PAGSUSURI SA MGA VERB NG ILOKANO NG ASINGAN, PANGASINAN
IPINASA NINA:
ALVARES, DONNA BANDONILL, GERALD BAYLON, MELVIE MAR IGNACIO, JULIANA MASULI, LEVI
1
MGA NILALAMAN BAKGRAWND NG WIKANG ILOKANO
3
SCOPE
4
PHONOLOGY NG ILOKANO
5
PAGKABUO NG MGA VERB
10
FOCUS
67
MGA REFERENS
73
2
BAKGRAWND NG WIKANG ILOKANO
Ang Ilokano, ayon kay Rubino (1998), ay isang Austronesian language. Ito ay nagmula sa hilagang-kanlurang bahagi ng Luzon ngunit sa paglipas ng maraming taon ay naikalat ito ng kanyang mga ispiker. Naging malaganap ang naturang wika sa iba ‘t ibang parte ng Abra, Nueva Ecija, Pangasinan, Tarlac at Benguet. Ngayon, marami na ring mga Ilokanong kumunidad sa ibang lugar sa labas ng bansa lalong lalo na sa Hawaii na kung saan ang Ilokano ay kabilang sa mga pangunahing wikang ginagamit. Isa lamang Ilokano sa mga pangunahing wika sa Pangasinan kabilang ang Tagalog at ang wikang Pangasinan. Sa kasalukuyan, tulad na rin ng kapalaran ng ibang wika, wala masyadong pagsisikap na pagyamanin ang wikang Ilokano maliban sa patuloy na pagsusulat ng mga writers ng mga literatura at mga artikel sa Bannawag. Sa malaking parte, ito‘ ito ‘y gamit lang sa oral na pakikipagtalastasan at karamihan sa mga makabagong ispiker nito ay walang klarong batayan sa porma ng pagkasulat at mga kumbensyon sa ispeling.
3
SCOPE Ang pag-aaral na ito ay nakatuon sa pagkakabuo ng mga verb sa Ilokano ng Asingan, Pangasinan. Hindi lahat ng paraan ng pagbubuo ng verb ay kasama sa papel na ito kundi mga mas karaniwang verb formations lamang. Ang pagpili at pagkalap ng mga datos ay ibinatay sa aming kaklase na si Ms. Ignacio na tubong Asingan, Pangasinan at Ilokano ang unang wika at iba pang mapagkukunan tulad ng mga diskusyon ng mga taga-Asingan sa internet. Masasabi nating ang papel na ito ay mas nakatuon sa mas modernong uri na ng Ilokano na ginagamit sa Asingan. Sa unang parte ay tatalakayin kung paano nga ba nabubuo ang mga verb – gamit gamit ang mga afiks — na na karaniwan nang ginagamit habang tinitignan din natin ang mga inpleksyon ng mga salita habang nagbabago ang kanilang mga kapanahunan. Sa huli ay igugrupo natin ang mga paraan sa pagbubuo ng verb sa Ilokano batay sa kung ano ang binibigyang diin ng mga verb o ang tinatawag nating focus. Batay sa mas naunang nasabi, ito ‘y hindi master list ng lahat ng verb at verb formation sa Ilokano ng Asingan, Pangasinan. Bagkus, ito ‘y pagsusuri sa mas espisipikong kalakaran ng wika na dulot ng mga eksternal na salik — tulad tulad ng impluwensiya ng ibang wika, edukasyon at iba pa — sa sa pagdaan ng panahon . Ang bilang ng mga napiling mga pamamaraan ng pagbubuo ng verb ay maaring magpahiwatig ng hindi na masyadong paggamit ng mga modernong ispiker ng mga ibang porma.
4
PHONOLOGY NG ILOKANO Consonant Class Stops - vl Stops - vd Nasals - vd Fricative vl Affricate vl vd
Labial Dental p b m
Alveolar Palatal
t d n
Velar
Glottal
k g ng
?
s
h
ts j l r
Liquids vd Glide - vd
y
w
1. Stops Ang mga stop ay mga tunog na nagagawa ng pagdaloy ng hangin sa vocal tract. /p/ panaw
[pa:naw]
alis
apay
[?a:pay]
bakit
silap
[silap]
kinang
pang-or
[pang?-or]
pamalo
laplap
[laplap]
laplap
basol
[ba:sol]
pagkakasala
bagkat
[bagkat]
buhat
abang
[?abang]
abang
ayab
[?ayab]
tawag
/b/
5
/t/ mata
[mata]
mata
tastasen
[tastasen]
tastasin
tumaud
[tuma?od]
umusbong
tata
[ta:ta]
tatay
kimat
[kimat]
kidlat
dila
[di:la]
dila
adu
[?adu]
marami
diding
[diding]
pader
ited
[?ited]
ibigay
daras
[daras]
bilis
kali
[ka:li]
hukay
arak
[?a:rak]
alak
takki
[takki]
tae
tugkik
[tugkik]
tuldok
kaan
[kaan]
kain
gatang
[ga:tang]
bili
tungga
[tungga]
tungga
biag
[biyag]
buhay
bagkat
[bagkat]
buhat
lagip
[lagip]
alaala
/d/
/k/
/g/
6
/?/ apan
[?apan]
punta
apa
[?a:pa]
away
apal
[?a:pal]
inggit
milat
[milat]
dumi
amin
[?a:min]
lahat
rumek
[rumek]
ngalot
inum
[?inum]
inom
ay-ayam
[?ay-ayam]
laruan
ina
[?ina]
ina
talon
[ta:lon]
bukid
litson
[litson]
litson
pintor
[pintor]
pintor
palibang
[palibang]
paputok
pangan
[pang?an]
aksyon ng pagkain
kallong
[kallong]
di pagkain sa oras
2. Nasals /m/
/n/
/ng/
3. Fricative 7
/s/ sakit
[sakit]
sakit
sugat
[su:gat]
sugat
sungbat
[sungbat]
sagot
basa
[ba:sa]
basa
labas
[la:bas]
labas
halo-halo
[halo?-halo]
halo-halo
kahon
[kahon]
kahon
haan
[ha?an]
hindi
dios
[jos]
diyos
idiay
[?idjay]
doon
tsinelas
[tsinelas]
tsinelas
tsamba
[tsamba]
tsamba
mantsa
[mantsa]
mantsa
itsura
[?itsura]
itsura
tian
[tsan]
tiyan
[la:ko]
benta
/h/
4. Affricate /j/
/ts/
5. Liquid /l/ lako
8
batil
[batil]
batil
tungpalen
[tungpalen]
tuparin
bilag
[bilag]
bilad
langoy
[langoy]
langoy
raman
[raman]
lasa
rugi
[rugi]
simula
tupra
[tupra]
laway
parpar
[parpar]
sirain
ubor
[?ubor]
lusob
warsi
[warsi]
tapon
napukaw
[pu:kaw]
nawala
awid
[?a:wid]
uwi
babawi
[babawi]
pagsisisi
/r/
6. Glide /w/
/y/ ipayangyang [?ipayangyang]
pahanginan
puyot
[puyot]
ihip
katay
[katay]
laway
laylay
[laylay]
lanta
ayat
[?ayat]
pagmamahal
9
