Τί"Cλος πpω"CΟ"Cύποu: Jacob Burckhardt, Die Kultur der Renaissam:e in ltalien, ιι: ίκδ. 1860
© Γιά "Cήν ίλληνική ίκδοση: ΝΕΦΕΛΗ, Άακληπιοϋ "Cηλ
3607744 - Fax 3623093
6, 'Αθήνα. 106 80
JACOB BURCKHARDT
Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ Με-tιiφραση: ΜΑΡΙΑ
TODAAll
.'
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΑθΗΝΑ
1997
ι ΤΟ ΙΤΑΛΙΚ.Ο UATOI Στή φύση τούτων τών χρσι1&w,
1AJ ,ΤΟ ΑΤΟΚΟ
........,
ιωι8ιk
'tupcινν(Βων,
xcd
Cyκειται οχι SέSαια ό μονdιχ6ς, ~ 6 ~ Λ6yΟιϊ ιΓΙ)ς πρώι μης οιαμόρφωσης τοu Ί,.cιΛοQ ~ Χ4φιι ~· •u,.6 ί-γινc ό πρωτότοκος γυιός της αημ.ιpινfk 1ιι,8'ιtι')C, Κατά τόν Μεσαίωνα. χσcι οι.• tWφfc ~ ~ς -ιfι CΓ"Cριιμ
n
μένη πρός τόν κόσμο και 11:ρ6ς
........
"'°
"°°
,. .......... Ιιοu ..._ h6 hσι
κε:(τονταν όνεφοπολώντας ή ~
&νθρώποu
χο1ν6 πιπλο.
Τό πέπλο fιταν ύφιχσμίνο h6 .ι.ιιη, ..ιι.ιfι Ιιι'λfa ..ι ~φφροcrόνη. Ίοωμένες μέσα άπό αύ"C6, ~ ιιιιC· ..... ~ &.uμtιcr't'&t χρωματισμένες, ό άνθρωπ~ δμως ~ • ._,. ιιοu μ6νον ώς φυλή, λαό, παράταξη, cruY1'cχW., . . .,._ ~ .. 6ιιο~Μc Ιλλη μορφή τοu κοινοu ολου. Τ6 πίπΝι
.,.,. ............,
"ι'Οός ιίνιμους
γιά πρώτη φορά στήν '11'rιλtο:. ~- ""8·~~ 8Υ1'1μ.ι-cώ
πιση καί οιαχείριση τοu κρ&ιιrοuς χσ&ι 'ΙΟΟ ~ ιιι&'w χοιιμυι&ίν ύποθέ σεων γενικότερα. Παράλληλιι δμ.ι.ις . , . _ yιμ.Μο Ιι'Μιμ.η "C6 ίmοκι~ μ.ενικό, ό άνθρωπος γίνεται πνcuμ.ιιιιιd ,,,,..ι ιιιιC ~pι~ι ιr6ν gυ't'6 του ώς τέτοιο. 'Έτσι όρθώθ7p«w dwoιrc, ώς
..,.._, 8ν&κιρης
φυλijς,
ό 'Έλληνας άπέvαντι στοός Βοφβόφοuς, 6 "ΑρσιC.C ώς 1-rομο ιίπινιι-nι στούς άλλους Άσιάτες. Διν θιί ctv.ι ΙWχοΛο -Μ 1cχμ.ηρ1ωθc& δ-cι crέ τούτη τήν έξέλιξη οί πολι-cικις ~χcς ιtχσιν ~ μ.cytU.Uιrιpη cruμSoλή. 'Ήοη σέ έποχές πολό προγc..,...ς ~ ίΙώ χι bιί ή αύτοοόναμη προσωπικότητιι, lwι hως ιιUιΓ1ι lr# tιpΟΧδπ"ι'CΙ ~ Sιν ιίπο καλόπτεται στόν Βορρά τήν tΒι« πcpιolo. Ιιmογνωμ.Ιcς
"rOU
ctBouς ιιύτοϋ
παρουσιάζονται στόv κύκλο μcγ&ν όινοιzιοuρyών "rOU 10ou ιιtώνιι, πού τούς περιγράφει ό Lίudprand, ιίν&μ.ιn ~ι μ.ιριχιΘς cΝγχρ6νοuς "COU Γρη
γορίου Β' (&ς οιαSιχστε:ί ό
Benzo dιn6 'ΓΙιν •Α).μ.πιι) uι d μιρικούς άντιπάλους τών πρώτων Hohenstaufen. •ομ.ωι; ~ '!fιν bπνοή "COU 13ou αίώνα ή 'Ιταλία άρχίζει νιi Sρ(θcι προcrωπ1χΜ'ή"Cων.8Αtρc"ι'•Ι ίΒ&ί πλήρως ό άφορισμός τοu ιίτομικιcrμοϋ. ΧιΛι«&ις μ.ιμ.ον~ π,-ωπιι ίξιι't'ομι κεύονται άνεμπόοισ-cα. Σέ όποιdήποιτc iλί.η cύρωπιiιΧή χώρα. ή μιγιiλη ποίηση τοϋ Dante θά fιταν Uύνιιτη κιι( μ6νο γw ι~-6ν Μγο δ"ι'ι ή ύπδλοιπη Εύρώπη Sρισκόταν ιίκόμη ύπ6 "C6 κριiτος ιi-ou dιπρ~οu φuλι-cικοu συνόλου. Στήν 'Ιταλία ό θιαπ~ι~ πο&η"Cής ί-yινc ~Ιη χιiρη cr"Cήν πλη σμονή τοu άτομικοu ατοιχιLοu ό ίθνοπριπ~ιτιρος χήρuχας ιή)ς ίποχ,Τjς
100
ΑΝΑΠΤΤΞΗ
TOr ATOMOr
του. 'Αλλά μέ τήν παρουσία.ση τοu άνθρώπινου πλούτου σέ λογοτεχνία χαί είχαστιχές τέχνες, τίς ποικίλες περιγραφές χαραχτήρων, θά άσχοληθοuμε
σέ ίοιαίτερα κεφάλαια. Έοώ μιλαμε μόνο γι& τό ίοιο τό ψυχολογικό πραγματικό γεγονός. Είσέρχεται στήν ίστορία πλήρως όλοχληρωμένο χιχί
άποφασιστιχά~Κατά τόν 140 αίώνιχ ή 'Ιταλία σχεοόν άγνοεί τήν κί6οηλη ταπεινοφροσύνη χα( τήν ύποχρισία γενικότερα.. •κανένας οέν φο6ίiτιχι μήπως τρα6ήξει τήν προσοχή έπειοή εfνιχι χα( φιχίνεται2 οιιχφορετικός άπό τούς άλλους. 'Όπως είοαμε, ή τυραννία άνιχπτύσσει κατ' άρχήν τήν άτομικότητα
τοu τυράννου στόν ϋψιστο 6αθμό, τοu ίοιου τοu κοντοτιέρου,3 κιχ( κατόπιν έκείνην τοu ταλέντου, πού 6ρίσκετιχι μέν ύπό τήν ιχίγίοα των τυράννων άλλά κιχ( ύφίστιχται τή στυγνή έχμετάλλευ
έσωτεριχά του έρείσματα, τόσο τά οισ.ρκij οσο καί τά στιγμιαία. Ή άπόλιχυση της ζωΥ]ς άνυψώνεται έοώ κι.χ( συμπυκνώνεται μέ τή συνΟρομή πνευματικών μέσων, ώστε νά προσοώσει τή μεγαλύτερη ουνατή άξίιχ σέ
μία., bριχχείιχ ίσως μόνον, περίοοο Οόναμης καί έπιρρο'ijς. 'Αλλά κιχί άπό
τούς άρχομένους οέv άποuσίαζε έντελώι:; κάποια παρόμοια παρώθηση. Δέν θά λογαριιΧσοuμε καθόλου οσους σπατάλησαν τή ζωή τους άντιορώντας κρυφά, συνωμοτώντας, χα( θά μνημονεύσουμε μονάχα Οσους συμμορφώ
θηκαν παραμένοντας άπλοί ίοιώτες, οπως περίπου οί περισσότεροι κάτοι κοι άσταών περιοχών της 6uζιχντιvijς αύτοκρατορίιχς κιχί τών μωαμεθα
νικών κρατών. Σίγουρα ή ύπεράσπιση της άξιοπρέπειας τοu οίκου καί τοu προσώπου γινόταν συχνά άρκετά οόσκολη, π.χ. γιά τούς ύπηχόους τών
Visconti, χα( άμέτρητοι ύπέστησαν πλήγματα στήν ήθιχή τους uπόστα.ση έξ αίτίιχς της οουλείας. 'Όχι τόσο σέ ο,τι άποκιχλείται άτομικός χαρα κτήρας· γιατί άχ.ρι6ώς στό πλαίσιο της πολιτιχΎjς άουνιχμίιχς τοu συνόλου
εύοοχίμησιχν 6έ6αια, άκόμη περισσότερο κι.χ( πλέον ποικιλοτρόπως, οί οισ.φορετιχές κατευθύνσεις κιχ( έπιοιώξεις της ίοιωτικijς ζωΎjς. Πλοuτος
κσ.ί μόρφωση, στόν bιχθμό οπου οικαιοuνταν νά φαίνονται χα( νά άμιλλών ται, σέ συνουασμό μέ μίσ., τότε άχόμη, μεγάλη έλευθερίιχ ώς πρός τίς
δημοτικές ύποθέσεις, κσ.ί χάρη στήν παρουσία μιίiς Έχχλησίας πού οέν ταυτιζόταν μέ τό κράτος, οπως στό Βυζάντιο χαί τόν ί.σλιχμικό κόσμο ολιχ μαζί τά 'στοιχεία τοuτα εύνόησιχν άνιχμφί6ολα τήν άνάοuση άτομικών τρόπων σκέψεως χαί άκρι6ώς ή άπουσία των παραταξιακών άγώνων προσέθεσε έοώ έπί πλέον τήν άπαραίτητη σχόλη. Σέ τοuτιχ λοιπόν τά
τυραννικά κράτη τοu 14ου αίώνα έμφιχνίστηκε γι& πρώτη φορά πλήρως έξελιγμέvος ό πολιτικά άΟιάφορος ίοιώτης μέ τίς έv μέρει σο6αρές, έν μέρει έρασιτεχνικές άσχολίες του. Δέν μποροuμε, 6έ6αια, vά άπιχιτήσουμε
101
ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΤΟΜΟ
τεκμηρίωση τοu πράγματος μέ 6άση έπισημα εγγραφα. οι νου6ελογρά φοι, άπό τούς όποίους θά μποροuσε κανείς νά περιμένει κάποιον ύπαινιγμό, περιγράφουν 6έ6αια κάποιους παράξενους άνθρώπους, πάντοτε ομως μέ μονομερη πρόθεση κα( μόνον έφ' οσον τοuτο άπτεται της ίστορίας πού
θέλουν νά διηγηθοuν. 'Επίσης ή πλοκή τους ξετυλίγεται κατά κύριο λόγο σέ δημοκρατικές πόλεις. Σ' αύτές τ(ς τελευταίες, πάλι, τά πράγματα ύπΥjρξαν μέ άλλον τρόπο
εύνοϊκά γιά τή διαμόρφωση τοu άτομικοu χαρακτήρα. UΟσο συχνότερα
ένσΧλάσσονταν οί παρατάξεις στήν έξουσία, τόσο ίσχuρότερο κίνητρο εΤχε ό μεμονωμένος πολ(της νά αύτοπειθαρχηθεί κατά τήν ά.σκηση καί άπό λαυση της έξουσίας. 'Έτσι, ίδιαίτερα στήν ίστορία της Φλωρεντίας, 4 οί
δημόσιοι ά.νδρες και οί λαϊκοί ήγέτες. άποκτοuν τόσο χαρακτηριστική άτομική παρουσία, πού ίSμοιά της μόνον κατ' έξα(ρεσιν ύπΥjρχε στόν τότε
κόσμο, π.χ. κάποιος σάν τόν Jacob τοu Άρτε6έλντε. 'Όμως τά μέλη τών νικημένων παρατάξεων περιέρχονταν συχνά σέ παρόμοια θέση μέ τούς ύπηκόους τών τυραννίδων· άλλά ή έλευθερ(α ή ή
έξουσία, τίς όποtες εΤχαν ήδη γεuθεt, ίσως και ή έλπ(δα γιά τήν έπανά κτησή τοuς, προσέδιδαν μεγαλύτερη ώθηση στόν άτομικισμό τους. Άνά μεσα άκρι6ώς σ' αύτούς τούς άνδρες της άκούσιας σχόλης 6ρίσχεται π.χ.
ίνας Agnolo Pandolfini (t 1446), πού τό σύγγραμμά του ((Περί τών οίκιακών πραγμάτων»'' συνιστίi τ6 πρώτο πρόγραμμα μιίiς τέλεια διαμορ φωμένης ίδιωτικης uπαρξης. Τό ξεκαθάρισμα τών λογαριασμών άνάμεσα
στά άτομικά καθήκοντα και στήν ά6έ6αιη και άγνώμονα δημόσια σφαίρα, οπως τό έπιχεφεί ό Pandolfini, άποτελεί κατά τόν τρόπο του άληθινό μνημείο της έποχης. uομως ή έξορία όδηγεί πάνω άπ' ολα είτε στήν πλήρη διάλυση τοu
, θ ι αν ρωπου,
., ι ' ι ξι ειτε στην αναπτυ η
ό τοu πρ ς
ι uψ το υ ιστο.
ι (( Στις
πο
λ
λ θ' υπ η ε-
στερες πόλεις μας», λέει ό Gioviano Pontano, «6λέπουμε πληθος άνθρώ 6
πων πού έγκατέλειψαν οικειοθελώς τήν πατρίδα τους· τίς άρετές του
6έ6αια τίς κου6αλίi κανείς μαζί του παντοu». Ol περισσότεροι πράγματι δέν ήσαν έξόριστοι μέ τήν τυπική eννοια, παρά χιλιάδες εΤχαν έγκατα λείψει τήν πόλη τών πατέρων τους δίχως προσταγή, γιατί ή πολιτική ή
ή οίκονομική κατάσταση καθ' έαυτήν εΤχε γίνει άφόρητη. Οί μετανάστες Φλωρεντινοί στή Φερράρα, οί φυγάδες άπό τή Λούκα στή Βενετία κ.ο.κ. σχημάτιζαν όλόκληρες άποικίες. Ό κοσμοπολιτισμός, τόν όποίο άναπτύσσουν οί πλέον εύφυείς έξ6ριστοι, άποτελεί άνώτατο έπ(πεδο τοu άτομικισμοu. Ό Dante 6ρίσχει,
ίSπως άναφέρθηκε ήδη (σ. 63), μιά νέα πατρίδα στήν ίταλική γλώσσα καί παιδεία, ομως προχωρίi καί παραπέρα μέ τά λόγια: ((Πατρίδα μου εΤναι ό κόσμος ολος ! )) 7 Καί ίSταν τοu προτάθηκε ή έπιστροφή στή Φλωρεντία
102
ΑΝΑΠΤΥΞΗ
ror ΑΤΟΜΟΤ
ύπό άναξιοπρεπείς ορους άπάντησε γραπτώς: «Μήπως οέν μπορώ παν τοu ν' άντικρίζω τό φWc; τοu ήλιου καί τwν άστεριwν; Νά στοχάζομαι τ!ς εύγενέστερες άλήθειες, δίχως γιά τόν λόγο αύτό νά έμφανιστώ άκλεής, καί ντροπιασμένος άκόμη, ένώπιον τοu λαοu κι.χ( της πόλης; Οϋτε κliν τό ψωμί μου δέν πρόκειται νά μοϋ λείψει!» 8 Οί είκαστικοί έπίσης καλλιτέ χνες τον!ζουν κατόπιν μέ μεγάλο πείσμα τήν έλευθερίιχ τους άπό τόν τοπικό καταναγκασμό. «Μόνον οποιος τά έχει μάθει ολtχ)), λέει ό
Ghi-
berti9 «δέν ε!νιχι πουθενά ξένος έξω άπό τόν τόπο του. 'Ακόμη κι ΙΧ.ν τοu ληστέψουν τήν περιουσία, κι άν μείνει δίχως φίλους, εΤνιχι μολιχτιχuτιχ ό πολ!της κάθε πόλης κιχί μπορεί 1Χφο6ιχ νά περιφρονεί τίς μετιχ6ολές της μοίρας)). Παρόμοια μι.λα ενιχc; φυγάς ούμανιστής: «'Όπου έγκαθίσταται
iνας λόγιος ιίνοριχc;, έκεί εfνιχι ή καλή πατρίΟιχ)>. 10
ΙΙ. Η ΤΕΛΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
'Ένα μάτι πολu έμπειρο στήν ίστορία τοu πολιτισμοu, θά μποροUσε νά
παρακολουθήσει 6ημα-6ημα τήν r.χϋξηση των άνθρώπων μέ όλοκληρωμέ vη μόρφωση κατά τόν 150 ιχίώνα. ΕΙνιχι δύσκολο νά είπωθεί, έάν αύτοί στόχευαν συνειοητά καί ρητά στήν άρμονική όλοκλήρωση της πνευματι κης καί της έξωτερικljς τους ϋπαρξης. Πολλοί ομως τήν κατείχαν
έμπρακτα, οσο τό έπιτρέπει ή άτέλειιχ ολων τwν γήινων πραγμάτων. Καί
ΙΧ.ν άκόμα παραιτηθεί κανείς άπό μιά συνολική άποτίμηση τοu Lorenzo Magnifico ώς πρός τήν εύτυχία, τίς ίκανότητες καί τόν χαρακτήρα, ιίς παρατηρήσει στή θέση του μία άτομικότητα οπως τοu Ariosto, ίοίως στίς σάτφές του. Πόσο εϋμολπα έξισορροποuντιχι έδw ή περηφάνειιχ τοu άν θρώπου κι.χί τοu ποιητη, ή είρωνεία άπέναντι στίς οικές του τίc; άπολιχu
σεις, ή λεπτότατη χλεύη κι.χ( ή 6αθύτατη καλή προαίρεση. 'Όταν λοιπόν τούτη ή παρώθηση πρός τήν ϋψιστη άνάπτυξη της προσωπικότητας συναντήθηκε μέ μία φύση πραγματικά ίσχυρή κι.χ( τιχυ τ(η,ρονιχ πολύπλευρη, ποu κατείχε ταυτοχρόνως τό σύνολο της παιδείας της έποχljς, τότε προέκυψε ό «όλόπλευρος άνθρωπoς»,l'uomouniνersale,
ποu άνήκει άποκλειστικά στήν 'Ιταλία. Καθ' Ολη τή διάρκεια τοu Με
σαίωνα ε!χιχν ύπάρξει σέ διαφορετικές χώρες άνθρωποι μέ έγκυκλοπιχιδική μόρφωση, γιατί τά στοιχεία της γνώσης αύτης 6ρίσκονταν συγκεντρωμένα τό ενι.χ πλάι στό άλλο. Παρομοίως έμφανίζονται ήδη τόν
120 αίώνι.ι
πολύπλευροι είκαστικοί καλλιτέχνες, γιατί τά προ6λήματι.ι της άρχιτεκτο νικljς εΙνι.ιι σχετικά άπλά κιχ( όμοειδη, ένw στή γλυπτική κι.ιί στή ζωγραφική τό άναπιχριστώμενο άντικείμενο ύπερίσχυε της μορφljς. Στήν Ί ταλ!ι.ι της
ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ
103
Άναγέννησης, άντ!θετcι, αuνιινιιοuμ.ι μ.cμ.ονωμ.ίνοuς χιιλλιτίχνες, πού δημιουργοuν ταυτ6χρονcι σ' δλοuς ιιοUς ιιομ.c'Ε'ς πρ&γμ.cιτcι ίντιλως καινούρ για καί τέλεια στό εΤ&ις τους, ίνώ ~ πpουλοiϊν πολύ μιγ~η έντύπωση.tι ώς άνθρωποι "Κλλ.οι, έκτ6ς ιήjς τ'χ,νης tcou &caxouν, ιtνιιι ίξ !σου όλ6πλευροι σ' ίναν κύκλο πνιυμ.ιχιιυccί.w tητημ.&ιιων ιιιρΜτιου ιίίpους. Άπό ολα τά γραπτά τοu Dante, 6 mο'Ε'ος δαο &χ6μ.ιχ tοϋσε άποκλή θηκε πότε ποιητής, τc6τι φιΛ6αοφος, π6ιιι θιολ6'yος, 11 άνα6λύζει μιά τερcίστια, καταιγιστική τcpοαωπυcή ΒΜμ.η, τcou χιχθuποτcίσσει τόν άνα
γνώστη καί άνεξάρτητα άτc6 ιι6 &νιιυcι(μ.ινο. Π6αη SοuλητLχή δύναμη δέν προϋποθέτει ήδη ή άπιχριχα<ί.λιuιιιχ ισ-6ρρmη iτcιξιργιχα(ιι της
Divina
Κι άν πάλι χοιιι&ξcL χιινι(ς ιι6 'l'C&pLΙX,6μ.cνo, τ6τι δUσκολα θά 6ρεθεί σ' όλ6κληρο τόν έξωτιριχ6 .C "6ν mιuμ.ιχτυc6 χ6αμο σημαντικό
Commedia!
ζήτημα πού έκεi'νος νά μήν ctx,c ξιψσcχ.νLrιι χιχι πού οι χp(σιις του σχε τικά -συχνά λίγες μόνο λίξw:- ν« μ.ήν nοιιcλοίίαιχν τήν πλέον 6αρύνου σα φωνή της έποχΎjς του. Άποιιιλc'Ε' ~ -rιχμ.ηρlωαης γ~ τ(ς είκιχατι κές τέχνες - κα! τοuτο, ατ' &λή8ιι., γι4 λ6γοuς σημ.ιχντα6τεpους άπό τίς λίγες γραμμές πού άφιίρωαc <7-rούς -r6"ι wιλλ&τίχ,νcς. Σύντομα ομως qινε καί πηγή !μπνευσης. •2 Ό 15ος αίώνας εtναι, χcιτ' άftι.ήν, 6 χιι-r' iξοχ,ήν ιιιώνας των πολύ
πλευρων άνθρώπων. Δέν uπάρχ,cι Swrρaιφ(a ιωρις ν« χιιτονομάζει σημαν τικά πάρεργα των 6ιογριιφοUμ.ινων, tcou ξιτcιρνοίίαιιν τ6ν ίριχαιτεχνισμό. Συχνά ό Φλωρεντινός ίμπορος .C lημ.6σ'Lος Wρας ιtναι ταυτόχρονα έντρι6ής καί στίς δύο άρχcιrcς γ~ις. οι tcΛίον φη~μίvοι ούμανιστές παρουσιάζουν σ' αuτ6ν κα( τοUς γuLOUς 'IOU ιιήν ΠΟλLτιχή χα( τήν ήθική
τοu Άριστοτέλη. 13 Στίς θuγcιιιίρις τοu otxou πιχρίχ,ιτιιι ίτcίσης ύψηλή μόρφωση, καθώς στίς τccρwχ,ίς ιχότίς γινυc6"ιριχ πρmιL νά άναζητηθοuν κατά προτίμηση οι άτccιρχ,ίς της ιι,ωτιχiις ΒL«πtιLΒιιγώγησης ύψηλοu έπιπέδου. Ό ούμανιστής, &π6 ιιήν τcλcuρ« τοu, πιχριιχινιi'ται πρός τή μέγιστη πολυμέρεια, καθώς ο/. φιλολογιχcι; 'IOU γνώαιLς όφι(λουν νά χρη σιμεύουν σέ καθημερινή ίφιχpμ.οyή m( της πpιχγμtιτLχijς ζωΎjς καί οχι άπλως νά ύπηρετοuν τήν ά.ντιχιLμ.CνLΜή γνώαη της χλιχασιχΎjς άpχαι6τη
τας, οπως συμ6αίνει σήμιριχ .. ΠΜι Ο'τή Ο'τcοuΒή τοu Πλινίου 14 συλλέγει π.χ. έκθέματα ένός μoUO'clou φUΟ'ιογνωαtιχς. Όρμώμινος ά.τcό τή γεωγρα φία των άρχαίων, φθάνcι ν& γ(νιι μ.ονιrίρνος χοσμογράφος. Κατά τ6 πρότυπο της ίστοpιογριιφlιχς ιιοuς αννιιΜΟ'ΙL Ιαιιοριιι τljς σύγχρονης πραγ ματικότητας. 'Ως μιταφριχατής χωμ.ω&ών ιrou Πλαύτου γίνεται 6έ6αια κα! σκηνοθέτης τών τcιχpιιΟ"Ι'°'8ών ιιοuς. Άνιιπιχράγcι μέ τόν καλύτερο δυνατό τρόπο ολες τίς γλιιφuρίς μ.ορφίς της &ρχ,cιlας λογοτεχνίας, μέχρι τόν διάλογο τοu ΛουκιιινοU, χιιι mι tcλίον ΜL'fοuργιί ίπίσης ώς κρυπτο γράφος κα( διπλωμάτης, &χL π•ντοιιι γι& τ6 χcιλ6 του.
104
ΑΝΑΠΠΞΗ ΤΟΤ ΑΤΟΜΟΤ 'Ω
'
, '
'
'
'
.., ' .., -
στοσο ιχνιχμεσα σε τουτους τους ΠΟΛυπ/\ς;υρους
ξ
,.,,
'
εχ.ωρt1ιοuν μερικοι
πριχγμιχτικά όλόπλεuροι. Προτοϋ παρατηρήσουμε μεμονωμένα τά τότε
btοτικά κα( μορφωτικά ένοιιχφέροντα, άς τοποθετήσουμε έοώ, στό κατώ φλι τοϋ 15ου αίώνιχ, τήν είκόνιχ ένός άπό τούς τρομακτικούς έκε(νους
άνθρώπους: τοϋ Leon Battista Alberti. Ή Gιογραφία του 15 -άπόσπασμα μόνο- λίγο μόνον άναφέρεται στήν καλλιτεχνική του ίΟιότητα κα( καθό λου στή μεγάλη σημασία του γιά τήν ίστορία της άρχ.ιτεκτονικής. Θά
οε(ξουμε λοιπόν τό ποιός fιταν άκόμη καί οίχ.ως τό ίοιαίτερο τοϋτο κλέος. 'Ο
LeonBattista ύπήρξε παιοιόθεν ό πρώτος σέ ολα, Οσα χαρίζουν τόν
ίπιχινο. Άπίστευτες εΤναι οί οιηγήσεις σχετικά μέ τίς σωματικές έπιοόσεις καί τίς γυμναστικές τεχνικές του, τό πώς πηοοϋσε πάνω άπό τοά; ώμους τών άνθρώπων μέ τά πόΟια κλειστά, πώς μέσα στόν καθεορικό ναό πετοϋσε ίνα νόμισμα τόσο ψηλά, Οσο ν' άκουστεί ή άνάκρουσή του πάνω στοός μακρινούς θόλους, πώς έτρεμαν μπροστά του άπό φόGο τά άγριό τερα άλογα
- καθώς ήθελε νά έμφανίζετιχι άψογος σέ τρία πράγματα:
στό Gάοισμα, στήv ιππασία κιχί στήν όμιλία. Τή μουσική τήν ίμαθε οίχ.ως Οάακαλο, κι ομως οί συνθέσεις του θαυμάστηκαν άπό είοήμονες. 'Υπό τήν
πtεση της ίvοειας σπούοασε καί τά ούο ο(καια γιά πολλά χρόνια, ώσπου άρρώστησε Gιχριά άπ' τήν έξάντληση. Κι οταν, στό 240 ίτος του, θεώ
ρησε πώς είχ.ε έξασθεvήσει τό μνημονικό του ώς πρός τίς λέξεις, ομως ή αίσθησή του γιά τά πράγμιχτιχ ητα.ν άλώGητη, στράφηκε πρός τή φυσική κα( τά μαθηματικά, ένώ παράλληλα ίμαθε ολες τ(ς οεξιότητες τοϋ κόσμου ρωτώντας καλλιτέχνες, λογίους καί χ.ειροτέχ.νες κάθε είοους,
μέχρι καί τούς παπουτσΥJοες, γιά τά μυστικά καί τίς έμπεφ(ες τους. Μ' αύτά σuμbάΟιζε ή ζωγραφική κιχ( ή άναπαραγωγή ίργων - ίο(ως έξαι ρετικά πιστών προσωπογραφιών, άκόμη καί μόνον άπό μνήμης. Μεγάλο θαυμασμό προκάλεσε τ6 μυστηριώοες πανόραμα, οπου πότε ίκανε νά φαίνονται τ' άστρα κι ή νυχτερινή άνατολή τοϋ φεγγιχριοϋ πάνω άπό
Gραχ.ώοη ορη, πότε άπέραντα τοπία μέ Gουνά καί θαλάσσιους κόλπους, ώς πέρα μακριά σέ μυρωμένα πέρατα, μέ στόλους έν πλι'i), κάτω άπό τή λάμψη τοϋ ήλιου καθώς κιχ( τή σκιά τών νεφών. 'Όμως μέ χ.αρά άνα γvώριζε κι ο,τι οημιουργοϋσαν άλλοι κα( θεωροϋσε γενικότερα ώς κάτι
σχ.εοόν θεϊκό κάθε άνθρώπινο προϊόν, άν άκολουθοϋσε μέ όποιονοήποτε τρόπο τόν νόμο της όμορφιaς. 16 Σ' αύτά προστέθηκε μία σuπραφική οραστηριότητα, άρχ.ικά γύρω άπό τήν ίοια τήν τέχ.vη, όρόσημο κα( bα σική μαρτυρία γr.ά. τήν άναγέvvηση της φόρμας, ίοίως της άρχ.ιτεκτονικijς κατόπιν σύνθεση πεζοϋ λόγου στά λατr.vικά, νουGέλες κα( τά παρόμοια, μερικά άπό τά όποία θεωρήθηκαν άρχ.αϊα, έπίσης άστείζοντες έπιτριχπέ ζtοι λόγοι, έλεγείες καί έκλογές. Περαιτέρω eνα ίτιχλικό ίργο «Περί τών
οίκιακών πριχ-γμάτων» σέ τέσσερα Gιbλία, άκόμη κι eνας έπικήοειος γιά
ΚΛΕΟΣ
105
τ6v σκύλο του. Οί σο6ιχρίς xcd ol ΜτcΤιι; χοuβί~ιι; τοu ijτιxv lφκι:τά σημ.ιχvτικές ωστε vά συλλι.γοϋv. ΔιΕyμι.ιτ<Χ τοuι; χιιτtU-αιμf;άvουv πολλές στηλες στή 6ιογριχφίιχ ποό τcροιινιιφίριιμ.ι. Κι δΛαι.. &ιιι κιχτιΤ-χι και γνώ ριζε, τά μετέοιοε οί-χως τήv τc~ιχρή ίτcιφuλαι.ξη, δτcωι; χάνουν πάντοτε οί άληθιvά πλούσιες φύσtις. -χιχρltοντιιι; ατο{ιι; lnouι; τιι; μ.ιγιιλότιρες έφευρέσεις του οί-χως άvτ~. Και.τονΟfΑ°'tιτσα. τίλοι;. χιχι ή 6ιχθότιχ τη πηγή της ϋπιχρξήι; του: ΖοUαι τcΜι xcd μJαιι α' δΛαι. τά πράγματα, συμπάσ-χοvτιχς στ6v μέγtατο 6α.θμ6, χsτ<Χ τρ6τcο τcou θcΧ lτcριτcι: νά ιΧπο κληθεί ηεο6v vευρικ6ι;. Ή θία. μ.ιγιι'λ6τcρmων Βίνlρων xcd -χωριχφιώv eτοιμωv γtά συγκομιοή τ6v lκιινc νcΧ χΝιtcι. Τιμ.οUαι ιύιιΒιiι; κιχ( σι:Sά σμιους γέροντες ώς «-χαρά τήι; φύσηι;)) χσι ιιν χ,6ριοcσανι νά τούς κοιτα. Κιχί καλοσ-χημ.ιχτισμέvιχ ζώα. ιΧτcοΜμSιινcιν τήν cuμJνιιά τοu, για.τ( ι:f-χιχv εύvοηθεί ίοιιχίτεριχ ιΧπ6 τή φύση. Πcρ&crer6"'cριι; •π6 μ.f« φορίι;, τ6ν γιάτρε ψε άπ6 τήν άρρώστια τοu ή θeoc μ.&Ις ώpσdcις τοτcο~. 17 Δίν εfvιχι πιχράξεvο ποό Οσοι τ6v γvώριtα.ν ατό χ)Jμ.tι μ.ιΙς '\'&ro οιlνιrμ.ιχτιχ'ijι; ίσω τερικηι; έπικοιvωνίιχς μέ τόν Ιξω χ6cηιο, ιroU hUι&ιν xcd τ6 -χιΧρ&σμ.ιχ της μ.ιχvτικηι;. Καθώς λοιπόν ή &.cιαluση σοτό lσοω'\'cρυc6 τοu &νθρώπου, ή φυσιογνωμική, 6ρισκ6τιχv άvά τciαιι ατιrμ.ή a'\'ή 1&4θιαή τοu, θι:ωρι:ίται
οτι προέ6λεψι: σωστά μιάν α.ίμtιτηρή χp(ση ατόv οΤχο των Bste κα.θώι; κιχί
m(
τή μοίρα της Φλωρεντίας κcd των πtmών αcφ<Χ ίιοcώv. Εfνα.ι ιχύτο v6ητο οτι τήν ολη ιχύτή προαωπιχ6ιrη111 '\'ή ΙιιmcρνοUαι &π' άκρου ι:ίι; aκροv κιχί τή συvεί-χε μία mον6"'ιιιrη ΙUwψ.η θιλfpιωι;. ''Όπως οί πλίοv μεγάλοι της 'Αναγέννησης ίται χιιf αι.U'\'6ς Ι°λι'yc: ccΆφ' ία.uτώv ol άνθρω ποι μποροuv τά πάντιχ, φθιίνιι νcΧ '\'6 βιλfpοuν». Σέ σύγκριση μέ τόν Alberti, ό Lionardo da Vinci &ποτiλιi τ6ν τι:λε σιουργό άπένιχvτι στ6ν lφ-χιΧριο, ιοcόv μΜτοpη &τcίνcι~ι ατόv ίριχαιτί-χνη. 'Άι; συμπλήρωνε κι έοώ τ6 lρΎΩ '\'OU Vuari μ.f« τcιριr~ή δπωι; στήv περίπτωση τοu Leon Battistal Τ6 θc6ριιτο rcιρ(yριιμ.μ.αι Πjι; uπιχρξης τοu Lionardo μόνοv έξ άποστάαιωι; 8' μ.τcοροΟμ.ι ν<Χ ιοc6 ιbcά.tουμι άνά τούς ιχίώvει;.
ΠΙ. ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΛΕΟΣ Στήv άvάπτυξη τοu &τ6μοu, δτcωι; ιοcήν τcιριγράψα.μι: ώι; έοώ, άvτιστοι-χεί κιχ( &νιχ vέο εΤοος ίξω'rιpιχηι; ίπιβοΛηι;: τ6 μοντίρvο κλέοι;. 18 'Έξω άπό τήv 'Ι τα.Λισι ρl νομ.οχιιτιατημίνιι; τάξεις ζοuσιχv ή κάθε μιά γtά τ6v έιχυτό της χα.( μί τη Βιχή τηι; ίΒια.!τφη τιμή, οπως έννοοuσιχv στ6v Μεσιχίωvιχ σ.ύτ6v τόv δρο. Τ6 τcοιητικ6 κλίοι; τώv τρο6ιχοούρωv κιχ(
106
ΑΝΑΠΤΤΞΗ τοr
ATOMOr
• τών έρωτικών α.ύλr.κών Ε>άρ&ων π.χ. ύπάρχει μόνο γιά τούς ίππότες. Στήν Ί τιχλίιχ, άντίθετιχ, οί νομοκιχτεστημένες τάξεις έξισώνοντιχι ένώπιον τής τυραννίας η τής οημοκρα.τίαc;. Άνα.φαίνοντιχι έπίσης ήοη οί άπαρχές μιiic; κιχθολικi)ς κοινωνίας, μέ ερεισμά της τήν ίτιχλική κιχί λατινική λογοτε
χνία, οπως όφείλουμε έοώ νά τονίσουμε προκιχτιχΕ>ολικά. Χρειαζόταν ώστόσο τοϋτο τό εοιχφος γιά νά μπορέσει νά Ε>λαστήσει τό νέο στοιχείο τής ζωi)ς. 'Επί πλέον οί Ρωμαίοι συγγραφείς, τούς όποίους άρχισαν νά
μελετοuν μέ ζi)λο, ήσαν έμπλεοι κιχί μεθυσμένοι άπό τήν ίοέιχ τοϋ κλέους· ήοη τό πραγματολογικό τους περιεχόμενο -ή είκόνιχ της ρωμα·ικης πα γκόσμιας κυριαρχίας- πρό6αλλε πιεστικά στά μάτια τοu ένεpγοu Ί ταλοu ώς οιαρκής παράλληλος. Κάθε Ε>ούληση κα.ί κάθε έπίτεuγμα τών 'Ιταλών κυριαρχείται στό έξης άπό eνα ήθικό προαπαιτούμενο, πού άγνοεϊται άκόμη στήν ύπόλοιπη Δύση. 'Όπως σέ ολα τά ούσιώΟη ζητήματα, έτσι καί έοώ πρέπει νά άκου στεϊ πρώτα ό Dante. Πάσχισε γιά τήν ποιητική οάφνη μέ ολη τή ούναμη τής ψυχης του. 19 Ώς οημοσιολόγος καί ώς λογοτέχνης τονlζει οτι οί
έπιοόσεις του εΤνιχι ούσιωοώς καινούργιες, οτι στήν τροχιά του οχι μόνον εfναι ό πρώτος, άλλά κα.ί θέλει νά τόν άποκα.λοuν έτσι. 20 θlγει ώστόσο ήοη σ,,;ά πεζά του κείμενα. καί ,,;ίς πικρίες της μεγάλης οόξας- γνωρίζει πόσο άνικανοποίητοι παραμένουν πολλοί άπό τήν προσωπική γνωριμία τοu φημισμένου ιiνΟριχ, κιχ( έξηγεί άνιχλυτικά Οτι αύ,,;ό όφείλεται έν μέρει στήν
παιοιάστικη φαντασία ,,;ών άνθρώπων, έν μέρει στόν φθόνο καl έν μέρει στήν άνεντιμότη,,;ιχ τών tοιων. 21 Πάνω άπ' ολιχ ομως τό μεγάλο του ποίημα κρυσταλλώνει τήν άvτίληψη γιά τή μηοαμινότητιχ τής οόξας, ιiν
καί μέ τρόπο πού προοlοει οτι ή καροιά του οέv εΤχε άκόμη έλευθερωθεϊ άπό τόν πόθο της γι' αύτήν. Ή περιοχή τοu Έρμη εΙναι σ,,;όν Παράοεισο ή ίορα τέτοιων μακιχpίων, 22 οί όποίοι άγωνίστηκιχν έν ζωf) γιά ,,;ή οόξα χαί κέροισιχν t'tσι ,,;ήν <<άκτίνα ,,;ης άληθινης άγάπης». ΕΤνιχι ομως
χαρακτηριστικότατο οτι οί φτωχές ψυχές τών κολασμένων ζητοϋν άπό τ6ν
Dante νά άνανεώσει καί νά οιιχτηρήσει ζωντανή τή μνήμη καί τ6
κλέος τους έπί γi)ς, 23 ένώ Οσες Ε>ρίσκον,,;αι στδ Κιχθαρ,,;ήριο έκλιπιχροϋν μόνον τήν προσευχή i.ιπέρ ιχύ,,;ών. 24 Μάλισ,,;α σ' eνιχ φημισμένο χωρίο, 25 ό πόθος τής ο6ξαc; -lo gran disio dell' eccellenza- άπορρίπτετιχι ήοη γιά τόν λόγο οτι τ6 πνευματικό κλέος οέν εΙνιχι άπόλu,,;ο, παρά συνάρτηση τών καιρών κιχ(, άνάλογιχ μέ τίς περιστάσεις, ξεπερνα,,;ιχι κιχ( έπισκιάζεται άπό σποuοιχιό'tερους μεταγενεστέρους.
Ή νέα άvερχόμενη γενιά φιλολόγων-ποιητών, πού άκολούθησε τόν
Dante, κατέκτησε γοργά τή ο6ξιχ ύπό οιττή lννοια: έγιναν οί ίοιοι οί πλέον άναγνωρισμένες οιασημότητες τής 'l,,;ιχλίιχς, κιχί έξοuσίαζιχν συνειοητά ώς
ποιητές κιχί ίστοριογράφοι τό κλέος liλλωνών. Ώς έξω,,;ερικός συμΕ>ολι-
107
ΚΛΕΟΣ
σμός τοu είΒους αύτοu τi')ς Β6ξαιι; θcωρcinc ΙΒLως ή ατίφη των ποιητών, γιά. τήv όποία θά γίνει λό-yος πιχριιχιίτω. 'Ένας σύr'f.Rovoι; τοu
Dante,
ό
Albertinus Mussatus,
στεφανωμένος
ώι; ποιητής άπό τόν έπίσκοπο χα( τ6ν πρuτtιτη ατήν Πιίεουα, ά.πολάμ bανε ήΒη Βόξα πού άπιζε τή θcοποfηαη. Κιίθc Χριcrτοιίγcwα, Βιδιίσκον τες καί φοιτητές καί των Βύο xot:λtytων τοu πιινmcατημCου κατέφθαναν σέ γιορτινή πομπή μέ σάλπιγγcι; χιιι, χιιθώς φιχtνcτιχc, μί ά.VΟtμμέvα κεριά
μπροστά στό σπίτι του γιά νιί τ6ν χιιcρcτή
καιγόταν μόνο χάριν ήρώων και ά.~ν. πcfθιc ώατ6αο τ6ν ίαυτό του στά στερνά τοu χpόvια οτι τοϊ:ίτος τοu φαctνcταcc τcποτίνcος χι.ιί ίvοχλητικός
σuνοοόι;. Ή έπιστολή του «πρός το{ις ίπcγιγvομ.ίνοuι;» cfναι ό άπολογι σμός τοu γηραιοϋ, Βιάcrtιμου ά.ν8ρ6ι;, ποό πρίπcc νιί Ιχαtνοποιήσιι τή Βη μόσια περιέργεια. 27 'Επιθυμεί GίSαc~ ν' noNιUc:rcc τ6 χλίος στ6ν μελλον τικό κόσμο, προτψ4 ώστόσο νιί τ6 nιιγορcόαcc ατ6ν ίιιυτ6 του ώς πρός τούς σuγχpόνουι; τοu. 28 Στούς Βιιiλ6γοuς τοu πcρ( cίιτuχίας χα[ Βυστυ χίιχς,11!1 οταν συζητείται τό κλίος, τιί tη,uρ6τcριχ ίπcχcφήμιιτα Gρίσκονται άπό τήν πλευρά τοu συνομιλητή "L'OU 1 ΠΟU aoBccxνucc τή μηδαμιvότητά του. 'Όμως γιατί νά τοu καταλσy(αοοuμι τ6 δτc χιχ{ρcτtιc γιατ( ό Παλαιο λόγος, ό αίιτοκράτορας τοi.ί Βυ!;ιιντCοu,80 τ6ν γνωρfςcc μίαω τών γραπτών του τόσο καλά Οσο καί ό αύτοχράτοριχι; Κ&ρολος ΔΊ &φοίί πραγματικά, οσο άκόμη ζοϋσε, ή φήμη του ξmCριχαc τιί δρ~ της 'Ιταλίας; Μήπως Βέν ήταν Βίκαιη ή συγκίνησή τοu δταν, χιιτά τήν ίπιαχιψή του στήν πιχτρίΞιχ του, τό 'Αρέτσο, οί φίλοι τοu τ6ν auν6Bcucrαcν στ6 πατρικό του σπίτι καί τοi.ί άνακοίνωσαν οτι ή π6λη φροντιtcc νιί μήν &λλάξει σέ τίποτι; 31 Προγενέστερα τιμοUσαν xαcC Β~τηροUσtιν τCς κατοικCις όρισμέ νων μεγάλων ά.γίων, οπως fιταν π.χ. τ6 χcλλt "L'OU Άγιου θωμa τοi.ί 'Ακινάτη στούς Δομινικανούς της Νcάποληι;, ή
Portiuncula
τοu 'Αγίου
Φραγκίσκου κοντά στήν Άσt~η. Τ6 πολu νιί &πολιίμSαναv και όρισμέvοι μεγάλοι νομομαθείς τήν ήμιμυθcχή ίχcfνη πcρcωπή, ποu σuνcπαγότιχν τήν τιμή ιχύτή. 'Έτσι, κατά τό τίλος &χ6μη τοu 14ou αfώνα στ6 Μπιχνιόλο, κοντά στή Φλωρεντία, ό Μ6ι; άποχαί.οuαc παλι6 κτήριο «Studio» τοu
m
Accursius (γεν. περί τό 1150), ίπίτρcψc ώατ6αο Πjν καταστροφή του.32 Οί ύφηλές άπο8οχές και οί πολιτcχίς Βcιχ.αuν&ίαι:ις μcμονωμίνων νομικών
(ώς νομικών συμ()ούλων χι:ιC τcιχραγωγcχών αuπραφίων) Ξιήγι:φι.χν, πιθα νότατα έπί μακρόν, τή φιχvτtισfα των aνθρώπων. Μέ τή λατρείι.χ τών πατρογονcχών απιτιών συwφαCνι:τι.χι κι έκε(νη τi')ς λατρείας τών τάφων φημισμίvων &νθρώπων. 33 Ώς πρός τόν Petrarca
108
ΑΝΑΠΤrΞΗ τοr
ATOMOr
προστίθεται στδ σημείο αύτδ όπωσοήποτε χα{ ό τόπος τοu θανάτου του, άφοu, γιά νιί τιμηθεί ή μνήμη του, ή
Arqua έγινε ά.γαπημένος τόπος
παραμοΥίjς τών ΠαΟουανών χαί κοσμήθηκε μέ χαριτωμένες χατοιχlες 3 " - σέ μιάν έποχή κατά τήν όποία στόν Βορρά οέν ύπijρχαν γιά χαφό άχδμη ((κλασσικές τοποθεσίες» παρά μόνον προσκυνήματα είχδνων και λειψάνων. Γιά τlς πόλεις εγινε ύπδθεση τιμΥjς ή κατοχή τοu σχελετοu έγχωρίων χα( ξένων οιασημοτήτων, χαί έξίσταται κανείς ~έποντας μέ
πόση σο6αρδτητα ο! Φλωρεντινοί πάσχι~ν ήοη κατά τόν 140 αίώνα χαφό πρίν άπό τόν ναό τοu 'Αγίου Σταυροϋ- νά προαγάγουν τδν καθε οριχό τους ναό σέ Πάνθεον. Οί
Accorso, Dante, Petrarca, Boccaccio χαί ό νομομαθής Zanobi della Strada θά άποχτοuσαν έχεί μεγαλοπρεπείς τά.φους. 311 Άχόμη χα( κατά τόν uστερο 150 αίώνα ό Lorenzo Magnifico ζήτησε αύτοπροσώπως άπό τούς Σπολετινούς νιί τοu παραχωρήσουν τή σορό τοu ~ωγράφου Fra Filippo Lippi γιά τόν χαθεοριχό ναό· lλα6ε τήν άπάντηση οτι Οέν οιέθεταν καθόλου περίσσεια στολισμάτων, χα( ίοίως οιασήμων άνθρώπων, χαί γιά τόν λόγο αύτό άς εοειχνε έπιείχεια. Πράγ ματι, άναγχάστηχε νά άρχεστεί σ' ίνα κενοτάφιο. Κι &κόμη χαί ό
Dante, παρ' ολες τlς μεσολα6ητιχές ένέργειες, πρός τίς όποίες ό Boccaccio χέντρι~ε ήοη τή γενέθλια πόλη μέ έμcpατιχή πιχρία, 36 παρέμεινε νά κοι μα.ται ήσυχα στόν 'Άγ. Φραγκίσκο της Ρα6έννας «άνιίμεσα σέ πανάρ χαιους αύτοκρατοριχούς τάφους καί κρύπτες άγίων, μέ συντροφιά τιμη
τικότερη άπό έκείνη πού έσύ, Πατρίοα, θά μποροuσες νά τοu προσφέ
ρεις)) . Παρατηρήθηχε τότε άκόμη τό φαινόμενο νά άcpαφέσει κάποιος ίοιόρρυθμος άνθρωπος άτιμώρητα τά χεριά άπό τόν 6ωμό τΥjς Σταύρωσης
'
'
ι τα ι τοπο θ ετησει στον ταcpο ι ' λ' ' ' τα ' wοι 1.1:'Υ εις και' να με' τα ογια: Πι αρε τα εσυ,
..
περισσότερο άπό έκείνον - τόν Έσταυρωμένο. 37 Τώρα πλέον χαl οί ίταλικές πόλεις θυμοuνται τούς συμπολίτες χαί τούς κατοίκους τους άπό τήν άρχαιότητα. Ή Νεάπολη οέν ε!χε 'ίσως ποτέ λησμονήσει έντελώς τόν τάφο τοu Βιργιλίου, ήοη γιά τόν λόγο οτι
τό όνομα ε!χε συνοεθεί μέ μία Εννοια σχεοόν μυθική. Μέχρι τόν 160 αίώνα ή ΠάΟουα πίστευε ι:ίκόμη μέ τά σωστά της οτι κατείχε οχι μόνον τόν αύθεντιχό σκελετό τοu Τρώα ίΟρυτη της 'Αντήνορα παρά έπίσης καί
έχεϊνον τοu Τίτου Λι6ίου. 38 <<Ή Σουλμό6α», λέει ό Boccacciσ3 9 «παρα πονείται γιατί ό Ό6ίοιος 6ρίσχεται θαμμένος μακριά στήν έξορία, ή Πάρμα χαCρεται, γιατl ό Κάσσιος άλαφροχοιμα.ται στά τείχη της>>. Οί
Μαντουανοί lχοψαν τδν 140 αίώνα ϊνα νόμισμα μέ τήν προτομή τοu Βιργιλίου χαί άνήγειραν ίνα άγαλμα, πού θεωροίίσαν οτι τόν παρCστανε. Ή μεσαιωνική άριστοχρατική ι:ίλαζονε(α 40 όοήγησε τόν χηοεμόνα τοίί τότε Gonzaga, τοίί Carlo Malatesta, νά τό γκρεμίσει τδ 1392, ύποχρεώ θηχε ομως νά τό άναστηλώσει γιατί τό κλέος τοu άρχαίου ποιητη ήταν
ΚΛΕΟΣ
109
πιό ίσχυρό. ''Ισως εδειχνιχν, τότε ήδη, στά δυό μίλια ά.πό τήν πόλη τήν
σπηλιά, οπου θεωροuντιχν οτι ε!χε κάποτε διιχλοyιστεί ό Βr.ρyίλιος, 41 ομοια οπως τή Scuola di Virgilio στή Νεάπολη. Τό Κόμο οίκειοποιήθηκε τούς δόο Πλινίους" 2 κιχ! τούς ά.ποθέωσε κατά τά τέλη τοu 15ου ιχίώνιχ μέ καθιστά ά.yάλματιχ κάτω ά.πό χαριτωμένα έπιστεyάσματιχ στήν πρόσοψη τοϋ καθεδρικοu του νιχοϋ. 'Επίσης, ή ίστοριοyριχφίιχ καθώς κιχ( ή νεοyέννητη τοποyριχφίιχ πα σχί'(,ουν στό έξης νά μήν παραλείψουν τήν κιχτιχyριχφή κιχμμιίiς έyχώριιχς δόξας, ένώ τά χρονικά τοu Βορρίi πιχριχτηροuν, σποραδικά μόνον, ά.νάμεσα σέ πάπες, ιχύτοκράτορες, σεισμοός κιχ( κομητες οτι τήν ίδια έποχή «ά.κ μασε» ιχύτός ή ό ά.λλος φημισμένος ιίνΟριχς. θά έξετιχστεί μέ ά.λλη άφορμή ή έξέλιξη ένός θαυμάσιου f.;ιοyριχφικοϋ είδους, κυρίως ύπό τήν
κυριαρχία της εννοιιχς τοu κλέους. 'Εδώ περιορι'(,όμαστε στόν τοπικό πατριωτισμό τοίί τοποyράφου, πού κιχτιχyράφει τίς άπιχιτήσεις της πόλης
του rtά δόξα.
•
Κατά τ6ν Μεσαίωνα οί πόλεις ήσαν ύπερήφιχνες ytά τούς άy!ους καί
τίς σοροός ή τά λείψανά τους στίς έκκλησίες τους. 4 :1 'Έτσι άρχί'(,ει τήν
έξιστόρησή του ά.κόμα yόρω στά
Michele Savonarola.14
1450
ό πιχνηyυριστής της Πάδουας
Κατόπιν ώστόσο μετιχ~ιχίνει σέ ιιδιάσημους άνδρες,
ο! όποίοι δέν ύπΥjρξιχν ιΧyιοι, ομως χάρη σέ έξιχίρετο πνεuμα κιχ( μεyάλη
άξιοσύνη ( virtus) κρίθηκαν ά.ξιοι νά προσιχρτηθοuν (adnecti) στούς άy!ους» άκριGώς οπως κατά τήν άρχιχιότητιχ ό διάσημος ιίνΟριχς προσομοιάζει στόν ήρωιχ." 5 Ή περαιτέρω άπιχρίθμηση ε!νιχι πολύ χαρακτηριστική yιά τήν έποχή έκείνη. 'Έπεται κιχτ' άρχάς ό 'Αντήνωρ, άδελφός τοu Πριά μου, πού 'ίδρυσε τήν Πάδουα μέ μtά δράκα Τρώων φυyάδων· ό Gιχσιλιάς
-
ΔάρΟι:ινος, πού νίκησε τόν 'Αττίλα στοός Εύyάνειους Λόφους κιχ! στή συνέχεια τόν καταδίωξε ytά νά τόν θανατώσει στό Ρ!μινι μέ μίιχ σκακιέρα· ό ιχύτοκριίτοριχς 'Ερρίκος Δ' πού εκτισε τόν 'καθεδρικό νιχό· κάποιος 6ιχ σιλέιχς Μάρκος, ή κιίριχ τοu όπο!ου φυλάσσεται στό Μονσελίτσε· κατόπιν
μερικοί καρδινάλιοι κιχί άρχιερεi'ς ώς ίδρυτές έκκλησιιχστικών άξιωμάτων, κολλεy(ων κιχ( έκκλησιών- ό διάσημος ιχύyουστινιανός θεολόyος
rto,
FraAlbePaolo Veneto κιχί τόν τό Άμπάνο· ό νομικός Paolo Padovano· Petrarca, Mussato, Lovato. Κι άν yίνεται
μtά σειρά φιλοσόφων, άρχί'(,οντιχς ά.πό τόν
πιχrκοσμίοu φήμης
Pietro
άπό
κατόπιν ό Λί6ιος κιχ( ο! ποιητές
ιχίσθητή κάποια ελλειψη πολεμικών διασημοτήτων, ό συγγραφέας πιχρη
yορείτιχι ύποκαθιστώντιχς τες μέ λοyίοuς κιχί μέ τή μεyιχλύτερη διάρκεια τοu πνευμιχτικοu κλέους. ένώ, οπως λέει, ή πολεμική δόξα έντιχφtάζεται
συχνά μαζί μέ τό νεκρό σώμα κιχ(, άν άκόμη διαιωνιστεί, ιχύτό τό όφείλει
6έf.;ιχιιχ ά.ποκλειστικά στοός λοy(ους. 'Αλλά. έν πάση περιπτώσει, άρκοuσε πρός δόξαν της πόλης τό rεrονός οτι τουλάχιστον κάποιοι φημισμένοι
110
ΑΝΑΠΤΤΞΗ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΤ
ξένοι πολεμιστές κείτονταν θαμμένοι έκεί μέ τή θέλησή τους: ίτσι ό
Pietro de Rossi άπό τήν Πάρμα, ό Filίppo Arcelli άπό τήν Πιατσέντσα, ίΟίως ό Gattamelata άπό τό Νά.ρνι (t 1443), πού τό σιοερένιο ίφιππο άγαλμά του, ((ομοιο μέ θριαμl>εύοντα Καίσαρα», ε!χε άνεγερθεί ήοη στήν έκκλησ(α τοu Σάντο. Κατόπιν ό συγγραφέας κατονομάζει πλήθη νομικών
κα( tα.τρών, εύγενών, οί όποίοι οέν ε!χαν άπλώς, οπως τόσοι καί τόσοι, ιιλάl>ει τό χρίσμα τοu t1t1tότη, παρά τό άξιζαν κιόλας»' τέλος οιάσημων μηχανικών, ζωγράφων καί κεραμιστών. Τόν κατάλογο κλείνει ίνας Οά σκαλος τijς ξιφασκίας, ό Michele Rosso, πού τήν είκόνα του, ώς τοu οιασημότερου στόν τομέα του, μποροϊ:ίσε νά οεί κανείς ζωγραφισμένη σέ πολλά μέρη. Πλάι σέ τέτοια τοπικά μνημεία κλέους, πού γιά τόν οιάκοσμό τους
συνήργησαν μύθος, θρύλος, φήμη l>γαλμένη άπό τή λογοτεχνία καί λαϊκός ένθουσιι.ισμός, οί ποιητές-φιλόλογοι οίκοοομοuν ίνα γενικό πάνθεον τοu παγκόσμιου κλέους. Γράφουν συλλεκτικά έργα: γιά οιάσημους άνορες,
οιάσημες γυναίκες, συχνά σέ άμεση συνάρτηση μέ τούς Κορνήλιο Νέπω
τα, Ψευοοσουητώνιο, Βαλέριο Μάξιμο, Πλούταρχο (Γυw.ιικών άpεταi), 'Ιερώνυμο (de vίris illustribus) κ.ο.κ. "Ή συνθέτουν ποιητικά ίργα γιά φανταστικές πορείες θριάμl>ου καί ίοανικές, όλυμπιακές συναθροίσεις, οπως ίο(ως ό Petrarca στό Trionfo della fama, ό Boccaccio στή Vιsίone
amorosa μέ έκατοντάΟες όνόματα, έκ τών όποίων τουλάχιστον τά τρία τέταρτα άWjκαν στήν άpχι.ιιότητα καί τά ύπόλοιπα στόν Μεσι.ιίωνα. 46 Τό νεώτερο, σχετικά μοντέρνο τοuτο τμΎjμα άντιμετωπίζεται σταοιι.χκά μέ
μεγαλύτερη ίμφι.ιση. Οί ίστοριογράφοι είσάγουν στά ίργα τους χαρακτη ρισμούς προσώπων κα( οημιουργοuνται συλλογές 6ιογραφιών φημισμένων συγχρόνων τους, οπωι; τοu Filippo Vιllani, τοu Vespasiano Fiorentino καί τοu
Bartholomeo Facio,47 τέλος τοu Paolo Giovio. Ό Βορράς, άντιθέτως, μέχρις οτου έπέορι.ισε στούς συγγραφείς του
(π.χ. στόν Tήthemius) ή 'Ιταλία, οιέθετε μόνο θρύλους άγίων καί μεμο νωμένες ίστορίει; καί περιγραφές γιά ήγεμόνες καί κληρικούς, οί όποίες
συγγενεύουν &κόμη φανερά μέ τόν θρύλο κα( ε!ναι κατ' ούσίαν άνεξάρτη τες τοu κλέους, οηλι.ιοή τηι; οιασημότητας πού κεpοίζει κανείς ώι; πρό σωπο. Τό ποιητικό κλέος έξακολουθεί νά περιορίζεται σέ όρισμένει; κοι νωνικές όμάοες, καί γνωρίζουμε τά όνόματα τών κriλλ.ιτεχνών τοu Βορρ&
σχεΟόν άποκλειστικά στόν 6αθμό οπου αύτοί έμφανίζονται ώς χειροτέχνες κα( μέλη συντεχνιών. Άλλά στήν 'Ιταλία ό ποιητής-φιλόλογοι; οιαθέτει έπίσης, οπωι;
παρατηρήθηκε, τήν ήοη ίσχυρή συνείοηση οτι έκείνοι; οιανέμει τό κλέος, καί μάλιστα τήν άθανασία, καί έξ ίσου τή λησμονιά. 48 'Ήοη ό Boccaccio παραπονείται γιά μιάν όμορφη, παινεμένη άπό τόν ίοιο, ή όποία παρέμεινε
111
ΚΛΕΟΣ
σκληρόκαροη, γιιί νά συνεχίσει νά τήν έξυμνεί καί νά. τήν κάνει μέ τόν τρόπο αύτό οιιίσημη· τήν προειοοποιεί οτι στό έξης θά προσπαθήσει νά. έπιτύχει τόν σκοπό του μέ μομφές. 49 Σέ ούο λαμπρά σονέτα ό Sannarazo ά.πειλεί μέ τήν αίώνια ά.φάνεια τόν Άλφόνσο της Νεάπολης, πού τό ίσχασε οειλά μπροστά στόν Κάρολο Η'. 50 Ό AngeloPoliziano παροτρύνει
(1491) τόν 6ασιλέα 'Ιωάννη της Πορτογαλίας 51 άπ' άφορμή τίς άφρικα νικές ά.νακαλύψεις νά μεριμνα ένίοτε γιά κλέος καί άθανασία καί νά στείλει στόν ίοιο στή Φλωρεντία τό ύλικό «γιά νά τό έπεξεργαστεί ύφο
λογικά» (operosius excolenta)- οιαφορετικά θά τόν περίμενε ή μοίρα Οσων οί πράξεις, στερημένες ά.πό τή 6οήθεια των λογίων, «παρέμειναν κρυμ μένες στά σωρεμένα χαλάσματα της ά.νθρώπινης σαθρότητας». Άνταπο
κρινόμενος, ό 6ασιλέας (ή, πάντως, ό ούμανιστικά. σκεπτόμενος καγχε λάριός του) ύποσχέθηκε τουλάχιστον οτι τά χρονικά. των άφρικανικwν πραγμάτων, πού εfχαν ήοη συνταχθεί στήν πορτογαλική, θά ά.ποστέλ λονταν στή Φλωρεντία σέ ίταλική μετάφραση μέ σκοπό τήν έπεξεργασία τους στή λατινική. Δέν εfναι γνωστό έά.ν αύτό συνέ6η πράγματι. Τέτοιες άπαιτήσεις οέν εfναι οιόλου κενές, οσο κι άν φαντάζουν
τέτοιες άπό πρώτη ματιά. Δέν εfναι καθόλου μά καθόλου lιοιιίφορη ή συντακτική μορφή, στήν όποία θά παρουσιαστοuν τά ζητήματα (καί τά σημαντικότερα έπίσης) ένώπιον των συγχρόνων καί των μεταγενεστέρων. Μέ τόν τρόπο παρουσίασής τους καί τά λατινικά τους, οί 'Ιταλοί
ούμανιστές κυριάρχησαν άληθινά γιιί ά.ρκετόν καιρό στό άναγνωστικό κοινό της Δύσης. Καί οί 'Ιταλοί ποιητές έπίσης κυκλοφόρησαν μέχρι τόν
180 αίώνα συνεχώς σέ τόσα χέρια, οσο οί ποιητές κανενός άλλου ίθνους. Τ ό 6αφτιστικό ονομα τοϋ Ameήco Vespucci άπό τή Φλωρεντία ίγινε, χάρη στήν ταξιοιωτική περιγραφή του, ονομα της τέταρτης ήπείρου, κι
οταν ό Paolo Giovio, μ' ολη τήν έπιπο'λαιότητα καί τήν κομψή αύθαιρεσία
•
'θη
του, υποσχε
κε
λ
-
,
.
,
μο αταυτα στον εαυτο
,
•θ
,
του την α ανασια,
52
~,
οεν
"
επεσε
έντελώς ίξω.
Πλάι σέ τέτοιες προσπάθειες έξωτερικΥjς οιασφάλισης τοu κλέους,
τρα6ιέται κάπου-κάπου ενα παραπέτασμα καί 6λέπουμε, σέ συνταρακτικά άληθινή ίκφραση, τήν πλέον κολοσσιαία φιλοοοξία καί οίψα γιά μεγαλείο, άνεξαρτήτως lιντικειμένου καί έπιτuχίας. 'Έτσι λ. χ. στόν πρόλογο τοu
Machiavelli γιιί τίς φλωρεντινές ίστορίες του, οπου μέμφεται τούς προ ορόμους του (Lionardo Aretino, Poggio) γιιί τή οιακριτικότατη σιωπή τους ά.ναφορικά μέ τούς φατριασμούς της πόλης. ιιΠλανήθηκαν πολύ καί
άπέGειξαν οτι λίγο γνώριζαν τήν άνθρώπινη φιλοοοξία καί τόν πόθο τΥjς ύστεροφημίας. Τό πώς κάποιοι, μή μπορώντας νά οιακριθοuν γιά. κάτι άξιέπαινο, τό έπεοίωξαν μέ πράξεις έπονείGιστες ! οι συγγραφείς έκείνοι οέν στοχιω-τηκαν οτι ένέργειες πού οιαθέτουν μεγαλείο άπό τή φύση τους,
112
ΑΝΑΠΤΤΞΗ
TOr ATOMOr
οπως συμ6αίνει μ εκεινες των ήγεμόνων καί των κρατών, μοιάζουν πάντοτε νά έπιφέρουν περισσότερη οόξα παρά έπίκριση, οποιο κι άν εΤναι τό εΤοος τους καί ή έκGι.χσή τους» .53 Συνετοί ίστοριογράφοι ά.ποοίοουν πο)J../ι; έντυπωσιακά καί φρικαλέα έγχειρήματα σέ οιακαΤ) πόθο γιά κάτι μεγάλο καί ά.ξιομνημόνευτο. Δέν ά.ποκιχλύπτεται έοώ μονάχα tνας έκφυ λισμός της κοινΤ)ς ματαιοοοξίας, παρά κάτι ά.ληθινά οαιμονικό, οηλαοή ά.νελευθερία της ά.πόφασης συνοεοεμένη μέ χρήση των πιό ά.κραίων μέσων καί ά.Οιαφορία ά.πέναντι στό ά.ποτέλεσμα καθ' έαυτό. Ό ίοιος όMachiavelli
ά.ντιλαμ6άνεται έτσι τόν χαρακτήρα τοϋ Stefano Porcari π.χ. (παραπ. σ. 80). 54 Τό ίοιο περίπου ά.ναφέρουν γιά τούς οολοφόνους τοϋ Galeazzo Maήa Sforza (παραπ. σ. 50) τά έγγραφα τΤ)ς ύπόθεαης. Ό ίοιος ό Varchi (στό
5ο 6ι6λίο) ά.ποοίοει τόν φόνο τοϋ. οούκα Άλεξάνορου της Φλωρεντίας στήν παθολογική φιλοοοξία τοϋ oράστηLorenzinoMedici (παραπ. σ. 52). Πολύ έντονότερα τονίζει τό κίνητρο αύτό ό
Ό Lorenzino, ίχον τας οιαπομπευθεί σ' ίναν λί6ελλο τouMolza έξ αίτίας τοϋ άκρωτηριασμου
PaoloGiovio. 53
ά.ρχαίων ά.γαλμάτων στή Ρώμη, γυρόφερνε στόν νοϋ του μιά ένέργεια, της όποίας ή ((Καινοφάνεια» θά έριχνε στή λησμονιά τό ονειοος έκείνο καί οολοφονεί τόν συγγενΤ) καί ήγεμόνα του. Πρόκειται γιά αύθεντικά χαρα κτηριστικά τΤ)ς έποχΤ)ς αύτΥjς των έξαιρετικά οιεγερμένων ά.)J../ι; ήοη
άπελπισμένων ουνάμεων καί παθών, ά.κρι6ώς οπως άλλοτε ό έμπρησμός του ναοϋ της Έφέσσου τήν έποχή τοu Φιλίππου της Μακεοονίας.
IV.
Η ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΧΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΤΦΥΟΛΟΓΙΑ
Τό μέσο μετριασμοu οχι μόνον τοϋ κλέους καί του μοντέρνου πάθους γιά οόξα, παρά καί της περισσότερο ά.νεπτυγμένης ά.τομικότητας έν γένει,
εΤναι ή μοντέρνα λοιοορία καί χλεύη, οπου αύτό εΤναι ουνατόν μέ τή νικηφόρα μορφή της εύφυολογίας. Πληροφορούμαστε άπό τόν Μεσαlωνα
πώς έχθρικοί στρατοi, ά.λληλοεχθρευόμενοι ήγεμόνες καί άρχοντες ά.λλη λοερεθlζονταν μέχρις έσχάτων μέσω συμ6ολικΤ)ς χλεύης ή πώς ή ήττη μένη πλευρά φορτώνεται μέ συμGολικό ονειοος. Παράλληλα, στά πλαίσια θεολογικών οιαμαχών ή εύφυολογία άρχίζει ήοη σποραοικά νά γίνεται οπλο ύπό τήν έπιρροή της άρχι.ιίι.ις ρητορικΤ)ς καί έπιστολογρι.ιφίας, ένώ
ή προ6ηγκιι.ινή ποίηση άνι.ιπτύσσει ίνα ξεχωριστό εΤοος προκλητικών κι.ιί χλευαστικών τρι.ιγουοιών. Τουτος ό τόνος οέν λείπει κάποτε κι.ιί άπό τούς
έρωτικούς ι.ιύλικούς Gάροους, οπως οείχνουν τά πολιτικά τους ποιήματι.ι. 5 ~ Ή εύφυολογία μπόρεσε ώστόσο νά γίνει αύτοτελές στοιχείο τοu 6ίου μόνον οταν έμφανίστηκε τό σύνηθες θύμα του, τό μορφωμένο άτομο μέ
ΧΛΕrΗ ΚΑΙ ErtroΔOrΙA
113
προσωπικές ά.ξιώcr11ς. Τ61ι b(σης "Rσr.ucι αί μιγάλη eκταση νά περιορί ζεται πλέον α-~"όν Λ6γο xcd ιιή γρaφή κrιι -y(vι:-i"ιxt έμπράγματη. Κάνει φ.ραες καί πεφγμι:ι-~"«, "' λιτ6μ.ιν« burle κιχι beffe, πού άποτελοίίν τό
Gιισικό περιεχ6μι:vο τeΛήθοι;ς νdιΛώv. Οί Έκατ& ~«iic NoulD.lc, ποG θ« πρίπι:ι νι.Χ γράφτηκαν ατά τέλη άκόμη τοίί 13ou ιχιώvιχ, ιιv lχouv bόμη ώς περιεχόμενό τους τήν είιφυολογία, τό τέκνο ιΠjς ιίvιι!θιαης, οuτι: κtιf τήν burla. 57 Σκοπός τους εΙναι μόνο νά ά.ναμιτdώcrονν croφiς κο~.ιevτι:ς κιχι πλούσιες σέ νόημα ίστορίες κι.χί μύθους, σί ώρrιlιι ό&πλώς Ικφρcιοη. 'Εάν ομως κάτι τι άπο οεικνύει τή μεγάλη ήλικlιι .της σu».ογijς, -~"ότι: πρ6κειτιχι ά.κριεως γιά τούτη τήν Uλειφη χλι:όης. Γιιιτf Cqdaως &χολοuθι:ί μέ τόν 140 αίώνα ό Dante, πού ώς πρός τήv Ικφριιαη ιΠjς πι:ριφρ6νησης ά.φήνει πολύ πίσω τΟΙJ ολους τούς ποιητές 'tOU χόαμ.οu ~ Πpίτeι:ι vά όνομαστεί ό μεγαλύ τερος οάσκι:ιλος της κολοασ• χωμωΒιοΎΡ«φfιχc;, ίστω κιχί μόνο, γιά πι.χράοειγμι:ι, χάρη σ' έκε(νη τή μ.cγWιώ8η ήθοπλιχσfιχ των ά.πι.χτεώνων
στήν κ6λαση. 58 Μέ τόν
Petrarca όφχί'ζοuvδ 9 ήΒη ο& σt.iλλογές εύφυολογη
μάτων κι.χτιί τό πρότυπο τοu Πλοuτάρχοu (Άποφθίγμιιτα κτλ). 'Ο
Franco Sacchetti
στίς νοu6ί'λι:<; τοu μic; 8ίνι:ι τή χιχρι.χκτηριστικό
τερη έπιλογή γιά νιί οοίίμε πόση χλι:όη σuσσωρι:Gθηκε σ'tfι Φλωρεντία κατόπιν, κατά τή οιάρκειι.χ τοu Τ8ιοu ιχίώνιχ.
Tfc;
πcρισσότερες φορές οέν
πρόκειται γιά πρι.χγμι:ιτικές ίστορίες πtιρά γιά ά.πιχντήσεις πού οίνοντι.χι ίιπ6 συ-yκεκριμένες περιστάσεις, τεριχτώ&ις &πλοϊκ6τητες οπου άνοίγουν τήν χα.ροιά τους μισότρελοι, ι.χύλικοί γελωτοποιο(, κατεργιχρέοι, γυναίκες έλευθερίων ήθών. Τό κωμικό στοιχείο Ε-yκι:ιται στήν κρι.χυγιιλέιχ άντίθεση της άληθιν1jς ή φι.χινομενικης ι.χύτης άθωότητας πρός τίς λοιπές έπικρα τοUσες συνθηκες καί πρός τή συvήθη ήθική. Τά πράγματι.χ ά.ντιστρέφον
ται. 'Επιστρατεύονται ολι.χ τά έκφρι:ιστιχά μέσα, π.χ. ήοη κι.χί ή μίμηση όρισμένων οιαλέκτων της 'Άνω 'Ιταλίας. Στή θέση της εύφuολογίιχς προει.χίνει συχνά ή γuμvή, ι.χύθάοης ιΧΟιαντροπιά, ή χονοροειοής άπάτη, ή bλιχσφημίιχ κι:ιί ή άνι.χιοής χοντροκοπιά. Μερικά εύφυολογήματι.χ κοντοτιέ ρων60 άνήκουν στά πλέον ώμι:ί καί κι.χκ6εουλιχ ά.πό τά Οσι.χ καταγράφον ται. Ή burla εΙνι.χι μερικές φορές κωμικότατη, άλλοτε ομως έπίσης άπλώς άπι.χτηλή άπόΟειξη της προσωπικijς ύπεροχ1)ς' τοu θριάμf)ου σέ ι>άρος άλλου. Δέν -yνωρίζουμε πόσο ξεσυνεριζόταν ό ένιχς τόν άλλο, πόσο συχνά τό θύμα της μάχης ίκι.χνοποιοiJνταν tΧV'tl.ΧΠΙ.Χντών'tΙ.Χς μ' tνα άλλο πείραγμα κι.χί κερο(ζοντι.χς eτσι μί τό μέρος του τούς φιλοσκώμμονες. 'ΤπΥjρχε,
πράγματι, στήν ύπόθεση ι.χύτή μπόλικη άκαροη κι.χ( ελιχκώΟης κακία, καί ή φλωρεντινή ζωή θά πρέπει συχνά νά γινόταν πολύ άντίξοη έξ ι.χίτίιχς
της. 61 Ό έφευρέτης κι ό άφηγητής άστείων eγινε κιόλας άνι.χπόφευκτος
114
ΑΝΑΠΤΤΞΗ
ror ATOMOr
τύπος, καί θά πρέπει άνάμεσά τους νά ίιπηρξαν κλασσικο( τέτοιοι, κατά πολίι άνώτεpοι ολων των άπλων αύλικων γελωτοποιών, άπό τοίις όποίους
ελειπε ό άνταγωνισμός, τό έναλλασσόμενο κοινό καί ή γρήγορη άντίληψη
τοίί κοινοίί (ολα πλεονεκτήματα της παραμονi)ς στή Φλωρεντία). Γιά τόν λόγο αύτό, οιάφοροι Φλωρεντινοί ταξίοευαν τριγίιρω έν ε!οει προσκεκλη μένων ήθοποιών στ(ς αύλές των τυράννων της Λομbαροίας κα( της Ρομάνιας 62 κι άποζημιώνονταν καλά, ένώ στήν πατρ(οα τους, ποίι ξεχε:ί
λιζε άπό χωρατά, οέv κέροιζαν πολλά. Ό καλίιτε:ρος τόπος των άνθρώ
πων αuτων είναι ό οιασκεοαστικός άνθρωπος (l'uomo piaceνole), τό κατώτερο ό κωμωοόι; κα( ό κοινός παράσιτος, ποίι συχνάζει σέ γάμους
καί τραπεζώματα μέ τή ρήση: «Κι άν οέν είμαι καλεσμένοι;, οέν είναι οικό μου τό φταίξιμο». Έοω κι έκεί εοηθοίίν στήv άπομίιζηση ίνός νε:αροu σπάταλου, 63 άλλά συνολικά χλευάζονται κα( uφίστανται μεταχεί ριση παρασίτου, ένω ί.ιψηλότερα ίστάμενοι κωμικοί θεωροuν τόν έαυτ6 τους ίσο πρός τοίις ήγε:μόνει; κα( τά εύφυολογήματά τους κάτι πραγμα
τικά άξιοσέbαστο. Στή Φερράρα ό Dolcibene είπε στόν αύτοκράτορα Κάρολο Δ', πού τόν έχρισε «bασιλιά των Ί ταλών κωμικών)): <<θά νική σετε τόν κόσμο ολο άφοu είστε φίλος οικ6ι; μου καί τοίί πάπα. Έσεϊι; πολεμfiτε μέ τό σπαθί, ό πάπας μέ τήν παπική bούλα κι έγώ μέ τή γλώσσα!)) 64 Αuτό οέν ε:ίναι άπλό άστείο παρά προαίσθηση τοu Pietro
Aretino. οι οίιο περισσότερο φημισμένοι κωμικοί πε:ρί τά μέσα τοu 15ου αίώνα
ijταν εναι; ίερέας κοντά στή Φλωρεντία, ό Arlotto, γιά τά πλέον έκλεπτυ
σμένα εuφυολογήματα (facezie), κι ό αuλικόι; γε:λωτοποιόι; τηι; Φερράρας, ό Gonnella, γιά τά χοντρά χωρατά. Είναι ριψοκίνοuνη ή σίιγκριση των ίστοριών τους μέ έκείνει; τοί:ί παπa τοu Κάλεμπεργκ καί τοί:ί Till Eulenspiegel. Γιατί οί τε:λευταίες προέκυψαν μέ έντελώς οιαφορετικό, ήμι μυθικ6 τρόπο, eτσι ώστε στή σύνθεσή τους νά συμμετάσχει όλόκληρος λαός καί νά καταλήγουν στό καθολικά ίσχίιον καί καθολικά κατανοητό, ένώ οί
Arlotto καί Gonnella ί.ιπ1jρξαν ίστορικά κα( τοπικά γνωστές καί
προσοιορισμένες προσωπικ6τητε:ς. 'Εάν, ώστόσο, έπιτρέψει κανείς τή σύγκριση καί τήν έπε:κτείνει γενικότερα στίς
«φαρσοκωμωοίες)) των
έξωιταλικών λαών, τότε θά προκύψει συνολικά οτι ή «φαpσοκωμωοία»' τόσο στά γαλλικά Fabliaux65 οσο καί στοίις Γερμανούς, άποσκοπεϊ κατά κύριο λόγο σέ κάποιο πλεονέκτημα ή άπόλαυση, ένω τό εuφυολόγημα τοu
Arlotto, οί φάρσες τοu Gonnella είναι οίονεί αύτοσκοπός, οηλαοή ί.ιπάρ χουν χάριν τοί:ί θριάμbου, της ίκανοποίησης. ('Ο Till Eulenspiegel μοιάζει σάν ίοιόρρuθμη άπόχρωση, οηλαοή ώς προσωποποιημένο, συνήθως λίγο
πολίι bλακώοε:ς καραγκιοζιλίκι είς bάρος όρισμένων κοινωνικών τάξεων καί έπαγγελμάτων). Ό αύλικός γελωτοποιός τοu οίκου τών Este κατά-
ΧΛΕΤΗ ΚΑΙ ErιroAorιA
115
φερε κάμπωις . .ς "
....... ~ώβηιrος, μί τή 6οήθεια πικροίί
χλευασμοίί χιι! nρocrιx,_ ~ς ίχΒCχηcrης. 66
Τά είοη ιrou uomoptιoινolι ul toO χωμ.ωΒοίί ίπέζησαv πολύ περισ σότερο ά.π6 τήv iλιueι,lιι l).ωprn~. 'Τπδ τ6v οούκα Cosimo άκμασε όBarlacclUa, W π(ς 'ιai'c ιrοΟ 17ou αι[ώνα oiFrancescoRuspoli
tflc
χσ1. Curzio MarignolU. Ή ~ φ).ωρινιrινή προτίμηση γιά τούς κωμcκούς έμφιιν(ζιιrιι& μJ ΜΛδ 4ιξιοteρ6ι:rcχ'Ι:ο -ιορ6πο στδν πάπα Λέοντα Ι'. Ό ά.χόρταγα αιr~ wρ6ς ιιΙς ).ικιι61'ιρις πνcυματικές ά.πολαύσεις
ήγεμόνας ά.νέχιτιιι ώcr'll6n ul lwC?Jιnί σιιr6 -ιοραπίζι του μερικούς σπιρ τόζους γελωτοποιοός χιι( ~- "1'9\ς μ.Μιις, cίνάμεσά τους ούο μο ναχοός κι mν σαχάτη.87 Σι ~&dς πιρια-τάσιις τούς ά.ντιμετώπιζε μί έξεζητημένη άρχιιιοπρι~ V,.4'1) ώς π~ιτα, 6άζοντας νά τούς σερ6ίρουν πιθήκους χιι( χορaι. q*ν-ι"ιι~ν αάν ιϋγιυστα ψητά. Ό Λέων κράτησε γινιχδ-ι'ιριι ιrήν bur1ι κρ6ς Ιιlιιν χρήση. Στό εΙοος Πjς πvευματικότητάς τοu ιίνηχι ~ ή Μο-ιοι ιφωνιχή μεταχε(ριση των οικών του άγαπημίνων ίwwι.,ο)Jγιιων, "1'9\ς πο(ηοης και της μουσικης, καθώς ό ίοιος καί τδ ίνιρyο~ ιrou, ό χσφ&ιν«λιος Bibbiena, ένίσχυαν τή οιακωμώοηαή τοuς. 88 Κt.Μ(ς 8R6 ιrοός Bu6 Βίν ιuρtα"Κι κατώτερο της άξιοπρεπείας του νά κοuρΒ(αιι μ.ί δΛις 'Ι:ΟU -ιο(ς Βuvάμεις ίναν γηραιό γραμματέα τόσο, ώσποu αιύ't'6ς ν& θιωρΥJσ'ιι 't'6ν ίιιυτ6 't'ου μεγάλο θεω ρητικό της μουσικης. Ό Δίων 't'σι(γχΑιαι μ.ί Βιαιρκιίς κολακείες τόν αύτοσχεοιαστή Baraballa άπ6 τή Γιχί't'α αί 't'C-ι"Οιο αημείο, ώστε αύτός νά θέσει στά σοώρά vποψηφιότηται γι& 't'ήν ΤCΟΙη't'ΙΧή ατίψη ατδ Καπιτώλιο.
nou
Κατά τήν ήμέρα τοίί έορτασμ.οu -ιοώv πpω't'αιτών 't'ών Μι:Οίκων 'Αγίων
Κοσμ.& καί Δαμια.νοίί έκείvος ίπρcπc χαι-ιο' άρχήν, πιρι6ι6λημένος οάφνη καί πορφύρα, νά οιασκεοάσιι τ6 παιπιχ6 γιUμ.α cίπαιγγίλλοντας χαί, οταν ολιχ fισαν ίτοιμα, ά.νέ6ηκε στήν ιιuλή 'Ι:ΟU Βαιτιχανοί:i πάνω ατόν έλέφαντα μέ τά χρυσά γκέμια πού εΙχι χαρlαιι α't'ή Ρώμη ό 'Εμμανουήλ ό Μέγας της Πορτογαλίας. 'Όσο οιαρχοuαιιν αuτά, ό πάπας χατόπτεuε μέ τό ματογυάλι του άπό ψηλά. 69 vΟμως τ6 ζώο &Ο..ιασι άπό τόν θόρu6ο τών τυμπάνων καί των τρομπετών καθώς χι cίπ6 τ(ς ί:πιοοκιμαστικές ίαχές,
καί οέν μπόρεσαν νά τό περάσουν ά.πδ τήν Γίφuρα τοί:i 'Αγγέλου.
Ή παρωΟια τοϋ πανηγuρικοu χα( μεγαλιιώΒοuς στοιχείου, πού σuv αντrίμε έοώ μέ τή μορφή πομπijς, ιΙχι τ6τι καταΜ6ει ήοη ίσχυρή θέση στήν ποCηση. 70 'Έπρεπε φυσcχά νά άναζητήαιι θύμα οιαφορετικό ά.πό ο,τι π.χ. έπιτρεπ6ταν στόν 'Αριστοφάνη, άφοu ί:κείνος ~αζε νά έμφανίζονται στίς κωμωοίες του
ot
μεγάλοι τραγικοί. "Ομως ή 'ίοια μορφωτική ώρι
μότητα, πού στούς "Έλληνες ξεπέταξε σί μιά. συγκεκριμένη περίοοο τήν παρωοία, τήν εκανε κι έοω νά ά.κμάσει. 'Ήοη κατά τό τέλος τοίί 14ου αίώνα χλευάζονται, μέ ά.πομιμήσεις σέ σονέτα, πετραρχικοί έρωτικοί
ΑΝΑΠΤΤΞΗ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ
116 Ι
καημοί κα.ί άλλα. πι:φόμοια.. Δια.κωμωοεi'τα.ι μάλιστα. κα.θ' έα.υτόν ό πα.vηγυρικός χι:φα.κτήρα.ς της οεκα.τετράστιχης φόρμας οιά συγκεκα.λυμμέ
vης άερολογίr.ις. 'Ακόμα, ή θεία Κωμ.ωό{α πι:φα.κίνησε μέ τόν πιό έντονο τρόπο πρός τήν πcφωοία., κι ό Lorenzo Magnifico ήξερε νά φτιάξει τήν
πιό ύπέροχη κωμωοία. στό uφος της «Κόλασης)) (Simposίo ή: ί Βeψιi). Στόν Morgante του ό Luigi Pulci μιμείται σαφώς τούς r.ιύτοσχεοιw.fτές, κα.ί έπί πλέον ή ποίησή του, οπως κα.ί έκείvη τοϋ
Bojardo,
ήοη στόν
6α.θμό οπου α.ίωρεi'τα.ι πάνω άπό τό άντικε(μενό της, συνιστ&, κατά τόπους, μιά τουλάχιστον ήμισυνειοητή πα.ρωΟία. της μεσα.ιωνικης ίπποτι
κης πο(ησης. Κατόπιν, ό μεγάλος πcφωοός Teofilo Folengo (άκμασε γύρω στά 1520) χρησιμοποιεί ορα.στικές μεθ60ους. Συνθέτει, μέ τό ονομα
Limemo Pitocco,
τόν
Orlandino, οπου ό ίπποτισμός έμφα.νίζετα.ι πλέον
μονάχα. ώς γελοίο ροκοκό πλαίσιο γύρω άπό tνr.ι π/,ηθος μοντέρνων έμπνεύσεων κr.ιί είκόνων ζωης. Μέ τό ονομα
Merlinus Coccajus
περιέγρα
ψε τlς πράξεις κα.( τά ταξ(οια. τών χωρικών κα.ί των ζητιάνων του, έπίσης
μέ ίντονα. μεροληπτικές προσθηκες σέ ήμιλα.τινικά έξάμετρα., χρησιμο ποιώντας ώς κωμικό κάλυμμα τήν ψευοοσκευή τοϋ τοτινοϋ λογίου έπους
(Opus Maccaronίcorum). 'Έκτοτε ή πι:φωοία. έκπροσωπεi'τα.ι οιηνεκώς, ένίοτε μέ τρόπο πράγματι λαμπρό, στό 6r.ισίλειο της ίτα.λικης πο(ησης. Άργότερα., τήν έποχή της μέσης 'Αναγέννησης, ή εύφυολογίr.ι άνα. τέμνετr.ιι κι ιχύτή θεωρητικά κιχ( καθορίζεται μέ περισσότερη άκρίSειιχ
ή πρακτική έφι:φμογή της στήν καλή κοινωνία. Ό θεωρητικός ε!ναι ό
Gioviano Pontano. 71
Στό σύγγραμμά του σχετικά μέ τήν όμιλία, ίοια.ίτεριχ
στό τέτcφτο 6ι6λίο, έπιχεφεi' νά φθάσει σέ μιά γενική άρχή μέσω της άνάλυσης πολυάριθμων μεμονωμένων εύφυολογημάτων ή facetiae. Ό οιΟάσκει στόν Cortίgiano του, πώς πρέπει νά χει ρίζονται τό εύφυολόγημα άνθρωποι κοινωνικης περιωπης. 72 Πρόκειται
Baldassar Castiglione
φυσικά κατ' ούσία.ν μόνο γιά οιασκέοιχση τρίτων προσώπων μέσω της έπr.ινr.ιοιήγησης κωμικών κιχί χαριτωμένων Ιστοριών κα.ί λόγων. Μαλλον
άποτρέπει άπό άμεσα άστεi'ιχ, άφοϋ ετσι, οπως λέει, θά μποροϋσε νά στενοχωρήσει κανείς ουστυχισμένους, νά τιμήσει ύπέρμετρα έγκληματίες καί νά έρεθίσει τήν έκοικητικότητιχ είτε ίσχυρών είτε κακομαθημένων εύνοουμένων· ώς πρός τήν έπα.νιχοιήγηση συστήνεται στό άτομο κοινωνι κΎjς περιωπΎjς νά τηρεί σοφά τό μέτρο σ' ο,τι άφορα τό οραματικό στοι χεi'ο της μίμησης, οηλr.ιΟή τούς μορφασμούς. Στή συνέχεια, ώστόσο,
άκολουθεί, οχι ώς ά.πλή έπr.ινr.ιοιήγηση πι:φά ώς πcφάοειγμα γιά μέλλον
τες οημιουργούς εύφυολογημάτων, ταξινομημένων μεθοοικά κατ' ε!οο<;, άνάμεσά τους πολλά έξιχφετικΎjς ποιότητας. Πολύ ιχύστηρότερη κιχ( προ σεκτικότερη φαίνεται ουό περίπου οεκαετίες άργότεριχ ή οιοιχχή τοϋ
vanni della Casa
στίς ύποοείξεις του γιά τόν άγαθό τρόπο ζωΎjς.
73
GioΣυνυ-
ΧΛΕrΗ ΚΑΙ ΕrΦrΟΛΟΓΙΑ
117
πολογ(ζοντας τ(ς σuνiπcιcς, θίλcι νck !ξοβcλισιι ίντιλως τήν πρόθεση τΥjς θριαμl)ολογίι:ις lιπ6 τιi cόφuολογήμ.ιιτιι χ«f τfι; burle. Εfναι ό προπομπός μι&ς άντί8ρασης ποίι θ& προίχυπτc &V«π6φιυκτα. Πράγματι ή ιίνθρωπ6ιrη'fιι 8iv lχιι νιi ίπιοι!ξιι έκτοτε σχολή φαυ λότητας έφάμtλλ.η της τοτινi}ς 'ΙτczλCιχς, οuτι κάν τή Γαλλία τοϋ Voltaire. Στόν τελευταίο τοuτο ή crτouς συντρόφους του οέν έλειπε τό πνεϋμα της άρνησης άπ6 ποu δμως θ' &ντλοϋσι κανιfς κατ&. τόν 180 αίώνα τό πλΥjθος των ταιριrmτων θuμ&ι;ων, τοuς &μίτρητους έκείνους άνθρώπους μέ τήν ύψηλή καί ί8ι6ρρυθμη πνcυμ.ιιι;ιχή ά:νιiπτυξη, οιασημότητες κάθε είδους, πολιτικούς, κληριχοuς, ίφcυρiι;cς κιχ( πρωτουργοός άνακαλuψεων, λογοτέχνες, ποιητές και χοι.Λλιι;iχνcς, ποό iπ! πλέον έκδήλωναν Οιχως
έν&οιασμό τήν ίδιορρυθμίι:ι τους χωρfς &νrmχέσεις; Τούτη ή στρατιά ύπΥjρ χε κατά τόν 150 καί 160 αιών«, χ«f τ6 γινικ6 μορφωτικό έπίπεοο εfχε έκθρέψιι στό πλάι της ίvcι φριχι;6 γίνος πνευματωδών άνΟρείκελων,
γεννημένων μιχρολόγων xcιC ύβρ&στών, ποό
b φθόνος
τους άπαιτοϋσε τίς
δικές του έκατόμl)ες. 'Όμως σ' ιιύι;ιi προστέθηχε καί ό φθόνος τών φημισμένων μεταξό τους. Μέ ι;όν ι;ιλιυταi'ο, οπως εfναι πασίγνωστο, έκαναν άρχή οί φιλόλογοι:
Filelfo, Poggio, Lorenzo Valla κ.ά., ένω π.χ.
οί ιίκαστικοί καλλιτέχνες τοu 15ου αiώvα !ξακολουθοuσαν νά ζοϋν ό evας πλ&.ι στόν άλλο σέ καθεστώς σχι86ν ίντιλώς ε(ρηνικΥjς άμιλλας, πράγμα πού ή iστορία της τέχνης όφιίλιι νιi τ6 σημειώσει στά πρακτικά της.
Ή μεγάλη έμποροπανήγuρις της 86ξας, ή Φλωρεντία, προηγείται, οπως έχει είπωθεί, κατά πολύ των &λλων πόλεων στό ζήτημα αύτό.
«Κοφτερές ματιές καί κακές γλωσσις)) εfvαι ό συνοπτικός χαρακτηρι σμός των Φλωρεντινών. 74 Μιά έλιχφριi χλιόη γιά τούς πάντες καί τά πάντα έδινε τόν κυρ(αρχο τόνο της χαθημερινότητας. Δικαίως η άδίκως ό Machiavelli, στόν πάρα πολύ άξιοσημεCωτό πρόλογο τοu Μανόpαγόpα του, συνάγει άπό τή γενικευμένη κακολογία τήν όρατή κατάπτωση της ήθικης δόναμης άπειλεί ώστόσο οσους θιi ήθελαν νά τόν μειώσουν λέ γοντας οτι γνωρίζει κι αύτός άπ6 κακολογίες. 'Ακολουθεί κατόπιν ή παπική αuλή, άπό καιρό τόπος συνάντησης τών χειρότερων καί, ταυτο χρόνως, τών πλέον πνευματωοων γλωσσών. 'Ήοη τά facetiae τοu Poggio
έχουν χρονολογηθεί άπό τά χαλχευτήρια ψεuοολογιων (bugiale) τών άποστολικών γραμματέων, κι άν σταθμίσει κανείς πόσο μεγάλος ήταν έν συνόλφ ό άριθμός των άπογοηι;ευμένων θεσιθήρων, των φερέλπιδων έχθρω, καί άνταγωνιστών των εύνοουμένων, των συν&αιτημόνων άνήθι κων άρχιερέων, δέν μπορεί τότε νά προκαλέσει έντύπωση τό οτι ή Ρώμη έγινε άληθινή πατρίδα της άγριας κοροϊδίας καθώς καί της πιό 6αθυστό χαστης σάτιρας. ''Αν μάλιστα συνυπολογίσει κανείς τά οσα πρόσθεσε σ' ολα αύτά ή γενική άντίθεση στήν ίερcιτική κυριαρχία καί ή γνωστή
118
ΑΝΆΠΤΥΞΗ
ror ATOMOr
αναγκη του οχλου vά σέρνει τά χειρότερα είς 6άρος των ίσχυρών, τότε προκύπτει eνα άπίστευτο σύνολο Μρεολογίου. 75 "Ο
-
/ ι ι ' ι ιu τ ποιος μπορουσε προστατευε τον εαυτο του, οπως ηταν το σκοπι-
μότερο, περιφρονώντας τόσο τ(ς άληθινές Οσο κα( τίς ψευοείς κατηγορίες
πού του καταλογίζονταν, καθώς καί μέ λαμπρές, άνοιχτόκαροες σπατά λες.76 Τρυφερότερες tόιοσυγκρασίες μποροuσαν ώστόσο νά περιπέσουν σ'
evα εfaος άπελπισίας, οταν τούς ένέπλεκαν σέ 6αθειά ένοχή καί σέ άκόμη 6αθύτερη κακογλωσιά. 77 Βαθμηοόν ίφθασε νά λέγονται τά χειρότερα γιά ολους, καί άκρι6ώς ή αύστηρότερη άρετή έπέσυρε τήν κακότητα μέ μεγαλύτερη σιγουριά. Ό Giovio άφήνει vά έννοηθεί οτι ό μεγάλος Ιερο κήρυκας
Fra Egidio άπό τό Βιτέρμπο, τόν όποίον ό Λέων άνέοειξε σέ
καροιvάλιο γιά τίς ύπηρεσίες του καί ό όποίος άποόείχθηκε Ικανότατος λαοφιλής μοναχός κατά τή συμφορά τοu
1527 ,78
οιατηροuσε τήν άσκη
τική του χλωμάόα μέ άναθυμιάσεις ύγροu άχύρου καί τά παρόμοια. Σέ τέτοιες περιπτώσεις ό Giovio γίνεται πραγματικός άνθρωπος τΥjς Κού ριας. 79 Κατά κανόνα οιηγείται τήv ίστοριούλα του, προσθέτει στή συνέ χεια οτι ό ίοιος οέν τήν πιστεύει καί, έν τέλει άφήνει vά οιαcpανεί στό
πλαίσιο μtας γενικΥjς παρατήρησης οτι παρ' ολα αύτά ίσως εrχε κάποια οόση άλήθειας. "Ομως τό πραγματικό σφάγιο της ρωμαϊκΥjς χλεύης ήταν ό καλός Άοριανός ΣΤ'. Συμcpώvησαν νά τόν άντιμετωπίζουν κατ' έξοχήv μόνον άπό τήν εύτριίπελη πλευρά του. Εύθύς έξ άρχΥjς έκανε έχθρό του τήν
τρομερή πένα ένός Francesco Berni, άπειλώντας νά ρίξει στόν Τί6ερη οχι τό άγαλμα τοu Πασκουίνου οπως λεγόταν, 80 παρά τούς ίοιους τούς
λοιοορούς. Ή έκοίκηση ήταν τό περίφημο κεφάλαιο <<κατά τοu πάπα Άοριανοu)) πού στήv πραγματικότητα οέν ύπαγορεύθηκε άπό μίσος παρά άπό περιφρόνηση γιά τόν γελοίο Όλλαvόό 6άρ6αρο· οί σκληρές άπειλές έπιφυλάσσονται στούς καροιvαλίους πού τόν έξέλεξαν. Ό Berni καί άλ
λοι81 περιγράφουν καί τό παπικό περι6άλλον μέ τήν ίοια πικάντικη ψευ οολογία μέ τήv όποία οί σημερινές παρισινές έπιφυλλίοες παρουσιάζουν τεχνηέντως τό άσπρο μαuρο καί τό μαuρο άσπρο. Ή 6ιογραφία, τήν όποία συνέταξε ό Paolo Giovio κατ' έντολήν τοu καροιvαλίου της Τορτόζα καί ή όποία στήν πραγματικότητα θά έπρεπε νά άποτελεί έγκωμιαστικό κείμενο, συνιστίi άληθινή πεμπτουσία χλεύης γιά οποιον μπορεί νά οια-
6άσει μέσα άπό τίς γραμμές. 'Ακούγεται πολύ κωμικό (τουλάχιστον γιά τήν τότε Ί ταλία) πώς ό Άοριανός έπιοιώκει ν' άποκτήσει άπό τό συμ6ούλιο τοu καθεορικοu ναοu της Σαραγόσας τή σιαγόνα τοu Άγ. Λαμ6έρ του, πώς οί εύλα6εϊς 'Ισπανοί τόν γεμίζουν κατόπιν ροuχα καί οιαμαντικά «ώσπου νά φανεί στ' άλήθεια ομοιος μ' evaν πάπα όμορφοστολισμέvο))' πώς όΟηγεί τή θυελλώοη καί κακόγουστη πομπή του άπό τήν 'Όστια
ΧΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΤΦΤΟΛΟΓΙΑ
119
στή Ρώμη, οια6ουλεόεται γιά τήv κατα6όθιση η τήv καύση του Πα σκουίνου, οιακόπτει ξαφνικά τίς πιό σημαντικές οιαπραγμα.τεόσεις έξ
αίτίας τής άναγγελίας τοu φαγητοίί καί πεθαίνει τελικώς ό:.πό ύπερ6ολική ζυθοποσία, μετά ό:.πό άτυχη οιακυ6έρvηση· όπότε νυχτερινοί γλεντοκόποt στεφανώνουν τό σπίτι τοu προσωπικοu του γιατροu καl τό κοσμοuν μέ τήν έπιγραφή: Liberatoή patήae S.P.Q.R. Φυσικά ό Giovio eχασε κι αύτός τή σύνταξή του κατά τή γενική κατάργηση τών συντάξεων καί ελα6ε μία έκκλησι.α.στική πρόσοοο ώς άποζημίωση γιά τόν λόγο καί μόνον οτι οέν ήταν ((ποιητής)), οηλιχοή είοωλολάτρης. Ή ταν ομως γραφτό νά εfvαι ό Άοριανός τό τελευταίο τέτοιο μεγάλο θύμα. 'Από τή συμφορά της Ρώμης
(1527) καί έξης έξέλειψε όφθαλμοφανώς μαζί μέ τήν ύπέμετρη άvηθικό τητα της ζωΥjς καί ή αίσχρολογία. 'Όσο ομως τούτη άκμαζε άκόμη, οιαμορφώθηκε πνευματικά, κατά
κύριο λόγο στή Ρώμη, ό μεγαλύτερος ύ6ριστής κατά τή νεώτερη έποχή, ό
Pietro Aretino. Ρίχνοντας μιά ματιά στήν ό:.φεντtά του, οέν χρειάζεται
πιά vά έvοχληθοϋμε μέ κάποιους ήσσονες τοu είοους του.
Μας εfvαι γνωστός κυρίως κατά τίς τρείς τελευταίες οεκαετίες της ζωης του (1527-1556), ποό τίς πέρασε στό μοvαοικό ουvατό γι' αύτόν δι:ιυλο, στή Βενετία. 'Από έκεί χρατοοοε ολες τίς οιασημότητες της
'Ιταλίας σ' εvα εΤοος κατάστασης πολιορκίας. Έοώ κατέληγαν καί τά οώρα άλλοοrι.πών ήγεμόνων' πού φο6οuνταν η χρειάζονταν τήν πένα του. Οί Κάρολος Ε' καί Φραγκίσκος Α' τόν συνταξιοοότησαν ταυτοχρόνως, γιατί καθένας τους ήλπιζε οτι ό Aretino θά ί6αζε τόν άλλο σέ μπελά.Οει;.
Ό Aretino κολάκευε καί τοός ούο, άλλά φυσικά προσκολλήθηκε στενό τερα. στόν Κάρολο, γιατl τοuτος παρέμεινε κύριος της 'Ιταλίας. Μετά τή
νίκη έπί της Τύνιοας (1535) ό τόνος αύτός μεταπήοησε στήv πιό γελοία θεοποίηση· στό σημείο αύτό πρέπει vά ληφθεί ύπ' οψιν οτι ό
Aretino 6αυκαλιζόταν συνεχώς μέ τήν έλπίοα Ότι θά γινόταν καρΟινάλtος μέ τή 6οήθεια τοu Καρόλου. Άπολάμ6ανε πιθανόν ίοιαίτερης προστασίας ώς 'Ισπανός πράκτορας, καθώς μποροuσε κανείς vά ό:.σκήσει πίεση στούς μικρότερους Ί ταλούς ήγεμόνες καί στήν κοινή γνώμη οιά τών λόγων η οtά της σιωπ1jς του. Παρίστανε οτι περιφρονεί πέρα γιά πέρα τόν παπι
σμό, γιατl τόν γνώριζε άπ' τήν καλή. Ή άληθινή αίτία i)ταv οτι ή Ρώμη οέν μποροuσε καί οέν έπιθυμοοοε vά τόν τψα πλέον. 82 Άποσιωποuσε φρονίμως τή Βενετία πού τόν φιλοξεvοϋσε. Κατά τά λοιπά ή συμπεριφορά
του έναντι τών μεγάλων ήταν ή καθαρή ζητιανιά καί ό χυοαίος έκ6ια σμός.
Στόv Aretino συναντοϋμε τήv πρώτη σημαντική κατάχρηση τοu οημοσίου σχολιασμοu γtά τέτοιους σκοπούς. Οί γραπτές άντιπαραθέσεις
άνάμεσα στόν Poggio καί τούς άντιπάλους του, έκατό χρόνια νωρίτερα,
120
ΑΝΑΠΤΤΞΗ
ror
Α TOMOr
ήσαν έξ ίσου ποταπές. οέν άποσκοποiJσαν ώστόσο στήν έντυπη οημοσίευ ση παρά σέ eνα εfοος άτελοϋς καί κρυφijς οημοσιότητας. Ό Aretino κάνει τή οουλειά του μέ τρόπο όλοκληρωτικό καί οίχως vά ύπόκειται σέ πε ριορισμούς. 'Ανήκει, μέ κάποια ίννοια, στούς παλcιι6τατους προγόνους της οημοσιογραφίας. Φροντί'ζει vά έκοίοονται περιοοικά ολες μα'ζί ο! έπιστολές
καί τά άρθρα του, άφοϋ προηγουμένως έχουν κυκλοφορήσει σέ εύρείς κύκλους. 83 Συγκρινόμενος μέ τόν Voltaire ό Aretίno ίχει τό πλεονέκτημα οτι οέv φορτώνει τόν έιχυτό του ούτε μέ άpχές, ούτε μέ οιαφωτισμούς ούτε μέ φιλανθρωπίες καί λοιπές άρετές, ούτε καί μ' ίπιστημες. 'Όλο τό όπλο
στάσιό του συνίσταται στό γνωστό ίμGλημα: «Veήtas» odίum parit. Κι έτσι οέν ύπijρχιχν γι' αύτόν έσφαλμένtς στάσεις, οπως π.χ. γιά τόν
Voltaire πού άρνιόταν έπονε!οιστα τήν Pucelle του χα( lπρεπε ίσοG(ως νά άποκpύπτει χα( ά.Λλιχ. Ό Aretίno Gάζει τήν ύπογραφή του σέ ολα, χα(
άκόμη καί οφιμα καυχιέται οημοσί~ γιά τά οιαGόητα Ragionamenti του. Τό λογοτεχνικό του ταλέντο, ή οιαυγής χα( πικάντικη πρό'ζα του, ή
πλούσια παρατήρηση άνθρώπων καί άντικειμένων θά τόν ιfχαν κάνει άξιοπρόσεκτο ύπό όποιtσοήποτε συνθηκες, άκ6μη κι ά:ν τοϋ iλειπε παν τελώς ή ίκανότητα σύλληψης ίν6ς άληθινοϋ lpγου τέχνης, π.χ. ή γνήσια οραματική οόμηση μιας κωμωο!ιχς. Σέ τοϋτιχ προστίθεται, έκτός άπό τή χονοροειοέστατη ή τήν έκλεπτυσμένη κακότητα, κιχ( τ6 λαμπρό χάρισμα
τοϋ χοντροίί άστείου, ώς πρός τ6 όποίο, σέ μεμονωμένες πεpιπτώσεις, 84 οέν ύπολείπετιχι τοϋ Rabelais. ·rπό παρόμοιες περιστάσεις, μέ τέτοιες προθέσεις χα( μέσα έπιτίθι τιχι στή λεία του ή τήν περιτριγυρίζει προσωρινά. 'Αποτελεί καθαρότατη
μορφή οιαGολικης η πιθηκοειοοϋς χλεύης ό τρόπος μί τόν όποίο παρα
z·
κινεί τόν Κλήμη νά μήν κατηγορεί παρά νά συγχωpεί, 85 τήν ώρα οπου οί οίμωγές της κιχτεστραμμίvης Ρώμης είσχωροϋν στόν Πύργο τοϋ 'Αγ γέλου, τήν είρκτή τοίί πάπα. 'Όταν ένίοτε άνιχγκά'ζετιχι νά παραιτηθεί άπό κάθε προσοοκία οωροληφίας, ή όpγή του ξεσπa σέ άγρια ούρλιαχτά, οπως π.χ. στό κεφάλαιο πρός τόν ήγεμόvα τοϋ Σαλέρνο. 'Εκείνος τ6ν πλήρωνε γιά κάποιο χρονικό οιάστημα κιχί οέν έπιθυμοuσε νά έξιχκολου θήσει τίς πληρωμές. Φαίνεται, άντιθέτως, οτι ό φοGεpός Pierluigi Famese, οούκας της Πάpμας, οέν τοu ίοωσε ποτέ σημασία. Καθώς ό κύριος ιχύτός
εfχε ξεγράφει έντελως τήν καλή κουGέντα τοϋ κόσμου, οέν fιταν πλέον εύκολο νά θιγεί. Ό Aretino τό έπεχείρησε άποοίοοντας 86 στό παρουσια στικό του χαρακτηριστικά σμπίpου, μυλωνa καί φούρναρη.
Ό Aretino εfναι περισσότερο οιασκεοαστικός οτιχν έκφρά'ζει τήν καθαρή, έλαφρώς μελοοραματική 'ζητιανιά, οπως π.χ. στό κεφάλαιο πρός τόν Φραγκίσκο Α'· άντιθέτως, παρ' ολη τήν παρουσία τοίί κωμικοϋ στοι-
ΧΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΤΦΤΟΛΟΓΙΑ
121
χείου, ούσχολα. Μ ΙιοcSίσιι ιωΜ1c Ιιtιιe C•βιι& nοαιιροφή -τά. άνάμικ-τα άπό άπειλή και κο'Μχu ·11Ιιμμ118 ιιιι1 tι0ι"ιμ.aιι• ιιοu. Δίν 6ά uπάρξει ίσως οεύ-τερη φιφ γριf&μμοι ι4ιν ι.ιι1'ιι ιιοΟ Νοιμ.8ριοu 1545 87 πρός -τόν
Michelangelo. Μ' &λcw ιr6ν ~ ('f 8ht.ς ~ι; Διυτίρας Παρου σίας) -τόν άπείλιί λ6γω sθιf-c, ·~ Μ8 χΛοπijι; (ι!ι; 6ά.ρος -των κληρονόμων τοu Ίου>Jοu Β') uC ,....,., rι' Ινοι u1ιuνοια-τικ6 ύσ-τε e6γραφο: <(θέλησα ~χσc Wι '8c tιιιω Ιιιι, ι&ν ntι; ιΤστε divino
L= θε'ιχός] (di-vino) (• ιξ of.u ), χι 6yctι ιώ ιrι/ι nφιf& μου Βίν ε!μ.αι
d'aqua[=έξ ϋ8αι;οι;]». Γ&σ&ιι( 6Αιιιύιο h ...... -1~ ~ουμι άν άπ6
παρανοϊκή μ.α-ταιο8οξlιι ~ m~
......... "'t Ιιaιιωμ.ώ&ηαη κ«θε οια-
uC /, atς hWς• hως u( ν« 'χ,ει, προ σωπικά -τά κα-τά.φερι .- yWιL ""8 ~. Ιηι ιr6 πιιιιρικ6 του ιmί-τι στό Άρέ-τσο νά θεωριί10&& ~ ιι'k tιΔης.tι Άπ6 ιιήν &Αλη, 6ε6α(ως. περνοUσε μηνιι; QΛ6χ>.ηpους ~ . . . Ιχως Wι ιrολμi νά. ορα σκελίσει -τό κα-τώφλι 't'OU η&ιιιο0 Μ,.,.." tιι/ιν tιfnι'ι:rr' χίριοc κανιvός έξοργισμένου Φλωpιv"C'ινοΟ, •·Χ· ..Ο WNh.-ι 11Ι'Οιά. Δίv &.cιφαν -τά σημότητας- νά. άποχ.Wίιιιιι
μ.αχαφώμ.α-τα και 'f' ιιρομ.ιφ' ξu~.• a'ιι-71
"' Ιν Ιίv cΤχαν -τό
άπο-τέλεσμ.α πού τοu ιΤχι ΠpofMIY"rdtιι ι, ΙιηιΙ fl Ινοι wιρtφημο σονέ'fο. Πέθανε στό ιmί-τι τοu &wό stιowΛ• • Ώς πρός την κολαιχιlιι χ&'Ιιι .......,.._,ις lισρtι:ιιι;. "Ο'fα.ν οί.ν 1
άφορii Ί-ταλούς, τη σερStριι χwιροχ~ uC 1n1xιrι/ι 1'° ίνώ γνωριζει νά παρουσιάζε-ται οιαφορε'fα' drιβpάιοuς hως /, lοuχιις Cosimo της Φλωρεν't'ίας. 'Επαινεί 't'ήν όμορφι& 100 mι •χ'ιι-η νιιιροu ήγιμ6να, πού πράγμα-τι οιέθε-τε την ί8ι6τηu σ&Uιrι/ι ή ιwt6Λο Sιιβμ.6, hωι; και ό Αϋ γουσ-τος. 'Επαινεί τη χpηCM611J10& 1ο0 8(ou 10U 1 sφήνον1αι; ίτσt ίνα ύπονοούμενο γιά -τίς χρημ.α-rιχ•ς ΙοcrοΛηψ(ις ~ς ιtι'Ι"iρσ&ι; ι;οϋ Cosimo,
της Maήa Salviati, και χλι(νι& fώ ~ _,.mwιιιιχή ~η"C'~ iξ αί'fίας της άκρί6ειας της έποχ'i)ι; χιιΛ. 'ΌΙΙΗW 1μ.ως /, Coιimo ιι6ν σuνταξιοοό τησε,91 καί μ4λισ'fα ~ (...,, ιι+μ Ωrιιρ71 mοχή μι 160 8ουκά.-τα
έτησίως), άν σκεφ-τοuμε πόαο DΟΟΝ6μος ~uν χσ&ιι• '\'' λοιπ&, ίπα.ιξε σίγουρα ρόλο ή σκέψη οτι ώι; 'Ιηcw6ς wρ•χιιοριις ~"C'ιιν ίπικlνΒυνος. Ό
Aretino μποροuσε vά κοροϊ&ιuι& χα&( Wι wpoσCω&& πιχρ' "C'6ν Cosimo καί -τήν ίοια σ-τιγμή νά άπιίλιί "C'6ν ΦΛωριΨιιν6 '"''""ριιμμ.ίvο &τι θά. ίπι-τύγ
χανε άπ6 -τόν &ύκα 'fήν iμιαη SWιχΛ.-ή 'rOU. Κι Ιν ό Μi8ικος γνώριζε σ-τό -τέλος ο-τι ό Κάρολοι; Ε' l&iS'Λmι 'r6 πσ&&χνιlι "C'OU, Βίν ίπιθυμοuσε ώστόσο νά φθάσουν στην ιιUι;οχριιιrορ&χή σcuΛή ιuφuοΛογήμ.α"C'α και κοροϊ οευ-τικοί σ-τίχοι 't'OU Άρι1ινοu ιιι; Cιf&ρος ιrou. ΠοΛU δμορφα μιτριασμένη κολακεία εfναι καί ή άπιυθuν6μ.ινη wρός 16ν φοιιρ6 μαρκήσιο -τοu Μα ρινιάνο, πού εfχε έπιχεφήσcι Υ« (lpUcrl& lιχ6 'rOU ΧΡ'"C'ος ώς ((Κασ-τράρχης -τοu Μοuσο)). Ώς εί.ιχαριστιιι γ&ιf& '\'ήν dιwοα'rοΛή 100 σχούΟων, ό Aretino
122
ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ
γρά.φει: ((Στό πρόσωπό σι.χς ύπά.ρχουν ολες οί ί8ιότητες πού θά έπρεπε νά. έχει ίνα.ς ήγεμόνα.ς, κι ό καθένας θά. τό πα.ρα.8εχότα.ν, ιiν ή άνα.πόφευκτη
6ια.ιότητα. ολων τών άρχα.ρίων 8έν σας έκανε νά. φαίνεστε άκ6μη κάπως ώμός (aspro)>> .92 Τό γεγονός οτι ό Aretino κα.θύ6ριζε τά έγκόσμια. μόνον, κα.ί ποτέ τά θεία., εχει έξαρθεί συχνά ώς κά.τι ί8ια.ίτερο. 'Ό,τι κι ιiν πιστεύει, α.ύτό 8έν άπτεται τών λοιπών 8ρα.στηριοτήτων του, τό !8ιο 8έ ίσχύει κα.ί γιά τά ψυχωφελ'ij συγγράμματα. πού συνέτασσε άπλώς κα.ί μόνον χάριν τών
έξωτερικών τύπων. 93 Κατά τά άλλα. ομως, μοu εΙνα.ι στ' άλήθεια. άκα
τα.νόητο, πώς θά. μποροuσε νά 6λα.σφημήσει τά θεία.. Δέν f~τα.ν οίίτε πανεπιστημιακός 8ά.σκα.λος οϋτε θεωρητικός στοχαστής καί συγγραφέας.
Μέ άπειλές κα.( κολακείες 8έν θά. μποροuσε άλλωστε νά έκ6ιάσει άπό τόν θεό τή λήψη χρηματικών ποσών· έξέλιπε έτσι και ή οποια. στέρηση θά. μποροuσε νά τόν έρεθίσει. υΟμως ενας τέτοιος άνθρωπος 8έν κοπιάζει
ποτέ γιά κάτι πού 8έν τοu άποφέρει όφελος. Τό γεγονός οτι σήμερα. έχει κα.τα.στεί παντελώς ά8ιαν6ητος ϊνα.ς τέτοιος χα.ρακτήρι.χς κα.ί τρόπος έπιρρο'ijς, συνιστα τό καλύτερο σημά8ι σ' ο,τι άφορα τό ίτα.λικό πνεuμα σήμερα.. Ώστόσο άπό τή σκοπιά. τοu ίστο ρικοu ό
Aretino θά. κατέχει πάντοτε σημαντική θέση.
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
Η ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
126
ΕΠΑΝΑΦrΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
χωρίς vά μπορέσουv vά οιασφαλίσουv σέ παράοοση καί ποίηση τήv άφθα.ρσία
τους. 'Όμως οέv εΤvαι σωστό vά εϋχετα.ι κα.vείς γr.' αύτόv μοvάχα. τόv λόγο
vά μήv εΤχε συμ6εϊ τό μεγάλο τοuτο συvολικό γεγοvός: οτι δηλαοή, πλάι στήv 'Εκκλησία., ή όποία. μέχρι τώρα (κα.ί οχι πλέοv γιά πολύ) συvείχε τόv δυτικό κόσμο, έμφα.vίζετα.ι τώρα. &vα vέο πvευμα.τικό μέσο, κι αύτό, καθώς έξαπλώvεται ίχοvτας ώς άφετηρία. τήv Ί ταλία, γίvεται άτμόσφα.ιρα ζωΥjς γιά ολους τούς Εύρωπαίους μέ άvώτερη μόρφωση. Ή έvτοvότερη
μομφή, τήv όποία θά μποροuσε καvείς vά έκφέρει σχετικά εΤvα.ι οτι ό διαχωρισμός μορφωμέvωv κα.ί άμόρφωτωv, πού γιά πρώτη φορά τώρα έμφαvίζετα.ι μέ τρόπο άvαγκα.ίο σέ όλόκληρη τήv Εύρώπη, εΤvαι έχθρικ6ς πρός τά λαϊκά στρώμα.τα. Ή μομφή αύτή οέv eχει ώστόσο καμμιάv άξία, έφ' Οσοv όφείλει καvείς vά παραδεχθεί οτι καί σήμερα τό πρό~λημα, παρ' ο,τι ίχει διαγvωσθεί μέ σαφήvεια, δέv μπορεί άκόμη vά άvτιμετωπιστεί. Καί, έπί πλέοv, ό διαχωρισμός αύτός εfvαι πολύ λιγότερο δριμύς καί άτεγ κτος στήv 'Ιταλία άπ' ο,τι άλλοu. 'Άλλωστε ό μεγαλύτερος ίvτεχvος ποιητής της, ό Tasso, εΤvαι οίκείος καί στούς πιό φτωχούς.
• Ή έλλ!Jvορωμαϊκή άρχα.ι~τητα,_'!Qύ_ά~ό. -:ι:όv 140 αίψν_~_ ez.ε:ι_~!'έμ6ιι τόσο ουvαμικά στήv ίταλική ζωή, ώς_ θεμέλιο _κ~ι~_m.::~~ πολιτιά'μου~
ό'Jς σκοπός-καί ίοavi.ΚΤ·τηςuitaρξης, έv μέρει καί ώς συvειδητή vέα
αν-~~~-~-ΥΓCίρiά~ητα. αύτή εΤχε ήδη άπό καιρό έπηρεάσει σποραδικά
όλόκληρο-τον·Υεσαιωνα και έκτός Ίτα.Αιας. Ή πiiίοεια·εκείvη, τήν όποία αντ·ιπροσώπiυε-b. Rlχρλομάγvος, άπετέλεσε κατ' ούσία.v μία άva.γέvvηση άπέvαvτι στή 6αρ6αρότητα. τοu 7 ου καί τοu 8ου αίώvα, καί δέν μποροuσε
νά άποτελέσει τίποτε άλλο. 'Όπως λοιπόv τότε uπεισέρχοvτα.ι στή ρομαν τική άρχιτεκτονική τοu Βορρii, έκτός άπό τή γενική, κληρονομημένη άπό
τήv άρχαιότητα. 6ασική φόρμα., νέες, άδρές κα.ί άπ' εύθείας άρχα.ίες φόρ μες, έτσι καί όλόκληρη ή μοναστηριακή λογιοσύνη άφομοίωσε σταοιακά
μεγάλη ποσότητα uλικοu άπό Ρωμαίους συγγραφείς, ένώ, άπό τόν Έγι νάροο καί μετά, τό ϋφος τους 6pηκε έπίσης μιμητές. Διαφορετικά ώστόσο άπ' ο,τι σuμ6α.ίνει στόν Βορρά, ή άρχα.ιότητα στήν Ί ταλία άφυπνίζεται έκ νέου. Μέ τό τέλος της 6αρ6αρότητας κάνει
άμέσως αίσθητή τήν παρουσία της στόv λαό, πού κατά εva. μέρος πα ρέμεινε άρχαίος, ή συνείδηση της προϊστορίας του. Ό λαός τήv τιμii καί έπιθυμεί τήν άναπαραγωγή της. 'Εκτός Ί ταλία.ς πρόκειται γιά μία λό
για, έσκεμμένη χρήση μεμοvωμένων στοιχείων της άρχαιότητας.•Στήν Ί ταλία, λόγιοι καί λαός παίρνουν έκ τών πραγμάτων θέση uπέρ της άρχαιότητα.ς,•γιατί αύτή συvιστii τήν άvάμνηση τοu δικοu τους μεγα
λείου .... Η εύκολία στήν κατανόηση της λατινικΥjς γλώσσας, τό πλΥjθος τών uπα.ρκτών άκόμη άvαμνήσεωv καί τών μνημείων, εύνοοuν ίσχυρά τούτη τήν έξέλιξη. Μέσα άπ' αύτήν, καθώς καί μέσα άπό τήv άντίρροπη
127
ΕΙΣΑΓΟΓΙΚΑ
έπενέργει.ι.χ τοu Μί.ΧοΟ θεσμών, τό όποίο Ο'ιΜ
............
8fΙW4VΟ'ΛογyοSιχροικων κρατικών
..... ιfιι ΙιιιμιρφωθιΤ Βιιχφοριτικά., μέσα άπό τήv εόρωπαϊχή !mrαrWrι .-6 .W. '"IC κι μίαιχ άπ6 τίς ύπόλοιπες
πολιτιι:τμικές ίπφροίς ιιοΟ ιιι,;ι,,,.. ιι.Ι ~ θρηαχc(ιχ χα( τήν 'Εκκλη σία, προκόπτει χιχ-τ&Rw ιd .,...,... "Φ.ον: μ.ον"C'ίρvο ίταλικό πνεuμα,
:!6
πού έπρόχειτο
v& άπo-rc)JcJa
Δ
κ80ρια"C'ιχ6 πρδτvπο .
.
..$7_1_ς_!_>t~~~~~5-. τ~χν~
~fιι:-•JΩ•ι. ΧfΥJ.,Jι όp~τ6 μέ σαφήνεια ~;::;.ι::::;..:;:;;:...::~!18!1•.ιιl· ,.... 'Υ-~.πιτ& ιτοί.ί 13ou αίώνα. ΣΠjνΠοϊητίκή τέχνη Biv " 7Ιtιρ«).Ληλιχ φαινόμενα, έάν οικαιούμαστε vά θιωρήαοuμ.ι hι 12ou αίώvα, αuτός πού Uωn •
'
•
~ος ί\4-τ(vος ποιητής τοu •' ha όλ6χληρο ιlΒος της τότε
λατινικής ποίησης, ύπijρξι: 'Ι~~··- &ύιι6ς O'"C'6v όποίο ιΧvήκοuν τά καλύτερα κομμάτια ιτών m~ Comιlrιa Burana.. 1 Διά μέσου
των όμοιοκατάληκτων ~ροφ&'ιν ....(., . . . . Μμπρ6, μι& ιΧχατά.σχετη χαρά τοu κόσμου καί -τώv ~ "8U, ώς πραrt&-τις άγγελοι των όπο(ων έμφανί'ζονται οί ποWοι ιιι.)~ι).aιιpοιο( βι:ο(, ίνώ Κάτωνες καί Σχιπίωνες παίρνοuν τή θίαη ιιr&W ~ ΙCtι( ~v χριατι.ι.χνών ήρώων. 'Όποιος τίς οιαSά.σει ιΧπνιuα-ιτ(, ~ 8' μ.πορώcι v' άρνηθεί τήν αί σθηση οτι έοω μιΜ tνιχς Ίιτοιλ6ς, ........,. Μ&ς ΛομSιχρ86ς. 'Ωστόσο, τά λατινικά αvτά ποιήμα-τιχ ιτώv C18'iol νιιιnteι "C'Ou 12ου αίώνα, μέ ολη τοuς τήv όφθαλμοφανi) ίλαφρδιιη'ιtι, hΜΙΛοΟν f.ιί κάποιο 6αθμό κοινό
εύρωπtiiκ6 πρόίόν. Έντού'C'οις hοιος Ο'\Μθιcrι: "' hμα-τα de Phyllίde et
Flora,2 Aestuans interius χιτλ. Βίν ήιοrtιν ΙCtι1'& 'RMαtV πιθιχν6τητα Βόρειος, καθώς οέν ήταν οίιτε καί ό λmιοrιχιdη'fο< ΣuStιρ(της πιχρατηρητής, ά.π' τόν όποίο προέρχεται τ6 Dum Dlαrιa1vltrtα11ro lampas orίtur. Έόω πραγματοποιείται μία ιΧνιχγίννηαη ~ς .,χtι(tις χοαμοιχντίληψης, πού άπλώς χτυπiΧ ιΧκόμη έντονό't'cpιχ 0'"1:'6 μ.8'fι χtιβώς SρCσκιται οίπλα στή μεσαιωνική φόρμα τής όμοιοχιχ"t'ιχληξltις. 'Τπ&ρχοuν όριαμένες έργι.ισίες έχείνοu χαί τών έπόμενων α!ώvωv, πού μ&ς προαφίρουν έπιμελέστερες άπομιμήσεις έξαμέτρωv χα( πι:νιοrιχμί"t'pωv uι πcριίχουν κάθε είοους άρ χαίες, μuθολογικές κuρ(ως, προαμ(ξcu; αιοr& βίμαιι"& "t'OUζ' χι ομως, οέν προκαλοίίν οίιτε χι.ιτά προσέγγιση 'tήν &ρχιχιό"C'ροπη ίχείνη έντόπωση. Στά έξάμετρα χρονικά κιχ( σέ
&.W
ίργιχ &π6 "t'6ν Γουλιίλμο Άποuλιένσιο
χα( μετά (1100 περίπου), άπιχv"t'i χιχvι(ς αuχν& μιά Ενθερμη σποuοή τοu Βφγιλίοu, τοu ΌSιόίοu, τοu Λουχιχvοu, "t'ou Σιι"ιχ't'(οu κιχ( τοu Κλαυόιανοίί. 'Όμως ή άρχαιότροπη μορφή παριχμίνcι άπλώς κιχ( μόνον ύπόθεση των
λογίων, άχρι6ως Οπως σuμεαιvcι χα( μί -τ6 &ρχιχίο ύλιχό σί έρανιστές οπως ό Βικέντιος Beauvais ή α-ιτ6 Εργο ιτοϋ μυθοΛόγου χαί ιΧ'λληγορικοίί Alanus ab Insulίs. 'Όμως ή άνα-yίννηση οίv ιΤναι μ(μηση καί μάζεμα μέ
128 Ι
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ Ι
Ι
1
J
Ι
1
Ι
1
-
1
το κομμιχτι πιχρα γεννηση εκ νεου, και μια τετοια πιχρατηρειται πραγματι
στά. παραπάνω ποιήματα τοίί άγνωστου Cleήcus τοίί t2ου αίώνα.
tομωι; ή ίντοvη, γενικευμένη τοποθέτηση τών 'Ιταλών ύπίρ Π}ι;
άρχαιδτηται; άρχίζει μόλις τδν 140 αίώνα. Γιά. vά. σuμεiεί αύτό, στάθηκε άπαραίτητη μιά άνάπτυξη Π}ι; άστικi}ι; ζωηι;, οπωι; αύτή έμφανίστηκε μόλις τότε καί μόνο στήν 'Ιταλία: συγκατοίκηση κα( πραγματική ίσότητα
εύγενών κα( άστών. Σχηματισμός μtαι; έvιαίαι; κοινωνίας (σ. 106), πού ίνιωθε τήν άνά.γκη Π}ι; παιοείαι; καί οιέθετε περίσσεια σχόλης καί μέσωV) Ή παιΟεία ώστόσο, άπαξ καί θέλησε νά άπελεuθε:ρωθε:ί άπδ τόν φαντα στικό κόσμο τοίί Μεσαίωνα, οέν μποροίίσε: νά. οιε:ισούσει στή γνώση τοu
φuσικοu καί πνευματικοu κόσμου μέ μοναοικό μέσο τήν έμπε:ιρία. Χρε:ια ζδταν ϊναν όοηγό καί ώι; τέτοιοι; προσφέρθηκε: ή κλασσική άρχαιότητα, μέ τήν πληρότητα άντικειμενικηι;, προφανοίίι; άλήθειαι;, τήν όποία οιέθε:τε: σέ ολουι; τούς τομείς τοίί πνεύματος. Μέ ε:ύγvωμοσύvη καί θαυμασμό πΥjραν άπό αύτή μορφή καί ύλικό· έγινε πρόσκαιρα τό κυρίως περιεχόμενο
τΥjι; παιο~ίαι; έκείνηι;. 3 Οί γενικές σuνθηκε:ι; στήν 'Ιταλία fισαν έπίσηι;
ε:ύνοϊκέι;(Οί μεσαιωνικοί αύτοκρά.τορε:ι; μετά. τήν πτώση τώνHohenstaufen είτε παραιτήθηκαν άπό τήν 'Ιταλία ε:ίτε οέν μπόρεσαν νlι οιατηρήσουν τήν
έκεί κυριαρχία τους. Ή παπική έξουσία ε:Ιχε μετοικήσει στήν Άbινιόν]Οί ύφιστά.μενει; έξουσίαι; ήσαν στήν πλειοψηφία τους bίαιει; ή παρlιvομε:ι;. Τό πνείίμα, ώστόσο, άφυπνισμένο καί συνειοητοποιώνται; τόν έαυτό του,
άναζητοίίσε ίνα καινούργιο, στέρεο ίοανικό. ΊΙ χίμαιρα καί ή άξίωση μι&ς ρωμαιοϊταλικΥjι; παγκόσμιας κυριαρχίας μπόρεσε ίτσι νά. κυριίψει τ(ι;
ψυχές, ίφθασε μάλιστα νά έπιοιωχθε:ί ή ύλοποίησή τηι; στήν πρά.ξη μέ τόν Cola di Rienzo. 'Έτσι ομωι; οπωι; χειρίστηκε αύτόι; τήν ύπόθεση, κυρίως κατά. τή οιάρκεια τΥjι; πρώτης του θητείας ώι; Δημάρχου τlι
πράγματα όοηγήθηκαν σέ μιά.ν ίοιδρρυθμη κωμωοία··ώστόσο γιά τό έθvικό αίσθημα των 'Ιταλών ή άνά.μvηση Π}ι; ά.ρχαίαι; Ρώμης οέν fιταv καθόλου άμελητέο στήριγμα. 'Εξοπλισμένοι έκ νέου μέ τόν πολιτισμό τους, ίvιωσαν γρήγορα ώι; τό άληθινά. πιδ προοοευμέvο ίθvοι; τοίί κόσμου.• Τδ έπόμενο μέλημά. μαι; εΙvαι λοιπόν νά σκr.ιχγραφήσουμε τήν πνευ ματική κίνηση, οχι στήν πληρότητά της παρά μόνο στό έξωτερικό της περίγραμμα καί κυρίως στίι; ά.παρχέι; της. 4
Π. Η ΡΩΜΗ
-
ΠΟΛΗ ΕΡΕΙΠΙΩΝ
Πά.νω ά.π' ολα ή Ρώμη, πόλη έρειπίων, άπολαμεiά.νει τώρα ένδι; οιαφο
ρετικοu σεεiασμοu άπ' ο,τι τήν έποχή οπου γράφτηκαν τά. Mίrabilia
129
ΡΩΜΗ
Romae κιχC τό ίρά~ ιτοΟ ΓοuΛιΙΛμ.οu Malmesbury. Ή φαντασία τοίί εύλα.Sοίίς προσκυνητi], ίχι(νοu wou wιcr1ιUιι αιτ' μ4γuχ η άναζητα χαμέ νους θησαυρούς, ύποχωριi, ιιJα'cχ f/ δ,1'L χcχιτιχγράφεται τώρα, μπροστά στή φαντασία τοίί ίcττοριχοu χcχι 1'oU πcχιτριώτη. Αύτή τήν έννοια έχουν τά λόγια τοu Dante 5 οιτι ot πί"C'ρις ,-ων "C'&ιχών τής Ρώμης άξίζουν τό 8έοι;, καί τ6 χώμα, ποίι π'νω ιτοu βρ(c:,χιιτιχι χτισμένη ή πόλη, εfναι άκόμα πιό άξιοσέSαστο άπ' δαο >Jνι οι Ινθρωποι. Ή ίξαιρετικά μεγάλη συχνότητα τών ίω()ηλα.(ων τi]ς π6Λης Βίν χιχτιχλι(πει ώστόσο στήν κυ 1
ρίως λογοτεχνία σχε&όν καμμία ίιποβ>.ηιτοcή d&νάμνηαη. 'Ως μέγιστο κέρ οος του άπό τό ίωSηλαίο τοu ίιτοuς 1$00 ό Giovanni Villani (σ. 62 κ.έξ.) άποκομίζει τήν ά.πόφιχσή ιτου νά γράψιι ίcτιτορ(ιχ, ίμπνιιχτμίνος ά.πό τή θέα των έρειπίων τής Ρώμης. Ό
Petrarca
μiς μιιταΒL8ιι μ.ιά οιάθεαη μοιρα
σμένη ά.νάμεσα στήν κλασσιχή χιχl ιτή χ,ριcrιτιιχνιχή lφχαιότητα. Διηγείται πώς ά.νέSαινε συχνά μ.ί τόν
Giovaani Colonna ατούς γιγάντιους θόλους των λουτρών τοu Διοκλητι.ιινοu. 8 ΈχιΤ, α"C'6ν χcχθαρό άίρα, σέ Sαθειά ήσυχία, στό κέντρο τής άπέραντης θίιχς πρ6ι; δΜ τά αημιία τοί:ί όρ(ζοντα συνqμιλοϋσαν - οχι γιά 8ουλειέι;. νοιχοχuριό χιχι πολιτική, παρά γιά τήν ίστορία, μ.ί τό ελέμμα στραμμένο αιτιi χιχΛΜμιιτα όλόγυρα. Ό Petrarca !χλινε περισσότερο πρόc; τό μέρος "Cijς lφχιχιότητας, ίνώ ό
Giovanni
έχπροσωποuσε περισσότερο τή χρισ1ιιχνιχή ίποχή. Κουεέντιαζαν έπειτα κιχ( γιά τή φιλοσοφία καί γιά τούς ίφιuρίιτις τών τεχνών. Πόσο συχνά έκτοτε, μέχρι τόν
Gibbon
χιχ( τόν
Niebuhr,
τοί:ίτος ό
κ6σμος των έρειπίων άφύπνισε τόν ίατοριχό ατοχασμ61 Τήν ίοια οιχασμένη αίσθηαη άποκαλuπιτιι χα( ό Fazio degli Uberti στό Dίttamondo του, ίνα έπινοημ.ίνο όνιφιχ6 τιχξιΒιωτιχό, γραμμένο τό
1360, οπου συνοοεύεται ά.πό τόν lφχαi'ο γιωγρ&φο Σολίνο, οπως ό Dante άπό τόν Βιργίλιο. 'Όπως έπισχίπτοντιχι ιτ8 Μπάρι πρός τιμήν τοu Άγ.
Νικολάου, τό Μόντε Γκαρ'γΚά.νο άπό εύλά()ιια πρός τόν Άρχάγγελο Μιχαήλ, ίτσι κιχC στή Ρώμη γίνεται μνιία τοu θρίιλου τοu Araceli καί έχείνου τής Άγίαι; Μαρίας στό Τραεεσιτίρε· ώστ6σο ή θίιραθεν μεγαλο πρέπεια της lφχιχlαι; Ρώμης ύπερέχει ή8η χατά τρόπον αίσθητό. Μιά
σεπτή γερόντισσα μέ σχισμένο χιτώνα -εΤνιχι ή !Βια ή Ρώμη- τούς 8ιηγείται τήν έν8οξη ίστορία κιχ( περιγράφιι 8ιιξο8ικά τούς παλαιούς
Qριάμ()ους. 7 Στή συνέχεια τριγυρίζει το{ις ξένους στήν πόλη καί έρμηνεύει γιά χάρη τους τά μυστήρια τών έπτά λόφων καί πλήθους έρειπίων
- che
comprender potrai, quanto fui bella! Δυστυχώς, οσον ά.φορ~ τά άπομεινιiρια της άρχαιότητας, ή Ρώμη τούτη, ή Ρώμη των σχισματικών παπώv κιχl τών παπών της ΆSινιόν, άπέχ,ει πολύ ά.π' ο,τι uπηρξε μερικές γενιές προηγουμένως. Ή κατεοά.
φιση 140 γερών κατοικιών Ρωμαίων άρχόντων άπό τόν δήμαρχο Branca-
130
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
leone γύρω στά 1258 άπετέλεσε θανάσιμη κατιχστροφή, πού άφαίρεσε τόν χαρακτήρα τους άπό τά σημαντικότερα σωζόμενα &κόμη κτήρια. Ή
άριστοκρατία ε!χε άναμφί6ολα φωλιάσει στά πιό καλοοιατηρημένα καί ύψηλότερα έρείπια. 8 Μολαταuτα άπέμεναν πολύ περισσότερα άπό οσα όρθώνονται σήμερα, καί μάλιστα πολλά ύπολείμματα έφεραν άκόμη τή μαρμάρινη έπένοοοη καί οιακόσμησή τους, τά πρόστυλά τους και ά:λλο
οιάκοσμο, έκεί οπου σήμερα άπομένει μόνον ό τούbλινος σκελετός. Μέ
6άση τοuτο τό πραγματικό οεοομένο eγινε ή άπαρχή μι1iς σο6αρης το πογραφίας της παλαι1iς πόλης.
Στό πλαίσιο της ρωμαϊκης περιήγησης τοu
Poggio9 ή μελέτη τών
ύπολειμμάτων καθ' έαυτήν συνοέεται γιά πρώτη φορά 6αθύτερα μέ έκεί
νην τών άρχαίων συγγραφέων καί μέ έκείνην τών έπιγραφών (τίς όποίες έρεύνησε μία-μία μέσα στήν άγρια 6λάστηση 10 ), ή φαντιχσία ώθεϊται πρός τό παρελθόν, παραμερίζεται έπιμελώς ή σκέψη της χριστιανικης Ρώμης. "Ας ήταν μονάχα ή έργασία τοu Poggio έκτενέστερη καί είκονογραφημέ νη ! Αύτός πρόλα6ε οιατηρημένα πολύ περισσότερα άπ' ο,τι όγοόντα
χρόνια άργότερα ό Ραφαήλ Αύτός ό ίοιος πρόλα6ε νά οεϊ τό έπιτάφιο μνημείο της Καικιλίας Μετέλλας καί τή μετωπιαία κιονοστοιχία ένός
άπό τούς ναούς στήν κατωφέρεια τοu Καπιτωλίου, τήν πρώτη φορά πλήρη, ένώ άργότερα μισοκατεστραμμένη, καθώς τό μάρμαρο έξακολου θοϋσε ώς ύλικό vά οιαθέτει τήν άτυχη άξία οτι μέ τήν καύση εϋκολα μετατρέπεται σέ άσ6έστη. Στή μοίρα τούτη ύπέκυψε λίγο-λίγο καί eνα τεράστιο περιστύ)..ιο κοντά στή Μινέρ6α. 'Ένας άφηγητής τοu eτους
1443 άναφέρει τήν έξακολούθηση τούτης της άσ6εστοποιίας, <<πού άπο τελεί ονειοος. Γιατί τά πιό καινούργια κτίσματα ε!ναι άθλια καί τό ώραϊο στή Ρώμη εfναι τά έρείπια)) .11 Ο! τοτινοί κάτοικοι μέ τίς χωριάτικες κάπες καί τίς άρ6ύλες τους φάνηκαν στούς ξένους σκέτοι γελαοάρηοες
πράγματι, τά ζώα e6οσκαν μέχρι καί ατούς λοφίσκους μέσα στήν πόλη. Ή μόνη κοινωνική συνεύρεση ήταν ό έκκλησιασμός πρός άφεση άμαρ τιών σέ συγκεκριμένες περιστάσεις. Μέ τούτη τήν εύκαιρία μποροuσε κανείς νά οεί καί τά ώραία θηλυκά.
Κατά τά τέλευταία χρόνια τοϋ Εύγενίου Δ' (t 1447) ό Blondus άπό τό Φορλί συνέγραψε τήν Roma instaurata, χρησιμοποιώντας ήοη τόν Φρο
ντίνο καί τά άλλα παλαιά 6ι6λία πού πραγματεύονταν οιάφορες περιοχές,
καθώς καί (οπως φαίνεται) τόν 'Αναστάσιο. 'Ήοη σκοπός του ώς έπί τό πλείστον οέν εfναι ή περιγραφή των Οσων ύπάρχουν παρά μίiλλον ή έξιχνίαση Οσων καταστράφηκαν. Καθώς άρμόζει μέ τήν άφιέρωση τοϋ 6ι6λίου πρός τόν πάπα, ό συγγραφέας παρηγοριέται γιά τή γενικευμένη
έρείπωση μέ τά θαυμάσια λείψανα των άγίων πού κατείχε ή Ρώμη. Τό καινοφανές έκείνο μνημειακό πvεuμα, πού χαρακτήριζε τήν Άνα-
131
ΡΩΜΗ
γέvνηση, άvέρχεται στόv παπικ6 θρ6vο μέ τόv Νικόλαο Ε'
(1447-1455).
Μαζί μέ τήv καιvούργuι ίαχύ καί μέ τόv έξωραϊσμό της πόλεως της
Ρώμης, αύξάvεται τώρα άφ' έv6ς ό κίv0υvος γιά τά έρείπια, άφ' έτέρου ομως καί ή μέριμvα γι' αύτά: ώς τίτλωv τιμής της πόλης. Ό Πίος Β'
έχει έvτοvότατα άρχαιοοιφικά: ίv&ιαφέροvτα, κι άv μιλa λ(γο γιά τίς άρ χαιότητες της Ρώμης, άvτ' αύτοu άcpιερώvει τήv προσοχή του σ' έκεϊvες
ολης της ύπόλοιπης 'Ιταλίας, άcpou ίχει ι:pροvτίσει vά γvωρίσει πρώτα μέ ά.κρί6εια καί vά περιγράψει Οσες 6ρίσκοvται σέ μεγάλη ά.κτίvα γύρω άπό τήv πόλη. 12 Βέ6αια ώς ίερωμίvος καί κοσμογρά.ι:pος έvοιαι:pέρεται έξ ίσου γιά άρχαία καί χριστιαvικά μνημεία καί · γιά θαύματα της φύσης
ή
μήπως χρειάστηκε vά. πιίσει τ6v έαυτό του οταv π.χ. σημείωvε οτι ή
Νόλα έχαιρε μεγαλύτερης τιμης χάρη στή μvήμη τοu Άγ. Παυλίvου άπό ο,τι χάρη στίς ρωμαϊκές μνijμε:ς _καί τόv ήρωικό άγώvα τοu Μαρκέλλου; •Όχι οτι θά 'πρεπε vά. άμφι6άλλει καvείς γιά τήv πίστη του πρός τά λείψαvα, άλλά τό πvεuμα του κλίvει ήοη καταφαvώς περισσότερο πρός τή μέθεξή του ώς έρευνητη στή φύση κα( στήν άρχαιότητα, πρός τή θερα
πεία τοu μνημειώδους, τήv όξuδερκη παρατήρηση της ζωΎjς. Άκόμη καί στά τελευταία ίτη της παπικης θητείας του, ύποφέροντας άπό ποδάγρα
κι ώστόσο σέ πολύ εύθυμη διάθεση, 6άζει vά τόv μεταφέροuv σέ πολυ θρόvα πά.vω άπό 6ουvά καί κοιλάδες πρός τό Τοόσκουλο, τήν 'Άλ6α, τά Τί6ουρα, τήν 'Όστια, τούς Φαλιρίους, τό Ότρίκουλο καί καταγράφει ολα Οσα 6λέπει. 'Ακολουθεί τ(ς ά.ρχαίις ρωμαϊκές όδούς καί τά ύδραγωγεία, άvαζητεί τά. σύvορα τώv άρχαίωv έθvοτήτων γιά νά προσδιορίσει τή
Ρώμη. Κατά τή διάρκεια μιας έκορομΥjς στά Τί6οuρα μέ τόν μεγάλο Fedeήgo τοu Οόρμπίvο ή ώρα περvίi καί γιά τούς δύο μέ τόν πιό εύχά
ριστο τρόπο, κου6εvτιάζοvτας γιά τήv άρχαιότητα καί τούς πολέμους της, ίδια(τερα τόv τρωικό. 'Ακόμη καί στό .ταξ(δι του πρός τό συvέδριο της
Μάντουας
(1459) άναζητοuσε, μάταια ώστόσο, τόν άναφερόμενο στόν
Πλίνιο λα6ύριvθο τοu Κλουσίου, έvώ στό Μίντσιο περιεργάζεται τή λε
γόμενη έπαυλη τοu Βιργιλίου. Είναι σχεδόν αύτοvόητο οτι τοuτος ό πάπας άπαιτοuσε κλασσικά. λατινικά άκόμα καί άπό τούς συγγραφείς συνόψεωv. Μήπως κάποτε στόv πόλεμο της Νεάπολης οέν άμvήστεuσε τούς Άρπιvίους ώς συντοπίτες τοu Μ. Τ. Κικέρωνα καθώς καί τοu Γ.
Μάριου, πού άκόμα τότε ίδιvαv τό 6αφτιστικό όνομα σέ πολλά παιδιά της περιοχης; Μόνο σ' έκείvοv, ώς γvώστη καί προστάτη, μπορο'ϋσε καί έπιθuμοοοε ό
Blondus νά άι:pιερώσει τό ίργο του Roma triumphans, τό
πρώτο μεγάλο έγχείρημα συνολικης παρουσ(ασης της ρωμαϊκΥjς άρχαιό τητας.
'Εκείνο τόν καιρό είχε, φυσικά, άφυπνισθεί κα.ί στήv ύπόλοιπη 'Ιτα λία ό ζ'i)λος γιά τίς ρωμαϊκές άρχαιότητες. 'Ήδη ό
Boccaccio13 άποκαλεί
.
132
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
τόv έρειπωμίvο κόσμο τώv Βηίωv «παλιά τοιχώματα, κι ομωc:; καιvούpγιι:ι γtά μοvτέpvεc:; ψυχέc:;)). θεωpοuvταv έκτοτε ώc:; τό σημαvτικ6τεpο άξιοθέα το τrjc:; πεpιοχΎjc:; τrjc:; Νεαπόλεωc:;. Δημιουpγήθηκαv ήΟη συλλογέc:; άpχαιο τήτωv κι:ίθε είοουc:;. Ό Ciήaco άπό τήv Άvκόvα χτέvιζε δχι μόvοv τήv
Ί ταλία. άλλι:ί καί άλλεc:; χώpεc:; τοu άpχαίου orbis teπarum χι έφεpvε μαζί του έπιγpαφέc:;, νομίσματα καί σχέοια σέ ποσότητεc:;. 'Όταv τόv pωτοϋσαv ,
,
Υ
,
'
-
γιατι χοπια-.ε τοσο, απαvτουσε:
«Γ ια,
,
vα
ξ
'
'
,
υπvησω τουc:; vεκpουc:;)).
14.
Τι:ί ίστοpικά τώv οιαφόpωv πόλεωv παpέπεμπαv άvέχαθεv σέ κάποια άληθιvή ή φαvταστική σχέση μί τή Ρώμη, σέ άπ' εύθείαc:; ίοpυση ή
άποιχισμό άπό τήv πλευpά τηc:; .15 Πpόθυμοι γεvεαλόγοι φι:ιίvετι:ιι vά έχουv άπό καιpό άναγάγει κι:ιί τήv καταγωγή οιι:ιφόpωv οίχογεvειώv σέ φημισμέ να pωμαϊκά γέvη. Τοuτο ήχοϋσε τόσο εύχι:ίpιστα, ώστε οί έvοιαφεpόμεvοι έπέμεvαv άκόμη καί ύπ6 τό φώc:; τηc:; άpχομέvηc:; κpιτικΎjc:; τοu 15ου αίώvα. Στό Βιτέρμπο 16 ό Πίοc:; Β' μιλii έvτελωc:; άvοιχτά πpόc:; τούc:; Ρωμαίουc:;
pήτοpεc:;, πού τόv παpι:ικι:ιλοi:iv vά έπιστpέψει έσπευσμίνα: «Ή Ρώμη εfvαι πατpίοα μου, έξ 'ίσου οπωc:; καί ή Σιένα, χαθώc:; τό γέvοc:; μου, οί Piccolo-
mini, μετοίκησαv κατά: τήv άpχαιότητα άπό τή Ρώμη στή Σιέvα, οπωc:; άποοεικvύει ή συχvή χpήση τώv όvομάτωv Αίvεία.c:; κα.ί Σύλ()ιοc:; στήv οίκογέvεtά μαc:;)). Πιθα.vότατα οέv θά τοu έpχότι:ιv χι:ιθόλου άσχημο vά
άvήκει στό Ίούλειο Γέvοc:;. Άvτίστοιχη μέριμνα έλήφθη κα.ί γιά τόv Πα.i:ίλο Β' -τόv Barbo τrjc:; Βεvετία.c:;-, καθώc:;, σέ πείσμα μιiic:; άvτίθετηc:;
έκοοχηc:;, σύμφωvα. μί τήv όποία πpοεpχόταv άπό τή Γεpμαvία., ή κατα γωγή τoi:i γέvουc:; του άvήχθη στούc:; Ρωμαίουc:; Άχεvοbι:ίpbουc:;, οί όποίοι εfχα.v καταλήξει σέ μιάv άποιχία στήv Πάpμα καί τώv όποίωv οί άπόγοvοι εfχαv μετοικήσει στή Βεvετία. λόγω φα.τpια.σμώv. 17 Δέ'ί έκπλήττει τό οτι οί Massimi έπιθυμοϋσα.v vά κατάγοvται άπό τόv Φά()ιο Μάξιμο καί οί
Cornaro άπό τό Κοpvήλιο Γέvοc:;. 'Αποτελεί, άvτιθέτωc:;, πολύ χτυπητή έξα.ίpεση γtά τόv έπόμεvο 160 α.ίώvα τό οτι ό vουbελογpάφοc:; Bandello έπιχειpοi:iσε vά άναγάγει τό γέvοc:; του σέ εύγεvείc:; Όστpογότθουc:; (1, Νον.
23). 'Άc:; έπιστpέψουμε στή Ρώμη. Οί κάτοικοι, «οί όποίοι αύτοαποκα
λοi:ivταv τότε Ρωμαίοι)), έvασμεvίζοvτα.v στήν έξα.pση μί τήν όποία τούc:;
ibλεπε ή ύπόλοιπη 'Ιταλία. 'Τπό τούc:; Πα.uλο Β', Σίξτο Δ' καί Άλέξα.vοpο ΣΤ' θά οοi:iμε vά πpα.γματοποιοuvται μεγι:ιλοπpεπείc:; πομπέc:; στό κα.pνα
()άλι, πα.pα.σταίνοvταc:; τήν άγαπητότερη φαντασίωση τrjc:; έποχΎjc:; έκείvηc:;,
τόv θpία.μ()ο άpχα.ίωv Ρωμαίων α.ύτοκpατόpων. 'Όπου τό πι:ίθοc:; έpχόταν στό πpοσκήνιο, έπpεπε τοi:iτο vά παίpνει τέτοια. μοpφή. 'Ενώ έπιχpατοi:iσε τέτοια. οιάθεση, συνέ()η νά οια.Οοθεί τήν 19η Άπpιλίου 1485 ή φήμη οτι
bpέθηκε τό πανέμοpφο καλοοιατηpημένο νεκpό σώμα μιiic:; νεα.pηc:; Ρω μα.ίαc:; άπό τήν άpχαιότητα. 18 Λομ()α.pοοί χτίστεc:; πού άνέσχα.ψαv eνα
ΡΩΜΗ
133
άρχαϊο μνημα σέ οίκόπεοο Πjς μονijς S. Maήa nuova στήν 'Αππία όοό, έξω άπό τό έπιτάφιο μνημείο Πjς Καικιλ(ας Μετέλλας, Gρijκαν μιά μαρμάρινη σαρκοφάγο ποu έφερε, οijθεν, τήν ίπιγραφή: Ίουλ(α, κόρη τοu Κλαυοίου. Τά ύπόλοιπα άνήκουν στή σφα.(ρα τοu φανταστικοu: Ot ΛομGαροοί έξαφα νCστηκαν, οijθεν, άμέσως μαζ( μέ τούς θησαυρούς καί τούς πολύτιμους λίθους, πού χρησίμευαν έντός Πjς σαρκοφάγου ώς στολισμός καί συνοοεCα
Πjς νεκρης. 'Εκείνη ε!χε άλειφθεί μέ συντηρητική ούσία κι fιταν τόσο φρέσκια, τόσο εύκαμπτη, σάν ίνα οεκαπεντάχρονο κορίτσι πού ε!χε μόλις πεθάνει. Κατόπιν είπώθηκε άκόμη και οτι έκείνη ε!χε Βια.τηρήσει τό χρώμα Πjς ζωης, μάτια καί στόμα μισάνοιχτα. Τή μετέφεραν στό μέγαρο τών συντηρητών τοϋ Κi.χπιτωλίου, και άρχισε τότε άληθινό προσκύνημα πρός τά έκεί γιά νά τή οοϋν. 'Ήρθαν καί πολλοί. γιά νά τή ζωγραφίσουν. ((Γιατί 1)ταν ώρα.ία, Οσο ούτε νά είπωθεί ούτε νά γραφεί μπορεί, κι άν κανείς τό έλεγε η τό έγραφε, οσοι δέν τήν ε!δαν δέν θά τό πίστευαν)) . 'Αλλά μέ διαταγή τοu Ίννοκεντ(ου Η' τήν παράχωσαν eνα Gράδυ σέ τόπο μυστικό, μπροστά στήν Πινκιανή Πύλη. Μόνον ή κενή σαρκοφάγος άπέμεινε στό προαuλιο τοu μεγάρου. 'Από τό πρόσωπο της νεκρijς ε!χε, πιθανόν, παρθεί μέ κερί ή κάτι παρόμοιο ίνα έγχρωμο προσωπείο tδανι κης μορφijς' οπου θά ταίριαζαν θαυμάσια τά έπίχρυσα μαλλιά, γιά τά όποία γίνεται λόγος. Τό συγκινητικό στήν ύπόθεση αύτή δέν έγκειται στό Ι πραγματικο
περιστατικ
ό
,./.
παt""'
Ι στην
L~ Ι αcιιασειστη
'λ ψ προκατα η η
"
οτι
ι το
άρχαίο σώμα, πού πίστευαν οτι ε!χαν έπιτέλους στ' άλήθεια ένώπιόν τους, οφειλε κατ' άνάγκη νά ε!ναι ώραιότερο άπό ό,τιδήποτε ζωντανό. Ή άντικειμενική γνώση Πjς άρχαCας Ρώμης άναπτυσσόταν έν τ(ί> μεταξύ μέ
τή Gοήθεια άνασκα.φών. ·Ηδη ύπό τόν 'Αλέξανδρο ΣΤ' έγιναν γνωστά τά λεγόμενα γκροτέσκα, ΟηλαΟή οί άρχαίες διακοσμήσεις τοίχων καί θόλων,
ένώ στό Πόρτο ντ' ·Αντσιο Sρέθηκε ό Άπό?J..ων τοu ΜπεΜεντέρε. Άκο λοuθησαν ύπό τόν 'Ιούλιο Β' οί ένδοξες άνακαλύψεις τοu Λαοκόοντα, Πjς 'Αφροδίτης τοϋ Βατικανοu, τοu κορμοu Πjς Κλεοπάτρας καί άλλα πολ
λά. 19 Καί τά άνάκτορα τών προσωπικοτήτων καί τών καρδιναλίων άρ χισαν νά γεμ(ζουν μέ άρχαία άγάλμι.χτα καί θραύσματα άγαλμάτων. Ό Ραφαήλ άνέλαΕ>ε γιά λογαριασμό τοu Λέοντος Ι' τήν ίδανική έκείνη άνα στήλωση της άρχαίας πόλεως, περί της όποίας μιλiϊ. ή περίφημη έπιστο
λή του (ή έκείνη τοίί Castiglione). 20 Άφοu έκφράζει πικρό παράπονο γιά τίς συνεχιζόμενες -κυρίως ύπό τόν 'Ιούλιο Β'- καταστροφές, καλεί τόν
πάπα νά προστατεuσει τά έλάχιστα έναπομείναντα τεκμήρια τοu μεγα λείου καί Πjς ίσχύος τών θεϊκών έκείνων ψυχών Πjς άρχαιότητας, πού
ή άνάμνησή τοuς φλογίζει άκόμη καί σήμερα Οσοuς ε!ναι άξιοι γιά τό άνώτερο. Μέ άξιοσημείωτα διεισδυτική κρίση θέτει κατόπιν τίς Sάσεις μtiϊ.ς σuγκριτικης ίστορίας Πjς τέχνης γενικότερα, κα( καθορίζει τέλος
134
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
τήν εννοια έχείνη της «άποτυπώσεως»' πού ίσχύει εχτοτε: άπαιτεί γιά κάθε άπομειν'άρι ξεχωριστό σχέοιο, οιάγριχμμα χα( οιατομή. Δέν μπορεί νά άνιχλυθεί έοώ περαιτέρω πώς ή άρχαιολογίιχ έξελίχθηκε άπό τότε σέ ξεχωριστή έπιστήμη, οντιχι:; ίοιιχίτερα συναρτημένη πρός τήν χιχθιχγιιχσμέ
νη μεγαλούπολη κιχί τήν τοπογραφία της, οuτε πώς ή Βιτρου6ιανή Άκιχ οημίιχ συνέταξε τουλάχιστον ενα κολοσσιαίο πρόγραμμα. 21 .,Μποροϋμε στό σημείο αύτό νά παραμείνουμε στόν Λέοντα Ι", ύπό τόν όποίο ή άπόλαυση της άρχαιότητιχς συνυφάνθηκε μ' ολες τίς άλλες
άπολαίισεις οημιουργώντιχς τή θαυμαστή έκείνη έντόπωση πού καθαγίαζε τή ζωή της Ρώμης. Τό Βατικανό ά.ντηχοϋσε άπό τραγούοια χαί μουσική
έγχόροων. Οί fιχοι αύτοί περνοϋσαν πάνω άπό τή Ρώμη σάν έντολή νά χαίρεται κανείς τή ζωή, εστω χι άν ό Λέων οέν κατάφερε μέ τόν τρόπο ιχύτόν ο,τι ζητοϋσε γιά τόν έαυτό του, οηλιχοή νά ξορκίσει εγνοιες χαί πόνους, κι εστω άν μέ τόν πρόωρο θάνατό του άπέτυχε ή συνεtοητή έπιοίωξή του νά παρατείνει τή ζωή οιά της εύθυμίας. 22 Ποτέ οέν θά μπορέσει κανείς νά άντισταθεί στή γοητεία της λαμπρης είχόνας της :Ρώμης έπί Λέοντος, οπως τή συνθέτει ό
Paolo Giovio,
οσο χιχλά χι άν
μαρτυροϋνται οί σκοτεινές της πλευρές: ή οουλείιχ Οσων μοχθοϋσαν νά άνελιχθοuν χαί ή κρυφή έξαθλίωση τών άρχιερέων, οί όποίοι όφειλαν νά ζοuν άναλόγως πρός τήν κοινωνική τους τάξη παρά τά χρέη τους,2 :1 ή
τυχα(α συμπεριφορά τοu Λέοντος ώς Μαικήνα της λογοτεχνίας, πού θύμιζε λαχειοφόρο άγορά, τέλος ή έντελώς όλέθρια οίχονομιχή του οια χείριση. 24 Ό ίοιος έχείνος
Ariosto,
άν χαί τόσο χαλά γνώριζε χαί χορόι
οευε τοuτα τά πράγματα, παρουσιάζει ώστόσο χαί πάλι στήν εχτη σάτιρα μιά πολύ νοσταλγική είκόνα της συναναστροφης μέ τούς ύψηλης μορφώ σεως ποιητές, οί όποίοι θά τόν συνόοευαν μέσα στήν πόλη τών έρειπίων, τούς λογίους συμ6ούλους της οικης του ποιητιχης έργασίας' πού θά συναπαντοϋσε έχεί, τέλος τούς θησαυρούς της 6ι6λιοθήχης τοϋ Βατιχα-
-
νου.
/
Α' ι λ' ι ν ( ι ' ι ι Μ ~' t ι .,. υτα, εει, και οχι η προστασια ιχπο τους εσιχους, την οποια ειχε
άπεμπολήσει άπό καιρό, θά άποτελοϋσαν άληθινό θέλγητρο γιά έχείνον, έφ' Οσον έπιθυμοuσε κανείς νά τόν παρακινήσει έχ νέου νά μετιχ6εί στή Ρώμη ώς άπεσταλμένος τΎjς Φερράριχι:;. 'Εκτός άπό τόν άρχαιολογιχό ζηλο κιχ( τό έορτιχστιχό-πιχτριωτικό
φρόνημα, τά έρείπια κιχθ' έαυτά ξυπνοϋσαν ήοη έντός κιχί έχτός της Ρώμης μία. έλεγειακή-συναισθηματική οιάθεση. 'Επιρροές τοϋ ε!οους
αύτοu 6ρίσχουμε κιόλας στούς Petrarca χιχί Boccacio (σ. 129). Ό Poggio (σ. 130) έπισχέπεται συχνά τόν νιχό της Άφροοίτης χαί της Ρώμης, πιστεύοντας οτι ήταν έχείνος τών Κάστορα. χιχί Πολυοεύχη, οπου άλλοτε συνεορίαζε τόσο συχνά ή Σύγκλητος, χαί 6υθίζετιχι έΟώ στήν άνάμνηση τών μεγάλων ρητόρων Κράσσου, Όρτενσίου, Κικέρωνα. 'Εντελώς συ-
ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΤΓΓΡΑΦΕΙΣ
135
ναισθηματιχά έχφράζεται στή συνέχεια ό Πίος Β', ίοίως οταν περιγράφει
τά Τί6ουρα,25 χι άμέσως κατόπιν, στόν Polifilo, άναφαίνεται ή πρώτη
ίοανική θεώρηση παράλληλα μέ τήν περιγραφή τους: 26 γκρεμίσματα τεράστιων θόλων καί κιονοστοιχιών, καί μέσα τους νά φυτρώνουν πλα
τάνια, οάφνες χαί κυπαρίσσια μαζί μέ άγριάοες. Ε!ναι δύσκολο νά είπωθεί πόσο συχνά κατά τή οιήγηση της Ίερας 'Ιστορίας ή γέννηση τοίί Χρι στοu τοποθετείται στά πιό μεγαλοπρεπ=tj έρείπια κάποιου παλατιοu. 27 Τό γεγονός οτι τό τεχνητό έρείπιο ίγινε τελικά ό άπαραίτητος διάκοσμος μεγαλόπρεπων κήπων άποτελεί μονάχα τήν εμπραχτη έξωτερίχευση τοίί ίοίου αίσθήματος.
