në cilindo qoftë rast, denari hynë në të ardhura të ndonjë amvisërie dhe përsëri, ai është prapa në kuletën e dikujt. Në këtë vend, rrëfimi për unazoren në ekonomi fillon përsëri.
Diagrami i unazores në fotografinë 3.3. është një model i thjeshtë i ekonomisë. Pikërisht për shkak të thjeshtësisë së tij, rekomandohet që ta keni ndërmend këtë diagram të unazores, kur mendoni për atë se si bashkë inkorporohen pjesët nga ekonomia. 5. Sistemet e ndryshme ekonomike Të gjitha shoqëritë janë të ballafaquara me problemin e rrallësisë (scarcity). Ato dallohen sipas vlerësimit si e zgjidhin atë problem. Një nga dallimet më kryesore mes shoqërive është shkalla në të cilën shteti (qeveria) e kontrollon ekonominë. Ekzistojnë tre sisteme globale ekonomike: •
ekonomi komanduese;
•
ekonomi të tregut të lirë dhe
•
ekonomi të përziera
Njëri ekstrem është ekonomia komanduese, ku të gjitha vendimet janë nga ana e qeverisë. Në anën tjetër është ekstremi i lirisë, ekonomia e tregut. Në këtë tip të ekonomisë aspak nuk ekziston intervenimi i qeverisë. Të gjitha vendimet ekonomike janë nga individë dhe firma. Në praksë të gjitha ekonomitë janë përzierje nga këto dy ekstreme. Do të thotë, shkalla e intervenimit të qeverisë është ajo që i bënë të ndryshme sistemet ekonomike. Sot, pas procesit të tranzicionit të vendeve nga blloku socialist drejt ekonomisë së tregut, të gjitha ekonomitë janë ekonomi të përziera. Vendet nga Evropa Lindore edhe sot kanë shkallë të lartë të intervenimit qeveritar, derisa SHBA-të kanë shkallë më të ulët të intervenimit nga qeveria në treg. Ekziston problem me klasifikimin e sistemeve ekonomike sipas intervenimit të qeverisë. Problemi është në atë se ekzistojnë lloje të ndryshme të intervenimit. Dy vende mund të jenë të ngjashme sipas shkallës së intervenimit të qeverisë, por të jenë plotësisht të ndryshme sipas llojit të intervenimit të qeverisë: qeveritë intervenojnë nëpërmjet planifikimit, rregullimit, nacionalizimit, nëpërmjet tatimeve dhe subvencioneve, nëpërmjet partneritetit me firmat private etj. Është e rëndësishme të vërejmë se pas vitit 1970 ka kthesë të përgjithshme nga ekonomitë komanduese drejt më shumë ekonomive të tregut të lirë. te vendet nga blloku socialist kjo ishte rezultat i procesit të tranzicionit dhe privatizimit, derisa te ekonomitë tradicionale të tregut nga perëndimi nëpërmjet procesit të derregullimit dhe denacionalizimit. Ekonomitë komanduese. Ekonomitë komanduese zakonisht janë në asociacion me sistemet ekonomike socialiste dhe komuniste, ku kapitali dhe toka janë në pronë kolektive. Shteti e planifikon alocimin e resurseve në tre nivele të rëndësishme: 1) Ajo e planifikon alocimin e resurseve mes konsumimit rrjedhës dhe invetsimin për në ardhmëri. Me heqjen dorë nga konsumimi i tanishëm dhe zhvendosja e resurseve në investime, ajo e zgjeron shkallën e rritjes ekonomike; 2) Në nivel mikroekonomik ajo e planifikon inputin për secilën degë dhe firmë, teknika e cila do të zëvendësohet, si dhe puna dhe resurset tjera të cilat do të jenë të nevojshme për secilën degë dhe firmë; 3) Ajo e planifikon distribuimin e autputit mes konsumuesve. Kjo varet nga qëllimet e shtetit. Ajo mund t’i distribuojë të mirat sipas gjyqit për nevojat e popullit, ose mund të propagojë iniciativë që të fitojnë më shumë ata të cilët më shumë punojnë. Mund t’i distribuojë në mënyrë të drejtëpërdrejtë, ose mund të lejojë shfrytëzimin e të ardhurave në të holla, e pastaj t’ju lejojë individëve të vendosin si do t’i shpenzojnë. Ekonomitë e tregjeve (the free-market economy). Ekonomitë me treg të lirë shpesh herë asocohen me sistem të pastër kapitalist, ku kapitali dhe toka janë në pronë private. Të gjitha
vendimet ekonomike miratohen nga amvisërotë dhe firmat, të cilat supozohet se janë në interesin e tyre personal. Supozimet e këtilla bëjnë: 1) firma është në hulumtim ta maksimalizojë profitin; 2) konsumuesi ëhstë në hulumti të marrë vlerën më të mirë për të hollat me blerjen; 3) punëtorët janë në hulumtim t’i maksimalizojnë mëditjet e tyre relativisht në krahasim me shpenzimin e njeriut nga puna në vende të caktuara pune. Supozohet se individët janë të lirë që t’i sjellin vendimet e tyre ekonomike. Konsumuesit janë të lirë të vendosin çfarë do të blejnë me të ardhurat e tyre. Punëtorët janë të lirë nëse dhe sa do të punojnë. Firmat janë të lira të zgjedhin çfarë do të shesin dhe çfarë do të prodhojnë. Më lartë folëm për ekonominë etregut, dhe pamë se kjo arrihet nëpërmjet efektit të çmimeve. Vlerësimi i ekonomisë konaduese dhe ekonomisë së tregut. Fakti se ekonomia e lirë e tregut funksionon automatikisht, është një nga përparësitë e saja kryesore. Nuk ka nevojë nga byrokracija e shtrenjtë dhe komplekse për koordinimin e vendimeve ekonomike. Ekonomia mund t’i përgjigjet shpejtë kushteve të ndryshuara të ofertës dhe kërkesës. Në të vërtetë, praksa por edhe ne në këtë kurs të ekonomisë në mënyrë dominante do të udhëhiqemi nga parimet e ekonomisë së tregut të lirë. Megjithatë, në praksë tregu nuk arrin efikasitet maksimal në alocimin e resurseve të varfëra, dhe qeveria ndjehet e obliguar që të intervenojë. Do të thotë bëhet fjalë për probleme të caktuara të ekonomisë së tregut të lirë. Këto janë problemet që vijojnë: 1) konkurrenca mes firmave shpesh është e kufizuar (problemi i monpoleve); 2) mungesa nga konkurrenca dhe profiti i lartë mund t’i zhvendos intencat e firmës që të jetë efikase; 3) fuqia dhe pronësia mund të distribuohen në mënyrë të barabartë (bizneset e mëdha, sindikatet dhe pronarët e tokave marrin nga shpenzimet e atyre që nuk kanë fuqi dhe pronësi); 4) disa të mira të dëshiruara shoqërore thjesht nuk do të prodhohen nga firmat private (shëndetësia publike); 5) ekonomia me treg të lirë mund të shkojë drejt jostabilitetit makroekonomik; 6) një sërë vërejtjesh etike, të cilat ekzistojnë: egoizmi, materializmi etj. Ekonomitë komanduese tejkalojnë probleme të caktuara nga ekonomia e tregut të lirë. Shumë vendime të individëve mund të jenë në interes të gjithë shoqërisë. Qeveria mund të drejtojë shuma të mëdha nga resurset nacionale sipas qëllimeve të caktuara specifike nacionale. Mund të arrihen shkalla të mëdha të rritjes, punësimi mund të jetë më i madh nëse qeveria me kujdes i planifikon resurset. Të ardhurat nacionale mund të distribuohen në mënyrë më të barabartë dhe më të drejtë.4 Atëherë ku është problemi me ekonominë komanduese? Në atë se këto qëllime mund të arrohen vetëm në shpenzime të dukshme shoqërore dhe konomike. Kjo është për shkak të kësaj si vijon: a) çfarë është ekonomi më e madhe dhe më komplekse, obligim më i madh për grumbullimin dhe përpunimin e informatave; b) nëse nuk ka sistem të çmimeve, ose nëse ato arbitrohen, planifikimi është si dhe vendosja e përdorimit joefikas të resurseve; është vështirë të inicohet inkurajim i punëtorëve dhe menaxherëve pa humbje të cilësisë së autputit; qeveria mund t’i japë përparësi planeve të saja bile edhe nëse nuk janë të popullarizuara; nëse prodhimtaria 4
Problematika me sistemet e ndryshme ekonomike ishte e rëndësishme në literaturën veçanërisht në periudhën traniztore drejt ekonomisë së tregut. Për këto qëndrime më shumë te: S. Boëles, R. Edëards, Kuptimi i kapitalizmit (konkurrenca, koamnda dhe mendimi në ekonomi, SHBA), Shkolska knjiga Zagreb, 1991g. si dhe te J.Andreeski, Ekonomia, FTH, Ohër, 1999
është me planifikim, ndërsa konsumuesit janë të lirë që t’i shpenzojnë të ardhurat e tyre, qeveria nuk mund të lejojë teprica dhe mungesa për ndryshimin e dëshirave të konsumuesve. Ekonomia e përzier. Në ekonominë e përzier qeveria mund ta kontrollojë këtë: 1) çmimet relative të mirave dhe të inputeve, nëpërmjet vënies së tatimeve ose subvencionimit ose nëpërmjet kontrollit të drejtëpërdrejtë; 2) të ardhurat relative, me shfrytëzimin e tatimit të ardhurave, ose kontrolle të drejtëpëdrejta të mëditjeve, rentave dhe prifitit; 3) forma e prodhimtarisë dhe konsumimi nëpërmjet shfrytëzimit të legjislativës, vënies së tatimit, provizioni ose nacionalizimi; 4) problemet makroekonomike të papunësisë, infalicioni, mungesaa nga rritja dhe bilanci i pagesës, nëpërmjet shfrytëzimit të tatimeve dhe shpenzimeve qeveritare, kontrolli i bankave dhe shkallave të kamatës, kontrolli i drejtëpëdrejtë të ardhurave dhe kontrolli i kursit devizor. Si intervenon qeveria dhe cilat janë efektet, do të flasim më vonë në më shumë vende. Këtu në ligjerimet hyrëse do ta shqyrtojmë vetëm logjikën e intervenimit qeveritar, gjegjësisht shkurtimisht për pyetjen çfarë bëjnë qeveritë dhe çfarë duhet të bëjnë. 6. Pjesëmarrja e qeverive në ekonominë e përzier Në pikën e mëparshme pamë se në ekonomitë perëindimore më shumica e resurseve alocohen nëpërmjet tregjeve, ku individët dhe firmat tregtojnë ndërmjet veti. Por pasiqë sot edhe ato janë ekonomi të përziera, qeveritë kanë rol të madh. Në këtë pikë e kemi detyrën që më saktë ta caktojmë rolin e shtetit në sistemin ekonomik. në të vërtetë këtu do të përpiqemi të përgjigjemi në tre pyetje: •
çfarë bëjnë në të vërtetë qeveritë;
•
si, në parim, qeveritë mund ta përmirësojnë alocimin e resurseve në ekonomi;
•
si vendosin qeveritë çfarë të bëjnë (teoria e zgjedhjes publike).
Ç’farë bëjnë qeveritë? Vëllimi i aktivitetit të qeverisë rritet në shekullin e 20. Për shembull, ajo deri tani la lëvizur nga një e treta e të ardhurave nacionale në SHBA deri te pothuaj dy të tretat në Suedi. Çfarë në të vërtetë bëjnë qeveritë me aq konsumim të lartë publik? Qeveritë i kanë këto aktivitete: 1) miratojnë ligje, rregulla dhe rregullativa; 2) blerjen dhe shitjen e prodhimeve dhe shërbimeve; 3) bëjnë transferin e pagesave; 4) vendosjen e tatimeve; 5) përpiqet ta stabilizojë ekonominë; 6) ndikon në alocimin e resurseve. Miratimi i ligjeve, rregullave dhe rrefullativave. Qeveritë e caktojnë kornizën ligjore, e cila i vendos rregullat kryesore për pronësinë e pronës dhe funskionimin e tregjeve. Bile edhe në ekonomitë më kapitaliste, ekzistojnë kufizime në të drejtën e pronësisë. Për shembull, secili nuk mund të posedojë armë. Nuk mund të ndërtojë fabrikë në mjedis urban të paraparë për njësi banesore. Po ashtu, sot është aktuale vërtetimi i pronës private të legalizuar, e cila del nga biznesi jolegale me larjen e parave. Qeveritë në të gjitha nivelet e rregullojnë sjelljen ekonomike, duke vendosur rregulla detajore për funksionimin e bizneseve. Rregullativat përfshinë lejet për planifikimin e tokës, standardet shëndetësore dhe të sigurisë, përpjekjet të pengphen bizneset jolegale (ekonomia e zezë) dhe tjera. Është intersante, për shembull, që promovimi i parimeve të ekonomisë së tregut në ish vendet socialiste është e përcjellur me riformulimin e njëkohësishëm të rolit të shtetit me theks të fuqishëm të pranimit të rregullativës me standardet e vendosura në Unionin Evropian. Blerja dhe shitja e prodhimeve dhe shërbimeve. Qeveritë blejnë dhe prodhojnë numër të madh të prodhimeve dhe shërbimeve, si për shembull, në mbrojtje, arsim, rrugë, të cilat i
sigurojnë për nevojat e firmave dhe amvisërive. Pjesa më e madhe e këtyre shërbimeve sigurohen pa pagesën e drejtëpërdrejtë nga shfrytëzuesit, ndërsa për disa, para së gjithash për shërbimet në pushtetin lokal, shfrytëzuesit paguajnë në mënyrë të drejtëpëdrejtë. Qeveritë, si dhe firmat private duhet të vendosin çfarë do të blejnë në treg. Me qëllim që ta bëjnë këtë, qeveritë duhet të veprojnë si blerës në tregun adekuat sipas mekanizmit të çmimit (ndikojnë në çmimin me ndikim të kërkesës). Qeveritë, po ashtu, prodhojnë edhe shesin mallra (për shembull prodhimet për telekomunikacion). Me këtë ato paraqiten si shitës në tregun adekuat me ndikim në anën e ofertës, e me këtë edhe në çmim. Kryerja e pagesave të transfereve. Qeveritë bëjnë edhe pagesa transferi. Pagesat transfere janë pagesa për të cilat nuk sigurohet (nuk pagohet) shërbimi i tanishëm i drejtëpërdrejtë ekonomik. Pagesat e transferit janë për shembull, pagesa të sigurimeve sociale, pagesa për të papunësuarit etj. Shpenzimet shtetërore janë shuma të blerjeve qeveritare të mallrave dhe shërbimeve dhe pagesave të transferit. Vendosja e tatimeve. Qeveritë paguajnë për prodhimet që i blejnë dhe për pagesat e transferit me: a) tatime të cilat i vendosin, dhe nga të cilat formojnë të ardhura buxhetore, ose b) me borxh. Tatimet vendosen në nivel nacional, për shembull TVSH (VAT) dhe zakonisht plotësohen me tatime lokale, në bazë të pronësisë ose madhësisë së amvisërisë (shërbimet komunale). Rritja e vëllimit të aktiviteteve ekonomike të qeverive, nuk është gjithnjë e mbuluar me shpenzime për rritjen plotësuese të tatimeve. Qeveritë udhëheqin me deficitin buxehtor, duke e financuar me borxh. Deficiti buxhetor e rritë borxhin publik, dhe ai te vende të caktuara arrinë nivel me të vërtetë të lartë.
Tabela 3.2. Aktiviteti qeveritar në vitin 2000 (% nga BPV) Britania Madhe Harxhimi, mallra dhe 21 shërbime Transfer pagesat 20 Të hyrat nga tatimet 41 Deficiti buxhetor 0
e SHBA
Franca
Gjermania
17
22
20
16 34 -1
32 51 3
27 45 2
Burimi: OECD, Economic Outlook Përpjekje që të stabilizohet ekonomia. Çdo ekonomi e tregut kalon nëpërmjet ciklit afarist. Cikli afarist përbëhet nga fluktuimi i prodhimtarisë së përgjithshme, gjegjësisht BPV, e shoqëruar me fluktacione në nivel të punësimit dhe shkallës së infalcionit. Qeveritë shpesh herë përpiqen që t’i modifikojnë fluktacionet e ciklit afarist. Qeveritë mund t’i vendosin tatimet në periudhën e recesionit me shpresë se njerëzit do ta rrisin konsumimin, e me këtë do ta rrisin BPV. Banka qendrore mund t’i kontrollojë shkallët e kamatës me qëllimin e njëjtë.
Në të vërtetë këto janë politika makroekonomike me të cilat qeveria përpiqet ta stabilizojë ekonominë, duke e mbajtur afër punësimin e plotë, por me infalcion të ulët. Makroekonominë do ta studiojmë në pjesë të veçantë. Ndikimi i alokimit të resurseve. Me shpenzim dhe vendosjen e tatimeve, qeveria luan rol të madh në alocimin e resurseve në ekonomi. Sipas tre çështjeve ekonomike, qeveria në pjesë të madhe vendos çfarë të prodhohet, nga shpenzimet për mbrojtje deri te arsimi dhe mbështetja e kulturës. Ajo ndikon edhe në atë se si do të prodhohen mallrat, nëpërmjet rregullimit dhe nëpërmjet sistemit juridik. Në fund, ajo ndikon mbi atë se për cilin do të prodhohen mallrat nëpërmjet tatimeve të saja dhe pagesave të transferit, me të cilat disa njerëzve ju merret e ardhura dhe i jepet tjerëve. Kjo në mënyrë të drejtëpërdrejtë ndikon mbi alocimin e resurseve. Përveç efekteve të drejtëpedrejta, qeveria, po ashtu, ndikon mbi alocimin e resurseve dhe në mënyrë indirekte nëpërmjet tatimeve dhe subvencioneve të cilatr paraqesin tatime negative, mbi çmimet dhe nivelin e prodhimtarisë së tregjeve të caktuara. Për shembull, kur qeveria i vendos tatim cigareve, ajo e zvogëlon prodhimtarinë e tyre. Kur qeveria e subvencionon qumështin, ajo ndikon në rritjen e prodhimtarisë së tij. Qeveria do të thotë ndikon edhe në tregje të caktuara individuale, gjegjësisht ndryshon çfarë të prodhohet. Çfarë duhet të bëjnë qeveritë. Pse qeveritë duhet të intervenojnë në ekonominë e tregut. Intervenimi është në kundërshtim me rregullat për dorën e padukshme. Të përsërisim se këtu bëjmë fjalë për arsyeshmërinë teorike të intervenimit qeveritar në ekonominë e tregut. Argumenti kryesor për intervenim të qeverisë është mossuksesi i tregut. Një numër i vogël i ekonomistëve i kundërvihen idesë se qevria teoretikisht do të mund ta përmirësojë alocimin e resurseve me korigjimin e mossuksesit të tregut, por shumica e kundërshtojnë idenë se qeveria realisht e përmirëson alocimin e resurseve. Këtu para së gjithash janë kundër konzervativët, të cilët thonë se në praksë ekziston mundësi edhe më e madhe që shteti me efikasitet të mos mund t’i alocojë resurset. Në teorinë ekonomike identifikohen gjashtë tipe të përgjithshme të mossuksesit të tregut; •
cikli afarist;
•
të mirat publike;
•
faktorët e jashtëm;
•
probleme lidhur me informatat;
•
monpoli dhe fuqia e tregut;
•
ridistribuimi i të ardhurave dhe të mirat e domosdoshme.
Më gjerëisht për këto faktorë do të flasim në pjesën për ekonominë e mirëqenies, për raportin e shtetit dhe biznesit, ndërsa këtu do të japim vetëm një përfundim. Arsyetimet për mossuksesin e tregut sigurojnë arsyetijme të pjesërishme teorike pqr interevnimet qeveritare në ekonominë e tregut. Më me rëndësi është menjëherë të potencojmë se qeveritë nuk miratojnë vendime për tatimet dhe shpenzimet mbi bazë të asaj që thonë ekonomistyët (nëpërmjet analizës pozitive ekonomike) për vendimin e tyre, por përkundrazi vend dominant kanë qëndrimet normative. Në vazhdim do të flasim për mekanizmat që i aplikojnë shoqëritë demokratike gjatë miratimit të vendimeve të tyre faktike rr eth tatimimit dhe shpenzimit qeveritar. Gjegjësisht do t’i përgjigjemi pyetjes: Si qeveritë sjellin vendime. Si qeveritë sjellin vendime. Motivet të cilat ekonomistët ua japin individëve dhe firmave janë të thejshta. Firmat punojnë që të sigurojnë profit për pronarët e vet. Supozohet se individët i zgjedhin këto kombinime të prodhimeve që ua sigurojnë rezultate më të mira. Procedurat e këtilla
të thjeshta në teori japin mundësi që në pjesën më të madhe ta sqarojnë procesin e miratimit të vendimeve të shpenzuesve dhe bizneseve. Procesi i miratimit të vendimeve te qeveritë nuk mund të sqarohet në mënyrë kaq të thjeshtë. Votuesit i shprehin preferencat e tyre duke i zgjedhur qeveritë të sjellin vendime themelore për konsumimin dhe tatimin, të miratojnë ligje të reja dhe të sjellin programe të reja rregullatore. Me anë të votimit, elektorati i shpreh preferencat e veta për politikat alternative, edhe pse jo për çdo çështje. Kjo është teoria e zgjidhjes publike. Njerëzit të cilët punojnë në qeveri, personat zyrtarë të zgjedhur dhe nëpunësit civilë, nuk janë aktivë vetëm për punë me të cilat thjeshtë kryhen urdhërat e shoqërisë. Personat e tillë kanë edhe qëllime personale, si dhe të gjithë të tjerët, përpiqen ta maksimalizojnë dobinë e vet. Ata mund ta bëjnë këtë duke e kryer detyrën për të cilën mendojnë se është pozitive për opinionin, ose mund të parashtrohen qëllime shumë më konkrete, si për shembull, rizgjedhja ose avancimi në kierarki. Qëllimi është në atë se në sistemet mirë të organizuara në parlamentarizëm stabil demokratik, qeveritë i ndjekin interesat edhe të shoqërisë siç i ndjekin qëllimet e veta. Votimi. Nëse të gjithë rezidentët e një vendi kanë mendim të njëjtë, miratimi publik i vendimeve do të ishte lehtë. Problemi që shoqëria e zgjedh nëpërmjet proceseve politike është se si të harmonizohen qëndrimet dhe interesat e ndryshme. Këtu do t’i përmendim dy karaketristikat e votimit me shumicë: paradoksi i votimit, i cili ka të bëjë në rastet e votimit me shumicë sjellë deri te procesi jokonzistent i miratimit të vendimeve, dhe rezultatin e votuesit mesatar, i cili tregon se si zgjedhja publike ka tendenca ta shmangë rezultatin ekstrem. 5 Ligjdhënësit. Kur preferencat janë të vetme, atëherë votuesi mesatar, gjegjësisht modeli i bazuar mbi atë na ndihmon ta kuptojmë si shoqëria sjellë vendime për çështje të caktuara, veçanërisht nëse për ndonjë çështje është hapur referendum. Procesi i miratimit të vendimeve nëpërmjet kompromiseve ligjdhënëse është shumë i komplikuar. Vendimet nuk miratohen për ndonjë çështje posaçërisht. Mund të ekzistojë “tregtim” me votat për çështje të caktuara në organet ligjdhënëse. Ky lloj i modelit na ndihmon ta kuptojmë sjelljen e politikanëve, por ata janë të ekspozuar edhe në presione të tjera të shumta. Ata dëshirojnë të realizojnë rezultate pozitive, të jenë të fuqishëm, të njohur, e para së gjithash përsëri të zgjidhen. Të përfundojmë, edhe pse shoqëria mund të ketë qëllime konzistente, kjo nuk do të thotë se politikanët do të reagojnë në atë mënyrë që t’i reflektojnë ato qëllime sa është e mundur më realisht. Pjesa e dytë
MIKROEKONOMIA Kapitulli 4 KËRKESA DHE OFERTA 1. Kërkesa 1.1. Termi i kërkesës dhe lakorja e kërkesës E fillojmë analizën tonë të tregjeve nëpërmjet studimit të sjelljes së konsumuesve (blerësve). Këto do të shqyrtojmë çfarë e determinon sasinë e kërkuar të ndonjë të mire, gjegjësisht sasinë nga ndonjë e mirë të cilën blerësit janë të gatshëm dhe të aftë ta blejnë. Që ta përqendrojmë mendimin tonë, hipotetikisht do të flasim për të mirën konkrete – akulloren. Shumë variabla e determinojnë sasinë e akullores të cilën e kërkon individi. Me aplikimin e supozimit ceteris paribus, të supozojmë se të gjitha variablat janë konstante me përjashtim të njërës – çmimit. Ta shqyrtojmë si çmimi ndikon mbi sasinë e kërkuar të akullores. Shkalla e kërkesës 6 është tabela e cila e tregon lidhjen mes ndonjë të mire dhe sasisë së kërkuar. 5
Shini më shumë te: D. Beg, S. Fisher dhe R. Dornbush, Ekonomia, botimi i gjashtë, NIK List, 2001, fq.49-53. Në literaturën në gjuhën angleze përdoret termini ”demand shedule”, ndërsa termini ”shkallë” ëhstë përpjekje për përkthim në gjuhën shqipe. Në të vërtetë ky është rrëfim tabelar i vlerave, për dallim nga 6
Tabela nr. 4.1 tregon sa akullore blen çdo muaj konsumuesi individual N.N. me çmime të ndryshme të akullores. Nëse akullorja është pa pagesë, konsumuesi N.N hanë 12 akullore. Kur çmimi është nga 0,50$ për një akullore, N.N. blenë 10 akullore. Me rritjen e mëtejshme të çmimit, ai blenë gjithnjë e më pak kornetë. Kur çmimi arrin 3,00$, N.N. aspak nuk ble akullore. Tabela 4.1. është shkalla e kërkesës, tabela e tregon lidhjen mes çmimit të një të mire dhe sasisë së kërkuar. Tabela 4.1. Shkalla e kërkesës së individit. Fotografia nr. 4.1. Shkalla e konsumimit të personit N.N. Lakorja e kërkesës është diagrami i lidhjes mes çmimit të një të mire dhe sasisë së kërkuar. Fotografia nr. 4.1. e shndërron në diagram tabelën 4.1. Sipas marrëveshjes, çmimi i akullores është treguar në boshtin vertikal, ndërsa sasia e kërkuar e akullores është treguar në boshtin horizontal. Linja rënëse e cila e tregon lidhjen mes çmimit dhe sasisë së kërkuar është quajtur lakorja e kërkesës. Lakorja e kërkesës është vizatuar duke mbajtur shumë punë të pandryshuara. Lakorja e kërkesës së konsumimit të N.N. në fotografinë 4.1. tregon se çfarë po ndodh me sasinë e akullores të cilën e kërkon N.N. kur vetëm çmimi i akullores ndryshon (të gjitha kushtet tjera janë të njëjta – ceteris paribus). Lakorja është vizatuar nën supozimin se të ardhurat e N.N., shijet, pritjet dhe çmimet e të mirave të ngjashme nuk ndryshojnë. Edhe pse shprehja ceteris paribus ka të bëjë me gjendjen hipotetike në të cilën supozohet se disa variabla janë konstante, në jetën reale shumë punë ndryshojnë njëkohësisht. Kërkesa e tregut përkundër kërkesës individuale. Deri tani folëm për kërkesën e individual për një prodhim. Që ta analizojmë si funksionon tregu duhet ta përcaktojmë kërkesën e tregut , i cili është shumë e të gjitha kërkesave individuale për një të mirë apo shërbim të caktuar. Tabela 4.2. tregon se shkalla e kërkesës së akullores së dy personave – Personi A dhe Personi B. Për secilin çmim në veçanti shkalla e kërkesës së personit A na e jep sasinë e akullores të cilën ai e blenë dhe shkallën e kërkesës së personit B na e tregon sasinë e akullores që ai e blenë. Kërkesa e tregut është përmbledhje e kërkesës së dy personave. Tabela nr. 4.2. Shkalla individuale dhe e tregut të kërkesës. Pasi që kërkesa e tregut është kryer nga kërkesat individuale, kjo varet nga të gjithë faktorët të cilët e determinojnë kërkesën e blerësve individual. Kështu, kërkesa e tregut varet nga të ardhurat e blerësit, shijet, pritjet dhe çmimi i të mirave të ngjashme. Ajo po ashtu varet edhe nga numri i blerësve. (Nëse personi B, edhe një konsumues i akullores, i bashkëngjitet personit A dhe personit B, sasia e kërkuar në treg do të jetë më e lartë për secilin çmim në veçanti). Shkallët e kërkesës në tabelën 4.2. tregojnë çfarë ndodh me sasinë e kërkuar gjatë ndryshimit të çmimit derisa të gjitha variablat e tjera të cilat e determinojnë sasinë e kërkuar qëndrojnë konstante. Kjo do të thotë, që ta gjejmë sasinë e përgjithshme të kërkuar për secilin çmim në veçanti i mbledhim sasitë individuale të cilat shfaqen në boshtin horizontal të lakoreve individuale të kërkesës. Pasi që ne jemi të interesuar si funksionojnë tregjet, më shpesh do ta përdorim lakoren e tregut të kërkesës. Lakorja e tregut së kërkesës tregon se si ndryshon sasia e përgjithshme e kërkuar nga një e mirë gjatë ndryshimit të çmimit të së mirës. 1.2. Faktorët që e kushtëzojnë kërkesën Ekzistojnë më shumë faktorë të cilët ndikojnë në kërkesën. Më lartë veç më u njoftuam me njërën – çmimin (Pxh) të së mirës për të cilën formohet kërkesa (XH, dxh). Por ekzistojnë edhe rrëfimi grafikor te lakorja e kërkesës. Sqarim të njëjtë, më vonë do të vlejë edhe për ofertën..
faktorë të tjerë: të ardhurat (S); çmimet e të mirave të ndërlidhura (Pr); shijet (T) dhe pritjet (E) dhe faktorët tjerë relevantë (O). Sipas kësaj mund të themi se kërkesa e të mirës XH, dxh është në funksion të gjithë faktorëve të përmendur: dxh=f (Pxh, S, Pr, T, E, O) ose siç e analizuam më parë kërkesën si pasojë e ndryshimit të çmimit, ky është funksion nga çmimi, gjatë së cilës faktorët tjerë janë të pandryshuar: dxh=f (Pxh) ceteris paribus Supozim i ngjashëm funksional ka edhe te oferta e një të mire të caktuar, e ne atje atë do të nënkuptojmë. Mendoni për kërkesën për akullore. Si vendosni sa akullore do të blini çdo muaj dhe cilët faktorë do të ndikojnë mbi vendimin tuaj? Ja disa nga përgjigjet të cilat mund t’i jepni: Çmimi. Nëse çmimi i akullores rritet në 0,20$ për një top të akullores, do të blini më pak akullore. Ndoshta do të blini freskues tjetër nga prodhimet e qumështit në vend të akullores. Nëse çmimi i akullores zvogëlohet për 0,20$ për një top, do të blini më shumë. Pasi që sasia e kërkuar zvogëlohet me rritjen e çmimit dhe rritet me zvogëlimin e çmimit, gjatë së cilës ceteris paribus themi se sasia e kërkuar është lidhur në mënyrë negative me çmimin. Kjo lidhje mes çmimit dhe sasisë së kërkuar është e saktë për shumicën e të mirave në ekonomi dhe, kryesisht është aq prezent sa ekonomistët e quajnë ligji i kërkesës: Kur faktorët tjerë nuk ndryshojnë, nëse çmimi i një të mire rritet, sasia e kërkuar nga e mira zvogëlohet. Të ardhurat. Çfarë do të ndodhë me kërkesën tuaj për akullore nëse nuk gjeni punë stinore ndonjë vere? Me siguri, kjo do të zvogëlohet. Të ardhurat më të ulëta do të thotë se keni më pak për konsumimin tuaj, kështu që do të duhet të shpenzoni më pak në disa, e me siguri edhe për pjesën më të madhe të mirave. Nëse kërkesa për një të mirë zvogëlohet kur bien të ardhurat, e mira quhet e mirë normale. E mira normale është e mirë për të cilën, kur faktorët tjerë janë të pandryshuar, rritja e të ardhurave shpien drejt zmadhimit të kërkesës. E mira inferiore është ajo për të cilën, kur faktorët tjerë janë të pandryshuar, rritja e të ardhurave shpien drejt reduktimit të kërkesës. Për shembull për të mirë inferiore mund të jetë vozitja me autobus. Me rritjen e të ardhurave tuaja mundësitë tuaja që të blini automjet ose të voziteni me taksi janë të mëdha, dhe më e sigurt është se më pak do të voziteni (do të zvogëlohet kërkesa) me autobusë. Çmimet e të mirave të ndërlidhura. Të supozojmë se çmimi i çajit të ftohtë ulet. Ligji i kërkesës thotë se ju tani do të blini më pak çaj të ftohtë. Njëkohësisht, me siguri do të blini më pak akullore me pemë. Pasi që edhe çaji i ftohtë edhe akullorja me pemë janë të ftohta, edhe ëmbëlsirat, ato i plotësojnë nevojat e ngjashme. Kur zvogëlimi i çmimit i një të mire e zvogëlon kërkesën për të mirë tjetër, të dy të mirat quhen suptitute. Suptitutet më shpesh janë çifte të mirave të cilat përdoren njëra ne vend tjetrës, si për shembull vyrshtlla dhe qoftja, fanella dhe palltoja, ose buletat për kinema dhe huazimi i video kasetave. Suptitute janë dy të mira për të cilat rritja e çmimit e njërës të mirë shpie drejt rritjes së kërkesës për tjetrën. Të mirat komplementare janë dy të mira për të cilat rritja e çmimit e njërës së mirë shpie drejt zvogëlimit të kërkesës për tjetrën. Tani të supozojmë se është zvogëluar çmimi i çokollatës së shkrirë. Sipas ligjit të kërkesës, do të blini më shumë çokollatë të shkrirë. Megjithatë, në këtë rast, do të blini edhe më shumë akullore sepse çokolla e shkrirë dhe akullorja përdoren bashkë, ato janë të mira komplementare. Të mirat komplementare më shpesh janë çifte të mirave të cilat përdoren bashkë, si për shembull benzina dhe automjeti, kompjuteri dhe softueri etj. Shijet. Determinanta më e dukshme e kërkesës suaj është shija juaj. Nëse dëshironi akullore, blini më shumë prej tij. Ekonomistët zakonisht nuk përpiqen t’i sqarojnë shijet e njerëzve pasi që ato bazohen në forca historike dhe psikologjike, të cilat janë jashtë nga bota e ekonomisë. Megjithatë, ekonomistët, ndonjëherë hulumtojnë çfarë ndodh kur ndryshojnë shijet.
Pritjet. Të priturat tuaja për ardhmërinë mund të ndikojnë mbi kërkesën tuaj të tanishme për një të mirë ose shërbim. Për shembull, nëse prisni që të fitoni të ardhura më të mëdha muajin e ardhshëm, mund të jeni të gatshëm që të shpenzoni një pjesë nga kursimi juaj i tanishëm që të blini akullore. Ose shembull tjetër, nëse prisni nesër të zvogëlohet çmimi i akullores, mund të jeni më pak të gatshëm të blini akullore me çmimin e sotëm. Pritjet janë shumë të rëndësishmi për kërkesën e tregjeve financiare, gjatë ndryshimit të pritjeve të ndryshimit të shkallës së kamatës ose kursit të devizave. 1.3. Zhvendosja e lakores së kërkesës Hipotetikisht të supozojmë se hulumtimet mjekësore kanë ardhur deri ky zbulim: Njerëzit të cilët rregullisht hanë akullore jetojnë më gjatë dhe në mënyrë më të shëndoshë. Si rezultate nga ky hulumtim do të ndikojnë mbi tregun e akullores? Zbulimi i ndryshon shijet e njerëzve dhe e rritë kërkesën e akullores. Për secilin çmim të dhënë konsumuesit tani janë të gatshëm të blejnë sasi më të madhe të akullores dhe lakorja e kërkesës zhvendoset djathtas. Gjithnjë kur cilado determinantë e kërkesës ndryshon, me përjashtim të çmimit të mirës, lakorja e kërkesës zhvendoset. Siç është treguar në fotografinë nr. 4.2., secili ndryshim i cili e rritën sasinë e kërkuar gjatë një çmimi të caktuar e zhvendos lakoren e kërkesës djathtas. Njësoj, secili ndryshim i cili e zvogëlon sasinë e kërkuar gjatë një çmimi të acktuar e zhvendos lakoren e kërkesës majtas. Fotografia nr. 4.2. Zhvendosja e lakores së kërkesës Tabela nr. 4.3. i numëron variablat të cilat e determinojnë sasinë e kërkuar të tregut dhe tregon si ndryshimi në variablat ndikojnë mbi lakoren e kërkesës. Vëreni se çmimi luan rol të veçantë në këtë tabelë. Pasi që çmimi është në boshtin vertikal, kur e paraqesim lakoren e kërkesës në diagram, ndryshimi i çmimit nuk e zhvendos lakoren por paraqet lëvizje përgjatë asaj. Në të kundërtën, kur ndryshojnë të ardhurat çmimet e të mirave të ngjashme, shijet, pritjet ose numri i blerësve, ndryshon sasia e kërkuar për secilin çmim në veçanti; kjo është paraqitur nëpërmjet lakores së kërkesës. Tabela nr. 4.3. Determinantat e sasisë së kërkuar Të përfundojmë, lakorja e kërkesës tregon çfarë ndodh me sasinë e kërkuar nga një e mirë kur çmimi i tij ndryshon, duke i mbajtur konstante të gjitha determinantat tjera të sasisë së kërkuar. Kur ndonjë nga këto determinante tjera ndryshon, lakorja e kërkesës zhvendoset. 2. Oferta 2.1. Termi për ofertën dhe lakorja e ofertës Tani kalojmë drejt anës tjetër të tregut dhe do ta hulumtojmë sjelljen e shitësve. Sasia e ofruar e një të mire ose shërbimi është sasia të cilën shitësit janë të gatshëm dhe të aftë ta ofrojnë. Përsëri, që ta fokusojmë mendimin tonë, ta shqyrtojmë shembullin hipotetik për tregun e akullores dhe t’i shohim faktorët të cilët e determinojnë sasinë e ofruar. Paramendoni si sasia e ofruar ndryshon me ndryshimin e çmimit, duke i ruajtur çmimet e inputeve të pandryshuara, teknologjinë dhe pritjet. Tabela nr. 4.4. e tregon sasinë e ofruar nga ana e personit M.M., shitës i akullores, për çmime të ndryshme të akullores. Me çmim më të ulët se 1$ shitësi ynë M.M. aspak nuk ofron akullore. Me rritjen e çmimit ai ofron sasi gjithnjë më të madhe. Kjo tabelë është quajtur shkalla e ofertës. Tabela 4.4. Shkalla e ofertës së individëve Fotografia 4.3. Lakorja e ofertës së shitësit M.M.
Shkalla e ofertës është tabela e cila e tregon lidhjen mes çmimit të një të mire dhe sasisë së ofruar. Fotografia nr. 4.3. e shndërron në diagram lidhjen mes sasisë së ofruar të akullores dhe çmimin. Lakorja e cila e lidhën çmimin dhe sasinë e ofruar quhet lakorja e ofertës. Lakorja e ofertës ka shkathtësi të rritet pasi që ceteris paribus, çmimi më i lartë do të thotë sasi më e madhe e ofruar. Lakorja e ofertës është grafik i lidhjes mes çmimit të një të mire dhe sasisë së ofruar. Oferta e tregut përkundër ofertës individuale. Ashtu siç kërkesa e tregut është shumë e kërkesave të gjithë blerësve, oferta e tregut është shumë e ofertave e të gjithë shitësve. Tabela nr. 4.5. e tregon shkallën e ofertës së akullores të dy prodhuesve të akullores – Personi A dhe Personi B. Për secilin çmim të veçantë të ofertës së personit A na e tregon sasinë e akullores që ai e ofron dhe shkalla e ofertës së personit B na e tregon sasinë e akullores që ai e ofron. Oferta e tregut është përmbledhje e dy ofertave individuale. Oferta e tregut varet nga faktorët e njëjtë të cilët e determinojnë ofertën e shitësve individual, siç janë çmimet e inputeve të përdorur për prodhimin e të mirës, teknologjia e disponuar dhe pritjet. Në mënyrë plotësuese, oferta e tregut varet nga numri i shitësve. (Nëse personi A ose personi B dalin nga biznesi me akullore, oferta e tregut do të zvogëlohet). Shkallët e ofertës në tabelën 4.5. tregon çfarë ndodhë me sasinë e ofruar gjatë ndryshimit të çmimit derisa të gjitha variablat tjera të cilat e determinojnë sasinë e ofertës janë konstante. Tabela nr. 4.5. Shkalla e ofertës individuale dhe të tregut Ashtu siç edhe te lakorja e ofertës, horizontalisht i mbledhim lakoret individuale të ofertës që ta fitojmë lakoren e tregut të ofertës. Kjo do të thotë se që ta gjejmë sasinë e përgjithshme të ofruar për çdo çmim të veçantë i mbledhim sasitë individuale të cilat janë shfaqur në boshtet horizontale të lakores individuale të ofertës. Lakorja e tregut e ofertës tregon si ndryshon sasia e përgjithshme e ofruar e një të mire gjatë ndryshimit të çmimit të së mirës. 2.2. Faktorët që e kushtëzojnë ofertën Paramendoni se udhëhiqni me kompani e cila prodhon dhe shet akullore. Mund të parashtrohet pyetja çfarë e përcakton sasinë e akullores të cilën ju jeni të gatshëm ta prodhon dhe ta ofroni për shitje? Ka disa përgjigje të mundshme: Çmimi. Çmimi i akullores është një nga determinantet e sasisë së ofruar. Kur çmimi i akullores është i lartë, shitja e akullores është profitabile, kështu që sasia e ofruar është më e madhe. Si shitës i akullores ju do të punoni më shumë orë, do të blini makina për bërjen e akullores dhe do të punësoni shumë punëtorë. Në të kundërtën, nëse çmimi i akullores është i ulët, biznesi juaj është më pak profitabil dhe do të prodhoni më pak akullore. Në rastet e çmimeve edhe më të ulëta ndoshta do të vendosni ta braktisni këtë biznes deh sasia juaj e ofruar do të zvogëlohet në zero. Pasi që sasia e ofruar rritet me rritjen e çmimit dhe bie me zvogëlimin e çmimit, themi se sasia e ofruar është pozitivisht e lidhur me çmimin. Kjo lidhje mes çmimit dhe sasisë së ofruar quhet ligji i ofertës: Kur faktorët tjerë janë të pandryshuar (ceteris paribus), nëse çmimi i një të mire rritet, sasia e ofruar e të mirës po ashtu rritet. Çmimet e inputeve. Që ta prodhojë akulloren, firma përdor inpute të ndryshme: qumësht, sheqer, aromë, makina për prodhimin e akullores, objekte në të cilat prodhohet akullorja dhe punëtorë të cilët i përziejnë përbërësit dhe operojnë me makinat. Kur çmimi i një ose më shumë
inputeve rritet, prodhimtaria e akullores është më pak profitabile dhe firma ofron më pak akullore. Nëse çmimet e inputeve rriten dukshëm, ndoshta do të mbyllet firma dhe aspak nuk do të ofrojë akullore. Do të thotë, oferta e një të mire është negativisht e lidhur me çmimet e inputeve të përdorura për prodhimin e të mirës. Teknologjia. Teknologjia për shndërrimin e inputeve në akullore është edhe një determinantë e ofertës. Gjetja e makinës së mekanizuar për prodhimin e akullores, për shembull, e zvogëlon sasinë e forcës punuese të nevojshme për prodhimin e akullores. Nëpërmjet zvogëlimit të shpenzimeve të firmës, avancimi në teknologji e rritë ofertën e akullores. Pritjet. Sasia e akullores të cilën e ofroni sot mund të varet nga pritjet tuaja për ardhmërinë. Për shembull, nëse prisni që çmimi i akullores të rritet në të ardhmen, do të ruani një pjesë nga prodhimi juaj i sotëm si rezerva dhe në treg sot do të ofroni më pak. Më vonë do të shohim si pritjet inflatore janë ndryshim i pritur i çmimeve të mirave. 2.3. Zhvendosja e lakores së ofertës Hipotetikisht të supozojmë se çmimi i njërës nga inputet për prodhimin e akulloressheqeri ulet. Si ky ndryshim do të ndikojë mbi ofertën e akullores? Pasi që sheqeri është input i rëndësishëm në prodhimin e akullores, ulja e çmimit të sheqerit e bën prodhimin e akullores më profitabile. Kjo e rritë ofertën e akullores: Për çdo çmim të dhënë shitësit tani janë të gatshëm të prodhojnë sasi më të madhe. Prandaj lakorja e ofertës së akullores zhvendoset djathtas. Gjithnjë kur ka ndryshime të cilësdo qoftë determinantë të ofertës, dallimi nga çmimi i të mirës, lakorja e ofertës zhvendoset. Siç tregohet në fotografinë nr. 4.4., secili ndryshim i cili e rritë sasinë e ofruar gjatë një çmimi të caktuar e zhvendos lakoren e ofertës djathtas. Po ashtu, çdo ndryshim i cili e zvogëlon sasinë e ofruar gjatë një çmimi të caktuar e zhvendos lakoren e ofertës majtas. Tabela nr. 4.6. Determinantat e sasisë së ofruar. Tabela nr. 4.6. i numëron variablat të cilat e determinojnë sasinë e ofruar të tregut dhe tregon si ndryshimi në variablat ndikon mbi lakoren e ofertës. Të përsërisim, çmimi luan rol të veçantë në tabelë. Për këtë shkak kur e paraqesim lakoren e ofertës në diagram çmimi është në boshtin vertikal, ndryshimi i çmimit nuk e zhvendos lakoren, por paraqet lëvizje përgjatë asaj. Në të kundërtën, kur ndryshojnë çmimet e inputeve, teknologjia, pritjet ose numri i shitësve, ndryshon sasia e ofruar për çdo çmimi në veçanti; kjo është paraqitur nëpërmjet zhvendosjes së lakores së ofertës. Fotografia nr. 4.4. Zhvendosja e lakores së ofertës Të përfundojmë, lakorja e ofertës tregon çfarë ndodh me sasinë e ofruar të një të mire kur çmimi i tij ndryshon, duke i mbajtur konstante të gjitha determinantat e sasisë së ofruar (cetris paribus). Kur ndonjë nga këto determinantat tjera ndryshon, lakorja e ofertës zhvendoset. 3. Baraspesha e ofertës dhe kërkesës Në pikat e mëparshme i analizuam ofertën dhe kërkesën në veçanti, ndërsa tani i kombinojmë që të shohim si ato e caktojnë sasinë e një të mire të shitur në treg dhe çmimin e tij. Baraspesha është situatë në të cilën oferta dhe kërkesa gjenden në harmoni. Çmimi i baraspeshuar është çmimi i cili i sjell në baraspeshë ofertën dhe kërkesën.
Sasia e baraspeshuar është sasia e ofruar dhe sasia e kërkuar kur çmimi aftësohet t’i sjellë në baraspeshë ofertën dhe kërkesën. Fotografia nr. 4.5. e tregon lakoren e ofertës në treg dhe lakoren e kërkesës në treg së bashku. Vëreni se ekziston vetëm një pikë në të cilën lakoret e ofertës dhe kërkesës priten, kjo pikë është quajtur baraspesha e tregut. Çmimi për të cilën këto dy lakore priten quhet çmimi i baraspeshuar, ndërsa sasia quhet sasia e baraspeshuar . Këtu çmimi i baraspeshuar është 2$ për një akullore, ndërsa sasia e baraspeshuar janë 7 kornetë akullore. Në fjalorët fjala baraspeshë është definuar si gjendje në të cilën më shumë forca janë në harmoni – kjo po ashtu e sqaron edhe baraspeshën e tregut. Për çmim të baraspeshuar, sasia e të mirës të cilën konsumuesit janë të gatshëm dhe të aftë ta blejnë plotësisht përputhet me sasinë që shitësit janë të gatshëm dhe të aftë ta shesin. Çmimi i baraspeshuar ndonjëherë quhet “çmimi i cili e pastron tregun” 7, pasi që, për këtë çmim, secili në treg është i kënaqur; konsumuesit kanë blerë çfarë kanë dëshiruar dhe shitësit kanë shitur çfarë kanë dëshiruar. Aktivitetet e konsumuesve dhe shitësve natyrisht i lëvizin tregjet drejt baraspeshës së ofertës dhe kërkesës. Që të shohim pse kjo ëhstë kështu, mendoni se çfarë ndodh kur çmimi i tregut nuk është i njëjtë me çmimin e baraspeshuar. Së pari të supozojmë se çmimi i tregut është mbi çmimin e baraspeshuar. Kur çmimi është 2,50$ për një akullore, sasia e ofruar e të mirës (10 kornetë) e tejkalon sasinë e kërkuar (4 kornetë). Ekziston tepricë nga e mira: Ofruesit nuk janë të aftë të shesin çdo gjë që dëshirojnë me atë çmim. Kur ekziston teprica e tregut të akullores, për shembull, frigoriferët e shitësve janë plotë me akullore të cilën ata dëshirojnë ta shesin, por nuk munden. Ata i përgjigjen tepricës me uljen e çmimeve. Çmimet vazhdojnë të ulen derisa tregu nuk vjen në baraspeshë. Fotografia nr .4.5. Baraspesha e ofertës dhe kërkesës Teprica është gjendje në të cilën sasia e ofruar është më e madhe nga sasia e kërkuar. Tani të supozojmë se çmimi i tregut është nën çmimin e baraspeshuar. Në këtë rast, çmimi është 1,50$ për një akullore dhe sasia e kërkuar e tejkalon sasinë e ofruar. Ekziston mungesë nga e mira: Konsumuesit nuk janë të aftë të blejnë çdo gjë dëshirojnë me atë çmim. Kur do të paraqitet mungesa në treg të akullores, për shembull, konsumuesit duhet të presin radhë të gjata që të kenë rast të blejnë një nga ato pak kornete të cilat janë në dispozicion. Në rastin kur shumë konsumues “ndjekin” pak të mira, shitësit mund t’i përgjigjen mungesës nëpërmjet rritjes së çmimeve të tyre, pa iu zvogëluar shitja. Si çmimet rriten, tregu përsëri lëvizë drejt baraspeshës. Mungesa është situatë në të cilën sasia e kërkuar është më e madhe nga sasia e ofruar. Kështu, aktivitetet e shumë konsumuesve dhe shitësve automatikisht e lëvizin çmimin e tregut drejt çmimit të baraspeshuar. Atëherë kur tregu do të vijë në baraspeshë të gjithë konsumuesit dhe shitësit janë të kënaqur dhe nuk do të ketë as presion rritës as ulës të çmimit. Koha për të cilën do të arrihet baraspesha ndryshon nga tregu në treg, varësisht nga ajo sa shpejtë aftësohet çmimi. Sido që të jetë, në shumicën e tregjeve të lira tepricat dhe mungesat janë vetëm të përkohshme pasiqë çmimet në mënyrë të pashmangshme lëvizin drejt nivelit të baraspeshuar. Ky fenomen i cili është aq prezent quhet ligji i ofertës dhe kërkesës: Ligji i ofertës dhe kërkesës është pohim se çmimi i çdo të mire aftësohet që ta sjellë ofertën dhe kërkesën për atë të mirë në baraspeshë. 4. Ndryshimi në baraspeshë i ofertës dhe kërkesës 7
Termi ka rëndësi qendrore në shkollën klasike ekonomike, gjegjësisht gjatë sqarimit të strukturës së tregut të konkurrencës së pastër.
Deri më tani pamë se si oferta dhe kërkesa bashkë e determinojnë baraspeshën e tregut, i cili më tej e cakton çmimin e të mirës dhe sasia e të mirës të cilën konsumuesit e blejnë dhe shitësit e shesin. Kuptohet, çmimi i baraspeshuar dhe sasia vjen nga pozita e lakores së ofertës dhe kërkesës. Kur ndonjë ngjarje zhvendos ndonjërën nga këto lakore, baraspesha e tregut ndryshon. Analiza e ndryshimit të këtillë quhet statistikë komparative pasi që ajo nënkupton krahasimin e dy gjendjeve statike – të mëparshmen dhe baraspeshën e re. Kur analizojmë si ndonjë ngjarje ndikon mbi tregun, aplikojmë tre hapa: E para, caktojmë nëse ngjarja e ka zhvendosur lakoren e ofertës, lakoren e kërkesës ose në raste të tjera edhe të dy lakoret. E dyta, caktojmë nëse lakorja zhvendoset djathtas apo majtas. E treta, e shfrytëzojmë diagramin e ofertës dhe kërkesës që të hulumtojmë si zhvendosjet ndikojnë mbi baraspeshën e çmimit dhe sasisë. Që të shohim si përdoret kjo rregull në tri hapa, të shqyrtojmë raste të ndryshme të cilat mund të ndikojnë mbi tregun e akullores. Shembull: Ndryshimi në kërkesë Të supozojmë se një vere koha është shumë e nxehtë. Si kjo ngjarje ndikon mbi tregun e akullores? T’i ndjekim tri hapat tona që t’i përgjigjemi kësaj pyetje. Hapi 1. Koha e nxehtë ndikon mbi lakoren e kërkesës nëpërmjet ndryshimit të shijeve të njerëzve për akullore. Kjo do të thotë, koha e ndryshon sasinë e akullores të cilën njerëzit dëshirojnë ta blejnë sipas çdo çmimi të dhënë. Lakorja e ofertës nuk ndryshon pasi që koha nuk ndikon drejtpërdrejtë mbi firmat të cilat shesin akullore. Hapi 2. Pasi që koha e nxehtë kontribuon që njerëzit të dëshirojnë të hanë më shumë akullore, lakorja e kërkesës zhvendoset djathtas. Fotografia nr. 4.6. e tregon këtë rritje të kërkesës nëpërmjet zhvendosjes së lakores së kërkesës nga D1 në D2. Kjo zhvendosje tregon se tani sasia e kërkuar e akullores për çdo çmimi të veçantë është më e lartë. Hapi 3. Siç tregon fotografia nr. 4.6. rritja e kërkesës e rritë çmimin e baraspeshuar nga 2 në 2,50$ dhe sasia e baraspeshuar nga 7 në 10 kornetë. Me fjalë të tjera, koha e nxehtë e rritë çmimin e akullores dhe sasinë e shitur të akullores. Zhvendosja e lakores përkundër lëvizjes përgjatë lakoreve. Nga fotografia nr. 4.6. vërehet se kur koha e nxehtë shkakton rritje të çmimit të akullores rritet edhe sasia e akullores të cilën e ofron firma edhe krahas asaj se lakorja e ofertës mbetet e njëjtë. Në këtë rast, ekonomistët thonë se ka ndodhur rritje e “sasisë së ofruar”, pa ndryshim të “ofertës”. Fotografia nr. 4.6. Ndryshimi i ofertës dhe baraspesha “Oferta” ka të bëjë me pozitën e lakores së ofertës, derisa, “sasia e ofruar” ka të bëjë me sasinë të cilën shitësit dëshirojnë ta shesin. Në shembullin tonë, oferta nuk ndryshon sepse koha nuk e ndryshon dëshirën e firmës për shitje për çdo çmim të dhënë. Përkundrazi, koha e nxehtë e ndryshon dëshirën e konsumuesve për blerje për çdo çmim të dhënë dhe prandaj e zhvendos lakoren e kërkesës. Rritja në kërkesës shkakton rritje të çmimit të baraspeshuar. Kur rritet çmimi, rritet edhe sasia e ofruar. Kjo rritje e sasisë së ofruar është paraqitur nëpërmjet lëvizjes së lakores së ofruar. Të përfundojmë, zhvendosja e lakores së ofertës quhet “ndryshim i ofertës”, ndërsa zhvendosja e lakores së kërkesës quhet “ndryshim i kërkesës”. Lëvizja përgjatë lakores fikse së ofertës quhet “ndryshim i sasisë së ofruar”, ndërsa lëvizja përgjatë lakores fikse së kërkesës quhet “ndryshim i sasisë së kërkuar”. Shembull: Ndryshimi i ofertës. Të supozojmë se gjatë ndonjë vere zjarri i ka shkatërruar disa fabrika për prodhimin e akullores. Si kjo ngjarje do të ndikojë mbi tregun e akullores? Përsëri, që t’i përgjigjemi pyetjes do t’i ndjekim tri hapat tona. Hapi 1. Zjarri ndikon mbi lakoren e ofertës. Nëpërmjet zvogëlimit të numrit të shitësve zjarri e ndryshon sasinë e akullores që firmat e prodhojnë dhe shitësit sipas çdo çmimi të dhënë.
