Metodologjia e Hulumtimit Ne Shkencat e Kriminalistikes (1)

Prof. dr. Xhevad Termiz

) Titulli i Origjinalit:

METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA U KRIMINALISTIČKIM NAUKAMA

Përktheu : Prof. Mustafë Reçica

Sarajevë/Prishtinë Maj 2008.

Prof. dr. Dževad Termiz - Metodologjia e shkencave shoqërore _ ________________________ ____________________________________ _________________________ _____________________ ________

METODA DHE METODOLOGJIA SHKENCORE Metodologjia dhe metodika

Aktivitetet e larmishme të njerëzve zhvillohen, pjesërisht në mënyrë të paplanifikuar, pjesërisht në mënyrë spontane, sp ontane, kurse kur se një pjesë e tyre në mënyrë të organizuar sipas procedurave të parapara. Ky pohim vlen edhe për fitimin e mësimit dhe të njohurive. Për këtë arsye, në përkufizimet e disa shkencave, shkenc ave, metoda definohet si mënyrë apo rrugë rr ugë e njohurive. Është e vërtetë se mësimi fitohet në mënyra të ndryshme, mirëpo mësimi dhe njohuritë shkencore dallojnë nga njohuritë tjera në bazë të metodës së arritjes së tyre. Këto njohuri, përfundimisht, përfund imisht, arrihet përmes zbatimit të metodave shkencore. Fjala “mënyrë ” në pikëpamje të konceptit, për metodën shkencore, na duket tepër e gjerë, sepse kjo mund të nënkuptojë njohuritë e fituara nga praktikat e kulluara, që mund të jenë të rastësishme, sistematike, intuitive dhe të pa verifikuara, gjegjësisht joshkencore. Mirëpo, njohuritë shkencore arrihen me zbatimin e procedurave të caktuara shkencore struktura e të cilave është e vërtetuar shkencërisht dhe vlera e të cilave është caku, përshtatshmëria, depërtimi, etj., shumëfishë dhe shumë herë të verifikuara dhe të vërtetuara. Pra, fjala dispozitë, mënyrë, është shumë e kushtëzuar dhe vetëm si e tillë mund të pranohet.1 Në praktikën shkencore dallojmë:

1) metodën e shkencës; dhe 2) metodën e hulumtimit. METODA E SHKENCËS

Metoda e shkencës është pjesë konstituive e shkencës, me të cilën sigurohet njohuria relativisht e saktë për objektin e shkencës. Kjo pjesë e shkencës është e determinuar dhe e kushtëzuar nga objekti i shkencës, karakteristikat, struktura dhe marrëdhëniet e tij. Përveç kësaj, objekti dhe metodat metodat e shkencës, në rrugën e zhvillimit zhvillimit të tyre, janë në vartësi reciproke ose të kushtëzuara reciprokisht. Pra, sa më e saktë, sa më e madhe dhe sa më precize që është njohuria mbi objektin shkencor, aq edhe kushtet e zhvillimit të metodës janë. Sa më e 1

Nortrop,F.C.: Logika Logika prirodnih i dru{tvenih nauka, Obod, Cetinje, 1968, 2

Prof. dr. Dževad Termiz - Metodologjia e shkencave shoqërore ________________________ _____________________________________ _________________________ _____________________ _________

zhvilluar që është metoda shkencore aq më të volitshëm dhe më dinamik është edhe zhvillimi i njohurive mbi objektin e shkencës. Një karakteristike esenciale e marrëdhënies midis objektit dhe metodës shkencore është dinamika. Zhvillimi i përshpejtuar dhe i plotë i lëndës shkencore, duke zbuluar probleme të reja, para metodës së shkencës parashtron kërkesa gjithnjë e më të mëdha. Metoda e eliminimit të mangësive dhe pengesave bazohet në zgjidhjen shkencore të problemeve, duke paralajmëruar njëherazi edhe për problemet e reja dhe për objektet dhe metodat shkencore 2 Metoda shkencore përbëhet nga koncepti, supozimi dhe parimi, nga konceptimi i hulumtimit, hartimi i projektit të hulumtimit dhe verifikimi i tij, nga metodat e të gjitha llojeve, sidomos nga teknikat, instrumentet dhe veçoritë e përshtatura me kërkesat dhe strukturën e objektit të shkencës Në praktikën hulumtuese shkencore është vërtetuar: vër tetuar: a) se metoda e hulumtimit duhet t’iu përgjigjet (përshtatet) karakteristikave të objektit; b) se metoda e hulumtimit shkencor duhet t’i përfshijë metodat e të gjitha disiplinave shkencore; c) se metoda e njëjtë, përmes specifikimit dhe konkretizimit të parimit dhe rregullës së metodës duhet t’i përshtatet secilit hulumtim veç e veç. Pra, metodat e njëjta të përgjithshme shkencore, metodat themelore, metodat për mbledhjen e të dhënave, etj. hyjnë në përbërje të metodave shkencore të adaptuara vetive të objektit shkencor. Zbatimi i metodës së eksperimentit, matjes, modelimit dhe i metodës statistikore në shkencat natyrore dhe shoqërore është shembulli më i qartë i 2

(1) Mili}, Vojin: Sociolo{ki Sociolo{ki metod, str. 24, 28; (2) Pe~ujli}, Miroslav: Miroslav: Metodologija dru{tvenih dru{tvenih nauka, str.7,8; (3) Milosavljevi}, Slavomir, Radosavljevi}, Ivan: Osnovi metodologije politi~kih nauka, Slu`bemi glasnik SRS, Beograd,2000, str.5; (4) Nejgel Ernest: Struktura nauke, Nolit, beograd, 1974, str.1,421 3


zbatimit të metodës. METODAT E HULUMTIMIT

Nocioni “metodë e hulumtimit ” mund të përkufizohet në mënyra të ndryshme duke vënë në pah dispozitat dhe karakteristikat e ndryshme të saj. Mirëpo, ne do të ndalemi vetëm në njohurinë më të rëndësishme, gjegjësisht në njohurinë e vërtetë shkencore. Metoda e hulumtimit është instrument i rëndësishëm i njohurisë së vërtetë shkencore3. Ky qëndrim nuk e përjashton mundësinë e zbatimit joshkencor të metodës shkencore me qëllim të arritjes së njohurisë. Mirëpo në rastin e tillë nuk ka garanci se kjo do të sjellë deri te njohuria shkencore. Metoda në esencë është procedurë e përbërë nga dy pjesë kryesor, të cilat janë: a) parimet dhe rregullat e metodës; b) zbatimi faktik i metodës. Nuk ka dyshim se janë të mundshme munds hme situata të ndryshme gjatë zbatimit të metodës, duke filluar nga zgjidhja e metodës dhe teknikës së gabueshme, përmes njohjes sipërfaqësore të metodës si sistem i njohjes, mungesës së përvojës dhe kritikës gjatë zbatimit të metodës, e deri te zbatimi mekanik dhe jo kreativ i saj. Pikërisht për këtë arsye shtrohen dy kërkesa esenciale: 1) njohuritë e mjaftueshme për metodën dhe objektin e hulumtimit; 2) zbatimi i ndërgjegjshëm dhe kreativ i metodës, si procedurë e njohurisë së vërtetë shkencore, e cila mundëson njohurinë e plotë, të saktë dhe autentike për objektin dhe siguron përsosjen e metodave hulumtuese dhe shkencore. Nga përkufizimi i cekur i 3

(1) Pej~i}, Bogdan: Metodologija empirijskog istraìvanja, str.86 (citiran Rajz Mils:O ekstremnom empirizmu); (2) [e{i}, Bogdan: Osnovi metodologije dru{tvenih nauka, str.12, 101-116, 128; (3) Vujevi}, Miroslav: Uvo|enje u znanstveni rad, str.19; (4) Mili}, Vojin: Sociolo{ki metod, str.16-17; (5) Mihailovi}, Dobrivoje: Metodologija nau~nih istraìvanja, str.41-42 4


metodës së hulumtimit rezulton logjikisht edhe struktura e metodës, bazën e së cilës e përbëjnë tri pjesët e saj, të cilat janë: •

Pjesa logjike. Karakteristika themelore dhe kryesore e çdo shkence

është logjika e saj. Së këndejmi, është krejtësisht normale, që edhe metoda shkencore të jetë shumë logjike dhe e sajuar mirë. Prandaj, është krejtësisht e natyrshme që në këtë pjesë të metodës të harmonizohen kërkesat e metodave me rregullat e logjikës, që do të thotë: a) së pari të zgjidhet logjika, rregullat e së cilës do të respektohen. Ta përkujtojmë vetëm se ekzistojnë shumë logjika, (bivalente, trevalente dhe polivalente), por logjika mbi të cilën mbështetet projekti i hulumtimit (i idesë shkencore) s hkencore) e definon def inon edhe logjikën e metodës. Porse, logjika e metodologjisë,(ndonëse e sugjeron), nuk e determinon domosdo logjikën e metodës; b) se duhet të vërtetohet se cilat rregulla duhet të zbatohen domosdo gjatë hulumtimit dhe cilat prej tyre mund të zbatohen me një përshtatje të caktuar (p.sh. rregullat e përkufizimit, rregullat dhe ligjet e ideve dhe mendimeve autentike (të sakta). •

•

Pjesa epistemologjike. Rregullat e metodës bazohen në njohuritë mbi objektin shkencor, në njohuritë për teorinë e vërtetuar shkencërisht dhe në njohuritë e metodologjisë, si dhe në njohuritë mbi eksperiencat hulumtuese – shkencore. Pa shfrytëzimin e eksperiencave të hulumtimeve – shkencore nuk do të ishte i mundshëm as hulumtimi metodologjik. Pjesa teknike e metodës. Kjo pjesë, në të vërtetë, është pjesa operative e metodës dhe përmban norma rreptësishtë të caktuara (të parapara) të procedurës së zbatimit dhe kjo faktikisht, në mënyrë operative, e lidhë përmbajtjen e pjesës logjike, epistemologjike dhe teknike. Pjesa e tretë teknike – metodike përbëhet nga tezat e operacionalizuara të metodave dhe teknikave të tyre. Në të vërtetë, dihet se një metodë (p.sh. analiza) mbështetet në disa parime dhe dispozita të cilat vlejnë për të gjitha situatat e zbatimit dhe studimit të metodës së analizimit, mirëpo gjithashtu 5


dihet se ekzistojnë shumë lloje metodash, shumë teknika, shumë instrumente dhe procedura, si dhe vlera të ndryshme të kontributit të njohurisë shkencore4 Teknika e hulumtimit shkencor si pjesë e pandashme e metodës hulumtuese përbëhet nga: 1) Procedurat në: a) përpunimin; b) zbatimin e instrumenteve për mbledhjen e të dhënave; c) vlerësimin, përpunimin dhe interpretimin e të dhënave; 2) Instrumentet të cilat zbatohen në hulumtim. Të gjitha mangësitë e instrumenteve dhe procedurave reflektohen drejtpërsëdrejti në njohuritë shkencore. Ka metoda të llojeve të ndryshme, kurse edhe kriteret për klasifikimin e tyre janë të llojllojshme. Kriteret më të forta dhe më të rëndësishme të klasifikimit janë: objekti, karakteri i përgjithshëm dhe struktura – funksioni, gjegjësisht justifikueshmëria –karakteri i përgjithshëm, zbatueshmëria dhe përkatësia drejtimit teorik-metodologjik. Por, më të rëndësishmet janë dy të parat. Rëndësia e tyre rezulton nga fakti se ato janë në themel të çdo studimi të mëtejmë të metodave. Para se ta vejmë në pah klasifikimin sipas kritereve të të përmendura duhet theksuar se të gjitha realitetet e shoqërisë mund të hulumtohen shkencërisht, porse ekzistojnë edhe objekte shkencore të cilat në një çast të caktuar nuk mund të hulumtohen me metodat e njohura shkencore. Sipas objektit, i dallojmë këto metoda: 1. Metodat që vlejnë për të gjitha shkencat; dhe 2. Metodat e shkencave natyrore. Në këto të fundit bëjnë pjesë: a) Metodat e shkencave të natyrës së vdekur (fizika, kimia...); b) Metodat e shkencave të natyrës së gjallë (flora, fauna...);

4

Termiz, D`. - Milosavljevi}, S., Uvod u metodologiju politikologije, str. 23; 24. 6


c) Metodat e shkencave mbi njeriun, si qenie e gjallë natyrore (mjekësia...). Në kuadër të secilës prej këtyre ekzistojnë shkenca dhe disiplina shkencore të llojllojshme, individuale, të posaçme dhe speciale. Metodat e shkencave shoqërore, në kudër të së cilave gjithashtu gjenden edhe shumë shkenca të posaçme dhe speciale siç janë: sociologjia, ekonomia – ekonomika, drejtësia, pedagogjia, politologjia, ekologjia, shkenca e punës sociale, etj. Me rastin e këtij klasifikimi na shfaqet problemi i trajtimit të të ashtuquajturave shkenca “multidisiplinare” dhe “trans-disiplinare”, siç janë: shkencat ushtarake, kibernetika, ekologjia, dhe shkenca e punës sociale; Metodat e psikologjisë. Ende është çështje e hapur dilema se a duhet psikologjia të klasifikohet në mesin e shkencave shoqërore dhe nëse po, përse; sikurse edhe filozofia. Për nga karakteri i përgjithshëm, zbatimi i kritereve të klasifikimit është diç më i lehtë5. Sipas këtij kriteri, apo më saktë, sipas kriterit të justifikueshmërisë dhe karakterit të përgjithshëm kemi: 1) Metodat më të përgjithësuara siç janë: metodat e tentimeve dhe

gabimeve, e cila është e futur në themelin e të gjitha metodave; metoda e argumentimit, e përgënjeshtrimit dhe hulumtimi shkencor si metoda më e komplikuar dhe më e përgjithësuar e njohurisë shkencore; 2) Metodat themelore të mendimit autentik (të cilat disa autorë i quajnë edhe metoda filozofike), në të cilat bëjnë pjesë: analiza dhe sinteza, konkretizimi dhe abstraksioni; specifikimi dhe përgjithësimi (gjeneralisimi); induksioni dhe deduksioni. 5

Izloèna klasifikacija izloèna je u djelima [e{i}a (Op{ta metodologija, Osnovi metodologije dru{tvenih nauka), koriste je i Termiz, Dèvad - Milosavljevi}, Slavomir (Uvod u metodologiju politikologije) i Milosavljevi}, Slavomir Radosavljevi}, Ivan (Osnovi metodologije politi~kih nauka). Ima i drugih klasifikacija Mili}a, Pe~ujli}a, Turudije, itd. Sa dijelom ove klasifikacije saglasan je i Vujevi}, M. 7


3) Është e arsyeshme që këtyre tu shtohet edhe analogjia, sepse të

gjitha metodat e përmendura janë bazë e ndërtimit të të gjitha metodave tjera, duke përfshirë këtu edhe metodat më të përgjithësuara. Metodat themelore të cilat mund të quhen edhe të posaçme kanë qenë të ekspozuara tentimit të sintetizimit dhe nënrenditjes me emrin e përbashkët: “metoda analitike–sintetike, në kuadër të së cilave janë formuar dy grupe: a) metodat analitike dhe b) metodat sintetike. 4) Metodat e përgjithshme shkencore, ku bëjnë pjesë metodat, të cilat

mund të zbatohen dhe metodat të cilat, më pak ose më shumë, gjegjësisht më shpesh ose më rrallë zbatohen drejtpërsëdrejti në të gjitha shkencat dhe disiplinat shkencore të njohura deri më sot. Në metodat e tilla bëjnë pjesë: a) b) c) d)

Metoda hipotetike- deduktive; Metoda statistike; Metoda e modelimit; Metoda analitike- deduktive.

5) Metodat për mbledhjen e të dhënave dhe përpunimin e tyre. Me të

drejtë mund të kundërshtohet dhe të thuhet se ky emër më tepër i përket kriterit të rolit dhe funksionit, sepse, sipas kritereve të këtij klasifikimi, ky emër do të ishte më i qëlluar, madje emër i vërtetë për metodat individuale. Këtu bëjnë pjesë metodat të cilat, rreptësishtë, i kanë të definuara teknikat, instrumentet, procedurat, rolet dhe funksionet e veçanta, të përcaktuara në njohurinë shkencore. Në këto metoda bëjnë pjesë: observimi, eksperimenti, analiza (përmbajtja) e dokumenteve dhe studimi i rasteve, madje edhe metodat biografike. Kriteri i strukturës na mundëson dikotominë dhe dallimin e: 1) Metodave të cilat i kanë të ndërtuara sistemet e instrumenteve dhe procedurave; 2) Metodave që nuk i kanë të ndërtuara sistemet e instrumenteve dhe përdorimin e tyre. 8


Do të mund të thuhej se kjo dikotomi përputhet me dikotominë e kushtëzuar, e cila dallon: 1) Metodat empirike; 2) Metodat e hulumtimit teorik. Sipas rolit dhe funksionit, mund të dallojmë: 1) Metodat e konceptimit; 2) Metodat për mbledhjen e të dhënave; 3) Metodat për përpunimin e të dhënave. Klasifikimi i lartpërmendur, sikurse edhe klasifikimi induktiv dhe deduktiv i metodave, ende nuk e ka një miratim të përgjithshëm. Ndërkaq, çështje e hapur mbetet se metodat themelore të cilat përshkojnë të gjitha metodat tjera, a mund të renditen nën metodat konceptuale. Kriteri i përkatësisë së drejtimeve të caktuara metodologjike, para së gjithash, na obligon që së pari t’i theksojmë drejtimet më të rëndësishme teorike-metodologjike. Këto drejtime janë: 1) Drejtimi pozitivist, në të cilin bëjnë pjesë: a) Strukturalizmi; b) Funksionalizmi; c) Bihejviorizmi; Pozitivizmi kontributin më të madh e ka dhënë në formimin e rregullave të caktuara të hulumtimit, në zhvillimin e hulumtimeve empirike dhe të ashtuquajturave metoda të hulumtimit të shkaqeve. Strukturalizmi e ka zhvilluar të ashtuquajturën analizë strukturale. Funksionalizmi e ka zhvilluar analizën funksionale-strukturale, gjegjësisht analizën funksionale.Ndërkaq, Bihejviorizmi i ka kontribuuar lindjes dhe zhvillimit të të ashtuquajturit hulumtim „survey“ dhe modeleve të marrëdhënieve (raporteve) S-R dhe S-R-S. 2) Drejtimi

aksiologjik-metodologjik,(përndryshe

quhet

edhe 9


historik) ka sjellë te të kuptuarit e specifikave hulumtuese të njeriut dhe shoqërisë, metodat e të kuptuarit, analiza ideo-grafike dhe metoda e modelit të tipit ideal. 3) Drejtimi dialektik (materialist) e ka sjellë metodën analitike deduktive, metodën dialektike – analitike – sintetike dhe metodën e modelit të hulumtimit dialektik. Krahas këtyre drejtimeve të shfaqura shumë qartë, ndoshta është mirë të përmendet edhe drejtimi fenomenologjik, si dhe drejtimet e porsalindura dhe ato që do të lindin dhe të cilat mund t’i quajmë drejtime post–pozitiviste, post–funksionaliste, post–aksiologjike dhe post–dialektike. Do t’i përmendim edhe qasjet metodologjike në vijim: a) qasja metodologjike kualitative; b) qasja metodologjike kuantitative.6 Këtë dikotomi mund ta konsiderojmë të tejkaluar për shkak se: (1) Çdo dukuri-objekt shkencor e ka esencën e vet, përmbajtjen, qenien e vet, pra domosdo i ka kualitetet e veta përcaktuese; (2) Çdo dukuri–objekt shkencor e ka formën e vet, prandaj edhe format të cilat i shprehin dimensionet e tij, shtrirjen në hapësirë dhe kohë, kohëzgjatjen, marrëdhëniet, etj. Këto dy njohuri të pakontestueshme tregojnë se një dukuri (objekt shkence–objekt i hulumtimit), mund të njihen në masë të mjaftueshme vetëm nëse shkencërisht njihen edhe komponentët kualitative dhe kuantitative që e përcaktojnë atë. Së këndejmi, si kritikë ndaj qasjeve të cekura, duhet shtuar edhe qasjen e tretë-qasjen integrale. Nuk bënë të mashtrohemi dhe të mendojmë se në nivelin e pikërishëm të zhvillimit të sociometrisë, do të mund t’i matnim saktë dhe në mënyrë precize të gjitha. Mirëpo, është krejtësisht e sigurtë se një numër i konsiderueshëm i komponentëve dhe vetive të dukurive të manifestuara dhe të vet fenomeneve mund të matet. Praktika e tashme 6

O kvantitativnom i kvalitativnom pristupu vidi vi{e u Halmi Aleksandar: Metodologija istraìvanja u socijalnom radu, str. 100-120 10


e hulumtimit, sidomos përpunimi i instrumenteve dhe i të dhënave është praktikë integrale kualitative-kuantitative. Në instrumentet hulumtuese ndërtohen masat dhe kriteret, kurse gjatë përpunimit, pothuajse gjithmonë, zbatohen metodat statistikore dhe procedurat kuantifikuese. Ta cekim ce kim p.sh. se në n ë praktikën pr aktikën e hulumtimit i hasim edhe metodat e hulumtimit shkencor dhe metodat e realizimit të aksioneve të caktuara shoqërore; metodat e realizimit të ndikimit; të ushtrimit të profesionit dhe metodat e realizimit të roleve dhe funksioneve të ndryshme në praktikë të cilat janë jashtë procesit të njohurisë shkencore. Nuk mund të thuhet se metodat hulumtuese shkencore nuk kanë asnjë lidhje me metodat e praktikave dhe me ndikimet në praktikë, mirëpo edhe kur këto metoda janë shumë të ngjashme, është e domosdoshme t’i dallojmë ato. Me fjalë tjera, metodat hulumtuese shkencore janë instrumenti më i rëndësishëm i njohurisë shkencore dhe substanca themelore e hulumtimit shkencore KONCEPTI I METODOLOGJISË

Në shkencë ekzistojnë ek zistojnë tri qëndrime kundërthënëse kun dërthënëse midis veti lidhur me 7 atë se ç’është metodologjia . Qëndrimi i parë pohon se metodologjia si tërësi e posaçme shkencore nuk ekziston fare. Kjo është thjesht vetëm një segment i epistemologjisë si disiplinë filozofike. Ky qëndrim është më së rralli i përfaqësuar dhe është më i dobëti për nga argumentet gjegjësisht më i forti me kundër argumente. Kundër argumenti i parë thotë: nuk ka pengesë që një materie e cila i përket disiplinës së caktuar filozofike të konstituohet në lëndë të disiplinës shkencore ose në shkencë të posaçme. Logjika është shkencë e posaçme dhe i përket epistemologjisë. Matematika është shkencë e posaçme nëse ekziston filozofia e matematikës. Argumenti tjetër është gjendja në praktikën shkencore.

7

(1) Mili ć Vojin: „Sociološki metod“, fq.15-38. Me të pajtohen shumë autorë modern. (2) Shih qëndrimet qëndrimet për metodologjinë metodologjinë të M. Markoviqit, në „Filozofski osnovi nauke“, fq.512 11


Është fakt se tashmë është konstituuar metodologjia e përgjithshme, se është konstituuar metodologjia e shkencave shoqërore dhe se janë konstituuar shumë metodologji speciale siç janë: metodologjia e sociologjisë, politologjisë, e drejtësisë dhe kriminologjisë, e pedagogjisë, e shkencës mbi punën sociale, e kulturës fizike, etj. Praktikën nuk mund ta ndryshojë e, as demantojë. Qëndrimi i dytë pohon se metodologjia është disiplinë shkencore logjike. Argumentet e këtij qëndrimi janë lidhja e ngushtë e metodologjisë dhe logjikës, pjesëmarrja e rregullave logjike në materien e metodologjisë dhe domosdoja që metodologjia të jetë menduar mirë logjikisht. Të gjitha argumentet e numëruara janë të vërteta, por të pamjaftueshme prandaj edhe përfundimi është i gabuar. Kundër argumentet janë në esencë si vijon: së pari statusi i shkencës vendoset me artikulimin dhe konstituimin e materies së mjaftueshme të përgjithshme dhe të metodës përkatëse shkencore. Në rastin konkret lënda e metodologjisë mund të identifikohet si procese dhe metoda të njohjes shkencore, si metoda të shkencave dhe si procese dhe metoda hulumtuese. Logjika dhe rregullat e saj janë pjesë e lëndës së metodologjisë, mirëpo pjesët tjera të lëndës së metodologjisë janë më të shumta dhe të llojllojshme. Së dyti logjika definohet si shkencë normative e cila nuk kërkon hulumtime empirike. Metodologjia gjithashtu përmban edhe elementet normative, mirëpo ajo jo vetëm që bën hulumtime empirike por në mënyrë të pashmangshme edhe vet kryen hulumtime të tilla- tërthorazi, përmes hulumtimeve të vazhdueshme të lëndëve shkencore dhe drejtpërsëdrejti kryen edhe hulumtime metodologjike. Së treti, në lëndën e metodologjisë bëjnë pjesë edhe elementet e lëndës shkencore dhe metodat e saj. Pra, metodologjia, lënda e së cilës është më e gjerë të jetë disiplinë e shkencës tjetër me materie më të ngushtë. Në bazë të kësaj që u cek më lart mund të konstatojmë se është afër së vërtetës qëndrimi i tretë-se metodologjia është shkencë e posaçme – speciale. Shqyrtimi i argumenteve që shkojnë në përkrahje të këtij qëndrimi. Kushti i parë, lënda e mjaftueshme e përgjithshme dhe e caktuar e metodologjisë ekziston. Ndonëse metodologjia më së shpeshti definohet si shkencë (disiplinë shkencore), objekt i së cilës është metoda e njohjes shkencore, ky përkufizim i lëndës së metodologjisë është tepër i ngushtë. Lëndë e metodologjisë janë konceptet hulumtuese shkencore, marrëdhënia e aksiomave, teorive, teoremave, 12


marrëdhënieve e objekteve, variableve dhe indikatorëve, instrumenteve, indikatorëve dhe procedurave, mundësive dhe mënyrave të matjeve, vlerësimeve të të dhënave dhe përfundimeve në bazë të tyre, kumtimi dhe zbatimi i rezultateve të hulumtimit. Për veç kësaj metodologjia si shkencë autentike hulumton edhe vetveten dhe konstituon me ta – metodologjinë (metodologjinë e metodologjisë). Pra, kushti i parë për trajtimin r metodologjisë si shkencë e veçantë është përmbushur. Problemi lind kur shtrohet çështja e metodave të metodologjisë. Mirëpo, ky është problem fals (i rrejshëm). Metoda e metodologjisë së pari përbënë korpusin e metodave, koncepteve, etj. që shfrytëzohen në hulumtimet metodologjike. Së dyti, meta-metodologjia dhe së treti korpusi i metodave të shkencës i cili mund të adaptohet apo inkorporohet në lëndët e metodologjisë. Me këtë është përmbushur edhe kërkesa e dytë. Lidhur me metodologjinë si shkencë shtrohet edhe çështja e tretë. Kjo çështje formohet si pyetje se a është metodologjia, si shkencë e përgjithshme e pavarur fare e mundur sepse ajo paraqitet si segment i shkencës në përgjithësi, i korpusit të shkencave simotra dhe çdo shkence dhe disipline shkencore. Edhe kjo çështje është relativisht artificiale. Lënda e shkencës gjithashtu konstituohet si lëndë shkencore në përgjithësi, si lëndë e korpusit të shkencave, e shkencave individuale (të veçanta) dhe disiplinave shkencore. Sipas parimeve të njëjta, metodologjia si shkencë konstituohet në përputhje me lëndën e saj shkencore. Ajo megjithatë e ka një specifikë. Disiplinat e saj, gjegjësisht metodologjitë e saj të posaçme dhe speciale paraqiten njëkohësisht edhe si disiplina të metodologjisë dhe shkencave tjera konkrete. STRUKTURA E METODOLOGJISË

Struktura e metodologjisë si shkencë është mjaft e ndërlikuar për shkak të numrit të madh të shkencave dhe disiplinave shkencore, numrit të madh të hulumtimeve dhe metodave hulumtuese të llojllojshme dhe të marrëdhënieve të saj me shkencat tjera. Strukturën themelore të metodologjisë dhe lëndës së saj e përbëjnë tri pjesë: 13


1) pjesa logjike; 2) pjesa epistemologjike; 3) pjesa shkencore-strategjike. Roli i pjesës së parë është që rregullat logjike të përshtaten me vetitë e objektit të shkencës, gjegjësisht të objektit të hulumtimit. E dyta ti ngrit njohuritë e domosdoshme shkencore për objektin e shkencës gjegjësisht objektin e hulumtimit me njohuritë metodologjie-metodike, në një tërësi funksionale. E treta, ti zbulojë zbrazësitë dhe vështirësitë e njohurive dhe metodave shkencore të hulumtimit. Në pajtim me rolet çdo pjesë strukturale e metodologjisë i ka edhe përmbajtjet e veta dhe elementet përmes së cilave realizon funksionet e veta. Përmbajtjen e pjesës logjike e përbëjnë kryesisht: 1) përkufizimet konceptuale,mohimet,marrëdhëniet dhe kuptimet; 2) perceptimet, prezantimet dhe mendimet-identifikimin e dukurive dhe proceseve; 3) proceset dhe rregullat e mendimit dhe idesë autentike; 4) valencat logjike, zgjedhjen dhe zbatimin e tyre; 5) funksionet logjike; 6) variablat logjike; 7) formimin e qëndrimeve, mendimeve dhe përfundimeve. Përmbajtja e pjesës epistemologjike është dukshëm më e ndërlikuar sepse përfshinë segmentin që ka të bëjë me lëndën shkencore dhe metodologjinë. A. Përmbajtjet që u përkasin lëndëve të shkencave shoqërore: (1) Aksiomat dhe postulatet e shkencës – në këtë rast të shkencave shoqërore. Ndonëse nuk e kemi për qëllim këtu ta ofrojmë ndonjë listë të aksiomave dhe postulateve të shkencave shoqërore, do të mund t’i shqyrtonim rolet dhe funksionet e tezave në vijim: a) teza e realitetit (njeriu dhe shoqëria- shoqëritë) si realitete shoqërore të cilat mund të hulumtohen në pikëpamje empirike dhe teorike dhe për të cilat mund të formohen njohuritë e kategorizuara dhe aksiomat; b) forcat dhe fuqitë shoqërore; 14


c) d) e) f) g) h) i)

shtresimet dhe hierarkitë; produktivitetit shoqërore; marrëdhëniet, organizatat dhe sistemet; historitë, ndryshueshmëritë dhe statika relative; aktivitetet- funksionet dhe aksionet; oportuniteti dhe qëllimi; kolektiviteti, bashkësia dhe ndërvarësia.

(2) Objekti-struktura dhe vetitë; (3) Teoritë shkencore dhe drejtimet teorike; (4) Paradigmat shkencore; (5) Aparati kategorik- kuptimorë dhe gjuha shkencore. Ky është minimumi i përmbajtës të cilën e përfshinë pjesa epistemologjike e metodologjisë për lëndën e shkencës. B. Përmbajtja e njohurive metodologjike në kuadër të pjesës epistemologjike: Aksiomat e metodologjisë si shkencë. Deri tashti metodologjia nuk ka paraqitur në mënyrë sistematike aksiomat e veta. Është e dobishme të analizohet se a mund ta marrin eventualisht tezat në vazhdim, me një përpunim eventual kritik, rolin e aksiomave dhe të kuptimeve kategorike: 1) vështrimi dhe evidenca; 2) besueshmëria (konfidenca); (konfidenca) ; 3) e vërteta, saktësia dhe preciziteti; 4) prognostika; 5) korrelacioni dhe komunikimi; 6) dëshmimi dhe sqarimi; 7) zbatueshmëria; 8) kushtëzimi prej objektit; 9) metodologjia dhe drejtimet metodologjike; 10) marrëdhënia e normave, procedurave dhe kërkesat e metodave ndaj kërkesave të objektit: 15


a) burimet e të dhënave dhe karakteristikat e tyre; b) llojet e të dhënave dhe vetitë e tyre; c) mënyra e mbledhjes së të dhënave, përpunimi dhe shfrytëzimi i tyre. 11) problemet 11) problemet e konceptimit; 12) marrëdhëniet: e teorive, hulumtimeve, teorive të projektimeve të hulumtimeve – hartimi i projekteve të ideve shkencore dhe zbatimi i tyre, teorive – rezultatet e hulumtimeve. 13) Marrëdhënia dhe karakteristikat e hulumtimeve empirike dhe teorike; 14) Marrëdhëniet reciproke të metodave, teknikave, instrumenteve dhe procedurave; 15) Problemet e eksperiencave shkencore; 16) Hulumtimet metodologjike; 17) Konceptet themelore, kategoritë dhe termet metodologjike. Përmbajtja e pjesës shkencore- strategjike: 1) zbrazësitë teorike – metodologjike; 2) suksesi dhe dobësitë e metodave të zbatuara; 3) vlerat dhe funksionaliteti i tezave të paradigmave, teorive dhe metodave; 4) mundësia e përsosjes, inovacionit dhe konstituimi i metodave metodave të reja verifikimet dhe korrigjimet e teknikave hulumtuese, procedurave dhe instrumenteve; 5) problemet e operacionalizimit dhe marrëdhënies së realitetit, kuptimeve dhe shprehjeve. Kjo strukturë themelore e përmbajtjes së lëndës së metodologjisë mundëson përpunimin e konsiderueshëm, thellimin dhe realizimin e funksioneve të saj kryesore. Funksioni i shprehur sintetik themelorë i metodologjisë është zhvillimi i gjithanshëm, i suksesshëm dhe dinamik i shkencës, ngritja e saktësisë dhe lehtësimi i nxënies së njohurisë shkencore për metodën dhe lëndën shkencore. Kjo pra është shkenca edhe teorike, edhe empirike, edhe normative, edhe e zbatueshme, edhe kritike, por edhe instruktive praktike.

16


KLASIFIKIMI DHE BURIMET E METODOLOGJISË

Metodologjia klasifikohet para se gjithash sipas kategorive të karakterit të përgjithshëm dhe të objekteve, pra mbi kriteret e njëjta themelore sipas të cilave klasifikohen edhe metodat. Për nga karakteri i përgjithshmërisë dallojmë: (1) metodologjinë e përgjithshme e cila merret me parimet e përgjithshme metodologjike dhe me supozimet e njohurisë shkencore dhe me metodat themelore dhe të përgjithshme shkencore; (2) metodologjinë e posaçme-speciale e cila merret me metodat e korpuseve të posaçme të shkencave, me metodat e përgjithshme të disa korpuseve shkencore, me zbatimin e metodave themelore dhe të përgjithshme në hulumtimin e objektit të korpusit të shkencave dhe supozimet e përbashkëta metodologjikemetodike të cilat kanë të bëjnë me metodat dhe hulumtimet e shkencave të posaçme – speciale dhe të disiplinave shkencore; (3) metodologjinë e shkencave dhe disiplinave të veçanta (metodologjitë speciale) të cilat kanë të bëjnë me metametodologjinë (“metodologjinë e metodologjisë”). Klasifikimi i karakterit të përgjithshëm është në korrelacion me klasifikimin në bazë të objektit apo lëndës, si vijon: 1) 2) 3) 4) 5)

metodologjia e shkencës në përgjithësi; metodologjia e shkencave natyrore; metodologjia e shkencave shoqërore; metodologjia e shkencave psikologjike; metodologjia e shkencave dhe disiplinave të posaçme shkencore.

Në bazë të vetive, strukturimit, dispersionit dhe llojllojshmërisë së metodologjive dhe metodave duhet të ketë edhe burime më të shumta dhe të ndryshme të njohurive metodologjike. Burimi i parë dhe i përgjithshëm është filozofia, sidomos epistemologjia. Burimi i dytë 17


janë teoritë e ndryshme shkencore, postulatet dhe aksiomat e tyre, qëndrimet teorike, mendimet dhe përfundimet, madje edhe hipotezat e tyre. Burimi i tretë janë hulumtimet e objekteve të shkencave dhe marrëdhënieve midis shkencave dhe objekteve të tyre. Burimi i katërt janë hulumtimet speciale metodologjike. Në fund si burim i pestë, hulumtimet që kryhen në kuadër të metodikës si mjet i ndikimit apo i praktikës. METODOLOGJIA DHE METODIKA

Nocioni metodikë është definuar që moti dhe shpesh është përdorur, për fat të keq kjo ndodhë edhe sot që metodologjia dhe metodika të mos dallohen fare ose të dallohen në mënyrë të pamjaftueshme. 8 T’i shqyrtojmë së këndejmi dispozitat e metodologjisë dhe dispozitat esenciale të metodikës dhe ti krahasojmë ato. Është e përbashkët për të gjitha ndodhitë në shoqëri dhe në natyrë se ato lindin, zhvillohen dhe shkaktojnë apo nxisin në një farë mënyre ndonjë efekt. Disa prej tyre zhvillohen në mënyrë stihike, të tjerat në mënyrë spontane kurse ndërkaq të tretat me shfrytëzimin e ndonjë metode racionale të veprimit. Metodologjia shkencore merret me metodat e proceseve të definuara saktë – me metodat e njohurive shkencore. Prandaj metodologjia shkencore mund të themi se merret me të gjitha aspektet e hulumtimit shkencorë si metodë e përgjithshme dhe themelore e nxënies së njohurisë shkencore. Për dallim nga metodologjia, metodika merret me studimin përmes metodave të ndikimit dhe veprimit në praktikë të dukurive, ndryshimeve apo krijimit të dukurisë së caktuar. Hulumtimet në kuadër të metodikës janë vetëm njëra nga instrumentet praktike të veprimit mbi dukurinë. Ndërsa metodologjia shkencore hulumton rrugën deri te njohuria e vërtetë për dukurinë, procesin; metodika hulumton dhe e instrukton se si të ndikohet mbi dukurinë apo procesin, gjegjësisht si të krijohet dukuria apo procesi i ri. Me këtë rast ajo shërbehet me njohuritë shkencore dhe metodologjike duke i shndërruar ato në metoda të ndikimit dhe të praktikës. Kështu metodika na del si një shfrytëzues i shkencës gjegjësisht metodologjisë. Njëkohësisht metodika na paraqitet edhe si objekt i shkencës- metodologjisë dhe si 8

Termiz Dèvad: „Osnovi metodologije nauke o socijalnom radu“, Lukavac-Grafit, 2001, fq.12-15 18


burim i njohurive shkencore – metodologjike. Lidhja kryesore midis metodologjisë dhe metodikës realizohet përmes stimulimit të vetisë kryesore të ndryshueshmërisë së shkencës – metodologjisë. Metodika mundëson zbatimin e njohurive shkencore në praktikë. HULUMTIMI SHKENCOR Mënyrat themelore të njohurive shkencore

Në shpjegimin e mësipërm folëm vetëm dallimin e mundshëm dhe të arsyeshëm midis metodës së njohurisë shkencore dhe mënyrës së nxënies së njohurive të ndryshme: stihike dhe spontane, mënyrës së thjeshtë praktike, nxënies së njohurive përmes imitimit dhe bartjes – pranimit, idesë kritike, etj. Ekzistojnë shumë mënyra për nxënien e njohurive të llojllojshme, por të gjitha ato njohuri janë jo shkencore, madje edhe kur janë të vërtetuara dhe të verifikuara. Njohuritë e tilla nga njohuritë shkencore dallojnë së paku me katër dispozita kryesore: a) nuk i kanë të gjitha karakteristikat e njohurive shkencore në të njëjtën kohë; b) nuk janë fituar përmes zbatimit të metodave përkatëse shkencore; c) nuk e kanë karakterin e mjaftueshëm të përgjithshmërisë dhe saktësisë (probabilitetit); d) nuk janë mjaft sistematike dhe të sistematizuara. Më të afërtat me njohuritë shkencore janë njohuritë profesionale. Këto njohuri shumë herë janë të verifikuara dhe të vërtetuara, mbështeten në njohuritë shkencore dhe në të shumtën e rasteve janë formë e konkretizimit të tyre në praktikë. Ato madje edhe vet paraqiten si objekt i hulumtimit dhe shërbehen me hulumtime dhe aktivitete shumë të ngjashme me hulumtimet shkencore, kurse paraqiten edhe si burime informatash në hulumtimet shkencore. Shembulli më evident për këtë janë evidencat e llojllojshme të rregulluara dhe të dhënat statistikore. Pikërisht, dallimet e llojllojshme dhe nuancat në njohuritë dhe proceset e njohurive – nga probabiliteti i zakonshëm i pranuar se diç është e 19


vërtetë, përmes përqendrimit në masë të caktuar në njohuritë e verifikuara dhe të vërtetuara në praktikën e bashkësisë së caktuar shoqërore e deri te njohuria e verifikuar, vërtetuar dhe shkencërisht e dëshmuar, kërkojnë që hulumtimin ta shqyrtojmë posaçërisht si metodën më themelore, të përgjithshme dhe sintetike të njohurisë shkencore dhe që njëkohësisht ta theksojmë se kjo njëherazi është dhe metodë shkencore për faktin që është rezultat i shkencës, prodhim i saj. Për nga kuptimi esencial i saj është më i ngushtë se sa nocioni “mënyrë”. KUPTIMI I PËRGJITHSHËM I HULUMTIMIT SHKENCOR

Hulumtimet shkencore

Kuptimi i përgjithshëm i hulumtimit shënon procesin – proceset e aktiviteteve të ndryshme- aksionet në sferat e ndryshme të jetës njerëzore të cilat janë të drejtuara në nxënien dhe vërtetimin e njohurive mbi çfarë do objekti praktik. Përkufizimet e formuluara kësisoj janë mjaft të gjëra dhe lejojnë që nën konceptin hulumtim të renditet pothuajse çdo aktivitet i njeriut i cili çon në tejkalimin e pasigurisë fillestare ose çon në vërtetimin apo përgënjeshtrimin e rezultateve të pritura të cilat në vete i përmban koncepti i kërkimit. Kur marrim lapsin për të shkruar diç presim që lapsi të lë pas vetës gjurmën përkatëse. Mirëpo, kjo nuk është e sigurt, por është shumë e mundshme që kështu të ndodh në kushte të caktuara. Pra, ne e kemi gjurmuar jo me qëllim, kemi hulumtuar se a do të mund të shkruajmë me lapsin konkret në rastin konkret. Pavarësisht nga fakti se kjo hipotezë dhe ky përkufizim mund të mbrohen me argumente, konsiderojmë se është e dobishme që të shërbehemi në masë të konsiderueshme me kuptimin e nocionit hulumtim në mënyrë që atë të mund ta dallojmë nga kuptimi i gjerë siç është veprimi, puna, et. KUPTIMI I PËRGJITHSHËM I HULUMTIMIT

Hulumtimi është aktivitet i ndërlikuar, i qëllimshëm, i organizuar me destinim dhe i dobishëm, i drejtuar në nxënie të njohurive të vërteta për çfarëdo objekti – për situatën, gjendjen, sjelljen, aktin dhe veprimin, për realitetin: e kaluar, të tashëm dhe të ardhshëm. Sipas këtij përkufizimi të përgjithshëm, hulumtimi është aktivitet specifik i ndryshëm nga të tjerët për nga qëllimi dhe objekti i tij. Ky është i 20


drejtuar para se gjithash në nxënien e njohurive mbi të vërtetën e lëndës me interes; dhe në këtë aspekt është i qëllimshëm; i organizuar dhe i dobishëm; ky në këtë drejtim merret me metodat e ndryshme që iu përgjigjen detyrës. Ka hulumtime të ndryshme, mirëpo për metodologjinë shkencore dhe për shkencën është e rëndësishme rën dësishme të dallohet: 1) 2) 3) 4)

hulumtimi diletant (amator); hulumtimi profesional; hulumtimi shkencor; kuazi-hulumtimi.

Sipas rregullave të klasifikimit do të ishte e arsyeshme sikur ta kishim bërë së pari dallimin midis hulumtimit dhe kuazi-hulumtimit. Mirëpo një gjë e tillë kërkon sqarime tepër të gjëra të cilat nuk janë të nevojshme në këtë tekst, për shkak se objekt i tij është metodologjia e shkencave shoqërore. Për këtë arsye do ti cekim vetëm shkurtimisht dallimet kryesore midis anëtarëve të klasifikimit të cekur. Hulumtimi diletant është ai të cilin e bëjnë njerëzit pa arsimim të mjaftueshëm metodologjik dhe hulumtues, prandaj hulumtimet e tilla nuk i përmbushin normat përkatëse të metodologjisë dhe metodës në koncipimin, projektimin, mbledhjen e të dhënave, përpunimin dhe shfrytëzimin e të dhënave të cilat janë fituar me hulumtim. Përkundër shumë mangësive teorike dhe metodologjike këto hulumtime krahas dëmit eventual, nganjëherë mund të jenë edhe të dobishme - nxitëse. Për hulumtimin special metodologjik, hulumtimi diletant është burim i pashtershëm i njohurisë shkencore për gabimet dhe pasojat e tyre metodologjike dhe metodike. Hulumtimet profesionale zakonisht i kryejnë profesionistët në kuadër të profesionit dhe për nevojat e profesionit. Ata më së shpeshti janë njohës të shkëlqyeshëm të metodikës, disponojnë me njohuri të mira nga fusha e metodikës dhe e rregullave të hulumtimit metodikë si dhe kanë një shkallë të caktuar të njohurive nga metodika. Të gjitha këto hulumtime, nëse janë të kryera në mënyrë korrekte, mund të jenë 21


shumë të dobishme për shkencën dhe profesionin. HULUMTIMET SHKENCORE

Hulumtimet shkencore janë proces mjaft i ndërlikuar i aktiviteteve intelektuale dhe i aktiviteteve të tjera, shumë konkrete dhe të definuara qëllimisht, të cilat realizohen me zbatimin e normave të rëndësishme të shkencës (aksiomave, qasjeve, përkufizimeve, teorive, teoremave, etj.) për objektin e shkencës shkenc ës dhe për objektin objek tin e hulumtimit dhe me zbatimin e rreptë të normave të metodës dhe metodologjisë së shkencës dhe të metodave hulumtuese.9 Hulumtimet shkencore kanë strukturë dhe procedurë të përcaktuar, kritere të definuara të zgjedhjes, vlerësimit dhe të normës së veprimit. Ato gjithmonë janë më pak ose më shumë në funksion të zhvillimit të shkencës dhe të njohurisë shkencore, madje edhe atëherë kur për nga lloji janë hulumtime vepruese. Hulumtimet shkencore më së shpeshti zhvillohen në kuadër të ndonjë shkence apo disipline shkencore, ndonëse objekti i tyre mund të jetë inter-disiplinor apo multi-disiplinor. Ndërkaq deri më sot nuk njihet ndonjë hulumtim i cili do ta kishte përfshirë tërë objektin e korpusit shkencorë. Për shkencat natyrore kjo do të ishte e dobishme- nëse nuk do të ishte e pamundur për shkak të llojllojshmërisë së brendshme. Njësoj është ë shtë edhe me shkencat sh kencat e shoqërore. Nëse psikologjia trajtohet tra jtohet si korpus i posaçëm jashtë korpusit të shkencave shoqërore, mbase në kuadër të saj do të mund të parashtrohej një projekt i tillë i përgjithshëm, mirëpo duke i pasur parasysh tendencat edhe kjo do të ishte shumë pake besueshme. Hulumtimet shkencore, për shkak të vetive vetive të cilat duhet ta sigurojnë bazën shkencore të njohurisë janë: 1) procesi i nxënies së njohurive të reja shkencore – verifikimi i njohurive aktuale shkencore; lidhja e të vjetrës, ekzistueses dhe njohurisë së porsalindur shkencore; 9

O istraìvanju (definiciji, klasifikaciji, td.) vidi: (1) Risti}, @ivan: O istraìvanju, metodu i znanju, str.257; (2) Milosavljevi}, Slavomir: „Istraìvanje politi~kih pojava“- Institut za politi~ke studije, Beograd, 1980, Fq. 9-21; (3) Milosavljevi}, Slavomir - Radosavljevi}, Ivan: „Osnovi metodologije politi~kih nauka“,fq..59-76; (4) Mihailovi}, Dobrivoje: „Metodologija nau~nih istraìvanja“, fq. 65; (5) Termiz, Dèvad - Milosavljevi}, Slavomir: „Uvod u metodologiju politikologije“, fq. 28-36; (6) Termiz, Dèvad: „Osnovi metodologije nauke o socijalnom radu“,fq. .23-31

22


2) aktiviteti intelektual dhe psikofizik, aktiviteti krijues njerëzor dhe shoqërorë dhe aksioni në nxënie, kritik dhe zbatim të njohurisë shkencore. Ndonëse, hulumtimi para se gjithash është aktivitet vërtetë intelektual, në realizimin e tij rol shumë të madh ka komponenti psikofizik dhe me rastin e zbatimit të metodës së eksperimentit dhe vëzhgimit me pjesëmarrje. Mund të thuhet edhe se në të shumtën e rasteve angazhimet fizike janë të kushtëzuara me vetit e objektit dhe me llojin e hulumtimit; 3) hulumtimi është aktivitet racional, i qëllimshëm dhe oportun, por edhe aktivitet intuitiv. Sa më pak që është i njohur objekti i hulumtimit dhe sa më pak që ai vërehet drejtpërsëdrejti aq më e nevojshme është intuita dhe frymëzimi; 4) hulumtimet shkencore janë depërtim i ndërlikuar i teorisë, verifikimit në praktikë dhe përfundimit në bazë të të dhënave. Njohuria shkencore e fituar përmes hulumtimit shkencorë është e argumentuar, është e krahasueshme dhe e verifikuar me pikëpamje inter-subjektive, madje edhe kur vet dukuria e hulumtuar konkrete nuk është absolutisht e përsëritshme; 5) hulumtimi shkencorë është i vazhdueshëm gjegjësisht proces funksional dhe permanent, shumë i ndërlikuar dhe logjik, sistem produktiv i pjesëve të harmonizuara dhe i elementeve me të cilat realizohet njohuria shkencore; 6) dispozita kryesore e hulumtimit shkencorë është kreativiteti i saj si dhe vlera e përdorimit shkencorë dhe praktikë. Përkufizimi i paraqitur deskriptiv e bënë më të qartë përkufizimin e dhënë karakteristik paraprakisht dhe lehtëson të kuptuarit e hulumtimit si metodë të përgjithshme sintetike të shkencës e cila e lidhë reciprokisht para metodën e tentimeve dhe gabimeve, metodën e argumentimit dhe përgënjeshtrimit (e cila përshkon të gjitha metodat), metodat themelore të përgjithshme shkencore dhe metodat e mbledhjes dhe përpunimit të të dhënave. 23


STRUKTURA E HULUMTIMIT SHKENCOR

Struktura e një dukurie, procesi, etj. është tërësi e elementeve të rëndësishme të lidhura në mënyrë funksionale midis tyre. Për dallim për nga struktura, përmbajtjen e një procesi, dukurie, etj. e përbëjnë elementet e saj përbërëse. Strukturës së hulumtimit mund ti qasemi në shumë mënyra. Qasja e parë, hulumtimin e kupton si proces i cili përbëhet nga etapat e përhershme të domosdoshme. domosdo shme. Etapa e parë përmban tri faza: 1) Faza e parë është ekzistimi i problemit i cili duhet të hulumtohet. hulumtohet. Ai problem duhet të jetë mjaft i rëndësishëm për shoqërinë apo për shkencën. Pra, ai duhet të jetë i perceptuar, i identifikuar dhe i vlerësuar në mënyrë që të pranohet se ia vlen të hulumtohet si problem; 2) faza e dytë përmban zbulimin e burimeve të njohurive për problemin dhe identifikimin e njohurive tjera pak a shumë të besueshme dhe inspiruese për pë r problemin; 3) faza e tretë është përcaktimi preliminar i objektit të mundshëm të hulumtimit dhe artikulimi i tij në formë të temës hulumtuese. Etapa e dytë është të konceptuarit e hulumtimit, që gjithashtu i ka tri faza: 1) faza e parë, zgjedhja apo formimi i supozimeve të paradigmave; 2) faza e dytë – përkufizimi – përkufizimi i detyrës së projektuar; 3) faza e tretë – hartimi i skicës ideore- projektit ideor. Etapa e tretë përfshinë hartimin e projektit hulumtues si dokument shkencorë dhe operativ gjegjësisht projektit të idesë shkencore, instrumenteve dhe planeve hulumtuese si dhe verifikimi i tyre dhe në fund realizimi i hulumtimit. Etapa e katërt dhe e fundit – hartimi i raportit për rezultatet e hulumtimit dhe zhvillimin e hulumtimit si dhe hartimin e shtojcës së raportit. Faza e fundit e hulumtimit është zbatimi njohurive të fituara 24


nga hulumtimi shkencor dhe i praktikës shoqërore.10 Qasja tjetër ndaj strukturës së hulumtimit është dhënë në të ashtuquajturën “skemë Acoffov”11 e cila operon me aktorët e hulumtimit, veprimet e aktorëve dhe marrëdhëniet në hulumtim. Si aktorë të hulumtimit cek: porositësin e hulumtimit, shkencëtarët, punëtorët e terrenit dhe respondentët (objektet e hulumtimit). Këta aktorë i kryejnë këto aktivitete: porositin hulumtimin, artikulojnë dhe organizojnë hulumtimin, mbledhin dhe dërgojnë të dhënat e mbledhura nga burimet e informatave, përpunojnë të dhënat dhe përfundojnë në bazë të tyre dhe i informojnë inf ormojnë porositësit e hulumtimit me rezultatet të cilat i kanë fituar dhe të cilat i shërbejnë në fund porositësit të hulumtimit. Në vazhdim e japim skemën konkrete bashkangjitur. Ndonëse është skema e treguar është mjaft e dobishme ajo nuk i jep të gjitha etapat dhe fazat e hulumtimit kurse i le anash edhe mundësitë e sintezës së rolit të aktorëve në hulumtime. Është e pandryshueshme ndaj vet hulumtimeve, vet kontrollit, madje edhe ndaj analizës (përmbajtjes të dokumentit). Në strukturën e hulumtimit rol të rëndësishëm ka qëllimi dhe destinimi i hulumtimeve. Për pjesët përbërëse të projektit të hulumtimeve do të flasim në kaptinën ka ptinën ku do ta shtjellojmë projektin dhe projektimin e hulumtimit. FORMAT DHE VEPRIMET THEMELORE TË NJOHURISË SHKENCORE

Në kapitullin paraprak kemi paraqitur dispozitat fillestare dhe themelore të njohurive në përgjithësi dhe kemi përmendur dispozitat kryesore të njohurisë shkencore. Me këtë rast kemi theksuar se njohuria shkencore para se gjithash fitohet përmes hulumtimit shkencor duke i zbatuar metodat përkatëse shkencore. Mirëpo, disa 10

11

(1) Pe~ujli}, Miroslav: „Metodologija dru{tvenih nauka“, fq. 8; (2) Nejgel Ernest: „Struktura nauke“, fq.487; (3) Gud i Skat: „Metode istraìvanja u pedagogiji, psihologiji i sociologiji“, fq. 36, 46, 89, 439, 639; (4) Luki}, Vladimir: „Metodologija prava“, fq. 32, 52, 142; (5) Mili}, Vojin: “Sociolo{ki metod“, fq. .321-324, 380;

(6) Gilli Gian Antonio: „Kako se istraùje, [kolska knjiga“, Zagreb, 1974, fq.12 Milosavljevi},Slavomir-Radosavljevi},Ivan:„Repetitorijum iz metodologije dru{tvenih nauka“, fq. 2-10

25


metoda janë metoda themelore të çdo mendimi dhe ideje logjike dhe shkencore. Si metoda shkencore të njohurisë shkencore ato janë të rreptësishtë të definuara dhe të rregulluara me normat e tyre të definuara edhe procedurat e zbatimit në praktikë.

