CIVILE D.A Përmbledhje në Lëndën - E drejta Civile 1. Noci Nocion onii dh dhe e emër emërti timi mi i së Drej Drejte tes s Civi Civile le E drejta civile eshte deg e veçant pozitive e se drejtes ne sistemin ton juridik. E drejta civile, ben pjes nder deget me te vjetra te drejtsis. Objekti i te drejtes civile esht i karakterit dinamik qe do te thot gjithmon esht ne zgjerim e siper, si p.sh., p.s h., kreditori, perveç qe ka te drejt te kerkoj kthimin e borxhit kryseor dhe kamatat e krijuara, per mos pagimin e borxhit ne afatin e caktuar, kreditori tani ka te drejt te kerkoj shperblim edhe per cenimin e dinjitetit te tij, te shkaktuar per shkak te mospermbushjes se detyrimit ne afat te caktuar. E drejta civile denohet si deg pozitive e se drejtes qe perfshin tersin e dispozitav dispozitave e !rregull !rregullave" ave" juridik juridike e qe rregull rregullojn ojn marrdhe marrdheniet niet shoqerore shoqerore me karakter pasuror ose marrdheniet shoqerore te cilat llimisht nuk kan ose nuk u duhet karakteri pasuror, por qe ne instanc te fundit edhe ato marrin karakterin pasuror. E drejta civile llimisht eshte trajtuar si e #rejt $rivate, dhe eshte denuar %% E #rejta $rivate eshte teresi e rregullave juridike, me te cilat rregullohen marrdheniet ne mes te individeve %%. E drejta private perveç pjeseve te se #rej #rejte tes s &ivi &ivile le perf perfsh shin in edhe edhe deg deg te tjer tjera a te se drej drejte tes s siç siç jan' jan' E #rej #rejta ta (regtar (regtare' e' E #rejta e )utorit' E #rejta e *onsumatorve' E #rejta e +igurimeve' E #rejta e $unes' E #rejta Ekonomike etj. E drej drejta ta civile civile rregu rregullo llon n marrd marrdhen heniet iet shoqer shoqeror ore e me karakt karakter er pasur pasuror or.. *y rregullim behet me norma te caktuara, te cilat ne i quajm norma juridiko civile.
2. bje! bje!ti ti dh dhe e "ari "arime mett e te drejt rejtes es civil ivile. e. Objekt i marrdhenieve juridikocivile jan sendet, berjet dhe pasuria lidhur me te cilat subjektet hyjn ne ato marrdhenie.
Objekti i te drejtes drejtes civile jan marrdheniet marrdheniet shoqerore shoqerore me karakter pasuror, pasuror, si dhe marrdheniet tjera shoqerore qe llimisht nuk kan karakter pasuror, por ne instanc te fundit edhe ato mund te shprehen ne vler pasurore. )to qe mund mund te sh shpr preh ehen en ne inst instanc anc te fundi funditt si vler vler pasu pasuro rorre jan jan te drej drejta tatt e personalitetit' e drejta ne jet' shendeti trupor dhe mendor' nderi' autoriteti' inte integr grit itet eti' i' emri emri pers person onal al'' krij krijmt mtar aria ia inte intele lekt ktua uale le dhe dhe te drej drejta tatt tjer tjera a personale !per personat zik". -e kuade kuaderr te se drejt drejtes es person personale ale bejn bejn pjes pjes e drejt drejta a familj familjar are, e, e drejt drejta a statusore, dhe ketu ben pjes e drejta e nderit, e drejta e integritetit zik, e drejta e autorit, qe ndryshe quhen te drejtat e personalitetit.
Parimet
e
se
Drejtes
Civile
#Pjesa
e
Per$jithshme%
/arrdheniet shoqerore me karakter pasuror qe rregullohen me norma te se drejtes civile mbeshteten ne keto parime te se drejtes civile 1. &ara &araba barë rësi sia a e "alë "alëve ve dh dhe e bara baraba barë rësi sia a e v'lln v'llnet etev eve e të t(re t(re)) 2. In Inic icia iati tiva va e lirë lirë e "al "alëve ëve ne lidh lidhje jen n e "' "'në nëve ve j'ri j'ridi di! !o-ci o-civil vile) e) *. +ansioni "as'ror) dhe ,. ar! ar!'l 'll' l'sh sh'm 'mër ëria ia #b #bar artj tja% a% e të dr drej ejta tave ve s'bj s'bje! e!ti tive ve civi civile le..
1. Parimi i barabarsis se "aleve v'llneteve te
dhe barabar barsis se t(re
*y parim nenkupton se, ne te drejten civile midis paleve gjithmon ekziston koor koordin dinim imii i vullne vullnetev teve e te tyre, tyre, çka çka nuk esht esht karakt karakteri eristi stik k per te drej drejten ten administr administrative ative,, ku kemi kemi subordinim subordinimin in e vullnetev vullneteve e te paleve. paleve. $alet jan te barabarta ne çdo raport juridikocivil, pa marr parasysh statuset e tyre ne shoqerin konkrete.
2.
Iniciativa
e
lir
e
"alëve
0nicia 0niciativ tiva a e lir e palve palve qe ndrysh ndryshe e e quajn quajn edhe edhe parimi parimi i dis dispoz poziti itivit viteti etit, t, nenkupton se, krijimi i marrdhenies juridikocivile lind ne baz te iniciatives se lir te paleve, respektivisht me vullnetin e lir te paleve. )utonomia e lir e vullnetit qe manifestohet permes inicatives se lir, nenkupton se, palet me vullnetin e vet krijojn, ndryshojn dhe i shuajn te drejtat e veta subjektive civile.
*.
+an!sioni
"as'ror
#"ronsor%
+anksi +anksioni oni pasuro pasurorr !prons !pronsor" or" si parim parim i te drej drejtes tes civil civile e nenku nenkupto pton n se, ne rastet kur nuk permbushet marrdhenia juridikocivile ne pajtim me vullnetet
Objekti i te drejtes drejtes civile jan marrdheniet marrdheniet shoqerore shoqerore me karakter pasuror, pasuror, si dhe marrdheniet tjera shoqerore qe llimisht nuk kan karakter pasuror, por ne instanc te fundit edhe ato mund te shprehen ne vler pasurore. )to qe mund mund te sh shpr preh ehen en ne inst instanc anc te fundi funditt si vler vler pasu pasuro rorre jan jan te drej drejta tatt e personalitetit' e drejta ne jet' shendeti trupor dhe mendor' nderi' autoriteti' inte integr grit itet eti' i' emri emri pers person onal al'' krij krijmt mtar aria ia inte intele lekt ktua uale le dhe dhe te drej drejta tatt tjer tjera a personale !per personat zik". -e kuade kuaderr te se drejt drejtes es person personale ale bejn bejn pjes pjes e drejt drejta a familj familjar are, e, e drejt drejta a statusore, dhe ketu ben pjes e drejta e nderit, e drejta e integritetit zik, e drejta e autorit, qe ndryshe quhen te drejtat e personalitetit.
Parimet
e
se
Drejtes
Civile
#Pjesa
e
Per$jithshme%
/arrdheniet shoqerore me karakter pasuror qe rregullohen me norma te se drejtes civile mbeshteten ne keto parime te se drejtes civile 1. &ara &araba barë rësi sia a e "alë "alëve ve dh dhe e bara baraba barë rësi sia a e v'lln v'llnet etev eve e të t(re t(re)) 2. In Inic icia iati tiva va e lirë lirë e "al "alëve ëve ne lidh lidhje jen n e "' "'në nëve ve j'ri j'ridi di! !o-ci o-civil vile) e) *. +ansioni "as'ror) dhe ,. ar! ar!'l 'll' l'sh sh'm 'mër ëria ia #b #bar artj tja% a% e të dr drej ejta tave ve s'bj s'bje! e!ti tive ve civi civile le..
1. Parimi i barabarsis se "aleve v'llneteve te
dhe barabar barsis se t(re
*y parim nenkupton se, ne te drejten civile midis paleve gjithmon ekziston koor koordin dinim imii i vullne vullnetev teve e te tyre, tyre, çka çka nuk esht esht karakt karakteri eristi stik k per te drej drejten ten administr administrative ative,, ku kemi kemi subordinim subordinimin in e vullnetev vullneteve e te paleve. paleve. $alet jan te barabarta ne çdo raport juridikocivil, pa marr parasysh statuset e tyre ne shoqerin konkrete.
2.
Iniciativa
e
lir
e
"alëve
0nicia 0niciativ tiva a e lir e palve palve qe ndrysh ndryshe e e quajn quajn edhe edhe parimi parimi i dis dispoz poziti itivit viteti etit, t, nenkupton se, krijimi i marrdhenies juridikocivile lind ne baz te iniciatives se lir te paleve, respektivisht me vullnetin e lir te paleve. )utonomia e lir e vullnetit qe manifestohet permes inicatives se lir, nenkupton se, palet me vullnetin e vet krijojn, ndryshojn dhe i shuajn te drejtat e veta subjektive civile.
*.
+an!sioni
"as'ror
#"ronsor%
+anksi +anksioni oni pasuro pasurorr !prons !pronsor" or" si parim parim i te drej drejtes tes civil civile e nenku nenkupto pton n se, ne rastet kur nuk permbushet marrdhenia juridikocivile ne pajtim me vullnetet
e paleve kontraktuese, atehere si mas paraqitet sanksioni pasuror, qe do te thot, thot, godi godite tett masa masa ps psur uror ore e e debi debito tori rit, t, e jo siç siç esht eshte e ne rast rastet et e tjer tjera, a, personaltiteti. -e te #rejten $enale, denimi !sanksioni" eshte privimi na liria i personit qe ka shkaktuar vepren penale, ne te #rejten 1amiljare sanksioni do te isht ishte e sh shku kurrorzi orzimi mi,, nder ndersa sa ne te #rej #rejte ten n &ivi &ivile le sank sanksi sion onii do te isht ishte, e, per permbus mbushj hja a e dety detyri rimi mitt nga nga masa masa pasur pasuror ore e e debi debito tori ritt per permes mes rruge ruges s gjyqesore ose ne menyr vullnetare.
,. ar!'ll'shmeria #bartja% e te drejtave s'bje!tive civile 2arkullushmeria !bartja" e te drejtave subjektive civile eshte parimi i katert te se drejtes civile. /e qarkullimin juridik te te drejtave civile nenkuptojm faktin se te drejtat civile mund te barten nga nje subjekt ne nje subjekt tjeter te se drej drejte tes. s. $ra, ra, te drej drejta tatt civi civile les sub ubje jekt ktiv ive e jan jan te drej drejta ta qe jan jan te qark qarkul ullu lues eshm hme. e. (itul itulla lari ri i te drej drejte tes s mund mund te bart bart vete vetem m ato ato te drej drejta ta subjektive civile te cilat i ka edhe vet. -e te drejten civile, nuk jan te gjith te drej drejta tatt civi civile les sub ubje jekt ktiv ive e te qark qarkul ullu lues eshm hme, e, si bie bie fjal fjala' a' te drej drejta tatt e personalitetitintegriteti personalitetitintegr iteti trupor, nderi, autoriteti etj. $ra, ne rend te par, jan te drej drejta tatt send sendor ore, e, si te drej drejta ta abso absolu lute te su subj bjek ekti tive ve,, past pastaj aj te drej drejta tatt nga nga marrdheniet detyrimore dhe marrdhenite trashegimore.
*.Parimet
e
te
Drejtes
+endore
E drejta sendore, si pjes e se drejtes civile, ka gjithashtu parimet e veçanta dhe ato jan
1. Parimi i absol'titetit te te drejtave sendore) 2. Parim arimii i n'me n'meri rimi mitt ta!s ta!sat ativ iv te te dr drej ejta tave ve send sendor ore e #n #n'm 'mer er's 's cla'ss's%) *. Parimi i "'blicitetit te te drejtave sendore) dhe ,. Parim arimii i s"ec s"ecia ialit litet etit it #s"e #s"eci ci/c /cit itet etit it%% te te dr drej ejta tave ve send sendor ore. e.
1.
Parimi
i
absol'titetit
(e (e drejtat subjektive civile ndahen ne absolute dhe relative. relative. (e drejta absolute konsiderohen te drejtat sendore dhe te drejtat personale, ndersa te drejta relative jan te drejtat qe burojn nga marrdheniet e detyrimeve. /e parimin e absolutitetit te te drejtave sendore nenkuptojm faktin se te drejtat sendore jan te perfaqsuesi kryesor i te drejtave absolute, qe do te thot se jan ato te drejta qe veprojn erga omnes ndaj te gjitheve. (e drejtat sendore nuk
kan veprim ndaj nje personi te caktuar, por ato kan te bejn me çdo person i cili cili ne ndonje ndonje menyr menyr mund mund ta pengoj pengojn n ushtri ushtrimi min n e te drejt drejtes es subjek subjektiv tive e sendore. 3eprimi erga omnes i te drejtave sendore!pronsis" nenkupton se, numri i personave te cilet duhet ta respektojn te drejten sendore nuk esht i caktuar. (ek te drejtat sendore detyrimi i ketyre personave eshte me karakter negativ. (e drejtat absolute nuk parashkruhen. -uk parashkruhet as e drejta e kerkeses. (itullari i te drejtes sendore ne baz te parimit te absolutitetit, ka te drejt qe sendin e vet ta kthej ne çdo koh dhe kudo qe e gjen. $er pronarin nuk eshte me rendsi se ne çfar rruge sendi i tij ndodhet tek tjetri, kjo ndryshe quhet edhe e drejta e racionit.
2. Parimi i n'merimit ta!sativ # n'mer's cla'ss's % $ronesia dhe te drejtat e tjera sendore me vet faktin se jan te drejta sendore me karakter absolut, ekziston obligimi qe te dihet saktesisht se cilat jan ato te drejta dhe kujt i takojn. $arimi i kuzimit te numrit te te drejtave sendore konsiderohet si parim i dyt i te drejtave sendore. *y parim nenkupton se, e drejta !ligji" ka ber kuzimin e te drejtave sendore. 4igji percakton llojin e te drejt drejtave ave sendor sendore, e, respe respekti ktivis visht ht cakton cakton se cilat cilat jan te drej drejtat tat sendor sendore e qe veprojn erga omnes. (itullar5t mund te jen bartes vetem te atyre te drejtave sendore qe i njeh e drejta pozitive. -e te drejten ton, perveç pronsis si te drejta sendore konsiderohen edhe e drejta e servitutit, e drejta e pengut dhe barrat sendore. &aktimi i te drejtave sendore ne menyr taksative nuk do te thot se, nuk mund te ket dhe te drejta tjera sendore, por kjo duhet te behet gjithmon me ligj, ligji mund te parashoh edhe te drjeta te tjera sendore. +i te drejta sendore numerohen
1. 2. *. ,. 0.
*.
E E E E E
drejta drejta e drejta drejta e barrave drejta e
Parimi
i
e
"ronsis) servit'teve) e "en$'t) sendore) dhe ndertimit.
"'blicitetit
(e (e drejtat sendore jan te drejta te karakterit absolut. $arimi $arimi i publicitetit kur jan ne pyetje sendet e paluajtshme manifestohet me aktin e regjistrimit te te drejtes se pronarit apo te ndonje te drejte tjeter sendor ne librat publik. 6doku 6dokush sh qe deshir deshiron on mund mund ti shiko shikojj librat librat publi publik, k, respe respekti ktivis visht ht te marr marr vertetime se, kush eshte titullar i asaj paluajtshmerie te regjistruar ne keto libra. $arimi i publicitetit kur jan ne pyetje te drejtat mbi sendet e luajtshme,
manifestohet me ushtrimin e pushtetit faktik mbi sendin. -e ket rast mjet i publicitetit eshte posedimi i sendit, p.sh., poseduesi per çdo dit e perdor lapsin e njejt dhe ne vetvetiu kemi te drejt te mendijm se, ky laps edhe ne pronsin e tij. $arimi i publicitetit realizohet me an te ushtrimit te posedimit, per shkak se kur jan ne pyetje sendet e luajtshme ato nuk jan te nje rendsi te njejt me sendet e paluajtshme.
,.
Parimi
i
s"ecialitetit
#s"eci/citeti%
/e pari parimi min n e sp spec ecia iali lite teti titt nenk nenkup upto tojm jm fakt faktin in se, se, te drej drejta tatt send sendor ore e konstituohen mbi sendet individualisht te percaktuara. $ra, e drejta e pronsis ekziston mbi secilin send veç e veç qe i posedon proanri, p.sh., nese ka njeqind tavolina, nuk thuhet se esht pronar i te gjitha tavolinave, por thuhet se, ka te drejten e pronsis mbi secilen tavolin. *jo do te thot se, bartja e te drejtes mbi tavolinen nga nje subjekt ne nje subjekt tjeter behet ne menyr te individualizuar. (e drejtat sendore ekzistojn vetem ne sende te percaktuara individuale. Objekti i te drejtes sendore esht gjithmon saktesisht i percaktuar. percaktuar. $arimi i specialitetit, nenkupton se perveç sendit individualisht te percaktuar si objekt objekt,, edhe edhe indiv individu iduali alizim zimin in e permba permbajtj jtjes es te se drejt drejtes es mbi sendin sendin e caktuar.
odet
civile
janë
1. odi civil # Code Civile% i vitit 1,)
te
vitit
1.