Lakorja e kërkesës është e pandryshuar pasi që zjarri nuk e ndryshon drejtpërdrejtë akulloren që amvisëritë dëshirojnë ta blejnë. Hapi 2. Lakorja e ofertës zhvendoset majtas pasi që për çdo çmim, sasia e përgjithshme të cilën firmat janë të gatshme dhe të afta ta prodhojnë zvogëlohet. Fotografia nr. 4.7. e tregon këtë rënie të ofertës nëpërmjet zhvendosjes së lakores së ofertës nga C1 në C2. Hapi 3. Siç na tregon fotografia nr. 4.7., zhvendosja e lakores së ofertës e rritë çmimin e baraspeshuar nga 2 në 2,50$ dhe e zvogëlon sasinë e baraspeshuar nga 7 në 4 kornetë akullore. Si rezultat i zjarrit çmimi i akullores rritet, ndërsa sasia e ofruar e akullores zvogëlohet. Fotografia br. 4.7. Ndryshimi i ofertës dhe baraspeshës 5. Elasticiteti 5.1. Elasticiteti i kërkesës Kur flasim për faktorët e kërkesës në pikën 1.2. vërejtëm se konsumuesit zakonisht kërkojnë më shumë nga një e mirë kur çmimi i tij është i ulët, kur të ardhurat e tyre janë më të larta, kur çmimet e supstituteve të asaj të mire janë më të larta ose kur çmimet e të mirave komplementare janë të më ulëta. Diskutimi ynë për kërkesës ishte cilësore, e jo sasiore. Kjo do të thotë se ne bisedojmë për drejtimin në të cilin zhvendoset sasia e kërkuar, por jo për madhësinë e ndryshimit. Që të matet sa reagon kërkesa ndaj ndryshimeve në determinantat e veta, ekonomistët e shfrytëzojnë e konceptin e elasticitetit . Elasticiteti është masë për ndjeshmërinë e sasisë së kërkuar ose sasia e ofruar e njërës nga determinantet e tij. Këtu do të flasim për elasticitetin e çmimit. Elasticiteti i çmimit të kërkesës është masë për atë se sa sasia e kërkuar nga një e mirë reagon në ndryshimin e çmimit të kësaj të mire, e llogaritur si ndryshim procedural i sasisë së kërkuar me ndryshim procentual të çmimit. Sipas ligjit për kërkesën, rënia e çmimit të një të mire e rritë sasinë e kërkuar. Elasticiteti i çmimit i kërkesës e matën sa sasia e kërkuar reagon në ndryshimin e çmimit. Kërkesa për një të mirë thuhet se është elastike nëse sasia e kërkuar reagon dukshëm në ndryshimin e çmimit. Kërkesa thuhet se është jo elastike nëse sasia e kërkuar reagon shumë ngadalë në ndryshimin e çmimit. Çfarë e përcakton nëse kërkesa për një të mirë është elastike ose jo elastike? Pasi që kërkesa për secilën të mirë varet nga preferencat konsumuese, elasticiteti i çmimit të kërkesës varet nga shumë forca ekonomike, sociale dhe psikologjike, të cilat i formojnë dëshirat individuale. Megjithatë, mbi bazë të përvojës, ne do t’i cekim disa rregulla të përgjithshme për atë çfarë e determinon elasticitetin e çmimit të kërkesës. Të mirat e domosdoshme përkundër të mirave luksoze. Të mirat e domosdoshme zakonisht kanë kërkesa jo elastike, derisa, të mirat luksoze kanë kërkesa elastike. Kur çmimi i bukës rritet, njerëzit në mënyrë drastike nuk do ta ndryshojnë numrin e bukëve që e hanë, edhe pse ata ndoshta do të hanë më rrallë. Në të kundërtën, kur çmimi i stolisë të arit rritet, sasia e stolisë së kërkuar dukshëm bie. Shkaku është se në pjesën më të madhe të njerëzve e llogarisin hajen e bukës për domosdoshmëri, ndërsa stolinë për luksoz. Gjatë kësaj, nëse një e mirë është e domosdoshme ose luksoze nuk varet nga cilësitë thelbësore të mirës por nga preferencat e konsumuesit. Dispozicioni i suptituteve të afërta. Të mirat me suptitute të afërta zakonisht kanë kërkesë më elastike pasi që për konsumuesin është më lehtë ta ndërrojnë atë të mirë me një tjetër. Për shembull, margarina dhe gjalpi ndërrohen lehtë. Rritje të vogël të çmimit të gjalpit, nën supozimin se çmimi i margarinës është i pandryshuar, duke shkaktuar rënie të madhe të sasisë së shitur të gjalpit. Në të kundërtën, pasi që vezët janë ushqim pa suptitut të afërt, kërkesa e vezëve është me siguri më pak elastike nga kërkesa e gjalpit. Definicioni i tregut. Elasticiteti i kërkesës së secilit treg varet nga ajo se si i përcaktojmë kufijtë e tregut. Tregjet ngushtë të definuara kanë kërkesë më elastike se sa tregjet gjerë të
definuara pa siqë më lehtë është të gjenden suptitute të afërta për të mirat ngushtë të definuara. Për shembull, ushqimi, kategori e gjerë, ka pothuaj kërkesë jo elastike pasi që nuk ekzistojnë të mira të cilat janë suptitute të ushqimit. Akullorja, kategori e ngushtë, ka kërkesë më elastike pasi që është lehtë që desertë të tjerë ta zëvendësojnë me akullore. Akullorja nga vanilja, kategori shumë e ngushtë, ka kërkesë shumë elastike pasi që akulloret me shije të tjera pothuaj janë suptitute të përsosura për vanilin. Horizonti kohor. Të mirat kanë kërkesë më elastike në kuadër të horizontit të gjatë kohor. Kur çmimi i benzinës rritet, sasia e kërkuar e benzinës vetëm pak zvogëlohet në disa muaj të parë. Por, me kohë njerëzit fillojnë të blejnë automjete të cilat shpenzojnë më pak lëndë djegëse, ta shfrytëzojnë transportin publik dhe shpërngulen më afër vendit ku punojnë. Pas disa viteve sasia e kërkuar e benzinës do të ulet dukshëm. Matja. Kur veçmas flasim për elasticitetin e çmimit të kërkesës, të shohim më saktë si matet ajo. Ekonomistët e llogarisin elasticitetin e çmimit të kërkesës si ndryshim në përqindje të sasisë së kërkuar të ndarë me ndryshimin në përqindje të çmimit. Kjo do të thotë se, për shembull, supozoni se rritja e çmimit të akullores për 10% shkakton ulje të sasisë së akullores të cilën ju e blini për 20%. Elasticitetin tuaj të kërkesës e llogarisim si: elasticitet i kërkesës = 20% /10 % = 2 Në këtë shembull elasticiteti është 2 duke referuar se ndryshimi i sasisë së kërkuar është proporcionalisht dy herë më e lartë nga ndryshimi i çmimit. Pasi që sasia e kërkuar nga një e mire është negativisht e lidhur me çmimin e tij, ndryshimi procentual së sasisë gjithnjë do të ketë shenjë të kundërt nga ai i ndryshimit procentual së çmimit. Në këtë shembull ndryshimi procentual i çmimit nga 10% është plus 10 për qind (duke reflektuar rritje), ndërsa ndryshimi procentual i sasisë nga 20% është minus 20 për qind (duke reflektuar lirim). Për këtë shkak elasticitetet e çmimeve të kërkesës ndonjëherë prezantohen si numra negativ. Në këtë libër ne e ndjekim praktikë e pranuar të anashkalimit të shenjës minus dhe shfaqjen e të gjitha elasticiteteve të çmimeve si numra pozitiv. (Matematikanët këtë e quajnë vlerë absolute). Me këtë konventë, elasticiteti i madh i çmimit implikon ndjeshmëri më të madhe të sasisë së kërkuar drejt çmimit. Fotografia nr. 4.8. Lloje të ndryshme të elasticitetit të çmimeve të kërkesës Ndryshueshmëria e lakoreve të kërkesës. Ekonomistët i klasifikojnë lakoret e kërkesës sipas elasticitetit të tyre. Kërkesa është elastike kur elasticiteti është më shumë se 1, kështu që sasia lëvizë proporcionalisht më shumë se çmimi. Nëse elasticiteti është pikërisht 1, kështu që sasia lëvizë proporcionalisht për të njëjtën shumë si dhe çmimet, themi se kërkesa ka elasticitet njësie. Pasi që elasticiteti i çmimor i kërkesës matën sa sasia e kërkuar reagon në ndryshimet e çmimit, ajo është ngushtë e lidhur me drejtim të lakores së kërkesës. Rregulla e ardhshme ë përgjithshme është doracak i dobishëm: Sa është lakorja e kërkesës më e rrafshët e cila kalon nëpër pikë të caktuar aq elasticiteti çmimor i kërkesës është më e madhe. Sa më e pjerrtë është lakorja e kërkesës e cila kalon nëpër pikë të caktuar aq është më i vogël elasticiteti çmimor i kërkesës. Fotografia 4.8. tregon pesë raste. Në rastin ekstrem kur elasticiteti është zero, kërkesa është shumë jo elastike dhe lakorja e kërkesës është vertikale. Në këtë rast, pa dallim të çmimit, sasia e kërkuar mbetet e njëjtë. Me rritjen e elasticitetit lakorja e kërkesës bëhet sa më e rrafshët. Në ekstremin e kundërt, kërkesa është shumë elastike. Kjo ndodhë kur elasticiteti çmimor i kërkesës afrohet drejt pafundësisë dhe lakorja e kërkesës bëhet horizontale duke e treguar faktin se shumë ndryshime të vogla të çmimit shpijnë drejt ndryshimeve të mëdha të sasisë së kërkuar. 5.2. Elasticiteti i ofertës Kur folëm për faktorët e ofertës në pikën 2.2. vërejtëm se shitësit e një të mire e rrisin sasinë e ofruar kur çmimet e një të mire rriten, kur çmimet e inputeve të tyre ulen ose kur
teknologjia e tyre përmirësohet. Që të kalojmë nga studimi cilësor në atë sasior të ofertës , ne përsëri do ta përdorim konceptin e elasticitetit. Elasticiteti çmimor i ofertës dhe determinantat e saja. Ligji i oefrtës thotë se çmimet më të larta e rrisin sasinë e ofruar. Elasticiteti çmimor i ofertës matën sa sasi e ofruar reagon në ndryshimet e çmimit. Oferta e një të mire themi së është elastike nëse sasia e ofruar reagon dukshëm në ndryshimet e çmimit. Oferta themi se është jo elastike nëse sasia e ofruar reagon vetëm pak në ndryshimin e çmimit. Elasticiteti çmimor i ofertës është masë për të se sa sasi e ofruar nga një e mirë reagon në ndryshimin e çmimit të asaj të mire, e llogaritur sipas ndryshimit procentual të sasisë së ofruar e ndarë me ndryshimin procentual të çmimit. Elasticiteti çmimor i ofertës varet nga fleksibiliteti i shitësve që ta ndryshojnë sasinë të cilën e prodhojnë nga e mira. Për shembull, toka afër plazhit ka ofertë jo elastike pasi që është e pamundur që të prodhohet më në atë. Në të kundërtën, të mirat e prodhuara, si librat, automjetet dhe televizorët, kanë oferta elastike pasi që ndërmarrjet të cilat i prodhojnë mund të punojnë më gjatë brenda ditës si përgjigje çmimit më të lartë. Në shumicën e tregjeve, determinanta kyçe e elasticitetit çmimor të ofertës është periudha kohore e cila shqyrtohet. Oferta është zakonisht më elastike në afat më të gjatë se sa në afat të shkurtë. Në periudha më të vogla kohore ndërmarrjet nuk mund ta ndryshojnë lehtë madhësinë e faktorëve të tyre që të prodhojnë më shumë ose më pak nga një e mirë. Që atje, në afat të shkurtë, sasia e ofruar nuk është shumë e ndjeshme ndaj çmimit. Në të kundërtën, në periudha më të gjata kohore ndërmarrjet mund të ndërtojnë fabrika të reja ose t’i mbyllin të vjetrat. Plotësisht, ndërmarrje të reja mund të hyjnë në treg dhe ndërmarrjet e vjetra mund të mbyllen. Që atje, në afat të gjatë sasia e ofruar mund të reagojë dukshëm në çmim. Llogaritja e elasticitetit çmimor të ofertës. Tani kur veçmas kemi pasqyrë për atë se çfarë është elasticiteti çmimor i ofertës, të jemi më të saktë. Ekonomistët e llogarisin elasticitetin çmimor të ofertës si ndryshim procentual i sasisë së ofruar të ndarë me ndryshimin procentual të çmimit: Elasticiteti çmimor i ofertës = ∆ % sasia ofruar / ∆ % ndryshimi i çmimit Ndryshueshmëria e lakoreve të ofertës. Pasi që elasticiteti çmimor i ofertës e matën ndjeshmërinë e sasisë së ofruar të çmimit, ajo është reflektuar në pamjen e lakores së ofertës. Fotografia nr. 4.9. Llojet e ndryshme të elasticitetit çmimor të ofertës Fotografia nr. 4.9. tregon pesë raste. Në rastin ekstrem kur elasticiteti është zero, oferta është shumë jo elastike dhe lakorja e ofertës është vertikale. Në këtë rast, sasia e kërkuar mbetet e njëjtë pa dallim në çmim. Me rritjen e elasticitetit lakorja e ofertës mbetet më e rrafshët, që tregon se sasia e ofruar veçmas reagon në ndryshimet e çmimit. Në ekstremin e kundërt, kërkesa është shumë elastike. Kjo ndodh kur elasticiteti çmimor i ofertës afrohet drejt pafundshmërisë dhe lakorja e ofertës mbetet horizontale,që do të thotë se shumë ndryshime të vogla të çmimit shpijnë drejt ndryshimeve të mëdha të sasisë së ofruar.
Kapitulli 5 TEORIA E ZGJEDHJES SË KONSUMUESIT 1. Teoria për shfrytëzuesin Teoria për zgjedhje të konsumuesit përpiqet t’i zbulojë dhe sqarojë faktorët që e determinojnë sjelljen e konsumuesit. Ekonomia bashkëkohore llogarit se teoria për zgjedhje të konsumuesit niset nga katër supozime themelore, të cilat njëkohësisht shfaqen edhe si elemente themelore me të cilat sqarohet sjellja e konsumuesit:
e para, mes të mirave dhe shërbimeve të ndryshme në dispozicion, konsumuesi i cili disponon me të ardhura të kufizuara, gjithnjë i zgjedh ato të mira dhe shërbime të cilat e maksimalizojnë kënaqësinë e tij personale; e dyta, shija e konsumuesit ia mundëson t’i klasifikojë, vlerësojë dhe kombinojë të mirat e ndryshme; e treta, konsumuesi disponon me të ardhura të dhëna, të kufizuara, që mund t’i shpenzojë; e katërta, çmimet e të mirave që mund të blihen janë të dhëna dhe të njohura. Termi dobishmëri (utility) do të thotë kënaqësi. Bëhet fjalë për kënaqësi, gjegjësisht për të kënaqurit subjektiv nga konsumimi, shpenzimi i të mirave ose shërbimeve të caktuara. Duke konsumuar ushqim njeriu ndjen kënaqësi. Kënaqja subjektive, gjegjësisht kënaqësia është prezent edhe kur njeriu ka teshë të bukur dhe moderne, ndjek film të mirë etj. Njerëzit subjektivisht dhe në mënyrë të ndryshme i vlerësojnë të mirat dhe shërbime, në varshmëri nga shijet e tyre individuale, gjegjësisht në varshmëri nga ajo që e preferojnë. Nëse intensiteti i plotësimit të nevojave është më i madh, aq më shumë individi e vlerëson të mirën adekuate. Duhet të bëhet dallim mes: dobishmëria të përgjithshëm dhe dobishmëria margjinal. Dobishmëria e përgjithshme është kënaqja e përgjithshëm që personi e merr nga numri i përgjithshëm i njësive të konsumuara të ndonjë të mire në periudhë të caktuar. Për shembull, nëse ndonjë person pinë 10 gota lëng në ditë, dobishmëria e tij e përgjithshme nga lëngu është kënaqësia e fituar nga ato 10 gota lëng. Shfrytëzimi margjinal është kënaqësi plotësuese e fituar nga konsumimi i edhe një njësie plotësuese brenda në periudhën e dhënë. Sipas shembullit tonë, ne do ta matim kënaqësinë nga gota e tretë e lëngut, ose nga gota e njëmbëdhjetë, nëse personi vazhdon të konsumojë lëng. Megjithatë ka vështirësi në sqarimin e kërkesës nëpërmjet periudhës së dobishmërisë (utility approach), e kjo është: si ne mund ta matim dobishmërinë. Dobishmëria është subjektive. Nuk ekziston mënyrë që të njihet cila është përvoja e një personi tjetër me konsumimin e të mirës lidhur me personin e parë. Kjo veçanërisht ka të bëjë me dobishmërinë subjektive. Për shembull, gota e tretë e lëngut te personi i parë mund të ketë shfrytëzim të ndryshim individual margjinal për personin e dytë i cili do ta konsumonte. Ne disponojmë me masë për dobishmërinë me të cilën do të mund t’i përgjigjemi dobishmërisë për të dy personat. Që ta tejkalojmë këtë, do të bëjmë apstrahim, i cili shpesh përdoret në literaturë, e kjo është se dobishmëria e individit mund të matet me masën dobishmëri jutil (utils). Jutili është njësi margjinale, masë e kënaqësisë nga konsumimi i të mirave8. Në vazhdim megjithatë do të shfrytëzohemi me të ardhurat e individit dhe çmimet e të mirës, të hulumtuara nëpërmjet njësive monetare.
2. Kufizimi buxhetor i konsumuesit Kur hyni në shitore ju ballafaqoheni me mijëra të mira të cilat mund t’i blini. Kuptohet, për shkak se mjetet tuaja financiare janë të kufizuara nuk mund të blini çfarë të dëshironi. Prandaj, i merrni parasysh çmimet e të mirave të ndryshme të cilat ofrohen për shitje dhe blini shportë me të mira, të cilat në pajtim me buxhetin tuaj, më së miri i përgjigjet nevojave dhe dëshirave tuaja. Shumica e njerëzve do të dëshironin ta rrisin sasinë ose cilësinë e të mirave të cilat i konsumojnë – të merrni pushim më të gjatë, të vozitni automjete më të mira ose të hani në restorante më të mira. Njerëzit shpenzojnë më pak se sa që dëshirojnë pasi që shpenzimi i tyre është i kufizuar , gjegjësisht i limituar nga të ardhurat e tyre. Për shkak të gjendjeve të këtilla e fillojmë analizën tonë të zgjedhjes së konsumuesit me studimin e lidhjes mes të ardhurave dhe shpenzimeve. Që t’i thjeshtojmë gjërat e hulumtojmë vendimin me të cilin ballafaqohet konsumuesi, i cili blen vetëm dy të mira: lëng dhe picë. Kuptohet, njerëzit realë blejnë mijëra të mira të 8
J. Sloman, Economics, third edition, Prentice Hall, 1997, p.103
ndryshme. Megjithatë, supozimi se ekzistojnë vetëm dy të mira në masë të madhe e thjeshton problemin pa i ndryshuar njohuritë themelore lidhur me zgjedhjen e konsumuesve. Së pari të shohim si të ardhurat e konsumuesit e kufizojnë shumën të cilën e shpenzon në lëng dhe picë. Supozoni se një konsumues ka të ardhura prej 10.000$ në muaj dhe se ai çdo muaj i shpenzon të gjitha të ardhurat e tija në picë dhe lëng. Çmimi i një shishes lëng është 2$, ndërsa çmimi i picës është 10$. Tabela nr. 5.1. tregon disa nga kombinimet e shumta të Pepsit dhe picës të cilat konsumuesi mund t’i blejë. Radha e parë në tabelë tregon se nëse konsumuesi i shpenzon të gjitha të ardhurat e tija në picë, ai mund të hajë 100 pica në muaj, por ai nuk do të mund të blejë lëng aspak. Radha e dytë tregon një pako tjetër të mundshme konsumuese: 90 pica dhe 50 shishe me lëng etj. Secila pako konsumuese në veçanti në tabelë kushton pikërisht 1.000$. Fotografia nr. 5.1. e shndërron në diagram pakon konsumuese, të cilat konsumuesi mund t’i zgjedhë. Boshti vertikal e matë numrin e shisheve të lëngut, ndërsa boshti horizontal e matë numrin e picave. Tre pikat janë të shënuara në këtë fotografi. Në pikën A, konsumuesi nuk blen aspak lëng dhe konsumon 100 pica. Në pikën B, konsumuesi nuk blen aspak pica dhe konsumon 500 shishe me lëng. Në pikën C, konsumuesi blen 50 pica dhe 250 shishe me lëng. Pika C, e cila është mu në mes të vijës nga pika A dhe B, është pika në të cilën konsumuesi shpenzon shumën e njëjtë (500$) për lëng dhe picë. Kuptohet, këto janë vetëm tri nga kombinimet e shumta të lëngut dhe picës të cilat mund t’i zgjedhë konsumuesi. Të gjitha pikat e vijës nga A deri te B janë të mundshme. Kjo vijë, e quajtur kufizimi buxhetor, i tregon pakot konsumuese të cilat konsumuesi mund t’i lejojë vetes. Në këtë rast ai e tregon zëvendësimin mes lëngut dhe picës me të cilën ballafaqohet konsumuesi. Kufizimi buxhetor është kufizimi i pakove konsumuese të cilat konsumuesi mund t’i lejojë vetes. Konsumuesi blen pako të mirave 1 dhe të mirave 2. Sa më shumë blen të mira 1, aq më pak të mira 2 mund t’i lejojë vetes. Drejtimi i kufizimit buxhetor e matë shkallën për të cilën konsumuesi mund ta shkëmbejë një të mirë për një tjetër 9. Drejtimi mes dy pikave matet si ndryshim i largesës vertikale të ndarë me ndryshimin e largesës horizontale (“rritja mbi kyçje”). Nga pika A drejt pikës B, largesa vertikale është 500 shishe, ndërsa largesa horizontale është 100 pica. Që atje, drejtimi është 5 shishe për një picë. (Në të vërtetë, për shkak se kufizimi buxhetor ka veti rënëse, vetia është numër negativ. Por, për nevojat tona mund ta injorojmë shenjën minus). Tabela nr. 5.1. Zgjedhja e konsumuesit Fotografia nr. 5.1. Kufizimi buxhetor i konsumuesit Vëreni se vetia e kufizimit buxhetor është i njëjtë me çmimin relevant të dy të mirave – çmimi i një të mire i krahasuar me çmimin e të mirës tjetër. Pica kushton 5 herë sa një shishe lëng, kështu që shpenzimi oportunist për picë është 5 shishe lëng. Vetia e kufizimit buxhetor nga 5 e reflekton ndërrimin të cilin tregu ia ofron konsumuesit: 1 picë për 5 shishe lëng. 3. Preferencat dhe lakorja e indiferentes Qëllimi ynë në këtë kapitull është të shohim se si konsumuesit bëjnë zgjedhje. Kufizimi buxhetor është vetëm një pjesë nga kjo analizë: kjo tregon cili kombinim i të mirave konsumuesi mund t’ia lejojë vetes gjatë të ardhurave të dhëna dhe çmimeve të mirave. Megjithatë, zgjedhja e konsumuesit nuk varet vetëm nga kufizimi i tij buxhetor, por edhe nga preferencat e tija lidhur me dy të mirat. Prandaj preferencat e konsumuesit janë pjesa e ardhshme e analizës sonë. Preferencat e konsumuesit i mundësojnë të bëjë zgjedhje mes pakove të ndryshme të lëngut dhe picës. Nëse konsumuesit i ofroni dy pako të ndryshme, ai do ta zgjedhë atë pako e cila 9
Drejtimi i funksionit është një nga instrumentet themelore metodologjike për analizën ekonomike. I njëjti është eksploatuar gati në çdo libër të ekonomisë. Rekomandojmë më shumë të shihni te A.B. Able, B. S. Bernanke, Macroeconomics, Addison Wesley 1999, shtojca A2.
më së miri i përgjigjet shijeve të tija. Në rast edhe dy pakot njësoj t’i përgjigjen shijeve të tija, themi se konsumuesi është indiferent mes dy pakove. Ashtu siç e prezantuam grafikisht kufizimin buxhetor të konsumuesit ashtu mund t’i prezantojmë grafikisht edhe preferencat e tija. Këtë e bëjmë me lakoret e indiferencës. Lakorja e indiferencës i paraqet pakon konsumuese të cilat e bëjnë konsumuesin njësoj të lumtur. Në këtë rast lakoret e indiferencës i paraqesin kombinimet e lëngurt dhe të picës me të cilat konsumuesi është njësoj i kënaqur. Lakorja e indiferencës është lakore e cila i paraqet pakot konsumuese të cilat konsumuesit i sigurojnë nivel të njëjtë të satisfakcionit. Fotografia nr. 5.2. tregon dy nga lakoret e shumta të indiferencës së konsumuesit. Konsumuesi është indiferent mes kombinimeve A, B dh C, për shkak se të gjitha gjenden në lakore të njëjtë. Është pritur, se nëse konsumimi i picës të konsumuesit zvogëlohet, të themi nga pika A në pikën B, konsumimi i lëngut duhet të rritet që ai edhe më tej të jetë i kënaqur. Nëse konsumimi i picës përsëri zvogëlohet nga pika B në pikën C, sasia e lëngut të konsumuar duhet përsëri të rritet. Fotografia nr. 5.2. Preferencat dhe lakoret e indiferencës së konsumuesit Drejtimi në çdo pikë të lakores së indiferencës është e njëjtë me shkallën për të cilën konsumuesi është i gatshëm ta zëvendësojë një të mirë me një tjetër. Kjo shkallë quhet shkalla e kufirit (margjinale) e suptituteve (MRS). Në këtë rast shkalla margjinale e suptituteve matën sa lëng i nevojitet konsumuesit si kompensim për reduktimin e konsumimit të picës për një njësi. Vëreni se për atë shkak se lakoret e indiferencës nuk janë vija të drejta, shkalla e kufirit të suptituteve nuk është e njëjtë në të gjitha pikat e lakores së dhënë të indiferencës. Shkalla për të cilën konsumuesi është i gatshëm ta zëvendësojë një të mirë për një tjetër varet nga sasia e të mirës të cilën ai veçmas e konsumon. Kjo do të thotë, shkalla për të cilën konsumuesi është i gatshëm ta zëvendësojë picën me lëng varet nga ajo nëse ai është më shumë i uritur ose më shumë i etshëm, që përsëri varet nga ajo sa pica dhe lëng ka ai. Shkalla e kufirit (margjinale) e suptituteve është shkallë për të cilën konsumuesi është i gatshëm të zëvendësojë një të mirë me një tjetër. Konsumuesi është njësoj i kënaqur në të gjitha pikat në cilat do lakore të indiferencës, por ai i parapëlqen lakore të caktuara të indiferencës në krahasim me tjerat. Për këtë shkak ai e parapëlqen konsumimin më të madh se sa më të vogël, ai i parapëlqen lakoret më të larta të indiferencës në krahasim me të ulëtat. Në fotografinë 5.2., secila pikë në veçanti e lakores I2 parapëlqehet në krahasim me secilën pikë në veçanti të lakores I1. Shuma e lakoreve të indiferencës të një konsumuesi jep rangimin e tërësishëm të preferencave të konsumuesit. Kjo do të thotë se lakoret e indiferencës mund t’i shfrytëzojmë që t’i rangojmë cilat do dy pako të mirave. Për shembull, lakorja e indiferencës na tregojnë se pika D parapëlqehet në krahasim me pikën A, për shkak se pika D gjendet në lakore më të lartë të indiferencës se pika A. (Por, ky përfundim është i dukshëm për shkak se pika D e konsumuesit i ofron edhe më shumë pica dhe më shumë lëngje). Lakoret e indiferencës po ashtu na tregojnë se pika D parapëlqehet lidhur me pikën C pasi që pika D gjendet në lakore më të lartë të indiferencës. Edhe krahas asaj që në pikën D ka më pak lëng se sa në pikën C, në atë ka më shumë se sa mjafton pica që ta detyrojë konsumuesin ta parapëlqejë atë pikë. Nëse për çdo zgjidhje të veçantë të lakoreve të indiferencës vërtetojmë cilat pika qëndrojnë në lakoret më të larta të indiferencës atëherë lehtë mund t’i rangojmë të gjitha kombinimet në veçanti të lëngut dhe picës. 4. Zgjidhja optimale e konsumuesit (maksimalizimi i dobishmërisë) Qëllimi këtij kapitulli është të kuptojmë si konsumuesi e bën zgjidhjen. I kemi dy pjesët e nevojshme për këtë analizë: kufizimi buxhetor i konsumuesit dhe preferencat e konsumuesit.
Tani këto dy pjesë i mbledhim dhe do ta shohim vendimin e konsumuesit për atë çfarë do të shpenzojë. Ta shohim edhe një herë shembullin tonë me lëngun dhe picën. Konsumuesi dëshiron ta arrijë kombinimin më të mirë të mundshëm të lëngut dhe picës – gjegjësisht kombinimin i cili gjendet në lakoren më të lartë të mundshme të indiferencës. Por, konsumuesi po ashtu duhet ta gjejë në vetë kufizimin buxhetor ose, të jetë nën atë pasi që kufizimi buxhetor i matën mjetet e përgjithshme të cilat ai i ka në dispozicion. Fotografia nr. 5.3. Zgjedhja optimale e konsumuesit Fotografia nr. 5.3. e tregon kufizimin buxhetor të konsumuesit dhe tre nga lakoret e tija të shumta të indiferencës. Konsumuesi e zgjedh pikën e kufizimit të tij buxhetor e cila qëndron në lakoren më të lartë të indiferencës. Në këtë pikë, e quajtur o ptimum, shkalla e kufirit të suptituteve është e njëjtë me çmimin relevant të dy të mirave. Lakorja më e lartë e indiferencës të cilën mund ta arrijë konsumuesi (I2 në fotografi) është ajo që mezi e prekë kufizimin buxhetor. Pika në të cilën kjo lakore e indiferencës dhe kufizimi buxhetor preken quhet optimum. Konsumuesi e parapëlqen pikën A, ai nuk mund t’i lejojë vetes atë pikë për shkak se ajo pikë qëndron nën kufizimin e tij buxhetor. Konsumuesi mund t’i lejojë vetes pikën B, por kjo pikë gjendet në lakore më të lartë të indiferencës dhe prandaj konsumuesi e siguron kënaqësinë më të vogël. Optimumi e paraqet kombinimin më të mirë të konsumimit të lëngut dhe picës e cila është e kapshme për konsumuesin. Vëreni se, për optimumin, vetia e lakores së indiferencës është e njëjtë me vetinë e kufizimit buxhetor. Themi se lakorja e indiferencës është tangjentë e kufizimit buxhetor. Vetia e lakores së indiferencës është shkalla e kufirit të suptituteve mes lëngut dhe picës, ndërsa vetia e kufizimit buxhetor është çmim relevant i lëngut dhe picës. Që atje, konsumuesi e zgjedh konsumimin e të dy të mirave për të cilën shkalla e kufirit të suptitutit është e njëjtë me çmimin relevant.
Kapitulli 6 SHPENZIMET, PRODHIMTARIA DHE OFERTA Në kapitullin 4 e analizuam kërkesën dhe ofertën në formën e tyre themelore, në kapitullin 5 u përqendruam më konkretisht në kërkesën nëpërmjet zgjedhjes së konsumuesit, ndërsa tani do t’i orientohemi ofertës nëpërmjet prodhimtarisë së firmës. Si firmat sjellin vendime sa të prodhojnë dhe sa të ofrojnë për shitje? Me një teori të vetme për ofertën a mund të përshkruhet sjellja e një numri të madh të prodhuesve, nga kompani gjigante, deri te shitësi në rrugë të akullores. Për çdo nivel të mundshëm të prodhimtarisë firma duhet t’i përgjigjet këtyre dy pyetjeve: a) sa do t’i kushtojë për ta prodhuar atë sasi dhe b) sa janë të ardhurat me shitjen e tij. Për secilin nivel të prodhimtarisë, shpenzimet e prodhimtarisë varen nga teknologjia e cila determinon sa sasi të inputeve kanë të nevojshme për prodhimtarinë e asaj sasie, dhe nga çmimet e inputeve të cilat firma duhet t’i paguajë për ato. Të ardhurat të cilat fitohen nga prodhimtaria varen nga lakorja e kërkesës me të cilën ballafaqohet firma. Lakorja e kërkesës e determinon çmimin për secilën sasi të dhënë të prodhimtarisë që mund të shitet, e me këtë edhe të ardhurat e firmës që do t’i realizojë. Vendimi i firmave për atë se sa do të prodhojë edhe të varen nga shpenzimet e prodhimtarisë dhe të ardhurat të cilat i realizojnë nga shitja e prodhimtarisë. Kjo e paraqet thelbin e teorisë së ofertës. Kjo në mënyrë detajore do të sqarohet në këtë dhe dy kapitujt e ardhshëm, ku do t’i përpunojmë strukturat e tregjeve. Profitet paraqesin tepricë të ardhurave mbi shpenzimet. Faktori kryesor për teorinë e ofertës është supozimi se të gjitha firmat e kanë qëllimin e njëjtë: të realizojnë sa është e mundur më shumë profit. Me studimin si të ardhurat dhe shpenzimet ndërrohen me nivelin e
prodhimtarisë dhe shitjes, firma mund ta zgjedhë nivelin e prodhimtarisë të cilat bëjnë maksimalizimin e profiteve të tyre. Me qëllim që të kuptohet si firma sjell vendime për prodhimtarinë, duhet të bëjmë analizë të determinancës së të ardhurave dhe shpenzimeve. Do të vendosim dy koncepte themelore të teorisë së ofertës, e ato janë shpenzimi margjinal de të ardhurat margjinale. 1. Organizata afariste Disa ndërmarrje janë të mëdha, ata kanë mijëra punëtorë dhe mijëra aksionarë, të cilët e ndajnë profitin e ndërmarrjes. Ndërmarrje të tjera, janë të vogla, siç janë rrobaqepësit ose shitoret e vogla; ato punësojnë pak punëtorë dhe janë në pronë të një personi ose familjeje. Sipas ndarjes së zakonshme të organizimit institucional të firmave të cilat merren me biznes, e cila haset në literaturë, firmat sipas organizimit mund të paraqiten si 10: tregtar individual (sole proprietorship); partneritet (partnership); kompani (coorporation). Ndërmarrje individuale paraqet biznes në pronë të një individi. Tregtari individual ka të drejtë për rrogë ose të ardhura nga biznesi dhe është përgjegjës për secilën humbje që e pëson biznesi. Shembull për biznes të këtillë është shitorja me ushqim të shëndoshë. Firma mund të realizojë profit, por nëse realizohet humbje ajo i mbulon me gjithë pronën e organizatorit të biznesit. Partneriteti paraqet biznes në pronësi të përbashkët të dy ose më shumë personave të cilët e ndajnë profitin dhe mbajnë përgjegjësi të përbashkët për çfarëdo qoftë humbje. Të gjithë partnerët nuk duhet të jenë aktivë. Partneriteti ka përgjegjësi të pakufizuar. Si vendstrehim i fundit, mjetet personale të pronarëve do të duhet të shiten që të kompensohen humbjet të cilat në mënyrë tjetër nuk mund të mbulohen. Kjo është një nga shkaqet pse firmat në të cilën është kyçur besimi, si për shembull firmat e avokatëve dhe kontabilistëve, janë organizuar në lloj të partneritetit. Kompania paraqet organizatë e cila ka leje ligjore për prodhimtari dhe tregti. Për dallim nga partneriteti, ekzistimi i saj juridik dallohet nga ekzistimi i pronarëve të saj. Pronësia është e ndarë mes aksionarëve. Aksionarët e parë janë njerëz të cilët e kanë filluar biznesin, por të cilët u kanë shitur aksione personave të jashtëm. Aksionet janë e drejtë për pjesëmarrje në ndarjen e profitit. Kompanitë publike përsëri mund t’i shesin aksionet në bursë të letrave me vlerë. Korporata mund të zgjatë më gjatë nga shekulli jetësor i cilit do nga pronarët e saj. Aksionarët e një kompanie kanë përgjegjësi të kufizuara. Më së shumti që mund të humbin janë paratë të cilat në fillim i kanë shpenzuar për blerjen e aksioneve. Ekziston një pjesë nga ekonomia, e cila quhet organizata industriale (ekonomia e organizatës), gjegjësisht pjesë nga shkenca e ekonomisë për atë se si ndërmarrjet sjellin vendime për çmimet dhe sasitë, në varshmëri nga kushtet e tregut me të cilat ballafaqohet. Në kohë të fundit vërehet përpjekja e ekonomistëve që të kuptojnë pse firmat marrin forma të veçanta dhe pse vendimet kanë të bëjnë në hierarkinë e mbikëqyrur të ndërmarrjeve, e jo me negociata të gjata në treg. Historia tregon se sa organizata afariste është e rëndësishme për arritjen e qëllimeve të njerëzve. Pa gjeniun organizativ (menaxhim) të ndërmarrjes sipërmarrëse moderne private, toka, puna dhe kapitali do të punonin kot 11. Në kapitujt e mëparshëm e përdorën lakoren e ofertës që t’i sumojmë vendimet e ndërmarrjeve për prodhim. Sipas ligjit të ofertës, kur çmimi i një të mire është më e lartë, ndërmarrjet janë të gatshme të prodhojnë dhe të shesin sasi më të madhe nga ajo e mirë, kështu që reagimi i tyre e sqaron drejtimi rritës i lakores së ofertës. Gjatë analizës së çështjeve të shumta nga fusha e ekonomisë çdo gjë që dëshironi të dini për sjelljen e ndërmarrjeve është përmbajtur në ligjin e ofertës. 10 11
D. Bag, S. Fisher, R. Dornbush, Ekonomia, botimi gjashtë, NIK, List, 2001, fq.92-94 P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Economics, 15-th edition, McGraw-Hill, Inc., 1995, p. 103
Në këtë kapitull më detajisht do ta studiojmë sjelljen e ndërmarrjeve. Qëllimi i kësaj teme është t’ju ofrojë kuptim më të mirë për vendimet të cilat qëndrojnë prapa lakores së ofertës në treg. Në ekonominë kapitaliste, ndërmarrjet janë në pronësi të personave individual. Ndërmarrjet janë vetëm subjekte juridike; në fund, pronarët e ndërmarrjeve janë ata që përgjigjen për sjelljen e ndërmarrjeve dhe pronarët janë ata të cilët i korrin shpërblimet ose i pranojnë shpenzimet nga sjellja e tillë. Prodhimtaria në firma mund të kontrollohet ose nga pronari ose nga menaxheri, dhe ata quhen principal. Këto individë i udhëheqin të punësuarit, të cilët quhen agjentë – agents. Respektivisht, principalët dh agjentët janë pronarë dhe punëtorë në firmë. Principalët e mundësojnë teknologjinë, vetë e caktojnë prodhimtarinë, gjegjësisht përgjigjen për organizimin e prodhimtarisë. Agjentët në firmë punësohen nga menaxherët dhe ata nuk kujdesen as për formën e prodhimtarisë, por për shitjen. 12 Pronarët e secilës nga tre llojet e ndërmarrjeve mund të kenë qëllime të ndryshme në pikëpamje të udhëheqjes me punën e ndërmarrjes. Në ndërmarrjen inokose ose në ndonjë partneritet, pronarët e ndërmarrjes, zakonisht ndërmarrin rol të drejtpërdrejtë në udhëheqjen e përditshme aktive të ndërmarrjes, kështu që ata janë në pozitë të zbatojnë çfarëdo qoftë qëllimi të cilat i kanë gjatë punës në ndërmarrje. Zakonisht, pronarët janë të interesuar që ta maksimalizojnë profitin e ndërmarrjes së tyre, por nëse kanë qëllime jo profitabile patjetër në vend këtu, do të mund të kënaqen në qëllimet tjera. Në një korporatë, pronarët e tyre shpesh herë dallohen nga menaxherët. Për këtë, ka ndarje mes pronësisë dhe kontrollit. Pronarët e korporatës duhet të definojnë një qëllim, të cilin do ta ndjekin menaxherët gjatë udhëheqjes me ndërmarrjen, dhe atëherë më së miri mund t’i shohin nëse ata me të vërtetë i realizojnë qëllimet të cilat i kanë paramenduar pronarët. Përsëri, maksimalizimi i profitit është qëllimi përbashkët. Siç do të shohim më tutje, ky qëllim, nëse nuk është interpretuar në mënyrë adekuate, me siguri do t’i udhëheqë menaxherët e ndërmarrjeve të zgjedhin aktivitete të cilat janë në interes të pronarëve. 2. Të ardhurat e përgjithshme, shpenzimet e përgjithshme dhe profiti Që t’i kuptojmë vendimet e ndërmarrjes duhet të dimë çfarë orvatet të bëjë. Për shembull, nëse bëhet fjalë për ëmbëltore, është e mundur që një person ta ketë themeluar ndërmarrjen për prodhime të ëmbla për shkak të dëshirës altruiste që t’i sigurojë botës ëmbëlsira, ose për shkak të dashurisë së madhe në biznesin me ëmbëlsira. Megjithatë, me siguri është se ky person e ka filluar biznesin që të fitojë të holla. Plotësisht e logjikshme, ekonomistët supozojnë se qëllimi i ndërmarrjes është ta maksimalizojë profitin dhe ata mendojnë se ky supizim është i saktë për shumicën e rasteve. 13 Çfarë paraqet profiti i ndërmarrjes? Shuma që ndërmarrja e fiton me shitjen e autputeve të saja (ëmbëlsirat) quhen të ardhurat e përgjithshme. Shuma që ndërmarrja paguan që t’i blejë inputet (mielli, sheqeri, punëtorët, furrat etj.) quhen teprica të përgjithshme. Shpenzimi i përgjithshëm është vlera e tregut të inputeve të cilat ndërmarrja i përdor në prodhimtari. Firma në shembullin tonë përpiqet të realizojë të ardhura që do t’i tejkalonin nevojat për mbulimin e shpenzimeve. Prandaj, profitin do ta definojmë si të ardhurat të përgjithshme minus shpenzimet e përgjithshme të ndërmarrjes. Gjegjësisht: Profiti = Të ardhurat e përgjithshme – Shpenzimet e përgjithshme 12
Të shihet më shumë te: J. V. Henderson, and W. Poole, Principles of Economics, D.C Heat and Company, 1991, p. 203 13 Ndoshta këtu është vendi të përmendim se përveç teorisë së maksimalizimit të profitit, ekzistojnë edhe teori alternative për firmat, në bazë të cilave për sqarimin për sjellje e firmave nuk është vetëm maksimalizimi i profitit: problemi me maksimalizimin e profitit, qëllimet alternative (veçanërisht gjatë korporatave publike), problemi pronat punëtor (principal-agjent problemi) etj.) Të shihet më shumë te J. Sloman, Economics, third ed., Prentice Hall, 1997, p.216-238
Qëllimi i firmës sonë është të realizojë sa është e mundur më shumë profit. Që të shohim si ndërmarrja e maksimalizon profitin, do të duhet plotësisht t’i përkushtohemi në caktimin e të ardhurave të tija të përgjithshme dhe shpenzimet e përgjithshme. Të ardhurat e përgjithshme janë pjesa më e lehtë nga detyra: ai është i barabartë me sasinë e autputit që e prodhon ndërmarrja duke e shumëzuar me çmimin sipas të cilit i ishte autputet e saja. Nëse për shembull, firma prodhon 10.000 ëmbëlsira dhe i ishte me çmim prej 2$ për një ëmbëlsirë, të ardhurat e tija të përgjithshme janë 20.000$. Për dallim nga ai, matja e shpenzimeve të përgjithshme të ndërmarrjes është detyrë më e ndërlikuar. Shpenzimi oportun dhe teprica kontabiliste Kur i matim shpenzimet e ëmbëltores, që e morëm si shembull, ose të ndonjë ndërmarrjeje tjetër, shumë e rëndësishme është ta kemi parasysh parimin për shpenzimin oportun, të cilin e përmendëm në kapitullin e parë. Kujtohuni se si shpenzimi oportun për diçka ka të bëjë me gjërat tjera të cilat duhet të lihen anash që të fitohet ajo. Kur ekonomistët flasin për shpenzimet e prodhimtarisë të prodhimtarisë së ndërmarrjes të autputetit të tyre të mirave dhe shërbimeve. Ndonjëherë shpenzimet oportune në prodhimtari janë të dukshme, e ndonjëherë jo. Kur firma paguan 1.000$ për miell ato 1.000$ janë shpenzim oportun, pasi që firma veçmas nuk mund t’i përdorë këto 1.000$ për të blerë diçka tjetër. Ngjashëm me këtë, kur firma punëson punëtorë që të prodhojnë ëmbëlsira, rrogat që i jep janë pjesë të shpenzimeve të ndërmarrjes. Këto shpenzime quhen shpenzime eksplicite. Për dallim nga ato, disa shpenzime oportune të ndërmarrjes janë shpenzime implicite. Paramendoni se pronari i firmës që e morëm si shembull është ekspert për kompjuterë dhe se kur do të punonte si programor do të mund të fitonte nga 100$ në orë. Për çdo orë pune të cilën menaxheri e kalon në fabrikën e tij për ëmbëlsira, ai në të vërtetë heq dorë nga të ardhurat prej 100$, kështu që këto të ardhura të lëna anash janë poashtu pjesë nga shpenzimet e tija. Koncepti i rrjedhave të gatshme. Rrjedhat e gatshme në një ndërmarrje paraqesin neto shumën e parave të cilat faktikisht janë pranuar gjatë një periudhe të caktuar. Harxhimet eksplicite për inpute të ndërmarrjes paraqesin dalje të parave. Harxhimet implicite të ndërmarrjes si harxhime oportune nuk paraqesin dalje të parave. Kjo ndarje e harxhimeve në eksplicite dhe implicite thekson një dallim të rëndësishëm mes ekonomistëve dhe kontabilistëve të cilët e analizojnë biznesin. Ekonomistët janë të interesuar për ar si ndërmarrja i sjellën vendimet për prodhimtari dhe për formimin e çmimeve. Duke pasur parasysh se këto vendime sillen në bazë të harxhimeve eksplicite dhe implicite, ekonomistët i kyçin të dy llojet gjatë matjes së harxhimeve të ndërmarrjes. Për dallim nga ato, kontabilistët kanë për detyrë ti regjistrojnë parat të cilat hyjnë dhe dalin nga ndërmarrja. Për këtë shkak ato i matin vetëm harxhimet eksplicite dhe shpesh herë i harrojnë harxhimet implicite, ose thënë me fjalë të tjera kontabilistët e ndjekin rrjedhjen e parave të gatshme në ndërmarrje. Dallimi mes ekonomistëve dhe kontabilistëve lehtë mundet të shihet në rastin me ëmbëltoren që e kishim si shembull. Kur pronari i ndërmarrjes hekën dorë nga mundësia të fiton para si programues i kompjuterëve, kontabilisti i tij mendon se nuk ka nevojë që kjo të trajtohet si harxhim për biznesin me ëmbëlsira. Pasi që nga ndërmarrja nuk dalin para për tu paguar këto harxhime, vendimi i tij asnjëherë nuk do të paraqitet në raportet financiare të kontabilistit. Mirëpo ekonomisti në kalkulimet e tij do ti kyçën edhe të ardhurat e lëshuara si harxhim sepse ai do të ndikon në vendimet të cilat pronari i sjellë dhe të cilat kanë të bëjnë me biznesin e tij. Për shembull, nëse rroga e pronarit sikur të ishte programues rritet prej 100 në 500 dollarë për një orë ai mundet të vendos se biznesi me ëmbëlsira e kushton shumë dhe ta mbyllën punëtorinë që të mundet plotësisht ti dedikohet programimit kompjuterik. Kapitali dhe amortizimi. Kapitalin fizik e përbëjnë makinat, pajisja dhe ndërtesat të cilat shfrytëzohen në prodhimtari. Ndërmarrja mundet ta posedon tërë kapitalin apo të huazon. Në praktikë personat afarist shpesh herë blejnë kapital. Ekonomistët e shfrytëzojnë terminin kapital për ti emërtuar prodhimet të cilat nuk harxhohen plotësisht në procesin e prodhimit gjatë një
cikli të prodhimtarisë. Ndërtesat dhe automjetet janë kapital sepse munden përsëri të shfrytëzohen vitin e ardhshëm. Energjia elektrike nuk paraqet kapital sepse harxhimi i saj në vitin 2004 nuk ripërtërihet në vitin 2005. Gjithashtu, ekonomistët e shfrytëzojnë terminin – të mira të përhershme apo mjete fizike me qëllim që ti përshkruajnë të mirat kapitale. Si duhet të trajtohet harxhimi për një të mirë kapitale gjatë kalkulimit të fitimit dhe harxhimeve? Harxhimi i të mirave kapitale rrjedhë nga shfrytëzimi dhe jo nga blerja e të mirës, si pjesë e harxhimeve të ndërmarrjes gjatë një viti. Ka dy situata: a) nëse blihet e mira kapitale dhe b) nëse huazohet e mirë kapitale. Nëse ndërmarrja e huazon gjithë pajisjen e vet kapitale, harxhimet e saj në pjesën e pajisjes kapitale do të jenë vetëm pagesa e rentës. Nëse ndërmarrja e blen pajisjen kapitale në vlerë prej 8.000 dollarë, ajo nuk duhet ti kalkulon këto 8.000 dollarët si harxhim për blerjen e të mirave kapitale gjatë kalkulimit të harxhimeve dhe fitimit për atë vit. Si harxhim kalkulohet vetëm amortizimi i të mirave kapitale. Nëse supozojmë se harxhimi i të mirës kapitale gjatë një viti e ka zvogëluar vlerën e saj për 1.000 dollarë. Kjo pjesë e amortizuar (harxhuar) paraqet harxhim gjatë atij viti. Amortizimi paraqet humbje të vlerës e cila është rezultat i përdorimit të pajisjes kapitale. Amortizimi paraqet harxhim gjatë periudhës së përdorimit të të mirës kapitale dhe jo çmimi i tij blerës. Harxhimi i kapitalit financiar si harxhim oportun. Harxhimi oportun i kapitali financiar, i cili është investuar në biznes, është harxhim i rëndësishëm implicit për çdo biznes. Për shembull, të supozojmë se pronari i ndërmarrjes nga shembulli i më lartë ka harxhuar 300.000 dollarë nga kursimet e veta për të blerë punëtori për ëmbëlsira. Nëse në vend të kësaj pronari i depononte këto para në bankë, ku merret kamatë prej 5%, për një vit ai do të fiton 15.000 dollarë. Sipas kësaj për tu bërë pronar i ëmbëltores personi i cili e ka blejtë (pronari i ri) ka hequr dorë nga të ardhurat e kamatës në shumë prej 15.000 dollarë në vit. Këto 15.000 dollarë janë vetëm një pjesë e harxhimeve implicite oportune të biznesit të ndërmarrjes. Më lartë cekëm se ekonomistët dhe kontabilistët në mënyrë të ndryshme i trajtojnë harxhimet, dhe kjo në veçanti vlen për trajtimin e harxhimit të kapitalit. Edhe pse bëhet fjalë për harxhim implicit, ekonomistët mendojnë se të ardhurat e kamatës në shumë prej 15.000 dollarë paraqet harxhim për biznesin e pronarit. Mirëpo, kontabilisti i ndërmarrjes këto 15.000 dollarë nuk do ti paraqet si harxhim sepse sipas tij nuk ka dalje të dukshme të parave nga ndërmarrja. Për të vazhduar me hulumtimin e dallimit mes ekonomistëve dhe kontabilistëve do të marrim edhe një shembull tjetër. Të supozojmë se pronari i ëmbëltores nuk ka pasur 300.000 dollarë për ta blerë punëtorinë dhe në vend të kësaj ai ka shfrytëzuar 100.000 dollarë nga kursimet e tij dhe njëkohësisht ka marrë kredi nga banka në shumë prej 200.000 dollarë me kamatë prej 5%. Kontabilisti i ndërmarrjes i cili i regjistron harxhimet eksplicite, tani do ti kalkulon kamatat prej 10.000 dollarë në vit në bazë të kredisë bankare si harxhim sepse kjo shumë del nga ndërmarrja. Për dallim nga ai, sipas ekonomistëve, harxhimi oportun i biznesit është akoma 15.000 dollarë. Gjegjësisht harxhimi oportun është i barabartë me kamatën e cila paguhet për kredinë e marrë nga banka (harxhim eksplicit prej 10.000 dollarë) plus kamata e lëshuar nga kursimet (harxhim implicit prej 5.000 dollarë). Fitimi ekonomik për kundër fitimit kontabilist. Tani të kthehemi në qëllimin e ndërmarrjes – profiti. Duke pasur parasysh se ekonomistët dhe kontabilistët në mënyrë të ndryshme i trajtojnë harxhimet, ata kanë mendime të ndryshme edhe për profitin. Ekonomisti e matën profitin ekonomik si dallim mes të ardhurave të përgjithshme të ndërmarrjes dhe harxhimeve oportune (eksplicite dhe implicite) të prodhimit t ë të mirave dhe shërbimeve të cilat shiten. Kontabilisti e matën profitin kontabilist të ndërmarrjes si dallim mes të ardhurave të përgjithshme të ndërmarrjes dhe harxhimeve eksplicite Të cekim se për shkak asaj që kontabilisti nuk i kalkulon harxhimet implicite profiti kontabilist është më i madh se profiti ekonomik. Sipas ekonomistit, për të qenë një biznes fitim
prurës, të ardhurat e përgjithshme patjetër duhet ti mbulojnë harxhimet oportune, gjegjësisht harxhimet eksplicite dhe implicite. Gjatë paraqitjes së harxhimeve duhet të sigurohemi se i kemi kyçur të gjithë faktorët e prodhimit të cilat i shfrytëzon ndërmarrja, të vlerësuara sipas çmimit të tyre në treg. Zakonisht, kjo është shumë evidente, mirëpo në rastet kur në ndërmarrje pronari është edhe menaxher disa faktorë mundet merren parasysh. Për shembull, nëse një person punon në ndërmarrje e vet atëherë mundi i tij është input dhe duhet të kalkulohet si pjesë e harxhimeve. Rroga e tij është vlera në treg e mundit të tij të cilën mundet ta fiton nëse e shet mundin e tij në tregu e hapur të fuqisë punëtore. Ngjashëm me këtë nëse një bujk posedon një hapësirë të tokës dhe e shfrytëzon për prodhim, ajo tokë duhet të vlerësohet sipas çmimit të tregut me qëllim që të kalkulohen harxhimet ekonomike. Definicioni ekonomik i profitit kërkon që ti vlerësojmë të gjitha inputet dhe autputet si harxhim oportun i tij. Nuk donë të thotë se profitet sipas kontabilistëve i matin edhe profitet ekonomike sepse ato zakonisht shfrytëzojnë harxhime historike, sa është blerë në fillim inputi, për dallim nga harxhimi ekonomik, sa do të kushton inputi nëse blihet tani. Ka shumë variacione kur bëhet fjalë për përdorimin e terminit “profit”, por ne gjithmonë do ta përdorim definicionin ekonomik. Huti tjetër e cila ndonjëherë paraqitet është rezultat i përzierjes së periudhave të ndryshme kohore. Zakonisht mendojmë se inputet maten si rrjedhime. Kaq orë pune shumëzuar me javën e punës dhe kaq orë pune të makinës për një javë do të prodhojnë kaq autput javor. Atëherë çmimet e faktorëve do të maten në njësi të cila përshtaten me blerjen e atyre rrjedhave. Sipas natyrës së vet rrogat shprehen me dollarë në orë. Analogjia me makinat do të jetë qiraja - çmimi të cilën duhet ta paguani për të marrë me qira makinë për një periudhë të caktuar. Në shumë raste nuk ekziston treg mirë i zhvilluar për marrjen me qira të makinave, sepse ndërmarrjet zakonisht e blejnë pajisjen e tyre kapitale. Në këtë rast duet patjetër ta kalkulojmë qiranë implicite duke e kalkuluar sa do të na kushton që të blihet makina në fillim të periudhës dhe të shitet në fund të periudhës. Në tabelën nr, 6.1. japim një shembull hipotetik për të ardhurat, harxhimet dhe profitin e një ndërmarrjeje. Tabela nr. 6.1. Të ardhurat, harxhimet dhe profiti Minimizimi i harxhimeve, harxhimi margjinal dhe të ardhurat margjinale . Është me rëndësi të dimë sa duhet të jetë prodhimtaria. Ndërmarrja e njeh teknikën adekuate dhe sa do ta kushton çdo faktor i prodhimit. Ndërmarrja e dinë lakoren e vet të kërkesës, gjegjësisht sa do të fiton me shitjen e sasive të ndryshme të prodhimit gjatë çdo çmimi të mundshëm. Qëllimi është të maksimizohet profiti me zgjidhjen e nivelit optimal të prodhimit. Ndryshimi i prodhimtarisë ndikon në harxhimet e prodhimit dhe në të ardhurat nga shitja. Harxhimet prodhuese dhe kushtet në kërkesë janë në interakcion, duke e determinuar prodhimtarinë e ndërmarrjes e cila është e orientuar kah maksimizimi i profitit. Në fakt bëhet fjalë për: minimizimin e harxhimeve, maksimizimin e profitit, ndërsa kjo digjet nëpërmjet harxhimit margjinal dhe të ardhurave margjinale. Harxhimi margjinal paraqet rritje të harxhimeve të përgjithshme kur prodhimtaria rritet për një njësi. Të ardhurat margjinale paraqesin rritje të të ardhurave të përgjithshme kur prodhimtaria zmadhohet për një njësi. Derisa të ardhurat margjinale i tejkalojnë harxhimet margjinale, ndërmarrja duhet ta zmadhon prodhimtarinë. Kjo donë të thotë se prodhimtaria dhe shitja e një njësie plotësuese më shumë i zmadhon të ardhurat e përgjithshme se sa harxhimet e përgjithshme, me çka zmadhohet profiti i përgjithshëm. Tabela nr. 6.2 Caktimi i nivelit të prodhimtarisë
3. Bazat e teorisë së prodhimit 3.1. Funksioni prodhues Për shumë njerëz thelbi i ekonomisë është në prodhimtarinë. Njerëzit dhe shoqëria në tërësi nuk mund të mbijetojnë pa prodhimtarinë dhe pa harxhimin e të mirave të ndryshme materiale të shfrytëzueshme dhe të shërbimeve. Por prodhimtaria nuk mund të ekzistojë pa ekzistimin e faktorëve bazë të prodhimtarisë: kapitalit, forcës punëtore dhe tokës. Me kombinimin e ndryshëm të faktorëve të ndryshëm të prodhimtarisë është e mundshme të fitohen prodhime të ndryshme. Faktorët prodhues (lëndët e para, energjia, makina, forca punëtore) paraqiten si inpute në prodhimtari. Outputi është prodhimi i gatshëm që fitohet me përdorimin e inputeve të ndryshme. Raporti ndërmjet sasive të inputeve të përdorura për t’u fituar një sasi e caktuar e prodhimit – output quhet funksioni prodhues. 14 Funksioni i prodhimtarisë tregon se sa është sasia maksimale e prodhimtarisë që mund të arrihet me sasi të dhëna të resurseve konsumatore. Ajo definohet për gjendje të dhënë të teknikës dhe njohurisë teknike. Një shembull për funksionimin e prodhimtarisë është prodhimi i energjisë elektrike. Libri me karakteristikat teknike na i tregon kombinatorikën e turbinave. Në njërën anë janë specifikat e madhësive të ndryshme të turbinave të benzinës, që i tregojnë harxhimet e tyre (harxhimet fillestare të kapitalit, konsumimi i derivatit të naftës dhe sasia e nevojshme e krahut të punës për punën e turbinave) dhe sasia e tyre e prodhimit (sasia e energjisë së prodhuar elektrike). Faqja tjetër është përfshirja e përshkrimit të madhësive të ndryshme të instalimeve të qymyrit, që i tregojnë harxhimet dhe prodhimin. Më tej, kjo mund të bëhet për instalime të reparteve nukleare, të energjisë solare etj. Të gjitha bashkërisht e kumulojnë funksionin për prodhimin e energjisë elektrike. Ose ta shohim detyrën rrëmihje e istikameve. Gjatësia e istikamit që mund brenda ditës të rrëmihet varet nga numri i punëtorëve që janë në dispozicion (fuqisë punëtore) dhe kapitalit me të cilin punëtorët duhet të punojnë. Funksioni për prodhimin e istikameve mund të na tregojë se, për shembull, pesë punëtorë me duar mund të gërmojnë 150 centimetra në ditë, punëtorët e njëjtë me lopata mund të gërmojnë 10 metra, ndërkaq me eskalatorë 100 metra. Ekzistojnë me miliona funksione prodhuese, praktikisht nga një për secilin prodhim. Pjesa më e madhe e tyre nuk janë të shënuara askund. Në fushat, siç janë për shembull telekomunikimet, ku ekonomia ndryshon shpejt, funksionet e prodhimit vjetrohen shumë shpejt pas përdorimit. Megjithatë, ekonomistët kanë vërejtur se funksionet prodhuese janë mjet i dobishëm për përshkrimin e aftësive prodhuese të firmave. Do të thotë, mund të themi se efikasiteti me të cilin përdoren kapitali dhe forca punuese mund të rezymohet me raportin e quajtur funksion prodhues. Funksioni prodhues paraqet shprehje matematikore që e lidhë vëllimin e outputit prodhues me sasitë e përdorura të kapitalit dhe forcës punëtore. Praktikisht, funksioni prodhues mund të shkruhet në këtë mënyrë: Y
=
AF ( K , N )
ku Y = outputi real i prodhuar në periudhë të caktuar kohore; A = numër që e matë produktivitetin e plotë; K = nivel e kapitalit, ose sasi e kapitalit që përdoret në përiudhën; N = numri i punëtorëve të punësuar në periudhën; F = funksion që e lidh outputin Y me kapitalin K forcën punuese N . Funksioni prodhues në ekuacionin e dhënë më sipër zbatohet edhe në ekonomi si tërësi (ku Y , K dhe N kanë të bëjnë me outputin, nivelin e kapitalit dhe numrin e punëtorëve të ekonomisë) dhe 14
T. Fiti, V. Filipovski, Bazat e mikroekonomisë, Fakulteti Ekonomik Shkup, Shkup 1999 faq. 102
një firme individuale, ku Y , K dhe N kanë të bëjnë me outputin, kapitalin dhe numrin e punëtorëve firmës. Ekzistojnë dy cilësi në numrin më të madh të funksioneve prodhuese: Funksioni prodhues lëvizë lartë prej majtas djathtas. Pjerrtësia e funksionit prodhues zbulon se, me rritjen e nivelit të kapitalit, mund të prodhohet më shumë output. Pjerrtësia e funksionit prodhues bëhet më e butë prej majtas djathtas. Kjo cilësi tregon se edhe pse kapitali më i tepërt gjithmonë çon ndaj outputit më të madh, kjo ndodhë me shkallë të zvogëluar. 3.2. Prodhimi i përgjithshëm, prodhimi mesatar, prodhimi margjinal Këtu përmes tabelës nr. 6.3. do t’i fusim termet: prodhim i përgjithshëm, mesatar dhe margjinal. Gjatë kësaj nisemi nga supozimi se për prodhimin e një prodhimi shfrytëzojmë dy faktorë prodhues - tokën dhe krahun e punës. Toka paraqet faktor fiks dhe ai në të gjitha rastet mbetet i pandryshuar (1 hektar). Krahu punues është faktor i ndryshueshëm. Prodhimtaria fillon me një punëtor. Pastaj angazhohen njësi plotësuese të krahut të punës kështu me radhë deri në 8 punëtorë. Tabela nr. 6.3 prodhimi i përgjithshëm, mesatar dhe margjinal Prodhimi i përgjithshëm. Kolona e tretë e tabelës nr. 6.3. e paraqet prodhimin e përgjithshëm (total product - TP). Faktikisht bëhet fjalë për prodhimtarinë e plotë të shprehur në njësi fizike, që është rezultat i përdorimit të faktorit fiks (tokë) dhe numrit të ndryshëm të punëtorëve. Ky faktikisht është edhe funksioni prodhues për llojin e këtillë të aktivitetit prodhues. Nga tabela shohim se me përdorimin e faktorit fiks dhe me angazhimin e punëtorëve shtesë rritet prodhimtaria e plotë. Po jo vazhdimisht. Shembulli na konfirmon se në fillim, me shtimin e njësiteve shtese nga faktori i ndryshueshëm rritet edhe atë me progres rritës prej 2 në 5 njësi, prej 5 në 9 njësi, deri në katër njësi plotësuese. Në këtë pjesë vepron ligji i prodhimeve rritëse. Me angazhimin e punëtorëve shtesë, prodhimi i plotë rritet edhe më tej, por tani me progres të rënies. Po qe se vazhdon shtimi i njësive shtesë input të faktorit ndryshues, prodhimi i plotë do të fillojë të stagnojë, e më pas edhe të shënojë rënie. Ky është rezulata i ligjit të prodhimeve rënëse. Prodhimi Margjinal . Kur na është dhënë prodhimi i përgjithshëm lehtë mund të vijmë në prodhimin margjinal. Biznesmenët si njerëz racionalë mendojnë në kufizime. Kjo ide ka rëndësi të jashtëzakonshme për kuptimin e vendimeve të ndërmarrjes për atë se sa punëtorë do të angazhohen dhe sa output do të prodhohet. Pikërisht për këtë, hapi ynë i ardhshëm është kolona e pestë e tabelës nr. 6.3. ku është shfaqur prodhimi i përkufizuar për një punëtor. Prodhimi margjinal (marginal product - MP) i cilitdo input në procesin prodhues është rritja e sasisë së outputit, që është fituar me angazhimin e njësisë plotësuese nga ky input. Kur numri i punëtorëve rritet prej 1 në 2 prodhimtaria rritet prej në 5, kështu që prodhimi i përkufizuar i punëtorit të dytë është 3 ëmbëlsira. Po qe se numri i punëtorëve rritet prej 2 në 3 prodhimtaria rritet prej 5 në 9, kështu që prodhimtaria e punëtorit të tretë është 4. Prodhimi margjinal e matë vetëm efektin plotësues si rezultat i angazhimit të njësisë plotësuese nga faktori i ndryshueshëm i prodhimtarisë, gjatë faktorit të dytë fiks. Nëse e shqyrtojmë tabelën do t’i nxjerrim këto përfundime relevante: Prodhimi margjinal rritet deri sa prodhimi i plotë rritet me progres rritës; Prodhimi margjinal fillon të bije kur prodhimi i plotë fillon të rritet sipas progresit rënës; Prodhimi margjinal është zero kur prodhimi i plotë e arrin maksimumin e vet; Prodhimi margjinal hyn në zonën e vlerave negative kur prodhimi i plotë fillon të bije.
