EL
EL FILIBUSTERISMO NI DR. JOSE RIZAL
Isinaayos ni
CHARLENE DURAN REPE
PAUNANG SALITA
Paghahari ng Kasakiman ay ang pangalawang nobelang Ang nobelang El filibusterismo o Ang Paghahari isinulat ng pambansang bayani na si Dr. José Rizal, Rizal, at isa sa mga pangunahing akda sa panitikang Pilipino. Pilipino. Ang nasabing nasabing nobela nobela ay may layuning layuning panlipunan panlipunan na nagpapadam nagpapadama, a, nagpapahiw nagpapahiwatig atig at nagpapagising pang lalo sa maalab na hangaring makapagtamo ng tunay na kalayaan at karapatan karapatan ng bayan ng bayan.. Ito ay bunga ng isang uri ng pagbabangon sa katauhan ng bayani, na naglalayong ang bayan ay magising at maghimagsik, at hindi upang upang mangarap lamang ng pagbabago. pagbabago.
Ang Ang mga gawain pagkatapos pagkatapos ng bawat kabanata kabanata ay iniangkop iniangkop sa mga pangangail pangangailangan angang g pangkatauhan, pandamdamin at pangkaisipan ng kabataang Pilipino. Inaasahang ang mga magaaral aaral ay matuto matutong ng makiki makikisang sangkot kot at makapag makapagpap papalab alabas as ng mga makabu makabuluh luhang ang mungka mungkahi hi at solusyon sa anumang suliraning panlipunan sa kasalukuyan. Ang anayang Aklat na ito ay ginawa at isinaayos isinaayos sa layuning mapakinabangan ng mga magaaral sa !ilipino ng "ataas na Paaralan ng !oundation. Ito ay umalinsunod sa #-$% #urikulum ng #aga #agawa wara ran n ng &duk &dukasy asyon on.. Ang sanay sanayang ang-ak -aklat lat na ito ito ay buka bukass sa anum anuman ang g mung mungka kahi hi at pagbabago. Alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o kopyahin sa anumang paraan o anyo. 'apapaloob sa bawat kabanata ang sumusunod na gabay( *Gagay sa Pag-aaral ) iba*t ibang gawain na kinakatawan kinakatawan ng sumusunod( 1. Pagbigay ng Kahulugan ) mga gawaing lilinang sa kahulugan ng mahihirap na salita sa kabanata+ . Pag-una!a sa "inasa ) mga tanong na gagabay upang matandaan ang mahahalagang kaisipan o diwa ng kabanatang tinalakay+ #. Pag$a$ahalaga sa "inasa ) mga diwa at aral na mapupulot sa kabanata at mag-uugnay nito sa tunay na buhay ng mga mag-aaral+ %. Pag$a$aunla& sa Kasanayan ) mga gawaing susubok sa pagkamalikhain ng mga magaaral+ at '. Pagsub() sa Pag)auna!a ) mga pagsasanay na susukat kung gaano ang natutuhan ng mga mag-aaral.
Inaasahang sa pamamagitan ng ng anayang anayang ) Aklat na ito ay matutulungan ang mga mag-aaral na maipamamalas maipamamalas ang pag-unawa pag-unawa at pagpapahala pagpapahalaga ga sa nobelang nobelang &l !ilibusterism !ilibusterismo o bilang bilang isang obra maestrang pampanitikan. Ang ay-a)&a
PAUNANG SALITA
Paghahari ng Kasakiman ay ang pangalawang nobelang Ang nobelang El filibusterismo o Ang Paghahari isinulat ng pambansang bayani na si Dr. José Rizal, Rizal, at isa sa mga pangunahing akda sa panitikang Pilipino. Pilipino. Ang nasabing nasabing nobela nobela ay may layuning layuning panlipunan panlipunan na nagpapadam nagpapadama, a, nagpapahiw nagpapahiwatig atig at nagpapagising pang lalo sa maalab na hangaring makapagtamo ng tunay na kalayaan at karapatan karapatan ng bayan ng bayan.. Ito ay bunga ng isang uri ng pagbabangon sa katauhan ng bayani, na naglalayong ang bayan ay magising at maghimagsik, at hindi upang upang mangarap lamang ng pagbabago. pagbabago.
Ang Ang mga gawain pagkatapos pagkatapos ng bawat kabanata kabanata ay iniangkop iniangkop sa mga pangangail pangangailangan angang g pangkatauhan, pandamdamin at pangkaisipan ng kabataang Pilipino. Inaasahang ang mga magaaral aaral ay matuto matutong ng makiki makikisang sangkot kot at makapag makapagpap papalab alabas as ng mga makabu makabuluh luhang ang mungka mungkahi hi at solusyon sa anumang suliraning panlipunan sa kasalukuyan. Ang anayang Aklat na ito ay ginawa at isinaayos isinaayos sa layuning mapakinabangan ng mga magaaral sa !ilipino ng "ataas na Paaralan ng !oundation. Ito ay umalinsunod sa #-$% #urikulum ng #aga #agawa wara ran n ng &duk &dukasy asyon on.. Ang sanay sanayang ang-ak -aklat lat na ito ito ay buka bukass sa anum anuman ang g mung mungka kahi hi at pagbabago. Alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o kopyahin sa anumang paraan o anyo. 'apapaloob sa bawat kabanata ang sumusunod na gabay( *Gagay sa Pag-aaral ) iba*t ibang gawain na kinakatawan kinakatawan ng sumusunod( 1. Pagbigay ng Kahulugan ) mga gawaing lilinang sa kahulugan ng mahihirap na salita sa kabanata+ . Pag-una!a sa "inasa ) mga tanong na gagabay upang matandaan ang mahahalagang kaisipan o diwa ng kabanatang tinalakay+ #. Pag$a$ahalaga sa "inasa ) mga diwa at aral na mapupulot sa kabanata at mag-uugnay nito sa tunay na buhay ng mga mag-aaral+ %. Pag$a$aunla& sa Kasanayan ) mga gawaing susubok sa pagkamalikhain ng mga magaaral+ at '. Pagsub() sa Pag)auna!a ) mga pagsasanay na susukat kung gaano ang natutuhan ng mga mag-aaral.
Inaasahang sa pamamagitan ng ng anayang anayang ) Aklat na ito ay matutulungan ang mga mag-aaral na maipamamalas maipamamalas ang pag-unawa pag-unawa at pagpapahala pagpapahalaga ga sa nobelang nobelang &l !ilibusterism !ilibusterismo o bilang bilang isang obra maestrang pampanitikan. Ang ay-a)&a
TALAAN NG NILALAAN x xx
Kaligirang Pang)asaysayan ng El +ilibus,ris( "u(& ng El +ilibus,ris(
Kabanata 1
Sa Kubyr,a
Kabanata 2
Sa Ilali ng Kubyr,a
Kabanata 3
ga Alaa, ng Il(g Pasig
Kabanata 4
Si Kabsang Tals
Kabanata 5
Ang N(,sbuna ng Isang Ku,sr(
Kabanata 6
Si "asili(
Kabanata 7
Si Si(un
Kabanata 8
aligayang Pas)(
Kabanata 9
ga Pila,(
Kabanata 1
Kayaanan a, Karali,aan
Kabanata 11 11
L(s "an(s
Kabanata 12
Pla/i&( Pni,n,
Kabanata 13
Ang Klas sa Pisi)a
Kabanata 14
Sa "ahay ng ga Es,u&yan,
Kabanata 15
Si Gin((ng Pas,a
Kaligirang Pang)asaysayan ng El +ilibus,ris( Inaasahang "unga0 Paan,ayang Pangnilalaan 'apahahalagahan ang kaligirang pangkasaysayan ng nobelang &l !ilibusterismo 'atutukoy ang kahalagahan ng pag-aaral ng nobela bilang isang akdang pampanitikan 'aipaliliwanag ang mga dapat tandaan upang maging masining ang isang pagkukuwento Paan,ayan sa Paggana$ Pagsasagawa ng isang masining na pagkukwento
Paniulang Ga!ain
Panonood ng ideo /0uhay ng Isang Isang 0ayani1 https(22www.youtube.3om2wat3h4567 https(22www. youtube.3om2wat3h4567inu!89g inu!89ggs gs ga Gabay na Tan(ng0
$. Ano-ano Ano-ano ang mga kasawiang kasawiang dinanas dinanas ni ni Rizal at ng kanyan kanyang g pamilya pamilya sa ilalim ilalim ng bukto buktott at mapang-aping pamahalaan4 %.
0ago pa man bumalik sa sariling bayan si Jose Rizal noong :ktubre $;;<, marami ng kasawiang dinanas dinanas ang kanyang kanyang mga kamagkamag-ana anakan kan at kaibig kaibigan an dahil dahil sa pagkak pagkakasu asulat lat niya niya ng 'oli 'oli "e =angere. 'ang mga panahong yao*y nagdaranas din ng suliranin sa lupa ang mga magsasaka ng >alamba. Ito ay kanilang inilapit kay Rizal na humingi naman ng tulong ang pagdinig kasi ng problema sa lupa, napasabay pa sa s a pagdinig ng kaso ni Rizal ukol sa pagpapalathala ng tinaguriang /makama /makamanda ndag1 g1 na babasah babasahing ing 'oli 'oli "e =anger angere. e. "arami "araming ng mga tuligs tuligsaa at pagbab pagbabanta anta ang tinanggap ni Rizal. Ang kanyang pamilya ay giniyagis din ng mara ming mga panggigipit. inimulan ni Rizal and nobelang &l !ilibusterismo sa harap ng karanasang ito. "agkakabisa sa kanyang kaipala ang mga sakit sa loob na dinanas niya at ng kanyang pamilya. 0agaman may mga pagpapalagay na may plano si Rizal para sa ikalawang nobela, naiba ito ng mga pangyayaring kinasangkutan niya sa pagbabalik sa sariling bayan. =uwiran at di-tuwiran, naapektuhan ito ng wala
pang anim na buwang pagkamalas niya ng mga kasamaang ginagawa ng mga pari, katulad ng /pagpapayaman sa kanilang mga asyenda, pang-aakit sa mga babae, panggugulo, pagliligpit sa mga kaaway at iba pa.1 'ilisan ni Rizal ang Pilipinas noong Pebrero 6, $;;; dahil sa pangamba niyang manganib ang buhay ng mga mahal sa buhay. #atakut-takot na liham ng mga pagbabanta na karamihan ay walang lagda ang dumarating at ipinayo ng gobernador na bumalik siya sa ibang bansa. Ani Rizal sa isang sulat na ipinadala niya kay 0lumetritt habang naglalakbay. “Lahat ng mga punong panlalawigan at mga arsobispo ay naparoroon sa Gobernador Heneral araw-araw upang ako’y ipagsumbong. Ang buong ahente ng Dominiko ay sumulat ng sumbong sa mga alkalde na nakita nila akong lihim na nakikipagpulong sa mga babae at lalaki sa itaas ng bundok. Totoong ako’y naglalakad sa bundok kung bukangliwayway na kasama ng mga lalaki babae at bata upang damhin ang kalamigan ng umaga ngunit laging may kasamang tenyente ng guwardiya sibil na marunong managalog! Inalok ako ng salapi ng aking mga kababayan para lisanin ang pulo. Hiniling nila ang mga bagay na ito hindi lamang sa aking kapakanan kundi sa kanila na rin sapagkat marami akong kaibigan at kasalamuha na maaaring ipatapon kasama ko sa "alabag o #arianas. Dahil dito kahit may kaunting karamdaman ako’y dali-daling nagpaalam sa aking pamilya.$ ?indi nagwakas sa paglisan ni Rizal ang suliranin. Ang kanyang pamilya ay inusig. @makyat ang kaso sa lupa ng mga "er3ado-Rizal hanggang #ataastaasang ?ukuman ng &spanya. "araming kamag-anakan niya ang namatay at pinag-usig. "ay isa pang tinanggihang mapalibinng sa libingang #atoliko. a gitna ng mga pag-aalalang ito, ginigiyagis si Rizal ng mga personal at pulitikal na suliranin+ nangungulila siya kay eonor Riera at waring walang kasiglahan ang insipirasyong dulot ng paniningalang-pugad kay 'ellie 0oustead+ sinasagot niya ang kabi-kabilang tuligsang tinatamo ng 'oli "e =angere+ namatayan siya ng dalawang kaibigan at mababa ang pagkikilalang iginagawad sa kanya ng mga kasama sa #ilusang Propaganda. 0ukod dito*y dumanas si Rizal ng suliranin sa pananalapi. 'aisiwalat ni Rizal ang kanyang paghihirap sa isang liham na naipadala kay Jose "aria 0asa( “Ako’y nanghihinawa na sa paniniwala sa ating mga kababayan. %arang sila’y nagkakaisa upang maging mapait ang aking buhay& pinipigilan nila ang aking pagbabalik nangangakong bibigyan ako ng tustos at pagkatapos na gawin sa loob ng isang buwan ay kalilimutan nang muli ako! 'aisanla ko na ang aking mga alahas nakatira ako sa isang mumurahing silid kumakain ako sa mga pangkaraniwang restawran upang makatipid at mailathala ko ang aking aklat. Hindi naglao iyon ititigil ko kung walang darating sa aking salapi. At sasabihin ko sa iyong kung hindi lamang sa iyo kung hindi lamang ako naniniwalang may mga mabubuti pang %ilipino nais kong dalhin ang aking mga kababayan at ang lahat sa demonyo!$
a kabutihang palad, nang lahat ang pag-asa ni Rizal, dumating ang hindi niya inaasahang tulong ni Balentin Bentura mula sa Paris. Ipinadala niya ang kabuuang gugol sa pagpapalimbag ng aklat matapos mabalitaan ang pangangailangan ni Rizal sa salapi. 'atapos limbagin ang aklat noong etyembre $;, $;C$ sahent,0elgium. Inihandog ni Rizal ang nobela sa alaala ng mga paring sina omez,0urgos atEamora. Ang pagkahandog na ito sa tatlong paring martir ng ikalawang nobela ni Rizal ang pangunahing dahilan kung bakit ito ay itinuturing na isang nobelang politikal. 'aglalahad dito sa isang malatalaarawang pagsasalaysay ang mga suliranin ng sistema ng pamahalaan at ang mga kaakibat na problema( problema sa lupa, pamamahala, pamamalakad ng relihiyon at edukasyon, katiwalian at iba pa. =uwiran at di-tuwiran, masasalamin din ang mapapait na karanasang gumiyagis kay Rizal sa ilang mga eksena at yugto ng nobela. "asagisag at malarawan ang ebolusyon ni imoun mula kay >risostomo Ibarra, bagaman hindi maiiwasang makilala ang mga kapaitan at kabiguan sa paraang hindi maipagkakamali ) kasama na pati ang pangungulila at pag-aasam sa pag-ibig. a &l !ilibusterismo, ipinakilala ni Rizal ang isang pagbabanyuhay niya bilang nobelista. https(22Filipinotek.wordpress.3om2%G$62G62%C2kasaysayan-ng-el-Filibusterismo2 Karag&agang I$(rasy(n
Ang
nobelang El
!ilibusterismo Hliteral
na
/Ang Pilibusterismo/
o Ang
Paghahari
ng
Kasakiman ay ang pangalawang nobelang isinulat ng pambansang bayani ng Pilipinas na si José
Rizal, na kaniyang buong pusong inialay sa tatlong paring martir na lalong kilala sa bansag na omburza o omez, 0urgos, at Eamora. Ito ang karugtong o seuel sa 'oli #e Tangere at tulad sa 'oli, nagdanas si Rizal ng hirap habang sinusulat ito at, tulad din nito, nakasulat ito sa #astila. inimulan niya ang akda noong :ktubre ng $;;< habang nagpapraktis ng medisina sa >alamba. a ondon, noong $;;;, gumawa siya ng maraming pagbabago sa plot at pinagbuti niya ang ilang mga kabanata. Ipinagpatuloy ni Rizal ang pagtatrabaho sa kaniyang manuskrito habang naninirahan sa Paris, "adrid, at 0russel, at nakumpleto niya ito noong "arso %C, $;C$, sa 0iarritz. Inilathala ito sa taon ring iyon sa ent. Isang nagngangalang Balentin Bentura na isa niyang kaibigan ang nagpahiram ng pera sa kanya upang maipalimbag at mailathala ng maayos ang aklat noong etyembre %%, $;C$. Ang nasabing nobela ay pampulitika na nagpapadama, nagpapahiwatig at nagpapagising pang lalo sa maalab na hangaring makapagtamo ng tunay na kalayaan at karapatan ng bayan.
ga Tauhan0
imoun ) "ayamang mag-aalahas, pinagkakamalang Indiyong Ingles, Amerikano, "ulato, Portuges at >ardenal "oreno
Isagani ) Isang binatang may matayog na isipan, makata at katipan ni Paulita omez
Paulita omez ) #atipan ni Isagani, mayaman, maganda, pamangkin ni Donya Bi3torina
0asilio ) Isang binatang nakapag-aral ng medisina dahil sa sariling sikap
Juli ) #atpian ni 0asilio, anak ni #abesang =ales, nagpaalila upang matubos ang ama
Pari >amorra ) Paring mukhang artilyero
Pari ali ) =inatawag na mos3amuerta o patay na langaw
Pari ibyla ) Bi3e Re3tor ng @nibersidad
Pari Irene ) #aibigan at tagapayo ni #apitan =iyago, namamahala sa pagpapatayo ng Akademya ng Kikang #astilang
Pari !ernandez ) "ay kaibigang pangangatwiran, kaiba sa kapwa pari
Pari !lorentino ) Amain ni Isagani
#abesang =ales ) 'aging >abeza de 0arangay, dati*y isang tahimik na tao, ngunit nang angkinin ng korporasyon ng mga prayle ang lupang sinasaka ay sumama sa mga tulisan
Don >ustodio ) Pinakamasipag sa lahat ng nagpapalagay, kilala rin sa tawag na 0uena =inta
inoong Pasta ) Isang abogadong sanggunian ng mga prayle kung may suliranin, pinagsanggunian din ng mga estudyante tungkol sa pagpapatayo ng Akademya
0en Eayb ) "anunulat at mamamahayag
Donya Bi3torina ) Pilipinang kumikilos at umaasal na tulad ng isang tunay na &spanyola at itinuturing na mapait na dalandan ng kaniyang asawa
9uiroga ) #aibigan ng mga prayle, naghahangad na magkaroon ng konsulado ng mga Intsik
Don =imoteo Pelaez ) Isang negosyante, masuwerteng nakabili ng bahay ni #apitan =iyago, ama ni Juanito
"ataas na #awani ) Ang nagmamalasakit sa mga Pilipino na kawani ng pamahalaang #astila, katunggali ng #apitang ?eneral sa pagpapalaya kay 0asilio
#apitan ?eneral ) Ang pinakamataas na pinuno ng bayab, sugo ng &spanya, malapit na kaibigan ni imoun
?ermana Pen3hang )Ang manang na umampon kay Juli na ginawang katulong ang dalaga, mahilig sa pagpaparami ng indulgen3ia
Pla3ido Penitente ) 'ag-aaral ng pagkamanananggol, magaling sa atin, pinakamatlino sa bayan ng 0atangas, hindi naagiliwan ng mga propesor kaya binalak nang huminto sa pag-aaral
"akaraig ) "ayaman at isa sa pinakamasigasig na isang magkaroon ng Akademya ng Kikang #astila
Juanito Pelaez ) "apaglangis at kinagigiliwan ng mga propesor, mapanukso, kuba at umaasa sa katalinuhan ng iba
andoal ) Isang #astilang kawani na salungat sa mga ginagawa ng kanyang mga kababayan, nagpatuloy ng pag-aaral sa Pilipinas
Pe3son ) Isang mag-aaral na palaisip subalit pesimistiko o laging may kabiguang laging natatanaw sa hinaharap https(22Filipinotek.wordpress.3om2%G$62G62%C2kasaysayan-ng-el-Filibusterismo2
Kabana,a 10 Sa Kubyr,a
Ang kubyerta ay bahagi ng bapor Tabo. Dito nangagsiupo nangag-umpukan at nag-uusap-usap ang mga sakay na pangunahing mga tauhan ng nobelang (l )ilibusterismo. Isang umaga ng Disyembre, dumadaan sa Pasig ang 0apor =abo lulan ang mga pasahero patungong aguna. "abigat, bilog at halos hugis tabo ang bapor na pinagmulan ng pangalan nito, marusing sa kabila ng pagkukunwaring maputi, ngunit maharlika at kapita-kapitagan dahil sa kabagalan. Isang tagumpay laban sa kaunlaran-isang bapor na hindi naman ganap na bapor+ isang organismong hindi nagbabago+ hindi buo ngunit hindi mapasusubalian+ at kapag nais magpakitang umuunlad, buong kasiyahan nang ipinagmamalaki ang isang pahid ng pintura. a bawat sandaliLy sumisilbato ang bapor. 0agamat paos ang silbato, animoLy hari-hariang ibig mag-utos, ibig durugin ang mga salambaw o tunguhin ang mga palayan. #aalinsabay nito ang pagbubuga ng maitim at bugal-bugal na usok. Dahil sa ingay ng makina nito, hindi magkarinigan ang mga nakasakay rito. "ahahalintulad sa estado ang bapor sapagkat may hirarkiya ang mga pasahero. "ga Intsik at Indio ang nasa ibaba ng kubyerta na nagsisiksikan kasama ng mga kalakal at mga baul. a kubyerta ng bapor ay nangakaupo sa maginhawang silyosa ang ilang manlalakbay na nakasuot-&uropeo, mga prayle, mga empleyado ng pamahalaan at mga mahahalagang tao habang pinanonood ang mga tanawin. Ang #apitan ng bapor ay dating marino na pumalaot na sa mga malalaking dagat, bagamat matanda siya ay magiliw at ngayon para bang nag-aalaga na lamang ng bapor na sumpungin, matigas ang ulo at tamad pa. 0uong ingat niyang iniiwasan ang mga balakid sa kayang daan. Ilan dito ay ang mababaw na putik, mabagal na sasakyan ng mga mangingisda at balsa ng niyog. i Donya Bi3torina, ang tanging babaing nakiumpok sa mga &uropeo, ay nagpapasaring dahil sa kabagalan ng pag-usad ng bapor. 'ilalait niya ang nagdaraang mga kasko, balsa ng mga niyog, mga bangka, mga naglalaba at naliligo sa lawa. a palagay ni Donya Bi3torina bubuti ang pag-usad ng bapor kung walang Indiyo sa Pilipinas...sa daigdig. ?indi na niya isinaalang-alang na Indiyo ang siyamnapuLt siyam na bahagi ng mga pasahero, ang marinero at makinista ng bapor at ang mga humahawak ng timon. 'alimutan niyang siya man ay isang Indiyo kahit nakakolorete sa mukha at nakasuot-&uropeo. "ainit ang ulo ni Donya Bi3torina ng umagang iyon. Ito ay dahil hindi siya pinapansin ng mga kasama sa kubyerta. Ang tinututukoy rito ay ang tatlong prayle na naniniwalang ang mundoLy lalakad nang patiwarik sasandali silaLy lumakad nang tuwid. i Don >ustodio, ang mapagbalak na nooLy payapang natutulog+ si 0en Eayb, ang manunulat na nagpapalagay sa sarili na siya lamang ang tanging nag-isip sa "aynila+ si Padre Irene, ang #anonigong pari at si imoun, ang mayamang mag-aalahas na siyang tanungan at tagapayo ng #apitan ?eneral. "asaya silang nag-uusap at hindi nila pansin si Donya Bi3torina, ang babaing itinakwil ang pagka-Pilipina sa kagustuhang mapabilang sa mga taga-&uropa.
