Dkdz Ced Raporu

TPAO Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı

bp

BP Exploration Turkey BV Ankara, Türkiye

Türkiye Doğu Karadeniz Arama Sondaj Projesi Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi (ÇSED)

HALKLA İSTİŞARE TASLAK RAPORU

ENSR International Danışmanlık ve Mühendislik Ltd. Şti. Katip Çelebi Sokak No:2/9 Çankaya 06690 Ankara TÜRKİYE Tel: +90-312-428-3667 Fax: +90-312-428-3668 RSKENSR Group Spring Lodge 172 Chester Road Helsby, Cheshire WA6 0AR İngiltere Tel: +44 (0) 1928 726006 Fax: +44 (0) 1928 725633

Mart 2005 ENSR Rapor No: TR-R076-01-01

Türkiye Doğu Karadeniz Arama Sondaj Projesi ÇSED Raporu

İÇİNDEKİLER Sayfa No.

KISALTMALAR .................................................................................................................... XV YÖNETİCİ ÖZETİ..................................................................................................................... 1 1 GİRİŞ..................................................................................................................................1-1 1.1

Projenin Geçmişi ......................................................................................................1-1

1.2

ÇSED’in Amaç ve Kapsamı......................................................................................1-1

2 YASAL GEREKLİLİKLER .................................................................................................2-2 2.1

İlgili Türk Yönetmelikleri ve Uluslararası Sözleşmeler..............................................2-3 2.1.1 Kıyı Faaliyetleri için Yasal Çerçeve ................................................................2-3 2.1.2 Açıkdeniz Faaliyetleri için Yasal Çerçeve .......................................................2-4

2.2

BP’nin Çevresel Kriterleri .........................................................................................2-5

3 PROJE TANIMI..................................................................................................................3-1 3.1

Giriş..........................................................................................................................3-1

3.2

Sondaj Gemisinin Sefere Çıkarılması ......................................................................3-2

3.3

Sondaj Gemisi..........................................................................................................3-2 3.3.1 Sondaj Gemisinde İşletme Sistemleri .............................................................3-3 3.3.1.1 Sondaj............................................................................................3-3 3.3.1.2 Kuyu Kontrol Ekipmanı...................................................................3-4 3.3.1.3 Çamur İşleme Sistemleri ................................................................3-4 3.3.1.4 Katı Maddelerin Kontrolu Sistemi...................................................3-5 3.3.1.5 Çimento İşleme Sistemi .................................................................3-7 3.3.1.6 Malzemenin Depolanması..............................................................3-7 3.3.2 Sondaj Gemisinin Hizmet Sistemleri...............................................................3-7 3.3.2.1 Dinamik Konumlama ......................................................................3-7 3.3.2.2 Balast .............................................................................................3-8 3.3.2.3 Güç Üretimi ....................................................................................3-8 3.3.2.4 Su Drenaj Sistemi ..........................................................................3-9 3.3.2.5 Evsel Atıksu, Kirli Su ve Mutfak Atıkları .......................................3-10 3.3.2.6 Tuz Giderme (Desalinizasyon) Ünitesi .........................................3-10 3.3.2.7 Servis Suyu..................................................................................3-11 3.3.2.8 Acil Durum Yangın Söndürme Sistemi .........................................3-11 3.3.2.9 Ozon Tüketen Maddeler...............................................................3-12 3.3.2.10 Katı Atık Yönetimi.........................................................................3-12

3.4

Sondaj ....................................................................................................................3-12 3.4.1 Giriş ..............................................................................................................3-12

ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

ii

Mart, 2005


3.4.2 Sondaj Programına Temel Alınanlar.............................................................3-12 3.4.3 Önerilen Sondaj ve Muhafaza Borusu Yerleştirme Programı .......................3-13 3.4.4 Sondaj Sıvıları ..............................................................................................3-14 3.4.4.1 Giriş..............................................................................................3-14 3.4.5 Sondaj Kesintileri..........................................................................................3-15 3.4.6 Özel Durumda Kullanılacak Sondaj Sıvısı (SBM) .........................................3-18 3.4.7 Çimento ........................................................................................................3-18 3.4.8 Kuyunun Test Edilmesi .................................................................................3-19 3.4.8.1 Katmanların Değerlendirilmesi Programı .....................................3-19 3.4.8.2 Kuyu Üretim Testi.........................................................................3-20 3.4.9 Kuyunun Askıya Alınması ve Terkedilmesi...................................................3-20 3.5

Sondaj Gemisinin Sahadan Ayrılması....................................................................3-21

3.6

Sondaj Süreci Tehlikeleri........................................................................................3-21 3.6.1 Genel Bakış ..................................................................................................3-21 3.6.2 Sığ Formasyon Gazı Tehlikeleri ...................................................................3-21 3.6.3 Derin Formasyonlarda Karşılaşılabilecek Tehlikeler .....................................3-22

3.7

Kıyıda Gerçekleştirilecek Çalışmalar......................................................................3-24 3.7.1 Liman Tesisleri .............................................................................................3-24 3.7.1.1 Trabzon Limanının Çevresel Açıdan Denetimi.............................3-26 3.7.1.2 Trabzon Limanı için Önerilen İyileştirme ve Faaliyetler ................3-26 3.7.2 Havalimanı Olanakları ..................................................................................3-27

4 EMİSYONLAR, DEŞARJLAR VE ATIKLARIN ENVANTERİ ...........................................4-1 4.1

Giriş..........................................................................................................................4-1

4.2

Hava Emisyon Envanteri ..........................................................................................4-1 4.2.1 Giriş ................................................................................................................4-1 4.2.2 Baz Alınan Varsayımlar ..................................................................................4-2 4.2.3 Emisyon Hesaplamaları..................................................................................4-3

4.3

Atık Su Deşarj Envanteri ..........................................................................................4-4 4.3.1 Giriş ................................................................................................................4-4 4.3.2 Sondaj Çamurları ve Kesintileri ......................................................................4-5 4.3.3 Çimento Deşarjı..............................................................................................4-7 4.3.4 Kuyu Test Deşarjları .......................................................................................4-8 4.3.5 BOP Kontrol Sıvısı..........................................................................................4-9 4.3.6 Drenaj Suları...................................................................................................4-9 4.3.7 Balast Suyu ..................................................................................................4-10 4.3.8 Evsel Özellikteki Atık Sular ...........................................................................4-10

4.4

Karada Atık Uzaklaştırma Envantari .....................................................................4-11 4.4.1 Giriş ..............................................................................................................4-11 4.4.2 Oluşturulacak Atıklara İlişkin Tahmini Hesaplar............................................4-11

5 FİZİKSEL, KİMYASAL VE BİYOLOJİK ÇEVRE ÖZELLİKLERİ ......................................5-1 5.1

Giriş..........................................................................................................................5-1

5.2

Çevrenin Fiziksel Özellikleri .....................................................................................5-4


iii

Mart, 2005


5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4

Karadeniz’in Jeolojik Oluşumu........................................................................5-4 Karadeniz’in Morfometrisi ...............................................................................5-5 Bölgenin Genel Topografyası .........................................................................5-6 İklim ve Meteoroloji .........................................................................................5-6 5.2.4.1 Sıcaklık ..........................................................................................5-7 5.2.4.2 Yağış..............................................................................................5-9 5.2.4.3 Sis, Bağıl Nem ve Buharlaşma ......................................................5-9 5.2.4.4 Deniz Üzerinde Görüş Uzaklığı....................................................5-13 5.2.4.5 Deniz Rüzgârları ..........................................................................5-13 5.2.5 Oşinografi .....................................................................................................5-16 5.2.5.1 Batimetri ve Hidroloji ....................................................................5-16 5.2.5.2 Deniz Dibi Çökeltileri ....................................................................5-19 5.2.5.3 Akıntılar........................................................................................5-19 5.2.5.4 Dalgalar........................................................................................5-24 5.3

Çevrenin Kimyası ...................................................................................................5-25 5.3.1 Çökelti Kimyası.............................................................................................5-25 5.3.1.1 Hidrokarbonlar .............................................................................5-25 5.3.1.2 Ağır Metal ve Eser Metal Yoğunlukları .........................................5-27 5.3.2 Hidrokimya....................................................................................................5-30 5.3.2.1 Hidrografik Profiller.......................................................................5-30 5.3.2.2 Besin Maddeleri ile Suda Asılı Katılar ..........................................5-33 5.3.2.3 Hidrokarbonlar .............................................................................5-34 5.3.2.4 Ağır ve Eser Metallerin Yoğunlukları ............................................5-35

5.4

Biyolojik Çevre .......................................................................................................5-35 5.4.1 Bentik Topluluklar .........................................................................................5-35 5.4.1.1 Makrofauna ..................................................................................5-35 5.4.1.2 Meiofauna ....................................................................................5-36 5.4.1.3 Karadeniz Bentosları....................................................................5-37 5.4.2 Plankton Toplulukları ....................................................................................5-38 5.4.2.1 Fitoplankton .................................................................................5-38 5.4.2.2 Zooplankton .................................................................................5-42 5.4.3 İhtiyofauna ....................................................................................................5-46 5.4.4 Deniz Memelileri ...........................................................................................5-53 5.4.5 Kuşlar ...........................................................................................................5-55 5.4.5.1 Göç Yolları ...................................................................................5-56 5.4.5.2 Önemli Kuş ve Sulak Alanları.......................................................5-56

6 SOSYO-EKONOMİK ÇEVRE ............................................................................................6-1 6.1

Çalışmanın Hedefleri................................................................................................6-1

6.2

Veri Kaynakları.........................................................................................................6-1

6.3

Yaklaşım ..................................................................................................................6-2

6.4

Ulusal Bağlam ..........................................................................................................6-3 6.4.1 Coğrafik, Politik ve Makroekonomik Bağlam...................................................6-3 6.4.2 Nüfus ..............................................................................................................6-4


iv

Mart, 2005


6.4.3 Ekonomi..........................................................................................................6-4 6.4.3.1 Gayri Safi Milli Hasıla .....................................................................6-5 6.4.3.2 Enflasyon .......................................................................................6-5 6.4.3.3 İşsizlik ............................................................................................6-5 6.4.4 Ekonomi ve Altyapı.........................................................................................6-5 6.4.5 Maden ve Enerji Kaynakları............................................................................6-5 6.4.6 Telekomünikasyon..........................................................................................6-6 6.4.7 Turizm.............................................................................................................6-6 6.4.8 Tekstil .............................................................................................................6-6 6.4.9 Dil, Etnik Yapı, Din ve Eğitim ..........................................................................6-6 6.5

Çalışma Alanı...........................................................................................................6-7 6.5.1 Trabzon Limanı...............................................................................................6-7 6.5.2 Trabzon İli.....................................................................................................6-12

6.6

Trabzon İli’nin Sosyal İncelemesi ...........................................................................6-12 6.6.1 Demografik ve Aile Yapısı ............................................................................6-12 6.6.1.1 Nüfus............................................................................................6-12 6.6.1.2 Demografik ve Aile Yapısı İçin Ek Bilgi ........................................6-13 6.6.2 Geçim Kaynakları .........................................................................................6-14 6.6.2.1 İstihdam .......................................................................................6-14 6.6.2.2 Geçim Kaynaklarına İlişkin Ek Bilgi ..............................................6-15 6.6.3 Hizmetler ve Altyapı......................................................................................6-15 6.6.3.1 Eğitim ...........................................................................................6-15 6.6.3.2 Sağlık ...........................................................................................6-16 6.6.3.3 Ulaşım..........................................................................................6-18 6.6.3.4 Elektrik .........................................................................................6-20 6.6.3.5 Telekomünikasyon .......................................................................6-20 6.6.3.6 Su Temini.....................................................................................6-21 6.6.3.7 Kanalizasyon ve Atık Yönetimi.....................................................6-21 6.6.3.8 Temel Bilgi Kaynakları .................................................................6-22

6.7

Trabzon İli’nin Ekonomik İncelemesi ......................................................................6-22 6.7.1 Ulusal Hesaplar Sistemi, Kamu Finansmanı ve DışTicaret...........................6-22 6.7.2 Enflasyon......................................................................................................6-26 6.7.3 Tarım ............................................................................................................6-27 6.7.4 Balıkçılık .......................................................................................................6-29 6.7.4.1 Giriş..............................................................................................6-29 6.7.4.2 Deniz Balıkçılığı ...........................................................................6-29 6.7.4.3 Tatlısu Balıkçılığı..........................................................................6-34 6.7.4.4 Kültür Balıkçılığı ...........................................................................6-34 6.7.4.5 Balıkçılık Filosu ............................................................................6-35 6.7.4.6 Balıkçı ve Üretici Organizasyonları ..............................................6-39 6.7.4.7 Deniz Balıklarının Pazarlanması ..................................................6-40 6.7.5 İmalat Endüstrisi ...........................................................................................6-40 6.7.6 Madencilik ve Ocakcılık ................................................................................6-41 6.7.7 Turizm...........................................................................................................6-42


v

Mart, 2005


6.8

Deniz Arkeolojisi.....................................................................................................6-42

6.9

Halk İstişaresi.........................................................................................................6-43

7 OLASI ETKİLERİN KAYNAKLARI, ETKİ AZALTICI ÖNLEMLER VE MÜDAHALE YÖNTEMLERİ..............................................................................................................7-1 7.1

Giriş..........................................................................................................................7-1

7.2

Çevresel Etkilerin Değerlendirilmesine Yönelik Yaklaşım ........................................7-1 7.2.1 Süreç ..............................................................................................................7-1 7.2.2 Değerlendirme Kriterleri..................................................................................7-5 7.2.2.1 Ekolojik Kriterler .............................................................................7-5 7.2.2.2 Çevresel Performans ve Yönetim Kıstasları...................................7-6 7.2.2.3 Göreceli Önem Kriterleri.................................................................7-8

7.3

Olağan İşletme Durumu Değerlendirmesi ................................................................7-8

7.4

Olağan Dışı İşletme Koşullarının ve Kaza Durumlarının Değerlendirilmesi............7-21

7.5

Temel Çevresel Sorunların Değerlendirilmesi ........................................................7-26 7.5.1 Sondaj Kesintileri ve Sondaj Çamuru Deşarjları ...........................................7-26 7.5.1.1 WBM ve Sondaj Kesintilerinin Deşarjı..........................................7-26 7.5.1.2 SBM’li Sondaj Kesintileri (Özel durum halinde)............................7-30 7.5.2 Sentetik Bazlı Sıvılar ve Sondaj Çamurunun Kaza Sonucu Bırakılması .......7-34 7.5.3 Yüksek Miktarda Hidrokarbon Sızıntısı.........................................................7-38 7.5.3.1 Sondaj Gemisindeki Mazot Stokunun Yitirilmesi ..........................7-40 7.5.3.2 Deniz Yüzeyin Altında Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması..................................................................................7-41

7.6

Sosyo-Ekonomik Etkiler .........................................................................................7-55 7.6.1 Yaklaşım ve Yöntem.....................................................................................7-55 7.6.2 Sosyo-Ekonomik Konular ve Etkiler..............................................................7-58 7.6.3 Yerel İstihdam ve Tedarik Olanakları............................................................7-58 7.6.4 Yerel Balıkçılık Sektörü.................................................................................7-60 7.6.5 Arazi Sağlama ve Araziye Bağlı Geçim ........................................................7-60 7.6.6 Yerel Altyapı Hizmetleri ve Doğal Kaynaklar ................................................7-64 7.6.7 Toplumsal Rahatsızlık, Sağlık ve Güvenlik...................................................7-65 7.6.8 Halkla İlişkiler................................................................................................7-65 7.6.9 Deniz Trafiği ve Açık Denizdeki Yasak Bölgeler ...........................................7-67 7.6.10 Önemli Arta Kalan Etkiler ............................................................................7-67

7.7

Kümülatif ve Sınırötesi Etkiler ................................................................................7-69 7.7.1 Kümülatif Etkiler............................................................................................7-69 7.7.2 Sınırlar Ötesi Etkiler......................................................................................7-69

8 ÇEVRESEL YÖNETİM.......................................................................................................8-1 8.1

Giriş..........................................................................................................................8-1 8.1.1 BP’de Çevresel Yönetim.................................................................................8-1 8.1.2 Üstlenicilere İlişkin Çevresel Yönetim .............................................................8-2

8.2

Çevresel Etki Azaltıcı Önlemler ve İzleme................................................................8-3


vi

Mart, 2005


8.3

Çevresel Amaç ve Hedefler....................................................................................8-11

8.4

Sosyal Etkilerin Azaltılması ve İzlenmesi ...............................................................8-15

9 SONUÇLAR .......................................................................................................................9-1 9.1

Çevresel Durum Koşulları ........................................................................................9-1

9.2

Sosyo-Ekonomik Durum Koşulları............................................................................9-2

9.3

Önde Gelen Çevresel ve Sosyo-ekonomik Konular .................................................9-3

9.4

Temel Olası Etkiler, Etki Azaltıcı Önlemler ve Geride Kalacak Etkiler......................9-3 9.4.1 Olağan Faaliyetlerin Olası Etkileri...................................................................9-3 9.4.2 Olası Büyük Ölçekli Yağ / Sondaj Sıvısı Sızıntısının Olası Etkileri .................9-4

KAYNAKÇA............................................................................................................................. 1 EK E PAYDAŞLAR LİSTESİ .................................................................................................. 1


vii

Mart, 2005


TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No. Tablo 1.2-1 ÇSED Çalışmalarına Katılmış Şirket ve Kuruluşlar..................................................1-1 Tablo 3.3-1 GSF Explorer Gemisinin Temel Boyutları ve Kapasite Değerleri.............................3-3 Tablo 3.3-2 GSF Explorer Gemisinin Çalışmasını Etkileyen Çevresel Tasarım Kısıtları ............3-3 Tablo 3.3-3 Çamur İşleme Sisteminin Ana Birimleri ...................................................................3-5 Tablo 3.3-4 Katı Maddeler Kontrol Sisteminin Belli Başlı Birimleri..............................................3-6 Tablo 3.3-5 GSF Explorer’da Depolama Bölümleri.....................................................................3-8 Tablo 3.4-1 Birinci Arama Kuyusu HPX-1 için Önerilen Sondaj ve Muhafaza Borusu Yerleştirme Programı ............................................................................................3-14 Tablo 3.4-2 Kuyu Bölümü Başına Olmak Üzere Birinci Kuyu HPX-1 için Hesaplanmış Olası Çamur Gereksinimi................................................................................................3-16 Tablo 3.4-3 Karadeniz Arama Sondajında Sondaj Kesintilerinin Bertarafına İlişkin Değerlendirilen Seçenekler- BPEO Çalışması ......................................................3-17 Tablo 3.4-4 Olası Çimento Harcı Miktarları...............................................................................3-19 Tablo 4.2-1 Birinci Kuyu HPX-1’den Kaynaklanacak Hava Emisyonları (ton).............................4-4 Tablo 4.3-1 Birinci Kuyu HPX-1’den Salınacak Çamur ve Sondaj Kesintileri Miktarları..............4-6 Tablo 4.3-2 İlk Kuyu HPX-1’den Deşarj Edilecek SBM Bileşenleri (ton olarak) ..........................4-7 Tablo 4.3-3 Birinci Arama Kuyusu HPX-1’den Salınacak Çimento Harcı Miktarları....................4-7 Tablo 4.3-4 İlk Arama Kuyusu HPX-1 Çalışmasında Denize Salınacak Beton Kesintileri Miktarı .....................................................................................................................4-8 Tablo 4.3-5 İlk Arama Kuyusu HPX-1 Çalışmalarında Oluşacak Evsel Özellikte Atık Sular .....4-10 Tablo 4.4-1 HPX-1 Birinci Arama Kuyusu Sondaj Çalışmaları Boyunca Oluşacak Atıkların Kıyıda Bertaraf Edileceklere İlişkin Tahminler .......................................................4-12 Tablo 5.2-1 Projeye Yakın Çevredeki Meteoroloji İstasyonları ...................................................5-7 Tablo 5.2-2 40°- 42° D Enlem ve 41°- 43° K Boylamlarında Belirlenmiş Görüş Uzaklıkları......5-15 Tablo 5.2-3 Doğu Karadeniz’de Rüzgâr Hızları ve Sıklıkları.....................................................5-15 Tablo 5.2-4 Önerilmekte Olan Kuyu Lokasyonlarından Alınmış Örneklere Uygulanan Çökelti Boyut Analizi Sonuçları .............................................................................5-20 Tablo 5.2-5 Doğu Karadeniz’de Dalga Yüksekliği Sıklıkları ......................................................5-24 Tablo 5.3-1 Önerilen Kuyu Yerleri Çevrelerinde Çökeltilerde Belirlenmiş Toplam Hidrokarbon, n-Alkenler ve Alifatik Oranların Özeti (ng/g).....................................5-26 Tablo 5.3-2 Öngörülen Kuyu Yerlerinde Çökelti Polisiklik Aromatik Hidrokarbon (PAH) Yoğunlukları (Tek İyon Akımları ng/g) ...................................................................5-28 Tablo 5.3-3 Öngörülen Kuyu Yerlerindeki Çökeltide Ağır Metal ve Eser Metal Yoğunlukları (µg.g-1)..................................................................................................................5-29


viii

Mart, 2005


Tablo 5.3-4 Düşünülen Kuyu Yerleri Çevresindeki Su Kolonlarında Besin Maddeleri Yoğunlukları (mg/l) ................................................................................................5-34 Tablo 5.3-5 Önerilen Kuyu Yerlerinde Su Kolonunda Toplam Hidrokarbon, n-Alken ve Alifatik Oranlar Değerleri .......................................................................................5-35 Tablo 5.3-6 Önerilen Kuyu Yerleri Çevresinde Su Kolonunda Belirlenmiş Ağır ve Eser Metaller Yoğunlukları (mg/l) ..................................................................................5-36 Tablo 5.4-1 Önerilmekte Olan Kuyu Lokasyonları Çevresinde Belirlenmiş Fitoplankton Çeşitlilik ve Sıklığı (hücre/l) ...................................................................................5-41 Tablo 5.4-2 Karadeniz’de 0-100 m Derinlik Aralığında Mesozooplankton sıklığı (birey m-3).....5-43 Tablo 5.4-3 Önerilen Kuyu Yerleri çevresinde Belirlenmiş Mesozooplankton Çeşitliliği ile Yoğunluğu (birey/m3).............................................................................................5-44 Tablo 5.4-4 Önerilen Kuyu Yerleri çevresinde Belirlenmiş Makrozooplankton Çeşitliliği ile Yoğunluğu (birey m-3)............................................................................................5-45 Tablo 5.4-5 Karadeniz’e Girmiş Egzotik Türler .........................................................................5-52 Tablo 5.4-6 2 Boyutlu Sismik Çalışmalar Süresince Blok 3534’de Günlük Gözlemlenen Deniz Memelileri (17 Haziran - 12 Temmuz, 2004) ...............................................5-54 Tablo 5.4-7 Deniz Çalışması Süresince (24 - 28 Eylül 2004) Kuyu Sahaları Çevresinde Gözlemlenmiş Yunus Sayıları ...............................................................................5-55 Tablo 6.4-1 Türkiye’de 1998-2002 Yılları Arasında Nüfus Artış Hızı ..........................................6-4 Tablo 6.4-2 Türkiye’nin Gayri Safi Milli Hasılası .........................................................................6-5 Tablo 6.4-3 Türkiye’nin Turizm İstatistikleri................................................................................6-6 Tablo 6.5-1 Trabzon Limanındaki Rıhtımlar ...............................................................................6-8 Tablo 6.5-2 Trabzon Limanındaki Depolama Alanları................................................................6-8 Tablo 6.6-1 1990-2000 Yılları Türkiye’de ve Trabzon’da Şehir ve Köy Nüfusları ve Yıılık Nüfus Artış Hızları .................................................................................................6-12 Tablo 6.6-2 Trabzon İli’nde Şehir ve Köy Nüfusları ..................................................................6-13 Tablo 6.6-3 Trabzon’da Doğum Yerine Göre Nüfus .................................................................6-14 Tablo 6.6-4 Trabzon İli’nde Ekonomik Faaliyetlere Göre İstihdam Edilen Nüfus .....................6-14 Tablo 6.6-5 2000 Yılı Temel İstihdam Göstergeleri .................................................................6-15 Tablo 6.6-6 Artvin, Rize, Trabzon ve Türkiye’de Okul, Öğrenci ve Öğretim Elamanı Sayısı (2003-2004 Öğrenim Yılı)......................................................................................6-16 Tablo 6.6-7 2000 Yılı Temel Sağlık Göstergeleri .....................................................................6-17 Tablo 6.6-8 2000 Yılı Kamu - Özel Hastaneler ve Eczaneler...................................................6-17 Tablo 6.6-9 2001 Yılı Sağlık Personeli .....................................................................................6-18 Tablo 6.6-10 2002 Yılı Yollar ve Motorlu Araçlar .....................................................................6-18 Tablo 6.6-11 Trabzon Limanı’nda Yükleme ve Boşaltma Miktarları (ton) ................................6-19 Tablo 6.6-12 Trabzon Limanı’na Gelen ve Giden Yolcu Sayısı ................................................6-20 Tablo 6.6-13 1999 Yılında Elektrik Tüketimi ............................................................................6-20 Tablo 6.6-14 Trabzon İli’nde Telekomünikasyon Hizmetleri .....................................................6-21


ix

Mart, 2005


Tablo 6.7-1 2000 Yılı Temel Milli Değerler, Kamu ve Özel Harcamaları ve Uluslararası Ticaret Göstergeleri...............................................................................................6-22 Tablo 6.7-2 GSYİH Cari Fiyatlarla Faaliyet Türleri, 1997..........................................................6-23 Tablo 6.7-3 Trabzon için Sabit Fiyatlarla (1987=100) GSYİH, 1995-2001................................6-24 Tablo 6.7-4 Toplam İhracat Değeri, 1996-2001 (Milyon ABD$) ...............................................6-24 Tablo 6.7-5 Toplam İthalat Değeri, 1996-2001 (Milyon ABD$) .................................................6-25 Tablo 6.7-6 İhracatın Sektörel Dağılımı, 2003 (ABD$) ............................................................6-25 Tablo 6.7-7 İthalatın Sektörel Dağılımı 2003 (ABD$)................................................................6-26 Tablo 6.7-8 Enflasyon Oranı, 1995-2004.................................................................................6-26 Tablo 6.7-9 Temel Tarımsal Göstergeler, 2000 ........................................................................6-27 Tablo 6.7-10 Seçilmiş Tahıl, Sebze ve Meyvalar için Üretim Miktarı, 2002 (Ton)....................6-27 Tablo 6.7-11 Seçilmiş Tahıl, Sebze ve Meyvalar için Pazarlanabilir Üretim Değeri, 2000 (Milyon TL) ............................................................................................................6-28 Tablo 6.7-12 Seçilmiş Çiftlik Hayvanları Sayısı, 2002 .............................................................6-28 Tablo 6.7-13 Seçilen Hayvansal Üretim Miktarı, 2002 (Ton) ...................................................6-29 Tablo 6.7-14 Pazarlanabilir Hayvansal Ürünlerin Değeri, 2002 (Milyon TL) ............................6-29 Tablo 6.7-15 Deniz Balıkçılığı Üretimi, 2002 (Ton) ...................................................................6-31 Tablo 6.7-16 Deniz Balıkçılığı Değeri, 2002 (Milyar TL) ..........................................................6-32 Tablo 6.7-17 Trabzon’a Gelen Deniz Balıklarının Türsel Ayırımı, 2003 (%) .............................6-32 Tablo 6.7-18 Pelajik ve Dip Balık Türlerinin Avlanma Miktarının Aylık Dağılımı .......................6-33 Tablo 6.7-19 Kabuklu Avcılığı, 2002 (ton) ................................................................................6-34 Tablo 6.7-20 Tatlısu Ürünleri Avcılığı, 2002 (ton) .....................................................................6-34 Tablo 6.7-21 Karadeniz Bölgesi’nde Balık Çiftliği Sayısı ve Üretim Miktarı ..............................6-35 Tablo 6.7-22 Kültür Balıkçılığı Üretimi, 2002 (ton) ....................................................................6-35 Tabl 6.7-23 Faaliyet Tipine Göre Balıkçı Teknesi Sayıları, 2002 ..............................................6-35 Tablo 6.7-24 Tonaj Grubuna Göre Balıkçı Tekne Sayısı, 2002 ................................................6-36 Tablo 6.7-25 Uzunluk Grubuna Göre Balıkçı Teknesi Sayısı, 2002..........................................6-36 Tablo 6.7-26 Motorgücü Grubuna Göre Balıkçı Teknesi Saayısı, 2002....................................6-37 Tablo 6.7-27 Tayfa Sayısına Göre Balıkçı Tekneleri, 2002 ......................................................6-37 Tablo 6.7-28 Su Ürünleri Avcılık Lisans Sayıları, 2002.............................................................6-39 Tablo 6.7-29 Doğu Karadeniz’de Balıkçılık Kooperatifleri, Üye ve Tekne Sayısı......................6-39 Tablo 6.7-30 Pazarlama Türüne Göre Deniz Ürünleri, 2002 (ton) ............................................6-40 Tablo 6.7-31 Temel İmalat Endüstri Göstergeleri, 2000 ...........................................................6-41 Tablo 6.7-32 Madencilik Endüstrisi, 2000 (Milyon TL.) .............................................................6-41 Tablo 6.7-33 Toplam Turist Sayısı, 2003..................................................................................6-42 Tablo 7.2-1 Çevresel ve Sosyal Duyarlılıklara İlişkin Özet Tablo - Güneydoğu Karadeniz.........7-3 Tablo 7.2-2 Ekolojik Kriterler.......................................................................................................7-6 ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

x

Mart, 2005


Tablo 7.2-3 Olağan İşletme Koşullarında Çevresel Performans Değerlendirme Kriterleri .........7-7 Tablo 7.2-4 Olağan Dışı İşletme Koşulları ve Kaza Halleri için Çevresel Performans Kriterleri...................................................................................................................7-7 Tablo 7.2-5 Olağan ve Olağan Dışı İşletme Durumlarına İlişkin Göreceli Önem Kriterleri..........7-8 Tablo 7.3-1 Arama Sondaj Çalışmalarının Olağan Koşullarda Gerçekleşmesi ile İlgili Çevresel Etkilerin Durum ve Etki Değerlendirmesi ................................................7-10 Tablo 7.4-1 Olası Acil Durum / Kaza Olaylarına İlişkin Belli Başlı Tehlike Durumu Senaryoları............................................................................................................7-21 Tablo 7.4-2 Olağan Dışı İşletme Koşullarına Bağlı Çevresel Etkilere ilişkin Durum ve Etki Değerlendirmesi ....................................................................................................7-22 Tablo 7.5-1 Modelde Kullanılmış Genel Çalışma Koşulları.......................................................7-27 Tablo 7.5-2 Su Bazlı Çamur ve Sondaj Kesintilerinin Deşarj Senaryosunu Gösteren Sondaj Planı ......................................................................................................................7-28 Tablo 7.5-3 Modelde Kullanılmış Genel Çalışma Koşulları.......................................................7-31 Tablo 7.5-4 Sentetik Bazlı Çamur ve Sondaj Kesintilerinin Deşarjı Senaryosunu İçeren Sondaj Planı..........................................................................................................7-31 Tablo 7.5-5 Sentetik Bazlı Sıvının Bırakılmasına İlişkin Stokastik Bir Senaryo.........................7-35 Tablo 7.5-6 Modelde Kullanılan Genel Çalışma Koşulları ........................................................7-37 Tablo 7.5-7 Sentetik Yağ Bazlı Çamur Deşarjına İlişkin Senaryoyu İçeren Sondaj Planı .........7-37 Tablo 7.5-8 Modellenmiş Stokastik Senaryolar - Büyük Miktarlarda Hidrokarbon Sızıntısı ......7-39 Tablo 7.5-9 Petrol Saçılması Zararlarından Etkilenme Özelliğine Göre Kıyı şeridi Sınıflandırması (Gundlach ve Hayes, 1978)..........................................................7-46 Tablo 7.5-10 Kaza Sonucu Açık Denizde Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanmasına Bağlı Oluşacak Yağ Sızıntısı Durumunda Tehlike Altına Girecek Çevre Varlıkları ................................................................................................................7-54 Tablo 7.5-11 Belli Başlı Çevresel Varlıkların Duyarlılığı Açısından Mevsimsel Farklılıklar .......7-54 Tablo 7.6-1 Arta Kalan Sosyo-Ekonomik Etki Değerlendirme Ölçütleri ....................................7-57 Tablo 7.6-2 Yerel Olarak Sağlanacak Malzeme, Mal ve Hizmetler...........................................7-59 Tablo 7.6-3 Beklenen Proje İşgücü...........................................................................................7-60 Tablo 7.6-4 Etkiler ve Etki Azaltıcı Önlemler: İşgücü ve Tedarik Konuları ................................7-61 Tablo 7.6-5 Etkiler ve Etki Azaltıcı Önlemler: Balıkçılık ve Balıkçı Toplumu .............................7-62 Tablo 7.6-6 Etkiler ve Etki Azaltıcı Önlemler: Arazi Sağlama ve Araziye Bağlı Geçim .............7-63 Tablo 7.6-7 Etkiler ve Etki Azaltıcı Önlemler: Yerel Altyapı, Hizmetler ve Doğal Kaynaklar .....7-66 Tablo 8.2-1: Genel Denetimler, Etki Azaltıcı Önlemler ile İzleme ..............................................8-4 Tablo 8.2-2: Katı Atık Uzaklaştırma Yolları Özeti........................................................................8-8 Tablo 8.2-3 Petrol ve Kimyasalların Dökülmesine Karşı Denetim, İzleme ve Etkileri Azaltma Önlemleri .................................................................................................8-10 Tablo 8.3-1 Önerilen Arama Amaçlı Sondaj Programını Etkileyen Emisyon, Deşarj ve Atık Standartları Özeti ..................................................................................................8-12


xi

Mart, 2005


ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa No. Şekil 3.3-1 GSF Explorer Sondaj Gemisi....................................................................................3-2 Şekil 3.7-1 Trabzon Limanı Panoramik Görüntüsü ...................................................................3-25 Şekil 5.1-1 Piri Reis Araştırma Gemisinin Genel Görünümü ......................................................5-1 Şekil 5.1-2 Piri Reis Araştırma Gemisi’nden bir Görüntü ............................................................5-2 Şekil 5.1-3 Mevcut Çevresel Durum Tespit Çalışması Örnek Alım Noktaları (Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005)..........................................................................5-3 Şekil 5.2-1 Karadeniz ve Çevresini Gösteren Topografik Harita.................................................5-6 Şekil 5.2-2 Trabzon Aylık Ortalama Sıcaklık Değerleri (Kaynak: DMİ, 2002) ...........................5-8 Şekil 5.2-3 Rize Aylık Ortalama Sıcaklık Değerleri (Kaynak: DMİ, 2002) ..................................5-8 Şekil 5.2-4 Ocak ve Nisan Ayları Karadeniz Bölgesi Yağış Değerleri (Kaynak: BSEP, 1997) .....................................................................................................................5-10 Şekil 5.2-6 Trabzon ve Rize için Aylık Ortalama Yağış Değerleri (Kaynak: DMİ, 2002) ...........5-12 Şekil 5.2-7 Doğu Karadeniz Bölgesinde Sisli Geçen Günler Sayısı (Kaynak: DMİ, 2002).......5-13 Şekil 5.2-8 Karadeniz Bölgesinde Nisan ve Ekim Aylarında Gerçekleşen Buharlaşma (Kaynak: BSEP, 1997) ..........................................................................................5-14 Şekil 5.2-9 Trabzon için Aylık Ortalama Buharlaşma Değerleri ................................................5-15 Şekil 5.2-10 Karadeniz’in Batimetrisi (Kaynak: BSEP, 1997) ...................................................5-17 Şekil 5.2-11 Karadeniz'e Dökülen Belli başlı Akarsular ............................................................5-17 Şekil 5.2-12 Önerilen Kuyu Lokasyonlarına ilişkin Batimetrik Bilgiler (Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005) ......................................................................................5-18 Şekil 5.2-13 Karadeniz Üst Katman Genel Sirkülasyon Yapısı (Oğuz ve Diğerleri, 1993a’dan Alınıp Yeniden Çizilmiştir)....................................................................5-22 Şekil 5.2-14 Karadeniz’de Egemen Yüzey Akıntıları - Değerler Yıllık Ortalamalardır (Kaynak: DKK, 1991).............................................................................................5-23 Şekil 5.2-15 Karadeniz’de Yaz Dönemi Akıntıları (Kaynak: Neumann, 1942) ........................5-23 Şekil 5.3-1 Kutu Türü Örnek Alma Düzeneğinin Denize İndirilmesi ..........................................5-25 Şekil 5.3-2 Su Profili Çıkarma Ekipmanı ve Niskin Şişeleri.......................................................5-31 Şekil 5.3-3 Planlanan Kuyu Noktalarına Yakın Yerlerde Oluşturulan WS1 - WS4 İstasyonlarına ait Hidrografik Profiller (Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005) .....................................................................................................................5-32 Şekil 5.4-1 Karadeniz’de Yaşayan Fitoplankton Organizmaların Yüzde Olarak Dağılımları (Kaynak: Feyzioğlu, 1994).....................................................................................5-38 Şekil 5.4-2 Plankton Örnekleme Çalışmaları ............................................................................5-40 Şekil 5.4-3 Sık Rastlanan Fitoplanktonların Mikroskop Görüntüleri (Kaynak: KTU, 2004)........5-40 Şekil 5.4-4 Doğu Karadeniz’de Bulunan Başlıca Ticari ve Önemli Balık Türleri........................5-48