Prodhimi mesatar . Prodhimi mesatar (average product - AP) fitohet kur prodhimi i plotë ndalet me faktorin variabël. Ai gjithmonë është pozitiv, respektivisht është zero po që se nuk ka prodhimtari. Nga tabela nr. 6.3. mund të shohim se prodhimi mesatar tregon tendencë të rritjes derisa është më i vogël se prodhimi margjinal (në shembullin deri në punëtorinë e tretë). Prodhimi mesatar është maksimal kur barazohet me prodhimin margjinal, ndërsa zvogëlohet kur është më i madh se prodhimi margjinal. Raportet ndërmjet prodhimit mesatar dhe atij margjinal mund të shfaqen në këtë mënyrë: MP>AP=>AP
#
MP
AP
#
MP=AP=>AP = max 3.3. Ligji i prodhimeve rënëse. Ligji i prodhimeve rënëse është një nga ligjet ekonomike bazë. Rëndësia e tij përbëhet prej: me shtimin e njësive shtesë të njërit faktor të prodhimtarisë, nën supozimin se faktorët tjerë të prodhimtarisë janë konstante, respektivisht nuk ndryshojnë, prodhimi i tij margjinal, me kohën, tregon tendencë të rënies. Kjo qartë mund të shihet nga shembulli në tabelën nr. 6.3. Në kushte kur disponojmë me 1 hektar tokë me shtimin e një njësie të faktorit të ndryshueshëm, prodhimi i saj margjinal në fillim rritet, te punëtori i dytë është 3, te i treti - 4, pastaj bije - te i katërti është 3, te i pesti është 2, te i gjashti është 1, te i shtati është 0. Nëse angazhimi i punëtorëve shtesë vazhdon prodhimi margjinal hyn në zonën negative. Ligji për prodhime rënëse, siç tregojnë matjet praktike, edhe pse nuk është universal, vlen për një numër të madh të prodhimeve. Megjithatë, gjithmonë duhet të kemi parasysh se ky ligj, siç është rasti edhe me ligjet tjera ekonomike, vepron si tendencë, respektivisht nëpër lëshime të shumta. Pse efektet plotësuese të angazhimit të njësive plotësuese të faktorit variabël me kohën bije, respektivisht pse ndikon ligji i prodhimit rënës? Përgjigja është e thjeshtë. Nëse kemi sipërfaqe të kufizuar tokë, në fillim me shtimin e punëtorëve të rinj është normale që deri në një pikë të caktuar prodhimi të rritet. Por më vonë toka është e stërmbushur me punëtorë. Shumë punëtorë në sipërfaqe të përkufizuar të tokës nuk munden më tej ta rrisin prodhimtarinë. Meqë përveç tokës dhe inputeve të tjera janë të kufizuara (makinat, pajisja), forca punuese ka gjithnjë e më pak faktorë të prodhimtarisë me të cilët mund të bashkëpunojë. Prodhimtaria domosdo do të bije. Logjika e njëjtë vlen kur bëhet fjalë për prodhimtarinë industriale. 4. Analiza e harxhimeve Firmat nuk e ndalojnë punën çdoherë kur fillojnë të realizojnë humbje. Nganjëherë ato presin të rritet kërkesa, ose konsiderojnë se duke e marrë parasysh kohën e dhënë do të mund në masë të mjaftueshme t’i zvogëlojnë harxhimet prodhuese me qëllim që sërish të realizojnë përfitim. Në këtë pikë më afër do t’i shqyrtojmë harxhimet dhe ndikimin e tyre ndaj prodhimit të firmave. Do të bëjmë dallimin ndërmjet vendimeve afatshkurta dhe afatgjate për nivelin e prodhimit, në bazë të së cilës qëndron lartësia e harxhimeve. Asnjë firmë nuk do të mbetet në biznes nëse pret që vazhdimisht të shënojë humbje. Në të vërtetë, do të shohim pse trajektoret e harxhimeve dallohen në afat të shkurtër, afat në të cilin firma nuk ka mundësi që tërësisht të reagojë ndaj ndryshimeve në kushtet, dhe në afat të gjatë, afat që forma mund tërësisht të adaptohet ndaj ndryshimeve të kërkesës dhe harxhimeve. Secila ndërmarrje, pa marrë parasysh formën e organizimit, duhet të angazhojë inpute, respektivisht faktorë të prodhimit. Angazhimi i faktorëve të prodhimit megjithatë, është i lidhur me shtesat në të holla, respektivisht pagesat që firma duhet t’i bëjë. Harxhimet, respektivisht shtesat në të holla për faktorët e angazhuar, kanë ndikim vendimtar ndaj suksesit të punës së secilës ndërmarrje. Është e kuptueshme, kur dihet se përfitimi është dallim ndërmjet të ardhurave të përgjithshme (që del nga trajektorja e kërkesës për një prodhim të caktuar gjatë çdo çmimi)
dhe harxhimeve të tërësishme për një prodhim të caktuar. Respektivisht çdo rritje e harxhimeve të formës, në kushte të tjera të pandryshueshme, e zvogëlon dallimin ndërmjet të ardhurave të tërësishme dhe harxhimeve të tërësishme të formës. 4.1. Harxhimet fikse dhe variabile Harxhimet e ndryshme të firmës sillen në mënyra të ndryshme, reagojnë në mënyra të ndryshme ndaj ndryshimeve të vëllimit të prodhimtarisë (outputit). Nga aspekti i këtillë, harxhimet, të shqyrtuar në afat të shkurtër , i ndajmë në fikse dhe variable. Do të thotë harxhimi i tërësishëm përbëhet prej dy llojeve të harxhimeve. Njëri lloj i harxhimeve, të quajtura harxhime fikse, pa marrë parasysh sasinë e prodhuar, nuk ndryshojnë. Ato bëhen madje edhe kur ndërmarrja nuk prodhon asgjë. Për shembull, gjatë prodhimit të supozuar të limonadës, në harxhimet fikse të firmës hyjnë qiraja që do të paguhet për lokalin sepse ky harxhim është i njëjtë pa marrë parasysh faktin se sa limonadë do të prodhojë firma. Më tej, nëse kjo firmë angazhon një kontabilist në marrëdhënie të rregullt pune, i cili do të jetë i angazhuar për pagesën e llogarive të saj, atëherë rroga e kontabilistit është harxhim fiks duke mos marrë parasysh faktin se çfarë sasie e prodhimeve do të prodhohet. Thënë në përgjithësi, firmat i kanë këto lloj harxhimesh fikse: 1) qiraja për ndërtesat e huazuara, makinave dhe pajisjes tjetër; 2) amortizimi; 3) pagesa e kamatave për kreditë e mara paraprakisht; 4) pagesa e sigurimit; 5) lloje të caktuara të harxhimeve për forcën punuese, para se gjithash rrogat e menaxhuesve. Harxhimet tjera të ndërmarrjes quhen harxhime variabile, dhe ato ndryshojnë varësisht nga ndryshimi i sasisë prodhuese të outputit. Për shembull, gjatë prodhimit të supozuar të limonadës, në harxhimet variabile të firmës hyjnë harxhimet për limon dhe sheqer. Respektivisht, sa më shumë limonada bën firma, aq më tepër limon dhe sheqer duhet blerë. Përveç kësaj, nëse ndërmarrja duhet të angazhojnë më shumë punëtorë që të mund të prodhojë më shumë limonada, atëherë edhe rrogat e këtyre punëtorëve do të paraqesin harxhime variabile. Nëse firma nuk prodhon asgjë, harxhimi variabil është barazi me zero, nëse prodhon 1 gotë limonadë harxhimi variabil veçmas është numër pozitiv, nëse prodhon 2 gota ai ësht numër më i madh pozitiv e kështu me radhë. Harxhimi i plotë i ndërmarrjes është mbledhje e harxhimeve fikse dhe variabile. Pikërisht për këtë harxhimi i plotë është barazi me harxhimin fiks plus harxhimi variabil. 4.2. Harxhimet e përgjithshme, mesatare dhe margjinale Për vëllim të ndryshëm të prodhimtarisë nevojiten sasi të ndryshme të faktorëve prodhues, ose thënë me fjalë të tjera, nevojiten madhësi të ndryshme të harxhimeve. Tërësia e harxhimeve, pavarësisht faktin se çfarë kombinimi i faktorëve prodhues është bërë për të fituar një sasi të caktuar të prodhimit, e paraqesin harxhimet e përgjithshme. Për dallim prej tyre, harxhimet mesatare paraqesin harxhimet e përgjithshme në njësi të prodhimit. Me qëllim të gjetjes së harxhimit të bërë për një njësi të prodhuar do t’i ndajmë harxhimet e ndërmarrjes me sasinë e outputit që ajo e prodhon. Harxhimi i përgjithshëm i ndarë me sasinë e outputit quhet harxhim i përgjithshëm mesatar . Duke marrë parasysh faktin se harxhimi i përgjithshëm është mbledhje e harxhimeve fikse dhe variabile, harxhimi i përgjithshëm pjesëtar mund të shprehet si mbledhje e harxhimit mesatar fiks dhe harxhimit mesatar variabil. Harxhimi mesatar fiks është harxhimi fiks i ndarë me sasinë e outputit, ndërsa harxhimi mesatar variabil është harxhimi variabil i ndarë me sasinë e outputit. Edhe pse harxhimi i përgjithshëm mesatar na e tregon harxhimin sipas njësive të prodhimit, megjithatë ai nuk do të na tregojë se si do të ndryshojë harxhimi i përgjithshëm, nëse ndërmarrja e ndryshon nivelin e prodhimtarisë. Këtë mund ta shohim nga kolona 5 në tabelën nr. 6.4., ku është shprehur sasia për të cilën rritet harxhimi i përgjithshëm, kur ndërmarrja ta rrisë prodhimin për 1 njësi output. Ky numër quhet harxhim margjinal.
Në tabelën nr. 6.4. japim një shembull hipotetik të lëvizjes së harxhimeve të ndara. Tabela nr. 6.4. Lëvizja e llojeve të harxhimeve të ndara Legjendë: Q - sasia e prodhimit; FC – harxhimet e përgjithshme fikse; VT – harxhimet e përgjithshme variabile; TC – harxhimet e përgjithshme; MC – harxhimet kufitar; AFC – harxhimet mesatare fikse; AVC – harxhimet mesatare variabile; AC – harxhimet mesatare të përgjithshme. Ndoshta është e dobishme t’i sistematizojmë të gjithë harxhimet, me definicionet e tyre dhe përshkrimet matematikore. Këtë e bëjmë në tabelën nr. 6.5. Tabela nr. 6.5. Llojet e harxhimeve Konceptet e harxhimit mesatar të përgjithshëm dhe harxhimit margjinal janë me rëndësi të jashtëzakonshme për çdo sipërmarrës në biznes, kur ai vendosë se sa prodhime të prodhojë. Megjithatë, keni parasysh se këto koncepte nuk i japin informata të reja prodhuesit për harxhimet e tij të prodhimit. Gjegjësisht, harxhimi mesatar i përgjithshëm dhe harxhimi margjinal vetëm e shprehin në një mënyrë të re informatën që veçmas është ngërthyer në harxhimin e përgjithshëm të ndërmarrjes së tij. Qëllimi i kësaj pike ishte krijimi i një instrumenti që mund ta përdorim gjatë hulumtimit se si ndërmarrjet i marrin vendimet për prodhimin dhe formimin e çmimit. Tani duhet të dini çka nënkuptojnë ekonomistët me termin harxhime dhe si harxhimet ndryshojnë varësisht nga sasia e outputit që e prodhon ndërmarrja. Nënkuptohet se trajektoret e harxhimeve të ndërmarrjes vetvetiu nuk na tregojnë se çfarë vendimesh do të marrë ndërmarrja. Megjithatë, ato paraqesin një pjesë jashtëzakonisht të rëndësishme të këtij vendimi, në çka do të bindemi në kapitujt në vijim, kur do të flasim për strukturat e tregut. 4.3. Lakoret e harxhimeve të veçanta Siç pamë në kapitujt e më lartë prezantimi grafik i ofertës dhe kërkesës është e leverdishme për analizën e sjelljes së tregjeve ashtu edhe prezantimi grafik i harxhimit mesatar dhe margjinal do të jetë e një leverdie të madhe për analizën e sjelljes s ndërmarrjeve. Në fotografinë në 6.1 janë paraqitur harxhimet e ndërmarrjes, sipas ligjit (por jo edhe me vlera reale) të sjelljes nga tabela 6.4, gjegjësisht në bazë të llojeve të ndryshme të harxhimeve. abshisa horizontale e tregon sasinë të cilën e prodhon ndërmarrja, ndërsa abshisa vertikale i tregon harxhimet margjinale dhe mesatare. Në diagram janë paraqitur këtë lakore: harxhimi i përgjithshme mesatar 9(ATC), harxhimi mesatar fiks (AFC), harxhimi mesatar variabil (AVC) dhe harxhimi margjinal (MC). Lakoret e harxhimeve të cilat janë paraqitur këtu kanë karakteristika të caktuara të cilat janë karakteristik e lakoreve të harxhimeve të shumë ndërmarrjeve në ekonomi. Konkretisht ne do të analizojmë tre karakteristika: forma e harxhimit margjinal, forma e harxhimit të përgjithshëm mesatar dhe proporcioni mes harxhimit të përgjithshëm margjinal dhe mesatar. Harxhimi margjinal rritës. Gjatë zmadhimit të sasisë së prodhuar rritet harxhimi margjinal i ndërmarrjes i cili në fakt i përket karakteristikës të prodhimit rënës kufizues. Kur ndërmarrja nga shembulli ynë prodhon sasi më të vogël të limonadës ajo angazhon më pak punëtorë dhe përveç kësaj një pjesë e madhe pajisjes së saj ngelën pa përdorë. Pasi që ndërmarrja jonë mundet lehtë ti fus në funksion këto resurse të papërdorura, prodhimi margjinal i punëtorit plotësisht të angazhuar është i madh ndërsa harxhimi margjinal për njësinë e prodhimit plotësisht të prodhuar (një gotë limonadë) është i vogël . Në të kundërtën kur ndërmarrja prodhon sasi të madhe të prodhimit (limonadë) hapësira punuese e saj është e mbushur me punëtorë dhe pjesa më e madhe e pajisjes përdoret. Ndërmarrja mundet të prodhon më shumë limonadë me angazhimin e punëtorëve të rinj, mirëpo këto punëtorë duhet patjetër të punojnë në hapësirë të plotë dhe me siguri se duhet të presin për të ardhur në radhë për ta
shfrytëzuar pajisjen. Sipas kësaj kur sasia e prodhuar e limonadës është e madhe, prodhimi margjinal i punëtoritë plotësisht të angazhuar është i vogël ndërsa harxhimin margjinal për një gotë plotësuese të limonadës është i madh. Fotografia nr. 6.1. Lakoret e llojeve të veçanta të harxhimeve Forma U e harxhimit të përgjithshëm mesatar. Lakorja e harxhimit të përgjithshëm mesatar të ndërmarrjes – ka formën e germës U. Për të kuptuar pse kjo është kështu, të rikujtohemi se harxhimi i përgjithshëm mesatar është shumë e harxhimit fiks mesatar dhe harxhimit variabil mesatar. Harxhimi fiks mesatar gjithnjë zvogëlohet gjatë zmadhimit të prodhimtarisë sepse harxhimi fiks shpërndahet në më shumë një si të prodhuara. Kuptohet se me zmadhimin e prodhimtarisë zmadhohen edhe harxhimet variabile mesatare sepse zvogëlohet prodhimi margjinal. Harxhimet e përgjithshme mesatare e pasqyrojnë formën e harxhimit mesatar fiks por edhe të harxhimit mesatar variabil. Gjatë nivelit të ulët të prodhimit siç janë 1 ose 2 limonada të prodhuara orë, harxhimi mesatar i përgjithshëm është i lartë sepse harxhimi fiks shpërndahet në vetëm disa njësi të prodhuara. Me zmadhimin e prodhimit harxhimi mesatar i përgjithshëm zvogëlohet deri sa prodhimtaria e ndërmarrjes nuk arrijë një nivel ta caktuar të prodhimtarisë ku harxhimi i përgjithshëm mesatar fillon të zmadhohet. Kur ndërmarrja e kalon këtë kufi të prodhimtarisë harxhimi i përgjithshëm mesatar përsëri fillon të rritet sepse dukshëm zmadhohet harxhimi mestar variabil. Fundi i lakores me formën U shfaqet në atë sasi të prodhimit gjatë kujt minimizohet harxhimi i përgjithshëm mesatar. Kjo sasi e prodhimit quhet edhe vëllim efikas i ndërmarrjes. Për shembullin nga tabela 6.4 vëllimi efikas është 11 apo 12 njësi të prodhimit. Nëse ndërmarrja prodhon më shumë ose më pak se vëllimi efikas atëherë harxhimi i përgjithshëm mesatar i saj do të zmadhohet mbi minimumin prej 7,28 dollarë. Proporcioni mes harxhimit margjinal dhe harxhimit të përgjithshëm mesatar. Nëse e shohim fotografin 6.4 ose tabelën 6.4 do të vërejmë diçka e cila në shikim të parë është befasuese. Gjegjësisht kur harxhimi margjinal është më i vogël se harxhimi mestar i përgjithshëm atëherë zvogëlohet harxhimi mestar i përgjithshëm. Kur harxhimi margjinal është më i madh se harxhimi mestar i përgjithshëm atëherë zmadhohet harxhimi i përgjithshëm mesatar. Kjo karakteristikë e lakoreve të harxhimeve të ndërmarrjes nuk është rastësi e cila i takon zgjedhjes të rastësishme të numrave në këtë shembull, përkundrazi, ajo është karakteristik e të gjitha lakoreve të harxhimeve të ndërmarrjeve. Pra, lakoret e harxhimeve të çdo ndërmarrjeje i posedojnë tre karakteristikat universale, të cilat duhet të mbahen mend: Fotograf Me rritjen e sasisë së prodhimit rritet harxhimi margjinal. Lakorja e harxhimit mesatar të përgjithshëm ka formën U.
ia 13 -5 13-5
Lakorja e harxhimit margjinal e pret lakoren e harxhimit të përgjithshëm mesatar në pikën më të ulët të harxhimit të përgjithshëm mesatar. 5. Harxhimet në afat të shkurtë dhe të gjatë Analiza jonë e deritanishme e harxhimeve ishte në drejtim afat shkurtë. Mirëpo në afat të gjatë të gjithë faktorët e prodhimtarisë bëhen variabile, ndërsa me këtë edhe të gjitha llojet e harxhimeve fitojnë karakter variabil. Në afat të shkurtë ekzistojë disa faktorë të prodhimit të cilat janë të fiksuara në nivele paraprakisht të caktuara. Bujku i përshkruar paraprakisht në pikën 3.2 mundet të shqyrton vetëm plane prodhuese të cilët përfshijnë hapësirë fikse të tokës (1 ha). Ndoshta është e saktë ajo se nëse bujku posedon më shumë tokë, do të prodhon më shumë grurë por në afat të shkurtë ai është i kufizuar me tokën të cilën e posedon.
Nga ana tjetër, në afat të gjatë, bujku ka mundësi të blen më shumë tokë ose ta shet një pjesë të tokës të cilën e posedon. Ai mundet ti përshtatën resurset me nivelin e tokës me qëllim që ta maksimizon fitimin e vet. Ekonomistët bëjnë dallim mes afatit të gjatë dhe atij të shkurtë, sipas të cilit: në afat të shkurtë ka të paktën një faktor të prodhimit i cili është i fiksua (tokë e fiksuar, punëtori e fiksuar, numër numër i fiksuar fiksuar i makinave makinave ose diçka tjetër). Në afat të gjatë, gjatë, të gjithë gjithë faktorët e prodhimtar prodhimtarisë isë mundet të ndryshojnë (të jenë variabile). Këtu nuk është përdorur ndonjë afat kohor i posaçëm. Dallimi mes afatit të shkurtë dhe atij të gjatë varet nga ajo lloj të prodhimtarisë shqyrtojmë. Në afat të shkurtë, të paktën një pjesë e faktorëve janë fikse në nivel të dhënë, mirëpo në afat të gjatë sasia e përdorur e këtyre faktorëve mundet të ndryshon. Për shumicën e ndërmarrjeve ndarja e harxhimeve të përgjithshme në fikse dhe variabile varet nga horizonti kohor. Për shembull, ta shohim prodhuesin e automobilave Citroen. Në një periudhë disa mujore Citroeni nuk ka mundësi ta ndërron numrin apo madhësinë e fabrikave të tij për automobila. Mënyra e vetme të prodhon numër plotësues të automobilave është të angazhon më shumë punëtorë në fabrikat e tij. Sipas kësaj në afat të shkurtë ky harxhim për këto fabrika është harxhim fiks. Në rast të kundërt në periudhë disa vjeçare Citroeni mundet ti zgj eron fabrikat, të ndërton fabrika të reja apo ti mbyllën ato që i ka. Prandaj harxhimi për fabrikat e tij në afat të gjatë është harxhim variabil. Në kushte kur kemi teknologji dhe çmime të dhëna, ndërmarrja ka mundësi ti minimizon harxhimet e përgjithshme mesatare me zgjidhjen e sasisë së prodhimit, gjegjësisht me madhësinë e autputit. Në bazë të kësaj ndërmarrja mundet ta cakton dhe grafikisht ta prezanton të ashtu quajturën lakoren e harxhimeve të përgjithshme në afat të gjatë. 15 Na këtu e tregojmë të njëjtën në formë të adaptuar. Duke pasur parasysh faktin se shumë vendime lidhur me prodhimtarinë janë fikse në afat të shkurtë, por variabile në afat të gjatë, lakoret e harxhimeve të ndërmarrjes në afat të gjatë dallojnë nga lakoret e harxhimeve në afat të shkurtë. Fotografia 6.2 ilustron një shembull të tillë.16 Në të janë paraqitur tre lakore afat shkurte të harxhimit të përgjithshëm mesatar: për fabrikë të madhe, të mesme dhe të vogël. Gjithashtu në fotografi është paraqitur edhe lakorja e harxhimeve të përgjithshme mesatare në afat të t ë gjatë. Kur ndërmarrja lëvizën gjatë lakores afat gjate, ajo në fakt f akt e përshtatën madhësinë e fabrikës sipas sasisë të cilën e prodhon. Diagrami na tregon si është proporcioni mes harxhimeve afat shkurte dhe atyre afat gjate. Lakorja e harxhimit të përgjithshëm në afat të gjatë ka formën U me një bazë më të gjerë se sa lakorja e harxhimit të përgjithshme mesatar në afat të shkurtë. Përveç kësaj të gjitha lakoret afat shkurte shtrihen në apo mbi lakoren afat gjate. Këto karakteristika vijnë nga fleksibiliteti të cilën e kanë ndërmarrjet në afat të gjatë. Në fakt, në afat të gjatë ndërmarrja ka mundësi ta zgjedhën at lakore afat shkurte e cila më shumë i përgjigjet. Për shembull, në afat të shkurtë ajo është e detyruar të ketë at lakore afat shkurte të cilën e ka zgjedhë në të kaluarën. Fotografia 6.2 ilustron një shembull i ndryshimi i prodhimtarisë i ndryshon harxhimet e ndërmarrjes në horizonte të ndryshme kohore. Kur Fordi dëshiron ta zmadhon prodhimtarinë nga 1.000 1.000 në 1.200 1.200 vetura ai në afat të shkurtë shkurtë nuk ka se zgjidhje zgjidhje tjetër tjetër përveç se të angazhon angazhon më shumë shumë punëto punëtorë rë në fabrik fabrikën ën ekzis ekzistue tuese se e cila cila është është me madhë madhësi si të mesme. mesme. Për shkak shkak të prodhimtarisë margjinal rënëse harxhimi i përgjithshëm mesatar ritet prej 10.000 dollarë në 12.000 dollarë për një veturë. Mirëpo, në afat ë gjatë Fordi mundet ta zgjeron fabrikën dhe ta rritën fuqinë punëtore ndërsa harxhimi i përgjithshëm mesatar të ngelën në nivelin prej 10.000 dollarë..
15
Burms, Stone, Economics, fourth ed., Scott, Foresman Company, Glenview, Illinois London, 1989, p. 458463. 16 Më tepër në: N.G. Mankiw, Principles of Economics, second ed., Harcourt College Publishers, 2001, p. 304307.
Sa kohë i nevojitet ndërmarrjes që vjen në afatin e gjatë? Përgjigja varet nga vet ndërmarrja. Ndërmarrjes, e cila është prodhues i madh, siç është një kompani e automobilave, i nevojitet një vit apo më shumë për të ndërtuar fabrikë më të madhe. Për dallim nga ajo, personi nga shembulli paraprak, i cili ka stendë me limonadë, mundet ë shkon dhe të blen edhe një enë vetëm për një orë, ndoshta edhe më pak. Sipas kësaj nuk ekziston një përgjigje për at se sa kohë i nevojitet nj ndërmarrjeje u përshtatet kapaciteteve të veta prodhuese. Fotografia 6.2. Harxhimi Harxhimi i përgjithshëm në në afat të shkurtë dhe dhe të gjatë Ekonomi dhe dis-ekonomi të vëllimit. Më lartë pamë se ligji për prodhimtari rënëse vjen në shprehje kur zmadhohen inputet e faktor faktorit it variab variabil, il, nën supoz supozim im se faktorë faktorëtt tjerë tjerë ngelin ngelin pa ndrys ndryshua huarr. Këtu Këtu shohim shohim se për ekonomistët është me rëndësi çka ndodh me prodhimtarinë kur njëkohësisht ndryshojnë të gjithë faktorët.. Forma e lakores së harxhimit të përgjithshëm mesatar në afat të gjatë përmban informata për teknologjinë e prodhimit në nivel të caktuar. Kur me zmadhimi e prodhimtarisë bie lakorja e harxhimit të përgjithshëm mesatar në afat të gjatë atëherë themi se ekzistojnë ekonomi të vëllimit. Kur me rritjen e prodhimtarisë rritet edhe lakorja e harxhimit të përgjithshëm përgjithshëm mesatar në afat të gjatë thuhet se ekzistojnë dis-ekonomi të vëllimit. Kur, pa marrë parasysh nivelin e prodhimtarisë lakorja e harxhimit të përgjithshëm mesatar në afat të shkurtë nuk ndryshon, themi se ekzistojnë Drinos konstante të vëllimit. Në shembullin tanë, Citroeni realizon ekonomi të vëllimit gjatë nivele të ulëta të prodhimtarisë, prodhimtari konstante të vëllimit gjatë niveleve mesatare të prodhimtarisë dhe dis-ekonomi të vëllimit gjatë niveleve të larta të prodhimtarisë. çka e shkakton paraqitjen e ekonomive të vëllimit? Dukuria e ekonomive të vëllimit shpeshherë rrjedhë nga ajo se nivelet më të larta të prodhimtarisë mundësojnë specializimin e punëtorëve, gjegjësisht çdo punëtori i mundësohet të bëhet më i aftë në realizimin e detyrave të punës së tij. Për shembull, me prodhimtarinë moderne serike nevojitet një numër i madh i të punësuarve. Kur Citroeni do të prodhonte sasi të vogël të veturave , ndërmarrja nuk mundet ti shfrytëzon përparësitë e këtij modeli dhe do të ketë harxhim mesatar të përgjithshëm më të madh. Dis ekonom ekonomitë itë e vëllim vëllimit it zakoni zakonisht sht rrjedh rrjedhin in nga proble problemet met në koordi koordinim nim,, të cilët cilët janë janë të pranishme në çdo organizatë më të madhe. Sa më shumë vetura prodhon Citroeni aq më shumë zmadhohet menaxhmenti, ndërsa vetë menaxherët janë më pak efikas në mbajtjen e harxhimeve të ulëta të ndërmarrjes. Koj analizë analizë tregon pse lakoret lakoret e harxhimit harxhimit të përgjith përgjithshëm shëm afat gjatë gjatë zakonisht zakonisht kanë formën U. Gjatë niveleve të ulëta të prodhimit ndërmarrja ka leverdi nga rritja e prodhimtarisë sepse realizon specializim më të madh. Gjatë kësaj problemet me koordinimin janë akoma më evidente. Mirëpo, gjatë niveleve të larta të prodhimtarisë, përparësitë e specializimit veç më janë të shfrytëzuara, dhe siç rritet ndërmarrja rriten edhe problemet me koordinim dhe bëhen më evidente. Sipas kësaj, gjatë niveleve të ulëta të prodhimtarisë harxhimi i përgjithshëm mesatar në afat të gjatë zvogëlohet zvogëlohet për shkak të specializimit të rritur, rritur, ndërsa rritet gjatë niveleve të larta të prodhimtarisë për shkak të problemeve gjithnjë më të mëdha në koordinim.
Kapitulli 10 EKONOMIA E MIRËQENIES (SHTETI DHE BIZNESI) 1.Hyrje
Sot asnjë individ serioz dhe ndërmarrje ose bashkësi serioze nuk dyshon në përparësitë e ekonomisë së tregut. Por megjithate ekzistojnë kategori: mosukses i tregut dhe eksternale që mund ta ftojnë shtetin të kyçet për t’i përmirësuar rezultatet e tregut. Mossuksesi i tregut është një situatë kur tregu, vetvetiu, nuk arrin që me efikasitet t’i alocojë resurset. Eksternalja është ndikimi i një personi mbi mirëqenien e perosnit tjetër të involvuar. Edhe pse tregjet zakonisht janë mënyrë e mirë për t’u organizuar aktiviteti ekonomik, ky rregull ka disa përjashtime të rëndësishme. Ekzistojnë dy arsyje më të mëdha për intervenimin e shtetit në ekonomi: Promovimi i efikasitetit dhe promovimi i drejtësisë. Me fjalë të tjera, numri më i madh i politikave kanë për qëllim ose ta rrisin piten ekonomike ose ta ndëryshojnë mënyrën e ndarjes së pites. Dora e padukshme zakonisht tregjet i udhëheq drejt një alokimi efektiv të resurseve. Megjithatë, për arsye të ndryshme, dora e padukshme ndonjëherë nuk funksionon. Ekonomistët e shfrytëzojnë terminologjinë mossukses i tregut, për ta përshkruar situatën kur tregu vetvetiu nuk ka sukses që me efikasitet t’i alocojw resurset. Koncepti i harxhimeve oportuniste i krijon (është inkarnim) i forcave ekonomike. Forcat ekonomike janë forca të raritetit, kur diçkaja nuk është në sasi të mjaftueshme, e njëjta duhet të racionalizohet. Racionalizimi është mekanizëm strukturor që determinon atë që fiton. Një nga zgjidhjet e rëndësishme që duhet ta bëjë shoqëria është nëse këtyre forcave ekonomike t’iu lejojë të veprojnë lirshëm ose të përpiqet të njëjtat t’i frenojë. Në një situatë kur shoqëria forcave ekonomike iu jep liri në të vepruarit ato shndërrohen në forca të tregut, resektivisht ato tani punojnë përmes tregut. Forcat ekonomike bëjnë racionalizimin e ndryshimit të rallë tejmase të çmimit. Ku ka mungesë çmimet rriten, kur ka tepricë çmimet ulen. Tregu punon si dorë e padukshme (invisible hand) duke i çuar frcat ekonomike drejt koordinimit të aksioneve individuale dhe duke i kahëzuar resurset e rralla. Do të thotë, dora e pduksshme është mekanizmi mekanizmi i çmimeve. Shoqëria nuk mund të zgjedhë nëse do t’iu lejojë forcave ekonomike të veprojnë, ato gjithmonë veprojnë. Atë që mund ta zgjedhë shoqëria është nëse forcave të tregut t’iu lejojë të jenë dominuese. Ekzistojnë edhe forca të tjera që luajnë rol të rëndësishëm në të vendosurit nëse forcave forcave të tregut tregut do t’iu lejohet lejohet të veprojnë. veprojnë. Siç janë vërejtur vërejtur në literaturë, literaturë, sipas analogjis analogjisëë së dorës së paduksshme, të njëjtat mund t’i t’ i quajmë: përshëndetje e padukshme (invisible handshake) kur veprojnë edhe forcat sociale edhe ato historike dhe këmbë e padukshme (invisible foot) që i përfshin forcat politike dhe juridike. Realiteti ekonomik është i përcaktuar nga të vepruarit të këtyre tre llojeve të forcave që që veprojnë në forcat ekonomike. Në ekonomi ekonomi idetë barten përmes përmes metaforave, e kështu “dora e padukshme” e Adam Smithit është qendrore në ekonomi qysh nga viti i lashtë 1776. Por në vitin 1970 dhe 1980 ekonomistë të numërt bashkëkohor përpiqen t’i zgjerojnë dimensionet e analizës ekonomike. Njëjtë edhe ata zbatojnë metafora në shfaqjen e ideve çka të bëhet. Terminologjia “invisible handshake” është zbatuar nga ekonomisti Artur Okun (Arthur Okun). Ai argumenton se forcat sociale dhe historike shpesh i pengojnë të pënuojnë foract e tregut dhe mekanizmin e çmimeve. Terminologjia “invisible foot” u zbatua nga ekonomisti Stef Stefan an Megi Megi (Ste (Steph phen en Mage Magee) e) i cili cili i ka sint sintet etiz izua uarr argu argume ment ntet et se një një numë numërr i madh madh i ekono ekonomis mistëv tëvee si indivi individë dë shpesh shpesh e shfryt shfrytëz ëzojn ojnëë politi politikën kën për ta fituar fituar atë që e dëshir dëshirojn ojnë. ë. Aksionet e Qeverisë që të jenë mirëbërës, të dobishme për grupe të posaçme që janë me ndikim, është është thembr thembrra ra e paduk padukshm shme. e. Nga viti viti 1980 1980 dy termin terminolo ologj gjitë itë plotës plotësue uese se përveç përveç dorës dorës së padukshme jan në përgjithësi të përdorura nga ekonomistët të cilët dëshirojnë ta integrojnë lulëzimin e ekonomisë përmes kyçjes edhe të thelbit të ndikimeve sociale dhe politike .17 Përfu Përfund ndim imii ësht ështëë se shoq shoqër ëria ia edhe edhe pse pse nuk nuk mund mund ta peng pengoj ojëë ndik ndikim imin in e forc forcav avee ekonomike, rregullisht në të vepruarit e forcave të tregut i konfronton të vepruarit e forcave sociale, historike, politike dhe kulturore. Me këtë arrijmë në tezën për ekonominë si art (art of 17
Të shikohet më tepër në: D. C. Colander, “Economics”, Irëin, Homeëood, Boston Inc., 1993, p. 18-20.
economics). Pas fjalimeve të gjata të mëposhtme këtë do ta arsyetojmë. Ndërsa këtu japim vetëm një hyrje të shkurtër. Arti i ekonomisë është në tentativën për zbatimin e njohurive nga ekonomia pozitive në arritjen e qëllimeve të caktuara me ekonominë normative. Nga tri veprat nga fusha e ekonomisë ekonomistët si profesionistë përpiqen t’i ndajnë gjykimet e tyre personale në të vlerësuarit nga analizat e tyre objektive, “sa më shumë që është e mundur”. Të gjithë ne jemi prodhim i rrethimit tonë dhe pyetjet që i parashtrojmë, kornizën që e përdorim dhe drejtimin përmes të cilit e interpretojmë evidencën empirike janë pasqyrim i gjykimeve të të vlerësuarit që e reflektojnë prapavijën tonë. Ruajtja e objektivitetit është i lehtë në ekonominë pozitive, për arsye se është e lehtë që të përpiqemi të kuptojmë se si punon ekonomia. Ruajtja e objektivitetit është më i rëndë në ekonominë normative. Shumë lehtë mund të bëhet një kalim nga mendimi i ekonomistit në qëndrimin e shoqërisë. Më së vështiri është ruajtja e objektivitetit në artin e ekonomisë, për arsye se ajo është frymëzim i të gjitha problemeve edhe të ekonomisë pozitive edhe të asaj normative. Prej këtu më shumë diskutime për politikën bien nën artin e ekonomisë. Të thuhet se shteti përkohësisht mund ti përmirësojë rezultatet e tregut, nuk do të thotë që ai do ta bëjë këtë përherë. Politika publike nuk wshtw e krijuar nga engjujt, por nga procesi politik, që është larg përsosshmërisë Ndonjëherë politikat janë të disenjuara për ta shpërblyer atë që është politikisht i fuqishëm Ndonjëherë ato janë të krijuara prej liderëve qëllimmirë, të cilët nuk janë plotësisht të informuar. Njëra nga qëllimet gjatë studimit të ekonomisë është t’iu ndihmojw të sillni gjykimin tuaj se kur politika e qeverisë për përmirësimin e efikasitetit ose drejtësisë është e arsyeshme, e kur jo. 2. Drejtësi dhe efikasitet Ekonomia e mirëqenies paraqet degë të ekonomisë që i përfshinw çështjet normative. Qëllimi i saj nuk është përshkrimi se si të funksionojë ekonomia, por të vlerësojë se sa mirë ajo funksionon. Drejtësia është barazia në distribuimin e mirëqenies në mesin e pjesëtarëve të shoqërisë. Efikasiteti është cilësi e alokimit të një resursi për ta maksimizuar tepricën e plotë që e fitojnë të gjithë anëtarët e shoqërisë. Ekonomistët përdorin koncepte të ndryshme për drejtësinë, respektivisht të drejtën. Ekzistojnë: drejtësi horizontale dhe vertikale. Drejtësia horizontale paraqet trajtim identik të njerëzve identik. Drejtësia vertikale paraqet trajtim të ndryshëm të njerëzve të ndryshëm me qëllim të zvogëlimit të pasojave nga këto dallime të brendshme. Qëndrimi rreth asaj nëse cilidoqoftë prej këtyre koncepteve të drejtësisë është i dëshirueshëm, paraqet gjykim të pastër të të vlerësuarit. Drejtësia horizontale e përjashton diskriminim racor ose gjinor të njerëzve karakteristikat performanse ekonomike të të cilëve janë plotësisht identike. Drejtësia vertikale paraqet parimin e marrjes nga të pasurit për t’iu dhënë të varfërve. Në përpjekjet që sa më shumë që është e mundshme ta veçojmë diskutimin për drejtësinë nga diskutimi për efikasitetin, ekonomia bashkëkohore e mirëqenies e shfrytëzon idenë për Pareto efikasitetin. Alokimi është pareto efikas gjatë shijeve të dhëna të konsumatorwve, resurseve dhe teknologjisë, po qe se nuk është e mundshe një alokim tjetër, në të cilin pozita ekonomike e disa personave do të përmirësohet, ndërsa pozita e askujt nuk do të përkeqësohet. Me fjalën alokim të resurseve në një ekonomi nënkuptojmë listë, respektivisht përshkrim të plotë të asaj se kush çka bën dhe kush sa fiton. Theksojmë se tregjet nuk paraqesin mënyrë të vetme të alokimit të resurseve. Kjo mund të bëhet edhe nga një diktator ose për shembull planifikues qëllimmirë shoqëror, që dëshiron të formojë alokim planësor që do të jetë edhe i drejtë.
Efikasiteti i tregut. Teprica konsumatore dhe teprica e prodhuesit janë instrumentet bazë që i shfrytëzojnë ekonomistët për studimin e mirëqenies së blerësve dhe shitësve në një treg. Këto instrumente mund të na ndihmojnë t’i përgjigjemi pyetjes themelore ekonomike: Vallë alokimi i resurseve që i determinojnë tregjet e lira është në çfarëdo mënyre i volitshëm? Që t’i vlerësojmë rezultat e tregut, në analizën tonë zbatojmë personalitet të ri, hipotettik, i quajtur planifikues qëllimmirë shoqëror. 18 Planifikuesi qëllim mirë shoqëror din gjithçka, është i gjithfuqishëm dhe diktator qëllimmirë Planifikuesi dëshiron ta maksimizojë mirëqenien ekonomike të secilit pjesëtar të shoqërisë veç e veç. Çka mendoni se duhet bërë ky planifikues? Nëse duhet t’i lëjë blerësit dhe shitësit në barzbeshën që natyrshëm e arrijnë vet ata? Ose, ai mundet ta rrisë mirëqenien ekonomike përmes ndryshimit të rezultatit të tregut në ndonjë mënyrë? Për t’iu përjigjur kësaj pyetje, planifikuesi së pari duhet duhet të vendosë se si do ta masë mirëqenien ekonomike të shoqërisë Një masë e mundshme është mbledhja e tepricës konsumatore dhe tepricës së prodhuesit, që e quajmë tepricë të plotë. Teprica konsumatore është dobia që e fitojnë blerësit nga pjesëmarrja në një treg, ndërsa teprica e prodhuesit është dobia që e fitojnë shitësit. Për këtë, është më se e natyrshme ta shfrytëzojmë tepricën e plotë si masë tw mirëqenies ekonomike të shoqërisë. Teprica e plotë e tregut është vlera e plotë për blerësit e të mirave, e matur përmes gatishmërisë së tyre të paguajnë, minus harxhimi i plotë i shitësve që i sigurojnë këto të mira. Po qe se alokimi i resursve e maksimizon tepricën e plotë, themi se alokimi lind efikasitet. Nëse alokimi nuk është efikas, atëherë disa nga përfitimet nga këmbimi ndërmjet blerësve dhe shitësve nuk realizohen. Për shembull, alokimi nuk është efikas nëse një e mirë nuk është prodhuar nga shitësit me harxhim më të vogël Në këtë rast, lëvizja e vetëdijshme (me intervenim të shtetit) e prodhimtarisë nga prodhuesi me harxhim të lartë ndaj prodhuesit me harxhim të ulët do ta zvogëlojë harxhimin e plotë të shitësve dhe do ta rrisë tepricën e plotë. Ngjashëm, alokimi nuk është efikas nëse e mira nuk është konsumuar nga blerësit që më së shumti e vlerësojnë. Në këtë rast lëvizja e vetëdijshme(me intervenim të shtetit) të harxhimit të së mirës nga blerësi me vlerësim të ulët drejt blerësit me vlerësim të lartë do ta rrisë tepricën e plotë. Si plotësim të efikasitetit, planifikuesi shoqëror mund gjithashtu të përkujdeset edhe për barazi - drejtësia e distribuimit të mirëqenies ekonomike ndërmjet blerësve dhe shitësve të ndryshëm. Në thelb, fitimet nga këmbimi i ndonjë tregu janë si pite që duhet të distribuohet ndërmjet pjesëmarrësve të tregut. Pyetja e efikasitetit është nëse pitja është e madhe aq sa është e mundshme. Pyetja e barazisë është nëse pitja është ndarë drejt. Vlerësimi i barazisë së rezultatit të tregut është më i vështirë sesa vlerësimi i efikasitetit. Kurse efikasiteti është qëllim objektiv që mund të vlerësohet në baza reptësisht pozitive, njëllojshmëria involvon gjykime normative që shkojnë jasht ekonomisë dhe hyjnë në botën e filozofisë politike. Në këtë kapitull ne do të koncentrohemi në efikasitetin si qëllim i planifikuesit shoqëror. Megjithate, mbani mend se kreatorët e politikës ekonomike në realitet shpesh përkujdesen edhe për barazinë. Kjo do të thotë se ata përkujdesen edhe për madhësinë e pites ekonomike edhe për ate se si pitja ndahet në pjesë dhe distribuohet midis anëtarëve të shoqërisë. Që ta konkretizojmë analizën tonë do të shqyrtojmë një shembull hipotetik të tregut konkret - tregu i aluminit. Foto nr.10.1. i tregon trajektoret e ofertës dhe kërkesës të një tregu konkret - tregu i alunminit. Trajektorja e kërkesës e pasqyron vlerën për blerësit, ndërsa trajektorja e ofertës i reflekton harxhimet e shitësve. Sasi e barazpeshuar, Lmarket e maksimizon vlerën e përgjithshme për blerësit minus harxhimet e përgjithshme të shitësve. Sipas kësaj, në mungesë të eksernaleve, barazpesha e tregut është efikas.
18
E prezantuar sipas idesë në: N. G. Mankië, Principles of Economics, 2001, titull i cituar, faq.161-163
Foto nr.10.1. Tregu i barazpeshuar me efikasitet të tregut Çmimi i aluminiumit Oferta (Harxhimi privat)
Barazpesha
Kërkesa (Vlera private)
0
Qmarket
Sasia e aluminiumit
Siç mund të përkujtoheni nga pjesa për barazpeshën e trgut, trajektoret e ofertës dhe kërkesës ngërthejnë infromata të rëndësishme për harxhimet dhe dobitë. Trajektorja e kërkesës për alumin e tregon vlerën, që alumini e ka për konsumatorët, e matur përmes çmimeve që ata janë të gatshëm t’i paguajnë. Në çfarëdo sasie të dhënë lartësia e trajektores së kërkesës e tregon gatishmërinë e blerësit kufitar qw të paguajë. Me fjalë të tjera, e tregon vlerën e njësitit të fundit të blerë të aluminit për blerësin. Ngjashwm me këtë, trajektorja e ofertës i reflekton harxhimet e prodhimtarisë së aluminit. Gjatë çfarëdo qoftë sasie lartësia e trajektores së ofertës i tregon harxhimet e prodhuesit për njësitin e fundit të shitur të aluminit. Nëse është efikas ky alokim i barazpeshuar i resurseve? Nëse ai e maksimizon tepricën e plotë? Që t’i përgjigjemi këtyre pyetjeve, mbani mend se kur tregu është në barazpeshë çmimi përcakton se cilët blerës dhe shitës marrin pjesë në treg. Ata blerës që e vlerësojnë të mirën më shumë se çmimi (të prezantuara me vizën nga pika e barzpeshës edhe lartë edhe majtas në trajektoren e kërkesës në Foto 10.1.) zgjedhin ta blejnë të mirën; ata blerës që e vlerësojnë më pak se çmimi (të paraqitura me vizën nga pika e barazpeshës e tatpjetw dhe djathtas nga trajektorja e kërkesës) nuk e blejnë. Ngjashëm, ata shitës harxhimet e të cilëve janë më të ulëta se çmimi (të paraqitura me vizën nga pika e barazpeshës dhe tatpjet dhe majtas trajektores së ofertës) zgjedhin
ta prodhojnë dhe shesin të mirën; ata shitës harxhimet e të cilëve janë më të mëdha se çmimi (të paraqitura me vizën nga pika e barapeshës e lartë dhe djathtas trajektores së ofertës) nuk e bëjnë këtë. Këto observime çojnë drejt dy përfundimeve për rezultatet e tregut: • Tregjet e lira e alokojnë ofertën e të mirave ndaj blerësve që i vlerësojnë më së shumti, matur sipas gatishmërisë së tyre që të paguajnë. • Tregjet e lira e alokojnë kërkesën për të mirat ndaj shitësve që mund t’i prodhojnë me harxhime më të ulëta. Në mungesë të intervencës që qeverisë çmimi adaptohet që t’i sjellë në barazpeshë ofertën dhe kërkesën e aluminit. Sasia që është prodhuar dhe harxhuar në barazpeshën e tregut, e shfaqur si Lmarket në foton 10.1., është efikase në kuprimin e maksimizimit të grumbullimit të tepricës së prodhuesit dhe tepricës harxhuese. respektivisht, tregu i alocon resurset në mënyrën në të cilën maksimizohet vlera e përgjithshme për konsumatorët që blejnë dhe shfrytëzojnë alumin minus harxhimet e plota të prodhuesve që prodhojnë dhe shesin alumin. Prej këtu, duke e patur parasysh atë që është prodhuar dhe sasinë e shitur për barazpeshën e tregut, planifikuesi shoqëror nuk mund ta rrisë mirëqenien ekonomike përmes ndryshimit të alokimit të konsumimit ndërmjet blerësve ose alokimin e prodhimtarisë në mesin e shitësve. 3.Mossuksesi i tregut Këtu i futëm instrumentet bazë të ekonomisë së mirëqenies - teprica konsumatore dhe teprica e prodhuesit-dhe i përdori për ta vlerësuar efikasitetin e tregjeve të lira. Ne treguam se forcat e ofertës dhe kërkesës i alokojnë resurset me efikasitet. Kjo do të thotë edhe përkundër asaj se çdo blerës dhe shitës është i brengosur vetëm për mirëqenien e tij ose të saj, dora e padukshme i çon bashkë drejt barazpeshës që i maksimizon përfitimet e përgjithshme të blerësve dhe shitësve. Vijon një paralajmërim. Për ta realizuar përfundimin se tregjet jan efikase, ne kemi bërë disa supozime për atë se si funksionojnë tregjet. Kur këto supozime nuk janë të fuqishme, përfundimi ynë se barazpesha e tregut është efikase mund më të mos jetë i vërtetë. Shkurtimishtt’i shohim dy supozime që janë midis më të rëndësishmëve. Pikë së pari, analiza jonë supozonte se tregjet janë jashtëzakonsht konkurrente. Në realitet, megjithate, konkurrenca ndonjëherë është larg përsoshmërisë. Në disa tregje, blerës ose shitës i vetëm(ose një grup i vogël i tyre) mund të jetë i aftë t’i kontrollojë çmimet e tregut. Kjo aftësi e të ndikuarit mbi çmimet quhet fuqi e tregut. Fuqia e tregut mund të shkaktojë që tregjet të jenë joefikase për arsye ajo i mban çmimin dhe sasinë jashtë barazpeshës së ofertës dhe kërkesës. Pikë së dyti, analiza jonë supozonte se rezultati i një tregu ishte i rëndësishëm vetëm për blerësit dhe shitësit e atij tregu. megjithate, në realitet, vendimet e blerësve dhe shitësve ndonjëherë ndikojnë mbi njerëzit të cilët as nuk janë pjesëmarrës të tregut. Ndotja është shembull klasik e rezultatit të tregut që ndikon mbi njerëzit që nuk janë në treg. Efektet e tilla anësore, të quajtura Eksternale, shkaktojnë mirëqenia e tregut të varet edhe prej gjërave të tjera përveç se nga vlera për blerësit dhe harxhimi i shitësve. Meqë blerësit dhe shitësit nuk i marrin parasysh këto efekte anësore kur të vendosin se sa të harxhojnë dhe të prodhojnë, barazpesha e tregut mund të jetë joefikase nga pikëpamja e shoqërisë si tërësi. Fuqia e tregut dhe Eksternalet janë shembuj për fenomenin e përgjithshëm të quajtur mossukses i tregut - paaftësia e disa tregjeve joregullare t’i alokojnë me efikasitet resurset. Kur tregjet do të hedhen, politika publike ka potencial ta shërojë problemin dhe ta rrisë efikasitetin ekonomik. Mikroekonomistët përkushtojnë përpjekje të madhe në studimin se kur është i mundshëm mosuksesi i tregut dhe cilat lloje të politikave janë më të mirat në korrigjimin e mossukseseve të tregjeve. Instrumntet e ekonomisë së mirëqenies që i ka zhvilluar teoria dhe praktika në masë të madhe i janë adaptuar kësaj përpjekjeje.