Ang kayamutan ni Donya Bi3torina ay lalong sumisidhi sa bawat pagsigaw ng kapitan. inasabayan ng mabilis na pagbunot ng mga marinero sa kanilang tikin upang isaksak sa kaliwa o kanang pampangin. a gayon maiiwasan ang pagkabangga ng bapor. M#aunting tulin ng makina, kapitanN 0akit hindi tulinan nang husto4M pasigaw na tanong ni Donya Bi3torina. "asasasad po tayo sa malawak na palayang iyan,M ang mahinahong sagot ng kapitan. i Donya Bi3torina ay kilala sa kanyang magaspang na pag-uugali at mga kapalaluan. Pinakikitunguhan siyang mabuti ni Paulita omez, ang maganda at mayaman niyang pamangkin. @lila nang lubos sa mga magulang si Paulita. "atanda na si Donya Bi3torina nang mapangasawa niya si Don =ibur3io. #ayan-kayanan niya at nagtitiis ng kanyang kalupitan ang Don. 'gunit sa isa nilang pagtatalo ay hinambalos ng Don ng baston ang kanyang asawa. a pagkabigla, di nakahuma si Donya Bi3torina. a malaking takot naman, ang lalaki ay nagtanan at nagpalipat- lipat sa mga bayan-bayan. 'abalitaan ni Donya Bi3torina na ang asawa ay nagtatago sa aguna kaya patutungo siya roon. "asayang nag-uusap ang mga nasa kubyerta at di pa nila pinapansin si Donya Bi3torina. #asalukuyang dumaraan noon ang bapor sa mga liko ng Ilog Pasig. Pinag-uusapan nila ang ukol sa pagtutuwid nito at ang mga gawain ng :bras Puerto. i 0en Eayb ay nakikipagtalo sa isang paring mukhang artilyero, si Padre >amorra. 'agsisigawan sila habang ang mga kamay ay ikinukumpas. Ipinapadyak pa niya ang kanyang paa. Ang kanilang pagtatalo ay makayamot kay Padre ali, isang payat at gusgusing Pransiskano. amantala, si Padre ibyla, ang Dominikanong may magandang tindig ay nag-ukol ng pakutya at matabang na ngiti. umahok sa usapan ang Pransiskano upang maputol ang pagtatalo. 0inanggit niya ang tungkol sa Puente del >apri3ho na ginawa ng isang kapatid. ?indi raw ito natapos dahil sa diumano*y mahina at marupok ito ayon sa mga taong marurunong sa agham. 'gunit hanggang ngayon, ang tulay ay buo at lumalaban pa rin sa mga baha at lindol. inabi ni Padre >amorra na iyon din ang kanyang sasabihin. Kalang nasabi si 0enEayb. i Padre Irene ay tatangu-tangong pinisil-pisil ang ilong. 'agpatuloy si Padre ali. 1?indi ko ibig sabihin ay wala kayong katwiran, 0en Eayb, o kayo man, Padre >amorra.1 /=alagang walang mabuting lawa sa Pilipinas,1 sambit agad ni Donya Bi3torina. 'agkatinginan ang lahat ng magkakausap. /"adaling lutasin iyon,1 ang tugon ni imoun. /?indi ko malaman kung bakit hindi naisip ito ng sinuman. umawa ng isang kanal mula sa pagpasok ng ilog hanggang sa paglabas. Isang kanal na maglalagos sa "aynila at tabunan na ang dating Ilog Pasig. a gayon, hindi maaaksaya ang lupa at iikli pa nga ang oras ng paglalakbay. "awawala rin ang mga dakong mababaw,1 ang paliwanag ni imoun. /Isang panukalang 7ankeeN1 ang puna ni 0en Eayb na nais mabigyang-kasiyahan si imoun. Ipagpaumanhin ninyo, inoong imoun, kung aking sabihing ako*y hindi kasang-ayon. a panukala ninyo, malaking salapi ang magugugol at marahil ay mapipilitan tayong sumira ng kabayanan,1 salungat ni Don >ustodio. /irain ang mga bayanN1 ang sagot ni imoun. /At saan kukuha ng salaping ipasasahod sa mga manggagawa41 /?uwag silang pasahurin. Pagawain ang mga bilanggo, bihag at ang mga mamamayan. Pagawain din ang mga binata at ang mga batang lalaki. Pagdalahin sila ng kani-kanilang kasangkapan at pagkain.1 'asindak si Don >ustodio sa tinuran ni imoun. umingon siya upang tingnan kung may mga Indiyong nakaririnig sa kanila. 'agpatuloy sa pagsasalita si imoun. Ipinaliwanag niyang sa gayong paraan lamang mayayari ang kanal nang walang gugol. 0inanggit niyang sa ganoong paraan nabuo ang piramide sa &hipto at ang mga koliseo sa Roma.
/inoong imoun, ang paraang iyan ay maaaring maging sanhi ng himagsikanN1 ang wika ni Don >ustodio na di mapalagay. M?imagsikanN 'aghimagsik ba ang mga taga-&hipto4 'ag-alsa ba ang mga bilanggong ?udyo laban kay =ito4 "ahina pala kayo sa kasaysayan.1 /'gunit hindi taga-&hipto ni hindi ?udyo ang inyong kaharapN1 ang galit na sabi ni Don >ustodio. inabi ni Padre ibyla na naghimagsik na ang mga Pilipino nang sila*y pagawain nang sapilitan. /Ayon kay imoun, lipas na ang panahong yaon. 0inanggit rin niya ayon kay Padre ali, ang bahay at pagamutan sa os 0anos ay natayo sa ganoong paraan sa ilalim ng latigo ng isang uldog. #inaroroonan na ito ngayon ng #apitan-?eneral. =inangkang magpaliwanag sa atin ni Padre ibyla. /?indi. Ang nasabi ay nasabi na. At kayo, Padre ibyla, ay huwag nang magsalita ng atin at ng mga kabalbalan. Ano ang kabuluhan ninyong mga prayle kung ang bayan ay maaaring maghimagsik41 At si imoun ay tuloy-tuloy na nanaog sa kubyerta. Pagkaalis ng mag-aalahas, nagbigay ng kanya-kanyang pala-palagay ang mga naiwan. inabi ni Don >ustodio kay 0en Eayb na masama ang ibubunga ng mga panukalang hindi muna isinasangguni sa mga taong matagal nang naninirahan sa Pilipinas. Pagkatapos, sinabi niya ang sariling panukala. Pag-alagain ng itik ang lahat ng mga naninirahan sa baybay ng lawa. Ang mga susong kinakain ng itik ay kasama ng mga buhangin sa ilalim ng lawa na kung makukuha ay mapalalalim ang tubig at mapabubuti ang takbo ng mga sasakyang pantubig gaya ng bapor =abo.1 /0inibigyan ba ninyo ako ng pahintulot na mailathala ang inyong panukala41 ang tanong ni 0en Eayb. /'aku Don >ustodio,1 paismid na sabi ni Donya Bi3torina, /kung mag-aalaga ng itik ang lahat ay darami ang balot. 'akapandidiriN =abunan na sana ang lawa. ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan Piliin ang kahulugan ng mga salitang italisado sa loob ng kahon.
'akakibo umalawak 'areklamo
$. %. 6. O. Q.
Pagpaparinig Pagkakagalit iku-liko
"aipu-ipo Paglihis Pagsalubong
Para itong nagmamalaki sa kanyang pagsalunga sa Ilog Pasig. 0anayad na naglalakbay ang bapor =abo sa mauli-uling Ilog Pasig. Kalang tigil si Donya Bi3torina sa pagpapasaring sa kapitan ng bapor. along sumisidhi ang kayamutan ni Doa Bi3torina sa pagpapasaring sa kapitn ng bapor. Dahil sa pagkabigla, hindi nakahuma si Doa Bi3torina.
Una!ain a, Sagu,in $. Ipaliwanag ang katangian ng bapor =abo. Paano ito maihambing sa ating lipunan4 %. Paano ipinakita ng kapitan ang kanyang kasanayan sa pagpapatakbo ng bapor4 6. Paano mo ilarawan si Doa Bi3torina4 "ay mga babae pa kayang maihahalintulad niya sa kasalukuyan4 O. Ilahad ang panukala ni imoun. "akatwiran ba ito4 0akit4 Q. 0akit tinutulan ni Don >ustudio ang panukala ni imoun4 . #aninong panukala ang nagustuhan mo4 0akit4
Pahalagahan ang ga Kaisi$an $. 0akit kaya sinimulan ni Rizal ang nobela sa paglalayag sa Ilog Pasig4 %. 0akit nagkapisan-pisan sa bapor =abo ang ibaLt ibang uri ng sakay4 6. Paano makatutulong sa mga kabataang katulad mo ang pagtutuwid sa mga Doa Bi3torina sa kasalukuyang panahon4 O. Anong sakit sa lipunan ang ipinamalas sa kabanata na nananatili pa sa kasalukuyan4 Ano ang magagawa mo upang mabago ito4 Payaanin ang $ag$a$ahalaga $. Isadula ang pag-uusap nina imoun at Don >ustudio hinggil sa pagsasaayos ng Ilog Pasig. %. umulat ng isang komposisyon tungkol sa paksang MAng "agagawa #o Para sa Aking 0ayanM. Subu)in ang Pag)auna!a ?anapin sa loob ng kahon ang tinutukoy ng bawat bilang. Isulat sa patlang ang iyong sagot.
imoun #apitan ng bapor Don =ibur3io 0en Eayb
Padre ali Doa Bi3torina Isagani Padre ibyla
Padre Irene Paulita omez Don >ustudio Padre >ammora
888888888888888$. "atanda at may malawak na karanasan sa paglalakbay 888888888888888%. Ang mag-aalahas na tagapayo ng #apitan-?eneral 8888888888888886. Para sa kanya, siya ang tanging nag-iisip sa "aynila 888888888888888O. Ang magbabalak 888888888888888Q. Payat at gusgusing paring Pransiskano 888888888888888. Ang paring mukhang artilyero 888888888888888<. =anging Pilipinang nakaupo sa pangkat ng mga tag-&uropa, mga prayle at mga kawani 888888888888888;. "aganda, mayaman at ulila nang lubos sa mga magulang na pamangkin ni Doa Bi3torina 888888888888888C. Ang paring Dominiko na may magandang tindig 888888888888888$G. Ang paring #anonigo
Kabana,a 0 Sa Ilali ng Kubyr,a
'asa kubyerta ng naglalayag na bapor Tabo sa pagitan ng #aynila at Laguna ang mga pangunahing tauhan ng nobela. Ang bapor Tabo ay tulad ng ating lipunan. 'aroon sina *imoun "en +ayb Don ,ustodio %adre *ali %adre *ibyla %adre ,amorra %adre Irene at Donya i/torina ang tanging %ilipina sa nagkakaumpok. %inag-uusapan nina *imoun at Don ,ustodio ang pagtutuwid ng Ilog %asig nang mapabilis ang paglalakbay. 'agbigay ng panukala si *imoun. =inungo ni imoun ang ibaba ng kubyerta. "asikip sa pasahero ang ilalim ng kubyerta. 'akaupo sila sa mga upuang kahoy na kasama ng mga maleta, tampipi at mga bakal. "alapit sila sa mainit na makina kaya nagkakahalo ang mabahong singaw ng nasusunog na langis at singaw ng tao. Ang iba sa mga nariritoLy nagmamasid sa mga tanawin+ may nagsusugal, may mga nakahiga, may mga Intsik na mangangalakal may mga kolehiyala at mga estudyante. a may kalayuan sa karamihan, naroon ang dalawang estudyanteng nakikipag-usap sa isang matandang lalaking makisig ang tindig. Ang binatang nakasuot ng itim na itim na pinakukundanganan ng iba - si 0asilio na nag-aaral ng medisina at mahusay nang manggamot at isang katatapos pa lamang sa Ateneo, may malusog at malaking katawan at isang makata ay si Isagani. "ay pagkamalungkutin at walang kibo. Ang matandang kausap sila ay si #apitan 0asilio. 'apag-usapan at kinukumusta nito si #apitan =iyago. M "abuti-buti na po si #apitn =iyago,M ani 0asilio. Ayaw pumayag na siya ay alagaan pa. Pinatungo niya ako sa an Diego sa udyok ng ilan upang dalawin ko ang bahay roon. 'gunit ang totoo, ay upang makahitit siya ng apyan.M Ang tinutukoy na ilan ay si Padre Irene, ang matalik na kaibigan at sanggunian ni #apitan =iyago. MAng apyan ay isang salot sa bagong panahon,M ang pagalit na turing ni #aitan 0asilio.MIyan ay nakilala ng matatanda noon, ngunit hindi sila nagmamalabis. Ang apyan ay ginamit nilang gamot lamang. =anging ang mga Intsik ang nagmamalabis na humitit ng apyan.M 'apaling ang usapan sa paaralang balak ng mga estudyante, ang Akademya ng Kikang #astila. 'atitiyak kong hindi ninyo maisasakatuparan ito,M ang patuloy ng matanda. M"aisasakatuparan po,M ang tugon ni Isagani. Ang hinihintay lamang po namin ngayon o bukas ay ang pahintulot. ?inandugan namin si Padre Irene ng dalawang kabayong kastanyo at nangako na sa amin. "akikipagkita siya sa #apitan-?eneral.M M?indi kasang-ayon sa inyong balak si Padre ibyla.M MKala pong halaga kung sumalungat siya. 0ahala na sa os 0aos sa harap ng ?eneral,M ang sabi ni 0asilio. M"akuha man ninyo ang pahintulot ay saan naman kayo kukuha ng salapi4 ang tanong ng matanda. M"ayroon na po kami. Aambag ng sikapat ang bawat estudyante. "ayroon na rin kaming mga propesor, kalahatiLy mga Pilipino at kalahatiLy mga #astila. Ang mayamang si "akaraig ay nag-alok ng isa sa mga bahay niya upang gawing bahay-paaralan,M ang pagbabalita ni 0asilio. 'gingiti-ngiting tinanggap ni #apitan 0asilio ang paniniwala ng mga estudyante. M#ung sa bagay, ngayong hindi na mapag-aaralan ang atin, ay mapag-aralan man lamang ang wikang #astila. Diyan mo makikilala na tayoLy lumalakad nang paurong.MPagkasabiLy lumayo ang matanda na tila nagmamalaki.
inabi ni Isagani na tao sa una si #apitan 0asilio kaya walang nakikitang kabutihan sa isang bagay kundi panay kapintasan. MAng amain mo ang kasundo niya. Ano nga pala ang sabi ng amain mo tungkol kay Paulita4 ang tanong ni 0asilio. 'amula si Isagani. /Pinangaralan ako tungkol sa pag-aasawa. Pinuri ko si Paulita. inabi kong si Paulita*y walang katulad sa buong "aynila. "aganda, may pinag-aralan, ulila na.1 Ang tanging kapintasan lamang ay may tiyahing napakaasungit na tiwali sa langit at lupa,1 ang patawang dugtong ni 0asilio na ikinatawa rin ni Isagani. /Alam mo bang ipinahahanap sa akin ng kanyang tiyahin ang kanyang asawa41 ang wika ni Isagani. At nangako ka naman nang di mawalan ng katipan41 ani 0asilio. :o namanN Ang kanyang asawa ay nagtatago pa naman sa bahay ng aking amain. Iyan ang dahilan kung bakit ayaw magpakita ng aking amain kay Dona Bi3torina.1 'agkatawanan ang dalawang binata. Dumating si imoun at kinausap ang magkabigan. Ipinakilala ni 0asilio kay imoun si Isagani. inabi ni imoun na di niya nadadalaw ang lalawigan nina 0asilio sapagka*t ang lalawigang ito*y mahirap at di makabibili ng alahas. "atigas na tumutol i Isagani at anya( ?indi kami namimili ng alahas dahil di namin kailangan. 'apangiti si imoun. 'asabi raw niyang dukha ang lalawigan, dahil ang mga pari sa simbahan ay Pilipino. 'ag-anyaya si imoun sa pag-inom ng serbesa. =umanggi ang dalawa. Ayon kay imoun, sinabi ni Padre >amorra na kaya tamad ang mga Pilipino ay dahil pala-inom ng tubig at di ng serbesa. "abilis na tumugon si 0asilio+ abihin ninyo kay Padre >amorra na kung siya ay iinom ng tubig sa halip ng serbesa, marahil ay mawawala ang sanhi ng mga usap-usapan. At dagdag ni Isagani( lumuluhod sa alak at sa serbesa na pumapatay ng apoy+ na kapag pinainit ay sumusulak+ nagiging malawak na dagatan at gumugunaw ng santinakpan. ?indi niya pinakinggan ang pagsingkil ni 0asilio. Itinanong ni imoun kung ano ang itutugon niya sakaling itanong ni Padre >amorra kung kailan magiging sulak at malawak na karagatan ang tubig. =ugon ni Isagani( #apag pinainit ng apoy+ sa sandaling ang mumunting ilog na watak-watak ay magkakasamasama sa kailalimang hinuhukay ng tao. 1Pangarap...panaginipN1 Kalang paalam na umalis si imoun upang tunggain ang serbesa. Ipinagtaka ni 0asilio ang pagiging mapusok ni Isagani. Ipinagtapat ni Isagani na siya ay tila takot ni imoun. 1inisiko na kita ay di mo pa ako pinapansin. ?indi mo ba alam na ang taong iyan ay tinatawag na #adinal "oreno o &minen3ia 'egra sapagkat siya ang tanungan at tagapayo ng #apitan-?eneral41 1iya nga ba41 Ang pamanghang tanong ni Isagani. 1anyan ang narinig ko sa ilang pumupuri sa kanya kung siya*y nakaharap at namimintas naman kung siya*y nakatalikod.1 1Dumadalaw rin ba siya kay #apitan =iyago41
1:o, kaya pinaghihinalaan na isa siya sa mga pamamanahan. a palagay ko*y makikipagkita rin siya sa #apitan-?eneral tungkol sa Akademya ng Kikang #astila.1 Isang utusan ang lumapit kay Isagani. Ipinatatawag daw siya ng kanyang amain na si Padre !lorentino, isang paring =agalog. i Padre !lorentino ay matanda na, maputi ang buhok ngunit mabuti pa rin ang pangangatwiran. iya*y may ugaling malumanay, tapat, tahimik, walang bisyo at mahilig mag-isa ngunit hindi siya nahihiyang makisalamuha sa iba. i Padre !lorentino ay anak ng isang mayaman at magkakaibigang angkan sa "aynila. ?indi niya hilig ang pagpapari ngunit pinilit siya ng kanyang ina sa pagsunod sa ilang pangako at panata. Ang kanyang ina ay naging matalik na kaibigan ng arsobispo. iya ay may matigas na loob at walang pagbabago sa anumang naisip. 'aniniwala siyang sa gayong paraan ay sinusunod niya ang kalooban ng Diyos. =umutol ang binatang si !lorentino at ipinagtapat na siya ay may katipan na. Kalang napala ang pagtutol ng binata. 'aging pari si !lorentino sa gulang na dalawampu*t limang taon. 0uong dangal na idinaos ang una niyang misa. Pagkaraan ng tatlong araw ay namatay na nasisiyahan ang kanyang ina. Ilang inggo bago ganapin ang una niyang pagmimisa, ang katipan ni !lorentino ay nag-aasawa dahil sa sama ng loob. Iyon na marahil ang pinakamatinding dagok ng kapalarang dumating sa buhay ni !lorentino. Ang kasawiang ito ang naging patnubay niya sa pagiging mabuting pari. 'ang magkaroon ng kaguluhan noong *<%, humiling siya ng pamamahinga. 'angamba si ya na ang bayang pinaglilingkuran niya ay makatawag pansin dahil sa malaking kitang pinagkakaloob nito. "ula noon ay tahimik siyang naninirahan sa lupaing minana na nasa baybayin ng #aragatang Pasipiko. Doon na niya inaruga si Isagani, na ayon sa makakati ang dila ay anak ni Padre !lorentino sa dating katipang nabalo. Ayon naman sa iba ay anak ng isang pinsan niyang babae sa "aynila. 'akita ng kapitan ng bapor si Padre !lorentino. Pilit siyang inanyayahang umakyat sa kubyerta. #ung hindi siya aakyat, maaaring sapantahain ng mga prayle na ayaw niyang makisama sa kanila. ?indi nakatanggi si Padre !lorentino kaya nagbilin kay Isagani na huwag pakikita sa kapitan para hindi rin siya anyayahan nito. 1Ayaw lamang ng aking amain na makausap ako ni Donya Bi3torina,1 ang naibulong sa sarili ni Isagani.
ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan
A. Piliin sa loob ng kahon ang kahulugan ng mga salitang italisado. makisama akalain
$. %. 6. O. Q.
kumukulo pinupuri
iginagalang tsismosa
mataray babaero
?uwag mong sapantahaing siya*y walang talino dahil sa kanyang ayos at kasuotan. Ang bago niyang kapitbahay ay makati ang dila kaya marami ang nakakagalit nito. *umusulak ang dugo ng ama tuwing naaalaala ang pagtatanan n gaming bunso. 0agamat nakaririwasa, marunong siyang makisalamuha sa mahihirap. Ang kanyang mga magulang ay pinagpipitaganan sa mahihirap.
Una!ain a, Sagu,in
$. Ilarawan ang ilalim ng kubyerta. Ipakilala ang mga pasahero rito. %. Ano ang suliranin ng kabataan sa pagtatag ng Akademya ng Kikang #astila4 Paano nila ito nilutas4 6. 0akit masigasig ang kabataan sa pagtatayo ng nasabing akademya4 O. 0akit humanga si imoun kay Isagani4 Q. Ipaliwanag ang sumusunod na pahayag( a. /Ang apyan ay isang salot sa bagong panahon.1 b. /"atamis at naiinom ang tubig at pumapatay ng apoy+ ito*y sumusulak kapag pinainit at nagiging karagatang malawak na minsan nang lumunod ng sangkatauhan at nagpapayanig sa daigdig1 3. /#apag ang maliit at hiwa-hiwalay na ilog ay minsanang bumuhos sa taboy ng kasaawian sa banging hinuhukay ng tao.1 Pahalagahan ang ga Kaisi$an $. Paano ipakita sa bapor =abo ang di pagkakapantay-pantay ng tao4 Iugnay ito sa mga pangyayari sa tunay na buhay. %. Anong uri ng kabataan ang kinakatawan nina Isagani at 0asilio4 Ikaw ba*y tulad nila4 0akit4 6. a iyong palagay, kailangan bang ibalik sa kurikulum ngayon ang pag-aaral ng wikang #astila4 Pangatwiran ang sagot. Payaanin ang Pag$a$ahalaga Isadula ang sumusunod na mga tagpo. $. Pag-uusap nina 0asilio, Isagani at #apitan 0asilio hinggil sa Akademya ng Kikang #astila. %. Pag-uusap nina imoun at Isagani hinggil sa tubig.
Subu)in ang Pag)auna!a
0. 0uuin ang mga pangungusap. Punan ng tamang sagot ang bawat patlang. $. Ang pagtatatag ng 888888888888888 ay panukala ng mga estudyante. %. Dalawang kabayong kastanyo ang ibinigay nila kay 88888888888888 upang makipagkita sa ?eneral. 6. 0awat estudyante ay aambag ng isang 8888888888 para sa pagtatatag nito. O. Ang mayamang si 8888888888 ay magbbibigay ng isa niyang bahay upang gawing bahay-paaralan. Q. i 888888888 ay estudyante ng medisina na kilala sa kabutihang manggamot. . =inatawag na #ardinal "oreno o &minen3ia 'egra si 8888888888. <. i 888888888888 ay isang makata at nagtapos sa Ateneo. ;. Ayon kay #apitan 0asilio, ang 888888888888 ay isang salot sa bagong panahon. C. i 888888888888 ay isang matandang paring =agalog na pinagpipitagan ng lahat. $G. Ayon kay 8888888888888, ang kakulangan ng sigla ng mga Indiyo ay dahil sa paginom ng maraming tubig. Kabana,a #0 Ang ga Alaa,
Ang lalong marami sa sakay ng bapor Tabo ay nasa ilalim ng kubyerta. 0abilang sa kanila ang binatang si "asilio ang makatang si Isagani *i 0apitan "asilio at ang paring Tagalog na si %adre )lorentino. %inag-uusapan nina "asilio Isagani at 0apitan "asilio ang tungkol sa panukalang pagtatatag ng Akademya ng 1ikang 0astila at kung saan kukuha ng salapi ang mga estudyante sakaling mapagtibay ito. Dumating si *imoun at binati nito si "asilio. Ipinakilala ni "asilio kay *imoun si Isagani. *a kanilang pag-uusap nagdamdam si Isagani kay *imoun. "akit nagdamdam si Isagani2 Dinatnan ni Padre !lorentino na nagtatawanan na ang mga nasa kubyerta. 'agdaraingan ang mga prayle sa pagkamulat ng mga Pilipino at pag-uusig sa mga bayarin sa simbahan. Dumating si imoun. ayang daw at di nakita ni imoun ang mga dinaanan ng bapor. #ung wala raw alamat ay walang kuwenta sa kanya ang alinmang pook ayon kay imoun. Isinalaysay ng #apitan ang alamat ng "alapad-na-bato. Ito raw ay banal sa mga katutubo noong una bilang tahanan ng mga espiritu. 'ang panahanan daw ng mga tulisan ay nawala ang takot sa espiritu, nasalin sa mga tulisan. inabi ng #apitan na may isa pang alamat na ukol kay Donya eronima. i Padre !lorentino ang nahingang magkuwento. /'oong araw,1 ang pasimula ni Padre !lorentino, /may isang binatang nangakong pakakasal sa isang dalaga na nagngangalang Donya eronima sa kanilang bayan. 'aghintay nang mahabang panahon ang dalaga hanggang lumipas ang kanyang kabataan. Isang araw ay nabalitaan niya na ang kanyang katipan ay siya nang Arsobispo sa "aynila. 'agsuot lal aki si Donya eronima at nagsadya sa Arsobispo. ?iniling niya rito ang katuparan ng kanyang pangako. 'gunit ito ay hindi na maisasakatuparan. Ipinagpagawa na lamang siya ng Arsobispo ng isang yungib na ang labas ay napapalamutian ng mga baging. Doon na nanirahan, namatay at inilibing si Donya eronima. Ayon sa sabi-sabi, siya*y naging matabang-mataba kaya patagilid kung pumasok sa yungib. iya*y napabantog na isang engkantada. @gali raw kasi niyang maghahagis sa ilog ng mga kasangkapang pilak na ginagamit sa mga piging na dinadaluhan ng maraming marangal na tao. a ilalim ng tubig ay may nakalatag na lambat na sumasalo sa mga kasangkapan. a ganitong paraan ay nalilinis ang mga ito. Dati-rati ang ilog ay umaabot sa pinto ng yungib. 'ang ang yungib ay natibag, unti-unting napawi sa alaala ng mga tao si Donya eronima.1
'agandahan si 0en Eayb sa alamat. kuweba.
'ainggit si Donya Bi3torina na ibig ding manirahan sa
/Ano ang palagay ninyo Padre ali4 Para sa akin, hindi marangal na gawain na itira ang iyong binigo ng pag-asa sa isang kuweba. Isang kabanalan at angkop sa nakaugalian na ikulong siya sa ta. >lara at madadalaw at maaaliw pa siya paminsan-minsan. Ano sa palagay ninyo41 ang tanong ni imoun sa pari. ?indi ako makakahatol sa mga ginawa ng isang Arsobispo,1 ayon kay Padre ali. At upang mabago ang paksa ay isinalaysay ang alamat ng 0uwayang 0ato. /'oong araw ay maraming buwaya sa lawa at ilog. Ang mga buwayang iyon ay lubhang malalaki at masisiba. inusugod nila ang mga bangka at pinalulubog sa isang palo lamang ng kanilang buntot. "insan, isang Intsik na di binyagan ang dumaan sa tapat ng simbahan. Kalang anu-ano, isang demonyo na nag-anyong buwaya ang nagpalubog sa kanyang bangka upang siya*y silain at dalhin sa impyerno. ?umingi ng saklolo kay an 'i3olas ang Intsik. a isang iglap, ang buwaya ay naging bato.1 'oo*y pumapasok na ang bapor sa lawa. /"aalala ko nga pala, #apitan,1 ani 0en Eayb, /batid ba ninyo kung saan napatay ang isang nagngangalang uearra, 'aarra o Ibarra41 'apatingin ang lahat sa #apitan, maliban kay imoun. /=umingin kayo roon,1 ang sabi ng kapitan.1Ayon sa pinunong nangulo sa pagtugis, si Ibarra*y tumalon sa tubig nang makita niyang nasasalikupan na siya. umisid siya sa ilalim at sa tuwing lilitaw ang kanyang ulo upang huminga ay pinapuputukan siya. a dako roo*y hindi na siya nakita. a malapit sa pampang ay may nakakitang nagkulay-dugo ang tubig. 'gayon ang ikalabintatlong taon ng pangyayari. /#ung gayon, ang kanyang bangkayS1 ang pasakali ni 0en Eayb. /ay sumama sa bangkay ng kanyang ama,1 ang dugtong ni Padre ibyla. /?indi ba isa siyang pilibustero, Padre ali41 /Iyan ang matatawag na pinakamurang libing, Padre >amorra,1 ayon kay 0en Eayb. /adyang ang pilibustero ay hindi nagbabayad ng maringal na libing,1 ang patawang sagot ni Padre >amorra. /Ano ang nangyayari sa inyo, inoong imoun41 ang tanong ni 0en Eayb. /'ahihilo ba kayo sa isang patak na tubig na katulad nito4 #ayo*y isa nang datihang manlalayagN1 umabad ang kapitan na nagkaroon nang pagkagiliw sa mga pook na iyon. /?uwag ninyong tawaging isang patak na tubig ang lawang ito. Ito*y malaki kaysa alinmang lawa sa uwisa at sa pinagpisan-pisang mga lawa sa buong &spanya. 'akakita na ako ng matatandang mandaragat na nangahilo rito.1
ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan Ibigay ang kahulugan ng mga salitang italisado. Isulat ang sagot sa inyong papel.
$. Ang alamat ng "alapad na 0ato ay itinuturing na sagrado noon pa mang bago dumating ang mga #astila. %. Ang itinapon ni Donya eronima n amga kasangkapang pilak sa ilog ay nalilimas ng mga bato. 6. Ang mga buwaya noon sa lawa at ilog ay lubhang malaki at masisiba. O. Pinalubog ng buwaya ang bangka ng Intsik upang s iya ay silain. Q. =umalon siya sa lawa nang makitang nasasalikupan siya ng mga humahabol sa kanya. Una!ain a, Sagu,in $. 0akit isinalaysay ng kapitan ng bapor ang alamat ng "alapad na 0ato4 Ano ang ipinahihiwatig sa alamat na ito4 %. Isalaysay sa sariling pananalita ang alamat ng "alapad na 0ato, 7ungib ni Donya eronima at 0uwayang 0ato. 6. Ano ang dahilan at ipinagpagawa ng Arsobispo ng yungib si Donya eronima4 =ama ba ito4 0akit4 O. 0akit humingi ng tulong ang Intsik kay an 'i3olas gayong di naman siya binyagan at di naniniwala sa mga santo4 Q. 0akit tanging si imoun lamang ang di tumingin sa kapitan nang itinuro nito kung saan napatay si Ibarra4 . 0akit ipinagtanggol ng kapitan si imoun nang sabihin ni 0en Eayb na ang lawa ay isang patak ng tubig lamang sa mga datihang manlalayag na tulad ni imoun4 Pahalagahan ang ga Kaisi$an $. Ang mga pamahiin ay bahagi ng kulturang Pilipino. "aituturing bang sagabal sa pagunlad ng bayan ang ating mga pamahiin4 Patunayan. %. Alin sa mga kaugaliang Pilipino ang sa palagay mo ay dapat nating iwaksi4 Alin ang dapat nating panatilihin4 0akit4 6. Dapat bang paniwalaan ang mga alamat4 Ano ang kahalagahan ng mga ito sa tao at sa bayan4 O. "ay mga pamahiin din bang pinaniniwalaan ang iyong pamilya4 Anu-ano ang mga ito4 Pinaniniwalaan o sinusunod mob a ito4 0akit4 Payaanin ang Pag$a$ahalaga "agsalaysay ng isang alamat tungkol sa ating bayan na di gaanong palasak. Ano ang kahalagahan ng alamat na ito4 Subu)in ang Pag)auna!a
Isulat ang K kung wasto ang diwa ng pangungusap. #ung mali, palitan ang salitang may upang maiwasto ang diwa nito. $. Pagsama-samahin man ang mga lawa sa buong &spanya, malaki pa rin ang awa ng aguna. %. Ang binatang hinihintay ni Donya eronima ay naging Arsobispo sa "aynila. 6. Ayon kay Don >ustodio, ang lawa ay isang patak na tubig lamang sa datihang manlalayag na si imoun. O. Dahil sa paghingi ng tulong ng Intsik kay an Pas3ual, ang buwaya ay naging bato.
Kabana,a %0 Kabsang Tals *inabi ni *imoun na interesado lama
ng siya sa mga ilog na may alamat. %inatunayan ng kapitan na maalamat ang Ilog %asig. Isinasalaysay niya ang Alamat ng #alapad na "ato& ni %adre )lorentino ang alamat ng yungib ni Donya Geronima& ni %adre *ali ang alamat ng "uwayang "ato. 'ang pumasok ang apor sa lawa itinanong ni "en+ayb kung saan napatay ang isang nagngangalang Ibarra. Lahat ay tumingin kay 0apitan matangi kay *imoun. Itinuro ng kapitan ang lugal. 'apansin ni "en +ayb na si *imoun ay walang kakilos-kilos. Datihang manlalayag si *imoun kaya sinabi ni "en +ayb na ang lawa ay isang patak na tubig na lamang sa mag-aalahas. Ano ang ibig sabihin ni "en +ayb2 "akit ipinagtanggol ng 0apitan si *imoun2
0uhay pa si =andang elo, ang matandang kumupkop sa may sakit na batang si 0asilio. "abuti buti na ang kanyang buhay. ?indi na siya nangangaso at nangangahoy. umagawa na lamang siya ng walis. Ang kanyang anak na si =elesForo o =ales kung tawagin, ay nakikisama sa lupa ng isang mamumuhunan. 'ang malaunan ay nagkaroon siya ng dalawang kalabaw at ilang daang piso kaya bumukod na siya na katulong ang ama, asawa at tatlong anak. 'agkaingin sila sa dulo ng bayan sa paniniwalang walang nagmamay-ari niyon sapagkat iyon ay ginugubat. a paghahawan ng gubat na iyon, isa-isang nagkasakit ang mag-anak. @nang namatay ang asawa ni =ales at sumunod ang panganay niyang anak na si u3ia. Inakala nilang higanti iyon sa kanila ng mga laman-lupang nakatira sa gubat. 'ang malapit na nilang anihin ang unang tanim, ang bukiring kanilang hinawan, nilinang at tinamnan, ay inangkin ng isang korporasyon ng mga prayle na may pag-aari sa malapit na bayan. 'aglagay ng mga pananda ang mga ito at pinagbabayag sila ng dalawampu o tatlumung piso taontaon. Palibhasa*y mabait, tahimik at masunurin sa mga prayle, pumayag si =ales. @nang-una, hindi siya marunong magsalita ng #astila. Kala rin siyang ibabayad sa manananggol. /"agtiis ka na,1 ang payo ni =andang elo. /Ipalagay mo na lamang na natalo ka ng tatlumpung piso sa sugal o kaya*y kinain ng buwaya.1 'aging masagana ang ani ni =ales at marami siyang napagbilhan. 'agbalak siyang magpatayo ng bahay na table sa nayon ng agpang sa 0ayan ng =iyani na katabi ng an Diego. "asagana rin ang ani niya nang sumunod na taon. Ang upa sa lupa ay naging li mampung piso. /"agtiis ka,1 ang muling payo ni =andang elo. /Ipalagay mo na lamang na lumaki ang buwaya.1 'atupad ang balak ni =ales. 'anirahan sila sa bahay na table sa agpang. 0inalak ng mag-ama na papagaralin sa "aynila si Juliana o si ?uli. i ?uli ay may angking kagandahan. 'ang "akita ng bayan na malakas kumita ng salapi si =ales, pinakamasipag sa kanilang nayon at maunlad ang kabuhayan, ginawa siyang kabesa. 'oon, ang anak niyang si =ano ay labing-apat na taong gulang lamang. 0ilang kabesa, humanda siyang gumugol nang malaki. Iniwasan niya ang
pakikipagkagalit sa kura at sa pamahalaan. 0inabayaran na rin niya ang buwis ng mga nakatalang pangalan ng mga namatay na o lumipat nan g tirahan. "arami siyang naaksayang panahon sa paniningil ng buwis. ayundin sa pagpunta sa ulong-bayan ng lalawigan. /"agtiis ka. Ipalagay mong dumating ang mga kamag-anak ng buwaya,1 ani =andang elo. ?indi na nakapag-aral sa "aynila si ?uli gaya ng pag-aaliw ng ama dahil naragdagan pa ang buwis sa lupa. 'ang ang buwis sa lupa ay umabot na sa dalawandaang piso, tumutol na si #abesang =ales. #apag hindi makababayad ng buwis ay ipalilinang ang lupa sa isang utusan ng prayle. 'amutla ang kabesa at umugong ang kanyang tainga. a mapulang ulap na tumakip sa kanyang mga mata ay parang nakikita niya ang kanyang asawa at anak na babae na payat na payat, namumutla at naghihingalo. 'akikita niya ang masukal na gubat na naging masaganang bukirin+ ang kanyang sariling nag-aararo sa gitna ng nakapapasong araw samantala ang tagapangasiwang prayle ay namamasyal lulan ng kanyang karuwahe at ang utusang pagbibigyan ng lupa ay susunud-sunod sa panginoon. Ipinasya ni #abesang =ales na huwag magbayad ng buwis at huwag ibigay ang lupa. 'ang "akita ni =andang elo ang mukaha ni #abesang =ales, hindi na siya bumanggit ng tungkol sa buwaya. Pinaalalahanan niya ito na nahuhubaran ng damit ang nakikipag-usapin. /=ayong lahat, ama, ay uuwi sa alabok at isinilang tayong walang damit,1 ang sagot ni #abesang =ales sa ama. ?iningan ni #abesang =ales ang mga prayle ng ano mang kasulatan ng pagmamay-ari sa lupain. Kalang maipakita ang mga prayle kaya nagkaroon ng usapin. 'aniniwala si #abesang =ales na may mga taong maibigin sa katarungan at gumagalang sa kautusan. Ang usapin ni #abesang =ales ay noon lamang nasaksihan sa Pilipinas. a isang panig ay maralitang Indiyo, mangmang ngunit nagtitiwalang magtatagumpay ang katarungan. a kabilang panig ay ang maakas na korporasyon ng mga prayle, makapangyarihan at niyuyukuan. "apilit makipaglaban si #abesang =ales. =ila siya langgam na kumakagat din kahit alam niyang siya*y matitiris, tulad din ng isang langaw na tumatanaw sa kalawakan sa kabila ng salamin, tulad ng palayok na nakikipagbanggaan sa kaldero at madudurog sa sanlibong bahagi. "ay itinuturo rin ang mga ito+ ang mataas na karangalan ng kawalang pag-asa. ?abang hindi pa nahahatulan ang usapin, si #abesang =ales ay naglilibot sa kanyang bukirin. "ay dalang isang baril bilang pananggalang sa naggalang mga tulisan. Palibhasa asintadong bumaril ang kabesa, natakot ang tagapangasiwang prayle na pumunta sa agpang na walang kasamang tagapagtanggol. Ang utusang pagbibigyan ng lupa ay natakot din. Ayaw na ring makialam sa pagaari nito. Ang mga hukom-pamayapa sa bayan at sa ulong-bayan ay hindi naglakas loob na bigyan ng katwiran si #abesang =ales sa takot na mawalan ng katungkulan. Pinayuhan ng mga hukom na magbayad nan g hinihinging buwis. ubalit naninindigan si =ales lalo pa nga*t may nababanaagaang katwiran. Pinagsadya ang kabesa ng gobernador subalit nanatili sa kanyang pagmamatigas. Ipagkakaloob lamang niya ang lupaing iyon sa taong makagagawa nang higit sa kanyang dinanas. Ang anak niyang si =ano ay napiling sundalo ngunit pinabayaan niya itong lumakad nang walang kapalit. Pagkaraan ng anim na buwan, nabalitaang dinala ito sa >arolinas.