ΠΙ. ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΤΓΓΡΑΦΕΙΣ
Πολύ σημαντικότερα ομως άπό τά χτηριακά καί τά έν γένει καλλιτεχνι κά άπομεινάρια της άρχαιότητι.ις ύπηρξαv φυσικά τά γραπτά, τόσο τά έλληνικά Οσο καί τά λατινικά. Θεωροίίνταν άλλωστε πηγή κάθε γνώσης
μέ τήν πλέον άπόλυτη ίννοιι.ι τοίί ορου. 'Έχει περιγρι.ιφεί άρκετά συχνά ή ύφή καί ή κίνηση τοu 6ιbλίου σ' έκείνη τήν έποχή τών μεγάλων 6ι6λιογραφιχών άνακαλύψεων. Έοω μποροuμε νά συμπληρώσουμε μόνο μερικά χαρακτηριστικά πού 'έχουν τύχει μικρότερης rcροσοχ=tjς. 28 "Οσο μεγάλη κι .iν φαίνεται ή έπιρροή των άρχι.ιίων συγγραφέων άπό μαχροίί καί ίοιαίτερα κατά τόν 140 αίώνα στήν 'Ιταλία, έπρόχειτο ώστόσο μάλλον γιά εύρύτερη οιάοοση των παλαιόθεν γνωστών παρά γιά άναχάλυψη νέων πραγμάτων. Ή φιλολογική παρακαταθήκη πού ένθου σίασε τή γενιά τών
Boccaccio χαί Petrarca συνίστατο κατ' ούσlαν στούς
πλέον f>ατούς Λι.ιτίνους ποιητές, ίστοριχούς, ρήτορες χαί έπιστολογράφους
μαζί μέ κάποιες λατινικές μεταφράσεις μεμονωμένων συγγραμμάτων των Άριστοτέλη, Πλουτάρχου χα( λιγοστών άκόμη 'Ελλήνων. Ό Petrarca
ε!χε ώς γνωστόν στήν κατοχή του χαί έλάτρευε lναv 'Όμηρο στά έλ ληνιχά χωρίς νά μπορεί νά τόν οιι.ιGάσει. Μέ τή 6οήθειι.ι ένός "Ελληνα άπό τήν Καλαf>ρία ό Boccaccio 'έφερε είς πέρας, οσο αύτό Υjταv δυνατόν, τήν πρώτη λατινική μετάφραση τής Ίλιάδαι; χαίτης Όδύσσειαι;. Μόλις κατά τόν 150 αίώνα άρχίζει ή μακρά σειρά νέων άνακαλύψεων, ή συστη
ματική 'ίορυση Gιf>λιοθηχών οιά της άντιγραφης καί ή πλέον έντατιχή μετάφραση ά.πό τά έλληνιχά. 29 Δίχως τόν ένθουσιασμό μερικών συλλε κτών τής έποχΎjς έχείνης, πού 'έχαναν ο,τι μποροuσαν στερούμενοι τά
πάντα, θά κατείχαμε μετά f>εf>αιότητος μικρό μόνον μέρος των 'Ελλήνων, ίοίως, συγγραφέων, πού 'έφθασαν μέχρι τήν έποχή μας. Ό πάπας Νικό-
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
136
λαος Ε' φορτώθηκε μέ' χρέη ήοη ώς μοναχός γιά νά άγοράσει ή νά 6άλει νά τοϋ άντιγράφουν κώΟικες. Άπό τότε κιόλας όμολογοϋσε οημόσιι:ι τήν προσήλωσή του στά ούο μεγάλα πάθη της Άναγέννησης: 6ι6λίι:ι καί κτήρια. 30 Ώς πάπας κράτησε τόν λόγο του: ά.ντιγραφείς ίγραφαν καί
κατάσκοποι έψαχναν γιά λογαριασμό του ατή μισή οίκουμένη. 'Ο Perotto
ελι:ι6ε 500 οουκάτα γιά τή λατινική μετάφραση τοϋ Πολύ6ιου, ό Guaήno 1.000 χρυσά φιορίνιι:ι γιά έκείνην τοϋ Στρά6ωνι.χ κι.χί έπρόκειτο νά λά6ει άλλα 500, οτι:ιν ό πάπας πέθανε πολύ πρόωρα. Κατέλιπε τή 6ι6λιοθήκη έκείνη πού προοριζόταν κυρίως γιά τά μέλη της Κουρίι:ις, άπετέλεσε τόν κορμό της ΒατικανΥjς μέ 5.000 ή 9.000 τόμους, άνάλογα μέ τό άκο
λου6ούμενο σύστημα καταμέτρησης. 31 'Επρόκειτο νά τοποθετηθεί στό τοιο τό άνάκτορο ώς τό εύγενέστερο κόσμημά του, Οπως εlχε πράξει κάποτε ό 6ι:ισιλιάς Πτολεμαίος Φιλάοελφος στήν Άλεξάνορεια. "Οτι:ιν, έξ ι.χ!τίι:ις της πανώλης, μετακόμισε μέ τήν ι.χύλή του ατό Φαμπριάνο, πηρε
μαζί του τούς μεταφραστές κι.χί τούς έρι.χνιστές του γιά νά μήν πεθάνουν καί τούς χάσει. Ό Φλωρεντινός Niccolo Niccoli, 32 μέλος τοϋ φιλικοu κύκλου τwν
λογίων γύρω άπό τόν πρεσ6ύτερο Cosimo Medici, άφιέρωσε ολη του τήν περιουσία στήν άπόκτηση 6ι6λίων. 'Όταν, τέλος, οέν τοu άπόμεινε τίπο τε, οί Μέοικοι έθεσαν τά ταμεία τους ατή οιάθεσή του γιά όποιοοήποτε ποσόν έπιθuμοϋσε νά οιι.χθέσει γιά τέτοιους σκοπούς. Σ' ι.χύτόν όφείλουμε τήν όλοκλήρωση τοu Άμμιι.χνοϋ Μι.χρκελλίνου, τοu κικερώνειου
de oratore
κι.χί άλλων έπί πλέον. Παρακινοϋσε τόν Cosimo νά ά.γοράσει τόν καλύτερο
Πλίνιο άπό lνα μοναστήρι στό Λύμπεκ. Δάνειζε τά 6ι6λίι:ι του οείχνοντας θαυμαστή έμπιστοσύνη, έπέτρεπε ατούς άνθρώπους νά οια6άζουν κι.χ{ στό σπίτι του οσο ήθελαν κι.χί σuζητοuσε μαζί τους γιά ο,τι εlχαν οιι.χ6άσει. Μετά τόν θάνατό του ή συλλογή του, 800 τόμοι έκ των όποίων 100 έλληνικοί, ύπολογιζόμενης άξίι:ις 6.000 φιορινίων, περιηλθε μέ τή μεσο
λά6ηση τοu Cosimo στό μοναστήρι τοϋ Άγ. Μάρκου ύπό τόν ορο νά εlνι.χι προσιτή στό κοινό. 'Από τούς ούο μεγάλους εύρετές 6ι6λίων, τόν Guarino καί τόν
Poggio, ό τελεuταίος 33 eορι:ισε ώς γνωστόν καί στά ιί66ι.χείι.χ της νοτίου Γερμανίας, έν μέρει ώς πράκτορας τοϋ Niccoli, καί μάλιστα μέ τήν άφορμή τΎjς Σuνόοου της Κωνσταντίι:ις. Βρήκε έκεί ίξι λόγους τοu Κικέρωνα, καί τόν πρώτο πλήρη Κοuϊντιλιι:ινό, τό χειρόγραφο τοϋ Άγ.
Γάλλου πού σήμερα 6ρίσκεται ατή Ζυρίχη. Λέγεται οτι μέσα σέ 54 ήμέρες τά άντέγραφε πλήρως κι.χί μάλιστα πολύ ομορφα. Μπόρεσε νά
όλοκληρώσει ούσιωοwς τούς συγγραφείς Σίλιο 'Ιταλικό, Λουκρήτιο, Βαλέριο Φλάκκο, Άσκόνιο Πεοιανό, Κολοuμέλλι:ι, Στάτιο, Πρισκιανό, κι.χ( άλλους έπί πλέον. Περαιτέρω έφερε σ't'ό φως οέκα άγνωστους μέχρι τότε
137
ΑΡΧΑΙΟΙ ΣfΓΓΡΑΦΕΙΣ
λόγους τοu Κικέρωνα κα.( εν~ άνώwμο σχόλιο γιά τίς bμιλίες του κιχτά Βέρρου. Κινούμενος άπό πατριωτική άγάπη γιά τήν άρχα.ιότητιχ ό περίφημος 'Έλληνας, ό κα.ροινάλιος Βησαα.p(ων,34 συνέλεξε 600 κώΟικες τόαο είοω λολα.τρικοu οοο κιχ( χpιστιιχνικοίί περιεχομένου, μέ τεράστιες θυσίες b.νιχ (ητοuσε λοιπόν tνιχν άαφιχλΥj τόπο, οπου θά μποροϊ.ίσε νά τά πιχpιχοώσει,
ωστε νά μπορέσει ή ούατυχη πιχτρίοιχ του νά ξα.νιχ6ρεί τή χαμένη φιλο-
' λογιιχ
της,
"
,
οτιχν κα.ποτε
,
'λευ θιpωνοτιχν. ι
'Η Σ ινιοριιχ Ι
της
Β ενετια.ς ,
(πα.-
ραπ. σ. 61) προσφέρθηκε νά οίκοοομήσει τό κατάλληλο μέρος κιχί, b.κόμη κιχί σήμεpιχ, ή 6ι6λιοθήκη τοϊ.ί Άγ. Μάρκου φιλοξενεί μέρος έκείνων των θησαυρών. 35 Ή συγκρότηση τΥjς φημισμένης 6ι6λιοθήκης των Μεοίκων ίχει έντελώς ξεχωριστή ίστορίιχ, στήν όπο(ιχ οέν μποροϊ.ίμε έοω νά έντρυφήσου
με. Ό 6ιχσικός συλλέκτης γιά λογα.pιιχσμό τοu Lorenzo Magnifico ητιχν ό 'Ιωάννης Λάσκα.ρης. Μιτά τή λεηλασία. τοu !τους
1494 ή συλλογή
μπόρεσε νά b.να.κτηθεί έκ νέου κομμάτι-κομμάτι άπό τόν κιχροινάλιο
Giovanni Medici (Λέων 1'). Ή 6ι6λιοθήκη τοu Ούρμπίνο (τώριχ στό Βιχτικιχνό)36 όφείλει κιχθ'
όλοκληρίιχν τήν 'ίορυσή της στόν μεγάλο Fedeήgo τοϊ.ί Μοντεφέλτρο (σ. 41), ποό εΙχε άρχίσει νά συλλέγει ήοη πιχιοιόθεν, κατόπιν b.πιχσχολο'ϋσε σταθερά 30-40 γραφείς κιχί, μέ τήν πάροοο τοϊ.ί χρόνου, Οαπάνησε γιά τήν ύπόθεση αύτή πάνω άπ6 30.000 οουκάτα.. Συνεχίστηκε πολύ συστη ματικά κιχ( bλοκληρώθηκε κυρίως μέ τή 6οήθεια τοu Vespasiano· οοα
άνιχφέρε1 τοuτος συναφώς εΙναι ίΟιιχιτέρως άξιοσημείωτα ώς ίοανική είκό νιχ 6ι6λιοθήκης της έποχΎ)ς. Στ6 Ούρμπίνο εΙχαν π.χ. στήν κατοχή τοuς τοός καταλόγους της ΒιχτικανΎ)ς, της 6ι6λιοθήκης τοϊ.ί Άγ. Μάρκου της Φλωρεντίας, της 6ισκόντεια.ς 6ι6λιοθήκης της Πα6ίας, άκόμη κιχ( τόν κατάλογο τΥjς Όξφόροης, κιχί οιιχπίστωναν μέ ύπερηφάνεια Οτι τό Ούρ μπίνο ύπερείχε έκείνων σέ πολλά σημεία ώς πρός τήν πληρότητα των
συπραμμάτων κάθε σuπpιχφέιχ. 'Ως πρός τόν δγκο έξακολουθοϊ.ίσιχν νά ύπερέχουν ίσως ό Μεσαίωνας κιχί ή θεολογ!α. Βρισκόταν έκεί bλόκληρος ό Θωμ4ς ό 'Ακινάτης, όλόκληρος ό Άλ6έρτος
b
Μέγας, όλόκληρος ό
Μπονιχ6εντοόρα κ.λπ. Κιχτά τά λοιπά ή 6ι6λιοθήκη ηταν έξιχφετικά πολύπλευρη καί περιλάμ6ιχνε π.χ. ολιχ τά ίιχτρικά συπράμμα.τιχ, οοιχ μποροuσιχν νά άποκτηθοuν μέ οίονοήποτε τρόπο.
'Ανάμεσα στούς
«Moderni» 6ρίσκοντιχν οί μεγάλοι σuπριχφείς τοu 14ou ιχίώνιχ, π.χ. οί Dante κιχί Boccaccio μέ τό σύνολο τοu ίργου τους. Άκολοuθοϊ.ίσαν στή συνέχεια 25 έκλεκτοί ούμιχνιστές, πάντοτε μέ τά λατινικά καί τά ίταλικά γραπτά τους καθώς κιχί ο,τι εΤχιχν μεταφράσει. 'Ανάμεσα στούς έλληνι κοός κώΟικες ύπεpτεροuσιχν κιχτά πολό οί Πατέρες της 'Εκκλησίας,
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
138
ώστόσο στόν κατάλογο των κλασσικων οιιχ6άζουμε έξιχκολουθητικά: ολιχ τά ίργιχ τοίί Σοφοκλη, ολι:χ τά ίργι:χ τοίί Πινοάρου, ολι:χ τά ίργι:χ τοίί Μεν&νδpοu
eνι:χς κώΟικι:χς πού προφανWς θά πρέπει νά έξι:χφανίστηκε
νωρίς άπό τό Ούρμπίνο,37 γιι:χτί οιι:χφορετικά οί φιλόλογοι θά εrχαν σπεύσει νά τόν έκοώσουν. Κι:χί κι:χτά τά λοιπά παίρνουμε έπίσης κάποιες πληροφορίες σχετικά μέ τόν τρόπο πού οημιουργοίίνταν τότε χειρόγρι:χφι:χ κι:χί 6ι6λιοθηκες. Ή άπ' εύθείι:χς άγορά ένός παλαιοτέρου χειρογράφου μέ τό σπάνιο η άπλώς
πλΥjρες η άκόμη καί μοvαοικό κείμενο ένός συγγραφέα, παρέμενε, φυσικά, σπάνιο οώρο τi}ς τύχης κι:χί οέν λογαριι:χζότι:χν. 'Όσοι άντιγραφείς κι:χτι:χ
λά6αιvαν τά έλληνικά έπαιρναν τήν πρώτη θέση κιχ( τόν τιμητικό τίτλο Scrittori, πού εrχε τήν ίνvοιι:χ της ίοιαίτερης προτίμησης. Αύτοί ήσιχν κιχ(
πι:χρέμεινι:χν λίγοι κι:χί έλάμ6αναν ύψηλές άμοι6ές. 38 Οί ύπόλοιποι, άπλοί
Copisti, ήσιχν έν μέρει έργιχζόμενοι πού 6ιοπορίζοντιχν άποκλειστικά άπό ι:χύτό, έν μέρει φτωχοί λόγιοι, πού εrχι:χν άνάγκη ένός συμπληρωμιχτικοίί έσόοου. Κι:χτά περίεργο τρόπο οί Copisti τi)ς Ρώμης τήν έποχή τοίί Νικολάου Ε' fισιχν κατά πλειοψηφία Γερμιχνοί κι:χί Γάλλοι, 39 μίiλλον
άνθρωποι πού κάτι έπεοίωκι:χν άπό τήν Κουρίιχ κι έπρεπε νά κεροίσουν τό ψωμί τους. 'Ότι:χν λοιπόν π.χ. ό
Cosimo Medici
θέλησε νά οημιουργήσει
ταχέως μιά 6ι6λιοθήκη γιά τό άγι:χπημένο του ίορυμιχ, τό ά66ι:χείο στίς πι:χρuφές τοίί Φιέζολε, κάλεσε τόν Vespasiano, κιχ( ίλα6ε τή σuμ6ουλή: νά μήν άγοράσει 6ι6λίι:χ άπό τά οιιχθέσιμα άποθέμιχτιχ γιατί οέν εϋρισκε κανείς
ο,τι έπιθυμοίίσε, άλλά νά 6άλει vά τοu τά γράψουν. Τότε ό Cosimo συμφώνησε μιχζί του μιά ήμερήσιι:χ άμοι6ή κι ό Vespasiano προσέλιχ6ε γραφείς κι:χί πιχρέοωσε
200
eτοιμους τόμους μέσα σέ
22
45
μijνες. 40 Μέ τά
ίοιι:χ του τά χέριιχ ό Cosimo εrχε πι:χρι:χλά6ει άπό τόν Νικόλαο Ε' 41 τόν κατάλογο μέ 6άση τόν όποίο οιεξάγοντιχν ο! έργιχσίες. (Φυσικά, ή έκκλη σιι:χστική φιλολογίιχ κιχί τά χρειιχζούμεvα γιά τίς έκκλησιι:χστικές χορωοίες
ύπερείχαν κι:χτά πολύ των ύπολοίπων). Ή χειρόγραφη γραφή, οί άπι:χρχές της όποίιχς άνάγοντι:χι ήοη στόν
140
α!ώνι:χ, -}jτι:χν έκείvη ή ώρι:χίι:χ νεοϊτιχλική πού κι:χθιστίi άπόλι:χuση τήν
άπλή θέιχση ένός 6ι6λίου της έποχΥjς ιχύτi)ς. Ο! πάπι:χς Νικόλαος Ε',
Poggio, Gianmozzo Manetti, Niccolo Niccolί ΚΙ άλλοι οιάσημοι λόγιοι fισιχν οίκοθεν καλλιγράφοι, ώστε άπιχιτοuσι:χν κι:χί άνέχονταν μόνον τό ώριχίο. Ό λοιπός οιάκοσμος fιτιχν !οιι:χιτέρως καλόγουστος άκόμη κιχί έάν
οέν περιελάμ6ι:χνε μινιι:χτοίίρες, οπως άποοεικνύουν κυρίως οί κώοικες της Λαυρεντιι:χνijς μέ τά έλι:χφρά γραμμικά στολίσμιχτι:χ στήν άρχή κιχί στό τέλος των κειμένων. "Οτι:χν ίγρι:χφι:χν γιά λογι:χριι:χσμό μεγάλων άρχόντων
τό ύλικό ήτι:χν πάντοτε περγαμηνή· στή Βι:χτικι:χνή κιχ( στό Ούρμπίνο τό περικάλυμμιχ ήτι:χν καρμίνιο μεταξωτό μέ άρ-yυρές έπιστρώσεις. Μιά τέ-
ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΤΓΓΡΑΦΕΙΣ
139
τοια άντίληψη, πού ήθελε νά έξιiρει τδ οέα; ένώπιον τοu περιεχομένου τών
6ιGλίων μέσω της κατά τό ουνατόν ίκλεκτης οιακοσμήσεώς τους. καθι στίΧ κατανοητή τήν άντίΟραση στήν &ποία προσέκρουσαν άρχικά τά τυ
πωμένα 6ι~Cα, οταν έμφανίσ6ηκαν αίφνιοίως. Ό Federigo τοu Ούρμπίνο
«θά εfχε ντραπεί» νά έχει στήν κατοχή του τυπωμένο 6ι~ίο. 42 'Όμως οί κουρι:ισμένοι άντιγραφεϊς -Οχι οσοι ζοuσαν άπό τδ άντιγριΧ
φειν Ιι.λλ.ά οί πολλοί, οσοι !πρεπε νά άντιγράψουν ενα 6ι~ίο γι&: νά τό άποκτήσουv- πανηγύρισαν τή γερμανική έφεύρεση. 43 Τούτη ένεργοποιή θηκε στήν 'Ιταλία άμέσως, κι:ιί γιά πολύν καιρό μέ μόνο σκοπό τήν άναπαραγωγή τών Ρωμαίων κι:ιί κι:ιτδπιν κι:ιί τών 'Ελλήνων, ομως, οε οομένου τοu γενικοu ένθουσιι:ισμοu γιά τά έργα αύτά, τά πράγματα οέν
έξελίχθηκι:ιν τόσο γρήγορα Οσο θά πίστευε κανείς. Μετά: άπό όρισμένο χρόνο οιαμορφώθηκιχν οί άπι:ιρχές των μοντέρνων συνθηκών ώς πρδς συnραφείς καί έκοότες,4 4 κι:ιί ύπδ τδν Άλέξανορο ΣΤ έμφι:ινίσθηκε ή προληπτική λογοκρισία, κι:ιθώς οέν ήταν πλέον εuκολο νά κατcιστραφεi'
tνι:ι 6ι6λίο, Οπως μποροuσε άκόμη νά άπαιτεί ό Cosimo άπό τδν Filelfo.4 5 Τώρι:ι, τό πώς οι.ι.χμορφώθηκε στι:ιοιακά μιά κριτική τών κειμένων σέ
συνάρτηση μέ τήν πρόίοuσι:ι μελέτη τών γλωσσών καί της άρχαιότητας γενικότερι:ι, οέν άποτελεί άντικείμεvο τοu 6ι~ίου τούτου, οπως άλλωστε κιχ( ή καθ' ολου ίστορίι:ι της λογιοσύνης. Δέν χρειάζεται νά μίΧς άπασχο λήσει ή γνώση των 'Ιταλών κι:ιθ' έαυτήν, παρά ή άναπαραγωγή της άρχαιότητας σέ λογοτεχνίι:ι κι:ι( ζωή. ''Ας έπιτραπεί ώστόσο μία άκόμη παρατήρηση σχετικά μέ τίς μελέτες καθ' έαυτές.
Οί υΕλληνες λόγιοι συγκεντρώνονται κυρCως στή Φλωρεντίι:ι κατά
τόν 150 κι:ιί τήν άρχή τοu 16ου ι:ιίώνα. 'Ό,τι εfχαν έμπνεύσει μέ τήν παρακίνησή τους ό Petrarca κι:ιί ό
BoccaccioH; οέν φαίνεται νά ξεπερνίΧ τή
συμμετοχή μερικών ένθουσιωοwν έρασιτεχνών. 'Από τήν άλλη πλευρά, ή μελέτη της έλληνικης γραμματείας έξέλειψε47 μαζί μέ τήν άποικία τών
'Ελλήνων λογlων προσφύγων κατά τή οεκαετία τοu 1520, κι fιτι:ιν άλη θινή τύχη τό οτι στό μεταξύ εfχαν γίνει γνώστες της κάποιοι Βόρειοι (ό 'Έρασμος, οί Στέφανοι, ό Budaeus). Ή άποικία έκείνη ξεκίνησε μέ τόν Μανουήλ ΧρυσολωρίΧ καί τόν
συγγενη του 'Ιωάννη καθώς καί τόν Γεώργιο τόν Τραπεζούντιο· άκολού θησαν κατόπιν, περί τήν έποχή της άλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως καί στή συνέχει.ι.χ, οί 'Ιωάννης 'Αργυρόπουλος, θεόΟωρος Γαζης, Δημή τριος Χαλκοκονούλης, πού ιΧνέθρεψε τούς γυιούς του θεόοωρο καί Βα σίλειο ώς άξιους 'Έλληνες, Άνορόνικος Κάλλιστος, Μάρκος Μουσοuρος,
ή οίκογένεια των Λασκάρεων καί άλλοι έπί πλέον. 'Αφότου, ώστόσο, ή Έλλάοα κυριεύθηκε όλοκληρωτικά άπό τούς Τούρκους οέν ύπηρξε πλέον νέο αΤμι:ι λογίων, μέ έξαίρεση τούς γυιούς τών προσφύγων καί iσως
140
ΕIΙΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
μερικούς Κρijτες καί Κυπρίους. Ή έναρξη λοιπόv της γεvικότερης πα
ρακμης τώv έλληvικώv σπουδώv, πeύ συμπίπτει περίπου μέ τόv θά.vατο τοu Λέοvτα Ι', όφειλόταv 6έ6αια έv μέρει σέ μία γεvικότερη μετα6ολή τώv πvευματικώv κατευθύvσεωv 48 καί στόv σχετικό κορεσμό άπό τό περιεχό
μεvο της κλασσικης λογοτεχvίας. Σίγουρα, ώστόσο, δέv εfvαι έvτελώς τυχαtα ή σύμπτωση μέ iήv έκλειψη τώv Έλλήvωv λογίωv. Ή μελέτη της έλληvικης μεταξύ τώv ίδίωv τώv Ί ταλώv φαίvεται vά. γvωρίζει τε ράστια ώθηση έάv πάρει καvε(ς ώς μέτρο τήv έποχή περί τό
1500. Τότε
έμαθαv vά. μιλοϋv έλληvικά. οσοι έξακολουθοϋσαv vά. έχουv τούτη τήv ίκαvότητα μισόv αίώvα άργότερα ώς γέροvτες, οπως π.χ. οί πάπες
Παϋλος Γ' καί Παϋλος Δ'. 49 'Όμως άκρι6ώς αύτό τό εfδος συμμετοχijς προϋπέθετε τή συvαvαστροφή μέ έκ γεvετijς 'Έλληvες. 'Εκτός της Φλωρεvτtας, ή Ρώμη καί ή Πάδουα διέθεταv σχεδόv πάvτοτε, έvώ οί Μπολώvια, Φερράρα, Βεvετtα, Περούτζια, Πα6tα και άλλες πόλεις τουλά.χιστοv κατά περιόδους, έμμίσθους καθηγητές της έλληvικijς. 50 Ή μελέτη της όφείλει πολλά. στό τυπογραφείο τοu "λλδου
Μαvούτιου στή Βεvετtα, οπου τυπώθηκαv γr.ά πρώτη φορά οί σημαvτι κότεροι καί έκτεvέστεροι συγγραφείς στά έλληvικά. Ό "λλδος διακιvδύ
vευσε στήv ύπ6θεση αύτή τήv περιουσία του. Ή οίκουμέvη γνώρισε λί γους έκδότες καί τυπογράφους σάν αύτόv. "Εστω καί μέ μr.ά λέξη όφείλοuμε νά άναφέροuμε έδώ οτt κα( οί άνατολικές σπουδές άπέκτησαν σημαντικότατο εδρος πλάι στίς έλληνι
κές. Ή έκμάθηση της έ6ραϊκης γλώσσας και της ολης έ6ραϊκης έπιστή: μης άκολούθησε κατά πό&ις τή δογματική πολεμική έναντίον των
Έ6ραίων, άρχικά μέ τόv Giannozzo Manetti ( t 1459), μεγάλο Φλωρεντι νό λόγιο και πολιτικό. 51 Ό γυιός του, ό
Agnolo, έπρεπε νά μάθει άπό
παιδί λατινικά, έλληνικά κα( έ6ραϊκά. Μάλιστα ό πάπας Νικόλαος Ε' ζήτησε άπό τόν Giannozzo vά τοϋ μεταφράσει έκ νέου ολη τή Βί6λο
(όρθότερα: τούς Ψαλμούς), καθώς ή φιλολογική άντίληψη τijς έποχijς έκείνης πίεζε νά έγκαταλειφθεί ή Βουλγκάτα. 52 'Αλλά. καί γενικότερα άρκετο( ούμανιστές συμπεριέλα6αν τά έ6ραϊκά. στίς σπουδές τους πολύ πρίν τόv
Reuchlin, ό Οέ Pico della Mirandola κατείχε όλόκληρη τήv
ταλμουδική καί φιλοσοφική γvώση ένός λογίου ρα66ίνου. Ή πρόσ6αση της .άρα6ικης γινόταν κυρίως μέσω της ίατρικijς' πού δέv ίκαvοποιοϋνταν
πλέον μέ τίς παλαιότερες λατινικές μεταφράσεις των μεγάλων Άρά6ων
γιατρών. Τήν έξωτερική άφορμή έδωσαν τά 6ενετικά προξενεία της Άνα τολης, πού διέθεταν 'Ιταλούς γιατρούς. Ό
Hieronimo Ramusio, Βεvετός
γιατρός, μετέφρασε άπ6 τήν άρα6ική καί πέθανε στή Δαμασκό. Ό
Andrea Mongajo άπό τό Μπελοϋνο53 διέμεινε στή Δαμασκό έπί μακρόν γr.ά χάρη τοϋ Ά6ικέννα, έμαθε τήν άρα6ική και 6ελτίωσε τόν άγαπημένο
ΟΤΜΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΤ
14or
ΑΙΩΝΑ
141
σuyyραφέα. του. Άργ6τερα ή 6cνcτική κυ6έρvηση τόν οιόρr.σε στόν συγκε κριμένο α.ύτό τομία ατήν ΠιΧ6ουιχ. Στόν Ρίcο όφειλουμι νιΧ ίν6ιατρ€ψουμε έοω προτοu περάσουμε στά
μεγάλα ζητήματα τοu ούμανr.σμοu. Ε!ναι ό μόνος πού ρητά χα( μέ εμ φαση ύπερασπίστηκe: τήν ίπιατήμη και τήν άλήθεια. ολων των έποχων ένάντια. στή μονομερij έξύψωση τijς κλιχσσικΥjς άρχαιότητα.ς. 54 Έκτιμοu
σε μέ 6άση τό πραγματικ6 τους περιεχόμενο οχι μόνον τόν Ά6ερρόη καί 't'ούς Έ6ραίους έρευνη't'ές άλλιΧ κιχ( τούς σχολιχσ't'ικούς
' "
π ιστευει
' ' '
οτι τους
1 Ι λ ινε: ακουει να
«ΘLιι.
't'OU Μεσαίωνα.
γ ' , " ' .,ουμε α.ιωνια, οχι στις σχολέ ς
οσων χωρί~ουν συλλο.Gές, παρά ατόν κύκλο των σοφών, οπου οέν συζη 't'οuν γιά τή μη't'έpα της Άν6ρομάχης ή 't'Ούς γυιούς της Νιό6ης παρά γtά 't'ά Gαθύτερα. αίτια ,.ων θέίχων χα( των άνθρώπινων πρα.γμά't'ων. "Οποιος
πλησιάσει έκεί θά άντιληφθεί οτι καί οί 6άρ6αροι οιέθε't'α.ν 't'ό πνεuμα (Mercurium), οχt στή γλώι::ιαα. άλλά ατά στήθη)). Καθώς τά λατινικά του ησαν χυμώοη, κάθε άλλο πιχριΧ άσχημα, καί ή tκθεση των ίοεwν του οιαυγής, περιφρονεί 't'ή σχολαστική χιχθαρότη't'α. κα.ί τήν ολη ύπερεκτί
μηση μιας οάνειας μορφΥjς, i6ίως Ο't'α.ν 't'ούτη συνοεέται μέ μονομέρεια καί θυσία τijς πλήρους μειάλης άλήθειας των πραιμάτων. Στό πρόσωπό 't'Ου
άνα.γνωρ(ζει κανείς τή θαυμάσια τροπή πού θά ε!χε πάρει ή ίτα.λική
φιλοσοφία, έάν ή Άντιμετα.ρρύθμιση οίν εΤχε παρενοχλήσει ολη τήν άνώ τερη πνευμα't'ική ζωή.
IV.
ο ΟΤΜΑΝΙΣΜΟΣ τοr
1401.1
ΑΙΩΝΑ
Ποιοί ησα.ν λοιπόν οί ίiνθρωποι πού οιαμε:σολάGησα.ν άνάμεσα στό παρόν κα.ί σ't'ήν πολυσέ6α.στη άρχαιότητα, ύψώνοντάς την σέ κύριο περιεχόμενο της πα.ιοείας της έποχijς τους; Πρόκειται γιά πλΥjθος μυριόμορφο, πού σήμερα μας οείχνει ίνα πρόσωπο χα( α.uριο ίνα άλλο. Γνώριζαν ώσ't'όσο
κα.( οί ίοιοι κιχ( ή έποχή τους οτι σuνιστοίίσa.ν· νέο στοιχείο της άστικΥjς κοινωνίας. Ώς πρόορομοί τους θά ίπρεπε νά θεωρηθοuν μaλλον οί πλά
νητες κληρικοί τοu 12ου α.ίώνα, γtά τό ποιψικό έριο 't'Wν όπο(ων tιινε
λόιος πtό πάνω (σ. 127 κ.έξ.). Ό ίοιος άσ't'α.θής 6ίος, ή ίοια. έλεύθερη -χα.ί παραπάνω άπό έλείιθερη- άντίληψη ιιά 't'ή ζωή κα.ί ή άρχή του
λάχr.σ't'ον τοu iοιου έξαρχαΊ'σμοu της ποίησης~Τώρα. ομως, σ't'οίις άν't'ίπο οες της μεσα.ιωνιχijς πα.ιοεία.ς' πού στό σύνολό της παρέμενε θρησκευτική κα.ί καλλιεριοwταν ά.πό Ιερείς, έμφαν(ζεται μtά νέα παιοεία, προσηλωμέ
νη κυρίως στά οσα 6ρίσκονται πέραν 't'OU Μεσαίωνα. Οί ένεργοί φορείς της γίνονται σημαίνοντα. πρόσωπα,55 γιατί γνωρίζουν ο,τι γνώριζαν οί
142
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑIΟΤΉΤΑΣ
άρχαίοι, γιατί πααχίtουν νά. γράφουν οπως εγραι:pιχν οι αρχαίοι, γιατί
'
'ζο
αρχι
Ι
Ι
,
ιιk"l
Ι
Ι
7
θ'
υ
,
υν να σκεπτονται, συντομα f'Μ""'ιστα και να αισ ανονται οπως σχε-
πτονταν χαί αίσθάνονταν οί άρχαίοι. Ή παράοοση, στήν όποία άφιερώ νονται, περ-να. σί χιλιάοες σημεία της στήν άναπαραγωγή. Πολύ συχνά οί νεώτεροι παραπονέθηκαν ίσχυριζόμενοι οτι οί άπαρχές μιίiς σημαντικά πι6 αύτ6νομης, κατά τά φαινόμενα ούσιωοwς ίταλικης
παιοείας, οπωι; αύτίι; έμφανίστηχαν στή Φλωρεντία περί τό έτος 1300, ύτcερκαλύφθηκαν χατ6πιν άπό τδ ούμανιστιχό χίνημα. 56 'Επίσης ίσχυρί
ζονταν οτι στή Φλωρεντία τοϋ χαιροϋ έκείνου ολοι γνώριζαν άνάγvωση, άκ6μη κι οί άγωγιάτες τραγουοοϋσαν τ(ς καντσδνες τοu Dante, ένω τά καλύτερα άπό τά σωζ6μινα χειρόγραφα άνηκαν άρχικά σέ Φλωρεντινούς χειρώνακτες. Τήν έποχή έχείνη κατέστη ουνατή ή οημιουργία μιίiς έκλαϊκευμίνης έγκυκλοπα!Οειας οπως ό
Tesoro
τοϋ Brunetto Latini. Κι
ολα τοuτα, fλ.εγαν, στηρ(tονταν σέ μιά γενική άξιοσύνη τοu χαραχτήρα,
πού άνθισε στή Φλωριντ(α χάρη στή συμμετοχή στίς κρατικές ύποθέσεις, χάρη στό έμπόριο καί τά ταξίοια, κυρίως οέ χάρη στόν συστηματικό έξο6ελισμ6 κάθε όκνηρ(αι;. Τότε, συνεχίζουν, οί Φλωρεντινοί θεωροuνταν σ' όλ6κληρο τδν κόσμο περιλάλητοι καί χρήσιμοι, κι ό πάπας Βονιφάτιος
Η' οέν τούς ε!χε ά~οχαλίσει άΟικα έχείνην άχρι6ως τή χρονιά «τό πέμ πτο στοιχείο>>. Μί τήν έντονότερη οιείσουση τοu ούμανισμοϋ άπό τό
1400 καί μετά, ύποστήριζαν, ή έπιχώρια έχε(νη ουναμική περιέπεσε σέ μαρασμό· έκτοτε προσΒοκοϋσαν τή λύση ολων των προ6λημάτων ά.πο χλειστικά άπδ τήν άρχαιδτητα, κι έπί πλέον ή λογοτεχνία κατάντησε άπλή παράθεση χωρ(ων. Συσχέτιζαν μάλιστα μέ τήν κατάσταση αύτή καί τό λυκόφως τijι; έλευθερίαι;, καθώς τοuτος ό λογιωτατισμός 6ασιζό ταν στή οοuλείcι τijς αύθιντ(ας' θυσίαζε τό οίκαιο της πόλης στό ρωμαϊ
κό, γι' αύτό άλλωστε έπιζητοϋσε χαί εϋρισκε τήν εϋνοια των τυράννων. Τοϋτες oi κατηγορίες θά έξακολοuθήσουν νά μ.iς άπασχολο'ϋν σπο ραοικά, όπότε χαί θά συtητηθοϋν οί άληθινές τους οιcιστάσεις καθώς καί τό ύποκατάστατο γιά τίς άπώλειες. Στό σημείο αύτό πρέπει μονάχα νά
οιαπιστωθεί πρό πάντων οτt ό ίοιος ό πολιτισμός τοu ουναμικοu 14ou αίώνα πίεζε ά.ναγκαστιχά πρός τήν όλοκληρωτική νίκη τοϋ ούμανισμοu·
οτι άκρι6ώς οί σημαντικότερες προσωπικότητες είοιχά τοu ίτcιλικοϋ πνεύ ματος πρόσφεραν γην καί ϋοωρ στήν άνευ όρίων ένασχόληση μέ τήν
άρχαιότητα κατά τόν
-
' ' "•
, π ανω απ
ΟΛους
150
'
ο
αιώνα.
D ante.
"Άν οσοι " " •• να' προω θή σουν στη' εμεΛΛε
συνέχεια τόν ίτcιλικδ πολιτισμό fισαν ίοιοφυίες τοu οιχοϋ του οιαμετρή ματος, τότε ό πολιτισμός αύτός, άκόμη κι άν έφθανε στό μέγιστο σημείο πληρώσεως μέ στοιχεία της άρχαιότητας, θά οιατηροuσε στό οιηνεκές έντελώς ίοια(τερα έθνικ& χαρακτηριστικά. 'Όμως ούτε ή Ί τcιλία οϋτε
ΟΤΜΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΤ
14or
143
ΑΙΩΝΑ
όλόκληρη ή 'Εσπερία γίvνησαν Βιύτιρο Δά.ντη κι ετσι έκείνος ήταν -καί παρέμεινε- ό πρώτος πού ώθησι ίμφατικά. τήν άρχαιότητα στό προσκή νιο της πολιτιστιχης 'ζωης. Στή
Divina Commedia
πpαγματεύεται τόν
άρχαϊο καί τόν χριστιανικό κόσμο δχι SίSαια ώς ίσότιμους, ώστόσο σέ οιιχρκη παpαλληλr.σμ6. 'Όπως ό πpώιμος Μεσαίωνας συνούαζε τύπους καί τούς άντιθέτους τους τύπους άιπ6 τ(ς ίστορίες καί τά πpόσωπα της Πιχλαιiiς καί της Καινijς Δι.αθήκης, ίτσι κι έκείνος συνενώνει κατά κανόνα iνα χριστι.ανικό κι ίνα ιιΒωλολατρικό παράοειγμα της Ιοιας πραγ
ματικης κατά.στασης 57 • Στ6 σημιίο αύτ6 ας μή λησμονiiμε οτι ό χριστια νικός κόσμος της ιστορίας και της φαντιχσίας ήταν γνωστός, ό άρχαίος,
'
'θ
αντι
ετα,
/ ,,
'1.'l.L
t
/
σχετικα αγνωστος, πο~ υποσχομενος
1
και
'
εpε
θ
1
Ί'
ιστικος ηταν
λοιπόν άναπόφευκτο νά κερΒlσιι τή μιρίοα τοϋ λέοντος στή συμπάθεια
τοϋ κοινοu, οταν οέν ύπΥ)ρχι πλέ.ον ίνας Dante γιά νά έπι6άλλεt τήν ίσοpροπία. Ό
Petrarca 'ζεί τώρα ατή σκίψη τών περr.σσοτέpων ώς μεγάλος
'Ιταλός ποιητής. Στά μάτια τών συγχρόνων του, άντίθετα, τό κλέος του
πήγαζε σέ πολύ μεγαλύτερη ίκταση άπ6 τό γεγονός οτι στό πρόσωπό του έκπροσωποϋνταν, κατά κάποιον τρόπο, ή άρχαιότητα, οτι μιμοϋνταν ολα τά είοη της λατινικης ποίησης κι ίγραψε έπιστολές' ή άξία των όποίων
ώς πραγματειών γιά μεμοvωμίνα 'ζητήματα της άpχαιότητας ε!vαι άκα ταvόητη μέv γιά μiiς, προφανίστατη ώστόσο γιά μtάν έποχή οίχως εϋ χρηστα οιοακτικά 6ι6λία. Παρόμοι.α καί ό
Boccaccio. Γιά οι.ακ6σια όλόκληρα χρόνια, οταν τό
ήταν άκόμη έλάχr.στα γνωστό πέραν των "Άλπεων, ή φήμη τοu άπλωνόταν· στήν Εύρώπη άπλώς καί μόνο χάpη στά μυθογpαφικά,
Decamemne
γεωγραφικά καί 6ιογpαφικά έρανίσματά. του, γpαμμένα στά λατινικά.
'Ένα άπό αύτά, τό De genealogia Deorum, πεptλαμ6άνει στό 140 καί 150 6ι6λίο iνα άξιοσημείωτο παρά.pτημα, οποu πραγματεύεται άναλυτtκά τή θέση τοϋ νεαροu οί.ιμανισμοϋ στόν αίώνα του. Δέν πpέπει νά μiiς παρα πλανήσει τό γεγονός οτι μtλίi οιαρκώς περί «ποιήσεως)), γιατί μιά πpο
σεκτικότεpη παρατήρηση οείχνεt οτι έννοεί τό σύνολο της οραστηpιότη τας τοu ποιητη-φιλολόγου. 58 Τούς οικούς της έχθpούς καταπολεμii μέ τόν πλέον όξύ τρόπο, τούς έπιπόλαιους άοαείς πού 'έχουν μυαλό μόνο γιά άσωτίες καί άκολασίες. Τούς σοφιστές θεολόγους, στούς όποίους φαίνον ται σκέτη μωρία ό Έλιχώνας, ή Κασταλία πηγή καί τό ίεpό άλσος τοu 'Απόλλωνα. Τούς φtλάpγυρους νομομαθείς, πού θεωpοϋν τήν ποίηση πε ριττή, έφ' οσον οέν προσπορί'ζει χρήματα. Τέλος τούς έπαϊτες μοναχούς
(τούς σκιαγραφεί 'έμμεσα, άλλά εί.ιοιάγνωστα), πού άpέσκονταν νά αίτιώνται είοωλολcιτpία καί άνηθικότητα. 59 'Ακολουθεί ή θετική ύπερά
σπιση, ό 'έπαινος της ποίησης καί ίοιαίτεpα τοu 6αθύτεpου, άλληγοpικοu
144
ΕΠΑΝΑΦrΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
νοήμι:ιτος πού οφειλε κι.ινείς νά της άποοίοεt σέ κάθε σημείο, της άπο
λύτως οtκι.ιιολογημέvης άσάφειι.ις πού οικι.ιιοuντι.ιν vά χρησιμεύεt ώς φό6ητρο τών άμ6λυμένων ι.ιίσθητηρίων τοίί άοι.ιοίίς. Κι.ιί, τελtκώς, ό συγ γρι.ιφέι.ις οtκι.ιιολογεί τή νέι.ι σχέση της έποχi)ς έκείvης πρός τήν είοω
λολι.ιτρίι.ι, σέ προοηλη συνάφειι.ι πρός τό οικό του λόγtο έργο. 60 Πι.ιρι.ιΟέ
χετι.ιι ώστόσο οτι τά πράγμι:ιτι.ι fισι.ιv οιι.ιφορετtκά σέ άλλες έποχές, οτι.ιν ή πρωτοχρtστιι.ινική έκκλησίι.ι εfχε &κόμη άνάγκη vά ύπερι.ισπίσει τόν έι.ιυτό της ένι.ιντι τών είοωλολι.ιτρών. Σήμερι.ι ομως -οόξι.ι στόν 'Ιησοίί Χριστό!- ή άληθtvή θρησκείι.ι έχει ουνι.ιμώσεt, έχει έξοντωθεί κάθε ίχνος είοωλολι.ιτρίι.ις κι.ιί ή νικηφόρος Έκκλησίι.ι κυριι.ιρχεί έπί τοίί έχθρtκοίί στρι.ιτοπέοου. Σήμερι.ι, έλεγε, μπορεί κι.ινείς νά πι.ιρι.ικολουθεί κι.ιί νά άντt
μετωπίζει τήν είοωλολι.ιτρίι.ι σχεοόν (fere) άκίνουvι.ι. Μέ τό i'Οιο ι.ιύτό έπιχείρημι:ι uπερι.ισπίστηκε στή σuνέχειι.ι τόν έι.ιυτό της όλόκληρη ή Άvι.ι γέννηση.
Ή ύπόθεση τούτη, λοιπόν, fιτι.ιν κι.ιινούργιι.ι στόν κόσμο, κι.ιί κι.ιινούρ-
,,
τ
'ξ
,
Α,.,,
ι
ι
ι
'
Ετ
γιι.ι ητι.ιν κι.ιι η τι.ι η ι.ιν"t'ωπων που την ι.ιντιπροσωπευε.
..
ινι.ιι ι.ιχρηστο
νά έρ(ζουμε γιά τό έάν ή ύπόθεση ι.ιύτή θά έπρεπε νά άvι.ιχι.ιιτιστεί κι.ιί
vά περιοριστεί έσκεμμένι.ι στή μέση της νικηφόρι.ις τροχι&ς της κι.ιθώς κι.ιί γιά τό έάν θά έπρεπε νά πι.ιρι.ιχωρηθεί κάποιο προνόμιο στό κι.ιθι.ιρά έθνικό στοιχείο. "'Άλλωστε οέν ύπηρχε τότε πεποίθηση πιό ίσχυρή άπό τό οτι ή άρχι.ιιότητι.ι ήτι.ιν τό uψιστο κλέος τοίί ίτι.ιλικοίί έθνους. Ούσιώοες γνώρισμι:ι τijς πρώτης τούτης γεν~ τών ποιητών-φιλο λόγων άποτελεί μιά συμ6ολική τελετουργίι.ι, πού οέν έξι.ιφι.ινίζετι.ιι οuτε κι.ιτά τόν 150 κι.ιί 160 ι.ιίώνι.ι, χάνει ώστόσο τό μέγι.ι πάθος της: ή στέψη τών ποιητών μέ οάφνtνο στεφάνι. Οί άπι.ιρχές της κι.ιτά τόν Μεσι.ιίωνι.ι Τ ' ' !1'' "' Ω-' θ ι "'θ εινι.ιι σκοτεινες κι.ιι οεν εφvw;τε ποτε νι.ι γινει στι.ι ερο ε ιμο. 1
1
'ΓΙ:]" !/' .π τι.ιν οη-
μόσιι.ι έπίοεtξη, eνι.ι όρι.ιτό ξέσπι.ισμι:ι τοίί λογοτεχνικοίί κλέους 61 κι.ιί, ήοη
ώς έκ τούτου, κάτι μετι.ι6λητό. Φι.ιίνετι.ιι π.χ. οτι όDante είχε κι.ιτά νοίίν μίι.ι ήμιθρησκευτική χειροτονίι.ι. "'Ηθελε νά στέψει ό ίοιος τόν έι.ιυτό του
μέ τό στεφάνι πάνω άπό τήν πέτρινη κολυμ6ήθρι.ι τοίί Σάν Τζιο6άννι,
οπου είχε 6ι.ιπτισθεί, οπως κι.ιί έκι.ιτοντάοες χιλιάοες πι.ιιοιά της Φλωρε ντίι.ις.62 Θά μποροϋσε, λέει ό 6ιογράφος του, νά λά6ει πι.ιντοίί τή οάφνη χάρη στή οόξι.ι του, κι ομως τήν ήθελε μοvάχι.ι στήν πι.ιτρίΟι.ι του· γιά τόν λόγο ι.ιύτόν πέθι.ινε οίχως νά στεφθεί. 'Επί πλέον πληροφορούμι.ιστε οτι
τό έθιμο ι.ιύτό οέν συvηθιζότι.ιν μέχρι τότε κι.ιί θεωροίίντι.ιv οτι είχε κλη ροοοτηθεί στούς άρχι.ιίους Ρωμι:ιίους άπό τούς 'Έλληνες. "'Αλλωστε ή έγγύτερη άνάμvηση άvι.ιγότι.ιν πράγμι:ιτι στούς κι.ιτά τό έλληνικ6 πρότυπο
κι.ιθιερωμέvους άγώνες τοίί Κι.ιπιτωλίου, Οπου έλιίμ6ι.ινι.ιv μέρος κιθι.ιρω!1' '
οοι,
,
ποιητες
.
,
κι.ιι
~.. i WV\Ot
i i .
'
κι.ι/\1\1,τεχνες
!/'
ξ
'
'θ
οιε ι.ιγοντι.ιν κι.ι ε
,
πεντε
'
χρονιι.ι
• '
ιχπο
τήν έποχή τοίί Δομιτιι.ινοiJ κι.ιί είχι.ιν, πιθι.ιvότιχτι.ι, έπι6ιώσει γιά κάποιο
145
ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΙΑ
χρονικό διάστημα μετά. τήν κατάρρευση τής ρωμαικης αύτοκρατορίας. Παρ' οτι λοιπόν δύσχολα θά ξανατολμοUσε κάποιος νά στέψει τόν έαυτό
του, οπως τό εΤχε θελήσει ό Dante, προίκυψε ώστόσο τό έρώτημα: ποιά ήταν ή άρμόδια άρχή γuί τή στίψη; Ό Albertino Mussato (πα.ραπ. σ.
107) στέφθηκε στήν Πάδουα άπ6 τ6ν έπίσκοπο καί τόν πρuτανη τοu πανεπιστημίου στά 1315. Γ&ά τή στίψη τοu Petrarca (1341) tριζαν τό πανεπιστήμιο τών Παρισίων, ποu ίτυχε τότε άκρι6ώς νά ίχει Φλωρεντινό πρuτανη, καί οί δημοτικές άρχίς τής Ρώμης. Μάλιστα ό Gασιλιάς Ρο
Gέρτος τοu Anjou, ποu ό ίδιος e:!χε ίπιλίξει τόν έαυτό του ώς έξεταστή, έπιθυμοuσε νά μεταθέσει τήν τίλεση στή Νεάπολη· ό Petrarca ομως προτίμησε άπό ολα τά ά'λλa. τή στέψη άπ6 τόν δήμαρχο τής Ρώμης στό Καπιτώλιο. Καί πράγματι τοuτη παρέμεινε γιά κάμποσο καιρό ό στόχος κάθε φιλοδοξίας έτσι προσεtλχυσε π.χ. τ6ν Jakobus Pizinga, Cναν εύγενη Σικελό ύπάλληλο. 63 Τότε ομως έμφανίστηκε στήν 'Ιταλία ό Κάρολος Δ', πού δοκlμαζε άληθινή άπόλαυση οταν έντυπωσ{ιιζe: μέ τελετές τούς ματαιόδοξους άν
θρώπους καί τόν άπερίσκεπτο '6χλο. Ξεκινώντας άπό τό έπινόημα οτι ή στέψη των ποιητών ύπΥjρξε κάποτε tργο τών παλαιών Ρωμαίων αύτο
κρατόρων καί, έπομένως, ήταν τώρα δική του δουλε&ά, στεφάνωσε στήν Πίζα τόν Φλωρεντινό λόγιο
Zanobi della Strada64
πρός μεγάλη δυσαρέ
σκεια τοu Boccaccio, (ο.π.) πού δέν θέλει ν' &να.γνωρίσει πλήρη άξία σέ τοuτη τή Iaurea pisana. Μποροϋσε κανείς στ' άλήθεια vά. άναρωτηθεϊ πώς
έφθασε ό ήμισλά6ος αύτός στό συμπέρασμα οτι 6ά. μποροίίσε vά. άποφαν θεί ώς δικαστής περί τής άξ{ιις 'Ιταλών ποιητwν. 'Ωστόσο, ίκτοτε οί
κυ6ερνώντες αύτοκράτορες ίστεφαν πράγματι πότε έδw καί πότε έκεί κάποιον ποιητή· στό σημείο αύτό δέν θίλησαν κατά τόν 150 αίώνα νά μείνουν πίσω οϋτε οί πάπες καί οί άλλοι ήγεμόνες, ώσπου στό τέλος ό τόπος καί οί περιστάσεις δέν έπαιζαν πιά κανέναν ρόλο. Στή Ρώμη τής έποχΥ)ς τοu Σίξτοu Δ' ή Άκαδημία τοu
Pomponius Laetus
άπένεμε στε
65
φάνους μέ δική της πρωτοGουλιcι. Οί Φλωρεντινοί εΤχαν τήν είιαισθησία vά. στέφουν μέν τούς διάσημους ούμανιστές τους' άλλά μόνο μετά θάνα τον. 'Έτσι στεφανώθηκε ό
Carlo Aretino,
έτσι ό
Lionardo Aretino.
Τόν
έ-yκωμιαστικό λόγο έκφώνησε μπροστά σ' ολον τόν λαό ύπέρ τοίί πρώτου
ό Matteo Palmieri καί ύπέρ τοu δεύτερου ό Giannozzo Manetti, παρουσί~ των άρχόντων τής Συνόδου. Ό όμιλητής ίστεκε στό προσκεφάλι τοίί φερέτρου, οπου κείτονταν ό νεκρός ντυμένος μέ μεταξωτό ίνδυμα. 66
'Εκτός αύτοίί ό CarloAretino τιμήθηκε μέ έπιτύμ6ιο λίθο (στόν ναό τοίί 'Αγίου Σταυροϋ), πού άνήκει στούς ώραιότερους τής Άναγέννησης.
146
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
V.
ΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΆ
Ή έπίδραση τijς άρχαιότητας στήν παι8εία, μέ τήν όποία θά άσχοληθοu με στό έξης, προϋπέθετε κατ' αρχήν τήν κυριαρχία το'ϋ ούμανισμοίί στά
πανεπιστήμια. Τοuτο συνέt>η πράγματι, δέv εfχε ομως οίίτε τήν έκταση οίίτε τήν έπίδραση πού θά ήθελε νά πιστεύει κανείς.
Τά περισσότερα Ιταλικά πανεπιστήμια ξεπρόbαλαν κατά τή διάρκεια το'ϋ 13ου κα( 14ου αίώνα, οταν ή αύξανόμενη οίκονομική εύημερία άπαί
τησε αύστηρότερη μέριμνα γιά τήν παιδεία. 67 Στήν άρχή διέθεταν συνή θως τρείς μονάχα ίορες: τοίί κανονικο'ϋ καί τοίί κοσμικοίί δικαίου καί τijς
ίατρικ1jς. Μέ τόν καιρό προστέθηκαν ίνας ρήτορας, ίνας φιλόσοφος κι ίνας Cιστρονόμος ό τελευταίος ταυτιζόταν κατά κανόνα, οχι ομως πάντο
τε, μέ τόν Cιστρολόγο. οι μισθοί διέφεραν πολύ μεταξύ τους, έvίοτε δω ριζόταν μάλιστα όλόκληρο κεφάλαιο. Μέ τήν άνοδο τοίί μορφωτικο'ϋ έπιπέδου δημιουργήθηκε άμιλλα σέ σημείο ώστε τά !δρύματα έπεδίωκαν νά άποσπάσουν τό ίνα άπό τό ιΧλλο διάσημους δασκάλους. Λέγεται οτι
ύπό τέτοιες συνθηκεc; ή Μπολώνια διέθετε μερικές φορές τό ήμισυ των
δημοσίων έσόδων της
(20.000
δουκάτα) γιά τό πανεπιστήμιο. Οί προσ
λήψεις άφορο'ϋσαν κατά κανόνα περιορισμένο χρονικό διάστημα, 68 άκόμη καί ίνα μόνον έξάμηνο, eτσι ώστε οί διδάσκοντες δι1jγαν t>ίο πλάνητος σάν τούς ήθοποιούς. Ύπ1jρχαν ώστόσο καί !σόt>ιοι διορισμοί. 'Ενίοτε ύπόσχον, , t' i''ξ θ ι ....... ταν να μη fJιζ/α ουν που ενα αΛΛου
., ο,τι
r
i' t-'ξ
ε χαv fJιfJα ει
σ
' εναν .,
ι
τοπο.
·rπηρχαν έκτός αύτοίί καί άμισθοι, έθελοντές Οάσκαλοι Άπό τίς θέσεις πού προαναφέραμε, ο! ούμανιστές έπιΒίωκαν φυσικά κατά προτίμηση έκείνην τοίί
καθηγητη
της
ρητορικΎjς.
Τοίίτο
έξαρτιόταν
ώστόσο
όλοκληρωτικά άπό τό κατά πόσον ό ύποψήφιος κατείχε τό σύνολο τοίί πραγματολογικο'ϋ περιεχομένου τijς άρχαιότητας, ώστε νά μπορεί νά έμφανίζεται καί ώς νομικός, γιατρός, φιλόσοφος ή Cιστρονόμος. Ο! έσω τερικές σχέσεις των έπιστημών καθώς καί οί έξωτερικές τοίί διδάσκοντος
ήσαν άκόμη έξαιρετικά μεταt>λητές. Δέν πρέπει, έπί πλέον, νά παραbλέ ψουμε οτι όρισμένοι νομικοί καί γιατροί εfχαν καί διατηροίίσαν τίς -κατά πολύ- ύψηλότερες άμοιt>ές, οί πρώτοι κατά κύριο λόγο ώς έμμισθοι μεγαλοσυμt>οuλάτορες το'ϋ κράτους, πού τούς προσλάμt>ανε γιά τίς δίκες τοu καί τίς διεκδικήσεις του. Κατά τόν
150
αίώνα ύπ1jρχε στήν Πάδουα
έτήσια μισθοδοσία νομικο'ϋ ϋφους
1.000 οοuκάτων, 69 καί έπιθυμο'ϋσαν νά προσλάt>οuν ίναν φημισμένο γιατρό μέ 2.000 Βοuκάτα σύν τήν άδεια νά άνοίξει ίατρείο, ένώ ό ί'Οιος κέρδιζε μέχρι τότε στήν Πίζα 700 χρυσά φιορίνια. 70 "Οταν ό νομικός Bartolommeo Socini, καθηγητής στήν Πίζα, πΎjρε μία t>ενετική θέση στήv ΠάΟοuα καί ήθελε νι:ί μεταt>εί έκεί, ή φλωρεντινή
ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΙΑ
147
κυGέρνηση τόν συνέλαGε καί 8ίν 8εχ6ταν νά τόν άφήσει έλεύθερο παρά μόνο μετά τήν κα.ταGολή έrfuήσε:ως uφους 18.000 χρυσών φιορινιών. 71 Ή τέτοιου είΒους άξιολ&γηση τούτων των έ:πιστημονικών κλάΒων θά άρκοοοε ήΒη γιά νά έξη-yήσει τό γεγονός οτι σημαντικοί φιλόλογοι προσπαθοuσαν νά έπι
Gληθοί.!ν ώς νομικοί καί γιατροί. Άπ6 τήν άλλη πλευρά, οποιος ήθελε νά εΙναι κάτι σέ όποιονΒήποτε κλάεο ίπρε:πε: νά χρωματιστεί ίντονα μέ τά χρώμα.τα τoiJ ούμα.νιστη. Παρακάτω θά μνημονεύσουμε καί άλλιώτικες,
πρακτικότερες Βραστηρι6τητες των ούμα.νιστών. 'Ωστόσο οί Βιορισμο( φιλολόγων ύπ6 τήν ί8ι6τητά τους αύτή, άν καί κατά περίπτωση συνοΒεύονταν άπ6 άρκετά ύφηλούς μισθούς 72 καί συμ πληρωματικά είσοΒήμα.τα, ύπijρξαν ίν συν6λφ έφήμεροι καί προσωρινοί, έτσι ώστε ό ίΒιος άνθρωπος μποροUσε νιί άπασχοληθεί σέ πλijθος ίΒρυ
μάτων. Προφανώς ύπijρχε μία προτίμηση πρός τήν έναλλα-yή καί προσ Βοκοuσαν κάτι καινούργιο άπ' τόν καθέναν, πράγμα εύεξήγητο σέ μιάν έπιστήμη εύρισκόμενη έν τ(ί) γίγνεσθαι καί έπομένως έξαρτημένη σέ
μεγάλο Gαθμ6 άπό προσωπικότητες. 'Επίσης, Βέν άνι.ιφέρεται πάντοτε οτι, οποιος παραΟιΒει μαθήματα γιά τούς άρχαίους συγγραφείς, άνήκει πράγμα.τι καί στό πανεπιστήμιο της άντ(στοιχης πόλεως. "Έτσι, εϋκολο
καθώς fιταν τό πήγαιν' -έλα καί μεγάλος ό άριθμός των Βιαθέσιμων
χώρων (σέ μοναστήρια κ.λπ.), άρκοuσε ίνας ί8ιωτικός Βιορισμός. Κατά τό 'ί8ιο 8ιάστημα. των πρώτων Βεκαε:τιών τοu 15ου αίώνα, οταν τό παν
επιστήμιο της Φλωρεντίας έφθασε στό άπ6γειο τ=ϊjς άκτινοGολίας του κα( οί άνθρωποι της παπικijς αύλijς τοu Εύγενίου Δ' καί ίσως ήΒη τοu Μαρτίνου Ε' συνωστίζονταν στίς αίθουσες 8ι8ασκαλίας, οταν ό Carlo
Aretino συναγωνιζόταν στή ΒιΒασκα.λία τόν Filelfo, οχι μόνον ύπijρχε, πλijρες σχεΒόν, Βεύτερο πανεπιστήμιο των Αuγουστινιανών στό μοναστήρι τοu 'Αγίου Πνεύμα.τος κι ένας όλόκληρος σύλλογος λογίων άνΒρών στούς
κόλπους τών ΚαμαλΒολινών στούς Angeli, παρά καί εύυπόληπτοι ίΒιώτες έπιχειροuσαν, συλλογικά η κατά μόνα.ς, νά όργανώσουν φιλολογικές καί φιλοσοφικές παραΒόσεις γιά τόν έαυτό τους καί γtά άλλους. 73 Στή Ρώμη,
ή φιλολογική καί ή άρχαιολογική 8ραστηριότητα ήΒη άπό καιρό 8έν εΙχαν καμμία πλέον σχέση μέ τό πανεπιστήμιο (Sapienza)- στηρίζονταν σχεΒόν όλοκληρωτικά έν μέρει στήν ίΒιαίτερη προσωπική προστασία όρισμένων παπών καί άρχιερέων, έv μέρει στούς Βιορισμούς στήν παπική γραμμα τεία. 'Υπό τόν Λέοντα Ι' πραγματοποιήθηκε τό πρώτον ή μεγάλη άνα8ιοργάνωση της
Sapienza μέ 88 Βασκriλους, &νάμεσα ατούς όποίους
μερικοί έκπροσωποί.!σαν έπάξια κα( έπιστημες της &ρχαιότητας, ίλειπαν ομως οί κορυφαίοι τοu είΒους. 'Όμως τά καινούργια μεγαλεία ύπijρξαν
GραχύGια. 'Έχουμε ήΒη άναφερθεί έv συντομ~ στ(ς ίΒρες ΒιΒασκαλίας
των έλληνικών στήν 'Ιταλία (σ. 140).
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
148
Γιά νά μπορέσει χανε(ς νά συλλά6ει ατίς πραγματικές του οιαατάαεις τόν τοτινό τρόπο μετάοοσης της έπιατήμης, πρέπει νά ξεχάσει κατά τό ουνατόν τά αύrχΡονά μας πανεπιστημιακά ίορύματα. Προσωπικές συνα ναστροφές, έπιχειρηματολογικές άντιπαραθέαεις, οιαρκής χρήση της λα τινικΎjς, άπό πολλούς οέ κα( της έλληνικΎjς, τέλος συχνή έναλλαγή των
οαακάλων καC απάνη των 6ι6λίων οιαμόρφωνι:ιν τίς απουοές της έποχΎjς κατά τρόπο ούακολα κατανοητό ατίς μέρες μας.
Σέ ολες τίς κατά κάποιον τρόπο έπώνυμες πόλεις λειτουρrοίίααν
λατινικά σχολεία, αέ μεγάλο 6αθμό μάλιστα οχι ιίπλώς μέ στόχο τήν προπαρασκευή γιά άνώτερες απουοές, άλλά καί γιατί ή γνώση των λα τινικών θεωροίίνταν ατά μέρη αύτά άπαραίτητη άμέαως μετά τήν άνά γνωση, τή γραφή καί τήν άριθμητική· άκολουθοίίαε ή λογική. Φαίνεται σημαντικό τό γεγονός οτι τοuτα τά σχολεία οέν έξαρτιόνταν άπό τήν έκκληαία παρά άπό τίς οιοικητικές άρχές της πόλης. Πολλά μάλιστα
ήσαν προφανώς άπλές ίΟιωτικές έπιχεφήαεις. Τώρα ομως, ύπό τήν καθοοήγηση όριαμένων έξαίρετων ούμανιατών,
τό έκπι:ιιοευτικό αύτό αύατημα οχι μόνον έπιτυγχάνει ύψηλό 6αθμό όργα νωτικijς τελείωσης άΧλά κι:ιί προάγεται αέ άνώτερη έκπαίοευση. Ή έκπαίοευση των γόνων ούο ήγεμονικών οίκων της 'Άνω Ί ταλίας συνε πιφέρει τή οημιουργία μορφωτικών ίορυμάτων πού μποροίίν νά άποκλη
θοuν μοναοικά ατό εΤοος τους.
Στήν αύλή τοu Giovan Francesco Gonzaga της Μάντουας (κυ6.
1407-1444) έκανε τήν έμφάνιαή του ό ύπέροχος Vittoήno da Feltre,74 εναι; άνθρωπος άπό έκε(νους πού άφιερώνουν όλόκληρη τήν uπαρξή τους
α' έναv σκοπό, οντας έφοοιααμένοι ατόν μέγιστο 6αθμό μέ τήν άπαιτού μενη ούναμη καί σύνεση. Κατ' άρχήν οιαπαιοαγώγηαε τούς γυιούς καί τίς κόρες τοu άρχοντος οίκου, μία μάλιστα άπό τ(ς τελευταίες ίφθααε νά γίνει άληθινή λογία. 'Όταν ομως ή φήμη του ιίπλώθηκε πολύ πέρα άπό τήν 'Ιταλία καί
έκοήλωααν ένοιαφέρον μαθητές προερχόμενοι άπό μεγάλες καί πλούαιες οίκογένειες, άπό κοντινούς καί μακρινούς τόπους, ό
Gonzaga
Οχι μόνον
έπέτρεψε ατόν οάακαλό του νά οιαπαιοαγωγήαει καί αύτούς άλλά φαίνε ται Οτι θεώρησε τιμή γιά τή Μάντουα νά άποτελεί τόν χώρο οιαπαιΟα γώγησης τοίί εύγενοuς κόσμου. Έοω ή έκγύμναση κι:ιί κάθε εύγενέατερη
σωματική aaκηση άντιμετωπ(ζονται γιά πρώτη φορά ίαότιμα μέ τήν έπιατημονική οιοαακαλ(α. UΟμως α' ολους αύτούς προστέθηκε κι άλλη μιά όμάοα, τή μόρφωση της όποίας ό Vittoήno θεωροuαε ίσως τόν ύψη λότερο στόχο της ζωijς του: οί φτωχοί καί ταλαντοίίχοι τούς όπο(ους
οιέτρεφε καί οιαπαιοαγωγοuαε ατό σπίτι του <φer 1'amore di Dio», πλάι a' Οαους εύγενείς ιίναγκάζονταν νά συνηθίσουν τή αυμ6(ωση κάτω άπ'
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΙΑ
149
τήν ίοια στέγη μέ τό γuμv6 τάλαvτο. Ό Gonzaga όφειλε στήν πραγμα τικότητα vά τοu κατα6άλλιι 300 χρυσά φιορίvια έτησίως, κάλυπτε ώστόσο οίκοvομικά Ολο τ6 ίnεlρημα, πού συχvά στοίχιζε άλλο τόσο. "Ήξερε οτι ό Vιttoήno οέv ί6αζε οεκ«ρα στήv άκρη γιά οικό του λογα ριασμό καί οιαισΘαvόταv άvαμφισ6ήτητα οτι ή άπό κοινοu έκπαίοευση καί των άπόρων ηταv ή σιωπηρή σuvθήκη ύπ6 τήv όποία τοu πρόσφερε τίς ύπηρεσίες του ό Θαυμαστός άvορας. Τ6 φρ6vημα τοu οίκου ηταv αίιστηρά Θρησκευτικό, περισσότερο κι άπ' ο,τι σί μοναστήρι. Κυρίως ή εύρυμ&Θειι:ι χι:ιρακτηρ!ζει τόν Guarino της Βερόv.ιχς, 75 ό όποίος έκλήθη στή Φερράρα άπ6 τ6v Nicolo d'Este κατά τό tτος 1429 γιά νά 8ιαπαι8αγωrf)σει τόv -yuι6 του Lionello κι:ιί, οταν ό μαθητής του κόvτευε νά έvηλικιωθεί, οίοι:ιξε καί στ6 πανεπιστήμιο ώς καθηγητής της
είιγλωττίι:ις καί των ούο άρχα(ωv γλωσσών. 'Εκτός τοu Lionello εfχε ήοη πλΎjΘος άλλων μαθητώv προερχόμενων άπό οιιίφορετιχά μέρη, καθώς
καί μερικούς έπιλέκτους άπόρους' τούς όπο!ους σuvτηροuσε έν ολφ η έν μέρει στό σπίτι του. Τά 6ρά8ια του, ώς άργά, ήταν άφιερωμέvα σέ έπα νιχλήψεις μαζί τους. Καί αίιτ6ς ηταv τ6πος αίιστηρ'i)ς Θρησκευτικότητας καί ήΘικΎjς. Δέv ήταν καθόλου τό φταίξιμο τοu Guarino ή τοu Vιttoήno άν οι περισσότεροι ούμαvιστές τοu αίώvα τους οέν tορεπαν πλέοv έπαίνους στό πλαίσιο αύτών των Οραστηριοτήτων. Παραμέvει άχι:ιτανόητο πώς, παράλληλα μέ μιά τέτοια 8ραστηρι6τητα, ό Guarino τά κατάφερνε νά μεταφράζει χωρ(ς οιι:ικοπή άπό τά ίλληvικά καί νά συντάσσει έκτεταμέ νες οικές του έρrασίει;.
Έκτόι; άπό αύτά, ή οιαπαιοαγώγηση των παιοιών τών ήγεμόvων στίς περισσότερες ίταλικές αύλές πέρασε, τουλάχιστον έν μέρει καί γιά όρισμέvα χρόνια, στά χέρια τωv ούμαvιστών, οί όποίοι ίτσι οιείσουσαν άκόμη περισσότερο στά ένοότερα τοu αύλικοp 6ίου. Οί πραγματείες περί τήv οιαπαι&ιγώγηση των ήγεμόνωv, άλλοτε καθηκον των Θεολόγων, γί νονται τώρα, φυσικά, κα( οική τους ύπόΘεση. Ό Aeneas Sylvius άπηύΘυvε π.χ. σέ ούο νεαρούς Γερμανούς ήγεμόνες τοίί οίκου τώv Άψ6ούργων 76 Οιεξοοικές πραγματείες σχετικά μέ τήv περαιτέρω μόρφωσή τους, οπου,
καθώς εfvαι εύνόητο, συνιστίiται tvθερμα καί στούς ούο ή καλλιέργεια τοίί ούμαvισμοu ύπό τήν ίταλική ίννοια. Φαίνεται πώς ήξερε οτι τά λόγια του
θά πήγαιναν χαμένα καί γι' αύτό φρόντισε νά κυκλοφορήσουν είιρύτερα τά συπράμματα. 'Ωστόσο, ή σχέση τώv ούμανιστών πρ6ς τούς ήγεμόvες θά μίiς άπι:ισχολήσει 8ιεξοοικ6τερα.
150
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
νι ΟΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ ΤΟΥ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΥ
Τήν προσοχή μαι:; ά.ξίζουν κατ' ά.ρχήν οσοι πολίτες, ίδια.ίτερα. στή Φλω ρεντία., tκα.να.ν τήν ένα.σχόληση μέ τήν ά.ρχα.ιότητα. σκοπό τijι:; ζωijι:; τους κιχί είτε tΎινιχν οί ίδιοι σπουδαίοι λόΎιοι, είτε σπουδαίοι έριχσιτέχνει:; πού
ύποστήριζιχν τούς λόΎιουι:;. (Πρbλ. παραπάνω, σ.
136). Ύπijρξα.ν ίδια.ίτε
ριχ σημαντικοί ίδίωι:; Ύιά τή μετα.bα.τική περίοδο, ά.φου σ' α.ύτούι:; ό ούμα νισμόι:; ά.να.πτύσσει Ύιά πρώτη φορά πρακτική έπίδρα.ση ώι:; άπαριχίτητο στοιχείο τηι:; κα.θημερινtjι:; ζωl)ι:;. Μόνο μετά άπ' α.ύτούι:; άσχολήθηκιχν σοbαρά μαζί του ή'Υεμόνει:; κα.ί πάπες. 'Έχουμε ήδη &.να.φερθεί σuχνά στόν Niccolό Niccoli χα( τόν Gian-
nozzo Manetti. Ό Vespasiano μας περι'Υράφει τόν Niccolό ώι:; άνθρωπο πού οuτε στό έξωτερικ6 τοu περιbάλλον δέν άνεχ6τα.ν ο,τι θά μπορουσε νά δια.ταράξει τήν άρχα.ιοπρεπij άτμόσφα.ιρα.. 77 Ή ώρα.ία. μορφή τοu,
περιbεSλημένη μακρύ tνδuμα, στό Ύεμάτο θαυμάσιες ά.ρχα.ιότητει:; σπίτι, προκιχλουσε έντελώι:; ίδιόρρuθμη έντύπωση. "Ήταν ύπερSολικά καθαρός σέ ολα. του, ίδια.ίτεριχ στό φα.-yητό· έμπρόι:; τοu εστεκα.ν άρχα.ία. σκεύη κιχί χρuστάλλινιχ ποτήρια. πάνω σέ λευκότατο λινό. 78 Τόσο έκλεπτuσμένει:;
ήσαν οί α.ίσθήσειι:; τοu ώστε δέν άντεχε ν' άκούει τό -yκάρισμα του Ύα.ϊ δάροu οuτε τό ροκάνισμα του πριονιου οuτε τό τρίξιμο τηι:; ποντικοπα.Ύί διχι:;. Ό τρόποι:;, μέ τόν όποίο κέρδισε πρόι:; οφελοι::; των δικών του ένδια.
φερόντων ϊνα.ν φιλήδονο νεαρό Φλωρεντινό, εΙνα.ι τόσο χαριτωμένοι:;, ώστε δέν μποροi.ίμε παρά νά τόν διη-yηθοuμε. 79 Ή έπιστήμη ητα.ν τό τελευταίο πού άπα.σχολοuσε τόν εύειδl) χιχί
πολύ δοσμένον στίι:; χαρές της ζωl)ι:; Piero de' Pazzi, Ύυιό εύΎενοuι:; έμπό ρου κα.ί προορισμένον Ύιά τήν ίδια. κοινωνική θέση. Μιά μέρα., καθώς περνοϋσε μπροστά άπ' τό Palazzo del Podesta, 80 ό Niccoli τόν φώναξε κοντά του κι έκείνοι:; ύπάκουσε στό νευμα του έξέχοντοι:; άνδρόι:;, άν χα.(
δέν εΙχε ποτέ ώι:; τότε μιλήσει μαζί του. Ό Niccoli θέλησε νά μάθει ποιόι:; ήταν ό πα.τέριχι:; του κι α.ύτόι:; άπήντησε: ό άρχονται:; Andreade'Pazzί. Ό άλλοι:; έξα.κολούθησε ρωτώνται:; τον Ύιά τό έπάπελμά του. Ό Piero ά.ντα.πάντησε οπωι:; συνηθίζουν οί νεαροί: καλοπερνώ,
attendo a darmi buon
tempo. Ό Niccoli εΙπε: Έσύ, -yυιόι:; τέτοιου πατέρα. κα.ί προικισμένοι:; μέ τέτοιο παράστημα, θά 'πρεπε νά ντρέπεσαι πού ά-yνοείι::; τή λατινική έπιστήμη ή όποία. θά ητιχν Ύιά σένα. τέτοιο έ-yκιχλλώπισμα· έάν δέν έντρυ
φήσειι::; σ' α.ύτή δέν θά άξίζειι:; τίποτε, κα.ί μόλις μαραθεί ό άνθόι:; της
νιότης θ' άπομείνειι:; άνθρωποι:; δίχως τήν παραμικρή σημασία. (virti:ι). 'Όταν τ' άκουσε ιχύτά ό Piero άνα.-yνώρισε εύθύι:; οτι ήταν άλήθεια., κα.ί ά.ντέτεινε οτι θά μοχθουσε εύχα.ρίστωι:; Ύιά τόν σκοπό τουτον, έάν εϋρισκε
fΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ τοr ΟΤΜΑΝΙΣΜΟr
151
δάσκαλο. Ό Niccoli ε!πε: 00,.ε νά νοv.ιστώ έγώ γι' αuτό. Καί πράγματι τοϋ Sρηκε άνδρα έντριSη στά λιχτινικά καί τά έλληνικά, όνόματι Pontano, τόν όποίο ό Piero φtλοξεvοϋσε στό σπίτι του καί τοu κατέGαλλε
100
χpuσά φιορίνια έτησίως. Σέ άντίθεση μέ τήν ώς τότε χλιδή μελετοuσε τώρα νύχτα-μέρα κι ίγινε φίλος ολων των μορφωμένων κιχ( δημόσιος άνδρας ύψηλοϋ φρονήματος. "Έμαθε άπ' ίξω ολη τήν Αlvειά&ι καί πολ
λούς λόγους τοϋ ΛιSίου, συνήθως καθ' όδόν άνάμεσα στή Φλωρεντία καί τήν έξοχική του κατοικία. στό Τρέμπιο.
'Εκπρόσωπο τοϋ άρχαίου πνεύματος ύπό διαφορετική, ύψηλότερη εννοια, άποτελοuσε ό GiannozzoManetti. 81 Διαθέτοντας πρώιμη ώριμότη τα, διεκπεραίωσε σχεδόν παιδί μιά μαθητεία ώς έμποροUπά.λληλος κι
ίγινε λογιστής έvός τραπεζίτη. 'Όμως λίγον καιρό άργότερα τούτη ή ένασχόληση τοϋ φάνηκε μάταιη κι έφήμερη· όρέχτηκε σφοδρά τήν έπι
στήμη, μέ τή Sοήθεια της όπο(ας κα( μόνον ό άνθρωπος μποροϋσε νά διασφαλίσει τήν άθαvασία. Πρώτος λοιπόν αuτός άπ' Ολους τούς Φλωρεν τινούς εuγεvεϊς Sυθίστηκε στά Gιbλία κι εγινε, οπως είπαμε, lνας άπό τούς μεγαλύτερους λογίους της έποχης του. 'Όταν ομως τό κράτος τόν χpησιμοποίησε ώς έμπορικό άντιπρόσωπο, ίφορο κιχ( έπίτροπο (στήν
Πέσκια, στήν Πιστόγια καί στό Μουτζέλλο) 00,.κησε τίς άρμοδιότητές του σάν νά εΙχε άφυπvισθεί μέσα του lνα ύψηλό ίδανικό, ή κοινή συνι σταμένη τών ούμανιστικών σπουδών καί της θρησκευτικότητάς του.
Είσέπραξε τούς πλέον μισητούς φόρους πού εΙχε έπι6άλει τό κράτος κιχ(
δέν ελα6ε άμοι6ή γιά. τόν κόπο του. Ώς έπαρχος άρνήθηκε Ολα τά δώρα, μερίμνησε γιά τήv είσαγωγή δημητρv.ικών, έπετύγχανε άοκνα τήν είρη
νική έπίλυση των δικαστικών διαφορών καί γενικότερα ίκανε τά πάντα γιά. νά τιθασεύει τά πάθη μέ τήν καλοσύνη. Οί Πιστογέζοι δέν κατάφεραν ποτέ ν' άνακαλύψουν ποιάν άπό τ(ς δύο παρατάξεις της πόλεως σuμπα θοϋσε. Στίς ώρες της σχόλης του συνέταξε τήν ίστορία της πόλης ώς
σύμ6ολο τοϋ κοινοu πεπρωμένου καί δικαίου, πού φυλάχθηκε άργότερα στό παλάτι της πόλης μέ πορφυρό δέσιμο σάν ίερό άντικείμενο. Κατά τήν
άποχώρησή του ή πόλη τοϋ χάρισε εvα λάGαρο μέ τό εμbλημά. της καί μιά μεγαλόπρεπη άρrυρή περικεφαλαία. Ώς πρός τούς ύπόλοιπους πολυ μαθείς πολίτες της Φλωρεντίας έκείvη τήν έποχή, άρκεί νά παραπέμψου
με στόν Vespasίano (πού τούς γνώριζε ολους), κιχ( μόνον γιά. τόν λόγο οτι ό τόνος, ή άτμόσφαιρα στήν όποία γράφει, οί συνθηκες ύπό τίς όποίες συναναστρεφόταν τούς άνθρώπους έκε(vους, φαίνονται πράγματα άκόμη σημαντικότερα άπό τίς ίδιες τ(ς έπ( μέρους έπιδόσεις του. 'Ήδη σέ μιά
μετάφραση, καί πολύ περισσότερο στούς σύντομους ύπαινιγμούς στούς όποίους περιοριζόμαστε έδώ, θά χανόταν τούτη ή ϋψιστη άξ(α τοu συγ
γράμματός του. Δέν εΙναι κανένας μεγάλος σunραφέας, γνωρίζει ομως
152
ΕΠΑΝΑΦrΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
ολη τήν κίνηση τοϋ χώρου χι έχει bαθειιi συναίσθηση της πνευμι;ιτιχης του σημι;ισίας.
Κι άν κανείς έπιχεφήσει νά. ιίναλύσει τή μι;ιγείcι μέσω της όποίcις οι Μέοιχοι τοϋ 15ου αίώνα, χα( ίοιcι(τερα ό Cosimo ό Πρεσbύτερος ( t 1464) χαί όLorenzoMagnifico (t 1492), έπέορcισαν γενικότερα στή Φλωρεντία χαί στούς συγχρόνους τους, τότε θά φcινεί οτι τό σημι;ιντικότερο στοιχείο της ύπηρξε, πιχρά.λληλcι μέ τήν οποια πολιτική πρακτική, ό ήγετιχός ρόλος τους στόν τομέα της τότε παιοείcις. 'Όποιος, κατέχοντας τή θέση τοϋ
Cosimo ώς έμπόρου χαί ήγέτη τοπιχης πολιτικης παράταξης,_ έχει
έπί πλέον στή οιά.θεσή του ολους, οσοι σκέπτονται, έρευνοϋν χαί γράφουν,
οποιος εΤναι ιίπό γεννησιμιοϋ του πρώτος ιίνάμεσα στούς Φλωρεντινούς χαί θεωρείται έπί πλέον ό σημι;ιντιχότερος της Ί ταλίας ώς πρός τή
μόρφωση, αύτός εΙναι στ' ιίλήθεια ήγεμόνας. Παραπέρα, ό Cosimo κα τέχει τήν ίοιι:ιίτερη οόξα οτι αύτός ιίναγvώρισε στήν πλατωνική φιλοσο φία82 τόν κάλλιστο ιίvθό της ιίρχαίας σκέψης, οτι έμφύτευσε στό περι bάλλον του τούτη τή γνώση χα( έτσι έφερε στό φώς μιά νέα χα( ύψη λότερη ιίναγέννηση της ιίρχαιότητας μέσα στοίις κόλπους τοϋ ούμι;ινι σμοϋ. Τά καθέκαστα μας έχουν παραοοθεί μέ μεγάλη ιίχρ(bειcι. 83 'Όλα άρχισαν μέ τή μετάκληση τοϋ λογίου 'Ιωάννη Άργυρόπουλου καί τόν προσωπικό ζηλο τοϋ
Cosimo στά στερνά. του χρόνια, σέ σημείο ώστε ό Marsilio Ficino έφθανε νά. αύτοχιχραχτηρ(ζεται πνευμι;ιτικό τέκνο τοϋ Cosimo ώς πρός τόν πλατωνισμό. 'Τπό τόν Pietro Medici ό Ficino
μεγάλος
έγινε κιόλας ήγέτης μtaς σχολης. Σ' αύτόν μεταπήοησε ιίπό τούς περι πατητικούς ό γuιός τοϋ Pietro καί έγγονός τοϋ Cosimo, ό οιαπρεπής Lorenzo. Ώς οί πλέον όνομι;ιστοί σuμμι;ιθητές του ιίναφέρονται: ό Bartolomeo Valoή, ό DonatoAcciajuoli χαί ό Pierfilippo Pandolfini. Βαθιιi έντυ πωσιασμένος, ό οάσχαλος μι;ιρτυρεί σέ πολλά σημεία των συγγραμμάτων
του οτι ό Lorenzo οιερεύνησε τόν πλcιτωνισμό σέ ολο του τό b'ά.θος χαί
οιcιτίιπωσε ρητά τήν πεποίθησή του οτι οίχως αύτόν θά fιταν ούσχολο νά. εΤναι κανείς καλός πολίτης χα( χριστιανός. Τοϋτο τό ιίνώτερο χαρακτηριστικό μtaς ίοεαλιστικης φιλοσοφίας συνείχε τήν περίφημη ίνωση τών λογίων γύρω ιίπό τόν
Lorenzo χαί τήν
ξεχώριζε έναντι ολων των άλλων ένώσεων τοϋ είΌους. Μονά.χα σ' ίνα
τέτοιο περιbάλλον μποροϋσε νά. νιώθει εύτυχής ίνας Pico della Mirandola.
'Όμως τό ώραιότερο πού μπορεί νά. είπωθεί εΤναι οτι, παράλληλα μ' ολην αύτήν τή λcιτρείcι της ιίρχαιότητας, άνθισε έχεί ίνα καθαγιασμένο έρ γcιστήρι της ίταλιχης ποίησης χι ιίπ' ολες τίς φωτεινές ιίχτίνες, στίς
όποίες έχχύνεται ή προσωπικότητα τοϋ
Lorenzo, τούτη μπορεί νά. ιίπο
χληθεί ή κραταιότερη. 'Άς τόν κρίνει χcινείς κατά. bούλησιν ώς οημόσιο
άνορα (σ. 65, 72). 'Ένας ιίλλοοαπός οέν ιίναχατεύεται, έφ' οσον οέν
ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ
ror
153
orMANIΣMOr
άναγκάζεται νά τό πράξιι, σ' ίvαν φλωριντιν6 άπολογr.σμό ένοχης κιχί
πεπρωμένου. 'Όμως ή πι6 Ιεικη πολcμιχή ιΤναι νά κατηγορεί κανείς τόν
Lorenzo οτι στόν πνευμιχτικ6 τομί« ίθcσι κυρ(ως μετριότητες ύπό τήν προστασία του κι οτι άπό οικ6 του φταLξιμο παρέμειναν έκτδς της χώρας ό Lionardo da Vinci κι ό μιχθημιχτικ6ς Fra Luca Pacciolo, ένω έμεινιχν τουλάχιστον άνυποστήρικτοι οί Toscanelli, Vespucci κ .ά.. Δέv ύπηρξε pιp '"Ί' λευρος, οεοαια ΟΛΟΠ
"
'
,ι_ ' ητcχν, ωστw-ο, απ
6 τους '
' '
πλ' ιον πολ' υπλ ευρους ανιχμεσα
σ' Οσους μεγάλους έπιοίωξιχν ποτέ νά: προστατιύσουν καί νά προωθήσουν
τό πνευμιχ· κι ηταν έκιϊνος στ6ν όποϊο ή στάση αύτή άποτελουσε ίσως κατά χόριο λόγο συνίπεια μι&ς ~αθότιρης ίσωτιρικijς άνάγχης. Καί ό οικός μcχς αίώνας οιcχκηρύσσιι ήχηρά τήν &ξία της παιοείας γενικότερα, κιχί ίοιιχίτερα των άρχαLων γραμμάτων. 'Όμως πουθενά: άλλου οέν άπαντίiται ή πλήρης και ίνθουσιώοης &φοσ(ωση, ή άνιιγνώριση οτι τοότη ή &νιχγχιχιότητιι εΤνιχι πρωταρχική ίνιχντι Ολων των άλλων, οπως σ' έκε(νους τοός Φλωρεντινοός τοίί 15ou καί τοu άρχόμενου 16ου άιώνιι. 'Τπάρχουν ώς πρός τουτο ίμμεσις άπο0ι(ξιις, πού παραμερίζουν κάθε άμφι6ολίιι: άν οέv θεωρουσαν τ(ς σπουοές ώς τό άπολότως εύγενέστερο άγαθό της έπίγειας ζωijς, οέv θά ίπέτριπαν στίς κόρες τους νά συμμε
τέχουν σ' αύτές τόσο συχνά. Ή ίξορία οέν θά ιΤχι γίνει εύτυχής οιαμονή, οπως τήν κατέστησε ό
Palla Strozzi. 'Άνθρωποι σάν τόν Filippo Strozzi,
πού κατά τά λοιπά οέν ίθετcχν φραγμούς στ6ν ίιιυτό τους, οέν θά οιιχτη
ρουσcχν ούναμη Κat κέφι γιά νά πραγμιχτιυθοϋν κριτικά τή Φυσική Ίσ'C'Ο pία του Πλινίου. 84 Δέv πρόκειται ίοω γtά ίπαινο ή ψόγο παρά γιά άνιχ
γνώριση του πνεόμιχτος μιίiς έποχijς μέσα στή ουνιχμική ίοιορρυθμία του. 'Εκτός άπό τή Φλωρεντία ύπijρχαν στήν 'Ιταλία μερικές άκόμη πόλεις, οπου ίΟιωτες άλλά και όλόκληpοι κοινωνικοί κόκλοι ορcχστηριο
ποιουνταν μέ κάθε μέσον ύπέρ του ούμιχν~μου καί ύποστήριζαν οσους λογίους ζουσαν κοντά τους. Ο! συλλογίς έπr.στολών έκείνης της περιόοου μa.ς φέρνουν άντιμέτωπους μί πλ:ιjθος τέτοιων προσωπικών σχέσεων. 85
Τό οεοηλωμένο φρδνημιχ των άνθρώπων ύψηλ:ιjς μόρφωσης τοός ώθοϋσε σχεοόν άποκλειστικά πρός τήν κατεόθυνση αύτή.
Ε!ναι ώστάrο καιρός νά παρατηρήσουμε τόν ούμιχνισμό οπως τουτος
έμφανίζεται στ(ι; αύλές των ήγεμδνων. 'Έχουμε ήοη (σ. 15, 103) ύπαι νιχθεί τήν έσωτερική συγγένεια του τυράννου μέ τόν φίλόλογο, ποό στηρίζεται κι αύτός στή οική του προσωπικότητα, στό ταλέντο του.
Άλλf.ι. ό τελευταίος, οπως παραοεχόταν, προτιμοϋσε τίς αύλές άπό τίς έλεύθερει; πόλεις, ήοη έπειοή ησαν πλουσιότερες οί άμοι6ές. 'Όταν κά ποτε φάνηκε οτι ό 'Αλφόνσος της Άριχγωνίας θά μπορουσε νά γίνει άρ χοντας όλόκληρης της Ί τιχλίιχς, ό
Aeneas Sylvius86 έγραφε σ' ίνιχν άλλο
Σιενέζο: «θδ: προτιμουσα ή είρήνη νά έρχότιχν στήν 'Ιταλία ύπό τή οική
154
ΕΠΑΝΑΦrΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
του κυριαρχία παρά ύπό τ(ς κυ()ερνήσεις τών πόλεων. Γιατί μιά εύγεvής ()ασιλική ψυχή ξέρει ν' άνταμεί()ει κάθε τι έκλεκτό» .87 Κα.ί ώς πρός τοuτο τό σημείο ύπερτονίστηκε πρόσφατα. ή άναξιοπρεπής πλευρά, ή έξα.γορα σμέvη κολακεία, οπως προηγουμένως ή έπφροή τών έπα.ίνων των ούμα νιστών είχε οημιουργήσει ύπερ()ολικά εύνοϊκή οιάθεση άπένα.ντt στούς ήγεμ6νες. Οί τελευταίοι θεωροοοαν οτι όφειλαν vά στέκουν στήν κορυφή της πα.ιοείας της έποχης καί της χώρας τους-οσο μονομερής κι ά.ν ήταν
ή παιοεία αύτή- καί τοϋτο, σέ γενικές γραμμές, θά συνιστα πάντοτε εύvοϊκή μαρτυρία ύπέρ α.ύτών. Ίοίως σέ όρισμέvους πάπες ή άφο()ία εvαντι των έπιπτώσεων της πα.ιοείας της έποχης εχει κάτι τό άκούσια.
έ1tι()λητικό. Ό Νικόλαος Ε' οέv άvησυχοuσε γιά τήν τύχη της 'Εκκλη σίας, άφοu χrλιάοες πολυμαθείς ά.νορες εστεκαν στό πλευρό της ετοιμοι
νά τή ()οηθήσουν. Πολύ ύποοεέστερες εΤναι οί θυσ(ες πού κατα()άλλει χάριν της έπιστήμης ό Πίος Β', κι οί 'Ποιητές πού τόν τριγυρίζουν φαί νονται μετριότατοι· ό ίοιος ομως ήγείται προσωπικά της οημοκρατίας τών λογίων σέ πολύ μεγαλύτερο ()αθμό άπό τόν οεύτερο προκάτοχό του κι
άπολαμ()άνει τούτη τή Οόξα μέ πολύ μεγάλη σιγουριά. Πρώτος ό Παϋλος Β' άντιμετώπισε μέ μεγάλο φό()ο καί ουσπιστία τίς ούμανιστικές άντrλή ψεις των γραμματέων του, έvω OL τρείς οιά&χοί του, ό Σίξτος, ό 'Ιννο κέντιος Καt ό Άλέξανορος, άποοέχονταν άφιερώσεις κι έπέτρεπαν τήν οιά στίχων έξύπvησή τους σέ Οση έκταση κι ά.ν έπιθυμοuσε κανείς vά τό πράξει -ύπηρξε άκόμη καί μία ΒοpγιιΧό«, πιθανότατα σέ έξαμέτρους-, 88 ήσαν ώστόσο πολύ άπασχολημέvοι μέ άλλα ζητήματα καί, όντας έπικεv τρωμένοι σέ άλλου εί&υς έρείσματα της έξουσίας τους, οέv έπιοίοονταν σέ συχνή συναναστροφή των ποιητών-φιλολόγων. Ό 'Ιούλιος Β' ()ρηκε
()έ()αια ποιητές γιατί ύ'Π:rjρξε ό ίοιος σημαντικότατη πηγή έμπνευσης (σ.
90) ,
,
•
,
,
'
~, λ cιεv φαινετα.ι ωστοσο να πο υvοιαστηκε γι
'
•
'
αυτους
,
'
κατα τα
'
λ οιπα.
Τόν οιαοέχθηκε ό Λέων Ι', ((οπως ό Νουμας τόν Ρωμύλο»· ή φράση σήμαινε οτι, μετά τήν κλαγγή των Οπλων κατά τή οιάρκεια τοu προη γούμενου ποντιφικάτου, έλπιζαν τώρα οτι ό νέος πάπας θά άφοσιωνόταν στίς μοϋσες. Ή άπόλαυση ώραίας λατινικης πρόζας καί εϋηχων στίχων
άποτελοuσε κομμάτι της ζωης τοu Λέοντα· ή ύποστήριξή του πρός τήν
κατεύθυνση αύτήν ύπηρξε ώστόσο τόσο μεγάλη, ώστε οί λατινόγλωσσοι ποιητές του έξέφρασαν παραστατικά σέ άναρίθμητα έλεγεία, ώοές, έπι γράμμιχτα καί λόγους τό χαρούμενο, λαμπερό πνεuμα της έποχης τοu
Λέοντα, οπως τό ά1tοπνέει καί ή ()ιογραφία τοu Jovius. 89 "Ίσως κανένας
ήγεμόνας σ' όλόκληρη τήν ίστορία της Δύσης οέν έξυμνήθηκε τόσο πο λύπλευρα σέ σχέση μέ τά λιγοστά ίστορίσιμα γεγονότα της ζωης του. Οί ποιητές εΤχαν πρόσ()αση σ' αύτόν κυρίως γύρω στό μεσημέρι, οταν είχαν σταματήσει οί οεξιοτέχνες των έγχόροων. 90 'Ωστόσο, ενας άπό τούς
ΤΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ ΤΟΤ ΟΤΜΑΝΙΣΜΟΥ
155
καλύτερους τοu σιναφιοu91 άφήνει νά έννοηθεί οτι προσπαθοuσαν νά τόν προσεγγίσουν καί κατά τίς άλλες ώρες της ήμέρας άκολουθώντας τον
κατά πόοας, τόσο στούς κήπους Οσο κα( στά έσώτατα οώμιχτα τοu παλατιοu· οποιος οέν τόν πετύχαινε έκεί, οοκίμαζε νά τό κάμει μέ μιάν έπαιτική έπιστολή σέ μορφή έλεγε(ας, οπου παρήλαυνε όλόκληρος ό
'Όλυμπος. 92 Γιατί ό Λέων, πού οέν μποροuσε νά 6λέπει λεφτά μαζεμένα κι έπιθυμοuσε ν' άντικρίζουν τά μάτια του μονάχα εύθυμες φυσιογνωμίες, χάριζε μ' έ:ναν τρόπο πού πέρασε γοργά στή σφαίρα τοu μύθου κατά τά έπόμενα χρόνια της οίκονομικης στενότητας. 93 ~Εχει ήοη γίνει λόγος γιά
τήν ά.ναοιοργάνωση της Sapienza μέ οική του πρωτοβουλία (σ. 147). Γιά νά μήν ύποτιμήσουμε τήν έπίοραση τοu Λέοντα στόν ούμανισμό οέν πρέπει νά μας έπηρεάσουν οί πάμπολλες παιΟαριωοίες πού συνέβαιναν παράλληλα. Δέν πρέπει ν' ά.φήσουμε νά μας πλανέψει ή έπικίνΟυνη, οπως
φαίνεται, είρωνεία (σ. 114), μέ τήν όπο(α ό 'ίοιος ά.ντιμετωπίζει ένίοτε τά θέματα αύτά. Ή κρίση μας όφείλει νά ξεκινα άπό τίς μεγάλες πνευμα
τικές ουνατότητες πού έμπίπτουν στό τομέα της «παρότρυνσης» καί οέν
μποροuν βέβαια νά άποτιμηθοuν έν συνόλφ, άλλά μποροuν πράγματι, γιά
τίς άνάγκες ά.κριβέστερης έρευνας, νά τεκμηριωθοuν σέ όρισμένες μεμο νωμένες περιπτώσεις. Ή ολη έπ(οραση τών ούμανιστών στήν Εύρώπη ά.πό τό
15 20 περίπου καί έξης καθορίζεται κατά κάποιον τρόπο πάντοτε
άπό τήν ώθηση τήν όποία eοωσε ό Λέων. Τοuτος ό πάπας, στήν παρα
χώρηση τοu προνομίου γιά τήν έκτύπωση τοu νέου κειμένου τοu Τακί του,94 ήταν σέ θέση νά πεί οτι οί μεγάλοι συγγραφείς εΙναι κανόνες ζωης,
παρηγοριά στή ουστυχία. ΕΙπε άκόμη πώς θεωροίίσε άνέκαθεν πολύ ύψηλό στόχο τήν προώθηση τών λογίων κα( τήν άπόκτηση έξαίρετων βι6λίων· έτσι καί τώρα εύχαριστοuσε τούς ούρανούς γιατί μποροuσε νά ώφελήσει τό άνθρώπινο γένος προάγοντα~ αύτό τό βιβλίο. Καθώς ή καταστροφή της Ρώμης στά
1527 οιασκόρπισε τούς
καλλιτέχνες, οιέσπειρε καί τούς λογοτέχνες στούς πέντε άνέμο!'Jς καί, γιά πρώτη· φορά, οιέΟωσε γιά τά καλά τήν &νοοξη φήμη τοu μεγάλου άπο θανόντος προστάτη στά πέρατα της Ί ταλίας.
'Από τούς κοσμικούς ήγεμόνες τοu 15ου αίώνα τόν μεγαλύτερο έν θουσιασμό γιά τήν άρχαιότητα τόν eοειξε ό 'Αλφόνσος ό Μέγας της
'Αραγωνίας, βασιλέας της ΝειΧπολης (σ. 34). Φαίνεται οτι στό ζήτημα αύτό ύπηρξε έντελώς ά.φελής, οτι άπό τήν ώρα της άφιξής του στήν
Ί ταλία τόν έντυπωσίασε μέ καταλυτικό τρόπο ό άρχαίος κόσμος μέ τά μνημεία καί τά συγγράμματά; του κι &πρεπε νά ζήσει πλέον σύμφωνα μέ αύτό τό πρότυπο. Μέ θαυμαστή εύκολία παραχώρησε στόν άοελφό του
τήν πεισματάρα Άραγωνία του μαζί μέ τίς προσαρτημένες χώρες γιά ν' άφιερωθεί όλοκληρωτικά στήν καινούργια του κτήση. 'Εν μέρει οιαΟοχι-
156
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
κά., έν μέρει ταυτοχρόνως εΤχε στίι:; ύπηρεσίει:; του τόν Γεώργιο Τραπε ζοόντιο, τόν νεώτερο Χρυσολωρίi, όνόματι Giovanni, τόν Lorenzo Valla, τόν Bartolomeo Fazio καί τόν Antonio Panormita, πού &-γιναν οί ίστοριο γρά.φοι του. 95 Ό τελευταίοι:; οφειλε νά. έρμηνεύει καθημερινά. τόν Λί6ιο στόν ίδιο καί στήν αύλή του, άκόμη καί στό στρατόπεδο κατά. τή διάρκεια των έκστρατειών. Οί άνθρωποι αύτοί τοu κόστιζαν πάνω άπό 20.000 χρυσά φιορίνια έτησίωι:;. Γιά τήν Historia Alphonsi ίΟωσε στόν Fazio έτήσια άμοι6ή πάνω άπό 500 δουκάτα καί 1.500 χρυσά. φιορίνια έπί πλέον κατά. τό πέρας Πjι:; έργασίαι:; μέ τά λόγια: ((Τοuτο δέν ίχει τό
νόημα άνταμοι6ηι:;, γιατί τό έργο σαι:; δέν θά μποροuσε νά. άνταμειφθεί άκόμη καί άν σίiι:; ίδινα μία άπό τίι:; καλότερει:; πόλεις μου. Ά.λλά, μέ τόν
/ -
Ι θ' θή t Ι καιρο, α προσπα σω να σας ικανοποιησω)).
υο
•
ι Ι λ Ι ταν, υπο τους αμπρο-
τερουι:; ορουι:;, προσέλα6ε τόνGiannozzoManetti ώι:; γραμματέα του, εΤπε: ((θά μοιραζόμουν μαζί σας καί τό τελευταίο μου ψίχουλο)) .
Τέτοιαν έντύπωση εΤχε κάνει ήδη στόν 6ασιλέα ό Giannozzo, οταν εΤχε καταφθάσει ώι:; άπεσταλμένοι:; Πjι:; Φλωρεντίας νά δώσει τά. συγχα ρητήρια γιά τοόι:; γάμους τοu πρίγκηπα Feπante, ώστε καθόταν στόν θρόνο του άκίνητος «σάν άγαλμα)) καί δέν ίδιωχνε οϋτε τά κουνοόπια άπό πάνω του. Ό άγαπημένοι:; του χώρος φαίνεται πώς fιταν ή 6ιbλιοθήκη τοu παλατιοu στή Νεάπολη, οπου καθόταν σ' eνα παράθυρο μέ ίδιαίτ..ερα ώραία θέα πρός τή θάλασσα Κι άκουγε προσεχτικά τούς σοφοός, οταν συζητοuσαν π.χ. γιά τήν Άγία Τριάδα. Γιατί fιταν έπίσηι:; πολύ θρijσκοι:; καί, έκτός άπό τόν Λί6ιο καl τόν Σενέκα, έ6αζε νά. τοu δια6άζουν καί τή
Βί6λο, τήν όποία γνώριζε σχεδόν άπ' ίξω. Ποιός μπορεί νά μαντέψει έπακρι6ώι:; τά. αίσθήματά του γιά. τά. δijθεν όστά τοu Αι6ίου στήν Πάδουα
(σ. 108); 'Όταν, μετά άπό μεγάλα παρακάλια, έλα6ε άπό τοόί; Βενετούς eνα κόκαλο άπό τόν 6ραχίονα καί τό ύποδέχτηκε μέ δέος στή Νεάπολη, θά. πρέπει τό χριστιανικό καί τό είδωλολατρικό στοιχείο νά άνακατεότη καν έντόι:; του κατά. περίεργο τρόπο. 'Όταν, κατά τή διάρκεια έκστρα
τείαι:; πρόι:; τά Ά6ροόζια ορη, τοu ίδειξαν τή μακρινή Σουλμόνα, πατρίδα τοu Ό6ι0ίου, έκείνοι:; χαιρέτησε τήν πόλη καί εύχαρίστησε τόν έπιχώριο δαίμονα. Τόν εύχαριστοϋσε, προφανώς, οτι έκανε πράξη τήν προφητεία τοu μεγάλου ποιητΎj σχετικά μέ τή μελλοντική του δόξα. 96 Κάποτε θέ
λησε νι.Χ έμφανιστεί ό ίδιοι:; μέ άρχαιοπρεπij τρόπο, συγκεκριμένα κατά
τήν περίφημη προέλασή του στήν όριστικά κατακτημένη Νεάπολη
(1443). Κοντά στό Μερκά.το γκρέμισαν τό τείχος σχηματίζονται:; άνοιγ μα 40 πήχεων, μέσα άπό τό όποίο πέρασε άνε6ασμένοι:; σέ χρυσό άρμα σά.ν Ρωμαίοι:; θριαμ6ευτήι:;. 97 Ή σχετική άνάμνηση άπαθανατίστηκε μέ
'
e ' α'φ'~ μια θ αυμασια θ ριαμοικη ιaα στο
'
'
Caste11ο nuovo.
'Ά πο' τουτον ' εν' τον
θουσιασμό γιά τήν άρχαιότητα καθώς κι άπ' ολει:; τίι:; άλλες καλές του
rΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ
ror
157
orMANIΣMOr
ίοιότητες ή να.πολιτά:vικη δυναστεία. του (Ε)λ. σ. 34 κ.έξ.) κληρονόμησε λιΎοστά. πρά.-yμα.τα. ή κιχ( τίποτε. Άσύ-yκριτα. πολυμαθέστερος τοϋ Άλφόvσου ύπrjρξε ό Fedeήgo τοϋ
Ούρμπίνο πού είχε λιγότερους άνθρώπους Ύύρω του, οέν ίκα.νε σχεοόν καθόλου σπιχτά:λες 98 κιχί, Οπως σέ ολα., ένερΎοϋσε σχεοιασμένιχ κιχ( ώς
πρός τήν προσέπιση της άρχιχιότητα.ς. Οί περισσότερες μεταφράσεις ά.πό τά. έλληνικά: καθώς κιχ( μέρος τών σημαντικότερων σχολίων, έπεξερΎιι σιών κιχί τά. παρόμοια συντάχθηκαν Ύιά λο-yα.ριασμό οικό του κιχ( τοϋ Νικολά.ου Ε'. Ξόοευε πο"λλfι., liλλJJ. μέ σκοπιμότητα, γιά τούς άνθρώπους
πού τοϋ ήταν χρήσιμοι. Στό Ούρμπίνο οέν Ύινότιιν λό-yος Ύιά ιχύλή ποιη τών. Ό ίοιος ό άρχοντας ήταν ό πλέον έντρι6ής. Ή άρχιχιότητιχ ύπrjρξε ώστόσο μέρος μόνον της μόρφωσής του. Ώς τέλειος ήγεμόνα.ς, στρατη
λάτης κιχί άνθρωπος κατείχε γενικότερα μεγάλο μέρος τών έπιστημών της έποχrjς, κιχί μάλιστα Ύιιί πρακτικούς σκοπούς, γιιί τ(ς άνά:γκες της πριχ-yμα.τικότητιις. Ώς θεολόΎος συνέκρινε π.χ. τόν θωμα μέ τόν Σκώτο, γνώριζε οέ κιιί τούς άρχιι(ους Πατέρες της 'Εκκλησίας, Άνιιτολrjς κιχί
Δύσης, τούς πρώτους άπό λατινικές μεταφράσεις. Στά: φιλοσοφικά ζητή ματα φαίνεται νά έχει άφήσει τόν Πλάτωνα όλοκληρωτικά. στίς φροντίδες τοϋ συγχρόνου του Cosimo. 'Από τόν 'Αριστοτέλη ομως γνώριζε μέ άκρί6ειιχ οχι μόνον τά 'Ηθικά κιχί τά. Πολιτικά παρά. κιιί τά Φυσικά κιχ( πολλά άλλα συπράμμα.τιι. Ώς πρός τά: ύπόλοιπιχ άνιιγνώσμα.τά: του, ύπερείχιχν σημαντικά οί άρχιχίοι ίστορικοί στό σύνολό τους, τών όποίων κιχ( κατείχε τά έργα. Αύτούς κιχί Οχι τούς ποιητές «οιά6ιχζε ξανά κιχ(
ξανά κι ί6ιχζε νά. τοϋ οιιχ6ά:ζουν)) .
Οί Sforza, ποιός περισσότερο, ποιός λιγότερο, εΙνιχι έπίσης ολοι τους μορφωμένοι κι άποοεικνύοντιχι μα.ικrjνες (σ. 26, 37 κ.έξ.), οπως άνιχφέρ θηκε κατά περίπτωση. 99 "Ήοη Ύιιί πολιτικούς λόγους ό οούκιχς
Francesco
θεωροί.ίσε τήν ούμα.νιστική πιιιοεία. ιχύτονόητη γιιί τήν άνιχτροφή τών
πιχιοιών του. Φαίνεται οτι ή κρατούσα άποψη θεωροuσε πλεονέκτημα. Ύιιί τόν ήΎεμόνιχ νά μπορεί νά συναναστρέφεται τούς πλέον μορφωμένους ώς ίσος πρός ίσους. Στή συνέχεια ό
Lodovico Moro,
ίξοχος λατινιστής ό
ίοιος, συμμετέχει σέ κάθε τι πνευματικό ξεπερνώντας κατά πολύ τήν
ένασχόληση μέ τήν άρχιιιότητιι (σ. 38 κ.έξ.). 'Αλλά. κιχί οί μικρότεροι ήΎεμόνες έπιοιώκουν τέτοιου εί&υς πλεονε κτήματα, κι εΙνιχι άοικο νά θεωρείται οτι σuvτηροϋσιχν τούς λοΎοτέχνες της ιχύλΎjς τους μόνο κιχί μόνο γιιί νά: οοξαστοϋν άπό ιιύτούς. "Εvιις
ήγεμόνα.ς σάν τόν Borso της Φερράριις (σ. 44 κ.έξ.), μ' ολη του τή μα.τιχιοοοξίιχ, οιόλου οέν προκαλεί πιά: τήν έντύπωση οτι προσοοκα τήν
άθιινιισίιι μέσω τών ποιητών, οσο Κt άν έκείνοι τόν ύπηρετοϋσιχν μέ ζΥjλο
θ'
συν ετοντα.ς
ι
μια
Β
.
ι
ι
ι
orseιs και τιχ πιιρομοιιχ.
Τι
'ξ
ι
.,
ο ε ουσιαστικο του εvστικτο
158
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΊΉΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
ε!ναι πολύ ά.νιπτυγμένο κιχ( 8έν ίπηρεάζεται ά.π6 τέτοιες προσοοκίες. 'Όμως ή συναναατροφή των λο-y(ων, τό έν8ιαφέρον γιά τήν άρχαιότητα, ή ά.νάγκη γιά κομψή λατινική ίπιστολογραφ(α ήσαν, τήν έποχή έκείνη, άξε8ιάλυτα 8εμ.ίνα μί τήν ήγιμονία. Μήπως ό έξαιρετικά καταρτισμένος
σέ πρακτικά ζητήματα Βούκας Άλφόνσος (σ. 44) οέν παραπονιόταν πά ντοτε γιατί ή φιλασθίνιια τόν ώθησε σέ νεαρά ήλικία πρός τίς χειρωνα κτικές έργαα(ις προκιιμίνου νά άνακτήσει τίς ουνάμεις του; 100 "Ή μήπως ήθελε μόνο νά κρατήσιι σί άπόσταση τούς λογοτέχνες μέ αύτήν τή
8ικαιολσyία; Άκόμη καί γιά τούς συγχρόνους του ήταν 8ύσκολο νά είσ ούσουν στά μύχια μιiς τέτοιας ψυχijς. Άκόμα κι:ι( οί μικρ6τιροι τύραννοι της Ρομάνιας οέν μποροuν νά
ά.ντιπεξέλθουν ιϋκολα 8ίχως ίναν η περισσότερους ούμανιστές αύλικούς. Στήν πιρίπτωση ι:ιύτήν ό οίκο8ι8άσκαλος καί ό γραμματέας συμπίπτουν όλοίνα καί πιριασ6τερο σί ι~ πρόσωπο, πού γίνεται ένίοτε ό άνθρωπος
γι& ολες τ!ς οοvλιιίς της ι:ιύλijς. 101 Συνήθως σπεό8ει κανείς νά περιφρο νήσει σvλλή68ην τ(ς ταπιινές τοuτες σχέσεις, ξεχνώντας οτι άκριbως τά δψιατα πνιυματικά πρά-γμιχτι:ι οέν μετριοuνται μ' αύτή τήν κλίμακα. Μι& τιλι(ως ίοιάζοuσα κατάσταση θά πρέπει νά έπικρατοuσε όπωσ8ήπο« στήν αύλή τοu Ρ(μινι ύπό τόν θρασύ παγανιστή καί κοvτοτιέρο Sigismondo Malatesta. Πιριστοιχιζόταν άπό κάμποσους φιλολόγους άμε(6οντας πλουσιοπάροχα; όριαμίνους άπ' αύτούς, π.χ. μ' ενα άγρ6κτημα στήν έξοχή, ίνώ άλλοι ίξααφάλιζαν τά πρός τ6 ζijν ώς ά.ξιωματικοί. 102 Οί συχνά 8ηλητηριω8έστατις Βια.μάχες τους &εξάγονται στ6ν πύργο του -
arx Sismundea-
παρουσί~ τοu ι
έπαινοuν στ!ς λατινικές ποιητικές συνθέσεις τους καί ύμνοuν τ6ν έρωτικό Οεσμ6 του μί τήν ώρα(α Isotta, πρός τιμήν της όποίας, κατ' ούσίαν, πρα-γμιχτοποιήθηχι ή περ(φημη ά.να.Οόμηση τοu 'Αγίου Φραγκίσκου στό Ρίμινι, ώς ίπιτόμ6ιο μνημείο της, Divae Isottae Sacrum. Κι οταν οί φι λόλογοι πεθα(νουν, τοποθετοuνται στήν, η κάτω άπό τήν, σαρκοφάγο, μέ
τήv όποία κοσμοuνται οί κόγχες των ούο έξωτερικων τοίχων της έκκλη σίας αύτης. Μία σκαλισμένη έπιγραφή πληροφορεί οτι έοω ένταφιάστηκε
ό τάοε κατά τήν έποχή της bααιλείας τοu Sigismundus, uίou τοu Pan-
dulfus. Στή σημερινή έποχή ούσκολα θά πίστευε κανείς οτι ενα κάθαρμα, οπως τοuτος ό ήγεμόνας, θά ενιωθε τήν άνάγκη παι8είας καί λόγιας σuναναστροφ1jς ομως έκείνος πού τόν ά.φόρισε, τόν έκαψε τόν πολέμησε, οηλα.Οή ό πάπας Πίος Β', λέει: «Ό
in effigie καί Sigismondo κάτεχε
τίς ίστορικές οιηγήσεις καί οιέθετε μεγάλη γνώση τijς φιλοσοφίας. "Έμοιαζε νά 'ναι γεννημένος γι& ολα, οσα έπιχειροuσε)). 103
ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
159
VΠ. ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΉ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟ'ΓΗΤΑΣ: ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΙΝΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ
Γιά ούο σκοπούς πίστεuαν οημοχρατ!ις, ήγιμ6νις καί πάπες οτι διόλου
δέν μποροi.ίσαν νά στερηθοi.ίν τοός ούμαν&ατίς: γιά τή σύνταξη έπιστολών καί γιά τήν άπαγγελί.α οημοσίων, πανηγuρικών λόγων.
Ό γραμματέας οέν όφιlλιι νά ιfναι καλ6ς λατινιστής μονάχα γιά λόγους ϋcpους άλλά άντιθέτως: θιωριϊται οτι μόνον ίνας οίιμανιστής ε!ναι δυνατόν νά δια.θέτει τήν παιοεία καί τ6 τιιλίντο πού b.παιτοi.ίνται γιά νά ε!ναι κανείς γραμματέας. ·Έτσι,
ol
μιγιιλύτιροι άνΟρις της έπιστήμης
κατά τόν 150 αίώνα ύπηρέτησαν σuνήθως ίπ( ίνα σημά.ντικό μέρος της ζω:rjς τους τό κράτος μ' αύτόν τ6ν τρ6πο. Στ6 ζήτημα αί.ιτό οέν κοιτοi.ίσε κανείς πατρίδα χαί καταγωγή. Τριίς b.π6 τούς τίσσιρις μεγάλους Φλω
ρεντινούς γραμματείς πού οιεκπιραίωναν τίς ίργασlες άπό τό
1427 ώς
τό
1465 προέρχονταν άπό τήν ύποτιλη π6λη τοϋ Άρίτσο, συγκεκριμένα Lionardo Bruni, Carlo Marzuppini κα( Benedetto Accolti. 1 αι Ό Poggio καταγόταν άπό τήν Teπa nuova πού άνΥjχε ίπ(σης στή φλωρεντινή έπι οί
κράτεια. Γιατί πολλά άπό τά ύψηλ6τιρα κρατικά άξιώματα ε!χαν άπό καιρό έπανδρωθεί κατά κύριο λ6γο μί άλλοοαπούς. Οί Lionardo, Poggio καί Giannozzo Manetti διετέλεσαν έπίσης κατά πιριόΟους μυστικοί γρα φείς των παπών, ένώ ό CarloAretino ίπρ6χειτο νά γίνει. Τό άξίωμα τοίίτο
κατέλαGαν ό Blondus άπό τό Φορλί χαί ίν τίλιι, είς πείσμα ολων, καί ό Lorenzo Valla. Άπό τήν έποχή των Νικολάου Ε' χα( Πίοu Β' τό παπικό άνάκτορο ελκει ολο καί περισσότερο στή γραμματεία του τίς σημαντικό τερες δυνάμεις, άκόμη καί έπί των τελευταίων παπών τοίί 15ου αίώνι.χ, οί όποίοι, κατά τά άλλα, οέν άγαποi.ίσαν τόσο τή λογοτεχνία. Στήν παπική ίστορία τοu Platina, ό Gίοι; τοi.ί Παύλοu Β' οέν άποτελεί παρά τήν περιχαρη έκδίκηση τοu ούμανιστη έναντίον τοu μοναδικοί) πάπα πού δέν ήξερε νά μεταχειριστεί σωστά τήν αύλή τοu, έχείνον τόν σύνΟεσμο «ποιη τών καί όμιλητών πού χάριζαν στήν Κουρία τόση λάμψη, Οση έλάμGαναν άπό αύτήν)). Πρέπει νά οεί κανεlι; πώς μαίνονται
oi ύπερήφανοι αύτοί
κύριοι οταν οημιουργοϋνται οιαμάχες σέ ζητήματα ίεραρχίας, οταν π.χ. οί Advocati consistoήales οιεκοιχοϋν τήν ίσοGαθμία ή άκόμη καί τό προGά οισμα εναντί τουι;. 105 Σέ μία καί μόνη άποστροφή τοu λόγου γίνεται έπίκληση στόν Εύαγγελιστή 'Ιωάννη, πού τοϋ άποκαλύφθηκαν τά Se-
creta coelestia, στόν γραφώ τοϋ Πορσήνα, τ6ν όποίο ό Μ. ΣκαιGόλας πέρασε γιά τόν ίοιο τόν Gασιλέα, στόν Μαικήνα, πού ύπijρξε μυστικός γραφέας τοϋ Αύγούστου, στούι; άρχιεπισκόποuς, πού στή Γερμανία όνο μάζονταν γραμματείς, κτλ 106 «Ο! άποστολικοί γραφείς ε!χαν στά χέρια
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
160
τους τίς σπου0αι6τερες ύποθέσεις στδν κόσμο, γιατ( ποιός άλλος άν οχι
αύτο( γράφει καί καθορίζει τά ζητή~τα τijς καθολικΎjς πίστης, τijς
Κα"\'αΠολέμησης των αίρέσεων, τijς άποκατάστασης τijς είρήvης, τijς οιαμεσολά6ησης άνάμεσα στούς μεγάλους μονάρχες; Ποιός άν οχι αύτοί συντάσσει τή στατιστική έποπτεία όλόκληρης τijς Χριστιανοσύνης; Αύτο(, οιά. μέσου των οσων έκπορεύονται άπ6 τούς πάπες, προκαλοuν τόν
θαυ~σμ6 σέ 6ασιλείς, ήγεμδνες καί λαούς. Αύτοί συντάσσουν τίς οιαταγές καί όοηγίες πρός τοuς λεγά.τους. Διαταγές ομως οέχονται μόνον άπό τδν πάπα, καί τίς άναμένουν σέ οιαρκΎj έτοιμότητα μέρα καί νύχτα)) . Άλλά στόν κολοφώνα τijς Οόξας έφθασαν γιά πρώτη φορά. οί ούο φημι-
σμένοι γραμματείς καί στυλίστες τοu Λέοντα
1': ό Pietro Bembo καί ό
Jacopo Sadoleto. Δέν έγραφαν ολες οί γραμματείες κομψά.. ΎπΎjρχε tνα ξύλινο ύπαλ ληλικό uφος σέ πολύ νοθευμένα λατινικά., πού τό χρησιμοποιοuσε ή πλειο
ψηφία. Πλάι σέ τοuτο τό uφος τwν μιλανέζικων έγγράφων, τά όποία μας έκανε γνωστά. ό Cοήο, χτυποuν στό μάτι μ' Εναν έντελwς παράξενο τρόπο
οί λιγοστές έπιστολές ποu θά. πρέπει νά συντάχθηκαν άπό τά. ίοια τά μέλη
τοu ήγεμονικοu οίκου καί μάλιστα σέ ση~ντικότατες στιγμές- 107 πρόκει ται γιά τά άμιγέστερα λατινικά.. Ή οιατήρηση τοu uφους άκόμη καί σέ συνθηκες άνάγκης έμοιαζε έπιταγή τοu άγαθοu τρόπου ζωΥjς καί έπακό λουθο τijς συνήθειας. Μπορεί νά φανταστεί κανείς μέ πόσο ζ1)λο μελε τοuσαν έκείνους τούς καιροuς τίς συλλογές έπιστολών τοu Κικέρωνα, τοu Πλινίου καί άλλων. 'Ήοη κατά. τόν
150 αίώνα έμφανίστηκε όλόκληρη
σειρά όοηγιών καί ύποοειγμάτων γιά τήν έπιστολογραφία στά λατινικά,
ώς παρακλάΟι των μεγάλων γραμ~τικών καί λεξικογραφικών έργασιων, οί όποίες καί σήμερα άκόμη προκαλοuν τήν έκπληξη μέ τόν ογκο τους μέσα στίς 6ι6λιοθηκες. 'Ωστόσο, οσο περισσότεροι άναρμόοιοι άποτολμοu
σαν νά έπιληφθοuν τοu ίργου χρησιμοποιώντας παρόμοια 6οηθητικά μέσα, τόσο πιό πολύ ένέτειναν τίς ουνάμεις τους οί οεξιοτέχνες οί έπιστολές τοu
Poliziano καί, στίς άρχές τοu 16ου αίώνα, τοu Pietro Bembo θεωρήθηκαν κατόπιν τά μέγιστα ουνατά έπιτεύγ~τα οχι μόνον τοu λατινικοϊ:ί uφους άλλά καί τijς έπιστολογραφ(ας καθ' έαυτήν.
Μέ τόν
160 αίώνα κάνει παράλληλα τήν έμφάνισή του κι Ενα κλασ
σικό ίταλικό έπιστολογραφικό uφος, στήν κορυφή τοϊ:ί όποίου στέκει καί
πάλι ό Bembo. Πρόκειται γιά eνα έντελώς μοντέρνο εΙοος γραφΎjς, πού κρατιέται σκόπι~ σέ άπόσταση άπό τό λατινικό, Ομως άπό πνευ~τικης άπόψεως έμποτίζεται καί καθορίζεται όλοκληρωτικά άπό τήν άρχαιό τητα.
Πολύ λαμπρότερος τοϊ:ί έπιστολογράφου έμφανίζεται στό προσκήνιο ό ρήτορας, 108 σέ μιά έποχή χα( στούς κόλπους ένός λαοu οπου ή άκρόαση
,• ι
ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΉ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤλl
161
θεωροwταν πρώτης τ~ιως 8w6Mιunι, W ~ ..νιιιηιιι~ ιlχ6wι -rης ρωμαϊκης σuγκλήτοu και ι;&Ν pη1'6pιιw ""IC ιιupιιη,οΟcrι ιr• ΙΜι "'' πvιu
n•
ματα. Ή είιγλωττίι.χ χι1ριιφι,.cr1'οιι ~C ~ 'Ικκ>.ηcrι., crΠ,ν όποία εΤχε t)ρεί καταφύγιο υι;4& '1'6ν Mwalcuwι. Διιιμ.ο"n'Ι'σ&& tιi «τcα ραίτητο στοιχείο καί κ6crμημσι χd&βι 8νclaιιιpric Οtιιφξ"IC· Πο»Jς γιορ,.α στικές στιγμές, πού στ(ς μ&ρις μ&ς wΛ.,..,.. ι" μ.w.ιιιή, 'l"'r; ίτcοχ;ή έκείνη άν.:rjκαν στή λατινιχή ~ ΙιrσWιι~ ριιιιιοpιlι, h' •όιιοΟ U Ις Sγιnι1 ό κάθε άναγνώστης τά σuμτcιρUμ.ιι"8 10\I, Ή κοινωνική προD.ιuαη '\'OU ρι/rrφι ~ιr8V· ΜιΜις 8'ι&φορη, Πd&vω άπ' ολα χρειαζόταν τ6 οuμσινια-nχ6 "~ 7ΙΟύ ιfιι κιι).ΛιιρτηθιΤ μi οεξιοτεχνία. Στήν αuλή τοu Βοrιο ~ lιρρ6ρ8ς
6 86Λιχ6ς
γισ&'Ι'ρ6ς
r·
Jero-
nimo da Castello eπρεπε νιί xoWιcrωpn 'IWo 'ΙΜ t,'8φχο !ο-ο χα( τδν Πίο Β'. 109 Στίς έκκληmις, Ιγyσιμ.οι MrMot ΜCιιΜνν cr'l'6ν ΙμSωvα μέ κάθε έορταστική ή πίνθιμη &:φορμ.~, 8χ6μ."Ι ιιaC -' ftιη1σ'κιu'1'1χiς ίορ τές. Γιά τούς μή 'Ιταλούς Bιoρyoiw.mς ~ Zuν6lou ~ ΒΜιλιlας άπετέλεσε νέα έμπειρία τ6 γιγοv6ς 11'& 6 dφx,&mlnowoς 'l'OD ΜιΜνοu έπέτρεψε στδν Aeneas Sylvius v4& &•cι ι:rιr6 8~, wρlν 8χ6μ.η Μβιι '\'6 χρίσμα. Παρά τή μοuρμοuρα τών βιολόγων, ,.6 &wχβηχιιν χα( ι;6ν &χοu σαν προσεκτικά μέ μεγάλη πιρ1iργιισ&.tιο •Ας mO'rl'l'IWOUμ.c Χα'\'' dφχ.ήν τίς σημαντικότερες καί συχν6,.ιρις «φορμ&ς Ιημ.οcrlων 6μ.Wων. . Κuρίως, οέν ε!ναι τuχαίο ,.6 γιγοv6ς διrι ο1 8nιι:rιrιιΛμ&νοι dcπ6 :κρd&,.ος
σέ κράτος όνομάζονται Oratores (ρή,.ορις). ΠΜ1 cr'T(ς μ.ucr'Vιχίς 8ια6οu λείισεις ύπΥ}ρχε καί ή άναπ6φιu:κτη ίπιΒιιχι;ι:κή παροuο1ιι 1 μιιι Βημ6crια
όμιλία έκφερόμενη μέ τόν πλίον πομπώιη 'Vpάrco. 111 Κα,.4& :κιιν6να, τ6ν λδγο έπισήμως eπαιρνε ενας μόνον 6:π6 ι;ήν πολudφ1θμη 8ποι:r'Τολή· αuνί6η ώστδσο ν' άναγκαστεί ό ίμπεφογνώμων Π(ος ΒΊ ίνώπιον '\'OU όπο(οu ό καθένας έπιθuμοuσε νά άκοuστιί, ν' «:κ0Ucrι1 Βιdοχιχd& ,., μ&λη μιiς όλόκληρης άντιπροσωπείας. 112 'Επ(crης χιι(ροV'\'ιιν νd& βγd&ζονν λ6γοuς, κα( μάλιστα μονάχοι τοuς, λόγιοι ήγιμ6νις μ& ,.6 χ.&ριαμσι τοϋ λόγοu, ατά ίταλικά ή λατινικά. Σχετική ίκπα(8ιuαη ιΤχαν Μβιι οι γόνοι τοu ο!κοu των Sforza. Πολύ νέος ό Galeazzo Maria !ι.πfrπιιλι ~Βη crτά 1455 S(χως νά κομπιάσει καθδλοu έ:να exercitium ίνώπιον '\'OU Μιγd&λοu ΣuμGοuλιοu της Βενετίας, 113 ίνω ή ά8ιλφή τοu, ήlppolίta, προαφώνηαι τ6ν πάπα Π(ο Β' στό σuνέοριο τΥjς Μάντοuας μί μιά χαριτωμίνη όμιλια. 114 Προφανώς καί ό ίοιος ό Πίος Β' σ' ολα τά στάεια της ζωης τοu προιτο(μσιζε
έντατικά ώς όμιλητής τήν κατάληψη τοσ uπατοu άξιώμσιτος· οί ί8ι6τητίς τοu ώς μεγαλύτεροu Sιπλωμιίτη κα( λογ(οu της Κοuρ(ας 8έν θά εΤχαν ίσως έπαρκέσει νά τδν άνε()άσοuν στ6ν παπικό θρόνο S(χως τ6 κλέος καί τή μαγεία της είιγλωττίας τοu. ((Γιατί 8έν ύπ.:rjρχε τ(ποτε πι6 iξοχο άπδ τήν όρμητική οίνη τοu λδγοu τοu».ιιr, Σίγοuρα ή8η γι' αίιτ6 πολλοί τδν
162
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
θεωροuσαν τόν άξιότερο γιά. τό παπικό άξίωμα, πρίν άκόμη άπό τήν
έκλογή του. Κατόπιν προσφωνοuνταν οί ήγεμόνες σέ κάθε έορταστική περίσταση,
συχνά. μάλιστα μέ πολύωρες ρητορείες. Αύτό tίέtίαια συνέtίαινε μόνον έφ' οσον ήταν γνωστό οτι ό ήγεμόνας fιταν φ(λος της ρητορικης η ήθελε νά. φαίνεται τέτοιος, 115 κι έφ' οσον ύπηρχε οιαθέσιμος κάποιος έπαρκής όμιλητής, είτε αύτός ήταν λογοτέχνης της αύλης, είτε πανεπιστημιακός οάσκαλος, ύπά.λληλος, γιατρός η κληρικός.
'Άρπαζαν μέ πάθος καί κάθε άλλη πολιτική άφορμή καί, άναλόγως
τοί:ί κλέους τοu όμιλητη, iσπευοαν ολοι, Οσοι τιμοuσαν τή μόρφωση. Κατά τίς έτήσιες άντικαταστά.σεις ύπαλλήλων, άκόμη καί κατά τήν
έγκαθίορυση ένός νεοχειροτονηθέντος έπισκόπου iπρεπε νά. ά.νέtίει στό tίημσ. κάποιος οuμανιστής πού μιλοuσε ένίοτε σέ σαπφικές στροφές η σέ
έξά.μετρα. 117 'Αλλά &κόμη καί μερικοί καινούργιοι ύπά.λληλοι όφειλαν νά. άπαγγείλουν τόν ά.παραίτητο λόγο σχετικά μέ τό ά.ντικείμενό τους, π.χ. «περί οικαιοσύνης>>- εύτυχής, οποιος οιέθετε τή σχετική παιοεία. Οί Φλωρεντινοί έμπλέκουν καί τούς κοντοτιέρους -ά.οιαφορώντας γιά. τό ποιο( εΙναι καί πώς συμπεριφέρονται- στό έπιχώριο πάθος καί, κατά τήν
παρά.Οοση τΎ)ς στρατηγικΎ)ς ράtίοου, 6ά.ζουν νά τούς προσφωνεί ένώπιον ολου τοu λαοu ό λογιότερος ύπουργός. 118 Φαίνεται πώς μπροστά στό
Palazzo dei Signoή εΙχε τοποθετηθεί ενα ά.ληθινό 6Ύ)μα (rostra, ήnghiera). 'Από τίς έπετείους έορτά.ζονταν κυρίως οί ήμερομηνίες θανάτου τών ήγεμόνων μέ έπιμνημόσυνες όμιλίες. Καί ό καθαυτό έπικήοειος &να.τίθεται
ώς έπί τό πλείστον στόν ούμανιστή πού τόν ά.παγγέλλει μέ κοσμική
περιtίολή στήν έκκλησία, καί μάλιστα οχι μόνον πρός τιμή νεκρών ήγε μόνων παρά καί ύπriλλήλων καί riλλων έπωνύμων προσώπων. 119 Τό 'ίοιο γινόταν καί μέ τούς πανηγυρικούς λόγους σέ τελετές ά.ρραtίώνων ή γά μων, μόνον πού τοuτοι οέν ά.παγγέλλονταν (κατά πώς φαίνεται) στήν έκκλησία παρά στό παλάτι, οπως π.χ. ό λόγος τοu
Filelfo στόν γάμο της
Anna Sforza μέ τόν 'Αλφόνσο τοu Este στό καστέλλο τοu Μιλά.νου (ίσως ώστόσο νά έκφωνήθηκε καί στό παρεκκλήσιο τοu παλατιοtί). 'Αλλά καί εύυπόληπτοι ίοιώτες παρείχαν στόν έαυτό τους τήν ά.ριστοκρατική πολυ τέλεια ένός τέτοιου γαμήλιου όμιλητij. Στή Φερράρα, σέ παρόμοιες πε ριπτώσεις, ζητοuσαν άπλώς ά.πό τόν Guaήno νά. στείλει εναν ά.πό τούς
μαθητές του. 120 Σέ γάμους καί κηοείες ή 'Εκκλησία ώς τέτοια μεριμνοu σε μόνο γιά. τήν καθαυτό τελετή. 'Από τούς άκαοημαϊκούς λόγους, Οσοι έκφωνοuνται άπό τούς ίοιους τούς καθηγητές μέ άφορμή τήν ά.ναγόρευση
νέων καθηγητών ή τήν iναρξη κύκλου μαθημάτων, 121 κοσμοiJνται μέ τή μεγαλύτερη ρητορική τέχνη. 'Επίσης καί ή συνήθης άπό καθέορας οιά λεξη πλησίαζε συχνά τήν καθαυτό ρητορική όμιλία. 122
ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤλΣ:
163
"Οσον άφορα 't'ούς Βι.χηγ6ροuς, "t'6 ίκ4o"'C'O't'C άχροα't'ήριο άποτελοUσε τό κpιτήριο γtά τή 8ιιιμ.6ρφωαη ~ς «γ6ρcuαης. Τού't'η, άνά.λογα μέ τίς πεpιστάσειc;, πεpι6αλλό't'αv μι δΛο "t'όv φιΛοΛογιχό-ιΧρχαιοπριπij στόμφο. 'Εντελώς ίοιcιίτιρο cΤΒος ιΤν~ ol προιιφωνήσ'cις πρ6ς τοός στpατιώ τες, πού ά.πσ:πέλλονται &Λλο't'c πρ(ν, !Λλο't'c μ.c't'ά. τη μάχη, σέ ίτιιλική γλώσσα. Κλασσικός Uπηρξc IJ"'C'6 αημctο ι:ιu't'ό ό Federigo τοu Ούρμπίνο, έμφυσώντας ύπερηφάνιια χι ίνθοuιι~ ιι't'ή ~ σ't'pατιά μετά τήν άλλη ετσι καθώς εστεκιιν πfι.νοπλcς γιι.i "t'ή μΑχη. 113 Κά.πΟLΟL άπό τούς λόγους πού οιασώζονται στούς πολcμιχοuς cruπρι:ιφci'ς
't'Ou 15ou αίώvα,
π.χ. στ.όν
Porcellius (σ. 77), ε!ναι tcrως ίν μiριι μ6νοv ίnινοημiνοι, ίνώ έν μέpει 6σ.σίζονται σέ λόγια. ποό cίπώθηχι:ιν a't'' «Λήθcια. Διαφοριτικίς πάλι fιταν ol πpοσφωvήσεις πpός 't'ή φλωpcv't'Lνή nολι't'οφuλι:ική, ποό όργανώθηκε άπό τό 1506 μέ φpοντί&χ κυριως "t'OU Machiavelli, καί άπαπίλλονταν μέ άφορμή τήν έπιλογή των α't'pατcuα1μων χαί «ργό't'ιρα σί μιάν ίοια(τερη έτήσια έοpτή. 124 "Ήσαν όμιΛ[cς γcvucoi:ί ne&'t'pLω't'LKOu πιριιχομένου καί &παπέλλονταν σ"C'ήν έκκληα(ι:ι χι.iθι αuνοαίας ίνώπιοv 't'ών έχιί συγκεν τpωμένων πολιτοφυλάκων άπό Ινι:ιν πολL"t'η μt θώρακα χα( ξ(φος στό χέρι. Τέλος κατά τόv 150 αίώνα 't'ό χι:ιθι:ιu't'ό κήρuγμrι σχι86ν κάποτε οέν μπορεί πλέον νά οιαχωριστcϊ άnό 't'όν pη't'op1x6 λόγο, έφ' οσον πολλο' χληpικοί εΙχαν γ(νει κοιvωνο( τοίί nι:ιι&cu't'ικοi:ί πνιύμrιτος της άpχαιότη τας κι ήθελαν vά οείξοuv τήν άξ(α 't'Ouς σ't'όv χώρο αuτό. 'Άλλωστε ό Bernardίno da Siena, πού κήρυττc α't'ά. αοκά.κια προσκuνοόμινοc; άπό τόν λαό κι &γιασε οοο ιίκόμrι ζοvιιι, θcωροUαc κι:ιθηκον 't'ou νά. μήν περιφρο νήσει τά μαθήμrιτα ρητορικΎjς τοu φημLα"μiνου Ouaήno, μολονότι ό ίοιος οέν κήρυττε παpά στά ίταλικά.. Τήν ίποχή ίχc(νη οί άπαιτήσιις, ίοιαίτερα πρός οοους έκήρυτταν κατιί 't'(ς πcρι68οuς νησ't'c(αc;, fισαν ύψηλότερες παρά ποτέ. ·rπηpχαν έοώ κι έκcϊ &χροατiιρια πού &.ντιχαν μεγάλη οόση φιλοσοφίας έπί τοu άμ6ωνοc; και, χιιταπώς φιι(νι't'ιιι, τήν άπαιτοίίσαν λόγω της μόρφωσής τους .125 Ώιιτόσο ίΒώ Ιχοuμε νά κά.νοuμε μέ τοός έξέχοντες περιστασιακούς κήρuκις ατά λι:ιτινικά. "Οπως ι'ίοαμε, σέ όρι σμένες περιστάσεις λόγιοι λα'ίκο( τούς i.ιφάρπαζιιν τήν όμιλία ά.πό τό
στόμrι. Πpάγματι, οί λόγοι σί συrκικριμίνις ίορτίς ά.γίων, οί έπικήοειοι κσ.ί οί γαμήλιοι, οί έκφωνοόμινοι κα't'ά τήν ίγχιιθίορυση έπισκόπων κτλ, άκόμη κι eνσ.ς λόγος μέ άφορμή τήν πρώτη λειτουργία φίλου κληρικοί) καί ό πσ.νηγυριχός λόγος κιιτά τή σόvοοο ίνός θpησκιυτικοu τιίγματος, παραχωροuνται σέ λσ.ϊκοός. 126 'Ωστόσο, ένώπιον τουλάχιστον της παπι κΎjς αύλΎjς κατά τόν
150
cιίώvcι, κήρυτταν χιιτά κανόνσ. μονσ.χοί, οποια
κι άν fιταν ή έορταστική άφορμή. ·rπό τόν Σίξτο Δ' τοός πσ.vηγυpικούς ' '
1
1
11
11
f
1
1
αuτους κηpυχες καταγραφει κcιι κρινει τακτικα, συμφωνα με τους κσ.νο-
νες της τέχνης, ό
Giacomo da Volteπa. 127 Ό Fedra Inghirami, φημισμένος
164
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
ρήτορα.ς πα.νηγvρικών ύπό τόν Ίοόλιο Β', οιέθετε τουλάχιστον τό χρίσμα
τοu κληρικοu κα.ί οιηόθυνε τή χορωοCt.ι τοu Λα.τερα.νοu. 'ΑΧλά χα.ί γενι κότερα. ύmjρχα.ν τώρα. πλέον άρκετοί κομψοί λα.τινιστές άνάμεσα. στοός άρχιερείς. Τά άλλοτε μεγάλα. προνόμια. τwν κοσμικών ούμανιστwν περι'"'l "\ ι ι στεJ\J\οντα.t χα.τα. τον
16ο α.ιωνα. ' ι
ι
~
ι
,,
ι
τοσο α.πο την α.πο
ψ
'
ι
ι
u
,
ι
η α.υτην οσο κα.ι α.πο
άλλες, οπως στό πα.ράοειγμα. ποό άνα.φέρετα.ι πα.ρα.κάτω. Τί είοους καί ' περιεχομενου
1" ησαν
λ οιπον Ι 1 , πα.νω-κα.τω
-
τουτοι
t
οι
λ' ογοι;
'
'Η φυσικη
'
ευ-
γλωττία ποτέ οέν έλειψε στοός Ίτα.λοίις κατά τή οtάρκεια. τοίί Μεσαίωνα, χα( κάποια μορφή ρητορικi')ς σuγκα.ταλεγόταν άνέκαθεν στίς έπτά έλευ
θέριες κα.λές τέχνες. Έφ' Οσον ομως συζηταμε γιά τήν άφόπνιση της άρχα.ίας μεθόοου, τό έπίτευγμα τοuτο άνήκει, κατά τόν Filippo Villani, 128 σ' tνα.ν Φλωρεντινό, τόν Bruno Casini, ποό πέθα.νε νέος άπό πανώλη στά.
1348.
'Έχοντα.ς κα.τά νοίίν έντελώς πρακτικοός στόχους, νά χα.τα.στήσει
οηλα.Οή τοός Φλωρεντινοός ίκανοός νά έμφα.νίζονται μέ άνεση χα.ί έπιοε ξιότητα. κα.τά τή οιάρκεια. τών συνεοριά.σεων τοu Συμ6ουλίου κα.ί των άλλων οημοσίων συγκεντρώσεων, έπεξεργά.στηχε ώς σύνολο χα( κατά τόν
τρόπο τών άρχα.ίων τό λεκτικό εϋρημα, τήν άπα.γγελία, τίς χειρονομίες χα.ί τή στάση τοίί σώματος. 'ΑΧλά χα.ί γενικότερα. γίνετα.ι άπό νωρίς λόγος γιά ρητορική οιαπαιοαγώγηση προσανατολισμένη έξ όλοκλήρου σέ πρακτικοός στόχους. Τίποτε οέν μετροuσε περισσότερο άπό τήν ίκανότη τα νά οίνει κα.νείς άπροετοίμαστος τήν έκάστοτε ταιριαστή ά.πάντηση σέ κομψά λα.τινικά. Ή άναπτυσσόμενη μελέτη των λόγων καί των θεωρη τικών κειμένων τοu Κικέρωνα, τοu Κοuϊvτιλια.νοu καί των αuτοκρατορι κών πανηγυρικών, ή οημιοuργία νέων οιχwν τοuς οιοαχτικών 6ι~ίων, 129 ή χρησιμοποίηση της γενικότερης προόοου της φιλολογίας καί τό πληθος άρχα.ίων iοεwν καί άντικειμένων, μέ τά όποία μποροuσε καί όφειλε κα.νείς f ! λουτι'ζ ει τις f ~ f να. εμπ Qικες ι
-
χαρακτηρα της
ι
νιας
'
-
'ψ εις, ο "λ α αuτα Ι μαζ'ι τελ ειοποιοuσαν τον f του σκε -
ρητορικης
ι
τεχνης.
Τοuτος οια.φέρει ώστόσο πολό άπό άτομο σέ άτομο. Μερικοί λόγοι ά.ποπνέουν αύθεντική εύφράοεια., ίοίως Οσοι παραμένουν έντός θέματος. Στό
εΤοος αύτό άνήχει κατά μέσον ορο ο,τι μας έχει παρα.Οοθεί άπό τόν Πίο Β'. Κα.τόπιν, οί θα.υμαστές έπενέργειες, τίς όποίες κατάφερνε νά. προκαλεί ό Giannozzo Manetti, 130 προοίοουν eνα.ν ρήτορα ποό λίγους όμοίους του εΤχε σ' ολους τοός καφοός. Οί μεγάλες άκροάσεις τοu ώς άπεσταλμένοu ένώ πιον τοu Νικόλα.ου Ε', ένώπιον τοu Δόγη καί τοu Συμ6ουλίοu της Βε νετίας, ύπηρξα.ν συμ6ά.ντα τών όποίων ή άνάμνηση άργοuσε νά ξεθωριάσει. 'Αντίθετα., πολλοί όμιλητές εϋρισκαν άφορμή νά ξεφουρνίσουν, πλάι σέ κάποιες κολακείες προοριζόμενες γιά έξέχοντες άκροατές, εναν άκατάστα.
το σωρό λέξεων καί άντικειμένων ά.πό τήν ά.ρχαιότητα.. Μόνον άν λfι.6οuμε ύπ' οψtν τό έντονο άντικειμενικό ένδια.φέρον της έποχης έκείνης γιά τήν
., .
ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΉ ΤΗΣ APXλlOTHTAI
185
'°''
άpχΟΙότητ• κοι 'rlrι ~ .ι:-ε ~Μη•• πραΎματειών -πριν n6 'rlJν ..... .-. ιιuwιτρ..'8ς-, μ.ποροuμε ν' άντιληφθοiJμ.c rclς ~......, •
ιιawΙς χ'"' ι~-ι-;οιο
.........,,,,.OnN ~ ίξ(tι 'fήv
οuό καί τρείς ώριι;. οι Λ6yοι .ισ
όποία οιεκΒικήσιχμ.ι (ποφcrrιιr.. ι. 1.S) ~ Μ6ιι• mιcrιιoiJι; -;ou Petrarca. Οί πλιi'σ-;cι; pηιropιfιc ιιοQ PUιato ιfνιι Μ ΜΙΧ.θις σοννοvθό
λεuμα κλασσικών χtιι S&β'Λιχιίw -~ ~ν ιΜ SΜη Ινιχ Vijμα κοινοτοπιών. Σο;' Wφ.
~ ι1 ,.,.ωtιιχΜηιιcς -;ών
ύμνητέων άρχόντων ~ ιώ ι. Mιι•~R'fl ιιfιιιιι. •·'Χ.• iκcivo -;ώv
θεμελιωοών άρετώv, χtιι μ.6νο ιώ ~ ιώιιι ~ύηιιιι χιινιις α' αύτόν καί σ' άλλους"' ίJyιι ίξι6Λοyιι ...,.. ηοφf• ~ mοχ.ης, ποό πράΎματι ύφίστανται. Ή δμ.&)Jι& Μς ιι.tιιτrι"' uC ).οιyοιι'χ.νη d&π6 'fήν Πtι:ιτσέντσα π.χ. κΜιί ο;ήν urcolox.'1) ιιοΟ tοιιιιιιΟιΙιιιιοΜιriι. ιιι~-' 1467
"'°
ξεκινίi μέ τόν 'Ιούλιο ~. ~ -~ ιlιrισιCιιw rcιιρ&θιμ.4-;ωv
μέ όρισμένα άπό κάποιο wηyopιd .,,. ιιοΟ Ιιοu pι/rιοριι χιι( χλι(vιι μέ πολύ άοιάκριτες άΎιιθις ύποWξιις tφ6ς ιι6ν ~. ιιι Εuιιuχ.ώι; i')o;ιxv
va
ήοη προχωρημένο τ6 6ι*!u Χ& 6 6μ.ιΛ'ΙJ1ι/ιc lιιpιtιl dιρχccrιιcί "' πιχpιχ οώσει Ύραπτώς τόν πιχνηγuρ°'δ Κι 6 FΊlιlfo ξιχ1• lvιιv λ6'yο τοu
"°"·
cc•o
σέ τελετή άρραGώνος μί -;' My&ιa: tιιpιtι8'"1'ΙΙΧ6ς ίχιΤνος Άριαο;ο τέλης» κτλ, ένώ άλλοι χριιuγ,~οuν χι6Λιις 8rc6 ιιήν d&ρχ.ή: «Publius Cornelius Scipiω> καί τιί ποφ6μ.οι.ιι, σ-•ν ν8 8~ιιv οι ΤΒιοι κιχ( οί άκροατές τοuς έν οψιι τηι; &rcιιγyιί.'8ς 'f&°w σ"'Χ.Cιι&Χώv χ.ωρ(ων. Μί τ6 τέλος τοu 15ου αίώνα τ6 ΎΟUαο;ο χιι6'ριcrc μ.ονομ.ιiς,, χuρ(ως χάρη ατούς Φλωρεντινούς. Στό έξης ίπιχριχιιcί φcιΒώ ώι; πρ6ς ιcήν ποφ&θωη χωρ(ων,
ήοη έπειΟή 'tχουν πληθύvιι αι~-6 μcιιιιξu "' χ&θι cfBouς 6οη6ήμαι~-ιχ, οποu ό πρώτος τυχών Gρίσκιι ίτοιμα "' d&ποφθιγμαιιιι μι ι~-& όποiιχ ίvτυπω σιάζονταν ως τότε λαός κιχ( ήγcμ.6νcι;.
Καθώς οί περισσότιρις όμ.ιλ(ις πpοcι~-οιμ4~οvι~-ιχν
καί οημοσιοποίηση. Άντ(θιτα, οί &προc-;ο(μααι~-ις όμ.ιλ(ις μιγάλων ρητό ρων έπρεπε νά στενογριχφοuνται ίπ( ι~-6ποu. 132 'Εξ άλλου οίν προορC~ονταν μονάχα πρ6ς πραγματική ίχφώνηαη δλοι οί ρηι~-ορικο( λόγοι, οσοuς κα τέχουμε. 'Έτσι π.χ. ό πιχνηγuριχ6ς ιi-ou πρια6uι~-ίροu Beroaldus πρός τιμήν τοu Lodovico Moro ύπijρξι γpιχπι~-6 iργο πού άπλώς άπεστάλη. 133 'Όπως μάλιστα σuνέθιτιχv ίπιατολίς μί φιχντιχστικίς οιιυθύνσεις πρός ολα τά μέρη τοu κόσμου, ώς άακήαιις, ώς ύποοι(γματιχ, ιίκ6μη κα( ώς
σuπράμματα πολιτικοu ή θρηακιuτικοu προσηλυτισμοu, ίτσι ύπ1jρχαν
καί ρητορικοί λόγοι μέ έπινοημίνις άφορμές 134 ώς ύποοι(Ύματα Ύtά προσ φωνήσεις άνώτερων ύπαλλήλων, ή-yιμ6νων, έπισ~6πων κι άλλα παρόμοια. Ό θάνατος τοu Λέοντα Ι' (1521) κιχ( ή λεηλιχαία της Ρώμης (1527)
166
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
θεωροuνται όρόσημα. παρακμης καί γιά τήν τέχνη τής ρητορικΎjς. 'Έχον τας μόλις φύγει μακριά άπό τίς οίμωγές της αίώνιας πόλης, ό
Giovio135
σπεύοει νά καταγράψει μονομερώς, σε6όμενος ώστόσο κατά μέγα μέρος τήν άλήθεια, τ(ς αίτίες τούτης της παρακμης:
«Οί άπαγγελίίς τοu Πλαύτου καί τοu Τερεντίου, άλλοτε σχολείο έξάσκησης της λατινικΎjς eκφρασης γιά τούς ε&yενείς Ρωμαίους, παραγ
κωνίστηκαν άπό ίταλικές κωμωοίες. Ό κομψός ρήτωρ οέν 6ρίσκει πλέον
άνταμοι6ή καί άναγνώριση οπως πρώτα. Γιά τόν λόγο αύτόν π.χ. οί
Advocati consistoriales έπεξεργάζονται πλήρως μόνον τό προοίμιο τών άγορεύσεών τους, ένώ τό ίmόλοιπο τό ξεπετοuν σπασμωδικά ύπό μορφήν
θολοu σuνονθυλεuμα.τος. Άλλά και οί λόγοι πού έκφωνοuνται σέ σημαντι κές περιστάσεις, καθώς καί τά κηρύγματα, eχουν ξεπέσει. 'Όταν πρόκει ται γιά τόν έπικήοειο ένός καροιναλίου ή ένός κοσμικοu άρχοντα οί έκτε
λεστές της οιαθήκης οέν άπευθόνονται στόν άριστο ρήτορα της πόλης, τόν όποίο θά eπρεπε νά άμείψουν μ' έκατό χρυσά, παρά μισθώνουν γιά ενα κομμάτι ψωμ( ίναν τυχάρπαστο θρασύ σχολαστικό πού έπιθυμεί μονάχα νά συζητηθεί τ' ονομά του, eστω καί μέ τόν χειρότερο ψόγο. Ό νεκρός οέν νιώθει τίποτε, σκέπτονται, άκόμη κι αν σταθεί στόν aμ6ωνα
ίνας πίθηκος μέ πένθιμη περι6ολή, άρχίσει μ' ίνα κλαψιάρικο, 6ραχνό
μουρμουρητό καί περάσει σταοιακά σέ δυνατό γά6γισμα.. Οuτε τά πανη γυρικά κηρύγματα οταν lισκεί τό λειτούργημά του ό πάπας άποφέρουν πλέον ούσιαστικές άμοι6ές. Τά σφετερίστηκαν καί πάλι μοναχοί κάθε προελεύσεως, οί όποίοι κηρύττουν σάν νά άπευθύνονται στούς πλέον άμόρφωτους άκροατές. Μόλις πρίν λίγα άκόμη χρόνια ίνα τέτοιο κήρυγ
μα. κατά τή θεία Λειτουργία, παρόντος τοu πάπα, μποροuσε ν' άνοίξει τόν ορόμο πρός τό έπισκοπικό άξίωμα.» .
VΠΙ. Η ΛΑΤΙΝΙΚΉ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ
Έοώ θά προσθέσουμε στήν έπιστολογραφία καί στή ρητορική τών ούμα.
νιστών τά λοιπά προϊόντα τους, πού συνιστοuν ταυτόχρονα κατά τό μaλλον ή ήττον άναπαραγωγές της άρχαιότητας. Σ' αύτά άνήκει κατ' άρχήν ή πραγματεία σέ μορφή άμεση ή οιαλο γική,136 ή τελευταία έρανισμένη. άπ' εύθείας άπό τόν Κικέρωνα. Δύο πράγμα.τα πρέπει νά σταθμίσει κανείς γιά νά εfναι σέ κάποιο 6αθμ6 οίκαιος μέ τό εfοος τοuτο καί νά μήν τό άπορρίψει εύθύς έξ άρχΎjς ώς
πηγή άνίας. Ή έποχή πού ξέκοψε άπό τόν Μεσαίωνα χρειαζόταν σέ πολλά έπί μέρους ζητήματα ήθικΎjς καί φιλοσοφικης φύσεως μιάν ίοιαί-
Η ΛΑΤΙΝΙΚΉ ΠΡΑΓΜλΤllΑ
167
τερη οιαμεσοΜ6ηοιη .......... 6ιuιι6 "'' Μιι( affr; άιρχιχι6τητα· τή θέση αύτήν κατίλdσri ~ ι1 ινmΙfΙΤ' Ιιιι)Jyων κιχ( τcριχγμα.τειών. Πολλά άπό οαα; μ.iς φΜwι8ιν ... , , ... ιιοwc ΜΟΙΥΟ1'
...
λόγια. Οί προτ&αιις ιrης lιιμοfl,..,_
UI tιι6 ~uθιριχ κιχ( πολύπλευ
ρα άπ' ο,τι στήν LaτOpΙM~ "'1rrιιιιtι ιιι#t Ρ")'Ιοp&Μ~ χ.σ&( 1'(ς ίτcιατολίς, καί πολλά ιταλικά γριχπτί .uιιοσ ιίίό ιΥιουc 8ιιιιpο0ν1'ιι1 μ.ίχρι κιχ( αήμιρα ώς ύπόοειγμα. πεζοu λάyοu. Όpιιrιιnιc Ιrιι6 ιήc ipyutις ιχu'\'ίι; χιχτονομάστη καν ήοη ή πρόχ.ιιτιχι vcί &wιφ.,ιοσν Μ ιιlιιήις ιιοD τcιριιχ,ομ.ίνοu τοuς. Στό σημείο αύτό !πριτcι νί μ,&Λ'/ιnuμ.ι yι' .Uιι'4 αuvοΛικιΧ κιχ! ώς ε!οος. Ξεκινώντας άπό '\'lι; ίτcwιιοΑ;ς 8 ιιCς tιΡ8ΥΙ"Ι1'Ιiις τοu Petrarca χ.αί φθάνοντας μέχρι τιΧ τίλη w.,Ctιou ιιοΟ 1δοu ιιιώνοι uπιριαχuιι χ.αί έοώ στούς περισσότεροuς ή MTCO~ dφμ(οu u'Λ&xou, δτcως αuμεiαίνει καί
μέ τούς ρήτορες. Κατόιτιν ,.6 ιflος 8ίιΩΜ•h(ρι1'ιι1 1 ΙΒ&ιχtτιριχ ατήν ίταλική
γλώσσα., κα.ί φθιΧνιι νιΧ γ(νιι tιΛι/ιpcιις Μ)Μσοικ6 μ.ί τούς Asolani τοϋ Bernbo κα.ί τή Vita Sombrlα ιrοΟ Luiιi Comιro. L( ίΒώ ίιποφα.σιστικό στάθηκε τό οτι ε!χι άρχlcrιι fl1'6 μ.ιιιcξ6 -'fώροι μ«Λιατιχ χιιι αί !ντυπη μορφή- ή άποθησαύριαη ταU Ιφχιιlοu uλικοD d ιιΒιχίς, μιγάλις αuλλο γές, !τσι ώστε τοuτο οίν lιJ1'ΙΚΙ 1'C>Joν φτc6810 ατ6ν αuγγριχφέα πραγ ματειών.
Ή ταν έντελώς άνιχπό,.ριτcιrη ή ιτc1χρί,.ηαη τοu οuμα.νιαμοu καί στήν ίστοριογραφία κα.ί γιιΧ τοuτο Βίν μ.τcοριΤ uνι(ς πιχριΧ νιΧ λuπ&ται άπερί φρα.στα, έάν συγκρίνει τcρ6χιφιι ιιv1ίς ,.(ς Ιατορlις μ.ί τιΧ πρότερά τους Χρονικά, tοιαίτερα μί τ6σο θιιuμ.ίιιιιι, γιμ!1'ιχ χρώμ.tι κιχ! ζωντάνια έργα, οπως των _yφani. Π6σο μο*tοuν, niJ" α' ο'Μ τοuτιχ, ξιθωριασμίνα καί
συμbα.τικώς κομψά τά οαα. γριΧφοuν οι οUμ.ιινιατίς, κιχ( μάλιστα άκριbώς
οί έγγύτεροι κα.ί πλέον φημ.ιαμ.ίνοι Ι*Ιοχο( -;ους ατήν ίατορr.ογραφία της Φλωρεντίας, οί LionardoAretipo κιι( Poιgio. Π6σο οίν ταλαιπωρεί οια.ρ
κώς τόν άναγνώστη ή αfαθηαη ~ι η κ&λλιαιrη άτc6χρωση τοϋ άτομικοϋ καί τοu τοπικοu δφους, ή ίατlc&αη ι;οu ίνΒιιιφίροντος ατήν πληρότητα κα.ί
τήν ι:ίλήθεια. των οια.ορα.μ.tιι;ιαθίντων ΒιινοτcιΧθηααν, iται καθώς στριμώ χτηκαν άνάμεσα στίς μιμοόμινις ~6ν Λl6ιο κα.Ε τ6ν Καίσαρα φράσεις ένός Fazίo, έν6ς Sabellίco, ίνός Foglietta, ίνός Senarega, ίνός Platina (στήν ίστορία. της Μάντοuας), ίν6ι:: Bembo (ατά χρονιχ.ιΧ της Βενετίας), άκόμη
κι ένός Gίονίο (ατ(ς Ίστοp{ιι:). Ή ουατcιατlα μιγιχλώνει οταν σuνειοητο ποιήσει κανείς οτι ή άξ!ιχ τοu προτύπου Λ!6ιος άναζητήθηκε άκόμη κι έκεί οπου οέν έπρεπε,, αυγκικριμίνα ατ6 οτι αότός <<μετέ6αλε μιά στεγνή
168
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
κι ά.να.ιμική πα.ρά.οοση σέ χάρη κα.ί πληρότητα.)> .137 Βρίσκουμε μάλιστα.
(ο.π.) τήν ά.κροσφα.λη πα.ρα.Οοχή οτι ή ίστοριογρα.φία. θά. tπρεπε νά οιε γείρει, νά έρεθίσει, νά τι.φα.κουνήσει τόν &να.γνώστη μέ ύφολογικά μέσα.
- άκριGώς σάν νά μποροuσε νά ύποκα.τα.στήσει τήν ποίηση. Άνα.ρωτιέτα.ι κανείς τέλος μήπως τελικά ή περιφρόνηση τών μοντέρνων πραγμάτων, ύπέρ της όποία.ς τάσσονται ένίοτε άνοιχτά αύτοί οί ούμανιστές, άvαγκι:ι
στικιi θά εfχε ουσμενη έπίοραση οταν τά πραγματεύονταν οί ίοιοι. 138 ·Άθελά του ό άναγνώστης χαρίζει περισσότερη συμπάθεια κα.ί έμπιστο σύνη στούς ταπεινούς λατινόγλωσσους ή ίταλόγλωσσους χρονικογράφους πού tμειναν πιστοί στά παλαιά, π.χ. έκείνους της Μπολώνιας κα.ί της
Φερράρα.ς. Πολύ πιό εύγνώμων κα.ί ύποχρεωμένος νιώθει κανείς άπέναντι στούς καλύτερους άπό τούς α.ύθεντικούς χρονικογράφους πού έγραφαν στά ίτα.λικά: ίνα.ν Μaήη
Sanudo,
τόν πιό τρανό ά.π' ολους, πού ά.πό τήν
21η Μα.ίου 1496 μέχρι τόν ΣεπτέμGριο τοu 1535 συνέγραψε ίοιοχείρως
58
τόμους, Εναν Cοήο, Ενα.ν
lνα.ν
Infessura,
Εναν
Sercambi,
mν
Landucci,
Novacula, lως οτου άρχίζει μέ τόν 160 α.ίώνα. ή νέα., λαμπρή σειρά
τών μεγάλων 'Ιταλών ίστοριογράφων στή μητρική τους γλώσσα. 1
Πράγματι ή ίστορία της έποχης ηταν άνα.ντίρρητα. πολύ καλύτερη
·
r οτα.ν γραφόταν στήν τοπική γλώσσα άπ' ο,τι οτα.ν ύποχρεωνόταν νά \ έκλατινιστεί. Μέ Gάση τά τότε οε&μένα τό έρώτημα έάν ή ίταλική γλώσσα θά ηταν καταλληλότερη κα.ί γιά τήν έξιστόρηση τοu μακρινοu παρελθόντος κσ.ί γιά τήν ίστορική tρευνα έπιοέχεται περισσότερες οισ.φο ρετικές ά.πα.ντήσεις. Ή λατινική θεωροuνταν ήοη άπό καιρό Lingua franca τών λογίων, 'όχι άπλώς μέ τήν ίννοια της οιεθνοuς γλώσσας, π.χ. άνάμεσα σέ 'Άγγλους, Γάλλους καί 'Ιταλούς, παρά καί της όιεπα.ρχισ.
κης, πού σημαίνει οτι ό Φλωρεντινός οέν άνα.γνώριζε τήν ίταλική γραφή
τοu· ΛομGα.ρόοu, τοu Βενετοu, τοu Να.πολιτάνου, άκόμη κι άν αύτός ε!χε άπό καιρό έκτοσκανιστεί καί οέν ίφερε παρά άχνά πλέον τά σημάοια της όιαλέκτου. Τοuτο θά μποροuσε νά πα.ρα.Gλεφθεί ώς πρός τήν τοπική t
ι
ιστορια
-
της
_,
συγκαιρινης
-
εποχης,
ιΤ
που
ειχε
ι
σιγουρους
' '
τους
-
αναγνωστες
της brtί τόπου, 'όχι ομως μέ τήν ίόια εύκολία καί ώς πρός τήν ίστορία. τοu παρελθόντος, πού έπρεπε ν' άναζητήσει εύρύτερο κύκλο άναγνωστών.