METODAT THEMELORE TË NJOHURISË LOGJIKE DHE SHKENCORE

Me metoda themelore të mendimit dhe njohurisë logjike dhe shkencore nënkuptojmë to metoda të cilat janë primare dhe të cilat janë të ndërtuara si të pashmangshme dhe themelore në të gjitha metodat tjera. Ato nuk është e domosdoshme që në të njëjtën masë dhe në të njëjtën mënyrë të zbatohen në çdo proces të njohurisë shkencore, mirëpo sipas rregullit asnjëra nga ato nuk mund të shmanget në hulumtimet shkencore. Në metodat themelore shkencore bëjnë pjesë: analiza, sinteza, abstrahimi (abstraksioni), konkretizimi, specializimi (specifikacioni), përgjithësimi (gjeneralizimi), induksioni dhe deduksioni. Në të kuptuarit e metodave themelore të njohurisë shkencore nuk ekziston pajtim midis metodologëve. E para, një rreth mjaft i gjerë i autorëve të veprave nga fusha e metodologjisë nuk e përkufizon dhe nuk e shqyrton problematikën e metodave themelore. Madje, as autorët të cilët në mënyrë të saktë iu referohen këtyre metodave nuk i shfrytëzojnë të njëjtët emra për to dhe as që i përshkruajnë dhe strukturojnë në të njëjtën mënyrë. Kështu p.sh. B. Sheshiq i përdorë dy emra për këto metoda: i pari është “themelore” kurse i dyti është “të posaçme” dhe tashti nga këto e nxjerr të tretin: “metodat themelore të posaçme”. Përveç kësaj ai në shpjegimin e tij e përdorë edhe dispozitën “metodë” dhe veprim metodologjik. Përveç kësaj këto metoda herë-herë trajtohen si metoda analitike-sintetike”, kurse herë-herë edhe si veprime metodike dhe metodologjike, e nganjëherë edhe si veprime metodike. Në këtë aspekt janë dhënë përkufizimet më të përcaktuara, (më të sakta) dhe është bërë shqyrtimi shq yrtimi më konsekuentë në dy libra të cilat janë botuar në vitin 1999 dhe 2000 njëra është: “hyrje në metodologji dhe politikologji” – Termiz. D.- Milosavlevic. S. (Sarajevë 1999) dhe e dyta: “bazat e metodologjisë së shkencave politike” – Milosavlevic. S.Radosavlevic. I. (Beograd 2000). 26


Në këto libra metodat definohen de finohen si themelore apo të ndërtuara në bazat e të gjitha metodave tjera të njohurive shkencore; si metoda për nga koncepcioni dhe procedura, por pa teknika autentike për mbledhjen e të dhënave empirike. Me këtë rast secila nga metodat e përmendura vështrohet dhe paraqitet në mënyrë të argumentuar si metodë. Në këtë punim edhe ne gjithashtu secilën nga metodat e përmendura e kundrojmë dhe e shqyrtojmë si metodë të posaçme themelore. Mirëpo, këto metoda megjithatë i trajtojmë brenda një sistemi të caktuar të marrëdhënieve të caktuara dhe të rendit të caktuar. ANALIZA

Sipas traditës, për metodat themelore flitet zakonisht në çift: analiza – sinteza; abstraktja – konkretja, etj. kjo nuk është e leverdishme sepse kjo çështje mbështetet në të njëjtin objekt (të ndërlikuar) dhe në pozicionet polare polar e të këtyre metodave. Mirëpo, çdo thellim në lëndën e problematikës do të vë në pah se ekzistojnë pikëpamje më produktive. Kështu është e qartë se për nga ngjashmëria e procedurave dhe veprimeve të brendshme dallojmë metodat analitike (të cilat janë simotra dhe në esencë mbështeten në analizë) si dhe metodat sintetike (të cilat janë simotra dhe mbështeten në sintezë). Në metodat analitike numërojmë: 1) analizën – e cila është primare dhe themelore për metodat tjera analitike dhe të cilat realizohen me zbërthimin ideorë dhe fizikë; 2) abstraksionin (abstrahimin) të cilat realizohen me ndarjen (dallimin); 3) specializimin (specifikacionin) të cilat realizohen me ndarje; 4) deduksionin i cili realizohet me kryerjen (zhvillimin).Metodat sintetike kanë drejtim të kundërt të lëvizjes së procedurave nga ato analitike. Metodat sintetike janë: 1) sinteza – e cila realizohet me bashkimin (ngjitjen); 2) konkretizimi – i cili realizohet me shtojcën (plotësimin) 27


3) gjeneralizimin (përgjithësimin) – i cili realizohet me përgjithësim; 4) induksioni – i cili realizohet me lidhjen e individualeve. ANALIZA NË PROCESIN E NJOHURISË SHKENCORE

Në procesin e njohurisë shkencore analiza është e para dhe më themelorja. Për nga pozita në sistemin e njohurive shkencore kësaj i afrohet vetëm analogjia. Analiza dhe analogjia në praktikën hulumtuese shkencore dhe në proceset e mendimit zbatohen njëkohësisht, për shkak se ndarja e cilës do tërësi në pjesë nënkupton edhe konstatimin e dallimeve dhe ngjashmërive. Objekt i analizës është ndonjë tërësi e përbërë reale apo ideore pjesë e së cilës, elementet, momentet, dispozitat, etj. mund të konstatohen dhe të zbulohen, gjegjësisht të identifikohen. Me analizë zbulohet përbërja dhe struktura e tërësisë (sistemit), marrëdhëniet, lidhjet, vetit e ndryshme, rolet dhe funksionet e faktorëve në ekzistencën e tërësisë, vendet e faktorëve të ndryshëm përbërës dhe rëndësia e tyre në tërësi. Analiza mund të zbatohet me ndarjet ideore dhe fizike. Në shkencat shoqërore është e zakonshme ndarja ideore (me veprimet ideore të pjesëve si të ndara apo të posaçme). Në disa shkenca natyrore janë të nevojshme edhe ndarjet esenciale fizike. Ekzistojnë dy qasje të kundërta në të kuptuarit e analizës. Njëra analizën e kupton si shkëputje të marrëdhënies midis tërësisë dhe pjesëve; e dyta ndalon shkëputjen e marrëdhënieve midis pjesëve dhe tërësisë. Konflikti i këtyre dy qasjeve (formal-logjik dhe dialektik) në teorinë e logjikës ka kuptim, mirëpo pak a shumë është relevantë në praktikën hulumtuese. Asnjë hulumtues shkencorë i cili hulumton strukturën dhe përbërjen e shoqërisë, sjelljet e njerëzve, funksionimin e bashkësisë, etj. nuk mund ta izolojë në analizë cilën do klasë, shtresë, bashkësi, institucion, etj. nga shoqëria në të cilën ka ekzistuar ose ekziston aktualisht, por e trajton dhe kupton atë vetëm në kontekstin shoqërorë. Të ashtë quajturin “shkëputje e marrëdhënies me tërësinë”, kurse kjo nënkupton me të gjitha pjesët tjera dhe kjo është vetëm e kushtëzuar dhe relative. Klasifikimi i zakonshëm i analizave bëhet sipas tri kritereve themelore të cilat janë: (1). Sipas procedurës; 28


(2). Sipas përkatësisë drejtimit të caktuar logjik dhe ; (3). Sipas lëndës (objektit). Kriterin e parë e kemi zbatuar duke dalluar analizën ideore dhe fizike. Kriteri i dytë mundëson dallimin e analizës formale-logjike dhe dialektike. Kriterin e tretë gjithashtu e kemi nënkuptuar pjesërisht, sepse duke e dalluar analizën ideore dhe fizike, kemi bërë ndarjen në: a) në objekte të cilat iu përkasin shkencave natyrore dhe objekteve të cilat iu përkasin shkencave shoqërore; b) objekte (lëndë) të cilat mund tu nënshtrohen vetëm analizës ideore dhe ato të cilat mund ti nënshtrohen vetëm analizës fizike. Ndërkaq analiza ideore kryhet atëherë kur është esenciale analiza fizike. Kurse, analiza ideore faktikisht paraprinë, gjegjësisht njëkohësisht realizohet dhe përcjellë analizën fizike. Gjatë shpjegimit paraprakë kemi konstatuar se metodat themelore të njohurive shkencore nuk i kanë teknikat autentike për mbledhjen e të dhënave, mirëpo një nga metodat më të përhapura për mbledhjen e të dhënave është ANALIZA (e përmbajtjes) SË DOKUMENTEVEDOKUMENTEVE- e cila fut rezervat e caktuara ndaj dëshmisë së parë. Në të vërtetë, dokumentet dhe qëndrimet në të paraqiten si objekt i analizës ideore. Kjo metodë i ka dy teknika të veta (analizën kualitative dhe kuantitative) dhe instrumentet e veta (mostrën, kodeksin, tabelat, etj.) dhe së këndejmi shtrohet pyetja se a mund ta kuptojmë metodën e analizës (përmbajtjes) së dokumenteve si metodë të mbledhjes së të dhënave të analizës. ABSTRAKSIONI (ABSTRAHIMI)

Abstrahimi është proces i ndarjes së të përgjithshmes dhe asaj që është fillimisht e përbashkët nga ajo që është e posaçme dhe shumë individuale ose ndarjen e të posaçmes e cila përmban atë që është e përbashkët nga e veçanta dhe e cila është e formuar si e veçantë që dallohet me disa dispozita nga e përgjithshmja. E përgjithshmja, 29


sidomos duhet të dallohet që të mund të jetë e ndarë. Pra, mund të flitet për dy rrjedha të abstrahimit, të cilat janë: a) rrjedha e parë është formimi i konceptit të përgjithshëm (p.sh. njeri) duke i abstrahuar dispozitat e të posaçmes dhe duke ruajtur vetëm dispozitat e përbashkëta (p.sh. ndarjen e të përgjithshmeve, gjegjësisht dispozitave të përbashkëta të njeriut duke lënë anash dispozitat e tij të posaçme dhe konkrete siç është gjinia apo seksi, mosha, gjatësia, gjendja shëndetësore, etj.). Mirëpo, mund të veçohet sidomos nga e përgjithshmja duke e ruajtur dispozitat themelore të së përgjithshmes, mirëpo në kuadër të kësaj duke i respektuar dallimet brenda të përgjithshmes. Kështu nga koncepti i përgjithshëm i njerëzve njerëzv e mund ta abstrahojmë konceptin e posaçëm të mashkullit (ose femrës) të vjetrit, të shëndoshit, etj. Pikërisht duke i respektuar dispozitat e gjinisë, seksit, moshës, shëndetit gjegjësisht abstrahimin e të veçantës nga e përgjithshmja edhe mendimtarët e logjikës dhe dialektikës formalisht hasin në mospajtime. Në logjikën formale abstrahimi nënkupton ndarjen e të përgjithshmes nga e veçanta. Është e vërtetë se dispozita kryesore e abstraktes është shkallë e caktuar e së përgjithshmes. Edhe procedura e abstrahimit të së përgjithshmes nga e veçanta është gjithashtu e qartë dhe e përcaktuar. Përkundër kësaj me rastin e abstrahimin e të së veçantës nga e përgjithshmja hasim edhe elementet e procedurës së klasifikimit dhe konkretizimit (ndarjen e të përgjithshmes, gjegjësisht shtojcën e dispozitave). Pikëpamja se e përgjithshmja gjendet në të posaçmen dhe të veçantën sikurse është e veçanta dhe e posaçmja, parimisht është e saktë. Vetëm e përgjithshmja është shkalla më e lartë e abstraksionit i cili ka lindur me ndarjen dhe lënien pas dore (abstrahimin) e dispozitave të cilat janë të rëndësishme për të veçantën dhe fare nuk përmban të gjitha dispozitat e të posaçmes dhe konkretestë veçantës apo individuales. Abstrahimi është metodë sipas konceptit dhe procedurës kohore. Në shkencë dhe në njohurinë shkencore ka rëndësi të madhe pikërisht për shkak se shkenca dhe hulumtimi shkencorë merren me të përgjithshmen e jo individualen-konkrete. SPECIALIZIMI

Procesi i specializimit kryhet me ndarjen e një pjese në elementet apo veçoritë e saj sipas kriterit të caktuar gjegjësisht dispozitës së definuar 30


të dallimeve brenda një tërësie (koncepcioni). Sa më i përgjithshëm është koncepcioni aq më të mëdha janë mundësitë për dallime dhe me këtë edhe mundësit dhe nevojat më të mëdha për specializim (specifikim). Ekzistojnë dy procedura standarde të specializimit të cilat janë: 1) dikotomia; 2) klasifikimi. Dikotomia është procedura e ndarjes së një nocioni apo koncepti në dy pjesë: njëra pozitive dhe tjetra negative. P.sh.: i suksesshëm- i pasuksesshëm; i vlefshëm- i pavlefshëm; i shkathët – i ngathët; i angazhuar- i paangazhuar; i ndershëm - i pandershëm ose punëtor – jo punëtorë, etj. Shembujt e cekur tregojnë se: a) dikotomia në komunikimin shoqërorë është mjaft e përhapur dhe mund të zbatohet (përdoret) në të gjitha llojet e fjalëve (nocioneve). b) se nocioni negativ (neni i dikotomisë) është e bazuar në funksionin logjik të negacionit; c) se neni pozitiv është i caktuar dhe kumton atë se çështë jo diçka, kurse neni negativ është i pacaktuar dhe kumton atë se çka nuk është por jo edhe çka është; d) neni negativ mund të ketë kuptime të ndryshme të drejtpërdrejta dhe të tërthorta figurative (p.sh. nocioni jo njeri mund të kuptohet se nuk është fjala për qenien njerëzore, mirëpo mund të ketë edhe kuptimin e kualifikimit negativ për sjelljen e ndonjë njeriu). Mendimtarët e dialektikës e kanë kritikuar ashpër mangësinë e dikotomisë formale logjike, sidomos të nyjës negative për të cilën tashmë folëm. Ata kanë insistuar në dikotominë e përbërë ekskluzivisht me nyje pozitive (p.sh. i mirë – i keq; i vyeshëm- përtac). Mirëpo insistimi i tyre nuk ka dhënë rezultat sepse edhe në komunikimin e përditshëm të njerëzve por edhe në shkencë është i 31


domosdoshëm edhe dallimi i atyre të cilët kanë ndonjë element apo veçori; kanë ose nuk kanë ndonjë marrëdhënie që duhet të shprehet në ndonjë mënyre, p.sh.: i martuar- i pamartuar nuk mund të shprehet pa përdorimin e funksionit logjik të negacionit, të cilin nuk e ka mohuar askush prandaj as logjika dialektike. Klasifikimi është procedura e ndarjes së një tërësie (nocioni-koncepti) në disa nyje sipas kriterit të definuar që më parë i cili njëkohësisht e shprehë përkatësinë e të gjithë anëtarëve tërësisë së caktuar, por edhe specifikat e dispozitave të tyre. Klasifikimi bëhet sipas rregullave të rrepta logjike dhe metodologjike gjegjësisht të punës hulumtuese shkencore. Në këtë kuptim ku ptim çdo klasifikim duhet ti përmbushë për mbushë kërkesat e caktuara, ndër të cilat të rëndësishme janë: 1) i njëjti kriter i ndarjes duhet të zbatohet edhe në të gjitha pjesët e klasifikimit; 2) të gjitha pjesët e klasifikimit duhet ta shprehin përkatësin e tyre tërësisë së caktuar e cila ndahet me klasifikim; 3) çdo pjesë e klasifikimit duhet ta shprehë qartë specifiken e vet dhe dallimin nga pjesët e tjera; 4) klasifikimi duhet të jetë i plotë gjegjësisht ti përfshijë të gjitha pjesët relevante; 5) klasifikimi duhet të jetë i planifikuar dhe produktiv që do të thotë të jetë pjesë dhe instrument i njohurisë së gjerë dhe të thellë. Pra, klasifikimit nuk duhet ti qasemi arbitrarisht por në mënyrë funksionale dhe nga ky aspekt ai është mjaft i lidhur për analizën; 6) veti kryesore e klasifikimit është ekonomiciteti i tij. Kjo nënkupton kërkesën që ai të mos jetë as shumë i ngushtë as shumë i gjerë gjegjësisht të mos pamundësojë përfshirjen dhe formimin e të gjitha pjesëve relevante gjegjësisht të mos çojë në formimin e pjesëve të tepërta, deri te e ashtuquajtura “grimcim” të materies njohëse. Klasifikimi vështrohet edhe si formë e matjes fillestare (si urë kalim prej nominales në ordinare). ordinare ). Kjo kërkon që klasifikimi dhe pjesët p jesët e tij të vendosen në një distancë të njëjtë konceptuale- logjike. Kjo, përveç te klasifikimet rregullat e të cilave janë të bazuara në kriterin kuantitativ, në praktikat hulumtuese është mjaft vështirë të realizohet. 32


Ekzistojnë edhe rregulla tjera sipas mendimit tonë të cilat janë më pak ose më shumë të dobishme dhe të cilat do ti cekim këtu. Në praktikën hulumtuese shkencore, shkenco re, klasifikimet bëhen në dy mënyra. E para është ajo për të cilën folëm deri tashti. E dyta është mënyra e përmbledhjes. Specifika e krijimit të klasifikimit me anë të përmbledhjes qëndron në atë se nuk është e nevojshme ta kemi konceptin e formuar apo të vërtetuar më parë i cili duhet të klasifikohet, ndonëse edhe prania e tij nuk pengon. Madje, edhe mund të jetë e dobishme. Kur qëllimi shkencorë është zbulimi shkencorë është e mundur që nocioni themelorë nuk është formua. Atëherë procesi vazhdon kështu: me hulumtim zbulohen elementet, vetit, dhe marrëdhëniet e caktuara, etj. pastaj ato identifikohen dhe përkufizohen. Pastaj midis tyre përcaktohen ngjaishmërit, afërsitë, dhe dallimet, vendet e tyre, rolet dhe funksioni në sistemin e zbuluar. Në bazë të kësaj përcaktohet edhe përkatësia e tyre gjinive dhe klasave të caktuara dhe formohen nocionet e caktuara prej të përgjithësuarave deri te më të përgjithësuarat dhe kategoriket. Realitetet e zbuluara në këtë rast duke fituar përkufizimet konceptuale renditen në grupe të simotra dhe në grupe funksionale duke u krijuar kështu klasifikimet. Në të vërtetë këto klasifikime paraqesin vendosjen e sistemeve të menduara apo të planifikuara. Procedura është diç më e thjeshtë në situatat në të cilat tashmë ekziston nocioni themelorë dhe kriteri i përcaktuar i klasifikimit. Atëherë realitetet e zbuluara sipas kriterit të caktuar, futen në klasifikimin e caktuar. Për nga struktura, dallojmë gjithashtu edhe dy lloje të klasifikimeve të cilat janë: 1) “divizioni” 2) “participimi”. “Divizioni” kërkon që të gjitha pjesët e klasifikimit ta kenë një dispozitë të përbashkët gjegjësisht një dispozitë të njëjtë p.sh.:të gjithë ata që përfshihen me klasifikim sipas kriterit të përkatësisë së grupit të caktuar shoqërorë duhet ti kenë dy veti themelore: së pari, ndaj të gjithë atyre mund të zbatohet kriteri i klasifikimit në të njëjtën mënyrë. 33


E marrim p.sh. nocionin “punëtorët” anëtarët e të cilit duhet të klasifikohen për kriterin i cili do të zbatohet në klasifikim e marrim përgatitjen shkollore. Në këtë mënyrë në klasifikim mund të përfshihen vetëm punëtorët të cilët kanë përgatitjen e caktuar formale dhe të pranuar shkollore kurse të tjerët mbeten jashtë klasifikimit. Ndërkaq, me “participimin” puna qëndron pak më ndryshe. Ai nuk e ndalon por as nuk e kërkon posedimin e vetive identike si kusht për tu përfshirë në klasifikim. Sipas tij, me klasifikim mund të përfshijë të gjithë punëtorët edhe ata me shkollë edhe ata pashkollë gjegjësisht edhe ata të cilët nuk kanë përgatitje shkollore dhe ata analfabetë. Participimi është lloj i klasifikimit i zbatuar më shpesh për shkak se shpesh edhe është shumë vështirë të parashihen të gjitha pjesët (pjesëtarët) relevante, si dhe për shkak të ekonomicitetit të klasifikimit. Në hulumtimet, h ulumtimet, si në instrumente ashtu edhe në rastin e përpunimit të të dhënave dhe shfrytëzimit të tyre, shpesh hasim në kapitullin “të ndryshme”. Së këndejmi, është e domosdoshme që të përgjigjemi edhe në pyetjen: a mund të bëhet klasifikimi vetëm në mënyrë ideore apo vetëm në mënyrë fizike. Në praktikë ballafaqohemi me klasifikimin sipas vetive të caktuara (p.sh. në ushtri sipas gradës, ose sipas gjatësisë, ose sipas llojit dhe renditjes, etj.), mirëpo edhe këto i përcjellë apo iu paraprinë klasifikimi ideorë, prandaj konsiderojmë se procedura e klasifikimit para se gjithash është ideore. DEDUKSIONI

Deduksioni para se gjithash është metoda e përfundimit. Në esencë kjo është metoda e nxjerrjes së përfundimeve nga një apo më tepër premisa gjegjësisht nxjerrja e qëndrimeve nga një qëndrim i përgjithshëm apo nga dy apo më shumë qëndrime. Është gjë e rëndomtë që të dallohen deduksionet e drejtpërdrejta dhe të tërthorta (direkte dhe indirekte). Deduksioni i drejtpërdrejtë nënkupton nxjerrjen e qëndrimit të ri nga një premisë. Ndërkaq deduksioni i tërthortë nënkupton nxjerrjen e qëndrimi të ri nga dy apo më tepër qëndrime. Lidhur me deduksionin shtrohen tri pyetje esenciale: •

a është e nevojshme që qëndrimi i nxjerrë rishtazi të analizohet, sepse deri te ai është arritur me procedurë analitike? 34


•

•

çfarë janë marrëdhëniet dhe çfarë janë vetit e premisave dhe të qëndrimit të ri? Çfarë është marrëdhënia midis deduksionit dhe induksionit?

Kemi ofruar përgjigjen për pyetjen e parë e cila do të ishte: “nëse premisa është e vërtetë (autentike) dhe nëse procedura e deduksionit është zbatuar mirë, gjegjësisht ndaj qëndrimit përkatës për lëndën (objektin) përkatës, qëndrimi i posaçëm nxjerrë (përfundimin) është gjithsesi i vërtetë (autentikë) sepse është nxjerrë në mënyrë analitike. Më saktë, ai gjithsesi rezulton nga premisa dhe e ndjekë premisën”. Përgjigja e formuluar në këtë mënyrë shton kërkesën për përmbushjen së paku edhe të dy parakushteve të cilat janë: 1) që premisat, vërtetë, të jenë të vërteta- të argumentuara; 2) që objekti (lënda) e qëndrimit të jetë i/e tillë që për të mund të formohet me të vërtetë qëndrim autentik e jo vetëm në shkallë probabiliteti! Kjo gjë dukshëm i ngushton mundësit e deduksionit dhe e përgënjeshtron qëndrimin që ndrimin se nga premisa rezulton domosdo qëndrimi i ri ose përfundimi. Lidhur me këtë po theksojmë se vlen pikëpamja se njohuritë në shkencat shoqërore janë vetëm probabile (në shkallë të ndryshme) si dhe se qëndrimet e tyre, sidomos nëse janë prognostike nuk mund të argumentohen por vetëm konfirmohen. Nëse kësaj ja shtojmë edhe faktin se në llogari të së vërtetës sipas formulës në fuqi për implikim mund të vihet deri de ri te qëndrimi vërtetë vër tetë edhe nëse një nga premisat është e gabuar. Të theksojmë se B. Sheshiq, me rastin e punimit të logjikes nëntëvalente nën tëvalente thotë se është e nevojshme që shkalla më e lartë e së vërtetës, mirëpo as shkalla më e lartë e probabilitetit nuk mund të identifikohet me të vërtetën. Pra, në shkencat shoqërore deduksioni është produktivë nëse premisat kanë vlerën kauzale dhe të aksiomave nëse janë të mbështetura në sqarimet shkencore, atëherë ato sigurojnë edhe qëndrimet e shkallës më të lartë të probabilitetit. Sipas kësaj edhe zbatimi i deduksionit dallon në shkencat shoqërore nga zbatimi i tij në shkencat natyrore. Në pyetjen e dytë, në pjesën më të madhe jemi përgjigjur deri sa folëm për pyetjen e parë. Mirëpo çështja 35


e vetive të premisave – autenticiteti i tyre, e jo probabiliteti dhe mënyra e nxjerrjes së qëndrimit të ri në bazë të premisave dhe të vetive të tij, si dhe marrëdhëniet reciproke janë çështje e hapur. Dhe pyetja e tretë: marrëdhënia midis deduksionit dhe induksionit është vetëm pjesërisht e qartë. Prej nga kanë lindur premisat për deduksion? A është prejardhja e tyre induktive? Si mund të tejkalohen vetit e probabilitetit kurse ato të bëhen plotësisht të vërteta? A është deduksioni ende deduksion edhe në çastin kur nxjerrjes së qëndrimi të ri i qasemi me më tepër se dy premisa? Në të vërtetë sipas përkufizimit induksioni nënkupton nxjerrjen e qëndrimit të ri më të përgjithësuar nga më shumë se një premisë, prandaj edhe shtrohet pyetja e kufizimit të induksionit dhe deduksionit (vijës dalluese të tyre). Për përfundimin deduktiv do të bëjë fjalë edhe në kaptinën ku do të flasim për përfundimin apo konkludimin. SINTEZA

Sinteza është metoda më tipike e të ashtuquajturave metoda sintetike të gjitha ato (konkretizimi, gjeneralizimi dhe induksioni) më pak ose më shumë, drejtpërsëdrejti mbështeten në procedurën e bashkimit – ngjitjes së elementeve të shkallës më të lartë ose më të ulët të konkretësisë në tërësinë e përbërë. Prandaj, analiza dhe sinteza kanë një objekt të përbashkët të hulumtimit, mirëpo qasja dhe procedura janë të kaheve kah eve të kundërta. ku ndërta. Analiza e studion tërësinë duke e zbërthyer atë përmes pjesëve dhe elementeve të saj, të veçorive, etj. Përkundër kësaj sinteza e studion tërësinë duke i bashkuar elementet dhe pjesët në tërësi dhe përveç kësaj i kupton ato, veçoritë e tyre dhe marrëdhëniet midis tyre dhe tërësisë gjegjësisht marrëdhëniet e tyre brenda saj. Janë të njohura dy lloje të sintezave: 1) sinteza reproduktive dhe 2) sinteza produktive. Sinteza reproduktive është bashkim i thjeshtë i elementeve- pjesëve në tërësinë e tyre e cila paraprakisht i nënshtrohet analizës.

36


Analiza produktive është analizë krijuese. Ajo zbulon jo vetëm lidhjet dhe marrëdhëniet tashmë të njohura, por edhe mundësitë potenciale të tërësisë, të pjesëve dhe elementeve të saj. Edhe sinteza është e mundur si sintezë ideore dhe fizike. Për shkencat shoqërore, si metodë e njohurisë shkencore, prioritetin e ka sinteza ideore. Mirëpo, në praktikën shoqërore janë shumë të shpeshta edhe sintezat specifike fizike apo më saktë integrimet në grupe apo institucione të caktuara shoqërore. (p.sh. martesa, shkolla, kisha, grupi i moshatarëve, etj.). ngjashëm ndodh edhe me sintezën. Këtu është me rëndësi të thuhet se sinteza nuk i dëmton veçoritë elementare, madje atëherë kur ajo është e “sintetizuar” në ndonjë tërësi (p.sh. në institucionin ku është i punësuar) gjë që është shumë më ndryshe se sa sinteza në shkencat natyrore, siç është p.sh. kimia. Sinteza nuk është proces arbitrarë. Pra nuk mund të bashkohet gjithçka dhe të lidhet me gjithçka, por mund të bashkohen vetëm pjesët dhe elementet të cilat e formojnë një tërësi kuptim plotë (të menduar). Lidhur me këtë, shtrohet edhe pyetja e faktorëve kundër thënës. Në rastet kur në mes analizës vihet deri te elementet (faktorët) kundërthënës, atëherë sinteza do ti trajtojë ato varësisht nga qëllimi i saj. Nëse sinteza është e thjeshtë reproduktive, atëherë nuk ka shmangie nga përbërja dhe veçoritë e tërësisë së analizuar. Mirëpo, nëse qëllimi i sintezës është formimi i metodave eksperimentale, atëherë sinteza do të veprojë ndaj elementeve apo faktorëve kundër thënës sipas nevojave të atij modeli. Në këtë kuptim sinteza është më produktive se sa analiza, mirëpo megjithatë në shumëçka është e lidhur dhe e kushtëzuar nga analiza. KONKRETIZIMI

Kjo metodë sintetike është e bazuar në procedurën e kundërt me abstrahimin. Ajo nënkupton lëvizjen e mendimit dhe njohurisë nga e përgjithshmja drejt të veçantës dhe individuales, nga abstraktja drejt konkretes. Kjo lëvizje nënkupton shtesën e dispozitave të abstraktes së përgjithshme dhe abstraktes së posaçme të cilat çojnë në afrimin e nocionit të konkretes. Po e marrim p.sh. nocionin e përgjithshëm abstrakt punëtorë . Këtij nocioni ia shtojmë edhe dispozitën manual, pastaj nocionit punëtorë manual ia shtojmë edhe dispozitën ndërtimorë, pastaj më tutje i pakualifikuar, mashkull, etj. derisa të mos 37


vijmë te niveli ku do ta shtojmë edhe vendin e banimit, firmën ku punon dhe te dispozitat tjera personale me të cilat madje mund ta identifikojmë punëtorin konkretë. Mendimtarët e dialektikës, konkretizimin e kanë kuptuar në mënyrë të njëjtë, mirëpo ata janë ndalur në nivelin e konkretizimit të posaçëm. Ndërkaq, mund të thuhet se vet fjala apo nocioni “konkretizim” tregon se ky është proces i lëvizjes ideore nga abstraktja drejt konkretes duke plotësuar apo shtuar dispozitat e caktuara. Shtojca- plotësimi i dispozitave konkretizimin e dallon në pikëpamje metodologjike nga metodat e ngjashme të parapara sipas saj të analizës dhe specifikacionit. s pecifikacionit. Problemi qenësor i zbatimit të konkretizimit në hulumtime është i dyfishtë dhe përbëhet: a) nga vështirësitë e identifikimit të dispozitave të cilat duhet shtuar të veçantës dhe të përgjithshmes, nëse ato dispozita nuk janë të njohura më herët; b) nga përcaktimi i renditjes së shtesës së atyre dispozitave. Si rregull mund të pranohet radhitja e cila fillon me dispozitat e përgjithshme në mënyrë që të përfundojë me grupin më konkretë të dispozitave. GJENERALIZIMI (PËRGJITHËSIMI)

Ndonëse gjeneralisimi bënë pjesë në metodat shumë të rëndësishme mu për shkak të rolit që e ka në konstituimin e metodës statistikore të përgjithshme shkencore, çështje të caktuara edhe sot e kësaj dite janë të hapura qoftë me heshtje qoftë në mënyrë deklarative. Kështu, në mënyrë të pamjaftueshme është arsyetuar procedura e tij e kumtimit të qëndrimeve dhe e formimit të qëndrimeve të përgjithshme në bazë të atyre individuale. Në literaturë hasim në shpjegimin se kjo realizohet përmes induksionit dhe koncepcionit. Mirëpo, shtrohet pyetja se ç’është koncepcioni nëse ai ndodh? Siç duket kjo ndodh përmes të kuptuarit të dispozitave të përgjithshme në qëndrimet individuale konkrete dhe të veçanta. Mirëpo kjo supozon edhe aftësinë e dallimi të së përgjithshmes në ato qëndrime – pra aftësinë e abstrahimit të qëndrimeve. Nuk është krejtësisht e qartë as edhe si ndodh induksioni me lidhjen e të përbashkëtës në tërësinë e njëjtë e cila gjendet në procedurën individuale- të veçantë. Për këtë çështje do të flasim në shqyrtimin e mëtejmë të induksionit. Thënë shkurt gjeneralisimi është metodë e formimit të qëndrimeve të përgjithshme apo kumtim i 38


qëndrimeve, përmes qëndrimeve individuale ose drejtpërsëdrejti përmes koncepteve të kuptuarit e së përgjithshmes. Hulumtimet shkencore dallojnë dy lloje të gjeneralizimit. Lloji i parë është gjeneralizimi në përgjithësi. I dyti është i ashtuquajturi gjeneralizimi statistikorë me anë të së cilit kuptohet dhe shprehet gjeneralizimi mesatarë statistikorë. Gjeneralisim statistikorë mbështetet në induksionin prandaj kushtimisht do të mund të quhej edhe gjeneralisim induktiv. Rezultatet e hulumtimeve empirike dhe të hulumtimeve tjera individuale nuk do të ishin të mundshme pa gjeneralizimin i cili në praktikat hulumtuese është i pranishëm në shumë etapa dhe nivele. Etapa e parë e gjeneralizimit zhvillohet madje me rastin e formulimit të temës dhe që në fillim të projektimit të hulumtimit. Etapa e dytë e gjeneralizimit zhvillohet me rastin e rregullimit të të dhënave si bazë për përfundim (konkludim) dhe në procesin e përfundimeve në bazë të të dhënave. Etapa e tretë është e pranishme me rastin e formimit të teorive të përmasave mesatare gjegjësisht formimit të qëndrimeve teorike përmes gjeneralizimit të qëndrimeve të hulumtimeve individuale. Dëshirojmë të theksojmë se me procedurën e gjeneralizimit mund të vihet deri te qëndrimet universale, mirëpo qëndrimet e përgjithësuara, sidomos qëndrimet e gjeneralizimit statistikorë nuk e kanë vlerën e së vërtetës absolute universale, por këto janë qëndrime të një shkalle të caktuar të probabilitetit. INDUKSIONI

Një prej metodave e cila ka qenë objekt i debateve mjaft dinamike dina mike dhe e kontestueshme është pikërisht induksioni. Qëndrimet rreth induksionit janë aq kundërthënëse sa që disa autorë këtij ia mohojnë çdo vlerë kognitive (njohëse), përderisa të tjerët këtij i japin vlerën e bazës së çdo njohjeje, madje e quajnë edhe metodë të domosdoshme për hulumtimin e shkaqeve. Induksioni është metodë e njohjes së të përgjithshmes (për krijimin e qëndrimeve të reja të përgjithshme) në bazë të individuales dhe duke lidhur individualen, gjegjësisht qëndrimet individuale. Kjo metodë është pashmangshëm metodë themelore e hulumtimit, hulumtimeve masive dhe e të gjitha 39


hulumtimeve në të cilat mblidhen të dhënat individuale mbi të veçantën. Duke pasur parasysh se në themel të çdo përgjithshmeje në shoqëri gjendet individualja-konkretja, atëherë induksionin mund ta konsiderojmë edhe si metodë themelore të domosdoshme për njohuri shkencore. Induksioni, përveç tjerash është bazë e gjeneralizimit, kurse drejtpërsëdrejti dhe tërthorazi edhe bazë e postulateve dhe premisave, duke përfshirë këtu edhe aksiomat nga të cilat qaset me përfundim deduktiv. Induksioni, ndër të tjera, është edhe themel i para metodës së tentimit dhe gabimit dhe të argumentimit dhe përgënjeshtrimit. E meta kryesore është se ai nuk është analitikë, prandaj përfundimi në bazë të premisave të tij nuk është i domosdoshëm. Prandaj përfundimet e tilla janë probabile. Mjafton që të paraqitet vetëm një shembull i kundërt me përfundimin induktiv dhe të kontestohet vërtetësia (autenticiteti) apo saktësia e tij. Sa do që kjo e metë do të ishte e bazuar në supozime të sakta megjithatë kjo i ka edhe të metat e saj të mëdha. Ekzistojnë dy dukuri shoqërore të cilat janë të rëndësishme në hulumtime. E para është mos vënia re se çdo përfundim për atë që është aktuale, është vetëm përkohësisht i vërtetë, pra i kufizuar me pikëpamje kohore, në bazë të ligjit të ndryshueshmërisë, zhvillueshmërisë dhe historisë (lëvizje-zhvillim-ndryshim). Tingëllon si paradoksale, kur themi themi se e përhershme është vetëm ndryshimi ndr yshimi (ndërrimi). Ky definicion vlen edhe për dukuri natyrore, përndryshe zhvillimi dhe ndryshimi i dukurive natyrore nuk do të mund të shpjegohej sikurse që nuk do të mund të shpjegohej as zhvillimi i shkencës. Mos vërejtja (lëshimi) tjetër i përket ekzistencës së dy llojeve të induksioneve, të cilat janë: 1) induksioni plotë dhe 2) induksioni jo i plotë; midis të cilave ekzistojnë dallime të mëdha. Induksioni i plotë kërkon njohuri mbi të gjithë pjesëtarët e grupit (pra ka të bëjë vetëm me grupin përfundimtarë) dhe me nxjerrjen e qëndrimit (mendimit) të përgjithshëm në bazë të të gjitha qëndrimeve apo mendimeve për çdo pjesëtarë individualisht. Me regjistrim apo me përfshirjen e të gjithë pjesëtarëve të grupit vihet deri te njohuria e besueshme, mirëpo gjithmonë duhet ta përkujtojmë limitimin kohorë të vlefshmërisë së çdo njohurie mu për shkak të ndryshimeve edhe të 40


dukurive shoqërore dhe të njohurive mbi to. Kjo natyrisht nuk e konteston dhe nuk e sjell në pyetje vlefshmërinë e disa vlerave apo të vërtetave “permanente” siç është “vdekshmëria e njerëzve”; “çdo bashkësi shoqërore përbëhet nga njerëzit”, etj. , ndonëse njohuritë e reja shkencore (klonimi) shtrojnë kërkesën për hulumtimet e serishme me qasje të ndryshuar. Një numër i konsiderueshëm i autorëve të shkencës së logjikes e kontestojnë se induksioni i plot është induksion. Mënyra e nxjerrjes së qëndrimeve (mendimeve) të reja nuk na e jep të drejtën që induksionin e plotë ta sistemojmë në diç tjetër, p.sh. në deduksion. Në të vërtetë nuk është caktuar një kriter për dallimin e induksionit dhe deduksionit i cili do të mund të kuptohej si numër kufizues i premisave të induksionit (numri më i vogël i premisave pjesëtarëve të grupit për identifikim dhe numri nu mri më i madh i premisave që do të mund ta kishte deduksioni). Vërejtja kryesore për mosanalitikë dhe mosbesueshmëri gjegjësisht për probabilitetin e përfundimit induktiv ka të bëjë me induksionin jo të plotë. Induksioni jo i plotë nxirret në bazë të një apo në bazë të numrit të caktuar të ekzemplarëve për të gjitha modelet e klasës i cila mund të jetë përfundimtarë (ta ketë numrin nu mrin përfundimtarë të ekzemplarëve) ose të jetë i pakufizuar. Hulumtimet në shkenca shoqërore, sidomos hulumtimet empirike janë të kufizuara në hapësirë dhe kohë dhe se faktikisht këto kanë të bëjnë me grupet kanë numër të limituar të pjesëtarëve. Në këtë drejtim për nga pretendimet e veta veçohet filozofia, sociologjia dhe psikologjia (nëse e llogarisim me shkencat shoqërore) të cilat janë të drejtuara në njohjen e ligjshmërive dhe rregullsive shoqërore të përgjithshme pra në grupe me numër të pakufizuar të shembujve. Njihen shumë lloje të induksionit jo të plotë, të cilat janë: 1) induksioni i drejtpërdrejtë-direkt jo i plotë. Me të përfundohet në bazë të numrit të caktuar të njohjes së rasteve individuale apo shembujve në tërë klasën gjegjësisht në popullacionin. Ky përfundim është relativ dhe i përgjithshëm relevant;

41


2) induksioni tipik apo predikativ (kallëzuesor) jo i plotë. Përfundimi ka të bëjë me bazën e një pjese të njohur të klasës për pjesën tjetër të panjohur të objektit apo dukurisë së një klase apo popullacioni. 3) përfundimi induktiv sipas analogjisë. Këtu përfundohet në bazë të ngjashmërisë midis pjesëtarëve të një klase, të dukurive apo pjesëve të klasës për objektin (lëndën) duke nxjerrë përfundim të përgjithshëm apo më të përgjithësuar. 4) induksioni universal jo i plotë. Me këtë induksion formohet përfundimi apo mendimi universal hipotetik për të gjithë pjesëtarët e klasës, për tërë klasën dhe popullacionin duke i nxjerrë nga numri i caktuar jo i plotë i disa rasteve gjegjësisht numri jo i plotë i premisave. Përfundimet jo të plota të induksionit janë jo mjaft të sigurta dhe jo mjaft të besueshme të sakta sepse zbulimi i një rasti të vetëm, pavarësisht nga numri i rasteve pozitive e hedhë poshtë apo e rrënon vërtetësinë e mendimit (përfundimit). Induksioni, sidomos induksioni i numërimit të thjeshtë, nuk mundëson përfundim të besueshëm universal, mirëpo, sidomos me induksionin statistikor mund të realizohet përfundimi apo mendimi relativisht i besueshëm, por nën kushtet e caktuara. Induksioni statistikorë është variant e drejtpërdrejtë e induksionit jo të plotë. Kërkesat e posaçme të cilat duhet ti plotësojë induksioni për tu realizuar saktësia (besueshmëria) relative e përfundimeve janë: 1) duhet të realizohet njohja e vetisë së caktuar të përgjithshme të numrit përfundimtarë dhe plotësisht të njohur të objekteve apo dispozitave të tij. 2) njohja e përgjithshme dhe e pakufizuar është e mundur nëse pjesëtarët të cilët e përbëjnë atë dallohen relativisht pak ose nëse ata mund të përfshihen me një parim. 3) mund të nxirret përfundim i drejtë induktiv edhe atëherë kur dispozitat në të cilat mbështetet përfundimi induktiv janë esenciale. Induksioni statistikorë i përhapë dukshëm mundësitë edhe për induksionin dhe besueshmërinë e përfundimeve induktive. Me të fitohen njohuritë për dispozitat kuantitative të kualiteteve të caktuara, përmes të dhënave numerike. Me të arrihet ar rihet deri te sistemet e caktuara të qëndrimeve induktive burimore të cilat shprehin shpeshtin dhe 42


përhapjen e mundshme të ndonjë marrëdhënie. Kjo është baza e zbulimit të probabilitetit të gjeneralizimit mesatarë. Gjeneralizimi mesatarë tregon rregullsitë e caktuara statistikor dhe ligjshmëritë statistikore të ndodhive, si dhe shkallën e probabilitetit të shmangies nga normat dhe ligjet. Parimet uniforme dhe të njëanshme relative në shoqëri janë bazë e forcës prognostike të këtij induksioni. Në vlefshmërinë e përfundimeve induktive dukshëm ndikon numri dhe llojllojshmëria e shembujve (premisave) në bazë të të cilëve nxirret përfundimi induktiv, pastaj pa staj numri i vetive të shembujve sh embujve (premisave- të dhënave) dhe trajtimi i tyre i drejtë. Në këtë aspekt mund të thuhet se përfundimi induktiv është po aq i besueshëm sa edhe numri i ekzemplarëve në bazë të të cilëve përfundohet, nëse në hapësirë dhe kohë janë të shpërndarë në përmasa për masa sa më të mëdha, po aq paraqiten edhe dispozita esenciale të rëndësishme dhe nëse vështrohen në mënyrën sa më sistematike dhe sa më objektive dhe përcaktohen marrëdhëniet dhe lidhjet midis tyre, kjo e mundëson edhe formimin e ligjeve statistikore. QËNDRIMI, MENDIMI DHE PËRFUNDIMI 2

Autorët e doracakëve dhe librave nga fusha e logjikës me një shmangie pak a shumë të vogël, nocionin qëndrim dhe mendim i theksojnë si forma themelore të mendimit dhe të mendimit shkencorë. Duke mos i mohuar edhe qëndrimet e cekura të logjikës, ne, duke shikuar rolin e tyre në hulumtimet shkencore, kemi shtuar se ato janë edhe forma themelore të njohjes shkencore. Arsyeshmërinë e kësaj procedura e gjejmë në faktin se koncepti dhe definimi i nocionit, nxjerrja e mendimit (gjykimit) ose (dhe) përfundimit duhet të kuptohet si proces ideorë, si angazhim krijues (jo rrallë edhe si proces shqisorë) ndërsa nocioni qëndrim, mendim dhe përfundim janë produkt të këtij procesi. Sipas kësaj këto janë jo vetëm forma të mendimit por edhe forma të njohjes. Si forma të njohjes ato hasen në fillim të çdo hulumtimi dhe e kanë rolin e bazës dhe të produktit, të frytit në procesin e hulumtimit i cili vetvetiu është proces sistematik i ndërlikuari definimit, formimit të koncepteve dhe formimit të qëndrimeve, gjykimeve, përfundimeve dhe dëshmimeve të tyre. 43


Problematikën e nocioneve dhe të definimit të tyre e kemi shtjelluar në kaptinën paraprake, prandaj shqyrtimin po e fillojmë këtu me shtjellimin problematikës së qëndrimit. QËNDRIMI

Përkufizimi më i shkurtë dhe më i përhapur për qëndrimin apo pikëpamjen është: “qëndrimi është shprehje ideore i vlerës së caktuar postullare. I tillë është çdo deklarim me të cilin pohohet diç, apo mohohet, lejohet, supozohet si e vërtetë ose si e rrejshme (mashtruese). Duke e analizuar këtë përkufizim konstatojmë se qëndrimi është dëshmi (deklarim) apo pohim. Mirëpo, specifika e qëndrimit nuk qëndron vetëm në dëshminë apo deklarimin sepse edhe mendimi edhe përfundimi janë deklarime dhe dëshmi. Specifika e tij nuk qëndron as në atë se është i menduar, pra deklarim konkret, thjeshtë për shkak se çdo deklarim apo dëshmi është e menduar dhe pashmangshëm edhe konkrete. Dëshmia është formë e domosdoshme universale dhe mjet i shprehjes së mendimit përmes simboleve, gjuhës por edhe përmes komunikimit me njerëz në kuadër të sistemeve ekzistuese gjuhësore. Ekzistojnë katër dispozita kryesore të dëshmive: a) grup fjalësh apo simbolesh të menduara ose kombinim i tyre; b) dëshmia mund të jetë e vërtetë, e rrejshme ose në një shkallë edhe e besueshme; c) kognitiviteti i saj i roleve dhe vlera të sa shprehet përmes qëndrimit, mendimit apo përfundimit; d) dëshmia gjithsesi e ka edhe formën e vet gjuhësore, më së shpeshti formën e fjalisë. Çdo dëshmi si kombinim i fjalëve, simboleve, ose fjalëve dhe simboleve së bashku duhet t’i përket ndonjë objekti real ose ideal dhe duhet të jetë komunikativ. Strukturën e tij e përbëjnë termet dhe nocionet, lidhjet midis tyre, kuptimi dhe forma e deklaratës, domethënia- kuptimi dhe vërtetësia e deklaratës/dëshmisë. Deklaratat/dëshmitë, paraqiten në forma ndër më të ndryshmet, prandaj dallojmë deklarimet/dëshmitë me gojë, me shkrim, me figura si dhe deklarime të tjera. Ato mund të jenë të shkallës së ndryshme të saktësisë, me përmbajtje të ndryshme dhe të lëndës së ndryshme; mund tu përkasin sistemeve të ndryshme gjuhësore; mund të kenë role 44


të ndryshme gnoseologjike shkencore dhe jo shkencore, etj. Specifika e qëndrimit në raport me mendimin (gjykimin) qëndron në vlerën e tij të supozuar e jo në vlerën e caktuar njohëse. Gjatë përkufizimit të nocionit “qëndrim” paraqiten disa vështirësi. E para është ës htë ngjashmëria e tij e madhe me mendimin, çka shumë s humë shpesh vjen deri te barazimi gabimisht i qëndrimit me mendimin apo gjykimin. E dyta, që është një vështirësi shumë e madhe, është përdorimi i zakonshëm i fjalës “qëndrim” dhe “qëndrim shkencorë”. Me fjalën qëndrim shpesh shënohet nocioni “pikëpamje” kurse me shprehjen “qëndrim shkencorë” shënohet cili do mendim apo përfundim shkencorë, pra cila do deklaratë që me të cilën shprehet vlera e caktuar dhe e vërtetë logjike. Shprehja “qëndrim shkencorë” nëse me të nuk shënohet “pikëpamja e shkencës” në të vërtetë nuk ka kuptim. Qëndrimi e ka vlerën e supozuar të njohjes, kurse “qëndrimet shkencore” e kanë bazën dhe argumentimin shkencorë, së këndejmi edhe vlerën e pakontestueshme të caktuar njohëse. Qëndrimet mund të kualifikohen sipas shumë kritereve dhe bazave të cilat tashmë ose janë shfrytëzuar ose shfrytëzohen aktualisht në klasifikimin e mendimeve. Më së shpeshti ballafaqohemi me qëndrimet diagnostike në formë të pohimeve për qëndrimet aktuale dhe prognostike përmbajtja e të cilave është parashikimi, si dhe me qëndrimet e dyshimta me të cilat shprehen çështjet e dyshimta. MENDIMI (GJYKIMI)

Me shpjegimin rreth nocionit paraqitëm pikëpamjet e kundërta për nocionin si formë themelore të mendimit dhe për sistemin e mendimeve, ku disa pohojnë se nocioni si formë e pavarur nuk ekziston, kurse të tjerët e mohojnë ekzistimin e qëndrimeve dhe mendimeve si forma të posaçme. Përkundër këtyre negacioneve megjithatë theksohet ekzistimi dhe roli gnoseologjik i nocionit gjegjësisht mendimit. Metodologjia këto kundërshtime ia lë logjikës. Hulumtimi shkencorë operon me nocionet (konceptet) i krijon ato dhe i përkufizon, gjykon për nocionet dhe për marrëdhëniet, për gjendjet dhe proceset dhe përfundon për objektet dhe pjesët e objekteve të hulumtimit. Pra, metodologjia pranon ekzistimin e nocioneve 45


mendimeve dhe përfundimeve dhe i pranon ato si forma të posaçme të njohurisë shkencore, të instrumenteve, të pikënisjeve, dhe të rezultateve të njohurisë shkencore dhe hulumtuese. Ekziston një shumësi përkufizimesh për mendimet, kurse secila prej tyre e thekson ndonjë dispozitë apo veti të mendimit. Në bazë të të gjitha përkufizimeve më të rëndësishme dhe më të njohura për mendimin, mund të nxirren këto dispozita më kryesore të mendimit: 1) 2) 3) 4) 5) 6)

mendimi sikurse edhe qëndrimi është deklaratë (dëshmi) ai është qëndrim special; mendimi është objektiv dhe ideor; ai është bashkim i nocionit predikat dhe subjekt; mendimi është kategorikisht afirmativ dhe kategorikisht negativ; mendimi shpreh qartë valencën gjegjësisht shkallën e vlerës njohëse.

Midis shprehjes së cekur nën 5 dhe 6 ekziston një kundërthënie e caktuar. Pika 5 njeh vetëm të vërtetën dhe të gabueshmen, kurse sistemet e logjikës trevalente, nëntëvalente dhe polivalente e njohin edhe përkufizimin probabilitet, prandaj për hulumtuesit e shkencave shoqërore është e rëndësishme që mendimi mund të përmbajë edhe dispozitën “probabilitet” edhe kur ai është kategorik, gjegjësisht që mendimi kategorikisht afirmativ mund të thotë: “kjo është e besueshme” me një gradualitet të caktuar. c aktuar. Rëndësia këtu e shkallës së përcaktueshmërisë dhe e vlerës njohëse rezulton nga fakti se sipas kësaj mendimi si qëndrim special edhe dallohet nga qëndrimi. Mendime ka të shumta për nga lloji dhe mund të klasifikohen sipas kritereve të ndryshme, mirëpo më të rëndësishmet janë: • •

Mendimi sipas objektit (konkret) dhe Mendimi sipas përmbajtjes logjike (logjik) dhe ndërlikueshmërisë.

Mendimet sipas objektit. Në shkencat shoqërore objekti i të gjitha mendimeve janë dukuritë shoqërore, proceset, marrëdhëniet dhe lidhjet, strukturat dhe marrëdhëniet, veprimet, etj. Mirëpo problemi qëndron në atë se të gjitha ato objekte paraqiten si lëndë të posaçme të shkencave dhe disiplinave shkencore. Mirëpo në këtë rast objekti i mendimit nuk shihet si objekt konkret me të cilin ka të bëjë mendimi, por si objekt primar dhe në kuptimin më të gjerë. 46


Në këtë kuptim sipas objektit dallojmë: • •

Mendimet atributive dhe Mendimet e relacionit.

Mendime atributive. Objekt i këtyre mendimeve janë atribute (veçoritë, vetitë) e cilitdo objekt real apo ideal. Këto mendime mund të jenë: (a) Atributive kualitative, pra mendimet që kanë të bëjnë me dispozitat e vetive; (b) Atributive kuantitative, objekt i të cilave është sasi, madhësia, shpeshtësia dhe ngjashmëria si veti të objektit; (c) Atributive të gjendjes, të cilat kanë të bëjnë me vetitë e gjendjes. Mendimet e relacionit. Objektet e këtyre mendimeve janë marrëdhëniet e llojllojshme. Të tilla i kemi: ke mi: (a) mendimet e relacionit kualitativ. Objekt i këtyre mendimeve janë marrëdhëniet e vetive të ndryshme të objekteve; (b) mendimet e relacionit kuantitativ, vëmendja e të cilave është e drejtuar në marrëdhëniet midis kuantiteteve (madhësia, përhapja, shpeshtësia); (c) mendimet e relacionit kohor, të cilat merren me renditjen e distancave kohore,etj. (d) mendimet e relacionit shkakor, të cilat flasin për shkaqet dhe pasojat. Duhet të konstatojmë se nuk ka mendime të relacionit re lacionit për kushtet, prandaj duhet konsideruar se këto mendime të relacionit përfshijnë edhe objektin “kusht”; (e) mendimet funksionale, me të cilat kuptohet vartësia funksionale e predikatit dhe subjektit të mendimit; (f) mendimet procedurale (procesore), të cilat kanë të bëjnë me ngjarjet, proceset; (g) mendimet e emërimeve, të cilat konstatojnë “kjo është kjo” gjegjësisht dhënien e emrit, titullit ose shenjës apo simbolit; (h) mendimet e fakteve, objekt i të cilave janë: e vërteta reale, faktike, argumentuese, praktike apo teorike; 47


(i) mendimet e vlerave dhe të vlerësimeve, të cilat bazohen në sisteme të caktuara të vlerave dhe në këtë është dominues subjekti i cili jep mendimin. Në praktikën hulumtuese shkencore mendimet e vlerave dallohen dukshëm nga mendimet e vlerësimeve. Vlerësimi është formë e matjes intuitive e cila është e rregulluar dhe realizohet sipas normave të caktuara dhe me përdorimin e shkallëve të caktuara, gjë që nuk është rasti kështu edhe me mendimet e vlerave. Mendimet më të njohura sipas përmbajtjes logjike janë: a) mendimet sipas kualiteti; b) mendimet sipas kuantitetit; c) mendimet sipas modalitetit. Mendimet sipas kualitetit, shprehin atë që mendohet (merret me mend) gjegjësisht kualitetin e përmbajtjes logjike të mendimit. Këto mendime paraqiten si: (a) mendime afirmative apo pohuese; (b) mendime negative apo mohuese; (c) mendime pyetëse. Madje nga vet emri shihet se ato të parat pohojnë diç, kurse të dytat mohojnë diç, ndërkaq të tretat shtrojnë ndonjë pyetje. Është krejtësisht e arsyeshme të shtrohet pyetja se sipas përkufizimit të mendimit a mund të ekzistojnë mendimet pyetëse?! Dëshirojmë të përkujtojmë me këtë rast se një nga dispozitat e mendimeve është që ato të shprehen si kategorikisht afirmative ose kategorikisht negative (pohuese dhe mohuese). Mendimet sipas kuantitetit, shprehin vëllimin e nocionit në mendim. Të tilla janë: a) mendimet e përgjithshme, në të cilat nocioni i subjektit është nocion i përgjithshëm, që do të thotë është nocion i papërcaktuar në pikëpamje kuantitative; 48


b) mendimet individuale në të cilat nocioni i subjektit është nocion individual; c) mendimet universale në të cilat nocioni i subjektit është nocion i gjinisë, klasës, i grupit të nocioneve dhe i anëtarëve të grupit; d) mendimet partikulare ideja e të cilave ka të bëjë me pjesën e grupit, klasën apo pjesën e dukurisë ose me vetit e posaçme të disa anëtarëve të grupit. Mendimet sipas modalitetit, me të cilat numërojmë mendimet problematike, probabile asertorike, apodiktike dhe normative: nor mative: (a) Mendimet problematike janë të gjitha ato mendime të cilat shprehin pasiguri të marrëdhënieve midis predikatit dhe subjektit të nocionit. Zakonisht mendimet e tilla e përmbajnë fjalën “mbase” apo “ndoshta”. (b) Mendimet probabile shprehin probabilitetin për ekzistimin e ndonjë mendimi, vlefshmërinë e tij apo probabilitetin subjektiv të dhënies së mendimit. (c) mendimi asertorik ka të bëjë me ndonjë fakt individual i cili nuk është e domosdoshme edhe të ekzistojë, por edhe as të mendohet. Kështu nuk është e definuar që p.sh. tabela mund të jetë e zezë – ajo mund të jetë edhe e gjelbër ose edhe e katërt, prandaj atë nuk është e domosdoshme ta mendojmë vetëm si të zezë. Në punën hulumtuese në shkencat shoqërore hasim në shumësi objektesh dhe situatash paramendimi dhe ekzistimi i të cilave nuk është i domosdoshëm. Varësisht nga ajo se si e përkufizojmë “të domosdoshmen” shtrohet edhe pyetja e marrëdhënies midis asaj që është ekzistuese dhe domosdosë, pra për zhvillueshmërinë dhe domosdoshmërinë. Mendimet asertorike, roli dhe funksionet e tyre janë më tepër problem i logjikës se sa i punës hulumtuese shkencore objekt i së cilës është shoqëria njerëzore dhe dukuritë shoqërore.

49


(d) mendimi apodiktik është të marruarit me mend të ekzistencës së domosdoshme të sendeve, kualiteteve, kuantiteteve dhe të marrëdhënieve midis tyre. Në të vërtetë të gjitha përkufizimet e objekteve të cilat e bëjnë realitetin shoqërorë janë mendime apodiktike. P.sh.: “shoqërinë e përbëjnë individët, tregon domosdonë dy fish së pari vërtetë nuk është e mundur të ekzistojë shoqëria e vërtetë njerëzore pa individët, pa grupet e tyre, pa bashkësitë, etj. së dyti nuk nu k është e mundur të mendohet shoqëria pa individët, grupet, etj. Lidhja midis ekzistimit të dukurisë dhe ekzistimit të dukurisë si domosdo, këtu është e drejtpërdrejtë dhe është deklaruar drejtpërsëdrejti. Duke pasur parasysh rëndësinë dhe shpeshtësinë e përkufizimeve në punën hulumtuese shkencore, mund të pohojmë se mendimet apodiktike kanë rëndësi të theksuar në atë punë. (e) mendimi normativ i rregullon sjelljet e caktuara, kërkesat dhe rregullat për atë sjellje. P.sh.: “njerëzit ekzistojnë në bashkësi shoqërore” ose “njerëzit duhet të bashkëpunojnë midis tyre”. Kjo pasqyrë mendimesh sipas modalitetit mund të plotësohet sipas kriterit të roleve të tyre në punën hulumtuese shkencore. Është evidente se paraqiten edhe mendimet analitike dhe sintetike, deskriptove, eksplikative, diagnostiko, prognostike, rikonstruktime, etj. Ruajtja e klasifikimit të paraqitur të sistematizimit logjik nuk e inicion zgjerimin e tij. Janë të rëndësishme edhe dy konstatime: i pari është se mendimet e njëjta sipas kritereve të ndryshme të klasifikimit kanë vendet e ndryshme dhe vetit të ndryshme, madje edhe kuptime të ndryshme. Shembull eklatant i kësaj janë mendimet kualitative dhe kuantitative. E dyta është se me rastin e nxjerrjes së mendimit ballafaqohemi me vështirësi të caktuar ndër të cilat më të rëndësishmet janë: a) perceptimet dhe mendimet për objektin e mendimit. Këto vështirësi rezultojnë si nga natyra e objektit të mendimit ashtu edhe nga vetit personale të subjektit të mendimit; b) vështirësia e dytë rezulton nga struktura e mendimit i cili nxirret dhe nga ndërlikueshmëria e tij, etj.

50


c) burim i tretë i vështirësive janë të ashtuquajturat vështirësi “impersonale” në të cilat subjekti dhe predikati i nocionit nuk janë të shprehura drejtpërsëdrejti. P.sh. është e qartë kur thuhet: “shiut; borës”, etj. Të kishte qenë mendimi i plotë p.sh.: “po bie shi”; “po bie borë”, por këtu siç e pamë humbet përcaktueshmëria e kuptimit kur thuhet “jeton”-sepse vetëm nga konteksti mund të zbulohet përmbajtja e vërtetë e mendimit të tillë. Vështirësitë e cekura eliminohen përmes analizimit të proceseve të nxjerrjes së mendimeve dhe karakteristikave të mendimeve si dhe përmes marrëdhënies kritike ndaj praktikes hulumtuese shkencore. PËRFUNDIMI (KONKLUZIONI)

Për objektin apo lëndën e ndërlikuar kurse të tilla janë të gjitha lëndët e shkencave shoqërore, njohurinë shkencore mund ta fitojmë vetëm përmes formimit të konkluzioneve të mira të pashmangshme përmes procedurës adekuate të përfundimit. Procedura e përfundimit është pashmangshëm e ndërlidhur me procedurat e përkufizimit gjegjësisht definimit dhe ngushtimit. Përfundimin apo konkludimin, autorët e ndryshëm e përkufizojnë në mënyra të ndryshme mirëpo midis tyre ekziston minimumi i pajtueshmërisë rreth gjashtë dispozitave të rëndësishme, në bazë të së cilave mund ta pranojmë përkufizimin në vijim: “përfundimi apo konkludimi është proces i ndërlikuar i nxjerrjes së mendimit të ri dhe të mirë nga një apo më shumë mendime (premisa) ekzistuese, duke i sjellë ato në një marrëdhënie gjegjëse përmes të të kuptuarit të tërthortë të marrëdhënieve konkrete (objektive) të dy apo më tepër objekteve”. Mendimi i prodhuar rishtazi (apo qëndrimi rishtazi i prodhuar) quhet “conclusio”. Ndërkaq, mendimet apo qëndrimet nga të cilat nxirret përfundimi (mendimi – qëndrimi i ri) quhen premisa. Ekzistojnë dy lloje themelore të përfundimeve: 1) Përfundimi i drejtpërdrejtë (direkt), kur konkludohet vetëm në bazë të një premise. Sipas rregullit kështu fitohet konkluzioni deduktiv; 51


2) Përfundimi i tërthortë (indirekt), kur konkludohet në bazë të dy apo më tepër premisave. Për të dy llojet e përfundimeve vlejnë dispozitat në vazhdim: a) Përfundimi është formë e ndërlikuar e mendimit; b) Përfundimi është produkt i tij i ndërlikuar ideor; c) përfundimi është procedura e të kuptuarit të marrëdhënieve të ndërlikuara të shumë objekteve apo dispozitave të atyre objekteve ose të një dispozite të përbashkët të shumë objekteve. Prandaj përfundimi është shkallë e të kuptuarit të marrëdhënieve të atyre objekteve gjegjësisht dispozitave të tyre; d) konkludimi është procedura e nxjerrjes së disa mendimeve nga mendimet tjera, kurse përfundimi është mendim i nxjerrë me procedurën e caktuar nga mendimet tjera; e) konkludimi është pasim i një mendimi të ri nga mendimet tjera, kurse konkluzioni është logjikisht mendim i nxjerrë me procedurë të drejtë nga mendimet tjera autentike. Mendimi i nxjerrë drejtpërsëdrejti mund të paraqitet sipas kriterit të procedurës dhe sipas botë kuptimeve kup timeve të logjikes formale, p.sh.: a) konkluzioni sipas sub-alternacionit, që do të thotë se mendimi partikularë nxirret nga ai universal, si dhe që në bazë të mendimit partikular nxirret mendimi universal; b) konkluzioni sipas opsionit, me ç’rast autenticiteti apo mangësia e mendimit nxirret nga mendimi tjetër i kundërt me të; c) konkluzioni sipas konversionit, në të cilin nocioni i subjektit shndërrohet në nocion të predikatit; d) konkluzioni sipas ekuipolencionit, në të cilin predikati i mendimit të dhënë, zëvendësohet me predikatin e kundërt – kundërshtues; e) konkluzioni sipas koftra pozicionit, i cili kërkon që mendimi të nxirret me ekuipolencë, dhe pastaj ai mendim të kthehet në të kundërtën. Përfundimet e drejtpërdrejta në hulumtimet shoqërore shkencore, më të fortat janë në fazat e projektimeve të hulumtimeve dhe në fazën e përpunimit të të dhënave kur të dhënat shërbejnë si premisa. Përfundimet e tërthorta në shkencat shoqërore, shpesh për shkak të vetive të dukurive shoqërore (llojllojshmërisë, masivitetit, zhvillimit, 52


ndryshueshmërisë, etj.) janë më produktive. Sipas kriterit të procedurave, dallojmë tri lloje të përfundimeve indirekte: 1) përfundimi traduktiv; 2) përfundimi deduktiv; 3) përfundimi induktiv. Për të tri llojet e përfundimeve është karakteristikë se përfundimi i tyre përfshinë së paku tri lëndë apo tri dispozita; se në procedurë kemi së paku tre anëtarë në role të ndryshme dhe se rregullisht paraqitet një pjesëtar në rolin e ndërmjetësuesit me emrin “terminus medius”, gjegjësisht “anëtari i mesëm”. Përfundimi traduktiv është, para së gjithash, procedurë e përfundimit mbi marrëdhëniet e ngjashmërisë, identitetit, barazisë, etj. Rrjedha e përfundimit shkon ashtu që në premisën e parë tregohet marrëdhënia marrëdh ënia e caktuar midis objektit A dhe objektit B ose midis dispozitave të tyre. Në premisën e dytë vendoset e njëjta marrëdhënie marrëd hënie midis objektit B dhe C ose midis atributeve të tyre. Në këtë mënyrë është bartur edhe marrëdhënia midis: A_B në B_C. Në nenin e tretë vihet deri te përfundimi në bazë të marrëdhënies A_B dhe B_C se e njëjta marrëdhënie është edhe midis A_C. Tashti e kemi standard shembullin: A_B = Hasani është i ngjashëm me Hysenin; B_C = Hyseni është i ngjashëm me Tahirin; A_C = Prandaj Hasani është i ngjashëm me Tahirin. Vlera e këtij përfundimi në shkencat shoqërore është e kushtëzuar nga shumë faktorë, në rend të parë nga objekti i përfundimit konkret. Në të vërtetë, saktësia e përfundimit është e madhe kur ka të bëjë me dispozitat kuantitative të cilat mund të perceptohen dhe të njihen përmes matjes dhe krahasimit edhe në mënyrë të drejtpërdrejt. drejtpërd rejt. Mirëpo, 53


përfundimet për kualitetin dhe për perspektivën nuk është e domosdoshme të jenë të mira, sidomos nëse bazohen dhe u përkasin ngjashmërisë së jashtme apo ngjashmërisë formale. Përfundimi induktiv i zbulon lidhjet dhe marrëdhëniet e objekteve apo dispozitave të posaçme – të qëndrimeve të posaçme me dispozitën e përgjithshme – objektin – qëndrimin. Kjo është procedurë e nxjerrjes së qëndrimit të përgjithshëm prej disa qëndrimeve individuale. Përfundimi induktiv në praktikën hulumtuese dhe njerëzore është fillestar, nistor dhe primar sepse bazohet në qëndrimet konkrete individuale të cilat janë bazë për nxjerrjen e qëndrimit të ri si njohuri e re e pasuruar me përvojë dhe në pikëpamje ideore e bazuar. Ndonëse për shkak të karakteristikave të dukurive shoqërore ka rëndësi të posaçme, induksioni jo i plotë dhe i drejtpërdrejt, në vend të parë përfundimi statistikor dhe induktiv-statistikor, nuk guxon të lë pas dor e as përfundimin e një ekzemplari e nuk guxon të mos e bartë në tërë klasën, popullacionin ose masën. P.sh. përfundimi: A) Kjo gotë birrë nga tinari X është e mirë; B) Birra nga tinali X është e mirë–përfundim i drejtë, i saktë dhe shumë më i besueshëm se sa: a) b) c) d) e)

Aliu pardje ka ardhur me kohë; Aliu dje ka ardhur me kohë; Aliu sot ka ardhur me kohë; Aliu edhe nesër do të vijë me kohë ose Aliu gjithmonë do të vjen me kohë (shumë e pabesueshme).