"atigas ang sabi ni #abesang =ales. Ipinakita ng mga prayle ang kanilang titulo sa lupa. Kala. 'aging kawali si =ano. Di ibinayad ng kapalit ang anak. Anya( 0inungkal ko*t tinamnan ang lupang ito, namatay at nalibing dito ang aking asawa*t anak na dalaga Hsi u3ia sa pagtulong sa akin kaya*t di ko maibibigay ang lupang ito kundi sa sino mang didilig muna rito ng kanyang dugo at maglilibing muna ng kanyang asawa*t mga anak. At anya pa rin ukol sa pagiging kawal ni =ano, ako*y bumabayad sa abogado. #ung mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang aking gagawin upang siya*y mapabalik+ nguni*t kung ako*y matalo, di ko na kailangan ang anak. =inanuran ni #abesang =ales ang kanyang bukid. agi siyang may pasang baril. Di makapasok doon ang sino man dahil balita si #abesang =ales sa pagbaril. 'agdala siya ng gulok. 0alita sa arnis ang kabesa. Ipinagbawal ang gulok. 'agdala siya ng palakol. i #abesang =ales ay nahulog sa kamay ng mga tulisan at ipinatubos. Isinanla ni ?uli ang kanyang mga hiyas liban sa isang lo3ket o agnos na bigay sa kanya ni 0asilio. ?indi rin nakasapat ang panubos. Ipinasyang mangutang kay ?ermana Pen3hang at maglingkod dito bilang utusan. 'oon ay bisperas ng Pasko. #inabukasan, Araw ng Pasko ay maglilingkod na siyang alila. "asalimuot ang naging panaginip ni ?uli nang gabing iyon. ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan ?anapin sa loob ng pangungusap ang kasingkahulugan ng mga sa litang italisado. $. Ang bawat pag-asenso sa pag-aaral ni 0asilio*y nangangahulugan ng pag-unlad ng kahusayan niyang manggamot. %. Ang lupang nilinang at tinamnan ni =ales ay ipabubungkal ng tagapangasiwa na prayle sa isa nitong utusan. 6. 'anaog ang utos ng ?eneral na ipinagbabawal ang paggamit ng baril kaya sinamsam itong lahat at ipinatapon. O. Pumayag si ?uli na manilbihan kay ?ermana Pen3hang at maglingkod bilang utusan. Q. a panaginip ni ?uli, silang magkapatid ay nasa pusod ng gubat at naliligo sa gitna ng batis. Una!ain a, Sagu,in $. Isa-isahin ang mga hirap na dinanas ni =ales sa paglinang at pagpapaunlad ng kan yang lupa. %. Isalaysay ang pagiging kabesa ni =ales at ang naging karanasan niya bilang kabesa. 6. a ano-ano itinulad si #abesang =ales sa kanyang pakikipag-usapin sa korporasyon ng mga prayle4 O. Ipaliwanag ang ibig sabihin ni =andang elo sa( /Ipalagay mong lumaki ang buwaya at dumating ang mga kamag-anak ng buwaya.1 Q. Ano ang kahulugan ng sinabi ni #abesang =ales sa kanyang ama na( /a alabok ang uwi natin at tayo*y isinilang na walang damit.1 . Ano-anong pagpapakasakit ang ginawa ni ?uli para sa kanyang ama4 Pahalagahan ang ga Kaisi$an $. Paano mo maipagtatanggol amg iyong karapatan4 %. "aglahad ng mga pangyayari na maihahambing sa mga pangyayari sa aralin. 6. Ano ang ginagawa n gating pamahalaan para matulungan ang mga magsasaka4 O. Paano mo mapatutunayan na isa kang kapuri-puring anak4
Payaanin ang Pag$a$ahalaga
$. "agsaliksik hinggil sa mga proyekto ng #agawaran ng Pagsasaka para sa kapakanan ng maliliit na magsasaka at pagiging makabago ng pagsasaka sa ating baya, %. umawa ng talaan ng mga pagpapakasakit na maaaring gawin ng isang anak para sa kanyang magulang. 6. umawa ng isang singkian na angkop para kay #abesang =ales. Ang singkian ay isang maikling tula na binubuo ng tatlong taludtod. Ang unang taludtod ay binubuo ng tatlong pang-uri+ ang pangalawa*y dalawang pandiwa at ang pangatlo ay isang pahayag tungkol sa una at pangalawang taludtod. ?alimbawa(
Kabsang Tals
"atapang, marangal, may paninindigan 'agpapakasakit, lumalaban 0antayog ng maralita. Subu)in ang Pag)auna!a
A. Ibigay ang kahulugan ng mga salitang italisado. $. a pusod ng gubat matatagpuan ang mga mamahaling or3hids. %. a unes na siya magsisimulang manilbihan sa mayamang mag-asawa. 6. Ipinasamsam ng punungguro ang mga ID ng mga mag-aaral na aalis na sa paaralan. O. 0awat magulang ay umaasa sa pag-asenso ng buhay ng kanyang anak. Q. "asagana ang unang ani ng mga pananim sa nilinang niyang lupa. 0. Ayusin sa wastong pagkakasuno-sunod ang mga pangyayari. agyan ng bilang $-Q ang patlang. 888888$. "aninilbihan si ?uli kay ?ermana Pen3hang na nagpahiram ng pera. 888888%. Inangkin ng korporasyon ng mga prayle ang lupang nilinang ni =ales. 8888886. 0inihag ng mga tulisan si #abesang =ales. 888888O. =umangging magbayad ng buwis sa lupa si #abesang =ales. 888888Q. 'agkaingin si =ales sa dulo ng bayan sa pag-aakalang walang nagmamay-ari nito.
Kabana,a '0 Ang N(/h "una ng Isang Ku,sr(
'agkaingin si Tales sa dulo ng bayan na inakala niyang walang may-ari. *a pagkakaingin nagkasakit ang buong mag-anak at namatay ang kanyang asawa at ang panganay na anak na si Lu/ia. 'ang aani na si Tales isang korporasyon ng mga prayle ang umaangkin sa lupa. %inagbabayad si Tales ng buwis. %alibhasa’y masunurin at ayaw ng gulo sumasang-ayon siyang magbayad. 'ang umabot na sa dalawandaan ang buwis tumanggi nang magbayad si Tales. Hinanapan niya ng katibayan ang mga prayle. 'ang walang maipakitang kasulatan ang mga ito nakipag-usapin na si Tales. Ano ang nangyari kay Tales at sa kanyang mag-anak habang hinihintayang kalalabasan ng usapin2 Inilibot na ang prusisyon ng 'o3he 0uena nang dumating si 0asilio sa an Diego. 'abalam siya ng ilang oras sapagkat pinigil ng guwardiya sibil ang kutsero, kinulata, binugbog bago iniharap sa komandante. "uling naantala ang karumata dahil huminto ito sa pagdaraan ng prusisyon. Idinaan ang imahen ni "etusalem, ang nuno ni 'oah, ang pinaka-matandang taong nabuhay sa mundo na nabuhay ng animnapu*t siyam na taon HCC. Dahil sa naging karanasan sa guwardiya sibil, nasabi ni inong sa sarili na noong panahon ng mga santo ay walang mga guwardiya sibil. apagkat kung mayroon, hindi sila mabubuhay nang matagal sa pangungulata. #asunod na idinaan ang mga imahen ng tatlong ?aring "ago. /=alaga, talagang walang mga guwardiya sibil noon,1 bulong ng kutsero sa sarili. 'akapagpaalaala kay inong ang itim na ?aring "el3hor. /#ung mayroon, ang itim na hari ay hindi makakasama ng dalawang #astila na sina aspar at 0altazar.1 'aalaala niya tuloy ang hari ng mga Indiyo na 0ernardo kung tawagin ng mga =agalog. Itinanong niya kay 0asilio kung nakawala na ang kanang paa ni 0ernardo >arpio na nakatanikala sa kabundukan ng an "ateo. 0awat sandaang taon ayon sa alamat, nalalagot ang isang tanikala. Isang paa na lamang ang nakatanikala /#apag nakalaya na si 0ernardo >arpio, iiwan ko na ang pangungutsero. a kanya na ako maglilingkod sapagkat ililigtas niya ang mga Indiyo sa mga guwardiya sibil.1 #asunod sa prusisyon ang mga batang may hilang laruang hugis kuneho na yari sa papel de hapon. "ay ilaw ito na maliliit na kandila. 'asusunog ang mga nabubuwal na laruan. Ito*y nakapagpaalaala sa kutsero ng pagkakapeste ng mga hayop sa an Diego. @pang huwag madamay ang kanyang mga kabayo, pinabemdisyunan niya ang mga ito. 'angamatay rin ang mga kabayo. Ikinatuwa na rin niya ang pangyayari sapagkat di niya mapalo ang kabayo nang ito*y mabendisyunan. 'asa dulo ng prusisyon ang "ahal na 0irhen. Pinatambok ng kura ang tiyan upang maipakilala ang pagdadalang-tao ng birhen. "ukhang hapis at tila nahihiya ang larawan nito dahil sa ginawa ng kura.
Dahil sa natubigan si inong sa panonood, hindi niya namalayan na wala nang ilaw ang karumata. 'ang matapat sa kuwartel, sinita siya ng tanod at muli na namang hinuli at pinarusahan ang kutsero. 0umaba si 0asilio at pasan ang takba, naglakad na lamang patungong an Diego. =anging bahay ni #apitan 0asilio ang tila masaya sa mga nadaraanan ni 0asilio. "ay mga manok na pinapatay. 'asilip ni 0asilio na ang #apitan ay nakikipag-usap sa #ura, sa Alperes, at kay imoun. /'agkakaunawaan na tayo, . imoun,1 ani #apitan 0asilio. /=utungo tayo sa =iyani upang tingnan ang inyong mga alahas.1 #ailangang manuyo sa kura at alperes kaya sagot na ng kapitan ang tanikala ng relo na bilin ng alperes at isang pares na hikaw naman para sa kura. 'asabi ni 0asilio sa sarili na si imuon ay may kasindak-sindak na pagkatao. /'akapangangalakal siya sa lahat ng pook. 0inibili niya ang hiyas sa mura at muling ipinagbibili. ahat ay nakapangangalakal sa Pilipinas. #ami lamang ang tanging hindi.1 'agpatuloy sa paglakad si 0asilio hanggang sa makarating sa bahay ni #apitan =iyago. Doon ay naratnan niya ang isang katiwalang sadyang naghihintay sa kanya upang siya*y balitaan. =inanong ni 0asilio kung walang maibabalita ang katiwala tungkol sa agpang. Isinasalaysay ng matandang katiwala ang mga kalabaw na namatay, ang isang kasama na namatay dahil sa katandaan. 'anghinayang si 0asilio nang mabatid na sa katandaan namatay ang matanda. Ibig niyang makatistis ng tao. Ang huling balita*y ukol sa pagkadukot ng mgs tulisan kay #abesang =ales. 'atigilan at nag-isip nang malalim si 0asilio. ?indi na nakakain ng hapunan si 0asilio.
ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan Ibigay ang kahulugan ng mga salitang italisado. Ayusin lamang sa pagkakasunud-sunod ang mga titik sa kahon.
$. 'aantala ang kalesang sinasakyan ni 0asilio dahil sa nalimutan ng kutsero ang kanyang sedula. %. Ang kaawa-awang kutsero ay ay hinuli, kinulata bago iniharap sa komandante. 6. Kari natubigan si inong sa nakitang prusisyon kaya di napansing patay ang ilaw ng parol ng kalesa. O. 0umaba sa kalesa si 0asilio at lumakad na lamang na pasan ang kanyang takba. Q. #ailangan ni #apitan 0asilio ang manuyo sa alperes at sa kura. Una!ain a, Sagu,in $. Anu-ano ang mga dahilan ng pagkabalam ng kalesang sinasakyan ni 0asilio noong 'otsebuena4 Ano ang ginawa sa kutsero4 %. Ilarawan ang napansin ni 0asilio nang sumapit siya sa an Diego noong 'otsebuena. 6. 0akit kailangang manuyo si #apitan 0asilio sa alperes at sa kura4 Paano niya ito ipinakita4 O. Ipaliwanag ang mahihinuhang kaisipan sa sumusunod na mga pahayag( a. /"arahil noong panahon ng mga santo ay walang guwardiya 3iil sapagkat kung mayroon ay hindi sila mabubuhay nang matagal sa pangungulata.1 b. /ahat ay nakapangangalakal sa Pilipinas. #ami lamang ang tanging hindiN1 Q. Ano ang dahilan kaya di nakakain si 0asilio4
Pahalagahan ang ga Kaisi$an $. =ama ba aang ginawang pagpaparusa sa kutsero4 0akit4 inagawa pa ba sa panahong ito ang ganoong pagpaparusa4 Patunayan. %. Anong ginagawa ng pamahalaan sa kasalukuyan sa mga alagad ng batas at mga sundalong nagmamalabis sa tungkulin4 6. Ano ang masasabi mo sa relasyon ng mga tauhan ng pamahalaan at ng simbahan4 Payaanin ang Pag$a$ahalaga $. umawa ng komik istrip hinggil sa mga naging karanasan ng kutserong si inong noong 'otsebuena. Isalaysay sa klase ang mga pangyayari sa komik istrip. %. Isadula ang ginawang panunuyo ni #apitan 0asilio sa alperes at sa kura. 6. uriin ang iyong sarili ) ang iyong pag-uugali, paniniwala at awain. umulat ng isang matapat na paglalarawan tungkol sa iyong sarili. Subu)in ang Pag)auna!a
A. ?anapin sa loob ng panaklong ang kahulugan ng mga salitang italisado. $. Isang lumang takba ang pinaglalagyan ng ilang piraso niyang kasuotan. Hkahon, maleta, tampipi, baul %. ubhang naantala ang bapor na sinasakyan ng kanyang lolo at lola. Hnapaaga, nabalam, natama, napalayo 6. 'anuyo ang mga magsasaka kay Don !a3undo na may-ari ng bukid na kanilang sinasaka. Hnakikisama, nagmamahal, dumudulog, tumutulong O. #inulata ng alagad ng batas ang kaawa-awang tsuper. Hpinalo, binugbog, kinutya, hinampas Q. Ang mag-anak ay waring natubigan sa nakitang pagpepenitensya ng isang kamag-anak na ipinako sa krus. Hnatulala, nabigla, natigilan, nagtaka 0. agutin ang sumusunod na mga katanungan. $. Ano ang sanhi ng unang pagkabalam ng kalesang sinasakyan ni 0asilio4 Ano ang nangyari sa kutsero4 %. Anong dahilan ng pagkabalam nito sa ikatlong ulit4 Anong ginawa ng guwardiya sibil sa kutsero4 6. Ano ang napansin ni 0asilio sa an Diego nang sumapit siya rito noong 'otsebuena4 O. Paano ipinakita ni #apitan 0asilio na mahilig siya sa kapangyarihan4 Q. 0akit hindi nakakain si 0asilio matapos marinig ang ibinalita ng matandang katiwala tungkol sa agpang4 Kabana,a 20 Si "asili(
'o/he "uena nang dumating si "asilio sa *an Diego. #akatlong ulit na nabalam ang kalesang kanyang sinasakyan. 3na nalimutan ng kutsero ang kanyang sedula kaya hinuli at binugbog ng guwardiya sibil& ikalawa ang pagdaraan ng pang-'o/hebuenang prusisyon at pangatlo walang ilaw ang parol ng kalesa na kapwa di nila napansin ni "asilio kaya hinuli na naman siya ng guwardiya sibil. *i "asilio’y bumaba sa kalesa at naglakad na lamang. 'akita niya si *imoun sa bahay ni 0apitan "asilio na masiglang nakikipag-usap sa kapitan sa alperes at sa kura. %agdating sa bahay ni 0apitan Tiyago isinalubong sa kanya ng matandang katiwala ang mga dati ring problema. Habang kumakain ibinalita ng katiwala ang mga pangyayari sa *agpang Tiyani. 'atigilan si "asilio at di na nakakain. Ano ang iniisip niya2
'ang tumutunog ang kampana para sa misa de gallo, buong ingat na nanaog ng bahay si 0asilio at palihim na tinungo niya ang kagubatan na dati*y pag-aari ng mga Ibarra.