Ή λαϊκή συμμετοχή σέ τοπικό έπίπεόο μποροuσε στό σημείο αύτό νά θυσιαστεί ύπέρ της γενικijς σuμμετοχης τών λογίων. Πόσο μακρύτερα
άπό τό Φορλί θά ίφθανε π.χ. ό Blondus έάν είχε συντάξει τά μεγάλα λόγια ίργα του σέ μισορομανιόλικα ίταλικά; θά. εfχαν μείνει μετά Gε-
- Gαιότητος στό ·σκοτάόι, ήοη έξ αίτ~ς τών Φλωρεντινών καί μόνο, ένω 'όντας γραμμένα στά λατινικά άσκησαν τήν πιό μεγάλη έπιρροή στούς λογίους όλόκληρης της Δύσης. 'Άλλωστε καί οί ίόιοι οί Φλωρεντινοί γράφουν κατά τόν
150 αίώνα στά λατινικά, 'όχι μόνον έπειοή σκέπτονταν
~, ~· ι,..1.· 1
Ι!'ΙΙi
Η ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΛΤ9
ι
ι
i 'ϊ
;
.
Ί
, •
'
ι'
169
•
ούμανιστα&, &λΜ - - •:tιίr ......,_ ,, μι&ν ι:uρuτι:ρη οιάοοση'
'Υπάρχων~ .ιl,~. . . ..,. ιvr-'Ρ'νης lατορ(α.ς πλήρως έφάμιλλες τώv ίξοι'ι•• ........ μΙλις n.UC' ή ~τά -t6 πρότυπο τοϋ Λι6ίου ο~χής '"""· .......... Μ)Jνη γι& χ&μποαους συγ- /
γραφείς- αi.ι-tol οι fΙιοι . . . . . ~ι Ό rοιος ίκείνος Platina, ό ίοιος Oiovio, ιιι6 ..,~ ....... ,οuς lpytι τά 8ια6άζουμε μόνον άν είμαα-rι: ~ ~ μ.ιμ.ιlς ώς ίξtιφιτικοί περιγραφικοί 6ιογρψ • .,. . . . . . ....,..Τ ,..,ιμ.πιπιοr6ν-t~ς στ6ν Tήstan Caracciolo, ατ6 ι..-"., πή Sι:vι:-rιχή -tοπογραφία τοu Sabellico κτλ. χ8 Μ '1 ..., • • ..,...,ω αί !λλα. Οί λιχτινικίς π.,.,,.... .ιι ιιιφι~ "°"°Dαιιν φuαιχά κυρίως τήν κλασσική ά.ρχ~. Jω ίΜrιι6ιrο 1 Cιιθμ6 άπrιν-rώνται στά
... .,.........
=.
lργα α.ύτών των οδμ&wrιlν ιa~ τή γενική ίστορΕιχ τοu ιι.ιnι...
Τό πρώτο αημ.ιινιιιΜ 1nι
..0 ι1ιυt
ut
l'flμιι&ν"χ•ς ~ρyιια(ι:ς γύρω άπό
8"οσ un~ρξι: -r6 Χpονικό τοu
MatteoPalmieή (449-tίίt);ιιι' ιιιιrΔιι ~ αημ.ιιώαι:ων μί άκρι6η '1.Ρονολογικά οεόομ.Μ· ....... nιιιιrο hou ατιιμ.ιι-rίi ό Prosper Aquitanus. 'Όποιος, χιιιι6'ιΝ 1 Wιι ιιuμΤa ιιk4ιχιUιc -rou Blondus άπό τό Φορλί θά έκπλιχγι:i ~ 6ιιιf1 Ιιιως χιι( ατ6ν Gibbon, μιά
w"
παγκόσμια !στορ(α
«ab incltaιdou 1σιιιιΩοΝm imperii»·
άλωση της Ρώμης άπ6 ιι6ν ~ο
" ' ίtΟ, u(
w
άρχ(ζιι μέ τήν
τη γι:μ[t:ι:ι ή μελέτη
των συγγραφέων κ&θc ιιlώwι •• ,.,.,. χ,Ιρι, οι πρώ-rίς 300 σελίοες της σχήματος folio ι:Τνιιι &~ 1"16ν wpογινώοιι:ι:ρο Μιαα(ωνα μέ'ΧΡι τόν θάνατο τοϋ Φριοι:ρ(χοu Β'. Χ&ι ,oQ,o h6crω αιι:6ν Βορρά ίπικρατοϋσε άχόμη ή σκοπιά, τών ιyνωaιι:/;Jν tl&tluι&W UI 8U'IOXp11":0p1X&)ν '1.ΡΟνιχών χα(
τoiJ Fasciculus temporum. Δ•~ ctνcιι ,οα naρ6νιι:οι; ν& τι:χμηριώσουμε κριτικά ποιά. έπί μίροuς αuγγρ8μ.μ.ιι"Ι'& χρηcrιμ.cmο(ηαι: ό Blondus καί άπό
ποu τά συνέλεξι:· πρίπι:ι ώn&ιο ν8 100 y(νc' χ•ποτι: rιύτή ή τιμή στό πλιχίσιο της ίστορΕιχς τηι; ν'ιις ιcr,οριοyροιφtσ&ς.
Καί μόνο γι& χάρη tιuιι:οu τοΟ Sιntou
e•
ι:Τχι: Χtινc(ι; -r6 οικαίωμα νά
πεi": ή μελέτη τοϋ Μι:αrι(ωνιι uιι:ώοιι:η Ιuνιι"Ι'ή ~'Χ.« μίαω της μελέτης της άρχαιότητας. Τοίrcη ωω ~οιχι(ωσ"Ι ΎΙΑ πρώτη φορά τά πνεύματα μέ τό άντικειμενικ6 lt:r-roρ1x6 ίνlιιιφ,ρον. Σuν.Sιιλι: ώατ6αο καί τό γεγονός οτι ό Μεσαίωνας εΤχι: οδιι:ως ~ !Λλως πrιρίλθι:ι γι& τ~ τ6τι: Ί ταλία χαί έπομένως τό πνεuμtι μποροDαι: ν& ιι:6ν ~νιιyνωρΕαι1 1 για.ιοrι -tώρα 6ρισκόταν
eξω άπ' α.ύτό. Δέν μποροuμι: ν& Ιαχuρ&ι.rιι:οuμι: δ-rι άν-rιμι:τωπίστηχε εύθύς άμέσως μέ τρόπο 8Cχιι10 ή χ«( μί ι:uλ«Sι:ια.. Σιι:(ι; κtιλίς τίχνες ριζώνουν ίσχυρές προχαταλήψι:ις ίνrινιοr(ον -rών ίπι-rι:υγμ&'t'ων του, χαί γιά τούς ούμανιστές ξεκιva μι& vίtι χρονολ6γηαη άπ6 τη σ-rιγμή της οικης τους έμφανίσεως. <<'Αρχινώ ν& ίλπ[t:ω χtι( vιΧ πιατιύω», λίει ό Boccaccio,139
170
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
«οτι ό θεός λυπήθηκε τ6 όνομα της 'Ιταλίας, άφοu ~έπω οτι ή άχένωτη άγαθότητά του έμφυσa χαί πάλι στά στήθη τών Ί ταλών ψυχές ίσάξιες μ' έχείνες τών ά.ρχαίων, έφ' Οσον τοϊίτοι άναζητοϊίν τό κλέος άπ6 άλλες όόοός, οιάφορες της ά.ρπαγΥ)ς χαί της 6ίας, οηλαΒή άπό τό μονοπάτι της ποίησης πού χαρίζει τήν άθανασία)). 'Ωστόσο τούτη ή μονομερής χαί
άοιχη προοιάθεση οέν τά κατάφερε νά 6άλει τέλος στήν ερευνα πού οιε ξήγαγαν οι πι6 προικισμένοι, αέ έποχή οπου στήν ύπόλοιπη Εύρώπη Βέν γινόταν οϋτε χάν λόγος γιά τ6 ζήτημα. Δημιουργήθηκε γιά τόν Μεσαίω να μιά ίστοριχή χριτιχή, ήοη έπειοή .ή όρθολογιχή πραγμάτευση κάθε
ύλιχοu άπό μέρους τών οuμανιστών ώφελοϊίσε άναγχαστιχά χαί τό συγκε κριμένο αύτό ύλιχό. Κατά τόν 150 αίώνα ή χριτιχή Βιαποτίζει ήΒη τίς έπί
μέρους ίστορίες τών πόλεων αέ 6αθμό ώστε νά έξαφανίζεται ή ϋστερη χαώοης μυθολογία γόρω άπό τήν πολύ παλαιά ίστορία της Φλωρεντίας, της Βενετίας, τοϊί Μιλάνου χ.λπ., ένώ τά χρονικά τοϊί Βορρίi χρειάστηκε
νά σέρνουν γιά χρόνια άχ6μα τ(ς -χα( άπό ποιητική άποψη άναξιόλογες φαντασιοπληξCες πού έπινοοuνταν άπό τόν 130 αίώνα χαί Βώθε.
θίξαμε ήοη πιό πάνω μέ άφορμή τή Φλωρεντία (σ. 62) τή στενή Βιαπλοχή της τοπιχΥ)ς ίστορίας μέ τό κλέος. Ή Βενετία οέν μποροuσε νά
μείνει πίσω. 'Όπως μιά 6ενετιχή άντιπροσωπεία μετά άπό προηγούμενο φλωρεντινό ρητορικό θρίαμ6ο 140 στέλνει έπείγουσα έπιστολή στήν πατρίοα ζητώντας μέ τή σειρά της τήν άποστολή ένόc; ρήτορα, ετσι οί Βενετοί , χρειάζονται καί μιάν ίστορία ίκανή ν' άντέξει στή σύγκριση μέ τά εργα \. τών LionardoAretino καί Poggio. 'Ύπό αύτές τίς συνθηκες γεννήθηκαν i τά Δεκα:ήμ.εpα τοο Sabellico κατά τόν 150 αίώνα, ή Ηίstοrία rerum ·. Venetarum τοu Pietro Bembo κατά τόν 160, εργα πού έκπονήθηκαν καί τά ούο κατά ρητή παραγγελία της Δημοκρατίας, τό οεύτερο ώς συνέχιση τοu πρώτου.
Οί μεγάλοι Φλωρεντινοί ίστοριογράφοι τών ά.ρχών τοu 16ου αίώνα ~ (παραπάνω, σ. 66 χ.έξ.) είναι άνθρωποι έντελώς Βιαφορετικών κατα6ο λών άπό τούς λατινιστές Giovio καί Bembo. Δέν γράφουν ίταλικά άπλώς καί μόνον έπειοή οέν μποροuν πιά νά συναγωνιστοuν τήν έκλεπτυσμένη κομψότητα τών τότε κικερωνιστών, παρά γιατί €χοντας, οπως καί ό
Machiavelli, κατακτήσει τό ύλικό τους μέσω μιίiς ζωντανΥ)ς άντίληψης -καί τοu παρελθόντος, μπορεί νά ίσχυριστεί κανείς οσον άφορίi τόν Machiavelli- έπιθυμοuν καί νά τό μεταΟώσουν μονάχα μέσα άπό άμεσες μορφές της ζωντανΥ)ς πραγματικότητας έπίσης γιατί, οπως οί Guicciardini, Varchi χαί οί περισσότεροι τών ύπολοίπων, νοιάζονταν πάρα πολύ γιά τήν εύρύτερη καί 6αθύτερη ουνατή έπίοραση της οικης τους άποψης σχετικά μέ τήν πορεία τών γεγονότων. Άκόμη κι οταν γράφουν μόνο γιά μερικούς φίλους, οπως ό Francesco Vettoή, νιώθουν ώστόσο τήν έσωτε-
1 > '
...
.:·,~···..,
'1,
'
'
.
.
{
'
ΕΚΛΑΤΙΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠAJAllM
171
ΙΧ. ΓΕΝΙΚΟΣ ΒΧΑΑΤΙΝΙΖΚΟΖ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
Δέv μποροuμε νά &χολοu~ •6\t ο~μ.wrμ6 nήν πορι:(α του έντός των λοιπών έπιστημών. Χ•βι ιιι' ιιοuc Ιμ ιιι/ι Ιιχή τηc: ιs~ιτι:ρη ίατορία, στό πλαίσιο της όποtιις οι Ίιr~( 6pι\M)•'c ~ς ίτcοχi)c:. χάρη κυρίως στήν έκ νέου άνακάλuψη "C'oD ΜDΙΙιμιwιοΟ 'l'tlp&eX,oμjνou της άρχαιότη τας, 141 συνιστοuν ίvιι νeο μ.rτΔο ~ 8wό hou ~χιtι:ι κατόπιν ή μοντέρνα περίοοος τi)c: χ«θι ξιχ,~ς ιwιnήμ.ηc:, όιλλοu πι:ρισσότερο χι άλλοu λιγότερο άποφ<χσια"C'ιχ«. Χιιl σι•6\t ιrΟfύιι ~Ci φιλοσοφ(ας πρέπει νά παραπέμψουμε aτιc: ίτcι μίροuς lcrιropιxq ίxeιcrcιc:. Ή iπίοραση των άρχαίων φιλοσόφων ατ6ν ("C'α&).ιχό τcοΛι'Μμό τcό"C'ι φιιντιΧζι:ι γιγαντιαία χαί
πότε πολύ οευτερεύουαtι. Τ6 τcρQ-ro σvμ.Sιιινιι (S(ως ίάν αχεφθοuμε πώς οί άριστοτελιχές εννοιι:ς, τcροιρχ6μ.cνcς χuρ[ωc: όιτc6 "Ι:'ά Ήθικά.142 χαί τά Πολιτικά πού οια86θηχιιν νωρ[ς, lφhl't&V ν« γ(νουν κοινό χτΎjμα των μορφωμένων όλόχληρης τi)c: Ίι;α&).{ιις χιι( πώc: ιιότ6ς κυριάρχησε σ' όλό χληρο τόν χώρο της άφtιι.ρι:τιχηc: σιχιψηc:. ι~a Άντlθι:τα, συμ6αίνει τό οεύ
τερο έάν σταθμίαουμι: "C'fιν τcοΛύ μ.ιχρή ίπt&ριιαη των οογμιίτων των άρχαίων φιλοσόφων, άκ6μη κιχ[ -rών ίνθοuσιω&ών Φλωρεντινών πλατω νικών, πάνω στό πνεuμα τοu Εθνοuc:. •Ό,ι;ι φιιν"Ι:'άζι:ι σιίν τέτοια έπίοραση ε!ναι κατά κανόνα μονάχιι lνtιej όινι;(χ-ruποc: τi)ς γενικότερης παιοείας, μιά συνέπεια της ίοιαίτερηc: ίξιλιξηc: ι;οu l't'ιιλιχοu πνεύματος. Στό σημείο αύτό θιί πρέπει νιΧ γ(νοuν μ.ι:ριχiς όιχ6μ.η ίπιαημιίνσεις μέ άφορμή τή θρησκεία. Στή μεγιiλη ώστ6σο πλιιοψηφιιι τών περιπτώσεων οέν πρόκει ται χάν γιά τή γενιχότι:ρη παιι&ι:lιι παιρά γιά τήν ίξωτερίχευση μεμονω μένων προσώπων ή λόγιων χόχλων· b6μη οί χαί στό σημείο αύτό θά έπρεπε κανείς νιί οιαχρ(νι:ι χάθι: φορά άνιίμ.ι:σα ατήν άληθινή οίχειοποίηση
172
ΕΠΑΝΑΦfΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
άρχαίωv θεωριώv καί τήv άπλή σύμπραξη μέ τόv συρμό. Γιατί yιά πολ
λούς ή άρχαιότητα οέν ήταν παρά συρμός, άκόμη καί yιά κάποιους πού ύπijρξαν έvτρι6εϊς μελετητές της.
Δέν πρέπει πάvτως vά ύπΎjρξε τότε κατ' άvάyκην προσποιητό ο,τι
μοιάζει μέ προσποίηση στόv οικό μας αίώνα. Ή χρησιμοποίηση π.χ. έλληvικώv καί ρωμαϊκών όvομάτωv ώς ()αφτιστικώv παραμέvει πολύ
ώραιότερη καί πιό άξιοσέ()αστη άπό τά οημοφιλη στίς μέρες μας (θηλυκά κυρίως) όνόματα πού προέρχοvται άπό μυθιστορήματα. 'Από τή στιyμή πού ό έvθουσιασμός yιά τόv άρχαϊο κόσμο ξεπερvοUσε τόν άναφερόμεvο
στούς άyίους, φαίvεται έvτελώς ά.πλό καί φυσιολοyικό τό yεyοvός οτι εvα άριστοκρατικό yέvος ()αφτίζει τούς yόvους του Άyαμέμvοvα, 'Αχιλλέα καί Τυοέα, 144 οτι ό ζωyράφος όνομάζει τόv yυιό του Άπελλη καί τήv κόρη του Μιvέρ()α κτλ 145 Καί μπορεί καvείς vά ύποστηρίξει ()άσιμα τουλάχιστοv
τήν έπιλοyή ένός εϋηχου άρχαίου όvόματος στή θέση κάποιου οίκοyεvεια κοu, άπό τό όποίο ΟU't'ως ή άλλως έπιθυμοuσε νά ξεφύyει. Μέ άκόμη μεyαλύτερη εύκολία έyκατέλειπαv evα τοπωvυμιακό οvομα πού χαρακτή ριζε συλλήf>οην πλΎjθος πολιτώv μή έχοvτας κάv άvαyορευθεί άκόμη σέ
οίκοyενειακό, οταν μάλιστα εrχε καταστεί ουσάρεστο όντας όνομα έvός άyίου. Ό
Filippo da San Gemignano αύτοαποκαλοiJνταν Καλλίμαχος.
Έάv κάποιος, παραrvωρισμέvος καί προσbεbλημένος άπό τήν οίκοyέvειά του, eκαvε τήv τύχη 't'Ου ώς λόyιος στά ξένα, μποροUσε νά μετοvομαστεϊ μέ ύπερηφάvεια Julius Pomponius Laetus, άκόμη κι άv ήταν tvας Sanseveήno. 'Αλλά καί τήν άμιrΎj μετάφραση ένός όvόματος στά λατιvικά ή τά έλληvικά (έτσι οπως έyιvε άρyότερα σχεοόv άποκλειστική συvήθεια στή
Γερμαvία) μπορεί καvείς vά τή συyχωρήσει σέ μιά yεvιά πού μιλοUσε καί eyραφε στά λατιvικά καί οέν χρειαζόταν όvόματα άπλώς κλιτά άλλά
κατάλληλα ώστε νά συναρμόζονται ά6ίαστα στήν πρόζα ή τόv στίχο. 'Αξιόμεμπτη καί συχvά yελοία ύπΎjρξε μόνο ή κατά τ6 ήμισυ άλλαyή έvός όvόματος ώσπου νά άποκτήσει κλασσικό τόvο καί vέο vόημα, τόσο τά 6αφτιστικά οοο καί τά έπώvυμα. ~Ετσι ό Giovanni eyινε Jovianus ή Janus, ό Pietroέyιvε Pieήus ή Petreius, ό AntonioAonis καί τά παρόμοια, στή συvέχεια ό Sannazaro έyινε Syncerus, ό Luca Grasso Lucius Crassus
κτλ Ο Aήosto, πού τόσο είρωvικά έκφράζεται yιά τά θέματα αύτά, 146 έζησε yιά vά οετ οτι 6αφτίζοvταv παιοιά. μέ τά όvόματα τώv ήρώωv καί
τών ήpωίοωv του ή έκείνωv τoiJ Bojardo, πού εlvαι έv μέρει οί οικοί του. Δέv πρέπει vά κριθεί μέ μεyάλη αύστηpότητα οuτε ό έξαρχαϊσμός πολλώv ()ιοτικώv καταστάσεων, ύπηpεσιακώv τίτλωv, οιατυπώσεωv, τε
λετουρyιώv κτλ άπό τούς λατιvιστές συnpαφείς. Τοϋτο οέv συvέ6αιvε σέ έvτυπωσιακό 6αθμό οοο άpκοϋνταv κανείς σέ άπλά, ρέοvτα λατινικά, οπως περίπου συvέf>αιvε μέ τούς συnραφείς άπό τόv Petrarca μέχρι τόv
·
1
ΕΚΛΑΤΙΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑ[ΔΕrΑΣ
173
Aeneas Sylvius. ''Ομως lyιvc όιvαπ6τριπτο οταv έπιοιώχθηκε ή συγγραφή σέ άπολύτως άμιγij, ίο(ως κικιρώvιι.ιχ, λατιvικά. Τότε πλέον τά σύγχpονα
πράγματα οέν έvτάσσοvτοιv ιiρμοvικά. στ6 συνολικό ϋφος έάν οέν άνα6α
πτίζονταν μέ τεχνητό ..ρ6πο. οι σχολαστικοί λοιπόν 6ρΥ)καν τή χαρά τους τιτλοφορώντας κάθε οημο,..ικ6 cτυμSούλιο Patres conscήpti, κάθε γυναικείο μοναστήρι Virgines Vestales, τ6v κά.θι &γιο Dius ή Deus, ένώ άνθρωποι
λεπτοu γούστου οπως ό Paolo Giovio, οταν έκαναν κάτι τέτοιο, πιθανό τατα έκαναν άπλώς Ο,'tι μποροuσαν νά άποφύγουν. Καθώς ό Giovio οέν ύπερτονίζει τό ζήτημα, οίν ίνοχλεί κιόλας οταν στίς εύηχες φράσεις
oev
του οί καροινάλιοι όvομά.ζοvτοιι Senatores, ό προκαθήμενός τους Princes
Senatus, ό άφορισμ6ς Dirae, 147 ,..6 Καρνα6άλι Lupercalio κτλ Ίοιαίτερα σ' αύτόν τόν συγγραφέα γ(vι,..οιι φανερό πόσο πρέπει νά προσέχει κανείς
καί νά μή 6γάζει άπό τοuτο 't'ό ύφολογικό ζήτημα 6ιαστικά συμπεράσμα τα γιά τόν ολο τρόπο σκίψης. Δέν μποροuμε εοώ vά. παρακολουθήσουμε τήν καθαυτό ίστορία τοϋ λατινικοu ϋφους. Γιά. ούο όλόχληρους αίώνες οί ούμανιστές φέρονταν συνεχώς σάν τά λατιvικά. vά. -Jjσαv καί νά έπρεπε νά παραμείνουν ή μόvη άξια γραπτή γλώσσα. Ό Poggio έκφράζει τή λύπη του γιατί ό Dante συνέγραψε τό μεγάλο ποίημά του στά ίταλικά· 148 ώς γνωστόν, ό Dante τό εΙχε πράγματι έπιχειρήσει λατιvικά, άρχιχά οέ εΙχε συνθέσει τήν άρχή τοu
Inferno σέ έξαμέτρους. 'Όλο τό πεπρωμένο της ίταλιχΥ)ς ποίησης
έξαρτήθηκε άπό τό O'tt οέν συνέχισε Κατ' αύτόν τόν τρόπο· 149 ώστόσο
άκόμη καί ό Petrarca έμπιστευόταν περισσότερο τά λατινικά του ποιήμα τα παρά τά σονέτα χα! τά τραγούΟια του, ένώ άκόμη καί πρός τόν Aήosto άπεuθύνθηχε ή άξίωση vά συνθέσει ποίηση στά λατινικά. Δέν ύπΥ)ρξε ποτέ ίσχυρότερος κα't'αvαγκασμός σέ λογοτεχνικά ζητήματα, 150 ομως ή ποίηση τοu ξεγλίστρησε κατά μέγα μέρος, καί τώρα οικαιούμαστε
νά ίσχύριστοuμε οίχως ύπερSολική αίσιόοοξία: είναι καλό πού ή ίταλική ποίηση οιέθετε Ούο είοών έργαλεία, γιατί καί στά ουό οί έπιοόσεις της
ύπηρξαν έξοχες καί ίοιαίτερες, καί μάλιστα μέ τρόπο ώστε νά κατανοεί κανείς γιατί ή ποίηση γράφεται άλλοϋ στά ίταλικά κι άλλοu στά λατινικά. 'Ίσως τά. ίοια νά ίσχύοuν καί γιά τόν πεζό λόγο. Ή παγκόσμια θέση καί ή παγκόσμια φήμη της ίταλικης παιοείας έξαρτήθηκαν άπό τό οτι όρι σμένα ζητήματα έγιναν άντικείμενο έπεξεργασίας στά λατινικά -Urbi et
orbi-, 151 ένώ τήν ίταλική πρόζα τή χειρίστηκαν μέ τόν καλύτερο τρόπο οσοι χρειάστηκε νά παλέψουν μέ τόν έαυτό τους γιά νά μή γράψουν στά λατινικά..
'Από τόν 140 αίώνα καί οώθε ό Κικέρων θεωρείται άναμφισ6ήτητα ώς ή πλέον άμιγής πηγή της πρόζας. Σέ πολύ μεγάλο 6αθμό τοϋτο οέν όφειλόταν άπλώς σέ κάποιαν άφηρημέvη πεποίθηση γιά τά πλεονεκτήμα-
174
ΈΠΑΝΑΦfΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
τι:ι τοu λεξιλογ(ου του, της οδμησης τών προτάσεών του κι:ι( της λογο
τεχνικης του σύνθεσης πλήρη άντι:ιπόκριση στδ ίταλικδ πνεuμι:ι 6ρηκε ό άξιαγάπητος έπιστολογράφος, ό λαμπρός όμιλητής, ό φιλόσοφος πού
έκθέτει τ(ς ίοέες του μέ καθαρό, στοχαστικό τρόπο. Ό Petrarca εΤχε ήοη άνι:ιγvωρίσει πλήρως τίς ά.Ουνι:ιμίες τοu Κικέρωνα ώς άνθρώπου καί ώς
οημοσίου ά.νορι:ι, 152 eνιωθε ομως πολύ μεγάλο σε6ι:ισμδ άπένι:ιντ( του, ωστε νά έπιχι:ιίρει σχετικά. Μετά τόν Petrarca ή έπιστολογρι:ιφ(α Βια.μορφώθηκε κατ' άρχήν σχεοόν άποκλειστικά μέ πρότυπο τόν Κικέρωνα. κα.( άκολού θησα.ν τά άλλα είοη τοu γρα.πτοu λόγου, μέ έξι:ιίρεση τά άφηγημι:ιτικά. 'Όμως ό α.uθεντικός κικερωνισμός, πού άπέρριπτε οσες έκφράσεις οέv μποροuσα.ν νά τεκμηριωθοuν άπό τήν πηγή, ξεκινίi μόλις τά τέλη τοu
15ου α.ίώνα., άφοu τά γραμματικά eργα τοu Lorenzo Valla εΤχα.ν προηγου μένως έπιοράσει σ' όλόκληρη τήν Ί ταλ(α καί οί άποφάνσεις τών ί8ιων
τών Ρωμαίων ίστορικών της λογοτεχνίας εfχαν ύπο6ληθεί σέ συγκριτικό eλεγχο. 153 Τώρα γιά πρώτη φορά καθίστανται οιι:ικριτές, καί μάλιστα μέ
λεπτομερη άκρί6εια., οί ύφολογικές άποχρώσεις στήν πρόζα τών άρχα.ίων κι:ιί μέ πι:ιpήγορη σιγουριά όοηγείται κανείς ξανά κα( ξανά στό συμπέρα
σμα οτι τό άπόλυτο πρότυπο τό συνιστίi μονάχα ό Κικέρων ή, έάν έπιθυμεί κανείς νά συνοψίσει ολι:ι τά είοη τοu γρι:ιπτοu λόγου, «έκείνος ό άθάνα.τος κα.ί σχεοόν θεϊκός α.ίώνι:ις τοu Κικέρωνα.». 154 'Άνθρωποι σάν
τόν Pietro Bembo, τόν Pierio Valeήano κ.ά. κα.τα.6άλλουν τώρα τ(ς κα λύτερες προσπάθειές τους γιά τόν σκοπό αuτό. 'Ακόμη κα.( Οσοι άντιστά
θηκα.ν έπί μακρόν κα.ί εΤχι:ιν συναρμολογήσει γιά λογι:ιpια.σμό τους ενα. άρχι:ιίστικό uφος 6ι:ισιζόμενο στούς παλαιότατους συγγραφείς της άρχα.ιό τητα.ς,155 ύποχώρησα.ν έν τέλει κα.( ύποκλήθηκι:ιν μπροστά στόν Κικέρω
να. Ό Longolius έπιτρέπει τώρα στόν Bembo νά τοu έπι6άλει πεντι:ιετη άποκλειστική άνάγvωση τοu Κικέρωνα, κι:ιί ό ίοιος ύποσχέθηκε πανηγυ
ρικά νά μή χρησιμοποιήσει κα.μμίι:ι λέξη, άν οέν έμφα.νίζετα.ι σ' α.uτόν τόν συπρι:ιφέα.. Παρόμοιες οιαθέσεις ξέσπασαν άργότερα. στή μεγάλη έκείνη
eριοα. τών λογίων, οπου άρχηγοί τών ούο πι:ιpατάξεων ήσαν ό Erasmus κα.ί ό Scaliger ό πρεσ6ύτερος. Γιατί καί οί θαυμαστές τoiJ Κικέρωνα. οέν ήσαν ολοι τόσο μονομερείς ωστε νά τόν οεχθοuν ώς μονι:ιοική πηγή της γλώσσας. Οί
Poliziano κα.( Ermolao Barbaro έξα.κολουθοuσαν κατά τόν 150 α.ίώνα., μέ συνειοητή τόλμη, νά έπιοιώκουν οική τους, άτομική λατινική γραφή, 156 φυσικά στή 6άση μιας «ύπερχειλ(ζουσα.ς» εύρυμάθεια.ς· τόν ίοιο στόχο έπιοιώκει κα.( έκείνος πού μας τά μεταφέρει α.uτά, ό Paolo Gίονiο. Δια.τύπωσε πληθος μοντέρνων, α.ίσθητικών κυρίως στοχασμών, άρχικά κι:ιί μέ μεγάλη προ-
, οχι ,,
'θ 'λσ. σπα. εια. στα τινικα.,
,
'
,
παντοτε επιτυχημενι:ι,
'"ί.."\' , t:ιΛΛα. κα.ποτε
,
με
'ξ α. ιο-
σημείωτη ούνα.μη κα.ί κομψότητα.. Οί προσωπογραφίες τών μεγάλων ζω-
ΝΕΟΛΑΤΙΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
175
γράφων καί γλυπτών τijς ίποχης ίκιίνης, 157 τίς όποίες eγραψε στά
λατινικά, περιέχουν Βίπλα-Βίπλιχ ~.τι πνιυμα.τικότερο καί ο,τι άστοχότερο. Κιχί ό Λέων Ι', πού έξαρτοUαι: τ6 κλίος του άπό τό «utlingualatinanostro
pontificatu dicatur facta auctior», 1δ 8 ίκλινι πρός μιά φιλελεύθερη έκΒοχή τοu λατινικοu ϋφους, οίχως τ6 στοιχι:ίο της άποκλειστικότητας, καθώς ήταν άλλωστε φυσικό, Βι:Βομίνης της ροπΤjς του πρός τίς άπολαύσεις. Τέλος, ώς πρός τή ζωντανή συνομιλία ατά λατινικά ό Κικέρων Βέν μποροuσε νά παράσχει πρότυπο, κι ~αν ίτσι ύποχρεωμένοι στό σημείο τοuτο νά λατρεύουν μα.ζί μ' αύτ6ν κα( άλλους θεούς. Τό κενό καλίιφθηκε μέ τή συχνότατη -έντ6ς κα( ίκτ6ς Ρώμη- άπό σκηνης ΒιΒασκαλία. τών κωμωΒιών τοu Πλαύτου καί τοu Τι:ρι:ντ(ου, ποό έΒιναν στούς συμμετέ χοντες μιάν άπαράμιλλη ι:ύκιχφ(α νά ίξαακηθοuν στά καθομιλούμενα
λατινικά. Ό λόγιος καροινάλιος (πιθανόν ό Niccolo Fortegueπa άπό τήν Πιστό~α) έξυμνείται ήΒη ίπ( Παuλοu Β' γιατί τόλμησε νά άσχοληθεί καί μέ τά πλέον κακοοια.τηρημίνα ίργα τοu Πλαύτου, άπ' οπου εfχε άcpαι ρεθεί ό κατάλογος τών προαώπωv, 1δ9 κα( γιατί άcpιερώθηκε μέ τή μεγα
λύτερη προσοχή στό σwολο τοϋ ίργου αύτοu τοu συγγραφέα χάριν της γλώσσας κάλλιστα θά μποροuσι: νά προiρχεται άπό αύτόν τό έρέθισμα.
γιά τή θεατρική Βι&χσκαλία τών ίργων.
Tou
θέμα.τος έπελήφθη στή
συνέχεια ό Pomponius Laetus, ποu ακηνοθίτησε οσα έργα τοu Πλαύτου άνέ6ηκαν έπί σκηvijς στίς πι:ρίστuλι:ς αύλίς μεγάλων ίεραρχών. 160 'Όπως
είοαμε, (σ. 152) ό Giovio σuγκαταλίγι:ι στά αίτια της παρακμης της ρητορικης τό γεγονός οτι ή πρακτική αύτή έγκαταλείcpθηκε περίπου άπό τό 1520. Ώς κατακλείοα μποροuμι ίοώ νά άναcpέρουμε μία παράλληλο τοu κικερωνισμοu στόν τομία τών καλών τι:χνwν: τόν 6ιτρου6ιανισμό των άρχιτεκτόνων. Έκοηλώνι:ται μάλισ't'α καί έοw ό καθολικός νόμος της
Άνιχγέννησης, σύμφωνα μί τ6ν όποίο ή Κίνηση στόν τομέα της πιχιΒείας προηγείται γενικά τής άνάλογης κίνησης στίς καλές τέχνες. Στήv προ
κειμένη περίπτωση ή Βια.φορά ι:Τναι ούο περίπου οεκαετίες, έάν ύπολογίσει κανείς τό οιάστημα. άπό 't'6ν καροινάλιο Άοριανό τοu Κορνέτο (1505;) μέχρι τούς πρώτους άπ6λuτους όπιχ.οούς τοu Βιτρου6ίου.
Χ. Η ΝΕΟΛΑΤΙΝΙΚΉ ΠΟΙΗΣΗ
Τό μεγαλύτερο καμάρι των ούμα.νιστών εfνιχι τέλος ή νεολατινική ποίηση. Στόν 6αθμό ποu μaς 6οηθ& νά έντοπίσουμε τά χαρακτηριστικά τοu ού μα.νισμοu πρέπει νά τήv πραγμα.τευθοuμε καί αύτή.
ΕΠΑΝΑΦ!ΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
176
'Εκθέσαμε ήδη πιό πάνω (σ. 173) οτι εΤχε άπόλυτα τήν προκατά ληψη μέ τό μέρος της κιχ( οτι Sρέθηκε πολύ κοντά στήν άποφασιστική
νίκη. Μπορεί κανείς νά ε!νιχι πεισμένος έκ των προτέρων οτι τό πλέον πνευματώδες καί άνεπτυΎμένο ίθνος της τότε οίκουμένης δέν άπαρνήθηχε
μιά Ύλώσσα σάν τήν ίταλική άπό άπλή ήλιθιότητα, δίχως νά έπιδιώχει χάτι σημαντικό. Ή στάση ιχύτή θά πρέπει νά προσδιορίστηκε άπό κάποιο
συντριπτικό πραΎματιχό δεδομένο.
Κι αύτό tjταν ό θαυμασμός της άρχαιότητας. 'Όπως χάθε αύθεντι χός, άνεπιφύλαχτος θαυμασμός, προκάλεσε άνα-yχαστιχά τή μίμηση. Κιχ( σ' άλλους καιρούς, στούς κόλπους χα( άλλων λαών άπαντaται πληθος
μεμονωμένων έΎχεφημάτων μέ τόν ίδιο στόχο· ομως μόvο στήν 'Ιταλία
σuvuπηρξαν οί δύο κύριες προi.ίποθέσεις Ύιά τή διάρκεια χαί τήν περαιτέρω άνάπτuξη της νεολατινικης ποίησης: άφ' ένός όλόπλευρη άνταπόκριση
των μορφωμένων τοu ίθνους, άφ' έτέρου μερική έπαναφύπνιση τΤjς άρ χαίιχς ίταλιχης ίδιοφυ'tας στούς 'ίδιους τούς ποιητές - θαυμαστή συνέχεια της μουσιχης πανάρχαιων χορδών. Τό Sέλτιστο πού παράΎεται χατ' αύτόν τόν τρόπο δέν άποτελεί πλέον μίμηση παρά έλεύθερη άτομιχή δημιουρΎία. 'Όποιος δέν μπορεί ν' άνεχθεί παράΎωΎες φόρμες στίς χαλές
τέχνες, οποιος είτε δέν έκτιμα ό ίδιος τήν άρχαιότητα είτε, άντίθετα, τή θεωρεί, σάν χάτι μαγικό, άπλησίαστη χα( άμίμητη, Οποιος, τέλος, δέν
δείχνει χαμμίιχν έπιείχεια άπέναντι σέ σφάλματα ποιητών πού χρειάστηκε νά άναχαλύψουν έχ νέου η κιχ( νά μαντέψουν ί'να πλijθος προσωδιών,
αύτός χαλά θά χάνει ν' άφήσει χατά μέρος τούτη τή λοΎοτεχν~. Τά ώραιότερα eρΎα της δέν Ύράφτηχαν Ύtά νά άντέξουν σέ όποιαδήποτε άπόλυτη χριτιχή παρά Ύιά νά τέρψουν τόν ποιητή χα( πολλές χιλιάδες
συmόνων του. 161 'Ατυχέστερο άπ' ολα ύπijρξε τό eπος πού στηριζόταν σέ ίστορίες καί θρύλους της άρχαιότητας. Ώς -γνωστόν, ή μοίρα δέν χάρισε οuτε κάν στά ρωμαϊκά πρότυπα, χα(, άν έξαφέσουμε τόν 'Όμηρο, οuτε καί στούς 'Έλληνες, τίς ούσιώδεις προi.ίποθέσεις μιας ζωντανης έπιχης ποίησης·
· πώς λοιπόν θά μποροuσαν αύτές νά Sρεθοuν στούς λατινιστές της Άνα Ύέννησης; , 'Εντούτοις ή Africa τοu Petrarca ίσως Sρηκε συνολικά τούς περισσότερους χαί τούς πλέον ένθουσιώδεις άνα-yvώστες χαί άκροατές άπό
όποιοδήποτε eπος της νεώτερης έποχης. Δέν στερουνται έvδιιχφέροντος ή πρόθεση καί ή προέλευση του ποιήματος. Ό 14ος αίώvιχς διαισθάνθηκε όρθότατα οτι ή Ρώμη ι'Χπιξε τό ζενίθ της χατά τήν περίοδο του δευτέρου Καρχηδονικου Πολέμου, τήν όποίιχ έπιθuμοUσε κιχ( ίπρεπε νά πραΎματευ
θεί ό Petrarca. 'Εάν ε!χε ήδη άναχαλυφθεί ό Silius Italicus, τότε αύτός
θά ε!χε ένδεχομένως έπιλέξει άλλη θεματολοΎίιχ. 'Αλλά καθώς αύτή ίλειπε, ή θεοποίηση του Σκιπίωνα του Άφpιχανου Sρισχόταν τόσο κοντά
177
ΝΕΟΛΑΤΙΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
.W... ι.n ιιι Ιwις Ι».ος τcοιητής, ό Zanobi di . . ιιu.4 ιιοu ιιόν tlιo ατbι.ο. Μονάχα άπό σεbασμό πρός τ6ν Ρnιιιι ......... "~Ινι wροχωpημ.ίνο πο(ημά του. 162 Έάν κάτι οιχαιώνιι t'/ινΝΗΜ. ιt• h ιιtιι. uβώι; χα.ε μιταγενέστερα, στό πνεuμα. τοu 14οιι
Strada, ε!χε χιόλι.ις 8'ιιί
.........
ολοι έv&αφέρον-rοcν τι' lp&α"Χ6τα.ν ιίχ6μιχ στή ζωή χαί πολλοί τ6ν βιrιφοGιιιν nιulιι•1ιpο 8tι6 ιι6ν Άλίξιχν&ρο, τόν Πομπήιο χαί τόν Κιχiαοιρ8. •• l1'nc ΊlliιtιpΙC nO'l'Codcς μ.τcοροΟν νά σεμvύνοvται
γιά ίνα. τ6αο ~ . . . ~ ιιοuς 8'μa τcοό, Όντα.ς κατά bάσιν
ίστοριχ6, φοcνιι&Τ,ιι . . . . . ................ Ζιιή σημ.cρινή 6ί6α.ια έποχή τό 11 ποίημα. χtιβ' • .,.. ιh W&ςι• 6ιι~ οωΝ. 0croν ιίφορίi &.λλα. ίστοριχά θέμα.τα, 6φιrΛοuμι '16 ιιιφΙ'ΙΙ~tCς Ισ-ιιορ(ις ι;ijι; λογοτεχνίας.
Πλoucn6ιιlf"I - ~ ~ cruνιχιση ι;ijι; ποιητιχΥ)ς οημιουργtαι.ς ~ " ' μιιι1ιι ιιοΟ '"'8Cοω μ.όβοu χtι( ή πλήρωση τών
ποιητυcών XMW ...... -~ ιι~
ftlwt
.. MM8'f'C~XI &π6 νωρίς
.. ..,.,.
χα( ή
ίτιχλιχή τcοι'ΙΟ'Ι't, ιι61 '°D Boccaccio, ποό θιωριίται τό χα.Λότιρο wοηmιι6 ιιιu ι,,ι. ro Μ8ο Υιιfο wρ6σιβιαι ατά Λα;τινιχά εvα 8Cχtιιιο ιιψιο 8ιΟιο ... λΙιιιιΜι W Κιpιιι~ Ε'. Στή αuνίχιv.χ. 6ρί
·
αχοuμ.ι τcΛ~θοc ιιυιιι•tιριιw ~· lllως ατ6 uφοι; τοi'.ί Κ'λαυοιιχ νοu, μlαι ΜΙΑ.,,. . μΙι ι ι!νt11 οι νιοmwιnιιΜι
Μ.Λ11. ΆΑΛ8 τ6 πι6 ιΧξιοσημείωτο
,.../. . . . , , . ιι88ι
ηιβtιμή τών ώραιότερων
πιριοχών ~ς 'Ιιιιι)Jιιι fώ=-,c tιΑ~ύ< βιών, νυμφών, έπιχώ ριων &χιμ.όνcιw, ~ 111111. hn Ιηι ιι6 ίτcιχ6 ιrτοιχείο νά μήν μ.πορcΤ π~ον ~ '16 W!'fl"Ιf b6 ιι6 &οuχολιχ6 ιrτ6 σημείο αύτό. θ« '\'ΟVΙΟ'τιΤ χ.ι οο~ Λ. . . . W Ι»ις •φορμ.ίς τ6 γιγονός οτι, ήοη &τc6 τήν mοχ~ ιιrοΟ ΜΜιιι, 6 8οuaιοΛ&χ6ς Sιος &ντιμετωπίζεται στίς &λλοτι •φη~ ιιι& .... Ιfιο).οy&χις Έκλοyiι; μί τρόπο έντελώς
αχ8'6ν cruμ.kιruι4. 4ιιιι ι ιιιφ8~ϊw ο~νιήποτι φα.ντασιώσεων χα( ·~·"' ... Μ μ8' οΛ+,ιοuν μονάχα oi νέοι μόθοι. Σ' sl'no"c . . . . . ιιι' ιιιlιφ' W 6tιοuδήwοιιι δτι oi πιχλαιοί θεοί lχουv lι'ΙΙΛ~
rιοΟν
"'°"" ....... .. ,..
...,.... ....... .,ιιΙο
~ς Άνtι~ι;· άφ' ένός άντιχαθι-
Π&"(μ.ή ώαιτ6ιrο O'IJVLO'τouν έπίσης Ενα
~. ιιόwιι)ιtc ιιιιιpfο ""ς .ιτpηι;,
m κομμάτι ούΟέτερης όμορ
φιlς flι'lllιtlf ν' ~ οο• ιι88ι wοιητιχή αύνθιση χα( νά συvουά tι• lισφχlc ιι.' Wouc ,,.ι.ιοuς. Ό Boccaccίo προηγήθηκε τολμηρά μέ
ιι6ν φtιν>r8Π&Χ6 χ6σμ.ο ιιrίϊν 8ιQν χΦ ~οuχ6λων τών περιχώρωv τής ΦλωpCΨrιtις O'"Ca ι,y. ιιοu Nl'8fad1 d'λmιto χα.( Ninfade Fiesolane ποό ίχουν yρtιφιΤ αιιa ιιι.Λ&χa. 'Ως ιι6 dφιαοτούργημα. θά πρέπει ομως νά θιωρηθιi τ6 lpyo Sαn;ια ιιοu Pietro Bembo: 16~ ή προιrπάθεια τοu όμώνυμου ποτάμιου θιοΟ v« χtιιιοιι+,ιιι ~ νUμ.φη Γχdφvιοcιχ, τ6 μεγαλειώδες γαμή λιο γεuμα. σc ~ ατcηλι« τοD Μοντιμτc«Λντο, οι προφητείες τής Μαντώς,
178
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
κόρης τοu Τειρεσία. γιά τή γέννηση τέκνου μέ τό ονομα Μίvχιος, ή Ίορuαη της Μάντουας χαί τό μελλοντικό κλέος τοu Βιργιλίου, πού θά γεννηθεί ώς γυιός τοu Μίνχιου χαί της Μά-yιας, νύμφης τών 'ΆνΟεων. Μέσα σ'
αuτό τό έπι6λητιχό, οίιμανιστιχό ροκοκό, ό Bembo σκάρωσε ώραιότιχτους στίχους χαί μιά καταπληκτική προσφώνηση πρός τόν Βιργίλιο, χάριν τΎjς όποίας άξίζει τόν φθόνο τοu κάθε ποιητη. Τέτοιου είοους έγχειρήματιχ συνήθως περιφρονοuνται θεωρούμενα ώς άπλή έπίοειξη ϋφους, κάτι γιά τό
όποϊο οέν θά επρεπε νά έρίζει κανείς, άφοu οέν εΤνιχι παρά. θέμα γούστου. Γράφτηκαν άχόμη έχτετιχμένα έπικά ποιήματα σέ έξιχμέτρους, Ε>ι6λι χοu καί έκχλησιιχστικοu περιεχομένου. Μέ τόν τρόπο ιχύτό οί ποιητές οέν
έπεοίωχαν άνιχγκιχστιχά κάποιαν έκχλησιαστική προαγωγή ή τήν παπική εuνοιιχ. Δικαιοuται κανείς vά ίιποθέσει οτι, τόσο οί καλύτεροι άπό αύτούς οσο κιχί οί πιό άοέξιοι, οπως ό
Battista Mantovano, συrrριχφέας της
ΠαρθεvΕκηι;, αίσθάνονταν εiλικρινά τή λαχτάρα νά ίιπηρετήσουν τό θείον,
πράγμα Ε>έΕ>αιιχ πού συνάοει περίφημα μέ τήν ήμιειοωλολατρική ά.ντίληψή τους γιά. τόν καθολικισμό. Ό
Gyraldus άπιχριθμεί άρχετούς, κι άνάμεσά. Vida μέ τή Χpιστιάδα του κιχ( ό Sannazaro μέ τούς τρείς ϋμνους τοu De partu Vίrginis. 'Ο Sannazaro έντυπωσιά.ζει μέ τή γεμάτη όρμή άλλά χαί άρμονία ροή
τους ξεχωρίζουν ό
του, οπου συνωθοuνται οίχως ά.νιχστολές τό εiοωλολατpιχό χιχί τό χριστια
νικό στοιχείο, μέσω της πλαστιχΎjς ούναμης της πtριγραφijς καί της
τέλειας όμορφιaς της οουλεια<; του. Δέν εfχε νά φοΕ>ίiται τή σύγκριση οτιχν οιέπλεχε τούς στίχους της τέταρτης Έκλοfijι; τοu Βιργιλίου μέ τόν
ϋμνο τών Ε>οσχών πλάι στή φάτνη. Στόν χώρο τοu ύπερπέραν έμφανίζει ένίοτε ίχνη οαντικijς τόλμης, οτιχν π.χ. ό Ε>ασιλέας Διχυίο έγείρετιχι -yιά νά ίιμνήσει καί νά. προφητεύσει μέσα στόν τόπο παριχμονΎjς τών πατριαρ χών η οτιχν ό Αiώνιος, θρονιασμένος μέσα στόν μανούα του, πού λαμπυ
ρίζει οιάστικτος άπό εiκόνες κάθε στοιχείου, ά.πευθύvετιχι στά ούρά.νιιχ πνεύματα. ''Άλλες φορ~ς συνοέει άνενοοίιχστα τό άντικείμεvό του μέ τήν
παλαιά μυθολογία. ο(χως στήν πραγματικότητα νά. φαίνεται μπαρόκ, άφοu χρησιμοποιεί τούς εiοωλολατριχούς θεούς μονάχα οίονε( ώς πλαισίωση μόνον χαί οέν τούς οίνει κύριους ρόλους. 'Όποιος έπιθuμεί νά. γνωρίσει τόν
καλλιτεχνικό πλοuτο της έποχijς έχείνης σ' ολο του τό εδρος, οέν μπορεί
νά. παραΕ>λέψει evα εργο σάν κι αύτό. Ή συνεισφορά τοu Sannazaro έμφανίζεται άκόμη σπουοαιότερη καθώς συνήθως ή άνάμιξη τοu χριστια νιχοu μέ τό εiοωλολατρικό στοιχείο ένοχλεί πολύ εύκολότερα στήν ποίη ση άπ' ο,τι στίς εiκιχστικές τέχνες. Οί τελευταίες 'έχουν στήν περίπτωση
ιχύτή τή ουνατότητα νά. άποζημιώνοuv οιαρκώς τό μάτι μέσω όποιουοή ποτε συγκεκριμένου, άπτοu κάλλους, καί γενικότερα έξαρτώνται πολύ
λιγότερο άπό τήν πραγματική σημασία τών θεμάτων τους συγκριτικά μέ
ΝΕΟΛΑΤΙΝΙΚΉ ΠΟΙΗ2:Η
179
180
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
Ίδωμέvα: συνολικά τοuτα τά πράγματα εfναι πάντοτε τόσο καλύτε ρα, οσο μικρότερη είναι ή πρόσμιξη τοu μελοδραματικοϋ στοιχείου και των γενικών άποφάvσεων. 'Ορισμένα μικρότερα έπικά ποιητικά έργα φημισμένων δεξιοτεχνών Οημιουργοvν μιάν άπερίγραπτα κωμική έντύπω ση έξ αίτιας της άσuνείδητης άλλά δυvα:μικης παρεισφρησης τοv μπαρόκ
μυθολογικοv στοιχείου: έτσι τό θρηνητικό ποίημα τοv
τόν Καίσαρα Βοργία (παραπ. σ.
86). 169
Ercole Sforza γιά
'Ακούγεται ή θρηνολογία της
Ρώμης πού είχε άποθέσει ολες τίς έλπίδες της στούς 'Ισπανούς πάπες Κάλλιστο
r· και 'Αλέξανδρο ΣΤ' καί πίστεψε στή συνέχεια στόν Καίσαρα
ώς Μεσσία, ή ίστορία τοv όποίου περιγράφεται διεξοδικά ώς τήν κατα 1503. Ό ποιητής ρωτii στή συνέχεια τή Μούσα ποιά ύπΤjρξε κατά τή στιγμή έκείνη 170 ή 6ουλή των θεών καί ή 'Ερατώ διηγείται:
στροφή τοv
πάνω στόν "Όλυμπο ή Παλλάδα πηρε τό μέρος των 'Ισπανών κι ή Άφροοίτη των 'Ιταλών. 'Αγκάλιασαν κι οί ουό τό γόνατο τοv Δία, όπότε έκείνος τίς φίλησε, τίς καθησύχασε καί δικαιολογήθηκε λέγοντας οτι δέν μποροvσε νά κάνει τίποτε ένάντια στό πεπρωμένο πού ϋφαvα:ν οί Μοίρες, άλλά οί θέίκές έπαγγελίες έμελλε νά πραγματοποιηθοuν μέσω τοu τέκνου
τοu οίκου Este-Borgia. 171 Άφοv διηγείται τήν περιπετειώδη παλαιά ίστο ρία καί των δύο οίκογενειών, διατυμπανιζει στή συνέχεια τήν άδυναμία του νά χαρίσει στόν Καίσαρα τήν άθανασία, οπως αύτό άλλοτε στάθηκε γιά ίναν Μέμνονα ή ίναν 'Αχιλλέα, παρά τίς έντονες παρακλήσεις. Κα ταλήγει τέλος μέ τήν παρηγόρια οτι ό Καίσαρ έμελλε νά ξεκάνει πολλούς άκόμη στόν πόλεμο. Πηγαίνει λοιπόν ό 'Άρης στή Νεάπολη καί άπερ γάζεται πόλεμο και έριδες, ή Παλλάδα ομως σπεύοει στό Ν έπι καί έμ φανίζεται έκεί στόν άρρωστο Καίσαρα μέ τή μορφή τοv 'Αλέξανδρου ΣΤ'. Άφοv τόν προτρέπει πρώτα νά συμμορφωθεί χα( νά άρκεστεί στό κλέος τοv όνδματδς του, ή παπική θεά έξαφανίζεται «σάν ίνα πουλί». 'Ωστόσο άπορρίπτοντας κανείς τόσο κατηγορηματικά ό,τιδήποτε
περιέχει -εuσχημα ή άσχημα- τήν άρχαία μυθολογία, άρνείται άναίτια
μιά μεγάλη ένίοτε άπδλαυση. Τδ κατ' ούσίαν συμ6ατικό αύτό συστατικό στοιχείο της τέχνης γνώρισε μερικές φορές μεγάλες τιμές, οπως στή
ζωγραφική καί τή γλυπτική. 'Αλλά ό ύπομονετικός φιλότεχνος μπορεί νά
6ρεί άκδμα καί κάποια πρώτα ψήγματα παρωοίας (παραπ. σ. 114 κ.έξ.), π.χ. στήν Μακαpονιάδα, παράλληλο της όποίας άποτελεί κατόπιν ήδη τό κωμικό γλέντι τών θεών τοv Gioνanni Bellini. 'Ορισμένα άφηγηματικά ποιήματα σέ έξαμέτρους εfvα:ι έπίσης άπλές άσκήσεις ή οιασκευές άντίστοιχων κομματιών πρόζας, τά όποία καί θά
προτιμήσει ό άναγνώστης οπου τά 6ρεί. Στδ τέλος καί οί Γερμανοί ούμανιστές της έποχης της Μεταρρύθμισης έφθασαν νά ύμνοuν τά πάντα, κάθε φεουδαλική 6εντέτα και κάθε τελετουργία. θά Υjταν έντούτοις άδικο
ΝΕΟΛΑ ΤΙΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
181
έάν τοuτο άποοιοόταν ά:πλώς κα( μόνο στή φυγοπονία καί τήν uπέρμετρη ' ~νεση. !. στιχουργικη
'\
-'\ '
Τ ουΝJ.χιστον L ' 'Ι τW\ους ηταν Τ ' σαφεστερη ' στους μια πε-
ρίσσεια ώς πρός τήν αίσθηση τοu ϋφους, οπως άποοεικνύεται άπό τό ταυ
τόχρονο πλΥjθος των iταλόγλωάσων άναφορών, ίστορικών περιγραφών, άκόμη καί λ16ελλογραφημάτων σέ τρίστιχα. υοπως εχυναν μ' έπιτυχ(α μέσα στό οUσκολο αύτό ίταλικό μέτρο ό Niccolo da Uzzano τήν προκήρυξη ίνός νέου συντάγματος, ό Machiavelli τή σύνοψη της σύγχρονης ίστορίας, κάποιος τρίτος τόν 6ίο τοu Savonarola, ίνας τέταρτος τήν πολιορκία τοtί
Πιομπ(νο άπό τόν 'Αλφόνσο τόν Μι-yάλο 172 κτλ, ώστε νά εΙναι 6αθύτερη ή έπίορασή τους, ίτσι κιχί &λλοι πολλοί ιΤχαν άνάγκ.η τούς έξαμέτρους γιά νά αίχμαλωτίσουν τ6 Βικό τους κοινό. Ή οιοα.κτική ποίηση οείχνει μέ τόν καλύτιρο τρόπο τ( μποροuσι νά 'ναι άνικτό καί τί έπιθυμητό μέ τή μορφή ιχύτή. Τ6 cΤΒος τοuτο πιχίρνcι κατά τόν 160 αίώνα έκπληκτική ώθηση γιά νά ύμνήσcι αί λιχτινικούς ίξαμίτρους τήν άλχημεία, τό σκάκι, τή αηροτροφ!ιχ, τήν όcι:rτρονομ(ιχ, τήν άφρο0(σιιχ ίπιοημία καί τά παρόμοια, ίνώ ιiργότcριχ προστtθιντιχι κιχ( πολλά άκόμη ίκτεταμένα ποιήματα στά ίτιχλικά. Στή αημcρινή cποχή συνήθως κατα.Οικάζονται τά έργα τοuτα Β!χως νά ΒuιSάψ;τιχι, κιι! ίμcίς caω Βίν ιfμιχστε σέ θέση νά ποtίμε κατά π6crον τά Β1Βιικτ1κά ιιuτά ποιήμιιτιχ &ξ!ζουν πράγματι νά οια6α.στοuν. 'Ένα μονάχιχ ιΤνιχι σ(γοuρο: ίτcοχ,ίς nού ξmcρνοUσαν κατά πολύ τή οική μας αί rιlσθηαη όμορφ&aς, ό ίλληνιστικ6ς, ό ρωμαϊκός κόσμος καί ή Άναγέν νηαη Βίν μτcοροΟcrιιν νά crτcρηθοuν τ6 ίν λόγφ ποιητικό εΙοος. Σ' αύτό μτcοριi κιχνc(ς νά cίντιτάξcι δτι οχ.ι ή ίλλιιψη κr.iλαισθησίας' άλλά ή μcγιχ'Λύτcρη crοβσφότητιι κιχ( ή πριχγμάτcυση κάθε άξιοοίοακτου άνα.γνώ crμιιτος μί οbt.ουμcνικά κριτήρuι cίποκλc!ουν σήμερα τούτη τήν ποιητική φ6ρμιι· διν 8' iμ.SιιθUνοuμc τccρισσ6τcρο. στ6 σημείο αύτό. Κιχt σήμ.cριι ίκδtδcτιιι κάπου-κάπου ϊνα άπό αύτά τά οιοα.κ τικά Ιργιι: Ό 'ωlιιικό( κuκλ0< njς ,ωης ίνός κρυπτοπροτεστάντη άπό τή Φcρ~ιι. τοu Marcollus Palingcnius. Ό συγγραφέας συναρθρώνει τήν ιξ,τrmη τcο'λ'λων κιχτrιcrτ&αιων της ίξωτερικΎjς πλευράς τοu 6ίου μέ τά αψ~cr~ιι ιρωιιήμιιτιι τccρ( θcou, ιkριτijς και άθανα.σίας, καί άπό τήν άποψη &Uιιή llUVIC7'i'i μ.ή ιίμcλητίιχ ιχύθιντ(ιχ ατόν τομέα τΎjς ίστορίας τών ήθών. X.'i'' οwι.ν ώcrτ6cro τ6 πο(ημά του ξιφιύγει ήοη άπό τό. πλαίσιο της 'Αν/Ι'Υ,WΙ'ΙCΤης κιχθώς, crύμφωνrι μί τόν πρωταρχικό οιοακτικό σκοπό του, ή ~ηyορι. uτcωκcλ!tcι τή μυθολογ(α.
'
Πο'Λύ τccρicrcr6τcρo δμως Πρωίγγισι τήν άρχαιότητα ό ποιητής-φι-
ΜΛοyος cr~6 τcλιιιcrιο τήc; λυρικης πο!ηαης, είοικά μάλιστα τΥjς έλεγείας, u8Wι; ιτcιαης κιιι ατά ίπιγράμματα. Όσ'Ον «φορi τό ίλιχφρότιρο ι!οος ποίησης, ό Κάτουλλος" άσκησε ~ηθ&ν« θιιυμιιcrτή ίπ!Βρrιαη στοός Ίτr.iλούς. Κάποια κομψά λατινικά 1
182
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
μαδριγάλια, κάποιες μικρές λοιδορίες, κάποια κακοήθη σημειώματα συν .ιστοuν καθαρή μεταγραφή κατά τό δικό του πρότυπο. θρηνοuνται στή συνέχεια πεθαμένα σκυλάκια, παπαγάλοι κ.λπ. δίχως μιά λέξη άπό τό ποίημα γιά τό σπουργίτη της Λεσ6ίας, σέ πλήρη ώστόσο έξάρτηση ά.πό τή δική του ροή τwν σκέψεων. 'Υπάρχουν έντούτοις μικρά ποιήματα τοu
είδους αύτοu πού μποροuν νά παραπλανήσουν ά.κόμη καί τόν γνώστη σχετικά μέ τήν πραγματική ήλικία τους, έάν κάποια πραγματολογική ά.ναφορά δέν παραπέμπει στόν
150
ή
160
αίώνα.
Δύσκολα ομως θά 6ρεθεί έστω καί μιά ώδή στιχουρrημένη στό σαπφικό ή άλκαϊκό μέτρο πού νά μήν προδίδει σαφwς τή μοντέρνα προέ λευσή της. Καί τήν προδίδει συνήθως μέ μιά ρητορική πολυλογία πού στήν άρχαιότητα άπαντiiται γιά πρώτη φορά στόν Στιiτιο, μέ μιά χτυ πητή έλλειψη λυρικης συγκέντρωσης, οπως τήν ά.παιτεί κατ' έξοχήν τό
ποιητικό αύτό εΤδος. Μεμονωμένα μέρη μιiiς ώδης, δυό-τρείς στροφές μαζί, μοιάζουν 6έ6αια πάνω-κάτω μ' έ:να άρχαίο άπόσπασμα· σπάνια ομως έ:να έκτενέστερο ολον διατηρεί τό ίδιο χρwμα. Κι οπου συμ6αίνει αύτό, οπως π.χ. στήν ώραία ώδή τοu
AndreaNavagero πρός τήν 'Αφρο
δίτη, άναγνωρίζεται εuκολα ή άπλή μεταγραφή άπό άρχαία άριστουργή ματα.173 Μερικοί ποιητές ώδwν σφετερίζονται τή λατρεία τwν 'Αγίων καί
διαμορφώνουν μέ πολλή καλαισθησία τίς έπικλήσεις τους κατά τό πρό τυπο τοu περιεχομένου τwν Ώδwν τwν Κάτουλλου κιχ( 'Ορατίου. 'Έτσι
ό
Navagero στήν 'Ωδή πρός τόν Άρχάnελο Γα6ριήλ, έτσι ίδίως ό Sannazaro, πού προχωρίi πολύ πρός τήν ύποκατιiσταση της χριστιανικης
προσευχης μέ τήν είδωλολατρική. Τιμii κατά προτίμηση τόν συνώνυμό του υΑγιο, ό ναίσκος τοu όποίου άνΎ)κε στή μικρή του 6ίλλα, χτισμένη σέ μιά θαυμάσια τοποθεσία στίς άκτές τοu Ποσιλίπ, «έκεί οπου τό κύμα
της θαλάσσης ρουφii τό άνά6ρυσμα τοu 6ράχου καί πλευροκοπii τό πε
ριτείχισμα τοu μικροu ίεροu» .174 Ή μεγαλύτερη χαρά του εΤναι τό έτήσιο πανηγύρι τοu 'Αγίου Ναζαρίου. Τά φυλλώματα κι οί γιρλάντες πού κο σμοuν τόν ναίσκο ίδίως κατά τήν περίσταση ιχύτή τοu φαίνονται σάν θυσιαστήριες προσφορές. 'Ακόμη κι οταν, άκολουθώντας στήν προσφυγιά; τόν κυνηγημένο Fedeήgo της 'Αραγωνίας, θά 6ρεθεί μακριά, στόν υΑγιο
Ναζάριο τwν έκ6ολwν τοu Λίrηρα, θά προσφέρει στόν υΑγιό του μέ 6αθύ πόνο ψυχης στεφάνια όξυίiς καί δρυός τήν ήμέρα της όνομαστικης του
έορτης. 'Αναπολεί παλαιότερες ήμέρες, οταν ολοι οί νέοι τοu Ποσιλίπ
κατέφθαναν στή γιορτή του πάνω σέ στεφανωμένες ψαρό6αρκες καί έκλιπαρεί γιά έπιστροφή στήν πατρίδα. 175 Άρχαιοπρεπη σέ σημείο πού ξεγελοuν τόν άναγνώστη έμφανίζονται ίδίως όρισμένα ποιήματα σέ έλεγειακό μέτρο ή άκόμη καί άπλwς σέ έξαμέτρους, πού τό περιεχόμενό τους έκτείνεται άπό τήν καθαυτό έλεγεία
183
ΝΕΟΛΑΤΙΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
μέχρι τό έπίγραμμα.. Καθώς οί ούμανιστές άναστρέφονταν μέ τή μεγα λύτερη άνεση τά κείμενα τών Ρωμαίων έλεγειακών ποιητών, ένιωθαν καί περισσότερο ίκανοί νά τούς μιμηθοuν. Ή έλεγεία τοu
Navagero πρός τή
νύχτα ε!ναι, τό ίδιο οπως καί κάθε άλλο ποίημα τοu είδους καί της έποχΎjς αύτΎjς, φορτωμένο μνΎjμες άπό έκείνα τά πρότυπα, ταυτόχρονα ομως άναδίδει εναν έξαίσιο άρχαιοπρεπΎj τόνο. Γενικότερα ό
Navagero
μεριμνα πάντοτε κατ' άρχήν γιά ενα περιεχόμενο αύθεντικά ποιητικό, τό
όποίο μας μεταδίδει ξανά, οχι μέ τρόπο δουλικό παρά μέ δεξιοτεχνική
έλευθερία, στό ϋφος της 'Ανθολογίας, τοu Ό6ιδίου, τοu Κατούλλου καί έπίσης τών 'Εκλογών τοu Βιργιλίου. 176 Χρησιμοποιεί τή μυθολογία μέ μεγάλη φειδώ, π.χ. γιά νά άναπτύξει τήν είκόνα τΎjς πιό άπλΎjς ϋπαρξης στό πλαίσιο μιας προσευχΎjς πρός τή Δήμητρα καί πρός άλλες τοπικές θεότητες. Ό χαιρετισμός του πρός τήν πατρίδα μετά τήν έπιστροφή του
άπό τήν πρεσ6εία της 'Ισπανίας έμεινε μόνο στήν άρχή. Θά μποροuσε 6έ6αια νά όλοκληρωθεί, οπως τό
«Bella Italia, amate sponde», τοu Vin-
cenzo Monti, έάν καί τό ύπόλοιπο άντιστοιχοuσε σέ τούτη τήν άρχή: Salve cura Deum, mundi felicior ora, Formosae Veneris dulces salvete recessus,· Ut νοs post tantos animi mentisque labores Aspicio lustroque libens, ut munere νestro Sollicitas toto depello e pectore curas! [Χι:ιίpε θεοφύλακτη, τοu κόσμου εύτυχέστεpη χώpι:ι, Χι:ιίpετε rijς όμοpφης Άφpοδίτης γλυκά κι:ιτι:ιφύγιtr μετά άπό τόσους μόχθους rijς ψυχης κι:ιί τοu νοu μέ τί χι:ιpά σaς άγνι:ιντεύω, πώς μέ τή δική σι:ις χάpη
διώχνω άπ' τό σrijθος μου όλο τίς άνήσυχες φpοντίδες !] Ή έλεγειακή ή έξάμετρη φόρμα καθίσταται δοχείο γιά κάθε ύψη λότερο πάθος ώς περιεχόμενο· σ' αύτήν άναζητα τήν έκφρασή της ό
εύγενέστερος πατριωτικός ένθουσιασμός (σ. 90, έλεγεία πρός τόν 'Ιούλιο Β') καθώς καί ή πομπωδέστερη θεοποίηση τών κρατούντων, 177 άλλά καί ή πιό τρυφερή μελαγχολία ένός Τι6ούλλου. Ό Francesco Maria Molza, πού σέ κολακεία πρός τόν Κλήμη
z· καί τήν οίκογένεια Famese συνα
γωνίζεται τούς Στάτιο καί Μάρτιο, διατυπώνει σέ μιάν έλεγεία «πρός τούς συντρόφους» άπό τήν κλίνη τοu άσθενοuς σκέψεις θανάτου τόσο
ώραίες καί αύθεντικά άρχαιοπρεπείς οσο καί όποιοσδήποτε άπό τούς άρχαίους, καί τοuτο δίχως νά δανειστεί άπ' αύτούς ούσιώδη στοιχεία. 'Άλλωστε, ό
Sannazaro άναγνώρισε καί μετέγραψε μέ τόν πληρέστερο
184
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
τρόπο τήv ούσία. κα.ί τό εδρος της ρωμαϊκης έλqιία.ς άπό κα.vέvα.v άλλο
όέv έχουμε τόσο πολλ.!ι.. κι.χλιί κα.ί ποικιλόμορφα.1 ποιήματα. τοu είοους
αύ~οu. Όρισμέvες έλεγείες θά άvαφερθοuv κα.ί σ: ά.λλ.α σηιiεϊα. λόγω του
πραγματολογικου περι~χομέvου τους.
Σοbιχpή ύπόθεση ύπηρξε τέλος γιάa.έκείνους τοός καιρούς τό λατιvικό έπίγρα.μμα, κα.θώς ουό καλογραμμένες άρά&:ς σκα.λισμέvες σ' εvα. μνη
μείο ή μεταοιοόμεvες μέ γέλια. άπό στόμα σέ στόμα μποροϋσαν vι.ί θεμέ λιώσουv τό κλέος ένός λο-{ίου. "Ήδη ..άπό vωρίς κάνει τήv έμφάνισή της μιά παρόμοια άξίωση .. 'Ότα.v έγιvε γvωστδ οτι ό Guido.da Polenta θέλησε vά στολίσει τόv τάφο του Dante μ' ίvα. μνημείο, έφθασα.v άπό παvτου έπιτύμbια έπιγράμματα. «άπό Οσους έπιθυμοϋσαv vά έπιδειχθοuν, ή vά τιμήσουv τόν νεκρό ποιητή ή νά άποκτήσουν τήν εuνοια. τώv Polenta». 178 Στό έπιτύμbιο μνημείο τοu άρχιεπισκόπου Gίovanni Visconti ( t 1354), στόν καθεορικό να.ό ιτου Μιλάνου, διαbάζει κα.νείς κάτω άπό 36 έξα.μέ τρους: «Τούς στίχους αύτούς συνέθεσε ό κύριος Gabήus
di Zamoreίs
άπό
τήv Πάρμα, οιοάκτωρ της v.ομικης». Στα.Οιακά καί ύπό τήν έπιρροή τοu
Μιχρτιάλη καί έπίσης τοu Κα.τούλλ.ου διαμορφώθηκε μιά έκτεταμένη λογοτεχνία αύτου τοϊί κλάδου. . ο μεγα.λύτερος θρίαμbος ήταv οτα.v εvα.
έπίγρα.μμα θεωρουvτα.ν άρχα.ίο, άντιγρα.μμέvο άπό κάποιον άρχαίο λίθο, 179 ή οταv φα.ινότα.v τόσο έξοχο ώστε νά τό ξέρει άπ' έξω ολη ή 'Ιταλία, οπως π.χ. όρισμένα. του Bembo. 'Όταv τό bεvετικό κράτος κατέbα.λε στόν Sannazaro 600 οουκάτα άμοιbή γιά τό έγκώμιο πού σuvέθεσε σέ
τρία. δίστιχα, αύτό οέv ήταν γενvαιόοωρη σπατάλη παρά άπότιση τιμΥjς στό έπίγραμμα, οπως τό ίbλεπαν Ολοι οί μορφωμέvοι της έποχΥjς: ώς τήv πλέοv συμπυκνωμένη μορφή τοϊ:i κλέους. Άπό τήν wη, κα.νείς δέv f~τα.ν τότε τόσο ίσχυρός ώστε νά μήν κινδυνεύει άπό τίς δυσμενείς συνέπειες
έvός εύφυοuς έπιγράμματος. Άκόμα κα.ί οί μεγα.λοάρχοντες εtχαv άvάγκη προσεκ τικijς κα.ί έvτριbοuς σuμbουλης γιά κάθε έπιγραφή πού έbαζαν νά τούς σκαλίσουν, άφοϊ:i π.χ. γελοία. έπιτάφια διέτρεχαν τόν κίνουνο νά συμπεριληφθοϋν σέ ψυχα.γωγικές συλλ.ογ~. 180 Ή έπιγραφική κα.ί ή έπι γρα.μματική τέχνη έτεινα.ν τό χέρι ή μία στήν wη. Ή πρώτη στηρι ζόταν σέ ίΟια.ίτερα. έπιμελη μελέτη τών άρχα.ίων έπιγραφών.
Ή Ρώμη f~ταν καί έμεινε κατ' έξοχήν ή πόλη τών έπιγρα.μμι.ίτων καί των έπιγραφών. Σέ τοuτο τό κράτος, οπου δέν ύπηρχε κληρονομικό
τητα., ό καθένας έπρεπε νά μεριμνa γιά τή ·διαιώνισή του. Τό σύντομο σκωπτικό ποίημα άποτελοuσε ταυτόχρονα ενα οπλο ένα.ντίον Οσων έπίσης μοχθοuσα.ν γιά νά άνέλθουν. 'Ήοη ό Πίος Β' άπιχριθμεί μ' εύχαρίστηση
τά Οιστιχα πού άπεργάστηκε ό bασικός ποιητής του, ό Campanus, σέ κάθε κατάλληλη περίσταση της διακυbέρνησής του. Κατόπιν τό σατιρικό έπίγραμμα άνθισε έπί της &ητεία.ς των έπομένων παπών κι ά.πιξε τό
185
ΝΕΟΛΑΤΙΝΙΚΉ ΠΟΙΗΣΗ
ζενίθ της σκ.ανοαλώόους προκλητικότητ<ις έvαντίον τοu Άλεξά.νορου ΣΤ'
'
-
'
'
και των αν θ ρωπων του.
'Ο
sannazaro
/
/!' Ι f' 'θ ετε τα υικα ~ Ι του επι' οεοαtι.ι συνε
γράμματα άπό θέση σχετικά ά.σφιiλη, άλλοι ομως άποτολμοuσαν τά. πιό
έπικίνουνα πράγμα.τα σέ άπόστοο:rη άναπνοijς άπό τήν παπική αύλή (σ. 85). Μέ άcpορμή όκτώ ι:ίπειλη'tικιί Βίστιχα, πού Gρέ&ηκαν κάποτε ά:νι.ιρ τημένι.ι στήν πύλη της ειbλιοθήκης, ό Άλέξ<ιvόρος e6αλε νά. ουναμώσουν
τή φρουρά. κατά. 800 άνορες. 181 Μπορετ κανείς νά. φαντι.ιστετ πώς θά. εΙχε μεταχεφιστετ τόν συντάκτη έά.ν εΙχε πέσει στά. χέρια του. Στήν έποχή
τοu Λέοντα Ι' τά. έπιγρι.ίμμα.τα τά ι:Ιχαν ψωμοτύρι: οέν ύπijρχε πιό κατάλληλο λογοτεχνικό εΙοος γιά. τή θι:οποίηση ωJι. καί τόν οιι.ισυρμό τοu πάπα, τή συνέτιση έχθρών, κ<ιτονομα.ζ6μενων καί μή, καθώς κι.ιί
μελλοντικών θυμάτων· γιά. άληθινά. ωJι. και έπινοημένι.ι άντικείμενα οια κωμώοησης, κακεντρέχειας, πένθους, σ'tοχιισμοu. 'Όχι λιγότεροι άπό
έκατόν εtκοσι άνθρωποι συναγων(στηκ<ιν 'tήν έποχή έκείνη στή λατινική στιχουργική μέ άντικείμενο τ6 περίφημο σόμπλιγμα. της Μ ητέρι.ις τοu
θεοu μέ τήν Άγίι.ι 'Άννα κι.ι( ,..6 6ρίφος, πού εΙχε σκιiλίσει ό Andrea Sansovino γιι.ί ιτόv νι.ιό τοu Άγ&ου Αύγουστ(νου, φυσικά. Οχι τόσο άπό εύλά.t)ειι.ι, Οσο γιι.ί νά εύχι.ιριστήσουν τ6ν ίν'tολί<ι τοu iργου. 182 Γιατί τοuτος, ό Johann Goήtz άπό ιτ6 Λουξcμ6οuργο, παπικός είσηγητής αίτή σεων, οέν άρκοuνιταν στήν άπλή Βιι:ξ<χγωγή της θε!ιχς λει'tουργίας κατά. τήν έορτή της Άγ. 'Άννιις, παρά Βιοργάνωνι: μ(ι.ι μεγάλη λογοτεχνική οεξ(ωση στούς κήπους του, στ(ς πλ<Χγιίς τοu Κ<ιπιτωλίου. Τότε άξιζε κι.ιί
τόν κόπο νά. ψιλοκοσκινίσει κι.ινι:(ς σ' ίνα ί:κ'tετ<χμένο ποίημα. «de poetis urbanis» όλόκληρο τ6 σμάρι τών ποιηιτών πού γύρευαν τήν τύχη τους σιτήν αύλή τοu Λέοντα, οπως τ6 ίπρ<Χξι: ό Franc. Arsillus, καθώς οέν
χρειι.ιζόταν οϋτε παπική οϋιτι: &λλΥJ δποστήριξη κι έπεφύλι.ισσε τήν κα κογλωσσιι.ί του καί έν<ιν'Ι:'(ον τών συν<ιΒίλφων του. 183 'Από τδν Παuλο Γ' κι έπειτα άπαντώνιται μονάχ<Χ μιμονωμίνοι άπ6ηχοι τοu έπιγριίμμα.τος, ένώ άντίθετα ή έπιγρ<ιφική άνθι:Τ γιά περισσότερο καιρό κι.ιί ύποκύπτει στόν στόμφο μόλις κατά τόv 170 <ιιών<ι. Τή οική της, ίΒιι.ι!τερη ιστορ(<Χ Βημιούργησε κι.ι( στή Φλωρεντία, κι.ιί
μποpοuμε νά. τήν πι.ιρ<ΧΚολουθήσουμι μέ τή 6οήθειι.ι της Venezia τοu Francesco Sansovino. ΔL<Χρκίς κ<χθηκον σννιστοuσαν τά. ρητά. (Βήeνi) πάνω στίς είκόνες τών ΒόγηΒων της μιγάλης αίθουσας τοu πιiλατιοu τών Β6γηΒων, ούο ίως τρείς ίξάμετροι πού περιέχουν τά. ούσιωοέστερα στοι χετα άπό τή &ητε(α τοu άντίστοιχου προσώπου. 184
Ot
τάφοι τών οόγηοων
ίφι:ρ<ιν κατά τ6ν 140 <ιιώναι λιικωνικίς έπρι.ιφές σέ πεζό λόγο, πού τcι:ριείχαν μόνο γεγον6'tα., κι άτc6 Β(πλι.ι στομφώοεις έξαμέτρους ή λεόν 'tειους στ(χους. Ή μίριμν<ι τοu ucpoυς έντείνεται κατά. τόν
Κ<ι'Ι:'ά τ6ν
160
150
αίώνα.
φθ«νει στ6 όιποκορύφωμά. της κι άμέσως άρχίζει ή άνώ-
186
ΕΠΑΝΑΦfΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
φελη άντίθεση, ή προσωποποίηση, τό πάθος, τό προγραμματικό έγκώμιο, μέ μιά λέξη: ό στόμφος. 'Επαινώντας εύθέως τόν άποθανόντα έκφράζουν συχνά σκώμματα κι.χ( συγκεκαλυμμένους ψόγους έναντίον τρίτων. Πολύ άργότερα έμφανίζονται καί πάλι μερικοί σκόπιμα λιτοί έπιτάφιοι.
Ή άρχιτεκτονική καί ή οιακόσμηση ήσαν έντελως προσανατολισμέ νες στήν τοποθέτηση έπιγραφών, ένώ π.χ. ή γοτθική τέχνη τοϋ Βορρii
μόλις καί μετά ()(ας τούς άφήνει κατάλληλη θέση, άπονέμοντάς τους συχνά, π.χ. σέ έπιτύμf>ιους λίθους, στά πιό έπισφαλη, οηλαοή τά άκραία σημεία.
Δέν θεωροϋμε οτι μέ τά Οσα έκθέσαμε wς τώρα πείσαμε μ' όποιον
οήποτε τρόπο τόν άναγνώστη γιά τήν ίοιότυπη άξία της λατινικΥ'jς αύτης ποίησης των 'Ιταλών. Θέλαμε μόνον νά ύπαινιχθοϋμε τή θέση καί τήν άναγκαιότητά της μέσα στήν ίστορία τοϋ πολιτισμοϋ. 'Άλλωστε τότε ήοη οημιουργήθηκε μιά γελοιογραφία τοϋ είοους: 185 ή λεγόμενη μακαρονική ποίηση, τό κύριο ίργο της όποίας, τό
Opus macaronicorum,
συνέθεσε ό
Merlinus Coccaius (δηλαδή ό Teofilo Folengo άπό τή Μάντουα). Στό περιεχόμενό της θά άναφερθοί:ίμε σποραοικά καί στή συνέχεια. 'Όσον άφορα τή μορφή -έξάμετροι κι.χ( άλλοι στίχοι μικτοί άπό λέξεις λατινικές καί ίταλικές μέ λατινικές καταλήξεις- τό κωμικό στοιχείο ίγκειται κατ' ούσίαν στό γεγονός οτι οί μίξεις αύτές ήχοϋν καθαρά σάν
lapsus linguae,
σάν τόν λεκτικό πίΟακα πού σχηματίζει οταν αύτοσχεοιάζει στά λατινικά
ενας όμιλητής μέ ύπερf>άλλοντα ζΥjλο. 'Απομιμήσεις, στίς όποίες άναμι γνόεται ή γερμανική μέ τή λατινική γλώσσα, οιόλου δέν καταφέρνουν νά οημιουργήσουν τήν ίοιαν έντόπωση.
ΧΙ. Η ΠΤΩΣΗ ΤΩΝ Οl"ΜΑΝΙΣΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ
160
ΑΙΩΝΑ
Άφοϋ, άπό τίς άρχές τοϋ 14ου αίώνα, πολλές λαμπρές γενεές ποιητών φιλολόγων οιέοωσαν στήν Ί ταλία καί στήν οίκουμένη τή λατρεία της άρχαιότητας καί καθόρισαν ούσιαστικά τήν παιοεία καί τήν άγωγή, συ
χνά έπίσης κυ6έρνησαν τό κράτος καί άναπαρήγαγαν κατά τίς δυνατό τητές τους τήν άρχαία γραμματεία, μέ τόν
160 αίώνα ή όμάοα τών
άνθρώπων αύτών πέφτει στό σύνολό της σέ ίντονη καί καθολική άννπο
ληψία, σέ μιά έποχή πού χρειαζόταν άκόμη σέ μεγάλο 6αθμό τή οιοα σκαλία καί τή γνώση τους. Πολλοί έξακολουθοί:ίν νά μιλοϋν, νά γράφουν καί νά συνθέτουν ποίηση οπως έκείνοι, ομως κανείς οέν έπιθυμεί πλέον ν' άνήκει ό ίοιος προσωπικά σ' αύτούς. Πλάι στίς ούο κύριες κατηγορίες πού τούς άπευθόνουν, τήν κακό6ουλη άλαζονεία καί τίς έπονείδιστες άκο-
ΠΤΩΣΗ ΤΩΝ οrΜΑΝΙΣΤΩΝ
ι
f λασίες,
187
ή φωνή της άρχ6μενης Άντιμιτι.χρρύθμισης προσθέτει κιόλας μιά
·τρίτη: τήν ελλειψη πίστης. Γιατί, θά ρωτήσει κανείς, τοuτες οι μομφές, άληθείς η ψευοείς, οέν
άκούστηκαv πρωτύτερα; ΕΤχαν άκουστεί καθαρά ήοη άπό καφό, εΤναι ή άπάντηση, ά:λλ.ά χωρίς ίοιαίτερη έπLοραση γιατί, προφανώς, ή έξάρτηση άπό τούς λογοτέχνες ώς πρός τ6 πραγματολογικό περιεχόμενο της άρ
χαιότητας ήταν άκόμα εντονη, καθώς οί ίοιοι fισαν κάτοχοι, φορείς καί κήρυκές του μέ πολύ προσωπικ6 τρ6πο. 'Όμως ή ραγοαία οιάοοση τών
έντύπων έκοόσεων τών κλασσικών (πού τυπώθηκαν πολύ νωρίς μέ άρ χαία έρμηνευτικά σχόλια καί νία ύπομvήματα) και έκτεvών, προσεγμέ νων έγχεφιοίων καί Ε>οηθημάτων εΤχαν ήοη χειραφετήσει σέ σημαντικό Gαθμό τόν λαό άπό τή οιαρκη προσωπική ίπικοιvωνία μέ τούς ούμανιστές εύθύς μόλις ό λαός ίvιωσε ίκανός νά τούς &παρνηθεί, ίστω καί μερικώς, ή οιάθεση άλλαξε. 'Αγαθοί καί κακοί ύπiστησαν άοιακρίτως τίς συνέπειες. Οί ίοιοι οί ούμανιστές οιατύπωσαν σLγουρα πρώτοι τίς κατηγορίες είς Gάρος τους. Διέθεταν τό μικρότερο αίσθημα συνοχijς άπό ολους, Οσοι
σχημάτισαv ποτέ κοινωνική τάξη, ή τόv μικρότερο σεGασμό άπέναντι σ' ίνα τέτοιο αίσθημα, οποτε αύτό πήγαινε νά σχηματοποιηθεί. υΟταν κατόπιν άρχισαν νά ύποσκελίζουν ό ϊvας τ6ν άλλον, οέν οίσταζαν μπροστά
στή χρησιμοποίηση όποιουοήποτε μίσου. Περvοuν ίν ριπ:;j όφθαλμοu άπό τήν έπιστημοvική έπιχεφηματολογία στήν ϋερι καί τήν πιό άστήρικτη συκοφαντία. Δέv έπιοιώκουν τήν άντίκροuση τοu άντιπάλου τους ά:λλ.ά
τήν καθολική έξόντωσή του. 'Έvα μέρος &π6 τήν πρακτική αύτή έγγρά φεται στόν λογαριασμό τοu περίγυρου καί της κοινωνικijς τους θέσης.
Είοαμε τοuτον τόν αίώνα, τοu όποίου ύπΥjρξαv οί καθαρότεροι έκφραi:ττές, vά πηγαίνει πότε κατά οώ καί πότε κατά κεί σπρωγμένος άπό τά μεγάλα
κύματα τοu κλέους καί της χλεύης. 'Επίσης, ή θέση τους στήν άληθιvή
ζωή ύπΥjρξε τέτοια, ωστε χρειαζ6ταν συνεχώς νά ύπερασπίζονται τήν ϋπι.χρξή τους. Σέ τέτοια άτμόσφαιρα έγραφαν καί άγόρευαν καί περιέγρα φαν ό tνας τόν άλλον. Τά ίργα τοu
Poggio
περιέχουν ήοη άπό μόνα τους
άρκετή Gρωμtά γιά νά οημιουργήσουν προκατάληψη έναντίοv όλόκληρου τοu έσμοu - κι αύτά άκριGώς, τά Opera Poggii, γνώρισαν τίς περισσό τερες έκΟόσεις έντεuθεν κάκείθεν τών 'Άλπεων. 'Άς μή Gιαστεί κανείς νά
χαρεί άν Gρεθεί κατά τόν 150 αίώνα μιά μορφή άπό τοuτο τό σινάφι πού νά μοιάζει άμεμπτη· G~θαίνοντας τίς άναζητήσεις του κινουνεύει πάντοτε
νά πέσει πάνω σέ κάποια λοιοορία ή όποία θά θολώσει τήν είκόvα άκόμη κι άν οέv γίνει πιστευτή. Τά ύπόλοιπα τά ά.ναλάμGανε τό πλΥjθος τών χυοαίων λατινικών ποιημάτων, ίσως καί κάποια ίοιόχειρη οιακωμώοηση της ίοιας της οίκογένειας τοu γράφοντος, οπως π.χ. στόν οιάλογο τοu
PontanusAntonius.
Ό 16ος αίώνας γνώριζε ολες αύτές τίς μαρτυρίες καί
188
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
εfχε οϋτως ή άλλως κουραστεί άπό τό εlοος τούτων των άνθρώπων. 'Έπρεπε νά πληρώσουν γιά τά Οσα εfχαν ο1.1%πράξει χα.( γιά τήν ύπέρμε τρη άναγνώριση πού τούς ελαχε ώς τότε. Ή κακή τους μοίρα τό θέλησε νά έκφρασθεϊ γι' αύτούς μέ ήρεμη, κυριαρχική περιφρόνηση, ό μεγαλύ τερος ποιητής τοu έθνους .186
Οί μομφές, πού συμπυκνώνονταν τώρα σέ μιά καθολική άπέχθεf.1%, ήσαν κατά μέγα μέρος θεμελιωμένες. 'Ορισμένοι φιλόλογοι έξακολούθησαν νά οιακρ(νονται γιά αύστηρότητα. ήθών κα( θρησκευτικότητα, κα.( συνιστα &ϊγμα έλλειποuς γνώσης της έποχης έκείνης ή συλλήf:ιοην καταοίκη ολης της κάστας. 'Όμως πολλοί, κι ι.ίνάμεσά τους οί πλέον θορυ6ώοεις,
f~σαν ένοχοι. Τρία πράγματα έξηγοuν κα( μειώνουν ίσως τήν ένοχή τους: τό
ύπερGολικό, έκθαμ6ωτικό τους παραχάιοεμα, οταν ή τύχη τούς εύνοοuσε· ή ά.Gε6αιότητα τών έξωτερικών συνθηκών της ϋπαρξής τους, ι.ίφοu τό μεγαλείο έναλασσόταν γοργά μέ τήν άθλιότητα κατά τά κέφια τών άρχόντων κα( τήν κακότητα των ι.ίντιπάλων· ή άποπροσανατολιστική,
τέλος, έπφροή της ι.ίρχαιότητας. Τούτη ή τελευταία έτι.ίραζε τά ήθη τους οίχως νά τούς γνωστοποιεί τά οικά της. Σέ θρησκευτικά έπ(σης ζητή
ματα έπιοροuσε πάνω τους κα.τ' ούσίαν ή σκεπτικιστική καί ι.ίρνητική της
πλευρά, ι.ίφοu όέν μποροuσε 6έ6αLΙ% νά γίνει λόγος γιά άποοοχή της θε τικης πίστης στήν πολυθεία.. Στό σημείο αύτό μειονεκτοοοαν ι.ίναπόφευ
κτα έπειοή άκρι6ώς άντιλαμ6άνονταν τήν ι.ίρχαιότητα δογματικά, οηλαοή ώς καθολικό πρότυπο σκέψης καί οράσης. 'Όμως τό γεγονός, οτι ενας
αίώνας θεοποίησε τόν ι.ίρχαίο κόσμο καί τά έπιτεύγματά του μέ τρόπο έντελώς μονομερη, αύτό οέν συνιστοuσε πλέον ένοχή όρισμένων παρά ύπέρμετρη ίστορική συντυχία. 'Από τότε κα( στό έξης κάθε παιοεία στη ρίζεται στό γεγονός οτι αύτό συνέ6η, καί μάλιστα συνέ6η τότε μέ τόσο μονομερη τρόπο, ύπο6αθμίζοντας ολους τούς άλλους 6ιοτικούς στόχους. Κατά κανόνα. ή πορεία της ζωης τών ούμανιστών ήταν τέτοια πού μόνον οι ίσχυρότερες άπό ήθική άποψη φύσεις μποροuσαν νά τή οιανόσουν
οίχως νά ύποστοuν 6λά6η. Ό πρώτος κ(νουνος προερχόταν ένίοτε άπό τοός γονείς, πού συχνά έκπαίοευαν σέ παι8ιά-θαύματα 187 γυιούς μέ πρώι
μη πνευματική ι.ίνάπτυξη, άπο6λέποντας σέ μιά μελλοντική θέση μέσα στήν κοινωνική τάξη πού άποτελοuσε τό πaν έκείνη τήν έποχή. 'Όμως
τά παιοιά-θαύματα είτε μένουν γενικώς στάσιμα σέ κάποιο έπίπεοο είτε χρειάζεται νά περάσουν άπό τίς σκληρότερες δοκιμασίες γιά τήν περαι τέρω έξέλιξη κα.ί ι.ίναγνώρισή τους. Τό κλέος καί ή μεγαλειώοης έμφάνιση των ούμανιστών συνιστοuσαν έπικίνουνο οέλεαρ καί γιά τόν νέο πού μο χθοuσε νά άνέλθει. Νόμιζε πώς θά μποροuσε κι έκεϊνος <ινά πάψει πλέον νά οίνει σημασία στά κοινά καί ταπεινά έξ αίτίας της έμφυτης μεγαθυμίας
189
ΠΤΩΣΗ ΤΟΝ Οf'ΜΑΝΙΣΤΩΝ
τοu)) .ιes Ρ!χνοντα.ν ίτσι μέ τά μοuτρι.ι σί μ&& tωή γιμ&τη έναλλι:ι.γές κα.(
•
/!' υ • ' ~1 ~~--.--.lτριοις, οπου οι κοπιαστικες σπουr.ιc;ς, η οΙrιw;τχ~ κα.τ
• οικον, Τ
'•
'
το επαγ-
γελμα τοu γραμματέως, τδ κα.θηγητα6 &ξιωμ.ιι, ή προσφορά ύπηρεσιών σέ ήγεμδνες, οί θανάσιμες έχθρες κι οι χ(νΒuνοι, ό ίνθοuσιώοης θαuμασμδς κα.( ή χλευαστική περιόεριση. ό πλοuιιrοc; χιι( ή φτώχιια άκολοuθοuσα.ν άνάκατα τδ ίνα τδ άλλο. Κάποιιc; φορίc; ό πι6 ρηχ6ς ίρασιτεχνισμδς μποροuσε νι.ί ύποσκελ!σει τή σιι"ιρι6ιιrιρη γνώαη. 'Όμως τό 6ασικότερο δεινό fιτα.ν οτι ή κοινωνική αuτή ιιrιkξη τeαφίμιινι πιρ(που άσόμ6ατη με μιά σταθερή πα.τρίοα., καθώc; ιίιι"ι άιτeιιιιιrοwι ιuθίωc; τήν άλλα.γή τδπου οια μοvΥ}ς είτε ό άνθρωπος άtποχιιrοwι ~ ιιtιιr(ιιc; τηc; τίτοια οιάθεση, ώστε πουθενά νά μήν μποριi' νά ιΤwιι ιuιιruχ,ής γι4 πολύν καιρ6. Ένω έκείνος μπούχτιζε τούς ντ6πιοuc; ΧΙ hιωβι lcrχ,ημ.ιι ιdαιι 11-;ή Βινη των έχθροτή των, α.ύτοι άκρι~ώc; οι iνβρωιςοι Βιαφχώc; άιπιιιτοuσαν άπ6 έκεϊνον κα.ι
νοόργια πρcίγμ.ιιτιι (11. 148). von ΧΙ Ιν όριcrμ.iνcι πράγματα. θυμίζουν έοώ τούς 'Έλληνιc; nφ1ι1ιιr'c ~ 7ecpι6Bou ιιrών ιιuτοχρατ6ρων οπως τούς πιριγριίφιι ό Φ&λ6nρο&ιιrοc;, οΙ ιιrιΛιuιι"ιιrοι ijcrιιν ώι.:rτώο περισσότεροι εύ νοημίvοι, χαθώc; πο>.Λοι Ιιiθιιιrtιν τeΛοίιτη ~ μποροwιιν ιύκολότερα. νά στιρηθοuν χιι( γιν&χ6"ιφιι ν8 CιοτeοpιΟ"ιιrοΟν μή &νταc; ταυτόχρονα. λόγιοι και πραχτιχοι Βιξιοιιrίχ,νιc; ιιrοΟ Λ6you. Άνιιr(θιτιι ό ούμιινιστής της Άνα. γέννηΟ'ηc; όφιιλιι "' l&ιιβίιιrιι μιγ&λη ιuρuμ&θιιιι χα( νά μπορεί ν' άντε
πεξίλθιι ιι' l'MV σοιιrp6'ιΛο ιιrlί)ν τe~ Βιιιφοριτιχών χατιιστάσιων κα.ί άπα. σχολή11ιων. 'E'l'CtιxoΛouθoDc:rtιν, ιι&ν νιιρκωτιχ6, οί ά;τακτις άπολα.ύσεις κα.ί -ίφ' δαον ιιrοu χt11ιι).6yιtιχν ο~τωc; η ιΧλλως τά χιιρ6τερι.ι- ή άοια. qιορ!α. άπίνιινιιrι ιιί χ&βι μορφή ιcrx,uou11αc; ήθικης. Τίτοιοι χα.ρα.κτΎjρες ε!ναι πιιν-;ιΛως U&ιιν6η-;οι ιιχ,ωc; άιΛιιtονιια.. Τήν !χοuν άνάγκη κα.ί μόνο γιά νά ίπιτeλcwονν, xtιl σοί ιrοΟ-;ο -;ο(ιc; ίνισχόιι κα.τ' άνάγκην ή ένα.λλα.σ σόμενη μί -;6 μΙnς βιιmο(ηcrή τouc;. Εfνα.ι τά πιό χ'τ!Jπητά πα.ρα.Οείγμα.τα.
κα.( θ(ιμ.ιι-;ιι ~ς hοχ,σWνωμίvηc; ύποχιιμίνικότηταc;.
Οί χιιτηyορlις uι οι crιιιιcφικίc; περιγραφές άρχίζουν, οπως πα.ρα.τη ρήθηκι, f)Ιη άιπ6 νωρ(ς, χιιθώc; ύπi)ρχι όρισμίνη χλιόη ώς σωφρονιστική ρ~Βοc; yι4 ύβι 6ξιλ&yμjνη άι-;ομικ6τητα., γιά κάθε είοους οιασημότητα.. Κι ιίπ6 'l'CN ol τ&ιοι οι &1γ6μινοι πιιριϊχα.ν τό φο6ερότερο ύλικό, ποό
κα.τ6πLν ιίν ιΤχc χιινιlς τeιιριΧ ν& τ6 χρησιμοποιήσει. Κατά τόν
150 αίώνα.
ι.ίκόμη, ό Bιttiιtι Mιntoνano, άιπιχριθμώντα.ς τά έπτά τέρατα, κατατάσσει τούς οUμ.ιινιΟ"ιιc'c μ.ιιtl μi 'RΟΛ°λοόι; ιiλλους στό εΤοος Superbia. 189 Περιγρά φει τήν oTηr/J ιιοuς, χιιθώc; θιωροίίν τ6ν έα.uτό τους τέκνο τοu 'Απόλλωνα., κα.ί πιριlι&Cιιlνονν χιιτηφιίι; κιιι κα.κό6ουλοι με έπίπλαστη σο6α.ρότητα., ομοιοι μί ιι6ν yιp11ν6 τeοίι τιιιμπολογίi τούς σπόρους, άλλοτε θωρώντας τή σκιά τοuς χ' ΙΛΛοιιι 6uθlιΟ'μίνοι στήν άοηφάγο έπιΟ(ωξη τοu έπα.ίνοu. Ώστ6crο b6 8Ληβινή 3(χη τούς πέρασε ό 16ος αίώνα.ς. Τοuτο μα.ρτυρa
190
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
κατά κύριο λόγο, πλήν τοu Aήosto, ό δικός τους ίστορικός της λογοτε χνίας, ό
Gyraldus, τοu όποίου ή πραγματεία συντάχθηκε ήδη ύπό τόν
Λέοντα Ι', άλλά ύπέστη περαιτέρω έπεξεργασία πιθανόν γύρω στά
1540. 190 Κατακλυζόμαστε έδw άπό άρχαία καί σύγ'f.Ρονα προειδοποιητι κά παραδείγματα τ'ijς ήθικ'ijς άχαλινωσίας καί τοu έλεεινοu 6ίου στή
λογοτεχνία, ένw στά ένδιάμεσα διατυπώνονται 6αρειές κατηγορίες γενικοu χαρακτήρα. Τοuτες άφοροuν κυρίως πάθη, ματαιοδοξία, ίσχυρογνωμοσύ νη, αύτοθεοποίηση, άνερμάτιστη ίδιωτική ζωή, άκολασίες κάθε είδους, α'ίρεση, άθεία
- καί στήν συνέχεια ώραία λόγια δίχως έσωτερική πεποί
θηση, όλέθρια έπίδραση στίς κυ6ερνήσεις, γλωσσικό σχολαστικισμό, άγνωμοσύνη άπέναντι στούς δασκάλους, χαμερπ'ij κολακεία τwν ήγεμό νων πού στήν άρχή έπιτρέπουν στόν άνθρωπο τwν γραμμάτων νά άρπάξει μιά δα-γκωνιά κι έπειτα τόν άφήνουν νά πεινάσει, κι άλλα τέτοια. Τελειώ
νει μέ μιά παρατήρηση γιά τόν 'f.Ρυσόν αίώνα, πού, οπως λέει, 6ασίλευε οταν δέν ύπ'ijρχε άκόμη ή έπιστήμη. Μία άπό τίς κατηγορίες αύτές έξελίχθηκε γοργά στήν πλέον έπικίνδυνη: ή σχετική μέ τήν α'ίρεση. 'Ακόμη κι ό ίδιος ό
Gyraldus "/.Ρειάστηκε άργότερα, κατά τήν άνατύπωση
ένός έντελwς άθώου νεανικοu άναγνώσματος, νά άρπαχτεί άπ' τόν μαν δύα τοu δούκα
Ercole Β' τ'ijς Φερράρας, 191 καθώς ήδη έπικρατοuν άνθρω ποι πού θεωροuν οτι θά .ταν προτιμότερο νά έπενδύεται ό "/.Ρόνος σέ "/.Ριστιανικά άντικείμενα παρά σέ μυθολογικές έρευνες. 'Επισημαίνει οτι οί τελευταίες άποτελοuν σέ τέτοιους καιρούς σχεδόν τό μοναδικό άθwο, δηλαδή ούδέτερο άντικείμενο μιiiς λόγιας παρουσίασης. 'Άν ομως ή ίστορία τοu πολιτισμοu έχει καθηκον ν' άναζητii άπο φάνσεις, οπου πλάι στίς μομφές ύπερισχύει τό αίσθημα τ'ijς άνθρώπινης συμπόνιας, τότε καμμία πηγή δέν μπορεί νά συγκριθεί μέ τή συχνά άναφερόμενη συrrραφή τοu Ρίeήο Valeήano «περί δυστυχίας τwν λο
γίων». 192 Γράφηκε ύπό τήν καταθλιπτική έντύπωση τ'ijς λεηλασίας τ'ijς Ρώμης, ή όποία, μέ τήν άθλιότητα πού έπέφερε καί είς 6άρος τwν λογίων' φαντάζει στά μάτια τοu συrrραφέα ώς έπίλογος μιiiς κακιiiς μοίρας πού άπό καιρό μαινόταν έναντίον τους. Ό Ρίeήο άκολουθεί στό σημείο αύτό μιάν άπλή, σωστή στό σύνολό της αίσθηση. Δέν μεγαλο πιάνεται άναφερόμενος σέ κάποιον ίδιαίτερα έκλεκτικό δαίμονα πού κα ταδίωξε τούς πνευματικούς άνθρώπους έξ αίτίαι; τ'ijς μεγαλοφυΊας τους,
παρά διαπιστώνει τά συμ6άντα, οπου συχνά ή άπλή άτυχής σύμπτωση έμφανίζεται άποφασιστική. Δέν έπιθυμεί νά γράψει τραγωδία ή νά τά άναγάγει ολα σέ συ-γκρούσεις άνώτερων δυνάμεων, γι' αύτό καί έκθέτει καθημερινά πράγματα. Γνωρίζουμε λοιπόν άνθρώπους πού σέ άνήσυχους καιρούς χάνουν πρwτα τά είσοδήματά τους, κατόπιν καί τίς θέσεις τους, άνθρώπους άδέκαρους στό διάστημα πού μεσολα6εί άνάμεσα σέ δύο άξιώ-
191
ΠΤΩΣΗ ΤΩΝ οrΜΑΝΙΣΤΩΝ
ματα, σπαποραμένους μισανθρώπους πού φέρουν τά χρήματά τους πάν
τοτε ραμμένα πάνω τους καί πεθαίνουν τρελοί οταν καταληστευθοuν, άλλους πού είσπράττουν άργοιJ.ισθίες καί μαραζώνουν νοσταλγώντας με
λαγχολικά τήν πρότερη έλευθερία τους. Στή συνέχεια οίκτείρεται ό πρώι μος θάνατος πολλών άπό πυρετό καί πανώλη, όπότε τά όλοκληρωμένα τους γραπτά ρίχνονται στήν πυρά μαζί μέ ροuχα καί σκεπάσματα. 'Άλλοι touν καί ύποφέρουν άπό τίς θανάσιμες άπειλές τwν συναδέλφων τους.
Κάθε τόσο κάποιος δολοφονείται άπό tναν ά~ληστο ύπηρέτη ή άπάγεται κατά τή διάρκεια ένός ταξιδιοu άπό κακοποιούς, οί όποίοι τόν άφήνουν νά
τυραννιέται σ' eνα μπουντρούμι μήν μπορώντας νά πληρώσει τά λύτρα. Μερικούς τούς ξεκάνει κάποιο κρυφό μαράζι Πjς καρδιας, ταπεινώσεις τίς όποίες ύπέστησαν καί περιφρόνηση. 'Ένας Βενετός πεθαίνει άπ' τόν
-
'
,
,
' '., , ' " t"' θ καημο του γιατι εχασε τον γυιοκα του, ενα παιaι- αυμα, που στη συνε-
χιια θαρρείς καί τρά6ηξε μαζί του στόν θάνατο καί τή μάνα καί τόν άδελφό της. Πολλοί, ίδίως Φλωρεντινοί, πεθαίνουν αύτοκτονώντας 193 κι άλλοι άπό τή σπάθα Πjς κρυφ-ϊjς δικαιοσύνης τwν τυράννων. Ποιός άπομένει στό τέλος εύτυχής; Καί μέ ποιόν τρόπο; Μήπως άπονεκρώνον τας τελείως τά αίσθήματά του άπέναντι σέ τέτοιαν άθλιότητα; 'Ένας άπό τούς συνομιλητές τοu δr.σ.λόγου, μέ τή μορφή τοu όποίου ντύνει ό
Pieήo τά οσα περιγράφει, ξέρει ποιά συμ6ουλή χρειάζεται σέ τέτοια
tητήματα: εΤναι ό θαυμάσιος Gasparo Contaήni, πού καί μόνον τ' άκου σμα τοu όνόματός του μας έπιτρέπει νά προσδοκοuμε οτι θά πληροφορη θοuμε κάτι άπό τούς 6αθύτερους χα( αύθεντικότερους τοτινούς στοχα
σμούς γύρω άπό τά ζητήματα αύτά. Τήν είκόνα τοu εύτυχοuς λογίου ίνσαρκώνει στά μάτια του ό Fra Urbano Valeήano άπό τό Μπελοuνο, πού uπ-ϊjρξε έπί σειρά έτwν καθηγητής τwν έ~ηνικwν στή Βενετία, έπισκέ cpθηκε τήν 'Ελλάδα καί τήν 'Ανατολή, έξακολούθησε καί στά στερνά του vά περιηγείται πότε τή μιά καί πότε τήν άλλη χώρα δίχως ποτέ νά κα6αλα ζwο, δέν εΤχε ποτέ του ούτε μιά δεκάρα δική του, άπαρνήθηκε δλις τίς τιμές καί κάθε κοινωνική άνοδο χα( πέθανε στά
84 χρόνια του
μιτά άπό χαρούμενα γηρατειά, δίχως, μέ τήν έξαίρεση μιας πτώσης άπό
σκάλα, νά 'χει ποτέ του άρρωστήσει. Τί fιταν αύτό πού τόν ξεχώριζε άπό 'tούς ούμανιστές; Τοuτοι έχουν περισσότερη έλεύθερη 6ούληση καί περισ σότερη άδέσμευτη ύποκειμενικότητα άπ' οση μποροuν νά άξιοποιήσουν καλότυχα. 'Αντίθετα ό έπαίτης μοναχός, κλεισμένος στό μοναστήρι άπό 'tά μικράτα του, δέν εΤχε ποτέ άπολαύσει κατά 6ούλησιν ούτε κάν τήν 'tροφή ή τόν uπνο, καί γιά τόν λόγο αύτό δέν αίσθανόταν πλέον τόν κατανα-γκασμό ώς κατανα-γκασμό. Χάρη σέ τοuτον τόν έθισμό κατάφερ νι, παρ' ολες τίς άντιξοότητες, νά διάγει έσωτερικά τήν πιό ήρεμη ζωή χα( νά τό δε(χνει, έπιδρώντας περισσότερο μέ τόν τρόπο αύτό στούς
192
ΕΠΑΝΑΦΤΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
ά.κροα.τές τοu παρά μέ τά έλληνικά τοu. Αύτοί πε(θοντα.ν στό έξης Οτι
έξα.ρτατa.ι ά.πό μας τοός ίοιοuς έάν θά θρηνοuμε ή έάν θά πα.ρηγοροίίμε τόν έα.uτό μας στίς ά.να.ποοιές της ζωijς. «Εύτuχ,οϋσε μέσα. στήν Ενοεια. κα.ί τόν μόχθο γιατί τό έπιθuμοϋσε, γιατί οέν ήταν κα.κομα.θημένος, φαν τα.σιόπληκ'L'ος, άστα.θής, ιίπα.ιτητιχός, παρά εΟειχνε πάντοτε εύχα.ριστη μένος μέ τά λίγα ή μέ τό τίποτε)). "Αν ά.κοόγα.με τόν ίοιο τόν
Contarini
νά μιλα, τότε ίσως στήν είκόνα. α.ύτή νά εΤχε ά.να.μιχθεί κα.ί lνα. θρησκεu
τικό μοτί6ο. 'Ωστόσο μας φαίνεται ήοη άρκετά εύγλωττος ό πραχτικός φιλόσοφος ποό μας μιλα φορώντας σάνοα.λα..
Παρόμοιο χα.ρα.κτήρα. μέσα. σέ άλλο περι6άλλον φαίνεται νά 'χει κα.ί ό 'Άγιος Fabio Calvo άπό τή Ρα.6έννα., 194 ό έρμηνεu'L'ής τοϋ 'Ιπποκράτη. Ζοϋσε στή Ρώμη σέ πολό προχωρημένη ήλικία. τρεφόμενος μονάχα. μέ 6ότα.να. ((οπως wοτε οί Πuθα.γόρειοι)) χα.ί κα.τοικοίίσε σ' lνα. έρείπιο Οχι
πολύ ύπέρτερο τοϋ πιθα.ριοu τοϋ Διογένη. Είσέπρα.ττε μόνον τά έντελώς ιίπα.ρα.ίτητα. ιίπό τή σύνταξη πού τοϋ εΤχε ιίπονείμει ό πάπας Λέων κα.ί τό ύπόλοιπο τό εοινε σέ άλλοuς. Δέν παρέμεινε ύγιής οπως ό Fra Urbano κα.ί τό τέλος τοu ήταν τέτοιο, ώστε οόσκολα. θά μποροuσε νά 'χε χαμο γελάσει, οπως έχείνος, ά.πένιιντι στόν θάνατο: κατά τή λεηλασία. της Ρώμης οί 'Ισπανοί εσuρα.ν μαζί τοuς τόν σχεοόν ένενηντάχρονο γέροντα σκοπεύοντά.ς νά ζητήσοuν λύτρα. κι ετσι πέθανε σ' lνα. νοσοκομείο ιίπό
τήν πείνα.. Τ' ονομά τοu ομως οια.σώθηκε στό 6α.σίλειο της άθα.να.σία.ς γιατί ό Ραφαήλ ιίγα.ποϋσε τόν γέροντα. σάν πατέρα. κα.ί τόν τιμοϋσε σlι.ν
Οι:ίσκα.λο, γιατί ζητοϋσε τή σuμ6οuλή τοu γιά Ολα. τά tητήμα.τα.. "'Ισως οί σuμ6οuλές ν' ιίφοροϋσα.ν χuρίως τήν ιίνα.πα.λα.ίωση της ά.ρχa.ίας Ρώμης
(σ. 133), ίσως ομως κα.ί πολύ ύψηλότερa. ζητήματα.. Ποιός μπορεί νά πεί πόσο μεγάλο ήταν τό μερίοιο τοu Fabio στή σύλληψη τijς «Σχολijς της Άθήvα.ς)) κα.ί άλλων σημαντικότατων σuνθέσεων τοίί Ραφαήλ; Εύχα.ρίστως θά κλείναμε στό σημείο α.ύτό μ' lνα. χαριτωμένο χα.ί οια.λλα.κτιχό 6ιογρα.φικό, Οπως τοϋ Pomponius Laetus, ιίρκεί νά είχα.με γι'
α.ύτόν στή οιάθεσή μας Κά"t'ι περισσότερο ά.πό τήν έπιστολή τοu μα.θητij τοu, τοϋ Sabe11icus, οποu ό Laetus σκόπιμα. έξα.ρχα.t'ζετa.ι. 195 'Ωστόσο ά.ς
άνα.φέροuμε μερικά της στοιχείa.. Ήταν (πα.ρa.π. σ.
172) νόθος τοϋ οίκοu
τών Να.πολιτάνων Σανσε6ερίνων, ήγεμόνων τοϋ Σαλέρνο, οέν ήθελε ομως νά τούς ιίvα.γνωρίσει κι ίγραφε, άπαντώντας στήν πρόσκλησή τοuς νά πάει νά ζήσει μαζί τοuς, τό περίφημο σημείωμα.: Pomponius Laetus cognatis et propinquis suis salutem. Quod petitis fieή non potest. Valete. Ή ταν lνα.
ιίνθρωπάχι ποό οέν τόν επια.νε τό μάτι, μέ μικρά, φλογερά μάτια χι:ιί ίοιόρρuθμη περι6ολή, πού κατά. τ(ς τελεuταίες οεκαετίες τοϋ
15ou
αίώvα
οίΟι:ισκε στό πανεπιστήμιο της Ρώμης καί κι:ιτοικοϋσε πότε στό σπιτάκι τοu μέ τόν κΎ)πο πάνω στόν Έσκuλίνο λόφο καί πότε στ' ά.μπέλι τοu στόν
193
ΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΟΥΜΑΝΙΣΤΩΝ
Κvριvω.ιο. Έχεί έξέτρεφι τ(ς πάπιες χαί τ' lιλλσ. τοu ποuλεριχά, έχεί
χι:ιλλιεργοϋσε τό κτijμα του έvτιλώς κατά τίς όΟηγίες τοu Κάτωvι:ι, τοu
Ούάρρωvα χάί τοu Κολοuμέλλι:ι. Τίς γιορτιvές μέρες τ(ς άφιέρωvε στήv έξοχή, φαρεύοvτι:ις ή πιάvοvτι:ις πουλιά ή πλι:ιγιάζοvτι:ις στή σκιά πλάι σέ
μιά πηγή ή στόv Τ€6ιρη. Πιριφροvοuαι τά πλούτη καί τήv εύζωία. Ό φθόvος κι ή κακογλωσσιά τοu ήτι:ιv ξίvα χιχί οίv τά άvεχόταv οϋτε στόv πιρίγuρό τοu· μοvι.ίχα ίvι:ιvτ(οv τοv ίιρατείου έπίτρεπε στόv έα.uτό του μεγάλη έλευθιρία, άφοu ιiλλωατι -μ' ίξαίρεση τά στιρvά του χρόvια θιωροϋvταv ίπιχριτής της θρησχι(ας γεvικότερα. Κατά τήv χαταοίωξη
't'ωv ούμαvιστώv άπό τ6v πάπα ΠαiJλο Β' τόv πijρι κι αύτόv ή μπόρα· ή Βιvιτ(α τόv πι:ιρί&ωαι σ't'όv πάπα, Ομως χαvίvα μέσοv οίv στά.θηχε ίχαvό vά 't'όv έξαvα-yχάσιι σι lιvαξιοπριπιίς όμολογίις. 'Έκτοτε τόv χαλοuσαv
πάπις καί ίεράρχις και 't'ό'ΙΙ ύποστήριζαv, κι οταv, κατά τή οιάρχεια τώv 't'ιιpαχώv ίπ( Σ(ξ't'ου Δ', λιηλι:ιτήθηχι 't'ό σπίτι του συ-yχεvτρώθηκαv γιά
χάρη τοu πιρισσότιρα lιπ6 Οαα εΤχι άπολίαιι. Ώς παvιπιστημιακός Οά nαλος ύπηρξε ιύσuvι(οη't'ος. Πρ(v lικόμα φίξει τ6v ίδλεπαv vά κατε6αίvει τ6v Έσχυλtvο λόφο μέ τ6 φιιvάρι του χα( πάvτοτε εϋρισχι ήοη κατά.μεστη ιτήν αίθουσα οιΟασκαλ&ι:ις. Έπιι&ή σ't'(ς συvομιλίες τραύλιζε, μιλοuσε τι:ροσεκ't'ιχά lιπό χαθί&ρι:ις, ομορφα ώστόσο και σταθερά. Μέ προσοχή lχouv σuvταχθεί κιχί τά λιγοσ't'ά γραπ't'ά 't'Ου. Καvιίς οίv πραγματευόταv μί τόση φροvτίοα χα( συστολή 't'ά άρχαία κι(μεvα οπως αύτός άπεοείκvυε i'Λλωσιτι 't'6v ιiλιχριννj σι6eισμ6 του χα( πρός άλλα κατω.οιπα της άρ ιαι6τητι:ις στίκοvτι:ις μπρ6ς 't'ouς σάv μαγιμέvος η ξεσπώvτας σέ Οάχρυα.
Έτcι:ιΟή πιιpα't'οuσε τίς &ικίς του μελέτες οτι:ιv ήταv vι.ί 6οηθήσει άλλους, -κολλο( ίvιωθαv 6αθιά σuvόιΟιμίvοι μαζί τοu, κι οτι:ιv πέθαvε lικόμη χι ό Ά'λίξαv&ρος ΣΤ' ίστιιλε τούς αύλικούς του vά σuvοοεύσουv τή σορό, τήv
lmo(tι lφιραv στούς ώμους οί ιύγεvίστιροι ~πό τούς άχροατές του. Στή ι
•
"'). _
α/_
ι
'Δ"'
!"\
'θη
νcχρωσιμη ακοΛUυ~ στο .π.γατσεΛt παρευρε
ι
•
ι
καv σι:ιραvτα επισχοποι κι
δ'λοι οί ξίvοι lιπεσταλμίvοι. Ό Laetus. ιισήγαγι στή Ρώμη τή οιΟασκαλία. b.ρχαίωv θεατρικώv lp"(ων, κuρ(ως τοϋ Πλι:ιύιτου, τι.ί όποία χιχί σκηvοθετοϋσε (παραπ. σ. 175
κ.ίξ.). 'Επ(σης τιμοϊ:iσι χι.ίθε χροόvο τήv ήμέρα κτίσεως της πόλης μέ μι« γιορτή κα't'ά τήv όπο(α οί φιλοι κιχί οί μαθητές του άπ:ήπελλαv 'λ6γοuς και ποιήματα. 'Από τοϋτες 't'ίς οuό 6ασιχές άφορμές οιαμορφώθηχε
χιι! Β~τηρήθηκι χα( κατόπιv αύτό πού άποκαλοϋvταv Ρωμαϊκή Άκαοη μλtι. 'Επρόκειτο κατ' ίξ01.ήv γιά έλεύθερη εvωση προσώπωv χιχί οέv cruν!iθηχι: μέ χαvίvα ί&ρυμα. 'Εκτός άπό τίς πιό πι.ίvω άφορμές, σuvερ '1.6~ιιν διταv ιτή σu-yχαλοϋσι κάποιος χορηγός ή οταv έπρόχειτο vι.ί τιμηθεί ή μνήμη evός lιποθαv6vτος μίλοuς, π.χ. τοu Platina. 196 'Έvι:ις ίεράρχης, μ.i'λος ιτοϊ:ί κuχλου, συvήθως 8ιά6αζε τό πρωί μιά λειτουργία.. Κατόπιv
194
ΕΠΑΝΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
άνέ6αινε στό 6ημα κάποιος, άς ποuμε ό Pomponio, γιά ν' άπαγγείλει τή σχετική όμιλία. Άκολουθοuσε ενας άλλος γιά ν' άπαγγείλει δίστιχα. Τόσο
οί πένθιμες οσο καί οί χαρούμενες τελετές έκλειναν μέ τό άπαραίτητο cpαγοπότι, άπ' οπου οέν έλειπαν οί έπιχειρηματολογικές άντιπαραθέσεις καί οί έντεχνες άπαγγελίες οί 'Ακαδημαϊκοί, π.χ. είοικά ό ίοιος
Platina,
άπέκτησαν ήοη άπό νωρίς τή cpήμη τοu καλοcpαγα. 197 'Άλλοτε πάλι
κάποιοι καλεσμένοι έπαιζαν cpαρσοκωμωοίες σύμcpωνα μέ τό γοuστο τοu άτελλανοu οράματος. 'Ως έλεύθερη ενωση μέ πολύ μετα6λητό εuρος ή 'Ακαδημία τούτη διατηρήθηκε μέ τήν άρχική της μορcpή ώς τήν κατα στροcpή της Ρώμης καί άπόλαυσε τή cpιλοξενία ένός
Angelus Coloccius,
ένός Joh. Corycius (παραπ. σ. 185) καί άλλων. Πάντως άκόμη κι tνας
Sadoleto τή συγκαταλέγει στίς ώραιότερες άναμνήσεις της νιότης του. 198 Πληθος όλόκληρο άλλων 'Ακαδημιών δημιουργήθηκαν καί παρηλθαν σέ οιάcpορες πόλεις, οσο αύτό τό καθιστοuσε δυνατόν ό άριθμός καί ή σπουδαιότητα των έκεί έγκατεστημένων ούμανιστών ή ή χορηγία των
μεγάλων καί τών πλουσίων. Ή 'Ακαδημία της Νεάπολης συγκεντρωνό ταν γύρω άπό τόν
Jovianus Pontanus καί tνα μέρος της μετοίκησε στό
Λέτσε· 199 έκείνη τοu Πορντενόνε άπετέλεσε τήν αύλή τοu στρατάρχη
Alviano. 'Έχει ήοη γίνει λόγος (σ. 39) γιά τήν 'Ακαδημία τοu Lodovico Moro καί τήν ούσιώοη σημασία της στίς συναναστροcpές τοu ήγεμόνα. Φαίνεται οτι κατά τά μέσα τοu 16ου αίώνα πραγματοποιήθηκε μία ριζική μετα6ολή τούτων των ένώσεων. Οί ούμανιστές, παραγκωνισμένοι οϋτως ή άλλως άπό τήν πρωτοκαθεδρία της ζωης, ϋποπτοι στά μάτια
της άρχόμενης 'Αντιμεταρρύθμισης, χάνουν τόν διευθυντικό ρόλο στίς 'Ακαδημίες καί ή ίταλική ποίηση καταλαμ6άνει καί έοώ τή θέση της λατινικης. Σύντομα κάθε κάπως σημαντική πόλη άπέκτησε τή οική της
'Ακαδημία μέ κατά τό δυνατόν ίοιότυπη όνομασία 200 καί μέ οική της περιουσία, άποτελούμενη άπό είσcpορές καί κληροδοσίες. 'Από τήν προη
γούμενη λατινική περίοδο διατηρήθηκαν, έκτός άπό τήν έντεχνη άπαγ γελία στίχων, τά περιοδικά γεύματα καί ή οιοασκαλία οραμάτων, έν μέρει άπό τούς 'Ακαδημαϊκούς τούς ίδιους, έν μέρει άπό νέους άνθρώπους ύπό
τήν έποπτεία τους, καί λίγο κατόπιν άπό ήθοποιούς έπί πληρωμΎj. Ή τύχη τοu ίταλικοu θεάτρου, άργότερα καί της οπερας, παρέμεινε γιά πολύν καιρό στά χέρια τούτων τών ένώσεων.
ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ
Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
1. ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΩΝ ΙΤΑΛΩΝ 'Ελεύθερο άπό τούς άναρίθμητους φραγμούς πού έμπόόιζαν τήν πρόοόο σέ
αΜσ. μέρη, ύψηλά έξελιγμέvο σέ άτομικ6 έπίπεόο κι έκπαιόευμέvο μέ τή 6οήθεια της άρχαιότητας, τ6 ίτriλικό πνείίμα στρέφεται στήν άνακάλυψη τοίί έξωτερικοίί κόσμου καί τολμα νά τόν παρουσιάσει στόν λόγο καί στή
μορφή. Θά όιηγηθοίίμε άλλοίί πώς έπέλυσε τοuτο τό πρό~ημα ή τέχνη. Στό πλαίσιο αύτης της έργασίας όέν μάς έπιτρέπεται παρά μία παρατήρηση γενικοίί χαρακτήρα σχετικά μέ τά ταξίόια τών Ίτriλών πρός
μακρινές περιοχές τοίί κόσμου. Οί Σταυροφορlες εΤχαν άνοίξει τούς μα κρινούς τόπους γιά ολους τούς Εύρωπαίους κι εΤχαv άφυπνίσει παντοίί τδ περιπετειώόες ένστικτο τ'ης περιπλάνησης. Θά 'ναι πάντοτε όύσκολο νά
προσόιορίσουμε τό χρονικό σημείο οπου τοίίτο τ6 ένστικτο συνόέεται μέ
τόv πόθο τΥjς γνώσης ή γίνεται παντελώς ύπηρέτης του. 'Αλλά αύτό συμ6αίνει στούς 'Ιταλούς πρωτύτερα καί πληρέστερα άπ' ο,τι άλλοu. Καί στίς Σταυροφορίες τίς ίόιες συμμετείχαν ήόη μέ τρόπο όιfι.φορο τών ύπολοίπωv, καθώς όιέθεταν άπό καιρό στόλους καί έμπορικά συμφέροντα στήν 'Ανατολή. 'Ανέκαθεν ή Μεσόγειος όιαπαιόαγωγοuσe τούς κατοίκους της άλλιώτικα άπ' ο,τι ή έvόοχώρα τούς όικούς της, κι ή φυσική κλίση
τών Ί τriλών όέν θfι. τούς έπέτρεπε ποτέ νά κυνηγήσουν τήν περιπέτεια οπως τό έννοοuν οί Βόρειοι. 'Όταν λοιπόν έγκλιματίστηκαν σ' ολα τά &νατολικά λιμάνια της Μεσογείου, οί πιό άνήσυχοι γιά όράση προσκολ
λήθηκαν ά6ίαστα στή θεσπέσια μωαμεθανική νομαόική ζωή, πού οί έκ6ολές της κατέληγαν στίς περιοχές αύτές. Καί τότε 6ρέθηκαν νά 'χουν ήόη κατά κάποιον τρόπο άvακαλύψει μιfι..ν όλόκληρη μεγάλη σελίόα τ'ης γΥjς. 'Ή, οπως οί Polo τ'ης Βενετίας, μπi)καν στή όίνη τών κυμάτων τοu
μογγολικοϋ κόσμου καί παρασύρθηκαν πιό πέρα, ώς τά σκriλοπάτια τοϋ θρόνου τοϋ μεγάλου Χάν. 'Αρκετά νωρίς συναvτοuμε κιόλας όρισμέvους 'Ι τιu-ους _. . '
'
'
' '
' 13 ο αιωvα ' ' τις '
'
να συμμετεχουν σε ανακαλ'ψ υ εις και στον
'
' '
'λυ ψ αν ηοη "~ κατα τον π.χ. αvακα
τόv ίόιο χρόνο, τό
Ά τλαντικο· ' Γ εvουατες '
1 Κ αναριους ' Ν' ησους. "Ο ταv
1291, χάθηκε ή Πτολεμαίόα, τό τελευταίο κατάλοιπο
της χριστιαvικΥjς Άvατολi')ς, πάλι οί Γενουάτες πραγματοποίησαv τήv πρώτη γνωστή προσπάθεια γιά τήv άvεύρεση έvός θαλασσίου όρόμου πρός
τ(ς Άvατολικές Ίνόίες. 2 Ό Κολόμ6ος ύπΥjρξε άπλώς καί μόvον ό σπου οαιότερος άπό μιά σειρά Ί ταλώv πού ταξίόεψαv σέ μακριvές θάλασσες, στήv ύπηpεσία των όυτικών λαώv. "Ομως ίvαv τόπο τόv άνακαλύπτει
198
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
&ληθινά οχι οποιος τυχαία φθάνει κάπου πρώτος, άΧΜ. οποιος 6ρίσχει κάτι άφοu πρώτα ίχει ψάξει. Μόνον αύτός θά συνοέεται μέ τίς σκέψεις καί τά ένοιαφέροντα των προορόμων του, κι άνάλογα θά οιαμορφωθεί ό
τελικός άπολογισμός του. Γι' αύτό καί οί Ί ταλοί, άν καί ποτέ οέν κα τάφεραν νά φθάσουν πρώτοι σέ κάποιο άκρογιάλι, θά παραμείνουν πάντοτε ό κυρίως λαός των μοντέρνων άνακαλόψεων σέ όλόκληρο τόν ϋστερο Μεσαίωνα. Μιά άνα.λυτικότερη α.iτιολόγηση τούτης της πρότασης άvήκει στήν είοιχή ίστορία των άναχαλύψεων. υΟμως ό θαυμασμός μας άποτείνεται
άοιάλειπτα. στήν άξιοσέ6α.στη μορφή τοu μεγάλου Γενουάτη πού ύποστή ριξε τήν ϋπαρξη μιaς νέας ήπείρου έχείθεν των ύΟάτων, τήν άναζήτησε, τή ()ρΥjχε χι άπέχτησε τό οικαίωμα vά έχστομίσει πρώτος:
il mondo e
poco, ή γη οέν εΤvαι τόσο μεγάλη οσο νομίζει κανείς. Ένω ή 'Ισπανία στέλνει ατούς 'Ιταλούς mν Άλέξα.νορο ΣΤ, ή 'Ιταλία οίνει ατούς 'Ισπα νούς τόν Κολόμ()ο. Ή ύπέροχη έπιστολή του άπό τήν Τζαμάικα πρός τούς άγvώμονες καθολικούς 6α.σιλείς, πού πάντα θά οια6άζετα.1 μέ τήν μεγαλύτερη συγκίνηση άπό τίς έπερχόμεvες γενιές, χρονολογείται λίγες
έ()οομάοες πρίν άπό τόν θάνατο αύτοu τοu πάπα (7η 'Ιουλίου
1503). Σ'
eναν κωοίχελλο, συνημμένο στή οιαθήχη του, πού χρονολογείται άπό τήν 4η Μαίου 1506 στό Βαλαοολiο, καταλείπει «στήν άγαπημένη του πα τρίοα, τή Δημοκρατία. της Γένουας, τό προσευχητάριο πού τοu χάρισε ό πάπας Άλέξα.νορος και πού τοu παρέσχε τήν ϋψιστη παρηγοριά στήν είρκτή, στή μάχη καί στίς άντιξοότητες». ΕΤvαι σι.ίν, μέ τόν τρόπο αύτό, vι.ί πέφτει πάνω στό φριχτό ονομα των Βοργία ίvα τελευταίο λαμπύρισμα χιΧριτος καί καλοσύνης. 'Εξ ίσου σύντομα οσο τήν ίστορία των ταξιοιων μποροϋμε νά θίξουμε έοω καί τήν έξέλιξη της γεωγραφικΥjς περιγραφΥjς ατούς 'Ιταλούς, τό μερίοιό τους στήν κοσμογραφία. 'Ήοη μιά φευγαλέα σύγκριση τών έπι οόσεών τους μ' έχείνες άλλων λαών οείχνει μία πρώιμη καί έμφανη
άνωτερότητα. Ποϋ άλλοu έκτός 'Ιταλίας θά εfχε 6ρεθεί περί τά μέσα τοίί 15ου αίώνα ίνας τέτοιος σuvόuασμός γεωγραφικών, στατιστικών καί ίστορικών ένοιαφερόντων οπως στόν
Aeneas Sylvius;
Ποίί μία τόσο ίσόρ
ροπα οιαμορφωμένη περιγραφή; "Όχι μόνο στήν καθαυτό κοσμογραφική κυρίως έργασία του, άλλά καί στίς έπιστολές καί τά σχόλιά του περιγρά φει μέ τήν ίοια οεξιοτεχνία τοπία, πόλεις, ήθη, έπιτηοεύματα καί προσό οους, πολιτικές καταστάσεις καί πολιτεύματα, έφ' οσον 01αθέτε1 προσω πική άντίληψη ή κάποια ζωντανή μαρτυρία. Φυσικά, ο,τι περιγράφει
μόνον ό:πό ()ιt;λία εΤναι μικρότερης άξίας. 'Ήοη ή σύντομη σκιαγράφηση της τιρολέζικης έκείνης κοιλι.ίοας των 'Άλπεων, οπου άπέκτησε μιά πηγή μονίμων προσόοων μέσω τοu Φριοερίκοu Γ', θίγει ολει; τίς ούσιώοεις
610-
ΦΤΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
199
τικές σχέσεις καί δείχνει ενα χάρισμα. χα( μιά μέθοδο ό:ντικειμενικijς
παρατήρησης καί σύγκρισης, πού θά μποροuσε νά διαθέτει μόνον ενας συμπατριώτης τοu Κολόμbου μορφωμένος μέ τή bοήθεια τών ό:ρχαίων. 3 Χιλιάδες f~σαν Οσοι ε!δαν καί ήξεραν, άποσπασμα.τικά τουλάχιστον, ο,τι κι αύτός, δέν ένιωθαν ομως τή ροπή νά συνθέσουν τήν είκόνα τους οϋτε κι εΙχαν συνείδηση οτι ό κόσμος ό:παιτοuσε τέτοιες είκόνες. Έξ ίσου μάταια θά προσπαθήσει κανείς καί στήν κοσμογραφία νά ξεχωρίσει πόσα μποροuν νά ό:ποδοθοuν στή μελέτη τών ό:ρχαίων χα( πόσα στήν χαρακτηριστική ίδιοφυiα τών ίδιων τών Ίτι.ιλών. 4 Παρι.ιτηροuν καί Ι'
11
Ι
-ι
ι
IJΙ
περιγραφουν αντικειμεvικα τα πραγμα.τα του κοσμου τουτου, πριν ακομη
ό:ποκτήσουν άκριbij γνώση τών άρχι.ιίων, γιατί έξακολουθοw νά παραμέ νουν οί ίδιοι Μι; λαός ήμιαρχαίος καί γιατί ή πολιτική τους κατάσταση τούς προετοιμάζει γι' αύτό. Δέν θά 'χι.ιν ομως κατακτήσει τόσο γοργά
τήν ώριμότητα στά θέμα.τα αύτά, άν δέν τούς ε!χαν δείξει τόν δρόμο οί ό:ρχαϊοι γεωγράφοι. Τέλος, ε!νι.ιι έντελώς ό:δύνατο, ν' aποτιμηθεί ή έπί δρι.ιση της ήδη ύπάρχουσά'ς ίτι.ιλικΎjς κοσμογραφίας στό πνεuμα. καί τίς τάσεις τών ταξιδευτών, τών έξερευvητών. Άκόμη κι οποιος πραγματεύε
ται έρι.ισιτεχνικά μιάν έπιστήμη -έάν θελήσουμε π.χ. στήν προκειμένη περίπτωση νά κατατάξουμε τόσο χαμηλά τόν Aeneas Sylvius-, μπορεί έπίσης νά διαΟόσει έκείνο ό:κριbώς τό ε!δος γεvικοu ένδιαφέροντος γιά τό ό:ντικείμεvο, τό όποίο συνιστίΧ τό, άπαραίτητο γιά καινούργια έγχειρήμα. τα, νέο έδαφος μιίΧς κρατούσας γνώμης, μιίΧς εύνο"ίκΎjς προκατάληψης. 'Όσοι κάνουν γνήσιες ό:νακαλύψεις σέ όποιονδήποτε τομέα, γνωρίζουν πολύ καλά τί όφείλουν σέ τέτοιους διαμεσολαbητές.
11.
ΟΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ
'Όσον ό:φορii τή θέση τών Ί τι.ιλών στόν τομέα τών φυσικών έπιστημών πρέπει νά παραπέμψουμε στά είδικά bιbλία, άπό τά όποία μίΧς ε!ναι γνωστό μονάχα τό -προφανώς πολύ έπιφανειακό καί δογματικό- έργο τοu Libή. 5 Ή έριδα σχετικά μέ τήν προτεραιότητα όρισμένων μεμονω μένων ό:νακαλύψεων μiiς ό:πίζει έλάχιστα, έφ' οσον πρεσbεύουμε τήν άποψη οτι σέ κάθε έποχή καί σέ κάθε πολιτισμένο λαό μπορεί ν' ό:ναδυθεί iνας άνθρωπος πού, διαθέτοντας πολύ περιορισμένη μόρφωση, ρίχνεται στήν ό:γκαλιά της έμπεφίι.ις ώθούμενος άπό μιάν άκατι.ινίκητη όρμή καί πραγματοποιεί τίς πιό έκπληκτικές προόδους χάρη σέ έμφυτη κλίση. Τέτοιοι άνδρες ύπΎjρξαν οί Gerbert ό:πό τή Rheims κι.ιί Roger Bacon· άπλή
ό:ναγκαία συνέπεια τοu ζήλου τους fιταν τό οτι, έπί πλέον, κατέκτησαν
200
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
Ολη τή γνώση τijς έποχijς τους σχετικά μέ τά γνωστικά τους άντικεί μεvα. 'Άπαξ κιχί σκCστηκε τό περί6λημα 'τών φιχντασιώσεων, κιχί ξεπε
ράστηκιχv ή δουλεία ύπό τόν ζυγό τijς πιχράΒοσης καί τών 6ι6λίων καί ή συστολή άπέναντι στή φύση, τά προ6λήματιχ σωρεύτηκιχν μαζικά
μπροσ-τά στά μάτια τους. ΕΤναι ομως διιχφορετική ύπόθεση, οτιχν ή πιχριχτήpηση κιχί ή έρευνα -τijς φύσης χιχρακτηρίζουν προνομιακά ivιxv
όλόκληρο λαό vωρί-τερrt άπό άλλους, οταν δηλαδή ό έρευvητής Βέv. άπει λεί-ται οuτε περι6ιίλλι-τιχι μέ vεκρική σιγή, ω..ά μπορεί νά ύπολογίζει στήν άντιχπόκριση συγγεvώv πvευμάτωv. Μίίς Βr.ιχ6ε6ιχιώνουv οτι ίτσι εΤχαν τά πράγματα σ-τήv Ίτιχλίιχ. 6 Οί 'Ιταλοί φυσικοί έπισ-τήμονες έπι σημαίvουv μέ ύπερηφάvειιχ τά τεκμήρr.ιχ κιχί τόν άπόηχο τών έμπεφικών
φυσικών έρευνών τοu Dante7 στήv Divina Commedia. Δέv μποροuμε vά κρίνουμε τίς άποδι86μεvες σ' α:.ύτόv συγκεκριμένες άvιχκιχλύψεις η προτε ραιότητες τijς άvα:.φορίiς -τους, ομως κάθε μή είδικός θά προσέξει τήν πληρότη-τα τijς παρατήρησης τοu έξωτερικοu κόσμου, οπως προκύπτει ήΒη ά:πό τk είκ6νες κα:.ί τίς συγκρCσεις τοu
Dante.
Περισσότερο άπό
όποιοvΒήπΜε νέο ποιητή -τ(ς άν-τλεί άπό τήν πραγματικότητα, είτε πρό κειται γιά. ιτή φύση, είτε γιά -τ6ν &νθρώπινο 6ίο· έπίσης Βέν τίς χρησιμο ποιεί άπλώς ώς στολιΒι, παρά γιά. νά προκιχλέσει -τήν κιχτά τό δυvιχτόv
πιό άκρι6Υj έv-τύπωση Οσων ίχει vά πεί. Κυρίως στήv άστρονομίιχ έμφα νίζετι:ιι ώς είΒικός μελετητής, παρ' οτι Βέv πρέπει νά πιχριχ6λέπουμε οτι
όρw-μένα χωρίιχ τοu μεγάλου ποιήματος μέ άστρονομικό περιεχόμενο, πού σήμεριχ μQ.ς φιχίνοντιχι λογίου ί:πιπέΒου, θά πρέπει vά fiaιxv εύρέως κατιχ νοητά στήν έποχή τους. Πέρα άπό τήv πολυμάθειά. του ό
Dante
άπευ
θύvεται σέ μιά. λαϊκή ούρανογνωαίιχ, τήν όποία οί τοτινοί Ί ταλοί, κιχί μόνο
μέ τήν ίδιότητιχ τοu θιχλιχσσοπόρου, συμμερίζονταν μέ τούς ά.ρχαίους. Χάρη ατά ρολόγr.ιχ κιχί τά ήμερολόγια:., τούτη ή γνώση τijς άνιχτολijς καί
της Βύσης τών άστερισμών δέν εΤvα:.ι πιά. άπαραίτητη ατούς νεώτερους κιχιρούς, καί μαζί της χάθηκε τό οποιο άστρονομικό έvδιαφέρον εΤχε άvιχπτυχθεί σ-τόν λαό. Στίς μέρες μας Βέν λείπουv 6έ6αr.ιχ τά έγχεφίδιιχ κιχί τά γυμνιχσιιχκά μαθήματα κιχί κάθε παιδί γνωρίζει οτι ή γη κινείται
γύρω άπό τόν ήλιο, πράγμα πού άγνοοuσε ό Dante· ώστόσο ή συμμετοχή στήν ολη ύπόθεση ίχει ύποκιχτιχσταθεί άπό μιά όλοκληρωτική άδιιχφορία, μ' έξαίρεση τούς είδικούς.
Ή φαvτιχστική έπια-τήμη πού έξαρτιότα:.ν άπό τά άστριχ Βέν άντι6ιχίvει καθόλου στήν έμπειρική άν-τίληψη τών Ίτιχλών τοu κιχιροu έκείνου. 'Απλώς
ή τελευταία κάμφθηκε καί ύποσκελίστηκε άπό τόv πόθο, τή σφοδρή έπιθυμίιχ τijς γνώσης -τοu μέλλοντος. θά γίνει κι:ιί πάλι λόγος γιά τήv άστρολογία μέ άφορμή τόν ήθιχό χιχί θρησκευτικό χαραχτήριχ τοu ίθvους. Ή :Εκκλησία ύπijρξε πάντοτε σχεδόv άνεχτιχή άπέvαντι σέ τούτη
201
ΦΤΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
καί σ' άλλες ψευοοεπιστημες Ιι.Χλ!ι. καί έναντίον των αύθεvτικών φυσικών έπιστημών άντιτάχθηκε μόνον οταν -άληθώς η ψευΟώς- οιατuπωνόταν •
η
ι κατηγορια
ι ταuτοχροvα
-
της
.,·
αφεσης
ι και
-
της
ι νεκρομαντειας,
ι πραγμα
εϋλογο ()έ()αια. Τό κρίσιμο σημείο θά 'ταν νά οιαλευκάνουμε έάν καί σέ
ποιές περιπτώσεις οί οομινι.κανοί ίεροεξεταστές (καί bέbαtα οί φραγκισκα νοί έπίσης) της 'Ιταλίας εΤχαν συνείοηση οτι οί κατηγορίες αύτές ήσ<ιν ψευΟείς κι ομως κι:ιτι:ιΟίκιιζι:ιν, είτε γιατί οείχνονταν uποχωρητικο( άπέ
vαντι στούς έχθρούς τοu έκάστοτε κατηγορουμένου, είτε άπό σιωπηρό μίσος άπένι:ιντι στήν παρατήρηση της φύσης γεvι.κότερ<ι κ<ιί ίοίως άπέ vαντι στά πειράματα. Τό τελευταίο τό uποθέτουμε, ούσκολι:ι ομως θά μπορέσει ν' άποοειχθεί ποτέ. Αύτό πού ίσως στόν Βοwά ώθησε, μεταξύ a./J,ων, σέ παρόμοιες οιώξεις, οηλ<ιοή ή άvτίστιχση τοu υίοθετημένου άπό τούς σχολαστικούς έπίσημου συστήματος τών φυσικών έπιστημwν ένι:ιν
τίον τwν νεωτεριστών ώς τέτοιων, στήν 'Ιταλία σωστό εΤνι:ιι νά λι:ιμbά νετι:ιι uπ' οψιν λιγότερο ή καθόλου. ΕΤνι:ιι παγκοίνως γνωστό οτι ό Pietro άπό τό Άμπάνο (άρχές τοu 14ου ι:ιίώνι:ι) ίπεσε θύμα τοu συvαοελφικοu φθόνου ένός ά.λλου γιατροu πού τόν κ<ιτηγόρησε ένώπιον της Ίερίiς
'Εξετάσεως ώς ι:ιiρετικό κ<ιί μάγο.8 κάτι παρόμοιο μποροuμε νά uποθέσου με κι:ιί ώς πρός τόν Πι:ιοοu<ινό σύγχρονό του Giovannino Sanguinacci, άφοu τοuτος έοw uπηρξε, ώς γιατρός, ίνας πρακτικός νεωτεριστής. Τή γλύτωσε μονάχ<ι μ' έξορία.
Δέν πρέπει τέλος νά ξεχνοuμε οτι στήν 'Ιταλία οί οομινικιινοί ίεροε ξεταστές οέν μποροUσαν ν' άσκοuν τήν έξουσία τους τόσο όμοιόμορφ<ι οπως στόν Βορρά. Κιιτά τόν 140 ι:ιίώνι:ι, τόσο τύραννοι Οσο κι:ιί έλεύθερα κράτη &οειχνι:ιν ένίοτε τέτοια περιφρόνηση σ' όλόχληρο τό π<ιπαοαριό, ώστε περνοuσι:ιν άτιμώρητι:ι πράγματα έντελwς οιαφορετικά άπό τήν ά.πλή φυσική &ρευνι:ι9 • υΟτιιν ομως, μέ · τόv 150 ι:ιίώνι:ι, ή ιiρχαιότητι:ι
bγi]κε ουνιιμιχά στό προσκήνιο, τό ρηγμα πού άνοίχτηκε στό πcχλι:ιιό σύστημα ώφέλησε ι::ίπό χοινοu τήν κοσμική Ερευνι:ι κάθε είοους· Ιι.Χλ!ι. ό οuμανισμός προσείλκυσε ώστόσο τίς χ<ιλύτερες ουνάμεις, άποουνι:ιμώνον
τιις μέ τόν τρόπο ι:ιύτόν τήν έμπειρι.κή φυσική γνώση. 10 Στό έvΟιάμεσο άφuπνίζετι:ιι κατ' έπιινάληψιν ή 'Ιερά Έξέτ<ιση καί τιμωρεί ή καίει στήν πυρά γι<ιτρούς ώς bλάσφημους καί νεκρομάντεις, χωρίς Ομως νά μπορεί νά οιο:πιστωθεί μέ άσφάλεια ποιό ijτ<ιν τό Ιι.ληθινό, bι:ιθύτερο κίνητρο της καταοίχης. Μολι:ιταuτιι ή 'Ιταλία ijτιιν στά τέλη τοu 15ου αίώνι:ι άσύ γκριτη, πρώτη άνάμεσ<ι στούς λιιούς της Εύρώπης μέ τούς Paolo To-
scanelli, Luca Paccioli, κιχ( Lionardo da Vinci στά μαθηματικά καί τίς φυσικές έπιστημες, χα( οί λόγιοι ολων των χωρών οήλωvαν μαθητές της,
μηοέ έξαφουμένων τών Regiomontanus καί Copernicus. Τοuτο τό κλέος έπεb(ωσε άκόμη κ<ιί της 'Αντιμεταρρύθμισης.
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
202
Σημαvταή Μcιξη yι& ιιιή yιwχ11.1μΜι 8"8οαη των φuσικο·ιστορικων ένοιαφι:ρόντων αυν&Ο"ιri χσd ιr6 cru».ιxιrr.x6 τι:νcuμιι ποό έ:ξωτερικεόθηκε άπό νωρις. ή αuγχριιrιχ~ ΤΙσιp8ιr~pηιη φu-rών χιι.( ζώων. Ή Ί ταλία παινι:ύι:ται κιι.-r' dι.ρχήν τ" ιrο~ τιρώιιοuς Sο-rιινιχοός κήπους, ώστόσο στό σημείο αuτ6 6' τιρma νs (.mι,ισiucrι 6 τιριι.κτικ6ς στόχος, καί ή πρωτιά
ή ίοια άμφ~ητcίιrιιι. Et._ Uύγχριιrιι crημιιντιχδτcρο οτι, κατά τή οια μόρφωση κήπων &νιι.ψu1~ 1 ιfπιμ.6νις χσύ τι:λοUαιοι ί8ιώτι:ς άπό μόνοι τους ίστι:cuΒαν ν& auWξouν χοι'Ι'S ιr6 Ιuν.ιr6ν τι:cρ&Ο"a6τcρα 8ιαφορετικά φυτά, ι:ίΒη και ποικιλtcς. Έ"C'aι, χιιιr& -r6ν iδο cιlώνcι 6 μ.ιys).ιιώιης χijπος Πjς Sίλλας Careggi των ΜcΒικων μiς τιcριτι*fι-rιι.ι τιιρ(τι:οu ώς Sοτιι.νικδς κΎjπος, μ' άναρίθ 1
μητα ct8η Βιντρων χσd Μμνων. 11 ''Ε-rΟ"ι χσd αιr(ς dι.ρχις του 16ου μιά έπαυλη του κιι.ρ8ινιι.λ(οuΤriulziο nή ρωμ.ιι.ϊχή Κιι.μτι:ιιν~. πρ6ς τή μεριά τοu Τίbολι, μί φρ&χτcς &τι:6 ιrριwnσιφuΛΜις wοιχt'Λων Βιιι.ατιιυρώαcων. μέ κάθε είδους οέvορα, κι άν&μ.cσο& τοuς 6τι:ωροφ6ρ« α' δλcς τ(ς 8uνατές παραλλαγές, μέ ε'ίκοαι. τέλος, 8ιιι.αιrιιuρώαιις dιμ.τιcλιών χι hιν μ.cγιΧλο λcχχανόκηπο. 12 Έδω
πρόκι:ιται
"" κ&τι κιι.τφν&ς 8ιιι.φοpc"C'ικ6 &π6 μερικές οωδεκάοες πα
σ(γνωατων φαρμιιχcu-rιχ&ν φuτ&ν τι:οό &ιν ΙΛcιπαν άπδ κανέναν κηπο
παλατιου ή μοναατηριοu α' όλ6κληρη ιrή Δόαη. Παράλληλα μέ μιά πολό έκλεπτυσμένη καλλιiργcια ιr&ν mιτριι.τι:ιtιων φρούτων, οι:ίχνουν ένοιαφέ ρον γιά κάποια φυτά καθ' ί«uτά, ίξ ιιιτ~ Πjς παράξι:vης μορφrjς τους. Ή ίστορ(α Πjς τέχνης μiς 8ι8άαχcι π&Jο &ρyησαν οί κrjποι ν' άπε λευθερωθοuv άπό τουτο τ6 αuλλcκιrικ6 πάθος, ώστc νά ένταχθοuv στό έξης σέ μιάν εύρότι:ρη άρχιτcκτονική χα( cίκασ-;ική οιαμόρφωση τοu
τόπου. Καί ή συντήρηση, έ:π&:rης, ίξωτικών ζώων σίγουρα οέv εΙvαι άσχε τη μέ ύψηλότερο ένοιαφέρον πρ6ς πφτήρηαή τοuς. Ή ι:uκολη μεταφορά άπό τά νότια καί άvατολικά λιμάνια τijς Μcσογc(ου χα( τ6 εύνοϊκ6 κλίμα
της Ί ταλίας κατέστησαν οuνατ6 νά lιγορασθοUν ή νά γίνουν δεκτά ώς οώρα άπό τοός σουλτάνους τά πι6 ίσχuρά ζώα του νδτοu. 13 Κυρίως οί ήγεμόνες χαίρονταν νά συντηροuν ζωντανά λιοντάρια, άκόμη κι άν τό
λιοντάρι οέν συνιστοuσε είοικά. -;ό ίμελημιι της πόλης, οπως συνέbαινε στή ΦλωρεντCα. 14 Οί τάφροι τών λιονταριών 6ρbονταν μέσα ή κοντά στά άνάκτορα της πόλης, οπως στήν Πι:ρούτζια χα( τή Φλωρεντία· της
Ρώμης ερίσκονταν στήν πλαγιά τοu Καπιτωλ(οu. Γιατί τά ζώα αύτά χρησίμευαν ένίοτε ώς έκτελεστές πολιτικών ποινών, καί συνέbαλλαν
γενικότερα στή διατήρηση έ:νός κάποιου φ66ου στούς κόλπους τοu λαοu. 15 'Εκτός αύτοu, ή συμπεριφορά τους θεωροuvταν ώς προμήνυμα γιά τό μέλλον. Ή γονιμότητά τους μάλιστα περνοϋσι: ώς σημάοι γεvικΥjς εύη μερίας. Άκόμη κι εvας
Giovanni Villani οέv παραλι:ίπι:ι vά σημειώσει οτι
ήταν παρών σέ μιά γέννα. της λιονταρίνας .16 'Ένα μiρος άπό τά. μικρά τά.
ΦΤΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
203
χάριζαν σέ φιλικές πδλεις καί τυράννους, καθώς καί σέ κοντοτιέρους ώς
έπι6ρά6ευση γενναιδτητας. 17 Οί Φλωρεντινοί έξ άλλου έξέτρεφαν ήοη άπδ πολu νωρίς λεοπαροάλεις, γtά τίς όποϊες οιατηροuσαν καί είοικό οαμα στή.18 Ό Borso άπδ τή Φερράρα e6αζε τά λιοντάρια του νά μάχονται μέ τα.όρους, άρκοuοες καί άγριογοόρουνα. 19
Στά τέλη τοu 15ου αίώνα ύπ'ijρχαν ήοη στίς περισσότερες αύλές
ήγεμδνων άληθινά θηριοτροφεία (Seπagli), ώς στοιχείο της πολυτέλειας πού άναλογοϋσε στδ κοινωνικδ αύτδ έπ(πεοο. «Ή μεγαλοπρέπεια ένδς άρχοντα», λέει ό ι ρακια και
'
.,..., '\ ..
Matarazzo, 20 «άπαιτεί άλογα, σκύλους, μουλάρια, γε-
αΛΛσ. που
λ ι ια,
τικά ζώα». "fπό τόν
'λ ι αυ ικους
Ferrante
λ ι γε ωτοποιους,
~ ι τραγουcιιστες
ι 'ξ και ε ω-
τό θηριοτροφείο της Νεάπολης περιελάμ-
6ανε μιά καμηλοπάρδαλη καί μtά ζέ6ρα, οώρα, καταπώς φαίνεται, τοu τδτε ήγεμ6να της Βαγοάτης. 21 Ό μδνον άλογα, ποίι πληρώθηκαν μέ
Filippo Maήa Visconti οέν κατείχε 500 κα( μέ 1.οα> χρυσά φιορίνια, καί
πανάκρι6ους άγγλικοίις σκuλοuς, ά.λλά καί πολλές λεοπαροάλεις, συγκεν τρωμένες άπό όλόκληρη τήν 'Ανατολή. Ή φροντίδα τών κυνηγετικών
πτηνών, πού Μαζε νά τοu τά συλλέγουν στόν Βορρά, κόστιζε μηνιαίως τρείς χιλιάδες χρυσά νομίσματα. 22 Ό 6ασιλιάς 'Εμμανουήλ ό Μεγάλος της Πορτογαλίας ήξερε πολίι καλά τ( eκανε, οταν wτελνε στδν Λέοντα
Ι' Ε:ναν έλέφαντα κι ίναν ριν6κερο. 23 Στδ μεταξύ εfχαν ήοη τεθεί οί 6άσεις γtά μιάν έπιστημονική ζωολογία καί 6οτανική. Μtά πρακτική πλευρά της ζωολογίας άναπτίιχθηκε κατόπιν στά ίπποφορ6εϊα· άνάμεσά τους έκείνο της Μάντοuας ύπό τδν Francesco Gonzaga θεωροuνταν τό πρώτο στήν Εύρώπη. 24 Ή συγκριτική έκτίμηση της ράτσας τών άλδγων εfναι 6έ6αια τδσο παλιά οσο καί ή ίππασία γενικδτερα, ένώ ή τεχνητή παραγωγή Βια.σταυρώσεων θά πρέπει νά σuνηθιζόταν κυρίως άπό τήν έποχή τών Σταυροφοριών. 'Όμως στήν 'Ιταλία τό ίσχυρότερο κίνητρο γtά τήν παραγωγή κατά τό ουνατόν γρή
γορων άλ6γων f~σαν τά τιμητικά κέροη άπδ τίς ίπποορομίες ολων τών κάπως σημαντικών πόλεων. Στό ίπποφορ6είο της Μάντουας έξέτρεφαν τοός σίγουρους νικητές τοu είοους, άλλά κα(, έκτδς αύτοϋ, τά εύγενέστε
ρα πολεμικά άλογα καί άλογα έν γένει, άφοu θεωροuνταν τό πιό ήγεμονικό
Οώρο γtά μεγάλους άρχοντες. Ό Gonzaga εfχε έπι6ήτορες καί φοράδες άπό τήν 'Ισπαν(α καί τήν 'Ιρλανδία καθώς καί τήν 'Αφρική, τή Θράκη, τήν Κιλικία. Γιά χάρη αύτών τών τελευταίων οtατηροuσε έπαφή καί φιλία μέ τοίις μεγάλοuς σουλτάνους. Έοώ δοκιμάζονταν ολες οί παραλ λαγές γιά νά έπιτευχθεί τό καλuτερο άποτέλεσμα. 'Όμως οέν ελειπε οuτε τό άνθρωποτροφείο. Ό -γνωστός καροινάλιος
IppolitoMedici,
νόθος γυιός τοu
Giuliano,
οοίικα τοu Νεμοίιρ, οιατηροuσε
στήν ίοιόρρυθμη αύλή του ίνα ά.σκέρι άπό 6αρ6άροuς ποό μιλοuσαν πάνω
ΧΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΟΠΟΣ
204
άπ6 εfκοαι γλώααcς χι ~σnι δΜι Ιwις χι Ιwις π6 cfloς 't'Ου κι:ιί στή φυλή του. 25 Εϋριαχcι; b.ιi' u~ lfιmιouc 8φο8'ιιις dιπ6 τή Β. 'Αφρική εuγενοuι; μαυpι"L'~Ιή< u~, Τιιιι4φwς ιrοξ6ιιις, μι.zύρους πcιλαι στές, 'Ι-λούς οΙΧcς. Το(φχουc tιW fιnιν οΙ σννοιοι ιιοu χι:ιροιvι:ιλίου ίΟιως στ6 κuvfrrι 'Ό-cι.w ή μ.ο(ριι Wrrιp&ι • ιroli dψιι -c6 νijμα της ζωijς (1535), -c6 πολόχρωμ.ο ιιοΟιιο dιcrxφ xou&u.ηcrι Ο'ιιοuς ~μουι; του τή σορό άπό
-c6
"Ι-cρι ατη Ρtbμ.η χσιf ιrιι6 uθοΛυι6 dvθος ιri'jι; πόλης γιά τόν
γιννιιι6οωρο !ρχονιιιι ιςpοπ'8ΥJΜ•~
tt wοιχιΛόγΛωcrαιχ μοφολ6γιcι συvο
οιυ6μινιχ ιίπ6 ~ χ,ιιpΜμλις.•• Οι σχόρπιις ιιοuιrιc crημ.ιιiwιις η,ιιιιύ μ.1 "L'ή αχlι:rη τών Ί τcιλών
μί -c(ς φUσ"tΧίς h~ u( 'fΙιν ar.tφή ιιοuς y&& τηv ποικιλία καί τόν πλοu-cο -cών προίΟν'Κιιν ~ •Ucπic. ~ ιumχιχ οε(ξουν πώς ό συγγριχφί~ ϊχcι ΙΝVΙ(Ιηιιη ιιοD μ.ιγ8Λοu χινοiJ •-c6 οημ.ιϊο ι:ιύτό. Σχεοόν
v«
ιiγvοcϊ ιiχ6μη χ• -ccί dlιx* ι,y.
wou 8' 8pxoUcrt.W v&
τ6 ύπερκαλύψουν.
m. ΑΝΑΚλλnιΗ ΤΗΣ ΟΜΟΡΦΙΑΣ τοr ΤΟΠΙΟΤ 'Εκτός Ομως άπ6 "L'ήν lpcuvιx χιχι τη γνώοη UΠYjpxc ΧΙ WΟς τρόπος νά Sρεθεί κανείς κοντά στη φύοη, χιιιι' ~+ιv μ4λιcr'tιι uπ6 μιιiν ίοιcιίτερη ίννοιcι. Οί Ίτcιλο( mιλήφθηχιχν χιχt dιπ6λιιwιιν νωp('tcpι:ι άπ' ολους τούς
μόντέρvους τή μορφή -cou -cοπCου ώς χιί-cι πcpLO'mcρo ή λιγότερο ώρcιίο. 27 Τούτη ή ίκαvότητιι συvLO"t'i πmo.,;c dιπο>tίλCσ"μ« μακρών, σύνθετων
πολιτισμικών οιcιοικασr.ώv, ΧΙ cT'fιιt οόσ-χολο "' πι:ιριικολουθήσουμε τή οημιουργία της, κcιθώς ίvιι ιιfαθημα
-cou cfoouc;
ιιύ.,;οu μπορεί vά ύφίστcι
τcιι γιά πολύν καιρό καλυμμ.ίvο, πρ(v ιiποκι:ιλυφθεί στήν ποίηση καί τή ζωγραφική κι άποκτήσει e'tσι σuvc(οηοη τοu ίαυ.,;οu του. Σ.,;ούς άρχcιίους
π.χ. οί εlκcιστικές τέχνες χα( ή πο(ηοη cΤχι:ιv σέ κάποιο δαθμό συμπλη ρώσει τόν κύκλο της έvασχ6ληαής 'tουι; μί τ6 σόνολο -τ:οu άvθρώπινου Sίου, προτοϋ περάσουν στήν πι:ιρουσ(ι:ιση -τ:οu .,;οπίου· άλλωστε τό εΤοος cιύτό πcιρέμεινε πάντοτε περιορισμένο παρ' ο.,;ι, ήοη άπό τόν 'Όμηρο, ή
eντοvη έντύπωση τijς φύοης πάνω στ6ν άνθρωπο άvcιλάμπει μέσα άπό άναρίθμητες έπί μέρους λέξεις. Κι:ι-τ:όπιν, -τ:ά γερμι.zνικά φύλα πού έγκι:ι θίορυσcιν τήν κυριcιρχίcι τους στό ίοαφος της ρωμαϊκijς αύτοκρcιτορίας
ήσcιν έξ ύπαρχijς προικισμένcι μέ τήν καλύτερη ίννοι.α τοϋ ορου ώστε νά οιcικρίνουν τό πνευματικό στοιχείο στή φύση ύπό μορφήν τοπίου· άκόμη καί άν γιά κάποιcι χρονική περίοοο ό Χρισ-τ:ιcινισμ6ς τούς έξcινάγκcισε νά
bλέπουν μορφές πονηρών οαιμόνων στις πηγές κι:ιί τά όρη, στίς λίμνες καί τά οάση πού λάτρευcιν ώς τότε, τοϋτο τό έvΟιάμεσο στάοιο ξεπεράστηκε
ΤΟ ΠΙΟ
τό δίχως άλλο σύντομα. Στό κορύφωμα τοu Μεσαίωvα, περί τδ ίτος
1200, ύφίσταται καί πάλι μιά έvτελώς ά.ποvήρευτη ά.πδλαυση τοu έξω τερικοu κόσμου, πού καταγράφεται μέ ζωvτάvια στδ ίργο τώv αύλικώv
έρωτικώv 6άρδωv τώv διαφορετικώv έθvώv. 28 Αύτοί 6ιώvουv μέ πολύ ίντοvο τρόπο τά ά.πλούστερα φαιvδμεvα, οπως εΙvαι ή άvοιξη καί τά άνθη της, τό χλοερό λι6άδι καί τό δάσος. Πρόκειται ώστόσο γιά καθαρή έπι φάvεια δίχως 6ιίθος, καί μάλιστα μέ τήv ίοιαίτερη ίννοια οτι οί πολυτα ξιδεμένοι σταυροφόροι κρύ6ουv αύτήv ά.κρι6ώς τήv πλευρά τους στά τρα γούδια τους. Καί ή έπική έπίσης ποίηση, πού περιγράφει π.χ. έvδυμασίες
καί οπλα μέ τόσηv ά.κρί6εια, οέv προχωρίi πέρα ά.πό τή χοvδρική σκια γράφηση της περιοχΤjς ό σπουδαίος
Wolfram
ά.πδ τδ
Eschenbach
άπέχει
πολύ ά.π' τό vά μεταδώσει έπαρκη είκόvα τοu πραγματικοu σκηvικοu οπου οροϋv οί πρωταγωvιστές του. 'Από τά τραγούοια οέv θά μποροϋσε άπο λύτως καvείς vά μαvτέψει οτι οί στιχουργοuvτες τοuτοι εύγεvείς ολωv τώv χωρώv κατοικοuσαv ή έπισκέπτοvταv η γvώριζαv χιλιάΟες παλάτια χτι
σμέvα σέ ψηλές τοποθεσίες μέ ά.πέραvτη θέα. Τό μακρινό 6λέμμα, τό τοπίο κατ' έξοχήv, έξακολουθεί vά λείπει κι ά.πό τίς λατιvικές ποιητικές
σuvθέσεις τώv περιπλαvώμεvωv κληρικώv (πα.ραπ. σ. 127 κ.έξ.), τό κοvτιvό ομωc; περι6άλλοv περιγράφεται έvίοτε μ' εvα χρωματικό μεγαλείο τόσο φλογερό, οσο καvέvας ίσως ίππότης έρωτικόc; 6άρδος οέv μπορεί vά μεταοώσει. 'Ή μήπως ύπιίρχει οεύτερη περιγραφή τοu άλσους τοu 'Έρω τα σάv έκείvηv τοϋ -Ίταλοu, οπως δεχόμαστε- ποιητη τοϋ 12ου αίώvα;
lmmortalis fieret lbi manens homo; Arbor ίbί quaelibet Suo gaudet pomo; Viae myπha, cinnamo Flagrant et amoma Conjectari poterat Dominus ex domo 29 [Άθάvιιτος θά γιvότιιv όποιος έδώ θι:ί κατοικούσε. 'Όλιι τι:ί δέvτpιι έδώ
χιιψοvτιιι τόv καρπό τοuς. Οί δpόμ.οι μupτο κιιί κlvvιιμο ' •. 1' 'Υ
εuwοιιι.,οuv,
κι
"
αμ.ωμο.
