h Dynamh Ths Agaphs

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗ Τό πέταγμα ενός άετου στον ουρανό τής αγάπης . ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΘΑΝΑΣΗΣ 0 . ΝΙΑΡ ’ Εκδόσεις

\

sm

Τίτλος πρωτοτύπου: Martin Luther King, junior, Strength to love, 1963. © Copyright 2001 γιά την Ελληνική γλώσσα, Μ ελίτα Άντωνιάδου, Εκδόσεις Δορκάς

ISBN 960-8048-09-5 Copyright 2001, Μελίτα Άντωνιάδου - Εκδόσεις Δορκάς Εκδόσεις Δορκάς, Τσαμαδού 5, 106 83 Αθήνα Τηλ.: 33 00 060 - 68 46 720 - 0937/121617

Μάρτιν Λοΰθερ Κίνγκ

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ Τό πέταγμα ενός άετοΰ στον ούρανό τής αγάπης

Μετάφραση: Θανάσης Θ. Νιάρχος Σκίτσα: Μελίτα Άντωνιάδου

Εκδόσεις Δορκάς

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σπάνια, όπως κι ό εμπνευσμένος συγγραφέας Μάρτιν Λοΰθερ Κ ίνγκ διαπιστώνει, μπορεΐς να συναντήσεις σε μια προσωπικότητα τή δυναμικότητα και την πρακτικότητα συνοδευόμενη από μια τρυφερή κι ευαίσθητη καρδιά. 'Ο ίδιος κατόρθωσε αυτόν τον υπέροχο όντως συνδυασμό και προσπάθησε να τον διδάξει και στους άλλους. Στις μέρες του, 20 εκατομμύρια μαΰροι ήταν ουσιαστικά σκλάβοι των λευκών, χωρίς κανένα δικαίωμα. 'Ο ίδιος άνέλαβε ν αντιμετωπίσει αυτή τήν αδικία και ν άποκαταστήσει τούς άδελ φούς του με τά φυσικά τους δικαιώμα­ τα στην αμερικανική κοινωνία. Τό πλήρωσε με τή ζωή του. Δολοφονήθηκε στις 4 ’Απριλίου 1968 στο Μέμφις, σε ήλικία μόλις 39 ετών. Ό Μάρτιν Λοΰθερ Κίνγκ είχε καθορίσει πολύ όμορφα τήν αποστολή του: «’Εγώ είμαι ενα τύμπανο, ελεγε, πού χτυπάει ό Θεός γιά νά ήχεΐδικαιοσύνη, ειρήνη κι αρετή». ’Έλεγξε τήν υποκρισία τής δυτικής κοινωνίας καί δή τής αμερικανικής, πού διέπεται από εναν ήθικισμό ά λλ’ όχι όμως κι από ενα γνήσιο ενδιαφέρον γιά τον Θεό. Τό Υπο­ δεικνύει δε αυτό διευκρινίζοντας ότι άν κι έκδαπανώνται χιλιάδες δολλάρια γιά ελεημοσύνη άπ’ τούς ’Αμερικα­ νούς, εν τούτοιςλείπει εντελώς τό προσωπικό ένδιαφέρον γι’ αυτούς πού δυστυχούν και γιά τούς οποίους τάχα με­ ριμνούν. ’Ό πω ς όμορφα τό είπε, «άλλο νά ελεείς κι άλλο νά συμπαθείς■τό πρώτο τό είδαμε νά γίνεται πολύ απρό­ σωπα και φυχρά. Τό δεύτερο σε αναγκάζει νά μεριμνήσεις προσωπικά γιά τον πόνο κάποιου συγκεκριμένου ι

ανθρώπου. Τα υλικοί συμφέροντα κι οι επιδιώξεις είναι τόσο έντονα στην ’Αμερική, πού δεν αφήνουν πολλά περι­ θώρια γι’ άλλες άξιες». Αυτό πού τον πονοΰσε πολύ ήταν πού οι πιστοί, άν καί σύχναζαν επί δεκαετίες σε ναούς, παρέμεναν άκαλλιέργητοι πνευματικά καί άγονταν και φέρονταν πολύ εύκολα άπό κάθε θεωρία πού άκουγαν. ’Α λλά περισσότερο άπ’ δλα τον πονοΰσε ή παραποίηση τής διδασκαλίας τοΰ Χ ρ ί­ στου κι ή μεταποίησή της σε τυποποιημένο μοντέλο εκκλησιαστικής ζωής. «Ή διεύρυνση των οριζόντων κι ή επαναφορά υπό άμφισβήτηση και συζήτηση προβλημα­ τικών καταστάσεων πού εγιναν καθεστώς, υπήρξε ανέκα­ θεν ευθύνη και καθήκον τής ’Εκκλησίας». Οι αξιοθαύμαστες παρατηρήσεις του, δυσπρόσιτες στον κοινό ανθρώπινο νοΰ, δέν είναι προφανώς άνθρώπινα συ­ μπεράσματα, αλλά εμπνεύσεις τοΰ 'Αγίου Πνεύματος σε μια καρδιά πού λαχταράει τον Θεό και την αλήθεια Του κι αγαπάει μέχρι θυσίας τούς αδελφούς της. «Είναι δυ­ νατό ν κάποιος Χριστιανός νά κάνει μιά θυσία, άλλά την ώρα πού θυσιάζεται νά θεωρεί τό κέντρο βάρους τής θυ­ σίας τον εαυτό του και νά μην ενδιαφέρεται παρά μόνο γιά τό άτομό του. Ή ανδρεία του μπορεΐ νά ταΐζει τον έγωϊσμό του κι ή εύλάβειά του νά μεγαλώνει τήν υπερηφάνεια του. Χωρίς αγάπη πραγματική, ή αγαθοεργία γίνεται εγωισμός και τό μαρτύριο πνευματική αλαζονεία». τΗταν γι’ αυτόν οδυνηρή ή διαπίστωση ότι πολλοί, κατά τά άλλα καλοί Χριστιανοί, δέν διέθεταν και δυσκολευόντουσαν ν αποκτήσουν κριτικό πνεΰμα. Τό μειονέ­ κτημα αυτό τό απέδωσε στη μαλθακότητα τής πνευμα­ τικής τους ζωής. Ή πνευματική ζωή όταν είναι υγιής,

καλλιεργεί κι απαιτεί τό θάρρος τής γνώμης και τη δύνα­ μη τής ελευθερίας, τα όποια εκμεταλλεύεται ό Θεός γιά νά οδηγήσει τον αγωνιστή Του στήν αλήθεια, σχεδόν πά­ ντοτε διά μέσου τής θυσίας. "Οπως υπέροχα ό ίδιος σχο­ λιάζει, «άν υπηρετείτε τήν άλήθεια και τό δίκαιο, θά σάς περιφρονήσουν. Θά σάς μεταχειριστούν συχνά σάνάνεδαφικό ιδεαλιστή ή σαν επικίνδυνο ριζοσπάστη. Δεν απο­ κλείεται νά σάς κατηγορήσουν γιά κομμουνιστή, άπλά και μόνο γιατί πιστεύετε στήν άνθρώπινη άδελφοσύνη. Θά σάς ρίξουν ίσως στή φυλακή. %Α ν σάς συμβεΐ κάτι τέ­ τοιο, επιβάλλεται νά έπαληθεύσετε τά λόγια σας με τήν άξιοπρεπή σας στάση στή φυλακή. Σάν συνέπεια, θά χ ά ­ σετε τή θέση σας και τήν κοινωνική επιδοκιμασία τής ομάδας στήν οποία άνήκετε. ’Α λλά άν ό φυσικός θάνατος είναι τό τίμημα πού κάποιοι πρέπει νά καταβάλουν γιά νά μην γνωρίσουν τά παιδιά τους τον φυχολογικό θάνατο, τίποτε δεν θά μπορούσε νά είναι πιο χριστιανικό». Φυσικά, παρ’ όλη τήν εκτίμησή μας, κάποιεςάπ’ τις θέσεις αύτοΰ τοΰ άξιόλογου ανθρώπου δεν μπορούμε νά τις άποδεχτοΰμε, όπως π.χ. περι ’Ορθοδοξίας, πού δεν τήν εκτίμησε. Δεν γνωρίζουμε εάν φέρει ό ίδιος τήν ευθύνη ή οι εκπρόσωποι τής ’Ορθοδοξίας πού συνάντησε. Ό λόγος του όμως εχει τόσα θετικά και σημαντικά σημεία, πού μόνο ενας κακοδιάθετος θά μπορούσε νά τά διαγράφει εν όνόματι των δύο ή τριών άστοχών του θέσεων.

, f I u rTA-'fto'tt. απομ*>νωρ.6Ύΐ>5 tCoi

6\>foOXi r y e / a s .

ΕΝΑ ΚΑΙ

ΣΤΑΘΕΡΟ

ΜΙΑ

ΠΝΕΤΜΑ

ΤΡΤΦΕΡΗ

Κ ΑΡΔΙΑ

Γίνεοΰε οϋν φρόνιμοι ώς οι οφεις και ακέραιοι ώς at περιστεραί. (Κατά Ματθαίον, Κεφ. 10, 16) .

'Έ νας γάλλος φιλόσοφος αποφαίνεται: «Κανένας άνθρω­ πος δέν είναι δυνατός αν ατό χαρακτήρα του δέν παρατηρούν* ται έντονες άντιθέσεις». Στο δυνατό άνθρωπο ενώνονται σέ μια ζωντανή σύνθεση έντονες άντιθέσεις. Διακρίνουμε σπά­ νια στους ανθρώπους αύτή τήν ισορροπία των άντιθέσεων. Oi ιδεαλιστές δέν είναι τόσο συχνά ρεαλιστές καϊ οι ρεαλιστές δέν είναι ιδεαλιστές. Οι άγωνιστές δέν διακρίνσνται γιά τή ψυχραιμία τους, οΰτε οι ψύχραιμοι γιά τήν άγωνιστικότητά τους. Στούς ταπεινόφρονες δέν μπορεί ν? άποδώσει κανείς εκ­ τεταμένη μόρφωση και οι μορφωμένοι σπάνια είναι ταπεινόφρονες. Ή ζωή δμως στή δημιουργική της σύνθεση άπαιτεί τή γόνιμη άρμονία των άντιθέσεων. Ή άλήθεια γιά τό φιλό­ σοφο Hegel δέν βρίσκεται οΰτε στή θέση οΰτε στήν άντίθεση αλλά στή δημιουργική σύνθεση πού τΙς συμφιλιώνει. Ό Χριστός παραδέχτηκε τήν άνάγκη τής συνύπαρξης των άντιθέσεων. ’Ή ξερε τις δυσκολίες πού θ* άντιμετώπιζαν οί μαθητές του στήν επαφή τους μ> έναν κόσμο δύστροπο καί εχθρικό και τά έμπόδια πού θά τούς δημιουργούσαν προστά­ τες τής παλιας τάξης και ύπουλοι πολιτικοί. ’Ή ξερε πώς θά συναντούσαν άνθρώπους άλλαζόνες και σκληρούς, πού ή καρ­ διά τους είχε γίνει πέτρα μέσα στό μακρύ χειμώνα τής παρά­ δοσης. Τούς είπε λοιπόν: «’Ιδού εγώ άποστέλλω ύμας ώς πρόβατα εν μέσω λύκων». Τούς συμβούλεψε νά δράσουν μέ τον παρακάτω τρόπο: «Γίνεσθε ούν φρόνιμοι ώς οί δφεις και άκέραιοι ώς αί περιστεραί». Δυσκολεύεται νά φανταστεί κα­ νείς ένα καϊ τό αύτό πρόσωπο μέ τά χαρακτηριστικά τού φι11

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

διού και του περιστεριού άλλα αύτό είναι πού περιμένει ό Χριστός. Επιβάλλεται νά συνδυάζουμε τήν άντοχή του φιδιού καί τή γλυκύτητα του περιστεριού, 2να σταθερό πνεύμα καί μιά τρυφερή καρδιά. I ,χΑς εξετάσουμε στήν άρχή τήν άνάγκη του σταθερού πνεύματος πού τό χαρακτηρίζει ή οξεία σκέψη, ή ούσιαστική έκτίμηση και ή άποφασιστική κρίση. Τό σταθερό πνεύμα είναι όξύ καί διαπεραστικό, γνωρίζει δέ νά συντρίβει τό κέλυφος τής παράδοσης καί των μύθων καί νά ξεχωρίζει τό άληθινό ά ιΐ τό ψεύτικο. Τό σταθερό πνεύμα χαρακτηρίζει άνθρωπο έξυπνο και διορατικό. Κατέχει αύτός ένα αύστηρό και ισχυρό χάρισμα πού εξασφαλίζει τήν σταθερότητα της πρόθεσης καί τήν στερεότητα τής πίστης. Ποιος αμφιβάλλει πώς ή πνευματική σταθερότητα είναι μιά πολύ μεγάλη άνάγκη του άνθρώπου; Σπάνια θά συναν­ τήσει κανείς έναν άνθρωπο πού νά ύπηρετεί μέ τή θέλησή του μιά ιδέα σταθερή καί άπαιτητική. Άποτελεϊ καθολικό φαι­ νόμενο ή άναζήτηση των εύκολων λύσεων καί άπαντήσεων. Τίποτε δέν είναι πιό βαρύ γιά μερικούς άνθρώπους άπ* τό νά έχουν νά σκεφτοϋν. Ή έκτεταμένη αύτή πνευματική μαλθακότητα όφείλεται στήν άπίοτευτη άνθρώπινη εύπιστία. Ε λέγξτε τήν στάση μας σχετικά μέ τή δημοσιότητα. 'Αποφασίζουμε τήν άγορά του άλφα ή βήτα προϊόντος γιατί ή διαφήμιση του ραδιοφώνου ή τής τηλεόρασης μας τό συνιστα. Τά όργανα τής δημοσιότητας έχουν έπισημάνει έδώ καί πολύ χρόνο αύτή τήν πνευματική όκνηρία των άνθρώπων καί έκμεταλλεύονται μέ έπιδέξια καί δραστικά «σλόγκαν» αύτή τήν άδυναμία. Τήν ύπερβολική αύτή εύπιστία τήν παρατηρούμε έπίσης στήν τάση πολλών άναγνωστών ν’ άποδέχονται σάν έσχατη άλήθεια τόν τυπωμένο λόγο. Ούτε τά μέσα πληροφοριών καί έ12

ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΤΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΤΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ

πικοινωνίας — ό τύπος, ό άμβωνας άκόμη και ή έδρα — μάς παραδίνουν μιά πληροφορία άντικειμενική κι άμερόληπτη κι* αύτό βέβαια έλάχιστοι άνθρωποι τό συνειδητοποιούν. Ε ­ λάχιστοι άνθρωποι άκόμη έχουν τήν πνευματική ώριμότητα γιά νά έκφράσουν έναν κριτικό λόγο και νά διακρίνουν τό πραγματικό άπ* τό ψεύτικο, τό γεγονός απ τό μύθο. Τό μυα­ λό μας δέν σταματούν νά τό πλημμυρίζουν οχ μισοαλή θείες, οί προκαταλήψεις, τά ψεύτικα γεγονότα. Είναι μεγάλη άνάγκη γιά τήν άνθρωπότητα νά κατορθώσει νά ύψωθεϊ πάνω άτι τό βάλτο τής άποβλακωτικής προπαγάνδας. Μεγάλη ροπή σ’ δλα τά είδη των δεισιδαιμονιών εμφανί­ ζουν οί άνθρωποι μέ τό άδύνατο πνεύμα. Τό μυαλό τους τό πολιορκούν άσταμάτητα παράλογοι φόβοι πού άρχίζουν άπό τό φόβο τής δέκατης τρίτης παρασκευής καί φτάνουν στή μαύ­ ρη γάτα πού διασταυρώνεται στά πόδια τους. Στον άνελκυστήρα ένός μεγάλου ξενοδοχείου τής Νέας Ύόρκης πρόσεξα γιά πρώτη φορά πώς δέν ύπήρχε δέκατος τρίτος όροφος. Τον δωδέκατο άκολουθούσε άμέσως ό δέκατος τέταρτος όροφος. 'Ό ταν ρώτησα νά μάθω τό γιατί απ’ τό παιδί τού άνελκυστήρα, μού είπε: «Ή συνήθεια αύτή διατηρείται στά περισσότε­ ρα μεγάλα ξενοδοχεία γιατί πολλοί άνθρωποι φοβούνται νά μείνουν στο δέκατο τρίτο όροφο». Καί πρόσθεσε: «Τήν ηλι­ θιότητα αύτού τού φόβου άποδείχνει τό γεγονός πώς ό δέκα­ τος τέταρτος όροφος είναι στήν πραγματικότητα ό δέκατος τρίτος». ’Ανάλογοι φόβοι κάνουν τό άδύνατο πνεύμα άγριο τή μέρα καί φαντασιόπληκτο τή νύχτα. Ό άνθρωπος μέ τό άδύνατο πνεύμα φοβάται πάντα τήν αλλαγή. Αισθάνεται άσφάλεια μέσα στο status quo καί οί νέες άξίες τού έμπνέουν ένα σχεδόν νοσηρό φόβο. Ή χειρότερη δοκιμασία γι’ αύτόν είναι ή δοκιμασία στήν οποία τον βάζουν οι καινούργιες ιδέες. Διηγούνται τήν ιστορία ένός παλιού όπαδου τών φυλετικών διακρίσεων στό Νότο, πού είπε κάποια μέ­ ρα: «’Έφτασα νά πιστεύω σήμερα πώς ή κατάργηση τού δια­ χωρισμού είναι άναπόφευκτη. 'Αλλά παρακαλώ τό θ εό νά 13

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

πραγματοποιηθεί άφου θά έχω πεθάνει». Ό άνθρωπος μέ τό ασθενικό πνεύμα έπιθυμεί πάντα νά διαιωνίζεται ή παρούσα μορφή ζωής καί νά διατηρείται αύτή κάτω άπ? τον άναγκαστικό ζυγό του «άνεξέλικτου». Ή πνευματική μαλθακότητα πλημμυρίζει συχνά τή θρη­ σκεία. Ή θρησκεία άπέρριψε συχνά μ* ένα δογματικό πάθος τϊς καινούργιες άλήθειες. Ή Εκκλησία θέλησε συχνά μέ διατάγματα και φούμαρα, μέ ιερές έξετάσεις και άφορισμούς, νά σκεπάσει τήν άλήθεια και νά ορθώσει εμπόδια στην έρευ­ να των άνήσυχων άνθρώπων γιά τήν άλήθεια. Τό άσθενικό πνεύμα χαρακτήρισε βλάσφημη τήν ιστορική καί φιλολογική μελέτη τής Βίβλου και άντιμετώπισε τή λογική σάν μιά διαφθείρουσα δύναμη. Οι άνθρωποι μέ τό αδύνατο πνεύμα διόρ­ θωσαν τούς Beatitudes γιά νά διαβάζουμε σ’ αυτούς: «Εύτυχισμένοι αυτοί πού χάρη στήν άγνοιά τους θ’ άντικρύσουν τό θεό». Ή κατάσταση αύτή δημιούργησε τήν πεποίθηση γιά τό χάσμα πού χωρίζει τήν έπιστήμη μέ τή θρησκεία. Νά τό σφάλ­ μα. Είναι δυνατόν νά ύπάρξουν διαφορές άνάμεσα στούς θρησκευόμενους μέ τό άδύναμο πνεύμα και τούς επιστήμονες μέ τό σταθερό πνεύμα, άλλά δχι άνάμεσα στήν έπιστήμη καί τή θρησκεία. Οί κόσμοι τους είναι σαφείς και οί μέθοδοί τους διάφοροι. Ή έπιστήμη έρευνα, ή θρησκεία ερμηνεύει. Ή ε­ πιστήμη προσφέρει στόν άνθρωπο μιά γνώση πού είναι δύ­ ναμη* ή θρησκεία δίνει στόν άνθρωπο μιά φρόνηση πού είναι έλεγχος. ’Αντικείμενο τής επιστήμης είναι τά γεγονότα* άντικείμενο τής θρησκείας είναι οί άξίες. Δέν είναι άντίπαλοι. Άλληλοσυμπληρώνονται. Ή έπιστήμη εμποδίζει τή θρησκεία νά γκρεμιστεί στόν άκρωτηριάζοντα παραλογισμό και τον παραλύοντα σκοταδισμό. Ή θρησκεία δέν επιτρέπει τήν επιστή­ μη νά ξεπέσει στόν ξεπερασμένο ύλισμό και τον ήθικό μηδε­ νισμό. ’Ά ν θελήσουμε νά κοιτάξουμε λίγο μακριά θ* άνακαλύψουμε τούς κινδύνους τής πνευματικής νωθρότητας. Οί δικτά­ 14

ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΤΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΥΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ

τορες στηρίχτηκαν σ’ αύτήν γιά νά οδηγήσουν τούς λαούς σέ βαρβαρισμούς και τρομοκρατικές πράξεις πού μιά πολιτισμέ­ νη κοινωνία άδυνατεϊ νά διανοηθεϊ. Ό Άδόλφος Χίτλερ είχε άντιληφθεϊ τήν πνευματική νωθρότητα πού κυριαρχοΰσε τούς οπαδούς του: «Μετέρχομαι τή συγκίνηση γιά τούς πολλούς, έλεγε, και κρατώ τή λογική γιά έλάχιστους». Στόν «Αγώνα» του διακηρύττει: «Είναι δυνατό \ι έπιδέξια ψέματα πού ε­ παναλαμβάνονται άσταμάτητα, νά πείσει κανείς τούς άνθρώπους, πώς ούρανός είναι ή κόλαση και κόλαση ό ούρανός... 'Όσο μεγαλύτερο είναι τό ψέμα, τόσο πιο γρήγορα τό άποδέχονται». Ή πνευματική μαλθακότητα είναι μιά άπ’ τις θεμελιώ­ δεις αίτιες τής φυλετικής προκατάληψης. Ό άνθρωπος πού διαθέτει πνευματική σταθερότητα εξετάζει πάντοτε τά γεγο­ νότα πριν επιχειρήσει τήν συναγωγή συμπερασμάτων* μέ μιά λέξη δέν προεξοφλεί. Ό πνευματικά μαλθακός άνθρωπος βγά­ ζει τά συμπεράσματά του πριν μελετήσει τήν άρχική αιτία* συνοπτικά προεξοφλεί κι’ έτσι πέφτει στήν προκατάληψη. Ή φυλετική προκατάληψη στηρίζεται σ’ αθεμελίωτους φόβους, σέ φαντασιώσεις και ύποψίες. Γιατί ύπάρχουν άνθρωποι πού είναι πνευματικά τόσο άδύνατοι, ώστε πιστεύουν στήν άνωτερότητα τής λευκής φυλής και στήν κατωτερότητα τής μαύρης φυλής, παρά τις έρευνες των άνθρωπολόγων πού άπέδειξαν μέ σαφήνεια τήν πλάνη αύτής τής ιδέας. Ύπάρχουν άνθρω­ ποι πού ή πνευματική τους άνεπάρκεια τούς κάνει νά ισχυ­ ρίζονται πώς ό φυλετικός διαχωρισμός θά διατηρηθεί γιατί οί Μαύροι ύστερουν, δσον άφορα τήν άκαδημαϊκή, φυσική καί ηθική ζωή. Τούς λείπει ή οξυδέρκεια πού θά τούς έπέτρεπε νά καταλάβουν πώς ή καθυστέρηση αύτή των μαύρων είναι τό άποτέλεσμα του διαχωρισμού και τής διάκρισης. Δέν λο­ γαριάζουν πώς είναι λογικά λαθεμένο καί κοινωνιολογικά ανυπόστατο, νά χρησιμοποιούν τά τραγικά άποτελέσματα του διαχωρισμού σάν έπιχείρημα γιά τον ισχυρισμό τους. Πολλοί πολιτικοί στο Νότο γνωρίζουν πώς ή πνευματική αύτή μαλ15

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

θακότητα έχει προσβάλει τούς έντσλοδόχους τους. Κάνουν εμπρηστικές διακηρύξεις καϊ διαδίνουν ψέματα και παρα­ μορφωμένα γεγονότα, μ’ έναν έπίβουλο ζήλο, πού προκαλεϊ παράλογους φόβους και άρρωστημένες άντιπάθειες στά πνεύ­ ματα των άκαλλιέργητων λευκών, μ? άποτέλεσμα νά δημί­ ου ργεϊται σ’ αύτούς μιά τέτοια σύγχυση, πού μοιραία τούς οδηγεί σέ ταπεινές καί βίαιες ενέργειες και πού ένας ομαλός άνθρωπος άποφεύγει. Δέν ύπάρχει ελπίδα γιά μας, δσο θά μας λείπει ή πνευ­ ματική σταθερότητα, πού θά μας επιτρέψει νά σπάσουμε τις αλυσίδες των προκαταλήψεων, των άναληθειών καί τής ά­ γνοιας. Ή μορφή του σημερινού κόσμου δέν μάς επιτρέπει τήν πνευματική μαλθακότητα. *Ένα έθνος ή ένας πολιτισμός, πού δέν σταματά νά παράγει άνθρώπους μ’ άρρωστημένσ πνεύμα, εξαγοράζει βαθμιαία τον πνευματικό του θάνατο. II 'Αλλά δέν άρκεϊ βέβαια ή ύπαρξη του σταθερού πνεύμα­ τος. Τό Εύαγγέλισ άπαιτεϊ επίσης μιά τρυφερή καρδιά. Χω­ ρίς τήν τρυφερότητα τής καρδιάς, ή πνευματική σταθερότητα γίνεται ψυχρή κι* άδιάφορη, πράγμα πού κάνει τή ζωή νά κινείται μέσα σ' ένα σταθερό χειμώνα πού του λείπει ή γλυκύτητα τής άνοιξης καί ή ζεστασιά του καλοκαιριού. Πόσο τραγικό είναι άλήθεια νά βλέπεις έναν άνθρωπο πού έχει ύψωθεϊ στή κορυφή τής πνευματικής καλλιέργειας, νά έχει ταυτόχρονα βουλιάξει στούς πάγους τής σκληρής καρδιας; Ό άνθρωπος πού έχει σκληρή καρδιά δέν άγαπά ποτέ άληθινά. Εκτιμά τούς άλλους σέ σχέση μέ τήν ωφελιμότητα πού διατηρούν γιά τόν ϊδιον καί ύποτάσσει τά πάντα σ' αύτή τήν άηδιασπκή κερδοσκοπία. Ή εμπειρία τής ομορφιάς πού έχει ή φιλία του είναι άγνωστη, γιατί ή ψυχρότητά του δέν τόν άφήνει νά αίστανθεί άγάπη γιά κάποιον άλλον καί ό εγω­ κεντρισμός του τόν εμποδίζει νά μοιραστεί τή χαρά καί τή 16

ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΎΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΤΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ

θλίψη , των άλλων. Είναι ένα άπομονωμένο νησί πού καμιά άγάπη δέν τό δένει μέ τις ανθρώπινες ηπείρους. Ό άνθρω­ πος πού έχει σκληρή καρδιά δέν μπορεϊ νά αιστανθεϊ πραγμα­ τικό οίκτο. Δέν τόν διαπέρνα καμιά συγκίνηση γιά τις οδύνες και τά βάσανα των άδελφων του. Μπορεϊ νά συναναστρέφε­ ται καθημερινά άνθρώπους δυστυχείς, άλλά δέν αίσθάνεται τή δυστυχία τους. Μπορεϊ νά δώσει χρήματα γιά ένα έργο πού σκοπό έχει νά βοηθήσει κάποιον άλλά δέν δίνει τίποτε άπ’ τή ψυχή του. Ό άνθρωπος πού έχει σκληρή καρδιά δέν βλέπει ποτέ τούς άνθρώπους σάν άνθρώπους· τούς βλέπει περισσότερο σάν άντικείμενα, ή μάλλον σάν τά απρόσωπα εξαρτήματα μιας μηχανής πού κινείται άσταμάτητα. Στή βιομηχανική κοινω­ νία βλέπει τούς άνθρώπους σάν έργατικά χέρια. Στά άστικά σύνολα βλέπει τούς άνθρώπους σάν άπρόσωπη μάζα. Στήν στρατιωτική ζωή βλέπει τούς άνθρώπους σάν άριθμούς, καταχωρημένους σ’ ένα μητρώο. Άποπροσωπσποιεϊ τή ζωή. Ό Χριστός μάς παρέδωσε τά χαρακτηριστικά τού ανθρώ­ που μέ τήν σκληρή καρδιά. Ό άνόητος πλούσιος καταδι­ κάστηκε 6χι γιά τό άσθενικό του πνεύμα άλλά γιατί ή καρ­ διά του δέν ήταν τρυφερή. Ή ζωή γι* αύτόν ήταν ένας κα­ θρέφτης δπου μέσα του άποθαύμαζε τόν εαυτό του, δέν ήταν ένα παράθυρο πού τόν έφερνε στούς άλλους. Ό κακότροπος πλούσιος πήγε στήν κόλαση δχι γιατί ήταν επιρρεπής στις άπολαύσεις, άλλά γιατί ή καρδιά του δέν ήταν τρυφερή, γιά νά πλησιάσει τό Λάζαρο καί γιατί δέν έκανε καμιά προσπά­ θεια, γιά νά καλύψει τήν άπόσταση άνάμεσα στόν ϊδιο και τόν άδελφό του. Ό Χριστός μας ύπενθυμίζει πώς ή άξια ζωή συνδυάζει τή σταθερότητα του φιδιού καί τήν τρυφερότητα του περι­ στεριού. Νά έχεις μονάχα τϊς ιδιότητες του φιδιού, δίχως εκεί­ νες τού περιστεριού σημαίνει νά είσαι ψυχρός, φθηνός καί ε­ γωιστής. Νά έχεις πάλι τις Ιδιότητες τού περιστεριού δίχως εκείνες τού φιδιού σημαίνει νά είσαι αισθηματικός, άνευρος, 17 2

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

δίχως σκοπό. Πρέπει νά συνδυάζουμε ιδιότητες πού τις χα­ ρακτηρίζει έντονη άντίθεση. 'Ένας λόγος περισσότερος πού είμαστε Μαύροι μάς επι­ βάλλει νά συνδυάζουμε τήν πνευματική σταθερότητα μέ τήν τρυφερότητα τής καρδιάς, αν πραγματικά επιθυμούμε νά φτάσουμε κάπσια μέρα τόν σκοπό μας, πού είναι ή δικαιοσύνη και ή ελευθερία. Υπάρχουν άνθρωποι άνάμεσά μας πού τό άρρωστο μυαλό τους τούς λέγει πώς μοναδικός τρόπος γιά ν* άπαλλαγουν άπ' τήν τυραννία είναι νά τήν άποδεχτοϋν. Υιο­ θετούν τό διαχωρισμό και τού ύποτάσσονται. Προτιμούν νά μείνουν δούλοι. "Οταν ό Μωυσής οδηγούσε τά παιδιά τού 'Ισ ­ ραήλ άπό τή δουλεία τής Αίγύπτου στήν ελευθερία τής Γης τής Επαγγελίας, πρόσεξε πώς οί δούλοι δέν συμπεριφέρονταν πάντοτε μέ καλό τρόπο στούς έλευθερωτές τους. Προτι­ μούσαν νά δοκιμάζουν συνέχεια τά βασανιστήρια πού γνώρι­ ζαν, καθώς τό παρατήρησε κι' ό Σαίξπηρ, παρά ν' άντιμετωπίσουν καινούργια πού τ' άγνοοϋσαν. Προτιμούσαν «τις χύτρες μέ τό κρέας τής Αίγύπτου» παρά τις περιπέτειες τής χειραφέ­ τησης. Ά λλά αύτή δέν είναι διέξοδος. Φίλοι μου, είναι άδύ­ νατο νά κερδίσουμε τό σεβασμό των Λευκών τού Νότου καί τών άλλων περιοχών, άν δειχτούμε πρόθυμοι νά θυσιάσουμε τό μέλλον τών παιδιών μας γιά τήν προσωπική μας άνεση καί άσφάλεια. Πρέπει άκόμη νά καταλάβουμε πώς ή παθητική άποδοχή ένός άδικου συστήματος σημαίνει συνεργασία μέ τό σύστημα αύτό, πράγμα πού μεταβάλλει κάποιον σέ συνένοχο τών πονηρών του τεχνασμάτων. Υπάρχουν βέβαια άνάμεσά μας άνθρωποι πού ή σκληρή άλλά καί πικραμένη καρδιά τους τούς οπλίζει μέ μίσος καί τούς κάνει βίαιους στήν άντιμετώπιση τού εχθρού τους. Ή βία δέν άποφέρει παρά νίκες περαστικές* δημιουργεί πολύ περισσότερα κοινωνικά προβλήματα άπ' εκείνα πού μπορεϊ νά λύσει, ούδέποτε δέ άπέφερε διαρκή ειρήνη. "Αν ύποκύψουμε στον πειρασμό νά μεταχειριστούμε βία στον άγώνα μας γιά τήν ελευθερία, καί είμαι σίγουρος γι' αύτό, οί μέλλουσες 18

ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΤΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΤΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ

γενιές δέν θά γνωρίσουν παρά μιά θλιβερή καί άτελείωτη νύχτα άπογοήτευσης γιατί τό κληροδότημα πού θά παραλάβουν θά είναι τό βασίλειο του χάους. Μιά φωνή πού έπαναλαμβάνεται σέ κάθε γενιά στά γυρίσματα του χρόνου λέγει crrov κάθε παράφορο Πέτρο: «Ξαναβάλε τό μαχαίρι σου στή ■θήκη». Ή ιστορία είναι γεμάτη μέ χαλάσματα εθνών πού δέν ακολούθησαν τήν τάξη πού δρισε ό Χριστός. III Στόν άγώνα μας γιά τήν έλευθερία μας προσφέρεται κι’ £νας τρίτος δρόμος πού είναι ή ειρηνική άντίσταση, ή άντί<τταση πού ενώνει τήν πνευματική σταθερότητα μέ τήν τρυφε­ ρότητα τής καρδιας. Αποφεύγει τήν άδράνεια καί τήν μαλθακότητα του άδύνατου πνεύματος άλλά καί τή βιαιότητα καί τήν οργή τής σκληρής καρδιάς. Ή μέθοδος αύτή, σύμφωνα μέ τήν πεποίθησή μου, οφείλει νά καθοδηγεί τις ένέργειές μας στήν κρίση πού έκδηλώνεται καθημερινά στις φυλετικές οχέσεις. Ή ειρηνική άντίσταση θά μάς δώσει τή δύναμη ν* •άντιταχθουμε στά άδικα συστήματα, τήν ϊδια στιγμή μάλιστα πού θ* άγαποϋμε τούς δημιουργούς αύτών τών συστημάτων. Πρέπει νά εργαστούμε μέ ύπομονή άλλά καί άποφασιστικά γιά νά κερδίσουμε, μέ ολοκληρωμένη μορφή, τά δικαιώματα τών έλεύθερων πολιτών άλλά μέ τρόπο πού νά μήν μπορεϊ νά πεϊ κανείς ποτέ, φίλοι μου, πώς γιά τήν κατάκτησή τους μεταχειριστήκαμε μεθόδους κατώτερες δπως τό ψέμα, ή πο­ νηριά, τό μίσος καί ή βία. Δέν θά ήθελα νά προβώ σέ συμπεράσματα χωρίς νά δέ<Κύ τό κείμενο αύτό μέ τόν θεό. Τό μεγαλείο του θεου μας <ττηρίζεται στό συνδυασμό τής πνευματικής σταθερότητας καί της τρυφερότητας τής καρδιάς. Είναι ό ϊδιος ή αυστηρότητα) καί ή καλωσύνη. Ακένωτη πηγή γιά τή μελέτη τών Ιδιοτή­ των του θεου ή Βίβλος ύπογραμμίζει άλλοτε τή μιά καί άλ­ λοτε τήν άλλη, τήν πνευματική του σταθερότητα δταν μάς

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

μιλεϊ γιά τή δικαιοσύνη του, τήν τρυφερότητα τής καρδιάς του δταν μάς άποκαλύπτει τήν άγάπη καί τή χάρη του. Ό θεός έχει τά χέρια του άπλωμένα. Τό ένα είναι τόσο δυνατό δσο χρειάζεται γιά νά μας προστατεύσει μέ τή δικαιοσύνη του,, τό άλλο τόσο τρυφερό δση ή ανάγκη μας γιά τήν άγάπη του. Στή μιά πλευρά ένας θεός δίκαιος πού τιμωρεί τό Ισραήλ γιά τό πείσμα του· στήν άλλη πλευρά ένας Πατέρας πού συγχωρεί καί πού ή καρδιά του γεμίζει μ* άπέραντη χαρά στήν έπιστροφή τοΰ άσωτου γιου. Λογαριάζω τόν εαυτό μου εύτυχισμένο γιατί ό θεός πόύ λατρεύουμε έχει ταυτόχρονα πνεύμα σταθερό και τρυφερή καρδιά. ’Ά ν ό θεός δέν διέθετε παρά πνευματική σταθερό­ τητα, θά ήταν ένας άρχοντας ψυχρός, πού καθισμένος σέ κά­ ποιον άπομακρυσμένσ ούρανό, «άποθαυμάζει τό σύμπαν» κα­ θώς γράφει ό Tennyson στό «Βασίλειο τής Τέχνης», θ ά ήταν «ό άκίνητος κινητήρ» του ’Αριστοτέλη, πού έχει πλήρη αυτο­ γνωσία, άλλά πού δέν άγαπά κανέναν άλλον. ’Ά ν πάλι ό θεός δέν είχε παρά μιά τρυφερή καρδιά θά ήταν πολύ συναι­ σθηματικός και άδύνατος γιά νά κατευθύνει τά πράγματα δ­ ταν θά έπαιρναν ένα στραβό δρόμο, άλλά και ανίκανος* νά ε­ λέγξει τά δημιουργήματά του. θ ά έμοιαζε μέ τόν άγαπημένο θεό του Ούέλς στό έργο «θεός, ό αθέατος βασιλιάς» πού ένω λαχταρά πολύ νά δημιουργήσει έναν καλόν κόσμο βρίσκεται ξαρματωμένος μπροστά στην καιροφυλακτοϋσα δύναμη του κακού. Ό θεός δέν έχει οΰτε σκληρή καρδιά, οΰτε άσθενικό πνεύμα. Τόν έχουμε συμπαραστάτη στούς άγώνες μας. Μάς άναζητά μέσα στό σκοτάδι, ύποφέρει μαζί μας και γιά μάς στήν τραγική μοίρα των άσωτων πού μάς έλαχε. θέλουμε συχνά νά ξέρουμε γιά τόν Κύριό μας πώς είναι ένας δίκαιος θεός. "Οταν κάνουν ξαφνικά τήν έμφάνισή τους στή γη τά τέρατα τής άδικίας, θέλουμε νά ξέρουμε πώς ύπάρχει ένας δυνατός θεός, πού μπορεϊ νά τά θερίσει σάν τό χορτάρι καί νά τά εξαφανίσει δπως ό άγέρας τά φύλλα. "Ο­ ταν οί άγωνιστικές μας δυνάμεις άχρηστεύονται μπροστά στή. 20

ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΤΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΤΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ

δισγκούμενη τυραννία, θέλουμε νά ξέρουμε πώς ύπάρχει μέοα στο σύμπαν ένας θεός, πού ή δύναμή του μπορεϊ ν* άναχαιτίσει τό κύμα αύτό τής τυραννίας. Δέν είναι ωστόσο λίγες οί στιγμές πού έχουμε άνάγκη ένός θεου γεμάτου αγάπη καί εύσπλαχνία. 'Όταν ό άγέρας τής δυστυχίας μάς κλυδωνίζει καί ή θύελλα τών διαψεύσεων μάς τσακίζει τά κόκα­ λα, δταν ή παραφροσύνη καί ή τρέλλα μάς φέρνουν σέ κάποια άγνωστη περιοχή καί ή προσωπική μας καταστροφή μάς γεμίζει μ* ένα περίεργο αίσθημα νοσταλγίας, τότε έχουμε ά­ νάγκη νά ξέρουμε πώς ύπάρχει Κάποιος πού μάς άγαπά, πού μάς φροντίζει καί πού μπορεί νά μάς προσφέρει μιάν άλλη τύχη. Στις σκοτεινές μέρες καί τις θλιμμένες νύχτες πού περ­ νούμε, ή πεποίθηση πώς ό θεός μας συνδυάζει σέ μιά δημι­ ουργική σύνθεση τήν άγάπη καί τή δικαιοσύνη, πού μάς φέρ­ νει απ’ τά σκοτεινά φαράγγια τής ζωής στά φωτισμένα ύψώματα τής ελπίδας καί τής πληρότητας μπορεϊ νά μάς δώσει κάποιαν εύτυχία.

tSLpfcaV 'ή τ a * f

u jl

o

v o ^ jL O -c o L j^ Is. O

2 .a L f u x ^ f c tm j

Kxl^ o s

9


't/η <ΓϋΧλο£ΐι^*ν

cxv^pc^ n u )v

ruro

o ,9 / ^<Γ^τ.εριι^Μ ί η ι ΐ ο ^ η

a.v~u.op a . &€ yaxL

?

*£0 5~£/^y\(ju\_ 'too fLcJVJ Π γ θ 6 η θ υ & ίΑ

·

ux oy.i V ol

I t
*ΐο ϋ

Λ*

a n o “Do


L n r^ n S eT

Λ i *M

U ia L * .v € T /v ip .f c V < iL .

*»1 o x s i

£*■££.

_

€-**C€_ d tlo

t Ll o i o l .

( r u S V »
1

ΤΖΛρο-

t Κ ο Λ α .

» X O

I ^ < λ |4 |Λ Α

Z&u iirvOitfuS'vJncftll vi|*oo ^ Ou^ow ^·ο·Τα,

τό rtvfc£(·***- ~ιλ>ο θ^ϋο .

ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ ΠΛΗΣΙΟΝ Και jig έατί μον πλησίον; (Κατά Λουκάν, Κεφ. 10, 29).