aganap noon ang ang kadiliman sapagkat napataon sa pagliit ng buwan. =inungo ni 0asilio ang pook na nakukulong ng luma*t sira-sirang pader. Doo*y may isang matandang puno ng balite. ?uminto si 0asilio sa harap ng bunton ng mga bato. 'ag-alis siya ng sumbrero at nanalangin. Dito nakalibing ang kanyang mahal na ina. Dadalaw siya sa bahay ni #abesang =ales kinabukasan kaya sinamantala niya ang pagkakataon ngayon sa pagdalaw sa libingan ng ina. 'aupo si 0asilio sa isang bato. Ipinagdasal ang kaluluwa ng ina at binubulay-bulay ang pinagdaanang buhay. abintatlong taon na ang nakalipas sapul nang mamatay roon ang kanyang ina samantalang ang buong daigdig ay nagsasaya. "ay dumating na lalaking di niya nakilala. ugatan at halos di na makagulapay ang lalaki. Pinahakot siya ng kahoy na ipinasusunog sa bangkay ng ina at ng sugatang lalaki. "ay dumating pang isang lalaki. =umulong ito sa pagtatalsakan ng kahoy at pagsunog sa bangkay ng lalaki. =inulungan din siya paglilibing sa kanyang ina. 0inigyan siya ng kaunting salapi at iniutos na lumayo na sa pook na iyon. @lilang lubos na si 0asilio-wala siyang mga magulang at kapatid. Iniwan niya ang bayang iyon na may mga makapangyarihang kinatatakutan niya. umuwas ng "aynila si 0asilio upang magpaalila at makapag-aral tulad ng ibang kabataan. Kalang tumanggap sa kanya sapagkat napakaaba ng kanyang ayos. ?indi siya marunong ni isa mang #astila at masasakitin. "akailang ulit niyang ninais niyang pasagasa sa mga kabayong mabibilis na nagdaraan na may hilang magarang karuwahe dahil sa hirap at gutom. 'gunit pinalad din si 0asilio. "insan, nakita niya sina #apitan =iyago at =iya Isabel lulan sa isang karuwahe katatapos dalhin sa beateryo si "aria >lara. 'oon pa man a y kilala na niya ang mga ito sa an Diego. inundan niya ang karuwahe ngunit nawala sa kanyang paningin. a pagtatanongtanong, natagpuan din niya ang tirahan ni #apitan =iyago. #apapasok lamang noon ni "aria >lara sa monasterio. Dahil ditto, lungkot na lungkot ang matanda kaya kinuha siyang katulong o utusan. Kalang bayad ngunit pag-aaralin siya sa an Juan de etran kung kailan niya ibig. "akaraan ang ilang buwan, nagpatala si 0asilio. 'atanggap siya bilang primer ano sa atin. @nang taon wala siyang nabibigkas kundi ang pangalan niya at ang salitang adsum o narito po. "inaliit siya dahil sa luma at gulanit na suot. 'akasusugat sa puso ni 0asilio ang mga paghamak at pang-aaping kanyang nararanasan sa klase. Ang kanyang mga himutok at daing ay iniimpit na lamang niya sa dibdib. 'aibubulalas lamang niya ang kanyang damdamin sa ibabaw ng puntod ng ina kung Paskong iniuuwi siya ni #apitan =iyago sa an Diego. ayon na lamang ang kanyang pagtangis at panaghoy sa libingan ng ina dahil sa kaapihan at kahihiyang tinamo sa paaralan. ayunman, ay lagi siyang nagsasaulo ng leksiyon. At nang matuos niyang sa tatlo o apat na paraan sa kanyang klase ay may apatnapu lamang ang nagtatanong di na sumama ang loob niya. 'ang magsulit, natugon niya ang tanong sa kanya at ang marka niya para sa unang taon ay aproado. Ang siyam niyang kasamahan sa pagsusulit ay nangagulit na lahat. 'aging maganda ang ikalawang taon ni 0asilio sa kolehiyo. 0inigyan siya ni #apitan =iyago ng pabuya sapagkat nanalo nang malaki ang tinali niyang inaalagaan. Ibinili agad ito ni 0asilio ng sumbrerong pilyetro at sapatos. Ibinigay kay 0asilio ang mga lumang damit ni #apitan =iyago na ipinatabas at ipinalapat sa binate kaya bumuti-buti ang kanyang ayos. ubalit hindi ito sapat upang mapansin siya ng guro. #ailangang magpakakisig upang makatawag pansin. #apag sa unang pasok pa lamang ay hindi nakagaanan ng loob ng guro ang isang estudyante, mahirap nang
makapagpasikat pa ito. ayon man matiyaga pa ring nag-aaral si 0asilio. Ang katiyagaan ay isa sa mga pangunahing katangian niya. 0umuti-buti ang kalagayan ni 0asilio sa ikatlong taon ng kanyang pag-aaral. 'aging guro niya ang isang Dominikong masayahin, palabiro at mapagtawa. "ay katamaran ito nang kaunti sapagkat sa mga kinagigiliwang mag-aaral lamang ipinaliliwanag ang leksyon. 'apuna ng propesor na bihirang mangiti si 0asilio sa mga pagpapatawa niya. 'abasa rin ng propesor sa mga mata ni 0asilio ang walang katapusang pagtatanong kaya ipinalagay niyang ito ay isang baliw. "insan, naisipan ng propesor na magtanong kay 0asilio tungkol sa leksyon upang lituhin at mapagtawanan sa klase. 'atugon ni 0asilio ang tanong nang tuluy-tuloy, walang kagatul-gatol. Dahil dito*y tinawag siyang loro ng propesor sa gitna ng katuwaan ng klase. 0inigyan pa ng 'oo*y di na tinanong si 0asilio. 0akit pa tatanungin ito*y di naman nakapag-papatawa sa klase4 'awalan ng sigla sa pag-aaral si 0asilio. 'guni*t isang proFesor niya ang nasiyahang tumanggap ng hamon ng mga kadete sa isang pasyalan at nagyakag ng mga estudyante niya na inilaban niya sa mga kadete. able laban sa baston. 'amayani si 0asilio sa labanan. 'akilala ng proFessor. 'ang magtapos sobresaliente at may mga medalya pa. a nakitang pagsisikap sa pag-aaral ni 0asilio at sa pakamuhi sa mga prayle mula nang magmongha si "aria >lara, hinikayat siya ni #apitan =iyago na lumipat sa Ateneo "uni3ipal. Isang bagong daigdig ang nabuksan kay 0asilio sa pag-aaral niya sa Ateneo. ?umanga si 0asilio sa pamamaraan ng pagtuturo roon at pagmamalasakit ng mga guro. "alaki ang natutuhan ni 0asilio. 'agtapos siya ng pagkabatsilyer. alak na galak at ipinagmalaki siya ng kanyang mga proFesor. a paglilitis ay ipinagmamalaki siya ng mga ito sa harap ng mga hahatol na Dominikong pinapunta roon upang magsiyasat. Pinili ni 0asilio ang pag-aaral ng ng medisina dahil sa sariling hilig at pag-uugali. Ang ibig sana ni #apitan =iyago ay pagkamanananggol upang magkaroon siya ng abogado na walang bayad. 'apahinuhod na rin ang #apitan sapagkat matagal na siyang humahanap ng lason para sa tari ng kanyang sasabungin. "akukuha raw ito sa dugo ng Intsik na namatay sa sipilis. along pinag-ibayo ni 0asilio ang sikhay at sikap sa pag-aaral. 'anggagamot na siya noong nasa ikatlong taon pa lamang ng medisina kaya nagkaroon ng sapat na gugulin, nakapagbihis nang mabuti at nakatipon nang kaunti. 'asa huling taon na siya ngayon ng pag-aaral. Dalawang buwan na lamang at doktor na siya. "akauuwi na siya sa kanyang bayan upang pakasal kay ?uli at mamuhay nang maligaya. ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan
Ibigay ang kasalungat na kahulugan ng mga salitang italisado. $. 'aupo sa isang bato si 0asilio at binulay-bulay ang malungkot niyang nakaraan. %. Isang di kilalang lalaking sugatan at di makagulapay ang dumating sa libingan. 6. arawan ng karalitaan si 0asilio subalit masikhay siya sa pag-aaral O. 'atapos niya ang pag-aaral sa latin na sobresaliente ang natamong marka. Q. Ang gusto ni kapitan =iyago ay abogasya ngunit napahinuhod siya sa ibig na medisina ni 0asilio.
Una!ain a, Sagu,in
$. ino ang tagakupkop ni 0asilio sa "aynila4 Paano siya nakupkop nito4 %. Isalaysay ang naging karanasan sa pag-aaral ni 0asilio sa loob ng apat na taon sa an Juan de etran. 6. 0akit nagmuntik-muntikan nang huminto sa pag-aaral si 0asilio nang siya*y nasa ikatlong taon na4 O. Paano siya nagtagumpay nang nasa huling taon na siya sa an Juan de etran4 Q. Ihambing ang pag-aaral niya sa Ateneo "uni3ipal sa pag-aaral niya sa an Juan de etran. . Paano napahinuhod si #apitan sa kagustuhan ni 0asilio. Pahalagahan ang ga Kaisi$an $. 0akit dapat gawing huwaran si 0asilio ng mga mag-aaral4 %. Paano maaaring protektahan ang mga mag-aaral sa mga gurong katulad ng binanggit sa binasang aralin4 6. Anong uri ng guro ang nais mo4 0akit4 O. "ay mga paaralan pa bang katulad ng binanggit sa aralin4 Ano sa palagay mo ang dapat gawin sa ganitong mga paaralan4 Q. a kasalukuyan, paano tinutulungan ang mga kabataang tulad ni 0asilio, matalino, masikap ngunit kulang sa ipang-aaral4 Anu-ano ang mga pagkakataon nila4 Payaanin ang Pag$a$ahalaga $. Pagtalunan ng klase ang sumusunod na paksa( /Alin ang higit na kapaki-pakinabang na pag-aralan( ang abogasya o ang medisina4 %. umawa ng isang tanaga tungkol sa isang ulirang guro. Ang tanaga ay isang matandang tulang =agalog na binubuo ng apat na taludtod. 0awat isa ay may sukat na pitong pantig, may tugma, kariktan at talinghaga. 6. umulat ng isang komposisyong nagpapaliwanag sa paksang( /Ang #arunungan ay iwanag.1 O. 0uuin ang ?abi ng #arakterisasyon sa paglalarawan ay 0asilio. "ga #atangian ni 0asilio Subu)in ang Pag)auna!a #ilalanin kung I': o A': ang tinutukoy sa bawat bilang. Isulat ito sa patlang.
88888 $. =inungo ni 0asilio nang magsimulang tumugtog ang mga batingaw para sa misa de gallo. 88888 %. 'ag-andukha kay 0asilio nang lumuwas siya sa "aynila. 88888 6. Doon nag-aaral si 0asilio ng latin sa loob ng apat na taon. 88888 O. ?umikayat kay 0asilio na lumipat ng paaralan. 88888 Q. =inanggap ni 0asilio mula kay #apitan =iyago dahil sa pagkapanalo ng kanyang inaalagaang tinali. 88888 . 'agbukas ng bagong daigdig kay 0asilio sa kanyang pag-aaral. 88888 <. #ursong kinuha ni 0asilio pagkatapos niya ng batsilyer. 88888 ;. ustong kurso ni #apitan =iyago para kay 0asilio. 88888 C. #atatagpuan ng hinahanap na lason ni #apitan =iyago para sa tari ng kanyang mga sasabungin. 88888 $G. Pakakasalan ni 0asilio pagkatapos ng kanyang pag-aaral.
Kabana,a 30 Si Si(un
'ang tumugtog ang kampana para sa misa de gallo si "asilio ay palihim na nagtungo sa gubat ng mga Ibarra na naging pag-aari na ni 0apitan Tiyago. *iya ang nakabili rito nang samsamin ng pamahalaan ang ari-arian ng mga Ibarra. Paalis na sana sa gubat si 0asilio nang makabanaag siya ng liwanag sa loob ng gubat. 'akarinig din siya ng alatiit ng natapakang mga tuyong sanga at kaluskos ng dahon. Palapit ang mga yabag sa kanyang kinaroroonan. ?uminto ang anino sa kabilang ibayo ng baliteng kinatata yuan ni 0asilio. 'akikita siya ng binate sa puwang ng dalawang matandang ugat ng balite na sa katagalan ay mistula nang maliit na puno. Inilapag ng anino ang lente at ikinama ang talim ng asarol sa dala niyang tungkod. aking pagkamangha ni 0asilio sapagkat nakilala niyang si imoun ang kanyang nakita. 'agsimulang maghukay si imoun sa tulong ng isang asarol. a paminsan-minsang tama ng liwanag sa mukha nito na ngayo*y walang suot na salaaming bughaw, napagsino ni 0asilio na ito rin ang di-kilalang taong tumulong sa paglilibing sa kanyang ina at sa pagsunog sa isa pang lalaking doon namatay. =umanda na ito nang kaunti, maputi na ang buhok, may bigote at balbas ngunit hindi pa rin nagbabago ang anyo nitong malungkot. "uli niyang naalaala ang nakaraan. 'gunit ang natuklasa niya ngayon ay nakapagpagulo ng kanyang isip. Diyata*t si imoun na ipinalalagay ng lahat na isang Indiyo-Ingles, Portugues, Amerikano, mulato, ang #amahal-mahalang Itim, masamang ispiritu ng #apitan-?eneral ay walang iba kundi ang kahanga-hangang taong tumulong sa kanya4 'gunit sino kaya ito talaga4 ino sa dalawang lalaking ito ang namatay o ang buhay na nagbubuhay imoun - ang si Ibarra4 'ang "akita niyang napapagod na ang mag-aalahas sa paghuhukay, minabuti ni 0asiliong lumantad na dahil sa malaot madali ay matutuklasan din siya. 'agpakita na kay imoun si 0asilio at naghandog ng pagtulong bilang ganti sa tulong na ipanagkaloob nito may $6 taon na ang nakalilipas. =initutukan ni imoun ng baril si 0asilio. ino ako sa palagay mo4 tanong ng mag-aalahas. /#ayo po*y isang taong mahal sa akin, kayo*y ipinalalagay ng lahat, matangi sa akin, na patay na at ang mga kasawian sa buhay ay madalas kong ikinalulungkot,1 tugon ni 0asilio. umapit si imoun sa binata. /0asilio, ika*y naghahawak ng isang lihim na maaring magpangayaya sa akin, at ngayo*y natuklasan mo pa ang isa na kung mabubunyag ay ikasisira ng aking mga balak. inabi ni imoun na dapat ay patayin na niya si 0asilio upang iligtas ang kanyang layunin. Ang iyong kamatayan ay ibintang sa mga tulisan sapagkat walang nakakaalam na ako*y naririto. ubalit hindi ko marahil pagsisihan na ika*y di ko patayin. aya ko rin ay may dapat kang singilin sa lipunan. Ikaw at ako ay uhaw sa katarungan, kaya sa halip na tayo*y maglaban tayo*y magtulungan. Pinawalan ni imoun ang isang buntunghininga. Isinalaysay nito ang pagkakapaglibot sa buong daigdig upang magpakayaman. 'agbalik upang ibagsak ang pamahalaang marumi sukdang ipagdanak ng dugo. 'agbalatkayo siyang isang mangangalakal. 'akita kong saanman ako magtungo, laganap ang kasamaan at kasagwaan sa lipunan ) kung minsan ay patago, kung minsan ay hayagan tulad ng isang lawing hayok sa paglamon ng bangkay. At sapagkat ang bayan ay tulad nga ng bangkay na wala nang magawa, pinalala ko ang kabulukan, dinagdagan ko ang lason upang mamatay ang lawin na sa kanya*y nanginginain. Pinasigla ko ang kasamaan ng pamahalaan, ang kanyang kalupitan, ang kanyang pangangamkam. iya raw ay sadyang nagpapalala sa pag-iimbot at pagmamalabis ng taong pamahalaan at simbahan upang gisingin ang damdamin ng bayan sa paghihimagsik.
/'gunit nang ako*y magtatagumpay na, nang nasa sukdulan na ang kabulukang aking pinalala, siya namang pagsulpot ninyong kabataan na nagpupuri at nagpapahayag ng pagtitiwala sa pamahalaan. ?inihiling ninyo ang pagkakapantay ng karapatan ng Pilipino sa #astila at ang pagkakatnig ng inyong bayan sa &spanya. ?indi ninyo naisip na ang hinihiling ninyo ay ang pagkamatay ng inyong lahi at ang pagkamatay ng inyong lahi at ang pagtatagumpay ng pambubusabos. Ano kayo sa araw ng bukas4 0ayang walang budhi, bansang walang laya. ahat ng taglay ninyo, pati kapintasan ay pawang hiram. Ibig ninyong maging parang #astila at hindi na kayo nahiya kung ito ay ipagkait sa inyo. At kung sakaling ipagkaloob sa inyo, ano ang inyong mapapala4 0ayan ng pag-aalsa, bayan ng digmaan ng magkababayan tulad ng ilang Republika sa =imog AmerikaN Ano ang hangad ninyo sa pagtuturo ng wikang #astila4 Dagdagan ng isa pang wika ang mahigit sa apatnapu*t kung ilan pang wikang ginagamit sa kapuluan upang lalo kayong hindi maintindihan 4 M?indi poN "aaaring sa pagkatuto ng wikang #astila ay malapit tayo sa pamahalaan. Ayon kay 0asilio ang #astila ay isang wikang magbubuklod-buklod sa mga pulo ng Pilipinas. Ang #astila kailanman ay di magiging wikang pangkalahatan sa bayang ito sapagka*t sa mga kulubot ng kanyang isip at sa pintig ng kanyang puso ay wala ang mga akmang pananalita sa wikang iyan. Iilan lamang daw ang nakapagsasalita ng #astila. At ang iilang ito ay mawawalan ng sariling kakayahan, magpapailalim sa ibang utak, paaalipin. =inuligsa ni imoun ang mga pangkat na naghahangad luminang sa wikang #astila at di sa kaalamang magsalita o sumulat sa sarili nilang wika. =inuligsa rin niya ang mga nagpapanggap na di sila maalam magsalita at umunawa ng sariling wika. "abuti, ani imoun, at hangal ang pamahalaang #astila na ayaw magpaturo ng wika nito sa mga nasasakupang di tulad ng Rusya at Alemanya. #ayo*y nakalilimot na habang ang isang bayan ay may sariling wika, napananatili rin nito ang kanyang paglaya. Ang wika ay isang pag-iisip ng bayan. Inihimutok ni imoun na ang kilusan ng kabataan sa pagpapaturo ng #astila ay ipinagdurusa ng kanyang loob. 'aniniwala siyang matapat sa kabataang ito ang paniniwala na sa kapakanan ng bayan ang kanilang ginagawa. 'inais niyang kausapin sina Isagani at "a3araig. 'guni*t baka di siya pakinggan ng mga ito. 'aisip rin niyang pagpapatayin ang mga ito. 'agpatuloy si imoun ukol sa kilusang ibinunsod ng kabataan. 0ukod sa isang pag-aaksaya ng panahon ay nilinlang ninyo ang bayan sa pag-asa sa wala at tinutulungan ninyong magyuko ng ulo sa mga mapangamkam. Ayaw silang matulad kayo sa mga #astila4 'apakabutiN Paunlarin ninyo ang katutubong ugali. Ayaw kayong bigyan ng kinatawan sa #ortes4 "abuti. Ano ang magagawa ng isang tinig sa karamihan4 ?abang nagmamaramot sila sa pagbibigay ng karapatan sa inyo lalong malaki ang matatamo ninyo pagkatapos upang ibagsak sila at gantihan ng sama ang sama. Ayaw ituro sa inyo ang kanilang wika, paunlarin ang isang katutubong wikain nang mawala ang pagtatangi-tangi at magkaroon ng mga layuning pambansa. ?uwag hayaang magpalagay ang #astila na sila ang panginoon dito at sila*y bahagi ng bayang ito kundi manlulupig at dayuhan. a gayo*y matatamo ninyo ang paglaya. Iyan ang dahilan at binayaan ko kayong mabuhayN 'akahinga si 0asilio. Aniya*y di siya pulitiko. umagda siya sa kahilingan ukol sa paaralan dahil inaakala niyang iyo*y mabuti. a panggagamot daw siya nakaukol. a kasalukukuyang kalagayan daw ay di makapanggagamot nang mahusay si 0asilio ayon kay imoun. Ang sakit ng bayan ay siyang higit nangangailangan ng kagamutan. Kalang halaga ang
buhay na di nauukol sa isang layuning dakila, parang isang bato sa linang sa halip maging sangkap sa isang gusali. Ani 0asilio pinili niya ang siyensiya para makapaglingkod sa bayan. 'auwi sa kadakilaan ng karunungan ang pag-uusap. Ang karunungan ay panghabang panahon, makatao at pandaigdig. a loob ng ilang daantaon, kapag ang sangkatauhan ay tumalino na, kung wala nang lahi-lahi, lahat ng bayan ay malaya at wala nang mang-aalipin at napaaalipin, iisa na ang katarungan at lahat ng tao*y mamamayan na ng daigdig at ang tanging layunin ng tao ay pagkakamit ng karunungan, ang salitang kagitingan at pag-ibig sa bayan ituturing na panatisismo o kabaliwan at ikabibilanggo ng nagsasabibi nito. 'apailing si imoun. @pang makaabot daw sa kalagayang sinabi ni 0asilio ang daigdig kailangan munang lumaya ang mga tao at ito ay nangangailangan namang pagpapadanak ng dugo upang ang mga sinisikil ay makalaya sa mapaniil. Pangarap lamang daw ang kay 0asilio. Ang kadakilaan ng tao ay di magagawa sa pagpapauna sa kanyang panahon kundi nasa pagtugon sa kanyang pangangailangan at hangarin sa pag-unlad. 'apuna ni imoun na hindi naantig ang kalooban ni 0asilio. Inulos niya ng tuya si 0asilio. inabi ni imoun na walang ginagawa si 0asilio kundi tangisan ang bangkay ng ina na parang babae. Paano ako makapaghihiganti4 tanong ni 0asilio. Ako*y dudurugin lamang nila. inabi ni imoun na tutulungan siya. ?indi na raw bubuhayin ng paghihiganti ang ina o kapatid niya, tugon ni 0asilio. Ano ang mapapala ko kung sila*y ipaghihiganti4 "akatulong ka sa iba nang di magdanas ng gayon ding kasawian., tugon ni 0asilio. Ang pagpapaumanhin ay di laging kabaitan, ito*y kasalanan kung nagbibigaay-daan sa pang-aapi. Kalang mang-aalipin kung walang paaalipin. At ipinaalaala ni imoun na sa pag-aaral ni 0asilio ay maaaring danasin nito ang dinanas ni Ibarra. 'agtaka si 0asilio. iya na raw ang inapi ay siya pa ang kamumuhian. ikas sa tao ang mamuhi sa kanyang inaapi, ani imoun. 'guni*t di ko sila pinakikialaman+ pabayaan nila akong makagawa at mabuhay. =ugon ni 0asilio na sinundan ni imoun ng( At magkaanak ng mababait na alipin ang mga damdaming mabuti o masama ay namamana ng anak. #ayo ay walang hangad kundi isang munting tahanan, kaunting kaginhawahan, isang asawa+ isang dakot na bigas+ at iyan ang mithiin ng marami sa Pilipinas, at kung iyan ay ibigay sa inyo, ituturing ninyong kayo*y mapalad na. "agmamadaling araw na. "atapos sabihing di niya pinagbabawalan si 0asilio sa pagbubunyag ng kanyang lihim ay sinabing kung may kailangan si 0asilio ay magsadya lamang ito sa kanyang tanggapan sa &s3olta. 'agpasalamat si 0asilio. 'aiwan si imoun na nag-iisip( Di kaya niya napaniwala si 0asilio sa paghihiganti o may balak itong maghiganti nguni*t naglilihim lamang at nais sarilinin iyon o sadyang wala nang hangad maghiganti. along nagtumining sa loob ni imoun ang matinding nasa na makapaghiganti. ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan Ibigay ang kahulugan ng mga salitang italisado $. 'arinig ni 0asilio ang alatiit ng mga natatapakang tuyong sanga. %. #ulay mulato si imoun kaya pinagkamalang Indiyong Ingles. 6. ?indi natigatig si 0asilio kahit tinutukan siya ng baril. O. 0agamat tahimik, si 0asilio ay di nagkikibit-balikat sa mga nangyayari. Q. 'akita ni imoun ang mga kasamaan at kasagwaan ng namamahala sa lahat ng uri ng lipunan.