PAGKABUO NG MGA VERB I. Salitang Ugat Maraming salitang ugat (SU) ang puwedeng gamitin sa pagbuo ng mga verb sa Ilokano ito ay mga verb, adjective, noun, adverb at numeral. Nakatuon lamang ang pagsusuring ito sa unang tatlong uri ng SU ngunit ang mga sumusunod ay nagpapakita ng pagpapaliwanang kung bakit ang limang nabanggit na mga SU ay maaaring gamitin sa pagbuo ng verb. 1. Verb SU
Glos ng SU
Afiks
Verb
Glos ng Verb
ibus
ubos
in-
inibus
inubos
serra
sara
agi-
agiserra
magsara
Glos ng SU
Afiks
Verb
Glos ng
2. Adjective SU
Verb dakkel
malaki
-um-
dumakkel
lumaki
puraw
puti
agpa-
agpapuraw
magpaputi
Glos ng SU
Afiks
3. Noun SU
Verb
Glos ng Verb
talon
bukid
ag-
agtalon
magsaka
10
bado
damit
ag-
agbado
magdamit
4. Adverb SU
Glos ng SU
Afiks
Verb
Glos ng Verb
inot-inot
dahan-dahan
ag-
aginot-inot
nagdahan-dahan
5. Numeral SU
Glos ng
Afiks
Verb
Glos ng Verb
SU tallo
tatlo
agka-
agkatallo/ agkatlo
hinati sa tatlo
dua
dalawa
-en
duaen
pagsabayin ang dalawa
II. Pagkabuo ng mga Verb sa Paggamit ng mga Afikses Ipinapakita na rin ng listahan ng verbal na afikses na ito ang iba ‘t ibang aspect ng verb sa limang anyo: neutral, future, progresiv, past, at past progresiv. Kung gayon seksyong ito ng papel ay di lang pagpapakita ng mga gamit ng mga afiks kundi ipinapakita rin nito ang mga pagbabagong morpo-ponemiko na dulot ng pagbabago ng kapanahunan ng verb. 1. agDeskripsyon: Masasabing ito ang panlaping pinakamadalas gamitin. Kadalasan nagpapakita ito ng paggawa sa bagay na ipinapahiwatig ng salitang ugat o paglalagay sa subject sa isang posisyon. a. Neutral kontruksyon: ag- + SU 11
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
taray
takbo
agtaray
tumakbo
digos
ligo
agdigos
maligo
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
taray
takbo
agtarayto
tatakbo
digos
ligo
agdigosto
maliligo
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
taray
takbo
agtartaray agtartara y
tumatakbo
digos
ligo
agdigdigos
naliligo
Verb
Glos ng Verb
Ugat
b. Future kontruksyon: ag- + SU + (n)to Salitang Ugat
c. Progresiv konstruksyon: ag- + RCVC+ SU Salitang Ugat
d. Past: konstruksyon: nag- +SU Salitang
Glos ng SU
12
Ugat taray
takbo
nagtaray
tumakbo
digos
ligo
nagdigos
naligo
e. Past Progresiv konstruksyon: nag- + RCVC +SU
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
takbo
nagtartaray
tumatakbo (nakalipas
Ugat taray
na) digos
ligo
nagdigdigos
naliligo (nakalipas na)
2. agkaraDeskripsyon: Tulad din ito ng ag- kaya lang nagpapakita ito ng pag-uulit ng aksyon na ginagawa. a. Neutral konstruksyon: agkara-+ SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
subli
balik
agkarasubli
balik nang balik
sao
salita
agkarasao
salita nang salita
Ugat
13
b. Future: konstruksyon: agkara-+ SU + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
subli
balik
agkarasublinto
magbabalik-balik
sao
salita
agkarasaonto
magsasalita-salita magsasalita-salit a
Ugat
c. Progresiv Konstrukyon: Ang progresiv na porma nito ay nagagawa sa pamamagitan ng pagdaragdag ng mga salita na nagpapahiwatig ng patuloy na paggawa sa aksyon na idinadaragdag sa neutral na porma tulad ng ―madama. ― Halimbawa: madama nga agkarasubli (pabalik-balik sila ngayon) d. Past konstruksyon: nagkara- +SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
subli
balik
nagkarasubli
bumabalik-balik
sao
salita
nagkarasao
nagsasalita-salita nagsasalita-sali ta
Ugat
e. Past Progresiv
14
Konstruksyon: Ito ay nagagawa sa pamamagitan ng pagdaragdag ng mga salitang nagpapahiwatig isang kapanahunan na nakalipas na tulad ng ―idi kalman‖— kahapon — sa sa neutral na porma ng verb. Halimbawa: agkarasubli da idi kalman (bumabalik-balik sila kahapon) 3. agsiDeskripsyon: Ginagamit ang panlaping ito batay sa distributive na kapaligiran ng aksyon. Ang mabubuong salita ay nagpapakita ng aksyong may maramihang tagaganap at isinagawa sa parehong panahon. a. Neutral konstruksyon: agsi-+SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
turog
tulog
agsiturog
magsitulog
tugaw
upo
agsitugaw
magsiupo
Ugat
b. Future Konstruksyon: agsi+SU+(n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
turog
tulog
agsiturogto
magsisitulog
tugaw
upo
agsitugawto
magsisiupo
Ugat
15
c. Progresiv Konstruksyon: agsi- + (unang letra ng SU) + si + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tulog
agsitsiturog o
nagsisitulog
Ugat turog
agsisiturog tugaw
upo
agsitsitugaw o
nagsisiupo
agsisitugaw
d. Past Konstruksyon: nagsi+SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
turog
tulog
nagsiturog
nagsitulog
tugaw
upo
nagsitugaw
nagsiupo
Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: nagsi- + (unang letra ng SU) + si + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tulog
nagsitsiturog
nagsisitulog (nakalipas
Ugat turog
na)
16
tugaw
upo
nagsitsitugaw
nagsisiupo (nakalipas na)
4. maDeskripsyon: Ito ay kadalasang ginagamit sa pagpapakita ng posibilidad ng pagkakaganap ng isang aksyon. a. Neutral Konstrusyon: ma- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
turog
tulog
maturog
matulog
ipit
ipit
maipit
maipit
Ugat
b. Future Konstruksyon: ma- + SU + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