xii

Mart, 2005


Şekil 5.4-5 Karadeniz Hamsisi Göç Yolları (Kaynak: BSEP, 1997) ..........................................5-49 Şekil 5.4-6 Karadeniz Hamsisinin Üreme Alanlarında Görülen Değişmeler (Kaynak KTU, 2004) .....................................................................................................................5-50 Şekil 5.4-7 1987 Yunus Popülasyonu Değerlendirmesinin Kapsadığı Alan (Kaynak: KTU, 2004) .....................................................................................................................5-54 Şekil 5.4-8 Eylül 2004’de Gerçekleştirilen Mevcut Çevresel Durum Tespit Çalışmaları Sırasında Gözlenen bir Yunus (Tırtak) Kaynak : Andy Campbell -Gardline Environmental Ltd. Şti., 2004. ...............................................................................5-55 Şekil 5.4-9 Karadeniz Bölgesi Kuş Göç Yolları .........................................................................5-57 Şekil 5.4-10 Karadeniz Bölgesinde Koruma Altına Alınmış Sulak Alanlar ................................5-58 Şekil 5.4-11 Kolkheti Sulak Alan Bölgesi ..................................................................................5-60 Şekil 5.4-12 Orta Kolkheti Ovası Koruma Alanı ile Ramsar Kapsama Alanı Sınırları ve Arazi Kullanımı (Ramsar Web sayfası, tarihsiz) ....................................................5-61 Şekil 5.4-13 Ovalık Orta Kolkheti Bölgesi’nde Ramsar Kapsama Alanları ile Arazi Kullanımı (Ramsar Web Sayfasından, tarihsiz).....................................................................5-62 Şekil 5.4-14 Kuzey Kolkheti Ovalık Sahasında Koruma Altındaki Alanlar ile Arazi Kullanım Biçimi (Ramsar Web Sayfasından)........................................................................5-63 Şekil 6.7-1 2003 Yılı Toplam Türkiye Denizlerinde Önemli Balıkçılık Alanları (Kaynak: KTÜ, 2004)............................................................................................................6-30 Şekil 6.7-2 Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Tipik bir Büyük Balıkçı Teknesi...............6-37 Şekil 6.7-3 Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Tipik Küçük Balıkçı Tekneleri ve Balıkçı Barınakları .................................................................................................6-38 Şekil 7.5-1 Sondaj Kesintilerinin Deniz Dibinde Birikimini Gösteren Sondaj Dağılım Modellemesi Sonuçları (BMT Cordah, 2004) (Not: Deşarj noktası koordinatları 0 m, 0 m’dir) ..........................................................................................................7-29 Şekil 7.5-2 Deniz Dibinde Sondaj Kesintileri ve SBM Birikimini Gösteren Sondaj Dağılım Modellemesi Sonuçları (BMT Cordah, 2004) (Not: Deşarj noktası 0 m, 0 m koordinatlarındadır) ...............................................................................................7-32 Şekil 7.5-3 Deniz Yüzeyine Dağılacak Yağın Kıyı Şeridine Etki Olasılığı -500 Varil Sentetik Bazlı Yağın 1 Saat İçinde Serbest Kalması (BMT Cordah, 2005) .........................7-36 Şekil 7.5-4 Deniz Yüzeyinde Yağ Tabakası Oluşum Alanı (Dökülmenin Yakın Çevresi) 500 Varil Sentetik Bazlı Yağın 1 Saat İçinde Serbest Kalması (BMT Cordah, 2005) .....................................................................................................................7-36 Şekil 7.5-5 Deniz Dibinde Oluşabilecek Çamur Birikimini Gösteren, Sondaj Çamuru Dağılım Modellemesi Sonuçları (Uzatma Borusu Bağlantısının Kopması Sonrasında) (Not: Deşarj noktası 0 m, 0 m koordinatlarındadır). ..........................7-38 Şekil 7.5-6 Deniz Yüzeyinde Yağ Dağıllımı Olasılığının Kıyıya Göre Değerlendirilmesi Sondaj Gemisinin Tüm Mazot Stoğunun Yitirilmesi Durumu (BMT Cordah, 2005) .....................................................................................................................7-40 Şekil 7.5-7 Deniz Yüzeyinde Yağ Dağılımı Olasılığı (Sızıntı Alanının Yakınlarında)-Sondaj Gemisinin Tüm Mazot Stoğunun Yitirilmesi Durumu (BMT Cordah, 2005)............7-41 Şekil 7.5-8 Deniz Altında Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Gerçekleşmesi Durumunda Yüzeyde Oluşacak Yağ Dağılımı Olasılığı (40 gün süre ile


xiii

Mart, 2005


denizaltında en yüksek düzeyde petrol boşalmasının öngörüldüğü ‘en kötü durum’ senaryosu) (BMT Cordah, 2005) ...............................................................7-43 Şekil 7.5-9 Deniz Yüzeyi Altında Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Sonrasında Kıyıya Bulaşma Olasılıkları (Her Durumda ilk Etkilenecek Kıyı Bölgeleri Kırmızı ile, Daha Sonraki Etkilenme Bölgeleri ise Mavi ile Renklendirilmiştir) (BMT Cordah, 2005) .......................................................................................................7-43 Şekil 7.5-10 Meksika Körfezinde ve Kuzey Denizinde Açılmış Her 10.000 Kuyuya Karşı Gelen Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Sıklıkları ile Doğrusal Regresyon Eğrisi (E&P Forum QRA Directory, Tarihsiz).......................................7-44 Şekil 7.5-11 Petrolün Denizdeki Değişimi ile Taşınımına İlişkin Biyolojik ve Jeo-Kimyasal Süreçler (Patin, 1997). ..........................................................................................7-45 Şekil 7.5-12 Kıyı Boyunca Etkilenebilecek Olan Alanlar ...........................................................7-48 Şekil 8.1-1 BP Çevresel Yönetim Sisteminin Hiyerarşik Yapısı ..................................................8-2


xiv

Mart, 2005


KISALTMALAR 2D, 3D 2D, 3D ACCOBAMS ADCP API BML BOİ BOP BP BPEO BSEP CFC CH4 CITES CO CO2 CPI ÇED ÇOB ÇSED ÇYP ÇYS DEB DHKD DİE DKK DMİ DOKAP DPT EEA ENVID ERP GC GEF GSMH GSYİH H2S HAZID HCFC HFC HMCS HVAC ICZM IMF

İki- Boyutlu, Üç Boyutlu İki ve Üç Boyutlu Karadeniz, Akdeniz, ve Adriyatik Denizi’ndeki Deniz Memelilerinin Korunması Uluslararası Sözleşmesi Akustik Doppler Akım Profil Cihazı Amerika Petrol Enstitüsü Çamur Seviyesi Altı Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı BOP Emniyet Vanası British Petroleum Uygulanabilir En İyi Çevresel Seçenek Karadeniz Çevre Programı Kloroflorokarbon Metan Doğal Fauna ve Flora içinde Tehlike Altındaki Türlerin Uluslararası Ticaretine İlşkin Konvansiyon Karbon monoksit Karbon dioksit Karbon Üstünlük İndeksi Çevresel Etki Değerlendirme Çevre ve Orman Bakanlığı Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi Çevresel Yönetim Planı Çevresel Yönetim Sistemi Değerli Ekosistem Birimleri Doğal Hayatı Koruma Derneği Devlet İstatistik Enstitüsü Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planı Devlet Planlama Teşkilatı Avrupa Çevre Kurumu Çevresel Tehlikelerin Belirlenmesi Acil Durum Müdahale Planı Gaz Kromatograf Dünya Bankası / Evrensel Çevre Olanakları Gayri Safi Milli Hasıla Gayri Safi Yurt İçi Hasıla Hidrojen Sülfür Tehlike Belirleme Hidrokloroflorokarbon Hidroflorokarbon Ortak Alınmış Zorunlu Denetim Uygulaması Isıtma, Havalandırma, ve İklimlendirme Üniteleri Entegre Kıyı Bölgesi Yönetimi Uluslararası Para Fonu


xv

Mart, 2005


IMO IUCN İSD KOİ KORA KTÜ LAO LAS LCM LWD MARPOL MEG MPN MS MSDS NMVOC NOX NPT ODTÜ OGP OOC OSCP OSIS OSPAR PAH PLONOR PM PROTEUS ROV SBM SEEEC SGÇ SINTEF SO2 SOLAS SSK STK TAKM TPAO TTSO UCM UKOOA UPS USEPA WBM WWF

Uluslararası Denizcilik Organizasyonu Uluslararası Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği İletkenlik-Sıcaklık-Derinlik Kimyasal Oksijen İhtiyacı Karadeniz ve Orta Asya Ülkeleri Araştırma Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi Doğrusal alfa olefin Sıvı Katkı Sistemi Sirkülasyon kaçağı Sondaj süresince log alma Denizlerin Gemiler Tarafından Kirletilmesinin Önlenmesine Ait Uluslararası Sözleşme Monoetilen glikol En Olası Sayı Metodu Kütle Spektrometrisi Malzeme Güvenlik Bilgi Formu Metan içermeyen, uçucu organik bileşikler Azot oksitler Üretken olunmayan süre Orta Doğu Teknik Üniversitesi Petrol ve Gaz Üreticileri Uluslararası Birliği Sonda Kesintileri Üzerindeki Yağ Yağ Sızıntısı Müdahale Planı Yağ Sızıntı Bilgi Sistemi Kuzey-Doğu Atlantik Deniz Çevresi Koruma Konvansiyonu Polisiklik Aromatik Hidrokarbon Deniz ortamında az ya da hiç risk içermeyen Partikül madde Açık deniz Kirlilik Riski Teknik Değerlendirme Uzaktan Kumandalı Araç Sentetik Bazlı Çamur Sea Empress Çevresel Değerlendirme Komitesi Sağlık, Güvenlik ve Çevre Norveç Teknoloji Enstitüsü, Bilimsel ve Endüstriyel Araştırma Kurumu Kükürt dioksit Denizde Can Güvenliği Sosyal Sigortalar Kurumu Sivil Toplum Kuruluşları Toplam Askıda Katı Madde Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Çözümlenmemiş kompleks karışım İngiltere Açıkdeniz İşletmeciler Birliği Kesintisiz Güç Kaynağı ABD Çevre Koruma Dairesi Su Bazlı Çamur Dünya Doğal Hayat Fonu


xvi

Mart, 2005


YÖNETİCİ ÖZETİ Bu raporda, Türkiye’nin Doğu Karadeniz bölgesinde gerçekleştirilecek Karadeniz Arama Sondaj Programı’na ilişkin Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi (ÇSED) çalışmaları özetlenmektedir. Sondaj, Türk karasuları dışında, Türkiye’nin münhasır ekonomik bölgesi içinde, Trabzon’un kuzeydoğu yönünde yaklaşık 120 km uzaklıkta gerçekleştirilecektir. Önerilen sondaj sahası "Blok 3534" olarak adlandırılan lisans alanında bulunmaktadır. Yasal bir zorunluluk olmamasına rağmen, TPAO (Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı) ve BP planlama aşamasında, işletme aşamasına geçilmeden önce bir Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi çalışmasının yaptırılmasına karar vermişlerdir. Söz konusu çalışmanın sonuçları, arama kuyularının açılmasına geçilmeden önce, görüş ve yorumlarını almak üzere ilgili resmi makamların ve toplum kuruluşlarının da bilgisine sunulacaktır. Giriş TPAO ve BP, son on yılı aşkın bir süredir Karadeniz’de birlikte çalışmalar gerçekleştirmektedirler. Bu çalışmalar kapsamında bir dizi sismik inceleme ve çeşitli jeolojik araştırmalar yapılmıştır. Tamamlanan bu aşamaların devamı olarak, bir arama kuyusu açılması yolu ile hazırlık çalışmalarında yapılan öngörülerin doğruluklarının sınanması aşamasına gelinmiştir. Karadeniz'in sığ kesimlerinde daha önce arama kuyuları açılmış ise de, bu çalışma, Karadeniz’in derin sularında yapılacak ilk kuyu açma çalışması olacaktır. Bu özelliği nedeni ile, gündemdeki çalışmanın yalnızca arama değil, jeolojik ve ekolojik açılardan da önemli bir teknoloji ve yatırım faaliyeti olacağı açıktır. Arama Sondajı Programı Sondaj programının amacı, bölgede, ticari değere sahip miktarda petrol ve gaz olup olmadığının belirlenebilmesidir. Sondaj çalışmalarının 2005 yılı ortalarında başlatılması ve deniz yüzeyinden yaklaşık 4.600 m derinliğe inilmesi öngörülmektedir. Sondaj için GSF Explorer adındaki sondaj gemisinden yararlanılacaktır. Sondaj gemisi, deniz dibine demirlemeden, uyduları referans alarak konumunu dinamik olarak sabitleyebilmektedir. Sondajı gerçekleştirecek yüklenici firma, uluslararası deneyime sahip, Amerikan Global Santa Fe firmasıdır. Arama kuyuları, birbirini daralan çaplarda izleyen ve değişik çapta sondaj matkapları ile açılacak altı bölümden oluşacaktır. Açılan her bölüm çelik muhafaza borularıyla borulanacak, muhafaza boruları yerlerine betonlanarak sabitlenecektir. Sondaj işleminde su bazlı sondaj sıvısından yararlanılacaktır. Sondaj sıvısı sayesinde hem matkap ucu soğutulmuş olacak, hem kuyu cidarlarının göçmesi önlenebilecek, hem de sondaj kesintilerinin kuyu içinden uzaklaştırılıp sondaj gemisine çıkarılması gerçekleştirilmiş olacaktır. Su bazlı sondaj sıvısı kullanılması, çevresel faktörler göz önünde tutulduğunda en çok tercih edilen yöntem olarak kabul edilmektedir.


1

Mart, 2005


ÇSED raporu, iki kuyunun açılmasını öngören sondaj arama programını kapsamaktadır. İkinci kuyu daha sonraki bir aşamada açılacaktır. İkinci kuyunun açılma aşamasında çevresel koşullarda önemli değişiklikler oluştuğu belirlenirse, bu değişiklikler ayrıntılı biçimde incelenecek ve sonuçlar ÇSED raporuna bir ek bölüm olarak dahil edilecektir. ÇSED Raporunun Yapısı ÇSED raporunda, sondaj ekipmanının çalışması ile oluşacak rutin deşarj ve emisyonların çevresel etkilerinin değerlendirmesi yer almaktadır. Raporda ayrıca, petrol ya da çevreye zarar verebilecek özellikteki başka maddelerin kaza sonucu neden olabileceği kirlenmelerin olası etkileri de değerlendirilmektedir. Bu tür kaza olasılığı çok düşük olmasına rağmen, sektördeki genel yaklaşım, tüm olasılıkları göz önünde bulundurmayı, çevreye yönelik olumsuz etkilerin oluşmasını en aza indirecek müdahale yollarının ve önlemlerin belirlenmesini, planların yapılmasını ve hazırlıklı olunmasını gerektirmektedir. Raporda projenin geçmişine ilişkin açıklamalar yer almakta olup, proje faaliyetlerine ilişkin yasal gerekliliklere yönelik bilgiler de verilmektedir. Ayrıca, kullanılacak sondaj gemisi ve önerilen sondaj programı da ayrıntılı biçimde anlatılmaktadır. Raporda, söz konusu bölgedeki mevcut çevresel koşullar fiziksel, kimyasal, biyolojik ve sosyoekonomik açılardan ortaya konmaktadır. Sözü edilen bu çalışmaların gerçekleştirilebilmesi için yararlanılan kaynakçalar aşağıda sıralanmıştır: •

Çevresel Etki Değerlendirme Çalışması, 2 Boyutlu Sismik Araştırma Çalışmaları, Karadeniz’de Türk Deniz Bölümü 3534 no'lu saha, BP, Mayıs 2002.

•

Çevresel Etki Değerlendirme Çalışmasına Ek, 3 Boyutlu Sismik Araştırma Çalışmaları, Karadeniz’de Türk Deniz Bölümü 3534 no'lu saha, BP, Haziran 2003.

•

Güneydoğu Karadeniz Canlı Kaynakları, Karadeniz Teknik Üniversitesi Deniz Bilimleri Fakültesi, Aralık 2004.

•

Karadeniz Arama Sondaj Projesi Sondaj Kesintilerinin Uzaklaştırılması için Uygulanabilir En İyi Çevresel Seçenek (BPEO) Çalışması, ENSR/BP, Ocak 2005.

•

Çevresel Durum Tespit Çalışması, Karadeniz, Türkiye, Eylül 2004, Gardline Environmental Ltd., Ocak 2005.

•

Sosyo-Ekonomik Çevresel Durum Tespiti, Halkla İstişare ve Etki Değerlendirmesi Çalışması, Karadeniz ve Orta Asya Ülkeleri Araştırma Merkezi (KORA), ODTÜ, Ocak 2005.

•

Halka açık literatür ve çalışmalar.

Çevresel Durum Tespit Çalışması Söz konusu alanın denizde oldukça uzak bir noktada olması nedeniyle, literatürde çok sınırlı düzeyde bilgiye erişilebilmiştir. Sahaya özgü fiziksel, kimyasal ve biyolojik çevre bilgilerinin


2

Mart, 2005


sağlanabilmesi amacıyla, 2004 yılı Eylül ayı içinde, gerek yerel, gerekse uluslararası bilim adamlarının katıldığı bir mevcut durum tespit çalışması gerçekleştirilmiştir. Çalışma, kuyuların açılacağı alandaki deniz dibinden ve su kolonundan örnekler alınmasını kapsamıştır. Deniz dibi çökelti analizi; çökelti partikül irilik dağılımı, hidrokarbon ve ağır metaller içeriği, makrofaunal ve meifaunal toplulukların incelenmesini içermiştir. Su kolonu, çok-parametreli bir su kalite profil oluşturucusu ile örneklenmekle birlikte, buna eş zamanlı olarak yüzey, orta derinlik ve deniz dibinden olmak üzere üç değişik noktadan su örnekleri alınmıştır. Ayrıca, bir noktadan da her 100 m’de bir olmak üzere su örnekleri toplanmıştır. Alınan su örnekleri, besin maddeleri (nitratlar, nitritler, silikatlar ve fosfatlar), klorofil, askıda partiküller, sülfitler, çözünmüş CO2, H2S, amonyak, pH, hidrokarbon, ve ağır metallerin içeriği açısından incelenmiştir. Bunlara ek olarak, sıcaklık, tuzluluk, çözünmüş oksijen ve bulanıklık olmak üzere dört su profili oluşturulmuştur. Fiziksel Çevre Karadeniz’in yüzölçümü 423.000 km2 olup, havzada tutulan suyun hacmi 547.000 km3 olarak hesaplanmaktadır. En derin nokta ise 2.212 m olarak belirlenmiştir. Karadeniz çevresindeki kıyıların uzunluğu 4.340 km’dir (Bulgaristan 300 km, Gürcistan 319 km, Romanya 225 km, Rusya 475 km, Ukrayna 1.628 km, Türkiye 1.400 km). Bu kıyılar, yeryüzü yapısı ve bitki örtüsü açısından büyük çeşitlilik göstermektedir. Karadeniz’in diğer denizlere olan bağlantısı yalnızca İstanbul Boğazı, Marmara Denizi ve Çanakkale Boğazı ile Akdeniz üzerinden sağlanmaktadır. 3534 no’lu imtiyaz sahası dolaylarında kıta sahanlığı kıyıdan 3 km’ye kadar uzanmakta olup, burada başlayan kıta eğimi ise ±7 km’lik bir bölümü oluşturmakta ve 1.750 m derinliğe dek inmektedir. Kıyıdan 20 km kadar uzaklaşıldığında ise 2.000 m derinliklere erişilebilmektedir. 3534 no’lu imtiyaz sahası içinde ise deniz derinliği genellikle 1.800-2.000 m aralığındadır. Karadeniz’de su sirkülasyonu genel olarak saatin ters yönünde bir yapıya sahiptir. Sirkülasyonun ana bileşeni kıyı akıntılarıdır ve bu akıntılar tüm havzayı kıta eğimi boyunca çevrelemektedir. Akıntı yapısının alt unsurları olarak, saat yönünde hareket eden ve havzanın doğu ve batı bölümlerinde odaklanmış bir dizi çevrim ile birlikte, kıyılar boyunca daha küçük sahalar kapsayıp ters yönde hareket eden ve kıyı akıntıları ile kıyı arasında kalan çevrimler de bulunmaktadır. Karadeniz’deki su akımlarını hareket ettiren temel etmen rüzgârlardır. Genelde akıntılar yüzeydeki 40-50 cm’lik katmanda 40 cm/s hıza yaklaşmakta olup, 100 m derinliklerde 20 cm/s değerine gerilemektedir. Daha derinlere inildiğinde akıntı hızlarının 10 cm/s dolaylarına indiği görülmektedir. 500-1.000 m derinliklerde ise akıntı hızı ±2,5 cm/s dolaylarındadır. Kimyasal Çevre Çökelti Analizi Çevresel durum tespit çalışması kapsamında elde edilen sonuçlar, tüm istasyonlar için toplam hidrokarbon yoğunluklarının orta ile düşük düzeylerde olduğunu ortaya koymuştur. Bununla birlikte, elde edilen değerler genelde Akdeniz ve Kuzey Denizi’nde karşılaşılan arka plan


3

Mart, 2005


değerlerinden biraz yüksek bulunmuştur. Poliaromatik hidrokarbon yoğunlukları düşük ile orta değerler olarak belirlenmiş, bu değerler, toplam hidrokarbonlar ile n-alkenler için elde edilmiş uzamsal yapı biçimine benzerlikler göstermiştir. Ağır ve eser metaller, özellikle arsenik, kadmiyum, bakır, cıva ve çinko için elde edilen yoğunluk değerleri ise istasyondan istasyona önemli değişiklikler göstermiştir. Bununla birlikte, elde edilen tüm değerlerin gerek Karadeniz, gerekse Marmara’da daha önce gerçekleştirilmiş başka çalışmaların sonuçlarına benzerlik sergilediği belirlenmiştir. Hidrografi ve Hidrokimya Karadeniz, hidrografi açısından kendine özgü bir yapı sergilemektedir. Bunun nedeni, Akdeniz ile sınırlı bağlantıda olması ve değişik akarsuların denize taşıdığı genelde tatlı yapıdaki yüzey sularıdır. Bu çevresel yapı sonucunda deniz, ±100 m derinliğinde oldukça düşük tuzlulukta bir üst tabaka ile, onun altında yer alan ve üstteki tabakadan net olarak ayrılmış, 1.800-2.000 m derinliklere inen daha tuzlu ve acımsı bir katmandan oluşmaktadır. Bu iki katman birbirinden 100150 m kalınlığında bir ara katman ile ayrıldığından, sonuçta ortaya dikey konveksiyon hareketlerinden yoksun yapıya bağlı olarak dipte oluşmuş anoksik bir birikinti çıkmıştır. Çevresel durum tespit çalışması aşamasında, önerilmekte olan kuyu lokasyonları dolaylarında belirlenmiş dört istasyonda hidrografik profiller oluşturulmuştur. Oluşturulan profillerin tümü, 140 m derinliğin altında, çok açık şekilde farklı bir su kitlesi yapısı bulunduğunu ortaya koymuştur. Parametrelerde görülen önemli değişimler genelde 70-140 m derinliklere karşı gelmektedir. Su kolonunun yukarı bölümünde 10-20 m derinlikte, durağan ve iyi karışmış, daha düşük tuzluluk oranına sahip, biraz daha sıcak bir üst katmanın varlığı ortaya çıkmıştır. Su kolonunun 20 m derinliğe dek oksijene doymuş olduğu belirlenmiştir. Oksijene doymuşluk oranları 70 m derinliğe kadar azalma göstermiştir. Daha sonraki 70 m’de çözünmüş oksijen değerinde ani bir düşüş belirlenmiş, daha sonraki derinliklerde de sürekli düşme gösterdiği görülmüştür. Deniz dibindeki suda ise çözünmüş oksijen oranı <%1 olarak kaydedilmiştir. Belirlenmiş dört örnekleme istasyonunda, yüzeyde, orta derinlikte ve dipte olmak üzere üç değişik düzeyden alınan örneklerde hidrokarbon analizleri gerçekleştirilmiştir. Elde edilen sonuçlar, toplam hidrokarbon değerlerinin tüm su kolonu için oldukça düşük düzeylerde kaldığını göstermiştir. Hidrokarbon düzey değerlerinde deniz dibine ulaşıldığında hafif bir yükselme gözlemlenmiş, bu durumun bir istasyonda özellikle anlamlı değer farkları oluşturduğu belirlenmiştir. Ağır ve eser metaller için tüm örnekler üzerinde analizler yapılmıştır. Kadmiyum, krom, bakır, cıva, nikel, kurşun, kalay ve vanadyum için elde edilen değerler genelde alt algılanabilirlik sınırlarına yakın değerler ortaya koymuştur. Varlığı belirlenen başka bütün metallere ait değerlerin de çok düşük düzeylerde olduğu görülmüştür. Bu genel tabloya aykırılık gösteren iki metal ise alüminyum ile demir olmuştur. Nitrat, nitrit, amonyak bazlı azot, silikon, fosfatlar, karbon dioksit, sülfit ve askıda partiküller düzey değerleri Karadeniz için beklenen değerlere benzerlik göstermiş, değerlerde derinlikle birlikte artan bir özellik de gözlemlenmiştir. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

4

Mart, 2005


Biyolojik Çevre Bentik Topluluklar (derin deniz/deniz yatağı) Karadeniz, 200 m derinlikten sonra etkin biçimde azoik (yaşam olmayan) bir yapıdadır. Sözü edilen derinlikte varolan oksijenin yerini hidrojen sülfür almaya başlamaktadır. Çevresel durum tespit çalışması aşamasında toplanan örneklerde, beklendiği üzere, canlı makrofauna bireylerine rastlanmamıştır. Ancak, en sık elekte, mermitid nematodlara rastlanmıştır. Bu türler, anoksiyaya uyum sağlamamış erişkinlerle sınırlı kalmıştır. Bu duruma bakarak, Karadeniz'de bulunan örneklerin, Karadeniz'in oksijenli sularında yaşayan nektonik kabuklular üzerinde yerleşik parazitler oldukları, bunların erişkinlik aşamasından sonra konaklarını terk ederek dibe battıkları ve sonunda da yaşamlarını kaybettikleri biçiminde bir varsayım oluşturulabilir. Gözlemlenen tek meiofaunal örnek tek bir nematod olmuşsa da, maalesef bunun taksonu belirlenememiştir. Bu eksiklik nedeniyle, bulunan örneğin daha sığ suların sakinlerinden mi olduğu, yoksa dibe çökmüş cansız bir örnek mi olduğu yönünde sonuç oluşturulamamıştır. Nematodlardan bazılarının mikro-oksik oldukları bilinmekle birlikte, anoksik nematod türü ile bugüne kadar karşılaşılmamıştır. Sonuç olarak, öngörülen kuyu lokasyonları dolaylarında alınan çökelti örnekleri, bölgede metazoik fauna bulunmadığını açıkça ortaya koymuş bulunmaktadır. Fitoplanktonik Topluluklar Bacillariophyta (diatomlar) (%45) ile Pyrrophyta (dinokamçılılar) (%35), Karadeniz'de en sıkça rastlanılan fitoplanktonik kümelerdir. Karadeniz’de planktonların mevsimsel değişimi, denizlerde genelde rastlanan sıcaklıkla ilgili değişimlere paralel özellikler göstermiştir. Plankton kütlelerinde, genel iki tepe değer zamanı belirlenmiştir: ilkbahar başları ile sonbahar. Fitoplankton fotosentezi en yüksek düzeyde genellikle 10-20 m derinlikte gerçekleşmektedir. Plankton örneklemesi de çevresel durum tespit çalışmasına dahil edilmiş ve iki istasyondan örnekler alınmıştır. İncelemeler boyunca toplam 29 fitoplanktonik tür belirlenmiştir. Bunların dahil oldukları türler ise şunlardır: Bacillariophyta (diatomlar), Pyrrophyta (dinokamçılılar), Prymnesiophyceae, Euglenaphyceae ve Chrysophyceae. En büyük çeşitlilik ise Pyrrophyta türünde gözlemlenmiştir. 0 m, 25 m ve 50 m derinliklerden alınan su örneklerinde canlı planktonik organizmalar belirlenmiştir. 100 m derinlikten alınan örnekte birkaç adet boş diatom fristülü ile dinoflagellate kistleri tespit edilmiştir. 200 m derinlikten daha aşağılardan alınan örneklerde ise canlı organizmalar gözlemlenmemiştir.


5

Mart, 2005


Zooplankton Toplulukları Karadeniz’deki zooplankton popülasyonu, Protozoa, Oelenterata, Nemathelminthes, Ammelides, Mollusca, Arthropoda, Chaetognatha, Chordata ve bir dizi mikrozooplanktonik kümeyi içermektedir. Mikrozooplankton, <200 µm altında kalan organizmaları kapsamakta olup, genellikle kabuklular ve tünikat larvaları ile zookamçılıların siliatlarını içermektedir. 200-400 µm aralığını kapsayan mezoplankton kümesi ise Karadeniz’de kopepod’ları içine almaktadır. Kopepod türleri mevsimsel olarak iki tepe değer sergilemekte olup, bunlar yaz mevsiminin başı ile kış mevsimi sonunda gerçekleşmektedir. Makroplanktonik kümeler ise >500 µm irilikte olup, jelatinimsi zooplanktonları kapsamaktadır. Ortamda genellikle beş jelatinimsi belirlenmiştir; bunlardan ikisi scyphozoan medusa (Rhizostoma pulmo ve Aurelia aurita), üçü ise Ctenophore’dur (Mnemiopsis leidyi, Pleurobranchia pleus ve Beroe ovata). Zooplankton örneklerinin alınmasında, anoksik katman üzerinden (yaklaşık 120 m) dikey ve yatay olarak çekilen plankton ağı kullanılmıştır. Ayrıca, 200 m ve 500 m derinliklerden de örnekler toplanmıştır. Mesozooplankton kümeye ait olmak üzere Copepoda, Cladocera, Chaetognatha ve Chordat gözlemlenmiştir. Her iki örnek alım istasyonunda da en çeşitli kümeyi kopepodlar oluşturmuştur. En yüksek sayıda zooplankton, su yüzeyinden ve 25-100 m arasındaki katmandan elde edilmiştir. Her iki örnek alım istasyonunda 200 m ve 500 m derinliklerden alınan örneklerde, yaşayan zooplankton canlılara rastlanılmamıştır. Ihtiyoplankton (balık yumurtaları ile larvaları) Karadeniz’de balık yumurtası ve larvaları genellikle ilkbahar ve yaz dönemlerinde en yüksek değerlerine ulaşmaktadır. Güneydoğu Karadeniz bölgesinde, kıyıdan açıkta uzun süreli çalışmalar yapılmamıştır. Kıyılarda, açıklara göre daha fazla balık yumurtası ve larvası bulunduğu yönündeki görüşün genel kabul gördüğünü belirtmek gerekir. Çevresel durum tespit çalışmaları sırasında plankton örnekleri arasında balık yumurtalarına rastlanmamıştır. Bununla birlikte, iki hamsi larvası ile iki çaça balığı larvası gözlemlenmiştir. Örnek alımlarının, genel çoğalma dönemi dışında gerçekleştirilmiş olduğunun da göz önünde bulundurulmasında fayda vardır. Kuyu sahalarının çevresinde rastlanması muhtemel, ticari değere sahip balık türlerinin tümünün pelajik yumurtaları vardır; ve çaça balığı dışında bunların hepsi ilkbahar-yaz döneminde çoğalmaktadır. Gerek yumurtalar ve gerekse larvalar planktonik yapıda olmakla birlikte, kıyıya daha yakın yerlerle, çoğunlukla sığ denizde yoğunlaştıkları belirlenmiştir. Kuyu açılması için önerilmekte olan sahalar, Karadeniz balık türleri için birincil bir çoğalma ve beslenme bölgesi oluşturmamaktadır.


6

Mart, 2005


İhtiyofauna Karadeniz’de toplam 165 balık türü belirlendiği, bunlardan 119’unun deniz balığı türü, 24’ünün androm veya yarı-androm, 22’sinin ise tatlı su balığı türü olduğu kayıtlara geçmiştir. Bu çerçevede, Karadeniz’de Türkiye kıyıları boyunca 140 tür belirlenmiş bulunmaktadır. Mevsimsel göçler sırasında kuyu sahalarının yakınlarında yalnızca pelajik balık türlerine rastlanılması beklenilmektedir. Demersal türler, kuyu dolaylarındaki derinliklerde ve 200 m’nin altındaki anoksik ortamda beslenemeyeceklerinden, bu türlere sözü edilen dolaylarda rastlanılması beklenmemektedir. Kuyu civarından geçme olasılığı bulunan göçmen pelajik türler şunlardır: Engraulis encrasicolus (hamsi), Sprattus sprattus (çaça), Alosa kessleri pontica (tirsi), Salmo trutta labrax (deniz alabalığı, Karadeniz som balığı), Mugil so-iuy (Pasifik kefali, Rus kefali), Trachurus mediterraneus (karagöz istavrit), Trachurus trachurus (istavrit), Sarda sarda (palamut) ve Squalus acanthias (mahmuzlu camgöz köpekbalığı). Bunlardan en çok hamsi ve çaçanın kıyılardan uzak kuyu sahaları çevresinde görülebileceği düşünülmektedir. Deniz Memelileri Karadeniz’de üç tür deniz memelisi (balina, yunus ve domuz balinası) ile bir tür fokun bulunduğu bilinmektedir. Bunlar, Delphinus delphis (halk arasında bilinen adıyla yunus, tırtak), Tursiops truncatus (siyah yunus veya afalina) ve Phocoena phocoena (domuz balinası veya mutur)’dur. Foklar, Akdeniz fok türü olmakla birlikte bu türün artık Karadeniz’de yok olduğu düşünülmektedir. 2003 ve 2004 yıllarında Güneydoğu Karadeniz’de Rize ve Trabzon dolaylarında yapılan gözlemler, en sık rastlanılan memeli türünün “yunus” (tırtak) olduğunu ve ondan sonra “mutur”un geldiğini ortaya koymuştur. Karadeniz’in bu bölgesinde kıyılar boyunca en nadir rastlanılan tür ise afalina yunus türüdür. 2004 yılı Eylül ayı içinde bölgede gerçekleştirilen çevresel durum tespit çalışmaları sırasında yaklaşık 125 yunus (tırtak) gözlemlenmiştir. Bu durumda, sondaj çalışmaları süresince kuyu civarlarında en sık rastlanılacak memeli türünün yunus (tırtak) olacağı ortaya çıkmaktadır. Sosyo-Ekonomik Çevre Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi (ÇSED) raporunda, kapsamlı bir sosyo-ekonomik durum tespit çalışmasının sonuçları da yer almaktadır. Bu incelemeye göre, Trabzon ilinde, düzenli olmayan ancak süreklilik gösteren bir nüfus artışı vardır. Tarımcılık da önemli yer tutmakla birlikte, birincil ekonomik faaliyet balıkçılıktır. Türkiye’de avlanan hamsinin üçte ikisi Doğu Karadeniz bölgesinden sağlanmaktadır. Ekonomik değeri olan diğer balık türleri çaça, mezgit, zargana, palamut, kalkan ve barbunyadır. Türkiye’de avlanan balık miktarının yarıdan fazlasının Karadeniz bölgesinden sağlandığı da bilinmektedir.