Νι:ί μιιvτέψεις μπορείς τόv Κύριο άπ' τόv οfκο τοu.]
ΚΟΣΜΟΣ
KAl
ΑΝθΡΩΠΟΣ
Γιά τού<; 'Ιταλούς τουλάχιστον ή φύση tχει άπ6 καιρό άποκαθαρθεi' κι έλευθερωθεi' άπό κάθε οαιμονική έπΕδραση. Στόν "Υμvο πpός -τόv "Ηλιο ό 'Άγ. Φραγκίσκος της Άσσίζης έξυμνεί έντελώς άθώα τόν Κύριο γιά τή
δημιουργία τών ούράνιων φωτεινών σωμάτων καί τών τεσσάρων στοι χείων. 'Όμως σταθερά τεκμήρια γιά τή 6αθύτερη έπ(οραση της θέασης μεγαλειωδών τοπίων στήν ψυχική διάθεση άρχίζουν νά ίιπάρχουν μέ τόν
Dante. Δέν περιγράφει μονάχα πειστικότατα, σέ λίγες άράδες, τόν πρωινό αίθέρα καθώς μακρύτερα τρεμοπαίζει τό φώς μtας θάλασσας σέ άπαλό κυματισμό, τήν καταιγίΟα στό δάσος κι.χ( τ~ παρόμοια, παρά σκαρφαλώνει
κιόλας στά ψηλά 6ουνά μέ τόν μοναδικό εuλογο σκοπό, τήν άπόλαυση της μακρινης θέας.3° ε!ναι άπό τούς πρώτους ίσως πού τό έπραξαν μετά τήν άρχαιότητα. Ό
Boccaccio προτιμα νά μας άφήσει νά μαντέψουμε
πόσο τόν γοητεύει τό τοπίο, παρά νά τό περιγράψει. 'Ωστόσο στά 6.ου κολικά μυθιστορήματά του οέν μπορεi' νά μείνει άπαρατήρητο τό μεγα λειώδες φυσικό σκηνικό πού ίιπΥ)ρχε τουλάχιστον στή φαντασία του.31 Ό
Petrarca κατόπιν, tνας άπό τούς πρώτους έντελώς μοντέρνους άνθρώπους, μαρτυρεi' πλήρως καί μέ μεγάλη άποφασιστιχ.ότητα τή σημασία τοu τοπίου γιά τήν εύαίσθητη ψυχή. Τό φωτεινό πνεuμα, πού πρώτο στήν παγκόσμια γραμματεία άναζήτησε συνδυασμένα τίς άπαρχές χ.α( προό
οους τοu είκαστικοu φυσικοu αίσθητηρ(ου καί έγραψε ό ίοιος τό μεγαλύ τερο άριστούργημα της περιγραφης μέ τό έργο του Άπόψεις rijς Φύσης, ό
Alexander νοη Humboldt, δέν ύπηρξε έντελώς δίκαιος άπέναντι στόν Petrarca· έτσι, μετά τόν μεγάλο του θερισμό, άπομένει χ.α( γιά μας κάτι
πρός σταχυολόγηση. Γιατί ό
Petrarca δέν ύπηρξε ά.πλώς tνας σημαντικός γεωγράφος καί
χαρτογράφος -φαίνεται πώς αύτός ε6αλε νά σχεοιάσουν τόν πρώτο χάρτη της Ίταλίας-32 κι έπίσης δέν έπανέλα6ε άπλώς ο,τι ε!χαν πεί οί άρχαίοι,33 άλλά κι.χ( ή θέα της φύσης ε!χε πάνω του άμεση έπίδραση. Ή άπόλαυση .της φύσης ε!ναι γι' αύτόν ή πλέον έπιθυμητή συνοδεία κάθε πνευματικης άπασχόλησης. Στή διαπλοκή τών ούο αύτών στοιχείων
6ασίζεται ό άναχωρητικός του Εiίος στό Βοκλούζ καί άλλοu, ή περιοδική φυγή του άπό τόν χρόνο κι.χ( τόν κόσμο. 34 Θά τόν άΟικοuσε κανείς έάν
έπιθuμοuσε νά συναγάγει έλλειψη εύαισθησίας άπό τίς χλωμές άχ.6μη καί λίγο έξελιγμένες έπιδόσεις του στίς περιγραφές τοπίων. Ή περιγραφή π.χ. τοu θαυμαστοί:ί κόλπου της Σπέτσια καί τοu Πόρτο Βενέρε, πού τήν τοποθετεί έπ(τηδες στό τέλος τοu 'Έκτου "Άσματος της
Africa,
γιατί τά
μέρη αύτά οέν ε!χαν ώς τότε ύμνηθεi' οuτε άπό τούς άρχαίους ούτε άπό τούς νεώτερους,35 σuνιστα ΕiέΕiαια ά.πλή άπαρ(θμηση. 'Όμως ό ίοιος αύτός
Petrarca ξέρει ήοη ν' άναγνωρίζει τήν όμορφιά τών σχηματισμών τών
ΤΟ ΠΙΟ
2(J7
Ε':ίράχων καί, γενικότερα, ξέρει vά Βιακρίνει τήν είκαστική σπου8αιότητα ένός τοπίου άπό τή χρησιμότητά του. 36 Κατά τήν παραμονή του στά &ίση τοu Ρέτζιο, ή ξαφνική θέα έvός ώραιότατου τοπίου εχει πάνω του τέτοια έπίΒραση, ώστε Ε':ίάζει καί πάλι μπρός eνα ποίημα πού εΤχε Βια κόψει ά.πό καιρό. 37 'Όμως ή αύθεντικότερη καί Ε':ίαθύτερη συγκίνηση τόv καταλαμΕ':ίάνει
κατά τήν άνάΕ':ίαση τοu
Mont Ventoux κοντά στήν ΆΕ':ίινιόν.38 'Εντείνεται
μέσα του στό έπακρο μιά ά.καθόριστη παρόρμηση νά κοιτάξει μακριά πρός κάθε κατεύθυνση, ώσπου τελικά ή τυχαία συνάντησή του μέ τό χωρίο
έκείνο στόν ΛίΕ':ίιο, οπου ό Ε':ίασιλιάς Φίλιππος, έχθρός των Ρωμαίων,
ά.νεΕ':ίαίνει στόν Αίμο, κρίνει τήν άπόφασή του. Σκέπ1εται: ο,τι Βέν θεω ρήθηκε κατηγόρια σ' εvαν γηραιό Ε':ίασtλέα θά 'πρεπε, Ε':ίέΕ':ίαια, νά σuγχω pεθεί σ' eναν νεαρό ίΒιώτη. Γιατί ή άσκοπη όρειΕ':ίασία 1jταν πράγμα άνήκουστο στό περιΕ':ίάλλον του καί Βέν μποροuσε νά uπολογίζει στή συντροφιά φίλων ή γνωστών. Ό Petrarca πΥ)ρε μαζ[ μονάχα τόν μικρότερο ά.Βελφό του καί Βύο ντόπιους άπό τόν τόπο της τελευταίας στάθμευσής
τους. Στίς παρυφές τοu Ε':ίουνοϋ eνας γέρος Ε':ίοσκός τούς έξόρκισε νά γυρίσουν πίσω, λέγοντας οτι ε!χε κι αύτός έπιχειρήσει τό ίΒιο πρίν ά.πό πενήντα χρόνια καί γύρισε πtσω μετανιωμένος, μέ τσακισμένα μέλη καί κατασχισμένα ροuχα. Κανείς Βέν έτόλμησε τοuτον τόν Βρόμο πρίν κα( μετά ά.πό τον ίΒιο. Αύτο(, ώστόσο, προχωροuν πρός τά πάνω μ' ά.νε(πωτους
κόπους' eως οτου Ε':ίλέπουν τά σύννεφα νά αίωροϋνται κάτω ά.πό τά ποοια τους, καί κατακτοuν τήν κορυφή. 'Όμως μάταια θά περιμένουμε κάποια
περιγραφή της θέας, όχι γιατί ό ποιητής παρέμεινε ά.σuγκίvητος ά.πέναντί της παρά, ά.ντιθέτως, γιατί ή έvτύπωσή του εΤναι πάρα πολύ ίσχυρή. "Ολη ή προηγούμενη ζωή του μέ τίς μωρίες της περνii μπρός άπ' τά μάτια της
ψυχης του. θυμiiται πώς σάν σήμερα πρίν Βέκα χρόνια έφυγε ά.πό τήν Μπολώνια, καί στρέφει τδ γεμάτο νοσταλγία. .Ε':ίλέμμα του πρδς τήν 'Ιτα λία. 'Ανοίγει eνα Ε':ίιΕ':ίλιαράκι πού τόν συντρόφευε τόν καιρό έκείνο, τίς Έξομ.ολοrfισειι; τοu Ίεροu Αύγουστίνου, κα( ίΒού !
-
τδ μάτι του πέφτει
στό χωρίο τοu Βεκάτου κεφαλαίου: ((Κι.χί τότε οί άνθρωποι Ε':ίαΒίζουν πέρα
κι.χ( θαυμάζουν ψηλά Ε':ίουνά, ά.πέρι.χντες θαλάσσιες παλίρροιες κι όρμητικά uΒάτινι.χ ρεύματα πού φθάνουν έκεί ά.φρίζοντας, καί τόν ώκεανό κι.χί τήν τροχιά τών ά.στεριών κι ά.πάνω έκεί λησμονοuν τόν ίΒιο τόν έα.υτό τους)).
Ό άΒελφός του, στόν όποίο Βιι.χΕ':ίάζει αύτά τά λόγια Βέν μπορεί ν' ά.ντι ληφθεί γιά ποιό λόγο κλείνει στό σημείο αύτό τό Ε':ίιΕ':ίλ(ο καί σωπαίνει. Μερικές Βεκι.χετίες ά.ργότερα ό
Fazio degli Uberti περιγράφει στήν έμμετρη Κοσμ.ογpαφlα του (πα.ραπ. σ. 129) τήν άπέραντη θέα ά.πό τό όρος Άλ6ερνία.· ή όπτική του Ε':ίέ6αια εΤναι ά.ποκλειστικά αύτή τοu γεω γράφου καί ά.ρχαιολόγου, φαίνεται ώστόσο μέ σαφήνεια ή αύθεντικότητά
208
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
της. 39 θά πρέπει ομως vά άνέ6ηκε κιχ( σέ πολύ ψηλότερες κορυφές, άφοu -γvωρίζει φιχινόμεvιχ παριχτηρούμεvιχ πάνω άπό τά
10.000 πόοιιχ άπό τήv
έπιφάνειιχ της θάλασσας, οπως ή έξαψη, ή πίεση στά μάτια καί ή τα χυκαροίιχ, στήv άvτιμετώπιση τών όποίων τόν συνοράμει ό μυθικός σύν
τροφός του Σολίνος μέ τή 6οήθειιχ έvός σπόγγου έμποτισμέvου μέ κάποια ούσίιχ. Οί άνα6άσεις τοϊ:ί Παρvιχσσοu κιχί τοu 'Ολύμπου, γιά τίς όποίες κάνει λόγο, Θά πρέπει 6ε6ιχίως ν' άvήκουν στή σφαίρα τοϊ:ί φαντιχστικοu. 40 κιχ(
Κατόπιν οί μεγάλοι οεξιοτέχνες τΥjς σχολΥjς της Φλάνορας, οί Hubert Johann van Eyck, κατά τόν 150 ιχίώvιχ άποσποϊ:ίν μεμιίiς άπό τή φύση
τό είοωλό της. Κιχί μάλιστα τά τοπία τους οέv άποτελοuν άπλή συνέπεια της γενικΥjς προσπάθειάς τους νά μaς παρουσιάσουν μία φαινόμεvη πραγ μιχτικότητιχ, παρά περιέχουν ήοη ενιχ ιχύτοτελές ποιητικό περι.εχόμεvο, μιά ψυχή, άν κιχί μέ τρόπο πολύ οιστιχκτικό. Ή έπίοριχσή τους στό
σύνολο τών κιχλώv τεχνών της Δύσης εΤνιχι άvιχμφισι>ήτητη· ίτσι οέν ίμεινε άνεπηρέιχστη οϋτε ή ίτιχλική τοπιογραφία. Παράλληλα ομως τριχ
()άει τόν οικό του ορόμο τό ίΟιόρρυθμο ένοιαφέρον τοu καλλιεργημένου ίτιχλικοu μιχτιοu γιά τό τοπίο.
'Όπως στήν έπιστημονική κοσμογραφία ίτσι καί έοώ ό Aeneas Sylvίus άποτελεί μιάν άπό τίς σημαντικότερες φωνές της έποχΥjς. θά μπο ροuσε κανείς ν' άπορρίψει έvτελώς τόv
Aeneas ώς άνθρωπο κιχί έvτούτοις
Θά mρεπε νά όμολογήσει οτι σέ λίγους συγγραφείς ή είκόνα της έποχΥjς κιχί τοϊ:ί πvευμιχτικοϊ:ί της πολtτισμοίί καθρεφτίζεται μέ τέτοια σκληρότη
τα, Οτι είναι λίγοι οσοι πλησιάζουν τόσο κοντά στόν καθημερινό άνθρωπο της πρώιμης Άνιχγέvvησης. 'Άλλωστε κιχί άπό ήθική σκοπιά οέν τόν κρίνει κανείς έντελώς οίκιχιιχ, άν λάι>ει μονομερώς ώς άφετηρίιχ τίς οια
μι:ιρτυρίες μιίiς 'Εκκλησίας πού εΤοε νά ματαιώνεται ή σύνοοός της έξ ιχίτίιχς τοu εύμετά()λητου χιχριχκτήριχ του. 41
Μαι; έvοιιχφέρει στό σημείο ιχύτό ώς ό πρώτος πού οέv άπόλαυσε
ιΧπλώς τήν όμορφιά της ίτιχλικΥjς φύσης παρά τήν περιέγραψε μέ έvθου σιιχσμό μέ'Χ,ρι τήν τελευταία λεπτομέρεια. Γνώριζε μέ μεγάλη άκρί6ειιχ τό
έκκλησιιχστικό κράτος κιχί τή νότια Τοσκάνη (τήν πιχτρίΟιχ του), κι Οταν ίγινε πάπας ά.φιέρωνε, κατά τή οιάρκειιχ τών εύνόι"κών έποχών τοu 'Χ,ρό νου, τόν έλεύθερο 'Χ,ρόνο του κυρίως σ' έκορομές καί παραμονή στήν
έξοχή. Ό άvορας πού 'Χ,ρόνια ύπέφερε άπό ποοάγρα, είχε άποκτήσει τώρα τουλάχιστον τήv εύχέρεια νά ()άζει vά τόν κουι>ιχλοuν μέ πολυθρόνα σέ ι>ουνά καί λαγκάοια· ιiν συγκρίνουμε τίς άπολαύσεις τών έπόμενων παπών μ' έκείνες τοu Πίου, πού ή μεγαλύτερη χαρά του jjταν ή φύση, ή άρ χαιότητα καί τά μετρημένα άλλά εύγεν'ij κα( κομψά κτήρια, τόν κάνουν
νά μοιάζει μισός άγιος. Στά ώραία, ζωντανά λατινικά τών σχολίων του καταθέτει Θαρρετά τή μαρτυρία της εύτυχίιχς του. 42
ΤΟ ΠΙΟ
Ή ματιά τοu μοιάζει τόσο πολύπλεuρα καλλιεργημένη οσο καί ένός
μοντέρνοu άνθρώποu. ΆπολαμΕ:άνει μαγεμένος τό πανοραμικό μεγαλείο της θέας ά.πό τήν ψηλότερη κορφή τwν ΆλΕ:ανwν Λόφων, τόMonteCavo, άπ' οποu έποπτεύει τ' άκρογιάλια της ά.κτης της Τερρατσίνα ά.πό τά
ύψώματα μπροστά στό Κφκαίον μέχρι τό Monte Argentaro, καί τήν άπέραντη χώρα μ' ολες τίς έρειπωμένες πόλεις των άρχαίων χρόνων, μέ τίς όροσεφές της κεvτρικης 'Ιταλίας, στuλώνοντας τό Qέμμιχ τοu στά
οάση πού πρασίνιζαν ενα γύρο μέσα στό Ε:αθούλωμιχ καί στίς όρεινές λίμνες πού φαίνονταν τόσο κοντινές. Αίσθάνεται τήν όμορφιά της τοποθεσίας τοίί Τόντι, πού·οεσπόζει πάνω στούς λόφοuς μέ τ' άμπέλια καί τίς κατωφέρειες
μέ τά λιόΟεvτρα, άτενίζοντας μακρινά οάση καί τήν κοι.λάΟα τοίί Τί6ερη, οποu πληθος κάστρων καί μικρών πόλεων ύψώνονται στίς οχθες τοίί
φιοωτοίί ποταμοίί. Ή πατρίοα τοu εrναι 6έ6αια ή γοητεuτική λοφώοης περιοχή γύρω άπό τή Σιένα, μέ τίς έπαύλεις καί τά μοναστήρια πάνω σ' ολα τά ύψώμιχτα, κι ή περιγραφή πού οείχνει τήv ίοιαίτερη άγάπη τοu γι' αύτήν. Άλλά καί ενα μεμονωμένο γραφικό μοτίΕ:ο τόν τέρπει, οπως π.χ. ή μύτη έκείνη της ξηρίϊς πού είσχωρεί στή λίμνη Μπολσένα, τόCapo
di Monte: «Πέτρινα σκαλοπάτια σκιασμένα άπό κληματαριές όοηγοίίν μ' άπότομη κλίση κάτω στήν άκρογιαλιά, οποu στέκοuν άνάμεσα στούς 6ράχοuς της άκτης οί άειθαλείς 6αλανιοιές, έμψuχωμένες οιαρκwς άπ' τό
τραγοόΟι της τσίχλας». Στόν ορόμο πού περι6άλλει τή λίμνη τοίί Ν έμι, κάτω άπ' τίς καστανιές καί τ' άλλα όπωροφόρα οέvορα, νιώθει οτι, άν εΙναι ν' άφuπνι.σθεί κάποu τό ποιητικό αίσθημα., τότε θ' άφuπνισθεί έκεί, στήν ((Κρuψώνα της 'Άρτεμης». Σuχνά καί έπί μακρόν πραγματοποίησε τίς σuνεοριάσεις της σuνόοοu των καροιναλίων καί τοίί παπικοίί οικαστηρίου
ή tοωσε άκροάσεις σέ άπεσταλμένοuς κάτω άπό γέρικες γιγάντιες κα στανιές ή έλιές, πάνω σέ χλοερά λι6άοια, πλάι σέ άναΕ:ρύζουσες πηγές. ΣυλλαμΕ:άνει άμέσως τήν ύψηλή σημασία της θέας έvός φαραγγιοίί στό οάσος πού σέ κάποιο σημείο του στενεύει ένw πάνωθέ του καμπυλώνεται μέ τόλμη ϊνα γεφύρι. Τόν χαροποιοίίν κι οί μικρότερες λεπτομέρειες μέ τό κάλλος ή τήν πληρότητα ή τή χαρακτηριστική ίοιοτuπία της μορφΎjς
τοuς: οί λινοφuτείες μέ τόν γαλανό κuμιχτι.σμό τοuς, οί κίτρινες σπαρτιές πού οιατρέχουν τούς λόφους, άκόμη κι ή άγρια, θαμνώΟης Ε:λάστηση κάθε είοοuς κι έπίσης όρισμένα μεγαλόπρεπα οέvορα καί πηγές, πού φαντάζουν στά μάτια του σάν θαύματα της φύσης. Τό κορuφαίο σημείο της έvτρύcpησής του στά τοπία σuνίσταται στήν παραμονή του στό MonteArniata τό καλοκαίρι τοίί 1462, οταν ή πανώλη κι ό καύσωνας έκαναν τή ζωή άφόρητη στά χαμηλά. "Έστησε τό κα τάλυμά του, μαζί μέ τήν Κούρια, στό παλαιό λομ(;;αροικό μοναστήρι τοίί Σάν ΣαλΕ:ατόρε. 'Εκεί, άνάμεσα στίς καστανιές, πάνω άπό τόv άπότομο
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
210
γκρεμό, έποπτεύει κανείς όλ6κληρη τή νότια Τοσκάνη κα( bλέπει πέρα μακριά τούς πύργους της Σιένας. Τήν κατάκτηση της ύψηλότερης κο ρυφης τήν άφησε γιά τούς συνοδούς του, πού τούς συντρόφευε καί ό
ρήτορας της bενετικης πρεσbείας έκεί πάνω bρηκαν δόο έπάλληλα γι γάντια συμπλέγματα bράχων -ίσως τούς θυσιαστήριους bωμούς κάποιου πανάρχαιου λαοϋ- κα(. πίστεψαν έπίσης οτι διέκριναν μακριά, πέρα άπ6 τή θάλασσα, τήν Κορσική καί τή Σαρδηνία. 43 Στήν ύπέροχη καλοκαιρινή δροσιά, άνάμεσα στίς γέρικες bαλανιδιές καί τ(ς καστανιές, πάνω στό φρέσκο γρασίδι οπου δέν ύπηρχαν άγκάθια γιά νά πληγώσουν τά πόδια
καί κανένα έντομο η φίδι δέν έπιbάρυνε τό περιbάλλον μέ τήν ένοχλητική ή έπικίνδυνη παρουσία του, ό πάπας άπολάμbανε τήν εύχάριστη άτμό σφαφα. 'Όσον άφορα τή Segnatura, τό παπικό δικαστήριο πού λάμbανε χώρα σέ συγκεκριμένες ήμέρες της έbδομάδας, άναζητοUσε κάθε φορά καινούργια άπόσκια
«nOVO$ ίπ convallibυs fontes et novas inveniens umbras, quae dubiam facerent electionem)) .44 Συνέbαινε μερικές φορές νά κυνηγήσουν τά σκυλιά ίνα γιγάντιο έλάφι άπό τήν κοντινή του μονιά, κι έτσι τό 'bλεπαν στή συνέχεια νά ύπερασπίζεται τόν έαυτ6 του μέ τίς όπλές κιχ( τά κέρατα καί νά διαφεύγει πρός τά πάνω. Τά bράδια ό πάπας συνήθιζε νά κάθεται μπρός άπό τό μοναστήρι, σ' ίνα σημείο ά.π' οποu μπορεί κανείς ν' άτενίσει κάτω, στήν κοιλάδα της Paglia, διεξάγοντας εύχάριστες συζητήσεις μέ τούς καρδιναλίους. 'Όσοι άπό τά μέλη της
Κοuρίας τολμοuσαν νά κατέbουν πρός τά κάτω κυνηγώντας, εuρισκαν τή ζέστη άννπόφορη κι ολα κατακαμένα, κόλαση άληθινή, ένώ τό μοναστήρι έμοιαζε κατοικία τών μακάριων μέσα στό πράσινο καί τή δροσιά. Πρό
κειται έοώ γιά καθαρά μοντέρνα άπόλαυση μέ τήν ούσιαστική έννοια τοu οροu, οίχως έπίοραση της ά.ρχαιότητας. 'Όσο σίγουρο ε!ναι οτι καί οί
άρχαίοι αίσθάνονταν τό ίοιο, άλλο τόσο εfναι σlγουρο οτι οί έλάχιστες πληροφορίες ποό ύπάρχοuν σχετικά, καί τίς όποίες θά μποροuσε νά γνω ρίζει ό Πίος, οέν θά άρκοuσαν γιά νά πυροδοτήσουν στ6ν ίοιο ίναν τέτοιο ένθουσιασμό. 45 Ή οεύτερη περίοοος άνθισης της ίταλικης ποίησης, στά τέλη τοu
15ου καί τίς ά.ρχές τοu 16ου αίώνα, εΤναι μαζί μέ τή σύγχρονή της λατινική ποίηση πλούσια σέ τεκμήρια της έντονης έπίορασης τοu περι
bάλλοντος τοπίου στήν ψυχική οιάθεση, οπως μπορεί νά μας οιοάξει μιά πρώτη ματιά στούς λυρικούς ποιητές της έποχης έκείνης. Δύσκολα ομως bρίσκουμε ά.ληθινές περιγραφές έκτεταμένης θέας τοu τοπίου, γιατί κατά
τήν ένεργητικότατη έκείνην περίοδο ή λυρική ποlηση, τό έπος κιχ( ή νουbέλα έπικεντρώνονταν σέ άλλα άντικείμενα. Οί Bojardo καί Aήosto ζωγραφίζουν πολύ έντονα τό φ~κό σκηνικό τους ά.λλά οσο τό οuνατόν
συντομότερα, οίχως νά συμπεριλάbουν ποτέ μακρινά μέρη καί μεγάλες
211
ΤΟ ΠΙΟ
προοπ-tικές γιιί νιί Βημιουργήσουν -tήν άν-tίστοιχη Βιάθεση, άφοu τοίιτη κιχθορίζετιχι άποκλειστικά άπό τ(ς μορφές κιχί τά γεγονότιχ. 46 Συγγραφείς
&αλόγων κιχ( έπιστολογράφοι μέ τό χάρισμα της στοχιχστικης ματιας μποροuν ν' άποτελέσουν πολύ καλύτερη πηγή γιά τό άνιχπτυσσόμενο αίσθημα της φύσης άπ' ο,τι οί ποιητές. Ό Bandello π.χ. τηρεί μέ
άξιοσημείωτη συνει8ητότητα τούς νόμους πού 8ιέπουν τό λογοτεχνικό του
ε!Βος. Στίς ί8ιες τίς νου6έλες 8έν ίιπάρχει γιά τό φυσικό περι6άλλον οuτε μιά λέξη πιχριχπάνω άπό τά έντελώς άπιχραίτητιχ, ένώ, άντίθετα, στίς ;
ι
ι
-
''
ι
ιι
ι
ι
αφιερωσεις που προηγουνται εκαστοτε γινετιχι συχνα εχτενης περιγραφη
του, ώς σχηνιχοu συνομιλιών χαί κοινωνικών συνιχναστροφών.
47
'Όσον
άφορα τούς έπιστολογράφους όφείλουμε, Βυστυχώς, νά άναφέρουμε τόν
Aretino48 ώς τόν πρώτο ίσως πού συνέλα6ε χαί άπέ8ωσε έχ τενώς μέ λέξεις μιά μεγαλειώ8η έντuπωση έσπερινοu φωτός κιχί νεφών. Καί στοuς ποιητές ώστόσο έμφανίζεται ένίοτε μιά ά.ξιοπρόσεχτη Βιαπλοχή της συν αισθηματιχης ζωης τους μέ μιά περιγραφή τοu φυσιχοu περι6άλλοντος γεμάτη άγάπη κιχ( μάλιστα ήθογραφιχοu χαρακτήρα. Σέ μιά λατινική
έλεγεία (τέλος χαλοχαιριοu τοu 1458) ό Tito Strozza περιγράφει τό έv8ιαίτημα της άγαπημένης του, 49 tνα μικρό σπιτάκι τυλιγμένο στόν κισσό μέ τοιχογραφίες ά.γίων φαγωμένες άπ' τόν χιχιρό, κρυμμένο μέσα στά 8έντρα, πλάι του μιά έκχλησί-tσιχ ταλαιπωρημένη άπ' τίς άγριες πλημ μύρες τοu Πάaου πού ρέει όρμητιχός έχεί μπροστά. Έχεί κοντά ό κλη
ρικός όργώνει τά λιγοστά, φτενά στρέμμιχτά του μέ Βανειχό άλέτρι. Δέν πρόκειται γιά μνήμη τών Ρωμαίων έλεγειιχκών ποιητών άλλά. γιά αύτο τελη μοντέρνα αίσθηση χαί, σ-tό τέλος αύτοu τοu κεφαλαίου Βέν θά. μας λείψει χαί ή παρά.λληλός της, μιά αύθεντιχή, οχι τεχνητή, 6ουχολιχή περιγραφή της άγροτιχης ζωης.
Στό σημείο αύτό θά. μποροuσε κανείς· νά άντιτάξει οτι οί Βιχοί μας Γερμανοί Βάσχαλοι τών άρχών τοu 16ου αίώνα παρουσιάζουν μέ άπόλυτη
ένίοτε Βεξιοτεχνία παρόμοια ρεαλιστικά περι6άλλοντα τοu άνθρώπινου 6ίου, οπως π.χ. ό Albrecht Dϋrer στή χαλκογραφία τοu ιiσώτου υίοϋ. Ε!ναι ομως Buo έντελώς Βιαφορετιχά. πράγματα τό έάν ενας ζωγράφος άναθρεμμένος μέσα στόν ρεαλισμό θά προσθέσει -tέτοια σκηνικά στό eργο του η έάν ενας ποιητής, τυλιγμένος κατά τά λοιπά σέ ί8εώaη χα( μυθο λογικά στοιχεία, κατέρχεται πρός τήν πραγματικότητα χάρη σέ μιάν έσωτεριχή ώθηση. Έπί πλέον, χαί έaω οπως χαί στίς περιγραφές της άγροτιχης ζωης, ή χρονική προτεραιότητα άνήχει στούς Ί ταλούς ποιη τές.
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
212
IV.
ΑΝΑΚΑΛrΨΗ ΤΟΤ ΑΝθΡΩΠΟΤ: ΠΝΕΤΜΑΤΙΚΗ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΤ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
Ό πολιτισμός της 'Αναγέννησης προσθέτει στήν άνακάλυψη τοu κόσμου ενα άκόμη μεγαλότερο έπίτεuyμα, καθώς άνακαλόπτει γιά πρώτη φορά τό πληρες περιεχόμενο τοu άνθρώπου καί τό φέρνει στό φwς. 50 Κατά τήν περίοοο αύτήν της παγκόσμιας ίστορίας ό άτομικισμός άναπτόσσεται, καθώς είοαμε, στό ίπακρο, καί στή συνέχεια όΟηγείται μέ
πολό μεγάλο ζηλο στήv ttολόπλευρη γνώση τοu άτομικοu στοιχείου σέ ολα τά έπίπεοα. Ή άνάπτυξη της προσωπικότητας συνοέεται ούσιωοwς μέ τή γνώση της πάνω στόν ίοιο μας τόν έαυτό καί πάνω στοός Ιiλλους.
Άνάμεσα στά οόο αύτά μεγάλα φαινόμενα χρειάστηκε νά παρεμ6άλουμε τήv έπίοραση της άρχαίας γραμματείας, έπειοή ό τρόπος γνώσης καί περιγραφης τόσο τοu άτομικοu
000 καί
τοu γενικώς άνθρώπινου στοιχείου
χρωματίζεται ούσιωοώς καί καθορίζεται άπό τό μέσον αύτό. 'Όμως ή
οόvαμη της γνώσης 6ρισκόταν μέσα στή συγκεκριμένη έποχή καί τό συγκεκριμένο ίθvος. Λίγα θά ε!ναι τά άποοεικτικά φαινόμενα στά όποία θά στηριχτοuμε. Στό σημείο αύτό της έργασίας του ό συπραφέας ίχει τήν αίσθηση -Ιiν κάπου μέσα στήν πορεία της τήv ίχει- οτι πάτησε τά έπικίνουνα έοάφη της οιαισθητικης προσέγγισης κι οτι ούσκολα θά άναγνωριστεί άπό τοός Ιiλλους ώς πραγματικό οεοομένο ο,τι αίωρείται μπρός στά οικά του μάτια
ώς έλαφρά, σαφής ώστόσο, μετα6ολή άποχρώσεων στό πλαίσιο της πνευ ματικης ίστορίας τοu 14ου καί 15ου αίώνα. Ό κάθε παρατηρητής μπορεί νά άποκομίσει οιαφορετικές έντυπώσεις καθώς ή ψυχή ένός λαοu γίνεται σιγά-σιγά οιάφανη μπρός στά μάτια του. Ό καιρός θά οιακρίνει καί θά κρίνει.
Εύτυχώς ή γνώση της πνευματικης ύφΥjς τοu άνθρώπου οέv ξεκί
νησε μέ 6αθείς στοχασμοός πιiνω στή θεωρητική ψυχολογία -γιά κάτι τέτοιο θ' άρκοUσε ό 'Αριστοτέλης-, παρά μέ τ6 χάρισμα της παρατήρη σης καί της περιγραφΎjς. Ή άπαραίτητη θεωρητική σα6οόρα περιορίζεται στή θεωρία τών τεσσάρων ίοιοσvγκρασιwν καί τή συνήθη γιά τήν έποχή έκείνη σόvοεσή της μέ τό οόγμα περί τΥjς έπφροης των πλανητών. Αύτά τά Ιiκαμπτα στοιχεία καταφέρνουν άπό άμνημονεότων χρόνων νά κρα τιοuνται άτόφια στίς κρίσεις γιά τό κάθε ξεχωριστό άτομο, οίχως περαι τέρω νά 6λάπτουν τή μεγάλη γενικότερη πρόοοο. Μοιιiζει 6έ6αια παρά ξενο νά έπιοίοεται κανείς σέ τέτοιους έλιγμοός σέ έποχή οπου ίχει ήοη καταστεί άντικείμενο οχι μονάχα ή άκρι6ής περιγραφή άλλά καί μιά άθάνατη είκαστική τέχνη καί ποίηση κατάφεραν νά παραστήσουν τόν
Ο ΑΝθΡΩΠΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
213
·
πλήρη άνθρωπο, καί μάλιστα τόσο ώς πρός τή 6αθύτερη ουσια της ϋπαρξής του Οσο καί ώς πρός τά έξωτερικά χαρακτηριστικά του. Φαl νεται σχεοόν κωμικό τό γεγονός οτι ίνας ίκανός κατά τά άλλα παρατη
z·
ρητής θεωρεί οτι ό Κλήμης tχει 6έ6αια μελαγχολική ίοιοσυγκρασlα., ύποτάσσεται ώστόσο στήν κρlση των για.τρων πού ~έπουν τόν πάπα ώς ίοιοσυγκρασία μαλλον αίμα.τώοη - χολερική.'>! 'Ή οταν πληροφορούμαστε οτι ό ίοιος έκείνος Gaston de Foix, ό νικητής της Ρα6έννα.c;, πού ζωγρα φίστηκε άπό τόν Giorgione καί σμιλεύτηκε άπό τόν Bambaja, πού πε
ριγράφεται άπό ολους τούς ίστορικούc;, ε!χε κρόνια ψυχοσύνθεση. 52 υΟσοι 6έ6αια κάνουν τέτοιες οηλώσεις θέλουν νά περιγράψουν eτσι κάτι πολύ συγκεκριμένο. Παράξενες καί ξεπερασμένες φαίνονται οί κατηγορίες μέσω τών όποίων έκφράζουν τή γνώμη τους. Πρώτοι μας ύποοέχονται στό
6ασίλειο Πjς έλεύθερης πνευμα.τικΎjς περιγραφης οί μεγάλοι ποιητές τοu 1.. 1~ου
• t
αιωνα.
'Ει
Ι
•
~
t
ξ
ι
ι
υ'\
_
,
~
,
,
,
αν κανεις επιaιω ει να συγκεντρωσει ΟΛα. τα aιαμα.ντια απο
τό σύνολο της ουτικΎjς αύλικΎjς καί ίπποτικης ποίησης των ούο προηγού μενων αίώνων, τότε θά tρθει στό προσκήνιο ίνα άθροισμα. άπό θαυμάσιες είκασίεc; καί μεμονωμένες είκόνες ψυχικών συγκινήσεων, πού άπό πρώτη
οψη φαlνεται νά θέτει σέ άμφισ6ήτηση τήν πρωτιά των 'Ιταλών. 'Ακόμη κι άν 6άλουμε κατά μέρος όλόκληρη τή λυρική ποίηση, ό μοναοικός ΓοοεφρίΟος άπό τό Στρασ6οuργο οίνει μέ τό Τpιστάνος κ.αί Ίζόλόη μιάν είκόνα τοu πάθους μέ άθάνατα χαρακτηριστικά. υΟμως τά οιαμάντια αύτά 6ρίσκονται οιάσπαρτα σέ μιά θάλασσα συμ6ατικών καί τεχνητων έπιτευγμάτων, τό οέ περιεχόμενό τους άπέχει άκόμη πολύ άπό μιά πλήρη άντικειμενοποίηση τοu έσω';ερικοu τοu άνθρώπου καί τοu πνευμα.τικοu του πλούτου.
Καί ή 'Ιταλία ε!χε τότε, κατά τόν 130 αίώνα, τό μερlοιό της στήν αύλική και ιπποτική ποίηση μέ τούς .τρο6αοούρους της. 'Από αύτούς προέρχεται κατά κύριο λόγο ή καντσόνα, τήν όποlα. οομοuν έξ ίσου πε ρίτεχνα καί ούσκολα Οσο καί όποιοσοήποτε 6όρειος έρωτικός αύλικός
6άροος τό οικό του τραγούοι· μάλιστα τό περιεχόμενο καί ή ροή των σκέψεων συμπίπτουν πάντοτε μέ τή συμ6ατική αύλική θεματολογία, άκόμη κι άν ό ποιητής εΤναι άστός ή λόγιος. 'Ήοη ομως μας άποκαλύπτονται ούο οlοοοι, οί όποίες άφήνουν νά οιαφανεί ίνα καινούργιο μέλλον πού άνήκει μονάχα στήν ίταλική ποίηση· οέν μπορεί κανείς νά τίς θεωρήσει άσήμα.ντες, εστω κι άν πρόκειται άπλως γιά. ζητήματα μορφΎjς. 'Από τόν ίοιο έκείνον Brunetto Latini, ό όποίος μέ τίς καντσόνες του, άντιπροσωπεύει τή συνηθισμένη τεχνοτροπία τwy τρο6αοούρων, προέρχοντ1'%ι οί παλαιότεροι γνωστοί Versi sciolti, έλεύθεροι ένοεκασύλλα6οι.ι;3 σέ τούτη τή φαινομενική άμορφία έξωτερικεύεται μεμιας ίνα άλη-
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
214
θινό, 6ιωμένο πάθος. "Έχουμε έδώ εναν παρόμοιο συνειδητό περιορισμό τών έξωτερικών μέσων ώς άπόρροια της έμπιστοσύνης πρός τή δύναμη τοί:i περιεχομένου, οπως αύτός παρουσιάζεται μερικές δεκαετίες άργότερα στή νωπογραφία κι άργότερα άκόμη στή ζωγραφική έπί ξυλίνης έπιφα νε!ας, οταν οί ζωγράφοι παραμερίζουν τά χρώματα καί ζωγραφίζουν άπλώς σέ πιό φωτεινούς ή πιό σκούρους τόνους. Γιά τήν έποχή έκείνη,
πού κατά τά λοιπά εfχε περί πολλοu τό περίτεχνο στοιχείο στήν ποίηση, αύτοί οί στίχοι τοίί Brunetto συνιστοϋν τήν άρχή μιας νέας κατεύθυνσης.Μ
Παράλληλα ομως, καί μάλιστα ήδη κατά τό πρώτο ήμισυ τοίί 13ου αίώνα, διαμορφώνεται ώς κυρίαρχος μέσος ορος στήν 'Ιταλία eνα άπό τά πολλά έκεi'να είδη πού παρήγαγε τότε ή Δύση γιά τή σύνθεση ποιημάτων σέ αύστηρά μετρημένες στροφές: τό σονέτο. Γιά έκατό άκόμη χρόνια έξακολουθεϊ νά μετα6άλλεται ή θέση της όμοιοκαταληξ!ας,55 άκόμη καί ό άριθμός τών στίχων, ώσπου ό Petrarca έπέ6αλε τήν κανονική μορφή ή όποία καί παρέμεινε όριστικά. Σέ τοuτο τό καλούπι χύνεται άρχικά κάθε ύψηλοu έπιπέΟου λυρικό καί στοχαστικό, κι άργότερα όποιοδήποτε περιε χόμενο, ετσι ώστε τά μαΟριγάλια, τά σεστέτα, άκόμη καί οί καντσόνες νά τοποθετοίίνται πλάι του σέ δεύτερη μοίρα. Μεταγενέστεροι Ίταλο( διαμαρτυρήθηκαν άργότερα, πότε χαριτολογώντας καί πότε δυσφορών τας, γιά τό άναπόφευκτο τοuτο πάγιο πρότυπο, τή δεκατετράστιχη
προκρούστεια κλίνη τών αίσθημάτων καί τών σκέψεων. 'Άλλοι πάλι ήσαν καί εfναι πολύ εύχαριστημένοι μέ τούτην άκρι6ώς τή φόρμα, καί τή χρησιμοποιοuν μυριάδες φορές γιά νό: άποτυπώσουν έντός της άναμνήσεις
καί χαζοτραγουΟάκια δίχως καμμιά 6αθύτερη σο6αρότητα καί δίχως άναγκαιότητα. Γιά τόν λόγο αύτόν ύπάρχουν πολύ περισσότερα άσήμαντα καί κακά σονέτα άπ' ο,τι καλό:.
Παρ' ολα αύτά θεωροίίμε οτι τό σονέτο ύπηρξε πολύ μεγάλη εύλογ!α γιά τήν ίταλική ποίηση. Ή καθαρότητα καί ή όμορφιά της δομης του, ή ώθηση γιά έξαρση τοu περιεχομένου του στό ζωντανότερα άρθρωμένο δεύτερο μέρος του, κατόπιν ή εύκολ!α της άποστήθισής του, άναγκαστι κά, τό καθιστοuσαν έκ νέου άγαπητό καί άξιόλογο άκόμα καί στούς
μεγαλύτερους δεξιοτέχνες. 'Ή μήπως νομίζουμε στά σο6αρά οτι τοuτοι θό: τό 'χαν διατηρήσει μέχρι τόν αίώνα μας, έάν δέν ήσαν 6αθιό: πεπει σμένοι γιά τή μεγάλη του άξία; Βέ6αια οί έξοχοι αύτοί δεξιοτέχνες θά εfχαν έπιδείξει τόν ίδιο δυναμισμό καί σέ άλλες φόρμες τοίί πιό διαφορε τικοίί είδους. Καθώς ομως άνέδειξαν τό σονέτο σέ κύρια λυρική φόρμα, άνάγκασαν καί τούς άλλους, οσοι διέθεταν ύψηλά, άν καί περιορισμένα
μονάχα χαρίσματα, καί θά εfχαν, σέ άλλη περίπτωση, καταποντιστεί μέσα σέ μιά μακρηγορούσα λυρική ποίηση, νά συγκεντρώσουν τά αίσθή ματά τους. Τό σονέτο έγινε eνας γενικΎjς ίσχύος συμπυκνωτής σκέψεων
Ο ΑΝθΡΩΠΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
215
καi αίσθημάτωv, πού ομοιό του οέv οιαθέτει ή ποίηση καvεvός άλλου μοvτέρvου λαοi.ί.
'Έτσι λοιπόν ό ίταλικός αίσθηματικός κόσμος προf>ά.λλει μπροστά. μας σ' ίνα πληθος είκόνων άορά. ξεκαθαρισμένωv, συμπιεσμένωv καί πολύ
οραστικών στή 6ραχύτητά τους. 'Άν οιέθεταv καί άλλοι λαοί μιά συμ6α τική φόρμα τοi.ί είοους αύτοϋ, τότε θά γvωρί'ζι.ιμε ίσως περισσότερα καί
Ύιά τόν οικό τους ψυχικό 6ίο. Θά οιαθέταμε πιθανόν έπίσης μία σειρά όλοκληρωμένων περιΎραφών τώv έξωτερικών καί έσωτερικών καταστά σεων ή άvτικατοπτρισμών της ψυχικης τους οιάθεσης καί οέν θά έξαρ
τιόμαστε άπό τήv έπίπλαστη λυρική ποίηση τοϋ 14ου καί 15ου αίώvα, πού εΤvαι άνυπόφορη σχεοόv έξ όλοκλήρου. ΠράΎματι, κατά τό οεύτερο ήμισυ τοϋ 13ου αίώνα, οί «Trovatoή della transizione» ,56 οπως τούς όνό
μασαv πρόσφατα, σχηματίζουν μιάν άρχαιοπρεπη μετά.6αση άπό τόν «trovatore» στόv «poeta» οηλαοή τόν ποιητή πού Ύρά.φει ύπό τήv έπιρροή της άρχαιότητας. Τό άπλό καί evτονο συναίσθημα, ή ουvαμική περιΎραφή της κατάστασης, ή άκρι6ής έκφραση καί τό κλείσιμο στά σονέτα καί τ' άλλα ποιήματά τους προαvαπέλλουν ίναν Dante. Μερικά κομματικά
σοvέτα τών Γουέλφων καί των Γι6ελλίvων (1260 μέχρι 1270) ήχοϋv ήοη οπως τό οικό του πάθος, ένώ άλλα θυμίζουν τά Ύλυκύτερα στοιχεία της ποίησής του.
Πώς άντιμετώπιζε θεωρητικά ό ίοιος τό σονέτο οέv τό γvωρίζουμε
ήοη έπειοή τά τελευταία 6ι6λία τοϋ tρΎου του de vulgari eloquentίa, οπου ήθελε νά πρα'Υματευθεί τό ζήτημα τοϋ σονέτου καί της μπαλλάντας είτε οέν Ύρά.φτηκαν είτε χάθηκαν. Στήν πράξη ομως άποτύπωσε σέ σονέτα καί καντσόvες τίς πιό θαυμάσιες ψυχικές περι'Υραφές. Καί σέ τί πλαίσιο
τίς έκλεισε! Ή πρόζα της Vιta nuova, οπου έξηΎεί τήν άφορμή κάθε ποιήματός του, ε!ναι τόσο θαυμάσια οσο cιί ίοιοι ο! στίχοι καί σχηματίζει μαζί τους eνα όμοιόμορφο ολοv οιαπνεόμεvο άπό τήν πιό θερμή φλόΎα. 'Ανελέητος άπέναvτι στήν ίΌια του τήν ψυχή οιαπιστώνει ολες τίς άπο χρώσεις της εύΟαιμονίας της καί τών οεινώv της καί κατόπιν, μέ σταθερή ούναμη θέλησης, τά. οιαπλάθει ολα τοϋτα στήν αύστηρότερη καλλιτεχνι
κή μορφή. Δια6άζοvτας κανείς μέ προσοχή τοϋτα τά σοvέτα καί τοϋτες τίς καντσόvες καi, άvάμεσά τους, τά. θαυμάσια σπαράΎματα τοu ήμερο λο-yίου της νιότης του, άποκομίζει τήν έντύπωση οτι, οσο οιαρκοuσε ό
Μεσαίωvας, ολοι οί ποιητές άπέφευΎαV τόν έαυτό τους κι οτι αύτός πρώτος τόν άvαζήτησε. Πρίv άπ' αύτόν, άμέτρητοι συvέθεσαν έντεχvες στροφές. υομως αύτόι; ε!ναι ό πρώτος καλλιτέχνης μέ τήv πλήρη έννοια τοϋ ορου, Ύtατί μετασχηματίζει συνειοητά ίνα άφθαρτο περιεχόμεvο σέ μιάv άφθαρτη μορφή. Ή ύποκειμενική λυρική ποίηση έχει πλήρη άvτι κειμεvική άλήθεια καί μεΎαλείο, εlvαι έπεξερ'Υασμένη ώς έπί τό πλείστον
216
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ
μέ τέτοιον τpόπο, ώστε ολοι οί λαοί σ' ολες τίς έποχές νά μποpοuν νά τήv κάνουν κrijμα τους καί νά τή νιώσουν. 07 uΟμως έκεί οπου στιχουpγεί
έντελώς άντικειμενικά κι άφήvει vά μαντέψουμε τή 86-.ιαμη τοu ιχίσθήμα τός του μοvάχιχ μέσω ένός πpιχγματικοϋ 8ε8ομέvου εύpισκόμενου eξω άπό τόν ί8ιο, Οπως στά μεγιχλειώ8η σονέτιχ Tanto gentίle κτλ καί \kde perfettamente κτλ, έξακολουθεί vά πιστεόει οτι όφείλει νά ζητήσει συγγvώ μη.58 Έ8w ά.νήκει κατά 6άσιν καί τό ώpαιότεpο άπό τά ποιήματα αίιτά: τό σονέτο
Deh peregrini che pensosi andate κτλ Καί 8ίχως τήν Divina Commedia, μόνο μέ τοi.:ίτα τά νεανικά σονέτα, ό Dante θά 'χε γίνει όpόσημο άvάμεσα στόν Μεσαίωνα καί τή νεότεpη έποχή. Πνεi.:ίμα καί ψυχή πpαγματοποιοi.:ίν ξάφνου στό πpόσωπό του ίνα
γιγάντιο Gημα πpός τήν γνώση της πιό ά.πόκpυφης ζωΥjς τους. Οί άποκαλόψεις, τίς όποίες πεpιέχει ώς πpός τοuτο ή Divina Commedia, εfναι άμέτpητες καί θά 'πpεπε vά 8ιατpέξουμε τό μεγάλο ποίημα
στό σόνολό του, τό ίνα άσμα μετά τό άλλο, γιά νά έκθέσουμε πλήpως τήν άξία του άπό τήν άποψη αίιτή. Είιτυχώς 8έν ύπάpχει χpεία γιά κάτι τέτοιο, άφοu ή Commedia eχει γίνει ά.πό καιpό ήμεpήσιος άρτος ολων τών λαών τΥjς Δύσης. Ή σύλληψη καί ή θεμελιώ8ης ί8έα της ά.vήκουν στόν Μεσαίωνα, καί μιλα στή συνεί8ησή μας μόνον ά.πό ίστοpικΥjς ά.πόψεως.
υΟμως τό ποίημα συνιστii άπαpχή κάθε μοντέpνας ποίησης, κυpίως χάpη στόν πλοi.:ίτο καί τήν ύψηλή πλαστική 8ύναμη κατά τήν πεpιγpαφή τοi.:ί
πvευματικοi.:ί στοιχείου σέ κάθε έπίπε8ο καί σέ κάθε μετα6ολή. 59 Στό έξης, ή ποίηση αίιτή μποpεί νά eχει άστατη μοίpα καί νά
έπι8εικνύει κάθε μισόν αίώνα μιά λεγόμενη ύποχώpηση - ή uψιστη 6ιο τική ά.pχή της eχει ώστόσο σωθεί γιά πάντα· οποτε στήν 'Ιτιχλία τοu
14ου, τοi.:ί 15ου καί τών ά.pχών τοi.:ί 16ου αίώvα ά.φιεpώνεται σ' αύτήν ίνα 6αθύ καί πpωτότυπο πνεuμα, τοuτο συνιστii ά.φ' έαυτοi.:ί 8ύvαμη οίισιω8ώς μεγιχλύτεpη ά.πό όποιον8ήποτε μή 'Ιταλό ποιητή, έφ' Οσον πpοϋποθέσουμε
ίσότητα ταλέντου - κάτι πού 6έ6αια εfναι 86σκολο νά 8ιακpι6ωθεί. 'Όπως συμ6αίνει γενικά στούς Ίτιχλοός, eτσι καί έ8w ή παι8εία
(στήν όποία ά.vήκει ή ποίηση) πpοηγείται των είκαστικών τεχνών, 6οηθii μάλιστα οίισιαστικά τήν άφύπνισή τους. Χpειάστηκε πεpισσότεpο άπό
αίώνιχς ώσπου ή πνευματική συγκίνηση, ό ψυχικός 6ίος, νά έκφpασθοuν στή γλυπτική καί τή ζωγpαφική κατά. τpόπο lστω καί ά.νά:λογο μ' έκεί νον τοu Dante. Λίγο μiiς έν8ιαφέpει έ8ω κατά πόσον αύτό ίσχόει καί γιά
τήν καλλιτεχνική έξέλιξη άλλων λαών καθώς καί σέ ποιό 6αθμό τό έpώτημα eχει κάποια γενικότεpη ά.ξία. 60 Γιά τόν ίταλικό πολιτισμό eχει 6άpος ά.ποφασιστικό. Πάνω στήν ά.ξία τοu Petrarca ά.πό τήν άποψη αίιτή άς ά.ποφανθοuν οί άναγvώστες του πολυ8ια6ασμένου ιχίιτοϋ ποιηrij. υΟποιος τόν πpοσεγ-
217
Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
γίσει μέ πpοθέσεις άνακpιτij καί άνιχνεύσει μέ μεγάλο ζrjλο τίς άντιφάσεις άνάμεσα στόν άνθpωπο καί τόν ποιητή, τίς άποοεοειγμένες παράλληλες έpωτοοουλειές κι άλλες άΟύναμες πλευpές, αύτόι; μποpεί πpάγματι, μέ λίγη πpοσπάθεια, νά χάσει κάθε εύχαpίστηση οιαbάζοντας τά σονέτα του. 'Αντί της ποιητικ.Υjς άπόλαυσης άποκομίζει κανείς σέ μιά τέτοια πεpίπτω ση τή γνώση τοu άνΟpόι; στήν «όλότητά» του. Κρίμα μονάχα πού οί έπιστολές τοu Petrarca πεpιέχουν τόσο λίγο κουτσομπολιό άπό τήν Ά6ι νιόν, άπ' οπου θά μποpοuσε κανείς vb. τόν τσακώσει, ένώ ή άλληλογpαφία τών γνωpίμων του η των φίλων τους είτε χάθηκε ε'ίτε οέν ύπrjpξε ποτέ. 'Αντί vά εύχαpιστοuν τόν Θεό, οταν οέν χρειάζεται νά οιεpευνηθεί πώς καί μέ τί άγώνες eνας ποιητής οιασφάλισε τό άφθαpτο στοιχείο 6-y&ζοντb.ς το
μέσα άπό τό πεpι6άλλον καί τή φτωχή ζωή του, συνέταξαν άπό τb. λιγοστά «κατάλοιπα» τοu ε'ίοους αίιτοu καί γιά τόν Petrarca μία 6ιογpα φία πού μοιάζει μέ κατηγοpητήpιο. "Άς παpηγοpηθεί ώστόσο ό πrιιητής· έάν ή εκΟοση καί έπεξεpγιχσία τrjς άλληλογpαφίας οιασήμων πpοσώπων έξακολουθήσει μέ τόν 'ίοιο puθμό γιά άλλα
50 χρόνια στήν 'Αγγλία καί
τή Γεpμανία, τότε τό έοώλιο των άμαρτωλών, οπου τοuτος κάθεται σήμεpιχ, θά φιλοξενήσει σιγά-σιγά τήν έκλεκτότεpη όμήγupη. Δίχως vά πιχpα6λέπουμε τό πλrjθος τεχνητών καί έξεζητημένων στοιχείων, οπου ό
Petrarca μιμείται τόν ίοιο του τόν έαυτό καί έξακολου
θεί νb. στιχουpγεί άκολουθώντας τή οική του τεχνοτpοπία, θαυμάζουμε σ' αίιτόν ίνα πλrjθος θαυμάσιων ψυχικών είκόνων, πεpιγpαφών μακαpίων
κιχί μή στιγμών, πού θά πpέπει 6έ6αιιχ vά ήσαν άποκλειστικά οικές του, άφοu οέν άπαντώνται σέ κανέναν άλλον πpίν άπό τόν ίοιο κιχί σuνιστοuν τήν πpαγματική του άξία γιά τό έθνος καί τήν οiκουμένη. Ή έκφpαση
οέν εfναι παντοίί έξ 'ίσου σαφής. Συχνά τό έξοχότεpο κάλλος σuνοοεύετιχι άπό κάτι πού μας ξενίζει, άπό eνιχ άλληγοpικό παιχνίaι καί μιά παpιχτpιχ-
6ηγμένη σοφιστεία. "Ομως τό έξαίpετο ίιπεpέχει. Καί ό Boccaccio έπιτυγχάνει στά σονέτα του, 61 πού οέν πpοσέχθηκαν
οσο θά επpεπε, νά οώσει μιάν, έvίοτε πολύ συγκινητική, πεpιγpι:.ιφή τών αίσθημάτων του. Τpαγοuοησε έξιχίσια τήν έκ νέου έπίσκεψη ένόι; τόπου καθαγιασμένου άπ' τήν άγάπη (σον. 22), τήν άνοιξιάτικη μελαγχολία
(σον. 33), τή θλίψη τοίί γηpάσκοντος ποιητη (σον. 65). Στόν Ameto, κατόπιν, πεpιγpάφει τήν έξευγενίζουσιχ κιχ( οοξι:.ιστική ούναμη της άγά πης, οπως ούσκολι:.ι θά τό πεpίμενε κανείς άπό τόν συγγpαφέιχ τοίί
Decamerone. 62 Τέλος ή Fiammetta του είναι !να μεγάλο, έμπεpιστιχτωμένο ψυχογpάφημα, γεμάτο άπό τίς 6αθύτεpες παpατηpήσεις, άν κιχί οιόλου οέν εfνιχι έπεξεpγασμένο όμοιόμοpφιχ, κατά σημεία μάλιστα κupιιχpχεϊτιχι άοιάψευστιχ άπό τήν είιχαρίστηση τijς φpάσης πού ήχεί μεγιχλόπpεπιχ.
'Ενίοτε έπίσης άναμιγνύοντιχι μέ άτυχη τpόπο ή μυθολογία καί ή άpχαιό-
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
218
/
/ t'' πεφτουμε ε "ξ ω τοτε η τητα. νΆ ν ι~εν
' F'ιammetta
/
/ '
/
Τ ειναι το θηλ υκο αντιστοι-
χο Πjς δαντικΎjς Vιta nuova ή πάντως eχει γραφτεί δεχόμενη ώθήσεις
'
'
απο
'
τουτην.
Εfναι α:ύτονόητο οτι οί άρχαίοι ποιητές, καί κυρίως οί έλεγεια:κοί κα:ί τ6 τέταρτο 6ι6λίο Πjς Αlvειάδας, έπηρέα:σαν α:ύτούς καί τούς μεταγενέ
στερους Ί ταλούς 63 ομως ή πηγή τοu αίσθήμα:τος άνα6ρύζει μέ άρκετήν όρμή στά σπλάχνα τους. 'Όποιος τούς συγκρίνει άπ6 τήν άποψη αύτή μέ τούς συγχρόνους τους έκτός 'Ιταλίας, θ' άναγνωρίσει σ' α.ύτούς τήν πι6
πρώιμη όλοκληρωμένη έκφραση τοu μοντέρνου εύρωπαϊκοu κόσμου των α.ίσθημάτων γενικότερα.. Τό ζήτημα: έδώ δέν ε!ναι νά μάθουμε έάν έξαί ρετοι άνθρωποι άλλης έθνικΎjς προελεύσεως Ε>ίωνα.ν τά πράγμα:τα μέ τ6 ίδιο Ε>άθος κα.ί τό ίδιο κάλλος, παρά τ6 ποιός πρώτος τεκμηρίωσε έγγρά φως τήν πιό πλούσια γνώση των ψυχικών συγκινήσεων. Γιατί ομως ή προσφορά των 'Ιταλών Πjς 'Αναγέννησης στήν τρα
γωδία. ύπΎjρξε άποκλειστικά χαμηλοu έπιπέδου; Αύτή θά σuνιστοuσε τ6 καταλληλότερο πεδίο γιά νά έκφρασθοuν άνάγλυφρα ό χαρακτήρας, τ6 πνεuμα καί τό πάθος μέ χίλιους τρόπους, μέσα. στήν άνάπτυξη, τούς άγώνες κα.ί τίς ήττες τοϋ άνθρώπου. Μ' άλλα λόγια: γιατί δέν γέννησε
ή 'Ιταλία. ϊνα.ν Shakespeare; Γιατί 6έ6αια. οί 'Ιταλοί δέν ύστεροϋσαν κατά τά λοιπά τοϋ θεάτρου τών 6ορείων λαών τοϋ 16ου καί τοϋ 17ου αίώνα., ένω δέν μποροuσα.ν νά άντα.γωνισθοuν τό ίσπανικό, άφοu δέν ένιωθαν
καθόλου θρησκευτικό φανατισμό, συμμετείχαν
pro fonna καί μ6νο στήν
άφηρημένη άπότιση λατρείας κι ήσαν πολύ έξυπνοι καί πολύ περήφα:νοι γιά νά προσκυνοuν καί νά δοξάζουν τίς τυραννικές, παράνομες ήγεμονίες τους ώς τέτοιες. 64 Ή σύγκριση άφορii λοιπόν άποκλειστικά κα.ί μόνον τή
Ε>ραχεία περίοδο άνθισης τοϋ άrrλικοϋ θεάτρου. θά μποροϋσε κανείς ν' άντιτείνει οτι κα.ί όλόκληρη ή ύπόλοιπη Εύρώπη γέννησε έναν μονάχα
Shakespeare ΚΙ οτι μιά τέτοια μεγαλοφυία
άποτελεί γενικότερα σπάνιο θείο δώρο. θά μποροϋσε άκόμα: νά έπίκειτα.ι
πιθανόν μιά. ύψηλοϋ έπιπέδου άνθιση τοϋ ίταλικοu θεάτρου, οταν ξέσπασε
ή 'Αντιμεταρρύθμιση καί μα:ζί μέ τήν ίσπανική κυριαρχία (στή Νεάπολη, τ6 Μιλάνο καί, έμμεσα., σ' όλόκληρη τήν 'Ι τα.λία.) τσάκισε καί μάρανε τούς καλύτερους άνθούς τοu ίταλικοϋ πνεύμα:τος. 'Αρκεί μονάχα νά
φανταστεί κανείς τόν Shakespeare π.χ. ύπό ϊναν '!σπανό άντιf>α.σιλέα. ή κοντά στήν 'Αγία 'Έδρα στή Ρώμη η, άπλώς, στήν ίοια του τήν πατρίδα μερικές δεκαετίες άργ6τερα, τήν έποχή τΎjς άrrλικΎjς έπανάστασης. Τό δράμα:, στήν τέλεια μορφή του οψιμο τέκνο κάθε πολιτισμοu, χρειάζεται τ6ν καιρό του καί τήν ίοιαίτερη τύχη του. θά πρέπει, ώστόσο, νά έπισημάνουμε μέ τήν άφορμή α.ύτήν όρισμέ νες περιστάσεις, πού πάντως μποροuσαν νά δυσκολέψουν ή νά καθυστε-
Ο ΑΝθΡΩΠΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
219
ρήσοuν μιάν ύψηλότεροu έπιπέοου άνθιση τοϋ οράματος στήν 'Ιταλία, εως
οτου ήταν πιά πολύ άργά γιά κάτι τέτοιο. Ώς τή σημαντικότερη των περιστάσεων ιχύτών μποροϋμε νά χιχριχ
κτηρίσοuμε άνιχμφισ6ήτητιχ τήν εύρείιχ οιιχφορετική κάλυψη της έπιθuμίιχς γιά θέαμα, άρχικά μέσω των μυστηρίων κιχί των άλλων θρησκευτικών
τελετών. Σ' όλόκληρη τή Δύση άκρι6ώς οί παραστάσεις της οριχματο ποιημένης ίερ&ς ίστορίιχς κιχί τοϋ θρύλοu άπετέλεσιχν πηγή κιχί ξεκίνημα
τοϋ οράματος κιχί τοϋ θεάτρου. Ή 'Ιταλία ομως, οπως θά έξηγήσουμε
στό έπόμενο κεφάλαιο, εΤχε άφιερωθεί στά μuστήριιχ μέ μιά τέτοια αί σθηση κιχλλιτεχνικης οr.ιχκοσμητικης λάμψης, wστε μπροστά σ' ιχύτήν τό οραματικό στοιχείο άνιχγκιχστικά πέρασε σέ οεύτερη μοίρα. 'Από τίς άμέτρητες οιχπιχνηρές παραστάσεις οέν άνιχπτύχθηκε οuτε κάν ενιχ ποιη
τικό καλλιτεχνικό ε!Οος, οπως τά Autos sagramentales τοu Calderon κιχί άλλων 'Ισπανών ποιητών, γιά νά μή μιλήσουμε καθόλου γιά κάποιο πλεονέκτημα η στήριγμα πρός οφελος τοϋ κοσμικοϋ οράματος. 'Όταν, τό τελευταίο ήρθε παρ' ολα ιχύτά στό προσκήνιο, σuμμετέσχε
Οσο μποροuσε στό μεγαλείο τοu οιιχκόσμου, στό όποίο ήσαν συνηθισμένοι έντελώς οί άνθρωποι άκρι6ώς έξ ιχίτίιχς τών μυστηρίων. Πληροφορούμα
στε μέ έκπληξη πόσο πλούσιος κιχί ποικίλος ήταν στήν Ί τιχλίιχ ό οιάκο σμος της σκηνΥ)ς, σέ μιάν έποχή οπου στόν Βορρά έξιχκολουθοϋσιχν νά άρκοuντιχι στόν άπλούστερο ύπιχινιγμό τοϋ τόποu. 'Όμως οϋτε κι αύτό οέν
θά εΤχε ίσως άποφιχσιστικό 6άρος, έάν ή ίοιιχ ή παράσταση οέν άποσποuσε τό πνεuμα άπό τό ποιητικό περιεχόμενο τοu εργου, έν μέρει έξ ιχίτίιχς της
λαμπρότητας των ένοuμιχσιών, έν μέρει κιχί κυρίως έξ ιχίτίιχς των πολυ ποίκιλων
intennezzi.
Τό γεγονός οτι σέ πολλά μέρη, ίοίως στή Ρώμη κιχί τή Φερράριχ,
οιοάσκοντιχν εργιχ τών Πλαύτου κιχί .Τερεντίου, κι έπίσης 6έ6ιχιιχ έργα
άρχιχίω:v τραγικών (πα.ραπ. σ. 166, 175 κ.έξ.), πότε στά λατινικά κιχί πότε στά ίτιχλικά, οτι οί γνωστές Άκιχοημίες έπιφορτίστηκιχν οίκειοθελώς
μ' ενιχ τέτοιο έπίσημο κιχθηκον (πα.ραπ. σ. 155 κ.έξ.) κι Οτι οί ποιητές της 'Αναγέννησης έξιχρτιόντιχν άκόμη κιχί στά οράματά τοuς άπό τά
πρότυπα ιχύτά περισσότερο άπό τό εύλογο, άπέ6η κιχί ιχύτό έν τέλει μειονέκτημα γιά τό ίτιχλικό οράμιχ σέ τοuτες τ(ς οεκιχετίες θεωρώ ώστό
σο οευτερεuον ιχύτό τό γεγονός. 'Εάν οέν εfχε μεσολα6ήσει ή 'Αντιμεταρ ρύθμιση κιχ( ή ξένη κuριιχρχίιχ, τοuτο τό μειονέκτημα θά μποροϋσε νά
μετατραπεί άκόμη κιχί σέ ώφέλιμο μετα.6ιχτικό στάοιο, άφοϋ άλλωστε λίγο μετά τό 1520 ήταν πιά όριστική ή νίκη της μητρικΥjς γλώσσας σέ τριχγωοίιχ κιχ( κωμωΟίιχ, πρός μεγάλη πικρία τών ούμανιστών. 65 'Από τήν άποψη ιχύτή τίποτε οέν θά •χε πλέον σταθεί έμπόΟιο γιά τό πιό άνεπτυγ μένο εθνος της Εύρώπης, προκειμένου νά άνυψωθεί τό οράμα, μέ τήν
220
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
ύψηλ6τερη έvvοια του ορου, σέ πvευματική άπεικ6vιση τοϋ άvθρώπιvου
.
'
'
'
,
ρι ' κι οι• ·ισπαvοι φοοr.σαv ιρ ' ·ι ταλους και κατεστηοιου. ο·ι ιεροεξ εταστες τους
σαv άΟύvατη τή οραματική άπ6οοση τώv αύθεvτικ6τερωv καί μεγαλύτε ρωv συγκρούσεωv, ύπ6 τ6v μαvούα μάλιστα έθvικώv άvαμvήσεωv. 'Όμως,
ταυτ6χpοvα, πρέπει vά οοuμε άπ6 πι6 κοvτά καί τά τερπvά έκείvα
inter-
mezzi ώς πραγματική ()λά()η είς t>άρος τοϋ οράματος. 'Όταv γιορτάστηκαν οί γάμοι τοu πρίγκιπα Άλφόvσου της Φερράρας καί της Λουκρητίας Βοργία, ό οούκας
έκλεκτούς καλεσμέvους του τά
Ercole έοειξε αύτοπροσώπως στούς 110 κοστούμια, πού θά χpησίμευαv στήv
θεατρική οιοασκαλία πέvτε κωμωοιώv τοu Πλαύτου, γιά vά οιαπιστώσουv οτι καvέvα οέv έπρ6κειτο vά χpησιμοποιηθεt ουό φορές. 66 'Αλλά τούτη ή
λ
!:' ι • ι ι ι λ' s:-ι Τ ι ι ι ι 'ξ χ ιιιη απο ταφτα και καμε ο ιιεv ηταv τιποτε συγκριvομεvη με τοv ε ο-
πλισμ6 τώv μπαλέτωv καί της παvτομίμας, πού ά.vει>άζοvταv ώς έμt>ό
λιμες σκηvές στά έργα τοu Πλαύτου. 'Άv λάt>ουμε ύπ' Οφιv μας τήv
πολύχpωμη λάμψη τους, εfvαι καταvοητό οτι πλάι τους ό Πλαϋτος φαιvόταv τρομερά ι>αρετός σέ μιά vεαρή κυρία γεμάτη ζωvτάvια οπως ή
Isabella Gonzaga, καθώς καί οτι κατά τή οιάρκεια της παράστασης ολοι άvυπομοvοϋσαv vά φθάσει ή ώρα τώv έμt>6λιμωv σκηvώv. 'Εκεί παρα σταίvοvταv μάχες Ρωμαίωv πολεμr.στώv πού κιvοuσαv περίτεχvα τ' ά.ρ χαία οπλα τους στ6v ρυθμό της μουσικης, χοροί πυρσώv ά.πό Μαυριτα
vούς, ivας χορός άγρίωv άvορώv μέ κέρατα άπό οπου τιvαζόταv ύγρή φωτιά. 'Όλοι αύτοί ά.ποτελοϋσαv τό μπαλέτο μιaς παvτομίμας μέ θέμα τή οιάσωση μtας κοπέλας ά.πό ίvαv οράκο. Στή συvέχεια χόρεuαv οί γελωτοποιοί μέ τή στολή τοϋ Πουλτσιvέλλα χτυπώvτας ό ίvας τόv άλλο μέ κύστες χοίρωv κτλ
Στήv αύλή της Φερράρας f)ταv οεοομέvο οτι κάθε κωμωδία είχε τό ιιοικό της» μπαλέτο (moresca). 67 Παραμέvει άμφίt>ολο πώς θά πρέπει vά φαvταστεί καvείς στίς λεπτομέρειές της τήv παράσταση τοu 11μ.φιτpι5οvα
τοu Πλαύτου σ' αύτόv τόv τόπο (στά 1491, κατά τόv πρώτο γάμο τοu Άλφόvσου μέ τήv Anna Sforza): άραγε περισσότερο ώς παvτομίμα μετά μουσικης παρά ώς οράμα; 68 Πάvτως οί προσθηκες f)σαv περισσότερες άπό τό ίδιο τό έργο. Συvοοευόμεvη άπό θορυt>ώοη ύΠόκρουση της όρχήστρας έμφαvιζόταv έπί σκηvljς μία χορωοιακή καί ταυτόχpοvα χορευτική όμάοα vεαρώv τυλιγμέvωv μέ κισσό, σέ τεχvητά περιπεπλεγμέvους σχηματι
σμούς. Κατόπιv έt>γαιvε ό Άπόλλωv, έκρουε τή λύρα μέ τ6 οοξάρι καί τραγουοοuσε ivα έπαιvετικό άσμα γιά. τόv οίκο τώv Este. Άκολουθοί.ίσε άρχικά, ώς οίοvεί
intermezzo, μιά ήθογραφική άγροτική σκηvή ή φαρσο
κωμωοία, όπότε ή σκηvή καταλαμι>αvόταv άπό τή μυθολογία μέ τήv 'Αφροδίτη, τόv Βάκχο καί τή συvοοεία τους καί παιζόταv μία παvτομίμα ό Πάρις στήv "ΊΟη. Τότε μόvοv έφθαvε ή ώρα τοϋ οεύτερου μέρους τοϋ
Ο ΑΝθΡΩΠΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
Άμφιτpύοvα, μέ σαφ'ij ύπαιvιγμό στή μελλοvτική γέννηση έv6ς Ήρα κλέους άπό τόv οfκο τών Este. Κατά τή ο~χεια μιας προηγούμεvης παράστιχσηι:; τοu ίοιου έργου στήν αύλή τοu πιχλιχτιοu (1487) έκαιε «!νας '1" ι ' έ "'"!."!. κλ ι ' ~ "!.-~' ; παραaεισοι:; με αστ ρια χι ΙΧΛΛα κυ ιχα σχηματα», aηΛCJ.aη μια φωτα-
γώγηση, ίσως μέ πυροτεχνήματα, πού άπορροφοuσε μετά GεGαιότητος τή μεγαλύτερη προσοχή. Προφανώς ήταv καλύτερο νά .παροuσιά'ζοvται πα ρόμοιες προσθηκες ώς αύτοτελείς παραστάσεις, οπως συνέGαινε σέ άλλες αύλέι:;. Γιά τόv λόγο αύτ6 θά άναφερθοuμε στίς έορταστικές παραστάσεις τοu καροιναλ(ουΡietrοRίaήο, τώvBentivogli στήv Μπολώvιι:ι κ.λπ., οταv θά γίνει γεvικότερα λόγος γιά τίς έορταστικές έκοηλώσειι:;. Ή συνήθης λάμψη τοu σκηνικοu έξοπλισμοu ύπijρξε λοιπόν ίοιι:ιιτέ ρωι:; καταστροφική γιά τήν πρωτότυπη ίταλιχή τραγωοCα. ((Παλαιότερα στή Βενετία)), γράφει όFrancescoSansovino γύρω στά
1570,
<<οιοάσκοv-
t<Ι Ι ~Ιt Ι Ι ι ταν συχvα, εκτος απο τις χωμωaιει:;, και τραγωaιες αρχαιωv και μοντερ''
' ' ' '
vωv ποιητώv, μέ τρόπο πομπωοέστατο. Χάρη στή φήμη τοu οιακόσμοu
(apparatί) συνέρρεαν θεατές ά.πό μακριά κι ά.πό κοντά. Στίς μέρες μας, ώστόσο, οί γιορταστικές έκοηλώσεις πού όργαvώνονται ά.π6 ίοιώτες πραγ ματοποιοuvται μέσα στούς τέσσερις το(χους καί ά.πό κάμποσον καιρό
παγιώθηκε ά.πό μόvο τοu τό έθιμο νά συνοοεύεται ή έποχή τοu Καρvά Gιχλοu ά.πό κωμωοίες καί άλλες εϋθuμες ά.ξιόλογες ά.πολαύσεις» .69 Δηλα οή ή πομπώοης έπίοειξη συνέGαλε στόν θάνατο της τραγωο(ας. Οί μεμονωμένες οοκιμές καί προσπάθειες τούτων τώv μοvτέρνων τραγικών, ά.vάμεσα στ(ς όποίες τή μεγαλύτερη φήμη κέροισε ή Σοι:pοvί
σ6η τοϋ Tήssino (1515), ά.νήκουν στήv ίστορία της λογοτεχνίας. Καί τό ίοιο μπορεί νά είπωθεί έπίσης γιά τίς κωμωοίες εύγεvέστερης μορφΥ)ς κατά τά πρότυπα τών Πλαύτου καί Τερεvτίου. 'Ακόμη χι Εvας
Ariosto
οέv τά κατάφερε vά προσφέρει τίποτε τό _έξαφετικό σέ τοuτο τό εfοος. 'Αντίθετα, ή οημοφιλής κωμωοία σέ πρόζα, οπως τη χειρίστηκαν οί chiavellί,
Bibbiena, Aretino,
Ma-
θά μποροiJσε θαυμάσια vά έχει κάποιο μέλλοv
άv οέv εfχε περιέλθει σέ μαρασμό έξ αίτίας τοu περιεχομένου της. Γιατί τοuτο ύπΤjρξε κάποτε έv μέρει έξαφετικά ά.vήθικο, έν μέρει στραμμένο ένάντια σέ κοινωνικές τάξεις οί όποίες οέν έπέτρεπαν πλέοv, ά.πό τό 1540 περίπου, μιά τόσο άνοιχτή έχθρότητα έναντίοv τοuς. 'Εάν στή Σοι:pοvίσ6η
ό χαρακτηρισμός τώv προσώπωv ύποχωροUσε μπροστά σέ μιά λαμπρή άπαγγελία, έοώ τόv μεταχειρίστηκαν οίχως καμμία αίσθηση σεGασμοί.i μαζί μέ τή θετή άοελφή τοu, τή γελοιογραφική παραμόρφωση. Ή σύνθεση τραγωοιών κιχ( κωμωοιών σuvεχί'ζεται χωρίς οιακοπή καί 1"! ~ν
λε'ιποuν
/
1
/
" !."!.. θ ινει:; παραστασεις αρχαιων ' ποτε οuτε οι πολυαρι θμε ι:; α.Λη και 1
1
1
1
μοντέρνων έργωv. Σuvιστοuν ομωι:; άπλές άφορμές καί εύκαιρίες γιά vά οοθεί ή ά.vάλογη μέ τό έκάστοτε χοιvωνικό έπίπεοο λαμπρότητα στ(ς
222
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
έορτι.χστικές έκοηλώσεις, ένω τό πνεuμα τοu έθνους έχει έντελώς ά.πο
στρέψει τό πρόσωπό του άπ' ι.χύτές ώς ζωντανό εΤοος. Κι.χί μόλις έμφι.χ νίστηκι.χν στό προσκήνιο τό Sουκολικό ορά.μι.χ κι.χί ή οπερι.χ, έγκι.χτι.χλείφθη κι.χν πλέον έντελώς έκείνες οί άπόπεφες.
'Έvα μόνον εΤοος ήταν κι.χί παρέμεινε έθνικό: ή άγραφη Commedia dell' Arte, πού ι.χύτοσχεοιι.χζότι.χν σύμφωνα μέ tνι.χ προϋπάρχον σενάριο. Δέν εύνοεί ίΟιι.χίτερα τήν ύψηλοu έπιπέΟου οιάπλαση χαρακτήρων γιατί οιι.χθέ τει λίγες κι.χί σταθερές μάσκες, τών όποίων τόν χαρακτήρα γνωρίζει ά.π' έξω ό κι.χθένι.χς. 'Όμως τό φυσικό ταλέντο τοu έθνους έκλινε τόσο έντονα
πρός τό εΤοος ι.χύτό, ώστε ά.κόμη κι.χί στή μέση τών παραστάσεων γρα πτών κωμωοιών άφηνότι.χν χώρος στόν άτομικό ι.χίιτοσχεοιι.χσμό·70 καθιε
ρωνόταν έτσι έπίσημα έοώ κι έκεί tνα μορφολογικά μικτό ε!οος. Μ' ι.χύτόν τόν τρόπο θά πρέπει νά οιοάχθηκαν οί κωμωοίες τίς όποίες ά.νέSι.χζι.χν στή
Βενετία ό
Antonio da Molino, ό όνομαζόμενος Burchiella, κι.χ( κατόπιν ό Val. Zucatto, Lod. Dolce κ.λπ. 71 Γιά τόν Burchiella
θίασος τοu Aπnonio,
πληροφορούμαστε οτι ήξερε ήοη πώς νά έντείνει τό κωμικό στοιχείο μέσω
μιας Sενετικης οιι.χλέκτου άνάμικτης μέ έλληνικά καί σλοSενικά. Ώς Commedia dell' Arte θεωροuνται τά eργι.χ τών Angelo Beolco, τοu
πλήρης
έπονομαζόμενου il Ruzzante (1502-1524), οί παγιωμένες μάσκες τοu όπο(ου παριστάνουν Παοουανούς χωρικούς (Menato, Vezzo, Billora κ.ά.). Φρόντιζε νά μελετ& τή οιάλεκτό τους, οταν περνοuσε τό καλοκαCρι στήν έπαυλη τοu είιεργέτη του Luigi Cornaro στό ΚοντεSCκο. 72 Κατόπιν έμφα νίζοντι.χι σταοιακά ολες οί περίφημες τοπικές μάσκες, τά κατάλοιπα των όποίων έξακολουθοuν καί σήμερα νά τέρπουν τήν 'Ιταλία: οί Pantalone, Dottore, Bήghella, Pulcinella, Arlecchino κ.λπ. Άσφαλώς εΙναι κατά τό μεγαλύτερο μέρος τους πολύ παλαιότερες, πιθανόν μάλιστα νά συνοέονται μέ τίς μάσκες της άρχαίας ρωμαϊκης φάρσας, άλλά ό 16ος αίώνας συν ένωσε γιά πρώτη φορά πολλές άπό αύτές σ'
lva
έργο. Στίς μέρες μας
τοuτο οέν εΙναι πιά εϋκολο νά συμSεί, ομως κάθε μεγάλη πόλη οιατηρεί σταθερή τουλάχιστον τήν τοπική μάσκα της: ή Νεάπολη τόν Πουλτσι νέλλα της, ή Φλωρεντία τόν Στεντερέλλο, τό Μιλάνο τόν ένίοτε θεσπέσιο Μενεκίνο. 73 Πενιχρό, φυσικά, ύποκατάστατο γιά ίνα μεγάλο έθνος, πού θά οιέ
θετε ίσως περισσότερο άπό ολους τό χάρισμα νά άτενίσει άντικειμενικά καί νά περιγράψει τό άνώτερο στοιχείο του στό κάτοπτρο τοu οράματος. 'Όμως έχθρικές ουνάμεις, γιά τών όποίων τήν άνοοο έφταιγε μόνον έν
μέρει, θά τό έμπόοιζαν έπί αίώνες. Δέν μποροuσε SέSαια νά άφανιστεί τό εύρύτατα οιαοεοομένο οραματουργικό ταλέντο, καί ή Εύρώπη θά εΙναι όριστικά ύπόχρεη στήν 'Ιταλία χάρη ατή μουσική. υοποιος θελήσει ν' άνακι.χλύψει στόν κόσμο των ήχων ενα ίιποκατάστατο ή μιά συγκεκαλυμ-
223
Ο ΑΝθΡΩΠΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
μέvη έκφριχση τοϋ παρεμποδισμένου δράμα.τος, άς παρηγορηθεί μέ τοϋτο οπως μπορεί. Μποροϋμε άραγε νά προσδοκοϋμε άπό τό έπος ο,τι δέν κατάφερε νά
προσφέρει τό δράμα.; Ή στάση καί ή δράση τών χαρακτήρων καταλο γίζονται έντονα είδικά στήν ίτιχλική ήρωική ποίηση ώς ή πλέον άδύνατη πλευρά της.
Δέν μποροϋμε νά της άμφισSητήσουμε άλλα πλεονεκτήματα, άνάμε
.σά τους τό οτι έδώ κιχ( τέσσερις συνεχείς ιχίώνες διιχ6άζετιχι στ' άλήθεια. κιχ( άνιχτυπώνετιχι διαρκώς, ένώ τό σύνολο σχεδόν της έ.πικης ποίησης τών ύπολοίπων λαών κατάντησε άπλ6 άξιοπερίεργο της iστορίιχς της λογοτεχνίας. 'Ή μήπως τοϋτq έγκειται στούς άνιχγνώστες, πού άπιχιτοϋν κιχί άνιχγνωρίζουν κάτι διαφορετικό άπ' ο,τι στόν Βορρά; Γιάμα<; τουλά χιστον μ(ιχ μερική γνώση τών ίτιχλικών πνευματικών όριζόντων εΙνιχι άπολύτως άπιχριχίτητη γιά νά συλλά6ουμε τήν ίδιάζουσιχ άξίιχ ιχύτών τών ποιητικών είδών, κιχ( ύπάρχουν έξιχίρετοι άνθρωποι πού δηλώνουν οτι δέν κιχτιχλιχ6ιχίνουν τίποτε άπ' ιχύτά. Φυσικά, οποιος άνιχλύει τούς
Pulci, Bojardo, Aήosto κιχί Berni άποκλειστικά μέ 6άση τό λεγόμενο περιεχό μενο της σκέψης δέν θά φτάσει πολύ μακριά. Πρόκειται γιά καλλιτέχνες
πολύ ίδιόρρυθμους, πού δημιουργοϋν ποίηση γιά ενιχν λαό μέ φύση άπο φιχσιστικά κιχ( κατά κύριο λόγο καλλιτεχνική. Μετά τ6 σταδιακό σ6ήσιμο της ίπποτικης ποίησης, οί κύκλοι τών μεσαιωνικών θρύλων συνέχισαν νά ζοuν έν μέρει μέ τή μορφή όμοιοκιχ τάληκτων διασκευών κιχί συλλογών, έν μέρει ώς μυθιστορήματα σέ πεζό λόγο. Αύτό τ6 τελευταίο συνέ6ιχινε στήν 'Ιταλία κατά τόν 140 ιχίώνιχ. 'Όμως ταυτόχρονα άναφύοντιχν γιγάντιες οί άφυπνιζ6μενες μννjμες τής
άρχιχιότητιχς, έπισκιάζοντιχς σέ μεγάλο 6ιχθμό ολες τίς φανταστικές είκό νες τοu Μεσαίωνα. Παριχδείγμα.τος χάριν ό ~occaccio στ6 έργο του Vιsίo
ne amorosa, άνάμεσιχ στούς ήρωες πού παρουσιάζονται στ6 μαγικό πα λάτι του, περr.λιχμf.:άνει κι ίνιχν Τριστάνο, iναν Άρθοuρο, &νιχν Γιχλε6ττο, κ.λπ., πολύ σύντομα. ομως, σάν νά ντρέπεται γιά λογαριασμό τους οί μεταγενέστεροι συγγραφείς κάθε είδους είτε δέν τούς άνιχφέρουν καθόλου,
είτε μόνον κοροϊδευτικά. Ό λαός ώστόσο τούς κράτησε στή μνήμη του κι άπ' τά χέρια. του πέρασαν κιχ( πάλι στούς ποιητές τοu 15ου ιχίώνα. Αύτο( μποροϋσιχν πλέον νά νιώσουν καί νά παρουσιάσουν τό ύλικό τους
έλεύθεριχ, ώς κάτι έντελώς καινούργιο. Προχώρησαν ομως άκόμη παρα πέρα, καθώς συνέχισαν νά δημιουργοϋν ποιητικό έργο χρησιμοποιώντας άπ' εύθε(ιχς τοuτο τό ύλικό, άκόμη κιχί έπινοώντιχς το έξ άρχης κατά τό
,
'
μεγιστο μερος του.
"Ε
~Ι
1
Ι
~
-
J
Ι
'
Ι
1
να ιιεν πρεπει να ιχπιχιτουμε ιχπο ιχυτους: να μετιχ-
χειριστοuν μέ πηγαίο σε6ιχσμό ίνα τόσο πιχρα0οσιιχκ6 ύλικό. Όλόκληρη ή νεώτερη Εύρώπη δικιχιοϋτιχι νά τούς φθονεί γιιχτ( μποροuσιχν άκόμη νά
224
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
6ασίζοvται στή συμμετοχή του λαοu τους ώς συvοετικου κρίκου μ' εvαv όρισμέvο φαvταστικό κόσμο· θά 'πρεπε ομως vά 'vαι ύποκριτές γιά vά τιμήσουv ώς μύθο τόv κόσμο αύτόv. 74 Άvτ' αύτου κιvοuvται μέ τόv άέρα τοu κυριάρχου στό vεοκατακτη μέvο γιά τήv ivτεχvη ποίηση iοαφος. Κύριος στόχος τους φαίvεται vά
εfvαι ή κατά τό ουvατόv ώραία καί χαρούμεvη έvτύπωση κατά τήv ά.παπελία του κάθε άσματος· κι:ιί πράγματι, τουτα τά ποιήματα κεροί ζουv πολύ οτι:ιv τ' ά.κούει κι:ιvείς vά ά.παπέλλοvται κομμάτι-κομμάτι καί
μέ ώραίο τρόπο, μέ μιάv έλαφρά ά.πόχρωση κωμικότητας στή φωvή καί τήv κίvηση τοu σώματος. Τό ά.ποτέλεσμα αύτό έλάχιστα θά έvισχυόταv
ά.πό μιά 6αθύτερη, οιεξοοικότερη σκιαγράφηση χαρακτήρωv. Κι άv ό άvι.ιγvώστης έγείρει τέτοιες ά.παιτήσεις, ό άκροατής οέv μπαίvει σέ πα ρόμοιες σκέψεις, ά.φοu ά.κούει πάvτοτε εvα μόvοv κομμάτι καί, σέ τελευ
ταία ά.vάλuση, 6λέπει μπροστά του μόvοv τόv ραψωο6. 'Όσοv άφορίi τίς προκαθορισμέvες μορφές, ή οιάθεση του ποιητη εΙvαι οιττή: ή ούμαvιστική παιοεία του έπαvαστατεί έvάvτια στή μεσι.ιιω vική τους φύση, καθώς ώστόσο άπεικοvίζουv μιά πλευρά τώv πολέμωv καί τώv όργαvωμέvωv άγωvισμάτωv τΎjς έποχΎjς άπαιτοuv παράλληλα τή μεγαλύτερη ουvατή γvώση καί ποιητική άφοσίωση καί συvιστοuv ταυτό
χροvα lvα λαμπρό πεοίο έπιΟόσεωv γιά τόv ά.παπέλλοvτα. Γι' αύτόv τόv λόγο άκόμη καί ό Pulci οέv φθάvει στ6 σημείο vά παρωοήσει ιίληθιvά τήv ίπποσύvη, άv καί ή κωμική τραχύτητα, μέ τήv όποία μιλοuv οί ιππότες στό tργο του, ά.πίζει συχvά μιά τέτοια οιάστι.ιση. 75 Τοποθετεί πλάι τους
τό ίοεώοες τοu κα6γατζΎj, τόv οικό του άστείο καί καλόκαροο Morgante πού οαμάζει στρατούς όλόκληρους μέ τό καμπάvισμά του. Κι αύτόv πάλι ξέρει vά τόv σχετικοποιεί μέσω τΎjς άvτιπαράθεσής του πρός τό παράλογο καί ταυτόχροvα έξαφετικά παράξεvο τέρας, τόv
Margutte. υΟμως ό Pulci
οιόλου οέv άποοίοει ίοιαίτερο 6άρος στούς ουό αύτούς τραχιά καί ουvατά σκιαγραφημέvους χαρακτΥjρες, και ή ίστορία του συvεχίζει τή θαυμαστή πορεία της οταv κι οί ουό τους iχουv έξαφι:ιvιστεί πρό πολλοu. Έvτελώς συvειοητά στέκει ύπεράvω τώv μορφώv του καί ό Bojardo, καί τίς χρη
σιμοποιεί σο6αρά η κωμικά κατά 6ούλησιv. 76 'Αστειεύεται ά.κόμη καί μέ τά οι.ιιμοvικά πλάσματα, καί έπίτηοες τά παρουσιάζει έvίοτε ώς χαζά. 'Όμως ύπάρχει ίvα καλλιτεχvικό καθηκοv, τό όποίο άvτιμετωπίζει έξ ίσου σο6αρά οπως καί ό Pulci: πρόκειται γιά τήv άκρως ζωvταvή καί,
πρέπει vά ποuμε, τεχvικά ά.κρι6η περιγραφή ολωv τωv συμ6άvτωv. Μόλις όλοκληρωvδταv lvα άσμα, ό Pulci άπήπελλε τό ποίημά του στή συvτροφιά τοu Lorenzo Magnifico, οπως ό Bojardo τό οικό του στήv αύλή τοu Ercole της Φερράρας. Εύκολα λοιπόv μαvτεύουμε σέ ποιά προτερήματα σuγκεvτρώvοvταv οί προτιμήσεις καί πόσο λίγες εύχαριστίες
225
Ο ΑΝθΡΩΠΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
θά είσέπρt.ι"t'"t'αν οί έπεξεργασμένοι χι.ιρακτηρες. Μέσι.ι σέ "t'έ"t'οιες πεpισ"t'ά σεις "t'ά Ποιήμα"t'α δέν άπο"t'ελοuν φυσικά Ενα συνεΚ"t'ικό ολον· θά μποροu
σαν νά έχουν έκταση μεγαλύ"t'ερη κα"t'ά "t'ό ήμισυ ή καί κα"t'ά "t'ό διπλάσιο. Ή σύνθεσή "t'ους δέν εfναι έκείνη ένός μεγάλου ίστορικοu πίνακα πι.ιρά μίας ζωφόρου ή μιας δέσμης κι.ιρπών περιl>αλλόμενης παιχνιδιάρικα άπό
ποικίλες μορφές. 'Όπως δέν μπορεί κανείς νά άπαιτήσει ή ta"t'ω νά έπι"t'ρέψει έπεξεργι.ισμένες ά"t'ομικές μορφές, l>ι.ιθειές προοπ"t'ικές καί δια φορε"t'ικά σχέδια σ"t'ίς φιγοuρες καί "t'όν έλικοειδη ιpu"t'ικό διάκοσμο μιας ζωφόρου, έ"t'σι δέν "t'ά προσδοκοuσε καί σέ "t'OU"t'α "t'ά ποιήμα"t'α.
Ή ποικίλη πληθώρι.ι των εύρημά"t'ων μέσω "t'ών όποίων, ίδιαί"t'ερα ό
Bojardo, έκπλήσσει διι.ιρκως άνι.ιιρεί ολους "t'Ούς ίσχύον"t'ες σήμερα σχο λικούς όρισμούς γιά "t'ήν ούσία της έπικΥjς ποίησης. Τήν έποχή έκείνη συνισ"t'οί.Jσε "t'ήν πλέον εύχάριστη περίσπαση άπό "t'ήν ένι.ισχόληση μέ τήν άρχαιότη"t'ι.ι, "t'ή μοναδική μάλισ"t'α δυνα"t'ή διέξοδο προκειμένου νά κα"t'ι.ι
σ"t'εί καί πάλι έφικτή μιά ι.ιύ"t'όνομη άφηγηματική ποίηση. Γιι.ι"t'ί l>έl>αιι.ι ή ποιη"t'ι.κή πρι.ιγμά"t'ευση της ίσ"t'ορίας της άρχαιότη"t'ας δέν όδήγησε
πι.ιρά σ"t'ά πι.ιραπλανητικά έκείνα μονοπά"t'ιι.ι, οπου l>άδισε ό Petrarca μέ "t'ό έργο "t'ου Africa, γραμμένο σέ λατινικούς έξαμέ"t'ρους, καί ένάμιση ι.ιίώνα άργό"t'ερα ό Tήssino μέ τό έργο "t'ου γιά τήν άπελεύθερωση της 'Ιτι.ιλίι.ις άπό τούς Γό"t'θους σέ versi scioltί, ίνα "t'εράσ"t'ιο ποίημα άμεμ
πτης γλώσσας καί σ"t'ιχουργίας, οπου μποροuσε κανείς νά άμφιl>άλλει μονάχι.ι γιά "t'ό έάν ή ίσ"t'ορία ή ή ποίηση ύπέφερε "t'ά λιγότερα δεινά άπό "t'όν eX"t'υχYj δεσμό.
Καί πρός ποιά κατεύθυνση προσείλκυε ό Dante Οσους τόν μιμοuν"t'ι.ιν; Οί όπτασιι.ισμοί σ"t'ούς
Trionfi "t'ou Petrarca ύπΥjρξαν έδώ "t'ό "t'ελευ"t'ι.ιίο κι.ιλοu γούστου, ή Vιsίone amorosa "t'OU Boccaccio άπετέλεσε άν"t'ίθε"t'ι.ι κι.ι"t'' ούσίαν &πλή άπαρίθμηση ίσ"t'οpικών κι.ιί έπί"t'ευγμα στό πλι.ιίσιο
"t'OU
μυθικών προσώπων μέ l>άση άλληγορικές κα"t'ηγορίες. "ΑΧλοι κα"t'όπιν είσάγουν ό,"t'ιδήποτε έχουν νά παρουσιάσουν μέ μία μπι.ιρόκ μίμηση πρώ"t'ου άσμα"t'ος
"t'ou Dante
"t'ou
καί έφοδιάζον"t'αι "t't.ιυ"t'όχpονι.ι μέ κάποιον
άλληγορικό συνοδό, πού Κα"t'ι.ιλι.ιμl>άνει "t'ή θέση
"t'OU
Βιργιλίου. Ό Uberti
διάλεξε τόν Σολίνο γιά "t'ό γεωγραφικό "t'ου ποίημα (Dittamondo), ό Gio-
vanni Santi "t'όν Πλού"t'ι.ιρχο γιά "t'ό έγκωμtασ"t'ικό ποίημά "t'Ου πρός "t'tμήν
"t'OU
Fedeήgo
"t'OU
Ούρμπίνο. Μοναδική λύ"t'ρωση άπό "t'ά ξεσ"t'ρα"t'ίσματα.
τοu"t'ι.ι άπε"t'έλεσε κάπο"t'ε ή έπική ποίηση πού άν"t'ιπροσώπευι.ιν οί Pulci καί Bojardo. Ή λαχτάρι.ι κι.ιί ό θαυμασμός πού συνάντησαν -οπως ίσως
δέν θά ξανασυμl>εί μέ "t'ό έπος μέχρι "t'ό τέλος
"t'OU
κόσμου- άποδεικνύουν
περί"t'pι.ινα πόσο l>αθειές άνάγκες ίκανοποιοϋσι.ιν. Τό ζή"t'ημα δέν εΙναι διόλου έάν σ"t'ά δημιουργήμα"t'α ι.ιύτά ένσι.ιρκώνον"t'ι.ιι ή οχι "t'ά ίδανικά "t'OU άληθtνοu ήρωικοu ποιήμα"t'ος, πού σ"t'ήν έποχή μας σuνάγον"t'ι.ιt άφαtρε"t'ικά
226
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
άπό τόν 'Όμηρο χα( τά ΝιμπελοίJγκεν. 'Ενσάρκωναν πάντως ενα ίδανικό της δικης τοuς έποχης. Μέ τ(ς άθρόες περιγραφές των μαχών, πού
σuνιστοuν τό κοuραστικότερο γιά μίiς μέρος, άνταποκρίνονταν έξ άλλοu, οπως είπαμε, σ' ενα πραγματολογικό ένδιαφέρον, τοu όπο(οu έμεϊς δύσκο λα θά μπορούσαμε νά σχηματίσοuμε όρθή είκόνα, οπως δέν μποροuμε νά κατανοήσοuμε έντελώς οuτε τή μεγάλη έκτίμηση πρός τή ζωντανή στιγμιαία περιγραφή έν γένει. Δέν ύπάρχει tτσι πιό έσφαλμένο μέτρο κρίσης γιά τόν Ariosto άπό τήν άναζήτηση χαρακτήρων στό tργο τοu
Orlandofurioso. 'Υφίστανται
έδώ κι έκεi' καί άντιμετωπίζονται μέ άγάπη άπό τόν σuγγραφέα, τό
ποίημα ομως δέν στηρίζεται οuτε λεπτό πάνω τοuς' καί μάλιστα περισ σότερο θά εχανε παρά θά κέρδιζε μέ τήν προεολή τοuς. Ή άπαίτηση ομως αύτή σuναρτίiται μέ μιά γενικότερη έπιθuμία, πού ό Ariosto δέν
ίκανοποιεϊ μέ τά σημερινά δεδομένα. Δηλαδή άπδ eναν ποιητή μέ τόσο τρομερό ταλέντο καί φήμη θά έπιθuμοuσε κανείς γενικότερα κάτι διαφο ρετικό άπό τίς περιπέτειες τοu Όρλάνδοu καί τά παρόμοια. Θά οφειλε νά
παροuσιάσεt σ' ενα μεγάλο tργο τ(ς εαθύτερες σuγκρούσεις της άνθρώ πινης Uπαρξης, τίς uψιστες ίδέες της έποχης γιά τά θεία καί τ' άνθρώ πινα ζητήματα, μέ μιά λέξη: μία τελειωτική κοσμοεικόνα, οπως αύτή πού προσφέρουν ή θεία Κωμωό(α χα( ό Φάουστ. Άντιθέτως ό Ariosto μεθοδεuει τήν έργασία τοu οπως οί τοτινο( είκαστικοί καλλιτέχνες καί κερδίζει τήν άθανασία άφήνοντας στήν άκρη τήν πρωτοτuπία μέ τή
σημερινή tννοια τοu οροu, έπεξεργαζόμενος περαιτέρω eναν γνωστό κuκλο μορφών καί χρησιμοποιώντας γι' άλλη μιά φορά άκόμη τήν ήδη προi.ίπάρ χοuσα λεπτομέρεια, οπου τόν έξuπηρετεί. Ποιά πλεονεκτήματα μποροuν νά έπιτευχθοuν έντοuτοις μέ τή μέθοδο αύτή, θά δυσκολεuτοuμε νά τό έξηγήσοuμε σέ άνθρώπους χωρίς φuσική αίσθηση της τέχνης τόσο πε
ρισσότερο, Οσο πιδ λόγιοι και πνευματώδεις εlναι τοuτοι κατά τά άλλα. Ό καλλιτεχνικός στόχος τοu
Ariosto σuνίσταται στή λαμπερή ζωντανή
«δράση» ποu άπλώνεται όμοιόμορφα σ' όλδκληρο τό μεγάλο ποίημα. Γιά τόν σκοπό αύτόν tχει τήν άνάγκη οχι μόνον' άπαλλαγεί. άπό τό καθηκον της εαθύτερης έπεξεργασ(ας των χαρακτήρων παρά καί κάθε αύστηρδ τερης σuνοχης των ίστοριων. Πρέπει νά tχει τό δικαίωμα νά έπανασυνδέει
κατά εοuλησιν χαμένα καί λησμονημένα νήματα~ οι μορφές τοu πρέπει νά tρχονται χα( νά έξαφαν(ζονται οχι γιατί τοuτο άπαιτείται άπδ τή
εαθUτερη ούσ(α της προσωπικότητάς τους παρά γιατί ίτσι τό άπαιτεi' τό ποίημα. Βέεαια, στδ πλαίσιο αύτοu τοu φαινομενικά άνορθολογικοv, αύ θαίρετου τρόπου σUνθεσης, δημιοuργεϊ ενα κάλλος έντελως σύμφωνο μέ τούς κανόνες. Ποτέ δέν χάνεται έντός τ=tjς περιγραφης παρά δίνει πάντοτε τόσο σκηνικό και τόση περιγραφή χαρακτήρων, οση μπορεi' νά σuγκερα-
Ο ΑΝθΡΩΠΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
στεί άρμονικά μέ τή ροή των γεγονότων. Άκόμη λιγότερο χάνεται σέ σuνομr.λίες καί μονολόγοuς -οί ένθετες όμιλίες άποτελοuν καί πάλι άφη γήσεις μόνον-, παρά uπερασπίζεται τό αύτοκρατορικό προνόμιο τοu άλη
θινοu ίποuς νά μεταπλάθει τά πάντα σέ ζωντανά σuμ6άντα. Σ' αύτόν τό στοιχείο τοu πάθοuς οέν έγκειται ποτέ στίς λέξεις, 77 οuτε κάν στό πε ρίφημο είκοστό τρίτο άσμα καί στόν έπόμενο, οποu περιγράφεται τό μά νιασμα τοu Όρλάνοοu. Τό οτι στό ήρωικό ποίημα οί ίστορίες άγάπης οέν γνωρίζοuν λuρικές γλUκες άποτελεί ενα άκόμη έπίτεuγμά τοu, άν καί οχι πάντοτε έπαινετό άπό ήθικης άπδφεως. Άντ' αύτοu εfναι ένίοτε τόσο αύθεντικές καί είλικρινείς, παρ' ολα τά μαγικά καί ιπποτικά στοιχεία πού
τίς περι6άλλοuν, ωστε νομίζει κανείς οτι άναγνωρίζει άμεσα 6ιώματα τοu ποιητη. 'Έχοντας κατόπιν πλήρη έπίγνωση της μαστοριας τοu, uφανε
άφο6α στό μεγάλο έργο τοu καί μερικά άκόμη στοιχεία τοu παρόντος μπάζοντας τό κλέος τοu οίκοu τών Este μέ τή μορφή όραμάτων καί προμαντεμάτων. Ή θαuμάσια ροή τών όκταστίχων τοu τά θέτει ολα τοuτα σέ όμοιόμορφη κίνηση πρός τά έμπρός. Άργότερα, μέ τόν Teofilo Folengo ή, οπως αύτοαποκαλείται έοω, Limemo Pitocco, ή παρωδία της ίπποσύνης στό σύνολό της 6ρίσκει τή δικαίωση πού ποθοuσε άπό καιρό· 78 ταuτό'ΧΡονα ομως, έξ αίτ(ας της κωμικότητας καί τοu ρεαλισμοu της, έπανεμφανίζεται άναγκαστικά καί
τό αύστηρότερο πλάσιμο των χαρακτήρων. Μέσα στά χαστούκια καί τά πετρο6ολήματα των άγριεμένων χαμινιών τοu δρόμοu μιας ρωμαϊκης έπαρχιακης κωμόπολης, τοu Σούτρι, ό μικρός 'Ορλάνδος άναπτύσσεται
έμφανώς σέ θαρραλέο ήρωα, έχθρό των μοναχών καί πνεuμα άντιλογίας.
Ό σuμ6ατικός φανταστικός κόσμος, οπως διαμορφώθηκε άπό τήν έποχή τοίί
Pulci καί ίσχuσε ώς πλαίσιο τοu ίποuς, οιαλUεται φuσικά στά έξ 6)ν
σuνετέθη. Ή καταγωγή καί ό χαρακτήρας tών ίπποτών γίνονται άντι κείμενο άνοιχτοu χλεuασμοu, μέσω π.χ. τοu άγωνίσματος των γαΊ.όάρων
στό δεύτερο άσμα, ΟΠΟU οί ίππότες έμφανίζονται μέ τίς πιό παράξενες
πανοπλίες κα( οπλα. 'Ενίοτε ό ποιητής δείχνει μιά κωμική λύπη γιά τήν άνεξήγητη άπιστία πού δέρνει τήν οίκογένεια τοu Γκάνο άπό τό Μάιντς, γιά τήν έπίπονη άπόκτηση τοu ξίφοuς Ντοuριντάντα καί τά παρόμοια· πράγματι, ή παράδοση τοu '1.Ρησιμεύει μονάχα ώς ύπό6αθρο γιά γελοίες
έμπνεύσεις, έπεισόοια, μεροληπτικά ξεσπάσματα (άνάμεσά τοuς μερικά ώραιότατα, π.χ. τό κλείσιμο τοu κεφ. ΣΤ') καί αίσ'ΧΡολογίες. Δέν μπο ροuμε, τέλος, νά παραγνωρίσοuμε οτι ύπάρχει πλάι σ' ολα αύτά καί μιά
κάποια χλείιη είς 6άρος τοu Aήosto, καί ό Orlandojurίoso uπΥ)ρξε σαφώς τuχερός γιατί ό Orlandίno μέ τίς λοuθηρανικές αίρέσεις τοu έπεσε πολύ
σύντομα θύμα της Ίερας 'Εξέτασης καί της τεχνητης λήθης. Μιά
παρωδία διακρίνεται καθαρά οταν π.χ. (κεφ. ΣΤ', στρ. 28) ή καταγωγή
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
228
τοu οίκου των Gonzaga άνάγεται στόν ίππότη ΓκουΊ.\ιτόνε, άφοu κατά τόν Ariosto ά Colonna κατάγονται άπό τόν Όρλάνοο, οί Orsini άπό τόν Ρινάλοο χα( ο! Este άπό τόν Ρουτζιέρο. 'Ίσως ό προστάτης τοu ποιητη, ό Feπante Gonzaga, οέν ε!ναι άσχετος μέ τή οηκτικότητα αύτήν έναντίον τοu οίκου τών Este. Τό οτι, έν τέλει, τό πλάσιμο των χαρακτήρων στήν Gerusalemme liberata τοu Torquato Tasso άποτελεί tνα άπό τά σημαντικότερα μελή ματα τόu ποιητη, άρκεί γιά ν' άποοείξει πόσο άποκλίνει ό τρόπος σκέψης
του άπό τόν κυρίαρχο μισόν αίώνα νωρίτερα. Τό άξιοθαύμαστο εργο του ά:ποτελεί κατ' ούσ(αν μνημείο της έπιτελεσμένης ήοη Άντιμεταρρύθμισης καί των οικων της τάσεων.
V.
Η Σ!ΓΓΡΑΦΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΩΝ
'Έξω ά:πό τό πεοίο της πQ(ησης, ο! 'Ιταλοί fισαν οί πρώτοι Εύρωπαίοι
πού οιέθεταν τή γενική ροπή καί τό χάρισμα άκρι6οuς περιγραφης τοu ίστορικοu άνθρώπου σύμφωνα μέ τά έσωτερικά καί έξωτερικά χαρακτη ριστικά καί τίς ίοιότητές του. Βέ6αια, ήοη ό πρώιμος Μεσαίωνας έμφανίζει άξιοσημείωτα έγχειρή ματα τοu είοους αύτοu, καί ό θρύλος οφειλε, ώς σταθερό καθηκον της
6ιογραcpίας, νά οιατηρεί ζωντανό, τουλάχιστον ώς εναν 6αθμό, τό ένοια φέρον καί τήν έπιΟεξιότητα της άτομικης περιγραφης. Στά χρονικά των
μοναστηριών καί των καθεορικών ναών γίνεται παραστατικότατη περι γραφή όρισμένων ίεραρχών, π.χ. τοu
Meinwerk άπό τό Paderbom, τοu Godehard άπό τό Hildesheim κτλ: ύπάρχουν έπ(σης περιγραφές πολλών άπό τούς Γερμανούς αύτοκράτορές μας, συντεταγμένες κατά τά άρχαία
πρότυπα, και ίοίως τόν Σουετώνιο, μέ πολυτιμότατα χαρακτηριστικά. Μάλιστα, αύτές καί οί ομοιές τους κοσμικές
«vitae» οιαμορφώνουν στα
οιακά μtάν άοιάλειπτη παράλληλο πρός τίς ίστ9ρίες των άγίων. 'Όμως οuτε ό Έγινάροος, οuτε ό
Wipo, ούτε ό Radevicus 79 οέν οικαιοuνται νά τοποθετηθοuν πλάι στήν περιγραφή τοu 'Αγίου Αουοο6€κου άπό τόν Joinvilles, πού ά:ποτελεί τήν πρώτη -πολύ μεμονωμένη ώστόσο- πλήρη πνευματική προσωπογραφία ένός νεο-Εύρωπαίου. Γενικότερα χαρακτηρες
σάν τοu 'Αγίου Λουοο6ίκου σπανίζουν, καί σ' αύτό προστίθεται έοώ τό σπάνιο εύτύχημα οτι ενας έντελώς άφελής 6ιογράφος ξεχωρίζει καί πε ριγράφει εύγλωττα τό φρόνημα μέσ' άπ' ολες τίς έπί μέρους πράξεις καί τά περιστατικά μιaς ζωης. Άπό πόσο πενιχρές πηγές πρέπει κανείς νά μαντέψει χα( νά άνασuνθέσει τήν έσώτερη φύση ένός Φριοερίκου Β', ένός
ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ
229
Φιλίππου τοu Ώρι:ιίου. Πολλά άπ' οσι:ι έμφι:ινίστηκαν κατόπιν καί μέχρι
τά τέλη τοu Μεσαίωνα ώς Gιογρα.φίες οέν εfνι:ιι στήν πραγματικότητα παρά ιστορία: της έποχΎjς, γριχμμένι:ι χωρίς αίσθηση τής άτομικότητι:ις τοu άνθρώπου πού έννοείτι:ιι οτι έγκωμίι:ιζι:ιν. Ή άναζήτηση τών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων σημαντικών άν
θρώπων γίνεται τώρα κυρίαρχη τάση στούς Ί τι:ιλούς, κι αύτό τούς οια φοροποιεί άπό τούς ύπόλοιποuς Δυτικούς, οπου κάτι τέτοιο έμφανίζεται
περισσότερο τυχαία καί σέ έξαιρετικές περιπτώσεις. Γενικότερα, μονά.χα οποιος εχει άποσπαστεi' ό ίοιος άπό τή φυλή του γιά νά. καταστεί άτομο
μπορεί νά οιαθέτει τήν άνεπτυγμένη αύτήν αίσθηση τοu άτομικοu. Σέ συνάρτηση μέ τήν κυρ(ι:ιρχη σέ εύρεία ίκτι:ιση έννοια τοu κλέους οημιουργεi'ται τό εfοος μιiiς έρανιστικης και συγκριτικΎjς Gιογραφίι:ις
(πρ~. παραπ. σ. 105 κ.έξ.). Τό εfοος αύτό οέν ίχει πλέον άνά.γκη νά. παρακολουθεί ουναστείες καί οιαοοχές ίερωμένων οπως έκαναν- οί
Anastasius, Agnellus κι οί οιά.οοχοί τους ή οπως συνηθιζόταν στίς Gr.όγρα φίες τών οόγηοων τής Βενετίας. Μπορεί, άντίθετα, νά. περιγράφει τόν
άνθρωπο οταν καί έπειοή εΙναι σημαντικός. Ώς πρότυπα λειτουργοuν έοώ, έκτός άπό τόν Σουετώνιο καί ό Κορνήλιος Νέπως, οί νίrί illustres
καί ό Πλούταρχος, στόν Gαθμό οπου ε!ναι γνωστός καί μεταφρασμένος. Ώς πρότυπα σχεοιασμάτων στό πλαίσιο τής ίστορίας τής λογοτεχνίας
φαίνεται πώς χρησίμευσαν ούσιαστικά οί περιγραφές Gίων τών γραμμα τικών, ρητόρων κι:ιί ποιητών πού γνωρίζουμε ώς παραρτήματα στόν Σουετώνιο 80 καθώς καί ό άποΟιοόμενος στόν Donatus πολυοιιχGασμένος Gίος τοu Βιργιλίου.
'Αναφέρθηκε ήοη πιό πάνω (πρGλ σ. 109 κ.έξ.) πώς μέ τόν 140 αίώνα ήρθαν στήν έπιφάνεια συλλογές Gιογραφικές, Gίοι οιασήμων άνορων καί οιιχσήμων γυναικών. Στόν Gαθμό οπου οέν περιγράφουν συγχρόνους τους, έξι:ιρτώνται φυσικά άπό τούς προορόμους τους. Ή πρώτη σημαντι
κή έλεύθερη έπίοοση εfναι GέGαιιχ ό Gίος τοu Dante άπό τόν Boccaccio. Γραμμένη μ' έλαφράοα κα( όρμή καί πλούσια: σέ ι:ιύθι:ιιρεσ(ες, ή έργι:ισία
αύτή μεταοίοει μολαταuτα τό ζωντανό αίσθημα τοu άσυνήθιστου στή φύση τοu Dante. Άκολουθοuν κατόπιν, στό τέλος τοu 14ου αίώνα, οί
((Vite)) έξεχόντων Φλωρεντινών άπό τόν Filippo Villani. Πρόκειται γιά πρόσωπα ολων των κλάοων: ποιητές, νομομαθείς, γιατρούς, φιλολόγους, καλλιτέχνες, πολιτικούς καί στρατιωτικούς, άνάμεσά τους καί όρισμένους
άκόμη έν ζωjj. Ή Φλωρεντία ~έπεται έοώ σάν μιά. προικισμένη οίκογέ νεια, οπου έπισημαίνονται Οσοι γόνοι έκφράζουν μέ ίοιαίτερη ένάργεια τό πνεuμα τοu οίκου. Οί περιγραφές των χαρακτήρων ε!νι:ιι Gραχείες, οίοον ται ώστόσο μέ άληθινό ταλέντο Οσον άφορii τά σημαίνοντα χαρακτηρι στικά καί εfναι ίοια(τερα άξιοσημείωτες λόγω τής συνύφανσης τής έξω-
230
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
τερικΎjς φυσιογyωμίι.χς μέ τήν έσωτερική. Στό έξης οί Τοσκανοί οέν θά σταματήσουν ποτέ νά θεωροuν τήν περιγραφή των άνθρώπων ώς μιάν ύπόθεση γιά τήν όποία eχουν ίοιι.ι(τερες ίκι:ινότητες, κιχ( χάρη σ' ιχύτούς οιι.ιθέτουμε τοός σημαντικότερους χαρακτηρισμούς των 'Ιταλών τοu 15ου
κιχ( 16ου ιχίώνιχ γενικότεριχ. 81 Ό Giovanni Cavalcanti συλλέγει (στά πα ραρτήματα της φλωρεντινΎjς ίστορίιχς του, πρό τοu 1450) πι:ιραοείγματα έξιχίρετης συμπεριφορα<; κιχί αύτοθυσίας πολιτών πρός τήν πόλη, πολιτι κΎjς bξύνοιι.ις καθώς κιχί πολεμικΎjς οεινότητιχς, πού άφοροuν άποκλειστι
κά κιχί μόνο Φλωρεντινούς. Στά 'lπομ.νήματά του ό πάπας Πίος Β' οίνει πολύτιμες 6ιογριχφικές είκόνες οιιχσήμων συγ'1Rόνων του. Πρόσφατα άνιχ
τυπώlh]κε καί μία ίοιιχίτερη συγγραφή των πρώιμων '1Rόνων του, πού περιέχει κατά κάποιον τρόπο τήν προεργασία έκείνων τών προσωπογρα
φιών, άλλά μέ lοιόρρυθμα χαρακτηριστικά κιχί "ΙRώματιχ. 82 Χρωστ&με στόν Jacopo άπό τή Βολτέρρα κάποιες πικάντικες προσωπογραφίες της ρωμιχί.χΎjς Κουρίας μετά τόν Πίο. 83 Γιά τόν
Vespasiano Fiorentino tγινε
ήοη λόγος άρκετά συχνά, άνήκει οέ στό σύνολό του στίς σημαντικότερες πηγές πού οιιχθέτουμε. Τό τriλέντο του, ώστόσο, στούς χαρακτηρισμούς οέν φθάνει άκόμη στό uψος ένός Machiavelli, έvός Nicolό Valoή, ένός
Guicciardini, ένός Varchi, ένός Francesco Vettoή κ.λπ., άπό τούς όποίους ή εύρωπιχϊκή ίστοριογριχφίι:ι έπηρεάστηκε έξ ίσου ίσως εντονιχ οπως καί άπό τούς άρχιχίους ώς πρός αύτό τό σημείο. Γιατί οέν πρέπει νά ξεχναμε οτι πολλοί άπ' ιχύτοός τούς συγγραφείς οοευσιχν άρκετά νωρίς πρός τόν Βορρά, μεταφρασμένοι στά λατινικά. Καί έξ ίσου οίχως τόν
Giorgio
Vasaή άπό τό 'Αρέτσο κιχί τό άσύγκριτης σημασίας ίργο του οέν θά 'χε
ύπάρξει άκόμη ίστορία της τέχνης τοu Βορρa. κιχί της νεώτερης Εύρώπης γενικότερα. 'Από τούς Βορειοϊταλούς τοϋ 15ου ιχίώνιχ φέρεται σημαντικότερος ό
Bartolomeo Facio άπό τή Σπέτσια (πιχρι:ιπ. σ. 110} ό Platina, γόνος της Κρεμόνιχς, άντιπροσωπεόει ήοη μέ τό tpγo του Βwς τοϋ Παύλου Β'
(πιχραπ. σ. 159) τή 6ιογριχφική γελοιογραφία. 'Εξέχουσα ομως σημασία κατέχει ή περιγραφή τοu τελευταίου Visconti άπό τόν Piercandido Decembήo, μία μεγάλη, έκτεταμένη μίμηση τοϋ Σουετώνιου. 84 Ό Sis-
mondi έκφράζει τή λύπη του γιά τό γεγονός οτι κατιχ6λήltr]κε τόσος μόχθος γιά ίνα παρόμοιο άvτικείμεvο· 'ίσως Ομως ό συ1γριχφέιχς vά. 'ταν
άνεπιχρκής γιά vά. 6ιογραφήσει κάποιον σημαντικότερο ιίνοριχ, ένω εfνιχι άπολότως έπιχρκής προκειμένου νά έκθέσει τόν άνάμικτο χαρακτήρα τοϋ
Filippo Maήa καθώς καί, μέ άφορμή τό πρόσωπό του καί μέσα άπ' ιχύτό, μέ άξιοθαύμαστη άκρί6εια, τίς προϋποθέσεις, τίς μορφές κιχ( τίς συνέπειες ένός τυριχννικοϋ καθεστώτος συγκεκριμένης μορφΎjς. Ή εlκόνιχ τοϋ 15ου
ιχίώνιχ θά ήταν άνολοκλήρωτη οίχως τή μονι:ιοική ιχύτή στό εfοος της
ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ
231
6ιογραιpία:, πού παραμένει χα:ρα:κτηρr.στική μέχρι καί τήν τελευταία μικρο γραφική λεπτομέρεια. 'Αργότερα: τό Μιλάνο άποκτίi ίναν σημαντικό προσωπογράφο μέ τόν ίστοριογράφο Cοήο. 'Έπεται ό Paolo Giovio άπό τό Κόμο, τοϋ όποίου οί έκτενεt'ς 6ιογραιpίες κα:ί τά μικρότερα: έγκώμια: εγινα:ν κοσμοξάκουστα: καί ύπόοειγμα γιά τούς μεταγενεστέρους σέ Ολες
τίς χώρες. Είναι εϋκολο ν' άποοειχθεt' σέ χίλιες μεριές ή έπιπολαιότητα άλλά καί ή άναξιοπιστία: τοu Giovio· σο6αρές κα:( ύψηλές προθέσεις οέν άπα:ντώνται οϋτως ή άλλως ποτέ σέ άνθρώπους τοu είοους του. 'Όμως άνάμεσα στίς σελ(οες του φυσίi ή πνοή τοu α:lώνα:: ό Λέων του, ό 'Αλ φόνσος του, ό Pompeo Colonna κινοuνται μπρός στά μάτια: μας μέ άπό λυτη α:ύθεντικότητα: καί άνφα:ιότητα, μολονότι τό Εργο αύτό οέν μίiς γνωστοποιεt' τόν 6αθύτερο χαρακτήρα τους.
'Από τούς Ν απολιτάνους ό Tήstan Caracciolo άνα:μφί6ολα, (π~λ. σ. 34, σημ. 61) κατα:λαμ6ά.νει άπ' οσο μποροuμε νά. κρ(νουμε, τήν πρώτη θέση, παρ' οτι ή πρόθεσή του οέν είναι κάν αύστηρά 6ιογραφική. 'Ενοχή κα:ί πεπρωμένο οιαπλέκονται θαυμαστά. στίς μορφές πού μίiς παρουσιάζει· θά. μποροuσε κανείς στ' άλήθεια νά. τόν άποκαλέσει άσυναίσθητο τραγικό συnρα:φέα.. Ή πραγματική τρα:γωοία., πού οέν άνέ6ηκε τότε έπί σκηνi)ς, 6άοιζε έπι6λητική στά παλάτια:, τούς ορόμους καί τίς πλα:τεt'ες. Τό εργο τοu Antonίo Panormita Λόγιa χαί Πpάξεις τοϋ /Uφόνσοu τοϋ Μεγάλου, γραμμένο ένόσω ζοuσε ό 6ασιλιά.ς, είναι άξιοσημείωτο ώς ίνα άπό τά πλέον πρώιμα τέτοιου είοους έραν(σματα άνεκοότων καί σοφών καθώς κα(
άστείων όμιλιών. Ή ύπόλοιπη Εύρώπη άκολούθησε μέ μεγάλη 6ραούτητα τίς ίταλικές έπιοόσεις στήν περιγραφή τοu πνευματικοί) χαρακτήρα προσώπων, 85 παρ' οτι τά μεγάλα πολιτικά και θρησκευτικά κινήματα εσπα.σαν τόσα. οεσμά κι άφύπνισαν πολλές χιλιάοες άνθρώπων πρός τήν πνευματική ζωή. Οί πλέον άξιόπιστοι μάρτυρές μας σχετικά μέ τίς σημαντικότερες προσωπι
κότητες τοu τότε εύρωπαϊκοu κόσμου είναι κα.ί πάλι στό σύνολό τους 'Ιταλοί, τόσο λογοτέχνες οσο κα.ί οιπλωμάτες. Πόσο γοργά καί άνα.ντίρ
ρητα. οί &να.φορές τών Βενετών πρέσ6εων κατά τόν 150 καί 160 α.ίώνα
κατέλα.6α.ν κατά τή νεώτερη έποχή τήν πρώτη θέση στίς περιγραφές προσωπικοτήτων! Στούς Ί ταλοός ή αύτο6ιογρα.φία παίρνει έπίσης σποραοικά μιά. ου
ναμική ώθηση σέ 6άθος καί εδρος κα.ί περιγράφει μέ συγκινητικό τρόπο, πλάι στίς πλέον ποικίλες έξωτερικές περιστάσεις τοu 6ίοu, τό έσωτερικό τοu άτόμου· στά άλλα. tθνη, άντίθετα., άκόμη καί στοός Γερμανοός της Μεταρρύθμισης, έμμένει στά πλέον άξιοσημείωτα. έξωτερικά στοιχεt'α τοu πεπρωμένου, ένώ άφήνει τήν πνευματική οιά.στα.ση νά συνάγεται περισ
σότερο tμμεσα. άπό τόν τρόπο της παρουσίασης. Είναι σάν ή οαντική Wta
232
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
nuova νά ύπε8είχνυε μέ τήν άτεγκτη άλήθεια της στό έθνος τόν ορόμο του.
Τήν ιiρχή πρός αύτή τήν κατεύθυνση χάνει ή έπιστολή τοu Petrarca
Πpός τούς μ.εταγεvεστέpοuς, ή ιiρχή μιας αύτοbιογραφίας πού, οπως ρητά πιστοποιεί ό ίοιος, ούσχολα θά 'χε έπιχειρήσει κάποιος πρίν άπ' αύτόν. 86 Άχολουθοuν οί ίστορίες οίκων χαί οίχογενειών άπό τόν
150 αίώνα,
140
χαί
πολλές άπό τίς όποίες έξαχολουθοuν νά ύπιiρχουν χειρόγραφες
ίοίως στίς φλωρεντινές bιbλιοθηχες· άφελΎj bιογραφιχά, συντεταγμένα πρός οφελος τοu οίκου χα( τοϊ:ί γράφοντος, οπως π.χ. τοu Buonaccorso
Pitti.
. Οuτε χαί στά Ύπομ.νήμ.ατα τοu Πίου Β' θά bpοϊ:ίμε κάποια bαθύτερη
αύτοχριτιχή. Μάλιστα, άπό πρώτη οψη ο,τι πληροφορούμαστε άπό τό έργο αύτό γιά τόν ίοιον ώς άνθρωπο περιορίζεται στίς άναχοινώσεις του σχετικά μέ τό πώς στα8ιο8ρόμησε. 'Ωστόσο, άν σχεφτοuμε περισσότερο,
θά κρίνουμε οιαφορετιχά τοί:ίτο τό άξιόλογο bιbλίο. 'Τπάρχουν άνθρωποι πού κατ' ούσίαν άντιχατοπτρίζουν ο,τι τούς περιbάλλει. Τούς άοιχοϊ:ίμε
οταν ζητίiμε μ' έπιμονή νά πληροφορηθοί:ίμε τίς πεποιθήσεις τους, τούς έσωτεριχούς άγώνες χα( τά bαθύτερα συμπεριΧσματα τΎjς ζωΎjς τους. ·Έτσι χι ό
Aeneas Sylvius άφιερωνόταν έντελώς στά πραγματικά οε8ο
μένα, οίχως νά χολοσχ'ά ίοιαίτερα γιά τόν οποιο ήθιχό οιχrmμό. Πρός τήν
πλευρά αύτήν τόν κάλυπτε ή καθολική όρθο8οξία του, οσο τοuτο ήταν
άπαραίτητο. Καί άφοϊ:ί πιά εΙχε ζήσει ολα τά πνευματικά ζητήματα πού άπασχόλησαν τόν αίώνα του χι εΙχε προωθήσει ούσιω8ώς περισσότερες άπό μία οιαστάσεις τους, κατάφερε ώστόσο στό τέλος της σταοιοορομίας του νά οιατηρήσει ιiρχετό ταμπεραμέντο γιά νά bάλει μπροστά τή σταυ ροφορία κατά τών Τούρκων χαί νά πεθάνει άπ' τόν καημό της ματαίω σής της.
Οuτε χι ή αύτοbιογραφία τοu Benvenuto Cellini έπιοιώχει ίοιαίτερα παρατηρήσεις σχετικά μέ τόν έσωτεριχό κόσμο τοϋ ίΟιου. Περιγράφει έντούτοις τόν άνθρωπο στό σύνολό του, έν μέρει ένάντια στή θέλησή του,
μέ μιά συναρπαστική αύθεντιχότητα χαί πληρότητα. Δέν εΙναι μικρό πράγμα τό οτι ό Benvenuto, οί σημαντικότερες έργασίες τοϋ όποίου παρέμειναν άπλά σχεοιάσματα χαί έξαφανίστηχαν, χαί ό όποίος μ'άς
φαίνεται όλοχληρωμένος ώς καλλιτέχνης μόνο στόν οευτερεύοντα οιαχο
σμητιχό χλάοο, ένώ κατά τά λοιπά, ιi.ν κριθεί μονάχα μέ bάση Οσα έργα του οιατηρήθηχαν, θά πρέπει νά τοποθετηθεί σέ οεύτερη μοίρα πλάι σέ τόσο πολλούς σημαντικότερους συγχρόνους του
- τό οτι ό Benvenuto ώς
άνθρωπος θ' άπασχολεϊ τούς άνθρώπους μέχρι τή συντέλεια τοίί κόσμου. Δέν ζημιώνεται άπό τό γεγονός οτι ό άναγνώστης οιαισθάνεται συχνά οτι
ψεύοεται ή κομπάζει. Οί οιχοί μας π.χ., οί bόρειοι αύτοbιογράφοι, οσο χι
ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ
&.ν οί τάσεις τους η
233
b ήθικός
τους χαραχτήρας έμπvέουν ένίοτε μεγαλύ
τερο σε6ασμό, μοιάζουν ώιrι-όσο στ6 πλάι του φύσεις άτελείς. Εfναι lνας άνθρωπος πού μπορεί τά πάντα, τολμά τά πάντα καί άποτελεί ό ίοιος
τό μέτρο των πράξεών του. Εί"t'ε μας άρέσει νά τό άχοuμε είτε δχι, τούτη ή μορφή ένσαρκώνει tνα πολύ εύοιάκριτο πρό"t'υΠΟ τοu μοντέρνου άνθρώ ΠΟυ.
Πρέπει νά άναφερθεί έοω χι άλλος lνας, πού έπίσης οέv εfχε πάντοτε άριστες σχέσεις μέ τήν άλήθεια: όGirolamoCardano άπό τό Μιλάνο (γεν.
1500). Τό 6ι6λιαράκι του de propria vita81 Θά έπι6ιώσει άκόμη καί της σημαντικijς μνήμης του στήν Ιστορία των φυσιχών έρευνών καί τη φι λοσοφία, οπως χαί ή Vιta τοϋ
Benvenuto θά. έπι6ιώσει των οικων του
έργων, παρ' οτι πρόκειται γιά συγγράμματα μέ έντελως άνιση άξία. Ώς
γιατρός ό
Cardano παίρνει τόν ίοιο του τόν σφυγμό χαί περιγράφει τη
φυσική, οιανοητική καί ήθική προσωπικότητά "t'Ου μαζt μέ τίς προϋπο θέσεις ύπό τίς όποίες άναπτύχθηκε, χα! μάλιστα μέ εύθύτητα καί άντι κειμενικότη"t'α, οσο αύτό fιταν ουνατόν. Καθώς οέν τόν περιόριζε όποια οήποτε σ"t'ωική έπι"t'αγή άρετης, μπόρεσε άπό τήν άποψη αύτή νά συνα
γωνισθεί τό όμολογημένο πρότυπό "t'Ου, τ6 σύγγραμμα τοu Μάρκου Αύρηλίου είς έαuτόν. Δέν έπιθuμεί νά χαριστεί οϋτε στόν έαuτό του οϋτε στόν κόσμο, άφοu καί τή 6ιογραφία "t'ου τήν ξεκινa μέ "t'ήν άποwχημένη προσπάθεια της μη"t'έρας "t'Ου νά άπσ:λλtι.γεί άπ6 τόν καρπό της κοιλιίiς
της. Δέν εfναι λίγο "t'ό οτι άποοίοει στούς άστερισμούς πού 6ασίλευαν κατά 't'ήν ώρα τijς γεννήσεώς του μονάχα τό πεπρωμένο καί τCς οιανοη
"t'tκές του ίοιότητες, δχι ομως τCς ήθικές. 'Ομολογεί άλλωστε ρητά (κεφ.
10) οτι κατά τήν νεότητά του τδν ε6λαψε πολύ ή άστρολογικijς προε λεύσεως φαντασίωση οτι οέν θά ζοuσε πάνω άπό σαράντα, πενήντα τό
πολύ "/.Rόνια. Δέν εfναι ομως έπιτρεπτδ νά .άντιγράψουμε έοω όλδκληρα άποσπάσματα ένός 6ι6λίου τόσο οιαοεοομένου καί πρόχειρου σέ κάθε 6ι6λιοθήκη. 'Όποιος τό οια6άσει θά αίχμαλω"t'ισθεί μέ"/.Rι τό τέλος της
άνάγνωσης άπό τόν ιίνθρωπον αύτό. Ό Cardano παραΟέχεται 6έ6αια οτι οέν ύπΥjρξε τίμιος παίκτης, οτι fιταν έκοικητικός, πωρωμένος κι άνίκανος νά μετανοήσει, οτι έπεοίωκε σκόπιμα νά πληγώσει μέ τά λόγια του. Τό παραοέχεται φυσικά οίχως θράσος οπως καί οίχως εύλα6ική συντρι6ή, Οίχως μάλιστα νά προσπαθεί νά κινήσει έτσι "t'ό ένοιαφέρον παρά, πολύ περισσότερο, μέ τήν ά.πλή, άντικειμενική αίσθηση της άλήθειας ένός φυσιχοu έπιστήμονα. Κιχί, τό πιό σχανοαλιστικδ, έχοντας ζήσει τά φρι
κτότερα οεινά, π.χ. τήν έχτέλεση τοu μεγαλύ"t'εpου γυιοϋ τρυ πού εΙχε
οηλητηριάσει "t'ή μοιχαλίοα σύζυγό του (κεφ. 27 .50), μέ 't'ήν έμπιστοσύνη του πρός τούς άνθρώπους ίοιιχίτερα κλονισμένη, παραμένει έντούτοις σέ κάποιο 6αθμό εύτυχής: τοu άπομένει lνας έγγονός, έξιχκολουθεί νά χα-
234
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
τέχει τεράστια γνώση καί οόξα χάρη στά. έργα του, μιά. καλή περιουσία, κοιvωvική θέση καί ύπόληψη, ίσχυρούς φίλους, γνώση μuστικώv πληρο φοριώv, καl τό καλύτερο ολωv: τήv πίστη στόv θεό. Μετά. άπ' ολα αύτά μετρii τά. οόvτια στό στόμα του: άπομένουv άκόμη . οεκαπέvτε.
'Όμως οταv ό Cardano έγραφε, ίεροεξεταστές καί Ίσπαvοί μεριμvοG σαv ήοη καί στήv 'Ιταλία ώστε τέτοιοι ιivθρωποι vά. μήv μποροuv πλέοv vά μορφώvοvται ή φρόvτιζαv μέ κά.ποιοv τρόπο νά τούς έξοντώvουv. Άπό
έοώ μέχρι τά. Άπομνημοvεύμ.ατα τοu Alfieή τό άλμα εΤναι τεράστιο. θά. 'ταν ώστόσο άοικο νά κλείσουμε τούτη τή συμπαράθεση τώv
αύτο6ιογράφωv οίχως νά οώσουμε τόv λόγο σ' εvαv άνθρωπο έξ ίσου εύυπόληπτο οσο καί εύτυχΥj. Πρόκειται γιά. τόv γνωστό φιλόσοφο τΥjς ζωijς Luigi Comaro (γεv. 1467), πού ή κατοικία του στήv Πά.οουα ύπΎ)ρξε κλασσική ήοη ώς άρχιτεκτόvημα καί ταυτδχροvα ένοιαίτημα ολωv τώv Μουσών. Στήv περίφημη πρσ.γματεία του γιά. τή ((μετρημέvη ζωή» περιγράφει κατ' άρχήv τήv αύστηρή οίαιτα μέσω τΥjς όποίας κατάφερε, οvτας προηγουμέvως φιλάσθεvος, vά φθάσει ύγιής σέ μεγάλη ήλικία-83
έτώv τήv έποχή έκείvη- καί άπαvτii στή συvέχεια σέ Οσους περιφροvοuv συλλή6οηv τή ζωή πέρα άπό τό 650 ετος παρομοιάζQvτάς τηv μέ ζωvτα-
vo,
θ, αvατο.
ss
Τ
,
ους
'
"
,
αποοεικνυει
υ οτι
•
ο
Ρ• οιος
του
καθόλου οέv θuμlζει θά.vατο. «''Ας έρθουv vά.
r
ε ναι
'
γεματος
., , , -.ωη
και
oouv κα{ vά θαυμάσουv τήv
εύεξία μου, τό πώς κα6αλικεύω άλογα οίχως 6οήθεια κι άvε6αίvω σκάλες καί λόφους, τδ πόσο κεφάτος, οιασκεοαστικός καί εύχαριστημέvος εΤμαι, έλεύθερος άπό έγνοιες της ψυχΥjς καί ουσά.ρεστες σκέψεις. Ή χαρά κι ή είρήvη οέv μ' έγκαταλείπουv ... Συvαvαστρέφομαι σοφούς, λόγιους, έξαίρε
τους άvθρώπους της καλΥjς κοιvωvίας, κι οταv εΤμαι μόvος οια6άζω καί γράφω, έπιοιώκοvτας έτσι, οπως καί μέ κάθε άλλοv τρόπο, νά ε!μαι χρήσιμος στούς άλλους κατά. τίς ουvά.μεις μου. Άπ' ολα τοGτα κά.vω τό κάθε πράγμα στόv καιρό του, μέ άvεση, στήv ώραία κατοικία μου πού
6ρίσκεται χτισμέvη στήv καλύτερη περιοχή της Πάοουας κι εfvαι κατάλ ληλα έξοπλισμέvη γιά. χειμώνα καί καλοκαίρι μ' ολα τά μέσα της οίκο οομικης τέχvης, οιαθέτοvτας άκόμη καί κήπους πλάι σέ τρεχούμενα vερά.
Τήv άvοιξη καί τό φθιvόπωρο άvε6αίvω γιά. λίγες μέρες στόv λόφο, στήv ώραιότερη τοποθεσία τώv Εύγαvίωv, μέ πηγές, κήπους καί μιάv ιivετη καί χαριτωμέvη κατοικία. 'Εκεί συμμετέχω κι έγώ σ' εvα έλαφρύ καί
εύχάριστο κυvήγι, οπως ταιριάζει στήv ήλικία μου. Κατόπιv περνώ λίγοv καιρό στήv ώραία μου έπαυλη στήv πεοιά.οα. 89 υολοι οί ορδμοι συγκλίvουv
έκεί σέ μιά. πλατεία πού τό κέvτρο της καταλαμ6ά.νεται άπό μιά. vόστιμη έκκλησία. 'Έvας ουvατός 6ραχίοvας τοu ποταμοu Μπρέvτα οιασχίζει τούς γύρω τόπους, ολοuς τους εύφορα, καλοσπαρμένα χωράφια, κατοικημέvα τώρα γιά. τά. καλά, έκεί πού άλλοτε ύπΥjρχαν μόvοv ελη καί μολuσμέvος
235
ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ
άέρας, φιοότοποι μ&λλον παρά μέρη γιά νά κατοικήσουν άνθρωποι. 'Εγώ , , αποστραγγισα
, υtιο_ τα υασ.τα.
Τ'
, .,
οτε ο αερας
"
εγινε
λ'
κα ος,
...
οι αν
6ρ
,
ωποι εγκα-
ταστάθηκαν καί πολλαπλασιάστηκαν, κι ό τόπος πηρε τήν σημερινή του μορφή, ετσι ώστε νά μπορώ νά πώ στ' άλήθεr.ιχ: στό μέρος τοuτο χάρισα
στόν θεό εvαν 6ωμό κι iναν ναό καί ψυχές γιά νά τόν λατρεύουν. Αύτή
ε!ναι ή παρηγοριά καί ή χαρά μου, οσες φορές τύχει νά πάω έκεϊ. Τήν άνοιξη καί τό φθινόπωρο έπισκέπτομαι καί τίς γύρω πόλεις, συναντώ τούς φίλους μου, μιλώ μαζί τους καί γνωρίζω μέσω αύτών άλλους έξαίρετους άνθρώπους, άρχιτέκτονες, ζωγράφους, γλύπτες, μουσικούς καί γεωπό
νους. Παρατηρώ τά καινούργr.ιχ έπιτεύγματά τους, παρατηρώ έκ νέου τά
Οσα ήοη γνωρίζω καί μαθαίνω πάντοτε πολλά χρήσιμα πράγματα, μέσα καί πλάι σέ άνάκτορα, κήπους, άρχαιότητες, ά.στικές τοποθεσίες, έκκλη σίες καί όχuρώσεις. 'Όμως περισσότερο άπ' ολα μέ μαγεύει κατά τή
οιάρκεια τοu ταξιοιοu μού ή όμορφιά τών περιοχών καί τοποθεσιών πού 6ρίσκονται πότε στήν πεοιά&ι., πότε πάνω σέ λόφους, πλάι σέ ποταμούς καί σέ ρυάκια μέ τά άγροτικά σπίτια καί τούς κήπους τους τριγύρω. Κι οί άπολαύσεις μου αύτές οέν μειώνονται άπό τήν έξασθένιση τοu ματιοu
ή τοu αύτιοu: οόξα τ(ί) θε(ί), ολες οί αίσθήσεις μου ε!ναι σέ άριστη κατάσταση, μαζί τους κι ή γεύση, καθώς τά λιγοστά καί άπλά, μέ τά
όποία τρέφομαι τώρα, μοίί φαίνονται νοστιμότερα άπό τίς λιχοuοιές πού έτρωγα άλλοτε, οταν ζοuσα άκατάστατα».
Άφοu στή συνέχεια άvαφέρει κατόπιν τά έγγειο6ελτιωτικά έργα πού έκτέλεσε γιά χάρη της Δημοκρατίας καί τά σχέοια πού πρότει.vε μ' έπιμοvή πρός τόν σκοπό της Βια.τήρησης τών λιμνοθαλασσών, κλείνει
λέγοντας: «Αύτή ε!ναι ή άληθιvή άναψuχή γιά γεράματα ύγιΥj μέ τή 6οήθεια τοu θεοu, έλεύθερα άπό κάθε πνευματική καί σωματική όΟύvη, τήv όποία ύφίστανται κάμποσοι νεώτεροι Ιiλλά καί κάμποσοι κατάκοιτοι
γέροντες. Κι ιίν ε!ναι θεμιτό νά προσθέσει κανείς στό μεγάλο τό έλάχιστο καί στό σο6αρό τό άστείο, τότε καρπός της μετρημένης ζωης μου, ε!ναι καί τό οτι στό
830 ετος της ήλικίας μου κατάφερα νά γράψω καί μιά
οιασκεοαστικότατη κωμωΟία, γεμάτη άπό κόσμιοuς άστεϊσμούς. Κάτι
τέτοια ε!ναι συνήθως έργα της νιότης, οπως ή τραγωΟία ε!ναι εργο τών γηρατειών. Έάν λοιπόν προσμετραται στό κλέος τοίί φημισμένου έκείνου 'Έλληνα ή σύνθεση μtας τραγωοίας στά 73 του, οέv θά πρέπει έγώ, έχοντας στήν πλάτη μου οέκα χρόνια παραπάνω, νά 'μαι ύγιέστερος καί πιό εuθυμος άπ' ο,τι ύπΥjρξε τότε έκείνος; Καί γιά νά μή λείψει άπ' τήν
πληρότητα τών γηρατειών μοu καμμιά παρηγοριά, 6λέπω μπρός στά μάτια μου ενα ε!οος σωματικΥjς άθανασίας μέ τή μορφή τών άπογόvων μοu. 'Όταν φθάνω στό σπίτι έχω μπροστά μου οχι lvα καί ουό παρά ίντεκα έγγόνια ούο tως οεκαοκτώ έτών, ολα άπό έναν πατέρα καί μία
236
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
μητέρα, ολα ύγr.έστατα (άπ' Οσο μπορεί νά. διαπιστώσει κανείς μέχρι σήμερα), μέ ταλέντο κα( κλίση γιά. μόρφωση καί χρηστά. ήθη. 'Έναν άπό τούς μικρότερους τόν έχω πάντοτε μαζί μου γtά. πειραχτήρι μου (buffoncello), καθώς τά. παιδιά. εfναι γεννημένοι κωμικοί άπ' τόν τρίτο μJχρι τόν πέμπτο χρόνο της ζωΎjς τους. Τούς μεγαλύτερους τούς άντιμετωπίζω
ήδη ώς συντρόφους μου καί, καθώς έχουν ύπέροχες φωνές, χαίρομαι νά. τούς άκούω νά τραγουδοuν καί νά. πα(ζουν διάφορα οργανα. Τραγουδώ μάλιστα κι έγώ ό ίδιος καί διαθέτω τώρα φωνή καλύτερη, καθαρότερη,
ήχηρότερη άπό ποτέ. Αύτές ε!νάι οί χαρές τών γηρατειών μου. Ό 6ίος μου εfναι λοιπόν γεμάτος ζωντάνια Κι οχι νεκρός κα( δέν θέλω ν' άλλά.ξω τά. γηρατειά. μου μέ τά. νιάτα ένός πού !χει πέσει θύμα τών παθών». Στήν «Προτροπή» τήν όποία ό Comaro προσέθεσε πολύ άργ6τερα, 95 του, προσμετρii μεταξύ άλλων στήν εύτυχtα του τό γεγονός οτι ή πραγματεία του προσηλύτισε πολλούς. Πέθανε στήν Πάδουα στά. 1565, στά
σχεδόν έκατονταετής.
VI.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΛΑΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ
Πλάι στούς χαρακτηρισμούς τών ξεχωριστών άτ6μων δημιουργείται καί μία κλ(ση πρός τήν άξιολόγηση καί τήν περιγραφή όλόκληρων πληθυ σμών. Πόλεις, φυλές καί λαοί σ' όλόκληρη τή Δόση συνήθιζαν κατά. τή
διάρκεια τοu Μεσαίωνα νά άλληλοκαταδιώκονται μέ σκωπτικά καί χλευαστικά. λόγια, πού τ(ς πιό πολλές φορές περιείχαν εναν -έντονα παραμορφωμένο- άληθινό πυρήνα. 'Όμως οί Ίταλο( ξεχώριζαν άνέκαθεν ίδιαίτερα σ' ο,τι άφορii τή σuνείΟηση τών πνευματικών διαφορών μεταξύ τών πόλεων καί τών περιοχών τους. Ό τοπικιστικός πατριωτισμός τους,
έξ ίσου μεγάλος ή καί μεγαλύτερος όποιουδήποτε μεσαιωνικοϋ λαοu, εfχε ήδη άπό νωρίς μιά. λογοτεχνική πλευρά. καί συνδέθηκε μέ τήν έννοια τοϋ κλέους. Ή τοπογραφ(α διαμορφώνεται ώς παράλληλος της 6ιογραφίας
(πρ6λ παραπ. σ. 109 κ.έξ.). Καθώς λοιπόν τώρα κάθε μεγαλύτερη πόλη άρχιζε νά αύτοεγκωμιάζεται σέ πρόζα καί σέ στίχο,90 ήρθαν στό προσκή νιο κα( συγγραφείς οί όποίοι περιέγραφαν διαδοχικά ολες τίς σημαντικό
τερες πόλεις καί τούς πληθυσμούς τους έν μέρει στά σο6αρά., έν μέρει χλευάζοντας πνευματωδώς, άλλοτε πάλι κατά τρόπον ώστε ήταν δύσκο λο νά χωριστεί ξεκάθαρα ή σο6αρότητα άπό τή χλεύη. Πλάι σ' όρισμένα περίφημα χωρία της Dίνίnα Commedia ένΟιαφέρει
έδw ό Dίttamondo τοu Uberti (περί τό 1360). Στό έργο αύτό κατονομά ζονται κατά κύριο λόγο έπ( μέρους μόνον άξιοπρόσεκτα φαινόμενα κα(
ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΕΙΣ
237
χαρακτηριστικά γvωρίσματα: τό πανηγόρι της κουρούvας ατή γιορτή τοϋ
Άγ. Άπολλιvαρίου ατή ΡαSέννα, οί πηγές στό Τρε()(ζο, τό μεγάλο κελ λά.ρι ατή Βιτσέvτσα, οί ύψηλοί τελωvιακοί Οασμο( της Μά.vτουας, τό
οάσος τωv πύργωv ατή Λούκα. Άvά.μεσά. τους Sρίσκουμε ώστόσο έπαι vετικές έξάρσεις καί σκωπτικές κριτικές κάθε είοους. Τό 'Αρέτσο έμφα
vίζεται μέ τό έκλεπτυσμέvο Οαιμόvιο τwv τέκvωv της πόλης του, ή
Γέvουα μέ τά τεχνητά μαυρισμέvα μhτια καί 8όvτια (;) τwv θηλέωv, ή Μπολώνια μέ τή σπατάλη χρήματος, τό Μπέργκαμο μέ τή χον8ροει8η ~
L;.
ι
ιιtW\εκτο και
ι
τα
ξι
ιλ
υπνια κεφα
ι
ια και
ι
ι
τα παρομοια.
91
'Αργότερα, κατά τόv 150 αίών.α, ό καθένας έξυμνεϊ τήν πατρίοα του, είς ()ά.ρος μάλιστα άλλων πόλεων. Π. χ. ό Michele Savonarola παραοέχε ται μονά.χα τή Βενετία κιχ( τή Ρώμη ώς θέίκότερες άπό τή 8ική του
Πάοουα, ένω θεωρεί τή Φλωρεντία τό πολύ-πολύ εύτυχέστερη. 'Όλα αύτά ()έSαια έλάχιστα ύπηρετοuσαν τήν άvτικειμεvική γvώση. 92 Στό τέ λος τοu αίώvα ό Jovianus Pontanus περιγράφει ατό εργο του Antonius eνα φανταστικό ταξίοι 8ιά μέσου της 'Ιταλίας, μόvο κιχ( μόvο γιά. vά. μπορέσει
vά. 8ιατυπώσει μ' αύτή τήv εύκαιρία κακόSουλες παρατηρήσεις. Μέ τόν
160 ομως αίώνα ξεκινίi μιά σειρά. πραγμα
ήθη καί .τήν πολιτική κατάσταση των Γερμανών καί τwv Γά.λλωv κατά. τρόπον ώστε άκόμη κι ό γηγεvής Βόρειος, ό όποϊος γvωρίζει τήν ίστορία του, θά εύγvωμονεϊ τόv Φλωρεvτιvό σοφό γιά. τή φωτισμέvη ματιά. του.
Οί Φλωρεντιvο(, κατόπιν, άρέσκονται στήν αύτοπεριγραφή94 (πρ6λ πα ραπ. σ. 62, 66) κιχ( μέ τήν εύκαφ(α αύτήv ά.πολαμ()άνουν μόνοι τους τήν -έπάξια κεροισμένη ()έ6αια- λάμψη τοu πvευματικοσ τους κλέους. Τό γεγοvός οτι 8έν ά.πο~ίοουv π.χ. τήv καλλιτεχνική πρωτοκαθεορία της Τοσκάνης έπί της 'Ιταλίας οuτε κάν σέ κάποιο ίοιαίτερο μεγαλοφυές χάρισμα παρά ατόν μόχθο κιχ( τή μελέτη, συνιστα 'ίσως τήv κορυφαία
στιγμή της αύτοσυνεί8ησής τους. 95 'Εκφράσεις σε6ασμοu οιασήμων Ίτα λwv άπό άλλες περιοχές, οπως π.χ. τό θεσπέσιο οέκατο εκτο Capitolo τοu Aήosto, οί Φλωρεντινοί τίς οέχοvταν περίπου ώς όφεtλόμενο φόρο. Μιας έξαίρετης πηγϊjς σχετικά. μέ τίς οιαcpορές τών ίταλικwν πλη
θυσμών μποροuμε, καθώς φαίνεται, νά ά.ναφέρουμε μονά.χα τ' ονομα.96
'Ένα μικρό (άvώννμο) Commentario τοϋ ίοιου συγγραcpέα97 περιέχει άνά μεσα σέ μπόλικες άνοησίες καί όρισμένες πολύ άξιόλογες νύξεις σχετικά μέ τήν άτυχη κατάσταση οιάλυσης γύρω ατά μέσα τοu αίώνα. Ό Leandro Alberti,98 οταν περιγράφει τό ί8ιαίτερο πνεuμα κάθε πόλης, οέν εΤναι τόσο οιεξοοικός Οσο θά περιμέναμε. 9 9
Πώς τώρα τούτη ή συγκριτική παρατήρηση των πληθυσμών, άπό
238
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
πλευρας κυρίως τοϋ ίταλικοu ούμανισμοu, έπέορσ.σε πιθανόν σέ άλλους
λαούς, οέν είμαστε σέ θέση νά τό τεκμηριώσουμε άκρι6έστερα. Στήν 'Ιταλία άνήκει έν πάση περιπτώσει ή προτεραιότητα στό ζήτημα αύτό, οπως καί στήν κοσμογραφία έν γένει.
VII.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΉ ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΛΕΥΡΑΣ ΤΟΥ ΑΝθΡΩΠΟr
'Όμως ή άνακάλυψη τοu άνθρώπου οέν παραμένεί στάσιμη στό έπίπεοο της περιγραφης άτόμων καί λαών. Στήν 'Ιταλία ή έξωτερική πλευρά τοu άνθρώπου καθίσταται κι αύτή άντικείμενο παρατήρησης μέ τρόπο έντε λώς οιαφορετικό άπ' ο,τι στόν Βορρά. Δέν θά άποτολμήσουμε νά μιλή σουμε έοώ γιά τή θέση τών Ί ταλών γιατρών μέσα στίς προόοους της φυσιολογίας· ή καλλιτεχνική άνίχνευση της άνθρώπινης μορφης οέν άνή
κει πάλι έοώ, παρά στήν ίστορία της τέχνης. 'Ωστόσο, θά πρέπει 6έ6αια νά γίνει λόγος στό σημείο αύτό γιά τή γενική παιοεία τοu ματιοu, ή όποία στήν 'Ιταλία κατέστησε ουνατή μίαν άντικειμενική, καθολικης ίσχύος κρίση σχετικά μέ τό σωματικό κάλλος καί τήν άσχήμια.
Κατ' άρχήν, οια6άζοντας προσεκτικά τούς τότε 'Ιταλούς συγγρα φείς θά έκ.πλαγοuμε μέ τήν άκρί6εια κ.αί τήν όξύτητα χ.ατά τήν άπόοοση των έξωτερικ.ών χαρακτηριστικών κ.αί, γενικότερα, τήν πληρότητα όρι σμένων περιγραφών προσώπων. 100 Καί σήμερα άκ.όμη, οί Ρωμαίοι ίοιαί τερα, έχουν τήν ίκανότητα νά καθιστοuν άναγνωρίσιμο μέ τρείς λέξεις εναν άνθρωπο γιά τόν όποίο γίνεται λόγος. Ή γρήγορη ομως αύτή σύ
νοψη τών χαρακτηριστικών στοιχείων άποτελεί ούσιώΟες προαπαιτούμενο γιά τήν άναγνώριση τοu ώραίου κ.αί τήν ίκανότητα της περιγραφης του. Ή λεπτομερής περιγραφή μπορεί ώστόσο νά συνιστα λάθος γιά τόν
ποιητή, άφοu ενα καί μόνο χαρακτηριστικό, έντοπισμένο μέ 6αθύτατο πάθος, μπορεί νά οημιουργήσει στόν άναγνώστη μιά πολύ ίσχυρότερη είκ.όνα γιά τήν περί ής ό λόγος μορφή. Πουθενά ό
Dante
οέν έπαίνεσε πιό
έξαlσια τή Βεατρίκη του άπό τά σημεία οπου περιγράφει τήν άντανάκ.λα ση της ϋπαρξής της σ' όλόκληρο τό περι6άλλον της. Έοω ομως οέν μας άπσ.σχολοuν οί σκοποί τούς όποίους έπιοιώκει ή ποίηση καθ' έαυτήν, παρά ή ίκ.ανότητα νά ζωγραφίζονται μέ λέξεις συγκεκριμένες καθώς καί ίοεα τές μορφές. Στό σημεϊο αύτό ύπηρξε οεξιοτέχνης ό Boccaccίo, οχι στό
Decame-
ιvne, άφοu ή νου6έλα άπαγορεύει τίς έκ.τεταμένες περιγραφές, bΧλά στά μυθιστορήματά του, οπου μπορεί νά διαθέσει τόν χρόνο καί τόν άπαραί-
239
ΕΞΩΤΕΡΙΚΉ ΠΛΕΤΡΑ τοr ΑΝθΡΩΠΟr
τητο ο!στρο γιά τόν σκοπό αύτό. Στόν Ameto τοu περιγράφει μία ξανθιά και μία καστανή οπως περίποu θά τίς ε!χε ζωγραφίσει ενας ζωγράφος έκατό χρόνια <Χργότερα
- γιατί κι έδώ τά γράμματα προηγοuνται κατά
πολύ τών είκι.χστικών τεχνών. Στό πρόσωπο της κασταvΥjς (ή μαλλον: τΥjς λιγότερο ξανθης) έμφανίζονται ήδη μερικά χαρακτηριστικά πού θά άποκαλούσαμε κλασσικά: στά λόγια τοu
((la spazioza testa e distesa))
δια
κρίνεται τό προαίσθημα σημαντικών μορφών πού ύπερ6αίνοuν τό στοιχείο τοu χαριτωμένοu. Τά φρύδια δέν σχηματ(ζοuv πλέον, σύμφωνα μέ τό ί&ινικό τών Βuζαντινών, δuό τόξα, παρά καί τά οuό μαζί μtά οονοvμενη
γραμμή. Τή μότη φαίνεται πώς τή φαντάζεται κοντά στή λεγόμενη άέτεια μVτη. 101 'Επίσης τό πλατύ στηθος, οί μετρίως μακρεi'ς 6ραχίονες, ή έντύπωση πού προκαλεi' τό ώραi'ο χέρι καθώς άκοuμπα στό πορφuρό ενοuμα - ολα τοvτα τά χαρακτηριστικά παραπέμποuν κατ' ούσίαν στό αίσθημα κάλλοuς μιας μελλοντικΎjς έποχΎjς πού ταuτοχρόvως προσεπίζει άσuνε(οητα έκεi'νο της κλασσικΎjς άρχαιότητας. Σέ άλλες περιγραφές ό
Boccaccio άναφέρει έπίσης tνα έπίπεδο (οχι τό στρογγuλεμέvο μεσαιωνι κό) μέτωπο, εvιχ σο6αρό, μακροuλό καστανό μάτι, tvαν στρογγuλό, όχι σκαμμένο λαιμό, έπίσης 6έ6αια τό πολύ μοντέρνο ((μικρό ποδαράκι>>, καθώς καί τά «δuό πονηρά χα( παιχνιδι<Χρικα μάτια>> μιας μαuρομαλούσ σας νύμφης. 102 Καί άλλα πολλά.
Δέv γνωρίζω έάν ό 15ος αίώνας μας άφησε tvαν γραπτό άπολογισμό σχετικά μέ τό ίδανικό τοu περί κάλλοuς. Οί έπιοόσεις τών ζωγράφων καί τών γλuπτών δέν θά άρκοuσαν, οπως νομίζει κανείς μέ τήν πρώτη
ματιά, γιά vά καταστήσοuν κάτι τέτοιο έντελώς περιττό, άφοu άκρι6ώς σέ άντιπαράθεση πρός τόν δικό τοuς ρεαλισμό στόν γραπτό λόγο πιθανόν νά έπι6ίωσε μtά όρισμένη άξιωματική άντίληψη περί χάλλοuς. 103 Κατό πιν, κατά τόν 160 αίώνα, έμφανίζεται στό προσκήνιο ό Firenzuola μέ τό πολύ ένδιαφέρον σύπραμμά τοu περί γuναικείας όμορφιας. 104 Πρό παντός πρέπει κανείς νά μή λά6ει ύπ' οψιν τοu ο,τι έκεi'νος διδάχθηκε άπλώς άπό <Χρχαίοuς σuπραφεi'ς καί είκαστικούς καλλιτέχνες, οπως οί καθορι σμένες διαστάσεις άναλόγως τοv μήκοuς της κεφαλης, κάποιες έπ( μέροuς άφηρημέvες εννοιες κ.λπ. 'Ό,τι άπομέvει σuνιστ& αuθεντική δική
τοu άντίληψη τήν όποία τεκμηριώνει μέ παραδείγματα πραγματικών γuναικών κι.χ( κοριτσιών άπό τό Πράτο. Κι.χ( καθώς τό 6ι6λιαράκι τοu σuνιστα εvιχ ε!οος διάλεξης τήν όποία άπαπέλλει ένώπιον τών θηλuκών κατοίκων τοv Πράτο, οηλαοή τών πλέον αύστηρών κριτών τοu, θά
πρέπει νά θεωρήσοuμε οτι οέν άπέκλινε άπό τήν άλήθεια. Ή 6ασική άρχή τοu ταuτίζεται καθ' όμολογίαv μ' έκε(νη τοu Ζεύξιδος κι.χ( τοv
Λοuκιανοv: παράλληλη άvιχζήτηση τών έπί μέροuς ώραιοτέρων μερών μέ στόχο ενα δψιστο κάλλος. Όρίζει τίς χρωματικές έκφάvσεις πού άπαν-
240
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΟΠΟΣ
τώνται στήν έπιΟερμίοα καί τά. μαλλιά., οίνοντας τό προl>ά.οισμα στό
biondo ώς τό ούσιωοέστεpο καί ώραιότερο χρώμα, 105 ομως μέ τοί:ίτο έννοεί ενα ήπιο κιτρινωπό χρώμα πού κλίνει πρδς τό μελαχρινό. Περαι τέρω άπαιτεί τά. μαλλιά. νά. 'ναι πuκνά., σγοuρά καί μακριά., τό μέτωπο
εuθuμο καί μέ πλάτος οιπλά.σιο τοί:ί uψοuς τοu, ή έπιοερμίοα άκτινοl>όλα
καί φωτεινή (candido) οχι ομως λεuκή σά.ν τοί:ί πεθαμένοu (bianchezza), τά. φρύοια σκοί:ίρα, μαλακά σά.ν τό μετά.ξι, πιό τονισμέν~ στό μέσον καί πιό ξέθωρα οσο προχωροί:ίμε πρδς τή μύτη καί τ' αύτιά., τό άσπρο τοί:ί
ματιοί:ί έλαφρά. γαλαζωπό, ή tριοά οχι όλόμαuρη, μολονότι ολοι οί ποιητές ζητοί:ίν
occhi neή
ώς οώρο τίjς Άφροοίτης, ένώ τό γαλανό τ' ούρανοί:ί
χαρακτήριζε άκόμη καί θεές καί τό πρά.ο, εuχαρες σκοuρο καστανό εΤναι άγαπητό σέ ολοuς. Τό tοιο τό μάτι πρέπει νά. 'ναι μεγάλο καί νά.