Përfundimi induktiv në bazë të induksionit jo të plotë varet nga objekti i përfundimit. Nëse objekt i përfundimit është gjendja (përfundimi diagnostik) atëherë përfundimi është më i besueshëm. Ndërkaq, nëse përfundimi është prognostik atëherë ai është më pak i besueshëm. Nëse objekt i përfundimit është procesi i cili zhvillohet ngadalë dhe i cili është shumë i përhapur dhe i ndërlikuar, përfundimi induktiv është më i besueshëm apo më i saktë. Nëse përfundimi është prognostik, por përfshinë një periudhë kohore më të shkurtër atëherë ai është më i besueshëm. P.sh.: 54


a) Ndërmarrja X ka punuar me sukses në tremujorin e parë; b) Ndërmarrja X ka punuar në n ë tremujorin e tretë edhe më me sukses sukse s sesa në tremujorin e dytë. c) Afarizmi i ndërmarrjes X këtë vit do të jetë i suksesshëm. Duke i treguar këta shembuj shumë të rëndomtë duhet të theksojmë se janë të mundura edhe përfundimet induktive në kuadër të komparacioneve të ndërlidhura. Hulumtimet demografike, por edhe ato ekonomike, politologjike, kriminologjike dhe të migrimeve zhvillojnë kështu sisteme të dobishme të përfundimit të njëkohshëm komparativ me anë të induksionit statistikor. Shembull i mjaftueshëm është tabela e natalitetit dhe mortalitetit, të të hyrave dhe shpenzimeve, i nevojave të nivelit të ulët dhe të mesëm shoqëror dhe i konsumit real të mallrave, dhe të kuptohet se mendimi i zakonshëm për faktin se “të gjitha mjellmat janë të bardha”, por vetëm një gjendet që nuk është e bardhë atëherë përfundimi do të ishte i gabuar. Duhet ta kuptojmë se mund të përfundojmë krejtësisht saktë s aktë se disa mjellma janë të bardha ose se ka mjellma të ngjyrave të ndryshme. Te induksioni u ndalëm kështu për shkak të karakteristikave masive dhe ndryshueshmërisë së dukurive shoqërore, për shkak të karakteristikave të shkencave shoqërore komponentë e pashmangshme e të cilave është hulumtimi empirik në të cilin është i nevojshëm zbatimi i metodës së përgjithshme shkencore statistikore në esencën e së cilës është induksioni, para së gjithash induksioni statistikor. Përfundimi deduktiv konsiderohet se është procedurë e cila siguron përfundim analitik që do të thotë se siguron përfundimin më autentik dhe më të mundshëm i cili domosdo është rrjedhojë e premisave. Këtij lloji të përfundimit në logjikë i është kushtuar rëndësia më e madhe dhe ky lloj është shtjelluar më së tepërmi. Objekt i përfundimit deduktiv janë lidhjet dhe marrëdhëniet e dispozitës së përgjithshme me të posaçmen, prandaj sipas parimit se e përgjithshmja gjendet në të posaçmen dhe në individualen e 55


anasjelltas, edhe me individualen. Shembujt tjerë në vijim që janë standarde dëshmojnë si vijon: a) Të gjithë planetët në sistemin diellor sillen rreth diellit; b) Marsi është planet në sistemin diellor: Marsi sillet rreth diellit. Ky shembull i paraqitur është nga fusha të cilën e karakterizojnë rregullat universale dhe uniforme, përderisa dukuritë shoqërore janë vetëm relativisht uniforme dhe me shumë pak ligjshmëri universale dhe abstrakte. Kjo pra është arsye që mundësitë e përfundimit deduktiv janë shumë të kufizuara. Silogjizmi është forma më reprezentative e përfundimit deduktiv dhe përmban tre nene: a) premisën “termus major”, premisën “termus medius” dhe përfundimin “termus minor”. I pari, “terminus major” është “koncept më i lartë” nga i cili fillon nxjerrja e përfundimit; b) I dyti “terminus medius” është i mesëm, ndërlidhës dhe konsiderohet se në procedurë është më i rëndësishmi; c) Në fund është nxjerrë përfundimi përfu ndimi “terminus minor” Varësisht nga premisa, hasim tri lloj silogjizmash: 1) silogjizma kategorik; 2) silogjizma disjuktiv dhe 3) silogjizma hipotetik Janë tri moduse themelore të silogjizmit hipotetik: 1) deduktiv (modus ponendo ponens); 2) modus tolendo tolens; 3) modusi reduktues (tolendo tolens) I pari, i nxjerrë pasojat në bazë të shkaqeve; i dyti në bazë të mosekzistimit të pasojës përfundon për mosekzistimin e shkakut dhe i treti, nga ekzistimi i pasojës përfundon për ekzistimin e shkakut. P.sh.: (1) Përmes “modus ponendo ponens” pohohen pasojat në bazë të shkaqeve. P.sh. “nëse studenti XY ka mësuar, ai e ka kristalizuar 56


materien”. “Studenti XY ka mësuar sistematikisht”.“Studenti XY e ka kristalizuar plotësisht materien”. (2) Përmes “modus tolendo tolens”, se nuk ekziston shkaku nëse nuk ekzistojnë pasojat. P.sh. “nëse studenti XY ka mësuar sistematikisht, ai në tërësi e ka kristalizuar materien”. “Studenti XY nuk e ka kristalizuar plotësisht materien”. “Studenti nuk ka mësuar sistematikisht”. (3) Përmes “modus ponendo ponens” reduktues në bazë të ekzistimit të pasojave përfundohet për ekzistimin e shkaqeve. P.sh. “nëse studenti XY ka mësuar sistematikisht, ai plotësisht e ka kristalizuar materien”. “Studenti XY plotësisht e ka kristalizuar materien”. “Studenti XY ka mësuar sistematikisht”. Për praktikën e hulumtimit shkencor, sipas kriterit të objektit, më të rëndësishmet janë tri lloj përfundimesh: (1) Përfundimi kualitativ i cili përmban mendime kualitative. P.sh. (a) “të gjithë njerëzit janë të përfshirë në bashkësi të caktuara shoqërore”; (b) “XY është njeri modern”. “XY është i përfshirë në bashkësitë e caktuara shoqërore” shoqëro re” (2) Përfundimi procesor objektet e të cilit janë proceset e ndërlidhura reciproke, p.sh.: (a) “Varfëria shkakton pakënaqësi tek njerëzit”; (b) “zvogëlimi i varfërisë zvogëlon pakënaqësinë”, prandaj, “zhdukja e varfërisë eliminon pakënaqësitë”. (3) Përfundimet e relacionit shprehin marrëdhënie të tërthorta të objekteve ose dispozitave të tyre. Për dallim nga ato që i cekëm, këto përfundime nuk janë silogjistike për shkak se nuk shprehin përkatësinë e disa klasave tjera. Shembulli i rëndomtë i ilustruar për përfundimin e relacionit është: A_B – Afërdita është nëna e Nora; B_C – Nora është motra e Dianës; Diana është e bija e Afërditës. 57


Karakteristikat qenësore të njohurive të realizuara përmes përfundimit janë: (1) Sepse i tejkalon edhe lidhjet nga e njohura që përmbajnë premisat drejt njohurive kah e panjohura; (2) Kërcimi ideor nga e njohura drejt të panjohurës, pra rikonstruktimi ideor dhe pak a shumë edhe të kuptuarit e saktë të objektit. VENDI DHE ROLI I FORMAVE DHE PROCESEVE TJERA THEMELORE TË NJOHURIVE SHKENCORE

Njohuria shkencore fillon me verifikimin dhe sistematizimin e njohurisë tashmë ekzistuese të njeriut dhe me kumtimin dhe selektimin e saj. Në këtë proces të cilin po e karakterizojmë si konstituim të shkencave, rol të rëndësishëm kanë aksiomat dhe teoremat, postulatet dhe qasjet shkencore, teoritë shkencore dhe ligjet shkencore. Njëkohësisht vazhdon vazhd on edhe procesi i ndërtimit të metodave (teknikave (tekn ikave dhe veprimeve) të njohurive shkencore. Në bazën e konstituimit dhe zhvillimit të shkencës, gjegjësisht njohuritë shkencore hasen përpjekjet me efekte të ndryshme si dhe argumentimi dhe përgënjeshtrimi. ARGUMENTIMI DHE PËRGËNJESHTRIMI

Procedura e argumentimit dhe përgënjeshtrimit e cila qëndron në thelbin e çdo verifikimi të saktësisë së njohurisë, përbëhet nga dy pjesë themelore të drejtimeve të kundërta. I pari është argumentimi drejtimi i të cilit është pozitiv; i dyti është përgënjeshtrimi, drejtimi i të cilit është negativ. Ndonëse këto dy pjesë të përmendura mund të dallojnë qartë, ato nuk mund të ndahen dhe të shikohen si të izoluara. Në teorinë bashkëkohore është edhe më tutje i popullarizuar qëndrimi i Poperit se e argumentuar është krejt ajo që nuk ka mundur të përgënjeshtrohet. Për më tepër struktura themelore e procesit është autentike: (a) shtrohet teza të cilën duhet argumentuar gjegjësisht përgënjeshtruar; (b) zgjidhen argumentet të cilat vërtetojnë, dëshmojnë ose përgënjeshtrojnë tezën. Ato argumente (prova) mund të jenë 58


teorike ose empirike apo edhe njëra edhe tjetra, varësisht nga objekti i tezës dhe mënyra e parashtrimit të saj; (c) argumentet demonstrohen dhe paraqiten me ç’rast dëshmohet qartë marrëdhënia ndaj tezës (hipotezës); (d) në bazë të argumenteve përfundohet (konstatohet) se a është argumentuar teza apo është përgënjeshtruar ajo. Argumentimi dhe përgënjeshtrimi në shkencë është më i komplikuar dhe më i ashpër sesa në praktikën e përditshme. Bazë për këtë është rregulla se teza qoftë shkencore, e punës apo ndonjë hipotezë tjetër duhet të jetë e bazuar shkencërisht, që do të thotë se duhet ta ketë burimin dhe mbështetjen në shkencë dhe nga shkenca s hkenca dhe në postulatet dhe premisat e saj ose së paku të jetë e bazuar në metodën shkencore. Në argumentimin dhe përgënjeshtrimin shkencor njëkohësisht hulumtohen argumentet me të cilat dëshmohet apo përgënjeshtrohet njohuria dhe vlera e vërtetë për tu zbuluar dhe miratuar në parim, po në këtë mënyrë. Praktikisht argumentimi dhe përgënjeshtrimi zhvillohen njëkohësisht. Që të mund të realizohen këto duhet të plotësohen së paku tri kushte themelore: (2) Teza duhet të jetë e besueshme dhe e formuluar qartë; (3) Argumentet duhet t’i përkasin dispozitës esenciale të tezës, duke përfshirë edhe bazueshmërinë bazue shmërinë e saj; (4) Argumentet duhet të shfrytëzohen dhe të vlerësohen drejtë në aspektin e metodës. Është e nevojshme të përcaktohet edhe përmbajtja, kahja dhe forca e argumenteve ar gumenteve qofshin ato individuale apo edhe i tërë sistemi i cili krijohet me lidhjen e tyre Kërkesat dhe rregullat e qarta të argumentimit dhe përgënjeshtrimit nuk kanë pamundësuar gabimet në argumentim dhe përgënjeshtrim. Mund të thuhet se çdo shmangie nga rregulla dhe kërkesa është gabim lidhur me parashtrimin dhe dëshmimin e tezës gjegjësisht antitezës sikurse që është edhe shmangia nga kërkesa ndaj argumenteve dhe demonstrimit të tyre. 59


Gabimet më të mëdha në argumentim janë: (A) Gabimet e arsyes; dhe (B) Gabimet e demonstrimit të arsyes. Gabimet e arsyes janë: a) pasaktësia dhe konfuzioni i arsyes në formë të pasaktë dhe nënshtrimit të dëshmisë, shumëkuptimësia e saj dhe paqartësitë gramatikore; definimi i pamjaftueshëm dhe vendet e shprehjeve të përdorura, dukurive të sinonimeve dhe homonimeve si dhe konstrukti i dëshmisë; b) njëanshmëria e arsyes; c) gabueshmëria e arsyes; d) pamjaftueshmëria-dobësia e arsyes; Gabimet në demonstrimin e arsyes, (të qëllimshme apo të paqëllimshme), më së shpeshti janë: (a) “pars prototo” – gabimet e kumtimit – pjesa trajtohet si tërësi; (b) “non sequitur” – nuk ka lidhje përkatëse midis qëndrimeve të arsyes dhe qëndrimeve të tezës, prandaj edhe nuk ka përfundim; (c) “petitio principio” – gabimi i kërkesës së arsyes ose “circulus vitiosus” mungesë e arsyes, gjegjësisht rreth i gabuar i arsyes dhe tezës; (d) Ndërrimi (d) Ndërrimi apo ngatërrimi i tezave (“paralelogjizmi” dhe “sofizmi”); “s ofizmi”); (e) Argumentimi i shmanget objektit të vërtetë të tij. Përgënjeshtrimi është po ashtu proces i argumentimit, por tani jo i së vërtetës por i gënjeshtrës së tezës, gjegjësisht i vërtetimit të antitezës – nëse ajo vërtetë është e formuluar. Problemi themelor i përgënjeshtrimit qëndron në faktin se njohuria e saj e vërtetë dhe vlera janë më të vogla, sepse njohuria se “diçka nuk është” nuk jep edhe njohurinë se çka është ajo që është. Këtij qëndrimi mund t’i kundërshtohet në drejtësi dhe kriminologji ku paraqitet edhe argumentimi se një palë nuk është fajtore (përgënjeshtrimi i padisë), mirëpo këtu duhet ta përkujtojmë edhe formulimin për lirimin nga padia “për shkak të mungesës së provave”. pr ovave”.

60


Rregullat themelore për argumentimin dhe përgënjeshtrimin në esencë janë të njëjta por megjithatë ekziston një nënlloj i posaçëm i argumentimit të tezës së rrejshme i cili quhet “reductio ad absurdum” me të cilin teza shpallet absurde. Procedurat e argumentimit dhe përgënjeshtrimit të cilat i kemi shtjelluar, shtjelluar , pikë së pari kanë të bëjnë me qëndrimet dhe përfundimet faktike. Ato kanë të bëjnë me mendimet vlerësuese vetëm si fakte ekzistuese shoqërore të cilat veprojnë, prandaj këto edhe mund të hulumtohen. Mirëpo, vlera, korrektësia, etj, vlerat të cilat përbëjnë përmbajtjen e mendimeve të drejta nuk iu nënshtrohen këtyre procedurave, ndonëse në praktikë kjo zbatohet AKSIOMAT DHE POSTULATET Aksiomat

Aksiomat mund të paraqiten, në të vërtetë edhe paraqiten në tri role të rëndësishme në njohurinë shkencore dhe në praktikën hulumtuese shkencore. Së pari, ato paraqiten si pikënisje e qasjes ndaj punës hulumtuese shkencore; Së dyti, ato paraqiten si argumente të rëndësishme, sidomos teorike, në procesin apo procedurën e argumentimit dhe përgënjeshtrimit; dhe Së treti, ato paraqiten si produkt kulmor i punës hulumtuese shkencore. Varësisht prej të kuptuarit dhe përkufizimit të nocionit aksiomë, kësaj mund t’i shtohet edhe roli i katërt i saj, gjegjësisht roli i objektit të hulumtimit dhe verifikimit, por mund të kontestohet roli i aksiomës si rezultat i hulumtimit. Për aksiomat ekzistojnë dy kuptime të ndryshme. Njëri, që është më i vjetër, i cili aksiomën e kupton si të vërtetë themelore të sistemeve shkencore, të cilat janë njëherazi edhe të vërteta themelore logjike të njohuritë njerëzore të pranishme që moti. Këto si të tilla nuk verifikohen, por pranohen dhe shërbejnë si baza të procesit shkencor.

61


Në kuadër të kësaj, teza të cilës mund t’i njihet statusi i aksiomës, duhet t’i plotësojë kërkesat që i parashtrojnë tri rregulla, të cilat janë: (1) Rregulla e konsistencës- gjë do të thotë se të gjitha aksiomat brenda një sistemi aksiomash, duhet t’i kenë vetitë në bazë të së cilave përbëjnë sistem unik koherent. Pra ato duhet t’i përkasin llojit të caktuar të logjikës dhe të jenë komunikatave midis tyre. Kjo rregull ka rëndësi të jashtëzakonshme, sepse e implikon kërkesën që hulumtimi shkencor i cili niset nga një aksiomë, të zhvillohet domosdo brenda logjikës të cilës i përket edhe ajo aksiomë; (2) Rregulla e kompletimit – e cila kërkon që një sistem aksiomash të jetë mjaftë i plotë dhe që nga ai të mund të nxjerrën dhe verifikohen të gjitha teoremat e atij sistemi. Kjo rregull në esencë konfirmon se sistemi i aksiomave përmban të gjitha teoremat e atij sistemi, por nuk e sqaron raportin midis aksiomave dhe teoremave; (3) Rregulla e pavarësisë së aksiomave – që do të thotë se asnjë aksiomë e sistemit konkret nuk mund të nxirret nga aksioma tjetër e atij sistemi. A janë sipas kësaj rregulle të gjitha aksiomat e një sistemi, të nivelit dhe të njohurisë së njëjtë ? Për nga forma e tyre, aksiomat janë qëndrime të përgjithshme me të cilat shprehen parimet dhe ligjshmëritë shkencore dhe të cilat në esencë janë pikënisje e teorive dhe proceseve tjera të njohurive shkencore, dhe të definimit të koncepteve themelore (“të thjeshta”). Kuptimi i dytë i aksiomave, i cili është më modern dhe përkundër atij të parit, qasjen “irracionale” e bënë “empirike” dhe “empirikeracionaliste”. “Qasja empirike” e aksiomës, konsiderohet qëndrim në bazë të përvojave empirike, me induksion dhe abstrahim. Kuptimi empirik-racionalist, aksiomat i konsideron si produkt të qëndrimeve të marra në bazë të përvojave empirike apo në bazë të arsyes. Dy kuptimet e fundit na lejojnë që aksiomat ti përcaktojmë: a) qëndrime themelore parimore të përcaktimit objektiv të objekteve të caktuara të të njohurit dhe parim njohës të fushës së caktuar të 62


objektit sepse ai nuk mund të nxirret me deduksion por nga ai mund të deduktohen të gjitha qëndrimet të sistemit të caktuar të aksiomave; b) parim i njohjes sepse s epse me të kuptohet k uptohet dispozita thelbësore thelbësor e e objektit dhe shprehet esenca dhe veçoria e përgjithshme e objektit; c) qëndrim themelorë i përgjithshëm të cilin e nxjerrim me përgjithësimin e drejtpërdrejtë, esenca e të cilit është njohja në induksionin e drejtpërdrejtë të së përgjithshmes nga e veçanta; d) si të kuptuar të të përgjithshmes, thelbësores në të veçantën përmes të të shprehurit ideor – krijues të së përgjithshmes në të veçantën dhe thelbësoren gjegjësisht në të manifestuarin. Në këtë kuptim aksiomat janë edhe rezultate rezu ltate të krijimtarisë shkencorehulumtuese dhe objekt i saj. Ato janë gjithashtu të ndryshueshme dhe nuk e kanë të gjitha origjinën e njëjtë. Në të vërtetë disa aksioma janë nxjerrë nga teoremat të cilat i ka vërtetuar praktika e përgjithshme shoqërore e së vërtetës; të tjerat janë fryt i punës sistemore shkencoreteorike dhe i hulumtimit shkencor-empirikë. Kohëzgjatja e tyre mund të jetë sipas njohurisë së tashme e përhershme (p.sh. “njerëzit janë të vdekshëm”). Kohëzgjatja tjetër afatgjate e tyre mund të vazhdojë nëpër epoka (p.sh. “martesa monogamike është formë dominuese e bashkësisë së njerëzve të gjinive të kundërta”) ose vetëm për disa dekada. Aksioma si postulate më së shpeshti paraqiten në përfundimin deduktiv dhe në bazat e teorive shkencore (deduktive). Mirëpo, aksiomat mund të paraqiten edhe si postulate, në formë të qëndrimeve të përgjithshme ose në formë të ligjeve shkencore. POSTULATET

Me nocionin postulat shënojmë apo përshkruajmë qëndrimet themelore, tezat me të cilat i bazojmë pikënisjet – qasjet ndaj proceseve të arritjes së njohurive shkencore, sidomos me proceset e hulumtimit shkencorë. Ato parimisht janë të vërteta ose së paku probabile, mirëpo kur është fjala për dukuritë krejtësisht të reja ato 63


mund të jenë edhe vetëm të mundshëm, madje edhe të gabuara. Postulatet, sado që të jenë të vërteta, ato në rolin e tyre ndaj objektit (të menduarit, hulumtuarit apo prakticizmit) gjithmonë përmbajnë komponentin hipotetike. Është shembull bizar që p.sh. gratë lindin fëmijë. Hipotetizmi në këtë rast paraqitet për shkak se postulati i përgjithshëm, parimi i përgjithshëm është se nuk mund të pohohet se çdo grua individualisht në rrethanat konkrete mundet dhe donë të lindë fëmijë. Së këndejmi edhe qëndrimi se postulati ndaj objektit është hipotetikë dhe probabil. Në punën hulumtuese shkencore tentohet që postulatet të bëhen aksioma ose ligje shkencore apo shpjegime shkencore. Mirëpo, kjo nuk është e mundur në të gjitha rastet, së paku jo në rastet e hulumtimit dhe njohjes të së resë dhe të panjohurës. Në të kundërtën nuk do të kishin mundur të ndodhnin revolucione shkencore dhe ndryshime të paradigmave. Pikënisja apo qasja ndaj hulumtimit të cilin në këtë rast e vështrojmë si sinonim, është nocion dukshëm më i ndërlikuar. Qasja apo pikënisja ndaj një hulumtimi shkencorë përmban: a) idetë themelore fillestare për problemin; b) idetë për mundësitë që problemi të hulumtohet dhe hetohet; c) postulati- më shpesh sistemi i postulateve p ostulateve i cili shërben si bazë për ti bazuar qëndrimet për problemin dhe hulumtimin e tij; d) pritjet dhe rezultatet nga hulumtimet. Dallimi thelbësorë midis postulatit dhe qasjes ndaj hulumtimit shkencorë qëndron në faktin se parim postulati është njohuri shkencore e konstituuar, pra postulati është dhënë si relativisht statik. Qasja gjegjësisht pikënisja nuk është dhënë. Pra ky është fryt i krijimtarisë i lindur në postulat apo në sistemin e postulateve me përpjekjet ideore dhe si i tillë është produkt i ndërlikuar i praktikës shkencore hulumtuese. Pikënisjet- qasjet, gjithmonë janë sinteza teorike, qëndrime teorike, hipoteza të ndonjë teorie qoftë ajo shkencore apo e përgjithshme. Në praktiken shkencore hulumtuese është shumë vështirë të gjendet qasja e njëjtë shkencore-teorike. Krahas bazave të pikënisjes shkencore-teorike, më së shpeshti hasim edhe në njohuritë praktike-intuitive dhe frymëzimet si faktorë të rëndësishëm të pikënisjeve, pikënisjet apo qasjet ndaj njohurive shkencore në formën e tyre të përgjithshme dhe në pikëpamjen e tyre janë të gërshetuar dhe relativisht në mënyrë sistematike të treguara në të ashtuquajturat 64


drejtime teorike-metodologjike për të cilat do të flitet në kapitullin në vazhdim të këtij libri. LIGJET SHKENCORE SI POSTULATE TË HULUMTIMIT SHKENCOR

Përkufizimi më i shkurtë i pranueshëm për ligjin shkencorë do të ishte: “ligji shkencorë është njohuri shkencore shkencërisht e vërtetuar mbi ndonjë ligjshmëri shoqërore, natyrore ose psikike”. Ky përkufizim thotë: (1) në natyrë dhe shoqëri, duke përfshirë edhe sferën psikike ekzistojnë rregullat e caktuara të zhvillimit të dukurive; (2) ato rregulla manifestohen me përsëritjen e dukurive natyrore, psikike dhe shoqërore në kushtet kush tet e caktuara ose të njëjta; (3) ato rregulla i quajmë ligje; (4) njohuria e sigurt shkencore për ato rregulla, e shprehur në gjuhën shkencore, quhet ligj shkencorë. Në bazë të kësaj që u cek mund të konstatohet: (1) se ekzistojnë ligjet objektive të shkallëve të ndryshme të qëndrueshmërisë: në disa nuk mund të ndikohet sepse ato zhvillohen si të pashmangshme; të tjerat janë të një shkalle më të ulët të qëndrueshmërisë kurse të tretat janë të një shkalle edhe më të ulët të qëndrueshmërisë; (2) në bazë të sferave ku zhvillohen ato mund të dallojmë ligjet natyrore, psikike dhe shoqërore. Në pajtim me këtë dallojmë ligjet shkencore sipas objektit: a) ligje shkencore natyrore; b) ligje shkencore psikologjike; c) ligje shoqërore shkencore;

65


(3) ligjet më të qëndrueshme, më të pashmangshme dhe më së paku nënshtruese ndaj ndikimeve të kushteve të caktuara, janë ligjet natyrore, pastaj ato psikike dhe në fund ligjet shoqërore. Në këtë kuptim, pavarësisht nga probabiliteti i njohurisë shkencore mund të konsiderohet se postulatet dhe premisat janë më të besueshme, ato janë: (a) ligjet shkencore natyrore; (b) ligjet shkencore psikologjike; (c) ligjet shkencore shoqërore. Struktura e ligjeve shkencore përbëhet nga: a) procesi objektivë (rregullat, ligjet) për të cilin konstituohet dhe arrihet njohuria shkencore; b) njohuria e dëshmuar shkencore e formale dhe e vërtetuar me gjuhën shkencore. Procedura e zbulimit të ligjeve shkencore përbëhet nga: (1) zbulimi i dukurive të shumta të ngjashme apo dukurive të të njëjtit lloj; (2) zbulimi dhe studimi i vetive dhe marrëdhënieve të tyre të përbashkëta; (3) në bazë të rezultateve të studimit formohet hipoteza e bazuar për lidhjet dhe marrëdhëniet e përgjithshme dhe qenësore; (4) formimi i hipotezave gjegjësisht hipoteza vërtetohet në mënyrë teorike dhe empirike; (5) rezultatet e fituara me metoda të drejta shkencore mundësojnë përfundimin sistematik të besueshëm apo sistemin e përfundimeve; për fundimeve; (6) në bazë të këtyre formohet qëndrimi i përgjithshëm i ligjshmërisë i cili me gjuhën shkencore të shkencës përkatëse tregohet si qëndrim formal. Ligjet shkencore mund të klasifikohen sipas shumë kritereve. Për ligjet shoqërore shkencore, të rëndësishme për shkencat shoqërore, është e rëndësishme ti dallojmë: A) në bazë të objektit: 66


(a) (b) (c) (d)

ligjet e lidhjeve; ligjet e strukturës; ligjet e grupit; ligjet e përziera.

Në të vërtetë është shumë vështirë të dallohen ligjet e strukturës dhe ligjet e marrëdhënieve dhe lidhjeve, sepse marrëdhëniet dhe lidhjet ekzistojnë vetëm brenda dhe midis elementeve dhe strukturës. B) sipas funksionit gnoseologjik: (a) ligjet deskriptive; (b) ligjet eksplikative, me ç’rast imponohet pyetja:A janë të mundura ligjet e qarta deskriptive? C) sipas vlefshmërisë: (a) ligje të rrepta (ashpra); (b) ligje probabile. Ligjet shoqërore-historike të cilat siç shihet, pritet të hulumtohen më thellë dhe janë të interesit të veçantë. Të kuptuarit e tyre si ligje të cilat vlejnë për apo në epokat e caktuara shoqërore-historike, nuk duket e mjaftueshme. Klasifikimin e dhënë gjithsesi duhet plotësuar edhe me dallimin e ligjeve të përgjithshme dhe përgjithësuese të shkencave të caktuara nga ligjet që kanë kuptimin e cakut të mesëm, siç e bënë këtë R. K. Merton. Dallimi thelbësorë i të gjitha ligjeve shkencore është se të gjitha ato përbëjnë pjesë të domosdoshme strukturore të teorisë shkencore, dhe kështu mund të na paraqiten edhe në rolin e postulatit dhe qasjes, në mënyrë të pavarur ose në kuadër të teorive. TEORIA SHKENCORE SI POSTULAT DHE QASJE NË NJOHURINË DHE HULUMTIMIN SHKENCOR

Në kuptimin më të gjerë, teori konsiderohet çdo mendim shkencorë apo mendim tjetër abstrakt. Teoria shkencore dallohet nga teoria në kuptimin e gjerë për nga objekti i determinuar i mendimit në kuadër të 67


shkencës apo disiplinës shkencore, për nga përbërja- struktura, procedura dhe sistematizimi. Ajo synon shpjegimin shkencorë ose përmban shpjegimin shpjeg imin e tillë. Ekzistojnë shumë shu më përkufizime teorike, por pjesa më e madhe e tyre bazohet në hipotezat filozofike-logjike dhe në përvojat dhe ligjet e shkencave natyrore. Specifika e shkencave shoqërore nuk mund ta mbështesë teorinë dhe përkufizimin e teorisë në “llogarinë abstrakte”. Për ta lehtësuar tejkalimin e vështirësive në të kuptuarit e teorisë shkencore në shkencat shoqërore do ti paraqesim një varg konstatimesh shkencërisht të bazuara lidhur me teorinë shkencore. Teoria shkencore është krijesë intelektuale (ideore) shumë e ndërlikuar e cila ka lindur me abstrahim. Teorinë e përbëjnë njohuritë e supozuara aktuale, të kaluara dhe ato që janë të mundshme, të evidentuara, të vërtetuara dhe të pavërtetuara, dhe konstituuara në sisteme të caktuara shkencore. Strukturën e teorisë shkencore e përbëjnë: (a) parimet shkencore- aksiomat; (b) konceptet shkencore- përkufizimet; (c) ligjet shkencore; (d) shpjegimet shkencore; (e) hipotezat shkencore dhe hipotezat shkencërisht të bazuara; (f) teoremat shkencore të pranueshme shkencore; (g) argumentet shkencore- arsyet; (h) gjuha shkencore- teorike. Teoria shkencore i ka edhe vetitë e caktuara gjithsesi, të cilat janë: (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i)

objektiviteti; logjika; kuptimi; koherenca, përcaktueshmëria dhe vetia sistematike; qartësia; konfidenca (besueshmëria); zhvillueshmëria; funksionaliteti shkencorë dhe shoqërorë; shkalla e vërtetësisë (autenticitetit).

68


Sipas rregullit, teoritë shkencore mbështeten në sistemet e ndryshme logjike dhe iu përkasin drejtimeve të ndryshme teorike – metodologjike. Klasifikimi themelor i teorive shkencore: A) sipas kriterit të objektit, sipas të cilit dallojmë: (1) meta-teoritë; (2) teoritë mbi lëndët shkencore; (3) teoritë mbi metodat dhe metodologjitë (teoritë metodologjikemetodike- të metodave). B) sipas kriterit të lindjes (origjinës): (1) (2) (3) (4) (5)

teoritë analitike- deduktive; teoritë empirike- përgjithësuese; teoritë empirikeinduktive; teoritë hipotetike- deduktive; teoritë e kombinuara.

C) sipas kriterit të vëllimit: (1) (2) (3) (4)

teoritë e përgjithshme- universale; teoritë gjenerale; teoritë e posaçme- parciale; teoritë e vëllimit mesatarë.

Ky klasifikim vlen për grupet simotra shkencore të disa shkencave dhe disiplinave shkencore. Sipas këtij klasifikimi gjithashtu mund të kuptojmë teoritë për: (1) shkencën në përgjithësi; (2) grupin e shkencave simotra; (3) shkencën e caktuar; (4) pjesën (4) pjesën e caktuar apo disiplinën e caktuar shkencore; 69


(5) pjesën (5) pjesën e disiplinës shkencore. Sipas shkallës së rreptësisë dhe besueshmërisë kemi: (1) teoritë të cilat mund të vërtetohen (të besueshme, empirikeinduktive); (2) teoritë të cilat mund të argumentohen (teoritë analitike- deduktive). Teoritë dallohen edhe për nga forca njohëse e cila manifestohet me numrin e hipotezave të cilat mund të vërtetohen me teorinë gjegjësisht me numrin e tezave që e shpjegojnë atë. Teoritë kanë rol të shumëfishtë në praktikën shkencore dhe shoqërore. Në fushën shkencore hulumtuese ato janë nxitjet, postulatet, qasjet ndaj hulumtimit, objekti i tyre dhe vërtetimi si dhe rezultati në fund. Në praktikën shoqërore ato janë nxitje dhe udhëzim udh ëzim për veprimin praktikë. METODAT E PËRGJITHSHME SHKENCORE

Vet emri metodë e përgjithshme shkencore, tregon rëndësinë e tyre dhe vetit e tyre kryesore: (1) përgjithësinë (1) përgjithësinë dhe abstraksionin relativ të këtyre metodave; (2) lidhjen e tyre mjaft të theksuar me logjiken dhe epistemologjinë, së këndejmi edhe në filozofinë; (3) lidhjen e tyre intensive me përvojat njerëzore dhe njohuritë empirike, si dhe me përgjithësimin e kësaj njohurie dhe sistemimin e saj në rregulla, ligjshmëri, ligje dhe probabilitet; (4) për (4) për ndryshueshmërinë e tyre në të gjitha llojet e hulumtimeve shkencore në cilën do shkencë dhe disiplinë shkencore. Metodat e përgjithshme shkencore mund t’i kuptojmë edhe si sinteza specifike të të gjitha formave dhe veprimeve të rëndësishme të njohurisë shkencore dhe njerëzore dhe si demonstrim të sistematizuar të vartësisë së ndërsjellë dhe gërshetimit të formave dhe procedurave të ndryshme të njohjes. Ato janë gjithashtu sinteza të manifestuara të ideales dhe reales; teorikes dhe empirikes; të përgjithshmes dhe të veçantës. Në praktikën shkencorehulumtuese të shkencave shoqërore, të gjitha metodat e përgjithshme shkencore nuk e kanë të njëjtin nivel, dhe shpesh nuk shfrytëzohen njësoj. Në shkencat shoqërore më së shpeshti zbatohet metoda hipotetike- deduktive, statistikore dhe 70


metoda e modelimit, kurse më rrallë ajo analitike- deduktive dhe shumë rrallë metoda e aksiomës. Me këtë rast duhet pasur parasysh se të gjitha metodat e përgjithshme shkencore origjinën e tyre e kanë në aksiomat dhe teoremat e caktuara, në ligjet dhe rregullat e vërtetuara shkencërisht dhe se ndonëse pak të dukshme, ato janë të ndërtuara në bazat e teorive shoqërore. Vetit e cekura të metodave të përgjithshme shkencore janë arsye që në fund të këtij kapitulli të flasim për to së paku në mënyrë informative. Ekzistimi i tyre në esencë është procedurë e krijimit të fondit sistematikë të njohurisë së verifikuar njerëzore e cila mundëson që nga ajo të rezultojë hulumtimi i ri dhe verifikimi kritik i ekzistueses. METODA E PËRGJITHSHME SHKENCORE HIPOTETIKE– DEDUKTIVE

Metoda hipotetike-deduktive, është metodë njohëse esenciale e grupuar në metodë të vërtetuar dhe të verifikuar nga përvoja shoqërore në periudha të ndryshme kohore, në vende të ndryshme dhe nga subjektet e shumta. Pra, kjo është përvojë dinamike e menduar dhe e përgjithësuar dhe e konstituuar k onstituuar në n ë njohuri njoh uri relativisht të vërtetë. v ërtetë. Pjesën P jesën përbërëse të kësaj njohurie metodologjike domosdo e përbënë edhe njohuria e mbi zhvillueshmërinë dhe ndryshueshmërinë, llojllojshmërinë dhe njëjtësinë, kundërshtinë dhe kontradiktat, pra ky fond i njohurive nuk është dhënë njëherë e përgjithmonë por vazhdimisht zhvillohet. Si duket një nga kuptimet thelbësore të kësaj metode është situata si kategori dinamike e tërësisë së kushteve të ndodhive dhe ngjarjeve reale. Kjo metodë nuk e pranon pikëpamjen se aksiomat janë të dhëna të gatshme, por se aksiomat ndërtohen si njohuri esenciale dhe e pathyeshme autentike dhe se vlera e tyre është e përhershme e cila mund të verifikohet. Procedura e ndërtimit dhe e aplikimit të metodës hipotetike- deduktive, më thjesht mund të shprehet me 5 pika: 1) formimi i bazës së postulateve duke evidentuar përvojat e larmishme të fituara me komunikim me të njëjtat objekte të realitetit shoqërorë. E përsëritura shumë herë në situata të njëjta 71


2) 3) 4) 5)

dhe të ndryshme, krahasohet dhe konstatohet autenticiteti i esencës së objektit; me kuptimin e kësaj esence dhe me përkufizimin eventual teorik (me një varg tipash, modelesh, procesesh të përhapura...) formohet statusi i kritereve, normave, masave, orientimeve, në procedurë; pason krahasimi me paradigma të ndryshme dhe me njohuritë për atë objekt; njohuritë e fituara ndërtohen në sistemin shkencorë të njohurive, që do të thotë formohen bindjet dhe stereotipat e sjelljes; në bazë të tërë kësaj që u cek i kushtohet rëndësi aksiomatizimit (“gjithmonë-nëse”), dhe formohet qëndrimi aksiomatik.

Në thelbin e metodës hipotetike-deduktive qëndron perceptimi (shqisor dhe jo shqisor). Në veprën e tij, I. Radosavleviq, fq. 259/260 jep klasifikimin ontologjik të perceptimit dhe dallon: a) perceptimin e pastër shqisor (burimor shqisor, pa emër paraprak, pa shenja dhe domethënie dhe jashtë sistemit sis temit të paradigmës); b) perceptimin shqisor në sistemin e paradigmës, me emrat dhe domethëniet e formuara për objektin; c) perceptimet shqisore në sistemin e shkencës dhe në paradigmën e shkencës; d) perceptimin psikik; e) perceptimin racional- frymëzues (perceptimet ideore, bindjet, besimet) etj. Sipas karakteristikave të saj, metoda hipotetike-deduktive ka një shkallë më të lartë aplikimi se sa metodat tjera të përgjithshme shkencore dhe në esencë kjo është e të gjithave dhe me të gjitha ato është në marrëdhënie komparative dhe gërshetuese. Kjo nuk i ka teknikat dhe instrumentet e veta të posaçme, por mbështetet në ato ekzistuese, pra në metodat standarde shkencore- kooperative dhe bënë pjesë në rrethin r rethin e metodave më të ndërlikuara nd ërlikuara sepse vazhdimisht bënë qarkullimin në relacionet konkrete-e posaçme-e përgjithshmeempirike-teorike, si dhe perceptim-mendim-arsye-të kuptuar. Me lidhjen e vet me metodat tjera dhe me marrëdhëniet me to, kjo metodë hynë në grupin e metodave të përgjithshme shkencore më produktive.

72


Suksesi i aplikimit të metodës hipotetike-deduktive varet: a) nga të kuptuarit e projektit të hulumtimit dhe të projektimit të suksesshëm të hulumtimit; b) ajo kërkon qëndrime të drejta të bazuara kalimtare –fillestare hipotetike dhe hipoteza, për çka ajo siguron bazën e nevojshme dhe nuk llogarit në të ashtuquajturat “hipoteza iluzore”; c) nga aplikimi i rreptë dhe konsekuentë i procedurës shkencorehulumtuese, gjegjësisht nga koncipimi i detyrës shkencorehulumtuese deri te mendimi përfundimtarë. Kjo kërkon edhe një marrëdhënie rigoroze kritike dhe krijuese ndaj teorisë; d) ajo nuk guxon të kuptohet thjeshtë si diagnostik apo prognostik, por si integrale që kërkon të kuptuarit se “e sotmja ka dal nga e djeshmja” dhe “e nesërmja do të dal nga e sotmja”; e) marrëdhënia e definuar ndaj paradigmave shkencore është kusht qenësorë i aplikimit të suksesshëm të kësaj metode; f) metoda hipotetike-deduktive kërkon të kuptuarit e drejtë e drejtimeve të ndryshme teorike-metodologjike dhe marrëdhënie të pavarur ndaj tyre- si marrëdhënie marrëdhë nie të “bazës dhe super strukturës”. struktur ës”. METODA E PËRGJITHSHME SHKENCORE STATISTIKORE

Metoda statistikore si metodë e caktuar dhe e formuar është relativisht e re, mirëpo sot e kësaj dite lidhur me të ka mos kuptime, kundërshtime, qasje të gabueshme, etj. Ne, duke lënë anash qasjet e gabueshme, kundërshtimet dhe moskuptimet mund të konstatojmë se kjo metodë në shkencat shoqërore mbështetet në disa postulate të paluhatshme, siç janë: 1) e tëra zhvillohet në hapësirë dhe kohë; 2) çdo dukuri e ka përmbajtjen dhe formën e vet si dhe kualitetin dhe dimensionet e saj; 3) çdo kuantitet i shprehur domosdo përmban kualitetin e caktuar, pra nuk ka kuantitet “të zbrazët shoqëror”; 4) në esencë e përgjithshmja dhe përgjithësuesja është “shumë një” gjegjësisht “një e të shumtës”, ky është abstraksion në esencën e të cilit janë përgjithësimi dhe rezultantat; 73


5) nëse merren përpjekjet individuale dhe gabimet, që përndryshe është në themelin e para metodës së njohurisë empirike njerëzore dhe metodës së eksperimentit, dhe nëse kihet parasysh dëshmia për metodën hipotetike-deduktive, metoda statistikore është metoda e vetme me të cilën mund të hulumtohen dukuritë masive, kurse shoqëria dhe dukuritë shoqërore janë të tilla – masive. Në thelbin e metodës statistikore janë metodat themelore induksioni dhe përgjithësimi si metoda të lidhjes konkrete të njohurës në të posaçme dhe të përgjithshme. Në lidhje me këtë kë të qëndrojnë qën drojnë edhe ligjet e numrave të mëdhenj dhe parimi i uniformitetit relativ të dukurive të njëjta dhe të llojit të njëjtë si dhe mesatarja, rregullsi dhe përgjithësimi statistikorë dhe ligji statistikorë. Dispozitë e rëndësishme e metodës statistikore është matja. Ajo nënkupton në të gjitha rastet e aplikimit të saj, përcaktimin e numrit të njësive të dukurisë së caktuar, pra sasive dhe marrëdhënieve të kualiteteve të caktuara që i përkasin po ashtu kualitetit të caktuar. Në shkencat shoqërore, meqenëse objektet e hulumtimit nuk janë vetëm dukuri ekzakte por edhe psikike dhe fryte të frymëzimeve njerëzore, aplikimi i metodës statistikore kërkon definimin e rreptë të objektit të hulumtimit dhe të elementeve të saj. Koncepti fillestarë i metodës statistikore është masa statistikore. Atë e përbëjnë të gjitha njësitë e një dukurie. P.sh. të gjithë banorët e një territori të caktuar, pavarësisht nga karakteristikat tjera, e përbëjnë masën statistikore të popullatës së atij territori. Pra megjithatë, edhe pse koncepti është i qartë, është e domosdoshme ta definojmë se kë e konsiderojmë banorë të territorit, pastaj kush banon aty përherë ose secilin që haset në atë territor në çastin e hulumtimit. Masa statistikore mund të jetë plotësisht e panjohur, prandaj duhet të caktohet masa e saj dhe karakteristikat tjera dalluese. Ajo gjithashtu mund të jetë e njohur nga ndonjë periudhë e përhershme, prandaj duhet të konstatohen ndryshimet e lindura në periudhën e analizuar. Është e mundur që masa statistikore edhe të jetë e njohur, por ajo njohuri duhet të verifikohet apo duke filluar nga njohuritë më të përgjithshme për masën statistikore të hulumtohet struktura e saj, marrëdhëniet në të, lëvizjet e caktuara, tendencat, etj. Aplikimi i metodës statistikore kërkon mbledhjen e katër llojeve themelore të informatave: informatave kualitative, kuantitative, kronologjike dhe gjeografike. Lidhur me këtë duhet tërhequr vërejtjen se në shkencat shoqërore 74


ekziston bashkëpunimi i domosdoshëm i këtyre informatave. Pra, nuk mund të mblidhen informatat kuantitative pa bashkëpunim me ato kualitative. Kur konstatojmë se janë 5 (pesë), njëkohësisht duhet ta konstatojmë edhe atë se çka është kjo 5 (pesë) që e kemi konstatuar: njerëz, sende, shtazë, etj. gjithashtu në shkencat shoqërore është i zakonshëm bashkëpunimi me të dhënat kronologjike të cilat tregojnë për elementin e kohës me të dhënat gjeografike të cilat tregojnë vendin e dukurisë. Është e rëndësishme ta cekim se objektet themelore të hulumtimit në shkenca shoqërore janë vetit, veçorit, dhe karakteristikat e njerëzve, sjelljet e tyre duke përfshirë edhe marrëdhëniet dhe qëndrimet e tyre. Hulumtimet e masës statistikore gjegjësisht hulumtimet statistikore mund të dallohen përmes regjistrimit dhe mostrës.Regjistrimi nënkupton evidentimin e të gjitha njësive të dukurive dhe përfundimin për dukurinë duke shfrytëzuar njohuritë për çdo njësi të dukurisë. Kjo është njohuria më e besueshme dhe më e plotë, por edhe më së shpeshti edhe e parealizueshme. Bazën e saj e përbën induksioni i plotë. Mostra nënkupton zgjedhjen e numrit të caktuar të njësive reprezentative të njohurisë dhe përfundimin për atë dukuri në bazë të atyre njësive. Bazën e kësaj forme të përfundimit e përbëjnë tezat për uniformitetin relativ dhe ligjin e numrave të mëdhenj dhe mundësia e vlerësimit në bazë të tyre. Megjithatë, problemet e modelimit dhe reprezentimit të njësive të mostrave dhe të mostrës si tërësi mbetet i përhershëm. Pas fazës së parë (identifikimit të masës statistikore sipas sipa s kërkesave të hulumtimit) dhe fazës së dytë (përcaktimi për hulumtim me anë të regjistrimit apo me mostër), vjen faza e tretë- mbledhja e të dhënave. Ajo bëhet me njërën nga metodat e mbledhjes së të dhënave gjegjësisht metodave operative apo edhe me më shumë sosh njëkohësisht. Karakteri i të dhënave dhe hulumtimeve kërkon edhe metodat e caktuara, mirëpo metodat e aplikueshme në mbledhjen e të dhënave nuk e determinojnë aplikimin e procedurave dhe veprimeve statistikore. Faza e katërt e zbatimit të metodës statistikore është formimi i serisë së të dhënave. 75


Ato janë: a) seritë statike; b) seritë dinamike. Në vargjet statike shprehet gjendja me numra në një apo më shumë vende apo edhe periudha kohore. P.sh. “më_në vendin x, banorë të përhershëm kishte në”. Ose: “në periudhën prej deri, nga territori X, për punë në botën e jashtme kanë shkuar ..... punëtorë”. Ose: “në vitin 2002 janë regjistruar student: në Sarajevë X, në Mostar Y, në Tuzëll Z”. e përbashkët për të gjitha këto pohime është se me seri konstatohet gjendja përkatëse. Seritë apo vargjet dinamike, përkundër kësaj konstatojnë lëvizjen, dhe ndryshimet në periudha të caktuara kohore. Për derisa seritë statike lejojnë krahasimin midis gjendjeve në vende të ndryshme (në të njëjtin moment po periudhë) seritë dinamike kumtojnë gjendje të ndryshme në momente të ndryshme (periudha kohore), në vende të njëjta po të ndryshme. P.sh. në BH në vitin 1940 ka pasur X banorë, në vitin 1950 Y banorë, në vitin 1960 Z banorë. Këtu janë periudhat kohore në të cilat kjo dukuri vështrohet (të njëjta – nga 10 vjet) kjo rekomandohet sepse mundëson krahasimin e drejtë dhe konstatimin e ndryshimeve në vargun e qëndrueshëm kohorë. Mirëpo, përveç kohës kalendarike, astronomike dhe kronologjike, për shkencat shoqërore ekziston edhe një kohë shumë e rëndësishme shoqërore e cila shënon ngjarjet e rëndësishme shoqërore. P.sh, Sarajeva, deri në vitin 1991, deri në luftën e ish RSFJ ka pasur X banorë; menjëherë pas Marrëveshjes së Dejtonit (1995) Sarajeva ka pasur Y banorë, kurse në vitin 2001 kishte Z banorë. Këtu fjala është për kohën shoqërore: deri te lufta, gjatë luftës, dhe menjëherë pas luftës si dhe nga vendosja e paqes 5 vjet tranzicion. Edhe seritë statike edhe ato dinamike mund të shprehen me fjalë, me numra dhe mënyrë grafike. Komponentë e rëndësishme gjegjësisht komponentët e serisë edhe kur shprehen në mënyrë grafike janë dëshmi verbale dhe numerike. Pa to vetëm komponentët grafike (vijat, shtyllat, rrathët etj.) vetvetiu nuk janë të kuptueshme. Bazën e kuptimit e përcaktojnë dëshmitë verbale dhe numerike. Formimin e serisë e kuptojmë vetëm si përshkrim statistikorë. Faza tjetër, e pesta me radhë e aplikimit të 76


metodës statistikore është analiza statistikore. I kemi tri lloje themelore të analizave: •

•

•

Analizën statike e cila ne bazë të të të dhënave e konstaton gjendjen duke u mbështetur edhe në serinë(vargjet) statike; Analizën dinamike e cila e zbulon lëvizjet dhe ndryshimet dhe mbështetet ne serinë dinamike ose në krahasimin e shumë serive statike të lindura në periudha të ndryshme kohore(p.sh. krahasimi i regjistrimit të popullsisë nga periudhat e ndryshme kohore); Analiza korrelative me te cilën përcaktohen marrëdhëniet kuantitative midis dukurive. Krahas analizës korrelative shfrytëzohet analiza regresive e cila konsiderohet se bënë konstatimin dhe shprehë marrëdhëniet shkak-pasojë.

Duke pasur parasysh se ne shkencat shoqërore mund të arrihet edhe vet konfirmimi i hipotezave se ato mund të vërtetohen por jo edhe të argumentohen, analiza korrelative shpesh rekomandohet. Ndonëse ajo tregon vetëm ekzistimin e lidhjeve dhe përsëritjen e tyre analiza korrelative së bashku me analizën regresive bënë pjesë ne sintezat më te ndërlikuara të analizave statike dhe dinamike. Përpjekjet e analizës statike,para së gjithash kanë të bëjnë me zbulimin e “distribuimin e frekuencave”që d.m.th përsëritjen apo shpeshtësinë e vetive të caktuara të shprehura numerikisht. Analiza dinamike është e drejtuar në zbulimin e variacioneve të vetive apo dukurive në kohë,kurse një prej formave më te shpeshta që ne mënyrë atraktive paraqitet me anë te grafikës quhet “trend”.Në këtë mënyrë manifestohet edhe mundësia e lidhjes së teorisë së probabilitetit dhe metodës së përgjithshme shkencore statistikore. Veprimet më të shpeshta te metodës statistikore janë numërimet llogaritjet e përqindjeve llogaritja e vlerave mesatare(masave të tendencës qendrore). Mesi aritmetikor, mediana, modusi, kryesisht rezultojnë nga të dhënat e papërpunuara “lënda e parë”,të dhënat e grupuara sipas frekuencës dhe të ndara ne klasa apo përmes pikës arbitrare. Është e mundur edhe shprehja e variabilitetit, pastaj ngritjet standarde (“Z”dhe “T”). Korrelacionet e vogla janë bazë e njohurisë 77


thelbësore të rregullave dhe ligjshmërive statistikore. Vlera e korrelacionit caktohet me matjen e koeficienteve të korrelacionit të cilët tregojnë shkallën e lidhjes midis dy dukurive të ndryshueshme që sillet prej +1 deri -1. Modeli më i shpeshtë i llogaritjes së korrelacionit është koeficienti i “Pirsonit”, gjegjësisht” “koeficienti eta”,pastaj “koeficienti i Spirmanit”. Pason: ”koeficienti i biserikit”; ”koeficienti poent-serik”; ”koeficienti C”; “koeficienti parcial” dhe ”multiplekorrelacionet”. Me të ashtuquajturin katrorin “Hi” tregohet probabiliteti i lidhjeve së të dhënave kualitative me masën statistikore. Përgjithësimi statistikor është dispozitë e rëndësishme e metodës statistikore. Janë të njohura përgjithësimet e plota, jo të plota dhe probabile. Për përcaktimin e rëndësisë së dallimeve midis vlerave statistikore më të shpeshtat janë veprimet: a) Ballafaqimi i çifteve me të cilat përcaktohet rëndësia e dallimeve midis mesatareve aritmetikore dhe proporcioneve; b) Analiza e variancës – dallimin midis shumë mesatareve aritmetikore si dhe për variabilitetin intern dhe ekstren. Me llogaritjen e devijimit standard të mesatares së mostrës (nëse hulumtimi bëhet në bazë të mostrës është hap i domosdoshëm pa të cilin nuk mund te aplikohen rezultatet sipas mostrës në masën masën e tërësishme statistikore. Devijimi standard i mesatares se mostrës kalkulohet nga frekuenca e karakteristikave, nga largimi prej mesatares së vërtetë të mostrës dhe në bazë të numrit të njësive të mostrës sipas ekzemplarit: n = (fd2)/n. Ekzemplari për devijimin standard të masës është :n = (fd2) / (n-1). Paraqitja dhe pasqyrimi i të dhënave është njëra prej fazave të shpeshta në aplikimin e metodës statistikore. Është mirë e ditur (dhe me këtë do të merremi edhe në kapitullin mbi përpunimin e të dhënave)se të dhënat mund të paraqiten në mënyrë verbale, numerike, grafike dhe të kombinuar, gjegjësisht me sistemin e dëshmive, vargun numerik, me tabela, me grafikone (me fotografi kënddrejta, rrathë),me histogramet e frekuencave(me diagramet e shtyllave),me poligonet e frekuencave, me frekuencat e Ogilit, me sistemin lakorë (normal)të Gausovit dhe sistemin e koordinatave.

78


Faza e shtatë është faza e interpretimit të rezultateve dhe e nxjerrjes së përfundimeve në bazë te informatave apo të dhënave te fituara me analizën statistikore. Kjo fazë nënkupton procedurën e rregullimit dhe përpunimit të të dhënave, lidhjen, krahasimin e tyre dhe me nxjerrjen e përfundimeve logjike dhe probabile autentike sipas rregullave të argumentimit dhe përgënjeshtrimit. Dhe faza e tetë dhe e fundit e aplikimit të metodës statistikore është demonstrim i ligjshmërisë dhe rregullativës përmes procedurës përkatëse. Krahas mbështetjes në modelin statistikor reprezentativ, hulumtimet kërkojnë përgjigje së paku në pyetjet në vijim: 1) Ç ’është modeli sidomos ai reprezentativ? 2) Çfarë modelesh kemi krejt dhe si arrihet deri te ato? 3) Çfarë është vlera e vërtetë sidomos ajo prognostike e rezultateve te fituara nga hulumtimi në bazë të modelit(mostrës). Modeli statistikor-mostra mbi të cilën zhvillohet hulumtimi është tërësi e numrit të caktuar të individëve të cilët me vetit, veçorit dhe karakteristikat e tyre janë reprezentacion të veçorive, vetive dhe karakteristikave të masës statistikore apo tërësisë së definuar shoqërore. Kjo dispozitë relativisht e thjeshtë e mostrës, e bazuar në dispozitat dhe koncepcionet e induksionit jo të plotë në shikim të parë na duket e qartë dhe e pranueshme. Mirëpo, për fat të keq madje edhe kur e pranojmë atë parimisht, megjithatë ajo na lë çështje të hapura siç janë: 1) Sa duhet të jetë i madhe modeli(sa”njësi”duhet të përfshij për të qenë ai vërtet “reprezentativ”)? 2) Çka është modeli “reprezentativ”:cilat veti, veçori dhe karakteristika duhet ti ketë ai model për të qenë “reprezentativ”? 3) Çfarë është raporti i objekteve të hulumtimit me modelin “reprezentativ”? 4) Çfarë është raporti”reprezentativ” midis burimit të të dhënave dhe “përfaqësimit” të njohurive mbi dukurit e hulumtuara?