7

Mart, 2005


Trabzon’da imalat sanayiinin boyutları ulusal ortalamanın altındadır, mevcut fabrikalar ise küçük ölçekli düzeydedir. Çalışanların ortalama ücretleri ulusal ortalamanın üzerindedir. Bu haliyle Trabzon, kalkınmakta olan yerel ekonomi kimliğini açık biçimde sergilemektedir. Halkla İstişare ve Bilgilendirme Halkın katılımı, ÇSED sürecinin temel unsurlarından biridir. TPAO ve BP , konuya paydaşların da katılımlarına önem vermiş ve böylece istişare sürecinde elde edilen görüşler de ÇSED raporuna dahil edilmiştir. Bölgesel Düzeyde İstişare Halkla istişare çalışmaları, Trabzon’da (2-7 Kasım 2004 tarihleri arasında), Rize ve Hopa’da (11 Kasım 2004 tarihinde) 34 yerel paydaşın katılımıyla başlamıştır. İstişare sürecine katılanlar projeye ilişkin olarak olumlu görüşler belirtmişlerdir. Bölge halkı, projenin yalnızca yerel ekonomiye değil, ulusal ekonomiye de olumlu katkıda bulunacağını düşünmektedir. Alınan görüşlerden, BP’nin güvenilir bir uluslararası şirket olarak görüldüğü, proje ortağının TPAO olmasının da konuya daha fazla güven duyulmasına yol açtığı anlaşılmıştır. Ulusal Düzeyde İstişare Türkiye’de, Karadeniz ile ilgilenen birden çok kamu ve özel sektör kuruluşu faaliyet göstermektedir. Tüm bu kuruluşların ortak kaygılarının, Karadeniz bölgesinin karasal kaynaklı kirliliğe karşı korunması, petrole bağlı kirlenmenin önlenmesi ve yerleşim yerleri evsel atıklarının denize bırakılmasına son verilmesi olduğu belirlenmiştir. Uluslararası Düzeyde İstişare Balıkçılık ve kirlenmenin önlenmesi, uluslararası düzeyde konulardır. Bir dizi kuruluş, ÇSED raporunun nihai haline katkı sağlamak konusundaki ilgilerini ifade etmişlerdir. Halkı bilgilendirme süreci çerçevesinde TPAO/BP, ÇSED raporu taslağını tüm paydaşların bilgisine sunacaklardır. Paydaşlardan alınacak yazılı ya da sözlü görüş ve düşünceler nihai ÇSED raporunda yer alacak ve gerektiğinde proje çalışmalarında buna paralel değişiklikler de yapılabilecektir. Etki Değerlendirmesi Normal çalışmalardan kaynaklanacak deşarjlara, emisyonlara, atıklara ve olası kaza durumlarına karşı alınacak önlemlere ilişkin bir çevresel etki değerlendirme çalışması gerçekleştirilmiştir. Etki değerlendirmesi bağlamında ayrıca Çevresel Tehlikeleri Belirleme (ENVID) atölye çalışması da yapılmıştır. Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar, proses seçme ve seçilen proseslerden kaynaklanan kalıcı etkilerin değerlendirilmesi konularında kalıcı bir kayıt sağlamıştır. Söz konusu çalışmada, normal faaliyetlere, olağan dışı durumlara ve olası kazalara ilişkin olarak, etkilerin azaltılması ve denetimine yönelik önlemler de tanımlanmış bulunmaktadır.


8

Mart, 2005


Etki değerlendirme çalışmasının bir parçası olarak, sondaj boyunca açığa çıkacak sondaj kesintilerinin bölgeden uzaklaştırılması konusunda Uygulanabilir En İyi Çevresel Seçenek (BPEO) belirleme çalışması da gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma, karada, havada ve denizde çevre korumanın önemini vurgulayan, sistematik bir danışma ve karar alma sürecinin bir çıktısıdır. Kısa ve uzun dönemde olmak üzere BPEO süreci, belirlenmiş bir dizi amaç ve kabul edilebilir bir maliyet çerçevesinde, çevreye en az zarar verecek veya en fazla faydayı sağlayacak seçeneği belirlemektedir. Sekiz önleme seçeneği, altı husus dikkate alınarak değerlendirilmiştir: Çevresel etki, çalışanların karşılaşacağı riskler, mevzuata uyum, uluslararası en iyi uygulamalar ve BP standartları, alternatiflerin maliyeti, teknoloji ve geçmişteki uygulamalar ve ilgili tarafların görüşleri. Sondaj kesintilerinin deşarjı modellemesi, ÇSED çalışmasının bir bölümü olarak, kuyulardan çıkacak sondaj kesintilerinin ne olacağına yönelik yapılmıştır. Modelleme sonuçlarına göre, oluşacak en büyük sondaj kesintileri yığını çıkış noktasından 500 m batı yönünde deniz dibinde oluşacak ve 3 mm'lik bir kalınlık meydana getirecektir. Modelleme ayrıca, arta kalan su bazlı çamurun (WBM) su kolonunda tümü ile dağılacağını göstermiştir. Bu durumda, Karadeniz’de deniz dibi canlılarının da yokluğu göz önüne alındığında, serbest kalacak sondaj kesintilerinin deniz dibine serilmesinin olası olumsuz çevresel etkilerinin göz ardı edilebilir düzeyde kalacağı öngörülmektedir. Sentetik sondaj sıvısı, yalnızca acil durumlarda ve öngörülen su bazlı sistemin önceden beklenmeyen sorunlar oluşturması halinde geçici bir çare olarak kullanılacaktır. Bütün bunlara rağmen, bir çamur ve sondaj kesintileri deşarj modellemesi yapılarak bunların kuyu çevresine deşarj edilmesi olasılığının sonuçları irdelenmiştir. Sentetik bazlı çamur (SBM) hiçbir biçimde denize deşarj edilmeyecektir. Modelleme sonuçlarına göre, sentetik bazlı çamur kalıntıları sondaj kesintilerine bağlanmaktadır. Bu durumda ise modelleme, deniz dibinde sentetik bazlı çamur ile birleşmiş sondaj kesintileri katmanı oluşacağını göstermiştir. Malzeme birikintisi en kalın biçimi ile 500 m kadar batıda 6 mm kalınlıkta oluşacaktır. Genelde deniz dibi organizmalarını etkileyen SBM deşarjına bağlı çevresel etkiler, fiziksel olarak birikinti içinde gömülme biçiminde gerçekleşmektedir. Güneydoğu Karadeniz bölgesinde deniz dibinde canlı organizmaların bulunmadığı da belirlendiğine göre, olumsuz çevre etkilerinin oluşması söz konusu olmayacaktır. Su kolonunun olumsuz etkilenmesi olasılığı ise, sondaj kesintilerinin deniz dibine çökmesi ve baz sıvının suda erimesi oranının düşük olması nedenleriyle düşük düzeyde kalacaktır. Bu durumda, planktonlar ve yavru balık popülasyonunun suda oluşacak bulanıklık nedeni ile olumsuz çevre koşullarından etkilenmesinin göz ardı edilebilir düzeyde kalacağı beklenmektedir. Olasılığı çok düşük olmakla birlikte, sentetik sondaj sıvısı kullanılmasına ilişkin olarak yapılan testler, bu sıvının biyolojik olarak parçalanabilir yapıda olduğunu göstermiştir. Sadece acil durumda kullanılacak sentetik sondaj sıvısı, saflaştırılmış kimyasal hammaddelerin tepkimesi yolu ile üretilen bir hidrokarbon olup, petrolün distile ya da rafine edilmesi yolu ile üretilen sıvılardan temelde ayrılmaktadır. Düşük ile göz ardı edilebilir düzeyde aromatikler içeren sentetik bazlı çamurun varlığı durumunda ise, bunların suda çok düşük oranda çözünür olmaları ve düşük biyo-yararlanım özellikleri nedeniyle sonuçta belirgin bir biyo-birikim oluşması olası


9

Mart, 2005


görülmemektedir. Su kolonunda oluşacak ve sudaki organizmalarda anlamlı düzeyde zehirli etkiye yol açacak gelişmeler beklenmemektedir. Bu noktada, sondaj sıvısının bozunması aşamasında oluşacak anoksik koşullardan deniz dibinin etkilenmesi olasılığının, deniz dibi kaynaklarının bu konudaki duyarlılığına ve önemine bağlı olacağını vurgulamak gerekir. Karadeniz’in bu bölgesinde 150 m’nin altındaki tüm derinliklerde anoksik koşulların geçerli olması, bu duruma bağlı olarak da faunal algılayıcıların bulunmaması, konuyu gündemden düşürmektedir. Önerilmekte olan sondaj programının sosyal ve ekonomik etkilerine yönelik değerlendirmeleri de içeren raporda, olası iş olanakları, yerel ekonomiye katkılar, eğitim ve benzeri daha başka unsurlara ilişkin ayrıntılı değerlendirmeler de yer almaktadır. ÇSED, teknik ve beklenmeyen durum planlama süreçlerinin bulgularını ve gerekliliklerini biraraya getirecek olan, projeye özgü Çevresel Yönetim Planı’na yönelik olarak da önemli veriler sağlamaktadır. ÇSED raporu, raporda sunulan öngörü ve sonuçların değerlendirilmesi amacıyla izleme programlarını da içermektedir. ÇSED’de Varılan Belli Başlı Sonuçlar Olağan Faaliyetlerin Potansiyel Etkileri 3534 no’lu imtiyaz sahasında gerçekleştirilecek arama çalışması iki kuyu açılmasını içermektedir. Bu proje kapsamında gerçekleştirilecek kuyu açma çalışmaları yaklaşık 4 aylık bir zaman süresini gerektirecektir. Sondaj işleminin tamamlanmasından sonra her bir kuyu ya tam ve sürekli olarak tıkanıp kapatılacak, ya da geçici biçimde tıkanmış ve güvenlik altında askıya alınmış olarak ilerideki olası yeniden erişim girişimlerine olanak sağlanacaktır. Arama sondajına ilişkin çevresel etkilerin değerlendirilmesi yapılmış olup, aşağıda sıralanan sonuçlara varılmıştır: •

Havaya salınacak emisyonlarının temel kaynağı, sondaj gemisindeki enerji üretimi ile destek teknelerinde oluşacak emisyonlardır. Hava kalitesine olası etkiler göz ardı edilebilir düzeylerde kalacak ve yerleşim bölgelerinin etkilenmesi söz konusu olmayacaktır.

•

Atıkların etkisini en alt düzeyde tutmayı hedefleyen atık yönetimi uygulaması sürekli devrede olacağından, atıkların neden olacağı bir etkilenme beklenmemektedir.

•

Her bir kuyu için sondaj kesintileri deşarjlarının etkisi, çok kısa sürelerle, lokalize ve sınırlı şekilde oluşacaktır. Sudaki organizmalar açısından da etki yalnızca geçici bir süre oluşacağı gibi, kapsayacağı ortam açısından da çok sınırlı düzeyde kalacaktır. Karadeniz’in dip sularında canlı organizmalar bulunmadığından, çalışmanın deniz dibi canlıları üzerinde olumsuz etkisi de söz konusu olmayacaktır.


10

Mart, 2005


•

Sentetik Bazlı Çamur (SBM) sadece beklenmedik bir durum meydana geldiğinde kullanılacaktır. Modelleme sonuçlarına göre, sondaj kesintilerinin deniz dibinde birikmesinin olası etkileri göz ardı edilebilecek düzeyde kalacaktır. SBM kesintilerinin derin deniz dibinde bozunması süreci oldukça yavaş gelişecekse de, bundan olumsuz şekilde etkilenecek hiçbir canlı faunal reseptör bölgede bulunmamaktadır.

•

Sondajdan kaynaklanarak deniz dibine ve su kolonuna salınacak diğer deşarjların değerlendirilmesi sonucunda akut ya da kronik zehirlenmeye neden olacak ya da uzun süreli etki gösterecek unsurların olmadığı belirlenmiştir. Çimentoya eklenecek belirli kimyasal katkı maddelerinin biyo-birikime neden olma olasılığı var gibi görünse de, bunlar tümü ile çimento içinde tutulacaklarından çevrede varlıkları söz konusu olmayacaktır. Diğer organik deşarjlar ise biyo-bozunmaya uğrayacak nitelikte olup, Karadeniz’in doğal karbon çevrimi içinde çözümlenecektir.

Kaza Sonucu Petrol ya da Çamur Sızıntısının Olası Etkileri ÇSED’in bir parçası olarak, kaza nedenli petrol ve çamur sızıntısının olası etki senaryoları petrol ve çamur sızıntısı modellemeleri aracılığı ile incelenmektedir. En kötü olasılıklar olarak aşağıdaki senaryolar oluşturulmuştur: Sondaj gemisinin tüm mazot stoklarının yitirilmesi; kaza sonucu bir saatlik süre içinde 500 varil sentetik bazlı sıvının açığa çıkması; 30 gün süre ile devam edebilecek kontrol altına alınamayan kuyu canlanması durumu (well blowout); ve sudaki kuyu bağlantısının kopması sonucunda 1.800 varil SBM’nin 1.500 m derinlikte akması. Her bir senaryo için, çevreye yönelik olumsuz etkileri en aza indirici uygun önlemlerin geliştirilmesi gerekmektedir. Büyük çaplı petrol sızıntısı durumunda, etkin bir Petrol Sızıntısı Müdahale Planı’nın (OSCP) devreye sokulması gerekecektir. İçinde çözücülerin de bulunduğu bir dizi acil önlemin alınması, bu tür durumlarda en başta gelen gerekliliktir. Halen hazırlanmakta olan bu plan, ÇSED raporunun ayrılmaz bir parçasını oluşturacaktır. OSCP’ye ek olarak, Acil Durum Müdahale Planı da oluşturulacaktır. Bu plan, sondaj gemisi, karadaki çalışmalar, Trabzon, Ankara ve İstanbul’daki BP operasyonları ile ulusal ve uluslararası kaynakların acil durum müdahale planları arasında bir bağlantı oluşturacak ve aynı zamanda tüm yasal gerekleri de yerine getirecektir. BP, Karadeniz Arama Sondaj Programı için, ÇSED ve beklenmeyen durum planlama sürecinin bulgu ve gerekliliklerini biraraya getirip uygulamaya koyacak bir Çevresel Yönetim Planı’ndan da yararlanacaktır. Sondaj çalışmasının çevresel açıdan performansının sürekli biçimde izlenmesi ve denetlenmesi, ileriye dönük olası iyileştirmelerin gerçekleştirilmesi amacıyla sonuçların sürekli değerlendirilmesi, bir temel gereklilik olarak belirlenmiş bulunmaktadır. ÇSED’in vardığı sonuç, BP’nin Çevresel Yönetim Sistemi’nin ve etki azaltma önlemlerinin Karadeniz’deki Arama Sondaj Programı’nın olası etkilerini en alt düzeylere indirgemede yeterli


11

Mart, 2005


olduğu yönündedir. BP’nin Çevresel Yönetim Sistemi ayrıca, operasyonların çevresel performansının sürekli biçimde izlenmesi yolu ile değişen koşullara anlık yanıtlar verilmesini de olanaklı kılmaktadır. Sonuç olarak, önerilmekte olan sondaj faaliyetlerinin, fiziksel, kimyasal ve biyolojik bakımdan yerel çevreye etkilerinin göz ardı edilebilir düzeyde kalacağı öngörülmektedir. Buna ek olarak, önerilmekte olan projenin yerel sosyolojik ve ekonomik yapıya olumsuz etkileri de söz konusu olmayacaktır. Projenin, Türkiye açısından kısa süre ile sınırlı da olsa yeni iş olanakları yaratarak ekonomik fayda sağlayacağı tahmin edilmektedir. Karadeniz sondaj projesinin diğer dolaylı yararları arasında, gerçekleşecek olan teknoloji transferi ve yerel personelin teknik eğitimleri de yer almaktadır. Elde edilecek olumlu sonuçlardan bir diğeri de, çalışmalar süresince jeolojik yapıya ilişkin önemli bilgiler toplanacak olmasıdır. Karadeniz’deki 3534 no’lu sahada ticari değere sahip düzeyde hidrokarbon kaynaklarının bulunması durumunda ise uzun dönemli bir dizi fayda sağlanabilecektir. Bunların başlıcaları, uzun dönemli iş olanakları, eğitim, teknoloji aktarımının sağlayacağı faydalar ve üretimin sağlayacağı gelirlerdir. Bu projenin üretime dönecek şekilde bir gelişme göstermesi durumunda, olası etkiler ayrı bir değerlendirmede ve raporda konu edilecektir.


12

Mart, 2005


1 GİRİŞ 1.1

Projenin Geçmişi

BP Exploration Türkiye BV (BP), Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) ile Karadeniz’de Blok 3534 olarak tanımlanan imtiyaz sahasında petrol arama çalışmalarını kapsayan bir anlaşma imzalamıştır. Blok 3534, yaklaşık 18.000 km2'lik bir deniz alanını kapsamakta olup Karadeniz’in güneydoğusundaki bölümünde yer almaktadır. Sahanın sınırları şu şekilde belirlenmiştir: güney yönünde 12 deniz millik Türk karasularının bitiş çizgisi, doğu ve kuzey yönlerinde Türkiye’nin “münhasır ekonomik bölgesi” sınırları, batıda da kuzey-güney doğrultusunda 38-50’-00 boylamı. Bu tanıma göre Blok 3534’ün tümü Türkiye’nin karasuları dışında, ancak münhasır ekonomik bölgesi içinde kalmaktadır. TPAO ve BP arasında Blok 3534’ü konu alan “İmtiyaz ve İşletme Haklarının Devri Sözleşmesi”nin imzalanmasının ardından 1991 yılında sahada gerçekleştirilen iki-boyutlu (2D) sismik çalışma ile yaklaşık 15.000 km’lik sismik veri toplandı. Bu iki boyutlu çalışmanın tüm imtiyaz sahasını kapsayacak biçimde genişletilmesi ise 2002 yılında gerçekleştirildi. Tamamlanmış bu çalışmaları geliştirmek ve belirli bölümlerde yüzey altı görüntülerini iyileştirmek amacı ile 2003 yılında üç boyutlu (3D) bir sismik inceleme yapıldı. Bu Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirme Raporu’na (ÇSED) konu olan proje, 3534 nolu imtiyaz sahası içinde bir arama sondaj çalışmasının gerçekleştirilmesini kapsamaktadır. Öncelikle 2005 yılı ortalarında bölgede bir arama kuyusu açılacaktır. Kuyu açma çalışmalarının yaklaşık dört ay sürmesi beklenmektedir. Sondaj programında bölgede ikinci bir kuyunun açılması yer almaktadır ancak bu aşamanın gerçekleştirilmesi, birinci kuyunun açılması ile elde edilecek verilerin tamamının değerlendirilmesinin sonrasına bırakılacaktır. Sözü edilen proje, Karadeniz sularında gerçekleştirilecek ilk derin deniz sondaj çalışması olacağından arama teknolojisi ve yatırımlar açısından önemli bir atılım olup proje sahasının jeolojik yapısı ve ekolojik özelliklerinden dolayı ileri düzeyde bir keşif olarak da kabul edilmektedir.

1.2

ÇSED’in Amaç ve Kapsamı

Proje sahipleri olarak TPAO ve BP, bu ÇSED çalışmasını projenin başında gerçekleştirerek, önerilen arama sondaj çalışmalarının sistematik biçimde irdelenmesini ve tasarımın olası olumsuz etkilerden olabildiğince arındırılmasını sağlamak için faaliyetlerin sonuçlarını erken bir aşamada değerlendirmişlerdir.


1-1

Mart, 2005


ÇSED çalışması, şu aşamaları içerir biçimde gerçekleştirilmiştir: •

Konuya ilişkin ulusal ve uluslararası yönetmeliklerle standartların, sanayide en iyi uygulama olarak kabul görmüş çalışmaların ve BP’nin şirket politikalarının taranıp gözden geçirilmesi;

•

Projenin teknik açıdan tanımlamasının yapılması, geliştirmeye yönelik öneriler konusunda uygulanabilir alternatiflerin değerlendirmesi;

•

Arama amaçlı sondaj programına bağlı olarak havaya salınacak emisyonların, denize yapılacak deşarjların, oluşturulacak atıkların türlerinin, özelliklerinin ve miktarlarının tespit edilmesi;

•

Proje alanındaki mevcut çevresel ve sosyo-ekonomik koşulların tanımlanması;

•

Öngörülen olağan çalışmaların, olağan dışı ve/veya kaza nedenli olası gelişmelerin etkilerinin değerlendirilmesi;

•

Olası etkileri en alt düzeye indirgeyebilecek ya da oluşmalarını tümden engelleyebilecek önlemlerin belirlenmesi; ve

•

Atıkların yönetimi, izleme programları, denetleme ve çalışmaların yeterli biçimde yönetilmesi için performans geri bildirim planlarının oluşturulması.

ENSR International (www.ensr.com) BP tarafından ÇSED çalışmasını yürütmek ve çevresel konularda destek vermek üzere görevlendirilmiş bulunmaktadır. Sözü edilen bu çalışmada, ENSR’nin Türkiye ve İngiltere’deki bürolarında çalışan personeli ile yerel ve uluslararası bazı şirketler ve kuruluşlar da katkı sağlamışlardır. Çalışmaya katkıda bulunan şirketler ile kuruluşlar, ÇSED çalışmasına katkılarının ayrıntıları ile birlikte Tablo 1.2-1’de sıralanmıştır. Bu ÇSED çalışması, endüstride en iyi uygulama olarak belirlenmiş EC 85/337/EEC Direktifi ile Dünya Bankasının 154 nolu Teknik Belgesi Cilt III’de yer almış Enerji ve Endüstri Projelerine İlişkin Çevresel Değerlendirme Kıstasları’nın (en son güncellemesi) içeriği doğrultusunda gerçekleştirilmiştir. ÇSED belgesi sondaj çalışmalarının başlatılmasından önce yerel ve uluslararası paydaşlara iletilerek bunların olası görüş ve önerileri alınacaktır. Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) Yönetmeliği hükümlerine göre, açık denizde yürütülecek arama sondaj faaliyetleri ÇED prosedüründen muaf olmasına rağmen, ÇSED raporu son halini aldığında, projenin ana paydaşlarından birisi olması nedeni ile, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı’na, bilgilendirilmeleri ve isterlerse görüşlerini iletmeleri amacı ile sunulacaktır.


1-2

Mart, 2005


Tablo 1.2-1 ÇSED Çalışmalarına Katılmış Şirket ve Kuruluşlar Kuruluş ENSR International Danışmanlık ve Mühendislik Ltd. Şkt., Katip Çelebi Sokak No: 2/9, Çankaya 06690 Ankara, Türkiye

Personel Türkiye ve İngiltere Büroları Personeli

Karadeniz Teknik Üniversitesi, Prof. Ertuğ Düzgüneş Deniz Bilimleri Fakültesi, Trabzon, Prof. Hikmet Karaçam Türkiye Prof. İbrahim Okumuş Yard. Doç. Dr. Muzaffer Feyzioğlu

Katkı Alanı ÇSED çalışmasının ana üstlenicisi

Denizde Mevcut Çevresel Durum Tespit Çalışması plankton örnek alınması ve analizi çalışmaları. Deniz biyolojisi ve balık sahaları ve balıkçılık konusunda bilgi sağlama.

Gardline Environmental Ltd. Endeavour House, Admiralty Rd, Great Yarmouth, Norfolk, NR30 3NG, İngiltere

Denizde Mevcut Çevresel Durum Tespit Çalışması fiziksel, kimyasal ve biyolojik örnek alma ile analiz çalışmaları.

Geochemical and Environmental Research Group, Texas A&M Üniversitesi, ABD.

Denizde Mevcut Çevresel Durum Tespit Çalışması Akıntı profillerinin oluşturulmasında aşağı salınmış Akustik Doppler Yönteminin uygulanması.

Deniz Bilimleri Enstitüsü, 9 Eylül Üniversitesi, İzmir, Türkiye

Piri Reis Araştırma Gemisi personeli ve mürettebatı

Denizde Çevresel Mevcut Durum Tespit Çalışması Araştırma gemisinin sağlanması.

Karadeniz ve Orta Asya Ülkeleri Prof. Dr. Ayşe Ayata Araştırma Merkezi (KORA), Orta Yard. Doç. Dr. Ceylan Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara, Tokluoğlu Türkiye Yard. Doç. Dr. Erkan Erdil

Sosyo-ekonomik Mevcut Durum Tespit Çalışması, Etkilerin değerlendirilmesi ve toplumla görüşmeler.

Link Associates International, Aspen Drive, Raynesway, Derby, DE21 7SG, İngiltere

Acil Müdahale Planının hazırlanması.

BMT Cordah Limited, Grove House, 7 Ocean Way, Ocean Village, Southampton, Hampshire, SO14 3TJ, İngiltere

Çamur ve sondaj kesintileri deşarj modellemesi ile kaza sonucu petrol / sondaj sıvısı kirliliği modellemesi.

Well Flow Dynamics, P.O. Box 165, 1376 Billingstad, Norveç

Kontrolsuz kuyu canlanması (well blowout) modellemesi.


1-1

Mart, 2005


2 YASAL GEREKLİLİKLER Türkiye’de, çevreyi korumak amacıyla, çevre ile ilgili bir çok kanun ve yönetmelik yürürlüğe konulmuştur. Türkiye’de, devlet düzeyinde, çevre mevzuatının uygulanması ve yürütülmesi amacıyla Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) kurulmuştur. ÇOB, yerel düzeyde İl Çevre Müdürlükleri tarafından desteklenmektedir. Bunun yanında, büyükşehir belediyeleri yasal olarak kendilerine ait çevre yönetmelikleri oluşturarak, bu yönetmelikleri uygulamaya koyabilmektedirler. Belediyelere ait bu yönetmelikler, genellikle teknik ve idari prosedürleri belirlemektedir ve Bakanlığın çıkarmış olduğu yönetmelikler ile paralel yapıdadır. 2674 sayılı ve 20 Mayıs 1982 tarihli Karasuları Kanunu’na göre, Türk karasuları 6 mil olarak belirlenmiştir. Bakanlar Kurulu, deniz özelliklerini ve hak ilkelerini göz önünde bulundurarak karasularını 6 milden daha fazla genişletmek için yetkilidir. Karasuları Kanunu’na uygun olarak, Bakanlar Kurulu, Karadeniz’de oluşturulan Türk Münhasır Ekonomik Bölgesi’ni 5 Aralık 1986 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı’yla duyurmuştur. Bu Karara göre, Türkiye, Karadeniz’de karasularını kapsayan 200 millik sınır içinde deniz ve deniz yatağı üzerinde münhasır hakka sahiptir. Türkiyenin sahip olduğu bu hak, deniz çevresini muhafaza etmek ve korumak için gerekli tüm önlemleri almayı ve deniz kirliliğini önlemeyi, azaltmayı ve kontrol etmeyi içermektedir. Bakanlar Kurulu’nun bu duyurusu, Sovyetler Birliği tarafından teyit edilmiş ve 17 Şubat 1987 tarihinde Türkiye ve Sovyetler Birliği arasında bir anlaşma haline getirilmiştir. Türkiye ve Sovyetler Birliği, Karadeniz’de karasularının sınırlarının belirlenmesi ile ilgili bir protokol imzalamışlardır. Bu protokolle ilgili Bakanlar Kurulu Kararı, 13 Mart 1974 tarihli ve 15091 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır. Bu karara göre, Türk Karasuları, Karadeniz kıyı şeridinden itibaren 12 mil olarak belirlenmiştir. Türk Çevre Mevzuatı, Türkiye milli sınırları ve Türk karasuları sınırları içerisinde gerçekleşen tüm faaliyetler için geçerlidir (ÇOB, 2002). Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler ve protokoller ve özellikle bu bölgede geçerli olduğunu belirten Türk yönetmelikleri, 12 mil sınırı dışında, kıta sahanlığı üzerinde yer alan veya açık denizdeki münhasır ekonomik bölgelerde gerçekleşen faaliyetlerde geçerlidir. Önerilen arama sondaj faaliyetleri, Karadeniz’de Türk karasuları dışında ve Türk Münhasır Ekonomik Bölgesi sınırları içerisinde gerçekleşeceği için, Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler ve protokoller ve özellikle münhasır ekonomik bölgede uygulanabilir olduğunu belirten Türk yönetmelikleri bu proje için geçerli olacaktır. Ancak, 12 millik Türk karasuları içerisinde gerçekleşecek, destek gemilerinin faaliyetleri, katı ve sıvı atık bertarafına, hava emisyonu veya gürültüye neden olabilecek kıyıda gerçekleşecek bütün faaliyetler, Türk çevre mevzuatına tabi olacaktır.


2-2

Mart, 2005


2.1

İlgili Türk Yönetmelikleri ve Uluslararası Sözleşmeler

Aşağıdaki altbaşlıklar, Karadeniz’de gerçekleştirilecek arama ve sondaj çalışması ile ilgili ulusal ve uluslararası çevre mevzuatını özetlemektedir.

2.1.1 Kıyı Faaliyetleri için Yasal Çerçeve 11 Ağustos 1983 tarihli ve 18132 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan Türk Çevre Kanunu (No. 2872), endüstriyel faaliyetler ve bunların çevreye olası etkilerine ilişkin mevzuat için yasal çerçeveyi oluşturmaktadır. Endüstriyel faaliyetler, geliştirme, inşaat öncesi çalışmalar, inşaat, inşaat sonrası/işletmeye alma ve işletme aşamaları sırasında çeşitli aşamalarda incelemeye tabidir. Çevre Kanunu, birçok yönetmeliğin yayınlanmasına ve yürürlüğe konmasına yetki vermiştir. Önerilen arama ve sondaj çalışmalarına bağlı olası kıyı faaliyetlerine ilişkin yönetmelikler aşağıda belirtilmiştir: •

Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği (19269 sayılı ve 2 Kasım 1986 tarihli Resmi Gazete);

•

Gürültü Kontrol Yönetmeliği (19308 sayılı ve 11 Aralık 1986 tarihli Resmi Gazete);

•

Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (20814 sayılı ve 14 Mart 1991 tarihli Resmi Gazete);

•

Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (22387 sayılı ve 27 Ağustos 1995 tarihli Resmi Gazete);

•

Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği (22416 sayılı ve 26 Eylül 1995 tarihli Resmi Gazete);

•

Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği (21634 sayılı ve 11 Temmuz 1993 tarihli Resmi Gazete, 20 Nisan 2001’de yeniden düzenlendi);

•

Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (24609 sayılı ve 10 Aralık 2001 tarihli Resmi Gazete);

•

Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği (25353 sayılı ve 21 Ocak 2004 tarihli Resmi Gazete);

•

Endüstriyel Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (25606 sayılı ve 7 Ekim 2004 tarihli Resmi Gazete);

•

Gemilerden Atık Alınması ve Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (25682 sayılı ve 26 Aralık 2004 tarihli Resmi Gazete); ve

•

Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (25687 sayılı ve 31 Aralık 2004 tarihli Resmi Gazete).


2-3

Mart, 2005


Türkiye, ayrıca 1993 yılında Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği’ni uygulamaya koymuştur. ÇED yönetmeliği bir çok kez değiştirilmiş ve yönetmeliğin son hali 2004 yılında yayınlanmış ve yürürlüğe konmuştur. 25318 sayılı ve 16 Aralık 2003 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Yönetmeliği’ne göre, açıkdeniz petrol arama faaliyetleri ÇED sürecine tabi değildir ve proje sahibinin ÇED raporu hazırlayarak ÇOB’ye sunmasına ilişkin yasal bir zorunluluğu bulunmamaktadır. Buna karşılık, bu Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi (ÇSED) raporu, BP’nin şirket politikası gereğince hazırlanmıştır ve gözden geçilrilmesi için ilgili taraflarlara sunulacaktır.

2.1.2 Açıkdeniz Faaliyetleri için Yasal Çerçeve Türkiye, önerilen açıkdeniz proje faaliyetleri için uygulanacak beş uluslararası çevre anlaşmasına taraftır: •

Marpol Sözleşmesi olarak bilinen, Denizlerin Gemiler Tarafından Kirletilmesinin Önlenmesine Ait Uluslararası Sözleşme: Marpol 73, Sözleşmeyi Tadil Eden Protokol Marpol 78 ve Anılan Protokele ilişkin I, II ve V Nolu Ekler ile 1984, 1985 ve 1987 Tarihlerinde Yapılan Değişiklikler;

•

Bükreş Sözleşmesi olarak da bilinen, Karadeniz’in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi ve Ekteki Dört Protokol; o Karadeniz Deniz Çevresinin Kara Kökenli Kaynaklardan Kirlenmeye Karşı Korunmasına Dair Protokol; o Karadeniz Deniz Çevresinin Petrol ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlenmesine Karşı Acil Durumlarda Yapılacak İşbirliğine Dair Protokol; o Karadeniz Deniz Çevresinin Boşaltmalar Nedeniyle Kirlenmesinin Önlenmesine Dair Protokol; o Karadeniz’de Biyolojik Çeşitliliğin ve Peyzajın Korunması Protokolü;

•

1990, Petrol Kirliliğine Karşı Hazırlıklı Olma, Müdahale ve İşbirliği ile İlgili Uluslararası Sözleşme;

•

Bern Sözleşmesi olarak bilinen, Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi; ve

•

Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Hakkında Sözleşme.

Bu uluslararası sözleşmelere ek olarak, açıkdeniz faaliyetleri, özellikle balast suyu ile ilgili olarak, sondaj sıvıları ve denize boşaltımı için uygulanabilecek bir dizi Türk yönetmeliği bulunmaktadır: •

Gemi ve Deniz Araçlarına Verilecek Cezalarda Suçun Tespiti ve Cezanın Kesilmesi Usulleri ile Kullanılacak Makbuzlara Dair Yönetmelik; ve

•

Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (25687 sayılı ve 31 Aralık 2004 tarihli Resmi Gazete).


2-4

Mart, 2005


Önerilen arama ve sondaj projesi ile ilgili bu yönetmelikler ve uluslararası sözleşmeler Ek A bölümünde detaylı olarak sunulmuştur.

2.2

BP’nin Çevresel Kriterleri

Basitçe dile getirilen BP’nin amacı: “Çevreye Zarar Vermemektir” Bu amaç aşağıdaki belli başlı alanları içermektedir:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Halokarbonlar Kuyu Testi Sera Gazı Emisyonları Hava Emisyonları Suya Deşarj Karada bertaraf Yerel Çevre Koruması

Çevresel konulardaki evrensel odak alanları ve BP şirketinin genel beklentilerini içeren daha detaylı çevresel kriterler Ek B’de sunulmuştur.


2-5

Mart, 2005


3 PROJE TANIMI 3.1

Giriş

BP Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) ile birlikte, Türkiye’nin Doğu Karadeniz bölgesinde açık denizdeki 3534 nolu derin deniz imtiyaz sahasında bir arama sondaj projesini yürütmeye koymayı planlamaktadır. Arama programının bu aşamada belirlenmiş kapsamı, yakın geçmişte 2 ve 3 boyutlu sismik incelemelerin gerçekleştirilmiş olduğu 3534 nolu imtiyaz sahasında iki adet arama kuyusu açmaktır. Bu girişim Doğu Karadeniz’de, derin denizde, arama amaçlı ilk kuyu açma çalışmasını oluşturacaktır. Karadeniz’in çevresel duyarlılığından ötürü, uygulanacak arama sondaj çalışmalarının, çevreye olası etkileri en alt düzeyde tutabilecek özel teknik çözümlerden yararlanılarak sürdürülmesini gerektirmektedir. Programın ulusal ve uluslararası yasal düzenlemelere uyum sağlaması ile birlikte, bölgede var olan altyapıyı da göz önünde bulundurması gerekmektedir. Bütün bu gereksinimlere ek olarak, BP’nin şirket olarak çevre konularına dönük belirlemiş olduğu kendi kriterleri ve politikalarının da çalışmalar boyunca sağlanması gerekmektedir. Dinamik biçimde yerini koruyan bir sondaj gemisinden yararlanılarak yapılacak sondaj çalışmaları, 3534 nolu imtiyaz sahasındaki deniz tabanında oluşabilecek etkiyi en alt düzeyde tutabilecek yaklaşım olarak belirlenmiştir. BP bu amaç doğrultusunda olmak üzere Global Santa Fe şirketinin 22.150 tonluk sondaj gemisi GSF Explorer’ın kullanılabilmesine ilişkin sözleşmeyi tamamlamış bulunmaktadır. Söz konusu gemi, 2.300 m’den daha büyük derinliklerde iş görecek özelliklere sahip olduğu gibi, Amerikan Denizcilik Dairesinin (American Bureau of Shipping) 46 I-A MODU işaretli Federal Yönetmeliği ve Gemilerin Neden Olduğu Kirlenmenin Önlenmesi Konvansiyonu’nun (Convention for the Prevention of Pollution by Ships) gerekliliklerini de (MARPOL 73/78) sağlar özelliklere sahiptir. İlk arama kuyusunun (HPX-1) sodaj çalışmalarına 2005 yılı ortalarında başlanacaktır. Kuyu açılması için belirlenen noktaların seçilmesinde, daha önce gerçekleştirilmiş 2-D ve 3-D sismik çalışmaların sonuçlarından yararlanılmıştır. Bu sondaj programı, BP’ye bölgede ticari değer taşıyan bir hidrokarbon rezervi bulunup bulunmadığını belirleyebilme olanağı sağlayacaktır. Olası hidrokarbon içerebileceği düşünülen formasyonlardan örnekler alınıp analiz edilerek rezervuarın kalitesi değerlendirilecektir. Bölgenin jeolojik modelinin geliştirilmesi amacıyla kuyu loglarından elde edilen veriler kullanılarak sismik çalışma sonuçları kalibre edilecektir. Rezervuar loglarının ve örnekleme sonuçlarına göre kuyuların askıya alınmasına veya terkedilmesine ilişkin karar verilecektir. Bu aşamada herhangi bir üretim testi yapılmasıı düşünülmemektedir. BP, 3534 nolu ruhsat sahasında sondaj çalışmalarının yürütüldüğü süre boyunca derin deniz faaliyetlerine destek vermesi amacıyla Trabzon limanında bir tedarik ve depo şantiyesi çalıştıracaktır. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

3-1

Mart, 2005


3.2

Sondaj Gemisinin Sefere Çıkarılması

GSF Explorer sondaj gemisinin Meksika Körfezi’nden (ABD) sefere çıkarılmasını BP organize edecektir. Sondaj gemisindeki sondaj kulesi, Meksika Körfezi terkedilmeden önce eklem yerinden sökülüp yatırılarak geminin İstanbul Boğazı’ndan geçebilmesi için gerekli hazırlık tamamlanmış olacaktır. Bu hazırlık işlemi 12 gün sürecektir. Geminin Karadeniz’de sondaj yerine varışının ise 37 günlük bir süreyi gerektireceği hesaplanmaktadır. Sondaj gemisinin İstanbul Boğazı’ndan bir kılavuz kaptan yönetiminde ve kılavuz römorkörler yedeğinde geçişinin tamamlanmasından sonra yerinden sökülmüş olan sondaj kulesi yeniden yerine monte edilecektir. Bu işlemin 15 gün alacağı tahmin edilmektedir. Bu montaj işleminin tamamlanmasını izleyen aşamada kulenin yeniden montaj işinin Amerikan Petrol Enstitüsü (API) ve endüstri standartlarına uyumlu biçimde gerçekleştirilmiş olduğu yapılacak ayrıntılı denetimle belirlenecektir. Gemi, itici sistemlerini kotrol eden dinamik konum sabitleme sistemini kullanarak, sondaj noktası üzerindeki konumunu sabit tutacaktır.