+h9i"ris
2. odi civil A'stria! #CA% #CA% i vitit 111) *. odi civil 3jerman#C34% 3jerman#C34% i vitit 1566) ,. odi odi civil 7viceran 7viceran #C7% #C7% i vitit 158) 0. odi civil i +h9i"eris #C+:% i vitit 1525) ;. odi civil i
,. Normat 4'ridi!e dhe ndarja e normave j'ridi!e -orm5 juridike, konsiderojm ate rregull te sjelljes respektivisht rregullen qe na detyron !meson" si te sillemi ne rastin konkret dhe per mos respektimin e saj ekziston sanksioni. -orma juridike eshte ajo e cila eshte e sanksionuar dhe sanksioni realizohet permes forces shtetrore. -e qoftse ne nje rregull te sjelljes nuk lidhet ndonje sanksion atehere ajo norm mund te jet ose morale, ose religjioze, pra kurrsesi juridike.
Ndarja
e
normave
j'ridi!e
-ormat juridike sipas permbajtjes, ndahen ne norma juridike ndaluese, norma juridike obliguese ! detyruese " dhe norma juridike autorizuese.
Normat
j'ridi!e
nda'lese
-ormat juridike ndaluese, ne sistemin ton juridik, jan ato norma te cilat ndalojn ndonje berje apo mosberje. -ormat juridike ndaluese jan karakterisitike per te drejten penale, por kjo nuk do te thot qe nuk mund t%i hasim edhe ne ndonje deg tjeter te se drejtes por kryesisht jan norma juridike per te drejten penale. $ersonat te cilet nuk i respektojn normat ndaluese ne fakt bejn vepra penale te cilat jan te denueshme ne baz te ligjit penal.
Normat
j'ridi!e
obli$'ese
-ormat juridike obliguese, jan ato norma juridike, te cilat kerkojn nga personi qe te nderrmer ndonje veprim te caktuar edhe pse ai mund te mos ta deshiron kete. -ormat juridike obliguese jan karakteristike per te drejten administrative. -ormat obliguese krijojn raportin e subordinimit te paleve. -orm obliguese do te ishte ndalimi i pirjes se duhanit, ndalimi i qarkullimit me vetur per or5 te caktuar, pagimi i tatimit ne pron ose tatimeve tjera, etj.
Normat
j'ridi!e
a'tori>'ese
-ormat juridike autorizuese, jan ato norma juridike, te cilat personin e autorizojn te ndermarr, te bej, apo te mos ndermarr !mosbej" ndonje veprim te cakatuar. -e baz te ketyre normave vet personi vendos per krijimin apo mos krijimin e ndonje pune juridikocivile, p.sh., te lidh kontrat te shitblerjes, dhurimi, te perpiloj testament etj. -ormat jurdike autorizuese jan karakteristike per te drejten civile. E drejta civile, mbeshtetet ne vullnetin e
lir te paleve. -ormat juridike autorizuese, e bejn te drejten civile qe te dallohet nga deget e tjera te se drejtes.
Nje ndarje tjeter te normave j'ridi!e e !emi edhe ne ba> te e?e!tit j'ridi! te t(re@ dhe !eto ndahen ne norma j'ridi!e im"erative dhe ne norma j'ridi!e dis"o>itive. Ndersa normat j'ridi!e dis"o>itive ndahen ne normat e verteta dis"o>itive dhe ne normat "lotes'ese dis"o>itive.
Normat
j'ridi!e
im"erative
#
i's
co$ens
%
-ormat juridike imperative, jan ato norma juridike, te cilat palet nuk mund t%i ndryshojn me vullnetin e tyre qe do te thot se palet jan te detyruara t%i respektojn ashtu siq i ka caktuar ligjvensi. -ormat imperative, ne te drejten civile, jan ato norma te cilat paleve te marrdhnies juridikocivile, u caktojn te drejta respektivisht detyra te cilat nuk munt t%i ndryshojn me vullnetin e tyre, edhe kur ndryshimi i till mund te ishte pranueshem. #ispozitat deklaratore kur ligji deklaron p.sh.,! pasurin qe kan rezalizuar bashkshortet gjat marteses %% eshte pasuria e tyre e perbashket %%". -ormat intepretuese kur tregon se qka quajm banes, tok bujqesore etj, pra eshte norm juridike permes se ciles sqarohet kuptimi i ndonje nocioni apo emertimi. #ispozitat direktive kur tu drejtohemi subjekteveorganeve shtetrore qe e zbaton ligji !ligji mbi trahegimin". #ispozitat konsultative ! kur thot se eshte e obligueshme te ekziston data e testamentit ".
Normat
j'ridi!e
dis"o>itive
-ormat juridike dispozitive, jan karakteristike per te drejten civile dhe jan ne lidhje te ngusht me parimet e se drejtes civile pr barabarsin e paleve dhe deklarimin e lir te vullnetit te tyre, iniciativen e lir te paleve, sanksionin pasuror dhe qarkullueshmerin e te drejtave subjektive civile. -ormat dispozitive qe krijojn me vullnetin e vet subjektet ne te drejten civile gjithmon sillen brenda disa kujve ligjor. -ormat juridike dispozitive i ndajm ne norma plotsuese dispozitive dhe norma te verteta dispozitive.
Normat
e
verteta
dispozitive
-orma te verteta dispozitive jan ato norma qe krijojn me vullnetin e tyre subjketet e marrdhenies juridiko civile mirpo keto norma te krijuara dispozitive ndodhen gjithmon brenda kujve te normave ligjore te kesaj fushe te drejtsis. $.sh., palet kan te drejt qe vet te percaktojn kushtet e kontrates, p.sh., vendi i dorezimit te mallit, menyra e pagimit te mallit,
gjykaten kompetente per interpretimin apo zgjidhjen e mosmarrveshjes se kontrates etj.
Normat
"lots'ese
dis"o>itive
-ormat plotsuese dispozitive, jan ato norma juridike, !dispozita ligjore " qe vijn ne shprehje ose zbatohen vetem atehere kur palet ne kontraten e tyre nuk i kan parapar ndersa si te tilla eshte dashur te parashihen sepse jan te domosdoshme per zgjidhjen e çeshtjes juridike.
Llojet
e
tjera
te
normave
j'ridi!e
4loje tjera te normave juridike mund te permendim normat juridike deklaratore. -ormat juridike deklaratore jan ato te gjitha ato norma juridike te cilat vetem deklarojn diqka me qellim qe te lehtsohet zbatimi i ligjit apo te behet perkuzimi i institutit juridik te caktuar. -ormat juridike konsultative jan ato norma qe konsultojn rastine caktuar qe do te thot çka eshte e preferueshme per nje situat te caktuar, p.sh., edhe pse nuk eshte e obligueshme te ekzistoj data e perpilimit te testamentit per plotfuqishmerin e tij, eshte e preferueshme testamenti te permbaj daten edhe diten e perpilimit. -ormat juridike mund te jen te pergjithshme dhe te veqanta. -ormat juridike te pergjithshme konsiderohen ato te cilat kan te bejn me numer te percaktuar te rasteve, dhe subjektet e se drejtes, duhet te sillen ne menyr te parapar me normen e pergjithshme te cilat jan te karakterit parimor respektivisht qe lejojn ose ndalojn diqka. -ormat individuale ! te veqanta " jan ato norma me cilat rregullohen rastet konkrete.
0. Instit'ti boterore
j'ridi!
dhe
sistemet
j'ridi!e
-je teresi e normave juridike krijojn instit'tin j'ridi!@ keto jan teresi e normave juridike qe rregullojn marrdhenie te njejta shoqerore p.sh., instituti i pronsis, kontrates, testamentit, marteses, etj. *jo nenkupton nje teresi te normave qe rregullon secilin institut juridik veç e veç. +hum institute juridike qe rregullojn lloje te njejta te marrdhenieve shoqerore krijojn de$ te se drejtes qe jan te njohura si E #rejta &ivile, E #rejta $enale, E #rejta *ushtetuese, E #rejta )dministrative, E #rejta 1amiljare, E #rejta (regtare, E #rejta e )utorit, etj.
+istemet
j'ridi!e
#eget e se drejtes, me normat e tyre juridike krijojn rendin j'ridi! te nje shteti, ndersa rendet juridike te shteteve grupohen ne disa sisteme j'ridi!e boterore ne baz te ngjashmerive te tyre, keto sisteme jan
1. +istemi j'ridi! te se drejtes !ontinentale #te drejtes se sh!r'arar%@ ku bejn pjes te gjitha shtetet qe kan te drejten e tyre te rregulluar me ligje ! kode civile dhe ligje civile ". *osova, 1ranca, 0talia, 7jermania, +hqiperia, 8elgjika, 9usia, *ili, *ina, /eksika etj., shtetet qe kan kodet dhe ligjet civile bejn pjes ne sistemin juridik kontinental ! te se drejtes se shkruar ". 2. +istemi j'ridi! an$lo-sa!son #common la%@ i cili sistem mbshtetet per burim ka precedentin gjyqesor !rastin e gjykuar". -e ket sistem juridik boteror bejn pjes +:8), *anada, )nglia, )ustralia, ;elanda e 9e, $akistani, 0rlanda, etj., dhe shtet e tjera ku ka ndikuar e drejta angleze. *. +istemi j'ridi! i te drejtes >a!onore@ eshte nje sistem i pavarur juridik ne bot ku burim i te drejtes nuk esht as e drejta e shkruar e as precedenti gjyqesor por eshte vet e drejta zakonore ne ato shtete. $ra e drejta zakonore eshte burim primar per rregullimin e çeshtjeve civile ne ato shtete ku aplikohet e drejta zakonore. -umri i vendeve qe zbatojn te drejten zakonore eshte zvogluar aq shum saqe eshte ne shuarje e siper. ,. +istemi j'ridi! i te drejtes m'slimane #reli$jio>e%@ eshte nje sistem juridik i pavarur i cili per burim te te drejtes nuk ka te drejten e shkruar, precedentin gjyqesor e as te drejten zakonore, por e ka te drejten religjioze, te drejten e dhen nga ;oti, qe mbeshtetet ne te drejten e sheriatit qe per burim kryesor ka librin e shenjt *ur%anin. +i shtet i vetem qe ter sistemin juridik qe ka te bazuar ne te drejten muslimane eshte )fganistani, sepse shtetet tjera muslimane aplikojn sistemin mikst te se drejtes, qe do te thot per disa çeshtje zbatohet e drejta muslimane !statusore", ndersa ne disa raste tjera zbatohet sistemi kontinental i te drejtes, ose sistemi anglosakson !common la<" i te drejtes. 0. +istemi j'ridi! i te drejtes mi!ste ose i te drejtes se "er>ier@ qe brenda te njejtit sistem te nje shteti funksionojn me shum sisteme juridike, p.sj., shtetet te cilat kan sistemin juridik te perzier at5 kontinental dhe anglo sakson, jan )frika e =ugut, 2ipro, 4uiziana, (ajlanda, -amibia, etj., dhe shtetet qe e kan te perzier sistemin juridik te se drejtes muslimane me at5 te se drejtes civile, jan Egjipti, /aroko, (unizia, )lgjeria, etj.
;. Inter"retimi dhe llojet e inter"retimit te normave j'ridi!e
4igjet respektivisht normat juridike nganjeher nuk jan aq te qarta qe te zbatohen pa veshtirsi. -ormat juridike nga zbatuesit mund te kuptohen ne menyra te ndryshme. $randaj shpeshher kerkohet edhe qartesimi i tyre qe ndryshe quhet edhe interpretimi i ligjit. $er intepretimin e normave juridike, eshte zhvilluar nje disiplin shkencore :E<=ENEBIA@ e cila merret me intepretimin e normave juridike te paqarta, e cila shmang te kuptuarit e normes juridike. :ermeneutika, ben intepretimin e tekstit, qoft ne form te shkruar apo jo te shkruar. 0nterpretimi nga aspekti etimologjik rrjedh prej fjales latine %%interpretere%%, qe do te thot sqarim, shpjegim. 0nterpretimi vie ne shprehje kur norma eshte e paqart dhe me fjalen intepretim kuptohet sqarimi respektivisht nenkuptohet gjetja apo zbulimi i domethenies se vertet te normes juridike. -orma e cila interpretohet ajo mund te jet e paqart nga momenti i krijimit ose per shkak te kalimit te kohes e humb kuptimin respeketivisht behet e paqart. -ormat juridike, behen te paqarta edhe per shkakt te kalimit te kohes qe do te thot nje norma juridike e nxjerr para >?? vitesh, mund te kuptohet sot krejt ndryshe nga ajo qka ka qen qellim ne momentin e nxjerrjes se saj. 0nterpretimi dallon nga plotsimi i ligjit sepse me plotsimin e ligjit zgjerohet shtohet teksti i ligjit. 0ntepretimi po ashtu duhet dalluar edhe nga zbatimi rregullave juridike.
eorit e ndr(shme "er inter"retimin e normave j'ridi!e s'bje!tive) dhe eoria obje!tive. eoria s'bje!tive (eoria subjektive, tenton qe duke u kthyer ne kohen kur eshte nxjerr ligji te zbulon vullnetin e vertet te ligjvenesit sepse interpretimi duhet te niset nga qellimi i ligjvenesit. +ipas kesaj teorie me rendsi eshte qka ka menduar ligjdhenesi e jo qka mendojm ne sot per at qeshtje. 0nterpretimi sipas teoris subjektive nenekupton zbulimin e domethenies se vertet te normes juridike duke u nisur nga ajo se qka ka dasht ligjvenesi te thot. *eto
teori
jan
eoria
eoria obje!tive (eoria objektive, e interpretimit e cila paraqitet ne te njejten koh me teorin subjektive, zbulimin e domethenies se vertet te normes e ben duke u nisur nga ajo se qka nenkuptohet sot me at norm juridike ne baz te asaj qe esht e shkruar. +ipas kesaj teorie kerkohet %%jo qka ka dashur autori i ligjit%%, por qka ligji don !deshiron, kerkon" sot%%.
Llojet
e
inter"retimit
4idhur me interpretimin e normave juridike ne literaturen juridike ekzistojn disa lloje te interpretimit edhe at5 varesisht prej asaj kush e ben!cili subjekt" e ben interpretimin si dhe ne baz te asaj se cila metod!teknik" perdoret per sqarimin e interpretimit. -ga ky kendveshtrim ekzistojn dy grup llojesh te interpretimit te cilat nuk guxojn te perzihen
1. Llojet e inter"retimit te normes j'ridi!e si"as s'bje!tit # or$anit 9e ben inte"retimin e normes j'ridi!e %) 2. Llojet e inter"retimit te normes j'ridi!e si"as metodes res"e!tivisht te!ni!es 9e "erdoret "er inter"retimin e normes j'ridi!e. 1. Llojet e inter"retimit te normes j'ridi!e si"as s'bje!tit # or$anit 9e ben inte"retimin e normes j'ridi!e % 0nterpretimin e normes juridike e ben subjekti respektivisht organi, andaj kur kemi parasysh subjektin apo organi i cili e ben interpretimin dalljom keto lloje te interpretimit 1. 2. *.
Inter"retimi li$jor@ Inter"retimi Inter"retimi
a'to!ton $j(9esor)
#b'rimor%) dhe do!trinar.
1. Inter"retimi li$jor@ a'to!ton #b'rimor% 0nterpretimi ligjor ose legal ose autokton ose burimor, ekziston atehere kur zbulimin e domethenies se vertet te normes juridike e ben organi i cili e ka nxjerr edhe vet normen juridike e cila duhet te interpretohet. *jo do te thot se ne keto raste sqarimi i normes juridike behet nga organi, subjekti i cili nxjerr norma te tilla. 0nterpretimi !sqarimi" i normes juridike i bere nga organi ligjvenes ! organi i cili nxjerr norma tilla " ka forcene pergjithshme detyruese dhe jepet ne form te ligjit. )i publikohet ne 7azeten ;yrtare si edhe vet 4igji. *y interpretim eshte i obligueshem ! detyrueshem " per te gjith te tjeret dhe ka forcen e ligjit, vlen derisa te ndryshohet norma juridike. 2. Inter"retimi $j(9esor 0nterpretimi gjyqesor i normes juridike eshte interpretim te cilin e ben 7jykata me rastin e zbatimit te ligjit ne rastet konkrete. *y lloj i interpretimit vlen vetem per rastin konkret dhe nuk esht i obligueshem per rastet e tjera.