θ ά ήθελα νά σας μιλήσω γιά έναν καλάν άνθρωπο, πού ή ύποδειγματική του ζωή, θά είναι στούς αιώνες ένα λαμπρό φως, πού θά ταράζει τήν κοιμισμένη συνείδηση τής άνθρωπότητας. Ή καλωσύνη του δέ θεμελιώνεται στήν παθητική άπο*οχή μιας ειδικής πίστης άλλά στήν ένεργητική συμμετοχή του σέ μιά σωτήρια δραστηριότητα τής ζωής* όχι σέ μιάν ήθική βεβαιότητα πού άγγίζει τό σκοπό της άλλά σέ μιάν ήθική τής άγάπης πού του έπιτρέπει νά συμπορεύεται μέ τό ρεύμα τής ζωής. Είναι καλός γιατί είναι ένας καλός «πλη­ σίον». Ή ήθική άνησυχία του άνθρώπου αύτοϋ διατυπώνεται μέ σαφήνεια σέ μιά, δν και μικρή, έξαίρετη ώστόσο ιστορία, πού αρχίζει μέ μιά θεολογική συζήτηση γιά τήν άξια τής αιώνιας ζωής, γιά νά καταλήξει σέ μιά συγκεκριμένη έκφραση του οίκτου δπως ύπάρχει σέ μιά έπικίνδυνη αίσθηση γιά τή ζωή. Ρωτήθηκε κάποτε ό Χριστός άπό έναν άνθρωπο διαπαιδαγωγημένο σύμφωνα μέ τόν εβραϊκό νόμο, έναν νομοθέτη: «Κύ­ ριε τί πρέπει νά κάνω γιά νά κερδίσω τήν αιώνια Ζωή;» Ή άπάντηση ύπήρξε άμεση: «Τί γράφει ό Νόμος; Τί διάβασες σ’ αύτόν;» Μετά ένα λεπτό ό νομοθέτης άπαντα λεπτομερώς: «Ν* άγαπήσεις τόν Κύριο, τό θεό σου, μέ δλη τήν καρδιά σου, μέ δλη τήν ψυχή σου, μέ δλη τή δύναμή σου, μέ δλη τή διάνοιά σου· και τόν πλησίον σου δπως τόν έαυτό σου». Τότε άκούγεται ό κρίσιμος λόγος του θ ε ο υ : «Απάντησες σωστά· κά­ νε αύτά καί θά τήν κερδίσεις». Ό νομοθέτης παρέμεινε σκεπτικός. «Γιατί θά μπορούσε ν’ άναρωτηθεϊ τό πλήθος, ένας άνθρωπος πού ύπηρετεί τό 23

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

Νόμο κάνει μιά έρώτηση πού κι* ένας άπειρος θά μπορούσε νά τής δώσει άπάντηση;» θέλοντας νά δικαιολογηθεί και ν ” αποδείξει άνεπαρκή τήν άπάντηση του Χριστού, ρώτησε: «Και ποιος είναι ό πλησίον μου;» Ό νομοθέτης εξωθούσε έτσι τή συζήτηση σ’ ένα έπίπεδο πού θά μπορούσε νά τή μεταβάλλει σέ μιάν άφηρημένη θεολογική συνομιλία. Ά λλά ό Χριστός ή­ ταν αποφασισμένος νά μήν άφήσει κανένα νά χαθεί μέσα στή μαλθακότητα τών φιλοσοφικών άναλύσεων. Αντιλαμβά­ νεται τήν έρώτηση πριν σχεδόν τεθεί και τοποθετεί τή συ­ ζήτηση σέ μιάν έπικίνδυνη σχέση, έκείνης τής 1Ιερουσαλήμ μέ τήν 'Ιεριχώ. Άφηγεϊται τήν ιστορία ένός «ανθρώπου», πού ένώ έρχόταν άπό τήν "Ιερουσαλήμ στήν 1Ιεριχώ, έπεσε στά χέρια ληστών πού τόν έγδυσαν, τόν χτύπησαν και τόν άφησαν μισοπεθαμέ­ νο. Εμφανίστηκε εύτυχώς ένας ιερέας άλλά μόλις τόν είδε, άλλαξε δρόμο και χάθηκε. Τό ϊδισ έκανε λίγο άργότερα ένας λευ'ίτης. Τέλος φάνηκε ένας Σαμαρείτης, άνθρωπος δηλαδή ένός λαόϋ πού δέν διατηρούσε σχέσεις μέ τούς 'Ιουδαίους. "Οταν είδε τόν τραυματισμένο συγκινήθηκε, τού έδωσε τΙς πρώτες βοήθειες, «τόν φόρτωσε στο ύποζύγιό του, τόν οδήγη­ σε στο ξενοδοχείο καί ένδιαφέρθηκε γι* αύτόν». Ποιος είναι ό πλησίον μου; «Δέν ξέρω τ* όνομά του», ά­ παντα συνοπτικά ό Χριστός. «Είναι έκείνος πού σας κάνει νά αισθάνεστε φιλικά. Είναι έκείνος πού έχει άνάγκη. Δέν είναι ούτε *Ιουδαίος, ούτε Εύγενής* δέν είναι ούτε Ρώσος, ούτε Α ­ μερικανός* δέν είναι ούτε νΑσπρος, ούτε Μαύρος. Είναι ένας «άνθρωπος» — κάθε άνθρωπος πού έχει άνάγκη — ο έναν οη τούς άπειρόριθμους «δρόμους τής Ίεριχοΰς τής ζωής». Προσδιορίζει λοιπόν ό Χριστός τόν πλησίον δχι μέ μιά θεο­ λογική άποφατικότητα άλλά μέ μιά ζωντανή έκφραση. Ποιο ήταν τό περιεχόμενο τής καλωσύνης του καλού Σα­ μαρείτη ; Γιατί θά είναι πάντα ένα πρότυπο γιά τή μορφή τών καλών σχέσεων; Νομίζω πώς ή καλωσύνη του άνθρώπου αύτου μπορεϊ ν* άποδοθεϊ μέ μιά μόνο λέξη: άλληλεγγύη. Ό

ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ ΠΛΗΣΙΟΝ

καλός Σαμαρείτης ήταν άλληλέγγυος σ’ δλο του τό βάθος. Τί είναι ή άλληλεγγύη; Τό λεξικό τήν καθορίζει σάν «τή φροντίδα καί τήν άφοσίωση γιά τήν ευτυχία των άλλων». Ό Σαμαρείτης ήταν καλός γιατί ή άνησυχία του γιά τούς άλλους ήταν γι’ αύτόν ό πρώτος νόμος της ζωής του. I Ό Σαμαρείτης διακατεχόταν άπό μιά παγκόσμια αλλη­ λεγγύη. Ή οξυδέρκειά του τού έπέτρεπε νά διακρίνει τήν ταυ­ τότητα των άνθρώπων πέρα άπό τά έξωτερικά χαρακτηριστι­ κά πού είναι ή φυλή, ή θρησκεία καί ή έθνικότητα. Μιά άπ' τις μεγάλες τραγωδίες τής μακριας ιστορικής διαδρομής του ανθρώπου, ύπήρξε ό περιορισμός τής φροντίδας γιά τόν πλη­ σίον, πού μας συνδέει μ* αύτόν ή κοινή καταγωγή, τάξη, φυ­ λή και έθνος. Ό θεός τής Παλαιάς Διαθήκης ήταν ένας θεός μέ φυλετικά χαρακτηριστικά καί ή ήθική ήταν επίσης φυλε­ τική. «Νά μή σκοτώσεις καν έναν» σήμαινε: «Νά μή σκοτώ­ σεις ποτέ έναν άδελφό Ισραηλίτη άλλά γιά τήν άγάπη του θεοϋ νά σκοτώσεις ένα Φιλισταϊο». Ή έλληνική δημοκρατία άγκάλιαζε μιά όρισμένη άριστοκρατία άλλά δχι καϊ τίς όρδές των έλλήνων σκλάβων πού μέ τή δουλειά τους οικοδομούσαν τις πόλεις - Κράτη. Ή παγκοσμιότητα πού είναι τό κέντρο τής Διακήρυξης τής Ανεξαρτησίας, έξευτελίστηκε άπ’ τή τρομε­ ρή τάση τής Αμερικής νά ύποκαταστήσει τό «δλους» μέ τό «λίγους». Πολλοί άνθρωποι, τόσο στό Βορρά δσο και στό Νότο πιστεύουν άκόμη πώς ή διαβεβαίωση «δλοι οί άνθρωποι έχουν πλαστεί ϊσοι» σημαίνει: «"Ολοι οι λευκοί άνθρωποι έχουν πλαστεί ϊσοι». Ποιές είναι οι καταστρεπτικές συνέπειες αύτής τής πνευ­ ματικής μυωπίας σέ σχέση μέ τήν ομάδα; Αύτό σημαίνει πώς κανένας δέν ένδιαφέρεται πραγματικά γιά κείνα πού συμ­ βαίνουν σέ άνθρώπους πού δέν άνήκουν στή δική του ομάδα. 1ΝΑν ένας ’Αμερικανός δέν ένδιαφέρεται παρά γιά τό έθνος 25

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

του, θεωρεί τόν έαυτό του άνεύθυνο γιά τήν τύχη τών λαών τής Άσίας, τής Αφρικής, τής Αμερικής του Νότου. Αύτός. δέν είναι ό λόγος πού τά έθνη συμπλέκονται στή δίνη του πολέμου δίχως τήν παραμικρή μεταμέλεια; Αύτός δέν είναι, ό λόγος πού ή δολοφονία ένός συμπατριώτη μας χαρακτηρί­ ζεται σάν έγκλημα, ενώ ή δολοφονία ένός άλλοεθνοϋς στον πόλεμο όνομάζεται πράξη ηρωική; "Αν οι βιομήχανοι δεν ένδιαφέρονται παρά γιά τά προσωπικά τους συμφέροντα, G* άποτύχουν οπωσδήποτε, δταν εκατομμύρια έργάτες χάσουν τή, θέση τους κι* έγκαταλεκρθοϋν σέ κάποιο δρόμο τής 'Ιεριχοϋς καί θά χαρακτηρίζουν σά «σοσιαλιστική» κάθε δραστηριότητα γιά τή δικαιότερη κατανομή τών άγαθών καί τήν καλυτέρευ­ ση τής ζωής του έργάτη. ’Ά ν ένας λευκός δέν ένδιαφέρεται παρά γιά τή δική του φυλή, O' άδιαφορήσει γιά τό Μαύρο πού του καταπατήθηκε ή προσωπικότητα, πού στερήθηκε τής άξιοπρέπειάς του και πού τόν άφησαν νά πεθάνει σέ κάποια γωνιά του δρόμου. Έδώ και κάμποσα χρόνια ένα αύτοκίνητο πού μετέφερ& τά μέλη μιας ομάδας του μπάσκετ - μπώλ και πού άνήκε σ’ έ­ να κολλέγιο τών μαύρων, παρέκλινε τής πορείας του σ’ ένα δρόμο του Νότου καί τρεις νέοι άνθρωποι τραυματίστηκαν σοβαρά. Κάλεσαν έπειγόντως ένα κινητό νοσοκομείο άλλά δ­ ταν έφθασε αύτό στον τόπο του δυστυχήματος, ό οδηγός του πού ήταν λευκός, διαμαρτυρήθηκε έντονα πώς ήταν αναρμό­ διος γιά τήν έξυπηρέτηση τών μαύρων κι* έφυγε. "Ενας διερχόμενος αύτοκινητιστής βοήθησε μέ συμπάθεια στή μετα­ φορά τών τραυματισμένων στό πλησιέστερο νοσοκομείο άλλά ό γιατρός ύπηρεσίας διαμαρτυρήθηκε ο έχθρικό τόνο: «Δέν δεχόμαστε μαύρους σ’ αύτό τό νοσοκομείο». "Οταν επιτέλους μετέφεραν τά τραυματισμένα παιδιά σ’ ένα νοσοκομείο γιά «έγχρωμους», σέ μιά πόλη πού απείχε περίπου πενήντα χι­ λιόμετρα απ’ τόν τόπο του δυστυχήματος, ό ένας ήταν ήδη νεκρός και οι άλλοι πέθαναν τριάντα και πενήντα λεπτά άργότερα άντιστοίχως. θ ά είχαν σωθεί άναμφισβήτητα καί οι τρεϊς 26

ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ ΠΛΗΣΙΟΝ

αν περιθάλπονταν έγκαιρα. Αύτό είναι ένα απ’ τις χιλιάδες: τά απάνθρωπα γεγονότα πού συμβαίνουν καθημερινά στό Νό­ το, άπίστευτη έκφραση των βάρβαρων συνεπειών κάθε ηθι­ κής πού θεμελιώνεται στήν καταγωγή, στό έθνος, στή φυλή. Ή πραγματική τραγωδία του έπαρχιακου αύτου πνεύμα­ τος είναι πώς μας κάνει νά βλέπουμε τούς άνθρώπους σάν πράγματα, σάν άψυχα δντα. Πολύ σπάνια βλέπουμε τούς άν­ θρώπους σάν «άνθρώπους». Μιά πνευματική μυωπία περιορί­ ζει τήν δράσή μας στις εξωτερικές συμπτώσεις. Βλέπουμε τούς άνθρώπους σάν Ιουδαίους ή εύγενεις, καθολικούς ή προτεστάντες, Κινέζους ή Αμερικανούς, Μαύρους ή ’Άσπρους. Δέν τούς βλέπουμε σάν άδέλφια μας πού έχουν γίνει άπό τήν ίδια καθώς έμεϊς ούσία, μ’ άποτυπωμένη πάνω τους τήν εικόνα τοΰ θεοΰ. Ό ιερέας και ό λευίτης δέν είδαν παρά ένα αίμόφυρτο σώμα, δχι ένα άνθρώπινο πλάσμα ϊδιο μ’ αύτούς. Ά λ­ λά ό καλός Σαμαρείτης θά μας ύπενθυμίζει πάντα τήν άνάγκη ν’ άποβάλλουμε τόν έπαρχιακό χαρακτήρα άπό τήν πνευ­ ματική μας δράση και νά βλέπουμε τούς άνθρώπους σάν άν­ θρώπους. ’Ά ν ό Σαμαρείτης είχε δεί άπ’ τήν άρχή τόν τραυ­ ματισμένο σάν Ιουδαίο δέν θά σταματούσε, γιατί Σαμαρείτες και Ιουδαίοι δέν διατηρούσαν φιλικές σχέσεις. Τόν είδε πρώ­ τα σάν άνθρώπινο πλάσμα πού δεν ήταν Ιουδαίος παρά συμπτωματικά. Ό καλός πλησίον προχωρεί πέρα άπ’ τά έξωτερικά φαινόμενα και διακρίνει τις εσωτερικές εκείνες ποιό­ τητες πού κάνουν δλους τούς άνθρώπους δμοιους και κατά συνέπεια άδέλφια. II Ό Σαμαρείτης ήταν οπλισμένος μ’ έναν επικίνδυνο άλτρουϊσμό. Διακινδύνευσε τή ζωή του γιά νά σώσει τόν άδελφό του. Μπορούμε νά κάνουμε πολλές ύποθέσεις, αν άναρωτηθοΰμε γιά τό λόγο πού άνάγκασε τόν ιερέα και τόν λευίτη νά μήν προσφέρουν χέρι βοήθειας στόν τραυματισμένο. νΙ27

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

σως νά τούς ήταν άδύνατο νά καθυστερήσουν γιατί πήγαιναν σέ μιά σημαντική έκκλησιαστική συγκέντρωση. νΙσως νά μήν elxav μεσολαβήσει παρά λίγες ώρες απ' τήν εκτέλεση τών καθηκόντων τους στό ναό καί οί λειτουργικοί τους κανόνες τούς άπαγόρευαν V* άγγίξουν ένα άνθρώπινο σώμα. νΙσως πήγαιναν σέ συγκέντρωση του συλλόγου γιά τή βελτίωση τών συνθηκών πού επικρατούσαν στο δρόμο τής Ίεριχοϋς. Ή πε­ ρίπτωση αύτή συνιστουσε άναμφισβήτητα μιά πραγματική ά­ νάγκη. Γιατί δέν άρκεϊ νά βοηθήσεις έναν άνθρωπο πού τραυ­ ματίστηκε ο αύτό τό δρόμο. Είναι τό ϊδιο σημαντικό ν* άγωνιστείς γιά νά μεταβάλλεις τϊς συνθήκες πού κάνουν δυνατή τή ληστεία. Ή φιλανθρωπία εϊναι μιά σωστή πράξη άλλά δέν πρέπει ό φιλάνθρωπος ν* άδιαφορεί γιά τις συνθήκες τής οι­ κονομικής άδικίας πού κάνουν άπαραίτητη τή φιλανθρωπία. Ενδέχεται ό ιερέας καί ό λευϊτης νά πίστευαν πώς άξίζει περιύσότερσ νά θεραπεύει κανείς τήν άδικία στήν πηγή της παρά νά σκύβει πάνω σέ μιά άπλή άνθρώπινη περίπτωση. νΙσως αύτές νά είναι οί πιθανές αιτίες τής άρνησής τους νά σταθούν* άλλά ύπάρχει ένας άκόμη λόγος πού συχνά άγνοεϊταί: φοβήθηκαν. Ό δρόμος τής 'Ιεριχους ήταν ένας δρό­ μος επικίνδυνος. "Οταν έπισκεφτήκαμε τούς Άγιους Τόπους ή γυναίκα μου κι* έγώ, νοικιάσαμε ένα αύτοκίνητο καί κάνα­ με τή διαδρομή άπό τήν 'Ιερουσαλήμ στήν Ιεριχώ . Ένώ κα­ τηφορίζαμε άργά αύτό τόν επικίνδυνο καί άνώμαλο δρόμο, είπα στή γυναίκα μου: «Τώρα καταλαβαίνω γιατί ό Χριστός διάλεξε αύτό τό δρόμο γιά νά τοποθετήσει τήν παραβολή του». Ή 'Ιερουσαλήμ κεϊται δυό χιλιάδες πόδια περίπου πάνο) άπ* τήν επιφάνεια τής θάλασσας καί ή 'Ιεριχώ χίλια πόδια πιό κάτω. Ή κάθοδος δέν μπορεϊ νά ύπερβεϊ τά τριάντα χιλιόμε­ τρα τήν ώρα. Πολλές άπότομες στροφές προσφέρονται γιά ε­ ν έδρα πού έκθέτουν τόν ταξιδιώτη σέ άπρόβλεπτες έπιθέσεις. νΑλλοτε ό δρόμος ονομαζόταν ή νΑνοδος του Αίματος. Πολύ πιθανόν λοιπόν ό ιερέας καί ό λευϊτης νά φοβήθηκαν πώς αν σταματήσουν θά τούς χτυπήσουν κι’ αύτούς. ν Ισως καί οί λη­ 28

ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ ΠΛΗΣΙΟΝ

στές νά ήταν άκόμη κοντά. ’Άλλωστε δέν θά μπορούσε κι* σ τραυματισμένος νά είναι ένας ψεύτικος τραυματισμένος, πού προσπαθούσε νά προσελκύσει τούς περαστικούς στό χώρο του7 γιά νά τούς ληστέψει γρήγορα και χωρίς κόπο; Φαντάζομαι πώς ό ιερέας και ό λευΐτης έθεσαν πρώτα στόν εαυτό τους τήν έρώτηση: «Τί θά πάθω άν σταματήσω γιά νά βοηθήσω αύτόν τόν άνθρωπο;» Μέ τή λογική του ενδιαφέροντος του ό καλός Σαμαρείτης άνέτρεψε τήν έρώτηση: «Τί θ" άπογίνει αύτός ό άνθρωπος αν δέν σταματήσω νά τόν βοηθήσω;» Ό καλός Σαμαρείτης διακατεχόταν άπό έναν επικίνδυνο άλτρουϊσμό. Αναρωτιόμαστε τόσο συχνά: «Τί θ^ απογίνουν ή θέση μου, τό κύρος μου, ή δουλειά μου αν άναμιχθώ σ’ αύτή τήν ύπόθεση; Τό σπίτι μου θά ναρκοθετηθεί; ή ζωή μου θά μπεϊ σέ κίνδυνο; θά πάω φυλακή;» Ό γνήσιος άνθρωπος άνατρέ­ πει πάντα τήν έρώτηση. Ό Ά λμ περ Σβάιτσερ δέν άναρωτήθηκε: «Τί θ’ άπογίνουν τό κύρος και ή άσφάλεια πού μου προσφέρει ή έδρα τοΰ πανεπιστημίου, τί θ" απογίνει ή στα­ διοδρομία μου τοΰ ερμηνευτή τοΰ Μπάχ άν εργαστώ γιά τό λαό τής Αφρικής;» Αντίθετα άναρωτήθηκε: «Τί θ* άπογίνουν αύτά τά εκατομμύρια τών τραυματισμένων άν δέν πάω νά τούς βοηθήσω;» Ό Αβραάμ Λίνκολν δέν σκέφτηκε: «Τί θά συμβεϊ μέ τή διακήρυξη τής χειραφέτησης καϊ τόν τερματι­ σμό τής δουλείας;» άλλά είπε: «Τί & άπογίνουν τά έκατομμύρια τών Μαύρων άν δέν ένεργήσω;» Ό Μαΰρος πού έχει μιά έπαγγελματική άπασχόληση δέν σκέφτεται: «Τί Θ* άπο­ γίνουν ή άσφάλεια πού μοΰ προσφέρει ή θέση μου, ή τοπο­ θέτησή μου στή μεσαία τάξη, ή προσωπική μου σιγουριά άν άναμιχθώ στήν κίνηση πού άγωνίζεται νά τερματίσει τό δια­ χωρισμό;» άλλά άναρωτιέταί: «Πότε Θ’ άπονεμηθεϊ δικαιοσύ­ νη καί τί θ* άπογίνουν τά πλήθη τών μαύρων πού δέν αίστάνθηκαν ποτέ τή ζεστασιά τής οικονομικής άσφάλειας άν δέν πάρω ενεργητικά καί τολμηρά μέρος σ> αύτή τήν κίνηση;» "Ενας άνθρωπος δέν κρίνεται έπιτέλους μέ τή θέση πού 29

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

καταλαμβάνει τις στιγμές τής ευκολίας καί τής άνεσης άλλά μέ τή θέση πού παίρνει τόν καιρό τής δοκιμασίας και τής δυ­ στυχίας. Ό γνήσιος πλησίον θά διακινδυνεύσει τή θέση του, τό κύρος του και τή ζωή του άκόμη γιά τήν ευτυχία τών άλ­ λων. Μέσα άπ* τις έπικίνδυνες πεδιάδες και τά αιχμηρά μο­ νοπάτια, θά οδηγήσει τόν Εξευτελισμένο και δυστυχισμένο άδελφό του σέ μιά ζωή εύγενέστερη και ψηλότερη. III Τέλος ό Σαμαρείτης ήταν προικισμένος μ’ έναν υπερβο­ λικό άλτρουϊσμό. Έπέδεσε τις πληγές του τραυματισμένου μέ τά ϊδια του τά χέρια καί τόν φόρτωσε στό ύποζύγιό του. θ ά του ήταν πιο εύκολο νά πληρώσει ένα κινητό νοσοκομείο, γιά νά μεταφέρει τόν άτυχή στήν κλινική, παρά νά διακινδυνεύ­ σει νά λερώσει μέ τό αίμα τά ώραϊα του ρούχα. Ό αύθεντικός άλτρουϊσμός δέν είναι μονάχα ή διάθεση νά προσφέρεις έλεημοσύνη· είναι ή δύναμη νά συμπαθείς. Ή Ελεημοσύνη είναι ή άπρόσωπη φροντίδα πού άναλαμβάνει νά καλύψει μιάν οικονομική άνάγκη, ή συμπάθεια είναι ή προ­ σωπική έγνοια πού προϋποθέτει τή συμμετοχή του ϊδιου μας του εαυτού. Τήν έλεημοσύνη μπορεϊ νά τήν προκαλέσει τό Ενδιαφέρον γιά τήν άφηρημένη έννοια τής άνθρωπότητας άλ­ λά τή συμπάθεια τή συνέχει ή μέριμνα γιά ένα συγκεκριμένο άνθρώπινο πλάσμα, πού βασανίζεται ριγμένο στή γωνιά του δρόμου. Ή συμπάθεια είναι ένα άδελφικό αίσθημα γιά τόν Ανθρωπο πού άγωνια, γιά τή θλίψη του, τήν άνάγκη του, τό βάρος του. Οί άγαθοεργές μας διαθέσεις άποτυχαίνουν δταν .στηρίζονται στήν έλεημοσύνη καί δέν τις παράγει ή πραγμα­ τική συμπάθεια. Ά ντί νά κάνουμε κάτι γιά τούς λαούς τής Άσίας καί τής Αφρικής άλλά νά τό κάνουμε μαζί μέ τούς ίδιους, κάναμε πολύ συχνά κάτι γι’ αυτούς. Ή έλεημοσύνη πού στερείται τής πραγματικής συμπάθειας οδηγεί σέ μιά και­ νούργια μορφή πατριαρχίας, πού άδυνατεί νά τή δεχτεί ό άν­ 30

ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ ΠΛΗΣΙΟΝ

θρωπος μέ σεβασμό γιά τόν έαυτό του. Τά δολλάρια μπορούν νά βοηθήσουν τά πληγωμένα στους σύγχρονους δρόμους τής ^Ιεριχοϋς παιδιά του θεου άλλά άν τά δολλάρια αύτά δέν τιροσφέρονται μέ συμπάθεια δέν βοηθουν οΰτε έκείνον πού τά προσφέρει, οΰτε έκείνον πού τά δέχεται. Εκατομμύρια δολ­ λάρια στάλθηκαν στήν Αφρική χάρη σ' άνθρώπους τής έκκλησίας, δίχως δμως νά παραχωρούν έστω και σ’ έναν μονα­ δικό μαύρο τό προνόμιο νά παρακολουθεί τή λειτουργία στήν έκκλησία τής δικής τους κοινότητας. Εκατομμύρια δολλάρια διοχετεύθηκαν στήν Αφρική μέ τήν μορφή τών επιχειρήσεων άπ’ τήν Επιτροπή τής Ειρήνης, χάρη στή ψήφο τών ϊδιων άνθρώπων πού άγωνίζονται σκληρά γιά νά εμποδίσουν τούς πρέσβεις τής Αφρικής νά γίνουν μέλη τών διπλωματικών τους λεσχών ή νά κατοικήσουν στήν ϊδια γειτονιά μ’ αύτούς. Ή Επιτροπή τής Ειρήνης θ’ άποτύχει όπωσδήποτε στήν προσπάθειά της νά κάνει κάτι γιά τούς δυστυχισμένους λαούς του κόσμου* θά πετύχει άν προσπαθήσει μέ δημιουργικό τρόπο νά συνεργαστεί μέ τούς ίδιους, θ ' άποτύχει σάν κίνηση άρνητική πού αποβλέπει νά έξαφανίσει τόν κομμουνισμό* θά πετύχει σάν θετική κίνηση μέ μοναδικά άποτελέσματα, άν άποσκοπεί στήν απαλλαγή του κόσμου άπ" τή φτώχεια, τήν αμά­ θεια, τήν άρρώστια. Τά χρήματα χωρίς άγάπη είναι άλάτι χω­ ρίς ούσία, πού δέν διαφέρει άπ* τήν καταπάτηση τού άνθρώπου άπ’ τούς άνθρώπους. Καλός πλησίον σημαίνει μιά προ­ σωπική στράτευση. Ό Σαμαρείτης έπέδεσε μέ τά χέρια του τά σωματικά τραύματα του πληγωμένου άνθρώπου άλλά διέ­ θετε άκόμη τόση άγάπη, δση χρειαζόταν γιά νά Θεραπεύσει και τΙς πληγές τού τραυματισμένου πνεύματός του. Άκόμη μιά άπόδειξη του ύπερβολικοϋ άλτρουϊσμου του καλού Σαμαρείτη ύπήρξε ή έπιθυμία του νά κάνει κάτι πε­ ρισσότερο απ’ δ,τι του έπέβαλλε τό καθήκον του. Δέν άρκέστηκε στήν περίθαλψη τού τραυματισμένου άλλά τόν φόρτω­ σε στό ύποζύγιό του, τόν μετέφερε στό νοσοκομείο, κατέθεσε τ* άπαραίτητα γιά τή συντήρησή του χρήματα, βεβαίωσε πώς 31

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

θά ήταν εύτυχής νά καλύψει ό ϊδιος τις πρόσθετες δαπάνες πού θά παρουσιάζονταν, «θά καταβάλω μόλις έπιστρέψω τά χρήματα πού στό μεταξύ θά δαπανηθοΰν γι* αύτόν». Και χω­ ρίς αύτή τή φροντίδα είχε ξεπεράσει ήδη κάθε έπιβλημένο κανόνα όσον άφορα τό καθήκον άπέναντι σ' έναν άγνωστο τραυματισμένο. Πήγε πιό πέρα άπ’ δσο χρειαζόταν. Ή άγάπη του ήταν πλήρης. Ό Dr Harry Emerson Fosdick &κανε μιά σημαντική διά­ κριση άνάμεσα στις υποχρεώσεις πού έπιβάλλονταχ και σ’ ε­ κείνες πού δέν γίνεται νά έπιβληθουν. Οί πρώτες ρυθμίζον­ ται μέ τούς κώδικες τής κοινωνίας και μέ τή σθεναρή επέμ­ βαση τών όργάνων τών προορισμένων γιά τή διατήρηση και τήν έφαρμογή τών νόμων. Ή παραβίαση αύτών τών ύποχρεώσεων πού έξετάζονται καί άναπτύσσονται στά χιλιάδες βιβλία του δικαίου, γέμισε πάμπολλες φυλακές. Ά λλά οί ύποχρεώσεις πού δέν έπιβάλλονται, δέν περιλαμβάνονται στους νό­ μους τής κοινωνίας. Γιατί άναφέρονται σέ τάσεις εσωτερικές, σέ πραγματικές σχέσεις άνθρώπου πρός άνθρωπο, σέ έκφράσεις συμπόνοιας πού οί δικαστικές συμβάσεις άδυνατούν νά ρυθμίσουν καί οί φυλακές δέν μπορούν νά δημιουργήσουν σέ περίπτωση πού άπουσιάζουν. Οί ύποχρεώσεις τής κατηγορίας αύτής άπορρέουν άπ* τήν προσωπική ύποταγή σ’ έναν έσωτερικό νόμο, πού είναι γραμμένος στήν καρδιά του άνθρώπου. Οι άνθρώπινοι νόμοι επιβεβαιώνουν τό δίκαιο, έναν άνώτερο νόμο πού γέννα ή άγάπη. Κανένας κώδικας δέν έπεισε ποτέ έναν πατέρα ν* άγαπήσει τά παιδιά του ή ένα σύζυγο νά δεί­ ξει στοργή στή γυναίκα του. Οί κανόνες τής δικαιοσύνης τόν ύποχρεώνουν νά προσφέρει στήν οίκσγένειά του τό ψωμί πού είναι άπαραίτητο γιά τή συντήρηση του σώματος, δέν τόν ύ­ ποχρεώνουν νά προσφέρει τό ψωμί τής άγάπης. "Ενας καλός πατέρας ύπακούει σ’ αύτό πού δέν είναι δυνατόν νά του έπιβληθεί έξωτερικά. Ό καλός Σαμαρείτης άντιπροσωπεύει τή συνείδηση τής άνθρωπότητας γιατί ύπακούει σ' δ,τι δέν είναι δυνατόν νά τοΰ έπιβληθεί. Κανένας νόμος στόν κόσμο δέν 82

ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ ΠΛΗΣΙΟΝ

μπορεϊ νά δημιουργήσει αύτή τήν ειλικρινή συμπάθεια, αύτή τήν ούσιαστική άγάπη, αύτόν τόν ολοκληρωμένο άλτρουϊσμό. Σήμερα στή χώρα μας δίνεται μιά μεγάλη μάχη. Μάχη γιά νά κατατροπωθεί τό τέρας πού όνομάζεται διαχωρισμός καί ό δίδυμος άδελφός του πού όνομάζεται διάκριση. Πρόκει­ ται γιά ένα τέρας πού μιά σχεδόν εκατονταετία κυριάρχησε στή χώρα αύτή και άφαίρεσε άπό εκατομμύρια μαύρους τήν αί­ σθηση τής άξιοπρέπειάς τους και τούς ύπέκλεψε τό φυσικό τους δικαίωμα τής ελευθερίας. Δέν πρέπει νά ύποκύψουμε στό πειρασμό και νά πιστέ­ ψουμε πώς οι νόμοι καί τά δικαστικά διατάγματα δέν παίζουν παρά ένα μικρό ρόλο στή λύση αύτού του προβλήματος. Οί νόμοι δέν έχουν τή δύναμη νά διαμορφώσουν τήν ήθική άλ­ λά μπορούν νά ρυθμίσουν τή συμπεριφορά τών άνθρώπων. Τά δικαστικά διατάγματα δέν μπορούν νά μεταβάλλουν τις καρ­ διές άλλά μπορούν νά έπιβάλλουν φραγμούς στούς αναίσθη­ τους. Ό νόμος δέν μπορεϊ νά έμπνεύσει άγάπη σ* έναν έργοδότη γιά τόν ύπάλληλό του άλλά μπορεϊ νά έμποδίσει τόν εργοδότη νά έπιβάλλει στόν ύφιστάμενό του μιά ένέργεια πού» τόν δυσαρεστεϊ. Οί σύνήθειες τών άνθρώπων, άν όχι και οί καρδιές τους μεταβάλλονταν καϊ μεταβάλλονται καθημερινά χάρη στις νομοθετικές πράξεις, τις δικαστικές άποφάσεις, τάί ποικίλα μέτρα. Νά μήν έπιτρέπουμε τόν έαυτό μας νά παραπλαναται άπό κείνους πού ύποστηρίζουν πως ή δύναμη του νόμου άδυνατεί νά τερματίσει τό διαχωρισμό. Άφοϋ άναγνωρίσαμε αύτό, όφείλουμε νά παραδεχτούμε πώς ή τελική λύση του φυλετικού προβλήματος έναπόκειται στήν καλή θέληση τών άνθρώπων νά ύπακούσουν σ’ έναν νόμο πού δέν τούς έχει έπιβληθεϊ έξωτερικά. Οι άποφάσεις τών δικαστηρίων και τά όργανα τής έφαρμογής τού νόμου έ­ χουν βέβαια μιάν άνεκτίμητη άξια γιά τήν πραγματοποίηση τής συγχώνευσης άλλά ή συγχώνευση δέν είναι παρά ένα βήμα, άναγκαϊο βέβαια άλλά μερικό, γιά τόν τελικό σκοπό πού μας ένδιαφέρει και πού είναι ένα πρότυπο ζωής άληθινά ύ­ 33 3

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

περπροσωπικής καί. ύπερομαδικής. Ή συγχώνευση θά κατα­ στρέψει τά νομικά φράγματα και θά ενώσει φυσικά τούς άν­ θρώπους άλλά κάτι άκόμη πρέπει ν* άγγίξει τις ψυχές και τις καρδιές γιά νά ένωθοϋν και πνευματικά οί άνθρωποι, άφου αύτό είναι φυσικό καί σωστό. Μιά δυναμική έφαρμογή τών πολιτικών δικαιωμάτων θά τερματίσει τή διάκριση στις δημό­ σιες ύπηρεσίες, πού έμποδίζει τήν πραγματική συγχώνευση τών άνθρώπων άλλά δέν μπορεϊ νά έξαλείψει τούς φόβους, τις προκαταλήψεις, τήν περηφάνεια καί τόν παραλογισμό πού δέν επιτρέπουν τήν άνάπτυξη μιας όλοκληρωμένης κοινω­ νίας. Οί σκοτεινές καϊ δαιμονισμένες αύτές διαθέσεις δέν θά Εξαφανιστούν παρά μέ τήν κατάχτηση τών άνθρώπων απ’ τόν αθέατο έσωτερικό νόμο πού τούς ύποτάσσει στήν πεποίθηση τής άδελφοσύνης τών άνθρώπων καί τούς πείθει πώς ή άγά­ πη είναι γιά τήν άνθρωπότητα τό πιο ισχυρό δπλο τής προ­ σωπικής καί κοινωνικής μεταμόρφωσης. Ή συνταύτιση θά πραγματοποιηθεί μέ γνήσιους «πλησίον» πού θά έχουν θελη­ ματικά ύποταχτεϊ σέ άνεπίβλητες ύποχρεώσεις. Περισσότερο άπό όποιαδήποτε άλλη φορά στό παρελθόν, φίλοι μου, οί άνθρωποι δλων τών φυλών καί τών εθνών έπιθυμουν σήμερα τήν καλή γειτνίαση. Ή στράτευση σέ μιά διε­ θνική πολιτική πού σκοπό της θά έχει τή καλή συμβίωση τών λαών δέν είναι μιά εφήμερη συγκίνηση· είναι ή μάχη γιά έ­ να τρόπο ζωής, πού θά μεταβάλει τή σημερινή περιπέτεια του ανθρώπου σ* έναν ύμνο δημιουργικής δραστηριότητας. Αρκε­ τά πληρώσαμε τήν πολυτέλεια τής τοποθέτησής μας έξω άπό τά προβλήματα του κόσμου. Μιά άνάλογη παραφροσύνη ονο­ μαζόταν παλιότερα ηθική άδυναμία* μέ τά σημερινά δεδομέ­ να οδηγεί στήν παγκόσμια αύτοκτονία. Δέν θά μπορέσουμε γιά πολύ διάστημα νά έπιζήσουμε πνευματικά χωρισμένοι μέσα σ’ έναν κόσμο πού έχει γεωγραφικά ένωθεϊ. Σ έ τελευ­ ταία άνάλυση δέν μπορώ ν* άγνοήσω τόν τραυματισμένο τής 'Ιεριχοΰς γιατί είναι ένα κομμάτι του ίδιου μου του έαυτοϋ 34

ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ ΠΛΗΣΙΟΝ

δπως κι* έγώ είμαι ένα κομμάτι του έαυτοϋ του. Ό πόνος του μέ μειώνει ένώ ή σωτηρία του μέ μεγαλύνει. Στήν άναζήτηση μιας πρότυπης άγάπης γιά τόν πλησίον πού νά μεταβάλλεται σέ πραγματικότητα έχουμε γιά οδηγό, αν έξαιρέσουμε τό έμπνευσμένο παράδειγμα του καλοϋ Σα­ μαρείτη, τή μεγαλόψυχη ζωή του Χρίστου μας. Ό άλτρουϊσμός του ύπήρξε παγκόσμιος γιατί δέν διαχώριζε τούς άνθρώ­ πους άλλά τούς έβλεπε δλους σάν άδελφούς. Ό άλτρουϊσμός του ύπήρξε έπικίνδυνος γιατί διέσχισε θεληματικά επικίνδυ­ νους δρόμους γιά ένα λόγο πού τόν πίστευε σωστό. Ό άλτρουϊσμός του ύπήρξε ύπερβολικός γιατί προτίμησε νά πεθάνει στό Σταυρό καί ή ιστορία δέν έχει νά μας προσφέρει πιό λαμπρό παράδειγμα άνεπίβλητης ύποταγής.

:Η &υναχιΐΛ*^ ojuo^iot Cn5

'7ο>η5 6jj6tft£^5jftfcii

SlotpiOuJS <χη; "&>γγ KvcaJlATL0u)6tAl €.ru&zpoc^v) χίτο α,νΑρώηΐ'νου ovtipov Χχ\<> εΚ^^ν>βν\ς.

Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ ΑΓΑΠΗ Ό ίέ ’Ιησονς ελεγε* πάτερ, αφ&ζ αντοις* αΰ ^άρ όϊδαοι τί ποιονσι. (Κατά Λουκαν, Κεφ. 23, 34).

I Τό μεγαλείο τής ψυχής του Χρίστου σπάνια έκφράζεται στήν Καινή Διαθήκη μέ μεγαλύτερη καθαρότητα καί έπισημότητα fat δση μέσα στά λόγια πού μας έρχονται άπ' τό σταυ­ ρό. «Πατέρα, συχώρεσέ τους γιατί δέν ξέρουν τί κάνουν». Είναι ή υψιστη έκφραση τής αγάπης. Αδυνατούμε νά καταλάβουμε έντελώς τή βαθιά σημασία τής προσευχής του Χριστού αν δέν έχουμε προσέξει πώς τό κείμενο άρχίζει μέ τή λέξη «δταν». Στό προηγούμενο έδάφιο διαβάζουμε: «'Όταν έφτασαν στόν τόπο — τόν άποκαλούμενο λόφο τού κρανίου — τόν σταύρωσαν μέ τέτοιο τρόπο πού οί κακούργοι νά είναι ό ένας δεξιά κι ό άλλος αριστερά του». Τότε ό Χριστός λ έγ ει: «Πατέρα, συχώρεσέ τους». 'Ό ταν βυ­ θιζόταν στήν άβυσσο μιας άπερίγραπτης άγωνίας. Ό τα ν ό έξευτελισμός του άνθρώπου έφτανε στό έσχατο δριο. 'Όταν πέθαινε μ* έναν άτιμωτικό θάνατο. 'Ό ταν τά διεστραμμένα χέρια της δημιουργίας είχαν τολμήσει νά σταυρώσουν τόν μοναδι­ κό γιο του Δημιουργού. Τότε ό Χριστός λέγει: «Πατέρα, συ­ χώρεσέ τους», θ ά μπορούσε νά είχε πεί κάτι διαφορετικό, θ ά μπορούσε νά είχε πεϊ: «Πατέρα, έκδικήσου τους» ή «Πατέρα, ρίξε τόν παντοδύναμο κεραυνό τού δίκαιου θυμού σου και κατάστρεψέ τους» ή άκόμη «Πατέρα, έλευθέρωσε τόν χείμαρρο της δικαιοσύνης καί έπίτρεψε νά τούς κατακαλύψει ή τρομε­ ρή χιονοστιβάδα τής πληρωμής». Τίποτε δμως άπ’ δλα αύτά δέν ύπήρξε ή έπίκλησή του. ’Ά ν καί ύποταγμένος σέ μιά τρο37

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

μερήν άγωνία, δοκιμάζοντας £να φοβερό πόνο, περκρρονημένος και έγκαταλειμένος, φωνάζει: «Πατέρα, συχώρεσέ τους». ’Ά ς ξαναπιάσουμε τά δυό θεμελιώδη μαθήματα πού μάς προσφέρει τό κείμενο αυτό. Σ έ πρώτο επίπεδο άποτελεί μιά θαυμαστή έκφραση τής ικανότητας του Χρίστου νά συγκεράζει τό λόγο μέ την πρά­ ξη. Μιά άη τις μεγάλες τραγωδίες τής ζωής είναι πώς σπά­ νια οί άνθρωποι ρίχνουν μιά γέφυρα άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη, άνάμεσα στήν κίνηση και τήν ομιλία. Πολλοί ά­ νάμεσα σέ μάς βασανίζονται άπό μιάν έπίμονη σχιζοφρένεια. Ά πό τή μιά πλευρά διδάσκουμε μέ ύπερηφάνεια κάποιες ύψιστες και εύγενείς άρχές καί άπό τήν άλλη εφαρμόζουμε άξιοθρήνητα τήν άκριβή άντίθεση τών άρχών αυτών. Τις ζωές μας τις χαραχτηρίζει πολύ συχνά τό σφρίγος τής πίστης και ή άναιμία τής δράσης! Μιλούμε μέ παρρησία γιά τήν προσή­ λωσή μας στίς άρχές του χριστιανισμού άλλά ή ζωή μας είναι γεμάτη είδωλολατρικές συνήθειες. Διακηρύττουμε τήν πίστη μας στή δημοκρατία άλλά στήν πράξη έφαρμόζουμε μέ άξιολύπητο τρόπο τό άκριβώς άντίθετο του δημοκρατικού ιδεώδους. Μιλούμε μέ πάθος γιά τήν ειρήνη και προετοιμάζουμε άδιάκοπα τόν πόλεμο. Υπερασπιζόμαστε τήν ύψηλή ύπόθεση τής δικαιοσύνης και άκολουθοϋμε άποφασιστικά τή φτηνή οδό τής αδικίας. Αύτή ή περίεργη διχοτόμηση, αύτό τό Θλιβερό χαν­ τάκι άνάμεσα σέ κείνο πού πρέπει νά είναι κανείς και σέ κείνο πού είναι, εμφανίζει τήν τραγική πλευρά του γήινου προσκυ­ νήματος του άνθρώπου. Μέσα όμως στή ζωή τού Χριστού διαπιστώνουμε πώς τό γεφύρι ρίχτηκε. Ποτέ άλλοτε στήν ίστσρία δέν ύπήρξε ύψηλότερο παράδειγμα ένότητας άνάμεσα στό λόγο καί τήν πρά­ ξη. 'Όσο κρατούσε ή βασιλεία του στά ήλιόλουστα χωριά τής Γαλιλαίος, ό Χριστός μιλούσε μέ πάθος γιά τή συγγνώμη. Ή παράξενη αύτή θεωρία ξύπνησε τό φιλοπερίεργο πνεύμα τού Πέτρου: «Κύριε, ποσάκις άμαρτήσει εις έμέ ό αδελφός μου και άφήσω αύτώ; 2ως έπτάκις;». (Κατά Ματθαίον Κεφ. 18r 38

Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ ΑΓΑΠΗ

21). Ό Πέτρος ήθελε νά είναι πιστός στό νόμο και τή στατι­ στική. Ά λλά ό Χριστός άπάντησε βεβαιώνοντας πώς ή συγ­ γνώμη δέν γνωρίζει δρια. «Δέν θά σου πω ώς επτά φορές άλ­ λά ώς εβδομήντα φορές τό επτά φορές». Μ’ άλλα λόγια ή συγγνώμη δέν είναι θέμα ποσότητας άλλά ποιότητας. Δέν μπορεϊ νά συγχωρήσει ένας άνθρωπος άν ή συγγνώμη δέν προσφέρεται άπ’ τό βάθος τής ύπαρξής του. Ή συγγνώμη δέν εί­ ναι μιά συμπτωματική πράξη. Είναι μιά άδιάκοπη διάθεση. Ό Χριστός δίδασκε έπίσης τούς όπαδσύς του ν’ άγαποΰν τούς έχθρούς τους καί νά προσεύχονται γιά κείνους πού τούς περιφρονοϋσαν. Ή διδασκαλία αύτή έφτανε στά αύτιά πολ­ λών σάν μιά περίεργη μουσική πού έρχόταν άπό μιάν άγνω­ στη χώρα. Τούς είχαν μάθει νά μισούν τούς έχθρούς τους καί ν* άγαποϋν τούς φίλους τους. Οι ζωές τους είχαν σχηματιστεί, όσον άφορά τή μετάνοια σύμφωνα μέ τή μακριά τιμημένη πα­ ράδοση του νόμου τών άντιποίνων. Ό Χριστός τούς διδάσκει τώρα πώς μονάχα μέ μιά δημιουργική άγάπη γιά τούς έχθρούς τους μπορούν νά είναι παιδιά του ούρανίου τους Πατέρα καί ακόμη πώς ή άγάπη και ή συγγνώμη είναι άπαραίτητες προϋ­ ποθέσεις γιά τήν πνευματική ώριμότητα. Ή στιγμή της δοκιμασίας φτάνει. Ό Χριστός, ό άγνός γιος του Θεού, άπλωμένος πάνω σ’ έναν όρθιο σταυρό, πέρνα μιά φοβερή άγωνία. Ποιά θέση μπορεϊ νά ύπάρχει άκόμη έδώ γιά τήν άγάπη καϊ τή συγγνώμη; Πώς θ’’ άντισταθεϊ ό Χρι­ στός; Τί θά πεί; Ή άπάντηση στά έρωτήματα αύτά έκδηλώνεται μέ μιά μεγαλειώδη λαμπρότητα. Ό Χριστός άνασηκώνει τό στεφανωμένο μ’ άγκάθια κεφάλι του κι αποκρίνεται μ’ αύ­ τά τά λόγια στις έγκόσμιες διαστάσεις: «Πατέρα, συχώρεσέ τους γιατί δέν ξέρουν τί κάνουν». Είναι ή ώραιότερη ώρα του Χρίστου. Είναι ή ούράνια άπάντησή του στή γήινη συνάντη­ σή του μέ τή μοίρα. Διακρίνουμε τό μεγαλείο τής προσευχής αύτής όταν τή συγκρίνουμε μέ τή φύση. Μέσα στό τετελεσμένο τής κατα­ σκευής της, άπρόσωπη, ή φύση δέν συγχωρεϊ. Μπροστά στίς 39

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

Ικετευτικές παρακλήσεις του άνθρώπου του άρπαγμένου άπό μιά μανιασμένη θύελλα ή στήν κραυγή του έργάτη πού πέ­ φτει άπό τή σκαλωσιά, ή φύση δέν έκφράζει παρά μιά παγε­ ρή, άτάραχη καϊ χωρίς πάθος άδιαφορία. Ό φείλει νά παραμείνει πιστή στους σταθερούς καί άμετάβλητους νόμους της. 'Ό ταν οί νόμοι αύτοί παραβιάζονται, δέν έχει άλλη δυνατό­ τητα νά έκφραστεϊ παρά ν’ άκολουθήσει άμείλικτα τό δρόμο τής ομοιομορφίας. Ή φύση δέν συγχωρεϊ, δέν μπορεϊ νά συγχωρεί. Συγκρίνετε, λοιπόν, τήν προσευχή του Χρίστου μέ τήν άπροθυμία του άνθρώπου νά συγχωρεϊ. Ζοϋμε σύμφωνα μέ μιά φιλοσοφία πού θέλει τή ζωή νά κυριαρχείται άπό τήν έκδίκηση ή άπό τή σωτηρία των προσχημάτων. Στή Γάζα, τυφλός ό Σαμψών προσεύχεται μέ πάθος γιά τούς εχθρούς του... άλ­ λά γιά τήν καταστροφή τους. Ή δυναμική ομορφιά τής άνθρώπινης ζωής έξευτελίζεται διαρκώς απ’ τήν άκατάπαυστη έπιστροφή του άνθρώπινου όνείρου τής εκδίκησης. ’Ή συγ­ κρίνετε άκόμη τήν προσευχή του Χρίστου μέ μιά κοινωνία τό ϊδιο άπρόθυμη νά συγχωρεϊ. Ή κοινωνία οφείλει νά *εχει τούς κανόνες καί τά πρότυπά της. Ό φ είλει νά έχει τούς νο­ μικούς της έλέγχους καί τούς δικαστικούς της χαλινούς. Αύ­ τοί πού άψηφοϋν τούς κανόνες της καί αύτοί πού παραβαί­ νουν τούς νόμους της έγκαταλείπονται συχνά στή σκοτεινή άβυσσο τής άποδοκιμασίας κ' έχει χαθεί γι* αύτούς ή ελπίδα μιας διαφορετικής τύχης. Ρωτήστε μιά νέα γυναίκα πού σέ μιά στιγμή ξέχειλη άπό πάθος εγίνε μητέρα ένός παράνομου παιδιού, θ ά σας πεϊ πώς ή κοινωνία δέν συγχωρεϊ. Φτάσετε άκόμη ώς τίς φυλακές δπου κρατούνται σι καταδικασμένοι σέ θάνατο καί μιλήστε μέ τά τραγικά αύτά θύματα τής έγκληματικότητας. Ένώ έτοιμάζονται νά προχωρήσουν τάχα άδιάφσρα πρός τήν ήλεκτρική καρέκλα, τό βουβό τους παράπονο είναι πώς ή κοινωνία δέν συγχωρεϊ. Ή ποινή του θανάτου είναι ή τελική απόδειξη, πού μ’ αύτήν ή κοινωνία διακηρύττει πώς δέν συγχωρεϊ.

Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ ΑΓΑΠΗ

Αύτή εϊναι ή ιστορία τής άνθρωπότητας δπως τήν γνωρί­ ζουμε. Παρατηρώντας κανείς τούς ώκεανούς τής ιστορίας, θά δει νά έρχονται καταπάνω του άσταμάτητα τά κύματα τής Εκδίκησης. Ό άνθρωπος δέν ύψώθηκε ποτέ πιό πάνω άπό τά κελεύσματα του νόμου τών άντιπσίνων: «Ψυχήν άντί ψυχής, όφθαλμόν άντί όφθαλμοϋ, όδόντα άντί όδόντος, χεϊρα άντί χειρός, πόδα άντί ποδός». ( ’Έξοδος Κεφ. 21, 23). *Αν καί ό νόμος τής εκδίκησης δέν λύνει κανένα κοινωνικό πρόβλημα, οι άνθρωποι Εξακολουθούν νά ύπακούσυν στά καταστρεπτικά του προστάγματα. Ή ιστορία είναι γεμάτη άπό τά χαλάσματα Εθνών και άτόμων πού άκολούθησαν τόν άπατηλό αύτό δρόμο. Α π ' τό ύψος του σταυρού ό Χριστός διακήρυξε Επίσημα έναν ψηλότερο νόμο. Γνώριζε πώς ή παλιά φιλοσοφία του «όφθαλμόν άντί όφθαλμοϋ» θ’ άφηνε δλο τόν κόσμο τυφλόν. Δέν προσπάθησε νά νικήσει τό κακό μέ τό κακό. Νίκησε τό κακό μέ τό καλό. Σταυρωμένος άχτ τό μίσος άπάντησε μέ τήν άγάπη. Τί ύπέροχο μάθημα I Οί γενιές μπορούν νά γεννιούνται καί νά Εξαφανίζονται, οί άνθρωποι νά Εξακολουθούν νά λα­ τρεύουν τό θεό τής Εκδίκησης και νά ύποκλίνονται στό βωμό τών άντιποίνων. Άλλά παντού καί πάντοτε μιά νοσταλγική ανάμνηση θά μάς έρχεται άπ’ αύτό τό εύγενικό μάθημα πού δόθηκε πάνω στό Γολγοθά: μονάχα ή καλωσύνη μπορεϊ νά ξε­ ριζώσει τό κακό, μονάχα ή άγάπη μπορεϊ νά νικήσει τό μίσος. II Ή προσευχή τού Χριστού στό σταυρό μάς προσφέρει ένα δεύτερο μάθημα. Άποτελεϊ μιάν απόδειξη τής βεβαιότητας πού κατείχε τόν Χριστό γιά τήν πνευματική καί ψυχική τύφλωση τού άνθρώπου. «Δέν ξέρουν τί κάνουν». Άσκήμια τους ήταν ή τύφλωση. Άνάγκη τους ήταν τό φώς. 'Οφείλουμε ν* άναγνωρίσουμε πώς ό Χριστός δέν σταυρώθηκε μονάχα άπ’ τήν κακία άλλά κι άπό τήν τύφλωση. Οί άνθρωποι πού φώναζαν 41

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

«Σταυρώστε τον» ήταν περισσότερο τυφλοί παρά κακοί. Ό χλευασπκός όχλος πού πλημμύριζε τό δρόμο του Γολγοθά άποτελουνταν άπό άνθρώπους περισσότερο τυφλούς παρά κα­ κούς. Δέν γνώριζαν τί έκαναν. Τί τραγωδία! Ή ιστορία είναι γεμάτη άπό μαρτυρίες αύτης τής θλιβε­ ρής τραγωδίας. Πριν άπό πολλούς αιώνες ένας σοφός πού άκουγε στό όνομα Σωκράτης καταδικάστηκε άπό συνανθρώ­ πους του σέ θάνατο. Τού έδωσαν νά πιει τό κώνειο. Οι άν­ θρωποι πού τόν καταδίκασαν δέν ήταν άνθρωποι κακοί, ουτε στις φλέβες τους έτρεχε διαβολικό αίμα. Αντίθετα ήταν πολί­ τες τής Ελλάδας ειλικρινείς και άξιοσέβαστσι. Πίστευαν είλικρινά πώς ό Σωκράτης ήταν άθεος γιατί ή άντίληψή του γιά τό θ εό είχε ένα φιλοσοφικό βάθος πού έλειπε άπό τις πατροπαράδοτες άντιλήψεις. Ή τύφλωση καταδίκασε τόν Σω­ κράτη σέ θάνατο-, όχι ή κακία. Ό Σαούλ δέν μισούσε τούς χριστιανούς δταν τούς καταδίωκε. ‘’Ήταν ένας ειλικρινής και συνειδητός εύσεβής μέσα στά δρια πού τού καθόριζε ή ισραηλινή του πίστη. Πίστευε πώς βρισκόταν στό σωστό δρόμο. Καταδίωκε τούς χριστιανούς όχι γιατί δέν είχε εύθύτητα άλ­ λά γιατί τού έλειπε τό φώς. Οι χριστιανοί πού δημιούργησαν τις ιερές έξετάσεις και τις προσβλητικές καταδιώξεις δέν ή­ ταν άνθρωποι κακοί άλλά άνθρωποι πού είχαν λάβει λαθεμέ­ νη άγωγή. Οί ιερείς πού πίστευαν δτι έχουν θεία άποστολή V άντιστέκσνται στήν πρόοδο τής έπιστήμης, είτε μέ τή μορ­ φή τής επανάστασης τού Κοπέρνικου έμφανιζόταν αύτή είτε μέ τή μορφή τής θεωρίας τού Δαρβίνου, δέν πολεμούσαν τό κακό, άλλά οί γνώσεις τών ϊδιων ήταν λαθεμένες. ’Έτσι τά λόγια τού Χριστού πάνω στό σταυρό δίνουν μέ πληρότητα μιά άπ τις πιό μεγάλες τραγωδίες τής ιστορίας: «Δέν ξέρουν τί κάνουν». Ή τραγική αύτή τύφλωση παρουσιάζεται στις μέρες μας μ’ άκόμη περισσότερους καί πιό ειδεχθείς τρόπους. Υπάρ­ χουν άνθίρωοηοι πού πιστεύουν άκόμη δτι ό πόλεμος είναι ή άπάντηση στά προβλήματα του κόσμου. Δέν είναι κακοί. Ά ν42

Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ ΑΓΑΠΗ

τίθετα είναι πολίτες καλοί και σεβαστοί, πού οί ιδέες τους: εμφανίζονται κάτω άπ’ τή σημαία του πατριωτισμού. Μιλούν γιά ισορροπία του τρόμου. Πιστεύουν είλικρινά δτι ή άμιλλα στούς Εξοπλισμούς θά έχει συνέπειες περισσότερο ωφέλιμες παρά καταστρεπτικές. Απαιτούν έτσι μέ πάθος βόμβες μεγα­ λύτερες, πυρηνικές άποταμιεύσεις σημαντικότερες, ταχύτερα διαβλητικά μηχανήματα. Ή φρόνηση πού δίνει ή πείρα θά μπορούσε νά μας διδάξει πώς ό πόλεμος είναι ξεπερασμένος. Μπορεϊ νά ύπήρξε έποχή πού ό πόλεμος, σάν άρνητικό έστω άγαθό, νά εμπόδιζε τήν έξάπλωση μιας καταστρεπτικής δύ­ ναμης, άλλά ή καταστρεπτική δύναμη τών σύγχρονων δπλων είναι τόσο μεγάλη ώστε άποκλείει τή δυνατότητα πού ό πό­ λεμος θά μπορούσε νά προσφέρει σάν άρνητικά άγαθό. "Αν πιστεύουμε δτι ή ζωή άξίζει νά μή σβήσει καϊ δτι ό άνθρω­ πος έχει τό δικαίωμα νά έπιζήσει τελικά, οφείλουμε ν* άπομακρύνουμε τή λύση του πολέμου σάν ένδεχόμενο. "Ενας πόλεμος, έστω καί περιορισμένος, δέν θ* άφηνε πίσω του πα­ ρά μιά καταστροφική κληρονομιά άνθρώπινου πόνου, πολιτι­ κής ακαταστασίας, πνευματικής άπογοήτευσης. "Ενας παγκό­ σμιος πόλεμος — ό θεός νά μας φυλάγει — δέν θ’ άφηνε πί­ σω του παρά φωτιά νά τήν σκεπάζει ή στάχτη — σιωπηλή μαρτυρία ένός άνθρώπινου είδους πού ή παραφροσύνη του τό οδήγησε σ’ έναν πρώιμο θάνατο. Ύπάρχουν άκόμη άνθρω­ ποι πού πιστεύουν είλικρινά δτι ό άφοπλισμός είναι μιά συμ­ φορά καί οί διαπραγματεύσεις άνάμεσα στά έθνη μιά βλαβε­ ρή απώλεια χρόνου. Τόν κόσμο μας τόν άπειλεϊ ή άπαίσια προοπτική τής πυρηνικής καταστροφής, γιατί είναι πάρα πολ­ λοί άκόμη έκεϊνοι πού δέν ξέρουν τί κάνουν. Σημειώστε άκόμη δτι ή άλήθεια τού κειμένου αύτοϋ δέν συνανταταχ μονάχα στις περιπτώσεις πού προαναφέραμε άλ­ λά προπαντός στις φυλετικές σχέσεις. Ή δουλεία στήν ’Α­ μερική όιαιωνίστηκε καί χάρη στήν άνθρώπινη κακία βέβαια καί χάρη στήν άνθρώπινη τύφλωση. Στήν πραγματικότητα ή βασική αιτία του δουλοκατακτητικοϋ καθεστώτος, μπορεϊ μέ 43

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

μιά εύρύτατη προοπτική γ* άποδοθεί στον οικονομικό παρά­ γοντα. Καταλάβαιναν οί άνθρωποι δτι ένα καθεστώς τόσο επι­ κερδές οικονομικά δφειλε νά δικαιολογείται και ηθικά. Δημι­ ούργησαν καί διατύπωσαν θεωρίες γιά τή φυλετική ύπερο^ή των λευκών. Τά λογικοφανή καί καθόλου λογικά έπιχειρήματά τους κάλυπταν ολοφάνερα ψέματα μέ τόν δήθεν ά<διάβλητο μανδύα τής ορθότητας. Αύτή ή δραματική προσπά­ θεια νά δοθεί μιά ηθική Επικύρωση σ ένα επικερδές οικονο­ μικό σύστημα δημιούργησε τή θεωρία τής λευκής ύπεροχής. Ή θρησκεία καί ή Βίβλος κλήθηκαν γιά νά δώσουν ένα χα­ ρακτήρα άδιάβλητο στό καθεστώς πού δημιουργήθηκε. Ε π ι­ καλέστηκαν τήν έπιστήμη γιά ν’ άποδείξουν τή βιολογική κα­ τωτερότητα τών μαύρων. Ή ϊδια ή φιλοσοφική λογική παρα­ μορφώθηκε γιά νά δώσει μιά πνευματική άξιοπιστία στό σύ­ στημα τής δουλείας. Κάποιος έθεσε τό Επιχείρημα τής κατω­ τερότητας τών Νέγρων σέ μιά ώραία όμολογουμένως παραλ­ λαγή του άριστοτελικου συλλογισμού: Ό άνθρωπος πλασμένος και* εικόνα τον Θεόν* κι9 δμως, πασίγνωστο, ό Θεός νέγρος δεν είναι. ”Ισον: Ό νέγρος ανϋ'ρωπος δεν είναι. Συνδέσανε, λοιπόν, κάποιοι μ’ άρκετή επί δεξιότητα τά στοιχεία πού τούς πρόσφερνε ή θρησκεία, ή έπιστήμη καί ή φιλοσοφία, γιά νά στηρίξουν τή θεωρία τής λευκής ύπερο­ χής. Σ έ λίγο ή ίδέα αύτή βρισκόταν τυπωμένη σ’ δλα τά έγχειρίδια κι άκόμα τήν δίδασκαν καί τήν διέδιδαν άπ' τό ύ­ ψος δλων τών εδρών. *Έγινε ή ιδέα αύτή άναπόσπαστο μέ­ ρος τής παιδείας. Και οί άνθρωποι δέχτηκαν τήν ίδέα αύτή, δχι σάν τήν έκλογίκευση ένός ψέματος, άλλά σάν τήν έκ­ φραση μιας έσχατης άλήθειας. νΕφτασαν νά πιστεύουν, καί μάλιστα χωρίς κανένα ένδοιασμό, δτι ή μαύρη φυλή είναι κα­ τώτερη απ’ τή φύση της καί δτι τή δουλεία τήν είχε θελήσει ό θεός. Τό 1857 τό σύστημα τής δουλείας κέρδισε τό μεγαλύτε­

Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ ΑΓΑΠΗ

ρο νομικό του στήριγμα. Και τούτο χάρη στις διασκέψεις του1 Ανώτατου Δικαστηρίου τών Ενωμένων Πολιτειών, στή δίκη Dred Scott. Τό δικαστήριο αποφάσισε τήν άφαίρεση κάθε δικαιώματος άπό τή μαύ,ρη φυλή και τήν άναγνώριση του άπόλυτου σεβασμού στή λευκή. Οι δικαστές πού έβγαλαν τήν άπόφαση αύτή δέν ήταν άνθρωποι διεστραμμένοι. Αντίθετα,, ήταν άνθρωποι άξιοσέβαστσι και πιστοί στό καθήκον τους. ’Αλλά ήταν καί τά θύματα τής ψυχικής και τής πνευματικής τύφλωσης. Δέν γνώριζαν τί έκαναν. Ή συνέχιση του δουλοκατακτητικοϋ καθεστώτος όφείλεται σέ άνθρώπους ειλικρινείς άλλά πνευματικά άμαθεϊς. Τή δραματική αύτή τύφλωση τήν συναντούμε έπίσης στο φυλετικό διαχωρισμό, πού είναι ό πλησιέστερος συγγενής τής δουλείας. Τήν ειλικρίνεια στήν πίστη και τή σοβαρότητα στήν αιτιολογία θά τήν συναντήσει κανείς σ’ άρκετούς από τούς πιό θερμούς ύποστηρικτές τού διαχωρισμού. ’Ά ν και πολ­ λοί άπ* τούς άρκετούς αύτούς άνθρώπους είναι ύπέρ του φυ­ λετικού διαχωρισμού γιά λόγους καθαρά πολιτικής σκοπιμό­ τητας και οικονομικών ώφελημάτων, ολόκληρη ώστόσο ή άν* τίσταση τους έμφανίζεται μέ τή μορφή τής περιφρούρησης τών θρησκευτικών πεποιθήσεων. Σκέφτονται δτι ό διαχωρι­ σμός αύτός είναι ώφέλιμος γιά τούς έαυτούς τους, γιά τά παι­ διά τους και γιά τό έθνος τους, καϊ έπομένως άποτελεί δύναμή τους νά τόν διατηρήσουν. Συχνάζουν στις εκκλησίες και ή θρησκευτική πίστη τών γονιών τους άποτελεϊ και δικό τους ίδεώδες. θέλοντας μάλιστα νά δικαιολογήσουν θρησκευτικά τήν πεποίθησή τους, λένε δτι ό θεός ύπήρξε ό πρώτος όπαδος τού διαχωρισμού. «Τά κόκκινα πουλιά και τά γαλάζια πουλιά δέν πετούν μαζί». Επιμένουν άκόμη δτι οι άπόψεις τους πά­ νω στό διαχωρισμό μπορούν νά ερμηνευτούν λογικά και νά θεμελιωθούν ήθικά. θέλοντας νά δικαιολογήσουν τήν πίστη τους στή λευκή φυλή στρέφονται σέ κάποιο ψευτοεπιστημονικό γραφτό καί ισχυρίζονται δτι ό έγκέφαλος τού μαύρου είναι μικρότερος άπό κείνον τού άσπρου. Δέν γνωρίζουν ή 45

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

άρνούνται νά γνωρίσουν δτι ή άποψη γιά τό άνώτερο ή τό κατώτερο μιας φυλής άναιρέθηκε μέ τή μεγαλύτερη σαφή­ νεια άπ’ τήν άνθρωπολογική επιστήμη. Μεγάλοι άνθρωπολόγοι καθώς οί Ruth Benedict, Margaret Mead και Melville Herskovits συμφωνουν μέ τήν άποψη δτι, αν μπορεϊ νά ύπάρχουν στό βάθος κάθε φυλής άνώτερα ή κατώτερα άτομα, δέν ύπάρχουν βεβαιωμένα άνώτερες η κατώτερες φυλές. Άρνοϋνται άκόμη νά δεχτούν οί οπαδοί του φυλετικού διαχωρι­ σμού τις άπσδείξεις πού προσκόμισε ή έπιστήμη γιά τήν ύ­ παρξη τεσσάρων ομάδων αϊματος και δτι τις τέσσερες αύτές ομάδες τις συναντά κανείς στό βάθος τής οποιοσδήποτε φυ­ λής. Πιστεύουν τυφλά στήν αμετακίνητη άξία ένός δεινού πού άπσκαλεϊται διαχωρισμός και στήν άθάνατη άλήθεια ένός μύ­ θου πού άποκαλεϊται λευκή ύπεροχή. Τί τραγωδία! Αύτή ή συνειδησιακή τύφλωση οδήγησε στό σταυρό έκατομμύρια μαύρους. Μέ τόν Χριστό στό σταυρό οφείλουμε νά κοιτάξου­ με τούς δυνάστες μας μέ άγάπη και νά πούμε: «Πατέρα, συχώρεσέ τους γιατί δέν ξέρουν τί κάνουν». III Α π ’ αύτά πού προσπάθησα νά πώ πρέπει νά βγαίνει τώρα τό συμπέρασμα δτι ή ειλικρίνεια και ή συνείδηση μόνες δέν άρκούν. Ή ιστορία άπέδειξε δτι οί εύγενεϊς αύτές άρετές μπορούν νά έκφυλιστουν σέ έπικίνδυνα έλαττώματα. Γίνον­ ται πολύ έπικίνδυνες δσο τίποτε άλλο στόν κόσμο ή ειλικρί­ νεια χωρίς τή γνώση καί ή συνείδηση χωρίς τή δράση. Ό Σαίξπηρ έγραψε: Γ ια τί καϊ τά γλυκύτερα τον κόσμον αντον στνφίζονν ατην πρακτική τους άοκηοη. Χ ειρό τερη είναι ή μυρω διά του οαπισμένον κρίνον άτι ότι τον άγριόχορτον.

4G

Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ ΑΓΑΠΗ

Πρώτη ηθική πρσστάτρια τής κοινότητας ή Εκκλησία ο­ φείλει νά ικετεύσει τούς άνθρώπους νά γίνουν καλοί και νά ενεργούν μέ διάθεση εύνοική. Ό φείλει νά έξάρει τις άρετές πού μάς δίνουν μιά παιδική καρδιά και μιά συνείδηση τρυ­ φερή. Δέν πρέπει νά λησμονεί έπίσης ή Εκκλησία πώς έργο της είναι νά ύπενθυμίζει στούς άνθρώπους δτι ή έλλειπής καλλιέργεια, ή άκίνητη συνείδηση και καλωσύνη μπορούν ν* άπσβούν δυνάμεις θηριώδεις πού νά οδηγούν στή σταύρωση τού πλησίον μας. Πρέπει νά ύπενθυμίζει, δίχως νά κουραστεί ποτέ, τήν εύθύνη πού έχουν οί άνθρωποι νά καλλιεργούνται, θ ά ήταν ψέμα νά πούμε δτι ή Εκκλησία παραμέλησε συ­ χνά αύτή τήν ήθική άπαίτηση τής καλλιέργειας; *Έφτασε νά μιλάει σάν νά ήταν ή άγνοια μιά άρετή και ή καλλιέργεια ένα έγκλημα. Μέ τόν σκοταδισμό της, τή στενότητα τού πνεύμα­ τός της και τήν άντίδρασή της στις καινούργιες άλήθειες ένθάρρυνε συχνά τούς πιστούς της και δίχως νάχει συνείδηση αύτής της τής πράξης, ν’ άντιλαμβάνονται μέ διεστραμμένο τρόπο τήν καλλιέργεια. Ά λλά άν θέλουμε νά είμαστε πραγματικοί χριστιανοί, πρέπει ν’ άποφεύγουμε τήν πνευματική και τήν ήθική τύ­ φλωση. 'Ολόκληρη ή Καινή Διαθήκη μας ύπενθυμίζει τήν άνάγκη τής γνώσης. Πρέπει ν* άγαπούμε τό θεό δχι μονάχα μ’ δλη μας τήν καρδιά καί μ* δλη μας τήν ψυχή άλλά και μ’ δλο μας τό πνεύμα — σύμφωνα μέ τή Γραφή. Αφού χαρα­ κτήρισε τήν τύφλωση πολλών του άντιπάλων ό Απόστολος Παύλος διακήρυξε: «Μαρτυρώ γάρ αύτοϊς δτι ζήλον θεού έχουσιν, άλλ’ ού κατ έπίγνωσιν» (Πρός Ρωμαίους, Κεφ. 10, 2 ). Αδιάκοπα ή Βίβλος μάς ύπενθυμίζει τόν κίνδυνο τού ζή­ λου πού δέν στηρίζεται στή γνώση καί τής ειλικρίνειας δίχως τήν καλλιέργεια. Ή άποστολή μας είναι ταυτοχρόνως διπλή: νά πολεμού­ με τήν άμαρτία άλλά και τήν άγνοια. Ό σύγχρονος άνθρωπος έχει όδηγηθεϊ στό χάος. Ή αιτία τής σημερινής αύτής κατά­ στασής του όφείλεται άπό τή μιά πλευρά στήν κακία του κι 47

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

άπό τήν άλλη στή βλακεία του. ’Ά ν ό δυτικός πολιτισμός, κα­ θώς είκοσιτέσσερις άλλοι πριν άπ’ αύτόν, συνεχίσει νά εκ­ φυλίζεται ώσπου νά πέσει άνέλπιδα σέ μιάν άβυσσο δίχως πυθμένα, αίτια γι* αύτή του τήν πτώση δέν Θάναι μονάχα ή άναμφίσβήτητη ένοχή του άλλά και ή τρομακτική του τύφλω­ ση. Και άν ή άμερικανική δημοκρατία προοδευτικά διαλυθεί, τούτο θά όφείλεται περισσότερο σέ μιά έλλειψη γνώσης πα­ ρά σέ μιά έλλειψη έρευνας γιά τό δίκαιο. "Αν ό σύγχρονος άνθρωπος συνεχίσει νά ερωτοτροπεί άποφασισπκά μέ τόν πό­ λεμο καϊ κάνει τήν γήινη κατοικία του μιά κόλαση πού οϋτε ό Ντάντε δέν θά μπορούσε νά φανταστεί, αύτό θά είναι τό* άπστέλεσμα μιας καθαρής κακίας καθώς έπίσης και μιας κα­ θαρής ήλιθιότητας. «Δέν ξέρουν τί κάνουν» λέγει ό Χριστός. Ή τύφλωση ήταν μόνιμή τους κατάσταση. Καί ό κόμπος του προβλήματος βρίσκεται έδω: θέλουμε νάμαστε τυφλοί. Αντίθετα μέ τή φυ­ σική τύφλωση πού είναι συνήθως τό άπστέλεσμα δυνάμεων πού δέν Ελέγχονται άπό τά ϊδια τά άτομα πού τήν ύφίστανται, ή πνευματική και ή ήθική τύφλωση είναι ένα δίλημμα πού επιβάλλει στόν εαυτό του ό ϊδιος ό άνθρωπος μέ τήν τραγικά κακή του χρήση τής ελευθερίας καϊ τής άνικανοτητάς του νά χρησιμοποιήσει πλήρως τό πνεύμα του. θ ά μάθου­ με κάπσια μέρα δτι δέν μπορεϊ ποτέ ή καρδιά νά είναι σέ τάξη ολοκληρωτική δταν τό κεφάλι είναι όλοκληρωτικά σέ άταξία. Αύτό πού δέν θέλω νά πω είναι δτι τό κεφάλι μπορεί νά είναι σέ τάξη δταν ή καρδιά δέν είναι. Δέν είναι παρά μέ τή συνεργασία μυαλού και καρδιάς, καλλιέργειας δηλαδή, καί καλωσύνης, πού ό άνθρωπος μπορεϊ νά φτάσει τήν πληρό­ τητα τής άληθινής του φύσης. Αύτό, βέβαια, δέν σημαίνει δτι πρέπει νά είσαι φιλόσοφος ή νά έχεις μιά Επίκτητη πανεπι­ στημιακή παιδεία γιά νά κάνεις μιά σωστή ζωή. Γνωρίζω πολ­ λούς άνθρώπους πού ένώ ή μόρφωσή τους είναι περιορισμέ­ νη, είναι Εκπληκτικοί σέ καλλιέργεια και διορατικότητα. Κα­ λούμε τούς άνθρώπους νά καλλιεργηθούν γιατί μόνο μέ τόν 48

Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ ΑΓΑΠΗ

τρόπο αύτό θά διευρυνθη τό πνεύμα τους καί ή ύγιής κρίση καί ό έρωτας τής άλήθειας θά τούς γίνουν έπιτακτική άνάγ­ κη. Καλούμε τούς άνθρώπους νά καλλιεργηθούν γιατί μόνο έτσι θά ύψωθοϋν πάνω άπό τήν άδράνεια τού πνεύματος καί τήν παραλυσία της εύπιστίας. Γιά νά είναι τό πνεύμα σου εύρύ, δεν χρειάζεται νά είσαι μεγάλος κληρικός ούτε πάλι χρει­ άζεται νά είσαι στοχαστής λεπτός γιά ν" άναλάβεις μιάν έπίμονη άναζήτηση της άλήθειας. Τό φως ήρθε στόν κόσμο. Μιά φωνή πού άκούγεται δια­ σχίζοντας τά χρόνια προσκαλεί τούς άνθρώπους νά περπατή­ σουν μέσα στό φως. Ή γήινη ζωή γίνεται μιά τραγική εγκό­ σμια έλεγεία δταν ό άνθρωπος δέν συλλαμβάνει τή φωνή αύ­ τή. «Υπάρχει ή κρίση, λέγει ό Ιω άννης, γιατί Ον καί τό φως ήρθε στόν κόσμο, οί άνθρωποι προτίμησαν τό σκοτάδι απ’ τά φως». Ό Χριστός δέν βρισκόταν σέ πλάνη γιά τούς άνθρώπους πού τόν ανέβασαν στό σταυρό. Δέν γνώριζαν τί έκαναν. Ύπόφεραν άπό μιά τρομερή τύφλωση. Κάθε φορά πού άντικρύζω τό σταυ,ρό, άναλογίζομαι τό μεγαλείο του θεού καί τή λυτρωτική γιά μας τούς άνθρώπους προσφορά τού Χρίστου. Άναλογίζομαι τήν ώραιότητα πού άποκτα ή άγάπη μέσα στή θυσία καί τήν άέναη προσφορά τής άλήθειας οατόν κόσμο. Αύτά μέ κάνουν νά λέγω μαζί μέ τόν John Bowring: «Διά στανροϋ Χρίστον δεδόξασμαι» πάνα) άπ9 τά λείψανα τον χρόνον· ό μέγας αλως τής Φείαζ Ιστορίας του την νψιστη άγλαΐζει κορυφή του.

θ ά ήταν θαυμάσιο άν κ έγώ παρατηρούσα τό σταυρό καί δέν ένιωθα παρά αύτή τή μεταρσιωτική έκσταση. Ά λλά δέν φτάνω ττοτέ ν’ άποσύρω τά μάτια μου άπ’ τό σταυρό δίχως νά αίστανθΰ μέ τόν ένα ή μέ τόν άλλο τρόπο δτι συμβολίζει 49 4

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

έπίσης αύτός 2να παράδοξο κράμα μεγαλοσύνης και μικρό­ τητας, ένα κράμα καλού καϊ κακού. "Οταν άντικρύζω τόν ύψωμένο αύτό σταυρό, σκέφτομαι τήν άπέραντη καλωσύνη του θεοϋ, άλλά καί τήν εύτελή άδυναμία του άνθρώπου. Σκέ­ φτομαι τήν άνάταση πού ύπάρχει στό θείο καί τή μικρότητα πού ύπάρχει στό άνθρώπινο. Σκέφτομαι τόν Χριστό στήν τε­ λειότητά του, τόν άνθρωπο στήν άθλιότητά του. Πρέπει νά δούμε στό Σταυρό τό λαμπρό σύμβολο τής άγάπης πού νικά τό μίσος καί του φωτός πού νικά τό σκοτάδι. ’Αλλά διακηρύττοντας αύτήν τή νικήτρια πραγματικότητα νά μήν ξεχνάμε ποτέ δτι ό Κύριος και Αρχηγός μας άνέβηκε στόν σταυρό άπ* τήν τύφλωση τών άνθρώπων. Αύτοί πού τόν σταύρωσαν δέν ήξεραν τί έκαναν.

’’Α ν ο σύνχρον^^ α.ν&ραίΓίο.Γ , ι

( Λ

V lCS

£rx'\
ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΤΣ ΕΧΘΡΟΤΣ ΣΑΣ «’Ηκονσαηε οτι έρρέ&η, αγαπήσεις τόν πλησίον σου και μισήσεις τόν έχΰρόν σου. 9Εγώ όέ λέγω νμϊν, αγαπάτε τους έχΰρονς υμών, ευλογείτε τούς καταρωμέ· νονς υμάς, καλώς ποιείτε τοις μισοΰοιν υμάς και προαεύχεοϋ'ε ύπερ τών έπηρεαζόντων υμάς και διωκόντων υμάς, δπως γένησδ'ε viol του πατρός υμών του έν ουρανοίς». (Κατά Ματθαίον, Κεφ. 5, 43-45).

Καμιά συμβουλή του Χρίστου δέν ύπήρξε πιθανώς πιό δύσκολη στό νά τήν άκολουθήσει κανείς άπ* τήν έντολή «ν' άγαπατε τούς έχθρούς σας*. "Αλλοι πίστευαν είλικρινά πώς είναι άδύνατη ή πρακτική της έφαρμογή. Είναι εύκολο, έλε­ γαν, ν’ άγαπατε κείνους πού σας άγαποϋν, ποιός δμως θά μπο­ ρούσε V άγαπά κείνους πού φανερά ή κρυφά τόν πολεμουν; νΑλλοι πάλι, καθώς ό φιλόσοφος Νίτσε, Ισχυρίζονται πώς ή συμβουλή αύτή του Χρίστου, ν' άγαπουμε τούς έχθρούς μας, φανερώνει πώς ή χριστιανική ήθική έγινε γιά τούς άδύνατους καί τούς δειλούς, δχι γιά τούς δυνατούς καί τούς τολ­ μηρούς. Ό Χριστός, λένε, ήταν ένας Ιδεαλιστής χωρίς πρα­ κτικό πνεύμα. Βλέπουμε τήν έντολή του Χρίστου νά μας έπιβάλλεται μέ μιά καινούργια άμεσότητα, όποιαδήποτε κι* άν είναι ή έπιμσνή καί ή έμμονή τών παραπάνω έρωτήσεων καί άντιρρήσεων. Μάς θύμισαν αύτές μετά τούς κλονισμούς πού έχουμβ ύποστεϊ, πώς ό σημερινός άνθρωπος προχωρεί πάνω σ' ένα δρόμο μίσους, άκολουθεί μιά πορεία πού μας όδηγεϊ στήν κό­ λαση Kai τήν καταστροφή. Ή έντολή τής άγάπης γιά τούς .έχθρούς μας δέν άποτελεϊ τήν εύσεβή προτροπή ένός όραμα-

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

τιστή τής Ούτοπίας. Εκφράζει μιάν Επιτακτική άνάγκη πού άφορά τήν Επιβίωση μας. Ή άγάπη γιά τούς έχθρούς μας εί­ ναι τά κλειδί πού θά μάς βοηθήσει νά λύσουμε τά προβλή­ ματα του κόσμου μας. Ό Χριστός δέν είναι ένας Ιδεαλιστής χωρίς πρακτικό πνεύμα· είναι ένας άληθινά πρακτικός ρεα­ λιστής. Είμαι βέβαιος πώς ό Χριστός άντιλαμβανόταν τή σύμφυ­ τη μέ τήν έμπρακτη έφαρμογή της δυσκολία τού V άγαπουμε τούς έχθρούς μας. Δέν είχε ποτέ μου καμιά σχέση μέ κείνους πού λένε μεγάλα λόγια γιά τήν εύκολία τής ήθικής ζωής. Γνώριζε πώς κάθε αύθεντική έκφραση άγάπης γεννιέται άπο μιάν όριστική καί όλοκληρωτική έγκατάλειψη στούς κόλπους του θεου. "Οταν ό Χριστός έλεγε «Αγαπάτε τούς έχθρούς σας» δέν άγνοοϋσε καμιά άπ* τΙς άπαιτήσεις αύτής τής Εντο­ λής. ’Έ δινε σέ κάθε λέξη τής πρότασής του τήν άληθινή της έννοια. Ή χριστιανική μας εύθύνη έγκειται στό ν’ ανακαλύψουμε τή σημασία αύτής τής έντολής καί νά προσπαθήσουμε νά τή ζήσουμε μέ πάθος καί πληρότητα στήν καθημερινή μας ζωή. I "Ας είμαστε πρακτικοί κι* άς θέσουμε τό έρώτημα: Μέ ποιόν τρόπο ν? άγαπούμε τούς έχθρούς μας; Στήν άρχή πρέπει ν’ άναπτύξουμε καί νά διατηρήσουμε τή δυνατότήτα τής συγγνώμης. Εκείνος πού είναι άνίκανος νά συγχωρεϊ είναι άνίκανος καί ν’ άγαπά. Είναι άδύνατο καϊ ν’ άρχίσει κανείς μονάχα ν* άγαπά τούς έχθρούς του χωρίς νάχει πρώτα άποδεχτεί τήν άνάγκη, τήν άκατάπαυστα άνανεούμενη, νά συγχωρεϊ έκείνους πού τόν κακομεταχειρίζονται καί τόν άδικουν. Πρέπει νά κατανοήσουμε άκόμη πώς ή συγ­ γνώμη πρέπει νά προσφέρεται πάντα άπό τό θύμα μιάς πλά­ νης, μιάς σοβαρής άδικίας, μιάς άπάνθρωπης καταπίεσης. Ό ένοχος μπορεϊ νά ζητήσει συγγνώμη. Δικαιούται νά έπι52

ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΤΣ ΕΧΘΡΟΤΣ ΣΑΣ

στρέψει στό σπίτι του, μέ τήν καρδιά του νά τή δονεί ή ε­ πιθυμία τής συγγνώμης, καθώς ό άσωτος γιος πού περιπλανήθηκε σέ κάποιο κακοτράχαλο δρόμο. 'Αλλά μονάχα ό άν­ θρωπος πού κακόπαθε, ό πατέρας πού τάν ξανασυναντά γεμάτον άγάπη στό σπίτι, μπορεϊ νά του προσφέρει τή συγγνώ­ μη του καί νά τάν περιβάλλει μέ τή θερμότητά της. Συγχωρώ δέ σημαίνει πώς ξεχνώ εκείνο πού έγινε ή πώς τοποθετώ μιά ψεύτικη έπιγραφή πάνω σέ μιά κατακριτέα πράξη. Συγχωρώ σημαίνει περισσότερο πώς ή πράξη αύτή έπαυσε V άποτελεϊ εμπόδιο στις σχέσεις. Ή συγγνώμη εί­ ναι ένας καταλύτης πού δημιουργεί το άπαραίτητο περιβάλ­ λον γιά μιά καινούργια άρχή κι ένα καινούργιο ξεκίνημα. Είναι ή άνύψωση ένός βάρους ή ή έξόφληση ένός χρέους. Οί λέξεις «σάς συγχωρώ άλλά δέ θά ξεχάσω ποτέ αύτό πού κάνατε» δέ φανερώνουν ποτέ τήν πραγματική φύση τής συγ­ γνώμης. Είναι βέβαιο πώς δέ ξεχνά κανείς ποτέ, άν μ' αύτό θέλουμε νά πούμε τό ολοκληρωτικό σβήσιμο άπ' τό μυαλό μας του άδικήματος. Ά λλά δταν συγχωρούμε, ξεχνάμε μέ τήν έννοια πώς τό κακό πού έγινε παύει νά είναι ένα νοερό εμπόδιο πού δέν έπιτρέπει ν' άναπτυχΐοϋν οι καινούργιες οχέσεις. Δέ μπορούμε ποτέ πιά νά πούμε: «Σάς συγχωρώ άλλά δέν θέλω νά έχω πιά τίποτε τό κοινό μαζί σας». Σ υγ­ χωρώ σημαίνει πώς συμφιλιώνομαι, πώς ξαναβρίσκω τόν ε­ αυτό μου. Χωρίς αύτήν τήν προϋπόθεση κανείς δέ μπορεϊ ν' άγαπήσει τούς έχθρούς του. Τό μέγεθος τής δύναμης μας νά συγχωρούμε προσδιορίζει τό μέγεθος τής δύναμής μας ν' ά­ γαπουμε τούς έχθρούς μας. Σ έ δεύτερο έπίπεδο τώρα πρέπει V άναγνωρίσουμε πώς ή άσκημη πράξη του πλαϊνού έχθροϋ μας, πού μάς πλήγωσε, δέν έκφράζει ποτέ μέ πληρότητα αύτό πού είναι ό ϊδιος. Μέοα στό χειρότερο έχθρό μας μπορούμε ν' άνακαλύψουμε άγαθές πλευρές. Ό καθένας μας διαθέτει ένα στοιχείο μιάς σχιζοφρενικής άτομικότητας, τραγικά διχασμένης μέσα στόν ϊδιο της τόν έαυτό. 'Ένας ένδημικός έμφύλιος πόλεμος πού 53

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

προκαλεϊ όξύτατο πόνο στις διαφορετικές ζωές μας. Κάτι μέ­ σα μας μας ωθεί νά ξεσπούμε μαζί μέ τάν Όβίδιο, το λατίνο ποιητή, σ’ αύτό τό θρήνο: «Βλέπω καί Επιδοκιμάζω τό καλό άλλά είναι τό κακό πού κάνω» (Μεταμορφώσεις, βιβλίο V I I ) ή νά συμφωνήσουμε μέ τόν Πλάτωνα γιά νά ομολογήσουμε πώς ή άνθρώπινη προσωπικότητα μοιάζει μ’ ένα ζευγάρι δυ­ νατά άλογα, πού τό καθένα τραβάει σέ διαφορετική κατεύ­ θυνση, ή άκόμη νά έπαναλάβουμε μαζί μέ τόν άπόστολο Παύ­ λο : «ού γάρ δ θέλω ποιώ άγαθόν, άλλ* δ ού θέλω κακόν τού­ το πράσσω». (Πρός Ρωμαίους, Κεφ. Ζ, 19). Αύτό σημαίνει πολύ άπλά πώς τό καλό ύπάρχει μέσα; στό χειρότερο άνάμεσά μας καί πώς τό κακό ύπάρχει μέσα] στό καλύτερο. Μόλις άνακαλύψουμε αύτήν τήν άλήθεια, είμα­ στε λιγότερο πρόθυμοι νά μισούμε τούς έχθρούς μας. "Αν προ­ σέξουμε κάτω άπ* τήν Επιφάνεια, κάτω άπ’ τήν κακή παρόρμηση, θά δούμε στό διπλανό μας Εχθρό, τό καλό πού διαθέ­ τει καί θά όμολογήσουμε πώς ή κακία καί ή πονηριά τών πράξεών του δέν ήταν μιά πλήρης έκφραση δλου του του δυναμικού. Τόν βλέπουμε μέσα σ’ ένα καινούργιο φώς. Α ­ νακαλύπτουμε πώς τό μίσος του είναι δημιούργημα του φό­ βου, τής ύπερηφάνειας, της άγνοιας, τής προκατάληψης, τής άκατανοησίας, άλλά παρόλα αύτά γνωρίζουμε πώς ή εικόνα του θεοϋ είναι χαραγμένη στήν ύπαρξή του μέ τρόπο άνεξίτηλο. Τότε άγαποϋμε τούς έχθρούς μας γιατί κατανοήσαμε πώς δέν είναι ολοκληρωτικά κακοί καί πώς ή λυτρωτική ά­ γάπη του θεού τούς περιλαμβάνει μέσα της. Σ έ τρίτο τώρα Επίπεδο πρέπει ν* άποφεύγουμε τόν πό­ λεμο καί τόν έξευτελισμό του Εχθρού μας καί νά προσπαθού­ με άντίθετα νά κερδίσουμε τή φιλία του καί τήν κατανόησή του. Υπάρχει περίπτωση νά μπορούμε νά Εξευτελίσουμε τό χειρότερο Εχθρό μας. Μοιραία θά έχει στιγμές άδυναμίας πού θά μάς Επιτρέπουν νά τόν ταπεινώσουμε. Αύτό άκριβώς πρέ­ πει ν* άποφύγουμε. Κάθε λόγος καί κάθε πράξη πρέπει ν ’ άποβλέπουν στό νά ομονοήσουμε μέ τόν έχθρό καί ν* άφήνουν 54

ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΤΣ ΕΧΘΡΟΤΣ ΣΑΣ

ελεύθερα τ* άπέραντα άποθέματα τής καλής θέλησης πού εί­ χαν άποκλειστεί άπ’ τ άδιαπέραστα τείχη του μίσους. Δέν πρέπει νά μπερδεύουμε τό νόημα τής άγάπης μέ τήν συναισθηματική έξαρση. Ή άγάπη είναι κάτι περισσότερο βα­ θύ άπό μιά άπλή συγκίνηση πού προκαλεϊ ή επαφή. Ή ελλη­ νική γλώσσα μπορεϊ ενδεχομένως έδώ ν* άποσαφηνίσει τις ι­ δέες μας. Ή Καινή Διαθήκη χρησιμοποιεί τρεις λέξεις γιά νά ύποδηλώσει τήν άγάπη. Ή λέξη έ ρ ω τ α ς φανερώνει ένα εί­ δος αισθητικής ή ρομαντικής άγάπης. Στούς διαλόγους του Πλάτωνα ό έ ρ ω τ α ς είναι μιά έξαρση τής ψυχής πρός τήν περιοχή του θείου. Ή δεύτερη λέξη είναι ή φ ι λ ί α , μιά ά­ γάπη άμοιβαία κι* ένα εσωτερικό πάθος άνάμεσά στούς φί­ λους. Αγαπούμε αύτούς πού μας άρέσουν καί άγαπουμε για­ τί μάς άγαπουν. Τρίτη λέξη είναι ή Ά γ ά π η , κατανόηση, άγαθή δημιουργική θέληση, λυτρωτική γιά δλους τούς άν­ θρώπους. Άγάπη πού ξεχειλίζει και πού δέν περιμένει τί­ ποτε ο9 άνταπόδοση, ή Ά γ ά π η είναι ή άγάπη τού ζωντανού θεού μέσα στήν καρδιά τού άνθρώπου. Σ ’ αύτό τό έπίπεδο άγαπουμε τούς άνθρώπους όχι γιατί μας άρέσουν, όχι γιατί μας είναι έλκυσπκά τά πρόσωπά τους, ούτε άκόμη γιατί κα­ τέχουν κάτι άπό τή θεία φεγγοβολή* άγαπουμε τόν κάθε άν­ θρωπο γιατί ό θεός τόν άγαπα. Σ ’ αύτό τό επίπεδο άγαπουμε τόν άνθρωπο πού μας βλάπτει, δσο κι’ άν μισούμε τό κακό πού διέπραξε. Μπορούμε τώρα νά διακρίνουμε αύτό πού ό Χρκκός έννοεί δταν λ έγ ει: «Αγαπάτε τούς έχθρούς σας». θ ά πρέπει νά λογαριαζόμαστε εύτυχείς πού δέν είπε: «Εκτιμάτε τούς έχ­ θρούς σας». Γιατί είναι σχεδόν άδύνατο νά εκτιμήσει κανείς μερικούς άνθρώπους. Πώς θά μπορούσαμε νά έκτιμοϋμε έναν άνθρωπο πού ό φανερός του σκοπός είναι νά μας καταστρέ­ φει καί νά μας γεμίσει στενοχώριες; Πώς θά μπορούσαμε νά εκτιμούμε έναν άνθρωπο πού τρομοκρατεί τά παιδιά μας καί τινάζει στόν άέρα τά σπίτια μας; Είναι άδύνατον. Ά λλά ό Χριστός άναγνωρίζει πώς ή άγάπη είναι μεγαλύτερη άπ’ τήν 55

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

έκτίμηση. 'Ό ταν ό Χριστός μας ιταρακαλεί ν’ άγαπουμε τούς έχθρούς μας δέν μιλεί ούτε γιά έ ρ ι ο τα, ούτε γιά φ ι λ ί α * μιλεϊ γιά τήν Ά γ ά π η , κατανόηση, άγαθή δημιουργική θέλη­ ση, λυτρωτική γιά δλους. Δέν μπορούμε παρά μέ τήν έντα­ ξή μας σ’ αύτή τήν οδό και τήν παράδοση μας σ αύτή τή μορφή τής άγάπης, νά είμαστε παιδιά τού Πατέρα μας πού βρίσκεται στούς ούρανούς. II ’Ά ς έρθουμε τώρα άπό τό πρακτικό π ώ ς στό θεωρητικό γ ι α τ ί : Γιατί ν* άγαπουμε τούς έχθρούς μας; Ό πρώτος λόγος είναι άρκετά φανερός. *Όταν άνταποδίνουμε τό μίσος μέ τό μίσος, τό μίσος αύγαταίνει, προσθέτει μιά σκοτεινιά ά­ κόμη πιό βαθιά σέ μιά ήδη άναστρη νύχτα. Ή σκοτεινιά δέ μπορεϊ νά διώξει τήν σκοτεινιά* μονάχα τό φώς μπορεϊ νά τή διώξει. Τό μίσος δέ μπορεϊ νά διώξει τό μίσος: μονάχα ή ά­ γάπη τό μπορεϊ. Τό μίσος αύξάνει τό μίσος, ή βία αύξάνει τή βία, ή θηριωδία αύξάνει τή θηριωδία, σ’ ένα χορό πού όδηγεϊ μοιραία στήν καταστροφή. Επίσης δταν ό Χριστός λέγει «Ά­ γαπατε τούς έχθρούς σας» φέρνει στό φώς μιά κρυφή έντο­ λή πού τέλος πάντων δέ μπορεϊ νά τής ξεφύγει κανείς. Μέ­ σα στό σημερινό κόσμο έχουμε όδηγηθεϊ σ’ ένα άδιέξοδο δπου δέν ύπάρχει άλλη διέξοδος παρά ή άγάπη γιά τούς έχθρούς μας... ή, αν δχι, τότε τί; Ή άλυσιδωτή άντίδραση του κακού — τό μίσος γέννα τό μίσος, οί πόλεμοι δημιουργούν άλλους πολέμους — πρέπει νά σπάσει, διαφορετικά θά βυθιστούμε στήν σκοτεινή άβυσσο τού έξαφανισμοϋ. Πρέπει ν* άγαπουμε τούς έχθρούς μας καί γιά έναν άλ­ λο λόγο: τό μίσος τραυματίζει τήν ψυχή καί παραμορφώνει τήν προσωπικότητα. Μέ τή γνώση τής έπικίνδυνης καί δυσά­ ρεστης δύναμης πού είναι τό μίσος άς σκεπτόμαστε συχνά τΙς συνέπειές του πάνω στό άτομο πού μισείται. Είναι κατα­ νοητό γιατί τό μίσος προκαλεϊ στά θύματά του άνεπανόρθω56

ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΤΣ ΕΧΘΡΟΤΣ ΣΑΣ

τες ζημιές. Είδαμε τις τρομακτικές συνέπειές του στόν άτιμωτικό θάνατο πού προκάλεσε σέ έξη Εκατομμύρια εδραίους ένας τρελός μέ τ* δνομα Χίτλερ, στούς απερίγραπτους βια­ σμούς πού έπεχειρήθηκαν σέ βάρος τών Μαύρων άπό έναν δχλο διψασμένο γιά αίμα, στή σκοτεινή φρίκη του πολέμου καί σϊίς τρομερές άδμαες καί φθορές πού διαπράχτηκαν άπό ασυνείδητους καταπιεστές σέ εκατομμύρια παιδιών του θεοϋ. Ά λλά ύπάρχει καί μιά άλλη άποψη πού δέν πρέπει πο­ τέ νά τή ξεχνούμε. Τό μίσος είναι έπίσης όλέθριο καί γιά τόν άνθρωπο πού μισεί. 'Όπως ένας κρυμμένος καρκίνος, τό μί­ σος κατατρώγει τήν προσωπικότητα καί τής άχρηστεύει τή ζωτική της ενότητα. Τό μίσος καταστρέφει στόν άνθρωπο τήν αίσθηση τών άξιών καί τήν άντικειμενική κρίση. Τόν ωθεί νά περιγράφει τό ωραίο σά χυδαίο καί τό χυδαίο σάν ώραίο, νά συγχέει τό άληθινό μέ τό ψεύτικο καί τό ψεύτικο μέ τό άληθινό. Μέσα σ' ένα ένδιαφέρον δοκίμιο πού τιτλοφορείται «Ή Παθολογία τής Φυλετικής προκατάληψης» ό Dr Ε. Franklin Frazier μεταφέρει διάφορα παραδείγματα άτόμων τής άσπρης φυλής, ομαλών, συμπαθητικών καί άγαπητών στις καθημερι­ νές τους σχέσεις μέ άλλα άτομα τής άσπρης φυλής, άτόμων πού άντιδρουν μέ τρόπο άπίστευτα παράλογο καί άνώμαλα άνισόρροπσ δταν προκύπτει τό θέμα τής ισοτιμίας τών Μαύ­ ρων ή δταν άπλά καλούνται νά συζητήσουν τό πρόβλημα τής φυλετικής άδικίας. Αύτό συμβαίνει δταν τό μίσος έχει αιχμα­ λωτίσει τό πνεύμα μας. Οί ψυχίατροι μάς βεβαιώνουν δτι πολλές άπ’ τις περίεργες αύτές καταστάσεις πού Εξελίσσον­ ται στό ύποσυνείδητσ, πολλές άπ* τις ΕσωτερικΕς μας συγ­ χύσεις, έχουν τή ρίζα τους στό μίσος. Λέγουν: «Αγαπήστε ή χάνεστε». Ή σύγχρονη ψυχολογία παραδέχεται αύτό πού ό Χριστός δίδαξε έδώ καί αιώνες: τό μίσος άπσσυνθέτει τήν προσωπικότητα καί ή άγάπη τής δίνει μιάν Εκπληκτική καί «άποτελεσματικήν Ενότητα. 'Ένας τρίτος λόγος ν* άγαπουμε τούς Εχθρούς μας είναι 57