3.3

Sondaj Gemisi

GSF Explorer sondaj gemisi 1972 yılında inşa edilmiş olup 1998’de iyileştirme çalışmalarından geçirilmiştir. Gemi sahibi Global Santa Fe şirketidir (Şekil 3.3-1). Gemiye ilişkin temel özellikler ve sayısal değerler Tablo 3.3-1 ve Tablo 3.3-2’de derlenmiş bulunmaktadır.

Şekil 3.3-1 GSF Explorer Sondaj Gemisi


3-2

Mart, 2005


Tablo 3.3-1 GSF Explorer Gemisinin Temel Boyutları ve Kapasite Değerleri Parametre

Boyutlar

Boyut / Kapasite Tekne uzunluğu

188,6 m

Tekne genişliği

35,3 m

Tekne derinliği

15,8 m

Boş ağırlık

22.125 ton

Ana güverte uzunluğu

186 m

Ana güverte genişliği

35 m

Hamuleli su çekimi

11,6 m

Gros Tonaj

27.686 ton

Net Tonaj

8.305 ton

Maksimum çalışma derinliği (su)

2.377 m

Maksimum sondaj derinliği

9.140 m

Maksimum kanca yükü

Baş: 134 LT; Kıç: 134 LT

Sağladığı barınma olanağı

140 kişilik

Servis Hızı

10 knot

Kaynak: Global Santa Fe (26/10/04 günü sağlanmış bilgiler)

Tablo 3.3-2 GSF Explorer Gemisinin Çalışmasını Etkileyen Çevresel Tasarım Kısıtları Çevresel Kısıtlar Parametreler

Sondaj Çalışmalarında

Olağan Koşullarda

Maksimum dalga yüksekliği (m)

8,8

13,7

Dalga periyodu (s)

9,0

10,4

Rüzgâr (m/s)

25,7

56,6

Yüzey Akıntıları (m/s)

0,3

0,64

7.750

5.728

Maksimum değişken güverte yükü (ton)

Kaynak: Global Santa Fe (26/10/04 günü sağlanmış veriler)

3.3.1 3.3.1.1

Sondaj Gemisinde İşletme Sistemleri Sondaj

GSF Explorer’ın kulesi 900 ton kanca yükü kapasitesindedir. 5.000 hp’lik bir germe sisteminin oluşturduğu çekme torku anma değeri 62.500 ft-lbs’dir. Yatay konumdaki tij raflarında toplam 9.140 m’lik boru depolama kapasitesi bulunup kuledeki istifleyicide de ağırlık halkaları ile muhafaza boruları dikey konumda istiflenebilmektedir. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

3-3

Mart, 2005


3.3.1.2

Kuyu Kontrol Ekipmanı

Deniz dibinde kuyu ağzına yerleştirilen 476 mm çapındaki (18,75”) bir BOP emniyet vanası (Blow-out Preventer) bacası acil durum denetimine olanak vermektedir. BOP bacası hidrolik güçle çalıştırılan bir dizi kapama düzeneğini içermektedir. Gerektiği durumda annular emniyet vanası (annular preventers - toplam 2 adet) veya ram tipi emniyet vanaları (ram preventers) (1 adet shear ram ile birlikte toplam 5 adet) boru deliğe salınmış durumda değilse deliği kapatabilmekte, ya da boru deliğe salınmış ise kuyuyu kapatabilmek için sondaj borusunu kesebilmektedir. Ram tipi emniyet vanalarının kapanma süreleri “Sondaj Kuyularında Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanmasını Önleyici Ekipman Sistemlerine Yönelik Tavsiye Edilen Öneriler” (Recommended Practices for Blowout Prevention Equipment Systems for Drilling Wells) başlıklı API RP 53 koşullarını sağlayacaktır. BOP donanımı kuyunun kapatılmasına olanak sağlamaktadır. Kuyunun kapatılması ve geri basıncın denetlenebilir olması durumunda yoğun sondaj sıvısı kuyu içinde tijler, annulus ve tıkama hatları aracılığı ile dolaştırılarak gerekli olan dip delik basıncı sağlanıp rezervuardan kuyuya sıvı akışı engellenebilmektedir. Hopa ve Artvin rezervuarlarında beklenen yüksek sıvı basınçlarını denetim altında tutabilmek için BOP donanımı, tıkama hatları, dengeleme hatları ve yüzey manifoldu 15.000 psi basınca uygun hale getirileceklerdir. Yüzey kuyu başına ait anma basınç değeri de müsaade edilebilir en yüksek basınç değerine uygun hale getirilecektir. Sondaj gemisinin kuyu kontrol cihazları arasında gaz algılama ve basınç ölçme ekipmanları ve kuyuya pompalanan ve uzatma borusu ile geri dönen sıvıların hacmini ve debisini ölçen ekipmanlar bulunmaktadır. Sondaj ekibi tüm bu parametreleri izleyerek görülen normal dışı değerleri BP sondaj amirine anında rapor edecektir. Kuyu kontrollerinin izlenmesi ayrı bir hizmet sunucu tarafından yürütülmekte olup bu kapsamda jeolojik loglama, sondaj parametrelerinin gerçek zamanda izlenmesi ile birlikte, kuyu kontrol göstergelerinin aktardığı bilgiler de bir araya getirilmektedir. 3.3.1.3

Çamur İşleme Sistemleri

Çamur işleme sistemi, çamuru kuyuda dolaştıran yüksek basınçlı bölüm ile depolama ve düzenleme sistemini çalıştıran düşük basınçlı sistemi içermekte olup sistemin belli başlı birimlerine ilişkin bilgiler Tablo 3.3-3’de verilmiştir. Uzatma borusu yerleştirildikten sonra kuyu içerisine gönderilen sondaj çamuru gemideki çamur havuzlarına geri alınacak, arıtılarak, depolanacak ve yeniden sirkülasyona verilecektir.


3-4

Mart, 2005


Tablo 3.3-3 Çamur İşleme Sisteminin Ana Birimleri Birim

Yüksek Basınç Sirkülasyonu

Alçak Basınç Depolama ve Elden Geçirme Sistemi

Ekipman • Üç adet 2.200 hp ve bir adet 1.600 hp gücünde çamur pompaları; • 7.500 psi basınç anma değerinde çamur pompası manifold sistemi • • • • •

Aktif Havuz Kapasitesi: 142 m3 3 Karıştırma/Yedekleme Haznesi Kapasitesi: 834 m 3 Slug Havuzları: 32 m 3 Trip Tankı (Manevra Tankı): 1,6 m Başkaca ekipman: - Düşük basınç pompaları, karıştırıcılar, vs; - 1 tuzlu su pompası, 1 yağ pompası, 1 sondaj suyu pompası.

Tüm tanklara ve atık çamur havuzlarına çift vana yerleştirilecek, gemiden denize boru hatlarında kilitleme olanakları sağlanarak bu yolla denize herhangi bir çamur deşarjının oluşması engellenecektir. Tüm tanklarda en az bir adet düzey algılayıcı bulundurularak olası taşmalar önlenecektir. Tüm aktif ve yedek çamur depolama tanklarına içten karıştırıcılar yerleştirilerek dipten karıştırma işlemi gerçekleştirilecektir. Çamurun yapısal özelliğinde değişiklikler yapmak için kimyasallar eklenmesi veya sirkülasyondaki çamurun hacmini artırmak amacı ile silolardan gerekli eklemeler yapılabilecektir. 3.3.1.4

Katı Maddelerin Kontrolu Sistemi

Sondaj gemisindeki katı maddeleri kontrol altında tutan sistem, sondaj kesintilerini ve başkaca katı partikülleri, sirküle eden çamur kitlesinden ayırabilmektedir. Bu sistemin yapısında, mekanik ayrıştırıcılar, aslında titreşimli elekler olan ‘shale shakers’, hidrosiklonlar, ve elekler, hidrosiklonlar ve santrifüjlerin birleşiminden oluşturulmuş ‘çamur temizleyiciler’ yer almaktadır. Katı maddeler kontrol sisteminin ana birimleri Tablo 3.3-4’de sıralanmıştır. Denizde uzatma borusunun (riser) yerine yerleştirilmesinden sonra kuyudan geri dönecek olan çamur, sondaj gemisinde bulunan katıları ayrıştırıcı sisteme yönlendirilecektir. Kuyudan dönen çamurdan katı maddelerin ayrıştırılması çamurun yeniden sirkülasyona verilerek kullanılmasının sürdürülmesini sağlamaktadır.


3-5

Mart, 2005


Tablo 3.3-4 Katı Maddeler Kontrol Sisteminin Belli Başlı Birimleri Birim

Ekipman • İki adet kule akış hattı ilk hareket sağlayıcılar; • Kule akış hattı shale shakers ile katı sondaj kesintilerinin ilk ayırımını yapacak dört adet Kule akış hattı shale shaker’ları. • iki adet değerli katılar kontrol hidrokonisi dizilerini içeren bir adet çamur temizleyici

Katı Maddeler Kontrol Ekipmanı

• iki adet vakumlu gaz ayırıcı (degasser) • BP tarafından, çiftli çamur santrifüj sistemi, veya sondaj kesintileri kurutma sistemi gibi ek nitelikli ekipman da sağlanmış bulunmaktadır. Katı Deşarjı

•

Bir adet sondaj kesintileri boşaltım şütü (deniz yüzeyinin altında yer alacaktır)

Kaynak: Global Santa Fe (Sondaj Gemisi Bilgileri Tablosu, Nisan 2004) Global Santa Fe Çamur İşleme Sistemi Çizimi (Şekil No. EXP1-P112)

Su bazlı çamur (WBM) ile gerçekleştirilecek sondaj işleminde, titreşimli elekler (shale shakers) kullanımı ile ilk ayrıştırma sayesinde sondaj kesintilerinde tutulmuş sıvı miktarında azalma sağlamak üzere ekipmanda gerekli düzenleme yeniden yapılacaktır. Sondaj kesintilerinde tutulmuş çamur düzeyi, çamur ile kullanılan eleklere bağlı olarak değişecektir. Bu ekipman kullanılarak, optimum çalışma koşullarında kuru ağırlık olarak, ortalama %10-%15 oranında tutulmuş çamur düzeyi (başka bir anlatımla sondaj kesintilerinin her kilosunda 100-150 g çamur) sağlanabilmektedir. Sondajın sadece olağan üstü durumlarda kullanılması planlanan sentetik bazlı çamur (SBM) ile devam etmesi gerekirse, ikincil bir arıtma sistemi kullanılarak sondaj kesintileri üzerinde kalacak olan sıvının azaltılması sağlanacak şekilde ekipman yeniden düzenlenecektir. İkili santrifüj sistemi ve ayrıca kendi santrifüj sistemi olan sondaj kesintileri kurutucusu da kullanılacaktır. Bu ekipmanların kullanımı ile optimum çalışma koşulları altında kalan çamur için %5’lik kuru ağırlık (örneğin bir kg’lık sondaj kesintisi için 50 g çamur) elde edilebilecektir. Yukarıda anlatılan birincil ve ikincil elden geçirme sistemlerinde ayrıştırılan sondaj sıvısı yeniden kullanılmak amacı ile tutulacaktır. Çamurun daha ileri işlemlerden geçirilmesi için, iki adet vakumlu gaz ayırıcı (degasser) çamurdan, içerdiği olası gazları ayrıştırmak amacı ile sisteme dahil edilmiştir. Bu birimlerce çamurdan alınan gaz kule tepesindeki havalandırma çıkışıdan atmosfere salınmaktadır. Katıların ve gazın uzaklaştırılmasından sonra, sondaj sıvısı sondaj gemisinin çamur havuzlarına yönlendirilerek sirkülasyonda yeniden kullanılacaktır. Ayrıştırılmış olan sondaj kesintileri ve katı maddeler genellikle bir kesondan denize deşarj edilmektedir.


3-6

Mart, 2005


3.3.1.5

Çimento İşleme Sistemi

Dışarıdan sağlanmış bir çimento karma birimi, kuru çimento, katkı maddeleri ve su karışımı ile çimento harcının hazırlanmasını sağlayacak olup bu sistemde düşük kapasiteli yüksek basınçlı bir pompa sistemi yer alacaktır. Karışımda kullanılacak kuru çimento gemideki çimento deposundan basınçlı hava ile karıştırıcıya taşınacaktır. Suya katılması söz konusu olacak başkaca katkı maddeleri ise bir karıştırma ünitesi ile iletilecektir. İşlemler sonunda ortaya çıkarılmış çimento harcı kuyu içine pompalanacaktır. 3.3.1.6

Malzemenin Depolanması

GSF Explorer’da, gemiye destek teknelerinden gelen katı ve sıvı malzemelerin depolanması için yeterli tank ve silolar sağlanmış bulunmaktadır. Büyük miktarda gelen malzemenin aktarılması için her iki uçta da var olan pompa ve kompresörlerden yararlanılacaktır. Akaryakıt, tuzlu su, su, çamur, baz yağ, bol miktarda barit ve çimentonun aktarımında kullanılacak hortum ve eklemlere yerleştirilmiş fitingler sayesinde sistemde sızıntı ve kaçaklara neden olmayacak biçimde bağlantılar gerçekleştirilmesine olanak sağlanarak, bağlama ve çözme sırasında olası kirlilik durumları engellenmiş olacaktır. Gemide var olan depolama olanaklarının ayrıntıları Tablo 3.3-5’de verilmiştir. GSF Explorer’da torbalar içinde saklanan maddelere ait paletlerin depolanabileceği bölümler de sağlanmıştır. Paletler vinçlerle gemiye aktarılmakta olup erişim havuzu (moon pool) arkasında, güverteler arasındaki bölümde depolanmaktadır. Bu söz konusu alanda 7.000 torba depolanabilmektedir. 3.3.2 3.3.2.1

Sondaj Gemisinin Hizmet Sistemleri Dinamik Konumlama

GSF Explorer kuyu üzerindeki konumunu hiç değiştirmeden koruyabilmek için, 3.000’er hp’lik dört adet azimut türü iticiler ile beş adet 2.000’er hp’lik tünel tipi iticileri kullanan dinamik konumlama sistemini kullanacaktır. Gemide baş tarafta üç adet, kıç tarafında da iki adet olmak üzere toplam beş tünel tipi itici bulunmaktadır. Sondaj gemisinde çevrede bulunabilecek başka gemileri sondaj faaliyetleri süresince uyarmak amacı ile standart navigasyon uyarı ışıkları bulundurulmaktadır. Bu önlem SOLAS talepleri doğrultusunda olmak üzere denizde can güvenliğini sağlamaya yöneliktir.


3-7

Mart, 2005


Tablo 3.3-5 GSF Explorer’da Depolama Bölümleri Malzeme

Depolama Kapasitesi

Bölüm

Hacimli kuru malzeme Çimento

Altı adet 52 m3 P-tankı

Barit / Bentonit

on adet 102 m lük çamur tankları bulunmaktadır

Baş tarafta güverteler arasında

3

Orta-arka kısımda, üst ve alt ara güverteler ile tank üstü bölümünde

Sıvı hacimli malzeme 7.692 m3

Baz Yağ

258 m3

Üst ara güvertede iskele ve sancak yanlarında birer tank

Motor yağı

318 m3

Ön bölümde üst ve alt ara güvertelerde

Sondaj çamuru

990 m3

Aktif çamur deposunda (ana güverte) ve yedek çamur haznesi bölümünde (alt ara güverte)

Sondaj suyu

7.442 m3

İçme suyu

379 m3

Kullanma suyu

1.081 m3

Tuzlu su

3.3.2.2

İskele ve sancak yanlarında alt güvertede dörder tank içinde

Fuel Oil

856 m

Sancak ve iskele yanlarında alt ara güvertede Baş tarafta ara güvertede 5 tank 4 tank

3

Alt ara güvertelerde

Balast

GSF Explorer sondaj noktasında, sondaj faaliyetleri için gerekli sabit konumu sağlayabilmek amcıyla balast tanklarına su alacaktır. Yedek pompa dairesi ilerisinde ve makine dairesi arkasında yer alan balast tankları toplam 9.281 ton deniz suyu alabilecek kapasiteye sahiptir. Balast suyunun kirlenmesi beklenmediğinden tekrar denize deşarj etmeden önce arıtımdan geçirilmeyecektir. 3.3.2.3

Güç Üretimi

GSF Explorer’a gerekli güç, aşağıda açıklanan ekipmanla sağlanmaktadır : •

Her biri 2.200 kW gücünde alternatörü çalıştıran, her biri 3.070 hp’lik dört adet EMD dizel motor;

•

Her biri 3.500 kW’lık alternatörü çalıştıran, her biri 4.900 hp’lik beş adet Nordberg dizel motor; ve

•

825 kW’lık bir adet Detroit dizel acil durum jeneratör grubu.


3-8

Mart, 2005


Yukarıda bahsedilen motorlar alt güverte seviyesinde arka bölümde yer almakta olup egzos çıkışları köprü üstüne erişmektedir (ikisi iskele, ikisi sancak tarafında). Ana jeneratörler sondaj gemisinde gereken tüm enerjiyi sağlamaktadırlar. Bu genellemeye geminin vinçlerine güç sağlayan dört dizel motor ile bazı tali sistemleri besleyen ufak elektrojen grupları dahil değildir. Kendi güç kaynaklarına sahip yan sistemlere çimento harcı ekipmanı ile elektrik loglama birimi dahildir. Acil durum jeneratörü köprü kıç güvertesinde yer almış olup egzosu köprü güvertesi üstüne erişmektedir. Acil durum jeneratörü yalnızca tüm ana jeneratörlerin devre dışı kaldığı koşullarda devreye girmek üzere sağlanmıştır. Böyle bir durumun oluşması halinde bu jeneratörden beslenecek birimler gemi yönetim sistemi, kesintisiz güç kaynağı (UPS) sistemi, bazı ısıtıcılar, tüm acil durum aydınlatma devreleri, ön bölüm yangın söndürme pompası, helikopter alanı köpük besleme pompası ile bir dizi önemli güvenlik ve sondaj sistemleri olacaktır. Acil durum jeneratörü olağan çalışma koşulları boyunca haftada bir kez yarım saat süre ile çalıştırılacaktır. Ana motorların günlük yakıt tüketimi, geminin bir yerden başka yere gidiş süresinde günde 60 ton, sondaj çalışmalarının yürütüldüğü dönemlerde ise günde 34 ton olarak hesaplanmıştır. Bu hesaplamadan yola çıkıldığında toplam 6.540 tonluk yakıt deposunun (sondaj yerine varışta depoların doldurulmuş olması koşulu ile) geminin 190 günlük sondaj çalışmasına yeteceği anlaşılmaktadır. 3.3.2.4

Su Drenaj Sistemi

GSF Explorer’da atık suların toplanması ve işlemden geçirilmesi için bir atık su drenaj sistemi bulunmaktadır. ‘Temiz’ güverte alanları ile helikopter sahasının petrol veya yağ ile kirletilmesi söz konusu olmayacağından bu bölümlerde oluşan zemin suları frengi deliklerinden denize akıtılmaktadır. Petrol veya yağ bulaşmasının söz konusu olabileceği öbür bölümler ise set sistemleri ile donatılmış olup böylece toplanan sular toplama şebekesinden kapalı atık su drenaj bölümüne iletilmektedir. Gerekli durumda helikopter sahası drenajı da frengi delikleri yerine bir taşkın toplama tankına yönlendirilebilmektedir. Sondaj donanımı bölümünün zemin akıntısı ise ‘aktif bölüm’ deki bir süzme tankına iletilmektedir. Muhafaza boruları güvertesi ile alt katlardaki bazı başkaca bölümlerdeki zemin suları da kirli su biriktirme tankına iletilmektedir. Bu uygulamanın geçerli olduğu bölümler çamur pompaj dairesi, makine dairesi, çimento birimi, çimento p-tankı boşluğu, yan duvarlar ile zincir toplama bölümleri olmaktadır. Kirli su tankında biriktirilen su, su/yağ ayırıcısına yönlendirilmektedir. Toplanmış su ayırıcıda, sudaki yağ oranı 15 ppm düzeyine düşürülecek biçimde işlemden geçirildikten sonra denize salınmaktadır. Su/yağ ayırıcısında tutulmuş olan yağ ise kıyıya aktarılıp uygun biçimde yok edilmesinin sağlanabilmesi için 2 m3 kapasiteli bir yağ atık tankında biriktirilmektedir.


3-9

Mart, 2005


3.3.2.5

Evsel Atıksu, Kirli Su ve Mutfak Atıkları

GSF Explorer’da iki adet Omni-pure evsel atıksu arıtım sistemi bulunmakta olup bunlar Uluslararası Denizcilik Örgütünün ‘MARPOL Ek IV’de işlemden geçirildikten sonra arıtılmış suya ilişkin deşarj standartlarını karşılayacak şekilde tasarlanmıştır. Bu atıksu arıtma ünitelerinin kapasitesi, gemide bulunacak 140 mürettebatın gereksinimini sağlayacak şekilde yapılmıştır. Atıksu arıtma üniteleri normalde kullanma suyu ile çalışmasına rağmen tatlı su veya deniz suyu ile de çalıştırılabilirler. Bu ünitelerde evsel atıksuların arıtımı gerçekleşecektir. Arıtma işlemleri ilk olarak gelen atıksuyun ön parçalama ve karıştırma işlemlerinden geçmesini gerektirmektedir. Daha sonra biyolojik çökeltme bölümüne aktarılarak, aktif çamurun sudan ayrılarak dibe çökmesi sağlanmaktadır. Aktif çamur tekrar arıtma bölümüne geri alınarak yeni gelen atıksu ile karıştırılmaktadır. Arıtılmış atıksu ise klorlanmakta ve üstte yüzen parçacıklar ayrılarak denize su seviyesinden 2 m yukarıdan 6 inç (5 cm) çaplı iki keson boru ile deşarj edilmektedir. Sonuç olarak arıtılmış suyun çıkışında kullanılan klorlama kimyasalı, tuzlu su bulunan bir hücreden elektrik akımı geçirilmesi yolu ile üretilen klorür olacaktır. Aktif çamur belirli aralıklarla işlem haznesinden alınarak bekletme tankı kapasitesinin yeterli tutulması sağlanacaktır. Sistemde ünitelerdeki su seviyelerinin yönetiminin sağlanabilmesi için otomatik seviye göstergeleri ile alarm sistemi bulunmaktadır. Sistem çıkışındaki arıtılmış su kalitesinin tasarım deşarj değerleri şöyledir: •

Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ - 5 gün): 50 mg/l (6,01 m3/gün)

•

Toplam Askıda Katı Madde (TAKM): 50 mg/l

•

Maksimum partikül boyutu: < 25 mm

•

Bakteri sayımı (MPN en olası sayı metodu ile): 250 /100 ml

•

Bakiye klor konsantrasyonu: >0.5 mg/l <2,0 mg/l

Duşlar, lavabolar, mutfak ve de çamaşırhane’de oluşan kirli su ise herhangi bir arıtımdan geçirilmeden denize deşarj edilmektedir. Mutfak atık suyu bir yağ kapanından geçirilmekte, yemek atıkları ise ‘Gulf Gulper’ yemek atığı parçalayıcısında öğütülmektedir. 3.3.2.6

Tuz Giderme (Desalinizasyon) Ünitesi

GSF Explorer’da geminin tatlı su gereksinimini karşılamak üzere tatlı su üretimi yapılabilmektedir. İki adet Alfa Laval tuzdan arındırma (desalinizasyon) ünitesi gemi makinelerinde açığa çıkan ısıyı


3-10

Mart, 2005


geri kazanarak deniz suyundan buhar üretmektedir. Üretilen bu buhar basınç altında suya dönüştürülerek tatlı su olacak sıvı oluşturulmakta, bu sıvı da soğutulduktan sonra tatlı su tanklarına yönlendirilmektedir. Tuz giderme birimlerinin her birinin günlük kapasitesi 56 m3 ise de bu kapasite tüm makinelerin yük altında çalışmasına bağlı olup makineler rölantiye alındığında tatlı su üretimi de düşmekte, bu durumda da gerekli suyun dışarıdan destek tekneleri tarafından sağlanması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Isıtıcı yüzeylerde biriken tortu tabakası verimi düşürücü etkiye neden olduğundan uygun sıklıkla bu tortu tabakasının asitlerle eritilip yok edilmesi gerekmektedir. Sondaj çalışmasında çamur sisteminde kullanılacak su ise destek sağlayan tekneler aracılığı ile karadan getirilecektir. 3.3.2.7

Servis Suyu

GSF Explorer’da balastlara deniz suyu alınması, tatlı su üretimi, soğutma ve sondaj kesintilerinin savağının temizlenmesi gibi işlerde tüketilen sular için toplam 16 santrifüj pompa bulunmaktadır. Normal çalışma koşullarında bu pompalardan yalnızca altı adedi çalışır durumda olacak ve sondaj çalışmalarının tüm gereksinimini karşılayabilecektir. Servis suyu sitemi haftada bir kez Unit Bio Guard ile yıkanarak alg ve bakteri üremesi olasılığı engellenmiş olacaktır. 3.3.2.8

Acil Durum Yangın Söndürme Sistemi

Standart bir deniz yangın söndürme sistemi geminin büyük bölümüne hizmet vermektedir. Bu sistemi beslemek üzere iki pompa giriş suyunu sağlamakta olup bunların kapasitesi dakikada 4 m3’dür. Baş taraftaki pompa uzaktan kumanda ile kontrol odasından çalıştırılabilmekte, kıçta bulunan pompa ise manüel biçimde çalıştırılmaktadır. Bu pompalara destek olarak bir adet acil durum yangın söndürme pompası yedekte beklemektedir. Yangın söndürmede kullanılan su denize geri salınırken işlemden geçirilmemektedir. Sondaj gemisindeki otomatik yangın söndürme duşlarını besleyen sistemden ayrı olarak, elektrik kumanda odalarında kullanılan CO2 sistemi ve de helikopter alanında kullanılmak üzere köpük sistemi de çalışmaya hazır bekletilmektedir. Taşınır tür CO2 ile kuru toz tipi söndürme aygıtları da gerekli ve duyarlı yerlerde hazır bulundurulmaktadır. Gemide halon türü yangın söndürme ekipmanı bulundurulmamakta olup tüm sistemler su ya da CO2 esaslıdır.


3-11

Mart, 2005


3.3.2.9

Ozon Tüketen Maddeler

Soğutma ve havalandırma şebekelerinde kloroflorokarbon (CFC) bazlı sistemler kullanılmamaktadır. Yaşama bölümlerinde kullanılan ısıtma, havalandırma ve iklimlendirme üniteleri (HVAC) ya hidrokloroflorokarbon (HCFC) bazlı R-409a ve R134a, ya da hidroflorokarbon (HFC) bazlı R134a kullanmaktadır. 3.3.2.10 Katı Atık Yönetimi GSF Explorer’da tehlikeli olmayan evsel türdeki katı atıkların sıkıştırılarak hacimlerinin küçültülebilmesi için 1.5 m3 kapasiteli bir sıkıştırıcı kullanılmaktadır. Katı atıkların hareketli katı atık ayırıcılarından geçirilmesi için ana güvertede yeterli saha bulunmaktadır.

3.4 3.4.1

Sondaj Giriş

BP ilk arama kuyusunun (HPX-1) sondajına 2005 yılı ortalarında başlamayı planlamaktadır. Kuyu yeri Trabzon’un kuzeydoğusunda, yaklaşık 1.536 m derinlikte yer alacaktır. Sondajın deniz yüzeyinden 4.590 m, dipteki çamur seviyesinden ise 3.045 m derinliğe kadar gerçekleştirilebileceği düşünülmektedir. Bu sondaj işinin gerçekleştirilmesi, değerlendirmelerin tamamlanması ve çalışma sahasının terkedilmesi 123 günlük bir süre içinde tamamlanacağı öngörülmüştür. Açılması düşünülen ikinci kuyuya ilişkin program ise henüz belirlenmemiştir. Bu ÇSED’de süre, harcanacak malzeme ve sondaj çalışmasından ortaya çıkacak atıklar açısından sondaj programı tutucu bir yaklaşımla değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Sondaj projesinin uygulayıcısı BP olup işin gerçekleştirilmesi için Global Santa Fe sondaj firması görevlendirilmiş bulunmaktadır. Sondaj sıvısı işlemleri, çimentolama, loglama, wirelin loglama, ROV operasyonları, atık yönetimi, hava ulaştırması ve destek gemileri sağlayıcılarına ilişkin üstleniciler ayrıca belirlenecektir. Sözü edilen hizmetlerin bir bölümüne ilişkin sözleşmeler henüz gerçekleştirilmemiş olduğundan bu hizmetlerde tipik ekipman ve malzeme kullanılacağı öngörümü ÇSED değerlendirmesinde geçerli olmuştur. 3.4.2

Sondaj Programına Temel Alınanlar

Rezervuar sıvısı türleri ve sondaj kuyusu derinliğine ilişkin olarak oluşturulan geçici kuyu planlamasında kullanılan varsayım ve öngörümler 3534 nolu sondaj sahasında elde edilmiş sismik verilerin analiz sonuçlarına dayandırılmıştır. ÇSED aşağıda sıralanmış sondaj varsayımlarını öngörmektedir:


3-12

Mart, 2005


•

Sondaj programı ve muhafaza borusu programında %20’lik üretken olunmayan (NPT) süre oluşumu;

•

Kuyuya ilişkin temel programda deniz yüzeyinden 4.590 m, ya da dipteki çamur seviyesinden (BML) 3.054 m derinliğe inilmesinin öngörülmesi. Kuyu deliğinin altı bölümden oluşturulması;

•

Muhafaza borusu derinlikleri kavramsal olup, gerçek koşullara bağlı olarak değişiklikler gerektirebilir;

•

Çamur gereksinimine ilişkin tahminlerde kuyu ölçüsünde sapma olasılığına pay bırakılmıştır. Sonuç değerler standart formülasyonlara bağlı kalınarak hesaplanmış olup olası kayıplar hesaba katılmamıştır;

•

Bölüm 1 ve 2’de deniz suyu ile viskoz tarama kullanılacak olup Bölüm 3’den daha sonrakilerde ise inhibe edilmiş KCl/glikol ve su bazlı çamur (WBM) sistemi kullanılacaktır;

•

Bölüm 1 ve 2’den çıkan sondaj kesintileri ve sıvılar deniz dibine yakın bir noktaya deşarj edilecek olup bu aşamada uzatma borusu (riser) kullanılmayacaktır. Bölüm 3 ile 6 arasında oluşacak sondaj kesintileri ise gemiden deniz dibine salınacaktır;

•

Sondaj işleminin tamamlanmasından sonra kuyular geçici olarak askıya alınacak veya süresiz olarak terk edileceklerdir;

•

WBM yöntemi ile sondajın sürdürülmesinin olanaksızlaştığı bir durumun oluşması halinde Bölüm 4’den 6’ya kadarki kısımlarda sentetik bazlı çamur sistemine (SBM) geçilebilecektir.

3.4.3

Önerilen Sondaj ve Muhafaza Borusu Yerleştirme Programı

Birinci kuyuya ilişkin sondaj ve muhafaza borusu yerleştirilmesi temel programı Tablo 3.4-1’de özetlenmiştir. Birbirini daralarak izleyen biçimde olmak üzere, küçülen ölçülerde matkap uçları kullanılarak altı bölüm oluşturulması öngörülmüştür. Her bölüme çelik muhafaza boruları yerleştirilecek ve bunlar betonla yerlerinde sabitleneceklerdir. Temel programda öngörülmemekle birlikte, gereksinme oluşması durumunda 8 ½” çaplı deliğe 7” lik bir liner da geçirilebilecektir. Oluşturulan muhafaza borusu deliğin dış basınçlara, sıvı akışına ve zayıf formasyonlara karşın dayanıklılığını sağlayacaktır. Tabloda verilen derinlik değerleri deniz dibi çamur seviyesini (BML) baz alan değerlerdir. BP sondaj yerinde bir pilot delik açarak sığ formasyon gazı varlığını kontrol edebilecektir. Sığ formasyonlarda gaz bulunmaması durumunda pilot delikten kuyunun açılmasında kullanılacaktır. Sığ formasyonlarda gaza rastlanılması durumunda kuyu açılacak yerde değişiklik yapılabilecektir. BP, hedeflenen muhafaza borusu yerleştirme noktalarına erişimde sondaj sorunları nedeni ile zorluklarla karşılaşılması durumunda ek üç muhafaza borusunun daha yerleştirilip sabitlenmesine yönelik seçenekler de oluşturmuş bulunmaktadır.


3-13

Mart, 2005


Tablo 3.4-1 Birinci Arama Kuyusu HPX-1 için Önerilen Sondaj ve Muhafaza Borusu Yerleştirme Programı Operasyon

Tahmin edilen gün süresi

Bölüm I 1.067 mm’lik (42”) delik 72 m BML’ye dek inecek. 914 mm (36”) çaplı muhafaza borusu yerleştirilecek ve sabitlenecek.

6

(Kullanılacak Çamur türü: Yüksek viskositede süpürme ile birlikte deniz suyu) Bölüm 2 660 mm (26”) lik delik 525 m BML’ye dek inecek. 559 mm (22”)’lik yüzey muhafaza borusu yerine sabitlenecek

12

(Kullanılacak Çamur türü: Yüksek viskositede süpürme ile birlikte deniz suyu) (Uzatma borusu yerleştirilecek ve BOP test edilecek) Bölüm 3 311/559 mm (12.25”/22”)’lik delik 1.211 m BML’ye dek indirilecek. 457 mm (18”)’lik muhafaza borusu yerleştirilip yerine sabitlenecek

17

(Kullanılacak Çamur türü: KCl/NaCl/Glikol Polimer Sıvı, SG 1,15 ilâ 1,35 Bölüm 4 311/419 mm (12.25”/16 1/2”)’lik delik 1.641 m BML’ye dek indirilecek. 340 mm (13 3/8”)lik ara muhafaza borusu yerleştirilip yerine sabitlenecek.

25

(Kullanılacak Çamur Türü: KCl/NaCl/Glikol Polimer Sıvı, SG 1,15 ilâ 1,35) Bölüm 5 311 mm (12 1/4”)’lik delik 2.341 m BML’ye dek indirilecek. 245 mm (9 5/8”)’lik muhafaza borusu yerleştirilip yerine sabitlenecek.

25

(Kullanılacak Çamur Türü: KCl/NaCl/Glikol Polimer Sıvı SG 1,35 ilâ 1,50) Bölüm 6 216 mm (8 1/2”)lik delik 3.054 m BML’ye dek indirilecek.Rezervuar Loglaması ve Örneklemesi Gerekirse 178 mm (7”)lik muhafaza borusu yerleştirilip yerine sabitlenecek

26

(Kullanılacak Çamur Türü: KCl/NaCl/Glikol Polimer Sıvı SG 1,35 ilâ 1,70)

3.4.4 3.4.4.1

Tıka ve terket.