0nterpretimi ligjor !autentik" dhe interpretimi gjyqesor, behen nga organet shtetrore andaj keto dy lloje te interpretimit ne literaturen juridike njihen edhe me emrin intepretimi zyrtar.
*. Inter"retimi do!trinar 0nterpretimi doktrinar, ekziston ateher kur zbulimin e domethenies se verte te normes juridike e ben shkenca juridike ne punimet e tyre shkencore !tekst, monogra, komentar, te vendimeve gjyqesore" etj., dhe ky lloj i interpretimit nuk i obligon te tjeret pra as vet gjykaten e cila zbaton normen juridike. /e interpretim doktrinar nenkuptojm rastin kur juristet me pervoj shkencore apo profesionale e bejn sqarimin e normes juridike e cila eshte e paqart dhe kete interpretim e publikojn me qellim qe te informohen te tjeret edhe pse ato nuk jan obliguar qe kete interpretim ta respektojn.
2. Llojet e inter"retimit te normes j'ridi!e si"as metodes res"e!tivisht te!ni!es 9e "erdoret "er inter"retimin e normes j'ridi!e -darje tjeter te interpretimeve kemi edhe ne baz te asaj se cila metod respektivisht teknik perdoret per sqarimin e normes juridike gjegjesisht per zbulimin e domethenies se vertet te normes juridike. -e baz te kesaj llojet e interpretimit jan 1.
Inter"retimi $ramati!or) 2. Inter"retimi lo$ji!) *. Inter"retimi histori!) ,. Inter"retimi sistemati!) 0. Inter"retimi 9ellimor) ;. Inter"retimi i $jer #i >$jer'ar% ose e!sten>iv) dhe 8. Inter"retimi i n$'sht'ar # restrin!tiv%. 1. Inter"retimi $ramati!or 0nterpretimi gramatikor, do te thot sqarim i kuptimit te ndonje dispozite ! norme juridike " ne baz te analizae gramatikore respektivisht ne baz te rregullave te gramatikes dhe sintakses. *jo do te thot duke u mbeshtetur ne rregullat e gramatikes e zbulojm domethenien e vertet te normes juridike, dhe ne ket menyr perjashtohet dykuptueshmeria e saj respektivisht paqartesia e saj.
2. Inter"retimi lo$ji! 0nterpretimi logjik , nenkupton zbulimin e domethenies se vertet te normes juridike duke u mbeshtetur ne rregullat e logjikes. /erret parasysh lidhja logjike me dispozitat e tjera juridike qe i shfrytezon ligji. *. Inter"retimi histori! 0nterpretimi historik, eshte sqarim i kuptimit te ndonje dispozite duke marr parasysh zhvillimin historik te normes juridike , qe do te thot duke shikuar se si ka qen5 e rregulluar norma juridike ne te kaluaren, sepse normat nuk jan gjitheher origjina por ato pershkruhen edhe nga ligjet e mehershme ose nga ligjet e shteteve tjera. ,. Inter"retimi sistemati! 0nterpretimi sistematik, eshte sqarim i dispozitave me caktimin e vendit te tij ne ter sistemin e drejtsis. 0nterpretimi sistematik ndodh ne te gjitha rastet, kur gjetja e kuptimit !domethenies" se vertet te normes juridike behet duke u mbeshtetur ne vendin ku eshte norma juridike e sistemuar. $ra kuptimi i saj nxirret nga vendi ku ajo e ka ligjin konkret. 0. Inter"retimi 9ellimor 0nerpretimi qellimor, ekziston ateher kur zbulimi i domethenies se vertet te normes behet duke u mbeshtetur ne qellimin qe deshirohet te arrihet me at norm juridike. *jo do te thot se kur e kemi te qart qellimin e normes, atehere me leht e kemi t%a gjejm kuptimin e asaj norma juridike. ;. Inter"retimi i $jer #i >$jer'ar% ose e!sten>iv Eshte njeri nderi interpretimet, i cili per zbulimin e domethenies se vertet te normes, kerkon qe ajo te sqarohet, duke ber zgjerimin e normes juridike sepse norma juridike eshte e paqart per shkak se eshte e ngusht. -e ket rast, domethenia e vertet e normes juridike behet duke e zgjeruar kuptimin e saj, p.sh., nese ligji thot sen eshte ç%do gje qe mund te preket, atehere nuk mund te perjashtohen si sende sendet te cilat nuk mund te preken por jan objekt i te drejstes se pronesis, p.sh., valet e telefonave, ose rryma, prandaj, ne vend te fjales qe preken duhet te jet5sohet fjala %%qe zoterohen %%. 8. Inter"retimi i n$'sht'ar # restrin!tiv% Eshte interpretimi i cili sqarimin e normes juridike e cila eshte e gjer, e ben duke e ngushtuar kuptimin e saj. *jo ndodh ne rastet, kur nje norm eshte pergjithshme dhe si e till nuk esht e qart me rastin e zbatimit atehere duhet te lloj ngushtimi i saj qe te del kuptimi i vertet i normes juridike. $.sh.,
kushtetuta thot %%ç%do kush ka te drejt dhe detyrim, sherbimin ushtarak%%, dhe nese kjo dispozit do te interpretohet pa u sqaruar, del e ç%do qytetar duhet ta dergojm ne kazermat ushtarake.
8.
Analo$jia
dhe
llojet
e
analo$jis
)nalogjia paraqet menyren e zgjedhjes se rasteve ne baz te ngjajshmeris, kur ekzistojn zbrazetirat juridike. -e qoft5se ne te drejten civile nuk ka dispozit ose regull ekskluzive, kontesti zgjidhet permes analogjis. $ra, analogjia eshte zbulim i ligjit ne ato raste kur ligji nuk i parasheh, por te cilat jan te ngjashme me rastet qe ligji i parasheh. /e analogji juridike nenkuptojm zgjidhjen e nje rasti, qeshtje juridike e cila ne baz te ngjashmeris me ndonje rast tjeter i cili esht i rregullar me dispozita. )nalogjia eshte zgjerimi i principeve qe gjenden ne ligj per rastet te cilat me ato jan te rregulluara, qeshtje juridikisht te njejta. =an5 t5 njohura dy lloje te analogjis5
1.
Analo$jia li$jore) dhe 2. Analo$jia j'ridi!e.
1. Analo$jia li$jore )nalogjia ligjore, ekziston vetem atehre nese ligji zbatohet ne marrdhenie juridike me te cilen ligji nuk ka te bej mirpo kjo marrdhenie juridike eshte shum e ngjashme me marrdhenien juridike te cilen ligji e rregullon. $ra, rasti i parregulluar zgjidhet duke u mbeshtetur ne nje rast tjeter te ngjashem por te rregulluar me ligjin konkret. -e ket rast burim i analogjis eshte norma konkrete e ligjit konkret. 2. Analo$jia j'ridi!e *ur rregullimi i ndonje qeshtje juridike nuk eshte parapar me ndonje dispozit konkrete por kjo behet duke u mbeshtetur ne parimet me te pergjithshme te sistemit civiljuridik quhet analogji juridike. $ra, kur zgjidhja e nje rasti te parregulluar behet duke u mbeshtetur jo ne nje dispozit ligjore konkrete por duke u mbeshtetur ne sistemin juridik te atij shteti.
.
&'rimet
e
te
Drejtes
Civile
1jala %%burime%% ne gjuhen e se drejtes perdoret ne dy kuptime te ndryshme. *ur studiojm te drejten e hershme !historikun", me %%burime%% nenkuptojm dokumentet ne baz te te cilave studiojm legjislacionin ekzistues. *ur ka te bej me legjislacionin ekzistues nuk ekziston te kerkuarit e ndonje formule, ne ket
rast me %%burime%% nenkuptojm rregullat e ndryshme qe jan ne zbatim. (ermi burim i se drejtes civile, eshte i dy kuptimt, material dhe ai formal. 8urim i se drejtes nga aspekti material eshte %%forca%% shtetrore, ndersa nga aspekti formal nenkupton normat dhe aktet juridike qe e manifestojn formalisht kete %%forc%% shtetrore. (ermi %%burim i te drejtes ne kuptimin material%% karakterizon faktet shoqerore prej te cilave vertet paraqet, %%buron%% e drejta, ndersa %%burim te se drejtes ne kuptimin formal%% karakterizon aktin e pergjithshem juridik, d.m.th., mjetin me te cilin shprehet burimi material i se drejtes.
&'rimet e sh!r'ara 4igji ne kuptimine gjer nenkupton te gjitha normat juridike te shkruara. 4igji si burim i se drejtes civile, nenkupton te gjitha normat juridike te shkruara qe eshte karakteristik e sistemit kontinental, ndersa fjala ligj ne kuptimin e ngusht nenkupton ligjin konkret si akt juridik i cili nxirret ne procedur te caktuar nga organi kompetent. 4igji eshte rregull e se drejtes e nxjerr nga pushteti legjislativ !ne format e parapara me kushtetut". 'shtet'ta si b'rim i se drejtes civile *ushtetuta, pra eshte akt juridik me i lart i nje shteti, respektivisht ligj fundamental i shtetit, qe ze vendin me te lart, nga i cili te gjitha organet shtetrore nxjerrin legjitimitetin e tyre ligjor. *ushtetuta percakton organet, te cilave u jep pushtet per te nxjerr ligje. *ushtetuta eshte ne majen e kieararkis se burimeve ligjore dhe gjendet njekohesisht ne krye te burimeve te se drejtes pozitive. (e gjitha ligjet duhet te jen ne pajtim me kushtetuten, nese nuk jan, behen jokushtetuese dge humbin tere legjitimitetin. onventat nder!ombetare *onventat nderkombtare paraqesin nje lloj te kontratave ne mes dy apo ma shum shteteve dhe jan burim i se drejtes civile si dhe ligji. *onventat per te dhen efekt, duhet te jen te ratikuara nga organi kompetent i parapar me kushtetut. -e rast te kon@iktit ne mese te nje ligji te brendshem dhe nje *onvent -derkombtare, gjykata e zbaton *onventen -derkombtare. *onventat nderkombtare me rastin e ratikimit shpallen ne gazeten zyrtare ku shpallen edhe ligjet e tjera qe i nxjerr *uvendi. Pra!ti!a $j(9esore -e kosov praktika gjyqesore eshte burim i dores se dyt !subsidiar" i se drejtes civile, gjyqtari arrin te behet nje kreator i se drejtes. /e nocionin
formal te aktit gjyqesor duhet te perfshihen te gjitha vetit e rendsishme te formes, ndersa me nocionin material, permbajtjen e aktit gjyqesor. $raktika gjyqesore, eshte ajo qe u jep kuptim shum normave te cilat ligjvenesi i le ne formulim abstrakt, ose u jep kuptimin parimeve gjenerale te drejtesis duke i ndihmuar qe te jet kreativ ne vendosjen e çeshtjeve juridike civile. $raktika gjyqesore ka perparsi dhe te meta si burim i se drejtes ne krahasim me ligjin qe esht burim kryesor. $raktika gjyqesore eshte burim i se drejtes civile, por eshte burim indirekt. 9oli i praktikes gjyqesore ne krijimin e se drejtes ekziston dhe eshte i rendsishem.
Do!trina 4'ridi!e -e vendet ku ekziston e drejta e shkruar doktrina juridike stagnon, sepse ajo permbahet vetem ne disa shkrime e me teper ne komentimin e ligjeve kezistuese. Edhe kjo eshte burim subsidiar i se drejtes civile. #oktrina juridike eshte tersia e mendimeve !shikimeve" te shfaqura nga shkenctar5t jurist, me te cilat ata shpjegojn ose bejn interpretime per dispozitat !rregullat" e se drejtes ne punimet e tyre shkencore, ne artikuj te revistave shkencore ose ne shenime tjera publike. /e doktrinen ! shkencen juridike " nenkuptohen mendimet dhe qendrimet e shkrimtarve jurist te shprehur ne punime, monogra, libra, e te arsyetuara me metodat e caktuara shkencore, mbi ate se si eshte e drejta pozitive ose mi ata se cilat zgjidhje te reja duhet te aprovohen.
Hyrja
ne
fuqi
dhe
abrogimi
i
ligjeve
4igji hyn ne fuqi sipas nje procedure te caktuar dhe ne nje dat te caktuar, ndersa shfuqizohet me kalimin e kohes nese ka qen5 neper koh te caktuar ose eshte zevendsuar me ligj tjeter. *ushtet per hyrjen ne fuqi te ligjit jan nxjerrja !miratimi i tij" dhe shpallja qe behen me procedur te percaktuar me ligj tjeter. /iratimi i ligjit behet duke u votuar ne *uvend, si organi ligjdhenes, ndersa shpallja e ligjit behet ne gazeten zyrtare, ne baz te se ciles ligji behet i njohur per te gjith. (e gjitha ligjet e kan forcen e obligueshme, per kohen ne te cilen jan ne fuqi. /os njohja e ligjit nuk eshte arsyetim. 4igji mund te hyj ne fuqi edhe diten e nxjerrjes se tij, por kjo ndodh me rrall.
Shtrirja
e
fuqis
se
obligueshme
te
ligjeve
*ur ligji hyn ne fuqi, ai ton forcen e obligueshme, domethen se ai imponohet per ne te ardhmen dhe sanksionet qei parasheh behen te zbatueshme per at qe nuk i respekton dispozitat e ligjit. -e legjislacioni civile sanksioni esht i karakterit pasuror si p.sh., sendet e debitorit qe refuzon te
ekzekutoj !permbush" obligimin e vet do te jen te sekuestruara dhe te shiten per llogari te kreditorit. 4igji permban dispozitat imperative dhe dispozitat plotesuse. #ispozitat imperative jan ato te cilat palet me vullnetin e tyre nuk mund t%i ndryshojn. *arakteri imperativ i normes del nga mbrojtjae interesit te pergjithshem shoqeror me ato dispozita. #ispozitat plotesuese !zevendsuese, suplementare", mbrojn interesin privat te paleve, andaj ato zabtohen vetem nese palet i deshirojn, respektivisht nese palet nuk i kan perjashtuar. *eto dispozita sherbejn vetem per plotsimin e heshtjes se paleve andaj edhe quhen plotsues.
Joretroaktiviteti
i
ligjit
(mosprapaveprimi
i
ligjit)
4igjet nxirren te verojn per te ardhmen. $arimi i veprimit joretroaktiv i ligjeve ne pergjithesi qartesisht eshte armuar nga ligjvenesi. 3etem me ligj mund te caktohet qe disa dispozita te tij , nese kete e kerkon interesi i pergjithshem, te ken efekt prapaveprues. +humica e legjislacioneve vperimin e prapavepruar e kushtezojn me fakte se ajo duhet te jet ne favor te pales. /ir5po, lejohet perjashtimisht edhe mundesia qe ne raste te caktuara ligji te ket edhe veprimin prapaveprues sidomos kur ekziston interesi shoqeror. -dalimi i prapaveprimit te ligjit mund te parashihet edhe ne *odet &ivile dhe kjo eshte me e but se kur parashihet me kushtetut, sepse procedura e nxjerrjes se *odit &ivil eshte me leht ne krahasim me kushtetuten. /e ligjin e ri ligjvenesi persos sistemin juridik dhe ka mundesi qe te rregulloj ngjarjet e se ardhmes por, nese eshte e drejt, edhe ato te se kaluares. /osretroaktiviteti i ligjit, ne lemin te drejtes civile, sidomos ne ate te se drejtes detyrimore, nuk duhet te lejohet per shkak se me favorizimin e njeres pal, i shkaktohet dem pales tjeter, sepse marrdhenia detyrimore, eshte e mbeshtetur ne parimin e ekuivalences se prestimeve.
Aktet
nenligjore
si
burime
te
se
rejtes
!ivile
$erveç ligjit formal, te aprovuar nga organi ligjvenes dhe ne procedur te caktuar, burime te se drejtes civile jan edhe aktet nenligjore. Organet tjera shtetrore me te ulta se sa ato ligjvenese, nxjerrin akte juridike te cilat konsiderohen burime te se drejtes civile. )ktet nenligjore i nxjerrin organet administrative e me se shpeshti 2everia, por edhe organet e tjera me te ulta. )ktetnenligjore jan me te ulta se ligji dhe nuk guxojn te jen ne kundershtim me frymen e ligjit. 1uqia e akteve normative, respektivisht hierarkia e tyre varet nga hierarkia e organit i cili nxjerr. #ekretligjet, udhezimet administrative dhe urdheresat njihen si burime te se drejtes civile. #ekretligjet, jan nje rrembim i pushtetit nga qeveria ne fushen e legjislacionit, nxjerrja e tyre eshte per shkak te shpejtsis dhe
domosdoshmeris,
te rrezikut te madh imanent. )ktetnenligjore me te rendesishme jan5 1. De!retli$jet) dhe 2. Bdhe>imet administrative. 1. De!retli$jet #ekretligjet nxirren nga organet qe jan perfaqesuese me te ulta se sa kuvendi, ose kur ne gjendje te jashtezakonshme kompetencat e kuvendit barten ne organin ekzekutiv. #ekretligjet jan burime te se drejtes civile me te rendesishmet pas ligjit.