turog
tulog
maturogto
matutulog
ipit
ipit
maipitto
maiipit
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: ma- RCV(C)+ SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
17
Ugat
turog
tulog
matmaturog
natutulog
ipit
ipit
maipipit
naiipit
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
turog
tulog
naturog
natulog
ipit
ipit
naipit
naipit
d. Past Konstruksyon: na- + SU Salitang Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: na- + RCV(C) + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
turog
tulog
natnaturog
natutulog (nakalipas na)
ipit
ipit
naip-ipit
naiipit (nakalipas na)
Ugat
5. umDeskripsyon: Nagpapakita ng pagsisimula ng gawain o pagbabago ng sitwasyon. a. Neutral Konstruksyon: um- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
Ugat 18
uli
akyat
umuli u muli
umakyat
alis
alis
umalis
umalis
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
uli
akyat
umulinto
aakyat
alis
alis
umalisto
aalis
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
uli
akyat
umululi
umaakyat
alis
alis
umal-alis
umaalis
Verb
Glos ng Verb
b. Future Konstruksyon: um+SU+(n)to Salitang Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: um+RVC+SU Salitang Ugat
d. Past Konstruksyon: imm+uli Salitang
Glos ng SU
Ugat
19
uli
akyat
immuli
umakyat
alis
alis
immalis
umalis
e. Past Progresiv Konstruksyon: imm+RVC+uli Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
uli
akyat
immululi
umaakyat (nakalipas na)
alis
alis
immal-alis
umaalis (nakalipas na)
Ugat
6. – umumDeskripsyon: Nagpapakita ng pagsisimula ng gawain o pagbabago ng sitwasyon. a. Neutral Konstruksyon: unang letra ng SU + -um- + mga natirang letra ng SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
takki
tae
tumakki
tumae
padas
subok
pumadas
sumubok
Ugat
b. Future Konstruksyon: unang letra ng SU + -um- + mga natirang letra ng SU + (n)to 20
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
takki
tae
tumakkinto
tatae
padas
subok
pumadasto
susubukan
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: C+ - um- + VC + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
takki
tae
tumaktakki
tumatae
padas
subok
pumadpadas
sinusubukan
Ugat
d. Past Konstruksyon: unang letra ng SU + -imm- + mga natirang letra ng SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
takki
tae
timmakki
tumae
padas
subok
pimmadas
sinubukan
Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: C+ - imm- + VC + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
Ugat
21
takki
tae
timmaktakki
tumatae (nakalipas na)
padas
subok
pimmadpadas
sinusubukan (nakalipas na)
7. mangiDeskripsyon: Nakatuon ito sa pagpopokus ng kung sinong gagawa, gumagawa o gumawa ng aksyon. a. Neutral konstruksyon: mangi- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kabil
lagay
mangikabil
maglagay
bati
iwan
mangibati
mag-iwan
Ugat
b. Future konstruksyon: mangi- + SU + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kabil
lagay
mangikabilto
maglalagay
bati
iwan
mangibatinto
mag-iiwan
Ugat
c. Present Progresiv Konstruksyon: mangi- + R(C)VC + SU
22
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kabil
lagay
mangikabkabil
naglalagay
bati
iwan
mangibatbati
nag-iiwan
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kabil
lagay
nangikabil
naglagay
bati
iwan
nangibati
nag-iwan
Ugat
d. Past Konstruksyon: nangi- + SU Salitang Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: nangi- + R(C)VC + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kabil
lagay
nangikabkabil
naglalagay (nakalipas na)
bati
iwan
nangibatbati
nag-iiwan (nakalipas na)
Ugat
8. i-
23
Deskripsyon: Nagiging thematic ang focus ng salita pag ikinabit ang panlaping ito. Mapapansing ‗locative‘ rin ito na nagpapahiwatig ng aksyon kaugnay sa sinasabi ng salitang ugat. a. Neutral Konstruksyon: i- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
teks
teks
iteks
iteks
baga
sabi
ibaga
sabihin
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
teks
teks
iteksto
iteteks
baga
sabi
ibaganto
sasabihin
Ugat
b. Future Konstruksyon: i-+SU+(n)to Salitang Ugat
c. Progresiv Kontruksyon: i-+RCV(C) + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
teks
iteteks
itineteks
Ugat teks
24
baga
sabi
ibagbaga
sinasabi
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
teks
teks
inteks
itineks
baga
sabi
inbaga
sinabi
d. Past Konstruksyon: in-+SU Salitang Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: in-+RCV(C)+SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
teks
teks
inteteks
itineteks (nakalipas na)
baga
sabi
inbagbaga
sinasabi (nakalipas na)
Ugat
9. makiDeskripsyon: Ang paggamit ng panlaping ito ay nagpapakita ng paglahok ng maraming tagaganap para sa isang aksyon. a. Neutral Konstruksyon: maki-+SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
25
Ugat pangan
kain
makipangan
makikain
tawag
tawag
makitawag
makitawag
b. Future Konstruksyon: maki-+SU+(n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pangan
kain
makipanganto