4.Eksternalet. Eksternalja është ndikim i pakompenzueshëm i të veruarit të ndonjë personi ndaj mirëqenies së subjekteve ndaj të cilave ndikohet. Mossukseset e tregut që do t’i shqyrtojmë në këtë kapitull i takojnë kategorisë së përgjithshme e quajtur Eksternale.Eksternalet paraqiten kur një person zbaton ndonjë aktivitet që ndikon në mirëqenien e atyre që janë të pranishëm, ndërsa njëkohësisht as nuk paguan e as nuk fiton kompensim për këtë ndikim. nëse ndikimi mbi atë që është i pranishëm është i pavolitshëm, ai quhet Eksternale negative; nëse është i volitshëm, quhet Eksternale pozitive. në prani të Eksternaleve interesi i shoqërisë për rezultatin e tregut shtrihet më larg mirëqenies së blerësve dhe shitësve të tregut - kjo gjithashtu e kyç ehe mirëqenien e subjekteve në të cilat ndikohet. Për shkak se blerësit dhe shitësit i anashkalojnë ndikimet e jashtme të ndikimit të tyre gjat vendosjes së asaj se sa të ofrojnë ose të kërkojnë, barazpesha e tregut nuk korr sukses që ta maksimizojë përfitimin e plotë për shoqërinë si tërësi. Për shembull, lëshimi i dioksid karbonit në mjedisin e jetesës është Eksternale negative. Ndërmarrjet për prodhimin e të mirave me teknologji që ndotë, të interesuar për veten nuk do ta marrin parasysh harxhimin tërësishëm e ndotjes që e shkaktojnë dhe për këtë do të ndosin në masë më të madhe po qe se Qeveria nuk i pengon për një gjë të këtillë. Eksternalet dallojnë shumë njëlloj sikurse politikat që tentojnë t’ia dalin mbanë me mosukseset e tregut. Eksternalet negative në prodhimtari.Tani të supozojmë se fabrikat e aluminit janë ndotës: Me çdo njësi të prodhuar të aluminit sasi e caktuar e tymit futet në atmosferë. Meqë ky tym është i rrezikshëm për shëndetin e atyre që e thithin ajrin kjo është Eksternale negative. Si kjo Eksternale ndikon në efikasitetin e rezultatit të tregut? Në prani të Eksternaleve negative të prodhimtarisë, harxhimi shoqëror për prodhimin e aluminit i tejkalon harxhimet private. Për këtë arsye sasia maksimale e aluminit, Loptimum, është më e vogël se sasia e barazpeshës Lmarket.
Foto nr.10.2 Ndotja dhe optimumi shoqëror
Harxhime shoqërore
Çmimi i aluminium it
Harxhimi nga ndotja
Oferta (Harxhimi privat) Optimumi
Barazpesha
Kërkesa (Vlera private)
0
Qoptimum
Qmarket
Sasia e aluminiumit
Për shkak të Eksternales harxhimet për prodhimin e aluminit të shoqërisë janë më të mëha se harxhimet e prodhuesve të aluminit. Për çdo njësi të prodhuar alumin harxhimet shoqërorei përfshijnë harxhimet private të prodhuesve të aluminit plus harxhimet e personave të pranishëm ndaj të cilëve ndtja ndikon negativisht. Foto nr.10.2. e tregon harxhimet shoqërore për prodhimin e aluminit. Trajektorja e harxhimeve shoqërore është mbi trahektoren e ofertës për arsye se i merr parasysh edhe harxhimet eksterne që i janë imponuar shoqërisë nga prodhuesit e aluminit. Dallimi ndërmjet këtyre dy trajektoreve i reflekton harxhimet e ndotjes. Po vërenise sasia e barazpeshuar e aluminit, Lmarket, është më e madhe se sasia optimale shoqërore Loptimum. Arsyeja për këtë mosefikasitet është ajo që barazpesha e tregut i pasyqron vetëm harxhimet private yë prodhimtarisë. Në barazpeshën e tregut konsumatori kufitar e vlerëson aluminin më pak se harxhimet shoqërore për prodhimine tij. Në të vërtetë, në Lmarket trajektorja e kërkesës gjendet nën trajektoren e harxhimeve shoqërore. Sipas kësaj, me uljen e prodhimtarisë dhe konsumimin e aluminit nën nivelin e barazpeshës së tregut rritet mirëqenia e tërësishme ekonomike. Si mundet planifikuesi shoqëror ta arrijë rezultatin optimal? Një nga mënyrat është tatimi i prodhuesve të aluminit për ]do ton të shitur të aluminit. Tatimi do ta kishte zhvendosur trajektoren e ofertës së aluminit lartë sipas madhëssisë së tatimit. Nëse tatimi në mënyrë precize e reflekton harxhimin shoqëror të tymit të lëshuar në atmosferë, trajektorja e re e ofertës do të përputhet me trajektoren e harxhimit shoqëror. Në barazpeshën e re të tregut prodhuest e aluminit do të prodhojnën sasi shoqërore optimale të aluminit. Shftytëzimi i tatimit të tillë quhet internalizim i Eksternales për arsye se i stimulon blerësit dhe shitësit e tregut që të mbajnë llogari për ndikimet eksterne në veprimatritë e tyre. Prodhuesit e aluminit në të vërtetë do t'i marrin parasysh harxhimet e ndotjes gjatë vendosjes se sa alumin të sigurojnë sepse tani tatimi i detyron të paguajnë për këto harxhime ekseterne. Eksternalet pozitive në prodhimtari. Edhe pse në disa tregje harxhimet shoqërore të prodhimatrisë i tejkalojnë harxhimet private, në tregje të tjera ekziston rast i kundërt. Në këto tregje eksternalja është në dobi të të prabishmëve, dhe kështu harxhimet shoqërore janë më të vogla se sa ao private/ Një rast i tillë ëhstë, për shembull, tegu i gërave industriale. Në prani të Eksternales pozitive të prodhimtarisë, harxhimi shoqëror i prodhimit të gjërave është më i vogël se harxhimi privat. Për këtë arsye sasia optimale e gjërave, Loptimum është më i madh se sasia e barazpeshuar, Lmarket. Gjërat janë fjala e fundit e teknologjisë, që po ndryshon shpejt. Gjithmonë kur një ndërmarrje konstruon robot ekiston mundësia për zbulumin e disenjti
më të ri dhe më të mirë. Me këtë disenj do të fitojë jo vetëm ndërmarrja, por edhe shoqëria në tërësi, për arsye se disenji do të hyjë në fondin shoqëror të njohurive teknologjike. Ky lloj i eksetrnaljes pozitive është quajtur derdhje e teknologjisë. Analiza e Eksternaleve pozitive është e ngjashme me analizën e Eksternaleve negative. Foto nr. 10.3. e tregon tregun e gjërave. në këtë rast harxhimi shoqëror ëpr prodhim është më i vogël nga harxhimi privat i shfaqur përmes trahjektoret së ofertës. më hollësisht, harxhimi shoqëror për prodhimin e një roboti është harxhimi privat i zvogëluar për vlerësn e derdhjes teknologjike. Për këtë arsye, planifikuesi shoqëror do të zgjedhë të prodhojë sasi më të madhe të gjërave nga tregu privat.
Foto nr. 10.3. Teknologjia dhe optimumi shoqëror Çmimi i robotit
Vlera e vërshimit të teknologjisë
Oferta (Harxhimi privat) Harxhime shoqërore
Barazpesha Optimumi
Kërkesa (Vlera private)
0
Qmarket
Qoptimum
Sasia e robotëve
Në këtë rast qeveria mund ta intensifikojë Eksternalen përmes subvensionimit të prodhimit të gjërave. Nëse qeevria iu jep ndihmë ndërmarrjeve për çdo robot të prodhuar, trajektorja e ofertës do të zhvendoset tatpjetë për vleërsn e subvensionit, ndërsa kjo zhvendosje do ta rrisë sasinë e barazpeshuar të gjërave. Për t;u siguar barazi e barazpeshës së tregut me optimumin shoqëror, subvensioni duhet të jetë i barabartë me vlerësn e derdhjes teknologjike. Eksternalet e konsumimit . Eksternalet për të cilat diskutuam deri tani janë të lidhura me prodhimin e të mirave. Megjithate, disa Eksternale janë të lidhura me konsumimin. Konsumimi i alkoholit, pë shembull, sjell Eksternale negative nëse konsumatorët më shpesh vozisin nën ndikimin e tij dhe e rrezikojnë jetën e të tjerëve. Ngjashëm me këtrë, konsumimi në arsim sjell Eksternale pozitive për arsye se popullata më e arsimuar çon drejt qeevrisë m të mirë, nga e cila kanë dobi të gjithë. Analizimi i Eksternaleve të konsumimit është e ngjashme me analizën e Eksternaleve prodhuese. Trajektorja e kërkesës nuk e tregon vlerën e të murave në shoqëri. në rast të Eksternales negative të konsumimit, siç është ajo që ka të bëjë me alokoholin., vlera shoqërore është më e vogël se vlera private, kurse sasia shoqërore optimale është më e vogël se sasia e caktuar nga tregu privat. në rast të eksernaljes pozitive të konsumimit, si ajo me arsimin, vlera shoqërore është më e madhe se vlera private dhe sasia shoqërore optimale është më e madhe nga sasia e caktual nga tregu privat.
Sërish, qeveria mund t'i përmirësojë mangësitë e tregut përmes nxitjes së pjesëmarrësve të tregut ta internalizojnë Eksternalen. reagimi adekuat në rast të Eksternaleve të konsumimit është e ngajshme me atë në rast të Eksternaleve prodhuese. Që të zhvendost barazpesha e tregut më afër optimumit shoqëror, eksernaljes negative i nevojitet tatim, kurse eksternalja pozitive kërkon subvencion nga qeevria. Në të vërtetë, kjo është pikëriht politika që e përcjell qeveria: pijet alokoholike janë në mesin e prodhimeve me tatim më të lartë në ekonominë tonë, ndërsa arsimimi është në masë të amdhe e subvencionuar përmes shkollave publike dhe bursave të qeverisë. Siç mund të vëreni, ëkto shembuj të Eksternaleve çojnë në disa përfundime të ëprgjithshme: Eksternalet negative në prodhimtarinë ose konsumimin i çojnë tregjet drejt prodhimit të sasive më të mëdha sesa është e volitshme për nga aspekti shoqëror. Eksternalet pozitive në prodhinmatrinë ose konsumimin i ]ojnë tregjet drejt prodhimit të sasive më të vogla se sa i nevojiten shoqërisë. Për t;u zgjidhur problemi qeveria mund ta internalizojë Eksternalen përmes tatimit të të mirave që kanë Eksternale negative dhe subvencionimine t mirave që kanë Eksternale pozitiv. 5.Të mirat publike dhe resusret e përbashkëta Të mirat falas janë nxitje e posaçme për analizën ekonomike. Numri më i madh i të mirave në ekonominë tonë alocohen në tregjet, ku blerësit paguajnë për atë që e fitojnë, ndërsa shitësit paguhen për atë që e sigurojnë. Për këto të mira çmimet janë sinjal që i kahëozn vendimet e blerësve dhe të shitësve. megjithate, kur të mirat mund të merren falas mungojnë forcat e tregut të ilat zakonsiht i alokojnë resurset në ekonominë tonë. në këtë pikë do t'i studjojmë problemet që rrjedhin te të mirat pa çmim të tregut. Kur mendojmë për të mirat e ndryshme në ekonomi është e dobishme t'i grupojmë në bazë të dy aktegorive: Nëse e mira është e përjashtueshme?Përjashtimi është cilësi e të mirës që të mudnet personi të ëprjashtihet nga përdorimi. Nëse e mira është rivale?Rivaliteti është cilësi e së mirës kur përdorimi nga një person e zvogëlon shfrytëzimin e personit tjetër. Të mirat private njëherit janë edhe përjashtuese edhe rivale. Ja për shembull ta shohim rastin me të mirën - akullore. Akullorja është e përjashtueshme për arsye se është e mundshme që ndokush të pengohet të hajë akullore (thjesht nuk i jepni). Akullorja është rivale për arsye se nëse një person e han tjetri eprson nuk mund ta hajë konrnetën e njëjtë. Numri më i madh i të mirave në ekonomi janë të mira private. Kur analizuam ofertën dhe kërkesën dhe efikasitetin e tregut, në mënyrë implicite supozuam se të mirat janëpërjashtuese dhe rivale. Të mirat publike nuk janë as përjashtuese as rivale. Kjo do të thotë se njerëzit nuk mund të pengohen mga përdorimi i të mirës publike, ndërsa përjekimi i së mirës publike nga një person nuk e zvogëlon përjektimin në të të personit tjetër. Për shembull, mbrojtja kombëtare është e mirë publike Kur vendi mbrohet nga gresorët e huaj është e pamundshme t pengohet që cilido qoftë perosn të kënaqet në dobitë e mbrojtjes. Përveç kësaj, kur një perosn e gëzon f\dobinë nga mbrojtja nacionale ai askujt nuk ia vogëlon dobinë. Të mirat më të rëndësishme publike janë: mbrojtja kombëtare;hulumtimet baike, zvogëlimi i varfërisë. Resurset e përbashkëta janë rivale por nuk janë përjashtuese. Për shembull, peshqit në liqe janë e mirë rivale: kur një person peshkon do të ketë më pak peshqi për personin tjetër i cikli dëshiron të opeshkojë. Megjithate, peshqit nuk janë e mirë përjashtuese sepse është e vështirë t'iu apguhet peshkatarëve për peshqit që i zëjnë. Resurse më të rëndësishme të përbashkëta janë ajri i pastrt dhe uji; resurset energjetike (nafta, uji, qymyri) rrugët publike, flor dhe fauna në natyrë.
Kur e mira është përjashtuese, por jo rivale, ky është shembull i monopolit natyror . Për shembull, ta stidiojmë rastin me mbrojtjen zjarrfikëse në një qytet të vogël. Që të përjashtohen njerëzit nga të gëzuarit e kësaj të mire publike është lehtë: Sektori zjarrfikës thjesht mund t'i lërë të digjen shtëpitë e njerëzve. Por mbrojtja zjarrfikëse nuk është e mirë rivale. Zjarrfikësit kalojnë një kohë bukur të mirë të tyre duke pritur të ndoh një zjarr, kështu është e vogël gjasa se mbrojtja esdhe e një shtëpie do ta zvogëlojë mbrojtjen e shtëive të tjera. me fjalë të tjera, me atë që qyteti e pgaun mbrojtjen zjarrfikëse harxhimi plotësues nga mbrojtyja edhe të një shtëpie është i vogël. Të mirat publike dhe problemi me kalorësin e lirë (free rider). Gjatë « kalërimit falas », individi duke vërejtur se nuk mund të përjashtohet nga konsumimi i një prodhimi, nuk ka motiv për ta blerë. Paramendoni se dikush ju troket në derë dhe ju thotë : Grumbulloj kontribut nga njerëzit të cilëve iu pengon tymi i fabrikës që bien mbi rrethojet e tyre. Të hollat që do t’i grumbullojë do t’i jepen fabrikës për pakësimin e tymit. A dëshironi të jepni kontribut ? Do të vizitojë rreth pes mijë familje në fqinjësi. Pa marrë parasysh se a ju pengon tymi, përgjigjja do të jetë se nuk do të japish të holla. Ndërsa logjika është kjo : nëse të gjithë të tjerët paguajnë dhe fabrika e pakëson sasinë e tymit, askush nuk mund t’ju pengojë ta shfrytëzoni mjedisin më të pastër. Tymi nuk mund të bije vetëm mbi rrethojen tuaj dhe të pakësohet prania e tij te ata që kanë paguar. Pa marrë parasysh se të tjerët kanë paguar, ju nuk jeni të motiuar për të dhënë kontribut, në të vërtetë ju voziteni falas. Problemi qëndron në atë se të gjithë mendojnë kështu, që don të thotë se askush nuk do të paguajë, edhe pse situata do të ishte përmirësuar po qe se paguhej. Mjedisi i pastër ekologjik janë termin si e mirë publike dhe kërkohet që tjetri të kujdeset për të (sipas rregullit shteti) Tragjedia e resurseve të përbashkëta . Resurset e përbashkëta, njëllojë sikurse edhe të mirat publike, nuk janë të përjashtueshme : ato janë të kapshme falas për secilin që dëshiron t’i shfrytëzojë. megjithate, resurset e përbashkëta janë rivale :shfrytëzimi i resurseve të përbashkëta nha një person e zvogëlon gëzimin e tyre nga personat e tjerë. Sipas kësaj, resurset e përbashkëta shkaktojnë problem të ri. Kur të sigurohet e mira kreatorët e politikës ekonomike duhet tëjenë të brengosur për atë se sa gjatë do të shfrytëzohet. Ky problem do të kutohet më së miri përmes rrëfimit klasik i quajtur Tragjedia e të mirave të përbashkëta (the Trageds of the Commons). Ky është rrëfim që jep ilustrim për atë se pse resurset e përbashkëta shfrytëzhen më shumë se sa është e dëshirueshme nga aspekti i shoqërisë. 19 Në të vërtetë Tragjedia e të mirave të përbashkëta paraqitet si rezultat i Eksternales. Kur tufa e ndonjë familjeje han bari në tokë të përbashkët kjo i pakëson barishtet në të cilat kanë qasje edhe familjet tketa. Duke marrë parasysh faktin se njerëzit e anashkalojnë këtë Eksternale negative kur vendosin se sa dhenë të kenë rezultati është numër tejmase të dhenëve. Çka e nxiti tragjedinë ? Pse barinjtë iu kanë lejuar dhënve të shumohen në një numër të atillë dhe ta shkatërrojnë Të nesërmen ? Arsyeja qëndron në ate se motivim shoqëror dhe privat dallohen ndërmjet veti. Shmangja e shkatërrimit të barishteve varet nga aksioni kolektiv e barinjve. Nëse barinjtë vepronin bashkarisht, ata mundeshin ta zvogëlonin numrin e dhenëve që e Nesërmja mund ta bartë. Por, asnjë familje nuk është e motivuar ta zvogëlojë numrin e tufës së vet për arsye se çdo tufë paraqet vetëm një pjesë të vogël të problemit. Tragjedia e të mirave të përbashkëta është rrëfim me mësim të përgjithshëm : kur një person shfrytëzon resursin e përbashkët ai e zvogëlon të gëzuarit e personave të tjerë. Për shkak të kësaj Eksternale negative resurset e përbashkëta shfrytëzohen në mënyrë t tejmase. Qeveria mund ta zgjidhë problemin me zvogëlimin e resurseve të përbashkëta përmes rregullimit ose tatimeve. Alternativisht, qeveria ndonjëherë mund ta shndërrojë resursin e përbashkët në të mirë private. 19
Të shihet më tepër në: J. V. Henderson and Ë.Poole, Principles of Economics, Heath and Company, 1991, p. 564-584.
Në konkluzën do të potencojmë se në rastine të mirave publike dhe resurseve të përbashkëta shumë të rëndësishme janë të drejtat pronësore. në këtë pikë dhe në pikën parapake pamë se ekzitojnë disa « të mira » që tregu nuk i siguron në mënyrë adekuate. Tregjet nuk sigurojnë që ajri të jetë i pastër ose toka të mbrohet nga agrestorët e huaj. në vend të kësaj, shoqëritë mbështetn në qeverinë me qllim të mbrojtjes së mjedisit të jetesës dhe të sigurohet mbrojtja kombëtare. Edhe pse problemet që i shqyrtuam në këto kapituj paraqiten në shumë tregje të ndryshme ata kanë pikë të përbashkët. Në të gjitha rastet tregu nuk arrin që me efikasitet t’i alocojë resusret për arsye se të drejtat pronësore nuk janë mirë të konfrmuara. Kjo do të thotë se një gjë që ka vlerë nuk ka pronar me të drejtë ligjore të zotërojë me te. për shembull, edhe pse askush nuk dyshon se « e mira » ajr i pastër ose mbrojtja kombëtare kanë vlerë, askush nuk ka të drejtë t’i caktojë një çmim dhe të përfitojë nga përdorimi i tij. Fabrika ndot tejmase për arsye se askush nuk ia paguan fabrikës për ndotjen që e emeton. tregu nuk siguron mbrojtje kombëtare për arsye se askush nuk mund t’ua paguajë ayre që mbrohen për dobitë që i gëzojnë. Kur mungesa e të drejtave pronësore shkakton mossukses në treg qeveria është ajo që do të mund ta zgjidhë problemin. Ndonjëherë, siç është rasti gjatë shitjes së lejeve për ndotje, zgjidhja është që qeveria të ndihmojë në definimin e të drejtave pronësore dhe në këtë mënyrë t’i lirojë forcat e tregut. Në raste të tjera, siç është kufizimi i sozinit për gjah, zgjidhja është që qeveria ta rregullojë sjelljen private. Në raste të treta, siv është sigurimi i mbrojtjes kombëtare, zgjidhja është që qeveria të ofojë të mirë që tregu nuk arrinë ta ofrojë. në të gjitha rastet, nëse poltika është e planifikuar mirë dhe e zbatuar, ajo mund të kontribuojë për alokim më efikas të resurseve dhe prej këtu, ta rrisë mirëqenien ekonomike.
Pjesa e tretë MAKROEKONOMIA kapitulli 11 HYRJE NË MAKROEKONOMI 1.
Thelbi i makroekonomisë
Makroekonomia është studim i ekonomisë në tërësi. Makroekonomia merret me detaje për prodhime ose industri të caktuara. Dallimi ndërmjet mikroekonomisë është më i madh se dallimi ndërmjet ekonomisë së vogël dhe ekonomisë së madhe, sipas të cilës edhe janë formuar emrat me prefikse greke mikro dhe makro. Në makroekonomi është ndryshe edhe qëllimi i analizës. Duke u nisur nga modeli dhe teoria si instrumente kryesore ekonomike, do të mund të zgjedhet njw qasje në bashkimin me pjesët e analizës tonë të mikroekonomisë. Modeli i cili do të rezultonte do të ishte i stërvëllimshëm dhe do të ishte vështirë që të përcillen të gjitha forcat ekonomike të cilat veprojnë këtu. Makroekonomia dhe mikroekonomia kanë qasje të ndryshme për ta përmbajtur analizën funksionale. Mikroekonomia, siç e pamë, e vendos theksin në kuptimin e hollësishëm të tregjeve të caktuara. Që të arrihet një detajim i këtillë, anashkalohen një numër i madh i interaksioneve me tregjet e tjera. Për shembull, kur me analizën mikroekonomike konfirmojmë se tatimi i automjeteve e zvogëlon barazpeshimin e sasisë së automjeteve, ne e injorojmë pyetjen për atë se çka bën qeveria me të ardhurat nga tatimi. Kurse makroekonomisë pashmangshëm i interesojnë këto reaksione, të cilat janë në fushën e shkallave të kamatës dhë kursi devizor, dhe
janë të nxitura nga vendimi i qeverisë që të huazojë më pak para në tregun finansiar ose ti rrisë tatimet. Mikroekonomia deri diku i ngjan përcjelljes së garave me kuaj përmes dylbive. Përcjellja e garës me dylbi është më mirë për të parë detajet, por nganjëherë kemi pamje më të qartë për garën nëse shikojmë me sy. 20 Edhe makroekonomia mbështetet në thjeshtime të ndryshme për ta mbajtur analizën më funksionale, gjegjësisht, për ta vërejtur interaksionin e pjesëve të ndryshme të ekonomisë. Makroekonomia i thjeshton pjesët e mozaikut me qëllim që të fokusohet në atë se si ata ndëmjet vete përputhen dhe ndikojnë njëra në tjetrën. Makroekonomia merret me agregate më të gjëra. Të përfundojmë. Makroekonomia është njëra nga dy fushat e gjëra në suaza të fushës së ekonomisë, tjetra është mikroekonomia. Makroekonomia dhe mikroekonomia kan më tepër ideja themelore ekonomike dhe metoda të përbashkëta; dallimi mes tyre është në nivelin në të cilën studijohet ekonomia. Mikroekonomistat fokusohen në konsumatorët, punëtorët dhe firmat individuale, me ç’rast secili prej këtyre është tepër i vogël që të ndikojë në ekonominë nacionale. Makroekonomistat e injorojnë distinksionin e mprehtë ndërmjet shumicës mallrave të ndryshme, firmave dhe tregjeve të cilat ekzistojnë në ekonomi dhe fokusohen në tërësinë e ekonomisë nacionale. Për shembull, në analizat e tyre, makroekonomistat nuk iu intereson se konsumatorët blejnë video rekordere apo dvd plejere, mish viçi apo mish pule, pepsi apo koka kolë. Në vend të asaj, ata i shtojnë harxhimet e konsumatorëve të të gjitha mallrave dhe shërbimeve që të fitohet shuma e përgjithshme e cila quhet kosnumim agregat. Procesi i mbledhjes së disa variablave të veçanta ekonomike për të fituar tërësinë në nivelin e ekonomisë nacionale quhet agregacion. Përdorimi i agregacionit dhë theksimit të sasive agregate, sikur se është konsumimi agregat , investime agregate dhe prodhim agregat janë faktorët primarë të cilat e dallojnë makroekonominë prej mikroekonomisë. 2. Pyetjet makroekonomike. Këtu po përpiqemi t’i japim përgjigje pyetjes se me çka merret makroekonomia, cila është lënda e hetimit dha analizës së saj. Makroekonomia është studim për 1) strukturat dhe performancat e ekonomive nacionale dhe 2) politikat të cilat shtetet i zbatojnë në përpjekjet që të ndikojnë në performansat ekonomike. Makroekonomia i shqyrton këto çështje: 21 Çka e determinon rritjen ekonomike afatgjate të një ekonomie nacionale? Përse disa ekonomi nacionale rriten më shpejtë, duke ju siguruar qytetarëve të vet rritje të vazhdueshme të standardit jetësor, kurse disa tjera ekonomi nacionale relativisht stagnojnë. Çka nxitë që aktiviteti ekonomik i një ekonomie kombëtare të fluktuojë? Çka e nxitë papunësinë ? Cilat janë arsyet për rritjen e çmimeve ? Si ndikon të qenurit pjesë e sistemit të përgjithshëm ekonomik në ekonomitë kombëtare ? Nëse politikat shtetërore mund të shfrytëzohen me qëllim të përmirësimit të performansave të ekonomisë nacionale ? T’i kthehemi secilës nga këto pyetje. Rritja afatgjate ekonomike. Problemet e ushqimit jo të barabartë, shtëpitë dhe mbrojtja shëndetësore që janë të pranishme te qytetërt më të varfër të vendeve të pasura, shpesh e paraqesin situatën mesatare për njerëzit e një vendi në zhvillim. Nga perspektiva 20 21
D. Beg, S. Fisher, R. Dornbush, Ekonomia, titull i cituar, NIK List, 2001, faq. 329.
A. B. Abel, B. S. Bernanke, Macroeconomics, 4-th ed., Addison Ëesley,2001, p. 3. Çështjet makroekonomike njëkohësisht janë edhe objektiva të makroekonomisë, respektivisht bartësit e politikave makroekonomike me përdorimin e instrumeneteve të politikave më të rëndësishme makroekonomike po përpiqen të ndikojnë në situata të caktuara(rritja, inflacioni, punësimi dhe ngjashëm). Të shihet:T. Fiti, Makroekonomia, Fakulteti e Ekonomisë Shkup, Shkup, viti 2003 faq. nr.
makroekonomike, dallimi ndërmjet kombeve të pasura dhe kombeve në zhvillim mund të shumohet me atë që do të themi se kombet e pasura deri në një masë të caktuar në historinë e tyre kanë përjetuar periudha të rritjes së shpejë ekonomike, por se kombet më të varfura ose asnjëherë nuk kanë përjtuar rritje të qëndrueshme ose kanë kaluar nëpër periudha të rritjes së kompenzuar me periudha të rënies ekonomike. Për shembull, nëse grumbullohet rritja e prodhimtarisë së ekonomisë së SHBA-ve prej vitit 1869 deri sot do të fitojmë të dhëna që janë impresive : në shekullin e kaluar dhe një të tretën, prodhimtaria vjetore e mallrave dhe shërbimeve në SHBA është rritur për më shumë se 75 herë. Performanset e ekonomisë së SHBA-ve nuk janë unikate, megjithate, kombet e tjera të industrializuara kanë pasur shkallë të ngjashme, e në disa raste edhe shkallë më të larta të rritjes gjatë periudhës së njëjtë koore. Kjo rritje e madhe e prodhimtarisë së ekonomive të industrializuara është një nga faktet qendrore të historisë moderne dhe ka pasur implikime të mëdha politike, ushtarake, sociale, e madje edhe krulturore.. Me që shkallët e rritjes së prodhimtarisë dhe, posaçërisht, të prodhimtarisë për një punëtor në fund të fundit përcaktojnë se nëse kombi do të jetë i pasur ose i varfur, një nga qëllimet më të rëndësishme të makroekonomisë është të zbulohet se çka e determinon rritjen. Për fat të kqe, shpjegimi se pse rriten ekonomitë nuk është i lehtë. Përse, për shembull, të varfurit me resurse Japonia dhe Koreja kanë realizuar shkallë të rritjes që për një ose dy gjenerata i transformuan nga kombe të lodhura nga luftërat në forca industriale, kurse, dis kombe nga Amerika Latine të pasura me resurse kanë rritje të ndryshueshme madje edhe negative në disa vitet e fundit ? Edhe përkundër asaj se makroekonomistët nuk kanë asgjë të përafërt me dhënien e përgjigjes pyetjes se çka i determinon shkallët e ritjes ekonomike, numri më i madh i makroekonomistëve besojnë se shkallët e kursimit dheinvestimit janë të rëndësishme për rritjen. Determinante tjetër e rëndësishme e rritjes që e përpunojnë është shkalla nëpër të cilën ndryshimi teknolojik dhe faktorët tjerë ndihmojnë për rritjen e produktivitetit të makinave dhe punëtorëve. Cikli afarist . nëse shikoni në historinë e prodhimtarisë së vendeve të zhvilluara dhe të vendeve të pazhvilluara, do të vëreni se ritja e prodhimtarisë nuk lëviz njëlloj por se ka maje dhe rënie. makroekonomistët e përdorin terminin cikël afarist që t‘i përshkruajnë kontraksionet dhe ekspanzionet afatshkurte, e nganonjëherë edhe të ashpra të aktivitetit ekonomik. Faza e tatpjetshme e ciklit afarist, gjatë së cilës prohimtaria kombëtare mund të bije ose ndoshta shumë dobët të rritet, quhet recesion. Madje, edhe kur janë relativisht të matura, recesionet nënkuptojnë kushte të vëshira ekonomike për shumë njerëz. recesionet, gjithashtu janë brenga kryesore politike, për arsye se thujase secili politikanë dëshiron të rizgjedhet, ndërsa gjasat për rizgjedhje janë më të mira po qe se ekonomia kombëtare është në ekspanzion, se sa në rënie. Makroekonomistët investojnë shumë mund në përpjekjen që të vlerësojnë se cilat janë arsyet për ciklet afariste dhe të vendosin se çfarë mund ose duhet bërë. në këtë libër në një kapitull të veçantë, përshkruajmë shumë karakteristika të cikleve afariste, krahasojmë sqarime alternative për fluktacionet ciklike dhe i vlerësojmë opcionet politike që i disponojmë e që ndikojnë në rrjedhën e ciklit. Papunësia. Një aspekt i rëndësishëm i recesioneve është se ato zakonisht janë të përcjella me rritjen e papunësisë, ose me rritjen e numrit të njerëzve që janë në disponim që të punojnë dhe në mënyrë aktive kërkojnë punë, pro nuk mund të gjen\jnë vende pune. Përskaj rritjes sdhe cikleve afariste, problemi i papunësisë është problemi i tretë kryesor në makroekonomi. Për shembull, nëse përqëndrohemi në shembullin e SHBA-ve, periduha më e gjatë dhe më e madhe e papunësisë ishte gjatë Depresionit të madh në vitet e 30-ta. përkundrazi, rritja e hatashme e aktivitetit ekonomik, që ndodhi gjatë Luftës së dytë botërore dukshëm e zvogëloi papunësinë. Recesionet çonin drejt rritjeve të mëdha të papunësisë në periduhën e pasluftës, shkiuar në korniza botërore. republika e Maqedonisë në tërë periudhën e tranzicionit ka shkallë të lartë të punësimeve, që është mbi 30 për qind.
Inflacioni.Kur çmimet e më shumë mallrave dhe shërbimeve rriten me kohën, thuhet se ekonomia përballet me inlacion. Rritja e përqindjes së nivelit mesatar të çmimeve gjatë një viti quhet shkallë e inflacionit. Po qe se shkalla e inflacionit të çmimeve të të mirave konsumatore është për shembull 10 për qind, atëherë mesatarisht çmimet e mallrave që i blejnë konsumatorët rriten ëpr 10 për qind në nivel vjetor. Shkallët e inflacionit mund dukshëm të ndryshojnë gjatë kohës dhe në disa vende, prej 1 ose 2 për qind në vit në vende me inflacion të ulët (siç është Zvicrra) deri në 1000 për qind e më shumë për qind, në vende (siç janë RS e Jugosllavisë dhe Argjentina në kohën më të re) që përjetojnë hierinflacione ose inflacione ekstreme. Kur shkalla e inflacionit arrinë një nivel ektrem të lartë, me çmime që ndryshojnë çdo ditë ose çdo orë atëherë ekonomia funksion keq. Inflacioni i lartë, gjithashtu, don të thotë se fuqia blerëse e të hollave shpejt brehet, që i detyron njerëzit që sa më shpejtë t’i harxhojnë të hollat e tyre menjëherë sa t’i marrin. Ekonomia ndërkombëtare. Sot, secila ekonomi e madhe është ekonomi e hapur , ose ekonomi që realizon lidhje ekstenzive tregtare ose financiare me ekonomi të tjera kombëtare. Ekonomia e mbyllur nuk ka lidhshmëri ekonomike me pjesën tjetër të botës. Makroekonomistët i stidiojnë modelet e ekonomisë ndërkombëtare dhe huazimet, me qëllim që mirë t’i kuptjnë lidhjet ndërmjet ekonomive kombëtare. Për shembull temë e rëndësishme në makroekonomi është se si marrëdhniet e tregtisë ndërkombëtare dhe huazimit mund të ndihmojnë që t’i bartin ciklet afariste nga një vend në tjetër. Çështje tjetër për të cilat mendimet ndërkombëtare janë qendrore janë debalanst tregtare. Kur eksporti e tajkalon importin, paraqitet suficiti tregtar . Megjithate, kur eksporti i një ekonomia kombëtare dukshëm zvogëlohet në krahasim me importin paraqitet teprië e eksportit mbi importin, ose deficit tregtar . Çka i shkakton këto debalanse tregtare ? A janë ato të këqia për ekonominë e vendit ose për ekonomitë e partnerëve tregtarë të vendit ? Këto janë disa nga pyetjet që makroekonomistët po përpiqen t’iu përgjigjen. Qëllimet makroekonomike ndërkombëtare.Qëllimet makroekonomike ndërkombëtare janë më oak të hapura, të sinqerta, të ndershme se qëllimet makroekonomike të vendit. Ekzton dakordimi i përgjithshëm për qëllimet e vendit të politikës makroekonomike : të zvogëlohet inflacioni, të zvogëlohet papunësia, të rritet shkalla e rritjes. ka shumë më pak dakordime për atë se çka duhet të jenë qëllimet vendore ndërkombëtare. Shumë ekonomistë dakordohen (ndërsa politikanët pranojnë) se qëllimet ndërkombëtare të politikës akroekonomike duhet të kahëzohen drejt ruajtjes së pozitës të vendit në ekonominë botërore. Por ekzistojnë shumë debate për atë se çka don të thotë arritja e qëllimeve të atilla. A dëshirojmë në kurs më të madh ose më të vogël devizor? A dëshirojmë ne barazpeshë ose suficit në bilancin pagesor ? A nuk është më mirë të kihet deficit në bilancin pagesor ? Në thelb pyetja ka të bëjë me qëllimet lidhur me kursin devizor dhe qëllimet lidhur me bilancin tregtar me vendet e huaj. Madje edhe nëse ekzitojnë mospërcaktime rreth qëllimeve shtetërore ndërkombëtare, qëllimet vendore duhet dukshëm të dominojnë në agjendën politike. Inflacioni, papunësia dhe rritja ndikojnë mbi banorët e vendit drejtpërdrejt. Deficiti tregtar dhe kursi devizor në ata ndikojnë në mënyrë të tërthortë, ndërsa është e njohur se në politikë qëllimet e tërthorta e zënë sediljen e pasme. Shpesh vendi i përgjigjet qëllimeve ndërkombëtare vetëm kur bashkësia ndërkombëtare e detyron ta bëjë një gjë të tillë. Për shembull, nëse vendet në zhvillim huazojnë shumë të holla nga vendet e tjera ata nuk janë në gjendje vet ta vendosin si qëllim kyç zgjidhjen e deficitit të tyre tregtar. Ngjashëm, kur vndet e tjera të botës do të paralajmërojnë një tendencë për ta kufizuar importin nga Japonia, atëherë Japonia do të ndërmarrë hapa që të rritet vlera e jenit dhe ta zvogëlojë suficitin tregtar. Prej më herët pamë se makroekonomia intersohet pë performanset më të vogla makroekonomike. Bartësit e politikës makroekonomike përpiqen me formimin e instrumentariumit të politikave të rëndësishme të politikave makroekonomike të ndikojnë mbi të njëjtat. Për këtë arsye do të flasim në një vend tjetër në këtë libër.
3.ÇKA PUNOJNË MAKROEKONOMISTËT Si i përdorin shkathtësitë e tyre makroekonomistët dhe çka bëjnë ata me të gjitha të dhënat që i marrin dhe me të gjitha teoritë që i zhvillojnë? Makroekonomistët angazhohen në spektër të gjerë të aktiviteteve, përfshirë parashikimet, analizën makroekonomike, hulumtimet bazë dhe zhvillimin e të dhënave për shtetin, organizatat joprofitabile dhe biznesin privat. Do të thotë se tri aktivitetet kryesore të makroekonomistëve janë: parashikimi makroekonomik • analiza makroekonomike • • hulumtimi makroekonomik Parashikimi makroekonomik. Shumë njerëz besojnë se ekonomistët pjesën më të madhe të kohës së tyre e harxhojnë duke tentuar që t’i parashikojnë performansat e ekonomisë. Në të vërtetë, përveç se për një numër relativisht të vogël të specialistëve për parashikim, parashikimi është vetëm një pjesë e vgël e asaj që e punojnë makroekonomistët. Njëra nga arsyet që makroekonomistët nuk e theksojnë parashikimin është asj se në thelb ata nuk janë jashtëzakonisht të mirë në këtë! Parashikimi është i vështirë jo vetëm për arsye se mirëkuptimi ynë për atë se si funksionon ekonomia nuk është perfekte, or gjithashtu edhe për shkak se nuk është e mundshme të merren parasysh të gjithë faktorët - shumica e tyre nuk janë ekonomikisht të pastra, - që mund të ndikojnë në trendet e ardhshme ekonomike. Nëse fakti që makroekonomia nuk mund të përdoret që të bëhen parashikime shumë të sakta të aktivitetit ekonomik, a don të thotë se kjo është fushë e paktuprimtë për studim? Disa njerëz mund të mendojnë kështu, por ky është vërtet qëndrim i parealtë. Meteorologjia është shembull i fushës në të cilën parashikimi është i vështirë (nëse definitivisht do të jetë i mirë moti këtë funjdavë?), por këtu ka gjithashtu njohuri shumë të rëndësishme (meteorologët ndihmojnë në zbulimin harxhimit të shtresave në ozonin e tokës dhe i theksuan rreziqet për një gjë të këtillë). Ngjashëm, kardiologët zakonisht nuk mund të parashkojnë nëse dhe kur pacienti do të ketë sulm në zemër - ata vetëm mund të flasin për mundësi. Si meterologët edhe mjekët, po ashtu edhe ekonomistët po ndeshen me një sistem komplekshmëria e të cilit bën që të kulpruarit e plotë të jetë e vështirë, ndërsa parashikimi i sjelljes së sistemit edhe më i vështirë. Në vend se të parashikojnë se çka do të ndodhë, numri më i madh i makroekonomistëve janë të angazhuar në analizimin dhe shpjegimin e ngjatjeve derisa ndodhin (analiza makroekonomike) ose tentojnë ta kuptojnë strukturën e ekonomisë në përgjithësi (hulumtime makroekonomike). Analiza makroekonomike Analistët makroekonomik e mbikqëyrin ekonominë dhe mendojnë për implikimet e ngjarjeve rrjedhimore ekonomike. Shumë analistë janë të punëduar në sektorin privat, siç janë bankat ose korporatat e mëdha. Analistët e sektorit privat po përpiqen të përcëktojnë se si trendet e ërgjithshme ekonomike do të ndikojnë në investimet financiare të punëdhënësve të tyre, në mundësitë e tyre për ekspanzion, në kërkesën për prodhimet e tyre, etj. Sektori publik, që përfshin qeveri nacionale dhe rajnale dhe agjenci ndërkombëtare, siç është banka Botërore dhe FMN-ja, gjithashtu punëson shumë analistë makroekonomik. Funskioni kryesor i analistëve në sektorin publik është të ndihmojnë gjatë krijimit të politkës - për shembull, me shkrimin e raporteve që i vërtetojnë dhe i hulumtojnë problemet e nryshme makroekonomike dhe me identifikim dhe vlerësim të opcioneve të mundshme politike. Edhe vende të caktuara kanë qasje të ngjashme. Për shembull, në mesin e kreatorëve të politikës së SHBA-ve, nëpunësit qe e konfirmojnë politikën monetare mund të thirrin në nihmë disa mijëra doktorë të ekonomisë të punësuar në Sistemin rezerv federal. Në Republikën e Maqedonisë është formuar Këshilli
ekonomiko-social që përkujdeset për problematikën makroekonomike, ndërsa edhe e këshillon Qeverinë. Po qe se një vend ka analistë makroekonomikë shumë mirë të stërvitur, a don të thotë kjo se politika e saj makroekonomike çdoherë do të jetë intelegjente dhe largpamëse? Për fat të keq përgjigjja është “jo”. Për shkak të kompleksivitetit të ekonomisë, analiza e politikës makroekonomike, si dhe parashikimi makroekonomik, shpesh është i vështirë dhe i pasigurt. Me siguri, madje edhe më e rëndësishme, politikanët, e jo ekonomistët, zakonisht e krijojnë politikën ekonomike. Politikanët janë më oak të intersuar për dëshirën abstrakte të politikës, sesa për efektet e drejtpërdrejta të politikës në pjesët e saj përbërëse. Kështu nga fundi i vitit 1990 bisedimet ndërkombëtare që kishin për qëllim zvogëlimin e barrikadave ekonomike nuk patën sukses, për arsye se vendet evropiane vërtetuan se është politikisht e parapranueshme të zvogëlohen pagesat e larta për subvencione për fermerët e tyre, edhe pse thuajse të gjithë ekonomistët kërkonin heqje e barrikadave. Përfundimi është se është e pashmangshme inkuadrimi i ndikimit të politikës në krijimin e politikës ekonomike. Edhe krahas asaj që ndihma e këtillë me siguri është e domosdoshme për miratimin e vendimeve të mira poltike, posaçërisht nëse shqyrtohen ndryshimet dramatike. në vitet e fundit, për shembull, në më shumë vende të Evropës Juglindore, Amerikës Latine dhe vendee të tjera po ndërmerren refora radikale të ekonomive të tyre. Në numrin më të madh të këtyre rasteve, liderët e vendeve kërkojnë ndihmë teknike nga ekonomistë të vendit dhe të huaj dhe ky këshill është vendimtar në krijimin e politikës. Hulumtimi makroekonomik Hulumtimi makroekonomik zë spektër të madh të formave, nga analizat abstrakte matematike dhe eksperimentimeve psikologjike deri në projekte të mëdha për gëlltitjen e numrave në të ciat superkopjutorët përdoren për ërpunimin e shumave të mëdha të të dhaneve ekonomike. Edhe krahas kësaj, qëllimi i të gjitha hulumtimeve makroekonomike është që të bëhen raporte të ërgjithshme për atë se si funksionon ekonomia. Pasqyrat e përgjithshme për ekonominë të fituara nga hulumtimi i suksesshëm formojnë bazë për analizimin e problemeve specifike ekonomike, politikave dhe situatave. Vlera e aktiviteteve të vazhdueshme hulumtuese qëndron në atë se numri më i madh i rezultateve dhe ideve që iu nevojiten do të jenë të kapshme në libra ose gazeta profesionale ose do të qarkullojnë në formë jo të publikuar. Meqë kjo e formon bazën për aktivitte siç janë analiza ekonomike dhe parashikimi, në kuptimin e vërtetë hulumtimi makroekonomik është lokomotivë që e tërheq tërë kompleksin e aktiviteteve të makroekonomisë. Hulumtimi makroekonomik vendin e vet e merr para se gjithash n kolegje dhe universitete, në institucione joprofitabile dhe në sektorin publik (agjenci qeveritare dhe ndërkombëtare). Posaçërisht në sektori publik, linja ndërmjet analizës ekonomike dhe hulumtimit makroekonomik është shumë më i mjegulluar, se sa e nënvizuam ne këtu. Arsyeja është ajo se shumë ekonomistë lëvizin para-prapa midis analizës së problemeve secifike(siç është problemi i inflacionit të vendit të lartëpërmendur Afrikan) dhe hulumtimit makroekonomik bazë (analiza e përgjithshme e inflacionit). 4. Teoria makroekonomike Historia e ekonomisë është mikroekonomia. Makroekonomia është pjesë e re e shkencës ekonomike. Në të vërtetë, makroekonomia është e “paramenduar” për politikanët, më saktë kreatorët e politikës ekonomike. Shoqëria dhe aktiviteti ekonomik sot janë aktivitete intensive dhe të ndërlikuara, për këtë e rëndësishme bëhet tërësia e jo njësia. Por në të njejtën kohë, mospajtimet më të mëdha janë në lidhje më qëndrimet për makroekonominë, e jo për mikroekonominë. Sjellje racionale dhe tregtare (konkurente) e individit ose firmës sot është plotësisht e apsolvuar. Por sipas të gjitha gjasave makroekonomia është ende “primitive”.
Makroekonomia është në funskion të politikës ekonomike , më saktësisht, ajo është e paramenduar për të njejtën. Por ekziston mojpajtim për principet e makroekonomisë. Politikanët mund makroekonominë ta kuptojnë “subjektivisht” dhe “vullnetarisht”. Klasikët përkundër Kejnsijasit Qasja klasike dhe qasja Kejnsijaste janë dy tradita kryesore inelektuale në makroekonomi. Në këtë pjesë shkurtimisht do ti shqyrtojmë dallimet ndërmjet të dy qasjeve. Qasja klasike. Rrënjët e qasjes klasike datojnë më herët se dy shekuj, së pari nga ekonomisti i njohur skocez Adam Smith (Adam Smith). Në vitin 1776, Smithi e publikoi veprën e tij, Pasuritë e popujve (The Wellth of Nations), në të cilën ai e sugjeroi konceptin e “dorës së padukshme”. Ideja e dorës së padukshme është, nëse ekzistojnë tregje të lira dhe individë të cilët i zbatojnë aktivitetet e tyre ekonomike për interesin e tyre më të mirë, ekonomia në tërësi do të funksionojë mirë. Sikurse e theksoi Smithi, individët në ekonominë tregtare, gjersa i zbatojnë inetresat e tyre, si duket janë të udhëhequr nga dora e padukshme për ta maksimizuar pasurinë e tëresishme të të gjithve në ekonomi. Megjithatë, nuk duhet që ta ritheksojmë atë që Smithi e pohon: Të thuhet se dora e padukshme është prezente, nuk do të thote se askush në ekonominë e tregut nuk do të mbetet i uritur ose i pakënaqur; tregjet e lira nuk munden ta mbrojnë kombin nga efektet e thatësirës, luftës ose jostabilitetit politik. As që dora e padukshme mund të sundojë me eksiztimin e dallimeve të mëdha mes të pasurve dhe të vobektëve, sepse në analizat e Smithit, ai e ka marrë si të dhënë distribuimin fillestar të pasurisë në mesin e kombit. Shum më tepër, idea për dorën e padukshme thotë se me resurset e dhëna të vendit (natyrore, njezore dhe teknologjike) dhe distribuimin e tyre fillestar të pasurisë, përdorimi i tregjeve të lira do ti bënte njerëzit ekonomikisht sa më të fortë. Validiteti i idesë për dorën e padukshme varët nga supozimi kyq: tregjet e ndryshme në ekonomi, përfshirë edhe tregjet finansiare, tregjet e forcës puntore dhe tregjet e mallrave dhe shërbimeve, duhen të funsionojnë në mënyrë të përkryer dhe pa kufizime, sikur se janë kufizimet e mëditjës minimale dhe shkallat e kamatave. Posaçërisht mëditjet dhe çmimet duhen të adaptohen mjaft shpejt për ta mirbajtur barazpeshën - situatë në të cilën sasitë që kërkohen dhe ofrohen janë të njejta në të gjitha tregjet. Në tregjet ku sasia që kërkohet e tejkalon saisënë që ofrohet, çmimet duhet të rriten për barazpeshuar tregun. Tregjet në të cilat ekziston më tepër mall në dispozicion sesa që njerëzit dojnë të blejnë, çmimet duhen të ulen për ta sjellur tregun në barazpeshë. Fleksibiliteti i mëditjeve dhe çmimet janë kruciale për idenë e dorës së padukshme, sepse në sistemin e tregut të lirë, ndryshimet në mëditjet dhe çmimet janë sinjale të cilat i koordinojnë aksione e njerëzve në ekonomi. Sa për ilustrim, të supozojmë se lufta jashtë vendit e ka turbulluar importin e naftës. Kjo renie e ofertës do ta rriste çmimin e naftës. Çmimi më i lartë i naftës do të jetë më fitimprurwse për ofruesit vendor të naftës për të nxjerre më tëpër naftë dhe për të gjurmuar më tepër burime. Çmimi më i lartë i naftës njejtë do ti shtyentë harxhuesit e vendit për ta kursyer më tepër naftën dhe të kalojnë në burime alternative të energjisë. Rritja e kërkesës për burime alternative të energjisë, do ta rriste çmimin e tyre dhe e stimulon prodhimin e tyre, e tj. Kështu, në mungesë të kufizimeve, sikur se janë kontrollat e shtetit mbi çmimet, përshtatja e çmimeve ndihmon ekonomitë në tregjet e lira të përgjigjet në mënyrë konstruktive dhe më të koordinuar në fillimin e turbullimeve të ofertës. Qasja klasike në makroekonomi, bazohet në supozimet themelore të Smithit se: 1) njerëzit i kryejnë interesat personale ekonomike dhe 2) se çmimet shpejt përshtaten për ta arritur barazpeshën në të gjitha tregjet. Me këto dy supozime si bazë, ithtarët e qasjes klasike përpiqen që të ndërtojnë modele të makroekonomisë të cilat janë konzistente me të dhënat. Shfrytëzimi i qasjes klasike sjell me vete disa imlikime të fuqishme në politikë. Pasi që supozimet klasike nënkuptojnë se dora e padukshme funksionon mirë, ekonomistët klasik shpesh pohojnë (si propozim normativ) se shteti duhet të ketë, më së tepërmi, rrol të kufizuar në ekonomi. Si propozim pozitiv, ekonomistët klasik, poashtu shpesh pohojnë se politikat shtetërore do të jenë
joefektive ose kundërproduktive në arritjen e synimeve të tyre të caktuara. Kështu, për shembull, shumica e klasikëve besojnë që shteti nuk duhet të përpiqet që aktivisht ta eliminojë ciklusin afarist. Qasja Kejnsiaste. Krahasuar me qasjen klasike, qasja kensijaste është relativisht më e re. Libri i cili i bën hyrje, Teorija gjenerale për punsimin, shkallën e kamatës dhe paratë (The General Theory of Employment, Interest, and Money), nga ekonomisti britanez Xhon Majnard Kejns (John Maynard Keynes), u paraqit në vitin 1936 - 160 vite pas Pasuris se kombëeve të Adam Smithit. Në vitin 1936 bota vuante nga depresioni i madh: shkalla e lartë e papunësisë prekën pjesën më të madhe të ekonomive në botë dhe dora e padukshme në tregjet e lira dukeshte përgjithsisht joefikase. Nga pikpamja e vitit 1936, teoria klasike u bë seriozish jokonzistente me të dhënat, duke krijuar nevojë për teori të re makroekonomike. Kejns e siguroi atë teori. Në librin e tij Kejnsi ofroi sqrim për ekzistimin e papunsisë së lartë. Këtë sqrim ai e bazoi në supozimin për përshtajen e mëditjeve dhe çmimeve, që është thelbësisht ndryshe nga supozimi klasik. Në vend të supozimit se mëditjet dhe çmimet shpejt adaptohen për të arritur barazpeshë në secilin treg, sikur se është në traditën klasike Kejns supozoi se mëditjet dhe ngadal adaptohen. Adaptimi i ngadalshëm i mëditjeve dhe i çmimeve do të thotë se tregjet do të jenë jasht barazpeshës - me sasi të cilat kërkohen të mos jenë të jenë të njejta me sasitë të cilat ofrohen - në afat më të gjatë kohor. Në teorinë Kejnsisaste, papunësia ekziston sepse mëditjet dhe çmimet nuk adaptohen me shpejtësi të mjaftueshme për ta barazuar numrin e njerëzve që firmat kanë nevojë që ti punësojnë me numrin ë njerëzvë të cilët kërkojnë punë. Zgjidhja e ofruar e Kejnsit për papunsinë e lartë është që shteti ti rrisë furnizimet me mallra dhe shërbime të cilët do ta rrisnin kërkesën për prodhim. Kejnsi pohonte se kjo politikë do ta zvogëlonte papunësinë, sepse kërkesa e rritur e prodhimeve, do ti detyronte sipërmarrjet që të punësojnë më tepër punëtorë. Poashtu, Kejnsi ka parashikuar se të punsuarit e rinjë do të kenë më tepër të ardhura për të shpenzuar, dhe në këtë mënyrë do të krijohej burim i ri i kërkesës për prodhimet, që mëtej do ta rriste punësimin. Më thjeshtë, përkundër klasikëve, Kejnsiastët mundohen të jenë më skeptik për dorën e padukshme dhe e mbrojnë qëndrimin për rolin e shtetit në pëemirësimin e performancave makroekonomike. Evolucioni i polemizimeve ndërmjet klasikëve dhe Kejnsijastëve. Për shkak që depresioni i madh fuqishëm e tronditi besimin e ekonomistëtëve të shumtë në qasjen klasike, qasja Kenjsiaste dominonte në teorinë dhe politikën makroekonomike që nga lufta e dytë botërore e deri reth vitit 1970. Në zenitin e ndikimit Kejnziast ekonomistët gjërësisht besonin se përmes përdorimit të mirë të politikave makroekonomike, shteti mund të promovojë rritje ekonomike duke i ikur inflacionit ose recesionit. Problemet kryesore të makroekonomisë dukeshte se ishin të zgjidhura, me nevojën e futjes së vëtem disa detajeve. Por, në vitet e 70-ta SHBA-të vuanin prej papunësisë së lartë edhe prej inflacionit të lartë - e cila quhet “stagflacion” ose stagnim me infalcion. Kjo dukuri më tepër e dobësoi besimin e ekonomistëve dhe krijuesve të politikave në qasjen tradicionale Kajnsiaste, sesa që depresioni i madh e tronditi qasjen tradiocionale klasike. Përskaj kësaj, supozimi Kejnsiast se çmimet dhe mëditjet ngadalë përshtaten, kështu që tregjet mund të mos jenë në barazpeshë, ishte e kritikuar se është pa bazë të shëndoshë teorike. Derisa qasja Kejnsiaste ishte i sulmuar, ndodhitë në teorinë ekonomike e bënë makroekonominë klasike të duket më interesante dhe atraktive për shumë ekonomistë. Duke filluar prej fillimit të viteve të 1970-ta, qasja klasike e modernizuar përjetoi ringjallje të madhe në mesin e hulumtuesve ekonomik, edhe pse makroekonomistët klasik nuk e arritën dominimin të cilën Kejnsiastët e kishin në vitet e pasluftës. Në njëzet e pesë vitet e fundit ithtarët e të dyja qasjeve zelshëm punuan për ti menjanuar dobësitë e tyre, Ekonomistët të cilët punuan tradicionin klasik i përmirësuan sqarimet e tyre për cikluset afariste dhe papunësinë. Kejnsiastët punuan në zhvillimin e bazave të shëndosha teorike për përshtatjen e ngadalëshme të mëditjeve dhe çmimeve dhe tani modeli Kejnsiast mund të
ballafaqohet me stagfalacionin. Në momentn, po zbatohet hulumtim i shkëlqyeshëm në të dyja qasjet me atë që mes tyre po zhvillohet komunikim i rëndësishëm dhe shkëmbim i ideve. ii 5. Politikat makroekonomike. Çfarë është politika makroekonomike. Perfsormansat ekonomike të një kombi varen nga më shumë faktorë, duke përfshirë edhe resurset e tyre natyrore dhe njerëzore, kapitalin e tyre (ndërtesat dhe maqinat), teknologjinë e tyre dhe zgjidhjen ekonomike të bërë nga qytetarët, indivdual dhe të përbashkët. Faktor tjetër i rëndësishëm, që ndikon në performansat ekonomike është pakoja e politikave makroekonomike, të cilat i zbaton shteti. Politikat makroekonomike ndikojnë në performansat e ekonomisë si tërësi. Dy llojet kryesore të politikave makroekonomike janë politika fiskale dhe politika monetare. Politika fiskale, e determinuar në nivel nacional – shtetëror dhe lokal, interesohet për shpenzimet e shtetot dhe tatimin. Politika monetare e determinon shkallën e rritjes së ofertës së të hollave në një ekonomi nacionale dhe është nën kontrollin e institucionit shtetëror, e njohur si banka qendrore. Ndërsa cilat janë debatet tipike dhe dilemat. Ato janë: •
kreatorët e politikës monetare dhe fiskale a duhet të përpiqen ta stabilizojnë ekonominë;
•
politika monetare a duhet të krijohet mbi bazë të rregullave ose mbi bazë të diskrecionit;
•
synimi i bankës qendrore a duhet të jetë zero inflacioni;
•
kreatorët e politikës fiskale a duhet ta reduktojnë borxhin publik;
•
ligjet tatimore a duhet të riformohen për shkak të nxitjes së kursimit;
Ne veçmë konstatuam se makroekonomia është ende shkencë “primitive”. Prej atje të gjitha temat e cekura diskutabile për shfrytëzimin e makroekonomisë në udhëheqjen e politikës ekonomike kemi argumente për dhe argumente kundër.