5.
per
shkak
=arrdhenia
4'ridi!o-Civile
/arrdheniet shoqerore ekzistojn midis njerzve !subjekteve te se drejtes civile", dhe kur keto marrdhenie shoqerore rregullohen me norma juridike, marrin karakterin e marrdhenies juridike, ndersa marrdhenia juridike, qe rregullohet me norma juridikecivile, quhet marrdhenie juridikocivile. *ur nje marrdhenie juridike rregullohet me normat juridike te degeve tjera te se drejtes, atehre ajo quhet marrdhenie juridikopenale, ose marrdhenie juridikokushtetuese, apo marrdhenie juridikofamiljare, juridiko administrative, etj. 6do marrdhenie juridikocivile eshte edhe marrdhenie shoqerore ndersa çdo marrdhenie shoqerore nuk esht edhe mardhenie juridikocivle. /arrdhenie shoqerore mund te jen morale dhe religjioze kur nuk mbeshtetet ne norma juridikocivile por ne normat e moralit ose religjionit. /arrdhenie juridikocivile konsiderohet çdo marrdhenie juridike e mbeshtetur ne normat !rregullat" e te drejtes civile permes se ciles palet krijojn, ndryshojn ose shuajn ndonje te drejt subjektive qe kan karakter pasuror. -ormat e te drejtes civile kryesisht jan te karakterit autorizues. $erkuzim tjeter kemi %%/arrdheniet juridikocivile, jan marrdhenie pasurore dhe personale jo pasurore, ku subjektet e tyre, personat zik apo juridik, paraqiten si bartes te te drejtave subjektive dhe te detyrimit juridikocivil dhe rregullohen me normat e se drejtes civile%%. /arrdhenia juridikocivile ka elementet e saja. Elementet e marrdhenies juridikocivile jan5 subjektet, objekti dhe te drejtat dhe detyrimet, te cilat lindin nga marrdhenia juridikocivile, ndryshe mund te quhet edhe permbajtja e marrdhenies juridikocivile.
16. E Drejta Civile ne !'"timin bje!tiv dhe +'bje!tiv. E
drejta
civile
ne
!'"timin
obje!tiv
E drejta civile ne kuptimin objektiv eshte teresia e normave dhe rregullave juridike me te cilat rrgullohen marrdheniet juridiko civile. E drejta objektive eshte percaktues i te drejtave subjektive. -ormat juridikocivile te cilar rregullojn marrdhenie te caktuar shoqerore i quajm institut juridik civil. 6do marrdhenie midis njerzve e rregulluar nga e drejta objektive eshte ne vetvete nje marrdhenie juridike. 3et sistemi juridik, duket si teresi e rregullave qe qeverisin jeten shoqerore, dhe ky tub i rregullave ! corpus juris " quhet e drejta objektive. +i te drejta subjektive E #rejta e $ronsis, E #rejta e *erkeses, E #rejta e :ipotekes, E #rejta e )utorit, etj. (e gjitha keto te drejta subjketi mund t%i toj vetem kur keto i njeh e drejta objektive.
E
drejta
civile
ne
!'"timin
s'bje!tiv
$er dallim nga e drejta objektive e drejta subjketive eshte e drejt e subjketit te marrdhenies juridikocivile. (e drejtat qe individi ose grupi i individeve, d.m.th., subjektet e se drejtes i nxjerrin prej normes prej te drejtes objektive, i quajm te drejta subjektive, respektivisht te drejta subjektive civile. E drejta subjektive eshte nje pushtet, por nje pushtet i garantuar nga shteti sepse eshte konform te drejtes objektive. E drejta subjektive civile nuk perbehet vetem nga pushteti qe permban autorizime por edhe te drejten e kerkeses. -je e drejt subjektive mund te permbaj nje apo me shum autorizime, p.sh., ai qe ka te drejten e pronsis ka tri autorizime te mbaj sendin, ta perdori sendin dhe te disponoj me te. $erveç autorizimeve perfshin edhe te ashtuquajturen kerkes. *erkesa eshte mundesi e realizimit te dhunshem te autorizimit nga e drejta subjektive apo padi ne kuptimin material. E drejta subjektive denohet, edhe si nje pushtet, qe i takon nje personi sipas te drejtes objektive, per satisfaksonin !plotesimin e nje interesi personal".
11. +'bje!tet marrdhenies
e
se
drejtes
#s'bje!et e j'ridi!o-civile%
/arrdhenia juridikocivile, eshte marrdhenia e cila ekziston vetem midis njerzve respektivisht midis subjekteve te se drejtes. +ubjektet jan element
esencial !prezumim" i qdo marrdhenie juridikocivile. +ubjekt te se drejtes, mund te jen personat zik dhe personat juridik. -e te drejten civile subjekt te se drejtes jan prezumimi i qdo marrdhenie juridikocivile. 4egjislacioni modern !bashkekohor" te gjith nejrzit !qeniet njerzore" i konsideron subjekt juridik dhe te gjith kan aftesin !zotesin" e njejt juridike, pa marr parasysh gjinin, gjendjen shpirtrore, shendetin trupor, perkatesin nacionale, racore apo fetare. *ur ne marrdhenie juridiko civile si subjekt na paraqitet njeiru i gjall behet fjal per personin zik ndersa kur per subjekt te se drejtes na paraqitet krijes articiale atehere behet fjal per personi juridik. $ersonat zik edhe juridik cilesohen me zotesin juridike, zotesin per te vepruar dhe zotesin deliktore.
A?tesia
#>otesia%
j'ridi!e
)ftesia !zotesia" e personave zik apo personave juridik, qe te jen bartes te te drejtave dhe detyrimeve, quhet aftesi !zotesi juridike". /e kete kuptojm se personat zik apo personat juridik mund te jen titullar i pronsis nga lindja e tyre, p.sh., te gjitha sendet qe jepen dhurat apo i trashegon, behen pronesi e tij..., por subjektet e se drejtes jo vetem qe tojn te drejta por kan edhe detyrime te cilat korrespondojn me te drejtat e tyre. (e jesh bartes i ndonje detyrimi do te thot se duhesh te permbushesh ndonje detyrim qe korrespondon nga fusha e te drejtes civile, p.sh., borxhet e nenes, te cilene trashegon femiu i porsalindur ose me von, apo tatimin per pronesin e tuar.
A?tesia
#
>otesia
%
"er
te
ve"r'ar
)ftesia !zotesia" qe me deklarimin e vet te vullnetit te tojn te drejta dhe detyrime ne menyr te pavarur dhe pergjithseisht te ndermarr pune juridike quhet aftesi !zotesi" per te vepruar. +ecili subjekt me vet faktin qe eshte subjekt i se drejtes, ka aftesi !zotesi" juridike, por nuk eshte thene se ai duhet te ket patjeter edhe aftesi !zotesin" per te vepruar e cila tohet ne moshen madhore !moshen >A vjeçare", nese eshte i afte per te gjykuar, ose me an te emancipimit nga mosha >B vjeçare kur lidh martes me leje te organit shtetror. -ese personi nuk eshte i afte per te gjykuar per veprimet e veta ai edhe nuk do ta toj fare aftesin !zotesin" per te vepruar, ose nese kjo semundje psikike i paraqitet me von, atij do t%i hiqet zotesia per te vepruar, dhe atij i caktohet kujdestari, i cili ne emer te tij ushtron te drejtat dhe detyrimet.
A?tesia
#>otesia%
deli!tore
)ftesia !zotesia" qe te pergjigjet me masen e vet pasurore per deliktet qe i
shkakton personi tjeter, quhet aftesi !zotesi" deliktore. +hkaktimi i demit personit tjeter ne te drejten civile quhet delikt civil. ;otesia deliktore per dallim nga zotesia juridike e cila tohet me te lindur dhe zotesis per te vepruar qe tohet ne moshen >A vjeçare, ajo tohet ne moshen >C vjeçare. $ra, personi zik, zotesin juridike, zotesin per te vepruar dhe zotesin deliktore, i ton ne kohera te ndryshme ndersa personi juridik te tre aftesit !zotesit" i ton ne te njejtin moment, qe do te thot ne momentin e regjistrimit respektivisht nga momentin kur e ton cilesin e personit juridik.
12.
Personat
i>i!ë
$erson zik eshte njeriu i gjall si subjekt i se drejtes, dhe bartes i zotesis juridike titullar i te drejtave dhe detyrimeve. +ipas te drejtes bashk5kohore te gjith personat zik posa lindin behen subjekt te se drejtes pra personi zik krijohet me aktin e lindjes. $ersoni zik per te tuar zotesin juridike kerkohet qe ai te lind i gjall dhe te ket formen e njeriut. ;otesia juridike zgjat per ter jeten sa eshte gjall dhe kjo zotesi nuk mund t%i hiqet personit zik, sepse shendeti i personit zik, nuk ka ndikim ne timin dhe ekzistimin e zotesis juridike te personit zik. *jo nenkupton se edhe personi i paaft per te gjykuar mund te jet titullar i te drejtave edhe detyrimeve !titullar i pronesis dhe ate pa ku" por ai nuk mundet vet t%i ushtroj te drejtat dhe detyrimet e veta ne menyr te pavarur per shkak se i mungon zotesia per te vepruar. )ftesia !zotesia" juridike vazhdon deri sa personi zik te jet gjall dhe nderprehet me vdekjene tij ose me shpalljen e tij te vdekur. +hpallja e personit te zhdukur per te vdekur nenkupton pushimin e subjektivitetit juridik te personit zik. +hpallja e personit te zhdukur per te vdekur supozon dy gjera 1. Personi te m'n$oj n$a vendbanimi i vet "er nje !oh te ca!t'ar #nje !oh te $jat%) dhe 2. e jet e "asi$'rt@ se !' $jendet ai "erson@ dhe a eshte $jall a"o i vde!'r. $ropozimin per shpalljen e vdekjes se nje personi mund ta paraqes çdo person i cili ka interes juridik te drejtperdrejt si dhe organi i kujdestaris. +i persona qe kan interes juridik, konsiderohen te gjith ata qe kan ndonje pertim nga vendimi per shpalljen e vdekjes se nje personi. -e ket grup te personave perfshihen, trashegimtar5t, bashkshortiDja, kreditori, prokurori i
shtetit dhe, organi i kujdestaris. -ese personi shpallet i vdekur ateher shuhet e drejta e kujdestaris.
A?tesia
"er
te
ve"r'ar
e
"ersonit
/>i!
)ftesia per te vepruar e personave zik eshte aftesia qe te drjetat dhe detyrimet e tyre t%i ushtroj ne menyr te pavarur. $ersonat zik mund te ken - a?tesin e "lot "er te ve"r'ar) - a?tesin e !'/>'ar "er te ve"r'ar) dhe - "lotesisht te "aa?t "er te ve"r'ar.
A?tesia e "lot "er te ve"r'ar e "ersonit />i! )ftesia e plot per te vepruar tohet me arritjen e moshes mdhore !>A vjeç", ose ne baz te martes se lidhur midis personave qe kan mbushur moshen >B vjeçare ne baz te lejes nga organi kompetent !instituti juridik i emancipimit". )ftesia per te vepruar eshte zotesi e cila mund te tohet, mund te hiqet ne rast semundjeje !paaftesi per te gjykuar", por edhe mund te kthehet ne rast se personit te cilit i eshte hequr zotesia per te vepruar sherohet. $rocedura per heqjen e zotesis per te vperuar, mund te propozohet nga organi i kujdestaris, bashkshort5t, f5mij5t dhe prinderit te personit te i cili jan krijuar kushtet ligjore per heqjen respektivisht kthimin e zotesis per te vepruar. A?tesia e !'/>'ar "er te ve"r'ar e "ersonit />i! $er dallim nga aftesia e plot per te vepruar e personave zik qe nenkupton se te drejtat dhe detyrimet e tyre mund t%i ushtrojn ne menyr te pavarur, personat me aftesi te kuzuar ose te pjeserishme per te vepruar, mund te lidhin pun juridike por ato behen te vlefshme vetem pasi te marrin pelqimin nga perfaqsuesi i tij ligjor. $ersonat me aftesi te kuzuar per te vepruar e cila tohet nga mosha >C>A vjeçare, mund te lidhin pun juridike te cilat jan te vlefshme vetem nese ato jan te bazuara ne te ardhurat te cilat i tojn nga marrdhenia e punes. ;otesia per te vepruar perfshin personat qe nuk kan mbushur moshen >A vjeç, por qe jan te moshes >C>A vjeç. Personat "oltesisht te "aa?t "er te ve"r'ar $ersonat plotesisht te paaft per te vepruar !qe nuk kan fare zotesi per te vepruar" personat deri ne moshen >C vjeçare, ose personat madhor, te cileve u eshte hequr ne tersi zotesia per te vepruar, nuk mund te lidhin pun juridike dhe nese ato lidhin, konsiderohen pun juridike absolutisht te pavlefshme. $unet juridike te lidhura nga personat zik te cileve u eshte hequr aftesia per te vepruar jan deliktikisht te pavlefshme edhe nese ato lidhen ne situata kur
ai ka mund te dij per veprimet e veta te ashtuquajtura momente te ndryshme ose !lucidum intervallum".
A?tesia
deli!tore
e
"ersonit
/>i!
)ftesia !zotesia" deliktore e personit zik qe te pergjigjet me masen e vet pasurore per veprimet e tija te palejuara !per deliktet civile". *jo nenkupton pergjgjesin e personit zik per demin qe i shkakton tjetrit. $ergjegjsia per demin qe i shkaktohet tjetrit mund te jet pergjegjsi objektive dhe pergjegjsi subjektive. )ftesia deliktore e personit zik tohet me moshen >C vjeçare. /e fjalen delikt civil, nenkuptohet shkaktimi i demit. $ersoni zik i moshes >C vjeçare, pergjigjet me masen e vet pasurore per demin e shkaktuar tjetrit, dhe ne ket menyr prinderit jan te liruar nga pergjegjsia per demin qe shkaktojn femijet e tyre. )ndaj, personat e demtuar, demin e shkaktuar nga femijet e moshe >C vjeçare, qe jan te aft per te gjykuar, duhet ta kerkojn prej tyre e jo nga prinderit.
1*.
Personat
4'ridi!
*rijesave shoqerore te cilave u eshte njohur cilesia e subjektit juridik quhen persona juridik. $ersoni juridik eshte krijes articiale, te ciles rendi juridik ia ka njohur zotesin juridike. $ersonat juridik nuk identikohen me personat zik qe e perbejn, sepse ato ndryshojn por edhe vdesin, ndersa personi juridik konsiderohet subjekt juridik i perhershem, i pavdekshem per dallim nga personi zik i cili esht subjekt i karakterit te perkoheshem.
Llojet e "ersonave j'ridi! $ersonat juridik, jan ato te karakterit juridikopronsor qe do te thot edhe autorizimet e tyre jan juridikopronesore, si dhe grupi tjeter i personave juridik qe jan te karakterit juridikoshtetror, pra jan me autorizime te shumta juridike, per zbatimin e pushtetit shtetror. -e te drejton ekzistojn lloje te ndryshme te personave juridik, si 1. 2. *.
Ne ba> te themelimit #!rijimit@ lindjes% te t(re) Ne ba> te mases "as'rore) dhe Ne ba> te ve"rimtaris 9e 'shtrojn "ersonat j'ridi!.
>.
-e
baz
te
themelimit
!krijimit,
lindjes"
te
tyre
kemi
"# $ersonat juridik qe themelohen me regjistrim% &# $ersonat juridik qe themelohen e' lege (sipas ligjit)% dhe # $ersonat juridik qe themelohen me paraqitje (njohje)# .
-e
baz
te
mases
pasurore
kemi
"# $ersonat juridik publik% &# $ersonat juridik privat% dhe # $ersonat juridik me mas pasurore te perzier (publikoprivat)# F.