προεξέχει. Τά. ώραιότερα l>λέφαρα εΤναι λεuκά. καί φέροuν σχεοόν άοιόρα τες κόκκινες φλεl>ίτσες. Τά. ματοτσίνορα οϋτε πολύ πuκνά, οuτε πολύ μακριά, οϋτε πολύ σκοί:ίρα. Ή κόχη των ματιών πρέπει νά eχει τό tοιο χρώμα μέ τά μάγοuλα. 106 Τό αύτί, μεσαίοu μεγέθοuς, πρέπει νά. φuτρώνει γερά καί μέ χά.ρη στό πλάι τΎjς κεφαλijς, τά καμπύλα μέρη τοu νά.
eχοuν έντονότερη άπόχρωση άπό τά έπίπεοα, οί άκρες τοu νά 'ναι οιά.φανες κα( μέ μιά. κοκκινωπή λάμψη σάν τά σπόρια τοί:ί ροοιοί:ί. Οί
κρόταφοι ε!ναι πιό ομορψοι λεuκοί κι έπίπεοοι καί, κατά προτίμηση, Οχι πολύ στενοί. 107 Στά μάγοuλα τό κόκκινο πρέπει νά έντείνεται μέ τή στρογγuλάοα. Ή μύτη, πού καθορίζει κατ' ούσίαν τήν άξία τοί:ί προφίλ, πρέπει νά ά:Οuνατίζει πρός τά πάνω, μαλακά καί όμοιόμορφα. 'Εκεί οποu τελειώνει ό χόνορος μπορεί νά ύπά.ρχει ίνα μικρό άνασήκωμα, οχι ομως
καί νά σχηματίζεται άέτεια μύτη, γιατί αύτή οέν εΤναι ώραία στίς γuναίκες. Τό κατώτερο μέρος της πρέπει νά eχει χρώμα ήπιότερο άπό των αύτιών, οχι ομως λεuκό τοί:ί πάγοu, τό μεσαίο τε(χωμα πά.νω άπ' τά χείλη νά κοκκινίζει έλαφρά. Τ δ στόμα ό σuγγραφέας τδ θέλει μ&λλον
μικρό, οϋτε ομως αίχμηρό, οuτε πλακοuτσό, τά χείλη οχι πολύ λεπτά. καί νά ταφιά.ζοuν ομορφα μεταξύ τοuς. Σέ τuχαία άνοίγματα τοί:ί στό
ματος (οηλαΟή οχι στδ γέλιο ή τήν όμιλία) έπιτρέπεται νά φαίνονται τό πολύ εξι οόντια άπδ τήν πάνω σειρά.. Ίοιαίτερες νοστιμιές σuνιστοϋν τό λακκάκι στό πανωχε(λι, ενα ώραίο φούσκωμα τοί:ί κάτω χείλοuς, eνα
έλκuστικό κα( χαριτωμένο γελάκι στήν άριστερή γωνία τοu στόματος
κ.λπ. Τά οόντια πρέπει: νά μήν ε!ναι μικροσκοπικά, νά 'ναι όμοιόμορφα, ώραrα χωρισμένα μεταξύ τοuς; στό χρώμα τοϋ έλεφαντόοοντοu. Τά οολα ,
να
,
μην
τ
ειναι
λ'
πο
u
-
σκοuρα
,
και
e1e
οεοαια
.,
οχι
,
σrrJ
,
κοκκινο
e
οε
λ
-!:!ouoo.
Τ'
ο
πηγούνι νά 'ναι στρογγuλδ, οϋτε γuριστό, οϋτε μuτεpό, στό σημείο οποu
άνασηκώνεται νά κοκκινίζει, ή μεγάλη τοu οόξα εΤναι τό λακκάκι. Ό λαιμός νά 'ναι λεuκός καί στρογγuλός καί μ&λλον μακρύς παρά κοντός,
ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΛΕrΡΑ
TOr
241
ΑΝθΡΩΠΟr
ή λιχκκοό6ιχ κιχ( τό μi)λο τοu Άδάμ άπλώς vά διιχφιχίνοντιχι. Ή έπιδερ
μl&ι πρέπει νά σχηματί'ζει Ομορφες ρυτίΟες μέ κάθε κίνηση. Οί ώμοι άπιχιτεί νά ε!νιχι φαρδείς, θεωρεί μάλιστα τό εδρος τοu στήθους ώς τήν ϋψι.στη άπιχίτηση τοu κάλλους. Έκ't'ός αύτοu, κανένα όστοϋν δέν πρέπει νά 'ναι όριχτό στήν περιοχή ιχύ't'ή τοϋ σώματος, οί καμπυλώσεις μόλις νά. διακρίνον't'ιχι, τό χρώμα νά. 'ναι
((Candidissimo». Τό σκέλος πρέπει νά 'ναι
μακρύ κιιί τρυφερό στό κάτω μέρος του, δχι ομως πολύ λιπόσαρκο στό άντικνήμιο κιχ(, έπί πλέον, νά διαθέτει δυνατές λευκές γάμπες. Τ6 πέλμα
τό θέλει μικρό, οχι ομως άτροφικό, τό μετατάρσιο (καθώς φαίνεται) ύψηλό, τό χρώμα άλα.6άστρινο λευκό. Οί 6ραχίονες πρέπει νά 'ναι λευκοί καινά κοκκιν('ζουν έλιιφρά στά πιό άνιισηκωμένα μέρη τους. Τή σύστα
σή τους 't'ήν περιγράφει ώς σαρκώδη καί μυώδη κι ομως μαλακή σάν της Παλλάδας, eτσι οπως έκείνη στάθηκε μπροστά στόν δοσχό πάνω
στήν 'Ίδη, μέ μιά λέξη: χυμώδης, φρέσκια καί σφιχ't'ή. Τό χέρι άπαιτεί νά 'ναι λευκό, ίδιαίτερα στή ράχη του, ομως μεγάλο καί κάπως γεμά't'ο, κιχί ή αίσθησή του νά 'ναι σάν 't'Ou φίνου μεταξιοϋ, ή ροδαλή παλάμη μέ λίγες άλλά σαφείς, οχι τεμνόμενες γραμμές καί Οίχως πολύ έξογκωμένα ύψώματα, ό χώρος άνάμεσιχ στόν άντίχειρα κιχ{ τόν δείκτη νά 'χει eντονη άπόχρωση κιχ( vά μή ρυτιδιά'ζει, τά δάχτυλα vά 'ναι μακριά,
τρυφερά καί πρός τήν άκρη τους άνεπαίσθητα λεπτότερα, μέ φωτεινά,
'
..
,
..
,
'
,
"l! λ λ' λ' Ν.γο καμπυ ωμενα κι οχι πο υ μακρια ουτε πο υ τετριιγωνα νυχια, που
πρέπει νά 'νιιι κομμένα μονάχιι οσο τό πλάτος της ράχης ένός μαχαι ριοu.
Πλάι σ ιχύτήν τή λεπτολόγο αίσθητική ή κοινή αίσθητική ύπο6αθ μί'ζεται. Οί 6αθύτεροι λόγοι πού θεμελιώνουν 't'ήν κρίση περί όμορφιας κιχί καθορί'ζουν 't'ή στάση τοϋ μα't'ιοu «senza appell0)) ε!νιιι καί γιά τόν Firen-
zuola ενα μυστικό, οπως παραδέχεται άν9ιχτά· οί όρισμοί του περί Leggiadήa, Grazia, Venusta, Αήa, Maesta είναι, οπως παριιτηρήσαμε, έν μέρει φιλολογικi)ς προελεύσεως, έν μέρει μιά μάταιη πάλη μέ τό άνείπω το. Όρί'ζει μέ τρόπο πραγματικά ώριιίο -'Πιθανόν κατά τό πρότυπο ένός άρχαίου συπραφέα- τό γέλιο ώς eκλαμψη τi)ς ψυχi)ς.
Σέ ολες τίς λογοτεχνίες θά παρουσιαστοuν κατά 't'ήν έκπνοή τοu Μεσαίωνα μεμονωμένες προσπάθειες γιά νά προσδιορισθεί κατά κάποιον 't'ρόπο τό κάλλος. 108 'Όμως Ούσχολα στέκεται άλλο eργο πλάι στόν Firen-
zuola. Ό Brantome π.χ., μεταγενέσ't'ερος κατά μισόν αίώνιχ καί περισ σότερο, ε!ναι μπροστά. του άνεπαρκής γνώστης, γιατί τόν κινεί ή φιλη δονία κι οχι ή αίσθηση τοu κάλλους.
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
242
VΙΠ. ΠΕΡΙΓΡΑΦΉ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΣΕ ΚΙΝΗΣΗ
Στήν άναχάλυψη τοu άνθρώπου μποροuμε τέλος νά συγχαταλέξουμε χαί
τήν περιγραφική συμμετοχή στήν κίνηση τijς άληθινΥjς άνθρώπινης 'ζωi)ς. Ή κωμική χαί σατιρική πλευρά τών μεσαιωνικών λογοτεχνιών στό
σύνολό της χρεια'ζόταν άπαραίτητα γιά τούς σκοπούς της τήν είχόνα τi)ς
χοινης tωi)ς. 'Εντελώς οιαφορετιχή ύπόθεση εΤναι ή περιγραφή της εί κόνας αύτijς άπό τούς Ί ταλούς της Άναγέννησης γιά χάρη τοu ίΌιου τοu
έαυτοu της, έπειοή εΤναι ένοιαφέρουσα καθ' έαυτήν, ε!ναι €να κομμάτι τοu μεγάλου, καί καθολικοu bίου τοu κόσμου πού νιώθουν νά τούς περιρρέει μέ τρόπο μαγικό. Στή θέση τοu έπιχριτικοu χωμικοu ορώμενου καί
παράλληλα μ' αύτό, καθώς περιοιαbαίνει στά σπίτια, τά ορομάκια, τά χωριά θέλοντας νά τά ψάλει σέ πολίτες, χωρικούς και παπάοες, άπαντώνται στή λογοτεχνία οί άπαρχές τijς αύθεντικi)ς ήθογραφίας, πολύ
πρίν άσχο,ληθεί μαζί της ή 'ζωγραφική. Τό γεγονός οτι στή συνέχεια τά ούο είοη συνΟέονται συχνά, οέν τά έμποοί'ζει νά άποτελοuν ούο οιαφορετιχά πράγματα. Πόσα έπίγεια περιστατικά θά πρέπει νά παρακολούθησε ό Dante προσεχτικά καί συμμετέχοντας σ' αύτά, ώσπου νά φθάσει νά περιγράψει
τόσο χειροπιαστά τά σuμbάντα στό οικό του Έπέχεινα! 109 Οί περίφημες είκόνες άπό τή οραστηριότητα στό όπλοστάσιο τijς Βενετίας, οί είκόνες τών τυφλών καθώς άκουμποuσαν γέρνοντας ό ένας πλάι στόν σ:Αλον μπρός άπ' τίς πόρτες τών έχχλησιώνΙΙΟ καί τά παρόμοια, οιόλου οέν σuνιστοuν τίς μοναοικές άποοείξεις αύτοu τοu εί&υς. Ή τέχνη τοu νά
περιγράφει ψυχικές καταστάσεις μέσω τijς έξωτερικευμένης σωματικi)ς τους eκφρασης οείχνει άπό μόνη της μιά μεγάλη κι έπίμονη σπουοή τοu
b~.
. Σπάνια τόν φθάνουν άπό τήν άποψη αύτήν οί έπόμενοι ποιητές, ένώ
στούς νουbελογράφους άπαγορεύεται σύμφωνα μέ τόν ϋψιστο νόμο τοu λογοτεχνιχοu τους είοους νά ένΟιατρίbουν στόν κάθε άνθρωπο ξεχωριστά (πρbλ παραπ. σ. 211, 237 κ.έξ.). Μποροuν νά προοιμιά'ζουν καί νά οιηγοuνται σχοινοτενώς, οχι ομως νά περιγράφουν ήθογραφικά. Πρέπει νά κάνουμε ύπομονή ίως οτου οί άνορες τi)ς άρχαιότητας bροuν τ6 κέφι καί τήν εύχαιρία νά έπιοοθοuν στήν περιγραφή. Στό σημείο αύτό συναντiiμε χαί πάλι τόν άνθρωπο πού οιέθετε αί σθητήριο γιά τά πάντα: τόν Aeneas Sylvius. 'Ερεθισμούς γιά περιγραφή οέν του γεννii μόνον ή όμορφιά τοu τοπίου, ούτε τό οποιο ένοιαφέρον
στοιχείο άπό κοσμογραφική ή άρχαιολογιχή άποψη (άν. σ. 131, 198, 207 κ.έξ.), παρά κάθε 'ζωντανό φαινόμενο. 111 'Ανάμεσα στά πολλά σημεία των
243
Η ΖΩΗ ΣΕ ΚΙΝΗΣΗ '
ι
ν
'
ι
,,_
ιt
απομvημονευμιχτων του οπου περιγραφονται σκηνες στις οποιες την επο-
χή έχείvη ούσχολα θά άφιέρωνε κάποιος €ατω χαί μιά γραμμή, ξεχωρί
ζουμε έοώ μονάχα τόν κωπηλατικό ά.γώνα στή λίμvη Μπολσένα. 112 Δέν θά μπορέσουμε νά ά.νιχνεύσουμε τούς ά.ρχαίους έπιστολογράφους η ά.φη γητέι;, μέσω τών όποίων τοϋ μεταοόθηχε τό είοιχό χέντρισμιχ γιά τόσο
ζωηρές είκόνες, άφοϋ άλλωστε οί πνευμιχταές έπαφές άνάμεσα στήν άρχαιότητα χαί τήν Άναγέννηση συχνά. εΙναι έξαιρετιχά. άw:παίσθητες χαί μυστηριώοεις. Κατόπιν άνήκουν έΟώ τά. περιγραφικά. λατινικά ποιήμιχτα γιά τά
όποία εγινε λόγος πιό πάνω (σ. 179): κυνήγια, ταξίοια, τελετουρ-γ(ες χαί τά. παρόμοια. ·rπά.ρχουν έπίσης χαί οείγμιχτα τοϋ είοοuς στά. ίταλιχά., οπως π.χ. οί περι-γραφές των φημισμένων άγωνισμά.των των Μεοίχων άπό τόν Polizίano χαί τόν
Luigi Pulci. Τό άντιχείμενό τοuς ώθεί ήοη Luigi Pulci,
-γρη-γορότερα πρός τά μπρός τούς καθαυτό έπιχούς ποιητές
Bojardo χαί Ariosto, ομως ή άΕiίαστη ά.χρίδειιχ κατά τήν περι-γραφή τοϋ χινοuμένου θά πρέπει νά άνα-γνωριστεί σέ ολοuς ώς Εiασιχ6 στοιχείο της οεξιοτεχνίας τους. Ό Franco Sacchetti έπιτρέπει μιά φορά στ6ν έαuτό του τήν εύχαρίστηση νά σημειώσει τίς σύντομες χουΕiέντες μιίiς παρέας
ομορφων θηλυκών πού ή Εiροχή τά πιάνει στό οάσος άναπά.ντεχα. 113 'Άλλες περιγραφές της κινούμενης πραγμιχταότητας Εiρ(αχοuμε κυ ρίως στούς πολεμικούς σuπραφείς χαί τά παρόμοια (πρβλ παραπ. σ. 77). Ή πιστή ά.πειχόνιση μιας μάχης μισθοφόρων σώζεται ήΟη άπό παλαιότερες έποχές σ' ένα έχτεταμένο ποίημιχ τοϋ 14ου α!ώνα, κυρίως μέ τή μορφή των προσφωνήσεων, των παραπελμά.των χαί συνομιλιών
πού άχούγονται σέ μιά. τέτοια περίπτωση .114
'Όμως τό πλέον ά.ξιοσημείωτο τοϋ είοους αύτοu εΙναι ή αύθεντιχή περι-γραφή της άγροτιχi)ς ζωΤjς, πού άπαντiται iοιαίτερα στόν
Lorenzo Magnifico χαί τούς ποιητές τοϋ περιΕiάλλοντός τοu. Άπό τήν έποχή τοϋ Petrarca ύπάρχει μία έπίπλαστη, συμ6ατική Εiουχολιχή ποίηση ή σύνθεση έκλο-γών, μία μίμηση τοϋ Βφ-γιλίου, ε'tτε οί στίχοι εΙναι λατινικοί είτε ίταλιχοί. 115 Ώς οευτερεύοντα είοη της έμφα
νίζονται στό προσκήνιο: τό 6ουχολικό μuθιστόρημιχ τοϋ Boccaccio (πα ραπ. σ. 177), μέχρι τήν Arcadίa τοϋ Sannazaro, χι (φγότερα τό Εiουχο λιχό θεατρικό έργο τοϋ είοους τών
Tasso χαί Guarini, ερ-γα της πιό
έξαίσιας πρόζας καθώς καί της τελειότερη<; στιχουργικi)ς οομης, Οπου ομως ή ζωή τοϋ Εiουχόλου οέν σuνιστίi παρά έξωτεριχή ίοανιχή μεταμ φίεση αίσθημά.των προερχόμενων ά.πό έντελώς οιαφορετιχό μορφωτικό έπίπεοο .116
Παράλληλα ώστόσο, γύρω στά τέλη τοϋ 15ου αiώνα, είσέρχεται στήν ποίηση ή αύθεντιχά. ήθογραφιχή πραγμάτευση της άγροτικi)ς ζωi)ς.
244
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ
Ύπijρξε ουνα:rή μονάχα στήv 'Ιταλία γιατί μόνον έοω ό χωρικός (τόσο ό άκτήμοvας έκμισθωτής οσο κι ό γαιοκτήμονας) οιέθετε άvθρώπιvη <Χξιοπρέπεια, προσωπική έλευθερία καί έλευθερία κινήσεως, οσο σκληρή χι
άν fjταν κάποτε ή μοίρα του. Ή Φλωρεντία προηγήθηκε ώς πρός τήν έξασφάλιση μιας καλύτερης θέσης στούς χωρικούς. 'Η οιαφορά άνάμεσα
στήv πόλη και τό χωριό εΙναι πολύ λιγότερο evτovη &:π' οσο στόν Βορρά. ΠλΎjθος μικρών πόλεων κατοικοuvται άποκλειστικά άπό χωρικούς πού τό 6ρά0υ μποροuν νά όνομαστοuν άστοί. Στίς περιπλανήσεις τους οί χτίστες τοu Κόμο οιέσχιζαν όλόκληρη σχεοόν τήν Ί ταλία. Ό Giotto μπόρεσε ώς
παιοί vά άφήσει τά πρό6ατά του και vά γίνει μέλος συντεχνίας στή Φλωρεντία. 'ΤπΎjρχε γενικότερα eνα σταθερό ρεuμα άπό τήν έπαρχία πρός
τ(ς πόλεις χαί όρισμένοι όρεινοί πληθυσμοί εμοιαζαν στήν πραγματικότητα γεvvημένοι γιά κάτι τέτοcο. 117 Ή άλαζονεία της μόρφωσης καί ή ύπεροψία
της πόλης συντελοuν 6έ6αια ώστε ποιητές καί vου6ελογράφοι νά έξακο λουθοuν τή οιακωμώοηση τοu νillano, 118 κα{ ή αύτοσχεοιαστιχή χωμωοία
(παραπ. σ. 221) οιεκπεραίωνε τά. ύπόλοιπα. 'Όμως οέν θά. 6ρεϊ κανείς πουθενά τό άγριο, περιφρονητικό φυλετικό μίσος έναντίον των vilains, πού
οίστρηλατοuσε τούς εύγενείς Προ6ηγχιανούς ποιητές καί ένίοτε τούς Γάλλους χρονικογράφους. Άvτίθετα, eνας γαιοκτήμονας, πού 6ασαν!ζεται άπό τήν άπληστία καί τίς άπάτες των κολίγων του, παρηγοριέται μέ τήν ίοέα οτι ετσι μαθαίνει κανείς νά. προσαρμόζεται στούς άνθρώπους. Στή
Λομ6αρ0ια των άρχων τοu 16ου αίώvα οί εύγενείς οέv οίσταζαν νά χο ρεύουν, νά. παλεύουν, νά πηοοuν καί νά άγωνίζονται στό τρέξιμο μέ τούς χωρικούς. 119 Ίταλο( συπραφείς κάθε ε'ίοους άναγvωρίζουν στή συνέχεια
τά σημαντικά καί μεγαλειώοη στοιχεία της άγροτικΎjς ζωijς καί τά τονίζουν οίκειοθελώς. Ό Gioνano Pontano έξιστορεί μέ θαυμασμό οείγμα
τα ψυχικΎjς ούvαμης των άγριων Ά6ρουζίων. 120 Τόσο άπό τά 6ιογραφικά έρανίσματα οσο καί άπό τούς νου6ελογράφους οέν λείπει χα( ή ήρωική χωριατοπούλα 121 πού ριψοκινουνεύει τή ζωή της γιά νά ύπερασπιστεί τήν
άθωότητα η τήν οίκογέvειά της. 122 'Υπό τέτοιες προϋποθέσεις ήταν ουνατή μιά ποιητική άντιμετώπιση της άγροτιχΥjς ζωΎjς. Κατά πρώτο λόγο πρέπει νά άναφερθοuν έοω οί
πολυοια6ασμένες άλλοτε καί άξιανάγvωστες άκόμη χαί σήμερα Έκλ(γyές
τοu BattistaMantovano (άπό τά πλέον πρώιμα εργα του περί τό 1465). Έξαχολουθοuν νά ταλαντεύονται άνάμεσα σέ αύθεντική κα( σuμ6ατιχή άτμόσφαφα ύπαίθρου, ώστόσο έπικρατεί ή πρώτη. Μιλι:ί κατ' ούσίαν τό πνεuμα ένός όρθά σκεπτόμενου χληριχοu της ύπαίθρου, Οιχως νά λείπει
κάποιος οιαφωτιστικός ζijλος. Ώς καρμηλίτης μοναχός θά πρέπει νά συναναστράφηκε πολύ τούς άνθρώπους της ύπαίθρου. Άλλά μέ έντελώς οιαφορετική ούvαμη τοποθετεί' ό Lorenzo Magnifi-
Η ΖΩΗ ΣΕ ΚΙΝΗΣΗ
245
co τόν έαυτό του στήν όπτιχή γωνLα τών άγρο'Ι:ών. Τ6 iργο '!:ου Nencia da Barberino οια.6άζεται ώς σύνοψη αuθεντιχ~ν λαϊκών 1:pα.γου8ιών άπ6 τή γύρω περιοχή τής Φλωρεντίας, μορφολογαά ίνοποιημίνο μίαα σ' ίνα. μεγάλο ρεuμα όχταστίχων. 123 Ε!ναι τέτοια ή άν1:ιχιιμινιχ6'Ι:η1:cι 'Ι:ΟU ποιητή ώστε παραμένουμε σέ άμφι6ολία γιά τό &.ν νιώθιι σuμπάθιιcι ή
χλεύη γιά τόν όμιλοuντα (τό χωριιιτόπουλο Βαλλέρα πού ίκφράζιι ατή Νέντσια τόν έρωτά του). Δέν μπορεί νά παραγνωpισ1:ιί μιά αννιι8η'Ι:ή άντίθεση πρός τό σuμ6ατιχ6 6ουκολαό εΤοος μέ 'Ι:όν Πάνcι και( 1:(ς νuμ,φις. ·Ο Lorenzo έπιοίΟεται σκοπίμως στόν τραχύ ρεαλισμ6 'Ι:ών λιπ'Ι:ομιριιών της άγροτικΥjς ζωΥjς, κι ομως τό ίργο ώς σύνολο προκιχλιί Cν'Ι:UΠωση άληθινά ποιητική.
'Έργο όμολογημένα άντίστοιχο τής Nencia εΤναι· ή Beca dα Dicomaτοu Luigi Pulci. 124 'Απουσιάζει ομως ή 6αθ&τιρη ιiν'Ι:ικιιμινική σο6cι ρότητα. Ή Beca οέν ίχει γραφτεί μέ άφετηρ(cι τήν Ι8ιcι ίσ~ιριχή παρώθηση νά παρουσιαστεί εvα κομμάτι λriίxou 6ίου. πιχρά πιριασ61:ιρο μέ τήν ιΧξίωση νά κεροίσει ό συγγραφέας τήν έπι8οκι.μιισ(cι μορφωμίνων Φλωρεντινών μ' Ε:να τέτοιο ίργο. 'Εξ οδ ή πολύ μιγαλu1:ιpη χιι( π&6 σκόπιμη τραχύτητα τοu ήθογραφιχοu στοιχείου χαί ή &.νάμ.ιξη cιιcrχ.ρολο γιών. 'Εξακολουθεί ώστόσο νά οcατηρείται μέ μιγάλη ίπι8ιξι6τη1:cι ή
no
όπτική γωνία τοu έραστη τής ύπαίθρου.
Ό τρίτος τής παρέας ε!vαι ό Angelo Poliziano μί 1:6 ίργο 'Ι:ΟU Rusticus σέ λατινικούς έξαμέτροuς .125 Άνεξάρτη'Ι:α ά.π6 'Ι:ά Γιωp'Υ'κιί 'l:OU Βιργιλίου περιγράφει είοιχά τό τοακανικό ιΧγροτικό i'Ι:ος &.ρι(ζον'Ι:ιις μί 1:6 οψιμο φθινόπωρο, οταν ό άγρότης σκαλίζει στό ξύλο κιιινοuργω &ρο1:p0 καί οιεκπεραιώνει τή χειμερινή σπορά. Πολύ πλούσια και ομ.ορφη ιΤναι ή περιγραφή τών άγρών τήv άνοιξη, άλλά χαί στό καλοχιι(ρι πιριλαμιάνον ται έξαίρετα χωρία. 'Όμως τό φθινοπωρινό πανηγύρι .,οσ πατητηριοu
θεωρείται !να οιαμάντι τής νεολατινι~Υjς ποίησης σ1:6 σwολ6 της. Ό Poliziano συνέθεσε μεμονωμένα €ργα χαί στά ίταλιχ&., dr.π' οποu σuνάγι ται οτι στόν χuκλο τοu Lorenzo μποροuσε χανε(ς ή8η νά πρcιγμιχτιύιται ρεαλιστικά όποια.οήποτε είκόνα τοu συγκλονιζόμινου &.π6 πάθη
6(ou 'Ι:ών κατώτερων τάξεων. Τό έρωτικό τραγούΟι τοu τσιπάνου άπο'Ι:ιλιΤ πράγ ματι ενα άπό τά πρωιμότερα προϊόντα τής α.uθιν'Ι:ιχά. μον1:ίpνας 1:άσης νά μπαίνει κανείς μέ ποιητική σuνείοηση στή θέση όποιασ8ήπο1:ι κατηγορ(cις άνθρώπων. 126 Αuτό έπιχειροuνταν άνέκα.θεν μέ προθέσιις κωμιχίς -ί8ώ
άνήκει ήοη ή μίμηση οιαφόρων οια.λέκτων, πού θά πρέπιι νά σuνο8ιu6ταν άπό τή μίμηση τών έπαρχιώτικων τρόπων συμπιριφορiς-, σ'Ι:ή Φλωρι ντLα μάλιστα τά τραγούοια. στίς μαακοφορεμένις πομπίς πρ6σφιρα.ν σέ
κάθε καρνα.6άλι τήν εuκα.ιρία γιά κάτι τέτοιο. Κcιινούργιcι ομως e:Τναι ή μετάθεση στόν συναισθηματικό κόσμο ένός άλλου, μί ιrήν όπο(cι ή Nencia
246
ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝθΡΩΠΟΣ
κcιt τουτο τ6 Canzone zingaresca πρcιγματοποιοUv μιά νέα άρχή στήν ιστορία. τijς ποίησης. Τέλος πρέπει καί έόώ νά έπισημάνουμε οτι τά γράμματα. προηγοuν τα.ι των είκαστικων τεχνών. Άπό τή
Nencia
περνοuν πράγματι όγδόντα
χρόνια ώς τήν ήθοyραφική ζωγραφική της uπαίθρου, οπως τή συνα.ντοuμε στόν
Jacopo Bassano καί στή σχολή του. Στό έπόμενο κεφάλαιο θά δειχθεί οτι οί έκ γενετijς δια.φορές μεταξύ
των άνθρώπινων τάξεων 'έχασαν τήv ίσχύ τους στήν 'Ιταλία. τijς έποχijς
έκείvης. Σίγουρα σ' αύτό συνέεα.λε πολύ τό γεγονός οτι έδω γιά πρώτη φορά άνα.γνωρίστηκα.ν ώς πρός τή εαθύτερη ούσία. τους ό άνθρωπος και ή άνθρωπότητα. Τοuτο τό άποτέλεσμα της 'Αναγέννησης ά.ρκεί άπό μόνο του γιά νά μ&ς γεμίσει μέ α.ίσθήματα. α.ίώνιας εύyvωμοσύνης. Ή άνθρω
πότητα. ύπijρχε άνέκα.θεν ώς λογική κατηγορία., έκείνη ομως άπέκτησε τή γνώση τοu άντικειμένου.
Τίς ϋψιστες ίδέες στόν τομέα. α.ύτόν τίς δια.τύπωσε ό Pico della Mirandola στήν όμιλία. του περί της ά.νθρώπινης ά.ξιοπρέπεια.ς, πού δικα.ιοu τα.ι πράγματι νά ά.ποκληθεί eνα άπό τά εύγενέστερα. κληροδοτήματα. τijς έποχijς έκείνης τοu πολιτισμοu. 127 Ό θεός 'έπλασε τόν άνθρωπο στό τ.έλος τijς δημιουργίας ώστε έκείνος νά γνωρίσει τούς νόμους τοίί σύμπαντος, ν' ά.γαπήσει τήν όμορφιά του, νά θαυμάσει τό μεγαλείο του. Δέν τόν 'έδεσε σέ συγχεκριμένο τόπο πα.ρα.μονijς οϋτε σέ συγκεκριμένη δράση κα.ί σέ ά.να.γχα.ιότητες, άλλά τοίί 'έδωσε εύκιvησία κα.ί έλεύθερη
εούληση. «Στό μέσον της οίκουμέvης», ε!πε ό Δημιουργός στόv Άόάμ, «σέ τοποθέτησα., γιά νά μπορείς εύκολότερα. νά κοιτας γύρω σου κα.ί νά
Ε)λέπεις Οσα. ύπάρχουν μέσα της. Σέ δημιούργησα ώς ον πού δέν ε!να.ι οϋτε ούράνιο οϋτε γήινο, οϋτε θνητό μονάχα. ή άθάνα.το, γιά νά ε!σαι έσύ ό ίόιος έλεύθερος δημιουργός τοu έα.υτοu σου καί νά τόν uπερεαίνεις. Μπορείς νά έκφυλιστείς σέ ζώο κα.ί νά ξαναγεννηθείς ώς ον ομοιο μέ τόν
θεό. Τά ζώα. φέρουν μαζ~ τους άπ' τήν κοιλιά της μάνας τους ο,τι
χρειάζονται, τά άνώτερα. πνεύματα ε!ναι ά.πό τήν άρχή ή πάντως λίγο κατόπιν 128 ο,τι πρόκειται vά παραμείνουν αίώνια. Μονάχα έσύ διαθέτεις
έξέλιξη, άνάπτυξη σύμφωνα μέ τήν έλεύθερη εούλησή σου, 'έχεις μέσα σου σπέρματα. γιά ζωή κάθε είόους>>.
ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΟΡΤΕΣ
1.
Η ΕΞΙΣΩΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΤΑΞΕΩΝ
Κάθε πολιτισμική έποχή, πού άποτελεί tνα. ολον μέ τέλεια έσωτερική οια.μόρφωση, οέν έκφράζετα.ι χαρα.κτηριστικά μονάχα. στήν κρατική σuμ-
6ίωση, στή θρησκεία, τήν τέχνη κα.ί τήν έπιστήμη, άλλά θέτει τήν ίοια.ίτερη σφρα.γίοα. της κα.ί στίς κοινωνικές σuνα.να.στροφές. 'Έτσι ό
Μεσαίωνας εrχε τά οικά του α.ύλικά χα.ί άριστοκρα.τιχά ήθη κα.ί έθιμο τυπίες πού λ(γο μόνο οιέφεραν κατά χώρα, τή οική του σuγκεκριμένη ' ' α.στικη
Lt: τw.,η.
Τά ήθη της ίταλικης Άνα.γένvησης σuνιστοuν τό έκ οιαμέτρου άντί θετο ώς πρός τίς σημαντικότερες άπόψεις. Διαφέρει ήοη τό θεμέλιο, άφοu γιά τίς ύψηλοu έπιπέοου κοινωνικές συναναστροφές οέν ύφίστανται πλέον ταξικές οιαφορές παρά ύπάρχει μία τάξη μορφωμένων μέ τή μοντέρνα
ίννοια. τοu ορου, στήν όποία γέννηση καί καταγωγή παίζουν κάποιο ρόλο μόνον οτα.ν συνοέονται μέ κληρονομημένα πλούτη χαί οιασφαλισμένη σχόλη. Τοuτο οέν πρέπει νά γίνει κατανοητό μέ τήν άπόλυτη έννοια., καθώς οί ταξικές κατηγορίες τοu Μεσαίωνα. έπιχεφοuν άχόμη -άλλοτε
περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο- νά έπιεληθοuν, έστω χαί μόνο γιά νά οια.τηρηθεί κάποια ίεραρχική σχέση μέ τούς έχτός Ί τα.λίας Εύρωπαίους εύγενείς. Ή γενικευμένη ομως τάση της έποχης ήταν καταφανώς ή συγχώνευση τών τάξεων σύμφωνα μέ τά κριτήρια τοu νεώτερου κόσμου. Άποφα.σιστικης σημασίας ύπηρξε ώς πρός αύτό ή συγκατοίκηση εύγενών καί άστών στίς πόλεις τουλάχιστ.ον άπό τόν
120
αίώνα., 1 μέσω
της όποίας έγιναν κοινά τά πεπρωμένα. καί οί άπολαύσεις, ένώ έκ τών
προτέρων άποκλειότα.ν ή έποπτεία τοu κόσμου πάνω άπό τό χιίστρο της
6ουνοκορφης. Στήν 'Ιταλία, έπί πλέον, ή 'Εκκλησία. οέν έπέτρεψε ποτέ νά τή χρησιμοποιήσουν γιά τήν άποκα.τιίσταση τών νεαρότερων γυιών της άριστοκρα.τίας, οπως γινόταν στόν Βορρά. Έπισκοπείες, άρχιερα.
τείες κσ..θεορικών νσ..ών και ά66α.εία. χορηγοuντα.ν συχνά σύμφωνα. μέ τίς πλέον άνα.ξιοπρεπείς 6λέψεις, οχι ομως κυρίως μέ 6άση τούς γενεαλογι κούς πίνακες· κα.ί ιίν οί έπίσκοποι ήσαν πολύ περισσότερο πολυάριθμοι, φτωχοί και κατά χα.νόνα. παντελώς στερημένοι άπό κάθε κοσμική ήγε μονική κυριαρχία, άντ' α.ύτοu ώστόσο οιατηροuσα.ν ώς τόπο κατοικίας
τους τήν πόλη οπου 6ρισκόταν ό κα.θεορικός ναός τους κα.ί άποτελοuσαν, μαζ( μέ τήν έπισκοπική σύνοοο τοu ναοu τους, στοιχείο τοu μορφωμένου
πληθυσμοu της. 'Ότσ..ν, άμέσως κατόπιν, ήρθαν στό προσκήνιο άπόλυτοι
250
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
ήγεμόνες χα( τύραννοι, ή ι.ίριστοκρατία των περισσότερων πόλεων ε!χε κάθε λόγο καί ολο τόν χρόνο γιά τή οημιουργια ένός ίοιωτικοu Sιου πολιτικά ι.ίκίνουνου καί κοσμημένου μέ κάθε ε!οους λεπτές ι.ίπολαύσεις, ένω έξ άλλου μέ οuσκολ(α μποροUσε νά τόν ξεχωρίσει κανεις άπό έκείνον των πλουσίων πολιτών. Καί οταν, ι.ίπό τόν Dante καί έξΎjς, ή νεώτερη ποίηση καί λογοτεχνια eγιναν ύπόθεση τοu καθενός,2 οταν τέλος προστέ
θηκε ή παιοεία μέ τήν άρχαία eννοια τοu ορου καί τό ένοιαφέρον γιά τδν άνθρωπο καθ' έαυτόν, ένω κοντοτιέροι γίνονταν ήγεμόνες καί οχι μόνον
ή ίσότιμη καταγωγή άλλά καί ή νόμιμη γέννηση επαψαν νά εΙναι προα παιτούμενα τοu θρόνου (πρSλ. πα.ραπ. σ. 23 κ.έξ.), τότε eγινε πιστευτό οτι ε!χε ι.ίνατείλει ενας νέος αίώνας της ίσότητας και ή eννοια της άριστοκρατία.ς ε!χε έκλείψει έντελώς. Ή θεωρία, οταν έπικαλοϋνταν τήν άρχαιότητα, μποροuσε νά κατα φάσκει ή νά ι.ίρνείται τή νομιμοποίηση της άριστοκρατία.ς μέ Sάση τόν
Άριστοτε'λη
'
'
και μοvον. 'Ο
Dante
'
' '
'
'
'
π.χ. σuναγει απο τον αριστοτε'λ ειο ορι-
σμό, σύμφωνα μέ τόν όποίο «ή άριστοκρατία στηρίζεται στίς έξαίρετες ίοιδτητες καί στά κληρονομημένα πλούτη)), τή φράση του οτι ή άριστο κρατία στηρίζεται στίς έξαίρετες ίοιότητες του !οιου τοu άτόμου η των
προγόνων του. 3 Σέ άλλα χωρία. ομως οείχνει νά μήν ίκανοποιείται πλέον μ' αύτό. Μέμφεται τόν έαυτό του4 γιατί στόν Πr:φά8εισο, οταν συνομιλεί μέ τόν προπάτορά του Κατσιαγκουίντα, eχει αύτός ό ίοιος κατά νοϋν τήν
εύγεν.:rj καταγωγή· ομως σ.ύτή οέν εΤναι παρά ίνουμα, τό όποίο ό χρόνος οια.ρκώς περικόπτει, έάν οέν τοu προσθέτει κανείς καθημερινά νέα άξία. Στό Convίvίo άποοεσμεύει τίς eννοιες nobile και nobiltiι σχεοδν έντελώι; ι.ίπό κάθε προϋπόθεση συναρτώμεvη μέ τή γέννηση καί τίς ταυτίζει μέ τήν προΟιάθεση πρός τήν ήθική καί οιανοητική ύπεροχή, ένω οίνεται
συνάμα ίοισ.ίτερη ίμφαση στήν παιοεισ. ύψηλοu έπιπέΟου, ι.ίφοu ή nobilta
όφείλει νά εΤναι ι.ίοελφή της filosofia. 5 Μέ οσο μεγαλύτερη συνέπεια ό ούμανισμδς άξιοποιοuσε στό σημείο σ.ύτό τήν άντίληψη των 'Ιταλών, τόσο παγιωνόταν ή πεποίθηση οτι ή καταγωγή οέν eπαιζε άποφασιστικό ρόλο ώς πρδς τήν άνθρώπιvη άξία.. Αύτή ύπηρξε ή κρατούσα θεωρία ήοη κατά τόν
150 αίώνσ.. Στόν οιάλογό
του «περί της ι.ίριστοκρατίας>) ό Poggio συμφωνεί ήοη μέ τούς συνομι λητές του -τούς
Nicolo Niccoli κσ.ί Lorenzo Medici, ι.ίοελφό τοϋ μεγάλου
Cosimo- οτι οέν ύπηρχε πλέον άλλη μορφή εύγενείας έκτός ι.ίπό τήν ι.ίτομική ι.ίξιοσύνη. 6 Χλευάζονται μέ τίι; όξύτερες Οιατυπώσεις μερικά άπδ
Οσα., σύμφωνα μέ τίς συνήθεις προκαταλήψεις, ι.ίvήκουν στόν άριστοκρα τικό Sίο. «Τόσο περισσότερο ι.ίπομακρύνεται κανείς ι.ίπό τήν άληθινή άριστοκρατία., οσο περισσότερο χρόνο ύπΎjρξαν οί πρόγονοί του τολμηροί κακοϋργοι. Ό ζΥjλος γιά πτηνοθηρία μέ γεράκι κσ.ί γιά κυνήγι οέν μυρίζει
ΕΞΙΣΩΣΗ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ
περισσότερο άριστοκρατικά άπ' Οσο μοσχοSολοuσαν Sάλσαμο οί φωλιές των θηραμάτων. Ή άγροκαλλιέργεια κατά τόν τρόπο των άρχα{ων θά
i)τι:ιν πολύ εύγενέστερη άπό τοuτο τό ιίνόητο τρεχαλητό ίΒω και χcί στά οάση καί τά ορη, οπου μοιάζει κανε(ς πολύ μέ τά iΒια τά ζώα. Κάτι
τέτοιο ε!νι:ιι ψυχι:ιγωγ(α, οχι ομως Sιοπορισμός)). Έντιλώς άνιυγενής φαίνεται ό γαλλικός ή άγγλικός ίπποτικός ()(ος στήν ϋπαιθρο ή ατά κάστρα των δασών, κιχ( πολύ περισσότερο ό Sίος των Γιρμανων ληστοϊπ
ποτών. Στό σημείο ι:ιύτό ό Medici παίρνει σέ κάποιο 6αθμ6 τ6 μίρος των εύγενών οίχως ομως -κι αύτό εlνι:.ιι άρκετά χι:.ιρακτηρισ-τιχ6- νά iπικα λείτι:ιι κάποιο έμφυτο αίσθημα, άλλά γιατί ό Άριστο-τίληc; σ-τ6 5ο SιQ!o των Πολιτικών άνι:ιγνώριζε κα( οριζε τήν (φιστοκρι:ιτιι:ι ώς χάτι τ6 ύπι:.ιρ κτό κα.ί συγκεκριμένα ώς Sασιζόμενη άκριf>ώς στ(ς ίξι:.ι(ρι"C'cς ί8ι6τητις κι:ιί στόν κληρονομημένο πλοuτο. 'Όμως ό Niccoli άποκρ{νι"C'ι:.ιι οτι ό Άριστοτέλης οέν τό άνέφερε α.ύτό ώς Βική του πιπο{θηση παρά ώς γι-
_,'
1 'Ι'\ψ η· στα ''Ή(),'" " 1' νικως ισχυουσα. ι:ιντιΛη ικα, οπου λι;ει ο,"C'ι σχ~"C'ιτι:.ιι, ι:.ιποκα.-
λεί εύγενη οποιον μοχθεί γιά τό άληθινά άγαθ6. Μcί"C'αια ό Medici τοu άντιτάσσει τήν άρχαία έκφραση γιά "C'ήν (φιστοχpι:ι"C'ία, 8ηλα8ή κι:.ιλή κι:.ιτι:ιγωγή, εύ-γένειι:ι· ό Niccoli Sρίσκει όρθό..ιρη τη ρωμαϊκή λίξη nobilis πού σημαίνει άξιόλογος, άφοu τούτη έξι:ιρ"C'α "C'ήν ιίριστοχpι:ι"C'ιχότητα άπό τά έργι:ι. 7 Πέρα άπό τίς συλλογιστικές ι:.ιύτές, ή θίση "C'ών ιύγcνών στίς διά φορες περιοχές της 'Ιταλίας σκιαγραφεί"C'αι χα"C'ά τόν άχόλουθο τρόπο.
Στη Νεάπολη οί εύγενείς εfναι όκνηροί κι:.ιί Βίν κα"C'ι:ιγ(νον"C'ι:ιι οϋτι μέ τά περιουσιακά τους άγι:ιθά οϋτε μέ τό έμπ6ριο, ποu θιωριί"C'αι iπονιΕδιστο· χασομεροuν στό σπίτι ή ίππεύουν. 8 Κιχ( οί Ρωμαίοι ιύγινιίc; πιριφρονοuν τό έμπόριο, άλλά διι:ιχεφ(ζονται οί ίδιοι "C'ήν πιριουσ(α "C'Oυc;, μcίλιστα ή
άριστοκρι:ιτική ίεραρχ(α άνοίγεται αuτο~τως σί οποιον χιχλλιιργcί τή γij·9 «πρόκειται γιά (φιστοκρατικότητα άξιοσί6αστη, &ν χα( κάπως χωριάτικη)). Στή Λομf>αρδία οί εύγενείς ζοw iπ(σης άπό "C'(ς προσόΒους τών γαιοκτησιών πού κληρονόμησαν· καταγωγή χα( άποχή άπό συνήθη έπαγγέλματι.ι συνιστοuν κι έδω τήν ίδιότητα τοu ιύγινοuc;. 10 Σ"C'ή Βινιτ(α οί Nobili, δηλαδή ή άρχουσι:.ι τάξη, έχουν στcί χίρια τους "C'ό σύνολο τοu
έμπορίου. Τό ίοιο καί στή Γένουα, Οπου εύγενιίc; χα( μή cfναι ολοι τους tμποροι κι:ιί θαλασσοπόροι, καί μονάχα ή κι:.ιταγωγή τοός ξcχωρ(ζιι· με ρικοί Sέf>αια κι:ιφοφυλακτοuν ληστεύοντας τοόc; οιιρχόμινους ά.πό τά όρεινά κάστρα τους. Στή Φλωρεντία μέρος των παλαιών ιύγcνων iπιοό
θηκε στό έμπόριο: ίvι:ι άλλο μέρος (σίγουρα κι:.ιτά πολύ μιχρότιρο) άπο λι:ιμSάνει τήν ίερα.ρχική του θέση καί οέν κι:ιταγ€νι"C'αt μέ "C'lποτι ίκτός άπό τό κυνήγι κα( τήν πτηνοθηρ{ι:ι μέ γεράκιι:.ι. 11 Τό άποφασιστικό στοιχείο ήταν οτι, σ' όλόκληρη σχιΒόν τήν 'Ιταλία,
252
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
οϋτε κι οσοι ήθελαν νά. περηφανεύονται γιά τήν καταγωγή τουι; οέν μποροϋσαν νά. έπιΟείξουν καμμ(α ύπεροψία έναντι τi)ι; παι&ίαι; καί τοϋ πλούτου· οϋτε τά πολιτικά ή αύλικά προνόμια τούι; παρώθησαν σέ κάποιο αίσθημα ταξικijι; άνωτερότηται;. Στό σημείο αύτό ή Βενετία οέν άποτε λεί παρά φαινομενική έξαίρεση, άφοu ή ζωή τών Nobili ήταν έντελώι; άστική, μέ έλά.χιστα τιμητικά. προνόμια. "Ομωι; άλλιώι; έχουν τά. πράγ
ματα στή Νεάπολη, πού άπέμεινε άποκομμένη άπό τήν πνευματική κίνηση τηι; Άναγέννησηι; περισσότερο έξ αίτίαι; τοϋ αύστηρότερου οιαχω ρισμοϋ καί τοϋ πά.θουι; τών εύγενών τηι; γιά. πομπώοη μεγαλεία, παρά γιά. όποιονΟήποτε άλλο λόγο. "Ήοη πρίν άπό τά. μέσα τοϋ 15ου αίώνα ή άραγωνέζικη κυριαρχία έπέφερε έΟώ μιά.ν έντονη οψιμη έπενέργεια τοϋ λοποbαροικοϋ καί τοϋ νορμανοικοϋ Μεσαίωνα καθώι; καί τi)ι; ϋστερηι; γαλλικijι; άριστοκρατίας μέ τόν τρόπο αύτόν έπιτελέστηκε έοώ νωρίτερα ο,τι έπικρά.τησε στήν ύπόλοιπη 'Ιταλία μόλιι; έκατό χρόνια άργότερα: ή μερική ίσπανοποίηση τηι; ζωijι;, κύριο στοιχείο τi)ι; όπο(αι; ήταν ή περι
φρόνηση τηι; έργασίαι; καί τό πάθοι; γιά τίτλουι; εύγενείαι;. Ή έπίορασή τηι; έμφανlστηκε ήοη πρίν άπό τό
1500 και στίι; μικρέι; άκόμη πόλειι;.
'Από τή Λά Κάbα άκούγονται παράπονα οτι ό τόποι; fιταν παροιμιωοώι; πλούσιοι; Οσο οιαbιοϋσαν έκεί μονάχα κτίστει; καί ύφαντουργοί. Τώρα οπου άντί γιά οίκοοομικά. έργαλεία καί άργαλειούι; bλέπει κανείι; μονάχα σπφούνια, άναbολείι; καί έπίχρυσει; ζώνει;, οπου ό καθέναι; πασχίζει νά γίνει οιοά.κτωρ τijι; νομικijι; η τηι; ίατρικΥjι;, συμbολαιογράφοι;, άξιωματι κόι; καί ίππότηι;, ξανάρθε ή πιό σκληρή φτώχεια. 12 'Ανάλογη έξέλιξη
οιαπιστώνεται στή Φλωρεντία γιά πρώτη φορά ύπό τόν Cosimo, τόν πρώτο Μεγάλο Δούκα. Εύγνωμονείται γιατι προσείλκυσε στό ίπποτικό τάγμα του τοϋ Άγίου Στεφάνου τούι; νέουι; πού περιφρονοϋσαν πιά τό έμπόριο καί τά έπιτηοεύματα. 13 Πρόκειται γιά τό άκρο άντίθετο τοϋ πρότερου έκείνου φλωρεντινοϋ τρόπου σκέψηι;, οταν οί πατεράοει; εθεταν στούι; γuιούι; ώι; προϋπόθεση τηι; κληρονομίαι; μιάν έπαπελματική άπα σχόληση (πρbλ. παραπ. σ. 65). "Οταν άντίθετα ό Vespasiano Fiorentino οιατυπώνει ήοη κατά τόν
150 αίώνα τήν άποψη οτι οί πλούσιοι οέν θά
έπρεπε νά αύξάνουν τήν κληρονομημένη περιουσία τουι; άλλά νά ξοοεύουν ολιχ τά. είσοοήματά. τουι;, αύτό άπό τά χείλη ένόι; Φλωρεντινοu οέν μπορεί νά άφορα παρά μόνον τούι; μεγά.λουι; γαιοκτήμονει;. 'Ένα ίοιαίτερο, ώστόσο, εΙοοι; μανίαι; γιά κοινωνική ίεραρχία οια σταυρώνεται κυρίωι; στούι; Φλωρεντινούι; μέ μιάν ίσοπεοωτική λατρεία τών γραμμ&των καί τών τεχνών μέ τρόπο συχνά κωμικό. Ή έπιοίωξη τοu ίπποτικοϋ άξιώματοι; γνώρισε γιά πρώτη φορά άληθινή εξαρση ώι;
μωρία τοu συρμοί), οταν εΙχε ήοη άπολέσει καί τήν τελευταία ίκμά.οα άληθινΥjι; ίσχύοι;.
ΕΞΙΣΩΣΗ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ
«Πρίν άπό μερικά "1,Ρόνια)), γράφει ό fι'ranco Sacchetti πιρ( τ& τίλη
τοu 14ου αίώνα, «ό καθένας μποροuσε νά οι:ί πώς γ(νονταν ιππ6τις οι χειρώνακτες, μέ"1,Ρι καl οί φουρνάρηοες, άκόμη κι οί λσ.νιχράΒις,
oi
τοχο
14
γλύφοι, οί άργυραμοιβοί καί οί tΧ"1,ΡΕίοι. Γιιί ποι6 λl:rγο ίνας uπιiλληλος νά 'ΧΡειάζεται τό ίπποτικό άξlωμσ. γιά νά μπορέσι:ι νιί πbι αί μι&ν ίπαρ χιακή πόλη ώς rettore; Τέτοιο άξίωμσ. οιόλου οέν ταιρtάζι:ι αί όποιοΒήποτι συνηθισμένο βιοποριστικό έπάγγελμσ.. ''Αχ, πώς κατήντησις, lτuχο «ξ(ω μσ.1 Οί ίππότες αύτοί κάνουν τιί άντίθετα άπ' 00-α πι:ριίχιι ό μσ.χρίις κατάλογος τών ίπποτικών καθηκόντων. θέλησα νιί μ.&λήαω γιιί τιί ζη τήματα αύτιί ώστε νιί μπορέσουν οί άνσ.γνώστι:ς νιί χατανοήαοuν ~τι ή ίπποσuνη ίχει πεθάνει. 15 Μέ τήν εύκολίσ. πού στ(ς μίριι; μας χιίνοuν ιππότες καί νεκρούς άκόμσ., θά μποροuσε κανι:{ς νιί ιίναγοριύαιι αί ιπ πότη καί μtά ξύλινη η πέτρινη μορφή, άκόμη κι ίνα S6Βι>>. οι lατορ(ις
πού παραθέτει ό Sacchetti ώς τεκμηρίωση εΤναι πριίτμrιτι &ρχιτ& ιfJ γλωττες. Διαβάζουμε έκεί πώς ό BernabO Vιsconti κοσμιί χλιuιιcrτιχιί μί τόν τίτλο αύτόν τόν νικητή μιίiς μονομαχίας στό πιοτ6 χα( χατ6πιν χtι( τόν ήττημένο· πώς έμπαίζονται κάποιοι Γερμσ.νοl ίππ6τις ίξ tιιτftις τοu οιακόσμου της περικεφαλαίας κα( των έμβλημά.των τους χtι( τιί παφ6μοια. 'Αργότερα ό Poggio κοροϊοεuει τήν πληθώρα τών ίπποτών 8(χως άλογο καί οlχως πολεμική έκπαίοευση. 16 Στή Φλωρι:ντftι ~τιιν Βύαχολη ή θέση οποιου έπιθυμοuσε νά άσκήσει τά. τιμητικά. οιχtιιώμιιτα της τciξης των ίπποτών, π.χ. νά ίππεύσει οημόσtσ. φέροντας τlς σημrιίις, τ6αο Ινιιντι της κυβέρνησης οσο καί ίναντι των χλευιιcrτών. 17 Έάν έξετά.σουμε έγγύτερα τό θέμσ. θά συνι:ιοητοποιήαοuμι ~ι ή οψιμη τούτη, άνεξά.ρτητη άπό κάθε εύγενική καταγωγή, ίπποαύνη ύπηρ ξε 6έβαtσ. έν μέρει ύπόθεση μιiς γελοίας άπλώς, οιψιιcrμένης γtά τ(τλοuς μσ.ταιοοοξίσ.ς, ομως ίχει καί μtάν άλλη πλευρά. Σuγκι:χριμίνtι, οί Βιοργtι
νώσεις ιίγώνων συνεχίζονται καί οποιος έπιθuμεί νιί ΜSι:ι μίρος α' tιuτοίις πρέπει νιί εΙναι τυπικά ίππότης. 'Όμως τά. άγωv&αμσ.τα αί πι:ρ(χλιιατο χώρο, καί μάλιστα τό κανονικό, ένίοτε πολύ έπικίνοuνο, κονταροχτίιπημσ. ιίποτελεί άφορμή νιί οειχθεί ούvαμη καί θάρρος, κι αuτή Βέν ήθιλtιν νιί τήν άφήσουν άνεκμετιίλλευτη τιί έξελιγμένα άτομα άνι:ξαρτήτως κατα γωΥiJς.
Έοω οέν βοηθοuσε καθόλου τό γεγονός οτι ό Petrarca ι:Τχι: ίκφριισθε:ί μέ τόν πιό ίντονο άποτροπιασμό σχετικά μέ τίς άγωνιατικίς Βιοργανώ σεις, θεωρώντας τις έπικίνουνη άνοησία. Μέ τlς παθισ.σμένι:ς άνσ.φωνή
σεις του οέν κατάφερνε νά μεταπείσει τόν κόσμο: <<Πουθι:νιί οέν οια6ά ζουμε οτι ό Σκιπίων ή ό Καίσαρας mαιρναν μέρος σέ ίπποτιχιί άγωνί σμσ.ταl)) 18 Τό πράγμα ίγινε στήν κυριολεξία οημοφιλές, ι:Lοιχιί στή Φλω
ρεντία. Οί πολίτες άρχισαν νά. θεωροuν τίς άγωνιστικές οιοργανώσι:ις τους
254
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
-άναμφίbολα σέ λιγότερο έπιχίνουνη μορφή- ώς evα εfοος πραγματικης
άπόλαυσης, καί ό Franco Sacchetti οιέσωσε γιά χάρη μας τήν πολύ κωμική είκόνα ένός έbοομηκονταετοuς σuμbολαιογράφου σέ μιά τέτοια κuριαχάτικη άγωνιστική οιοργάνωση. 19 Τοuτος καλπάζει πρός τά περίχω ρα, στήν Περετόλα, οπου μποροuσε κανείς νά οιαγωνισθεί έναντι εύτελοuς τιμήματος, !ππεύοντας iνα νοικιασμένο bαμμένο παλιάλογο, κάτω άπό
τήν ούρά τοu όποίου κάποιοι κακοήθεις οένοuν κατόπιν ενα γαϊοουράγχα θο. Τό ζώο τρέπεται σέ φuγή κα( έπιστρέφει στήν πόλη μέ τόν πάνοπλο !ππότη. Άναπότρεπτο τέλος της ίστορίας σuνιστα ό έξάψαλμος της συ ζύγου, πού έξι:ιν(σταται γιά τέτοιες ριψοκίνΟυνες κουτι:ιμάρες. 20 Τελικώς οί πρώτοι
Medici κατι:ιπιάνοντι:ιι μ' άληθινό πάθος μέ τ(ς
άγωνιστιχές οιοργανώσεις σάν νά 'θελαν αύτοί, οί μή εύγεvείς ίοιώτες, νά άποοείξουν άχριbώς στδv τομέα αύτδv πώς ό κύκλος τών κοινωνικών συναναστροφών τους Υjταν ίσάξιος κάθε αύλης. 21 ·Ήοη ύπό τόν
Cosimo (1459) καί κατόπιν ύπό τόν Pietro τόν πρεσbύτερο πραγματοποιοuντιχν
στή Φλωρεντία μεγάλες οιοργανώσεις, φημισμένες σ' ολο τδv κόσμο. Γιά
χάρη τοuς
b Pietro b
Νεώτερος παρατοίίσε άκόμη καί τή οιιχκubέρνηση
καί οέν ήθελε νά τόν ζωγραφίζουν παρά μόνο φορώντας τόν θώρακα. Διοργανώσεις άγωνισμάτων πραγμάτοποιοίίνταν κιχί στήν αύλή τοu Άλε ξάνοροu ΣΤ'. 'Όταν ό καροινάλιος
Ascanio Sforza ρώτησε τόν Τοuρκο
πρίγκιπα Τζέμ (πρbλ. παραπ. σ. 83) πώς τοu φαινόταν τό θέαμα, ό έρωτώμεvος άπήντησε πολύ σοφά οτι στήv πατρίοα του ebαζιχν τούς
σκλά.bοuς νά παίρνουν μέρος σέ κάτι τέτοια, άφοu οέν θά πείραζε αν κάποιος άπ' αύτούς σκοτωνόταν. Στό σημείο αύτό ό Άνατολίτης συμ φωνεί άθέλητα μέ τόν άρχαίο Ρωμαίο, σέ άντ(θεση μέ τό μεσαιωνικό έθιμο. Άνεξάρτητα άπό τό οχι άσήμαντο τοϋτο eρεισμα τοϋ ίπποτικοϋ τ(
τλοu, ύπηρχαν έπ(σης ήοη ατή Φερράρα (πρbλ παραπ. σ. 47) άληθινά αύλικά τάγματα πού έφεραν τόν τίτλο των ίπποτών. υΟσες χι ΙΧν Υjσαν οί έπί μέρους άπαιτήσεις καί ματαιοοοξίες των
εύγενών καί τών ίπποτών, ή ίταλική άριστοκρατία κατελά.μbανε πάντως μιά θέση στό έπίκεvτρο χαί οχι στό περιθώριο της ζωης. "Έρχεται άοια λείπτως σ' έπαφή μ' ολες τίς κοινωνικές τάξεις έπί ίσοις οpοις, ένώ τό
ταλέντο κι ή παιΟεία εfναι άχώριστοι σύντροφοί της. υΟμως, γιά τόν καθαυτό
Cortigiano τοu ήγεμόνα άπαιτείται ή ίοιότητα τοu εύγενοuς,
άλλά μονάχα, οπως όμολογείται, έξ αίτίας των προκαταλήψεων τοίi
κόσμου (<φer 1' opinion unίversale») καί μέ ρητά έκφρασμέvη τήν άντίθε ση έναντίον της αύταπάτης οτι ό μή εύγενής οέv μποροίίσε Οηθεν νά έχει τήν ίοια έσωτερική άξία. 22 ·Έτσι οέν άποκλείεται κατά τά άλλα έντελώς ή παραμονή μή εύγενών κοντά στδv ήγεμόνα. Σημασία eχει μόνο νά μή
ΕΚΛΕΠΤΤΝΣΗ
ror BIOr
255
λείπει όποιοοήποτε προτέρημα άπό τόν τέλειο άνθρωπο, τόν
Cortigiano.
Κι άν κατόπιν γίνεται νόμος γι' αύτδν κάποια έπιφύλαξη σέ ολα τά
πράγματα, τοuτο οέν σuμεαίνει έπειοή έχει εύγενέστερη καταγωγή, άλΜ γιατί αύτδ ά.παιτεί ή εύαίσθητη ά.τομική του τελείωση. Πρόκειται γιά μιά μοντέρνα άριστοκρατικότητα, στό πλαίσιο τής όποίας ή παιοεία καί ό πλοuτος συνιστοuν τωόντι παντοu σχεοόν τό μέτρο της κοινωνικης ά.ξίας,
ό πλοuτος μάλιστα μόνο στόν εαθμό οπου καθιστίi ουνατόν vά ά.φιερώνει κανείς τή ζωή του στήν παιΟεία καί νά προωθεί έv γένει τά οικά της συμφέροντα.
π. ΕΞΩΤΕΡΙΚΉ ΕΚΛΕΠΤΥΝΣΗ
ror BIOr
'Όσο λιγότερο λοιπόν παρείχαν κάποιο συγκεκριμένο πλεονέκτημα οί οιαφορές της καταγωγης, τόσο περισσότερο παρακινοuνταν τό άτομο vά
προεάλει ολα του τά προτερήματα, τόσο περισσότερο έπρεπε καί ή κοι νωνικότητα νά έπιει.ίλλει στόν έαυτό της περιορισμούς καί νι.ί έξευγενιστεί στηριζόμενη στίς οικές της ουνάμεις. Ή έμιpάνιση τοu άτόμου καί ή άνώτερη μορφή τής κοινωνικότητας καθίστανται έλεύθερο σuνειοητό ίργο τέχνης.
·Ήοη ή έξωτερική έμιpι.ίνιση, τό περιει.ίλλον τοu ά.νθρώπου καί τά
ήθη της καθημεριν1jς ζωΎjς εΙναι τελειότερα, ώραιότερα, πιό έκλεπτυσμέ να άπ' ο,τι στούς λαούς έκτος 'Ιταλίας. Ή ίστορία τής τέχνης άσχολεί
ται μέ τήν κατοικία τών κοινωνικά ύψηλδτερων στρωμάτων. Έοώ θά τονίσουμε μονάχα πόσο ή κατοικία αύτή ξεπερνοuσε ώς πρός τήν άνεση
καί τήν άρμονική, ελλογη οιάταξη τόν πύργο καί τό ύποστατικδ γύρω του η τό άστικό άνάκτορο τών άρχόντων του Βορρίi. Ή ένουμασία άλλαξε
σέ τέτοιο εαθμό ώστε νά εΙναι άούνατος ό παραλληλισμός της μέ τίς μόοες άλλων χωρών, ίοίως έξ αίτίας τοu γεγονότος οτι άπό τά τέλη τοu 15ου αίώνα συνήθιζαν νι.ί άκολουθοuν τίς ξένες αύτές μόοες. 'Ό,τι παρα σταίνεται άπό τούς 'Ιταλούς ζωγράφους ώς ένουμασία τής έποχΎjς συν
ιστίi στό σύνολό του τό ώραιότερο καί πιό ταιριαστό ενουμα πού ύπηρχε στήν τοτινή Εύρώπη, οέν ξέρουμε ομως μέ σιγουριά έάν ζωγραφίζουν
πράγματι ο,τι έπικρατοοοε κι άν τό επρατταν μέ άκρίεεια. Παραμένει
ώστόσο άναμιpισεήτητο οτι πουθενά άλλοu έκτός της 'Ιταλίας οέν οινόταν τόσο μεγάλη σημασία στήν ένουμασία. Τό iθvος fιταν καί παραμένει ματαιόοοξο· ομως έκτός αύτοu καί σοεαροί &:κόμη άνθρωποι σuγκατέλε'
ι
ι
~
ι
"Ι
-'
γαν το κατα το ιιυνατον καιw.ισ
θη
ι
το και κο
λ
ι
ι
ι
ακευτικο ντυσιμο στην
τε-
λείωση τής προσωπικότητας. Στή Φλωρεντία ύπΥjρξε άλλωστε κάποτε
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
256
κάποια σ-.ιγμή, οπου ή ένουμασία ήταν άτομική ύπ6θεση, άφοu ό καθένας
άκολοuθοUσε τή οική του μ60α (πι:φαπ. σ. 100, σημ. 2) καί, άκόμη κι οταν εΤχε άρκετά προχωρήσει ό 16ος αίώνας, ύπijρχαν σημαίνοντες άν θρωποι πού εΤχαν αύτ6 τό θάρρος. 23 Οί ύπόλοιποι ήξεραν νά προσ~έτοuν τουλάχιστον κάποιο άτομικό στοιχείο στή μ6οα. 'Όταν ό Giovanni della Casa έπικρίνει τά κραυγαλέα ντυσίματα χα( την άπ6κλιση άπό τήν κυ ρίαρχη μόοα, τοuτο συνιστίi σημάοι της ίταλικΎ)ς παρακμΎjς. 24 Ή οική μας έποχή πού, ώς πρός τήν άνΟρική τουλάχιστον ένουμασία, σέbεται τή οιακριτικότητα ώς ϋψιστο κανόνα, άπαρνείται μέ τόν τρ6πο αύτόν πράγ ματα σπουΟαιότεpα άπό τά Οσα γνωρίζει ή ίοια. 'Όμως ετσι έξοικονομεϊ
πολύ χρ6νο, κι αύτό θά άρκοuσε ήοη άπό μόνο του (ετσι πολυάσχολοι πού είμαστε) γιά νά ίσοσταθμ(σει κάθε μειονέκτημα. Κατά την έποχή της 'Αναγέννησης ύπηρχαν στή Βενετία καί τή Φλωρεντ(α καθορισμένες ένουμασίες γιά τούς άνΟρες καί κανόνες πολυ τέλειας γιά τ(ς γυναίκες. 25 'Όπου οί ένουμασίες ήσαν έλεύθερες, οπως π.χ. στή Νεάπολη, έκεί οί παρατηρητές τών ήθών οιαπίστωναν, καί μάλιστα οχι οίχως όούνη, οτι οέν μποροuσε πλέον νά παρατηρηθεί καμμία οιαφορά άνάμεσα στούς εύγενείς καί τούς άστούς. 26 Καταφέρονταν έξ άλλου έναν
τίον της ήοη ίοιαίτερα γοργης άλλαγης της μοοας καί (άν έρμηνεύοuμε σωστά τίς λέξεις) της άνόητης λατρείας ολων, οσοι προέρχονταν άπό τή Γαλλία, παρ' οτι έπρόκειτο συχνά γιά μόοα άpχικά ίταλική πού έπανερ
χόταν άπλώς μέσω των Γάλλων. Στόν bαθμό οποu ή συχνή άλλαrή τοu τρόπου ένουμασίας καί ή υίοθέτηση γcιλλικΎ)ς καί ίσπανικης μοοας ύπη ρετοuσαν τό σύνηθες πάθος γιά λοUσα οέν χρειάζεται ν' άσχοληθοuμε μαζί τους περαιτέρω. 27 'Όμως, έκτός αύτοu έμπεριέχουν άπό τήν άποψη της πολιτισμικης ίστορίας ενα τεκμήριο γιά τήν έν γένει μεγάλη ταχύτητα της ζωΎ)ς στήν 'Ιταλία κατά τίς οεκαετ(ες περί τό
1500.
Ίοιαίτερη προσοχή άξίζει ή προσπάθεια των γυναικών νά μεταbάλ λουν ούσιωοώς τήν έξωτερική τους έμφάνιση μέ τή bοήθεια μέσων καλ λωπισμοu. Άπό την πτώση της ρωμαϊκΎ)ς αύτοκρατορίας σέ καμμ(α άλλη χώρα της Εύρώπης οέν παίοεψαν τήν οψη, τό χρώμα της έπιοερ μ(οας, τη ψύτρα των μαλλιών, οπως στήν Ίταλ(α της έποχης έκείνης. 28 'Όλα πίiνε νά μποuν σ' εναν προκαθορισμένο καν6να, άκόμη καί χρησι μοποιώντας τ(ς πιό χτυπητές, όφθαλμοφανείς άπάτες. Στό σημείο αύτό παραbλέποuμε έντελώς τή λοιπή ένουμασία, πού κατά τόν 140 αίώνα ύπijρξε ίΟιαίτερα πολύχρωμη καί πλουμιστή, ένώ άργότερα ετεινε πρός tναν πι6 έξευγενισμένο πλοuτο, καί περιοριζόμαστε στόν καλλωπισμό μέ
τη στενότερη Εννοια. 29 Κυρίως φοριοuνται μαζικά ψεύτικες μποuκλες, φτιαγμένες καί άπό
λευκό ή κίτρινο μετάξι, 30 άπαγορεύονται καί έπανέρχονται, ώσπου τελικά
ΕΚΛΕΠΤΥΝΣΗ ΤΟΥ ΒΙΟΥ
257
Ενας ίεροκήρυκας συγκίvησε τό κοσμικό φρόvημα. Στήνεται λοιπόν σέ μιάν άνοιχτή πλατεία ίνας χαριτωμένος σωρός πρός καύση (talamo), οπου πλάι σέ λαγοiJτα, μάσκες, μαγικές συνταγές, bιbλία τραγουδιών καί άλλα εύτελη πράγματα bρίσκονται καί οί μποuκλες τών μαλλιών.31 Ή καθαρ τήρια φλόγα τά παίρνει ολα μαζί της στούς ούριχνούς. 'Όμως τό ίδεώδες χρώμα, πού έπεδίωκαν νά δώσουν τόσο στά δικά τους οπως καί στά
πρόσθετα μαλλιά, fιταν τό ξανθό. Κιχί καθώς ό ήλιος εΤχε τή φήμη οτι μποpοiJσε νά ξιχνθύνει τά μαλλιά, 32 ύπηρχαν κυρίες πού, οταν ό κιχφός fιταν καλός, iμενιχν ολη τήν ήμέριχ στόν Τ)λιο. 33 Κατά τά λοιπά χρησιμοποιοiJσαν
χρωστικές ούσίες κιχί έπί πλέον μίγματα γιά τίς φύτρες. Σέ τοiJτα προ στίθεται όλόκληρο όπλοστάσιο καλλυντικών ύγpών, ζυμαρένιων καταπλα σμάτων καί φτιασιδωμάτων γιά κάθε ξεχωριστό μέρος τoiJ προσώπου,
άκόμη καί γιά τά bλέφαριχ κιχ( τά δόντια, γιά τά όποίιχ ή έποχή μας δέν
έχει πλέον τήν παραμικρή ίδέα. Οuτε ή χλεύη τών ποιητών, 34 οuτε ή όργή τών ίεροκηρύκων, οuτε οί προειδοποιήσεις γιά τήν πρόωρη γήρανση τoiJ προσώπου μπόρεσε ν' άποτρέψει τά θηλυκά άπό τή συνήθεια νά άλλάζουν
"ό χρώμα, έν μέρει δέ κιχί τό σχημα τoiJ προσώπου τους. ΕΤναι πιθανόν οί συχνές καί μεγαλοπρεπείς παραστάσεις μυστηρίων, στό πλαίσιο τών όποίων έκατοντάδες άνθρωποι bάφονταν καί φτιιχσιδώνονταν, 35 νά συνέ
bαλαν στήν κατάχρηση μέσα στήν καθημερινή ζωή. Πάντως ή κατάχρη ση ύπηρξε καθολική κι ο! χωριιχτοποϋλες συμμετείχαν κατά δύναμιν. 36
Μάταια κηρυσσόταν πάλι καί πάλι οτι τέτοια πράγματα fισαν γνωρίσματα παλλακίδων. Άκριbώς οί έντιμότερες νοικοκυρές, οσες τόν ί.ιπόλοιπο χρόνο δέν άγγιζαν καθόλου φτιασίδι, bάφονταν ώστόσο στίς γιορτές, οταν έμ
φανίζονταν δημόσια. 37 Είτε λοιπόν θεωρήσει κανείς τούτη τήν κακή συνήθεια στό σύνολό της ώς δείγμα bαρbαρότητας, πού μπορεί νά πα ραλληλιστεί μέ τό bάψιμο τών άγρίων, είτε συνέπεια της άπαίτησης γιά κανονική νεανική όμορφιά στά χαρακτηριστικά καί στό χρώμα, οπως
δείχνει ή μεγάλη έπιμέλεια καί πολυμέρεια αuτοu τοu καλλωπισμοu
- έν
πάση περιπτώσει οί άνδρες δέν παρέλειψαν τίς άποτροπές.
Τό παρφουμάpισμα ξεπερνοuσε κι αύτό κάθε μέτρο κι άπλωνόταν σ' όλόκληρο τό άνθρώπινο περιbάλλον. Σέ έορτιχστικές περιστάσεις περίχυ ναν άκόμη καί τά μουλάρια μέ άλοιφές κιχί ώριχίες μυρωδιές, 38 ένώ ό
PietroAretino εύχιχριστεί τόν Cosimo Α' γιά μιά παρφουμαρισμένη χρη ματική άποστολή.39 Οί 'Ιταλοί της έποχης έκείvης εΤχιχν τήν πεποίθηση πώς fισαν
καθαρότεροι άπό τούς Βόρειους. Μέ bάση γενικότερους λόγους ίστορίας τοu πολιτισμοu θά πρέπει μαλλον νά έπικυρώσουμε παρά νά άπορρίψουμε τούτη τήν άξίωση, άφοiJ ή καθαριότητα άνήκει κι ιχύτή στήν τελείωση της μοντέρνας προσωπικότητας, ομως τούτη έδώ διαμορφώθηκε στο6ς
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
Ίτιχλούc:; νωρίτερα άπό άλλο'ϋ. Τό γεγονός έπίσηc:; οτι ήσαν evιx άπό τά. πλουσιότερα. eθvη τηc:; έποχ=tjς έκε(vηc:; μάλλον άποτελεί eνοειξη uπέρ ΚL
. '
'
'
" Ι Β'" Ι οεν !l'' θ' !!ί' ξη για κιχτι Ι Ι • ., οχι χα.τα. ευιχιιχ ποτε ιχ uπιχρ ξ ει ιχποοει τετοιο, ενω οσον
άφορα τή χρονική προτεραιότητα. τών κανόνων κιχθαριότητιχc:; ή ίπποτική
ποίηση τοu Μεσαίωνα. μπορεί νά. έπιοείξει τούς παλαιότερους. ΕΤνιχι πάντως 6έ6ιχιο οτι άνιχφορικά. μέ όρισμένοuς έξιχίρετοuς έκπροσώπους της Άνα.γέννησης τονίζεται μέ eμφιχση ή έξιχφετική τους καθαριότητα. άπό τήν κορυφή ώς τά. νύχια, ίοιιχίτεριχ στό τριχπέζι, 40 κι οτι ό Γερμανός
θεωρο'ϋvτιχν στήν 'Ιταλία ώc:; ό κατ' έξοχήν ρυπιχρός. 41 Πληροφορούμαστε
άπό τόν Gίονίο πόσες άκά.θαρτες συνήθειες εΙχε ό Massίmiliano Sforza έξ ιχίτίιχς της γερμανικης άνιχτροφης του κιχί πόσο ιχύτέc:; χτυποuσιχν στό μά.τι. 42 Στό πλαίσιο ιχύτό προξενεί έντύπωση τό γεγονός οτι, τουλάχιστον κατά τόν
150
ιχίώνιχ, είχαν άφήσει τά. έστιιχτόριιχ κιχί τά. ξενοοοχεϊιχ κατά
κύριο λόγο στά. χέρια τών Γερμανών, οί όποίοι έπιοόθηκιχν σέ τοuτο τό έπά.πελμιχ κuρίωc:; λόγω τών προσκυνητών της Ρώμης. 43 'Όμωc:; ή
μαρτυρία. ιχύτή οέν μπορεί παρά κυρίως νά. έννοεί μονά.χα τήν ϋπιχιθρο, άφοu είναι πιχγκοίνωc:; γνωστό οτt στίc:; μεγιχλίιτερες πόλεις τά. lτιχλικά καταστήματα. τοu εί&υς οιιχτηροuσιχν σταθερά τήν πρώτη θέση.Η Ή
ελλειψη ύποφερτών ξενώνων στήν ϋπιχιθρο θά. μποροuσε νά έξηγηθεϊ κιχί μέ τή μεγάλη άνιχσφά.λειιχ.
Άπό τό πρώτο ήμισυ το'ϋ 16ου ιχίώνιχ eχοuμε κατόπιν έκεϊνο τό σχολείο εύγεvείιχς πού έξέοωσε ό
ρεντινός, ύπό τόν τίτλο:
Giovanni della Casa, γεννημένος Φλω Il Galateo. Έοώ έπιτά.σσετιχt οχι μόνον ή καθα
ριότητα. μέ τή στενή εννοιιχ, άλλά. κιχ( ή έκρίζωση ολων των σuvηθειών, οσες κατά κανόνα άποκιχλοuμε ((άκοσμες)) μέ τήν ίοιιχ άλά.θητη σιγουριά.
μέ τήν όποίιχ ό ήθικολόγος μιλli γιά. τούς ϋψιστοuς ήθικούς νόμους. Παρόμοια. ζητήματα. οιοά.σκοντιχι σέ άλλεc:; φιλολογίες οχι τόσο άπό τή συστηματική τοuς πλευρά Οσο eμμεσιχ, οtά. μέσου της άποκροuστικ=tjς περιγριχφης τοu 6ρωμιά.ρη. 4 5
Πέραν ολων ιχύτών, ό Galateo είναι μιά ώρα.ία κιχί πvευμιχτώοης οιοιχσκιχλίιχ τοu κιχλοu τρόπου ζωης' της ά6ρότητιχς κιχί της λεπτότητας
έν γένει. Κιχί σήμερα άκόμη μποροuν νά. τόν οιιχ6άσοuν άποκομίζοντιχς μεγάλη ώφέλειιχ άνθρωποι κάθε κοινωνικηc:; κατηγορίας, κιχ( οί εύγεvικοί τρόποι της πιχλιχιliς Εύρώπης ούσκολιχ θά ξεπεράσουν τούς κανόνες του.
Στόν 6ιχθμό οποu ή λεπτότητα εΤνιχι ύπόθεση της καροιliς, ήταν σίγουρα eμφυτη σέ όρισμένοuς άνθρώποuc:; κάθε λιχοu άπό τίς άπαρχές το'ϋ πολι τισμοϊί, ένω κάποιοι θά. τήν κατέκτησαν κιχί μέ τή ούvιχμη της θέλησης ομως πρώτοι οί Ί τιχλοί τήν άνιχγvώρισιχν ώς γενικεuμέvο κοινωνικό κιχ
θηκον κιχί οείγμα πιχιοείιχς κιχί άνιχτροφηc:;. Κι ή 'Ιταλία ή ίοιιχ εΤχε άλλάξει πολύ άπό ούο ιχίώνες. Νιώθουμε μέ σαφήνεια. οτι στήν καλή
259
ΙΆΩΣΣΑ ΙΤ
Ι
tt
χοtνωνια ειχε περασει η
ι-
εποχη
Ι
των χαχοτροπων
-tι
ι
χωρατων αναμεσα σε
γνωστούς χαί μtσογνωστούς, των burle καί των beffe (παραπ. σ.
112
χ.έξ.), οτι τό eθνος bγαίνει eξω άπό τά τείχη των πόλεών του χαί άναπτ6σσει μία χοσμοπολιτιχή, ούοέτερη εύγένεια χαί οιαχριτιχότητα. 46 θά μιλήσουμε στή συνέχεια γιά. τήν αύθεντιχή, θετιχή χοινωνιχότητα.
Γενικότερα, χατά τόν 150 αί. χαί τίς άρχές τοu 16ου ή έξωτεριχή πλευρά τοu bίου ήταν στό σύνολό της έχλεπτuσμένη χαί καλλωπισμένη οσο σέ χανέναν
llio
λαό τ=tjς οίχουμένης. "'Ηοη πλήθος άπό τά μιχρά χαί
μεγάλα έχείνα πράγματα, τά όποία συνιστοuσαν ολα μαζί τίς σύγχρονες.
άνέσεις, άποοεοειγμένα έμφανίστηχαν γιά. πρώτη φορά. στήν 'Ιταλία. Στούς καλοστρωμένους Ορόμους τών ίταλιχών πόλεων γενιχεύτηχε ή μετακίνηση μέ ίίμαξες, ένώ παντοu άλλοiJ οί άνθρωποι πεζοποροUσαν ή
ίππευαν ή πάντως οέν πήγαιναν μέ τήν άμαξα γιά εuχαρίστηση. 47 Ίοιαί τερα οί νου6ελογράφοι μaς μιλοuν γιά μαλαχά, έλαστιχά χρε6άτια, uπέ ροχα χαλιά, σχεύη χαλλωπισμοϋ, γιά τά όποία ποτέ οέν εΙχε ξαναγίνει λόγος πουθενά. 48 Πολύ συχνά τονίζεται μέ ίοιαίτερη eμφαση τό πλ=tjθος χαί ή χάρη τών άσπρορούχων. Μέρος άπό ολα αuτά άνήχει ταυτόχρονα στόν χώρο τής καλλιτεχνίας. Μέ θαυμασμό συνειοητοποιοuμε πώς αuτή έξευγενίζει όλόπλευρα τήν πολυτέλεια, πώς οέν χοσμεί άπλώς τόν έπι6λητιχό μπουφέ χα( τήν έλαφρότερη έταζέρα μέ θαυμάσια οοχεία, τούς τοίχους μέ τό χινητό μεγαλείο τών χαλιών, τό έπιοόρπιο μέ άπειρα εύπλαστα γλυκίσματα, άλλά χυρίως έντάσσει όλοχληρωτιχά στή οιχαιο
οοσία της τήν ξυλουργική έργασία μέ τρόπο θαυμαστό. Κατά τόν οψιμο Μεσαίωνα όλόχληρη ή Δuση οοχιμά.ζει τ(ς ουνά.μεις της σέ παρόμοιους
ορόμους, οσο τά μέσα έπαρχοuν· 6ρίσχεται ομως έγχλω6ισμένη έν μέρει σ' ενα παιοιά.στιχο, πολύχρωμο παιχνίοι, έν μέρει στά. οεσμά. τοu μονό πλευρου γοτθιχοu οιαχοσμητιχοu ϋφους, ένώ ή Άναγέννηση κινείται έλεu θερα, προσανατολίζεται άνάλογα μέ τό νόημα,τοu χά.θε έργου χαί έργά.
ζεταt γιά πολύ εuρuτερο χuχλο ένοιαφερομένων χαί έντολέων. Σ' αύτό όφείλεται, χατά. τή οιάρχεια τοu 16ου αίώνα, ή εϋχολη νίχη τών ίταλιχών οιαχοσμητιχών μορφών χά.θε ε!&υς έπί των άντιστοίχων 6ορείων, μολο νότι eχει έπί πλέον χαί σημαντικότερα, γενικότερα α!τια.
ΙΠ. Η ΓΛΩΣΣΑ ΩΣ ΒΑΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑΣ
'Η σημαντιχότερη προi.ίπόθεση χαί τό θεμέλιο της άνώτερης χοtνωνιχό
τητας, ποu έρχεται τώρα στό προσχήνιο ώς eργο τέχνης, ώς uψιστο χαί συνεtοητό οημιούργημα τοu λαϊχοu 6ίου, 6ρίσχονται στή γλώσσα.
260
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
Κατά τήν άκμή τοu Μεσαίωνα 1 ' t'f ξ f f επεaιω αν να παγιωσουν μιαν
'λ Ι ((αυ ικη))
Ot
εύγενείς τών ουτικών έθνών
γ
λ
1 f Ι ωσσα, τοσο στις συναναστρο-
φές οσο καί στήν ποίηση. 'Έτσι καί στήν 'Ιταλία, οί οιάλεκτοι της όποίας
Οιαχωρίστηκαν σέ μεγάλο 6αθμό ήοη άπό νωρίς, uπηρχε τόν
130
αί. ενα
ίοίωμα λεγόμενο «Cuήale», κοινό στίς αύλές καί τούς ποιητές τους. Ό '
ι
αποφασιστικος
ι
παραγοντας
Ί"
ειναι
ι
τωρα
cι
'ζ
οτι
πασχι
ουν
~111
συνειaητα
να
το
καταστήσουν γλώσσα ολων τών μορφωμένων καί γραπτή γλώσσα. Ό σκοπός αύτός όμολογείται στήν είσαγωγή τοu εργου Έκατ6 Άpχαίες
Νοu6έλες, πού εΤχε συνταχθεί ήοη πρίν τό 1300. Μάλιστα ή γλώσσα άντιμετωπίζεται έοώ ρητά ώς χειραφετημένη άπό τήν ποίηση. 'Ως uψι στη άρετή θεωρείται ή b.πλή, σαφής καί πνευματικά ώραία έκφραση πού περιέχεται σέ σύντομες όμιλίες, άποφθέγματα κα( άπαντήσεις. Ή έκφρα
ση αύτή τιμάται τόσο οσο μόνον οί 'Έλληνες καί οί 'Άρα6ες τήν εΤχαν Ι λ' (( π οσο ιγοι καταφεραν μίσοuν εστω καί ενα bel parlare!>> 1
Ι
καποτε τιμησει:
f
f
f
f'Ι
f
στον μακρο τους οιο να
ξ
εστο-
υΟμως τό ζήτημα γινόταν τόσο ουσκολότερο, οσο έπιμελέστερα
προσπαθοuσε κανείς νά τό προσεγγίσει &πό πολλές οιαφορετικές πλευρές. Στό έπίκεντρο τούτου τοu άγώνα μάς όΟηγεί ό Dante. Τό εργο του γιά
τήν ίταλική γλώσσα οέν εΤναι σημαντικό μόνο γιά τήν ί'Οια τή γλώσσα &λλά συνιστίi έπίσης τό πρώτο κριτικό έργο γιά μιά μοντέρνα γλώσσα γενιχότερα. 49 Ή συλλογιστική καί τά συμπεράσματά του &νήκουν -1tαpά τίς έλλείψεις τους- στήν ίστορία της γλωσσικης έπιστήμης, οπου κατα
λαμ6άνουν γιά πάντα μιά θέση uψίστης σημασίας. Έοώ πρέπει μόνο νά οιαπιστώσουμε οτι, ήοη πολύν καιρό πρίν &πό τή σύνταξη τοu εργου, ή γλώσσα θά πρέπει νά συνιστοuσε ενα καθημερινό, σημαντικό 6ιοτιχό ζήτημα· ολες οί οιάλεκτοι μελετώνταν μέ μεροληπτική προτίμηση ή άπέχθεια, ένώ ή γένεση της καθολικης ίοεώΟοuς γλώσσας συνοοεύτηκε άπό πολύ μεγάλες ώοίνες.
Ή καλύτερη πράξη τοu Dante ηταν φυσικά τό μεγάλο ποίημά του. Ή τοσκανική οιιίλεκτος εγίνε κατά κύριο λόγο ή 6άση της νέας ίοεώΟους γλώσσας. 50 'Άν έοώ uπερ6άλλουμε, ό &λλοοαπός οικαιοuται ώστόσο νά ζητii έπιείκεια, οταν &κολουθεί έvτελώς τήν έπικρατούσα γνώμη σ' ενα έξαφετικά έπίμαχο ζήτημα.
Ή γλωσσική οιαμιίχη, ή καθαρολογία, θά πρέπει νά έ6λαψαν καί νά ώφέλησαν έξ ίσου τή φιλολογία καί τήν ποίηση· 'ίσως στέρησαν τήν άφέλεια της εκφρασης άπό συγγραφείς κατά τά άλλα πολύ ταλαντού χους. Καί άντιστρόφως, κάποιοι άλλοι, οεξιοτέχνες της γλώσσας στόν
uψιστο 6αθμό, άφήνονταν στόν μεγαλόπρεπο κυματισμό καί στή μελω Οικότητά της, σάν νά συνιστοuσαν αύτές προτέρημα άνεξαρτήτως τοu περιεχομένου. Γιατί, 6έ6αια, καί μιά έλάσσων μελωοία μπορεί ν' άκου-
261
ΓΛΩΣΣΑ
στεί θαυμάσια, οταν παίζεται άπό Ε:να τέτοιο οργανο. 'Όπως καί νά 'χει ομως, ή γλώσσα αύτή οιέθετε ύψηλή άξία άπό κοινωνική άποψη. Ήταν
τό συμπλήρωμα της εύγενοίίς, σύμφωνης μέ τό καλό στύλ έμφάνισης άναγκάζει τόν μορφωμένο άνθρωπο νά κρατii τή θέση του μέσα στήν καθημερινή ζωή καί τήν άξιοπρέπειά τοu σέ άσυνήθιστες στιγμές. Βέ-
6αια, κα( κάτω άπό τοίίτο τό κλασσικό ένΟυμο: κρυ66ταν άρκετή ρυπα ρότητα καί κακο6ουλία, οπως σuνέ6αινε κάποτε κα( μέ τόν πιό άμιyη άττικισμό· σ' αύτό ομως εϋρισκε έπίσης έγκυρη έκφραση ο,τt πιό έκλε πτυσμένο καί εuγενέστερο. 'Αλλά τή μεγαλύτερη σημασία της τήν έχει ή γλώσσα αύτή ά..πό έθνική άποψη, οντας ίοεώΟης πατρίδα τών μορφω
μένων ολων τών κρατιοίων της πρώιμα οιασπασμένης χώριχς.Μ Έπί
πλέον οέν άνήκει μονάχα. στούς εύγενείς ή σέ όποιαοήποτε άλλη κοινω νική τάξη· ό φτωχός κι ό τιποτένιος οιιχθέτουν κι αuτοί τόν χρόνο κιχ( τά μέσα γιά νά τήν κάνουν κτijμα τους, φτάνει νά τό θελήσουν. Καί σήμερα
άκόμη (ίσως μάλιστα περισσότερο άπό ποτέ) σέ περιοχές της 'Ιταλίας οπου έπικρατεί κάποια άκατανόητη οιάλεκτος, ταπεινοί άνθρωποι κιχ(
άγρότες ξαφνιάζουν συχνά τόν ξένο μέ τά άμιγέστιχτα καί καθαρά. προ φερόμενα ίτα.λικά τους μάταια τοίίτος θά προσπαθήσει νά φέρει στόν νοίί
του άναλογίες μέ τίς άντίστοιχες τάξεις άνθρώπων στή Γαλλία ή καί στή Γερμανία, οποu κι οί μορφωμένοι άκόμη έμμένουν στήν έπαρχιακή προ φορά.. Στήν 'Ιταλία ή ίκανότητα άνάγνωσης εΤναι 6έ6αια πtό οιιχοεοομένη άπ' ο,τι θά. μποροuσε κανείς νά σκεφθεί μέ 6άση τ(ς λοιπές σuνθηκες πού έπικρατοuν σέ όρισμένες έπαρχίες- πόσο ομως θά 6οηθοϋσε τοίίτο, δίχως τόν γενικευμένο καί άναμφισ6ήτητο σε6ασμό της κα.θαρijς γλώσσας καί προφορiiς ώς άνώτερου καί πολύτιμου κτήματος; Οί οιάφορες περιφέρειες προσαρμόστηκαν σ' αύτήν έπίσημα ή μιά μετά. τήν άλλη, άνάμεσά τοuς
καί ή Βενετία, τό Μιλάνο, ή Νεάπολη, ένόςτω οιαρκοuσε άκόμη ή άνθιση τijς λογοτεχνίας καί έν μέρει έξ αίτίας της. Τό Πεοεμόντιο έγινε αύθε ντικό ίταλικό κρατίοιο μόνον τόν
190 αίώνα μέ πράξη στηριζόμενη στήv
έλεύθερη 6ούλησή του, προσχωρώντας Οηλαοή στό σημαντικότατο ιχύτό
κεφάλαιο τοu έθνους, τήν καθαρή γλώσσα. 52 'Ήοη άπό τίς ά.ρχές τοu 16ου αίώνα όρισμένα θέματα παραχωρήθηκαν οίκειοθελώς κιχ( σκοπίμως
στή λογοτεχνία τών διαλέκτων· οέν έπρόκειτο μάλιστα άποκλειστικά γιά τίποτε κωμικά άντικείμενα, άλλά καί γιά σο6αρά. 53 Τό ϋφος πού άvαπτύ
χθηκε στό πλαίσιο αύτό μποροuσε νά άνταποκριθεί σέ άπαιτήσεις έργων κάθε είοους. 'Ένας σuνειοητός οιαχωρισμός μέ τή μορφή αύτή πραγμα τοποιείται σέ άλλους λαούς μονάχα πολύ άργότερα.
Ό Cortigiano έκθέτει μέ μεγάλη πληρότητα τόν τρόπο σκέψης τών μορφωμένων σχετικά μέ τήν άξ(α της γλώσσας ώς μέσου της άνώτερης κοινωνικότητας. 54 'Ήοη τότε, στίς άρχές τοu
16ou
αίώvα, ύπijρχα.v άν-
262
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
θρωποι πού κρατοuσαν έπιμελώc; τίc; άπηρχαιωμένεc; έκφράσειc; άπό τόν
Dante καί τοόc; ύπόλοιποuc; Τοσκανοόc; τηc; έποχηc; τοu, άπλώc; καί μόνον έπειοή ήσαν παλαιέc;. Ό σuπραφέαc; τίc; ά.παγορεόει άπολότωc; στήν
όμιλία καί οέν τίc; οέχεται οuτε στόν γραπτό λόγο, ά.φοu αύτόc; οέν εΤναι παρά μιά μορφή όμιλίαc;. Άκολοuθεί μέ συνέπεια ή όμολογία οτι ή ώραιό τερη όμιλ(α εΤναι αύτή πού προσεγγίζει περισσότερο τά καλογραμμένα κείμενα. 'Εκφράζεται μέ μεγάλη σαφήνεια ή σκέψη οτι οσοι 'έχοuν νά ποuν κάτι σημαντικό οιαμορφώνοuν μονάχοι τή γλώσσα τouc; κι οτι ή
γλώσσα εΤναι κινούμενη καί μεταbλητή, γιατί εΤναι κάτι ζωντανό. 'Άc; χρησιμοποιοuνται οί όποιεσοήποτε έκφράσειc;, φτάνει μονάχα νά τίc; χρη σιμοποιεί κι ό λαόc;, άκόμη καί έκφράσειc; άπό περιοχέc; έκτόc; τηc; Το
σκάνηc;, σποραοικά μάλιστα καί γαλλικέc; καί ίσπανικέc;, φτάνει νά εΤχε ήοη uίοθετηθεί ή χρήση τouc; γιά συγκεκριμένα πράγματα. 55 'Έτσι, μέ πνεuμα καί φροντίοα, προκύπτει μία γλώσσα πού οέν εΤναι 6έ6αια καθαρή άρχαία τοσκανική, ώστόσο εΤναι ίταλική, πλοόσια καί πλήρηc; οπωc; εναc; ύπέροχοc; κΥjποc; γεμάτοc; λοuλοόοια καί καρπούc;. Στή γενικότερη οεξιο τεχνία πού χαρακτηρίζει τόν Cortίgίano άνήκει ούσιωοέστατα καί τό οτι
τά έκλεπτuσμένα ήθη τοu, τό πνεuμα καί ή ποίησή τοu μποροuσαν νά έμφανιστοuν μονάχα σ' αύτή τήν τελειότατη περι6ολή. Καθώc; λοιπόν ή γλώσσα 'έγινε ύπόθεση τTjc; ζωντανηc; κοινωνίαc;, οί άρχα"ιστέc; καί οί καθαρολόγοι στήν ούσία οέν τά κατάφεραν, παρ' oλouc; τοόc; κόποuc; τouc;, νά έπιbληθοuν. ΎπΥjρχαν στήν ίfJια τήν Τοσκάνη πάρα πολλοί καί έξαί
ρετοι σuπραφείc;, καθώc; καί άνθρωποι πού χρησιμοποιοuσαν 'έντεχνα τόν λόγο σέ κοινωνικέc; σuζητήσειc;, κι αύτοί είτε άγνοοuσαν είτε περιγελοϋ σαν τίc; προσπάθειέc; τouc;. Τό τελευταίο σuνέ6αινε κuρίωc; οταν έρχόταν εναc; σοφόc; άπ' 'έξω κι ήθελε νά έξηγήσει σ' έκείνοuc;, τοόc; Τοσκανούc;,
οτι οέν καταλά6αιναν τήν ίfJια τouc; τή γλώσσα. 56 Ή uπαρξη καί ή
έπίοραση ένόc; σuπραφέα σάν τόν Machiavelli ηταν ήοη άρκετή γιά νά 6ιαρρήξει τόν ίστό τTjc; άράχνηc;, ά.φοϋ οί 6αθειέc; σκέψειc; τοu, ή σαφήc;, ά.πλή 'έκφρασή τοu πρό6αλλαν σέ μιά γλώσσα πού όποιαοήποτε άλλα προτερήματα οιέθετε έκτόc; έκείνων τοu καθαροϋ Trecentismo. Άπό τήν άλλη μεριά ύπΥjρχαν πολλοί Βορειοϊταλοί, Ρωμαίοι, Ναπολιτάνοι κ.λπ.,
ποό προτιμοuσαν νά μήν εΤναι ύπερ6ολικά ύψηλέc; οί άπαιτήσειc; γιά καθαρότητα τYjc; 'έκφρασηc; στόν γραπτό λόγο καί στίc; σuζητήσειc;. Άπαρνοuνταν 6έ6αια έντελώc; γλωσσικέc; μορφέc; καί έκφράσειc; τTjc; 6ια λέκτοu τouc;, κι εuκολα εναc; ξένοc; θά τό θεωρήσει έπίπλαστη μετριοφρο-
'
"
'
σuνη οταν π.χ. ο
Β ande llο
!/' ' aιαμαρτuρεται πολ' σuχνα σε
u
'
' u'ψηλouc; '
'
τονοuc;:
«Δέν οιαθέτω uφoc;. Δέν γράφω φλωρεντινά παρά συχνά 6αρ6αρικά. Δέν έπιθuμώ νά χαρίσω νέα στολίοια στή γλώσσα. ΕΤμαι μονάχα εναc; Λομ6αρ6όc;, καί έπί πλέον άπό τά λιγοuρικά σύνορα)) .57 'Απέναντι ομωc; στήν
ΓΛΩΣΣΑ
263
αύστηρή γλωσσική παράταξη ύπερασπίζονταν τόν έαυτό τουc:; κατά προ
τίμηση άπαρνούμενοι ρητά τίc:; ύψηλότερεc:; άπαιτήσειc:; και άντ' αύτοίί οίκειοποιούμενοι, άνάλογα μέ τίc:; ουνάμειc:; τουc:;, τή μεγάλη κοινή γλώσσα. Δέν μποροίίσε ό καθέναc:; νά μιμηθεί τόν Pietro Bembo πού, ονταc:; γεν νημένοc:; Βενετόc:;, έγραφε σ' ολη του τή ζωή στήν καθαρότερη τοσκανική,
σχεδόν ομωc:; σάν νά ήταν ξένη γλώσσα, ή eναν
Sannazaro, πού έκανε τό ίδιο ώc:; Ναπολιτάνοc:;. Τό σημαντικό ήταν οτι ό καθέναc:; οφειλε νά χει ρίζεται τή γλώσσα μέ προσοχή, τόσο ώc:; πρόc:; τίc:; λέξειc:; Οσο και ώc:; πρόc:; τή γραφή. Μέσα σ' ολα αύτά μποροuσε νά συγχωρήσει κανείc:; στούc:; καθαρολόγουc:; τόν φανατισμό, τά γλωσσικά τουc:; συνέορια58 και τά πα
ρόμοια. Μόλιc:; άργότερα έγιναν 6λα6ερά, οταν έξασθένισε οϋτωc:; ή άλλωc:; ή αύθεντική πνοή στή λογοτεχνία καί ύπέκυψε σέ έντελώc:; οιαφορετικέc:;, πολύ χειρότερεc:; έπιοράσειc:;. Ή Academia della Crusa ήταν έπιτέλουc:; έλεύθερη νά μεταχειριστεί τά ίταλικά σάν νεκρή γλώσσα. "Ήταν ομωc:; τόσο άνίσχυρη, ωστε οέν μπόρεσε νά έμποοίσει οuτε τόν πνευματικό έκγαλλισμό τηc:; γλώσσαc:; κατά τόν 180 αίώνα. Αύτή ή προσφιλήc:; καί καλλιεργημένη γλώσσα, έχονταc:; δουλευτεί μ' ολουc:; τούc:; τρόπουc:; ωστε ν' άποκτήσει εύλυγισία, άπετέλεσε μέ τή μορφή τηc:; σuνομιλίαc:; τή 6άση τηc:; κοινωνικότηταc:; στό σύνολό τηc:;. 'Ενώ στόν Βορρά οί εύγενείc:; καl οί ήγεμόνεc:; περνοίίσαν τή σχόλη τουc:; μοναχικά ή μέ άγώνεc:;, κuνήγι, εύωχίεc:; καί τελετοuργίεc:;, καί οί άστο{ τή οική τουc:; μέ παιχνίοια, σω ματικέc:; άσκήσειc:;, τό πολύ-πολύ μέ στιχοuργικέc:; άσκήσειc:; καί έορτα
σμούc:;, στήν 'Ιταλία ύπΥ)ρχε έκτόc:; άπ' ολα αύτά καί μιά ούοέτερη σφαίρα, οποu άνθρωποι κάθε προέλεuσηc:; έπιδίοονταν σέ συζητήσειc:; καί άνταλλα
γέc:; σοbαρών καί άστείων σέ έξευγενισμένη μορφή, έφ' οσον οιέθεταν τό ταλέντο καί τήν παιοεlα γιά κάτι τέτοιο. Καl καθώc:; στό πλαίσιο αύτό
τό φαγοπότι ήταν ύπόθεση οευτερεύοuσαc:; rημασίαc:;, μποροuσαν δίχωc:; οuσκολία νά κρατοίίν σέ άπόσταση άδιάφορα καί λαίμαpγα άτομα. Γύρω
στά
1500 (στήν άρχή τοu έργοu του Trattato della νίtα sobria) ό Luigi Cornaro παραπονείται οτι γιά πρώτη φορά έδώ καί λίγον. καιρό οιαοίοον ται στήν 'Ιταλία οί (ίσπανικέc:;) έθιμοτuπίεc:; καί φιλοφρονήσειc:;, ό λουθη ρανισμόc:; καί ή άσωτεία. Τήν ίοια έποχή έξαφανίστηκαν ή μετριοπάθεια καί ή έλεύθερη, εuκολη κοινωνικότητα. 'Εάν μαc:; έπιτρέπεται νά λά6οuμε ύπ' οψιν κατά λέξη τούc:; σuγγραφείc:; διαλόγων, τότε περιεχόμενο στίc:; συζητήσειc:; μεταξύ έκλεκτών πνευμάτων έδιναν τά σημαντικότερα προ-
6λήματα τ=tjc:; uπαρξηc:;. Ή παραγωγή των πιό έξοχων σκέψεων οέν ήταν μοναχική, οπωc:; στούc:; Βόρειουc:;, άλλά κοινή μεταξύ περισσοτέρων. Εύ χαρίστωc:; ομωc:; περιοριζόμαστε έοώ στήν παιγνιώοη κοινωνικότητα, πού ύφίσταται ώc:; αύτοσκοπόc:;.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
264
IV.
Η ΑΝΩΤΕΡΗ ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑΣ
Αύτή fιτα.ν, στίς άρχές τουλάχιστον τοϋ 16ου α.ίώνα, μιά. κοινωνικότητα. ώραία, ρυθμισμένη μέ κανόνες καί. στηριζόμενη σέ σιωπηρή, συχνά. ομως κα.ί ρητά. όμολογημένη, ύποχρεωτική συμφωνία, οιαμορφωμένη έλεύθερα
μέ 6άση τή σκοπιμότητα καί τήν εύπρέπεια· συνιστii τό άκρι6ές άντίθετο κάθε άπλΥjς έθιμοτυπίας. Σέ πιό τραχείς κοινωνικούς κύκλους, οπου
παρόμοια πράγματα tπαφναν τόν χαρακτήρα μόνιμου συνοέσμου, ύπΥjρ χα.ν καταστατικά κα( τυπική είσοοος, οπως π.χ. στ(ς τρελές έκείνες έταφείες Φλωρεντινών καλλιτεχνών γιά τίς όποίες οιηγείται ό Vasaή. 59 Μιά συνύπαρξη τέτοιας μορφΥjς καθι.στοϋσε ουνατή καί τή οιοιισκαλία
τών σημαντικότερων κωμωοιών της έποχης. Άντίθετα., ή έλαφρότερη κοινωνικότητα της στιγμης ά.ποοεχόταν εύχαρίστως τούς κανόνες πού εθετε λχ. ή πλέον έπώνυμη κυρία.. 'Όλος ό κόσμος γνωρίζει τήν είσα. γωγή στό Decamerone τοϋ Boccaccio καί θεωρεί τή 6ασιλεία της Παμ
πινέας στή συντροφιά. ώς εύχά.ριστη φαντασίωση. Σίγουρα είναι στήν περίπτωση αύτή, στηρίζεται ομως σέ μιά συχνή ά.ληθινή πρακτική. Ό
Firenzuola, πού σχεοόν οιακόσια. χρόνια άργότερα (1523) είσάγει τίς νου6έλες του μέ παρόμοιο τρόπο, πλησιάζει σαφώς άκόμη περισσότερο στήν πραγματικότητα, οταν 6ά.ζει στό στόμα. της 6ασίλισσας της συντρο φιiiς μιά. έπίσημη όμιλία σχετικά μέ τήν κατανομή τοϋ χρόνου κατά. τή οιάρκεια της έπικείμενης κοινΎ')ς παραμονΎ)ς στήν ϋπαιθρο: ά.ρχικά. μιά.
πρωινή ώρα άφιερωμένη στή φιλοσοφία κατά τόν περίπατο πρός κάποιο ϋψωμα· στή συνέχεια. τό τραπέζι μέ λαγοuτο κα.ί τραγού0ι· 60 άμέσως
κατόπιν, σ' εναν οροσερό χώρο, ή ά.παπελία μιiiς καινούργιας καντσόνας
πού τό θέμα της οινόταν κάθε φορά. τήν προηγούμενη 6ραοιά.· ενας 6ρα οινός περίπατος πρός μία πηγή, οπου ό καθένας παίρνει θέση καί οιηγεί τιχι μιά νου6έλιχ, κιχ( τέλος τό οείπνο κι εϋθυμες συζητήσεις «τέτοιου είοους, ωστε νά παραμένουν στά ορια της εύπρέπειας γιά. μiiς τίς γυναί κες καί, ώς πρός έσiiς, τούς άνορες, νά μήν φαίνονται έμπνευσμένες ά.π' τό κρασί)) .
Στίς είσαγωγές ή τίς ά.φιερώσεις του στίς έπί μέρους νου6έλες ό
Bandello οέν περιλιχμ6ι:ίνει 6έ6αια τέτοιες προκαταρκτικές όμwες, καθώς οί οιαφορετικές συντροφιές, ένώπιον τών όποίων οιηγείται τίς ίστορίες του' ύφίστανται ήοη ώς οεοομένοι κύκλοι άνθρώπων· άφήνει ομως νά μαντέψουμε μέ άλλο τρόπο πόσο πλούσιες, πολύμορφες καί χαριτωμένες
ήσαν οί κοινωνικές προϋποθέσεις. Μερικοί άνιχγνώστες θι:ί σκεφθοϋν οτι οέν ύπΎ)ρχε πιά τίποτε γιά. νά κεροηθεί ή νά χαθεί σέ μιά συντροφιά πού
fιτιχν σέ θέση νά άκούσει τόσο άνήθικες οιηγήσεις. 'Ορθότερα ή φράση θά
ΑΝΩΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ
265
μποροίiσε νά οr.ι.ιτυπωθεί ώς έξijς: .σέ πόσο άσφαλij θεμέλια θά πρέπει νι.ί στηριζόταν μιά κοινωνικότητα πού, παρά. τίς ίστορίες αύτές, οέν ξέφευγε
άπό τήν έξωτερική της φόρμα, άπό τά περιθώρια καί τίς οεσμεύσεις της καί πού, στό ένοιάμεσο, ήταν καί πάλι σέ θέση νι.ί συζητήσει σο6αρά. καί
νά συσκεφθεί. Γιατί άκρι6ώς ή άνι.ίγκη γιά. άνώτερες μορφές συναναστρο φijς ήταν ίσχυρότερη άπό ολα. Δέν χρειάζεται νι.ί παίρνει κανείς ώς μέτρο τήν πολύ έξιοανικευμένη συντροφιά πού ό αύλή τοίi
Castiglione παρουσιάζει στήν Guidobaldo στό Ούρμπίνο κι ό Pietro Βembοστόν πύργο Άζόλο,
•
ι ιζ ι ι "ψ θή ι ι "ψ ι να στοχα ονται πανω στα υ ιστα αισ ματα και τους υ ιστους σκοπους
τijς ζωης. Άκρι6ώς ή συντροφιά τοu Bandello μέ τ(ς ~πιπολαιότητες πού άνέχεται οίνει τό καλύτερο μέτρο της εύγενοίiς άνι.ίλαφρης εύπρέπειας, της εύπροσηγορίας τοu καλοu κόσμου καί τοίi αύθεντικά έλεύθερου φρο νήματος, έπίσης οέ τijς πνευματικότητας καί τοu χαριτωμένου ποιητικοu καί λοιποu έρασιτεχνισμοu πού έμψύχωνε τούς κύκλους αίιτούς. Μιά σημαντική ένοειξη γιά. τήν άξία μιiiς τέτοιας σuντροφιaς ήταν ίοίως οτι οί κυρίες πού άποτελοίίσαν τό έπίκεντρό της γίνονταν μέσω αύτijς οιάσημες καί πολύ σε6αστές, οίχως ή φήμη τους νά ζημιωθεί στό
παραμικρό. 'Από τίς ύποστηρίκτριες τοίί Bandello π.χ. ή Isabella Gonzaga
τό γένος Este (πρ6λ παραπ. σ. 40) ουσφημίστηκε οχι έξ αίτίας της οικijς της σuμπεριφορaς, άλλά. άπό τίς έλαφρές οεσποινίοες της αύλijς της. 61 Ή
Giulia Gonzaga Colonna, ή Ippolita Sforza, νύφη Bentivoglio, ή Bianca Rangoni, ή Cecilia Galleήna, ή Camilla Scarampi κ.ά. είτε ήσαν έντελώς άμεμπτες είτε οέν οινόταν ίοr.ι.ιίτερη 6αρύτητα στή λοιπή συμπεριφορά τους μπροστά στήν κοινωνική τους φήμη. Ή πιό φημισμένη γυναίκα της
Ί ταλίας, ή Vittoήa
Colonna, ήταν μία τέλεια άγία.
Οί λεπτομέρειες γιά. τόν τρόπο, μέ τόν όποίο περνοίίσαν ά6ίαστα τόν καιρό τους οί κύκλοι αίιτοί στήν πόλη, στίς έπαύλεις, στίς λουτροπόλεις,
οέν περιγράφονται έτσι ωστε νά συνάγεται μέ άπόλuτη σαφήνεια ή ύπερ οχή τους έπί τών κοινωνικών συναναστροφών της λοιπijς Είιρώπης. 'Άς
άκούσουμε ομως τόν
Bandello62 κι άς άναρωτηθοίίμε μετά γιά τή ουνα
τότητα παρομοίων πραγμάτων, π.χ. στή Γαλλία, προτοu άκόμα ή τέτοια κοινωνικότητα μεταφυτευθεί έκεί άκρι6ώς άπό άνθρώπους σάν τόν 'ίοιο.
Άναμφισ6ήτητα, τά. σημαντικότερα πράγματα στόν πνευματικό το μέα παράγονταν καί τότε οίχως τή συμ6ολή παρόμοιων σαλονιών καί
οίχως αύτά. νά. λαμ6άνονται ύπ' όψιν. Θά ήταν ομως αόικο νά. ίιποτιμηθεί ύπερ6ολικά. ή άξία τους γιά τήν κίνηση τών καλών τεχνών καί τijς ποίησης, έστω καί μόνο γιά τόν λόγο οτι 6οήθησαν νά. οημιουργηθεί ο,τι οέν ύπijρχε τότε σέ καμμία άλλη χώρα: μία όμοιογεvής κρίση καί συμ μετοχή άναφορικά. μέ τά. παραγόμενα eργα. Άνεξαρτήτως αίιτοίί, τοίίτο τό εΙοος κοιvωνικijς συναvαστροφijς άποτελοίίσε ήοη καθ' έαuτό άναγκαίο
266
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
άνθό τοu συγκεκριμένου πολιτισμοu καί τρόπου uπαρξης, πού τήν έποχή
έκείvη ήταν ίταλικός χι Ε-γινε έκτοτε εύρωπαϊκός. Στή Φλωρεντία ή κοινωνική ζωή καθορίζεται έντονα άπό τή λογο
τεχνία καί τήν πολιτική. Ό Lorenzo Magnifico ε!ναι πάνω άπ' ολα μία προσωπικότητα πού οέν άσκεί τήν πλήρη κυριαρχία της, οπως θέλουν νά
νομίζουν, οιά μέσου της έμπρακτα ήγεμονιχΎjς θέσης του άλλά οιά μέσου της έξαφετιχΎjς ποιότητας τοu περι6άλλοντός του, άκρι6ως έπειοή έπι τρέπει σ' αύτούς τούς τόσο οιαφορετικούς μεταξύ τους άνθρώπους νά
ξανοίγονται έλεύθερα. 63 Βλέπουμε π.χ. πώς προστάτευσε τόν μεγάλο οίχοοιοάσκαλό του, τόν
Poliziano, πώς οί γεμάτοι αύτοπεποίθηση τρόποι
τοu λογίου χαί ποιητΎj ούσχολα μποροuσαν νά συμ6ι6αστοuν μέ τούς άπαραίτητους περιορισμούς πού έπέ6αλε ή ήοη οιαγραφόμεvη ήγεμονική θέση τοu οίκου χαί ό σε6ασμός άπέναντι στήν εύαίσθητη σύζυγο. Συνάμα ομως ό Poliziano άποτελεί τό έμ6λημα χαί τό μετα6αλλόμενο σύμ6ολο τοu κλέους των Μεοίχων. Καί στή συνέχεια ό
Lorenzo χαίρεται σάν
-γνήσιος Μέοικος, οταν έξυμνεί μόνος του τήν κοινωνική του οιασκέοαση καί τήν περιγράφει μέ μνημειώδες ϋφος. Στόν θαυμάσιο αύτοσχεοιασμό
Κuνήγι τών γεpακιών περιγράφει άστειευόμενος τούς συντρόφους του, στό Σuμ.πόσιο μάλιστα μέ τρόπο ίοιαίτερα εύτράπελο, έτσι ομως, ώστε νά οιαισθάνεται κανείς σαφώς τήν ίχανότητά του γιά πολύ σο6αρή συνανα
στροφή. Ό τίτλος Σuμ.πόσιο ε!ναι άναχρι6ής. θά έπρεπε νά όνομάζεται: έπιστροφή άπό τόν τρύγο. Ό
Lorenzo περιγράφει μέ τρόπο πολύ άπολαυ Dante, τό πώς, κυρίως στή
στικό, παρωοώντας οηλαοή τήν κόλαση τοu
Via Faenza, συναπαντοuσε τόν eνα μετά τόν άλλο ολους τούς καλούς του φίλους έρχόμενους άπό τήν uπαιθρο καί περισσότερο η λιγότερο ζαλισμέ νους άπ' τό κρασί. 'Ωραιότατη κωμικότητα χαρακτηρίζει τήν είκόνα το.u
Piovano Arlotto στό 80 κεφάλαιο, ό όποίος παίρνει τούς ορόμους γιά ν' άναζητήσει τή χαμένη του δίψα κι έχει γιά τόν σκοπό αύτό κρεμασμένα
,
πανω
του:
ξ
,
ερο
1
κρεας,
τέσσερις σαροέλλες,
,
μια
ι
ρεyγα,
υ
ενα
'λ
κεφα
ι
/
τυρι,
υ
ενα
'ii
/
αΛΛαντικο
/
και
e tutti si cocevan nel sudore.
Πλούσιες πληροφορίες γιά τή σο6α.ρή έπικοινωνία μέ τούς φίλους του οίνουν κατόπιν ή άλληλογραφία τοu
Lorenzo καί οί πληροφορίες σχετικά
μέ τίς λόγιες καί φιλοσοφικές συζητήσεις του. "Αλλοι μεταγενέστεροι
κοινωνικοί κύκλοι στή Φλωρεντία ε!ναι έν μέρει θεωρητιχολογοuντες πολιτικοί ομιλοι πού διαθέτουν ταυτοχρόνως χαί μιά ποιητική καί φιλο
σοφική πλευρά, οπως π.χ. ή λεγόμενη πλατωνική άχαδημία οταν συγκεν τρωνόταν μετά τόν θάνατο τοu
Lorenzo στούς κήπους τοu Ruccellai. &1ι.
Στίς ήγεμονικές αύλές ή κοινωνικότητα έξαρτιόταν φυσικά άπό τό πρόσωπο τοu δεσπότη. Λίγοι ώστόσο άπ' αύτούς άπόμειναν στίς άρχές τοu 16ου αίώνα, χαί τοuτοι έλάχιστη μόνο σημασία μποροuσαν νά έχουν
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΝθΡΩΠΟΣ
267
άπό τήν άποψη αύτήν. Ή Ρώμη οtέθετε τήν άληθινά μοναοική αύλή τοίί Λέοντα Ι', μιά κοινωνική συντροφιά τόσο ίοιαίτερη, πού ομοιά της οέν έπανεμφανlζεται στήν παγκόσμια ίστορ(α.
V.
Ο ΤΕΛΕΙΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ
Χάριν των αύλών, πολύ περισσότερο ομως χάριν τοu ίοιου τοu έαυτοίί του έκπαιοεύεται ό αύλικός, ό
Cortigiano. τόν όποίο περιγράφει ό Castiglione.
Πρόκειται στήν πραγματικότητα γιά τόν ίοανικό κοινωνικό άνθρωπο, οπως τόν άπαιτεί ώς άναγκαίο uψιστο άνθό της ή παιοεια της έποχΎjς έκείνης περισσότερο προορίζεται ή αi.ιλή γι' αi.ιτόν παρά έκείνος γιά τήν αi.ιλή. 'Εάν κανείς τά σταθμίσει ολα καλά, ενας τέτοιος άνθρωπος οέν θά χρειαζόταν σέ καμμ(α αύλή, άφοίί οιαθέτει ό ίοιος τό ταλέντο και τήν
παρουσία ένός τέλειου ήγεμόνα, κι ή ήρεμη, άνεπιτήοευτη οεξιοτεχνία του προϋποθέτει eνα πλάσμα πολύ άνεξάρτητο σέ ολα τά έξωτερικά κα( τά
πνευματικά ζητήματα. Μολονότι ό συγγραφέας τό άποκρύπτει, ή έσω τερική ώθηση πού τόν κινεί οέν άναφέρεται στό ήγεμονικό άξ(ωμα, άλλά
στήν ίοια τή δική του τελείωση. "Ένα παράοειγμα θά τό άποσαφηνίσει αύτό: στόν πόλεμο, συγκεκριμένα, ό Cortigiano άπαγορεύει ό ίδιος στόν έαυτό του καθήκοντα χρήσιμα καί συνοεδεμένα μέ κίvόυνο καί αύτοθυσία, έάν αύτά στεροuνται uφους καί όμορφιίiς, οπως εΙναι π.χ. ή σύλληψη μιίiς άγέλης. 65 Γιατί, 6έ6αια, αύτό πού τόν παρακινεί νά λά6ει μέρος στόν πόλεμο οέν εΙναι τό καθηκον καθ' έαυτό άλλά ((l'honore)). Ή ήθική τοποθέτηση άπέναντι στόν ήγεμόνα, οπως περιγράφεται στό τ~ταρτο 6ι6λ(ο, εΙναι πολύ έλεύθερη καί άνεξάρτητη. Ή θεωρία της ά6ρΎjς έρω
τικΎjς σχέσης (στό τρίτο bιbλ(ο) περιέχει πλΎjθος λεπτών ψυχολογικών παρατηρήσεων πού άνήκουν ομως κατά τό μεγαλύτερο μέρος τους στόν γενικότερο άνθρώπινο τομέα, κα( ή μεγάλη, λυρική σχεοόν έξύμvηση της
ίδανικΎjς άγάπης (στό τέλος τοίί τέταρτου bιbλίου) δέν έχει καμμία άπολύτως σχέση μέ τόν είοικό σκοπό τοu έργου. Κι έδω ώστόσο, οπως καί στούς Asolani τοu Bembo, φαίνεται τό άσυνήθιστα ύψηλό έπίπεδο τΎjς παιδείας στόν τρόπο μέ τόν όποίο παρουσιάζονται έκλεπτυσμένα καί άναλυμένα τά αίσθήματα. Δέν θά πρέπει πάντως νά πάρει κανείς τούς συγγραφείς αύτούς δογματικά καί κατά λέξιν. Δέν μπορεί ομως κα( νά
άμφισbητηθεί οτι, στήν καλύτερη κοινωνία, ερχονταν στό προσκήνιο όμιλίες τοu είδους αύτοu· καί θά δοuμε πιό κάτω οτι ύπό τόν μανδύα αύτόν δέν καλύπτονταν μονάχα ώραία λόγια άλλά καί αύθεντικό πάθος. 'Όσον άφορα τίς έξωτερικές δεξιότητες, άπαιτοuνται άπό τόν
Corti-
268
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
giano κατ' ά.ρχήν οί λεγόμενες ίπποτικές ά.σχήσεις σέ bαθμό τελειότητας άλλά και όρισμένα (ι))..α έπί πλέον, ποό θά. μποροiJσαν νά ά.παιτηθοϋν
μονάχα σέ μιάν έκπαιοευμέvη, όμοιόμορφα άναπαραγόμεvη, θεμελιωμένη στήν προσωπική άμιλλα αύλή, ποό ομοιά της οέν ύπηρχε τότε ίξω άπό τήν 'Ιταλία· πολλά άπ' αύτά έοράζονται έμcpανώς σέ μιά γενική μόνο, σχεοόν άφηρημένη έννοια της άτομικης τελειότητας. Ό
Cortigiano θά
πρέπει νά 'ναι έξοικειωμέvος μ' ολα τά εύγενΤ) παίγνια, κι έπίσης μέ τό
άλμα, τόν άγώvα ορόμου, τήν κολόμbηση, τήν πάλη. Κυρίως πρέπει νά 'ναι καλός χορευτής χα( (οπως εΙvαι αύτονόητο) εύγενής ίππότης. 'Επί πλέον ομως θά πρέπει νά γνωρίζει πολλές γλώσσες, τουλάχιστον ίταλικά
καί λατινικά, καί νά καταλαbαίνει άπό καλή λογοτεχνία, έπίσης νά ίχει γνώση καί γιά τίς είκαστικές τέχνες στή μουσική άπα.ιτείτα.ι άπ' α.ύτόν
ά.κόμη και κάποια πρακτική οεξιοτεχνία, τήν όποία, έπί πλέον, θά πρέπει
νά κρα.τa κατά τό ουνα.τόν μυστική. Φυσικά, τίποτε άπ' αύτά οέν εΙvαι θεμελιώοους σοbα.ρότητας, μ' έξαίρεση τά οπλα. Άπό τήν άμοιbαία. έξου οετέρωση τών πολλών προκύπτει άκριbώς τό άπόλυτο άτομο, στό όποίο κα.μμία ίοιότητα οέv κυριαρχεί πιεστικά.
Τό bέbαιο εΙναι οτι οί 'Ιταλοί, τόσο ώς θεωρητικοί σuπρα.cpείς οσο χα( ώς πρακτικοί οάσχα.λοι, οίΟα.ξα.ν κατά τόν
160
α.ίώνα σ' όλόκληρη τή
Δύση ολα. τά εύγενη σωματικά γυμνάσματα. χα.( τήν άνώτερη κοινωνική εύπρέπεια. Ώς πρός τήν ίππασία, τήν ξιφασκία κα.ί τόν χορό έοωσαν τόν τόvο μέσω είκονογραφημένων Εργων χα.( μέσω μαθημάτων. Ή γυμναστι
κή, άποοεσμευμέvη τόσο άπό τήν πολεμική άσκηση οσο καί ά.πό τό άπλό παιχνίοι οιοάχτηκε, γιά πρώτη τσως φορά, άπό τόν Vittoήno
da Feltre
(παρα.π. σ. 148) χα.( παρέμεινε κατόπιν ώς άπα.ρα.ίτητο έργα.λείο της
άνώτερης άγωγης. 66 Τό ά.ποφα.σιστικό στοιχείο εΙνα.ι οτι ή οιΟα.σχα.λία. οιεξά.γετα.ι οπως τό άπα.ιτεί ή καλλιτεχνία. Δέν μποροuμε bέbα.ια νά έξα.κριbώσουμε ποιές ά.σχήσεις γίνονταν, άν ήσαν καί τότε γνωστές Οσες. έπικρατοiJν σήμερα. Άλλά τό πόσο σημαντικός σκοπός κα.ί στόχος θεω ροuντα.ν, έκτός άπό τή ούνα.μη χα.( τήν έπιοεξιότητα, ή χάρη, οέv προ
κύπτει μονάχα. ά.πό τόν κατά τά λοιπά γνωστό τρόπο σκέψης τoiJ ίθvους παρά χα( ά.πό συγκεκριμένες πληροφορίες. 'Αρκεί νά θυμίσουμε τόν με
γάλο Fedeήgo τοί:ί Μοντεφέλτρο (πρbλ πα.ραπ. σ. 41) χα( πώς έκείνος
οιηύθuνε τά. bραοινά πα.ιχνίοια. τών νεαρών πού τoiJ ε!χαν έμπιστευθεί. Τά πα.ιχνίοια καί τά ά.γωνίσματα τoiJ λαοiJ οέv οιέφερα.ν bέbα.ια ού σιωοώς ά.πό Οσα. ήσαν οια.οεοομέvα. στήν ύπόλοιπη Δόση. Στίς παραθα
λάσσιες πόλεις προσετίθεντο φυσικά και οί κωπηλατικοί ά.γώνες, κι ήσαν ήοη άπό νωρίς φημισμένες οί bενετικές ρεπάτες. 67 Τό κλασσικό ίτα.λικό
πα.ιχνίοι f~τα.ν και ε!ναι, ώς γνωστόν, τό παιχνίοι μέ τή μπάλα· κι α.ύτό έπίσης θά πρέπει vά παιζόταν τήν έποχή τijς Άνα.γέvvησης μέ πολύ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ
269
μεγαλύτερο ζΎjλο καί λαμπρότητα άπό όπουοήποτε άλλοu στήν Εύρώπη.
"Ομως οέν ε!ναι 6έ6αια ουνατόν νά τεκμηριώσουμε συγκεκριμένα τήν ύπόθεση αύτή.
Στό σημείο αύτό πρέπει νά γίνει λόγος καί γιά τή μουσική. 68 Γύρω
στά
1500 ή σύνθεση έξακολουθοuσε νά 6ρίσκεται κατά κύριο λόγο στά
χέρια της όλλανοικΎjς σχολΎjς, πού τή θαύμαζαν γιά τόν άσυνήθιστα έντεχνο χαρακτήρα καί τήν ίοιορρυθμία των έργων της. 'Όμως, παράλ
ληλα, ύπΎjρχε ήοη μία ίταλική μουσική πού 6ρισκόταν άναμφισbήτητα πιό κοντά στή σημερινή μας τονική αίσθηση καί, άφότου ίγινε γνωστή στούς Γερμανούς καί έξελίχθηκε άπό αύτούς, άσκησε ούσιώΟη έπφροή στή σύνθεση των νεωτέρων. Μισόν αίώνα άργότερα κάνει τήν έμφάνισή του ό
Palestrina, ή ούναμη τοu όποίου ύποτάσσει καί σήμερα άκόμη ολες
τίς ψυχές. Πληροφορούμαστε έπίσης οτι τοuτος ύπΎjρξε eνας μεγάλος νεωτεριστής, ομως έάν αύτός η άλλοι eκαναν τό άποι:pασιστικό 6ημα πρός τήν τονική γλώσσα τοu μοντέρνου κόσμου οέν έξηγείται έτσι ώστε νά μπορεί ό έρασιτέχνης νά σχηματίσει μιά γνώμη γιά τά πραγματικά περιστατικά. 'Αφήνοντας, λοιπόν, έντελwς στήν άκρη τήν ίστορία της μουσικΎjς σύνθεσης, θά έπιοιώξουμε νά έξιχνιάσουμε τή θέση της μουσι κΎjς στήν κοινωνία της έποχΎjς. Πολύ χαρακτηριστικές γιά τήν 'Αναγέν
νηση καί τήν Ί ταλία είναι πάνω άπ' ολα ή πλούσια έξειόίκευση της όρχήστρας, ή άναζήτηση νέων όργάνων, οηλαοή ήχων καί -σέ στενή συνάρτηση μ' αύτό- ή οεξιοτεχνία, οηλαοή ή οιείσουση τοu άτομικοu στοιχείου στή σχέση μέ συγκεκριμένα όργανα. 'Από Οσα έργαλεία παραγωγΎjς τόνων μποροuν νά έκφράσουν μιάν
όλόκληρη άρμονία, τό έκκλησιαστικό οργανο οέν εΤναι τό μόνο πού οια οόθηκε νωρίς σέ μεγάλη ίκταση καί τελειοποιήθηκε, άλλά καί τό άντί
στοιχο eγχοροο, τό gravicembalo ή clavicembalo. 'Όπως ε!ναι γνωστό,
φυλάσσονται .άκόμη τέτοια όργανα άπό τίς άρχές τοu 14ου αίώνα, γιατί οί μεγαλύτεροι ζωγράφοι τά κοομοuσαν μέ είκόνες. Κατά τά λοιπά, τήν
πρώτη θέση κατελάμ6ανε τό 6ιολί καί χάριζε ήοη μεγάλη άτομική φήμη. Μέ τόν Λέοντα Ι', πού ήοη ώς καροινάλιος εΤχε τό σπίτι του γεμάτο τραγουοιστές καί μουσικούς καί άπέλαυε ύψηλΎjς φήμης ώς γνώστης καί
συμπαίκτης, eγιναν οιάσημοι ό Έ6ραίος Giovan Maria καί ό Jacopo Sansecondo. Στόν πρώτο ό Λέων παραχώρησε τόν τίτλο τοϊί κόμη κι.ιί μιά μικρή πόλη· 69 ό οεύτερος πιστεύεται οτι άπεικονίζεται στόν Παρνασσό τοϊί Ραι:pι.ιήλ ύπό τήν μορφή τοu 'Απόλλωνα. Κατόπιν, κατά τή οιάρκεια
τοϊί 16ου αίώνα, οημιουργήθηκαν έπώνυμοι σέ κάθε ε!οος, καί ό Lomazzo (1580) κατονομάζει άπό τρείς οεξιοτέχνες πού εγιναν οιάσημοι στό τρα γούοι, τό έκκλησιαστικό οργανο, τό λαγοuτο, τή λύρα, τή 6ιόλα ντά γκάμπα, τήν αρπα, τήν κιθάρα, τά κέρατα καί τίς σάλπιγγες άντίστοιχα.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
270
Εuχετι.χι νά ζωγρι.χφιστοiJν ώρι.χίες είκόνες πάνω στά οργι.χνά τους. 70 Μιά
τέτοιι.χ πολύπλευρη συγκριτική κρίση θά ήτι.χν τήν έποχή έκείvη έντελώς άοιιχνόητη έκτός Ίτι.χλίιχς, πι.χρ' οτι ύmjρχι.χν, κι.χθώς φαίνεται, σχεοόν πιχvτοiJ τά !οιι.χ οργι.χνιχ.
Ό πλοiJτος σέ οργι.χνι.χ όφείλετι.χι συνακόλουθα ίοίως στό γεγονός οτι
άξιζε τόν κόπο νά έπενούει κανείς σέ συλλογές τέτοιων όργάνων ώς άξιοπερίεργων άντικειμένων. Στήν πολύ μουσικόφιλη Βενετίι.χ 71 ύπΥ)ρχε πλΥ)θος τέτοιων συλλογών, κι οτι.χν τύχαινε vά 6ρεθοiJν έκετ μερικοί οε
ξιοτέχvες, γίνονταν άμέσως κονσέρτα έπί τόπου. (Σέ μιάν άπό τίς συλ λογές ιχύτές ε6λεπε κι.χvείς κι.χί πολλά δργιχνι.χ κι.χτι.χσκευιχσμένι.χ σύμφωνα μέ άρχι.χίες άπεικονίσεις η περιγραφές, οέv άνιχφέρετιχι ομως aν μποροuσε
κανείς vά τά παίξει κι.χί πώς ήχοUσιχv). Δέν πρέπει νά ξεχνοiJμε οτι τέτοιι.χ άντικείμενιχ οιέθετι.χν έν μέρει έξωτερική έμφάνιση γιορταστική κι.χί μεγιχ-
-'· ~ λειωοη,
ι Τ
"
υ
και ησι.χν ομορφι.χ οτι.χν τοπο
-
θ ετουντι.χν τοι υ λ' ι "λλ ο. Γ ιι.χ ι εvι.χ π ιχι στο ι.χ
τόν λόγο ιχύτόν άπιχντώντιχι ώς προσθήκη κιχί σέ συλλογές σπανίων κιχί
καλλιτεχνικών άντικειμένων.
οι ίδιοι οί έκτελεστές ε!νιχι, έκτός άπό τούς πραγματικούς 6ιρτουό ζους, είτε μεμονωμένοι έρι.χσιτέχνες είτε όλόκληρες όρχΥ)στρες άπό τέ τοιους, συγκροτημένες σέ σώμι.χ λ.χ. ώς «άκι.χοημίες)) .72 Πάρι.χ πολλοί
εiκιχστικοί καλλιτέχνες ήσι.χν κι.χ( εμπειροι μουσικοί κι.χ(, συχνά, μεγάλοι δεξιοτέχνες. Τά μέλη της κι.χλΥ)ς κοινωνίας άποτρέποντι.χν νά παίξουν πνευστά γιά τούς !οιους λόγους γιά τούς όποίους τά οργιχνι.χ ι.χύτά τρό
μι.χξι.χν κάποτε τόν Άλκι6ιάοη κι.χί άκόμη κι.χί τήv Άθην.i Πι.χλλάΟι.χ. 73 Οί εύγεvείς συντροφιές προτιμοUσι.χν τό τρι.χγούοι, μόνο του ή μέ τή συνοδεία 6ιολιοu· έπίσης τό κουαρτέτο έγχόροων7 Ιι. κι.χί, χάριν τoiJ πολύπλευρου
χι.χρι.χκτήρι.χ του, τό πιάνο. 'Όχι ομως τό πολυφωνικό τρι.χγούοι γιατί «τή μιά φωνή μπορεΙ κανείς νά τήν άκούσει, νά τήν άπολι.χύσει κι.χί vά τήν κρίνει κι.χλύτερι.χ)). Μ' άλλι.χ λόγια, άφοu παρ' ολη τή συμ6ι.χτική κοινω
νικότητα (πι.χρι.χπ. σ. 268) τό τριχγούοι πι.χρι.χμένει έκοήλωση τοϋ ξεχω ριστοu κοινωνικοiJ άνθρώπου, ε!vι.χι καλύτερα v' άκούει (κι.χί vά 6λέπει) κανείς τόv κι.χθένι.χ ξεχωριστά. Προϋποτίθεται 6έ6ι.χιι.χ ή έπίοραση τώv γλυκύτερων ι.χίσθημάτωv στίς άκροάτριες, κι.χί γιά τόv λόγο ι.χύτόν άπο
τρέποvτι.χι ρητά οί γηραιότεροι, άκόμη κι άν έξι.χκολουθοϋν νά παίζουν ή
vά τριχγουοοϋν πολύ δμορφι.χ. ΕΤχε μεγάλη σημασία νά παράγει ό μεμο νωμένος άνθρωπος μιάv άρμονική έvτύπωση συvουάζοντι.χς τόνο κι.χί μορ φή. Στούς κύκλους ι.χύτούς οέv γιvότι.χν λόγος γιά άνι.χγvώριση της σύν
θεσης ώς ι.χύθύπι.χρκ του tργου τέχνης . Άvτίθετι.χ συvέ6ι.χινε συχνά τό περιεχόμεvο τώv λόγων vά περιγράφει κάποια φρικτή προσωπική μοίρι.χ τοu τρι.χγουοιστη. 75 Τοϋτος ό έριχσιτεχνισμός, τόσο τών άvώτερων Οσο κιχί τών μεσαίων
271
ΘΕΣΗ ΤΗΣ rrNAIKAΣ
τάξεων, ύπηρξε προφανώς περισσότερο οιαοεοομέvοc:; στήν 'Ιταλία καί
συνάμα στενότερα συνοεοεμέvος μέ τήν άληθινή τέχνη άπ' ο,τι σέ όποια οήποτε άλλη χώρα. 'Όπου περιγράφονται σκηνές κοινωνικότητας άναφέ ρεται πάντοτε καί μέ tμφαση τραγούοι συνοοευόμενο άπό eγχοροο. Έκα τοντάοες προσωπογραφίες παρασταίνουν τούς άνθρώπους νά παίζουν, συχνά πολλοί μαζί, μουσική ή πάντως μέ τό λαγοuτο κ.λπ. στό χέρι·
άκόμη καί στίc:; έκκλησιαστικές εi.κόνες τά κοντσέρτα τών άπέλων οεί
χνουν πόσο έξοικειωμέvοι ήσαν οί ζωγράφοι μέ τή ζωντανή έμφάνιση οσων lπαιζαν μουσική. Πληροφορούμαστε π.χ. οτι ίνας λαουτιέρης, ό
Antonio Rota στήν ΠάΟουα (πέθανε τό 1549) έγινε πλούσιος παραΟιοον τας ίοιαίτερα μαθήματα καί έπίσης οτι τύπωσε μία οιοακτική του λαού του.76
VI.
ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ
Γι& τήν κατανόηση της άνώτερης κοινωνικότητας της ·Αναγέννησης
εfναι τέλος ούσιώοες νά γνωρίζουμε οτι ή γυναίκα άπολάμbανε τοu ίοιου σεbασμοu οπως καί ό άνορας. Γιατί οέν πρέπει ν' άφήσουμε νά μας παραπλανήσουν οί σχολαστικές καί έν μέρει κακόbουλες ίρευνες περί της πιθαvης κατωτερότητας τοu ώραίου φύλου, οπως έμφανίζονται κάθε τόσο στούς συπραφείς οιαλόγων· ούτε καί μιά σάτιρα σά.ν τήν τρίτη τοu Aήosto, οπου τό θηλυκό άντιμετωπίζεται σά.ν ενα έπικίνουνο μεγάλο παιοί πού ό άνορας πρέπει νά ξέρει νά τό μεταχειρίζεται, ένώ παραμένει χω ρισμένος άπ' αύτό μέ μιά.ν ά6υσσο. 77 Τό τελευταίο, ώστόσο, άληθεύει σέ
κάποιο 6αθμό. Άκριbώς έπειδή ή μορφωμένη. γυναίκα ήταν ίση μέ τόν άνορα, ο,τι ό:ποκαλοuμε πνευματική καί ψυχική κοινωνία η άνώτερη
συμπλήρωση οέν μποροϋσε νά. εύΟοκιμήσει έντόc:; τοu γάμου, οπως συνέ6η άργότερα στόν ήθικό κόσμο τοu Βορρα. Κυρίως ή μόρφωση της γυναίκας τών άνώτερων κοινωνικών τάξεων
εfναι κατ' ούσίαν ίοια μέ τοu άνορα. Οί 'Ιταλοί της 'Αναγέννησης οέν οιστάζουν καθόλου ν' άφήσουν τό μάθημα της λογοτεχνίας, άκόμη κα(
της φιλολογίας, νά. έπιορά.σει έξ ίσου σέ θυγατέρες καί γυιούc:; (πρbλ. παριχπ. σ. 153). Γιατί καθώς θεωροuσαν τόν νεοαρχαίο αύτόν πολιτισμό ώς τό ϋψιστο κτΥ,μα της ζωής, τόν παρείχαν καί στίς θυγατέρες εύχα
ρίστως. Βλέπουμε σέ ποιό 6αθμό οεξιοτεχνίας έφθαναν άκόμη καί θυγα
τέρες ήγεμόνων στή λατινική όμιλία καί γραφή (παραπ. σ. 160, σημ. 107· 161). 'Άλλες έπρεπε νά μοιράζονται τουλάχιστον τά άναγvώσματα τών άνΟρών γιά. νά μποροϋν νά παρακολουθήσουν τό πραγματολογικό
272
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
περιεχόμενο της άρχαιότητας, άφοu αύτό χυριαρχοϋσε σέ μεγάλο 6αθμό στίς συζητήσεις. Σ' αύτά προστέθηκε έν συνεχεf.rι, ή ένεργός συμμετοχή τους στήν ίταλιχή ποίηση μέ χαντσόνες, σονέτα χαί αύτοσχεοιι:ισμοός, χι
έδω έ.γιναν οιά.σημες μι&: σειρά άπό κυρίες μετά τή Βενετή Cassandra Fedele (τέλος τοu οεχάτου πέμπτου αίώνα). 78 Ή VιttoήaColonna μπορεί μάλιστα νά χαρακτηρισθεί άθάνατη. Έάν κάτι τεκμηριώνει τόν πιό πάνω
ίσχυρισμό μας, είναι τούτη ή γυναικεία ποίηση μέ τοός έντελwς άνδριχοός της τόνους. Έρωτιχά. σονέτα καθώς χαί θρησκευτικά ποιήματα έμφανί
ζοuν τόσο άποφασιστιχή, άχρι6η οιατόπωση, άπέχουν τόσο πολύ άπό τό τρυφερό ήμίφως της όνεφοπόλησης χαί τόν έρι:ισιτεχνισμό ποό χαρακτη ρίζει κατά τά. λοιπά τή γυναικεία ποίηση, ώστε θά μποροϋσε κανείς νά τά περάσει κάλλιστα γιά tργα άνδρων, έάν οέν συνηγοροuσαν ύπέρ τοϋ άντιθέτου όνόματα, πληροφορίες χαί συγκεκριμένοι έξωτεριχοί ύπαινιγμοί. Γιατί μέσω της παιδείας ό άτομιχισμός άναπτόσσεται χαί στίς γυ
ναίκες τών άνώτερων τάξεων, άχρι6wς οπως χαί στοός ιΧνορες, ένω έχτός της 'Ιταλίας χαί μέχρι τή Μεταρρόθμιση οί γυναίκες, άχόμη χαl
οί άρχόντισσες, iρχονται πολύ σπάνια στό προσκήνιο ώς πρόσωπα. 'Εξαι ρέσεις οπως ή Ίζαμπώ της Βαυαρίας, ή Μαργαρίτα τοϋ
Anjou,
ή Ίσα-
6έλλα της Κι:ιστίλλης χ.λπ. γίνονται γνωστές μονάχα ύπό συνθηχες πολύ έξαφετιχές, χαί κατά κάποιον τρόπο μόνον έξαναγχαστιχά. Στήν 'Ιταλία
ήοη χαθ' ολη τή οιάρχεια τοu 15ου αίώνα οί σύζυγοι των ήγεμόνων, χαί ίοιαίτερα των χοντοτιέρων, διαθέτουν ολες σχεδόν μιάν ίοιαίτερη, εύδιά. χριτη φυσιογνωμία χαί μετέχουν της φήμης, άχόμη χαί τοϋ κλέους
(πι:ιραπ. σ. 100, σημ. 2). Σ' αύτές προστίθεται σταοιαχά πληθος οιασή μων γυναικών διαφορετικών είοων (πρ6λ. σ. 110 χ.έξ.), wτω χι ιΧν ή οιά.χρισή τους 6ρίσχεται μόνο στό οτι τό ταλέντο, τό κάλλος, ή άνατροφή, τά χαλά ήθη χαί ή εύλά6ειιΧ τους συναπαρτίζουν lνα άρμονιχό ολον. 79 Δέν γίνεται λόγος γιά κάποιαν ίοιόμορφη, συνειδητή «χειραφέτηση», γιατί τό ζήτημα θεωροuνταν αύτονόητο. Ή γυναίκα της χαλΎjς κοινωνίας οφειλε τότε, άχρι6wς ΟΠωζ Χι ό ι%ν0ρας, νά τείνει πρός μία όλοχληρωμένη, τέλεια άπό κάθε ιΧποψη προσωπικότητα. Ή 'ίοια πνευματική χαί συναισθημα τική οιαοιχασίι:ι ποό τελειοποιεί τόν ιΧνδρα οφειλε νά τελειοποιήσει χαί τή γυναίκα. Δέν άπι:ιιτοίίν άπ' αύτήν ένεργό λογοτεχνική δραστηριότητα, χι οταν πρόκειται γιά. ποιήτρια προσοοχiiται lνας κάποιος 6αθύς ψυχικός άπόηχος, οχι ομως όποιεσοήποτε είδιχές έχμυστηρεόσεις ύπό μορφήν
ήμερολογίων χαί μυθιστορημάτων. Οί γυναίκες αύτές οέν είχαν στόν νοu τους τό κοινό. "Έπρεπε πάνω άπ' ολα νά έντυπωσιάζουν σημαίνοντες
ιΧνορες χαί νά χρατοϋν σέ κάποια ορια τήν αύθαιρεσία τους. 80 Τό μεγαλύτερο παίνεμα πού άποοιδόταν τότε στίς σπουδαίες Ίταλί
οες είναι οτι είχαν άνΟριχό πνεuμα χαί φρόνημα. Άρχεί νά προσέξει κανείς
θΕΣΗ ΤΗΣ rrΝΑΙΚΑΣ
273
τήν έντελώς άνορική στάση των περισσότερων γυναικών στά ήρωικά ποιήματα τών Bojardo καί Aήosto γιά νά γνωρίζει οτι έοώ πρόκειται γιά κάποιο συγκεκριμένο ίοανικό. Ό τίτλος μι(ίς virago, μιίiς άντρογυναίκας,
πού στήν έποχή μας θεωρείται πολύ οιφορούμενη φιλοφρόνηση, σήμαινε τήν έποχή έκείνη καθαρή οόξα. Τόν έφερε μέ πλήρη λαμπρότητα ή Cateήna Sforza, σύζυγος καί κατόπιν χήρα τοu Girolamo Riario, πού ό κληρονόμος τοϊί Φορλί τήν ύπερασπίστηκε άρχικά έναντίον της παράτα ξης τών Οολοφόνων του κι άργότερα, μ' ολες τίς ουνάμεις του, έναντ(ον τοu Καίσαρα Βοργία. ·rπέκυψε, οιατήρησε ομως τόν θαυμασμό ολων τών συμπατριωτών της καί τό ονομα της «pήma donna d' Italia» .81 Μιάν
ήρωική φλέ6α τοϊί είοους αύτοσ άναγνωρίζουμε καί σέ οιάφορες άλλες γυναίκες της 'Αναγέννησης, μολονότι καμμία οέν 6ρηκε πλέον παρόμοια
άφορμή γιά νά οράσει ώς ήρωίοα. Τέτοιον χαρακτήρα προοίοει σαφώς ή
Isabella Gonzaga (πρ6λ παραπ. σ. 40). Γυναίκες τέτοιες μποροuσαν φυσικά νά 6άλουν καί στόν κύκλο τους
νά τούς οιηγηθοϋν νου6έλες οπως τοϊί Bandello, οίχως ή κοινωνική συν αναστροφή νά ύποστεί 6λά6η γιά τόν λόγο αύτόν. Τό κυρίαρχο πνεϊίμα της τελευταίας οέν ταυτίζεται μέ τή σημερινή θηλυκότητα, οηλαοή τόν
σε6ασμό όρισμένων προϋποθέσεων, προαισθήσεων καί μυστηρίων, άλλά συνίσταται στή συνείοηση της ένέργειας, τοϊί κάλλους καί ένός έπικίνου νου, μοιραίου παρόντος. Γιά. τοϊίτο πλάι στίς πιό καθώς πρέπει κοσμικές τυπικότητες τριγυρίζει κά.τι πού στόν αίώνα μας μοιάζει μέ άοιαντροπιά, 82
ένω έμείς όέν μποροuμε πλέον νά φανταστοuμε άκρι6ώς τό άντί6αρο, οηλαΟή τήν ίσχυρή προσωπικότητα της οεσπόζουσας γυναίκας στήν 'Ιταλία της έποχης έκείνης.
ΕΤναι αύτονόητο οτι οί πραγματείες καί οί οιάλογοι στό σύνολό τους οέν περιέχουν καμμίαν άποφασιστική άπόφανση τοϊί είΌους αύτοϊί, οσο
έκτεταμένες κι άν εΤναι οί συζητήσεις γιά τή θέση καί τίς ίκανότητες τών γυναικών καί γιά τόν έρωτα. Αύτό πού, οπως φαίνεται, tλειπε άπό τ(ς συναναστροφές αύτές έν
γένει ηταν τά νεαρά κορίτσια στό άνθος της ήλικίας τους, πού τά κρα τοϊίσαν αύστηρά μακριά τους, άκόμη κι οταν οέν άνατρέφονταν στό
μοναστήρι. 83 Ε!ναι ούσκολο νά είπωθεί έάν ή άπουσία τους ένθάρρυνε περισσότερο τή μεγαλύτερη έλευθερία της συζήτησης ή έάν άντίθετα αύτή ή τελευταία προκαλοuσε τήν άπουσία τους. Καί ή άναστροφή μέ έταίρες γνωρίζει ένίοτε μιά φαινομενική έπίτα ση, σάν νά έπιόιωκόταν ή άνανέωση της σχέσης των άρχαίων 'Αθηναίων
μέ τίς έταίρες τους. Ή περίφημη Ρωμαία έταίρα Imperia ηταν γυναίκα
μέ πνεϋμα καί μόρφωση, κι εΤχε μάθει νά συνθέτει σονέτα πλάι σ' εναν κάποιο Niccolo Campani, άσχολοϊίνταν οέ καί μέ τή μουσική. 84 Ή ώραία
274
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
Isabella de Luna, ίσπανικης καταγωγ=tjς, θεωροuνταν τουΜ.χιστον οιασκε οαστική, συνΟύαζε πάντως μέ θαυμαστό τρόπο καλή καροιά μέ μιά κακογλωσσιά τρομακτικijς θριχσύτητας. 85 Στό Μιλάνο ό
ριζε τήν έπι6λητική Caterina
Bandello γνώ di San Celso πού lπαιζε καί τραγουοοuσε
ύπέροχα καί άπήγγελλε στίχους. 86 Ά πό Ολα προκύπτει οτι οί οιάσημοι καί πνευματώσεις άνθρωποι πού έπισκέπτονταν αύτές τίς κυρίες καί ζοuσαν μαζί τους κατά οιαστήματα
tθεταν πρός αύτές κα( άπαιτήσεις πνευματικijς φύσεως Κι οτι άντιμετώ πιζαν τίς οιασημότερες έταίρες μέ πολύ μεγάλο σε6ιχσμό. Καί μετά τή λύση της σχέσης έπεοίωκαν νά οιατηρήσουν τήν καλή τους γνώμη, γιατί
τό παρελθόν πάθος εΙχε άφήσει γιά πάντα μιά σημαντική έντύπωση. 87 Συνολικά. ώστόσο οί συναναστροφές αύτές οέν μετροuν σέ σύγκριση μέ τίς έπιτρεπόμεvες, έπίσημες συντροφιές και τά ίχνη πού άφήνουν στήν ποίη-
'
/
ση και τη
λ 1 1° / / λ' ~ Ι Ι ~ λ ογοτεχνια ειναι κατα κυριο ογο υιαφορα σκανυα α.
ματι οικαιοuται κανείς νά άπορεί γιατί άνάμεσα στίς
π
Ι ραγ-
6.800 γυναίκες της 1490 -έπο
κατηγορίας αύτης, τίς όποϊες άριθμοuσε ή Ρώμη τό lτος
μέvως πρίν τήν έμφάνιση της σύφιλης-, οέv ύπηρχε σχεοόν καμμία
γυναlκα μέ πvεuμα καί ύψηλό ταλέντο· 88 οί άναφερόμενες παραπάνω άνήκουν στήν άμέσως έπόμενη περίοοο. Στίς νου6έλες πού άποτελοuν τήν είσαγωγή στό lργο του Hekatommίthi ό Giraldi περιγράφει καλύτερα ίσως άπό ολους τόν τρόπο ζωης, τήν ήθική καί φιλοσοφία των κοινών γυναικών, κυρίως τή γοργή ένιiλλαγή άπόλαυσης, φιλοχρηματίας καί
6αθύτατου πάθους καθώς καί τήν ύποκρισία καί τή οια6ολικότητα όρι σμένων σέ περασμένη ήλικία. 'Αντίθετα ό Pietro Bembo στά Ragίona menti του περιγράφει περισσότερο τόν οικό του έσωτερικό κόσμο παρά έκεϊνον της άτυχοuς αύτης κατηγορίας άνθρώπων, οπως πράγματι ήταν. Οί έρωμένες τών ήγεμόνων, οπως έξηγήθηκε ήοη πιό πάνω μέ άφορμή τίς ήγεμονίες (σ. 46 κ.έξ.), συνιστοuν τό θέμα ποιητών καί είκαστικών κιiλλιτεχνών κι εΙναι συνακόλουθα προσωπικά γνωστές σέ συγκαιρινούς καί μεταγενέστερους, ένώ γιά μιάν Alice Peπers (άγαπημένη τοu Έοουά.ροου της 'Αγγλίας, t 1400), μιά ΚlaraDettin (έρωμένη τοu
r·
Φριοερίκου τοϋ Νικητη) μόλις πού γνωρίζουμε κάτι παραπάνω άπό τό όνομα, καί γιά τήν
Agnes Sorel άπόμεινε eνας έρωτικός θρύλος, περισσό
τερο έπινοημένος παρά άληθινός. Τά πράγματα οιαφοροποιοuνται κατόπιν
ήοη μέ τίς έρωμένες τών Γάλλων lίασιλέων της 'Αναγέννησης Φραγκί σκου Α' καί 'Ερρίκου Β'.
275
ΟΡΓΆΝΩΣΗ ΤΟΥ ωκοr
VII.
Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ
Μετά τήν κοινωνικότητα, άξίζει μιά ματιά καί ή όργάνωση του οικου κατά τήν Άναγέννηση. Έξ αίτίας Πjς μεγάλης eκλυσης τών ήθών eχου
με συνηθίσει νά. θεωροuμε χαμένη ύπόθεση τόν οίκογενειακό 6ίο τών Ί ταλών Πjς έποχΥ)ς έκείνης ή πλευρά αύτή τοu ζητήματος θά μας
άπασχολήσει στό έπόμενο μέρος τοu 6ι6λίου. Άρκεί Κα't' άρχήν νά έπι σημάνουμε οτι ή άπιστία στόν γάμο δέν άσκοuσε έκεί 'tήν κα'tαστροφική
έπίδραση πού εΙχε στόν Βορρά, φτάνει μονάχα νά μήν ύπερ6αίνονταν κάποια ορια. Ή όργάνωση τοu οrκου κατά. τόν δικό μας Μεσαίωνα ύπΥ)ρξε προϊόν
τών κυρίαρχων λαϊκών ήθών ή, έάν θέλετε, !να ύψηλοu έπιπέδου φυσικό προϊόν, στηριζόμενο στίς κινητήριες δυνάμεις Πjς έξέλιξης τών λαών κιχί σ'tήν έπίδραση τοu τρόπου ζωής άνιχλόγως μέ τήν κοινωνική 'tάξη κιχ(
τήν περιουσία. Στήν περίοδο Πjς άκμΥ)ς της ή ίπποσύνη άφησε άνεπη ρέαστη τήν όργάνωση τοu οrκου· γι' ιχύτόν ή ζωή σήμαινε περιπλάνηση σέ ιχύλές κιχί σέ πολέμους. Προσκυvοuσε άvέκιχθεν !να εΙδος γυναίκας
διαφορετικό άπό τή νοικοκυρά, καί στόν πύργο ή οίκογένεια άς τά '6γαζε πέρα οπως μποροuσε. Γιά πρώτη φοpά ή Άναγέννηση έπιχειpεί νά συγ-
'
κροτησει
,
τον
οτκο
,
~ συνειaητα
' "
και
ευτακτα,
' ..!"""'
και
'
"
'
ι.λισ'tιχ σαν εργο τε-
χνης. Σ' ιχύτό eρχονται νά τή 6οηθήσουν μία πολύ έξελιγμένη οίκονομία (πρ6λ. πιχραπ. σ. 65 κ.έξ.) καί μιά όρθολογική οίκοδομία· τό 6ασικό'tερο ομως έγκειται σέ μιά συνετή άν'tιμετώπιση ολων 'tWν ζητημάτων Πjς συμ6ίωσης, Πjς ά:.νιχτροφΎjς, Πjς έπίπλωσης καί
'tOU ύπηρετικοu προσω
πικοu.
Τό πιό πολύτιμο σχετικό ντοκουμέντο εΙναι ό διάλογος γιά τή διεύ θυνση τοu σπιτιοu, τοu
L.B. Alberti. 89
'Ένας Πατέρας μιλri στούς έvήλι
κους γuιούς του χα( τούς μυεί έξ όλοκλήρου στόν τρόπο μέ τόν όποϊο
ένεργεί. Βλέπουμε τό έσωτερικό ένός μεγάλου, πλούσιου σπιτιοu, τό όποίο καθοδηγούμενο μέ λογική φειδώ καί με't'ρημένη ζωή, έπαγγέλε't'αι εύτυχία κιχί εύημερία σέ πολλές ά:.κόμη γενεές. Μία ύπολογίσιμη κτημα
τική περιουσία, τά προϊόντα 't'Ύjς όποίας εΙναι ήδη ά:.ρκετά γιά νά έφοδιά σουν τό τραπέζι τοu σπιτιοu κα( συνιστοuν τή 6άση 't'OU ολου, συνδέε't'αι μέ μιά 6ιομηχανική έπιχείρηση, μεταξουργία ή έριουργία. 'Όλα οσα ά:.νή κουν στήν έπίπλωση καί τίς έγκατα.στάσεις πρέπει νά εΙναι μεγάλα, ά:.νθεκτικά χα( ά:.κριbά, ή καθημερινή ζωή έντός 't'Ους ΟσΟ γ(νε't'αι ά.πλή. 'Όλες οί παραπανίσιες δαπάνες, ά:.πό τά μεγiχλύτεριχ eξοδα σέ ίδιαί't'ερες
περιστάσεις μέχρι 't'ό χαρτζιλίκι τών νεαρότερων γυιών, τελοuν σέ όρθο λογική χα( οχι συμ6ατική σχέση μέ τά δεδομένα αύτά. 'Όμως τό ση-
276
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
μαντικότερο εrναι ή άvατροφή, τήν όποία ό άρχοντας τοu σπιτιοu οέν παρέχει καθόλου μονάχα στά παιδιά άλλά στό σπίτι όλόκληρο. Μορφώνει πρώτ' άπ' ολα τή σύζυγό του γιά vά τήν κάνει άπό συνεσταλμένο κορίτσι, πού άvατράφηκε ύπό προσεκτική έπιτήρηση, μιά γεμάτη σιγουριά. άφέv τρα των ύπηρετριών, νοικοκυρά. Άνατρέφει κατόπιν τούς γυιούς δίχως
περιττή σκληρότητα, 90 μέ προσεκτική έπιτήρηση καί πειθώ, «περισσό τερο μέ τό κύρος παρά μέ τή 6ία», καί τέλος διαλέγει κα( μεταχειρίζεται καί τούς ύπαλλήλους καί τούς ύπηρέτες σύμφωνα μέ τέτοιες άρχές, Cχιτε αύτοί vά παραμένουν μ' εύχαρίστηση καί πίστη στό σπίτι.
Πρέπει νά τονίσουμε δ:λλ.ο ένα χαρακτηριστικό, πού 6έ6αια διόλου οέν προσιδιάζει άποκλειστικά στό 6ι6λιαράκι αύτό, τονίζεται ώστόσο έκεί μέ ίοιαίτερον ένθουσιασμό: τήν άγάπη τοu μορφωμένου Ίταλοu πρός τή ζωή της ύπαίθρου. Στόν Βορρά τήν έποχή έκείνη ζοuσαν στήν ϋπαιθρο οί μέν εύγεvείς στούς όρειvούς πύργους τους, τά οέ έξέχοντα μοναχικά τάγματα στά καλά όχυρωμένα μοναστήρια τους ομως ό πλουσιότερος άστός ζοϋσε
πάντοτε στήν πόλη. 'Αντίθετα στήv 'Ιταλία, σέ ο,τι άφορίi τουλάχιστον
τά περίχωρα όρισμένων πόλεων, έν μέρει fιταν μεγαλύτερη ή πολιτική καί άστuνομική άσφάλεια, έν μέρει ή ροπή γιά παραμονή στήν ϋπαιθρο τόσο μεγάλη, ώστε νά ύπομέvουν κα( κάποιες άπώλειες σέ περιόδους πολέ μου.91 'Έτσι δημιουργήθηκε ή ύπαίθρια κατοικία τοί:ί εuπορου κατοίκου
της πόλης, ή επαυλη. Άvα6ιώνει έοω ϊνα ύπέροχο κληροδότημα τής άρχαίας Ρώμης άμέσως μόλις προοοεuσουν σέ ίκανοποιητικό 6αθμό ή εύημερία κα( ή παιοε!α τοί:ί λαοu.
Στήν επαυλή του ό συyyραφέας μας οέν 6ρίσκει παρά εύτuχία καί είρήνη, γιά τ(ς όποίες θά πρέπει φυσικά νά τόv άκούσουμε νά μιλίi ό ίδιος. Ή οίκονομική πλευρά συνίσταται στό οτι τό ίΟιο άγρόκτημα όφείλει, εί δυνατόν, νά εχει τά πάντα: σπόρους, κρασί, λάοι, καλλιεργήσιμη γη καί Βάσος· τέτοια πράγματα εύχαρίστως τά πληρώνει κανείς άκρι6ά γιατί κατόπιν οέν χρειάζεται νά ψωνίζει τίποτε πλέον στήν άγορά. "Ομως ή uψιστη άπόλαυση προο(οεται στά λόγια τής είσαγωγΥjς στό ζήτημα αύτό:
«Γύρω άπό τή Φλωρεντία 6ρίσκονται πολλές έπαύλεις, μέσα σέ άέρα καθαρό σάν κρύσταλλο, σέ τοπίο χαρούμενο, μέ θαυμάσια θέα. Ή όμίχλη
ε!ναι έκεί πέρα λιγοστή κι οϋτε πνέει καταστροφικός άνεμος. 'Όλα ε!vαι καλά, άνάμεσά τους καί τό καθαρό, ύγιεινό νερό. Κι άπό τά άναρίθμητα κτίσματα μερικά μοιάζουν μέ ήyεμονικά παλάτια, άλλα φαντάζουν σάν
πύργοι, μεγαλειώδεις καί άκρι6οί». 'Εννοεί τά ύποδειγματικά έκείνα στό ε!οος τους έξοχικά σπίτια, τά περισσότερα άπό τά όποία θυσιάστηκαν στά 1529 -μάταια- άπό τούς ίδιους τούς Φλωρεντινούς κατά τήν ύπε ράσπιση τής πόλης έναντ(ον της Βενετίας. 92
Σ' αύτές τίς έπαύλεις, οπως σέ Οσες 6ρίσκονται πλάι στόν ποταμό
277
ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ
Μπρέντα, στούς πρόποοες τών λομ6αροικών 6ουνών, στό Ποσιλίπ καί τό Βομέρο, πΎjρε κατόπιν καί ή κοινωνική συvα\αστροφή evαν πιό έλεύθερο, έξοχικό χαρακτήρα, άπ' ο,τι στίς σάλες κι.ιί στά άνάκτορα τών πόλεων. Ή συγκατοίκηση τών καλεσμένων μέ φιλόξενο πνεuμα, τό κυνήγι κι.ιί ή λοιπή έπικοινωνία στό ϋπαιθρο :περιγράφονται σποραοικά μέ πολ\ι χαριτω
μένο τρόπο. 'Αλλά καί ή 6αθύτερη πνευματική έργα.σία κα( τό εύγεvέστε ρο ποιητικό οημιούργημα χρονολογοuνται συχνά άπό μιά τέτοια. παραμονή στήν έξοχή.
VΠΙ. ΟΙ ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ
Δέν θά πρόκειται γιά άπλή αύθαιρεσία έάν προσθέσουμε στή θεώρηση τοu κοινωνικοu 6ίου καί τή θεώρηση έορταστικών πομπών καί παραστάσεων. Ή περίτεχνη λαμπρότητα, τήν όποίι.:ι έπιοεικνύει στίς περιστάσεις αύτές
ή 'Ιταλία της 'Αναγέννησης, κατέστη ουνι.ιτή μονάχα μέσω τΎjς συμ6ίω σης ολων τών τάξεων, ή όποία καί συνιστii τό θεμέλιο της ίτι.:ιλικΎjς
κοινωνίας. 93 Στόν Βορρά τά μοναστήρια, οί αύλές κι.:ιί οί πολίτες ε!χαν, οπως κι.:ιί στήν Ί ταλία, τίς ίοιαίτερες γιορτές κι.:ιί παραστάσεις τους· έκεί
ομως ολα τοuτι.ι ησι.:ιν οιαχωρισμέvα άvάλογι.:ι μέ τό ϋφος καί τό περιε χόμενό τοuς, ένώ άvτίθετα έοώ ε!χι.:ιv έξελιχθεί άπό κοινοu σέ ύψηλό έπίπεοο μέσω μιiiς κι.:ιθολικΎjς πι.:ιιοείας κι.:ιί τέχνης. Ή οιακοσμητική
άρχιτεκτονική, πού σπεύΟει νά συνΟράμει τίς γιορτές ι.:ιύτές, οικαιοuται μιά οική της σελίοα στήν ιστορία της τέχνης, μολονότι τήν άντικρίζοuμε μονάχα ώς φι.:ιvταστική είκόvι.:ι πού πρέπει vά άνασυνθέσουμε άπό τήν άνάγvωση τών περιγραφών. Έοώ μας άπασχολϊί ή 'ίοια ή γιορτή ώς στιγμή άνάτι.:ισης της ϋπαρξης ένός λαοu, οπόu παίρνουν όρι.:ιτή μορφή τά θρησκευτικά, ήθικά κι.:ιί ποιητικά ίοανικά τοu τελευταίοu. οι ίταλικές
γιορτές συνιστοuν, στήν άvώτερη μορφή τοuς, μιάν άληθινή μετά6ι.:ιση άπό τή ζωή στήν τέχνη.