Tabela nr. 11.1. Dilemat e politikës makroekonomike
Opcioni Politika monetare
Përparësitë
Politikë monetare 1.Shkalla doganore ekspanzive mund të ulet 2.Ekonomija mund të ritet 3.Ulja e papunësisë
Mungesat 1.Mund të keqësohet inflacioni 2.Kursi devizor mund të zbresë 3.Rrjedhje të kapitalit 4.Deficiti tregtar mund të zgjerohet
Politika monetare 1.Kursi devizor mund 1.Rreziku nga restriktive të ritet recesioni 2.Ndihmon në luftë 2.Zgjerimi i me inflacionin papunësisë 3.Deficiti tregtar 3.Ritje e ngadalshme mund të ulet 4.Rrjedhje të kapitalit Politika fiskale
Politika fiskale 1.Ndoshta ritja do të ekspanzive vazhdojë (Merr hua dhe 2. Mund të ndihmojë që të zgjidhen harxho) problemet e të bërit politikë afat-shkurte 3.Ulja e papunësisë
1.Deficiti buxhetor keqësohet 2.Mundësitë janë të vështira për marrjen e huasë shtetërore në të ardhmen 3.Deficiti tregtar mund të ritet 4.Shtypje tenalt ndaj shkallës së kamatës. Politikë fiskale 1. Mund të ndihmojë 1.Rezik nga recesioni restriktive në luftën me 2.Ritja e papunësisë 3.Ritje e ngadalësuar (Reduktimi i inflacionin 2. Mund të lejojë një deficitit) miks më të mirë për politikën fiskale monetare 3. Deficiti tregtar mund të zbresë
Pasiqë efektet e politikës janë aq të papërcaktuara, shumë ekonomistë janë të gatshëm të bëjnë supozime të dykuptimtë për politikën. Por ata bëjnë ndjenja për ato efekte nga një politikë e caktuar edhe për shkëmbimin (trade-off), e cila secila nga ato do të involvohet. në tabelën nr. 11.1. ne do t’ua tregojmë ato zëvendësime. Zëvendësimet e paraqitura në tabelën 11.1. duhet të interpretohen me kujdes. Kur udhëheqin (real-ëorld) politikë makroekonomike, ekonomistët janë të vetëdijshëm se relacionet ekonomike nuk janë të caktuara dhe se udhëheqja e politikës makroekonomike është art e jo shkencë. Në praktikimin e “artit të politikës makroekonomike”, edhe krahas ndryshimeve, ekziston edhe divergjenca mes pikëpamjeve të ndryshme. Gjegjësisht ekziston më shumë pajtueshmëri për këtë që vijon:
Politika ekspansive monetare dhe fiskale në afat të shkurtë kanë veprim stimulues të të ardhurave. • Politika ekspansive monetare dhe fiskale kanë kanë efekt potencial afatgjatë të inflacionit. •
•
Politika monetare është politikisht më e lehtë për shfrytëzim se sa politika f iskale.
•
Politika ekspansive monetare dhe fiskale janë të gatshëm ta rrisin deficitin tregtar.
•
Politika ekspansive monetare dhe fiskale shkakton lëvizje të mjaftueshme në kursin devizor.
•
Politika ekspansive monetare dhe fiskale ka efekte të dymendimta mbi kursin devizor.
Kapitulli 12 MATJA E AKTIVITETIT TË PËRGJITHSHËM EKONOMIK 1.Definimi i bruto prodhimit të vendit (BPV) Bruto prodhimi i vendit BPV (Gross Domestic Product – GDP) është kategori qendrore dhe shumë e rëndësishme. Me ndihmën e saj matet aktiviteti i përgjithshëm ekonomik i një vendi. Në këtë kuptim ai është treguesi më sintetik i aktivitetit makroekonomik i çdo vendi. Bruto prodhimi i vendit është vlerë tregu i të mirave dhe shërbimeve finale të prodhuara në vend në periudhë të caktuar kohore. Definicioni në dukje është shumë i thjeshtë. Por, në të vërtetë shumë çështje të rëndësishme paraqiten gjatë llogaritjes së BPV të ekonomisë. Prandaj, ta shqyrtojmë me vëmendje të posaçme çdo pjesë të veçantë në këtë definicion. Definicioni për bruto prodhimin e vendit përmban disa karaketristika të rëndësishme: BPV është vlerë tregu. Me siguri e keni dëgjuar fjalën e urtë “nuk mund të përzieni buaj dhe bretkoca”. Megjithatë, BPV e bënë pikërisht këtë. BPV i grumbullon bashkë shumë lloje të prodhimeve në një masë të vetme të vlerës së aktivitetit ekonomik. Që ta bëjë këtë, ai i përdor çmimet e tregut. Për këtë shkak çmimet e tregut e masin shumën të cilën njerëzit janë të gatshëm ta paguajnë për të mira të ndryshme, ata e shfaqin vlerën e atyre të mirave. Për shembull, nëse çmimi i mollës është dyfish më e lartë se çmimi i portokallit, atëherë molla kontribuon për BPV dy herë më shumë se sa portokalli. BPV është masë për prodhimtarinë e përgjithshme të mirave dhe shërbimeve. BPV përpiqet të jetë gjithëpërfshirëse. Ai i përfshinë të gjitha gjërat e prodhuara në ekonomi dhe legalisht të shitura në tregjet. BPV e matë vlerën e tregut jo vetëm të mollës dhe portokajve por poashtu edhe të dardhave dhe citronëve, librave dhe filmave, berberëve dhe mbrojtjen shëndetësore, e ashtu me rradhë. BPV po ashtu e përmban vlerën e tregut të shërbimeve të banimeve të siguruara nga saisa e shtëpive në ekonomi. Për shtëpitë e huazauara kjo vlerë lehtë llogaritet – renta është e njëjtë edhe në shpenzimet e qirave dhe të ardhurat e pronarëve. Megjithatë, shumë njerëz janë pronarë në vendet ku jetojnë dhe prandaj paguajnë rentë. Qeveria e inkuadron banimin në banesat personale në BPV nëpërmjet vlerësimit të vlerës së tij të rentës. Kjo do të thotë, BPV bazohet në supozimin se pronari, kryesisht, i paguan rentë vetvehtes, kështuqë renta është e inkuadruar edhe në shpenzimet e tija edhe në të ardhurat e tija.
Megjithatë, ekzistojnë disa prodhime të cilat BPV nuk i përfshinë për shkak se janë vështirë të maten. BPV i përjashton gjërat të cilat janë prodhuar dhe shitur në mënyrë të paligjshme, siç janë narkotikët e paligjshëm. BPV po ashtu i përjashton gjërat të cilat janë prodhuar dhe shitur në vend dhe për shkak të asaj se asnjëherë nuk arrijnë në treg. Perimet të cilat i blini në shitore dhe në treg ëhstë përfshirë në BPV; perimet të cilat i kultivoni në kopshtin tuaj nuk janë përfshirë. BPV është mbledhje e të mirave dhe shërbimeve finale. BPV e përfshinë vetëm vlerën e të mirave finale. Shkaku qëndron atje se çmimi i të mirave intermediare veçmë është kyçur në çmimet e të mirave finale. Shtimi i vlerës së tregut tregut në letrën e vlerës së tregut të urimit do të ishte llogaritur dyfish. Kjo do të thotë, kjo (jo drejtë) e llogarit letrën dy herë. Përjashtim i rëndësishëm në këtë rregul dnodh kur ndonjë e mirë intermediare është prodhuar dhe në vend të përdoret ajo i shtohet rezervave të mirave në një firmë që të përdoret ose të shitet më vonë. Në këtë rast, e mira intermediare llogaritet si të jetë “finale” në këtë moment, ndërsa vlera e saj si investim në rezerva i shtohet BPV. Më vonë, kur rezervat e të mirave intermediare do të përdoret ose shitet, investimi i ndërmarrjes në rezervat është negative dhe trahsëgëuese, BPV për atë periudhë të vonshme reduktohet. reduktohet. BPV i pranon të mirat dhe shërbimet e prodhuara në vend. BPV e matë vlerën e pprrodhi odhimt mtar aris isëë në kuad kuadër ër të kufi kufinj njve ve gjeo gjeorrgraf grafik ik të një një vend vendi. i. Kur Kur shte shteta tass i huaj huaj puno punonn përkohësisht në Maqedoni, prodhimtaria e tij është pjesë e BPV të Maqedonisë. Kur shtetasi amerikan është pronar i një fabrike në Maqedoni, prodhimtaria prodhimtaria e kësaj fabrike nuk është pjesë e BPV të SHBA-ve. (Kjo është pjesë e BPV të Maqedonisë). Që atje, gjërat janë përfshirë në BPV të vendit nëse janë prodhuar në vend, pa dallim të kombësisë së prodhuesit. BPV është tregues për një periudhë kohore prej një viti. BPV i përfshinë të mirat dhe shërbimet të cilat janë prodhuar në kohë ta tanishme. Ai nuk i përfshinë transakcionet me gjërat të cilat janë prodhuar në të kaluarën. BPV e matë vlerën e prodhimtarisë e cila zhvillohet në interval konkret kohor. zakonisht ai interval është një vit ose një tremujorsh. BPV e matën rrjedhën ekonomike të ardhurave dhe shpenzimeve në atë interval. Si plotësim, kur qeveritë e shpallin BPV tremujorëshe, ajo i prezanton të dhënat pasiqë janë modifikuar me procedurat statistikore, e cila quhet aftësimi stinor. Të dhënat e paaftësuara qartë tregojnë se ekonomia prodhon më shumë të mira dhe shërbime në periudhë të caktuar të vitit se sa në tjera. Gjatë ndjekjes së situatës së ekonomisë, ekonomistët dhe krijuesit e politikës shpesh herë deshirojnë të shohin prapa ndryshimeve stinore. Prandaj statistikët qeveritare i aftësojnë të dhënat tremujorëshe që ta prishin ciklin stinor. stinor. të dhënat për BPV të cilat shpallen në opinion gjithnjë janë të aftësuara nw stina. BPV i përfshinë në vete vetëm prodhimtaritë legale. Disa mallra dhe shërbime jashtë tregu tregutt pjesër pjesërish ishtt janë janë përfs përfshir hirëë në masat masat e BPV zyrta zyrtarr. Shembu Shembull ll janë janë aktivi aktivitet tetet et të cilat cilat zhvillohen në të ashtuquajturën ekonomi nëntokësore, jolegale. Ekonomia jolegale përfshinë edhe aktivitete legale, të fshehura nga evidenca e shtetit (që t’i shmanget pagimit të tatimeve ose harmonizimin me rregullativën) dhe aktivitete jolegale, siç është tregtia me drogë, prostitucioni, (e në disa raste) edhe bizhozi. Natyrisht, edhe krahas kësaj, shërbimet nga moleri të cilit i paguhet në të holla të gatshme që të shmanget tatimi duhet të përfshihen në BPV. Statistikat shtetërore rregullisht i aftësojnë numrat e BPV që t’i përfshinë vlerësimet nga madhësia e ekon ekonom omis isëë jole jolega gale le.. Pasi Pasiqë që të holla hollatt e gats gatshm hmee ësht ështëë mjet mjet leht lehtws wseu eues es për për page pagesë sënn e transaksioneve, të cilat janë jashtë nga evidenca, një masë për madhësinë e ekonomisë së zezë është shuma e të hollave të gatshme në qarkullim. 2. Metodat e llogaritjes së BPV
Llogaritë e të ardhurave nacionale. llogaritë e të ardhurave nacionale bazohen bazohen në idenë se vëllimi i aktivitetit ekonomik që paraqitet gjatë një periudhe kohore mund të matet lidhur me: vëllimin e prodhimtarisë së prodhuar, përveç prodhimtarisë e cila shfrytëzohet në faza intermediare të prodhimtarisë (qasja prodhuese); të ardhurat të cilat i marrin prodhuesit (qasja e të ardhurave); dhe vëllimi i shpenzimit nga ana e blerësve të fundit (qasja shpenzuese). Çdo qasje jep pikëpamje të ndryshme të ekonomisë. Qasja prodhuese, e të ardhurave dhe shpenzimeve janë tre mënyra të ndryshme nëpërmjet të cilave vimë deri te përgjigja e kësaj pyetje, të gjitha sjellin deri të përgjigja e njëjtë. Që të shohim pse, së pari shihni se vlera e tregut të mallrave dhe shërbimeve të prodhuara në një periudhë të caktuar kohore, sipas definicionit është definicionit është e njëjtë me vlerën të cilën blerësit duhet ta paguajnë që t’i blejnë të njëjtat. Vlera e tregut e mallrave dhe shërbimeve për harxhimin e atij malli ose shërbimi gjithnjë janë të njëjta, kështu që qasja prodhuese (i cili i matën vlerat e tregut) dhe qasja shpenzuese shpenzuese (i cili i matën vlerat e shpenzimit) duhet ta japin masën e njëjtë të aktivitetit ekonomik. Shihni se atë që e merr shitësi duhet të barazohet me atë që e shpenzon blerësi. Të ardhurat e shitësit, për kthim barazohet me fitimin e përgjithshëm të gjeneruar nga aktiviteti ekonomik, duke përfshirë edhe të ardhurat e paguara punëtorëve dhe furnizuesve, tatimet e paguara shtetit, dhe profiti (sa do që të mbetet). Kështu, shpenzimet e përgjithshme duhet të barazohen me të ardhurat e përgjithshme të gjeneruara, që nënkputon se qasja e shpenzimit dhe të ardhurave, po ashtu, duhet ta japin përgjigjen e njëjtë. Më në fund, pasiqë vlera e prodhimtarisë dhe të ardhurat barazohen me shpenzimet, ato duhet të jenë të barabarta. Llogaritja e BPV. Duke e vështruar në mënyrë sintetike, ekzistojnë dy metoda themelore për llogaritjen e bruto prodhimit të vendit: BPV BPV si përm përmbl bled edhj hjee e vler vlerës ës së të mira mirave ve dhe dhe shër shërbi bime meve ve final finalee (met (metod odaa shpe shpenz nzue uese se e prodhimtarisë); BPV si përmbledhje e shpenzimeve për inputet e angazhuara të prodhimtarisë (metoda e të ardhurave). Metoda Metoda shpenzue shpenzuese se e prodhim prodhimtaris tarisëë e llogaritje llogaritjess së BPV BPV.. Siç Siç pamë pamë më parë parë,, BPV BPV sipa sipass definicionit është përmbledhje e vlerës së të mirave dhe shërbimeve të prodhuara. Që ta kuptojmë këtë mënyrë të llogaritjes së BPV është e dobishme që ta parashtrojmë pyetjen: kush shpenzon mallra dhe shërbime finale në vend. Përgjigja është se shpenzojnë katër sektorë në ekonomi: sektori amvisëri – mallra për shpenzim personal (C); sektori ndërmarrje – shpenzim investues (I); sektori shtetëror – shpenzim publik (G) dhe sektori i jashtëm-tregtar, në neto bazë si dallim mes importit dhe eksportit (XH – M = NXH). BPV (S) = C + I + G + NF (XH-M) Shpenzimi. Shpenzimi e paraqet harxhimin e amvisërive në ekonominë nacionale të mallrave dhe shërbimeve finale, duke i përfshirë edhe ato të prodhuara jashtë vendit. Kjo është komponenta më e madhe e shpenzimeve, e cila zakonisht ka vlerën e dy të tretave nga BPV te të gjitha vendet. Shpenzimet e harxhimit janë të grupuara në tre kategori: të mira të shpenzuara të përhershme , të cilat janë gjëra të shpenzuara afatgjate, siç janë veturat, telev televizo izorët rët,, mobilj mobiljet et dhe aparat aparatet et e rëndë rëndësis sishme hme për amvisë amvisërinë rinë (por (por jo shtëpi shtëpitë, të, të cilat cilat klasifikohen si investime); të mirat shpenzuese, të cilat janë kategori afatshkurte, siç është ushqimi, veshja dhe lënda djegëse; dhe
shërbimet, siç janë arsimi, mbrojtja shëndetësore, shërbimet financiare dhe transporti. INvestimet. INvestimet e përfshijnë shpenzimin e të mirave të reja kapitale, të qaujtura investime fikse, fikse, dhe rritja e rezervave që i kanë firmat, të qaujtura investime në rezerva. Investimet fikse, kanë dy komponenta kryesore: investime në mjete fikase, që paraqesin shpenzim të ndërmarrjes në ndërtim (për shembull, fabrika, depo dhe ndërtesa për zyra) dhe paisje (siçjanë maqinat, automjetet dhe mobiljet); dhe investime në banesa, banesa , që paraqet shpenzim për ndërtimin e shtëpive të reja dhe ndërtesave me apartamente. Shtëpitë dhe ndërtesat me apartamente trajtohen si të mira kapitale, pasiqë sigurojnë shërbime (strehim) për periudhë të gjatë kohore. Si dhe shpenzimi, investimet e përfshijnë shpenzimin e mallrave të prodhuara jashtë vendit. Siç përmendëm, rritja e rezervave janë përfshirë në shpenzimet e investimeve, pa marrë parasysh nëse rezervat janë rritur. veçanërisht nëse firma prodhon mallra që nuk mund t’i shesë, rritja e rezultuar e rezervave llogaritet si investime të firmës. Për qëllimet e kontabilitetit të ardhurave nacionale, firma, në të vërtetë, vetë nga vetvetja i ka blerë të mirat e pashitura. Kjo rregull kontabiliteti është e dobishme, sepse garanton se prodhimtaria dhe shpenzimet do të jenë të barabarta gjithnjë në llogari të ardhurave nacionale. Çdo gjë që është prodhuar, sipas definicionit duhet të blihet nga ana e konsumatorit ose “të blihet” nga vetë firma. Furnizim Furnizimet et shtetër shtetëror oree të mallrave mallrave dhe shërbimev shërbimeve. e. Furniz Furnizime imett shtetë shtetëror roree të mallra mallrave ve dhe shërbimeve, të cilat përfshinë çfarëdo shpenzimi të bërë nga ana e shtetit për mallin ose shërbimin e prodhuar në rrjedhë, e huaj ose nga vendi, janë komponenta e tretë e shpenzimit. Të gjitha furnizimet shtetërore nuk janë bërë për blerjen e mallrave dhe shërbimeve Transferet, kategoria që i përfshinë pagesat shtetërore për sigurinë sociale dhe mbrojtja mjekësore, sigurimi nga papunësia, pagesa për mirëqenie etj. pagohen (kryesisht ndaj individëve) nga ana e shtetit të cilat nuk janë bërë për shkëmbimin për mallrat dhe shërbimet rrjedhëse. Si rezultat i kësaj, ato janë përjashtuar nga kategoria furnizime shtetërore dhe nuk llogariten në BPV, BPV, siç janë llogaritur sipas qasjes shpenzuese. Ngjashëm me këtë, pagesat e kamatave për borxhin nacional nuk llogariten si pjesë nga furnizimet shtetërore. Shumë ngjashëm me përkufizimet mes konsumumit dhe investimit të sektorit privat, nje pjesë nga furnizimet shtetërore shkon për nevojat rrjedhëse (si për shembull rrogat e të punësuarve), ndërsa një pjesë dedikohet për furnizimet e mallrave kapitale (si për shembull ndërtesat afariste). Neto eksporti. Neto eksporti paraqet eksport minus import. Eksporti paraqet mallra dhe shërbime të prodhuara në kuadër të vendit, të cilat blihen nga të huajt; importi paraqet mallra dhe shërbime të prodhuara jashtë, të cilat blihen nga ana e rezidentëve në vend. Neto eskporti është pozitiv nëse eksporti është më i madh se importi ose është negativ nëse importi e tejkalon eksportin. Eksporti i shtohet shpenzimit të përgjithshëm sepse paraqet konsumim (nga ana e të huajve) në mallrat dhe shërbimet finale të prodhuara në vend. Importi hiqet nga konsumimi i përgjithshëm sepse shpenzimi, investimi dhe furnizimet shtetërore janë ashtu të definuara, t’i përfshijnë mallrat dhe shërbimet e importuara. heqja e importit siguron se shpenzimi i përgjithshëm, C+I+G+NXH e tregon vetëm shpenzimin e autputeve të prodhuara në vend. Për shembull, rritja e importit mund të thotë se amerikanët blejnë vetura japoneze në vend të veturave amerikane. Për këtë shkak, për shpenzimin e përgjithshëm të vendit nga ana e rezidentëve të vendit mund të thuhet se rritja e importit, e zvogëlon shpenzimin e prodhimit të vendit. Metoda e të ardhurave për llogaritjen e BPV. Mënyra e dytë për matjen e BPV është qasja e të ardhurave. Ai e llogrit BPV me mbledhjen e të ardhurave të fituara nga prodhuesit duke i përfshirë fitimet dhe tatimet e paguara ndaj shtetit. Pjesa kyçe e qasjes të ardhurave është koncept i njohur si të ardhurat nacionale. Të ardhurat nacionale janë shumë e pesë llojeve të ardhurave:
1. Kompensim për të punësuarit. Kompensimi për të punësuarit janë të ardhurat e punëtorëve (duke mos i marrë parasysh vetë të puënsuarit) dhe i përfshinë mëditjet, rrogat dhe kontributet e të punësuarve (duke i përfshirë kontributet për pensione) dhe kontributet e të punësuarve për sigurim social. 2. Të ardhurat e pronarit. Të ardhurat e pronarit janë të ardhurat e vetë të punësuarve të pabashkuar. Pasiqë shumica e të vetë punësuarve posedojnë kapital të caktuar (për shembull traktori i bujkut ose aparati për rendgen i stomatologut), të ardhurat e pronarit e përfshinë të ardhurat nga forca e punës dhe të ardhurat nga kapitali. 3. Të ardhurat nga renta. Të ardhurat nga renta e individëve, kategori e vogël, paraqet të ardhura të fituara nga ana e individëve, të cilët posedojnë tokë ose ndërtime që i huazojnë të tjerët. Disa kategori të ndryshme të ardhurave, siç janë honoraret e autorëve, artistët dhe të tjerë, po ashtu janë përfshirë në këtë kategori. 4. Profiti korporativ. Profitet korporative janë profite të fituara nga korporatat dhe paraqesin ajo që ka mbetur nga të ardhurat e korporatave sipas mëditjeve, kamatave, rentave dhe shpenzimeve të tjera të paguara. Profitet korporative shfrytëzohen që të pagohen tatimet e dedikuara për korporatat, siç është tatimi nga të ardhurat e korporatës dhe të pagohen dividendat e aksionarëve. Pjesa që mbetet nga profiti korporativ pas vënies së tatimit dhe dividendave, i quajtur fitim i parishpërndarë. ruhet nga ana e korporacionit. 5. Neto kamata. Neto kamata paraqet kamatë, që e fitojnë individët nga aktivitetet afariste dhe burime të jashtme të zvogëluara për kamatën që e paguajnë individët. Si plotësim i pesë komponentave të përshkruara të ardhurave nacionale, që të fitohet BPV, është e nevojshme që të llogariten edhe tri kategori të tjera: tatime indirekte të aktivitetit afarist; depreciacioni; Tatime indirekte të aktivitetit afarist, janë tatimet e shitjes dhe akcizat, ndërsa pagohen nga aktiviteti afarist – bizneset e shtetit dhe pushtetit lokal. Tatimet indirekte të aktivitetit afarist nuk paraqiten në asnjë nga pesë kategoritë e të ardhurave, më parë të përshkruara, por për shkak të asaj se ato janë të ardhura të shtetit, duhet t’i shtohen të ardhurave nacionale që të maten të ardhurat e përgjithshme të ekonomisë nacionale. Deprecioacioni-amortizimi (po ashtu i njohur si konsumim i kapitalit fiks) paraqet vlerën e kapitalit i cili shpenzohet gjatë periudhës në të cilën matet aktiviteti afarist. Gjatë llogaritjeve të komponentave të ardhurave nacionale (më konkretisht, të ardhurat e pronarit, profiti korporativ dhe të ardhurat nga renta), depreciacioni është minusuar nga të ardhurat e përgjithshme ose bruto. Kështu, që të llogariten të ardhurat e përgjithshme ose bruto, duhet ta kyçim prapa depreciacioni. Shuma e neto prodhimit nacional dhe depreciacioni, paraqesin bruto prodhimin nacionale (BPN). Bruto prodhimi nacional dhe bruto prodhimi i vendit quhen bruto, për shkak se e matin prodhimtarinë e përgjithshme të një ekonomie nacionale ose autputin e mallrave dhe shërbimeve pa minusimin e depreciacionit.
Tabela nr.12.1. BPV sipas dy qasjeve Metoda harxhuso-prodhuese
Metoda e të hyrave
Harxhimi i amvisërive (C)
Rroga
+ bruto investimet vendore (I))
+Profite, kamata, renta dhe të hyra të tjera nga prona
+ shteti (G)
+tatimet indirekte
+ neto eksport (X-M)
+ amortizimi
Totalja = (GDP)
Totalja= (GDP)
3. Bruto prodhimi nacional (BPN) përkundër Bruto prodhimit të vendit (BPV). Në analizën e deritanishme kryesisht e elaboruam konceptin e bruto prodhimit të vendit, ndërsa nuk e përmendëm kategorinë – bruto prodhim nacional (Gross National Product – GNP). Bruto prodhimi nacional (BPN) është masë për aktivitetin e përgjithshëm ekonomik të një vendi me përfshirje më të madhe. BPN fitohet kur vlera e BPV rritet për vlerën e të ashtuquajturës neto të ardhura nga prona jashtë vendit. Termi neto të ardhura nga jashtë vendi na tregon për të ardhurat që e fitojnë qytetarët e huaj mbi bazë të posedimit të pronës në ndonjë vend tjetër. Nëse për shembull, qytetari maqedonas ka fabrikë të vet në Gjermani, një pjesë nga profiti që ai e realizon atje do të transferohet në Maqedoni. Po ashtu kjo vlen për qytetarët e huaj që posedojnë aksione në firmat maqedonase. Dividenda e fituar mund të transferohet në vendin e tij. Dallimi mes BPN dhe BPV ka të bëjë me trajtimin e autputeve të prodhuara me kapital dhe forcë pune të cilat nuk vijnë nga ekonomia nacionale. Më konkretisht, bruto prodhimi nacional është vlerë tregu e mallrave dhe shërbimeve të reja të prodhuara me faktorë prodhimi nga vendi gjatë periudhës rrjedhëse (përkundër pordhimtarisë e cila zhvillohet në kuadër të vendit, që është BPV). Kur kapitali dhe forca e punës së SHBA-ve po ashtu të quajtura faktorë të prodhimtarisë, shfrytëzohen jashtë vendit, ato prodhojnë autpute dhe fitojnë të ardhura. Ky autput dhe të ardhurat janë të përfshira në BPN të SHBA-ve, por jo edhe në BPV të SHBA-ve, për shkak se ato nuk e paraqesin prodhimtarinë që zhvillohet në kuadër të SHBA-ve. Këhstu, për shembull, vlera e rrugëve të ndërtuara nga kompania e ndërtimit të SHBA-ve në Maqedoni e matur nga provizionet të cilat kompanitë e ndërtimit i marrin nga shteti maqedonas, llogaritet në BPN të SHBA-ve, por jo edhe në BPV të SHBA-ve. Ngjashëm me këtë, kur kapitali huaj ose forca e punës shfrytëzohet në SHBA, autputi i prodhuar dhe të ardhurat e fituara janë pjesë nga BPV të SHBA-ve (pasiqë prodhimtaria zhvillohet në SHBA), por jo në BPN të SHBA-ve (ato janë llogaritur në BPN të vendit të huaj). Për shembull, pjesa nga vlera e veturave japoneze të bëra në SHBA që i llogaritet kapitalit dhe menaxhmentit japonez llogaritet në BPN të Japonisë dhe BPV të SHBA-ve, por jo në BPN të SHBA-ve. Neto pagesat e faktorëve nga jashtë (NFP) i definojmë si të ardhura të paguara faktorëve të vendit të prodhimtarisë nga pjesa që mbetet në botë i zvogëluar për të ardhurat e paguara të faktorëve të huaj të prodhimtarisë nga ekonomia e vendit. Duke e shfrytëzuar këtë koncept, e shprehim lidhjen mes BPV dhe BPN si BPV=BPN – NFP Të rezimojmë: vlera e krijuar nga firma amerikane ndërtuese në Maqedoni, në pjesën që është rezultat nga shfrytëzimi i inputeve maqedonase, hynë, paraqitet, në vlerën e BPV të Maqedonisë, por jo edhe në vlerën e BPV të SHBA-ve;
profiti që është krijuar nga ana e kompanisë amerikane dhe i cili ëhstë transferuar në SHBA, hynë në vlerën e Bruto prodhimit nacional (BPN) të SHBA-ve, por jo edhe në vlerën e BPN të Maqedonisë; sipas kësaj kategorie bruto prodhimi nacional (BPN) ka përfshirje më të gjerë nga kategoria bruto prodhimi i vendit (BPV) pikërisht për shumën e profitit të transferuar nga jashtë, ose siç quhet më ndryshe – neto të ardhurat pronësore nga jashtë. Sot në të gjitha vendet në botë shumë shpesh përdoret kategoria BPV se sa BPN. Shkaku kryesor i cili kontribuon që BPV të llogaritet për tregues më të saktë për aktivitetin e përgjithshëm ekonomik të një vendi është në atë se kjo kategori është shumë më stabile, për dallim nga BPN i cili qëndron në fluktacionet e mëdha nga ana e investuesve të huaj. 4. BPV nominale dhe reale Siç pamë, BPV e matë konsumimin e përgjithshëm të mirave dhe shërbimeve në të gjitha tregjet në ekonomi. Nëse konsumimi i përgjithshëm rritet nga viti në vit, një nga dy punët e ardhshme duhet të jetë e vërtetë: (1) ekonomia prodhon autput më të madh të mirave dhe shërbimeve ose (2) të mirat dhe shërbimet shiten me çmime më të vogla. Gjatë studtimit të ndryshimeve në ekonomi gjatë kohës ekonomistët angazhohen që t’i veçojnë këto dy efekte. Konkretisht, ata kërkojnë masë të sasisë së përgjithshme të mirave dhe shërbimeve të cilat i prodhon ekonomia, e cila nuk është nën ndikim të ndryshimeve në çmime të atyre të mirave dhe shërbimeve. Që ta bëjnë këtë ekonomistët përdorin masë të quajtur BPV reale. BPV-ja reale jep përgjigje në një pyetje hipotetike: Cila do të ishte vlera e të mirave dhe shërbimeve të cilat janë prodhuar në këtë vit nëse këto të mira dhe shërbime i vlerësojmë sipas çmimeve të cilat kanë mbizotëruar në ndonjë vit të caktuar në të kaluarën? Nëpërmjet vlerësimit të prodhimtarisë rrjedhëse me shfrytëzimin e çmimeve të cilat janë fiksuar në nivele të mëparshme, BPV-ja reale tregon si ndryshon gajtë kohës prodhimtaria e përgjithshme në të mira dhe shërbime në ekonomi. Që ra llogarisim konsumimin e përgjithshëm në ekonomi do t’i shumëzojmë sasitë e të mirave A dhe të mirave B me çmimet e tyre. Më tej, hipotetikisht do të supozojmë se në vitin 2001 janë shitur 100 të mira A me çmim prej 1$, kështuqë shpenzimet për të mirën A janë të barabarta me 100$. Vitin e njëjtë janë shitur 50 të mira B për 2$ për copë, kështuqë shpenzimet për të mirën B janë po ashtu të barabarta me 100$. Shpenzimet e përgjithshme në ekonomi – shuma e shpenzimeve për të dy të mirat janë 200$. Kjo shumë, prodhimtaria e të mirave dhe shërbimeve e vlerësuar sipas çmimeve rrjedhëse, është quajtur BPV-ja nominale. Që ta fitojmë masën për vlerën e krijuar mbi të cilën nuk ndikojnë ndryshimet e çmimeve, e përdorim BPV real, i cili ëhstë i barabartë me prodhimtarinë e të mirave dhe shërbimeve e vlerësuar sipas çmimeve ekzistuese. BPV-në reale e llogarisim ashtu që së pari zgjedhim jë vit si vit themelor . Pastaj, i përdorim çmimet e të mirave A dhe të mirave B në vitin themelor që ta llogarisim vlerën e të mirave dhe shërbimeve në të gjitha vitet e tjera. Me fjalë të tjera, çmimet në vitin themelor sigurojnë bazë për realizimin e sasisë në vite të ndryshme. Supozimi se në vitin 2001 e zgjedhim vitin themelor në shembullin tonë. Pastaj mund t’i shfrytëzojmë çmimet e të mirës A dhe të mirës B në vitin 2001 që ta llogarisim vlerën e të mirave dhe shërbimeve të prodhuara në vitin 2001, 2002 dhe 2003. Që ta llogarisim BPV real për vitin 2001 i përdorim çmimet e të mirës A dhe të mirës B në vitin 2001 (viti themelor) dhe sasitë e të mirës A dhe të mirës B të prodhuara në vitin 2001. (Prej atje, për vit themelor, BPV-ja reale gjithnjë është e barabartë me BPV nominale). Që ta llogarisim BPV-në reale për vitin 2002 i përdorim çmimet e të dy të mirave në vitin 2001 (viti themelor) dhe sasinë e dy të mirave të prodhuara në vitin 2002. Ngjashëm, që ta llogarisim BPV reale për vitin 2003 i përdorim çmimet në vitin 2001 dhe sasitë në vitin 2003. Kur fitojmë se BPV-ja reale është rritur nga 200$ në vitin
2001 në 350$ në vitin 2002 dhe pastaj në 500$ në vitin 2003, e dimë se rritja ka të bëjë me sasitë e prodhuara, për shkak se çmimet janë fikse në nivel të vitit themelor. Të përfundojmë: BPV-ja nominale përdor çmime rrjedhëse gjatë vlerësimit të prodhimtarisë të mirave dhe shërbimeve në ekonomi. BPV-ja reale përdor çmime ekzistuese nga viti themelor gjatë vlerësimit të prodhimtarisë së mirave dhe shërbimeve në ekonomi. Për këtë shkak BPV-ja reale nuk është nën ndikim të ndryshimit të çmimeve, ndryshimet e BPV-së reale i reflektojnë vetëm ndryshimet e sasive të prodhuara. Prej atje, BPV-ja reale është masë për prodhimin e të mirave dhe shërbimeve në ekonomi. Qëllimi ynë është në llogaritjen e BPV-së dhe të vlerësojmë si funksionon ekonomia e përgjithshme. Për shkak se BPV-ja reale e matën prodhimtarinë e të mirave dhe shërbimeve në ekonomi, ai e reflekton aftësinë e ekonomisë që t’i plotësojë nevojat dhe dëshirat e njerëzve/ Prej atje, BPV-ja reale është vlerësim më i mirë për mirëqenien ekonomike se sa që është BPV-ja nominale. Kur ekonomistët bisedojnë për BPV-në e një ekonomie, ata zakonisht mendojnë se BPV-ja reale, e jo për BPV-në nominale. Edhe kur ata bisedojnë për rritjen e ekonomisë, ata e matin rritjen si ndryshim në përqindje të BPV-së reale nga një periudhë në tjetër. Deflatori BPV. Siç e pamë pak më parë, BPV nominale i shpreh edhe çmimet e të mirave dhe shërbimeve dhe sasitë e të mirave dhe shërbimeve të cilat i prodhon ekonomia. Në të kundërtën, me mbajtjen e çmimeve konstante në nivel nga viti themelor, BPV reale i reflekton vetëm sasitë e prodhuara. Nga këto dy statistika mund ta llogarisim të tretën, të quajtur deflatori BPV , i cili i shpreh çmimet e të mirave dhe shërbimeve, por jo edhe sasitë e prodhuara. Deflatori BPV llogaritet në këtë mënyrë: Deflatori BPV = BPV nominale/BPV reale x 100 Tani të kthehemi në shembullin tonë numerik për të mirën A dhe të mirën B. Deflatori BPV është llogaritur në këtë mënyrë: Për vitin 2001 BPV reale është 200$ dhe BPV reale është 200$, kështu që deflatori BPV është 100. Për vitin 2002 BPV niminale është 600$ dhe BPV reale është 350$, kështu që deflatori BPV është 171. Për atë se deflatori BPV rritet në vitin 2002 nga 100 në 171, mund të themi se niveli i çmimeve është rritur për 71%. Deflatori BPV = 600/350 x 100 = 171 Deflatori BPV është masë e nivelit çmimor të llogaritur si proporcion i BPV nominale dhe BPV reale e shumëzuar me 100. Për atë se BPV nominale dhe reale duhet të jenë të njëjta në vitin themelor, deflatori BPV për vitin themelor është 100. Deflatori BPV pët vitet e ardhshme e matë rritjen e BPV nominale në krahasim me vitin themelor, i cili nuk mund t’i përshkruhet rritjes së BPV reale. Deflatori BPV e matë nivel rrjedhës të çmimeve në krahasim me nivelin e çmimeve në vitin themelor. Që të shohim pse kjo është e vërtetë të shohim disa shembuj të thjeshtë. E para, paramendoni se sasitë e prodhuara në ekonomi rriten gjatë kohës, ndërsa çmimet mbeten të njëjta. Në këtë rast edhe BPV nominale dhe reale rriten bashkë, ashtu që deflatori BPV është konstant. Në vend të kësaj, tani supozoni se çmimet rriten gjatë kohës, por sasitë e prodhuara mbeten të njëjta. Në këtë rast të dytë BPV nominale rritet, por BPV reale mbetet e njëjtë ashtuqë deflatori BPV po ashtu rritet. Vëreni se, në të dy rastet, deflatori BPV reflekton çfarë ndodh me çmimet, e jo me sasitë. Deflatori BPV është masë të cilën ekonomistët e shfrytëzojnë gjatë ndjekjes së nivelit mesatar të çmimeve në ekonomi. 5. BPV faktike dhe potenciale
Ekonomistët bëjnë dallim të qartë mes BPV faktike dhe potenciale. BPV faktike është BPV e vërtetë, reale, i realizuar gjatë një viti. Ai vazhdimisht ndryshon, nga viti në vit – një vit shkalla e rritjes është e lartë, vitin tjetër është më e ulët ose stagnon, ndërsa vitin e tretë mund të jetë edhe negative. Prandaj edhe themi se BPV faktike i shpreh vetëm ndryshimet afat shkurte, fluktacionet, të bruto prodhimit të vendit nga viti në vit. Prandaj BPV faktike shpesh herë quhet edhe – bruto prodhimi i vendit aktual. Megjithatë, ekonomia interesohet edhe për tendencat afatgjate të BPV, për lëvizjen e tij në afat të gjatë, e liruar nga ndryshimet afat shkurte dhe fluktacionet. Treguesi për tendencën afatgjate të BPV është – bruto prodhimi i vendit potencial. Ai, sipas asaj zvogëlohet në shkallë mesatare afatgjate të BPV faktike të një ekonomie. BPV potenciale na i tregon mundësitë e vërteta pordhuese të vendit. Kur ekonomia funksionon në BPV e vet potenciale, ekonomia në mënyrë efikase i shfrytëzon të gjitha resurset që i ka në disponim në vend. Atëherë të gjithë faktorët e prodhimtarisë janë lartë të angazhuara dhe lartë të arsimuara, dhe realizohet autputi optimal agregat. Prandaj BPV potenciale shpesh herë quhet – bruto prodhimi i vendit në nivel të punësimit të plotë. BPV faktike praktikisht vazhdimisht flukton, ndryshon, mbi dhe nën BPV potenciale. Dallimi mes BPV faktike dhe potenciale gjatë një viti quhet jazi BPV (GDP gap). iii Kur BPV faktike është mbi potencialin, ekonomia është në ekspansion, i cili mund të kalojë në inflacion të lartë dhe të pakontrolluar. Kur BPV faktike është në potencialin, ekonomia është në recesion, i cili nëse zgjatë kohë të gjatë dhe thellohet, mund të kalojë në depresion. Është i qartë përfundimi, se lëvizja e BPV faktike mbi dhe nën potencialin e reflekton vetë zhvillimin ciklor të ekonomisë, gjegjësisht i reflekton të ashtuquajturat cikle ekonomike dhe biznese në ekonomi, ndërrimi i ekspansioneve me recesionet dhe anasjelltas. Me të mëparshmen vërtetuam se ekonomia në mënyrë më racionale dhe më efikase i shfrytëzon resurset që i ka në dispozicion kur funksionon mbi BPV e vet potencial. Prandaj një nga qëllimet më të rëndësishme të politikës makroekonomike është të veprojë drejt afrimit më të madh të mundshëm të autputit faktik dhe potencial dhe në atë mënyrë t’i shmanget fluktacioneve të dëmshme nga aktiviteti ekonomik. Në këtë mënyrë, de fakto vepron edhe mbi rritjen afatgjate të ekonomisë. 6. Unazorja në ekonomi Në kapitullin 3, pika 4, e aplikuam unazoren e të ardhurave dhe të pagesave mes firmave dhe amvisërive. E vërteta është se duhet të kyçen edhe qeveritë dhe sektori i huaj. Koncepti i BPV e imponon qasjen e tillë. Ekonomia si tërësi është e përbërë nga më shumë miliona njësi individuale ekonomike: firmat, amvisëritë, njësitë e pushtetit lokal dhe qendror. Vendimet e tyre individuale e reflektojnë konsumimin e përgjithshëm të ekonomisë, por edhe të ardhurat e saja të përgjithshme (të ardhurat). Lëvizja e aktivitetit të përgjithshëm ekonomik në nivel të gjithë vendit, paraqet vendosjen e raportit të ndërlikuara e komplekse mes pjesëmarrësve në aktivitetin ekonomik. Të gjithë sektorët, sektori i amvisërive (C), sektori i ndërmarrjeve (I), sektori shtetëror (G) dhe sektori i jashtëm-tregtar (M-XH), në mënyrë aktive marrin pjesë në krijimin dhe konsumimin e bruto prodhimit të vendit. Gjatë kësaj, lidhja mes sektorëve të veçantë janë në shumë drejtime. Që të kuptohet varshmëria e ndërsjellë e pjesëmarrësve në aktivitetin ekonomik në nivel të gjithë vendit, në formë të thjeshtuar, ekonomistët më së shpeshti shërbehen me dëftimin e unazores në ekonomi në modelin trisektorial. Kjo është treguar në fotografinë nr. 12.1. (Unazorja në ekonomi). Unazorja tregon se si shkëmbehen resurset reale dhe pagesat financiare mes firmave dhe amvisërive.
Fotografia nr.12.1. Unazorja në ekonomi
Familja
Qeveria
Firmat
Apstrahoemi nga ekzistimi i sektorit të jashtëm, gjegjësisht supozojmë ekonomi të mbyllur. Si faktike zhvillohet unazorja në nivel të ekonomisë së përgjithshme? Të përkujtojmë se në ekonominë e tregut ndërmarrjet i blejnë faktorët e prodhimtarisë së tregut të faktorëve për prodhimtari. Kështu formohet kërkesa e faktorëve të prodhimtarisë në nivel të gjithë ekonomisë. Oferta e faktorëve e krijojnë pronarët e tyre, do të thotë amvisëritë. Për faktorët e blerë të prodhimtarisë, ndërmarrjet i paguajnë të ardhura pronarëve të tyre (rroga, renta, kamata, profit). Në këtë mënyrë, të ardhurat (S) “rrjedhë” nga ndërmarrjet drejt amvisërive. Nga ashtu të ardhurat e fituara amvisëritë se dolzhni buxhetit të shtetit t’u paguajnë tatime direkte (Td). Njëkohësisht, buxehti u paguan transfere sociale (B) një pjese të amvisërive. Në këtë mënyrë formohet kategoria: të ardhurat në disponim të amvisërive – S = B + Td. Të ardhurat në disponim amvisëritë e përdorin për dy dedikime: për konsumim personal (C), gjegjësisht blerjen e të mirave të ndryshme shpenzuese (ushqim, veshje, të mira të përhershme shpenzuese etj), dhe një pjesë për kursim (C). Pjesa për konsumim personal (C) vazhdon të fuksionojë në unazoren e ekonomisë, ndërsa pjesa për kursim njëkohësisht del nga unazorja, që përsëri më vonë të kyçet në formë të investimeve (I). Drejt këtyre dy komponentave të kërkesës agregate dhe bruto prodhimit të vendit (C+I) kyçen edhe konsumimi buxhetor (G), pasiqë shteti nëpërmjet buxehtit shpenzon të mira dh shërbime të ndryshme (letër, kompjuterë dhe vetura, tanke dhe aeroplanë). Kështu arrihet deri te kategoria C + I + G i cili praktikisht e paraqet bruto prodhimin e vendit sipas çmimeve të tregut. Por, çmimet e tregut në vete i inkuadrojnë tatimet indirekte (Te), gjegjësisht akcizat, doganat, TVSH,të cilat paguhen nëpërmjet blerjes së të mirave dhe shërbimeve finale dhe të cilat shitësit e atyre të mirave dhe shërbimeve duhet t’i paguajnë në buxhetin shtetëror. Kur nga BPV sipas çmimeve të tregut minusohen tatimet indirekte praktikisht fitohet BPV sipas çmimeve faktoriale (C+I+G-Te). Unazorja vazhdon me vetë faktin se ndërmarrjet përsëri në amvisëri do t’i paguajnë të ardhura për faktorët e blerë të prodhimtarisë.
Nga kjo më sipër shohim se ekzistojnë faktorë të cilët dalin nga unazorja në ekonomi. Por nga ana tjetër ka edhe faktorë të cilët kanë efekt të injeksionit nga unazorja e ekonomisë. Të njëjtën mund ta shohim në tabelën nr.12.2. Dalja nga unazorja tek këto të holla të cilat veçmë qarkullojnë nuk kthehen nga amvisëritë ose firmat. Injeksionet në unazore janë të hollat që hyjnë në firmat pa qarkulluar nëpërmjet amvisërive. Po ashtu, injeksionet me pagesat që i fitojnë firmat, të cilat nuk rrjedhin nga firmat. Rrjedhjet me shfrytëzimin e të ardhurave që nuk kthehen si të ardhura në firmat e vendit.
Tabela nr. 12.2 Inekcionet
Skadimi i afateve
Investimet
kursimet
Harxhimet buxhetore
tatimet
eksporti
importi
Kapitulli 14 CIKLI EKONOMIK (CIKLI AFARIST) 1. Kuptimi për ciklin afarist Aktiviteti ekonomik ndryshon nga viti në vit. Në shumicën e viteve prodhimi i të mirave dhe shërbimeve rritet. Si rezultat i rritjes së fuqisë së punës, rritjes së fondit kapital dhe përparimit të diturisë në teknologji ekonomia me kalimin e kohës mundet të prodhon gjithnjë e më shumë. Zhvillimi i këtillë i mundëson çdo individi të arrijë standard jetësor më të lartë. Megjithatë ka vite kur zhvillimi i zakonshëm nuk ndodhë. Ndërmarrjet papritmas vijnë në situatë kur nuk munden ti shesin të gjitha të mirat dhe shërbimet që i ofrojnë, kështu që duhet ta zvogëlojnë prodhimin. Të punësuarit lëshohen nga puna, papunësia rritet ndërsa fabrikat ngelin të pa shfrytëzuara. Kur ekonomia prodhon më pak të mira dhe shërbime BPV-ja reale dhe masat tjera të të ardhurave zvogëlohen. Kjo periudhë kur të ardhurat zvogëlohen ndërsa papunësia rritet quhet recesion ndërsa nëse është më i dukshëm atëherë quhet depresion. Ciklet afariste janë një lloj lëkundje, karakteristik për aktivitetet agregate ekonomike të popujve të cilët e organizojnë punën e tyre nëpërmjet ndërmarrjeve. Shtegu i trendit është rruga e “rrafshuar” të cilën prodhimtaria e ndjekë në një afat më të gjatë pasi që të përputhen lëkundjet afat shkurte. Me terminologjinë e më larme kjo quhet BPV-ja potenciale. Prodhimi faktik lëkundet rreth këtij shtegu hipotetike të trendit. Lëkundjet e këtilla afat shkurte janë ato që ekonomistët i quajnë cikle ekonomike apo cikle afariste. Cikli afarist paraqet lëkundje afat shkurte e prodhimit të përgjithshëm rreth shtegut të vet të trendit. Afati kohor nga një recesion në tjetër paraqet cikël ekonomik. Prodhimi në afat të gjatë manifeston tendencë të rritjes edhe përpos rënies në afat të shkurtë. Cikli përbëhet nga ekspansione të cilat paraqiten njëkohësisht në më shumë aktivitete ekonomike, mbas të cilave në përgjithësi vijojnë recesione të ngjashme dhe ringjallje të cilat i bashkëngjiten fazës së ekspansionit në ciklin e ardhshëm; sekuenca e ndryshimeve përsëritet
mirëpo jo në mënyrë periodike; kohëzgjatja e cikleve ekonomike është prej një deri dhjet apo dymbëdhjetë vite. Në kuadër të këtij definicioni për ciklin ekonomik duhet të qartësohen dhe të theksohen disa pika: 1. Aktiviteti agregat ekonomik. Ciklet ekonomike janë të përcaktuara si lëkundje të “aktivitetit agregat ekonomik” dhe jo si lëkundje të një variable ekonomike siç është BPV-ja reale. Edhe pse ndoshta BPV-ja reale është variabla e vetme e cila më së afërmi e matën aktivitetin agregat ekonomik megjithatë është me rëndësi të shqyrtohen edhe treguesit tjerë të aktiviteti, siç janë punësia dhe variablat e tregut financiar. 2. Ekspansioni dhe kontrakcioni. Fotografia 14.1 paraqet një diagram tipik të ciklit ekonomik dhe na ndihmon të kuptojmë çka nënkuptohet me ekspansion dhe kontrakcion. Vija e ndërprerë e tregon shtegun mesatar apo normal të rritjes së aktivitetit agregat ekonomik, ndërsa vija e plotë i tregon zmadhimet dhe zvogëlimet e aktivitetit ekonomik vijues. Periudha kohore gjatë së cilës aktiviteti agregat ekonomik zvogëlohet quhet kontrakcion apo recesion. Nëse recesioni është shumë i madh atëherë ai kalon në depresion. Pas arritjes së pikës më të ulët të depresionit (pika T) atëherë aktiviteti agregat ekonomik fillon të rritet. Periudha kohore gjatë së cilës aktiviteti agregat ekonomik rritet quhet ekspansion. Pas arritjes së pikës më të lartë të ekspansionit (pika P), aktiviteti agregat ekonomik fillon përsëri të zvogëlohet. Sekuenca e përgjithshme e rënies e shoqëruar me rritje dhe e matur nga njëra pikë e larme deri te tjetra apo nga njëra pikë e poshtme deri te tjetra quhet cikël ekonomik. Kjo mund të shihet në fotografinë 14.1 (18.1). Majat dhe pikat më të ulëta të cilit ekonomik janë të njohura si pika kthesë. Njëri nga qëllimet e hulumtimit të ciklit ekonomik është të identifikohet kur paraqiten pikat e kthesës. Aktiviteti agregat ekonomik nuk matet nëpërmjet një variable prandaj edhe nuk ekziston një formulë e thjeshtë e cila do tu tregojë ekonomistëve kurrë ashtë arritur maja apo pika e poshtme. 3. Lëvizje e përbashkët. BPV-ja është variabla e cila përdoret më shpesh për ndjekjen e ndryshimeve afat shkurte në ekonomi për shkak se ajo është masa më e plotë për aktivitetin ekonomik. BPV-ja e matën vlerën e të gjitha të mirave dhe shërbimeve përfundimtare të prodhuara në një periudhë të caktuar kohore. BPV-ja gjithashtu i matën të ardhurat e përgjithshme të çdo individi në ekonomi. Megjithatë me sa duket për ndjekjen e lëkundjeve afat shkurte nuk është shumë me rëndësi se cilën masë të aktivitetit ekonomik e shqyrtojmë. Pjesa më e madhe e variablave makroekonomike të cilat matin ndonjë lloj të të ardhurave ndryshojnë bashkërisht. Kur BPV-ja hynë në recesion e njëjta gjë ndodhë edhe me të ardhurat personale, profitin e korporatave, konsumimin privat, konsumimin e investimeve, prodhimi industrial, shitjen me pakicë, shitjen e amvisërive, shitjen e automobilave, etj. Duke e pasur parasysh se recesionet janë fenomen i përhapur në ekonomi, ato paraqiten në shumë të dhëna makroekonomike. Edhe përpos faktit që shumë variabla makroekonomike ndryshojnë bashkërisht ato ndryshojnë me madhësi të ndryshme.
Fotografia nr. 14.1 Fazat e ciklit ekonomik
e ti
ik m o n o k
t
ei ti
et a g er g a ar el V
vi t k a e
h
Vlera agregate e aktivitetit ekonomik
Ekspanzioni
Kontraksioni
Rritja normale
Ekspanzioni Koha
4. Të përsëritshme por jo periodike . Cikli ekonomik nuk është periodik gjegjësisht nuk paraqitet në intervale të zakonshme dhe nuk zgjatë në periudhë paraprakisht të caktuar kohore. Edhe pse cikli ekonomik nuk është periodik ai është i përsëritshëm. Kjo donë të thotë se modeli standard recesion – pika më e ulët – ekspansion – pika më e lartë përsëritet në ekonomitë industriale. 5. Ndryshimet ekonomike janë jo të rregullta dhe nuk mund të parashihen. Siç na sugjeron edhe ky termin lëkundjet ekonomike përputhen me ndryshimet në mjedisin afarist. Kur BPV-ja reale zmadhohet në mënyrë rapide biznesi funksionon mirë. Ndërmarrjet janë të vetëdijshme se kanë shumë klientë dhe se profiti rritet. Nga ana tjetër kur BPV-ja zvogëlohet bizneset hasin në probleme. Gjatë recesioneve pjesa më e madhe e ndërmarrjeve ballafaqohen me rënie të shitjes dhe profitit. Megjithatë termini cikël ekonomik na çon deri në përfundim të gabueshëm sepse ai sugjeron se lëkundjet ekonomike ndjekin një shteg të drejtë i cili mundet të parashihet. Në fakt lëkundjet ekonomike aspak nuk janë të drejta dhe pothuaj se është e pamundur që të parashihen me saktësi të madhe. 6. Qëndrueshmëri. Kohëzgjatja e ciklit ekonomik mund të ndryshon në masë të madhe edhe atë nga një vit deri në më tepër se një dekadë, kurse parashikimi i tij është shumë i rëndë .
Sidoqoftë kur recesioni fillon atëherë ekonomia tenton kah mbajtja e kontrakcionit për një periudhë të caktuar kohore, një vit a ndoshta edhe më gjatë. Ngjashëm me këtë, kur do të fillojë ekspansioni ai zakonisht zgjat një periudhë të caktuar kohore. Tendenca ku zvogëlimi i aktiviteteve ekonomike ndiqet nga zvogëlime të mëtutjeshme ndërsa zmadhimi i aktivitetit ekonomik ndiqet me zmadhime të mëtutjeshme quhet qëndrueshmëri. Pasi që lëvizjet e aktivitetit ekonomik karakterizohen me qëndrueshmëri, parashikuesit ekonomik gjithnjë i kërkojnë pikat e kthesës, të cilat mundet të tregojnë se kur ndodhën ndryshimi i drejtimit të lëvizjes së aktivitetit ekonomik. 2. Fakte për ciklin ekonomik Duhet të kihet parasysh se sqarimi i lëvizjeve të variablave reale në fazat e ciklit ekonomik janë të thjeshtësuara. Në makroekonominë moderne flitet për të ashtu quajturat fakte të stilizuara, të cilat japin sqarim si është lëvizja e variablave të caktuara ekonomike (prodhimi, konsumimi, investimet, papunësia, rrogat, produktiviteti etj) gjatë ciklit ekonomik, gjegjësisht gjatë ekspansionit dhe recesionit. Për shembull kur hulumtohet lëvizja e BPV-së reale dhe papunësisë gjatë një cikli ekonomik mund të vërehet se ndryshimit të autputit i paraprijnë ndryshimet e papunësisë. Me fjalë të tjera ekziston një i ashtuquajtur “time-lag”, vonesë në kohë në mes ndryshimeve në BPV dhe në papunësi. Gjegjësisht në kushte të recesionit rënia e BPV-së nuk ndiqet menjëherë nga zmadhimi i papunësisë. Papunësia do të zmadhohet mirëpo me një vonesë kohore. Kjo është kështu sepse në fillim të recesionit porositë zvogëlohen gradualisht, rezervat e mallrave të pa shitura zmadhohen gradualisht, një pjesë e të punësuarve vazhdojnë të punojnë mirëpo me orar të shkurtuar të punës, etj. Gjatë analizës sonë të fakteve për ciklet ekonomike është me rëndësi të theksojmë dy karakteristika të sjelljes ciklike të variablave makroekonomike. E para është drejtimi në të cilën lëvizën varibla makroekonomike në krahasim me drejtimin e aktivitetit agregat ekonomik. Variabla ekonomike e cila lëviz në drejtim të njëjtë me aktivitetin agregat ekonomik (së larti gjatë ekspansionit dhe te poshtë gjatë recesionit) është pro ciklike. Variabla e cila lëviz në drejtim të kundërt nga aktiviteti agregat ekonomik është kundër ciklike. Variablat të cilat nuk tregojnë ndonjë mënyrë të zakonshme të sjelljes gjatë ciklit ekonomik quhen aciklike. Karakteristika e dytë është koha e pikave të kthesës së variablave në krahasim me pikat e kthesës të ciklit ekonomik. Variabla ekonomike është varibla kryesore në qoftë se ka tendencë të lëvizë para aktivitetit agregat ekonomik. Me fjalë të tjera pikat e larme dhe të poshtme te variabla kryesore paraqiten më herët se të cikli ekonomik. Variabël e rastësishme është ajo variabël pikat e larme dhe të poshtme të së cilës paraqiten përafërsisht në kohë të njëjtë si edhe ato të ciklit ekonomik. Së fundi variabël e vonuar është ajo pikat e larme dhe të poshtme të së cilës paraqiten më vonë në krahasim me pikat e ciklit ekonomik. Fakti që disa variabla ekonomike gjatë tërë kohës e udhëheqin ciklin ekonomik tregon se ata mundet të përdoren për parashikimin e drejtimit të ardhshëm të lëvizjes së ekonomisë. Në vazhdim do ta japim shembullin nga hulumtimi i bërë në SHBA në lidhje me indikatorët e ciklit ekonomik i cili shpallet çdo muaj. iv Në fund të cekim se ekzistojnë edhe hulumtime tjera për faktet e ciklit ekonomik. Analizat ekonomike te këto hulumtime kanë qenë të ndryshme dhe pohimet e disa autorëve më vonë janë bërë problematike. Kjo vetëm vërteton se problematika e ciklit ekonomik, si një nga problemet kyçe makroekonomike akoma ngelën temë aktuale.