79


Këto janë vetëm pyetje themelore me të cilat do të kërkojmë përgjigje të përgjithshme probabile. Mirëpo të gjitha përgjigjet te të cilat mund të vijmë,para së gjithash janë të mbështetura ne empirizëm dhe pa shpjegime të mjaftueshme shkencore. Vështirësia themelore qëndron ne faktin e pakontestueshëm se, së paku deri tashti njerëzi edhe kur janë shumë të ngjashëm ata nuk janë replikues, kurse njeriu i njëjtë gjithashtu dallon shume prej situatës ne situatë. Mostra varet ende nga numri dhe vetit e njësive të cilat e përbëjnë objektin e hulumtimit në të vërtetë , modeli është i papërshtatshëm nëse objekti i hulumtimit përmban deri në 100 njësi, sepse është shumë e mundshme që të gjitha 100 njësit mund të jenë të ndryshme. Nëse objekti i hulumtimit përfshinë një milion e treqind milionë njësi (popullsia e kinës), asnjë nga mostrat e njohura nuk mjafton. Për këtë arsye edhe bëhen regjistrimet e rregullta dhe periodike të popullsisë. Përveç kësaj, sado që do të insistohej në hulumtime multi-disiplinore, na duhet të themi se ato vështirë mund të kryhen në një model të njëjtë. Modeli i cili i përgjigjet një shkence-disipline shkencore nuk është e domosdoshme ai ti përgjigjet secilës shkencë apo disiplinë tjetër. Tashmë theksuam se në shkencat shoqërore në metodën statistikore mund ti hulumtojmë vetit e objekteve shoqërore (kuantitative dhe kualitative), sjelljet, veprimet dhe qëndrimet. Hulumtimet tona kurrë nuk i përfshijnë të gjitha vetitë, veçoritë dhe karakteristikat, as të gjitha qëndrimet dhe sjelljet. Përkundrazi çdo shkencë dhe disiplinë shkencore i përcakton si detirminante esenciale dhe të rëndësishme vetëm disa prej tyre dhe gjithashtu i merr parasysh vetëm disa subjekte; vetit e tyre, sjelljet, qëndrimet tipike të cilat janë reprezentues mesatar krahas kësaj duhet të kihet parasysh edhe sistemi i vlerave dhe vlerësimi i të mirës dhe të keqes si dhe i pozitives edhe negatives. Ndërkaq hulumtimet tona nuk duhet dhe nuk guxojnë të jenë të drejtuara vetëm në të zakonshme mesataren, në shumicën dhe mbi mesataren, mbi të zakonshmen të rrallën etj. Për këtë arsye as karakteri reprezentativ i mostrës nuk mund të sjellë reprezentacionin e thjeshtë statistikorë por duhet të llogaritet në reprezentacionin shoqëror kurse ai mund të përcaktohet vetëm ne bazë të pozitave të subjektit. Psh. Besnikëria apo lojaliteti ndaj bashkëshortes dhe besnikëria ndaj partisë politike (edhe pse te dy këto vlera janë për nga elementet strukturore përafërsisht të njëjta) nuk mund të hulumtohen ne të njëjtin model apo mostër,në të parin, të pamartuarit nuk kanë vend; kurse në të dytin nuk ka vend për ata te cilët nuk janë as anëtarë as përkrahës të 80


partisë së caktuara. Për shkak të fakteve të cekura, përgjigjja jonë e përgjithshme do të ishte: 1) Nuk munden të gjitha g jitha sidomos jo dukurit masive të cilat c ilat përbëhen për bëhen nga numri i madh i elementeve të llojllojshme, që të hulumtohen me sukses përmes mostrës sepse është i pranishëm rreziku nga thjeshtësimi apo dimensionimi i pasaktë; 2) Hulumtimi me mostër më së tepërmi ju përgjigjet dukurive masive dimensionet e të cilave janë të shtrira në hapësirë dhe kohë dhe përmasat e njësive n jësive të të cilave janë të njohura njohur a si dhe vetit, sjelljet dhe qëndrimet e të cilave janë në përputhje me tipizimet e caktuara dhe mesataret të cilat shërbejnë si pikënisje për definimin e karakterit reprezentativ; 3) Me mostrën e përfshirë, në mënyrë të mjaftueshme mund ta trajtojmë atë model i cili përmban numrin e njësive të dukurive të cilat manifestojnë numër të mjaftueshëm të vetive, veçorive, sjelljeve dhe qëndrimeve qenësore, në mënyrë që në bazë të tyre të mund të kuptohet apo të njihet tërë masa statistikore. Pra, modeli “reprezentativ” është i mjaftueshëm për nga numri i njësive dhe i manifestimeve të tyre ne raport me kërkesat e objektit të hulumtimit, hipotezat dhe indikatorët dhe ne raport me tezat e artikuluara teorike. Mostra është mënyrë e kursimit të kohës, mjeteve dhe potencialeve njerëzore. Rezultatet e arritura me aplikimin e mostrës e arsyetojnë shfrytëzimin e saj ne hulumtime edhe përkundër shumë vështirësive. Marrë në përgjithësi ekzistojnë dy grupe mostrash: 1) Mostrat të cilat krijohen me qëllim të zbulimit të sasisë apo madhësi dhe të vetive të masës së panjohur statistikore; 2) Mostrat të cilat krijohen (zhvillohen) nga masa e njohur statistikore 81


Për hulumtimet bashkëkohore shkencore janë karakteristike mostrat që mbështeten në masën e njohur statistikore, së paku në një masë. Ekzistojnë dy lloje themelore të mostrave: 1) Mostrat të cilat formohen me metodën e selektimit të rastit dhe 2) Mostrat e qëllimshme (e destinim),me shumë variante dhe modifikime kalimtare ndër të cilat më e popullarizuara është mostra e stratifikuar (shtresuar). Më e çmuara por që nuk përdoret më së shpeshti është mostra e 10%shit e formuar me “selektimin “selektimin e rastit “ në të cilën çdo njësi e masës statistikore, parimisht ka gjasën e njëjtë që të përfshihet me mostër. Kjo mostër është shumë e rreptë dhe formohet sipas procedurës në vijim: (A) Përcaktohet masa statistikore dhe përzgjidhet dokumenti evidentues në të i cili do të shfrytëzohet (listat zgjedhore, evidencat e vendbanimeve-vendqëndrimeve të banorëve, evidenca zyrtare e ndonjë institucioni, etj); (B) Përcaktohet hapi sipas të cilit ndahen subjektet të cilat do të përfshihen në mostër- në rastin ra stin tonë të tillë janë çdo i dhjeti; (C) Rastësisht- kuturu përzgjidhet numri nga i cili do të fillohet me numërimin; (D) I hyhet numërimit dhe evidentimit të subjekteve të përfshira në mostër dhe së paku edhe 10 % më tepër(ato që do të jenë rezervë). Mostra e 10%-shit konsiderohet tepër e madhe kur i kalon 3.000 njësi. Mirëpo kjo nuk është në harmoni me qëndrimin kryesorë të metodës statistikore që d.m.th se njohurit e saj për rregullsitë dhe ligjshmëritë janë të sakta aq sa është i përfshirë numri më i madh i njësive të llojllojshme, nga vendet e ndryshme dhe nga periudhat e ndryshme kohore. Mostra e qëllimshme nënkupton zgjedhjen e qëllimshme të çdo njësie e cila përcaktohet në mostër sipas kritereve të përcaktuara më parë. Psh. të gjithë nxënësit e shkollave të mesme të cilët kanë përfunduar të gjitha klasat me notën mesatare(5); të gjithë garuesit në sportin e caktuar të cilët kanë qenë shumë herë reprezentacion i shtetit ; të gjithë kryetarët e komunave dhe kantonet, etj. 82


Mostra e stratifikuar mund të formohet në disa mënyra, kurse paraqet kalimin nga mostra që formohet me metodën e përzgjedhjes së rastit, drejt mostrës së qëllimshme. Në të shumtën e rasteve së pari përcaktohet madhësia e mostrës (numri i njësive) pastaj brenda saj përcaktohen kuotat proporcionale të karakteristikave të caktuara (banorët e kantonit të caktuar;popullsia vendëse dhe tjetër; popullsia me arsimim të lartë dhe ajo e paarsimuar), kurse brenda çdo “kuote”, zgjidhet njësia sipas metodës së përzgjedhjes së rastit. Këto janë rastet me të shpeshta dhe më produktive të mostrave, por ekzistojnë edhe variacionet e tyre të shumta. Mostrat e burimeve të informatave të cilat nuk janë subjekte; psh: dokumentet me të cilat do të shërbehemi në analizën e përmbajtjes, zgjedhën sipas vetive të përmbajtjes qasjes dhe kritereve tjera. Metodën statistikore e bënë shumë ekonomike mundësia e hulumtimit me anë të mostrës. Produktiviteti dhe rëndësia e saj sidomos mundësit e saj prognostike mbështetën në “totalin statistikor”,Në përcaktimin e “mesatares”;”më të shpeshtës” dhe më të ashtuquajturat rregulla dhe ligje statistikore. Kësaj duhet shtuar se me metodën statistikore mund të përpunohen edhe të ashtuquajturat të dhëna “kualitative”. Mund të thuhet lirisht se asnjë hulumtim bashkëkohorë në shkencat shoqërore nuk është i mundur pa aplikimin e metodës së përgjithshme shkencore statistikore, e cila është kooperative me metodat tjera, mos me metodën e modelimit. METODA E PËRGJITHSHME SHKENCORE SHKENCORE E MODELIMIT

Kjo metodë bazën e saj e ka në praktikën e mendimit njerëzor dhe të mendarit e përditshëm dhe në praktikat e përditshme të prodhimit të të mirave. Emri i kësaj metode është i lidhur për operacionet e saj me modelet: a) Duke i emituar modelet ekzistuese; b) Duke i konstruktuar dhe paramenduar modelet e reja të dukurive të reja jo ekzistuese; 83


c) Duke i lëvizur modelet ekzistuese dhe gjendjet dhe zhvillimet e tyre ende të panjohura. Së këndejmi të gjitha modelet të cilat formohen me këtë metodë do ti grupojmë si: 1) Modele të imitimit 2) Modele të prototipit dhe 3) Modele të projeksionit. Modelet mund të jenë ideale dhe reale gjegjësisht mund të përkasin dukurive reale dhe ideve të një shkalle të caktuar, prandaj mund të konstatojmë ekzistimin e modeleve praktike reale; ideale dhe ideve të idealizuara. Do të ishte shumë i gjerë përshkrimi i përmbajtjeve dhe formave të mundshme të modelit . Mjafton të thuhet se çdo hartë, skicë, dhe maket është prototip-model dhe se çdo gjë, organizata institucioni etj është një model i realizuar objektiv. Elementet përbërëse të procesit të modelimit si tërësi e procedurave me të cilat realizohet kjo metodë, janë: 1) Subjekti i cili modelon; 2) Objekti i modelimit; 3) Mjetet dhe procedurat e modelimit (pikë së pari kushtet e modelimit) Procedura e modelimit zhvillohet si vijon: 1) Konstatohet nevoja për përpunimin për llojit të caktuar të modelit të ndonjë dukurie ose procesi, apo vetëm të një ngjarjeje; 2) Zgjedhja dhe përcaktimi i afërt i objektit të modelit ; 3) Zgjedhja e mjeteve mjeteve të modelimit dhe e mënyrës mënyrës së pasqyrimit të të modelit( të cilat faktikisht janë të kushtëzuara) në pajtim me qëllimin funksional të modelit; 4) Zgjedhja dhe përgatitja e bashkëpunëtorëve pjesëmarrës në përpunimin dhe demonstrimin e modelit; 5) Hartimi i projektit të modelit nga ideja deri te plani përfundimtar) dhe realizimi i projektit- kryerja e modelit; 6) Verifikimi i vlefshmërisë së modelit dhe intervenimi me qëllim të përmirësimit të tij; 84


7) Prezantimi dhe aplikimi i modelit. Projekti i hulumtimit hulumtimit qoftë i kryer ideor apo edhe detyra projektuese paraprake janë modele të llojit të vetë, prandaj procedura pr ocedura e paraqitur e përpunimit mund të vërehet edhe me rastin e projektimit të hulumtimit. Vetë procedura e përpunimit të modeleve çofshin ato të mbyllura apo të hapura të vrazhda apo elastike në esencë është e njëjtë. Konsiderohet se modelet e ngurta jo elastike dhe të mbyllura në shkencat shoqërore nuk janë të pranueshme mirëpo, megjithatë duhet të kihet parasysh se çdo sistem prandaj edhe ai shoqëror, sipas rrethit me një masë është i mbyllur dhe modeli i tij po aq është edhe domosdo i mbyllur dhe jo elastik . Në të kundërtën do të kishte munguar edhe qëndrueshmëria minimale e sistemit apo modelit. Për shkencat shoqërore dhe për hulumtimet e proceseve dhe dukurive shoqërore më i rëndësishmi është eksperimenti i modelit. Rëndësia e eksperimentit të modelit qëndron ne faktin se përmes tij shprehet karakteri eksperimental i metodës se modelimit. Çdo model vetvetiu është edhe formë eksperimenti (p.sh. Prototipi , rregulla. etj). Së këndejmi eksperimentin modelues mund ta kuptojmë si eksperiment real, praktik (p.sh. Formimi i sistemit të caktuar shoqëror, i nënsistemeve, institucioneve, organizatave, riorganizimeve,) por edhe si eksperiment ideor i cili ka rëndësi te jashtëzakonshme për hulumtimet prognostike. Eksperimenti ideor(teorik) i modelimit realizohet sipas procedurës në vijim: 1) Në bazë të njohurive m të besueshme b esueshme shkencore shkencor e ose në mungesë të atyre shkencore, t njohurive tjera(kjo mund të jetë hipotetike) formohet ideja e tërësisë së një dukurie apo procesi. Ajo përfshinë të gjitha dispozitat qenësore te objektit: elementet strukturore, vetit, marrëdhëniet dhe lidhjet, funksionet dhe rolet në shfaqjen e procesit , drejtimet dr ejtimet , kahet dhe efektet e veprimit, vep rimit, si dhe përgjigjet në to. Në këtë mënyrë kemi formuar modelin e marrëdhënieve shkak pasoj, modeli ndërvarësisë, etj. 2) Varësisht nga objekti i hulumtimit ose funksioni i modelit dhe elementet e tij, kalkulojmë faktorët veprues (shkakor) dhe 85


përcjellim pasojat që rezultojnë nga kjo. Nëse teoria është e zhvilluar ose nëse kemi përgjithësime mjaftë të vlefshme empirike për sjelljen njerëzore në bazë të standardeve teorike mund të përfundojmë për ndodhinë. Nëse këto nuk i kemi në mënyrë të mjaftueshme, je që për çdo situatë të re shoqërore është e zakonshme atëherë zbatohen metodat themelore; argumentimi dhe përgënjeshtrimi dhe sidomos funksioni logjik i implikimit (“nëse ( “nëse atëherë”). 3) Me lëvizjen e shumë faktorëve dhe pasojave (forcim-dobësim; kyçje-shkyçje), dhe të krahasimit të tyre mund të vijmë te përfundimi për strukturën më optimale dhe për vetit dhe marrëdhëniet optimale. Vlera prognostike dhe depërtimi i eksperimentit ideor në kohën e elektronikës se zhvilluar,para së gjithash, varet: a) Prej vëllimit dhe vetive të njohurive fillestare për modelin ; b) Prej zhvillimit të teorisë shkencore, aksiomave dhe teoremave të saj; c) Prej aftësive të të hulumtuesit, kritikës dhe objektivitet. Metoda e modelimit dhe eksperimenti i modelimit, për shkak të ndërlikueshmërisë së tepërt, aplikohen në dukuritë shoqërore globale dhe universale. Mirëpo në fushat e caktuara disiplinore, të të cilat tashmë janë arritur standardizime shkencore, informative dhe praktike të nivelit të lartë (p.sh. në drejtësi) dhe te dukuritë mjaftë të shpeshta (p.sh. martesa, familja, shkolla, ushtria, etj.), potencialet e metodës dhe eksperimentit të modelimit janë shumë të mëdha. METODA AKSIOMATIKE

Në metodologjinë e përgjithshme edhe më tutje shtrohet pyetja se a është metoda aksiomatike metodë e përgjithshme e pavarur shkencore dhe a është ajo e aplikueshme në shkencat shoqërore të cilat vërtetë bazohen në njohuritë empirike, në përgjithësime dhe në teori. Pa hyrë në diskutime rreth kësaj, metodën aksiomatike, ne automatikisht do ta kuptojmë si metodë të pavarur të përgjithshme shoqërore. Ndërkaq, me vet faktin se po e pranojmë si të tillë, atëherë edhe po e konsiderojmë 86


si të aplikueshme në shkencat shoqërore. Metoda aksiomatike dallon nga metodat e përgjithshme shoqërore, (për të cilat kemi folur deri tashti), sepse ajo nuk bazohet në njohuritë empirike, as nuk është e orientuar në to. Prandaj, këtë metodë do ta përkufizojmë si metodë të përgjithshme shkencore, ideore, drejtpërsëdrejti empirike dhe në funksion të të gjitha njohurive tjera shkencore. Dispozitat qenësore të metodës aksiomatike janë: a) se objekti i saj është karakteristik me super-përvojat; b) ajo ka të bëje me formimin dhe aplikimin e aksiomave në derivatet e llogarive të qëndrimeve dhe të predikateve (në parashtrimin apo zgjedhjen e aksiomave të sistemit të caktuar); c) në parashtrimin e definicioneve të cilat në sistem e kanë vendin e së vërtetës absolute; d) në nxjerrjen e të gjitha qëndrimeve tjera të atij sistemi nga aksiomat dhe definicionet e qëndrimeve themelore logjike. Sipas kësaj dispozite i kemi dy situata: - Pjesën e parë të dispozitës e cila flet për parashtrimin e aksiomave e që na udhëzon ne induksionin, përgjithësimin, abstraktimin. Me një fjalë në formimin e aksiomave si të vërteta absolute të cilat nuk i nënshtrohen verifikimit metoda aksiomatike është e orientuar në atë hipotetike dhe deduktive. - Pjesa tjetër e dispozitës e bënë këtë si metodë rreptësishtë deduktive dhe analitike. metoda aksiomatike nënkupton ekzistimin apo ndërtimin e sistemeve sistemeve aksiomatike te cilat i kanë strukturat e veta. Sipas të kuptuarit të zakonshëm ato aksioma dhe teorema, dhe qëndrime tjera janë të nxjerra nga aksiomat me pajtim me aksiomat hipotezat dhe teoritë.

87


Kuptimi tjetër më i ndërlikuar fletë për: a) b) c) d)

formimin e rregullave të formacionit të së vërtetës së sistemit; aksiomat e këtij sistemi aksiomatik; rregullat e transformimit të qëndrimeve; rregullat e aksiomatizimit dhe formalizmit .

Çdo sistem korrekt, automatikisht, duhet t’i plotësojë tri norma: a) rregullën e kompletimit- sipas të cilës në bazë të këtij sistemi duhet të nxirren edh etë gjitha teoremat tjera të besueshme; b) rregullën e pavarësisë së aksiomës; c) rregullën konsistonte –që nënkupton se të gjitha aksiomat e sistemit e bëjnë një sistem koherent. Metoda aksiomatike është zhvilluar para së gjithash mbi njohuritë në fushën e matematikës, matematikës, logjikës dhe fizikës. Rolin e saj në shkencat shoqërore apo më saktë në fushën e shkencave juridike e ka afirmuar prof. dr. Radomir Llukiq në librin e tij “Metodologjia e së Drejtës”. Mirëpo, kjo metodë e përgjithshme shkencore është aplikuar shumë pak drejtpërsëdrejti në shkencat shoqërore. Aplikimi i saj i drejtpërdrejt dhe i gjerë në shkencat shoqërore varet nga njohuria shkencore mbi determinimet dhe standardizimet e njohurisë shkencore për marrëdhëniet shkak-pasojë dhe zbulimin e ligjeve të dobishme shkencore dhe të shpjegimeve shkencore. Shkencave shoqërore dhe metodologjisë së tyre iu mbetet obligim ta hulumtojnë mundësinë e zbatimit të saj në hulumtimet shkencore. METODA E PËRGJITHSHME SHKENCORE ANALITIKE - DEDUKTIVE

Këtë metodë si metodë të përgjithshme të pavarur shkencore i pari e ka definuar prof. Dr. Bogdan Sheshiq ne librin e tij:”bazat e metodologjisë së shkencave shoqërore” të cilën gjë më vonë e kanë pranuar edhe S. Millosveliviq, I. Radosavleviq, D. Termiz etj. Kjo është metodë të cilën e ka zbatuar edhe Karl Maksi në hulumtimin teorik të mallit në librin e tij ”Kapitali”. Dispozitë e rëndësishme e kësaj metode është të “menduarit” gjegjësisht mendimi abstrakt (“abstraksioni i lartë” apo “abstraksioni i shumëfishtë”) në bazë të të dhënave empirike. Me këtë metodë zbulohen edhe ligjet e 88


“idealizuara” dhe “shkaktari i brendshëm“, mirëpo këto mund të vërtetohen në praktikë. Procedura e metodës analitike - analitike rrjedh si vijon: 1) se pari vërtetohen parimet “paradigmatike”, gjegjësisht “postulatet teorike- metodologjike”; 2) zbulohen dhe kuptohen faktet empirike; 3) bëhet abstrahimi i shumëfishtë i njohurisë së përgjithësimeve empirike dhe bëhet lidhja e tyre; 4) ne bazë të kësaj zbulohen ligjet abstrakte (shkencore dhe të tjera dhe shpjegimet shkencore; 5) njohuria e fituar konkretizohet dhe zbatohet në praktik. Shkalla e lartë e lidhjes së kësaj metode me metodën hipotetikededuktive dhe ngjashmëria e procedurave janë të qarta. Kualiteti i madh i kësaj metode është përputhshmëria e saj me kusht që të jetë përcaktuar drejtë pikënisja paradigmatike gjegjësisht teorike metodologjike. METODA KOMPARATIVE

Sipas klasifikimeve aktuale në metodologji, metoda komparative nuk bënë pjesë në metoda të përgjithshme shkencore por në metoda të përgjithshme të shkencave shoqërore. Këtë pikëpamje shprehimisht e kontestojnë d. Termiz dhe S. Millosavleviq në librin: ”Hyrje në Metodologjinë e Politologjisë” dhe S. Millosavleviq – I. Radosavleviq. në librin: ”Bazat e Metodologjisë së Shkencave Politike”. Argumentet për inkuadrimin inkuadrimin e metodës kooperative në radhët metodave të përgjithshme shkencore, janë këto:

e

1) komparacioni bazohet në analogji, kurse analogjia është njësoj e bazuar sikurse analiza; 2) ne të gjitha proceset e perceptimit, mendimit, hulumtimit, formimit, dëshmimit dhe zbatimit në praktik të njohurive , pashmangshëm bëhen krahasimet me të cilat konstatohet 89


identiteti(njëjtësia), ngjashmëria dhe dallimi i formës, përmbajtjes, esencës etj. 3) ne praktikën e njohjes në përgjithësi dhe në praktikën hulumtuese shkencore tashmë janë formuar rregullat si vijon: a) b) c) d) e)

çka mund të krahasohet; çka mund të krahasohet me rastin e krahasimit; si mund të bëhet ky konstatim; eksperimentimi i krahasimit; efektet shkencore të krahasimit .

Për shkencat shoqërore është e rëndësishme që objektet e përgjithshme esenciale të krahasimit të jenë të gjitha dukurit shoqërore, por jo të gjitha midis tyre por vetëm ato te të cilat mund të konstatohet kualiteti i caktuar,midis të cilave ekziston shkalla e caktuar e mundësisë së konstatimit të njëjtësisë, ngjashmërisë apo dallimit. Gjinia, klasa etj dhe përcaktimi i tyre, vetit e tyre, na japin mundësinë e krahasimit jo vetëm sa për t’i konstatuar ngjashmëritë por edhe dallimet. Në kuadër të dukurive shkencore mund të krahasohen edhe dukurit plotësisht të larmishme, të llojeve të ndryshme , të klasave të ndryshme me qëllim të përcaktimit të dallimeve. Natyrisht se më shumë ka kuptim krahasimi i dukurive të njëjta dhe të llojit të njëjtë sipas parimit të njohur te Dyrkhemit (e njëjta dhe në të njëjtën kohë brenda një bashkësie;në kohëra të ndryshme ndr yshme ;e njëjta në bashkësi të ndryshme ndr yshme në të njëjtën kohë apo në kohëra të ndryshme. Mirëpo , deri te ajo se çka është e ngjashme e çka jo gjithashtu arrihet me krahasim. Çështje kyçe e metodës kooperative janë: a) përkufizimi mjaft preciz pr eciz dhe i saktë së paku i një neni të procesit p rocesit të krahasimit, gjegjësisht i vetive dhe faktorëve të cilët krahasohen; b) përcaktimi i komparacionit –konkretizimi i saj që vërtet do të krahasohet konkretisht (p.sh. krahasimi i familjeve është objekt, mirëpo karakteristikat e zgjedhura të familjeve janë komparative; c) përcaktimi i treguesve parametrave dallues dhe dh e të ngjashmërisë Kur të jenë përcaktuar këto kushte paraprake pason mbledhja mbledhja e të dhënave autentike të dobishme dhe shfrytëzimi i vetëdijshëm i tyre dhe përfundimi në baze të tyre. Me këtë metodë të përgjithshme shkencore të cilën faktikisht e kanë afirmuar Aristoteli dhe Darvini ne dy fusha 90


të ndryshme shkencore, në bazë të dallimit të tyre dhe në bazë të përvojave hulumtuese shkencore duhet duh et ta trajtojmë: a) në mënyrë jashtëzakonisht të gjerë, si të aplikueshme dhe aplikuar; b) si shumë depërtuese, madje si zëvendësim për eksperimentin në situata dhe fusha të caktuara; c) si faktor i cili gërsheton të gjitha të tjerat e jo vetëm metodat e përgjithshme shkencore. PERIUDHAT (ETAPAT) DHE FAZAT E PROCESIT TË PROJEKTIMIT TË HULUMTIMIT SHKENCOR

Elementet përbërëse të strukturës së çdo hulumtimi shkencor, janë kryesisht të njëjta. Kjo është e natyrshme sepse veprimtaria hulumtuese dhe hulumtimi si procese janë të ndërlikuara, sistematike, të qëllimshme, oportune dhe tërësi të planifikuara. Radha e paraqitjes së disa faktorëve, me këtë është e përcaktuar, sikurse që janë përcaktuar edhe periudhat dhe d he fazat faz at e veprimtarisë. Pra, Pr a, që të mund të hulumtohet, është e udhës, me mend dhe oportune, që së pari të konstatohet ekzistimi i problemit i cili është mjaftë i rëndësishëm dhe mjaftë i përshtatshëm për tu zgjidhur me hulumtim. Kur kjo të konstatohet, atëherë është e logjikshme që në bazë të dispozitave qenësore të problemit të përcaktohet lloji i caktuar i hulumtimit. Ky është parakusht për qasjen e hartimit të projektit të hulumtimit dhe vet hulumtimit të tij. Pas testimit të vlefshmërisë së projektit të hulumtimit, plotësimit dhe përpunimit eventual të tij, logjikisht pason puna në terren për mbledhjen e të dhënave, e pastaj, rregullimi i tyre, përpunimi dhe përfundimi në bazë të tyre. Hulumtimi, parimisht, përfundohet me hartimin ha rtimin e raportit rekomandues, kurse në procedurën e vazhduar edhe me zbatimin e njohurive shkencore të fituara në shkencë dhe/ose në praktikën shoqërore. Kjo është vetëm skemë e përgjithshme e procesit dhe dallohet përmes veprimeve dhe aktiviteteve konkrete, për të cilat do të flasim në tekstin e mëtejmë.

91


KONCEPTUALIZIMI DHE RIKONCEPTUALIZIMI I HULUMTIMIT SHKENCOR Konceptualizimi

Ekzistojnë shumë pikëpamje të ndryshme dhe të reciprokisht të papajtueshme të konceptualizimit. Mirëpo, në të gjitha rastet, megjithatë ekziston pajtimi se veprimtaria e krijuese është formim i koncepcionit të hulumtimit në një mënyre dhe në një mase. Kurse ne, konceptualizimin e kuptojmë si proces të ndërlikuar periodik-kohor dhe fazor me të cilin fillojnë aktivitetet e hulumtimit dhe i cili përfundon me prezantimin e përfundimeve të hulumtimit. Konceptualizimi pra e përshkon të rrjedhën dhe zhvillimin e hulumtimit. Ai fillon me evidentimin e problemit. Faza e parë e periudhës së parë të konceptualizimit është perceptimi i problemeve me anë të shqisave dhe evidentimi i tyre. Së këndejmi është krejtësisht e arsyeshme që konceptualizimin ta vështrojmë përmes periudhave (etapave kohore) si vijon: (1) periudha (1) periudha deri në fillim të hartimit të projektit të hulumtimit, në përbërje të së cilës hyjnë: a) b) c) d)

faza e perceptimi-të vërejturit dhe evidentimi i problemeve; faza e identifikimit dhe artikulimit të problemit; faza e formulimit të detyrës hulumtuese; formulimi i projektit ideor.

Kjo periudhë (etapë), faktikisht, është përgatitore dhe në kuadër të saj konstatohen dhe zgjidhen problemet e hapura të emërimit, përkufizimi i nocioneve, identifikimi, faktorët dhe marrëdhëniet e tyre, verifikimi dhe vërtetimi i pikëpamjeve fillestare dhe idetë (planifikimet), mosmarrëveshjet dhe moskuptimet midis subjekteve të hulumtimit. (2) Periudha apo etapa e dytë e konceptualizimit mund të kuptohet si etapër e konkretizimit dhe operacionalizimit të idesë fillestare dhe të planifikimit fillestar për hulumtimin si dhe etapë e korrigjimit dhe kontrollit të realizimit të tij. Kjo zhvillohet përmes dy fazave: (a) faza e hartimit të projektit të hulumtimit, si dokument operativ dhe shkencor; dhe (b) faza e testimit të projektit dhe korrigjimi i tij. 92


(3) Periudha apo etapa e tretë zhvillohet gjatë mbledhjes, rregullimit dhe përpunimit të të dhënave, përmes harmonizimit të kërkesave të idesë themelore hulumtuese dhe planeve me rregullat e kontrollit, rregullimit, përpunimit dhe vlerësimit të të dhënave. (4) Etapa e katërt për nga përmbajtja është mjaftë e ndërlikuar, sepse brenda kësaj etape bëhet verifikimi, argumentimi ose përgënjeshtrimi, gjegjësisht vërtetimi apo mohimi i i hipotezave. Kjo, mu sikurse ajo paraprake zhvillohet pa ndonjë fazë të posaçme, sepse ndarja e saj në faza do të rekomandonte procesin unik të të menduarit /planifikuarit/, edhe pse, për nga karakteristikat formale, do të mund të zbulonte shumë faza. (5) Etapa e pestë është periudhë esenciale dhe fazë përfundimtare e konstatimit dhe e të menduarit /përpilimit/ të rezultateve të hulumtimit, gjegjësisht fazë e konstituimit dhe prezantimit të njohurisë së realizuar me anë të hulumtimit shkencor. Edhe në etapën e katërt dhe të pestë, sikurse në të tretën, konceptualizimi ka rol të kontrollit dhe rol orientues, i cili nuk realizohet drejtpërsëdrejti, si një entitet i jashtëm, por përmes projektit të hulumtimit dhe realizimit të tij. Do ta shtjellojmë hollësisht, me këtë rast, etapën e parë për shkak se, gjatë kësaj etape formohen mendimet /planifikimet/ e rëndësishme strategjike, idetë dhe kriteret e hulumtimit. Tashmë thamë se faza e parë është veprimtaria e perceptimit dhe evidentimit të problemit, në rastin tonë, problemit shoqëror. Duke e kuptuar problemin shoqëror si gjendje shoqërore e cila nuk përputhet me situatat e zakonshme dhe të njohura, e për të cilën duhet ta gjejmë përgjigjen apo zgjidhjen adekuate. Problemi, pra, gjithmonë, sipas rregullave të brendshme, është situatë relativisht e panjohur apo jo mjaftë e njohur, vështirësuese, disfunksionale dhe penguese, të cilën duhet ndryshuar. Për tu zgjidhur apo eliminuar problemi, ai duhet së pari të kuptohet saktë ose të njihet mirë dhe të identifikohet. Problemi i lindur mund të jetë problem shoqëror praktik i rëndësisë së madhe, por edhe pa ndonjë rëndësi shkencore. Ai gjithashtu mund të ketë rëndësi, ekskluzivisht, aktuale, por mund të 93


ketë edhe rëndësi dhe domethënie afatgjate shoqërore dhe kjo është arsye që problemi së pari duhet të shënohet dhe emërohet e pastaj të Identifikohet. Identifikimi i problemit bëhet përmes kryerjes së njëkohshme të shumë aktiviteteve /veprimeve/ ideore dhe praktike, p.sh: (a) Evidentohen manifestimet e rëndësishme të vërejtura të problemeve dhe pasojat që i shkaktojnë ato probleme; pr obleme; (b) Konsultohen ekspertët e problematikës përkatëse; (c) Bëhet shikimi i fondit shkencor; (d) Mblidhen informatat nga burimet e ndryshme, lidhur me njohuritë ekzistuese /aktuale/ për problemet e njëjta dhe të ngjashme. Informatat e mbledhura rregullohen, klasifikohen dhe vlerësohen. Në bazë të tërë kësaj nxjerrët mendimi për vetit e problemeve dhe rëndësinë e tyre shoqërore e shkencore, gjegjësisht mendimi se a mund ti kontribuojë zgjidhjes së atij problemi hulumtimi shkencorë. Nëse pas një shqyrtimi të përgjegjshëm gjykohet se është e dobishme që problemi të hulumtohet, atëherë krijohet njëra prej dy situatave. E para, paraqitet porositësi i interesuar i hulumtimit. E dyta, paraqitet shkencëtari, grupi i shkencëtarëve ose institucioni i cili problemin e kandidon për hulumtim. Faza e dytë është procedura e identifikimit të problemit. Baza për identifikimin e problemit përgatitet kryesisht në fazën paraprake. Në këtë fazë përfundohet se a është problemi para se gjithash shkencor- shoqëror, cilës fushë shkencore i takon apo në rend të parë në cilën sferë shoqërore dhe shkencore zgjidhja e tij do të krijojë pasojat e caktuara gjegjësisht a do të ishte mjaft tolerante nëse do të hiqej dorë nga hulumtimi shkencor i problemit. Nëse vlerësohet se pasojat për shkencën dhe shoqërinë do të jenë kryesisht negative, ose se ka kushte të mjaftueshme që problemi të zgjidhet me hulumtimin shkencorë, atëherë i qasemi definimit preliminar të temës së hulumtimit. Meqenëse emërimi i problemit është bërë në fazën paraprake, tashmë bëhet riemërimi i tij. Mirëpo ndërlikueshmëria e problemit dhe vetit e tij mund të kërkojnë që vetëm pjesa, aspekti apo veçoria e caktuar e problemit ti nënshtrohen hulumtimit shkencorë, që mund të tregohet edhe me emrin preliminar të temës. Për këtë arsye emri i temës paraprakisht është elastik dhe kërkon konkretizimin e mëtejmë. Titullin preliminar 94


të temës në këtë fazë e përcakton porositësi i hulumtimit ose ofertuesi i hulumtimit. Në të vërtetë titulli preliminar i temës shpreh pikëpamjen e esencës dhe vetive të problemit i cili sipas vlerësimit të porositësit gjegjësisht ofertuesit duhet të hulumtohet. Në disa raste vjen deri te nisma e përbashkët e porositësit dhe ofertuesit të hulumtimit, pas shkëmbimit të informatave dhe shqyrtimit të përbashkët me çrast formohet grupi nismëtarë punues i autorizuar i cili i cakton personat që të ta zbatojnë “projektin” ose detyrën hulumtuese. Në rastin kur porositësi është nismëtarë atëherë ai e përgatit edhe propozimin e temës e cila do të hulumtohet në bazë të nevojave dhe mundësive të tij, kurse në rastet kur nisma është nga shkenca (më së shpeshti shkencëtari- individi- grupi- institucioni), atëherë ajo përgatitë ofertën preliminare për kryerjen e hulumtimit. Kjo ofertë of ertë preliminare pr eliminare mund të jetë me gojë apo në formë të shkruar, ndërkaq kur është fjala për institucionet profesionale të financuara, propozohet edhe programi i hulumtimit. Në të gjitha rastet është e domosdoshme që në fazën tjetër të hartohet h artohet dokumenti i cili quhet “projekt” ose “detyrë projektuese”. Ky është dokument ku paraqitet shkallë e lartë e artikulimit të problemit, shkallë e caktuar e harmonizimit rreth përcaktimit të temës, lloji i dëshiruar i hulumtimit, metodat më të përshtatshme, vlerësimi i mjeteve të nevojshme, arsyeshmëria e hulumtimit dhe rezultatet e mundshme që priten prej tij si dhe koha e nevojshme, hapësirat dhe kuadrot. kuadr ot. Ky është dokument i cili ofron vetëm zgjidhjet e mundshme kornizë dhe më tepër është bazë për shqyrtim e cila duhet të sjellë deri te harmonizimi i qëndrimeve dhe saktësimi i pritjeve (rezultateve) kërkesat dhe kushtet, kurse më pak është përcaktim i definuar. Për këtë arsye duhet të zhvillohet një shqyrtim rreth komponentëve në mënyrë që të eliminohen mos marrëveshjet e mundshme të cilat në praktik janë të shpeshta. Në praktikë është i zakonshëm mos pajtimi midis kërkesave dhe pritjeve nga ana e porositësve në njërën anë dhe mjeteve dhe kohës të cilat duhet të sigurohen për hulumtimin shkencorë në anën tjetër. Gjithashtu janë relativisht të shpeshta kuptimet e pamjaftueshme të detyrave reale dhe mundësive të llojeve të caktuara të hulumtimeve 95


shkencore, për shkak se shumë shkencëtarë dhe shfrytëzues të rezultateve, presin propozimet e vendimeve dhe masave konkrete për zgjidhjen në praktikë në vend të bazave njohëse për aksion shoqëror. Kjo është arsye që përmes diskutimit rreth detyrës projektuese të arrihet deri te qëndrimet e shprehura në mënyrë të saktë për llojin e hulumtimit gjegjësisht për raportin e rezultateve të hulumtimeve dhe zbatimit të tyre në raport me kushtet dhe mjetet e hulumtimit në njërën anë dhe rezultatet e hulumtimit në anën tjetër. Në praktikë, për shkaqe të ndryshme, shpesh lihet pas dore propozimi i shkruar gjegjësisht oferta e hulumtimit dhe menjëherë fillohet me shqyrtimin e detyrës projektuese. Vëllimi i tekstit të dokumentit “hulumtues” – “detyrës projektuese” sipas rregullit nuk duhet të jetë më i madh se tri faqe të shtypura. Teksti i detyrës projektuese dhe diskutimi për të janë bazë për hartimin e skicës ideore të projektit të hulumtimit. Përmbajtjen e fazës së katërt e bënë skica ideore e projektit hulumtues dhe shqyrtimi i saj. Skica ideore është shkalla tjetër e konkretizimit të idesë themelore hulumtuese dhe diskutimit të komponentëve të saj. Ajo përmban rezultanten e dëshirave, nevojave, kushteve dhe mundësive reale, vlerësimin e rreptë të të gjitha qëndrimeve deri tashti të paraqitura, përzgjedhjen dhe gërshetimin dhe integrimin e tyre. Ky është pajtim i kuptuar racional i idesë ekzistuese dhe praktikës së mundshme hulumtuese. Skica ideore e hulumtimit është dokument i shkruar mjaft i thuktë, qëndrimet e të cilit paraqiten qartë në rreth shtatë faqe të shkruara. Sipas këndvështrimit të S. Millosavleviqit dhe I. Radosavleviqit, (“Bazat e Metodologjisë së Shkencave politike”, fq. 414. Beograd, 2000), përmbajtjen e saj e përbëjnë: 1) përcaktimi preliminarë i objektit o bjektit të hulumtimit – titulli i temës me përshkrimin e shkurtër të përmbajtjes së saj; s aj; 2) qëllimet e mundshme të hulumtimit; 3) qëndrimin themelor hipotetik për dukurinë apo objektin e hulumtimit; 4) rëndësinë dhe arsyeshmërinë e hulumtimit; 5) metodat dhe teknikat themelore të hulumtimit; 6) kohën, kuadrot dhe mjetet e nevojshme" Duke pranuar dispozitat themelore të kësaj pikëpamje, megjithatë duhet të tërheqim vëmendjen për disa pasaktësi të dëshmisë së cekur. 96


Ndonëse skica ideore është dhënë vetëm me shkrim dhe e cila i nënshtrohet shqyrtimit ajo e ka cilësinë e paraprojektit hulumtues, prandaj duhet të shikohen vërejtjet tona si vijon: A) në pikën 1 para definimit preliminar të objektit, është e arsyeshme që të dëftohet për njohurinë e problemit nga i cili nxirret objekti preliminar. Kjo do të sqaronte raportet midis problemit dhe objektit objek tit preliminar; B) në vend të demonstrimit të qëllimeve “të mundshme”të hulumtimit, sidomos atij shoqërorë, është e arsyeshme të theksohen qëllimet reale të dëshirueshme. Këto qëllime janë tashmë qëllime të vlerësuara dhe të sugjeruara të hulumtimit; C) në pikën 3 është e dëshirueshme të cekën së paku disa qëndrime të rëndësishme hipotetike të cilat trajtojnë qëndrimin e përgjithshëmthemelorë për dukurinë, problemin, objektin e hulumtimit, në mënyrë që të evitohet ndërlikueshmëria e tepërt, ose nëse bëhet i padobishëm, është e nevojshme së paku të jepet një arsyetim i shkurtë i qëndrimit hipotetik; D) në pikën (5) të dëshmisë për metodat dhe teknikat themelore duhet kuptuar dhe treguar qëndrimi për metodat dhe teknikat e rëndësishme që do të zbatohen në këtë hulumtim. Përndryshe, dëshmisë mund ti shtohet edhe kuptimi i gabueshëm në bazë të metodave themelore si nen i klasifikimit të metodave. Skicën ideore të hulumtimit e cila diku quhet edhe projekt ideorë mund ta konsiderojmë të përfunduar vetëm kur të kryhet diskutimi për të dhe të jepen vërejtjet dhe sugjerimet e arsyeshme të cilat do të integrohen në tekstin e tij. Skica ideore është bazë për hartimin e projektit (“të zhvilluar”, “të zbatuar”, “operativ”)të hulumtimit sepse përmbajtja e tij, gjegjësisht shkalla e caktuar e përpunimit dhe konkretizimit të idesë themelore hulumtuese si dhe karakteri i tij si dokument i dyfishtë shkencorë dhe operativ, duhet të përmbajë ose së paku duhet ti ketë ke të të gjitha postulatet e nevojshme nev ojshme siç janë: 97


1. përcaktimet paradigmatike; 2. idenë themelore hulumtuese; 3. njohuritë fillestare dhe qëndrimin fillestarë hipotetik për dukurinë, problemin dhe objektin e hulumtimit; 4. definimin hapësinorë dhe kohorë; 5. tezat metodologjikemetodike; 6. kornizën materiale – financiare dhe kadrovike. Shpjegimi për konceptualizimin nuk është përgjigjur në dy pyetje të rëndësishme: e para, a është konceptualizimi i domosdoshëm me rastin e qasjes në të gjitha hulumtimet shkencore? E dyta, nëse është i nevojshëm, gjegjësisht për ato që është i nevojshëm, a duhet të jetë i njëjtë apo mjaftojnë vetëm disa shmangie të caktuara. Detyrë themelore e konceptualizimit të hulumtimit është që me procedurën e caktuar ti përgatit kushtet më të volitshme dhe bazat e mira për hartimin e projektit të zbatueshëm të hulumtimit shkencorë dhe të sigurojë realizimin konsekuentë të idesë themelore hulumtuese nga momenti i fillimit të hartimit të projektit, duke përfshire edhe prezantimin e tij, e deri te rezultatet e hulumtimit. Hulumtimi ynë metodologjikë ka treguar se konceptualizimi nuk përfundon me testimin e projektit gjegjësisht me para hulumtim, siç edhe ne kemi konsideruar deri para pak kohe dhe e kemi pohuar në librin:D. Termiz; S. Milosavleviq “hyrje në metodologjinë e shkencave politike”, Sarajevë 1999, fq. 346. Përkundrazi, këtë e realizon me funksionin orientues dhe kontrollues edhe me rastin e aplikimit shkencorë të rezultateve. Duke pasur parasysh funksionet e vërteta të idesë themelore hulumtuese dhe të konceptualizimit mund të qëndrojmë në pikëpamjet: konceptualizimi është, si komponent e rëndësishme shkencore sidomos e hulumtimeve empirike, i domosdoshëm në të gjitha rastet kur rekomandohet hartimi i projektit hulumtues. Përgjigja në pyetjen e dytë është pak më ndryshe. Konceptualizimi nuk është i të njëjtit vëllim, strukturë dhe procedurë në të gjitha hulumtimet. Sidomos shihen dallimet midis hulumtimeve teorike dhe empirike shkencore. Kjo sidomos vërehet kur analiza konceptuale kuptohet dhe zbatohet si hulumtim teorik. Në këtë kuptim janë shumë interesante qëndrimet e M. Vujeviqit në librin “hyrje në hulumtime shkencore”, Zagreb 1988, fq. 70: “rruga e lindjes së nocionit ide nga realiteti objektiv përmes përjetimeve ndijore e deri te mendimi. Ky proces quhet 98


konceptualizim”. Dhe po aty fq. 72 thuhet “konceptualizimi është proces historikë. Krijimi individualë i nocionit nuk është i njëjtë me krijimin konceptual. Është e qartë se një hulumtuesi teorik të lëndës së përmendur nuk i duhet konceptualizimi paraprakë, paraprakë , mirëpo hulumtimi i nocioneve mund të jetë edhe ekskluzivisht empirik, prandaj atij i duhen edhe konceptualizimi edhe projekti. Praktika hulumtuese, deri më sot i ka demonstruar tri mënyra të tilla: 1. përpunimin e konceptualizimit të plotë, gjë që në pikëpamje shkencore është funksionale; 2. përpunimi i pjesshëm i konceptualizimit me orientim vetëm në hartimin e detyrës projektuese apo skicës ideore. Kjo mund të jetë e arsyeshme të disa llojeve të aktiviteteve hulumtuese me ose pa qëllime të vogla shkencore dhe njohuri të vogla shkencore me të cilat zgjidhet ndonjë problem i njohur shkencorë dhe shoqërorë me veprimet tashmë të njohura parimore; 3. heqja dorë nga konceptualizimi dhe qasja drejtpërsëdrejti hartimit të projektit hulumtues, që më së shpeshti ndodh kur porositësi dhe hulumtuesi janë një subjekt. Ndërkaq, edhe atëherë realizohen pjesë dhe forma të caktuara të konceptualizimit, së paku përmes komunikimit gojorë. Jo rrallë diskutimet e caktuara të cilat ishte dashur të kryhen gjatë konceptualizimit barten në kuadër të shqyrtimit të projektit të hulumtimit. Është e arsyeshme të shtrohet çështja e nevojës së hartimit të konceptualizimit në rastet e shqyrtimit të hulumtimeve të verifikuara dhe me panel. Për hulumtimin me panel i cili zbatohet në terminin e dytë, të tretë apo “end terminin” të konceptualizimit është i tepërt sepse këto janë vetëm realizime të të njëjtës ide hulumtuese, koncept apo projekt por në kohë të ndryshme. Mirëpo, me hulumtimet verifikuese nuk është rasti i njëjtë. Në disa raste rekomandohet konceptualizimi kurse në disa të tjera të cilat e kanë cilësinë e panelit hulumtues si p.sh. hulumtimi verifikues i cili përsëritet në një kohë t caktuar nuk është i nevojshëm konceptualizimi. Megjithatë, në secilin 99


hulumtim individual duhet të shqyrtohet nevoja e konceptualizimit të situatës konkrete. RIKONCEPTUALIZIMI

Rikonceptualizimi mund të kuptohet në dy mënyra: së pari, në kuptim shumë të gjerë ai është proces dhe veprim i kundërt me konceptualizimin. Rikonceptualizimi i vërtetë dhe thelbësorë nënkupton konceptualizimin e serishëm që do të thotë shmangie nga një ide themelore apo hedhje e një ideje dhe koncepti hulumtues dhe zëvendësimi i saj me tjetrën. Ky është rast i jashtëzakonshëm i hulumtimit në shkencat shoqërore. Sipas rregullit rikonceptualizimi në këtë mënyrë drastike nuk paraqitet në hulumtimet për të cilat është bërë projekti i mirë dhe hartimit të të cilit i ka paraprirë konceptualizimi. Së dyti, duket më moderne pikëpamja e rikonceptualizimit e cila kuptohet si komponentë e vet konceptualizimit. Nëse analizojmë procedurën e etapës së parë të konceptualizimit do të vijmë deri te përfundimi se tërë rrjedha e tij është njëkohësisht edhe rikonceptualizim. Në të vërtetë, qysh në fazën e parë dispozitat e konceptualizimit së paku katër herë i ekspozohen qëllimshëm dhe në mënyrë të organizuar rikonceptualizimit përmes ndryshimit të qëndrimeve të caktuara të marrëdhënieve dhe sistemeve. Për këtë arsye është e arsyeshme që rikonceptualizimin ta kuptojmë si: a) rikonceptualizim parcial të vazhdueshëm dhe të orientuar; b) rikonceptualizim parcial të imponuar nga gabimet në zbatim të dispozitave të konceptualizimit; c) rikonceptualizim parcial të imponuar nga gabimet në konceptualizim për shkak të gabimit konceptual; d) konceptualizim plotësues si kompensim për sferat të cilat kanë mbetur jashtë konceptualizimit. Gjithashtu rast ekstrem i ndërrimit plotë apo të pjesshëm të koncepteve dhe bazave të ideve hulumtuese. Procedura, etapat dhe fazat e konceptualizimit, janë mbrojtje nga nevojat e përmasave të mëdha të rikonceptualizimit e cila në hulumtimet empirike është mjaft e vështirë, e shtrenjtë dhe, për shkak të papërsëritshmërisë së dukurisë du kurisë shoqërore kur nuk i jep rezultatet e pritura dhe të dëshiruara.

100


Burimet primare dhe më të shpeshta të nevojave për rikonceptualizim të plotë apo parcial janë: moskompetenca shoqërore dhe shkencore; sistematizimi dhe përqendrimi i pamjaftueshëm në punë; mos respektimi i procedurave dhe normave të konceptualizimit dhe projektimit, realizimit dhe prezantimit të hulumtimit; mungesa e ndërgjegjes dhe përgjegjësisë. HARTIMI I PROJEKTIT TË HULUMTIMIT

Projekti i hulumtimit është projekt kompleks i cili përfshinë dy lloje të përmbajtjeve: përmbajtjen shkencore sipas të cilës definohet dokumenti shkencorë dhe pjesa operative e përmbajtjes sipas të cilës ky dokument definohet edhe si dokument operativ. Për nga roli i tij projekti i hulumtimit është dokument normativ planifikues planifikue s me të cilin tregohet ideja sa më e plotë e procesit të hulumtimit shkencorë që nga momenti fillestarë i të kuptuarit të problemit deri te zbatimi i rezultateve të hulumtimit. Në shkencën e metodave të njohurive shkencore – në metodologji edhe sot e kësaj dite ekzistojnë dallime në të kuptuarit e projektit hulumtues. Kështu M. Vujeviç në librin e tij “hyrje në hulumtimet shkencore” thotë: “barazimi i eksperimentit dhe tërë hulumtimit sjellë deri te ngatërrimi i projektit apo ndërrimi i tij me pjesën projektuese të hulumtimit. Mirëpo, projekti i hulumtimit e përpunon tërë idenë apo planifikimin e hulumtimit, kurse k urse projekti si i tillë është faza e parë e projektit me të cilin planifikohen kushtet e hulumtimit që na mundësojnë verifikimin e hipotezave tona”. (fq.85, po aty). Sipas pikëpamjes së tij, përmbajtjen e projektit të hulumtimit e përbëjnë: a) b) c) d) e) f) g)

metodat të cilat shfrytëzohen në hulumtim; burimi i informatave; koha, vendi dhe kushtet e hulumtimit; kauzaliteti; deskriptiviteti; sukcesiviteti; komparacioni; 101


h) pjesa kontrolluese eksperimentale; i) pjesa transversale; j) projekti longitudinal i hulumtimit (po aty, fq 75-81). Duke mos hyrë në shqyrtimin kritik rreth definicionit, me dispozitat e përmbajtjes dhe klasifikimin e hulumtimit, me këtë rast vetëm po konstatojmë: 1) projekt- hulumtimi është vetëm pjesë e projektit të hulumtimit i cili faktikisht është projekt i tërë i idesë shkencore për hulumtimin dhe i cili përbënë sistem koherent ose konsistente /të qëndrueshëm/. 2) në këtë sistem ekzistojnë pjesët të cilat pasojnë sipas rendit logjik, dhe secila prej tyre merret me problematikën e caktuar në lidhje të domosdoshme me pjesën paraprake dhe me pjesët tjera. Një prej pjesëve të projektit të hulumtimit është edhe ed he mënyra e hulumtimit, funksioni dhe përmbajtja e së cilës janë mjaft të ngjashme me projekt –hulumtimi; 3) klasifikimi i projektit të hulumtimit nuk është i domosdoshëm sepse ai, si pjesë e projektit nuk mund të shmanget nga klasifikimi i hulumtimit gjegjësisht nga projekti i hulumtimit. Pastaj, ai nuk mund të zbatoj kriteret e njëjta sikurse klasifikimi. P.sh. projekti i hulumtimit eksperimental i cili tregon metodën e hulumtimit nuk mund të futet në të njëjtën kategori me projektin e hulumtimit longitudinal i cili flet për llojin por jo edhe për metodën e hulumtimit. Duke mos kontestuar, as mohuar dobinë e pikëpamjes së cekur, mbetet detyrë që projekti i hulumtimit të vështrohet si tërësi funksionale shkencore dhe organizative-operative i cili parasheh procedurën e realizimit të procesit nga ideja fillestare deri te formimi i njohurisë shkencore dhe zbatimi i saj eventual në praktikë. Në këtë sistem çdo pjesë është e kushtëzuar nga pjesët tjera. Për dallim nga sistemet tjera në këtë nuk ishte dashur të ketë faktorë jofunksional. Në të kundërtën, projekti nuk do të jetë i mirë. Vet projekti i hulumtimit është model ideorë i procesit hulumtues dhe model i dukurisë ideore (idesë planifikuese) e cila hulumtohet. Ideja (planifikimi) mbështetet në modelin e shoqërisë, strukturës së saj, e cila del nga njohuria e tërësishme shoqërore e shoqërisë dhe në bazë të së cilës formohet modeli i tipit të objektit të hulumtimit. Projektin e hulumtimit të cilin 102


do ta paraqesim këtu mund të konsiderohet si model i idealizuar teorik-praktik. Roli i projektit hulumtues është që të jetë i mirë, shkencërisht i bazuar dhe mjet i orientimit të hulumtimit. Pjesët e rëndësishme të projektimit të hulumtimit janë: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

titulli- definimi tematik i projektit të hulumtimit; formulimi i problemit; përcaktimi i projektit të hulumtimit; qëllimet e hulumtimit; hipotezat dhe indikatorët; mënyra e hulumtimit; mënyra dhe arsyeshmëria shoqërore; planet e hulumtimit.

Hartimi i projektit të hulumtimit është aktivitet ideor, sistemor dhe i qëllimshëm. Janë dy determinante të punës të cilat janë të rëndësishme me rastin e hartimit të projektit të hulumtimit. Ato janë: 1) zhvillimi i fondit shkencorë (kapaciteti) lidhur me objektin e shkencës dhe metodën e saj; 2) aktivitetet e kryera paraprakisht në përgatitjen e punës rreth projektit. Projektimit, së këndejmi, me arsye të plotë i shtohet dispozita e aktivitetit kuptimor- mendor njerëzor (i njeriut). Argument i këtij botëkuptimi është aksioni hulumtues me të cilin ky është aktiv me mendjen e tij dhe me forcën tjetër psikike me çrast zbulon dhe artikulon dukurinë e cila është problem shoqëror-shkencor- dhe e artikulon atë në objekt hulumtimi, pastaj përzgjedh, aktivizon dhe kombinon njohurit ekzistuese lidhur me to. Të gjitha këto njohuri i ndërlidh dhe midis tyre i vendos marrëdhëniet funksionale, formon sistemet kuptimplota dhe me mendimin e tij kritik në bazë të tërë kësaj formon qëndrimet e veta, mendimet dhe përfundimet prej të cilave e formon tërësinë kuptimplote – projektin e hulumtimit. Hartimi i projektit të hulumtimit mund të konsiderohet edhe si proces i përpjekjeve të sistemit dinamik, funksional dhe kuptim plotë. 103


Aktivitetet, me të cilat përpilohet projekti, janë të sinkronizuara në renditjen sistemore, rolin dhe funksionin e tyre. Vetit të cilat i mveshen aktivitetit të formimit të projektit të hulumtimit janë: vetia shkencore, profesionalizmi dhe kreativiteti intelektual- shpirtëror. Veprimtaria e përmendur është shkencore sepse kërkon aftësitë e shfrytëzimit të njohurive specifike shkencore të cilat vërehen përmes shfrytëzimit të fondit shkencor, evidentimit dhe aktivizimit të njohurive ekzistuese, interpretimin e tyre dhe zbatimin tyre në krijimin e njohurisë së re shkencore, gjë që përmes punës në projektin e hulumtimit manifestohet edhe në vet projektin. Vetia e profesionalizimit projektit të hulumtimit i përshkruhet për shkak se me rastin e hartimit të planit, mjeteve, kryerjes së punëve administrative dhe punëve të informatikës, transportit, përgatitjes së hapësirave, mbrojtjes së pronës, etj. por edhe me rastin e kryerjes së aktiviteteve hulumtuese në teren, kryerjes së punëve profesionale dhe punëve të cilat janë kryesisht rutinore. Në veti intelektuale na paraqiten edhe disa punë manuale. Për tu ndërtuar një projekt shkencorë –hulumtues si duhet, përveç njohurive shkencore dhe shkathtësive, përvojave shkencore hulumtuese dhe njohjes së normave të drejta logjike, është e domosdoshme edhe gjendja e caktuar specifike-psikike si dhe aftësia siç është frymëzimi, imagjinata, intuita, kureshtja e theksuar, ndjenja e nevojës për krijimtari, instinkti krijues, dhuntia e natyrës (afiniteti),etj. Projekti shkencor hulumtues është fryt rishtazi i krijuar intelektual “kreativ” për të cilin është i domosdoshëm kreativiteti. Shkalla e pjesëmarrjes së veprimtarisë shkencore, profesionale dhe rutinore si dhe domosdoja e gjendjeve dhe vetive të përmendura specifike psikike, varen nga lloji dhe vetit v etit tjera të projektit hulumtues, nga praktika shkencore hulumtuese, pasuria e fondit shkencor dhe nga karakteristika e problemit dhe objektit të hulumtimit. Përpjekja e formimit të listës së veprimtarive të domosdoshme në hartimin e projekteve të hulumtimit është bërë në librin : “hyrje në metodologjinë politike”, fq. 348. Kjo listë i cek veprimtaritë në vijim: 1) “perceptimin dhe të kuptuarit, e problemit dhe objektit të hulumtimit gjegjësisht manifestimit të tij; 2) identifikimin paraprak preliminar- ndarjen e tij nga realiteti i tërësishëm shoqëror dhe vetëdija për të;

104


3) definimin preliminar dhe klasifikimin e problemit dhe objektit me anë të analogjisë, sipas kriterit të ngjashmërisë, njëjtësisë dhe dallimit me problemet dhe dukuritë tjera, si dhe sipas njohurisë; 4) analiza e dukurisë së ndarë dhe të definuar- analiza e problemit; 5) koncipimi i modelit të problemit, objektit, situatës dhe përpunimi i tij.” Kjo listë do të mund të përpunohej më hollësisht, mirëpo edhe si e këtillë mjafton si bazë dhe kornizë për analizën dhe të kuptuarit e veprimit në hartimin e projektit hulumtues shkencorë. Të kuptuarit e projektit shkencor të hulumtimit si dokument themelorë normativ dhe orientues me të cilin definohen pikëpamjet për problemin dhe objektin e hulumtimit, caktohen proceset e njohurive të tyre të mëtejme më të thella dhe hartohen planet dhe udhëzimet për kryerjen e punëve konkrete, për mjetet dhe sjelljet gjatë fazave të ndryshme të hulumtimit, si dhe skema organizative e hulumtimit e cila duhet ti realizojë funksionet e caktuara. Funksionet e tilla më të rëndësishme, sipas kriterit të njohurisë shkencore janë: 1) lidhja e teorisë shkencore, por nganjëherë edhe teorisë së përgjithshme dhe e praktikës shkencore shkenco re hulumtuese. Kjo realizohet r ealizohet me lidhjen e njohurive të mëparshme, aktuale dhe të ardhshme ekuivalente të parashikuara shkencore me anë të selektimit dhe kritikës; 2) orientimi- drejtimi, dirigjimi gjatë hulumtimit (funksioni direkt drejtues). Ky funksion realizohet me definimin e nocioneve, përcaktimin e kuptimeve të tyre dhe me vendosjen e sistemit hierarkik të nocioneve, me normimin dhe kontrollin e sjelljes gjatë mbledhjes, përpunimit, vlerësimit, interpretimit dhe shfrytëzimit të të dhënave, shpjegimit të dukurive të cilat janë problem i hulumtimit. Me këtë sigurohet uniteti i domosdoshëm njohës (kognitiv);

105


3) koordinimi dhe sinkronizimi (funksioni koordinues) me çka sigurohet bashkimi i aktiviteteve hulumtuese të dobishme funksionale hapësinore-kohore dhe kryerja e tyre në kohën e duhur. Projekti i hulumtimit është teorik- praktik, dinamik, struktural-funksional dhe model i sistemit të hulumtimit shkencorë, para se gjithash empirik, i zbatueshëm në të gjitha llojet e hulumtimit. Çdo pjesë e tij gjithashtu është tërësi funksionale strukturale. PËRCAKTIMI I TITULLIT - TEMËS SË HULUMTIMIT

Titulli- tema e hulumtimit për shkak të rëndësisë dhe rolit të madh që e ka në hartimin e projektit të hulumtimit bëhet përmes një procesi kompleks të etapës së parë të konceptualizimit, por mund të ndodhë që të jetë edhe objekt i rikonceptualizimit. Formimi i titullit (në tekstin e mëtejmë “titulli”) fillon me emërimin e problemit. Gjatë identifikimit të problemit të hulumtimit, sidomos atij shkencor, duhet të shprehet qëndrimi për natyrën e tij, dhe në një farë mënyre duhet të definohet (emërohet). Ky emërim sipas rregullit është rruga deri te deskriptimi e cila në të vërtetë është dëshmi deklaratë e kondensuar e përshkrimit. Detyra hulumtuese e projektit tashmë e ka fituar emrin –titullin. Ky pra është titulli i mundshëm munds hëm preliminar i hulumtimit të ardhshëm ardhs hëm me të cilin synohet dëshmia për dispozitën thelbësore të probabilitetit të objektit të hulumtimit por edhe në formën preliminare. Diskutimi për detyrën hulumtuese të projektit është njëherazi edhe diskutim për titullin. Nëse ndryshohen dispozitat e problemit dhe objektit hulumtues atëherë ato duhet ti përshtaten titullit, gjegjësisht titulli duhet tiu përshtatet atyre. Skica ideore (projekti ideorë), bartet tashmë një titull dukshëm më të elaburuar i cili, ndonëse ende është preliminar, dukshëm është më i afërt me titullin e projektit të hulumtimit. Kjo është e mundur sepse në skicën ideore trajtimi i problemit dhe objektit të hulumtimit është më i plotë dhe shkencërisht më i bazuar nga versioni paraprak. Shqyrtimi i skicës ideore mund të sjellë deri te ndryshimet të cilat kërkojnë edhe ndryshimin e titullit. Edhe puna në hartimin e projektit të hulumtimit me këtë rast fillon duke formuluar titullin. Mirëpo ky titull fillestar gjithashtu është preliminar edhe pse formohet në bazë të rezultateve të shqyrtimit të detyrës projektuese (hulumtuese) 106


dhe të skicës ideore (projektit ideorë). Titulli i projektit në raport me titullin dhe objektin e hulumtimit gjegjësisht me idenë e artikuluar themelore të hulumtimit është preliminar. Titulli nuk mund të jetë arbitrarë ose të shprehë vetëm lidhjen e dobët logjike me përmbajtjen, gjë që është rast i shpeshtë në literaturën beletristike. Ai duhet të shprehë esencën e asaj që hulumtohet, në mënyrë të qartë, të saktë, të caktuar dhe të shkurtër. Titulli e ka rolin e definimit preliminar të objektit. Ai obligon në përmbajtje të caktuar, në vend dhe në kohë të hulumtimit. Titulli gjithashtu ua imponon hulumtuesve të cilët janë duke punuar në projekt të hulumtimit, që në formulimin e problemit dhe në përcaktimin e objektit të hulumtimit ti shqyrtojnë përmbajtjet të cilat rezultojnë nga dispozitat e titullit. Titujt mund të kenë karakteristika të ndryshme duke mos dashur që me këtë rast të krijojmë klasifikim sistematik të titujve, do ti cekim disa dallime të zakonshme të tyre. Kjo shpesh mund të dëgjohet, se titulli është tepër i gjerë dhe jo i saktë, i pa qartë, jo i definuar, tepër ambicioz, etj. Në shqyrtimin e veçorive të titujve ne do të orientohemi në përmbajtjen, ndërlikueshmërinë dhe formën e paraqitjes tyre. Sipas kriterit të parë dallojmë: 1) tituj të mirë; 2) tituj me të meta; 3) tituj të gabuar. Me rastin e shprehjes së esencës së hulumtimit, disa tituj nuk janë mjaft preciz ose kanë të meta tjera kurse të tretët nuk e kanë as minimumin e lidhjes së nevojshme me esencën e hulumtimit. Secili nga llojet e përmendura të titujve për nga forma e paraqitjes mund të jenë: 1) 2) 3) 4)

deskriptiv; eksplikativ; prognostik; komparativ. 107


Si lloj të posaçëm do ti kishim ndarë titujt simbolik. Me tituj deskriptiv nënkuptojmë paraqitjen e përshkrimit kualitativ (p.sh. shtresimi social në BH në periudhën prej..... deri .....). Titulli eksplikativ do të mund të ishte: “shkaqet e shtresimit social në shtetin e ri të BH”. Titulli prognostik do të mund të ishte: “lëvizjet e besueshme të shtresimit social gjatë dekadës d ekadës së parë të shek. XXI. Të gjithë shembujt e cekur dallohen më tepër për nga përmbajtja se sa forma e të shprehurit dhe format tjera. Në këtë kuptim mund të konstatohet ekzistimi i titujve tepër të zgjeruar, proporcional dhe lapidarë apo të mëdhenj. Titulli tepër i zgjeruar mund të kuptohet në dy mënyra. E para, është në formulimin e titullit me fjalë të tepërta, gjë që relativisht lehtë mund të përmirësohet. E dyta, është kërkesa tepër e zgjeruar ndaj hulumtimit i cili rezulton nga pasaktësia e titullit. P.sh.: “ekonomia dhe kultura në BH”. Titulli i këtillë është shumë i gjerë për nga kërkesa së paku për tri arsye: është jo preciz dhe përfshinë nocione qendrore “ekonomia” dhe “kultura”, sepse ekonomia është pjesë përbërëse e kulturës së shoqërisë; e dyta, as marrëdhëniet nuk janë precizuar dhe nuk dihet se cila është objekti i hulumtimit. Lidhëza “dhe” nënkupton apo e shtron kërkesën që të hulumtohen të gjitha marrëdhëniet, gjë që nuk është synim realist; e treta, nuk është mjaft e qartë as në pikëpamje kohe dhe vendi. Shembujt e cekur janë argument i mjaftueshëm në aspektin e angazhimit të ndërgjegjshëm dhe me përgjegjësi gjatë formulimit të titujve adekuat. Kriteri i tretë është ndërlikueshmëria e titullit. Me qëllim të evitimit të titujve tepër të gjerë, narrativ, lëshohet parimi i shprehjes së zakonshme (sipas rregullit me një fjali të thjesht apo të zgjeruar) dhe anohet kah: a) shprehja me fjali të zgjeruar, që na përkujton në titujt latinë të dokumenteve të mesjetës së hershme dhe të mesme; b) duke shtuar nëntituj ose sqarime të shkurta plotësuese. Duke mos mohuar se titujt e tillë edhe nuk mund të shmangen gjithmonë, duhet të themi se titujt më pak të komplikuar janë më të saktë, më të qartë dhe më të drejtë (më të mirë). Një prej gabimeve relativisht më të shpeshta në formulimin e titujve të hulumtimit është inkorporomi i metodës së hulumtimit, edhe pse metoda nuk bënë 108


pjesë në objektin e hulumtimit. P.sh. analiza e zgjedhjeve në vitin “X”. Në fund do të shtojmë edhe nevojën e fjalëve në titull. Fjalët shumëkuptimësie, shprehjet dhe fjalët e huaja e të ngjashme mund ta vështirojnë të kuptuarit e titullit. Procedura e formulimit të titujve të mirë dhe funksional deri më sot nuk është hulumtuar sa duhet, prandaj nuk mund të ofrojmë edhe rregulla të bazuara shkencore. Mirëpo në vend të kësaj do të ofrojmë vetëm disa sugjerime të rëndësishme, siç janë: 1) titullin duhet ta kuptoni si definim të shprehur në mënyrë të shkurtë dhe preliminare për objektin e hulumtimit; 2) përpiquni që ta realizoni lidhjen e plotë të përmbajtjes dhe logjikës midis titujve dhe përcaktimeve të objektit të hulumtimeve; 3) përpiquni që me titull të tregoni se çka nuk është dhe më saktë të tregoni esencën e idesë hulumtuese; 4) mos anoni kah procedurat e shumëfishta dhe përsëritja e tyre në rastin e formulimit të titujve; 5) në formulimin e titujve mos përdorni lidhëza, përveç në rastet kur dispozitat e vendosura midis tyre nuk janë saktë të definuara; 6) mos shfrytëzoni në titull fjalë dhe shprehje të panjohura, të pakuptueshme dhe fjalë f jalë dhe shprehje të huaja- nëse kjo k jo nuk është e pa shmangshme. FORMULIMI I PROBLEMIT TË HULUMTIMIT

Me hartimin e formulimit të problemit të hulumtimit fillon puna në projektin e hulumtimit dhe d he në segmentin e parë kryesisht shkencorë i cili quhet projekt i idesë shkencore. Projekti i idesë shkencore është segment kompleks i projektit në kuadër të së cilit publikohen njohuritë shkencore nga të cilat fillohet, kategoritë shkencore, nocionet, qëndrimet, mendimet dhe përfundimet, hipotezat, variabilet, indikatorët, metodat e hulumtimit të dukurive, problemet dhe objektet e hulumtimit si dhe metodat e përpunimit përp unimit të të dhënave. Kjo është tërësi e posaçme dhe sistem i qëndrimeve shkencore- teorike dhe metodologjike për esencën e hulumtimit. 109


Mirëpo pikëpamja se ky është segment ekskluzivisht shkencorë nuk mund të pranohet sepse në përbërje të tij është edhe mënyra e hulumtimit, krahas formulimit të problemit, definimit të objektit të hulumtimit, qëllimeve dhe hipotezave, kurse pjesë e tij përbërëse janë teknikat- instrumentet dhe hapat e hulumtimit si dhe strategjia psikologjike dhe shkencore. Veprimet dhe strategjia psikologjike nënkuptojnë edhe udhëzimet për veprimin dhe përdorimin e instrumenteve. Kjo pjesë nuk mund të konsiderohet ekskluzivisht shkencore, por pjesërisht edhe operative, normative, instruktive. Pra projekti i idesë shkencore është para se gjithash dhe kryesisht segment shkencorë i projektimit. Pjesa e parë e projektit dhe e skicës së idesë shkencore është formulimi i problemit të hulumtimit. Dukuritë shoqërore janë mjaft komplekse dhe nuk ekziston shkencë unike shoqërore, por materia e shkencave shoqërore është e ndarë në shkenca dhe disiplina të ndryshme shkencore. Në praktikat e hulumtimit nuk është e njohur se çfarëdo hulumtimi ndonjëherë i ka përfshirë të gjitha aspektet, faktorët, marrëdhëniet, lidhjet, aktivitetet, veçoritë, etj., të ketë pasur shkesë që ti përfshijë ato të gjitha. Për këtë arsye është i rëndësishëm roli i formulimit të problemit, funksionet kryesore të të cilit janë: 1) ndarja e pjesëve të dukurive, dimensioneve të tyre dhe dallimeve të tyre të cilat mund të identifikohen si faktorë të problemit; 2) definimi i qëndrimeve themelore hipotetike për problemin, të cilat mund të shërbejnë si bazë për paraqitjen e objektit të hulumtimit; 3) klasifikimin për nga shkalla e rëndësisë të problemit të ndarë dhe pjesëve të tij; 4) orientimi në rezultatet ekzistuese të hulumtimeve paraprake të cilat janë relevante për hulumtimin përkatës. Funksionet e cekura realizohen pjesërisht përmes formulimit të posaçëm të pjesëve p jesëve të definuara definu ara të problemit, kurse pjesërisht edhe pa kufizime vetëm në disa pjesë ose formulime të problemit. Pjesët themelore të formulimit të problemit janë: 1) qëndrimet hipotetike për problemin; 2) definimin e rëndësisë së hulumtimit të problemit; 3) rezultatet e hulumtimeve të deri tashme në të cilat bazohet hulumtimit aktual. 110


QËNDRIMET HIPOTETIKE

Në praktikën hulumtuese e cila shfrytëzohet me projektin e plotë të hulumtimit, është e rëndomtë që të formulohen tri apo katër qëndrime themelore hipotetike. Duhet kuptuar se qëndrimet hipotetike nuk janë hipoteza të cilat do të verifikoheshin drejtpërsëdrejti, por qëndrime të mbështetura mbi njohuritë ekzistuese dhe njohuritë tjera shkencore të cilat shërbejnë për prezantimin e problemit dhe për zhvillimin e objektit të hulumtimit. Këto qëndrime formulohen sipas rregullit si vijon: 1) 2) 3) 4)

qëndrimet e përgjithshme hipotetike për tërësinë e problemit; qëndrimet hipotetike për strukturën hipotetike; qëndrimet hipotetike për funksionet e problemit; qëndrimet hipotetike për lidhjet dhe marrëdhëniet e problemeve.