makikikain
tawag
tawag
makitawagto
makikitawag
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: maki-+ unang pantig ng SU +SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pangan
kain
makipangpangan
nakikikain
tawag
tawag
makitawtawag
nakikitawag
Verb
Glos ng Verb
Ugat
d. Past Konstruksyon: naki-+SU Salitang
Glos ng SU
Ugat
26
pangan
kain
nakipangan
nakikain
tawag
tawag
nakitawag nakitawa g
nakitawag
e. Past Progresiv Konstruksyon: naki-+ unang pantig ng SU +SU Salitang
Glos ng
Verb
Glos ng Verb
Ugat
SU
pangan
kain
nakipangpangan
nakikikain (nakalipas na)
tawag
tawag
nakitawtawag
nakikitawag (nakalipas na)
10. aginDeskripsyon: Ang panlaping ito ay nagpapahiwatig ng pagkukunwari habang ginagawa ang aksyon sa harap ng ibang tao. a. Neutral Konstruksyon: Walang neutral na porma. b. Future Konstruksyon: agin-+ R(C)V + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kuna
kunwari
aginkukunanto
nagkukunwari
isem
ngiti
agin-iisemto
nagngingiti-ngitihan nagngingiti-ngit ihan
Ugat
c. Progresiv 27
Konstruksyon: agin-+R(C)V+SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kuna
kunwari
aginkukuna
nagkukunwari
isem
ngiti
agin-iisem
nagngingiti-ngitihan nagngingiti-ngit ihan
Ugat
d. Past Konstruksyon: Walang past na porma. e. Past Progresiv Konstruksyon: nagin+ R(C)V+ SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kuna
kunwari
naginkukuna
nagkunwari
isem
ngiti
nagin-iisem
nagngiti-ngitihan
Ugat
11. makaDeskripsyon: Ginagamit ito sa pagbubuo ng mga pandiwa na may potensyal na mangyari, ito man ay intensyonal o hindi. a. Neutral Konstruksyon: maka-+SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
Ugat
28
sangit
iyak
makasangit
makaiyak
sala
sayaw
makasala
makasayaw
b. Future Kontruksyon: maka-+SU+ (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
sangit
iyak
makasangitto makasan gitto
makakaiyak
sala
sayaw
makasalanto
makasasayaw
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
sangit
iyak
makasangsangit
naiiyak
sala
sayaw
makasalsala
nasasayaw
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
iyak
nakasangit
nakaiyak
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: maka-+ Salitang Ugat
d. Past Konstruksyon: naka-+SU Salitang Ugat sangit
29
sala
sayaw
nakasala
nakasayaw
e. Past Progresiv Konstruksyon: naka-+ unang pantig ng SU + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
sangit
iyak
nakasangsangit
naiiyak (nakalipas na)
sala
sayaw
nakasalsala
nasasayaw (nakalipas na)
Ugat
12. agkaDeskripsyon: Ginagamit ang panlaping ito sa pagpapahiwatig ng mga aksyong sabay na ginagawa ng dalawa o higit pang tagaganap. a. Neutral Konstruksyon: agka- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pinggan
pinggan
agkapinggan
magkapinggan
bag
bag
agkabag
magkabag
Verb
Glos ng Verb
Ugat
b. Future Kontruksyon: agka- + SU + (n)to Salitang
Glos ng SU
Ugat
30
pinggan
pinggan
agkapingganto
magiging magkapinggan
bag
bag
agkabagto
magiging magkabag
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pinggan
pinggan
agkakapinggan
magkakapinggan
bag
bag
agkakabag
magkakabag
c. Progresiv Konstruksyon: agkaka- +SU Salitang Ugat
31
d. Past Konstruksyon: nagka- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pinggan
nagkapinggan
gumamit ng iisang
Ugat pinggan
pinggan bag
bag
nagkabag
gumamit ng isang bag
Verb
Glos ng Verb
e. Past Progresiv Konstruksyon: nagkaka- + SU Salitang
Glos ng SU
Ugat pinggan
pinggan
nagkakapinggan
magkakapinggan (nakalipas na)
bag
bag
nagkakabag
magkakabag (nakalipas na)
13. ag-, -inn-
Deskripsyon: Ito‘y kadalasang kadalasang nagpapahiwatig ng pagkakaroon ng palitang relasyon o di kaya‘y kompetisyon. a. Neutral 32
Konstruksyon: ag- + unang letra ng SU + -inn- + mga natirang letra sa SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
lumba
karera
aglinnumba
magkarera
tumba
tumba
agtinnumba
magtumbahan
Ugat
b. Future Konstruksyon: ag- + (unang letra ng SU) + -inn- + (mga natirang letra sa SU) + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
lumba
karera
aglinnumbanto
magkakarera
tumba
tumba
agtinnumbanto
magtutubahan
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: ag- + unang letra ng SU + -in- + unang letra ng SU + -inn + mga natirang letra sa SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
lumba
karera
aglinlinnumba
nagkakarera
tumba
tumba
agtintinnumba
nagtutumbahan
Ugat
d. Past Konstruksyon: nag- + unang letra ng SU + -inn- + mga natirang letra sa SU 33
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
lumba
karera
naglinnumba
nagkarera
tumba
tumba
nagtinnumba
nagtumbahan
Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: nag- + unang letra ng SU + -in- + unang letra ng SU + -inn + mga natirang letra sa SU Salitang
Glos ng
Ugat
SU
lumba
karera
Verb
Glos ng Verb
naglinlinnumba
nagkakarera (nakalipas na)
tumba
tumba
nagtintinnumba n agtintinnumba
nagtutumbahan (nakalipas na)
14. makapagDeskripsyon: Ito‘y nagpapakita ng posibilidad ng pagkakayari ng isang intensyonal o ‗accidental‘ na aksyon.