Tabela nr. 14.1.
Sjellje pro-ciklike e disa variablave në SHBA Varijable Kahja Tajmingu Prodhimtaria Prodhimtaria industriale prociklike koincidente Industritë e të mirave afat-gjate, janë shumë jo-stabile në relacion me jo-afatgjatat(harxhueset) Harxhimet Të të harxhuarit prociklike koincidente Investime fikse prociklike koincidente Investime per banim prociklike udhëheqëse Investime në furnizime prociklike udhëheqëse Prokurime shtetërore prociklike Nuk eshte e percaktuar Investimi është më jo-stabil nga harxhimet Variable në tregun e fuqisë punëtore Punësimi prociklike koincidente Papunësia prociklike Nuk eshte e percaktuar Produktiviteti mesatar i fuqisë punëtore prociklike udhëheqëse Rroga reale prociklike Nuk eshte e percaktuar Oferta të parave dhe të inflacionit Masa e parave prociklike udhëheqëse Inflacioni prociklike udhëheqëse Variabli financiar Çmimet e letrave me vlerë prociklike udhëheqëse Shkallët nominale doganore prociklike udhëheqëse Shkallët nominale të kamatave aciklike Nuk eshte e percaktuar 3. Paraqitje historike e cikleve ekonomike. Cikli ekonomik deri në depresionin e madh. Ekonomisti i famshëm Alvin Hansen, i cili kontribuoi mjaft në zhvillimin e teorisë moderne të ciklit ekonomik, ka vërtetuar se në periudhën prej vitit 1795 deri në vitin 1937 në SHBA janë paraqitur 17 cikle më të mëdha të cilët mesatarisht kanë zgjatur 8,2 vite. Depresioni i madh ekonomik i viteve 1929-1933 në historinë e mënyrës kapitaliste të prodhimit do të mbahet mend për nga intensiteti dhe pasojat katastrofale që i shkaktoi. Kontrakcioni më i madh ekonomik në historinë e SHBA-ve ishte Depresioni i madh në vitin 1930. Pas dekadës në vitet 1920, aktiviteti agregat ekonomik në gusht të vitit 1929 e arriti pikën më të lartë, dy muaj para rënies së tregut letrave me vlerë në tetor të vitit 1929. Nga pika më e lartë në vitin 1929 deri në pikën më të ulët në vitin 1993 BPV-ja u zvogëlua përafërsisht për 30%. Gjatë kësaj periudhe përqindja e papunësisë është zmadhuar prej rreth 3% në përafërsisht 25%, duke i përfshirë këtu edhe ato që kishin fat të punojnë me orar të shkurtuar pune. Që të shihet sa i ashpër ishte Depresioni i madh do ta krahasojmë me dy recesionet më të mëdha pas Luftës së Dytë Botërore, gjegjësisht me recesionet e viteve 1973-1975 dhe 1981-1982. Në krahasim me rënien e BPV-së prej 30% dhe përqindjes së papunësisë prej 25% gjatë Depresionit të madh, gjatë recesionit të viteve 1973-1975 BPV-ja është zvogëluar për 3,4% kurse përqindja e papunësisë është rritur prej 4% në 9% dhe gjatë recesionit të viteve 19811982 BPV-ja është zvogëluar për 2,8% ndërsa përqindja e papunësisë është rritur prej 7 në 11%. Modifikimi i ciklit afarist të pasluftës. Në periudhën prej pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore deri në fundin e viteve të gjashtëdhjeta ekonomitë e shteteve të zhvilluara lëviznin kah lartë dhe kjo konjukturë e volitshme goditej nga recesione afat shkurte. Intensiteti i recesioneve, duke i
falënderuar masave kundër ciklike të intervenimit shtetëror në ekonomi, ishte shumë më i dobët në krahasim me atë të periudhës para luftës. Recesionet në shtetet e Evropës Perëndimore ishin me intensitet më të vogël në krahasim me ato në SHBA. Kjo ishte kështu sepse a) kërkesa në këto shtete mbahej në nivel më të lartë për shkak të akumulimit dhe anulimit gjatë luftës, e cila kryesisht u zhvillua në Evropë, b) për shkak të ndihmës së madhe financiare të cilën SHBA-t i ja dhanë Evropës menjëherë pas luftës, c) për shkak të efekteve të shkaktuara nga integrimi i shteteve të Evropës Perëndimore në BEE. Kronistët e cikleve ekonomike kanë vërejtur se në shtetet anëtare të OECD-së, nga viti 1960 deri në fund të viteve të tetëdhjeta, janë paraqitur pesë cikle ekonomike: 1) nga mesi i viteve të gjashtëdhjeta deri në fund të gjashtëdhjetave; 2) nga fundi i gjashtëdhjetave deri në shokun e parë të naftës; 3) nga shoku i parë deri në shokun e dytë të naftës; 4) nga shoku i dytë i naftës deri në fillim të viteve të tetëdhjeta; 5) prej fillimit deri në fund të viteve të tetëdhjeta. Siç cekëm fenomeni i cikleve ekonomike është mjaft i komplikuar. Në mes dy shteteve por edhe në kuadër te një shteti nuk ekzistojnë dy cikle ekonomike të njëjta. Këto ndryshime janë në aspekt të kohës së fillimit dhe mbarimit të ciklit ekonomik, në aspekt të kohëzgjatjes së fazave të tij themelore: recesionit dhe ekspansionit dhe në aspekt të intensitetit dhe pasojave ndaj faktorëve real: prodhimit, investimeve dhe punësimit. Pikat e modifikimit të ciklit ekonomik pas luftës janë: 1. Në periudhën pas luftës, praktikisht nga viti 1945 deri në vitin 1973, recesionet ishin relativisht të vogla duke i falënderuar efikasitetit të masave të intervenimit shtetëror në ekonomi të cilat ishin të natyrës kenziane; 2. kohëzgjatja e ciklit ekonomik u përgjysmua nga 8 në 4 vjet; 3. Transferimi i recesioneve gjegjësisht ekspansioneve nga shteti në shtet pas luftës bëhej shumë më shpejt për shkak të ndarjes ndërkombëtare të punës në kuadër të ekonomisë botërore; 4. Paraqitja e stagflacionit me sa duket është modifikimi më i rëndësishëm i ciklit afarist të pas luftës. Prania në të njëjtën kohë e ngecjes ekonomike, inflacionit dhe papunësisë është dukuri e cila shkaktoi humbjen e reputacionit të kenzianistëve dhe depërtimin e monetarëve gjegjësisht neo-klasikëve; 5. çrregullimet ekonomike në periudhën pas vitit 1970 janë të kushtëzuara edhe nga ndikimi i të ashtuquajturave shoku i parë dhe i dytë i naftës dhe shoku i kamatës. 4. Modeli themelor i ciklit afarist – baraspesha makroekonomike Faktet që u prezantuan në këtë kapitull janë shumë të vyeshëm. Për shembull mësimi i sjelljes ciklike të variablave kyçe makroekonomike u ndihmon parashikuesve në projektimin e drejtimit të ekonomisë. Njohja e fakteve të ciklit gjithashtu është shumë me rëndësi për personat afarist gjatë prurjes së vendimeve për investim dhe punësim por gjithashtu edhe për investitorët financiar të cilët orvaten të zgjedhin portofolin i cila do ti siguron të ardhura të nevojshme. Mirëpo, makro ekonomistët nuk janë të interesuar vetëm me at që ndodhën gjatë ciklit afarist, por ata duan edhe të dinë pse ky cikël paraqitet. Dëshira për ti kuptuar ciklet ekonomike nuk është vetëm një kuriozitet i zbrazët intelektual. Për shembull këshillat që makro ekonomistët ua japin kreatorëve të politikës ekonomike për atë si të reagojnë në kushte të recesionit varet nga ajo se çarë e ka shkaktuar recesionin. Marrë në përgjithësi teoritë për ciklet afariste kanë dy komponentë. E para është përshkrim i llojeve të faktorëve që kanë efekte më të mëdha në ekonomi, për shembull lufta, zbulime të reja, korrje e dobët dhe ndryshime në politikën qeveritare. Zakonisht këto fuqi të cilat e godasin ekonominë, ekonomistët i quajnë shoke. Komponent e dytë e ciklit ekonomik është modeli për atë se si ekonomia reagon në goditjet e ndryshme. Në literaturë kjo shpjegohet me
lëvizjen e automobilit në autostradë. Ta paramendojmë ekonominë si një automobil i cili lëvizën në një autostradë jo mirë të mirëmbajtur. Paramendoni goditjet si birra në rrugë; ky model shpjegon si komponentët e automobilit (gumat dhe amortizatorët) i dobësojnë apo i përforcojnë tronditjet e udhëtarëve. Në fakt bëhet fjalë për përdorimin e lakoreve të kërkesës agregate dhe ofertës agregate dhe arritjen e baraspeshës makroekonomike. Modeli i kërkesës dhe ofertës agregate është modeli të cilin e përdorin shumica e ekonomistëve për ti shpjeguar lëkundjet afat shkurte në aktivitetin ekonomik rreth trendit afatgjatë. Ky model i lëkundjeve ekonomike afat shkurte bazohet në sjelljen e dy variablave: variabla e parë është prodhimi i të mirave dhe shërbimeve në ekonomi, e cila matet nëpërmjet BPV-së reale; variabla e dytë është niveli i përgjithshëm i çmimeve e matur nëpërmjet deflatorit të BPV-së. Lëkundjet në ekonomi si tërësi do ti analizojmë me modelin e kërkesës agregate dhe ofertës agregate i cili është ilustruar në fotografinë 14.2. Në abshisën horizontale ndodhet sasia e përgjithshme e te mirave dhe shërbimeve. Lakorja e kërkesës agregate e tregon sasinë e të mirave dhe shërbimeve të cilën amvisëritë, ndërmarrjet dhe qeveria dëshirojnë ta blejnë për çdo nivel të çmimit. Sipas këtij modeli niveli i çmimeve dhe sasia e prodhimit përshtaten për ta sjellë kërkesën agregate dhe ofertën agregate në baraspeshë. Në shikim të parë duket si e logjikshme që kërkesën agregate dhe ofertën agregate ta hulumtojmë vetëm si një version më të madh të modelit të kërkesës në treg dhe ofertës në treg të cilën e shpjeguam në pjesën e mikroekonomisë. Megjithatë ky model ndryshon nga ai i mëparshmi. Kur e shqyrtojmë kërkesën dhe ofertën të një tregu konkret sjellja e blerësit dhe shitësit varet nga aftësia e resurseve të lëvizin nga një treg në një tjetër. Në qoftë se rritet çmimi i mallit, sasia e kërkuar do të zvogëlohet sepse blerësit do ti përdorin të ardhurat për të blejtë mallra tjera në vend të atij malli. Ky ndryshim mikroekonomik nga një treg në një tjetër nuk mund të ndodhë kur ekonominë e analizojmë si tërësi. Madhësia, të cilën duhet ta sqarojë modeli ynë, e matën sasinë e përgjithshme të prodhuar në gjitha tregjet në ekonomi. Prandaj na nevojitet teoria makroekonomike. Qëllimi ynë i ardhshëm është zhvillimi i një teorie të tillë.
Fotografia nr.14.2. Oferta agregate dhe kërkesa agregate
Çmimi Oferta Agregate Niveli i barazpeshimit të qmimit Kërkesa Agregate
Barazpeshimi i Autputit
Sasia
4.1. Lakorja e kërkesës agregate Lakorja e kërkesës agregate na tregon sasinë e të gjitha të mirave dhe shërbimeve e cila kërkohet në ekonomi për çdo nivel te çmimit, e ilustruar në fotografinë 14.3. Siç tregon fotografia 14.3 lakorja e kërkesës agregate ka drejtim rënës. Kjo tregon se kur faktorët tjerë janë të barabartë, rënia e nivelit të çmimeve në ekonomi (prej pikës P1 në P2) e zmadhon sasinë e kërkuar të të mirave dhe shërbimeve (nga Y1 në Y2). A) Drejtim rënës i lakores së kërkesës agregate. Pse rënia e nivelit të çmimeve e zmadhon sasinë e kërkuar të të mirave dhe shërbimeve? Për tu përgjigjur duhet të rikujtojmë se BPV-ja (të cilën e emërtojmë me Y) është shumë e konsumimit privat (C), investimeve (I), konsumimit publik (G) dhe neto eksportit (NX): Y = C+ I +G +NX. Të gjitha këto komponentë kontribuojnë në kërkesën agregate të të mirave dhe shërbimeve. Për momentin dot supozojmë se konsumimi publik është i fiksuar. Tre komponentët tjera – konsumimi privat, investimet dhe neto eksporti varen nga kushtet ekonomike dhe konkretisht nga niveli i çmimeve. Prandaj për ta kuptuar drejtimin rënës të lakesës së kërkesës agregate patjetër është të dimë se si niveli i çmimeve ndikon në sasinë e të mirave dhe shërbimeve e cila kërkohet për shkak të konsumimit privat, investimeve dhe neto eksportit.
Fotografia nr. 14.3. Lakorja e kërkesës agregate
Qmimi
Zvoglimi I nivelit të qmimit…
Kërkesa Agregate
Sasia …e rrit sasinë e kërkuar për shërbime dhe mallra
Pse lakorja e kërkesës agregate ka drejtim rënës? Ekzistojnë tre ndikime: Efekti i pasurisë: Niveli më i ulët i çmimeve e zmadhon pasurinë reale, ndërsa kjo e inkurajon harxhimin për konsumimin privat. Efekti i përqindjes së kamatës: Niveli më i ulët i çmimeve e zvogëlon përqindjen e kamatës ndërsa kjo e inkurajon harxhimin për investime. Efekti i kursit të devizave: Niveli më i ulët i çmimeve shkakton deprecesion të kursit të devizave ndërsa kjo e inkurajon harxhimin për neto eksport. Niveli i çmimeve dhe konsumimi privat (efekti i pasurisë). Të flasim për parat që i keni në kuletë dhe në llogarinë tuaj bankare. Vlera nominale e këtyre parave është fikse mirëpo vlera reale nuk është fikse. Kur çmimet zvogëlohen këto para kanë vlerë më të madhe sepse me ato mundeni të blini më shumë të mira dhe shërbime. Prandaj ulja e nivelit të çmimeve bën që konsumatorët të ndjehen më të pasur kurse kjo i inkurajon që të harxhojnë më shumë . Rritja e konsumimit privat donë të thotë kërkesë më të madhe të të mirave dhe shërbimeve . Niveli i çmimeve dhe investimeve (efekti i përqindjes së kamatës). Niveli i çmimeve është njëra nga përcaktimet për sasinë e kërkuar të parave. Sa më i ulët që është niveli i çmimeve aq më pak para u nevojiten amvisërive për ti blejtë të mirat dhe shërbimet që u nevojiten. Prandaj kur niveli i çmimeve zvogëlohet amvisëritë orvaten ta zvogëlojnë shumën e parave të cilën e ruajnë nëpërmjet dhënies borxh të një pjese. Për shembull një familje mundet ta shfrytëzon tepricën e parave të veta duke blejtë letra me vlerë apo mundet ti deponon në bankë ndërsa banka do ti shfrytëzon këto para për të aprovuar më shumë kredi. Në të dy rastet, kur familjet orvaten që një pjesë të parave ti kthejnë në mjete të cilat sjellin kamatë ata inkurajojnë rënie të përqindjes së kamatës. Ndërsa përqindjet më të ulëta të kamatës e inkurajojnë marrjen e kredive nga ana e ndërmarrjeve te cilat duan të investojnë në fabrika dhe pajisje të re dhe nga ana e amvisërive të cilat duan të investojnë në shtëpi të reja. Nga kjo mund të përfundojmë se niveli më i ulët i çmimeve e zvogëlon përqindjen e kamatës, inkurajon konsumim më të madh të të mirave dhe prandaj e zmadhon sasinë e kërkuar të të mirave dhe shërbimeve . Niveli i çmimeve dhe neto eksporti (efekti i kursit të devizave). Siç pamë më lartë niveli më i ulët i çmimeve e zvogëlon përqindjen e kamatës në vend. Prandaj disa nga investitorët vendas në kërkesë të të ardhurave më të mëdha investojnë jashtë shtetit. Për shembull me
zvogëlimin e përqindjes së kamatës të letrave qeveritare me vlerë, ndonjë fond për investime të përbashkëta mund ti shet këto letra me vlerë me qëllim që të blen letra me vlerë jashtë shtetit. Kur ky fond orvatet ti transferon mjetet financiare jashtë vendit ai faktikisht e zmadhon ofertën e valutës vendore në tregun e devizave. Kjo rritje e ofertës shkakton depreciacion të valutës vendore në krahasim me valutat tjera. Për shkak se me çdo njësi të valutës vendore mund të blihen më pak njësi të valutave të huaja, d.m.th mallrat e huaja bëhen më të shtrenjta nga ato të vendit. Ky ndryshim i kursit real të devizave (çmimi real i të mirave vendore dhe të huaja) e zmadhon eksportin vendor të mallrave dhe shërbimeve dhe e zvogëlon importin vendor të mallrave dhe shërbimeve. Neto eksporti, i cili është i barabartë më eksportin minus importin, gjithashtu zmadhohet. Prandaj kur ulja e nivelit të çmimeve në Maqedoni shkakton ulje të përqindjes së kamatës në Maqedoni, kursi real i devizave deprecon, ndërsa ky deprecijim e stimulon neto eksportin e Maqedonisë dhe në këtë mënyrë e zmadhon sasinë e kërkuar të mallrave dhe shërbimeve. B) Lëvizje e lakores së kërkesës agregate. Drejtimi rënës i lakores së kërkesës agregate tregon se rënia e nivelit të çmimeve e zmadhon sasinë e përgjithshme të mallrave dhe shërbimeve e cila kërkohet. Mirëpo, për nivelin e dhënë të çmimeve, përveç kësaj, edhe shumë faktorë tjerë ndikojnë në sasinë e kërkuar të mallrave dhe shërbimeve. Kur njeri nga këto faktorë ndryshon atëherë lakorja e kërkesës agregate do të lëvizë. Pse mundet të lëvizë lakorja e kërkesës agregate? Ekzistojnë më shumë faktorë të cilët e lëvizin lakoren e kërkesës agregate. Këto faktorë kategorizohen sipas asaj se në cilën komponent të konsumimit ndikojnë direkt. Këto faktorë janë paraqitur vijim: (1)Lëvizje të cilat janë rezultat i konsumimit: Kur konsumatorët harxhojnë më shumë për nivelin e dhënë të çmimeve (zvogëlim i tatimeve) lakorja e kërkesës agregate lëviz në të djathtë. Kur konsumatorët harxhojnë më pak për nivelin e dhënë të çmimeve (zmadhimi i tatimeve, rënie e bursës) lakorja e kërkesës agregate lëviz në të majtë. (2)Lëvizje të cilat janë rezultat i investimeve: Kur ndërmarrjet investojnë më shumë për nivelin e dhënë të çmimeve (optimizëm për të ardhmen, rënie e përqindjes së kamatës si rezultat i rritjes së ofertës për para) e lëviz lakoren e kërkesës agregate në të djathtë. Kur ndërmarrjet investojnë më pak për nivelin e dhënë të çmimeve (pesimizëm për të ardhmen, rritje e përqindjes së kamatës si rezultat i zvogëlimit të ofertës për para) e lëviz lakoren e kërkesës agregate në të djathtë. (3)Lëvizje të cilat janë rezultat i konsumimit publik: Rritja e konsumimit publik të mallrave dhe shërbimeve (harxhime më të mëdha për mbrojtje apo për ndërtimin e autostradës) e lëviz lakoren e kërkesës agregate në të djathtë. Zvogëlimi i konsumimit publik i mallrave dhe shërbimeve (zvogëlimi i harxhimeve për mbrojtje ose ndërtimin e autostradës) e lëviz lakoren e kërkesës agregate në të majtë. (4)Lëvizje të cilat janë rezultat i neto eksportit: Zmadhimi i konsumimit për neto eksport për nivelin e dhënë të çmimit (deprecijim i kursit të devizave) e lëviz lakoren e kërkesës agregate në të djathtë. Zvogëlimi i konsumimit për neto eksport për nivelin e dhënë të çmimeve (recesion në shtetet tej oqeanike) e lëviz lakoren e kërkesës agregate në të majtë. 4.2. Lakorja e ofertës agregate Lakorja e ofertës agregate na tregon sasinë e përgjithshme të mallrave dhe shërbimeve të cilën e prodhojnë dhe e shesin ndërmarrjet për çdo nivel të dhënë të çmimit. Për dallim nga lakorja e kërkesës agregate e cila çdo herë ka drejtim rënës, lakorja e ofertës agregate kryesisht varet nga horizonti kohor i cili shqyrtohet. Në afat të gjatë lakorja e ofertës është vertikale, ndërsa në afat të shkurtë lakorja e ofertës agregatet ka drejtim zmadhues . Për ti kuptuar lëkundjet afat shkurte ekonomike dhe për të kuptuar si sjellja afat shkurte e ekonomisë dallon nga sjellja afat gjate është e nevojshme ta shqyrtojmë lakoren e ofertës agregate në afat të gjatë dhe lakoren e ofertës agregate në afat të shkurtë.
A) Oferta agregate në afat të gjatë. Çka e përcakton sasinë e ofruar të mallrave dhe shërbimeve në afat të gjatë? Në mënyrë indirekte i u përgjigjëm kësaj pyetje paraprakisht në këtë libër kur e analizonim procesin e zhvillimit ekonomi. Në afat të gjatë prodhimi i mallrave dhe shërbimeve në ekonomi (BPV-a reale) nga oferta e punës, kapitalit dhe resurseve natyrore në ekonomi dhe nga teknologjia e cila shfrytëzohet për kthimin e këtyre faktorëve në mallra dhe shërbime . Për shkak se niveli i çmimeve nuk ndikon në këto përcaktime afat gjate të BPV-së reale, lakorja e ofertës agregate në afat të gjatë është vertikale, siç është ilustruar në fotografinë nr. 14.4. Me fjalë të tjera, në afat të gjatë fuqia e punës, kapitali, resurset natyrore dhe teknologjia në një ekonomi e përcaktojnë sasinë e ofruar të mallrave dhe shërbimeve. Kjo sasi e ofruar është fikse pavarësisht nga niveli i çmimeve.
Fotografia nr 14.4. Lakorja e ofertës agregate në afat të gjatë Çmimi Oferta agregate afatgjate
1.Ndryshim i nivelit të çmimit …
2….nuk ndikon nw sasin e ofruar tw mallrave nw periudha afatgjate Shkalla e prodhimit natyror
Sasia
Lakorja vertikale e ofertës agregate në afat të gjatë në fakt është aplikim praktik i dikotomisë klasike dhe neutralitetit monetar. Teoria klasike makroekonomike bazohet në supozimet se variablat reale nuk varen nga variablat nominale. Lakorja e ofertës agregate në afat të gjatë është në përputhje më këtë ide sepse ajo implikon se sasia e prodhimtarisë (variabël reale) nuk varet nga niveli i çmimeve (variabël nominale). Shumica e ekonomistëve besojnë se ky princip funksionon mirë kur ekonomia hulumtohet një periudhë më të gjatë, por jo edhe kur hulumtohen ndryshimet në periudhë një vjeçare. Prandaj lakorja e ofertës agregate në afat të gjatë është vertikale. Ndoshta pyeteni pse lakoret e ofertës agregate për disa mallra dhe shërbime të caktuara kanë drejtim rritës kur lakorja e ofertës agregate në afat të gjatë është vertikale. Shkaku është se oferta e disa mallrave dhe shërbimeve varet nga çmimet relative çmimet e atyre mallrave dhe shërbimeve në krahasim me çmimet tjera në ekonomi. Për shembull kur rritet çmimi i të mirës A ofertuesit e asaj të mire e rrisin prodhimtarinë duke marrë fuqi punëtore, materiale dhe resurse tjera nga prodhimi i të mirave tjera, e mira B, C, etj. Prodhimtaria e përgjithshme e të mirave dhe shërbimeve në ekonomi është e kufizuar nga fuqia punëtore,
kapitali, resurset natyrore dhe teknologjia. Prandaj kur gjithë çmimet në ekonomi rriten bashkërisht nuk ndryshohet sasia e përgjithshme e ofruar e të mirave dhe shërbimeve. B) Lëvizja e lakores së ofertës agregate në afat të gjatë. Pozita e lakores së ofertës agregate na afat të gjatë e tregon sasinë e të mirave dhe shërbimeve që është parashikuar nga ana e teorisë klasike makroekonomike. Niveli i prodhimtarisë ndonjëherë emërtohet edhe si prodhimtari potenciale apo prodhimtari në kushte të punësisë së plotë . Që të më preciz edhe do ta quajmë përqindja natyrore e prodhimtarisë sepse kjo tregon çka prodhon ekonomia kur papunësia është në përqindjen e saj natyrore apo normale. Përqindja natyrore e prodhimtarisë është niveli i prodhimtarisë ku synon ekonomia në afat të gjatë. çdo ndryshim në ekonomi i cila shkakton ndryshime në përqindjen natyrore të prodhimtarisë e lëvizë lakoren e ofertës agregate në afat të gjatë. Pasi që prodhimtaria në modelin klasik varet nga fuqia punëtore, kapitali, resurset natyrore dhe teknologjia, lëvizjet e lakores së ofertës agregate në afat të gjatë mundemi ti kategorizojmë sipas këtyre llojeve të lëvizjeve. Lëvizje të cilat janë rezultat i fuqisë punëtore. Paramendoni se në një ekonomi ekziston rritje e imigrimit jashtë vendit. Për shkak se numri i të punësuarve do të rritet sasia e ofruar e të mirave dhe shërbimeve do të rritet. Si rezultat i kësaj lakorja e ofertës agregate në afat të gjatë do të lëvizë në të djathtë. Mirëpo nëse shumë punëtorë e lëshojnë vendlindjen dhe shkon jashtë atëherë lakorja e ofertës agregate në afat të gjatë do të lëviz në të majtë. Lëvizje të cilat janë rezultat i kapitalit. Rritja e fondit kapital në ekonomi e zmadhon produktivitetin me çka rritet edhe sasia e ofruar e të mirave dhe shërbimeve. Si rezultat i kësaj lakorja e ofertës agregate në afat të gjatë lëviz në të djathtë. Mirëpo nëse zvogëlimi i fondit kapital në ekonomi e zvogëlon produktivitetin atëherë edhe sasia e ofruar e të mirave dhe shërbimeve do të zvogëlohet duke e lëvizur lakoren e ofertës agregate në afat të gjatë në të majtë. Lëvizje të cilat janë rezultat i resurseve natyrore. Prodhimtaria në ekonomi varet nga resurset e saj natyrore të cilat janë toka, xehet dhe klima. Zbulimi i ndonjë xeheje të re e lëviz lakoren e ofertës agregate afat gjate në të djathtë. Ndryshimi i klimës e cila është jo e volitshme për bujqësinë e lëviz lakoren agregate afat gjate në të majtë. Lëvizje të cilat janë rezultat i teknologjisë. Shkaku më i rëndësishëm pse ekonomia sot prodhon më shumë se sa ka prodhuar një gjeneratë më herët është zhvillimi i teknologjisë. Për shembull shpikja e kompjuterit na ka mundësuar të prodhojmë më shumë të mira dhe shërbime me nivelin e dhënë të fuqisë punëtore, kapital dhe resurse natyrore. Prandaj lakorja e ofertës agregate afat gjate lëviz në të djathtë. V) Oferta agregate afat shkurte Tani vijmë deri te dallimi kyç mes ekonomisë në afat të shkurtë dhe afat të gjatë: sjellja e ofertës agregate. Siç konstatuam më herët lakorja e ofertës agregate afat gjate është vertikale. E kundërta nga kjo në afat të shkurtë lakorja e ofertës agregate ka drejtim rritës , siç është ilustruar në fotografinë 14.5. Kjo tregon se në periudhë prej një deri dy vjet rritja e nivelit të përgjithshëm të çmimeve në ekonomi do ta zmadhon sasinë e ofruar të të mirave dhe shërbimeve ndërsa zvogëlimi i nivelit të çmimeve do ta zvogëlon sasinë e ofruar të të mirave dhe shërbimeve. çka e shkakton këtë lidhje pozitive mes nivelit të çmimeve dhe nivelit të prodhimtarisë? Makro ekonomistët propozojnë tre teori për drejtimin rritës të lakores së ofertës agregate afat shkurte. Sipas këtyre teorive një papërsosuri e caktuar e tregut shkakton që ekonomia e ofertës të sillet ndryshe në afat të shkurtë dhe ndryshe në afat të gjatë. Edhe pse këto teori dallojnë ata kanë ide të përbashkët themelore: Sasia e ofruar e prodhimtarisë dallon nga niveli i saj natyror ose afat gjatë atëherë kur niveli i çmimeve dallon nga niveli i çmimeve të cilën e kanë pritur njerëzit. Kur niveli i çmimeve do të rritet mbi nivelin e pritur prodhimtaria zmadhohet mbi nivelin natyror, ndërsa kur niveli i çmimeve do të bie nën at që është pritë atëherë prodhimtaria bie nën nivelin natyror.
Fotografia 14.5. Lakorja e ofertës agregate afatshkurte Çmimi Oferta agregate afatshkurtër
1. zvoglimi I nivelit të çmimit…
2….e zvoglon sasinë e ofruar të mallrave Sasia
Teoria e perceptimeve të gabuara. Njëra nga teoritë e lakores së ofertës agregate afat shkurte është teoria e perceptimeve të gabuara. Sipas kësaj teorie ndryshimet e çmimeve në nivelin e përgjithshëm përkohësisht mund ti detyrojnë ofertuesit të sjellin vendim të gabuar për atë se çka ndodhë në tregjet individuale ku ata i shesin prodhimet e veta. Si rezultat i këtyre perceptimeve të gabuara afat shkurte ofertuesit reagojnë në ndryshimet e çmimeve dhe për shkak të këtyre reaksioneve lakorja e ofertës agregate afat shkurte ka drejtim rritës. Që të shohim si funksionon kjo në praktikë do të supozojmë se niveli i përgjithshëm i çmimeve është nën nivelin të cilën e kanë pritur njerëzit. Kur ofertuesit do të shohin se çmimet e prodhimeve të veta zvogëlohen ata mundet të besojnë se janë zvogëluar çmimet e tyre reale . Për shembull punëtorët mund ta vërejnë zvogëlimin e rrogave të tyre nominale para se ta vërejnë rënien e çmimeve të të mirave të cilat i blejnë. Kështu që ata mund të vijnë në përfundim se rroga për punën e tyre përkohësisht është e ulët dhe do ta zvogëlojnë sasinë e punës të cilën ata e ofrojnë. Gjegjësisht niveli më i ulët i çmimeve shkakton perceptime të gabuara për çmimet relative ndërsa këto perceptime të gabuara i shkaktojnë që ofertuesit të reagojnë nëpërmjet zvogëlimit të sasisë të të mirave dhe shërbimeve të cilat i ofrojnë. Teoria e rrogave të “ngadalshme”. Sqarimi i dytë për drejtimin rritës të lakores së ofertës agregate afat shkurte është teoria e rrogave të “ngadalshme”. Sipas kësaj teorie lakorja e ofertës agregate afat shkurte ka drejtim rritës për shkak se rrogat nominale në afat të shkurtë adaptohen ngadalë. Adaptimi i ngadalshëm i rrogave nominale varet edhe nga marrëveshjet afat gjate mes të punësuarve dhe ndërmarrjeve të cilët i fiksojnë rrogat nominale, ndonjëherë edhe në periudhë tre vjeçare. Përveç kësaj ky adaptim i ngadalshëm mund të vjen edhe nga normat sociale të cilat ndikojnë në përcaktimin e rrogave dhe të cilat ndryshojnë shumë ngadalë më kalimin e kohës. Që ta shohim cila është rëndësia e rrogave të “ngadalshme” nominale për ofertën agregate të paramendojmë se një ndërmarrje paraprakisht është marrë vesh me të punësuarit tu paguan rrogë të caktuar nominale në bazë të nivelit të ardhshëm të çmimeve. Në qoftë se niveli i çmimeve P zvogëlohet nën nivelin e parashikuar, ndërsa rroga nominale ngelën në nivelin W atëherë rroga reale W/P do të zmadhohet mbi nivelin të cilën ndërmarrja ka planifikuar ta paguan. Pasi që rrogat përbëjnë një pjesë të madhe të harxhimeve prodhuese të ndërmarrjes, atëherë rroga më e lartë reale do ti zmadhojë harxhimet reale të ndërmarrjes. Ndërmarrja reagon në këto
harxhime më të larta ashtu që punëson më pak fuqi punëtore dhe prodhon sasi më të vogël të të mirave dhe shërbimeve. Me fjalë tjera për shkak se rrogat nuk adaptohen menjëherë me nivelin e çmimeve, niveli më i ulët i çmimeve bën që punësimi dhe prodhimtaria të jenë më pak fitimprurëse, ndërsa kjo i inkurajon ndërmarrjet ta zvogëlojnë sasinë e të mirave dhe shërbimeve që i prodhojnë. Teoria e çmimeve të “ngadalshme”. Ekziston edhe sqarim i tretë për lakoren e ofertës agregate afat shkurte e cila quhet teoria e çmimeve të “ngadalshme”. Kjo teori potencon se çmimet e disa të mirave dhe shërbimeve gjithashtu adaptohen ngadalë si pasojë e ndryshimeve ekonomike. Ky adaptim i ngadalshëm i çmimeve pjesërisht shkaktohet edhe për shkak të ekzistimit të harxhimeve për adaptimin e çmimeve. Këto harxhime quhen meny harxhime. Këto meny harxhime përbëhen nga harxhimet për botimin dhe shpërndarjen e katalogëve dhe prej kohës që është e nevojshme për tu mënjanuar tiketat e çmimeve. Për shkak të këtyre harxhimeve çmimet njëlloj si edhe rrogat mund të ndryshojnë ngadalë në afat të shkurtë. Me qëllim që ti shohim ndikimet e çmimeve të “ngadalshme” ndaj ofertës agregate do të supozojmë se çdo ndërmarrje në ekonomi i lajmëron çmimet e veta paraprakisht në bazë të kushteve ekonomike për të cilat ajo mendon se do të mbisundojnë. Pastaj, pasi që çmimet të shpallen në ekonomi ndodh një recesion i papritur i ofertës së parave e cila në afat të gjatë e zvogëlon nivelin e përgjithshëm të çmimeve. Edhe pse disa ndërmarrje menjëherë i ulin çmimet e veta si kundër përgjigje e ndryshimeve në kushtet ekonomike, ndërmarrjet tjera dëshirojnë që ti ikin meny harxhimeve prandaj përkohësisht mund të ngelin mbas. Për shkak se këto ndërmarrje që ngelin mbas kanë çmime shumë të larta, shitja e tyre zvogëlohet. Shitja e zvogëluar më tutje i detyron këto ndërmarrje që ta zvogëlojnë prodhimtarinë dhe numrin e të punësuarve. Me fjalë të tjera për shkak se çmimet nuk adaptohen menjëherë në ndryshimet e shkaktuara, rënia e papritur e çmimeve shkakton që disa ndërmarrje të kenë çmime që janë më të larta se sa duhet. Këto çmime më të larta e zvogëlojnë shitjen dhe i detyrojnë ndërmarrjet që ta zvogëlojnë sasinë e të mirave dhe shërbimeve të cilën e prodhojnë. G) Lëvizja e lakores së ofertës agregate afat shkurte. Lakorja e ofertës agregate afat shkurte e tregon sasinë e të mirave dhe shërbimeve e cila është ofruar në afat të shkurtë në nivelin e dhënë të çmimeve. Këtë lakore mundemi ta paramendojmë si lakore e cila është e ngjashme me lakoren e ofertës agregate në afat të gjatë, mirëpo e cila ka drejtim rritës për shkak të pranisë së tre teorive të ndikimit të cekura më lartë. Prandaj kur mendojmë për atë se çka mund ta lëviz lakoren e ofertës agregate afat shkurte duhet ti shqyrtojmë të gjitha ato variabile të cilat e lëvizin lakoren e ofertës agregate në afat të gjatë plus edhe një variabilë të re – niveli i pritur i çmimeve – i cili ndikon në perceptimet e gabuara, rrogat e “ngadalshme” dhe çmimet e “ngadalshme”. Lëvizjet të cilat janë rezultat i fuqisë së punës: Rritja e sasisë së fuqisë punëtore (ndoshta për shkak të rënies së përqindjes natyrore të papunësisë) e lëviz lakoren e ofertës agregate në të djathtë. Zvogëlimi i sasisë së fuqisë punëtore (ndoshta për shkak të rritjes së përqindjes natyrore të papunësisë) e lëviz lakoren e ofertës agregate në të majtë. Lëvizje të cilat janë rezultat i kapitalit: Rritja e kapitalit fizik apo kapitali njerëzor e lëviz lakoren e ofertës agregate në të djathtë. Zvogëlimi i kapitalit fizik apo njerëzor e lëviz lakoren e ofertës agregate në të majtë. Lëvizje të cilat janë rezultat i resurseve natyrore: Zmadhimi i resurseve natyrore e lëviz lakoren e ofertës agregate në të djathtë. Zvogëlimi i resurseve natyrore e lëviz lakoren e ofertës agregate në të majtë. Lëvizje të cilat janë rezultat i teknologjisë: Zhvillimi i teknologjisë e lëviz lakoren e ofertës agregate afat shkurte në të djathtë. Zvogëlimi i teknologjisë (ndoshta për shkak të ndonjë vendimi shtetëror) e lëviz ofertën agregate afat shkurte në të majtë. Lëvizje të cilat janë rezultat i nivelit të pritur të çmimeve: Zvogëlimi i nivelit të pritur të çmimeve e lëviz lakoren e ofertës agregate afat shkurte në të djathtë. Rritja e nivelit të pritur të çmimeve e lëviz lakoren e ofertës agregate afat shkurte në të majtë.
4.3. Baraspesha afat gjate makroekonomike Tani mundemi ta tregojmë baraspeshën afatgjate. Fotografia 14.6. tregon një ekonomi e cila ndodhet në baraspeshë afat gjate. Prodhimtaria e baraspeshuar dhe niveli i çmimeve janë të përcaktuara nga prerja e lakores së ofertës agregate dhe lakores së kërkesës agregate në afat të gjatë, e cila në fotografi është ilustruar me pikën A. Për këtë pikë, prodhimtaria ndodhet në nivelin e saj natyror. Lakorja e ofertës agregate në afat të shkurtë gjithashtu kalon nëpërmjet kësaj pika duke na treguar se perceptimet, rrogat dhe çmimet janë plotësisht të adaptuara ndaj kësaj baraspeshe afat gjate. Kjo na tregon se ku ekonomia ndodhet në baraspeshën e saj afatgjate perceptimet, rrogat dhe çmimet patjetër të jenë të adaptuara ashtu që prerja e kërkesës agregate me ofertën agregate afat shkurte duhet të përputhet me prerjen e kërkesës agregate me ofertën agregate afat gjate. Lëvizja e kërkesës agregate dhe oferta agregate mund të shkaktojnë lëkundje ekonomike në ekonomi. Pra, ndodhitë në lidhje me lëvizjet e kërkesës agregate na mësojnë dy gjëra: Në afat të shkurtë lëvizjet e kërkesë agregate shkaktojnë lëkundje në prodhimin e të mirave dhe shërbimeve në ekonomi. Në afat të gjatë lëvizjet e kërkesës agregate ndikon në nivelin e përgjithshëm të çmimeve por nuk ndikojnë në prodhimtari. Po ashtu, ndodhitë në lidhje me lëvizjet e ofertës agregate kanë dy ndikime: Lëvizjet e ofertës agregate mund të shkaktojnë stagflacion – kombinim i recesionit (rënia e prodhimtarisë) dhe inflacionit (rritja e çmimeve). Kreatorët e politikës ekonomike të cilët mund të ndikojnë në kërkesën agregate nuk munden që njëkohësisht ti neutralizojnë këto dy efekte negative.
Fotografia nr 14.6. Baraspesha afat gjate e ekonomisë
Çmimi
Oferta agregate afatgjate
Oferta agregate afatshkurtër
Niveli I barpeshimit të çmimit Kërkesa Agregate
Shkalla e prodhimit natyror
Kreu 15
Sasia
KONSUMIMI, KURSIMI DHE INVESTIMET 1. Konsum Konsumimi imi,, kursi kursimi mi dhe dhe inve investi stimet met Në këtë kapitull do të ndalemi në faktorët të cilët ndikojnë në kërkesën e përgjithshme të mallrave dhe shërbimeve në ekonominë e përgjithshme. Me fjalë të tjera kalojmë prej asaj që e mësuam për at se sa është prodhuar në ekonomi kah mësimi i asaj se si kjo prodhimtari përdoret. Të rikujtohemi në kapitullin ku flisnim për matjen e BPV-së, ku definuam se kërkesa agregate (harxhimi) në ekonomi përbëhet nga katër komponentë: 1) kërkesa për mallra dhe shërbime nga amvisëritë (konsumimi), 2) kërkesa për të mira të reja kapitale nga ndërmarrjet (investime) 3) blerja e mallrave dhe shërbimeve nga ana e shtetit, 4) neto kërkesa për mallrat vendore nga ana e të huajve (neto eksporti). Duke ditur se niveli i shitblerjeve nga ana e shteti është kryesisht e përcaktuar nga procesi politik, analiza makroekonomike këtë komponent të konsumimit e trajton si të dhënë. Në këtë kapitull gjithashtu do të supozojmë se ekonomia është e mbyllur, gjegjësisht neto eksporti është i barabartë me zero (supozimin për ekonomi të mbyllur do ta lejmë në kapitullin ku dot flasim për ekonominë ndërkombëtare. ndërkombëtare. Sipas kësaj kësaj ngelin 2 komponentë komponentë kryesor të harxhimit – konsumimi dhe investimet – për të cilat do të flasim në këtë kapitull. Në procesin e prurjes së shumë vendimeve ekonomike duke i përfshirë këtu edhe ato për të cilët flitet në këtë kapitull, njerëzit duhet të bëjnë ndërrim në mes të sotmes dhe ardhmërisë. Për shembull amvisëria në procesin e prurjes së vendimeve sa të harxhon dhe sa të kursen patjetër patjetër e ka ti matën përfitime përfitimett e të harxhuarit harxhuarit më tepër sot përkundë përkundërr përfitimeve përfitimeve ti ruan një pjesë të të ardhurave si kursim për të ardhmen. Ngjashëm si kjo gjatë prurjes së vendimit sa të investon, menaxheri i ndërmarrjes e ka patjetër të vlerëson sa të harxhon sot për ta zmadhuar kapacitetin e ndërmarrjes në një, pesë apo edhe njëzet vitet e ardhshme. Kur e bëjnë këtë ndërrim, amvisëritë apo ndërmarrjet duhet ti kenë parasysh parashikimet e tyre për ardhmërinë e ekonomisë, duke i përfshirë këtu edhe parashikimet e politikës qeveritare. Shkaku pse duhet të mësohet konsumimi është sepse vendimi vendimi i individit apo i amvisërive për atë sa të harxhojnë është i lidhur ngushtë me një vendim tjetër të rëndësishëm ekonomik, vendimi sa të kursehet. Për një nivel të caktuar të të ardhurave, vendimi sa të harxhohet dhe sa të kursehet është një vendim i njëjtë. Sepse vendimet sa të harxhohet dhe sa të kursehet janë si dy anët e një paraje. Në tekstin në vijim këto dy vendime do të analizohen bashkërisht. Për perspektivën makroekonomike me rëndësi janë konsumimet dhe kursimet agregate apo nacionale. Duk Duke marr marrëë para arasysh sysh se ekonom onomia ia e mbyll bylluur nuk ësht ështëë e kyç kyçur në tre tregtin gtinëë ndërkombëtare, importi dhe eksporti janë zero. Prandaj neto eksporti (NX) është zero. Në këtë rast kemi: Y = C + I +G Ky barazim tregon se BPV-ja është shumë e konsumimit personal, investimeve dhe konsumimit publik. çdo njësi e shitur në ekonominë e mbyllur harxhohet, investohet apo blihet nga ana e qeverisë. Për ta parë rëndësinë e këtij barazimi në analizën e tregjeve financiare do ta anulojmë C dhe G nga të dy anët e barazimit. Tani kemi: Y - C - G = I
Në anën e majtë të barazimit (Y-C-G) janë të ardhurat e përgjithshme në ekonomi i cili ngelën pas pagesës së konsumimit individual dhe publik. Kjo shumë quhet kursim nacional (të ardhurat e përgjithshme në ekonomi të cilat ngelin pas pagesës për konsumimin individual dhe publik), ose vetëm kursim dhe shënohet me S. Nëse tani S e zëvendësojmë me Y-C-G Y-C-G atëherë do të fitojmë: S = I Ky bara barazi zim m na treg tregon on se kurs kursim imii ësht ështëë i bara baraba bartë rtë me inve invest stim ime, e, gjeg gjegjë jësi sish shtt për për ekonominë në përgjithësi kursimi patjetër të jetë i barabartë me investimet . Për ta kuptuar rëndësinë e kursimit nacional duhet ta përpunojmë barazimin barazimin e më lartë. Të supozojmë se T-ja është shuma të cilën qeveria e mbledh nga amvisëritë në formë të tatimeve minus shumën të cilën ua paguan amvisërive në formë të pagesave me transfero ( për shembull sigurimi social dhe mbrojtja sociale). Tani mundemi kursimin nacional ta paraqesim në dy mënyra: S=Y-C-G apo, S = (Y - T - C) + (T - G). Këto barazime janë të njëjtë sepse dy T në barazimin e dytë anulohen. Mirëpo, këto barazime ofrojnë mënyra të ndryshme të të menduarit për kursin nacional. Më saktësisht barazimi i dytë e ndanë kursimin nacional në dy pjesë: kursim privat (Y-T-C) dhe kursim publik (T-G) . Ti shqyrtojmë tani të dy llojet e kursimeve. Kursimi privat është shuma e të ardhurave që u ngelën amvisërive pas pagesës së tatimeve dhe pagesës së konsumimit. Më saktësisht pasi që amvisëritë realizojnë të ardhura Y, paguajnë tatime T dhe harxhojnë C për konsumim individual, atëherë kursimi privat është Y-T Y-T-C. -C. Kursimi publik është shuma e të ardhurave nga tatimet të cilat i ngelin qeverisë pas pagesës së konsumimit të vetë. Qeveria merr T në formë të të ardhurave tatimore dhe harxhon G për të mira dhe shërbime. Nëse T e tejkalon G atëherë qeveria realizon suficit buxhetor sepse fiton më tepër para se sa harxhon. Suficiti T-G në fakt është kursimi publik. Nëse qeveria harxhon më shumë se sa mbledhin tatime atëherë G është më e madhe se T. T. Në këtë rast qeveria realizon deficit buxhetor , ndërsa kursimi publik T-G T-G është numër negativ. negativ. 2. Kursimi si kategori ekonomike Këtu do të ndalemi në analizën e sektorit më të rëndësishëm të ekonomisë – sektorin e amvisërive. Në mes kategorive të ardhura, konsumim dhe kursim ekziston lidhje e ndërsjellë. Ata janë të lidhura ngushtë mes veti dhe varen njëra nga tjetra. Më lartë mësuam se amvisëritë fitojnë ta ardhura (rroga, kamata, profit dhe renta) në bazë të pronësisë të faktorëve të prodhimit. Të ardhurat me të cilat disponojnë amvisëritë përbëhen nga të ardhurat e fituara nga pronësia e faktorëve të prodhimit (fuqi punuese, kapital dhe sipërmarrësi) i zmadhuar për transferimet e fituara nga shteti (transferime sociale nga buxheti) dhe të zvogëluara për tatimet në formë të tatimeve të drejtpërdrejta në buxhetin shtetëror. Të ardhurat e fituara në këtë mënyrë amvisëritë munden ti përdorin për dy qëllime: 1) konsumim dhe 2) kursim.
Konsumimi është ajo pjesë e të ardhurave të cilën amvisëritë e përdorin për blerjen e lloje llojeve ve të ndrysh ndryshme me të të mirave mirave dhe shërbi shërbimev mevee (ushqi (ushqim, m, veshmb veshmbath athje, je, banes banesa, a, shërbim shërbimee shëndetësore, rekreacion, rekreacion, etj.) me qëllim që ti kënaqin nevojat e veta. Kursimi është ajo pjesë e të t ë ardhurave i cili nuk është harxhuar. harxhuar. Gjegjësisht: Kursimi = të ardhurat - konsumimi. Amvisëritë, në mënyrë të veçantë ato me të ardhura më të mëdha nuk i shfrytëzojnë të gjitha të ardhurat për konsumim. Një pjesë ngelën pa u përdorë dhe për këtë pjesë themi se e kanë kursyer. kursyer. Në këtë kuptim kursimi faktikisht është një lloj l loj konsumimi i anuluar. Pra pjesë e të ardhurave të cilat do të shfrytëzohen jo në moment por në të ardhmen. Në tabelën nr.15.1 janë prezantuar të dhëna hipotetike, nga të cilat do të sjellim disa përfundime.
Tabela nr.15.1. Konsumimi dhe kursimi i amvisërive me të ardhura të ndryshme Amvisëri
Të hyra dispozicion
në Neto kursim(+)
Harxhimet
Kursim negative (-)
A
24.000
-110
24.100
B
25.000
0
25.000
C
26.000
+150
25.850
D
27.000
+400
26.600
E
28.000
+760
27.240
F
29.000
+1.170
27.830
G
30.000
+1640
28.360
Nga tabela mund të vërejmë se disa amvisëri harxhojnë më shumë se të ardhurat që i kanë (kur (kursi sim m nega negati tivv – 110), 10), ka edhe edhe amvis amvisër ërii me bara barasp spes eshë hë,, bara barazi zi mes mes të ardh ardhur urav avee dhe dhe konsumimit (kursimi është në zonën zero, pikën zero) dhe në fund ka amvisëri me kursim pozitiv, pozitiv, ku të ardhurat janë më të mëdha se konsumimi. Nga tabela mund të bien disa përfundime relevante: Amvisëritë e varfra jo që nuk munden të kursejnë por shpesh herë hyjnë në zonën e kursimit negativ, negativ, ata duhet të marrin borxh për ta siguruar ekzistencën e vet; Në pikën ku barazohen të ardhurat me konsumimin, kursimi është zero; Me rritjen e të ardhurave të amvisërive rritet edhe mundësia e amvisërive që njëkohësisht më shumë edhe të harxhojnë edhe të kursejnë; Është evidente se të ardhurat janë përcaktimet themelore të konsumimit dhe kursimit. Fjalët kursim dhe investim ndonjëherë mund të jenë konfuze. Shumica e njerëzve i përdorin këto fjalë në jetën e përditshme dhe ndonjëherë i përdorin si të njëjta. Për dallim nga këto, makro ekonomistët, të cilët i përpilojnë llogaritë nacionale, këto fjalë i shfrytëzojnë me vëmendje dhe bëjnë dallim mes të njëjtave.
Të shohim tani një shembull. Të supozojmë se individi fiton më shumë se sa harxhon dhe pjesën e pa harxhuar të të ardhurave e investon në bankë ose e shfrytëzon për të blejtë letra me vlerë apo aksione të ndonjë korporate. Pasi që të ardhurat e individit e tejkalojnë konsumimin e tij, ai kontribuon në kursimin nacional. Individi ndoshta mendon se i “investon” paratë e tij, mirëpo makro ekonomistët këtë mënyrë të individit do ta quajnë kursim dhe jo investim. Me gjuhën e makroekonomisë, për investime bëhet fjalë kur blihet kapital i ri, si për shembull pajisje apo objekte ndërtimore. Kur individi huazohet në bankë për të ndërtuar një shtëpi të re ai kontribuon në investimet nacionale. Edhe pse barazimi S=I tregon se kursimi dhe investimet janë të barabarta për ekonominë si tërësi, kjo mundet mos vlen kur bëhet fjalë për çdo amvisëri individuale apo ndërmarrje. Kursimi i individit mund të jetë më i madh se sa investimet e tij dhe këtë tepricë ai mundet ta investon në bankë. Kursimi i individit mund të jetë më i vogël se investimet e tij dhe ai mundet ta plotësojë këtë mungesë duke u huazuar në bankë. Bankat dhe institucionet tjera financiare i bëjnë të mundshme dallimet individuale mes kursimit dhe investimeve duke mundësuar që me kursimin e një personi ti financojnë investimet e një personi tjetër. 3. Prirja margjinale për kursim dhe konsumim Prirja margjinale për konsumim (MPC) e tregon shumën plotësuese të konsumimit e cila del nga çdo njësi plotësuese e të ardhurave. Sipas kësaj logjike mund të definohet dhe prirja margjinale për kursim: Prirja margjinale për kursim (Marginal Propensity to Save – MPS) e tregon shumën plotësuese për kursim e cila del nga çdo njësi plotësuese e të ardhurave të realizuara. Thënë më konkretisht Prirja margjinale për konsumim na tregon se cilën pjesë nga të ardhurat plotësuese individi apo amvisëria do ta përdorin për konsumim. Pasi që pjesa e pa harxhuar e të ardhurave është kursim, Prirja margjinale për kursim na tregon se cilën pjesë të të ardhurave plotësuese individi apo amvisëria do ta kursejnë. Në bazë të këtyre definicioneve nuk është rëndë që ti analizojmë këto dy kategori (MPC, MPS) nëpërmjet shembullit me shtatë amvisëritë të paraqitura në tabelën 15.1. Kolona e parë e tabelës tregon se si siç lëvizim prej amvisërisë A kah amvisëria G, të ardhurat e çdo amvisërie së ardhshme zmadhohen për 1.000 dollarë. Tani na intereson cilën pjesë të këtij zmadhimi të të ardhurave prej 1.000 dollarë amvisëritë do ta përdorin për konsumim plotësues dhe cilën pjesë do ta kursejnë. Ti shohim këto relacione nëpërmjet shembullit me nivele të ndryshme të të ardhurave, të themi mes amvisërive C dhe D. Amvisëria C me të ardhura prej 26.000 dollarë realizon konsumim prej 25.850 dollarë dhe kursen 150 dollarë. Të ardhurat të cilat i ka në diskonim amvisëria D janë 27.000 dollarë dhe janë më të mëdha për 1.000 dollarë. Për ta njehsuar prirjen margjinale për konsumim dhe prirjen margjinale për kursim duhet ta caktojmë cilën pjesë nga këto 1.000 dollarët të ardhura të realizuara në amvisërinë D, kjo amvisëri do ti përdorën për konsumim plotësues dhe cilën pjesë për kursim plotësues. Njehsimin e bëjmë në bazë të të dhënave që i kemi në tabelë. Pra, konsumimi i amvisërisë D është më i madh nga konsumimi i amvisërisë C për 750 dollarë (26.600 - 35.850 = 750), duke i falënderuar faktit se amvisëria D ka fituar 1.000 dollarë më shumë të ardhura. Kjo do të thotë se amvisëria D nga 1.000 dollarët plotësuese të të ardhurave 750 dollarë i ka përdorur për konsumim plotësues ndërsa 250 dollarë i ka përdorur për kursim plotësues. Sipas kësaj Prirja margjinale për kursim është 0.2. Kalkulimet e njëjta mund të bëhen edhe për familjet tjera. Nga kjo që u tha më lartë rrjedhë një përfundim mjaft relevant: shuma e koeficientit të prirjes margjinale për konsumim dhe prirjes margjinale për kursim gjithmonë është i barabartë me një, gjegjësisht: MPC + MPS = 1 Nga kjo del se: MPS = 1 - MPC
Ekonomisti i famshëm Kejnz në librin e tij “Teoria e përgjithshme e punësimit, kamatave dhe parave” u jepte mjaft rëndësi këtyre dy kategorive sepse mendonte se ata kanë ndikim të madh në kërkesën efektive (kërkesën agregate), kurse nëpërmjet asaj ndikojnë edhe në të ardhurat nacionale dhe punësimin në një ekonomi. Kejnzi ka vërtetuar se me rritjen e të ardhurave rritet edhe efikasiteti margjinal i kapitalit, mirëpo me dinamik më të vogël se rritja e të ardhurave. Në bazë të kësaj Kejnzi vjen deri në dy përfundime të rëndësishme: 1) Prirja margjinale për konsumim është më e madhe te klasat më të varfra të popullatës sepse pjesën më të madhe të të ardhurave ata i shfrytëzojnë për ta siguruar ekzistencën e duhur. Ndërsa të klasat më të pasura të popullatës kjo preferencë është më e vogël sepse ata për konsumim shfrytëzojnë pjesë më të vogël të të ardhurave shprehu në përqindje; 2) në makro plan Prirja për konsumim rritet me dinamik më të ulët se rritja e të të ardhurave nacionale. Këto përfundime janë shumë të rëndësishme për analizën e cikleve ekonomike dhe për masat e politikës makroekonomike të natyrës kensijane. Prandaj në vazhdim vëmendja do të jetë në sjelljen e popullatës kur bëhet fjalë për konsumimin gjegjësisht kursimin. 4. Vendimi për harxhim dhe kursim Hulumtimet për atë se si sillen vendimet për konsumim dhe kursim në nivel individual do të ndihmojnë që më mirë ti identifikojmë faktorët të cilët ndikojnë në konsumimin dhe kursimin në nivel nacional. Formimi i vendimeve. (ndërrim mes të tashmes dhe ardhmërisë) . Në procesin e prurjes së shumë vendimeve ekonomike duke i përfshirë këtu edhe ato për harxhim dhe kursim, njerëzit duhet të bëjnë mënjanim të se sotmes me të ardhmen. Për shembull amvisëria gjatë procesit të prurjes së vendimit sa të harxhon dhe sa të kursen duhet patjetër ti masë përfitimet për të harxhuar më shumë sot përkundër përfitimeve që një pjesë të të ardhurave ti kursen për të ardhmen. Ngjashëm është edhe gjatë prurjes së vendimit për investim, gjegjësisht menaxheri i ndërmarrjes duhet patjetër të vendosë sa të harxhon sot me qëllim që ta zmadhoj kapacitetin e ndërmarrjes në një, pesë apo edhe njëzet vitet e ardhshme. Kur e bëjnë këtë ndërrim, amvisëritë apo ndërmarrjet duhet patjetër ti kenë parasysh parashikimet e veta për ardhmërinë e ekonomisë duke përfshirë këtu edhe parashikimet për politikën qeveritare. Të fillojmë nga një individ (do ta quajmë NN) i cili fiton 20.000 dollarë në vjet. Ai mundet që këto 20.000 dollarët ti harxhon duke blerë mallra dhe shërbime çdo vjet. Mirëpo, personi NN ka edhe dy mundësi të tjera. Së pari ai mundet të kursen nëse harxhon më pak se 20.000 dollarë në vjet. Personi NN mundet të konsumon më shumë se sa fiton nëpërmjet huazimit ose nëse i harxhon kursimet e akumuluara në të kaluarën. Së dyti NN mundet të konsumon më shumë se sa fiton nëpërmjet huazimit ose nëse i harxhon kursimet e akumuluara në të kaluarën. Në qoftë se NN harxhon më pak sot do të ketë mundësi të konsumon më shumë në të ardhmen dhe e kundërta. Me fjalë tjera ai ballafaqohet me vendimin e ndërrimit në mes të konsumimit vijues dhe konsumimit në të ardhmen. Përqindja me të cilën personi NN i mënjanon konsumimet sot dhe në të ardhmen varet nga përqindja reale e kamatës e cila është aktuale në ekonomi. Të supozojmë se NN me kursimet e tij mund të fitojë përqindje të kamatës vjetore reale r dhe të supozojmë se nëse ai huazohet do të duhet ta paguan të njëjtën përqindje reale të kamatës r. Sipas këtyre supozimeve donë të thotë se NN mundet të ndërron një njësi të konsumimit vijues për 1+r njësi të konsumimit të ardhshëm (vitin e ardhshëm). Për shembull personi NN sot e zvogëlon konsumimin për një dollar në këtë mënyrë ai do ti zmadhon kursimet e veta për një dollar. Duke e ditur se ai për kursimin e vet fiton përqindje të kamatës reale r, dollarin të cilin do ta kursen sot vitin e ardhshëm do të vlen 1+r. Nëse supozojmë se NN do ta shfrytëzon tepricën prej 1+r dollarë për ta zmadhuar konsumimin vitin e ardhshëm, ai në mënyrë efikase ka mënjanuar konsumim prej një dollari sot për konsumim prej 1+r dollarësh vitin e ardhshëm.