12

Toplam (üretken olunmayan gerekli zaman payı dahil olmak üzere)

123

Sondaj Sıvıları Giriş

1.536 m gibi bir su derinliğinde sondaj gerçekleştirme, delinen kayadan çıkan sondaj kesintilerinin kuyudan uzaklaştırılmasına ilişkin olarak çözülmesi gereken bir dizi teknik zorluklar ortaya koymaktadır. İlk birkaç yüz metrelik bölümdeki sondaj kesintileri, tij demetinden ve sondaj ucundan deniz suyu basılarak uzaklaştırılabilir. Her on metrelik ilerlemede viskositesi kille artırılmış su basılarak açığa çıkmış sndaj kesintilerinin delikten uzaklaştırılması sağlanabilir. Pompa basıncı su ile birlikte sondaj kesintilerinin de delikten çıkıp deniz dibinde yakın çevreye dağılmasını sağlayabilmektedir. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

3-14

Mart, 2005


Ancak, derin sondaj gerçekleştirilmesi durumunda daha karmaşık yapıda sıvıların kuyuya basılması gerekmektedir. Suya kil ve viskosite düzenleyen polimerlerin katılması ile elde edilen basit yapıdaki sıvıya toz halinde barit minerali eklenerek akışkanlıkta düzenlemeler gerçekleştirilebilir. Yoğunluğun artırılması, açılan delik duvarlarına uygulanan basıncın da artmasına neden olarak sondaj deliğinin stabilize edilmesine katkıda bulunmaktadır. Kil formasyonlarından geçilmesi halinde ise suya katılacak glikol, potasyum klorür ve polimerler sayesinde suya maruz kalan kilin şişip kabarması engellenebilmektedir. Çamur işini üstlenecek olan müteahhit gerçekleştireceği WBM formülasyonları ile 3534 sahasında açılacak kuyuların koşullarına uygun sıvı yapısını ortaya koyacaktır. Sondajda yeterince sıkışmaya uğramamış, oldukça su emme özelliği bulunan çökeltilerle karşılaşıldığında olası su emilimini engelleyebilecek özellikte çamurların kullanılması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Yüksek emilimi engelleme özelliğine sahip tipik bir WBM’in yapısında 85 kg/m3 potasyum klorür, 28 kg/m3 glikol, 9 kg/m3 polianyonik selüloz, 6 kg/m3 bentonit kili ile 3 kg/m3 xanthan reçinesi ve askıda önemli miktarda barit yer alabilmektedir. Kuzey-Doğu Atlantik Deniz Çevresi Koruma Konvansiyonu (Convention for the Protection of the Marine Environment of the North-East Atlantic) - OSPAR’a göre bu tür WBM bileşiklerinin denize salınması deniz çevresi açısından çok düşük düzeyde, ya da yok denecek düzeyde risk oluşturmaktadır. Anlatıldığı biçimdeki bir WBM çamur sisteminin maliyeti deniz dibi ile gemi arasında bağlantı oluşturacak bir uzatma borusu yerleştirilmesini uygulanabilir kılmaktadır. Bu düzenekle WBM kuyu içinde sürekli dolanımda tutulabilecektir. Uzatma borusunun yerleştirilip kullanılmasıyla birlikte sondaj kesintileri gemideki katı mdde kontrol sistemleri ile ayrılarak deniz yüzeyinin altından deşarj edilecek, bu arada WBM ise tekrar kuyu içine döndürülecektir. WBM’in kullanıldığı durumlarda çamurun taşıdığı ince katı maddelerin düzeyi teknik olarak kabul edilemeyecek düzeylere erişebilir. Böyle bir durumun oluşması halinde sirküle eden çamurun bir bölümü denize salınarak yerine su eklenerek çamurun yoğunluğunun azaltılması yoluna gidelebilir. BP’nin kullanmayı öngördüğü WBM çamuru ile, yalnızca gerekli durumda kullanılabilecek SBM’in yapısı, Kuzey Denizi ve/veya uluslararası operasyonlarda kullanılabilir olarak onaylanmıştır. BP daha önce gerçekleştirdiği sondaj çalışmalarından elde ettiği dersler sayesinde bu kuyular için de en uygun çevresel gerekleri sağlayacak çamur yapısını oluşturabilecektir. Çalışmalarda ağır metal içeriği düşük barit kullanılacaktır. Her bir kuyu için oluşturulmuş çamur gereksinim değerleri Tablo 3.4-2’de verilmiştir. 3.4.5

Sondaj Kesintileri

Sondaj kesintileri geminin katı parça ayrıştırma sistemince WBM ve (gerektiğinde kullanılacak) SBM’den ayrıştırılacaktır. Oluşan bu kesintiler delinen formasyonlardan ayrılan kaya parçacıkları ile sondaj çamuruna eklenen toz haline getirilmiş minerallerden kaynaklanmaktadır. Sonunda atılacak olan sert atık parçaların üzerini kaplayan sondaj çamurunun tümü ile kaldırılması mümkün değildir. Modern ve etkili biçimde çalışan titreşimli ayrıştırıcılar (shale shakers) sert atıklar üzerindeki çamur oranını WBM’de %15, SBM’de ise %10 düzeyine dek indirebilmektedir. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

3-15

Mart, 2005


Tablo 3.4-2 Kuyu Bölümü Başına Olmak Üzere Birinci Kuyu HPX-1 için Hesaplanmış Olası Çamur Gereksinimi Aralık (m TVD RKB)

Delik Bölümü ve Muhafaza Borusu Bölüm 1

Deniz dibi - 72

İletken

Sıvı Türü

Karışım Hacmi (m3)

Deniz suyu ile viskos süpürme

60 (süpürme)

Deniz suyu ile viskos süpürme

350 (süpürme)

WBM - KCl/Glikol/Polimer

500

WBM - KCl/NaCl/Glikol/Polimer

300


300


300

Bölüm 2 72 - 525

525 – 1.211 1.211 – 1.641 1.641 – 2.341

Yüzey Muhafaza Borusu Bölüm 3 Muhafaza Borusu Bölüm 4 Ara Muhafaza Borusu Bölüm 5 Ara Muhafaza Borusu Bölüm 6

2.341 – 3.054

(Üretim Muhafaza Borusu)

3534 nolu sahada gerçekleştirilecek sondaj nedeni ile ortaya çıkacak sondaj kesintileri ile çamurun uzaklaştırılmasına ilişkin olarak gerçekleştirilen Uygulanabilir En İyi Çevresel Seçenek [Best Practicable Environmental Option (BPEO)] çalışması ayrıntılı biçimde incelenmiş bulunmaktadır. Önerilen projeye yönelik tüm deşarj/uzaklaştırma/bertaraf etme seçeneklerinin sıralanması ile başlayan inceleme 15 seçeneğin varlığını ortaya koymuş bulunmaktadır. Bu seçeneklerden her birinin olabilirliği değerlendirilmiş bulunmaktadır. Sözü edilen bu değerlendirmede mevzuata uyum, çevresel etki, teknik olabilirlik, uzman görüşleri ve kolay uygulanabilirlik unsurları gözönünde bulundurulmuştur. Baştaki bu ilk eleme işleminin sonucunda, bir sonraki incelemeye alınacak sekiz seçenek belirlenmiştir. BPEO sürecinde gerçekleştirilen değerlendirmeler ise şu altı başlık altında işlenmiştir: çevresel etki, personele yönelik olası tehlikeler, mevzuata uyum sağlanması, uluslararası uygulamada kabul görmüş en iyi uygulama ile BP standartlarına uyum, başkaca seçeneklerin maliyeti, teknoloji ve geçmişteki başarı tarihçesi ile konuya paydaşların algılama biçimi. BPEO çalışmasında incelenen seçenekler Tablo 3.4-3’de toplu biçimde özetlenmiştir. Seçeneklerin ayrıntılı biçimde değerlendirilmesi, su bazlı çamur ile 3534 nolu sahadan çıkacak kesintiler için BPEO’nun gemi bordasından deşarj olduğunu ortaya koymuştur. Bu görüşün kabul görmesinin nedenleri aşağıdaki gibi sıralanmaktadır: •

Çevresel etkinin düşük düzeyde olduğu değerlendirilmektedir. Sondaj yeri Karadeniz’in derin bölgesinde bulunmakta olup, bu derinlikteki anoksik koşullar nedeni ile 150 m’nin altındaki derinliklerde bentik faunal reseptörlerin yokluğu bilinmektedir. Bordadan deşarj etme yönteminin gerektirdiği enerji kullanımı ile atmosferik emisyonlar en düşük düzeyde kalacak olup kara bölgelerinin de olumsuz etkilenmesi söz konusu olmayacaktır.


3-16

Mart, 2005


Tablo 3.4-3 Karadeniz Arama Sondajında Sondaj Kesintilerinin Bertarafına İlişkin Değerlendirilen Seçenekler- BPEO Çalışması No

Deşarj Opsiyonları

Yönetim Opsiyonu

1

Açık deniz

Açık deniz

Tüm bölümlerde su bazlı sondaj kesitilerinin deşarjı

2

Açık deniz

Açık deniz

Sentetik bazlı sondaj kesintilerinin tüm bölümlerde deşarjı - kesintiler üzerinde yağın (oil on cuttings - ooc) sondaj kesintileri kurutucusundan yararlanılarak azaltılması

3

Açık deniz

Açık deniz

Yağ bazlı sndaj kesintilerinin tüm bölümlerde deşarjı kesintiler üzerinde yağın (oil on cuttings - ooc) sondaj kesintileri kurutucusundan yararlanılarak azaltılması

4

Sıfır

Karada

Gemiden kıyıya iletim ve su bazlı kesintilerin Belediye atık sahasına bertarafı

5

Sıfır

Karada

Gemiden kıyıya getirilerek, su bazlı kesintilerin işlemden geçirilmesi ve yapay resifler olarak yeniden değerlendirilmesi

6

Sıfır

Karada

Gemiden kıyıya getirilerek, sentetik/yağ bazlı kesintilerin tehlikeli atık depolama tesisine yollanması

7

Sıfır

Karada

Gemiden kıyıya getirilerek, sentetik / yağ bazlı kesintileiın yakılması

8

Sıfır

Karada

Gemiden kıyıya getirilerek sentetik / yağ bazlı kesintilerin stabilize edilerek katı atık sahasına bertarafı

Uzaklaştırma / Giderme Süreci

•

Bu tür uzaklaştırma yöntemi gerek BP’nin çevresel beklentileri ile ve gerekse uluslararası kabul görmüş en iyi uygulama yöntemi doğrultusunda bulunmaktadır.

•

Teknoloji ve geçmiş tarihçesi açısından bu yöntem, geçerliği kanıtlanmış temel teknolojik yöntemlerin kullanılmasını öngörmektedir.

•

Bordadan deşarjın ekonomik değerlendirmesi gemiden kıyıya ilkesini içeren seçeneklere göre daha anlamlıdır.

•

WBM ile kesintilerin kıyıya gönderilmesi, alışanların güvenlik riski altına gireceği sondaj kesintilerinin ve sondaj sıvılarının pek çok işlemden geçmesini gerektirdiği gibi, sonuçta topla etkilenmeyi arttıracak şekilde karada da teknolojik uygulamaları gerektirmektedir.

BPEO çalışması SBM’in de olası kullanım durumunu değerlendirmiştir. Bu durumda da 3534 nolu sahada gerçekleştirilecek arama sondaj çalışmalarında ortaya çıkacak sentetik bazlı kesintiler için en iyi yöntemin gemi bordasından deşarj olduğu görüşü kabul edilmiştir. Bu sonuca ulaşılmasının nedenleri ise şu biçimde sıralanmaktadır: •

Çevresel etkiler, WBM ve kesintiler konusundakine benzer biçimde olmak üzere çok düşük düzeyde bulunmuştur.

•

Teknoloji ve geçmişteki uygulamalar tarihçesi açısından da bu yöntemde uygulanacak teknoloji kanıtlanmış kabul edilmekte olup günümüzde başka değişik coğrafi noktalarda da düşük aromatik özellikteki SBM sondaj kesintilerinin bu biçimde deşarja tabi tutuldukları bilinmektedir.


3-17

Mart, 2005


•

Gemi bordasından deşarj yönteminin ekonomik yanları gemiden kıyıya getirilmesi uygulamalarına göre daha uygundur.

•

SBM sondaj kesintilerinin gemiden kıyıya aktarımı önemli miktarda işlem gerektireceği gibi çalışanlar üzerinde de güvenlik riskleri oluşturacaktır. Bunlara ek olarak kıyıda da üstlenilip tamamlanması gereken başka işlemler de göz önünde bulundurulmalıdır.

3.4.6

Özel Durumda Kullanılacak Sondaj Sıvısı (SBM)

Kil oluşumlarını su yerine yağa maruz bırakan bir sondaj sıvısı, su emmeye yatkın kil tabakaların stabilize edilmesinde çok etkin olmaktadır. Bu yapıdaki sıvının yağlama özelliği de optimum düzeyde olup sondaj ve muhafaza borusu yerleştirme süresi önemli biçimde kısaltılabilmektedir. Sondaj çalışmalarına sağlanan bu yararlar öbür yanda ise belirli tür yağların açığa çıkması durumunda deniz ortamına verecekleri zararlar nedeni ile dengeyi zarar yönünde bozmaktadır. Parafin, alfa olefinler, eterler ve esterlerin kullanıldığı değişik sentetik bazlı çamur türleri oluşturulmuş ve daha bir kabul edilebilir durum sağlanabilmiştir. Bu tür çamur sistemlerine sentetik bazlı çamur (SBM) denilmektedir. Kuyunun belirli bölümlerinin WBM kullanılarak delinemeyeceği görüldüğünde sondaj çamurundan sorumlu üstlenici karşılaşılan zorlukların giderilebilmesi için özel durumda uygulanacak uygun bir SBM formülasyonunu oluşturacaktır. Tipik bir SBM, sentetik bazlı sıvı oluşturan yağ emülsiyonu içinde tuzlu su, kalsiyum klorürlü su, emülsiyonlaşmayı destekleyecek bir yüzey gerilim azaltıcı, kireç ile üretene özel bir dizi viskosite iyileştirici ve sıvı sızıntısını azaltıcı katkılar içerebilmektedir. Baz sıvının çevreye olası olumsuz etkileri nedeni ile kullanılmamış SBM stoku ile kullanılmış SBM kapalı kaplara aktarılarak sondaj çalışmasının tamamlanmasından sonra kıyıya çıkarılacaktır. 3.4.7

Çimento

Kuyuda bir bölümün delinmesi tamamlandığında deliğe çelik muhafaza borusu yerleştirilir ve bu boru yerine çimento harcı ile sabitlenir. Petrol kuyularında genellikle kullanılan çimento G sınıfı Portland çimentosudur. Bu çimento kil ve kireçtaşı karışımının yakılması yolu ile elde edilmektedir. Çimentonun su ile karıştırılması ile de çimento harcı elde edilmektedir. Uygulama yerindeki derinlik, yüksek basınç ve sıcaklık değerleri gibi etmenler nedeni ile çimento harcına katılan katkı maddeleri ile karışımın gerekli özelliklerini koruyabilmesi sağlanmaktadır. Bu biçimde katılan katkı maddeleri yerine getirdikleri görevler açısından altı kümeye ayrılmaktadırlar: (i) yoğunluğu kontrol altında tutan katkılar; (ii) prizlenme süresini düzenleyen katkı maddeleri; (iii) kaçak sirkülasyon katkı maddeleri; (iv) filtrasyon kontrol katkı maddeleri; (v) viskositeyi kontrol altında tutan katkı maddeleri; (vi) olağan dışı sorunların üstesinden gelebilmek için katılan özel katkı maddeleri. Bu raporun oluşturulma aşamasında, özel çimento harcına her kuyu bölümü için eklenecek katkı maddelerine yönelik belirlemeler henüz yapılmamıştır. Bu yönde ayrıntılar belirlendiğinde çimetolama işlerinden sorumlu müteahhidin sağlayacağı malzeme veri ayrıntılarında çimento harçlarının yapıları ile birlikte, kullanılacak katkı maddesinin kendi özellikleri de ayrıntılı biçimde açıklanacaktır.


3-18

Mart, 2005


1 numaralı kuyuya ilişkin öngörülen bölümleme bilgilerine dayanılarak oluşturulmuş olası çimento harcı miktarları Tablo 3.4-4’de gösterilmiştir.

Tablo 3.4-4 Olası Çimento Harcı Miktarları Kuyu Bölümü

Olası çimento harcı hacmi (bbls)

36” lik kılavuz

450

22” lik Muhafaza

700

18” lik gömlek

600

13-3/8” lik Muhafaza

300

9-5/8” lik Gömlek

300

Kuyunun içine doldurulan çimento çevreye karşı herhangi bir olumsuz etki oluşturmamaktadır. Muhafaza borusu çevresinde kalan boşluğun tam olarak çimento ile dolabilmesi için yeterli çimento harcı hazırlanıp, önden gönderilen ara parça sıvısının ardından pompalanmaktadır. Önceki muhafaza borularına eklenmiş gömleklerin yerleştirilmesi durumunda ise çimento harcı gömlek üst hizasında sirküle ettirilip fazlalık atılmak üzere gemiye döndürülmektedir. Sığ yüzey kaplaması çalışmalarında ise muhafaza boruları çamur yüzeyine yerleştirilip çimento ve ara parça sıvısı deniz yatağına basıldıktan sonra denize deşarj gerçekleştirilecektir. Kuyuların askıya alınması ya da terk edilmesi hazırlık çalışmalarında da çimentolama işleri yapıldığı gibi çimento büyük miktarda çamurun aşağılara akıp yitildiği durumlarda da kaçak önleyici çalışmalarda kullanılmaktadır. Her çimentolama işleminden sonra çimento harcı hazırlama haznesinin iyice temizlenip bir sonraki kullanıma hazır hale getirilmesi gerekmektedir. Bu amaçla kullanılmış atık sıvı, boru sistemlerinde olası tıkanmaları önlemek amacı ile doğrudan deşarj edilebilmektedir. 3.4.8 3.4.8.1

Kuyunun Test Edilmesi Katmanların Değerlendirilmesi Programı

Sondaj işlemlerinin sürdürüldüğü aşamada gerek bir dış loglama müteahhidi ve gerekse sondaj üstlenicisi tarafından ayrıntılı çamur loglamaları yapılacaktır. Sondaj süresince log alma işleminin (LWD) gerçekleştirilebilmesi için bu işe özel gereçlerin salınarak katmanların özelliklerinin belirlenmesine olanak sağlanması gerekebilecektir.


3-19

Mart, 2005


Rezervuar değerlendirme programı detayları, sondaj çalışmaları boyunca daha detaylı jeolojik bilgi elde edildikçe oluşturulacaktır. Bu program büyük olasılıkla bütün wireline loglama türlerini (caliper, özdirenç veya sonik, nötron yoğunluğu, gamma) ve rezervuar bölümünün karotlanması ile yapısal ve petro-fiziksel özelliklerinin belirlenmesi beraberinde, kuyu sıvı analizleri için örnekleme çalışmalarını da içerecektir. Yapıya ilişkin değerlendirmeler için bazı özel loglamaların gerçekleştirilebilmesi amacı ile, loglama üstlenici firması yetkililerince açılmakta olan deliğe, içinde radyoaktif kaynağın da yer aldığı özel wireline loglama düzenekleri salınması gerekebilecektir. Bu tür radyoaktif malzemenin gemiye ve gemiden taşınması ile gemide depolanması tümü ile üstlenicinin onayladığı özel konteynerler içinde gerçekleştirilecektir. Kuyu deliğine salınmış radyoaktif maddenin herhangi bir nedenle geri alınamıyor olması halinde ise aşağıda kalmış radyoaktif madde üzerinde yaklaşık 60 m kalınlığında bir çimento tıkaç yerleştirilecek ve yandan mekanik bir engel aşma yolu delinecektir. 3.4.8.2

Kuyu Üretim Testi

Açılacak kuyuda üretim testi yapılması öngörülmemektedir. Wireline loglama çalışmaları boyunca gözenek basınç verileri ile sıvı örnekleri toplanması sürdürülecektir. 3.4.9

Kuyunun Askıya Alınması ve Terkedilmesi

Rezervuar değerlendirmelerinin sonuçlarına bağlı olarak kuyu ya ileride yeniden kullanılabilmek amacı ile askıya alınacak ya da tamamen terkedilecektir. Askıya alınma durumunda rezervuar bölümünün üstüne mekanik tıkaçlar yerleştirilecektir. Muhafaza borusu çarıkları hizalarında çimento tıkaçlar oluşturularak oluşan ara bölümlere ise ağırlık dengeleyici sıvı basılacaktır. Deniz dibi yüzeyinde de gene mekanik tıkaçlar yerleştirilecektir. Kuyubaşı, deniz dibi yüzeyinden yukarıda kalacak biçimde oluşturulacak ve üzeri paslanmaz kapakla örtülecektir. Kuyunun sürekli biçimde terki halinde ise rezervuar bölümünün üzeri çimento ile doldurulacaktır. Son anda ayrıntıları belirlenecek çimentolama planına göre, bazı bölümlerdeki muhafaza borularının dışarı alınmasına da karar verilebilecektir. Ağırlık dengeleyici sıvı muhafaza borusu çarıkları arasında oluşturulacak beton tıkaçlar arasında bırakılacaktır. Yapısal muhafaza borusuna bir beton tıkaç oluşturulacaktır. Muhafaza borusu dip çamur çizgisinin 5 m altından kesilecek ve kuyu başlığı da yerinden sökülerek deniz yatağında herhangi bir çıkıntılı bölümün bırakılmaması sağlanmış olacaktır.


3-20

Mart, 2005


3.5

Sondaj Gemisinin Sahadan Ayrılması

BP, HPX-1 kuyusundaki sondaj çalışmalarının tamamlanmasından sonra GSF Explorer gemisinin bölgeden ayrılmasını planlamaktadır. Geminin İstanbul Boğazı’ndan geçebilmesi için gemi kulesinin eklem yerinden sökülmesi gerekecek olup bu söküm işleminin yaklaşık 12 günlük bir süreyi gerektireceği hesaplanmaktadır. Sondaj gemisinin İstanbul Boğazı’nı kılavuz kaptan yönetiminde ve kılavuz römorkörler eşliğinde geçmesinden sonra kule yerine yeniden dikilecek olup gemi bir sonraki iş yerine yönelecektir.

3.6

Sondaj Süreci Tehlikeleri

3.6.1

Genel Bakış

BP güneydoğu Karadeniz bölgesinde gerçekleştirilecek projede operasyonel güçlüklerin olacağının bilincindedir. Brezilya, Batı Şetland, Angola ve Meksika Körfezinde yürütülen derin deniz sondaj operasyonları BP’ye gelişmeler ve çalışmalar aşamasında oluşabilecek tehlikeler konusunda önemli deneyimler kazandırmış bulunmaktadır. 3534 nolu saha ile birlikte güneydoğu Karadeniz bölgesinin jeolojisine yönelik bilgiler BP’nin konuya ilişkin hazırlıklarını önemli biçimde yönlendirmiş bulunmaktadır. Sondaj ve muhafaza tasarımlarında, BP’nin beklenmedik fay oluşumları, yüksek gözenek basınçları gibi sorunların başarıyla üstesinden geldiği Güney Hazar Denizi’ndeki çalışmalarından faydalanılacaktır. 3.6.2

Sığ Formasyon Gazı Tehlikeleri

3534 nolu saha ile ilgili olarak, aşağıda sıralanmış sığ formasyon tehlikelerinin varlığı belirlenmiştir: •

Gaz - Sığ katmanlarda bulunabilecek yüksek basınç altında gaz içeren gaz paketleri kuyu deliğinden kontrol edilemez biçimde gaz çıkışına neden olabilmektedir. Bu biçimde serbestleşen gaz su kolonu boyunca yükselerek yüzeye erişip atmosfere karışma aşamasında sondaj gemisinin su üstünde kalma özelliğini olumsuz etkileyebilir. Yapılmış olan sismik çalışmalar deniz yatağının yaklaşık 700 m altında sığlık gaz varlığını belirlemiştir. Kuyu yerinin seçilmesi aşamasında da bu bilgilerden yararlanılarak belirlenmiş sığ gaz bölgelerinden uzak durulmaya özen gösterilmiştir. Seçilmiş sondaj noktasında sığ gaz oluşumunun bulunmadığının teyidi, dar bir öncü sondaj yapılarak bölgenin sınanması biçiminde gerçekleştirilmektedir.

•

Gaz hidratlar - Sondaj sıvıları ya da çimentolama çalışmaları sırasında hidratların oldukları yerde ısınması sonucunda gaz oluşumu gerçekleşmekte olup bu da eğimde dengesizliklere neden olabilmektedir. Kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasını önleme biriminde (BOP) ve bu birimin denetlenmesini sağlayan hatlarda gaz oluşması birimin gerektiğinde etkin çalışmasını engelleyebilmektedir. Bu konuda oluşabilecek teknik sorunların


3-21

Mart, 2005


giderilebilmesi amacı ile böyle bir oluşumda etkilenebilecek eğimli bölgelerden uzak durulması ve deniz yatağında, oluşacak gazları kuyu başından uzaklaştıracak çamur matları ya da konilerin kullanılması gündeme gelebilecektir. Glikoller WBM ve BOP kontrol sıvılarında kullanılacaktır. •

Geniş denizaltı kanalları - Karışık akıntılara neden olup kuyu başı ve BOP’u hasara uğratabilmektedirler. Bu olasılıkları yok etmek amacı ile kuyu başları kanalın en derin ekseninden yaklaşık 20 m kadar yukarıda oluşturulacaktır.

•

Dik ve faylı kanal kenarları - Bu tür yapılanmalar kaymalara neden olup çalışma sahasının enkaz ile kaplanmasına neden olup bağlantı, kuyu başı ya da BOP’u etkilemesi olası tehlikeler oluşturmaktadır. Bu tehlikeleri engelleyebilmek için, deniz yatağında daha düzlük yerler seçilerek kayma sonucu enkaz altında kalma olasılığı giderilmeye çalışılacaktır.

•

Sığ su akıntıları - Çalışma bölgesinde kalın ve sığ çökeltiler bulunduğu durumlarda bu çökeltilerin kuyuya doluşmasına neden olan akıntılar ortaya çıkabilmekte, bu durum ise çimentolama ve muhafazalama çalışmalarını zorlaştırmaktadır. Böyle durumlarla karşılaşıldığında yüksek ağırlıklı çamur ya da çimentolama tekniklerinden yararlanılarak çözüme ulaşılmaya çalışılmaktadır.

•

Hidrojen sülfür (H2S) - Sığ çökeltilerde yüksek yoğunluklu H2S bulunması, sığ katmandaki sondaj aşamasında sondaj kesintilerinin ve açığa çıkanların uzatma borusunun kurulumundan önce doğrudan deniz yatağına bırakılacak olması nedeni ile, gerek gemi ve gerekse gemi personeli açısından tehlike oluşturmayacaktır. Deniz yatağında kullanılacak ekipman üzerindeki korozyon kaynaklı hasarların, bu tür ortamlarda kullanılmak için gerekli metalurjik özelliklere sahip ekipman seçilerek en az düzeyde tutulması sağlanacaktır.

3.6.3

Derin Formasyonlarda Karşılaşılabilecek Tehlikeler

Kuyuların daha derin bölümlerde oluşabilecek derin formsyonlarda karşılaşılabilen tehlikeler ise aşağıdaki biçimde sıralanabilir: •

Yüksek gözenek basıncı - 3534 nolu sahada yürütülen sismik incelemeler denizden 3.500 m aşağıdan başlamak üzere yüksek gözenek basıncı olasılığının artmakta olduğunu göstermiştir. Bu tür yüksek gözenek basıncı durumlarının çamur yoğunluğunun artırılması yolu ile üstesinden gelinmeye çalışılacaktır. Çamur yoğunluğunda yapılacak anlık değişiklikler günümüzdeki en son teknolojik özellikleri taşıyan ekipman ile gerek kuyu düzleminde ve gerekse yüzeyde gerçek zamanda gerçekleştirilecek değerlendirmelere bağlı olacaktır. Bu amaçla kullanılacak gerek ekipman ve gerekse yazılımların endüstride kullanılanların en iyileri olması sağlanacaktır. Çok uç koşulların oluşması halinde ise BOP kapatılarak kontrolden çıkmış biçimde gaz açığa çıkması durdurulabilecek, sirküle edilen çamur yoğunluğundaki artış ile de bu durumun oluşturduğu basınç dengesizliği düzeltilecektir.

•

Kuyu dengesizliği - Delinen katmanlardaki kimyasal etkileşim delici ucunda yapışmalara, delikte göçüklere ya da delik genişlemesine neden olabilir. Tektonik güçler kuyuda yıkıntıya, çap genişlemesine neden olabilir. Bu durumlardan herhangi birinin sonucunda boru sıkışması veya deliğin yeterli derecede temizlenememesi durumu oluşabilir. Kimyasal


3-22

Mart, 2005


reaktivite problemleri genellikle WBM kullanılan bölümlerde ortaya çıkmakla beraber bu sorunlar uygun nitelikte spot sıvılar kullanılarak çözüllebilmektedir. Delikteki çamurun daha derişik ya da daha yoğun çamurla değiştirilmesi de gerekebilmektedir. Mekanik sıkışma da oluşabilmekte, böyle bir durumda ise silkeleme ile sondaj hattını oynatmak borunun serbest kalmasını sağlayabilmektedir. Bu girişimlerin olumlu sonuç vermediği hallerde ise o bölümdeki boruyu yerinde terk edip engelin yanından dolaşacak bir yan yol oluşturmak çözüm sağlayabilecektir. Yan yol çözümü ise oluşan sondaj kesintileri miktarında artışa neden olacağı gibi programın da uzaması sonucunu doğuracaktır. BP böyle bir durumla karşılaşıldığında büyük olasılıkla, katmanlardaki reaktifliği engellemek amacı ile sondaja SBM kullanarak devam etmeyi yeğleyecektir. •

Faylar - Gerek Hopa ve gerekse Artvin yapılanmasında önemli fay oluşumu belirlenmiştir. Derinlerde karşılaşılabilen faylar çamur sirkülasyonunda kaçağa, çamur hacminde artış gereksinimine ve özel durumlarda kullanılan özel katkı maddeleri kullanılmasında artışlara yol açacaktır. Böyle bir durumun kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasına neden olması söz konusu olmayacaktır. Geri gelen çamur miktarının sürekli denetlenmesi, aşağı gönderilen çamur basıncının sürekli ve yakından gözlenmesi çamur kaybı ile ilgili erken uyarılmanın yolları olacaktır. Sirkülasyonun sürdürülememesi durumunda kullanılacak, sirkülasyon kaçağı (LCM) olarak tanımlanan, bir dizi malzeme bulunmaktadır. WBM kullanımında suda erimeyen, elyaflı ya da pullu katkı malzemesi uygun olabilecektir. Bunlara örnek olarak sert yemiş kabukları, mika, kâğıt ve odun lifleri örnek gösterilebilir. SBM kullanılıyor olması halinde ise pütürlü kalsiyum karbonat kullanımı olumlu sonuç sağlayabilmektedir. LCM’ler genelde fiziksel olarak fayda tıkanmaya yol açarak sirkülasyon kaçağının devam etmesini önlemektedir. Bu tür malzeme genelde aşağıda kalarak tüketilmektedir acak bir bölümünün çamurla birlikte yeniden yukarıya döndürülebilmektedir.

•

Yüksek eğimler - Özellikle Artvin sahasında yüksek eğimlerle karşılaşmak olasılığı bulunmaktadır. Tij dizisinin yatağa yüksek eğim açıları ile girmesi durumunda kuyu yörüngesi bundan etkilenmekte ve kuyu dibinde hedef belirlenmiş noktaya büyük olasılıkla erişilememektedir. Böyle bir gelişmenin zararlı sonuçlarını önlemek amacı ile sodajın yataklara, eğimlere dikey yaklaşacak biçimde girmesine özen gösterilecektir.

•

Formasyonlarda yüksek sıcaklıklar - Hopa ve Artvin yapılarındaki sıcaklık değerleri henüz bilinmemektedir. Delik dibine yaklaşıldığında 150 C0 yi aşan sıcaklık düzeyleri ile karşılaşılabilinir. Böyle bir gelişme, kullanılan loglama yöntemini etkileyeceği gibi, sondaj sırasında loglamada (LWD) kullanılan gereçlerde ve sondaj sıvısında uyarlamalara gidilmesi gerekecektir. Sözü edilen düzeylerde sıcaklıklarla ancak kuyu dibine yaklaşıldığında karşılaşılabileceği düşünüldüğünden, daha önceki katmanlardan alınacak sıcaklık değerlerinin izlenmesi erken uyarı olanağını sağlayacak ve gerekli ekipmanlarla malzemelerin gecikilmeden zamanında hazır bulundurulabilmesine olanak verecektir.

•

H2S ve CO2 – Sondaj süresince aşağıdan dönen çamurda analizler yapılarak zehirli gaz H2S düzeyleri belirlenecektir. WBM’in pH düzeyinin denetlenmesi de bu asit bazlı gazın erken algılanmasına olanak vermektedir. SBM kullanımında ise, kireç kullanımındaki artış gazın varlığının erken uyarısı olacaktır. Gerekli görüldüğünde çamura H2S giderici katkılar eklenebilecektir. H2S varlığının açıklık kazanması durumunda sondaj ekibinin sorunu çözebilmesi için sondaj gemisinde solunum ekipmanları bulundurulacaktır. H2S ve CO2


3-23

Mart, 2005


korozyon sorunu oluşturabilirler bu nedenle sondaj çamuruna korozyon engelleyicilerin eklenebilecektir.

3.7

Kıyıda Gerçekleştirilecek Çalışmalar

3.7.1

Liman Tesisleri

3534 nolu sahada arama amaçlı gerçekleştirilecek sondaj çalışmalarının kıyıdaki ayağı ve tesisleri ise koordinatları 41º 01’ K ve 39º 46’ D olan Trabzon limanında oluşturulacaktır. Limanın seçilmesinden önceki aşamada BP uzmanları bölgede olası beş liman belirlediler. İlk uygulanan elemeden sonra geriye Hopa ve Trabzon limanları kaldı. Bu iki limanda BP Sağlık, Güvenlik ve Çevre (SGÇ) denetçilerince 9 - 13 Şubat 2004 tarihlerinde incelemeler sürdürüldü. Değerlendirmelerden sonra, arama sondaj çalışmaları için gerekli ithalat, depolama ve dağıtım hizmetlerinin Trabzon Limanından sağlanması yönünde karar alındı. Trabzon limanının seçilmesinde etkin olmuş faktörler şu biçimde sıralanabilir: •

Trabzon hava limanından yaklaşık 2 km uzaklıktadır;

•

Limanda gümrük hizmetleri verilmektedir;

•

Limanda pasaport polisi hizmet vermektedir;

•

Limanda Sahil Güvenlik üssü bulunmaktadır;

•

Geniş ve açık bir depolama alanı bulunmaktadır;

•

Yeterli antrepo bina olanakları bulunmaktadır;

•

Trabzon’da dört hastane bulunmaktadır; ve

•

Yerel olanaklar (barınma, otel ve alış veriş hizmetleri) yeterli düzeydedir.

Trabzon limanının yapımına 1946 yılında başlanmış olup limanda ticarî hizmetlerin verilmesi ise 1954 yılında gerçekleştirilmiştir. 1980 yılında tamamlanan genişletme ve modernleştirme çalışmaları sonunda liman bölgedeki deniz trafiğinin artmasına önemli biçimde aracılık etmiştir. Limanı günümüzde Albayrak Şirketler Grubu işletmektedir. Limanın panoramik bir görüntüsü Şekil 3.7-1’de verilmiş olup liman olanaklarına ilişkin ayrıntılı bilgiler ise Bölüm 6.5.1’de yer almaktadır.


3-24

Mart, 2005


PROJE DEPO ALANI

Şekil 3.7-1 Trabzon Limanı Panoramik Görüntüsü

ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Raporu

3-25

Mart, 2005


3.7.1.1

Trabzon Limanının Çevresel Açıdan Denetimi

Limanda çevresel denetleme 22 Ekim 2004 tarihinde gerçekleştirildi. Denetlemede limandaki atık işleme olanakları şu biçimde belirlendi: •

Genel atıklar - sahada oluşturulmakta, gemilerden de kabul edilmekte ve Belediye çöp depolama sahasında bertaraf edilmektedir.

•

Tehlikeli Katı Atıklar - Sahada oluşturulmadığı beyan edilmiştir. Gemilerden kabul edilmemektedir.

•

Evsel Atıksu ve pis su - Sahada üretilmekte ve Belediye kanalizasyon sistemine aktarılmaktadır. Gemilerden evsel atıksu ve pis su atığı kabul edilmemektedir.

•

Balast suyu - Gemilerden kabul edilmemektedir.

•

Sintine suyu - İfadelere göre sahada sintine suyu işleme tesisi çalışmaktadır. Çalışmanın sürekliliği konusu tartışmalıdır. İşlemden geçirilmiş suyun deşarjı için gerekli izin bulunmamaktadır.

•

Tehlikeli Sıvı Atıklar - İfadelere göre sahada üretilmemekte olup, gemilerden de kabul edilmemektedir.

•

Yüzey suyu toplama sistemi - Yüzey suları sahada yerleşik drenaj sistemi ile toplanıp 15 noktadan limana deşarj edilmektedir. Ayırıcılar ya da su işleme sistemi gözlemlenmemiştir.

Limanda belirlenmiş hizmetler ise şunlardır: •

Şehir şebekesi suyu Belediye tarafından sağlanmakta olup liman tesislerine verildiği gibi limandaki teknelere de sağlanmaktadır.

•

Liman elektriği TEDAŞ tarafından sağlanmakta olup limanda yedekleme jeneratörü bulunmamaktadır.

•

Sahada akaryakıt deposu bulunmamaktadır. Akaryakıt gereksinimi özel şirketlerce karayolu tankerleri ile ya da limanın doğusunda oluşturulmuş gemi bağlama şamandıralarından sağlanmaktadır.

Çevresel denetleme çalışmasının ayrıntılı sonuçları Bölüm 6.5.1’de yer almaktadır. 3.7.1.2

Trabzon Limanı için Önerilen İyileştirme ve Faaliyetler

Arama amaçlı sondaj faaliyetlerine ilişkin olarak limanda 40.000 m2 lik açık depolama alanına gereksinme olacaktır. Bu depolama alanı tel örgü ile çevrelenip, girişi 24-saat güvenlik denetiminde bulundurulacaktır. Ayrıca 1.000 m2 lik kapalı antrepo alanına da gereksinme duyulmaktadır.