-e baz
te
veprimtaris
qe ushtrojn personat juridik ndahen ne
"# Shoqeri tregtare% dhe &# Shoqata* ndersa shoqatat i nenshtrohen edhe nje ndarje tjeter si+ shoqata ne kuptim te ngusht dhe fonda,ionet# "# $ersonat juridik qe themelohen me regjistrim $ersonat juridik qe themelohen me regjistrim jan te gjith ata subjekt te se drejtes te cileve subjektiviteti nga rendi juridik i shtetit u pranohet ne momentin e regjistrimit ne libra te veqant te cilat i mbajn organet e autorizuara nga ligji. /e regjistrim statsin e personit juridik e tojn shoqerit tregtare, te cilat regjistrohen ne regjistrin e shoqerive tregtare te cilen e mban /inistria e (regtis dhe 0ndustris . &# $ersonat juridik qe themelohen e' lege (sipas ligjit) $ersonat juridik qe themelohen ex lege !sipas ligjit" jan ato krijesa shoqerore te cilat ligji me automatizem i konsideron si subjekt te se drejtes si persona juridik dhe nuk kan nevoj te regjistrohen ne regjistra te veqant. # $ersonat juridik qe themelohen me paraqitje (njohje) $ersonat juridik qe themelohen me paraqitje !njohje" janraste te rralla ne shoqeri se kjo vlen vetem kur kemi krijimin e shtetit te ri i cili subjektivitetin e vet nderkombetare e ton ne baz te njohjes !pranimit". $ra, me rastin e krijimit te shtetit aktet normative vijn pas krijimit te tij sepse ai eshte subjekti qe mund te nxjerr aktes normative. "# $ersonat juridik publik $ersona juridik konsiderohen te gjith personat juridik masa pasurore e te cileve eshte shtetrore respektivisht publike. $.sh., nje ndermarrje publike e
themeluar nga *omuna konsiderohet person juridik publik per shkak se veprimtaria e saj ushtrohet me masen pasurore te karakterit shtetror apo publik, pranda edhe quhet ndermarrje publike.
&# $ersonat juridik privat $ersona juridik privat jan ato subjekt tese drejtes masa pasurore e te cilave eshte karakteri privat. *etu bejn pjes, te gjitha ndermarrjet, shoqerit tregtare, me masen pasurore private. -ese masa pasurore eshte publike !shtetrore" quhet ndermarrje publike, nderkaq kur masa pasurore eshte private atehre ndermarrja e till edhe pse ka veprimtari te njejt quhet ndermarrje private. # $ersonat juridik me mas pasurore te perzier (publikoprivat) $ersonat juridik publikoprivat, ne te drejten bashkekohore lejohet mundesia qe personi juridik te ket edhe mas pasurore publike !shtetrore" por edhe mas pasurore private andaj edhe ky lloj i personit juridik emerohet si person juridik publikoprivat. "# Shoqeri tregtare +hoqerit tregtare jan personat juridik te se drejtes, veprimtaria e te cileve ka per qellim shtimin !rritjen" e mases pasurore. *eto persona juridik quhen shoqeri tregtare jo pse merren vetem me tregti por edhe personat tjer te cilet nuk kan tregtin veprimtare me nje emer quhen shoqeri tregtare dhe tojn statusin e personit juridik me an te regjistrimit por qe te gjitha ushtrojn veprimtari me qellim te rritjes se mases pasurore. &# Shoqatat dhe fonda,ionet# +hoqatat dhe fondacionet jan gjithashtu persona juridik te cilet vperimtaria e te cileve nuk ka per qellimi shtimin e mases pasurore por kan per qellim ndonje aktivitet jotimprures. +hoqata eshte nje organizat e antarsis. +hoqat mund te themelojn5 te pakten tre ose me shum persona. 1ondacioni eshte organizat pa antar5si i krijuar per menagjimin e pronave dhe pasurive. -je fondacion mund te krijohet nga nje ose me shum persona.
7otesia
"er
te
ve"r'ar
e
"ersonave
j'ridi!
;otesia per te vepruar e pseronave juridik si subjekt i se drejtes, ka edhe zotesin per te vepruar, qe nenkupton aftesin e personit juridik qe te drejtat dhe detyrimet qe dalin nga akti i themelimit apo ligjit t%i ushtrojn ne menyr te pavarur. ;otesia per te vepruar e personit juridik tohet ne te njejtin moment kur tohet edhe zotesia juridike e personit juridik.
7otesia
deli!tore
e
"ersonave
j'ridi!
;otesia deliktore e personave juridik sikurse e personave zik, kan edhe zotesin deliktore e cila eshte aftesi e personit juridik qe te pergjigjet me masen e vet pasurore per demin qe i shkakton tjerve nga njerzit e personit juridik te cilet jan pjes e personit juridik respektivisht themelues te personit juridik. #emin mund ta shkaktojn personi juridik jo si grumbull njerzish por antar5t e personit juridik dhe ne ket rast pergjgjsia bie mbi masen pasurore te personit juridik e jo ne masen pasurore te individit si themelues !antari" i personit juridik.
Dallimi
midis
"ersonave
/>i!
dhe
j'ridi!
$ersonat zik dhe juridik edhe pse te dy konsiderohen subjekt te se drejtes ato nder veti dallojn. #allimi i par eshte se, personat zik gjithmon jan individ !njer5z" ndersa personat juridik jan !grumbull njerzish", ka edhe perjshatim kur individi per shkak te veprimtaris qe ushtron ton cilesin e personit juridik. $ersonat zik jan te perkoheshem si subjekt te se drejtes, ndersa personat juridik konsiderohen si subjekt te perhershem te se drejtes, sepse personat juridik me cdekjen e antarit nuk shuhen por ajo vazhdon kontinuitetin e vet. #allimi tjeter eshte se personat zik kan zotesin juridike dhe te veprimit te karakterit te pergjithshem dhe se deklarimin e vullnetit per ushtrimin e zotesis per te vepruar personi zik e ben vet, nderkaq personi juridik vullnetin e vet e deklaron permes perfaqesuesit te percaktuar me ligj ose me aktin e themelimit.
+h'arja
e
"ersonave
j'ridi!.
$ersonat juridik edhe pse konsiderohen te perhershem, mirpo ne rrethana te caktuara edhe ato mund te shuhen. $ra, nuk vdesin por shuhen. $ersoni juridik shuhet, kur humbin rrethanat ose rrethana, qe eshte e domosdoshme per themelimin respektivisht ekzistimin e tij. $er ekzistimin e personit juridik dihet se eshte e nevojshme numri i personave !uniteti organizativ", masa pasurore, dhe ushtrimi i veprimtaris ne pajtim me dispozitat ligjore. $ersonat juridik shuhen me çregjistrim' me kalimin e kohes ne qoftese eshte krijuar ne koh te caktuar me ligj' me ndalimin e veprimtaris per te cilen eshte themeluar' me fuzionim' dhe me falimentim.
1,. bje!ti i marrdhenies j'ridi!e civile /arrdhenia juridike civile, elementet e saj perveq subjekteve ka edhe objektin e saj per te cilin subjektet hyjn ne ato marrdhenie juridikocivile.
Objekt i marrdhenies juridikocivile jan +endet, te drejtat personale, veprimet e njerzve me karakter pasuror dhe pasuria ne kuptimin e ngusht qe nenkupton te drejtat e kerkesave me karakter pasuror.
+endet +end, esht pjes materiale e natyres qe e ploteson kushtin zik dhe kushtin shoqeror, dhe kjo nenkupton se %% *ushti i par zik, qka do te thot se kjo pjes duhet t%i nenshtrohet pushtetit te njerezve, dhe kushti i dyt eshte kushti shoqeror, qe do te thot se kjo pjes e natyres njekohesisht duhet te jet edhe mall, qe te mund te shkembehet dhe te dal ne qarkullim e konomik. -e te drejten civile send eshte vetem ai objekt i cili mund te vihet nen pushtetin zik te subjektit te se drejtes. *y send duhete te plotesoj ndonje nevoj te personave. -uk konsiderohen sende nese nuk kan kurrfar rendesie shoqrore. Objekti i se drejtes se pronesis jan vetem sendet.
Ndarja
e
sendeve
-darja tradicionale e sendeve behet ne sende te luajtshme dhe sende te paluajtshme* sende kryesore dhe ak,esore* sende te thjeshta dhe sende te perbera* sende te pjestueshme dhe te papjestueshme* sende te konsumueshme dhe te pakonsumueshme* sende te zevendsueshme dhe te pa zevendsueshme* sede trupore dhe jotrupore* si dhe sende ne qarkullim dhe jashtqarkullimit#
Sendet
e
luajtshme
dhe
te
paluajtshme
+end i luajtshem konsiderohet ai send i cili mund te bartet prej nje vendi ne nje vend tjeter pa i ndryshuar esenca. -dersa send i paluajtshem eshte ai send i cili nuk mund te bartet prej nje vendi ne vendin tjeter pa e ndryshuar esencen. -e sende te paluajtshme ben pjes toka dhe te gjitha sendet e ngulitura, gjegj5sisht te lidhura per tok, si per shembull, ndertesa dhe sendet e instaluara ne ndertes, si p.sh., gypat e ujit, perquesit e rrymes, etj.
Sendet
ne
qarkullim
dhe
jasht
qarkullimit
$er t%u trajtuar send ai duhet te jet objekt i pronesis, respektivisht i ndonje te drejte tjeter sendore. *jo nenkupton se, sendi i till eshte i bartshem nga nje titullar ne tjetrin. )kti i bartjes nga nje titullar ne tjetrin, e kushtezon ndarjen e sendeve ne ato ne qarkullim dhe ne ato jasht qarkullimit. )ftesia e sendeve qe te paraqiten si objekte te te drejtave subjektive dhe si objekte te puneve juridike quhet aftesia qarkulluese e sendeve. +endet qe nuk mund te jen ne qarkullimin juridik, konsiderohen si te mira te pergjithshme dhe keto
nuk mund te jen objekt i ndonje te drejte sendore, sepse jan ne funksion te plotesimit te nevojave te perbashketa te te gjith njerzve. -e ket grup te sendeve bejn pjes ajri i lir ne atmosfer, deti i hapur, lumenjt, etj.
Sendet
e
konsumueshme
dhe
te
pakonsumueshme
+endet e konsumueshme jan te gjitha ato sende te cilat me nje te perdorur konsumohen ose harxhohen ose dukshem zvogelohet substanca e tyre. -dersa, sende te pakonsumueshme jan te gjitha ato sende te cilat nuk harxhohen me nje perdorim. +ende te konsumueshme jan sendet ushqimore, etj. +ende te pakonsumueshme konsiderohen toka, ndertesat, qe jan edhe sende te paluajtshme, por edhe sendet e tjera te luajtshme, te cilat nuk harxhohen me nje te perdorur, per shembull veshmbathja.
Sendete
e
zevendsueshme
dhe
te
pazevendsueshme
+end i zevendsueshem, eshte ai send, qe ne vend te te cilit mund te vij nje send tjeter i ngjashem, me veti te njtjeta, me destinim dhe vler te njejt !sendet e konsumuara dhe ato gjenerike". +i sende te zevendsueshme konsiderohen sendete percaktuara sipas gjinis dhe te konsumueshme. -dersa sende te pazevendsueshme jan sendet te cilat nuk mund te zvendsohen me nje send tjeter, per shembull, piktura.
Sendet
e
pjestueshme
dhe
te
papjestueshme
+ende te pjestueshme konsiderohen !jan" ato sende qe mund te pjestohen ne sende te njellojta pa e humbur cilesin dhe vleren e tyre. *urse, te papjestueshme jan ato sende qe nuk mund te ndahen ne sende te njellojta, sepse do ta humbin cilesin dhe vleren e tyre.
Sendet
e
thjeshta
dhe
te
perbera
-e te drejten sendore send i thjesht, eshte ai sende qe paraqet nje tersi natyrale te nje gjinie, p.sh., nje cop sto, guri, shtylla, etj., respektivisht sendi i thjesht eshte objekti qe nga vet sendi eshte i thjesht, ku pjeset e saj nuk njihen !duken". -dersa ne literaturen juridike send i thjesht konsiderohet ai send i cili sipas kuptimit ne jeten dhe qarkullimin e perditshem paraqet nje tersi, p.sh., pullat e kemishes. 0 perber eshte ai send i cili perbehet prej shum pjesesh te ndryshme, p.sh., nje kemish.
Sendet
kryesore
dhe
ak,esore
+end kryesor konsiderohet ajo pjes e sendit qe permban ne vetvete karakteristikat e ter sendti, i cili mund te jet objekt i ndonje te drejte
sendore, ndersa akcesor konsiderohen pjeset perberse pa te cilat sendi kryesor do te pushonte te ishte me te vertet ai qe ka qen. +endi kryesor duhet te jet i till qe te ket zotesin qe te jet objekt pronesie. +end akcesor eshte ai send !pjes e sendit" qe eshte ne funksion te sendit kryesor. +endet akcesore ne ket rast jan ose akcesor ne kuptimin e ngusht ose pertinenc e sendit kryesor.
Letra
me
vler
4etra me vler eshte dokument i shkruar, qe permban vler pasurore, poseduesi i te cilit me prezentimin e vet te letres me vler, mund te realizoj ndonje te drejt qe eshte e shenuar ne te. E drejta ne leter me vler eshte e drejt sendore. -e letrat me vler mund te permbahen edhe te drejtat e tjera subjektive, si p.sh., te drejtat detyrimore. E drejta ne leter eshte e drejt sendore, dhe mund te jet e drejte pronsie, e drejt pengu, ose per shembull, servituti personal.
e
drejtat
"ersonale
(e drejtat personale jan te drejta te karakterit absolut. (e drejtat personale jan ato te drejta subjektive civile te karakterit pasuror te cilat jan te lidhura ngusht per personin e caktuar. (e drejtat personale ndahen ne te drejtat e personalitetit dhe pronesia intelektuale ! e drejta e autorit.
e drejtat e "ersonalitetit (e drejtat e personalitetit jan vlera personale te lidhura ngusht per personalitetin zik dhe jan pjes integrale e ketij personaliteti. Objekt i te drejtave personale jan te mirat personale jopasurore te cilat ne rendin juridik njihen dhe mbrohen dhe keto te drejta personale jan te lidhura ngusht per personin e caktuar dhe si te tilla ne rendin juridik mbrohen me *ushtetut dhe me *onventen Evropiane per /brojtjen e te #rejtave te -jeriut.
E
drejta
e
a'torit
E drejta e autorit eshte e drejte me karakter absolut, ajo ka edhe karakter pasuror. E drejta e autorit eshte e drejt qe trashegohet, pra eshte objekt edhe i mases trashegimore qe do te thot kalon nga trashegimlenesi te trashegimtar5t. E drejta e autorit gezon mbrojtje juridike ne nivelin nacional dhe nderkombtar. )utori ka te drejt t%i bart te drejtat pasurore ne personin e tret me shperblim ose pa shperblim. E drejta pasurore e autorit qe mund te jet objekt i marrdhenies juridikocivile zgjat gjat gjith jetes dhe G? vite pas vdekjes se tij. (e drejtat pasurore dhe te drejtat e tjera te autorit jan pjes
perberse e pasuris se bartesit te tyre dhe mund te jen objekt i kalimit juridik.
Ve"rimet
e
njer>ve
me
!ara!ter
"as'ror
$.sh., kontraktimi i kengetarit per muziken e dasmes eshte veprim njerzor me karakter pasuror i kengetarit. -e kete rast, objekt i marrdhenies juridiko civile, midis paleve eshte kendimi ne darsem e cila rregullohet me marrveshje midis porositesit dhe kengetarit. /irpo, qdo veprim i njeriut nuk esht objekt i te drejtes civile sepse per te qen objekt i marrdhenies jurdiko civile duhet ndonje menyr te merr karakter pasuror respektivisht te shprehet ne vler monetare. -ese i njejti kengetar, kendon per shoqerin e vet ne piknik ai veprim nuk eshte objekt i marrdhenies juridikocivile. 3eprimet e njerzve me karakter pasuror jan lend e marrdhenieve detyrimore.
E drejta e !er!eses me !ara!ter "as'ror #"as'ria ne !'"timin e n$'sht% Objekti i marrdhenies juridikocivile mund te jet edhe edhe kerkesa me karakter pasuror, respektivisht e drejta e kerkeses nga e drejta sendore, p.sh., e hipotekes. /e te drejten e kerkeses si objekt i marrdhenies detyrimore, kuptojm te drejten e kreditorit, mbi ndonje vler te caktuar parash, me te cilen blen ndonje send te caktuar nga shitesi. *jo do te thot se bleresi, shitesit nuk i ofron para per blerjen e sendit, por t%ia kalon te drejten e kerkeses per shumen e caktuar te parave, te cilen shitesi i sendit ne cilesin e kreditorit do t%a realizoj kerkesen e bartur nga bleresi me qellim te blerjes e sendit te caktuar.
10. rijimi dhe sh'arja e marrdhenive j'ridi!e /arrdheniet juridike civile lindin ndryshohen dhe shuhen ne baz te fakteve juridike. 1akti juridik eshte rrethana qe mund te ndikoj ne krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrdhenies juridikocivile.
a!tet
j'ridi!e
1akt juridik, eshte rrethan qe ka fqi te pranuar nga ligji qe te krijoj, ndryshoj apo shuaj ndonje te drejt subjektive, edhe te vet marrdhenies juridikocivile. 9rethanat qe kan ndikim te drejteperdrejt ne krijimin e marrdhenies juridike civile apo timin e te drejtes subjektive civile, konsiderohen fakte juridike. 6%do ngjarje natyrore ose veprim njerzor, me vertetimin e se ciles rendi juridik parashikon ardhjen e nje pasoje juridike te çfaredoshme, krijimin, ndryshimin ose shuarjen e nje marrdhenie juridike.