Ngjashëm me këtë, personi NN mundet ta mënjanon konsumimin e ardhshëm prej 1+r dollarësh real me konsumim plotësues prej një dollari sot. Ai mund ta realizon këtë nëse sot merr borxh dhe konsumon një dollar më shumë. Për një vjet ai duhet ta paguan kredinë me kamat ose gjithsej 1+r dollarë. Pasi që ai duhet të paguan 1+r dollarë vitin e ardhshëm, konsumimi i tij vitin e ardhshëm do të jetë 1+r dollarë më pak se sa zakonisht. Kështu që “çmimi” të cilën NN e paguan për dollarin plotësisht të konsumuar sot, vlen 1+r dollarë konsumim i ardhshëm. Përqindja e kamatës reale r paraqet çmimin relativ të konsumimit vijues dhe atij të ardhshëm. Nëse ky çmim relativ është i dhënë atëherë si do të vendosë personi NN sa të harxhon sot dhe sa në të ardhmen? Njëra nga mundësitë ekstreme të cilën e ka në dispozicion është që të huazohet shumë dhe të harxhojë shumë më tepër se të ardhurat që i fiton sot. Problemi i kësaj strategjie është se kur do ta paguan kredinë personi NN nuk do të jetë në gjendje të konsumon asgjë në të ardhmen. Qasja tjetër e kundërt por po ashtu ekstreme është që personi NN ta kursen tërë fitimin. Kjo strategji do ti mundëson konsumim të lartë në të ardhmen mirëpo me kusht që të ngelë i uritur sot. Faktor ë të cilët ndikojnë në konsumim dhe kursim. (1) Efekti i mënjanimit të të ardhurave rrjedhëse . Të ardhurat rrjedhëse janë faktor i rëndësishëm i cili ndikon në vendimin për konsumim dhe kursim. Sa për ilustrim do të supozojmë se personi NN fiton një shpërblim në shumë prej 3.000 dollarësh cili do ti zmadhon të ardhurat e tij në vitin vijues për 3.000 dollarë. (në këtë rast do ta injorojmë tatimin e të ardhurave ose do të supozojmë se shpërblimi është më i madh se 3.000 dollarë dhe se personi NN pasi e ka paguar tatimin i kanë ngelë edhe 3.000 dollarë) çka do të bën ai me tepricën e të ardhurave? NN mundet ta harxhon gjithë tepricën në mallra luksoze. Nëse ai e harxhon gjithë shpërblimin konsumimi i tij vijues do të zmadhohet për 3.000 dollarë, mirëpo pasi që nuk e zmadhon kursimin konsumimi i tij i ardhshëm do te ngelën e pa ndryshuar. Në të kundërtën ai mundet ta kursen shpërblimin me çka konsumimi i tij vijues do të ngelën i njëjtë ndërsa shpërblimin dhe kamatën e fituar do ti shfrytëzon për rritjen e konsumimit të ardhshëm. Mirëpo për shkak të motivit për qetësimin e konsumimit, NN me siguri nuk do ta realizoj asnjërën nga këto dy strategjitë ekstreme. Në vend të kësaj ai do të harxhon një pjesë të shpërblimit duke e zmadhuar kështu konsumimin vijues ndërsa pjesën tjetër do ta kursen kështu që atij do ti mundësohet rritje e konsumimit në të ardhmen. (2)Efekti i mënjanimit të të ardhurave të pritura. Vendimi i sotëm për konsumim mund të varet jo vetëm nga të ardhurat rrjedhëse por edhe nga të ardhurat të cilat pritet të realizohen në të ardhmen. Për ta ilustruar efektin e ndryshimeve të të ardhurave të ardhshme do të supozojmë se personi NN në vend që të fitojë 3.000 dollarë këtë vit ai kupton se gjatë vitit të ardhshëm do të fiton shpërblim prej 3.000. Shpërblimi i premtuar është i obligueshëm dhe NN nuk dyshon se do ti fitojë këto të ardhura plotësuese vitin e ardhshëm. Si do të ndikon kjo informatë në konsumimin dhe kursimin e personit NN këtë vit? AI mundet ta zmadhon konsumimin e tij vijues edhe përpos faktit se të ardhurat e tij rrjedhëse nuk kanë ndryshuar edhe atë nëpërmjet zvogëlimit të kursimit të tij vijues (ai mundet edhe mos të kursej ose të ketë kursim vijues negativ, kur konsumimi i tij vijues i tejkalon të ardhurat rrjedhëse nëpërmjet shfrytëzimit të mjeteve të akumuluara ose me huazim). Për shembull këtë vit NN mund të vendosë të harxhon 1.000 dollarë më shumë. Pasi që të ardhurat e tij nuk kanë ndryshuar , zmadhimi i konsumimit vijues prej 1.000 dollarë është ekuivalent me zvogëlimin e kursimit vijues për 1.000 dollarë. Zmadhimi i konsumimit vijues për 1.000 dollarë do ti zvogëlon resurset të cilat do ti ketë në dispozicion personi NN vitin e ardhshëm, krahasuar me gjendjen kur kursimet e tij nuk ndryshojnë për 1.000 dollarë (1+r). Për shembull nëse përqindja e kamatës reale është 0,05, zvogëlimi i kursimeve rrjedhëse për 1.000 dollarë do ti zvogëlon resurset e NN vitin e ardhshëm për 1.000 (1.05) = 1.050 dollarë. Në fund resurset që do ti ketë në dispozicion vitin e ardhshëm si
rezultat i shpërblimit do të rriten për 3.000 dollarë, mirëpo njëkohësisht do të zvogëlohen për 1.050 dollarë për shkak të zvogëlimit të kursimit vijues. Kjo do të rezulton me neto rritje të resurseve prej 3.000-1050= 1.950 dollarë, e cila mund të përdoret për konsumim të zmadhuar vitin e ardhshëm apo në vitet në vijim. Personi NN mundet ta shfrytëzon zmadhimin e të ardhurave të pritura si për zmadhimin e konsumimit vijues ashtu edhe për konsumimin e ardhshëm, (3)Efekti nga ndryshimi i pasurisë. Faktor tjetër i cili ndikon në konsumim dhe kursim është pasuria. Këtu duhet të cekim se pasuria e /do subjekti, si për shembull amvisëria apo i tërë populli, është e barabartë me mjetet minus obligimet. Siç ndodhi edhe me rastin kur erdhi deri në rritje të të ardhurave rrjedhëse të personit NN, ai do ta shfrytëzon këtë rritje të pasurisë për ta zmadhuar konsumimin e tij vijues në shumë jo më të madhe se 3.000 dollarë, kështu që do të mundet të shfrytëzoj një pjesë nga 3.000 dollarët plotësues për ta zmadhuar konsumimin e ardhshëm. Pasi që zmadhimi i pasurisë (shembull trashëgimi të aksioneve) nuk ndikon në të ardhurat rrjedhëse të NN, zmadhimi i konsumimit vijues është i barabartë me zvogëlimin e kursimit të tij vijues për të njëjtën shumë. Në këtë mënyrë zmadhimi i pasurisë e zmadhon konsumimin vijues dhe e zvogëlon kursimin vijues. Kjo mënyrë e të menduarit na çon deri te përfundimi se zvogëlimi i pasurisë d.m.th. edhe zvogëlim i konsumimit dhe zmadhim i kursimit. (4)Furnizime shtetërore. Të fillojmë me zbulimin e efektit të cilën furnizimet e zmadhuara shtetërore e kanë në konsumim. Siç cekëm më lartë ndryshimet në furnizimet shtetërore ndikojnë në konsumim, sepse ata ndikojnë në tatimet që i paguan sektori privat. Të supozojmë se për shembull qeveria do ti paguan harxhimet plotësuese prej 10 miliardë dollarë të dedikuara për mbrojtje nëpërmjet zmadhimit të tatimeve rrjedhëse për të njëjtën shumë. Për autputin e dhënë (para se të paguhet tatimi) Y, kjo rritje e tatimit shkakton zvogëlim të të ardhurave rrjedhëse (pasi të paguhet tatimi) të konsumatorëve për 10 miliardë dollarë. Tani më e dimë se konsumatorët në kushte kur të ardhurat e tyre rrjedhëse zvogëlohen reagojnë me zvogëlimin e konsumimin e tyre, edhe pse ky zvogëlim është më i vogël në krahasim me zvogëlimin e të ardhurave rrjedhëse. D.m.th. si përgjigje e zmadhimit të tatimeve për 10 miliardë dollarë konsumatorët munden ta zvogëlojnë konsumimin vijues për 6 miliardë dollarë. (5)Tatime. Në analizën e deri tanishme për të ardhurat reale të cilat i fitojnë kursimtarët akoma nuk e kemi marrë parasysh njërën nga temat më të rëndësishme në praktikë: për të ardhurat e kamatave (dhe të ardhurat tjera që vijnë nga kursimi) paguhet tatim. Pasi që një pjesë e të ardhurave nga kamatat duhet të paguhet në formë të tatimeve, të ardhurat reale të kursimtarëve janë më të vogla për dallimin mes përqindjes së kamatës nominale dhe inflacionit të pritur. Përsëri, pyetja kryesore është si tatimet e zvogëluara ndikojnë në të ardhurat rrjedhëse dhe ato të ardhmet të subjekteve ekonomike? Zvogëlimi i tatimeve për 10 miliardë dollarë në mënyrë të drejt për drejtë i zmadhon të ardhurat rrjedhëse (pasi të paguhet tatimi) për 10 miliardë dollarë, kështu që do të zmadhohet edhe konsumimi i pritur për diçka më pak se 10 miliardë dollarë. Mirëpo zvogëlimi i tatimeve për 10 miliardë dollarë duhet të shkakton që njerëzit në të ardhmen të presin të ardhura më të ulëta në të ardhmen. Shkaku është: pasi që konsumimi i qeverisë nuk ndryshon, për ti zvogëluar tatimet për 10- miliardë dollarë sot, ajo duhet ti zmadhon huazimet rrjedhëse për 10 miliardë dollarë. Pasi që borxhi publik prej 10 miliardë dollarësh në të ardhmen duhet të paguhet me kamatë, tatimet e ardhshme do të duhet të jenë më të lartë. Për amvisëritë kjo donë të thotë të ardhura më të ulëta në të ardhmen. Nëse çdo gjë ngel njëlloj zvogëlimi i të ardhurave të ardhshme do të shkakton zvogëlim të konsumimit sot dhe kështu do të anulohet efekti pozitiv i zmadhimit të të ardhurave rrjedhëse ndaj konsumimit të ardhshëm. Prandaj në princip zvogëlimi i tatimeve rrjedhëse – me çka zmadhohen të ardhurat rrjedhëse por i zvogëlon të ardhurat e ardhshme – mundet ose ta zmadhon ose ta zvogëlon konsumimin e sotshëm të pritur.
Përfundim – cili është mësimi për konsumimin dhe kursimin nacional. Sjellja e individit është shembull për formimin adekuat të madhësive agregate të konsumimit dhe kursimit të ekonomisë nacionale. (1) Efekti i ndryshimit të të ardhurave rrjedhëse. Të ardhurat agregate dhe konsumimi agregat i reflekton vendimet e milionë individëve dhe amvisërive, kështu që krejt at që e mësuam nëpërmjet shembullit me personin NN mundemi ta praktikojmë në nivel makroekonomik . Ashti siç zmadhimi i të ardhurave të personit NN solli deri në konsumim të zmadhuar ashtu mund të presim që të ardhurat e zmadhuara agregate Y të sjellin deri në zmadhimin e konsumimit agregat të pritur C. Pasi që Prirja margjinale për konsumim është më e vogël se 1, zmadhimi i C do të jetë më i vogël në krahasim me zmadhimin e Y. Nëse zmadhimi i Y nuk harxhohet krejt atëherë kursimi i pritur nacional S gjithashtu do të zmadhohet kur Y zmadhohet. (2)Efekti i ndryshimit të të ardhurave të pritura. Zmadhimi i të ardhurave të ardhshme të individit me siguri do të çojë deri në zmadhimin e konsumimit vijues dhe zvogëlimin e kursimeve rrjedhëse. Rezultati i njëjtë vlen edhe për nivelin makroekonomik: në qoftë se njerëzit presin se të ardhurat agregate Y do të zmadhohen në të ardhmen, atëherë konsumimi vijues, C, do të rritet ndërsa kursimi nacional i pritur, S, do të zvogëlohet. (3)Furnizimet shtetërore. Cili është efekti i furnizimeve shtetërore në kursimin e pritur nacional? Furnizimet e zmadhuara shtetërore ndikojnë në kursimin nacional, Y - C - G, në mënyrë të drejt për drejtë nëpërmjet rritjes së G (konsumimit shtetëror) dhe në mënyrë indirekte nëpërmjet zvogëlimit të konsumimit, C. (4)Tatime. Kursimi nacional ngelën njësoj apo zmadhohet. Kursimi nuk ndryshon në qoftë se konsumatorët nuk e marrin parasysh zvogëlimin e tatimeve në të ardhmen: Kursimi zmadhohet kur konsumatorët nuk e marrin parasysh zvogëlimin e tatimeve në të ardhmen dhe nuk e zvogëlojnë konsumimin vijues. 5. Klasifikimi i investimeve Tani të bisedojmë për komponentin e dytë me rëndësi për konsumimin: investimet e ndërmarrjeve. Siç ishte rasti me vendimet për konsumim dhe kursim ashti edhe vendimi për atë se sa do të investohet në masë të madhe varet nga ardhmëria e. Ajo që është e përbashkët për investimet dhe konsumimin është ideja për ndërrim mes të sotshmes dhe të ardhmes. Kur ndërmarrja bën investime kapitale ajo i investon resurset e veta rrjedhëse (të cilat në të kundërtën do të mundeshe ti përdorën për ndonjë qëllim tjetër, për shembull tu paguan aksionarëve dividend më të madhe) për ta zmadhuar kapacitetin e prodhimit të vet dhe për të realizuar profit në të ardhmen. Të rikujtohemi se investimet nënkuptojnë blerje apo ndërtim të të mirave kapitale, banesa si edhe objekte tjera, makina dhe pajisje të cilat shfrytëzohen gjatë procesit të prodhimit, si edhe për plotësimin e rezervave. Nga aspekti makroekonomik ka dy shkaqe kryesore pse mësohet sjellja gjatë investimit. Së pari investimet në krahasim me komponentët tjerë të konsumimit agregat, gjatë një cikli afarist lëkunden shumë më ashpër duke u zvogëluar gjatë recesionit dhe duke u zmadhuar në periudhat e zhvillimit ekonomi. Edhe pse investimet përbëjnë vetëm një të gjashtën e BPV-së, në kushte të recesionit më shumë se gjysma e rënies së përgjithshme të konsumimit vjen nga rënia e investimeve. Prandaj sqarimi i sjelljes së investimeve është e rëndësishme për ti kuptuar ciklet afariste. Shkaku i dytë pse mësohet sjellja e investimeve është ajo se ato luajnë rolin kryesorë në përcaktimin e kapacitetit afat gjatë prodhues të një ekonomie. Pasi që investimet krijojnë të mira të reja kapitale, shkalla më e lartë e investimeve donë të thotë se vëllimi i kapitali zmadhohet me shpejtësi të madhe. Kapitali është njëri nga dy faktorët më të rëndësishëm të prodhimtarisë (faktori tjetër është puna). Në qoftë se çdo gjë ngel pa ndryshuar, prodhimtaria në një ekonomi e cila ka investuar shpejtë dhe në këtë mënyrë kë krijuar nivel të lartë të kapitalit do të jetë më e madhe në krahasim me ekonominë e cila nuk ka akumuluar kapital të madh. Në përgjithësi, kapitali (i ndërmarrjes apo i një shteti) ndryshon me kalimi e kohës edhe atë nëpër dy kanale të kundërta. Së pari, blerja apo ndërtimi i kapitalit të ri e zmadhon nivelin e kapitalit.
Deri tani furnizimet e përgjithshme ose ndërtimin e të mirave të reja kapitale të cilat realizohen çdo vit i quanim “investime”, mirëpo emri i saktë është bruto investime. Së dyti, kapitali amortizohet, gjegjësisht harxhohet dhe kjo e zvogëlon nivelin e kapitalit. A do të zvogëlohet apo do të zmadhohet kapitali gjatë një viti varet nga ajo se a janë bruto investimet më të mëdha apo më të vogla se amortizimi gjatë një viti; kur bruto investimet janë më të mëdha se amortizimi, kapitali zmadhohet. Ndryshimi i kapitalit gjatë një viti – ose dallimi mes bruto investimeve dhe amortizimit – quhet neto investime . Proporcioni mes neto dhe bruto investimeve është: neto investime = bruto investime – amortizim; Shpesh herë,por jo çdo vit, bruto investimet janë më të mëdha se amortizimi, kështu që investimet janë pozitive dha kapitali rritet. Faktorët të cilët i përcaktojnë investimet në mënyrë më detale janë shpjeguar në pjesën ku flitet për mikroekonominë, gjegjësisht në pjesën për tregun e faktorëve të. Këtu vetë do ti cekim më të rëndësishmit: shkallën e kamatës, kursimi dhe të priturat. Na makro plan vendosëm ti prezantojmë këto tre faktorë: shkallën e kamatës reale, shkallën efektive tatimore, dhe produktiviteti margjinal i kapitalit MPK. Ndikimi i përbashkët i këtyre faktorëve është i dhënë në tabelën e më poshtme.
Kreu 17 PAPUNËSIA DHE INFLACIONI 1. Matja e papunësisë Në pjesën ku flitet për makroekonominë e prezantuam modelin e ofertës dhe kërkesës për fuqi punëtore. Megjithatë ky model i tregut të fuqisë punëtore bazohet në supozimin e fortë se kur tregu i fuqisë punëtore është në baraspeshë, të gjithë punëtorët që duan të punojnë për rroga të cilat mbisundojnë kanë mundësi të gjejnë punë. Sigurisht se në realitet jo çdo njëri që donë të punon mund të gjen vend pune, por gjithmonë ekziston një përqindje e caktuar e papunësisë. Ekzistimi i papunësisë na tregon se në çdo kohë nuk janë krejt resurset e fuqisë punëtore në shoqëri të kyçur aktivisht në prodhimin e të mirave dhe shërbimeve. Papunësia nuk mundet të definohet si numri i personave që janë pa punë. Ky definicion i gjënë në vete do ti përfshinte fëmijët dhe të rinjtë , personat e pensionuar, amviset, të sëmurit, por edhe ato personat të cilët thjesht nuk duan të punojnë dhe nuk kërkojnë punë. Prandaj për tu vlerësuar shkalla e papunësisë në një shtet, çdo muaj një institucion adekuat për statistikën e fuqisë punëtore anketon një numër të caktuar të amvisërive (metoda e anketimit të fuqisë punëtore). çdo personi në amvisërinë e anketuar, i cili është mbi moshën e caktuar, i jepet një nga këto tre kategori: I punësuar - në qoftë se personi punon me orar të plotë të punës ose punon me honorar gjatë javës (ose është në pushim mjekësor ose në pushim vjetor); I papunësuar, në qoftë se personi nuk ka punuar gjatë javës së kaluar mirëpo ka kërkuar punë në katër javët e fundit ; apo Nuk bën pjesë në fuqinë punëtore, nëse personi nuk ka punuar gjatë javës së kaluar dhe nuk ka kërkuar punë në katër javët e fundit (studentët e rregullt, amviset dhe personat e pensionuar). Prandaj do të jetë më saktë nëse thuhet se: në të papunësuarit bëjnë pjesë ato persona të cilët janë të aftë për punë, duan të punojnë dhe aktivisht kërkojnë punë pro nuk munden të gjejnë punë. Disa masa të cilat mund të përdoren për tregun e fuqisë punëtore janë: 1) shkalla e papunësisë, 2) shkalle e pjesëmarrjes, 3)proporcioni i punësimit dhe 4) periudha e papunësisë.
Shkalla e papunësisë është pjesa e fuqisë punëtore e cila nuk është e punësuar. Ajo fitohet si proporcion mes numrit të personave të papunësuar dhe fuqisë së përgjithshme punëtore. Fuqia e përgjithshme punëtore është e përbërë nga personat e punësuar dhe të papunësuar. Pjesëmarrja e popullatës së moshuar në fuqinë punëtore paraqet shkallën e pjesëmarrjes. Kjo shkallë fitohet si proporcion mes fuqisë së përgjithshme punëtore dhe personave të rritur. Proporcioni i punësisë paraqet pjesëmarrjen e të punësuarve në popullatën e rritur. Për shembull, në rastin e SHBA-ve, në gusht të vitit 1999, koeficienti i punësisë ka qenë 64,1% (133,4 milion të punësuar pjesëtuar me 208,0 milion popullatë e aftë për punë. Me proporcion të punësisë prej 64,1% në gusht të vitit 1999, 35,9% e popullatës e aftë për punë nuk ka qenë e punësuar. Prej 35,9%, 2,8% paraqet papunësi ndërsa 33,1 % e përfaqësojnë popullatën e cila nuk bën pjesë në fuqinë punëtore. Pra, një pjesë e madhe e popullatës e aftë për punë e cila nuk punësohet në një periudhë të caktuar kohore thuhet se nuk bën pjesë në fuqinë punëtore dhe jo se është e papunësuar. Periudha kohore në të cilën individi është vazhdimisht pa punë quhet periudhë e papunësisë. Koha kur personi është i papunësuar quhet kohëzgjatje. Kohëzgjatja e periudhës së papunësisë në masë të madhe e përcakton shkallën e vuajtjes të punëtorit të papunësuar. Një shembull, periudha e papunësisë prej një jave do ti kushton punëtorit fitim njëjavor, mirëpo kjo me siguri nuk do të ndikon seriozisht në standardin e tij jetësor. Nga ana tjetër periudha e papunësisë e cila zgjat disa muaj do ta detyron punëtorin e papunësuar ti harxhon kursimet e tij jetësore ose ta shet veturën apo shtëpinë e tij. 2. Llojet themelore të papunësisë Këtu dot ndalemi vetëm në tre lloje themelore të papunësisë: fiktive; strukturale dhe ciklike. Shkurtimisht do ti sqarojmë edhe shkaqet kryesore të cilat i përcaktojnë këto lloje të papunësisë. Përpos këtyre, për shkak të rëndësisë që e ka, shkurtimisht do ta sqarojmë edhe shkallën natyrore të papunësisë. Papunësia fiktive. Tregu i fuqisë punëtore karakterizohet me kërkesë të madhe të punëtorëve dhe ndërmarrjeve. Personat e papunësuar kërkojnë vend adekuat të punës ndërsa ndërmarrjet të cilat kanë vende të lira të punës kërkojnë punëtorë adekuat. Kur të gjithë punëtorët dhe të gjitha vendet e punës janë identike, këto kërkesa do të jenë të shkurta dhe të lehta: personat e papunësuar do të gjenin shumë lehtë ndërmarrje të cila kanë vende të lira të punës dhe ata do të angazhohen menjëherë në punë. Problemi qëndron aty se as vendet e punës as punëtorët nuk janë identik. Punëtorët dallojnë për nga talenti, aftësia, eksperienca, qëllimet, lokacioni gjeografik dhe koha dhe energjia të cilën janë në gjendje ta japin në vendet e tyre të punës. Ngjashëm me këtë vendet e punës dallojnë për nga kualifikimet dhe eksperienca e kërkuar, kushtet e punës, lokacioni, orët e punës dhe rrogat. Për shkak të këtyre dallimeve personi i papunësuar mund të kërkon punë disa javë apo edhe më gjatë para se të gjen punë adekuate; ngjashëm me këtë ndërmarrja munde të kërkon punëtor një kohë të caktuar para se të punëson punëtor adekuat. Papunësia e cila krijohet kur punëtorët kërkojnë vende adekuate të punës ndërsa ndërmarrjet kërkojnë punëtorë adekuat quhet papunësi fiktive. Pasi që ekonomia është dinamike me vende pune të cilat vazhdimisht krijohen dhe zhduken dhe punëtorë të cilët vazhdimisht hyjnë apo dalin nga fuqia punëtore, gjithmonë ekziston kjo papunësi fiktive, sepse punëtorët lidhen me vende adekuate të punës. Papunësia strukturale. Përpos atyre të cilët në periudhë të gjatë kohore vuajnë nga papunësia, shumë persona janë të papunësuar në mënyrë kronike. Edhe pse periudhat kohore kur nuk janë të punësuar mund të ndërpriten nga periudha të shkurta kur janë të punësuar apo periudha kur janë jashtë fuqisë punëtore, të papunësuarit kronik pjesën më të madhe të kohës janë papunë. Periudhat e gjata të papunësisë dhe papunësia kronike nuk mundet që ti lehet si problem procesit
të lidhjes. Njerëzit në situata të këtilla nuk duket se kërkojnë punë në mënyrë shumë intensive dhe kryesisht nuk gjejnë punësim afat gjatë. Papunësia afat gjate dhe kronike e cila ekziston edhe atëherë kur ekonomia nuk është në recesion quhet papunësi strukturale. Papunësia strukturale paraqitet si pasojë e dy shkaqeve. Së pari, punëtorët e pakualifikuar apo jo sa duhet të kualifikuar shumë shpesh nuk janë në gjendje të fitojnë vende afat gjate të punës të cilat ata i dëshirojnë. Vendet e punës të cilat janë të lira zakonisht ofrojnë rroga relativisht të ulëta dhe mundësi të vogla për trajnim dhe përparim. Me problemin e papunësisë strukturale më drejt për drejtë është i lidhur fakti se vendet e punës të punëtorëve të pakualifikuar nuk zgjasin gjatë. Pas disa muajve marrëdhënia e punës mund të ndërpritet ose punëtori mund të jep dorëheqje apo të lëshohet nga puna duke hyrë kështu në periudhë të re pa punë. Disa punëtorëve, të cilët nuk janë të kualifikuar sa duhet, mundet tu mundësohet trajnim apo eksperiencë, për të fituar vend pune më të sigurt dhe më afat gjatë. Mirëpo për shkak të faktorëve siç janë edukimi joadekuat, diskriminimi dhe pengesat gjuhësore, disa punëtorë të pakualifikuar asnjëherë nuk do të kalojnë në punësim afat gjatë dhe ngelin të papunësuar kronik. Burimi i dytë i papunësisë strukturale është realokimi i fuqisë punëtore nga industritë të cilat janë në rënie ose rajone të pazhvilluara në rajone të cilat janë në zhvillim. Kur industritë do të shohin se nuk ekziston kërkesë për prodhimet e tyre ose nuk janë më konkurrent (për shembull prodhuesit amerikan të televizorëve të cilët e humbën një pjesë të madhe të tregut nga prodhuesit nga Japonia), punëtorët e këtyre industrive i humbin vendet e punës. Njëkohësisht disa industri të cilat janë në zhvillim (për shembull mbrojtja shëndetësore dhe zhvillimi i softuerëve kompjuterik) punësojnë persona. Për tu ndërpre rritja e papunësisë, është e nevojshme që punëtorët të cilat i kanë humbur vendet e punës në industritë të cilat janë në rënie në ndonjë mënyrë të lidhen me vendet e punës në industritë të cilat janë në zhvillim. Lidhja mund të përfshinë një periudhë më të gjatë të papunësisë, posaçërisht nëse nevojitet që punëtorët të trajnohen për vendin e ri të punës. Shkalla natyrore e papunësisë. Për shkak të kombinimit të papunësisë fiktive dhe strukturale shkalla e papunësisë në ekonomi asnjëherë nuk është zero. Ajo nuk është zero edhe atëherë kur ekonomia është në nivel të punësisë së plotë. Shkalla e papunësisë e cila mbisundon kur papunësia është në nivel të punësisë së plotë quhet shkalla natyrore e papunësisë ( u ). Shkalla natyrore e papunësisë e paraqet papunësinë e cila është rezultat i shkaqeve fiktive dhe strukturale. Edhe pse nuk ekziston një masë zyrtare për shkallën natyrore të papunësisë shumica e ekonomistëve besojnë se shkalla natyrore ka qenë prej 4% deri 5% gjatë viteve 1950 dhe gradualisht është zmadhuar në rreth 6% në vitet e tetëdhjeta. Shumë ekonomist mendojnë se shkalla natyrore e papunësisë është zvogëluar në 5,5% gjatë viteve të nëntëdhjeta. Papunësia ciklike. Ashtu siç lëviz autputi rreth nivelit të punësimit të plotë ashtu edhe shkalla e papunësisë lëkundet rreth shkallës natyrore. Dallimi mes shkallës aktuale të papunësisë dhe shkallës natyrore të papunësisë quhet papunësi ciklike. Më konkretisht, papunësia ciklike u u , ku (u) është shkalla aktuale e papunësisë, ndërsa ( u ) është shkalla natyrore. Papunësia ciklike është pozitive kur autputi dhe punësia në ekonomi janë nën nivelin e punësimit të plotë; ndërsa negative është kur autputi dhe punësimi e tejkalojnë nivelin e punësimit të plotë. =
−
3. Rroga minimale si shkak për papunësi Më lart pamë se si papunësia fiktive paraqitet si rezultat i procesit të përputhjes së punëtorëve me vende adekuate të punës. Tani të shohim si paraqitet papunësia strukturale në raste kur numri i vendeve të punës është më i vogël se numri i të punësuarve. Për ta kuptuar papunësinë strukturale do të fillojmë me analizën e papunësisë e cila paraqitet si rezultat i ligjeve të rrogave minimale. Edhe pse rrogat minimale nuk janë shkaku kryesor për papunësinë në ekonomitë e shteteve të zhvilluara, ata kanë ndikim të dukshëm në grupe të caktuara, posaçërisht në ato grupe ku shkalla e papunësisë është e lartë. Analizimi i rrogave minimale është pika fillestare natyrore, gjegjësisht siç dot shohim ajo mund të
shfrytëzohet për ti kuptuar shkaqet tjera për papunësinë strukturale. Fotografia nr.17.1 e tregon logjikën themelore të rrogës minimale. Kur ligji për rrogat minimale e detyron rrogën të ngelën mbi nivelin i cili i bie në përputhje ofertën dhe kërkesën, ai e zmadhon sasinë e ofruar të fuqisë punëtore dhe e zvogëlon sasinë e kërkuar të fuqisë punëtore në krahasim me nivelin e baraspeshës. Ekziston tepricë e fuqisë punëtore. Pasi që ka me shumë punëtore të cilët duan të punojnë se sa ka vende pune disa punëtorë janë të papunësuar. Në këtë treg të fuqisë punëtore rroga për të cilën oferta dhe kërkesa janë në baraspeshë është Ë E. Për këtë rrogë edhe sasia e ofruar e fuqisë punëtore edhe sasia e kërkuar e fuqisë punëtore është L E. Në të kundërtën nëse rroga me forcë mbahet mbi nivelin e baraspeshës, ndoshta për shkak të ligjit për rrogë minimale, sasia e ofruar e fuqisë punëtore rritet në L S, ndërsa sasia e kërkuar e fuqisë punëtore zvogëlohet në LD. Teprica e fuqisë punëtore e cila fitohet është L S - LD,c dhe kjo e paraqet papunësinë.
Fotografia nr 17.1. Rroga minimale e cila është mbi nivelin e baraspeshës Qiraja Teprice e punes = Papunesi
Oferta per pune
Qiraja minimale
WE
Kerkesa per pune 0
LD
LE
LS
Sasia e punes
Edhe përpos asaj se fotografia 17.1. është e vizatuar për ta treguar ndikimin e ligjit për rrogën minimale, ajo gjithashtu tregon edhe një gjë tjetër: Nëse rroga për ndonjë shkak qëndron
mbi nivelin e baraspeshës rezultati është papunësi. Ligjet për rrogat minimale janë vetëm një shkak pse rrogat mund të jenë “shumë të larta”. Ekzistojnë edhe dy shkaqe tjera pse rrogat mund të jenë mbi nivelin e baraspeshës – sindikatat dhe rrogat për efikasitet. Mirëpo këtu duhet të ndalemi dhe të cekim se papunësia strukturale e cila paraqitet kur rrogat janë mbi nivelin e baraspeshës dallon shumë nga papunësia fiktive e cila paraqitet gjatë procesit të kërkimit të vendit të punës. Nevoja për të kërkuar punë nuk është rezultat i mossuksesit të rrogave për ti sjellë në baraspeshë ofertën e fuqisë punëtore dhe kërkesën e fuqisë punëtore. Kur kërkimi i vendit të punës është shkak për papunësinë , punëtorët kërkojnë vende pune të cilat më mirë u përgjigjen shijeve dhe aftësive të tyre. Në të kundërtën, kur rroga është mbi nivelin e baraspeshës sasia e ofrua e fuqisë punëtore e tejkalon sasinë e kërkuar të fuqisë punëtore dhe punëtorët janë të papunësuar sepse ata presin që të hapen vende të lira të punës. 4. Teoria e rrogave për efikasitet Sipas kësaj teorie ndërmarrjet funksionojnë në mënyrë më efikase nëse rrogat janë mbi nivelin e baraspeshës. Prandaj për ndërmarrjet mund të jetë më fitimprurëse ti mbajnë rrogat në nivel të lartë edhe atëherë kur ekziston tepricë e fuqisë punëtore. Rrogat për efikasitet janë rroga mbi nivelin e baraspeshës të cilat ndërmarrjet i japin për ta zmadhuar produktivitetin e punëtorit. Pse ndërmarrjet do të donin ti mbajnë rrogat e larta? Në një mënyrë ky vendi ndoshta duket i çuditshëm sepse rrogat përbëjnë një pjesë të madhe të harxhimeve të ndërmarrjes. Normalisht ne presim që ndërmarrjet të cila duan ta maksimizojnë profitin duan që harxhimet (këtu hyjnë edhe rrogat) ti kenë sa më të vogla. Në kuptimin e teorisë së rrogave për efikasitet duhet të dihet se dhënia e rrogave të larta mund të jetë e vyeshme sepse këto rroga mundet ta rrisin efikasitetin e punëtorëve në ndërmarrje. Ekzistojnë më shumë teori për rrogat për efikasitet. çdo teori ofron sqarimin e vet për atë se pse ndërmarrjet kanë fitim nga dhënia e rrogave të larta. Shëndeti i punëtorit . Teoria e parë dhe më e thjeshtë për rrogat për efikasitet e thekson lidhjen mese rrogave dhe shëndetit të punëtorit. Punëtorët të cilët janë mirë të paguar ushqehen më mirë, ndërsa punëtorët të cilët ushqehen më mirë janë më të shëndetshëm dhe më produktiv. Ndërmarrja dot kupton se është më mirë të jep rroga të larta dhe të ketë punëtorë produktiv dhe të shëndetshëm se sa të paguan rroga të ulëta dhe të ketë punëtorë më pak produktiv dhe të shëndetshëm. Kjo teori e rrogave për efikasitet është më relevante për ndërmarrjet e vendeve më pak të zhvilluara ku ushqimi joadekuat është problem normal. Për shembull papunësia është e lartë në qytetet e shumë shteteve të varfra amerikane. Në këto shtete ndërmarrjet mund të friken se zvogëlimi i rrogave në fakt do të ndikon negativisht në shëndetin dhe produktivitetin e punëtorëve të tyre. Me fjalë të tjera kujdesi rreth ushqimit na tregon pse ndërmarrjet nuk i zvogëlojnë rrogat edhe përpos tepricës së fuqisë punëtore. Lëkundjet e punëtorëve. Teoria tjetër për rrogat për efikasitet e thekson lidhjen mes rrogave dhe lëkundjeve të punëtorëve. Punëtorët japin dorëheqje në vendet e punës për shkak të shumë shkaqeve (pranojnë punë në ndërmarrje tjera, të dalin pre fuqisë punëtore, etj). Sa shpesh punëtorët japin dorëheqje varet nga një numër i madh i faktorëve me të cilat ato ballafaqohen, dhe të cilët i përmbajnë përfitimet që i kanë punëtorët nga lëshimi i vendit të punës apo nga ngelja në punë. Sa më shumë rrogë që u jep ndërmarrja punëtorëve të vet aq më rrallë punëtorët do të vendosin ta lëshojnë vendin e punës. Prandaj ndërmarrja mundet ta zvogëlon lëkundjen e punëtorëve të saj duke u dhënë rroga më të larta. Pse lëkundja është e rëndësishme për ndërmarrjet? Përgjigja është sepse angazhimi dhe trajnimi i punëtorëve të rinj kushton shumë për ndërmarrjet. Po ashtu punëtorët e rinj edhe nëse janë mirë të trajnuar nuk mundet të jenë produktiv sa punëtorët me eksperiencë. Prandaj
ndërmarrjet me lëkundje të lartë kanë harxhime më të larta të prodhimit. Ndërmarrja mundet të kupton se ka më shumë leverdi nëse paguan rroga mbi nivelin e baraspeshës me qëllim që ta zvogëlon lëkundjen e punëtorëve. Mundi i punëtorit . Teoria e tretë për rrogat për efikasitet e thekson lidhjen mes rrogave dhe mundit të punëtorit. Në shumë vende pune punëtorët vendosin vetë sa do të orvaten në vendin e punës. Për këtë shkak ndërmarrjet i ndjekin mundimet e të punësuarve të tyre dhe punëtorët të cilët nuk punojnë pushohen nga puna. Mirëpo nuk mundet që të gjithë punëtorët të cilët nuk punojnë të kapen njëkohësisht pasi që mbikëqyrja e punëtorëve kushton shumë dhe nuk është efikas. Ndërmarrjet këtë problem mundet ta zgjedhin duke dhënë rroga të cilat janë mbi nivelin e baraspeshës. Rrogat e larta bëjnë që punëtorët të jenë më të vendosur në mbajtjen e vendeve të punës dukë u dhënë punëtorëve dëshirë për ta zmadhuar efikasitetin në punë. Nëse rrogat janë në nivel i cili ofertën dhe kërkesën e sjellë në baraspeshë, punëtorët do të kenë më pak dëshirë të punojnë për shkak se nëse pushohen nga puna punëtorët lehtë mund të gjejnë punë tjetër me të njëjtën rrogë. Prandaj ndërmarrjet i rrisin rrogat mbi nivelin e baraspeshës dukë shkaktuar papunësi dhe duke siguruar që punëtorët nuk do tu ikin obligimeve të veta. Kualiteti i punëtorit . Teoria e katërt dhe e fundit për rrogat për efikasitet e thekson lidhjen mes rrogave dhe kualitetit të punëtorëve. Kur ndërmarrja angazhon punëtor të rinj ajo nuk mundet që ta vlerësojë kualitetin e punëtorëve në mënyrë perfektë. Me dhënien e rrogave të larta ndërmarrja e tërheqë pjesën më të mirë të punëtorëve që të aplikojnë për vendet e saj të punës. 5. Harxhimet e papunësisë Papunësia është një nga problemet kryesore makroekonomike. Ekzistimi i papunësisë ekonomive moderne të tregut u shkakton shumë dëme. Gjatë shqyrtimit të harxhimeve të përgjithshme shoqërore të cilat dalin nga papunësia, do të ndalemi të: 1) harxhimet ekonomike të papunësisë; 2) harxhimet sociale të papunësisë dhe 3) harxhimet e kasës shtetërore. Harxhime ekonomike (Ligji i Okunit). Në vitet e gjashtëdhjeta të shekullit XX mes ekonomistëve ekzistonte konsensus se në nivelin e dhënë të zhvillimit teknologjik dhe në nivelin e dhënë të tregut të fuqisë punëtore, shkalla e papunësisë prej 4% përputhet me shfrytëzimin e plotë të resurseve (shkalla natyrore e papunësisë). Ekonomisti i njohur amerikan Artur Okun në vitin 1961 ka vërtetuar se: çdo zvogëlim i BPV-së faktike nën BPV potenciale për 3% shkakton rritje të shkallës së papunësisë për 1%. Më saktësisht sipas ligjit të Okunit dallimi mes autputit në ekonomi kur kemi punësim të plotë dhe nivelit të tij aktual zmadhohet për 3 për qind për çdo 1 për qind zmadhim të shkallës së papunësisë. Ndoshta pyeteni pse rritja e shkallës së papunësisë prej 1 për qind sipas ligjit të Okunit çon kah rënia e autputit që është përafërsisht për dy herë e gjysmë më i madh i shprehur në përqindje. Shkaku qëndron se kur papunësia ciklike rritet faktorët tjerë të cilët e përcaktojnë autputin, numri i personave në fuqinë punëtore, numri i orëve të punës gjatë një jave, produktiviteti mesatar i fuqisë punëtore gjithashtu zvogëlohen me çka zmadhohet efekti i rritjes së papunësisë. Sot ekonomistët mendojnë se proporcioni 1 : 3 është ndryshuar në 1 : 2. Kjo donë të thotë se rënia e BPV-së faktike për 2% në krahasim me BPV-n potenciale do të shkakton rritje të shkallës së papunësisë për 1% plotësues. Harxhimet sociale. Ky lloj i harxhimeve të papunësisë shumë rëndë matet gjegjësisht është rëndë për tu kuantifikuar. Këto harxhime në fakt janë të lidhura me problemet humane dhe psikologjike të cilat janë rezultat i papunësisë. çka ndodhën me personat të cilët nuk mund të punojnë apo me ato të cilët e kanë humbur vendin e punës? Hulumtimet e shumta të medicinës dhe psikologjisë në shtetet e zhvilluara pa dyshim tregojnë se papunësia, posaçërisht kur është afat gjate, kontribuon në çrregullime serioze në shëndetin fizik dhe psikik të personave të papunësuar.
Papunësia e përforcon ndjenjën e nënçmimit, inferioritetit, shpesh herë është shkak për depresione të rënda psikike, për sëmundjet e zemrës etj. E gjithë kjo është harxhim të cilën individi por edhe shoqëria duhet patjetër ta paguajnë. Tani është momenti që të bëjmë dallim mes harxhimit privat dhe shoqëror të papunësisë. Këtu do ta shqyrtojmë harxhimin privat të papunësisë. Me rëndësi është të bëhet dallim mes punësisë vullnetare dhe asaj jo vullnetare. Kur individët janë vullnetarisht të papunësuar, ata zbulojnë se e kanë më mirë të jenë të papunësuar se sa të pranojnë të punojnë me rrogën rrjedhëse. Në këtë situatë harxhimi privat i papunësisë (mos marrja e rrogës) është më i vogël se leverdia private të jesh i papunësuar. Cila është kjo leverdi? Së pari, individi ka të drejtë në të ardhura të transferuara për shkak se nuk punon për një kohë më të shkurtë apo më të gjatë. Së dyti, nuk duhet ta harrojmë vlerën e kohës së lirë. Duke refuzuar vendin e punës disa persona zbulojnë se koha e lirë vlen më shumë dhe munden këtë ta shfrytëzojnë. Kur njerëzit janë të papunësuar jo vullnetarisht kemi situatë tjetër. Në fakt të gjitha pasojat negative të cekura më lartë i takojnë papunësisë jo vullnetare. Harxhimet e kasës shtetërore – buxheti. Në periudhat kur papunësia është e lartë buxheti shtetëror humbën mjete nga më shumë aspekte: 1) zmadhohen transferimet sociale për të papunësuarit; 2) zvogëlohen të ardhurat nga tatimet e të ardhurave të cilat nëse nuk ekziston papunësia njerëzit do ti paguajnë; 3) humben kontributet e sigurimit social të cilat i paguajnë të punësuarit. Sa i përket harxhimit shoqëror nga papunësia përsëri bëhet dallim mes papunësisë vullnetare dhe jo vullnetare. Kur papunësia është vullnetare individët kanë leverdi më të madhe nga mos puna se sa nga puna, mirëpo kjo nuk vlen edhe për shoqërinë (shtetin). Leverdia shoqërore nga ndihma e cila u jepet të papunësuarve (të dhëna të transferuara) qëndron në faktin se zvogëlohet vetëdija negative për varfërinë, mirëpo humbje është ajo se ndihma e dhënë të papunësuarve u është marrë personave tjerë. Me këto të ardhura ata kanë mund të blejnë mallra gjegjësisht të ndikojnë në konsumim dhe në prodhimtarinë e ekonomisë. Prandaj shoqëria lufton për ta zvogëluar papunësinë vullnetare. 6. Definicioni dhe matja e inflacionit Inflacioni radhitet në dukuritë më të komplikuara dhe më komplekse ekonomike. Ai është sëmundje moderne e ekonomive bashkëkohore. Një studim i vitit 1996 ka zbuluar se inflacioni është termini më i përdorur ekonomik në gazetat në SHBA (shumë më shpesh se papunësia dhe produktiviteti). Inflacioni ekziston në të gjitha shtetet me ekonomi të tregut. Në vitet e shtatëdhjeta kur inflacioni në SHBA arriti në rreth 10 %, ne debatet për politikën ekonomike mbisundonte inflacioni. Edhe pse në vitet e nëntëdhjeta inflacioni ishte i ulët, ai përsëri ngeli variabël ekonomike që ndiqeshe me vëmendje. Të gjitha vendet të cilat e kaluan procesin e tranzicionit u ballafaquan me inflacionin në kalimin prej ekonomisë komande në ekonomin e tregut. Ata shpesh u ballafaquan edhe me hiperinflacion. Inflacioni i frikëson njerëzit sepse ai kontribuon për rritjen e vazhdueshme të çmimeve të prodhimeve dhe shërbimeve ndërsa kjo shkakton uljen e standardit jetësor. Hiperinflaconi nga ana tjetër edhe pse është një dukuri e rrallë, nëse paraqitet e shkatërron ekonominë e një shteti. Por çka është inflacioni? Inflacioni është gjendje në ekonomi kur fondet e parave i tejkalojnë fondet e mallrave, prandaj vjen deri në rritjen e nivelit të përgjithshëm të çmimeve. Inflacioni matet nëpërmjet shkallës së inflacionit. Shkalla e inflacionit (Ir) fitohet kur niveli i çmimeve në vitin rrjedhës (Pt) zvogëlohet me nivelin e çmimeve në vitin e mëparshëm (Pt-1), ky dallim pjesëtohet me nivelin e çmimeve të vitit të kaluar dhe në fund shumëzohet me 100: Ir = Pt - Pt-1 / Pt-1 x 100 Në pjesën kur flisnim për prezantimin dhe matjen e BPV-së reale konstatuam se shfrytëzohet BPV deflatori për ta eliminuar madhësinë e BPV-se nominale e cila është rezultat i ndryshimit të nivelit të çmimeve. Në fakt kjo është edhe metoda matematiko-statistikore për njehsimin e
inflacionit. Niveli agregat i çmimeve në ekonomi mundet të analizohet në dy mënyra. Deri tani nivelin e çmimeve e shihnim si çmim i shportës së mallrave dhe shërbimeve. Kur niveli i çmimeve rritet njerëzit janë të detyruar të paguajnë më shumë për të mirat dhe shërbimet të cilat i blejnë. Sipas mënyrës tjetër nivelin e çmimeve mundet ta kuptojmë si masë për vlerën e parave. Rritja e nivelit të çmimeve nënkupton edhe vlerë më të vogël të parave, sepse me çdo dollar në kuletën tuaj tani mund të blini më pak sasi të të mirave dhe shërbimeve. Ndoshta shprehja matematikore do të ndihmon në sqarimin e këtyre ideve. Të themi se P është niveli i çmimeve i paraqitur nëpërmjet indeksit të çmimeve për konsumim ose BPV deflatorit. Atëherë P e tregon numrin e dollarëve, të nevojshëm për të blerë sasi të caktuar të të mirave dhe shërbimeve. Tani ta analizojmë këtë ide në drejtim të kundërt: sasia e të mirave dhe shërbimeve e cila mund të blihet me 1 dollar është 1/P. Me fjalë të tjera nëse P është çmimi i të mirave dhe shërbimeve i shprehur me para, atëherë 1/P është vlera e parave e shprehur me të mira dhe shërbime. Sipas kësaj kur rritet niveli agregat i çmimeve, vlera e parave zvogëlohet. Inflacioni ka një histori të gjatë. Ai është i vjetër aq sa janë të vjetra edhe ekonomitë e tregut. Sot inflacioni është fakt për të gjitha ekonomit. Ndryshon vetëm shkalla e inflacionit. Dokundi është shumë e ulët, dikundi më e lartë, ndërsa dikundi shumë e lartë. Nga aspekti i lartësisë së inflacionit dhe dinamikës zhvillimore të inflacionit, ai mund të jetë: umeren, galopues, dhe hiperinflacion. Inflacioni umeren paraqet rritje të vogël të çmimeve të të mirave në ekonomi. Ky inflacion është njëshifror në nivel njëvjeçar. Inflacioni galopues është gjendje në ekonomi kur çmimet fillojnë të rriten shpejtë dhe shkallët vjetore të inflacionit në fillim janë dyshifrore ndërsa më vonë edhe treshifrore. Kur ekonomia hyn në inflacion galopues atëher ky inflacion e ushqen vetveten. Ke ky lloj i inflacionit shkallët e kamatës shumë shpesh hyjnë në zonën e vlerave negative. Për shembull nëse shkalla e kamatës nominale është 10% ndërsa inflacioni arrin në 15%, shkalla e kamatës reale është minus 5%. Hiperinflacioni është forma më serioze dhe më e rrezikshme e inflacionit, në këtë gjendje çmimet rritën për miliona por edhe miliarda për qind në vjet. Rast i këtillë është inflacioni në Gjermani në periudhën mes dy luftërave botërore, ndërsa në kohën më të re inflacioni në RS të Jugosllavisë në vitin 1993. Pasojat e hiperinflacionit janë katastrofale. Ai shkakton rishpërndarje të pasurisë nacionale, i ndryshon çmimet relative dhe e shkatërron sistemin monetar të shtetit. Nëse inflacioni është lehtë për ta sqaruar, atëherë pse shtetet ballafaqohen me hiperinflacion? Gjegjësisht pse bankat centrale të këtyre shteteve vendosin të shtypin aq para vlera e të cilave dihet me siguri se shumë shpejt do të zvogëlohet me kalimin e kohës? Përgjigja është se qeveritë e këtyre shteteve e shfrytëzojnë krijimin e parave si një mënyrë për ta paguar konsumimin e vet. Kur qeveria dëshiron të ndërton rrugë, ti paguan rrogat e policisë apo të bëj pagesa për të varfrit dhe të moshuarit, së pari duhet ti mbledhë mjetet e nevojshme. Normalisht qeveria e bën këtë duke mbledhë tatime, siç janë tatimi personal i të ardhurave dhe tatimi i tregtisë dhe duke u huazuar me shitjen e letrave me vlerë. Mirëpo qeveria mundet ta paguan konsumimin e vet edhe nëpërmjet imitimit të parave të cilat janë të nevojshme. Kur qeveria mbledh të ardhura nëpërmjet emisionit të parave, thuhet se ajo mbledh tatim të inflacionit. Mirëpo, tatimi i inflacionit nuk është si tatimet tjera, sepse askush nuk merr faturë nga qeveria për këtë lloj të tatimi. Për dallim nga tatimet tjera, tatimi i inflacionit është kategori më suptile. Kur qeveria shtypën para, rritet niveli i çmimeve kurse dollarët në kuletën tuaj janë më pak të vlefshme. Sipas kësaj tatimi i inflacionit është një lloj tatimi për të gjithë ata qa mbajnë para. 7. Harxhimet e inflacionit Harxhimet e inflacionit në radhë të parë varen nga aftësia e konsumatorëve, investitorëve, punëtorëve dhe ndërmarrjeve për ta parashikuar paraqitjen e kësaj dukurie. Sa për ilustrim të kësaj pikëpamje do të shqyrtojmë dy raste ekstreme: inflacion të cilin çdokush mundet ta parashikon dhe inflacion i cili është befasi e plotë.
A) Inflacion plotësisht i parashikueshëm. Në fillim do ta shqyrtojmë rastin kur publiku mundet plotësisht ta parashikon inflacionin. Do ta marrim shembullin kur secili do ta dinte se shkalla e inflacionit do të jetë 4% në vjet. Do të supozojmë se nuk ka ndryshime në çmimet relative ashtu që çmimet e mallrave dhe shërbimeve të përgjithshme individuale gjithashtu rriten për 4% në nivel vjetor. Atëherë, pse inflacioni i cili plotësisht parashikohet do të shkaktonte harxhime? çmimet të cilat i paguajmë për prodhimet ushqimore, bileta për kinema dhe mallra të tjera do të rriten për 4% në vjet, por gjithashtu do të zmadhohet edhe rroga nominale apo vlera nominale e mallrave dhe shërbimeve që prodhohen. Për këtë shkak të ardhurat nominale rriten së bashku me çmimet. Pra fuqia blerëse në këtë rast nuk është zvogëluar. Ky është harxhimi i parë kur kemi inflacion të parashikuar plotësisht i quajtur iluzion i inflacionit për zvogëlimin e fuqisë blerëse. Përveç kësaj ekzistojnë edhe dy lloje të harxhimeve: “harxhimet nga prishja e këpucëve” dhe meny harxhimet. Iluzioni i inflacionit . Nëse e pyetni njeriun e rëndomtë pse inflacioni është i keq, ai dot ju thotë se përgjigja është evidente: inflacioni e zvogëlon fuqinë blerëse të parave të tij të fituara me djersë. Kur çmimet rriten çdo dollar i fituar blen më pak të mira dhe shërbime. Sipas kësaj inflacioni në mënyrë të drejtpërdrejtë e zvogëlon standardin jetësor. Mirëpo hulumtimet e mëtutjeshme të kësaj problematike do të zbulojnë iluzion në këtë përgjigje. Kur çmimet rriten blerësit e të mirave dhe shërbimeve paguajnë me shumë për atë që e blejnë. Mirëpo në të njëjtën kohë shitësit e të mirave dhe shërbimeve fitojnë më tepër për at që e shesin. Pasi që shumica e njerëzve i fitojnë të ardhurat e veta duke shitur të mirat dhe shërbimet e veta, siç është fuqia punëtore, inflacioni i të ardhurave është në hap me inflacionin e çmimeve. Prandaj vetëm inflacioni si dukurii nuk e zvogëlon fuqinë blerëse të njerëzve . Harxhime për “grisjen e këpucëve” . Harxhimet e kohës dhe fuqisë punuese të shkaktuara nga tendenca e njerëzve dhe e ndërmarrjeve për ta zvogëluar vëllimin e parave të gatshme quhen harxhime për “grisjen e këpucëve”. Kur shkallët e inflacionit janë më të vogla, këto harxhime janë të vogla por duhet të kihen parasysh. Për shembull harxhimet për “këpucët e grisura” kur inflacioni i parashikuar plotësisht është 10%, janë rreth 0,3% të BPV-së. Kjo për SHBA-t është pak më tepër se 25 miliardë dollarë në vit. Ashti siç është rasti edhe me tatimet tjera ashtu edhe tatimi i inflacionit shkakton neto humbje, sepse njerëzit i harxhojnë resurset e rralla duke u orvatur ti ikin këtij tatimi. SI mundet mos paguhet tatimi i inflacionit? Pasi që inflacioni e shkatërron vlerën reale të parave në kuletën tonë, tatimit të inflacionit mundeni ti ikni nëse mbani më pak para. Njëra prej mënyrave si të arrihet kjo është që më shpesh të shkoni në bankë. Për shembull në vend që të tërhiqni 200 dollarë në çdo katër javë mundeni të tërhiqni çdo javë nga 50 dollarë. Duke e bërë një gjë të tillë pjesa më e madhe e pasurisë do të ngelën në bankë dhe ju do të fitoni kamatë, ndërsa pjesa më e vogël dot ju ngelën në kuletë ku inflacioni e shkatërron vlerën e parave tuaja. Meny harxhimet. Harxhimi i dytë i cili paraqitet kur kemi inflacion të parashikuar plotësisht rrjedh nga harxhimet që bëhen me ndryshimin e çmimeve nominale (harxhime për meny). Gjatë rritjes së vazhdueshme të inflacionit dhe çmimeve, shitësit e mallrave dhe shërbimeve duhet patjetër të shfrytëzojnë resurse për ti ndërruar çmimet nominale. Për shembull, ndërmarrjet të cilat punojnë me porosi nëpërmjet postës duhet patjetër të botojnë dhe të dërgojnë katalogë për ta shpallur rritjen e çmimeve. Edhe pse disa ndërmarrje ballafaqohen me harxhime të dukshme për meny, për ekonominë në përgjithësi këto harxhime janë të vogla. Në vazhdim, zhvillimi teknologjik siç është përdorimi i skenerëve elektronik në shitore e zvogëlon harxhimin gjatë ndryshimit të çmimeve. B) Inflacioni i paparashikuar. Deri tani folëm se harxhimet e inflacionit paraqiten edhe atëherë kur inflacioni është stabil dhe i parashikueshëm. Mirëpo kur inflacioni vjen si befasi, ai shkakton harxhime plotësuese. Inflacioni i papritur e rishpërndan pasurinë mes popullatës në mënyrë e cila nuk varet nga ndonjë gjë e merituar apo nga ndonjë nevojë.