3-26

Mart, 2005


Açık depolama alanının kullanım amaçları şöyle olacaktır: •

Sondaj boruları ve sondaj teçhizatı;

•

Bentonit, barit gibi, sondaj çamuru için gerekli kimyasallar (kostik soda gibi zararlı maddeler hariç)

•

Döteryum oksit;

•

Yağlar (fuel oil, yağlama amaçlı yağ, SBM bazlı yağ, yağ bazlı kimyasallar);

•

Oksijen ve asetilen;

•

Patlayıcılar;

•

Genel ve zararlı atıklar; ve

•

Radyoaktif malzeme.

3.7.2

Havalimanı Olanakları

GSF Explorer’da 140 personel bulunmaktadır. Çalışmalar dört haftalık nöbetler biçiminde sürdürülecek olup ulaşım için Trabzon havalimanı kullanılacak, havalimanından gemiye ulaşım ise helikopterle sağlanacaktır. Gemi personeli, ziyaretçiler ve acil malzemenin iletilmesi amaçlı, Trabzon ile gemi arasında günde bir kez helikopter servisi oluşturulması düşünülmektedir. Sondaj çalışmaları süresince helikopter servisine olacak gereksinme artacağından Trabzon Havalimanı olanaklarında iyileştirme sağlanacaktır. Bu kapsamda bir ek hangar kurulması ve ek yakıt ikmal olanakları sağlanması önerilmektedir.


3-27

Mart, 2005


4 EMİSYONLAR, DEŞARJLAR VE ATIKLARIN ENVANTERİ 4.1

Giriş

Bu bölümde, gerçekleştirilmesi öngörülen arama amaçlı sondaj çalışması sırasında oluşacak tahmini emisyon, deşarj ve atık envanterleri sunulmuştur. Oluşturulan tahmin hesaplamalarında GSF Explorer’daki ekipman, geminin Karadeniz’e 64 gündeki varışı, 12 günlük sahadan ayrılma dönemi, gemide görev yapacak 140 personel ile ilk kuyunun açılması sırasında geçecek 123 günlük sondaj programı temel alınmıştır. Oluşacak sondaj atıklarına ilişkin tahminlerde ise 3. Bölümde sunulmuş kuyu plânı ayrıntıları baz alınmıştır. Hesaplanan miktarlar olası maksimum değerlere karşı gelmektedir. İlerideki bölümlerde açıklanacak tüm değerlerin, ilk kuyu olan HPX-1’e ilişkin belirlenmiş veriler olduğunu vurgulamakta yarar vardır. Açılacak ikinci kuyu için yapılacak çalışmalar boyunca oluşacak emisyonlar, deşarjlar ve atıkların da birinci kuyuda karşılaşılacak değerlere yaklaşık değerler olacağı düşünülmektedir. İkinci kuyunun açılması aşamasında sondaj tasarımı ve uygulama programında köklü değişikliklerin gündeme gelmesi halinde ise etkilenecek değerlerde yapılacak güncelleme sonuçları ek bir bölüm olarak ÇSED’e yansıtılacaktır.

4.2

Hava Emisyon Envanteri

4.2.1

Giriş

Bu kısımda sondaj programının olağan süreci boyunca atmosfere salınacak hava emisyonları değerlendirilecektir. Çalışmalar süresinde atmosferik emisyonlara neden olacak belli başlı kaynaklar şu şekilde sıralanabilir: •

Gemide güç üreten birimlerin egzoz emisyonları;

•

Destek gemileri ile römorkörlerin açığa çıkaracağı egzoz emisyonları;

•

Helikopter uçuşlarının neden olacağı egzoz emisyonları;

•

Teknedeki çamur havuzları ve su arıtma tesislerinin (tatlı su üretim, evsel atıksu arıtma ünitesi, yağlı sintine suyu tankı da dahil olmak üzere) havalandırma borularından salınanlar; ile

•

Yağ ve yakıt depoları havalandırma borularından salınan emisyonlar.


4-1

Mart, 2005


Sondaj gemisinin güç üretim birimlerinden salınacak emisyonların hesaplanmasında bu birimlerin sondaj işlemi sürerken günde 34 ton, gemi hareket halinde iken ise günde 60 ton yakıt tükettiği varsayılmıştır. Destek teknesi emisyonlarının hesaplanmasında ise günde 5 ton yakıt tüketimi gerçekleşeceği, destek teknesinin sondaj süresince 18 gün denize açılacağı (haftada ortalama bir güne karşı gelmektedir) varsayımından hareket edilmiştir. Helikopterlerden kaynaklanacak emisyonların hesaplanmasında, helikopterlerin saatte 94 galon Jet A-1 helikopter yakıtı tükettikleri ve günlük sefer süresinin de yaklaşık iki saat olacağı varsayımı yol gösterici olmuştur. Evsel atıksuların arıtılmasında ve yakıt-yağ depolarından kaynaklanacak emisyonlarda ise geminin sefere hazırlık ve sondaj süreleri göz önünde bulundurulmuştur. Olağanüstü durumda SBM kullanılması halinde eleklerden çıkacak buharlaşmanın genelde su bazlı olacağı, çamur havuzlarının üstlerinin kapalı olması nedeni ile de buralardan oluşacak sirkülasyon kaçaklarının düşük düzeyde kalacağı değerlendirmesi yapılmıştır. Yağ-yakıt depolarından havaya oluşacak kaçakların hesaplanmasında ise depo kapasiteleri ile sondaj süresi uzunluğu göz önünde bulundurulmuştur. 4.2.2

Baz Alınan Varsayımlar

Yukarıda sıralanan kaynaklardan oluşacak emisyonlara ilişkin aşağıda sunulan veriler, yayınlanmış endüstriyel kaynaklı emisyon faktörleriyle bu çalışmaya öz verilerin birleştirilmesinden oluşturulmuştur. Oluşturulan envanterde, petrol ve gaz sanayinde yürütülen arama amaçlı sondajlarda ortaya çıkan maddeler kullanılmıştır. Bu maddeler şu biçimde sıralanabilir: 1. karbondioksit (CO2); 2. azot oksitler (NOx); 3. karbon monoksit (CO); 4. partiküler maddeler (PM); 5. kükürt dioksit (SO2); 6. metan içermeyen uçucu organik bileşikler (NMVOC); ve 7. metan (CH4).


4-2

Mart, 2005


Her bir emisyon kaynağı için emisyon faktörleri belirlenmiş olup bu faktörler, belli bir faaliyetin gerçekleşmesi durumunda salınacak madde miktarı ile ilişkilendirilmişlerdir. Sözü edilen bu ilişki aşağıda gösterildiği biçimde ifade edilebilir: E

=

FxA

burada : E=

Emisyon değeri

F=

Emisyon faktörü (örneğin bir motorun türüne göre)

A=

Çalışma faktörü (örneğin yakıt tüketimi)

Bir örnek oluşturmak gerekir ise, bir dizel motorunun NOx emisyon faktörü, harcanan beher ton yakıt için birim ton NOx olarak ifade edilir. Emisyon faktörlerini belirleyen birden çok kaynak bulunmaktadır. Oldukça kapsamlı biçimde olmak üzere sanayi proseslerine ilişkin emisyon değerlerini belirlemiş en fazla kullanılan kaynak ABD Çevre Koruma Dairesinin [United States Environmental Protection Agency (USEPA)] AP-42 belgesidir. Petrol ve Gaz Üreticileri Uluslararası Birliği de [The International Association of Oil & Gas Producers (OGP)] petrol sanayiine ilişkin emisyon faktörleri geliştirmişlerdir. Eldeki bu envanter çalışması için aşağıda belirtilmiş kuruluşların oluşturdukları emisyon faktörlerinden yararlanılmıştır: •

US-EPA, AP-42 Compilation of Air Pollutant Emissions Factors;

•

UKOOA, Guidelines on Atmospheric Emissions Inventory (1999); ve

•

Wastewater Engineering, Treatment, Disposal and Re-Use (Jan 1996).

4.2.3

Emisyon Hesaplamaları

Birinci arama kuyusu için mobilizasyon, sondaj ve sonrasındaki sahadan ayrılma çalışmalarını kapsayan süreye ilişkin toplam emisyon hesaplaması Tablo 4.2-1’de yer almaktadır. Sunulan envanterden, geminin mobilizasyon ve sahadan ayrılma dönemlerinde oluşan hava emisyonlarının toplam emisyon miktarının yarısı kadar olduğu ve bu iki dönemi kapsayan toplam sürenin ise oldukça kısa olduğu gözlemlenmektedir. Ancak bu süre boyunca geminin hareket halinde olması nedeni ile, oluşan emisyonların etkilerinin tek bir alanı etkilemeyeceğini de göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Kuyu testlerinin yapılmayacağı yönündeki karardan dolayı, proje kapsamında oluşacak emisyonlar arasında, kuyu testi sırasında çıkacak gazların yakılmasından kaynaklanacak emisyonlar katılmamıştır. Bundan dolayı da kısa bir süre ile olsa da, kirleticilerin atmosfere en yüksek yoğunlukta salınmasına neden olacak çalışmanın yapılmayacağı ve sondaj çalışmaları süresince oluşacak emisyonların oldukça düşük düzeylerde kalacağı gerçeği daha bir belirginleşmektedir. Sondaj çalışmalarının gerektireceği güç üretimi dışında, geminin konumunu


4-3

Mart, 2005


dinamik biçimde koruyabilmesi için de güce gereksinme olup, bu nedenle de yakıt tüketilmesi gerekmektedir. Dinamik konumlamalı yöntem yerine deniz dibine sabitlenmiş sondaj platformu kullanılması halinde sözü edilen ek emisyonlar engellenebilecek olsa da, platformun sabitlenmesi durumunda bu kez deniz tabanında neden olunacak çevresel olumsuzlukların zararlarını göz ardı etmemek gerekir. Helikopterler yüksek düzeyde saflaştırılmış yakıt tükettiklerinden bunların salacakları emisyonlarda partikül maddeler pratikte yok denecek miktalarda olacaktır. Ancak bu taşıtların hareketi çok enerji gerektirdiğinden günlük uçuşlarda oluşacak CO2 oluşumu önemli düzeylere çıkacaktır. Bunun tersine bir durum ise, evsel atıksu arıtma ünitesi ve yakıt depoları havalandırma borularından salınan emisyonlarda görülmektedir. Bu havalandırma borularından oldukça düşük düzeylerde CO2, metan ve NMVOC salınacağı hesaplanmaktadır.

Tablo 4.2-1 Birinci Kuyu HPX-1’den Kaynaklanacak Hava Emisyonları (ton) Madde

CO2

NOx

CO

PM10

SO2

NMVOC

CH4

Sondaj Gemisinin Mobilizasyonu

14.592

319

86,6

0,45

36,5

8,6

0,63

Sondaj Gemisinde Sondaj Çalışması

13.382

293

79,5

0,42

33,5

7,95

0,56

Destek Gemileri ile römorkörler

320

5,9

0,8

0,01

0,8

0,24

0,03

Helikopterler

230

0,9

0,37

0

0,5

0,06

0,01

Evsel Atıksu Arıtımı

0,05

-

-

-

-

4,13

0,32

Depolama Tankları

-

-

-

-

-

0,62

0,001

28.850

619

167

0,88

71,3

21,6

1,55

Toplam

4.3 4.3.1

Atık Su Deşarj Envanteri Giriş

GSF Explorer’daki atık su drenaj sistemi suya karışmış yağın ayrıştırılarak tutulmasını sağlamaktadır. Bir su/yağ ayrıştırıcısı, atık sudaki yağ oranının yerel mevzuatlarda ve uluslararası sözleşmelerde belirlenmiş düzeylere indirilmesini sağlayacaktır. BP ilke olarak SBM sıvılarının Karadeniz’e deşarjını engelleyecek ise de, sondaj kesintileri üzerine tutunmuş bir miktar SBM’in denize erişmesi kaçınılmaz olacaktır. Ancak sentetik SBM kullanımı yalnızca normal olmayan koşulların gelişmesi durumunda kullanılacaktır.


4-4

Mart, 2005


Söz konusu sondaj çalışmaları boyunca oluşacak deşarjlar aşağıda sıralanmış atıkları içerecektir: •

Tüketilmiş ve elde kalmış fazla WBM sıvısı;

•

Sondaj kesintileri ile bunlara tutunmuş WBM ve yalnızca normal olmayan durumların oluşması halinde kullanılacak SBM sıvıları;

•

Sondaj beton kesintileri ile fazla çimento harcı;

•

BOP kontrol sıvıları;

ile, çeşitli hizmetler nedeni ile oluşan atık su akıntıları: •

temiz bölüm güverte suları ile helikopter güvertesi suları;

•

arıtımdan geçirilmiş sintine suları;

•

arıtımdan geçirilmemiş sular - soğutma suyu, balast suyu gibi;

•

arıtımdan geçirilmemiş kirli su;

•

evsel atıksu arıtım ünitesinden çıkmış su; ve

•

öğütülmüş yemek artıkları.

4.3.2

Sondaj Çamurları ve Kesintileri

Sondaj çalışmaları boyunca kuyunun tüm bölümlerinde oluşacak atık sondaj çamuru ve sondaj kesintilerine ilişkin hesaplamalar Tablo 4.3-1’de yer almıştır. Tablo 4.3-1’in (a) kısmında WBM kullanılmasıyla ilişkin veriler toplanmış olup, (b) kısmında ise, özel koşulların oluşmasına bağlı olarak kullanılabilecek SBM’in söz konusu olacağı senaryo için hesaplamalar verilmektedir. Karıştırılmış tüm WBM, petrol içermemesi koşulu ile denize bırakılacaktır. Çamurun içerdiği katı madde düzeyinde kabul edilmez sınırlara erişilmiş olması halinde ise bir miktar WBM salındıktan sonra geride kalan miktar su ile sulandırılarak yoğunluk düzeyi düşürülecektir. Sondaj kesintileri üzerine tutunmuş WBM ise, Bölüm 3-6’dan bir deşarj oluğu sayesinde deniz seviyesi altına salınacaktır. Sondaj sonunda elde kalan WBM de denize deşarj edilecektir. Sondajda oluşmuş sorunların üstesinden gelinebilmesi için SBM kullanımı gereksiniminin doğması halinde ise tüm WBM denize salındıktan sonra SBM sondaj deliğinde kullanılacakıtr. Denize deşarj edilen sondaj kesintileri üzerine tutunmuş SBM düzeyini olabildiğince düşürmek amacı ile ikincil bir sondaj kesintileri kurutma sistemi devreye alınacaktır. Bu yolla, Tablo 4.3-2’de de gösterildiği üzere, kesintiler üzerine tutunmuş baz yağ düzeyi düşürülebileceği gibi, başkaca bileşenlerde de - özellikle baritte- önemli azalmalar sağlanabilecektir.


4-5

Mart, 2005


Tablo 4.3-1 Birinci Kuyu HPX-1’den Salınacak Çamur ve Sondaj Kesintileri Miktarları Bölüm (metre RML)

Delikte ölçü kayması (1)

Çamur Türü

Sondaj Kesintileri Deşarjı (2)

Çamur Deşarjı (Elek) (3)

Sondaj Kesintileri ve Çamur Salınma Yolu

doğrudan deniz dibine

(a) WBM Tüm Bölümler ML-72

%75

Deniz suyu / Bentonit

113 m3 282 ton

36 m3

72-525

%75

Deniz suyu / Bentonit

272 m3 679 ton

263 m

525-1211

%20

KCl-GlikolPolimer (4)

202 m 505 ton

66 m

3

Elek üzerinden

1211-1641

%20

KCl/NaClGlikolPolimer (4)

71 m3 178 ton

23 m

3

Elek üzerinden

1641-2341

%20


64 m3 160 ton

19 m

3

Elek üzerinden

2341-3054

%20


31 m 78 ton

8 m sondaj kesintileri üzerinde/849 m3 fazlalık

752 m3 1882 ton

1264 m3

Toplam

3

3

(b) SBM Bölüm 4-6 (Özel durumda)

3

1211-1641

%10

%10

%10

Toplam

doğrudan deniz dibine

Elek üzerinden çamur haznesi atık hattından

(Elek) (5)

(Sondaj Kesintisi Kurutucu) (6)

44 m3 60 ton (22 t yağ)

19 m3 25 ton (9 t yağ)

Elek üzerinden

42 m3 63 ton (21 t yağ)

17 m3 26 ton (9 t yağ)

Elek üzerinden

Elek üzerinden

SBM

SBM

59 m 146 ton

SBM

29 m 72 ton

23 m3 39 ton (11 t yağ)

9 m3 15 ton (4 t yağ)

739 m3 1846 ton

437 m3 518 t çamur 54 t yağ

373 m3 423 t çamur 22 t yağ

3

2341-3054

3

65 m 163 ton 3

1641-2341

3

(1) Kabul edilir delik ölçü kayması, WBM kullanılmış benzer formasyonlarda edinilmiş deneyimlere dayandırılmıştır. SBM kullanımı için ise %10’luk bir ölçü kayması öngörülmüştür. (2) Kuru sondaj kesintilerinin hacmi varsayılan ölçü kaymasına uğramış delik büyüklüğünden ve her bölüm için bölüm uzunluklarından hesaplanmıştır. Sondaj kesintilerinin ton olarak ağırlık hesabında ise 2,5 Özgül Ağırlığa sahip formasyon bulunduğu kabul edilmiştir. (3) WBM için hazırlanmış WBM hacmi salınan WBM hacmine eşittir. WBM oranının ıslak sondaj kesintisi ağırlığının %15’I olacağı varsayılmıştır. (4) Klorür içeriği 40,000 mg l-1 (5) Salınan sondaj kesintilerinde var olan baz sıvı oranı %10 ıslak ağırlıkta yağ olarak kabul edilmiş olup bu da eleklerin performansına eş düşmektedir. (6) Salınan sondaj kesintilerinde bulunan baz sıvı oranının %5 ıslak ağırlıkta yağ olacağı kabul edilmiş olup, bu da santrifüj türü sondaj kesintisi kurutucularının performansına eş düşmektedir.


4-6

Mart, 2005


Tablo 4.3-2 İlk Kuyu HPX-1’den Deşarj Edilecek SBM Bileşenleri (ton olarak)

Elekten Deşarj Edilen

Sondaj Kesintisi Kurutucusundan Deşarj Edilen

Sentetik Bazlı Yağ (lineer alfa olefin)

113

44

Kalsiyum Klorür Sıvısı

70

20

Kireç

4

1.5

Yüzey Gerilim Düzenleyici

7

2.5

Organofilik Kil

2

1

Filtrasyon Kontrol Katkısı

4

1.5

Barit

240

90

Özel Kimyasallar

<10

<10

Ürün Adı

4.3.3

Çimento Deşarjı

Sondaj çalışmalarında kullanılacak çimentonun çevreye zararlı etkileri olması beklenmemektedir. Çimento harcının büyük bölümü dipte prizlenmektedir. Uzatma borusu yerleştirilmeden önce delik üst bölümlerinin olası delik ölçü kaymasına karşı betonlanması gerekecektir. Yapısal muhafaza borusu ile kondüktör muhafaza borusunda, fazla çimento dolgusu ile çimento harcı denize salınacaktır. İç hacimin %50’sine eşdeğer miktarda çimento harcı basılacağı düşünüldüğünde, yapısal muhafaza borusunun sabitlenmesi çalışmasında 41 m3, kondüktör muhafaza borusu çalışmasında ise 110 m3 çimento harcının denize bırakılacağı hesaplanmıştır. Burada sözü edilen çimento harcının yapısı G sınıfı Portland çimentosu ile kalsiyum klorür ve bir miktar da özel kimyasallar içerecek biçimde oluşturulacaktır. Harca, deniz dibine salınacak çimentonun ROV tarafından kolayca algılanabilmesi için özel bir renklendirici de katılabilecektir. Olası en kötü durumda salınabilecek fazla çimento miktarlarına ilişkin tahmini rakamlar Tablo 4.3-3’de verilmiştir. Gerçek deşarj miktarları ise kuyu deliğinde oluşacak ölçü kaymalarına bağlı olacaktır.

Tablo 4.3-3 Birinci Arama Kuyusu HPX-1’den Salınacak Çimento Harcı Miktarları Muhafaza

Deşarj Yolu

Fazla Harç

Yapısal

Çimento harcının fazlası deniz yatağına bırakılacaktır

< 41 m3

Kondüktör

Çimento harcının fazlası deniz yatağına bırakılacaktır

< 110 m3


4-7

Atık Çimentodaki Serbest Katkılar Köpük engelleyici ve Uzatıcı

Köpük engelleyici ve Uzatıcı

Mart, 2005


Uzatma borusunun kurulmasından sonraki uygulamalarda her çimento salınmasını izleyen sürede uzata borusu tamamen yıkanarak uzatma borusu içinde çimento donması engellenecektir. Çimento harç karma biriminin her kullanımdan sonra su ile temizlenmesi çalışmasında da denize bir miktar çimento bulaşmış su bırakılacaktır. Çimento dökülmesinin sonrasında ise sondaja yeniden başlandığında muhafaza çarığındaki bir miktar betonlaşmış çimentonun da delinip geçilmesi gerekecektir. Bu işlemden kaynaklanacak beton kesintileri elekden geçirildikten sonra denize bırakılacaktır. Muhafaza çarığında delinecek beton tabakanın kalınlığı bir dizi faktöre ve ayrı olarak da çamur/çimento ara yüzünün sondaj kuyusu derinliğinde koruduğu yetkinliğe bağlıdır. Bu miktarın da önceden kestirilmesi oldukça olanaksızdır. Tablo 4.3-4’de her muhafaza için planlanmış yüksekliğe göre hesaplanmış çimentonun ağırlık ve hacmi verilmektedir. Beton kesintilerinde tutulacak çamur ve sıvı miktarları için de tahmini hesaplar yapılmıştır. Genelde, beton delinmesindeki baz sıvı, katmanların delinmesi aşamasında uygulanan sıvıdaki bazdan biraz daha yüksek tutulmakta olup bu program için uygulamanın 150 g/kg olacağı öngörülmektedir. Prizlenmiş beton genelde harca eklenebilecek olası tüm katkı maddeleri ile tepkimeye girmemektedir.

Tablo 4.3-4 İlk Arama Kuyusu HPX-1 Çalışmasında Denize Salınacak Beton Kesintileri Miktarı Çimento

Çimento

m3

ton

Sondaj Kesintilerine Tutunmuş WBM

(1)

(1)

Ton (2)

36” (914 mm)

6

16,9

2,5

22” (559 mm)

2,2

6,1

0,9

18” (457 mm)

1,5

4,1

0,6

13-5/8” (346 mm)

0,8

2,2

0,3

9-5/8” (244 mm)

0,4

1,1

0,2

Muhafaza Büyüklüğü

(1) 10 m uzunluğunda muhafazayı dolduracak, Özgül Ağırlığı 2,8 olacak çimento düşünüldüğünde. (2) Kuru beton kesintilerine tutunmuş WBM’nin %15 oranında olacağı hesabı ile.

4.3.4

Kuyu Test Deşarjları

BP, gereksiz yakma ve atmosferik kirlilik oluşturmamak için, bu programa konu oluşturan arama kuyularında kuyu testleri gerçekleştirmemeye karar vermiştir. Bunun yerine wireline loglama çalışmaları boyunca gözenek basınç verileri ile sıvı örnekleri toplanacaktır. Radyoaktif maddeler içeren wireline loglama ekipmanı hizmet veren taşeron firmanın onaylı konteynerleri içinde taşınacaktır. Herhangi bir nedenle radyoaktivite kaynağı içeren malzemenin


4-8

Mart, 2005


kuyudan geri alınması olanaksızlaşırsa bu radyoaktif maddenin üzerine yaklaşık 60 m’lik çimento tıkaç atılacak ve bu bölümün yanından mekanik bir engel atlama deliği açılacaktır. 4.3.5

BOP Kontrol Sıvısı

Güvenlik amaçlı olmak üzere, deniz dibindeki BOP bacasının çalışıyor durumda olduğunun onaylanabilmesi için çalışma süresince haftada bir kez olmak üzere periyodik testler uygulanacaktır. BOP düzeneğinin harekete geçirilmesi için yaklaşık 1 m3 hacminde bir BOP kontrol sıvısının denize salınması gerekmektedir. Bu BOP kontrol sıvısının içeriği ise şöyle oluşmaktadır: •

%88 su;

•

%10 monoetilenglikol (MEG); ve

•

%2 oranında şirkete özel, korozyon önleyici, biosid ve yağlayıcı katkı maddeleri.

MEG uluslararası düzeyde olmak üzere, çevreye zararı dokunmayan bir madde olarak kabul edilmektedir. Uygulayıcı şirkete öz olarak eklenen katkı maddeleri çevresel zararlara neden olabilecek özellikteyseler de bunların kullanımdaki derişiklik oranları çevreye olası zararlarını önemli biçimde azaltmaktadır. Güvenlik amaçlı olmak üzere BOP’un haftada bir kez sınanması uygulamasından hareketle ilk kuyudaki sondaj programının sürdüğü zaman boyunca toplam 18 m3 kontrol sıvısının deşarj edilmesi beklenmektedir. 4.3.6

Drenaj Suları

Geminin drenaj sistemlerinden denize atılacak suyun miktarı sondaj programı süresi içinde çevreye düşecek yağmur miktarına bağlı olacaktır. Tehlikesiz alan olarak belirlenmiş bölümlerdeki yüzeylerde toplanan sular arıtmadan geçirilmeden gemi frengi deliklerinden denize akıtılacaktır. Bu bölümler “temiz” olarak sınıflandırılmış bölümler ile helikopter alanlarıdır. Gerekli koşulların oluştuğu durumlarda helikopter alanındaki yüzeysel sular da frengi delikleri yerine bir toplama tankına (tote tank) yönlendirilebilecektir. Türkiye’nin Karadeniz kıyılarında görülen yıllık ortalama yağmur değerlerini (2.500 mm) gemideki açık alanlara uyguladığımızda ise 123 günlük bir kuyu sondaj programı süresince gemi yüzeylerinden denize akacak toplam yağmur suyunun en yüksek değerinin 5.937 m3 olacağı hesaplanmaktadır.


4-9

Mart, 2005


Belirli güverte bölümlerinden gelen atık su, yağmur suyu ve yıkama suları bir toplama deposuna yönlendirilerek burada biriktirilen su, arıtımdan geçirilerek içindeki olası yağ oranı 15 ppm’e düşürülecek ve denize deşarj edilecektir. Bu biçimde oluşacak drenaj, atık su drenaj tankı ve sintine tanklarında birikecek su miktarına bağlı olup, arıtımdan sonra denize deşarj genellikle haftada 5 m3’den az miktarlarda gerçekleştirilecektir. Atık su içine zaman zaman kule yıkama kimyasalları da karışabilecektir. 36 kg’lık haftalık kullanım miktarına göre, birinci kuyuda sürdürülecek 123 günlük sondaj çalışmaları boyunca denize toplam 630 kg derişik kule yıkama sıvısının deşarj edileceği hesaplanmıştır. 4.3.7

Balast Suyu

Sondaj yapılacak noktadaki yerini aldıktan sonra gemi durağanlığını artırabilmek için yaklaşık 9281 ton deniz suyunu balast tanklarına alacaktır. Bu balast suyunun gemiye alınması aslında geminin İstanbul Boğazı’ndan geçmesinden sonra başlatılacaktır. Balast suyu başkaca sularla karışmayacak olup herhangi biçimde yağ veya petrolle de kirlenmesi söz konusu olmayacaktır. Balast suyu denizden alınacak, deniz ve hava koşullarına göre çeşitli tanklar arasında dolaştırılacağı gibi, gerekli durumda denize geri deşarj edilebilecektir. Gemi aldığı balast suyunun tamamını, dönüş yolculuğunda Karadeniz'i terketmeden önce denize geri bırakacaktır. 4.3.8

Evsel Özellikteki Atık Sular

Evsel özellikli atık suları, evsel atıksu arıtım ünitesinde arıtılan su, duşlardan kaynaklanan arıtımdan geçirilmemiş kirli su, lavabolarla çamaşırhaneden kaynaklanıp da arıtımdan geçirilmeyen kirli sular ve mutfak atık suları oluşturmaktadır. Yukarıda sıralanmış bu atık suların ilk kuyudaki 123 günlük sondaj süresi içinde oluşacağı miktarlara ilişkin tahminler Tablo 4.3-5’de sunulmuştur. Tablo 4.3-5 İlk Arama Kuyusu HPX-1 Çalışmalarında Oluşacak Evsel Özellikte Atık Sular Atıksu Oluşma Yeri Süre

Birim

Tekne

Gün

123

Mürettebat Oran

Deşarj

140 0,02

3

Lağım

m /gün

Kirli Su

m /gün

0,1596

Mutfak Atık suyu

m3/gün

0,0003

Evsel Atıksu Arıtım Ünitesinden çıkan arıtılmış su

m3

344

Arıtılmış kirli su

m3

2748

Mutfak atık suları

m

3

m3

Toplam


3

4-10

5 3,097

Mart, 2005


Evsel özellikli sıvılara ilişkin deşarj parametreleri Bölüm 3.3.2’de yer almıştır. Tatlı su üretim biriminden belirli aralıklarla salınacak olan kireç alma işlemi sıvısında, eser miktarlarda, çökelti oluşumunu engelleyici katkılar ile asidik katkılar da bulunacaktır.

4.4 4.4.1

Karada Atık Uzaklaştırma Envantari Giriş

Bu bölümde, birinci kuyunun sondaj süresinde oluşturulacak katı atıklara ilişkin kestirimler yapılmıştır. Oluşacak katı ve sıvı atıklar BP’nin Çevresel Yönetim Planı ile Global Santa Fe Firmasının Atık Yönetim Uygulamaları çerçevesinde işlem göreceklerdir. Her iki uygulama da, kaynakta oluşacak atıkların en alt düzeye indirilmesini, tehlikeli ve geri dönüşümü olası maddelerin ayrıştırılmasını amaçlamaktadır. Aynı kurallar çalışmalarla ilgili kayıtların tutulmasını ve sevk bilgilerinin ayrıntılarının kayda geçirilmesini gerektirmektedir. Genelde tehlikeli olmayan atıklar Trabzon Limanına aktarılacaktır. Bunlardan geri kazanımı söz konusu olmayanlar doğrudan Trabzon Belediyesinin çöp depolama alanına gönderilebilecektir. BP tehlikeli ve geri kazanılabilir atıkların ise liman sahasında oluşturulacak özel depolama bölümüne aktarılmasını öngörmektedir. Geri kazanılabilir maddeler BP’nin geri kazanma olanaklarını tam olarak belirleyebileceği aşamaya dek depo sahasında tutulacaklardır. Tehlikeli atıklar ise, gene aynı depo alanında ayrı bir bölgede Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile uyumlu biçimde olmak üzere denetim altında tutulacak ve İzmit’teki İzaydaş gibi bertaraf ya da geri kazanma konularında yetkili bir kuruluşa iletilene dek korunacaktır. 4.4.2

Oluşturulacak Atıklara İlişkin Tahmini Hesaplar

Tablo 4.4-1’de verilmiş atık oluşum tahminleri 185 gün süren Hazar Denizi çalışmalarında gerçekleşmiş atık oluşma değerleri baz alınarak hesaplanmıştır. Atık tahminlerini oluştururken birinci kuyunun açılması için 123 günlük sondaj süresi ile 140 kişilik sondaj gemisi mürettebatı temel alınmıştır. Bildirim listeleri ‘evsel atıklar’ kavramının ayrıntılandırılmasını yapmamakta ise de bu başlık genelde çöp deposuna terk edilebilecek maddeleri içermekte, plastik şişeler, paketleme malzemesi, kağıt ve mukavva atıkları da kapsamaktadır. Bildirim listeleri medikal atıkları, pilleri, petrol bulaşığı paçavraları ve filtreleri tehlikeli maddeler olarak sıralamaktadır. Atık yağ ile varil içinde bulunan kimyasallar da -bunlar her ne kadar Tablo 4.4-1’de ayrı kalemler olarak sayılmış iseler de- tehlikeli maddeler başlığı altında sınıflandırılacaklardır.


4-11

Mart, 2005


Tablo 4.4-1 HPX-1 Birinci Arama Kuyusu Sondaj Çalışmaları Boyunca Oluşacak Atıkların Kıyıda Bertaraf Edileceklere İlişkin Tahminler Atık Türü

Üretilme Ortalaması

Kestirim

Evsel tür atık

695,6 kg/gün

93 ton

Ahşap sandıklar

34,1 kg/gün

4,5 ton

Ahşap paletler

5,1 kg/gün

670 kg

Metal hurdası

154,6 kg/gün

20,7 ton

Variller

2 bidon/gün

246 kalem

Kap

1,6 kap/gün

197 kalem

Varil içinde bulunan kimyasallar

1 litre/ay

4 litre

Atık Yağ

404 kg/gün

54,9 ton

Tehlikeli Atıklar

110,5 kg

14,8 ton

Artık SBM malzemesi ise Trabzon Liman sahasındaki depo alanındaki saklama tankına aktarılacak olup, sonraki aşamada içerdiği katılardan arındırılarak yeniden kullanılır duruma dönüştürülecektir.


4-12

Mart, 2005


5 FİZİKSEL, KİMYASAL VE BİYOLOJİK ÇEVRE ÖZELLİKLERİ 5.1

Giriş

Karadeniz yarı kapalı bir su kütlesi olup buradaki fiziksel, kimyasal ve de biyolojik koşullar birbirleri ile doğrudan ilintili özellikler gösterirler. Bu bölümde, var olan çevre koşullarına yönelik genel bir tanımlama gerçekleştirilmiş olmakla birlikte, bu söz konusu koşulların gündemdeki arama amaçlı sondaj programına olası etkilerine de ayrıntılı biçimde odaklanılmıştır. Veriler, var olan literatür taranıp elden geçirilerek ve arama yapılmak üzere açılması öngörülen kuyu sahaları çevrelerinde yürütülmüş incelemelerin sonuçları temel alınarak oluşturulmuştur. Mevcut çevresel durum tespit çalışmaları 24-29 Eylül 2004 günleri arasında, Gardline Environmental Ltd (İngiltere) ve Trabzon Karadeniz Teknik Üniversitesi personelinin katılımı ile gerçekleştirilmiştir. Mevcut çevresel durum çalışmaları sırasında İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi Deniz Bilimleri Araştırma Enstitüsü’ne ait Koca Piri Reis Araştırma Gemisi kullanılmıştır. Şekil 5.1-1 ve Şekil 5.1-2’de Piri Reis Araştırma Gemisi’ni ve üzerindeki ekipmanı gösteren iki resim sunulmuştur.

Şekil 5.1-1 Piri Reis Araştırma Gemisinin Genel Görünümü


5-1

Mart, 2005


Şekil 5.1-2 Piri Reis Araştırma Gemisi’nden bir Görüntü Uygulanan örnek alım programı, öngörülmekte olan iki kuyu noktası çevresindeki deniz tabanından örnekler alınması ile birlikte, kuyu noktalarına yakın belirlenmiş dört istasyonda su sütunu analizlerini de içermiş, sözü edilen bu su analizlerinde WS1 ve WS3 olarak tanımlanmış iki istasyondan elde edilen örneklerde plankton örneklemesi ve analizi gerçekleştirilmiştir. Sözü edilen örnek alım noktaları Şekil 5.1-3’de gösterilmiştir. Çalışmaların gerçekleştirildiği aşamada, açılması öngörülen iki kuyu noktasından yalnızca birinin katî koordinatları belirlenmişti. Belirlenmiş bu lokasyona ilişkin olarak standart bir çökelti (sediman) örnekleme programı uygulandı. Uygulanan bu programda merkezi kuyu noktası olmak üzere haç biçimi oluşturacak on adet istasyon yeri belirlendi. İkinci kuyu noktası için ise, yörenin batimetrik özellikleri açısından etkin bir kapsama gerçekleştirebilecek biçimde oluşturulmuş on istasyonlu bir çökelti örnekleme programı uygulandı. Çalışma sahasına yakın ve kuzeybatısında rastlanılmış, değişik bir deniz dibi yapısına sahip alanda ise bir başka istasyon daha oluşturuldu. Literatür taramasında elde edilen bilgiler ile mevcut çevresel durum tespit çalışması sonuçları aşağıda sunulmaktadır. Daha kapsamlı bilgiler aşağıdaki kaynaklardan sağlanabilir: •

Environmental Impact Assessment Study, 2D Seismic Survey Operations, Turkish Black Sea Block 3534, BP, May 2002. [ÇED Çalışması, Karadeniz Türk deniz sahası 3534 nolu bölümde 2-boyutlu sismik inceleme çalışmaları, BP, Mayıs 2002.]

•

Environmental Impact Assessment Study Addendum, 3D Seismic Survey Operations, Turkish Black Sea Block 3534, BP, June 2003. [ÇED Çalışmasına Ekleme, Karadeniz Türk deniz sahası 3534 nolu bölümde 3-boyutlu Sismik inceleme çalışmaları, BP, Haziran 2003.]