a. Neutral Konstruksyon: makapag- + SU Salitang
Glos ng
Verb
Glos ng Verb
34
Ugat
SU
sao
salita
makapagsao
makapagsalita
dengngeg
dinig
makapagdengngeg
makadinig
b. Future Konstruksyon: makapag- + SU + (n)to Salitang
Glos ng
Verb
Glos ng Verb
Ugat
SU
sao
salita
makapagsaonto
makakapagsalita
dengngeg
dinig
makapagdenggegto
makakadinig
c. Progresiv Konstruksyon: makapag- + unang pantig ng SU+ SU Salitang
Glos ng
Verb
Glos ng Verb
Ugat
SU
sao
salita
makapagsasao
nakakapagsalita
dengngeg
dinig
makapagdengdenggeg
nakakarinig
d. Past Konstruksyon: nakapag- + SU Salitang
Glos ng
Verb
Glos ng Verb
Ugat
SU
sao
salita
nakapagsao
nakapagsalita
dengngeg
dinig
nakapagdengngeg
nakarinig
e. Past Progresiv 35
Konstruksyon: nakapag- + unang pantig ng SU+ SU Salitang
Glos ng
Ugat
SU
sao
salita
Verb
Glos ng Verb
nakapagsasao
nakakapagsalita (nakalipas na)
dengngeg
dinig
nakapagdengdengngeg
nakakarinig (nakalipas na)
15. makikaDeskripsyon: Nagpapakita ito ng aksyon na ginagawang magkasama. a. Neutral Konstruksyon: makika- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tawid
mana
makikatawid
makihati sa mana
pangan
kain
makikapangan
makikain
Ugat
b. Future Konstruksyon: makika- + SU + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tawid
mana
makikatawidto
makikihati sa mana
pangan
kain
makikapanganto
makikikain
Ugat
36
c. Progresiv Konstruksyon: makika- + RCVC(C) + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tawid
mana
makikatawtawid
nakikihati sa mana
pangan
kain
makikapangpangan
nakikikain
Ugat
d. Past Konstruksyon: nakika- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tawid
mana
nakikatawid
nakihati sa mana
pangan
kain
nakikapangan
nakikain
Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: nakika- + RCVC(C) + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
mana
nakikatawtawid
nakikihati sa mana
Ugat tawid
(nakalipas na) pangan
kain
nakikapangpangan
nakikikain (nakalipas na)
37
16. makipagDeskripsyon: Ito‘y Ito‘y ginagamit upang bumuo ng pandiwang nagpapahiwatig sa pakikisama sa mas malawak na grupo. a. Neutral Kontruksyon: makipag- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
maysa
isa
makipagmaysa
makipag-isa
takder
tayo
makipagtakder
sumamang tumayo
Ugat
b. Future Konstruyon: makipag- + SU+ (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
maysa
isa
makipagmaysanto
makikipag-isa
takder
tayo
makipagtakderto
sasamang tumayo
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: makipag- + RCV(C) + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
isa
makipagmaymaysa
nakikipag-isa
Ugat maysa
38
takder
tayo
makipagtaktakder
sumasamang nakatayo
d. Past Konstruksyon: nakipag- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
maysa
isa
nakipagmaysa nakipagma ysa
nakipag-isa
takder
tayo
nakipagtakder
sumamang nakatayo
Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: nakipag- + RCV(C) + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
isa
nakipagmaymaysa
nakikipag-isa (nakalipas
Ugat maysa
na) takder
tayo
nakipagtaktakder
sumasamang nakatayo (nakalipas na)
17. mangDeskripsyon: Ang nabubuong verb ay nagpapahiwatig ng pagbibigay ng responsibilidad sa isang aktor na gawin ang aksyon. a. Neutral 39
Kontruksyon: mang- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
baliw
bago
mangbaliw
gumawa ng pagbabago
sagid
hipo
mangsagid
manghipo
Ugat
b. Future Konstruksyon: mang- + SU +(n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
baliw
bago
mangbaliwto
gagawa ng pagbabago
sagid
hipo
mangsagidto
manghihipo
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: mang- + RCVC + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
bago
mangbalbaliw
gumagawa ng
Ugat baliw
pagbabago sagid
hipo
mangsagsagid
nanghihipo
d. Past Konstruksyon: nang- + SU
40
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
baliw
bago
nangbaliw
nakagawa ng pagbabago
sagid
touch
nangsagid
nanghipo
Ugat
e. Past Progresiv Konstrukyon: nang- + RCVC + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
bago
nangbalbaliw
gumagawa ng
Ugat baliw
pagbabago (nakalipas na) sagid
hipo
nangsagsagid
nanghihipo (nakalipas na)
18. ma-, -an Deskripsyon: Ito ay ginagamit para magpakita ng mga aksyong di-kusa o di-sadya. a. Neutral Konstruksyon: ma- + SU + -an Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
dalus
linis
madalusan
malinisan
pigket
dikit
mapigketan
madikitan
Ugat
41
b. Future Konstruksyon: ma- + SU + -an + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
dalus
linis
madalusanto
malilinisan
pigket
dikit
mapigketanto
madidikitan
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: ma- + RCVC + SU+ -an Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
dalus
linis
madaldalusan
nalilinisan
pigket
dikit
mapigpigketan
nadidikitan
Ugat
d. Past Konstruksyon: na- + SU + -an Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
dalus
linis
nadalusan
nalinisan
pigket
dikit
napigketan
nadikitan
Ugat
42
e. Past Progresiv Konstruksyon: na- + RCVC + SU+ -an Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
linis
nadaldalusan
nalilinisan
Ugat dalus
(nakalipas na) pigket
dikit
napigpigketan
nadidikitan (nakalipas na)
19. – 19. – en en Deskripsyon: Unibersal na afiks na para sa mga transitiv na verb. Ito ay nakapokus sa tagatanggap ng aksyon at hindi sa tagaganap nito. a. Neutral Konstruksyon: SU+ -en Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kasar
wedding
kasaren
ikasal
asawa
asawa
asawaen
pakasalan
Ugat
b. Future Konstruksyon: SU + -en + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
43
Ugat
kasar
wedding
kasarento
ikakasal
asawa
asawa
asawaento
pakakasalan
c. Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa kanitig o
-
RCVC + SU + -en
SU na nagsisimula sa panitig o
Salitang
RVC + SU + -en
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kasar
wedding
kaskasaren
ikinakasal
asawa
asawa
as-asawaen
pinapakasalan
Ugat
d. Past Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa kanitig o
-
unang letra ng SU + -in- natirang letra ng SU
SU na nagsisimula sa panitig o
in- + SU 44
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
kasar
wedding
kinasar
ikinasal
asawa
asawa
inasawa
pinakasalan
Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa kanitig o
-
C...+ -in- +...VC + SU
SU na nagsisimula sa panitig o
Salitang
in- + RVC + SU
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
wedding
kinaskasar
ikinakasal
Ugat kasar
(nakalipas na) asawa
asawa
inas-asawa
pinapakasalan (nakalipas na)
20. – 20. – an an Deskripsyon: Ito ay bumubuo ng mga transitive at locative na pandiwa na nangyari sa isang particular na lokasyon, bagay o tao. a. Neutral Konstruksyon: SU + -an
45
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