Harxhimet e rishpërndarjes të të ardhurave. Popullata ka averzion më të madh ndaj inflacionit të papritur – inflacion i cili dallon nga shkalla e pritur e inflacionit. Për shembull, në qoftë se të gjithë presin që shkalla e inflacionit të jetë 4% në vjet, mirëpo ajo është 6% në vjet, atëherë inflacioni i paparashikuar është 2% në vjet. Cili është efekti i këtij inflacioni prej 6% nëse: 1) nëse priteshe inflacion prej 4% dhe nëse 2) keni 7% kamatë për parat në bankë? Kur inflacioni është 6% në vend 4% në vjet, kamata reale e realizuar në bankë është vetëm 1% ne vit (kamata nominale prej 7% minus 6% shkalla e inflacionit) në vend që të jetë 3% në vit. Duke fituar kamatë reale më të vogël, ju humbni si rezultat i inflacionit të paparashikuar. Megjithatë humbja juaj është fitim për bankën sepse ajo paguan kamatë më të ulët reale nga ajo që është pritur. Në qoftë se shkalla e inflacionit është më e ulët se ajo që është pritur do të kemi situatë të kundërt; në këtë rast shkalla e kamatës reale të cilën do ta fitoni do të jetë më e madhe se ajo që e keni pritur. Ngjashëm me këtë është nëse supozojmë se rroga juaj nominale është paraprakisht e përcaktuar. Nëse inflacioni është më i lartë nga se është pritur atëherë vlera reale e rrogës suaj është më vogël, ndërsa humbja juaj është fitim për punëdhënësin. Në qoftë se inflacioni është me i ulët nga se është parashikuar atëherë ju fitoni kurse punëdhënësi humb. Këto shembuj tregojnë se efekti primar i inflacionit të paparashikuar është transferimi i pasurisë prej një personi apo ndërmarrje në një tjetër. Popullata e cila huazon mjete financiare ose kursen me kamata fikse (kreditor) dhe ato të ardhurat e të cilëve janë të përcaktuara në kushte nominale pësojnë dëmtime nga inflacioni i paparashikuar, ndërsa popullata e cila merr kredi me kamata fikse ose duhet të realizon pagesa fikse nominale fiton nga inflacioni i paparashikuar. Për ekonominë si tërësi transferimi i pasurisë nga një grup në një tjetër është humbje e njëjtë e resurseve dhe sipas kësaj ky transferim nuk është harxhim i vërtetë apo real. Megjithatë, nga aspekti i individit dhe ndërmarrjeve në ekonomi, rreziku për fitim apo humbje të mjeteve financiare si rezultat i inflacionit të paparashikuar nuk është i dëshiruar. Pasi që një pjesë e popullatës nuk dëshiron të rrezikon, mundësinë për fitime apo humbje të dukshme të cilat rrjedhin nga inflacioni i paparashikuar, popullata e ndjenë si keqësim të situatës dhe prandaj kjo mundësi paraqet harxhim nga inflacioni i paparashikuar. Në vazhdim, resurset të cilat popullata i shfrytëzon në parashikimin e inflacionit duke dashur të mbrohet nga rreziqet të cilat i sjellë inflacioni i paparashikuar paraqesin harxhim plotësues. Megjithatë këto harxhime munden të eliminohen me nënshkrimin e marrëveshjeve të indeksuara sipas nivelit të çmimeve. Të përfundojmë – kur paraqitet inflacioni i paparashikuar vjen deri te efekte negative të lidhura me rishpërndarjen e të ardhurave dhe pasurisë në mes kategorive të veçanta të shfrytëzuesve të të ardhurve dhe pronarëve të pasurisë, edhe atë: Prej shfrytëzuesve të të ardhurave fikse dhe të punësuarve në organizata me sindikata të dobëta të punëtorët me sindikata të forta; Prej kreditorë kah kredi marrësit ; prej atyre që paguajnë tatim te qeveria prej të punësuarve në sektorin publik te të punësuarit në sektorin privat. Harxhimet e lakimit të çmimeve reale. Edhe një harxhim i lidhur me inflacionin e paparashikuar është i lidhur me faktin se çmimet shërbejnë si sinjale në ekonominë e tregut. Për shembull, në qoftë se gruri është më i shtrenjtë se misri, ajo është sinjal se konsumatorët duhet të kalon në shfrytëzimin e misrit ndërsa prodhuesit të prodhojnë më shumë grurë. Megjithatë çmimet të cilat paraqesin sinjale në ekonomi janë çmime relative, ashti si çmimi i grurit që është relativ në krahasim me çmimin e misrit. Informata e cila na tregon se gruri kushton aq shumë dollarë nuk u ndihmon konsumatorëve dhe prodhuesve në sjelljen e vendimeve të mira ekonomike në qoftë se nuk e njohin edhe çmimin e misrit. Kur inflacioni është i paparashikuar popullata mundet ta mënjanon ndryshimin e çmimeve e cila vjen nga ndryshimi i nivelit gjeneral të çmimeve me ndryshimin e çmimeve të cilat vijnë nga ndryshimet në ofertën dhe kërkesën për mallra të
caktuara. Pasi që edhe sinjalet të cilat i japin çmimet mund të jenë të çrregulluara si rezultat i inflacionit të paparashikuar, ekonomia e tregut është më pak efikase në këto raste. Në raste kur ekziston pasiguri në lidhje me shkallën e inflacionit popullata e ka patjetër të harxhoj kohë dhe mund në mësimin e çmimeve të ndryshme, për shembull nëpërmjet krahasimeve gjatë blerjes. 8. Proporcioni mes inflacionit dhe papunësisë Inflacioni dhe papunësia janë dy treguesit kë relevant të suksesit të një ekonomie. A është e mundur që një ekonomi e tregut njëkohësisht të sigurojë prosperitet, me punësim të lartë dhe çmime stabile gjegjësisht inflacion të ulët. Hulumtimet ekonomike por edhe praktika e ekonomive bashkëkohore të tregut vërtetojnë se arritja e punësimit të plotë i cili njëkohësisht do të shoqërohet me shkallë të ulët të inflacionit, në afat të shkurtë, janë dy qëllime të kundërta. Si janë të lidhur në mes veti këto dy tregues të suksesit të një ekonomie? Paraprakisht në këtë libër biseduam për përcaktimet afat gjate të papunësisë dhe përcaktimet afatgjate të inflacionit. Atje pamë se shkalla natyrore e papunësisë varet nga më shumë karakteristika të tregut të fuqisë punëtore, siç janë ligjet për rrogat minimale, fuqia e sindikatave, roli i rrogave për efikasitet dhe efektiviteti i këkrimit të vendit të punës. Nga ana tjetër shkalla e inflacionit në radhë të parë varet nga rritja e ofertës të parave e cilat kontrollohet nga banka qendrore e shtetit. Prandaj, në afat të gjat inflacioni dhe papunësia në masë të madhe nuk janë probleme të lidhura mes veti. Është evidente se mes shkallës së papunësisë dhe shkallës së inflacionit ekziston i ashtuquajturi mënjanim (trade off) gjegjësisht ekziston varësi inverse, një lloj kompromisi, mënjanim – papunësi e vogël inflacion i lartë dhe e kundërta. Kur kreatorët e politikës fiskale dhe monetare e rrisin kërkesën agregate dhe në këtë mënyrë e lëvizin ekonominë te lartë, përgjatë lakores së ofertës agregate afat shkurte, ata në fakt e zvogëlojnë papunësinë për një kohë të shkurtë mirëpo nga ana tjetër rritet inflacioni. Kur kreatorët e politikës ekonomike e zvogëlojnë kërkesën agregate dhe në këtë mënyrë e lëvizin ekonominë te poshtë përgjatë lakores së ofertës afat shkurte, ata në fakt e zvogëlojnë inflacionin por nga ana tjetër përkohësisht rritet papunësia. Në këtë kapitull më detalisht do ta analizojmë këtë mënjanim Lakorja e Filipsit në afat të shkurtë . Lidhja afat shkurte mes inflacionit dhe papunësisë shpesh herë quhet Lakorja e Filipsit. Në vitin 1958 ekonomisti A. V. Filips botoi një shkrim në revistën britanike Economica, ky shkrim Filipsin e bëri ta famshëm. Titulli i shkrimit ishte “Lidhja mes papunësisë dhe shkallës së ndryshimit të rrogave në Britaninë e Madhe, 1861-1957,”. Në këtë shkrim Filipsi tregoi se ekziston korrelacion negativ mes shkallës së inflacionit dhe shkallës së papunësisë. Gjegjësisht Filipsi tregoi se në vitet me papunësi të ulët inflacioni është i lartë, ndërsa në vitet me papunësi të lartë inflacioni është i ulët. (Filipsi e ka hulumtuar inflacionin e rrogave nominale dhe jo inflacionin e çmimeve. Për qëllimet tona ky fakt nuk është i rëndësishëm. Këto dy masa të inflacionit zakonisht lëvizin bashkërisht. Filipsi ka ardhë në përfundim se dy varijablat e rëndësishme ekonomike – inflacioni dhe papunësia- janë të lidhura në mënyrë të cilën ekonomistët ma para nuk e kanë vlerësuar . Lakorja origjinale e Filipsit na tregon se nëse inflacioni është zero për qind shkalla e papunësisë do të jetë 5,5%. Nga ana tjetër nëse shkalla e papunësisë është 1 për qind shkalla e inflacionit do të jetë 7,5% Duke marrë parasysh se lakorja zbuloi se ekzistojnë marrëdhënie stabile nëpërmjet shembullit me Britaninë e Madhe edhe atë për një periudhë shumë të gjatë prej 100 vitesh, në fillim theksohej shumë rëndësia e saj e madhe për analizën ekonomike për shkak se: Ajo i tregon marrëdhëniet e ndryshimit mes papunësisë dhe inflacionit; Edhe përpos faktit që marrëdhëniet mes papunësisë dhe inflacionit janë inverse, ajo u ndihmon qeverive dhe bartëseve të politikës të vijnë deri te kompromise të pranueshme për shoqërinë që kanë të bëjnë me shkallën e papunësisë dhe shkallën e inflacionit
Fotografia nr. 17.2. Lakorja e Filipsi në afat të shkurtë Shkalla e inflacionit (% vjetore)
B
6
A
2
Lakorja e Filipit 0
4
7
Shkalla e papunësisë (%)
Konkretisht, lakorja e Filipsit u ofron kreatorëve të politikës zgjidhje mes rezultateve të mundshme ekonomike. Nëpërmjet ndryshimit të politikës monetare dhe fiskale me qëllim që të ndikojnë në kërkesën agregate bartësit e politikës munde ta zgjedhin cilën do pikë nga kjo lakore. Pika A na jep papunësi të lartë dhe inflacion të ulët. Pika B na jep papunësi të ulët dhe inflacion të lartë. Bartësit e politikës mundet të preferojnë edhe inflacion edhe papunësi të ulët, mirëpo, të dhënat historike të prezantuara në Lakoren e Filipsit tregojnë se ky kombinim është i pamundur. Sipas ekonomistit Semjuelson dhe Solou, bartësit e politikës ballafaqohen me ndryshimin mes inflacionit dhe papunësinë kurse Lakorja e Filipsit e tregon po atë zavendësim. Kjo mundet të shihet në fotografinë 17.2. Lakorja e Filipsit na afat të gjatë . Lakorja e Filipsit u ofron bartësve të politikës zgjidhje të rezultateve të mundshme: inflacion-papunësi. Mirëpo a ngelën kjo zgjedhje njëlloj me kalimin e kohës? A paraqet lakorja e Filipsit instrument në të cilën bartësit e politikës munden të mbështeten? Ekonomistët i trajtuan këto pyetje në vitet e vona të gjashtëdhjetave të shekullit XX, pak kohë pasi Semjuelsoni dhe Solou e hapën debatin rreth Lakores së Filipsit dhe politikës makroekonomike. Në vitin 1968 ekonomisti Milton Fridman e botoi punimin e tij në American Economic Revieë, në bazë të fjalimit që e mbajti si kryetar i Shoqatës Amerikane të Ekonomistëve. Punimi i titulluar si “Roli i politikës monetare” përmbante pjesë për atë se “çka mundet të bëjë politika monetare” dhe “çka nuk mundet të bëjë politika monetare". Fridmani pohonte se një gjë të cilën politika monetare nuk mund ta bëjë, përveç se në afat të shkurtë, është zgjedhja e kombinimit të inflacionit dhe papunësisë ne lakoren e Filipsit. Pothuaj në të njëjtën kohë një ekonomist tjetër, Edmund Felps, gjithashtu botoi një punim në të cilën demanton se ekziston zavendësim afat gjat mes inflacionit dhe papunësisë. Fridmani dhe Felpsi i bazojnë përfundimet e veta në principet klasike të makroekonomisë. Të rikujtojmë se teoria klasike ofertën e parave e përcakton si determinant primare të inflacionit. Mirëpo teoria klasike gjithashtu na mëson se rritja monetare nuk shkakton efekte reale – ajo vetëm i ndryshon të gjitha çmimet dhe të ardhurat nominale në mënyrë proporcione. Konkretisht, rritja monetare nuk ndikon në ato faktorë të cilët e përcaktojnë
shkallën e papunësisë në ekonomi, siç është fuqia e sindikatave, roli i rrogave për efikasitet apo procesii kërkimit të punës. Fridmani dhe Felpsi kanë ardhë në përfundim se nuk ekziston shkaku që të mendojmë se shkalla e inflacionit, në afat të gjatë, është e lidhur me shkallën e papunësisë. Këto pikëpamje kanë implikim të rëndësishëm për Lakoren e Filipsit. Konkretisht ato implikojnë se politika monetare ballafaqohet me Lakoren e Filipsit e cila është vertikale, siç është në fotografinë 17.3. Nëse BQ e zmadhon ofertën e parave ngadale, shkalla e inflacionit është e ulët dhe ekonomia do të ndodhet në pikën A. Nëse BQ e zmadhon ofertën e parave shpejtë, shkalla e inflacionit është e lartë dhe ekonomia do të ndodhet në pikën B. Në të dy rastet shkalla e papunësisë është afër nivelit të saj normal që quhet shkalla natyrore e papunësisë. Lakorja vertikale afat gjate e Filipsit e ilustron konkluzionin se papunësia në afat të gjat nuk varet nga rritja monetare a parave dhe nga inflacioni. Pa dallim se çarë politike monetare implementon BQ-ja, prodhimtaria dhe papunësia në afat të gjat ndodhen në shkallët e tyre natyrore. çka është aq “natyrore” në shkallën natyrore të papunësisë? Fridmani dhe Felpsi e shfrytëzojnë këtë shtojcë për ta përshkruar shkallën e papunësisë rreth së cilës graviton ekonomia në afat të gjatë. Megjithatë shkalla natyrore e papunësisë nuk përputhet gjithmonë me atë që është pranuar nga shoqëria. Po ashtu edhe shkalla natyrore e papunësisë nuk është konstante me kalimin e kohës. Për shembull të supozojmë se një sindikatë i cili sapo është formuar e shfrytëzon fuqinë e tij në treg për ti rritur rrogat reale të disa punëtorëve mbi nivelin e baraspeshës. Rezultat i kësaj është tepricë e punëtorëve dhe normalisht shkallë më e lartë natyrore e papunësisë. Kjo papunësi është “natyrore” jo pse është e mirë por për shkak se është jashtë kontrollit të politikës monetare. Rritje më rapide monetare nuk do ta zvogëlon forcën e sindikatës në treg apo nivelin e papunësisë; kjo vetëm do të sjellë deri te inflacioni më i madh. Edhe përpos asaj që politika monetare nuk mundet të ndikon në shkallën natyrore të papunësisë, disa politika tjera kanë ndikim. Për ta zvogëluar shkallën natyrore të papunësisë kreatorët e politikës duhet të shfrytëzojnë politika të cilat eë përmirësojnë funksionimin e tregut të fuqisë punuese. Më herët në këtë libër shqyrtuam si instrumentet e ndryshme të tregut të fuqisë punuese, si për shembull ligjet për rrogat minimale, ligjet për bisedime kolektive, sigurimi në raste të papunësisë dhe programet për trajnim në vendin e punës, ndikojnë në shkallën natyrore të papunësisë. Ndryshimi i politikës me çrast do të zvogëlohet shkalla natyrore e papunësisë njëkohësisht do ta lëviz lakoren afat gjate të Filipsit në të majtë. Po ashtu, për shkak se papunësia më e vogël donë të thotë se më shumë punëtorë janë të angazhuar në prodhimin e të mirave dhe shërbimeve, sasia e ofruar e të mirave dhe shërbimeve do të jetë më e madhe për çdo nivel të dhen të çmimeve, kështu që lakorja e ofertës agregate afat gjate do të lëviz në të djathtë. Atëherë në ekonomi do të ekziston papunësi më e vogël dhe prodhim më i madh për /do shkallë të dhen të rritjes monetare dhe inflacionit.
Fotografia 17.3. Lakorja e Filipsit në afat të gjatë
Shkalla e inflacionit vjetor (% vjetor)
Inflacion i lartë
Lakorja e Filipit në afat më të gjatë
B
1. Atehere kur XHB do ta rise shkallen e ritjes per oferten e parave, shkalla e inflacionit ritet... Inflacion i ulët
0
A
Shkalla natyrale e papunesise
2....por papunesia mbetet ne te njejtin nivel per afat me te gjate.
Shkalla e papunesise (%)
Refuzimi i Fridmanit dhe Felpsit se ekziston zëvendësim afat gjatë mes inflacionit dhe papunëisë në shikim të parë ndoshta duket bindës. Argumentimi i tyre bazohet në teori. Nga ana tjetër korrelacioni negativ i vërtetuar nga ana e Filipsit, Semjuelsonit dhe Solout bazohet në të dhëna praktike. Pse ndonjëri duhet të beson se kreatorët e politikës ballafaqohen me Lakoren vertikale të Filipsit kur realiteti ofron Lakore të Filipsit me kahje rënëse? A nuk duhet zbulimet e Filipsit, Semjuelsonit dhe Solout të na bindin ta refuzojmë konkluzionin e teorisë klasike për neutralitetin monetar? Fridmani dhe Felpsi ishin plotësisht të vetëdijshëm për këto pyetje dhe ata ofruan mënyrë por ta pajtuar teorinë e makroekonomisë klasike me zbulimin e Lakores së Filipsit me kahje rënëse e formuar sipas të dhënave nga Britania e Madhe dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ata pohonin se lidhja negative mes inflacionit dhe papunësisë është e saktë në afat të shkurtë, por ajo nuk mundet të përdoret nga ana e kreatorëve të politikës në afat të gjatë. Me fjalë të tjera kreatorët e politikës në afat të shkurtë munden të çojnë politikë monetare ekspansive, por në fund, megjithatë papunësia kthehet në shkallën e saj natyrore, ndërsa politika ende më ekspansive monetare çon kah inflacion më i madh.
KREU 19. POLITIKA FISKALE 1. Definicioni dhe karakteristikat themelore të buxhetit Fjala buxhet paraqet përshkrim i planeve për harxhim dhe financim të një individi, ndërmarrje apo shteti. Buxheti është pamje vjetore gjegjësisht plan i të ardhurave dhe të dalave shtetërore gjegjësisht publike. Buxheti i qeverisë përshkruan cilat mallra dhe shërbime qeveria do ti blen në vitin që vijon, çarë pagesa me transferime do të bën dhe si do ti paguan ato. Zakonisht qeveria planifikon pjesën më të madhe të harxhimeve të veta ti paguan ashtu që do ti detyron njerëzit të paguajnë tatime. Buxhetet si plane vjetore të të ardhurave dhe ta dalave të
përgjithshme publike kanë fuqinë e ligjit. Ato, në propozim të qeverisë i aprovon parlamenti si trup ligjdhënës. Këtu do ti sqarojmë tre aspektet kryesore të buxhetit shtetëror: 1) të dalat ose harxhimet, 2) të ardhurat tatimore dhe të ardhura të tjera, 3) suficiti apo deficiti buxhetor. Të dalat publike. Harxhimet shtetërore, të dalat e përgjithshme të shtetit në një periudhë të caktuar kohore, klasifikohen në tre kategori themelore: furnizime shtetërore, pagesa me transferime dhe pagesa e neto kamatës. Furnizimet shtetërore (G) janë të dala shtetërore për prodhimtarinë rrjedhëse të mallrave dhe shërbimeve. Furnizimet shtetërore me mallra dhe shërbime, zakonisht ndahen në dy pjesë a) investime shtetërore dhe b) të dalat shtetërore për konsumim. Pagesa me transferime (TR) janë pagesa ndaj personave fizik për ti cilat shteti nuk merr mallra apo shërbime. Shembull për transferime janë pagesat e kontributeve për sigurim social, pensionet, sigurime për të papunësuarit, pagesa e ndihmës sociale dhe mbrojtja shëndetësore . Neto pagesat për kamata (INT) paraqesin kamatë e cila u paguhet pronarëve të letrave me vlerë minus kamata të cilën e fiton shteti, për shembull kredit shtetërore për studentët apo bujqit . Praktikisht të dalat publike janë harxhim i mjeteve buxhetore për qëllime të ndryshme: rroga për administratën publike (armata, policia, arsimi, etj); mallra dhe shërbime të ndryshme të nevojshme për resorët qeveritar (qeveria është konsumator i madh, ajo furnizohet me prodhime të ndryshme – prej letrës deri te aeroplanët); qeveria realizon investime të shumta në infrastrukturë, etj. Të ardhurat publike. Në pjesën e të ardhurave të buxhetit shtetëror janë të ardhurat nga tatimet. Ekzistojnë katër kategori themelore të të ardhurave nga tatimet: 1) tatime personale, 2) kontribute për sigurim social; 3) tatime indirekte për ndërmarrjet; 4) tatime për korporatat. Kategoria më e madhe e tatimeve janë tatimet personale, të cilat para së gjithash janë tatimet e të ardhurave personale dhe tatimet e pasurisë. Kontributet për sigurim social paguhen si përqindje fikse nga rrogat e të punësuarve deri në një kufi të caktuar; për të ardhurat mbi këtë kufi nuk paguhet tatim. Në të shumtë e rasteve kontributet për punëtorët caktohen nga ana e punëdhënësit, kështu që zvogëlimi që është treguar në listën e rrogave të punëtorëve është vetëm gjysma e tatimeve të paguara. Rritja e kontributeve për sigurim social është rezultat i rritjes në shkallën e kontributeve dhe kufijtë e të ardhurave për të cilat paguhet tatim. Kategoria e tretë e të ardhurave tatimore janë tatimet indirekte për ndërmarrjet, para së gjithash tatimi i tregtisë. Kategoria e fundit e të ardhurave tatimore është tatimi për korporatat, veçënarisht tatimi për profitin e korporatave. Të ardhurat kryesore qeveria (shteti) i siguron nga tatimet, qofshin ato tatime direkt (për shembull tatimi personal, tatimi i profitit, etj), apo tatime indirekte (TVSH, doganat, akcizat, etj). Rreth 7080 % nga të ardhurat e përgjithshme publike shtetet bashkëkohore i sigurojnë nëpërmjet tatimeve. Shteti siguron të ardhura edhe prej të ashtu quajturave: profite të ndërmarrjeve publike, taksa të ndryshme (gjyqësore, administrative, etj). Sot shtetet nëpërmjet buxhetit, si instrument themelor i politikës fiskale, përfshijnë një pjesë të rëndësishme të të ardhurave të cilat janë në dispozicion në ekonomitë bashkëkohore dhe pastaj i harxhojnë për qëllime të ndryshme. Sipas kësaj të ardhurat dhe të dalat publike gjithnjë na përkujtojnë në rishpërndarje të rëndësishme të BPV-së në ekonomitë bashkëkohore. Suficiti dhe deficiti buxhetor . Harxhimeve shtetërore nuk u nevojiten çdo herë të ardhura tatimore të barabarta. Kur tatimet dhe të ardhurat jo tatimore janë më të mëdha se të dalat atëherë themi se kemi suficit buxhetor. Për ta kuptuar më lehtë këtë koncept, definicionin e deficitit do ta paraqesim si: deficit = të dala – të ardhura tatimore = (furnizime shtetërore + transferime + neto kamata) – të ardhura tatimore = (G + TR + INT) - T. Koncepti i dytë për deficitin i quajtur deficit primar në buxhetin shtetëror e largon neto kamatën nga të dalat shtetërore:
Deficiti primar = të dalat – neto kamata – të ardhurat tatimore = (furnizimet shtetërore + transferimet) – të ardhurat tatimore = (G + TR) - T Deficiti primar është shuma për të cilën furnizimet shtetërore dhe transferimet i tejkalojnë të ardhurat tatimore; deficiti primar plus pagesat për neto kamatën është deficiti. Pse ekzistojnë dy koncepte për deficitin? Shkaku është se këto dy koncepte japin përgjigje të pyetjeve të ndryshme. Deficiti standard ose deficiti i përgjithshëm buxhetor na tregon: sa shteti momentalisht duhet të huazohet për ti paguajtur të dalat e përgjithshme? Nëse matet nominalisht deficiti në periudhë njëvjeçare është shuma plotësuese e dollarëve të cilat shteti duhet ti huazon gjatë atij viti. Deficiti primar na tregon se: a mundet shteti të siguron mjete për programet e tij rrjedhëse? Nëse deficiti primar është zero, atëherë shteti mbledh vetëm aq të ardhura tatimore sa për ti paguar furnizimet rrjedhëse të mallrave dhe shërbimeve dhe programe e saj rrjedhëse sociale (të paraqitura nëpërmjet pagesave me transferime). Nëse deficiti primar është më i madh se zero, furnizimet shtetërore dhe programet sociale kushtojnë më shumë se të ardhurat e mbledhura tatimore të dedikuara për pagesën e tyre. Pagesat për neto kamatë nuk merren parasysh në deficitin primar sepse ato nuk janë harxhime për programet rrjedhëse por janë harxhim për të dalat e kaluara të cilat kanë qenë të financuara nëpërmjet huazimit shtetëror. 2. Politika fiskale dhe kërkesa agregate Politika fiskale paraqet përdorimin e të ardhurave dhe të dalave shtetërore (qeveritare) për të ndikuar në agregatet makroekonomike gjegjësisht të ndikon në aktivitetin e përgjithshëm ekonomik. Ekonomistët theksojnë tre mënyra kryesore me të cilat vendimet për të dalat dhe tatimet shtetërore munden të ndikojnë në varijablat ekonomike siç janë prodhimtaria, punësimi dhe çmimet: 1) kërkesa agregate, 2) akumulimi i kapitalit shtetëror, 3) motivimi. Ne këtu do të ndalemi vetëm në ndikimin nëpërmjet kërkesës agregate Ekonomitë bashkëkohore nuk funksionojnë në mënyrë ideale, prandaj BPV-ja faktike gjithnjë ndryshon mbi dhe nën BPV potenciale. Kur BPV-ja reale është mbi BPV potenciale ekonomia është në ekspansion – rritje e aktivitetit ekonomik me çmime dinamike dhe shtypje inflatore. Në këtë rast flasim për ekzistimin e zbrazëtirës inflatore (inflatory gap). Nga ana tjetër kur BPV-ja reale është nën BPV-në potenciale ekonomia është në recesion- rënie e aktivitetit ekonomik me rritje të papunësisë. Në këtë rast në ekonomi ekziston zbrazëtirë e recesionit (recessionary gap). Nëse ekonomia ndodhet në ekspansion vjen deri te rritja e përgjithshme e nivelit të çmimeve e me këtë edhe deri te rritja e të ardhurave nominale të pjesëmarrësve në jetën ekonomike. Për tu ngadalësuar aktiviteti ekonomik dhe për tu penguar inflacioni shteti do të duhet të praktikon politikë restriktive fiskale. Politika restriktive mundet të realizohet nëpërmjet njërit nga këto tre opsioneve: Zvogëlimin e konsumimit shtetëror; Rritjen e tatimeve; Kombinimi i opsionit të parë dhe të dytë, gjegjësisht zvogëlimin e konsumimit publik dhe njëkohësisht zmadhimin e tatimeve. Qeverisa mundet të përcaktohet për cilën do qoftë nga këto tre opsione, por është me rëndësi të ceket se cilën do që ta zgjedhën, nëse realizohet, do të çon në zvogëlimin e kërkesës agregate, me çka në afat të shkurtë do të vjen deri te zvogëlimi i autputit real, zvogëlimin e nivelit të përgjithshëm të çmimeve dhe ngadalësimin e aktivitetit ekonomik. Nëse qeveria vendos ta zvogëlon konsumimin publik (G), atëherë zvogëlimi i kërkesës agregate është direkt, sepse AD = C+I+G+(X-M). Nëse pranohet metoda e dytë, tatimet e zmadhuara dot përfshijnë pjesën më të madhe të të ardhurave nga amvisëritë (më pak konsumim personal – I). Rezultati përfundimtar i politikës restriktive fiskale duhet të jetë suficiti buxhetor. Rasti i kundërt është nëse ekonomia është në recesion. Atëherë qeveria do të realizon – politikë ekspansive fiskale, gjegjësisht: Rritje të konsumimit publik;
Zvogëlim të tatimeve; Kombinim i dy varianteve të larme. Rezultati i çdo opsioni do të jetë rritje e kërkesës agregate, gjegjësisht ringjallje e aktivitetit ekonomik. Rezultati përfundimtar do të jetë krijimi i deficitit buxhetor. Mospajtimet e shkollave kryesore makroekonomike. Politika fiskale mundet të ndikon në aktivitetin ekonomik nëpërmjet ndikimit të saj në shumën e përgjithshme të të dalave në ekonomi ose në kërkesën agregate. Edhe në modelin klasik edhe në at kensijan rritja e furnizimeve shtetërore e zvogëlon nivelin e dëshiruar të kursimit nacional dhe e lëviz lakoren e kërkesës agregate në të djathtë, kjo sjell deri te zmadhimi i kërkesës agregate. Ekonomistë klasik dhe ato kensijan kanë mendime të ndryshme për efektin e ndryshimeve tatimore në kërkesën agregate. Klasikët zakonisht e pranojnë premisën e Rikardit për barazi 22. Kjo premisë thotë se ndryshimet tatimore nuk ndikojnë në kursimin nacional e sipas kësaj nuk kanë ndikim në lakoren e investimeve edhe kursimit ose në kërkesën agregate. Kensijanët, në përgjithësi nuk akordohen me këtë konkluzion; sipas tyre zvogëlimi i tatimeve do ta stimulon konsumimin e dëshiruar dhe do ta zvogëlon kursimin e dëshiruar nacional, me çka lakorja e kërkesës agregate do të lëvizë te lartë dhe në të djathtë, ndërsa kërkesa agregate do të zmadhohet. Klasikët dhe kensijanët gjithashtu nuk pajtohen rreth çështjes për at se a duhet të shfrytëzohet politika fiskale si mjet kundër ciklit afarist. Klasikët në përgjithësi nuk i pranojnë orvatjet për qetësimin e cikleve afariste nëpërmjet politikës fiskale ose me mjete tjera. Për dallim nga kjo, kensijanët pohojnë se shfrytëzimi i politikës fiskale për stabilizimin e ekonomisë dhe mbajtjen e punësimit të plotë për shembull nëpërmjet zvogëlimit të tatimeve dhe zmadhimin e të dalave kur ekonomia është në recesion, është e leverdishme. Megjithatë edhe kensijanët pranojnë se shfrytëzimi i politikës fiskale si instrument për stabilizim është rëndë të realizohet. Problem i rëndësishëm është mungesa e fleksibilitetit. Buxheti shtetëror ka edhe shumë qëllime tjera përveç stabilizimit makroekonomik, si për shembull ruajtjen e pasurisë nacionale, sigurimin e përkrahjes të të ardhurave për grupe te posaçme, zhvillimin e infrastrukturës së vendit (rrugë, urra dhe objekte publike) dhe dhënien e shërbimeve shtetërore (arsim dhe shëndetësi). Një pjesë e madhe e të dalave shtetërore shpërndahen vite më parë (programet për zhvillimin e armëve) apo edhe dekada më parë (si për shembull benefitet për sigurim social. Rritja apo zvogëlimi i menjëhershëm i të dalave shtetërore me qëllim që të arrihet stabilitet makroekonomik nuk mundet të arrihet pa harxhim të kot apo rrezikimin e ndonjë qëllimi tjetër to politikës fiskale. Më lehtë është të ndryshohen tatimet se sa të dalat, mirëpo ligjet për tatimet gjithashtu kanë qëllime shumë të ndryshme dhe mundet të jenë rezultat i kompromiseve politike të cilat nuk mundet të ndryshohen lehtë. 2. Politika fiskale diskrecionale. Politika fiskale diskrecionale është e drejtë e qeverive të ekonomive bashkëkohore të propozojnë dhe të aplikojnë ndryshime në të dalat publike (shkalla tatimeve) dhe në programet e konsumimit publik në varësi nga faza e ciklit ekonomik. Me fjalë të tjera këtu flitet për politikë fiskale aktive stabilizuese të cilën qeveria e përpilon dhe e realizon për tu ikur pasojave të
22 Ideja për barazinë e Rikardit shkurtimisht mundet të sqarohet në këtë mënyrë. Në afat të gjatë të gjitha furnizimet shtetërore patjetër të paguhen nëpërmjet tatimeve. Kështu nëse furnizimet e planifikuara rrjedhëse dhe të ardhshme të shtetit nuk ndryshojnë, zvogëlimi i tatimeve rrjedhëse mundet të ndikon në kohën e mbledhjes së tatimeve por jo edhe në pagesën përfundimtare të tatimeve nga ana e konsumatorëve. Zvogëlimi rrjedhës i tatimeve në kushte kur furnizimet shtetërore nuk ndryshojnë nuk është shumë e leverdishme për konsumatorët (çdo zvogëlim i tatimeve sot baraspeshohet nëpërmjet rritjes së tatimeve në ardhmëri), kështu që ata nuk kanë asnjë arsye të përgjigjen në zvogëlimin e tatimeve nëpërmjet ndryshimit të konsumimit të tyre të dëshiruar.
padëshirueshme të fazave të ciklit ekonomik, gjegjeshit ekonomia të funksionon në nivelin e BPV-së potenciale . Edhe pse sot një numër i madh i ekonomistëve mendojnë se qeveria ka të drejtë legjitime dhe obligim të bën implementim të politikës fiskale diskrecionale në kushte të recesioneve dhe ekspansioneve, megjithatë qëndron fakti se kjo politikë fiskale ballafaqohet me dobësi dhe kufizime të shumta, të cilat e zvogëlojnë efikasitetin e saj, ndërsa ndonjëherë e bëjnë edhe kundër produktive. Ekzistojnë dy grupe të faktorëve kufizues me të cilët ballafaqohen qeveritë gjatë përpilimit dhe implementimit të politikës fiskale diskrecionale : Mangësi të cilat vijnë nga ekzistimi i të ashtu quajturave vonesa në përpilimin dhe implementimin e politikës fiskale diskrecionale (time lag); Mangësi të cilat janë rezultat i pamundësisë se shkencës ekonomike me siguri ti parashikon ndodhitë në të ardhmen. Vonesa e kohës e përfshinë periudhën nga njoftimi inicial i recesionit dhe inflacionit nëpërmjet ndryshimeve në politikat stabilizuese dhe aplikimi i tyre e deri te efektet e para të cilat ekonomia do ti ndjenë nga ato. Problemi i jo fleksibilitetit është problem i vonesave të gjata i cili është rezultat i procesit të ngadalshëm politik nga i cili përbëhet politika fiskale. Koha nga propozimi i të dalave ose tatimeve deti te hyrja e tyre në fuqi rallë herë është më e shkurtë se 11 muaj. Kjo vonesë e bën të rëndë shfrytëzimin efektiv kundër ciklik të politikës fiskale sepse derisa të fillojnë të ndikojnë në ekonomi masat fiskale të cilat ndërmerren për pengimin e recesionit, recesioni mundet të ketë mbaruar deri atëherë. Faktikisht vonesat në politikën fiskale vijnë nga këto lloje të prolongimit kohor: Prolongim informativ i kushtëzuar nga nevoja për mbledhjen dhe analizimin e informatave për diagnostifikim të gjendjes ekonomike, gjegjësisht fazën dhe karakterin e ciklit ekonomik; Prolongim i cili ka të bëjë me kohën e cila nevojitet për sjelljen e vendimeve për ndryshimet në politikën fiskale (decision lag); Vonesë e cila ka të bëjë me periudhën mes vënies në ligj të ndryshimeve të politikës fiskale dhe aplikimi i tyre praktik (execution lag). Grupi i dytë i kufizimeve vjen nga dobësia në parashikimin e kahjes s ekonomisë në të ardhmen. Ekonomia bashkëkohore akoma nuk disponon me njohuri të nevojshme për parashikim preciz kohor të ndryshimeve. Qeveria mundet të parashikon por jo edhe të vërteton me siguri se sa do të jetë intensiteti i ndryshimeve në fazën e ciklit ekonomik. 4. Stabailizator automatik të politikës fiskale. Sistemet bashkëkohore financiare në vetë përmbajnë të ashtu quajtur stabilizator të cilët në mënyrë të pavarur kyçen dhe ndikojnë në mënyrë kundër ciklike në ekonomi duke mos e pritur qeverinë dhe parlamentin për ti aprovua vendimet e rënda për ndryshimin e shlkallës së tatimeve dhe të dalat publike. Njëra nga mënyrat për ti tejklaur problemet e jo fleksibilitet të politikës fiskale dhe vonesat e gjata të cilat e pengojnë përdorimin e politikës fiskale kundër ciklike është të ndërtohen stabilizator automatik në buxhet. Stabilizatorët automatik janë kategori në buxhet të cilat shkaktojnë rritje automatike të të dalave shtetërore ose zvogëlim të tatimeve – pa prurjen e ligjit – kur BPV-ja zvogëlohet. Ngjashëm me këtë, kur BPV-ja rritet stabilizatorët automatik shkaktojnë ulje të të dalave apo zmadhim të tatimeve duke mos pasur nevojë për aprovimin e ligjit. Shembull i mirë për stabilizator automatik është sigurimi i të papunësuarve. Kur ekonomia hyn në recesion , ndërsa papunësia zmadhohet më shumë njerëz marrin kontribute si të papunësuar, të cilat paguhen automatikisht duke mos u dashur të aprovohet ligj nga ana e parlamentit. Kështu kjo komponentë e transferimeve (sigurim për të papunësuarit) zmadhohet gjatë recesionit me çka automatikisht vjen deri te një politikë më ekspansive fiskale. Nga aspekti kuantitativ, stabilizatori më i rëndësishëm automatik është sistemi i tatimit të të ardhurave. Kur ekonomia hyn në recesion të ardhurat e njerëzve zvogëlohen dhe ato paguajnë më pak tatim të të ardhurave. Kështu që “zvogëlimi automatik i tatimeve” e amortizon
zvogëlimin e të ardhurave dhe (sipas kensijanistëve) e pengon zvogëlimin e kërkesës agregate sa më shumë që mundet. Gjithashtu kur të ardhurat e njerëzve zmadhohen gjatë zhvillimit ekonomik, shteti mbledh më shumë tatime të të ardhurave me çka kontrollohet zmadhimi i kërkesës agregate. Kensijanistët pohojnë se kjo politikë fiskale automatike është shkaku më i madh për stabilitetin e rritur të ekonomisë prej Luftës së Dytë Botërore e deri sot. Efekt shoqërues i stabilizatorëve ekonomik është ajo se deficitet buxhetore të shtetit ndikojnë në zmadhimin e recesionit sepse të dalat shtetërore automatikisht zmadhohen ndërsa tatimet automatikisht zvogëlohen me zvogëlimin BPV-së. Ngjashëm me këtë deficiti zvogëlohet kur ekonomia është në ekspansion. Për të bërë dallim mes ndryshimeve në deficit i cili është rezultat i recesionit apo rritjes nga ndryshimet të shkaktuara nga faktorë tjerë, disa ekonomist e përkrahin përdorimin e masave deficitare të quajtura deficit i punësisë së plotë. Deficiti i punësisë së plotë tregon sa ka qenë deficiti buxhetor në kushte të politikës tatimore apo të të dalurave e cila momentalisht është në fuqi, nëse ekonomia funksionon në gjendje të papunësisë së plotë. Pasi qa ajo i eliminon efektet e stabilizatorëve ekonomik, deficiti gjatë punësisë së plotë është nën ndikimin para së gjithash të ndryshimeve të politikës fiskale e reflektuar në ligjet e reje. Ndryshimet fiskale ekspansive, si për shembull rritja e programeve për të dalat shtetërore apo (në modelin kensijan) zvogëlimi i shkallës së tatimeve, e rrisin deficitin buxhetor në gjatë punësisë së plotë, ndërsa ndryshimet kontraktive fiskale e zvogëlojnë deficitin gjatë punësisë së plotë. 5. Dimensioni ndërkombëtar i politikës fiskale A) Ndikimi i politikës fiskale në kursin e devizave Ngjashëm si politika monetare, edhe politika fiskale mundet të ndikon në kursin e devizave nëpërmjet tre mënyrave: nëpërmjet të ardhurave, nëpërmjet çmimeve dhe nëpërmjet shkallës së kamatës. Politikë ekspansive fiskale (G) G
##
i
G
##
Y
G
##
P
##
kursi i devizave
##
##
importi
##
konkurrenca
##
(?)
kursi i devizave
##
##
(?)
kursi i devizave në afat të gjatë
##
(?)
##
(?)
Politikë restriktive fiskale (G) G
##
i
G
##
Y
G
##
P
##
kursi i devizave
##
##
importi
##
konkurrenca
##
(?)
kursi i devizave
##
##
(?)
kursi i devizave në afat të gjatë
Politika ekspansive fiskale i zmadhon të ardhurat e me këtë e zmadhon importin duke e zmadhuar deficitin tregtar dhe duke e zvogëluar kursin e devizave. Politika restriktive fiskale i zvogëlon të ardhurat me çka zvogëlohet importi dhe zmadhohet kursi i devizave. Sa përket çmimeve politika ekspansive fiskale e zmadhon kërkesën agregate dhe i r ritën çmimet e eksportit vendor, kjo çon deri te zvogëlimi i konkurrencës e cila nga ana tjetër e zvogëlon kursin e
devizave. Politika restriktive fiskale ndikon në mënyrë të kundërt. Shtegu i çmimeve është në afat të gjatë. Efekti i politikës restriktive fiskale në kursin e devizave nëpërmjet shkallës së kamatës ndryshon nga efekti i politikës monetare. Politika ekspansive fiskale për dallim nga politika ekspansive monetare e rritën shkallën e kamatës sepse qeveria shet letra me vlerë për ta financuar deficitin. Shkalla e kamatës më e lartë shkakton hyrje të kapitalit të huaj në vend me çka kursi devizave në vend rritet. Politika restriktive fiskale e zvogëlon shkallën e kamatës sepse zvogëlohet shitja e letrave me vlerë. Shkalla më e ulët e kamatës ndikon në derdhjen e kapitalit jashtë vendit, kjo dot ndikon që kursi i devizave të zvogëlohet. Nga këto tre efekte, dy ndikojnë në afat të shkurtë: efekti i të ardhurave dhe efekti i shkallës së kamatës. Të dy këto efekte punojnë në kahje të kundërta edhe prandaj neto efekti i politikës fiskale është i dykuptimtë (?). Sipas kësaj është e paqartë cili është efekti i politikës ekspansive fiskale apo politikës restriktive fiskale. B) Efekti i politikës fiskale në deficitin tregtar Efekti i politikës fiskale në deficitin tregtar shihet nëpërmjet efektit të të ardhurave dhe çmimeve. Duke e pasur parasysh se efektet e politikës fiskale në kursin e devizave janë të paqarta atëherë këto efekte nuk duhet të vlerësohen. Politikë ekspansive fiskale G
##
Y
G
##
P
##
##
importi
##
konkurrenca
deficiti tregtari
##
#
deficiti tregtar
#
Politik restriktive fiskale G
##
Y
G
##
P
##
##
importi
##
konkurrenca
deficiti tregtar
##
#
deficiti tregtar
#
Ngjajshëm si me politikën ekspansive monetare, politika ekspansive fiskale i rritën të ardhurat. Këto të ardhura më të mëdha e zmadhon importin me çka zmadhohet deficiti tregtar. Rasti i kundërt është me politikën restriktive fiskale. Sa i përket efektit nëpërmjet çmimeve, politika ekspansive fiskale e rritën nivelin e çmimeve duke e rritur çmimin e eksportit vendor dhe duke e zvogëluar konkurrencën. Kjo çon kah zmadhimi i deficitit tregtar. Politika restriktive fiskale ndikon në mënyrë të kundërt. Efekti nëpërmjet çmimeve është efekt në afat të gjatë. Tani mundet ti shohim neto efektet. Pasi që këto dy efekte të politikës fiskale në deficitin tregtar ndikojnë në drejtim të njëjtë, neto efekti është i qartë: Politika ekspansive fiskale e zmadhon deficitin tregtar. Politika restriktive fiskale e zvogëlon deficitin tregtar. Në afat të shkurtë, politika ekspansive monetare synon kah zmadhimi i deficitit tregtar dhe zvogëlimin e kursit të devizave. Politika fiskale në afat të shkurtë synon kah zmadhimi i deficitit tregtar ndërsa efektet në kursin devizorë janë kundërthënëse. 6. Deficiti buxhetor dhe borxhi publik
Kuptimi për borxhin publik. Kur shteti harxhon më shumë mjete se sa ka mbledhur në buxhet krijohet deficit buxhetor. Saldoja negative e buxhetit shtetëror duhet të mbulohet. Në shtetet me ekonomi të zhvilluar të tregut dhe treg të zhvilluar të kapitalit mbulimin e deficitit buxhetor shteti e bën me huazim të mjeteve financiare nga sektori privat (nga qytetarët apo institucioneve financiare). Qeveria emiton letra me vlerë të cilat i shet në treg. Thënë në mënyrë të thjeshtë qeveria huazohet te sektori privat me qëllim që ta mbulon deficitin buxhetor . Ekziston dallim mes deficitit buxhetor shtetëror dhe borxhit publik ( i quajtur edhe si borxh nacional). Deficiti buxhetor shtetëror është dallimi mes të dalave dhe të ardhurave tatimore në çdo vit fiskal. Borxhi publik është vlera e përgjithshme e obligimeve shtetërore në tregtinë publike në çdo moment të dhënë. Pasi që suficiti i të dalave shtetërore mbi të ardhurat është i barabartë me shumën e huazimeve të reja të cilat shteti është patjetër ti bën, gjegjësisht shuma e borxhit të ri publik, deficiti i çdo viti (i shprehur në para apo në mënyrë nominale) është i barabartë me ndryshimin e borxhit në atë vit. Proporcioni mes borxhit publik dhe deficitit buxhetor mundemi ta prezantojmë nëpërmjet ∆ B = deficiti buxhetor nominal ku ∆ B është ndryshimi në vlerën nominale të letrave me vlerë të shtetit në tregtinë publike. Sipas kësaj borxhi publik krijohet kur shteti huazohet te sektori privat për ta mbuluar deficitin e krijuar buxhetor. Nga kjo del se borxhi publik është i barabartë me deficitet e akumuluara buxhetore i zvogëluar për suficitin kumulativ buxhetor. Për shembull të supozojmë se në një shtet të ardhurat buxhetore vjetore janë 10 miliard dollarë, ndërsa të dalat buxhetore vjetore janë 12 miliard dollarë. Nëse kjo gjendje vazhdon edhe në 10 vitet e ardhshme, në fund të vitit të dhjetë borxhi publik do të jetë i barabartë me deficitin e akumuluar buxhetor – 20 miliardë dollarë. Nëse tani supozojmë se në dy vitet e ardhshme, buxheti ka realizuar suficit buxhetor prej 1 miliard dollarë në vit, në fund të vitit të dymbëdhjet borxhi publik do të jetë 18 miliard dollarë (10 vite deficit buxhetor X 2 miliard dollarë – 2 vite suficit buxhetor x 1 miliardë = 18 miliardë dollarë). Rritja e borxhit publik në ekonomitë bashkëkohore. Rritja enorme e deficitit buxhetor dhe borxhit publik në shtetet e zhvilluara është një fenomen i kohë së fundit. Në kapitalizmin liberal deficiti buxhetor është trajtuar si dukuri shumë negative dhe e dëmshme. Kjo filozofi u ndryshua në mënyrë radikale me paraqitjen e mësimit ekonomik të Kejnzit. Ai e toleronte deficitin buxhetor dhe e propozonte si ilaç efikas kundër recesionit. Deficiti buxhetor u zmadhua në vitet e gjashtëdhjeta të shekullit XX dhe kjo lidhet me doktrinën ekonomike të mirëqenies në ekonomi – në të cilën shteti duhet tu siguron qytetarëve të vet punësim të plotë, nivel të lartë të të mirave materiale, sigurim social dhe barazi, etj. Efektet ekonomike të borxhit publik. Cilat janë efektet ekonomike të deficitive të mëdha buxhetore dhe borxhit publik? Kjo pyetje është veçënarisht aktuale në literaturën bashkëkohore ekonomike në 20 vitet e fundit. Në këtë periudhë deficitet buxhetore në SHBA dhe në vendet e zhvilluara evropiane ishin shumë të mëdha. Kjo është subjekt i shumë dilemave dhe pikëpamjeve të kundërta. (1)Barra e borxhit publik në gjeneratat e ardhshme. Shpesh herë njerëzit janë të brengosur se borxhi i madh publik do të shkakton barrë shkatërrues financiar në shpinën e fëmijëve dhe nipave, të cilët një ditë do të duhet ti paguajnë këto borxhe nëpërmjet tatimeve. Nga ky aspekt shkallët e larta të huazimeve shtetërore arritën shuma të cilat e “vjedhin ardhmërinë” për tu paguar të dalat shtetërore të cilat janë shumë të larta apo tatimet të cilat në momentin e dhënë janë shumë të ulëta. Ky argument konvencional duhet ta ketë parasysh faktin se në pronë të kujt janë pjesa më e madhe e letrave me vlerë të cilat i emiton shteti dhe a janë ato në duart e qytetarëve vendas. Nëse kjo është kështu, edhe pse gjeneratat e ardhshme një ditë do të duhet të ballafaqohen me obligimet e rënda për ti paguar kamatat dhe ratat e borxhit publik, këto obligues tatimor të ardhshëm gjithashtu do ti trashëgojnë edhe letrat me vlerë, kështu që ata do të marrin pjesën më të madhe të kamatës dhe ratave. Në një mënyrë ne borxhin shtetëror ja kemi hua vetvetes, kështu
që borxhi nuk paraqet barrë në kuptimin e njëjtë si edhe borxhi i cili duhet tu paguhet personave nga jashtë. Ekonomistët na mësojnë për disa mënyra sipas të cilave borxhi publik mundet të bëhet barrë për gjeneratat e ardhshme: Së pari, nëse shkallët e tatimeve duhet patjetër dukshëm të zmadhohen në të ardhmen për tu pagur borxhi, atëherë çrregullimet të cilat janë rezultat i kësaj munden të shkaktojnë që ekonomia të funksionon në mënyrë më pak efikase, me çka dot rriten harxhimet për gjeneratat e ardhshme. Së dyti, shumica e njerëzve në ekonomitë me tregje të zhvilluara financiare ose ruajnë shumë të vogël të letrave me vlerë, ose aspak nuk ruajnë letra me vlerë që emitohen nga shteti (përveç se në mënyrë indirekte nëpërmjet fondeve për pension). Në të ardhmen njerëzit të cilat kanë disa letra me vlerë ose aspak nuk kanë letra me vlerë do të duhet të paguajnë tatime më të mëdha për ta pagur borxhin publik; njerëzit të cilët kanë më shumë letra me vlerë që emitohen nga shteti do të fitojnë më shumë kamatë dhe principatë . Pronarët e letrave me vlerë mesatarisht janë më të pasur se ato të cilët nuk posedojnë letra me vlerë, kështu që nevoja për ta servisuar borxhin publik do të sjellë deri në transferimin e mjeteve prej relativisht më të varfërve kah relativisht më të pasurve. Megjithatë, ky transferim mundet të neutralizohet me tatime tjera dhe politika të transferimeve, për shembull nëpërmjet zmadhimit të tatimeve për njerëzit të cilët kanë të ardhura më të larta. Argumenti i tretë me siguri është më i rëndësishmi: shumë ekonomist pohojnë se deficitet shtetërore e zvogëlojnë kursimin nacional, gjegjësisht kur shteti ballafaqohet me deficit, ekonomia akumulon më pak kapital vendas dhe shumë pak mjete të huaja për dallim kur deficiti është më i vogël. Nëse ky argument është i saktë atëherë deficitet duhet ta zvogëlojnë standardin jetësor të gjeneratave të ardhshme. Kjo është kështu sepse ata do të trashëgojnë më pak kapital por gjithashtu do të duhet të paguajnë kamatë më të lartë personave të huaj. Zvogëlimi i standardit të ardhshëm jetësor do të krijon barrë të vërtetë nga borxhi publik. (2)Deficiti buxhetor dhe kursimi nacional. Në cilat raste deficiti i zmadhuar buxhetor shkakton zvogëlim të kursimit nacional? Të gjithë ekonomistët pajtohen me faktin se rritja e deficitit i shkaktuar nga rritja e furnizimeve shtetërore e zvogëlon kursimin nacional dhe i ekonomisë i shkakton barrë reale. Megjithatë, pyetja se a e zvogëlon kursimin nacional deficiti i shkaktuar nga zvogëlimi i tatimeve rrjedhëse apo nga zmadhimi i transferimeve rrjedhëse, nuk është shumë e qartë. Të rikujtohemi se përkrahësit e Barazisë së Rikardit pohojnë se zvogëlimet e tatimeve ose zvogëlimet e transferimeve nuk ndikojnë në kursimin nacional, ndërsa kundërshtarët e tyre nuk pajtohen me këtë. (3)Shtyrja e investimeve nga sektori. Derisa zmadhimi i furnizimeve shtetërore e stimulon kërkesën agregate të të mirave dhe shërbimeve, ajo gjithashtu shkakton rritje të shkallës së kamatës, ndërsa shkalla më e lartë e kamatës i zvogëlon investimet dhe e zvogëlon kërkesën agregate. Zvogëlimi i kërkesës agregate e cila shfaqet atëherë kur ekspansioni fiskal e zmadhon shkallën e kamatës quhet efekti i na shtyrjes. Efekti i shtyrjes është proces i neutralizimit të kërkesës agregate e cila shfaqet kur politika ekspansive fiskale e zmadhon shkallën e kamatës dhe në këtë mënyrë i zvogëlon investimet. Për të pa si shfaqet efekti i shtyrjes të shohim se çka ndodhë në tregun e parave kur qeveria bën furnizime publike. Do ta marrim shembullin me qeverinë e SHBA-ve e cila blen aeroplanë nga Boing-u. Siç konstatuam ky zmadhim i kërkesës i zmadhon të ardhurat e të punësuarve dhe të pronarëve në këtë ndërmarrje (ndërsa për shkak të efektit të multiplikatorit zmadhohen edhe të ardhurat e ndërmarrjeve tjera). Me rritjen e të ardhurave amvisëritë planifikojnë të blejnë më shumë të mira dhe shërbime, si rezultat i kësaj ato zgjedhin që pjesën më të madhe të pasurisë së vet ta mbajnë në formë likuide. Kjo donë të thotë se rritja e të ardhurave e shkaktuar nga ekspansioni fiskal e zmadhon kërkesën për para. Efekti i rritjes së kërkesës për para është prezantuar na fushën (a) në fotografinë 19.1. Për shkak se banka qendrore nuk e ka ndryshuar ofertën e parave, lakorja vertikale ngelën e njejtë. Kur niveli më i lartë i të
ardhurave e lëviz lakoren e kërkesës së parave në të djathtë nga MD 1 na MD2, shkalla e kamatës është patjetër të rritet nga r 1 në r 2 me qëllim që ta mbajë ofertën dhe kërkesën në baraspeshë.
Fotografia nr. 19.1. Efekti i shtyrjes Shkalla kamatore
Tregu i parave Oferta në para 2…rritja e shpenzimeve e rrit kërkesën për para
3…e kjo e rrit barzpeshën për shkallën kamatore
Kërkesa për para MD 1 Sasia e fiksuar nga ana e CB
Sasia e parave
(b) Zhvendosja e kërkesës agregate 4…. Çka pjesërisht e neutralizon rritjen fillestare të kërkesës agregate.
qmimi 1.Kur rritja e furnizimeve shtetërore e rrit kërkesën agrëgate…
20 miliard
Kërkesa aggregate AD1 Sasia e prodhuar
Zmadhimi i shkallës së kamatës në vazhdim e zvogëlon sasinë e kërkuar të të mirave dhe shërbimeve. Konkretisht, pasi që huazimi është më i shtrejntë, kërkesa për investime rezidente dhe afariste zvogëlohet. Kjo donë të thotë se nga njëra anë rritja e furnizimeve shtetërore e zmadhon kërkesën për të mira dhe shërbime por nga ana tjetër gjithashtu mundet ti zvogëlon investimet. Ky efekt i shtyrjes pjesërisht e neutralizon ndikimin e furnizimeve shtetërore në kërkesën agregate, siç është tregua në fushën (b) në fotografinë 19.1. Ndikimi inicial i rritjes së konsumimit publik është lëvizje e lakores së kërkesës agregate nga AD 1 në AD2, mirëpo kur do të ndodh shtyrja, lakorja e kërkesës agregate përsëri kthehet mbas kah AD 3.