Mirëpo, nganjëherë qëndrimet e përgjithshme hipotetike për tërësinë e problemit mungojnë. Kur ato mungojnë kompensohen me formulimin e tri qëndrimeve tjera hipotetike. Në të vërtetë sipas përpunimit të objektit të hulumtimit, përmbajtjet e përzgjedhura të qëndrimeve themelore hipotetike do ta gjejnë vendin e tyre në qëndrimet e hipotezave. Qëndrimet hipotetike janë dyfish të determinuara. Së pari ato janë të determinuara me dukurinë dhe me problemin i cili hulumtohet, së dyti, ato janë të determinuara me temën, titullin. Me përcaktimin preliminar të objektit të hulumtimit. Me këtë përmbajtjet e qëndrimeve themelore hipotetike janë të dirigjuara, ose vetëm të drejtuara ka objekti i hulumtimit dhe në korniza hipotetike. RËNDËSIA E HULUMTIMIT (E PROBLEMIT)

Rëndësia e hulumtimit është e dyfishtë; së pari kjo është rëndësi e hulumtimit për zgjidhjen e aspektit shoqëror të problemit dhe së dyti, kjo është rëndësi shkencore, gjegjësisht rëndësi e hulumtimit nga aspekti i kontributit shkencor. Pikëpamja mbi rëndësinë e hulumtimit zhvillohet në bazë të tërësisë meritore të rëndësisë së problemit për shoqërinë dhe shkencën dhe për kontributin probabil të hulumtimit. 111


Përcaktimi i rëndësisë së hulumtimit dhe problemit padyshim është punë subtile dhe përgjegjësi. Kriteret të cilat do t’i cekim, janë vetëm ndihmë e kufizuar e kësaj mu për shkak të kërkesave preventive të tyre, të cilat janë: 1. për rëndësinë e problemit: përhapja, kohëzgjatja, vëllimi dhe intensiteti i veprimit në rolin e shkaktarit, kushteve dhe sipas vetive të orientimit. 2. për rëndësinë e hulumtimit: A) rëndësia shoqërore: veprimi i hulumtimit dhe i rezultateve të hulumtimit, caku i veprimit në pikëpamjet dhe zgjidhjet e problemit, shtrirja, kohëzgjatja dhe intensiteti i veprimit të hulumtimit; B) rëndësia shkencore: veprimi i rezultateve të hulumtimit mbi fondin e njohurisë shkencore – teorike dhe njohurisë së përgjithshme shkencore, caku i atij kontributi, shtrirja e tij, kohëzgjatja dhe intensiteti. Funksionet e rëndësishme të kësaj pjese të formulimit të problemit janë: 1. dimensionimi i pritjeve të mundshme nga hulumtimi konkret; 2. prognozomi i vendit dhe roli i këtij hulumtimi në procesin aktual të njohurive shkencore dhe në zgjidhjen e problemeve vijuese shoqërore dhe shkencore; 3. vendosja e kornizave të detyrimeve të hulumtimit konkret. Rezultatet e hulumtimeve hulumtimeve të deritashme. Në këtë pjesë paraqiten njohuritë qenësore shkencore në të cilat mbështetet para së gjithash hulumtimi përkatës. Kjo është kërkesë e arsyeshme, sepse një shoqëri ekzistojnë qasje të ndryshme dhe drejtime teorike metodologjike, prandaj është oportune të flitet për pikëpamjet konkrete shkencore (paradigmatike). Me këtë pozicioni i plotë i hulumtimit dhe i qasjes së problemit bëhet më i qartë.

112


PËRCAKTIMI I OBJEKTIT TË HULUMTIMIT.

Përcaktimi i objektit të hulumtimit në projekt duhet kuptuar si hulumtim mjaftë delikat dhe shumë dimensional të hulumtimit teorik i cili zhvillohet në disa faza, kurse më së shpeshti në tri prej tyre. E para është shqyrtimi, kuptimi dhe të kuptuarit preliminar të përcaktimit të objektit i formuluar përmes përcaktimit të titullit të temës së hulumtimit. Për këtë kemi folur në shpjegimin paraprak. Faza e dytë është përcaktimi teorik i objektit të hulumtimit, kurse e treta përcaktimi operacional i objektit të hulumtimit. Në literaturën metodologjike si pjesë përbërëse të posaçme të objektit të hulumtimit, meqenëse përcaktimi preliminar është dhënë në emrin apo titullin e temës, konsiderohen përcaktime teorike dhe operacionale të objektit të hulumtimit. PËRCAKTIMI TEORIK I OBJEKTIT TË HULUMTIMIT

Baza për përcaktimin teorik të objektit të hulumtimit është dhënë në etapat paraprake të punës në projektimin e hulumtimit, si vijon: 1. gjatë etapës së parë të konceptualizimit gjatë së cilës është arritur deri te detyra hulumtuese, pastaj skica ideore (projekti ideor) dhe emri preliminar – titulli i temës së hulumtimit; 2. në formulimin e problemit, sidomos, në qëndrimet themelore hipotetike dhe rezultatet dhe rezultatet e hulumtimeve paraprake dhe hulumtimet simotra në të cilat mbështetemi në rastin e hartimit të projektit tonë të hulumtimit. Koj bazë paraprake është e rëndësishme për dimensionimin, përcaktimin përmbajtjesor dhe formësimin e objektit të hulumtimit. Kjo realizohet duke respektuar plotësisht funksionet themelore të objektit të hulumtimit si vijon: A) përcaktimin e kategorive qenësore të koncepteve, konc epteve, domethënies dhe kuptimit të tyre në projektin e hulumtimit dhe në realizimin e tij. Kjo nënkupton edhe marrëdhënien adekuate ndaj shenjave, simboleve dhe termeve me të cilat ato tregohen; 113


B) përzgjedhja e rreptë e asaj të cilën do ta përfshijmë p ërfshijmë në hulumtim nga përmbajtja e tërësishme e formulimit të problemit. Kjo nënkupton evidentimin dhe përpunimin e përmbajtjes, elementeve strukturale përbërëse, vetive të tyre, lidhjeve eksterne dhe interne, situatës s ituatës së tyre të kaluar, të tashme dhe të anticipuar,dispozitës kuantitative dhe kualitative, etj. C) përcaktimi kohor, hapësinor dhe shkencor s hkencor – disiplinor, me kryerjen e funksioneve të cekura themelore në objektin e hulumtimit nga shumësia e mundësive ndahet në mënyrë të dobishme ajo që është detyrë të kërkohet në realizimin e projektit. Përcaktimi teorik i objektit fillon nga postulatet e cekura dhe ndërtohet korniza teorike dhe sistemi i përkufizimeve, koncepteve dhe qëndrimeve të objekteve të hulumtimit. Në këtë mënyrë mënyrë përcaktimi teorik i objektit realizon lidhjen midis njohurisë ekzistuese teorike, teorisë dhe midis teorisë dhe praktikës hulumtuese. Në përcaktimin esencial teorik të objektit konstatohet: a) cilat njohuri teorike për objektin ekzistojnë; b) çfarë janë ato njohuri, cili është statusi i tyre shkencor? A janë këto aksioma, teorema, dhe njohuri të verifikuara shkencore apo vetëm njohuri hipotetike; c) a ekzistojnë përveç edhe njohuri tjera shkencore përveç njohurive shkencore dhe shkencore teorike; d) a ekzistojnë faktorët e caktuar për të cilët nuk ka njohuri evidente, gjegjësisht a ekzistojnë vakume një atë njohuri, dhe nëse po çfarë karakteri kanë ato? Përcaktimi teorik i objektit, pikërisht me qëllim të realiziit të funksionit që i takon përbëhet nga dy tërësi. E para merret me hulumtimin dhe prezantimin e njohurisë ekzistuese shkencore për objektin e hulumtimit, dhe e dyta merret me aparatin dhe shprehjet kategorike – konceptuale. Këto dy tërësi nuk janë të ndara dhe nuk është e domosdoshme të jenë të tilla në praktikë, as të ndara fizikisht, por ato mund të gërshetohen.

114


Strukturën e përcaktimit teorik të objektit realisht e përbëjnë: a) b) c) d)

njohuritë e verifikuara shkencore; njohuritë shkencore të evidentuara, por ende të paverifikuara; njohuritë shkencore të evidentuara; njohuritë e shfaqura endet të paevidentuara, por që janë të mundshme dhe të besueshme.

Njohuritë shkencërisht të vërtetuara janë pikënisje në ndërtimin e përcaktimeve teorike teor ike të objektit, ato përveç në rastin ra stin e “revolucioneve shkencore” kur paradigma ekzistuese hedhet dhe zëvendësohet me të renë, nuk tregohen gjerësisht dhe nuk janë objekt i vërtetë i hulumtimit. Njohuritë shkencore të evidentuara shkencërisht, por të paverifikuar shkencërisht i kanë dy role: a) rolin e pikënisjes inspiruese dhe të bazës për hipotezë; b) rolin e objektit autentik të objektit – para së gjithash verifikues. Njohuritë e evidentuara shkencore, mund të jenë të llojeve të ndryshme, duke filluar nga ato profesionale deri te njohuritë e thjeshta të përvojave. Ato mund të jenë të rregulluara dhe të sistemuara, por mund të jenë edhe pa ndonjë renditje kuptimore. Meqenëse, sipas rregullit, dukuritë në të cilat bazohen këto marrëdhënie janë objekte reale të hulumtimit empirik, me përcaktimin teorik të objekteve, synohet artikulimi i tyre dhe dëftimi për kriteret e mundshme të sistematizimit dhe klasifikimit të tyre. Njëkohësisht gjenden edhe bazat shkencore për të kuptuarit dhe interpretimin e tyre. Një pjesë të përcaktimit teorik të objektit e përbëjnë njohuritë “jo ekzistuese”. Në të vërtetë në njohuritë e evidentuara, por të paverifikuara shkencore ekziston në mënyrë evidente një pjesë e konsiderueshme e njohurisë hipotetike, kurse shkalla e bazueshmërisë së tyre është e ndryshme. Përveç kësaj në kuadër të këtyre njohurive mund të ketë zbrazëtira të ndryshme. Mirëpo, njohuria ekzistuese shkencore e evidentuar dhe njohuritë shkencore, sidomos ato profesionale mund të implikojnë edhe njohuritë të reja të caktuara. Nga Përcaktimi teorik i objektit në 115


bazë të njohurive ekzistuese nxirren dhe artikulohen njohuritë e mundshme dhe të besueshme të cilat do të mund të shërbejnë si përmbajtje e hipotezës dhe verifikimit ve rifikimit paraprak parapr ak me anë të hulumtimit. hu lumtimit. Pjesët e paraqitura të tërësisë së parë determinojnë llojin themelor të hulumtimit (teorik – empirik, verifikues heuristik), kurse determinojnë edhe qëllimet e mundshme shkencore të hulumtimit. Tërësia tjetër e përcaktimit teorik të objektit formohet nga nocionet kategorike dhe sistemi terminologjik. Kjo është e domosdoshme për tri arsyeje: e para, çdo shkencë e ka gjuhën e vet me të cilën shërbehet përmes fjalëve dhe nocioneve, shenjave dhe simboleve domethënia e të cilave është e përcaktuar rreptësisht në atë sistem të shkencës; e dyta, çdo drejtim metodologjik – teorik, i thekson paradigmat e veta, të kategorive dhe nocioneve roli dhe kuptimi i të cilave janë të përcaktuara me sistemin të cilit i përkasin; e treta, termet dhe shprehjet në një hulumtim duhet të jenë me nga një kuptim, komunikatave me termet dhe shprehjet në hulumtimet tjera, e që është jashtëzakonisht e rëndësishme duhet sa më saktë që ta shprehin esencën e dispozitës së faktorëve të realitetit shoqëror, korrolat të të cilit janë (“shprehje e të cilit janë”). Kjo kërkesë ka të bëjë jo vetëm me çështje materiale, por edhe me të gjitha realitetet që e bëjnë realitetin shoqëror. Hulumtimi shkencor duhet të jetë intersubjektiv, i verifikueshëm dhe në asnjë pjesë të tij nuk guxon të jetë me shprehje të pakuptueshme, për publikun dhe shfrytëzuesit shkencor. Në anën tjetër, gjuha e përdorur në instrumentet e hulumtimit dhe në komunikime me njerëz si burim i informatave nuk guxon të paraqes pengesë. Nga kjo që u cek, gjegjësisht nga normat dhe standardet rezultojnë pyetjet: e para, deri në çfarë shkalle dhe mase në përcaktimin teorik të objektit duhet kumtuar dhe përpunuar sistemi i gjuhës shkencore; e dyta, a duhet qysh në këtë pjesë të ofrohet tërë lista e shprehjeve dhe fjalëve dhe e termeve gjuhësore të cilët do të shfrytëzohen në realizimin e hulumtimit. Në këtë pjesë të përcaktimit teorik të objektit duhet të jepen përkufizimet e nocioneve qendrore të hulumtimit dhe të shprehjeve të dispozitave dhe dukurive të rëndësishme – modelit të dukurive të cilat hulumtohen, p.sh. ta marrim me mend se po e hulumtojmë mbishkrimet në rubrikën politike të gazetës X. Nocionet tona qendrore janë titujt në gazetë, rubrikë, sidomos gazetën politike, në gazetën në përgjithësi dhe posaçërisht në gazetën X. Secili nga këto nocione qendrore e ka përmbajtjen, strukturën dhe formën, sepse çdo gazetë i ka dispozitat e veta, çdo rubrikë i ka dispozitat e veta, çdo 116


titull i ka dispozitat e veta kualitative dhe kuantitative. Me rastin e definimit të këtyre dispozitave dhe të kritereve të klasifikimit, me rastin e klasifikimit formohen nocionet e rëndësishme dhe shprehjet që shfrytëzohen në hulumtim. Me këtë është formuar sistemi kategorial i shprehjeve të hulumtimit. Sistemi i fjalëve dhe shprehjeve i cili do të shfrytëzohet në hartimin e instrumenteve të hulumtimit nuk kumtohet në këtë pjesë të projekteve të hulumtimit. Terminologjia e shprehjeve të sistemit të hulumtimit ka rezultuar nga gjuha shkencore e shkencës së caktuar dhe është bazë për ta kuptuar dhe interpretuar domethënien e të gjitha nocioneve dhe shprehjeve të hulumtimit konkret, por edhe bazë për vendosjen e relacioneve adekuate me fjalët dhe shprehjet gjuhësore të zbatuara në instrumentet e hulumtimit dhe përdorimin e tyre. Në praktikën e hulumtimit duhet të realizohen së paku “katër linja të sistemeve gjuhësore”: Së pari, gjuha shkencore e projektit të hulumtimit, së dyti gjuha operative e hulumtuesve të terrenit; së treti, gjuha e respondentëve. Në shembullin tonë kjo do të dukej kështu: e para “linja gjuhësore” – sistemi kategorik terminologjik dhe i fjalëve në përcaktimin teorik të objektit të hulumtimit; e dyta, gjuha (shprehjet dhe fjalët) të ndërtuara në instrument, në këtë rast në listën e evidentuese dhe kodeksin e nocioneve të analizës së përmbajtjes së dokumentet; së treti – gjuha e analitikëve të cilin e përdorin në instrumentet e ndryshme gjatë analizës; e katërta, gjuha e shfrytëzuar në hartimin e titujve përkatës. Problemi i marrëdhënieve të këtyre katër linjave nuk paraqitet në këtë pjesë të projektit për shkak se këtu është ë shtë vendosur sistemi s istemi kategorikë – konceptual të cilët i përshtaten të gjitha sistemet tjera konceptuale. Dallimet e lejueshme dhe shmangiet mund të paraqiten vetëm midis termeve, kurse, ky problem zgjidhet në kuadër të metodave dhe teknikave të hulumtimit dhe përmes përgatitjes dhe aftësimit të analitikëve, intervistuesve, anketuesve dhe vëzhguesve.

117


PËRCAKTIMI OPERACIONAL I OBJEKTIT

Përcaktimi operacional i objektit të hulumtimit në esencë është model ideor i dispozitave kryesore të objektit të hulumtimit, gjegjësisht i dukurive të menduara, veprave palëve dhe vetive të dukurive, lëvizjes së tyre dhe ndikimit, të cilat i përkasin përcaktimit të objektit të shkencës apo disiplinës shkencore, ose pjesës më të madhe të tyre. Sipas këtij përkufizimi tashmë shihet se ky model nuk i përfshinë të gjithë elementet e sistemit të dukurive, por vetëm ato të cilat me përcaktimin teorik të objektit kuptohen si s i të rëndësishme për dukurinë d ukurinë në rolin e problemit dhe të objektit të shkencës në suazën njohëse hulumtuese të të cilit kryhen. Përcaktimi operacional i objektit është model i përzgjedhur me formimin e të cilit bëhet specializimi i hollësishëm dhe konkretizimi, gjegjësisht përfundimi i konkretizimi dhe specializimit specializimit të problemit dhe objektit të tij në kuadër të përcaktimit. Burimi i drejtpërdrejt dhe më i plotë i njohurisë shkencore dhe i bazave njohëse të përcaktimit operacional të objektit është përcaktimi teorik i objektit. Me këtë tashmë kemi formuar bazën teorike dhe argumentet e modelit i cili pason. Ky model realizohet me anë të numërimit laksativ të atyre faktorëve të marrëdhënieve dhe lidhjeve, vetive dhe aktiviteteve të cilët do të jenë vërtetë të hulumtuar në mënyrë konkrete me realizimin e këtij projekti të hulumtimit. Kjo e bënë të bazuar në pikëpamje shkencore – metodologjike pohimin se me përcaktimit operacional të objektit të hulumtimti, krijohet modeli i sistemit të variableve dhe prezantimi i tyre. Pas kësaj nuk ka më nevojë të gjurmohen variablet dhe të testohen ato në mënyrë të posaçme, për shkak se, për shkak se ato kanë rezultuar nga metodat shkencore të sistemit shkencor dhe janë treguar si pjesë të sistemit shkencor. Ndonëse përcaktimit operacional i objektit drejtpërsëdrejti nxirret nga përcaktimi teorik, punimi i tij fillon me shqyrtimin dhe operacionalizimin me objektin preliminar të hulumtimit, gjegjësisht shqyrtimin dhe përpunimin e sërishëm të emrave, gjegjësisht të shqyrtimit të sërishëm të emrave dhe titujve të temës. Kësaj here kjo bëhet me shfrytëzimin e plotë të njohurive të realizuara me hulumtimit teorik në kuadër të përcaktimit teorik të objektit. Është gabim të mendohet se kjo është punë e përsëritur, ose e tepërt.

118


Ta marrim përsëri si shembull temën e cekur më parë të hulumtimit: titujt në rubrikën politike të gazetës X. Ne tashmë disponojmë me përkufizimet e nocioneve themelore qendrore dhe me qëndrimet teorike për to, të cilat na flasin për vetitë e tyre kryesore, përmbajtjet, rolet, funksionet, etj. dhe krejt këtë në suaza të objektit të hulumtimit mund ta hulumtojmë, mirëpo, ende nuk është bërë konkretizimi dhe spefikimi i vërtetë. Nuk e kemi përcaktuar se a do t’i kërkojmë vetëm disa tituj apo të gjithë ata, apo sipas cilit kriter do t’i përzgjedhim, apo cilat veti dhe forma të tyre do t’i hulumtojë. Këtë e definojmë vetëm kur në këtë pjesë të projektit ta kemi përcaktuar objektin e hulumtimit. Pas konkretizimit dhe specializimit, gjegjësisht përcaktimit operacional nuk përjashtohet mundësia që titulli i temës në një masë të ndryshohet në mënyrë që dëshmia e përgjithshme të korrespondojë me përmbajtjen e vërtetë të objektit të hulumtimit. Përcaktimi operacional i objektit përbëhet nga katër pjesë: e para, me arsyeje quhet “faktorët e përmbajtjes së objektit të hulumtimit”. Duhet theksuar se objekti i hulumtimit mund të kuptohet si tonalitet, strukturë, proces dhe sistem. Sido që ta kuptojmë më së miri është që atë ta kuptojmë si integral, sepse është e rëndësishme vetia te çdo dukuri jo shoqërore. Ne nuk guxojmë t’i lëmë pas dore as komponentet statike dhe as dinamike, e as sistemet e tyre logjike dhe pozitën e tyre, rolet dhe funksionet, aktivitetet dhe efektet e tyre si dhe marrëdhëniet dhe lidhjet. Në kuadër të përmbajtjes nuk guxojmë tu nënshtrohemi presioneve sipas të cilave shoqëria është gjithçka, kurse individi, gjegjësisht njeriu asgjë, as presioneve të individualizmit dhe nominalizmit, sipas të cilave individi është gjithçka, kurse grupi, bashkësia ose organizata nuk kanë kurrfarë kualiteti të posaçëm. Nuk bënë t’i nënshtrohemi presioneve të orientimit kualitativ ose kuantitativ, sepse kuantiteti gjithmonë është dispozitë e ndonjë kualiteti, kurse çdo kualitet i ka edhe përcaktimet kuantitative – madje edhe kur nuk i dimë ato fare. Në kuadër të pjesës së parë të përcaktimit operacional të objektit kumtojmë përshkrimin e rregulluar logjik, konkret, të sistematizuar sipas segmenteve dhe renditjes logjike të asaj që vërtetë do ta hulumtojmë. Lidhur me këtë paraqiten dy pyetje: e para, a mos nocionet dhe përkufizimet bëjnë pjesë në këtë pjesë? E dyta, a mos kjo përkon numërim të sistematizuar taksativ dhe 119


arsyetime të caktuara? Në pyetjen e parë përgjigja është se në përcaktimin teorik të objektit duhen të jepen përcaktime teorike të nocioneve, por që edhe me këtë pjesë nëse është e pashmangshme të definohen konceptet k onceptet e caktuara të mbështetura në sistem të ndërtuar në përcaktimin teorik dhe në pajtim me të. Përgjigja në pyetjen e dytë është, nëse përcaktimi teorik i objektit është mjaftë i mirë dhe i përcaktuar sipas rregullave, nuk ka nevojë për arsyetime plotësuese. Krahas funksionit të precizimit të asaj se çka hulumtohet konkretisht, koj pjesë e përcaktimit operacional e kryen edhe funksionin e formimit të bazës për përmbajtjen e hipotezës! Pjesa e dytë e përcaktimit operacionional të objektit është definimi kohor i objektit të hulumtimit. Fillohet nga fakti i pakontestueshëm se të gjitha dukuritë, proceset dhe ndodhitë zhvillohen në kohë të caktuar dhe janë të përcaktuara nga koha. Mirëpo, duke kuptuar se koha është formë e ekzistimit të gjërave, konstatojmë se dukuritë shoqërore janë shprehje e saj dhe janë të përcaktuara nga dy lloje kohërash: a) kronologjike (“astronomike”, si përcaktim i datës së kohës së ngjarjes); b) kohës shoqërore (historike) të kuptuar si periudhë të karakteristikave të caktuara dominuese shoqërore – si “formacioni ekonomiko –shoqëror skllavopronar”, “koha e luftës”, “koha e bombardimit”, “koha e transicionit”, etj. duhet ta theksojmë se në kuadër të përcaktimit operacional të objektit kërkohet që caktimi i datës me kohën “astronomike”, “kronologjike”, “kalendarike”, e jo shoqërore. Me kohën kalendarike caktohet koha e ndodhisë së dukurisë së caktuar të cilën do ta përfshijmë në hulumtim e jo kohëzgjatja e hulumtimit. Pjesa e tretë është përcaktimi hapësinor i objektit, pra përcaktimit i vendit në të cilin dukuria- objekti i hulumtimit zhvillohet – e të cilin do ta përfshijmë. Pjesa e katërt e bënë përcaktimin përcak timin disiplinar të objektit, që do të thotë se e përcaktojmë përca ktojmë në kuadër të cilës shkencë, gjegjësisht disiplinë shkencore e realizojmë hulumtimin. Objekti i hulumtimit dhe hulumtimi mund të jenë mondodisiplinar dhe interdisiplinar, kur zhvillohen në kuadër të shumë disiplinave shkencore. Rekomandohet ai postdisiplinar që sjellë deri te specifikat dhe vështirësitë e caktuara, prandaj në praktikë është më i 120


shpeshtë hulumtimi “intradisiplinar”. Me përpunimin e mirë të objektit të hulumtimit përgatitet baza për qasjen e shqyrtimeve të qëllimeve të hulumtimit dhe pas kësaj hipotezave. QËLLIMET E HULUMTIMIT

Në literaturën e vjetër nuk është bërë dallimi midis objektit, detyrës dhe qëllimit të hulumtimit. Për këtë ekzistojnë dy arsyeje; e para, ekziston afërsi shumë e madhe midis objektit dhe qëllimit të hulumtimit dhe objektit, qëllimit dhe detyrës së hulumtimit. Vëllimi, shkalla dhe vetia e njohurisë për objektin e hulumtimit janë shprehur në përcaktimin teorik të objektit duke determinuar mundësinë e përcaktimit për qëllimin e caktuar shkencor dhe mundësinë e përgjigjes valide në problemin shoqëror. Sipas rregullit sa më të madhe që e ka mbështetjen objekti i hulumtimit në projektin e hulumtimit edhe mbështetja në njohuritë e verifikuara shkencore, në ligjet shkencore dhe një shpjegimet shkencore është më e madhe, prandaj është normale që të parashtrohet edhe qëllimi më i lartë shkencor. Kjo rregull e përgjithshme e korrigjon llojin e hulumtimit dhe rëndësinë e tij shoqëror dhe shkencor të shprehur në formulimin e problemit. Kjo përkon që në çdo projekt pr ojekt të hulumtohet dhe në mënyrë të posaçme të definohet qëllimi i hulumtimit. Në kuadër të përcaktimit të qëllimit të hulumtimit dallojmë dy grupe të qëllimeve; atë shkencor dhe shoqëror. Çdo hulumtim e ka qëllimin e përgjithshëm, arritjen e njohurisë shkencore në masë dhe nivel të caktuar dhe njëkohësisht sipas konceptit të përgjithshëm dhe ideologjisë së shkencës, çdo veprimtari shkencore duhet të jetë e orientuar në mirëqenien njerëzore. Kjo është bazë për dallimin e qëllimeve shkencore dhe shoqërore dhe për pasqyrimin e posaçëm të tyre në këtë pjesë të projektit. QËLLIMET SHKENCORE

Hulumtime shkencore janë veprimtari shkencore, kurse projekti i planit shkencor është dokument shkencor. Për këtë arsyeje së pari formulohen dhe caktohen qëllimet shkencore. Qëllimet shkencore janë nivel i njohurive shkencore që dëshirohet të arrihen me hulumtimin shkencor dhe të cilat do të jenë në përmbajtjen e rezultateve të 121


hulumtimit. Qëllimet e mundshme të hulumtimit shkencor janë: 1) 2) 3) 4) 5)

deskripcioni shkencor; klasifikimi dhe tipologjia shkencore; zbulimi shkencor; eksplikomi shkencor; prognoza apo parashikimi shkencor. shkenco r.

Deskripcioni shkencor sipas disa botëkuptimeve është qëllimi më i ulët shkencor, sepse ai realizohet me përshkrimin e formave manifestuese. Ky botëkuptim është thjeshtuar së tepërmi. Përshkrimi i dukurisë nuk është sikurse përshkrimi i formës së dukurisë. B. Sheshiq, dhe S. Milosavleviq, kanë folur për deskriptimin shkencor dialektik dhe kanë pohuar se manifestohen elementet e strukturës së dukurisë, të marrëdhënieve dhe lidhjeve të tyre, shkaqeve dhe pasojave, aktiviteteve të tyre, lëvizjeve, zhvillimeve, etj. prandaj edhe këto mund të përshkruhen. Kjo është e vërtetë. Gjithashtu, përshkrimi është i nevojshëm dhe jo vetëm niveli fillestar i njohurive shkencore dhe gërshetohet në të gjitha nivelet tjera. Nganjëherë është shumë vështirë të përcaktohet se ku dhe kur pushon deskripcioni. Për këtë arsye disa autorë madje e kanë barazuar deskripcionin e drejtë dhe valid e të plotë shkencor me shpjegimin shkencor duke thënë se shpjegimi shkencor është përshkrim i procesit lidhur me atë se përse ndodh diçka dhe si ndodh ajo. Pikëpamja jonë është se deskripcioni shkencor mund të ketë përfshirje dhe sfera të ndryshme, por ai është i rëndësishëm, nivel i nevojshëm njohurive shkencore i cili është kusht për të gjitha nivelet tjera, sepse i gërsheton ato. Klasifikimi shkencor dhe tipologjia është niveli tjetër i njohurisë shkencore. Është e kuptueshme se klasifikimi dhe tipologjia është e mundur vetëm atëherë kur dukuria apo grupi i faktorëve, vetive, marrëdhënieve dhe formave tashmë është përshkrua dhe përcaktuar. Në praktikën hulumtuese deskripcioni shkencor dhe klasifikimi zakonisht shkojnë së bashku. Përshkrimi shkencor nënkupton edhe zbulimin e ngjashmërisë dhe dallimeve. Ky qëllim shkencor kërkon që me hulumtim të formohen kriteret e drejta shkencore të klasifikimit dhe që faktorët e objekteve të hulumtimit të grupohen dhe sistemohen në tërësi të caktuara që janë të domosdoshme për njohurinë e drejt 122


shkencore për objektin si tërësi. Kriteret dhe procedurat e klasifikimit nuk është e domosdoshme të dëshmohen drejtpërsëdrejti në kuadër të këtij qëllimi, sepse ata janë të rëndësishëm në pjesën më të madhe dhe janë dhënë tashmë në përcaktimin teorik dhe operacional të objektit të hulumtimit. Kurse operacionalizimi i tyre konkretizohet në metodat dhe instrumentet e mbledhjes së të dhënave dhe metodave të rregullimit dhe përpunimit tyre, si dhe në udhëzimin për punën e hulumtuesve në terren. P.sh: hulumtojmë titujt në rubrikën politike të gazetës X. Kriteri natyror i klasifikimit është përkatësia e zhanreve, struktura e titujve, porosia, adresati, anshmëria / paanshmëria, orientimet themelore të vlerave, gjuha dhe stili, ilustrimi, përcaktimi tematik, autori, lejueshmëria, etj. Mirëpo, nëse qëllimi shkencor është klasifikimi i dukurisë, pra i titullit, atëherë ky është vetëm në lidhje me përcaktimin e objektit e jo i pavarur. Një prej situatave nëse i hulumtojmë këta tituj është vetëm pjesë e pandashme e e gazetës dhe në këtë kuptim edhe dallimet e tyre kualitative dhe kuantitative, kurse tjetra është nëse hulumtojmë ata tituj si faktorë të shitjes së gazetës, leximit të saj, marrëdhënies së lexuesve të gazetës ndaj porosive, etj. secili nga këto variante të objekteve edhe krahas bazës së përbashkët kërkon një numër të kritereve dhe klasifikimeve plotësuese, si dhe rrjetën speciale të marrëdhënieve midis klasifikimeve. Kjo është shumë e rëndësishme për shkak të lidhjeve midis klasifikimit dhe përkufizimit si dhe për shkak të faktit se çdo klasifikim është edhe formë e matjes. Lidhja e klasifikimeve dhe tipologjive në një qëllim shkencor e hap çështjen jo vetëm konkrete, por edhe parimore: a është qëllimi shkencor i realizuar nëse është përfshirë klasifikimi, por nuk është bërë tipologjia? Parimi i pyetjes qëndron në faktin se edhe në disa qëllime tjera ekzistojnë shumë kërkesa dhe pyetja e vërtetë: a është qëllimi shkencor i realizuar nëse është plotësuar vetëm një kërkesë apo duhet të plotësohen të gjitha kërkesat? Në kuadër të qëllimi shkencor është logjike të lidhet klasifikimi me tipologjinë, sepse tipologjia është vetëm një formë speciale e klasifikimit. Tipologjia realizohet ashtu që dispozita e caktuar e 123


dukurisë, apo një veti e saj (karakteristikë), ose disa prej tyre sidomos përcaktohen si s i kriter dhe ai kriter ka të bëjë me shumë njësi të llojit të njëjtë. Njëkohësisht kur është e nevojshme përcaktohet edhe kufiri i vlefshmërisë së këtij kriteri, e cila mund të jetë edhe kuantitative. Të gjitha njësitë të cilat e plotësojnë këtë kriter shikuar në tërësi e përbëjnë tipin e caktuar. P.sh, tipi i titujve “të analizuar i përbënë të gjitha titujt e rubrikës politike të gazetës X, të cilët shumë lexues apo pjesa më e madhe e tyre i lexojnë lehtë dhe me endje. Kriter për pë r tipin e titujve të analizuar duhet të jetë i përpunuar mirë. Tipologjia me jetë n e përditshme është shumë i hapur, p.sh, tipi i biondinës, i zeshkanës, i njeriut të ndershëm, etj. A është realizuar qëlli,i shkencor, gjegjësisht i formuluar kështu, ai, a i parashtron të dy kërkesat për detyrimin detyr imin ? Në këtë rast ra st jo. Mjafton që të bëhet klasifikimi i mirë shkencorë i cili e mundëson orientimin në një qëllim më të lartë shkencor. Këtu duhet gjithsesi të thuhet se në kuadër të këtij qëllimi nuk pritet formim i llojeve ideale karakteristike për pikëpamjen e Weberit. Mirëpo tipologjia nënkupton idealizimin e caktuar të dispozitave të njësive të realitetit, gjegjësisht komunikimin e tyre të caktuar me një arbitraritet evident. Nëse në kriterin për “analizën” e titullit është ndërtuar edhe dispozita për numrin e lexuesve atëherë pavarësisht nga vetit tjera asnjë titull nuk mund ti takoj tipit atij të “analizuarit”, nëse p.sh. atë nuk e lexojnë 51% e lexuesve të rubrikës ose të gazetës. Qëllimi shkencorë dukshëm i kushtëzon mundësitë e qëllimit shoqëror. Në këtë rast klasifikimet e drejta mundësojnë edhe përzgjedhjet e caktuara të domosdoshme shoqërore dhe të vërejturit e ngjashmërive dhe dallimeve sipas kritereve të njohura shkencore. Zbulimi shkencorë është mjaft qëllim kompleks, por edhe funksioni i tij i nënshtrohet kritikës së shqyrtimit. Dilemat e zbulimeve shkencore si qëllim i hulumtimit rezultojnë nga faktet në vijim: së pari, çdo hulumtim shkencor, cili do qoftë ai, përmban edhe orientimin e zbulimit. Edhe deskriptimi nënkupton zbulimin e dukurive dhe dispozitave të tyre, pastaj përshkrimi i tyre. E dyta, kur ta formulojmë objektin e hulumtimit në bazë të njohurive ekzistuese si mund të përcaktohemi për zbulim shkencor. Në të vërtetë ka kundërshtime se nuk mund të zbulohet diçka për të cilën tashmë ekziston njohuria shkencore. Pyetjet janë logjike dhe të arsyeshme dhe shumica e hulumtuesve dhe autorëve të veprave të metodologjisë nuk i përmendin qëllimet e hulumtimit mirëpo nuk i përmendin edhe zbulimet shkencore si qëllim shkencor. Logjika e zgjedhjes së zbulimit 124


shkencor si qëllim shkencor, të cilin në klasifikimin e qëllimeve shkencore i pari e ka futur Bogdan Sheshiç pas vitit 1975, është si vijon: a) ndryshueshmëria dhe zhvillimi i dukurive shoqërore nuk e lejon konstituimin e shumë ligjeve universale nomotetike dhe shpjegimeve shkencore, as unifikimin e thjeshtë. Së këndejmi nuk ka edhe njohuri të përhershme të plota dhe të pandryshueshme mbi dukurit dhe proceset shoqërore. Është e arsyeshme dhe logjike që në periudhat e caktuara të lëvizjeve dhe zhvillimeve shoqërore, edhe ndryshimet e lindura të qëllimeve dhe zbulimeve shkencore; b) madje edhe në rastin e hulumtimeve verifikuese me të cilat verifikohen njohuritë ekzistuese shkencore, zbulohet saktësia, autenticiteti, dhe plotësia e atyre njohurive gjegjësisht e mangësive dhe dobësive të tyre. Zbulimi shkencorë në hulumtimet e caktuara mund të paraqitet si i pavarur dhe si qëllim kryesorë dhe parësor (më së shpeshti në hulumtimet heuristike) derisa në hulumtimet tjera mund të paraqitet si qëllim me statuse të ndryshme; c) zbulimi shkencorë si qëllim shkencor, si kërkesë kryesore e parashtron njohurinë shkencore atë që shkencërisht është e panjohur ose e pa verifikuar, mirëpo edhe njohurinë e kohë pas kohshme hulumtuese shkencore dhe verifikimin shkencor të tyre, por edhe të asaj që nuk është verifikuar ve rifikuar shkencërisht. Ekzistojnë shumë dukuri të ndryshueshme për të cilat ekzistojnë supozimet themelore, vlerësimet etj., mirëpo njohuria shkencore për to është mjaft afat shkurte. Shembull tipik për të është numri dhe përbërja e popullsisë, arsimimi, kultura, qëndrimet, etj. Eksplikacioni shkencor si qëllim shkencor nënkupton njohurinë shkencore mbi marrëdhëniet shkak-pasoj, mbi ligjet shoqërore dhe shpjegimet shkencore. Është e qartë se ky qëllim është sintetik dhe i komplikuar shkencërisht. Sintetik është për shkak se nënkupton se qëllimi paraprakë shkencorë duhet të realizohet gjegjësisht të gërshetohet në të. Kompleks është për shkak se kërkon njohuri shkencore për ligjet shoqërore dhe për shpjegime shkencore. Edhe njëra edhe tjetra njohuri kërkojnë 125


mbështetje shkencore për marrëdhëniet shkak-pasoj, mirëpo shpjegimi shkencor nuk kërkon edhe ekzistimin e ligjeve rreptësishtë të formuluara shkencore. Në të vërtetë në shkencat shoqërore janë të pranishme shpjegimet statistikore dhe teleologjike të cilat janë dominuese për shkak se në sjelljen njerëzore rol të madh luan vetëdija shoqërore, dhe vullneti shoqëror, marrëdhëniet dhe karakteristikat e tyre. Edhe këtu shtrohet pyetja se kur konsiderohet i realizuar qëllimi shkencorë gjegjësisht a kërkon ai edhe njohurit mbi marrëdhëniet shoqërore, ligjet shkencore dhe shpjegimet shkencore, ose vetëm njërën prej tyre? Përgjigja në këtë rast është pak më ndryshe se sa te klasifikimi dhe tipologjia. Ligji shkencorë dhe shpjegimi shkencorë janë relativisht të pavarur dhe me rastin e formulimit të qëllimit shkencor është e nevojshme që të dëshmohet në mënyrë të posaçme. Kjo praktikisht do të thotë se ky qëllim shkencorë mund të specifikohet si një prej dy kërkesave ose edhe të dyjat së bashku. Midis metodologëve ende është e hapur pyetja: mund të vihet vetëm me një hulumtim deri te ligji shkencorë gjegjësisht deri te shpjegimi shkencorë. Përgjigja është se: kjo gjë është e mundur nën kushte të caktuara, të cilat do të ishin: a) me kusht që atij hulumtimi ti paraprijnë atij ti paraprijnë hulumtimet tjera të rëndësishme shkencore të cilat janë të njohura shkencërisht për rregullat shoqërore mbi marrëdhëniet dhe renditjen e faktorëve shoqëror dhe veprimeve shoqërore; b) me kusht që hulumtimi përkatës për objekt të hulumtimit ta ketë përzgjedhur dukurinë e cila mund të hulumtohet, kjo do të thotë se ajo nuk guxon të jetë objekt tepër i madh, manifestimet e tij duhet të jenë evidente, procedurat dhe metodat duhet të jenë adekuate dhe të depërtueshme; c) me kusht që të jenë kryer verifikimet e domosdoshme të teorisë së përgjithësimit dhe konstituimit të vëllimit të mesëm dhe të përgjithshëm në mënyrë që të mund të mbështetet në dëshmitë e tyre me një siguri përkatëse; d) me kusht që hulumtimi i tillë të ketë numër të mjaftueshëm të hulumtuesve me kualifikim të lartë, mjete të mjaftueshme dhe 126


adekuate dhe të realizohet me kushte të mira të përgjithshme shoqërore. Përjashtim bëjnë rastet që janë dhunti, intuita, frymëzimi dhe koncentrimi i njohurive kualitative të cilat mundësojnë që hulumtuesi vetëm me një hulumtim ta nxjerrë ligjin shkencor ose shpjegimin shkencor. Për këtë arsye mund të konsiderohet se ky qëllim shkencor apo shpjegim shkencor është realizuar edhe atëherë kur me hulumtim është bërë hap serioz drejt formimit të qëllimit shkencor apo shpjegimit shkencor gjegjësisht kur marrëdhëniet dhe rregullat e caktuara realisht të njohura janë të rëndësishme në relacionin shkak pasoj. Prognoza shkencore si qëllim shkencor shken cor e shtron kërkesën kërkesë n që me hulumtimin shkencor të parashihet zhvillimi, lëvizja, lindja dhe krijimi i dukurive të caktuara shoqërore ose i disa dukurive të tyre kualitative apo kuantitative. Parashikimet shoqërore janë mjaft që shpeshta madje edhe pa hulumtime shkencore, kurse edhe më të shpeshta pa hulumtime prognostike shkencore. Për më tepër nuk është i rrallë as rasti kur si bazë e parashikimit paraqiten hulumtimet kuantitative diagnostike, deskriptive-klasifikuese- tipologjike sado që ky hulumtim të jetë i mirë, për ndryshe ky nuk është prognostik sepse e ardhmja parashihet në mënyrë intuitive në bazë të rezultateve re zultateve të hulumtimeve të përmendura. Parashikimi shkencor kërkon: a) ekzistimin e ligjeve shkencore dhe shpjegimeve shkencore në fushën e dukurive shoqërore perspektiva e të cilave hulumtohet; b) zbulimin e tendencave relevante dhe orientimin e tyre; c) formimin e modelit dinamik, të ndryshimeve të faktorëve të rëndësishëm të dukurisë apo tendencës; d) të kuptuarit e marrëdhënieve të rëndësishme të tendencave. Është e qartë se objekti i hulumtimit duhet të jetë tendencë. Mirëpo problemi kryesorë i realizimit të suksesshëm të këtij qëllimi qëndron në kërkesën e gjetjes së masës relativisht të besueshme për vlerësimin e tendencës. tendencë s. 127


Në shkencat shoqërore më të shpeshtat, por relativisht edhe më të suksesshmet paraqiten hulumtimet prognostike në shkencat ekonomike. Këto hulumtime kryhen me hulumtimet kuantitative në bazë të një numri relativisht të vogël të faktorëve, kurse në dukuritë shoqërore, por edhe ato ekonomike dihet se veprojnë shumë faktor. Së këndejmi është më i besueshëm hulumtimi prognostik i cili i parasheh ngjarjet në një afat të shkurtër. Duhet të thuhet se për shkak të zhvillimit relativisht të ulët të metodave prognostike të hulumtimit, hulumtimet objektive prognostike shoqërore kanë një saktësi të kufizuar. Mirëpo hulumtimet të cilat janë të orientuara në ngjarjet e afërta e të cilat janë më pak të komplikuara siç janë zgjedhjet, kërkimi i prodhimeve të caktuara, etj., nëse kryhen në mënyrë korrekte dhe me anë të metodës matematikore-statistikore, mund të jenë mjaft të sakta. QËLLIMET SHOQËRORE TË HULUMTIMIT

Në shpjegimin paraprak i përmendëm situatat e mundshme të marrëdhënieve shoqërore dhe rëndësinë shkencore të problemeve hulumtuese si dhe të hulumtimeve në tërësi: problemi është shumë i rëndësishëm shoqëror por mund të mos jetë i rëndësishëm shkencërisht; problemi mund të mos jetë i rëndësishëm në një moment konkret shoqëror, mirëpo shkencërisht mund të jetë shumë i rëndësishëm; problemi mund të jetë edhe shkencërisht por edhe për shoqërinë i rëndësishëm dhe gjithashtu mund të mos jetë fare i rëndësishëm as për shkencën e as për shoqërinë. As qëllimet shkencore e as shoqërore nuk janë të determinuara. Me rëndësi shkencore dhe shoqërore, thjesht për shkak se ekzistojnë grupe dhe organizata shoqërore, interesi i së cilave për njohurinë shkencore nuk është identik me interesin e përgjithshëm shkencor ose shoqëror. Kjo është arsye që nuk është e domosdoshme që të ketë përputhshmëri midis qëllimeve shkencore dhe shoqërore. Qëllime shoqërore nuk janë të kodifikuara dhe të klasifikuara edhe pse ato parashohin detyrimin e hulumtimit gjegjësisht që me rezultatin e tyre ta sigurojnë një dobi reciproke dhe një vlerë jashtë shkencore të përdorimit pa marrë parasysh kontributin e tyre në shkencë. shken cë.

128


Qëllimet më të përgjithësuara shoqërore të hulumtimit mund të jenë të formuluara si vijon: a) hulumtimi shkencor duhet ta siguroj njohurin e besueshme shkencore me shfrytëzimin e së cilës shoqëria apo ndonjë subjekt i caktuar shoqëror do të përcaktohet sipas zgjedhjes së vet; b) shtrohet kërkesa për rezultatet të cilat janë bazë për tiu qasur zgjidhjes së problemit shoqëror; c) shtrohet kërkesa për rezultatet të cilat sugjerojnë ose propozojnë zgjidhje të problemeve të caktuara; d) shtrohen kërkesat për rezultatet të cilat janë të kyçura drejtpërsëdrejti dhe në mënyrë operative në zgjidhjen e problemit shoqëror. Më të shpeshtat janë hulumtimet rezultati i të cilave është i kyçur në mënyrë operative në zgjidhjen e problemeve, sidomos ato që kanë rëndësi shoqërore për ndonjë subjekt lokal apo organizatë lokale e të ngjashme, kurse qëllimi shkencor i tyre është parashikimi shkencor. P.sh. nuk është e domosdoshme të ketë rëndësi të përgjithshme shoqërore se shitja e suksesshme e detergjentit AB mirëpo hulumtimi i tillë është prognostik-shkencor, kurse qëllimi shoqëror do të ishte që rezultatet të jenë faktorë i drejtpërdrejtë i aksionit operativ. Po kështu ndodh edhe me hulumtimin e titujve në kuadër të rubrikës politike të gazetës X. Qëllimi i këtij hulumtimi mund të jetë përmirësimi i plasmanit të asaj gazete për arsye komerciale, por që mund të ketë rëndësi të vogël lokale. Kjo është tipike për pjesën më të madhe të hulumtimeve aksionale. Megjithatë vërehet një rregull: sa më e madhe që është rëndësia shkencore e hulumtimit aq më tepër asaj i ngritët edhe rëndësia shoqërore, kurse me këtë shfaqet edhe tendenca e ngritjes së nivelit të qëllimeve të hulumtimit. Gjithashtu është edhe një rregull evidente që hulumtimet e para fundamentale për qëllim e kanë deskripsionin dhe klasifikimin, kurse për qëllim shoqëror kanë sigurimin e bazës shkencore dhe të marrëdhënies shoqërore ndaj njohurisë.

129


Është evidente se qëllimet shoqërore i kryejnë funksionet si vijon: a) b) c) d)

funksionin informativ; funksionin afirmativ; funksionin nismëtarë; funksionin e aksionit të drejtpërdrejtë dhe operativ.

Qëllimet e hulumtimit në tërësi e determinojnë edhe karakterin e hipotezës. HIPOTEZAT DHE INDIKATORËT Hipotezat

Hipotezat janë supozime themelore për objektin e hulumtimit të pasqyruara në formë të qëndrimeveqënd rimeve- mendimeve. Nëse hipotezat vërtet janë supozime të bazuara dhe nëse e kanë vlerën e caktuar njohëse atëherë ato e marrin formën e mendimit. Nëse ato kanë vetëm vlerën e njohurisë postullare atëherë ato e kanë formën e qëndrimit. Në projektin e punuar mirë të hulumtimit dhe në skicën shkencore projektuese të lindur nga ideja shkencore e hipotezës janë vërtetë të bazuara shkencërisht shke ncërisht dhe e kanë formën e mendimit qoftë ai i thjeshtë, i njëfishtë apo reciprokisht i lidhur, gjegjësisht i bashkuar me mendimin e shumëfishtë për shkak se ato me përmbajtjen e tyre drejtpërsëdrejti bazohen në objektin e hulumtimit dhe tërthorazi në formulimin e problemit ose në qëndrimet e tij themelore hipotetike. Niveli dhe drejtimi i hipotezës është i bazuar në kërkesat e qëllimeve të hulumtimit para se gjithash shkencor. Pra, në projektin e hulumtimit hipotezat nxirren nga objekti, qëllimi dhe formulimi i problemit dhe e bëjnë sistemin korrelativ, reciprok, dhe proporcional me objektin dhe qëllimet e hulumtimit. Marrëdhënia e pasqyruar e hipotezave (sistemit të hipotezave) sipas pjesëve paraprake të projektit rezulton nga fakti se përcaktimi operacional i objektit i tregon të gjitha variabilet e rëndësishme, kurse hipotezat përbëhen nga variabilet dhe qëndrimet e hipotezës të cilat tregojnë marrëdhëniet midis variableve. Për marrëdhënien midis hipotezave dhe pjesëve paraprake të objektit folëm për shkak se në literaturën metodologjike hasim në qëndrime të ndryshme lidhur me vendin dhe rolin hipotezës, kurse ato nuk dallojnë në procesin e njohurive të përgjithshme dhe të hipotezës në projektin e hulumtimit shkencor. Bekoni e ka plasuar pikëpamjen se hipoteza në 130


fillim është proces njohës. Duke mos hyrë në analizë të thellë të arsyes dhe bazueshmërisë së këtij qëndrimi relativisht të pranuar nga një rreth i gjerë mendimtarësh, megjithatë duhet ta kundërshtojmë përkufizimin e tij për hipotezën në projektin e hulumtimit. Argumentet për këtë janë: a) hipotezat janë mendimi apo gjykime të bazuara e jo teza arbitrare. Bazën e tyre e përbëjnë njohuritë e përdorueshme ekzistuese; b) hipotezat nuk janë qëndrime “të thata” por qëndrime objektive. Kjo praktikisht do të thotë se përmbajtja e këtyre kë tyre qëndrimeve ka të bëjë me ekzistimin e gjendjes dhe objektit për të cilin dëshirohet të arrihet njohuria e vërtetë; c) burim i hipotezave janë njohuritë paraprake dhe zbrazësitë, mangësitë ose vakumet në to apo mundësit e zbuluara deri te të cilat arrihet me hulumtimet teorike apo empirike ose përmes ndonjë procesi tjetër të njohjes. Thënë shkurt hipotezat gjithmonë janë supozime lidhur me diçka kurse nuk mund të formohen për asgjë. Pra, marrë në përgjithësi, hipotezave iu paraprinë njohja (së paku perceptimi për të cilën ekziston vetëdija) për të cilën mendohet, prandaj hipoteza paraqitet si rezultat i mendimit për atë diçka të njohur. Në hulumtimin shkencor i cili kërkon kë rkon hartimin e projektit të hulumtimit as konceptualizimi, as projektimi i hulumtimit nuk fillon me formulimin e hipotezës, por me konstatimin e problemit. Midis hulumtuesve, sociologëve, etj. të cilët janë marrë me problematikën e metodologjisë, është paraqitur pikëpamja pikëp amja se “duhet ta hulumtojmë problemin e jo dukurinë”. Pra, përmbajtja e hipotezës do të ishte problem! Mirëpo, kjo floskulë tërheqëse e M. Popoviçit megjithatë nuk është e saktë, thjesht për shkak se problem është edhe dukuria shoqërore edhe pse ajo është gërshetim i dukurive të ndryshme në marrëdhëniet specifike të cilat nxisin apo shkaktojnë pakënaqësi shoqërore. Megjithatë, hulumtojmë dukuri të caktuara gjegjësisht atë pjesë të tyre, aspekt etj. të cilin e kemi formuluar si objekt të hulumtimit, kurse përmbajtja e hipotezës (variabli dhe qëndrimi i saj) 131


kanë të bëjnë me objektin e hulumtimit. Ka hipoteza të ndryshme dhe ato klasifikohen sipas kritereve të ndryshme, mirëpo kriteret më të shpeshta janë: 1. 2. 3. 4.

objekti; karakteri logjik; karakteri i përgjithshëm; roli njohës i hipotezës.

Sipas objektit, të kuptuar në kuptimin më të gjerë dallojmë hipotezat teorike të cilat kanë të bëjnë me objekte teorike kurse më së shpeshti formulohen në hulumtime teorike. Mirëpo edhe disa hulumtime empirike mund të përfundojë me formimin e hipotezave të reja. Ato mund të jenë, madje shpesh edhe janë: a) teorike; b) empirike, përmbajtja e të cilave ka të bëjë me realitetin shoqëror dhe të cilat më së shpeshti paraqiten në hulumtimet empirike; c) iluzore, përmbajtja e të cilave ka të bëjë me objektet e realitetit shoqëror dhe të cilat janë të gabueshme, jo funksionale, sepse nuk mund të verifikohen. Në kuadër të kritereve të objektit të hipotezës hasim edhe e dhe kriterin (nën kriterin) i cili e krijon dikotominë: a) hipotezat kualitative- përmbajtja e të cilave është kualiteti i dukurisë, struktura ose përbërja e saj, vetit e saj, marrëdhëniet dhe lidhjet, veprimi etj. b) hipotezat kuantitative- përmbajtjet e të cilave janë kuantitative dhe përbëjnë masën, vëllimin, kohëzgjatjen, k ohëzgjatjen, shpeshtësinë (përsëritjen), renditjen, etj. të shprehura qoftë verbalisht (më të hershme, më të mëdha, më të rënda, më të gjata, më të shpeshta), apo numerikisht; c) hipotezat e kombinuara apo të përziera kuantitative- kualitative të cilat mund të konsiderohen si shumë të shpeshta. Ky klasifikim nuk na liron nga obligimi që gjithmonë ta kemi parasysh se çdo 132


kuantitet është vetëm një pjesë apo një dimension i ndonjë kualiteti. Kriteri “karakter logjik i hipotezave” i ka dy nënkritere. I pari, tregon logjikisht për procesin e krijimit të hipotezës apo lindjes së saj dhe sipas tij dallojmë: a) b) c) d)

hipotezën e thjeshtë implikative; induktive; deduktive; statistikore- e cila nuk është e domosdoshme të jetë ekskluzivisht kuantitative.

Nën kriteri i dytë është modalitet i mendimeve me të cilat shprehen hipotezat, prandaj sipas tij kemi: a) hipoteza të mundshme; b) hipoteza të besueshme (propabile); c) hipoteza të rastit (të rastësishme). Për hipotezat në projektin e hulumtimit në rend të parë janë karakteristike hipotezat implikuese dhe probabile. Edhe kriteri i tretë përgjithshmëria përmban dy nën kritere. I pari, është përfshirja e materies, kurse në kuadër të tij: a) hipotezat e përgjithshme dhe si formë specifike e tyre ato gjenerale; b) hipotezat e posaçme, përmbajtja e të cilave tashmë është përfshirë me hipotezën e përgjithshme, mirëpo e cila me hipotezë specifike e konkretizon qëndrimin për faktorin segmentar të objektit; c) hipotezat individuale, përmbajtja e të cilave ka të bëjë me faktorët elementar të objektit të hulumtimit. Këto janë hipotezat më konkrete dhe me ndihmën e tyre formohen lidhjet direkte midis variableve dhe qëndrimeve të hipotezave, në njërën anë, dhe indikatorëve në anën tjetër. 133


Nën kriteri i dytë kërkon dallimin e përgjithshmërisë së vlefshmërisë së hipotezës dhe dallon: a) hipotezat uniforme empirike dhe të një forme; b) hipotezat e gjeneralizimit statistikor; c) hipotezat e variableve racionale analitike. Që të tri llojet e hipotezave, kurse në disa hulumtime edhe të triat së bashku i hasim në të njëjtin hulumtim, sidomos nëse ai është hulumtim empirik. Roli njohës si kriter i klasifikimit gjithashtu përmban dy nën kritere. I pari është funksioni në veprimtarinë e hulumtimit, sipas të cilit na paraqiten: a) b) c) d) e)

hipotezat ad hoc; hipotezat punuese- të cilat janë tipike për projektet e hulumtimit; hipotezat ndihmëse; hipotezat përpunuese ; hipotezat shkencore (me të cilat janë formuar si rezultat i hulumtimit shkencor gjegjësisht “post- hipotezat”).

Hipotezat ndihmëse dhe përpunuese janë vetëm terme të vjetra për hipotezat e posaçme dhe individuale në projektin e hulumtimit. Nën kriteri i dytë janë qëllimet shkencore të hulumtimit dhe sipas tyre kemi: a) b) c) d) e)

hipotezat deskriptive; klasifikuese; heuristike; eksplikative (kauzale); hipotezat prognostike.