Οί ούο κύριες μορφές έορτι.:ιστικών παραστάσεων εΙναι άρχικά, οπως παντοu στή Δύση, τό Μυστήριο, οηλαοή ή οραματοποιημένη 'Ιερά 'Ιστο ρία ή θρύλος, καί ή λιτανεία, οηλα.Οή ή μεγαλειώοης πομπή άπ' όποιι.:ιv οήποτε έκκλησιαστική άφορμή.
Στήν Ί ταλία λοιπόν οί παραστάσεις τών Μuστηρίων ησι.ιν στό σύν ολό τους καταφανώς λαμπρότερες, πιό πολυάριθμες καί, χάρη στήν παράλληλη άνάπτυξη τών είκι.:ιστικών τεχνών καί τΎjς ποίησης, πιό καλαίσθητες άπ' ο,τι άλλοu. Στή συνέχεια οέv άποσχίζετι.:ιι άπλώς άπό αύτές πρώτη ή φαρσοκωμωοία, οπως σuνέ6η στήv ύπόλοιπη Δύση, καί
278
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
στή συνέχεια καί τό ύπόλοιπο κοσμικό οράμα, άλλά οημιουργείται ήοη άπό νωρίς μιά παντομίμα μέ τραγοόΟι καί μπαλέτο μέ στόχο της τό ώρα.ίο καί πλούσιο θέαμα. 'Όμως στούς φαροείς καί καλοστρωμένους -σέ σύγκριση μέ τ(ς πόλεις τοu Βορρα- ορόμους τών έπίπεοων ίταλικών πόλεων, έξελίσσεται
μέσα άπό τή λιτανεία ό Τήοηfο, οηλαοή ή πομπή τών μεταμφιεσμένων, πεζών η έποχούμενων, θρησκευτικης άρχικά καί στή συνέχεια όλοένα καί περισσότερο κοσμικης σημασίας. Ή λιτανεία της Άγίας Δωρεας καί ή άποκριάτικη πομπή συναντιοuνται στό πλαίσιο της κοινης τους λαμπρό τητας, τήν όποία μιμοuνται στή συνέχεια καί οί ένθρονίσεις τών ήγεμό νων. Καί οί άλλοι λαοί άπαιτοuσαν ένίοτε πολύ μεγάλες πολυτέλειες σέ τέτοιες περιστάσεις, ομως μονάχα στήν 'Ιταλία οιαμορφώθηκε μιά είοική τέχνη πού συνέθετε καί οιακοσμοίίσε τήν πομπή ώς συγκροτημένο σύ νολο.
"'Οσα άπό αuτά τά πράγματα γίνονται καί σήμερα μποροuν νά χα ρακτηρισθοuν μονάχα ώς πενιχρό κατάλοιπο. Τόσο οί έκκλησιαστικές Οσο
καί οί ήγεμονικές πομπές άπέ6αλαν έντελώς σχεοόν τό οραματικό στοι χείο, τή μεταμφίεση, γιατί ύπάρχει ό φό6ος της χλεύης καί γιατί οί τάξεις τών μορφωμένων, πού άφιέρωναν άλλοτε στά ζητήματα αuτά ολες τους τίς ουνάμεις, σήμερα οέν μποροuν πλέον, έξ αίτίας οιαφόρων αίτίων,
νά 6ροuν σ' αuτά καμμία εύχαρίστηση. Καί στό καρνα6άλι άκόμη οί μεγάλες πομπές τών προσωπιοοφόρων έπεσαν σέ άχρησία. 'Όσα έξακο λουθοuν νά έπι6ιώνουν, οπως π.χ. τά οιάφορα θρησκευτικά προσωπεία κατά τίς παρελάσεις άοελφοτήτων, άκόμη καί ή πομπώοης γιορτή της Άγίας Ροζαλίας στό Παλέρμο, φανερώνουν καθαρά πόσο ή άνώτερη ~ι
ι
'θη
παιtιεια αποσυρ
"ι
κε απο
ι
ι
"'
τα πραγματα αυτα.
Ή πλήρης άκμή τών έορτών έρχεται στό προσκήνιο γιά πρώτη φορά μέ τήν άποφασιστική νίκη τοίί μοντέρνου στοιχείου, μέ τόν
150 αίώνα,94
έάν τυχόν ή Φλωρεντία οέν προηγήθηκε καί στό σημείο αύτό της ύπό λοιπης 'Ιταλίας. Έοώ ήσαν ήοη ά.πό νωρίς όργανωμένοι κατά οίκοοομικά τετράγωνα τουλάχιστον γιά τίς οημόσιες παραστάσεις, οί όποίες προϋπο θέτουν πολύ μεγάλη καλλιτεχνική προσπάθεια. Παράοειγμα ή άπεικόνιση της κόλασης πάνω σέ μιά σκαλωσιά καί πάνω σέ 6άρκες στόν 'Άρνο, τήν
πρώτη Μα'tου 1304, όπότε κατέρρευσε κάτω άπό τό 6άρος τών θεατών ή γέφυρα alla Gaπaja. 95 Τό γεγονός έπίσης οτι μεταγενέστεροι Φλωρεντι νοί μποροuσαν νά ταξιοεύουν στήν ύπόλοιπη Ί ταλία ώς είοικοί καλλιτέ
χνες έπί τών έορταστικών έκοηλώσεων, οηλαοή festaiuoli, άποοεικνύει μία πρώιμη τελειοποίηση στήν πατρίοα. 96 'Εάν λοιπόν θελήσουμε νά έντοπίσουμε προσωρινά τά ούσιώΟη πλεο νεκτήματα τών ίταλικών έορτασμών έναντι τοu έξωτερικοu, τότε θά
ι
ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ
279
6ροϋμε κατά πρώτο λόγο τό αίσθητήριο τοϋ άνεπτυγμένου άτόμου προ κειμένου νά περιγράψει τό άτομικό στοιχείο, οηλαοή τήν ίκανότητά του νά έφευρίσκει καί νά φέρει μία πλήρη μάσκα, παριστάνοντας ένεργά κάτι. Ζωγράφοι καί γλύπτες 6οηθοuσαν στή συνέχεια οχι άπλώς στή οιακό σμηση τοϋ τόπου άλλ!.ι. καί στήν έξάρτηση των προσώπων καί προσέφε ραν στολές, μακιγιάζ (σ. 256 κ.έξ.) καί άλλου είοους έξοπλισμό. Κατά οεύτερο λόγο οιαπιστώνουμε τήν καθολική κατανοητότητα τοϋ ποιητικοί) ύπο6άθρου. Ώς πρός τά Μυστήρια τό ύπό6αθρο αύτό f)ταν κοινό σέ
όλόκληρη τή Δύση, άφοϋ οί 6ι6λικές ίστορίες καί οί θρύλοι f)σαν γνωστοί στόν καθένα· ομως ή Ί ταλία πλεονεκτοϋσε ώς πρός ολα τά ύπόλοιπα. Γιά τίς άπαγγελίες ίερών ή κοσμικών-ί.Οανικών μορφών οιέθετε εύηχη λυρική ποίηση πού μποροϋσε νά μαγέψει έξ 'ίσου σημαίνοντες καί ταπει
νούς.97 Κατόπιν, τό μεγαλύτερο μέρος τών άκροατών (στίς πόλεις) κα τανοοϋσε τίς μυθολογικές μορφές καί μάντευε, τουλάχιστον εύκολότερα άπό άλλοϋ, τίς άλληγορικές καί τίς ίστορικές, γιατί τοϋτες άντλοϋνταν
άπό εναν καθολικά οιαΟεοομένο κύκλο παιοείας. Αύτό πρέπει νά έπεξηγηθεί περισσότερο. 'Ολόκληρος ό Μεσαίωνας ύπηρξε κατ' έξοχήν ή έποχή των άλληγοριών. Ή θεολογία καί ή φιλο σοφία του οιαμόρφωναν μέ τέτοιον τρόπο τίς κατηγορίες τους ώς αύτό
νομες όντότητες, 98 ώστε ήταν φαινομενικά εύκολο γιά τήν ποίηση καί τίς είκαστικές τέχνες νά προσθέσουν οσα ελειπαν προκειμένου νά οημιουργη θεί μιά προσωπικότητα. Άπό τήν άποψη αύτήν, ολες οί χώρες τοϋ ουτικοϋ κόσμου 6ρίσκονται στό 'Lοιο έπίπεοο. Άπό τόν κόσμο τών στοχα σμών του μποροuν νά παραχθοϋν παντοu μορφές, ομως ή συγκρότηση καί τά κατηγορήματά τους θά ε!ναι κατά κανόνα αίνιγματικά καί άντιοημο φιλη. Τό τελευταίο αύτό σuμ6αίνει άρκετά συχνά καί στήν 'Ιταλία, καί μάλιστα άκόμη καί κατά τή οιάρκεια της 'Αναγέννησης καί tπειτα άπό αύτή. Γιά νά γίνει αύτό άρκεί νά μεταφρασθεί μ' ϊνα έσφαλμένο κατη γόρημα μία όποιαΟήποτε ίοιότητα της έκάστοτε άλληγορικΎjς μορφΎjς. Άκόμη κι ό Dante 6αρύνεται μέ τέτοιες έσφαλμένες μεταφορές,99 καί ώς γνωστόν θεωροuσε άληθινή του τιμή τήν άσάφειιχ τών άλληγοριών του. 100 Στό lργο του Trionfi ό Petrarca θέλει τουλάχιστον νά περιγράψει μέ σαφήνεια, μολονότι σύντομα, τίς μορφές τοϋ lρωτα, της άγνότητας, τοϋ θανάτου, της φήμης κ.λπ. 'Άλλοι άντιθέτως παραφορτώνουν τίς άλληγο ρίες τους μέ έντελώς άποτuχημένα κατηγορήματα. Στίς σάτιρες τοϋ Antonio Vinciguera περιγράφεται π.χ. ό φθόνος μέ «άγρια σιοερένια οόν τια». ή άΟηcpαγία έμφανίζεται νά οαγκώνει τά χείλη της' μέ άναστατω μένο, άναμαλλιασμένο κεφάλι κ.λπ., τό τελευταίο πιθανόν γιά νά της
προσοώσει τόν χαρακτήρα της άΟιάφορης άπέναντι σέ ο,τι οέν εfναι φαγώσιμο. 101 Δέν μποροϋμε νά άναλύσουμε στό σημείο αύτό σέ πόσο
280
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
άσχημη θέση περιέρχονταν οί είκαστικές τέχνες σέ περιπτώσεις τέτοιων παρεξηγήσεων. 'Όπως κι ή ποίηση, f~σαν τυχερές οταν ή άλληγορία μποροuσε νά έκφρασθεi' μέσω μιiiς μυθολογικΥjς μορcpΥjς, οηλαοή μιiiς κσ.λλιτεχνικΥjς φόρμας πού, άπό τήν άρχαιότητα καί έξης, ήταν οισ.σφα λισμένη άπό παραλογισμούς, οταν μποροuσε π.χ. νά χρησιμοποιηθεί ό 'Άρης άντί τοϋ πολέμου, ή 'Άρτεμις άντί της κυνηγετικΥjς έπιθυμίσ.ς κ.λπ.102
ΎπΥjρχιχν 6έ6αια καί πιό πετυχημένες άλληγορίες στίς καλές τέχνες καί τήν ποίηση· κσ.ί ώς πρός τίς μορφές πού έμφανίζονταν στίς ίταλικές
έορτσ.στικές πομπές οικαιούμαστε τουλάχιστον νά θεωρήσουμε οεοομένο
οτι τό κοινό άπαιτοϋσε νά οιαθέτουν σαφΥj καί έκφραστικά χαρακτηριστι κά, γιατί ή λοιπή μόρφωσή του τό καθοοηγοϋσε ωστε νά κατανοεi' παρόμοια πράγματα. Στό έξωτερικό, ίοιαίτερα στή 6ουργουνοική αύλή, έξακολουθοϋσαν νά εΤναι άποοεκτές φιγοϋρες πολύ άσαφεi'ς, άκόμη καί άπλά σύμ6ολα, γιατί θεωροϋνταν άκόμη οεi'γμσ. άριστοκρατικότητας νά
εΤναι ή νά φαίνεται κανείς μυημένος. Ή μοναοική !κανοποιητική άλλη γορία στόν περίφημο ορκο τών cpσ.σιανών τοϋ 1454 εΤναι ή ώραία νεαρή ίππέσ.ς, πού περνα μπρός άπ' τά μάτια μας ώς 6ασίλισσα της χαρiiς. 103 Τά κολοοσιαi'α έπιτραπέζια οιακοομητικά μέ τίς αύτόματες μηχανικές κατασκευές καί τά ζωντανά πρόσωπα είτε άποτελοϋν άπλά παιχνίοια ή
6αρύνονται σώνει καί καλά μέ μιά ρηχή ήθική έρμηνεία. Βλέποντας κανείς eνα γυμνό γυναικεi'ο άγαλμα πλάι στόν μπουφέ, προστατευόμενο άπό eνα λιοντάρι, θά έπρεπε νά έννοήσει τήν Κωνσταντινούπολη καί τόν μελλοντικό σωτήρα της, τόν οούκα της Βουργουνοίας. Τά ύπόλοιπα, μ'
έξαίρεση μιά παντομίμα (ό 'Ιάσων στήν Κολχίοα), φαίνονται είτε πολύ
. 6αθυστόχαστα είτε έντελώς άνόητα. Ό περιγράφων τή γιορτή, ό ίοιος ό Olivier, έφθασε στόν πύργο μεταμφιεσμένος σέ «'Εκκλησία» πάνω στή ράχη ένός έλέφαντα, πού τόν όΟηγοuσε eνας γίγαντας, μοιρολογώντας άσταμάτητα γιά τή νίκη τών άπίστων. 104 'Όμως άκόμη κι άν οί άλληγορίες τΥjς ίταλικΥjς ποίησης, τών είκα στικών !ργων καί τών έορτών ύπερτεροϋσαν στό σύνολό τους σέ καλαι σθησία κα( έσωτερική συνοχή, οέν άποτελοuν ώστόσο αύτές τήν ίσχυρή πλευρά τΥjς 'Ιταλίας. Τό σημαντικότερο πλεονέκτημα -γιά πολύ μεγά λους ποιητές καί είκσ.στικούς καλλιτέχνες πού ήσαν σέ θέση νά τό έκ μεταλλευθοuν- tyκειτο μiiλλον στό γεγονός οτι στή χώρα αύτήν ό κό σμος, έκτός άπό τίς προσώποποιήσεις τοu γενικοϋ, γνώριζε καί πλΥjθος !στορικών ιίντιπροσώπων τοϋ ίοιου αύτοu στοιχείου· οτι ήταν συνηθισμέ
νος στήν ποιητική ιίπαρίθμηση καί τήν καλλιτεχνική άναπαράστσ.ση πο λυάριθμων φημισμένων ιίτόμων. Ή Θεία Κωμ.ωδtα, ο! Trionfi τοu
Pe-
trarca, ή Vίsίone amorosa τοu Boccaccio -ολσ. τους ίργα θεμελιωμένα
281
ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ
έτσι- κι έκτός αύτοu όλόκληρη ή μεγάλη οιεύρυνση της παιοείcις μέσω της άρχαιότητας, ε!χαν έξοικειώσει τό έθνος μέ τοuτο τό ίστορικό στοι χείο. Τώρα λοιπόν οί μορφές αύτές έμφανί'ζονται καί σέ έορτcιστικές πομπές, είτε έξατομικευμένες ώς συγκεκριμένες μάσκες είτε τουλάχιστον
κατά όμάοες, ώς χαρακτηριστική άκολουθίcι μιiiς άλληγορικΥ)ς 6cισικΥ)ς φιγούρας η ένός 6cισικοu θέματος. Γενικότερα, μέ τόν τρόπο αύτό μάθαι ναν νά συνθέτουν όμαοόν, σέ μιάν έποχή οπου στόν Βορρά οί μεγαλειω
οέστερες πcιρcιστάσεις μοιρά'ζονταν άνάμεσα σέ άθεμελίωτο συμbολισμό καί παρΟcιλό άνόητο παιχνίοι. Ξεκινaμε μέ τό παλαιότερο ίσως ε!οος, τά Μυστήρια. Σέ γενικές γραμμές ε!ναι ίοια μέ της ύπόλοιπης Εύρώπης. Κι έδώ, σέ έκκλησίες καί περίστυλα μοναστηριών, στήνονται μεγάλες σκαλωσιές πού εχουν έπάνω'
ι
επανω
.,
ι ~
ι
λ
εναν παραοεισο με κ
~
ι
ι
ι
ι
ειοαρια και κατω-κατω
t
ι
ι
'λ
ενιοτε μια κο cιση·
στό ένοιάμεσο 6ρίσκεται ή κυρίως σκηνή πού παρουσιά'ζει τόν ενcιν πλάι στόν άλλον ολους τούς γήινους τόπους τοu οράματος. Τό 6ιbλικό η θρυ λικό δράμα ξεκινα. έΟώ δχι σπάνια μ' εναν προκαταρκτικό διάλογο θεο λογικοu περιεχομένου άνάμεσα σέ 'Αποστόλους, έκκλησιαστικοός Πατέ ρες, ΠροφΥ)τες, Σό6ιλλες καί Άρετές καί κλείνει, άνάλογα μέ τήν περί σταση, μ' εναν χορό. Τό οτι ούτε στήν 'Ιταλία οέν έλειπαν τά ήμικωμικά
ίντερμέοια τών οευτερευόντων προσώπων μοιά'ζει αύτονόητο, ώστόσο τό στοιχείο αύτό οέν προ6άλλει έοώ τόσο έντονα οσο στόν Βορρά. Βέ6cιια, ενα Μυστήριο στήν έκκλησία της Σιένcις μέ θέμα τή σφαγή τών 6ρεφών της Βηθλεέμ έκλεινε οείχνοντας τίς άτυχες μανάοες νά ξεμαλλιά'ζοuν ή μία τήν άλλη. ιο5
Ώς πρός τήν άνέλχυση καί τήν καθέλκυση μέ μηχανικά μέσα, 6cισικό θέλγητρο γιά κάθε φιλοθεάμονα, ή πρακτική άσκηση ήταν στήν 'Ιταλία πολύ μεγαλύτερη ίσως άπ' ο,τι άλλοu, καί άνάμεσα στοός Φλω ρεντινοός κυκλοφοροοοαν ήοη κατά τόν 140 αίώνα κοροϊΟευτικές κου6έν τες, οταν ή ύπόθεση δέν Οιεκπεραιωνόταν μέ πολύ μεγάλη έπιοεξιότη τα.106 Λίγο κατόπιν ό
Brunellesco έφηuρε γιά τή γιορτή τοu Εύαγγελι
σμοu στήν Πιάτσα Σ. Φελίτσε τήν έξαφετικά περίτεχνη συσκευή μιiiς
ούράνιcις σφαίρας' ποό γόρω της cιίωροuνταν ουό κόκλοι άγγέλων· άπό οώ ό Γα6ριήλ πετοuσε πρός τά κάτω σέ μιάν άμυγοcιλόσχημη μηχανή. Ό Cecca παρείχε ίοέες κcιί μηχανικές γνώσεις γιά παρόμοιες γιορτές. 107 Οί θρησκευτικές άΟελφότητες ή τά οίκοοομικά τετράγωνα, ποό άνελάμ6cινcιν τόν έξοπλισμό κcιί έν μέρει κα( τήν παράσταση, άπαιτοuσαν άναλόγως μέ τά πλοότη τους, τουλάχιστον στ(ς μεγάλες πόλεις, τή χρησιμοποlηση
ολων τών διαθέσιμων τεχνικών μέσων. Άκρι6ώς τό ίοιο μπορεί νά ύπο θέσει κανείς οταν σέ μεγάλες ήγεμονικές γιορτές άνcιπαριστώνται καί Μυστήρια παράλληλα μέ τό κοσμικό Οράμα η τήν κωμωΟία. Ή αύλή τοu
282
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
Pietro Riario (πρ6λ. παραπ. σ. 81), έκείνη τΎjς Φερράρας κ.λπ. φρόντιζαν άσφαλώς νά μή λείψει κάθε ουνατή λαμπρότητα. ΙΟΒ 'Εάν φανταστεί
κανείς τό σκηνικό ταλέντο καί τίς πλούσιες φορεσιές τών ήθοποιών, τήν παράσταση τών τόπων μέσω ίοανικών οιακοσμήσεων τΎjς οίκοοομικΎjς
τεχνοτροπίας τΎjς έποχΎjς, μέ φυλλώματα καί χαλιά, ώς φόντο τέλος τά μεγαλοπρεπΎj κτίσματα τΎjς Πιάτσας μιας μεγάλης πόλης ή τίς λαμπρές στοές τΎjς αύλΎjς ένός άνακτόρου ή ένός μεγάλου μοναστηριοu, προκύπτει
μιά είκόνα πλούσια μέ τό παραπάνω. 'Όπως ομως τό κοσμικό οράμα ζημιώθηκε άκρι6ώς έξ αίτίας τοu τέτοιου οιακόσμου, ετσι 6έ6αια καί ή άνώτερη ποιητική έξέλιξη τοu ίοιου τοu μυστηρίου παρακωλύθηκε έξ αίτίας τΎjς άμετρης έπι6ολΎjς τοu θεάματος. Στά σωζόμενα κείμενα τών παλαιοτέρων έποχών 6ρίσκουμε εναν, πολύ φτωχό συνήθως, οραματικό ίστό μέ έπί μέρους ώραία λυρικά-ρητορικά χωρία, τίποτε ομως άπό τήν ύπέροχη έκείνη συμ6ολική εξαρση πού χαρακτηρίζει τά
mentalos
ένός
Autos sagra-
Calderon.
'Ίσως σέ μικρότερες πόλεις καί μέ φτωχότερο έξοπλισμό ή έπίοραση
τών θρησκευτικών αύτών οραμάτων στήν ψυχή νά ήταν μεγαλύτερη. Συνέ6αινε κάποτε ενας άπό τούς μεγάλους έκείνους κήρυκες τΎjς μετα νοίας, γιά τόν όποίο θά μιλήσουμε στό τελευταίο μέρος, ό
Roberto da Lecce, νά κλείνει τόν κύκλο τών κηρυγμάτων του περί νηστείας, κατά τή οιάρκεια τΎjς πανώλης τοu 1448 στήν Περούτζια, μέ μιάν άναπαρά σταση τοu Θείου Πάθους τΎjς Μεγάλης ΠαρασκευΎjς. 109 Λιγοστά μόνον πρόσωπα έμφανίζονταν έπί σκηνΎjς, ομως ολος ό λαός εκλαιγε γοερά. Σέ
τέτοιες περιπτώσεις χρησιμοποιοuνταν 6έ6αια μέσα συγκίνησης παρμένα άπό τόν χώρο τοu πιό χοντροκομμένου νατουραλισμοu. Δημιουργείται μία παράλληλος πρός τούς πίνακες τοu
ματικούς τόνους ένός
Matteo da Siena, πρός τούς χρω Guido Mazzoni, οταν ό ήθοποιός πού παρίστανε
τόν Χριστό επρεπε νά έμφανιστεί γεμάτος ίχνη μαστιγίου, 6γάζοντας οΎjθεν ματωμένον ίορώτα, άκόμη καί αίμορραγώντας άπό τήν πληγή στά πλευρά. 110
Οί οιάφορες άφορμές γιά άναπαράσταση Μυστηρίων, έκτός άπό όρισμένες μεγάλες έκκλησιαστικές γιορτές, γάμους ήγεμόνων κ.λπ.,
ποικίλουν σέ μεγάλο 6αθμό. υΟταν π.χ. ό
Bernardino άπό τή Σιένα
άνακηρύχθηκε &γιος άπό τόν πάπα (1450) πραγματοποιήθηκε, πιθανό τατα στή μεγάλη πλατεία τΎjς γενέθλιας πόλης του, ενα εΙοος οραματι
κΎjς μίμησης (rappresentazione) τΎjς άγιοποίησής του, μέ φαγητό καί πιοτό γιά ολο τόν κόσμο. 111 'Ή πάλι ενας λόγιος μοναχός γιορτάζει τήν
άνακήρυξή του σέ οιοάκτορα τΎjς θεολογίας μέ τήν άναπαράσταση τοu
θρύλου τοu πολιούχου τΎjς πόλης. 112
'Ο 6ασιλιάς Κάρολος Η' οέν εΙχε
προλά6ει καλά-καλά νά κατέ6ει στήν Ί ταλία καί ή χήρα οούκισσα
Blan-
ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ
283
ca της Σα6οίας τόν ύποοέχθηκε στό Τορίνο μ' ενα εΙοος ήμιθρησκευτικΎjς παντομίμας, οπου μία 6ουκολική σκηνή, παρίστανε πρώτα τόν «νόμο τΎjς φύσης»' καί κατόπιν μία πομπή των πατριαρχών τόν
«νόμο τοu
έλέους».1 13 άκολουθοuσε ή ίστορία τοu Λανσελότου άπό τή λίμνη καί ή ίστορία τΎjς «'Αθήνας». Καί μόλις ό 6ασιλιάς εφθασε στό Τσιέρι τόν περίμεναν καί πάλι μέ μιά παντομίμα, πού παρίστανε μιά λεχώ καί τούς έπιφανείς έπισκέπτες της. υΟμως ή έκκλησιαστική γιορτή πού γενικά
άπαιτοuσε τόν μεγαλύτερο κόπο ήταν τΎjς 'Αγίας Δωρεας μέ τήν όποία
άλλωστε συναρταται στήν 'Ισπανία ενα ίοιαίτερο εΙοος ποίησης (παραπ. σ. 384). 'Ως πρός τήν 'Ιταλία κατέχουμε τουλάχιστον τή μεγαλειώοη περιγραφή τοu Βιτέρμπο στά
Corpus Domiώ, στό όποίο ίερούργησε ό Πίος Β' στό 1462. 114 Μέσα σ' 'όλα αύτά ή ίοια ή πομπή, πού ξεκινοuσε
άπό μιά κολοσσιαία τέντα μπροστά άπό τόν υΑγ. Φραγκίσκο καί περνοuσε άπό τόν κεντρικό ορόμο γιά νά φθάσει στήν πλατεία τοu καθεορικοu ναοu,
ήταν τό λιγότερο. Οί καροινάλιοι καί οί πλουσιότεροι άρχιερείς ε!χαν μοιράσει μεταξύ τους τόν ορόμο κατά τμήματα καί οέν εΙχαν μεριμνήσει μονάχα νά στηθοuν ύφάσματα γιά νά σκιάζεται άοιάλειπτα ή οιαορομή, τάπητες τοίχων, 115 στεφάνια καί τά παρόμοια, άλλά εΙχαν έγκαταστήσει άποκλειστικά οικές τους έξέορες, 'όπου παριστάνονταν σύντομες ίστορικές καί άλληγορικές σκηνές κατά τή οιάρκεια τΎjς πομπΎjς. 'Από τή οιήγηση
οέν μπορεί νά οιαπιστωθεί μέ μεγάλη σαφήνεια έάν 'όλα παριστάνονταν άπό άνθρώπους ή έάν ύπΎjρχαν καί τεχνητές μορφές καλυμμένες μέ ύφάσματα. 116 Έν πάση περιπτώσει, οί πολυτελείς οαπάνες ήσαν πολύ μεγάλες. 'Έ6λεπε κανείς έκεί εναν πάσχοντα Χριστό άνάμεσα σέ άγγε λούοια πού τραγουοοuσαν, εναν Μυστικό Δείπνο συνοεόμενο μέ τή μορφή τοu Άγ. Θωμα τοu 'Ακινάτη· τή μάχη τοu 'Αρχαγγέλου Μιχαήλ μέ τούς οαίμονες· πηγές κρασιοu κι όρχΎjστρες άγγέλων· εναν τάφο τοu Κυρίου μ'
όλόκληρη. τή σκηνή τΎjς 'Ανάστασης καί τέλος, στήν πλατεία τοu κα θεορικοu ναοu, τόν τάφο τΎjς Παναγίας, πού άνοιγε μετά τή μεγάλη λειτουργία καί τόν άγιασμό. Μεταφερόμενη άπό άγγέλους, ή μητέρα τοu Θεοu αίωροuνταν τραγουοώντας πρός τόν Παράοεισο, 'όπου ό Χριστός τήν
εστρεφε καί τήν όοηγοuσε στόν αίώνιο πατέρα. Άπ' αύτή τή σειρά τwν σκηνικών ορωμένων πάνω στόν κεντρικό ορόμο ξεχώριζε μέ τήν πομπώοη έμφάνιση καί τή σκοτεινή άλληγορία του έκείνο τοu καροιναλίου
Rodeήgo
Borgia, τοu μετέπειτα Άλεξάνορου
ΣΤ'. 117 Μαζί μ' 'όλα αύτά εχουμε καί τήν πρωτοεμφανιζόμενη τότε προ τίμηση γιά έ:ορταστικούς κανονιο6ολισμούς, πού χαρακτήριζε άκόμη πε
ρισσότερο τόν ο!κο τwν Βοργία. 118 Ό Πίος Β' προσπερνα μέ μεγαλύτερη συντομία τή λιτανεία πού εγινε τόν ίοιο χρόνο στή Ρώμη γιά τό κρανίο τοu Ά γ. Άνορέα, άπόκτημα άπό τήν Έλλάοα. Καί στήν περίσταση αύτή
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
284 ό
Roderigo Borgίa έντυπωσ{ασε μέ τή μεγάλη του λαμπρότητα, ή γιορτή
ώστόσο εfχε κατά τά άλλα ενα στοιχείο θύραθεν, καθώς έμφανίστηκαν, έκτός άπό τούς άνελιπώς παρόντες μουσικούς &:πέλους, κι άλλες άκόμη μάσκες, άνάμεσά τους καί «ουνατο( άνδρες», οηλαοή 'Ηρακλείς, πού μαλλον έπέοειξαν ποικίλες γυμναστικές τέχνες.
Οί καθαρά ή κατά κύριο λόγο κοσμικές παραστάσεις στηρ(ζονταν κατ' ούσΕαν, ίοίως στίς μεγάλες ήγεμονικές αύλές, στήν καλόγουστη. λαμπρότητα της έμφάνισής τους, τά μεμονωμένα στοιχεία της όποίας
6ρίσκονταν μεταξύ τους σέ μυθολογική καί άλληγορική συνάφεια, άν μιά τέτοια συνάφεια μποροuσε νά διαγνωσθεί πρόθυμα καί εύχάριστα. Δέν Ελειπε τό μπαρόκ στοιχείο: γιγάντιες φιγοuρες ζώων, άπό τίς όποίες ξεπηοοuσαν ξάφνου σμήνη άπό μάσκες, οπως π.χ. κατά τή διάρκεια μΕας
ήγεμονικΥjς ύποοοχΥjς (1465) στή Σιένα, οταν ενα όλόκληρο μπαλέτο οώοεκα &:τόμων 6γηκε μέσα άπό μία χρυσή λύκαινα, 119 χα{ ζωντανός έπιτραπέζιος οιάκοσμος, άν καί οχι μέ τόν άνούσιο τρόπο τοu οούκα της
Βουργουνδίας (σ. 280). Τά περισσότερα ομως έφεραν κάποιο καλλιτεχνι κό καί ποιητικό γνώρισμα. Περιγράψαμε ήοη μέ άφορμή τήν ποίηση (σ. 220 κ.έξ.) τήν άνάμιξη τοu οράματος μέ τήν παντομίμα στήν αύλή της Φερράρας. Παγκοσμίου φήμης ύπΎjρξαν στή συνέχεια οί παντομίμες πού παρουσίασε στή Ρώμη κατά τό έτος
οταν διερχόμενη 6ρέθηκε έκεί ή γιά σύζυγος τοu πρίγκιπα
1473 ό καροινάλιος Pίetro Rίario, Lianora της 'Αραγωνίας, προοριζόμενη
Ercole της Φερράρας. 120 Έοώ τά πραγματικά
οράματα έξακολουθοuν νά σuνιστοuν άποκλειστικά καί μόνο μυστήρια έκκλησιαστικοu περιεχομένου, οί παντομίμες άντίθετα μυθολογικοu.
'Έ6λεπε κανείς τόν 'Ορφέα μέ τά ζώα, τόν Περσέα καί τήν Άνορομέοα, τή Δήμητρα νά μεταφέρεται άπό οράκους, τόν Βάκχο καί τήν Άριάονη άπό πάνθηρες, κατόπιν τήν άνατροφή τοu Άχίλλέα· άπό πάνω ενα μπα λέτο τών περίφημων έρωτικών ζευγαριών της άρχαιότητας καί πλήθους
νυμφών. Τοuτο τό διέκοπτε μιά έπιορομή ληστρικών κενταύρων, τούς όποίους νικοuσε στή συνέχεια ό ΉρακλΎjς καί τούς κυνηγοuσε μακριά άπό κεί. Λεπτομέρεια, χαρακτηριστική ώστόσο γιά τήν τοτινή αίσθηση
της μορφης, εfναι τό έξης: σ' ολες τίς γιορτές έμφανίζονταν 6έ6αια ζωντανές μορφές ώς άγάλματα τοποθετημένα σέ κόγχες, έπάνω καί πλάι στίς παραστάΟες καί τίς θριαμ6ικές άψίοες άργότερα άποοεικνύονταν
ζωντανές γιατί άρχιζαν νά τραγουοοuν καί νά άπαπέλλουν, ομως το'ϋτο οέν ξένιζε, άφοu εfχαν φυσικό χρώμα καί έφεραν φυσική ένουμασία. 'Όμως στίς αίθουσες τοίi Rίario ύπΥjρχε μεταξύ άλλων Ενα ζωντανό κι ώστόσο έντελώς έπίχρυσο παιοί πού πιτσιλοuσε όλόγuρα νερό άπό μιά πηγή.121
'Άλλες λαμπρές παντομίμες τοu είδους αύτοu πραγματοποιήθηκαν
ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ
285
στήν Μπολώνια κατά τούς γάμους τοu Annibale Bentivoglio μέ τήν Lucrezia τοu Este. 122 'Αντί bρχήστρας τραγουοήθηκαν χορωοιακά κομμά τια, ένώ ή ώραιότερη άπό τίς νύμφες της άκολουθίας της 'Άρτεμης
πετοuσε πρός τήν 'Ήρα Παράνυμφο καί ή Άφροοίτη κινοuνταν μέσα σ' ενα μπαλέτο άγρίων άνορών άνε()ασμένη πάνω σ' eνα λιοντάρι, οηλιχοή, στήν προκειμένη περίπτωση εναν μεταμφιεσμένο άνΟρα. Ταυτόχρονα ή οιακόσμηση παρίστανε μέ φυσική πειστικότητα εναν έλαιώνα. Στά 1493 γιόρτασαν στή Βενετία τήν παρουσία τών άρχοντισσών Lianora καί Beatήce τοu
Este προϋπαντώντας τες μέ τό σκάφος «Βουκένταυρος», όργα
νώνοντας κωπηλατικούς άγώνες καί μιά λαμπρή παντομίμα ( «Μελέα γρος>>) στήν αύλή τοί.ί παλατιοu τών οόγηοων. 123 Στό Μιλάνο όLionardo
da Vinci οιηύθυνε τίς γιορτές τοu οούκα καί έπίσης καί άλλων σημαντι κών προσώπων. Μία άπό τίς μηχανές του, πού θά πρέπει νά συναγω
νιζόταν έκείνη τοί.ί Brunellesco (σ. 281), άναπαριστοί.ίσε τό ούράνιο σύ στημα σέ κολοσσιαίο μέγεθος καί σέ πλήρη κίνηση. 124 'Όποτε eνας πλα
νήτης πλησίαζε τή σύζυγο τοί.ί νεαρότερου οούκα, τήν Isabella, !()γαινε άπό τή σφαίρα ό σχετικός θεός 125 καί τραγουοοuσε τούς στίχους πού εΙχε συνθέσει ό αύλικός ποιητής Bellincioni (1490). 126 Σέ μιάν άλλη γιορτή παρήλασε μεταξύ άλλων τό μοντέλο τοί.ί !φιππου άγάλματος τοu Francesco Sforza καί μάλιστα κάτω άπό μιάν άψίοα θριάμSου στήν πλατεία τοu παλατιοu. Άπό τόν Vasari μiiς εΙναι περαιτέρω γνωστό μέ πόσο
!ξυπνους αύτόματους μηχανισμούς ό Lίonardo συνέSαλε άκολούθως στό καλωσόρισμα τών Γάλλων Sασιλέων ώς άρχόντων τοί.ί Μιλάνου. 'Αλλά καί σέ μικρότερες πόλεις καταSάλλονταν ένίοτε μεγάλες προσ
πάθειες. 'Όταν ό οούκας Borso ήρθε νά λάSει τόν πανηγυρικό ορκο πί στης στό Ρέτζιο, τόν ύποοέχτηκαν στήν πύλη μέ μιά μεγάλη μηχανή πάνω στήν όποία φαινόταν νά αίωρείται ό 'Άγιος Πρόσπερος, πολιοuχος
της πόλης, σκιαζόμενος άπό ενα στέγασμα Πού !φεραν άrγελοι, άπό κάτω του ενας περιστρεφόμενος οίσκος μέ bκτώ άrγέλους πού έπαιζαν μουσική· Ούο άπ' αύτούς παρακάλεσαν τόν 'Άγιο νά τούς οώσει τά κλειοιά καί τό σκηπτρο της πόλης γιά νά τά παραοώσουν στόν οούκα. Άκολου
θοuσε ενα ίκρίωμα κινούμενο πάνω σέ κρυμμένα άλογα, πού περιείχε eναν κενό θρόνο, πίσω του όρθή μία Δικαιοσύνη μέ evαν Δαίμονα ώς ύπηρέτη,
στίς γωνίες τέσσερις γέροντες νομοθέτες περιSαλλόμενοι άπό άrγέλους μέ σημαίες. Κι άπό τίς ουό μεριές θωρακισμένοι ίππότες, έπίσης σημαιοφό ροι. 'Εννοείται οτι ό Δαίμων καί ή θεά οέν άφησαν τόν οούκα νά προ χωρήσει οίχως νά έκφωνήσουν λόγους. Μία οεύτερη άμαξα, συρόμενη
καθώς φαίνεται άπό εναν μονόκερω, μετέφερε μία Φιλανθρωπία μέ άναμ μένο πυρσό. 'Αλλά καί στό ένοιάμεσο οέν παρέλειψαν τήν άρχαιοπρεπη άπόλαυση μιiiς άμαξας μέ μορφή πλοίου πού τήν έσερναν πρός τά μπρός
286
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
κρυμμένοι άνθρωποι. Ή Cίμαξα αύτή μαζί μέ τίς ούο άλληγορικές παρα στάσεις προπορεύονταν τοu οούκα. υΟμως ήοη μπροστά στόν 'Άγιο Πέτρο σταμάτησαν καί πάλι. 'Ένας υΑγιος Πέτρος μέ ουό άrrέλους μέσα
σ' ενα στροπυλό φωτοστέφανο αίωρήθηκε άπό τήν πρόσοψη ίσαμε τόν οούκα, τόν έστεψε μέ οάφνινο στεφάνι καί αίωρήθηκε ξανά πρός τά
πάνω. 127 Στό σημείο αύτό ό κλΎjρος μερίμνησε καί γιά άλλη μιά καθαρά έκκλησιαστική άλληγορία. Πάνω σέ ουό ψηλούς στύλους έστεκαν ή «Είοωλολατρία)) καί ή «Πίστη)). υΟταν ή τελευταία, μία ομορφη κοπέ λα, άπήπειλε τόν χαιρετισμό της, ή άλλη κολώνα κατέρρευσε μαζί μέ τό όμοίωμά της. Στή συνέχεια συνάντησαν εναν «Καίσαρα)) μέ έπτά
ομορφες γυναίκες, τίς όποίες αύτός παρουσίασε στόν
Borso wς τίς Άρε
τές τίς όποίες θά έπρεπε έκείνος νά έπιοιώξει. 'Έφθασαν τέλος στόν
καθεορικό ναό, ομως μετά τή λειτουργία ό Borso πΎjρε καί πάλι θέση έξω, πάνω σέ ψηλό χρυσό θρόνο, οπου μερικές άπό τίς ίοιες προσωπίοες τόν γέμισαν γι' άλλη μιά φορά μέ φιλοφρονήσεις καί κολακείες. Τό τέλος τό
έοωσαν τρείς άγγελοι πού κατέ6ηκαν αίωρούμενοι άπό ενα κοντινό κτήριο καί τραγουοώντας γλυκά τοu παρέοωσαν κλάοους φοίνικα ώς σύμ6ολα τΎjς είρήνης.
'Άς οοuμε τώρα καί τίς γιορτές οπου 6ασικός πυρήνας ήταν ή ίοια ή κινούμενη πομπή. Άπό τόν πρώιμο Μεσαίωνα οί έκκλησιαστικές λιτανείες παρείχαν
άναjJ.φί6ολα άφορμή γιά νά φορεθοuν μάσκες· είτε παιοιά ντυμένα άπελοι συνόοευαν τό μυστήριο, τίς περιφερόμενες Cίγιες είκόνες καί τά λείψανα, είτε πρόσωπα τοu Θείου Πάθους συμπορεύονταν σέ πομπές, π.χ. ό Χρι στός μέ τόν σταυρό, οί ληστές καί οί στρατιώτες, οί Cίγιες γυναίκες. υΟμως μέ κάποιες μεγάλες έκκλησιαστικές γιορτές συνοέεται ήοη άπό νωρίς ή tοέα μιας άστικΎjς έορταστικΎjς πομπΎjς, ή όποία, κατά τόν άφελΎj
τρόπο τοu Μεσαίωνα, μπορεί νά συμπεριλά6ει πλΎjθος κοσμικών στοι χείων. Άξιοσημείωτη εrναι tοίως ή Cίμαξα μέ τή μορφή πλοίου, τό caπus
navalis, πού κληροοοτήθηκε άπό τήν άρχαιότητα καί θά πρέπει νά έπαιρ νε μέρος, οπως είοαμε ήοη μέ άφορμή κάποιο παράοειγμα, σέ πολύ οια
φορετικά είοη έορτών, τό ονομά του ομως συνοέεται κατά προτίμηση μέ τό καρνα6άλι. 128 υΕνα τέτοιο πλοίο μποροuσε φυσικά νά οιασκεοάζει τούς θεατές ώς εύχάριστα οιακοσμημένη καί περίλαμπρη κατασκευή, οίχως νά ύπάρχει όποιαοήποτε συνείοηση τΎjς προηγούμενης σημασίας του, κι οταν π.χ. ή Ίσα6έλλα τΎjς Άηλίας συναντήθηκε μέ τόν μέλλοντα σύζυγό της
αύτοκράτορα Φριοερίκο Β' στήν Κολωνία, εrοαν νά έρχονται πρός τό μέρος τους πλΎjθος άπό Cίμαξες-πλοία συρόμενες άπό σκεπασμένα άλογα καί μεταφέροντας κληρικούς πού έπαιζαν μουσική. υΟμως ή έκκλησιαστική λιτανεία μποροuσε οχι μονάχα νά λαμπρυν-
1
287
ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ
θεί μέ προσθηκες κάθε είοους, ά.λλ.ά κσ.ί νά ά.ντικσ.τσ.στσ.θεί ά.κρι6ώς ά.πό
μία πομπή θρησκευτικών προσωπίοων. Μιά συνσ.φη ά.φορμή παρείχε ίσως ήοη ή πομπή τών ήθοποιών πού 6άοιζσ.ν πρός ενσ. Μυστήριο μέσω τών κεντρικών όοών μιας πόλης, θά πρέπει ομως κσ.ί πρωτύτερα. νά οισ.μορ
φώθηκε, ά.νεξάρτητσ. ά.πό σ.ύτό, ενσ. εΤοος θρησχευτιχης έορτσ.στιχης πομπης. Ό
Dante περιγράφει τόν «trionfo)) της Βεσ.τρίκης μέ τούς
εlκοσιτέσσερις Γέροντες της 'Αποκάλυψης, τά τέσσερα. μυστικά ζώα, τίς τρείς χριστιανικές κσ.ί τίς τέσσερις θεμελιώοεις ά.ρετές, τόν υΑγ. Λουκα, τόν υΑγ. Πσ.uλο κσ.ί τούς άλλους 'Αποστόλους μέ τέτοιον τρόπο, ώστε νά
ά.νσ.γκσ.ζόμσ.στε σχεοόν νά θεωρήσουμε οεοομένη τήν πράγμα.τι πρώιμη έμφάνιση τέτοιων πομπών. 129 Αύτό φα.νερώνεται κυρίως μέσω τοu άρμα. τος πάνω στό όποίο μεταφέρεται ή Βεατρίκη κσ.ί τό όποίο οέν θά ήταν
ά.πσ.ρσ.ίτητο μέσα στό φανταστικό οάσος των θαυμάτων, ά.ντίθετσ. μάλι στα. θά μποροuσε νά χτυπήσει άσχημα. στό μάτι. 'Ή μήπως ό Dante θεώρησε τό άρμα μονάχα ώς ούσιώοες σύμ6ολο τοu θριάμ6ου κι έν τέλει τό ποίημά του εοωσε πρώτο τήν ώθηση γιά τέτοιες πομπές, ή μορφή των
όποίων ήταν οσ.νεισμένη ά.πό τόν θρίσ.μ6ο Ρωμαίων σ.ύτοκρσ.τόρων; υοπως κσ.ί νά 'χει, ποίηση κσ.ί θεολογία. οισ.τήρησσ.ν έν πάση περιπτώσει
σταθερή τήν προτίμησή τους πρός τή συμ6ολική εlκόνσ.. Στό εργο του Θpίaμ6ος τοu Στaupou 130 ό
Savonarola έμφσ.νίζει τόν Χριστό πάνω σέ
άρμα. θριάμ6ου, πάνωθέ του τήν εκλσ.μπρη σφαίρα της Άγίσ.ς Τριάοσ.ς, στ' ά.ριστερά του τόν Σταυρό, στά οεξιά του τίς ούο Δισ.Θηκες. Στό 6άθος πιό κάτω ή Παρθένος Μαρία. 'Εμπρός ά.πό τό άρμα. Πατριάρχες, Προ φΎjτες, 'Απόστολοι κσ.ί 'Ιεροκήρυκες. Άπό τίς ουό πλευρές οί μάρτυρες
κσ.ί οί οόκτορες μέ τά 6ι6λίσ. τους ά.νοιχτά. Πίσω του ολος ό λαός των προσηλυτισμένων. Σέ μεγαλύτερη ά.πόστσ.ση οί ά.μέτρητοι σωροί τών έχθρών, σ.ύτοκρσ.τόρων, lσχυρών, φιλοσόφ~ν, σ.ίρετικών, ολοι νικημένοι,
τά είοωλά τους κσ.τεστρσ.μμένσ., τά 6ι6λίσ. τους χα.μένα.. (Μία. γνωστή ώς ξυλόγλυπτο μεγάλη σύνθεση τοu
Tiziano πλησιάζει πολύ κοντά στήν
περιγραφή σ.ύτή). Άπό τίς οεκσ.τρείς έλεγείες τοu Sabellico (πα.ραπ. σ. 53 κ.έξ.) πρός τή Μητέρα τοu Θεοu ή ενσ.τη κσ.ί ή οέκσ.τη περιλσ.μ6άνουν μιά λεπτομερη θρισ.μ6ική πομπή τών παραπάνω, πλούσια. σέ ά.λλ.ηγορίες κσ.ί ένοισ.φέρουσσ. κυρίως έξ σ.lτίσ.ς της όμοιότητάς της μέ τή ρεαλιστική ζωγραφική τοu 15ου σ.l. πού κι σ.ύτή προσοίοει σέ τέτοιες σκηνές χσ.ρσ.
κτήρσ. μή όπτσ.σισ.κό, χειροπιαστό μέσα στόν χώρο. Πολύ συνηθέστεροι
ώστόσο ά.πό τούς θρησκευτικούς σ.ύτούς Τήοηfί ήσσ.ν, σέ κάθε περίπτω ση, οί κοσμικοί, σύμφωνα. μέ τό άμεσο πρότυπο της ρωμσ.ϊκης σ.ύτοκρσ.
τορικης πομπης, οπως ήταν γνωστό ά.πό ά.ρχσ.ίσ. ά.νάγλυφσ. κσ.ί συμπλη ρωνόταν ά.πό τούς συπρσ.φείς. Ή ίστορική ά.ντίληψη τών Ίτσ.λών της έποχης έκείνης, μέ τήν
288
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
όποfα συνιχρτ&ται τούτη ή πρακτική, περιγράφηκε πιό πάvω (σ. κ.έξ.).
106, 128
Κατ' άρχήv, ί.ιπijρχαv σποραοικά πραγματικές θριιχμ6ευτικές ί.ιποοο χές vικηφόρωv κατιχκτητώv, τίς όποίες προσπιχθοuσιχv vά φέρουv κατά τό ουvιχτόv πιό κοvτά στό πρότυπο έκείvο, άκόμη κιχ( έvιχvτίοv τής άρεσκείιχς
τοu ί'Οιου τοu θριιχμ6ευτή. Κατά τήv είσοοό του στό Μιλάvο (1450) ό Francesco Sforza ε!χε τή ούvιχμη vά άποπέμψει τό θριιχμ6ικό &ρμα πού τοu ε!χιχv έτοιμάσει, γιατί, οπως ε!πε, σέ τέτοιες προλήψεις πίστευαv οί 6ιχσιλείς. 131 Ό Άλφόvσος ό Μεγάλος άρvήθηκε κατά τή θριιχμ6ευτική
είσοοό του στή Νεάπολη
(1433) 132 τουλάχιστοv τό οάφvιvο στεφάvι, τό
όποίο, ώς γvωστόv, οέv περιφρόvησε ό Νιχπολέωv κατά τή στέψη του στήv
Πιχvαγία τώv Παρισίωv. Κατά τά λοιπά, ή πομπή τοu Άλφόvσου (οιά μέσου έvός σκόπιμα γκρεμισμέvου τμήματος τοu τείχους κιχί κιχτόπιv οιιχσχίζοvτας τήv πόλη ώς τόv καθεορικό vαό) άποτελοuσε ίοιόρρυθμο μfγμα άρχαιοπρεπώv, άλληγορικώv καί καθαρά. κωμικώv στοιχείωv.
Καθόταv σέ θρόvο πάvω σέ πιχvύψηλο καί έvτελώς έπίχρυσο άρμα, πού τό έσερvιχv τέσσερα λευκά. άλογα. Είκοσι πατρίκιοι κριχτοuσιχv τά στη,
-
'
)
'
.,,,
'
t
'
,
,
-
t
,
ριγματα του στεγασματος απο χρυσουφαvτο παvι, υπο τηv σκιιχ του οποιου
μπΎjκε μέ τό &ρμα στήv πόλη. Τό μέρος της πομπΎjς πού ε!χιχv άvιχλά6ει οί παρόvτες Φλωρεvτιvοί άποτελοiJvταv άρχικά άπό κομψούς vειχρούς ίππείς πού κράόαιvαv έπιοέξιιχ τά οόριχτά τους, &vιχ άρμα μέ τήv Τύχη καί στή συvέχειιχ τίς έπτά άρετές εφιππες. Σύμφωvιχ μέ τήv ίοια άτεγκτη
άλληγορία, τήv όποία υίοθετοuσαv τήv έποχή έκείvηv έvfοτε καί οί καλ λιτέχvες, ή θεά τής Τύχης ε!χε μαλλιά μόvοv άπό μπροστά, έvώ άπό πίσω ήταv φαλακρή· ό Διχίμωv, πού 6ρισκόταv σ' χαμηλότερο τμημα τοu
m
άρματος καί παρίστιχvε τό εϋθριχυστο της Τύχης, ύποχρεοuvταv γιά τόv
λόγο αύτό vά στέκεται μέσα σέ μιά λεκά.vη μέ vερό
(;). 133 Άκολουθοuσε,
έπίσης έξοπλισμέvο άπό τούς Φλωρεvτιvούς, &vα άσκέρι ίππέωv μέ φορεσιές οιιχφόρωv λαώv κι έπίσης vτυμέvοι σάv άλλοοαποί ήγεμόvες καί άρχοvτες
'
'
.,
'
' '
,
'
'
·~ και τε'λ ος, παvω σε'ψ η λ' ο ιχρμα, πιχvω απο μια περιστρεφομεvη υr.ιρογειο,
&vιχς οαφvοστεφιχvωμέvος 'Ιούλιος Καίσαρ πού έξηγοuσε σέ ίτιχλικούς στίχους στόv 6ιχσιλιά ολες τίς μέχρι τότε άλληγορ(ες καί Επαιρvε κατόπιv τή θέση του στήv πομπή. 134 Τό τέλος τής μεγιχλειώοους ιχύτής έπίοειξης μιας πατρίοας πού ήξερε άπό έορτιχσμούς τό άποτελοuσιχv έξήvτα Φλω ρεvτιvοί, vτυμέvοι ολοι στήv πορφύρα καί τό άλικο. 'Έπειτα ομως άκο
λουθοuσε ίvα μπουλούκι πεζώv Καταλαvώv μέ ψεύτικα άλογα οεμέvα μπρός καί πίσω τους, οί όποίοι εοιvαv μιά είκοvική μάχη έvιχvτίοv έvός τουρκικοu άσκεριοiJ, σάv γιά vά χλευαστεί τό φλωρεvτιvό πάθος. 'Αμέσως κατόπιv άκολουθοuσε &vας γιγάvτιος πύργος πού ή πόρτα του φυλασσόταv
'
, ' vεvαv αγγε • λο με σπα θ'ι. απο
'
'
'Ε παvω του εστεκαv v 'λ ι τεσσερις •ΔΛ ' και' πα ιcψετες,
1
1
1
1
289
ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ
ή κάθε μία άπό τίς όποίες έξυμνοϋσε ξεχωριστά τόν 6ασιλέα. Ό ύπόλοιπος
οιάκοσμος τΎjς πομπΎjς οέν ήταν ίοια(τερα χαρακτηριστικός. Κατά τή θριαμ6ευτική είσοοο τοu Λουοο6ίκου ΙΒ' στό Μιλάνο, στά
1507, 135 ύπΎjρχε, έκτ6ς άπό τά άπαραίτητα άρμα.τα μέ 'Αρετές, καί μιά ζωντανή είκ6να: ό Ζεύς, ό 'Άρης καί μιά. 'Ιταλία καλυμμένη έντελώς
άπό ενα μεγάλο οίχτυ, είκόνα της χώρας πού ε!χε ύποταχθεί έντελώς στή θέληση τοu 6ασιλέα. Άκολουθοuσε ενα άρμα φορτωμένο μέ τρόπαια κ.λπ.
'Αλλά καί οπου δέν ύπΎjρχε στήν πραγματικότητα λόγος νά γιορτα στοuν έπινίκειες παρελάσεις, ή ποίηση άποζημίωνε καί τόν έαυτό της κα( τούς ήγεμόνες. Οί Petrarca καί Boccaccio ε!χαν συγκαταλέξει τούς άντι προσώπους κάθε είοους οόξας στούς συνοδούς καί στό περι6άλλον μtας
άλληγορικΎjς μορφΎjς. Οί οιασημότητες ολων τών προηγούμενων καιρών γίνονται τώρα άκόλουθοι ήγεμόνων. Μέ τό πνεuμα. αύτό ή ποιήτρια Cleofe Gabήelli άπό τό Κούμπιο έξύμνησε τόν Borso της Φερράρας. 136 Tou έοωσε γιά συνοοούς έπτά 6ασιλείς (οηλαοή τίς έλευθέριες καλές τέχνες), μέ τούς όποίους έπέ6αινε σ' ενα άρμα, κι άκόμη άσκέρια όλόκληρα άπό ηρωες πού, γιά. νά άναγνωρίζονται μ' εύκολία, έφεραν τά όνόμα.τά τους γραμμένα πάνω στό μέτωπο. Άκολουθοuσαν ολοι οί φημισμένοι ποιητές. Οί θεοί ομως συμπορεύονταν πάνω σέ άρμα.τα. Γενικότερα, τήν έποχή
έκείνη δέν εΤχε τέλος ή περιφορά μυθολογικών καί άλληγορικών μορφών πάνω σέ άρματα, καί τό σημαντικότερο έργο τέχνης πού σώζεται ιΧπό τόν καιρό τοu Borso, ό κύκλος τών νωπογραφιών στό άνάκτορι Σιφανόγια, περιλαμ6άνει ενα όλόκληρο διάζωμα. μέ τέτοιο περιεχόμενο. Δέν σπανίζουν
ούτε καί οί πίνακες μέ παρόμοιο περιεχόμενο, συχνά 6έSαια ώς ιΧνάμνηση άπό άληθινές έορτές μεταμφιεσμένων. Σύντομα. οί ίσχυροί συνηθίζουν νά έποχοuνται σέ κάθε γιορταστική περίσταση. Ό
Annibale Bentiνoglio,
μεγαλύτερος γυιός τοu άρχοντα της Μπολώvιας, πηγαίνει έποχούμενος
cum triumpho more romano, 137 έπιστρέφοντας στό παλάτι άφοu iκανε τόν οιαιτητή σ' ενα συνηθισμένο ivοπλο άγώνισμα. UΟταν ό Ραφαήλ έπρόκει το νά ζωγραφίσει τήν Camera della Segnatura παρέλα6ε γενικά ολον αύτό
τόν κύκλο ίδεών σέ μορφή ήοη άρκετά άπονεκρωμένη καί 6ε6ηλωμένη. Τό οτι κατάφερε νά τοu προσδώσει μιά. καινούργια καί στερνή καθαγίαση θά παραμείνει άλλωστε άντικείμενο αίώvιου θαυμασμοu.
Οί πραγματικές θριαμ6ευτικές παρελάσεις κατακτητών ήσαν μονάχα οί έξαιρέσεις. υΟμως κάθε έορταστική πομπή, είτε σκόπευε νά έξυμνήσει
ίνα όποιοδήποτε γεγονός, είτε γινόταν ώς αύτοσκοπός, iπαφνε πάντοτε λίγο εως πολύ τόν χαρακτήρα ένός θριάμ6ου καί σχεδόν πάντοτε τόν
τίτλο του. ΕΙναι άξιον θαυμα.σμοu οτι δέν συμπεριέλα6αν στόν κύκλο αύτόν καί τίς νεκρικές πομπές .138
290
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
Στό κι:χρνα6άλι κατ' άpχήν, άλλά χα( μέ άλλες άφοpμές, όpγάνωναν
θpιάμ6ους συγκεκpιμέvων άpχαίων Ρωμαίων στpατηλατών. 'Έτσι π.χ.
τόν θρίαμ6ο τοu Παύλου Αίμιλίου στή Φλωρεντία. (ύπό τόν Lorenzo Magnifico), καί τοu Καμίλλου (κατά τήν έπίσκεψη τοu Λέοντα Ι'), καί
τούς Ούο ύπό τήν καθοοήγηση τοu ζωγpάφου Francesco Graiιacci. 139 Ή πpώτη πλήpως έξοπλισμένη τέτοια γιοpτή στή Ρώμη ύπηρξε ό θρ(αμ6ος τοu Αuγούστου μετά τή νίκη του έπί της Κλεοπάτpας, 140 ύπό τόν Παϋλο
Β', οπου, έκτός άπό εϋθυμες καί μυθικές μάσκες (πού οέν ελειπαν άλ λωστε χα( άπό τούς άρχαίους θpιάμ6ους), έμφανίζονταν καί τά ύπόλοιπα χρειώοη: άλυσοοεμένοι 6ασιλείς, μεταξωτοί γpαπτοί πίνακες μέ άποφά σεις τοu λα.οu καί της συγκλήτου, μία ψευοοσύγκλητος μέ άpχαίες έν
ουμασ(ες, μαζί μέ άγοpανόμους, έφόpους, πραίτωpες κ.λπ., τέσσερα άρ
μα.τα γεμάτα μασκοφόρους πού τραγουοοGσαν καί, άναμφί6ολα, τροπαιο φόρα έπίσης άρμα.τα. "Αλλες παρελάσεις παράσταιναν γενικότερα τήν άpχαία παγκόσμια κυριαρχία. της Ρώμης, καί κομπορρημοvοuσαν εναντι τοu ύπαρκτοu τουρκικοu κινούνου λχ. μέ μιά οιέλευση Τούρκων αίχ μα.λώτων πάνω σέ καμηλες. Άργότερα, στό κα.ρνα6άλι τοu
1500, ό
Καίσαρ Βοργίας, ύπαινισσόμενος ίταμά τόν έαυτό του, ε6αλε νά παρα
στήσουν τόν θρίαμ6ο τοu 'Ιουλίου Καίσαρα μέ εντεκα λαμπρά άρμα.τα, προκαλώντας άσφαλώς τήν άγανάκτηση τών προσκυνητών τοu ίω6η
λαίου (άν. σ. 88). 141 Ώραιότατοι κα( καλόγουστοι θρίαμ6οι, μέ γενικότερο συμ6ολισμό, οιοργανώθηκαν στή Φλωρεντία. άπό ουό άμιλλώμενες ένώσεις γιά νά γιορ ταστεί στά
1513 ή έκλογή τοu Λέοντα 1': 142 Ό €νας παρίστανε τίς τρείς
περιόοους της άνθρώπινης ζωης' ό άλλος τίς έποχές της ίστορίας τοu
κόσμου, ντυμένες, οπως έπέGαλε τό νόημα. της παράστασης, σέ πέντε είκόνες άπό τήν ίστορία της Ρώμης καί σέ ούο άλληγορίες, πού περιέ γpαφαν τόν χρυσόν αίώνα τοu Κpόνου καί τήν τελική έπαναφορά του. Τέτοιαν έντύπωση προκαλοuσε ό εuφάντα.στος οιάκοσμος τών άpμάτων, οταν έπιοίοονταν σ' αuτόν μεγάλοι Φλωρεντινοί καλλιτέχνες, ώστε εύχό ταν κανείς τή μόνιμη, πεpιοοική έπανάληψη τέτοιων θεαμάτων. "Ως τότε οί ύποτελείς πόλεις παρέοιοαν άπλώς κατά τήν έτήσια άνανέωση τοu
ορκου ύποταγΎjς τά συμ6ολικά τους οώρα (πολύτιμα. ύφάσμα.τα καί με λισσοκέρια). Τώpα, ή συντεχνία τών έμπόρων ε6αλε κάποια στιγμή νά κατασκευάσουν οέκα ιipμα.τα (στά όποία εμελλε νά προστεθοuν περισσό τερα), οχι τόσο γιά νά μεταφέρουν τόν φόρο ύποτελείας, οσο γιά νά συμ6ολίσουν τήν ίοια, καί ό Andrea del Sarto, πού οιακόσμησε μερικά άπό αύτά, τούς προσέοωσε άναμφίGολα τήν πιό θαυμάσια μοpφή. 143 Τέτοια &ρμα.τα φόρου ύποτελεία.ς καί τροπαίων έμφανίζονταν όπωσοήποτε σέ κάθε έορτα.στική περίσταση, άκόμη κι οταν οέν μποροuσαν νά έπιοείξουν
291
ΕΟΡΤΑΣΜω
μεγάλες πολυτέλειες. Στά
1477 οί Σιενέζοι άνακήpυξαν τή συμμαχία άνάμεσα στόν Feπante καί τόν πάπα Σίξτο \', στήν όποία άνηκαν καί
oi
ίοιοι, μέ τήν πεpιφοpά ένός ιΧρματος, οπου «κάποιος, ντυμένος θεά της
είpήνης, στεκόταν πάνω σ' εναν θώρακα καί σ' άλλα οπλα)). 144
Στίς 6ενετσιάνικες γιορτές άντί τών άpμάτων άνέπτυξε ή ίστιοπλοία μιά θαυμαστή, φανταστική μεγαλοπpέπεια. Ό ιiπόπλους τοίί πλοίου «Βουκένταυρος)) γιά τήν ύποοοχή τών άρχοντισσών της Φεppάpας στά
1491 (σ. 285) μας πεpιγράφεται ώς έντελως παpαμυθένιο θέαμα. 145 Πpο ποpεύονταν άμέτpητα καpά6ια μέ χαλιά καί γιρλάντες, έπανοpωμένα μέ λαμπροφορεμένους νέους. Δαίμονες μέ θεϊκές ίοιότητες αίωpοuνταν τpιγύ
pω πάνω σέ μηχανές. Πιό κάτω ύπ})ρχαν όμάοες άλλων, ύπό μοpφήν Τpιτώνων καί Νυμφών. Παντοίί τραγούΟια, άpώματα καί χpυσοucpαντες σημαίες ν' άνεμίζουν. Τέτοιο fιταν τό σμηνος άπό 6άρκες κάθε εί'Οους πο6 άκολουθοίίσε τόν «Βουκένταυpο)> ώστε οέν μποροuσε πλέον νά οεί κανείς τό νεpό σέ άπόσταση ένός μιλίου. 'Εκτός άπό τήν παντομίμα πο6 πpοα ναφέpθηκε, άπό τίς ύπόλοιπες έοpταστικές έκοηλώσεις άξίζει ίοιαίτεpα νά
άναcpεpθεί ώς καινοτομία μία λεμ6οοpομία πενήντα χεpοΟύναμων κοpι τσιών. Ή άριστοκρατία ήταν κατά τόν 160 αίώνα μοιρασμένη σέ ξεχω pιστές ένώσεις γ.ιά τίς άνάγκες των έορτασμών, τό σημαντικότεpο μέρος των
• ι οποιων
πλεοόμενο.
Τ
ηταν
ι
καποια
ι
γιγαντια
'Έτσι π.χ. στά
146
ι
μηχανικη
ι
κατασκευη
ι
πανω
σ
1tι
ενα
1541, σέ μιά γιοpτή τών Sempiterni κινή
θηκε πάνω στό μεγάλο κανάλι ενα στρόγγυλο «σύμπαν)), στό άνοιχτό
έσωτερικό τοu όποίοu οινόταν ενας μεγαλειώοης χοpός. Έοώ τό καpνα-
6άλι φημιζόταν έπίσης γιά τούς χορούς, τίς παpελάσεις καί τίς κάθε εtοοuς παραστάσεις. 'Ενίοτε καί ή πλατεία τοίί Άγ. Μάρκου θεωpοuνταν άpκετά μεγάλη γιά νά οιοpγανώνονται σ' αύτήν οχι μόνον άγωνίσματα
(πα.ραπ. σ. 253 κ.έξ., 268), άλλά καί θpίαμ6οι κατά τά πρότυπα της ήπεφωτικης χώρας. οι εύσε6εϊς άοελφότήτες (scuole) άνέλα6αν ή κα θεμιά ενα μέpος μιίiς τέτοιας πομπης σέ κάποια έοpτή της είρήνης. 147 'Έ6λεπε κανείς άνάμεσα σέ χρυσά κηροπήγια μέ κόκκινα μελισσοκέpια, σέ πλήθη μουσικών καί φτεpωτών άγοριών μέ χρυσές κοϋπες καί κέpατα
γεμάτα μέ κρασί ενα ιΧρμα, πάνω στό όποίο συγκάθονταν ό Νώε μέ τόν Δαuίο. Άκολουθοίίσε ή Ά6ιγαία όοηγώντας μιά καμήλα φοpτωμένη μέ 1
θησαuρο6ς κι ενα οεύτεpο ιΧρμα μέ μιάν όμάοα πολιτικοίί πεpιεχομένου; ή
'Ιταλία άνάμεσα στή Βενετία καί τή Λιγουρία καί πάνω σ' ενα ύπεpu ψωμένο σκαλοπάτι τpείς θηλυκοί Δαίμονες μέ τά έμ6λήματα τών συμ
μάχων ήγεμόνων (τοu πάπα Άλέξανορου ΣΤ', τοίί αύτοκpάτοpα Μαξιμι λιανοu καί τοίί 6ασιλέα της 'Ισπανίας). Άκολοuθοίίσε καθώς φαίνεται, μεταξύ άλλων, μία ύορόγειος τριγυρισμένη άπό είκόνες άστεpιών. 'Έπον ταν στή συνέχεια οί ζωντανές άναπαpαστάσεις τών παpαπάνω ήγεμόνων
292
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΟΡΤΕΣ
πάνω σέ άρμι:ιτα μι:ιζί μέ τούς ύπηρέτες καί τά έμέίλήμι:ιτά τους, έάν έρμηνεύουμε σωστά τή σχετική διατύπωση. ''Αν έξαιρέσουμε τίς μεγάλες παρελάσεις, τό καρναέίάλι καθ' έαυτό
"ισως
~' ιιιε ~ 'θ ετε ιιεν
'
' 15 ο
κατα τον
τροπη Οσο στή Ρώμη.
148
αιωνα που θ ενα φυσιογvωμια τοσο
''
'
'
'
πολ' υ-
Κατ' άρχήν τά άγωνίσματα δρόμου παρουσίαζαν
έδώ τή μεγαλύτερη ποικιλία: ύπijρχαν ίπποδρομίες, έίουέίαλοδρομίες, γαϊ δουροδρομίες, επειτα άγώνες γηραιών, νεαρών άγοριών, Έέίραίων κ.λπ. 'Επίσης ό Παίίλος Β' προσέφερε μι:ιζικά τροφή στόν λαό μπροστά άπό τό
Palazzo di Venezίa, οπου κατοικοίίσε. Έπί πλέον, τά άγωνίσμι:ιτα στήν PίazzaNavona, τά όποία ίσως δέν εrχαν ποτέ έκλείψει έντελώς άπό τούς άρχαίους χρόνους, εrχαν χαρακτήρα πολεμικοίί μεγαλείου. 'Επρόκειτο γιά μιάν είκονική μάχη ίππέων καί μιά παράτα τών ενοπλων άστών. 'Ακόμα, ή έλευθερία της προσωπιδοφορίας ήταν μεγάλη καί διαρκοuσε ένίοτε άρκετούς μηνες. 149 Ό Σίξτος Δ' δέν δίσταζε νά διασχίσει τίς πιό πυκνο
κατοικημένες περιοχές της πόλης, στό Κάμπο Φιόρε καί στούς Banchί, περνώντας μέσα άπό πυκνά μι:ισκοφορεμένα πλήθη· άπέφυγε μονάχα μιάν
έσκεμμένη έπίσκεψη μι:ισκοφόρων στό Βατικανό. 'Υπό τόν Ίννοκέντιο Η'
εφθασε στήν τελείωσή του ενα έλεεινό έθιμο τών καρδιναλίων πού εrχε ήοη κάνει νωρίτερα τήν έμφάνισή του. Κατά τό καρναέίάλι τοu 1491 έστειλαν ό ενας στόν άλλον άρμι:ιτα γεμάτα μέ μεγαλοπρεπώς μεταμφιε σμένους μασκοφόρους, κωμικούς καί τραγουδιστές, οί όποϊοι ξεφούρνιζαν σκανοαλώοεις στίχους· φυσικά, ξωπίσω τους πήγαιναν ίππείς.
Φαίνεται πώς έκτός άπό τό καρναέίάλι οί Ρωμι:ιίοι άνακάλυψαν πρώτοι τήν άξία μι&ς μεγάλης λαμπαδηφορίας. 'Όταν ό Πίος Β' έπέστρε ψε στά
1459 άπό τό συνέδριο της Μάντουας, ολος ό λαός τόν ύποδέχτη
κε μέ μιάν έφιππη λαμπαδηφορία ή όποία κινοίίνταν σέ φωτεινό κύκλο γύρω άπ' τό παλάτι. 150 Ό Σίξτος Δ' έντούτοις θεώρησε καλό νά μήν άποδεχτεί μιά τέτοια νυχτερινή άπόδοση τιμών έκ μέρους τοίί πλήθους, πού ήθελε νά καταφθάσει μέ πυρσούς καί κλάοους έλιaς. 151
'Όμως τό φλωρεντινό καρναέίάλι ύποσκέλισε τό ρωμι:ιϊκό σ' tνα
όρισμένο εΤοος παρελάσεων, ή μνήμη τών όποίων άποτυπώθηκε καί στή λογοτεχνία. 152 Μέσα άπό tνα πληθος πεζών καί ίππέων μι:ισκοφόρων έμφανίζεται ενα τεράστιο άρμι:ι μέ μιάν όποιαοήποτε φανταστική μορφή καί πάνω του είτε μία κεντρική άλληγορική μορφή η όμάδι.ι μι:ιζί μέ τούς προσήκοντες συντρόφους, π.χ. ή ζήλια μέ τέσσερα διοπτροφόρα πρόσωπα σ'
/ / "ενα κεφW\ι, L"ί οι' τεσσερις !~ wιοσυγκρασιες ( παραπ. σ.
212
'ξ κ.ε
.)
/
/
με τους
άντίστοιχοuς πλανΎjτες, οί τρείς μοίρες, ή φρόνηση θρονιασμένη πάνω άπό τήν έλπίΟα καί τόν φόέίο πού κείτονταν έμπρός της άλυσοοεμένοι, τά τέσσερα στοιχεία, έίιολογικές ήλικίες, άνεμοι, έποχές τοίί έτους κ.λπ. 'Επίσης τό περίφημο άρμι:ι τοu θανάτου μέ τά φέρετρα πού κατόπιν
1
ΕΟΡΤΑΣΜΟΙ
293
άνοιγαν. Είτε πάλι έμφανιζόταν μιά μεγαλειώδης μυθολογική σκηνή, ό Βάκχος καί ή 'Αριάδνη, ό Πάρις καί ή 'Ελένη κ.λπ. 'Ή, τέλος, μιά χορωδία άνθρώπων οί όποίοι συναποτελοuσαν μιά κοινωνική τάξη, μιά κατηγορία, π.χ. οί ζητιάνοι, οί κυνηγοί μαζί μέ Νύμφες, οί φτωχές ψυχές
πού οταν ζοuσαν ήσαν άκαρδες γυναίκες, οί έρημίτες, οί άλΥ)τες, οί άστρολόγοι, οί διάεολοι, οί πωλητές συγκεκριμένων είδών, μιά φορά μάλιστα άκόμη καί τό
popolo, ό λαός καθαυτύς, ό όποίος στό τραγούδι
του ήταν ύποχρεωμένος ν' αύτοχαρακτηρισθεί ώς έλεεινή φάρα. Γιατί τά τραγούδια, οσα 'έχουν σuγχεντρωθεί καί διατηρηθεί, δίνουν τήν έρμηνεία της πομπής μέ τρόπο άλλοτε μελοδραματικό, άλλοτε κεφάτο, άλλοτε πολύ άθυρόστομο. Μερικά άπδ τά χειρότερα άποδίδονται καί στόν
Lo-
renzo Magnifico, ίσως γιατί ό άληθινός συγγραφέας τους οέν τολμοuσε νά δηλώσει τήν ταυτότητά του· ομως σ' αύτόν άνήκει σίγουρα ό ώραιδτατος vμνος της σκηνΎ)ς μέ τδν Βάκχο καί τήν 'Αριάδνη, ή έπωΟός τοu όποίου ήχεί άπδ τδν
150 αίώνα μέχρι καί τίς μέρες μας σάν μελαγχολικό προαί
σθημα τοu σύντομου μεγαλείου της 'Αναγέννησης:
Quanto ebella gioνinezza Che si fugge tuttaνia! Chi νuol esser lieto, sia: Di doman non c 'e certezza. [Πόσο όμ.οpφ' ε[vαι ή νιότη Καί τί γpf;γopa πού φεύγει! Νά χαρείς
av θέλεις, χάpοu: Δέv ξές τ' avpιo τί φέpvει.]
ΜΕΡΟΣ Εκτο
ΗΘΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
1.
Η ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ
Ή σχέση τοu κάθε ξεχωριστοu λαοϊί πρός τίς ά.νώτερες έννοιες, τόν θεό,
τήν ά.ρετή καί τήν ά.θανασία μπορεί νά Βιευρευvηθεί μέχρι κάποιο 6αθμό, ποτέ ομως οέν μπορεί νά παρουσιαστεί σέ αύστηρή παραλληλότητα.
'Όσο μεγαλύτερη σαφήνεια μοιάζει νά περιέχουν οί ά.ποφάvσεις στόν τομέα αύτόν, τόσο περισσότερο πρέπει νά προφυλάσσεται' κανείς ά.πό τήν άνευ ορων ά.ποοοχή καί τή γενίκευσή τους. Αύτό ίσχύει κυρίως ώς πρός τήν κρίση περί της ήθικότητας. Μπορεί
νά οιαπιστώσει κανείς ά.νάμεσα στούς λαούς πλijθος έπί μέρους ά.ντιθέ
σεων καί ά.ποχρώσεων, ομως ή ά.νθρώπιvη νόηση εΙναι πολύ ά.Ούναμη γιά νά έξαγάγει τό ά.πόλυτο άθροισμα τοϊί ολου. 'Ήοη έπειοή τά έλαττώματα
έχουν καί μιά οεύτερη πλευρά, καί σέ κάποιαν άλλη στιγμή μπορεί νά έμφανιστοuν ώς έθνικές ίοιότητες, ά.κόμη καί ώς ά.ρετές, παραμένει κρυ
φός ό μεγάλος lσολογισμός μεταξύ έθvικοϊί χαρακτήρα, έvοχijς καί συνεί Βησης. ''Ας μή χαλάσουμε, λοιπόν, τή οιασκέΒαση συπραφέων, οί όποίοι εύαρεστοϊίνται νά ά.πευθύνουν στούς λαούς γενικευμένες έπικρίσεις, ένίοτε μάλιστα σέ πολύ eντονο uφος. Οί λαοί της Δύσης μποροϊίν νά κακομε ταχειρίζονται ό εvας τόν άλλο, εύτυχώς ομως Βέv μποροϊίν νά ά.λληλοοι
κάζονται. 'Ένα σπουοαίο eθvος πού μέ τόν πολιτισμό, τά eργα καί τά
6ιώματιί του Βιαπλέκεται μέ τόν 6ίο τοϊί νεώτερου κόσμου στό σύνολό του Βέν θά οώσει σημασία έάν τό κατηγοροw ή τό συγχωροϊίν. 'Εξακολουθεί νά ζεί μέ η χωρίς τήν eγκριση τών θεωρητικών.
'Έτσι καί τιί οσα άκολουθοϊίv έοώ Βέν σvνιστοϊίv κρίση παρά σειρά περιθωριακών παρατηρήσεων, οπως προέκυψαν ά.πό μόνες τους κατά τήν πολυετη μελέτη της lταλικijς Άναγένvησης. Ή Lσχύς τους περιορίζεται
άκόμη περισσότερο καθώς άvαφέρονται κυρίως στή ζωή τών ιίνώτερων τάξεων, σχετικά μέ τίς όποίες οιαθέτουμε ουσανάλογα πλουσιότερη πλη ροφόρηση συγκριτικά μέ άλλους εύρωπιiίκούς λαούς, τόσο γιά τίς άγαθές Οσο καί γιά τίς κακές πλευρές τους. ΈπειΒή ομως κλέος καί ονειΒος
ήχοϊίν έΒώ μέ μεγαλύτερη eνταση ιίπό όπουΒήποτε ά.λλοu, γι' αύτό οέv πλησιάζουμε οuτ' ενα 6ijμa πιό κοντά στή γενική άποτίμηση της ήθικό τητας.
Τίνος τό μάτι εlσΒύει στά 6άθη, οπου οιαμορφώνονται χαρακτijρες καί πεπρωμένα τών λαών; 'Όπου έμφυτο καί έπίκτητο σuμπήγvυνται σ'
tνα καινούργιο ολον οημιουργώντας εvα Βεύτερο, tνα τρίτο φυσικό ποιόν;
298
ΗΘΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
'Όπου άκόμη καί πvευματικά ταλέvτα, τά όποία θά θεωροuσε καvείς μέ τήv πρώτη ματιά ώς άρχέγοvα, πρωτοδιαμορφώvοvται σχετικά άργά χαί έκ vέου; Διέθετε π.χ. ό 'Ιταλός ήδη πρίv τόv
130 αίώvα τήv έλαφρά
έκε(vη ζωvτάvια καί σιγουριά τοu όλοκληρωμέvου άvθρώπου, τή δύvαμη έκείvη vά πλάθει λέξεις καί μορφές παίζοvτας μ' ολα τά άvτικείμεvα, ή όποία τόv χαρακτηρίζει έκτοτε;
Kt άv άγvοοuμε τέτοια ζητήματα, πώς
θά χρίvουμε τό άπείρως πλουσιότερο κα( λεπτοφυέστερο έκείvο σύστημα άρτηριώv, μέσω τοu όποίου πvεuμα καί ήθικότητα είσρέουv άσταμάτητα f
το
εvα
1
"'Ί 'Ί
στο αΛΛο;
·r
J.A
1? 11?
π"Ψχει οεοαια
εvας
1
προσωπικος
-'Ί
1
καταΛογισμος
1
και
φωνή του εΙvαι ή συvείδηση, άλλά καλUτερα vά άφήσει χαvείς τά γεvικά άποφθέγματα Οσοv άφορά τούς λαούς. 'Ο φαιvομεvικά πιό άρρωστημέvος
λαός μπορεί vά 6ρίσκεταt πιό κοvτά στήv ίιγεία, κι evας φαιvομεvικά
ίιγιής μπορεί vά κρΜει μέσα του Ε:vα τρομερά άvεπτυγμέvο θαvατηφόρο σπέρμα, πού άποκαλύπτεται μόvο σέ συvθηκες κινΟύvου.
'Όταν στίς άρχές τοu 16ου αίώvα ό πολιτισμός της Άvαγένvησης
έφθασε στό άπόγειό του, ένώ ταυτόχρονα ε!χε κριθεί άναπότρεπτα ή πολιτική κακοτυχία τοu έθνους, δέν έλειψαν οί σο6αροί στοχαστές ποό συvέδεσαν τοuτα τά δειvά μέ τή μεγάλη άvηθικότητα. Δέν πρόκειται γιά έκείνους τούς κήρυκες της μετανοίας πού, σέ κάθε λαό καί κάθε έποχή,
θεωροuν καθηκον τους νά γογγόζουν γιά τούς χαλεπούς καιρούς eνας
Machiavelli τό έκφράζει αuτό ρητά σ' eναν άπό τούς σημαντικότερους συλλογισμοός του: 1 να(, είμαστε κατά κύριο λόγο άθρησκοι καί κακοί έμείς οί 'Ιταλοί. "Ισως κάποιος ίίλλος θά έλεγε: είμαστε κατά κύριο λόγο
άτομικά έξελιγμένοι. Ή φυλή μας μας άπέ6αλε έκτός τών όρίων τοu ήθους καί της θρησκείας της, καί περιφρονοuμε τούς έξωτερικούς νόμους
γιατί οί άρχοντές μας εfναι παράνομοι, ένώ ol ίιπάλληλοι καί οί δικαστές τους άνθρωποι άχρείοι. Ό ίδιος ό Machiavelli προσθέτει: γιατί ή 'Εκκλη σία δίvει διά τών έκπροσώπων της τό άθλιότερο παράδειγμα. Χρειάζεται νά προσθέσουμε στό σημείο αuτό «γιατί ή άρχαιότητα δέv άσκησε εύνοϊκή έπίδραση)); Μιά τέτοια παραδοχή θά χρειαζόταν πάντως προσεκτικούς περιορισμούς. Γιά κάτι τέτοιο έπιτρέπεται νά μι
λήσουμε περισσότερο ώς πρός τούς ούμανιστές (παραπ. σ. 187 κ.έξ.), κυρίως άναφοpικά μέ τόν έκλυτο αίσθησιακό
•
'λ
υπο οιπους
θ
,
b(o τους. Ώς πρός τούς
ι ι ι ι 1"' ι ι " ' ι ι α πρεπει τα πραγματα να ησαv. πανω-κατω ετσι: απο τοτε
πού γvώρισαν τήv άρχαιότητα (παραπ. σ.
110,
σημ. 46), στή θέση τοu
χριστιανικοu ίδαvικοu της ζωijς, της άγιότητας, μπijκε τό ίδανικό το'ϋ
ίστορικοu μεγαλείου. Στή συvέχεια, χάρη σέ μιάν εuλογη παρεξήγηση, θεώρησα'\/ καί τά λάθη άΟιάφορα, άφοu παρ' ολα αuτά οί μεγάλοι άνδρες ί.ιπΎjρξαν μεγάλοι. Τοϋτο συνέ6η πιθανόν σχεδόv άσυνείδητα άφοu, έάv χρειαστεί νά παρατεθο'ϋν σχετικές θεωρητικές άποφάνσεις, θά πρέπει vά
299
ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ
άναζητηθοϋν καί πάλι στούς ούμανιστές, οπως π.χ. στόν
Paolo Giovίo,
πού μέ τό παράδειγμα τοϋ 'Ιουλίου Καίσαρα συγχωρεί τήν έπιορκία τοu
Giangaleazzo Visconti, άφοu έτσι θεμελιώθηκε iνα 6ασίλειο. 2 Στούς με γάλους Φλωρεντινούς ιστοριογράφους καί πολιτικούς εfναι έντελώς άγνω στες τόσο δουλικές έκφράσεις, κι ο,τι μοιάζει άρχαιοπρεπές στίς κρίσεις καί τίς πράξεις τους όφείλεται στό οτι ή κρατική τους όντότητα γέννησε
iναν τρόπο σκέψης, ό όποίος, κατ' άνάγκην, ήταν ώς €ναν 6αθμό άνά λογος μ' έκείνον τής άρχαιότητας.
Μολαταuτα ομως ή 'Ιταλία 6ρέθηκε γύρω στίς άρχές τοu 16ου
αίώνα σέ 6αθειά ήθική κρίση, άπ' οπου οuτε καί οί άριστοι δέν έλπιζαν νά 6ρεθεί διέξοδος. "Ας ξεκινήσουμε κατονομάζοντας τήν ήθική δύναμη πού άντιπαρα τέθηκε μέ τή μεγαλύτερη ένταση στό κακό. οι έξαιρετικά προικισμένοι
έκείνοι άνθρωποι πίστευαν Οτι τήν άναγνώριζαν uπό τήν μορφή τοσ αι σθήματος τής τιμης. Εfναι τό αινιγματικό μ(γμα συνείδησης καί έγωπά θειας πού άπομένει στόν μοντέρνο άνθρωπο οταν άπολέσει μέ η χωρίς δικό του
't φταιt,ιμο
"• οιν;χ.
' τα
' 'λ οιπα: υπο
'
πιστη,
' '
αγαπη
'
και
'!:' ε'λπιcια.
Τ ουτο -
'
το
αίσθημα τής τιμΥjς συνάδει μέ μεγάλο έγωισμό καί πολλά έΝ.ι.ττώματα
κι εfναι έπιρρεπές σέ τερατώδεις πλάνες· ομως ο,τι εύγενές άπέμεινε σέ μιά προσωπικότητα μπορεί νά προσαρτηθεί σ' αύτό καί νά άντλήσει άπό τήν πηγή αύτή νέες δυνάμεις. Γιά τούς σημερινούς άτομικά άνεπτυγμέ νους Εύρωπαίους έγινε ό άποφασιστικός καθοδηγητικός μίτος τοu πράτ
τειν, μέ έννοια πολύ εύρύτερη άπ' ο,τι συνήθως διανοείται κανείς. Καί πολλοί άπό Οσους τηροuν άκόμη πιστά τά ήθη καί τή θρησκεία, άσυνεί δητα παίρνουν ώστόσο τίς σημαντικότερες άποφάσεις τους σύμφωνα μέ
'
..
το αισ
θη
• '
μα αυτο.
Δέν εfναι δική μας δουλειά νά άποδείξουμε οτι ή άρχαιότητα γνώριζε
ήδη μιάν ιδιόρρυθμη άπόχρωση τοu αισθήματος αύτοu καί οτι ό "'.Μεσαίω νας κατέστησε άργότερα τήν τιμή, ύπό όρισμένη έννοια, ύπόθεση μιας
συγκεκριμένης κοινωνικΎ')ς τάξης. Οuτε καί έπιτρέπεται νά έρίζουμε μέ Οσους θεωροuν τή συνείδηση μοναδική κινητήρια δύναμη άντί τοu αίσθή
ματος της τιμΥjς. "Αν ήταν έτσι, τά πράγματα θά ήσαν ώραιότερα καί καλύτερα, έφ' Οσον ομως είμαστε άναγκασμένοι νά παραδεχθοuμε οτι οί
καλύτερες άποφάσεις έκπορεύονται άπό «μιά συνείδηση περισσότερο ή λιγότερο θολωμένη άπό τήν έγωπάθεια», καλύτερα ν' άποκαλοϋμε αuτό
τό μίγμα μέ τ' όνομά του. 'Ωστόσο εfναι κάποτε δύσκολο γιά τούς 'Ιταλούς τΥjς Άναγέννησης νά διακρίνουν τοuτο τό αίσθημα τιμΥjς άπό τό
άμεσο πάθος γιά δόξα, στό όποίο έκείνο συχνά μετατρέπεται. Κατ' οuσίαν ομως παραμένουν δύο ξεχωριστά πράγματα.
Δέν λείπουν οί άποφάνσεις σχετικά μέ τό σημείο αύτό. Άντί πολλών
ΗθΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
300
μπορεί νά ~ρεί έδw τή θέση της μία. Προίρχcτιχι άπ6 τούς άφορισμούς τοu
Guicciardini.3 «υΟποιος κρατα ψηλά τήν τιμή τοu, ιχύτός έπιτυγχάνει
σέ ολα, γιατί δέν λυπriται οϋτε κόπους, οϋτc χινδUνοuς, οϋτε εξοδα. Τό δοκίμασα στόν ίδιο τόν έαυτό μου καί διχιχιοuμαι νά τ6 πω καί νά τό
γράψω: εΤναι ματαιόδοξες καί νεκρές Οσες άνθρώπινις πράξεις δέν έκπο ρεύονται άπό τή δυνατή αύτή παρώθηση». Φuσιχά πρίπιι νά συμπληρώ
σουμε οτι, σύμφώνα μέ άλλες πηγές γιά τή ζωή τοίί συγγραφέα, μπορεί έδw νά γίνεται λόγος μόνο γιά τό αίσθημα της τιμης κι οχι γιά τήν καθαυτό δόξα. υΟμως ό
Rabelais
τόνισε τό πράγμα ~δρότερα ίσως άπό
ολους τούς Ί ταλούς. Βέ~αια δέν άναμιγνύουμε μί ιύχαρίστηση τοuτο τό ονομα στήν ερευνά μας. Τά οσα μ(iς δίνει ό κραταιός, πάντοτε μπαρόκ Γάλλος, μ(iς παρέχουν περίπου μιάν είκόνα τοίί πώς θά φαινόταν ή Άνα γέννηση δίχως μορφή καί δίχως όμορφιά. 4 υομως ή περιγραφή της tδα
νικης κατάστασης στή μονή τwν Θελεμιτwν ιfναι άποφιχσιστική γιά τήν ίστορίιχ τοίί πολιτισμοu, ετσι ώστε νά θεωροuμε οτι, δίχως τήν άνώτερη
αύτή φαντασία θά ήταν άτελής ή είκόνα τοu 16ου αίώνα. Διηγείται μεταξύ άλλων γι' αύτούς τούς κυρίους καί τίς κυρίες του άπό τό τάγμα της έλεύθερης θέλησης τά άκόλουθα: 5
Στόν κανονισμό τους δέν ύπηρχε παρά αύτή ή ρήτρα: κάνε ό,τι θιί ήθελες. Γιατί άνθρωποι έλεύθεροι, καλης καταγωγΥις, 6 σπουδαγμένοι, μέ έντιμες συναναστροφές, εχουν έκ φύσεως ενα ενστικτο καί ενα κεντρί πού τούς· ώθεί πάντοτε σέ ένάρετες πράξεις καί τούς άπομακρύνει άπό τό
κακό: τό όνομάζουν τιμ.ή. Πρόκειται γιά τήν ίδια πίστη στήν καλοσύνη της άνθρώπινης φύσης
πού έμψύχωνε καί τό δεύτερο ημισυ τοίί 18ου αίώνα καί ~οήθησε νά προετοιμαστεί ό δρόμος γιά τή Γαλλική 'Επανάσταση. Καί οί 'Ιταλοί άπευθύνονται ό καθένας άτομικά στό δικό του εύγενές ενστικτο, κι οταν
σέ γενικές γραμμές -κυρίως κάτω άπό τήν έντύπωση της έθνικης συμ φορriς- κρίνουν ή αίσθάνονται περισσότερο άπαισιόδοξα, όφείλουν μολα ταuτα νά κρατοuν πάντοτε ύψηλά έκείνο τό αίσθημα της τιμης. 'Άν ή
άπεριόριστη άνάπτυξη τοu άτόμου ύπηρξε κοσμοϊστορική μοίρα, άν ή ίδια ήταν ίσχυρότερη άπό τή θέληση τοu καθενός ξεχωριστοu άνθρώπου, τότε
καί ή άντίρροπη τούτη δύναμη, οπου σuμ~αίνει νά έμφανιστεί στήν 'Ιτα λία, συνιστri φαινόμενο μέγα. Πόσο συχνά καί πόσο ίσχυρές έπιθέσεις της έγωπάθειας νίκησε, τό άγνοοίίμε, καί γι' αύτό ή άνθρώπινη κρίση μας
εΤναι έντελwς άνεπαρκής προκειμένου νά έκτιμήσει σωστά τήν άπόλυτη ήθική άξία τοu εθνους.
Ή ήθικότητα τοu άνώτερα άνεπτυγμένου Ίταλοu της Άναγέννησης
~ρίσκεται τώρα άντιμέτωπη μέ τή φαντασία ώς τή σημαντικότερη γενική ύπόθεση. Αύτή κυρίως χρωματίζει μέ τόν ίδιαίτερο τρόπο της τίς άρετές
301
ΗθΙΚΟΤΗΤΑ
καί τά σφάλματά του. 'Υπό τή δική της κυριαρχία ή άποδεσμευμένη έγωπάθειά του φθάνει γιά πρώτη φορά στήν πλήρη γονιμότητά της. Γιά χάρη της γίνεται π.χ. ό πρώτος μεγάλος παίκτης τυχερών παιχνιδιών τών νεώτερων χρόνων, άφοu τοu ζωγραφίζει μέ τέτοια ζωντά
νια τίς είκόνες τοu μελλοντικοu πλούτου καί τών μελλοντικών ά~ολαύ
σεων, wστε έκείνος νά τά παίζει ολα γιά ολα. Οί μωαμεθανικοί λαοί θά εΤχαν τό δίχως άλλο προηγηθεί σ' αύτόν τόν τομέα, άν τό Κοράνι δέν
εΤχε θέσει άπ' τήν άρχή τήν άπαγόρευση τών παιχνιδιών ώς τήν πλέον
άπαραίτητη προστασία τών ίσλαμικών ήθών καί δέν εΤχε παραπέμψει τή φαντασία τών πιστών του στήν άναζήτηση κρυμμένων θησαυρών. Στήν Ί ταλία γενικεύτηκε μιά παιχνιδομανία, ή όποία ήδη τήν έποχή έκείνη
άπειλοuσε ή κατέστρεφε άρκετά συχνά τή ζωή άτόμων. "Ήδη στά τέλη τοu 14ου αίώνα ή Φλωρεντία εχει τόν Casanova της, έ:ναν κάποιο Buonaccorso Pitti, ό όποίος ταξιδεύοντας διαρκώς ώς εμπορος, ύποστηρικτής κάποιας παράταξης, καιροσκόπος, διπλωμάτης καί έπαγγελματίας παί
κτης εχανε καί κέρδιζε τεράστια ποσά, καί μονάχα μέ ήγεμόνες μποροuσε
πλέον νά παίζει, οπως τούς δοuκες τΎjς Βρα~άντης, τΎjς Βαυαρίας καί τΎjς Σα~ο·tας. 7 'Αλλά κι ή μεγάλη κληρωτίδα, πού άποκαλοuνταν ρωμαϊ κή Κουρία, εθισε τούς άνθρώπους της σέ μιάν άνάγκη ύπερέντασης πού ξεθύμαινε άναγκαστικά στό ζάρι στίς παύσεις άνάμεσcι στίς μεγάλες μηχανορραφίες. Ό
14.000
Franceschetto Cibo π.χ. εχασε κάποτε σέ Ούο δόσεις Raffaele Riaήo καί διαμαρτυρήθηκε
δουκάτα άπό τόν καρδινάλιο
κατόπιν στόν πάπα οτι ό συμπαίκτης του τόν έξαπάτησε. 8 Στή συνέχεια ή Ί ταλία εγινε ώς γνωστόν ή πατρίδα τΎjς λοταρίας.
Καί ή δίψα γιά έκδίκηση άποκτα στόν τόπο αύτό τόν ίδιαίτερο χαρακτήρα της, έπίσης χάρη στή φαντασία. Τό περί δικαίου αίσθημα θά πρέπει ~έ6αια νά ήταν άνέκαθεν κοινό σέ όλόχληρη τή Δύση καί ό τραυ
ματισμός του, οποτε εμενε άτιμώρητος, θά ~ιωνόταν μέ τόν ίδιο τρόπο. 'Άλλοι λαοί ομως, μολονότι δυσκολεύονται έπίσης νά συγχωρήσουν, μπο ροuν ώστόσο νά ξεχάσουν εύκολότερα, ένώ ή ίταλική φαντασία διατηρεί τρομερά νωπή τήν είκόνα τοu άδίκου. 9 Τ ό γεγονός, οτι στό πλαίσιο τΎjς λαϊκΎjς ήθικΎjς ή αίματηρή έκδίκηση θεωρείται καθηκον καί άσκείται συχνά μέ τόν πλέον άποτρόπαιο τρόπο, παρέχει στήν καθολική αύτή δίψα
γιά έκδίκηση έ:ναν άκόμη ίδιαίτερο λόγο κι ενα θεμέλιο. Οί κυ~ερνήσεις καί τά δικαστήρια τών πόλεων τήν άναγνωρίζουν ώς ύπαρκτή καί δικαιο λογημένη έπιδιώκοντας νά ποδηγετήσουν μονάχα τίς χειρότερες παρεκ τροπές της. Καί άνάμεσα στούς άγρότες έμφανίζονται ώστόσο θυέστια γεύματα καί άλληλοσκοτωμοί μεγάλης εκτασης. 'Άς άκούσουμε τώρα εναν μάρτυρα. !Ο
Τρείς ~οσκοί ε~οσκαν τό κοπάδι στήν περιοχή τΎjς
Acquapendente κι
302
ΗθΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
ενας τους εfπε: γιά νά οοκιμάσουμε πώς κρεμ4ν τούς &νθρώπους. Καθώς ό tνα.ς καθόταν στούς ώμους τοϋ άλλου κι ό τρίτος τύλιξε γύρω άπό τό
λαιμό τοϋ τελευταίου τό σκοινί καί στή συνέχεια. τό ίοεσε σέ μιά hα.λα νιδιά, κατέφθασε ό λύκος, κι ίτσι οί Ούο τό 'σκα.σα.ν κι έκείνον τόν άφησαν
νά κρέμεται. Τόν hρΎjκαν κατόπιν νεκρό χα( τόν ίθαψα.ν. Τήν Κυριακή -}jρθε ό πατέρας του νά τοu φέρει ψωμί κι eνας ιΧπό τούς ούο τοu άπο κάλυψε τά καθέκαστα καί τοϋ ίοειξε τόν τάφο. 'Όμως ό γέρος τόν
σκότωσε μέ μαχαίρι, τόν άνοιξε, πΎjρε τό συκώτι του χα( στό σπίτι του έκανε μ' α.ύτό τραπέζι στόν πατέρα έκείνΘυ. Κατόπιν τοu εΙπε ποιανοί:ί
τό συκώτι εΙχε φάει. Πάνω έκεί ξεκίνησε τό φονικό άνάμεσα στίς δύο οίκογένειες καί μέσα σ' εναν μήνα εΙχαν σκοτωθεί 36 άτομα, γυναίκες καί άνδρες.
Καί τέτοιες bεντέτες, κληρονομητές έπ( σειρά γενεών σέ συnενείς έκ πλαγίου καί σέ φίλους, άπλώνονταν σέ μεγάλη ίκταση, ψηλά ώc:; τίς
άνώτερεc:; τάξεις. Τόσο τά χρονικά οσο καί οί συλλογές νουhελwν hρίθουν παραοειγμάτων έκοίκησης, ίοίως έξ αίτίας άτιμασμένων γυναικών. Τό κλασσικό έοαφος γιά τέτοιες ένέργειες -}jταν κυρίως ή Ρομάνια, οπου ή
bεντέτα διαπλεκόταν μέ οποιαν άλλη μορφή διχόνοιας μπορεί νά t;άλει ό νοϊ.iς. Ό θρύλος περιέγραφε μέ φρικτούς ένίοτε συμhολισμούς τήν ά.γριότητα
'
που
ρ κατε'λαοε
' ' αυτον
' τον
γενναιο,
~ ' υυνατο
λαο. ' "Ετσι
π.χ.
'
στην
ίστορία τοϋ εύγενοuς έκείνου άπό τή Ραbέννα πού εΙχε τούς έχθρούς του συγκεντρωμένους σ' eναν πύργο καί μποροuσε νά τούς κάψει, άντ' αύτοu ομως τούς άφησε έλεύθερους, τούς άγκάλιασε κα.ί τούς φίλεψε θεσπέσια, όπότε ή όργισμένη τους αίδώι; τούς παρώθησε γιά τά καλά στή συνω μοσία.11 Εύσεhείς, χα( άγιοι άκόμα μοναχοί, κήρυτταν άκατάπαυστα τή συμφιλίωση, άλλά κατάφερναν τό πολύ νά περιορίσουν μιάν ήοη έξελισ
σόμενη bεντέτα. Δύσκολα. θά κατάφερναν νά έμποοίσουν τή οημιουργία καινούργιων.
οι νουbέλες μ&ς περιγράφουν συχvά χα( αύτή τήν έπίδρα.ση της θρησκείας, τήν εύγενη έξαψη καί στή συνέχεια τήν κατάπτωσή της ύπό τό bάρος οσων προηγήθηκαν καί οέν μποροuσαν πιά νά ξεγίνουν. 'Ακόμη κι ό ίοιος ό πάπας οέν εΙχε πάντοτε τύχη στίc:; συμφιλιώσεις: «Ό πάπας Παί:ίλος Β' έπιθυμοί:ίσε νά σταματήσει ή φιλονεικία άνάμεσα στόν Antonio
Caffarello καί τόν οΙκο τwν Albeήno καί διέταξέ νά έλθουν μπροστά του οί GiovanniAlbeήno καί Antonio Caffarello, νά φιληθοuν καί τούς άνήγ γειλε τήν έπιhολή προστίμου 2.000 δουκάτων έάν έhλαπταν χα( πάλι ό ίνας τόν άλλο. Δυό μέρει::; άργότερα ό Antonio μαχαιρώθηκε άπό τόν ίοιον έκείνο Giacomo Albeήno, γυιό τοu Giovanni, ό όποίος τόν ε!χε ήδη τραυματίσει κα.ί προηγουμένως ό πάπας Παuλος άγανάκτησε κι thαλε νά οημεύσουν τήν περιουσία τους, νά κατεδαφίσουν τά σπίτια τους καί έξό-
'
303
ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ
ρισε πατέρα και γuιό άπό τή Ρώμη» .12 Εrναt έv(οτε φρικτοί οι Ορκοι Κt οί τελετουργίες μέσω των όποίων οί σuμφιλιωθέντες έπιόιώκουν νά όια:. σφα:.λιστοuν άπό ύποτροπές. υΟτα:.ν τό Gράόυ της πα:.ραμονΥjς Πρωτοχρο νια<; τοu
1494
οί παρατάξεις τών
Novi
καί
Popolari
επρεπε νά φιληθοuν
έντός τοϊί καθεόρικοu ναοϊί της Σιένας κατά ζεuγη, άναγνώστηκε γιά τήν περίσταση αuτήν ίνας ορκος πού άρνιόταν στούς μέλλοντες παραGάτες κάθε έπίγεια καί αίώνια σωτηρία, «ορκος τόσο έκπληκτικός καί φρικτός
ΟσΟ ποτέ όέν εfχε άκουστεί πα:.ρόμοιος)). 13 'Ακόμη κι ή τελευταία παρη γοριά τήν ώρα:. τοu θα:.νάτου θά μεταστρεφότα:.ν σέ κα:.τάρα γιά οποιον θά
τόν παρέGαινε. Εfνα:.ι φανερό οτι α:.ύτά έξέφραζαν περισσότερο τήν άπελ
πισία:. των όιαμεσολα:.Gητών άπ' ο,τι μιάν άληθινή έπύηση είρήνης κι οτι άκριGως ή πραγμα:.τική συμφιλίωση όιόλου όέν άπα:.ιτοϊίσε τέτοια:. λόγια:.. Ή άτομική άνάγκη γιά έκόίκηση τοu μορφωμένου κα:.ί τοu κοινωνικά άνώτερου, στηριζόμενη στό ίσχυρό θεμέλιο ένός άνάλογου λα:.ϊκοϊί έθίμου, παρουσιάζει φυσικά χιλιάόες άποχρώσεις κα:.ί έγκρfνεται άνεπιφύλακτα άπό τήν κοινή γνώμη, ή όποία μιλ& έόω όιά στόμα.τος των νουGελογρά φων.14 'Όλος ό κόσμος συμφωνεί οτι γιά περιπτώσεις προσGολων κα:.ί τραυματισμών, γιά τίς όποίες ή τότε ίτα:.λική όικα:.ιοσύνη όέν άπένεμε όίκα:.ιο, καί κυρίως γιά οσες όέν ύπηρξε ποτέ καί οϋτε μπορεί νά ύπάρξει
ίκανοποιητικός νόμος, ό καθένας όικαιοuτα:.ι vά νομοθετήσει μοναχός του.
'Αρκεί μονάχα ή έκόίκηση νά έμφορείται άπό όρισμένο πνεϊίμα:. καί ή ίκανοποίηση νά άποτελεί σuνόυα:.σμό πραγμα:.τικΎjς GλάGης κα:.ί πνευμα:. τικΎjς τα:.πείνωσης τοϊί προσGολέα:.. Ή κοινή γνώμη όέν θεωρεί ίκα:.νοποίη ση μονάχα:. τή Gίαιη κα:.ί χονόροειόΎj ύπεροχή όυνάμεως. Πρέπει νά θρια:.μ Gεύει τό άτομο στό σύνολό του, συμπεριλα:.μGανομένων των καταGολών του γιά κλέος καί χλεύη, Οχι άπλώς ή πυγμή.
Ό 'Ιταλός της έποχΎjς έκείνης εΤναι ίκα:.νός νά κάμει πολλές προ-
' ι ι ι ·, ιtιυ ι σποιησεις προκειμενου να πετυχει σuγκεκριμενους σκοπους, οχι ομως να
ύποκριθεί σέ ζητήμα:.τα:. άρχων, οϋτε ένώπιον άλλων οuτε ένώπιον τοϊί έαυτοu του. Γιά τόν λόγο αύτόν όμολογεί μέ πλήρη άφέλεια οτι ή έκ
όίκηση τοϊί εfναι άνάγκη. 'Άνθρωποι έντελώς ψύχραιμοι αύτοεπαινοϊίντα:.ι ίόίως οταν λα:.μGάνει χώραν άνεξάρτητα άπό πρα:.γμα:.τικό πάθος, καθαρά γιά λόγους σκοπιμότητας, ιιγιά νά μάθουν οί άλλοι νά μή σέ πεφάζουν)). 15
Τέτοιες περιπτώσεις θά πρέπει ώστόσο vά άποτελοϊίσαν μικρή μειοψηφία
bαντι έκείνων κα:.τά τίς όποίες έπιόιωκόταν ή κατάσGεση τοϊί πάθους. Τούτη ή έκόίκηση όια:.χωρίζεται στό σημείο αύτό σα:.φώς άπό τήν α:.ίμα:. τηρή έκόίκηση. Ένω ή τελευταία παραμένει περισσότερο έντός των όρίων της άνταπόόοσης, τοu
jus talionis, ή πρώτη πηγαίνει άναγκαστικά πιό
πέρα άπαιτώντα:.ς οχι μόνον τή συναίνεση τοϊί περί όικαίου α:.ίσθήμα:.τος άλλά καί θέλοντας νά πάρει μέ τό μέρος της τούς θαυμα:.στές κα:.(, άνα-
304
ΗΘΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
λόγωι; μέ τίι; περιστάσεις, κιχ( οσουι; ήθελαν vά γελάσουν μέ κάποιον.
Έοω εγκειται άλλωστε καί ή αίτίι.ι τΎjι; συχνά μι.ικρόχροvηι; άναbολΎjι;. Γιά μία bella vendetta άπαιτείται κατά κανόνα νά συν'f:ρέχουν οί περιστά σεις έκείνει; γιά 'f:ίι; όποίει; χρειάζε'f:αι νά περιμένει κανείς. Μέ άληθινή
άγαλλίι.ιση οί νουbελογράφοι περιγράφουν σποραδικά 'f:ή στι.ιΟιακή ώρίμι.ιν ση τέ'f:οιων εύκι.ιφιών. Δέν χρειάζε'f:αι νά έκφέρουμε κρίσεις σχετικά μέ 'f:ήν ήθιχότητα ένεργειών κατά 'f:(ζ όποίει; Κα'f:ήγοροι; χα( οικασ'f:ής 'f:αυτ(ζον'f:αι. 'Εάν
ιχύ'f:ό τό πάθοι; 'f:ών 'Ιταλών γιά έκδίκηση μποροuσε νά δικαιολογηθεί μέ κάποιον τρόπο, αύτό επρεπε νά συμbεί μέσω τηι; 'f:εκμηριωμέvηι; διαπί στωσης μιiiι; άvάλογηι; έθvικ1)ι; άρετΎjι;, δηλαδή
'f:OU
αίσθήμι.ι'f:οι; τηι;
εύγvωμοσύvηι;. Ή ίδια φαν'f:ασία πού άvαζωπύρωνε κιχ( μεγέθυνε 'f:ήν
οποιαν άοιχία ε!χε ύποστεί κάποιοι;, όφειλε κι.χ( νά διατηρήσει σ'f:ή μνήμη ο,'f:ι καλό ':ou εΤχε γίνει. 16 Δέν θά μπορέσουμε ποτέ νά άποοείξουμε χά'f:ι τέτοιο γιά τόv λαό ώι; σύνολο, ώστόσο παρόμοια ίχνη οέν λείπουν άπό 'f:όν χαρακ'f:ήρα τοu σημερινοu ίταλικοu λαοu. Άπό έκεί προέρχε'f:αι ή μεγάλη άναγvώριση κιχ( άν'f:απόδοση τηι; εντιμηι; συμπεριφορίiι; σ'f:ούι; άπλούι; άνθρώπουι; κιχ( ή καλή κοινωνική μνήμη σ'f:ίι; άνώ'f:ερει; 'f:άξειι;. Τούτη ή σχέση της φαντασίας πρός τίι; ήθικέι; ίδιότητει; των 'Ιτα
λών έπαvαλαμbάνεται άοιάλειπτα. Τό ο'f:ι 'f:αυτόχρονα μοιάζει νά έμφανί ζονται μεγαλύτερες δόσεις ψυχροu ύπολογισμοu σέ περιπτώσεις οπου ό Βόρειοι; άκολουθεί περισσότερο την ψυχική 'f:Ου διάθεση, αύ'f:ό σuναρτiiται
bέbαια μέ τό γεγονός Ο'f:ι ό 'Ι'f:αλόι; εΤναι συχνότερα, πρω'f:ύτερα χα( έν'f:ονό'f:ερα έξελιγμένοι; σέ ά'f:ομικό έπίπεδο. Σέ Οσει; περιπτώσεις συμbαί
νει αύτό κι.χ( έκ'f:όι; 'Ιταλίας, προκύπτουν έπίσηι; παρόμοια άποτελέσμι.ιτα. Ή πρόωρη άποξένωση άπό τό σπ('f:ι κιχ( 'f:ήν πατρική αύθεντία χαρακτη
ρίζει π.χ. έξ ίσου 'f:ήν ί'f:αλική κιχ( τη bορειοαμερικανική νεολαία. 'Όταν πρόκει'f:αι γιά εύγενείι; φύσεις άποχαθίσταται άργότερα μιά σχέση έλεύ
θερου σεbασμοu άνάμεσα σέ παιοιά χαί γονείς. Γενικότερα ε!ναι ίοιαίτερα δύσκολο vά διαμορφώσει κανείς χρίσεις σχετικά μέ τή σφαίρα των ψυχικών διαθέσεων έvόι; λαοu. Τό ίδιο πράγμα μπορεί νά ύφίστα'f:αι σέ πολύ άνεπτυγμέvη μορφή άλλά μέ 'f:όσο ξένο τρόπο, ωσ'f:ε έρχόμεvοι; άπό εξω νά μήν τό άvαγvωρίσει. Μπορεί έπίσης κάλλιστα νά παραμείνει έv'f:ελώι; κρυφό γι' αύ'f:όν. 'Ίσωι; ολοι οί ου'f:ικοί λαοί νά εχουν έξ ίσου εύνοηθεί άπό την άποψη αύτή. ··Άν ώστόσο σέ κάποιο ζή'f:ημι.ι άναμίχθηκε μέ τήν ήθιχό'f:ητα ή φαντασία ώι; πανίσχυρη άρχόντισσα, τοuτο συνέbη σ'f:ίς άπαγορευμένει; έπαφέι; με'f:αξύ 'f:ών ούο φύλων. Ώι; γvωσ'f:όν ό Μεσαίωνας οέν εδειχνε
χαμμία έπιφύλαξη άπέναντι στη συνήθη πορεία ωσπου tjρθε ή σύφιλη· δέν άρμόζει νά παραθέσουμε έδω μιά συγκριτική στατιστική τΎ)ι; κάθε είοουι;
ΗθΙΚΟΤΗΤΑ
3αΊ
πορνείας. Αύτό ομωc; πού φαίνεται νά άποτελεί ίοιαtτερο χαρακτηριστικό
τΎjc; 'Ιταλίας κατά τήν 'Αναγέννηση εΤναι τό γεγονός οτι ό γάμος καί τό οίκαιο πού τόν οιέπει καταπατώνται περισσότερο κα( πάντως συνειοητό
τερα άπό άλλο'ϋ. ΈΟώ οέν λογαριάζονται τά κορίτσια των άνωτέρων τάξεων πού τά κλειοαμπαρώνουν έπιμελώc;. 'Όλο τό πάθος έπικεντρώ νεται σ.τίc; επαμεc; γυναίκες.
ΕΤναι παράλληλα άξιοσημείωτο τό γεγονός οτι, μολατα'ϋτα, οέν μπορεί νά τεκμηριωθεί κάποια μείωση τών γάμων Κι οτι σέ μεγάλο 6αθμό ή οικογενειακή ζωή οέν ύπέστη τήν καταστροφή ποό θά ύφίστατο ύπό τίc; ίοιεc; συνθηκεc; στόν Βορρά. Έπιθuμο'ϋσαν 6έ6αια νά ζοuν τελείως αύθαίρετα, οχι ομως νά άπαρνηθοuν τήν οίκογένεια, άκόμη Κι οταν ύπΎ)ρ χε ό φό6οc; οτι οέν ήταν έντελώc; οική τους. Έπ(σηc; ή φυλή οέν κατέπεσε έξ αύτοu τοu λόγου οuτε σωματικά οuτε πνευματικά - γιατί ώc; πρόc; τόν φαινομενικό έκείνο πνευματικό ξεπεσμό ποό γίνεται αίσθητόc; γύρω στά μέσα τοu 16ου αίώνα μποροuμε νά κατονομάσουμε πολύ συγκεκριμένες έξωτερικέc; αίτίεc; πολιτικΥjc; καί έκκλησιαστικΥjc; ύφΥjc;, άκόμη κι άν
άρνεϊται κανείς νά παραοεχθεί οτι εΤχε έξαντληθεί ό κύκλος των ουνατων οημιουργιών τΎ)c; 'Αναγέννησης. Μ' ολεc; τίc; άκολασίεc; οί 'Ιταλοί έξακο λούθησαν ν' άνήκουν στοόc; σωματικά καί πνευματικά ύγιέστερουc; καί πιό
εύνοημένουc; πληθυσμούς τΎjc; Εύρώπηc; καί, ώc; γνωστόν, οιεκοικοuν τοuτο τό πλεονέκτημα μέχρι καί σήμερα, άφοu πλέον τά ήθη 'έχουν
6ελτιωθεί κατά πολό. 17 Έάν λοιπόν προσεγγίσει κανείς περισσότερο τήν έρωτική ήθική τYjc; 'Αναγέννησης, έντυπωσιάζεται άπό μιάν άξιοσημείωτη άντίφαση των
άποφάνσεων. οι νου6ελογράφοι καί οί κωμωοιογράφοι οίνουν τήν έντύπω ση οτι ό 'έρωτας συνίστατο άποκλειστικά στήν άπόλαυση καί οτι οχι μόνον έπιτρέπονταν ολα τά μέσα γιά τήν έπίτευξή του, τραγικά καθώς
καί κωμικά, άλλά καί ήσαν τόσο περισσότερο ένοιαφέροντα Οσο ήσαν τολμηρότερα καί πιό έπιπόλαια. Έάν οια6ιΧσει κανείς τοόc; καλύτερους λυρικούς ποιητές καί συπραφείc; οιαλόγων θά οιαπιστώσει οτι ζεί έντόc;
τους ή εύγενέστερη έμ6άθυνση καί έκπνευμάτωση τοu πάθους, άναζητεί ται μάλιστα ή 'έσχατη χα( άνώτερη 'έκφρασή του στήν υίοθέτηση άρχαίων ίοεών περί μι&c; πρωταρχικΎjc; ένότηταc; των ψυχών μέσα στή θεϊκή όντό τητα. Καί oi ούο άντιλήψειc; ήσαν τότε άληθινέc; καί μποροuσαν νά συν υπάρχουν στό ίοιο άτομο. Δέν εΤναι άπολότωc; άξιέπαινο, άλλά άποτελεί πραγματικό γεγονός οτι ό μοντέρνος μορφωμένος άνθρωπος οιαθέτει αί
σθήματα οιαφορετικών οια6αθμίσεων ποό συνυπάρχουν ταυτόχρονα, οχι μόνο σιωπηρά άλλά καί φθάνοντας, άνάλογα μέ τίc; περιστάσεις, σέ συ
νειοητή καλλιτεχνική 'έκφραση. Καί άπό τήν άποψη αύτήν ό μοντέρνος άνθρωποι:;, οπωc; καί ό άρχαίοc;, συνιστα γιά πρώτη φορά εναν μικρόκο-
306
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
σμο, κάτι πού 8έν ήταν οuτε χα( μποροUσε νά εlναι ό άνθρωπος τοu Μεσαίωνα.
Άξιοσημείωτη εlνιχι κατ' b.ρχήν ή ήθιχή τών νουf:ίελών. Στήν πλειο ψηφία τους έμφανίζοντιχι, οπως παρατηρήσαμε, επιχμες γυναίκες χα(
συνεπώς πρόκειται Ύιά μοιχεία. Σημαντικότατη μοιάζει τώρα στό σημείο αύτό ή -yvωστή μας ήοη
(σ.
271 κ.έξ.) άντίληψη έκε(vη περί ίσοτιμ(ας γυναικών κιχί άνορών. Ή
Ύυνιχίχιχ άνώτερης μόρφωσης μέ άνεπτυΎμέvη προσωπικότητα έξουσιάζει τόν έιχυτό της μέ έντελώς 8ιιχφορετική ιχύτοπεποίθηση άπό τίς Ύυναίκες
τοu Βορρii, κι ή άπιστ(ιχ οέν έπιφέρει στή ζωή της τό τρομερό έκείνο ρηΎμα, άπό τή στιΎμή πού μπορεί νά 8ιασφιχλισθεί ενιχντι τών έξωτερι κών συνεπειών. Τό οικιχίωμα τοu συζ&yου πάνω στήν πίστη της 8έν
8ιιχθέτει τό ί8ιο σταθερό εsιχφος πού τοϋ παρέχει στούς f:ίόρειους λαούς ή
ποίηση καί τό πάθος της πολιορκίας καί τοu άρριχf:ίώνιχ. Άπό τή Ύονική ή μοναστηριακή έπιτήρηση ή νεαρή γυναίκα bΎΙΧίνει κατ' εύθείιχν στόν κόσμο μετά άπό κάποια συντομότατη -yvωριμία, κιχ( μόλις τώρα 8ιιχμορ φώνετιχι ή άτομικότητά της μέ έξιχφετιχή ταχύτητα. Γι' αύτόν κυρίως
τόν λόΎο τό οιχιχίωμα έκείνο τοu συζ&yου εΙναι έξιχφετικά περιορισμένο, κι άκόμη κιχ( οποιος τό άντιμετωπίζει ώς eνιχ jus quaesitum τό συσχετίζει
μονάχα μέ τά έξωτερικά στοιχεία της πράξης κι οχι μέ τό συναίσθημα. Π.χ. ή ώρα.ία νεαρή σύζυΎος ένός ήλιχιωμένου άποπέμπει τά 8ώριχ χα( τά μηνύματα ένός νειχροϋ έριχστη μέ τή σταθερή πρόθεση νά ύπεριχσπι
στεί τήν τιμή της (honesta). «Της t8ωσε ώστόσο χαρά ή ά.Ύάπη τοu νειχροu ΎLΙΧτ( έχείνος ήταν τόσο tξοχος, κιχ( χιχτάλιχbε οτι μιά γυναίκα εύ-yενής μπορεί νά ά.Ύιχπα ϊνιχν ύπέροχο άνθρωπο 8ίχως νά f:ίλάπτει τήν
τιμή της)) .18 Πόσο σύντομος εΙναι ομως ό 8ρόμος άπό μιά τέτοια οιάκριση μέχρι τό όλοχληρωτιχό 8όσιμο! Τοuτο τό τελευταίο μοιάζει 8ικιχιολογημένο οτιχν συντρέχει κιχί άπι
στία τοu συζύΎου. Ή γυναίκα μέ άνεπτυΎμέvη προσωπικότητα οέν νιώθει άπλώς πόνο έξ ιχίτίιχς της, άλλά τήν ιχίσθάνετιχι ώς χλεύη κιχ( ταπείνωση,
κυρίως ώς έξιχπάτηση· κι tτσι τώρα έκ8ικείτιχι, συχνά έντελώς έν ψυχρ(i'>, τόν σύζυΎο πού τό άξίζει. Στή 8ιιχχριτιχή της έξουσίιχ ένιχπόκειτιχι ό
προσοιορισμός τοu ϋψους της ποινΎ)ς στήν έχάστοτε περίπτωση. Ή πιό
f:ίιχθειά προσf:ίολή μπορεί π.χ. νά θέσει σέ τροχιά μιά πορεία 8ιεξό8ου πρός συμφιλίωση χα( μελλοντική ήρεμη ζωή, έάν παραμείνει έντελώς κρυφή.
Οί νουf:ίελοΎράφοι, πού μολιχτιχuτιχ πληροφοροuντιχι παρόμοια περιστατικά ή τά έπινοοuν σύμφωνα μέ τήν άτμόσφιχιρα της έποχης τους, εΙνιχι Ύεμάτοι θαυμασμό οτιχν ή έκ8ίκηση εΙναι καλοτιχίριαστη, οτιχν συνιστii ερΎο τέ χνης. 'Εννοείται οτι, παρ' ολιχ ιχύτά, ό σύζυΎΟς κατά bάσιν οέν ά.να-yvωρίζει ποτέ eνιχ τέτοιο 8ικιχίωμιχ έκ8ίκησης χα( ύποχωρεί μονάχα άπό φόf:ίο ή
307
ΗθΙΚΟΤΗΤΑ
φρονιμάδα. 'Όταν αύτά έκλεlπουν, οταν πρέπει νά προσδοκ& ή τουλάχιστον νά τό 'χει έγνοια οτι θά χλευασθεί &πό τρίτους γιά τήν άπιστlα της γυναlκας
του, τότε ή ύπόθεση γ(νεται τραγική. Συχνά άκολουθεί ή 6ιαιότερη άντεκδlκηση καί ό φόνος. ΕΙναι πολύ χαρακτηριστικό οσον άφορ& τήν άληθινή πηγή τών πράξεων αύτών οτι, έκτός άπό τόν σύζυγο, καl οί άδελφοί19 καl ό πατέρας της γυναίκας πιστεύουν οτι έχουν ιύτό τό δικαlωμα, άκόμη
καί τό καθηκον. Ή ύπόθεση δέν εfχε λοιπόν τίποτε πλέον νά κάνει μέ ζήλεια καl λίγο μόνο μέ τό περί ήθικΎjς α!σθημα· αύτό πού κυρίως ένδιέφερε
fιταν νά κοπεί σέ τρίτα πρόσωπα ή ορεξη γιά χλεύη. «Σήμερα>>, λέει ό Bandello,20 «~έπουμε μιά νά δηλητηριάζει τόν σύζυγό της γιά νά ίκα νοποιήσει τlς όρέξεις της, σάν νά της έπιτρεπόταν νά κάνει κατόπιν τό
κέφι της έπειδή θά εΙχε γίνει χήρα. Μιά ιίλλη, φο6ούμενη τήν άποκάλυψη τών άπαγορευμένων συναναστροφών της, 6άζει τόν έραστή νά δολοφονήσει τόν σύζυγο. 'Ορθώνονται κατόπιν πατεράδες, άδελφοί καί σύζυγοι γιά νά 6γάλουν τήν ντροπή μέ δηλητήριο, ξίφος κα.ί μ' άλλα μέσα., κα.ί μολα.τα.ϋτα. πολλές γυναίκες έξα.κολουθοϋν νά ζοϋν κατά τά πάθη τους, περιφρονώντας
τήν ίδια. τή ζωή καί τήν τιμή τους)). Μιά άλλη φορά, σέ ήπιότερη διάθεση, άνα.φωνεί: «''Ας μήν είχα.με ν' άκοϋμε καθημερινά: α.ύτός δολοφόνησε τή γυναίκα του γιατί ύποψιαζότα.ν άπιστ(α., έκείνος στραγγάλισε τήν κόρη του
γιατί εΙχε παντρευτεί κρυφά, ό ιίλλος τέλος έ6αλε νά σκοτώσουν τήν άδελφή του γιατί δέν ήθελε νά παντρευτεί κατά τίς δικές του άντιλήψεις!
ΕΙναι ομως στ' άλήθεια. τρομερή θηριωδlα νά θέλουμε νά κάνουμε ο,τι μ&ς κα.τέ6ει στό κεφάλι καί νά μήν άνα.-yνωρίζουμε τό ίδιο καί στίς κακόμοιρες τίς γυναίκες. 'Όταν κάνουν κάτι πού μ&ς δυσαρεστεί άρπάζουμε εύθύς τό σκοινί, τό στιλέτο καί τό δηλητήριο.
Tl
μωρlα. έκ μέρους τών άνδρών
νά έξαρτοϋν τήν τιμή τους κα.( τήν τιμή όλόκληρου τοu οίκου τους άπό
τlς έπιθυμlες μιιiς γυνα.lκας ! » Δυστυχώς ή εΚ6αση τέτοιων ύποθέσεων μποpοϋσε νά προ~εφθεί συχνά μέ τέτοια. σιγουριά, ωστε ό νου6ελογράφος μποροuσε νά ξεγράφει eναν άπειλούμενο έραστή, ένόσω άκόμη ό τελευταίος τριγυρνοϋσε ζωντανός. Ό γιατρός (καίλα.ουτιέρης)ΑηtοηiοΒοlοgηa (πα.ραπ. σ. 271) παντρεύτηκε κρυφά τή χήρα. δούκισσα τοϋ Μάλφι, άπό τόν οfκο τΎjς 'Αραγωνίας. 'Αμέσως τά άδέλφια της έθεσαν ξανά ύπό τήν έξουσία. τους τήν ίοια κα.( τά παιδιά της κα.ί τούς δολοφόνησαν σ' eνα. παλάτι. Ό
Antonio, πού τό ά-yνοοϋσε &κόμη αύτό καί ίτρεφε άκόμη έλπίδες, 6ρέθηκε στό Μιλάνο, οπου ήδη τόν παραμόνευαν πληρωμένοι δολοφόνοι, κα.ί τρα γούδησε μέ λαγοϋτο τή συμφορά του στή συντροφιά της
Ippolita Sforza. Delio, «διηγήθηκε τήν ίστορlα μέχρι τό σημείο αύτό στόν ScipioAtellano κα.ί σvμπλήρωσε οτι θά τήν πραγμα τευθεί σέ μία άπό τlς νου6έλες του, άφοϋ ήξερε μέ σιγουριά οτι ό Antonio 'Ένας φίλος τοϋ ο'ίκου αύτοϋ, ό
θά οολοφονοuνταν>). Ό τρόπος, μέ τόν όποίο α.ύτό έπα.ληθεύτηκε σχεδόν
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
308
μπροστά στά μάτια τwν Delio καί Atellano, πιριrριΧφc~αιι μi συ"(Κινητικό τρόπο άπό τόν Bandello (Ι, 26). 'Ωστόσο, οί νου~ελογράφοι έπικροτοuν συνεχώς χιΧθc τι ίξυπνο, πο νηρό καί κωμικό πού συμπαρομαρτεί μέ τή μοιχc(α. Πcριγράφουν μέ άπόλαυση τό κρυφτούλι στά σπίτια, τά συμ~ολιχιΧ νcuματα καί τά μη
νύματα, τά σεντούκια πού ήταν άπό πρίν έφοδιασμίνα μi μαξιλάρια καί γλυκίσματα, wστε οί έραστές νά μεταφερθοuν κρυμμένοι ίντός τους, κι άλλα παρόμοια. Ό άπατημένος σύζυγος ζωγραφίζεται ά.νά.λογα μέ τίς περιστάσεις είτε ώς πρόσωπο ούτως ή άλλως γελοίο ίξ ύπαρχΎjς, είτε ώς
τρομερός έκδικητής τρίτη δυνατότητα δέν ύπάρχει, έκτός έάν πρέπει νά περιγραφεί ή γυναίκα ώς κακό~ουλη καί φρικαλέα καί ό άνδρας ή ό έραστής ώς άθwα θύματα.
Παρατηροuμε ώστόσο οτι διηγήσεις τοu τελευταίου αύτοu είδους δέν
συνιστοuν πραγματικές νου~έλες, άλλά μονάχα έκφο~ιστικά παραδείγμα τα άπό τήν άληθινή ζωή. 21
Ή ζήλεια, ~ιαιότατη ώς πρός τά μέσα πού χρησιμοποιοuσε, γνώρισε ίσως καί νέα οξυνση μέ τήν ίσπανοποίηση τΎjς ίταλικΎjς ζωΎjς κατά τή
διάρκεια τοu 16ου αίώνα· πρέπει ώστόσο νά τή διακρίνουμε άπό τήν ήδη προϋπάρχουσα, ριζωμένη στό ίδιο τό πνεuμα τΎjς ίταλικΎjς 'Αναγέννησης άνταπόδοση της άπιστίας. υΟταν κατόπιν ύποχώρησε ή ίσπανική πολι τισμική έπφροή, ή ζήλεια, εχοντας παρωθηθεί στά άκρα, μετατράπηκε κατά τά τέλη τοu 17ου αίώνα στό άντίθετό της, τήν άδιαφορία έκείνη τήν
όποία ό Cicisbeo θεωροuσε άπαραίτητη ενοικο τοu σπιτιοu καί ή όποία
έπέτρεπε νά άνέχεται κανείς άκόμη εναν ή καί περισσότερους (Patiti). Ποιός θά έπιχεφήσει τώρα νά παρα~άλει τήν άπίστευτη άνηθικότητα τΎjς κατάστασης τούτης μέ τά οσα συνέ~αιναν σέ άλλες χώρες; Ήταν ό γάμος π.χ. στή Γαλλία ίερότερος άπ' ο,τι στήν 'Ιταλία κατά τή διάρ κεια τοu 15ου αίώνα; οι μύθοι καί οί φάρσες γεννοuν εντονες άμφι~ολίες, καί θά 'πρεπε νά πιστέψει κανείς οτι ή άπιστία ήταν έξ ίσου συχνή καί
μονάχα ή τραγική της εκ~αση ύπΎjρξε σπανιότερη άπ' ο,τι στήν 'Ιταλία, γιατί ήταν λιγότερο άνεπτυγμένα τά άτομα μέ τίς άπαιτήσεις τους. υΕνα άποφασιστικό τεκμήριο ύπΎjρχε μiiλλον ύπέρ τwν γερμανικών λαwν, καί συ"(Κεκριμένα ή πολύ μεγάλη έκείνη κοινωνική έλευθερία γυναικών καί κοριτσιών, ή όποία εύχαριστοuσε τόσο τούς 'Ιταλούς στήν Άπλία καί τίς
Κάτω Χwρες (παραπ. σ. 273, σημ. 83). 'Αλλά καί σ' αύτό δέν πρέπει νά προσδώσουμε ύπερ~ολικά μεγάλη ~αρύτητα. Ή άπιστία ήταν σίγουρα έπίσης πολύ συχνή, καί ό πιό άνεπτυγμένος άτομικά άνθρωπος έπιδίδεται σ' αύτή κι έδw μέχρι τοu σημε(ου ΊΎjς τραγωδίας. 'Αρκεί μονάχα νά δεί κανείς πwς συμπεριφέρονταν ένίοτε οί Βόρειοι ήγεμόνες τΎjς έποχΎjς πρός
τίς συζύγους τους, οταν έμφιλοχωροuσε .-η παραμικρή ύποψία.
ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ
309
υΟμως στούς Ί ταλούς τΎjς έποχΎjς έκείνης κινοuνταν στή σφαίρα τοu
άπαγορευμένου οχι μονάχα τά συνηθισμένα Υέφια, οί πνιγηροί πόθοι τοu κοινοu άνθρώπου, άλλά καί τό πάθος γιά τό εuγενέστερο καί τό καλύτερο. 'Όχι μονάχα έπειδή τά άνύπαντρα κορίτσια ~ρίσκονταν έκτός κοινωνίας
άλλά καί άκρι~wς έπειδή τόν όλοκληρωμένο άνδρα τόν Ελκει δυνατότερα άπ' ό,τιδήποτε άλλο ή ήδη καλλιεργημένη μέσω τοu γάμου θηλυκή ϋπαρξη. Αύτοί οί άνδρες έκαναν νά ήχήσουν οί άνώτεροι τόνοι τΎjς λυρικΎjς ποίησης κι έπίσης έπεχείρησαν νά δώσουν μέ πραγματείες καί διαλόγους μιάν ώραιοποιημένη είκόνα τοu πάθους πού τούς κατέτρωγε: 1' amor divino. Τά παράπονά τους γιά τήν άναλγησία τοu φτερωτοu θεοu δέν ύπονοοuν μονάχα τή σκληρή καρδιά ή τή συστολή τΎjς άγαπημένης, άλλά καί τή συνείδηση τοu παράνομου χαρακτήρα τοu δεσμοu. Προσπαθοuν νά άνυψωθοuν ύπεράνω τοu δεινοu αύτοu προσδίδοντας στόν έρωτα τόν πνευ ματικό έκείνο χαρακτήρα πού άνάγεται στήν πλατωνική θεωρία περί
ψυχΎjς καί ~ρΎjκε τόν πιό διάσημο έκπρόσωπό του στό πρόσωπο τοu
PietroBembo. Τόν άκοuμε νά έκφράζεται μέ άμεσο τρόπο στό τρίτο ~ι~λίο τwν Asolanί του καί έμμεσα διά τοu Castiglione, ό όποίος ~άζει στό δικό του στόμα τή λαμπρή έκείνη έπιλογική όμιλία τοu τετάρτου ~ι~λίου τοu Cortίgίano. Κανείς άπό τούς Ούο συπραφείς δέν ύπΎjρξε στωικός κατά
τή διάρκεια τοu ~ίου του, ομως γιά τήν έποχή έκείνη ε!χε κάποια ση μασία νά ε!ναι κανείς διάσημος καί συνάμα άγαθός άνδρας, καί κανείς δέν μπορεί νά άρνηθεί καί στούς δύο τούς τίτλους αύτούς. Οί σύγχρονοί τους
θεωροuσαν οτι ένιωθαν άληθινά τά οσα έλεγαν, έτσι wστε ύποχρεούμαστε κι έμείς νά μήν τά περιφρονήσουμε ώς λόγια τοu άέρα. υΟποιος κάνει τόν
κόΠο νά δια~άσει τήν όμιλία στόν Cortίgίano θά κατανοήσει πόσο δύσκολο ε!ναι νά σχηματίσει κανείς μιά σχετική ίδέα άπό ενα άπόσπασμα. Ζοuσαν τήν έποχή έκείνη στήν Ί ταλία εύγενείς· γυναίκες πού έγιναν διάσημες
κατά ~άσιν χάρη σέ σχέσεις αύτοu τοu είδους, οπως ή Giulia Gonzaga, ή
Veronica da Coπeggio καί κυρίως ή Vittoήa Colonna. Ή χώρα τwν
μεγαλύτερων άκόλαστων καί χλευαστών σε~όταν αύτές τίς γυναίκες κι
αύτό τό ε!δος άγάπης: δέν μπορεί νά είπωθεί τίποτε σημαντικότερο ύπέρ τους. 'Άν τώρα ένυπΎjρχε κάποια ματαιοδοξία, άν ή Vittoήa άρεσκόταν ν' άκούει γύρω της τούς διασημότερους άνδρες τΎjς Ί ταλίας νά τΎjς έκφρά ζουν μ' έκλεπτυσμένο τρόπο τόν άνέλπιδο έρωτά τους, ποιός μπορεί νά τ' άποφασίσει; 'Άν σ' όρισμένα σημεία της ή ύπόθεση αύτή έγινε μόδα,
δέν ήταν ώστόσο μικρό πράγμα τό οτι ή Vittoήa παρέμεινε στή μόδα κι οτι έξακολούθησε νά προκαλεί έντονότατες έντυπώσεις άκόμη κι οταν ή
νιότη της ε!χε περάσει. Χρειάστηκε πολύς καιρός wσπου νά παρουσιά σουν κι άλλες χώρες παρόμοια φαινόμενα. 'Έπειτα ή φαντασία, πού έξουσιάζει αύτόν τόν λαό περισσότερο άπό
310
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
άλλους' σuνιστα οuτως ή άλλως μιά γενική ι.ιί~(α ~ου δ~ι ολα τά πάθη
άναπτύσσονται μέ ίιπερ6ολική σφοορότητα καί φθάνοuν νά γίνουν, άνάλο γα μέ τίς περιστάσεις, έγκληματικά ώς πρός τά μέσα πού χρησιμοποιοuν. Γνωρίζουμε μιά σφοορή άουναμία, πού οέν μπορεί νά αvτοκυριαρχηθεί. Έοω πρόκειται άντιθέτως γιά evαν έκφυλισμό τijς ούναμης. 'Ενίοτε συνοέεται μαζί του μιά έξέλιξη πρός τό κολοσσιαίο. Τό ίγκλημα άποκτ& μιά οική του, προσωπική ίιφή.
Λίγοι περιορισμοί ίιπάρχουν. Ό καθένας, &κόμη κι ό ταπεινός λαός, νιώθει έσωτερικά ξεκομμένος άπό τίς άντενέργειες τοίί παράνομου, στη ριζόμενου στή 6ία κράτους μέ τήν άστυνομία του, καί κανείς, γενικότερα, οέν πιστεύει πλέον στή οικαιοσύνη τών οικα.στών. Χωρίς νά τό θέλει,
εΙναι κανείς μέ τό μέρος τοu οολοφόνου, χωρίς άκόμα νά έχει άκρι6έστε ρες πληροφορίες. 22 Μία άνοροπρεπής, ίιπερήφανη έμφάνιση πρίν καί κατά τή οιάρκεια της έκτέλεσης προκαλεί έπί πλέον τέτοιο θαυμασμό, ώστε Οσοι τήν άφηγοίίνται συχνά ξεχνοuν εuκολα νά άναφέρουν γιά ποιάν αίτία
εΙχε καταοικα.στεί ό περί οο ό λόγος. 23 'Όμως οταν στήν έσωτερική περιφρόνηση της θεσμοθετημένης οικαιοσύνης καί στό πλΥ)θος των συσ
σωρευμένων 6εντετών σ' όποιοοήποτε μέρος έρχεται νά προστεθεί καί ή άτιμωρησία, άι; ποuμε σέ καιρούς πολιτικών ταραχών, τότε τό κράτος καί ό άστικός 6ίος μοιάζουν ένίοτε σάν νά θέλουν νά οιαλυθοuν. Τέτοιες
στιγμές ίζησε ή Νεάπολη κατά τή μετά6α.ση άπό τήν άραγωνική στή γαλλική κα( τήν ίσπανική κυριαρχία, τέτοιες καί τό Μιλάνο κατά τήν
έπαναλαμ6ανόμενη έκοίωξη καί παλινόρθωση τών Sforza. 'Έρχονται τότε
στό προσκήνιο οσοι ποτέ στό 6άθος οέν είχαν &να.γνωρίσει τό κράτος καί μποροuν τώρα ν' άφήσουν τόν ληστρικό καί οολοφονικό έγωισμό τους νά
έπι6ληθεί κυριαρχικιΧ. 'Άς οοίίμε γιά παράΟειγμα μι&: είκόνα τοu είοους αvτοίί άπό mν μικρότερο κύκλο.
'Όταν ήοη γύρω στά 1480 τό όουκάτο τοu Μιλάνου εΤχε κλονιστεί άπό τίς έσωτερικές κρίσεις μετά τόν θάνατο τοu
Galeazzo Maria Sforza,
χάθηκε κάθε ίννοια άσφάλειας στίς έπαρχιακές πόλεις. 'Έτσι π.χ. στήν
Πάρμα, οπου ό Μιλανέζος κυ6ερνήτης, τρομοκρατημένος άπό οολοφονι κές άπόπειρες, ύπέκυψε καί άπελευθέρωσε φο6ερούς άνθρώπους καί οπου
όιαρρήξεις, καταστροφές σπιτιών, οημόσιες οολοφονίες fιταν κάτι σύνηθες, οπου μασκοφόροι έγκληματίες τριγύριζαν, στήν άρχή μεμονωμένοι καί κατόπιν άπροκάλυπτα, κάθε νόχτα σέ μεγάλες όπλισμένες συμμορίες. 24 Κυκλοφοροϋσαν ταυτόχρονα άνόσια άστεία, σάτιρες, άπειλητικές έπιστο
λές, εκανε οέ τήν έμφάνισή του κι evα σκωπτικό σονέτο έναντίον των άρχων, τό όποίο προφανώς τίς έξόργισε περισσότερο άπό τήν ίοια τήν φρικτή κατάσταση. Μιάν ίόιαίτερη άπόχρωση t<:αί κατεύθυνση αvτης της άνοσιότητας προοίοει τό γεγονός οτι σέ πολλές έκκλησίες άρπαζαν τό
ΗθΙΚΟΤΗΤΑ
311
άρτοφόριο μαζί μέ τήν Οστια. Εfναι άούνατον νά μαντέψουμε τί θά συ νέ6αινε άκόμα καί σήμερα σ' όποιαοήποτε χώρα τοu κόσμου, έάν κυ6έρ νηση καί άστυνομία σταματοuσαν τή οράση τους καθιστώντας ώστόσο μέ τήν άπλή ϋπιχρξή τους άούνατο τόν σχηματισμό μιίiς προσωρινΎjς έξου
σίιχς. 'Όμως οσα συνέ6ησαν τότε στή Ί ταλία uπό τίς περιστάσεις αύτές
'έχουν 6έ6αια ίοιαίτερο χαρακτήρα χάρη στήν 'έντονη πρόσμιξη τοu στοι χείου της έκοίκησης.
Ή 'Ιταλία της 'Αναγέννησης οίνει σέ γενικές γραμμές τήν έντόπωση οτι καί uπό κανονικές συνθηκες συνέ6αιναν έκεί περισσότερα έγκλήματα άπ' ο,τι σέ άλλες χώρες. Θά μποροuσε φυσικά νά μας παραπλανήσει τό
ίοιαίτερο γεγονός, οτι έοω οιαθέτουμε συγκριτικά πολό περισσότερες λε πτομερείς πληροφορίες άπό όπουοήποτε άλλοu καί οτι ή ίοιcι φαντcισία πού ορίί μέσα στό πραγματικό 'έγκλημα έπινοεί καί τό μή γενόμενο.
''Ισως νά ήταν κcιί σ' άλλα μέρη ίοιο τό άθροισμα τwν 6ιαιοπραγιwν.
Δύσκολα μποροuμε νά οιαπιστώσουμε έάν ήταν συνολικά άσφαλέστερη ή κατάστcιση π.χ. στήν ίσχυρή, πλούσια Γερμανία γύρω στά
1500,
μέ τοός
τολμηρούς άλητες, τούς 6ίαιους ζητιάνους καί τούς ίππότες πού ένέ ορευαν στά περάσματα τών ορόμων, έάν ή άνθρώπινη ζωή ήταν κατ'
ούσίαν καλύτερα οιασφαλισμένη. Γνωρίζουμε ομως μέ 6ε6αιότητα οτι τό προμελετημένο, πληρωμένο, οιαπραττόμενο μέσω τρίτων προσώπων καί, έπίσης, τό έπαγγελματικό εγκλημα, γνώρισε στήν 'Ιταλία μεγάλη καί
τρομακτική έξάπλωση. 'Εάν οοuμε κατ' άρχήν τήν κατάσταση οσον άφορα τή ληστεία, θά οιαπιστώσουμε οτι ή 'Ιταλία της έποχης έκείνης οέν μαστιζόταν άπό cιύτήν πιό πολύ άπό τίς περισσότερς χώρες τοίί Βορρίί, ίσως μάλιστα καί λιγότερο σέ τυχερότερες περιοχές, οπως π.χ. ή Τοσκάνη. 'Υπάρχουν ομως κατ' έξοχήν ίταλικές φυσιογνωμίες. Δύσκολα 6ρίσκουμε άλλοu π.χ.
τή μορφή τοίί κληρικοu πού άποθηριωθηκε έξ αίτίας κάποιου πάθοuς κι 'έγινε σιγά-σιγά ιίρχιλήσταρχος. Ή έποχή μίίς παραοίοει μεταξύ άλλων τό άκόλουθο πιχράοειγμα. 25 Στίς .12 Αuγοόστοu τοίί
1495 κλείστηκε μέσα σέ σιοερένιο κλοu6ί εξω άπό τόν πύργο τοίί Άγ. Τζουλιάνου της Φερράρας ό ίερέας Don Nicolo de'Pelagati άπό τό Figarolo. Τοϊ.iτος ε!χε τελέσει οuό φορές τήν πρώτη λειτοuργία του. Τήν πρώτη εfχε οιαπράξει φόνο τήν ίΌια μέρα κι άμέσως κατόπιν άθωώθηκε στή Ρώμη. Στή συνέχεια σκότωσε τέσσερις άνθρώποuς καί παντρεύτηκε οuό γuναίκες μέ τ(ς όποίες τριγύ
ριζε έοω κι έκεί. Στή σuνέχειcι ήταν παρών σέ πολλές οολοφονίες, 6ίασε γυναίκες, άπήγαγε άλλες οιά της 6ίας, οιέπραξε πληθος ληστειών, σκό τωσε πολλούς άκόμη καί τριγύριζε στήν περιοχή της Φερράρας μέ μιά
tνστολη όπλισμένη συμμορία έκ6ιάζοντας τροφή καί στέγη μέ φόνοuς καί 6ία. ··Άν σκεφθεί κανείς έπί πλέον καί οσα μεσολά6ησαν ένοιαμέσως,
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
312
προκύπτει είς ~άρος τοϋ ίεpέα ενα τεpάσttιο πλΥ}θος άvοσιουργημfιτωv. Τήv έποχή έκείνη άvάμεσα στούς κληρικούς καί τούς μοναχούς, πού τόσο λίγο έπιτηροuvταν καί οιέθεταv τόσο ύψηλιί προνόμια, ύπήρχαν παντοu πολλοί οολοφόνοι, ούσκολα ομως θά 6ρισκόταv ίvας Pelagati. Διαφορετι
κή, άv καί έπίσης καθόλου τιμητική, είvαι ή περίπτωση οπου χαμένα κορμιά κρύ6ονται κάτω άπό τό μοναχικό ράσο γιά νά ξεφύγουν άπό τή
οικαιοσύνη, οπως π.χ. έκείνος ό κουρσάρος τόν όποίο γνώρισε ό Mas-
succio σ' ίvα μοναστήρι της Νεάπολης. 26 Δέv είναι γνωστό μέ μεγαλύ τερη άκρί6εια πώς 1jταv άπό τήν άποψη αύτή τά πράγματα ώς πρός τόν πάπα 'Ιωάννη ΚΓ'. 2 7
Ή έποχή τών ληστώv πού άποκτοuν άτομική φήμη άρχίζει, άλλω 170 αίώνα, οταν ο! πολιτικές άντιθέσεις, Γουέλ
στε άργότερα, κατά τόν
φοι καί Γι6ελλίvοι, Ίσπαvοί καί Γάλλοι οέv ταράζουν πλέον τή χώρα. Ό ληστής οιαοέχεταt τόν όπαοό της πολιτικης παράταξης.
Σέ όρισμένες περιοχές της 'Ιταλίας, οπου οέv είχε είσούσει ό πολι τισμός, οί vτόπιοι οολοφοvοuσαν μόνιμα όποιοvόήποτε ξένο επεφτε στά
χέρια τους. 'Έτσι γινόταν ίοίως στά πιό άπομακρυσμέvα μέρη τοu 6ασι λείου Π)ς Νεάπολης, οπου είχε όιατηρηθεί μιά πανάρχαιη άγρια κατά σταση, ίσως άπό τήν έποχή άκόμη της ρωμαϊκης οίκοvομίας τών λατι φουντίων, κι οπου ό ξένος καί ό έχθρός,
hospes καί hostis, έξακολουθοu
σαν άθώα νά θεωροuνται ταυτόσημοι. Ο! άνθρωποι αύτοί όέv ήσαν καθό λου άθρησκοι κι είχε συμ6εί νά έμφανιστεί στό έξομολογητήριο εντρομος 6οσκός γιά vά όμολογήσει οτι, καθώς τυροκομοuσε σέ περίοόο νηστείας,
πετάχτηκαν στό στόμα του μερικές σταγόνες γάλα. Βέ6αια ό γνώστης τών ήθώv έξομολόγος τοu έκμαίευσε μέ τήv άφορμή αύτή οτι, μαζί μέ τούς συντρόφους του, λήστευαν καί όολοφονοuσαν συχvά. τούς ταξιόιώτες, μόνο πού τοuτο ώς τοπική συνήθεια όέν ξυπνοuσε τύψεις συνειόήσεως. 28
'Έχουμε ήοη ύπαινιχθεί σέ άλλα σημεία σέ ποιό 6αθμό μποροοοαν νά.
έξαγριωθοuν ο! άγρότες σέ περιόοους πολιτικών άναταραχών (σ. 244 σημ. 122). Σημά.οι της ήθικης τών καιρών έκείνων μελανότερο κι άπό τή ληστεία συνιστii ή συχνότητα τών πληρωμένων έ-γΚλημά.των, πού οια
πρά.ττονταν μέσω τρίτων. Έοώ ή Νεάπολη προηγοuνταν όμολογημένα ολων τών άλλων πόλεων. <<Τίποτε οέv πουλιέται έοώ φθηνότερα άπό τήν άνθρώπινη ζωή>>, λέει ό Pontano. 29 'Αλλά καί σ' άλλες περιοχές έμφανίζοvται άθλιες πράξεις αύτοu τοu είοους. Δύσκολα 6έ6αια μπορεί κανείς vά τίς ξεχωρίσει άvάλογα μέ τά κίνητρά. τους, καθώς οιασταυρώ νονται ο! έπφροές πολιτικών σκοπιμοτήτων, παραταξιακοu μίσους, προ σωπικης !χθρας, έκόίκησης καί φό6ου. Είναι πολύ μεγάλη τιμή γιά τούς Φλωρεντινούς, τόν πιό άνεπτυγμέvο άπό τούς λαούς της 'Ιταλίας, οτι τήν έποχή έκείνη στόν τόπο τους έμφανίζονται τά λιγότερα παρόμοια περι-
313
ΗθΙΚΟΤΗΤΑ
στατικά, 30 ίσως γιατί έξακολουθοί.ίσε νά ύπάρχει άναγνωρισμένη οικαιο
σύνη πού έπιλαμ6ανόταν τών δικαιολογημένων καταγγελιών, ή γιατί ό άνώτεροι; πολιτισμός παρείχε στούι; άνθρώπουι; μιά διαφορετική άντίλη ψη γιά τήν έπέ~αση τοί.ί έγκλήματοι; στήν πορεία τής μοίρας. 'Άν
κάπου στοχάζονταν π6σο άστάθμητα έξελίσσεται ή διάπραξη ένόι; φόνου καί πόσο λίγο ό ύποκινητήι;, άκόμη και στά λεγόμενα ώφέλιμα έγκλή ματα, οιασφαλίζει κάποιο ύπέρτερο καί διαρκές πλεονέκτημα, τοuτο γι νόταν στή Φλωρεντία. Μετά τήν κατάλυση τηι; έλευθερίαι; στή Φλωρεν τία αύξήθηκαν γοργά οί δολοφονίες, ίδια(τερα οί πληρωμένες, ώσπου ή
κυ6έρνηση τοί.ί Cosirno Α' άπέκτησε τόση δύναμη, ώστε ή άστυνομία
του31 νcΧ εrναι σέ θέση ν' άντιμετωπίσει ολες τ(ς έγκληματικές πράξεις. Ή συχνότητα τοu πληρωμένου· έγκλήματοι; στήν ύπόλοιπη 'Ιταλία
θά πρέπει νά κυμαινόταν άνάλογα μέ τό έάν ύπΎjρχαν ίκανοί νά πληρώ-
'
' ',Ι~λ'α ισταμενοι uποκινητει;. σουν και υψ•ι 1
/
/
Δ'εν θ'α θ ε λ' ησει
/
/
κανειι; να συνο ψ'ισει
στατιστικά τέτοιου είδους οεοομένα, άλλά έάν στούι; θανάτους πού ή
φήμη τούς θέλει νά όφείλονται στή 6ία σuμπεριλαμ6άνεται άκόμη κι ίνας μικρός μονάχα άριθμόι; άληθινών δολοφονιών, αύτό μάι; κάνει ήδη ενα άρκετά μεγάλο άθροισμα. Τό χειρότερο παράοειγμα έδιναν ώστόσο ήγε
μόνει; καί κυ6ερνήσειι;: δέν ε!χαν κανέναν ένοοιασμό νά συγκαταλέξουν τόν φόνο στά μέσα τής παντοδυναμίας τους. Γιά τόν σκοπό αύτό δέν χρειαζόταν νά 'ναι κανείς ό Καίσαρ Βοργίας. Καί οί
Sforza έπίσηι;, οί
Άραγωνέζοι, άργότερα κα( τά ύποχείρια τοί.ί Καρόλου Ε' έπέτρεπαν στόν έαυτό τους ό,τιΟήποτε τούς φαινόταν σκόπιμο.
Ή φαντασία τοu λαοu γέμισε σιγά-σιγά σέ τέτοιο 6αθμό μέ παρόμοια δεδομένα, ώστε, προκειμένου γιά τοόι; ίσχυροόι;, ούσκολα πίστευε πλέον κανείς οτι έφυγαν μέ φυσικό θάνατο. 'Ενίοτε 6έ6αια ή φαντασία γόρω άπό τή οραστική Οόναμη των δηλητηρίων όργίαζε. 'Άι; πιστέψουμε οτι τά
άποτελέσματα τής τρομερΎjι; έκείνηι; λευκΎjι; σκόνης τών Βοργιών (πα
ραπ. σ. 87) μποροuσαν νά. ύπολογισθοuν μέ 6άση συγκεχριμένει; ήμερο μηνίει; κι έτσι μπορεί αύτό τό οηλητήριο νά ίιπΎjρξε πράγματι ίνα veneturn atterrninaturn, ποό ό ήγεμόναι; τοί.ί Σαλέρνο έοωσε στόν καρδινάλιο τήι; 'Αραγωνίας μέ τά λόγια: «Σέ λίγες μέρει; θά πεθάνεις γιατί ό πα τέρας σου, ό 6ασtλέαι; Feπante, θέλησε νά μίiι; ποοοπατήσει ολουι;)) .32
'Αλλά ή οηλητηριασμένη έπιστολή, τήν όποία έστειλε στόν πάπα 'Αλέ ξανδρο ΣΤ' ή CateήnaRiario, 33 δύσκολα θά μποροί.ίσε νά. τόν δολοφονήσει,
άκόμη κι άν τήν ε!χε δια6άσει. Κι οταν οί γιατροί προειδοποίησαν τόν 'Αλφόνσο τόν Μεγάλο νά μή δια6άσει τόν Λί6ιο ποό τοί.ί ε!χε στείλει ό
Cosirno de' Medici, τοόι; άπήντησε μ' ολο του τό δίκιο: σταματΎjστε νά λέτε τέτοιες άνοησίει;. 34 Καί τό δηλητήριο, μέ τό όποίο ό γραμματέας τοi.ί Piccinino θέλησε νά έπαλείψει λίγο τό φορείο τοu πάπα Πίου Β', θά
314
ΗθΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
μποροuσε νά έπιδρά.σει μόν.ο μέ τρόπο έμμεσο καί άφαvtj. 35 Δέν μπορεί νά.
προσδιορισθεί σέ ποιό ειχθμό τά δηλητήρια ήσαν κατά. μέσον ορο όρvκ-.ά. ή φυτικά. Τό ύγρό, μέ τό όποίο ιχύτοκτόvησε ό ζωγράφος
tino (1541), ήταν προφανώς εvιχ ίσχυρό όξύ,
36
Rosso Fioren-
τό όποίο δύσκολα θά.
μποροuσε νά δοθεί σέ κάποιον άπαρατήρητα. Οί ίσχυροί τοu Μιλά.νοv, τijς Νεάπολης καί άλλων περιοχών εϋρισκαν δυστυχώς διαρκώς άφορμή γιά. νά. χρησιμοποιήσουν οπλιχ, χαί ίδtαίτεpα στιλέτα, σέ κρυφές ειαιοπραγίες, άφοu μέσα στ' άσχέρια τών όπλισμένών πού χρειάζονταν γtά. τή δική τους
άσφά.λεια ή άπλή άπραξίιχ χαί μόνον άρκοUσε γιά. νά δημιουργοuνται σvχνά. έδώ κι έχεί άληθινές &λοφονιχές έπιθυμίες. Μερικές άγρι6τητες δέν θά.
εΙχαν εέεαια γίνει έά.ν ό άρχοντας οέν ήξερε οτι τοuτος η ό άλλος άπό τούς άχολούθοvς του χρειαζόταν μονάχα ϊνα νεuμα. Στά κρυφά καταστρεπτικά μέσα συγκαταλέγεται --;ουλά.χιστον ώς πρός τήν πρόθεση- χαί ή μαγεία,:17 άλλά σέ πολύ ύποοεέστερο εαθμό. 'Όπου π :ι... άναφέρονται τίποτε
maleficii, malie καί τά παρόμοια, τοuτο
συμεαίνει στήν πλειοψηφία τών περιπτώσεων μέ σκοπό νά. φορτωθοuν σ' ενα πρόσωπο οuτως η άλλως μισητό η άποκρουστικό ολες οί φρικαλεό τητες πού μπορεί νά εάλει ό νοuς. Στίς αύλές της Γαλλίας καί της 'Ισπανίας κατά. τόν
140
χαί
150
αίώνα ή καταστροφική, θανατηφόρος
μαγεία παίζει πολύ σημαντικότερο ρόλο άπ' ο,τι στίς άνώτερες κοινωνικές τάξεις της Ί ταλίας.
Στή χώρα τούτη, τέλος, οπου μεσουρανοuν ολες οί έχδοχές άτομι κότητας, έμφανίζονται μερικοί άνθρωποι άπολύτως άνόσιοι, γιά τούς
όποίους τό έγκλημα εΙναι αύτοσχοπός χαί όχι πλέον μέσον γιά τήν έπί τευξη ένός σχοποu, ή πάντως μέσον γιά τήν έπίτευξη στόχων πέρα άπό όποιονδήποτε ψυχολογικό κανόνα. Στίς φρικαλέες αύτές μορφές φαίνονται ν' άνήκουν έχ πρώτης
όψεως όρισμένοι χοντοτιέροι, 38 κάποιος Braccio άπό τό Μοντόνε, κάποιος Tiberto Brandolino χαί ήδη ϊνας Werner von Urslingen, ό άσημένιος θώ ρακας τοu όποίου εφερε τήν έγχά.ραχτη έπιγραφή: «'Εχθρός τοu Θεοu,
της συμπόνιας καί της εύσπλαχνίας)). ΕΙναι σίγουρο οτι οί άνθρωποι τijς κατηγορίας αύτης έν γένει άνijχαν στοός πρώτους-πρώτους πλήρως χει ραφετημένους άνοσιουργοός. Θά είμαστε ώστόσο έπιφvλακτιχότεροι στίς χρίσεις μας, μόλις συνειδητοποιήσουμε οτι τά εαρύτερα έγκλήματά τους -οπως πιστεύουν Οσοι τά καταγράφουν- διενεργοuνται άπό άντίδραση πρός τήν έκκλησιαστιχή έξουσία· άπό τή στιγμή αύτή χαί μετά τήν
προσωπικότη'Τά. τους τή φωτίζει ϊνα ώχρό, άνατριχιαστικό φώς. Στόν
Braccio ώστόσο αύτή ή πεποίθηση ήταν τόσο άνεπτυγμένη, ώστε π.χ. νά. έξοργιστεί μέ τήν ψαλμωδία τών μοναχών χαί νά εάλει νά τούς γκρεμίσουν άπό ϊναν πύργο,39 «άλλά. άπέναντι στούς στρατιώτες του
315
ΗθΙΚΟΤΗΤΑ
ύπijρξε μολαταuτα έντιμος καί μεγάλος στρατηλάτης)). Γενικότερα, οί
κοντοτιέροι θά πρέπει νά οιέπραξαν τά έγκλήματά τους κατά κύριο λόγο γιά λόγους συμφέροντος, παρωθούμενοι άπό τή θέση τους, πού τούς καθιστοuσε έξαφετικά άνήθικους· άκόμη καί ή φαινομενικά παράτολμη
άγριότητά το»ς εΤχε κατά κανόνα τόν σκοπό της, άκόμη κι άν τοuτος ήταν άπλώς ό γενικός έκφοbισμός. Οί φρικαλεότητες των Άραγωνέζων τ
ειχαν,
υ
οπως
"!'
ειaαμε
(πα.ραπ.
σ.
35
•ξ .}, ως •
κ.ε
ι
ι
ι
!''ψ
κυρια πηγη τους τη οι
α
γιά έκδίκηση καί τόν φό6ο. Μιάν άχαλίνωτη δίψα γιά αΙμα, μιά διαbο λική έπιθυμία γιά καταστροφή θά συναντήσουμε περισσότερο στόν Καί σαρα Βοργία, οί φρικαλεότητες τοu όποίου ξεπερνοuν πράγματι κατά
πολύ τούς έπιδιωκόμενους στόχους (πα.ραπ. σ. 85). Μιά αύθεντική ήδονή στό κακό εΤναι όρατή καί στόν Sigismondo Malatesta, τόν τύραννο τοu Ρίμινι (πα.ραπ. σ. 33 καί 158). "Οχι μονάχα ή ρωμαϊκή Κουρία, 40 άλλά. καί ή κρίση της ίστορίας τόν καθιστίi ενοχο, καί μάλιστα κατ' έπανά
ληψιν, φόνου, bιασμοu, μοιχείας, αίμομιξίας, σύλησης έκκλησιών, έπιορ κίας καί προδοσίας. 'Αλλά τό φρικτότερο, ή άπόπειρα bιασμοu τοu ίοιου του τοu γυιοu, τοu Roberto, τήν όποία έκείνος άπέκρουσε τραbώντας στιλέτο, θά πρέπει νά μήν όφειλόταν άπλώς στήν έξαχρείωση άλλά σέ
άστρολογική η μαγική οεισιοαιμονία. 41 Τό ίοιο ύπέθεσαν ήοη καί γιά νά έξηγήσουν τόν bιασμό τοu έπισκόπου τοu Φάνο άπό τόν Pierluigi Famese άπό τήν Πάρμα, γuιό τοu Παύλου Γ'. 42
Έά.ν λοιπόν μίiς έπιτρέπεται νά. έπιχεφήσουμε τή συνόψιση τών 6ασικών γνωρισμάτων τοu χαρακτήρα τών 'Ιταλών της έποχijς έκείνης,
οπως μaς μεταφέρεται μέσω τοu 6ίου τών άνώτερων τάξεων, θά προέ κυπταν περίπου τά άκόλουθα. Τ6 μεγαλύτερο μειονέκτημα αύτοu τοtί χαρακτήρα έμφανίζεται ταυτόχρονα ώς ό ορος τοtί μεγαλείου του: ό άνεπτυγμένος άτομικισμός. Τοuτος άποκολλίiται κατ' άρχήν έσωτερικά άπ6 τό οεοομένο, τυραννικό συνήθως καί παράνομο κράτος, καί οσα πλέον στοχάζετα~ καί πράττει 'τοu καταλογίζονται ώς προοοσία, δικαίως η
άοίκως. 'Ερχόμενος άντιμέτωπος μέ τόν νικηφόρο έγωισμό, άνιχλιχμbάνει ό ίοιος τήν uπεράσπιση τοtί οικαίου ώς οικ-ijς του ύπόθεσης καί, διά μέσου τών έκοικητικών τοu πράξεων, γίνεται eρμαιο τών σκοτεινών ουνάμεων, ένώ πιστεύει οτι άποκαθιστίi τήν έσωτερική του είρήνη. Ό ερωτάς του στρέφεται κυρίως πρός eναν άλλον, άνεπτυγμένο άτομικισμό, δηλαδή τή σύζυγο τοu οιπλανοtί του. 'Αντιμετωπίζει άντικειμενικούς παράγοντες, περιορισμούς καί κάθε είοους νόμους μέ τό αίσθημα της οικijς του κυ
ριαρχικΥjς έπιbολijς κιχί σέ κάθε ξεχωριστή περίπτωση άποφασίζει αύτό νομιχ, άνάλογα μέ τό πώς ίσορροποtίν έντός τοu αίσθημα τιμijς καί συμ φέρον, ίξυπνη στάθμιση κιχί πάθος, παραίτηση καί έκοικητικότητα. "Αν λοιπόν ή έγωπάθεια άποτελεί, τόσο μέ τή στενή οσο καί μέ τήν
316
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
εύρε(α eννοια, πηγή καί αίτιο κάθε φαυλότητα~:;, αύτό θά ήταν ήοη άρκετό γιά νά φέρει τόν έξελιγμένο 'Ιταλό τηι; έποχΥjι; έκείνηι; πιό κοντά στό κακό άπ' ο,τι 6ρίσκονταv οί άλλοι λαοί. 'Όμως γιά τήν άτομική τούτη έξέλιξη οέν ένέχεται ό ίοιοι:; άλλά μιά κοσμοϊστορική άπόφαση· καί τούτη ή άπόφαση, οέν άφορα μονάχα αύτόν άλλά, κατ' ούσίαν μέσω τοu ίταλικοu πολιτισμοu, καί ολουι:; τούι:; άλλουι:; λαούι:; τΥjι; Δύσης, συνιστώντας eκτοτε τό άνώτερο πλα(σιο έντός τοu ι
•
':>
Ρ
-
οποιου οtαοιουν.