Ndarja
e
1aktet
-
?a!teve
juridike ndahen N$jarje ose ?a!te Ve"rimet e
j'ridi!e ne nat(rore) njer>ve.
dhe
N$jarje ose ?a!te nat(rore -gjarjet ose faktet natyrore gjithmon jan ato fakte juridike qe per pasoj kan krijimin, ndryshimin apo shuarjen e ndonje te drejte subjektive, paraqiten pavarsisht nga vullneti i njeriut. -gjarjet ose faktet natyrore jan drejtperdrejt te ndikuara nga natyra dhe vullnetii njeriut, nuk ka kurrfar ndikimi kur jan ne pyetje ngjarjet natyrore si fakte juridike. -gjarjet natyrore si fakte juridike mund te jen te ndryshme, p.sh., lindja, vdekja, madheria !pjekuria e personit zik", martesa. 1akte juridike qe konsiderohen ngjarje natyrore eshte kalimi i kohes, fatekeqsit natyrore ! termeti, vershimet, zjarri, rrufeja" etj. Ve"rimet e njer>ve 3eprimet e njerzve paraqesin fakte, rrethana per te cilat ligji lidh krijimin, ndryshimin apo shuarjen e ndonje te drejte subjektive, rrethana e till eshte e varur drejteperdrejt nga vullneti i subjekteve te se drejtes qe do te thot se nuk eshte nje ngjarje natyrore por eshte nje pasoj e veprimit te njeriut. 3eprimet e njerzve si fakte juridike ndahen ne ve"rimet e lej'ara) dhe ve"rimet e "alej'ara. Ve"rimet e lej'ara 3eprimet e lejuara jan ato veprime, ndermarrja e te cileve eshte ne pajtueshmeri me normat imperative, moralin e shoqeris dhe parimet kushtetuese, pra jan veprime me ndermarrjen e te cileve tjetrit nuk i shkaktohet dem respektivisht jan rezultat i deklarimit te vullnetit. 3eprimet e lejuara te njeriut ndryshe quhene dhe veprime juridike e me te shpeshta jan punet juridike. $una juridike eshte deklarimi i vullnetit te paleve i drejtuar per krijimin e efekteve juridike te lejuara. *eto veprime ndahen ne ve"rime te v'llnetit) dhe - ve"rime te cilat jan ne "ajtim me drejtesin. Ve"rimet e v'llnetit 3eprimet e vullnetit te njeriut, krahas ngjarjeve natyrore, jan5 fakte juridike me an te te cilave krijohet, ndryshohet apo shuhet nje marrdhenie e caktuar juridikocivile respektivisht e drejt subjektive. 3eprim juridik civil eshte veprim i personit zik ose juridik, qe synon te sjell pasoja juridike civile ne
lidhje me krijimin, ndryshimin ose shuarjen e nje marrdhenie juridike civile per personin ose per personat qe e kryejn veprimin juridik.
De!larimi i v'llnetit $er krijimin e nje marrdhenie civlejuridike palet duhet te deklarojn ne menyr te lir dhe te qart vullnetin e tyre, pra vullneti i brendshem te jet ne pajtueshmeri me deklaraten e shprehur. 3ullneti mund te deklarohet ne form verbale, me shkrim dhe me veprime te ashtuquajtura konkuludente. 3eprimet konkuludente jan shenjat dhe sjelljet e caktuara te cilat pales tjeter ia bejne me dije deklarimin e vullnetit per krijimin, ndryshimin ose shuarjen e nje marrdhenie juridikecivile. Ve"rime te cilat jan ne "ajtim me drejtesin 3eprim ne pajtim me drejtsin eshte veprim i njeriut i cili nuk eshte ndermarr me qellim te krijohet, ndryshohet apo shuhet ndonje e drejt subjektive civile por eshte veprim i rastesishem qe ne e quajm veprim ne pajtim me drejtesin. Ve"rimet e "alej'ara 3eprimet e palejuara ndryshe quhen edhe delikte civile qe nenkupton nje veprim te kunderligjshem me te cilin shkaktohe d5mi per te cilin ligji parasheh pergjgjesine e personit qe ka shkaktuar deliktin civil. +anksioni eshte gjithmon i karakterit pasuror, qe do te thot nuk goditet personi por masa pasurore. #elikt civile nenkupton vetem demin per te cilin ekziston pergjegjsia deliktore civile.
1;. Llojet e te drejtave s'bje!tive civile +ubjektet e se drejtes kan te drejta subjektive te cilat i kan tuar ne baz te te drejtes objektive. E drejta subjektive eshte pushtetit i garantuar me rendin juridik, me te drejten objektive civile. (e drejtat subjektive civile te cilat u takojn subjekteve te se drejtes ndahen ne
-darje
-
e e te
e
drejta drejta tjeter
te
absol'te) relative. subjekteve
bartsshme)
civile
dhe
dhe
kemi
#he
-
e
e te
e e
drejtat
drejta drejta
drejtat
subjektive
"abartshem. civile
ndahen
ne
s'bje!tive !r(esore) dhe s'bje!tive a!cesore.
absol'te
(e drejtat absolute jan ato te drejta subjektive civile te karakterit absolut, jan te drejta subjektive kryesisht te rregulluara me norma imperative, te cilat norma percaktojn nocionin dhe permbajtjen e ketyre te drejtave. *eto percaktohen me ligj dhe i nenshtrohen parimit te numerimit taksativ. +i te drejta subjektive civile te karakterit absolut ! te drejta absolute" jan - e drejtat sendore #reale%) dhe - e drejtat "ersonale .
E drejta e "ronesis@ E drejta e +i te drejta sendore numerohen servit'tit@ E drejta e "en$'t@ &arret sendore@ dhe E drejta e ndertimit. E drejta e "ronesis E drejta e pronesis eshte e drejt subjektive e karakterit absolut e cila titullarit te saj i ben te mundur qe sendin e caktuar ta perdori, ta shfrytezoj dhe ta disponoj ne menyr me absolute te mundeshme. E drejta e servit'tit E drejta e servitutit eshte e drejt subjektive e karakterit absolut e cila titullarit te saj i ben te mundur qe ta perdore sendin e huaj per nevojat e sendit te vet ose te kerkoj nga titullari i pasuris sherbyese qe te mos ta perdor sendin e vet per shkak se ekziston e drejta e servitutit ne favor te pasuris dominuese. E drejta e "en$'t E drejta e pengut, eshte e drejt subjektive e karakterit absolut e cila titullarit te saj i ben te mundur qe nga sendi i len peng ta permbush kerkesen e vet para gjith kreditoreve te tjer te cilet nuk kan te drejt pengu mbi ate send ose e kan te drejten e pengut mbi ate send por te ndonje radhe tjeter ne qoftese debitori nuk e permbush kerkesen ne afatin e caktuar. &arrat
sendore
8arra sendore ekziston ateher kur ne paluajtshmerin e pronarit te tjeret kan ndonje te drejt sendore dhe ne ket rast e drejta e tjetrit ne paluajtshmeri eshte barr per pronarin e tjetrit. 8arr per titullarin e pronsis ndersa eshte e drejt subjektive e karakterit absolut, per titutullarin e kesaj te drejte. +i te drejta qe paraqesin barr5 per personin eshte e drejta parablerjes, ndalimi i shitjes se sendit, e drejta e servitutit, e drejta e pengut.
E drejta e ndertimit E drejta e ndertimit eshte gjithashtu e drejt subektive, e karakterit absolut sipas te ciles titullarit te te drejtes se ndertimit ka te drejt qe ne tokene huaj ndertimore te marr me qira te dnertoj objekte banimi per nje periudh prej HH vitesh, dhe pas kalimit te ketoj afati pronari i tokes behet edhe pronar i ndertesave te banimit nen kushtet e parapara me ligj. +h"i!ja #>b'limi% +hpikja konsiderohet e re nese nuk ben pjes ne njohurit e meparshme. -dersa shpikja eshte e zbatueshme ne industri nese lenda e saj mund te prodhohet ose perdoret ne çdo lloj industrie perfshir edhe bujqesin. +hpikja eshte zgjidhje e re e produktit teknik, qe mund te szbatohet ne veprimtari industriale apo ndonje veprimtari tjeter ekonomike. Patenta /e patent behet mbrojtja juridke e zbulimeve ose shpikjeve ne te gjitha sferat e teknikes dhe teknologjis, i cili zbulim eshte i ri, ka karakter inventiv dhe mund te zbatohet ne industri ose ne ndonje sfer tjeter. $atenta mund te mohohet ose anulohet. /ohimin mund ta beje personi qe e konsideron veten shpikes te meparshem. )nulimin mund ta kerkoj çdo person nese shpikja ne kohen e paraqitjes se kerkeses nu ka qen e re. Licenca /e kontraten mbi licencen dhenesi i licences, obligohet qe marresit te licences t%ia bart ne teresi apo pjeserisht, te drejten e shfrytezimit te patentit, dijes dhe pervojes, vurrates tregtare !damkes", modelit ose mostres, kurse tuesi i licences obligohet qe dhenesit te licences per kete t%ia paguaj kompozimin e caktuar. =ar!a tre$atre /ark tregare mund te jet qdo shenj e cila mund te paraqitet grakisht, ne veqanti fjalet, perfshir edhe emrat personal, skicimet, shkronjat, numrat, formen e mallrave apo paktimin e tyre, ngjyrat si dhe kombinimi i te gjitha
ketyre me kusht qe shenjat e tilla te mund te dallojn mallrat ose sherbimet e nje ndermarrjeje nga mallrat ose sherbimet e ndermarrjeve tjera. /arka tregtare sipas rregullit duhet te jet unike per ter territorin e shtetit.
e
drejtat
relative
(e drejtat relative jan te drejta qe gezojn mbrojtje juridike por jo ne dimension te te drejtave absolute per shkak se keto te drejta me mosushtrim ose me kalimin e kohes mund te parashkruhen respektivisht behet e pamundur realizmi i kerkeses per te drejten relative ekzistuese permes rruges gjyqesore per shkak te kalimit te kohes. (e t5 drejtat relative gjithmon ekzistojn dy pal' pala e autorizuar qe ka te drejt kerkese qe ne ket rast quhet kreditor dhe pala e detyruara qe te permbush ndonje detyrim qe quhet debitor. #etyrimi i debitorit per kreditorin, quhet kerkes qe do te thot e drejta e padis ne kuptimin material. #etyrimi dhe borxhi jan kuptime korelative ajo qe per debitorin eshte detyrim, per kreditorin eshte borxh. (e drejtat relative jna te drejta detyrimore qe i takojn nje subjekti kundrejt nje ose me shum subjekteve te percaktuar ose qe mund te percaktohen.
Subjektet e marrdhenies detyrimore $ersoni qe kerkon diqka quhet kreditor. 1jala kreditor rrjedh nga fjala latine credere qe nenkupton personin qe ka te drejt te kerkon ndonje dhenie !dorezimin e sendit", berje !te bej diqka", mosberje !te mos bej diqka", durim !te duroj diqka" nga personi qe quhet debitor. -dersa debitori eshte subjekt pasiv, sepse ai ne marrdheniet detyrimore duhet ta permbush detyrimin qe eshte nje dhenie, berje, mosberje, dhe durim. $erndryshe fjala debitor rrjedh nga fjala latine debitor debitor. henie (dare) #henie kemi atehere kur kreditori ka te drejt te kerkoj prej debitorit, dorezimin e nje sendi te caktuar ne pronesi, ne perdorim ose ne ndonje sherbim tjeter ndersa debitori kete e ka per detyrim. #henie do te ishte dorezimi i sendit te bler. -erje (fa,ere) 8erje kemi ateher kur kreditori ka te drejt te kerkoj prej debitorit te beje diqka ndersa debitori kete e ka detyrim. 8erje do te ishte, transportimi i udhetareve me taksi respektivisht te gjitha kontratat e sherbimeve gjithmon e kan nje berje nga ana e debitorit. #henia dhe 8erja, jan detyrime aktive, pra personi duhet te jap diqka ose te bej diqka.
.osberje (Non fa,ere) /osberje kemi atehre kur kreditori ka te drejt te kerkoj prej debitorit te mos bej diqka qe perndryshe ka te drejt ta bej por kete nuk mund ta bej per shkak se ekziston marrdhenia kontraktuese, ndersa debitori kete e ka detyrim. /osberje do te ishte, p.sh., mos ti bie pianos ne kohen e caktuar gjat dites e cila mosberje kontraktohet midis kreditorit dhe debitorit. urim (pati) #urim kemi ateherkur kreditori ka te drejt te kerkoj prej debitorit te duroj diqka qe perndryshe nuk eshte i obliguar por kete e duron per shkak se ekziston marrdhenia kontraktuese, ndersa debitori kete e ka detyrim, p.sh., lejimi i kalimit te fqinjit qe te bart mallin me kamion neper oborrin e tij. /osberja dhe durimi jan detyrime pasive.
&'rimet
det(rimore
8urimet e detyrimeve jan !ontrata@ sh!a!timi i demit@ "as'rimi "a ba> j'ridi!e@ !r(erja e "'neve te h'aja "a "orosi@ si dhe "remtimi "'bli! i sh"erblimit.
/ontrata *ontrata eshte marrveshje midis paleve per arritjen e nje qellimi te caktuar. *ontrata lind ne baz te deklarimit te lir te vullnetit te paleve i cili vullnet qon deri te krijimi, ndryshimi apo shuarja e te drejtave dhe detyrimeve midis paleve kontaktuese. #etyrimet te cilat krijohen ne baz te kontrates quhen detyrime vyllnetare sepse ato krijohen ne pajtimin e paleve kontraktuese. Shkaktimi i d0mit +hkaktimi i d5mit gjithashtu edhe burim i marrdhenieve juridike detyrimore nga e cila marrdhenie detyrimore per njeren pal !kreditorin" lind e drejta qe te kerkoj nga pala tjeter !debitorin" ose demtuesi, qe te shperblejn d5mine shkaktuar, ndersa per palen tjeter lind detyrimi qe te shperblej d5min e shkaktuar. -e kete rast debitori eshte shkaktuesi i d5mit. #etyrimet qe lindin ne baz te shkaktimit te d5mit jan detyrime jovullnetare sepse mungon vullneti i paleve per shkaktimin e d5mit. +hkaktimi i d5mit konsiderohet edhe detyrim ligjor !ex lege". $asurimi pa baz juridike $asurimi pa baz juridike ekziston ateher kur masa pasurore e nje personi zvogelohet ndersa masa pasurore e tjeterit rritet pa baz juridike. *jo do te thot masa pasurore, kalon ne pasurine personit tjeter pa baz juridike ose
baza juridike ka ekzistuar por me von ka r5n. $asurim pa baz juridike kemi ateher kur paguhen nje shum te hollash personit duke menduar qe i kemi borxh e ne fakt borxhin ia kemi dikujt tjeter.
1jerimi i puneve te huaja pa porosi 7jerimi i puneve te huaja pa porosi ndryshe quhet edhe kryerja e puneve pa porosi qe nenkupton se -je pun e huaj mund te kryhet pa porosi vetem ne qoftese puna nuk duron shtyerje dhe mund te shkaktohet d5mi ose humbet qartazi nje dobi. E drejta e kryersit te punes qe te kerkoj shperblimin per punen e ber eshte e drejt subjektive e karakterit relativ. *ryerja e puneve te huaja pa porosi nenkupton kryerjen e punes pa autorizim dhe ne keto raste gjithmon kerkohen te plotesohen dy kushte qe puna te jet e kryer pa porosi' dhe qe puna te jet e huaj, kjo do te thot qe puna eshte ber per dike tjeter. $remtimi publik i shperblimit $remtimi publik i shperblimit gjithashtu krijon marrdhenie detyrimore vetems e kjo ndodh me deklarimin e vullnetit te njeanshem te pales. +hembull i premtimit publik te shperblimit, eshte rasti kur dikush premton shperblim i cili do ta bej romanin me te mir per vitin konkret.
18. ara!terisiti!at e te drejtave absol'te dhe relative (e drejtat subjektive qe u takojn subjekteve te se drejtes jan te drejta absolute ose te drejta relative. +i te drejta absolute konsiderohen te drejtat sendore dhe te drjetat personale ndersa te drejta relative jan te drejtat e subjekteve qe lindin nga marrdheniet detyrimore.
ara!teristi!at
e
te
Drejtave
Absol'te
(e drejtat absolute jan te drejta qe veproj erga omnes !ndaj te gjitheve". *jo nenkupton se e drejta subjektive e karakterit absoluti perjashton te gjith te tjeret qe do te thot se u ndalohet te tjerve shkelja ne ndonje menyr e te drejtes absolute.