Në të gjitha llojet e projekteve të punuara mirë të hulumtimit na paraqiten pa shmangshëm hipotezat e shkallëve të ndryshme të përgjithshmërisë dhe në marrëdhënie reciproke dhe me funksionet e tyre të posaçme. Është rregull e përgjithshme që për çdo shkallë të përgjithshmërisë të karakterit operacional opera cional të objektit të formohet apo të nxirret një apo më shumë hipoteza varësisht nga vetit e karakterit 134


operacional të objektit dhe shkalla e përpunimit të tij. E para paraqitetnxirret hipoteza e përgjithshme gjegjësisht gjenerale e cila duhet ti përket tërësisë së objektit të hulumtimit dhe duhet ta shprehë qëndrimin e përgjithshëm për dallimet e panjohura ose shkencërisht të pa verifikuara dhe për elementet e objektit të hulumtimit. Kjo është rregull që vlen për hulumtimet e thjeshta, intradisiplinare të cilat janë më të shpeshtat, gjegjësisht për projektet dhe skicat ideore shkencore të hulumtimeve të thjeshta. Për projektet komplekse dhe interdisiplinare të hulumtimit vlen rregulla specifike. Në një projekt të thjeshtë të hulumtimit duhet të formohet apo nxirret një hipotezë e përgjithshme e cila është kalimtare dhe është bazë për nxjerrjen e hipotezës së nivelit më të ulët të përgjithshmërisë. Në shpjegimin tonë deri tashti i kemi përdorur shprehjet: “formim i hipotezës” dhe “nxjerrje e hipotezës”. Tash e tutje do ta përdorim shprehjen : “nxjerrje e hipotezës”. Arsye për këtë është se hipotezat në të vërtetë nxirren nga dy burime të cilat i përmban projekti i hulumtimit, e ato janë: a) nga formulimi i problemit, objektit dhe qëllimeve të hulumtimit; b) hipotezat e shkallës më të ulët të përgjithshmërisë nga hipoteza e shkallës më të lartë të përgjithshmërisë. Nëse këto do të ishin fryt arbitrarë intelektualë, me të drejtë do të mund të përdorej fjala “formim”. Nga pjesët segmentare të karakterit operacional të objektit të hulumtimit dhe hipotezës së përgjithshme nxirren hipotezat e posaçme. Përmbajtja e tyre tregon qëndrim të posaçëm për përmbajtjen pë rmbajtjen e segmentit të caktuar i cili mund të kuptohet si i posaçëm, pjesë e tërësishme e objektit operacional të hulumtimit dhe pjesës së hipotezës së përgjithshme që ka të bëjë me atë segment. Hipotezat e posaçme janë të njëkohshme dhe pjesë speciale dhe e konkretizuar e hipotezës së përgjithshme dhe pjesë e posaçme, qëndrim hipotetik për segmentin e posaçëm të karakterit operacional të objektit. Hipotezat individuale nxirren nga faktorët elementarë të karakterit operacional të objektit dhe hipotezat e posaçme, nga pjesët e tyre që kanë të bëjnë me faktorin e caktuar elementarë. Në këtë sistem të trefishtë të hipotezave, hipotezat individuale janë më konkrete. Ato 135


janë lidhje direkte midis objektit, hipotezave dhe indikatorëve. Ekzistojnë dy qëndrime të kundërta për numrin e hipotezave që duhet nxjerrë. I pari thotë se është e dobishme të nxirren pak hipoteza, vetëm për çështjet më të rëndësishme të problemit- objektit. E dyta thotë se duhet të përcaktohemi për konkretizimin sa më të madh të objektit dhe hipotezave me qëllim që të vendosen më lehtë dhe më me sukses marrëdhëniet me indikatorët. Ndërkaq, pikëpamja jonë është se do të ishte e dobishme të formohet sistemi i trefishtë i hipotezave, kurse numri i hipotezave duhet të varet nga shkalla e përpunimit të karakterit operacional të objektit. Qëllimet shkencore të projektit të hulumtimit e determinojnë nivelin e hipotezës, gjegjësisht rolin e saj njohës. Në të vërtetë, nëse qëllimi shkencorë i hulumtimit është eksplikacioni shkencorë, përmbajtja e hipotezës duhet ti përket marrëdhënies shkak pasoj, ligjeve shkencore dhe shpjegimeve shkencore. Pikëpamja apo kuptimi i hipotezës nul mund të jetë e përputhshme. M. Vujeviç thotë në shembullin e tij për hipotezën nul si hipotezë e përgjithshme: “punëtorët nuk dallohen në bazë të përfshirjes në sistemin delegues nga kategoria tjetër e qytetarëve”. D. Termiz dhe S. Milosavleviç, fq. 373, por edhe S. Milosavleviç dhe I. Radosavleviç, fq. 445 thonë: “mbetet çështje e hapur e ashtuquajtura hipotezë nul (0)”. Me rastin e formimit të sistemit të hipotezave në projektin e idesë shkencore, hipoteza 0 nuk paraqitet sepse nuk është fjala për hipotezë të vërtetë që duhet të verifikohet por përqendrimin i cili në një moment konsiderohet i vërtetë. Prandaj, e ashtuquajtura hipotezë nul në këtë kuptim, më parë do të mund të konsiderohej si instrument analitik... Projekti i idesë shkencore përmban vetëm hipotezat të cilat i nënshtrohen verifikimit. Disa metodolog fare nuk i trajtojnë hipotezat, as që i shohin ato në praktikën e hulumtimit. P.sh. Jack D. FitzgeraldSteven M. Fox në “metodologjinë e hulumtimit në shkencat kriminalistike” FKN Sarajevë, 2001, fq. 36,37,38 fare nuk përmenden hipotezat por menjëherë shkohet në “identifikimin e njësive të analizës” dhe me “përkufizimin e konceptit” dhe kalohet në shpjegimin e variableve. Këtu hapen së paku dy çështje: 1. cili është funksioni i vërtetë i hipotezës? 2. a mundet hipoteza e përgjithshme të jetë “nul”, të mos i nënshtrohet verifikimit sepse nuk përmban pasaktësi? 136


Dallimet themelore të hipotezave në projektin e hulumtimit janë: a) besueshmëria, që nënkupton se ato janë të përshtatshme për tu dëshmuar dhe konfirmuar si dhe përgënjeshtrimi. Është e gabuar pikëpamja se hipotezat në hulumtimet shoqërore mund të konfirmohen por nuk mund të argumentohen. Në të vërtetë ekzistojnë dukuri shoqërore të cilat vërtetë mund të argumentohen me të dhënat faktike; b) probabiliteti- ato duhet d uhet të jenë probabile në një shkallë të caktuar e jo vetëm të mundshme; c) shkencërisht të njohura; d) adekuate dhe proporcionale. Dëshmia e hipotezës gjithashtu duhet ti ketë edhe veçoritë e caktuara siç janë: a) dëshmia duhet të jetë mirë e menduar dhe të përmbajë apo të shprehë qëndrimin, mendimin, etj. për objektin e hulumtimit ose vetëm për një pjesë të tij; b) ajo duhet të jetë e karakterit konkret dhe rreptësishtë e definuar; c) dëshmia duhet të jetë e qartë dhe precize, kurse shprehjet dhe fjalët e përdorura duhet të jenë koncize ta kenë vetëm një kuptim në kontekstin përkatës; d) dëshmia duhet të jetë e dimensionuar. Edhe qëndrimi i hipotezës duhet tiu përgjigjet normave të caktuara të cilat parashohin që ai të jetë: a) me rëndësi shkencore- njohëse; b) të ketë karakterin e problemit shkencor; c) logjikisht të mos jetë kontradiktor me teorinë të cilës i takon dhe me modelin teorik të projektit, gjegjësisht të skicës ideore shkencore; d) ti shprehë dallimet, kundërthëniet dhe kundërshtitë në kuadër të modelit të skicës ideore shkencore; e) gjuha e dëshmisë duhet të jetë gjuhë e shkencës përkatëse gjegjësisht disiplinës shkencore përkatëse. 137


Funksionet e përgjithshme shkencore të hipotezës mund të reduktohen në tri të tilla, të cilat janë: a) eliminimi i zbrazësive në njohurinë ekzistuese shkencore; b) eliminimi dhe tejkalimi i kundërthënieve brenda dhe midis disa pjesëve dhe elementeve të njohurisë shkencore; shkenc ore; c) realizimi i nivelit të lartë të njohurisë shkencore. Në fund të shpjegimit shpjeg imit për hipotezat do ta përmendim edhe procedurën p rocedurën e nxjerrjes së hipotezave. S. Milosavleviç dhe I. Radosavleviç në librin: “bazat e metodologjisë së shkencave politike” fq. 449 për këtë thonë: 1. “...vërtetohet se çka është në lidhje me objektin e caktuarelementin e objektit i cili ka mbetur i papërfshirë në njohurinë shkencore ose i cili nuk është verifikuar; 2. nga njohuria ekzistuese shkencore e atyre pjesëve që përbëjnë tërësinë teorike, qëndrimet e nevojshme dedikohen; duke filluar dhe nga njohuritë parciale individuale ato induktohen; 3. në bazë të kësaj përzgjedhën variabilet e kuptimeve- qëndrimeve, a i takojnë konstanteve objektive, i formojnë dëshmitë objektive dhe lidhen midis tyre me funksionet logjike dëshmuese”. Në të njëjtën mënyrë këtë proces e paraqesin edhe Xh. Termiz; S. Milosavleviç në librin “hyrje në metodologjinë politologjike” fq. 377. VARIABLET DHE INDIKATORËT Variabilet

Variabilet logjike (variabilet e nocioneve dhe qëndrimeve) kanë qenë temë shpjegimi në pjesën e parë të këtij punimi, mirëpo variabilet e nocioneve dhe qëndrimeve nuk janë vetëm të konstruktit logjik dhe teorik por ato janë edhe dëshmi, kuptime, pikëpamje variabile (ndryshueshmëri) të realitetit shoqëror të cilit i përkasin. Hipotezat janë supozime themelore për objektin e hulumtimit në projekt, në skicën ideore shkencore, kurse objekti në projektet shkencore gjithmonë i përket realitetit shoqëror të cilin e bëjnë ose e kanë bërë në të kaluarën apo me siguri mund ta bëjnë në të ardhshmen. Prandaj, hipotezat e verifikuara gjithmonë duhet ta kenë së paku një variabël të varur dhe një të pavarur dhe marrëdhënien e caktuar e cila pasqyrohet 138


si qëndrim i hipotezës. Në praktikën e hulumtimit mund të kemi forma të ndryshme të marrëdhënieve. Më së shpeshti, të dy variablat gjegjësisht të gjitha variablat kumtohen në mënyrë eksplicite në hipotezë qoftë ajo individuale apo e thjeshtë, por ka situata me të cilat një dukuri vështrohet si shkak apo shkas, arsye, etj. të shumë dukurive tjera, prandaj fillimisht kumtohet variabli i tillë i cili nënkuptohet pastaj në të gjitha hipotezat tjera, derisa variabilet të cilat janë pasojë kumtohen në të gjitha hipotezat dhe anasjelltas. Mund të konsiderohet se shumë dukuri të të njëjtit lloj apo të llojeve të ndryshme nxisin lindjen, sjelljen, vetit, e ndonjë dukurie, prandaj variabilet e arsyes përjashtohen në të gjitha hipotezat, kurse pasoja e cekur një herë nënkuptohet në të gjitha hipotezat. Të mbështetemi përsëri në shembullin e përdorur: lejueshmëria e rubrikës politike në gazetën X është pasojë e shumë veçorive të asaj rubrike (titulli jo në kohën e duhur, jo objektiviteti, mungesa e llojllojshmërisë, etj. dhe anasjelltas). Orientimi politik i gazetës (nëse ai i përket partisë së caktuar) është arsye e mungesës së llojllojshmërisë njëanshmërisë, emocioneve, sistemit të ngushtuar të vlerave, numrit të vogël të autorëve, etj. të titujve në rubrikën politike të gazetës X. Sipas rolit të variableve në hipoteza dallojmë variabla të pavarura të cilat i shënojmë me X she të pavarur të cilat i shënojmë shën ojmë me Y. Roli i variablave të pavarura pavar ura të cilat sipas rregullit vendosen në fillim të hipotezës (në shkrimet dhe gjuhët evropiane “në të majtë”), është që të tregojnë shkakun, shkasun, arsyen, etj. të variabiles së varur dhe ta përshkruajnë atë. Variabli i varur tregon pasojat e veprimit të variablit të pavarur. Mirëpo në hulumtimet shoqërore dhe në proceset shoqërore të dy këto variabla mund ta ndërrojnë vendin. Përveç variableve të varura dhe të pavarura, në hipoteza paraqiten variabilet edhe në rolet tjera: a) variable antedecente apo eksplanatore, të cilat shpjegojnë variablin e varur dhe të pavarur gjegjësisht korrelacionin midis tyre; b) varaiblet intervenuese apo interpretuese, me të cilat shpjegohet shkaku i ekzistimit të marrëdhënieve midis variablit të varur dhe të pavarur; 139


c) variabilet koinciduese ose specifikuese, me të cilat shprehet intensiteti i kushteve të marrëdhënieve midis variablit të varur dhe të pavarur. Për nga përmbajta dallojmë: a) variablet kualitative; b) variablet kuantitative. Është e qartë se me variablat kualitative tregohen veçorit e ndryshueshme, format, marrëdhëniet, etj. të dukurisë apo të elementit të dukurisë, kurse variablat kuantitative i përkasin dimensionit, sasisë, shpeshtësisë (përsëritjes) dhe karakteristikave tjera kuantitative. Në të njëjtën hipotezë mund të kryhen role të ndryshme të variableve kualitative dhe kuantitative. Ndërkaq, cilat variable do të përfshihen në përbërjen e hipotezës varet nga definimi operacional dhe teorik të objektit. P.sh. shpeshtësia e gazetës X, rubrikat e saj politike, nuk mund të hulumtohen pa nocione kuantifikuese. Madje shprehja “shpeshtësia (përsëritja e mjaftueshme)” nënkupton lexuesit e mundshëm të cilët i ka gazeta: a) gazetën e lexojnë gjithsej X lexues; b) gazetën e lexojnë gjithsej X lexues të mundshëm. Variabla kuantitative nuk është e domosdoshme të tregohet vetëm me numra, por ajo mund të tregohet edhe me djalë “me fjalë dhe shprehje kuantitative”, si p.sh.: pak- shumë, më tepër- më pak, ngritje- rënie, para- pas, etj. Ndonëse në shikim sh ikim të parë të kuptuarit e variableve është shprehur qartë dhe në mënyrë decide dhe në pikëpamje teorike është arsyetuar, dallimet në të kuptuarit e rëndësisë së llojeve të caktuara të variableve janë evidente. M. Vujeviç në librin tashmë të përmendur, fq. 66 thotë: “variablet e varura gjithmonë gjenden në problemin e hulumtimit. Ato në të vërtetë janë karakteristikë e problemit i cili është duke u shqyrtuar. Nëse problemi i hulumtimit është: në çmasë punëtorët janë të përfshirë në sistemin delegues?- variabli i varur është përjashtimi në sistemin delegues. Në këtë problem nuk kemi variabël të pavarur. ... variabla e pavarur mund të paraqitet edhe në problem. Ja p.sh. një problem të 140


tillë: në çmasë informimi i qytetarëve ndikon në kyçje në sistemin delegues. Kyçja në sistemin delegues është variabël i varur, kurse informimi është variabël i pavarur... variablet e varura zakonisht janë kritere në bazë të të cilave nxjerrin vendimin se nga cilat sfera shkencore do ta fillojmë hulumtimin. Mirëpo, ato mund të jenë edhe variable të pavarura”. Rëndësia e madhe e variableve të varura për hulumtimin shihet edhe në qasjen ndaj hulumtimit të problemit në tërësi. Në të vërtetë problemi është shkencorë dhe shoqëror, kurse përkufizohet si situatë e cila shkakton pakënaqësi shoqërore dhe e cila kërkon zgjidhje adekuate. Pra, problemi gjithmonë është situatë shoqërore pak a shumë specifike dhe e tillë është edhe variabla. Ajo paraqitet si pasojë e shkaqeve të caktuara dhe si shkas i pasojave të caktuara. Zgjidhja është veprim përmes aktiviteteve dhe mjeteve të caktuara në drejtim të eliminimit të pakënaqësive shoqërore. Pra, problemi është variabël e pavarur dhe d he e varur, var ur, gjegjësisht ai gjithmonë përmban variabilet e varura dhe të pavarura. p avarura. Kur e formulojmë atë si problem të hulumtimit, ne përcaktohemi për dispozitën dhe dimensionin e caktuar të problemit, e jo për variablin që përmban atë dhe jo në bazë të saj. Për ne “këto variabla”, në fillim janë të barabarta vetëm kur përcaktohemi në objekt dhe në qëllimet e hulumtimit dhe kur i futemi nxjerrjes dhe formulimit të hipotezave, zbulojmë se cilat variable do të përfshihen dhe në cilin rol do të jenë ato. Në mënyrë të caktuar edhe Vujeviç thotë: po aty, : “... mirëpo, variabilet e pavarura paraqiten në qëllimet q ëllimet e hulumtimit dhe në hipoteza. hipoteza . Variabli Variab li i pavarur mund të paraqitet edhe në problem...” . Është interesante edhe pikëpamja e tij se “variablet nxirren nga hipotezat dhe klasifikohen në bazë të hipotezave” (fq. 67). Kjo pikëpamje në dëshmi më parë do të ishte llapsus se sa gabim në mendim sepse kjo e implikon qëndrimin se hipotezat ekzistojnë para variablit, prej nga shtrohet pyetja: nëse variabilet janë elemente përbërëse dhe strukturore të hipotezave, cila marrëdhënie është qëndrim i hipotezës, si kanë lindur hipotezat të cilat i paraprijnë variables? Përsëri duhet ta theksojmë se hulumtuesi nuk mund të paraqes variable në mënyrë arbitrare, por ai duhet ti nxjerrë ato nga përcaktimi operacional i objektit, me çka fillon edhe nxjerrja e hipotezës- pra me identifikimin e variableve dhe marrëdhënieve të 141


tyre. Është e arsyeshme pyetja rreth funksioneve të variableve. Janë evidente dy funksione të variableve, si vijon: a) pjesëmarrja në strukturën e hipotezës hipotezë s dhe të qëndrimit të saj; b) lidhja e drejtpërdrejt me indikatorët. Aftësia e tyre që të jenë kuantitative dhe të paraqiten si unipolare dhe bipolare (madhësitë lëvizin prej 0 deri më së larti ose nga neutralja e përpjetë ose tatëpjetë), ua siguron atyre a tyre edhe funksionin fun ksionin e rëndësishëm rëndë sishëm në matje dhe vlerësim. INDIKATORËT

Në projektin e hulumtimit indikatorët indika torët janë manifestim i disa dukurive, dukur ive, drejtpërsëdrejti ose tërthorazi të cilat mund të evidentohen dhe njihen me shqisa përmes të së cilave mund të arrihet njohuria e vërtetë dhe e verifikueshme për atë dukuri. Ky përkufizim është i vërtetë në kuadër të rregullave të shkencës laike (profane) e cila nënkupton verifikimin intersubjektiv. Verifikimi intersubjektiv më tutje nënkupton mundësinë që disa subjekte të ndryshme, njëkohësisht në të njëjtat kushte dhe në të njëjtën mënyrë konstatojnë insistimin e manifestimit të tillë, vetive të tij dhe domethënies. Nëse konstatimet e disa subjekteve shprehin pajtimin atëherë kjo do të thotë se manifestimi është vërtetuar si tregues apo indikatorë i drejtë. Hulumtuesit mund ti shqyrtojnë vetëm dukurit të cilat në një farë mënyre ose me diç manifestohen, sepse në të vërtetë vetëm manifestimi e mundëson verifikimin intersubjektiv. Përkufizimi i indikatorëve me të cilin e filluam shpjegimin, sa do që është i saktë dhe i mjaftueshëm ai nuk mund të jetë krejtësisht i pranueshëm. Këtij përkufizimi duhet shtuar se indikatorët në projektin shkencorë të hulumtimit nuk janë çfarë do manifestimi, por vetëm ai manifestim që ka të bëjë me strukturën e hipotezës, para se gjithash me qëndrimin dhe domethënien e saj që i përgjigjet sistemit kuptimorku ptimor- terminologjik dhe domethënës. Arsye për këtë është se i njëjti manifestim i një dukurie, në situata të ndryshme dhe në projekte të ndryshme hulumtuese, në kohë të ndryshme dhe në vend të ndryshëm mund të ketë kuptime të ndryshme, sidomos për subjekte të ndryshme shoqërore. Për të qenë indikatorë vërtetë tregues ata duhet të jenë të definuar qartë dhe duhet ta përshkruajnë realitetin të cilit i përkasin konceptet e marrëdhënieve, gjegjësisht realitetin i cili 142


tregohet. Indikatori apo treguesi tregon atë që me manifestim është shfaqur. Lidhur me shembujt tashmë të përmendur këtu, kjo do të dukej kësisoj: gazeta Y në rubrikën e saj politike brenda shtatë ditësh për një ekses politik, konflikt, qëndrim ose akt shkruan pesë herë. A është ky indikatorë? Natyrisht, ky është indikatorë kuantitativ i thjeshtë për shpeshtësinë e temave të caktuara në artikuj. Kurse a është indikatorë edhe për neutralitet- anshmëri të rubrikës në fjalë apo për konsekuencë, respektim të parimeve. Ky fakt vet vetiu nuk mjafton dhe nuk është indikatorë i drejtë, ndonëse ky është komponent i rëndësishëm i indikatorit. Për tu formuar indikatori i drejtë për neutralitet paanshmëri është e nevojshme që të shtohen edhe indikatorët për orientimin e artikullit, qëndrimeve që u cekën, autorët e qëndrimeve, burimet e njohjes, vlerësimet, etj. Pra nuk ka mundësi që të formohet një indikatorë i thjeshtë, por është i nevojshëm indikatori i komplikuar (sindrom). Pastaj, është e qartë se indikatori ka të bëjë me qëndrimin e hipotezës. Madje edhe nëse e respektojmë qëndrimin e Vujeviçit (fq. 70) se “hipotezat janë mendimet tona për karakteristikat e një variabli ose mendimi për marrëdhënien midis variableve”, prapë nuk mund ti shmangemi fakteve se indikatorët kanë të bëjnë me qëndrimin e hipotezës. Së këndejmi vështirë mund të pranohet qëndrimi se ata janë “pjesë të realitetit objektiv i cili ka të bëjë me kuptimin e variablit të cilën dëshirojmë të operacionalizojmë, quhet indikatorë apo tregues”. Indikatorët nuk mund të konsiderohen “operacionalizim i nocionit të variablit”. Në të vërtetë indikatorët faktik janë tregues të drejtpërdrejtë por edhe indirekt të qëndrimeve të hipotezës. Indikatorët nuk e kanë të njëjtën vlerë kurse vlera e tyre përcaktohet për çdo projekt, madje edhe për çdo hipotezë në raste të jashtëzakonshme. Mirëpo, për të gjithë indikatorët vlen një imperativë: të jenë të drejtë!. Për këtë arsye vlera e indikatorëve verifikohet. M. Vujeviç në këtë kuptim i cek katër mënyra për përcaktimin e vlerës së tyre (fq. 71/72): a) vlera aprioristike- e cila nuk nënkupton procedurë të posaçme, por mund të ndërlidhet me procedurën e krijimit të indikatorëve; 143


b) vlera logjike është “procedura me të cilën i zbulojmë indikatorët në bazë të përkufizimit të variablit të cilin dëshirojmë ta operacionalizojmë”; c) vlerësimi përmes mendimit të zhirisë; d) vlerësimi i indikatorëve me ndihmën e grupeve të njohura. Secila nga këto procedura të përmendura i ka vlerat dhe të metat e caktuara. Në bazë të përvojave hulumtuese- shkencore dhe të konsultimeve direkte me metodologë me përvojë dhe me hulumtues të njohur shkencorë nga fusha e shkencave shoqërore mundemi lirisht të rekomandojmë dy qasje produktive ndaj vlerësimit të indikatorëve. E para, është zbatimi i rrept i procedurës së konceptualizimit dhe përpunimit të projektit të hulumtimit, sidomos përpunimit të objektit teorik dhe operacional të hulumtimit dhe nxjerrjes së hipotezave. E dyta, është zbatim i rreptë i testimit të projektit të hulumtimit dhe i analizës, vlerësimit të rezultateve të fituara me anë të tij. Kjo nënkupton edhe zbatimin e procedurave të rikonceptualizimit. Format e indikatorëve të drejtë janë: a) b) c) d) e)

objektiviteti; besueshmëria; njëkuptimësia; saktësia; reprezentimi.

Është e pa kontestueshme se deri te këto forma arrihet përmes të gjitha mënyrave të cekura më lartë dhe kjo është e mundur përmes hulumtimit të posaçëm të indikatorëve gjë që edhe rekomandohet në kushte të caktuara. Kemi shumë lloje të indikatorëve, por të zakonshëm janë dikotomit dhe klasifikimit në vijim: a) sipas kriterit të përmbajtjes- indikatorët e variablave dhe indikatorët e qëndrimeve të hipotezave; b) sipas kriterit të vlerës: të përdorueshëm dhe të papërdorueshëm gjegjësisht relevant dhe relevant; c) sipas kriterit të lindjes: ekspresiv (indikatorët e qëndrimeve) dhe predikativ (indikatorët ( indikatorët e dimensioneve reale- veçorive). Në kuadër kuadë r 144


të këtij kriteri kemi edhe indikatorët objektiv; të tilla janë faktet objektive reale të cilat mund të konstatohen me shqisa dhe me përvojë dhe indikatorët subjektiv; të tillë janë mendimi i objektit, përjetimi i tij, ndjenjat dhe emocionet; d) sipas kriterit të ndërlikueshmërisë- indikatorët elementarë (të thjeshtë) dhe sindrom ( të ndërlikuara në kuptimin e tërësisë së lidhjes). Këto janë vetëm lloje gjegjësisht klasifikime themelore. Ta theksojmë se te indikatorët sindrom mund të vijë deri te ndërlidhja e indikatorëve objektiv dhe subjektiv gjegjësisht indikatorëve të llojllojshëm. Në tekst më lart theksuam edhe indikatorët kuantitativ dhe kualitativ. Zgjedhja e indikatorëve është e kushtëzuar para se gjithash nga të dhënat adekuate të nevojshme dhe të vërteta të cilat vërtetojnë apo përgënjeshtrojnë hipotezën. Të tilla janë: 1. veçoritë e objektit dhe qëllimeve të hulumtimit; 2. veçoritë e qëndrimit të hipotezës dhe variableve; 3. njohuritë paraprake shkencore për objektin e hulumtimit. MËNYRA E HULUMTIMIT NË PROJEKTIN SHKENCOR HULUMTUES

Mënyra e hulumtimit si pjesë e posaçme e hulumtimit dhe e skicës ideore shkencore për nga përmbajtja themelore konsiderohet pjesë e dokumentit shkencor. Ai vërtetë përmban edhe vendimet themelore qenësore për atë se si do ta përcaktojmë dhe hulumtojmë paraprakisht objektin e hulumtimit, si do ta verifikojmë qëllimin shkencorë dhe shoqëror dhe si do ti vërtetojmë, argumentojmë, përgënjeshtrojmë apo ndryshojmë hipotezat, dhe si do ta plotësojmë fondin shkencor. Kjo pjesë e projektit të hulumtimit i ka edhe karakteristikat e dokumentit operativ sepse nominon shumësinë e procedurave në zgjedhjen dhe definimin e kritereve dhe zbatimin e tyre në veprimin dhe realizimin e marrëdhënieve funksionale midis metodave, veprimin me zbatimin e teknikave dhe instrumenteve të hulumtimit, obligimin për nxjerrjen e planit, etj. 145


Ekzistojnë tri determinante të rëndësishme të hartimit dhe të përmbajtjes të kësaj pjesë të projektit ideorë shkencor: 1. veçoritë dhe struktura e objektit; 2. qëllimet e hipotezave të hulumtimit; 3. praktika hulumtuese – shkencore dhe zhvillimi i njohurive metodologjike. Puna në hartimin e pjesës “mënyra e hulumtimit” mund të fillohet me njërën nga këto dy mënyra: 1. me kumtimin se cilit drejtim teorik- metodologjik i përket hulumtimi konkret; 2. me shpjegimin e paradigmës gjegjësisht tezave themelore të paradigmave me të cilat faktikisht përcaktohet kriteri për zgjedhjen dhe zbatimin e kriterit të metodave për realizimin e hulumtimit. Pavarësisht nga dobia e fillimit të përpunimit të kësaj pjese me njërën nga mënyrat e cekura, ato nuk mund të konsiderohen të nevojshme dhe të domosdoshme. Në të vërtetë përkitja drejtimit dhe tezës së paradigmës janë kumtuar ku mtuar tashmë në formulimin f ormulimin e problemit (në pjesën për rezultatet e hulumtimit paraprakë nga të cilat fillohet) si dhe në përkufizimi teorik të objektit. Në rast të mungesës së shpjegimit për drejtimin teorik-metodologjik dhe paradigmën, pjesa e parë “mënyra e hulumtimit” e bënë shpjegimin për metodat themelore që do të zbatohen në hulumtimin përkatës. Është e kuptueshme se të gjitha metodat themelore të njohurisë shkencore duhet të jenë të zbatueshme në të gjitha fazat dhe etapat e projektimit, realizimit dhe prezantimit të hulumtimit. Mirëpo, disa prej tyre sidomos analiza, klasifikimi, madje edhe abstrahimi, shfrytëzohen më tepër në disa pjesë të hulumtimit. P.sh. më së shpeshti në përcaktimin e objektit të hulumtimit dhe hipotezave, por edhe në procesin e përpunimit të të dhënave. Ky zbatim i metodës së aplikueshme duhet të cekët me fjalë dhe të përcaktohet se në cilat pjesë të hulumtimit do të zbatohet dhe lidhur me çka. P.sh. duhet të cekët në mënyrë decide se cilat lloje të analizave do të bëhen dhe çka do të analizohet. Gjithashtu nëse është fjala për klasifikimin gjithashtu duhet të përcaktohet se çka do të klasifikohet dhe sipas cilave kritere. P.sh. në hulumtimin e artikujve në rubrikën politike të gazetës X metoda themelore është analiza strukturore146


funksionale dhe duhet të zbatohet klasifikimi sipas kritereve të caktuara. Në çdo hulumtim qoftë teorik apo empirik, zbatohet së paku një apo më tepër metoda të përgjithshme shkencore. Për hulumtimin empirik është karakteristike zbatimi i metodës së përgjithshme shkencore statistikore në bashkëpunim me metodën e modelimit dhe me metodën hipotetike-deduktive. Për hulumtimet teorike mund të zbatohen metodat analitike – deduktive dhe aksiomatike të përgjithshme shkencore. Metoda historike komparative (metoda komparative) në shkencat shoqërore gjithashtu konsiderohet metodë e përgjithshme shkencore. Kur ceket metoda statistikore duhet të theksohet se në cilën masë statistikore llogaritet, a do të realizohet ajo përmes mostrës dhe cilës mostër si dhe cilat procedura të metodës statistikore do të zbatohen dhe me cilin induksion dhe tendencë statistikore synohet të operohet. Nëse ceket zbatimi i metodës së modelimit duhet të përcaktohet qartë lloji i metodës, qëllimi, objekti dhe funksionet e modelit dhe a llogaritet në modelin eksperimental. Në të njëjtën mënyrë duhet të veprohet edhe me metodat tjera. Këtu bëjnë pjesë edhe zbatimi eventual i metodave që janë karakteristike për disa drejtime metodologjike siç janë metodat ideografike, të tipeve ideale apo biografike. Hulumtimi nuk mund të realizohet pa zbatimin e metodave të caktuara të mbledhjes të së dhënave dhe metodave të përpunimit dhe prezantimit të tyre. Paraqitja dhe klasifikimi i tyre do të jenë objekt i shpjegimeve të mëvonshme. Këtu vetëm do të themi se duhet të thuhet saktë se cilat metoda teknika dhe instrumente, dhe lidhur me çka do të zbatohen. Instrumentet dhe udhëzimet për përdorimin e tyre janë pjesë përbërëse e hulumtimit shkencor. Planet e realizimit të hulumtimit sidomos planet e rregullimit, kontrollit, përpunimit të të dhënave, verifikimit të hipotezave përmes procedurave kualitative dhe kuantitative si dhe mënyrat dhe format e prezantimit bëjnë pjesë në këtë pjesë të projektit. Jashtë kësaj pjese mbeten planet organizative të hulumtimit (plani i termineve, mjeteve mjeteve dhe kuadrove) si dhe plani i aftësimit (përgatitjes) së hulumtuesve të terrenit. Mirëpo, plani i realizimit të para hulumtimit dhe rikonceptualizimit eventual bënë 147


pjesë në këtë projekt. ARSYESHMËRIA SHKENCORE DHE SHOQËRORE E HULUMTIMIT

Kjo pjesë e hulumtimit kumton parashikimin dhe obligimin e marrë përsipër se hulumtimi do ti kontribuojë shkencës dhe mirëqenies shoqërore përmes rezultateve të hulumtimit. Është e hapur pyetja; a është vërtetë e mundur në mënyrë realiste të parashihet kontributi shkencor sidomos shoqëror? A mund të operacionalizohet dhe konkretisht të tregohet ai kontribut? Do ta theksojmë se kontributi shkencor dhe shoqëror nuk mund të barazohet me njohurinë shkencore dhe shoqërore ose me qëllimet e supozuara shkencore ndonëse midis tyre ekziston një lidhje. Kontributi shkencor- shoqëror nuk realizohet vetëm me rezultatet e hulumtimit në sferën e njohurisë shkencore ose në zgjidhjen e problemit shoqëror, por edhe me vetë ngjarjen e hulumtimit. Prandaj mund të flitet për kontributin direkt dhe indirekt për kontributin aktual dhe të mëvonshëm, për kontributin momental, afatshkurtër dhe afatgjatë. Të theksojmë edhe se kontributi shkencor-shoqëror nuk është e domosdoshme të jetë proporcional, as të ketë veçori të ngjashme. Kjo sidomos është e arsyeshme të thuhet kur flitet për kontributin shkencor dhe shoqëror ose arsyeshmërinë. Hulumtimi i arsyeshëm shkencorë është ai që i kontribuon thellimit, zgjerimit, probabilitetit dhe ndryshueshmërisë së njohurisë shkencore për objektin apo metodën shkencore gjegjësisht për objektin apo metodën e hulumtimit ose për te dyjat së bashku. Kjo realizohet përmes stimulimit ose arritjes së rezultatit verifikues apo heuristik. Mirëpo, është e mundur që të arrihen njëkohësisht të njëjtat rezultate lidhur me objektin dhe metodën sikurse që është e mundur që lidhur me njërën të arrihet stimulimi, kurse lidhur me tjetrën të arrihet rezultati heuristik. Arsyeshmëria shoqërore vlerësohet në bazë të kontributit aktual dhe potencial të besueshëm dhe me rezultatet e hulumtimit në zgjidhjen e problemit shoqëror. P.sh. është e mundur që njohuria të zhvillohet dhe ti kontribuojë qetësimit të gjendjes së tendosur shoqërore sepse kjo mund të kuptohet si qasje serioze dhe e përgjegjshme ndaj zgjidhjes së problemit. Rezultatet e hulumtimit mund ta hulumtojnë apo kanalizojnë aksionin shoqëror. Arsyeshmërinë shoqërore, faktikisht e 148


vlerëson porositësi gjegjësisht financuesi i hulumtimit, mirëpo nganjëherë këtë ai e bënë sipas kritereve objektive kurse nganjëherë sipas kritereve plotësisht subjektive. MBLEDHJA E TË DHËNAVE NË HULUMTIMIN SHKENCOR

Mbledhja e të dhënave është etapë e domosdoshme për secilin hulumtim shkencor, qoftë ai kryesisht empirik apo kryesisht teorik. Kjo etapë vjen menjëherë pas stërvitjes dhe verifikimit të bashkëpunëtorëve, hetimeve paraprake me të cilat verifikohet qëndrueshmëria e projektit hulumtues dhe rikonceptualizimi eventual. Procesi i mbledhjes së të dhënave zhvillohet sipas procedurës së përcaktuar qartë dhe sipas planeve të përfshira në “Projektin e mendimit shkencor – mënyrën e hulumtimit”, si edhe në pajtim më mostrën, metodat dhe teknikat e përzgjedhura. KONCEPTI I TË DHËNAVE, FAKTEVE, INDIKATORËVE DHE VARIABILEVE

Në literaturë mund të hasen qëndrime qëndr ime që nuk i dallojnë sa duhet faktet dhe të dhënat, si dhe atë se gjatë hulumtimit mbledhen faktet. 1) Për shumicën e hulumtimeve shkencore në shkencat shoqërore kjo nuk është e saktë, sepse ato merren me mbledhjen të dhënave, kurse vetëm hulumtimet e disa prej këtyre shkencave janë të orientuara në mbledhjen e fakteve, të cilat shfaqen në rolin e burimeve të të dhënave. Në këtë kuptim, është ilustrues shembulli i hulumtimeve në arkeologji ar keologji dhe në etnologji. Por, edhe mbledhja i objekteve (disa prej objekteve nuk mund të mbledhen për shkak të karakteristikave të tyre, p.sh. mbetjet e ndërtimeve), shërben mbi të gjitha për të siguruar të dhëna që përpunohen shkencërisht. Prandaj, është e domosdoshme të bëhet dallimi ndërmjet fakteve dhe të dhënave, si dhe dallimi i të dhënave nga indikatorët dhe variabilet. Faktet janë përbërës faktikë të realitetit shoqëror, shoqërisë, dukurive shoqërore, etj. Ato manifestohen në mënyra të ndryshme dhe janë të llojeve të ndryshme. Në këtë aspekt, dallohen: faktet materiale – ato janë objektive, tërësi fizike me përmbajtje dhe formë të caktuar; faktet shpirtërore – si krijime dhe 149


aktivitete shpirtërore ose fakte psikike; fakte të sjelljes apo veprimit shoqëror – që përfshin të gjitha aktivitetet e njeriut si qenie shoqërore dhe natyrore. Të gjitha këto fakte, në njëfarë mënyre, shprehin përmbajtjen, formën dhe esencën e tyre, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë. 2) Asnjë projekt hulumtues dhe asnjë hulumtim nuk ka të bëjë me të gjitha faktet e realitetit shoqëror. Faktet për të cilat arrihen njohuri shkencore, para së gjithash, varen nga objekti, hipotezat, variabilet dhe indikatorët e projektit hulumtues. Për to kërkohen të dhëna. Të dhënat janë njohuritë tona pak a shumë të pjesshme mbi manifestimet e caktuara të fakteve. Pra, përmbajtje e drejtpërdrejtë e të dhënave janë indikatorët – manifestimet e zgjedhura të dukurisë që pasqyron dhe pasqyrohet; ndërsa vetëm, nëpërmjet nëpër mjet tyre përmbajtjet e të dhënave janë edhe dukuri gjegjësisht pjesë të tyre, aspekte, tipare, etj., të cilat i kemi cilësuar si variabile, për shkak ndryshueshmërisë reale dhe potenciale. Mbi variabilet dhe indikatorët është thënë mjaft në trajtesat paraprake. Me rastin e mbledhjes së të dhënave, nëpërmjet veprimtarisë shqisore dhe intelektuale, konstatohet së pari ekzistimi ose mosekzistimi i indikatorit të caktuar, e pastaj përmbajtja dhe kuptimi i tij. Treguesi bëhet i tillë vetëm nëpërmjet të dhënës valide. Pra, ai është valid vetëm në qoftë se është e mundur të formohet si faktor i njoftimit ose njoftim i dukurisë që, kur është në lidhshmëri me të dhënat tjera, mundëson shqyrtim shkencor dhe njohuri të vërteta mbi dukurinë. Asnjë e dhënë, përmbajtja e të cilës është fakt i thjeshtë, nuk mund të shërbejë si provë e mjaftueshme ose si negacion për çfarëdo teze. Në fakt, indikatori dhe e dhëna e thjeshtë mbi të është e varfër përmbajtësisht që të mund të konsiderohet argument i qëndrueshëm. Argumenti është njoftim i bindshëm. Ndonëse, sipas disa definicioneve, e dhëna është informacion mbi realitetin, duhet të kemi parasysh se informacioni është tërësi e të dhënave të lidhura midis tyre që e ka kuptimin e vet, kështu që, në të vërtetë, është vetëm sindrom i indikatorit si përmbajtje e të dhënave komplekse. Pra, informacioni mbi realitetin - argumenti është pozitiv, vërtetim, dëshmi, ndërsa negacion i tij nuk mund të jetë e dhënë e thjeshtë, por mund të jetë vetëm informacion. Lloj të veçantë të fakteve përbëjnë “faktet shkencore” dhe “faktet e kumtuara”. Ato mund të renditen në mesin e fakteve shpirtërore. “Faktet shkencore” kuptohen si fakte të verifikuara shkencërisht, të dëshmuara në praktikën shoqërore. “Faktet e kumtuara” janë fakte të pranuara, të cilat nuk janë dëshmuar ende shkencërisht, por janë të evidentuara. Për 150


këto fakte nuk mund të gjenden indikatorë të thjeshtë, pra as të dhëna të thjeshta. LLOJET E TË DHËNAVE DHE KRITERET THEMELORE TË KLASIFIKIMIT

Ka disa lloje të dhënash dhe kriteresh për klasifikim. Që në fillim të hulumtimeve hasim në: (a) të dhënat e supozuara që gjenden në hipotezat mbi “mënyrën e hulumtimeve” dhe planet e përpunimit. Ato edhe quhen “të supozuara”, sepse konsiderohet që është e besueshme që gjatë hulumtimeve do të gjenden; (b) të dhënat provuese, të cilat janë shfaqur në fazën para hulumtimeve gjatë të cilës e kemi testuar zbatimin në praktikë të projektit hulumtues; (c) të dhënat funksionale që sigurohen me realizimin e hulumtimeve dhe në bazë të të cilave gjykojmë dhe nxjerrim përfundim mbi objektin e hulumtimit. Nuk do të flasim për të dhënat e përdorshme dhe të papërdorshme, të vërteta dhe të rreme, sepse klasifikimet e tilla dhe të ngjashme i konsiderojmë bizare. Për projektimin e hulumtimit, planifikimin e të dhënave dhe metodave tëmbledhjes dhe përpunimit të të dhënave i konsiderojmë më të rëndësishme: (1) burimet dhe të dhënat burimore; (2) natyrën e materies – bazat e të dhënave; (3) objektin e përmbajtjes së të dhënave; (4) subjektin – autorin e të dhënave; (5) formën e shprehjes së përmbajtjes; (6) opinionin e të dhënave; (7) qasjen në të dhëna; dhe (8) zyrtarizmin e të dhënave. Burimet e të dhënave janë fakte shumë i rëndësishëm për qëndrueshmërinë dhe besueshmërinë e të dhënave. 3) Bie në sy menjëherë dallimi midis burimeve empirike shumë të llojllojshme (në të cilat mund të përfshihen edhe njerëzit, individët e kolektivitetet, si edhe dëshmitë, veprimet dhe krijimet e tyre) dhe burimeve shkencore (si lloj specifik i krijimtarisë njerëzore). Për 151


hulumtimet empirike janë të rëndësishme si njëri lloj i burimeve ashtu edhe tjetri, me theks në burimet empirike; për hulumtimet teorike kanë përparësi burimet shkencore 5) Natyra e burimit të të dhënave bën të dallohen:

1. krijimet e kulturës materiale, siç janë ato artistike, rekreative dhe të nevojave të përditshme. Ndonjëherë, në të njëjtin objekt material, mund të arrihet të gjitha dispozita përnjëherësh ose vetëm disa prej tyre; 2. krijimet e kulturës shpirtërore; 3. sjelljet e subjektit të shoqërisë – verbalist, praktikisht etj. Duke pasur parasysh kompleksitetin e disa shkencave shoqërore, klasifikimi sipas lëndës së burimeve është i mundur vetëm në vijat më të trasha: (1) burimet (1) burimet objekt i të cilave është shoqëria në tërësi (burimet e paidentifikuara); (2) burimet (2) burimet e specifikuara, s pecifikuara, objektet e të cilave janë aspektet e caktuara të shoqërisë dhe të dukurive shoqërore; (3) burimet (3) burimet e specializuara disiplinare, të cilat përmbajnë të dhëna vetëm mbi dukuritë ose aspektet e dukurive që i përkasin shkencës së caktuar shoqërore ose disiplinës së caktuar të shkencës shoqërore; (4) burimet (4) burimet lëndore krejtësisht selektive, të cilat përmbajnë të dhëna vetëm mbi një problematikë të ngushtë në kuadrin e një disipline shkencore. Aktivitetet hulumtuese orientohen së pari në grupin e katërt të burimeve sipas përcaktimit lëndor. Dispozitat e këtij klasifikimi veprojnë në mënyrë orientuese. 6) Sipas kriterit të autorësisë, burimet mund të klasifikohen në disa mënyra (sipas kolektivitetit, roleve, orientimeve vlerësuese, etj.), por është e rëndësishme të dallohen: (1) burimet (1) burimet kompetente dhe (2) burimet (2) burimet jokompetente, sipas shkallës ose nivelit të kompetencës së burimit. Forma ose mënyra e pasqyrimit të përmbajtjes së burimeve është në lidhshmëri me mënyrën e shfrytëzimit të tyre. Sipas këtij kriteri mund të dallohen: 152


(1) (2) (3) (4)

mënyrat auditive, mënyrat vizuale mënyrat audio-vizuele dhe mënyrat tjera, të cilat nuk mund të shqyrtohen.

Kriteri i opinionit është shumë kompleks dhe i pa definuar qartë, kur shkencat shoqërore vështrohen si tërësi. Ai kërkon më shumë nivele të dallimit. Niveli i parë është dallimi i: (1) burimeve shoqërore nga (2) burimet private, për shkak shka k të mundësisë së mbrojtjes speciale dhe kushtëzimit të shfrytëzimit të burimit. Niveli i dytë është dallimi i: (1) burimeve legale, (2) burimeve ilegale dhe (3) burime gjysmë-legale, gjë që është shumë e rëndësishme për shkak të përgjegjësisë shoqërore dhe juridike dhe vetëdijes shkencore. Niveli i tretë është dallimi që nënkupton ndarjen në: (1) burime publike, (2) burime interne, (3) burime sekrete, (4) burime tepër sekrete. Qasja në burime ka rëndësi të madhe për çdo hulumtues. Vetë nocioni i qasjes është dukshëm më i gjerë se sa nocioni opinion. Prandaj nocioni i qasjes nuk mund të reduktohet në nocionin e opinionit, sikundër nuk mund të reduktohet as në nocionin e transparencës.

Është e qatë se duhet të dallohen: 153


(1) burimet në të cilat kemi qasje dhe (2) burimet në të cilat nuk kemi qasje. Për hulumtuesit është e rëndësishme arsyeja e mungesës së qasjes, ne mënyrë që të eliminojë faktorët që i bëjnë burimet të mos kemi qasje. Këtu arsye mund të jenë: (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

administrative (politike, afariste, juridike); arsimore-kulturore; ekonomike-financiare; teknike; organizative; informative; numri i vogël i burimeve, etj.

Hulumtuese duhet të studiojë cilat janë pengesat dhe si mund t’i eliminojë me ndihmën e pajisjeve bashkëkohore elektronike. Burimet zyrtare dhe oficiale, në parim, konsiderohen më të besueshme se sa burimet jozyrtare dhe jooficiele. Në praktikë, shpesh nuk është kështu. Përveç kësaj, nocionet zyrtar dhe oficiel nuk janë nocione të barasvlershme. P.sh. dokumenti personal zyrtar (pasaporta) nuk mund të ketë të njëjtën vlerë me llogarinë e paguar në restorant. Autentiteti i burimit ka rëndësi të veçantë për secilin hulumtues, sepse lidhet me autentitetin e të dhënave. Por, kjo është çështje shumë komplekse dhe, në disa aspekte (p.sh. sipas njëanshmërisë), kundërthënëse. Autenticitetit nuk mund t’i jepet apriori forma e vërtetësisë dhe objektivitetit, prandaj duhet qasur me njëfarë rezerve. Sipas autentitetit të tyre, burimet mund të ndahen në: (1) burimore – autentike; (2) të interpretuara – autentike; (3) të interpretuara – autentike dhe (4) arbitrare. Dokumentet, në kuptimin më të gjerë të fjalës, si burime specifike të të dhënave, u nënshtrohen kritereve të përmendura të klasifikimit, por mund t’u shtohen edhe disa të tjera, siç janë: origjinaliteti, koha dhe vendi i shfaqjes, përfshirja, shterimi, etj. Për hulumtuesin është i 154


rëndësishëm treguesi i vlerës dhe dobisë së burimit, në qoftë se e di se cilit lloj të dokumenteve i përket. 7)Duket se është e rëndësishme të dallohen këto lloje të dokumenteve: (a) shkencore – veprat shkencore; (b) publicistike (b) publicistike – në të cilat, ndoshta edhe pa arsye të mjaftueshme, përfshihen edhe veprat artistike; (c) informative – prodhimet e mediave; (d) të aksionit – programet, planet, udhëzimet, urdhëresat, etj.; (e) propaganduese dhe reklamuese; re klamuese; (f) të evidencës; (g) normative – të dispozitave dhe procedurave; (h) punuese (h) punuese – afariste. Është e kuptueshme se janë të mundura dhe e dobishme edhe klasifikime të tjera, por ky klasifikim, si pikënisje e hulumtimeve, është i përshtatshëm, sidomos nëse dallohen: materia muzeore, materia arkivore, materia bibliotekare dhe duke vepruara në mënyrë aktuale – dokumentet funksionale aktuale. Për çdo hulumtues të ndërgjegjshëm, është shumë e rëndësishme që në hulumtimin e tij shkencor të dallojë dhe të identifikojë të dhënat empirike, vlerën dhe kuptimin e tyre. Të dhënat empirike nuk janë assesi vërejtje të shqisave, por janë edhe krijim i përvojës njerëzore dhe shoqërore si dhe i njohurive dhe përvojave e njohurive të hulumtuesve. Sipas formës së manifestimit, të dhënat mund të jenë: (1) dëshmi – me gojë, me shkrim, me figurë (vizuale), auditive – muzikore, etj., por mund të jetë njëkohësisht kombinim i më shumë prej tyre, siç ndodh te dëshmitë televizive. (2) sjelljet; (3) veprimet; (4) krijimet, etj., por gjithnjë në lidhshmëri me kuptimin e atij që e kumton dhe atij që e pranon. Tani, këtu do të shqyrtojmë vetëm dëshmitë gojore dhe pranimin e këtyre të dhënave, ndërsa në analizim e dokumenteve do të merremi me grupet dhe nëngrupet 155


tjera të dëshmive. Dëshmia nuk është vetëm qëndrim i shprehur në mënyrë verbale, gjykim ose konkludim për diçka, por është edhe situatë në të cilën është dhënë dëshmia, mimika dhe gjestet me të cilat është shoqëruar, toni me të cilin është kumtuar, bindja dhe vendosmëria e manifestuar me këtë rast, raporti ndaj hulumtuesit dhe ndaj problemit, etj. Si të verifikohet ideja dhe kuptimi dhe si të evidentohen dëshmitë në të cilat janë përdorur të njëjtat fjalë, fjali dhe shprehje gjuhësore, në qoftë se me këtë rast janë përdorur tone të ndryshme të dëshmisë, si: me gjakftohtësi, me dyshim, në sarkazëm, etj.? Nuk është vështirë të gjendet zgjidhja për situata të rralla individuale. Problemi, në fakt, shfaqet me rastin e përpunimit të të dhënave, gjatë grupimit dhe klasifikimit. A janë të gjitha ato dëshmi me kuptim të njëjtë, në qoftë se janë shprehur me tone të ndryshme, me gjeste dhe mimikë të ndryshme, në qoftë se janë të dhëna në situata të ndryshme? Çka do të thotë shprehje “shpresojmë për më mirë” dhe si të ndahet deklarata optimiste që ka të bëjë me më të mirën e përgjithshme shoqërore, familjare dhe personale? Si të lidhen dhe të harmonizohen disa dëshmi optimiste për kohët e ardhshme me përpjekjet faktike për të gjetur punë në botën e jashtme dhe për të vazhduar vaz hduar jetën atje? Metodologjia nuk ka dhënë ende një përgjigje të qëndrueshme për pyetjet e shtruara, ndërsa njohuritë e psikologjisë nuk janë bazë e mjaftueshme. Tash për tash, kjo zgjidhet nëpërmjet udhëzimeve mbi punën e hulumtuesve, me shfrytëzimin e stereotipit, kuptimit të dëshmive dhe kontrollit. Ndonëse, jo rrallë, arrihen rezultate të kënaqshme prognozuese, problemi nuk është zgjidhur. Me gjithë vështirësitë e përmendura, hulumtimet empirike janë të pashmangshme. Hapja e problemeve lidhur me dëshmitë është vetëm nxitje për një konceptualizim dhe realizimin e projektit hulumtues në mënyrë sa më të ndërgjegjshme, për një qasje sa më serioze ndaj projektit hulumtues dhe punës hulumtuese si edhe ndaj kuadrit profesional. Njohuritë aktuale shkencore dëshmojnë se në sjelljen e njerëzve në periudha të caktuara kohore kanë rol dominant faktorë të caktuar. Po ashtu, ekziston vetëdija se në kohë dhe hapësira të caktuara ekzistojnë edhe dëshmi dhe sjellje të caktuara tipike dhe se ndryshime shfaqen përnjëherë, si ngjarje dhe si tendencë zhvillimi i të cilës mund të përcillet edhe të parashikohet në bazë të tyre. Në bazë të gjithë kësaj mund të kuptohet kuptimi mesatar i dëshmive, sjelljeve, veprimeve në 156


kohën e caktuar, në hapësirën e caktuar dhe në kushte e rrethana përafërsisht të njëjta. Kjo është relativisht e qëndrueshme qëndrues hme për kuptimin dhe interpretimin e të dhënave. Këtu ndihmojnë shumë edhe njohuritë mbi doket, shprehitë dhe traditën kulturore. Për perceptim të drejtë të kuptimit të të dhënave janë të domosdoshme hulumtimet e vazhdueshme ose së paku sukcesive të mostrave përfaqësuese të llojit dhe hulumtimet metodologjike sistematike. METODAT DHE TEKNIKAT E MBLEDHJES SË TË DHËNAVE

Me rastin e definimit të nocionit metodë kemi thënë se metoda (method) është sistem kompleks i rregullave logjike, njohurive shkencore mbi objektin dhe metodat e teknikat nëpërmjet të cilave arrihet një njohuri shkencore. Metodat i kemi klasifikuar si: metoda themelore të njohurive, metoda të përgjithshme shkencore dhe metoda për mbledhjen e të dhënave. Me këtë rast kemi bërë dallimin e metodave që aplikohet në mënyrë të drejtpërdrejtë në hulumtime, atyre që i kanë të zhvilluara teknikat e veta të hulumtimeve, nga ato që nuk e kanë këtë. Me nocionin teknikë kemi nënkuptuar llojet e përcaktuara të instrumenteve dhe llojeve të tyre dhe sistemet e veprimeve operative në hulumtimin dhe përdorimin e instrumenteve. Ndër metodat e mbledhjes së të dhënave i kemi përmendur: përmendur : (1) (2) (3) (4) (5) (6)

vëzhgimin, verifikimin, eksperimentin, metodën e analizës së (përmbajtjes) dokumentit, metodës së studimit të rastit dhe metodën biografike.

Disa prej metodave që janë përmendur në trajtimet mbi drejtimet metodologjike (metodën ideografike, vrojtimin funksional, tipin ideal, etj.) nuk i kemi përfshirë në metoda të mbledhjes së të dhënave. Por, nuk ka pajtueshmëri të plotë as rreth qëndrimit që të gjitha këto metoda janë vërtetë metoda të mbledhjes së të dhënave. Kështu, p.sh. M. Vujeviç, është recidiv në pohimin se eksperimenti nuk është 157


metodë e mbledhjes së të dhënave (në librin: "Uvo đenje u znanstveni rad", f. 83). Ai nuk e përmend as metodën biografike dhe studimin e rastit, por në metoda të mbledhjes së të dhënave përfshin edhe matjet (në librin: "Uvođenje u znanstveni rad", f. 85). Vujeviçi ka të drejtë që metoda të rëndësishme për mbledhjen e të dhënave i konsideron verifikimin (që bëhet nëpërmjet anketës dhe intervistave), vështrimin dhe “analizën ë rastit”. Ndërkaq, matja nuk është metodë e posaçme e mbledhjes së të dhënave, për i përmbledh të gjitha këto metoda dhe luan rol të rëndësishëm edhe në përpunimin e të dhënave dhe dëshmive të rezultateve. Duhet të shpjegojmë pikëpamjet tonë se eksperimentin, studimin e rastit dhe metodën biografike e përfshijmë në metodën e mbledhjes së të dhënave. Së pari, kemi theksuar se metoda nuk përbëhet vetëm nga teknikat e mbledhjes së të dhënave, por, përveç tjerash, metoda është edhe konceptimi mbledhjes së të dhënave sipas rregullave, postulateve dhe njohurive të caktuara mbi proceset e manifestimit të indikatorëve dhe kuptimit të tyre. Së dyti, metodat e mbledhjes së të dhënave nuk sigurojnë vetëm të dhëna të thjeshta, por edhe të dhëna komplekse, madje shumë komplekse. Së treti, metodat nuk janë tërësi të thjeshta uniforme, por kanë mënyrat dhe format e tyre të ndryshme, ndërsa veprimi i përgjithshëm realizohet nëpërmjet veprimeve të ndryshme. Është fakt se asnjë prej metodave të përmendura të mbledhjes së të dhënave nuk është ekskluzivisht metodë e mbledhjes së të dhënave, por secila prej tyre përmban edhe rregullat e përpunimit, shfrytëzimit dhe vlerësimit të të dhënave. Njëkohësisht, në të njëjtin hulumtim nuk duhet të zbatohen të gjitha mënyrat dhe format e metodës, as nuk duhet të zbatohet vetëm një metodë e vetme. Eksperimenti, studimi i rastit dhe metoda biografike duhet të trajtohen si metoda konceptuale dhe operative të mbledhjes së të dhënave, për shkak se ato rregullojnë procedura dhe renditje të posaçme të të dhënave nga burimet e caktuara dhe llojet e të dhënave. Për më tepër, rezultati i vetëm një metode të eksperimentit, vetën një studimi të rastit në mozaikun e studimeve të rastit, vetëm një formë të metodës biografike, nuk jep më shumë se një të dhënë komplekse, individuale ose kumulative. Kjo çështje do të trajtohet në mënyrë më të detajuar gjatë përpunimit të secilës metodë, sidomos gjatë shqyrtimit të saj. METODAT DHE TEKNIKAT E MBLEDHJES SË TË DHËNAVE NË HULUMTIMET EMPIRIKE 158


Të gjitha metodat dhe teknikat e mbledhjes së të dhënave, të përmendura në kapitullin paraprak, aplikohen gjatë hulumtimeve empirike. Konsiderohet se metoda e vëzhgimi është metoda e parë e mbledhjes së të dhënave, e cila është e lidhur dhe e bazuar në aftësitë e të vërejturit, paraqitjen dhe dhënies së mendimit mbi atë që vrojtohet. Është e qartë se vëzhgimi është metodë e përshtatshme për njohjen e realitetit në përgjithësi dhe sidomos të realitetit shoqëror. Nëpërmjet tij në mënyrë të drejtpërdrejtë vërehen faktet e realitetit që kanë vërtet të manifestuara. Por, në hulumtimin e shoqërisë dhe dukurive shoqërore, si metodë shkencore, ka edhe dobësi dhe vështirësi të caktuara. Metoda e verifikimit (anketa, intervista) lidhet dhe kushtëzohet me shfaqjen dhe zhvillimin e gjuhës dhe të të folurit, si edhe me zhvillimin e aftësive të njerëzve që të komunikojnë midis tyre, si dhe me nevojat e shoqërisë për përgjithësim. Për dallim nga vëzhgimi, verifikimi i pranon njohuritë dhe dëshmitë e të tjerëve si bazë të qëndrueshme të njohurive kolektive. Duke pasur parasysh se njerëzit e jetojnë konkretisht realitetin e caktuara, se ata e vështrojnë realitetin, e përjetojnë dhe komunikojnë brenda toj e rreth tij, është e arsyeshme arsyesh me pikëpamja se ata kanë përvojë për vojë mbi realitetin që e kanë njohur dhe e kanë kuptuar se mbi të mund të japin dëshmi të vërtetë. Ata dëshmojnë mbi realitetin. Por, verifikimi bazohet në dëshminë masovike të cilën mund të nxjerrë si të vërtetë, nga tërësia e dëshmive individuale. Eksperimenti në shkencat shoqërore bazohet në eksperimentin në shkencat natyrore. Por, eksperimenti i vërtetë (laboratorik) nuk është njohje e drejtpërdrejt e realitetit të manifestuar. Eksperimenti në kushtet natyrore dhe kuazi eksperimenti, eksperimenti natyror dhe eksperimenti ex post facto, e përshkruajnë realitetin manifestativ, por edhe zbulojnë ndikimet dhe proceset e fshehta. Studimi i rastit është metodë dukshëm më komplekse e mbledhjes së të dhënave. Ajo përbën një sistem kompleks të zgjedhjes, mbledhjes dhe verifikimit të vërtetësisë së të dhënave. Studimet e rastit gjithmonë merren me tërësinë e realitetit të caktuar. Në tipin e “studimit “s tudimit të rastit në seri” ose os e në “mozaikun e studimeve të rastit”, secili studim është e dhënë kumulative ose tërësi e të dhënave. Metoda biografike, para së gjithash, bazohet në shkresat personale dhe 159


biografitë e shkruara, kurse më vonë edhe në burime të tjera të të dhënave. Por, as njëra dhe as tjetra metodë e mbledhjes së të dhënave nuk bazohet në shkresat personale dhe shkresat e shkruara personalisht ose biografitë e diktuara. Analizën e përmbajtjes gjegjësisht analizën e dokumentit do ta trajtojmë në fund, si nga aspekti empirik ashtu edhe nga aspekti teorik i mbledhjes së të dhënave. Ajo bazohet në aftësitë e njerëzve që të krijojnë, të prodhojnë të mira materiale e shpirtërore. Karakteristikë e rëndësishme e të gjitha metodave të përmendura është se ato pamundësojnë njohuritë shkencore mbi realitetin, prandaj edhe i quajnë “metoda empirike”. METODAT DHE TEKNIKAT E MBLEDHJES SË TË DHËNAVE NË HULUMTIMET TEORIKE

Çështja se a kërkojnë hulumtimet teorike edhe mbledhjen e të dhënave është çështje në të cilën, pjesërisht, jemi përgjigjur disa herë në këtë punim. Hulumtimi teorik, në esencë, është mendim shkencor mbi një dukuri apo proces të caktuar. Hulumtimi teorik shkencor konsiderohet se është trajtim i esencës, jo vetëm të asaj që është manifestative, por edhe i asaj që nuk është e tillë, për shembull, ideve. Në këtë shqyrtim nuk mund të merremi në mënyrë filozofike me mendimin teorik, por duhet të orientohemi të hulumtimet teorike të shkencave (të tjera) shoqërore. Analiza e procesit të lindjes së teorive shpie në: (1) lindjen – shfaqjen e idesë: a) burimin e problemit empirik mbi të cilin mendohet; b) burimin e pikëpamjes teorike, qëndrimin ose zbrazëtinë zbra zëtinë në teori. Në rastin e parë kemi dy kahe të lëvizjes: a) mendimi logjik mbi problemin pa mbështetje në njohuritë teorike dhe rezultatet e hulumtimeve të tjera – burimore, mendimin origjinal të zbatuar në aksiomat dhe metodat themelore të njohurisë: b) mendimi logjik mbi problemin me mbështetje në njohuritë teorike dhe rezultatet e hulumtimeve të tjera. 160


Në rastin e dytë, objekt i hulumtimit është teoria. Vetëm në rast të mungesës së premisës teorike ideja nuk formohet mbi të dhëna (përveç në një rast – kur nuk ka premisa) dhe nuk duhet të mbledhen të dhëna me qëllim të zhvillimit të mëtejmë. Në të gjitha rastet tjera mbledhen të dhëna si mbi problemin ashtu edhe mbi vetë idenë dhe mbi mundësitë e zhvillimit të mëtejmë të idesë. Këto të dhëna janë individuale dhe kumulative. Ato shfaqen në formë të qëndrimeve, gjykimeve, etj. të teorisë dhe rezultate të hulumtimeve në tri variante: studim dhe mendim (dëshmi dhe kontestim, gjeneralizim), studim i raportit mbi rezultatet e hulumtimit dhe studim i hulumtimeve në përgjithësi. Të dhënat, para së gjithash, janë qëndrime të teorisë dhe hulumtimeve. Dy janë metodat kryesore të mbledhjes së të dhënave në hulumtimet teorike shkencore: verifikimi dhe analiza (përmbajtja) e dokumenteve. Hulumtimi ka forma specifike të intervistës spontane, duke filluar nga konsultimi e deri te recensioni dhe biseda joformale, përfshirë edhe format e diskutimit. Analiza e përmbajtjes së dokumenteve, para së gjithash, ka formën e analizës kualitative, por nuk e përjashton as analizën kuantitative. Në qoftë se kjo është e saktë, atëherë përfshihen rezultatet deri te të cilat kanë çuar hulumtimet me të gjitha metodat e mbledhjes së të dhënave ose me cilëndo prej këtyre metodave. Për këtë arsye mund të konsiderohet se hulumtimet teorike, në mënyrë indirekte, i shfrytëzojnë të gjithë metodat e mbledhjes së të dhënave. Mbetet e hapur çështja se si zhvillohet hulumtimi shkencor teorik nëpërmjet mendimit logjik, pa mbledhjen e të dhënave. Nga vetë pyetja dalin dy nënpyetje: e para, a nuk zhvillohet ky mendim duke shfrytëzuar të dhënat e mbledhura më herët që janë përfshirë në njohuritë personale? E dyta, a nuk zhvillohet ky mendim duke shfrytëzuar vëzhgimet dhe konstatimet e paorganizuara dhe jo sistematike që nuk janë te konstituuara në metodë? Kështu nuk e kontestojmë inspirimin, talentin, dhuntinë e veçantë, pra as rastësinë, por mbetet e hapur çështja e burimit të informacioneve dhe bazës së saj. E vërteta, autorët e veprave nga fusha e metodologjisë janë marrë shumë pak ose nuk janë marrë fare me problemet metodologjike të hulumtimeve shkencore teorike. METODAT E APLIKUARA MË SË SHPESHTI NË MBLEDHJEN E 161