Una!ain a, Sagu,in $. Ano ang dalawang lihim na natuklasan ni 0asil io tungkol kay imoun4 %. Ipaliwanag kung bakit hinayaan ni imoun na mabuhay si 0asilio. 6. Ilarawan ang kalagayan ng lipunan ayon sa naobserbahanni imoun. aan niya itinulad ang bayan4 Ang pamahalaan4 O. Ilahad ang binabalak ni imoun laban sa pamahalaan. Ano ang papelna gagampanan ni 0asilio sa binabalak ni imoun4 'ahikayat ba niya si 0asilio4 0akit4 Q. 0akit ganoon lamang ang pagtutol ni imoun sa pagtuturo ng wikang #astila4 Paano nakaapangaalipin ang wika ayon sa kanya4 . Isa-isahin ang mga payo ni imoun sa kabataang humihiling sa pamahalaang #astila. <. Ipaliwanag( a. Ang wika ay pag-iisip ng bayan. b. Ang likas na laman ng isip ng tao at puso ay walang katumabas sa wikang banyaga. Pahalagahan ang ga Kaisi$an $. Paghambingin ang katauhan nina imoun at 0asilio+ ang kanilang mga pilosopiya at pananaw sa buhay. %. aan itinulad ni imoun ang buhay na hindi iniukol sa isang banal at dakilang layunin4 Ipaliwanag ang ginawang paghahambing.
Payaanin ang Pag$a$ahalaga $. Pumili ng isa sa mga gintong kaisipan buhat sa pahayag ni imoun o ni 0asilio. umulat ng isang impormal na sanaysay sa napiling pahayag. Igawa ito ng angkop na pamagat. %. Isaulo ang bahagi ng pahayag ni imoun tungkol sa /Anon na ang sakitS4 0igkasin ito sa klase nang may damdamin. Subu)in ang Pag)auna!a agutin ang sumusunod na tanong. $. Ano ang unang lihim ni imoun na natuklasan ni 0asilio4 Ano ang ikalawang lihim4 %. 0akit hindi pinatay ni imoun si 0asilio sa pagkatuklas nito ng kanyang lihim4 6. Ano ang katulad ng isang taong hindi iniukol ang buhay sa mabuting layunin4 0akit4 O. Ayon kay imoun, paano nakapag-aalipin ang isang wika4 Kabana,a 40 aligayang Pas)(
*a pagdalaw ni "asilio sa puntod ni *isa sa gubat ng mga Ibarra natuklasan niya ang dalawang lihim ni *imoun. Ito ang tumulong sa kanya sa paglilibing kay *isa at sa isa pang bangkay. *iy rin si Ibarra na inaakalang namatay sa lawa labintatlong taon na ang nakararaan. #aaaring patayin ni *imoun si "asilio sa pagkakatuklas ng lihim na ikasasawi ng mag-aaalahas at ikasisira ng kanyang mga balak. "akit hindi niya pinatay si "asilio2 "adilin na ang paligid nang magising si ?uli. 'agkamali ang kanyang sapantahang maghihimala ang 0irhen. isikat din ang araw. 'i ang perang hinihintay na pantubos sa ama ay wala. ?indi tumitinag sa higaan ang kanyang Ingkong kaya nagluto na siya ng agahan at nag-ayus-ayos na. Kala na ang damdamin niya nang sinundang gabi. =anggap na niya na ngayon ang simula ng kanyang paninilbihan. ?indi naman kalayuan ang tahanan ng kanyang paglilingkuran kaya maaari niyang madalaw ang kanyang Ingkong tuwing makalawa. At sinabi ni 0asilio na kapag kasal na sila
ni ?uli, di na kakailanganin ng kanyang ama aang mga lupa. 'as alat ni ?uli ang agnos na kaloob ni 0asilio. ?inagkan niya ito ngunit dali-daling kinuskos ang bibig nang magunitang ito*ygaling sa isang ketongin. 'ang lumiwanag na, nakita niya an gang kanyang Ingkong na nakaupo sa isang sulok. inusundan siya nito ng tingin.'akangiti siyang lumapit ditto at nagpaalam. /#ung dumating si ama, pakisabi ninyong napasok na rin ako sa kolehiyo. "arunong magsalita ng #astila ang aking amo at matuturuan niya ako.1 0inasbasan siya ng matandang hindi umiimik. Dali-daling nanaog si ?uli nang makitang naluluha ang kanyang Ingkong. 'ang malayo-layo na si ?uli, nilingon niya ang tahanang kanyang kinamulatan. 0igla siyang nakadama ng kalungkutan at napahagulgol. Ilang oras nang nakaalis si ?uli. 'akapanungaw si =andang elo at pinanood ang pagdaraan ng mga taong patungo sa bayan upang making ng misa. ahat halos ay may kasamang bata na magara ang kasuotan. a Pilipinas, ang Pasko ay para sa mga bata ayon sa matatanda. 'gunit ang mga bata ay may iba naming palagay marahil sa Pasko. Ito ay kinatatakutan nila. igisingin sila nang maaga, pupunasan at at bibihisan ng pinakamaganda nilang kasuotan. a bawat galaw na makapapaparumi sa kanilang damit ay makatitikim sila ng bulyaw at kurot. Isisimba sila sa misa mayor. a loob ng isang oras ay magtitiis nang gayon na lamang sa init at amoy ng mga taong pawisan dahil siksikan sa loob ng simbahan. Pagkatapos, dadalhin sila sa mga bahay-bahay upang magmano at mamasko. Dito ay kailangan nilang umawit o sumayaw kahit laban sakanilang kalooban. #ung hindi ay kurot ang kanilang tatanggapin. Ang perang napamaskuhan ) sa magulang napupunta. #aya pagkaraan ng Pasko, ang tanging naiiwan sa kanila ay ang bakas ng mga kurot at salit ng sikmura sa labis na pagkain ng mga minatamis sa bawat bahay na puntahan. a may kagulangan na, ang Pasko ay pagdalaw at pagdadala ng handog sa mga kamag-anakan. 'akita ni =andang elo ang pagdaan ng kanyang mga kaibigan. 'aisip niyang wala man lamang siyang naibigay. 'i hindi rin siya binate ng /"aligayang Pasko1 ni ?uli. Dumating ang kanyang mga kamag-anak na da+a-dala ang kanilang mga anak. inalubong sila ni =ndang elo ngunit nagulumihanan ito nang di makapagsalita. inikap niyang bumati ngunit walang tinig na pumulas sa kanyang mga labi. /'apipi siyaN 'apipi naN1 ang sigawan ng ngkakagulong panauhin ni =andang elo.
ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan
?anapin sa kahon ang kahulugan ng mga salitang italisado. gumagalaw nahawakan
milagro lumabas
akala nahipo
mayaman mayabang
$. 'aghihintay ng himala ng 0irhen si ?uli na lulutas sa kanyang problema. %. 'asalat ni ?uli sa kanyang tampipi ang agnos na handog sa kanya ni 0asilio. 6. 'agkamali ang kanyang sapantaha na maghihimala ang 0irhen na di sisikat ang araw. O. ikat na ang araw subalit hindi pa tumitinag sa kanyang higaan si =andang elo. Q. abis na nagtaka si =andang elo nang walang pumulas kahit na isang salita sa kanyang mga labi. Una!ain a, Sagu,in $. Ano-anong mga himala ng 0irhen ang hinihintay ni ?uli4 %. 'agkatotoo ba ang sapantaha ni ?uli4 Paano niya tinanggap ito4 6. Ano ang sinabi ni 0asilio tungkol sa mga bukid ni #abesang =ales4 #ung sila*y kasal na ni ?uli4 0akit ganoon ang kanyang sinabi4 O. Ano ang naisip ni =andang elo habang pinanonood ang mga taong papunta sa simbahan4 Q. a iyong palagay, bakit napipi si =andang elo4 . Ipaliwanag ang pamagat ng kabanata. Pahalagahan ang ga Kaisi$an $. #arapat-dapat bang hangaan si ?uli4 0akit4 %. #ung ikaw si ?uli, aasa ka rin bas a mga himala para malutas ang iyong problema4 0akit4 6. a iyong palagay, paano maipagdiriwang nang wasto ang #apaskuhan4 O. inasabing ang Pasko ay para sa mga bata. 'aniniwala ka ba sa pahayag na ito4 Pangatwiranan ang iyong sagot. Payaanin ang Pag$a$ahalaga $. Imonologo ang mga ginawa ni ?uli mula sa pagkagising niya noong umaga ng araw ng Pasko hanggang sa siya*y magtungo na sa kanyang amo. %. umulat ng komposisyon hinggil sa paksang( /Ang =unay na Diwa ng Pasko.1 6. umawa ng isang dayorama ang klase na nagpapakita ng Paskong Pilipino. Subu)in ang Pag)auna!a A. 0uuin ang kahulugan ng mga salitang italisado. Ayusin ang pagkakasunud-sunod ng mga titik sa loob ng panaklong.
$. Dahil sa pagkabigla sa nangyari, walang pumulas kahit isang salita sa kanyang mga labi4 5basalu6 %. 'asalat ng manggagamot ang bukol niya sa ulo dahil sa pagkahulog sa hagdan. 5$(nahi6 6. 'agkatotoo ang sapantaha niyang kasintahan ng pinsan niya ang lalaking lagi nitong kasabay. 5laa)a6 O. Isang tunay na himala ang panggaling ng sakit na kanser ng kanyang kapatid. 5r(ilag6 Q. ?indi tumitinag ang mga mag-aaral sa pagkakaupo dahil sa pakikinig sa guro. 5il(s)u)i6 0. Isulat ang 7 kung wasto ang diwa ng pangungusap+ )ung ali, palitan ang salitang may salungguhit nang maiwasto ito. Isulat ang sagot sa patlang.
88888 @maasa si ?uli sa tulong ng 0irhen para sa salaping pantubos sa kanyang ama. 88888 ?inagkan ni ?uli ang agnos na handog ni 0abesang Tales. 88888 "arami ang naniniwalang ang Pasko ay araw ng mga bata. 88888 Ayon kay 0asilio, kapag nakasal na sila ni ?uli, hindi na kailangan ng kanyang ama ang mga bukid . 88888 'angatakot ang mga kamag-anak ni =andang elo nang siya*y nabaliw.
Kabana,a 80 Ang ga Pila,( 'ang magising si Huli nang umaga ng araw ng %asko ay madilim pa ang kapaligiran. 3na niyang naisip na naghimala ang "irhen subalit nagkamali siya ng sapantaha. %anatag na ang loob nang ayusin niya ang kanyang tampipi. Lumapit si Huli sa kanyang lolo nagpaalam at humalik ng kamay bago umalis. #atagal nang nakaalis si Huli nang manungaw si Tandang *elo at pinanood ang mga taong papunta sa simbahan. 'agdatingan ang mga kamag-anak ng matanda na kasama ang kani-kaniang mga anak. 'ang babatiin niya ang mga ito biglang nagulumihanan ang matanda. Ano ang nangyari kay Tandang *elo2 "akit nangyari iyon sa kanya2
Ang nangyaring kasawian kay =andang elo ay mabilis na kumalat sa bayan. Ang ilan ay nahabag sa matanda, ang iba*y nagkibit-balikat lamang at walang magsisi sa pangyayaring iyon sapagkat sinuman ay walang kasalanan. Ang alperes o tenyente ng guwardiya sibil4 Ano raw ang kasalanan niya4 #aya lamang daw niya sinamsam ang mga sandata ay utos sa kanya iyon, hindi upang bigyan ng pagkakataon ang mga tulisan upang madukot si #abesang =ales. At di raw niya kasalanan kung di man matagpuan si #abesang =ales. 'agkibit-balikat si Padre >lemente, ang paring tagapangasiwa ng asyenda. Kala siyang kinalaman sa pangyayari, kagagawan daw iyon ng mga tulisan. iya*y tumutupad lamang ng kanyang tungkulin nang siya*y magsumbong laban sa mga armas. Ang sa kanya ay isang pag-iingat lamang sapagkat si #abesang =ales ay tila humahanap ng matutudla ng kanyang baril. Ang pagsasanggalang sa sarili ay hindi masama. Ang usigin ang mga tulisan ay hindi tungkulin ni =alesSiyon ay tungkulin ng mga gurdiya sibil. #ung namalagi si =ales sa kanyang bahay, hindi sana siya nabihag ng mga tulisan. Ang nangyari sa kanya*y parusa ng langit sa sumasalungat sa mg autos ng korporasyon. i ?ermana Pen3hang, ang pinaglilingkuran ni ?uli, ay nasusmaryosep at napaantanda nang matalos ang kasawiang iyon. 'asabi niya ang, /"adalas ipadala sa atin ng Diyos ang gayong parusa sapagkat tayo*y makasalanan o may kamag-anak tayong makasalanan na dapat sanang turuan ng kabanalan, ngunit hindi natin ginagawa.1 Ang tinutukoy ni ?ermana Pen3hang na makasalanang kamag-anak ay si ?uli na ayon sa kanya*y isang dakilang makasalanan. 'agtataka siya na ang isang dalagang maaari nang mag-asawa ay hindi marunong magdasal. 'ag-antanda at nagpasalamat sa Diyos ang manang sa pagkadakip kay #abesang =ales. @pang di umano ay mahango sa kasalanan si ?uli at matuto ng kabaitan na alinsunod sa kura ay dapat taglayin ng bawat babaing #ristiyano. ?indi niya pinadalaw si ?uli sa kanyang lolo. #ailangan dawn ni ?uli ang mag-aral ng pagdarasal, basahin ang maliit na aklat na ipinamamahagi ng mga prayle at gumawa sa bahay hanggang mabayaran ang dalawangdaa*t limangpung piso.
'alaman ni ?ermana Pen3hang na si 0asilio ay lumuwas ng "aynila upang kunin ang kanyang naiipong salapi. =utubusin ni 0asilio si ?uli. Dahil dito, ipinalagay niyang si ?uli ay tuluyang mabubulid sa bangin ng pagkakasala. #ukunin daw si ?uli ng isang demonyong nagbabalat-kayong estudyante. Dahil sa pananalig na maililigtas si ?uli, inihahabiling parati sa dalaga na makikipagkita sa pari sa kumbento. 'agtagumpay ang usapin ng mga prayle. inamantala nila ang pagkabihag kay #abesang =ales ng mga tulisan upang ibigay ang lupain sa humihingi nito na isang taong walang karangalan at kahihiyan. 'ang dumating si #abesang =ales sa sariling tahanan a y natalos niya ang mga kasawaing dumatal sa kanilang buhay. 'aragdagan ito nang tumanggap siya ng utos mula sa hukuman. #ailangang lisanin nila ang kanilang bahay sa loob ng tatlong araw. 'apaupo na lamang siya sa tabi ng kanyang piping ama at hindi nagsalita sa buong maghapon. ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan ?anapin sa loob ng pangungusap ang kahulugan ng sali tang italisado sa pangungusap. $. Ang tinyente ng guwardiya sibil ay gumawa ng paglusob sa mga pinaghihinalaang tulisan. 0unga ng pagsalakay na ito*y lima o anim na tao ang dinakip nila. %. Ayon kay Padre >lemente, tila humahanap ng matutudla si #abesang =ales kaya nang samsamin ang kanyang sandata, wala na siyang mababaril pa. 6. Ang pagsasanggalang sa sarili ay hindi masama pagkat ito*y pagtatanggol lamang sa sariling kaligtasan O. Para sa mga prayle, ang sumasalungat s autos ng korporasyon ay tatanggap ng parusa sa langit habang tumututol siya sa kagustuhan nito. Q. a isip ni ?ermana Pen3hang, i ?uli ay mabubulid sa bangin ng pagkakasala kaya para huwag itong mahulog ditto, kailangang lagi siyang makipagkita sa pari sa kumbento. Una!ain a, Sagu,in $. ino-sino ang dapat sisihin sa pagkabihag ng mga tulisan4 0akit4 %. 0akit dapat silang tawaging mga Pilato4 Ipaliwanag. 6. 0akit itinuturing ni ?ermana Pen3hang si ?uli na isang dakilang makasalanan4 O. 0akit sinabi ni ?ermana Pen3hang na mabubulid sa bangin ng pagkakasala si ?uli sa gagawing pagtubos sa kanya ni 0asilio. Q. #ung ikaw si #abesang =ales, ano ang gagawin mo sa nangyari sa iyong mag-anak4 Pahalagahan ang ga Kaisi$an $. Ano ang dapat mong gawin kung dumarating sa buhay mo ang sunud-sunod na kasa wian o kabiguan4 %. a iyong palagay, ano ang magagawa ng pananampalataya sa katauhan ng isang tao4 Ipaliwanag. 6. Anong karapatan ni #abesang =ales ang nilabag sa aralin4 O. Alin-aling mga kaugalian nating panrelihiyon ang inaakala mong dapat panatilihin4 Alin ang dapat iwaksi4 Payaanin ang Pag$a$ahalaga $. "agpakita ng isang mo3k trial sa hukuman. 'agsasakdal si #abesang =ales sa mga umapi sa kanya. "ga =auhan $. ?ukom %. 'agsasakdal( #abesang =ales 6. "ga akusado( =inyente ng guwardiya sibil, Padre >lemente, ?ermana Pen3hang O. "anananggol %. "agsaliksik kung sino si Pon3io Pilato, ang mga katangian niya at tungkulin sa bayan. Iulat ito sa
klase. Subu)in ang Pag)auna!a A. 0uuin ang kahulugan ng mga salitang italisado. Punan lamang ang patlang ng nawawalang titik sa salita. $. =ungkulin ng bawat tao ang pagsasanggalang sa kanyang karapatan. $ag9 9,a9 9 (l %. #ung hindi tayo mag-iingat sa ating ginagawa, mabubulid tayo sa kasamaan. a 9 9hu 9 9g 6. Ang paglusob ng mga alagad ng batas sa pinagdarausan ng /pot session1 ay nagbunga ng pagkadakip sa mga /drug pusher1. $ag9 9 la 9 9y O. Ang anak na sumasalungat sa payo*t pangaral ng magulang ay di magtatamong-pala. 9 9 u,u 9 9 l Q. #ung magsasanay kang mabuti, matutudla mo ang iyong target. ,a9 9 a 9 9
0. ?anapin sa ?anay 0 ang tinutukoy sa ?anay A. A $. Prayleng tagapangasiwa ng asyenda %. Ayon sa kanya, ang pagsamsam sa mga sandata ay pagsunod lamang sa tungkulin 6. "abubulid siya sa bangin ng pagkakasala O. i ?uli ang itinuturing niyang isa sa mga makasalanang kamag-anak Q. "ga taong nagdadahilan at ayaw =umanggap ng pagkakasala
" a. ?ermana Pen3hang b. ?uli 3. Pilato d. 0asilio e. =enyente ng guwardiya ng sibil F. Padre >lemente g. =andang elo F. #abesang =ales
Kabana,a 1:0 Kayaanan a, Karali,aan
'abihag ng mga tulisan si 0abesang Tales. 'aghugas-kamay sa nangyari ang tinyente ng guwardiya sibil ang parayleng tagapangasiwa ng asyenda at maging si Hermana %en/hang. 1alang umaamin na may kinalaman sila sa mga kasawian ng mag-anak ni 0abesang Tales. Anu-ano ang mga naging kasawian ng mga Tales sa usapin sa korporasyon ng mga prayle2 Ano ang naging pasya ng hukuman2 a bahay ni #abesang =ales nakipanuluyan si imoun. Ito*y nasa pagitan ng an Diego at =iyani. 'agdarahop si #abesang =ales ngunit dala nang lahat ni imoun ang pagkain at ibang kailangan at dalawang kaban ng mga alahas. Ipingmalaki ni imoun ang kanyang rebolber kay #abesang =ales. 'agdatingan ang mga mamimili ng alahas. i #apitan 0asilio, ang anak na si inang at asawa nito, i ?ermana Pen3hang mamimili ng isang singsing na brilyante para sa birhen ng Antipolo. 0inuksan ni imoun ang dalawang maleta ng alahas. "ga alahas na may iba*t ibang uri, ayos, at kasaysayan. 'apatingin si #abesang =ales sa mga alahas ni imoun. 'aisip niyang parang sa tulong ng kayamanang iyon ay tinutudyo siya ni imoun, nilalait ang kanyang kapahamakan. a bisperas pa naman ng araw ng kanyang pag-alis sa bahay niyang iyon isa lamang pinakamaliit sa mga brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos kay ?uli at makapagbigay ng kapanatagan sa matanda na niyang ama. Kala namimili isa man sa mga nagsitawad sa mga luma ang makasaysayang alahas ni imoun.