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

πώς ή άγάπη είναι ή μόνη ικανή δύναμη νά μεταβάλλει έναν έχθρό σέ φίλο. Δέν θ* άπαλλαγουμε ποτέ άπό έναν έχθρό άντιτάσσοντας τό μίσος στό μίσος* θ* άπομακρύνουμε έναν έχθρό δταν άπαλλαγουμε απ’ τήν έχθρα. Ά πό τήν ίδια του τή φύση τό μίσος έρειπώνει και καταστρέφει* άπό τήν ϊδια της τή φύ­ ση ή άγάπη δημιουργεί καί οίκοδσμεϊ. Ή άγάπη μεταβάλλει χάρη στή λυτρωτική της δύναμη. Ό Λίνκολν επιχείρησε τό πείραμα τής άγάπης κι* άφησε στήν ιστορία ένα εξαίρετο παράδειγμα συμφιλίωσης. 'Ό ταν διεκδικουσε τήν προεδρία τών Ενωμένων Πολιτειών ένας άπ* τούς κυριότερους έχθρούς του ήταν κάποιος πού ονομαζόταν Στάντον. Γιά κάποια αιτία ό Στάντον μισούσε τόν Λίνκολν, Μεταχειριζόταν δλη του τήν ένεργητικότητα γιά νά τόν υπο­ βιβάσει στά μάτια του λαού. Τό μίσος τού Στάντον γιά τόν Λίνκολν ήταν τόσο βαθύ πού χρησιμοποιούσε δταν μιλούσε γιά τή φυσική του έμφάνιση λόγια προσβλητικά και προσπα­ θούσε νά τόν θέτει συνέχεια σέ άμηχανία μέ τούς πιό φαρ­ μακερούς λιβέλλους. Αύτό δμως δέν εμπόδισε καθόλου τόν Λίνκολν νά έκλεγεί πρόεδρος τών Ενωμένων Πολιτειών. ΤΗρθε ή στιγμή ν* άποφασίσει γιά τό ύπουργικό του συμβού­ λιο και γιά τούς στενότερους συνεργάτες του, πού θά τόν βο­ ηθούσαν στήν έφαρμογή τού προγράμματος του. Στήν άρχή έξέλεξε τούς έπίτιμους συμβούλους τών διαφόρων γραμμα­ τειών. **Ήρθε τελικά καί ή μέρα γιά νά εκλέξει ό Λίνκολν τό άτομο πού θά κατελάμβανε τήν πρωτεύουσα θέση τού Πο­ λεμικού Συμβούλου. Μπορεϊτε νά φανταστήτε ποιόν διάλεξε ό Λίνκολν γιά τή θέση αύτή; Αύτόν τόν ίδιο τόν Στάντον, "Οταν διαδόθηκε ή είδηση αύτή, ξεσηκώθηκε μεγάλος θόρυ­ βος. Οι σύμβουλοί του τού εμπιστεύονταν ό ένας μετά τόν άλλον: «Κύριε Πρόεδρε σφάλλετε. Γνωρίζετε τόν Στάντον; ’Έ χετε ένημερωθεϊ στις κατηγορίες πού κατασκεύασε σέ βά­ ρος σας; Είναι εχθρός σας. θ ά προσπαθήσει νά σαμποτάρει τό πρόγραμμά σας. Τό σκεφΐήκατε αύτό Κύριε Πρόεδρε;» Ή άπάντηση τού Λίνκολν ύπήρξε εύθεία και πολιτισμένη: «Ναί? 58

ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΤΣ ΕΧΘΡΟΤΣ ΣΑΣ

γνωρίζω τόν Στάντον. Γνωρίζω έπίσης τις φριχτές κατηγο­ ρίες πού έκτόξευσε εναντίον μου. 'Αλλά άφοϋ περιηγήθ'ηκα ολόκληρη τή χώρα κρίνω πώς είναι ό καλύτερος γιά τή θέση αύτή». Έ τσ ι ό Στάντον έγινε Πολεμικός Σύμβουλος του Α ­ βραάμ Λίνκολν καί πρόσφερε στήν πατρίδα του καϊ τόν Πρό­ εδρό του άνεκτίμητες ύπηρεσίες. Ό Λίνκολν δολσφονήθηκε λίγα χρόνια άργότερα. Διατυπώθηκαν γι* αύτόν πολλά έγκώμια. Εκατομμύρια άνθρώπων τόν θαυμάζουν άκόμη και σή­ μερα σάν τόν μεγαλύτερο Αμερικανό. Ό Η. G. Wells τόν το­ ποθετεί μέσα στούς έξη μεγαλύτερους άνδρες ολόκληρης τής ιστορίας. Ά λλά άλα δσα ειπώθηκαν γιά τό μεγαλείο του Α ­ βραάμ Λίνκολν ώχριοϋν μπροστά στούς λόγους του Στάντον. νΟρθιος μπροστά στό νεκρό του άνθρώπου πού είχε άλλοτε μισήσει ό Στάντον μιλεί γι* αύτόν σάν έναν άπ* τούς σημαν­ τικότερους άνθρώπους πού κατοίκησαν ποτέ στή γή και δια­ κηρύττει: «Ανήκει άπό δω καί μπρός στήν 'Ιστορία». ’Ά ν ό Λίνκολν είχε μισήσει τόν Στάντον οι δυό άνδρες θά είχαν άποχωρήσει άπό τόν κόσμο εχθροί. Άλλά ό Λίνκολν έκανε, χάρη στή δύναμη τής άγάπης, άπό έναν έχθρό ένα φίλο. Αύτή ή ίδια δύναμη ήταν πού ύπαγόρευσε στόν Λίνκολν, ένώ συνεχιζόταν ό έμφύλιος πόλεμος, ένα λόγο συμπάθειας γιά τό Νότο, τή στιγμή μάλιστα πού ή έχθρα βρισκόταν στό κατακόρυφο. Μιά κυρία πού παρευρισκόταν στό λόγο του, φανερά δυσαρεστημένη, τόν ρώτησε πώς είναι δυνατόν νά μιλεί μ’ αύτόν τόν τρόπο. Ό Λίνκολν άπάντησε: «Κυρία, αύτός δέν είναι ό τρόπος γιά νά εξαφανίσω τούς έχθρούς μου καί νά τούς κάνω φίλους μου;» Άκοΰμε εδώ τή φωνή τής λυ­ τρωτικής άγάπης. Πρέπει νά προσθέσουμε άμέσως πώς οί αιτίες αύτές πού μάς ύπαγορεύουν τήν άγάπη γιά τούς έχθρούς μας δέν είναι οί περισσότερο άποφασιστικές. Έ να ς άκόμη πιο θεμελιακός λόγος διατυπώνεται μέ σαφήνεια μέσα στή φράση του Χρί­ στου : «Αγαπάτε τούς έχθρούς σας... γιά νά είστε παιδιά του Πατέρα σας πού είναι στούς ούρανούς». ’Έχουμε κληθεί στό 59

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

δύσκολο αύτό έργο γιά νά πραγματοποιήσουμε μέ τό θεό μιά σχέση μοναδική. Είμαστε δυνάμει παιδιά του θεου. Ή άγάπη μεταβάλλει σέ πραγματικότητα αύτή τή δυνατότητα. Πρέπει ν άγαπουμε τούς έχθρούς μας, γιατί δέν είναι παρά μονάχα μέ τήν άγάπη μας γι* αύτούς πού θά μπορέσουμε νά γνωρί­ σουμε τό θεό καί νά έπαληθεύσουμε τή γνώση τής άγιότητάς του. Ή άναλογία άνάμεσά σ' αύτά πού είπα και τΙς φυλετικές σχέσεις γίνεται άμέσως φανερή. Δέν είναι δυνατό νά λυθεί οριστικά τό φυλετικό πρόβλημα, δσο οχ καταπιεζόμενοι δέν θαχουν τήν ικανότητα ν* άγαποϋν τούς έχθρούς τους. Τό σκο­ τάδι τής φυλετικής άδικίας δέ θά διαλυθεί παρά μέ τό φώς μιας συγγνώμης πού τήν προσφέρει ή άγάπη. Στήν διάρκεια τριών και παραπάνω αιώνων, οι Μαύροι τής Αμερικής δοκί­ μασαν τό σιδερένιο μαστίγιο τής καταπίεσης, έξαπατήθηκαν τή μέρα και τρομοκρατήθηκαν τή νύχτα χάρη σέ μιά άπάνθρωπη άδικία, στιγματισμένοι μέ τήν άποτρόπαιη σφραγίδα τής διάκρισης. Αναγκασμένοι νά ζήσουμε μέσα σ’ αύτές τις εξευτελιστικές συνθήκες προσπαθήσαμε ν* άγωνιστοϋμε καί ν* άποζημιωθούμε μ* ένα μίσος άνάλογο μ’ έκεϊνο πού μάς έ­ δειξαν. Άλλ* άν αύτό άποδώσει, ή καινούργια τάξη πού θά προκύψει δέν θά είναι παρά μιά άντιγραφή τής παλιάς. Μέσα στή δύναμη και τήν ταπεινοφροσύνη πρέπει ν ’ άντιπαραβάλλουμε τήν άγάπη στό μίσος. Βέβαια δλα αύτά δέν είναι πραγματοποιήσιμα. Ή ζωή εί­ ναι άγώνας, άμιλλα, ν* άπαντάς μ’ έπίθεση στήν επίθεση. Και λέγω έδω πώς ό Χριστός συμβουλεύει ν* αγαπούμε κείνους πού μάς κακομεταχειρίζονται και μάς καταδιώκουν; Δέν μοιά­ ζω μέ πολλούς ιεροκήρυκες: 'Ιδεαλιστής και χωρίς αίσθηση τών πραγμάτων; νΙσως, θά πείτε, ή ιδέα αύτή νά ήταν πρα­ γματοποιήσιμη στή χώρα τής Ούτοπίας, όχι δμως μέσα στόν σημερινό κρύο και σκληρό κόσμο. Φίλοι μου, πορευτήκαμε πολύν καιρό στό δρόμο πού λέ­ γεται πρακτικός και μάς οδήγησε άδυσώπητα σ’ ένα άδιέξοδο 60

ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΤΣ ΕΧΘΡΟΤΣ ΣΑΣ

πιό βαθύ κι* άπό τό χάος. Οί καιροί είναι γεμάτοι άπό έρείπια εθνοτήτων πού τϊς κυριάρχησε ή βία καί τό μίσος. Γιά τή σωτηρία του έθνους μας καϊ τής άνθρωπότητας πρέπει ν* άλλάξουμε δρόμο. Αυτό δέν σημαίνει πώς θά έγκαταλείψουμε* τούς άφωνες μας γιά τή δικαιοσύνη. Κάθε Ικμάδα τής δραστηριότητάς μας έπιβάλλεταχ νά χρησιμοποιηθεί γχά ν* άπαλλαχτεϊ ή χώρα μας άπό τόν έφχάλτη του διαχωρισμού. ’Αλλά δέ θά λησμονήσουμε πάνω σ’ αύτόν τόν άγώνο και τό προ­ νόμιό μας καί τήν ύποχρέωσή μας V άγαπουμε. 'Όσο ία’ άν άποστρεφόμαστε τό δχαχωρχσμό, Θ* άγαπουμε τούς όπαδούς του. Δέν ύπάρχει άλλη οδός γχά νά όδηγηθουμε στήν ιδανι­ κή κοχνότητα. Στούς πχό άγρχους άντχπάλους μας, άπαντουμε: «Στήν ικανότητά σας νά προκαλεϊτε τόν πόνο, & άντχπαραθέσουμε τήν ικανότητά μας νά ύπσμένουμε τόν πόνο. Στή φυσική σας δύναμη άπαντουμε μέ τή ψυχχχα:} μας δύναμη. Κάντε μας δ,τι θέλετε άλλά έμεϊς θά συνεχίσουμε νά σάς άγαπουμε. Δέν μπορούμε, παρά τήν καλή μας θέληση, νά ύπακούσουμε στούς άδικους νόμους σας, γιατί ή άποφυγή συνεργασίας μέ τό κα­ κό είναχ, δσο καϊ ή συνεργασία μέ τό καλό, μιά ηθική ύποχρέωση. Φυλακίστε μας κι* έμείς θά σάς άγαπουμε άκόμη. Στείλτε τά μεσάνυχτα στϊς κοχνότητές μας τούς μασκοφόρους σας νά μάς βιάσουν καϊ νά μάς έγκαταλείψουν ήμχθανεϊς κχ' έμείς θά σάς άγαπουμε άκόμη. Ά λλά νά είστε βέβαχοχ πώς θά σάς έξαντλήσουμε μέ τήν ικανότητά μας νά ύπομένουμε. θ ά κερδίσουμε κάποχα μέρα τήν έλευθερία άλλά δέ θά τήν κερ­ δίσουμε μονάχα γιά τούς εαυτούς μας. θ ά έχουμε ρίξει στό μεταξύ στϊς καρδχές σας καί τϊς συνεχδήσεχς σας μχά τέτοχα πρόσκληση, πού θά σάς έχουμε κερδίσεχ κι* έσάς στήν πο­ ρεία μας αύτή, έτσχ ώστε, ή νίκη μας θά είναι μχά δχπλή νίκη». Ή άγάπη είναχ ή πχό δχαρκής δύναμη στόν κόσμο. Αύτή ή δημχσυργχκή δύναμη, ή τόσο θαυμαστά παραδεχγματχκή στή ζωή του Χρχστου μας, είναι τό Ισχυρότερο δργανο πού άνακαλύφτηκε στήν άναζήτηση τής άνθρωπότητας γχά τήν ειρήνη

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

καί τήν άσφάλεια. Λέγουν πώς ό Ναπολέων Βοναπάρτης, ή μεγάλη στρατιωτική ιδιοφυία, ένώ άναλογιζόταν τά χρόνια των κατακτήσεών του, παρατήρησε: «Ό Αλέξανδρος, ό Καίσαρας, ό Κάρολος Μέγας κι* έγώ οικοδομήσαμε μεγάλες αύτοκρατορίες. Πώς δμως ξαπλώθηκαν; Μέ τή δύναμη. Κι* δμως έδω καί αιώνες ό Χριστός δημιούργησε μιά αυτοκρατορία μέ βάση τήν άγάπη καί ύπάρχουν άνθρωποι άκόμη καί στίς μέρες μας πού θά ήταν πρόθυμοι νά πεθάνουν γι* αύτόν». Ποιός μπορεϊ ν' άμφισβητήσει τήν άλήθεια τών λόγων αύτών; Οί μεγάλοι στρατιωτικοί άρχηγοί του παρελθόντος έξαφανίστηκαν, οί αύτοκρατορίες τους κατέρρευσαν καί κονιορτοποιήθηκαν. Ά λλά ή αύτοκρατορία του Χριστού, ή δημιουργημένη μέ στερεότητα καί μεγαλείο, πάνω στά θεμέλια τής άγάπης, δέν έπαψε ν* άναπτύσσεται άκόμη. Ή έγκαθίδρυσή της όφείλεται σέ μιά μικρή όμάδα άνθρώπων πού ή έμπνευση του Κυρίου τους, τούς έκανε ικανούς νά διαρρήξουν τις βαριές πύλες τής ρωμαϊκής αύτοκρατορίας και νά διαδώσουν τό Εύαγγέλιο σ’ ολόκληρο τόν κόσμο. Σήμερα ή άπέραντη έπίγεια βασιλεία του Χρίστου άριθμεϊ στούς κόλπους της 900 έκατομμύρια άνθρώπους και τή συναντα κανείς σέ κάθε χώρα καί σέ κάθε φυλή. Σήμερα άκουμε ξανά τήν ύπόσχεση τής νίκης: θ ά βασιλεύσει ό 9Ιησούς παντού δτιον ό ήλιος φ έγγει κά&ε μέρα, άπό γιαλό ο9 άλλο γιαλό ή βασιλεία τον ύ' άπλωΰ'εϊ οσο &ά δείχνει γιόμωση και χάση τό φεγγάρι. Κι* ένας άλλος χορός άπαντα χαρούμενα: Δεν μπορεις -ναβρεις εν Χριστώ *Ανατολή και Δύση, Βορράς και Νότος δεν νπάρχοννε σ9 Αυτόν, Μεγάλη μόνο ατέλειωτη άδελφωσύνη άγάπης στόν κόσμο τόν άπέραντον αυτόν.

Ή δικαιοσύνη του Χρίστου είναι αίώνια. Ή Ιστορία είναι 62

ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΤΣ ΕΧΘΡΟΤΣ ΣΑΣ

γεμάτη μέ τά έρείπια τών εθνών πού άρνήθηκαν νά τάν άχούσουν. ’Έχουμε τή δύναμη τον εικοστά αίώνα ν* άκούσουμε και ν* άκολουθήσουμε τή φωνή του πρϊν νά είναι πολύ άργά; Μπορούμε νά συνειδητοποιήσουμε έπίσημα τό γεγο­ νός, πώς δέ θά γίνουμε ποτέ πραγματικά παιδιά του ούράνιου Πατέρα μας, παρά μονάχα μέ τήν άγάπη γιά τούς έχθρούς μας και μέ τήν προσευχή γιά κείνους πού μάς καταδιώχουν;

63

U

iV t v a s 6t h el VOX

> >ι m

^uiv\ t* v

U tvU

ttO i. μο$

ft PLV^^U>n05

νά.

■gua. 'Co o n o io ; Ai)CoS

£ \ v fc\ vTJU- Λ*^ιο 5 ν α "“ΐε χ ,

ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΗΣ Τό μήκος και τό πλάτος και τό υιρος αυτής ϊοα έοτί, (ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ, Κεφ. 21, 16).

Ή μοναδική ελευθερία πού διέθετε ό Άπόοτολος ’Ιωάν­ νης δταν ήταν έξόριστος στήν Πάτμο, ήταν ό στοχασμός. Σκε­ φτόταν λοιπόν πολλά πράγματα. Σκεφτόταν τήν παλιά πο* λιτική κατάσταση, τά τραγικά της έλαττώματα και τις φρικτές άδικίες της. Σκεφτόταν τήν παλιά 'Ιερουσαλήμ, τήν έπιφανειακή της εύσέβεια καί τήν τυπική λειτουργικότητά της. Παράλληλα δμως μέ τήν καταπιεστική αϊσθηση του παρελ­ θόντος, τόν Ιω άννη τόν συνείχε ό θριαμβευτικός όραματισμός μιας καινούργιας και μεγάλης κατάστασης. Όπτασιαζόταν μιά καινούργια καί αγία 'Ιερουσαλήμ νά κατεβαίνει απ’ τόν ούρανό, δίπλα στό θεό. Ή ομορφιά τής καινούργιας αύτής ούράνιας πολιτείας ήταν ή τελειότητά της πού άκτινοβολοϋσε καθώς ή αυγή μετά τή μεγάλη νύχτα μιας βασανιστικής άρρώστιας. Δέν είναι οΰτε μισοτελειωμένη, οΰτε άσχημα φτια­ γμένη άλλά όλοκληρωμένη καί οττίς τρεις διαστάσεις της. Περιγράφοντας τήν πολιτεία ό Ιω άννης σημειώνει: «Τό μήκος καί τό πλάτος καί τό ύψος αύτής ϊσα έστί». Ή ισορροπία τής καινούργιας αύτής πολιτείας του θεου δέν στηρίζεται στήν άντίθεση τών ύψηλών άρετών άπ’ τή μιά πλευρά και τών εύτελών μικροτήτων άπό τήν άλλη. Είναι τέλεια σ’ όλες τις πλευρές. Ή ’Αποκάλυψη του ’Ιωάννη είναι γιά πολλούς άνθρώ­ πους ένα βιβλίο παράξενο άλλά καί συναρπαστικό. Τό παρα­ μερίζουν συχνά σάν ένα αίνιγμα γεμάτο μυστήριο. ’Αλλά άν άποκρυπτογραφήσουμε τό ιδιαίτερο λεξιλόγιο του ’Ιωάννη καί τό συμβολισμό του θ’ άνακαλύψουμε πολλές βαθιές καί 65 5

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

ζωτικές άλήθειες. Ή μιά άτι’ τις άλήθειες αύτές ύπάρχει ή­ δη στό κείμενό μας. "Οταν ό ’Ιωάννης περιγράφει τήν και­ νούργια πολιτεία τοΰ θεοΰ μας δίνει πραγματικά μιάν εικό­ να τής ιδανικής άνθρωπότητας. Λέγει μέ συνοπτικό τρόπο πώς ή άξια ζωή πρέπει νά είναι πλήρης, τέλεια σ’ όλες της τις διαστάσεις. Ό άτελής και μερικός χαρακτήρας τής προσωπικής άλ­ λά και τής κοινωνικής μας ζωής είναι συνταρακτικός και ο­ δυνηρός. Σπάνια μποροΰμε νά βεβαιώσουμε γιά έναν άνθρω­ πο, όσο μεγάλος κι’ άν είναι, πώς δέν έχει ελαττώματα. 'Ένα «άλλά» συνοδεύει σΧεδόν κάθε φορά τή βεβαίωση τής μεγα­ λοσύνης. «Και Ναιμάν ό άρχων τής δυνάμεως Συρίας ήν άνήρ μέγας ενώπιον τοΰ κυρίου αύτοΰ και τεθαυμασμένος προσώπψ, ότι εν αύτψ έδωκε Κύριος σωτηρίαν Συρία» μας λέγει ή Παλαιά Διαθήκη. (Βιβλίο ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ, Δ, Κεφ. Ε) «άλ­ λά»... Αύτό τό «άλλά» άποκαλύπτει ένα τραγικό και συντα­ ρακτικό σημείο : «και ό άνήρ ήν δυνατός ισχύει λελεπρωμένος». Πόσες άνθρώπινες ζωές μπορούν ν’ άποδοθοΰν μ’ αύτό τόν τρόπο! Ή Ελλάδα ύπήρξε ένα μεγάλο έθνος πού άφησε κληρο­ νομιά στις έπερχόμενες γενιές έναν ανεξάντλητο θησαυρό γνώσεων. Πρόσφερε στόν κόσμο τις ποιητικές μεγαλοφυίες τοΰ Αισχύλου, τοΰ Σοφοκλή, τοΰ Εύριπίδη άλλά και τις φι­ λοσοφικές τοΰ Σωκράτη, τοΰ Πλάτωνα, τοΰ ’Αριστοτέλη. Χά­ ρη σ’ αύτά τά δημιουργικά πνεύματα είμαστε όλοι κληρονόμοι έξοχων ιδεών. Ή Ελλάδα ύπήρξε ένα μεγάλο έθνος άλλά... Αύτό τό «άλλά» ύπενθυμίζει τό τραγικό γεγονός πώς ή Ε λ ­ λάδα ύπήρξε στήν πραγματικότητα μιά άριστοκρατία γιά ελά­ χιστους καί όχι μιά δημοκρατία γιά όλους. Αύτό τό «άλλά» χαρακτηρίζει τό αποτρόπαιο γεγονός τής άν έγερσης τών πό­ λεων - Κρατών πάνω στά θεμέλια τής δουλείας. Ό δυτικός πολιτισμός είναι ένας μεγάλος πολιτισμός πού κληροδότησε στόν κόσμο τις έξοχες γνώσεις τής ’Αναγέννη­ σης* οι γλυκείς στεναγμοί και τά χαρούμενα ξεσπάσματα τοΰ 66

ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΙΙΣ

Χαϊντελ, ή μεγαλοπρεπής όρμητικότητα του Μπετόβεν καί οι γοητευτικές μελωδίες του Μπάχ* ή βιομηχανική έπανάσταση και ή άρχή ένός καταπληκτικού ταξιδιού του άνθρώπου στήν πολιτεία τής ύλικής ευημερίας. 'Ό λα αύτά είναι έργα του με­ γάλου δυτικού πολιτισμού άλλά... Αύτό τό «άλλά» μας ύπενθυμίζει τις άδικίες καί τις άθλιότητες τής άποικιοκρατίας κι* ένός πολιτισμού πού έπέτρεψε στις ύλικές του έπιδιώξεις νά προηγηθούν τών πνευματικών του στόχων. Οι Ενωμένες Πολιτείες είναι ένα μεγάλο έθνος πού μέ τή Διακήρυξη τής Ανεξαρτησίας πρόσφεραν στόν κόσμο τήν πιό εύγλωττη και άδιαμφισβήτητη έκφραση τής άνθρώπινης άξιοπρέπειας πού δέν είχε κατοχυρωθεί ποτέ μ’ ένα κοινωνικοπολιτικό έγχειρίδιο. Ή κατασκευή πανίσχυρων γεφυρών και πολυκατοικιών πού άγγίζουν τόν ούρανό όφείλεται στήν ’Αμερική, στήν ύπεραναπτυγμένη τεχνική της. Χάρη στούς άδελφούς Wright πρόσφερε στόν κόσμο τό άεροπλάνο και έπέ­ τρεψε στόν άνθρωπο νά καταργήσει τις άποστάσεις και νά ύποτάξει τό χρόνο. Μέ τήν ιατρική έιαστήμη καί τά αναρίθμη­ τα και περίφημα φάρμακά της θεράπευσε τρομερές άσθένειες καϊ μεγάλωσε τή ζωή του άνθρώπου. Ή ’Αμερική είναι ένα μεγάλο έθνος, άλλά... Αύτό τό «άλλά» είναι μιά φωνή ιΐόύ έρχεται άπό δυό και περισσότερο εκατονταετίες κατοικίδιας δουλείας κι’ άπό είκοσι έκατομμύρια μαύρους, άντρες και γυ­ ναίκες, πού τούς στερήθηκε ή ζωή, ή έλευθερία, ή επιδίωξη τής εύτυχίας. Αύτό τό «άλλά» φανερώνει μιά ύλισπκή άντίληψη τής ζωής πού ένδιαφέρει περισσότερο άπό τις αληθινές άξιες. ’Έτσι λοιπόν κάθε βεβαίωση τής μεγαλοσύνης δέν κλεί­ νει μέ μιά τελεία πού θά μαρτυρούσε μιά όλοκληρωμένη κα­ τάσταση άλλά καταλήγει σ’ ένα κόμμα πού ύποδηλώνει κάποια δυσάρεστα δρια. Πολλοί μεγάλοι μας πολιτισμοί δέν εί­ ναι μεγάλοι παρά κάτω άπό όρισμένες σκοπιές. Πολλοί μεγά­ λοι μας άνθρωποι δέν είναι μεγάλοι παρά σ’ όρισμένους το­ 67

Η ΛΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

μείς και αποδείχνονται αδύνατοι και ταπεινοί δταν τούς Εξε­ τάσεις απ’ άλλες σκοπιές. Ά λλά ή ζωή θά έπρεπε νά είναι ρωμαλέα και τέλεια σ’ δλες της τις πλευρές. Τό κείμενό μας δείχνει τις τρεις δια­ στάσεις πού πρέπει νά έχει κάθε τέλεια ζωή: μήκος, πλάτος και ΰψος. Τό μήκος τής ζωής είναι ή Εσωτερική· πορεία τοΰ κάθε άνθρώπου γιά τούς σκοπούς του καί τις προσωπικές του φιλοδοξίες, ή εσωτερική έγνοια γιά τήν εύτύχία και τήν επι­ τυχία. Τό πλάτος τής ζωής είναι ή μέριμνα γιά τήν εύτυχία τών άλλων. Τό ΰψος τής ζωής είναι ή άνοδος πρός τό θεόΉ πραγματικά τέλεια ζωή είναι ένα ομοιογενές τρίγωνο. Στή μιά του κόχη βρίσκεται ό ένας άνθρωπος, στήν άλλη κό­ χη τής βάσης σι άλλοι άνθρωποι. Στήν κορυφή τοΰ τριγώνου ύπάρχει ό απέραντος ’Άνθρωπος, ό θεός. Χωρίς τήν πλήρη εξέλιξη δλων τών πλευρών τοΰ τριγώνου καμιά ζωή δέν τελειοΰται, νΑς Εξετάσουμε πρώτα τό μήκος τής ζωής, δηλαδή τή φροντίδα πού πρέπει νά καταβάλει τό άτομο γιά νά άναπτύξει τις εσωτερικές του δυνατότητες. Απαιτεί ένα προσω­ πικό συμφέρον πού είναι λογικό και ύγιές. Ό Ραββίνος Joshua Liebman, σ’ ένα ένδιαφέρον κεφάλαιο τοΰ βιβλίου του «Ειρήνη τοΰ πνεύματος», κατέδειξε πώς γιά νά μπορέσουμε ν ’ άγαπησσυμε τέλεια τούς άλλους, πρέπει πρώτα ν’ άγαπήσουμε σωστά τόν εαυτό μας. Πολλοί άνθρωποι βυθίζονται στήν άβυσσο τής συγκινητικής μοιρολατρίας γιατί δέν μπορσΰν ν’ άγαπήσουν οι ϊδισι σωστά τόν έαυτό τους. Καθένας πρέπει νά νοιάζεται γιά τόν εαυτό του και νά αισθάνεται τήν εύθύνη του γιά ν’ άνακαλύψει τήν αποστολή του στή ζωή. Σ έ κάθε φυσιολογικό άνθρωπο ό θεός έδωσε κι” από κάτι νά Εκπληρώσει. Είναι γεγονός δτι άλλοι προικίστη­ καν μέ περισσότερα χαρίσματα άλλά ό θεός δέν άφησε κα­ ν έναν άνθρωπο χωρίς κάποιο χάρισμα. Ύπάρχουν μέσα μας δυνατότητες γιά δημιουργία καί είμαστε ύποχρεωμένοι νά έργαστοΰμε μ’ Επιμέλεια γιά νά τις άνακαλύψουμε.

ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΗΣ

Εκείνος πού ξέρει γιά ποιο λόγο ύπάρχει, πρέπει νά κο­ πιάσει γιά νά φτάσει ατά σκοπό του. Πρέπει νά ένεργεϊ σάν ό παντοδύναμος θεός νά τόν είχε καλέσει αύτή άκριβώς τήν Ιστορική στιγμή ειδικά γι* αύτόν τό σκοπό. Κανένας ποτέ δέν πρόσφερε σπουδαία πράγματα στήν άνθρωπότητα δίχως αύτό τό ψηλό φρόνημα και τή μαχητική άποφασιστικότητα γιά τδ σκοπό του. Κανένας δέν μπορεϊ νά μετατρέψει τις δυνατότητές του σέ πραγματικότητα άν δέν διαθέτει αύτόν τόν ισχυρό «έσωτερικό δυναμισμό. Ό Longfellow γράφει σχετικά: Μ ε μιας δέν καταταήοαν οι μεγάλοι τις δύοκολες άπρόοιτες κορφές μά} σά χαίρονταν οι ονντρόφοι τους τόν νπνο, νύχτα κσπιάζαν ν 9 άνεβοϋνε τις πλαγιές . (’Από τήν κλίμακα τοΰ 'Αγίου Αυγουστίνου).

Μήπως μπορώ ν* άπευθυνθώ ειδικότερα στούς νέους; Αύ­ τή ή διάσταση του μήκους είναι ένα μοναδικό κάλεσμα. Πολ­ λοί άνάμεσα σας σπουδάζουν. Πρέπει νά έπιμείνω άρκετά πά­ νω στήν σπουδαιότητα αύτών τών σπουδαστικών χρόνων. Πρέ­ πει νά καταλάβετε πώς σάς προσφέρσνται τώρα πόρτες πού δέν άνοίχτηκαν ποτέ γιά τούς πατέρες σας και τις μητέρες σας. Είστε ύπεύθυνοι γιά τήν προετοιμασία πού θά σάς έπιτρέψει νά περάσετε τις πόρτες αύτές. Πρέπει ν* άνακαλύψετε γρήγορα τόν προορισμό σας καί νά έργαστήτε άκούραστα γιά νά κατορθώσετε τό καλύτερο στούς διάφορους τομείς. Ε ­ παναλαμβάνω αύτή τή φράση του Ralph Waldo Emerson: « Ά ν ένας άνθρωπος μπορεϊ νά γράψει ένα καλύτερο βιβλίο, νά έκφωνήσει ένα καλύτερο κήρυγμα, νά κατασκευάσει ένα καλύτερο μηχάνημα άπ’ τόν διπλανό του, κι* άν άκόμη κατοι­ κούσε στό δάσος, ό κόσμος θά χάραζε ένα μονοπάτι μέχρι τήν πόρτα του». Αύτό δλο καί περισσότερο θά γίνεται πραγματι­ κότητα. Δέν πρέπει νά περιμένετε τή μέρα τής ολοκληρωτι­ κής χειραφέτησης γιά νά προσφέρετε ο αύτό τό έθνος μιά ού69

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗ Σ Α ΓΑ Π Η Σ

σιασπκή βοήθεια. ’Αναμφισβήτητα άντιμετωπίζετε ένα φυσι­ κό δίλημμα πού προκύπτει άπ’ τήν κληρονομιά του διαχωρι­ σμού καί τής δουλείας, άπ’ τά σχολεία γιά τούς κατώτερους, άπ’ τό διαχωρισμό τών πολιτών σέ κατηγορίες* άλλά πρέπει νά καταστρέψετε μ’ άπσφασιστικότητα τά εξωτερικά εμπόδια τών σημερινών συνθηκών. ’Έ χουμ ε ήδη έκπληκτικά παραδεί­ γματα Μαύρων πού, παρά τϊς άτέλειωτες νύχτες τής τυραν­ νίας, μεταλλάχτηκαν σ’ άστρα καινούργια και λαμπερά μέ τήν επιτυχία τους. ’Από μιά άθλια καλύβα σκλάβων πού βρισκό­ ταν στά βουνά τής Βιργινίας ξεκίνησε ό Booker Τ. Washington γιά νά γίνει ένας άπ’ τούς μεγαλύτερους πολιτικούς τής ’Α­ μερικής. ’Απ’ τούς κοκκινωπούς καί καταθλιπτικούς λόφους τού Gordon Country en Georgie καί τήν άγκαλιά μιας μητέρας πού δέν γνώριζε οΰτε νά γράφει οΰτε νά διαβάζει ξεκίνησε ό Roland Hayes γιά νά γίνει ένας άπ’ τούς καλύτερους τραγου­ διστές τού κόσμου, πού ή μελωδική του φωνή άκούστηκε σέ παλάτια βασιλιάδων και βασιλισσών. ’Από ένα άθλιο πρσάστειο τής Φιλαδέλφειας ήρθε ή Marian Anderson γιά νά διακριθεϊ σάν ή μεγαλύτερη κοντράλτα τού κόσμου ώστε νά ομο­ λογήσει ό Toscanini πώς δέν άκούγεται παρά μιά μονάχα φω­ νή σάν τή δική της σέ κάθε αιώνα ένώ- ό Sibelius άναφωνούσε πώς τό ταβάνι του ήταν πολύ χαμηλό γιά μιά τέτοια φωνή. Παρά τις ίδιες θλιβερές συνθήκες τού ξεκινήματος, ό George Washington Carver πρόσφερε μιά άνεπανάληπτη ύπηρεσία στά χρονικά τής επιστήμης. Ό Ralph J. Bunche έγγονός ένός σκλάβου ιεροκήρυκα έκανε διπλωματική καριέρα και διακρίθηκε άξιοσημείωτα. Δέν άναφέρονται έδώ παρά ελάχιστα άπό τά πολυάριθμα παραδείγματα πού μας θυμίζουν, πώς κι’ δταν άκόμη δέν απολαμβάνουμε ολοκληρωτικά τήν ελευθερία μας, μπορούμε και τότε ν ’ άποδώσουμε κάτι έλάχιστσ. ’Απ’ δλες τΙς πλευρές έχουμε κληθεί νά έργαστούμε άδιάκοπα γιά νά διαπρέψουμε στό έπάγγελμα μας. ‘Ό λ ο ς ό κό­ σμος δέν είναι φτιαγμένος γιά μιά έξειδικευμένη τέχνη* πολ­ λοί λιγώτεροι άκόμη μεγαλουργούν στις έπιστήμες καί τΙς τέ­ 70

Τ ΡΕ ΙΣ ΔΙΑ ΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΗΣ

χνες* πολλοί έχουν κληθεί νά προσφέρουν τις ύπηρεσίες τους στά έργοστάσια, τούς άγρούς και τούς δρόμους. Ά λ λ ά δέν ύπάρχει εύτελής έργασία. Κάθε εργασία πού βοηθάει τήν άν­ θρωπότητα έχει άξιοπρέπεια και σπουδαιότητα· πρέπει λοιπόν νά διεκπεραιώνει κανείς στήν εντέλεια μιά έργασία και νά μήν οπισθοχωρεί μπροστά στόν κόπο. Αύτός λοιπόν πού δου­ λειά του είναι νά σκουπίζει τούς δρόμους πρέπει νά σκουπί­ ζει δπως ό Μ ιχαηλάγγελος ζωγράφιζε, δπως ό Μπετόβεν συν­ έθετε, δπως ό Σαίξπηρ έγραφε. Πρέπει νά σκουπίζει τούς δρόμους τόσο τέλεια ώστε οι φιλοξενούμενοι τών ούρανών και τής γης νά σταματήσουν γιά νά π ο υ ν : «Έδώ έζησε ένας μεγάλος καθαριστής τών δρόμων πού έκανε περίφημα τή δου­ λειά του». Είναι αύτό άκριβώς πού ήθελε νά πεϊ ό Douglas Mallock δταν έγραφε: «*Ά ν δέν μπορεϊς στά ΰψη νάσαι πενκο γίνε ένας ϋάμνος ταπεινός οτν,ν πεδιάδα * μά γίνε ό πιο καλός μικρούλης ϋάμνος δίπλα στό ρέμα. Θάμνος να γίνεις, αν δχι δέντρο. Δρόμος αν δέν μπορεϊς . γίνε δρομάκι · ήλιος αν δεν μπορεϊς , γίν ε αστεράκι· δεν είναι μέ τ ανάστημα που ϋά νικήσεις μά μέ τό νάσαι ό κάλλ ιστός σ ο,τι κι άν είσαι ».

Αύτοελεγχθήτε σοβαρά γιά \ άνακαλύψετε αύτό πού γιά χάρη του πλαστήκατε καί τότε άφοσιωθητε μέ πάθος οτήν πραγματοποίηση του. Αύτό τό φωτεινό πρόγραμμα όδηγεϊ στήν τελείωση του εαυτού μέσα στό μήκος τής ζωής ένός άν­ θρώπου. Ύπάρχουν άνθρωποι πού δέν ξεπερνούν ποτέ αύτή τήν πρώτη διάσταση. Πρόκειται πολλές φορές γιά άτομα σημαντι­ κά πού κατορθώνουν νά εξελιχθούν θαυμάσια, τούς δεσμεύει δμως ένας κατασταλτικός εγωκεντρισμός. Ζοϋν μέσα στά στε71

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

νά δρια τών προσωπικών φιλοδοξιών κι έπιθυμιών τους. Τί πιό τραγικό άπό τό ν ’ άνακαλύπτεις ένα άτομο πού έχει βυθι­ στεί κι’ έχει πάθει άσφυξία μέσα στό μήκος τής ζωής; ,ΝΑν ή ζωή έχει σάν σκοπό τήν τελείωση της, οφείλει έξω απ’ αύτό τό μάκρος της νά περιλαμβάνει έπίσης τήν πλατύ­ τητα της: τή φροντίδα γιά τήν εύτυχία τών άλλων. Δέν μά­ θαμε νά ζοϋμε έτσι ώστε, ξεπερνώντας τά στενά δρια τών προσωπικών επιθυμιών μας, νά ρίχνουμε ένα πλατύτερο βλέμ­ μα πάνω σ’ δ,τι άφορα τήν άνθρωπότητα. Τό μάκρος χωρίς τό πλάτος είναι σάν ποταμός πού δεν πορεύεται πρός τόν ωκεα­ νό. Έ κεϊ πού ύπάρχει αδράνεια, στατικότητα, τέλμα, λείπει ή ζωή καί ή φρεσκάδα. Τό ένδιαφέρον γιά τά προσωπικά μας θέματα τότε μονάχα άποκτάει έννοια και δημιουργική δύναμη δταν συνδέεται άμεσα μέ τό ένδιαφέρον μας γιά τούς άλλους. "Όταν ό "Ιησούς περιέγραψε συμβολικά τήν τελική κρί­ ση ύπέδειξε καθαρά σέ ποιά βάση θά πραγματοποιηθεί ό δια­ χωρισμός τών προβάτων άπό τά έρίφια: δηλαδή μέ βάση αύ­ τό πού θά έχουμε κάνει γιά τούς άλλους. Ό άνθρωπος δέν θα έρωτηθεϊ οΰτε γιά τόν άριθμό τών διπλωμάτων του οΰτε γιά τό ΰψος τής περιουσίας πού έχει, άλλά γιά τις πράξεις του σέ σχέση μέ τούς άλλους. Ταίσατε τούς πεινασμένους; Δώσατε νερό στούς διψασμένους; Ντύσατε τούς γυμνούς; Έπισκεφτήκατε τούς άρρωστους και τούς φυλακισμένους; Αύτά είναι τά ερωτήματα πού θέτει ό Κύριος τής ζωής. Σύμφωνα μέ μιά έν­ νοια ή κάθε μέρα μπορεϊ νά είναι μέρα κρίσης: Μέ τις πρά­ ξεις και τούς λόγους μας, τις σιωπές μας και τις συζητήσεις μας γράφουμε καθημερινά τό Βιβλίο τής Ζωής. Τό φώς ήρθε στόν κόσμο και καθένας άπό μας όφείλει ν* αποφασίσει αν θά βαδίσει στό φώς ένός δημιουργικού άλτρουισμου ή στό σκοτάδι ένός καταστρεπτικού έγωισμου. Ε ­ κεί βρίσκεται ή κρίση. «Τί κάνετε γιά τούς άλλους;» Αύτή είναι ή πιό επείγουσα και διαρκής έρώτηση. Ό θεός έχτισε τόν κόσμο μέ τέτοιο τρόπο, ώστε τά πρά­ γματα νά στρέφονται κυκλικά μόνον οταν οι άνθρωποι δρα72

ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΗΣ

«οτηριοττοιοϋνται μέσα στή διάσταση του πλάτους. Τό «εγώ» «δέν κατορθώνει νά φτάσει τήν πραγματική του διάσταση χω­ ρίς τό «σύ». Ό εαυτός δέν μπορεϊ νά είναι εαυτός χωρίς άλ­ λους έαυτσύς. Οι κοινωνιο - ψυχολόγοι μας λέγουν δτι δέν μπορούμε νά είμαστε δντα χωρίς τή σχέση μας μ’ άλλα πρό•σωπα. "Ολη ή ζωή είναι μιά σχέση και δλοι οί άνθρωποι εί­ ναι άλληλοεξαρτώμενοι. Ωστόσο, συνεχίζουμε νά βαδίζουμε ο ’ έναν δρόμο ντυμένο μέ τό γλυστερό έπίχρισμα ένός άν αρ­ χικού εγωισμού. Τά περισσότερα άπό τά τραγικά προβλήμα­ τα πού άντιμετωπίζουμε μέσα στό σημερινό κόσμο άντανακλοϋν αύτή τήν ανικανότητα του άνθρώπου νά προσθέσει πλάτος στό μήκος. Τό βλέπουμε καθαρά μέσα στή ρατσιστική κρίση πού προσ­ βάλλει τό έθνος μας. Ή ρατσιστική ένταση πού ύπάρχει όφείλεται στό γεγονός δτι τά λευκά άδέλφια μας ένδιαφέρονται γιά τό μήκος τής ζωής: τίς προνομιούχες οικονομικές τους θέσεις, τήν πολιτική τους δύναμη, τό κοινωνικό τους καθε­ στώς, αύτό πού τελικά άποκαλοΰν «WAY OF LIFE». ’Ά ν πρόσθεταν μονάχα πλάτος στό μήκος — ένα βλέμμα έξω άπ> τόν εαυτό τους — τή θέση τών άδιάκσπων φιλονικιών μας θά έπαιρνε μιά αδελφική συμφωνία. Τήν άναγκαιότητα νά συγκεραστεϊ τό πλάτος μέ τό μήκος τή βλέπουμε έπίσης μέσα στις διεθνείς σχέσεις. Κανένα έθνος •δέν μπορεϊ νά ζήσει άπομονωμένο. Ή γυναίκα μου κι* εγώ είχαμε τό προνόμιο νά πραγματοποιήσουμε ένα άλησμόνητο ταξίδι στις 'Ινδίες. Ή έπίσκεψη μας σ’ αύτή τή χώρα γνώρι•σε αναρίθμητες στιγμές ικανοποίησης άλλά καί άπογοήτευοης. Πώς νά μή νοιώθεις ταπείνωση, δταν βλέπεις μέ τά ίδια •σου τά μάτια εκατομμύρια άνθρώπους νά κοιμούνται πειναομένοι στούς δρόμους; Πώς μπσρεϊς νά μήν αίστανθείς συντριμμένος δταν διαπιστώνεις δτι σ' ένα πληθυσμό πού ξεπερ­ νάει τά 435 εκατομμύρια, τά 350 έχουν εισόδημα ετήσιο κα­ τώτερο άπό 70 δολλάρια κι’ δτι ή πλειονότητα δέν έχει έπισκεφτεϊ ποτέ γιατρό ή οδοντογιατρό; 73

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

Μπορούμε στήν ’Αμερική νά αίστανθοϋμε νά μας άφοροϋν, έστω- καϊ γιά λίγο, αύτές οι συνθήκες; Ενεργητικά βέ­ βαια δχι. Τό πεπρωμένο μας δμως σάν έθνος είναι δεμέ­ νο μέ τό πεπρωμένο της ’Ινδίας. "Οσο τό μέλλον της ’Ιν ­ δίας, η άλλου έθνους, βρίσκεται σέ άνασφάλεια, κινδυνεύου­ με κι’ έμεϊς. ’Έχουμε καθήκον νά προσφέρουμε άπ’ τούς τε­ ράστιους πόρους μας γιά νά βοηθήσουμε τις ύποανάπτυκτες χώρες. Δέν ξοδεύουμε πολύ περισσότερα άπ’ τόν έθνικό μας προϋπολογισμό γιά τήν έδραίωση πολεμικών βάσεων σ’ δλον τόν κόσμο καί πολύ λιγώτερα γιά νά δημιουργήσουμε βάσεις ένδιαφέροντος και γνήσιας κατανόησης; Σ έ τελευταία άνάλυση δλοι οί άνθρωποι έξαρτώνται με­ ταξύ τους καί κατά συνέπεια περιλαμβάνονται μέσα σέ μιά καί μόνη έξέλιξη. ’Αναπόφευκτα είμαστε ό προστάτης του άδελφοϋ μας υστέρα άπό προσεκτική έξέταση τής πραγματι­ κότητας δπως ύφαίνονται οί ιστοί της. Οΰτε τό άτομο οΰτε οί λαοί μπορούν νά ζήσουν στήν άπομόνωση. Ό John Donne άπέδωσε αύτή τήν άλήθεια, βεβαιώνοντας: «Τό τίποτα δέν είναι νησί πού άρκεϊται στόν έαυτό του' κάθε άνθρωπος είναι ένα κομμάτι τής ηπείρου, ένα μέρος του δλου* άν μιά πέτρα ξεφύγει άπ’ τή θάλασσα, ή Εύρώπη χά­ νεται εϊτε είναι ένα άκρωτήρι i} ό πύργος του φίλου σου ή ό δικός σου* ό κάθε άνθρώπινος θάνατος μέ λιγοστεύει γιατί εί­ μαι μέρος του άνθρώπινου είδους· μή ρωτάς λοιπόν γιά ποιόν χτυπά ή καμπάνα: χτυπάει γιά σένα». Ή γνώση αύτής τής ένότητας στήν άνθρωπότητα καί ή άναγκαιότητα μιάς ένεργητικής καί άδελφικής φροντίδας γιά τήν καλύτερη ζωή τών άλλων, είναι τό πλάτος τής άνθρώπινης ζωής. III Μένει ή τρίτη διάσταση μιας ζωής πού πραγματικά άγ74

ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΗΣ

γίζει τήν τελειότητα, τό ύψος της, αύτό πού τείνει πρός τά πάνω, σέ κάτι πού βρίσκεται πιό ψηλά άπ' τήν άνθρωπότητα. Πρέπει νά ύψωθοϋμε πάνω απ’ τή γη καί ν’ άνακουφίσουμε αύτό τό αιώνιο νΟν πού είναι ή πηγή και ή δημιουργία κάθε πραγματικότητας. ’Ά ν προσθέσουμε τό ύψος στό μήκος και στό πλάτος, τότε ή ζωή φτάνει τήν πλέρια τελειότητα της. 'Ό πως μερικοί δέν πηγαίνουν πέρα άπ* τό μήκος, ύπάρ­ χουν άλλοι πού ποτέ δέν ξεπερνούν τό συνδυασμό μήκους και πλάτους. Αναπτύσσουν θαυμαστά τις προσωπικές τους δυνατότητες καϊ δείχνουν μιά γνήσια φιλανθρωπική φροντί­ δα. Ά λλά έφησυχάζουν πολύ σύντομα. Είναι τόσο δεμένοι μέ τή γή ώστε λησμονούν δτι ή άνθρωπότητα δέν νοείται δίχως τό θεό. Ζητούν νά ζήσουν δίχως ουρανό. Πολλές αίτιες Εξηγούν τόν πιθανό λόγο γιά τόν οποίο ό άνθρωπος άμέλησε αύτή τήν τρίτη διάσταση. Μερικοί έχουν σοβαρούς διανοητικούς Ενδοιασμούς. Επειδή θεωρούν τό κα­ κό σάν φυσικό καί ήθικό, ρωτάνε: «’Ά ν ύπάρχει ένας καλός καί παντοδύναμος θεός γιατί Επιτρέπει τόν πόνο καί τή δυσ­ τυχία;» Ή άνικανότητα τους νά δώσουν άμεση άπάντηση σ’ αύτό τό Ερώτημα τούς οδηγεί στόν άγνωσπκισμό. ’Άλλοι πά­ λι δυσκολεύονται νά πλαισιώσουν τις Επιστημονικές καί λο­ γικές τους ανακαλύψεις μέ άλήθειες τής θρησκείας, πού μερι­ κές φορές δέν είναι επιστημονικές καί μέ πρωτόγονες άντιλήψεις γιά τό θέμα τού θεού. Υποπτεύομαι άκόμη δτι μιά άλλη πλειονότητα άνθρώπων κινείται μέσα σέ μιά άλλη κατηγορία. Αύτοί δέν είναι οί θεω­ ρητικοί τού άθεϊσμού άλλά οί άθεοι στήν πράξη. Δέν άρνούνται μέ λόγια τήν ύπαρξη τού θεού άλλά άπορρίπτουν διαρκώς τήν ύπαρξη του στή ζωή τους. Ζοϋν σάν νά μήν ύπήρχε θεός. Αύτή ή άπόρριψη τού θεού στό σημειωματάριο τής ζωής τους, μπορεϊ νά είναι θαυμάσια, ένα άσυνείδητο προ­ τσές. Οί περισσότεροι άνθρωποι δέν λένε: «Αντίο, Κύριε, σ’ Εγκαταλείπω». Άλλά όδηγούνται σ’ αύτό τό σημείο χάρη στις, δοσοληψίες αύτοϋ τού κόσμου πού τούς έχει παρασύρει τό 75