TË DHËNAVE NË HULUMTIMET E DUKURIVE SHOQËRORE

Sipas përmasave të aplikimit të metodave të mbledhjes së të dhënave në hulumtimet shkencore mbi shoqërinë dhe dukuritë shoqërore, mund të renditen: (1) analiza (përmbajtja) e dokumenteve; (2) verifikimi; (3) vrojtimi (vëzhgimi); eksperimenti i më saktë huazi eksperimenti; (5) studimi i rastit; dhe (6) metoda biografike. Por, ne do t’ia ekspozojmë këto metoda rendit logjik, sipas kriterit të marrëdhënieve të drejtpërdrejta me realitetin ne procesin e njohurive. VROJTIMI (SHIKIMI)

Vëzhgimi është metodë e mbledhjes së të dhënave me vëzhgimin e drejtpërdrejt shqisor – të vërejturit. Por, ky definicion duhet të kuptohet bukvalisht për dy arsye: e para, vëzhgimi nuk e favorizon një shqisë – as shqisën e të parit dhe as të të dëgjuarit – por të dyja shqisat bashkërisht, nëpërmjet të cilave mund të evidentohen manifestimet. Kuptohet se në këtë të vërejtur nuk marrin pjesë vetëm shqisat, por edhe vetëdija, prandaj bëhet fjalë për vrojtim real të vetëdijshëm; Së dyti, vëzhgimi nuk i përjashton të gjitha ndërmjetësimet (edhe pse insiston në të vërejtur të drejtpërdrejt shqisor. Janë tri lloje të ndërmjetësimeve tolerante: a) Ndërmjetësimi me pajisje (instrumente) teknike, me të cilat shtohen mundësitë e shqisave të njeriut; b) ndërmjetësimi i vëzhguesit (hulumtuesit), i cili bëhet nëpërmjet vëzhgimit; c) ndërmjetësimi i subjektivitetit të vëzhguesit (hulumtuesit), i cili bën vëzhgimin. Objekt i vëzhgimit të vëzhgimit të drejtpërdrejtë mund të jenë vetëm dukuritë aktuale në kohën kur ato ndodhin dhe kur manifestohen; vëzhgimi i tërthortë i dukurisë së kaluar shoqërore, nëpërmjet krijimeve kulturore të ruajtura. Për shembull, mund të vëzhgohen mjete të ndryshme pune. Materiale ndërtimor, piktura, skulptura, etj. dhe nëpërmjet tyre të kuptohet e kaluara. Metoda e vëzhgimit ka shumë forma, të cilat, para së gjithash, varen nga objekti dhe normat e sjelljes së vëzhguesit gjatë hulumtimit. Krtiter i parë i klasifikimit të vëzhgimit është shfrytëzimi i pajisjeve 162


teknike, prandaj mund të konstatojmë se: (1) vëzhgimi pa pajisje teknike apo vazhdimi i natyrshëm; (2) vëzhgimi me ndihmën e pajisjeve teknike, të cilat ndihmojnë aftësitë shqisore të vëzhguesit (p.sh. dyrbi, etj.) Por, edhe pse përdoren pajisjet teknike, evidentimi real bëhet me shqisa; (3) vëzhgimi me përdorimin intensiv të pajisjeve teknike gjegjësisht evidentimi nëpërmjet pajisjeve të tillë (p.sh. konstatimi i temperaturës me termometër). Kriter i dytë është pjesëmarrja direkte në vëzhgim. Në bazë të saj, zakonisht dallohen: (1) vëzhgimi me pjesëmarrje, në të cilën vëzhguesi në njëfarë mënyre bën vëzhgimin dhe njëkohësisht merr pjesë në ngjarje; n gjarje; (2) vëzhgimi me prani në të cilën vëzhguesi është i pranishëm në ngjarje dhe e vëzhgon atë; (3) vëzhgimi pa praninë e hulumtuesit të caktuar. Ky klasifikim nuk bie ndesh në tërësi me klasifikimin e zakonshëm sipas kriterit të rolit të vëzhguesit. Klasifikimi sipas kriterit është pranuar nga shumica se: (1) pjesëmarrësi i plotë = vëzhguesi është në pozitë të njëjtë me të gjithë anëtarët e grupit që vëzhgohet, rregullisht i kryen të gjitha detyrat dhe obligimet, kurse vëzhgimin e ka detyrë shtesë. Janë të mundura dy situata: a) që vëzhguesi të jetë i angazhuar si anëtar i caktuar i grupit; b) që në grup të jetë vëzhgues i dërguar. Të dyja situatat kanë përparësitë dhe mangësitë e tyre; (2) pjesëmarrësi - vëzhguesi është gjithashtu anëtar i grupit që vëzhgohet, i cili i kryen obligimet e veta, por ai është pjesëtar i grupit të cilit i është besuar vëzhgimi me pëlqimin e anëtarëve tjerë të grupit; (3) vëzhguesi – pjesëmarrës është pak më i lirë në lëvizjen dhe kryerje, obligimi në njëfarë mase i përshtatet mundësive për kryerjen e rolit të vëzhguesit. Këto tri lloje te rolit të vëzhguesit i 163


konsiderojmë karakteristika të pjesëmarrjes, kështu që vëzhgimet e tilla i radhisim në vëzhgimet me pjesëmarrje në: a) vëzhgim; b) zhvillimin e dukurisë. (4) vëzhguesi i pastër, si rregull, nuk është anëtar i grupit që vëzhgohet dhe nuk merr pjesë në zhvillimin e dukurisë, por merr pjesë në të, merr pjesë në vëzhgim; (5) vëzhguesi shkencor është formë specifike e vëzhguesit të pastër – hulumtuesit, të cilin grupi e ka pranuar si vëzhgues. Edhe në këtë rast bëhet fjalë për prani dhe jo për pjesëmarrje, ndonëse mund të shfaqen edhe situata specifike eksperimentale. Kemi përmendur edhe vëzhgimin pa pjesëmarrjen dhe pa prani. Këtu, në rend të parë, është menduar në vëzhgimin vëz hgimin nëpërmjet aparateve teknike. Të gjitha vëzhgimet, më të fund, ndahen në: (1) vëzhgime sintetike (komplekse) objekt i vëzhgimit të të cilave është ndonjë dukuri komplekse ose ndonjë dukuri tjetër afatgjatë, siç është, p.sh., dhuna njerëzore. Projekti hulumtues është mjaft elastik, sipas fazave bëhet fjalë për “analiza sekuenciale” dhe “kuazi rregullim statistik i të dhënave”, me qëllim të zbulimit të zbrazëtive eventuale; (2) vëzhgimi i drejtpërdrejtë – me pjesëmarrje gjegjësisht prani në dukurinë; (3) vëzhgimi masiv – vëzhgimi i dukurive masive me angazhimin e më shumë vëzhguesve; (4) studimi i rasteve të veçanta. Klasifikimit të përmendur duhet shtuar edhe vëzhgimin personal, çfarëdo kontestesh që të ekzistojnë rreth vlerave të tij shkencore. Në të vërtetë, çdo përvojë personale përmban edhe elementet vështrimit vetjak, gjë që reflektohen në sjelljen e përgjithshme të subjektit. Në shkencat shoqërore ekziston një qëndrim dualist ndaj vëzhgimit si metodë. Në njërën anë, literatura thekson vlerën, qëndrueshmërinë dhe besueshmërinë e njohurive shkencore që mund të arrihen nëpërmjet metodës së vëzhgimit. Në anën tjetër, në praktikën e hulumtimeve shkencore kjo metodë zbatohet relativisht rrallë. Kjo ndodh për arsye vështirësive të konsiderueshme gjatë aplikimit të saj shkencor. Vështirësi të konsiderueshme për aplikimin e metodës së vëzhgimit janë: 164


(1) vështirësitë në konceptualizimin dhe projektimin e hulumtimeve, për shkak të parashikimit të vështirë të ngjarjeve në disa dukuri shoqërore. Disa dukuri shoqërore afatgjata dhe të ngadalshme nuk mund të jenë objekt i procedurës së konceptualizimit dhe projektimit. Disa dukuri shoqërore të papritura dhe afatshkurtra është vështirë të parashikohen dhe të hulumtohen. Ndërkaq, disa dukuri shoqërore, në periudha të caktuara të parashikuara, përsëriten vazhdimisht: martesa, lindja e fëmijëve, arsimimi, punësimi, puna, krijimtaria materiale e shpirtërore, politika, e drejta, sistemi i vlerave, luftërat, fatkeqësitë natyrore, shkatërrimet, varfëria, pasuria, veprimi dhe sjellja, etj. janë dukuri që përsëriten vazhdimisht, prandaj hulumtimi i tyre mund të organizohet dhe të projektohet që më parë. Por, në shkencat shoqërore, vëzhgimi nuk është metodë e mjaftueshme për hulumtime të të ardhmes së shoqërisë. Përveç kësaj, përmes vëzhgimit nuk mund të zbulohen me saktësi qëndrimet, disponimet, idetë, etj., gjë që vepron në mënyrë restriktive në mundësitë e sjelljes; (2) kufizimi i fushës së vëzhguar të hulumtuesit është moment tjetër restriktiv i metodës së vëzhgimit; (3) nënshtrimi ndaj ritmit të hulumtimit ndaj ritmit të zhvillimit të dukurisë që vëzhgohet; (4) kompleksiteti i dukurive shoqërore dhe manifestimet e ndryshme të njëkohshme të tyre; (5) ndryshueshmëria dhe mungesa e rregullit në zhvillimin e dukurive të caktuara, si edhe ndryshimet e formës dhe përmbajtjes në kohë të ndryshme; (6) krahas vështirësive të përmendura faktike shfaqen edhe vështirësi të tjera materiale, financiare dhe kadrovike; (7) pengesa të konsiderueshme janë edhe mangësitë e caktuara metodologjike, ndër të cilat më të rëndësishmet konsiderohen: a) metoda e vëzhgimit nuk është e studiuar mjaft, prandaj nuk është zhvilluar as njohuria teorike mbi format dhe përmbajtjet e raporteve midis objektit të hulumtimit dhe metodës së vëzhgimit në forma të ndryshme; b) tipologjia e sjelljes së situata të ndryshme dhe përsëritja e roleve të ndryshme shoqërore nuk 165


përshkruhet në mënyrë të detajuar dhe konkrete; c) nocionet operacionale nuk janë mjaft konkrete, gjë që e vështirëson caktimin e indikatorëve dhe kuptimet e tyre; d) metoda e pazhvilluar e formimit të shkaqeve kohore e hapësinore gjegjësisht shkaqeve të nevojshme për hulumtime të dukurive afatgjata dhe disperzive; e) rregullat e punës së vëzhguesit dhe mënyra e stërvitjes së tij nuk janë mjaft të verifikuara dhe të zhvilluara. Vështirësitë dhe mangësitë e përmendura tërheqin vërejtjen se nuk janë të gjitha objektet e hulumtimeve as të gjitha format e vëzhgimit njësoj të përshtatshme për të gjitha rastet e hulumtimeve shkencore. Tash për tash janë evidente qëndrimet se grupet e vogla janë më të përshtatshme se sa dukuritë e mëdha ose masive; se proceset e vendimmarrjes dhe proceset e punës janë më të përshtatshme se dukuritë tjera që manifestohen më pak në mënyrë të drejtpërdrejtë, se sjelljet e individëve, grupeve të vogla dhe bashkësive të vogla (p.sh. familjare) janë më të përshtatshme se sa sjelljet e bashkësive nacionale, fetare dhe bashkësive tjera të mëdha. Krahas të gjitha vështirësive të përmendura, ekziston edhe një vështirësi e vazhdueshme, karakteristike për aplikimin e të gjitha metodave. Ajo buron nga marrëdhëniet midis të vëzhguarit dhe vëzhguesit, sjellja e tyre gjatë vëzhgimit. Për shkak të vështirësive dhe dobësive gjatë aplikimit të metodës së vëzhgimit nuk do të heqim dorë nga aplikimi i saj, por do të përpiqemi t’i zvogëlojmë dhe t’i kapërcejmë ato. Deri më tash janë të njohura këto mënyra: (1) Nëpërmjet studimit teorik dhe hulumtimit të rezultateve të hulumtimeve të tjera bëhen përpjekje që të zbulohen dhe identifikohen dukuritë që përsëriten apo që vazhdojnë, përmbajtjen dhe format e tyre, periudhat per iudhat kohore dhe tiparet tipare t tjera, si dhe shkaqet dhe bazat e tyre; (2) Në bazë të kësaj krijohen modelet e mundshme të projekteve tipike ë hulumtimeve në të cilat përfshihen ngjarjet dhe sjelljet tipike; (3) Krijohet rrjeti i bashkëpunëtorëve – vëzhguesve të arsimuar e të stërvitur për vëzhgimin e tipareve të rëndësishme të dukurisë që vështrohet dhe kuptimi, interpretimi dhe vlerësimi i këtyre tipareve; 166


(4) për vëzhgimin e dukurive të caktuara aktualiteti dhe rëndësia e të cilave parashikohen sipas gjasave, hartohet plani i vendeve të dëshirueshme dhe të mundshme të vëzhgimit dhe definohen karakteristikat e tij; (5) Përgatiten formularët e nevojshëm për evidentim, por në qoftë se për këtë nuk ka kushte, plotësohen formularët e përafërt – orientues, caktohen mjetet teknike që do të përdoren; (6) Caktohen çiftet vëzhguese për vendet e vëzhgimit dhe stërviten për përdorimin e formularëve dhe pajisjeve teknike; tek nike; (7) Caktohet procedura e harmonizimit të qëndrimeve të vëzhgimeve në terren mbi ato që janë vërejtur; (8) Caktohen procedurat dhe kriteret për vlerësimin e të dhënave; (9) Caktohet dinamika e përgjithshme e përpunimit të analizës sekuencionale dhe bëhet stërvitja e bashkëpunëtorëve; (10) Parashikohet sistemi i kontrollit permanent, ndryshimet e vendeve të vëzhgimit, ndryshimi i pajisjeve teknike dhe i vëzhguesve; (11) Parashikohet sistemi efikas i informimit. Analiza sekuencionale është shumë e rëndësishme dhe ato duhet të bëhet brenda një kohe sa më të shkurtër, ndonjëherë edhe për më pak se një orë. Kjo analizë është kontroll sistematik kumulativ dhe orientim për punën e mëtejshme. Kuptohet, se për gjithë këtë është e nevojshme të sigurohen mjetet e nevojshme. Hulumtimi (kërkimi)

Verifikimi është metodë shumë komplekse dhe e preferuar e mbledhjes së drejtpërdrejtë dhe të tërthortë të të dhënave mbi realitetin shoqëror dhe në këtë realitet. Në literaturë hasim konstatimet se kjo realizohet nëpërmjet “provokimit verbal dhe reagimit ndaj saj”. Preferojmë të mos e përdorim fjalën “provokim”, për shkak të kuptimit të mundshëm pezhorativ të saj, por e evitojmë edhe fjalim “reagim – reaksion”. Fakt i vërtetë është se verifikimi realizohet nëpërmjet parashtrimit të pyetjeve të qarta e të menduara mirë. Kjo dispozitë esenciale e verifikimit nëpërmjet parashtrimit të pyetjeve (siç sugjeron edhe emri i verifikimit) dhe marrjes së përgjigjeve mbi raportin shoqëror midis verifikuesit dhe të verifikuarit ka të bëjë me të gjitha 167


format dhe tipet e verifikimit. Ka shumë forma dhe lloje të verifikimit. Sipas funksionit të verifikimit, dallohen nga verifikimet tjera verifikimet shkencore. Sipas mënyrë së punës së verifikuesve apo më saktë sipas koncepcionit të përgjithshëm, dallohen verifikimi i lehtë, verifikimi neutral dhe verifikimi i rreptë, si përnga koncepcioni, strategjia, sjellja e verifikuesit dhe mënyra e intensiteti i bashkëpunimit të verifikuesit, ashtu edhe përnga përshtatja e formës dhe teknikës së verifikimit. Verifikimi i butë bazohet në strategjinë e afrimit sa më të madh të verifikuesit me të verifikuarin, krijimit të situatës miqësore të verifikuesit me të verifikuarin, besimit të të verifikuarit në verifikuesin gjë që krijon mundësi që të flitet hapur për gjithçka. Roli i verifikuesit është që ta bindë të verifikuarin që t’i besojë. Mbetet e hapur çështja se a është dhe sa është kjo sjellje e moralshme. Por duhet të theksohet fakti se është e ndaluar që i verifikuari të mitoset, të mashtrohet me premtime të rrejshme, të nxitet ose të detyrohet që në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë të japë përgjigje të dyshuara për verifikuesin. I verifikuari nuk mund të vihet në lajthitje. Përkundrazi, është e nevojshme të theksohet vlera e sinqeritetit dhe të së vërtetës. Përparësi e konsiderueshme e verifikimit të butë është depërtimi më i madh se llojet llojet tjera të verifikimit, për shkak të zvogëlimit të dukshëm të barrierave psikike. Mangësi e konsiderueshme e këtij lloji të hulumtimit është nevoja për verifikues shumë të kualifikuar, shpenzimi i madh i kohës dhe, si rregull, orientimi kryesor në intervistën spontane, e cila është e vështirë të zhvillohet. Verifikimi neutral nënkupton raportin zyrtar e korrekt me të verifikuarin. Por, në fillim të verifikimit, me rastin e marrjes së pëlqimit për bashkëpunim, në n ë praktikën e verifikimit mund të hasen në sjellje të verifikuesve që janë më të afërta me verifikimin e butë se sa me verifikimin neutral. Korrektësia nënkupton sjelljen korrektë të verifikuesit, parashtrimin e qartë të pyetjeve, evitimin e çfarëdo sugjerimi të përgjigjeve, përmbajtjen nga komentet, mimika aspo gjestikulacionet që do të mund të ndikonin negativisht te i verifikuari, gatishmëria që të shpjegojë pyetjet shkurt, etj. Sjellja korrekte nuk nënkupton sjelljet neglizhente. Përkundrazi, kërkon manifestimin e interesimit. Verifikuesi i evidenton përgjigjet që i merr pa ndryshime dhe diskutime rreth tyre. Verifikimi i rreptë aplikohet shumë rralle në hulumtimet shkencore të dukurive shoqërore. Ai zhvillohet vetëm me pëlqim special të të verifikuarit, pas shpjegimeve se për çfarë 168


verifikimi bëhet fjalë. Ky verifikim ka karakteristikat e presionit psikik, verifikimit të kryqëzuar në polici ose gjykatë, ndonjëherë nga më shumë verifikues. Ky lloj verifikimi bëhet duke theksuar momentet e palogjikshme dhe pasaktësitë në përgjigje, përsëritja e shumëfishtë e pyetjeve, koha e zgjatur e verifikimit, etj. Dallimet formale midis verifikimeve të rrepta dhe të buta nuk e përjashtojnë qilimin e përbashkët: që të eliminojë barrierën barr ierën psikike. Tipar tjetër i përbashkët pë rbashkët i verifikimit të butë dhe të rreptë është dhënia e prioritetit për intervistën spontane. Kriter për dallimin e verifikimit direkt nga ai indirekt është gjithashtu mënyra e punës së verifikuesit, por edhe strategjie e verifikimit. Verifikimi i drejtpërdrejt është ai në të cilin vendoset një raport i drejtpërdrejtë midis verifikuesit te të verifikuarit dhe në të cilin të verifikuarit i shtrohen pyetje që kanë të bëjnë mënyrë të drejtpërdrejtë me objektin e verifikimeve. Verifikimi i tërthortë mund të ketë dy kuptime. I pari, i verifikuari vihet në situatë që të japë dëshmi mbi objektin e verifikimit me të cilin nuk është njohur dhe nuk ka dhënë pëlqim që të marrë pjesë në verifikim. Së dyti, kuptimi është i ngushtë dhe ai nënkupton parashtrimin e pyetjeve “të tërthorta”, të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë kanë të bëjnë me objektin e verifikimit, por nëpërmjet tyre mund të kuptohet qëndrimi mbi objektin e hulumtimit. Verifikimet e tërthorta janë të rralla në shkencë, ndonëse në verifikime përdoren edhe nga disa pyetje të drejtpërdrejta. 10) Më të shpeshtat janë verifikimet individuale (një i verifikuar - një verifikues në komunikim), por ekzistojnë edhe verifikime grupore (disa të verifikuar dhe një apo disa verifikues) dhe verifikime kolektive (një bashkësi jep një përgjigje të përbashkët). Mund të dallojmë gjithashtu verifikimin gojor, me shkrim dhe të kombinuar. Verifikimi gojor është çdo verifikim në të cilin verifikuesi i shtron pyetjet drejtpërdrejt në mënyrë gojore dhe i verifikuari përgjigjet gjithashtu në mënyrë gojore. Në qoftë se verifikimi i tillë bëhet nëpërmjet komunikimit të drejtpërdrejt personal të të verifikuarit dhe verifikuesit, ai mund të jetë verifikimi më i thellë dhe më i suksesshëm. Me zhvillimin e teknikës, ky lloj i verifikimit ka filluar të modifikohet. Modifikimi i parë është i ashtuquajturi “anketim telefonik” (ndonëse kjo është intervistë e vërtetë), pastaj është verifikimi nëpërmjet shiritave të magnetofonit, në 169


mënyrë që sot të bëhen verifikime me ndihmën e kompjuterëve dhe internetit gjegjësisht sistemeve të ndryshme elektronike. Megjithatë, verifikimi gojor “tet á tet " (kokë më kokë) nëpërmjet intervistës individuale mbetet mënyra më efikase dhe me produktive e verifikimit. Vetë angazhimi personal i intervistuesit – anketuesit mundëson realizimin e suksesshëm të mostrës së zgjedhur. Verifikimi me shkrim nënkupton parashtrimin e pyetjeve dhe dhënien e përgjigjeve në formë të shkruar dhe bën pjesë në verifikimin me kufizimet më të mëdha për shkak të shprehive, nivelit arsimor të të verifikuarit dhe prirjeve të tij. Megjithatë, një variant mund të jetë i suksesshëm. Në qoftë se verifikuesi në rrethin e parë shpërndanë formularë me pyetje dhe vende për përgjigje, duke paralajmëruar që formularët e plotësuar të dorëzohen brenda një kohe të caktuar, mund të mos dihet saktë profili i atij që e ka plotësuar formulari. Verifikimi i kombinuar nuk e ka fituar ende statusin e verifikimit të qëndrueshëm shkencor. Ai shërben kryesisht për hulumtime mediave, radio e televizive. Mediat i transmetojnë pyetjet në mënyrë tonike (televizioni mundet edhe në mënyrë të kombinuar), ndërsa dëgjuesit apo shikuesit përgjigjen me shkrim. Edhe këtu k ëtu janë të mundura variantet va riantet e ndryshme të shfrytëzimit të mjeteve të ndryshme teknike, por në këtë nuk do të ndalemi me që nuk është e verifikuar në mënyrë shkencore. Për hulumtime me metodën e verifikimit është e rëndësishme të dallohen anketat dhe intervistat, të cilat i konsiderojmë teknika themelore të verifikimit. Në zhargon, por edhe në gjuhën e shkencës, verifikimi anketues përfshin çdo verifikim në bazë të ndonjë numri të njësisë së masës. Por, në metodologjinë e shkencave shoqërore, këto dy lloje të teknikës së verifikimit dallohen sipas këtyre dispozitave: ANKETA

Si rregull, si instrument të saj e përdor pyetësorin anketues, të sistemuar në mënyrë strikte, me pyetje të formuluara më parë e të definuara qartë dhe me ofrimin e përgjigjeve. Verifikimin e bën anketuese, i cili është më aktivi në momentin e vendosjes së kontaktit me të verifikuarin, ndërsa më tutje ka rol pasiv. Anketuesi, në kuptimin standard të fjalës, nuk duhet madje as të jetë i përfshirë në anketimin verifikues; INTERVISTA (BISEDA SHKENCORE) 170


është teknikë shumë komplekse, me shumë lloje, ndërsa ndryshimi esencial nga anketa është aktiviteti dhe roli mi intervistuesit. Për më tepër, tipi i intervistës spontane dhe të lirë madhe as nuk është e thënë të ketë formular formal apo bazë për bisedë. Në shqyrtimin e mëtejmë do të bëjmë qartë dallimin e anketës dhe intervistës, ndonëse ato kanë shumë karakteristika të përbashkëta. Kështu, si anketa ashtu edhe intervista, në esencë kanë komunikimin midis verifikuesit dhe të verifikuarit, ndërsa në të dyja rastet vendoset dhe realizohet një raport i caktuar dhe në të dyja rastet ekziston plani themelor për parashtrimin e pyetjeve dhe strategjia e nxjerrjes së përgjigjeve. Në realitet, bëhet fjalë për dy strategji: a) logjike dhe b) psikologjike gjegjësisht për strategjinë e formulimit të pyetjeve, renditjes, numrit, grupimit dhe kompleksitetit të tyre, si edhe sjelljes së verifikuesit. Modeli i strategjisë deterministe në esencë është kombinim i dy modeleve paraprake. Ai është modeli më i vështirë për konceptimin dhe aplikimin e “pyetësorit” ose “bazës për bisedë”. Nuk kemi argumente të mjaftueshme shkencore të verifikuara për të deklaruar thellësinë dhe efikasitetin me të3 madh të këtij modeli, por zbatimi i kësaj strategjie e then monotoninë edhe kërkon ndryshime të ritmit të verifikimit, gjë që kontribuon për tërheqjen e vëmendjes si të të verifikuarit ashtu edhe të verifikuesit. Verifikimi, siç kemi thënë, realizohet nëpërmjet parashtrimit (sistematik, objektivizues, selektiv, etj.) të pyetjeve dhe evidentimit te përgjigjeve të menduara. Pyetjet dhe përgjigjet kanë role dhe tipare të ndryshme. Të trajtojmë së pari strukturën e pyetjeve. Çdo pyetje përbëhet nga baza dhe formulimi. Baza është kryesisht e iniciuar nga qëndrimi, ndërsa në raste më të rralla të hipotezës së veçantë, ndërsa struktura është ose përpunim i një indikatori ose i një tërësie të më shumë indikatorëve. Në qoftë se indikatori i përgjithshëm është dëshmi, atëherë struktura mund të ketë mënyra të ndryshme të shprehjes sipas shenjave të ndryshme, kryesisht sipas karakteristikave të përmbajtjes dhe formës. Pra, bazë e pyetjeve 171


është pyetësori me të cilin i drejtohemi të verifikuarit, ndërsa struktura është modaliteti i përgjigjeve. Çdo pyetje, në njëfarë mënyre, është e rregulluar edhe teknikisht (numri, shtypi, shenjat, etj). Tani mund të japim definicionin e pyetjeve në instrumentin e verifikimit: “pyetja është konstruksion mendor – përmbajtjesor e terminologjik nëpërmjet të cilit verifikuesi inicion dhe stimulon dëshminë verbale të të verifikuarit në lidhje me objektin e hulumtimeve”. Pyetjet mund t’i klasifikojmë sipas kritereve të shumta, por së s ë pari pa ri do të trajtojmë pyetjet sipas karakteristikave të tyre. Më së shpejti përmenden pyetjet me përgjigje të hapura dhe me përgjigje të mbyllura. Me përgjigje të hapura nënkuptojmë përgjigjet të cilat i verifikuari i krijon dhe i formulon vetë. Me përgjigje të mbyllura nënkuptojmë përgjigjet të cilat verifikuesi i ka formuluar më parë, ndërsa i verifikuari bën përzgjedhjen e njërës prej tyre (apo më shumë sosh), varësisht prej kërkesës së verifikuesit. Përveç përgjigjeve të mbyllura është mirë t’i kushtohet vëmendje edhe “Pyetjeve të mbyllura”. Mbyllja e pyetjeve nuk nënkupton që ato të kërkojnë domosdoshmërisht përgjigje të mbyllura. Pyetje të mbyllura nuk janë ato që kërkojnë detyrimisht përgjigje të mbyllura. Pyetje të mbyllura konsiderohet ato pyetje që nuk mund të interpretohen, por duhet të shtrohen me të njëjtat fjalë me të cilat është formuluar pyetja dhe me të njëjtën formë të shprehjes. Pyetja e shtruar në këtë mënyrë mund të kërkojë përgjigje recidive, qoftë kur verifikuesi e zgjedh midis pyetjeve tqë ofruara qoftë kur i krijon vetë. Kompleksiteti është karakteristikë e përhershme e pyetjeve. S. Milosavleviq dhe I. Radosavleviq, në librin: “Bazat e metodologjisë së shkencave politike”, Beograd, 2000, f. 512-518, bëjnë këtë klasifikim të pyetjeve: A) sipas kompleksitetit: a) të thjeshta, të cilat në esencë e pyetëse, b) pyetjet komplekse shumështresore gjenden shkallë të ndryshme të hulumtimeve që demonstrohet modaliteteve të përgjigjeve;

kanë vetëm një shprehje në përmbajtjen e të cilave njohurive mbi objektin e nëpërmjet zgjedhjes së

B) sipas pavarësisë: 172


a) pyetje të pavarura, të cilat mund të shtrohen pavarësisht prej pyetjeve tjera dhe përgjigjet e të cilave nuk kushtëzohen nga përgjigjet e pyetjeve të tjera; b) pyetjet e varura në n ë kontinuitet, të cilat mund të shtrohen vetëm nëse në pyetjen paraprake është dhënë përgjigje në ndonjë mënyrë; c) pyetjet e varura varur a të kushtëzuara, kushtëzua ra, të cilat mund të shtrohen vetëm nëse përgjigja në pyetjen paraprake ka përmbajtjen e nevojshme; d) pyetjet e varura të lidhura, të cilat kanë kuptim vetëm në kuadrin e materies së pyetjes në lidhje me pyetjet tjera; C) sipas objektivitetit: a) objektivisht – neutrale; b) anuese; c) manipuluese; D) sipas përmbajtjes: a) realitetit objektiv; b) realitetit shoqëror; c) realitetit shpirtëror dhe psikik; E) sipas orientimit: a) e kaluara, e tashmja, e ardhshme; b) mundësisë hipotetike; F) sipas karakteristikave të qëndrimeve: a) qëndrimet faktike; b) qëndrimet vlerësuese; c) gjykimet faktike; d) gjykimet vlerësuese; e) përfundimet; f) idetë;, etj. G) sipas shkallës së origjinalitetit: a) çështjet autentike; b) çështjet e nxjerrja prej të tjerave; 173


c) konstruksionet artificiale; d) çështjet arbitrare; H) sipas formulimit të pyetjes: a) të rrepta; b) narrative – interpretative; c) orientuese; d) të lira. Nga aspekti funksional, pyetjet mund të ndahen: A) sipas raportit ndaj vërtetësisë së përgjigjeve: a) pyetje të bazuara të paanshme; b) pyetje sugjestive, të cilat sugjerojnë përgjigje; c) pyetje projektuese, të cilat kërkojnë projeksion dhe parashikim; pa rashikim; d) pyetje hipotetike, të cilat kërkojnë kuptimin e të mundshmes; B) sipas rolit të pyetjes hasim: a) pyetje themelore, të cilat janë të pashmangshme sepse kanë të bëjnë me tiparet esenciale të objektit të hulumtimit; b) pyetje të përgjithshme, të cilat janë faktike dhe më të gjera se sa pyetjet elementare; c) pyetjet paralele, të cilat hasen te projektet komplekse dhe objektet e hulumtimeve; d) pyetjet ndihmëse, të cilat kontribuojnë për sqarimin dhe konceptualizimin e pyetjeve elementare; e) pyetjet kontrolluese, me të cilat sigurohet vërtetësia e përgjigjes; C) sipas të njëjtit kriter në instrument kemi: a) pyetje pune, me të cilat sigurohen përgjigje mbi karakteristika të rëndësishme të hulumtimeve; b) pyetje hyrëse ose përgatitore, përg atitore, të cilat c ilat kontribuojnë ambientit a mbientit në të cilin bëhet verifikimi; c) pyetjet lidhore me të cilat lidhen pyetjet paraprake dhe pyetjet vijuese; d) pyetjet kalimtare, të cilat mundësojnë kalimin nga një n jë materiale në tjetrën; e) pyetjet e pauzës dhe pushimit, të cilat mundësojnë regjenerimin e aftësive dhe durimit të pyetësit; 174


D) sipas kriterit të përmbajtjes: a) pyetjet aktuale, të cilat kërkojnë përgjigje kompetente për çështje bashkëkohore; b) pyetje rekonstruktime, me të cilat kërkohet që i verifikuari, në bazë të njohurive dhe kujtimeve të veta, të japë përgjigje për të kaluarën e afërt e të largët; c) pyetjet komparative të cilat kërkojnë përgjigje mbi ngjashmëritë dhe dallimet; d) pyetjet prognozuese – projektuese, të cilat kërkojnë përgjigje mbi atë që pritet dhe parashikohet; e) pyetje të vlerësimeve, në të cilat kërkohet vlerësimi për diçka; E) sipas angazhimit psikik, pyetjet mund të jenë: a) pyetje të vështira, të cilat kërkojnë angazhim të madh psikik për t’i kuptuar dhe d he për të dhënë dhën ë përgjigje. Në këto pyetje bëjnë pjesë edhe pyetjet delikate, të cilat shkaktojnë tensione emocionale, ndjenja të pakëndshme, frikë nga përgjigjet e vërtetë; b) b) pyetje mesatare – të zakonshme, në të cilat mund të jepen përgjigje sipas standardeve të zakonshme; zako nshme; c) pyetje të lehta, në të cilat jepen përgjigje pothuaj çdo ditë, siç janë pyetjet mbi profesionin, moshën, etj. Lidhur me angazhimin psikik, shfaqet edhe lloji, përmbajtja dhe orientimi i angazhimit, prandaj kemi pyetje: a) të memories, të cilat kërkojnë që përgjigja të ndërtohet mbi kujtime; b) njohjes, të cilat kërkojnë identifikim; c) bindjes ose besimit, të cilat kërkojnë shprehjen e bindjes ose të besimit; d) zgjedhjes, për çka është e domosdoshme të bëhet përcaktimi; e) konstruksionit – kreacionit, përgjigjet në të cilat duhet të përbëhen prej më shumë përbërësish. Këtu kemi përmendur vetëm llojet themelore të pyetjeve të cilat i hasim në të gjithë verifikimet. Në metodologji nuk ka klasifikim të përgjithshëm të pyetjeve, ndërsa 175


ka pak metodologë që studiojnë këtë problematike komplekse dhe shumë të rëndësishme. Në çdo verifikim pyetjet i parashtrohen të verifikuarit, por kjo megjithatë bëhet me një ton. Toni i marrjes në pyetje është një tërësi komplekse e përmbajtjes dhe formës së instrumentit dhe mënyrës së artikulimit të pyetjes. Kjo përfshin zërin dhe theksin, mimikën dhe gjestet gjatë komunikimit me personin që merret në pyetje. Dallohen qartë toni stimulues (i cili e inkurajon personin që merret në pyetje të japë përgjigje të qëndrueshme) dhe toni destimulues (i cili e bën personin që merret në pyetje të stepet dhe krijon barriera bar riera më të mëdha psikike). Si njëri ashtu edhe tjetri ton hasen në variante të ndryshme. ndr yshme. Kështu, toni stimulativ shfaqet në këto shkallë: a) b) c) d) e) f)

toni i vrojtimit neutral; toni i interesimit për dëshmi; toni i respektit dhe simpatisë; toni orientues, me gatishmërinë për ndihmë; toni insistues, nxitës dhe trimërues; toni qetësues.

Variantet më të shpeshta të toni destimulues janë: a) b) c) d)

toni provokativ, nxitës; toni agresiv, nënçmues; toni kërcënues, i presionit; toni arrogant, etj.

Ka edhe shumë lloje të tjera të toneve, të cilat mund të jenë të dëmshme për hulumtimet. Në praktikën e hulumtimeve ndoshta tonet më të përhapura janë: toni i “shpërfilljes”, toni i “mosinteresimit” dhe toni “qilim mirë”. Shqyrtimet e mëtejme në temën e tonit të komunikimit gjatë verifikimit nuk janë të nevojshme, sepse njohuritë më të mëdha merren gjatë punës praktike. Krejt çka u tha më sipër kanë të bëjë me të gjitha llojet re verifikimit, ndonëse në mënyrë të pabarabartë. Tri janë teknikat kryesore të marrjes në pyetje dhe secila prej tyre ka specifikat e veta: anketa, intervista dhe testi. 1) Anketa është teknikë e rëndësishme e marrjes në 176


pyetje. Objekt i saj, si rregull, janë jan ë dukuritë masive, prandaj ajo është e lidhur me metodën e përgjithshme shkencore statistikore. Karakteristikat e saj janë: sistematika, kohëzgjatja relative dhe ekonomizimi. Sistematika sigurohet me punë shumë të përgjegjshme në konceptualizimin dhe projektimin e hulumtimeve. Në këtë proces i kushtohet kujdes i theksuar operacionalizimit të objektit të hulumtimeve, hipotezave, indikatorëve, pyetësorëve, formimit të mostrës dhe stërvitjes së anketuesit. Zgjedhja e mostrës adekuate, e cila bëhet nga anketuesit kompetentë, është parakusht i rëndësishëm për anketim të suksesshëm dhe për njohuri të vërteta. Zgjedhja dhe operacionalizimi i mirë i objektit mundëson sigurimin e përgjigjeve të vërteta. Këtu vërtetësia i ka dy kuptime: e para, që të verifikuarit të shprehin qëndrimin, njohuritë dhe ndjesitë e tyre në mënyrë të vërtetë, pas i fshehur ato; e dyta, që dëshmitë e tyre të vërteta subjektive të jenë edhe të vërteta objektive. Në parim, çdo objekt i shkencave shoqërore mund të verifikohet nëpërmjet anketës, por secili objekt nuk është njësoj i përshtatshëm për verifikim nëpërmjet anketës. Si rregull, problemet subtile dhe objektet e hulumtimeve janë më pak të përshtatshme se sa problemet më të thjeshta dhe ato që nuk prekin në sferën intime të njeriut. Por, objekt i anketës mund të jenë edhe dukuritë individuale. Në praktikën e përditshme shoqërore, me qëllim të evidentimit, plotësohen disa “formularë”, gjë që përbën njëfarë anketimi, por kjo nuk është formë e hulumtimit shkencor. Përpunimi i detajuar i hipotezave dhe indikatorëve mundëson përpunimin e pyetësorit aplikativ dhe të thelluar. Në qoftë se anketa është sistem logjik dhe funksional i pyetjeve të kuptueshme, të normalizuara, me raporte strikte ndaj objektit të hulumtimit dhe përgjigjeve gjithashtu të normalizuara të përgjigjeve të rëndësishme, atëherë çdo përgjigje duhet të ketë njohuri mbi indikatorin dhe të publikojë raportin ndaj qëndrimit të hipotezës. Shkalla e lartë e formalizimit siguron shpejtësi për kryerjen e punës dhe ekonomizimin e anketës. Kështu synohet përpunimi i pyetësorit standard të anketës. Pjesë përbërëse të pyetësorit janë: 177


(1) nënshkrimi (emrat dhe simbolet) e emrit të hulumtuesit; (2) numri rendor i vendit / hulumtuesit që tregon territorin, vendin e marrjes në pyetje dhe realizimin e mostrës; (3) shenjën e verifikuesit dhe datën eventuale të verifikimit. Pjesën e dytë e përbën sistemi i pyetjeve dhe zgjidhjet grafike. Pjesën e tretë e përbëjnë vërejtjet e anketuesit. Si rregull, pyetjet janë të shkurtra dhe të formuluara qartë. Synohet gjithashtu që numri i përgjigjeve të mbyllura të jetë i vogël, v ogël, me kusht që të përzgjidhen ato që e shprehin qëndrimin ose sjelljen e personit të marrë në pyetje. Përgjigjet më të shpeshta janë: “po”, “jo”, “nuk di” apo “nuk dua të përgjigjem në këtë pyetje”. Në disa raste ofrohet regjistër emrash, emërtimesh ose të më shumë përgjigjeve, të cilat duhet të rrethohen ose të shkruhen në katrorin përkatës. Përpunimi i pyetësorit – numërimi e sistemimi i përgjigjeve – është arsye që të gjitha pyetjet të jenë numerike, që modalitetet e përgjigjeve p ërgjigjeve të jenë gjithashtu numerike dhe që në katrorët përkatës të shënohen kumtar e përgjigjeve përkatëse. Përjashtim Përjas htim bëjnë të disa raste të anketimit, në të cilat është i caktuar edhe vendi për shënimin e përgjigjes së hapur, në qoftë se asnjë përgjigje e ofruar nuk është përgjigja e nevojshme. Anketat kryesisht ndahen në anketa gojore dhe me shkrim. Anketa gojore konsiderohen ato në të cilat anketuesi shtron pyetje me gojë dhe përgjigjet i regjistron në pyetësor. Kjo është mënyrë më efikase dhe me e përshtatshme e anketimit. Ndonëse është parim që anketuesi të aktivizohet sa më pak, në disa raste ai mund t’ia sqarojë pyetjet të anketuarit ose t’i ndihmojë në stilizimin e dëshmive. Megjithatë, më së miri është që kjo të mos bëhet farë. Roli i anketuesit është që të krijojë kontakt me të anketuarin, të krijojë atmosferë për bashkëpunim të përshtatshëm, që të nxjerrë përgjigje në të gjitha pyetjet dhe që t’i regjistrojë ato në mënyrë të drejtë në pyetësor. Anketat me shkrim zhvillohen nëpërmjet formularëve, të cilët u dërgohen të anketuarve (p.sh. me postë “anketa postare), ndërsa përgjigjet në formularë i shkruan vetë i anketuari. Ky lloj i anketimit është më pak produktiv për shumë arsye, kryesisht për arsye kulturore dhe tradicionale. Varianti tjetër i anketës me shkrim është më i suksesshëm. Në të anketuesi ua shpërndan pyetësorët të anketuarve dhe merret vesh me ta për kohën kur do të shkojë s hkojë t’i marrë përgjigjet. Në këtë mënyrë nxitet n xitet plotësimi i pyetësorëve nga të anketuarit, anke tuarit, ndërsa me rastin r astin e mbledhjes 178


së pyetësorëve edhe mund të intervenojë. Depërtueshmëria e anketës është më e vogël se sa e intervistës, për shkak të pyetjeve dhe përgjigjeve të mbyllura dhe për shkak të autorizimeve dhe detyrave shumë të kufizuara të anketuesit. Nga anketuesi nuk kërkohet që të krijojë, por të zbatojë në mënyrë të përgjegjshme udhëzimet. Anketat më të suksesshme dhe më të shpeshta janë anketat individuale dhe anonime. Nëpërmjet anonimitetit mbrohet privacia e të anketuarit. Por, anonimiteti mund të realizohet vetëm nëpërmjet raportit vërtetë të ndershëm dhe diskrecionit të anketuesit. Këtu kemi shpjeguar në mënyrë të shkurtër standardizimin e anketës klasike, të cilën mund ta shfrytëzojmë si një teknike të verifikimit në kuadrin e një projekti hulumtues ose njëkohësisht me metodat dhe teknikat tjera. Por, me zhvillimin e teknologjisë digjitale, mund të zhvillohen anketa edhe nëpërmjet internetit, por anketat e tilla nuk sigurojnë reprezentim. SPECIFIKA E INTERVISTËS

Intervista është teknikë dukshëm më depërtuese, më e shumëllojshme dhe më e formalizuar, kështu që disa lloje të caktuara të intervistave janë dukshëm më të shtrenjat, kërkojnë kërk ojnë personale më të arsimuar e më të stërvistur hulumtues dhe përpunimi i të dhënave është më i vështirë. Për më tepër intervista mund t’i përshtatet secilit lloj të verifikimit, për dallim nga anketa e cila i përgjigjet më së shumti verifikimit neutral. Roli i intervistuesit është dukshëm më kompleks dhe detyrë e tij është që gjatë gjithë intevristës të nxisë, të interpretojë dhe të orientojë bisedën shkencore, duke mos shmangur konceptin fillestar dhe objektivat e verifikimit. Objekti i verifikimit me intervistë mund të jetë maksimalisht kompleks. Të gjitha rregullat nga aspekti i punës në konceptualizimin dhe përpunimin e projektit të hulumtimeve, të cilat janë përmendur pë rmendur për anketën vlejnë edhe për intervistën, prandaj p randaj nuk n uk d t’i përsërisim.

Llojet kryesore të intervistës janë: 179


(1) (2) (3) (4)

intervistat orientuese dhe intervistat e lira, por edhe intervistat e dirigjuara dhe intervistat e thelluara.

Përmendet gjithashtu klasifikimi i intervistave sipas numrit të të verifikuarve dhe të verifikuesve në procesin e intervistimit, prandaj përmenden: intervistat individuale, grupore dhe kolektive, për çka kemi bërë fjalë më sipër. Përmenden gjithashtu intervistat me shkrim dhe intervistat gojore. Intervistat me shkrim janë relativisht të rralla dhe zakonisht përdoren për intervistimin e njërëzve publikë shumë të zënë dhe ature që nuk janë në gjendje të mirë shëndetësore për komunikim të drejtpëdrejtë. Në bazë të arrëveshjes paraprake të intervistuarve të tillë u dërtgohet lista e pyetjeve. Mangësitë e kësaj intevristë janë mjaft të mëdha, ndërsa mangësitë kryesore janë: (1) mund të shtrohet një numër i kufizuar i pyetjeve; (2) pyetjet dhe përgjigjet nuk mund të konkretizohen e të sqarohen gjatë intervistës; (3) nuk mund të ndikohet që të jepen përgjigje në të gjitha pyetjet; (4) përgjigjet mund të jenë të përgjithësuara dhen parim, “diplomatike”; (5) përgjigjet mund të mos jenë origjinale dhe qëndrime të të intervistuarit, por fryt i konsultimeve dhe jkëshillimeve, etj. Për këtë arsye, përveçë në raste të jashtëzakonshme, p.sh. të largësisë së madhe, evitohen intervistat me shkrim. Rezultatet e intervistave me shkrim nuk mund të përpunohen dhe të shfrytëzohen pa një analkizë të përmbajtjes. Intervista që aplikohet më së shpeshti është intervista e orientuar. Në bazë të projektit të hulumtimit, së pari zhvillohet koncepti dhe strategjia e përgjithshme e hulumtimit (psikologjike dhe logjike). Pastaj bëhet përpunimi i instrumentit që quhet “bazë për bisedë shkencore”. “Baza e bisedës shkencore” është formalisht e ngjashme me “pyetësorin e anketës”, ndërsa dallimet esenciale kanë të bëjnë me: (a) baza e pyetjeve formulohet qartë dhe në mënyrë të përcaktuar por 180


nuk është e thënë të jetë e thjeshtë dhe mund të shprehë lidhjen me pyetjet tjera. Nuk kërkon që pyetja të shtrohet mu në formulimin e caktuar, ndonëse synohet të jetë e mundur, (b) ndonëse pyetjet numërohen dhe renditen në pajtim me kërkesat e strategjisë logjike, nuk kërkohet që parashtrimi i tyre të bëhet sipas rendit të caktuar, përveç në raste të caktuara, (c) modalitetet e përgjigjeve nuk është e thënë të parashikohen dhe formulohen, sepse ato nuk i ofrohen të intervistuarit. Në praktikë, është si rregull që përgjigjet eventuale të parashikohen dhe të formulohen. Bazë e formulimit të tyre janë njohuritë teorike mbi objektin e hulumtimit dhe rezultatet e hulumtimeve të ngjashme. Bashkë me modalitetet e formuluara jepet edhe modaliteti “Diçka tjetër. Çka?”, i cili mundëson përfshirjen e dëshmisë që nuk mund të përfshihet në asnjë modalitet të planifikuar. Detyra të intervistuesit gjatë kryerjes së kësaj interviste, krahas atyre të përgjithshmeve dhe të zakonshmeve, janë që: a) të identifikojë kuptimin e vërtetë të përgjigjeve; b) të parashtrojë në mënyrë të drejtë pyetjet e planifikuara dhe që t’i përfshijë në mënyrë sa më adekuate adek uate në rubrikën e caktuar. Përparësia e këtij lloji të intervistës qëndron në faktin se pyetjet e përcaktuara më parë dhe modalitetet e përgjigjeve pasqyrojnë orientimin e qartë të intervistuesit dhe të intervistuarit, mundësojnë planifikimin elementar të përpunimit të të dhënave, shkurtojnë kohën e nevojshëm të intervistuesit dhe përpunimit të të dhënave dhe e bëjnë më të lirë atë. Mangësia e kësaj interviste qëndron në kërkesën për intervistues shumë profesionistë dhe të stërvitur, gjë që arrihet vështirë pa një rrjet të përhershëm intervistuesish. Lloji tjetër i intervistës që aplikohet më shumë është ai i intervistës së lirë. Emri i kësaj interviste tregon ajo zhvillohet në funksion të orientimit dhe përgatitjeve për përpunimin e projektit mbi një problem dhe një objekt i hulumtimit plotësisht të panjohur. Përmbajtja e intervistës determinohet nga objekti, objektivat, hipotezat dhe indikatorët edhe pse nëpërmjet kësaj interviste nuk fitohen të dhënat e nevojshme, atëherë kjo është 181


intervistë e dështuar dhe jo intervistë e lirë. Emri “e lirë, joe e orientuar” lidhet me mungesën e kërkesës që detyrimisht të hartohet formula – instrumenti në bazë të të cilit zhvillohet biseda. Mirëpo, përvojat e deritashme hulumtuese rekomandojnë përpunimin e kujtuesit të bisedës dhe formularit për evidentimin e përgjigjeve. Përkujtuesi për bisedë është pasqyrë e thjeshtë e pyetjeve themelore që duhet t’i shtrohen të intervistuarit, pa modalitetet e përgjigjeve eventuale. Në të vërtetë pyetjet themelore janë tematike dhe përpunohen gjatë bisedës, varësisht prej përgjigjeve. Formulari i evidentimit të përgjigjeve është i nevojshëm vetëm kur biseda incizohet me ndonjë aparat teknik. Intervista e spontane i përgjigjet më së shumti intervistuesit të lehtë, por edhe atij që është neutral dhe i ashpër. Për më tepër, gjatë kësaj interviste mund të kalohet nga një lloj i pyetjeve në një lloj tjetër. Kështu, intervista firon formë, së paku të polemikës së lehtë, por p or mund të ketë k etë edhe tipare të intervistës së rreptë (duke kujtuar dëshmitë e dhëna, mospërputhjet, kundër-argumentet, etj.). Nuk ka intervistë më depërtuese se sa intervista e pa-orientuar. Intervista e dirigjuar mund të kuptohet në dy mënyra. E para, e cila është më e shpeshtë, është perceptimi i kësaj interviste si variant i veçantë i intervistës së orientuar në të cilin konstruktohet dhe zbatohet një tip i strategjisë poli-determinuese prandaj insistohet në përmbajtjen e caktuar. Dobësitë kryesore të intervistës së lirë janë: a) gjetja me vështirësi e të intervistuarve, b) sigurimi i intervistuesve përkatës, c) kontrollimi i vështirë i rrjedhës së intervistës, d) zbulimi relativisht i vështirë i dëshmisë së vërtetë, e) përpunimi i vështirësuar i të dhënave. SPECIFIKAT E TESTIT

Testi, si metodë e hulumtimeve shkencore dhe profesionale nuk mund të renditet në mesin e metodave të verifikimit. Është definuar si sistem i detyrave që një subjekt i caktuar duhet t’i Zgjidhë me sukses dhe nuk mund të reduktohet vetëm në detyra verbale dhe në zgjidhjen e tyre verbale. Përkundrazi, disa teste kërkojnë kryerjen e detyrave me veprime të caktuara fizike dhe efekte të caktuara në hapësirë dhe në kohë, përpunimin e ndonjë mjeti, etj. Disa prej testeve nuk janë fare të drejtpërdrejta dhe nuk zbatohen në hulumtimet e dukurive shoqërore (testet psiko-motorike, reaksionet, testet e forcës, qëndrueshmërisë, etj.). Në shkencat shoqërore testet më të të aplikueshme janë testet e njohurive të modifikuara në mënyra të ndryshme. Në esencë, testet si 182


rregull shfrytëzohen për përcaktimin e gjendjes fillestare dhe ndryshimeve që pëson pas ndërhyrjeve. Verifikimit i përkasin vetëm testet detyrat e të cilave shtrohen në mënyrë verbale, në formë grafike ose auditive, dhe zgjidhen nëpërmjet dëshmive verbale. Por, eksitojnë edhe teste zgjidhjet e të cilave konstatohen nëpërmjet vrojtimit ose eksperimentimit. Testi është i përshtatshëm për konstatimin e orientimeve ideologjike, përvetësimit të sistemit të vlerave etj. Por, testi është edhe formë e matjes. Instrumenti i testit është formular i veçantë më pasqyrë të detyrave që subjekti duhet t’i kryejë. Këto kërkesa shprehen më së shpeshti si: (1) pyetje që duhet t’u përgjigjemi; (2) pyetje me kërkesë që të shenjohet një prej përgjigjeve që është e saktë; (3) dëshmi e ofruar që duhet të plotësohet; (4) më shumë dëshmi që duhet të rregullohen sipas kriterit të caktuar; (5) kërkesë që të konstruktohet dëshmi në temën e caktuar, etj. Pjesë e rëndësishme e instrumentit të testit, i cili nuk pasqyrohet në subjektet e testuara është çelës i testit i cili përmban: konceptin dhe rregullat e testit; përgjigjet e sakta; zgjidhjet dhe gabimet e vlerësimit; udhëzimet për zbatimin e testit. Testet mund të jenë të koncipuar në vlerësimin pozitiv të gabimeve ose në sistemin e kombinuar të vlerësimit. Kompleksiteti i krijimit të çelësit te testit kërkon hulumtues të strukturës speciale, kështu që testi nuk përdoret shpesh në verifikim. EKSPERIMENTI

Definicioni klasik i eksperimentit në esencë thitë: Eksperimenti është medito në të cilën në mënyrë artificiale, nëpërmjet faktorit eksperimental, provokohet situatë eksperimentale, me të cilën udhëhiqet dhe në bazë të rezultateve të së cilës formohet një njohuri kyçe. Kjo, sipas pikëpamjes së sotme, kjo është eksperiment laboratorik. Definicioni shprehës imponohet në dy çështje kyçe: 183


1) A është e mundur metodaëe eksperimentimit në shkencat shoqërore dhe 2) a është mund të konsiderohet eksperimenti si metodë e mbledhjes së të dhënave? Pajtohemi me M. Vujoviqin se “jeta është një eksperiment i madh natyror...”, si dhe se “dukuritë shoqërore nuk është e lehtë as re dëshirueshme të provokohen në mënyrë artificiale )lufta, revolucioni, kriminaliteti, kurorëzimi, demonstratat, grevat, etj.)... mund t’i përcjellim ato që janë shfaqur në kushte të caktuara”. Ai e definon eksperimentin: “eksperiment quhet çdo hulumtim me të cilin studiohet një dukuri e caktuar në kushte të caktuara, pa marrë parasysh bse si është shfaqur, në mënyrë të natyrshme apo artificiale...” (faqe 83). Përgjigja në pyetjen e parë është e qartë: në shkencat shoqërore eksperimenti shkencor është i mundur dhe i dëshirueshëm, ndonëse nuk mund të barazohet plotësisht me eksperimentin në shkencat natyrore. Por, as të shkencat natyrore nuk është i mundur eksperimenti unik për shkak të dallimeve të mëdha midis midis materies së vdekur nga materia e gjallë. Në shoqëri zhvillohet edhe dukuri të cilat vazhdimisht përsëriten dhe kushtet kryesore krye sore në të cilat ndikojmë përditë në mënyrë të qëllimshme. Këto dukuri janë të përshtatshme për eksperiment laboratorik, Shembulli më i mirë për këtë janë institucionet edukativearsimore të tipit të internatit, ushtria, kampet rinore, shtëpitë e pleqve, organizatat sportive, disa institucione shëndetësore, etj. Problemet më të vështira për eksperimentim shoqëror janë: a) papërsëritshmëria e dukurie në kushte plotësisht të njëjta me subjekte plotësisht të njëjta dhe b) izolimi nga veprimet e kushteve të padëshirueshme.Të përkujtojmë: është e domosdoshme të dallohen dukuritë e përsëritura nga përsëritja e ndryshueshmërisë (pandryshueshmëria e subjektit të faktor i dukurisë); gjithashtu është e domosdoshme të dallohen faktorët e rëndësishëm nga faktorët e parëndësishëm – nga aspekti i objektit të hulumtimit. Anashkalimi i momentit etik në eksperimentimet me njerëz, madje edhe me përdorimin e njerëzve, mund të haset edhe sot në praktikën jetësore, edhe pse kjo nuk mund të konsiderohet eksperiment eksp eriment shkencor e hulumtues. Gjithçka që, mbi çfarëdo baze, në shkencat shoqërore 184


konsiderohet eksperiment dhe nuk është hulumtim i kontrolluar në mënyrë rigoroze, por zhvillohet “sipas logjikës së eksperimentit”, m,und të renditet në dy grupe: (1) në eksperiment (të vërtetë) dhe në (2) huazi eksperiment. Në eksperimente të vërteta bëjnë pjesë: A) eksperimentet laboratorike dhe B) eksperimentet në kushte të natyrshme. Ndërkaq, kuazi eksperimente konsiderohen: konsidero hen: A) eksperimentet natyre dhe B) eksperimentet eks post fakto (ex post facto). Kësaj të fundit duhet shtuar edhe disa forma specifike bashkëkohore të kuazi eksperimenteve, siç janë format: “simulatore”, “modelore”, “imagjinare”, etj. Eksperimenti është ekskluzivisht metodë empirike e hulumtimit dhe dijes. Por, objekti mund të jetë ekskluzivisht empirik, ndërsa logjika mund të jetë eksperimentale. Shqyrtojmë strukturën e eksperimentit të vërtetë, i cili mund të jetë i thjeshtë (nuk ka grup kontrollues, por vetëm eksperimental) ose kompleks (me grup eksperimental dhe kontrollues). Faktori i parë i eksperimentit është eksperimentuesi – subjekti – shkencëtari i cili planifikon dhe e zbaton eksperimentin dhe nxjerr përfundim në bazë të rezultateve të eksperimentit. Bashkëpunëtorët e eksperimentuesit janë subjekte – ndihmës eksperimentues me role dhe funksione të përcaktuara qartë në eksperiment. Eksperimenti si metodë e hulumtimit shkencor empirik është veprim i planifikuar dhe sistematik. Përkundër kësaj, gjatë eksperimentit nuk përjashtohen ngjarjet e rastit. Kjo kërkon planifikim të detajuar, i cili parashikon edhe situata në të cilat mund të shfaqen edhe ngjarje të paparashikueshme. Me që ka eksperimente afatshkurtra dhe afatgjata në të cilat marrin pjesë edhe individë dhe grupe vullnetare, është e 185


mundur që të vihet deri të shpërndarja e grupeve ose tipareve të caktuara shoqërore të individit. A) Përmbajtjet e rëndësishme të planit të rrjedhës së eksperimentit janë: (1) hapësira dhe kushtet hapësinore për kryerjen e eksperimentit; (2) koha e kryerjes së eksperimentit që nënkupton kohën e kryerjen dhe të përfundimit të eksperimentit, pasqyrimet e veprimit të faktorit eksperimental, kohën e përcaktimit të efektit të veprimit të tij, kohën e angazhimit të grupit kontrollues, etj. (3) mënyrën e pasqyrimit të grupit eksperimental të veprimit të faktorit eksperimental; (4) mënyrën e veprimit të faktorit eksperimental dhe evidentimit të efektit të veprimit (5) definimin dhe përshkrimin e situatës eksperimentale; (6) matjen dhe konstatimin e rezultatit të arritur me eksperiment; (7) analizën e rezultatit të realizuar gjatë eksperimentit, përfundimet mbi faktorët metodikë të eksperimentit dhe dukurinë që hulumtohet; (8) gjeneralisimin dhe publikimit teorik të rezultateve; (9) pasqyrimin e rezultateve dhe batimin eventual të tyre. Në planin e eksperimentit shkencor pashmangshëm pashmangshë m përfshihen parime: a) e ndjeshmërisë shoqërore, b) etikës shkencore e shoqërore, c) pjesëmarrjes vullnetare (kuptimi i të cilës duhet të precizohet në mënyrë më të hollësishme), d) përgjegjësinë e shumëfishtë të shkencëtaritshkencëtar it- eksperimentuesit. Çdo pjesëmarrës në eksperiment duhet të jetë i informuar mirë dhe të jetë i vetëdijshëm vetëdijshë m për rrezikun që buron nga eksperimenti., Gjithashtu, plani i eksperimentit parashikon edhe masat për eliminimin e pengesave për sjellje normale (të natyrshme) shoqërore të subjektit të përfshirë në eksperiment. Struktura e paraqitur e procesit të eksperimentit dhe planifikimit të tij nuk ka të bëjë me eksperimentin ex post facto. Thënë shkurt, ky huazi eksperiment ka të bëjë me ngjarjen e kryer mbi të cilën ekzistojnë të dhëna. Këto të dhëna mbledhen, përshtaten dhe përpunohen në pajtim me dispozitat e 186


“analizës sekondare”. Në qoftë se në bazë të tyre mund të konstruktohet modeli ideor, atëherë mund të realizohet “eksperimenti model” gjegjësisht “eksperimenti simulues”, në të cilin ndryshojnë faktorë dhe dispozita të ndryshme për të cilat besohet se kanë ndikim të rëndësishëm në zhvillimin e dukurisë. Në qoftë se kjo nuk është e mundur (kryesisht është), mbetet në nivel të analizës statistikore sekondare në të cilën, varësisht nga të dhënat, mund të theksohen disa aspekte. Në shkencat shoqërore, eksperimenti nuk është metodë e shpeshtë dhe e afirmuar, por në disa drejtime shkencore është shumë i afirmuar, Dy janë arsyet themelore për këtë: e para, paragjykimet mbi mundësitë e vogla të eksperimentit në shkencat shoqërore dhe e dyta, paragjykimet mbi çmimin e lartë të kësaj metode. Por, disa sfera të shkencave shoqërore, siç janë andragogjia dhe pedagogjia, informimi dhe komunikimi (sidomos medial) i punës sociale, ekonomisë dhe politikologjisë janë shumë të përshtatshme për shfrytëzimin e eksperimentit si metodë të hulumtimit. METODA E ANALIZËS (së përmbajtjes) SË DOKUMENTIT