Inilibas ni imoun ang mga bagong hiyas. Dito namili sina inang at iba pa. iya raw ay namimili rin ng alahas, ani si imoun. =inanong si #abesang =ales kung may may ipabibili. Iminungkahi ni inang ang kuwintas. =inawaran agad ni imoun ng makilalang iyon nga ang kuwintas ng kasintahang nagmongha. imandaang piso. : ipagpalit ng #abesa sa alin mang hiyas na maibigan niya. 'ag-isip si #abesang =ales. Ani ?ermana Pen3hang ay di dapat ipagbili iyon dahil minabuti pa ni ?uli ang paalila kaysa ipagbili iyon. Isinangguni raw muna ni #abesang =ales sa anak ang bagay na iyon. =umango si imoun. 'gunit nang nasa labas na ng bahay ay natanaw ni #abesang =ales ang prayle at ang bagong gumagawa ng lupa. 'angagtawanan pa iyon ng makita si #abesang =ales. =ulad niya ay isang lalaking nakita ang kanyang asawa na kasama ang ibang lalaki at pumasok sa isang silid at nangagtatatwanang inaglahi ang kanyang pagkalalaki. 0umalik ng bahay si #abesang =ales. inabi kay imoun na di niya nakausap ang anak. #inabukasan, wala si #abesang =ales. ayundin ang rebolber ng mag-aalahas-wala sa kaluban at ang naroroon ay isang sulat at kuwintas ni "aria >lara. ?umingi ng paumanhin si #abesang =ales sa pagkakahuha ng baril na kailangan daw niya sa pagsapi niya sa mga tulisan. Pinagbilinan si imoun na mag-ingat sa paglakad sapagkat pagnahulog ang mag-aalahas sa kamay ng mga tulisan ay mapapahamak ito. Ani imoun( sa wakas ay natagpuan ko ang taong aking kailangan( Pangahas ngunit mabuti nga ito-marunong tumupad sa mga pangako. Dinakip ng mga uwardiya ibil si =andang elo. 'atutuwa si imoun. =atlo ang pinatay ni #abesang =ales ng gabing iyon. Ang prayle, ang lalaking gumagawa sa lupa, at ang asawa nito ay nagkaroon ng madugong pagkamatay-putol ang leeg at puno ng lupa ang bibig. a tabi ng bangkay ng babae ay may papel na kinasusulatan ng =ales na isinulat ng daliring isinawsaw sa dugo. ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan Ibigay ang kahulugan ng salitang italisado sa pangungusap. Ayusin lamang ang mga titik sa kahon. $. 0agamat lugmok na sa kahirapan, kinakitaan pa rin si #abesang =ales ng magandang pagtanggap sa panauhin. %. @nti-unting nagdatingan ang mga taong narahuyang tumingin sa mga alahas ni imoun. 6. Ang singsing ni ila ay yari sa lantay na ginto. O.ahat ay napatingin sa mamahaling bato na tila namamalikta. Q. @pang pawiin ang kanilang panggigilalas sa mga batong nakita, binuksan ng mag-aalahas ang sisidlan. Una!ain a, Sagu,in $. Paano ipinakita ni #abesang =ales ang kanyang paggalang sa anak na si ?uli4 %. Ano ang nilalaman ng liham na nakuha ni imoun4 6. Ano ang tunay na layunin ni imoun sa pakikituloy kay #abesang =ales4 Pangatwiranan. O. Ilarawan ang mga hiyas ni imoun. Q. Ipaliwanag ang sumusunod na mga pahayag ni imoun( a. /=aglay ng kahong ito ang buhay at kamatayan, ang lason at lunas.1 b. /a isang dakot ng hiyas na ito ay kaya kong lunurin sa luha ang mga tao sa Pilipinas.1 3. /'atagpuan ko rin ang taong aking hinahanap.1 . Isalaysay ang patayang naganap nang gabing yaon. <. Angkop ba ang pamagat ng kabanata4 0akit4 Pahalagahan ang ga Kaisi$an $. Anong magagandang kaugaliang Pilipino ang ipinamalas sa araling ito4 %. =ama ba na ang ama ang papanagutin sa pagkakasala ng anak4
6. Ano ang gagawin ninyo sa sumusunod na mga sitwasyon4 a. Pinamanahan ka ng iyong lola ng isang tamborin na kwintas na lantay na ginto. #ailangan mo ang pang-tuition. Isasanla mo ba o ipagbibili ang iyong kwintas4 0akit4 b. ?inahanap ang kuya mo ng kanyang kaaway. "alaki ang atraso niya rito. ?indi niya makita ang iyong kuya kaya ang pinghigantihan ni ya ay ang kapatid mong bunso. Ano ang gagawin mo4 3. 'iregaluhan ka ng ate mo ng pulseras na gustung-gusto mo. 'ilambing mo siya nang makita mo ang pulseras noong kasama mo pa naman siya. Para sa iyo, ikaw lamang ang mayroong ganoon. 'ang nakita ito ng isa mong kamg-aral, sinabi niyang magpapabili rin siya ng ganoon. 'atuwa ka dahil nagandahan siya+ nalungkot ka rin dahil may ka sa klase. Ano ang iyong gagawin4 Payaanin ang Pag$a$ahalaga A. $. Pagtalunan sa klase( Dapat ba o hindi dapat ilagay sa sariling kamay ang paniningil sa tao o mga nagkasala sa atin4 %. 0asahing mabuti ang liham ni #abesang =ales kay imoun. Itala ang mga ugali ni #abesang na mahihinuha sa kanyang liham. a tapat ng bawat ugali o katangian, isulat kung kapuri-puri o hindi. 0. "agbigay ng reaksyon tungkol sa ilang bahagi ng kabanata.
0abesang Tales4 Ipinamalas niya ang isang magandang kaugaliang Pilipino. #ahit lugmok na siya sa paghihikahos, malugod niyang tinanggap ang panauhin. #ga taaong-bayan4 ayunin nilang makipagkaibigan kay imoun na balitang malapit sa #apitan-?eneral. Subu)in ang Pag)auna!a A. ?anapin sa kahon ang kahulugan ng mga salitang italisado.
nakalubog di-makapaniwala
naakit tunay
pagkagulat nakabaon
huwad mariwasa
$. 'apawi ang panggigilalas niya sa narinig na kwento nang biglang sumabat ang isang nakikinig. %. ahat ng uwi niyang alahas mula sa audi Arabia ay yari sa lantay nag into. 6. "araming namamalikmata sa malapalasyo niyang bahay. O. #ahit lugmok na sila sa hirap, may dangal pa ri sila. Q. "araming narahuyo sa kakisigan ng binate. 0. #ilalanin kung I': o A': ang tinutukoy sa bawat bilang. Isulat ito sa patlang. 8888888888 $. Ang gusto niya*y 8888888888 %. 8888888888 6. 8888888888 O. 8888888888 Q. 8888888888 . 8888888888 <. 8888888888 ;. 8888888888 C. 8888888888 $G
Kabana,a 110 L(s "a;(s
Tumuloy sa bahay ni 0abesang Tales si *imoun upang magbili at bumili ng alahas. Lutang na lutang ang karalitaan ni 0abesang Tales sa dalang kayamanan ni *imoun. 'atukso ang kabesang nakawin ang rebolber ni *imoun ngunit pinalitan naman niya ito ng kwintas ni #aria ,lara. 'ang gabing yaon tatlo ang patay 5 ang paring tagapangasiwa ng asyenda ang lalaking pinagbigyan ng bukirin ni 0abesang Tales at ang maybahay nito. *a tabi ng bangkay ng babae ay may kapirasong papel na mababasa ang pangalang “Tales$ na isinulat sa dugo. 'atagpuan din ni *imoun ang taong kanyang hinahanap sa katauhan ni Tales. Ang #apitan ?eneral ay nangaso sa 0osoboso. "ay kasama siyang banda ng musiko sapagka*t siya ang pangalawang patrono real ng Pilipinas o kinatawan ng patrono real ng hari. Kalang nabaril na ibon o usa ang #apitan ?eneral. Ibig na sanang pagbihisang- usa ang isang tao. "abuti na raw iyon sapagka*t maawain siya sa hayop. Ang totoo*y natutuwa siya*t di makikita na di siya makatatama ng ibon o usang babarilin. 'agbalik sila sa os 0anos. 'oo*y ika-6$ ng Disyembre. 'aglalaro ng tresilyo sa bahay-aliwan sa os-0anos ang #apitan ?eneral, si Padre ibyla at Padre Irene. alit na galit naman si Padre >amorra. ?indi alam ng huli na kaya nagpapatalo ang dalawang #ura ay sapagka*t nais nilang makalamang sa isa sa pakikipag-usap sa #apitan ukol sa paaralan ng #astilang balak ng kabataan. amantalang nagsusugal ay pinag-aralan at pinasyahan ng #apitan ang mga papeles ng pamamahala na inisa-isa ng kalihim pagpapalit ng tungkulin, pagbibigay ng biyaya, pagpapatapon at iba pa. aka na ang ukol sa paaralan ng #astila. 'aroon si Don >ustodio at isang prayleng Dominiko- si Padre !ernandez. 'agalit si Padre >amorra dahil sa isang sinadyang maling sugal ni Padre Irene na ikinapanalo ng #apitan. Punyales, si #risto na ang makipagsugal sa inyoN ani Padre >amorra at tumayo na. i imoun ang pumalit kay Padre >amorra. iya ay biniro ni Padre Irene na kanyang itaya ang kanyang mga brilyante. Pumayag si imoun. Kala raw namang maitataya ang #ura. Ani imoun( Ako*y babayaran ninyo ng pangako. #ayo Padre ibyla, sa bawat limang bilang ay mangangako na kayo*y di kikilala sa karalitaan, kababaang loob, at pagsunod sa kabutihang asal Hmagmamalabis siya sa maluhong pamumuhay at paggugol, di siya magpapakita ng awa sa mga dukha, at di siya susunod sa mga tuntunin ng kabutihang asal.+ at kayo, Padre Irene, sasabihin lamang ninyo na lilimutin ninyo ang kalinisang ugali, ang awa sa kapuwa, at iba pa. a maliit na hinihingi ko*y kapalit ang aking mga brilyante. At ito Htinapik pa ang #apitan ?eneral, sa limang bilang ay isang ale na limang araw sa piitan Hkarapatan ni imoun na mapabilanggo sa isang tao nang limang araw+ isang pag-papapiit sa limang buwan+ isang utos na pagpapatapon na walang nakasulat na pangalan+ karapatan sa isang madaliang utos na pagpapabaril sa isang taong pipiliin ko at iba pa. a kakaibang kundisyong ito ng pagsusugal ay napalapit sina Don >ustodio , Padre !ernandez at ang "ataas na #awani. Ang huli ay nagtanong kung ano ang mapapala ni imoun sa kanyang mga hiling. Para raw luminis ang bayan at maalis na lahat ang masasamang damo, tugon ni imoun.
Ipinalalagay ng nangakarinig na ang gayong kaisipan ni imoun ay gawa ng pagkaharang sa kanya ng mga tulisan. inabi naman ni imoun na nang pigilan siya ng mga tulisan ay walang kinuha sa kanya kundi ang dalawa niyang rebolber at mga bala. #inumusta pa raw ang ?eneral. "arami raw baril ang tulisan. Anang ?eneral ay ipagbabawal niya ang mga sandata. Ani imoun( ?uwag. Ang mga tulisan ay marangal+ sila ang tanging marangal na kumikita ng ikabubuhay nila. ?alimbawa, pawawalan ba ninyo ako nang di man lang kukunin ang aking mga alahas 4 Ang kasamaan ay wala sa mga tulisan sa bundok nasa mga tulisan sa bayan at siyudad. aya ninyo, ani Padre ibylang nakatawa. aya natin, ganti ni imoun, =ayo nga lamang ay mga di-hayagang tulisan. Ika-$$(6G na. Itinigil ng ?eneral ang laro at parunggitan. "ay kalahating oras pa*t manananghali na marami pa tayong suliraning pag-uusapan. Ipinasiya ng ?eneral na ipagbawal ang armas de salon Hsandatang pampalamuti sa salas. =umutol ang "ataas na #awani. Kala raw bansa sa daigdig na nagbabawal niyon. "anok lang daw ang kayang patayin niyon. aging sinasalungat ang ?eneral ng "ataas na #awani. Kalang nangyari sa pagtutol ng huli. 'agbigay ng payo si imoun. ?uwag ipagbawal ang armas de salon liban sa iisang sukat na kasalukuyang nabibili noon. Ito ang nasunod. unod na pinag-usapan ang suliranin ng paaralan sa =iyani. Ang guro ay humihingi ng bahay paaralan. Ani Padre ibyla( si o3rates ay nagturo sa plasa, si Plato sa ilalim ng mga kahoy at si ?esus ay sa mga bundok. Pilibustero raw ang guro sa =iyani, ayon kay Padre >amorra. Ipinasiya ng ?eneral na pigilin sa pagtuturo ang guro. =umutol ang "ataas na #awani. Anang ?eneral ay di dapat humusay pa sa &spanya ang mga paaralan pa sa Pilipinas. a susunod , dugtong pa nito, lahat ng daraing ay pipigilin sa tungkulin. Ipinayo ni Don >ustodio na gawing paaralan ang sabungan. #ung linggo at pista lang lang daw ginagamit at pinakamaayos na gusali, ang mga sabungan. #ung simpleng araw daw ay nakatiwangwang lamang. Pinutol ng ?eneral ang pagtatalo. Pag-aaralan daw niya. Isinunod ang balak na paaralan ng kabataan ukol sa Kikang #astila. Anim na buwan nang naghihintay ito ng pagpapasiya. =inanong ng ?eneral ang kawani. ang-ayon ang tinanong. Pinuri ang balak ng kabataan. =umutol sa balak si Padre ibyla. Kala raw sa panahon at isang paghamak sa mga Dominiko. Ayon kay imoun ay kahina-hinala ang balak. Iniisip ni Padre Irene na tagapagsalita ng kabataan para sa paaralan na wala nang pag-asa ang paaralan. =utol si imoun. Ipinasyang huwag nang magsalita. Inisa-isa ang kabataang may panukala ng paaralan. i Isagani raw ay mahilig sa pagbabago at pagsulong kaya*t mapanganib. Ipinagtanggol ni Padre !ernandez si Isagani. Ani Padre >amorra, ang binata ay bastos. a bapor daw ay itinulak niya at siya*y itinulak din nito. Ang mayamang si "a3araig na paborito ni Padre Irene ay may taga- tangkilik na isang kondesa kaya*t di ito pinag-usapan. Isinunod si 0asilio. =ubig na tulog daw ito, ayon kay Padre Irene. =ahimik daw at may pinagmulang si Padre ali ang higit na nakaaalam Hngunit wala si Padre ali. =ila raw nakabangga na ito ng mga sibil at may ama itong napatay sa isang paghihimagsik. Itala raw ang pangalan ni 0asilio, utos ng ?eneral. =umutol ang kawani. Ipinagtanggol ang kabataan. =umango sina Padre !ernandez, Padre Irene at Don >ustodio.