"
Δ' Τ θ''εαυτην ι "' λ' ι Σ τοι ΠΛαtσιο "'>--' ι εν ειναι χα ουτε χα η ουτε κακη.
της οιαμορφώνεται μιά μοντέρνα eννοια τοu καλοu καί τοu κι.ικοu, tναι:; ήθικός καταλογισμό~:; ούσιωοώι:; οισ.φορετικόι; άπό τόν μεσαιωνικό. υΟμως ό Ίταλόι:; της Άναγέννησης κλήθηκε νά άντέξει τό πρώτο
όρμητικό κύμα τούτης της νέι.ιι:; έποχης της ίστορίας. Μέ τά ταλέντα καί τά πάθη του eγινε ό πιό εύοιάκριτος, χαρακτηριστικός άντtπρόσωπος κάθε ϋψους καί κάθε 6άθουι:; της. Πλάι στή 6αθύτερη έξι.ιχρείωση άνα'
πτuσσεται
t t
η
/
ευγενεστερη
t
Ι
αρμονια
-
του
-
προσωπικου
/
στοιχειου
Ι
και
/
μια
eνοοξη τέχvη πού έξύμvησε θεσπέσια τήν ίοιωτική 'ζωή, οπως οέν μπό ρεσαν η οέv θέλησαν νά τό πράξουν οϋτε ή άρχι.ιιότητα οϋτε κι ό Μεσαίω νας.
ΙΙ. Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ
Σέ στενότατη συνάφεια μέ τήν ήθική ένός λαοϋ 6ρίσκεται τό 'ζήτημα τηι:; θρησκευτικΎjς του συνείοησης, οηλι.ιοή της μεγι.ιλύτερηι:; ή μικρότερης πίστης του σέ μιά θεϊκή κι.ιθοοήγηση τοϋ κόσμου, άσχέτωι:; τοu έάν ή
πίστη αύτή θεωρεί τόν κόσμο προορισμένο γιά τήν εύτυχία η τή ουστυχίι.ι χα( τήν άμεση καταστροφή. Φυσικά, ώι; πρόι:; ι.ιύτό άρθρώνοντι.ιι έντελώι:; οιαφορετικέι:; οιαθέσεtς, άνι.ιλόγωι:; μέ τόν τόπο κι.ιί τούι:; άνθρώπους.
Ύπηρξαν, κατά τήν Άνι.ιγέννηση, πόλειι:; χα( έποχές οπου έπικρσ.τοϋσε μιά άνεvοοίι.ιστη, οροσερή άπόλαυση τηι; εύτυχίσ.ι;. υοτι.ιν κατά τόν
160
ι.ιίώνα καθίσταται όριστική ή ξέvη κυριαρχία, άρχί'ζει νά οιι.ιφι.ιίνετι.ιι γιά πρώτη φορά μιά γεvικευμέvη κι.ιτήφειι.ι τών σκεπτόμενων άνθρώπων. 'Ή τι.ιν σέ γενικές γραμμές οιι.ι66ητη ή άπιστία τών 'Ιταλών της έποχης;
κι οποιοι; πασχίσει νά 6ρεϊ σχετικά τεκμήρια οέν θά ουσκολευθεϊ νά συγκεντρώσει έκατοντάΟει:; άποφάνσεις κι.ιί πι.ιρι.ιοείγμι.ιτι.ι. Κι.ιθηκον μι.ιι:;,
καί στο σημείο ι.ιύτό, ε!νι.ιι νά οιι.ιχωρίσουμε καί νά οιακρίνουμε. Οϋτε έοώ ομως οέν θά έπιτρέψουμε στόν έι.ιυτό μαι; μιά κι.ιτι.ιληκτική συνολική κρίση.
Ή θρησκευτική συνείοηση τηι:; προηγούμεvηι:; Περιόοου εΤχε πηγή
317
ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
καί στήριγμά τηι:; τόν Χριστιανισμό καί τήν έξωτερικευμένη έξουσιαστική μορφή του, τήν 'Εκκλησία. 'Όταν έκφυλίστηκε ή 'Εκκλησία, ή άνθρω πότητα θά έπρεπε νά κάνει τή διάκριση καί νά ίιπεριχσπιστεί παρ' ολα
αύτά τή θρησκεία τηι:;. 'Αλλά ενα τέτοιο αίτημα εfναι εuκολότερο νά διατυπωθεί παρά νά ίκανοποιηθεί. Δέν εfναι ολοι οί λαοί τόσο άτάραχοι καί άμελύνοει:;, ώστε νά ύποφέρουν μιά διαρκη άντίφαση άνάμεσα σέ μιάν άρχή καί στήν έξωτερική τηι:; έκδήλωση. Ή παρακμάζουσα 'Εκκλησία
φέρει τή εαρύτερη εύθύνη πού έμι:pανίστηκε ποτέ στήν ίστορία: 'ΧΙ'ησιμο
ποιώνται:; ολα τά ειαια μέσα έπέbαλε ώι:; καθαρή ά.λήθεια μιά διδασκαλία θολή καί διαστρεGλωμένη πρόι:; τό σuμι:pέρον τηι:; καί, καθώι:; αίσθανόταν άπαραbία.στη, άφέθηκε στήν πιό μεγάλη έξαχρε(ωση. Γιά νά ίιπερασπι στεί τόν έαυτό τηι:; σέ τέτοιει:; κατιχστάσειι:; κατέφερε θανατηφόρα χτυ
πήματα έναντίον τοu πνεύματοι:; καί τΥjι:; συνείδησηι:; των λαών καί έσπρωξε στίι:; άγχ.άλει:; τηι:; άπιστία.ι:; κα.ί τΥjι:; πικρία.ι:; πολλούι:; άπό τούι:;
πλέον προικισμένουι:;, οί όποίοι έσωτερικά άπομακρύνθηκαν άπ' αύτή. Στό σημείο αύτό τίθεται τό έρώτημα: γιατί ή τόσο ίσχυρή πνευμα τικά 'Ιταλία. δέν άντέδρα.σε έντονότερα. έναντίον τοu ίερατείου, γιατί δέν γέννησε μιά Μεταρρύθμιση ομοια μέ τή γερμανική καί νωρίτερα άπό
αύτήν; 'Υπάρχει έδώ μιά έπιφα.τική άπά.ντηση: ή ψυχολογική διάθεση στήν Ίτα.λία. δέν προχώρησε πέρα άπό τήν άρνηση τΥjι:; ίεραρχίαι:;, ένώ τό
ξεπήδημα κα.ί τό άκα.τα.μάχητο τΥjι:; γερμανικΥjι:; Μεταρρύθμισηι:; όφείλεται στίι:; θετικέι:; τηι:; διδα.σκα.λίει:;, ίδίωι:; ώι:; πρόι:; τή σωτηρία διά τηι:; πίστεωι:; καί τή μηδαμινή άξία. τών άγα.θών εργων.
Εfνα.ι εέεαιο οτι οί διδα.σκα.λίει:; α.ύτέι:; έπέδρασα.ν στήν Ί ταλία όρμώ μενει:; άρχικά άπό τή Γερμανία., κα.ί μάλιστα μέ μεγάλη καθυστέρηση,
οταν ή ίσπανική έξουσία. f)τα.ν άρκετά ίσχυρή γιά νά καταπνίγει τά πάντα., έν μέρει άμεσα, έν μέρει μέσω τοu παπισμοίί. 4 ~ 'Ήδη ομωι:; στά προγε νέστερα θρησκευτικά κινήματα. τΥjι:; 'Ι ταλίαι:;, άπό τούι:; Μυστικούι:; τοu
13ου αίώνα. μέ'Χ!'ι τόν
Savonarola, τό περιεχόμενο τηι:; πίσηι:; ήταν πολύ
θετικότερο καί δέν τοu έλειψε παρά ή τύχη γιά νά. ώριμάσει, οπωι:; ελλειψε άλλωστε κα.ί άπό τούι:; θετικότατα 'ΧΙ'ιστιανικούι:; Ούγενότουι:;. Κολοσ
σιαία γεγονότα. οπωι:; ή Μεταρρύθμιση τοu 16ου αίώνα δέν μποροuν νά έρμηνευθοuν μέ άναγωγέι:; στήν φιλοσοφία τΥjι:; ίστορίαι:; σ' ο,τι άφορα τά έπί μέρουι:;, τό ξέσπασμα καί τήν έξέλιξή τουι:;, οσο ξεκάθαρα κι άν μπορεί κανείι:; νά τεκμηριώσει σέ γενικέι:; γραμμέι:; τήν άναγχ.αιότητά τουι:;. οι
πνευματικέι:; κινήσειι:;, τό ξαφνικό τουι:; άστραποGόλημα, ή έξάπλωσή τουι:;, ή άνακοπή τουι:; εfναι καί παραμένουν αίνιγματικέι:; στά μάτια μαι:;, καθώι:; πάντοτε γνωρίζουμε μέροι:; μονάχα τών ένεργών δυνάμεών τουι:;, ποτέ ομωι:; ολει:;. Ή διάθεση τών άνώτερων κα.ί μεσαίων στρωμάτων τηι:; Ί τα.λία.ι:;
318
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
eναντι της 'Εκκλησίας τήν έποχή του άπογείου της 'Αναγέννησης συντί
θεται άπό 6αθειά, περιφρονητική δυσφορία, άπό προσαρμογή στήν έκκλη σιι:ιστική ίφαρχία, στόν 6αθμό Οπου διαπλεκόταν παντοιοτρόπως μέ τίς έξωτερικές πλευρές του Gίου καί άπό κάποιο αίσθημα έξάρτησης άπό τήν τέλεση τών μυστηρίων, τούς άγιι:ισμούς καί τίς εύλογίες. Ώς ίδιαίτερα
χαρακτηριστικά γιά τήν 'Ιταλία μπορουμε νά προσθέσουμε άκόμη τή μεγάλη άτομική έπίδραση πού άσκουσαν κάποιοι ιϊγιοι ίεροκήρυκες. 'Υπάρχουν είδικές έκτενείς έργασίες σχετικά μέ τήν άντιιεραρχική
δυσφορία των 'Ιταλών, οπως έκφράζεται στή λογοτεχνία καί τήν ίστορία, ίδ(ως άπό τόν Dante καί έξΥjς. Σχετικά μέ τή θέση του παπισμοϋ στήν κοινή γνώμη χρειάστηκε νά δώσουμε κι έμείς κάποιες έξηγήσεις πιό
πάνω (6λ. σ. 79 κ.έξ., 154 κ.έξ.), κι οποιος θέλει νά άντλήσει τά ούσιω δέστερα άπό έγκριτες πηγές άς δια6άσει τά φημισμένα χωρία στό έργο τοϋ Machiavelli Dίscorsi καί στόν (δίχως περικοπές) Guicciardini. 'Εκτός της ρωμαϊκΥjς Κουρίας οί καλύτεροι έπίσκοποι έξακολουθοϋν νά άπολαμ6άνουν άκόμη σέ άρκετά μεγάλο Sαθμό κάποιο σε6ασμό γιά τό 1 ήθος τους, καθώς καί όρισμένοι ίερείς.4 • 'Αντίθετα οί άπλοί κάτοχοι ίε ρατικών άργομισθιών, οί συνοδικοί, οί καλόγεροι εfναι ολοι άνεξαιρέτως ϋποπτοι καί 6αρύνονται συχνά μέ τήν πιό έπονεfδιστη φήμη, ή όποία έπέκτείνεται καί σέ όλόκληρη τήν τάξη τους. 'Έχει άκουστεί ό ίσχυρισμός οτι οί μοναχοί κατήντησαν άποδιοπομ παίος τράγος γιά λογαριι:ισμό όλόκληρου τοϋ κλήρου, γιατί μονάχα είς
6άρος τους ήταν &κίνδυνος ό χλευασμός."'' 'Όμως αύτό εfναι παντελώς έσφαλμένο. Στ(ς νου6έλες καί τίς κωμωδίες προτιμώνται μοναχοί, γιατί τά δύο αύτά λογοτεχνικά είδη παρουσιάζουν άμετά6λητους, γνωστούς άνθρώπινους τύπους, οπου ή φαντασία συμπληρώνει μέ εύκολία τά οσα άναφέρονται ύπαινικτικά μόνο. Κατόπιν, ή νου6έλα δέν άφήνει οϋτε τόν κοσμικό κλΥjρο στό άπυρόGλητο. 116 Τρίτον, άμέτρητες άναγραφές άπό όλόκληρη τήν ύπόλοιπη γραμματεία άποοεικνύουν μέ πόση θρασύτητα μιλοuσαν δημόσια καί έκριναν τή ρωμαϊκή Κουρία. Δέν πρέπει ομως νά περιμένουμε άντίστοιχα πράγματα στά δημιουργήματα της έλεύθερης
φαντασίας. Τέταρτον, καί οί μοναχοί μπορουσαν ένίοτε νά έκδικοuνται μέ τρομερό τρόπο.
'Αληθεύει ώστόσο οτι ή δυσφορία έναντίον τών μοναχών ήταν ή πιό έντονη κι οτι οί ίοιοι έμφανίζονταν ώς ζωντανή άπόδειξη γιά τήν άναξιό
τητα τοϋ μοναστικοϋ Sίou, τών θρησκευτικών θεσμών στό σύνολό τους, τοϋ συστήματος της πίστης, άκόμη καί τΥjς θρησκείας γενικότερα, άνα λόγως τοu έάν έπιθuμοϋσε κανείς νά έπεκτείνει, δικαίως ή άοίκως, τά
συμπεράσματά τοu. Μποροuμε 6έ6αια νά ύποθέσουμε οτι ή 'Ιταλία εfχε διατηρήσει πιό ζωντανή άπό άλλες χώρες τήν άνάμvηση της έμφάνισης
319
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
τών δύο μεγάλων έπαιτικών ταγμάτων, οτι διέθετε άκόμη κάποια συνεί δηση τοu γεγονότος οτι έκείνα ύπηρξαν άρχικά οί φορείς της άντίδρα σης47 έναντίον τwν άποκαλούμενων αίρέσεων τοu 13ου αίώνα, δηλαδή έναντίον μιiiς πρώιμης έντονης διέγερσης τοu μοντέρνου ίταλικοu πνεύ
ματος. Καί ή θρησκευτική άστυνομική άρμοδιότητα, πού παρέμεινε άδια λείπτως στά χέρια ίδίως τwν Δομινικανών, σίγουρα δέν ξύπνησε ποτέ άλλο αίσθημα παρά μόνον τό κρυφό μίσος καί τή χλεύη. 'Εάν δια6άσει κανείς τό Decamerone καί τίς νου~έλες τοu Franco Sacchetti θά πιστέψει οτι έξαντλήθηκαν τά άνόσιιχ λόγια έναντίον καλο γήρων καί καλογραιwν. 'Όμως ό τόνος αύτός άνε6αίνει κι άλλο αίσθητά τήν έποχή της Μεταρρύθμισης. Προτιμοϋμε ν' άcpήσουμε έξω άπό τή συζήτηση τόν Aretino, άcpou στό έργο του Ragίonamenti χρησιμοποιεί τόν
μοναστικό ()ίο μονάχα ώς πρόσχημα γιά νά άποχαλινώσει τή δική "ι'ου φυσική προδιάθεση. Πρέπει ομως νά άναcpέρουμε στό σημείο α.ύτό !ναν μάρτυρα άντί πολλών: τόν Masuccίo στίς δέκα. πρώτες άπό τίς πενήντα.
νου6έλες του. Γράφτηκαν μέ 6αθύτατη άγανάκτηση καί μέ σκοπό νά τή μεταδώσουν καί σέ άλλους, καί άcpιερώθηχαν σέ μεγάλους εύγενείς,
άχόμη καί στόν 6ασιλέα Ferrante καί τόν πρίγκιπα 'Αλφόνσο της Ν εά
πολης. Οί ίδιες οί ίστορίες είναι έν μέρει παλαιότερες καί όρισμένες είναι γνωστές ήδη άπό τόν
Boccaccio. 'Άλλες ομως έχουν τρομαχτική ναπο
λιτάνικη έπικαιρότητα. Στό έργο αύτό ή έξαπάτηση καί άπομύζηση τών
λαϊκών μαζwν μέ πλαστά θαύματα, σέ συνδυασμό μέ τόν έπαίσχυντο 6ίο καί πολιτεία., όδηγοuν τόν σκεπτόμενο άναγvώστη σέ άληθιvή άπόγvωση. Λέγεται γιά τούς Μινορίτες μοναχούς:
«Έξαπατοuν, ληστεύουν καί
, ,, i'' Ί::, , , ..... ... , , ι> ,... ... • πορνευουν, κι οταν ιιεν "'ερουν πια. τι α/V\Ο να κανουν προοα/V\οvται ως
&γιοι καί κάνουν θαύματα, δηλαδή ό ίνας έπιδεικνύει τόν χιτώνα τοu Άγ. Βικέντιου, ό άλλος τή γραcpή 48 τοu Άγ. Β.ερναρδίνου, ίνας τρίτος τόν χαλινό τοϊί γαϊδάρου τοu Capίst.rano» ... "ΑΧλοι «6ρίσκουν (ίοηθούς, οί όποίοι, οντας Οηθεν τυφλοί η θανάσιμα άσθενείς, γιατρεύονται ξαφνικά
μέσα. στήν άvαμπουμπούλα τοu πλήθους άγγίζοντας τήν άκρη τοu ράσου τους η τά ίερά λείψανα πού !χουν μαζί τους: ολοι ούρλιάζουν τότε Mίseήcordia!, χτυποuν τίς καμπάνες κα.ί καταγράφονται τά πάντα σέ μακρά πανηγυρικά πρωτόκολλα)) . Συμ(ίαίνει κάποτε κάποιος άπό τό
πλήθος νά ούρλιάξει άποκαλώντας άνοιχτά ψεύτη !ναν μοναχό πού bρί σκεται στόν άμ(ίωνα. Στή συνέχεια ομως αύτός πού ούρλιάζει χαταλαμ hάνεται ξάφνου άπό μανία, όπότε ό κήρυκας τόν προσηλυτίζει καί τόν
γιατρεύει - ολα σκέτη κωμωδία. Ό μοναχός α.ύτός μαζί μέ τόν hοηθό του μάζευε τόσο πολλά χρήματα ώστε μπόρεσε νά άγοράσει μία έπισκοπή ιι
~
'λ
1
"
ι
ι
'Ο
Masuccio δέν έκανε καμμία διάκριση μεταξύ Δομινικανών καί .Φραγχι-
απο εναν καριιινα
ιο, οπου
ι
"ζ
ι
ι
και ε ησαν στη συνεχεια
t t' ι ;; οι ουο τους ανετα.
320
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
σκανών. άφοu κι οί ουό ήσαν άντάξιοι ό ίνας τοu ά.λλου. «Κι ό άνόητος λαός άφήνεται νά συμπιχρασυρθεί στά μίση καί τούς φατριασμούς τους, τσακώνεται γι' αύτούς σέ οημόσιους χώρους 49 κι.χ( χωρίζεται σέ Φραγκι σκανούς καί Δομινικα.vούς!)) Οί καλόγριες άvήκουν άποκλειστικά στούς καλόγερους. υΟτιχν οίνονται σέ λαϊκοuς ρίχνονται στά κάτεργα καί κα
ταοιώκονται, ένώ οί άλλες παντρεuονται τοuς μοναχοuς σέ έπίσημη γα μήλια τελετή, οπου ψάλλεται άκόμη καί ή θεία Λειτουργία, συντάσσον ται συμ6όλιχια καί ύπάρχει άφθονο φαγητό κιχί πιοτό. «'Εγώ ό ίοιος)), λέει ό συγγραφέας, «πιχρα6ρέθηκιχ σέ κάτι τέτοιο όχι μία άλλά πολλές
φορές, τά. είοιχ μέ τά μάτια μου κιχί τ' άγγιξα μέ τά χέρια μου. Τέτοιες καλόγριες είτε γεννοuν στή συνέχεια χαριτωμένα καλογεράκια ή κάνουν
άμ6λωση. Κι άν κάποιος ύποστηρίζει οτι ολα αύτά. είναι ψευοΥj, άς έρευ νήσει τούς ύπονόμους τών γυναικείων μοvα.στηριών κιχί θά Gρεί έκεί μέσα ίνα άπόθεμα άπό τρυφερά κοκαλάκια, όχι πολU οιαφορετικό άπό τή
Βηθλεέμ τόν καιρό τοu Ήρώοη. Τέτοια καί άλλα κρu6ει ό μοναστικός Gίος. Φυσικά οί μοναχοί άλληλοοιευκολύνονται κατά τήν έξομολόγηση καί έπιGάλλουν ίνα 'Πάτερ ήμών' γιά πράγματα, γιά τά. όποία θά άρνιόνταν κάθε άφεση σ' ίναν λαϊκό οπως καί σ' ίναν αίρετικό. Γι' αύτό μακάρι ν' άνοιγε ή γη καί νά κατάπινε τέτοιους έγκληματίες μαζί μέ τούς εύερ
γέτες τους)>. Έπειοή ή έξουσίιχ τών μοναχών στηρίζεται πράγματι στόν
φόGο τοu 'Επέκεινα, ό Masuccio έκφράζει σέ κάποιο άλλο σημείο μιά πολύ άξιοσημείωτη εύχή: «Ό καλύτερος σωφρονισμός γι' ιχύτούς θά ήταν νά καταργήσει ό Θεός πολύ γρήγορα τό Καθαρτήριο· τότε οέν θά μπο ροuσαν νά ζοuν πιά άπό έλεημοσuνες καί θά 'πρεπε νά ξαναπιάσουν τήν τσάπα)).
Τό οτι γράφονταν τέτοια πράγματα ύπό τόν Feπante καί άπευθύνον ταν πρός αύτόν σχετίζεται ίσως μέ τήν πικρία τοu 6ασιλι& έξ αlτίας ένός ψευ&θαuματος πού άφοροϋσε τόν ίοιο. 50 Έπεοίωξαν νά τόν έξαναγκάσοuν νά προ6εί σ' ίνιχν οιωγμό των Έ6ραίων ομοιο μέ τόν ίσπανικό μέσω έvός
μολύ6οινου πίνακα μέ έγχάρακτη έπιγραφή πού θάφτηκε κοντά στόν Τάραντα καί άνακαλύφθηκε στή συνέχεια· κι οταν αύτός οιείοε τήν άπάτη, τοu έφεραν άντιρρήσεις. 'Επίσης έGαλε vά ξεμασκαρέψοuν ίvαν
άπατεώνιχ ποu οηθεv νήστευε, οπως είχε κάνει κάποτε στό παρελθόν και
ό πατέρας του, ό 6ασιλιάς 'Αλφόνσος. Τουλάχιστον ή αύλή οέν fιταν συνένοχη στήν πνιγηρή οεισιοαιμονία. 51
'Ακούσαμε ίναν συγγραφέα, πού έvνοοϋσε σοGαρά οσα έλεγε καί κάθε άλλο παρά εfναι ό μοναοικός στό είοος του. Ή χλεύη καί ή όργή έναντίον των έπαιτών μοναχών ύπεραφθονοuν καί οιαπερνοuν ολη τή λογοτεχνία. 52 Δύσκολα μπορεί κανείς ν' άμφιGάλλει οτι ή 'Αναγέννηση θά είχε άπαλ λαγεί σύντομα άπό τοuτα τά τάγματα έάν οέν είχε έπέλθει ή γερμανική
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
321
Μεταρρύθμιση καί ή Άντιμεταρρύθμιση. Ή σωτηρία τους δέν θά fιταν εύκολη ύπόθεση γιά τούς δημοφιλείς κήρυκες καί τούς άγίους τους. Τό
ζήτημα θά fιταν μονάχα νά συνεννοηθεί κανείς στή σωστή στιγμή μ' eναν πάπα πού περιφρονοuσε τά έπαιτικά τάγματα, οπως fιταν π.χ. ό Λέων Ι'. 'Άν καί τό πνεuμα τής έποχijς τούς εϋρισκε είτε άπλώς κωμικούς είτε άπαίσιους, ώστόσο γιά τήν 'Εκκλησία δέν συνιστοίίσαν παρά πηγή άμη χανίας. Καί ποιός ξέρει τί τόν περίμενε τόν ίδιο τόν παπισμό έάν δέν τόν
εtχε σώσει ή Μεταρρύθμιση. Ή έξουσία, τήν όποία άσκοuσε αύθα(ρετα κα( διηνεκώς ό Pater Inquisitor μιας &μινtκανijς μονijς στήν άντ(στοιχη
πόλη, έξακολουθοuσε γύρω στά τέλη τοu 15ου αίώνα νά εrναι τόσο έκτε ταμένη, ώστε νά ένοχλεί καί νά έξοργ(ζει τούς μορφωμένους· ομως δέν μποροίίσε πλέον νά έπι6ληθοuν μέ τόν έξαναγκασμό τό διαρκές δέος καί ή άφοσίωση. 53 Δέν ήταν πλέον δυνατή ή τιμωρία τοu φρονήματος καί
μόνον, οπως σέ προηγούμενους καφοuς (σ. 201 κ.έξ.), καί άκόμη καί οσοι ήσαν κατά τά λοιπά πολύ άθυρόστομοι έναντίον τοu κλήρου αύτοu καθ' έαυτόν, μποροuσαν εύκολα νά προστατεύσουν τόν έαυτό τους άπό τίς
κυρίως, αίρετικές διδασκαλίες. 'Εάν δέν 6οηθοuσε κάποια ίσχυρή παρά
ταξη (οπως στήν περίπτωση τοu Savonarola) ή δέν έπρόκειτο νά τιμω ρηθοuν κακό6ουλες μαγείες (οπως συνέGη συχνά στίς άνωιτιχλικές πό λεις), τότε σπανίως έφθαναν τά πράγματα μέχρι τήν πυρά στά τέλη τοu 15ου καί τίς άρχές τοu 16ου αίώνα. Σέ πολλές περιπτώσεις οί 'Ιεροεξε ταστές ίκανοποιοuνταν, καθώς φαίνεται, μέ πολύ έπιφιχνειακές άνιχφέσεις,
άλλοτε συνέ6η άκόμη κιχί νά τούς πάρουν τόν καταδικασμένο μέσα άπό τά χέρια τους καθ' όδόν πρός τόν τόπο τής έκτελέσεως. Στήν Μπολώνια
(1452) εrχε ήδη άφαφεθεί τό σχijμα άπό τόν ίερέα Nicolo da Verona πάνω σέ μιά ξύλινη έξέδριχ έμπρός άπό τόν 'Άγ. Δομίνικο καί έπρόκειτο νά μεταφερθεί στήν Piazza γιά τήν πυρά, οτιχν τόν άπελευθέρωσε καθ' οοόν ίνα μπουλούκι στιχλμένο άπό τόν Ίωιχννίτη AchiHe Malvezzi, γνω
στό φίλο τών ιχίρετικών κιχ( άτιμαστή καλογραιών. Ό λεγάτος (καρδι νάλιος Βησσαρίων) κατάφερε στή συνέχεια νά 6άλει στό χέρι μονάχα evαν άπό τοuς δράστες, ό όποίος άπαγχονίστηκε· ό
Malvezzi έζησε άνενό
χλητος.54
Εtνιχι άξιοσημείωτο τό γεγονός οτt τά άνώτερα τάγματα, δηλαδή τούς Βενεδεκτίνους μέ τά παρακλάδια τους, τά άποστρέφονταν ΠfΧρ' ολο τόν πλοuτο κιχ( τήν εύζω(ιχ τους πολύ λιγότερο άπ' ο,τι τά τάγματα των
έπαιτwν. Στ(ς δέκα νοu6έλες πού άσχολοwτιχι μέ fratί άντιστοιχεί τό πολύ μιά μέ άντικείμενο κιχί θύμα της κάποιον monaco. 'Υπέρ τοu τάγ
ματος αύτοu λειτουργοuσε σέ μεγάλο Gαθμό τό γεγονός οτι εrχε γηραιό τερα μέλη, εrχε iδρυθεί δίχως άστυνομικές προθέσεις κιχ( δέν άναμιγνύον ταν στήν ίδιωτική ζωή. ·rπηρχιχν άνάμεσά τους άνθρωποι εύλαGείς,
322
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
λόγιοι καί πνευματώοεις, ό μέσος ορος ομως περιγράφεται άπό εναν άπό αύτούς, τόν
Firenzuola,
ώς έξΎjς: 55 «Τοίίτοι οί καλοταϊσμένοι μέ τά μα
κριά τους ράσα οέν τρώνε τή ζωή τους τριγuρνώντας ξυπόλητοι καί
κηρύσσοντας άλλά, φορώντας τίς χαριτωμένες κοροο6έζικες παντόφλες τους, κάθονται στά ώραία τους κελλιά τά ντυμένα μέ κυπαρισσόξυλο καί
οιπλώνουν τά χέρια πάνω στήν κοιλιά τους. Κι οταν μιά φορά στίς τόσες χρειαστεί νά κάνουν τόν κόπο νά μετακινηθοίίν άπό τή θέση τους, τότε ίππεύουν άναπαυτικά μουλάρια καί καλοθρεμμένα άλογα, σάν νά πηγαί νουν γιά άναψυχή. Δέν παρακουράζουν τό μυαλό τους μέ μελέτες καί
6ι6λία, γιά νά μήν τούς προσοώσει ή γνώση έωσφορική άλαζονεία άντί της μοναχικΎjς τους άπλοϊκότητας)). 'Όποιος γνωρίζει τή γραμματεία
της έποχΎjς θά παραοεχθεί οτι έοώ κοινοποιοίίνται μονάχα τά άπαραίτητα
γιά τήν κατανόηση τοίί ζητήματος. 56 ΕΤναι ήλίου φαεινότερον οτι μιά τέτοιου είοους φήμη τοίί κλήρου καί τών μοναχών θά κλόνιζε άναγκα
στικά τήν
πίστη άμέτρητων άνθρώπων πρός τήν άγιότητα γενικότερα.
Πόσο τρομερές εΤναι οί κρίσεις πού κατευθύνονται συλλή6οην έναν τίον τους! Παραθέτουμε έν κατακλείοι μία μονάχα άπό αύτές. Ό
ciardini,
Guic-
ίστοριογράφος καί έπί πολλά χρόνια ύπάλληλος τών παπών τΎjς
οίκογένειας τών Μεοίκων λέει (1529) στούς άφορισμούς του: 57 «Δέν ύπάρχει άνθρωπος πού νά άντιπαθεί περισσότερο άπό μένα τή φιλοοοξία, τήν άπληστία καί τήν άκολασία τών κληρικών, τόσο έπειοή καθένα άπό
τά έλαττώματα αύτά εΤναι καθ' έαυτό μισητό, οσο έπίσης καί γιατί τό καθένα άπό μόνο του η ολα τους ταιριάζουν έλάχιστα σέ οσους οηλώνουν
οτι άνήκουν σέ μιά κατηγορία άνθρώπων εύρισκόμενων σέ ίοιαίτερη έξάρ-
. '
' Θ' • εο,
τηση απο τον
'' '
' ,.
'
'
'
και επι π λ' εον γιατι ειναι μετα ξ' υ τους τοσο αντικρουο-
μενα ώστε μονάχα σέ έντελώς άλλόκοτους άνθρώπους μποροίίν νά συμπί πτουν ολα μαζί. 'Εντούτοις, ή θέση μου στό πλευρό πολλών παπών μέ
άνάγκασε νά έπιθυμώ τό μεγαλείο τους χάριν τοίί οικοίί μου συμφέροντος. 'Άν ομως οέν τό έλάμ6ανα αύτό ύπ' οψιν μου θά άγαποίίσα τόν Μαρτίνο Λούθηρο σάν τόν έαυτό μου, οχι γιά νά άπελευθερωθώ άπό τούς νόμους τούς όποίους μας θέτει ό Χριστιανισμός ετσι οπως έρμηνεύεται καί κα
τανοείται συνήθως, άλλά γιά νά οώ τοίίτο τό πλΎjθος τών άναξίων (questa caterva di scelerati) νά μπαίνει στή θέση του, ετσι ώστε νά άναγκαστοίίν νά ζήσουν είτε οίχως έλαττώματα είτε οίχως έξουσία)).
Ό ίοιος αύτός
Guicciardini
ύποστηρίζει άλλωστε οτι παραμένουμε
στό σκοτάοι οσον άφορίi κάθε τι ύπερφυσικό, οτι φιλόσοφοι καί θεολόγοι
λένε μονάχα άνοησίες σχετικά, οτι τά θαύματα συμ6αίνουν σέ ολες τίς θρησκείες, οέν άποοεικνύουν καμμιά καί τελικώς άνάγονται σέ άγνωστα
άκόμη φυσικά φαινόμενα. 58 Διαπιστώνει ώς παράξενο φαινόμενο, ομως
οίχως πικρές παρατηρήσεις, τήν πίστη πού κινεί 6ουνά, οπως έμφανιζό-
323
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
ταν τότε στούς οιαοόχους τοu
Savonarola. 'Έναντι τέτοιων οιαθέσεων ό
κλΎjρος καί ό μοναχισμός οιέθεταν τό μεγάλο πλεονέκτημα οτι ό κόσμος
τούς εΙχε συνηθίσει κι οτι ή ϋπαρξή τους συνοεόταν καί οιαπλεκόταν μέ τήν ϋπαρξη τοu καθενός. ΕΙναι τό πλεονέκτημα πού οιαθέτουν άπό κατα6ολΎjς κόσμου ολα τά παλαιά καί ίσχυρά πράγματα. Ό καθένας εΙχε καί κάποιο συγγενη πού εφερε τό ίερατικό η τό μοναχικό ράσο, κάποια προσοοκία προστασίας η μελλοντικοu όφέλους άπό τόν έκκλησιαστικό
θησαυρό, καί στό μέσον τΎjς Ί ταλίας εορευε ή ρωμαϊκή Κουρία, ή όποία ένίοτε εκανε ξαφνικά τούς άνθρώπους της πλούσιους. Πρέπει ώστόσο νά
έξαρθεί τό οτι ολα τοuτα οέν φίμωσαν γλώσσες καί πένες. 'Άλλωστε' οί
συγγραφείς τών πιό 6λάσφημων οιακωμωοήσεων εΙναι συνήθως οί ίοιοι καλόγεροι, άργόμισθοι κληρικοί κ.τλ: ό
Poggio,
πού συνέγραψε τά εύθυ
μογραφήματα, κατείχε κατώτερο ίερατικό άξίωμα καί ό
Francesco Berni
εΙχε θέση συνοοικοu. Ό Teofilo Folengo ήταν Βενεοικτίνος, φυσικά πολύ άστατος, ό Matteo Bandello, πού γελοιοποιεί τό ίοιο του τό τάγμα, ήταν Δομινικανός καί μάλιστα προστατευόμενος ένός στρατηγοu αύτοu τοu
τάγματος. Τούς κινεί κάποιο ύπέρμετρο αίσθημα άσφαλείας; 'Ή κάποια άνάγκη νά οιαχωρίσουν τόν έαυτό τους άπό τήν κακή φήμη τΎjς τάξης τους; 'Ή ή άπαισιόοοξη έκείνη έγωπάθεια μέ τό σύνθημα: «άντέχουμε
άκόμη)); 'Ίσως λίγο άπ' ολα. Στόν
Folengo έπιορii 6έ6αια ήοη όφθαλ
μοφανώς ό λουθηρανισμός. 59
Γιά τό 'κομμάτι τοu λαοu πού πιστεύει, εΙναι αύτονόητη ή έξάρτηση
άπό εύλογίες καί τέλεση μυστηρίων, οπως είπαμε ήοη (παραπ. σ. 80) άπ' άφορμή τόν παπισμό. υΟσον άφορii πάλι τούς χειραφετημένους, ή έξάρτηση τούτη σημαίνει καί άποοεικνύει τήν ίσχύ τών νεανικών έντυ
πώσεων καί τή μεγάλη μαγική ούναμη συμ6όλων παλαιόθεν συνηθισμέ νων. Ή άπαίτηση τοu άποθνήσκοντος -οποιος κι άν ήταν αύτός- γιά άφεση άμαρτιών άπό ίερέα τεκμαίρει ενα χατάλοιπο φό6ου τΎjς κολάσεως
άκόμη καί σ' εναν άνθρωπο οπως έκείνος ό Vitellozzo (ό.π.). Δύσκολα μπορεί νά 6ρεθεί παράοειγμα οιοακτικότερο άπό τό οικό του. Τόσους καρπούς άπέοωσε ή έκκλησιαστική οιοασκαλία περί τοu
character indelebilis τοu ίερέα, πλάι στόν όποίο ήταν άοιάφορη ή προσωπικότητά του,
ώστε μποροuσε κανείς πράγματι νά άπεχθάνεται τόν ίερέα καί μολαταuτα νά έπιθυμεί τίς πνευματικές του προσφορές. ΎπΎjρχαν 6έ6αια καί ξερο κέφαλοι οπως π.χ. ό ήγεμόνας στά
1499
Galeotto άπό τή Μιράντολα, πού πέθανε
οντας ήοη οεκάξι χρόνια άφορισμένος. 60 Έξ αίτίας του, ολον
αύτό τόν καιρό 6ρισκόταν καί ή πόλη σέ άπαγόρευση, ετσι ώστε οέν τελοuνταν οϋτε Θεία Λειτουργία οϋτε θρησκευτική ταφή. Τέλος, πλάι σ'
ολα τοuτα τά οιφορούμενα έμφανίζεται λαμπρή ή σχέση τοu εΘνους πρός τούς μεγάλους του κήρυκες μετανοίας. 'Ολόκληρη ή ύπόλοιπη Δύση
324
ΗΘΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
σuγκινοϋνταν άπό καφοu είς καιρόν άπό τ(ς όμιλίες άγίων μοναχών, άλλά αύτό οέν μποροuσε νά συγκριθεί μέ τόν περιοοικό συγκλονισμό των ίτα λικων πόλεων κα( περιοχών. 'Επιπλέον, ό μόνος π.χ. πού κατάφερε νά άσκήσει παρόμοια έπ(οραση στή Γερμανία κατά τόν
κάποιος καταγόμενος άπό τήν ΆΕ>ρουζία, οηλαοή ό
150 αίώνα fιταν Giovani Capistrano. 61
Στόν Βορρά, Οσες ψυχές eφεραν έντός τους μιά τόσο μεγάλη σοΕ>αρότητα κα( μιά τέτοια θρησκευτική κλήση ήσαν τήν έποχή έκε(νη ένορατικές, μυστικιστικές. Στόν Νότο ησαν έπεκτατικές, πρακτικές, συμμαχοuσαν
μέ τόν μεγάλο σεΕ>ασμό τοϋ έθνους άπέναντι στή γλώσσα κα( τήν όμιλία. Ό Βορράς γεννri μιά Imίtatio Christi πού έπενεργεί σιωπηρά, άρχικά μονάχα σέ μοναστήρια, ώστδσο ομως γιά πολλούς αίwνες. Ό Νότος παράγει άνθρώπους πού προκαλοuν πάνω σέ άλλους άνθρώπους κολοσ σιαίες στιγμιαίες έντυπώσεις. Ή έντόπωση αύτή στηρίζεται κατ' ούσ(αν
σέ μιά οιέγερση της συνείοησης. Πρόκειται γιά ήθικά κηρόγματα συγκε κριμένης έφαρμοiής, ο(χως άφαφέσεις, ύποστηριζόμενα άπό μία άγιασμέ
νη, άσκητική προσωπικότητα, οπου κατόπιν άκολουθοuσε αύτομιΧτως τό
θαuμα μέ τή Ε>οήθεια της έξημμένης φαντασίας, άκόμη κα( παρά τή θέληση τοu κήρυκα. Ό
Capisttano
π.χ. άρκοϋνταν νά κάνει τό σημείο
τοu σταυροί) πάνω άπό τοός χιλιάοες άσθενείς ποό τοu eφερναν καί νά
τούς εύλογεί στό ονομα τοu οασκάλου του, τοu Άγ. Βερναροίνου, όπότε έπισuνέΕ>αιναν σποραοικά πραγματικές άναρρώσεις, οπως γίνεται σέ τέ τοιες περιπτώσεις. Ό χρονικογράφος της Μπρέσιας (Ε>λ. παρακ. σ. 325,
σημ. 66) έρμηνεόει τό φαινόμενο ώς έξljς: «'Έκανε ώραία θαόματα, λέγονται ώστόσο περισσότερα άπ' οσα άληθεύουν)).
Τό συντριπτικότερο έπιχείρημα ηταν λιγότερο ή άπειλή τοu Καθαρ τηρίου καί της Κόλασης καί πολό περισσότερο ή γλαφυρότατη άπαγγελ(α της maledizίone, της έπίγειας κατάρας ποό πιάνει τό άτομο και άκολου θεί τή οιάπραξη τοu κακοu. Ή πρόκληση θλίψης στόν Χριστό κα( τοός 'Αγίους eχει συνέπειες έν ζω11 άκόμα. Μόνον eτσι μποροuσαν άνθρωποι
πού εrχαν καταληφθεί άπό πάθη κα( έμπλακεί σέ ορκους έκοίκησης καί έγκλήματα νά όοηγηθοίίν στή μετάνοια, πράγμα ποό θεωpοuνταν ό πρω ταρχικός σκοπός.
"Έτσι κήρυτταν κατά τόν 150 αίώνα οί Bernardino da Siena, Alberto da Sarteano, Giacomo delle Marche, Giovanni Capisttano, Roberto da Lecce, (σ. 282) καί άλλοι. Τέλος ό Girolamo Savonarola. Δέv ύπljρχε προκατάληψη μεγαλύτερη άπό έκείνην έναντ(ον των έπαιτwν μοναχwν
αύτοί τήν ξεπέρασαν. Ό άλαζονικός ούμανισμός έπέκρινε καί χλεύαζε, π. χ. ό Poggio, πού θεωροίίσε οτι οί κήρυκες της μετανοίας οέν χρειαζόταν
νά κοπιάσουν, άφοϋ ελεγαν τά ίοια σέ κάθε πόλη κα( εΙχαν τό έλεύθερο ν' άφΎJσουν τόν λαό νά φύγει περισσότερο άνόητος άπ' ο,τι τόν παρέλα-
ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
325
()ι:ιν. 62 Μά οτι:ιν έκείνοι uψωνι:ιν τή φωνή τους, κανείς οέν θυμόταν πιά τόν χλευαστικό ούμανισμό. Τό θέμα οέν ήταν καινούργιο κι ίνας σκωπτι
κός λαός σάν τούς Φλωρεντινούς εΤχε μάθει ήοη κατά τόν 140 ι:ιίώνι:ι νά καταρρακώνει τίς οιάφορες γελοιογραφίες τους, οποτε ι:ιύτοί έμφι:ινίζοντι:ιν πάνω στούς άμ()ωνες της πόλης του. 63 'Όταν ομως έμφι:ινίστηκε ό Savo-
narola τούς συνεπηρε πραγματικά σέ τέτοιο ()ι:ιθμό, ώστε λίγο έλειψε νά λιώσουν γρήγορα μέσα στήν πυρωμένη φλόγα, πού άναψε έκείνος, ολη ή άγι:ιπημένη τους πι:ιιοε(ι:ι κιχ( τέχνη. 'Ακόμη κι:ιί ή μεγαλύτερη ()ε()ήλωση, οτι οηλι:ιοή ύποκριτές μοναχοί μέ τή ()οήθειι:ι όμοφρόνων τους κατάφερναν νά προκαλέσουν κι:ιί νά οιι:ιοώσουν στούς άκροι:ιτές τους συγκίνηση κατά
()ούλησιν (πρ()λ. σ. 319), οέν στάθηκε ίκι:ινή νά ()λάψει τήν ύπόθεση καθ' έι:ιυτήν. 'Εξακολούθησαν νά περιγελοϊ.:ίν τά συνήθη καλογερικά κηρύγμα τα μέ τά έπινοημένι:ι θαύματα κι:ιί τήν έπίοειξη πλαστών λειψάνων 64 κι:ιί νά οείχνουν μεγάλο σε()ι:ισμό στούς ι:ιύθεντικούς μεγάλους κήρυκες μετα νοίας. Αύτοί συνιστοϊ.:ίν άληθινή ίτι:ιλική ίοιι:ιιτερότητι:ι τοϊ.:ί 15ου ι:ιίώνι:ι. Τούς άποστέλλει στόν εξω κόσμο τό τάγμα -συνήθως τοϊ.:ί Άγ. Φραγκίσκου, κιχ( μάλιστα της μερίοι:ις πού άκολουθοϊ.:ίσε τόν πιό ι:ιύστηρό
κανονισμό- άνι:ιλόγως μέ τήv έπιθυμ(ι:ι τοϋ κόσμου. Αύτό συμ()ι:ι(νει κυ
ρίως σέ περιόΟους ()ι:ιθειίiς οημόσιι:ις ή ίοιωτικης οιχόνοιι:ις στίς πόλεις καθώς έπ(σης κιχ( οτι:ιν οιογκώνοντι:ιι τρομερά ή άνι:ισφάλειι:ι κι:ιί ή άνη θικότητι:ι. 'Άν ομως eνι:ις κήρυκας γίνει οιάσημος, τότε οί πόλεις έπιθυ
μοϊ.:ίν τήν παρουσία του κι:ιί οίχως ίοιι:ιίτερη άφορμή. Πηγαίνει οπου τόν
στέλνουν οί άνώτεροί του. Ίοιι:ιίτερος κλάοος της ορι:ιστηριότητι:ις ι:ιύτης εΤνι:ιι τό κήρυγμα γιά τήν άνάγκη σταυροφορίας έvι:ιντ(ον τών Τούρκων. 65 Έοώ ομως μίiς άπι:ισχολεί κυρίως τό κήρυγμα μετανοίας.
'Από τή μεθοοική παρατήρηση της σεφίiς τών κηρυγμάτων συνάγε ται οτι τούτη άκολουθεί άπλώς "'Wήν έκκλησιι:ιστική άπι:ιρ(θμηση τών θανάσιμων άμι:ιρτημάτων. "Οσο ομως πιό πιεστική εΤνι:ιι ή περίσταση, τόσο περισσότερο ό κήρυκας έφορμίi άπ' εύθείι:ις στόν κυρίως στόχο του. Ξεκινίi ίσως σέ μιάν άπό έκείνες τίς τεράστιες έκκλησίες τών μοναχικών ταγμάτων ή στόν κι:ιθεορικό ναό. Σύντομα κιχ( ή μεγαλύτερη Pίazza οέν χωράει τό πληθος πού συρρέει άπ' ολες τίς περιοχές κιχ( ή ελευση καθώς
κι:ιί ή άποχώρησή του εΤνι:ιι έπικίνουνες γιά τήν ίοιι:ι τή ζωή του. 66 Τό κήρυγμα κλείνει κατά κανόνα μέ μιά τεράστια λιτανεία. 'Όμως άκόμη κιχ( οί άνώτεροι κρατικοί ύπάλληλοι, πού τόν ()άζουν στή μέση, οέν μποροϋν καλά-καλά νά τόν προφυλάξουν άπό Οσους τοϋ φιλοuν χέρια κιχ( πόοιι:ι κι:ιί κό()ουν κο;ι.μάτιι:ι άπό τό ράσο του. 67 Μετά τό κήρυγμα ένι:ιντίον της τοκογλυφίας, τ'ijς προι:ιγορiiς κιχ( της άνι:ιξιοπρεποϋς μόοι:ις, οί άμέσως έπόμενες κιχ( εύκολότερες έπιτυχίες εΤνι:ιι τό άνοιγμα τών φυλακών, οηλι:ιοή ή άπόλυση τών προφανώς φτωχότερων
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
μονάχα. κρατουμένων γιά χρέη, κα.ί τό κάψιμο πολυτελών ά.ντικειμένων
κα.ί έργα.λείων, τά όποϊα. χρησίμευαν στό νά περνίi κανείς τόν καιρό του είτε έπικίνΒυνα. είτε άθώα.: ζάρια., χαρτιά, πα.ιχνίΒια. κάθε είΒους, προσω πίΒες, μουσικά οργα.να., f>ι~ία. τρα.γουΒιών, γραπτές μαγικές φόρμουλες,68 ψεύτικες μποuκλες μαλλιών κ.λπ. 'Όλα. τοuτα. συγκεντρώνονταν πάνω σ'
eνα. ικρίωμα. (talamo), σίγουρα χωρισμένα ώρα.ία κατά όμάΒες, πάνω τους στερεωνόταν κάποιο εΤΒος Βια.f>ολικΥjς μορφΥjς κι ϋστερα τούς έf>αζα.ν
φωτιά (πρ~. σ. 256 κ.έξ.). Σειρά έχουν τώρα τά σκληρότερα. καρύΒια.. Τώρα. έξομολογεϊται οποιος Βέν έξομολογήθηκε έΒώ καί πολύν καιρό. 'Επιστρέφονται άγαθά
πού παρακρατήθηκαν άΒικα., ύf>ριστικές κουf>έντες πού έγκυμονοuσαν συμφορές
άνα.κα.λοuντα.ι.
'Ομιλητές
οπως
ό
Bernardino da Siena
άσχολοϋντα.ν μέ μεγάλο ζΥjλο κα.ί ά.κρίf>εια. μέ τήν καθημερινή συνανα στροφή κα.ί τούς ήθικούς κανόνες πού τήν Βιέπουν. 69 Λίγοι ()έf>αια. άπό τούς σημερινούς μας θεολόγους θά έμπαιναν στόν πειρασμό νά κάνουν eνα.
πρωινό κήρυγμα. «περl συμf>ολα.ίων, άποκαταστάσεων, κρατικών συντά ξεων (monte) κα.ί προικίσεως θυγατέρων», οπως έκείνος έπραξε κάποτε στόν καθεΒρικό ναό της Φλωρεντίας. Οί πιό άπρόσεκτοι κήρυκες ύπέπι πτα.ν εuκολα στό σφάλμα νά κα.ταφερθοuν μέ τόση Βριμύτητα ένα.ντlον μεμονωμένων κατηγοριών άνθρώπων, έπιτηΒευμάτων, ύπαλληλικών άξιωμάτων, ώστε τά έξημμένα πνεύματα των άχροα.των έκτονώνοντα.ν
άμέσως μέ f>ια.ιοπρα.γίες ένα.ντίον τους. 70 Κι eνα κήρυγμα. τοu
Bernardino da Siena στή Ρώμη (1424) εΤχε, έκτός ά.πό τήν καύση Βιακο11μητικών κα.ί μαγικών άντικειμένων πάνω στό Καπιτώλιο, κι άλλη μία συνέπεια.: ((Στή συνέχεια», &να.φέρεται, 71 ((κάηκε κα.ί ή μάγισα
Finicella, γιατί
σκότωσε πολλά παιΒιά μέ Βια.f>ολικά μέσα. κα.ί μάγεψε πολλούς άνθρώ πους, κι ολη ή Ρώμη έτρεξε νά Βεϊ τό θέα.μα.».
'Όμως ό σημαντικότερος στόχος τών κηρυγμάτων fιτα.ν, οπως παρατηρήθηκε πιό πάνω, ή συμφιλίωση τών Βιχονοιών κα.ί ή παραίτηση άπό τήν έκΒίκηση. Αύτά έπιτυγχάνονταν συνήθως κατά τό τέλος τοu κύκλου των κηρυγμάτων, οτα.ν όλόκληρη ή πόλη κατα.λα.μf>α.νόταν στα
Βιακά άπό τό ρεuμα μι(iς γενικευμένης έτοιμότητα.ς γιά μετάνοια., οταν ό άέρας παλλόταν ά.πό τήν κραυγή ολου τοu λα.οu: miseήcordia! 72 Τότε είχα.με τίς έορταστικές είρηνεύσεις καί τούς έναγκα.λισμούς, άκόμη κι οτα.ν τά άντίμαχα. μέρη χωρίζονταν ήΒη άπό άμοιf>αίους φόνους. Γιά σκοπούς τόσο ίερούς έπέτρεπα.v έπίτηΒες νά έλθουν στήν πόλη οσοι εΤχα.ν
έξοριστεϊ πρίν. Φαίνεται οτι τέτοιες paci γίνονταν στό σύνολό τους σεf>α. στές άκόμη κι οτα.ν ύποχωροuσε ή άτμόσφαιρα. της άνάτα.σης, κι ή
εύλογημένη άνάμνηση τοu μοναχοu παρέμενε ζωντανή γιά πολλές γενεές. 'ΤπΥjρχαν ομως κα.ί άγριες, φρικαλέες κρίσεις, οπως μεταξύ των οίκογε-
327
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
νειων Valle χαί Croce στή Ρώμη (1482), οπου αΒιχα uψωνε τή φωνή του &κόμη χι ό μεγάλος RobertodaLecce. 73 Λίγο πρίν τή Μεγάλη Έ6οομά8α είχε κηρύξει σέ άμέτρητο πλΥjθος στήν πλατεία μπροστά άπό τή Minerva. Άχολούθησε τότε, τή νύχτα πρός τή Μεγάλη Πέμπτη, ή φρικα λέα σφαγή στόν ορόμο μπροστά στό Palazzo della Valle, κοντά στό γκέτο. Τό πρωί ό πά.πας Σίξτος έοωσε έντολή νά τό ίσοπεοώσουν χαί στή συνέχεια τέλεσε τίς συνηθισμένες τελετές τΥjς μέρας έχείνης. Ό
Roberto
κήρυξε χαί πάλι τή Μεγάλη Παρασκευή, κρατώντας στά χέρια eναν 'Εσταυρωμένο. 'Όμως αύτός χι οί άχροατές του οέν μποροuσαν νά χάνουν
άλλο παρά νά κλαίνε. Συχνά, ύπό τό κράτος τοu κηρύγματος μετb.νοιας, κάποιοι 6ίαιοι χαραχτΥjρες, έσωτεριχά οιχασμένοι, έπαιρναν τήν άπόφαση νά μποuν σέ
μοναστήρι. ·rπηρχαν άνάμεσά τους ληστές χι έγχληματίες ολων των
είοων καθώς 6έ6αια χα( άποροι στρατιώτες. 74 Έοώ έπιορα χαί ό θαυμα σμός, έξ αίτ(ας τοu όποίου έπιΒιώχει κανείς κατά τό ουνατόν νά έρθει κοντύτερα στόν άγιο μοναχό, τουλάχιστον ώς πρός τήν έξωτεριχή του
θέση.
Τό τελικό κήρυγμα εΤναι μονάχα μιά εύλογία πού συμπυκνώνεται στά λόγια:
la pace sia con νοi! Μεγάλα πλήθη συνοοεύουν τόν κήρυκα
στήν έπόμενη πόλη Οπου άχοuν γιά άλλη μιά φορά όλόκληρο τόν κύκλο των κηρυγμάτων του. Καθώς ή έξουσία τήν όποία άσχοuσαν οί άγιοι αύτοί άνορες ήταν
τεράστια, ό κλΥjρος χαί οί χυ6ερνήσεις εύχονταν νά μήν τούς έχουν του λάχιστον έναντίον τους. Πρός τόν σκοπό αύτόν έπέμεναν νά Βια τηρηθεί ό κανόνας σύμφωνα μέ τόν όποίο δικαίωμα δημόσιας έμφανίσεως ώς
κήρυκες εΤχαν μονάχα Οσοι μοναχοί ή κληρικοί εΤχαν χειροτονηθεί σέ κατώτερους τουλάχιστον 6αθμούς, έτσι ώστέ νά ύφίσταται μιά κάποια εύθύνη τοu τάγματος ή τοu άντίστοιχου έχχλησιαστιχοiJ σώματος. 75
'Όμως ούτε χι έοω οέν μποροuσαν νά τηρηθοiJν αύστηρά ορια, έφ' οσον ή 'Εκκλησία, χαί έπομένως χαί ό άμ6ωνας, χρησιμοποιοiJνταν ήδη άπό καιρό γιά κάθε είοους οημόσιους σκοπούς, οιχαστιχές πράξεις, οημοσιεύ-
• • οσον " ' ι αχομη
t' '\.!ξ λ σεις, cιιαu; εις χ. π., χι εφ
ι ι λ ι θ ι και στοπ αισιο χα αυτο κηρυγ-
μάτων παραχωροϋνταν συχνά ό λόγος σέ ούμανιστές χαί κοσμικούς (πα ραπ. σ. 162 χ.έξ.). 'ΤπΥjρχε λοιπόν ούτως ή άλλως χαί μιά έρμαφρόοιτη κατηγορία άνθρώπων πού οέν ήσαν οϋτε μοναχοί ούτε κληρικοί, εΤχαν ώστόσο άπαρνηθεί στ' άλήθεια τά έγχόσμια· πρόκειται γιά τούς πολυά ριθμους στήν 'Ιταλία άναχωρητές, οί όποίοι έμφανίζονταν ένίοτε οίχως κανείς νά τούς καλέσει χαί συνέπαιρναν τούς πληθυσμούς. 76 Μιά τέτοια
περίπτωση έμφανίστηχε στό Μιλάνο μετά τή δεύτερη γt.:ί.λλιχή κατάχτη
ση (1516), φυσικά σέ περίοοο μεγάλων οημοσίων ταραχών. "Ενας Το-
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
σκιχνός άνιχχωpητής, πιθιχνόν της όμάοας τοu Savonarola, κιχτέλιχ6ε γιά άpκετούς μΥjνες τόν iiμeiωνα τοίί κιχθεοpικοu νιχοίί, κιχταφεpότιχν μέ έντο νότιχτο τpόπο ένιχντίον τοu ίεpιχτείου, τοποθέτησε μέσα στόν νιχό eνιχν νέο κηpοστάτη κι ίνα κιχινούpγιο ίεpό, 'έκιχνε θιχύμιχτιχ κιχί άποχώpησε μόνον 'έπειτιχ άπό σκληpούς άγώνες. 77 Στίς άποφιχσιστικές έκείνες γιά τό μέλ λον της Ί τιχλίιχς οεκιχετίες άφυπνίζεται παντοu ή πpοφητε(ιχ, ΚΙ οπου
έμφιχνίζετιχι οέν πεpιοpίζετιχι ποτέ σέ μιά συγκεκpιμένη κοινωνική τάξη.
Γνωpίζουμε π.χ. οτι πpίν τή λεηλασία. τής Ρώμης οί έpημίτες ήpθιχν στό πpοσκήνιο μ' eνιχ άληθινό πpοφητικό πείσμιχ (παpιχπ. σ. 91). υΟτιχν τούς λείπει ή εuφpάοεια, οί άνθpωποι ιχuτοί άποστέλλουν έπίσης μιχντιχτοφόpους
μέ σUμeiολα, οπως π.χ. ό άσκητής έκείνος στήν πεpιοχή της Σιένιχς πού
'έστειλε (1496) εναν ((έpημιτάκο)), οηλα.Οή ενιχν μιχθητή του, στήν τpο μιχγμένη πόλη μέ μιά νεκpοκεφιχλή πάνω σ' ίνα pa.eio(, οπου κpεμόταν ίνιχ χιχpτί μ' ίνιχ άπειλητικό eiιeiλικό pητό. 78
Συχνά ομως οί ίοιοι οί μονιχχοί οέν φείοοντιχν κιχθόλου ήγεμόνων, άpχών, κλήpου κα( τοίί σχήματός τους. Βέeiαια στά κατοπινά χpόνια οέν άπανταται πλέον κήpυγμα άναcpεpόμενο άπ' εύθείας στήν άνατpοπή ένός οίκου τυpάννων, οπως έκείνο τοu Fra Jacopo de' Bussolaή στήν Παeiία κατά τόν 140 αίώνα· 79 ύπljpξαν ομως θαppαλέες μομφές άκόμη κι έναντ(ον
'τοu πάπα έντός τοίϊ οικοίί του παpεκκλησίου (πpeiλ. παpαπ. σ. 163' σημ. 127) καί άφελείς πολιτικές πιχpαινέσεις ένώπιον ήγεμόνων, οί όποίοι οέν ιχίσθάνοντιχν τήν άνάγκη τους. 80 Στά
1494 ενας τυφλός κήpυκιχς άπό τήν Incoronata (ήτοι Αύγουστινιιχνός) μπόpεσε νά φωνάξει στόν Lodovico Moro έξ άμGωνος: «'Άpχοντιχ, μήν άνοίξεις τόν οpόμο στούς Γάλλους γιιχτ( θά τό μετιχνιώσεις!)) 81 'rπΥjpχιχν πpοφΥjτες μοναχοί πού μποpεί νά
μήν πολιτικολογοίίσαν μέ άμεσο τpόπο, 'έπλιχθιχν ομως τόσο φpικιαστικές είκόνες τοίί μέλλοντος, ώστε οί άκpοατές 'έχαναν τίς αίσθήσεις τους. υΕνας όλόκληpος σόνοεσμος άπό τέτοιους, οώοεκιχ φpαγκισκιχνοί μονιχ
στές, οιέτpεξιχν άμέσως μετά τήν έκλογή τοu Λέοντα Ι' (1513) τίς πε pιοχές της Ίτιχλ!ιχς κιχτιχπως τίς εΤχαν μοφάσει μετιχξύ τους: έκείνος πού κήpυξε στή Φλωpεντία, ό
Fra Francesco di Montepulciano, πpοκάλεσε σ'
όλόκληpο τόν λαό ιχύξανόμενη φpίκη, κιχθώς οί έκφpάσεις του 'έφθιχσαν κιχί σ' οσους οέν κατάcpεpαν νά τόν πλησιάσουν οί 'ίοιοι έξ ιχίτίιχς τοu συνω
στισμοu, μaλλον οιογκωμένες 6έGιχια παpά ήπιότεpες. 82 Πέθανε ξιχφνικά μετά άπό ενιχ τέτοιο κήpuγμα ((έξ ιχίτίας ένός πόνου στό στΥ)θος)) .
Κατέφθασαν οί πάντες γιά νά φιλήσουν τά πόΟια τοίί νεκpοίί κιχ! γιά τόν
λόγο αuτόν τόν 'έθιχψαν άθόpυGιχ τή νύχτα. 'Αλλά τό πνείίμιχ της πpοφη τείιχς, πού εΤχε πpόσφατα άνιχφλεγεί κιχί κιχτελάμGιχνε τώpιχ &κόμη κιχί γυνιχίκες κα{ χωpικούς, μονάχιχ μέ πολύ μεγάλες ουσκολίες μποpοίίσε νά κιχτευνιχστεί. ((Γιά νά κιχτιχφέpουν νά κάνουν τούς άνθpώπους νά εύθυ-
329
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
μήσουν κάπως χ.αί πάλι, οί Medίci, ό Giuliano (άοελφός τοu Λέοντα) κιχί ό
Lorenzo, οιοργάνωσιχν έπί τούτου τήν ήμέρα τοu 'Αγίου 'Ιωάννη στά 1514 τίς μεγαλοπρεπείς έκείνες γιορτές, τά κυνήγια, τ(ς παρελάσεις κιχ(
τά άγωνlσματιχ, οπου παρευρέθηκαν, έpχόμενοι άπό τή Ρώμη, έκτός άπό μερικούς μεγάλους άρχοντες κιχ( εςι κιχροινάλιοι, τοuτοι ώστόσο μετιχμ φιεσμένοt>) .
'Αλλά ό μεγαλύτερος κήρυκας μετανοίας κιχί προφήτης κάηκε στή
Φλωρεντία ήοη στά 1498: ό Fra Girolamo Savonarola άπό τή Φερράριχ. 83 Έοώ θά πρέπει νά άρκεστοuμε σέ μερικές σύντομες άνιχφορές σχετικά μέ τό άτομό του. Τό τρομερό οργανο μέ τό όποίο άνιχμορφώνει καί έξουσιάζει τή
Φλωρεντία (1494-1498) ε!νιχι ό λόγος του, γιά τόν όποίο τά σωζόμενα κηρύγματα παρέχουν προφανώς περιορισμένη μονάχα άντίληψη, κιχθώς συνήθως καταγράφονταν άνεπιχρκώς έπί τόπου, μετά τήν έκφώνησή τους. Ή έμφάνισή του οέν οιέθετε τίποτε σπουοιχίιχ έξωτερικά μέσα, άφοu
ή φωνή, ή προφορά, ή ρητορική σύνταξη καί τά παρόμοια συνιστοuσιχν
μάλλον τήν ά.Οόνιχμη πλευρά του, κι οποιος ε!χε άπαιτήσεtς γιά Εναν κήρυκα μέ uφος κιχ( τεχνική πήγαινε στόν άντίπιχλό του, τόν FraMariano da Genazzano - άλλά ό λόγος τοu Savonarola οιέθετε έκείνη τήν άνώτερη
προσωπική ούναμη, πού εκτοτε GέGαιιχ οέν έπιχνεμφιχνίστηκε μέχρι τόν Λούθηρο. Ό ίοιος τό άπέοιοε σέ θεία φώτιση χ.αί, γιά τ6t' λόγο ιχύτόν, Οχι οίχως κομπορρημοσύνη, τοποθετοuσε πολύ ψηλά τό ~ειτούργημα τοu κήρυκα: άμέσως άνώτερο( του στή μεγάλη ίεραρχία τών πνευμάτων ήσιχν οί κατώτεροι άπελοι. Τούτη ή προσωπικότητα, πού μεταGιχλλότιχν όλότελιχ σέ φωτιά χ.α( φλόγες, κατάφερε κατ' άρχήν νά πραγματοποιήσει άλλο ενιχ, μεγαλύτερο θιχuμα: πρώτα τό οικό του οομινικιχνό μοναστήρι τοu Άγ. Μάρκου κιχί
στή συνέχεια ολα τά μοναστήρια τών Δομινικανών της Τοσκάνης όμο νοοuν
κα.ί
άνα.λαμGάνουν
οίκειοθελώς
μιά
μεγάλη
μεταρρύθμιση.
Γνωρίζοντας τί ήσαν τά μοναστήρια της έποχijς έκείνης καί πόσο ούσκο λα έπιGαλλόταν κα! ή μικρότερη άλλα.γή στούς καλογήρους, έκπλήσσετα.ι κανείς οιπλά μ' αύτή τήν πλήρη μεταστροφή. 'Ενώ έξελισσόταν άκόμη τούτη ή ύπόθεση, συνέGαλε στή σταθεροποίησή της τό γεγονός οτι σημαντικός άριθμός άνθρώπων μέ τίς ίοιες άντιλήψεις γίνονταν τώρα Δομινικανοί. Γυιοί τii)ν καλύτερων οίκογενειών ίμπαιναν ώς οόκιμοι μο ναχοί στόν 'Άγ. Μάρκο.
Τούτη ή μεταρρύθμιση τοu τάγματος σέ μία. χώρα ήταν τώρα τό πρώτο Gijμα γιά μιάν έθνική 'Εκκλησία., στήν όποία θά έξελισσόταν άναπότρεπτα τοuτος ό όργα.νισμός έάν ε!χε μεγαλύτερη οιάρκεια. Ό ίΌιος ό
Savonarola έπιθυμοuσε φυσικά μιά μεταρρύθμιση όλόκληρης της Έκ-
330
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
χλησCας χα( γιά τόν λόγο αύτόν, άχόμα χι οταν eουε ή έπφροή του,
έξαχολουθοί.ίσε νά χάνει πιεστικές παροτρύνσεις πρός ολους τούς μεγά λους άρχοντες γιά τή σύγκλιση συνόΟου. 'Όμως τό τάγμα χαί ή παρά
ταξή του εfχαν καταστεί, ήοη γιά τήν Τοσχάvη, τά μοναΟιχά οιιχθέσιμα οργανα τοί.ί πνεύματός του, τό άλας της γης, ένώ οί γειτονικές περιοχές παρέμεναν άγκυλωμένες στήν παλιά κατάσταση. Ή άπάρνηση τών
έγχοσμ(ων χαί ή φαντασCα στήνουν Gαθμιιχία Ενα καθεστώς πού έπιοιώχει νά καταστήσει τή ΦλωρεντCα Gασιλείιχ τοίi Θεοίi έπί της γης. Οί προφητείες, ή μερική έπαλήθευση τών όποίων χάρισε στόv Savonarola ύπεράνθρωπη άχτινοGολCα, συνιστοuν τό σημείο έχείνο οπου ή πανίσχυρη ίταλιχή φαντασCα έπιGάλλεται άχόμη χαί στήν χαλότερα προ φυλαγμένη, τήν πιό στοργική ψυχή. Οί Φραγκισκανοί της μερίοας πού άχολουθοuσε τόν αύστηρότερο χαvονισμό στηρίζονταν στόν άπόηχο τοίi
κλέους πού τούς εfχε χληροοοτήσει ό 'Άγ. Βερναροίνος της Σιένας χαί πίστευαν στήν άρχή οτι θά μποροίiσαν μέ τόν άνταγωνισμό νά τιθασεύ σουν τόν μεγάλο Δομινικανό. 'Εξασφάλισαν σ' tναν οιχό τους, τόν
Domenico da Ponzo, τόν ιίμ()ωνα τοίi χαθεοριχοu ναοu χαί τόν eGαλαν νά ύπο σχελίσει τίς προφητείες οεινών τοϋ Savonarola μέ άλλες, &κόμη πιό ζοφερές, ώσπου ό Pietro de' Medici, πού χυριιχρχοίiσε τότε άκόμη στή Φλωρεντία, έπέGαλε προσωρινή σιωπή χαί στούς ούο. 'Όταν άμέσως κατόπιν ήρθε στήν 'Ιταλία ό Κάρολος Η' χαί έχοίωξε τούς Μεοίχους,
οπως εfχε προφητεύσει μέ σαφήνεια ό Savonarola, ό λαός πίστευε πλέον μονάχα έχείνον. Πρέπει έοώ νά πιχραοεχθοίiμε οτι οέν άσχοίiσε τήν παραμικρή κρι τική στίς οιχές του προαισθήσεις χαί τά δράματα, ένώ ήταν άντίθετα αύστηρότατος άπέναντι σέ άλλους. Στόν έπιχήοειο λόγο πρός τόν
Pico
della Mirandola ε!ναι λιγάκι άσπλαχνος πρός τόν άποθιχνόντα φίλο. Έπει οή ό Pico, ε!πε, παρά τήν έσωτερική έχείνη φωνή πού έρχόταν άπό τόν θεό, οέν ήθελε νά ένταχθεί στό τάγμα, παρακάλεσε ό ίοιος τόν θεό νά
τόν συμμορφώσει λιγάκι· ομως στ' άλήθειιχ οέν είχε έπιθυμήσει τόν θά νατό του. Εfχε καταφέρει τόσο πολλά μέ τίς έλεημοσύνες χαί τίς προ σευχές, ώστε ή ψυχή του Gρισχόταν προσωρινά στό Καθαρτήριο. Σχετικά μ' tνα παρήγορο οραμα πού ό Pico ε!χε στό χρεGάτι τοίi πόvου, έμφα νίστηχε μπροστά του ή Παναγία καί τοίi ύποσχέθηχε οτι οέν θά πέθαινε, ό Savonarola παραΟέχεται οτι ό ίοιος τό θεωροίiσε άπό καιρό οαιμονιχή άπάτη, μέχρις οτου τοίi άποχαλύφθηχε οτι ή Παναγία έννοοϋσε τόν οεύτερο θάνατο, οηλαοή τόν αίώνιο. 'Εάν τοϋτα χαί τά παρόμοια σuνι
στοίiσαν ύπεροψία, ή μεγάλη τούτη ψυχή πλήρωσε τουλάχιστον γιά ολα •αύτά Οσο πιό άχριGά γινόταν. Φαίνεται πώς κατά τίς τελευταίες μέρες του ό
Savonarola άναγνώρισε πώς ήσαν τιποτένι.ες οί όπτασίες χαί οί
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
προφητείες του, τοu έμεινε ομως μολιχτιχϋτα άρκετή έσωτερική είρήvη
ώστε νά 6ιχοίσει πρός τόν θάνατο μέσιχ σέ μιάν άτμόσφαφα πού άπέπvεε άγιότητιχ. Οί όπαοοί του ώστόσο πιχρέμεινιχν σταθεροί οχι μονάχα στή οιοιχσκιχλίιχ άλλά κιχ( στίς προφητείες του γιά τρείς άκόμη οεκιχετίες. 'Εργάστηκε ώς άvιχοιοργιχvωτής του κράτους μόνο κιχ( μόνο γιά τόv λόγο οτι οιιχφορετικά θά έπιλιχμ6άνοντιχv τοu θέματος έχθρικές ουνάμεις. ΕΤνιχι ένεπιειχές νά κρίνεται άπό τό ήμιοημοκριχτικό σύνταγμα (πιχριχπ.
σ. 68, σημ. 154) των άρχων τοu έτους 1495. Οuτε uπολείπεται οuτε uπερτερεί άλλων, φλωρεvτινων έπίσης συνταγμάτων. Ό Savonarola ήτιχν ίσως ό μόνος πού θά εΤχε ξιχvιχοώσει τήν έλευθερίιχ στίς uποτελείς πόλεις Πjς Φλωρεντ(ιχς σώζοντας ώστόσο μέ κάποιον τρόπο τή σuνοχή τοu τοσχ.ιχνικοu κράτους. 'Όμως οέv eφθιχσε ή σκέψη του ώς έκεί. Στήν πριχγμιχτικότητιχ ήτιχν ό πιό άκιχτάλληλος άνθρωπος γιά τέ τοιες ύποθέσεις. Τό άληθινό ίοιχνιχό του ήτιχν μιά θεοκριχτίιχ, οπου ολιχ ύποκλ(νοντιχι μέ μιχκάριιχ τιχπεινότητιχ μπροστά στόν Άόρατο κι άπο
κλείοντιχι έκτων προτέρων οί συγκρούσεις τwν πιχθων. 'Όλη του ή σκέψη
6ρίσκετιχι στήν έγχάρακτη έκείvη έπιγριχιpή τοu άvιχκτόρου των Σινιόρι, τό περιεχόμενο της όποίιχς σuνιστοϋσε τό άγιχπημένο του ρητό ήοη στά τέλη τοu
1495.s4 άνιχστηλώθηκε άπό τούς όπιχοούς του στά 1527: Chή sto regi suo domino dominantium liberatori, deo summo opt. rnax. Mariaque νίrgίnί Reginae dίcavίt S.P.Q.F. Ή σχέση του πρός τήν έπίγειιχ ζωή κιχί τ(ς συνθηκες της 1jτιχν έξ ίσου μακρινή Οσο κιχί όποιουοήποτε άληθινοu κιχ( αύστηροu μονιχχοu. Κιχτά τήν άποψή του ό άνθρωπος πρέπει νά έπιοίοετιχι μονάχα σέ Οσιχ συνΟέονται άμεσα μέ τή σωτηρ(ιχ Πjς ψυχης. Πόσο κιχθιχρά προοίοετιχι αύτό στίς άπόψεις του γιά τήν άρχιχία
λογοτεχνία! <<Τό μόνο άγαθό)), κηρύττει, «πού συνεισέφεραν ό Πλάτων
κιχί ό Άριστοτέλης, εΤνιχι οτι πιχρήγιχγd.ν πολλά έπιχεφήμιχτιχ τά όποίιχ μπορεί νά χρησιμοποιήσει κανείς κιχτά των ιχίρετικwν. Αύτοί κιχθώζ κιχί
άλλοι φιλόσοφοι 6ρίσκοντιχι 6έ6ιχιιχ στήν κόλαση. Μιά γριά γuνιχίκιχ κατέχει γιά τήν πίστη περισσότερα άπ' Οσιχ ό Πλάτων. θά 1jτιχν κιχλό γιά τήν πίστη έάν κιχτιχστρέφονταν πολλά 6ι6λία τά όποίιχ μοιάζουν κιχτά τά άλλα ώφέλιμα. 'Ότιχv οέν uπi)ρχιχv άκόμη τόσο πολλά 6ι6λίιχ κιχί τόσο πολλά
λογικά έπιχεφήματιχ (ragioni naturali) κιχ( άντιπιχριχθέσεις, ή πίστη 6λά στιχινε ταχύτερα άπ' ο,τι 6λάστησε έκτοτε)). θέλει νά περιορίσει τά κλασσικά σχολικά άνιχγvώσματα στούς 'Όμηρο, Βιργίλιο κα( Κικέρωνα κα( νά συμπληρώσει τά uπόλοιπιχ μέ τούς 'Ιερώνυμο κιχί Αύγουστίνο. Πρέπει άντ(θετιχ νά πιχριχμείνουν άπιχγορευμένοι οχι μονάχα οί Κάτουλλος
κιχί Ό6ί8ιος άλλά κιχ( οί Τί6ουλλος κιχ( Τερέντιος. Έοω 6έ6αιιχ μιλά ένίοτε
μονάχα μιά φο6ισμένη ήθικότητιχ, άλλά σέ ϊνιχ ίοιιχίτερο σύγγραμμα πιχραΟέχετιχι τή 6λα6ερότητιχ Πjς έπιστήμης γενικότερα. Στήν πριχγμα-
332
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
τικότητα, λέει, θά. επρεπε νά. τή ιΜάσκονται λίγοι μονάχα άνθρωποι, γtά νά. μή χαθεί ή παράδοση τών άνθρωπίνων γνώσεων ά.λλά. κυρίως γιά. νά. διατηρείται πάντοτε μtά έφεορεία μερικών άθλητών γιά. τήν καταπολέμη ση αίρετικών σοφιστειών. "Ολοι οί ύπόλοιποι δέν έπιτρεπόταν νά. διδαχθοϋν
παρά. γραμματική, χρηστά. ήθη καί θρησκευτικά. (sacrae literae). Μέ τόν τρόπο αύτόν ή παιδεία στό σύνολό της έρχόταν χαί πάλι στά. χέρια τών μοναχών καί καθώς οί «σοφότεροι χαί άγιότεροι)) θά tπρεπε νά. κυbερνοuν
έπίσης κράτη καί bασίλεια, αύτοί θά. fισαν καί πάλι μοναχοί. Δέν θέλουμε οϋτε νά. άναρωτηθοuμε έάν πijγε τόσο μακριά. τό μυαλό τοϋ συγγραφέα. Δέν μπορεί κανείς νά. έκφέρει πιό παιδιάστικες κρίσεις. Οϋτε πού περνa άπό τό μυαλό τοϋ άγαθοu άνθρώπου ή άπλή σκέψη οτι ή έπαvα κάλυψη της άρχαιότητας καί ή τεράστια διεύρυνση τοϋ όρίζοντα καί τών
σκέψεων θά. μποροuσαν ά.νάλογα μέ τίς περιστάσεις νά. άποτελέσουν εν δοξη δοκιμασία γιά τή θρησκεία. 'Επιθυμεί άπλώς νά. άπαγορεύσει ο,τι δέν μπορεί νά. καταπολεμήσει μέ άλλους τρόπους. Γενικότερα δέν ύπijρξε
καθόλου φιλελεύθερος. Π.χ. στούς άθεους άστρολόγους έπιφυλά.σσει τήν ίδια έκείvη πυρά. στήν όποία πέθανε καί ό ίδιος κατόπιν. 85 Πόσο γιγάντια
.θά. πρέπει νά f)ταν ή ψυχή πού κατοικοuσε στό περιορισμένο τοϋτο πνεϋ μα ! Τί φλόγα χρειάστηκε γιά. νά. μάθει ό ένθουσιασμός τών Φλωρεντινών γιά. τήν παιδεία νά κάμπτεται μπροστά. σέ τοuτες τίς άντιλήψεις !
Πόσα άκόμα κοσμικά. καί καλλιτεχνικά. πράγματα ήσαν διατεθειμέ νοι νά θυσιάσουν γιά χάρη του φαίνεται άπό τίς περίφημες έκείνες θυσια στήριες φωτιές πού πλάι τους θά φάνταζαν όπωσδήποτε τιποτένια ολα τά
talami τοu Βερναροίνοu της Σιένας καί άλλων. Δέν έλειπε ώστόσο καί κάποια τυραννική άστυνδμευση άπό τήν
πλευρά. τοϋ Savonarola. Γενικότερα δέν εfναι άσήμαντες οί έπεμbάσεις του στήν πολύτιμη έλευθερία της ίδιωτικης ζωijς τών Ίταλών, τό πώς π.χ. άπαιτοίίσε άπδ τούς ύπηρέτες νά. χαταδίδουν τούς κuρίοuς τους, γιά νά μπορέσει νά. έφαρμόσει τή μεταρρύθμιση τών ήθών. Τά. οσα ό σιδηροϋς
Καλbίνος πέτυχε άργδτερα μόνο μέ πολύ μεγάλο κόπο στή Γενεύη, ύπό συνθηκες διαρκοϋς έξωτερικης πολιορκίας, δηλαδή μιά.ν άναμόρφωση τοίί
δημόσιου χαί τοϋ ίδιωτιχοu bίου, στή Φλωρεντία δέν μποροϋσαν παρά. νά. παραμείνουν στό στά.οιο ένός πειράματος, τό όποίο άρκεσε γtά νά έξορ
γίσει στόν ύπέρτατο bαθμό τούς άντιπάλους. 'Εδώ άνήκει κυρίως ή όργανωμέvη άπό τόν Savonarola όμάδα άγοριών πού είσέbαλλαν στά σπίτια χαί ά.παιτοuσαν μέ bίαιο τρόπο Οσα άντικείμενα ήσαν κατάλληλα γtά τήν πυρά. 'Εδώ κι έκε'ί τούς άπέπεμπαν χτυπώντας τους, καί τότε, γtά νά διατηρηθεί παρ' ολα αύτά. ή πλασματική κατασκευή της δημιουρ γούμενης ίερijς κοινωνίας τών πολιτών, εbαλαν μαζί τους ένηλίκους γιά νά. τούς προστατεύουν.
333
ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
Κι ετσι ήοη κατά τίς τελευταίες μέρες τοϋ καρναbαλιοϋ τοϋ
1497
καί τήν ίοια ήμέρα τοϋ έπομένου ετους μπόρεσαν νά πραγματοποιηθοϋν στήν πλατεία των Σινιόρι οί μεγάλες ά.ποτεφρώσεις. 'Ύψωσαν έκεί μιά
πολυώροφη πυραμίδα ομοια μέ τόν
rogus οπου οί Ρωμαίοι εκαι-yαν τά
πτώματα τwν αύτοκρατόρων τους. Σόναζαν άρχικά στό κάτω μέρος ώς
bάση προσωπίδες, ψεύτικα γένια, ένδόματα μασκοφόρων καί τά παρό μοια. Άκολουθοί:ίσαν άπό πάνω τά bιbλία των Λατίνων καί 'Ιταλων ποιητών, άνάμεσά τους ό Morgante τοί:ί
ό
Pulci,
Boccaccio,
ό
Petrarca,
έν μέρει πολύτιμες έντυπες περγαμηνές κα( χειρόγραφα μέ μικρογραφίες.
'Έπειτα στολίδια καί άντικείμενα της γυναικείας τουαλέτας, άρώματα, καθρέπτες, πέπλα, μποϋκλες μαλλιων. 'Ακόμη παραπάνω λαγοϋτα, άρ
πες, σκακιέρες, έπιτραπέζια παιχνίδια μέ ζάρια, τραπουλόχαρτα. Τά δόο τελευταία στρώματα περιελάμbαναν τέλος πίνακες ζωγραφικης, ίδιαίτε ρα άπεικονίσεων της γυναικείας καλλονΎjς, έν μέρει ύπό τά κλασσικά όνόματα της Λουκρητίας, της Κλεοπάτρας, της Φαουστίνας, έν μέρει μέ σόγχρονες προσωπογραφίες, οπως των ώραίων
Bina
καί Maήa de'
Lenzi.
Bencina, Lena Morella,
Τήν πρώτη φορά ενας παρευρισκόμενος Βενε
τός έμπορος προσέφερε στή Σινιορία
22.000
χρυσά τάληρα γιά τό
περιεχόμενο της πυραμί&ις. Ή μοναδική άπάντηση ήταν νά φτιάξουν καί τό δικό του πορτραίτο καί νά τό τοποθετήσουν κι αύτό πάνω στ'
άλλα. Τή στιγμή της πυρπόλησης biljκε στό μπαλκόνι ή Σινιορία. Γέμισε ό άέρας άπό άσματα, σαλπίσματα τρομπέτας καί ήχους καμπά
νων. Στή συνέχεια τράt;ηξαν γιά τήν πλατεία τοϋ Άγ. Μάρκου, οπου όλόκληρη ή παράταξη χόρεψε σέ τρείς όμδκεντρους κύκλους: στόν
έσώτερο οί μοναχοί τούτης της μονΎjς έναλλασσόμενοι μέ άγοράκια ντυμένα άγγελούοια, στή μέση νεαροί κληρικοί καί λαϊκοί κα( τέλος, στόν έξωτερικδ κύκλο, γέροντες, άστο( κα! ίερείς, στεφανωμένοι μέ
κλαΪ)ιά έλια.ς. υΟλη ή χλεύη της νικήτριας άντίπαλης παράταξης, πού εΤχε πιθανόν κάποιες άφορμές κα(, έπί πλέον, καί τδ άπαραίτητο γιά τόν σκοπό αύτόν
ταλέντο, οέν στάθηκε κατόπιν άρκετή γιά νά άμαυρώσει τή μνήμη τοϋ
Savonarola.
υΟσο πιό λυπηρά έξελισσόταν ή μοίρα της 'Ιταλίας, τόσο
λαμπρυνόταν στή μνήμη των έπιζώντων ή μορφή τοϋ μεγάλου μοναχοϋ καί προφήτη. Μπορεί οί έπί μέρους προφητείες του νά μήν έπαληθεύτη καν στήν πράξη
-
ή μεγάλη ώστόσο γενική συμφορά τήν όποία έπαγ
γέλθηκε έκπληρώθηκε μέ πολύ φρικτό τρόπο. υοσο μεγάλη ομως κι άν ήταν ή έπίοραση των κηρύκων της μετα νοίας κι Οσο ξεκάθαρα κι άν οιεκδίκησε ό
Savonarola
μοναχών τό σωτήριο λειτούργημα τοϊί κήρυκα,
86
γιά τήν τάξη τών
λίγο κατάφερε ώστόσο
τούτη ή τάξη νά ξεφόγει άπό τήν άπορριπτική σέ γενικές γραμμές κρίση
334
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
είς 6άρος της. Ή 'Ιταλία έκανε σιχφές οτι μποροuσε νά ένθουσιιχστεί μονάχα άπό τά άτομα. 'Εάν θέλουμε τώρα νά οιιχγνώσουμε τήν ίσχύ της πιχλαιας πίστης
άνεξάρτητα άπό τόν κλήρο καί τόν μοναχισμό, τούτη φαίνεται άλλοτε άσήμαντη καί άλλοτε σημαντικότατη, άναλόγως τής όπτικής γωνίας άπό
τήν όποία παρατηρείται καί τοu τρόπου μέ τόν όποίον φωτίζεται. 'Έγινε ήοη λόγος γιά τό πόσο άπαραίτητα f~σαν τά μυστήρια καί οί εύλογίες
(πρbλ. παραπ. σ. 80, σ. 323). "Άς έπισκοπήσουμε γιά λίγο τή θέση της πίστης καί τής λατρείας στήν καθημερινή ζωή. Έοώ 6αρύνουν καθορι στικά ή μάζα καί οί συνήθειές της καθώς καί ή θέση τών ίσχυρών άπέναντι στούς ούο αύτούς παράγοντες.
υΟλα, οσα περιλαμ6άνονται στήν. έννοια τής μετανοίας καί της κατάκτησης τής μακαριότητας μέσω τών καλών πράξεων, ύπήρχαν στή
συνείοηση τών χωρικών καί τών κατωτέρων τάξεων στόν ίοιο 6αθμό οιαμόρφωσης καί έκφυλισμοu οπως καί στόν Βορρά· άποσπασματικά έπηρεάζονταν καί καθορίζονταν άπό αύτά καί οί μορφωμένοι. οι πλευρές έκείνες τοu λαϊκοu καθολικισμοu οπου τοuτος συνεχίζει τήν άρχαίιχ, εί
οωλολατρική έπίκληση τών θεών, τήν προσφορά οώρων πρός αύτούς καί τόν κατευνασμό τους, ρίζωσαν μέ τόν πιό άκλόνητο τρόπο στή συνείοηση τοu λαοu. Ή ογοοη έκλογή τοu
Battista Mantovano,87 τήν όποίιχ ήοη
παραθέσαμε γιά άλλο λόγο, περιέχει μεταξύ άλλων τήν προσευχή ένός χωρικοϋ πρός τήν Παναγία, οπου τήν έπικιχλείται ώς προστάτιοα θεά τών ίοιιχίτερων συμφερόντων της άγροτικής ζωijς. Τί νά πίστευε άραγε ό λαός σχετικά μέ τήν άξία της Παναγίας ώς 6οηθοϋ στίς ούσκολες στιγμές, τί νά '6αλε μέ τόν νοu της έκείνη ή Φλωρεντινή πού άφιέρωσε
μετά τόν Εύαγγελισμό ίνα 6ι:φελάκι άπό κερί γιατί ό άγαπημένος της,
ίνας καλόγερος, έπινε λίγο-λίγο στό σπίτι της ενα 6αρέλι κρασί οίχως νά τό άντιληφθεί ό άπών σύζυγος; 88 Διάφοροι άγιοι προστάτευαν τότε όρι
σμένη περιοχή της ζωijς ό καθένας, οπως άκρι6ώς έξακολουθεί νά συμ6αίνει καί σήμερα. 'Έχει ήοη έπιχεφηθεί πολλές φορές νά άναχθεί μιά σειρά πάγιων ίεροτελεστιών τijς καθολικijς 'Εκκλησίας σέ είοωλολατρι
κούς λατρευτικούς τύπους· έκτός αύτοu, εΤναι κοινά άποοεκτό οτι πλijθος τοπικών καί λαϊκών έθίμων πού προσαρτήθηκαν σέ έκκλησιιχστικές γιορ
τές συνιστοuν άσυνείοητα κατάλοιπα τών οιιχφόρων άρχαίων είοωλολατρι κών θρησκειών της Εύρώπης. 'Όμως στήν ίταλική ϋπαιθρο συνέ6αιναν
έπιπροσθέτως καί πράγματα, στά όποία f~σαν όλότελα πρόοηλα τά συν ειοητά κατάλοιπα της είοωλολατρικijς πίστης, έτσι π.χ. ή τοποθέτηση
τροφijς γιά τούς νεκρούς πέντε ήμέρες πρίν τόν έορτιχσμό της 'Έορας τοu Άγίου Πέτρου, οηλαοή στίς
18 Φε6ρουαρίου, τήν ήμέρα της ρωμαϊκijς
έορτης τών νεκρών (feralia). 89 'Ίσως τόν καιρό έκείνο νά έξακολουθοϋσε
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
335
άκόμη ή άσκηση μερικών έθίμων τοϋ είοους αύτοϋ χαί ίχτοτε νά έξα
φανίστηχαν. ΕΙναι ίσως μονάχα φαινομενικά παράοοξο νά είπωθεi' οτι ή λαϊκή πίστη ηταν στήν 'Ιταλία πολύ γερά θεμελιωμένη, στόν 6αθμό οπου ταυτιζόταν μέ τήν είοωλολατρία.
Θά μποροϋσε 6έ6αια νά τεκμηριωθεί μέ μεγαλύτερη άχρί6εια σέ ποιόν 6αθμό ή κυριαρχία της πίστης αύτοϋ τοϋ είοους, έχτεινόταν χαί στά άνώτερα στρώματα. Τούτη ή πίστη εΙχε μέ τό μέρος της, οπως παρα τηρήθηκε ήοη μέ άφορμή τή σχέση της πρός τόν χλijρο, τή ούναμη της
συνήθειας χαί τών πρώιμων έντυπώσεων. Τήν έπιχουροϋσε χαί ή άγάπη πρός τά πομπώοη έχχλησιαστιχά μεγαλεία, ένώ σποραΟιχά προσετίθετο
χαί κάποια άπό τίς μεγάλες έχείνες έπιΟημίες μετανοίας, στήν όποία ούσχολα μποροϋσαν νά άντισταθοϋν άχόμη χι οί σχώπτες χι οί άρνητές.
ΕΙναι ώστόσο έπιχίνουνο νά άναζητα κανείς έξ άρχijς άπαντήσεις γενιχης ίσχύος στά έρωτήματα αύτά. Θά μποροϋσε π.χ. νά θεωρηθεί οτι
ή συμπεριφορά των μορφωμένων πρός τά ίερά λείψανα θά παρείχε eνα χλειοί πού θά μποροϋσε νά άνοίξει όρισμένα τουλάχιστον άπό τά έρμάρια
της θρησχευτιχης τους συνείοησης. Πράγματι, οιαπιστώνονται οια6αθμί
σεις, εΙναι ώστόσο πολύ &σαφέστερες άπ' οσο θά μποροϋσε νά εύχεται κανείς. Φαίνεται, χατ' άρχήν, πώς χατά τόν 150 αίώνα ή χυ6έρνηση της Βενετίας άντιμετώπιζε τά ίερά λείψανα μέ τήν ίοια εύλά6εια πού έπιχρα τοϋσε τότε σέ όλόχληρη τή Δύση (πρ6λ. παραπ. σ. 61). Καί ξένοι έπίσης, οί όποίοι ζοϋσαν στή Βενετία, έπρατταν φρόνιμα νά συμμετέχουν σέ τοϋτον τόν παροξυσμδ. 90 'Εάν οιχαιούμαστε νά κρίνουμε τή λόγια Πάοουα
χατά τά λεγόμενα τοu τοπογράφου της Michele Savonarola (πρ6λ. πα ραπ. σ. 109), οέν θά 6ρίσχαμε τήν κατάσταση πολύ οιαφορετιχή άπό ο,τι στή Βενετία. Μέ έξαρση άνάμιχτη μέ εύλα61j φρικίαση
b Michele
μας
οιηγείται πώς στίς περιόοους των χινούνων άχούγονταν τή νύχτα οί 'Άγιοι ν' άναστενάζουν σ' όλόχληρη τήν πόλη, πώς μεγάλωναν τά νύχια χαί τά μαλλιά στό πτώμα μας άγίας μοναχijς στή μονή της Άγ. Κλά ρας, πώς θορυ6οϋσε έν οψει έπιχείμενων συμφορών, ϋψωνε τούς 6ραχίονές της χαί τά παρόμοια. 91 Περιγράφοντας τό παρεχχλήσι τοϋ Άγ. 'Αντωνίου στό Σάντο
b συγγραφέας
χάνεται τελείως σέ παραμιλητά χαί φαντασιώ
σεις.
Στό Μιλάνο,
b λαός
τουλάχιστον έοειχνε μεγάλο φανατισμό γιά τά 1517, οί μοναχοί ξεσκέπασαν άπό άπροσεξία eξι ίερά πτώματα χατά τήν άναΟόμηση τοϋ ίεροϋ στόν 'Άγ. Σιμπλιχιανό
λείψανα χι οταν κάποτε, στά
χαί ξέσπασαν στή χώρα ίσχυρές νεροποντές οί άνθρωποι άναζήτησαν τήν αίτία τους σ' έχείνη τήν άνοσιότητα, έπι.σ.σαν τούς μοναχούς στόν ορόμο χαί τούς ξυλοκόπησαν γιά τά χαλά.92 'Όμως τά πράγματα μοιάζουν ήοη πολύ πιό άμφιλεγόμενα σέ άλλες περιοχές της 'Ιταλίας, άχόμη χαί Οσον
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
336
άφορα τοός πάπες, οίχως μολαταuτα νά μπορεί κανείς νά καταλήξει σ'
€να tγκυρο συμπέρασμα. Ε!ναι γνωστό πόση αίσθηση προκάλεσε γενικά ό Πίος Β' οταν κατάφερε νά άποκτήσει τήν κεφαλή τoiJ Άγ. Άνορέα, ποό
φυγαοεύτηκε πρώτα άπό τήν ΈλλάΟα στήν Άγ. Μαύρα, καί νά τήν
έγκαταστήσει πανηγυρικά στόν "Αγ. Πέτρο (1462). "Ομως άπό τήν !οια του τήν άφήγηση προκύπτει οτι τό επραξε άπό κάποιο ε!οος ντροπης' οταν πλέον ήοη πληθος ήγεμόνων οιεκοικοuσαν τό λείψανο. Τότε μονάχα τoiJ ήρθε ή ίοέα νά καταστήσει τή Ρώμη τόπο γενικης καταφυγΥjς Οσων ίερών λειψάνων έκοιώκονταν άπό τίς έκκλησίες τους. 93 'Υπό τόν Σίξτο Δ' ό πληθυσμός της πόλης εοειχνε γιά τά ζητήματα αύτά μεγαλότερο
ζηλο άπό τ6ν πάπα, ετσι ώστε τό οημοτικό συμ6οόλιο οιαμαρτυρήθηκε
μέ οριμύτητα (1483) οταν ό Σίξτος παρέοωσε στόν Λουοο6ίκο ΙΑ', πού 91
χαροπάλευε, όρισμένα άπό τά λείψανα τοu Λατερανοu. ' Στήν Μπολώνια ύψώθηκε τήν έποχή έκείνη μιά θαρραλέα φωνή καί άπαίτησε νά πωληθεί τό κρανίο τοu Άγ. Δομινίκου στόν 6ασιλέα της 'Ισπανίας κι άπό τ6 άντίτιμο νά ίΟρυθεί κάτι πού νά ύπηρετεί τή οημόσια ώφέλεια:. 95 Τή μικρότερη εύλά6εια γιά τά λείψανα τή οείχνουν οί Φλωρεντινοι
Δεκαεννέα Ί,Ρόνια μεσολα6οw (1409-1428) άπό τήν άπόφασή τους νά τιμήσουν τόν πολιοuχο της πόλης, τόν "Αγ. Ζηνό6ιο, μέ μία καινούργια
σαρκοφάγο καί τήν όριστική παραπελία της στόν Ghiberti· άκόμη καί τότε ή παραγγελία οίνεται μονάχα κατά σόμπτωση, έπειοή ό μάστορας ε!χε ήοη όλοκληρώσει μέ ώραίο τρόπο μιά μικρότερη παρόμοια έργασία:. 96 'Ίσως νά ε!χαν κάπως 6αρεθεί τά λείψανα άπό τότε (1352) πού μιά πονηρή ήγουμένη άπό τήν περιοχή της Νεάπολης τούς ε!χε έξαπατήσει μ' εναν πλαστό, φτιαγμένον άπό ξύλο καί γύψο, 6ραχίονα της πολιούχου τoiJ καθεορικοu ναοiJ της πόλης, της Άγ. Ρεστιτούτας. 97 Μήπως πρέπει νά ύποθέσουμε οτι τό αίσθητικό κριτήριο τούς άπόοιωχνε κατά κύριο λόγο άπό τά κατατεμαχισμένα πτώματα, τούς σκοροφαγωμένους χιτώνες καί τά σκεύη; 'Ή μήπως ήταν ή μοντέρνα: άντίληψη περί κλέους, σύμφωνα μέ τήν όποία θά προτιμοuσαν νά φιλοξενήσουν τά πτώματα ένός Dante ή ένός Petrarca στούς λαμπρότερους τάφους ά.π' ο,τι καί τούς Δώοεκα: 'Απόστολους μαζί; 'Ίσως ομως γενικότερα στήν Ί ταλία ή λατρεία τών
λειψάνων νά ε!χε ύποχωρήσει ήοη άπό καιρό μπροστά. στή λατρεία: της Παναγίας περισσότερο άπό όπουοήποτε b:λλοu στήν Εύρώπη, μ' έξαίρεση τή Βενετία καί τήν έντελώς ίοιαίτερη περίπτωση της Ρώμης·98 αύτό θά. σήμαινε συνάμα, εστω καί συγκεκαλυμμένα, οτι έπικρατεί άπό νωρίς ή αίσθηση της μορφης.
θά ρωτήσει κανείς ίiν ήταν κάν ουνατή μιά μεγαλύτερη λατρεία της Μητέρας τοu θεοu άπ' ο,τι στόν Βορρά., οπου οί πλέον γιγάντιοι καθε
ορικοί ναοί εΤvαι ολοι σχεοόν άφιερωμένοι στίς Παναγίες μας καί αύτή
ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
337
έξυμνείται άπό bιαν όλόκληρο πλούσιο κλάΟο της ποίησης τόσο στά λατινικά οσο καί στίς τοπικές γλώσσες. 'Όμως σ' αύτά ή 'Ιταλία έχει
νά άντεπιοείξει ϊναv κατά πολύ μεγαλύτερο άριθμό θαυματουργών είκόνων
της Παναγίας πού έπεμ6α(νουν άσταμάτητα στήν καθημερινή ζωή. Κάθε σημαντική πόλη κατέχει όλόκληρη σειρά άπ' αύτές, άπό τίς πανάρχαιες, ή θεωρούμενες ώς τέτοιες, «άγιογραφίες τοu 'Οσίου Λουκ&)) μέχρι τά πονήματα τών συγχρόνων, πού συχνά προλά6αιναν νά 6ιώσουν τά θαύ ματα τών είκόvων τους. Έ8ώ τό έργο τέχνης 8έν εfναι καθόλου άθώο, οπως πιστεύει ό Battista Mantovano·99 άvάλογα μέ τ(ς περιστάσεις άποκτ& ξάφνου μιά μαγική ίσχύ. 'Ίσως έτσι νά ίκαvοποιοuνταν πλήρως ή λαϊκή άνάγκη γιά θαύματα, ί8ιαίτερα τών γυναικών, καί ή8η γιά τόν λόγο αύτό νά οινδταν μικρότερη σημασία στά λείψανα. Δέν θά έξετάσουμε σέ ποιό 6αθμό κατόπιν ή χλεύη τών vου6ελογράφων γιά τά πλαστά λείψανα Μλαψε χα( τά θεωρούμενα ώς άληθινά. 100 Σαφέστερα άπ' ο,τι πρός τή λατρεία τών λειψάνων 8ιαγρά.φεται ή σχέση τών μορφωμένων πρός τή λατρεία της Παναγίας. Κατ' άρχήv προκαλεί έντύπωση τό γεγονός οτι ό Dante μέ τόν Πιχp&όεισό του πα ρέμεινε ό τελευταίος σημαντικός 'Ιταλός ποιητής της Παναγίας, ένώ ό
λαός έξακολουθεί μέχρι καί σήμερα vά παράγει τραγού8ια της Παναγίας. "Ίσως θελήσει κανείς vά κατονομάσει τόν
Sannazaro, τόv Sabellico κι
101
άλλους λατινόγλωσσους ποιητές, ώστόσο οί έπιοιώξεις τους ε!ναι κατ' ούσίι.χν λογοτεχνικές καί έτσι 8έv μποροϊίν νά χρησιμοποιηθοϊίν άπολύτως ώς άπόοειξη. Τά ίταλόγλωσσα ποιήματα τοϊί 15ου 102 κα( τών άρχών τοϊί 16ου αίώνα, άπό οπου μ&ς μιλ& μιά άμεση θρησκευτικότητα, θά μποροu
σαν στήν πλειοψηφία τών περιπτώσεων νά έχουν γραφτεί καί άπό προ τεστάντες, έτσι π.χ. οί σχετικοί uμvοι κ.λπ. τοu Lorenzo Magnifico, τά σονέτα της
Vittoria Colonna, τοϊί Michelangelo κ.λπ. 'Εκτός άπό τήν
λυρική έκφραση τοu θεϊσμοu μιλa συνήθως τό αίσθημα της άμαρτίας, ή σuνε(οηση τΎjς λύτρωσης μέσω τοu θανάτου τοu Χριστοu, ό πόθος γιά τόν
άνώτερο κόσμο, οπου μονάχα κατ' έξαίρεσιν άναφέρεται ή μεσολά6ηση της Μητέρας τοu Θεοu. 103 Τό ί8ιο φαινόμενο έπαναλαμ6άνεται στήν κλασσική παιοεία τών Γάλλων, στή λογοτεχνία τοu Λουοο6ίκου ΙΔ'. Ή Άντιμεταρρύθμιση έπανέφερε γιά πρώτη φορά τή λατρεία της Μαρίας στήν έντεχνη ίταλική ποίηση. Στό μεταξύ 6έ6αια οί είκαστικές τέχνες εfχαν κάνει τά μέγιστα γιά τήν έξύμvησή της. Τέλος, ή λατρεία τών
'Αγίων άπό τήν πλευρά τών μορφωμένων συχνά (πρ6λ πα.ραπ. σ. 50 κ.έξ., 182 κ.έξ.) προσλάμ6ανε κατ' ούσίαν εί8ωλολατρική χροιά. Μποροuμε νά οιατρέξουμε μέ τόν τρόπο αύτό 8ιάφορες άκόμη πλευ ρές τοu ίταλικοu καθολικισμοϊί έκε(vης της έποχης καί νά 8ιαπιστώσουμε τήν έvοεχόμεvη σχέση τών μορφωμένων πρός τή λαϊκή πίστη μέχρι eναν
338
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
όρισμέvο 6αθμό πιθανότητας, δίχως ώστόσο νά φθάσουμε ποτέ σέ κάποιο όριστικό άποτέλεσμα.. 'Υπάρχουν άντιφάσεις οί όποίες δύσκολα έρμη νεύονται. Ένώ π.χ. οί έκκλησίες έπεκτείνονται, γεμίζουν άνάγλυφα καί είκονογραφοϋνται, στίς b.ρχές τοu 16ου αίώνα φθάνει στ' αύτιά μας τό πικρότερο παράπονο γιά χαλάρωση της πίστης καί παραμέληση τών
ίδιων αύτών έκκλησιών: Templa ruunt passim sordent altaria, cultus paulatim dίνinus abίt!. .. 104 Εfναι γνωστό πώς έξοργίστηκε ό Λούθηρος στή Ρώμη έξ αίτίας της άνόσιας συμπεριφορας τών ίερέων κατά τή θεία
Λειτουργία. Καί παράλληλα οί έκκλησια.στικές γιορτές εfχαν μεγαλείο καί καλαισθησία, πού ό Βορράς άγνοοuσε παντελώς. Θά πρέπει νά θεω ρήσουμε οτι ό εύφάνταστος λαός προτιμοuσε νά παραμελεί τά καθημερινά γιά νά άφήνεται κατόπιν νά τόν συνεπάρουν τά άσuνήθιστα. Στή φαντασία μποροuν νά άποδοθοuν καί έκείνες οί έπιδημίες μετα
νοίας γιά τίς όποίες θά πρέπει νά μιλήσουμε έδώ. Πρέπει 6έ6αια νά τίς διακρίνουμε άπό τήν έπίδρα.ση τών σπουδαίων έκείνων κηρύκων της
μετανοίας. Αύτό πού τίς προκαλεί εfναι κάποιες μεγάλες, γενικευμένες συμφορές ή ό φό6ος γιά τήν έπέλευσή τους. Κατά τή διάρκεια τοu Μεσαίωνα ολο καί κάποια καταιγίδα τοu
είδους αύτοu ξεσποuσε κάθε τόσο πάνω άπό τήν Εύρώπη, όπότε οί μάζες έμπαιναν σέ χειμαρρώδη κίνηση, Οπως συνέ6η π.χ. στίς σταυροφορίες καί τίς πορείες μαστιγώματος. Ή 'Ιταλία συμμετείχε καί στά δύο· έδω
έκαναν γιά πρώτη φορά τήν έμφάνισή τους τά πρώτα όρμητικά πλήθη
μαστιγουμένων άμέσως μετά τήν κατάρρευση τοu Ezzelino καί τοu οίκου του, καί μάλιστα στήν περιοχή της ίδιας έκείνης Περούτζιας, τήν όποία
γνωρίσαμε ήδη (πα.ραπ. σ. 326, σημ. 72) ώς 6ασικό σταθμό τών μετα γενεστέρων κηρύκων μετανοίας. 105 'Ακολούθησαν οί μα.στιγούμενοι 106 άπό τά 1319 tως τά 1334, καί κατόπιν ή μεγάλη πορεία μετανοίας δίχως
μαστίγωμα., γιά τήν όποία διηγείται ό Cοήο στά 1399 .107 Δέν εfναι άπίθανο τά ίω6ηλαία νά διοργανώθηκαν έν μέρει γιά νιί ρυθμίσουν κατά τό δυνατόν καί νά καταστήσουν ά.6λα6η τοότη τήν άνησυχητική όρμή πρός περιπλάνηση μαζών πού 6ρίσκονταν σέ κατάσταση θρησκευτικης έξαρσης. υΕνα μέρος της έξαρσης έκείνης τρά6ηξαν έπίσης πρός τό μέρος τους οί ίτα.λικοί τόποι προσκυνήσεως οί όποίοι εΤχαν άποκτήσει στό μεταξύ καινοuργια φήμη. 108 υΟμως σέ κάποιες τρομερές στιγμές άναζωπυρώνεται σποραδικά, &.κόμη καί σέ πολύ μεταγενέστερους καιρούς, ή θράκα της μεσαιωνικης
μετάνοιας, καί ό φο6ισμένος λαός, ίδίως οταν προστίθενται καί σημαδιακά
συμ6άντα, προσπαθεί νά έξευμενίσει τοuς ούρανούς μέ μαστιγώματα καί δυνατές κραυγές γιά έλεος. "Έτσι συνέ6η κατά τήν έπιδημία πανώλης τοu 1457 στήν Μπολώνια, 109 έτσι κατά τίς έσωτερικές άναταραχές τοϋ
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ
1496 στή Σιένα, 110 γιά νά οιαλέξουμε
339
ouo
μονάχα απο τά άμέτρητα
παρι.ιΟείγματα. 'Όμως άληθινά συγκλονιστικό εΙναι αύτό ποu συνέ6η στό Μιλάνο στά 1529, οταν τά τρία τρομερά άοέρφια, ό πόλεμος, ή πείνα καί ή πανώλη, συνεπικουρούμενα άπό τήν Ισπανική άπομύζηση, σκόρπισαν
στή χώρα τή μεγαλuτερη άπελπισία. 111 Κατά σύμπτωσtν, αύτός πρός τόν όποίον ίτεινε τώρα ό κόσμος εύήκοον οος ήταν ενας 'Ισπανός μοναχός, ό Fra Tommaso Nίeto. Σέ λιτανείες ξυπόλητων ε6αζε νέους καί γέρους νά κοu6αλοuν τά 'Ιερά Μυστήρια μέ καινοuργtο τρόπο, στερεωμένα πάνω σ' ενα οιι.ικοσμημένο φορείο πού άκουμποuσε στούς ώμους τεσσάρων λtνο
φορεμένων μοναχών - οπως ό λαός τοu 'Ισραήλ περιέφερε άλλοτε τήν Κι6ωτό της Διαθήκης γύρω άπό τά τείχη της Ίεριχοuς. 112 'Έτσι ό 6ασανισμένος λι.ιός τοu Μιλάνου θύμιζε στόν παλιό θεό τούς παλtοuς οεσμούς του μέ τόν άνθρωπο, κι ίσως οταν ή λιτανεία μπηκε καί πάλι στόν καθεορικό ναό καί φάνηκε σάν νά έπρόκειτο τό θεόρατο κτήριο νά γκρεμιστεί άπό τήν οίμωγή miseήcordia! νά πίστεψαν κάποιοι οτι οί οuρανοί όφειλαν νά έπέμ6ουν στούς νόμους της φύσης καί της ίστορ!ας μ' ενα σωτήριο θαϋμι.ι.
'!πηρξε ομως στήν 'Ιταλία καί μία κυ6έρνηση ή όποία, σέ τέτοιους καιρούς, ίμπαινε στήν πρώτη γραμμή της γενικης αuτΥ)ς οιάθεσης καί ρύθμιζε μέ άστυνομικά μέτρα τή οιάχυτη προθυμία γιά μετάνοια: ή κυ6έρνηση τοu οούκα Ercole Α' άπό τή Φερράρα. 113 Έπί παντοουναμίας τοu Saνonarola στή Φλωρεντία, οτι.ιv προφητείες καί μετάνοιες άρχισαν νά καταλαμ6άνουν τόν λαό σέ μεγάλη ίκ-ταση, καί έκείθεv τών Άπεν
νίνων, άρχισε καί στή Φερράρα μεγάλη έκούσια νηστεία (άρχές τοu 1496} Ενας Λαζαριστής προφήτευσε άπό τόν άμ6ωνα τήν άμεση έπέλευ ση τών φρικτότερων οεινών πολέμου καί πείνας πού εΙχε ποτέ άντικρίσει ή άνθρωπότητα. 'Έλεγε πώς, οποιος νήστευε τώρι.ι, θά μποροuσε νά
άποφύγει τοuτα τά οεινά· ίτσι εΙχε προμηνύσει ή Παναγία σέ εύλα6είς άνθρώποuς.
·
'Υπό αύτές τίς συνθηκες οuτε κι ή αύλή οέν μποροuσε νά άποφύγει
τή νηστεία, άνέλα6ε ομως ή ίοια τήν καθοδήγηση τών εύσε6ών πράξεων.
Στίς 3 Άπριλίου (ήμέρα τοϋ Πάσχα) εfοε τό φώς της οημοσιότητας ενα οιάταγμι.ι περί ήθικης καί εuλά6ειι.ις κατά της 6λασφημίας είς 6άρος τοu Θεοu καί της Παρθένου Μαρίας, κατά τών άπαγορευμένων παιχνι οιών, τοu σοοομισμοu, της παλλακείας, της έκμίσθωσης σπιτιών σέ πόρνες καί στούς προστάτες τους, τοu άνοίγμι.ιτος τών καταστημάτων κατά τίς ήμέρες τών έορτών μέ έξαίρεση τά άρτοποιεία καί τά όπωρο
πωλεία κ.λπ. Οί Έ6ραίοι καί οί Μαράννοι, πολλοί άπό τούς όποίους
είχι.ιv καταφύγει έκεί οιωγμένοι άπό τήν 'Ισπανία, έπρεπε νά φοροuν καί πάλι Ενα κίτρινο «0>> ραμμένο στό στηθος τους. Οί πι.ιρα6άτες άπειλοϋν-
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
340
ταν οχι μονάχα μέ τ(ι:; ίωι:; τότε προ~επόμενει:; άπό τόν νόμο ποινές, άλλά καί «μέ τίς άκόμη μεγαλύτερες, οοει:; ό όούκαι:; θά θεωροuσε καλό νά
έπι6άλει». Ό όούκας μαζί μέ τήν αύλή παρακολούθησε τό κήρuγμα σuνεχώι:; έπί σειρά ήμερών: στίι:;
10 Άπριλίοu uποχρεώθηκαν νά παρίσταν ται καί ολοι οί Έ6ραίοι τljι:; Φερpάραι:;. 'Όμως στίι:; 3 Μα:tου ό άστuνο μικόι:; όιεuθuντήι:; -ό γνωστός μαι:; (σ. 46) GregoήoZampante- t6αλε νά όιαλαλήσουν: οποιοι:; ε!χε όώσει χρήματα στούι:; όικαστικούι:; κλητljρες γιά
νά μήν καταγγελθεί ώι:; αισφημοι:;, επρεπε νά όηλωθεί γιά νά τά λιi6ει πίσω μαζί μέ πρόσθετη άποζημίωση. Γιατί οί αίσχροί τοϋτοι άνθρωποι
ε!χαν πάρει έκ6ιαστικά όύο ίωι:; τρία όοuκάτα άπό άθώους άπειλώντας νά τούς καταόώσοuν, καί στή συνέχεια άλληλοπροόόθηκαν, όπότε μπ1jκαν οί ίόιοι στά κάτεργα. Έπειόή ομωι:; οί άνθρωποι ε!χαν πληρώσει άκρι6ώς γιά νά μήν eχοuν καμμία όοσοληψία μέ τόν
Zampante, μάλλον κανείς όέν
θά άνταποκρίθηκε στήν προκήρuξή του.
'Όταν στά πτώση τοu
1500 έπεκράτησε καί πάλι παρόμοιο κλίμα μετά τήν Lodovico Moro, ό Ercole όιέταξε άπό μόνοι:; του 114 τήν πραγ
ματοποίηση σεφίiι:; έννέα λιτανειών, άπ' οποu όέν μποροuσαν νά λείπουν
τά λευκοντυμένα παιόιά μέ τή σημαία τοu 'Ιησοu. Ό !όιοι:; σuμπορεύθηκε έφιπποι:; στήν πομπή, γιατί ε!χε όuσκολ(ει:; μέ τό 6άόισμα. 'Ακολούθησε ενα όιάταγμα μέ πολύ παρόμοιο περιεχόμενο οπωι:; τοu 1496. Ε!ναι γνω στά τά πολυάριθμα έκκλησιαστικά καί μοναστηριακά κτίσματα τljι:; κu6έρνησης αύτΎjς. υΟμωι:; ό Ercole e6αλε νά τοu φέροuν άκόμη καί μία ζωντανή 'Αγία, τή
Suor Colomba,
λίγο πρίν παντρέψει τόν γuιό του 'Αλ
φόνσο μέ τή Λουκρητία Βοργία (1502). "Εναι:; κυ6ερνητικόι:; άπεσταλ μένοι:;115 eφερε τήν 'Αγία μαζί μέ άλλες
15
μοναχές άπό τό Βιτέρμπο, καί
κατά τήν άφιξή τοuι:; στή Φερράρα ό ίόιοι:; ό όούκαι:; τίι:; όόήγησε σ' ενα μοναστήρι προετοιμασμένο γιά τόν σκοπό αύτό. Μήπως τόν άόικοuμε θεωρώντας οτι ολα τοuτα άνάγονται σέ μιά πολύ μεγάλη πολιτική σκο
πιμότητα; οι κανόνες τljι:; λογικΎjι:; όόηγοuσαν σχεόόν άπό μόνοι τους στό συμπέρασμα οτι μιά τέτοια έκμετάλλεuση καί χρήση τοu θρησκεuτικοu στοιχείου έμπεριεχόταν στήν περί κuριαρχίαι:; άντίληψη τοϋ οίκοu τών
Este, οπωι:; αύτή περιγράφηκε πιό πάνω (σ. 43 κ.έξ.).
ΠΙ. Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ
υομωι:; γιά νά φθάσουμε στήν έξαγωγή τών άποφασιστικών σuμπερα σμάτων σχετικά μέ τή θρησκευτικότητα τών άνθρώπων τljι:; 'Αναγέννη σης πρέπει ν' άκολουθήσοuμε άλλο όρόμο. Ή σχέση τοuι:; τόσο πρόι:; τήν
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
341
ύπάρχουσα θρησκεία της χώρας Οσο καί πρός τήν ίεέα τοu θείου μπορεί
νά ό:ποσαφηνισθεί μέ t>άση τή γενικότερη πνευματική τους στάση.
lj Οί
μοντέρνοι αύτοί άνθρωποι, φορείς της παιοείας της τότε Ίτιiλίας,
οπως καί οί μεσαιωνικοί άνθρωποι της Δύσης, οιαθέτουν έκ γενετης θρησκευτικό συναίσθημα· ομως ό ίσχυρός άτομικισμός τους τούς καθιστa
κα( στό θέμα αύτό έντελώς ύποκειμ.ενικούς, καί τό πλΎjθος τών θελγήτρων, μέ τά όποία έπιορa πάνω τους ή ό:νακά.λυψη τοu έξωτερικοu καί τοu πνευματικοu κόσμου, τούς κάνει γενικότερα κατά κύριο λόγο έγκόσμ.ιοuς./I Στήν ύπόλοιπη Εύρώπη, άντίθετα, ή θρησκεία παpαμένει γιά πολύν καιρό άκόμη κάτι ό:ντικειμενικά οεοομένο, ένω στή ζωή ό. έγωισμός κι οί ήοονές έναλλάσσονται ό:π' εύθείας μέ τήν εύλάt>εια καί τή μετάνοια· τούτη ή τελευταία οέν έχει ό:κόμη κανέναν πνευματικό ό:νταγ(J)νιστή οπως συμ
t>αίνει στήν 'Ιταλία, ή πάντως αύτός πού έχει εΙναι κατά πολύ μικρότερος. Περαιτέρω, ή ό:νέκαθεν συχνή καί στενή έπαφή μέ Βυζαντινούς καί Μωαμεθανούς οιατήρησε ζωντανή μιάν ούΟέτερη άνεκτικότητα, μπρός στήν όποία ύποχώρησε έν μέρει ή έθνογραφική έννοια ένός περιούσιου
ουτικοu χ,ριστιανικοu κόσμου.•Κι οταν, έν τέλει, ή κλασσική άρχαιότητα μέ τούς άνθρώπους καί τούς θεσμούς της εγινε ίοανικό τΎjς ζωΎjς, ό:φοu συνιστοuσε τή σημαντικότερη άνό:μνηση της Ίτιiλίας, τότε ή άρχαία θεωρία κα( ό άρχαίος σκεπτικισμός ύπέταξαν ένίοτε όλοκληρωτικά τό ίταλικό πνεuμα. Καθώς, περαιτέρω, οί 'Ιταλοί ύπΎjρξαν οί πρώτοι νεώτεροι Εύρω:.. παίοι πού έπιοόθηκαν οίχως περιορισμούς στόν στοχασμό περί έλευθερίας κα( άναγκαιότητας, καθώς τό έπρατταν αύτό ύπό t>ίαιες, άνομες πολιτι κές συνθηκες, πού εμοιαζαν συχνά μέ λαμπρή καί οιαρκΎj νίκη τοu κακοu, ή θρησκευτική τους συνε(οηση κλονίστηκε, ή κοσμοαντίληψή τους lγινε
έν μέρει μ.οφολατpική. Κι οταν ή παράφορη φύση τους άρνήθηκε νά παραμείνει στήν άt>εt>αιότητα, μερικοί άπό αύτούς ίκανοποιήθηκαν μ' ένα συμπλήρωμα ό:πό τήν άρχαία ό:νατολική καί μεσαιωνική δεισιδαιμ.ονίι:χ: έγιναν άστρολόγοι καί μάγοι. Τελικά, ώστόσο, οί πνευματικά ίσχυροί, οί φορείς τΎjς 'Αναγέννησης,
έμφανίζουν σέ σχέση μέ τά θρησκευτικά ζητήματα μιά συνηθισμένη ίοιό τητα των νεαρών φύσεων: οιακρίνουν μέ μεγάλη όξύτητα άνάμεσα στό άγαθό καί τό κακό, άλλά άγνοοuν τήν ό:μαρτία. Πιστεύουν οτι μποροuν
νά άποκαταστήσουν κάθε οιατάραξη της έσωτερικΎjς άρμονίας μέσω τΎjς πλαστικΎjς τους Ούναμης, καί γι' αύτό άγνοοuν τή μεταμέλεια. Ώχ,ρtα t>έt>αια τότε καί ή άνάγκη γιά λύτρωση, ένω ταυτόχρονα ή σκέψη τοu 'Επέκεινα είτε έξαφανίζεται έντελώς μπροστά στίς καθημερινές φιλοοο
ξ(ες καί τόν πνευματικό μόχθο είτε παίρνει μορφή ποιητική άντί τΎjς οογματικης.
342
ΗθΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
'Άν τώρα. τά σκεφτεί κα.νείς ολα. τοϊ.ίτα. Βια.μεσολα.6ημένα. καί έν μέρει συγκεχυμένα. άπό τήν άπόλυτα. κυρίαρχη φαντασία, προκύπτει μία πνευ ματική είκόνα της έποχης, πού τουλάχιστον προσεγγίζει περισσότερο τήν πραγματικότητα. άπό τίς άόριστες άπλώς κατηγορίες περί μοντέρνας εί
Βωλολατρίας. Καί μόνο μετά άπό προσεκτικότερη έξέταση Βιαπιστώνεταt οτι ύπό τό κάλυμμα της κα.τάστασης ιχύτης παρέμεινε ζωντανό ενα έντο νο ένστικτο α.ύθεντικης θρησκευτικότητας.
Ή ΒιεξοΒικότερη άνάπτυξη τών παραπάνω θά πρέπει νά περιοριστεί
έΒώ στά ούσιωΒέστερα. τεκμήρια.
• 'Απέναντι στήν έκφυλισμένη, τυραννικά έπι6αλλόμενη έκκλησιαστική ΒιΒασκα.λία, fιταν άναπόφευκτο ή θρησκεία γενικότερα νά ξαναγίνει περισ σότερο ύπόθεση τοϊ.ί μεμονωμένου ύποκειμένου καί τών !Βια.ίτερων άντι λήψεών του, καί τό γεγονός αύτό άπετέλεσε άπόΒειξη οτι τό εύρωπαϊκό
πνεϊ.ίμα παρέμενε ζωντανό. Αύτό 6έ6αια άποκαλύπτεται μέ τούς πιό Βια φορετικούς τρόπους. 'Ενώ οί μυστικιστικές καί άσκητικές αίρέσεις τοϊ.ί Βορρίϊ Βημιούργησαν άμέσως μιά καινούργια πειθαρχία γιά τόν νέο κόσμο τών αίσθημάτων καί τόν νέο τρόπο σκέψης, στήν Ί ταλία ό καθένα.ς 6ά8ιζε στόν Βικό του Βρόμο καί χιλιάΒες χάθηκαν στήν άνοιχτή θάλασσα
τοu 6ίου μέσα στή θρησκευτική άΒιαφορία.· άκόμη περισσότερο πρέπει λοιπόν νά έκτιμηθεί ή στάση οσων κατάφεραν νά καταλήξουν σέ μιά
μορφή άτομικης θρησκείας κα.ί νά παραμείνουν σταθεροί σ' αύτήν. Γιατί Βέν ήταν Βικό τους τό φταίξιμο !Χν Βέν συμμετείχαν πλέον στήν παλαιά 'Εκκλησία μέ τή μορφή πού εfχε καl τόν τρόπο πού έπι6αλλόταν. 'Όμως θά fιταν ΙΧΒικο νά άπαιτηθεί άπό τό μεμονωμένο άτομο νά Βιεκπεραιώσει έντός του τό σύνολο της μεγάλης πνευματικης έργασ(α.ς πού eπεσε άρ
γότερα στούς ώμους τών Γερμανών μεταρρυθμιστών. θά έπιχειρήσουμε νά Βείξουμε στό τέλος ποϊ.ί κατέληγε κατά κανόνα. τούτη ή άτομική θρησκεία τών καλύτερων.
ο Ή έγκοσμιότητα, μέσω της όποίας ή Ά να.γέννηση φαίνεται νά
άποτελεί μία. ξεκάθαρη άντίθεση πρός τόν Μεσαίωνα, Βια.μορφώνεται άρχικά Βιά μέσου της μαζικης καί χειμαρρώΒους ΒιάΒοσης τών νέων άντιλήψεων, σκέψεων καί προθέσεων άναφορικά μέ τή φύση καί τόν
άνθρωπο. Αύτή καθ' έα.υτήν Βέν εΙναι άπέναντι στήν 'Εκκλησία έχθρικό τερη άπ' ο,τι καταλαμ6άνει τή θέση της στίς μέρες μας, ΒηλαΒή τίς λεγόμενες μορφωτικές έπιΒιώξεις- ώστόσο τοϊ.ίτες, έτσι οπως τίς άσκοuμε έμείς, Βέν μίϊς παρέχουν παρά μιά ξέθωρη άπεικόνιση της όλόπλευρης έξαρσης στήν όποία περιηλθαν τότε οί άνθρωποι χάρη στούς πολλούς καί
σπουΒαίους νεωτερισμούς. Τούτη λοιπόν ή έγκοσμιότητα ύπηρξε σο6αρή καί έπί πλέον έξευγενισμένη άπό τήν ποίηση καί τίς καλές τέχνες. 'Απο τελεί eξοχη έσωτερική άναγκαιότητα τοu μοντέρνου πνεύματος τό οτι Βέν
ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
343
μποpεί πλέον νά τήν άποτινάξει άπό πάνω του, οτι παpωθείται άναπό
τpεπτα στήν έξεpεόνηση τοu άνθpώπου καί τών πραγμάτων καί τοuτο τό θεωρεί ώς πpοοpισμό του. 116 Τό πόσο γρήγοpα καί άπό ποιούς οpόμους ή
eρευνα αύτή τό όοηγεί πίσω στόν Θεό, πώς μέλλει νά συνοεθεί μέ τή λοιπή θρησκευτικότητα τοu κάθε ξεχωpιστοu άνθpώπου, εΙναι έρωτήματα πού οέν έπιτpέπουν άπάντηση στηριζόμενη σέ γενικούς κανόνες~·ο Με σαίωνας, ό όποίος στό σόνολό του άπέφυγε τήν έμπεφ(α καί τήν έλεόθερη
epευνα, οέν μπορεί νά τά 6γάλει πέpα στό σπουοαίο αύτό ζήτημα μέ μιά.ν όποιαοήποτε οογματική άπόφαση.
Μέ τή μελέτη τοu άνθpώπου, άλλά καί μέ πολλά άλλα πpάγματα, συναρτιόταν ή άνεκτικότητα καί ή άΟιαφοpία μέ τήν όποία άντιμετωπι ζόταν κατ' ά.ρχήν ό μωαμεθανισμός. 'Από τ(ς Σταυpοφοplες καί eπειτα οί Ίταλο( γνώpιζαν καl θαύμαζαν τά. σημαντικά πολιτιστικά έπιτεόγματα
τών ίσλαμικών λαών, ίοίως πpίν τή μογγολική πλημμόpα. Σέ τοuτα προσετίθεντο ό ήμιμωαμεθανικός τρόπος οιακυ6έρνησης τών οικών τους ήγεμόνων, ή σιωπηpή άπέχθεια, άκόμη μάλιστα καί περιφρόνηση άπέναν
τι στήν 'Εκκλησία eτσι όπως ήταν, ή συνέχιση τών ταξιοιών στήν 'Ανα τολή καί τοu έμπορίου πpός τά άνατολικά καί τά νότια λιμάνια της
Μεσογείου. 117 ΕΙναι άποοεοειγμένο οτι οί 'Ιταλοί άναγνώpιζαν ήοη κατά τόν 130 αίώνα ενα μωαμεθανικό ίοανικό γενναιοφροσύνης, άξιοπpέπειας κα( πεpηφάνειας, συνοεόμενο κατά πpοτίμηση μέ τό πρόσωπο ένός σουλ τάνου. Στίς περιπτώσεις αύτές ύπονοοuνται σιωπηρά κάποιοι Άγιου6ίοες ή Μαμελοuκοι σουλτάνοι της Αίγύπτου· οταν άναφέρεται tνα ονομα, θά.
πpόκειται τό πολύ γιά τόν Σαλαοίνο. 118 'Ακόμα κι οί Όσμανληοες Τοup κοι, τών όποίων ή καταστpεπτική, άφανιστική πρακτική στ' άλήθεια οέν ήταν μυστικό, προκάλεσαν κατόπιν στοός 'Ιταλούς, οπως οείχτηκε πιό
πάνω (σ. 73 κ.έξ.), πολύ λιγότερο φό6ο άπ' ο,τι θά περίμενε κανείς, καί πληθυσμοί όλόκληpοι συνήθισαν στήν ίοέα ένός ουνατοu συμ6ι6ασμοu μαζί τους.
Ή αύθεντικότερη καί χαρακτηριστικότεpη eκφραση της θpησκευτι κΎjς άΟιαφοpίας εΙναι ή περίφημη ίστορία τών τριών οαχτυλιοιών, τήν όποία τοποθέτησε μεταξύ άλλων καί ό Lessing στά χείλη τοu Νάθαν του, ένώ εΙχε ήοη πρό πολλών αίώνων έμφανιστεί οιστακτικότερα στίς Έκατ6
Άpχαίει:; ΝοuGέλει:; (Νον. 72 η 73) καί κάπως πιό άνεπιφύλακτα στόν Boccaccio. 119 Δέν θά μάθουμε ποτέ σέ ποιά γωνιά της Μεσογείου καί σέ ποιά γλώσσα πέρασε γιά πρώτη φοpά άπό τό eνα στόμα στό άλλο κι ίσως άpχικά νά ήταν άκόμη σαφέστερη άπό ο,τι στίς ούο ίταλικές έκοοχές. Θά παρουσιάσουμε πιό κάτω στήν εύρύτερη σημασία της τήν κρυφή έπιφό λαξη, πού 6pίσκεται στή 6άση τΥ)ς ίστορίας αύτης, οηλαΟή τόν οέίσμό. Ή ίοια ίοέα, χονοροειοώς παραποιημένη καί παραμοpφωμένη, άποοίοεται
344
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
στή γνωστή ρήση περί των «τριών πού άπάτησαν τήν οίκουμένη»' οη λcιοή τόν ΜωuσΥj, τόν Χριστό καί τόν Μωάμεθ. 'Εάν ό αύτοκράτορας Φριοερίκος Β', άπό τόν όποίο φέρεται ν~ προέρχεται αύτή ή ρήση, σκε
φτόταν πράγματι eτσι, θά εΙχε 6έ6αια έκφρασθεί μέ πνευματωοέστερο τρόπο. Παρόμοιες ρήσεις άκούγονται καί άπό τήν πλευρά τοu 'Ισλάμ της έποχης έκείνης. Κατόπιν, στό ζενίθ της Άναγέννησης, περί τά τέλη τοu
15ου αίώνα, έρχόμcιστε άντιμέτωποι μ' ίναν παρόμοιο τρόπο σκέψης στό πρόσωπο τοu Luigί Pulci, στό eργο του Morgante maggiore. Ό φανταστι κός κόσμος, οπου οιcιοραματίζονται οί ίστορ(ες του, χωρίζεται, οπως
συμ6αίνει σέ ολcι τά ποιήματα ήρωικοu περιεχομένου, σ' ενα χριστιανικό καί σ' ενα μωαμεθανικό στρατόπεδο. Κατά τίς μεσαιωνικές άντιλήψεις
οέν f~:ταν άσχημο ή νίκη κι ή συμφιλίωση άνάμεσα στίς άντιμαχόμενες πλευρές νά σuνοόεύεται κι άπό τή 6άπτιση της ήττημένης μωαμεθανικης πλευρας; κι οσοι αύτοσχεοιαστές εΙχαν προηγηθεί τοu Pulci στήν έπεξερ γcισία παρόμοιου ύλικοu θά πρέπει νά έκα.να.ν πλούσια χρήση τοu μοτί6ου
αύτοu. Τώρα., κύριος στόχος τοu Pulci εΙναι νι.ί παρωδήσει α.ύτούς τούς προδρόμους του κα.ί ίοίως τούς κακούς άνάμεσά τους· τοuτο σuμ6αίνει ήοη μέ τίς έπικλήσεις πρός τόν θεό, τόν Χριστό κα.ί τήν Πα.να.γία, μέ τίς
όποίες ξεκινοuν τά έπί μέρους ποιήματά του. 'Όμως κατά τρόπο άκόμη πιό ξεκάθαρο μιμείται τούς τα.χύτα.τους προσηλυτισμούς κα.ί τίς 6α.πτί σεις πού έκείνοι παρουσίαζαν, ώστε νά χτυπήσει πραγματικά στό μάτι τοu θεατη ή τοu άκροcιτη τό πόσο ολcι cιύτά στεροuντα.ν νοήματος. 'Όμως τούτη ή οιcικωμώοηση τόν φέρνει πιό πέρα, μέχρι τήν όμολογίcι της πίστης του στή σχετική άξία κα( χρησιμότητα. ολων των θρη
σκειών, 120 στή 6άση της όποίcις 6ρίσκετcιι μίcι κατ' ούσίcιν θέίστική άντί ληψη, πα.ρά τίς πανηγυρικές οηλώσεις του ύπέρ,..της όρθόοοξης πίστης. 121
'Εκτός αύτοu κάνει ίνα. άκόμη μεγάλο 6ημα ύπέρ6α.σης τοu Μεσαίωνα. πρός μίαν άλλη κατεύθυνση. Οί ένα.λλακτικές ουνα.τότητες των προηγου
μένων α.ίώνων εΙχαν ώς έξης: όρθόοοξος ή α.ίρετικός, χριστιανός ή είοω λολάτρης κα.ί μωαμεθανός. Τώρα λοιπόν ό Pulci πλάθει τή μορφή τοu γίγαντα. Μαργούτη ό όποίος άπένα.ντι στ(ς κάθε είοους θρησκείες όμο λογεί μέ χαρά τήν προσχώρησή του στόν ύλικότερο έγωισμό χα.( σ' ολα.
τά έλα.ττώματα., κα.ί μονάχα μιά άρετή έπιφυλάσσει γιά τόν έαυτό του: οτι ποτέ οέν eκα.με προοοσ(α. 122 ''Ισως ό ποιητής νά έπεοίωκε σημαντικά πράγματα μέ τοuτο τό κcιτά τόν τρόπο του eντιμο τέρας, πιθανότατα. μιά οια.πα.ιοα.γώγηση πρός τό καλύτερο μέσω τοu Morgante· γρήγορα. ομως ή φιγούρα. του τόν άηοία.σε καί, στό έπόμενο κιόλας άσμα, της χάρισε ενa.
κωμικό τέλος. 123 Ό Μαργούτης χρησιμοποιήθηκε ήοη ώς άπόΟειξη της έπιπολcιιότητα.ς τοu Pulci. Άνήκει ομως κι αύτός άναγκcιστικά στήν
ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
χοσμοεικδνα της πο(ησης τοϋ
3~5
15ou αίώνα.. Κάπου Ιπρεπε κι αύτή νά
περιγράψει μέ κωμική μεγαλοπρέπεια; τόν άγριο έγωr.σμό, πού ε!χε γίνει άπaθής ά.πένaντι σέ κάθε δογματισμό τ=tjς έποχ=tjς έκείνης κaί τοu ε!χε άπομείνει μονάχα; &νa ύπόλειμμα aίσθήματος τtμ=tjς. Κaί σ' άλλa ποιή ματα; άκούγοντaι διά στόματος γιγάντων, δaιμόνων, είδωλολaτρών καί μωαμεθaνών οσα δέν έπιτρέπεται νά είπωθοuν ά.πό χριστιανούς ίππότες. Ή άρχαιότητα άσκησε κι aύτή τήν έπ(δρασή της μέ τρόπο έντελώς
διαφορετικό άπ' ο,τι τό 'Ισλάμ, καί μάλιστα Οχι μέσω της θρησκείας της -αύτή ήτaν πάρa πολύ όμοιογενής μέ τόν καθολικισμό της έποχης έκείνης-, άλλά μέσω της φιλοσοφίας της. Ή άρχαία γραμματεία, τήν
όποία τιμοuσαν τώρα ώς κάτι τό άσ&γκριτο, ήταν πλήρης άπό τό πνεuμα της νίκης της φιλοσοφίας έπί της πίστεως πρός τούς Θεούς. Πλijθος άπό
συστήματα κaί σπαράγματα συστημάτων κατέκλυσαν τό ίτα.λικό πνείίμα οχι πλέον ώς άξιοπερίεργα η αίρέσεις άλλά σχεδόν ώς δόγματα, τών όποίων έπεδίωκαν τώρα οχι τόσο τή διάκριση Οσο τή συμφιλίωση. Σέ ολες σχεδόν τίς διαφορετικές τοuτες άπόψεις κaί τά φιλοσοφήματα; ύπijρ
χε κάποιο εΙδος συνείδησης περί Θεοίί, συνολικά ώστόσο άποτελοίίσaν πράγματι ίσχυρή άντίθεση πρό~ τή χριστιανική διδασκα.λία γιά τή θεϊκή διaκυ6έρνηση τοu κόσμου. 'Υπάρχει ενα πράγματι κεντρικό ζήτημα γιά τήν έπίλυση τοϋ όποίου πάσχισε ήδη δίχως μεγάλη έπιτυχία ή μεσaιω νική θεολογία καί τό όποτο ά.παιτοuσε τώρα μιάν άπάντηση προερχόμενη κυρίως άπό τή σοφία της άρχaιότητας: ή σχέση της θείας Πρόνοιας πρός τήν άvθρώπινη έλευθερία χα( τήν άνaγκαιότητα. ''Αν θέλaμε νά
διaτρέξουμε Εστω καί έπιφανειακά μόνο τήν ίστορία τοu έρωτήματος αύτοu άπό τόν 140 αίώνα καί έξης, θά προέκυπτε &να ξεχωριστό 6ι6λίο. Έδώ θά πρέπει νά άρκεστοuμε σέ λιγοστούς uπαινιγμούς. Σύμφωνα μέ τόν Dante καί τούς συγχρόνους του ή άρχαία φιλοσοφία ήρθε νά συναν τήσει τήν ίταλική ζωή κaτ' άρχήν άπό έκείνην άκρι6ώς τήν πλευρά οπου άποτελοuσε τήν πλέον κάθετη άντίθεση πρός τόν Χριστιανισμό· γιaτί στήν Ίτα.λίa κάνουν τήν έμφάνισή τους έπικούρειοι. Τήν έποχή έκείνη
κανείς δέν εΙχε πλέον στήν κατοχή του γραπτά τοu 'Επικούρου, καί ήδη ή uστερη ιΧρχαιότητα ε!χε μιά λίγο eως πολύ μονομερη είκόνα γιά τή διδασκαλία του· ώστόσο, άρκοuσε κιόλας ή μορφή έκείνη της έπικούρειας
θεωρίας, πού μΠοροuσε νά. μελετηθεί μέ 6άση τόν Λουκρήτιο καί κυρίως τόν Κικέρωνα;, γιά νά κάνει κaνείς τή γνωριμία έvός έντελώς άθεου
κόσμου. Ε!νaι δύσκολο νά είπωθετ σέ ποιό 6aθμό εγινε κατά γράμμα άντιληπτή ή θεωρία κaθώς καί έάν τό ονομα τοϋ αίνιγματικοu υΕλληνa σοφοϋ δέν έγινε 6ολικό σύνθημα γιά τό πληθος. Πιθaνότατα ή δομινικανή 'Ιερά 'Εξέταση χρησιμοποίησε τό ονομα καί ένaντίον οσων δέν θά μπο ροuσε νά 6άλεt στό χέρι μέ κaνένaν άλλο τρόπο. 'Επρόκειτο κυρίως γιά
346
ΗΘΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
πρώιμους περιφρονητές της 'Εκκλησίας, έναντίον των όποίων θά ήταν πράγματι οuσκολο νά άπαγγελθεί κατηγορlα γιά συγκεκριμένες αίρετικές οιοασκαλίες καί άποφάνσεις. Στίς περιπτώσεις αύτές θά πρέπει νά άρκοu σε t'Ιας μέτριος 6αθμός εύζωίας γιά νά προκαλέσει τέτοιες κατηγορίες.
Μέ τή συμ6ατική αύτή εννοια χρησιμοποιεί τόν ορο π.χ. ό Giovanni Vιllani οταν θεωρεί ήοη τίς πυρκαγιές πού ξέσπασαν στή Φλωρεντία κατά τά ετη
1115 κα( 1117 ώς θεία τιμωρία γιά αίρέσεις, ((μεταξύ άλλων της άκόλαστης καί ήουπαθοuς αίρεσης τwν έπικουρείων>) .124 Γιά τόν '!.' λ' 'Ο οιος f>t Τ ' , θ !.'' εει: (( του ηταν επικουρειος κα ως eεν πιστευε ουτε Μ ανφρεaο 1
1
"'
στόν θεό ούτε στούς 'Αγίους παρά μονάχα στίς κάθε είοους σωματικές άπολαύσεις)).
Σαφέστερα έκφράζεται ό
Dante στόν οέκατο καί τόν ένοέκατο ϋμνο
της Κολάσεως. Ή φρικτή, τυλιγμένη στίς φλόγες πεοιάΟα των τάφων μέ τά μισάνοιχτα φέρετρα, άπ' Οπου άναούονται οί σπαρακτικότεροι θρηνη
τικοί τόνοι, φιλοξενεί τ(ς ούο κατηγορlες οσων κατέ6αλε η άπέ6αλε ή
'Εκκλησία τοu 13ου αίώνα. Οί μέν ήσαν αίρετικοί καί άντιπαρατέθηκαν στήν 'Εκκλησία μέ συγκεκριμένες πλανερές οιΟασκαλίες, τίς όποίες οιέοω
σαν σκόπιμα· οί άλλοι ήσαν έπικούρειοι καί τό άμάρτημά τους εναντι της 'Εκκλησίας ήταν μιά γενική οιάθεση πού συμπυκνώνεται στή φράση οτι ή ψυχή παρέρχεται μαζί μέ τό σwμα. 125 "Ομως ή 'Εκκλησία γνώριζε πολύ
καλά οτι, άν κέροιζε εοαι:pος ή μοναοική τούτη φρά:ση, θά άπέ6αινε άναγκα στικά καταστρεπτικότερη γιά τό οικό της εΙοος έξουσίας άπ' ο,τι ολοι οί Μανιχαϊστές καί οί Πατερνιστές, γιατί εκανε άχρηστη τήν άνάμιξή της στή μετά θάνατον μοίρα τοu καθενός άνθρώπου. Φυσικά οέν παραοεχόταν
οτι αύτή ή ίοια, μέ τά μέσα πού έπιστράτευε στούς άγwνες της, εfχε ώθήσει άκρι6wς τούς πλέον προικισμένους στήν άπελπισία καί τήν άπιστία. Ή άπέχθεια τοu
Dante άπέναντι στόν 'Επίκουρο ή σέ ο, τι θεωροuσε
οική του οιοασκαλία ήταν σίγουρα ειλικρινής. Ό ποιητής τοu 'Επέκεινα επρεπε άναγκαστικά νά μισεί τόν άρνητή της άθαvασίaς· ενας κόσμος πού ούτε θά 'χε πλαστεί άπό τόν θεό ούτε θά οιευθuνόταν άπ' αύτόν, καθώς καί οί χαμερπείς σκοποί της ϋπαρξης, τούς όποίους εμοιαζε νά θέτει τό έπικούρειο σύστημα, άντιστρατεύονταν στόν μέγιστο ουνατό
6αθμό τή οαντική φύση. "'Αν ομως έξετάσουμε τό πρ.άγμα άπό πιό κοντά, θά οιαπιστώσουμε οτι κι αύτός ε!χε έντυπωσιαστεί άπό όρισμένα φιλο σοφήματα των άρχαίων, μπροστά στά όποία ύποχωροuσε ή 6ι6λική θεω ρία περί οιακυ6έρvησης τοu κόσμου. "'Η μήπως τό γεγονός οτι ό ίοιος άπέρριπτε έντελwς τήν άνάμιξη της θείας πρόνοιας σέ έπί μέρους συμ-
6άντα συνιστοuσε συμπέρασμα οικwν του στοχασμών, έπίοραση έπίκαι ρων άντιλήψεων, φρικίαση μπροστά στό άοικο πού κυ6ερνοuσε τόν κό σμο; 126 Γιατί ό θεός του άφήνει τίς λεπτομέρεις της οιακυ6έρνησης τοu
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
347
κόσμου σ' tνα οαιμονικό πλάσμα, τήν Τύχη, πού οέν eχει νά νοιαστεί παρά γιά μεται)ολές, συγχύσεις καί άναταραχές στά έπίγεια καί οικαιοϋ ται νά κωφεύει μέ άπαθη μακαριότητα στίς άνθρώπινες οίμωγές. Άντ' αύτοϋ ομως t)ιατηρεί άνυποχώρητα τήν ήθική εύθύνη τοϋ άνθρώπου·
πιστεύει στήν έλεύθερη bούληση.
Στή Δύση κυριαρχοϋσε άνέκαθεν ή λαϊκή πίστη στήν έλεύθερη bού ληση, καθώς πάντοτε καθιστοϋσαν τόν καθένα ύπεύθυνο γιά ο,τι ε!χε πράξει, σάν νά ήταν έντελώς αύτονόητο. Τά πράγματα οιαφέρουν ώς πρός τή θρησκευτική καί τή φιλοσοφική οιοασκαλία πού 6ρίσκεται ύποχρεω μένη νά έναρμονίσει τή φύση της άνθρώπινης 6ούλησης μέ τούς μεγάλους κοσμικούς νόμους. Προκύπτει έοώ tνα μαλλον ή tνα fιττον .μέ 6άση τά &ποία όφείλει νά προσανατολιστεί γενικότερα ή άποτίμηση της ήθικότη τας. Ό Dante οέν ε!ναι έντελώς άνεπηρέαστος άπό τίς άστρολογικές χίμαιρες πού φώτιζαν μέ πλανερό φώς τόν όρίζοντα της έποχης έκείνης, οσο μπορεί ομως συγκεντρώνει τίς ουνάμεις του πρός τά έμπρός, πρός μιάν άξιοπρεπη θεώρηση τοu άνθρώπινου πλάσματος. «Οί άστερισμοί)),
6άζει τόν Μάρκο Λομι)άροο του νά λέει, «παρέχουν 6έ6αια τήν πρωταρ χική ώθηση της Βράσης σας, σίiς έχει Ομως οοθεί φώς σχετικά μέ τό
άγαθό καί τό κακό κι έλεύθερη 6ούληση, ή &ποία, μετά άπό μιάν άρχική πάλη μέ τούς άστερισμούς, vικίi τά πάντα, οταν τρέφεται σωστά)). 127
'Άλλοι άναζητοuν τήv άντιτιθέμενη πρός τήν έλευθερία άναγκαιότητα σέ κάποιαν άλλη ούναμη κι όχι στ' άστέρια
- έv πάση περιπτώσει ύπάρ
χει eκτοτε τό άνοιχτό έρώτημα καί οέν μπορεί κανείς νά τό παρακάμψει.
Στόν 6αθμό οπου παρέμεινε έρώτημα σχολών ή άπομονωμένων οιανοητών μποροuμε νά παραπέμψουμε στήν ίστορία της φιλοσοφίας. Στόν 6αθμό ομως οπου μεταπήοησε στή συνείοηση εύρύτερων κύκλων θά πρέπει νά γίνει λόγος· γι' αύτό καί στή συνέχειrJ.. Ό 14ος αίώνας πηρε τά έρεθίσματά του κατά κύριο λόγο άπό τή φιλοσοφία τοu Κικέρωνα, ό όποίος, ώς γνωστόν, θεωροϋνταν έκλεκτικός,
άλλά έπενεργοϋσε ώς σκεπτικός γιατί παρουσίαζε τίς θεωρίες οιαφόρων σχολών οίχως νά προσθέτει έπαρκΎj συμπεράσματα. 'Έπονται κατά οεύ τερο λόγο ό Σενέκας καί τά λιγοστά μεταφρασμένα στά λατινικά συγ γράμματα τοu 'Αριστοτέλη. Καρπός αύτης της μελέτης ύπΎjρξε ένίοτε ή ίκανότητα στοχασμοu γύρω άπό τά σημαντικότερα ζητήματα, τουλάχι στον έκτός τοϋ πλαισίου της έκκλησιαστικης &Οασκαλίας, άν καί Οχι σέ
σύγκρουση μαζί της.
.
Μέ τόν 150 αίώνα, οπως είοαμε, οιαοόθηκε έξαφετικά ή κατοχή καί ή οιά&ση των άρχαίων συγγραμμάτων· οιαοόθηκαν τέλος ολα τά συγ γράμματα 'Ελλήνων φιλοσόφων, Οσα ύπΎjρχαν άκόμη, τουλάχιστον σέ
λατινική μετάφραση. Ε!ναι κατ' άρχήν πολύ άξιοσημείωτο τό γεγονός οτι
348
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
άκρι6ώς οί 6ασικοί προωθητές τούτης της γραμματείας ijσαν άφιερωμέvοι στήν πιό ιχύστηρή εύλά6ει.α, άκόμη καί στόν άσκητισμό (πρ6λ. σ. 188). Δέν μποpοuμε vά. μιλήσουμε γιά. τόν
Fra Ambrogio Camaldolese, γιατί
τοuτος περιορίστηκε άποκλειστικά στή μετάφραση τών 'Ελλήνων Πατέ
ρων της 'Εκκλησίας, καί μετέφρασε στά λατινικά. τόν. Διογένη Λαέρτιο μονά.χα μέ μεγάλες άvτιστάσεις κιχ( ύπό τήν φορτική πίεση τοίί πρεσ6ύ τερου Cosimo Medici. Οί σύγχρονοί του Niccolo Niccoli, Gianozzo Manetti, DonatoAcciajuoli, πάπας Νικόλαος Ε', συνουάζουν μέ τόν όλόπλευρο
ούμανισμό μιά πολύ έντρι6η γνώση της Βί6λου κιχ( μιά 6αθειά εύλά6ει.α.128 Στό πρόσωπο τοu Vittoήno da Feltre τονίσαμε ήοη μιά παρόμοια κατεύθυνση (πρ6λ. σ. 148 κ.έξ.). Ό ίοιος έκείνος Maffeo Vegio, ό όποίος συνέθεσε ποιητικά τό 130 6ι6λίο της Αlvειάδ'ας, έτρεφε πρός τή μνήμη τοu Άγ. Αύγουστίνου καί της μητέρας του Μόνικας εvαν θαυμασμό πού οέν μπορεί νά μήν εΙχε ύψηλότερες lιwχφορές. Καρπός καί συνέπεια τέτοιων προσπαθειών ύπΥjρξε στή συνέχεια τό γεγονός οτι ή πλατωνική
άκαοημία της Φλωρεντίας έθεσε ώς τυπικό της στόχο τήν ώσμωση τοu άρχαίου κιχ( τοu χριστιανικοu πνεύματος· μιά άξιοσημείωτη &χ.ση έvτός τοίί ούμανισμοίί της έποχijς έκείνης. ' ' • τελευταιος - ηταν τ "ισα-ισα ν ο Αυτος
'
' συνο ι λ' στο ο του πραγματικα κο-
σμικός, καί γινόταν όλοένα κιχ( περισσότερο μέ τήν έπέκταση τών σπου
δών κατά τόν
150
αίώνα. Οί έκπρόσωποί του, τούς όποίους γνωρίσαμε
πρωτύτερα ώς άληθινή έμπροσθοφυλακή τοu άπελευθερωμένου άτομικι
σμοϋ, οιαμόρφωναν κατά κανόνα τέτοιον άορό χαρακτήρα ώστε μαι; έπιτρέπεται ν' άοι.αφοροϋμε άκόμη καί γιά τή θρησκευτικότητά τους, ή όποία έμφανίζεται ένίοτε μέ έντελώς συγκεκριμένες άπαιτήσεις. Άπο κτοίίσαν τή φήμη τών άθε"ιστων οταν, άς ποίίμε, ήσαν θρησκευτικά άοιάφοροι κιχ( ταυτόχρονα έξαπέλυαν άσε6είς λόγους έναντίον της 'Εκ κλησίας: κανείς τους οέν διατύπωσε eναν μέ όποιονοήποτε τρόπο θεωρη
τικά θεμελιωμένο άθεϊσμό έκ πεποιθήσεως, 129 οuτε καί θά μποροϋσε νά τολμήσει vά. τόν διατυπώσει. 'Εάν τούς κινοuσε κάποια όοηγήτρι.α σκέψη,
θά. ήταν περισσότερο ενα εΙοος έπιφανειακοίί όρθολογισμοίί, ενας φευγα λέος άντίκτυπος άφ' ένός των πολλών άντιφατικών ίοεών των άρχα(ων, μέ τίς όποίες όφειλαν νά. άσχοληθοίίν, καθώς καί τijς περιφρόνησης της
'Εκκλησίας καί της οιοασκαλίας της. Tou είοους αύτοίί ήσαν 6έ6αι.α οί συλλογισμοί πού παραλίγο θά. όΟηγοuσαν στήν πυρά τόν
Galeottus Mar-
tius, άν ό παλιός μαθητής του, ό πάπας Σίξτος Δ', οέν εΙχε σπεύσει νά. τόν άpπάξει άπό τά χέρια της Ίερiiς Έξέτασης. 130 Συγκεκριμένα, ό
Galeottus εΙχε γράψει: οποιος συμπεριφέρεται σωστά. καί ένεργεί σύμφω να μέ τόν έμφυτο έσωτερικό του νόμο, αύτός θά. πάει στόv παράΟεισο σ' οποιον λαό κι άν άνήκει.
θΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
349
'Άς παρατηρήσουμε γιιί παράΟειγμα τή θρησκευτική συμπεριφορά ένός άπό τούς πιό άσήμαντους τοί.:ί μεγάλου πλήθους, τοί.:ί
Codrus Urceus, πού ύπΥjρξε κατ' άρχήν οtκοοιοάσκαλος τοί.:ί τελευταίου Ordelaffo, ήγεμό να τοί.:ί Φορλί, καί στή συνέχεια έπί πολλά χρόνια καθηγητής στήν Μπο
λώνια. 131 'Εναντίον τοu ίερατείου καί τών κι:iλογήρων άπευθύνει τίς συ νηθισμένες 6λασφημίες μέ τό παραπάνω. Γενικότερα ό τόνος του εfναι πολύ ()έf>ηλος, κι άπό πάνω παίρνει τό θάρρος νά άνακατεύει οιαρκώς τό πρόσωπό του μέ ίστορίες της πόλης καί χονοροειοείς άστεϊσμούς. 'Επίσης ομως μπορεί νά μιλήσει ήθοπλαστικά γιιί τόν άληθινό θεάνθρωπο Χριστό καί νά γράψει μιιίν έπιστολή Οπου ζητii νά τόν μνημονεύει στήν προσευχή
του b.ιας εύσεf>ής ίερέας. Κάποτε, άφοίί εfχε προηγουμένως άπαριθμήσει τίς άνοησίες της είΟωλολατρικijς θρησκείας, εfχε τήν έμπνευση νά συν εχίσει ώς έξης: <ικι οί οικοί μας θεολόγοι συχνά παραπαίουν καί καf>γα οίζουν περί ονου σκιiiς, περί άμώμου συλλήψεως, άντιχρίστου, μυστηρίων,
προορισμοίί καί μερικών άκόμη, τά όποία θά ήταν καλύτερο νά άποσιω ποuνται παρά νά κηρύττονταο>. Μιιίν άλλη φορά, έvώ άπουσίαζε, κάηκε τό οωμάτιό του μαζί μέ κάποια ετοιμα χειρόγραφα. 'Όταν τό πληροφο ρήθηκε, μές στή μέση τοu ορόμου, στάθηκε άπέναντι σέ μιιίν είκόνα της Παναγίας καί της άπευθύνθηκε ουvι:ιτά ύψώvον'V<Χζ τό κεφάλι: «άκουσε
τί σοu λέω, οέν εfμαι τρελός, μιλώ έκ προθέσεως! 'Άν κάποτε, τήν ώρα τοu θανάτου μου, έπικι:iλεστώ τή f>οήθειιί σου, οέν χρειάζεται νά είσακού σεις καί νά μέ πάρεις άπ' τήν πλευρά τών οικών σου! Γιατί θέλω νά
κατοικώ αίώνια παρέα μέ τόν διάf>ολο!)) Μετά τήν όμιλία αύτή θεώρησε ώστόσο καλό νά παραμείνει κρυμμένος γιά εξι μηνες σ' ένός ξυλοκόπου.
'Από τήν άλλη ήταν τόσο προληπτικός ώστε τόν φόf>ιζαν διαρκώς οίωνοί καί θαυμαστά φαινόμενα. Τό μόνο πράγμα στό όποίο δέv πίστευε ήταν ή άθανασία. "'Οταν τόν ρωτοuσαν οί άκρ.οατές τούς άπαντοuσε οτι κανείς δέν ήξερε τ( άπογίνεται ό άνθρωπος, ή ψυχή ή τό πνεuμα του μετά
θάνατον, κι ολες οί κουf>έντες περί τοu 'Επέκεινα ήσαν μέσα έκφοf>ισμοu γιά γραίδια. "'Οταν ομως πλησίαζε νά πεθάνει έμπιστεύτηκε τήν ψυχή ή
τό πνεuμα του 132 στόν πανίσχυρο Θεό, παρότρυνε κα( πάλι τούς θρηνοuν
τες μαθητές του vά φοf>οuνται τόν Θεό καί ίΟιαίτερα νά πιστεύουν στήν άθανασία καί τή μετά θάνατον άνταπόδοση, καί δέχθηκε μέ μεγάλη θέρμη τά μυστήρια. Δέν οιαθέτουμε καμμία έγγύηση οτι κάποιοι πολύ διασημότεροι τοu !διου κλάοου ύπΥjρξαν πολύ συνεπέστεροι στή ζωή τους, άκόμη κι άν οιατύπωσαν πολύ σημαντικότερες σκέψεις.
Οί περισσότεροι θά πρέπει νά ταλαντεύτηκαν έσωτερικά άνάμεσα στήv έλευθεροφροσύνη καί τά θραύσματα της καθολικης τους διαπαιδα γώγησης καί, άπό φρόνηση καί μόνον, παρέμειναν πιστοί στήν 'Εκκλησία ώς πρός τούς έξωτεpικοός τύπους.
350
ΗΘΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Στόν f>ιιθμό οπου ό όρθολογισμός τους συνοέθηχε χιιτόπιν μέ τίς άπιιρχές της ίστορικΥjς χριτικ.Υjς μπόρεσε νά άνιιουθεί σποραΟικά μιά
συνεστιιλμένη κριτική τΥjς Ε>ι()λικ.Υjς ίστορίιις. Ή πιιράοοση μετιιφέρει μιά κουf>έντιι του Πίου Β' πού μοιάζει νά λέχθηκε μέ τήν πρόθεση νά
προχιιτιιλάf>ει κιιτιιστάσεις: 133 «Κι άv &κόμη ό χριστιιινισμός οέν εΙχε
έπιf>εf>αιωθεί μέσω τώv θιιυμάτων θά eπρεπε ώστόσο νά εfχε υίοθετηθεί ήοη καί μόνο χάριν τΥjς ήθιχότητάς του>>. Άποτολμουσιιν ώστόσο οϋτως
ή
άλλως νά χλευάζουν τούς μύθους, στόν Ε>ιιθμό οπου τό περιεχόμενό τους σuνιστουσε πραγμιιτιχή μετιιφορά τών f>ι()λικών θαυμάτων κι ιιύτό στή συνέχεια; έπενεργουσε μέ τή σειρά του άντίστροφα. 134 'Όποτε άνιιφέ ροντιιι έΕ>ραtζοντες ιιίρετιχοί θά πρέπει κανείς νά σκέφτεται κυρίως άρνηση τΥjς θεϊχΥjς ίοιότητιις του Χριστου. 'Έτσι συνέf>η ίσως μέ τόν Giorgίo da Novara πού κάηκε γύρω στά 1500 στήν Μπολώνια. 135 Στήν
ίοιιι ώστόσο Μπολώνιιι, περίπου έχεϊνον τόν κιιιρό (1497), ό Δομινιχιι νός ίεροεξετιιστής άναγχάστηχε ν' άφήσει νά του ξεγλιστρήσει μέ μιάν άπλή οήλωση μετιινοίιις ό προφανώς προστατευόμενος γιιιτρός GabrieHe
da Salo, μολονότι τοϋτος συνήθιζε νά λέει τά έξΥjς: 136 ό Χριστός οέν ύπΥjρξε Θεός πιιρά γυιός τοϋ 'Ιωσήφ χιιί τΥjς Μιιρίιις προερχόμενος άπό
συνήθη σύλληψη· μέ τήν χιιτεργαριά του όοήγησε τόν κόσμο στήν καταστροφή· ύπέφερε f>έt>αιιι τόν θάνατο πάνω στόν στιιυρό έξ ιιίτίιις έγχλημάτων τά όποϊιι εfχε τελέσει χι ή θρησχείιι του σόντομιι eμελλε νά φθάσει στό τέλος της οέν ύπΥjρχε τό πριιγμιιτιχό του σώμιι στόν
εύλογημένο άρτο· οέν τέλεσε τά θιιόμιιτά του μέ θείιι οόναμη πιιρά τουτιι συνέf>ησαν μέσω τΥjς έπίορασης τών ούριινίων σωμάτων. Αύτό τό τελευ
ταίο πάλι εfναι πολύ χιιριικτηριστικό: μπορεί ή πίστη νά έξέλειψε, ομως ή μιιγεία οιιιτηρείται. 137 'Αναφορικά μέ τή θεία οιακυΕ>έρνηση τοϋ κόσμου οί ούμιινιστές οέν προχωρουν συνήθως πέρα άπό μιά ψυχρή καρτερική παριιτήρηση τών οσων συμf>αίνουν ύπό τό καθεστώς f>ίιις καί κακ.Υjς οιιιχυf>έρνησης πού χυριιιρχεί στόν περίγυρό τους. 'Από τή οιάθεση ιιύτή γεννιέται ή πληθώ
ρα τών f>tf>λίων «περί του πεπρωμένου» ή οπως άλλιώς πιιριιλλάσσουν οί τίτλοι. Τίς περισσότερες φορές οιαπιστώvουν μονάχιι τό γύρισμα; τοu
τροχοu τΥjς τύχης, τήν άστάθειιι ολων τών έπίγειων κιιί ίοίως τών πολιτικών πραγμάτων· έπικιιλοϋνται καί τή θείιι πρόvοιιι προφιινώς μο νάχα έπειοή ντρέπονται άκόμη τήv άπροκάλυπτη μοιρολατρίιι, τήν πα ριιίτηση άπό τή -yνώση ιιίτίων καί άποτελεσμάτων ή τή σκέτη χλάψιι. Ό Gίovano Pontano συγκροτεί, 'όχι οίχως πvεϋμιι, τή φυσική ίστορία
τοϋ οιιιμονικοϋ στοιχείου, πού τό άποχαλεί Τύχη, μέ f>άση έχατό έμπεt ρίες χιιτά χόριο λόγο οιχές του. 138 Ό Aeneas Sylvius χειρίστηκε τό θέμιι περισσότερο χαριτολογώντιις, μέ τή μορφή μιίίς όνεφοφαντασίιις. 139
1
351
ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
'Αντίθετα ό
Poggio, σ' ενα σΙJπραμμα των γηρατειών του, έπιδιώκει νά
έμφανίσει τήν οίκουμένη ώς κοιλά.Οα των θρήνων καί νά άποτιμήσει
000
γίνεται χ,αμηλότερα τήν εύτυχ,ία των διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Σέ γενικές γραμμές ό τόνος αύτός παραμένει κατοπινά ό κυρίαρχ,ος- έξετά 140
ζεται τό ένεργητικό καί τό παθητικό της εύτυχ,ίας καί της δυστυχ,ίας πολλών έξαίρετων άνθρώπων κιχ( τό τελικό άθροισμα έμφανίζεται ώς έπί τό πλείστον άρνητικό. Κυρίως ό Tήstan
Caracciolo μας περιγράφει έπι-
6λητικότατα, σχ,ε&όν έλεγειακά, τή μοίρα της 'Ιταλίας καί των 'Ιταλών, οσο μποροuσε νά τήν έπισκοπήσει κανείς περί τό
1510. 141 'Εφαρμόζοντας
είδικά αύτό τό κυρίαρχ,ο θεμελιώδες αίσθημα στούς ίδιους τούς ούμανι στές ό Ρίeήο Valeήano συνέταξε άργότερα τήν περίφημη πραγματεία του
(πρ~. σ. 190). 'Τπηρχ,αν ίδιαιτέρως έλκυστικά τέτοια θέματα, οπως π.χ,. ή τύχ,η τοu Λέοντα Ι'. υΟσα εύμενΥj σχ,όλια μποροϋσε νά κάνει κανείς συναφώς άπό πολιτική άποψη τά συγκέντρωσε ό Vettoή μέ τήν κοφτερή άριστοτεχ,νική γραφή του. Ό
Francesco Paolo Giovio καί
ή 6ιογρι.ιφία ένός άνωνύμου μας παρουσιάζουν τήν είκόνα της ήδονικης πλευρας τοu 6ίου του. 142 Ό Ρίeήο, πού μόλις άναφέρθηκε, διαγράφει έξ
ίσου άτεγκτα οσο καί τό ίδιο τό πεπρωμένο τίς σκιερές πλευρές τούτης της εύτυχ,ίας.