Në shkencë dhe në metodologji është i rëndomtë emërtimi “metodë e analizës së përmbajtjes”, por ky emërtim është restriktiv edhe për shkak se është i pasaktë. Pasaktësia e tij buron nga fakti se shkencat e caktuara shoqërore nuk fitojnë njohuri shkencore vetëm ekskluzivisht në bazë të përmbajtjes së dokumentit, por edhe në bazë të formës, përbërjes, materialit të tij. Dokument mund të konsiderohet secila çështje dhe dokument i cili me përmbajtjen, formën dhe përbërjen e vet mund të jetë burim i informacionit. Kjo mund të jetë tekst i shkruar, skicë, pikturë, skulpturë, tekst mesazhi, regjistrim audio ose video, etj. Dokumentet e shkruara janë kryesisht dëshmi të tërthorta, por ato janë shpesh të drejtpërdrejta, siç janë, p.sh. autobiografitë. Por, disa produkte materiale të njerëzve (ndërtesat, makinat, skulpturat, etj., janë burime të të dhënave të drejtpërdrejta. Së këndejmi, analiza e dokumenteve është metodë që shfrytëzon burimet e ndryshme, prej atyre plotësisht të besueshme deri të ato të pabesueshmet. Në disa shkenca shoqërore kjo është metoda kryesore, madje edhe e 187


vetmja. Analiza (e përmbajtjes) dokumentit konsiderohet si metodë empirike e hulumtimeve, por jo edhe si metodë e mbledhjes së të dhënave. Sipas angazhimit të shqisave mund të konsiderohet metodë auditive, vizuale, audio-vizuele dhe faktike. Megjithatë, specifika e kësaj metode qëndron në faktin se ajo nuk është vetëm metodë e hulumtimeve empirike, por edhe (ndoshta madje më shumë) metodë e hulumtimeve teorike. Duke mos anashkaluar rolin e shqisave, me këtë metodë e zbulojmë para së gjithash kuptimin, domethënien dhe rëndësinë e të dhënave dhe formës së dokumentit. Për dallim nga metodat tjera të mbledhjes së të dhënave, në të cilat ne , si verifikues, në eksperiment kërkojmë të dhëna dhe ato i prezantojmë sipas kërkesës, veprimeve të metodës së analizës së dokumenteve i zbulojmë të dhënat, i definojmë dhe i përzgjedhim. Prandaj, kjo metode konsiderohet teoriko-empirike. Disa autorë e renditin analizën e dokumenteve në format e vëzhgimit (R. Llukiqi e cilëson “vëzhgim të dokumentit”). Disa të tjerë (S. Milosvleviq) e konsiderojnë variant specifik të verifikimit, sepse në bazë të dëshmive (sidomos dokumenteve të shkruara) sigurohen njohuri, gjë që është e njëjtë me verifikimin. Me që nëpërmjet kësaj metode njëmend i zbulojmë disa ngjashmëri të caktuara edhe me metodën e verifikimit edhe me metodën e vëzhgimit, por edhe me metodën e eksperimentit, trajtohet tërësisht si karakteristike. Çdo hulumtim shkencor bashkëkohor fillon me aplikimin e kësaj metode, sepse që në fillim të konceptualizimit i drejtohet fondit shkencor, pra i qaset studimit të saj nëpërmjet metodës së analizës së (përmbajtjes) dokumentit. Hulumtimi edhe përfundon me krijimin e dokumentit shkencor. Analiza e dokumenteve ka përparësi në raport me metodat tjera, për shkak së mundëson hulumtime “në distancë”, qoftë kur bëhet fjalë për distancë kohore, qoftë kur bëhet fjalë për distancë hapësinore. Dy janë teknikat e metodës së analizës së përmbajtjes së dokumentit: (1) analiza kualitative dhe (2) analiza kuantitative. Analiza kualitative merret me dëshmi kuantitative. Në qoftë se objekt i analizës është një raport statistikor atëherë analiza kuantitative do të merrej me faktin se sa herë është përdorur një numër, një tabelë apo një grafik i caktuar. Dallimi midis këtyre dy teknikave ka të bëjë me 188


përpjekjet për pasqyrimin e dimensioneve të objektit të analizës në përmbajtjen e dokumentit. Kjo shihet edhe nga dispozitat e mëtejshme të këtyre dy teknikave. Edhe pse të dy teknikat hulumtojnë tekstin dhe kontekstin (“çka ka thënë autori” dhe “çka ka dashur të thotë autori”), për analizën kualitative thuhet se: (1) është pararendëse dhe e parakohshme në raport me analizën kuantitative; (2) nuk është e rreptë, por elastike dhe mbështetet në përshtypje (3) shërben për formimin, por edhe për verifikimin e hipotezave; (4) ka listë standarde të instrumenteve për futjen e të dhënave; (5) nxjerr përfundime mbi kuptimin e asaj që është thënë. Analizës kuantitative i kushtohet rëndësi më e madhe dhe i përshkruhen më shumë mundësi: (1) (2) (3) (4) (5)

përgjigjet në pyetjen “sa”; është sistematike; mundëson verifikimin e hipotezave, kërkon definim të rreptë të kategorive dhe nocioneve; nxjerr përfundime mbi kuptimin dhe rëndësinë e asaj që është thënë; (6) kërkon përpunimin e instrumenteve komplekse dhe sistematike; a) kodeksin e nocioneve dhe shifrave, b) formularin adekuat sistematik, të cilat janë në lidhje funksionale.Për nevojën e metodës së analizës gjatë hulumtimeve shkencore flasin edhe emërtimet e shumta të saj. Leximi preliminar i materiali njoftues me qëllim të shtrimit të

hipotezave dhe zbulimit të raporteve të reja; Procedurës impresioniste për shprehjen e vrojtimeve mbi tiparet e përmbajtjes; Atributet dikotomike, apo atributeve për të cilat mund të thuhet vetëm se i përkasin apo nuk i përkasin një objekti; 189


Qasja “fleksibilie” për pasqyrimin deskriptiv të konstatimeve mbi

përmbajtjen ose për “kodifikimin” e gjyqeve, për dallim nga analizat sistemore të përmbajtjes me qëllim të verifikimit të hipotezave të veprimeve sistemore për mbledhjen e të dhënave precize, objektive dhe të besueshme të matjeve ekzakte (variabileve të vërteta kuantitative) ose renditjes hierarkike. Procesi i aplikimit të analizës së (përmbajtjes) dokumentit rrjedh kështu: (1) zbulohet objekti i vërtetë i analizës së përmbajtjes së dokumentit në kuadrin e lëndës së hulumtimit (2) zbulohen hipotezat dhe indikatorët me të cilët është lë lidhje të drejtpërdrejtë aplikimi i metodës së analizës; (3) bëhet përcaktimi midis analizës kuantitative dhe analizës kualitative të përmbajtjes së dokumentit ose përcaktimi i objektit, hipotezës ose indikatorëve që mbështeten në analizën kuantitative ose atyre që mbështeten në analizën kualitative; (4) përcaktohet roli i njërës analizë dhe tjetrës si dhe raporti i tyre reciprok. Roli i këtyre dy teknikave në hulumtimin shkencor dhe raporti i tyre reciprok lidhet me dispozitën e analizës direkte dhe indirekte; (5) zhvillimi i konceptit të aplikimit të analizës, përmbajtjes së saj të vërtetë dhe përfshirjes – konkretizimit të detyrave të analizës; (6) përpunon analizat e instrumentit. Procedura e përpunimit të instrumentit rrjedh kështu: së pari konstatohet se a janë instrumentet vërtet të nevojshme. Në qoftë se jemi përcaktuar për analizë kualitative me të cilën do të regjistrojmë titujt gjegjësisht temat e një liste nuk është e nevojshme të konstruktojmë kurrfarë instrumentesh. Mjaftojnë fletët e pastra në të cilat do të shënojmë numrin rendor dhe datën, titullin e temës ose titullin e shkrimit. Kjo është e mjaftueshme. Në qoftë se përcaktohemi për evidentimin e disa tipareve (karakteristikave) të shkrimeve të përfshira në listë mund të na duhet një listë e evidencës grupore ose kolektive, e cila do të përmbajë më shumë elemente të lidhura, p.sh. të dhënat mbi numrin, datën e listës, të dhënat mbi temën, zhanrin, burimet e të dhënave, dh ënave, etj. Aplikimi i analizës ana lizës kualitative të përmbajtjes në parim nuk kërkon kurrfarë instrumentesh (as kod të nocioneve dhe shifrave, as formular evidentues), por nuk mund të shërbejë as për verifikimin e hipotezave. Në praktikën e hulumtimeve çështje qëndron 190


pak më ndryshe. ndryshe . Për shembull, shembu ll, në hipotezë mund të ekzistojë qëndrimi që të listën X, me rastin e shkrimit në temën e caktuar, të shfrytëzohen shumë epitete pezhorative mbi personalitetin e N.N.” Kjo hipotezë mund të vërtetohet ose të hidhet poshtë nëpërmjet analizës kualitative, në bazë të përshtypjeve të krijuara me shikim dhe evidentimit të thjeshtë – citimit të shprehjeve të tilla, pa saktësim të numrit. Veprimi tjetër është analiza e lëndës teorike dhe operacionale të hulumtimit, e cila përmban të gjitha nocionet dhe definicionet dhe qëndrimet kryesore, të shprehura në mënyrë eksplicite apo implicite. Për analizë kualitative nuk është i domosdoshëm kodeksi i vërtetë, por vetëm kodeksi orientues, i përafërt, i cili sugjeron se çka mund të kërkojmë në tekst. Shpesh kodeksi faktik dhe formulari bashkohen në listën e evidencës së nocioneve dhe shprehjeve. Me qëllim të përdorimit më të lehtë, disa hulumtues e shndërrojnë formularin hulumtues në pasqyrë të pyetjeve me hapësirë për shënimin e përgjigjeve (p.sh “cilit zhanër i përket shkrimi gazetaresk?” në versionin e shkurtuar “zhanri?”. Përgjigja mund të jetë: “lajm” ose shifra “1”). Por, ekziston edhe i ashtuquajturi formular i mbyllur evidentues, i cili i përgjigjet kodeksit statistik të analizës kuantitative të përmbajtjes së dokumentit. Në analizën kuantitative përpunimi i kodeksit të nocioneve dhe shifrave është i obliguar. Procedura e përpunimit të kodeksit është e njëjtë me procedurën që e kemi shpjeguar, vetëm se kodeksi i nocioneve dhe shifrave i paraprin përpunimit të listës evidentuese. Roli i kodeksit është që të orientojë hulumtimet drejt materies së nevojshme, t’i ndihmojë që të kuptojë materiet që i analizon dhe të njohë kuptimin e të evidentojë. Kur bëhet fjalë për përmbajtjen e kodeksit, nocioneve dhe shifrave janë evidente dy koncepte. I pari mbështetet nga shkencëtarët dhe hulumtuesit amerikane, në krye me Berelsonin, Lazarsfeldin, A. Georgin etj. Sips tyre, përmbajtjen e kodeksit e përbëjnë dy kategori: përmbajtja (çfarë është thënë) dhe forma (si është thënë). Sipas këtij koncepti, në kategorinë e përmbajtjes bëjnë pjesë: 1. materiet (substancat); 2. orientimet (kualifikimet); 3. standardet; 4. vlerat; 5. metodat ose mjetet; 6. tiparet (karakteristikat); 7. akterët (bartësit); 8. autoritetet (burimet); 9. origjina (e informacionit); 10. objektivi 191


(mesazhi). Kategoritë e formës janë: 1. Forma e njoftimit (radio dhe emisioni); 2. Forma e njoftimit dhe gjykimit (faktike, preferenciale); 3. Kategoria e intensitetit; 4. Kategoria e ilustrimeve. Analiza e (përmbajtjes) dokumentit nuk ka të bëjë vetëm me përpunimin e instrumentit dhe aplikimin e tij. Përpunimit të instrumentariumit i paraprin së pari përcaktimi i njësive të analizës. Atop përcaktohen në disa nivele: si dokumente (lista “X”), si komplete dokumentesh (rubrikash politike), si tërësi më të ngushta (shkrimet në rubrikën e politikës të listës “X”), por është e mundur të zgjidhen edhe tërësitë më elementare deri te shenja përkatëse. Me që e kemi përmendur analizën e drejtpërdrejtë dhe të tërthortë, analizën e tekstit (asaj që është thënë) dhe analizën re kontekstit (asaj që autori ka dashur të thotë) duhet të mendojmë mbi njësitë e analizës dhe tekstit e kontekstit. Njësitë mund të përcaktohen si tërësi të të thënave të asaj që e analizojmë. Në kuadrin e tyre duhet të dallojmë: (1) tërësitë gramatikore, (2) njësitë e analizës së asaj që është thënë, (3) njësitë e klasifikimit, (4) njësitë e kodimit, (5) njësitë e numërimit. Procedura zhvillohet sipas këtij rendi: (1) bëhet përcaktimi i dokumentit që i nënshtrohet analizës; (2) përcaktohet qartë se çka do të analizohet, dokumenti si tërësi apo pjesë të caktuara ose tipare e karakteristika të tij; (3) çka dhe si do të shënohet, shifrohet; (4) çjka dhe si do të klasifikohet; (5) çka do të numërohet (vetëm në hulumtimin kuantitativ). Të gjitha këto gjenden në kodeksin e nocioneve dhe shifrave, formularin e evidencës dhe udhëzimet mbi veprimin dhe punën analitike. Përpunimi i të dhënave të siguruara bëhet nëpërmjet analizës kualitative për formimin e qëndrimeve, gjykimeve dhe përfundimeve mbi objektin e hulumtimeve. METODA BIOGRAFIKE

Metoda biografike mund të konsiderohet si metodë kufizuese, midis 192


metodave të mbledhjes së të dhënave dhe të të ashtuquajturave metoda operative, si dhe midis metodave që kanë teknikat e tyre të mbledhjes së të dhënave dhe atyre të cilat i quajmë konceptuale. Në esencë, ajo është metodë kualitative, por nuk e përjashton as aplikimin e Metodës kuantitative, metodës shkencore statistikore dhe matematikore. Përnga teknikat dhe veprimet, ajo është më e ngjashme me analizën e përmbajtjes së dokumenteve dhe metodën e verifikimit. Vështirësitë rreth përcaktimit të saj më të saktë burojnë nga dy etapa të zhvillimit të saj. E para është zhvilluar prej vitit 1914 deri në vitin 1934 dhe lidhet me themeluesit e kësaj metode, F. Znaneck dhe I. Tomas. Promotorët e kësaj metode i dallojnë dy lloje të dokumenteve: a) dokumentet që i krijojnë institucionet e caktuara sipas detyrës zyrtare (institucionet qeveritare, kishat, institucionet sociale, organizatat e ndryshme, etj.); b) dokumentet personale që i krijon subjekti – njësia e vëzhgimit, para së gjithash shkresat e ndryshme, ndry shme, autobiografitë dhe biografitë. Në fazën e parë të zbatimit të kësaj metode burime kryesore kanë qenë dokumentet personale, krijues të të cilave kanë qenë subjektet – njësitë e hulumtimeve. Me kohë është vërtetuar se është e domosdoshme të afirmohet dhe aplikohet parimi i komptementaritetit. Kërkesë e rëndësishme për aplikimin e këtij parimi është edhe shfrytëzimi dhe shqyrtimi i dokumenteve zyrtare dhe private gjegjësisht biografia dhe autobiografia, gjë që e shton objektivitetin e njohurive. Fazën në vijim e karakterizon orientimi për përpunimin e autobiografisë “sipas kërkesës” së porositësit ose “autobiografisë “së orientuar”. Gjatë praktikës së hulumtimeve, hulumtuesit kanë hasur në tri vështirësi kryesore për aplikimin e kësaj metode. E para, në hulumtimet e mëdha janë shfaqur vështirësi të konsiderueshme për sigurimin dhe argumentimin e reprezentimit. E dyta, shfaqen vështirësi të mëdha në përpunimin e të dhënave për shkak të theksimeve të ndryshme, vëllimit dhe nivelit të përpunimit të çështjeve të caktuara. 193


Përveç aplikimit të parimit të komplementaritetit (krahasimit të të dhënave zyrtare dhe të dhënave private biografike dhe autobiografike) dhe zhvillimit të njëfarë intervistë gojore dhe të shkruar, janë shfaqur edhe orientime në: a) eliminimin e pengesave të mëdha në mungesën e shprehisë së të shprehurit me shkrim; b) në zhvillimin e mundësive të deriatëhershme të metodës biografike me ndihmën e aparateve të ndryshme teknike. Kështu janë shfaqur tri situata karakteristikë, në rolin e dokumenteve biografike në metodën biografike: (1) dokumentet personale dhe zyrtare janë burime të vetme të njohurive; (2) dokumentet personale dhe zyrtare janë burimi kryesor, krahas të cilit shfrytëzohen edhe burimet tjera (anketat, intervistat, vëzhgimet); (3) dokumentet personale dhe zyrtare janë burime ndihmëse ose paralele, ndërsa disa të tjera janë burime themelore (p.sh. vëzhgimi i drejtpërdrejtë). METODA E STUDIMIT TË RASTIT

Metoda e studimeve të rastit bën pjesë në metodat operative, konceptuale dhe empirike e teorike të hulumtimeve. Ajo mund mund ta arsyetojë edhe epitetin e metodës eksperimentale. Kjo metodë është shfaqur si metodë aplikative hulumtuese kah gjysma e shekullit të kaluar, ndërsa për afirmimin e saj ka ndikuar sidomos Lipsetshkencëtari amerikan. Sikurse te të gjitha metodat konceptuale dhe operative edhe këtu përsëritet pyetjet: a mund të pranohet ajo si metodë e veçantë, a i pirgjet emri “metodë e studimeve të rastit”, a është shkencërisht valide, a është mjaft përfaqësuese dhe e bazuar shkencërisht, etj.

Premisat kryesore të metodës së studimeve të rastit (case method study) mund të paraqiten në mënyrë më të thjeshtë kështu: 194


(1) Objekt i hulumtimit hulumtimit me këtë metodë metodë mund të jetë vetëm tërësia e caktuar dinamike e realitetit shoqëror, i cili mund të dallohet qartë nga rrethi dhe pikat kufizuese të së cilës mund të përcaktohen në mënyrë empirike. Pra, rasti, nocioni dhe termini gjendet në emërtimin e metodës, si dispozitë fundamentale. Nuk mund të kontestohet se definimi i nocionit “rast” dhe identifikimi i tij empirik është punë shumë komplekse dhe me përgjegjësi, por as nuk mund të konsiderohet pengesë që rasti të konsiderohet objekt i kësaj metode. Praktikisht, kjo do të thotë përcaktim që theksi të vihet në njohuritë mbi tërësinë e veçantë shoqërore. (2) Lloj-llojshmëria e rasteve në shoqëri kërkon shfrytëzimin e të gjitha burimeve të ndryshme të të dhënave dhe të dhënave të ndryshme. Kjo, praktikisht, do të thotë shfrytëzim i të gjitha metodave të mbledhjes së të dhënave, por edhe e të gjitha metodave shkencore. (3) Metoda e studimit të rastit mbështet mjaft shumë në njohuritë teorike shkencore e hulumtuese, sidomos në modelet e proceseve shoqërore dhe, njëkohësisht, në rrjedhat empirike të ngjarjeve – rasteve reale. Me studimin e rastit bëhet rekonstruksioni shkencor i rastit sipas modelit të njohur, por krijohet edhe një model i ri, në bazë të njohurive të reja. Emërtimi “metodë e studimit të rastit” shpreh në mënyrë të plotë esencën e kësaj metode, e cila ka të bëjë me procesin e një rasti deri në detaje, prej mostrës dhe shkasit e deri te shfaqja, rritja, kulminacioni dhe stagnimi e përfundimi. Nocionet “metodë e rastit” (case method)", dhe "analizë e rastit” (case analisis)" janë të njëanshëm. Në të vërtetë, këtu bëhet fjalë për metodën, në bazën e të cilës është ndërtuar rasti, si parim metodik. Këtë metodë e konsiderojmë teorike-empirike për dy arsye: a) është shumë e përshtatshme për hulumtime empirike të ngjarjeve shoqërore reale; b) nëpërmjet hulumtimeve empirike e formon bazën e përshtatshme për konceptimin er modeleve teorike dhe 195


përpunimin e tyre të mëtejshme. Vërejtjet për përfaqësim të pamjaftueshëm nuk kanë bazë. Na parim, procedura e përgjithshme e aplikimit të metodës së studimit të rastit, përbëhet prej këtyre etapave: (1) Etapa e parë fillon me zbulimin e problemit gjegjësisht të rastit, i cili do të hulumtohet dhe gfazat e zhvillimit të tij në momentin e caktuar. (2) Vendosja e kontaktit të njëkohshëm me subjektet më kompetente të rastit dhe përgatitjet për instrumentin fillestar. (3) Në bazë të marrëveshjes së arritur, zhvillohen bisedime preliminare në bazë të të cilave arrihen njohuri mbi akterët, ngjarjet dhe burimet e rëndësishme të të dhënave. Të dhënat e mbledhura preliminare shërbejnë për: a) përpunimin e projektit hulumtues; b) përpunimin e regjistrit të personave me të cilët duhet të zhvillohen intervista dhe përpunimin e përkujtuesit ose bazë për bisedime; c) për përpunimin e regjistrit të dokumenteve të obligueshme; d) për përpunimin e kronologjisë së ngjarjeve që do t’u kujtohen bashkëbiseduesve me kërkesë që t’i vërtetojnë apo t’i korrigjojnë. Pas këtyre përgatitjeve fillon puna në terren gjatë të cilës zhvillohen intervista individuale dhe bëhet shikimi i dokumenteve të mbledhura dhe të analizuara. Kjo fazë e etapës së parë të hulumtimeve përfundon me përpunimin e pasqyrave themelore: A) kronologjisë së ngjarjeve (me shërbimet e akterëve); B) pasqyrën e akterëve më të rëndësishëm me rolet dhe ndikimet e tyre; C) pasqyrën e dokumenteve të mundshme dhe të besueshme dhe të akteve të ngjarjeve; Në bazë të gjithë kësaj mund të nxirret përfundimi se metoda e studimit të rastit është metodë shumë e përshtatshme për hulumtime teorike dhe empirike në të gjitha shkencat shoqërore, për shkak të 196


depërtueshmërisë dhe përshtatshmërisë së saj. RAPORTI MBI HULUMTIMIN

Në literaturën metodologjike bashkëkohore bashkë kohore problematika e përpunimit të raportit dhe rolit të tij në procesin e hulumtimeve shkencore tërheq të gjithë llojet e interesimeve. Kjo është shprehje e kuptimit të drejtë të rëndësisë së raportimit, i cili, në esencë, është pjesa më e rëndësishme e hulumtimit. Me qëllim të njohurive të sintetizuara shkencore që shprehen në raport, duke përfshirë edhe pasqyrimin e mundësisë së aplikimit të rezultateve, raportimi është edhe i obligueshëm. Shumica e autorëve e vështrojnë raportim kryesisht nga aspekti i rezultateve të hulumtimit. Prandaj trajtohen forma dhe mënyra mënyra të ndryshme tyë raportimit mbi rezultatet e hulumtimit. Cdo analizë serioze tregon se raporti mbi hulumtimin shkencor nuk mund të reduktohet vetëm në raport mbi rezultatet e hulumtimit të objektit të hulumtimit shkencore e hulumtues, por është një problematikë shumë më e gjerë. NOCIONI DHE STRUKTURA E RAPORTIT MBI HULUMTIMIN

Raportimi mbi hulumtimin është tërësi komplekse e njohurive shkencore e profesionale mbi procesin e tërësishëm të arritjes së njohurive nëpërmjet veprimtarisë kërkimore në kuadrin e procesit të definuar shkencor e hulumtues. Ai përmban tri segmente të veçanta të përmbajtjes: a) përmbajtjen e aktivitetit konkret organizativ e teknik; b) përmbajtjen e problematikës së objektit të hulumtimit; c) përmbajtjen e problematikës metodiko-metodologjike. Në hulumtimet metodologjike përmbajtjet që gjenden nën “b” dhe “c” duhet të bashkohen. Raporti mbi hulumtimin është tërësia më e plotë, ndërsa raporti mbi rezultatet e hulumtimit është një pjesë e kësaj tërësie. NOCIONI,STRUKTURA DHE KLASIFIKIMI I RAPORTIT MBI REZULTATET E HULUMTIMIT

Raporti mbi rezultatet e hulumtimeve shkencore është tërësi e njohurive të reja shkencore mbi objektin dhe metodat e hulumtimeve. Në praktikën e hulumtimeve njihen dy lloje të raporteve mbi rezultatet 197


e hulumtimeve. I pari është në funksion të zhvillimit të shkencës dhe punës kërkimore – shkencore, ndërsa i dyti është në funksion të aplikimit të mënyrave konkrete të aplikimit të shkencore. Por, nuk përjashtohet edhe mundësia e hartimit të një raporti integral. Por kjo nuk është praktikë e shpeshtë. Raporti mbi rezultatet e hulumtimeve është formalisht i veçantë, por nuk është i pavarur,. Ai është i lidhur ngushtë me njohuritë paraprake shkencore. Ai është sistem kompleks kompleks dhe i ndjeshëm i argumentimit, nëpërmjet të cilit realizohet përfundimi shkencor produktiv. Është gabim që raporti të kuptohet si publikim i thjeshtë i të dhënave, gjykimeve dhe përfundimeve deri te të cilat është arritur nëpërmjet verifikimit të hipotezave dhe përfundimeve mbi to dhe në bazë të tyre. Esenca e raportit ka të bëjë me konstatimin e vërtetësisë, prandaj raporti është njëkohësisht konstatim, qasje, qëndrim dhe hipotezë. Përmbajtje e rëndësishme e raportit objektiv janë rezultatet që janë arritur gjatë hulumtimeve. KRITERET E ZAKONSHME TË KLASIFIKIMIT TË RAPORTIT MBI REZULTATET E HULUMTIMEVE

Kriteri i parë dhe më i shpeshtë për klasifikim është shkalla e kryerjes së hulumtimit dhe raportimit. Sipas këtij kriteri, dallohen tri raporte të ndryshme: 1) preliminar; 2) fazor (sekuencional) dhe 3) përfundimtar – final. RAPORTI PRELIMINAR

Si rregull, raporti ka të bëjë me tërësinë e rezultateve të hulumtimit, por mund të bëjë edhe me rastet specifike dhe me disa pjesë të rezultateve të hulumtimeve. Vetëm në raste të veçanta hasen raporte preliminare mbi hulumtimit. Raporti preliminar (paraprak) është raporti që hartohet apo publikohet para nxjerrjes së përfundimeve për të gjitha të dhënat e hulumtimeve shkencore. Këto raporte paraqesin vetëm paralajmërim për të dhëna të caktuara të hulumtimit apo për premisat elementare të të dhënave të plota të hulumtimeve. Si rregull, raportet preliminare nuk kërkojnë domosdoshmërisht përpunimin e plotë të të dhënave të hulumtimit. RAPORTIT PARCIALE (FAZORE OSE ETAPORE)

Në këtë lloj të raportit bëjnë pjesë të gjitha raportet objekt i të cilave 198


janë pjesë të caktuara të raportit rapor tit të plotë ose të dhëna të pjesshme mbi rezultatet e hulumtimeve. Xh. Termiz dhe S. Milosavljeviq dhe I. Radosavleviq, i dallojnë këto lloje të raporteve parciale: 1) fazore – të etapës, 2) të definuar të hapësirë, 3) problemore – tematike, 4) metodike – metodologjike, 5) të definuar përnga objekti dhe 6) të definuar përnga karakteristikat e të dhënave të raportit mbi rezultatet e hulumtimeve. Kësaj problematike është e mundur t’i qasemi edhe në një mënyrë tjetër., por këtë lloj të klasifikimit nuk e ka trajtuar askush përveç S. Millosavleviqit. PËRMBAJTJET THEMELORE TË RAPORTEVE PARCIALE Raporti fazor ose i etapave. Në praktikën e hulumtimeve hasen

raporte të plota dhe të pjesshme parciale. Raportet e plota përfshijnë një periudhë të tërë karakteristike. Shembull tipik për këtë janë raportet që përgatiten pas secilës etapë ose pas secilit panel. Raporti parcial ka të bëjë me fazat që mund të përcaktohen sipas çfarëdo kriteresh racionale dhe funksionale. Shembull tipik për këtë është edhe analiza sekuencionale, me rastin e aplikimit të metodës së vëzhgimit. Qëllim i këtij raporti është që të tregojë nevojën eventuale për ndërhyrje. Raportet e përkufizuara në aspektin hapësinor. Janë të njohura

dy lloje të kërtij raporti; të definuar nga aspekti territorial (social, ekonomik, juridik, politi8k, kulturore, etj.) siç janë shtetet, njësitë gjeografike ose politike, etj. Lloji tjetër tjetër i raportit të definuar në aspektin hapësinor është vetëm variant i llojit të parë. Ai përgatitet gjatë procesit kompleks të hulumtimit. Raste specifike të raportimit të tillë janë monografitë që dalin nga hulumtimet me aplikimin e studimeve të rastit në serinë ose mozaikun e studimeve të rastit. Raportet e këtij lloji duhet të jenë finale për teorinë objektive dhe që mundësojnë sintezën e raportit të përgjithshëm në kuadrin e projektit gjeneral. Raportet e definuara problemore-tematike. Ky lloj i raportit ka të

bëjë me problemet në kuadrin e hulumtimeve interdisiplinare. Në të dyja rastet këto raporte parciale përbëjnë bazën për përpunimin e 199


raportit të plotë integral. Raportet e përkufizuara në pikëpamje metodikemetodologjike. Siç tregon edhe titulli, ky lloj i raportit lind nga

nevoja e më shumë metodave ose teknikave në kuadrin e të njëjtit hulumtim. Arsyeja për hartimin e raportit të veçantë qëndron në raportin midis rezultatit dhe metodës aplikative. Në të vërtetë, të dhënat e fituara nëpërmjet metodave të ndryshme mund të jenë të pajtueshme dhe të papajtueshme. Raportet e pavarura mundësojnë krahasimin e të dhënave, përfundimeve dhe metodave gjegjësisht teknikave. Por, të gjitha metodat e një hulumtimi nuk është e thënë të jenë të të njëjtit status. Ato mund të kenë stat5us të ndryshëm nga njera-tjetra, të jenë paralele dhe të kenë të njëjtin status. Në përpunimin e raportit sintetik mund të konstatojmë këto sutuata: (1) një raport i bazuar në një metodë është themelor dhe kryesor, ndërsa të tjerët janë ndihmës; (2) të gjitha raportet janë të barabarta, prandaj raporti sintetik është produkt i integrimit dhe gërshetimit të tyre; (3) një raport apo dy e më shumë raporte të integruara në një tërësi janë elementarë, ndërsa një apo dy e më shumë raporte kontrolluese për raportin në tërësi apo për një pjesë të tij. Raportet e përkufizuara sipas llojit të objektit të hulumtimit.

Është e zakonshme që objektet e hulumtimit dhe vetë hulumtimi të ndahen ne teorike dhe empirike. Në praktikën bashkëkohore, pothuaj nuk ka hulumtime ekskluzivisht teorike ose ekskluzivisht empirike. Dukuritë shoqërore që janë objekt i hulumtimit në shkencat shoqërore janë teorike dhe empirike. Cdo hulumtim empirik fillon me hulumtim teorik dhe gjithashtu përfundon me hulumtim teorik. Raporti parcial sipas cilësive (veçorive) të të dhënave. Në të

gjitha raportet paraprake karakteristikat e të dhënave kanë rëndësi të madhe. Në këtë klasifikim luaknë ro9l të veçantë dy dispozita: burimet e të dhënave dhe raporti i të dhënave ndaj objektit të hulumtimit. Kjo ndarje është vetëm variant i llojit paraprak të raportit dhe ka të bëjë me analizën sekondare të hulumtimit. Është i njohur klasifikimi sipas kriterit të raportit ndaj projektit të hulumtimit, të cilin tashmë e kemi theksuar. 200


Mund të konstatojmë këto raporte: 1) 2) 3) 4)

raporti përgatitur; raporti në fazën e përpunimit; raporti në funksion të kontrollit; raporti në funksion të pasqyrimit të rezultatit të hulumtimit. Në disa raste përgatiten edhe raporte mbi hulumtimet e përsëritura ose hulumtimet plotësuese. RAPORTI PËRFUNDIMTAR (FINAL)

Në praktikën e hulumtimeve shkencore përdoren shprehjet raport r aport final dhe raport përfundimtar. Ky nocion shënon raportin e plotë nëpërmjet të cilit publikojmë rezultatet e hulumtimeve, pas kryerjes së të gjitha veprimeve hulumtuese që janë parashikuar me projektimin e hulumtimit. Ai përfshin korrigjimet e domosdoshme dhe sintetizuese dhe të gjitha raportet parciale. Nocioni “raport final” shënon raportin përfundimtar kur atë e pranon ai që e ka k a porositur. STRUKTURA DHE SISTEMIMI I RAPORTIT PËRFUNDIMTAR (FINAL) MBI REZULTATET E HULUMTIMEVE

Struktura e raportit determinohet nga projekti i hulumtimeve dhe tiparet e të dhënave të mbledhura. Me analizën e raporteve të njohura mbi rezultatet e hulumtimeve më së shpeshti shfaqet struktura e mëposhtme: A) Konstatimi i ekzistimit ose mosekzistimit të dukurive të caktuara gjegjësisht manifestimeve të tyre të drejtpërdrejta ose të tërthorta; B) Për dukuri ekzistimi i të cilave konstatohet (në të tashmen, të kaluarën dhe të ardhmen). Përmbajtjet

themelore

e

raportit

përfundimtar

(final).

Përmbajtjen elementare të raportit e përbëjnë të dhëna të ndryshme mbi objektin e hulumtimit dhe rrjedhën e hulumtimit. Ato mund të jenë nocione, qëndrime, gjykime dhe opërfubndime ose tërësi më 201


komplekse që formohen prej tyre. Në raporte më së shpeshti hasen qëndrime apodiktike dhe hipotetike, me qëndrime kategorike. Përpjekja që të arrihet deri të qëndrimet apodiktike kategorike, për fat të keq, në shkencat shoqërore, shpesh mund të shfaqen qëndrime që shprehin një shkallë elementare të të mundshmes. 1) Për raportet përfundimtare janë karakteristike tri lloje të qëndrimeve: c) qëndrimet burimore, të cilat janë origjinale; d) të bazuara në mënyrë të drejtpërdrejtë; e) E bazuara në të dhënat e hulumtimeve, para së gjithash të dhënat empirike. 1) Si rregull i përgjithshëm për shfrytëzimin e qëndrimeve në përpunimin e raportit mund të pranohen: a) qëndrimet e raportit të nxjerra nga hulumtimet empirike duhet të jenë para së gjithash të nxjerra nga të dhënat empirike të hulumtimit nëpërmjet induksionit dhe gjeneralizimit. b) Qëndrimet diagnostike duhet të jenë qëndrime fillestare të konstruimit të qëndrimeve përfundimtare. c) Qëndrimet e teorive ekzistuese shërbejnë para së gjithash për orientimin, dhe vetëm me rastin e shpjegimit dhe parashikimit në qëndrimet përfundimtare mund të shërbejnë si argumente. Me rastin e mungesës së harmonisë midis qëndrimeve empirike dhe teorike, në mënyrë të veçantë kritike shqyrtohen qëndrimet teorike. MËNYRA E SHPJEGIMIT (INTERPRETIMIT) TË RAPORTIT

Mënyra e paraqitjes së raportit duhet të ketë së paku dy segnmente: a) stilin e paraqitjes dhe b) gjuhën e paraqitjes. Kësaj mund t’i shtrohet ilustrimi i paraqitjes.

Raporti, në njëfarë forme, paraqitet me shkrim, në mënyrë shkencore, me një gjuhë të zgjedhur dhe të përshtatshme. Raporti i shkruar është i menduar mirë, logjik, sistematik, i pasur, përmbajtjesor dhe i plotë. 202


Paraqitja e raportit mun d të përcillet edhe me forma të tjera të paraqitjes, gojore ose me shkrim. Në praktikën e prezantimit të raportit hasen më së s ë shpeshti katër lloje të paraqitjes: (1) narrative, (2) problemore, (3) polemike dhe (4) e kombinuar e komplekse. Kuptohet se bëhet fjalë për një tip të paraqitjes që është më i aplikueshëm dhe që nuk është ekskluziv. Ilustrimet në raportet mbi hulumtimet shkencore bëhen me qëllim të përmirësimit të stilit dhe me qëllim të: (1) (2) (3) (4)

kuptimit më të mirë dhe më të plotë; argumentit ose kontestimit; pasqyrimit, përshkrimit të dukurive; pasqyrimit të kualitetit të të dhënave.

Përmbajtjen e paraqitjes së raportit e përbëjnë dy grupe kryesore të njohurive të sistemuara: A) Bazat për marrjen e vendimeve të ndryshme dhe B) Zgjidhjet e ofruara në formë të modelit gjegjësisht elaboratit. Në grupin e parë bëjnë pjesë të ashtuquajturat raporte “digist”, si sugjerime për mënyrën e interpretimit të qëndrimeve të caktuara dhe mënyrës së aplikimit të tyre. Në këtë grup bëjnë pjesë pasqyrat më të nduarnduarshme midis të cilave rol të veçantë kanë: a) pasqyrimi i drejtpërdrejt i qëndrimeve më të rëndësishme të raporteve; b) pasqyrimi i të dhënave kryesore, të shfrytëzuara në mënyrë të 203


c) d) e) f)

drejtpërdrejtë apo të tërthortë gjatë hartimit të raportit – sipas origjinës; pasqyrimi i rekomandimeve; pasqyrimi i qëndrimeve të hapura; pasqyrimi i çështjeve çës htjeve të hapura hapu ra dhe qëndrimeve qën drimeve më të rëndësishme hipotetike; pasqyrimi i modeleve të zbuluara, të konceptuara ose të konstruktuara për praktikën.

Grupin e dytë (B) e përbëjnë propozimet e akteve të tërësishme (juridike, organizative) propozimet e masave konkrete operative apo, me një fjalë, aplikimet e drejtpërdrejta të elaborateve, modeleve, maketeve, etj. Grupi i dytë është karakteristikë për hulumtimet aksionale.

LITERATURA 204


1. Adam, Franc: Kvalitativna metodologija in akcijsko raziskovanja v sociologiji, F. Adam, Koper, 1980. 2. Adam, Franc: Akciono istraìvanje, Marksisti~ki centar Organizacije SK, Beograd, 1984. 3. Adorno, Teodor: Negativna dijalektika, BIGZ, Beograd, 1979. 4. Aran|elovi}, Jovan; Kron, Aleksandar; Novakovi},Stani{a; Petrovi}, Bratislav: Nauka i filozofija, Institut dru{tvenih nauka, Beograd, 1963. 5. Aran|elovi}, Jovan: Uloga indukcije u nau~nom istraìvanju, Nau~na knjiga, Beograd, 1967. 6. Aristotel: Nikomahova etika, BIGZ, Beogrd, 1980. 7. Ackoff, Russell, Linkoln: Na~rt sociolo{ke raziskave, Univerza, Ljubljana, 1966. 8. Bacon, Francis: Novi organon, Naprijed, Zagreb, 1968. 9. Bajme, Bajme, fon Klaus: Suvremene politi~ke politi~ke teorije, Stvarnost, Stvarnost, Zagreb, Zagreb, 1974. 1974. 10. Batarelo, Ante - @eljko: Problem u dru{tvenim istraìvanjima, Kritika tradicionalne metodologije, A. @. Batarelo, Zagreb, 1990. 11. Berkli, Dòrd: Rasprave o principima ljudskog saznanja, BIGZ,Beograd, 1977. 12.Beti, Emilio: Hermeneutika kao op{ta metoda duhovnih nauka, Knjièvna zajednica, Novi Sad, 1988. 13.Berlson, 13.Berlson, Bernard: Analiza sadràja, Institut dru{tvenih nauka, Beograd, Beograd, 1960. 14.Blagoev, 14.Blagoev, Borislav: Statistika za studente pravnih fakulteta,Nau~na knjiga, Beograd, Beograd, 1969. 1969. 15. Blagojevi}, Slobodan: Metodologija prava, NIU Slu`beni list SRJ, Beograd, 1997 16. Blejsko metodolo{ko sre~anje. Raziskovalni in{titut- Fakultet za sociologijo, politi~ke vede in novinarstvo, Ljubljana, 1987,1988, 1989 i 1990. 17. Bogdanovi}, Marija: Kvantitativan pristup u sociologiji, Slu`beni list, Beograd, 1981. 18. Bogdanovi}, Marija: Metodolo{ke studije, Institut za politi~ke studije, Beograd, 1993. 19. Borojevi}, Slavko: Metodologija eksperimentalnog nau~nog rada, RU "Radivoj ]irpanov" Novi sad, 1978. 20. Burger, Hotimir: Znanost povijesti, Problemi znanosti u Marksovu djelu, Centar za kulturne delatnosti SSO, Zagreb, 1978. 21. Brdar, Milan: Totalitet i pozitivizam, IKS, Beograd, 1981. 22. Bronovski, Jakob: Porijeklo znanja i imaginacije, Stvarnost, Zagreb, 1981. 23. Coombs, Clyde H.: Teorije i metode sociolo{kog merenja, Institut dru{tvenih nauka, Beograd, 1962. 24. âval, Josipa: Statisti~ka metoda u privrednim i dru{tvenim istraìvanjima, Sveu~ili{te Rijeka, 1981. 25. ôlakovi}, Boìdar, B; Baraku, Enver: Osnovi informatike i metodologije nau~nog rada, Zavod za ud`benike i nastavna sredstva SAP Kosovo, 1989. 26. Dekart, Rene: Rasprava o metodi, Estetika, Valjevo- Beograd, 1990. 27. Dirkem, Emil: Pravila sociolo{kog metoda, Savremena {kola, Beograd, 1963. 28. Dirkem, Emil: O podeli dru{tvenog rada, Prosveta, Beograd, 1972. 29. Dirkem, Emil: Elementarni oblici religijskog ìvota, Prosveta, Beograd, 1982. 30. Djui, Dòn: Logika. teorijska istraìvanja, Nolit, Beograd, 1962. 31. Dobrov, T. M.: Nauka o naukama - Uvod u op{te poznavanje nau~nih delatnosti. Zavod za izdavanje ud`benika SR Srbije, Beograd, 1970. 32. Drajfus, Hubert: Hubert: [ta ra~unari ra~unari ne mogu, mogu, Nolit, Beograd, Beograd, 1977. 33. Dubi}, Slavoljub: Uvodjenje u nau~ni rad. Nauka i nau~ni metod, Zavod za izdavanje

205

Prof. dr. Dževad Termiz - Metodologjia e shkencave shoqërore _ ________________________ ____________________________________ _________________________ _____________________ ________ ud`benika Sarajevo, 1970. 34. Djilji, Djan Antonio: Kako se istraùje, [kolska knjiga, Zagreb, 1974. 35. \or|evi}, Jovan: Osnovna pitanja politi~kih nauka, Savez udruènja pravnika Jugoslavije, Beograd, 1961. 36. \uri}, Mihailo: Problemi sociolo{kog metoda, Savremena {kola, Beograd, 1962. 37. Ejer, A. @.: Problemi saznanja, Nolit, Beograd, 1963. 38. El Mabruk, Saleh Ibrahim: Komparativni metod u istraìvanju narodnog upravljanja u Libijskoj Dàmahiriji i socijalisti~kog samoupravljanja u SFR Jugoslaviji. Doktorska disertacija.Univerzitet u Beogradu - Fakultet politi~kih nauka, 1992. 39. Fajerbend, Paul: Protiv metode, Veselin Masle{a, Sarajevo, 1987. 40. Fulgozi, Ante: Faktorska analiza, [kolska knjiga, Zagreb, 1984. 41. Fuko, Mi{el: Rije~i i stvari, Nolit, Beograd, 1971. 42. Fitzerald, Jack. D.: Fox M Steven : Metodologija istraìvanja u kriminalisti~kim naukama, Fakultet kriminalisti~kih nauka, Sarajevo, 2001. 43. Gadamer, Hans Georg: Istina i metoda, IP "Veselin Masle{a", Sarajevo 1978. 44. Gvoji}, Ljubomir: Funkcionalizam Roberta Mertona. Teorijsko stanovi{e i osnovne oblasti primene, Ljubomir Gvoji}, Beograd, 1991. 45. Giddens, Anthony: Nova pravila sociolo{ke metode, Znanstveni in{titut Filozofske fakultete, [KUC, Ljubljana, 1989. 46. Gros, Mirjana: Historijska znanost, SHL,Zagreb, 1980. 47. Gud, V.J.: Metode sociolo{kog istraìvanja, Institut dru{tvenih nauka, Beograd, 1962. 48. Gud, V.- Het,P.: Metodi socijalnog socijalnog istraìvanja, istraìvanja, Vuk Karadì}, Karadì}, Beograd, Beograd, 1966. 49. Gud, V-Skat,D.: Metode istraìvanja u pedagogiji, psihologiji i sociologiji, Otokar Ker{ovani, Rijeka, 1967. 50. Halmi, Aleksandar: Metodologija akcionih istraìvanja kao nau~na i samoupravna osnova socijalnog rada. Doktorska disertacija. Fakultet politi~kih nauka Univerziteta u Beogradu, 1986. 51. Halmi, Halmi, Aleksandar: Aleksandar: Metodologija Metodologija istraìvanja istraìvanja u socijalnom socijalnom radu, radu, Alinea, Alinea, Zagreb, 1995. 52. Havelka, Nenad; Kuzmanovi}, Bora; Popadi}, Dragan: Metode i tehnike socijalnopsiholo{kih istraìvanja, Katedra za socijalnu psihologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1993. 53. Haberma Habermas, s, Jirgen: Jirgen: Saznanje Saznanje i interes, Nolit Nolit,, Beograd, 1975. 54. Haberma Habermas, s, Jirgen: Jirgen: Tehnika i znanost znanost kao ideologija, ideologija, [kolska [kolska knjiga, Zagreb Zagreb 1986. 55. Hegel, Georg, Vilhelm, Fridrih: Fenomenologija duha, BIGZ, Beograd, 1979. 56. Hegel, Georg, Vilhelm, Fridrih: Nauka logike, 1, 2,3, BIGZ, Beograd, 1976. 1977, 1979. 57. Horkhajmer, Horkhajmer, Maks: Maks: Tradicionalna i kriti~ka kriti~ka teorija, BIGZ; BIGZ; Beograd 1976. 1976. 58. Ili}, Vladimir: Funkcionalizam u sociologiji, Institut za sociolo{ka istraìvanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1955. 59. Ili}, Milo{: Nau~no istraìvanje. Op{ta metodologija, Filolo{ki fakultet u Beogradu, Beograd, 1994. 60. Ili}, Milo{: Logi~ke osnove teorije verovatno}e, Institut dru{tvenih nauka, Beogrd, 1962. 61. Kant, Imanuel: Imanuel: Kritika ~istog ~istog uma, uma, Kultura, Beograd, Beograd, 1970. 1970. 62. Konig, Rene: Das Interwiew Formen, Koln, 1957. 63. Knjazeva, Svetlana: Logika u praksi, Zavod za izdavanje ud`benika SRS Beograd, 1969. 64. Koen, Moris-Nejgel Ernest: Uvod u logiku i nau~ni metod, Zavod za izdavanje ud`benika i nastavna sredstva SRS, Beograd, 1979. 65. Kolakovski, Le{ek: Pozitivizam, Prosveta, Beograd 1972 66. Kont, Ogist : Kurs pozitivne filozofije, Univerzitetska rije~, Nik{i}, 1989.

206


67. Koci}, Ljubomir: Eksperimentalna pedagogija- poku{aj izgradjivanja pedagogije na empirijskoj osnovi, Institut za pedago{ka istraìvanja, Prosveta, Beograd, 1983. 68. Kre~, D.; Kre~fild, R; Balaki,I.: Pojedinac u dru{tvu, Zavod za ud`benike i nastavna sredstva SRS Beograd, 1972. 69. Krkovi}, A.: Mjerenje u psihologiji i pedagogiji, Zavod za izdavanje ud`benika SRS, Beograd, 1964. 70. Krneta, Miodrag: Statistika za sociologe, IRO Ekonomika i Ekonomski institut, Beograd, 1987. 71. Kuva~i}, Ivan : Znanost i dru{tvo, Naprijed, Zagreb 1977. 72. Kuva~i}, Ivan : Marksizam i funkcionalizam, Komunist, Beograd, 1970. 73. Leki}, \or|e: Metodologija pedago{kog istraìvanja i stvarala{tva, Zavod za ud`benike i nastavna sredstva, Beograd, 1980. 74. Lenjin, V.I.: Materijalizam i empiriokriticizam, Kultura, Beograd, 1959. 75. Lefevr, Anri: Politi~ki ~ovek, Rad, Beograd, 1967. 76. Luki}, Radomir: Metodologija prava, Nau~na knjiga, Beograd,1983. 77. Luman, Niklas: Teorija sistema, Globus, Zagreb, 1981. 78. Markovi}, Mihailo: Filozofski osnovi nauke, SANU,Beograd, 1981. 79. Markovi}, Markovi}, Mihailo: Mihailo: Dijalekti~ka teorija teorija zna~enja, zna~enja, BIGZ-G BIGZ-Genex enex {tampa, {tampa, Prosveta, Srpska knjièvna zadruga, Beograd, 1994. 80. Markovi}, Mihailo: Kritika dru{tvenih nauka, BIGZ- Genex {tampa, Beograd, 1994. 81. Macneill, Patrick: Research methodes, Routledge, London, 1991. 82. Marks, Karl.: Kapital, BIGZ, Beograd, 1971. 83. Marks. Karl.: Prilog kritici politi~ke ekonomije, BIGZ, Beograd, 1976. 84. Marks, K. Enge Engels,F.: ls,F.: Rani Rani radovi, radovi, Naprijed, Zagreb, 1967. 85. Marksizam - Strukturalizam, ~asopis Delo, Nolit Beograd, 1974. 86. Metodologija dru{tvenih nauka, Zbornik, Institut za kriminolo{ka i kriminalisti~ka istraìvanja, Beograd, 1963. 87. Metodologija savremene istorije (Saop{tenja sa okruglog stola 17. i 18. XII 1985. u Beogradu), Beogradu), Institut Institut za savremenu savremenu istoriju, istoriju, Beograd, 1987. 88. Merton, K. Robert: O teorijskoj sociologiji, Centar dru{tvenih delatnosti SSOH, Zagreb, 1979. 89. Mill,J, S.: A System of Logic, Ratiocinative and Inductive, New New-York, -York, 1955. 90. Milosavljevi}, Slavomir: Politi~ka akcija, Institut za politi~ke studije FPN, Beograd, 1977. 91. Milosavljevi}, Slavomir: Izve{taj o nau~nom istraìvanju, Centar visokih vojnih {kola oruànih snaga- Institut za stategijska istraìvanja, Beograd, 1990. 92. Milosavljevi}, Nikola: Osnovi nau~nog istraìva~kog rada, Nau~na knjiga, Beograd, 1989. 93. Milosavljevi}, Slavomir, Radosavljevi} I.: Repetitorijum iz metodologije dru{tvenih istrìvanja, Institut za politi~ke studije FPN, Beograd 1988. Pro{ireno i dopunjeno izdanje. 94. Milosavljevi}, Slavomir, Radosavljevi}, Ivan: Osnovi metodologije politi~kih nauka, Slu`beni glasnik, SRS, Beograd, 2001. 95. Milo{evi}, Novak: Metod i metodologija ratne ve{tine, Centar visokih vojnih {kola, Institut za strategijska istraìvanja, Beograd,1990. 96. Mihailovi}, Dobrivoje: Metodologija nau~nih istraìvanja, Fakultet organizacionih nauka, Beograd, 1999. 97. Mitrovi}, Dragan; Stanojevi}, Ljubi{a: Teorija haosa i pravne teorije. Modelovanje

207

Prof. dr. Dževad Termiz - Metodologjia e shkencave shoqërore _ ________________________ ____________________________________ _________________________ _____________________ ________ ra~unarske simulacije u pravu, Novinsko izdava~ka ustanova Slu`beni list SFRJ, Beograd, 1996 98. Moreno, Jakob: Osnovi sociometrije, Savremena {kola, Beograd, 1962. 99. Morison, Mirray: Methodes in Sociology, Longman, London- New York, 1985. 100. Momirovi}, Konstantin: Merenje u psihologiji ( ~asopis) Institut za kriminolo{ka i psiholo{ka istraìvanja, Beograd, 1998. 101. Mozer, C. A.: Metode anketiranja i istraìvanja dru{tvenih pojava, Kultura, Beograd, 1962. 102. Muì}, Vladimir: Metodologija pedago{kog istraìvanja, Svjetlost i Zavod za ud`benike Sarajevo, 1977. 103. Nejgel, Ernest: Struktura nauke, Nolit, Beograd, Beograd, 1974. 104. Nikoli}, Mihailo: Mera i sociometrij sociometrija, a, Hegelovo dru{tvo i Ekumena, Beograd, Beograd, 1992. 105. Novakovi}, Novakovi}, Stani{a: Hipoteza i saznanje, saznanje, Nolit, Nolit, Beograd, Beograd, 1973. 106. Novosel, Pavle: Politi~ka znanost. Metode, Naprijed, Zagreb, 1946 - 1971. 107. Nortrop, F. S. C.: Logika prirodnih i dru{tvenih istraìvanja, Obod, Cetinje1968. 108. Obradovi}, Tomislav: Faktorska analiza u istraìvanju statusa i opredeljenja za pripadnost politi~kim strankama. Magistarska teza. Fakultet politi~kih nauka Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1996. 109. Parsons, T.; Shils, E. A.: Toward a general Theory of Action, Harvard University Press, 1951. 110.Parsons, Talcott: The Structure of Social Action, New York, Mc Grow-Hill,Book co. 1973. 111. Pejovi}, Danilo: Hermeneutika, znanost i prakti~na filozofija,Veselin Masle{a, Sarajevo, 1982. 112. Pers, ârls Sanders: Izabrani spisi. O pragmatizmu i pragmaticizmu BIGZ, Beograd, 1993. 113. Petronijevi}, Branislav. Osnovi logike, Beletra, Beograd, 1990. 114. Platon: Dràva, BIGZ, 1976. 115. Petrovi}, Du{an; Sedmak,Tomislav: Metode grupnog socijalnog rada Nau~no-istraìva~ki centar za socijalni rad i socijalnu politiku FPN u Beogradu, Beograd, 1997. 116. Petrovi}, Dragomir; Stefanovi},Vojislav: Problemi teorije i metodologije fizi~ke kulture,Fakultet za fizi~ku kulturu NIP RO Partizan, Savez za fizi~ku kulturu Jugoslavije, Beograd, 1981. 117. Pe~ujli}, Miroslav-Mili},Vladimir: Metodologija dru{tvenih nauka, DB Grafika, Beograd, 1995. 118. Poinkare, Henri: Znanost i hipoteze, Globus, Zagreb, 1989. 119. Pe{i}, Mihailo: Uvod u sociologiju. Nastanak, predmet i metod. RO Institut za politi~ke i me|unarodne studije OOUR Institut za politi~ke studije, Beograd, 1985. 120. Pe{i}, Mihailo: Sociolo{ke teorije, Institut za politi~ke studije, Beograd, 1994. 121. Popovi}, Vladislav: Metodologija arheolo{kih istraìvanja, (skripte) Katedra za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1988. 122. Popovi}, Mihailo: Metode sociolo{kog istraìvanja, Beograd, Visoka {kola politi~kih nauka, 1963. 123. Popovi}, Mihailo: Teorija i empirija. Sociolo{ko istraìvanje dru{tvenih klasa i slojeva. Institut za sociolo{ka istraìvanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1994. 124. Poper, Poper, Karl: Logika nau~nog otkri}a, Nolit, Beograd, Beograd, 1973. 125. Poper, Karl: Traganje bez kraja, Nolit, Beograd, Beograd, 1991. 126. Radonji}, Slavoljub: Uvod u psihologiju, Zavod za ud`benike i nastavna sredstva, Beograd, 1981. 127.Rajt, 127.Rajt, T. H.: Obja{njenje Obja{njenje i razumevanje, razumevanje, Nolit, Beograd Beograd 1975.

208


128. Rasel, B.: Ljudsko znanje, Nolit, Beograd, 1962. 129. Rajnberg, S. A.: Metodika i tehnika nau~nog rada, Medicinska knjiga, Beograd, 1948. 130. Risti}, @ivan: O istraìvanju, metodu i znanju, Institut za pedago{ka istraìvanja, Beograd, 1995. 131. Risti}, @ivan: Nacrti istraìvanja i proveravanja hipoteza. Logi~ke osnove nacrta istraìvanja i statisti~- kog proveravanja u psihologiji i pedagogiji. Institut za pedago{ka istraìvanja - Prosveta, Beograd, 1983. 132. Rot, Nikola: Osnovi socijalne psihologije. Socijalizacija. Zavod za ud`benike i nastavna sredstva, Beograd, 1980. 133. Ruskoni, Djan Enriko: Kriti~ka teorija dru{tva, Stvarnost, Zagreb, 1973. 134. Sartre, Jean-Paul : Questions de methode, Gallimard, Paris, 1960. 135. Serdar, Vladimir: Ud`benik statistike, [kolska knjiga, Zagreb, 1977. 136. Seti, C. Kriàn; Grozdani},S.; Jakob,M.; [tambuk,V,: Workers self-management and Participation in Developing Countries: Comparative Analysis and Recent Developments, International Center for Public Public Enterprises in Developing Countries, Countries, Ljubljana 1983. 137. Simi}, Du{an: Metodologija nauke i tehni~ki razvoj, DSP- mehatronik, Kragujevac 1997. 138. Sinadinovski, Jakim: Empirijski op{testveni istraùvanja. Proceduri, metodi i tehniki. Nau~na knjiga, Skopje, 1992. 139. Simpozijum: Rukovodjenje istraìvanjem i razvojem, Privredna komora BiH,Sarajevo, 1969. 140. Smiljkovi}, Rado{-Pe~ujli}, Miroslav: Politi~ka sociologija ( Zbornik), Radni~ka {tampa, Beograd,1978. 141. Stankovi}, Vladeta: Metodologija ekonomskih nauka, Centar za publikacije Pravnog fakulteta,Beograd, fakulteta,Beograd, 1981. 1981. 142. Stare i nove paradigme u politi~koj teoriji.âsopis Srpska politi~ka misao 1- 4. Institut za politi~ke studije, Beograd, 1994. 143. Stojak, Rudi: Metoda analize sadràja, Institut za prou~avanje nacionalnih odnosa i DP Grafi~ar, Grafi~ar, Tuzla, 1990. 144. Supek, Supek, Rudi: Ispitivanje Ispitivanje javnog mnjen mnjenja, ja, Naprijed, Naprijed, Zagreb, Zagreb, 1961. 145. [ami}, Midhad: Kako nastaje nastaje nau~no nau~no djelo, Svijetlost, Sarajevo, Sarajevo, 1977. 146. [e{i}, Bogdan: Logika, Nau~na knjiga, Beograd, 1971. 147. [e{i}, Bogdan: Op{ta metodologija, Nau~na knjiga, Beograd, 1971. 148. [e{i}, [e{i}, Bogdan: Bogdan: Osnovi Osnovi logike, logike, Nau~na Nau~na knjiga, 1983. 1983. 149. [kara - Vidojevi}, Ljubica: Statisti~ki metod u dru{tvenim naukama, Stru~na knjiga, Beograd, 1976. 150. [mit, Alfred; Djan Enriko Ruskoni: Ruskoni: Frankfurtska {kola, Komunist, Komunist, Beograd, Beograd, 1974. 151. [u{nji}, \uro, Kritika sociolo{kog metoda, Gradina, Ni{, 1973. 152. [ukovi}, Filip: Neformalni socijalni odnosi u organizaciji udruènog rada, I[P Privrednofinansijski vodi~, Beograd, 1979. 153. Termiz, Dèvad, Milosavljevi}, S.: Praktikum iz metodologije politikologije, Sarajevo, 2001. 154. Termiz, Dèvad i Milosavljevi}, Slavomir: Uvod u metodologiju politikologije,DAX-Trade, Sarajevo, 1999. 155. Termiz, Dèvad: Osnovi metodologije nauke o socijalnom radu, Grafit, Lukavac, 2001. 156. Todorovi}, Aleksandar: Metodologija istraìvanja slobodnog vremena Savremena

209

Prof. dr. Dževad Termiz - Metodologjia e shkencave shoqërore _ ________________________ ____________________________________ _________________________ _____________________ ________ administracija, inistracija, Beograd, Beograd, 1978. 157. Todorovi}, Dejan: Osnovi metodologije psiholo{kih istraìvanja, Laboratorija za eksperimentalnu psihologiju, Beograd, 1994. 158. Tondl, Ladislav: Scientific Procedures - A contribution Concerning the Methodological Problems of Scientific Concept and Scientific Explanation, Riedel, Publishing Comp. Dordrecht, Boston, 1973. 159. To{, Niko: Metode dru`boslovnega raziskovanja, Dràvna zalo`ba Slovenije, Ljubljana,1981. 160. Turen, Alen: Sociologija dru{tvenih pokreta, Radni~ka {tampa, Beograd, 1983. 161. Turudija, Simo: Teorija i metodologija interdisciplinarnih studija, Velvet, Beograd, 1995. 162. Urban~i}, Ivan: Temelji metode mo}i, Mladost, Beograd, 1976. 163. Vasi}, Smiljka: Definicija i definisanje, Prosveta, Beograd, 1988. 164. Veber, Maks: Privreda i dru{tvo, Prosveta, Beograd, 1976. 165. Veber, Maks: Metodologija dru{tvenih nauka, Globus, Zagreb, 1989. 166. Vra~ar, Stevan,K.: Preispitivanje pravne metodologije. Nagove{taj dràvno-pravnog integralizma, Nau~na knjiga, Beograd, 1994. 167. Vujevi}, Miroslav: Uvodjenje Uvodjenje u znanstveni znanstveni rad rad u podru~ju dru{tvenih znanosti, Informator, Zagreb, 1990. 168. Zaje~aranovi}, Gligorije: Osnovi metodologije nauke, Nau~na knjiga, Beograd, 1987. 169. Zaki}, Milorad D.: Metodologija prava i ekonomije, Pravni fakultet, Banja Luka, 1988. 170. @ugaj, Miroslav: Osnove znanstvenog i stru~nog rada, Zagreb, Samobor, 1989.

ME FAT !

210

Metodologjia e Hulumtimit Ne Shkencat e Kriminalistikes (1)

Recommend Documents