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

κύμα του ύλισμοϋ και τσαλαβουτοϋν μέσα στά ταραγμένα νε­ ρά τού λαϊκισμού. Ζώντας μέσα σ' αύτά χιού ό καθηγητής Sorokin ονόμασε «κουλτούρα τών αισθήσεων» ό σύγχρονος Ανθρωπος πιστεύει μονάχα σέ πράγματα πού μπορεϊ νά συλλάβει μέ τις πέντε αισθήσεις του. Αύτή ή προσπάθεια δμως V άντικαταστήσουμε τό σύμπαν πού έχει σάν κέντρο του τόν θεό μ* £να σύμπαν πού νάχει σάν κέντρο του τόν άνθρωπο μας οδηγεί σέ μιά βαθύτερη στέ­ ρηση. Ό Reinhold Niebuhr είπε: «Άπό τό 1914 τό ένα τραγι­ κό γεγονός διαδέχεται τό άλλο ώστε ή ιστορία νά φαίνεται πώς έγινε γιά ν* άναιρεϊ τις μάταιες ψευδαισθήσεις τού άν­ θρώπου». Πλέουμε στις θάλασσες τής σύγχρονης ιστορίας σάν ένα πλοίο πού δέν έχει πυξίδα. Δέν έχουμε ούτε πλοίαρχο, ούτε αίσθηση προσανατολισμού. Αμφιβάλλουμε γιά τις ίδιες τΙς άμφίβολίες μας καί άναρωτιόμαστε μήπως ύπάρχει στ' άλήθεια κάποια πνευματική δύναμη πού νά ύπαγορεύει αύτή τήν πραγματικότητα. Παρά τις θεωρητικές άπαρνήσεις μας έχουμε τις εμπει­ ρίες τού πνεύματος πού δέν μπορούν νά έξηγηθούν μέ δρους υλιστικούς. Παρά τή πίστη μας γιά τή φυσική τάξη προσκρού­ ουμε άσταμάτητα σέ κάτι πού είναι πάνω άπό μας, πού μας κάνει ν’ άναρωτιόμαστε πώς αύτή ή ύπέροχη διάταξη τού σύμπαντος μπορεϊ νά είναι τό άποτέλεσμα ένός τυχαίου παιγνι­ διού τών ήλεκτρονίων καί τών άτόμων. Παρά τόν ύπερβολι­ κό σεβασμό μας στά ύλικά πράγματα κάτι χωρίς διακοπή μάς θυμίζει τήν πραγματικότητα τού άόρατου. Τό βράδυ κοιτά­ ζουμε τόν ούρανό μέ τ* άστέρια του πού τόν στολίζουν σάν αιώνια φανάρια. Πρός στιγμήν μπορεϊ νά πιστέψουμε πώς τά βλέπουμε δλα άλλά ύπάρχει κάτι πού μάς θυμίζει πώς δέν μπορούμε ν* άντιληφτούμε τό νόμο τής βαρύτητας πού τά διέπει. Κοιτάζουμε μέ θαυμασμό τήν άρχιτεκτονική τελειότη­ τα ένός εντυπωσιακού ναού τού θεού άλλά γρήγορα θυμόμα­ στε δτι δέν μπορούμε νά συλλάβουμε μέ τά μάτια μας τήν ολική ύπόσταση αύτού τού ναού. Τό βλέμμα μας δέν έχει 76

ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΗΣ

εισχωρήσει στή διάνοια του άρχιτέκτονα πού πραγματοποίη­ σε τό σχέδιο. Ποτέ δέν μπορούμε νά δούμε τήν άγάπη και τήν πίστη δλων αύτών πού οι θυσίες τους κάνανε δυνατή τήν κα­ τασκευή. Κοιτάζοντας ό ένας τόν άλλον γρήγορα άπαφασίζουμε δτι ή θέα τού σώματος μας μας δίνει μιά ολική άντίληψη τού είναι μας. Τώρα κοιτάζετε αύτόν τόν άμβωνα και μέ βλέπετε νά κυρύττω* συμπεραίνετε άμέσως δτι βλέπετε τόν Martin Luther King. Ά λλά τότε θυμόσαστε δτι βλέπετε μονά­ χα τό σώμα μου πού μόνο του δέν μπορεϊ νά συλλογιστεί η νά σκεφτεϊ. Δέν μπορεϊτε ποτέ νά δείτε τό εγώ πού μέ ολο­ κληρώνει δπως δέν μπορώ νά δώ τό σείς πού σας ολοκληρώ­ νει. Αύτό τό άόρατο πού ονομάζουμε προσωπικότητα βρίσκε­ ται πέρα άπό τή φυσική μας παρουσία. Ό Πλάτων είχε δί­ κιο δταν έλεγε δτι τό θεατό είναι μιά σκιά πού ρίχνει τό άθέατο. Ό θεός είναι πάντα μέσα στό σύμπαν του. Οί τεχνικές κιΤ επιστημονικές επιτεύξεις μας δέν μπορούν νά τόν εξορίσουν οΰτε άπό τό μικροκοσμικό διάστημα τού άτόμου, οΰτε άπό τις τεράστιες κι* άδιερεύνητες περιοχές τού μεσοαστρικού διαστή­ ματος. Ζώντας μέσα σ’ ένα σύμπαν δπου μερικά ούράνια σώ­ ματα άπέχουν άπό μας δισεκατομμύρια χρόνια φωτός, ό σύγ­ χρονος άνθρωπος αναφωνεί μέ τόν παλιό Ψαλμωδό: «"Οταν κοιτάζω μ’ έκσταση τούς ούρανούς, έργο τών χεριών σου, τό φεγγάρι και τ* άστέρια πού δημιούργησες σκέφτομαι τί είναι ό άνθρωπος γιά νά τόν θυμασαί; και ό γιος τού άνθρώπου γιά νά τόν φυλάττεις;» θ ά ήθελα νά σας συστήσω νά δώσετε προτεραιότητα στήν άναζήτηση τού θεού. Αφήστε τό είναι σας νά τό διαποτίσεχ τό πνεύμα του. Γιά ν* άντιμετωπίσετε τις δυσκολίες και τις δοκιμασίες τής ζωής έχετε τήν άνάγκη έκείνου. Πριν ή βάρ­ κα τής ζωής σας φτάσει στό τελευταίο της λιμάνι, θά συναν­ τήσει μακρές κι’ άβέβαιες τρικυμίες, άνέμους ορμητικούς καί δυνατούς, ταραγμένες θάλασσες πού κάνουν τήν καρδιά νά σταματάει. ’Ά ν δέν πιστεύετε στό θεό μέ βαθιά πίστη κι έγ77

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

καρτέρηση, δέν θάχετε δύναμη ν’ άντχμειωπίσετε τις αναβο­ λές, τις άπογσητεύσεις και τις άβεβαιότητες πού είναι αναπό­ φευκτες. Χωρίς τό θεό δλες μας οί δυνάμεις εξαντλούνται καί οί αύγές μας γίνονται νύχτες βαθιές. Χωρίς αύτόν ή ζωή γίνεται ένα παράλογο δράμα χωρίς αποφασιστικές σκηνές. Μαζί του έχουμε τή δύναμη ν* άνεβοϋμε άπό τά ταραγμένα βάθη στίς κορυφές της έσωτερικής ειρήνης καί V άνακαλύψσυμε τά φωτερά άστέρια τής ελπίδας μέσα στίς νυχτωμέ­ νες άβύσσους τις πιό καταθλιπτικές τής ζωής. Αύτό φανερώ­ νεται στά λόγια του Άγιου Αύγουστίνου: «Μάς δημιούργη­ σες γιά σένα κι* ή καρδιά μας θά βρει τή γαλήνη τή στιγμή πού θάρθει ν’ άναπαυτεϊ σέ σένα». 'Ένας γέρος καί σοφός προφήτης έπισκέφτηκε κάποτε ένα κολλέγιο αποφοίτων. Μετά τό κήρυγμα του καθυστέρησε συ­ ζητώντας μέ τούς μαθητές τής άνώτερης τάξης. 'Άρχισε νά μιλά μ’ έναν νέο κι* έξυπνο μαθητή τόν Ρομπέρ. Ή πρώτη του έρώτηση στόν Ρομπέρ ήταν: «Ποιά είναι τά σχέδια σας γιά τό μέλλον;» — «Υπολογίζω νά παρακολουθήσω άμέσως μαθήματα Νομικής» άπάντησε ό Ρομπέρ. «Καί μετά;» ξαναρώτησε ό προφήτης. «νΕ, νά, ήταν ή άπάντηση τού Ρομπέρ, σκέφτομαι νά παντρευτώ, νά κάνω οικογένεια, ν’ άφοσιωθω σταθερά στήν εξάσκηση τής νομικής». — «Κι* έπειτα Ρομ­ πέρ;» εξακολούθησε ό προφήτης. Ό Ρομπέρ άποκρίθηκε. «Γιά νά μιλήσω είλικρινά ελπίζω ν’ άποκτήσω άρκετά λεφτά άπό τήν έξάσκηση του Επαγγέλματος μου καί παίρνοντας γρήγο­ ρα τή σύνταξη μου νά περάσω ένα μεγάλο διάστημα ταξιδεύ­ οντας, τά ταξίδια ήταν πάντα τ’ όνειρό μου». — «Κι* έπειτα Ρομπέρ;» πρόσθεσε ό προφήτης μέ μιά έπηιονή σχεδόν Ενο­ χλητική. «Δέν έχω άλλα σχέδια» λέγει ό Ρομπέρ. Καί τότε ό προφήτης κοιτάζοντας τον μ’ ένα τρόπο πού έξέφραζε οίκτο καί πατρικό Ενδιαφέρον, τού λέει: «Νέε μου, τά σχέδια σου ΒΪναι πολύ σύντομα. Καλύπτουν τό πολύ Εξήντα πέντε χρό­ νια τής ζωής σου. Πρέπει τά σχέδιά σου νά είναι τόσο μεγά-

ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΗΣ

λα ώστε νά κλείνουν μέσα τους τό θεά και άρκετά πλατιά ώστε ν* άγκαλιάζουν τήν αιωνιότητα». Είναι μιά πολύ σοφή άποψη. Φοβάμαι δτι πολλοί άπό μάς βαδίζουν άκόμη ψηλαφητά μέσα σέ σχέδια πού καλύπτουν βέβαια όγκο, τούς λείπει δμως ή ποιότητα- σέ σχέδια πού τέ­ μνουν τό χρόνο οριζόντια άντί νά Εξυψώνονται στήν κάθετη γραμμή τής αιωνιότητας. Έ γώ επίσης θά ήθελα νά σάς έπιστήσω τή προσοχή σας σ’ αύτό. Τά σχέδια σας νά γίνουν τό­ σο μεγάλα και τόσο πλατιά ώστε ν’ άποδεσμευθούν άπό τό χρόνο κι* άπό τά εμπόδια τού διαστήματος. Δώστε τή ζωή σας — αύτό πού έχετε και αύτό πού είστε — στό θεό του σύμπαντος πού οι προθέσεις του είναι άμετάβλητες. Που θά τόν βρούμε αύτό τό θεό; Μέσα σ’ ένα δοκιμα­ στήριο; ’Ό χι. Που, άν 6χι στόν Ίησοϋ Χριστό, τόν Κύριο τής ζωής μας; ’Ό χ ι μόνον ό Χριστός μοιάζει μέ τό θ εό άλλά κι’ ο θεός έξομοιώνεται μέ τό Χριστό. Ό Χριστός είναι ό ενσαρ­ κωμένος λόγος. Είναι ή γλώσσα τής αιωνιότητας μεταφρα­ σμένη μέ σύγχρονες λέξεις. Γιά νά γνωρίσουμε τί είναι θεός και νά κατανοήσουμε τις προθέσεις του πάνω στήν άνθρωπότατα πρέπει νά στραφούμε στό Χριστό. ’Αφιερώνοντας τή ζωή μας μέ άπόλυτο τρόπο στό Χριστό και στή φωνή του λαβαί­ νουμε μέρος σ’ αύτή τήν υπέροχη πράξη πίστης πού θά μάς οδηγήσει στήν άληθινή γνώση του θεού. Ποιο είναι λοιπόν τό συμπέρασμα μας; ’Αγαπάτε τούς έαυτούς σας άν αύτό σημαίνει ένα ένδιαφέρον καθαρό, λογικό και υγιές. ’'Εχετε έντολή νά τό κάνετε* είναι τό μήκος τής ζωής. Αγαπάτε τόν πλησίον σας δπως τόν έαυτό σας* λάβατε έπίσης έντολή* είναι τό πλάτος τής ζωής. ’Αλλά μήν ξεχνάτε πο­ τέ δτι ύπάρχει μιά έντολή άκόμη πιο σπουδαία: «άγαπήσεις Κύριον τόν θεόν σου έν δλη τή καρδίςι σου και έν δλη τή ψυ­ χή σου και έν δλη τή διανοία σου». (Κατά Ματθαίον 22, 37). Είναι τό υψος τής ζωής. Μόνο μέ μιά θετική άνάπτυξη καθε­ μιάς άπό αύτές τις τρεις διαστάσεις μπορεϊτε νά φτάσετε στήν τελειότητα. 79

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

Χάρη στά θεό, είδε ό ’Ιωάννης, πρϊν άπό πολλούς αιώνες νά ύψώνεται οπούς ούρανούς τό δραμα τής καινούργιας Ι ε ­ ρουσαλήμ μέσα σ’ δλη της τή μεγαλοπρέπεια. Ά λλά κι’ έμεϊς χάρη στό θεό θα διακρίνουμε τό δραμα καί θά βαδίσου­ με πρός τήν πολιτεία τής τελειότητας δπου θά συνυπάρχουν έξίσου τό μήκος, τό πλάτος καί τό ύψος. Μόνο φτάνοντας σ’ αύτή τήν πολιτεία θά έχουμε ολοκληρώσει τό είναι μας. Καί μόνο μ’ αύτή τήν όλοκλήρωση Θάχουμε γίνει γνήσια παι­ διά του θεού.

ixojl -cx> n7\<*tos Kcu ο ·^

80

ΤΑ ΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ 'Ως εάν πορεύωμαι είς τήν Σπανίαν, έλενσομαι τιρος υμάς * ελπίζω γάρ δια πορενόμε}Κ>ς ΰεάοασΰ'αι νμας. (Π ρός Ρωμαίους, Κεφ. 15, 24)·

'Έ να άπό τά προβλήματα τά πιό θλιβερά πού μας γνωρί­ ζει ή άνθρώπινη πείρα, είναι πώς ελάχιστοι άνθρωποι βλέ­ πουν νά πραγματοποιούνται στή ζωή τους τά πιό παράφορα καί βαθϊά τους όνειρα. Οί ελπίδες τής παιδικής μας ήλικίας και τά σχέδια τής ζωής μας, δταν αυτή έχει ωριμάσει, παρα­ μένουν συμφωνίες άτέλειωτες. Σ ' έναν περίφημο πίνακα του ό Georges Frederic Watts παρομοίασε τήν Ελπίδα μ’ ένα γα­ λήνιο άνθρωπο, πού καθισμένος στήν κορφή τού πλανήτη μας, μέ τό κεφάλι του νά σκύβει θλιμμένα, παίζει τή μοναδι­ κή άθικτη χορδή τής άρπας του. Υπάρχει άραγε άνάμεσά μας, έστω κι* ένας άνθρωπος, πού δέν αίστάνθηκε τό σπαρα­ κτικό πόνο τών γκρεμισμένων όνείρων και τών διαψευσμένων έλπίδων; Στήν έπιστολή τού αποστόλου Παύλου πρός τούς Ρω­ μαίους συναντούμε μιά συγκλονιστική έκφραση αύτοϋ τού ζω­ τικού προβλήματος τών διαψευσμένων έλπίδων: «Ώς εάν πορεύωμαι είς τήν Σπανίαν έλεύσσμαι πρός ύμας· έλπίζω γάρ διαπορευόμενος θεάσασθαι ύμας». Μιά διακαής έπιθυμία τού άποστόλου Παύλου ήταν νά πάει στήν 'Ισπανία γιά νά κηρύξει τό λόγο τού Εύαγγελίου «μέχρι τήν άκρη τού κό­ σμου», γιατί ή Ισπανία ήταν τό ακραίο δριο τού τότε γνω­ στού κόσμου. Εύχόταν νά έρθει σέ προσωπική κατά τήν έπιστροφή του επαφή μέ τή δραστήρια όμάδα τών χριστιανών τής Ρώμης. "Οσο περισσότερο σκεφτόταν αύτή τήν εύτυχισμένη προοπτική, τόσο περισσότερο ή καρδιά του γέμιζε άπό 81 6

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

χαρά. "Ολες του οί προετοιμασίες γίνονταν μέ σκοπό τήν έξάπλωση του Εύαγγελίου στή Ρώμη πού ήταν ή πρωτεύουσα καί στήν 'Ισπανία πού ήταν ή άκρη του κόσμου. Τί ενθουσιασμό γεννούσε ή έλπίδα αύτή στήν καρδιά του Παύλου! Ά λλά δέν έπισκέφτηκε ποτέ τήν Ρώμη μέ τόν τρό­ πο πού είχε έλπίσει. Ή μαχητική του πίστη γιά τό Χριστό τόν οδήγησε σ’ αύτήν άλλά σάν κρατούμενο γιά νά τόν κλείσουν στό στενό κελλι κάποιας φυλακής. Δέν περπάτησε ποτέ στούς χωματόδρομους τής *Ισπανίας, δέν άντίκρυσε ποτέ τΙς καμπυλωτές της κατωφέρειες, δέν έζησε τήν έντονη ζωή τών άκτών της. θανατώθηκε, ας θυμηθούμε, σά μάρτυρας του Χρίστου στή Ρώμη. Ή ζωή τού Παύλου είναι ή τραγική Ιστορία ένός γκρεμισμένου ονείρου. Ή ζωή έχει νά μάς προσφέρει πολλές παρόμοιες πείρες. Ποιός είναι αύτός πού δέ σημάδεψε σέ κάποια μακρινή *Ισπανία, σ' ένα σπουδαίο στόχο, σέ μιά θριαμβευτική πρα­ γμάτωση γιά νά διαπιστώσει τήν ώρα του άπολογισμοϋ πώς παρέμεινε πολύ πιο πίσω απ' τούς στόχους του; Δέν περπα­ τάμε ποτέ έλεύθεροι στούς δρόμους τής Ρώμης μας· άντίθετα οί περιστάσεις αποφασίζουν νά ζήσουμε σ’ αύτήν άλλά μέσα στό στενό κελλι μιάς φυλακής. Μιά μοιραία ρήξη διατρέχει τίς ζωές μας καί μιά παράλογη κι* άπρόβλεπτη ρωγμή διασχί­ ζει τήν ίστορία. Καθώς ό Αβραάμ, διαμένουμε στή γή τών ύποσχέσεων άλλά πολύ συχνά δέν γινόμαστε «συγκλη ρονόμοι τής έπαγγελίας τής αύτής». (Πρός Εβραίους Κεφ. 11, 9). Αύτό πού έχουμε σάν στόχο μας ξεπερνά πάντοτε αύτό πού πλησιάζουμε. Ό Μαχάτμα Γκάνα, άφοϋ άγωνίστηκε χρόνια ολόκληρα γιά τήν άνεξαρτησία, ύπήρξε τελικά μάρτυρας ένός αιματη­ ρού θρησκευτικού πολέμου άνάμεσα στού 'Ινδούς καί τούς Μουσουλμάνους· ή διαίρεση τής Ιν δ ία ς καί του Πακιστάν πού ύπήρξε ή συνέπεια αύτοϋ του πολέμου, κατέστρεφε τήν έπιθυμία "του πού ήταν ένα έθνος ένωμένο. Ό Ούίλσον πέθανε πρίν πραγματοποιηθεί τό δραμα του πού ήταν μιά Και82

ΤΑ ΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ

νωνία τών Εθνών. Πολλοί μαύροι δούλοι τής Αμερικής εί­ χαν προσβλέψει μέ πάθος στήν έλευθερία άλλά πέθαναν πριν τήν δουν νά παίρνει σάρκα καϊ όστά. Άφοϋ προσευχήθηκε στόν κήπο τής Γεσθημανή ό Χριστός, γιά ν* απομακρυνθεί τό ποτήρι άπ αύτόν, τό ήπιε ώστόσο μέχρι τήν τελευταία του σταγόνα. Κι* ό άπόστολος Παύλος είχε προσευχηθεί μέ καρ­ τερία καί θέρμη γιά νά πάψει νά τόν βασανίζει ό πειρασμός τής σάρκας άλλά τό μαρτύριο συνεχίστηκε μέχρι τήν τελευ­ ταία του μέρα. Τά κατεστραμμένα όνειρα σφραγίζουν τή θνη­ τή μας ζωή. I Πριν άποφαοίσουμε γιά τόν τρόπο πού μ’ αύτόν θά ζήσουμε μέσα σ' έναν κόσμο δπου οι μεγαλύτερές μας επιθυμίες παραμένουν άνικανοποίητες, πρέπει ν* άναρωτηθοϋμε: πώς πρέπει ν* άντιδράσουμε σ’ άνάλογες περιστάσεις; Μιά πιθανή άντίδραση είναι ν* άποκρυσταλλωθοϋν δλες μας οί στερήσεις σέ πίκρα καί μνησικακία. Αύτός πού άντιδρά μέ τόν τρόπο αύτό είναι ικανός νά υιοθετήσει μιά άδιάφορη στάση, νά κρυώσει ή καρδιά του κι* ένα κατάπικρο μί­ σος νά τόν διαποτίσει γιά τό θεό, γιά τούς άνθρώπους πού ζεϊ μαζί τους καί γιά τόν ίδιο του τόν εαυτό. Επειδή δέν μπορεϊ νά στραφεί ούτε ενάντια στό θεό, οΰτε ενάντια στή ζωή, ή άπωθημένη του μνησικακία μεταβάλλεται σ’ έχθρότητα γιά τούς άλλους. Γίνεται σκληρά ωμός γιά τή σύζυγό του κι* άπάνθρωπος γιά τά παιδιά του. Μέ λίγα λόγια ή εύτέλεια γί­ νεται τό κυρίαρχο χαρακτηριστικό του. Δέν άγαπά κανέναν καί δέν θέλει τήν άγάπη κανενός. Δέν έμπκκεύεται κανέναν οΰτε καί θέλει νά τόν εμπιστεύονται. Βρίσκει λάθη σ' δλους καί σ’ δλα καί παραπονεϊται διαρκώς. Ή άντίδραση αύτής τής μορφής δηλητηριάζει τήν ψυχή καί θρυμματίζει τήν προσωπικότητα* τίποτε δέ βλάπτει πιό πολύ τόν άνθρωπο παρά ή κατοχή του άπό άνάλογα αισθή­ 83

Η ΔΎΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

ματα. Τήν άρθρίτιδα, τό στομαχικόν έλκος, τό ασβμα, καθώς μας διδάσκει ή ιατρική έraστήμη, τά προκαλεϊ πολύ συχνά ή πίκρα τών αισθημάτων. Ή ψυχοσωματική ιατρική, πού εξετά­ ζει τΙς σωματικές άρρώστιες, πού αιτία τους είναι ένα έλάττωμα τού μυαλού, δείχνει πώς μιά βαθιά μνησικακία μπορεϊ νά καταλήξει σέ μιά φυσική φθορά. Μιά καθημερινή έπίσης άντίδραση τών άνθρώπων πού ή: άπογοήτευση τούς διάψευσε τϊς έλπίδες, είναι τό άποκλειστικό κλείσιμο στόν εαυτό τους. Δέν δέχονται κανέναν άνθρωπο μέσα στή ζωή τους κι* άρνούνται νά μπουν σι ή ζωή τών αλλαϊν. Οι άνθρωποι αύτοί εγκαταλείπουν τόν άγώνα τής ζωής, χάνουν τή γεύση της και προσπαθούν νά τής ξεφύγουν, μέ τήν άνύψωση τού πνεύματος τους στό βασίλειο τής παγωμένης απάθειας. «Αποστασία» είναι ή λέξη πού αποδίνει καλλίτερα τήν κατάσταση τους. Δέν άγαπούν, δέν μισούν, δέν μπορούν νά αίστανθούν χαρά ή λύπη, αδιάφοροι γιά δλους και γιά δλα,, δέν είναι ούτε πεθαμένοι, οΰτε ζωντανοί* άπλά ύπάρχουν. Τά μάτια τους είναι νεκρά μπροστά στίς ομορφιές τής φύσης, τ* αύτιά τους κλειστά στούς μεγαλειώδεις ήχους τής έξαίρετης μουσικής, τά χέρια τους δέν άπλώνονται ν* αγγίξουν τρυφε­ ρά ένα μικρό παιδί. Τίποτε δέν θά βρει κανείς σ’ αύτούς απ' δ,τι κάνει τή ζωή* δ,τι έκφράζουν είναι ή αϊσθηση μιας γυμνής ύπαρξης. ΤΙς διαψευσμένες έλπίδες πού μας οδηγούν σ’ αύτόν τόν άνίσχυρο κυνισμό τϊς περιέγραψε ό Omar Khayyam: Ή ελπίδα αυτόν του κόσμου, που άπο&έτει πάνω της ό καϋ'ένας τήν καρδιά τον γίνεται οτάχτη ... ή και φουντώνει. Κάποτε, σάν τό χιόνι πάνω στήν άμμο τής έρημου μιά - δυο ώρες λάμπει και μετά σβήνεται, λιώνει ...

Ό πειρασμός νά ξεφύγει τή ζωή γεννά αύτήν τήν άντί­ δραση. Οι ψυχίατροι βεβαιώνουν πώς ή προσωπικότητα τών 84

ΤΑ ΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ

ατόμων πού προσπαθούν ν’ άποφύγουν τήν πραγματικότητα, άδυνατίζει δλο και περισσότερο καϊ στό τέλος εξαφανίζεται εντελώς. Αύτή ή άπομάκρυνση καϊ ή έξαφάνιση παράγει τήν σχιζοφρένεια. Μιά τρίτη άντίδραση στις διαψεύσεις τής ζωής είναι νά υιοθετήσεις μιά μοιρολατρική στάση, πού σύμφωνα μ’ αύτήν δ,τι γίνεται επρεπε νά γίνει καί πού δλα τά γεγονότα Ερμη­ νεύονται μέ τήν άρχή τής άναγκαιότητας. Ή μοιρολατρία κα­ ταλήγει στό συμπέρασμα πώς δλα είναι προσδιορισμένα έκ τών προτέρων καϊ λοιπόν άναπόφευκτα. *Όσοι συμφωνούν μέ τή φιλοσοφία αύτή, ύποχωροΰν ολοκληρωτικά μέσα σ’ δ,τι θεωρούν σά μοίρα τους* άντιμετωπίζουν τούς έαυτούς τους σχεδόν σάν τά ορφανά πού έχουν χαθεί μέσα στήν τρομακτι­ κή άπεραντοσύνη τού σύμπαντος. Επειδή πιστεύουν πώς ό άνθρωπος δέν είναι Ελεύθερος, θεωρούν περιττό ν’ άποφασίσουν γιά κάτι ή νά συζητήσουν άλλά προτιμούν νά περιμέ­ νουν παθητικά τΙς Εξωτερικές δυνάμεις ν* άποφασίζουν γι* αύτούς. Δέν προσπαθούν ποτέ Ενεργητικά νά μεταβάλλουν τις συνθήκες τής ζωής γιατί πιστεύουν πώς αύτΕς, καθώς σης άρχαϊες Ελληνικές τραγωδίες, κατευθύνονται άπό προσδιορι­ σμένες κι* άκαταμάχητες δυνάμεις. Αρκετοί μοιρολάτρες εί­ ναι θρησκευόμενοι άνθρωποι και βλέπουν στό θεό τό ρυθμι­ στή και τόν προσδιοριστή τής μοίρας. Ή πεποίθηση αύτή Εκ­ φράζεται στή στροφή Ενός χριστιανικού ύμνου: Κ ι αν είναι δ δρόμος σκοτεινός κ9 ή τύχη μου πικρή, νά μείνω πάντα αμίλητος , νά μη βαρυγκομήοω' κι άπ τήν ψυχή μου ώς άρωμα ν ανέβει ή προσευχή: «Τό ϋ'έλημά Σου γεννηϋ^μω».

Μέ τό νά πιστεύουν οί μοιρολάτρες πώς ή Ελευθερία εί­ ναι ένας μύθος παραδίνονται ο ένα φιλοσοφικό σύστημα πού τούς παραλύει και πού τούς όδηγεϊ στό συμπέρασμα: Τίποτε εκτός άπό τιεσσούς —κι9 αύτούς χωρίς ελπίδα — οκνμιιένος στή σκακιέρα του μερονυχτις νά παίζει .

Η ΔΎΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

καί πώς δέν πρέπει νά νοιαζόμαστε γιά τό μέλλον γιατί sΈ γρα ψ ε ό Δάκτυλος κ9 ε£φρ-ς ώς εγραψεν έχάϋ'η: Ξέρετο: Μ ήτε ή πίστη οον, μήτε κ * ή ικανοσύνη μπορούν πια νά τον κάνουνε μιοή γραμμή νά σβήσει, ουτε ολα σου τά δάκρυα νά σβήσουν κάν μιά λέξη .

Τό βύθισμα στήν άμμο τής μοιρολατρίας δημιουργεί μιά ψυχολογική και πνευματική άσφυξία. Άφοϋ ή ελευθερία άποτελεϊ τήν ϊδια τήν ούσία του άνθρώπου ό μοιρολάτρης μέ τό νά τήν άρνεϊται παύει νά είναι άτομο καί γίνεται μαριονέτα. νΕχει άναμφισβήτητα δίκαιο δταν ύποστηρίζει πώς δέν ύπάρχει απόλυτη έλευθερία και πώς ή ελευθερία άσκεϊται πάντα μέσα σέ πρσδιαγραμμένα πλαίσια. Ή καθημερινή πεί­ ρα μας διδάσκει πώς ένας άνθρωπος είναι ελεύθερος νά πάει άπό τήν νΑτλαντα πρός Βορρά, στήν Ούάσιγκτων, ή πρός Νότο, στό Μαϊάμι, άλλά δχι βέβαια πρός Βορρά στό Μαϊαμι, ή πρός Νότο, στήν Ούάσιγκτων. Ή έλευθερία υπάρχει πάν­ τα1μέσα σέ δοσμένα πλαίσια. Ά λ λ ά ύ π ά ρ χ ε ι έ λ ε υ ­ θ ε ρ ί α . Εϊμαστε ταυτόχρονα έλεύθεροι και κατευθυνόμενοι. Έλευθερία είναι ή ενέργεια τής σκέψης, τής απόφασης καί τής άπόκρισης στό εσωτερικό τής κατευθυνόμενης ύπαρ­ ξης μας. 5/Αν ή μοίρα εμποδίσει τό ταξίδι μας σέ κάποια μα­ κρινή 'Ισπανία, έχουμε τή δυνατότητα ν’ αποδεχτούμε αύτή τή διάψευση, ν’ άντιδράσουμε σ’ αύτήν και νά μήν παραμεί­ νουμε άδρανεϊς άπέναντι στό πρόβλημα πού δημιουργεί αύτή ή ίδια ή διάψευση. Ή μοιρολατρία τυφλώνει τό άτομο και τό αφήνει άπελπιστικά απροσάρμοστο μέσα στή ζωή. Τή μοιρολατρία επιπλέον τή στηρίζει μιά φοβερή άντίληψη γιά τό θεό πού έρευνα τά πάντα, καλά ή κακά, ώς αντιπροσωπευτικά τής θείας θέλησης. Μιά ύγιής θρησκεία άπορρίπτει τήν ιδέα πώς ό θεός επιθυμεί τό κακό. Ό θεός επιτρέπει τό κακό γιατί σέβεται τήν άνθρώπινη έλευθερία, δέν προκαλεϊ τό κακό. Ή γέννηση ένός τυφλοϋ παιδιού ή

ΤΑ ΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ

ένός τρελού άνθρώπου δέν μπορεϊ ν’ άποτελεϊ θετική Επιθυ­ μία του θεοϋ γιατί μιά τέτοια άντίληψη είναι καθαρή αίρεση καϊ παριστάνει τό θεό σάν ένα δαίμονα άντί γιά Πατέρα πού μας άγαπά. Ό Εναγκαλισμός μέ τήν μοιρολατρία είναι δνας άλλος τρόπος άντιμετώπισης τοΰ προβλήματος τών (Απραγμα­ τοποίητων όνείρων, τό ίδιο τραγικός και Επικίνδυνος, δσο και ή πίκρα και ή μνησικακία. II Ποιά είναι λοιπόν ή άπάντηση; Βρίσκεται στή συνειδητή άποδοχή μας τών άνεπιθύμητων και δυσχερών περιστάσεων Ενώ παραμένουμε γαντζωμένοι σέ μιά φωτεινή Ελπίδα, στήν άποδοχή μας μιάς περιορισμένης διάψευσης Ενώ σκοπεύουμε σέ μιάν άπέραντη Ελπίδα. Δέν πρόκειται Εδώ γιά τήν συνο­ φρυωμένη και πικρόχολη καρτερία τοΰ μοιρολάτρη άλλά γιά τή θετική θέση πού Εκφράζει ό 'Ιερεμίας: «όντως τοΰτο τό τραΰμα μου και κατέλαβέ με» ('Ιερεμίας Κεφ. 10, 19). Πρέπει V άντιμετωπίσετε τίμια τό γκρεμισμένο σας όνει­ ρο. Μέ τό νά προσπαθήτε ν* άποφύγετε τό πρόβλημα, διώ­ χνοντας τή διάψευση άπό τό μυαλό σας, θά όδηγηθήτε σέ μιάν άπώθηση όλέθρια ψυχολογικά. Φέρτε άντίθετα τήν άποτυχία στό κέντρο τοΰ μυαλοΰ σας και Εξετάστε την τολμηρά. «Πώς θά τά καταφέρω νά μεταβάλλω τήν άποτυχία αύτή σέ σταθμό γιά νέο ξεκίνημα; Πώς θά τά καταφέρω άν και κλεισμένος σέ κάποια στενή ρωμαϊκή φυλακή και άνίκανος νά πλησιάσω τήν 'Ισπανία τής ζωής μου, νά μεταβάλλω αύτή τή προσβλητική φυλακή σέ λιμάνι λυτρωτικής οδύνης;» Σχεδόν δλα αύτά πού μάς συμβαίνουν ύπάρχουν μέσα στούς στόχους τοΰ θεοΰ. Αύ­ τή ή βεβαιότητα μπορεϊ νά καταστείλει τήν ύπερηφάνεια μας. Μπορεϊ νά μεγαλώσει τούς δεσμούς τών συμπαθειών μας. Ό σταυρός πού τόν διέφθειρε ή κακία τών άνθρώπων είναι τό μέσον τοΰ θεοΰ γιά τήν σωτηρία τοΰ κόσμου. Πολλές άπ’ τις ισχυρότερες προσωπικότητες τοΰ κόσμου 87

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗ Σ Α ΓΑ Π Η Σ

μετέβαλαν τ’ άγκάθια τους οέ (Στεφάνια δόξας. Ό Σάρλ Ντάρβιν ύιιόφερε άπό μιά μακροχρόνια άσθένεια, ό Ρομπέρ Λουί Στήβενσον είχε προσβληθεί άπό φυματίωση, ή ’Έ λ λ εν Κέλλερ ήταν τυφλή και κουφή καί δμως δλοι αύτοί άντέδρασαν χωρίς πίκρα και μοιρολατρία άλλά άντίθετα μέ μιά δυ­ ναμική θέληση πού μετέβαλλε τις άρνητικές προϋποθέσεις σέ θετικές βάσεις: Ό βιογράφος του Georg Haendel γ ρ ά φ ει: ...Ε ιχε ξεπέσει οικονομικά και η υγεία του είχ ε καταοτραφει . Η δ εξιά του πλευρά είχ ε παραλύσει και δεν είχ ε τιεντάρα. 01 δανειστές του τον συνέλαβαν και τον (f/υλάκισαν. Γ ιά λίγο σκέφτηκε νά έγκαταλείψ ει τον αγώ να ... άλλά άνέλαβε καί οννέϋ'εσε τό μεγαλύτερο του έργο, τόν «Μεσαία».

Τό «Άλλελούια» δέν γεννήθηκε σέ μιά ισπανική έ'παυλη άλλά σ’ ένα στενό και άνεπιθύμητο κελλί. Έ μείς οί Μαύροι ονειρευτήκαμε πολύν καιρό τήν ελευ­ θερία άλλά εξακολουθούμε νά βρισκόμαστε κλεισμένοι στήν καταθλιπτική φυλακή τής διάκρισης καί του διαχωρισμού. Πρέπει ν* άντιδράσουμε μέ κυνισμό καί πίκρα; νΟ χι βέβαια, γιατί μιά άνάλογη άντίδραση θά κατέστρεφε καί θά φαρμά­ κωνε τήν προσωπικότητά μας. ’Ά ν συμπεράνουμε πώς ό δια­ χωρισμός είναι θέλημα του θεού, πρέπει νά ύποταχθοϋμε στήν καταπίεση; νΟχι, βέβαια, γιατί μιά τέτοια διαπίστωση είναι βλάσφημη καί άποδίδει στό θ εό δαιμονικές Ιδιότητες. Ή παθητική συμμετοχή σ' ένα άδικο σύστημα κάνει τόν καταπιεζόμενο τόσο κακό δσο καί τόν καταπιεστή. Ή πιο άποδοτική δράση γιά μάς είναι νά πάρουμε μιά τολμηρή άπόφαση καί νά κρατηθούμε σταθεροί άπέναντί της, νά προχωρή­ σουμε ειρηνικά πάνω άπό εμπόδια κι* άπογοητεύσεις, V άποδεχτοϋμε τις διαψεύσεις καί νά μήν μάς έγκαταλείψει ή έλπίδα. Ή άποφασιστική μας άρνηση νά μήν συμβιβαστούμε θά μάς άνοίξει τελικά τις πόρτες τής επιτυχίας. Άκόμη μέ τά δεσμά του διαχωρισμού στά χέρια μας πρέπει νά πούμε : 88

ΤΑ ΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ

«Πώς θά μεταμορφώσουμε αύτό τό εμπόδιο σ* άφετηρία ένός ξεκινήματος;» Τήν στιγμή πού άναγνωρίζουμε τήν άνάγκη νά ύπσφέρουμε γιά μιά δίκαιη αιτία μπορούμε ίσως νά προσ­ φέρουμε στήν άνθρωπότητα τό σωστό της άνάστημα. Γιά νά προφυλαχτοϋμε άπό τήν πίκρα πρέπει νά δούμε τις δοκιμα­ σίες αύτής τής γενιάς σάν τήν εύκαιρία πού μας προσφέρθηκε γιά νά μεταμορφώσουμε τόσο τούς έαυτούς μας δσο και τήν άμερικανική κοινωνία. Ό σημερινός μας πόνος καϊ ό ση­ μερινός μας άγώνας γιά τήν έλευθερία μπορούν άριστα νά προσφέρουν στό δυτικό πολιτισμό εκείνο τό είδος τού πνευ­ ματικού δυναμισμού πού τόσο άπελπιστικά έχει άνάγκη γιά νά έπιζήσει. Αναμφισβήτητα ύπάρχουν άνάμεσά μας κάποιοι πού θά πεθάνουν πριν φτάσουμε στό λιμάνι τής ελευθερίας άλλά ε ­ π ιβ ά λλ ετα ι νά μήν παρακλίνουμε άπό τό δρομολόγιό μας. Πρέπει ν ’ άποδεχτούμε τήν περιορισμένη διάψευση άλλά νά μήν χάσουμε ποτέ τήν άπεριόριστη ελπίδα. Είναι ό μόνος δρόμος πού μας άνοίγεται γιά νά ζήσουμε δίχως τήν κούραση τής πίκρας και τήν εξάντληση τής μνησικακίας. ’Ά ν οι δούλοι πρόγονοί μας έπέζησαν τό οφείλουν άκριβώς σ’ αύτή τήν κατάκτηση. Ή δουλεία ύπήρξε μιά άθλια καϊ απάνθρωπη επιχείρηση. Οι δούλοι τής Α φρικής γνώρισαν χά­ ρη στή βίαιη αρπαγή τους τή ρήξη μέ τούς οικογενειακούς τους δεσμούς και τό άλυσόδεμα δπως εκείνου τού ζώου στά υπόγεια τών πλοίων. Δέν υπάρχει πιό τραγική κατάσταση άπό κείνη τού ξερριζωμένου άπό τήν οίκογένειά του, τή γλώσσα του, τά ήθη του άνθρώπου. Σ ' άναρίθμητες περιπτώσεις οι άν­ τρες χωρίστηκαν άπό τις γυναίκες τους και τά παιδιά άπ* τούς γονείς τους. "Οταν οι γυναίκες έξαναγκάζονταν νά ικανοποι­ ήσουν τις βιολογικές ορέξεις τών λευκών κυρίων τους οί δού­ λοι σύζυγοί τους άδυνατούσαν νά κάνουν κάτι. Ά λ λ ά παρά τις άπερίγραπτες ώμότητες οί πρόγονοί μας έπέζησαν. ’Ά ν καί ή κάθε καινούργια μέρα δέν είχε γι* αύτούς παρά τις ίδιες άτέλειωτες βαμβακοσειρές, τήν ίδια καταθλιπτική ζέστα, τόϊ-

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

διο μαστίγιο του επιστάτη, οι δυνατοί αύτοί άντρες και οι θαρ­ ραλέες αύτές γυναίκες άπέβλεπαν σέ καλλίτερες μέρες. Ή μόνη δυνατότητα εκλογής πού είχαν ήταν ν* αποδεχτούν τό γεγονός τής δουλείας άλλά παράλληλα δέν έχαναν τήν πίστη τους στην έλπίδα τής ελευθερίας. Μέσα σέ μιά φαινομενικά άδιέξοδη κατάσταση, έπέμενε στήν ψυχή τους νά θάλλει τό λουλούδι τής αισιοδοξίας. Ή άκατάβλητή τους ζωτικότητα με­ τέβαλλε τό σκοτάδι τής δουλείας σ’ ένα έλπιδοφόρο φώς. III "Οταν γιά πρώτη φορά πήγαινα άπό τή Νέα Ύόρκη στό Λονδίνο, τό άεροπλάνο πού μέ μετέφερε χρησιμοποιούσε τούς καταργημένους σήμερα έλικες καϊ χρειαζόταν έννιάμιση ώρες γιά μιά πτήση πού δέν παίρνει σήμερα παραπάνω άπό έξη ώ­ ρες. Ένώ ήταν νά έπιστρέψουμε άπό τό Λονδίνο στή. Νέα Ύόρκη μ* έπληροφόρησαν πώς τό ταξίδι θά διαρκοϋσε δωδεκάμισι ώρες. Ή άπόσταση ήταν ή ϊδια. Γιατί τρεϊς ώρες παραπάνω; "Οταν ό πιλότος ήρθε νά καλοσωρίσει τούς ταξι­ διώτες του ζήτησα νά μου εξηγήσει τό λόγο αύτής τής δια­ φοράς. «Πρέπει νά καταλάβετε κάτι γιά τόν άνεμο, μου είπε. "Οταν άφήναμε τή Νέα Ύόρκη ένας δυνατός ούριος άνεμος μας εύνοούσε ενώ τώρα πού έπιστρέφουμε ένας δυνατός άνε­ μος πού θά τόν συναντήσουμε μπροστά μας θά μας δημιουρ­ γήσει έμπόδια». Καϊ πρόσθεσε: «Μήν άνησυχήτε. Οι τέσσερες κινητήρες μας είναι ικανοί νά νικήσουν τόν άνεμο». Υ­ πάρχουν στιγμές στή ζωή μας πού οι ούριοι άνεμοι τής χα· ράς, τού θριάμβου, τής έπιτυχίας μας εύνοαϋν· κάποιες άλλες στιγμές οι έχθρικοϊ άνεμοι τής άποτυχίας, τής θλίψης, τής τραγωδίας μας πολεμούν άσταμάτητα. θ ' άφήσουμε τούς άνέμους αύτούς νά μας καταβάλλουν ένώ διασχίζουμε τόν Α τ­ λαντικό τής ζωής και οί πνευματικοί μας κινητήρες μας βοη­ θούν νά τούς άντιμετωπίσουμε; Ή άρνησή μας νά μήν ύποχωρήσουμε, τό «θάρρος μας νά έπιμείνουμε», ή άπόφασή μας 90

ΤΑ ΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ

νά προχωρήσουμε «παρά» άποκαλύπτουν τή θεία εικόνα μέ­ σα μας. Αύτός πού έκανε τήν άνακάλυψη αύτή γνωρίζει πώς κανένα βάρος δέν μπορεϊ νά τον καταβάλλει, κανένας Εχθρι­ κός άνεμος δέν μπορεϊ νά σβήσει τήν έλπίδα του. Μπορεϊ ν* άντιστέκεται σ' δ,τι κι* άν του τύχει. Ό άπόστολος Παύλος βέβαια κατείχε αύτό τό «θάρρος ν* άντιστέκεται». Ή ζωή του ύπήρξε μιά διαρκής διάψευση. ’Έ βλεπε σ’ δλες του τΙς Επιδιώξεις τά σχέδιά του νά γκρε­ μίζονται και τά δνειρά του νά καταστρέφονται. Έ νώ σκόπευε νά έπισκεφτεϊ τήν 'Ισπανία βρέθηκε ξαφνικά κλεισμένος σέ μιά φυλακή τής Ρώμης. Έ νώ έλπιζε νά πάει στή Βιθυνία έπέστρεψε στήν Τρωάδα. Ή εύγενική του πρόθεση νά ύπηρετήσει τόν Χριστό είχε ν’ άντιμετωπίσει «όδοιπορίαχς πολλάκις, κινδύνοις ποταμών, κινδύνοις ληστών, κινδύνοις Εκ γένους, κινδύνοις έξ Εθνών, κινδύνοις Εν πόλει, κινδύνοις Εν Ερημίςι, κινδύνοις Εν θαλάσση, κινδύνοις Εν ψευδαδέλφοις». (Πρός Κορινθίους, Β' Κεφ., 11, 26). νΑφησε τις συνθήκες αύτές νά τόν καταβάλλουν; «Έγώ γάρ έμαθον έν οίς είμι αύτάρκης εί­ ναι». (Πρός Φιλιππησίους, Κεφαλ. 4, 11). Τούτο δέν σημαί­ νει πώς ό Παύλος είχε μάθει νά Εγκαταλείπει τόν άγώνα για­ τί τίποτε τέτοιο δέν έχει νά μάς δείξει ή ζωή του. Στό βιβλίο του «Παρακμή καί πτώση τής ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας» ό Edward Gibbon άναφέρει: «Ό Παύλος βοήθησε περισσό­ τερο άπό όποισνδήποτε άλλον άνθρωπο νά προαχθεϊ ή ίδέα τής Ελευθερίας, άφοϋ πάτησε τό πόδι του στό δυτικό έδαφος», Αύτό είναι γνώρισμα ένός άνθρώπου πού Εγκαταλείπει τόν άγώνα; Ό Παύλος δέν ήξερε τί θά πεί ύποχώρηση σέ μιά άνεξακρίβωτη μοίρα. Άφοϋ διευκρίνησε τή διαφορά άνάμεσα στήν πνευματική γαλήνη καί τά Εξωτερικά ατυχήματα πού όφείλονται στις περιστάσεις, ό Παύλος έμαθε νά κρατιέται στα­ θερός και χωρίς άποθαρρύνσεις στις διαψεύσεις τής ζωής. Ό καθένας μας δταν κάνει αύτή τήν άνακάλυψη, μπορεί δπως ό Παύλος νά δεχτεί αύτή τήν Εσωτερική ειρήνη «τήν ύπερέχουσαν πάντα νοϋν» (Πρός Φιλιππησίους, Κεφ. 4, 7). Ει­ 91

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

ρήνη δπως τήν καταλαβαίνει ό περισσότερος κόσμος ύπάρχει δταν ό καλοκαιριάτικος ούρανός είναι φωτεινός, δταν ό ήλιος λάμπει μ* δλη του τήν σπινθηροβόλα ομορφιά, δταν τό πορ­ τοφόλι είναι γεμάτο, δταν τό σώμα και τό πνεύμα δέν δοκιμά­ ζουν πόνο και θλίψη, δταν οι δχθες τής 'Ισπανίας έχουν γίνει προσιτές. Ά λλά αύτή δέν είναι ή αληθινή ειρήνη. Ή ειρήνη πού μας γνωρίζει ό Παύλος είναι ή ψυχική ήρεμία στις δυ­ σκολίες, ή γαλήνη στις άπειλές και τή μανία τών εξωτερικών θυελλών, ή άδιατάρακτη ήσυχία στό κέντρο τών άνέμων καί τής καταιγίδας. Μπορούμε νά καταλάβουμε τήν ειρήνη δταν δλα πηγαίνουν καλά κι' ό καθένας είναι εύχαριστημένος άλλά τά χάνουμε δταν ό Παύλος μας μιλάει γιά τήν άληθινή ει­ ρήνη πού άνθεϊ δταν τά πράγματα είναι άνω-κάτω, δταν τούς ώμους τούς βαραίνει φορτίο άσήκωτο, δταν ό πόνος συγκλο­ νίζει τό κορμί, δταν βρίσκεται κλεισμένος στούς πέτρινους τοίχους μιας φυλακής, δταν ή διάψευση είναι μιά άναμφισβήτητη πραγματικότητα. Ή γνήσια ειρήνη, μιά γαληνότητα πού δέν περιγράφεται καί δέν έξηγεϊται, είναι ή ειρήνη μέσα στή θύελλα και ή ήρεμία μέσα στή συμφορά. Ή πίστη μάς επιτρέπει νά σηκώσουμε τήν κληρονομιά πού μάς άφησε ό Χριστός. «Ειρήνην άφίημι ύμϊν, ειρήνην τήν έμήν δίδωμι ύμϊν» (Κατά Ίωάννην, Κεφ. 14, 27). Ό Παύλος ατούς Φιλίππους εγκωμίαζε καί ύμνοϋσε τό θεό ένώ ήταν κλεισμένος σ’ ένα σκοτεινό καϊ άθλιο κελλί, μέ τό κορμί του χτυπημένο και ματωμένο, μέ τά πόδια του άλυσοδεμένα, μέ τό πνεύμα του καταταλαιπωρημένο. Οι πρώτοι χριστιανοί δ­ ταν άντιμετώπιζαν στήν άρένα τά πεινασμένα λιοντάρια χαί­ ρονταν πού είχαν κριθεϊ ικανοί νά ύποφέρουν γιά τήν άγάπη του Χρίστου. Οι μαύροι δούλοι μέ τό μυαλό τους καταβαλαντωμένο μέσα στήν πνιγηρή ζέστη και μέ χαραγμένα στή ρά­ χη τους τά σημάδια του μαστιγίου τραγουδούσαν μέ θριαμβευ­ τικούς τόνους: «Σιγά-σιγά Θ’ άποθέσω αύτό τό βαρύ φορτίο». 'Ιδού ζωντανά παραδείγματα ειρήνης πού ξεπερνά κάθε μυαλό. 92

ΤΑ ΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ

Τήν ικανότητά μας νά συνθηκολογήσουμε δημιουργικά μέ τά γκρεμισμένα μας δνειρα τήν προσδιορίζει τελικά ή πίστη μας στά θεό. Μιά πίστη αύθεντική στεριώνει μέσα μας τήν πεποίθηση πώς μετά τή ζωή ύπάρχει ή Ζωή. 'Όσο θλιβερές κι* ολέθριες κι* άν είναι οι παρούσες συνθήκες γνωρίζουμε πώς δέν εϊμαστε μονάχοι γιατί ό θεός μάς συμπαραστέκεται στις βασανιστικές και στενάχωρες φυλακές τής ζωής. Κι άν άκόμη πεθάνουμε δίχως νά έχουμε άγγίξει τούς έπίγειους στόχους μας, θά μάς οδηγήσει μέσα άπό τόν μύστηριακό δρό­ μο του θανάτου στήν άπερίγραπτη πόλη πού ετοίμασε γιά μάς. Ή δημιουργική του δύναμη δέν Εξαντλείται στήν επίγεια ζωή καϊ ή ύπέρτατη άγάπη του δέν φυλακίζεται στά στενά δρια του τόπου καί του χρόνου. Δέν θάταν άλήθεια παράδοξα πα­ ράλογο αύτό τό σύμπαν άν ό θεός δέν συνένωνε τελικά τήν άρετή μέ τήν Επιτυχία; Δέν θάταν ένα παράλογο σύμπαν άν ό θάνατος ήταν ένα άδιέξοδο πού θά οδηγούσε τό άνθρώπινο γένος στό χάος; Μέ τό Χριστό ό θεός στέρησε τό θάνατο απ’ τή δύναμή του καί μάς ελευθέρωσε άπ* τήν κυριαρχία του. Ή Επίγεια ζωή μας είναι τό προανάκρουσμα μιάς θριαμβευτι­ κής άνάστασης καί ό θάνατος μιά πόρτα άνοιχτή πρός τήν αι­ ώνια ζωή. Ή χριστιανική πίστη μάς κάνει ικανούς V άποδεχτουμε μ' εύγένεια τά πράγματα πού δέν γίνεται ν άλλάξουν, V αν­ τιμετωπίσουμε τΙς διαψεύσεις καϊ τις άποτυχίες μέ μιά ισορ­ ροπημένη Εσωτερική δύναμη καί νά ύπομείνουμε τούς πιό δριμείς πόνους δίχως ν’ άπωλέσουμε τήν Ελπίδα μας γιατί γνωρίζουμε, καθώς ό Παύλος τό βεβαιώνει, πώς σΐή ζωή ή στό θάνατο, στήν Ισπανία ή στή Ρώμη, «δτι τοϊς άγαπώσι τόν θεόν πάντα συνεργεί εις άγαθόν, τοίς κατά πρόθεσιν κλητοϊς ούσιν». (Πρός Ρωμαίους, Κεφ. 8, 28).