karga
karga
kargaan kar gaan
kargahan
adayu
malayo
adayuan
layuan
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
karga
karga
kargaanto
kakargahan
adayu
malayo
adayuanto
lalayuan
Ugat
b. Future Konstruksyon: SU + -an + to Salitang Ugat
c. Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa kanitig o
-
RCVC + SU + -an
SU na nagsisimula sa panitig o
Salitang
RVC + SU + -an
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
karga
karga
karkargaan
kinakargahan
adayu
malayo
ad-adayuan
linalayuan
Ugat
46
d. Past Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa kanitig o
-
unang letra ng SU + -in- + natirang letra ng SU + -an
SU na nagsisimula sa panitig o
Salitang
in-+ SU+-an
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
karga
karga
kinargaan kin argaan
kinargahan
adayu
malayo
inadayuan
linayuan
Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa kanitig o
-
C...+ -in- + ...VC + SU + -an
SU na nagsisimula sa panitig o
Salitang
in- + RVC + SU + -an
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
karga
kinarkargaan
kinakargahan
Ugat karga
(nakalipas na)
47
adayu
malayo
inad-adayuan
linalayuan (nakalipas na)
21. agpaDeskripsyon: Ang verb na nabubuo ay nagpapakita ng aksyong nag-aatas sa ibang tao na gumawa ng aksyon na ipinapahiwatig ng salitang ugat. a. Neutral Konstruksyon: agpa- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
subli
balik
agpasubli
magpabalik
ani
ani
agpaani
magpaani
Ugat
b. Future: Konstruksyon: agpa- + SU + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
subli
balik
agpasublinto agpasubli nto
magpapabalik
ani
ani
agpaaninto
magpapaani
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa kanitig 48
o
-
ag... pa + unang letra ng SU+...pa + SU
SU na nagsisimula sa panitig o
Salitang
agpapa + SU
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
subli
balik
agpaspasubli
nagpapabalik
ani
ani
agpapaani
nagpapaani
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
subli
balik
nagpasubli
nagpabalik
ani
ani
nagpaani
nagpaani
Ugat
d. Past Konstruksyon: nagpa- +SU Salitang Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa kanitig o
-
nag... pa + unang letra ng SU+...pa + SU
SU na nagsisimula sa panitig o
Salitang
nagpapa + SU
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
49
Ugat
subli
balik
nagpaspasubli
nagpapabalik (nakalipas na)
ani
ani
nagpapaani
nagpapaani (nakalipas na)
22. ipaDeskripsyon: Ginagamit ito kasama ang mga pandiwa na nagpapakita ng mosyon o kilos. a. Neutral Konstruksyon: ipa- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
buya
nood
ipabuya
ipanood
ubra
trabaho
ipaubra
ipatrabaho
Ugat
b. Future Konstruksyon: ipa- + SU + (n)to Salitang
Glos ng
Verb
Glos ng Verb
Ugat
SU
buya
nood
ipabuyanto
ipapanood
ubra
trabaho
ipaubranto
ipapatrabaho
50
c. Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa kanitig o
-
i…+ pa+unang pa+unang letra ng SU …pa…pa- + SU
SU na nagsisimula sa panitig o
Salitang
ipapa- + SU
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
buya
nood
ipabpabuya
ipinapapanood
ubra
trabaho
ipapaubra
ipinapapatrabaho
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
buya
nood
inpabuya
ipinapanood
ubra
trabaho
inpaubra
ipinatrabaho
Ugat
d. Past Konstruksyon: inpa + SU Salitang Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa kanitig o
-
in…+ pa+unang letra ng SU …pa…pa- + SU
SU na nagsisimula sa panitig 51
o
Salitang
inpapa- + SU
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
nood
inpabpabuya
ipinapapanood
Ugat buya
(nakalipas na) ubra
trabaho
inpapaubra
ipinapatrabaho (nakalipas na)
23. maiDeskripsyon: Ito‘y nagpapahiwatig ng kakayahan ng isang tagaganap na gawin ang isang aksyon. Sa kabilang banda ipinapakita rin nito ang posibilidad ng pagkakaganap ng isang aksyon. a. Neutral Konstruksyon: mai-+SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pagna
lakad
maipagna
mailakad
lako
benta
mailako
maibenta
Ugat
b. Future Konstruksyon: mai- + SU + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
52
Ugat
pagna
lakad
maipagnanto
mailalakad
lako
benta
mailakonto
maibebenta
c. Progresiv Konstruksyon: mai- + RCVC + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pagna
lakad
maipagpagna
nailalakad
lako
benta
mailaklako
naibebenta
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pagna
lakad
naipagna
nailakad
lako
benta
nailako
naibenta
Ugat
d. Past Konstruksyon: nai- + SU Salitang Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: nai- + RCVC + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
Ugat 53
pagna
lakad
naipagpagna
nailalakad (nakalipas na)
lako
benta
nailaklako
naibebenta (nakalipas na)
24. agpakaDeskripsyon: Ito‘y nagpapahiwatig ng pagkakaroon ng mga k atangian ng salitang ugat. a. Neutral Konstruksyon: agpaka- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tao
tao
agpakatao
magpakatao
aso
aso
agpakaaso
magpakaaso
Ugat
b. Future Konstruksyon: agpaka- + SU + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tao
tao
agpakataonto agpakataont o
magpapakatao
aso
aso
agpakaasonto agpakaasont o
magpapakaaso
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: agpakpaka- + SU 54
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tao
tao
agpakpakatao
nagpapakatao
aso
aso
agpakpakaaso
nagpapakaaso
Ugat
d. Past Konstruksyon: nagpaka- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tao
tao
nagpakatao
nagpakatao
aso
aso
nagpakaaso
nagpakaaso
Ugat
e. Past Progresiv Konstruskyon: nagpakpaka- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
tao
nagpakpakatao
nagpapakatao
Ugat tao
(nakalipas na) aso
aso
nagpakpakaaso
nagpapakaaso (nakalipas na)
25. pag-, -en Deskripsyon: Nagsasaad ng aksyon na nakatuon sa tagatanggap. 55
a. Neutral Konstruksyon: pag- + SU + -en Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
basa
aral
pagbasaen
pag-aralin
awid
uwi
pagawiden
pauwiin
Ugat
b. Future Konstruksyon: pag- + SU + -en + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
basa
aral
pagbasaento
pag-aaralin
awid
uwi
pagawidento
pauuwiin
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: pag- + R(C)VC + -en Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
basa
aral
pagbasbasaen
pinag-aaral
awid
uwi
pagaw-awiden
pinauuwi
Ugat
d. Past Konstruksyon: pinag- + SU 56
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
basa
aral
pinagbasa
pinag-aral
awid
uwi
pinagawid
pinauwi
Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: pinag- + R(C)VC + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
basa
aral
pinagbasbasa
pinag-aaral dati
awid
uwi
pinagaw-awid
pinauuwi dati
Ugat