Πλάι σ' αύτά προκαλεί σχ,εδόν φρίκη οταν κάπου-κάπου καυχ,ιέται κανείς δημόσια γιά τήν καλή του τύχ,η σέ μιά λατινική έπιγραφή. 'Έτσι ό
Giovanni Β' Bentivoglio, ήγεμόνας της Μπολώνιας, έ6αλε νά σκαλί
σουν πάνω σέ πέτρα στόν νεόκτιστο πύργο τοu παλατιοu του οτι ή άξιοσύνη και ή τύχ,η του τοu έξασφάλισαν μέ τό παραπάνω ολα τά άγαθά
πού θά μποροuσε κανείς νά ποθήσει143
-
λίγα χρόνια πρίν τήν έκδίωξή
του. Οί άρχ,αίοι, οταν μιλοuσαν ύπ' αύτή τήν έννοια, ένιωθαν τουλάχ,ιστον τό αίσθημα τοu φθόνου των θεών. Στήν ·'Ιταλία πιθανώς κοντοτιέροι
(πρ6λ παραπ. σ. 27) έγκαινίασαν τή συνήθεια νά καυχ,ιέται κανείς γtά τήν τύχ,η του. 'Άλλωστε ή ίσχ,υρότερη έπίοραση της άρχ,αιότητας, μετά τήν και νούργια της άνακάλυψη, πάνω στή θρησκεία οέν προερχ,όταν άπό όποιο δήποτε φιλοσοφικό σύστημα η άπό κάποια οιδασκαλία καί γνώμη των
άρχ,αίων άλλά άπό μία κυρίαρχ,η κρίση. Προτιμοuσαν τούς άνθρώπους, καί έν μέρει καί τούς θεσμούς, της άρχ,αιότητας άπό έκείνους τοu Με σαίωνα, κιχ( καθώς πάσχ,ιζαν μέ κάθε τρόπο νά τούς μιμηθοuν γινόταν
παντελώς ιΧοιάφορη ή οιaφορά της θρησκείας. Ό θαυμασμός του ίστορι
κου μεγαλείου άπορροφουσε τά πάντα (παραπ. σ. 109, 298). Οί φιλόλογοι χ,αρακτηρίζονταν κι άπό άλλες έπί πλέον άνοησίες, μέ
τίς όποίες τρα6οϋσαν έπάνω τους τήν προσοχ,ή του κόσμου. Παραμένει 6έ6αιa πολύ άμφί6ολο άν ό πάπας Παυλος Β' ε!χ,ε οίκιο οταν κατηγο-
352
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
ροuσε γιά εlοωλολατρ!α τούς γραφείς του καί τούς συντρόφους τους
έπειοή τό κυρίως θύμα καί 6ιογράφος του Platina (παραπ. σ. 159, 230) κατάφερε οεξιοτεχνικά νά τόν παρουσιάσει άφ' ένός ώς φιλέκοικο γιά άλλους λόγους καί άφ' έτέρου, πάνω άπ' ολα, ώς κωμικό πρόσωπο. Οί κατηγορίες περί άπιστ!ας, είοωλολατρίας, άρνησης της άθανασίας κ.λπ.
έγέρθηκαν έναντίον τών συλληφθέντων μονάχα οταν άπέι3η άκαρπη ή οίκη έσχάτης προοοσίας. 144 'Επίσης ό Παuλος, άν είμαστε καλά πληρο φορημένοι, οέν ήταν καθόλου ό κατάλληλος άνθρωπος γιά νά κρίνει σέ πνευματικά ζητήματα, άφοu παρότρυνε τούς Ρωμαίους νά μή οίνουν στά παιοιά τους άλλα μαθήματα έκτός άπό άνάγνωση καί γραφή. Πρόκειται
γιά ίερατική στενομυαλιά παρόμοια μέ τοu Savonarola (παραπ. σ. 331 κ.έξ.), μόνο πού στόν πάπα Παuλο θά μποροuσε νά άντιτάξει κανείς Οτι αύτός καί οί ομοιοί του ήσαν συνυπεύθυνοι άν ή παιοε!α άποξένωνε τούς
άνθρώπους άπό τή θρησκεία. ΕΤναι πάντως άναμφισ6ήτητο οτι άνησυ χοuσε εlλικρινά γιά τίς εlοωλολατρικές τάσεις πού αlσθανόταν στόν πε ρίγυρό του. 'Άραγε ώς ποu νά εφθασε ή τόλμη τών ούμανιστών στήν αύλή
τοu άσει3οuς καί είοωλολάτρη Sigismondo Malatesta; (bλ. σ. 344, σημ. 123). 'Ασφαλώς, γιά τούς συνήθως άνερμάτιστους αύτούς άνθρώπους τό ούσιώοες ήταν πόσο μακριά θά τούς έπέτρεπε νά φθάσουν ό περίγυρός τους. Στά σημεία οπου προσεγγίζουν τόν Χριστιανισμό, τοu προσοίοουν
παγανιστικό χαρακτήρα (παραπ. σ. 177 κ.έξ., 181 κ.έξ.). 'Άς οοuμε π.χ. ώς ποu ώθεί τήν άνάμιξη αύτή ενας Giovano Pontano. Έοώ ενας άγιος οέν όνομάζεται άπλός
Divus, άλλά Deus· έξομοιώνει τούς άγγέλους όλο
σχερώς μέ τούς δαίμονες της άρχαιότητας 1 " 5 κι ή άποψή του περί άθα νασίας μοιάζει μέ 6ασίλειο τών σκιών. 'Από τήν άποψη αύτή εγιναν μερικές περίεργες ύπερ6ολές. υΟταν στά 1526 ή Σιένα146 οέχθηκε έπί θεση άπό τήν παράταξη τών έξορίστων, ό άγαθός συνοοικός Τιzίο, πού μaς τά οιηγείται αύτοπροσώπως, σηκώθηκε άπό τό κρε6άτι του στίς 22
'Ιουλίου, εφερε στόν νοu του τά Οσα άναγράφονταν στό τρίτο 13ιbλίο τοu Μακρο6ίου, 147 τέλεσε μία λειτουργία καί κατόπιν άπήγγειλε έναντίον τών έχθρών τόν τύπο εύλαι3ε!ας πού άναφέρει τοuτος ό συγγραφέας, ομως άντί
Tellus mater teque Jupiter obtestor εΤπε: Tellus teque Chήste Deus obtestor. Άφοu συνέχισε μέ τόν ίοιο τρόπο τίς έπόμενες ούο ήμέρες, οί έχθροί άποχώρησαν. Τέτοια πράγματα φαίνονται άπό μία πλευρά σάν άθώα ζη τήματα ϋφους καί μόοας, άπό τήν άλλη ομως σάν θρησκευτική άπο-
'
στασια.
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
IV.
353 ΔΙΑΠΛΟΚΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΤΕΡΩΝ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΩΝ
Ή άρχαιότητα ομως εfχε κι άλλη μιά ίοιαίτφχ έπικίνουνη έπ(οριχση καί μάλιστα οογματικης ύφης: μετέοωσε στήν 'Αναγέννηση τό οικό της εfοος
οεισιοαιμονίας. Μερικά στοιχεία της εfχαν έπι6ιώσει στήν 'Ιταλία οιά μέσου του Μεσαίωνα· έτσι ήταν ά.κόμη εύκολότερο νά ά.να6ιώσει τό σύνολο. ΕΙναι αύτονόητο οτι έοώ ή φαντασία συνέπραξε έντονα. Αύτή
μονάχα μποροοοε νά παραλύσει σέ τέτοιο 6αθμό τό έρευνητικό πνεϋμα τών 'Ιταλών.
Ή πίστη στή θεία οιακυ6έρνηση του κόσμου εfχε, οπως είπώθηκε, κλονιστεί σέ όρισμένους ά.πό τό μέγεθος της &Οικίας καί της ουστυχίας άλλοι, οπως π.χ. ό
Dante, χάριζαν τουλάχιστον τήν έπίγεια ζωή στήν
σύμπτωση καί στίς άθλιότητές της, καί άν, μολαταϋτα, οιατηροϋσαν μιά
ουνατή πίστη' αύτό όφειλόταν στό γεγονός οτι έπεφύλασσαν τόν άvώτερο προορισμό τοϋ άνθρώπου στή μετά θάνατον ζωή. 'Όταν λοιπόν κλυοω νίστηκε καί τούτη ή πεποίθηση της ά.θανασίας, ή μοιρολατρ(α έπικράτησε
- ή, οταν σuνέ6αινε , ' επεια του.
τουτο τό τελευταίο, τό πρώτο άποτελοϋσε τή συν-
Στό κενό αύτό είσχώρησε ά.ρχικά ή ά.στρολογία της ά.ρχαιότητας καί
6έ6αια καί τών Άρά6ων. Μέ 6άση τήν έκάστοτε θέση τών πλανητών πρός ά.λλήλους καί πρός τά σημεία του ζωοιακου κύκλου προμάντευε μελλοντικά γεγονότα κι όλόκληρες ζωές καθορίζοντας έτσι τίς σημαντι κότερες ά.ποφάσεις. Ό τρόπος ενέργειας, πού καθόριζαν γιά τόν καθέναν
τά άστρα, θά πρέπει σέ πολλές περιπτώσεις νά μήν ηταν λιγότερο ήθικός
ά.πό οποιον θά εfχε οuτως ή άλλως ά.κολουθηθεί. 'Όμως ή ά.πόφαση θά πρέπει νά λαμ6ανόταν πολύ συχνά είς 6άρος, της συνε(οησης καί της
τιμης. Θά εfναι πάντοτε πολύ οιοακτικό ν~ παρατηρεί κανείς πόσο λίγα κατάφερναν άπέvαντι σέ τούτη τήν ψευοαίσθηση ολη ή παιοεία κι ολος ό οιαφωτισμός, γιατί έκείνη στηριζόταν στήν παθιασμένη φαντασία, τήν
ένθερμη έπιθυμία νά προbλεφθεί καί vά καθοριστεί τό μέλλον, καί γιατί τήν έπι6εbαίωνε ή ά.ρχαιότητα. Μέ τόν
130 αίώνα ή ά.στρολογία μπαίνει ξάφνου πολύ ουναμικά στό
προσκήνιο της ίταλικΎjς ζωης. Ό αύτοκράτορας Φριοερίκος Β' κου6αλίi μαζί τόν ά.στρολόγο του θεόοωρο κι ό
Ezzelino da Romano μιάν όλόκληρη καλά άμει6όμενη αύλή άπό τέτοιους ά.νθρώπους, άνάμεσά τους τόν πε ρίφημο
Guido Bonatto καί τόν μακρυγένη Σαρακηνό Παϋλο ά.πό τή
Βαγοάτη .148 Σέ ολες τίς σημαντικές ένέργειές του έπρεπε vά του όρίζουν τήν ώρα καί τό λεπτό, καί μεγάλο μέρος τών μαζικών φρικαλεοτήτων
ΗΘΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
354
οί όποϊες οιαπράττονταν κατά οιαταγήν του θά πρέπει νά στηρ(χθηκαν σέ λογικές έπαγωγές άπό τίς προφητείες τους. "Έκτοτε κανείς οέν οιστάζει
πλέον νά 6άλει νά ρωτήσουν τ' άστέρια. 'Όχι μόνον οί ήγεμόνες άλλά καί πόλεις 149 οιατηροuν σέ τακτική 6άση άστρολόγους, καί άπό τόν 140 μέχρι τόν 160 αίώvα τοποθετοuνται στά πανεπιστήμια είοικοί καθηγητές αύτης της ψευοοεπιστήμης, άκόμη καί πλάι σέ πραγματικούς άστρονό μους.150 οι πάπες παραοέχονται στήν πλειοψηφία τους οημόσια οτι ρω
τοίίν τ' άστέρια. 151 'Εξαίρεση συνιστίi ώστόσο πρός τιμήν του ό Πίος Β', 152 καθώς περιφρονοuσε καί τήν όνεφομαντεία, τά σημαοιακά συμ6άν τα καί τά μάγια. 'Όμως άκόμη κι ό Λέων Ι' φαίνεται νά θεωρεί τήν
ίiνθηση της άστρολογίας τιμή γιά τό ποντιφικάτο του, 153 ένώ ό Παίίλος
Γ' οέν συγκαλοUσε ποτέ σύσκεψη τών καροιναλίων οίχως οί άστεροσκό ποι νά τοu tχουν καθορίσει προηγουμένως τήν ώρα. 154 υοσον άφορίi τά
καλύτερα πνεύματα μποροuμε 6έ6αια νά ύποθέσουμε οτι οέν έπέτρεπαν στά ι'iστρα νά έπηρεάσουν τόν τρόπο πού ένεργοuσαν πέρα άπό ενα όρισμένο σημείο, οτι ίιπηρχε ενα οριο οπου θρησκεία καί συνείδηση ε6α ζαν φραγμούς. Πράγματι, κάποιοι tξοχοι καί εύσε6είς ι'iνθρωποι οχι μόνο συμμετείχαν σέ τούτη τήν αύταπάτη άλλά καί έμφανίζονταν ώς έκπρό
σωποί της. 'Έτσι π.χ. ό μαέστρος Pagolo (Paolo Toscanelli), 155 στόν
όποίο σχεοόν συναντίiμε καί πάλι τήν πρόθεση έκείνη γιά ήθικοποίηση της άστρολογίας ή όποία γίνεται όρατή σ' εναν Ρωμαίο της uστερης περιόοου, τόν Φφμικό Ματέρνο. 156 'Έζησε ζωή άγιου άσκητη· οέν άπο
λάμ6ανε σχεοόν τίποτε, περιφρονοuσε ολα 't'ά έφήμερα άγαθά καί συνέ λεγε μονάχα 6ι6λία. Ώς έν't'ρι6ής γιατρός περιόρισε 't'ήν ίiσκηση τΥjς ίατρικης στούς φίλους 't'Ου μονάχα, τούς tθετε ομως ώς ορο 't'ήν ίιπο χρέωση τΥjς έξομολόγησης. Οί συναναστροφές του άποτελοίίνταν άπό τόν
στενό άλλά φημισμένο κύκλο πού συγκεντρωνόταν γύρω άπό τόν
Fra Ambrogio Camaldolese (πα.ραπ. σ. 348) στή μονή τών 'Αγγέλων κι έκτός αύτοu ίιπΥjρχαν κι οί συνομιλίες μέ τόν Cosimo τόν πρεσ6ύτερο, ίοιαίτερα στά στερνά χρόνια τοu τελευταίου. Γιατί καί ό Cosimo σε6όταν καί χρησιμοποιοuσε τήν άστρολογία, ίiν καί μονάχα γιά όρισμένα, πιθανόν ίιποοεέστερα άν't'ικείμενα. Κατά τά λοιπά ό
Pagolo εοινε άστρολογικές
συμ6ουλές μόνο στούς πιό tμπιστους φίλους του. υΟμως καί οίχως τέτοιαν ήθική αύστηρότητα ό έρμηνευτής τών άστεριών μποροuσε νά 'ναι
άξιοσέ6αστος άνθρωπος καί νά έμφανίζε't'αι παν't'οu. '1πηρχαν έπίσης άσύγκριτα περισσότεροι
't'OU είοους αίιτοu άπ' ο,τt στήν ύπόλοιπη Εύρώ
πη, οπου έμφανίζονται μονάχα σέ σημαίνουσες αύλές κι έκεί οχι συνε χώς. Στήν Ί ταλία όποιοσοήποτε ήθελε νά ίορύσει εναν κάπως μεγάλο
οΙκο, οταν άνέπτυσσε άρκετό ζηλο γιά τήν ίιπόθεση αύτή, προσλάμ6ανε Κι tναν άστρολόγο, ό όποίος φυσικά μποροuσε ένίοτε καί νά πεινάσει. 157
1
1
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
355
Έπ( πλέον, χάρη στήν ευρεως οιαΟεοομένη ήοη πρίν τήν τυπογραφία γραμματεία της έπιστήμης αύτης, οημιουρrθηκε ενας έρασιτεχνισμός πού άκολουθοϋσε κατά τό ουνατόν τούς μεγάλους οασκάλους τοu κλάΟου.
Τό εΤοος τών κακών ά.στρολόγων άποτελοϋσαν Οσοι έπικαλοuνταν τή Gοήθεια τών άστρων μονάχα γιά νά συνοέσουν μ' αύτά μαγικές τέχνες ή νά τίς κρύψοuν άπό τούς άνθρώπους.
Ώστόσο, ά.κόμτ; καί οίχως μιά τέτοια προσθήκη, ή άστρολογία άποτελετ λυπηρό στοιχετο της ίταλικης ζωης της έποχης έκε(νης. Τί
έντύπωση προκαλοuν στ' άλήθεια ολοι έκετνοι οί τόσο προικισμένοι, πο λύπλεuροι άνθρωποι μέ τήν άνεξάρτητη θέληση, οταν ό τυφλός πόθος νά
γνωρίσουν τά μελλούμενα κα( νά έπιοράσουν σ' αύτά έξαναγκάζει οιά μιας σέ παραίτηση τήν ίσχυρή άτομική τους θέληση καί άποφασιστικότητα! 'Όταν, ένοιαμέσως, τά άστρα προφητεύουν, άς ποuμε, κάτι πολύ ουσοίω νο άνασκοuμπώνονται, ένεργοuν ά.νεξάρτητοι κι άπό πάνω λένε: Vir sapiens dominabitur astήs, 158 ό σοφός γίνεται άφέντης τών άστρων - γιά νά ξαναπέσοuν άμέσως κατόπιν στήν παλαιά ψεuοαίσθηση. Άρχικά φτιάχνεται τό ώροσκόπιο ολων τών παιοιών οιακεκριμένων
οίκογενειών, καί ένίοτε σέρνει κανείς μαζί του γιά τή μισή του ζωή
άχρηστες προGλέψεις γεγονότων πού οέν έπισuμGαινουν. 159 'Ερωτώνται κατόπιν τ' άστέρια γιά κάθε σημαντική άπόφαση τών ίσχυρών, ίοιαίτερα
τήν ώρα της εναρξης τοu έγχειρήματος. Άπό έοω έξαρτώνται άναχωρή σεις ήγεμονικών προσώπων, ύποοοχές ξένων άπεσταλμένων, 160 τοποθετή σεις θεμελίων λίθων μεγάλων κτηρίων. υΕνα τρανό παράοειγμα τοu τε
λευταίοu αύτοu ε!οοuς Gρ(σκοuμε στόν Gίο τοu γνωστοu μας Guido Bonatto, ό όποτος μπορετ νά άποκληθετ ό έπανιορυτής της άστρολογίας κατά τόν
130 αίώνα τόσο χάρη στή γενικότερη οραστηριότητά τοu οσο καί
χάρη στό μεγάλο συστηματικό τοu εργο. 161 Γιά νά θέσει ενα τέλος στίς παραταξιακές όιαμάχες τών Γουέλφων καL. τών ΓιGελλίνων στό Φορλί παρότρυνε τούς κατοίκους νά ξαναχτίσουν τά τείχη της πόλης καί νά γιορτάσοuν τήν εναρξη της έργασίας αύτης σέ μtάν όρισμένη συνάντηση τών άστρων, τήν όποία καί άνέφερε· άν άνθρωποι καί τών Ούο παρατάξεων εριχναν ταuτόχρονα ό καθένας τόν λίθο του στά θεμέλια, ποτέ πιά οέν θά ξαναφούντωναν εριοες στό Φορλί. Γιά τή οοuλειά αύτή οιάλεξαν εναν
Γοuέλφο κι εναν ΓιGελλίνο. 'Έφθασε ή μεγάλη στιγμή, εστεκαν κι οί οuό τους μέ τήν πέτρα στό χέρι, οί έργάτες περίμεναν μέ τά έργαλετα τους eτοιμα κι ό Bonatto εοωσε τό σύνθημα· τότε ό ΓιGελλίνος πέταξε άμέσως μιά πέτρα άλλά ό Γουέλφος οίστασε καί άρνήθηκε κατόπιν όλοκληρωτι Bonatto θεωροuνταν ό !οιος Γι6ελλίνος καί θά μποροϋσε νά
κά, γιατί ό
άπεργάζεται ύπόγεια κάτι μυστικό έναντίον τών Γουέλφων. Τόν περιέλα bε λοιπόν ό άστρολόγος: μακάρι νά σέ καταστρέψει ό θεός έσένα καί τήν
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
356
παριίταξή σου τών Γουέλφων μέ τήν καχύποπτη χαχο6ουλ(α σας! Τοuτο τό σημάδι θιί χάνει
500 χρόνια νιί ξαναφανεί στόν ούρανό της πόλης μας!
Πριί-yματι ό Θεός κατέστρεψε στή συνέχεια τούς Γι6ελλίνους της πόλης,
τώρα ομως (γράφει ό χρονικογράφος γύρω στό 1480) στό μέρος αύτό οί Γουέλφοι χαί οί Γι6ελλίνοι εfναι στ' άλήθεια έντελώς συμφιλιωμένοι χα( δέν άχού-yονται πλέον τιί όvόματα τών παρατιίξεών τους. 162
Τό έπόμενο πράγμα πού έξαρτiiται άπό τήν άστρολογία εfναι οί άποφάσειι:; στόν πόλεμο. Ό ίδιος αύτός τών Γι6ελλίνων
Bonnato προσέφερε στόν άρχηγό Guido da Montefeltro σειρά όλόχληρη άπό νίκες γvωστο
ποιώντιχς του τή σωστή άστρολογr.χή ώρα γιά έχστρατείες. 'Όταν ό
Montefeltro έπαψε νά τόν έχει στό πλευρό του έχιχσε ολο του τό θάρρος γιά τήν ύπεράσπιση της τυραννίδας τοu χιχί πΥjγε σ' ενα μονιχστήρι Μιvοριτών· 163 γιά πολλά άχόμη χρόνια τόν έ6λεπαν νιί χάνει τήν αύστηρά χιχθορισμέvη ζωή τοu μονιχχοϋ. 'Όταν πλησίαζιχν συναντήσεις άστρων
έπαγγελλόμενες νίκη ό Bonatto άνέ6αινε μέ άστρολιί6ο χαί 6ι6λίο στόν πύργο τοu Άγ. Μερχουριάλε πάνω ά.πό τήν πιάτσα χαί, μόλις eφθιχνε ή στιγμή, e6αζε vά χτuπήσοuν άμίσως τή μεγάλη καμπάνα πού χαλοuσε στά οπλα. Όμολογείτιχι ώστόσο οτι κάποιες φορές ύπέπεσε σέ μεγάλες
πλάνες χαί δέν προί6λεψε τή μοίρα τοu Montefeltro χαί τόν δικό του θάνατο. Τόν σκότωσαν ληστές όχι μακριά άπό τήν Τσεζένα καθώς έπέ
στρεφε στό Φορλί άπό τό Παρίσι χαί άπό κάποια ίταλιχά πανεπιστήμια
οπου εfχε διδάξει. Στόν πόλεμο της Πίζας τοu
1362 οί Φλωρεντινο( ε6αλιχν γι' άλλη
μιά φορά τόν ά.στρολόγο τους νά καθορίσει τήν ώρα Πjς έπίθεσης· 164 λ(γο έλειψε vά χαθuστερήσοuν έπειδή ξαφvιχιί διατάχθηκε νιί άχολουθηθεί μιιί
παρακαμπτήριος μίσα στήv πόλη. Αύτό συνέ6η γιατί τίς προηγούμενες φορές εfχαν έχστρι;ιτεwει μέσω τΥjς Via di Borgo S. Apostolo χαί εrχαν
άτuχήσει. Μέ τόν δρόμο αύτόv εrχε συνδεθεί προφανώς κάποια κακοτυχία οσων έχστράτευαν έvαντίοv της Πίζας χαί ίτσι τό στράτεuμα όδηγήθηχε τή φορά αύτή έχτός πόλεως μέσω τ'ijς
Porta rossa. 'Επειδή ομως δέν
εfχαν άπομαχρυνθεί άπ6 έχεί οί τίντες πού εrχαν άπλωθεί γιά προστασία άπό τόν ήλιο χρειάστηκε -'Υίο χα.χ6 σημάδι- νά φέροuν τ(ς σημαίες χαμηλωμένες. Γενικότερα ή άστρολογία δέν μποροuσε ποτέ νά άποσuν δεθεί άπό τίς πολεμικές ύποθέσεις χαί μόνο γιά τόν λόγο οτι οί περισ σότεροι χοντοτtέροι τή θεωροϋσαν σημαντική γιά τούς ίδιους. Ό
Jacopo
Caldova εfχε πολύ καλή διάθεση άκόμη χι οταν ήταν 6αριά άρρωστος, γιατί γνώριζε οτι θά έπεφτε στό πεδίο της μάχης, πράγμα πού σuνέ6η. 165
'Ο BartolomeoAlviano fιταν πεισμίνος Οτι τ6σο τά τραύματα στό κεφάλι
Οσο χαί ή άρχηγία τοu εfχαν δοθεί μέ άπόφΜη τών άστερισμών. 166 Ό
Nicolo Orsini-Pitigliano ζητii νιί τοϋ ύποοε(ξει ό φυσικός καί άστρολόγος
',
357
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
Alessandro Benedetto167 μιάν εύνοϊκή άστρική ώρα γιά τή σύναψη τής μισθοφορικΥ')ς του συμφωνίας μέ τή Βενετ(α (1495). 'Όταν οί Φλωρεντι νοί έγκατέστησαν πανηγυρικά τήν 1η 'Ιουνίου 1498 τόν καινούργιο κο ντοτιέρο τους Paolo Vitelli στό άξίωμά του, ή στρατηγική ράGοος πού τοu παρέοωσαν έφερε άπεικόνιση άστερισμών, καί μάλιστα σύμφωνα μέ έπι θυμία τοu Ί.'οιου τοu
Vitelli. 168
Κάποιες φορές οέν εrναι τελείως σαφές έάν, μέ άφορμή σημαντικά πολιτικά γεγονότα, ρωτοuσαν προηγουμένως τά άστέρια ή έάν οί άστρο λόγοι ύπολόγιζαν έκ τών ύστέρων άπό περιέργεια τούς συναστερισμούς πού άσκοuσαν τήν έπίορασή τους στή συγκεκριμένη στιγμή. 'Όταν ό
Giangaleazzo Visconti (παραπ. σ. 18) συνέλαGε μέ μιά ι.ίριστοτεχνική κίνηση τόν θείο του τόν Bemabό καί τήν οίκογένειά του (1385), ό Ζεύς, ό Κρόνος καί ό 'Άρης Gρίσκονταν στόν οrκο των Διούμων - eτσι άναφέρει eνας συγκαιρινός, 169 οέν πληροφορούμαστε ομως έάν αύτό καθόρισε τήν άπόφαση γιά τήν πράξη. Συχνά τόν έρμηνευτή των άστρων μπορεί νά τόν καθοοηγοuσαν πολιτικές σκοπιμότητες καί ύπολογισμοί περισσότερο άπ' ο,τι ή πορεία των πλανητών. 170
'Άν ή Εuρώπη, άρχης γενομένης άπ' τό Παρίσι καί τό Τολέοο, ήοη κατά τή οιάρκεια όλόκληρου τοu uστερου Μεσαίωνα έκφοGίστηκε άπό άστρολογικές προφητείες περί πανώλης, πολέμου, σεισμών, μεγάλων πλημμυρών κ.λπ., ή 'Ιταλία οέν έμεινε καθόλου πίσω σ' ολα τοuτα. Λίγο πρίν τό έτος της συμφορίiς
1494, τό όποίο άνοιξε τίς πύλες της 'Ιταλίας
στούς ξένους, προηγήθηκαν άναμφCGολα ουσοίωνες προφητείες, 171 μονάχα πού θά 'πρεπε νά γνωρίζει κανείς άν οέν ύπΥ')ρχαν παρόμοιες ι.ίπό καφό eτοιμες γιά τό όποιοοήποτε έτος.
'Όμως τό σύστημα στήν πλήρη του συνέπεια, κατά τόν τρόπο τών άρχαίων, έπεκτείνεται κα( σέ περιοχές οπ.ου οέν θά περίμενε πλέον νά τό συναντήσει κανείς. 'Εάν όλόκληρη ή έξωτερική καί πνευματική ζωή τοu
άτόμου εΤναι έκ γενετής προκαθορισμένη, τότε καί μεγάλες πνευματικές όμάοες, π.χ. λαοί καί θρησκείες, τελοuν ύπό παρόμοια έξάpτηση κι άφοu
εrναι μεταGλητοί ol άστερισμοί των μεγάλων αύτών πραγμάτων, τότε εfναι καί τά ίοια τά πράγματα μεταGλητά. Μέσω της άστρολογικης αύτης όοοu εlσέρχεται στήν ίταλική παιοε(α ή lοέα οτι κάθε θρησκεία εχει τήν κοσμική της ήμερομηνία. Λέγεται οτι ή σύνοοος τοu Δία μέ τόν Κρόνο γέννησε τήν έGριiίκή θρησκεία, μέ τόν 'Άρη τή χαλοαϊκή, μέ τόν υΗλιο τήν αlγυπτιακή, μέ τήν Άφροοίτη τή μωαμεθανική, μέ τόν Έρμη τή χριστιανική καί μέ τή Σελήνη θά γεννήσει κάποτε τή θρησκεία τοu
Άντιχpίστου. 172 "Ήοη ό Cecco d'Ascoli εfχε ύπολογίσει μέ άσεGέστατο
τρόπο τή γέννηση τοu Ίησοu καί εfχε συναγάγει άπό έκεί τόν θάνατό του στόν σταυρό: γιά τόν λόγο αύτόν πέθανε στήν πυρά τό
1327 στή
358
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
Φλωρεντία. 173 Τέτοιες 8ι8ιχαχd.(ις 6'ηyο0σ-σ&ν μJ τ(ς συνέπειές τους κυ
ριολεκτικά στήν lκλιιφη ιτοu ίmιρσιιcrθη'fοD χόcrμου. Τόσο περισσότερο ά.ξ(~& ωa-,.6cro 'Γfιν •VΟ&"(Vώρισή μας ό άγώνας πού οιεξήγαγε τό φωτειν6 ίτιι>.ιχ6 mιDμa Wνιτ&σ& α' ολες αύτές τίς φαντα σιώσεις. Πλάι στίς μεγ«λu<Τιρcι; μ.νημιιώιι&ι; ίξυμνήσεις της άστρολογίας οπως οί νωπογραφίες 0'1'6 Σd.6νι 'fi\ι; ΠUουσ&ι; 174 καί έκείνες των θερι
νών άνακτόρων τοu Borso (Σ'fσ&ν6γι.) tι'Τή Φcρράρα, πλάι στ' άοιάντροπα έγκώμια πού άποτόλμηαc ά.χ6μ.η Μ& 6 Beroaldus ό πρεσ6ύτερος, 175 ήχεί ξανά καί ξανά ή 8υvιιτή 8&σ&μ.ιιρ'fιφ(σ& 'Τ&ν μ.ή τυφλωμένων καί τών σκε πτομένων. Καί άπό ,.ήν πλcυρ« σ&u"'ι ή dφχσ&&6τητα εΤχε προετοιμάσει τό Uαφος, τοuτοι έοώ ώατ6αο Βίν μ.ιμ.οUν'Τσ&& 'Τοόι; &ρχαίους παρά μιλοίίν μέ 6άση τόν οικό τους ~η χοιν6 νοu χσ&t ιτ(ι; 8ικίς τους παρατηρήσεις. Ή οιάθεση τοu Petrarca lνcιν'Τ& 'fών ά.tιιτρο'/Jιγων, τούς όποίους γνώριζε άπό προσωπική σι.ινιχνιχαιτροφή, ι.Ν"Μ'fσ&'ΤΙΧ& ai 8ριμύ χλευασμό· ή ματιά του οιαπερνα τήv ψευτιά τοu ΟVCΜήμιι'f6ι: 'fΟυι;. 176 Κατόπιν ή νου6έλα ήοη άπό τή γέννησή της, ιΧπ6 'f(ς CtrιιoNovtlleAntiche, οιάκειται πάντοτε σχεοόν έχθρικά πρός 'i'ouι; ά.αιτρολόγοι.ιι;. 177 0! Φλωρεντινοί χρονικογράφοι άντιστέκονται γενναι6τιχτιχ b6μ.η χι δ'fσ&ν ά.νιχγκάζονται νά άνακοινώσουν τίς φαντασιώσεις, άφοu ιχu<Τίι; l&σ&πλιχονιτιχι μJ τήν παράοοση. Ό Gioνan ni Villani τό λέει περιαα6ιrιρcι; ά.π6 μ.ισ& φορίς: 178 «Κανένας άστερισμός
οέν μπορεί vά θέσει τήν ίλιuθcρη •νeρώπιvη Sούληση οuτε καί τή θεία άπόφαση ύπό τ6 κρά,.οι; τηι; ά.νιχγχιχι6-rητσ&ι;». Ό Matteo Villani θεωρεί τήν άστρολογία έλάττωμιχ τ6 όποi'ο
ol ΦλωρεντινοC κληρονόμησrι·:
μαζί μέ
άλλες 8εισι8αιμονίες άπ6 τοuι; προγ6νουι; τους, τούς είοωλολάτρες Ρω μαίους. 'Όμως τό ζήτημα 8ίν Ιμιινε ατήν άπλή φιλολογική συζήτηση· οί παρατάξεις πού 8ημιουργήθηχιχν γUρω άπ6 αύτό συγκρούονταν οημό σια. Κατά τήν τρομακτική πλημμ.Uριχ ..ου ίτους 1333 καί κατόπιν ξανά τοu ετους 1345 συζητήθηκε λιπ..ομιρώι; με..αξύ άστρολόγων κα( θεολό
γων τό πρό~ημά τοu άσιτρικοu πεπρωμJνου, της θείας 6ούλησης καί της οικαιοσύνης τοu θείου κολασμοu. 179 οι ένσ1'άσεις αύτές οέν σταματοUν ποτέ έντελώς καθ' ολη τή Βιάρκcια τijς ίποχijς της Άναγέννησης καί
μποροuμε νά τίς θεωρήσουμε είλικρινείς, άφοί:ί ήταν εύκολότερο νά προ σκολληθεί κανείς στούς ίσχυροόι; ώς ύπερασπιστής παρά ώς πολέμιος της άστρολογίας. 180
Διχογνωμία έπικρατοuσε σχετικά μί τ6 ζήτημα αύτό στό περι6άλλον τοίί Lorenzo Magnifico, ά.vάμεσα στούι; πλέον διάσημους πλατωνικούς του. Ό Marsilio Ficino ύπερασπιζ6,.αν τήv άστρολογία καί εφτιι:ιχνε τό ώροσκόπιο των παιοιών τοίί οίκου, χα( μάλιστα λέγεται οτι προφήτευσε
στόν μικρούλη Giovanni οτι θά γινόταν πάπας - ό Λέων Ι'. 181 'Αντίθετα ό Pico della Mirandola άφησε πράγματι έποχή ώς πρός τό έpώτημα αύτό
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
359
μέσω τής οιάσημης άντίκρουσής του. 182 θεωρεί τήν πίστη στά άστρα ώς
άποοεοει-yμέvη ρίζα κάθε άθε'tας καί άvηθικότητας άν ό άστρολό-yος θέλει νά πιστεύει σέ ό,τιοήποτε, θά πρέπει άνα-yκαστικά νά λατρεύει τούς πλαvητες ώς θεούς, ά.φοϋ 6έ6αια άπ' αύτούς έκπορεύονται ολες οί κriλο
τυχίες κι ολα τά οειvά. Πρόθυμο ορ-yανο 6ρίσκουν έοώ καί ολες οί ύπό λοιπες οεισιοαιμονίες, άφοu ή -yεωμαντεία, ή χειρομαντεία καί τά κάθε είοους μά-yια άπευθύνονται άρχικά στήν άστρολο-yία -yιά τήν έπιλοyή τής κατάλληλης στι-yμης. 'Όσον άφορα τά ήθη, λέει οτι τίποτε οέv ένισχύει τόσο τό κακό οσο τό νά έμφανίζεται ό ίοιος ό ούρανός ώς πρωταίτιός του·
θά έπρεπε τότε νά χαθεί έντελώς καί ή πίστη στήν αίώvια μακαριότητα καί τιμωρία. Ό Pico μπ'i)κε καί στόν κόπο νά έλέ-yξει τούς άστρολό-yους
οιά της έμΠειpικης όοοϋ. 'Όμως τ6 κύριο ζήτημα ήταν οτι (στό IV 6ι6λίο) πρότεινε μιά θετική χριστιανική θεωρία -yιά τή οιακυ6έρνηση τοu κόσμου καί τήν έλευθερία τής 6ούλησης, ή όποία φαίνεται οτι έκανε στούς μορφωμένους όλόκληρου τοu eθvους με-yriλύτερη έντύπωση άπό ολα
τά κηρό-yματα μετανοίας, πού συχνά οέν ήσαν πλέον σέ θέση νά άnίξουν τούς άνθρώπους αύτούς.
Κυρίως κό6ει στούς άστρολ6-yους τήν όρεξη -yιά περαιτέρω οημοσιεύ σεις τών θεωρητικών τους συστημάτων, κι οσοι εΤχαν ώς τότε προ6εί σέ παρόμοιες οημοσιεύσεις ντράπηκαv, ποιός λί-yο, ποιός πολύ. 1 Η:Ι Ό
Giovia-
no Pontano π.χ. στό 6ι6λίο του περί πεπρωμένου (παραπ. σ. 350) εΤχε άνα-yvωρίσει τήν ψευοοεπιστήμη στό σύνολό της καί τήν παρουσίασε θεω ρητικά σ' eνα μεγάλο ξεχωριστό έρ-yο του κατά τόν τρόπο τοu άpχαίου
Φιpμικοu. 1 Η1 Τώρα, στόν οιάλο-y6 του Aegίdίus οέν άπεμπολεί 6έ6αια τήν άστρολο-yία, άλλά έξυμνεί τήν έλεύθερη 6ούληση καί περιορίζει τήν έπιρ ροή τών άστρων στά έvσώματα πρά-yματα. Ή άστρολο-yία συνεχίζει νά
άσκείται, άλλά οέν φαίνεται νά καθορίζει πλέον τόν 6ίο οπως άλλοτε. Ή
ζω-yραφική, ή όποία κατά τόν 150 αίώνα έξύμνησε κατά ούvαμη τήν αύταπάτη, έκφράζει πλέον τή μετα6ολή στόν τρόπο σκέψης. Στόν θόλο τής Capella Chirgi τοποθετεί eνα -yύρο τούς πλανητικούς θεούς καί τό μακρινό στερέωμα τών άπλανών άστέρων, φρουρούμενα ομως καί όοη-yούμενα άπό θεσπέσιες ά-yγελικές μορφές καί εύλο-yοίιμενα άνωθεν άπό
τόν αίώνιο Πατέρα. 18 '' Κι eνα άκόμη στοιχείο φαίνεται πώς ύπηρξε στήν 'Ιταλία έχθρικό πρός τήv άστρολο-yία: οί 'Ισπανοί οέν έπαιρναν μέρος σ'
αύτήν, οϋτε κι οί στρατη-yοί τους, κι οποιος ήθελε νά κεροίσει τήν εύνοιά
τους έμφανιζόταν 6ε6αίως έντελώς άνοιχτά ώς έχθρός της κατά τή -yvώμη τών Ίσπαν
έπιστήμης. 186 Ό Guicciardini 6έ6αια ύποστηρίζει άκόμη στά 1529 πώς οί άστρο λό-yοι θά 'πρεπε νά ε!ναι εύτυχείς άφοu ό κόσμος τούς οίνει πίστη έάν
360
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
ΠΟW μιάν άλήθει.ιχ άvάμcαtι. αί χίλιιι, ψίματα, έvώ Ot ά.λλοι, οσοι τυχόν ποw ενα ψέμα άvάμcαα αί χlλιcς &Λήθc&ις, χάνουν έvτελώς τήν άξιοπι στlα τους .187 Κι έ:πC πλίοv ή πcριφρόνηση της ~τρολογίας δέν συνεπέφερε
άναγκαστυc.ά τήν π(σ-rη ατή θcUι πρ6vοWι, παρά μποροuσε νά καταλήξει καί σέ μιά γενικευμίνη ι!ιχαθόρια-rη μοφολσ.τρlα. Τόσο άπό αύτήv Οαο χα( ι!ιπ6 &Λλις ι!ιπόψιις ή Ί ταλία δέν μπόρεσε 6ιώσει ύγιώς κιιί όλοκληρωτιχ« ι;ήv πολιτισμική ώθηση της 'Αναγέν νησης, γιατί παpεμbλήθηχc ή ξίvη χοιι;άκ-τηση καί ή 'Αντιμεταρρύθμιση. Δίχως αύτά τά γεγομόιrα 8' cfχc tαως χσ.ιrσ.φ(ρει νά ύπερ6εί τίς μωρίες
v6:
της φαντασίας στηρι'ζ6μcνη άποχλcιατικά στίς δικές της δυνάμεις. 'Όποιος λοιπόν εΤvαι της γνώμης δτι ή ~ολή καί ή άντίοραση τών καθολικών χρεώνονται ι!ιναιγχΜ-τιχ« χα( άποκλιιστικά στόν ίδιο τόν ιτα λικό λαό, θά θεωρήσιι ώς 8(χαιη ι;ιμωριtι και τίς πνευματικές άπώλειες πού προέκυψαν άπό τά γcγονδι;οι οιύτά. Κρ(μα μόνον πού καί ή Εύρώπη ύπέστη στό πλα(σιο σ.i.ιτ6 ι;cpM"t'&eι; ι!ιπώλcιις. Πολύ πιό άθώσ. άπ6 "t'ήv ίρμηvcUι τώv &ο-τρων μοιάζει ή πίστη στούς
οίωνούς. Μεγάλο άπόθιμ.ιί τους cTχc κληρονομήσει όλόκληρος ό Μεσαίω νας άπό τίς διάφορες ιί&ωλολαιτριχίς θρηακιίις του καί 6έ6αια ή Ί ταλία διόλου δέν έμεινε πίσω. 'Όμως ί8ιαι(τcρη ιίπόχρωση στό ζήτημα δίνει έδώ ή ύποστήριξη πού παpέχιι ό οi.ιμαvιαμός αi τούτη τή λαοφιλη ψευδαίσθη ση· έρχεται νά ένισχύαιι τήv χληροvομημίνη ιίδωλολατρία μέ μιάν είδω λολατρlα φιλολογικ<Χ κοιτιισχ.cυιχσμίνη.
Ή δημοφιλής ΒιιaιώιμοvUι τώv Ί τσ.λών άναφέρεται ώς γνωστόν σέ προαισθήσεις καί αυμπιράαματσ. άπ6 οίωνούς, ατούς όποίους προστίθεται στή συνέχεια καί μla, άθώσ. αυvήθως, μαγεία. 188 'Αρχικά λοιπόν δέν lλειπαν οί λόγιοι ούμαvιατές πού χλcύσ.'(p.v μέ γενναιότητα παρόμοια πράγματα καί, μ' αύτή τήv ι!ιφορμή, 8ιηγοuνται τά σχετικά. Ό ίδιος
Giovanni Pontano, πού συνέτσ.ξι τ6 μι-yάλο έ:κείνο ~τρολογυc.ό ίργο (σ. στό ίργο του Charon ιίπαpιθμιί μέ μεγάλη συμπάθεια ολες τίς δυνατές ναπολιτάνικες οεισιδαιμον(ις: τούς θρήνους τών γυναικών οταν Ot ορνιθες η οί χi)νες άρρωστα(νουν άπ6 κόρυζα· τή 6αθειά ίγvοια τών εύ
359 ),
γενών άρχόντων οταν χάνεται ίνσ. κυvηγιτικό γεράκι η οταν έξαρθρώνει τό πόΟι του ενα άλογο· τό ξόρκι πού άπήγγiλλαν οί χωρικοί της 'Απουλίας έπί τρείς συνεχείς νύχτες Σα66άτου, οταν λυσσασμένοι σκύλοι ίσπερναν στή χώρα τήν άνασφάλεια κτλ. Γενικότερα, ό κόσμος τών ζώων εΤχε κάποιο προ6άδισμα στούς κακούς οίωνούς, άκρι6ώς οπως καί στήν άp χαιότητα· ίδίως ή συμπεριφορά τών λιονταριών, τών λεοπαρδάλεων καί
τών παρομοίων (παραπ. σ.
202 κ.έ:ξ.), πού συντηροϋνταν μέ ίξοδα τοίί
κράτους, έ6αζε τόν λαό σέ πολύ περισσότερες σκέψεις, καθώς ά.θελά του
εΤχε συνηθίσει νά τά bλέπει ώς τό ζωντανό σύμ6ολο τοίί κράτους. 'Όταν
ι
1
ι
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
361
κατά τή οιάρκεια. της πολιορκίας τοu 1529 πέταξε μέσα στή Φλωρεvτία. ίvα.ς χτυπημέvος άετός, ή Σιvιορία. έοωσε στούς κομιστές του τέσσερα
οουκάτα. γιατί έπρόκειτο γιά καλό σημάοι. 189 'Ορισμένοι χpόνοι κα.ί τόποι θεωρήθηκαν στή συνέχεια. είινο"ίκοί η ουσμενείς η γενικότερα. άποφα.σιστι κοί γιά συγκεκριμένες άσχολίες.
υΟπως άνα.φέρει ό
Varchi,
οί Φλωρεντιvοί πίστευαν οτι τό Σάbbα.το
ήταν γι' α.ίιτούς ή μοιραία μέρα κατά τήν όποία. συνέ6α.ιvα.v συvήθως ολα
τά σημαντικά, τόσο τά άγα.θά Οσο κα.ί τά οεινά. 'Αναφέρθηκε ήοη (σ.
356) ή προκα.τάληψή τους ένα.ντίον τών πολεμικών έξορμήσεωv άπό μιά
συγκεκριμένη όοό. Οί Περουτζίνοι, άντίθετα., θεωροuσα.ν τυχέρή μιάv άπό τ(ς πύλες τους, τήν
Porta eburnea, κι έτσι oi Baglioni οιέτα.σσα.v τό
στράτευμα νά 6γα.ίνει άπό κεί γιά ολες τίς μάχες. 190 Μετεωρίτες κα.ί οίιράνια. σημάοια. κα.τα.λαμ6άνουν άργδτερα. τήν '!Όια. θέση οπως κα.ί σ' ολη τή οιάρκεια. τοu Μεσαίωνα.· τώρα ή φα.ντα.σία. Gλέπει κα.ί πάλι μαχόμενα. στρατεύματα. στούς παράξενους σχηματισμούς τών νεφών χα.ί θαρρεί πώς άχούει τδν άχό τους ψηλά στόν άέρα.. HJ1 Ή οεισιοα.ιμονία. γίνεται ήοη πιό έπικίνουνη οτα.ν συνοεέτα.ι μέ ίερά άντιχείμενα., π.χ. είχόνες της Παναγίας
πού χινοuν τά μάτια τους ω 2 ή κλαίνε, ή οτα.ν τοπικά οεινά συνοέοvτα.ι μέ μιά οΎjθεν άνοσιδτητα., τδν έξιλασμό της όποία.ς άπα.ιτεί στή συνέχεια. ό
οχλος (σ. 335 χ.έξ.). 'Όταν στά
14 78
ή Πια.τσέντσα. έπλήγη άπό μακρά περίοοο ίσχυρώv
bροχοπτώσεων ειπώθηκε οτι α.ίιτές οέν θά στα.ματοuσα.ν εως οτου έπαυε νά κείται σέ είιλογημένο χώμα lνα.ς τοκογλύφος πού εΙχε ταφεί λίγον καιρό πρίν στδν υΑγιο Φραγκίσκο. Καθώς ό έπίσχοπος άρνιότα.ν νά οώσει
ά.Οεια. είρηνικΎjς έκτα.φης, οί νεαροί σήκωσαν τό πτώμα μέ τή 6ία. χα.ί τό έσυραν στούς ορόμους μέσα σέ φριχτή όχλο6οή, άφησα.v τούς άλλοτε χpεώστες νά τό χλευάσουν κα.ί νά τό προσ6άλλουν έμπρακτα. κα.ί τέλος
τό έριξαν στόν Πάοο. «Τό θαυμαστό fιτα.v οτι ή 6ροχή σταμάτησε τότε άμέσως)), προσθέτει ό χpοvικογράφος .193 'Ακόμη χι lνα.ς
άποοέχετα.ι τήν ίοια.ν άντίληψη στήν περίπτωση τοu
Angelo Poliziano Giacomo Pazzi, 6α.
σιχοϊί ίιποκινητη μιας προοοσία.ς πού πΎjρε τ. ονομα της οίκογέvειάς του
στή Φλωρεντία., κατά τό ίοιο έτος
1478.
υΟτα.ν τόν στρα.πάλισα.v πα.
ρέοωσε μέ τρομαχτικά λόγια τήν ψυχή του στόν Σατανά. Τότε ξέσπασε κι έοώ ή 6ροχή, έτσι ώστε άπειλήθηχε ή σοδειά τών οημητρια.κών· χι έοώ
μιά χούφτα άνθρωποι (κυρίως άγρότες) ξέθαψαν τό πτώμα άπό τήν έχχλησία. κι άμέσως ίιποχ ώρησα.ν τά σύννεφα τΎjς 6ροχΎjς χι έλαμψε ό ήλιος
-
((τόσο είινο"ίχή τύχη έφερε τό λα."ίχό αίσθημα)), πρόσθεσε ό με
γάλος φιλόλογος. 194 'Αρχικά τό πτώμα παραχώθηκε σέ χώμα μή είιλο γημένο, κατόπιν ομως ξεθάφτηκε κα.ί πάλι χα(, μετά άπό μιά φρικτή πομπή μέσα άπό τήν πόλη, 6υθίστηχε στόν wApνo.
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
362
Τέτοιες καί παρόμοιες πομπίς ιΤvαι πολό οημοφιλείς, καί μπορεί νά τίς €6λεπε κανείς ίξ ίσου χ«τά τ6ν 100 οπως καί κατά τόν 160 ιχίώνα. Τώρα ομως άναμιγνύεται κι ίοώ ή φιλολσyικά κατασκευασμένη άρχαιό
τητα. Οί ούμιχνιστές οιιχSιSιχιώνουν ρητά οτι €χουν ίοιαίτερα κιχλή πρ6σ6ιχση στά σημιχοιακά πιριστατικά κα( -cούς οίωνούς, καί ήοη άναφέρθηκιχν τά σχετικά παραοε(γμιχτα (α. 349). 'Άν ομως ύmjρχε άνάγκη τεκμηρίων, θά άρκοuσε ό Poggio γιά νά -cά παράσχει. Ό 'ίοιος έκείνος ριζοσπάστης στοχαστής, ό όποίος άπορρ(π-cιι τήν άριατοκρατία κιχί τήν άνισότητα τών
άνθρώπων (σ.
250), Οχι μ6νον πια-cιύιι σ' ολα τά μεσαιωνικά πνεύμα.τα
κιχ( τά οια6ολικά στοιχιιά, άλλά. χα( αέ άρχαιοπρεπείς οίωνούς, π.χ.
Οσους άναφέρονται κιχτά τήν τιλευταίιχ έπίσκεψη τοu Εύγενίου Δ' στή Φλωρεντία.. 195 <<θεάθηκιχν τ6-cι κον-cά στή λίμνη Κόμο
4 .000
σκύλοι πού
έπιχιρνιχν τόν ορόμο γιά τή Γιρμιχν(ιχ. Τούς άκολουθοuσε eνιχ μεγάλο
πλΎjθος 6οοιών κιχί πίσω τους μιά στρατιά όπλισμένων άνορών, πεζών καί ίππέων, άλλοι οίχως κεφάλι κι άλλοι μέ κεφάλι πού μόλις οιακρινότιχν, τέλος ενας γιγάντιος ίππότης ό όποίος άκολουθοuντιχν καί πάλι άπό μιάν άγέλη 6οοιών». Ό
Poggio πιατιύιι χ«( σέ μιά μάχη άνάμεσιχ σέ κίσσες
καί κάργιες. Πράγμιχτι οιηγιίτιχι, ίσως οίχως νά τό άντιλαμ6άνεται, eνιχ πολύ καλά οιιχτηρημένο κομμάτι άρχαίας μυθολογίας. Στίς οιχλμιχτικές άκτές έμφανίζετιχι tνας Τρίτωνιχς, γενειοφόρος κιχί μέ κερατάκια., σάν άληθινός σάτυρος της θιχλάασης, ίνώ τό κάτω μέρος τοu κορμιοu του
κατέληγε σέ πτερύγια κιχί ψαρίσιο κορμί. 'Αρπάζει άπό τήν άκτή παιοιά καί γυναίκες ώσπου πέντι γιννιχίις πλύστρες τόν σκοτώνουν μέ πέτρες καί ξυλοοαρμούς. 196 'Ένα ξύλινο μοντέλο τοu τέρατος τό όποίο έπεοεί
κνυαν στή Φερράρα, fιταν άρκιτό γιά νά πείσει έντελώς τόν Poggio. Βέ6ιχιιχ οέν ύπΎjρχαν πλέον μιχντιία κι οuτε μποροuσε κανείς νά ρωτήσει πλέον τούς θεούς, €γινε ομως καί πάλι μόοα ή φυλλομέτρηση τοu Βιρ γιλίου καί ή έρμηνεία τοu έκάστο-cε χωρίου, στό όποίο τύχαινε νά πέσει τό μάτι, ώς οίωνοu (sortes vergilianae). 197 'Εκτός ιχύτοu ή πίστη της ϋστερης άρχιχιότητας στούς οιχ(μονες ίπηρέιχσε κιχί τήν Άνιχγέννηση. Τά
σuγγράμμιχτιχ τοu Ίαμbλίχου ή τοu Ά6άμμωνος σχετικά μέ τά μυστήρια τών Αίγuπτίων, πού θά μποροUαιχν νά φιχνοuν χρήσιμα. γιά παρόμοιους
σκοπούς, τυπώθηκαν σέ λατινική μιτάφριχση ήοη στά τέλη τοu
15ou
αίώνιχ. 'Ακόμη καί ή πλατωνική άκαοημίιχ της Φλωρεντίας π.χ. οέν παρέμεινε έντελώς άνεπηρέαστη άπό τέτοιες καί παρόμοιες νεοπλατωνι κές φαντασιώσεις της φθίνοuσιχς ρωμιχϊκΎjς περιόοοu. Τώρα λοιπόν πρέπει νά γίνει λόγος γι' ιχύτή τήν πίστη ατούς οιχίμονες καί τή συνιχφη μιχγεία.
Ή λαϊκή πίστη σ' αvτό πού άποκιχλείται κόσμος τών πνευμάτων εfναι στήν 'Ιταλία περίπου ή ίοιιχ οπως κιχί στήν ύπόλοιπη Εύρώπη. 198 'Υπάρχουν κατ' άρχήν κι έκεί φαντάσματα., οηλιχοή έμφιχνίσεις νεκρών
363
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
καί ή κάποια άπόκλιση τών σχετικών άντιλήψεων άπό έκείνες τοu Βορρii τό πολύ νά προδίδεται στό άρχαίο όνομα ombra. "Οταν έμφανίζεται μιά τέτοια σκιά, άκόμη καί στίς μέρες μας, τελοuνται μερικές λειτουργίες γιά
νά 6ρεί τή γαλήνη. ΕΤναι αύτονόητο οτι οί ψυχές κακών άνθρώπων έμφανίζονται μέ τρομερή μορφή, κυκλοφορεί ώστόσο παράλληλα καί μιά ίδιαίτερη άντίληψη, σύμφωνα μέ τήν όποία τά φαντάσματα τών νεκρών
εΤναι στό σύνολό τους κακό6ουλα. Ό ίερέας τοu παρεκκλησιοu στόν BandeΙJoHΙ!ι έχει τή γνώμη οτι νεκροί σκοτώνουν τά μικρά παιδιά. Στό σημείο αuτό ή σκέψη του χωρίζει ίσως άλλη μία ί&ιαίτερη σκιά άπό τό
σύνολο της ψυχΎjς, άφοu 6έ6αια αύτή πληρώνει γιά τίς άμαρτ!ες της στό Καθαρτήριο-, καί οπου τυχόν έμφανίζεται συνηθίζει μονάχα νά ίκετεύει καί νά θρηνεί. 'Άλλες φορές δέν έμφανίζεται τόσο ή σκιώ&ης είκόνα ένός
συγκεκριμένου άνθρώπου οσο έκείνη ένός γεγονότος. μιίiς περασμένης κατάστασης. w Ετσι έξηγοϊίν οί γείτονες τά &ια6ολικά στοιχειά στό παλιό παλάτι τών Visconti κοντά στόν Σάν Τζιο6άννι στήν Κόνκα τοϋ Μιλάνου.
Στό μέρος αύτό, λέγεται, ό Bernabo Visconti έ6αζε κάποτε νά 6ασανίζουν καί νά στραγγαλίζουν άμέτρητα θύματα της τυραννίδας του καί δέν θά 'ταν καθόλου παράξενο νά έμφανιστεί κάτι.:tΙΜ• Στήν περίπτωση αuτή
6έ6αια έπρόκειτο άπλώς γιά εναν έραστή πού ήθελε νά τρομάξει τόν σύζυγο τΎ)ς ά.γαπημένης του καί ενοικο τοϋ παλατιοϋ. Λύτός κι οί φίλοι του μεταμφιέστηκαν σέ δια6όλους· ε6αλε μάλιστα νά φέρουν άπό τό έξω τερικό κάποιον πού μποροίίσε νά μιμηθεl' τίς φωνές ολων των ζώων.
'Ένας άνέντιμος διαχειριστής πτωχοκομείου στήν Περούτζια εΤδε Ε:να 6ράδυ, τήν ώρα πού μετροίίσε τά χρήματα, νά χορεύει γύρω του ενα σμάρι άπό φτωχούς μέ κεριά στά χέρια· ομως μιά μεγάλη μορφή πΎ)ρε άπει λητικά τόν λόγο έξ όνόματός τους κι ήταν ό 'Άγιος Άλό, ό προστάτης
άγιος τΟU Πτωχοκομείου.:tΗΙ Ot ά.ντιλήψεις' αύτές ήσαν τόσο αuτονόητες, ώστε καί οί ποιητές μποροuσαν νά 6ροuν έκετ ενα μοτί6ο γενικής ίσχύος. Ό Castig1ione π.χ. άποδί&ει ώραιότατα τήν έμφάνιση τοϋ νεκροu Lodovico Pico κάτω ά.πό τά τείχη τοu πολιορκημένου Μιράντολα. 2112 Βέ6αια
ή ποίηση χρησιμοποιεί τέτοια στοιχεία κατά προτίμηση οταν άκρι6ώς ό ποιητής iχει ό ίδιος ξεκόψει ήδη άπό τούτη τήν πίστη.
Άκόμη, οί 'Ιταλοί ένστερνίζονταν τήν ί&ια λαϊκή άντίληψη περί
'
r' .,οπως ο"λοι οι μεσαιωνικοι'λ αοι. 'TU , "οτι ο 'θ' rJαιμονων πσαν πεπεισμενοι εοι::;
παραχωροuσε ένίοτε στά κακά πνεύματα κάθε 6αθμί&ας μιά μεγάλη καταστρεπτική δύναμη έναντίον μεμονωμένων τμημάτων τής οίκουμέvης
καί τοu άνθρώπινου 6ίου. Ή ρύθμιση αύτή πρό6λεπε άπλώς οτι ό άνθρω πος μποροϊίσε τουλάχιστον νά άντιτάξει τήν έλεύθεpη 6ούλησή του γιά ν' άντισταθεί στο~ς &αίμονει::;, καθώς τόν πλησίαζαν uπό μορφήν πειρασμών.
Στήν 'Ιταλία, ίδιαίτερα τό δαιμονικό στοιχεl'ο τών φυσικών συμ6άντων
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
364
προσλαμ6άνει εuκολα ποιητικό μιγαλείο στά χείλη τοu λαοu. Τή νύχτα
πρίν άπό τή μεγάλη πλημμύρα της κοιλάοας τοu "Άρνου στά 1333 ενας άπό τούς ~γιους έρημίτις πάνω άπό τή Βαλομπρόζα άκουσε εvιχν σατα
νικό πάταγο στό κελλ( του, σταυροκοπήθηκε, 6γΥjκε έξω κι εΙοε κα6α λάρηοες μαύρους χαί φρικτούς νά καλπάζουν ένοπλοι. 'Ένας άπ' αύτούς
είσάχουσε τίς Ικεσίες του χαί τοu ιΙπι: ιιθά π&με κιχ( θά πνίξουμε τήν πόλη της Φλωρεντίας γιά τίς άμαρτίις της, άν τό έπιτρέψει ό θεός» .200 Μ' αύτό μπορεί νά σuγκριθεί ή σχιοόv ταυτόχρονη όπτασία στή Βενετία
(1340),
άπ' άφορμή τήν όποία κατόπιν κάποιος μεγάλος οεξιοτέχvης της
σχολΎjς της Βενετίας, πιθανόν ό
Giorgione, έκανε εναν θαυμάσιο πίνακα
πού 6ρίσκεται στήν πινακοθήκη της πόλης: ή γεμάτη οαιμόνους έκείvη γαλέρα πού μέ τή γρηγοράόα ίv6ς πουλwu γλιστροuσε άρπαχτική πάνω στή φουρτουνιασμένη λtμνοΜλΙΧΟ"σα γιά νά καταστρέψει τήν άμαρτωλή
νησιωτική πόλη, ώσπου οί τρείς άγιοι, πού άνέ6ηκαν στή 6άρκα ένός φτωχοu ναυτικοu οίχως νά τούς άναγvωρίσει κανείς, ώθησαν μέ τούς
έξορκισμούς τους τούς οα(μονις καί τό καρά6ι τους στήν ά6υσσο τών κυμάτων.
Τούτη τήν πίστη έρχιται νά συντροφεύσει τώρα ή φαντασίωση οτι ό. άνθρωπος μπορεί μέ ξόρκια και ίκισίες νά πλησιάσει τούς οαίμονες καί νά χρησιμοποιήσει τή 6οήθειά τους γιά τούς γήινους σκοπούς της άπλη στίας, τοu πόθου Πjς έξουσίας χαί της φιληοονίας. Ώς πρός τό ζήτημα
αύτό ε!χαν ύπάρξει πιθανόν πολλοί κατηγορούμενοι πρωτύτερα, οταν ύπΤjρχαν καί πολλοί ένοχοι. Τά άληθινά ξόρκια καί ή έκ προθέσεως μαγεία άρχισαν νά γίνονται πράξη μόνον οταν όόηγήθηκαν στήν πυρά κάποιοι οηθεv μάγοι χαί μάγισσες. Οί ναρκωτικές άναθυμιάσεις, πού προσείλκυ σαν στή μαγεία περισσότερους χιχμέvους άνθρώπους, άwψώθηκαν γιά
πρώτη φορά μέσα άπ6 τόv καπνό της πuρ&ς. Σ' αύτούς προσκολλήθηκαν
στή συνέχει.σ. καί συνειοητοί άπατιώνες. Τ6 συνονθύλευμα αύτ6 έvσαρκώvεται άοιαλείπτως, άπό τή ρωμαϊκή ίσως άκόμα έποχή, στή λαοφιλη χαί πρωτόγονη μορφή Πjς μάγισσας (strega). Ή συμπεριφορά της μπορεί νά εΙναι έντελώς άθώα έφ' Οσον περιορίζεται στά προαισθήματα,204 ή μετά6αση ομως άπό τήν άπλή προφητεία στή σύμπραξη προκειμένου νά πραγματοποιηθεί κάτι μπορεί νά άποτελέσει συχνά άοιόρατη, άΛλά άποφασιστική κλιμάκωση πρός τό χειρότερο. Έφ' Οσον μιλ&με γιά οραστικά μάγια, στή μάγισσα άποοίοον ται κυρίως ή πρόκληση άγάπης καί μίσους άvάμεσα σέ άνορες καί γυ
ναίκες, καθώς καί κιχθαρά καταστροφικά, κακ66ουλα έγκλήματα, ίοίως ό μαρασμός των μικρών παιοιwν, άκόμη κι οταν αύτός προέρχεται χει ροπιαστά άπό παραμέληση καί άνοησία τwν γονιών. Μετά άπό ολα αύτά παραμένει άκόμη άνοιχτό τό έρώτημα σέ ποιό 6αθμό ή μάγισσα οροuσε
ΔΕΙΣΙΔΑΙ.ΜΟΝΙΑ
365
μέ άπλά μαγικά ξόρκια, τελετουργίες καί άκατανόητες φόρμουλες ή καί
μέ συνειοητή έπίκληση τών Βαιμόνων, χωρίς νά ληφθοuν ύπ' όψιν τά γιατρικά καί τά οηλητήρια τά δποία μπορεί νά χρησιμοποιοuσε μέ πλήρη γνώση τών έπιοράσεών τους. Ό Pontanυ μ&ς παρουσιάζει τή μάγισσα άπό τήν Γκαέτα, κι αύτή μας οείχνει τόν πλέον άθώο τρόπο, μέ τόν δποίο άκόμη καί έπαίτες μοναχοί τολμοuν νά έμφανισθοuν ώς άνταγωνιστές της. 205 Στό σπίτι της φθάνει δ ταξιοιώτης του, δ Σουπάτιος, άκρι()ώς οταν έκείνη οέχεται μιά
κοπέλα καί μιάν ύπηρέτρια πού έχουν καταφθάσει μέ μιά κότα, έννιά αύγά γεννημένα Παρασκευή, μιά πάπια καί λευκό νημα, άφοίί εΙναι ή τρίτη μέρα της νέας σελήνης κατόπιν τίς οιώχνει παραγγέλλοντάς τους
νά έπιστρέψουν καί πάλι τό σούρουπο. Πρόκειται, άς έλπίσουμε, μονάχα γιά προμάντεμα. Ή κυρία της ύπηρέτριας έμεινε έγκυος άπό ίναν μονα χό, ή κοπέλα άπατήθηκε άπό τόν έραστή της καί μπΎjκε στό μοναστήρι. Ή μάγισσα παραπονείται: «Άπό τότε πού πέθανε ό άνορας μου ζώ άπ' αύτά τά πράγματα καί θά μποροuσα νά έχω άνεση, άφοu οί γυναίκες της
Γκαέτας έχουν πολύ ουνατή πίστη, άν οέν προλά()αιναν νά μοίί άρπάξοuν τά κέροη οί μοναχοί έρμηνεύοντας τά όνειρα, ()άζοντας νά έξαγοράσοuν μέ
τή οική τους οιαμεσολά()ηση τήν όργή τών Άγίων, ύποσχόμενοι στίς κοπέλες άνορες, στίς έγκύους άγόρια, στίς στείρες παιοιά κι έπί πλέον έπισκεπτόμενοι τή νύχτα, οταν οί άντρες λείπουν στό ψάρεμα, τ(ς γυναί κες μέ τίς όποίες έχουν κανονίσει τίς συναντήσεις τους στήν έκκλησία κατά τή οιάρκεια της ήμέρας». Ό Σουπάτιος τήν προειοοποιεί γιά τόν
φθόνο της μονijς, αύτή ομως οέν φοι:αται τίποτε γιατί ό ήγούμενος εΙναι παλιός γνωστός της.
'Όμως τά φαντασιοκοπήματα οημιουργοuν ίνα νέο εΙοος μαγισσών, έκεJνες πού μέ κακά μάγια καταστρέφουν τή ζωή καί τήν ύγεία τοu
άνθρώπου. Στίς περιπτώσεις αuτές έμφίχνίζεται γιά πρώτη φορά καί ή ίοέα της συνορομης ίσχυρών πνευμάτων, οταν τό κακό μάτι οέν άποτελεί
έπαρκη έξήγηση. Ή τιμωρία τους συνίσταται, οπως είοαμε ήοη μέ
άφορμή τή Finicella (σ. 326), στόν θάνατο έπί της πuρ&ς, κι ώστόσο ό φανατισμός της έποχης έκείνης οίνει άκόμη περιθώριο σέ κάποιες οια πραγματεύσεις. Σύμφωνα π.χ. μέ τόν νόμο της Περούτζιας μποροuσαν νά
έξαγοράσοuν τή ζωή καί τήν έλευθερία τους γιά
400 λί()ρες. 206 Τό ζήτημα
οέν άντιμετωπιζόταν άκόμη μέ συνέπεια καί σοGαρότητα. 'Ένα άληθινό άντρο μαγισσών καί μάγων συντηροuνταν στό έοαφος τοίί έκκλησιαστικοu κράτους στά ~Ανω Άπέννινα καί μάλιστα στήν πατρίοα τοu Άγ. Βενε
οίκτου, στή Νόρσια (Nursia). Ή ύπόθεση ήταν πασίγνωστη. Ή νεανική έπιστολή τοu Aeneas Sylνius, πού παρέχει σχετικές πληροφορίες, ε!ναι άπό τίς πιό άξιοσημείωτες. 207 Γράφει στόν άοελφό του: ((Ήρθε σέ μένα
366
ΗθΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
ό κομιστής τούτης της ίπr.ατολης γ* νιi μ.C ρωτήσει μήπως γνώριζα τήν ϋπα.ρξη ένός όρους τΥjς ΆφροΒ(της tJτήν Ίτιχ/Jα, οπου λέγεται οτι ιΜά σχ.ονται μαγικές τέχνες, τ(ς όποΤις m'θuμouac νιί γνωρίσει ό χ.ύριός του,
ενας Σάξων χ.αί μεγάλος u-rρον6μ.οc;. 108 Εtπα οτι γνωρίζω Ενα Porto
Venere χ.οντά στήν Καρράριι α"C'ήν &.χ't'ή -πjς Λιγουρίας, οπου πέρασα τρείς νύχτες ταξιοείιοντιχς γ8' ιοrή Βtιαίλcιtι. Βρηχ.α έπίσης οτι ύπηρχε στή Σικελία ενα ορος 'Έρuξ &,φ,cρωμ.ίνο ατήν Άφροοίτη, οέν γνωρίζω ομως νά οιοάσχ.εται έκιϊ μιιγcεtι. Ώατ6αο χατά τή οιάρχ.εια της συνομι
λίας θυμήθηκα οτι ύπάρχιι μ8' πcριοχή ατήν Οϋμπρια, στό παλαιό οου
χ.άτο (Σπολέτο) κοντά ατ~ πόλη
Nursia
οπου, πίσω ά.πό ϊνα γρανίτινο
τείχος, 6ρίσχ.εται μιά σπηλ8' μ.ίαtι α"Cήν όποία. κυλοϊίν νερά. Σύμφωνα μέ
οσα θυμαμαι νά εχω άκοίιαcι ύπάρχοuν ίχιί μάγισσες (stήges), οαίμονες χ.αί σκιές της νύχτας, χ.ι οπο'οc; ίχcι τό θάρρος μπορεί νά οεί πνεύματα
(spiritus), νά τούς μιλήαιι, χtιε νιi 8ι8ιιχθcί μαγικές τέχνες. 2ω Δέν τά 'χω οεϊ ό ίοιος οϋτε χ.ιχί προαπιiθηαιι νιί τό κάνω γιατί καλύτερα νά μή γνωρίζει κανείς καθόλου Οσtι μπορcί νά μάθει μονάχα άμαρτάνοντας)). Στή συνέχεια άποχ.αλίιπ-rcι ώατ6αο -rόν πληροφοριοοότη του χ.αί, έφ' οσον
αύτός 6ρίσκεται άχ.όμη σιοrή tωή, tη-ri ά.πό τόν άοελφό του νά όοηγήσει έκεί τόν κομιστή τΥjς ίπιατολi)ς. Έ8ώ ό Aeneas προχωρεί πολύ προκει μένου νά εύαρεστήσει ίvα.ν uφηλιί ί.ατάμιvο, οσον άφορα ομως τό άτομό
του οχι μόνον εΤναι περισσότcρο ίλcόθιρος άπό οεισιοαιμονίες άπ' ο,τι οί σύγχρονοί του (σ. 335, 354) ίι."/JJJ. πίρι~σε μ' έπιτυχία χ.αί μιά σχετική οοχ.ιμα.σ(α, στήν όποία οέν θιί άντcχι ό χιίθε μορφωμένος, &κόμη χ.α( στίς μέρες μας. 'Όταν, τήν ίποχή -πjς Σuνόοου της Βασιλείας, κείτονταν
75
μέρες μέ πυρετό στό Μιλιίνο οίν μπόρεσαν μολαταϊίτιχ οϋτε μιά φορά νά τόν πείσουν νά ύπακούσει τοίις μάγοuς-για.τρούς, μολονότι τοu εφεραν στό
κρε6άτι ϊναν άνορα ό όποίος φερόταν νά. εχει γιατρέψει πρίν λίγο μέ θαυμαστό τρόπο άπ' τόν πυρετό
2.000
στρατιώτες στό στρατόπεοο τοu
Picinino. 'Υποφέροντας ά.χ.όμη ό Aeneas πέρασε ταξιοιώτης τά ορη πρός τή Βασιλεία κα( άνέρρωσε πάνω στό άλογο. 210 Κάποια πράγματα γιά. τήν πιριοχή της Νόρσιας πληροφορούμαστε περαιτέρω άπό τόν νεκρομάντη πού ίπεοίωκε νά θέσει ύπό τήν έξουσία του τόν έξοχο
Benvenuto Cellini. Πρόκειται γιά τήν τελετουργική καθιέ
ρωση ένός νέου μαγιχ.οϋ 6ι6λίου, χ.ι ό καταλληλότερος τόπος γιά χ.άτι τέτοιο εΤναι έχ.είνα τά 6ουνά. 211 Βέ6αια. ό οάσκα.λος τοu μάγου εfχε καθιερώσει
άλλη μία φορά ενα 6ι6λίο κοντά στό ά.66αείο Φάρφα, προέκυψαν ομως ουσχ.ολίες οί όποίες οέν θά ύπηρχαν στή Νόρσια. Έπί πλέον οί έχ.εί χωρικοί
εfναι άνθρωποι στούς όποίους μπορεί κανείς νά. 6ασιστεί, εχουν κάποια πρακτική συμμετοχή στήν ύπόθεση καί σέ περίπτωση άνά.γκης μποροuν
νά προσφέρουν μεγάλη 6οήθεια. Στό τέλος ή έχ.ορομή ματαιώθηκε, οια-
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
367
φορετικά ό Benvenuto θά εfχε γνωρίσει καί τούς συνενόχους τοίί άπατεώ να. Τήν έποχή έκείvη ή περιοχή ήταν παροιμιώοης. Ό Aretino άναφέρει κάπου ϊνα μαγεμένο πηγάοι: έκεί κατοικοίίσε ή άΟελφή της ΣίGυλλας της Νόρσιας καί ή θεία της Fata Morgana. Καί τήν ίοια περίπου έποχή ό Tήssino έξύμvησε τήν περιοχή έκείvη στό μεγάλο έ·τος του ώς ϊορα της άληθινijς προφητείας έπιστρατεύοντας κάθε ουνατό ποιητικό κα( άλληγο
ρικό σχijμα. 212 Κατόπιν, μέ τό οιαGόητο παπικό οιάταγμα τοίί 'Ιννοκεvτίου Η' (1484) ή ύπόθεση τών μαγισσών καί τijς καταοίωξής τους οιαμορ φώνεται ώς γνωστόν σ' ϊνα μεγάλο κα( άπαίσιο σύστημα. 213 Παρεμπιπτό ντως πρέπει νά παρατηρήσω οτι άν έξετιiσουμε περισσότερο τό ζήτημα έξαφανίζεται κάθε ύποψία οτι άρχικά ύπijρχαν κάποια πραγματικά οεοο μένα, κατάλοιπα είοωλολατρικΎjς πίστης κλπ. "Οποιος θέλει vά πειστεί
οτι ή φαντασία τών έπαιτών μοναχών ύπijρξε ή μοναοική πηγή τούτης της φαντασίωσης μπορεί νά παρακολουθήσει άπό τά itπομ.νημ.ονεuματα τοίί Jacques du Clerc τή λεγόμενη ο(κη τών Βαλοεvσίων τοίί Άρρά.ς κατά τό έτος 1459. Μονάχα μετά άπό έκατονταετείς οίκες καί άνακρίσεις
κατάφεραν νά φέρουν τή λαϊκή φαντασία σέ σημείο νά θεωρεί αύτονόητο ολο αύτό τό άπαίσιο σύστημα καί τή ο1jθεν άναπαραγωγή του.
Καθώς οί κύριοι φορείς τοίί συστήματος αύτοi.ί ήσαν Γερμανοί Δο μινικανοί, ή Γερμανία έπλήγη περισσότερο άπό τούτη τή μάστιγα· ε!ναι έvτυπωσιακό οτι άπό τήν 'Ιταλία έπλήγησαν οσες περιοχές Gρίσκονταν έγγύτερα στή Γερμανία. 'Ήοη οί οιαταγές καί τά οιατάγματα τών ίοιων
τών παπών (Άλεξάνορου ΣΤ', Λέοντος Ι', Άοριανοίί ΣΤ') άναφέροvται π.χ. στή ΛομGαροία ώς έπαρχία τοi.ί ~ομινικανοίί τάγματος, τίς έπισκοπές Μπρέσια καί Μπέργκαμο, τήν Κρεμόνα. 'Από τήν περίφημη θεωρητική πρακτική οιοαχή τοi.ί Sprenger, τόν Malleus Maleficarum, πληροφορούμα
στε κατόπιν οτι ήοη τόν πρώτο χρόνο ιι:ετά τήν έκοοση τοu οιατάγματος κάηκαν στό Κόμο 41 μάγισσες. Πλήθη Ίταλίοων οιέφευγαν στήν περιο
χή τοίί άρχιοούκα Σιγισμούvοου οπου πίστευαν οτι θά ήσαν άσφαλείς. 'Όλο αύτό τό μαγισσολόι έγκαθίσταται τέλος καί ριζώνει οιά παντός σέ όρισμένες άτυχες κοιλάοες τών 'Άλπεων, ίοίως στή Val Camonica. 214 Τό
σύστημα ε!χε καταφανώς πετύχει νά οιεγείρει μόνιμα μέ τίς φαντασιο πληξίες τούς πληθυσμούς μέ κάποια είοική προοιάθεση. Αύτό τό κατ'
ούσίαν γερμανικό εrΒος μάγισσας συνιστα τήν ίοιαίτερη άπόχρωση πού πρέπει νά 'χει κανείς κατά νοί:ίν οταν άκούει Ιστορίες καί νουGέλες άπό τό Μιλάνο, τήν Μπολώνια κ.λπ. 215 Κι άν οέν οιαΟόθηκε περισσότερο στήν 'Ιταλία, αύτό όφείλεται ίσως στό γεγονός οτι ύπηρχε έκεί μία ήοη οια μορφωμέvη καί γνωστή stregheήa στηριζόμενη σέ ούσιωοώς οιαφορετικές προϋποθέσεις. Ή Ί ταλίοα μάγισσα άσκεί ϊνα έπιτήοευμα καί χρειάζεται χρήματα, καί πάνω άπ' ολα αύτοκυριαρχία. Οuτε λόγος γιά τά ύστερικά
368
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
έκείvα οvεφα τωv Βορείων μαγισσών, τlς μακρινές ταξιοιωτικές έξορμή σεις, τούς 6ρυκόλακες κιχl τ(ς ά.κολασlις. Ή
strega έχει
νά. μεριμνήσει γιά.
τήν εύχαρίστηση άλλων ά.νθρώπων. υοταν της ά.ποοίοεται ή ίκανότητα
νά. πάρει πολλές μορφές χιχί vά. μεταφερθεί γοργά σέ μακρινούς τόπους,
τό άποοέχεται έφ' Οσον άνεΕ)ιίζει τ6 κύρος της. 'Αντίθετα, εΤναι γιά τήν iοια μaλλον έπικίνουνο οτιχν έπικριχτεί ό φ66ος γιά τήν κακία καί τήv
έκο!κησή της, κιχί ίοιαίτερα γcά τ6 μάγεμα των παιοιων, των ζώων καί των καρπών. Ή καύση της μπορεί νά ά.πο6εί ίοιαίτερα οημοφιλής ύπό θεση γιά. ίεροεξετιχστές κα( τοπικούς άρχοντες. 'Όπως ύπαινιχθήκαμι ήοη oi έρωτικές ύποθέσεις εfναι κιχί παριχμέ νουν γιά. τή strega τό σημαντικότιρο πεοίο, στό όποίο συμπεριλαμ6ά.νοντιχι ή πρόκληση ίρωτιχ κα( μίσους, οί έκοικητικές μηχανορριχφίες, ή έκτρωση τοίί καρποu τijς κοιλίας, άνά.λογιχ μέ τίς περιστάσεις καί ή είκονική
θανάτωση τοu άπιστου ή της άπιστης μέ μαγικές ένέργειες, ά.κόμη καί ή πιχριχσκευή των οηλητηρlων. 216 Έπειοή τίς γυναίκες αύτές τίς έμπι στευόταν κανείς μονάχα μέ μισή καροιά., οημιουργήθηκε ενιχς έρασιτεχνι σμός πού μάθιχινε σιωπηρά άπ' αύιτές τό ίνα ή τό άλλο κιχί συνέχιζε
στηριζόμενος στίς οικές 't'Ου ουνάμεις. οι Ρωμαϊες έταίρες π.χ. έπεοίωκαv νά ένισχύσουν μέ άλλα, οιαφορειτικά μάγια τή μαγεία της προσωπικότητάς
τους, οπως π.χ. ή ΚανιοCα τοu Όρατ(ου. Ό
Aretino
εΤνιχι σέ θέση οχι
μόvο νά. γνωρίζει κάποια πράγμαιτα γι' ιχύτές ά.λλά καί νά. ά.φηγείται
ά.ληθινά. περιστατικά.. 217 'Απαριθμεί τά. φρικτά παλιοπρά.γματα πού 6ρί σκοvται συγκεντρωμένα: στά. ντουλάπια τους: τρίχες, κρανία:, πλευρά, οόντιιχ, μάτια: νεκρών, ιiνθρώπινο οέρμα, όμφαλοί μικρών πιχιοιων, σόλες καί κομμάτια ρούχων προερχόμενα ά.πό τάφους μάλιστα iφερνιχν άκόμη Ι
ι
ι
~
ι
'
'
Ι
w_rι.
ι
;
ι
t
,...f/
και σιχπιο κρεας απο κοιμητηριιχ και το εοιναν για τροφη στον ιχνυπvψιαστο
ύποψήφιο (μαζί κιχί μέ άλλα:, πιό ιiνήκοuστα). Σέ λιΧοι κλεμμένο ά.πό τό καντήλι τΎjς έκκλησίιχς μαγειρεύουν τρίχες, κουμπιά, κομμάτια νυχιών τοίί
ύποψήφιου. Άπό τά πλέον ά.θώα ξόρκια τους εfναι νά. πλάθουν μιά. καροιά. άπό ζεστή σιτάχτη κιχ( νά τήν τρuποuν, ένω τραγουοοίίν:
Prima che 'l fuoco spenghi Fa ch' α mia pσrta νenghi; Τα/ ti punga il mίο amore Quale ίο fo questo cuore.
[Ή φωτιά πpιχοiJ σ6ηστεί Κάμε στήν πόρτα μ.οu νά 'pθεί' Κι ή άγάπη μ.οu νά σέ τpuπίi
Καθώς τpuπώ τούτη τήν καpόιά.]
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
369
Κατά τά ά.λf.ο. έχουμε επισης μαγικά ξόρκια ύπό τό σεληνόφως, σχίοια στό έοαφος καί μορφές Ι:ι.πό κερί ή μέταλλο, οί όποίες παριστάνουν
Ι:ι.ναμφίf>οl.ο. τόν Ι:ι.γαπημένο καί τίς μεταχειρίζονται Ι:ι.νά.λογα μέ τήν πε-
'
ρισταση.
Ό κόσμος ήταν πράγματι τόσο έθισμένος σ' ολα αίιτά ώστε μιά γυναlκα, ποό οίχως νιάτα κι όμορφιά Ι:ι.σκοϊ:ίσε ώστόσο μεγάλη ελξη στούς ά.νορες, έπέσυρε ά.νευ έτέρου τήν ύποψία τΥjς μαγείας. Ή μητέρα τοu
Sanga (γραμματέα τοί.ί Κλήμη Ζ') οηλητηρίασε τήν Ι:ι.γαπημένη του, ή όποία Ι:ι.νΥjκε σ' ιχίιτή τήν κατηγορία· ουστυχώς ομως πέθανε καί ό γυιός κιχ! μιά όλόκληρη παρία φίλων πού συνέφαγαν Ι:ι.πό τή οηλητηριασμένη σαλl:ι.τα. 21 R
~Οχι ώς f>οηθός Ι:ι.λλά ώς Ι:ι.νταγωνιστής τΥjς μάγισσας Ι:ι.κολουθεί τώρα ό μάγος ή έξορκιστής, ό incantatore, Ι:ι.κόμη περισσότερο ίξοικειω
μένος μέ τά ίπικ(νουνα ίγχεφήματα. 'Ενίοτε ε!ναι ίξ ίσου ή καί περισ σότερο Ι:ι.στρολόγος παρά μάγος. Συχνότερα έμφανί'ζεται ώς Ι:ι.στρολόγος γιά νά μή οιωχθεί ώς μάγος· οϋτως ή ά.λλως ό μάγος οέν μποροί.ίσε νά στερείται κάποιων Ι:ι.στρολογικών γνώσεων, ώστε νά f>ρ(σκει τήν είινοϊκή
ώρα (σ. 354 κ.έξ., 358 κ.έξ.). Έπειοή ομως πολλά πνεύματα ήσαν Ι:ι.γαθά ή Ι:ι.οιάφορα, 2111 μποροί.ίσε κι ό έξορκιστής τους νά γίνεται κάπως Ι:ι.νεκτός στά
1474
ό Σίξτος Δ' χρειάστηκε νά Ι:ι.πευθύνει παπική γραφή
έναντίον μερικών Καρμηλιτών της Μπολώνιας, οί όποίοι ίλεγαν Ι:ι.πό τοu
ιΧμSωνος οτι οέν ήταν κακό νά έπιθυμεϊ νά πάρει κανείς πληροφορίες Ι:ι.πό τούς Οαίμονες. 220 Προφανώς πάρα πολλοί πίστευαν οτι τό πράγμα fιταν καθ' έαυτ6 ουνατό. ~Εμμεση Ι:ι.π6οειξη συνιστίi ήοη τό γεγονός οτι καί ο! πλέον είισεf>είς πίστευαν κι αίιτοί στήν έμφάνιση όραμά.των καλών πνευ μάτων κατόπιν παρακλήσεώς τους. Ό Savonarola ε!ναι ίμπλεως τέτοιων πραγμάτων, οί Φλωρεντινοί πλατωνικοί μιλοί.ίν γιά μιά μυστική eνωση μί
τόν θεό ΚΙ ό Marcellus Palingenius (σ. 181 >:ι.έξ.) οίνει νά καταλάf>ουμε σαφώς οτι ε!χε έπαφές μέ εύλογημένα πνεύμcιτα. 221 Ό ίοιος ε!ναι πεπει σμένος καί γιιi τήν ϋπαρξη μιίiς όλόκληρης ίεραρχίαc; κακών οαιμόνων, οί όποίοι, κατοικώντας στή σελήνη καί έρχόμενοι πρός τά οώ, παραμο
νεύουν τή φόση καί τήν Ι:ι.νθρώπινη 'ζωή·222 οιηγείται μάλιστα μιά προ σωπική γνωριμία του μα'ζί τους καί, καθώς ό σκοπός τοu f>ιbλίου μας Ι:ι.παγορεύει οϋτως ή ά.λλως τή συστηματική παρουσίαση τΥjς τοτινΥjς πlστης στά πνεύματα, ιiς l:ι.κολουθήσει τουλάχιστον ή οιήγηση τοu Palin-
genius ώς μοναοικό παριiοειγμα. 2 23 Άφοu οι'Οάχτηκε Ι:ι.πό eναν εύσεf>Υj έρημίτη πιiνω στό Σοράκτε, στόν 'Άγ. ΣυΜέστρο, τιi σχετικιi μέ τή μηοαμινότητα τών έπιγε(ων καί τήν Ι:ι.ναξιότητα τοu &νθρώπινου f>ίou, πijρε κατόπιν τόν ορόμο γιιi τή Ρώμη καθώς έπεφτε ή νύχτα. Ξαφνικά τόν πλησιάζουν τρείς ιΧνορες κάτω &πό
ΗΘΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
370
τή φωτεινή πανσέληνο, χι ό iνας ιίπ6 ιιύτούς τόν ρωτα άπό ποϋ έρχεται.
'Ο Palingenio άπιιντa οτι lρχcτιιι ιίπ6 τ6ν σοφό πάνω σ' έχείvο τό Sουνό. 'Άχ έσύ ά:vόητε, τοu ιίντ1τι(νc1 ίχcΤνος, πιστεύεις στ' άλήθεια οτι ύπάρ
χουν έπί γης σοφοί; Μονάχιι ιίνrbτιριι οντα (Divi) κατέχουν σοφία χα( τέτοια είμαστε έμιίς ο& τρciς, !ν χιι( ίχουμε πάρει άνθρώπιvη μορφή· όνομάζομαι Σαρασήλ χιι( τοuτοι ί6ώ Σιιθιήλ χα( Γιάνα. Τό Sασίλειό μας
Sρίσκεται κατ' άρχήν στή σιλήvη, οπου έορεύει γενικότερα τό μεγάλο πλΎjθος τών ένοιάμεσων οντων πού χυριαρχοϋν σέ γη χα( σέ θάλασσα. WΟχι οίχως έσωτεριχ6 ρ(γος ό Palingenio ρωτα τί ε!χαν κατά νοϋν νά χάνουν στή Ρώμη. Ή ιίπάvτηση ίχιι ώς έξης: «"Ένας νεαρός άπό τό Νάρvι, άπό τούς άχολοίιθοuς τοu χαροιvαλίου Orsini, χρατα οοϋλο ίναν άπό τούς συντρόφους ~. τ6ν "Άμμωνα. Γιά σκεφτείτε το μονάχα,
άνθρωποι! 'Υπάρχει, μιά χιι( τ6 'φιρι ό λόγος, ή άπόοειξη της ίοιας της οιχης σας άθανασίας στ6 rιrονός οτι μπορείτε νά ύποSάλλετε ϊναν άπό έμας
σέ χαταναγχασμ6.
'Εγώ ό iοιος άναγχάστηχα κάποτε
νά
ύπηρετήσω ίναν Γερμανό χλιισμ.ίvος μέσα σέ κρύσταλλο, ώσπου μέ άπελευθέρωσε ενας γεvειοφ6ρος χαλογιράχος. Αvτή τήν ύπηρεσία θέλου με λοιπόν νά προσφέρουμι στ6v σύντροφό μας στή Ρώμη χαί μέ τήν άφορμή
αύτή vά σπρώξοuμι μιριχοίις εuγεvείς άρχοντες στόν 'Άοη)). Μέ
αύτά τά λόγια τοϋ &ιίμοvιχ σηχώνιτιιι &να άεράχι χι ό Σαθιήλ λέει: «'Ακούσατε! 'Επιστρέφει κιόΜ:ς άπ6 τή Ρώμη ό Ρεμίσσης μας, τούτη ή πνοή τόν άναnέλλει! )) Έμφανftιτιιι πράγματι άλλος ίνας τόν όποίο χαιρετοw χαρούμενα χαί τό ρωτοϋν γιά τή Ρώμη. Οί πληροφορίες του ε!ναι έξαιρετιχά άντιπαπιχές: ό Κλήμης Ζ' συμμάχησε καί πάλι μέ τούς 'Ισπανούς χαί έλπίζει νά έξαφαν(σιι τή οιοασχαλία τοϋ Λουθήρου, οχι
πλέον μέ έπιχειρήματα άλλά μέ τά ίο-πανικά ξίφη. Μεγάλο όφελος γιά τούς οαίμονες, οί όποίοι στό έπιχείμινο μεγάλο λουτρό αίματος θά όοη γήσουν άμέτρητες ψυχές στήν κόλαση. Μετά άπό τά λόγια αύτά, οπου ή Ρώμη παρουσιάζεται ώς έvτελώς παραοομένη στό κακό έξ αίτίας της άvηθιχό'1.!ητάς της, οί οαίμονες έξαφανίζονται κι άφήνουν τόν ποιητή νά
τραSήξει λυπημένος τόν ορόμο του. 224 υΟποιον θέλει vά άποχτήσει μιάν (οέα σχετικά μέ τό εδρος της σχέσης πρός τούς οαίμονες, τήv όποία μποροϋσε άκόμη κανείς νά παρα οεχθεί οημόσια παρά τίς άπειλές περί μαγισσών χ.λπ., όφείλουμε νά τόν
παραπέμψουμε στό πολυοιαSασμένο SιSλίο τοu 'Αγρίππα άπό τό Nettesheim περί της χρυφΎjς φιλοσοφίας. 'Αρχικά SέSαια φαίνεται vά τό ε!χε γράψει πρίν Sρεθεί στήν Ί ταλία, στήν άφιέρωση ομως πρός τόν Tήthe
mius
άναφέρει μεταξύ άλλων χαί σημαντικές ίταλικές πηγές, έστω χαί
μόνο γιά νά τίς ύποSιSάσει πλάι στ' άλλα. 225 Σέ άτομα οιπρόσωπα, οπως ύπΎjρξε ό 'Αγρίππας, σέ άπατεώνες χα( τρελούς, οπως οιχαιούμαστε νά
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
371
άποκαλέσουμε τήν πλειοψηφία τών ύπολοίπων, έλάχιστα μάς ένδιαφέρει
τό σύστημα πίσω άπό τό όποίο τυχόν κρύGονται, μαζί μέ τά ξόρκια, τά θυμιατά, τίς άλοιφές, τά προστατευτικά σύμGολα, τά κόκαλα τών νεκρών χ.λπ. 2 :1 6 Στίς άρχές του ομως τό σύστημα αύτό Gρίθει χωρίων άπό τίς
δεισιδαιμονίες της άρχαιότητας- έτσι κατόπιν ή άνάμιξή του στόν Gίο χαί τά πάθη τών 'Ιταλών έμφανίζεται ένίοτε πολύ σημαντική καί πλούσια σέ συνέπειες. θά σκεφτόταν κανείς οτι μόνον οί πλέον έξαχρειωμένοι άπό τούς ίσχυρούς άναχατεύονταν σέ κάτι τέτοια· ομως ή έντονη έπιθυμία καί
ό πόθος όδηγοuν σποραδικά στόν μάγο δυνατούς καί δημιουργικούς έπίσης άνθρώπους ολων των τάξεων· χαί ήδη ή συνείδηση οτι κάτι τέτοιο εΤναι ουνατόv ύφαρπάζει άχόμα καί άπ' οσους στέκουν σέ άπόσταση έ:να κομ μάτι της πΕστης τους σί μιάν ήθιχή παγχόσμια τάξη. Μί λίγα λεφτά χαί μέ μικρό κίνδυνο φαινόταν οτι μποροuσε κανείς νά άντιπαρατεθεί άτι μώρητα στήν κοινή λογική χα( τά ήθη χαί νά ύπερπηδήσει τά ένδιάμεσα στάδια πού χωρίζουν συνήθως τόν ά.νθρωπο ό:πό τούς θεμιτούς ή τούς άθίμιτους στόχους του. 'Άς παρατηρήσουμε ό:ρχιχά !να παλαιότερο κομμάτι μαγείας στό
στάδιο τοu μαρασμοu του. Άπό τά σκοτεινότερα χρόνια τοu Μεσαίωνα, ό:χόμη χι άπό τήν άρχαιότητα, όρισμέvες ιταλικές πόλεις διατηροuσαν μιάν άνάμvηση της σύνοεσης τοu πεπρωμένου τους μέ όρισμένα χτίσμα τα, άγάλματα χ.λπ. Κάποτε οί γέροντες ήξεραν νά διηγοuνται γιά τούς ίερεϊς τοu άγιασμοu ή τελεστές, οί όποίοι ήσαν παρόντες κατά τήν
πανηγυρική 'ίδρυση όρισμένων πόλεων χι εΤχαν διασφαλίσει μέ μαγικό τρόπο τήν εύημερ(α τών πόλεων αύτwν μέ όρισμέvα μνημεία χαί μέ τόν μυστικό, GίGαια, ένταφιασμό όρισμένων άντιχειμένων (τελέσματα). 'Άν κάτι ζοuσε άχόμη άπό τή ρωμαϊκή έποχή, έχοντας μεταφερθεί άπό στόμα σέ στόμα μέσα στόν λαό, τότε ήσαν παραοόσεις τοu είδους αύτοu. Μόνον πού μέ τό πέρασμα τών αίώνων ό άγιαστής ίερέας μετατρέπεται
αύτόχρημα σέ μάγο, άφοu οέν εΤναι .πλέον κατανοητή ή θρησχευτιχή πλευρά τών έvεργειών του κατά τήν άρχαιότητα. Σέ όpισμένα ναπολιτά
νικα θαύματα άποδιδδμενα στόν Βιργίλιο άναGιώνει μέ μεγάλη σαφήνεια ή πανάρχαιη άνάμνηση ένδς τελεστη, τό όνομα τοίί όποίου παραγχων( στηχε μέ τό πέρασμα τοu καιροίί άπό έχεϊvο τοu Βιργιλίου."'~; 'Έτσι ό
έγχλεισμός της μυστηριώδους είκόνας της πόλης σέ δοχείο δέν εΤναι ά.λλο άπό αύθεντιχό άρχαίο τέλεσμα. 'Έτσι, b Βιργίλιος, ό θεμελιωτής τών τειχών της Νεάπολης, δέν ε!ναι παρά μιά μεταμόρφωση τοίί άγιαστη ίερέα πού ήταν παρών κατά τή θεμελίωση. Μέ πληθωρικότητα ή λαϊκή φαντασία έξαχολούθησε νά τά χλώθει ολα αύτά, ώσπου ό Βιργίλιος έγινε
χαί δημιουργός τοu μπρούντζινου άλόγου, τών κεφαλών στή Ν ολανή Πύλη, τοu μπρούντζινου σχαθαριοίί πάνω άπό κάποιαν άλλη πύλη, άχόμη
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
372
καί τοu σπηλαίου τοϋ Ποσιλίπ κ.λπ.
- ολα τους άντικείμενα τά όποία
μέ μαγικό τρόπο οέσμευαν τό πεπρωμένο ώς πρός όριμένες άπόψεις, άνω τά ούο έκείνα χαραχτηριστικά ι:pαίνον't'αι νά καθορίζουν γενικότερα 't'ήν
't'ύχη της Νεάπολης. Καί ή μεσαιωνική Ρώμη εfχε συγκεχυμένες άνα μνήσεις τέτοιου είοους. Σ't'όν 'Άγ. ΆμΕ)ρδσιο τοϋ Μιλάνου ύπΤjρχε ίνας άρχαίος μαρμάρινος ΉρακλΤjς. "Έλεγαν πώς, Οσο εστεκε στή θέση 't'Ου,
θά Κpa't'OUσε καί 't'ό εiασίλειο, ίννοών't'ας πιθανόν των Γερμανών αύτοκρα τόρων, οί όποi'οι στέφον't'αν στόν 'Άγ. ΆμΕ)ρδσιο. 228 Οί Φλωρεν't'ινοί ήσαν σίγουροι οτι ό ναός τοu 'Άρεως (άργό't'ερα άναμορφώθηκε σέ εiαπτιστήριο) θά ίστεκε μέχρι τό τέλος τοu κόσμου, σύμφωνα μέ τόν συναστερισμό ύπό τόν όποi'ο εfχε χτιστεi' τήν έποχή τοu Αύγούστου. 229 Εfχαν ώστδσο άπομακρuνει άπό κεi' τό ίφιππο μαρμάρινο άγαλμα τοu 'Άρεως οταν ίγιναν χριστιανοί. Έπειοή ομως τό κομμάτιασμά του θά ίι:pερνε μεγάλα οεινά στήν πόλη -έπίσης λόγω κάποιου συναστερισμοu- τό τοποθέτησαν σ' ίναν πύργο στίς όχθες τοu 'Άρνου. 'Όταν ό Τοτίλας κατέστρεψε τή
Φλωρεντία τό άγαλμα ίπεσε στό νερό καί άνασuρθηκε έκ νέου μόνον οταν ό Κάρολος ό Μέγας έπανίορυσε τή Φλωρεντία. Τότε πλέον τοποθετήθηκε σ' ίναν κίονα στήν εΤσοοο τοu
Ponte vecchio- καί στή θέση αύτή οολο
ι:pονήθηκε στά 1215 ό Bondelmonto, έτσι ώστε ή άι:puπνιση τΤjς μεγάλης ίριοας των Γουέλφων καί των Γιεiελλίνων συνοέεται μέ τό φοεiερό είοωλο. Έξαι:pανtστηκε γιά πάντα στίι; πλημμUρες τοu
1333.
'Όμως τό ίοιο τέλεσμα τό ξαναεiρtσχουμε κάπου άλλοu. Ό ήοη γνωστός μας
Guido Bonatto κατά τή νέα θεμελίωση τών τειχών της
πόλης τοu Φορλί οέν άρκέστηκε νά άπαιτήσει τή σuμεiολtκή έκείνη σκηνή
τΤjς όμόνοιας των ούο παρατάξεων (σ. 355). Πtστευε οτι μέ ίνα μπρούν τζινο ή πέτρινο ίι:pιππο άγαλμα, τό όποi'ο εΙχε κατασκευάσει μέ άστρο λογικά κα( μαγικά εiοηθήματα καί ένται:pιάσει, προφύλαξε τήν πόλη τοu Φορλ( άπό καταστροφή, άκόμη καί άπό λεηλασία καί κατάληψη. 230
'Όταν ό καροινάλιος Albomoz (σ. 79) κυεiέρvησε τή Ρομάνια, ίξι οεκαε τίες άργότερα, τό άγαλμα εiρέθηκε σέ τυχαία άνασκαι:pή καί, πιθανόν μέ οιαταγή τοu καροιναλίου, έπιοείχθηκε στόν λαό ώστε νά άντιληφθεi' μέ
ποιά μέσα ό άπαW-ιος
Montefeltro άμύνθηκε έvαντίον της ρωμαϊκΤjς 'Εκ κλησίας. 'Όμως μισόν αίώνα άργότερα (1410), οταν άπέτυχε ίνας έχθρι κός αίφνιοιασμός έναντίον τοu Φορλί, έπικαλοuνται καί πάλι τή οuναμη τοu άγάλματος, τό όποίο εfχε ίσως σωθεί καί ένταφιασθεί έκ νέου. θά fιταν ή τελευταία ι:pορά πού τούς οινόταν αύτή ή χαρά. Τόν έπόμενο κιόλας χρόνο ή πόλη άλώθηκε. Σ' ολη τή οιάρκεια τοu 15ου αίώνα οί θεμελιώσεις κτηρίων έξακολουθοuν νά συνοοεύονται οχι μόνον μέ άστρο
λογικές (σ. 355), άλλά καί μέ μαγικές άπηχήσεις. 'Εντύπωση προκά λεσε π.χ. τό γεγονός οτι ό πάπας Παuλος Β' εiύθισε στά θεμέλια των
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
373
οίχοοομημάτωv του πολλά χρυσά χαί άσημέvια άvαμvηστιχά vομίσμα
τα, 231 χα( ό Platina οέv ουσχολεύεται v' άvαγvωρίσει έοώ εvα είοωλολα τριχό τέλεσμα. Φυσικά οϋτε ό Παuλος οϋτε ό bιογράφος του εfχαv τήν παραμικρή συvείοηση της μεσαιωvιχΥ)ς θρησχευτιχΥ)ς σημασίας μιας τέ τοιας θυσ(ας. 232
'Ωστόσο, ή έπίσημη αύτή μαγε(α, πού οϋτως ή άλλως ήταv στό μεγαλύτερο μέρος της άπλή φήμη, εΙχε πολύ λιγότερη σημασ(α άπό τήv χρυφή μαγε(α πού ύπηρετοuσε ίοιωτιχούς σκοπούς. Στήv χωμωΟ(α του γιά τόv vεχρομάvτη ό
Ariosto συγχεvτρώvει τά
οσα συvαφΥj ίμφαvίζοvταv μέ ίοιαίτερη συχvότητα στήv χαθημεριvή
ζωή. 2=13 Ό ήρωάς του εΙvαι ίνας άπό τούς πολλούς Έbραίους πού έχοιώ χθηκαv άπό τήν 'Ισπαv(α, μολοvότι ό ίοιος παρουσιαζόταν καί ώς 'Έλ ληvας, Λίγύπτιος καί Άφρικαvός, άλλάζοvτας συνεχώς όvόματα καί προ
σωπεία. Έξορκίζοvτας τά πvεύματα μπορεί Gέbαια vά σχοτειvιάσει τή μέρα καί vά φωτίσει τή vύχτα, vά κιvήσει τή γη, vά γίvει άόρατος, vά μεταμορφώσει άvθρώπους σέ ζώα κ.λπ., ομως οί καυχησιές τοuτες οέv
εfvαι παρά ή ταμπέλα. Άληθιvός σκοπός του εfναι ή ίχμετάλλευση ου στυχισμέvωv χαί παθιασμέvωv ζευγαριώv, χαί στό σημείο αύτό τά. ίχνη πού κιχ.τα.λείπει μοιάζουv μέ τό σάλιο τοu σαλιγχαριοu, συχvά ομως χαί μέ τό χαταστρεπτιχό χαλάζι. Πρός χάριv τέτοιωv σχοπώv τά φέρvει ίτσι
ώστε vά πιστεύει χαvείς οτι τό κασόvι οπου κρύGεται εvας έραστής εfvαι γεμάτο άπό πvεόματα η οτι μποροuσε vά κάvει ϊvα πτώμα vά μιλήσει χαι τά παρόμοια. Τουλάχιστον άποτελεί καλό σημάοι τό γεγοvός οτι οί ποιη
τές καί οί vουΕ>ελογράφοι εΤχαv τή ουvατότητα vά γελοιοποιοuv τούς άvθρώπους αύτοu τοu φυράματος περιμέvοvτας ταυτοχρόvως χά.ποr.α συ
vαίvεση. Ό Bande\lo δχι μόvοv άvτιμετωπίζει ώς άθλια χαί φρικτή στίς συvέπειές της άπάτη τίς μαπαvείες έvός ΛομΕ)αροοu μοvαχοu/:Η άλλά.
καί περιγράφει έπίσης μέ άληθιvή όργή τά οειvά πού bρίσχουv ά.Οιάχοπα τόv μωρόπιστο: 235 <<εvας τέτοιος έλπίζει μέ τή bοήθεια τοu χλειοιοu τοu Σολωμόvτος χαί πολλώv &.λλωv μαγικώv bιΕ>λίωv vά bρε ί τούς θαμμέvους στήv άγχάλη της γης θησαυρούς, vά ύποτάξει στή θέλησή του τή γυ vαίχα πού ποθεί, vά πληροφορηθεί τά μυστικά τώv ήγεμόvωv, vά bρεθεί
έv ριπf) όφθαλμοu άπό τό Μιλάvο στή Ρώμη καί άλλα τέτοια ... Θυμαστε, σιvιόρ Κάρλο, τόv χαιρό έχείvο, οταv εvας φίλος μας γέμισε μέ κραvία καί όστά τό οωμάτιό του, σάv vεκροταφείο, γιά vά χεροίσει τήv εuvοια της
άγαπημέvης του;» Στόv έvοιαφερόμεvο έπιbάλλοvται οί άηοέστερες ύπο χρεώσεις, π.χ. vά άφαφέσει τρία οόvτια έvός πτώματος η t'\Ια vύχι άπό τό οάχτuλό του· κι οταv έπιτέλους οιεξάγεται ό έξορχισμός μέ τά άμπρα χατάμπρα του οί άτυχείς πεθαίvουv συχvά άπό τόv φόbο τους. Κατά τή οιάρχεια τοu γvωστοu μεγάλου έξορχισμοu στό Κολοσσαίο
374
ΗΘΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
της Ρώμης (1532) ό Benvenuto Cellini οέν πέθανε, μολονότι αίιτός καί οί συνοοοί του πέρα.σαν πολύ μεγάλη τρομάρα. 236 Μάλιστα ό Σικελός ίερέας, ό όποίος πιθανότατα τόν έ6λεπε ώς χρήσιμο 6οηθό σέ μέλλοντες καιρούς, τοu έκανε στόν Βρόμο της έπιστροφης τή φιλοφρόνηση οτι ποτέ
Βέν ε!χε συναντήσει άνθρωπο μέ τόσο μεγάλη ψυχραιμία. 'Όσον άφορίi τήν ίοια τή Βιαοικασία, άς φανταστεί ό κάθε άναγνώστης τά Βικά του.
Τό άποφασιστικό στοιχείο ήταν 6έ6αια οί ναρκωτικές άναθuμιάσεις καί tJ
η
εκ
ι
προοιμιου
;
προετοιμασμενη
ιι
για
τα
ι
φρικτοτερα
ι
φαντασια,
γι
ιι:ι
αυτο
άλλωστε καί ό νεαρός, τόν όποίον εφεραν μαζί τους καί στόν όποίον ολα τοuτα έπιοροuν έντονότερα, τά περισσότερα τά 6λέπει άπό μόνος του. Μποροuμε ομως νά μαντέψουμε οτι 6ασικός στόχος ήταν ό Cellini άφοu ή έπικίνουνη έναρξη Βέν φαίνεται νά εfχε άλλο σκοπό έκτός άπό τήν ύποκίνηση της περιέργειας. Γιατί ό Benvenuto χρειάζεται νά έπαναφέρει πρώτα στή μνήμη του τήν fiψαία 'Αγγελική κι ό 'ίοιος ό μάγος τοu λέει
κατόπιν οτι οί έρωτοοουλειές εfναι κούφια άνοησία σέ σύγκριση μέ τήν ά.νεύρεση θησαυρών. 'Οφείλουμε τέλος νά μήν ξεχνίiμε οτι ήταν κολακευ τικό γιά τή ματαιοοοξία νά μπορεί νά πεί κανείς: οί Βαίμονες κράτησαν τόν λόγο τους άπέναντ( μου κι ή 'Αγγελική 6ρέ0ηκε στά χέρια μου
άκρι6ώς
εναν μήνα άργότερα, οπως μοu ε!χαν προφητεύσει (κεφ. 68).
'Αλλά άκόμη κι άν ό Benvenuto πάνω στή ρύμη του σκάρωσε σιγά-σιγά μιά ψεύτικη ίστορία, πιίλι Βιατηροϊ:ίσε τήν άξία της ώς παράοειγμα τών ά.ντιλήψεων οί όποίες έπικρατοuσαν τήν έποχή έκείνη. Κατά τά λοιπά οί Ίταλο( καλλιτέχνες, άνάμεσά τους καί οί «ίοιόρ ρυθμοι, ο! ίοιότροποι καί οί παράξενοι>), Βύσκολα έπιοίοονταν στίς μαγγα νείες. Μέ τήν εuκαιρία 6έ6αια τών άνατομικών σπουοών του ενας άπό αuτούς κό6ει γιά τόν έαυτό του ενα κομμάτι ά.πό τό οέρμα ένός πτώμα τος, ά.λλά ενας έξομολογητής τόν πείθει νά τό ξαναθάψει σ' εναν τάφο.~:ι 7
Άκρι6ώς ή συχνή μελέτη των πτωμάτων θά πρέπει νά οιέλυσε μέ τόν
ριζικότερο τρόπο τίς σκέψεις περί μαγικών έπιοράσεων κάποιων μερών τους, ένώ ταυτόχρονα ή ά.Βιάκοπη παρατήρηση καί ή άνάπλαση της μορφΎ)ς θά πρέπει νά άνοιγαν στόν καλλιτέχνη τίς πύλες μιίiς έντελώς οιαφορετικΎ)ς μαγείας.
Παρά τά παραοείγματα, τά όποία άναφέρθηκαν, φαίνεται πώς οί οραστηριότητες γύρω άπό τή μαγεία μειώνονται πράγματι αίσθητά ήοη κατά τά τέλη τοu 16ου αίώνα, σέ μιάν έποχή έπομένως οπου άρχίζουν
γιά πρώτη φορά ν' άνθοuν μέ τά σωστά τους έκτός Ί ταλίας φαίνεται έτσι οτι οί περιοοείες τών Ί ταλών μάγων καί άστρολόγων στόν Βορρά άρχίζουν μόνον οταν κανείς οέν τούς Βείχνει πλέον μεγάλη έμπιστοσύνη στήν πατρίοα τους. Στόν 140 αίώνα θεωρ'ήθηκε ά.ναγκαία ή προσεκτική φρούρηση της λίμνης πάνω στό ορος τοu Πιλάτου, κοντά στό Σκαριότ-
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
375
το, ώστε νά έμποοιστοi'.ίν οί μάγοι κατά τήν τελετουργική καθιέρωση
τών 6ι6λίων τους. Ό Fazio degli Umberti έπισκέπτεται, στήν περιφέρεια της Άνκόνας, καί τό Σκαριόττο, οηθεν τόπο γεννήσεως τοi'.ί Ίούοα, καί μέ τήν εuκαιρία αuτή παρατηρεί: 238 «Στό σημείο αuτό οέν μπορώ νά παρακάμψω τό ορος τοi'.ί Πιλάτου μέ τή λίμνη του, ή όποία φρουρείται μέ τακτικά έναλλασσόμενες σκοπιές κατά τή οιάρκεια τοu καλοκαφιοu. Γιατί οποιος καταγίνεται μέ τή μαγεία ερχεται έοω πάνω γιά νά
καθιερώσει τό 6ι6λίο του, όπότε σηκώνεται μεγάλη θύελλα, οπως λένε οί άνθρωποι της περιοχης)). 'Όπως άναφέρθηκε ήοη (σ. 336), ή καθιέρω ση των 6ι6λίων άποτελεί iοιαίτερη τελετουργία, οιαφορετική άπό τόν καθαυτό έξορκισμό. Κατά τόν 150 αίώνα συνέ6ησαν πράγματα οπως π.χ. ή έπίκληση νά προκληθοi'.ίν 6ροχοπτώσεις ώστε νά τραποuν σέ φυγή κάποια στρατεύματα πολιορκητων. Καί ήοη τότε ό άρχοντας της πο λιορκημένης πόλης -ό Nicolo Vittelli στήν Citta di Castello- ε!χε τή φρόνηση νά άποπέμψει τούς 6ροχοποιούς ώς άθέους.~:!Η Κατά τόν
160
αίώνα τέτοια πράγματα οέν συμ6αίνουν πλέον έπισήμως, μολονότι οί
έξορκιστές έξακολουθοuν νά λυμαίνονται ποικιλοτρόπως τόν iοιωτικό 6ίο. Στήν έποχή έκείνη άνήκει ώστόσο ή κλασσική μορφή των γερμανικών οραστηριοτήτων περί τήν μαγεία, ό Δρ. Γιόχαν Φάουστ· ή άντίστοιχη ίταλική, ό
Guido Bonatto, έμφανίζεται άντίθετα ήοη κατά τόν 130
''
αιωνα.
θά πρέπει 6έ6αια νά προστεθεί καί στό σημείο αuτό οτι ή ύποχώ ρηση της πίστης στίς οεισιοαιμονίες οέν μετατρεπόταν κατ' άνάγκην σέ
ένουνάμωση της πίστης στήν ήθική τάξη τοu άνθρώπινου 6ίου· σέ πολ λοuς οέν κατέλιπε παρά μtάν άτονη μοιρολατρία, οπως καί ή φθίνυυσα πίστη στά άστρα.
.
Μποροuμε στό σημείο αύτό νά παρακάμψουμε έντελώς μερικά οευ
τερείιοντα είοη των φαντασιώσεων, τήν πυρομαντεία, τήν χεφομαντεία 240 κ.λπ., πού ζωντάνεψαν κάπως μέ τόν μαρασμό της πίστης στοuς έξορ κισμοuς καί της άστρολογίας άκόμη καί ή άναφυόμενη φυσιογνωμική
Οιόλου οέν παρουσιάζει τό ένοιαφέρον ποu θά μποροuσε νά ύποθέσει κανείς άκούγοντας αύτό τό ονομα. Γιατί οέν έμφανίζεται ώς άοελφή καί φίλη τών είκαστικων τεχνών καί της πρακτικης ψυχολογίας, άλλά κατ' ούσίαν
ώς ενα νέο εΤοος μοφολατρικης φαντασίωσης, ώς σαφής άντίπαλος της άστρολογίας, οπως θά πρέπει 6έ6αια νά ήταν ήοη στοuς 'ΆραΕiες. Ό Bartolommeo Cocle, συπραφέας ένός έγχειριοίου της φuσιογvωμικης, ό όποίος αύτοαποκαλοuνταν μετωποσκόπος καί τοu όποίου ή έπιστήμη εμοιαζε, κατά τήν εκφραση τοi'.ί
Giovio, ώς μία άπό τίς εύγενέστερες
έλεuθερες τέχνες οέν άρκοuνταν σέ προφητείες πρός χρήση των φρονιμό τερων, πού συμΕiουλεύονταν καθημερινά άλλά συνέγραψε καί εναν πολύ
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
376
άμφί6ολο «κι:ιτάλογο οσων άπειλοuvτι:ιν άπ6 μεγάλους κι:ιί ποικίλους κινοόνους στή ζωή τους)) .241 Ό Giovio, μολονότι γέρασε έντ6ς τοu ρω μαϊκοu οιι:ιφωτισμοu
-in hac luce romana!- θεωρεί ώστ6σο οτι ο! προφη
τείες τοu 6ιt>λίου του έπι:ιληθεύτηκαν στόν μέγιστο 6αθμό. 242 Μέ τήν εύκι:ιιρία ι:ιύτή πληροφορούμαστε GέGαι.α καί πώς έκοικοuνταν τόν προφή τη οσοι θίγοντι:ιν άπό ι:ιύτές κι:ιί παρόμοιες προφητείες. Ό
Giovanni
Bentivoglio έ6ι:ιλε vά κρεμιiσοvv τόv Lucas Gauricus άπό eνα σχοινί τό bποίο κρεμόταν άπό μία ψηλή έλικωτή σκάλα πρός τά κάτω καί νά. τόν πετάξουν πέντε φορές πέρι:ι-οώθε πάνω στόν τοίχο, γιατί ό Lucas τοu προφήτευσε τήν ιiπώλειι:ι τi)ς ήγεμονία.ς του. 243 Ό Heπnes Bentivoglίo έστειλε ίνι:ιν φονιά στό κι:ιτόπι τοu
Cocle, γιατί ό άτυχος μετωποσκόπος
τοu εΙχε προφητεύσει -καί μάλιστα παρά τή θέλησή του- οτι θά πέθαινε σέ μιά μάχη οντι:ις έξόρι.στος. Ό φονιάς χλεύασε, κι:ιθώς φαίνετι:ιι, ένώ
τό θύμα 6ρισκ6ταν άκόμι:ι στά τελευταία του, γιατί τοu εlχε προφητεύσει τήν έπικείμενη οιά:πρι:ιξη ένός έπονείοι.στου φόνου! - Πολύ παρόμοιο άθλιο τέλος έπεφύλι:ιξε στόν έπι:ινιορυτή τi)ς χειρομαντείας, τόν AntiocoTiberto άπό τήν Τσεζένα, όPandolfoMalatesta άπό τό Ρίμινι, στόν όποίον έκείνος προφήτευσε ο,τι πιό ουσάρεστο μπορεί νά 6άλει μέ τόν νοu του ίνας τύραννος: 244 θάνι:ιτο στήν έξορία καί μεγάλη φτώχεια.. Ό
Tiberto ήταν
πνευματώΟης άνθρωπος καί θά. μποροuσε νά θεωρήσει κανείς οτι έοινε τή
γνώμη του 6ασιζόμενος περισσότερο σέ οιεισουτική γνώση τοu άνθρώπου καί λιγότερο σέ κάποια χεφομαντική μέθοοο. 'Επίσης, χάρη στήν ύψηλή
του μόρφωση τόν σέ6ονταν άκόμη καί οσοι λόγιοι οέν εΙχαν σέ κι:ιμμία ύπόληψη τίς προφητικές του ίκανότητες. 245 Ύποοεέστερο μονάχα ρόλο παίζει, τέλος, κατά τήν άνθηση τΥjς 'Αναγέννησης ή άλχημεία, ή όποίι:ι κι:ιτά. τήν άρχαιότητα οέν άναφέρεται πι:ιρά πολύ άργά., τήν έποχή τοu Διοκλητιανοu. 246 Καί τούτη τήν άσθένεια
τήν εfχε περάσει νωρίτερα. ή Ίτι:ιλία, κατά τόν 140 αίώνα, οταν όPetrarca όμολογοuσε στήν πολεμική του έναντίον της οτι ή παρασκευή χρυσοί.ί
ήταν πολύ οιαΟεοομένη συvήθεια. 247 'Έκτοτε σπανίζει ολο κι:ιί περισσότερο στήν Ίτι:ιλίι:ι τό ίοιαίτερο έκείνο εΤοος πίστης, άφιέρωσης καί άπομόνω σης, τό όποίο άπαιτείτι:ιι γιά. τήν άλχημεία, ένώ 'Ιταλοί καί άλλοι μυη μένοι άρχιζαν τήν έποχή έκείνη νά έκμετι:ιλλεύοντι:ιι γιά. τά. κι:ιλά. τούς μεγάλους άρχοντες τοu Βορρα. 248 Οί Ί τι:ιλοί άποκαλοuσαν ήοη «όνειρο πι:ιρμένους» (ingenia curiosa) τούς λίγους πού έξακολουθοuσαν νά. έπιοί οοντι:ιι σ' αύτά τά πράγματα. τήν έποχή τοί.ί Λέοντα Ι', καί ό
Aurelio Augurelli, πού άφιέρωσε στόν μεγάλο περιφρονητή τοu χρυσοί.ί, τόν ίοιο τόν Λέοντα, τό οιοι:ικτικό του ποίημα περί τi)ς κατασκευΥjς τοu χρυσοu
λέγετι:ιι οτι !λι:ι6ε ώς άντι:ιπόοοση eνα μεγαλοπρεπές άλλά κενό 6αλάν
τιο. 2'.9 Ό μυστικισμός τών μυημένων, οί όποίοι έκτός άπό τόν χρυσό
377
ΚΛΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΗΣ
άναζητοuσαν χαί τή λυοία λίθο γιά νά φέρει σ' ολους τήν εύτυχία, άπο
τελεί μεταγενέστερο γέννημα τοu Βορρa, Gγαλμένο άπό τίς θεωρίες τοu Παράχελσου χ.λπ.
V.
ΚΛΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΗΣ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ
Ό κλονισμός της πίστης στήν άθανασία συναρτiiται τόσο μέ τοότη τή
οεισιοαιμονία οσο χα( μέ τόν γενικότερο τρόπο σκέψης της άρχαιότητας. 'Επί πλέον ομως τό ζήτημα αuτό συσχετίζεται πολύ εύρότερα χαί 6α θύτερα πρός τή γενική έξέλιξη τοu μοντέρνου πνεύματος.
'Ισχυρή πηγή ολων των άμφισGητήσεων της άθανασίας ύπΎ)ρξε κατ' άρχήν ή έπιθυμία νά μήν έχει κανείς χαμμία πλέον έσωτεριχή όφειλή
πρός τή μισητή 'Εκκλησία, έτσι οπως εfχε καταντήσει. Είοαμε οτι ή 'Εκκλησία άποχαλοuσε έπιχουρείους οσους σκέπτονταν μ' αuτόν τόν
τρόπο (παραπ. σ. 345 χ.έξ.). Μπορεί μερικοί νά ζήτησαν χα( πάλι τά ίερά μυστήρια τήν ώρα τοu θανάτου τους, άμέτρητοι ώστόσο έζησαν μ' αύτό τό οεοομένο Ολη τους τή ζωή, χαί ίοίως τιΧ πλέον δραστήρια χρόνια
τους. Εfναι καθαυτό προφανές, χαί έπί πλέον παντοιοτρόπως τεκμηριω μένο ίστοριχά, οτι σέ πολλούς ή στάση αύτή όφεtλόταν σέ μιά γενική
έλλειψη πίστης. Εfναι έχείνοι, γιά τούς όποίους ό Ariosto λέει οτι οέν πιστεύουν σέ τίποτε άν Gρίσχεται ψηλότερα άπό τή στέγη τοu σπιτιοu τους.~ 50 Στήν 'Ιταλία, χα( ίοιαίτερα στή Φλωρεντία, μποροuσε κανείς κατ'
άρχήν νά ζεί ώς πασίγνωστος άπιστος, άρχεί μόνο νά μήν προέ6αινε σέ άμεσες έχθριχές ένέργειες έναντίον της 'Εκκλησίας. Ό έξομολογητής
π.χ., ό όποίος θά προετοίμαζε γιά τόν θάνα~ο ϊναν πολιτικό έγχληματία, ένημερώνεται πρώτα γιά τό έάν αύτός πίστευε - «γιατί εfχε οιαοοθεί μία ψευοής φήμη οτι -J}ταν άπιστος)) .251 Ό φτωχός αύτός άμαρτωλός -J}ταν ό Pierpaolo Boscoli (άναφέρθηχε στή σ. 51), ό όποίος πηρε μέρος σέ μιάν άπ6πεφα έναντίον τijς άναχα τάληψης της έξουσίας άπό τόν οfχο τών Μεοίχων χαί μέ τήν άcpορμή αύτήν έγινε άληθινός καθρέφτης της θρησχευτιχΥ)ς σύγχυσης τijς έπο χης. 'Όντας άναθρεμμένος άπό οίχογένεια προσκείμενη στόν
Savonarola,
λάτρεψε ώστόσο άργότερα τά ά.ρχαία ίοανιχά της έλευθερίας χαί άλλα είοωλολατριχά πράγματα· ομως στό κάτεργο τόν ξαναχεροίζει ή πρώτη του παράταξη χα( τοu έξασφαλίζει €να μαχάρtο τέλος κατά τίς ά.ντιλήψεις
της. Ό εύλα6ιχότατος μάρτυρας πού κατέγραψε τό περιστατικό άνήχει στήν καλλιτεχνική οίχογένεια των della Robbia χαί εΙναι ό λόγιος φιλό λογος Luca. «"Αχ», άναστενάζει ό Boscoli, «6γάλτε άπ' τ6 μυαλό μου
378
ΗΘΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
τόν Βροuτο γιά νά μπορέσω νά Sαδίσω τόν δρόμο μου σάν χριστιανός)).
- Luca: «Δέν εfναι δύσκολο, άν τό θέλετε, άφοu γνωρίζετε οτι οί τέτοιες πράξεις τών Ρωμαίων όέν μαι; 'έχουν μεταφερθεί άπλά, άλλά έξιδανικευ
μένες (con arte accresciute)». 'Εκείνος τότε έξαναγκάζει τή λογική του νά πιστέψει καί παραπονείται γιατί δέν μπορεί νά πιστέψει μέ τή θέλησή
του. 'Άν μποροϋσε μονάχα νά περάσει άκόμη εναν μήνα παρέα μέ άγαθούς μοναχούς, θά άποκτοuσε τότε έντελώς θρησκευτικό φρόνημα! Φαίνεται, περαιτέρω, οτι οί άνθρωποι αί.ιτοί άπό τήν παράταξη τοu
Savonarola
γνώριζαν έλάχιστα τή ΒίSλο. Ό Boscoli ξέρει μονάχα τό «Πάτερ ήμών)) καί τό «Χαίρε Μαρία)), καί γιά τόν λόγο αί.ιτό ζητίi έπειγόντως άπδ τόν
Luca νά παραγγείλει στούς φίλους του νά μελετήσουν τήν 'Αγία Γραφή, γιατί ό άνθρωπος κατέχει κατά τόν θάνατό του μονάχα Οσα !μαθι κατά
τή διάρκεια τοu Sίου του. Τότε ό Luca τοu διαSάζει καί τοu έξηγεί τό Θείο Πάθο:; άπό τό κατά Ίωάννην Εί.ιαγγέλιο. Εfναι άξιοσημιίωτο οτι ή θεότητα τοu Χριστοu φαίνεται προφανής στόν κακόμοιρο άνθρωπο, ένώ τόν δυσκολεύει ή άνθρώπινη φύση του· αί.ιτήν έπιθυμεί νά τήν άνηληφθιί τόσο ξεκάθαρα «σάν νά άντίκριζε τόν Ίησοu νά !ρχεται πρός τό μέρος του άπό Ενα δάσος))
- όπότε ό φίλος του τόν παρακινιί νά φιρθιί μί
ταπεινότητα, γιατί τοuτα δέν ήσαν παρά άμφι6ολίες σταλμίνες άπό τόν σατανά. Θυμίiται άργότερα Εναν νεανικό ορκο γιά προσκύνημα στήν
Impruneta, ό όποίος δέν τηρήθηκε. Ό φίλος ύπόσχιται νά τό πραγμα τοποιήσει στή θέση του. 'Έρχεται στό μεταξύ ό ίξομολογητής, ίνας
μοναχός άπό τή μονή τοu Savonarola, οπως τό ιfχι ζητήσει, τοu όίνιι κατ' άρχήν τήν έρμηνεία σχετικά μέ τήν άποψη τοu Θωμίi τοi.ί 'Ακινάτη
περί δολοφονίας τών τυράννων (άναφέρθηκε ήδη)
καί τόν προτρέπει
κατόπιν νά ύπομείνει τόν θάνατο μέ δύναμη. Ό Boscoli άπαντίi: «Πάτιρ, μή χάνετε τόν καιρό σας γιατί ώς πρός αί.ιτά μοu άρκοuν ήδη οί φιλό σοφοι. Βοηθηστε με νά ύπομείνω τόν θάνατο άπό άγάπη γιά τόν Χρι στό)). Τά ύπόλοιπα, ή θεία κοινωνία, ό άποχαφετισμός καί ή έκτέλεση περιγράφονται μέ πολύ συγκινητικό τρόπο, ιδιαίτερα ώστόσο πρέπει νά τονιστεί ενα σημείο: ό Boscoli, Sάζοντας τό κεφάλι του στό κούτσουρο, παρακαλεί τόν όήμιο νά καθυστερήσει τό χτύπημα άκόμα μιά στιγμή
«γιατί ολο τόν καιρό άπό τότε (άπό τήν άπαγγελία της θανατικΎjς του καταδίκης) πάσχιζε νά φθάσει σέ στενό δεσμό μέ τόν Θεό κι εfχε τώρα κατά νοuν νά τοu όοθεί όλοκληρωτικά τή στιγμή έκείνη κατα6άλλοντας τή μέγιστη προσπάθεια)> . Πρόκειται προφανώς γιά κάποιαν 'έκφραση τοu Savonarola ή όποία τόν εfχε άνησυχήσει, καθώς τήν εfχε μισοκαταλάSει. 'Άν διαθέταμε περισσότερες τέτοιες μαρτυρίες ή πνευματική είκόνα
τΎjς έποχΎjς έκείνης θά πλούτιζε μέ πολλά σημαντικά χαρακτηριστικά, τά όποία δέν μίiς παρέχει καμμία πραγματεία καί κανένα ποίημα. Θά Sλέ-
1
379
ΚΛΟ~ΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΗΣ
πα.με άκόμη καλύτερα πόσο ίσχυρό ήταν τό έμφυτο θρησκευτικό ένστι κτο, πόσο ύποκειμενική καί πόσο άσταθής έπίσης ύπΥ')ρξε ή σχέση τοu
κάθε άνθρώτου μέ τή θρησκεία καί πόσο τρομεροίις έχθρούς ε!χε ν' άντιμετωπίσε: αύτή ή τελευταία. Ε!ναι άδιαμφισ6ήτητο οτι άνθρωποι μέ τέτοια έσωτερική φίιση δέν ίδρύουν καινοίιργιες 'Εκκλησίες, άλλά ή ίστο ρία τοϋ δυτικοί) πνείιματος θά ήταν άτελής &.ν δέν πι.χρατηροίισι.χμε αύτή
τήν περίοδο των ζυμώσεων στήν 'Ιταλία, ένω μπορεί κάλλιστα νά άγνοη θοuν άλλα ίθνη, Οσα δέν μετείχαν καθόλου σέ τοϋτον τόν κίικλο ίδεων. 'Άς έπιστρέψουμε ώστόσο στό ζήτημα της άθανασίας.
Τό γεγονός οτι ή άπιστία κέρδισε άπό τήν άποψη αύτή τόσο σημαί νουσα θέση άνάμεσα στούς πιό άνεπτυγμένους, σuνι.χρτ&ται άκόμη μέ τό
μεγάλο έπ!γειο ίργο τΎ')ς άνακάλυψης καί άναπι.χραγωγΎ')ς τοu κόσμου μέ
λόγο και είκόνα, τό όποίο σέ μεγάλο 6αθμό άπορροφοϋσε ολες τίς πνευ ματικές και ψυχικές δυνάμεις. "Εγινε ήδη λόγος γιά τοίιτη τήν άναγκαίι.χ
έγκοσμιότητα τΎ')ς 'Αναγέννησης (σ. :Η1 κ.έξ.). 'Από τοuτην ομως τήν ίρευνητική άνι.χζήτηση κι.χ! άπό τίς καλές τέχνες άναφuεται ίπί πλέον μέ τήν ίδια άναγκαιότητα tνα γενικό πνεϋμα άμφιbολίας καί ίρωτημάτων. Ί~άν τό πνεuμα αύτό έμφανίζεται έλάχιστα στή λογοτεχνία, έάν π.χ.
κάνει μεμονωμένες μονάχα άπόπειρες κριτικής της 6ι6λικΎ')ς ιστορίας (σ. :J49 κ.έξ.), δέν θά πρέπει ώστόσο νά τό θεωρήσουμε παντελώς άνύπι.χρ κτο. ~Πχε άπλώς έπισκιαστεί άπό τούτη τήν άνάγκη είκαστικΎ')ς άπει κόνισης και μορφοπλασ!ας σέ ολους τούς τομείς, δηλαδή άπό τό θετικό κάλλιτεχνικό ίνστικτο. 'Εκτός αύτοίί, εύθίις μόλις έπιθuμοuσε νά άρχίσει τή θεωρητική ίργασια, τό άναχαίτιζε ίπ!σης ό ύφιστάμενος πάντοτε κα ταναγκασμός της 'Εκκλησίας. 'Ήταν ώστόσο άναπόφευκτο νά στραφεί
τοϋτο τό πνεϋμα της άμφισεήτησης κατά προτίμηση στό έρώτημα της μετά θάνατον κατάστασης. γιά λόγους τόσο προφανείς, ώστε δέν χρειά ζεται νά άναφερθοϋν.
Κι ίρχέται τώρα ή άναγκαιότητα νά έπιδράσει σ' όλόκληρη τοuτη
τήν ύπόθεση μέ διττό τρόπο. 'Επεδίωξαν κατ' άρχήν νά οίκειοποιηθοuν
τήν ψυχολογία τών άρχαίων κι.χ( 6ασάνισαν τό γράμμα τοu 'Αριστοτέλη γιά νά άντλήσουν άποφασιστικές πληροφορίες. Σ' !ναν άπό τοίις λουκια
νείους διαλόγους της έποχης έκείνης ό Χάρων διηγείται στόν Έρμη πώς, κατά τό πέρασμα στόν άλλο κόσμο, ρώτησε μέσα στή εiάρκα τόν ίδιο τόν 'Αριστοτέλη γιά τήν πίστη του στήν άθανασία. 252 Ό προσεκτικός φιλό σοφος, &.ν κι.χ( νεκρός ήδη κατά σώμα καί ώστόσο ζωντανός, δέν θέλησε
οuτε καί τότε νά έκτεθεί δίνοντας μιά ξεκάθαρη άπάντηση· φανταστείτε λοιπόν πώς θά διαμορφωνόταν ή έρμηνείι.χ των συγγραμμάτων του μετά
άπό πολλούς αίώνες!
'Όσο πιό άσαφείς ήσαν οί άπαντήσεις, μέ τόσο
μεγαλύτερο ζΎjλο διεξάγονταν οί ίριδες γιά τή δική του άποψη καί τήν
380
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
άποψη άλλων άρχιχίων συπριχφέων σχιτικά μέ τήν άληθινή φύση της ψυχης, τήν προέλευση, τήν προuπιχρξη. τήν ίνότητά της σέ ολους τούς άνθρώπους, τήν άπόλυτη ιχίωνιότητιχ, άκόμη κιχί τίς περιπλανήσεις της,
κι ίιπηρχιχν άνθρωποι πού lθιγιχν τέτοια θέματα άπό άμt:iωvος. 253 Ή οιιχμάχη όξύνθηκε πολύ ήοη κατά τόv 150 ιχίώνιχ. οι μέv άπεοε(κνυιχν οτι ό Άριστοτέλης σίγουρα ο(οιχσκε τήν άθιχvιχσία της ψυχης. 254 "ΑΧλοι οιιχ
μιχρτuροντιχι γιά τή σκληροκιχρΟία τών άνθρώπων, πού θά έπιθυμοuσιχν νά
οοuν τήν ψυχή καθισμένη φιχροιά-πλατιά σέ μιά καρέκλα μπροστά τους, γιά vά πιστέψουν στήν uπιχρξή της. 2r>δ Στόν έπικήοειο λόγο του γιά τόν Francesco Sforza, ό Filelfo πιχριχθέτιι σιφά ποικίλων άποφάvσεων άρ χιχίων, άκόμη κιχ( Άράt:iων φιλοσόφων, ύπep της άθανιχσ(ιχς κιχ( κλείνει μέ όυό γραμμές τοuτο τό μίγμιχ πού εντυπο κιχτελάμt:iιχνε έvάμισι πυκνο γραμμένο φύλλο μεγάλου σχήμιχτος: 256 «Διαθέτουμε έπί πλέον τήν Πα λαιά κιχί τήν Κιχιvή Διαθήκη πού Sρίσκοvτιχι πάνω άπό κάθε άλήθιιιχ)). 'Εν τφ μεταξύ εrχιχν έμφιχvιστεί οί Φλωριντινοί πλατωνικοί μέ τή θιωρίιχ τοu Πλάτωνα περί ψυχης κιχί, οπως π.χ. ό
Pico,
μέ ούσιωοίστιχτες
συμπληρώσεις της άπό τή χριστιανική οιοιχσκιχλίιχ. 'Όμως οί άντ!πιχλοι
όιέόιοιχν πιχντοu στόν κόσμο τών μορφωμένων τήν άντίθετη άποψη. Σέ
τέτοιο σημείο εrχε φθάσει κατά τόν 160 ιχlώνιχ ή όργή της 'Εκκλησίας σχετικά μ' ιχύτά, ώστε χρειάστηκε νά ίκόώσει ό Λέων Ι' στή σύvοόο τοu Λιχτεριχνοu eνιχ όιάτιχγμιχ γιά τήν προστασία της άθιχνιχσίιχς και της ά.το
μικότητιχς της ψυχης, τοuτο τό τελιυτιχίο ένιχντίον Οσων οίόιχσκιχν οτι ή
ψυχή όέν ήταν παρά μία μόνο σέ. ολους τούς άνθρώπους. 257 'Όμως λίγα
χρόνια άργότερα (1516) οημοσιεύτηκε τό t:iιSλίο τοu Pomponazzo, οπου τεκμηριωνόταν ή άουνιχμίιχ cpιλοσοφικης άποοείξεως της άθιχνιχσίιχς· συνε
χίστηκε τότε έντεινόμεvη ή οιιχμάχη μέ γραπτές άντιχπιχντήσεις κιχ(
άπολογίες κιχ( κόπασε μονάχα οτιχν ήλθε άντιμέτωπη μέ τήv άντίοριχση τών καθολικών. Ή προuπιχρξη της ψυχης έν θεφ, συνιχγόμενη λίγο-πολύ άπό τήν πλατωνική θεωρία των lοιών, παρέμεινε γιά καιρό πολύ οιιχοε οομέvη έννοια, ή όποίιχ τιχ(ριιχ'ζε πολύ π.χ. στούς ποιητές. 258 Δέv στοχά στηκιχν περισσότερο τί συνεπαγόταν ή θεωρία ιχύτή γιά τόν χαρακτήρα της μεταθανάτιας 'ζωης.
Ή οεύτερη έπlοριχση της άρχιχιότητιχς προηλθε κατά κύριο λόγο άπό τό παράξενο έκείνο άπόσπιχσμιχ τοu ϊκτου t:iιt:iλίου τοu Κικέρωνα περί τοu κράτους, γνωστό μέ τόν τίτλο «ονειρο τοu Σκιπίωνα)). θά εrχε πιθιχvό
τιχτιχ χαθεί δίχως τό σχόλιο τοu Μιχκροt:iίου, οπως συνέSη μέ τό ύπόλοιπο
οεύτερο ιLισό τοu κικερώνειου lργου. Τώρα ομως οιιχοίοετιχι κιχ( πάλι σέ ιι
f
' '
' ' ' ' '
,_
ιχμετρητιχ χειρογριχcpιχ ιχντιγριχφιχ και, ιχπο τις ιχπιχρχες
σέ άντίτυπιχ, κιχ( σχολιάστηκε πολλές φορές έκ νέου.
'
της τυπογριχφιιχς,
259
Πρόκειται γιά
τήν περιγραφή έvός ύπέροχου 'Επέκεινα γιά τούς μεγάλους άνορες, γε-
1
ΚΛΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΗΣ
381
μάτους μέ τήν άρμονία τών σφαιρών. Τοuτος ό εtοωλολατρικός ούρανός,
γιά τόν όποτο Gρέθηκαν στή συνέχεια κι άλλες άκόμη άποφάνσεις τών άρχαίων, κατέληξε σ-cαοιακά vά άντικαταστήσει τόν χρισηανικό ούρανό στήv ίοια έκταση οπου -cά ίοανικά τοu ίστορικοu μεγαλείου καί τοu κλέους έπεσκία'ζαν τά ίοιώΟη της χριστιανικijς 'ζωijς· ώσ-cόσο τοuτο οέν προσέ Gαλλε τό συναίσθημα, οπως τό προσέGαλλι: ή οιοασκαλία γιά τήν όλοκληρω-cική ίκλειψη της προσωπικότητας. 'Ήοη λοιπόν ό Petrarca θεμελιώνει τήν ίλπίοα του κυρίως σέ τοuτο τ6 «'Όνειρο τοu Σκιπίωνα)>, σ-c(ς άν-cιλήψεις ποu έξω-cι:ρικι:uονται σί άλλα γραπτά τοu Κικέρωνα χαί σ-cόν Φα.lGωνα τοu Πλάτωνα, οίχως νά άναφερθεί στή ΒίGλο. 260 «Γιατί οέν θά 'πρεπt)). άvαρωτιέται, «vά συμμιρ('ζομαι ώς καθολικός μιάν έλπίοα
τήν όπο!α Sρίσκω άποοιοιιγμίvη στοuς ι:ίοωλολάτρι:ς;)>. Λίγο άργότερα ό
Coluccio Salutati ίγραψε τοuς ltθλους τοίJ 'Ηρακλέους (uφίστανται άκό μη χειρόγραφοι), οπου ύποοι:ικνuεται στό τέλος οτι ή κατοικία τών άστρων άνήκει οικαιωματικά στόv ένι:ργη-cικό άνθρωπο ό όποτος άντεξε τοuς τρομεροuς ίπ(γι:ιους μόχθους.~ 111 'Ενώ ό Dante παρέμεινε αύστηρά προσηλωμίνος στή θίση οτι άκόμη χα( οί σημα(vοντες είοωλολάτρες, στοuς όπο(ους ό ίοιος ιύχαρ(στως θά πρόσφι:ρε τόν παράοι:ισο, οίv έπρό
κειτο ποτέ νά Sγouv άπό ίχιτvον τόv μαυρόλακκο στήv είσοοο τijς κό λασης ,211~ ή πο!ηση ίνστιρν('ζιται τώρα όλόψυχα τ(ς νέες φιλελεuθερες
ίοέες περί τοu 'Επέκεινα. Σuμφωvα μέ τό έπιτάφιο ποίημα τοu Bemardo Pulci, ό Κικέρων -ό όποίος άποκαλι:ίται μάλιστα χα( (<Πατέρας τοu ίθνους>)- ύποοέχθηκι: στόv ούραvό τόv Cosimo τόv πρισSύτερο καθώς καί
οί ΦάSιοι, ό Κοuριος, ό ΦαSρ(κιος καC άλλοι πολλοί. Μα'ζ( τους θ' άπο
τελοuσε κόσμημα της χορωοlας, οπου τραγουοοuν μονάχα άμεμπτες ψυχές.~11:1
Ύπijρχε ομως στούς άρχαCους συγγρ~φι:ϊς καί μιά άλλη, λιγότερο εύχάριστη είκόνα τοu 'Επέκεινα, οηλαοή τό Gασίλειο τών σκιών τοu 'Ομήρου χα( οσων ποιητών οέν εfχαv ώραιοποιήσει χα( έξανθρωπίσει τούτη τήν κατάσταση. Κι αύτό ίπίσης ίντυπωσίασε όρισμένους. Ό
Giovano Pontano Gά'ζει κάπου στά χείλη τοu Σανα'ζάρου τή οιήγηση έvός όράματος τό όποτο έκεϊνος εfοε μισοκοιμισμέvος νωρίς τό πρωί. 2Μ Έμ φανί'ζεται μπρός του ϊνας πεθαμένος φίλος, ό Φερράvοος 'Ιανουάριος, μέ
τόν όποίο εfχε άλλοτε συχνές συνομιλίες γιά τήv άθανασία τijς ψυχΥjς· τόν ρωτii έάν οί τιμωρίες της κόλασης εfναι πράγματι αίώνιες καί φρι κτές. Μετά άπό tvα οιάστημα σιωπijς ή σκιά -cou άπαντii οπως άκριGώς ό 'Αχιλλέας οταν ρωτήθηκε άπό τόν Όουσσέα: «Σοu λέω μονάχα, καί σέ οιαGεGαιώνω, οτι έμεϊς ποu άποχαιρετήσαμε τόv έvσώματο Gίο έπιθυ μοuμε οιακαώς vά έπιστρέψουμε σ' αύτόV)). Χαιρετii κατόπιν χα( έξαφα vί'ζεται.
382
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
Δέν μπορεί νά παραγνωρισθεί καθόλου οτι τέτοιες άντιλήψεις γιά τή μεταθανάτια κατάσταση έν μέρει προVποθέτουν καί έν μέρει προκιχλοϋv τήν έγκιχτάλειψη των ούσιωοέστερων οογμάτων τοu χριστιιχνισμοu. θά πρέπει νά είχαν έξανεμιστεί έντελως οί εννοιες της άμαρτίας κιχί της λύτρωσης. Δέν πρέπει νά πλανατιχι κανείς άπό τήν έπ(οραση των κηρύ
κων μετανοίας καί των έπιοημιων μετανοίας, γιά τίς όποίες εγινε λόγος
πιό πάνω (σ. 323 κ.έξ., 338 κ.έξ.). Γιατί, εστω κι άν παριχοεχθοuμε οτι συμμετείχαν σ' αύτές, οπως ολες οί άλλες, καί οσες κοινωνικές τάξεις
ήσαν άνεπτυγμένες σέ άτομικό έπίπεοο, ή κύρια αίτία οέν ήταν παρά ή άνάγκη γιά συγκινήσεις, ή έκτόνωση εντονων ίοιοσυγκρασιων, ή φρίκη μπροστά σέ μεγάλα οεινά της χώρας, ή κραυγή 6οήθειας πρ6ς τά ούρά νια. Τό ξύπνημα των συνειοήσεων καθόλου οέν συνεπαγόταν κατ' άνά γκην τό α'ίσθημα της άμαρτίιχς κιχ( της άνάγκης γιά λύτρωση· άκόμη καί μιά μεταμέλεια πολύ εντονη ώς πρός τήν έξωτερίκευσή της οέν προϋπο θέτει άναγκαστικά μεταμέλεια μέ τή χριστιανική εννοια τοu ορου. 'Όταν iντονα άνεπτυγμένοι άνθρωποι της Άναγέννησης μας οιηγοuνται οτι έχουν ώς άρχή νά μή μετανοοuν γιά τίποτε, μπορεί 6έ6αια νά άναφέρον ται σέ ζητήματα άοιάφορα άπό ήθική άποψη, σέ ένέργειις άπλως άνόητες ή άσκοπες. 265 Τούτη ομως ή περιφρόνηση της μεταμέλειας θά έπικταθεί άπό μόνη της καί στόν ήθικό τομέα, γιατί ή πηγή της iχει γενικό χαρακτήρα, συνίσταται οηλιχοή στό α'ίσθημα της άτομικής οuναμης. οι άνθρωποι αύτοί οέν κυριιχρχοϊίνταν πλέον άπό τόν παθητικό κιχί ένατενι στικό χριστιανισμό μέ τή μόνιμη άνιχφορά του σ' €ναν έκείθεν άνώτερο κόσμο. Ό Machiavelli άποτόλμησε κατόπιν ν' άντλήσει τήν περαιτέρω λογική συνέπεια: ό χριστιανισμός ιχύτός οέν ήταν σέ θέση νά ώφελήσει ούτε τό κράτος καί τήν ύπεράσπιση της έλευθερίας του. 2 ι;11 Ποιάν μορφή ύποχρεώθηκε λοιπόν νά λά6ει ή, ύπαρκτή μολαταϊίτα, ίσχυρή θρησκευ τικότητα 6ιχθUτερων φύσεων; Πρόκειται γιά τόν θεϊσμό ή οεϊσμό, οπως τόν θέλει ό καθένας. Ό οεuτερος ορος χαρακτηρίζει €ναν τρόπο σκέψης ό όποίος άπεκοuθηκε τόν χριστιανισμό οίχως νά άναζητήσει η νά 6ρεί στή θέση του κάποιο ύποκατάστατο τοϊί ιχίσθήματος. Τ όν θε'iσμό ομως
τόν άναγvωρίζουμε στήν άνώτερη θετική εuλά6ειιχ άπέναντι στό θείο ον, τήν όποία άγvοοuσε ό Μεσαίωνας. Τούτη οέν άποκλείει τόν χριστιανισμό, καί μπορεί άνά πασα στιγμή νά συνοεθεί μέ τή οιοασκαλία του περί άμαρτίας, λύτρωσης καί άθιχνασίας, ύφίστιχται ώστόσο στίς ψυχές κιχί οίχως ιχύτόν.
'Εμφανίζεται ένίοτε μέ παιοική άφέλειιχ, άκόμη καί μέ κάποια ήμιει
οωλολατρική άπόχρωση. Ό θεός της φαίνεται ώς ό πανίσχυρος έκπλη ρωτής των εύχων. Ό
L.B. Alberti οιηγείται πώς μετά τόν γάμο του
κλειοώθηκε μαζί μέ τή γυναίκα του καί γονάτισαν μπροστά στό ίερό τοu
ΚΛΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΗΣ
383
σπιτιοu μέ τήν είκόνα της Παναyίας, οέν πpοσευχήθηκαν ομως στήν Παναγία άλλά στόν Θεό νά τούς χαpίσει τήν όpθή χpήση τών άγαθών
τους, μακpά συμbίωση μέ χαpfι. καί όμόvοια καί πολλούς άpσενικούς άπογόνους-267 ι<γιά τόν έαυτό μου πpοσευχήθηκα γιά πλοuτο, φιλίες καί τιμές, γιά έκείνη ζήτησα νfι. παpαμείνει άμεμπτη, έντιμη καί νά γίνει μιά άξια κυpία τοu σπιτιοu)). 'Όταν σ' αύτά πpοστίθεται καί ή έντοvη άpχαιο πpέπεια της έκφpασης, ουσκολεύεται κανείς νά οιαχωpίσει τό είοωλολα τpικό ϋφος άπό τίς θε"ιΟ-τικές πεποιθήσεις. 2118 Κάπου-κάπου τοuτο τό φpόνημα έξωτεpικεύετ~ι μέ συγκινητική αύθεντικότητα καί στίς οεινές πεpιστάσεις. Σώζονται όpισμένες έπr.κλή σεις τοu Firenzuola-ό όποίος χpόνια όλόκληpα ήταν άppωστος μέ πυpε τό- πpός τόν Θεό, οπου ίσχυpίζεται πλάι στ' άλλα μέ έμφαση οτι εfναι
πιστός. 2119 Δέν άντιλαμbάνεται τfι. οεινά του ούτε ώς χpέος έξ αίτίας τών άμαpτιών του οίίτε ώς οοκιμασία καί πpοετοιμασία γιά Ε:ναν άλλο κόσμο.
Πpόκειται καθαpά γιά ίνα ζήτημα άνάμεσα στόν ίοιο καί τόν Θεό, πού τοποθέτησε άνάμεσα στόν άνθpωπο καί στήν άπελπισία του τήν άγάπη της ζωης. «Καταpιέμαι, μονάχα ομως τή φύση, γιατί τό μεγαλείο σου
μοϋ άπαγοpεύει νά σέ κατονομάσω ... οώσ' μου τόν θάνατο, Κύpιε, σέ έκλιπαpώ, οώσε μοϋ τον τώpα!))
Μάταια bέ6αια θά γυpέψει κανείς όφθαλμοφανείς άποοείξεις ένός οιαμοpφωμένου, συνειοητοu θε"ισμοϋ σέ τούτη καί σέ παpόμοιες άποφάν σεις. Οί πεpί ών ό λόγος πίστευαν έν μέpει οτι έξακολουθοuσαν νά εfναι
χpιστιανο( καί, έκτός αύτοu, σέbονταν γιά οιάφοpους λόγους τήν uπάpχου σα έκκλησιαστr.κή οιοασκαλία. 'Όμως στήν έποχή της Μεταρpύθμισης, οταν οί σκέψεις άvαγκfι.στηκαν νά ξεκαθαpίσουν, τοuτος ό τpόπος σκέψης
κατέληξε σέ μιά σαφέστεpη συνείοηση. Μεpικοί Ίταλο( πpοτεστάντες
·
!:''θη
αποοειχ
,
~
,
,
.Σ
καν αντιτpιαοικοι, και οι
,.,,
. ,
,.
,
οκινιανοι ~καναν ακομη και ως προ-
σφυγες τήν άξιομνημόνευτη άπόπεφα νά ίορύσουν μιά 'Εκκλησία μέ 6άση τήν άποψη αύτή. 'Από τfι. οσα είπώθηκαν ώς τώpα θά πρέπει νfι. ίγινε σαφές τουλάχιστον οτι έκτός άπό τόν οuμανιστικό όρθολογισμό καί άλλα πνεύματα άκολουθοϋσαv αύτή τήν κατεύθυνση. 'Ένα έπίκεντρο όλόκληρου τοu θεϊστικοu τρόπου σκέψης θfι. πρέπει
6έ6αια νfι. άναζητηθεί στήν πλατωνική άκαοημία της Φλωρεντίας καί ίοιαίτερα στόν ίοιο τόν Lorenzo Magnifico. Τfι. θεωρητικά έργα, άκόμη καί οί έπιστολές, οέν άποοίοουν παρά κατά τό ήμισυ τήν προσωπικότητα έκείνων τών άνορών. 'Αληθεύει οτι ό Lorenzo άπό τfι. νιάτα του μέχpι τό τέλος της ζω'ijς του έκφραζόταν σέ συμφωνία πρός τό χpιστιανικό οόγ μα270 καί οτι ό Pico έφθασε νά περιέλθει ύπό τήν έξουσία τοu Savonarola καί ν' άποκτήσει φρόνημα μοναστικό καί άσκητικό. 271 Στούς uμνους ομως τοu Lorenzo, τούς όποίοuς μπαίνουμε στόν πειρασμό vά χαρακτηρίσουμε
ΗθΗ ΚΑΙ θΡΗΣΚΕΙΑ
384
ώς τόv άvώτα.το καρπό του πvεύμα.τος έκείvης τής σχολής, μιλa ιΧvεπι φύλα.κτcι ό θεϊσμός, κcιί μάλιστα. μέ ειΧση μιά θεώρηση πού πcισχί'ζ.εt vά. οεί τήv οίκουμέvη ώς !vιxv μεγάλο ήθικό κcιί φυσικό κόσμο. 272 Έvω οί μεσα.ιωvικοί άvθρωποι ελέπουv τήv οίκουμέvη ώς κοιλάοα. οίμωγώv, τήv όποία. πρέπει vά. προστα.τεύσουv πά.πες κα.ί cιύτοκράτορες μέχρι τήv ελευ ση του Άvτιχρίστου, έvώ οί μοιρολάτρες της Άvαγέvvησης περvουv έvιχλ λάξ ιΧπό φάσεις τρομερης έvεργητικότητιχς σέ φάσεις ιΧτοvης κατάπτω σης ή οεισιΟcιιμοvίιχς, έοώ, στόv κύκλο τώv έξόχωv πvευμά.τωv, άvορθώ vετιχι ή ίΟέα. οτt ό θεός έπλασε τόv όρcιτό κόσμο ιΧπό άγάπη, οτι ό κόσμος ιχύτός ιΧποτελεί άπεικόvιση του προτύπου τό όποίο προuπηρχε έvτός του κι οτι έκείvος θά. παρέμεvε ή cιίώvια. κιvητήριιχ ούvιχμη κιχί ό συvεχής
πλαστουργός του. 273 Ή κά.θε άvθρώπιvη ψυχή μπορεί ιΧρχικά vά συρρι κvώvει τόv θεό στά στεvι.ί της Οριcι γvωρί'ζ.οvτάς τοv, μπορεί ομως κcιί vι.ί οιευρυvθεί μέχρι τό ιΧπειρο άπό άγάπη πρός cιύτόv, κcιί τοϋτο άποτελεί Ι
1
τοτε τηv
'
/
-
επι γης
/
μα.κιχριοτητιχ.
Άπόηχοι τοϋ μεσιχιωvικοu μυστικισμοί) έφάπτοvτιχι έοώ μέ πλιχτω
vικές θεωρίες κcιί μέ εvα ίοιόρρυθμα. μοvτέρvο πvεί:ίμα.. ''Ισως vι.ί ώρίμcισε σ' cιύτόv τόv τόπο εvιχς άvώτερος καρπός τής γvώσης έκείvης τοϋ κόσμου κcιί τοϋ άvθρώπου, χάριv τής όποίιχς κιχί μόvοv όφείλοuμε vά όvομά.σουμε τήv ίταλική Άvαγέvvηση πvευμα.τική όοηγό της κοσμοϊστορικής μας έποχής.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Α' ΜΕΡΟrΣ (σ.
11-18)
1. Βλ τήν Geschichte der Baukunst τοi.ί Franz Kugler (πρώτο ήμίτομο τοv τέταρτου τόμου, πού πφιλι:ιμεiάνι:ι τήν άρχιτικτονική κιχ{ τή διακόσμηση της ίτιχλικ'ίjς Άvιχγίννη
σης, ύπδ τδv τίτλο Geschichte der Renaissance, Λιψίιχ
2.
1868).
Οί άρχοντες, μιχζ{ μέ τούς προσκι{μιvους σ' ιχίιτούς, kποκιχλοϋντιχι Ιο
stato,
κιχί
ή όνομιχσίιχ ιχίιτή μποροvσι: στή συνlχιια. νά σφιτι:ρισθι:ί τη σημασία τ'ijι; συvολικ'ίjς ϋπιχρ ξης μι&ς ίπικράτι:ιιχς .
3. HoeΠer, KaiserFriedrichll, σ. 39 κ.ίξ. 4. CentoNovelleAntiche, ίκδ. 1525. Γιά τδv Φριδι:ρίκο οί νουεiιλι:ς 2, 21, 22, 23, 24, 30, 53, 59, 90, 100. Γιά τδν Ezzelino ή vοuεiίλιχ 31, ίδιιχ{τι:ριχ ή 84. 5. Scιιrdeonius, De urbis Patav. antiqu., στδν Thesaurus τοi.ί Graevius, VI, 3, σ. 259. 6. Sismondi, Hist. des rep. italiennes, IV, σ. 420· VIII, σ. 1 κ.i:ξ. 7. Franco Sacchetti, Novelle 61, 62. 8. Μόνον i:κιχτδ χρδνιιχ άργδτι:ριχ γ!νι:τιχι κιχ! ή σύζυγος τοv ήγιμδiιιχ Μητίριχ τ'ijι; Πιχτρ{διχς. Πρε:λ. Hieron. Cήvellis, 'Επιτάφιος γιό; τήν Bianca Maria Visconti, στδν Muratoή, XXV, Col. 429. Κιχτά χλι:uιχστική μιτιχφορά ιχίιτοv τοϋ προηγουμένου όνομάζι:τιχι στδν Jac. Votertυιus μιά άδι:λφή τοu πkπιχ ΣCξτου Δ' mater ecclesiae. 9. Μιχζ! μέ τήv i:χφριχζδμινη ίv πιχρδδφ ι:ίιχή νά kπιχγοριυθιί ή παραμονή των χοlρων ατούς δρδμοuς της Πάδουιχς, άφοv ή θίιχ τους ι!νιχι κιχθ' ίιχuτήν δυσάριστη κιχί τρομά.ζι:ι τά άλογιχ.
10. Petrarca, Rerum memorandar. liber ΙΙΙ, σ. 410. Πρδχι:ιτιχι γι&; τδv Matteo Ι. Visconti μέ άντ!πιχλο τδν τδτι: άρχοντα τοv Μιλάνου Guido della Τοπe. 11. Matteo Villani, V, 81: Ή κρυφή δολοφον!ιχ τοu MatteoVisconti Β' άπδ τά άδlλφια. του.
12. Filippo Villani, /storie,
ΧΙ,
101. -
Ήδη ό
στολισμίνοuι; σάν ιιτήν Άγ(ιχ Τ ράπιζα στ!ς γιορτlς11.
-
Petrarca
Gρ!σκιι τούς τuράννουι;
Διιξοδική πι:ριγριχφή της άρχιχ!ιχς
θρια.μεiικ'ίjς πορι:!ιχς τοv Castracane στή Λοόκιχ Gρ!σκουμι στή Gιογριχφίιχ του άπό τδν Tegrimo, τδ κι:lμινο στδν Muratoή, ΧΙ, Col. 1340. 13. De vulgari eloquentia, 1, c. 12: ... qui non heroico more, sed plebeo sequuntur superbiam κ.λπ. 14. Αύτδ GιGιχιa. γιά πρώτη φορά στά γραπτά τοu 15ου ιχίώνα, σιχφwς ομως σύμφωνα μέ πιχλιχιδτερι:ς φιχντιχσιώσιις: L.B.Alberti, Dereaedif., V, 2. -Franc.diGiorgio, Trattato, στόν Della Valle, Lettere sanesi, ΠΙ, 121. 15. Franco Sacchetti, Nov. 61. 16. Matteo Villani, Vl, 1. 17. Τδ γραφείο δια.Gιχτηρ!ων της Πάδουιχς, γύρω στά μέσιχ τοv 14ου ιχiώνt, χιχριχ κτηριζόμινο ώς quelli delle bullette άπδ τόν Franco Sacchetti, Nov. 117. Τά τι:λι:υτιχίιχ δέκα χρόVΙΙΧ της Gιχσιλείιχι; τοv Φριδφίκου Β', οτιχv ίσχυt ό έλεγχος στό πλέον προσωπικό έπίπtδο, θά πρίπι:ι νά ι:fχt ήδη άνιχπτuχθι:ί πολύ ό θεσμός τοv διιχtiιχτηρίου.
18.
Cοήο,
Storia di Milano, σ. 247 κ.έξ.