93

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ; Τ ί έστιν αν&ρωπος, δτι μιμνήσκτ] αντοϋ; η νιος άνΰρώπον, δτι έπιοκέτηβ αντάν; ήλάττωοας ανιόν βραχύ τι παρ9 άγγέλονς δόξϊ] και τιμ)} έστεφάνωοας αντόν. (ΨΑΛΜΟΣ 8, 4 - 5 ) .

'Ολόκληρη ή πολιτική, κοινωνική και οικονομική οργά­ νωση τής κοινωνίας προσδιορίζεται εύρύτατα άπ* τήν απάντη­ ση στή ζωτική αύτή έρώτηση. Τί είναι ό άνθρωπος; Πραγμα­ τικά ή σύγκρουση άνάμεσα στή δημοκρατία και τον ολοκλη­ ρωτισμό πού παρακολουθούμε σήμερα, στηρίζεται βασικά πά­ νω σ’ αύτό τ6 έρώτημα: Ό άνθρωπος είναι άτομο ή πιόνι; Είναι έξάρτημα τής κρατικής μηχανής ή δν έλεύθερο καί δη­ μιουργικό μέ συνείδηση εύθύνης; Ή έρώτηση αύτή είναι τόσο παλιά δσο και ό άνθρωπος και τόσο σύγχρονη δσο ή σημερινή πρωινή έφημερίδα. *Αν καί ύπάρχει εύρύτατη συμφωνία σχε­ τικά μέ τήν έρώτηση, ύπάρχει όξεία διαφωνία άναφορικά μέ τήν άπάντηση. 'Όσοι ερμηνεύουν τόν άνθρωπο μέ καθαρά ύλιστικούς δρους άποφαίνονται πώς δέν είναι αύτός παρά 8να ζώο, 2να έλάχιστο πραγματάκι μέσα στό τεράστιο κινούμενο οργανισμό πού άποκαλεϊται φύση, έντελώς άσυνείδητο καί άπρόσωπο. Ή ζωή του ολόκληρη μπορεί νά έξηγηθεϊ μέ τήν κίνηση τής ύ­ λης. 'Ένας άνάλογος τρόπος σκέψης βεβαιώνει πώς ή συμ­ περιφορά τού άνθρώπου έξηγεϊται μέ τή φυσική διαδικασία και πώς ή γνώση δέν είναι παρά 2να προϊόν τού μυαλού. Αύτοι πού υιοθετούν τήν υλιστική έρμηνεία τής άνθρώπινης ύπαρξης χάνονται συχνά στο σκοτάδι τής άπαισιοδοξίας. Συμφωνούν £τσι \ι 2να σύγχρονο συγγραφέα πού γράφει «πώς ό άνθρωπος είναι 2να έγκόσμισ δυστύχημα, μιά άρρώ95

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

στια του πλανήτη μας πού θεραπεύεται μ* άργό ρυθμό» ή μέ τόν Jonathan Swift πού έγραφε: «ό άνθρωπος είναι τό πιο καταστρεπτικό είδος άπό τά παρασιτικά εκείνα έντομα πού ή φύση έπέτρεψε ποτέ νά κατοικήσουν στή γη». Μιά άλλη άπάντηση πού δίνεται συχνά στήν έρώτηση «Τ ί είναι ό άνθρωπος» προέρχεται άπ’ τόν άθεο άνθρωπισμό. Μέ τό νά μήν πιστεύει οΰτε στό θεό οΰτε στήν ύπαρξη μιάς ύπερφυσικής δύναμης, ό άθεος αύτός ανθρωπισμός, καταλήγει στό συμπέρασμα πώς ό άνθρωπος είναι ή ψηλότερη μορφή πλάσματος πού παρήγαγε τό φυσικό σύμπαν. Στόν άπαισιόδοξο ύλισμό ό άνθρωπισμός αύτός αντιτάσσει μιά θριαμβευτι­ κή αισιοδοξία καϊ αναφωνεί μαζί μέ τόν « νΑμλετ» του Σαίξπηρ: ...Τ ί πιο ανώτερο άπ τον ανϋ'ρωπο! τόσο εύγενης στη διάνοιά, τον! τόοο απέραντος στις δννάμε'ις τον! τόσο παραστατικός και ϋ'ανμαοηός στη μορφή καϊ τη δράση του! ομοιος μ εναν άγγελο στη δραστηριότητά του! δμοιος μ ενα ϋεό στην αντίληψή του! ή ομορφιά τον κό­ σμου! ό κορυφαίος τών όντων!

νΑλλοι στήν προσπάθειά τους νά φανούν περισσότερο ρεαλιστές στή διερεύνηση τής άνθρώπινης ύπαρξης προσπα­ θούν νά συμφιλιώσουν τις άλήθειες τών άντιθέτων αύτών τά­ σεων και συγχρόνως ν άποφύγουν τις άκρότητές τους. Υπο­ στηρίζουν πώς ή άλήθεια γιά τήν ύφή του άνθρώπου δέν βρί­ σκεται μήτε στόν απαισιόδοξο ύλισμό, μήτε στόν αισιόδοξο άνθρωπισμό άλλά σέ μιά ψηλότερη σύνθεση. "Αναγνωρίζουν μαζί μέ τόν Κάρλαϋλ πώς «ύπάρχουν άβυσσοι μέσα στόν άν­ θρωπο πού ξεπερνούν καϊ τή, πιό βαθειά κόλαση καί ύψώματα πού άγγίζουν τό ψηλότερο ούρανό, άφοϋ άλλωστε ούρανός και κόλαση προέρχονται άπ* τόν ϊδιον πού είναι ένα αιώνιο θαϋμα καί μυστήριο». Αιώνες πρϊν ό Ψαλμωδός παρατηρούσε τήν άπεραντοσύνη τοϋ ήλιακοϋ συστήματος, θαύμαζε τή λαμπυριστή ώ96

Τ Ι ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ;

ραιότητα των άστρων καί του φεγγαριού. Έ νώ κοίταζε τήν άπεραντοσύνη αύτής τής κοσμικής τάξης τό πνεύμα του κυ­ ριαρχούσε ή παλιά οικεία έρώτηση: «Τ ί είναι ό άνθρωπος;» Ή άπάντηση άναπήδησε μέσα στή δημιουργική της άλήθεια: «Τον έκανες λίγο κατώτερο άπ’ το θεό καί τον στεφάνωσες μέ τιμή και μέ δόξα». Τά λόγια αύτά θ* άποτελέσουν τή βάση τής σκέψης μας γιά νά άποκαλύψσυμε μιάν άποψη του άνθρώπου πού νά εί­ ναι χριστιανική καϊ ταυτόχρονα ρεαλιστική. I Πρώτα-πρώτα ό χριστιανισμός άναγνωρίζει τον άνθρω­ πο σάν ύπαρξη βιολογική πού έχει προικιστεί ]ΐ ένα φυσικό σώμα. Μ 9 αυτή τήν έννοια ό άνθρωπος είναι ένα ζώο. Τ ι αυ­ τό ακριβώς λέγει ό Ψαλμωδός: «Τόν έκανες λίγο κατώτερο1 άπ’ τό θεό». Είναι βλασφημία νά σκεφτόμαστε τό θεό μ’ άνθρώπινο σώμα. Ό θεός είναι ένα δν καθαρά πνευματικό πού ή όπσιαδήποτε αίσθηση του τόπου καϊ του χρόνου άδυνατεϊ νά περικλείσει. Ό άνθρωπος δμως είναι μικρότερος άπ’ τό θεό και έχει σχηματιστεί μέσα σέ χρονικά και τοπικά δρια. Ή φύση τόν περιβάλλει καϊ δέν μπορεϊ ν* άρνηθεϊ τή συνά­ φεια του μαζί της. Δέν υπάρχει τίποτε τό ταπεινωτικό στό γεγονός πώς δια­ θέτουμε ένα σώμα. Ή διαβεβαίωση αύτή διαχωρίζει τή χρι­ στιανική θεωρία άπό τήν έλληνική σχετικά μέ τόν άνθρωπο. Οι "Ελληνες έφτασαν στό σημείο νά πιστεύουν πώς τό σώμα είναι ούσιαστικά ένα δεινό καί πώς ή ψυχή άδυνατεϊ νά προ­ χωρήσει στήν πλήρη ώριμότητα της άφοϋ δέν έχει έλευθερωθεϊ άπ’ τή φυλακή του σώματος. Ό χριστιανισμός δμως μας βεβαιώνει πώς ή θέληση κι’ δχι τό σώμα είναι ή ρίζα του κακού. Μέσα στή χριστιανική σκέψη τό σώμα έχει τό νόημα του και είναι σεβαστό. Είμαστε ύποχρεωμένοι νά δεχόμαστε τήν ύλική και φυ­ 97 7

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

σική ευμάρεια σάν άγαθό άπ’ τή στιγμή πού ερμηνεύουμε τήν ανθρώπινη φύση μέ ρεαλιστικό τρόπο. 'Όταν ό Χριστός λέ­ γει πώς ό άνθρωπος δέ ζεϊ μονάχα μέ τό ψωμί, δέν θέλει νά πεϊ πώς ό άνθρωπος μπορεϊ νά ζήσει και χωρίς τό ψωμί. νΑν είμαστε άληθινοι χριστιανοί πρέπει νά φροντίζουμε όχι μονά­ χα «γιά τήν κατοικία μας στούς ούρανούς» άλλά και γιά τις φτωχογειτονιές και τις τενεκεδοσυνοικίες πού ρημάζουν τήν ανθρώπινη ψυχή, νά μήν σκεφτόμαστε μονάχα τούς ουρά­ νιους δρόμους «οπου τρέχουν τό μέλι και τό γάλα», άλλά και τά εκατομμύρια τούς άνθρώπους πού πλαγιάζουν κάθε βρά­ δυ πεινασμένοι πάνω σ’ αύτήν έδω τή γη. Ή θρησκεία, ή κά­ θε θρησκεία πού ένδιαφέρεται μονάχα γιά τις ψυχές και άδιαφορεϊ γιά τις κοινωνικές συνθήκες πού τις όιαφθείρουν και τις οικονομικές πού τις παραλύουν είναι μιά στείρα θρησκεία πού χρειάζεται καινούργιο αίμα. Πλαναται μιά τέτοια θρη­ σκεία δταν λησμονεί πώς ό άνθρωπος είναι και φυσική οντό­ τητα και πώς έχει μοιραία άνάγκη και ύλικών προϋποθέσεων γιά νά ζήσει. II Δέν πρέπει, ώστόσο νά παραμείνουμε σ’ αύτή τήν άποψη. Μερικοί φιλόσοφοι σταματούν στήν άποψη πώς ό άνθρωπος δέν είναι παρά ένα ζώο. Οχ μαρξιστές λόγου χάρη μέ τήν ύποταγή τους στή θεωρία του διαλεκτικού ύλισμου ύποστηρίζουν πώς ό άνθρωπος δέν είναι παρά ένα παραγωγικό ζώο πού φροντίζει ν’ άνταποκρίνεται στις άνάγκες του και πού ή ζωή του έξηγείται στό μεγαλύτερο μέρος της μέ τήν οικονο­ μική διαδικασία. νΑλλοι έπίσης βεβαιώνουν πώς ή ανθρώπι­ νη ζωή δέν είναι παρά μιά πρόοδος ύλική μέ έννοια καθαρά ύλιστική. Μπορούμε νά έρμηνεύσουμε τόν άνθρωπο μ’ αύτούς τούς επιφανειακούς δρους; Μπορούμε νά έρμηνεύσουμε τή λογο­ τεχνική ιδιοφυία του Σαίξπηρ, τή μουσική ιδιοφυία τού Μπε98

Τ Ι ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ;

τόβεν, τήν καλλιτεχνική ιδιοφυία του Μιχαηλάγγελου μέ δρους ύλισπκούς; Μπορούμε νά ερμηνεύσουμε τά πνευμα­ τικό άνάστημα του 9Ιησού τής Ναζαρέτ μέ δρους ύλισπκούς; Μπορούμε νά Ερμηνεύσουμε τό μυστήριο καί τό θαϋμα τής άνθρώπινης ψυχής μέ δρους ύλισπκούς; νΑ, δχι! Υπάρχει στόν άνθρωπο κάτι πού δέν μπορεϊ νά Εξηγηθεί μέ τή χημεία και τή βιολογία, γιατί ό άνθρωπος είναι κάτι περισσότερο άπό μιά μικρή φαντασία περιστρεφομένων ήλεκτρονίων. Ή διαπίστωση αύτή; μάς άδηγεϊ σ’ ένα άλλο Επίπεδο, πού πρΕπει νά περιέχεται σέ κάθε χριστιανική θεωρία γιά τόν άν­ θρωπο. Ό άνθρωπος είναι ένα δν προικισμΕνο μέ πνεύμα. Καλύπτει βαθμιαία τά Επάλληλα πεδία του κόσμου τής σκέψης. Ή συνείδηση μιλά μΕσα του και του ξυπνά τή μνήμη της θείας καταγωγής του. Αύτό άκριβώς, πού Εννοεί ό Ψαλμωδός δταν λΕγει πώς στεφανώθηκε ό άνθρωπος μέ δόξα και τιμή. Ή πνευματική αύτή ποιότητα του δίνει τό μοναδικό χά­ ρισμα νά ζεϊ σέ δυο ταυτοχρόνως Επίπεδα. Ζεϊ μΕσα στή φύση αλλά καί τήν ύπερβαίνει* ζεϊ μΕσα στό χώρο και τό χρόνο άλ­ λά και πιό ψηλά άπ' τό χώρο καί τό χρόνο. Ό άνθρωπος ΕμπνΕεται ένα ποίημα και τό γράφει, μιά συμφωνία καί τή συνΘΕτει, έναν πολιτισμό καί τόν δημιουργεί. Χάρη σ’ αύτήν τή δωρεά δέν δΕνεται ολοκληρωτικά μέ τό χώρο καί τό χρόνο. νΕτσι γίνεται ένας John Bunyan πού άν καί κλεισμένος στή φυλακή του Μπέντφορντ κατορθώνει νά τήν ξεπεράσει και νά μάς δώσει, χάρη στή πνευματική του δύναμη, πού άποδείχνεται Ισχυρότερη άπ’ τά σίδερα του κελλιοϋ του, τήν « νΑνοδο του Προσκυνητή». νΕτσι γίνεται ένας Χαϊντελ, πού στό γΕρμα τής ζωής του, άν και στερείται ολοκληρωτικά ιή σωματική δράση, μπορεϊ νά ύψώνει μέχρι τούς ούρανούς τά μάτια τής ψυχής του και τά όράματά τους νά τά μεταγράφει στούς γλυκούς στεναγμούς καί τά χαρούμενα ξεσπάσματα του μεγάλου του «Μεσσία». Χάρη στή, δωρεά τής λογικής του, τήν περιεκτικότητα τής μνήμης του, τή δύναμη τής φαντασίας 99

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

του ό άνθρωπος ύπερβαίνει τό χώρο και τό χρόνο. Τό πνευ* μα του άνθρώπου είναι τόσο θαυμαστό δσο καϊ τ άστρα πού· μελετά. "Όλα αύτά συνοψίζονται σ’ έκεϊνο πού μας λέγει ή Βί­ βλος δταν βεβαιώνει πώς ό άνθρωπος έχει πλαστεί «κατ’ εΙκόνα του θεού». Ή θεϊκή καταγωγή του ερμηνεύτηκε από διάφορους φιλοσόφους μέ δρους καθώς εκείνοι τής εύθύνης,. τής λογικής, τής συνείδησης. Μιά άλλη άκατάλυτη έκφραση: του πνευματικού περιεχομένου τής φύσης, πού ενσαρκώνει ό άνθρωπος είναι ή ελευθερία του. Ό άνθρωπος είναι άνθρω­ πος γιατί είναι έλεύθερος νά δράσει μέσα στά δρια πού του προσφέρει ή μοίρα του. Είναι έλεύθερος νά συζητεϊ, ν> άποφασίζει, νά διαλέγει άνάμεσα σέ διαφορετικά πράγματα. Διακρίνεται απ’ τά ζώα χάρη στήν έλευθερία του νά κάνει τό καλό η τό κακό καί τήν εκλογή του ν* άκολουθεϊ τό δύσκολα δρόμο τής ομορφιάς ή τόν άντίστοιχο χαμηλό δρόμο τής δια­ φθοράς. III νΑν δέν θέλουμε νά εϊμαστε τά θύματα μιας αύταπάτης πού τήν γέννα μιά επιφανειακή άντίληψη τών πραγμάτων, έπιβάλλεται νά πούμε πώς βρισκόμαστε σέ πλάνη δταν ισχυ­ ριζόμαστε πώς έπειδή δημίουργήθηκε ό άνθρωπος «κατ' εικό­ να τού θεού» είναι και θεμελιωδώς καλός. Παραμόρφωσε τρο­ μερά τήν εικόνα του θεού μέ τή μεγάλη του ροπή στό κακό. Άκαϋμε μ? αποστροφή δποιον μας μιλεϊ γιά τήν άμαρτα)λότητα του άνθρώπου. Τίποτε δέν πληγώνει πιό πολύ τήν υπερηφάνεια του σύγχρονου άνθρώπου άπ’ αύτή τήν ύπενθύμιση. ’Αναζητήσαμε έτσι άπεγνωσμένα άλλες λέξεις —πλά­ νη τής φύσης, άπουσία του καλού, λαθεμένη ίδέα— γιά ν* άποδώσουμε τήν άνθρώπινη άμαρτία. Μέ τήν προσφυγή μας στή ψυχολογία του βάθους προσπαθούμε νά έμφανίσουμε τήν άμαρτία, σάν τό άποτέλεσμα τών έσωτερικών συγκρούσεων ή 100

Τ Ι ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ;

τώ ν απαγορεύσεων άνάμεσα στόν άλλον καί τό ύπέρ-έγώ. Οι άντιλήψεις αύτές δέν κάνουν τίποτε άλλο παρά νά μάς θυμίζουν τήν τραγική και τριπλή αλλοτρίωση, πού ύπάρχει στήν άνθρώπινη φύση και πού ερμηνεύει τή διάσταση τού άν­ θρώπου μέ τόν έαυτό του, τόν πλησίον του, τό θεό. Ή θέ­ ληση του άνθρώπου έχει ύποστεϊ μιά βαθειά φθορά. Ή άνθρώπινη άμαρτία εισβάλλει σέ τέτοιο καταστρεπτι­ κό βάθος στήν ομαδική ζωή, πού ό Reinhold Niebuhr έγραψε ένα βιβλίο μέ τόν τίτλο: «Ό ήθικός άνθρωπος καί ή άνήθικη κοινωνία». Όργανωμένος ό άνθρωπος στήν ομάδα, τή φυλή, τό έθνος φτάνει σέ άρια βαρβαρότητας πού είναι άδιανόητα ^ικόμη και στά κατώτερα ζώα. Διαπιστώνουμε τήν τραγική έκ­ φραση τής άνήθικης κοινωνίας, τόσο στή. θεωρία τής λευκής ύπεροχής, πού βυθίζει έκατομμύρια μαύρους στήν άβυσσο τής Εκμετάλλευσης, δσο καί στή φρίκη τών δυό παγκόσμιων πο­ λέμων, πού άφησαν πίσω τους πεδία μαχών βουτηγμένα στό αίμα, εθνικά χρέη ψηλότερα κι* άπό βουνά χρυσου, άνθρώ­ πους ψυχολογικά καταστραμμένους καί φυσικά σημαδεμέ­ νους, στρατιές άτελείωτες άπό χήρες και άρφανά. Ό άνθρω­ πος είναι άμαρτωλός κι* έχει άνάγκη τής θείας χάρης τής συγ­ γνώμης. Ή άναγνώριση αύτής τής άνάγκης δέν έκφράζει μιά καταθλιπτική. άπαισιοδοξία άλλά ένα χριστιανικό ρεαλισμό. Παρά τήν άνθρώπινη μετριότητα, πού διατηρεί τόν άν­ θρωπο σ' έπίπεδα χαμηλά καϊ εξευτελιστικά, μιά λησμονημέ­ νη μέσα μας ώθηση μάς θυμίζει πώς ό άνθρωπος δέν έχει πλαστεί γιά νά παραμείνει σ' αύτά. "Οταν σέρνεται στή λά­ σπη μιά τυφλή δύναμη τόν κάνει νά νιώθει πώς προορίζεται γιά τ* άστρα. "Οταν παντρεύεται τήν παραφροσύνη μιά πολυ­ δαίδαλη έσωτερική φωνή του λέγει πώς γεννήθηκε γιά τήν αιωνιότητα. Ή σφραγίδα του θεου πάνω μας δέν σβήνει εύ­ κολα κι* αύτή άκριβώς δέν θά μάς έπιτρέψει ποτέ νά αισθα­ νόμαστε καλοί δταν κάνουμε τό κακό οΰτε έπίσης νά αισθα­ νόμαστε φυσιολογικοί δταν παραβιάζουμε τή φύση. Ό Χριστός μάς μιλεί γιά ένα νέο άνθρωπο πού έγκατά101

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

λειψε τό πατρικό του σπίτι καί σέ χώρες μακρυνές προσπα­ θούσε νά κσρέσει τή δίψα του γιά τή ζωή μέ περιπέτειες καί άπολαύσεις. Δέν τό κατόρθωσε δμως ποτέ· δέν συνάντησε πα­ ρά διάψευση τών ελπίδων του καί μοναξιά. 'Όσο περισσότε­ ρο άπομακρυνόταν άπ' τό πατρικό του σπίτι τόσο πιό βαθιά χωνόταν στό βασίλειο της άπελπισίας. 'Όσο περισσότερο έκα­ νε έκεϊνσ πού του άρεσε τόσο λιγότερο του άρεσε έκεϊνο πού έκανε. ’Αντί νά τόν φέρει τό ταξίδι της άσωτείας του στή χώ­ ρα τής εύδαιμονίας, τόν οδήγησε στή σκάφη πού τρώνε οί χοί­ ροι. Ή παραβολή αύτή είναι μιά αιώνια διαβεβαίωση του γε­ γονότος πώς ό άνθρωπος έχει πλαστεί γιά τό σπίτι του Πατέ­ ρα καί πώς κάθε φυγή γιά μακρινές περιοχές δέν προκαλεϊ παρά θλίψη και νοσταλγία. Ή παραβολή αύτή, χάρη στό θεό, μας διδάσκει άκόμη περισσότερο. Ό άσωτος γιος δέν ήταν ό ίδιος ό εαυτός του δταν έγκατάλειψε τό πατρικό σπίτι καί πίστευε πώς ή ήδονή ήταν ό μοναδικός σκοπός τής ζωής. Δέν ξανάγινε ό εαυτός του παρά μονάχα δταν αποφάσισε νά έπιστρέψει στό σπίτι τού πατέρα του καϊ νά ξαναγίνει ό γιος του. Συνάντησε τότε έναν πατέρα πού τόν περίμενε μ’ άγάπη καϊ άνοιχτή άγκαλιά και μέ τήν καρδιά γεμάτη άπέραντη χαρά. "Οταν ή ψυχή επι­ στρέφει στήν πραγματική της κατοικία ύπάρχει πάντοτε χαρά. Ό άνθρωπος έχει χαθεί στϊς μακρινές περιοχές τών εγ­ κοσμίων άπολαύσεων, του ύλισμοΰ, τών σωματικών ήδονών, τής φυλετικής άδικίας. Ή περιπλάνηση του στις περιοχές αύτές προκάλεσε στό δυτικό πολιτικό μιά ηθική και πνευμα­ τική άσιτία. Π ο τ έ δ μ ω ς δ έ ν ε ί ν α ι π ο λ ύ άργά γ ι ά νά έ π ι σ τ ρ έ ψ ε ι σ τ ό σ π ί τ ι του. Ό ούράνιος Πατέρας λέγει σήμερα στό δυτικό πολιτισμό: «Στϊς μακρινές άποικιοκρατσύμενες χώρες έξακόσια εκατομ­ μύρια άδέλφια σας διαφόρων χρωμάτων στερήθηκαν τής προ­ σωπικής τους άξιοπρέπειας, καταπιέστηκαν πολιτικά, ύπέστησαν μιά τρομερή οικονομική» έκμετάλλευση. Έπιστρέψτο 102

Τ Ι ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ;

οτούς έαυτούς σας καί στήν άληθινή σας κατοικία τής δικαιο­ σύνης, τής Ελευθερίας, τής άδελφοσυνης καί μέ χαρά θά σάς δεχτώ». Μέ τόν ϊδιο έπίσης θερμό τρόπο λέγει ό θεός στήν Αμερική: «Στή μακρινή χώρα τών φυλετικών διακρίσεων και διαχωρισμών καταπιέσατε δεκαεννιά έκατομμύρια μαύ­ ρους άδελφούς σας, τούς άλυσοδέσατε οικονομικά, τούς ρί­ ξατε στήν άθλιότητα, τούς στερήσατε τό σεβασμό του έαυτοϋ τους, τήν αίσθηση τής άξιοπρέπειάς τους και τούς κάνατε νά πιστέψουν πώς δέν ήταν άνθρωποι. Έπιστρέψτε στήν αληθι­ νή σας κατοικία τής δημοκρατίας, τής αδελφοσύνης, τής πα­ τρότητας του θεοϋ καί μέ χαρά θά σας ύποδεχτώ και θά σάς προσφέρω μιά καινούργια εύκαιρία νά γίνετε δνα πραγματι­ κά μεγάλο έθνος». Όφείλουμε τόσο σάν άτομα όσο καί σάν άνθρωπότητα νά πραγματοποιούμε τό σκοπό τής ύπαρξής μας, πού είναι τό με­ γάλο, τό καλό, τό εύγενικό μέ τή βεβαιότητα πώς ή άληθινή μας κατοικία βρίσκεται μέσα στό θέλημα του θεοϋ. "Ας δια­ λέξουμε τό δρόμο πού οδηγεί στήν πλούσια ζωή. Ό θεός έπιθυμεϊ νά παίρνουμε τό δρόμο πού οδηγεί στίς κορυφές και νά είμαστε παντοϋ καί πάντοτε καθώς οι άνθρω­ ποι οί στεφανωμένοι μέ τιμή και μέ δόξα.

Ι ο Κ έ ν τρ ο

ζ& ΰ

Ζθ\)

Xpittoo eivcu ^ ΤΐΑτρόι^τα. “βτυ θίχώ

ΚΙ η

aSt^
Πων. 0^ VZou yA

vol

Xfitxuufol οποχρεβυ(TUvfer\ouf>vo\rcax 3ltio

M .

aw |6u)ua . , n r o 2mo-

βλίηϊλ 6t/vyy

ofeiiwj Και βχηον Koiviovj tcvj ©ΐααχοβύννι /

e’lflUftoS Xftiutuos b a tl^ x. v i onipa*nijt>taA to Si'too ~ars> ^Ua?<
Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΤΝΙΣΜΟ Κ α ι κυλισΰήσεται ώ ς ΰδωρ κρίμα καί δικαιοσύνη ώς χειμάρρου αβατος. (ΑΜ Ω Σ, Κεφ. 5, 24).

Λίγα πράγματα άπαιτοϋν δσο ό κομμουνισμός μιά συζήτη­ ση σοβαρή και ολοκληρωμένη. Γιά τρεις τό λιγότερο λόγους κάθε χριστιανός ιερέας αισθάνεται τήν υποχρέωση νά μιλή­ σει στό ποίμνιο του γι* αύτό τό άμφισβητούμενο θέμα. Ό πρώτος λόγος άναφέρεται στήν εκτεταμένη επίδραση του κομμουνισμού, πού άφοϋ διέσχισε τή Ρωσία, απλώθηκε καθώς τό κύμα μιας ισχυρής παλλίροιας στήν Κίνα, τήν Α να­ τολική Εύρώπη καί £φτασε μέχρι τό ήμισφαίριο μας. "Ενα δισεκατομμύριο σχεδόν άνθρωποι στόν κόσμο έχουν πιστέψει τή διδασκαλία του, πολλοί τόν βλέπουν σάν μιά καινούργια θρησκεία πού τής παραδίνονται ολοκληρωτικά. Μιά ανάλογη δύναμη δέν μπορεϊ νά τήν άγνοήσει κανείς. Ό δεύτερος λόγος είναι πώς ό κομμουνισμός άποτελεϊ τόν μοναδικό σοβαρό άντίπαλο τοϋ χριστιανισμού. Μεγάλες θρη­ σκείες μέ παγκόσμια άπήχηση δπως ό ιουδαϊσμός, ό βουδδισμός, ό ινδουισμός και ό ισλαμισμός είναι στήν ούσία παραλ­ λαγές τοϋ χριστιανισμοϋ άλλά κανένας παρατηρητής πού Επι­ κοινωνεί μέ τις σκληρές πραγματικότητες τοϋ σημερινοϋ κό­ σμου, δέν Θ’ άρνηθεϊ πώς ό κομμουνισμός άποτελεϊ τόν πιό ισχυρό άντίπαλο τοϋ χριστιανισμοϋ. Είναι βέβαια λαθεμένο καί άντιεπιστημονικό — κι* αύ­ τό συνιστα τόν τρίτο λόγο — νά καταδικάζει κανείς ένα σύστη­ μα πριν γνωρίσει τή διδασκαλία του άλλά και τούς λόγους γιά τούς οποίους πλανάται τό σύστημα αύτό. Επιτρέψτε μου νά διατυπώσω μέ διαύγεια τή θέση πού ύπάρχει στή βάση αύτοϋ τοϋ κηρύγματος: Κομμουνισμός καί 105

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

χριστιανισμός είναι δύο θεμελιωδώς άσυμβίβαστες θεωρίες. 'Ένας άληθινός χριστιανός δέν μπορεϊ νά είναι καί αληθινός κομμουνιστής γιατί ή μιά φιλοσοφία άντιμάχεται τήν άλλη και ή διαλεκτική τών όπαδών τής λογικής άδυνατεϊ νά τις συμ­ φιλιώσει. Γιατί; I Μιά πρώτη άρχή είναι πώς ό κομμουνισμός θεμελιώνεται σέ μιά έρμηνεία τής ζωής και τής ιστορίας ύλιστική και άνθρωπιστική. Σύμφωνα μέ τήν κομμουνιστική θεωρία τήν τε­ λευταία λέξη στό σύμπαν τήν έχει ή ΰλη, οΰτε τό πνεύμα, οΰ­ τε ή ψυχή. Μιά άνάλογη φιλοσοφία είναι άποφασιστικά Εγκό­ σμια καί άθεη. Γι’ αύτήν ό θεός δέν είναι παρά μιά επινόηση τής φαντασίας, ή θρησκεία ένα προϊόν τής άγνοιας και του φόβου, ή Εκκλησία τό όργανο πού άνακάλυψαν οι έκάστοτε κρατούντες γιά νά Εξουσιάζουν τή μάζα. Άκόμη ό κομμουνι­ σμός, δπως και ό άνθρωπισμός Εξελίσσεται χάρη στή μεγάλη αύταπάτη πού θεωρεί τόν άνθρωπο ικανό νά σωθεϊ μονάχος καί νά προχωρήσει σέ μιά καινούργια κοινωνία, δίχως τή βοή­ θεια καμίας θείας δύναμης. Στόν κομμουνισμό πού είναι μιά παγωμένη άθεία μέ τό ρούχο τοϋ ύλισμοϋ δέν ύπάρχει θέση οΰτε γιά τό θεό, οΰτε γιά τό Χριστό. "Οπως είναι γνωστό, γιά τή, χριστιανική πίστη ύπάρχει μέσα στό σύμπαν ένας θεός, πού είναι τό θεμέλιο κι’ ή ούσία κάθε πραγματικότητας. *Όν μέ άπέραντη άγάπη και άσύνσρη δύναμη ό θεός, είναι ταυτόχρονα ό δημιουργός, ό στυλοβάτης καί ό συντηρητής κάθε άξίας. Αντίθετα μέ τόν κομμου­ νισμό πού στηρίζεται στόν άθεο ύλισμό, ό χριστιανισμός έχει στή βάση του έναν ένθεο Ιδεαλισμό. Ή κίνηση τής ΰλης ή ή οικονομική διαδικασία άδυνατεϊ νά Εξηγήσει τήν πραγματικό­ τητα. Γιά τό χριστιανισμό στή καρδιά τής πραγματικότητας ύπάρχει μιά Καρδιά, ένας φιλόστοργος ΠατΕρας πού Ενδιαφέρεται γιά τή σωτηρία τών παιδιών του. Ό άνθρωπος δέν 106

Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΤΝΙΣΜΟ

μπορεϊ νά σώσει ό ϊδιος τόν εαυτό του, γιατί δέν είναι τό μέ­ τρο όλων τών πραγμάτων και γιατί ή άνθρωπότητα δέν είναι ό θεός. Τό προπατορικό άμάρτημα άλλά και τά όρια τής φύ­ σης τοϋ άνθρώπου πού δέν είναι άπεριόριστα άπαιτοϋν ένα Σωτήρα. 'Έπειτα ό κομμουνισμός στηρίζεται σέ μιά ηθική σχετι­ κότητα, πού ή περιοχή της δέν περικλείνει κανένα άπόλυτο στοιχείο. Τό καλό και τό κακό είναι σχετικά και κρίνονται χά­ ρη στήν άποτελεσματικότητα τών μεθόδων πού χρησιμοποι­ ούνται στήν πάλη τών τάξεων. Ό κομμουνισμός εκμεταλλεύε­ ται τήν άπαίσια φιλοσοφία πού δικαιολογεί τά μέσα χάρη τοϋ σκοποϋ. Εκφράζει μ* ένα συγκινητικό τρόπο τή θεωρία γιά μιά κοινωνία δίχως τάξεις άλλά άλλοίμονο! οι μέθοδοι του γιά τήν πραγματοποίηση αύτοϋ τοϋ εύγενικοϋ σκοποϋ εϊναι πολύ συχνά άτιμοι. Τό ψέμα, ή βία, τό έγκλημα και τά βα­ σανιστήρια κρίνονται απαραίτητα όταν πρόκειται γιά τήν πραγματοποίηση αύτοϋ τοϋ σκοποϋ. Είναι λαθεμένος αύτός ό ισχυρισμός; Διαβάστε τί λέγει ό Λένιν, αύτός πού κυριαρ­ χικά Εφάρμοσε τήν κομμουνιστική θεωρία: «Πρέπει νά είμα­ στε σ’ Εγρήγορση γιά νά μεταχειριστούμε τήν άπάτη, τή δο­ λιοφθορά, τήν παραβίαση τών νόμων, ν’ άρνηθοϋμε και ν* άποκρύψουμε τήν άλήθεια». Ό σύγχρονος κόσμος πέρασε πολ­ λές τρομακτικές μέρες κι* εφιαλτικές νύχτες γιατί οί οπαδοί τοΰ Λένιν πήραν στά σοβαρά τό κήρυγμα αύτό. Ό χριστιανισμός, σ’ άντίθεση μέ τήν ήθική σχετικότητα τοϋ κομμουνισμού, προτείνει ένα σύστημα απόλυτων ηθικών άξιών καί μάς παρέχει τή βεβαίωση πώς ό θεός έθεσε μέσα στό ίδιο τό σύμπαν κάποιες σταθερές καί αναλλοίωτες ηθικές άρχές. Ό κανόνας γιά όλες τΙς άνθρώπινες πράξεις είναι ή προσταγή τοϋ νόμου τής άγάπης. Άκόμη ό αύθεντικός χρι­ στιανισμός άρνεϊται νά ζεϊ κανείς σύμφωνα μέ τή φιλοσοφία πού δικαιολογεί τά μέσα χάρη τοϋ σκοποϋ. Μέσα πού κατα­ στρέφουν δέν μπορούν νά στηρίξουν ένα δημιουργικό σκοπό, γιατί τά μέσα είναι τό Ιδανικό κατά τή δράση και ό σκοπός 107

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

κατά τήν πραγματοποίηση. Ανήθικα μέσα δέν μπορούν νά ύπηρετήσουν ηθικούς σκοπούς γιατί οί σκοποί προϋπάρχουν στά μέσα. Τέλος τό Κράτος είναι γιά τόν κομμουνισμό ή ΰψιστη ά­ ξια. Δέν δημιουργήθηκε τό Κράτος γιά τόν άνθρωπο άλλά ό άνθρωπος γιά τό Κράτος, θά μπορούσε νά ισχυριστεί κανείς πώς μέσα στήν κομμουνιστική θεωρία τό Κράτος είναι «μιά μεταβατική κατάσταση» πού ή γέννηση τής άταξικής κοινω­ νίας θά τήν έξαφανίσει. Είναι γεγονός άλλά... στή θεωρία· δπως είναι άκόμη γεγονός πώς δσο τό Κράτος διαρκεί είναι ό ΰψιστος σκοπός. Ό άνθρωπος είναι ένα μέσον γιά τήν πρα­ γματοποίηση αύτοϋ του σκοπού. Δέν έχει άναπαλλοτρίωτα δικαιώματα. Πηγή τών μοναδικών δικαιωμάτων πού μπορεϊ νά έχει είναι τό Κράτος και τούτα άνταποκρίνονται σ’ αύτό. Σ ’ ένα άνάλογο καθεστώς οί πηγές τής έλευθερίας στερεύ­ ουν. Ή ελευθερία του τύπου και τής συνεργασίας, ή έλευθερία τής ψήφου, ή ελευθερία ν* άκοϋς καί νά διαβάζεις δ,τι θέλεις, δλες αύτές οι έλευθερίες στραγγαλίζονται. Ή Τέχνη, ή θρησκεία, ή Παιδεία, ή Μουσική, ή Επιστήμη άσφυκτιοϋν κάτω άπ’ τό ζυγό του κυβερνητικού έλέγχου. Ό άνθρωπος έπιβάλλεται νά είναι ό πιστός ύπηρέτης ένός παντοδύναμου κράτους. Οι καταστάσεις αύτές δέν συμφωνούν 6χι μονάχα μέ τή χριστιανική θεωρία γιά τό θεό άλλά καί μέ τή χριστιανική έκτίμηση του άνθρώπου. Ό χριστιανισμός ύπογραμμίζει τή μοναδικότητα του άνθρώπου γιατί είναι παιδί του θεου κι* έ­ χει πλαστεί σύμφωνα μέ τήν εικόνα του. Ό άνθρωπος δέν είναι μονάχα ένα παραγωγικό ζώο πού τό καθοδηγεί ή οικο­ νομική άναγκαιότητα* είναι μιά πνευματική οντότητα «στε­ φανωμένη μέ τιμή καί μέ δόξα», προικισμένη μέ τό δώρο τής έλευθερίας. Μιά άπ’ τις άδυναμίες του κομμουνισμού είναι πώς στερεί τόν άνθρωπο άπ' αύτήν τήν ιδιότητα πού τόν κά­ νει άνθρωπο. Ό Paul Tillich λέγει πώς ό άνθρωπος είναι άνθρωπος γιατί είναι έλεύθερος. Ή έλευθερία τού άνθρώπου 108

Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ

Εκφράζεται μέ τό χάριομά του νά συζητά, ν* άποφασίζει, ν* άντιδρα. Στόν κομμουνισμό ή προσωπική έκφραση ύποδουλώνεται στην ομοιομορφία* τό πνεύμα της φυλακίζει ή πίστη στό κόμμα. ’Έτσι ό άνθρωπος καθαιρεϊται τής θέσης πού τοϋ δί­ νει ή συνείδηση και ή λογική του. Μιά άκόμη άδυναμία τοϋ κομμουνισμού είναι πώς ή έλλειψη θεολογίας και ηθολογίας κάνει τήν άνθρωπολογία του συγκεχυμένη. Τόν χαρακτηρί­ ζει σύγχυση τόσο στή σχέση του μέ τό θεό, δσο και στή σχέ­ ση του μέ τόν άνθρωπο. Παρά τά ώραϊα του κηρύγματα γιά τήν εύτυχία τής μάζας, ό κομμουνισμός, τόσο μέ τις μεθό­ δους του δσο και μέ τή φιλοσοφία του, άφαιρεϊ απ' τόν άν­ θρωπο τήν άξια του και τήν άξιοπρέπειά του και τόν μετα^ βάλλει σε κάτι έλάχιστο, σ’ ένα άψυχο έξάρτημα στήν πάν­ τοτε άεικίνητη κρατική μηχανή. Είναι βέβαια άρκετά φανερό πώς δλα αύτά δέν συμφω­ νούν μέ τή χριστιανική άποτίμηση τών πραγμάτων. Δέν πρέ­ πει νά αύταπατώμεθα. Αύτά τά δύο συστήματα σκέψης δια­ φέρουν σέ μεγάλο βαθμό γιά νά μπορούν νά συμφιλιωθούν. Αντιπροσωπεύουν μεθόδους διαμετρικά άντίθετες δσον άφσρά τή μελέτη τοϋ κόσμου και τούς τρόπους μεταμόρφωσης του. Σά χριστιανοί πρέπει νά προσευχόμαστε άσταμάτητα γιά τούς κομμουνιστές, δέν μπορούμε δμως ποτέ νά δεχτούμε τή φιλοσοφία τους. Υπάρχει δμως μέσα στό πνεύμα τοϋ κομμουνισμού μιά διεγερτική γιά μας τούς χριστιανούς πρόσκληση. Ό παλιός άρχιεπίσκσπος τού Cantorbery, William Temple, έβλεπε τόν κομμουνισμό σάν μιά χριστιανική αίρεση. ’Ήθελε δηλα­ δή νά πει ]χ αύτό πώς ό κομμουνισμός διατήρησε μερικές άλήθειες πού άποτελοϋν ούσιαστικά στοιχεία τής χριστιανικής ηθικής, αν καί τίς έθεσε σ’ έφαρμογή μέ μεθόδους καί θεωρίες πού ένας χριστιανός δέν μπορεϊ ν* άποδεχτεϊ. II Ή θεωρία καί δχι βέβαια ή πρακτική τοΰ κομμουνισμού 109