26. pagDeskripsyon: Ang mabubuong verb ay nakapokus sa instrument ng aksyon. Sa isang banda, ang verb na mabubuo ay ang instrumento para magawa ang bagay na ipinahihiwatig ng salitang ugat. a. Neutral Konstruksyon: pag- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
surat
sulat
pagsurat
pagsulat
bayad
bayad
pagbayad
pagbayad
Ugat
57
ipit
ipit
pagipit
pag-ipit
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
surat
sulat
pagsuratto
ipansusulat
bayad
bayad
pagbayadto
ipambabayad
ipit
ipit
pagipitto
ipang-iipit
b. Future Konstruksyon: pag- + SU + (n)to Salitang Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: pag- + R(C)VC + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
surat
sulat
pagsursurat
ipinangsususulat
bayad
bayad
pagbaybayad
ipinambabayad
ipit
ipit
pagip-ipit
ipinang-iipit
Verb
Glos ng Verb
Ugat
d. Past Konstruksyon: pinag- + SU Salitang
Glos ng SU
Ugat
58
surat
sulat
pinagsurat
ipinangsulat
bayad
bayad
pinagbayad
ipinambayad
ipit
ipit
pinagipit
ipinang-ipit
e. Past Progresiv Konstruksyon: pinag- + R(C)VC + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
sulat
pinagsursurat
ipinangsusulat
Ugat surat
(nakalipas na) bayad
bayad
pinagbaybayad pinagba ybayad
ipinambabayad (nakalipas na)
ipit
ipit
pinagip-ipit pi nagip-ipit
ipinang-iipit (nakalipas na)
27. pangpaDeskripsyon: Ang verb na nabubuo ay nakapokus sa istrumento ng pagkakaganap ng verb. a. Neutral Konstruksyon: pangpa- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
Ugat
59
pigsa
lakas
pangpapigsa
gamit pampalakas
banglo
bango
pangpabanglo
gamit pampabango
apgad
alat
pangpaapgad
gamit pampaalat
b. Future Konstruksyon: pangpa- + SU + (n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pigsa
lakas
pangpapigsanto
gagamiting pampalakas
banglo
bango
pangpabanglonto
gagamiting pampabango
apgad
alat
pangpaapgadto
gagamiting pampaalat
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa katinig o
-
pang...pa + unang letra ng SU + ...pa + SU
SU na nagsisimula sa patinig o
Salitang
pangpapa+ SU
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pigsa
lakas
pangpappapigsa
ginagamit pampalakas
banglo
bango
pangpabpabanglo
ginagamit pampabango
Ugat
60
apgad
alat
pangpapaapgad
ginagamit pampaalat
d. Past Konstruksyon: pinangpa- + SU Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
pigsa
lakas
pinangpapigsa
ginamit pampalakas
banglo
bango
pinangpabanglo
ginamit pampabango
apgad
alat
pinangpaapgad
ginamit pampaalat
Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa katinig o
-
pinang...pa + unang letra ng SU + ...pa + SU
SU na nagsisimula sa patinig o
Salitang
pinangpapa+ SU
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
lakas
pinangpappapigsa
ginagamit pampalakas
Ugat pigsa
(nakalipas na) banglo
bango
pinangpabpabanglo
ginagamit pampabango
61
(nakalipas na) apgad
alat
pinangpapaapgad
ginagamit pampaalat (nakalipas na)
28. ikaDeskripsyon: Ang nabubuong verb ay nakapokus sa dahilan ng pangyayari. a. Neutral Konstruksyon: Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
patay
patay
ikapatay
ikamatay
pintas
ganda
ikapintas ikapint as
ikaganda
ibus
ubos
ikaibus
ikaubos
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
patay
patay
ikapatayto
ikamamatay
pintas
ganda
ikapintasto ikap intasto
ikagaganda
ibus
ubos
ikaibusto
ikauubos
Ugat
b. Future: Konstruksyon: ika- + SU + (n)to Salitang Ugat
62
c. Progresiv Konstruksyon:
-
SU na nagsisimula sa katinig o
-
i... + ka + unang letra ng SU + ...ka + SU
SU na nagsisimula sa patinig o
Salitang
ikaka- + SU
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
patay
patay
ikapkapatay
ikinapapatay
pintas
ganda
ikapkapintas
ikinkaganda
ibus
ubos
ikakaibus
ikinauubos
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
patay
patay
inkapatay
ikinamatay
pintas
ganda
inkapintas
ikinaganda
ibus
ubos
inkaibus
ikinaubos
Ugat
d. Past Konstruksyon: inka- + SU Salitang Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: 63
-
SU na nagsisimula sa katinig o
-
in... + ka + unang letra ng SU + ...ka . ..ka + SU
SU na nagsisimula sa patinig o
Salitang
inkaka- + SU
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
patay
inkapkapatay
ikinapapatay
Ugat patay
(nakalipas na) pintas
ganda
inkapkapintas
ikinagaganda (nakalipas na)
ibus
ubos
inkakaibus
ikinauubos (nakalipas na)
29. i-, an Deskripsyon: Ang kombinasyon ng dalawang afiks na ito ay bumubuo sa mga verb na nagpapakita ng aksyon para sa isang ispesipikong tagatanggap ng resulta ng aksyon. a. Neutral Konstruksyon: i- + SU+ -an Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
surat
sulat
isuratan
isulatan
iwa
hiwa
iiwaan
ihiwaan
Ugat
64
b. Future Konstruksyon: i-+SU+ -an +(n)to Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
surat
sulat
isuratanto is uratanto
isusulatan
iwa
hiwa
iiwaanto iiwaant o
ihihiwaan
Ugat
c. Progresiv Konstruksyon: i-+ R(C)VC + SU + -an Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
surat
sulat
isursuratan
isinusulatan
iwa
hiwa
iiw-iwaaan
ihinihiwaan
Ugat
d. Past Konstruskyon: in- + SU + -an Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
surat
sulat
insuratan
isinulatan
iwa
hiwa
iniwaan
ihiniwaan
Ugat
e. Past Progresiv Konstruksyon: in-+ R(C)VC + SU + -an 65
Salitang
Glos ng SU
Verb
Glos ng Verb
sulat
insursuratan
isinusulatan (nakalipas
Ugat surat
na) iwa
hiwa
iniw-iwaaan
ihinihiwaan (nakalipas na)
66
FOCUS Sa usapin ng focus, kinakategorya ang mga verb sa kung anong parte ng pangungusap ang ginagawang focus. Maari nating paghiwahiwalayin sa walong grupo ang mga afiks sa Pagkabuo ng mga Verb. Ito ay ang actor, patient, commitative, directional, thematic, benefactive, instrumental at causative focus. 1. Actor Focus Dito, nakatuon ang verb sa tagaganap ng aksyon. Ang mga sumusunod ang ay mga afiks na bumubuo ng mga verb na actor focus. Sa pormang Verb-Subject-Object (VSO) ng wikang Ilokano kadalasan sinusundan ng tagaganap ang verb. a. agagsurasurat ni Mark
nagsusulat si Mark
agtaraykan
tumakbo ka na
agbasoldanto manen
magkakasala na naman sila
nagawid diay asomin
umuwi na ang aso namin
b. agkaraagkaraisbo dagitay mammartek
ihi nang ihi iyong mga lasenggo
agkaraiddep diay laptopko
namamatay- matay ‗yong laptop ko
c. agsiagsipangankayon
kumain na kayo
nagsisinada aminen
naghiwahiwalay na silang lahat
agsisitaray dagitay takrot
nagsisitakbuhan ang mga takot
d. aginaginsasakitkayo manen
kunwari maysakit na naman kayo 67
agintutuleng ni Presidente
nagbibingi-bingin si Presidente
e. agpakaagpakatao kay man ngamin
magpakatao kasi kayo
agpakababai dagitay babai
magpakababae ang mga babae
f. agpaagpaaninakton bigat
magpapaani ako bukas
agpapirmanak man
pamirma naman ako
g. umuman-andar diay jeep
umaandar ang jeep
umul-ulinak idi iti niyog
umaakyat ako noon ng niyog
immakarkami ti balay
lumipat kami ng bahay
h. -um-
i.