(e drejtat absolute nuk parashkruhen. *jo do te thot se titullari i te drejtes absolute te drejten e padis per mbrojtjen e te drejtes se tij mund ta parashtroj ne ç%do koh. *arakteristik tjeter e te drejtave absolute eshte se detyrimi i personave te
tret ndaj titullarit te te drejtes absolute eshte gjithnje e karakterit negativ, qe nenkupton se personat e tret nuk kan per detyrim te ndermarrin veprime ne raport me te drejten absolute te titullarit por ato duhet vetem te permbahen respektivish mos t%ia cenojn te drejten e tij absolute. (e te drejtat absolute numri i personave qe jan te detyruar nuk eshte i caktuar qe do te thot se e drejta e titullarit vepron ndaj numrit te pacaktuar pra vepron ndaj çdokujt qe ka mundesi ne ndonje menyr t%ia cenoj te drejten e tij subjektive te karakterit absolut. E drejta e kerkeses te t5 drejtat absolute krijohet !lind" me shkeljen e te drejtes absolute. *jo do te thot se, cila do te jet e drejta e kerkeses per titullarin e te drejtes aboslute ndaj personave te tret nuk eshte e njohur deri ne momentin kur behet shkelja e vet te drejtes absolute te titullarit. /arrdhenia e titullarit ndaj te githe personave te tjer nuk eshte e konkretizuar sepse nuk ekziston raport midis titullarit dhe te tjerve por ekziston vetem e drejta subjektive e titullarit. (e tjeret nuk kan ndonje detyrim konkret perveç se duhet te permbahen. (e te drejtat absolute ekziston e drejta e titullarit qe sendin e vet ta merr kudo qe e gjen ndryshe kjo quhet ehde e drejta e racionit. *jo nenkupton se pronari ka te drejt ta merr sendin nga i cili eshte ç%veshur ku do qe e gjen, pra pronari nuk e ndjek vjedhesin e sendit per kthimin e sendit por e ndjek personin i cili e mban sendin e tij.
ara!teristi!at
e
te
Drejtave
(e drejtat relative veprojn inter partes !midis paleve te caktuara". 2e do te thot se ekziston marrdhenia juridike e personit te autorizuar ndaj nje personi te caktuar te detyruar apo ndaj personave te caktuar te obliguar. *jo nenkupton se e drejta relative ka veprim midis paleve dhe ate paleve konkrete e jo veprim erga omnes siç veprojn te drejtat absolute. (e drejtat relative jan te drejta qe parashkruhen. /e parashkrimin e te drejtes relative nenkuptojm parashkrimin e kerkeses per realizimin e te drejtes qe del nga marrdhenia juridikocivile e krijuar midis paleve. /arrdhenia juridikocivile qe krijon te drejta relative mund te lind vullnetarisht !me kontrat" ose kunder vullnetit te paleve siç eshte rasti me shkaktimin e d5mit.
(e t5 drejtat relative numri i personave eshte i caktuar qe do te thot se marrdhenia juridikocivile nga e cila lindin te drejta dhe detyrime ekziston vetem midis personave te caktuar ose te cilet mund te caktohen. (e t5 drejtat relative detyrimi i pales eshte gjithnje pozitiv, qe do te thot se i detyruari ka per detyrim te bej diqka e ajo nenkupton nje dhenie, berje, mosberje dhe durim. $ra, detyrimi perbehet nga dhenia, efekti pasuror. 7jithmon te te drejtat relative detyrimi qe i pergjigjet te drejtes subjektive te karakterit relativ ne instanc te fundit eshte i karakterit pasuror. (e t5 drejtat relative detyrimi i pales se caktuar eshte kolerativ me autorizimin. *jo do te thot se e drejta e titullarit ne kete rast autorizimi i tije lind detyrimin, por shpeshher te marrdheniet detyrimore ajo ç%ka eshte e drejt per njeren pal eshte detyrim edhe per pale tjeter . (e t5 drejtat relative e drejta e kerkeses lind ne te njejten koh kur krijohet edhe vet e drejta subjektive, me lindjen edhe te vet autorizimit. (itullari i te drejtes relative qe ne momentin e krijimit te autorizimit te tij e din per ç%ka ka te drejt ta padis palen tjeter i cili eshte i detyruar ndaj autorizimit te pales tjeter. (e drejtat relative jan te drejta te cilat veprojn midis paleve saktesisht te percaktuara qe ndryshe quhen %%inter partes%%, qe konsiderohen veçori kryesore midis te drejtave relative dhe te drejtave absolute te cilat veprojn erga omnes.
1.
Për?a9ësimi
$ersonat zik apo juridik, per shkaqe juridike ose shkaqe faktike nuk mundet veprimet e caktuara juridike t%i kryej vet, por kete duhet ta bej permes perfaqesuesit i cili punen etill juridike e kryen ne emer edhe per llogari te tij, gjithmon brenda autorizimeve te cilat i jep i perfaqesuari ose ligji.
I "er?a9es'ari 0 perfaqesuar eshte personi i cili jep autorizime qe puna juridike te lidhet ne emer te tij dhe llogari te tij. Per?a9es'esi $erfaqesuesi eshte personi i cili deklaro vullnetin e vet per lidhjen e punes juridike ne emer dhe per llogarit e tjeter kujt.
Llojet
e
"er?a9esimit
#allojm "er?a9esimin li$jor@ "er?a9esimin !ontra!t'es@ dhe $j(9esor.
Per?a9esimi
li$jor
$erfaqesimi ligjor ekziston per rastet kur drejtperdrejt ne baz te normave juridike caktohet perfaqesuesi dhe vellimi i autorizimeve te tija. $erfaqesuesi ligjor eshte personi zik i cili ne baz te ligjit eshte i autorizuar qe te ndermarr veprime juridike respektivisht pun juridike ne emer dhe per llogari te perfaqesuarit qe mund te jet person zik ose person juridik. $erfaqesim ligjor kemi kur behet fjala per perfaqesimin e femijeve nen kujdesin prindror dhe femijeve pa aftesi per te vepruar deri ne moshen >C vjeçare apo personave me zotesi te kuzuar per te vepruar nga mosha >C vjeçare dhe ne moshen >A vjeçare.
Per?a9esimi
!ontra!t'es
$erfaqesimi kontraktues ekziston ateher kur perfaqesuesi caktohet me kontrat. $erfaqesimi me kontrat nenkupton dhenien e autorizimit per te percaktuar vperimet qe duhet t%i ndermarr personi i autorizuar ne emer dhe per llogari te te autorizuarit. #henia e autorizimit me shkrim qoft nga personi zik apo juridik, quhet prokur. $rokura permban autorizimin per perfaqesim qe jepet me pun juridike !kontrat" te autorizuarit nga ana e autorizuarit
Per?a9esimi
$j(9esor
-e rastet e caktuara personi zik, si dhe personi juridik mund te perfaqesohet edhe me an te aktit te veqant te organit shtetror, p.sh., me vendim te 7jykates, caktohet perfaqesuesi per personin zik ose per personin juridik. *ur gjykata konstaton se pala nuk ka perfaqesues ligjor, apo se perfaqesuesi ligjor nuk e ka autorizimin e veqant, kur ky nevojitet, do te kerkoj qe organi kompetent i kujdestaris, t%ia caktoj kujdestarin personit me pazotesi procedurale, respektivisht do te toj perfaqesuesin ligjor qe te pajiset me autorizim te veqant ose te ndermarr masa te tjera qe nevojiten qe pala me pazotesi procedurale te perfaqesohet ne menyr te drejt5.
15.
P'nët
4'ridi!e
/e deklarimin e lir te vullnetit te personavbe zik apo juridik, lindin punet juridike qe paraqesin mjetin juridik per qarkulimin e te drejtave civile subjektivecivile, nga nje subjekt ne subjektin tjeter. $una juridike eshte mjet juridik per bartjen e te drejtave subjektivecivile nga nje subjekt ne nje subjekt tjeter. $una juridike eshte e krijuar ne baz te deklarimit te lir te
paleve. /e qarkullimin juridik nenkuptojm kalimin e te drejtes subjektive civile nga nje individ ne individin tjeter. $unet juridike jan !ontratat@ testamenti@ letrat me vler@ "remtimi "'bli! i sh"erblimit@ etj. Objekti i punes juridike duhet te jet pa te meta juridike apo zike.
Ndarja $unet
e
"'neve juridike
j'ridi!e ndahen
ne
1. P'net j'ridi!e ?ormale dhe "'net j'ridi!e jo?ormale) 2. P'net j'ridi!e midis te $jalleve dhe ne rast te vde!jes #P'net j'ridi!e Inter vivos dhe =ortis Ca'sa %) *. P'net e njeanshme #ne$otia 'nilateralia% dhe te d(anshme #ne$otia bilateralia%) ,. P'net j'ridi!e !a'>ale dhe abstra!te) 0. P'net j'ridi!e !om'tative dhe aleatore) ;. P'net j'ridi!e /d'ciare) 8. P'net j'ridi!e te sim'l'ara) . P'net j'ridi!e /!tive) dhe 5. P'net j'ridi!e barresore dhe bamirëse.
1. P'net j'ridi!e ?ormale dhe "'net j'ridi!e jo?ormale $une juridike kemi ateher kur per vlefshmerin e saj !qe te jet e vlefshme" kerkohet form e veqant te parapar me ligj respektivisht me kontrat. $unet juridike jofromale jan ato pun juridike joformale kur per vlefshmerin e tyre nuk kerkohet form e veqant respektivisht nuk eshte e detyrueshme ndonje form e caktuar. 2. P'net j'ridi!e midis te $jalleve dhe ne rast te vde!jes #P'net j'ridi!e Inter vivos dhe =ortis Ca'sa % $unet juridike midis te gjalleve !intervivos" jan ato pun juridike te cilat duhet te permbushen derisa palet jan gjall. $unet juridike inter vivos jan ato pun juridike qe mundesojn qarkellueshmerin e te drejtave subjektive civile. $una juridike ne rast te vdekjes ka rendesi te veqant, sepse eshte ndermarr per situat te veqant, p.sh., testamenti. *. P'net e njeanshme #ne$otia 'nilateralia% dhe te d(anshme #ne$otia bilateralia% $unet juridike te njeanshme, jan ato pun juridike kur per krijimin, realizmin dhe shkaktimin e pasojave nga ajo pun juridike mjafton shfaqja e vullnetit
vetem nga nje person. $un juridike e njeanshme eshte ai veprim qe kryhet me shfaqjen e vullnetit te nje pale te vetme, e cila mund te perbehet edhe nga me shum persona por qe te gjith veprojn ne te njejtin veprim. $unet juridike te dyanshme, jan ato pun juridike te cilat krijohen me deklarimin e vullnetit te se paku dy pal5ve ne an te ndryshme, p.sh., kontratat.
,. P'net j'ridi!e !a'>ale dhe abstra!te) $unet juridike kauzale, jan ato pun te t5 cilat kauza qe nenkupton at qellim ekonomik te formesuar juridikisht e cila deshirohet te arrihet me punen juridike e nenvizuar si element themelor i punes juridike. $unet juridike kauzale jan te gjitha ato pun juridike te t5 cilat shkaku !kauza" qe mundeson arritjen qellimit te caktuar shihet nga jasht respektivisht detyrimet reciproke te paleve jan te dukshme. $un juridike abstrakte konsiderohet ajo pun juridike te e cila qellimi qe deshirohet te arrihet respektivisht shkaku per qellimin e punes juridike nuk shihet nga jasht por ai gjithsesi ekziston. 0. P'net j'ridi!e !om'tative dhe aleatore $unet juridike komutative, jan punet juridike te t5 cilat ne momentin e lidhjes jan te njohura efektet pasurore midis paleve te marrdhenies juridikocivile. (e punet juridike komutative secila pal edin ç%ka ka per detyrim dhe ne çfar vellimi eshte detyrimi i tij. $unet juridike aleatore, jan ato pun juridike te t5 cilat te drejtat dhe detyrimet midis paleve nuk jan ne tersi te njohura por as rolet e paleve sepse punet juridike aleatore vlerat pasurore dhe dhe roli paleve ne kete marrdhenie juridikocivile varet nga nje ngjarje e pasigurt, p.sh., loj5rat e fatit, etj. ;. P'net j'ridi!e /d'ciare) $unet juridike duciare, jan ato pun juridike te cilat mbeshteten ne nderin e pales kontraktuese. *jo eshte karakteristike per te kaluaren kur personat e caktuar kan bere bartjen e pronesis te ndonje sendi te personi tjeter me qellim te sigurimit te ndonje kerkese qe pronari ka pasur ndaj tij, ndersa tuesi i te drejtes se pronesis mbi sendin e debitorit eshte dashur qe sendin e till t%ia kthej debitorit pas te ket permbushur detyrimin e kreditorit. 1jala ducia e kuptimin e fjales nder !ndershmeri". 8. P'net j'ridi!e te sim'l'ara $une juridike e simuluar e cila per ligjin eshte gjithmon absolutisht e pavlefshme eshte puna juridike te cilen palet e prezantojn krejt ndryshe nga puna juridike e cila eshte e verte. -e kete rast kemi dy pun juridike te simuluara njera eshte ajo e simuluara qe konsiderohet pun juridike jo e vertet
dhe si e till kur te zbulohet shpallet e pavlefshme dhe ne anen tjeter eshte puna juridike e verteta e cila ndryshe quhet edhe pun juridike e desimuluar e cila pun juridike eshte e vlefshme.
. P'net j'ridi!e /!tive $unet juridike ktive, dallojn nga punet juridike te simuluara sepse ato nuk prodhojn efekte por jan pjes e marrdhenieve midis subjekteve. /e pun juridike ktive kuptojm rastin kur palet bejn nje pun e cila ne pamje te jashtme duket se eshte pun juridike e vlefshme e ne fakt eshte nje gjendje ktive, psh., personi ofron parat e veta qe te blej nje send te cilin do t%ia dhuroj si dhurat te njejtit person i cili ia ka dhen ato para. 5. P'net j'ridi!e barresore dhe bamirëse $unet juridike barr5sore !me barr5" jan punet juridike te t5 cilat jepet shperblimi per ate qe tohet, p.sh., te kontrata e shitblerjes shitesi dorezon sendin ndersa bleresi dorezon qmimin. $unet juridike bamirese jan punet juridike te t5 cilat nuk jepet shperblimi per ate qe tohet. $ra, te keto pun juridike detyrimi ekziston vetem per njeren pal, p.sh., kontrata e dhurimit, pertimet nga testamenti, huaja pa kamat.
26.
=odi/!imi
i
"'neve
j'ridi!e
/odikim te puneve juridike kemi ateher kur krijimi, ndryshimi apo shuarja e punes juridike eshte e varur nga ndonje kusht, afat apo urdher, konsiderohet pun juridike e modikuar.
/ushti *ushti eshte rrethan e ardhshme e pasigurt nga paraqitja ose mosparaqitja e te cilit varet krijimi, ndryshimi ose shuarja e marrdhenies juridikocivile !punes juridike". 4lojet e kushtit jan 1. 'shti !a'>al) 2. 'shti "otestativ) dhe *. 'shti i "er>ier #=i%.
1. 'shti !a'>al *usht kauzal kemi ateher kur rrethana e ardhshme e pasigurt, nga paraqitja ose mosparaqitja e se ciles eshte e varur nga ndonje ngjarje natyrore. 2.
'shti
"otestativ
*ushti potestativ ekziston ateher kur rrethana e ardhshme e pasigurt paraqitet ose nuk do te paraqitet varet nga vullneti i njeriut. 2uhet kusht potestativ sepse fjala potestativ rrjedh nga fjala latine qe do te thot vullnet.
*. 'shti i "er>ier *ushti i perzier !/ix" ekziston ateher kur rrethana e ardhshme e pasigurt do te paraqitet ose nuk do te paraqitet eshte e varur edhe nga nje ngjarje natyrore edhe nga vullneti i njeriut. (ek kushti i perzier !mix" kerkohet qe te paraqitet ose mos te paraqitet nje ngjarje natyrore edhe nje deklarim i vullnetit. 'shti s'"s"en>iv #i sht(eshem% *usht supspenziv kemi ateher kur me paraqitjen ose mosparaqitjen e rrethanes se ardhshme te pasigurt llon jetesimi i kontrates. /e paraqitjen e kushtit llon realizimi i kontrates se udhetimit qe do te thot transporti, vendosja, dhe kthimi i tyre ne shtepi. 'shti re>'ltiv #sh!ë"'tës% *usht rezultiv kemi ateher kur me paraqitjen ose mosparaqitjen e kushtit si rrethan e ardhshme e pasigurt nderpritet puna juridike, p.sh., do te qendrojm ne pushime derisa te bie shiu i par. 'shti "o>itiv *usht pozitivi kemi ateher kur kerkohet paraqitja e rrethanes se ardhshme te pasigurt respektivisht kur ndodh rrethana e ardhshme e pasigurt, p.sh., nese esht koha e mir. 'shti ne$ativ *ushti negativ ekziston ateher kur rrethana e ardhshme e pasigurt kerkohet te mos ndodh, per shembull nese nuk bie shi.