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

μας προκαλσύν νά θελήσουμε νά ένδιαφερθούμε περισσότερο γιά τήν κοινωνική δικαιοσύνη. Παρά τις ψεύτικες ύπσσχέσεις και τίς καταδικαστέες μεθόδους, ό κομμουνισμός προτάσσεται σάν ένα προστατευτικό άπό τις άδικίες καί τις συμφορές πού κατατρέχουν τούς άνθρώπους σύστημα. Τό «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» τό έγραψαν άνθρωποι πού τούς φλόγιζε τό πά­ θος τής κοινωνικής δικαιοσύνης. Ό Κάρλ Μάρξ, πού οι γο­ νείς του ήταν έβραϊοι καί πού άνατράφηκε σύμφωνα μέ τις Γραφές, δέν θά μπορούσε νά ξεχάσει τά λόγια του "Αμως: «Καϊ κυλισθήσεται ώς ύδωρ κρίμα και δικαιοσύνη ώς χειμάρ­ ρου αβατος». Οι γονείς του Μάρξ υιοθέτησαν τό χριστιανι­ σμό δταν αύτός ήταν έξη χρόνων. Παρά τή μεγάλη του άθεία καί τήν άντίθεση του πρός τήν Εκκλησία, ό Μάρξ δέν θά μπορούσε νά ξεχάσει έντελώς τήν έγνοια τού Χρίστου γιά τούς πλέον καταφρονεμένους. Μέ τά γραφτά του ύπερασπίζεται τό δίκαιο τού φτωχού, του έκμεταλλευόμενου, του κα­ τατρεγμένου. θεωρητικά ό κομμουνισμός άπσβλέπει σέ μιά κοινωνία δίχως τάξεις. ,χΑν κι* ό κόσμος γνωρίζει καλά, χάρη σέ μιά θλιβερή πείρα, πώς ό κομμουνισμός δημιούργησε καινούργιες τάξεις και μιά καινούργια μορφή άδικίας, ώστόσο στή θεωρη­ τική του σύλληψη συνανταται μέ μιά κοινωνία πού οι ματαιό­ τητες τής φυλής, τής τάξης, του χρώματος τής είναι άγνω­ στες. θεωρητικά στό κομμουνιστικό κόμμα ό συνεταιρισμός δέν έξαρταται άπό τό χρώμα πού έχει τό δέρμα ένός άνθρώπου ή άπό τό τύπο του αϊματος πού τρέχει στίς φλέβες του. Οί χριστιανοί ύποχρεουνται ν’ άναγνωρίσουν όποιαδήποτε φλογερή άνησυχία άποβλέπει στήν κοινωνική δικαιοσύνη. Τήν άνησυχία αύτή τή διακρίνουμε στή βάση τής ϊδιας τής χριστιανικής θεωρίας καί στό σημείο πού άναφέρεται στήν πατρότητα τού θεού καί στήν άδελφότητα τών άνθρώπων. Τό Εύαγγέλιο είναι γεμάτο μέ λόγους πού μαρτυρούν τό ενδια­ φέρον γιά τήν εύτυχία τού φτωχού. «Καθείλε δυνάστας άπό θρόνων καί ύψωσε ταπεινούς, πεινώντας ένέπλησεν άγαθών 110

Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ

και πλουτοϋντας έξαπέστειλε κενούς», (κατά Λουκαν, Κεφ. I, 52 - 53). Καμιά κομμουνιστική θεωρία δέν έξέφρασε ποτέ γιά τό φτωχό και τόν καταδυναστευόμενο ένα πάθος ϊδιο μ' έκεϊνο τών λόγων τοϋ Χριοτοϋ: «Πνεϋμα Κυρίου έπ" εμέ, ου εϊνεκεν έχρισέ με, εύαγγελίσασθαι πτωχοϊς άπέσταλκέ με, Ιάσασθαι τούς συντετριμμένους τήν καρδίαν, κηρϋξαι αίχμαλώτοις άφεσιν καί τυφλοϊς άνάβλεψιν, άποστεϊλαι τεθραυσμένους έν άφέσει, κηρϋξαι ένιαυτόν Κυρίου δεκτόν». (κατά Λουκάν, Κεφ. 4, 18 -19). Οι χριστιανοί ύποχρεοϋνται επίσης V άναγνωρίσουν τό ιδανικό μιας οικουμενικής ενότητας πού μέσα της τά φυλετι­ κά καί τά χρωματικά φράγματα θά έχουν καταργηθεϊ. Ό χρι­ στιανισμός άπορρίπτει τό ρατσισμό. Ή παγκόσμια άδελφοσύνη πού έκφράζει τό πνεϋμα τοϋ Εύαγγελίου, άφήνει ηθικά έκθετες, τόσο τή θεωρία τής φυλετικής άνισότητας δσο καί τήν έμπρακτη εφαρμογή της. Οί φυλετικές προκαταλήψεις είναι μιά κατάφωρη άρνηση τής ένότητας πού έχουμε μέσα στό Χριστό γιατί γι’ Αύτόν δέν ύπάρχει μήτε ’ Ιουδαίος μήτε Εύγενής, μήτε δοϋλος μήτε έλεύθερος, μήτε νΑσπρος μήτε Μαϋρος. Παρά τις ψηλές επιταγές τοϋ χριστιανισμοϋ ή Εκκλησία αδιαφόρησε συχνά γιά τήν κοινωνική δικαιοσύνη καί περιό­ ρισε τήν άποστολή της, μένοντας μάλιστα εύχαριστημένη μ’ αύτό, σ’ ανούσιες τυπολατρίες καί άσήμαντες εύσεβοφάνειες. Τήν άπορρόφησε συχνά τόσο πολύ ό εύτυχής μελλοντικά έπουράνιος κόσμος πού λησμόνησε τό γήινο δυστυχή. Τήν Εκκλησία δμως βαρύνει ή ύποχρέωση νά κάνει τό Εύαγγέλιο τοϋ Ίησοϋ Χριστοϋ μιά ζωντανή ενέργεια μέσα στήν κοινω­ νική μας πραγματικότητα. Επιβάλλεται νά καταλάβουμε πώς τό Εύαγγέλιο είναι ένας δρόμος μέ δυο άρτηρίες· μέ τή μιά αγωνίζεται νά μεταβάλλει τις ψυχές τών άνθρώπων καί νά τίς ένώσει έτσι μέ τό θεό* μέ τήν άλλη προσπαθεί ν* αλλά­ ξει τις συνθήκες πού μέσα τους ζεϊ ό άνθρωπος έτσι ώστε ή τρυχή νά βρεθεϊ σέ κλίμα εύνοϊκότερο μετά τήν άλλαγή. Μιά 111

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ Α ΓΑ Π Η Σ

θρηοκεία πού στόχος της είναι οι ψυχές τών άνθρώπων άλ­ λά πού αδιαφορεί γιά τις οικονομικές και τις κοινωνικές συν­ θήκες πού τις στραγγαλίζουν, μπορεϊ νά χαρακτηριστεί σάν τή θρησκεία πού οί μαρξιστές άποδίνουν μέ τή φράση «δπιο τών λαών». Ή τιμιότητα μάς άναγκάζει νά παραδεχτούμε επίσης πώς ή Εκκλησία δέν άνταποκρίθηκε στήν κοινωνική της άποστολή σχετικά μέ τήν ύπόθεση τής φυλετικής δικαιοσύνης. 'Α­ γνόησε καταθλιπτικά τό Χριστό στον τομέα αύτό. "Αρχικά δέν δράστη ριοποιήθηκε και στό γεγονός αυτό όφείλεται ή τρομα­ κτική σιωπή και ή καταστρεπτική άδιαφορία πού έδειξε, γιά τις φυλετικές σχέσεις* κατά δεύτερο λόγο κι* άκόμη περισσό­ τερο ή Εκκλησία πήρε συχνά μέρος, και μάλιστα μέ δραστή­ ριο τρόπο, στήν έπεξεργασία και τήν άποκρυστάλλωση του συστήματος τών φυλετικών διακρίσεων. Ή άποικιοκρατία δέν θά είχε διαρκέσει δσο διάρκεσε αν ή χριστιανική Εκκλησία είχε ταχθεί ενεργητικά ενάντιά της. "Ενας άπ* τούς κυριό^ τερους ύποστηρικτές του θλιβερού καθεστώτος τών διακρίσε­ ων στή Νότιο 'Αφρική ύπήρξε ή Μεταρρυθμιστική Εκκλησία τής 'Ολλανδίας. Ή δουλεία στήν *Αμερική δέν θά είχε εύδοκιμήσει διακόσια πενήντα περίπου χρόνια, αν ή Εκκλησία δέν τήν είχε επιδοκιμάσει· ό διαχωρισμός και ή διάκριση δέν θά ύπήρχαν πιά αν ή χριστιανική Εκκλησία δέν είχε μεταβληθεί σέ συνεργάτη τους, τόσο μέ τή σιωπή της, δσο συχνά και μέ τήν ίδια τή φωνή της. Ή Εκκλησία τής άμερικανικής κοινω­ νίας είναι ένας άπ’ τούς μεγαλύτερους θεσμούς, δπου επιση­ μαίνει κανείς σέ άναπτυγμένο βαθμό τό διαχωρισμό και τό αισχρό αύτό γεγονός πρέπει νά τ* άντικρύσσυμε καταπρόσω­ πο· δπως ακριβώς τό παρατήρησε ό καθηγητής Liston Pope ή ώρα τής εβδομάδας πού τή χαρακτηρίζει περισσότερο έντονα ό διαχωρισμός είναι ή ένδεκάτη πρωινή τής Κυριακής. Πό­ σες φορές άλήθεια άντί V άκουστεί ή φωνή τής Εκκλησίας, έφτασε στ’ αύτιά μας μιά ήχώ και στή θέση τού πάμφωτου φάρου πού πρέπει νά είναι αύτή γιά νά δείχνει στούς άν112

Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠ Ε Ν Α Ν ΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ

θρώπους τόν ανηφορικό και δύσκολο δρόμο γιά τή γνώση, άντικρύσαμε ένα κόκκινο φανάρι πού τό έκρυβε τό Α νώ τα ­ το Δικαστήριο και άλλοι έξωεκκλησιαστικοί οργανισμοί! Γιά τήν κρίση τοϋ θεοϋ άποφαίνεται ή Εκκλησία. "Ενα σχίσμα βασανίζει τή ψυχή τής Εκκλησίας πού πρέπει νά έξαλεκρτεϊ. Ή χριστιανική ιστορία θά γνα>ρίσει μιά άναμφισβήτητη τραγωδία αν οι ιστορικοί τοϋ μέλλοντος σημειώσουν πώς στήν κορυφή σχεδόν τοϋ εικοστού αιώνα ή Εκκλησία ύ­ πήρξε ένα πολύ σημαντικό οχυρό γιά τή διατήρηση τοϋ ψεύ­ δους τής λευκής ύπεροχής. III Ή κομμουνιστική άπειλή μας καλεϊ νά έξετάσουμε τί­ μια τις άδυναμίες τής πατροπαράδοτης κεφαλαισκρατίας. ,νΑν είμαστε τίμιοι πρέπει νά παραδεχτούμε πώς ή κεφαλαιοκραιία άδιαφόρησε γιά τό χάσμα πού ανοίχτηκε άνάμεσα στούς έξαθλιωμένους άνθρώπους και τήν εύημερούσα τάξη* δημι­ ούργησε άκόμη συνθήκες πού έπέτρεψαν νά στερηθούν οί πολλοί άνθρωποι τ* άπαραίτητα, γιά νά κερδίσουν τό περιττό ελάχιστοι* ένεθάρρυνε άκόμη τούς ψυχρούς, άδιάφορους καί άσυνείδητους άνθρώπους νά παραμείνουν καθώς ό πλούσιος μπροστά στό Λάζαρο, άναίσθητοι άπ’ τούς πόνους καί τις συμ­ φορές τής ταλαιπωρημένης άνθρωπότητας. Αναμφισβήτητα, χάρη στίς κοινωνικές μεταρρυθμίσεις τό κεφαλαιοκρατικό σύ­ στημα τής Αμερικής προσπαθεί πολύ νά χτυπήσει άνάλογες διαθέσεις άλλά τοϋ άπομένει άκόμη πολλή δουλειά. Ό θεός θέλει νά μήν στερούνται τά παιδιά του τ’ άπαραίτητα σέ μιά ζωή γεμάτη άπό ύγεία καί πού έχει ένα νόημα. "Αναμφίβολα δέν είναι ούτε χριστιανικό, ούτε ηθικό άλλοι νά καμαρώνουν μέσα στήν πολυτέλεια κι’ άλλοι νά ύποφέρουν μέσα στήν αθλιότητα. "Α ν μοναδική βάση ένός οικονομικού καθεστώτος εϊναι τό δέλεαρ τοϋ κέρδους, τότε αύτό οδηγεί σ’ έναν σκληρό άν113 8

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

ταγών ισμό και σέ μιά εγωιστική φιλοδοξία πού έξωθοϋν τούς ανθρώπους νά ένδιαφέρονται περισσότερο γιά τά μέσα τής ζωής παρά γιά τήν ϊδια τή ζωή. "Οργανώνονται μέ κέντρο τό «έγώ» τους καί ό άλλος παύει πιά νά ύπάρχει γιά τή ζωή τους. Δέ φτάσαμε στό σημείο νά άξιολογοϋμε τή ζωή μας και τήν έπιτυχία μας μέ τό ύψος του μισθού μας καί τή μάρκα του αύτοκινήτου μας, άντί νά τήν κρίνουμε μέ βάση τήν προσφο­ ρά μας στήν άνθρωπότητα και τή σχέση μας μ* αύτή; Ή κεφαλαιοκρατία μπορεϊ νά οδηγήσει σ' έναν ύλισμό πρακτικής μορφής πού είναι τό ίδιο ολέθριος δσο καί ό θεωρητικός ύλισμός πού διδάσκει ό κομμουνισμός. Επιβάλλεται ν* άναγνωρίσουμε μέ τιμιότητα πώς ή άλήθεια δέν βρίσκεται ούτε στήν πατροπαράδοτη κεφαλαιοκρατία, ούτε στό μαρξισμό. Τόσο ή πρώτη δσο και ό δεύτερος άντιπροσωπεύουν μιάν αλήθεια μερική. 'Ιστορικά τό κεφαλαιο­ κρατικό σύστημα δέν κατάλαβε τό άξιόλογο στοιχείο πού περικλείνει ή έπιχειρηματική όργάνωση σέ συλλογική βάση, ούτε ό μαρξισμός άντιλήφτηκε τήν άξια τής ιδιωτικής δρα­ στηριότητας. Ή κεφαλαιοκρατία του X IX αιώνα άγνόησε τήν κοινωνική μορφή τής ζωής και του μαρξισμού του διέφυγε και του διαφεύγει άκόμη ό προσωπικός χαρακτήρας τής ζω­ ής. Ή Βασιλεία του θεού δέ συμφωνεί ούτε μέ τή θέση τής μιας θεωρίας, ούτε μέ τήν άντίθεση τής άλλης άλλά μέ τή σύνθεση έκείνη πού συμφιλιώνει τήν άλήθεια τής μιας μέ τήν άλήθεια τής άλλης. IX Σ έ τελευταία άνάλυση πρέπει νά στρατολογηθοϋμε στή χριστιανική ύπόθεση, δπως άκριβώς οι κομμουνιστές έχουν στρατολογηθεϊ χάρη του κομμουνισμού. "Αδυνατούμε ν" άποδεχτοϋμε τήν κομμουνιστική θεωρία άλλά άναγνωρίζουμε τό ζήλο και τήν άφοσίωσή τους γιά μιά ύπόθεση πού τήν πιστεύ­ ουν ικανή νά δημιουργήσει έναν καλύτερο κόσμο. 'Έχουν 114

Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΤΝΙΣΜΟ

σαφή αίσθηση τοϋ σκοποϋ πού πρέπει νά φτάσουν καί άγωνίζσνται μ" δλη τους τή ζέση καί τήν προσοχή γιά νά προση­ λυτίσουν τούς άλλους στόν κομμουνισμό. Πόσοι είναι οι προι­ κισμένοι μέ τόν ίδιο ζήλο χριστιανοί πού άγωνίζονται νά φέ­ ρουν τούς άλλους κοντά στό Χριστό; Δέν έχουμε συχνά οΰ­ τε ζήλο γιά τό Χριστό, οΰτε καμιά όρεξη γιά τή Βασιλεία του. Ό χριστιανισμός είναι γιά πολλούς χριστιανούς μιά κυριακά­ τικη δραστηριότητα πού άφήνει άνεπηρέαστη τή Δευτέρα καί ή Εκκλησία δέν είναι παρά μιά έλεύθερη κοινωνική λέσχη πού τήν άρωματίζει ένα έλαφρό θρησκευτικό πνεϋμα. Ό *Ιη­ σούς είναι τό σύμβολο μιας άλλης έποχής, πού τόν τιμούμε μέ τό νά τόν όνομάζουμε Χριστό, άλλά τήν κυριότητά του όχι μόνο δέν τήν άναγνωρίζουν άλλά καί τή διαψεύδουν οί άνακόλουθες ζωές μας. θά είχαν έτσι τά πράγματα, άν ή χρι­ στιανική φλόγα έκαιγε στίς καρδιές τών χριστιανών, μέ τήν ϊδια ένταση πού καίει ή κομμουνιστική φλόγα στίς καρδιές τών κομμουνιστών; ’Ά ν ό κομμουνισμός έπέζησε μέχρι σή­ μερα δέν όφείλεται στό γεγονός πώς δέν ύπήρξαμε κάποτε άρκετά χριστιανοί; Πρέπει νά δούμε μέ καινούργια μάτια τίς ύποχρεώσεις μας άπέναντι στή χριστιανική ύπόθεση. Πρέπει νά ξαναβροϋμε τό πνεϋμα τής άρχαίας Εκκλησίας. Σ ’ όποιοδήποτε μέρος κι’ δν πήγαιναν οι πρώτοι χριστιανοί, έφερναν τή θριαμβευτι­ κή· μαρτυρία τοϋ Χριστού. Στά χωριά άλλά καί στίς φυλακές τών πόλεων κήρυτταν μέ τόλμη τό λόγο τοϋ Ευαγγελίου. Ή άμοιβή τους γι* αύτή τήν τολμηρή μαρτυρία ήταν τίς πε­ ρισσότερες φορές τό κλουβί τών λεόντων ή τό παζάρι τών σκλάβων άλλά ύπέμεναν τά βασανιστήριά τους μέ πίστη στήν άνωτερότητα τοϋ σκοποϋ πού είχαν άνακαλύψει καί στό θείο Σωτήρα τους, πού τοΰ χρωστούσαν τή μεταστροφή τους, ώστε καί ό θάνατος άκόμη δέν ήταν πολύ μεγάλη θυσία. Μόλις •έρχονταν σέ μιά πόλη οι άρχοντές της άναταράζονταν. Τό μήνυμά τους έφερνε στούς άνθρώπους τή γλυκιά θαλπωρή της άνοιξης πού τή ζωή τους τήν είχε παγώσει ό μακρύς

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

χειμώνας τής παράδοσης. ’Έσπρωχναν τούς ανθρώπους ν* άντιταχθουν στό παλιό καθεστώς τής άδικίας και τών άνήθικα>ν διατάξεων. "Οταν ή κρατούσα τάξη τούς άντιμαχόταν,, οί παράξενοι αύτοϊ άνθρωποι, οί μεθυσμένοι μέ τό κρασί τής θείας χάρης, δέν ύποχωρουσαν άλλά έπέμεναν νά κηρύττουν τό λόγο του Εύαγγελίου μέχρι πού πείθονταν άκόμη καί οί άντρες καί οί γυναίκες πού ύπηρετοϋσαν στό σπίτι τού Καίσαρα, μέχρι πού έπεφταν τά κλειδιά άπό τά χέρια τών δε­ σμοφυλάκων τους, μέχρι πού έτρεμαν οί βασιλείς στούς θρό­ νους τους. Τί άπέγινε σήμερα αύτή ή ζέση; Που βρίσκεται αύτή ή τολμηρή καί έπαναστατική στράτευση στήν ύπόθεση του Χρί­ στου; Μήπως τήν κρύβουν τά λιβανωτό καί οί "Αγιες Τρά­ πεζες; Μήπως έχει θαφτεί μέσα στήν εύσεβοφάνεια; Μήπως εξαφανίστηκε στά λιμνάζοντα νερά τών συνηθειών ή τήν άπορρόφησε ένα άνώνυμο status quo; Αύτή ή αύταπάρνηση πρέπει νά ξαναζήσει. Ό Χριστός πρέπει νά ξαναβρεϊ τή θέ­ ση του στις ζωές μας. Είναι ή καλύτερη αμυνα πού μπορούμε νά πετύχουμε ένάντια στον κομμουνισμό. Ό πόλεμος δέν είναι γιατρικό. Τόν κομμουνισμό δέν θά τόν καταβάλλουν ούτε οί άτομικές βόμ­ βες, ούτε οί πυρηνικοί εξοπλισμοί. Νά μήν μπερδευόμαστε μ" έκείνους πού πιστεύουν στον πόλεμο καί πού μέσα στό άσχη­ μα προσανατολισμένο πάθος τους πιέζουν τις Ενωμένες Πο­ λιτείες νά άποτραβηχτοϋν άπό τά Ενωμένα ’Έθνη. Περνού­ με μέρες πού άπαιτοϋν άπό τούς χριστιανούς μιά μαρτυρία πού νά τήν διακρίνει μιά συνετή μετριοπάθεια καί μιά ήρεμη λογική. Πρέπει επίσης ν’ αποφεύγουμε νά χαρακτηρίζουμε κομμουνιστή ή ειρηνιστή όποιονδήποτε άναγνωρίζει πώς τό μίσος καί ή ύοτερία δέν είναι οί σωστές απαντήσεις στά προ­ βλήματα τών ταραγμένων ήμερων μας. Δέν πρέπει νά δραστηριοποιούμεθα μέσα σ’ έναν άρνητικό άντικσμμσυνισμό άλ­ λά σ’ έναν θετικό άγώνα γιά τή δημοκρατία, κατανοώντας πώς πρωταρχική μας άμυνα ενάντια στον κομμουνισμό είναι

Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ

νά τόν πολεμοϋμε χάρη τής ελευθερίας και τής δικαιοσύνης. Άφοϋ μιλήσαμε ζωηρά γιά τήν καταδικασπκή μας θέση άπέναντι στήν κομμουνιστική φιλοσοφία, επιβάλλεται τώρα μέ μιά θετική δραστηριότητα νά προσπαθήσουμε νά εξαφανίσου­ με τίς συνθήκες τής φτώχειας, τής ανασφάλειας, τής άδικίας και τών φυλετικών διακρίσεων πού είναι τό γόνιμο έδαφος γιά τό φύτεμα και τήν άνάπτυξη τοϋ σπόρου τοϋ κομμουνι­ σμού. Αύτός εδώ ακμάζει τότε μόνον δταν οι πόρτες τοϋ μέλ­ λοντος είναι κλειστές καί οι άνθρώπινες αναπνοές πνιγμέ­ νες. Πρέπει νά βαδίσουμε σάν τούς πρώτους χριστιανούς πρός £ναν κόσμο συχνά εχθρικό, οπλισμένοι μέ τό επαναστατικό Εύαγγέλιο τοϋ Ίησοϋ Χριστοϋ. Μ* αύτό τό πανίσχυρο μή­ νυμα μποροϋμε τολμηρά V άντιμετωπίσουμε τήν κρατούσα κατάσταση καί τ άδικα έθιμα γιά νά επισπεύσουμε τόν έρχομό τής μέρας όπου: «πασα φάραγξ πληρωθησεται καί παν όρος καί 6ουνός ταπεινωθήσεται, καί έσται πάντα τά σκολιά είς εύθεϊαν καί ή τραχεία είς οδούς λείας* καί όφθήσεται ή δόξα Κυρίου». (Ήσαίας 40, 4-5). ’Έχουμε ταυτόχρονα τήν άπαιτητική άποστολή καί τήν ε­ ρεθιστική εύκαιρία νά μαρτυρήσουμε γιά τό Χριστό στήν προσπάθεια νά διαμορφώσουμε έναν κόσμο αύθενπκά χριστια­ νικό. ’Ά ν άποδεχτοϋμε τήν άποστολή μας μ’ αφοσίωση καί δυναμικότητα, ή ιστορία θά παιανίσει γιά τόν κομμουνισμό τό πένθιμο εμβατήριο καί μεϊς θά προφυλάξουμε τόν κόσμο γιά τή δημοκρατία καί θά τόν σώσουμε γιά τό βασίλειο τοϋ Χρι­ στού.

117

Αν υπηρετείτε twv αλ^θΐχα. \cou τό SJkaax»^ C^>* 6
φυλαλ£*ν ΛΙΑν' <γ6λ βτψ&εί fcix*. ν α \wa./^rhb^otxt I

I

σοϋ> &τχχσ>\ Grvn

,

f

<^>υ^αΐ£η. . .

ό τ/ η

tcco(o ^ έτ»ι βαΤίλίπ^Μ.

^ό^ια. cm* (A

τλ .

g e es p \ ? t r u v ° {c t u jS

ovW

α^οηρεο^

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΤΣ θ ά ή&ελα νά σάς στείλω ενα γράμμα φανταοτικό, δπως $ά εβγαινε άπ9 την πέννα τον άποστόλου Παύλον, Ή σφραγίδα δείχνει πώ ς εχει σταλεί άπό τό λιμάνι τής Τρω άδας. Κα&ώς τό άνοίγω διαπιστώνω π ώ ς εχει γρα­ φ εί στην έλληνική κ ι9 όχι στην αγγλική. Ά φ ο υ δούλεψα επίμονα τή μετάφρασή τον πολλές εβδομάδες, βρίσκω τώ ρα π ώ ς ανακάλυψα τήν πραγματική τον σημασία. *Α ν τό περιεχόμενο αυτόν τον γράμματος μοιάζει τιεριοσότερο με κείμενο τοϋ Κ ίνγκ παρά τοΰ Παύλον, αποδώστε το στήν αγνοιά μου τής ακριβής πραγματικότητας παρά σε ε λλειψή διαύγειας άπ τήν πλευρά τον Παύλον. *Ιδον τώρα ή έπιστολή 'όπως άκριβώς τήν εχω μπροστά μον:

Παύλος, κλητός απόστολος 9Ιησού Χρίστου διά θελήμα­ τος θεοϋ, τοϊς οΰσιν έν Αμερική, χάρις ύμϊν και ειρήνη άπό θεοϋ Πατρός ημών καί Κυρίου καί Σωτήρος, 9Ιησοϋ Χρίστου. Είναι πολλά χρόνια τώρα πού θέλω νά σας δω. νΑκουσα τόοα πράγματα γιά σας και γιά δσα κάνετε. Πληροφορήθηκα τις εκπληκτικές κι9 ελκυστικές προόδους πού πραγματοποιή­ σατε στόν τομέα τής γνώσης. νΑκουσα νά μιλούν γιά τά έκθαμβωτικά σας τραίνα καί γιά τά γρήγορα σάν άστραπή άεροπλάνα σας. Χάρη στήν έπιστημονική σας εύφυία έλαττώσατε τις άποστάσεις καί έξουσχάσατε τό χρόνο. Είναι δυνατό χάρη σέ σας, νά γευματίσει κανείς στό Παρίσι, στή Γαλλία, καϊ νά δειπνήσει στή Νέα Ύόρκη. νΑκουσα έπίσης νά μιλοϋν γιά τούς ούρανοξύστες σας καί γιά τούς πύργους τους πού ύψώνονται μ’ αύθάδεια πρός τ9 άστρα. Μοϋ μίλησαν γιά τϊς με­ γάλες σας προόδους στήν ιατρική έπιστήμη, πού μέ τή θε­ ραπεία πολλών καϊ τρομερών μαστίγων καί νοσημάτων, παρα­ τείνουν τή διάρκεια τής ζωής και προσφέρουν μεγαλύτερη άσφάλεια καί σωματική εύμάρεια. "Ολα αύτά είναι άξιοθαύμαστα. Μπορεϊτε νά δημιουργήσετε τόσα πράγματα στόν καιρό 119

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑ Π Η Σ

σας πού δέν μπορούσα νά δημιουργήσω εγώ στόν ελληνορω­ μαϊκό κόσμο του δικού μου καιρού. Καλύπτετε σέ μιά και μό­ νη μέρα άποστάσεις πού στον καιρό μου άπαιτουσαν τρεις μή­ νες. Είναι καταπληκτικό. Τί τρομερούς διασκελισμούς πρα­ γματοποιήσατε στήν περιοχή τής έπιστημονικής και τεχνικής έξέλιξης! ’Αναρωτιέμαι δμως, ’Αμερική, civ ή ήθική και πνευματι­ κή σου πρόοδος υπήρξε άνάλογη μέ τήν επιστημονική σου προκοπή. Μου φαίνεται πώς ή ήθική σου πρόοδος δέν άκολουθεϊ τήν επιστημονική σου πρόοδο, ή ήθική σου μειονεκτεϊ απέναντι στή διάνοια σου και ό πολιτισμός σου σκεπάζει τήν καλλιέργεια σου. Πόσα γεγονότα τής σύγχρονης ζωής σου μπορούν νά συνοψιστούν στό λόγο τού ποιητή σου Thoreau: «Παράγοντες έξευγενισμού γιά ένα σκοπό πού δέν είναι εύγενής». Μέ τήν έπιστημονική σου μεγαλοφυία έκανες τόν κό­ σμο μιά γειτονιά, δέν χρησιμοποίησες δμως τήν πνευματική και ήθική σου εύφυία γιά νά τόν κάνεις και μιά άδελφότητα. *Έτσι, Αμερική, ή άτομική βόμβα πού έχεις γιά νά φοβασαι σήμερα δέν είναι μονάχα αύτό τό θανατηφόρο μηχάνημα πού μπορεϊ νά ριχτεί άπό ένα άεροπλάνο πάνω στά κεφάλια εκα­ τομμυρίων άνθρώπων, δσο αύτή ή άλλη άτομική βόμβα, ή κρυμμένη στϊς καρδιές τών άνθρώπων, πού είναι ικανή νά έκραγεϊ σ’ ένα μίσος άπό τά πιο φοβερά και σ’ έναν εγωισμό άπ’ τούς τπό καταστρεπτικούς. IV αύτόν άκριβώς τό λόγο θά ί^θελα νά σπεύσετε νά φέρετε τήν ήθική σας πρόοδο στό ύψος τών επιστημονικών σας κατακτήσεων. Βρίσκω άναγκαϊο νά σας ύπενθυμίσω τήν εύθυνη πού σάς βαρύνει, ν ’ άντιπροσωπεύετε τίς ήθικές άρχές του Χρι­ στιανισμού, σέ μιάν εποχή δπου έχουν τόσο γενικά περιφρονηθεϊ. Αύτό έδώ είναι τό χρέος μου. Διαισθάνομαι πώς ύπάρχουν πολλοί χριστιανοί στήν ’Αμερική πού θέλουν ή διάθεση και ή πίστη τους νά είναι δμοιες μέ τή διάθεση καί τή πίστη τών άλλων. Φοβούνται νά είναι διαφορετικοί. Ή μεγάλη τους έγνοια είναι νά τούς άποδέχεται ή κοινωνία. Ζοϋν μέ άρχές 120

Ε Π ΙΣ Τ Ο Λ Η

Π Α Τ Λ Ο Τ Σ Τ Ο Τ Σ Α Μ Ε Ρ ΙΚ Α Ν Ο Τ Σ

καθώς αύτή: «'Ό λος ό κόσμος τό πράττει, αύτό πρέπει νά εί­ ναι τό άληθινό». Γιά πολλούς άπό σας ήθική σημαίνει άπλά συγκατάθεση τής όμάδας. Στή σύγχρονη κοινωνική σας διά­ λεκτο οί πάγιες καταστάσεις γίνονται άποδεκτές ώς ή όρθή οδός. Φτάσατε άσυνείδητα στό σημείο νά πιστεύετε πώς τό όρθό προσδιορίζεται άπ’ τή σφυγμομέτρηση τής κοινής γνώ­ μης (Gallup). Χριστιανοί τής ’Αμερικής, όφείλω νά σας πώ αύτά πού έγραψα έδώ και χρόνια στους Χριστιανούς τής Ρώμης: «Μή συσχηματίζεσθε τφ αίώνι τούτω, άλλά μεταμορφοϋσθε τή άνακαινώσει του νοός ύμων» (Ρωμ. 12,2). ’Έ χ ετε μιά διπλή ιδιότητα πολίτη. Ζείτε ταυτόχρονα τήν έποχή καί τήν αιωνιό­ τητα. Τήν πιο ψηλή σας πίστη τήν όφείλετε στό θεό κι’ όχι στά έθιμα ή τή συμπεριφορά τής μάζας, στό κράίτος ή τό έθνος, ή σέ κάποιο άνθρώπινο θεσμό. νΑν ένας γήινος θεσμός ή έθι­ μο είναι αντίθετος στό θέλημα του θεού, τό καθήκον σας ώς χριστιανού είναι νά τού άντιταχθήτε. ’Επιβάλλεται νά μήν έπιτρέψετε ποτέ οί προσωρινές κι’ έφήμερες άνάγκες νά ύπερισχύσσυν τών αιώνιων άπαιτήσεων τού παντοδύναμου θεού. Σ έ μιά έποχή, δπου οί άνθρωποι έγκαταλείπουν τις ύψηλές αξίες τής πίστης, όφείλετε νά κρατηθήτε σταθερά στή θέση πού ορίζουν αύτές καί παρά τήν πίεση πού άσκεϊ μιά παράφρονη γενιά, νά τις διαφυλάξετε άδιάφθορες γιά τά παιδιά πού πρόκειται νά γεννηθούν. ’Οφείλετε ν ’ άντιτάσσεστε στις άδικες συνήθειες, νά όρθώνετε τό άνάστημα σας μπροστά στά άντιλαϊκά συμφέροντα, ν’ άγωνίζεστε ένάντια στό καθιε­ ρωμένο. ’Έ χ ετε κληθεί νά είστε τό αλας τής γής. ’Έ χ ετε κληθεί νά είστε τό φως τού κόσμου. Πρέπει νά είστε τό ζω ν­ τανό προζύμι μέσα στή μάζα τού έθνους. Πληροφορούμαι πώς έχετε στήν ’Αμερική ένα οικονομι­ κό σύστημα, γνωστό μέ τό όνομα κεφαλαιοκρατία, χάρη στό οποίο πραγματοποιήσατε θαύματα. Γίνατε τό πιο πλούσιο έ­ θνος τού κόσμου καί θεμελιώσατε τό σύστημα παραγωγής τό πιο άναπτυγμένο πού γνώρισε ποτέ ή ιστορία. 'Ό λα αύτά εϊ121

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

ναι άξιοθαύμαστα. ’Αλλά, Αμερικανοί, ύπάρχει κίνδυνος νά. χρησιμοποιήσετε κακώς τήν κεφαλαιοκρατία σας. Τονίζω πάν­ τα πώς ή άγάπη του χρήματος είναι ή ρίζα πολλών συμφορών καϊ μπορεϊ νά μεταλλάξει βαθμιαία έναν άνθρωπο σέ χυδαίο ύλιστή. Φοβαμαι πώς πολλοί άνάμεσα σέ σας θά ένδιαφέρονται περισσότερο V άποχτήσουν πολλά χρήματα παρά νά εξα­ σφαλίσουν στόν εαυτό τους πνευματικούς θησαυρούς. Ή κακή χρήση τής κεφαλαιοκρατίας μπορεϊ νά οδηγή­ σει έπίσης σέ μιά τραγική έκμετάλλευση. Πράγμα πού έχει συμβεϊ τόσο συχνά στή χώρα σας. θά τολμήσω νά πώ δτι τό δέ­ κατο τοΰ 1% τοΰ πληθυσμού έλέγχει τό 40% τοΰ πλούτου. Πόσες φορές, Αμερική, κατακράτησες τό άναγκαϊο απ’ τό λαό* και πρόσφερες τό περιττό στούς προνομιούχους! "Αν θέλετε νά είστε ένα έθνος άληθινά χριστιανικό, οφείλετε νά λύσετε τό πρόβλημα αύτό. Δέν θά τό πετύχετε μέ τό νά στραφήτε στόν κομμουνισμό γιατί αύτός στηρίζεται πάνω στήν ήθική. σχετικότητα, τό μεταφυσικό ύλισμό, τόν παραλύοντα ολο­ κληρωτισμό, πάνω στήν άρνηση τών θεμελιωδών έλευθεριών,. δλα αύτά πού άπορρίπτει ό Χριστιανισμός. Μπορεϊτε δμως νά έργαστήτε μέσα στά πλαίσια τής δημοκρατίας και νά πραγμα­ τοποιήσετε μιά καλύτερη διανομή τοΰ πλούτου. Όφείλετε νά. χρησιμοποιήσετε τούς Ισχυρούς οικονομικούς σας πόρους γιά νά έξαλείψετε τή φτώχεια πού ύπάρχει στή γη. Ό θεός δέν θέλησε ποτέ ένας μονάχα λαός νά ζεϊ μέσα σέ μιά ύπερβο­ λική καί προκλητική εύμάρεια δταν άλλοι λαοί δέν γνωρί­ ζουν παρά μιά ολοκληρωτική φτώχεια. Ό θεός έπιθυμεϊ δλα τά παιδιά του ν* άπολαμβάνουν τ ’ άγαθά τής ζωής πού είναι πρώτης άνάγκης κι* έβαλε σ’ αύτό τόν κόσμο, γι* αύτόν άκρι­ βώς τό σκοπό, πολύ περισσότερα άπ* τά άναγκαϊα. θά ήθελα νά μπορούσα νά βρίσκομαι προσωπικά μαζί σας. νΕτσι θά μπορούσα νά σας πώ, μάτια μέ μάτια, αύτά πού εί­ μαι ύποχρεωμένος νά σας γράψω. νΑ, πόσο λαχταρώ νά εί­ μαι κι* έγώ μέλος τής συντροφιάς ρας! Επιτρέψτε μου νά σας μιλήσω γιά ένα θέμα πού άφορα 122

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΥΣ

τήν Εκκλησία. Όφείλω νά σας ύπενθυμίσω, Αμερικανοί, κα­ θώς τό είπα καϊ σέ πολλούς άλλους, πώς ή Εκκλησία είναι τό σώμα τοϋ Χριστοϋ. 'Όταν ή Εκκλησία είναι πιστή στή φύση της, δέν γνωρίζει μήτε διαίρεση, μήτε διχόνοια. νΕμαθα πώς ό άμερικανικός προτεσταντισμός έμφανίζεται μέ δια­ κόσιες πενήντα ονομασίες. Τό τραγικό δέν βρίσκεται τόσο στήν πληθώρα τών όνομασιών όσο στό γεγονός πώς πολλές ομάδες διατείνονται πώς κατέχουν τήν άπόλυτη άλήθεια. "Ε­ νας φατριασμός τόσο στενός καταστρέφει τήν ενότητα τοϋ Σώματος τοϋ Χριστοϋ. Ό θεός δέν είναι μήτε βαπτιστής, μή­ τε μεθοδιστής, μήτε πρεσβυτεριανός ή έπισκοπικός. Ό θεός βρίσκεται πάνω άπό τις όνομασίες μας. "Αν θέλετε νά είστε άληθινοί μάρτυρες τοϋ Χριστοϋ, οφείλετε ν’ άφομοιώσετε αύ­ τή τήν πεποίθηση, Αμερικανοί. Χαίρομαι ν" άκούω πώς έκδηλώνετε 2να διαρκώς αύξανόμενο ένδιαφέρον γιά τήν ένότητα και τήν οίκουμενικότητα τής Εκκλησίας. Πληροφορήθηκα τήν όργάνωση ένός διεθνοϋς Συμβουλίου τών Εκκλησιών, κι’ άκόμη πώς οι περισσότεροι άπό τούς μεγάλους σας συλλόγους άνήκουν σ’ αύτό τό Παγ­ κόσμιο Συμβούλιο τών Εκκλησιών. Τί θαϋμα! Πορευτήτε αύ­ τό τό δημιουργικό δρόμο. Διατηρήστε ζωντανές μέσα σας τΙς έπιταγές τής Εκκλησίας κι έξακολουθηστε νά τούς προσφέ­ ρετε τήν άπεριόριστη ύποστήριξή σας. Πήρα τά ένθαρρυντικά νέα άπό 2να πολύ πρόσφατο διάλογο μεταξύ προτεσταντών καί ρωμαιοκαθολικών. Μοϋ είπαν πώς πολλοί άνθρωποι τής δικής σας προτεσταντικής Εκκλησίας άποδέχτηκαν τήν πρόσ­ κληση τοϋ Πάπα 'Ιωάννη νά παρασταθοϋν ώς παρατηρητές στήν πρόσφατη Οικουμενική Σύνοδο τής Ρώμης. Είναι £να γεγονός πολυσήμαντο καί συγχρόνως σωτήριο. Ελπίζω πώς είναι ή άρχή μιας έξέλιξης πού θά φέρει βαθμιαία πιό κοντά τούς Χριστιανούς. Μ* άνησυχεϊ άκόμη πώς εχετε στήν Αμερική μιά έκκλησία άσπρη καί μιά έκκλησία μαύρη. Πώς λοιπόν μπορεί νά νοηθεί διαχωρισμός μέσα στό ϊδιο τό σώμα τοϋ Χριστοϋ; 123

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ Α ΓΑ Π Η Σ

Μου λένε πώς ύπάρχει μεγαλύτερη σύμπνοια στον κόσμο τού θεάματος καθώς καί ο άλλους μή εκκλησιαστικούς οργανι­ σμούς παρ* δτι στή χριστιανική Εκκλησία. Τ ί φρίκη! Μέ πληροφορούν πώς ύπάρχουν άνάμεσά σας χριστιανοί πού προσπαθούν νά δικαιολογήσουν τό φυλετικό διαχωρισμό μ’ άναγωγές σε εδάφια τής Βίβλου και πού ισχυρίζονται πώς ή Μαύρη φυλή είναι άπό τή φύση της κατώτερη. Φίλοι μου, πρόκειται γιά βλασφημία πού έρχεται σ' άντίθεση μ* δλα έκείνα πού διακηρύσσει ή χριστιανική θρησκεία, θά έπαναλάβω αύτό πού συχνά είπα σέ πολλούς χριστιανούς προηγουμέ­ νως, πώς γιά τόν Χριστό «ούκ ένι *Ιουδαίος ούδέ "Ελλην ούκ ένι δούλος ούδέ έλεύθερος, ούκ ένι αρσεν και θήλυ* πάντες γάρ ύμείς είς έστε έν Χριστώ "Ιησού» (Γαλ. 3, 28). Επιπλέον θά έπαναλάβω έκεϊνο πού διακήρυξα στόν νΑρειο Πάγο τών 'Αθηνών: « Ό θεός ό ποιήσας τόν κόσμον καί πάντα τά έν αύτψ... έποίησέ τε εξ ένός αίματος παν έθνος άνθρώπων κατοικεϊν έπί παν τό πρόσωπον τής γής» ( Πραξ. 17, 24 - 26). ’Έτσι, ’Αμερικανοί, θά σάς πιέσω μ* έπιμονή ν ’ άπαλλαγήτε άπό κάθε μορφής διαχωρισμό. Ό διαχωρισμός είναι μιά κατάφωρη άρνηση τής ενότητας πού έχουμε κοντά στό Χρι­ στό. Αντικαθιστά τή σχέση «έγώ-έσύ» μέ τή σχέση «έγώ-αύτό» καί ύποβιβάζει τά άτομα στή θέση τών πραγμάτων. Τραυματί­ ζει τήν ψυχή κι εξευτελίζει τό άτομο. Επιβάλλει σ’ έκεϊνον πού τού είναι τό αντικείμενο ένα πλαστό αίσθημα κατωτερό­ τητας, ένώ παράλληλα στηρίζει εκείνον πού τήν ύμνεϊ μέ μιά ψεύτικη, δσον άφορα τήν πραγματική του άνωτερότητα, έκτίμηση. Καταστρέφει τήν κοινότητα, καί καθιστά άδύνατη τήν άδελφοσύνη. Ή φιλοσοφία πού άπηχεί τό Χριστιανισμό είναι διαμετρικά άντίθετη μέ τή φιλοσοφία μέ τήν οποία θέ­ λουν νά δικαιολογήσουν τό φυλετικό διαχωρισμό. Επικροτώ τήν ιστορική απόφαση τού 'Ανώτατου Δικα­ στηρίου σας νά ταχθεί κατά τών φυλετικών διακρίσεων, κα­ θώς καί τά άτομα μέ άγαθή προαίρεση πού είδαν τήν άπόφαση αύτή σάν μιά μεγάλη ήθική νίκη άλλά μαθαίνω πώς με­ 124

ΕΠ ΙΣΤΟ ΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΥΣ

ρικοί άδελφοί έχουν έκδηλωθεί άπροσχημάτιστα εναντίον αύ­ τής τής άπόφασης και πώς οί δικαστικοί εκπρόσωποί τους ε­ παναφέρουν σέ χρήση δρους καθώς «άκύρωση» καί «άναστολή». Άφοϋ αύτοί οι άδελφοί έχασαν τή σωστή αίσθηση τής δημοκρατίας καί τοϋ Χριστιανισμοϋ, έπιμένω πώς καθένας ά­ πό σας πρέπει νά δείχνει απεριόριστη ύπομονή στήν άντιμετώπιση τους. Ό φ είλετε μέ τήν κατανόηση καί τή καλή σας θέληση νά προσπαθήτε ν* άλλάξετε τίς διαθέσεις τους. Νά τούς άποδείξετε πώς δέν άντιτάσσονται μονάχα στά εύγενή διδάγματα τής δημοκρατίας σας μέ τήν άρνηση τής ένωσης άλλά καί στίς αιώνιες έντολές τοϋ ίδιου τοϋ θεοϋ. Ελπίζω πώς οί Εκκλησίες τής Αμερικής θά παίξουν άποφασιστικό ρόλο στόν άγώνα κατά τοϋ διαχωρισμού. Ή διεύ­ ρυνση τών οριζόντων καί ή έπαναφορά ύπό άμφισβήτηση καί συζήτηση καταστάσεων πού έγιναν καθεστώς, ύπήρξε άνέκαθεν εύθύνη τής Εκκλησίας. Ή Εκκλησία πρέπει νά μπει στό στίβο τής κοινωνικής δράσης. ’Έ χ ετε άκόμη τήν ύποχρέωση νά έπιδιώκετε τήν άπόδοση τής Εκκλησίας ολοένα καί περισ­ σότερο πιο ένεργητικής μέσα στήν κοινωνική δράση, πέρα άπ’ δ,τι συνιστά τόν αύθεντικό της προορισμό. Ό φ είλει νά προσ­ παθεί νά κρατάει άνοιχτές τίς γέφυρες τής έπικοινωνίας ά­ νάμεσα στίς φυλές. Ό φείλει νά ταχθεί ένεργητικά ένάντια στίς άδικίες πού πάνω τους σκοντάφτουν οί μαϋροι σχετικά μέ τά ζητήματα τής κατοικίας, τής παιδείας, τής άστυνομικής προστασίας καί τής άπροκατάληπτης παράστασής τους στά δι­ καστήρια. Ή περιοχή τής οικονομικής δικαιοσύνης πρέπει νά δεχτεί τήν επίδρασή της. Τροφός τής ήθΐκής ζωής καί έμπνεύστρια τής άδελφοσύνης ή Εκκλησία δέν μπορεί νά παρατη­ ρεί μ' άδιαφορία αύτά τά ολοφάνερα δεινά. ’Ά ν , μέ τά δπλα πού σάς παρέχει ή χριστιανική σας ιδιότητα, έξομαλύνετε τή διάχυτη άναταραχή μέ παρρησία καί γενναιότητα, θά οδηγή­ σετε τούς παρεκτραπέντες τής χώρας σας άπ* τά σκοτάδια τοϋ φόβου καί τοϋ τρόμου στό φώς τής άλήθειας καί τής άγάπης. Μπορώ νά μιλήσω σέ κείνους άπό σάς πού ύπήρξαν τά 125