j.
tumataray diay kabalyo
tumatakbo ang kabayo
timmakder ni Mayor
tumayo si Mayor
lumasattayto iti maysa a waig
dadaan tayo sa isang ilog
mamaturogkayon ket rabiin
matulog na kayo at gabi na
naipit diay ulo iti nuang
naipit ang ulo ng kalabaw
malutonto latta amin dagita
maluluto rin lahat ng iyan
makamakapadasnak ti baro
makakaranas ako ng bago
nakapalda ni Mae
nakapalda si Mae
makatarayka kadi pay
makakatakbo ka pa ba 68
k. mai-
l.
maitaytayab diay papel
natatangay ng hangin iyong papel
maiparit ti tumagari
ipinagbabawal ang mag-ingay
mangmangala ka man iti buneng
kumuha ka nga ng itak
mangsuratdanto iti istorya
magsusulat sila ng kuwento
m. mangimangisupotka iti badok
maglagay ka damit ko sa supot
mangipannak ti sida idiay balayda
magdadala ako ng ulam sa bahay nila
2. Patient Focus Dito, nakatuon ang verb sa direct object o tuwirang layon nito. a. – en en alaenyo iti tinapay
kunin niyo ang tinapay
awisenyo ni padi
anyayahan niyo ang pari
asawaen ni Cesar ni Lisa
pakakasalan ni Cesar si Lisa
b. pag-, -en pagbasaenyo latta ni Totoy
pag-aaralin niyo pa rin si Totoy
pakanenyoman diay ubing
pakainin niyo naman iyong bata
3. Commitative Focus Ang mga verb sa kategoryang ito ay nagpapakita ng aksyong linalahokan ng higit sa isang aktor. a. ka kasaritak damdama
kakausapin ko mamaya 69
kalabanda dagidiay lumablabas
kalaban nila ang mga dumadaan
b. agkaagkatugawkami koma
sana magkatabi kami sa upuan
nagkapingganda nga nangan
magkapinggan silang kumain
c. ag-, -innaglinnumbada manen
nag-uunahan na naman sila
aginnayat iti dua a puso
nagmamahalan ang dalawang puso
d. maki makisalsal dagitay babbaro
nakikisayaw ang mga binata
nakiam-ammonak iti balasang
nakipagkilala ako sa dalaga
e. makikamakikapadaka man iti bado
makibagay ka nga ng damit
nakikaedda diay anakmi kanyami
nakihiga ang anak namin sa amin
f. makipagmakipaganikami kadakuada
makikipag-ani kami kasama sila
nakipagarab dagitay kalding
nakikain ng damo ang mga kambing
4. Directional Focus Dito, naitatampok kung sa nakatuon ang aksyon. a. – an an kargaanyo ta timban
kargahan niyo na yang timba
alwadanyo dagita singsingyo
ingatan niyo iyang mga singsing niyo
pandaganyo diay uleg
daganan niyo iyong ahas
b. ma-, -an 70
madalusan diay datar
malilinisan ang sahig
maammoandanto iti nagtakaw
malalaman nila kung sinong nagnakaw
5. Thematic Focus Dito, ang ideya o pakahulugan ng salitang ugat ang binigbiyan ng diin. a. iiteksmo man kanyak
iteks mo nga sa akin
ilabantayo iti kiddaw ti masa
ilaban natin ang daing ng masa
itaraymo detan
itakbo mo na yan
6. Benefactive Focus Dito, binibigyang diin kung para kanino ang aksyon na ipinahihiwatig ng verb. a. i-, -an ilutuankanto iti pansit
ilulutuan kita ng pansit
insusuratanna daydi lakay
isinusulatan niya dati ang matanda
iniwaanmi isuna iti manok
naglaan kami ng manok para sa kanya
7. Instrumental Focus Ang focus na ito ay nakatuon sa pagpapakita ng ginamit para magawa ang aksyon. a. pagpagbadomman ti badokon
isinusuot mo na naman iyang damit ko
pagkulayna diay dara
ginagamit niyang pankulay ang dugo
pagaw-awatna diay kayo
ipinang-aabot niya ang kahoy
pinangpormamman detan
pinangporma na naman ‗yan
b. pangpapangpaado iti makan ta tuyo
pamparami ng kain iyang tuyo 71
pangpatibkerda deta balot
pampatibay nila iyang balot
awan pangpapudotmo
wala ka bang pampainit
8. Causative Focus Nakatuon ang focus na ito sa pagpapakita ng dahilan sa pagkagawa o kung bakit gagawin ang aksyon na ipinahihiwatig ng verb. a. ikaikararagsakko iti panagsangpetmo
ikinatutuwa ko ang iyong pagdating
inkapatayna diay sugatna
ikinamatay niya ang kanyang sugat
ikalkalidayna iti panagtalawmo
ikinalulungkot niya ang pag-alis mo
72
MGA REFERENS Mga Libro
Adelaar, Alexander, Nikolaus Himmelmann, ed. 2005. The Austronesian languages of Asia and Madagascar.USA and Canada: Routledge
Rubino, Carl. 1998. Ilocano: Ilocano-English, English-Ilocano dictionary. United States of America. ____________.1997. A reference grammar of Ilocano. Michigan: UMI Company. Vanoverbergh, Morice. 1955. Iloko grammar.
Mga Website
_______. 2010. ―Asingan: ‗na asing‘,‖ Pangasinan official website. Available from http://www.pangasinan.gov.ph/Cities_Municipalities/SubMunicipalityPage_Asingan.php; Internet. Acessed on September 20, 2010.
_______.2007. ―Census of population,‖ Population census 2007 press release. Available from http://www.census.gov.ph/data/sectordata/2007/region%201.pdf; Internet. Acessed on September 20, 2010.
73