"akatulong ka sa iba nang di magdanas ng gayon ding kasawian., tugon ni 0asilio. Ang pagpapaumanhin ay di laging kabaitan, ito*y kasalanan kung nagbibigaay-daan sa pang-aapi. Kalang mang-aalipin kung walang paaalipin. At ipinaalaala ni imoun na sa pag-aaral ni 0asilio ay maaaring danasin nito ang dinanas ni Ibarra. 'agtaka si 0asilio. iya na raw ang inapi ay siya pa ang kamumuhian. ikas sa tao ang mamuhi sa kanyang inaapi, ani imoun. 'guni*t di ko sila pinakikialaman+ pabayaan nila akong makagawa at mabuhay. =ugon ni 0asilio na sinundan ni imoun ng( At magkaanak ng mababait na alipin ang mga damdaming mabuti o masama ay namamana ng anak. #ayo ay walang hangad kundi isang munting tahanan, kaunting kaginhawahan, isang asawa+ isang dakot na bigas+ at iyan ang mithiin ng marami sa Pilipinas, at kung iyan ay ibigay sa inyo, ituturing ninyong kayo*y mapalad na. "agmamadaling araw na. "atapos sabihing di niya pinagbabawalan si 0asilio sa pagbubunyag ng kanyang lihim ay sinabing kung may kailangan si 0asilio ay magsadya lamang ito sa kanyang tanggapan sa &s3olta. 'agpasalamat si 0asilio. 'aiwan si imoun na nag-iisip( Di kaya niya napaniwala si 0asilio sa paghihiganti o may balak itong maghiganti nguni*t naglilihim lamang at nais sarilinin iyon o sadyang wala nang hangad maghiganti. along nagtumining sa loob ni imoun ang matinding nasa na makapaghiganti. ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan Una!ain a, Sagu,in Pahalagahan ang ga Kaisi$an Payaanin ang Pag$a$ahalaga Subu)in ang Pag)auna!a
Kabana,a
'angaso sa "usu-buso ang0apitan-Heneral. Inabaan siya ng isag banda musiko mga prayle kawani at mga kawal kaya kahit isag daga o ibon ay walng nahuli. Dahil sa nabigong pangangaso pinalipas na lamang nito ang oras sa paglalaro ng baraha. Habang naglalaro ng baraha pinagpasyaha ng 0apitan-Heneral ang kahilingan ng guro sa Tiyani paggamit ng armas de salon ang pagtatatag ng Akademya ng 1ikang 0astila at ang pagpapalaya kaya Tandang *elo. "abigat ang loob na pumasok sa paaralan si Pla3ido. 'aluluha ang binata habang naglalakad patungo sa Pamantasan ng anto =omas. Ibig na niyang huminto sa pag-aaral subalit nakiusap ang kanyang ina na magtapos kahit 0a3hiller en Artes. 'asa ikaapat na taon na siya at sayang namanang apat na taong pagtitiis nilang mag-ina. Ang paghahangad niya na magtigil ng pag-aaral ay palaisipan sa kanyang mga kababayang taga =anawan. "asipag si Pla3ido at pinakamatalino sa naturuan ni Padre Balerio roon. Pinakamahusay
rin siya sa atin at sa pakikipagtalo. Itinituring siyang pilibustero ng kanilang kura dahil sa kanyang kabantugan at di paniniwala sa mga payo ni =andang 0asiong "a3unat. ?indi naman siya sugarol, walang kasintahang magyayayang pakasal, masalapi at maiinam ang kanyang kasuotan. adyang palaisipan ang panghihinawa niya sa pag-aaral ang pagkasuklam sa mga aklat. #asama niya sa hugos ng mga mag-aaral na patungo sa kanilang paaralan sa loob ng "aynila sa namomoogan. 'akasuot &uropeo ang mga taga-Ateneo, mabibilis maglakad, maraming dalang aklat at kuwaderno. 'akasuot Pilipino ang mga taga-an Juan d etran at kakaunti ang dala nilang aklat. ?igit silang marami sa bilang. "akikisig ang mga taga-anto =omas sa kanilang kasuotan at sa halip na aklat, baston ang kanilang dala-dala. Kalang kasigla-kasigla ang mga mag-aaral na Pilipino. Kala man lamang awitan, biruan o kantiyawan. Ang tanging nagbibigay-sigla sa kanila ay ang makukulay nilang kasuotan. Karing nag-iisip sila habang naglalakad kaya kahit sinong makakita sa kanila ay iisiping wala silang maningning na hinaharap. a maliliit na bata lamang nakikita ang pag-aaway at biruan. Ang malalaki na ay pormal na naglalakad tulad ng mga estudyanteng Aleman. 'agulat pa si Pla3ido nang makapasok na siya sa to.Domingo nang siya y tapikin ni Juanito Pelaez sa balikat. i Pelaez ay mahangin at paborito ng mga guro. Anak ng mestisong #astila. "ayaman. "ay pagkakuba. "apagbiro siya ng masama at pagkatapos ay magkakanlong sa likod ng iba. ’
#inumusta ni Juanito ang bakasyon ni Pla3ido. Pagkatapos ay ibinalita ang pagbabakasyon niya sa =iyani, kasama si Padre >amorra. 'angharana raw sila ng magagandang babae. Kala raw bahay na hindi nila napanhik. 0umulong siya kay Pla3ido pagkatapos bumulalas ng tawa. MKala siyang magagawa,M ang wika ni Juanito nang waring hindi naniniwala si Pla3ido sa ibinulong niya rito. Ma isang utos ng pamahalaan, =anga raw si 0asilio sa pagkakaroon ng katipang tulad ni ?uli. Pero susuko rin daw si ?uli kay Padre >amorra. 'agtanong ng leksyon si Palaez kay Penitente sapagkat noon lamang papasok ang kuba. aging walang pasok noong nakaraang mga araw. "ay kaarawan ng guro, may pista ng santo, mayroong umambon. Ang leksyon daw nila ay ukol sa mga salamin. 'iyaya ni Pelaez si Penitente na maglakwatsa. =umutol si Pla3ido. 'agpatuloy sila ng paglalakad. "ay naalala si Pelaez , nanghingi ng abuloy para sa monumento ng isang paring Dominiko. 'agbigay si Pla3ido para magtigil na si Pelaez at alam din ng 0atangueno na nakatutulong ang gayong mga abuloy sa pagpasa ng estudyante. "alapit na sila sa @nibersidad. 'aroon si Isagani na nakikipagtalo ukol sa aralin. Ang ibang estudyante ay tumitingin sa magagandang dalagang nagsisimba. 'amutla at namula sa lugod si Isagani nang magkulasan ang mga mag-aaral at makatingin sa isang bagong dating na i3toria o karuwahe. 'akita niya si Paulita omez, ang kanyang katipan, na kasama si Donya Bi3torina. i Donya Bi3torina ay ngumiti kay Juanito Pelaez. i =adeo na kaya lamang pumasok sa paaralan ay upang alamin kung may pasok at kung mayroon ay aalis at magdadahilang maysakit ngunit nakapapasa, sa anong himala ay napasunod kay Paulita sa simbahan. 'agpasukan na sa paaralan ang mga estudyante. 'gunit may tumawag kay Pla3ido. Pinalagda si Pla3ido sa kasulatang tutol sa balak na pag-paaral kay "a3araig. ?indi lumagda si Pla3ido. Kalang siyang panahong basahin ang kasulatan. 'alaala niya ang isang amain na nawalan ng mga pag-aari nang lumagda sa isang kasulatang di binasa. 'gunit sa matagal na pagpipilitan ay nahuli sa klase si Pla3ido Penitente. Pumasok parin si Pla3ido. ?indi lang patiyad. Pinatunog pa ang takong ng sapatos. Inakala niyang ang pagkakahuli niya ay pagkakataon na upang siya y mapuna at makilala ’
ng kanyang guro. ila y may mahigit na $QG sa klase. At siya nga y napuna ng guro na lihim na nagbanta, M0astos magbabayad ka sa akinM. ’
’
ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan Una!ain a, Sagu,in Pahalagahan ang ga Kaisi$an Payaanin ang Pag$a$ahalaga Subu)in ang Pag)auna!a
Kabana,a
Ipinagtataka ng marami ang panghihinawa ni %la/ido sa pag-aaral gayong siya’y nasa ik aapat na taon na. #atalino naman siya mapera walang bisyo at walang nililigawan. "akit nga baa yaw na niyang mag-aral2 'ahuli siya sa pagpasok at talagang nagpapansin sa guro. "akit siya nahuli2 "akit ibig niyang mapansin ng guro ang kanyang pagdating2 Isang silid na taluhaba ang silid ng klase. Ang upuan ay parang hagdan na tatlong baytang at nakapaligid sa 6 panig ng silid. a isang dulo ng silid ay ang hapag ng guro na sa likod ay ang pisarang may nakasulat na BiaN na naroon mula pa nang unang araw ng pasukan sa taong iyon. Kalang palamuti ano man ang mga dingding na bato. "ay mga kasangkapan sa pisika nguni*t ito ay nakasusi sa isang aparador na may salamin at kung gamitin man ay ipinakikita lamang sa klase mula sa malayo tulad ng antisimo ng Pare. Iyon ay ipinakikita lamang sa mga dayuhan upang di masabi ng mga ito na nahuhuli ang @= sa ibang bansa sa kahusayan sa pagtuturo at kaya lamang di natututo ang mga Pilipino ay dahil katutubo ang walang-katalinuhan. Ang guro, si Padre "illon ay isang batang Dominikong napabantog sa pilosopiya sa #olehiyo ng an Juan de etran. Iyon ang una niyang pagtuturo ng pisika. @nang tinanong sa klase ang isang antukin. Parang ponograpo itong tumugon ng isang isinaulong leksiyon na ukol sa salamin, bahagi nito, kauriang bubog o kalaing. Pinatigil ng guro ang estudyante. Pinilosopiya ang musika. #ung kalaing, metal at bubog daw ang salamin ano raw uri ang kahoy na may makintab na barnis o marmol na binuling maigi4 Di tinugon ng estudyante ang tanong. Ipinagpatuloy ang isinaulong aralin na parang plakang natigil at muling pinaandar sa ponograpo. Pinatigil uli ang estudyante, muling tinanong sa sampay bakod na kastila. 0inulungan ito ni Pelaez. "ali ang idinikta. inunod nito. 'atawa pati ang guro matapos insultuhin ang estudyante. 0inigyan uli ng tanong sa bahagi ng salamin. #ung ano ang ibabaw ay siyang salamin, bale wala ang harapan+ ang mahalaga*y ang nasa likuran. Di ba4 'alito ang estudyante. ahat ay sumesenyas na sumang-ayon na siya at nadiktahan siya ni Pelaez nang >on3edo, Padre, Hsang-ayon Padre. Iyon ang itinugon ng estudyante. =anong uli ng prayle( #ung katkatin ang asoge sa likod at palitan ng bibingka, ano mayroon4 0ulong
ni
Pelaez(
0ibingkaN
=inawag ng propesor si Pelaez. =umayo ang tinawag. 'apabubulong ito kay Pla3ido. a katatapak sa paa ni Penitente ay napasigaw sa sakit ang tagadikta. iya ang tinatanong ng propesor matapos
na siya*y murahin at taguring espiritu sastre. inasabi ng aklat na ang mga salaming kalaing ay binubuo ng tanso o ng iba pang kalaing, totoo o hindi4 tanong ng guro. anyan
ang
sabi
ng
aklat,
Padre,
tugon
ni
Pla3ido.
Ang salaming bubog ay binubuo ng isang patag na bubog na ang magkabilang mukha ay pinakintab ng maigi at ang isang mukha ay kinulapuan ng tinggang puti, tama4 Iyan
ang
Ang
tinggang
abi
sabi puti po
ng ba
aklat,Padre4 ay
ng
kalaing4 aklat.
&rgo Hsamakatuwid, ang salaming bubog na may merkuryo, isang kalaing, ay salaming bubogkalaing. Paano mo maipaliliwanag, espiritu sastre4 'alito si Pla3ido. Inulan ng mura si Pla3ido. 'agtawanan ang klase. Itinanong ang pangalan ni Pla3ido. 'apalatak na patuya ang kura. Anito( Pla3ido Penitente lalong angkop ang Pla3ido suplado. alapatan kita ng peniten3ia. ?inanap sa mahabang talaan ang pangalan ni Pla3ido. A labinlimang paglibanN Isa lang at aalisin ka na sa klase. 'apatindig si Pla3ido. Aapat daw ang liban niya at ikalima ang pagkahuli niya. ?imig intsik na nanuya ang guro. 0ihira akong bumasa ng talaan kaya*t sa bawat isang huli ay limang liban ang inilalagay ko. "akaikatlo kitang nahuli kaya*t labinlima. #ung ang limang liban mong inamin ang susundin ko, may utang ka pang $G. At bibigyan kita ng masamang marka sa masamang sagot mo ngayon. 'gunit Padre, hindi dapat na ang isang wala sa klase ay makabigkas ng mali sa aralin, tanong ni Pla3ido. MA... pilosopong metapisikoN ?indi mo ba alam na maaaring ang lumiban sa klaseng iyon, saan man siya naroon, ay di rin nakaalam ng aralin4 PilisopastroNM panunuya pa ng Pari. 'agpanting ang tainga ni Pla3ido. =ama na, Padre. "aaring markahan ninyo ako nang ano mang marka nguni*t wala kayong karapatang umaglahi sa akinN Inyo na ang inyong klaseN At ang estudyante ay umalis nang walang paalam . 'atigagal ang klase. Di nila akalaing magawa i yon ni Pla3ido. 'agsermon ang pari. 'agsuwail daw si Pla3ido sa mga tumataguyod sa paaralan ng kastila. 'agmura si Padre "illon hanggang sa tumugtog ang kampanilya. 'aglabasan ang may %6O na estudyanteng di pumapasok nang walang nalaman at lumabas nang sa gayon ding kalagayan. ga Tul(ng sa Pag-aaral Pala!a)in ang Talasali,aan Una!ain a, Sagu,in Pahalagahan ang ga Kaisi$an Payaanin ang Pag$a$ahalaga Subu)in ang Pag)auna!a
Kabana,a
'atupad ang hangarin ni %la/idong huminto na sa pag-aaral. #ahinahon siya at matiisin tulad ng isinasaad ng kanyang pangalan. 'gunit nang araw na iyon hindi na siya nakatiis sa paghamak at pangungutya ni %adre #illon. Itinapon ni %la/ido an gang kanyang mga aklat. Ipinamukha niya sa guro na wala itong karapatang siya ay hamakin. %agkatapos lumabas siya ng silid nang walang paalam. Lahat ay nabigla. 'oon lamang
sila nakasaksi ng gayong pagtatanggol sa karangalan6
"alaki ang bahay na tinitirahan ng estudyanteng si "akaraig. "aluwag ang bahay na ito at puro binata ang nakatira na pawang nangangasera. Iba-iba ang kanilang edad at pag-uugali. i "akaraig ay isang mayamang mag-aaral ng abogasya at pinuno ng kilusan ukol sa isyu sa Akademya ng wikang kastila. Ang pangunahing estudyante na sina Isagani, andoal, Pe3son at Pelaez ay inimbitahan ni "akaraig upang pag-usapan ang kanilang pakay. "ananalig sina Isagani at andoal na pagbibigyan hiling, samantalang nag-aalinlangan si Pe3son. i andoal ay larawan ng mga kastilang may malasakit at pagpapahalaga sa mga Pilipino. "ay dalang magandang balita si "akaraig. Ibinalita nila na si Padre Irene ay ang nagtatanggol sa kanila laban sa mga sumalungat sa kanilang adhikain. #ailangan ng grupo ang pagkiling ni Don >ustodio, isa sa mga kataas-taasang lipon ng paaralan sa kanilang panig. Dalawang paraan ang kanilang naisipupang pumanig sa kanila si Don >ustodio, si . Pasta isang manananggol at si Pepay na isang mananayaw na matalik na kaibigan ni Don >ustodio. 'apagkaisahan ng lahat na piliin ang manananggol upang maging marangal ang kapamaraanan.
Kabana,a <= Si Gin((ng Pas,a
'asa kamay na ni Don ,utudio ang usapin ng mga mag-aaral. Tiyak na sasangguni ang Don kay Ginoong %asta. 0ailangang mapakiling ng kabataan si Ginoong %asta. *i Isagani ang lalapit sa abogadong ito sapagkat naging kamag-aral siya ni %adre )lorentino ang amain ni Isagani. #agtagumpay kaya si Isagani sa kanyang lakad. Isa sa pinakatanyag na abogado sa "aynila si inoong Pasta. a dami ng kliyentei inoong Pasta ay isang bantog na manananggol. inadya ito ni Isagani upang pakiusapan na kung maari ay mamagitan ng sang-ayon sa kanila kung sakaling sumangguni si Don >ustodio. 'gunit nabigo siya dahil nagpa, matagal-tagal ding naghintay si Isagani sa tanggapan bago siya natawag. ?indi tumayo ang abogado ni nag-alok na paupuin si Isagani. =umingin lang nang palihim sa mga paa ng binata at nagpatuloy sa pagsusulat. inamantala ni Isagani ang pagkakataong ito upang masdan at kilatisin si inoong Pasta. "ay katandaan na ito, puti na ang buhok at upaw hanggang tuktok. imangot ang matanda at matigas ang mukha. a wakas, natapos din ang pagsusulat ng abogado, 'ang mapagsino ang binate, humingi ng paumanhin sa di pagkakapaupo rito. #apagkuwa*y kinumusta si Padre !lorentino. 'abuhayan ng loob si Isagani at nagmaang-maangan pa. 'ang banggitin ng binate ang mga prayle, Bi3e-Re3tor at #apitan-?eneral, gayon din ang mga panukala, nangulimlim ang mukha ni inoong Pasta. 'asabi
niyang, /Ito*y lupain ng mga panukala. ige, magpatuloy kayo.1 ?iniling ni Isagani na mamagitan nang sang-ayon sa kanila si inoong Pasta sakaling siya ay sangguniin ni Don >ustudio. 0uo na ang loob ni inoong Pasta ang huwag makialam sa usapin ng mga estudyante. Dinala niya kung saan-saan ang usapan upang lituhin si Isagani. umamit siya ng matatayog na pangungusap pagtukoy sa mga batas. Dahil sa napakarami ng kanyang mga sinaabi, siya mismo ay nalito. /Isa ako sa mga umiibig sa sariling bayan at hinahangad ko ang kaniyang pagsulong ngunit hindi gayon kadali ang sumuong sa mga usapin. #ailangan kong mag-ingat sapagkat marami akong ariariang dapat ingatan. "agiging isang pagsuongS1 /Kala po kaming hangad na ilagay kayo sa kagipitin. a mga nabasa ko tungkol sa mga nabasa ko tungkol sa mga kautusan ng hari, ng mga batas, iisa ang adhikain naming ng pamahalaan. a paraan lamang kami nagkakaiba.1 /#ahanga-hanga ang tumulong sa pamahalaan kung ang iyong pagtulong ay sa pamamagitan ng pangangayupapa at pagsunod sa kaniyang mga kapasiyahan. Ang pagsalungat sa kaniyang mga panukala kahit mabuti pa ito kaysa nanggagaling sa pamahalaan ay makasisira sa kaniyang katatagan,1 paliwanag ni inoong Pasta. /Ang batayang katarungan at katuwiran ay siyang matibay, hindi ang batayang lakas ng pamahalaan sa nasasakupan. Ito ang pinakamahinang batayan sapagkat wala sa kanila kundi nasa nasasakop kung kikilanin ang kanilang kapangyarihan o hindi,1 maagapsi ya ang abogado na huwag nana tugon ni Isagani. Diyata*t ang isang ito ay makikipagtlo sa kaya+ siya si inoong Pasta4 /Ang maipapayo ko*y pabayaang gumawa ang pamahalaan,1 ang sagot ni inoong Pasta kay Isagani. /Itinagtag ang pamahalaan para sa kapakanannng bayan. #ailangang umayon sa hinihingi ng mamamayan, na siyang higit sa lahat ay nakaaalam kung ano ang kanilang kailangan.1 /"ga bihasa at may mataas na pinag-aralan ang humahawak sa pamahalaan.1 /apagkat sila*y mga tao, may posibilidad na sila*y magkamali. #aya di dapat isaisantabi ang mga kuru-kuro at palagay ng iba,1 katwiran ni Isagani. /ahat naman ay ipinagkaloob ng pamahalaan kaya dapat itong pagkatiwalaan.1 "ay kasabihan sa #astila na ang hindi umiiyak ay walang gatas, ang hindi umiiyak ay walang gatas, ang hindi humihingi ay hindi pagkakalooban.1 =aliwas iyan, / ang sagot ng abogado. /#ahit hindi natin hinihiling ay ipinagkakaloob sa atin. #aya para sa pamahalaan, ang paghingi ay isangkialam dahil maselan ang usapan. "arami na si yang pagaari kaya*t kailangang kumilos nang ayon sa batas. Ang ganting katwir pagpapamukha sa kanila na sila*y nagkukulang sa tungkulin.1 /Ipagpatawad ninyo,1namumuhing tugon ni Isagani, /kapag ang bayan ay humihingi nang mahusay
at mabuti naman ang hinihingi, dapat matuwa ang pamahalaan sapagkat ang ibig sabihin ay ituturing silang ina. Ang anak ay sa ina humihingi at hindi sa ina-inahan. #ung ang mga prayle ay dasal nang dasal at hingi nang hingi sa Diyos at kayo naman ay hingi nang hingi sa hukuman hindi naman nagdaramdam ang Diyos ni ang hukuman. alabas na maniniil ang pamahalaan kung ipagkait niya ang hinihiling upang masabi lamang na siya*y malakas. Ang baying galit sa pamahalaan ay walang ibang hihilingin kundi magbitiw sa tungkulin ang mga namamahalaN1 'apapailing ang abogado sa tinuran ni Isagani. /"apanganib ang sinasabi mo, binate. ?ayaan na ninyo sa pamahalaan ang mga bagay na iyan. "arunong kayo ng wikang #astila gayong kayo*y hindi #astila. #ung gusto ng iba na matuto ng wikang iyan tulad ninyo, gawin nila ang ginawa ninyong pagsusunog ng kilay at magpakapanot ding tulad ko.'aging alila ako ng mga prayle na habang hinahalo ng kaliwa kong kamay ang kanilang tsokolate, hawak naman ang kanan ko ang aking aklat. 'atuto naman ako kahit walang guro, walang akademya o permiso ng pamahalaan. ino mang nais matuto ay matututo.1 /Ilan na sa mga nais matuto ang naging tulad ninyo4 Isa sa isang angaw o higit paN1 0akit hahangarin pang humigit4 Ang dami nang abogado na karamiha*y mga tagasulat lamang. "arami na ring do3torN ila mismo ay nag-aaway-away na rin sa pag-aagawan ng mga pasyente. Ang kailangan ng bayan ay mga manggagawa, mga magsasaka.1 =otoong marami nang abogado*t doktor, ngunit hindi napakarami sapagkat may mga bayan na wala pa rin nito. At kung sakali mang marami ay mahinang klase naman. ?indi mapipigil sa pag-aaral ang kabataan. Kala naming ibang mapagpipiliang kurso kundi ang dalawang iyan. 0akit hindi pagbutihin ang pagtuturo ng abogasya at naman4 ayunman, kung ibig na maging lupain ito ng mga magsasaka, hindi makasasama kung sila*y mag-aaral upang mapawasto ang kanilang kabuhayan at maging mulat sa mga bagayme na hanggang ngayo*y hindi pa nila batid. /0ahN mga pangarap,1 ang piksi ng abogado. /Isa iyang kahibangan. ?indi kailangan ang retorika para maging mabuting magsasaka. 0ibigyan ko kayo ng payo.1 =umindig si inoong Pasta at magiliw na inakbayan no Isagani. /'ag-aaral kayo ng medisina4 "agtapos kayo, mag-asawa ng isang mayaman at madasaling dalaga. Atupagin ninyo ang panggagamot, hindi ang pakikialam sa mga bagay na may kinalaman sa bayan. #ung ang iba*y nagsisimba at nangungumpisal, magsimba rin kayo*t mangumpisal. "anggagamot kayo, sumingil nang mahal ngunit huwag pagagalingin ni palulubhain ang inyong pasyente. "akikita ninyo, pag kayo*y nagkaroon ng ubang tulad nito, pasasalamatan ninyo ako,1 sabay himas sa maputi niyang buhok at buong lungkot na ngumiti. /#apag ako*y nagkaroon ng ubang tulad niyan,1 ang malungkot ding tugon ni Isagani, /at inilingon ko ang aking paningin sa nakaraan at wala akong nakitang nagawa para sa iba at sa baying sa aki*y nagkupkop, kundi para sa aking sarili lamang, bawat uban ay magsisilbing tinik sa akin. ?indi koi to maipagkakapuri, bagkus aking ikahihiya.1 Pagkawika nito*y magalang na yumukod at umalis. 'atigilan ang abogado at pagkuwa*y umupong bubulung-bulong. /#aawa-awang binataN Ang mga sinabi niya*y minsan ding sumagi sa aking isip. ino ang hindi maghahangad na makapagsabing Tang buhay ko*y iniukol ko sa aking bayan, sa kapakanan ng lahatN 'gunit hindi kabuhayan iyanN Iyan ay mga putong laurel na tumatabing sa mga uod at tinik. ?indi karangalan iyanN ?indi iyan makapagbibigay ng pagkain ni makapagpapanalo ng usapin. 0awat bansa ay may kani-kaniyang panahon, sakit at ugali ng ibang bansa.