A?ati )fati eshte rrethan e ardhshme e sigurt nga paraqitja e te cilit varet krijimi, ndryshimi apo shuarja e ndonje pune juridike. )fati eshte nje moment i caktuar i kohes respektivisht nje moment per te cilin eshte lidhur krijimi, ndryshimi apo shuarja e ndonje pune juridike. 4lojet e afateve jan 1. A?ati i sht(eshem) dhe 2. A?ati i sh!e"'tshem. 1. A?ati i sht(eshem )fati i shtyeshem ekziston ateher kur nga paraqitja e afatit varet krijimi i te
drejtes respektivisht nese veprimi i punes juridike llon nga paraqitja e kohes se caktuar !afatit".
2. A?ati i sh!e"'tshem )fat i shkeputshem konsiderohet ai kur me paraqitjen e te cilit nderpritet e drejta, p.sh., mosha madhore e femiut shuan te drejten prindrore, ose do te nderpritet kontrata. A?ati obje!tiv )fati objektiv eshte afati i cili llon te rrjedh prej momentit kur ka ndodhur ngjarja per te cilen duhet te ndermerret ndonje veprim apo te mbrohet ndonje e drejt. A?ati s'bje!tiv )fati subjektiv eshte afati i cili llon te rrjedh prej momentit kur kemi marr ne dijeni per ngjarjen dhe personin per te nermarr veprime te caktuara juridike. )fati objektiv eshte me i gjat ndersa afati subjektiv eshte me i shkurt. )fati subjektiv duhet te jet gjithmon brenda afatit objektiv. Brdheri Irdherin mund ta gjejm edhe me emertime si mandat ose modus. Irdheri eshte i ngjashem me kushtin por nuk eshte kusht sepse ai caktohet vetem te punet juridike bamirese dhe realizohet njekohesisht me punen juridike. Irdheri vjen ne shprehje vetem te punet juridike bamirese qe do te thot te kontrata e dhurimit, testamenti, dhe i njekohshem me punen juridike qe do te thot se ai duhet te pranohet aty per aty.
21.
Pavle?shmeria
e
"'neve
j'ridi!e
$unet juridike per ka intensiteti i pavlefshmeris mund te jen $une juridike absolutisht te pavlefshme qe ndryshe quhen edhe pun juridike nule' dhe $un juridike relativisht te pavlefshme qe ndryshe quhene dhe pun juridike te rrezueshme. -e qfot se me punen juridike te krijuar nga subjektet e se drejtes cenohet intersi i shtetit ajo pun juridike gjithmon konsiderohet absolutisht e pavlefshme. -dersa nese me punen juridike cenohet interesi i paleve kontraktuese e jo interesi i shtetit ateher puna juridike konsiderohet pun juridike relativisht e pavlefshme !pun juridike e rrezueshme". )ndaj pavlefshmeria e puneve juridike mund te jet Pavle?shmeria absol'te e "'neve j'ridi!e #"'net j'ridi!e n'le%) dhe Pavle?shmeria relative e "'neve j'ridi!e #"'net e rre>'eshme%.
anosja *anosja, eshte te shkaktuarit e dhimbjes psikike te pala tjeter. *anosja, paraqet shkaktimin e frikes se do t%i shkaktohet nje e keqe atij ose antar5ve te familjes se tij nese nuk pranon lidhjen e kontrates respektivisht hartimin e testamentit, ose ndonje pune tjeter juridike.
Dh'na #huna eshte te shkaktuarit e vuajtjeve zike dhe morale te pala tjeter me qellim te lidhjes te punes juridike. (e dhuna kemi perdorimin e drejtperdrejt te forces e cila shkakton vuajtjen zike te pala kontraktuese.
Lajthimi 4ajthimi eshte paraftyrim i gabuar mbi ndonje rrethan relevante !element te punes juridike" qe ka ndikim te drejtperdrejt, ne deklarimin e vullnetit per lidhjen e asaj pune juridike.
=ashtrimi /ashtrimi eshte te shkaktruarit e lajthimit me vetedije te pala tjeter me qellim qe te lidhet puna juridike. $ersoni i cili perdor mashtrimin, e ve ne lajthhim ose krijon paraftyrim te gabuar me qellim qe te lidh punen juridike. /ashtrimi i cili shkakton lajthimin e pales tjeter kontraktuese mund te jet aktiv dhe pasiv.
22. onvalidimi dhe onversioni i P'neve 4'ridi!e onvalidimi *onvalidimi vjen ne shprehje, atehere kur me kalimin e kohes puna juridike relativisht e pavlefshme beht e vlefshme , pra puna juridike e pavlefshme per shkak te kalimit te kohes behet e vlefshme ose per shkak te pranimit te pales e cila ka pasur te drejt te kerkoj anulimin e punes juridike relativisht te pavlefshme. *ur puna juridike relativisht e pavlefshme konvalidohet, nenkupton se ajo pun juridike behet e plotfuqishme, dhe kjo mund te ndodh me kalimine kohes brenda se ciles duhet te kerkohet konvalidimi i punes juridike te cilen e ka lidhur personi me zotesi te kuzuar te veprimit, pastaj me heqjen dor nga kerkesa per anulimin e punes juridike relativisht e
pavlefshme.
onversioni $una juridike absolutisht e pavlefshme, ajo si e till nuk mund te behet e vlefshme, pra nuk mund te konvalidohet. *onversim kemi ateher, kur puna juridike ashtu e prezentuar, nga ligji ne fuqi, konsiderohet absolutisht e pavlefshme, mirpo, nese elemntet e kesaj pune juridike absolutisht te pavlefshme e bejn te vlefshme nje pun tjeter juridike me te cilenarrihet qellimi i njejt te cilen palet deshirojn dhe do ta kishin lidhur edhe vet po te ishin ne dijeni se puna e par eshte absolutisht e pavlefshme, do ta kishin lidhur edhe vet punen e dyt juridike e cila konsiderohet e konversuar.
2*. 'ndershtimi i P'neve 4'ridi!e #Actio Pa'liana Padia Pa'liane% /e actio pauliana, nuk kerkohet anulimi i punes juridike por mohimi i saj per shkak se, kreditori me qellim qe mos ta permbush detyrimin ndaj kreditorit, e kalon pasuine tij ne personin e tret dhe kreditorin e vjen ne pozit qe mos te ket mundsi qe ta permbush kerkesen e tij nga masa pasaurore e debitorit. )ctio pauliana, eshte padi, me te cilen mbrohet kreditori, nga sjelljsa e pandershme e debitorit, respektivisht kjo padi mund te ushtrohet jo vetem ne fushen e te drejtes detyrimore, lidhur me kontratat, por mund te perdoret edhe ne te drejten trashegimore, kur kreditori ka te drejt te kerkoj ndalimin e heqjes nga trashegimlenesi nga trashegimia. $adin $auliane !)ctio $auliana" mund t%a paraqet kreditori kunder personit te tret, me te cilin ose ne dobi te te cilit shte ndermarr veprimi juridik i cili kundershtohet, perkatesisht kunder trashegimtarve te tij universal.
2,.
Parash!rimi
$arashkrimi eshte institut juridik i te drejtes ne peergjithsi, por edhe i te drejte civile sipas te cilit kerkesat nga te drejtat relative nuk mund te realizohen permes rruges gjyqesore, pra nga aparati i dhunes gjykates si organ shtetror, per shkak te kalimit te kohes brenda te cilit eshte dashur te shtrohet padia. $arashkrimi ne fakt paraqet pamundesin e kreditorit qe ne rrug juridike ta detyron debitorin ta permbush detyrimin pas kalimit te afatit ligjor brenda te cilit ka mundur te kerkoj permbushja e dhunshme te kerkeses.
(ermi %%"arash!rimFF perdoret ne dy kuptime -ese me kalimin e kohes tohet ndonje e drejt quhet parashkrim tues, p.sh., parashkrimi iftues ne te drejte sendore, paraqet titull juridik per timin e pronsis ne menyr irigjinare nga poseduesi me mirbesim pas kalimit te afatit te parapar me ligj. -dersa parashkrimi shues nenkupton humbjen e mundesis se realizimit te kerkeses nga e drejta subjektive civile per shkak te kalimit te kohes $arashkrimi shues vjen ne shprehje te t5 drejtat detyrimore dhe te ddrejtat trashegimore, kurse parashkrimi tues ne te drejten sendore.
/idis parashkrimit shues dhe ati tuesekziston njefar ngjashmerie nderpreja e pengut dhe pengesa e rrjedhes se kohes edhe te parashkrimi shues edhe te parashkrimi tues merre ne te njejten menyr.
A?atet
e
"arash!rimit
/e afat te parashkrimit kuptojm kohen e nevojshme te parapar me ligj me kalimin e se ciles humb mundesia e realizimit te dhushem te kerkeses. )fati i parashkrimit eshte gjithmon afat ligjor i caktuar me norma imperative i cili nuk mund te hiqet, nuk mund te zgjatet, e as te shkurtohet me vullnetin e paleve. 6%do marr5veshje midis paleve me te cilen hiqet dor nga parashkrimi para se te ndodh parashkrimi konsiderohet i pavlefshem.
Ndalja
e
"arash!rimit
-dalja e parashkrimit, eshte institut juridik qe nenkupton mos rrjedhjen e afatit te parashkrimit per shkaqet e parapara me ligj. -dalja e parashkrimit krijon gjendje krijon gjendje te till juridike qe nuk lejon llimin e rrjedhes se afatit te parashkrimit, nuk rrjedh fare afati i parashkrimit te kerkesave, dhe nese rrethana qe shkakton ndaljen e parashkrimit lajmerohet me von, ateher kemi ndaljen e rrjedhes se parashkrimit per ne te ardhmen, deri sa te ekzistoj rrethana qe ka shkaktuar ndaljen e parashkrimit, por afati i parashkrimit qe ka rrjedh para paraqitjes se rrethanes, llogaritet ne afatin e parashkrimit. /e ndaljen e parashkrimit kuptojm paraqitjen e rrethanave te tilla per shkak te te cilave parashkrimi nuk mund te lloj ose per shkak te te cilave parashkrimi veç i lluar pushon te rrjedh, aq gjat, deri sa rrethanat e tilla nuk hiqen.
Nder"reja
e
"arash!rimit
-enkupton kur per shkak te paraqitjes se rrethanave te caktuara pushon te rrjedh afati i parashkrimit, dhe llon te rrjedh prej llimit, qe do te thot koha e kaluar e afatit te parashkrimit humbet dhe duhet te rilloj llogaritja e afatit nga llimi. -derpreja e parashkrimit, nenkupton se me paraqitjen e rrethanes relevante, qe ka ndikim ne nderprerjen e afatit te parashkrimit, paraqet anulimin e kohes qe ka rrjedh per parashkrimin deri ne momentin e paraqitjes se rrethanes se re.
A?atet
"re!l'>ive
)fati prekluziv, eshte afat i parapar me ligj, qe nenkupton kur me kalimin e kohes te parapar me ligj humb e drejta subjektive civile. (e afati parashkrues shues, nuk humb e drejta subjektive civile, se ajo vazhdon te ekzistoj edhe ne te ardhmen, vetem se e drejta e kerkeses qe del nga e drejta subjektive nuk mund te realizohet permes rruges gjyqesore. -dersa e afati prekluziv, per shkak te mos ushtrimit te te drejtes subjektive civile, vjen deri te humbja e saj ne teresi.
)fati prekluziv dallon nga afati parashkrues shues, edhe nga aspekti i ndaljes dhe nderprejes, sepse te afati prekluziv nuk kemi as ndalje as nderprerje te rrjedhes se afatit prekluziv. *y afat caktohet me norma imperative, dhe nuk u lejohet paleve qe te nderyhjn ne afatin prekluziv.
20. itimi@ Drejtave itimi
i
Bshtrimi dhe =brojtja +'bje!tive te
drejtave
s'bje!tive
e te Civile civile
(e drejtat subjektive civile, tohen nga e drejta subjektive civile, pastaj ushtrohen ne pajtim me te drejten objektive, dhe ne rast se keto te drejta subjektive cenohen !shkelen", ato mbrohen me padi, dhe ne raste te caktuara edhe shuhen !humbin". (e drejtat subjektive civile, tohen nga e drejta objektive, e cila ishte, teresia e normave juridikocivile me te cilat parashihen te drejtat subjektive civile, respektivisht rregullohen marrdheniet juridikocivile.
itimi
derivativ
i
te
drejtes
s'bje!tive
1itim derivativ kemi, ateher kur personi te drejten e ton nga personi i cili, kete te drejt e bat ne tuesin e ri. 1itimi derivativ i te drejtes, ekziston ateher kur tuesi i te drejtesm te drejten e vet e mbeshtet ne te drejten e paraardhesit, pra, te drejten e vet, e nxjerr e drejta e paraardhesit.
itimi
or$jinar
i
te
drejtes
s'bje!tive
1itiim orgjinar te te drejtes kemi ateher kur subjekti te drejten subjektive civile nuk e nxjerr nga parardhesi, por ne baz te ndonje rrethane tjeter, ne baz te se ciles tohet e drejta subjektive civile.
&artja
translative
8artje translative, kemi ateher kur parardhesi e ton te drejten te cilen e kishte paradhersi dhe ne kete rast paraardhesi pushon te jet titullar i te drejtes e bartur. (e bartjatranslative, te gjitha autorizimet, nga e drejta e tij kalojn te tuesi i te drejtes.
&artja
!onstit'ive
8artja konstituive, ekziston ateher kur krijohet e drejta e veqant !e re" per tuesin, ndersa bartesi paraprak i te drejtes edhe me tutje e ka te drejten e vet. -e kete rast, pasardhesi eshte ber titullar i nje te drejte te re te bazuar ne te drejten e paraardhesit.
Bshtrimi
i
te
drejtave
s'bje!tive
civile
(e drejtat subjektive civile, jan te drejta te karakterit pasuror, dhe realizohen me ushtrimin e tyre nga subjektet e se drejtes. (e drejtat subjektive civile !te drejtat sendore, te detyrimeve dhe trashegimore" titullari i tyre mund t%i ushtroj, por ne rastet e caktuara ai mund te mos i ushtroj te drejtat, ose te heq dor nga ato te drejta subjektive civile. Ishtrimine te drejtave subjektive civile, e bejn vet subjektet e se drejtes !personat zik dhe personat juridik", dhe ata quhen titullar te te drejtave subjektive civile.
e9"erdorimi
i
te
drejtave
s'bje!tive
civile
*eqperdorim te te drejtave subjektive civile, kemi ateher kur titullari i te drejtes nuk ushtron te drejten e vet qe ta realizoj autorizimin e te drejtes per nevojat e veta , por te drejten e tij subjektive civile e ushtron me qellim qe tjetrit t%i shkaktoj d5m. *ete sjellje te titullarit te se drejtes subjektive civile, e drejta objektive e ndalon. (e drejtat subjektive civile qofshin ato te karakterit absolut apo relativ, nuk lejohet te keqperdoren, do te thot qe titullari t%i
perdor
=brojtja
me
qellim
e
te
qe
t%i
drejtave
shkaktoj
d5m
s'bje!tive
tjetrit.
civile
(e drejtat subjektive civile, tohen, ushtrohen dhe ne rast se ato shkelen mund te mbrohen. /brojtja e te drejtave subjektive civile, behet me padi e cila i drejtohet gjykates si organ kompetent per mbrojtjen e te drejtave subjektive civile. /brotja e te drejtave subjektive civile, ne menyr arbitrare eshte e ndaluar.
Padia $adia, eshte mjet juridik, me an te te cilit titullari i se drejtes, i drejtohet gjykates kompetente, per mbrojtjen e te drejtes se tij subjektive civile. $adia eshte veprim procedural me te cilin iniciohet procedura kontestimore, per mbrojtjen e ndonje te drejte subjektive civile te rrezikuar ose shkelur.
+h'arja e te Drejtave +'bje!tive Civile (e drejtat subjektive civile, ashtu siç tohen, edhe mund te shuhen ose humben. /enyra e shuarjes se te drejtave subjektive civile, behet me kalimin e te drejtes subjektivecivile nga nje titullar ne titullarin tjeter, pra me bartje. (e drejtat subjektive civile, mbi sendet mund te shuhet edhe per shkak te shkaterrimit te objektit te te drejtes sendore. :umbja e te drejtes subjektive civile mund te behet edhe per shkak te kalimit te kohes !parashkrimi". -e rastet kur objekti i te drejtes sendore zhuket, dhe mbi te nuk mund te konstituohet e drejta, as nga pronari i saj, e as nga ndonje person tjeter, eshte humbje absolute e te drejtes subjektive civile. -dersa ne rastet kur e drejta subjektive civile, ato qe mund te barten, kalon nga nje titullar ne titullarin tjeter, do te thot se e drejta humbet per njerin titullar, por tohet nga titullari tjeter, eshte humbje relative e te drejtes subjektive civile.
E "er?'ndoi dhe sh!roi Armend Demiri .