•

Baseline Environmental Survey, Black Sea, Turkey, September 2004, Gardline Environmental Ltd. January, 2005. [Mevcut Çevresel Durum Tespit İncelemesi, Karadeniz, Türkiye, Eylül 2004, Gardline Environmental Ltd., Ocak 2005.]


5-2

Mart, 2005


Ölçek

Kuzey

A Bölgesine Bakınız

Kuzey

A Bölgesi

Doğu

Anahtar; Önerilen Kuyu Noktaları Önerilen Anlık Örnekleme İstasyon Noktaları Fiziko - kimyasal örnek (HC) Makrofaunal Örnek (FA) Makrofaunal Örnek (FB) Makrofaunal Örnek (FC) Önerilen Kuyu Örnekleme Lokasyonları Su Profili ( yüzeyden , deniz tabanından) Su örnekleri ( yüzeyden, deniz tabanından)

Ölçek

Doğu

Şekil 5.1-3 Mevcut Çevresel Durum Tespit Çalışması Örnek Alım Noktaları (Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005) ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-3

Mart, 2005


•

5.2 5.2.1

Living resources of the southeastern Black Sea, Faculty of Marine Sciences, Karadeniz Technical University, December 2004. [Güneydoğu Karadeniz canlı varlıkları, Karadeniz Teknik Üniversitesi Deniz Bilimleri Fakültesi, Aralık 2004.]

Çevrenin Fiziksel Özellikleri Karadeniz’in Jeolojik Oluşumu

Yaklaşık 50-60 milyon yıl kadar önceleri, Jeolojik üçüncü zamanın başlangıcından önceki aşamada, Güney Avrupa ile Orta Asya arasındaki geniş bölümde, Atlantik Okyanusu ile Pasifik Okyanusunu kavuşturur biçimde, büyük bir deniz (tuzlu Tetis Denizi) yer alıyordu. Miyosen aşamasında (5 ilâ 7 milyon yıl önceleri) yer kabuğunda oluşan hareketlere bağlı olarak Alp Dağları, Karpat Dağları ve de Urallar ortaya çıktılar. Bu gelişmelerin sonucu olarak Tetis denizi önemli oranda küçüldü ve sonuçta birden çok tuzlu ve acı sulu havzalar oluştu. Bunlardan, bugünkü Viyana dolaylarından Tiyenşan dağları eteklerine dek uzanan bölgede o zaman yer almış Sarmaşi Denizi günümüzdeki Karadeniz’i de içine alıyordu. Miyosenin sonları ile Pliosenin başlarındaki aralıkta (3-5 milyon yıl kadar önceleri) Sarmaşi denizi Mayeotik denizi kadar küçüldü. Başlangıçta okyanusa var olan bağlantı, Pliosen süresinde (yaklaşık 1.5-3 milyon yıl kadar önceleri) tuzlu sulu Mayeotik denizinin yerini alan, nerede ise tatlı sulu Pontik deniz-gölü ile kesilmiş oldu. Pontian döneminin sonlarına doğru yerkabuk kuzey Urallar dolaylarında yükselmeye başlayarak Ural denizinin çevresinden yavaş biçimde yalıtılmasına neden oldu. Bu gelişmeden sonra ise Ural denizi, Karadeniz ve de Azak denizi (oluşan kısa süreli bağlantılar dışında) birbirlerinden yalıtılmış oldular. Dördüncü zamanla birlikte, buzul çağının oluşması paralelinde Karadeniz suyunun tuzluluğunda ve de barındırdığı canlılarda değişiklikler oluşmaya başladı. Bu değişimlere deniz kıyısı çizgisindeki değişiklikler de katıldı. Pliosenin sonlarına doğru ise (bir milyon yıldan daha az süre önceleri) Pontik deniz-gölünün boyutları Şadiyan Denizi’ninki denli küçüldü. 400 500 bin yıl kadar önceki Mindel (Elsterian) Buzul yapısında gerçekleşen erimeler paralelinde Şadiyan deniz-gölü erimiş buzul suları ile dolarak sonuçta Paleoeuxinian çanağını oluşturdu. Riss-Würm buzul çağ dönemi (100-150 bin yıl önceleri) Karadeniz’in tarihinde başka bir devreyi başlattı. Tetis denizinin oluşmasından beri ilk kez açılan Çanakkale boğazı ile Akdeniz'e, oradan da dünya okyanusuna bağlandı ve böylece Karangat denizi adı verilen yapı oluşmuş oldu. 18-20 bin yıl kadar önceleri ise Karangat denizinin yerini Neoeuxinian deniz-gölü aldı. Bu deniz-gölün Akdeniz ile olan bağlantısının kesilmesi sonucunda yalnızca erimiş buzul suları ile beslenmesi ise suyunun tuzluluk düzeyini önemli biçimde düşürdü. Havza 10 bin yıl öncelerinde ise günümüzdeki biçimini aldı ve günümüz Karadeniz’i oluşmuş oldu. Denizin Akdeniz ve oradan da okyanusa bağlantısı ise İstanbul ve Çanakkale boğazları üzerinden oluştu. Bu bağlantının oluşumu kimilerine göre 7 bin, kimilerine göre ise 5 bin yıl önceleri gerçekleşti (BSEIN, 1999).


5-4

Mart, 2005


5.2.2

Karadeniz’in Morfometrisi

İç denizler arasında Karadeniz dünya okyanuslarından en uzak kalmış olanıdır. Karadeniz’in başka denizler ile tek bağlantısı daracık İstanbul Boğazı, Marmara Denizi, Çanakkale Boğazı ve de Akdeniz üzerindendir. Karadeniz su havzası alanı 2 milyon km2 dolaylarında olup Avrupa ve Anadolu’ya dağılmış 22 ülkeyi -kimini tümü ile, kimini ise bir bölümü ile- kapsamı içine alır. Bunlardan denizle kıyıdaş olanları altı adet olup (Bulgaristan, Gürcistan, Romanya, Rusya, Ukrayna ve Türkiye) diğerleri ise 16 adet Doğu ve Orta Avrupa ülkesidir. Karadeniz’in yüzölçümü 423.000 km2 olup tuttuğu deniz suyu 547.000 km3 olarak hesaplanmaktadır. En derin noktası 2.212 m’dir. Karadeniz’in kıyı şeridi uzunluğu yaklaşık 4.340 km olup, Bulgaristan (300 km), Gürcistan (310 km), Romanya (225 km), Rusya (475 km), Ukrayna (1.628 km) ve Türkiye (1.400 km) tarafından paylaşılmaktadır. Denizi çevreleyen kıyılar boyunca çok değişik kara yapıları ve de bitki örtüsü ile karşılaşılmaktadır. Denizin güney kıyıları dağlık yapıda olup Pontik dağlarının Meso-Senozoyik faylarının uzantısı denize iyice yaklaşmakta, yükseltiler ise Batum’un güney ve güney doğusunda en yüksek değerlerine erişmektedirler. Dağlık yapı batıya gidildikçe yüksekliklerini yitirmekte, İstanbul Boğazından hemen önceki bölümde 450 m’nin de altına inmektedir. Güneydeki kıyılar boylu boyunca sarp ve dik yamaçlı, bazı noktalarda denize yaklaşım teras biçiminde, bazı yerlerde ise alçak, kumul alanlarla dik uçurum-yamaçlar hemen deniz kıyısında yer almaktadır. Deniz kıyı eşiği, kıta sahanlığı bölgesi ve derin deniz çöküntüsü biçiminde bir yapı oluşturmaktadır. Kıta sahanlığı, zamanında denizle kaplı olup da günümüzde kuru alana dönüşmüş bölümün doğrudan uzantısını oluşturmaktadır. Kafkaslar ve de Anadolu kıyılarında kıta sahanlığı yalnızca dar ve de kesikli bir şerit biçimindedir. Kırım, Kafkasya ve de Anadolu kıyıları genelde aşınmış türde bir rölyef oluşturmakta olup aralarda ise, şiddetli erozyona uğramış MezoSenozoyik kıvrımlı formasyonlar çokça yer almaktadır. Su altında yer alan vadi ve kanyonlar ise kıta sahanlığının düzgün, yassı rölyefini daha bir karmaşık yapıya dönüştürmektedir. Yeşilırmak, Kızılırmak ve Karasu gibi nehirlerin oluşturduğu sualtı kanyonları genelde Anadolu kıyıları boyunca görülmektedir. Karadeniz çöküntüsünün ortasında derin bir su çanağı yer almakta olup derinlik genelde 2.0002.212 m arasında değişmektedir. Çanak dibi gerek yaş ve gerekse jeolojik yapıları açısından değişik formasyonlarla yükseltilmiş bir düzlük biçimindedir. Karadeniz çöküntülerinin büyük bölümü Alp jeosinklinal bölgesi sınırları içinde kalmaktadır. Kıyı bölgelerinde, içinde ince ve kalın çakıllarla kumun da yer aldığı, aşınmaya uğramış kaba tortullar genellikle hakim bulunmaktadır. Kıyıdan biraz uzaklaşıldığında ise bu yapı hemen ince alüvyonlu yapıya dönüşmektedir. Pelitik çamurlar yamaç ve deniz zemininde karakteristiktir. Karbonat içeriği kıyıdan uzaklaşıldıkça artmakta olup bu artış bazı yerlerde %50 düzeyine dek çıkmaktadır. Denizin güneydoğu bölgesinde, 2.000 m’ye kadar olan derinliklerde karışık akıntıların taşıması sonucunda oluşmuş aleorolit ve kum çökeltileri yer almaktadır. Nehirlerin getirdiği sulara bağlı olarak Karadeniz’deki su düzeyi Marmara’dakinden yüksek olmaktadır (BSEIN, 1999).


5-5

Mart, 2005


5.2.3

Bölgenin Genel Topografyası

Şekil 5.2-1’de Karadeniz havzasının genel topografik yapısını gösteren bir fizikî haritaya yer verilmiştir. Tasarlanmakta olan proje Karadeniz’in güney doğusunda belirlenmiş 3534 Lisans numaralı imtiyaz bölgesinde gerçekleştirilecek olup buradaki kara kısımı ise yükseltili bir yapıya sahip bulunmaktadır. Proje sahasının doğu ve kuzeydoğu bölgesinde (Gürcistan kıyıları ile Rusya kıyılarının bir bölümü) Kafkas dağları kıyıya paralel olup 4.000-5.000 m’ye dek yükselmektedirler. Proje alanının güneyinde (Türk Sahili boyunca Gürcistan sınırından Giresun’un doğusuna kadar) Pontid Dağları kıyıya paralel olarak uzanmakta ve 3000-4000 m yüksekliğe ulaşmaktadır. Proje sahasının batısında Türkiye kıyıları boyunca ise, yeryüzü yükseltileri yine denize paralel konumlarını İstanbul boğazının hemen doğusuna dek sürdürmektedirler.

Şekil 5.2-1 Karadeniz ve Çevresini Gösteren Topografik Harita 5.2.4

İklim ve Meteoroloji

Türkiye beş ana iklimsel bölgeye bölünmüştür: Akdeniz, Orta Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, ve Karadeniz (DPT, 2000). Her bölge, iklimi, topografyası, flora ve faunası açısından kendine has özellikler gösterir. Karadeniz iklim bölgesi kendi içinde, kıyı bölgeleri, yüksek bölgeler ve iç bölgeler olmak üzere üç alt iklim bölgesine ayrılır. Proje sahası Doğu Karadeniz’de Türk kıyıları açığında yer almakta olup bu durumda da ılıman iklim koşullarına sahip kıyı iklim bölgesi içinde bulunmaktadır. Bölgede yumuşak kış ve yaz mevsimleri hakim olmaktadır. Batıdaki kıta Avrupasından yola çıkan hava cephe hareketleri Karadeniz’i hızla ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-6

Mart, 2005


geçebilmekte ve güneydoğu Karadeniz bölgesinde hızlı iklimsel koşul değişikliklerine neden olabilmektedirler. Öbür yanda ise, sahanın doğusuna düşen yüksek kara bölgeleri (örneğin Gürcistan’ın Kafkas Dağları) Sibirya kaynaklı soğuk hava akımlarının bölgeye erişmesini engelleyebilmektedir. Buna benzer biçimde güneydeki yükseltiler de (Doğu Karadeniz Dağları) kış aylarında Doğu Anadolu düzlüklerinden yola çıkan soğuk hava cephelerinin bölgeye erişmesini engellemektedir (Sezer, 1991). Türkiye Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü (DMİ) 3534 nolu imtiyaz sahasına en yakın yerleşim merkezleri olan Trabzon ve Rize’de ±70 yıl boyunca meteoroloji istasyonları çalıştırmıştır, bkz. Tablo 5.2-1. ENSR’nin DMİ’den sağladığı söz konusu iki kente ait meteorolojik veri bültenleri bu çalışmadaki değerlendirmeler için kaynak alınmışlardır. DMİ’nin topladığı veriler içinde sıcaklık, yağış, buharlaşma, kar yağışı, sis ile rüzgâr yön ve şiddeti yer almaktadır. Tablo 5.2-1 Projeye Yakın Çevredeki Meteoroloji İstasyonları İstasyon Adı

Koordinatlar Kuzey

Doğu

Trabzon

41,00

39,43

Rize

41,02

40,31

Yükseklik (m)

İzleme Süresi (yıl) Dönem

Sıcaklık

Yağış

Buharlaşma

Kar

Sis

Rüzgâr

30

19292000

70

70

25

26

19

26

4

19272000

74

72

n/a

26

21

26

Kaynak: DMİ, 2002

5.2.4.1

Sıcaklık

Proje bölgesine ilişkin en yüksek, en düşük ve de ortalama sıcaklık değerleri Şekil 5.2-2 ile Şekil 5.2-3’de verilmiştir. Verilerden elde edilen sonuca göre Trabzon’da sıcaklık genelde Rize’ye göre 0,5 C° ile 1 C° daha yüksektir. Yıllık ortalama sıcaklıklar Trabzon ve Rize için sırası ile 14,5 C° ve 14,1 C° olmaktadır. Bu iki kent için aylık sıcaklık ortalamaları Ocak ve Şubat ayları için ±6 C°’den Temmuz ve Ağustos ayları için 23 C°’ye dek değişiklik göstermektedir. Donma noktasının altına düşen sıcaklık düzeyleri sık gerçekleşmemektedir. Trabzon’da rasatların yapıldığı süre içinde belirlenen en yüksek ve en düşük sıcaklık değerleri 1941 Ağustosunda 38,2 C° ve 1929 Şubat ayında –7,4 C° olmuştur. Rize’de ise en yüksek ve en düşük sıcaklık düzeyleri 1928 Ağustos ayında 39,2 C°, 1963 Şubat ayında da –7,0 C° olarak belirlenmiştir (DMİ, 2002).


5-7

Mart, 2005


30

25

Ortalama Sıcaklık (C)

20

15

Trabzon Maksimum Trabzon Ortalama Trabzon Minimum

10

5

0

OCA ŞUB MAR NİS MAY HAZ TEM AĞU EYL

Trabzon Maksimum 10.6 10.6 11.7 15.4

19

Trabzon Ortalama

7.2

7.1

8.1

11.7 15.7

Trabzon Minimum

4.5

4.2

5.2

8.6

EKİ KAS ARA

23

25.6 26.3 23.4 19.9 16.4

13

20

22.7

9.5

23

20

16.4 12.7

12.8 16.9 19.8 20.2 17.2 13.5

10

6.7

Şekil 5.2-2 Trabzon Aylık Ortalama Sıcaklık Değerleri (Kaynak: DMİ, 2002)

30

Ortalama Sıcaklık (C)

25 20 Rize Maksimum 15

Rize Ortalama Rize Minimum

10 5 0

OCA ŞUB MAR NİS MAY HAZ TEM AĞU EYL EKİ KAS ARA

Rize Maksimum 10.4 10.4 11.5 15.2 19.1

23

25.3 25.8 23.4 20.1 16.3 12.7

Rize Ortalama

6.6

6.4

7.7 11.5 15.8 19.9 22.3 22.5 19.6

Rize Minimum

3.7

3.4

4.6

12

8.6

8.3 12.4 16.3 19.2 19.5 16.6 12.9 9.1

16

5.7

Şekil 5.2-3 Rize Aylık Ortalama Sıcaklık Değerleri (Kaynak: DMİ, 2002)


5-8

Mart, 2005


5.2.4.2

Yağış

Karadeniz bölgesinde yağışlar genelde siklonik hava hareketlerine bağlı olarak gerçekleşir. Güney Karadeniz'de siklonlar çoğunlukla batıdan doğuya doğru hareket ederler. Böyle olunca da Karadeniz’in doğu ve güneydoğu bölgeleri en yoğun yağış alan bölümleri oluşturmaktadır. Şekil 5.2-4 ve Şekil 5.2-5, 1951-1997 döneminde Ocak, Nisan, Temmuz ve Ekim ayları için aylık ortalama toplam yağış değerlerini vermektedir (BSEP, 1997). Yağış oranları sonbahar ve kış dönemlerinde en yüksek değerlerine erişmekte, ilkbahar ve yaz aylarında ise en düşük değerlerine inmektedirler. DMİ’nin Trabzon (1929-2000) ve Rize (1927-2000) yağış kayıtlarının bölgesel veriler ile uyum içinde olduğu belirlenmiştir. Trabzon ve Rize kentlerine ait aylık ortalama yağış verileri Şekil 5.2-6’da gösterilmiştir. Beklendiği üzere, (Trabzon’un 64 km doğusunda bulunan) Rize gerek aydan aya ve gerekse yıllık bazda Trabzon’a göre daha çok yağış almaktadır. Rize’de ortalama toplam yıllık yağış miktarı 2.302 mm olurken aynı değer Trabzon için 809 mm olarak görülmektedir. Yine beklendiği üzere, en yüksek yağış sonbahar ve kış aylarında düşerken, ilkbahar ve yaz dönemlerinde düşen yağış miktarı önemli miktarda aşağı düzeylerde gerçekleşmiştir. En yüksek yağmur yağışı Ekim ayında (Trabzon’da 109,6 mm, Rize’de 285,7 mm) olurken en düşük yağışlar Mayıs ayında (Trabzon’da 51,3 mm, Rize’de 97,1 mm) görülmüştür. Trabzon ve Rize illeri için yıllık ortalama yağışlı gün sayısı sırasıyla, 143 ve 175 gündür. Yağmur yağış miktar ve sıklığının proje bölgesinde de Trabzon ve Rize kentleri için bulunmuş değerler doğrultusunda gerçekleşebileceği tahmin edilmektedir. Bölgede kar yağışı sık görülmemektedir. 26 yıllık kar yağışı rasat kayıtlarına göre Trabzon ve Rize için yıllık toplam karla kaplı gün sayısı sırası ile 6,7 ve 12,3 gün olarak hesaplanmıştır. Bölgenin kıyı bölümü en düşük kar yağışını alan bölüm olmakta olup düşen kar yerde bir iki günden daha uzun süre ile kalmamaktadır. 5.2.4.3

Sis, Bağıl Nem ve Buharlaşma

Güneydoğu Karadeniz bölgesi Türkiye’nin en düşük görüş koşullarına sahip bölgesini oluşturmaktadır. Yıllık ortalama bağıl nem oranları Trabzon ve Rize için sırası ile %71 ve %76 olmaktadır. Yüksek nem oranları ve nemli iklim koşulları büyük sıklıkla, ve özellikle de ilkbahar aylarında sis oluşmasına yol açmaktadır. Bu bölgedeki sis genelde, sıcak ve nemli deniz rüzgârlarının soğuk karanın üzerinden geçmesi sonucunda kıyı bölgelerinde oluşan adveksiyon (yatay hareketli) türünde olmaktadır. Bölgenin yamaçlarında da sis oluşmasına sıklıkla rastlanmaktadır (Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, 1984).


5-9

Mart, 2005


Lejand

YAĞIŞ, OCAK, mm

Ocak

Lejand

YAĞIŞ, NİSAN, mm

Nisan Şekil 5.2-4 Ocak ve Nisan Ayları Karadeniz Bölgesi Yağış Değerleri (Kaynak: BSEP, 1997)


5-10

Mart, 2005


Lejand

YAĞIŞ, TEMMUZ, mm

Temmuz

Lejand

YAĞIŞ, EKİM, mm

Ekim Şekil 5.2-5 Temmuz ve Ekim Ayları Karadeniz Bölgesi Yağış Değerleri (Kaynak: BSEP, 1997)


5-11

Mart, 2005


300

250

Yağış (mm)

200 Trabzon

150

Rize 100

50

0

OCA

ŞUB

MAR

NİS

MAY

HAZ

TEM AĞUS EYL

Trabzon

81.1

66.4

57.3

54.8

51.3

51.8

37.1

Rize

238.2 192.7 164.2

97.3

97.1

132.6 147.8 192.9 252.9 285.7 255.8 244.4

45.4

76.6

EKİ

KAS

ARA

109.6

96.3

81.3

Şekil 5.2-6 Trabzon ve Rize için Aylık Ortalama Yağış Değerleri (Kaynak: DMİ, 2002) Şekil 5.2-7’de, yaklaşık 20 yıllık süre boyunca gerçekleştirilmiş gözlemler sonucunda derlenmiş verilerden (DMİ, 2002) yararlanılarak, Trabzon ve Rize’deki aylık ortalama sisli gün sayısı bilgileri sunulmuştur. Bu bilgilerden, Trabzon ve Rize’de yıl içinde 25,5 ve 10,9 gün boyunca sis gözlemlendiği sonucuna ulaşılmaktadır. Yaz, sonbahar ve kış başlarında sis oluşumunun daha az sıklıkta gerçekleştiği belirlenmiştir. Karadeniz bölgesinde gerçekleşen buharlaşma, bölgedeki yağış miktarları ile ters orantılı bir oluşum ortaya koymaktadır. Buharlaşma kuzey ve kuzeybatı Karadeniz bölgelerinde en yüksek düzeyde gerçekleşirken güney ve güneydoğuda daha düşük değerlerde kalmaktadır. Sözü edilen bu durum, Nisan ve Ekim ayları için Karadeniz bölgesinde gerçekleşen aylık buharlaşma oranlarını veren Şekil 5.2-8’de görsel biçimde de sunulmaktadır (BSEP, 1997). Karadeniz Bölgesinde, yağış ve akış miktarları havza genelinde olmak üzere buharlaşma değerlerinin üzerinde gerçekleşmekte olup bu özellik de bölgenin bir seyreltme havzası olmasına, havzaya giren tatlı suyun fazlasının sonunda İstanbul Boğazı’ndan Ege Denizi yönünde olmak üzere havzadan uzaklaşmasına yol açmaktadır. Şekil 5.2-9’da Trabzon için 25 yıl süresince yapılmış gözlemlerden derlenen buharlaşma verilerinin değerlendirilmesi ile elde edilmiş aylık ortalama buharlaşma değerleri verilmiştir (DMİ, 2002). Rize Meteoroloji istasyonunda benzer gözlem değerleri bulunamamıştır. Eldeki veriler Trabzon için yıllık ortalama buharlaşma değerinin 799,5 mm olduğunu göstermektedir ki bu değer yıllık yağış miktarı olan 809 mm’nin biraz altında kalmaktadır. Beklenebileceği üzere, bölgede buharlaşma yaz aylarında en yüksek değerlerine ulaşırken sonbahar ve kış dönemlerinde en alt düzeylerde kalmaktadır.


5-12

Mart, 2005


9 Ortalama Sisli Günler Sayısı

8 7 6 5

Trabzon

4

Rize

3 2 1 0

OCA ŞUB MAR NİS MAY HAZ TEM AĞU EYL

EKİ KAS ARA

Trabzon

1.5

2.1

7.3

8.4

5.2

0.7

0

0

0

0.1

0

0.2

Rize

0.5

0.8

2.8

3.7

2.8

0

0

0

0

0

0.1

0.2

Şekil 5.2-7 Doğu Karadeniz Bölgesinde Sisli Geçen Günler Sayısı (Kaynak: DMİ, 2002) 5.2.4.4

Deniz Üzerinde Görüş Uzaklığı

Türk Deniz Kuvvetleri Komutanlığınca Karadeniz’de 40-420 D boylamları ile 41-430 K enlemleri içinde kalan bölgede toplanmış veriler (DKK, 1991), yapılan gözlemlerin %75’inde belirlenen görüş uzaklığının 10 deniz milinin üzerinde olduğunu göstermektedir (bkz. Tablo 5.2-2). 1 deniz milinin altına düşen görüş uzaklıkları ender oluşmakta olup bu biçimdeki koşullar çoklukla ilkbahar aylarında sisin de var olduğu durumlarda ortaya çıkmaktadır. 5.2.4.5

Deniz Rüzgârları

Proje sahasına ilişkin en geçerli deniz rüzgâr verileri Türk Deniz Kuvvetleri Komutanlığı’nca 1984 yılında yayınlanmış atlasta yer almıştır. Sözü edilen bu veriler 12 aylık rüzgâr gülü çizimleri ile görselleştirilmiştir. Rüzgâr hızı bilgileri gerek Beaufort rüzgâr skalasında ve gerekse saatte deniz mili değerleri olarak belirlenmiştir. Burada, iki sistem arasında karşılaştırmaya bir örnek olmak üzere 1 knot’luk rüzgâr hızının yaklaşık saatte 1,15 standart deniz miline (ya da saniyede 0,5 m) karşı düştüğü söylenebilir. Tablo 5.2-3’de dört mevsim boyunca Doğu Karadeniz’deki durumu yansıtan veriler özetlenmiş bulunmaktadır. Yıllık ortalama bazında olmak üzere rüzgâr hızları çoklukla 4-10 knot değerlerinde (2-5 m/s) olmaktadır. Karadeniz üzerinde şiddetli rüzgârlar kış mevsiminde oluşmaktadır. Doğu Karadeniz bölgesinde 11 knot’un (5,5 m/s) üzerindeki şiddette ölçülen rüzgârların %32’si Ocak ayı içinde kayda geçmiş bulunmaktadır. İlkbahar, yaz, sonbahar mevsimlerinde rüzgâr hızları daha düşük düzeyde kalmakta ve en sakin dönem olarak da yaz mevsimi ortaya çıkmaktadır. Doğu Karadeniz bölgesinde rüzgârlar ilkbahar aylarında çoğunlukla doğudan ya da batıdan, yaz döneminde batıdan esmekte olup, sonbahar ve kış dönemlerinde rüzgârların esme yönü dağılımı ise eşit biçimde gerçekleşmektedir. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-13

Mart, 2005


Lejand

BUHARLAŞMA, NİSAN, mm

Nisan

Lejand

BUHARLAŞMA, EKİM, mm

Ekim Şekil 5.2-8 Karadeniz Bölgesinde Nisan ve Ekim Aylarında Gerçekleşen Buharlaşma (Kaynak: BSEP, 1997)


5-14

Mart, 2005


Ortalama Buharlaşma (mm)

120 100 80 60 40 20 0

OCA

ŞUB

MAR

NİS

MAY

EYL

EKİ

KAS

ARA

35.1

36.8

50.1

63.1

76.8 100.4 108.9 102.4 79.8

58.7

45.7

41.7

Trabzon

HAZ

TEM

AĞU

Şekil 5.2-9 Trabzon için Aylık Ortalama Buharlaşma Değerleri

Tablo 5.2-2 40°- 42° D Enlem ve 41°- 43° K Boylamlarında Belirlenmiş Görüş Uzaklıkları Görüş (V) (deniz mili)

% olarak Gözlem Sıklığı Ocak

Şubat

Mart

Nisan

Mayıs

Haziran

Temmuz

Ağustos

Eylül

Ekim

Kasım

Aralık

v<0.5

*

*

2,7

*

*

*

*

*

*

*

*

*

0.5
*

*

6,6

*

*

*

*

*

*

*

*

*

1
*

*

2,7

2,5

*

*

*

*

*

*

*

*

2
*

16,1

2,7

9,2

*

3,1

1,9

6,6

9

*

*

7,5

5
26,9

*

5,5

11,8

16,5

11,4

7,6

17,5

11,8

4,1

5,5

7,5

73

83,9

79,4

76,9

83,5

85,4

90,4

75,8

66,6

95,8

94,4

85

v≥10

Kaynak: DKK, 1991

Tablo 5.2-3 Doğu Karadeniz’de Rüzgâr Hızları ve Sıklıkları Rüzgâr Hızı (knots)

Rüzgâr Hızı (m/s)

<4

Frekans (%) Ocak

Nisan

Temmuz

Ekim

<2

20

25

32

27

4 - 10

2-5

48

55

52

53

11 - 16

5,5 - 8

15

12

13

12

17 - 27

8,5 – 13,5

17

8

5

8

Kaynak: DKK, 1984


5-15

Mart, 2005


5.2.5

Oşinografi

Blok 3534 olarak tanımlanmış imtiyaz alanı fiziksel oşinografisi, Karadeniz havzası genelinde geçerli oşinografik koşulların bir fonksiyonu olarak ortaya çıkmaktadır. Karadeniz’deki akıntılar, sirkülasyon, dalgalar, su sıcaklığı, sıcaklık ve yoğunluğa bağlı katmanlaşmalar ile suyun kalitesi mevsimden mevsime değişiklikler göstermekte olup, yerel topografya ve batimetri ile birlikte yerel meteorolojik koşullarda oluşan değişikliklerden doğrudan etkilenmektedir. Deniz ortamında gerçekleşen bu mevsimsel fizikî değişimler tüm su kolonunda kimyasal özellikleri de doğrudan değişikliğe uğratmakta (örneğin, tuzluluk, çözünmüş oksijen, tutulmakta olan besin unsurları), bu değişiklikler ise biyolojik verimlilik ile çeşitliliği dolaylı biçimde etki altına almış olmaktadırlar. İzleyen bölümlerde fiziksel ve kimyasal çevrenin çeşitli yanları ile birlikte bunların birbirleri ile olan ilişkileri de konu edilecektir. 5.2.5.1

Batimetri ve Hidroloji

Şekil 5.2-10’da da görülebileceği gibi, Karadeniz’de karşılaşılan batimetrinin genelde onu çevreleyen karanın topografyasına yakın paralellik içerdiği gözlenebilir. Karadeniz’in batimetrisi, dibi düz ve çok derin deniz çanağı çevresinde oldukça dar bir kıyı eşiği ile karakterizedir (buradaki eşik tanımı, 200 m’den az deniz derinliğine sahip bölümleri anlatır biçimde kullanılmıştır). Yalnızca kuzeybatı bölgesi daha anlamlı bir genişliğe sahip kıta sahanlığına sahip alanları içermektedir. Bu bölgede Tuna, Dinyester, Dinyeper ve Bug nehirlerinin oluşturduğu alüvyonlu bölümler sayesinde kıta sahanlığı, geniş bir alana yayılmış sığ yapıya dönüşmüştür. 3534 nolu blok olarak tanımlanmış İmtiyaz alanını çevresinde ise kıyı eşiği 3 km’lik genişliğe erişmekte, eşiği izleyen kıta eğimi ise ±7 km’lik bir alanı (ortalama 1750 m derinlikte) oluşturmaktadır. 2000 m dolaylarındaki derinliklere ise kıyıdan yaklaşık 20 km kadar uzaklaşıldığında erişilebilmektedir. Blok 3534’ün güney sınırı kıyıdan 12 deniz mili (22,2 km) açıkta olarak belirlenmiş olduğundan imtiyaz alanının büyük bölümünde deniz derinliği 18002000 m aralığında kalmaktadır. Tuna, Dinyeper, Dinyester ve de Bug nehirleri Karadeniz'e kavuşan tatlı suyun büyük bölümünü karşılamaktadırlar (Şekil 5.2-11). Karadeniz'in yüzey katmanını oluşturan, tuzluluk oranı oldukça düşük [binde (ppt) ±18’lik] su Karadeniz çanağını İstanbul Boğazından terk ederek Marmara Denizi üzerinden Ege Denizine ulaşmaktadır. Su kolonunun daha alt (piknoklin tabakasının altında kalan) katmanını oluşturan, tuzluluğu görece daha yüksek ( ±22 ppt) su ise ters yönde akarak Marmara denizinden gelip İstanbul Boğazının dip bölümünden geçerek Karadeniz'e ulaşmaktadır. İmtiyaz alanı yakın çevresinde ise çok sayıda ırmak ve dere, iç bölümlerden taşıdıkları tatlı yeryüzü sularını Karadeniz'e ulaştırmakta iseler de bu yerel yeryüzü suları katılımının Karadeniz hidrolojisine havza çapında etkisi söz konusu olmamaktadır. Kuyu açılmak üzere önerilen noktalara ait batimetrik yapı Şekil 5.2-12’de gösterilmektedir. Söz konusu sahada deniz derinliği, doğuda 680 m’den batıda 1.733 m’ye dek değişen bir aralığa sahiptir. Kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda oluşmuş iki hendek söz konusu sahanın büyük bölümünü oluşturmaktadır. Açılması önerilen Hopa ana kuyusu kuzey hendeğinin güney kenarında yer almaktadır. Açılmak üzere önerilen ikinci kuyu ise güney hendeğine yakın bir noktadadır. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-16

Mart, 2005


Lejand

Batimetri, m -2000 ‘den az

-20‘den fazla

KARADENİZ

Ölçek

Ölçek:

Şekil 5.2-10 Karadeniz’in Batimetrisi (Kaynak: BSEP, 1997)

Şekil 5.2-11 Karadeniz'e Dökülen Belli başlı Akarsular


5-17

Mart, 2005


Ölçek

Anahtar; Önerilen Kuyu Noktaları Fiziko - kimyasal örnek (HC)

Kuzey

Batimetri eş yükselti eğrileri

Ölçek

Doğu

Kuzey

Kuzey

Ölçek

Doğu

Doğu

Şekil 5.2-12 Önerilen Kuyu Lokasyonlarına ilişkin Batimetrik Bilgiler (Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005) ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-18

Mart, 2005


5.2.5.2

Deniz Dibi Çökeltileri

2004 Eylül ayında gerçekleştirilen mevcut çevresel durum tespit çalışmaları kapsamında olmak üzere, önerilmekte olan kuyu alanları çevresinden partikül irilik analizleri için örnekler alınması da gerçekleştirilmiştir (Gardline Environment Ltd, 2005). Çökelti örnekleme istasyonlarından her birinde, makrofauna tanımlamaları ile fiziko-kimyasal analizler için 0,25 m2’lik kutu türü örnek toplayıcı (‘box corer’) kullanıldı. Fiziksel analizlerin uygulanacağı çökelti alt-örnekleri kurutulduktan sonra gözenek açıklığı 8.000 µm, 4.000 µm, 2.000 µm, ve 1.000 µm olan, geçmeli tür toplama bölümüne sahip paslanmaz çelik eleklerden oluşmuş eleme düzeneğinden geçirildiler. Örneklerin büyük bölümü eleklerden geçti. Elekten geçmeyip de geride kalan malzeme ise alınıp tartıldı ve kayda geçirildi. 1.000 µm’un altındaki çökeltiler için partikül irilik dağılımları Malvern Mastersizer 2.000 partikül ölçeri kullanılarak belirlendi. Çalışma sonuçları tüm çalışma sahasında, ince ile orta kalınlıkta, karışık ve de çok karışık biçimde dağılmış alüvyal malzeme olduğunu ortaya koydu. Partikül irilikleri ise 8,5-26,5 µm aralığı içinde değişiklik gösteriyordu. Elde edilen bu sonuçlar saha incelemelerinde istasyonların çoğunluğunda belirlenmiş, ince gri renkli üst alüvyon tabakanın altında yer almış daha açık gri renkte alüvyon malzeme olarak tanımlanmış sonuçlara destek oluşturmuş bulunmaktadır. Bu genel yapıya aykırı düşen tek durum ise inceleme sahasının kuzeybatısında (21 nolu istasyon) belirlendi. Bu istasyondan alınan örnekler ise, çok ince, koyu gri renkli kum, bu kum içinde sıkça rastlanılan küçük taşlar, sıkı kil topakları ile arasında tahta parçalarının da bulunduğu organik kalıntılar ortaya koydu. ve 20 nolu örnekleme istasyonlarında örnek toplama girişimleri ise, karşılaşılan yoğun biçimde sıkılaşmış kil yapı nedeni ile sonuçsuz kaldı. 7 nolu istasyondan alınan bir kil örneğine uygulanan analizin sonuçları diğerleri ile birlikte Tablo 5.2-4’de bir araya getirilmiştir. 5.2.5.3

Akıntılar

Karadeniz, sahip olduğu iki katmanlı akıntı yapısı ile paralellik gösterir biçimde olmak üzere, iki katmanlı bir katmanlaşma yapısına sahiptir (Bak: Bölüm 5.3.2.1). Karadeniz’de gerçekleştirilmiş İletkenlik-Sıcaklık-Derinlik (İSD) ve Akustik Doppler Akım Profil Oluşturma çalışmaları (Oğuz ve diğerleri, 1993a, 1993b, Oğuz ve Beşiktepe, 1999) üstteki 100 m’lik katmanda düzenli bir akıntı yapısı olduğunu ortaya koymuştur. Bir alttaki, 50 ilâ 100 m’lik piknoklin katmanı çok kesin bir ayrışma tabakasını oluşturmaktadır. Piknoklin katmanının da altında kalan derin su bölgesindeki akıntılar ise yüzey akıntıları ile ilişkisiz davranmakla birlikte çok daha yavaş hareket etmektedirler.