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

θύματα ταυ όλέθριου συστήματος του διαχωρισμού; Πρέπει νά αυνεχίσετε νά διακηρύσσετε μέ ορμή καϊ σφρίγος τά δικαιώ­ ματα πού σάς έχουν άναγνωριστεί cm τό θεό καί τό Σύντα­ γμα. Ν' άποδέχεστε ύπομονετικά τήν άδικία θά ήταν άνανδρο καί ταυτόχρονα άνήθικο. Δέν σάς έπιτρέπετε νά θυσιάσετε γιά ένα «πινάκιο φακής» τό δικαίωμα νά γεννιέστε ελεύθεροι. Προσέχετε πάντα νά πολεμάτε μέ χριστιανικές μεθόδους καί δπλα χριστιανικά τή στιγμή πού δοκιμάζεστε μέσα στά δίκαια αίτήματά σας. Νά είστε βέβαιοι πώς τά μέσα πού χρησιμοποι­ είτε είναι τό ϊδιο καθαρά καθώς και ό σκοπός στον όποιο απο­ βλέπετε. Μήν έγκαταλείπεστε στήν ήττοπάθεία τής πίκρας. Στή διεκδίκηση τών δικαίων σας φροντίστε νά ένεργήτε μέσα στά πλαίσια τής άξιοπρέπειας καί τής άγωγής, έχοντας τήν άγάπη γιά πρώτο δπλο. Μήν έπιτρέπετε σέ κανέναν νά σάς έξευτελίζει μέ τό νά σάς κάνει νά τόν μισήτε. 'Αποφεύγετε πάντοτε τή βία. ,ΝΑν μέ τόν άγώνα σας σπέρνετε τή βία, οί μέλλουσες γενιές θά χαθούν μέσα στόν κυκλώνα του κοινω­ νικού διαχωρισμού. 'Αποδείξτε στούς δυνάστες σας πώς άγωνίζεστε γιά τή δικαιοσύνη κι' δχι γιατί έπιθυμεϊτε νά τούς νικήσετε ή νά τούς έκδικηθήτε γιά τις άδικίες μέ τΙς οποίες σάς συν έθλιψαν. Δώ­ στε τους νά καταλάβουν πώς τό δηλητηριώδες μίασμα τού δια­ χωρισμού έξευτελίζει τό λευκό δσο καί τό μαύρο. Υιοθε­ τώντας τή στάση αύτή τοποθετείτε τό πρόβλημά σας σ' ένα ύψηλό χριστιανικό έπίπεδο. Πολυάριθμοι είναι έκείνοι πού άντιλαμβάνονται τήν α­ νάγκη τής ένότητας. Πολυάριθμοι οί μαύροι πού θέλουν ν' α­ φιερώσουν τή ζωή τους στό ιδανικό τής έλευθερίας καί πολυ­ άριθμοι οί καλής θέλησης καί ισχυρής ήθικής εύαισθησίας ά­ σπροι πού θέλουν νά ύπερασπιστούν τό δίκαιο. Ή τιμιότητα μέ ώθεί ν' άναγνωρίσω πώς μιά τέτοια θέση άπαιτεί τήν απο­ δοχή τού πόνου και τής θυσίας. Νά μήν άποθαρρύνεστε δταν άποδοκιμάζεστε καί καταδιώκεστε γιά τό δίκαιο. ηΑν ύπηρετήτε τήν αλήθεια καί τό δίκαιο, θά σάς περιφρονήσουν. θά 126

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΎΣ

σας μεταχειριστούν συχνά σάν άνεδαφικό ιδεαλιστή ή σάν έτπκίνδυνο ριζοσπάστη. Δέν άποκλείεται νά σας κατηγορήσουν γιά κομμουνιστή, άπλά καί μόνο γιατί πιστεύετε στήν άνθρώ­ πινη άδελφοσύνη. θά σας ρίξουν ϊσως στή φυλακή. "Αν σας συμβεϊ κάτι τέτοιο, έπιβάλλεται νά έπαληθεύσετε τά λόγια σας μέ τήν άξιοπρεπή σας στάση στή φυλακή. Σάν συνέπεια, θά χάσετε τη θέση σας και τήν κοινωνική έπιδοκιμασία τής ομάδας στήν οποία άνήκετε. Ά λλά άν ό φυσικός θάνατος εί­ ναι τό τίμημα πού κάποιοι πρέπει νά καταβάλλουν γιά νά μήν γνωρίσουν τά παιδιά τους τόν ψυχολογικό θάνατο, τίποτε δέν θά μπορούσε νά είναι πιο χριστιανικό. Χριστιανοί τής Αμερι­ κής, μήν σας άπασχολεϊ τό θέμα τοϋ καταδιωγμοϋ. Όφείλετε νά τόν δεχτήτε αν άγωνίζεστε γιά μιά μεγάλη άρχή. Σάς μι­ λώ γι’ αύτό μέ τήν αύθεντία τοϋ άνθρώπου πού ή ζωή του ύ­ πήρξε μιά άκατάπαυστη διαδοχή καταδιωγμών. νΕπειτα άπ' τή μεταστροφή μου δέν λογαριαζόμουν άνάμεσα στούς όπαδούς τής 'Ιερουσαλήμ. Αργότερα κατηγορήθηκα γιά αϊρεση στήν Ιερουσαλήμ. Φυλακίστηκα στούς Φιλίππους, κυνηγήθηκα στή Θεσσαλονίκη, κακοποιήθηκα στήν ’Έφεσσσ, ταπεινώ­ θηκα στήν Αθήνα. ’Έβγαινα μέσα άπό κάθε μιά άπ’ αύτές τΙς έμπειρίες μέ μεγαλύτερη παρά ποτέ πίστη πώς «ούτε θάνα­ τος ούτε ζωή, οΰτε άγγελοι, οΰτε άρχαί, οΰτε δυνάμεις, οΰτε ένεστώτα, οΰτε μέλλοντα... δυνήσεται ήμάς χωρίσαι άπό τής άγάπης τοϋ θεοϋ τής έν Χριστώ Ίησοϋ τψ Κυρίψ ημών» (Ρωμ. 8, 38 - 39). Σκοπός τής ζωής δέν είναι νά είμαστε εύτυχεϊς, οΰτε νά έ τ }διώκουμε τήν ήδονή, οΰτε ν ’ αποφεύγουμε τόν πόνο. Είναι νά κάνουμε τό θέλημα τοϋ θεοϋ όποιοδήποτε κι’ άν είναι. Εκτιμώ λοιπόν έκείνους πού δέ δίστασαν νά κη­ ρύξουν τή διδασκαλία τής Πατρότητας τοϋ θεοϋ καί τής άδελφότητας τών άνθρώπων παρά τΙς φοβέρες καί τις άπειλές, τή λύπη καϊ τήν όργή τοϋ πλήθους πού τούς περίμενε γι* αύ­ τές τΙς θέσεις τους. Οί εύγενεϊς αύτοί έντσλοδόχοι τοϋ θεοϋ έχουν γιά παρηγοριά τους τά παρακάτω λόγια τοϋ Χριστοϋ: «Μακάριοι έστε δταν όνειδίσωσιν ύμάς καί διώξωσι καί εϊπω127

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

σι παν πονηρόν ρήμα καθ' ύμών ψευδάμενοι ένεκεν έμοϋ. Χαίρετε και άγαλλιασθε δτι ό μισθός ύμών πολύς έν τοίς ούρανοϊς· ουτω yap έδιωξαν τούς προφήτας τούς προ ύμών», (Ματθ. 5, 11-12). Πρέπει νά συνοψίσω, θά φύγω γιά τή Μακεδονία δπου μέ κάλεσαν επειγόντως άφοϋ παραδώσω στό Σίλα πού περι­ μένει τό γράμμα αύτό. θέλω νά σας πώ δμως πριν φύγω άπό κοντά σας, καθώς τό είπα καϊ στήν Εκκλησία τής Κορίνθου, πώς ή άγάπη είναι ή πιο σταθερή δύναμη στον κόσμο αύτό. Στή διαδοχή τών αιώνων οι άνθρωποι προσπάθησαν ν ’ άνακαλύψουν τό ύπέρτατο άγαθό. Αύτό ύπήρξε τό θεμελιώδες πρόβλημα τής ήθικής φιλοσοφίας. Αύτό ύπήρξε ένα άπ' τά βασικά έρωτήματα τής ελληνικής φιλοσοφίας. Επικούρειοι και στωικοί άγωνίστηκαν ν' άπαντήσουν σ' αύτό. Ποιό είναι τό ΰψιστο άγαθό τής ζωής; Πιστεύω πώς έχω βρει τήν απάν­ τηση, Αμερική. 'Ανακάλυψα πώς ή άγάπη είναι τό ύπέρτατο άγαθό. Ή άρχή αύτή είναι τό κέντρο του κόσμου. Είναι ή πιο μεγάλη ένωτική δύναμη τής ζωής. Ό θεός είναι 'Αγάπη. 'Ε­ κείνος πού άγαπα, άνακάλυψε τό δρόμο πού οδηγεί στήν έ­ σχατη πραγματικότητα. 'Εκείνος πού μισεί είναι αιχμάλωτος τού χάους. Χριστιανοί τής 'Αμερικής, δέν άποκλείεται νά κυριαρχή­ σετε στις δυνατότητες τής γλώσσας σας και ν' αποκτήσετε τή βεβαιότητα στήν έκφραση πού χαρίζουν οί ώραίοι λόγοι. Δί­ χως δμως άγάπη, κι' δταν άκόμη θά μιλάτε δλες τις γλώσσες τών άνθρώπων καί τών άγγέλων, θά είστε χαλκός ήχών καί κύμβαλον άλαλάζον. Μπορεί νά έχετε τή δωρεά τής έπιστημονικής προφητείας και νά καταλαβαίνετε τή σημασία τών μορίων, μπορεί νά κυ­ ριεύσετε τά μυστικά τής φύσης καί νά πραγματοποιήσετε στόν τομέα αύτόν καινούργιες άνακαλύψεις, μπορεί οί άκαδημαϊκές σας κατακτήσεις νά σας προσπορίσουν τή γνώση στό σύνολό της κι' άκόμη νά δοξαστήτε γιά τούς μεγάλους έκπαιδευτικούς σας θεσμούς καί νά έφοδιάζεστε μ' άλλεπάλληλα διπλώ­ 128

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΎΣ

ματα. Δίχως δμως τήν άγάπη, δλα αύτά δέν λένε άπολύιως τίποτε. Κ ϊ άκόμη περισσότερο, Αμερικανοί, μπορεί νά δώσετε τ* αγαθά σας γιά νά συντηρηθούν οι φτωχοί, μπορεί νά διευρύ­ νετε τά δρια τής έλεημοσύνης καί νά διακριθήτε γιά μιά ύψηλή φιλανθρωπία, αν δλα αύτά τά κάνετε χωρίς άγάπη ή έλεημσσύνη σας δέν έχει καμιά σημασία. Μπορεί επίσης νά παραδώσετε τό κορμί σας στή φωτιά καί νά ύπομείνετε τό θά­ νατο του μαρτυρίου, μπορεί τό χυμένο σας αίμα ν* άποτελεϊ γιά τις μελλοντικές γενιές ένα σύμβολο τιμής καί εκατομμύ­ ρια άνθρώπων νά σας τιμούν ώς έναν άπ’ τούς μεγαλύτερους ήρωες τής ιστορίας. *Αν δμως ένεργήσατε χωρίς άγάπη, τό αίμα σας χύθηκε άσκοπα. Είναι πάντα δυνατό ένας άνθρωπος νά θεωρεί τόν έαυτό του ώς τό κέντρο βάρους τής θυσίας καί νά μήν ένδιαφέρεται παρά μονάχα γιά τόν έαυτό του τή στι­ γμή πού θυσιάζεται. Ή άνδρεία του μπορεί νά ταΐζει τόν ε­ γωισμό του καί ή εύλάβειά του νά μεγαλώνει τήν ύπερηφάνεια του. Χωρίς άγάπη, ή άγαθοεργία γίνεται εγωισμός καί τό μαρτύριο πνευματική άλαζονεία. Ή μεγαλύτερη άπ' δλες τις άρετές είναι ή άγάπη. Α ­ νακαλύπτουμε σ* αύτή τήν άληθινή σημασία του χριστιανικού σταυροϋ καί τής χριστιανικής πίστης. Ό Γολγοθάς μάς έπιτρέπει νά βυθίσουμε τό βλέμμα μέσα στήν αιωνιότητα καί νά νιώσουμε τήν άγάπη τού θεού νά εισβάλει μέσα στό χρόνο. νΕστειλε μέσα στήν άδιερεύνητη μεγαλοθυμία του ό θεός τό μοναδικό του Γιό νά πεθάνει, γιά νά μπορέσουμε νά ζήσουμε έμείς. Ενωμένοι μέ τό Χριστό καί τ* άδέλφια σας χάρη τής άγάπης, άποκτήσατε τά δικαιώματά σας στήν αιώνια ζωή. Μέ­ σα ο ένα κόσμο πού αναπαύεται πάνω στή δύναμη, τή τυραν­ νία καί τή βιαιότητα, ή άποστολή σας είναι ν* άκολουθήσετε τήν οδό τής άγάπης. θ ’ άνακαλύψετε έτσι πως ή άοπλη άγάπη είναι ή πιό ισχυρή δύναμη τού κόσμου. θά σάς άφήσω. Δώστε τόν πιό θερμό μου χαιρετισμό σ’ δλους τούς άγιους τής οικογένειας τού Χριστού. Στηρίξτε οι 129 9

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

μέν τούς δέ. Νά διαπνέεστε άπό τά ϊδια αισθήματα καϊ νά ζήτε έν ειρήνη. Τό νά σας δω στήν ’Αμερική είναι βέβαια άπίθανο, θά σας ξανασυναντήσω δμως μέσα στήν αιωνιότητα τοϋ θεοϋ. Καί τώρα, σέ Κείνον πού μπορεϊ νά μας προφυλάξει άπ' τήν πτώση και νά μας σηκώσει άπ* τις σκοτεινές πεδιάδες τής άπελπισίας στά φωτεινά ύψώματα τής έλπίδας, άπ' τό σκοτάδι της άποθάρρυνσης στήν αύγή τής χαρας, ο Αύτόν άνήκουν ή δύναμη και ή δόξα, τώρα καί πάντα. Αμήν.

ΠΡΟΣΚΤΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΒΙΑ Στό τελευταίο έτος τών θεολογικών μου σπουδών έπιασα τή μελέτη, τή συναρπαστική μελέτη τών άντηιαχομένων θεολογικών θεωριών. Είχα άνατραφεϊ μέ τΙς πατροπαράδοτες θεμελιακές άρχές, τίς άρκετά αύστηρές. νΕτσι έμεινα έκ­ πληκτος δταν τό πνευματικό μου ταξίδι μέ όδήγησε σ’ άγνω­ στες γιά μένα θεωρητικές περιοχές, πού ήταν συχνά δυσπρό­ σιτες. Άλλά τό προσκύνημα ύπήρξε πάντοτε συναρπαστικό* μσϋ πρόσφερε μιά καινούργια αίσθηση τής αντικειμενικής κρίσης καί τής κριτικής άνάλυσης, μέ έγειρε άπό τό δογμα­ τικό μου ύπνο. Ό φιλελευθερισμός μου χάρισε μιά πνευματική Ικανο­ ποίηση πού δέν τήν είχα ποτέ συναντήσει στις πατροπαράδο­ τες άρχές. Μέ είχε τόσο προκαταλάβει ή φιλελεύθερη άντιμετώπιση τών πραγμάτων πού κινδύνευσα νά πέσω στήν πα­ γίδα καί νά δεχτώ δλα αύτά πού διεκήρυττε ό φιλελευθερι­ σμός χωρίς καμιά κριτική όξυδέρκεια. Είχα πειστεί άπόλυτα γιά τήν έμφυτη καλωσύνη τοϋ άνθρώπου καί τή δύναμη τής άνθρώπινης λογικής. I Διαπίστωσα μιά βαθιά άλλαγή. στήν σκέψη μου δταν &ρχισα ν* άναρωτιέμαι γιά μερικές θεωρίες πού συνδέονταν μ* δ,τι όνομάζουμε φιλελεύθερη θεολογία. Περιέχει βέβαια ό φιλελευθερισμός στοιχεία πού έλπίζω νά έκτιμώ πάντα: τό πάθος του γιά τήν άναζήτηση τής άλήθειας, τήν έπιμονή του στούς άνοιχτούς ορίζοντες καί τήν άνάλυση, τήν άρνηση του ν’ άγνοήσει τίς άναμφισβήτητες σαφήνειες τής λογικής. Ή προσφορά τοϋ φιλελευθερισμού στήν Ιστορική καί φιλολογι­ κή κριτική τής Βίβλου ύπήρξε μιας άνυπολόγιστης άξίας καί

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

πρέπει νά του έξασφαλιστεί ή προστασία μ’ 2να θρησκευτικό κι' επιστημονικό πάθος. ’Αλλά άρχισα νά συζητώ τή φιλελεύθερη θεωρία γιά τήν άνθρώπινη φύση. ®Όσο πρόσεχα τις ιστορικές τραγωδίες καί τήν εξευτελιστική άνθρώπινη ροπή πρός τή διαφθορά, τόσο άναγκαζόμουνα νά παραδεχτώ τό βάθος και τή δύναμη τής αμαρτίας. Ή μελέτη τών έργων τού Reinhold Niebuhr μέ βο* ήθησε νά συνειδητοποιήσω τήν πολυπλοκότητα τών άνθρώπινων διεργασιών και τήν πραγματικότητα τής άμαρτίας σ’ όποιοδήποτε έπίπεδο κι' Qv κινείται ή άνθρώπινη ύπαρξη. Πε­ ρισσότερο έτοιμος ν’ άποδεχτώ τήν άλήθεια ήμουν στό έπί­ πεδο τής πολυπλοκότητας τών άντιφάσεων τού κοινωνικού άνθρώπου και τής έκδηλης πραγματικότητας τής ομαδικής κακότητας. Κατανόησα πως ό φιλελευθερισμός ήταν πραγμα­ τικά πολύ αισθηματικός στό κεφάλαιο τής άνθρώπινης φύσης καϊ πώς άπέκλινε σ’ έναν λαθεμένο Ιδεαλισμό. νΑρχισα έπίσης νά διακρίνω πώς ή έπιπόλαιη αισιοδοξία τού φιλελευθερισμού, δσον άφορα τήν άνθρώπινη φύση, άγνοούσε τήν ύπαρξη τής άμαρτίας πού σκοτεινιάζει τή λογι­ κή. νΟσο σκεφτόμουνα τήν άνθρώπινη φύση, τόσο πρόσεχα τήν τραγική μας τάση γιά τήν άμαρτία πού μας ένθαρρύνει νά λογικοποιούμε τις ένέργειές μας. Ό φιλελευθερισμός δέν κατόρθωσε νά δείξει πώς ή λογική αύτή καθεαυτή δέν είναι τίποτε περισσότερο άπό δνα όργανο πού χρησιμεύει στόν άν­ θρωπο γιά νά δικαιολογεί αύτός τϊς άμυντικές μορφές πού ϊΐαίρνει ή σκέψη του. Ή λογική στερείται τήν έξαγνιστική δύναμη τής πίστης καί δέν μπορεί ποτέ ή ϊδια νά έλευθερώσει άπό τϊς παραμορφώσεις καί τις έκλογικεύσεις. "Όσο κι’ Ον άπόρριπτα μερικές άπόψεις τού φιλελευθερι­ σμού, δέν μπορούσα ώστόσο νά δεχτώ ποτέ τήν νεο-ορθοδοξία. Διέκρινα σ' αύτήν £να όργανο πού μας προφυλάσσει άπό τόν αισθηματικό φιλελευθερισμό άλλά πίστευα πώς δέν έδινε πλήρη άπάντηση στά θεμελιακά προβλήματα. ,χΑν ό φιλελευ­ θερισμός ήταν πολύ αισιόδοξος στό κεφάλαιο τής άνθρώπινης 132

Π ΡΟΣΚΤΝΗΜ Α ΣΤΗΝ ΑΝ ΊΊΒ ΙΑ

-φύσης, ή νεο-ορθοδσξία ήταν πολύ άπαισιόδοξη. Ή επανάστα­ ση τής νεο-ορθοδοξίας, δχι μονάχα στό θέμα τής άνθρώπινης ύπαρξης άλλά και σ' άλλα ζωτικά κεφάλαια πήγαινε πολύ μακριά. Σιήν προσπάθειά της ή νεο-ορθοδσξία νά σώσει τήν υπεροχή του θεοϋ έφτανε στήν άλλη άκρη μέ τήν έπιμονή της σ’ ένα θεό κρυμμένο, άγνωστο, «tout autre». Ή έπανάσταση τής νεο-ορθοδοξίας ενάντια στή φιλελεύθερη ύπερβολή του ρόλου τής λογικής τήν οδηγούσε σ' ένα είδος άντιορθολογισμοΰ και δογματισμού, πού στηριζόταν πάνω σ’ ένα άκριτο βιβλικό πνεύμα. Ή άντίληψη αύτή μου φαινόταν ημι­ τελής τόσο γιά τήν Εκκλησία δσο καί γιά τήν προσωπική ζωή. Ό φιλελευθερισμός μ* άφηνε λοιπόν άνικανοποίητο στά πρόβλημα τής άνθρώπινης φύσης και στήν νεο-ορθοδσξία δέν μπορούσα νά βρω καταφύγιο. Τώρα έχω πειστεί πώς ή άλήθεια γιά τόν άνθρωπο δέν βρίσκεται ούτε στό φιλελευθερι­ σμό ούτε στήν νεο-ορθοδοξία. Κάθε μιά άπ’ τις θεωρίες αύτές Αντιπροσωπεύει μιά μερική άλήθεια. Μιά εύρεία πλευρά του φιλελεύθερου προτεσταντισμού προσδιόρισε σάν τό ούσιώδες τής άνθρώπινης φύσης τήν ικανότητά της γιά τό αγαθό* ή νεο-ορθοδοξία έπεχείρησε νά προσδιορίσει άποκλειστικά αύ­ τή μέ τό ύπαρξιακό της γνώρισμα πού είναι ή ροπή στό κακό. Μιά πλήρης άντίληψη γιά τόν άνθρωπο δέν βρίσκεται ούτε οτή θέση του φιλελευθερισμού, ούτε στήν αντίθεση τής νεοορθοδοξίας. Βρίσκεται στή σύνθεση πού συμφιλιώνει τις άλήθειες τών δύο αύτών άντιλήψεων. Άπόκτησα στό μεταξύ μιά μεγαλύτερη γνώση γιά τήν ύπαρξιακή φιλοσοφία. Τή γνώρισα χάρη στή μελέτη του Κίρκεγκαρντ καί τού Νίτσε. Αργότερα διάβασα Χαϊντέγκερ, Γιάσπερς καί Σάρτρ. Οί φιλόσοφοι αύτοί έρέθιζαν τήν σκέψη μου. 'Όσο κι’ αν δυσπιστούσα στον καθένα τους, ώστόσο άποκόμισα πολλά άπ* τή μελέτη τους. Τελικά καταπιάστηκα σέ μιά σοβαρή μελέτη μέ τά κείμενα τού Paul Tillich* πείστηκα τότε πώς ό ύπαρξισμός, άν κι’ έγινε πολύ τής μόδας, συνέ-

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

λαβε στό κεφάλαιο τοϋ άνθρώπου καί τής μοίρας του μερικές θεμελιακές άλήθειες πού δέν πρέπει νά τίς άγνοοϋμε. Ή «περιορισμένη έλευθερία» τοϋ άνθρώπου είναι μιά ά­ πό τίς διαρκέστερες άπόψεις τοΰ ύπαρξισμοΰ. Ή άντίληψη του γιά τήν άγωνία καί τή σύγκρουση πού παράγονται στήν προσωπική καί κοινωνική ζωή τοϋ άνθρώπου, χάρη στήν έπικίνδυνη καί άμφιρέπουσα κατασκευή τής ύπαρξης, είναι γιά τήν έποχή μας έξαιρετικά σημαντική. Τό κοινό σημείο τοϋ άθεου ύπαρξισμοΰ μέ τόν ένθεο ύπαρξισμό είναι πώς ή ύπαρξιακή κατάσταση τοϋ άνθρώπου βρίσκεται σέ ρήξη μέ τήν ούσιαστική της φύση. "Ολοι οί ύπαρξιστές στήν άντίδρασή τους ενάντια στό ούσιαστικό περιεχόμενο πού προβάλλει ό Hegel ύποστηρίζουν πώς ό κόσμος είναι έξαρθρωμένος. Ή Ι­ στορία είναι μιά διαρκής ροή άσυμφιλίωτων μαχών ένώ ή ύ­ παρξη τοϋ άνθρώπου είναι βαριά άπό άγωνία καί στερείται ση­ μασίας. Ή χριστιανική άπάντηση γιά τόν άνθρωπο δέν έχει καμιά σχέση μ* αύτές τίς ύπαρξιακές άποφάνσεις άλλά συναν­ τά κανείς σ* αύτές πολλά στοιχεία πού μπορούν νά βοηθήσουν ένα θεολόγο γιά μιά έγκυρη άπόδοση τής άνθρώπινης ύπόστασης. Τό κύριο άντικείμενο τών σπουδών μου ύπήρξε ή συστη­ ματική σπουδή τής θεολογίας καί τής φιλοσοφίας άλλά ολο­ ένα καί πιό πολύ ένδιαφερόμουνα γιά τήν κοινωνική ήθική, Τό πρόβλημα τής φυλετικής άδικίας μέ είχε επηρεάσει βαθιά στήν εφηβική μου ήλικία. Ό διαχωρισμός μοϋ φαινόταν ταυ­ τόχρονα λογικά άνερμήνευτος καί ήθικά άδικαιολόγητος. Έπαναστατοϋσα στήν ίδέα πώς θά έπρεπε νά κάθομαι άποκλειστικά στό πίσω μέρος τοΰ αύτοκινήτου ή στό «χωριστό» τμή­ μα τοΰ τραίνου. "Οταν κάθησα γιά πρώτη φορά στό έστιατόριο ένός τραίνου πίσω άπό μιά κουρτίνα, μοϋ φάνηκε πώς ή κουρτίνα αύτή σκέπαζε τήν προσωπικότητά μου. ’Έμαθα άκό­ μη πώς ή φυλετική άδικία συμβαδίζει μέ τήν οικονομική. Πρόσεξα πώς τό σύστημα τοϋ διαχωρισμοϋ έκμεταλλευόταν μαζί μέ τούς Μαύρους καί τούς φτωχούς Λευκούς. Αύτές οί 134

Π ΡΟΣΚΤΝΗΜ Α ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΒΙΑ

παλιές έμπειρίες μέ βοηθούσαν νά συνειδητοποιήσω τις ποι­ κίλες μορφές μέ τις οποίες εκφράζεται ή άδικία στήν κοινω­ νία μας. II Πριν άρχίσω τις θεολογικές μου σπουδές δέν είχα κα­ ταπιαστεί μέ καμιά σοβαρή πνευματική έρευνα γιά τήν μέ­ θοδο πού θά καταργούσε τά κοινωνικά δεινά. Επηρεάστηκα άμέσως άπό τό κοινωνικό εύαγγέλιο. Αμέσως μετά τό 1950 διάβασα τό βιβλίο του Walter Rauschenbusch «Ό Χριστιανι­ σμός καϊ ή κοινωνική κρίση» πού σφράγισε τό μυαλό μου μέ μιάν άνεξίτηλη σφραγίδα. Υπήρχαν αναμφισβήτητα σημεία ο­ πού διαφωνούσα μέ τόν Rauschenbusch. Κατά τή γνώμη μου ήταν θύμα «τής λατρείας τής άναπόφευκτης προόδου», χαρα­ κτηριστικό του 19ου αιώνα και αύτό πού τόν ώθησε σέ μιά σκοτεινή αισιοδοξία στό κεφάλαιο τής άνθρώπινης φύσης. Ε ­ πιπλέον συγγενεύει έτπκίνδυνα μέ τή θεωρία πού ταυτίζει τό βασίλειο του θεού μ? ένα τολμηρό κοινωνικό και οικονομικό σύστημα, πειρασμός στον όποιο δέν πρέπει ποτέ νά ύποταγεϊ ή Εκκλησία. Άλλά παρά αύτές τις άνεπάρκειες ό Rauschen­ busch πρόσφερε στόν άμερικανικό προτεσταντισμό μιά αίσθη­ ση κοινωνικής εύθύνης πού δέν θά τήν χάσει πιά. Τό Εύαγγέλιο, δταν τό εννοεί κανείς καλά, ένδιαφέρει τήν ολότητα του άνθρώπου, δχι μόνο τή ψυχή του άλλά και τό σώμα του, όχι μόνο τήν πνευματική του καλλιέργεια άλλά και τήν ύλική του εύημερία. Μιά θρησκεία πού ένδιαφέρεται μονάχα γιά τις ψυχές των άνθρώπων καϊ αδιαφορεί γιά ϊίς παραγκόπληκτες συνοικίες πού τις βασανίζουν, τις οικονομικές συν­ θήκες πού τις στραγγαλίζουν και τις κοινωνικές καταστά­ σεις πού τις παραλύουν δέν είναι παρά μιά θρησκεία πνευ­ ματικά έτσιμοθάνατη. Άφου διάβασα τόν Rauschenbusch άρχισα μιά σοβαρή με­ λέτη τών κοινωνικών καϊ ηθικών θεωριών τών μεγάλων φι­ 185

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

λοσόφων. Ένώ διαρκοϋσε αύτή ή περίοδος άπελπίστηκα σχε­ δόν γιά τή δύναμη τής άγάπης σάν μεθόδου λύσης τών κοι­ νωνικών προβλημάτων. Τό σύστημα του «ν’ άγαπάς τούς έχ­ θρούς σου» είναι, σκεφτόμουν, σωστό δταν πρόκειται γιά τις συγκρούσεις άτόμου μέ άτομο. Ά λλά δταν οι φυλετικές ομά­ δες και τά έθνη μάχονται χρειάζεται μιά μέθοδος περισσότε­ ρο ρεαλιστική. Τότε γνώρισα τή ζωή και τή διδασκαλία τοϋ Μαχάτμα Γκάντι. "Οσο μελετούσα τά έργα του αιχμαλωτίστηκα βαθιά μέ τήν έκστρατεία του τής ειρηνικής άντίστασης. Ή άντίληψη τοϋ Γκάντι τής «σατυαγκράχα» («σάτυα» είναι ή άλήθεια πού άνταποκρίνεται στήν άγάπη και «γκράχα» είναι ή δύνα­ μη* «σατυαγκράχα» σημαίνει λοιπόν «αλήθεια - δύναμη» ή «άγόπη - δύναμη») είχε γιά μένα μιά βαθιά σημασία. Καθώς βυ­ θιζόμουν δλο και περισσότερο στή φιλοσοφία τοϋ Γκάντι, ό σκεπτικισμός μου γιά τή δύναμη τής άγάπης ελαττωνόταν προοδευτικά* έφτασα νά βλέπω γιά πρώτη φορά πώς, οταν ή χριστιανική θεωρία τής άγάπης εφαρμοστεί στήν πράξη μέ τή γκάντεια μέθοδο τής άντιβίας, είναι ένα άπό τά πιο ισχυ­ ρά δπλα μέ τά οποία μπορεϊ νά επιβληθεί ένας λαός καταπιε­ σμένος στόν άγώνα του γιά τήν έλευθερία. 'Όταν τό 1954 πήγα μέ τήν ιδιότητα τοϋ ιερέα στό Μοντγκόμερυ τής Άλαμπάμα δέν είχα τήν παραμικρότερη ίδέα πώς θά βρισκόμουνα άργότερα μπλεγμένος σέ μιά κρίση δπου ή ειρηνική άντίσταση θά έφαρμοζόταν. Είχα ζήσει ένα περί­ που χρόνο στήν κοινότητα δταν ξέσπασε τό μποϋκοτάζ τών αύτσκινήτων. Οι ταπεινωτικές εκδηλώσεις πού άντιμετώπιζαν καθημερινά οι Μαύροι τοϋ Μοντγκόμερυ μέσα στ' αύτοκίνητα τούς είχαν σπρώξει (κά άκρα και τώρα έκδήλωναν μέ μιά ογκώδη συμμετοχή άποφυγής συνεργασίας τή θέλησή τους νά είναι ελεύθεροι. Νόμιζαν τέλος πάντων πώς ήταν πιο τιμη­ τικό νά πηγαίνουν μέ τά πόδια στις δουλειές τους άλλά άξιοπρεπείς, παρά νά ταπεινώνονται μέσα στ' αύτοκίνητα. 'Όταν άρχισε αύτή ή διαδήλωση μοϋ ζήτησαν νά γίνω πληρεξού­ 136

Π ΡΟΣΚΤΝΗΜ Α ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΒΙΑ

σιος τους. "Όταν άνέλαβα αύτή τήν εύθυνη, ή σκέψη μου στράφηκε, συνειδητά ή άσύνειδα, στήν έπί του ’Όρους Όμιλία και στή γκάντεια μέθοδο τής ειρηνικής άντίστασης. Ή αρχή αύτή έγινε το καθοδηγητικό άστρο τής δράσης μας. Ό Χριστός πρόσφερε το πνεύμα, ό Γκάντι τή μέθοδο. Ή εμπειρία στό Μοντγκόμερυ κατόρθωσε περισσότερο ν* αποσαφηνίσει τις ιδέες μου σχετικά μέ τά πρόβλημα της άντιβίας άπ' δλα τά βιβλία πού είχα διαβάσει. Ένώ περνούσε ό καιρός δλο καί περισσότερο πίστευα στή δύναμη τής άντιβίας. ’Έπαυε πιά νά είναι μιά μέθοδος πού τήν είχα επιδοκι­ μάσει μέ τό μυαλό μου καί μεταμορφωνόταν σέ ύποχρέωση ένός τρόπου ζωής. Πολλά σημεία πού δέν είχα κατορθώσει ν* άποσαφηνίσω πνευματικά στό κεφάλαιο τής άντιβίας, τά συ­ ναντούσα τώρα ξεκαθαρισμένα στήν περιοχή τής πρακτικής δράσης. Μεγάλη έπίδραση σέ μένα προσωπικά είχε ένα ταξίδι πού είχα τό προνόμιο νά κάνω στήν Ινδία. ΤΗταν πραγματι­ κά πολύ ενθαρρυντικό νά δω μπροστά μου τά έκπληκτικά άποτελέσματα ένός ειρηνικού άγώνα μέ σκοπό τήν άνεξαρτησία. Στήν 'Ινδία τό μίσος και ή πίκρα πού συνοδεύουν συ­ νήθως τις βίαιες πράξεις δέν είχαν καμιά θέση. Μιά άμοιβαία φιλία πού τήν ύπέθαλπε μιά πλήρη Ισότητα ύπήρχε ανάμεσα στόν ινδικό καί τό βρεταννικό λαό στήν άγκαλιά του Commonwealth. Δέν θά ήθελα νά δημιουργηθεί ή έντύπωση πώς ή άντιβία μπορεί νά κάνει θαύματα άπό τή μιά μέρα στήν άλλη. Οί άνθρωποι δέν μπορούν εύκολα νά ύπερβούν τις προκαταλή­ ψεις τους καί τά παράλογα αισθήματα τους, ούτε ν' άποσπα<ττοϋν άπό τήν πνευματική τους νάρκη, ούτε νά έξαγνιστοϋν άπ’ δλα αύτά. *Όταν ένας καταπιεσμένος άπαιτεί τήν έλευθερία του, ό προνομιούχος άντιδρα στήν άρχή μέ όξύτητα καί έπιμονή. Άκόμη κι' δταν οί άπαιτήσεις τού καταπιεζόμε^ νου διατυπώνονται μέ δρους ειρηνικούς, ή άρχική άπάντηση του έξουσιαστή, παραμένει συνοπτικά άπαράλλαχτη. Είμαι

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

σίγουρος δτι πολλοί λευκοί αδελφοί μας στό Μοντγκόμερυ άλλά καί σ' άλλα μέρη του Νότου συμπεριφέρο-νται μέ δηκτικότητα στους μαύρους καθοδηγητές, αν καί αυτοί προτίμη­ σαν τήν οδό τής άγάπης καί τής άντιβίας. Ά λλά ή μή έπιθετική μέθοδος άγγίζει τις ψυχές καί τις καρδιές πού τής άντιτάσσονται. Τούς δίνει μιά καινούργια άποψη τού εαυτού τους. Καλεϊ τ’ αποθέματα τής δύναμης καί τού θάρρους πού δέν γνώριζαν πώς κατέχουν. Τελικά διεγείρει τή συνείδηση του άντιπάλσυ έτσι ώστε ή συμφιλίωση ν ’ άπσβεϊ μιά πραγματι­ κότητα. III Ή μέθοδος τής άντιβίας μου φάνηκε τελευταία σάν μιά άπαίτηση τών διεθνών σχέσεων. Δέν είχα πειστεί ποτέ γιά τήν άποτελεσματικότητα τού πολέμου στις συγκρούσεις τών εθνών* άλλά αν ό πόλεμος δέν θά μπορούσε ποτέ νά χαρα­ κτηριστεί ώς θετικό άγαθό, μου φαινόταν πώς είχε τή δυνα­ τότητα νά προσφέρει μιάν άρ·νητική ύπηρεσία, μέ τήν έννοια δτι εμποδίζει τήν έξάπλωση καί τήν αύξηση μιάς καταστρε­ πτικής δύναμης. νΟσο φρικτός κι’ άν είναι ό πόλεμος μπορεί νά είναι προτιμότερος απ’ τήν ύποταγή σ’ ένα ολοκληρωτικά καθεστώς. Ά λλά πιστεύω σήμερα πώς ή καταστροφική δύνα­ μη τών σύγχρονων δπλων, άποκλείει άπό δώ καί πέρα ολο­ κληρωτικά κάθε δυνατότητα νά είναι ό πόλεμος έστω καί ένα άρνητικό άγαθό. ” Αν πιστεύουμε πώς ή άνθρωπότητα έχει τό δικαίωμα νά έπιζήσει πρέπει νά βρούμε ένα άντίδοτο στον πό­ λεμο καί τήν καταστροφή. Στήν εποχή μας πού τή χαρακτη­ ρίζουν τά ταχύτατα μέσα διάδοσης καί τά κατευθυνόμενα. διαβλητικά μηχανήματα, ή έκλογή περιορίζεται άνάμεσα στήν άντιβία καί οττήν έξαφάνιση. Δέν είμαι ένας άπολογητής τής ειρηνικής ζωής άλλά προσπάθησα ν* άσπαστώ ένα ρεαλιστικό ειρηνισμό πού δια­ κρίνει δτι ή ειρηνόφιλη θέση είναι ή μόνη άρμόζουσα στις 138

ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΒΙΑ

σημερινές περιστάσεις. Δέν άπαιτώ νά μήν τόν απασχολεί κα­ νέναν τό ηθικό δίλημμα πού (Αντιμετωπίζει ό μή ειρηνόφι­ λος χριστιανός άλλά έχω πειστεί πώς ή Εκκλησία δέν μπορεϊ νά παραμείνει σιωπηλή, άφού τό άνθρώπινο γένος απει­ λείται άπό τόν πυρηνικό έξαφανισμό. "Αν ή Εκκλησία εϊναι συνεπής στήν άποοττολή της πρέπει νά συνδράμει στό τέλος: τοϋ άνταγωνισμοϋ τών έξοπλισμών. Κάποιες προσωπικές μου δοκιμασίες τών τελευταίων χρό­ νων βοήθησαν πολύ στή διαμόρφωση τής σκέψης μου. Διστά­ ζω πάντοτε νά μιλώ γι* αύτές μου τίς εμπειρίες άπό φόβο μή­ πως πρσκαλέσω λαθεμένες έντυπώσεις. "Ενας άνθρωπος πού τραβάει συνέχεια τήν προσοχή τών άλλων στις δυσκο­ λίες πού άντιμετωπίζει και στούς πόνους του, διατρέχει τόν κίνδυνο νά τοϋ άναπτυχθεϊ ένα σύμπλεγμα μάρτυρα καί νά δίνει τήν έντύπωση πώς άναζητα συνειδητά τή συμπάθεια τών άλλων. Είμαι πάντοτε διατακτικός δταν πρόκειται νά μι­ λήσω γιά τίς προσωπικές μου θυσίες. Κρίνω ώστόσο σκόπιμο νά τις ομολογήσω έδώ γιά νά καταδείξω τήν έπίδραση πού εί­ χαν στή σκέψη μου. Στή διάρκεια τών τελευταίων χρόνων γνώρισα ελάχι­ στες ειρηνικές μέρες καϊ τοϋτο έξαιτίας τής συμμετοχής μου στόν άγώνα γιά τήν έλευθερία τοϋ λαοϋ μου. Κλείστηκα δώ­ δεκα φορές στις φυλακές τής Άλαμπάμα καί τής Γεωργίας. Δυο φορές τό σπίτι μου ναρκοθετήθηκε. Σπάνια πέρνα μέρα χωρίς ή οίκογένειά μου κι* έγώ νά μήν άπειληθοϋμε μέ θά­ νατο. νΕτσι, κατά μιά πραγματική έννοια, μέ χτύπησε ή θύελ­ λα τής καταδίωξης. Όφείλω νά ομολογήσω πώς μερικές φο­ ρές μοϋ φάνηκε δτι δέν θά μποροϋσα ν' άντέξω περισσότερο στό φορτίο αύτό καί μοϋ μπήκε ό πειρασμός ν' άποτραβηχτώ σέ μιά ζωή πιό ήσυχη και πιό γαλήνια. 'Αλλά κάθε φορά πού μοϋ παρουσιάστηκε ένας τέτοιος πειρασμός κάτι άλλο ήρθε νά ύποστηρίξει καί νά δυναμώσει τήν πρώτη μου απόφαση. "Εχω μάθει τώρα πώς τό φορτίο τοϋ Κυρίου είναι ελαφρό άκριβώς δταν παίρνουμε οι ϊδιοι πάνω μας τό ζυγό του.

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

Οί προσωπικές μου δοκιμασίες μου δίδαξαν άκόμη τήν άξία του άδικου πόνου. Ένώ οί πόνοι μου μεγάλωναν κατα­ λάβαινα μετά άπό λίγο πώς ύπήρχαν δυό τρόποι γιά ν* άντιδράσω στήν κατάσταση μου: ή νά μέ κυριαρχήσει ή πίκρα ή νά μεταβάλλω τόν πόνο σέ δύναμη δημιουργική. Ακολού­ θησα τή δεύτερη μέθοδο. Άφοϋ άναγνώρισα τήν άναγκαιότητα του πόνου.προσπάθησα νά κάνω άπ' αύτόν.μιά άρετή. Γιά νά μήν μέ καταποντίσει ή πίκρα, προσπάθησα νά δώ τΙς προ­ σωπικές μου δοκιμασίες σάν εύκαιρία γιά ν* άλλάξω ό ϊδιος άλλά καί νά βοηθήσω τούς άνθρώπους πού έχουν έμπλακεϊ σ αύτή τήν τραγική κατάσταση πού επικροτεί καθημερινά. *Έζησα δλα αύτά τά χρόνια μέ τήν πίστη πώς ό άδικος πόνος είναι λυτρωτικός. Υπάρχουν άκόμη εκείνοι πού βλέπουν στό Σταυρό μιά πέτρα σκανδάλου, άλλοι πού τόν θεωρουν σωστή τρέλα άλλά έγώ έχω πειστεί περισσότερο παρά ποτέ πώς εί­ ναι ή δύναμη του θεού γιά τήν κοινωνική καί προσωπική σω­ τηρία. Καθώς ό Απόστολος Παύλος μπορώ κι* έγώ ταπεινά άλλά ύπερήφανα νά λέγω: «Φέρνω στή σάρκα μου τά σημά­ δια τού 'Ιησού Χριστού». Οί όδυνηρές στιγμές πού πέρασα στή διάρκεια πολλών έτών μ' έφεραν άκόμη πιό κοντά στό θεό. Περισσότερο παρά ποτέ πείστηκα γιά τήν πραγματικότητα ένός προσωπικού θ ε ­ ού. Αληθινά πάντοτε πίστευα σ' Αύτόν. νΑλλοτε δμως ή ίδέα τού προσωπικού θεού δέν ήταν τίποτε περισσότερο άπό μιά κα­ τηγορία πού τήν έβρισκα μεταφυσικά καί φιλοσοφικά ικανοποι­ ητική. Τώρα είναι μιά ζωντανή πραγματικότητα πού τήν προσεπικυρώνει ή καθημερινή έμπειρία. Ό θεός ύπήρξε βαθύτα­ τα πραγματικός γιά μένα αύτά τά τελευταία χρόνια. Ένώ μέ περικύκλωναν έξωτερικοί κίνδυνοι δοκίμαζα τήν εσωτερική ειρήνη. Σ έ μέρες έρημες καί νύχτες πένθιμες άκουγα μιά έσωτερική φωνή πού έλεγε: «'Ιδού, είμαι μαζί σου». 'Όταν οί άλυσίδες τού φόβου καί τά διάφορα εμπόδια είχαν σχε­ δόν παραλύσει τις δυνάμεις μου αισθανόμουνα τή δύναμη τού θεού νά μεταβάλλει τό κάματο τής άπελπισίας σέ όρμή έλπί140

ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΒΙΑ

δας. Τό σύμπαν, και έχω πειστεί γι* αύτό, κυριαρχείται άπό έ­ να σκοπό άγάπης και στόν άγώνα του γιά τή δικαιοσύνη ό άν­ θρωπος δέν είναι μόνος* έχει μιά έγκόσμια παρηγοριά. Πίσω άπ τά σκληρά φαινόμενα τοΰ κόσμου κρύβεται μιά ένεργητική δύναμη. "Οταν λέμε πώς ό θεός είναι προσωπικός δέν έννοοΰμε νά δημιουργούμε μ* αύτόν ένα συγκεκριμένο άντίκείμενο μέσα σ’ άλλα άντικείμενα, οΰτε νά του άποδίνουμε τούς περιορισμούς του άνθρώπινου προσώπου. Σημαίνει νά παίρνουμε δτι πιό ψηλό και πιό εύγενικό ύπάρχει γιά τή διά­ νοια μας και νά πιστεύουμε δτι αύτό τό συναντα κανείς στήν έντέλεια μέσα στό θεό. Είναι βέβαια γεγονός δτι τό ανθρώ­ πινο πρόσωπο είναι πεπερασμένο άλλά ή έννοια τού προσώ­ που δέν περικλείνει ένα άναγκαστικό δριο. Σημαίνει άπλά συνείδηση του έαυτοϋ και διακυβέρνηση του έαυτοϋ. νΕτσι λοιπόν στήν πιό κυριολεκτική έννοια τοΰ δρου ό θεός είναι ένας ζωντανός θεός. Υπάρχει σ' αύτόν συνείδηση και θέλη­ ση πού έπικοινωνεϊ μέ τις πιό βαθιές έπιθυμίες τής άνθρώπινης καρδιας. Ή τελευταία δεκαετία ύπήρξε άληθινά γεμάτη πάθος. Παρά τήν ένταση καί τήν άβεβαιότητα αύτής τής περιόδου έγινε κάτι πολύ μεγάλης σημασίας. Τά παλιά καθεστώτα τής έκμετάλλευσης και τής καταπίεσης αργοπεθαίνουν* καινούρ­ για καθεστώτα δικαιοσύνης και ισότητας γεννιούνται. Σωστά έκτιμώντας τά πράγματα είναι μιά μεγάλη εποχή γιά νά τή ζεϊ κανείς. Αύτός είναι ό λόγος πού δέν άποθαρρύνομαι δσσν άφορά τό μέλλον. Ή εύκολη αισιοδοξία τοΰ χθές είναι άδύνατη... σύμφωνοι! Είμαστε μπροστά σέ μιά παγκόσμια κρίση πού μας φέρνει καταπρόσωπο τόσο συχνά μέ τό ψιθύρισμα πού σηκώνεται άπ* αύτή τή,ν ταραγμένη θάλασσα πού είναι ή ζωή... σύμφωνοι! Ά λλά κάθε κρίση φέρνει ταυτόχρονα τούς κινδύνους της και τά ώφελήματα της. Μπορεϊ νά μεταστραφεϊ σέ σωτηρία ή καταδίκη. Μέσα σ’ ένα κόσμο παραδομένσ στά σκοτάδια και τήν άταξία τό Βασίλειο τοΰ θεοΰ μπορεϊ άκόμη νά πρυτανεύει στήν καρδιά τών άνθρώπων. 141

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ................................................................ Σελ. 7 ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΤΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΤΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ » 11 ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ ΠΛΗΣΙΟΝ .......................... Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ Α Γ Α Π Η ................................................ ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΤΣ ΕΧθΡΟΤΣ Σ Α Σ .................................. ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ Ζ Ω Η Σ ................. ΤΑ ΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ .......................................

» * * » »

23 87 δΐ 65 81

Τ Ι ΕΙΝΑΙ Ό ΑΝΘΡΩΠΟΣ ; .......................................... Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΤΝΙΣΜΟ ... ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΤΣ.............

» 95 » 105 > 119

H ΡΟΣΚΤΝΗΜ Α ΣΤΗΝ Α Ν Τ ΙΒ ΙΑ ..................................

:> 131