5-19

Mart, 2005


Tablo 5.2-4 Önerilmekte Olan Kuyu Lokasyonlarından Alınmış Örneklere Uygulanan Çökelti Boyut Analizi Sonuçları İstasyon

Kuyudan Uzaklık ile yön

Ortalama

Ortalama

İncelik %

Kum

Kalınlık %

Phi *

(<63 µm)

%

(>2 mm)

Tasnif biçimi

Çökelti

µm

1

50 m SE

12,2

6,35

85,2

14,8

0,0

Çok kötü

İnce balçık

2

250 m SE

24,5

5,35

72,7

27,3

0,0

Çok kötü

Biraz ince kil

3

1 km SE

11,6

6,43

84,9

15,1

0,0

Çok kötü

İnce balçık

4

250 m NE

16,0

5,97

82,2

17,8

0,0

Çok kötü

Biraz ince kil

5

1 km NE

22,3

5,49

77,9

22,1

0,0

Kötü

Biraz ince kil

6

250 m NW

26,5

5,24

71,2

28,8

0,0

Çok kötü

Biraz ince kil

7

1 km NW

11,6

6,43

85,6

14,4

0,0

Çok kötü

İnce balçık

8

250 m SW

24,0

5,38

72,0

28,0

0,0

Çok kötü

Biraz ince kil

9

1 km SW

12,2

6,35

85,6

14,4

0,0

Çok kötü

İnce balçık

10

3 km S

13,7

6,19

83,9

16,1

0,0

Çok kötü

İnce balçık

11

8,5

6,89

97,2

2,8

0,0

Kötü

İnce balçık

12

8,6

6,85

95,2

4,8

0,0

Kötü

İnce balçık

13

12,0

6,38

90,9

9,1

0,0

Kötü

İnce balçık

14

10,2

6,61

91,3

8,7

0,0

Kötü

İnce balçık

15

9,1

6,78

93,6

6,4

0,0

Kötü

İnce balçık

16

10,6

6,55

90,6

9,4

0,0

Kötü

İnce balçık

17

11,3

6,47

88,6

11,4

0,0

Çok kötü

İnce balçık

18

10,6

6,56

91,7

8,3

0,0

Kötü

İnce balçık

19

14,3

6,12

86,6

13,4

0,0

Kötü

İnce balçık

21

83,1

3,59

29,8

70,2

0,0

Çok kötü

Çok ince kum

Tanımı

* Phi = Milimetre olarak ifade edilen partikül ortalama boyut çapının 2 tabanına göre negatif logu [-log2∅(Dia) mm], [örnek: 2 mm = -1 phi olmaktadır] Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005.

Genellikle yukarıdaki 40 ilâ 50 m kalınlıktaki bölümde akıntı hızları 40 cm/s’ye dek ulaşırken bu hızlar 100 m dolaylarına inildiğinde yaklaşık 20 cm/s düzeyine düşmektedir. Daha aşağı derinliklerde (piknoklinin altında) akıntı hızı 10 cm/s’ye inmekte; 500-1000 m derinliklerde ise ±2,5 cm/s düzeyine düşmektedir (Titov, 1985). Üst katmandaki (en üstteki 100 m’lik katman) su dolaşımı mevsimlere yakından bağlı olarak değişiklikler göstermekte olup oldukça kapsamlı incelemelere konu edilmiştir (Oğuz ve diğerleri, 1992,1993a, 1993b, 1995, Oğuz ve Beşiktepe, 1999). Aşağı katmanda dolaşım ise çok zayıf olup günümüze dek pek de kapsamlı araştırma konusu edilmemiştir.


5-20

Mart, 2005


Şekil 5.2-13 (Oğuz ve diğerleri, 1993a) Karadeniz’de üst katman su sirkülasyonunun belli başlı özelliklerini şematik olarak sunmaktadır. Sirkülasyon şekli tüm havzayı kapsar biçimde ve de saatin ters yönünde siklonik bir hareket sergilemektedir. Sirkülasyon biçiminin ana unsurunu, “Çevre Kıyı akıntıları” (Rim Current) olarak tanımlanan ve çevre eşiğinin hemen dışında yer alankıta eğimi boyunca siklonik bir yapıda olan akıntı oluşturmaktadır. Bu sirkülasyon biçiminin altunsurları arasında, denizin orta batı ve orta doğu bölümlerinde bir dizi, çok merkezli siklonik biçimli (Şekil 5.2-12’de Western Gyre ve Eastern Gyre olarak tanımlanmış) akıntı sistemleri (Gyres) ile birlikte bir dizi küçük boyutlu antisiklonik (saatin ters yönünde) biçimli (Şekil 5.2-12’de Batum, Kafkasya, Kırım, Sıvastopol, Sakarya, Sinop ve Samsun Eddie’leri olarak tanımlanmış) akıntı çevrimleri (Eddies) yer almaktadır. Akıntı sistemleri (Gyres) havzadaki ana kütlenin akıntı yönünde (siklonik) hareket oluşturan büyük dairesel akıntı kütleleri olarak tanımlanmaktadır. Çevrimler (Eddies) ise ana kütle hareketinin tersine yönde (antisiklonik) hareket eden daha küçük çaplı daire biçimli akıntılar olmaktadır. Karadeniz’deki sirkülasyonu biçimlendiren temel güç rüzgârlar olmakla birlikte termohalin kuvvetlerin etkisi de -daha düşük düzeyde olmakla birlikte- rol oynamaktadır. Termohalin kuvvetler, yüzeye yakın sıcaklık katmanları arasında değişik sıcaklıktaki su akımları ile mevsimsel buharlaşma hız değişimlerinin neden olduğu durumlarda oluşmaktadır. Sirkülasyon biçimini etkileyen daha başka etmenler arasında büyük nehirlerin getirip yüzeye saldıkları tatlı sular, batimetride ve kıyı topografyasında apansız oluşan değişiklikler, su kütlesinde oluşan katmanlaşma hareketleri de sayılabilir. Kış aylarında ve ilkbaharın erken dönemlerinde (özellikle denizin batı bölümünde) var olan sürekli ve sert kuzey yönlü rüzgârlar, kuvvetli ve karmaşık bir akış rejimi ile birlikte havzanın tümünde geçerli olan siklonik kıyı akıntıları oluşturmaktadır. Şekil 5.2-13’de havza bazında baskın olan akıntılar ile birlikte kış mevsimi ile ilkbahar başlarında görülmesi olası akıntı yapıları da gösterilmiş bulunmaktadır (DKK, 1991). 3534 Blok bölgesinde kış ayları ile erken ilkbahar dönemindeki yüzey akıntıları, siklonik kıyı akıntısı benzeri yapıda oluşarak batıdan doğuya doğru gerçekleşmektedir. Şekil 5.2-14’de verilmiş olan hız vektörleri, yıllık ortalaması alınmış verilere dayandırılmış olup İmtiyaz alanı olan Blok 3534 sahasında yaklaşık 0,4 knot’luk (~20 cm/s) hızlara işaret etmektedir. Kış ayları ile erken ilkbahar döneminde su kolonunun üst 50 m’lik katmanında daha yüksek akıntı hızları oluştuğundan 40 cm/s düzeyine erişen hızlar beklenmelidir (Oğuz ve diğerleri, 1992). İlkbahar sonlarına doğru, yaz ve sonbahar başlarında rüzgar hızları daha düşük olup bunun paralelinde kıyı akıntıları da yavaşlamaktadır. Bu yavaşlamaya bağlı olarak yüzey akıntı hızları düşmekte, Şekil 5.2-13’de gösterildiği gibi, kıyıya yakın bazı bölgelerde siklonik çevrimler oluşmaktadır. Karadeniz’de yaz döneminde var olan tipik sirkülasyon biçimini gösteren bir çizim Şekil 5.2-15’de verilmiştir (Niermann, 1942). Blok 3534’de antisiklonik yapıya sahip ‘Batum Çevrimi’nin yaz aylarında oluşmakta olduğu açıkça görülebilmektedir. Şekil 5.2-15’de gösterildiği üzere, yaz dönemi yüzey akıntı hızları kış dönemi akıntı hızlarına göre daha yavaş gerçekleşmekte olup genelde 10-20 cm/s aralığındaki hızlar gözlemlenmektedir. İlkbahar sonları, yaz ve de sonbahar başlarında akıntı yönlerinde görülecek değişikliklerin, antisiklonik çevrimlere uygun biçimde olmak üzere, daha sık oluşması beklenebilir.


5-21

Mart, 2005


KIRIM

Doğu Akıntı Sistemi

TÜRKİYE

Şekil 5.2-13 Karadeniz Üst Katman Genel Sirkülasyon Yapısı (Oğuz ve Diğerleri, 1993a’dan Alınıp Yeniden Çizilmiştir) Blok 3534’de çevrimlerin oluşması olasılığının en önemli yanı ise, böyle çevrimler oluştuğunda Karadeniz’in başka bölümleri ile güneydoğu köşesi arasında su alışverişinin azalıyor olması gerçeğidir (böyle bir durumda kıyı akıntısı güneydoğu bölgesinden öbür bölgelere su aktarımında daha az etkin olabilmektedir). Bu yönde bir gelişmenin sonucu olarak da deniz suyunun lokalize çevrim alanı içinde kısılmış ya da hareketsiz kalması olasılığı artmaktadır. Eylül 2004 ayında, açılması öngörülen, aramaya yönelik kuyular dolaylarında gerçekleştirilen jeofizik inceleme çalışmalarında ADCP ölçümleri de yapıldı (GERG, 2004). Uygulanan dört sonda indirme çalışmasının tüm sonuçları aynı genel akıntı yapısını ortaya koydu. Yüzey akıntısı güney yönünde olup 15-20 cm/s’lik bir hız gösterdi. Anlaşıldığı üzere yüzeydeki akıntı izobatları izler biçimde davranmakta olup yüzeyde bulunan tatlı su merceği ile ilintilidir. Daha aşağılarda, örneğin 200 m derinlikteki akıntının ise hem çok zayıf, hem de yüzey akıntısının ters yönünde olduğu görülmüştür. Birkaç günlük çalışmalar sonucunda oluşturulan bu dört profilin aslında çok daha dinamik bir akıntı rejiminin yalnızca anlık görüntüleri olduğunu göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Burada bir başka not olarak aktarılması gereken ayrıntı da, derinlerde belirlenmiş akıntı hızı değerlerinin, ADCP tekniğinin özellikleri nedeni ile, hız profilleri oluşturulması aşamalarında ortaya çıkması beklenen yanılma payı büyüklük aralıkları içinde kalmış olmasıdır.


5-22

Mart, 2005


Current Speeds Are Given In Knots AKINTI HIZLARI MİL OLARAK VERİLMİŞTİR

Şekil 5.2-14 Karadeniz’de Egemen Yüzey Akıntıları - Değerler Yıllık Ortalamalardır (Kaynak: DKK, 1991) Akıntı Hızlarının Açıklaması

BATUM Batumi Eddy Çevrimi

Şekil 5.2-15 Karadeniz’de Yaz Dönemi Akıntıları (Kaynak: Neumann, 1942) ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-23

Mart, 2005


5.2.5.4

Dalgalar

Türk Deniz Kuvvetleri Komutanlığınca hazırlanmış Deniz Atlası’nda (DKK, 1984) dalga yükseklik ve yönlerine ilişkin oluşturulmuş gözlem kayıtlarını kaynak alan aylık ortalama “deniz gülleri”ne yer verilmiştir. Söz konusu dalga verileri 12 aylık deniz gülleri çizimleri biçiminde oluşturulmuştur. Tablo 5.2-5’de Ocak, Nisan, Temmuz ve Ekim aylarında doğu Karadeniz’de oluşan dalgalara ait dalga yüksekliği sıklık dağılımları verilmektedir. Beklendiği üzere, dalga yükseklik sıklıkları ile yönlerinin rüzgâr hız ve yönleri ile doğrudan ilişkili olduğu ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bu gerçeğe tipik (%63 ve %74 sıklıkla) bir örnek olmak üzere dalga yüksekliğinin 1 m’nin altında kaldığı sürelerdeki deniz sakinliği gösterilebilir. Denizin en şiddetli kabardığı dönem kış ayları (Ocak ayı gibi) olmaktadır ki bunun nedeni o dönemlerde sürekli var olan kuvvetli rüzgârlardır. 3534 nolu İmtiyaz alanı dolaylarında oluşan kış dönemi dalgaları da o dönem boyunca hakim rüzgârların genel yönü olan batı ve kuzeybatı yönlerinde hareket etmektedir. Dalga yüksekliklerinin gözlemlenmesi sonucunda gözlem süresinin %12’sine karşı gelen sürede dalga yüksekliklerinin 1,5 m üzerine çıktığı belirlenmiştir. Dalga yüksekliklerinin 2,5 ve 3,5 m üzerine çıktığı süreler ise gözlemleme süresinin %2’si ile sınırlı kalmıştır. İlkbahar, yaz ve sonbahar dönemlerinde deniz daha sakindir. Ancak, 2,5-3,5 m yüksekliğindeki dalgalar bütün bu mevsimlerde gözlenmiştir. Karadeniz'de yıl boyunca oluşabilecek en büyük dalga yüksekliğinin yaklaşık 4 m olacağı tahmin edilmektedir.

Tablo 5.2-5 Doğu Karadeniz’de Dalga Yüksekliği Sıklıkları Dalga Yüksekliği (m)

Sıklık (%) Ocak

Nisan

Temmuz

Ekim

Sakin

15

13

11

6

<1

51

50

61

68

1 ilâ 1,5

22

28

20

14

1.5 ilâ 2,5

10

6

6

10

2.5 ilâ 3,5

2

3

2

2

>3.5

0

0

0

0

Kaynak: DKK, 1984


5-24

Mart, 2005


5.3

Çevrenin Kimyası

5.3.1

Çökelti Kimyası

Eylül 2004 ayı içinde sürdürülen mevcut çevre durum tespit çalışmaları kapsamında olmak üzere çökelti kimyası analizleri amacı ile önerilmekte olan kuyu noktaları çevresinden örnekler alındı (Gardline Environment Ltd, 2005). Her örnek alım istasyonunda 0,25 m2’lik kutu türü örnek alma düzeneği ile makrofauna incelemesi ve de fizik-kimya analizleri için örnekler alındı. Kutu türü örnek alma düzeneğinin denize indirilmesi Şekil 5.3-1’de gösterilmiştir. Her istasyondan dört kez örnek alındı. Bu örneklerin ilk üçü makrofauna incelemesi amaçlı olarak, dördüncüsü de fizikkimya analizi için ayrıldılar.

Şekil 5.3-1 Kutu Türü Örnek Alma Düzeneğinin Denize İndirilmesi 5.3.1.1

Hidrokarbonlar

Çökeltilerde hidrokarbon analizleri yapılması için onbir istasyon yeri belirlendi. Yer belirlemede, yeterli bir coğrafî dağılım oluşturabilmekle birlikte, düşünülen sondaj noktalarının her birine dört istasyon ayrılması da amaçlanmış idi. Bu arada, 21 nolu istasyon ise referans amaçlı olarak belirlendi. Toplam Hidrokarbon İçeriği Gaz Kromatogram izi içinde kalan alanın entegrasyonu yöntemi ile yapılan ölçümler tüm istasyonlar için orta ve düşük değerler ortaya koydu (Tablo 5.3-1). Belirlenen yoğunluklar 4,3 µg/g (istasyon 21) ile 13,5 µg/g (istasyon 3) arasında bulundu. Bu değerler, daha önceleri Akdeniz’de ve Kuzey Denizinde elde edilmiş geri plân değerlerinin (<5 µg/g Gardline Environmental, ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-25

Mart, 2005


yayınlanmamış) biraz üzerinde bulunmakla birlikte Karadeniz’in başka noktalarında belirlenmiş değerler ile uyum sağlamaktadır. Readman ve diğerlerinin incelemesinde (2002) Karadeniz kıyıları boyunca çökeltilerde petrol hidrokarbon değerleri 2-300 µg/g arasında bulunmuştur. Yüksek değerdeki yoğunlukların (>100 µg/g) Odise, Soçi limanları ile Dinyeper nehrinden gelen deşarjlara bağlı olduğu değerlendirilmektedir.

Tablo 5.3-1 Önerilen Kuyu Yerleri Çevrelerinde Çökeltilerde Belirlenmiş Toplam Hidrokarbon, n-Alkenler ve Alifatik Oranların Özeti (ng/g) Petrogenik/

Kuyudan uzaklık ve Yön

Hidrokarbon

1

50 m SE

4814,67

4425,22

382,95

0,07

4,59

3

1 km SE

13476,14

12720,14

726,53

0,08

3,20

5

1 km NE

10612,34

9758,23

794,93

0,10

4,16

6

250 m NW

12788,69

12025,29

725,56

0,09

3,51

9

1 km SW

9927,29

9182,94

717,31

0,08

3,65

11

5535,58

5225,29

297,32

0,10

3,92

13

5223,78

4682,96

516,02

0,09

3,75

14

11475,58

10877,13

579,26

0,08

3,31

18

6866,12

6465,34

389,42

0,07

3,35

19

8293,99

7639,00

632,28

0,08

3,47

21

4311,61

4184,53

118,56

0,20

2,25

147598,1

117911,9

29372,9

0,04

1,11

İstasyon

Gres örneği (µg/g)

Toplan

UCM

n-Alkenler

Biogenik

CPI Oranı**

Oranı*

*hafif ve daha petrojenik hidrokarbonların (nC12- nC20 = P) daha ağır biyojenik hidrokarbonlara (nC21 nC36 = B) bölünmesi ile elde edilen oran. ** CPI: Tek homologların (nC13-nC35) çift homologlara (nC12-nC36) bölünmesi sonucu. CPI endeksi normalde yağlı asitlerden, alkollerden, esterlerden ve bitki yağlarından sağlanmış biyogenik alkenlere ilişkin tercih ile ilişkilidir. Kaynak: Gardline Environment Ltd, 2005

Bu çalışmada en yüksek hidrokarbon yoğunluk değerleri önerilen kuyulardan birinin çevresinde bir daire oluşturan 3, 5 ve 6 nolu istasyonlarda bulunmuştur. 14 nolu istasyonda karşılaşılan değerler de göreceli olarak yüksek bulunmuştur. Toplam hidrokarbon düzeyleri ile öbür hidrokarbon ilişkili (n-alkenler ve toplam polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAHs) gibi) indekslerin değerlerinde önemli pozitif benzeşimler kaydedilmiştir. n-alkenlerin analizi biyojenik alkenlerin baskın olduğunu ortaya koydu (petrogenik/biyojenik oran<1, karbon üstünlük indeksi (CPI)>1) (Tablo 5.3-1). İstasyonların çoğunluğunda GC izleri, ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-26

Mart, 2005


düşük düzeyli çözümlenmemiş kompleks karışım [Unresolved Complex Mixturte (UCM)] eğrisi ile, nC26 ile nC33 arasında doğal bir biyojenik faaliyet ya da iyice eskimiş, düşük değerli geri plan ham petrole endike alifatik bir “gürültü” ortaya çıkardı. 21 nolu istasyon dışında tüm istasyonlar nC21 yakınlarında homolog, belirgin bir yüksek nokta ile nC23 yakınlarında daha alçak bir nokta oluşturdular. Ancak bu oluşumların gerçek nedenleri tam olarak anlaşılamadı. Bir önlem ve ek bir araştırma unsuru olarak gemiden sağlanan bir parça gres yağına da GC analizi uygulandı. Bu inceleme sonucunda çok belirgin biçimde nC15 den başlayarak nC25 in de ötesine giden tam bir n-alken dizisi ortaya çıkarıldı. nC25 ötesinde ayrıca, açıkça yağ ilintili UCM ve nC29 ile nC37 arasında tek sayılı homologlara hafif yatkınlık belirlendi. Bu incelemelerde karşılaşılan özelliklerin hiç biri - nC30 ve nC33 alkenleri arasında oluşan hafif sıçrama dışındaçökelti örneklerinin incelenmesinde ortaya çıkmadı. GC izlerinde görülen bu sıçramalar çok da önem taşır nitelikte olmayıp bunların rastlantısal oluşma noktalarına bakılarak anlamlı ve katî değerlendirmeler oluşturmak olası değildir. Toplam Polisiklik Aromatik Hidrokarbon (PAH) İçeriği GC-Kütle Spektrometrisi (GC-MS) kullanılarak analizi yapılan PAH, düşük ile orta yoğunluk düzeyleri (60 ng/g - 593 ng/g) ortaya çıkardığı gibi toplam hidrokarbonlar ile n-Alkenler açısından da benzer oluşumlar ortaya koydu. Tüm inceleme sahasında elde edilen NPD/4-6 halka PAH oranları bir çok istasyonda 1 değerinin altında kalarak, pirolitik kaynakları (örneğin, fosil yakıtların yanması, orman yangınları, flare bacaları, vs. gibi) işaret eden daha ağır 4-6 halka PAH fraksiyonlarının baskınlığını vurguladı (Tablo 5.3-2).

5.3.1.2

Ağır Metal ve Eser Metal Yoğunlukları

Kuyu açılacak yerler olarak belirlenmiş noktalar çevresinde oluşturulmuş örnekleme istasyonlarının tümünde ağır ve eser metallere yönelik örnek alımı ve analizler de gerçekleştirildi. Civa dışında kalan tüm ağır ve eser metaller için yapılan analizlerde katı bir hidroflorik asit çıkarma yöntemi uygulanarak çökeltilerde mineralleşmiş metallerin tümünün sindirilmesi sağlandı. Civa analizi için ise civanın sindirilmesine olanak veren hidrojen peroksit yöntemi uygulandı. Analizi yapılan ağır ve eser metallerden arsenik, kadmiyum, bakır, civa ve çinko istasyondan istasyona önemli değişiklikler gösteren yoğunluk düzeyleri ortaya koydular. Her bir analizde 5 nolu istasyon en yüksek değerleri verdi. Baryum ve kurşun da 5 nolu istasyonda en yüksek değerleri gösterdiler. Elde edilen sonuçların büyük bölümü Karadeniz’de (Topcuoğlu, 2000) ve Akdeniz’de (Gardline, yayınlanmamış) daha önce gerçekleştirilmiş araştırma sonuçları ile uyumluluk gösterdi. Elde edilen sonuç değerler Tablo 5.3-3’de derlenmiştir.


5-27

Mart, 2005


Tablo 5.3-2 Öngörülen Kuyu Yerlerinde Çökelti Polisiklik Aromatik Hidrokarbon (PAH) Yoğunlukları (Tek İyon Akımları ng/g) İstasyon Kuyudan Uzaklık ve Yön

1

3

5

50 m 1 km 1 km SE SE NE

6 250 m NW

9

11

13

14

18

19

21

1 km SW

PAH Fraksiyonları Naftalin (128) C1 Naftalinleri (142) C2 Naftalinleri (156) C3 Naftalinleri (170) C4 Naftalinleri (184) Toplam Naftalinler

4,9 5,6 8,3 5,1 <1 23,9

9,1 12,7 30,7 13,8 8,3 74,7

6,2 8,5 14,3 7,8 <1 36,8

8,3 11,1 17,0 10,4 7,6 54,4

9,1 11,7 22,7 11,1 6,7 61,2

6,4 7,4 7,6 6,1 4,9 32,4

8,2 9,8 11,3 8,2 8,1 45,5

9,3 11,6 16,3 10,5 8,9 56,6

6,0 6,8 7,5 5,8 5,9 32,1

8,6 10,5 15,1 9,5 9,0 52,7

3,9 3,9 3,9 3,1 1,9 16,8

Fenantren/Antresen (178) C1 178 C2 178 C3 178 Toplam 178

6,3 5,5 4,5 4,2 20,5

11,9 9,4 9,3 11,3 42,0

8,8 7,1 6,8 7,3 30,0

1,4 9,8 11,9 16,8 39,8

12,4 9,8 10,7 13,2 46,1

7,2 6,7 6,2 5,9 26,0

9,6 8,6 7,3 7,5 33,0

12,2 10,2 10,0 11,3 43,7

7,3 6,7 6,3 6,3 26,6

11,0 9,9 10,0 11,0 41,9

3,4 3,5 3,8 4,1 14,8

Dibenztiyofen (184) C1 Dibenztiyofenleri C2 Dibenztiyofenleri C3 Dibenztiyofenleri Toplam Dibenztiyofenler

<1 <1 1,2 <1 1,2

1,5 2,1 3,0 3,7 10,4

<1 1,6 3,4 3,2 8,2

1,3 2,3 7,3 12,0 22,8

1,4 2,1 3,7 4,3 11,4

<1 1,3 2,1 1,2 4,6

1,1 1,5 2,6 1,9 7,0

1,3 1,7 3,3 2,9 9,2

<1 1,2 2,3 1,8 5,2

1,3 1,7 3,4 3,1 9,5

<1 <1 1,4 <1 1,4

Fluoranten/Piren (202) C1 202 C2 202 C3 202 Toplam 202

4,7 3,0 2,6 2,3 12,5

23,1 7,6 6,9 5,9 43,6

16,3 5,6 5,2 4,6 31,7

20,2 7,7 9,8 9,4 47,1

24,5 7,3 7,4 7,1 46,3

6,7 3,1 3,4 2,6 15,8

11,0 4,1 4,0 3,2 22,3

19,3 6,3 6,2 5,3 37,2

9,8 3,7 3,8 3,3 20,8

17,4 5,7 5,9 4,9 33,9

2,7 1,6 1,8 2,0 8,0

Benzatrasin/Krisin C1 228 C2 228 Toplam 228

4,8 5,1 4,3 14,2

19,1 15,4 9,8 44,3

13,7 11,0 16,0 40,8

14,3 13,1 13,9 41,3

15,7 11,0 7,5 34,2

4,6 4,0 2,8 11,5

7,5 6,2 7,1 20,8

13,0 8,7 9,3 31,0

6,6 5,5 3,5 15,7

11,6 8,1 9,0 28,7

1,9 2,0 2,0 5,9

42,8 79,2 37,0 9,6 18,8 8,4 4,5 8,5 4,2 56,9 106,5 49,6

73,4 16,8 7,5 97,6

7,9 2,0 1,3 11,2

24,4 164,9 105,3 77,2 103,1 11,8

34,1

82,0

28,2

73,4

1,7

4,3 22,4 16,5 11,7 13,8 2,1 <1 2,2 2,0 1,6 1,6 <1 28,7 189,5 123,8 90,5 118,5 13,8

4,6 <1 38,6

10,9 1,2 94,0

4,7 <1 32,9

10,3 1,3 84,9

<1 <1 1,7

Benzfluorantenler /Benzpirenler C1 252 C2 252 Toplam 252 Antantirenler/Idenopyreneİdenopir en /Benzperilen C1 276 C2 276 Toplam 276 Tüm Fraksiyonlar Toplamı NPD Fraksiyonları Toplamı NPD/4-6 Halka PAH Oranı Ana/C1 Alkil Türevi

34,5 144,7 102,9 88,3 8,9 31,2 24,4 21,9 4,4 12,7 12,4 11,0 47,8 188,6 139,8 121,1

102,5 20,5 23,0 5,1 11,2 2,4 136,7 27,9

148,9 593,1 410,9 417,1 454,4 132,0 224,2 378,1 182,9 349,2 60,0 45,7 127,1 75,0 117,0 118,7 63,0 85,6 109,4 64,0 104,1 33,1 0,4 0,3 0,2 0,4 0,4 0,9 0,6 0,4 0,5 0,4 1,2 2,5 3,7 3,4 2,7 3,4 1,9 2,6 3,2 2,6 3,1 1,7

Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005


5-28

Mart, 2005


Tablo 5.3-3 Öngörülen Kuyu Yerlerindeki Çökeltide Ağır Metal ve Eser Metal Yoğunlukları (µg.g-1)

İstasyon

Kuyudan Uzaklık ve Yön

Al

As

Ba

Cd

Cr

Cu

Fe

Hg

Pb

Ni

Sn

V

Zn

1

50 m SE

69100

14

281

0,6

39

38

25100

0,05

25

38

2

72

74

2

250 m SE

69400

18

277

1,4

33

77

25400

0,10

62

34

2

66

206

3

1 km SE

66400

17

279

0,9

40

51

24400

0,07

35

38

2

73

112

4

250 m NE

62200

23

517

1,6

42

83

22800

0,10

56

41

3

80

226

5

1 km NE

53400

37

636

3,0

34

231

20900

0,16

80

36

3

68

635

6

250 m NW

58000

21

432

1,3

34

83

21200

0,09

45

33

2

66

227

8

250 m SW

70200

17

389

1,0

41

56

25900

0,07

40

41

2

77

116

9

1 km SW

66700

18

403

1,0

41

60

24500

0,07

41

39

2

78

131

10

3 km S

62700

16

427

1,0

38

65

23500

0,07

46

38

2

73

137

11

74200

19

371

0,6

40

72

30900

0,04

30

35

2

85

125

12

72400

15

300

0,6

39

43

27300

0,04

24

38

2

78

77

13

61500

26

512

1,6

33

161

24100

0,09

61

34

3

69

297

14

73700

17

424

0,7

38

67

27800

0,07

38

36

2

76

111

15

76400

22

397

0,7

45

75

30500

0,05

36

41

2

94

157

16

73500

13

330

0,4

30

43

28000

0,05

21

28

2

61

80

17

72000

18

317

0,5

39

41

27900

0,04

23

36

2

79

81

18

74900

21

401

0,6

37

66

29800

0,06

29

34

2

77

105

19

66600

21

450

0,9

41

82

26100

0,06

42

37

2

78

145

21

73200

10

438

0,3

41

33

35500

0,03

14

27

1

75

64

Ortalama Değer

68237

19

399

1,0

38

75

26400

0,07

39

36

2

75

163

St Dev

6290

6

93

0,6

4

47

3602

0,03

17

4

0

7

130

NA

NA

NA

0,60,9

22122

2375

2600

NA

1130

69, 1

NA

NA

57127

Ortalama

49927

17

224

<1

35

14

25473

0,09

28

21

3

66

64

St Dev

5668

1

23

0

6

1

2150

0,02

2

6

1

6

7

1997-98 verileri (Topcuoğlu, 2000) * Gardline 2003 *

4900

2,2-

* 1997-98’de Karadeniz’de (Topcuoğlu, 2000), sonra da Akdeniz'de (Gardline, 2003) yapılmış incelemelerin sonuçları Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005


5-29

Mart, 2005


5.3.2

Hidrokimya

Eylül 2004 ayı içinde önerilmekte olan kuyu noktaları çevresinde gerçekleştirilen mevcut çevresel durum tespit çalışmaları aşamasında hidrokimya örnekleri de alındı (Gardline Environment Ltd, 2005). Bu örnekleme, dört örnek alma istasyonunda (Şekil 5.1-3’de WS1 - WS4) su kolonu profilleri oluşturularak gerçekleştirildi. Çalışmada Valeport 606+ çok parametreli su kalite profil oluşturucusu kullanıldı. Derinliğe bağlı sıcaklık, tuzluluk (iletkenlik), pH, çözünmüş oksijen, bulanıklık değerleri toplanan verileri oluşturdu. Su örnekleri ise yüzeyde, orta derinlikte ve kuyu yerinde dipte olmak üzere WS2, WS3 ve de WS4 istasyonlarında aynı anda olmak üzere toplandı. WS1 istasyonunda ise su örneği alma her 100 m’de bir yinelendi. Besin unsurları (nitratlar, nitritler, silikatlar ve fosfatlar), ağır ve eser metaller, hidrokarbonlar, klorofil, askıda partikül maddeler, CO2, H2S, amonyak ve pH ile ilgili laboratuvar analizleri için alt-örnekler toplandı. 5.3.2.1

Hidrografik Profiller

Karadeniz, Akdeniz ile çok kısıtlı biçimde gerçekleşebilen su alışverişi ile, bir dizi akarsuyun taşıdığı önemli miktarda tatlı su girişinin neden olduğu ilginç ve kendine öz bir yapı sergilemektedir. Sonuçta ortaya çıkan ortam, belirgin biçimde birbirinden ayrı iki katman ortaya koymaktadır: ± 100 m’lik, tatlı sudan oluşmuş yüzey katmanı ile onun altında yer alan 1800- 2000 m derinliğinde tuzlu-acı su katmanı. Bu iki katman çok belirgin, yaklaşık 100-150 m kalınlığında, piknoklin adı verilmiş bir bölge ile ayrılmış durumdadır. Piknoklin bölgesi havzada konveksiyon bazlı derin su karışımının oluşmasını engelleyerek derin bölümde oksijensiz bir su kütlesinin varlığını sürdürmesine neden olmaktadır. 1992 de Karadeniz’de gerçekleştirilen dikey profil incelemeleri (Oğuz ve diğerleri, 1992) bu iki katmanlı yapının yalnızca tuzluluk açısından değil, deniz suyu sıcaklığı ve yoğunluğu açılarından da açık farklılıklar oluşturduğunu ortaya koymuştur.

Eylül 2004 ayı içinde gerçekleştirilen mevcut çevresel durum tespit çalışmaları kapsamında olmak üzere önerilen kuyu yerleri çevresinde dört ayrı noktada hidrografik profil ölçümleri gerçekleştirildi. Çalışma sırasında kullanılan su profili çıkarma ekipmanı ve Niskin Şişelerine ilişkin bir fotoğraf Şekil 5.3-2’de sunulmuştur. Bu ölçümlerden elde edilen sonuçlar Şekil 5.3-3’de a-f olarak verilmektedir. Genelde ölçümlerde elde edilen değerler her dört istasyon için de benzer profiller ortaya koydu. Tüm profiller 140 m derinliğin ötesinde çok belirgin bir su kütlesinin varlığını işaret etti. İncelenen parametrelerin çoğunluğunda değişiklikler 70 ilâ 140 m arasında belirginleşiyordu. Su kolonunun yüzeyde 10-20 m’lik bölümünde ise daha sıcak, iyice karışmış, daha düşük tuzlu bir katmanın daha varlığı belirlendi.


5-30

Mart, 2005


Şekil 5.3-2 Su Profili Çıkarma Ekipmanı ve Niskin Şişeleri Sıcaklık (Şekil 5.3-3a) Yaklaşık 10 m derinliğe dek inen yüzey suyu sıcaklığı 22-24 C0 olarak belirlendi. Bu derinlikten sonraki 20 m’lik bölümde çok etkin bir sıcaklık düşüş bölümü (termoklin) belirlendi. Sıcaklık düşüşü 60 - 80 m derinlik dolaylarında 7Cº de dengeleniyordu. Sonraki bölgede ise sıcaklığın artarak 200 m derinlikte 8,6 C0 değerine yükseldiği görüldü. Daha derinlere inildikçe sıcaklığın düzgün biçimde arttığı ve deniz dibine yaklaşıldığında ise 9 C0 değerine eriştiği not edildi. Tuzluluk (Şekil 5.3-3b) Yüzey tuzluluğu 10 m derinliğe kadar düşük olup 18 psu dolaylarında değerler göstererek belirgin biçimde tatlı su karışımını sergiledi. Sonraki, termokline de denk gelen 20 m’de tuzluluk 17 psu’ya düştü ve sonra yeniden 18 psu’ya yükseldi. Derinlik arttıkça tuzluluk da sabit biçimde artarak 70 m derinlikte 18,5 psu değerine erişti. Derinliğin bundan sonrasında ise tuzluluk hızla artarak 200 m’de 21,5 psu değerine, deniz dibine erişildiğinde ise 22,6 psu değerini gösterdi. Yoğunluk (Şekil 5.3-3c) Yoğunluk anomalisi “su yoğunluğu eksi 1000 kg/m3 biçiminde açıklanmaktadır. Yaklaşık 10 m derinliğe dek yoğunluk anomalisi 11,5 kg/m3’lük bir değerde idi. Bunun nedeni üst katman sularının oldukça sıcak olmasına bağlanabilir. Sonraki derinlikte dik bir piknoklin görüldü ki bu 20 m’de termoklin ile çakışıyordu. Bu derinlikte yoğunluk anomalisi 14 kg/m3 değerine erişti; daha aşağı inildikçe yükselme hızını azaltarak 70 m derinlikte 14,8 kg/m3 değerini gösterdi. 140 m derinliğe inildiğinde anomali 16,5 kg/m3 olarak belirlendi ve deniz dibine erişildiğinde ise 23,3 kg/m3 değerine varılmış oldu. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-31

Mart, 2005


Şekil 5.3-3 Planlanan Kuyu Noktalarına Yakın Yerlerde Oluşturulan WS1 - WS4 İstasyonlarına ait Hidrografik Profiller (Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005)


5-32

Mart, 2005


Çözünmüş Oksijen (Şekil 5.3-3d ve e) Su kolonu 20 m derinliğe dek oksijene hemen hemen doygun bulundu. Bu nedenle bu bölgenin efotik (fotosentetik faaliyetten kaynaklanan oksijen varlığı) olduğu kabul edildi. Su yüzeyinin altındaki 10 m’lik bölgede yoğunluk yaklaşık 7,5 mg/l den 10 mg/l’e yükseldi. Termokline de eş düşen 20 ile 30 m’ler arasında suda çözünmüş oksijen doygunluğu anî biçimde %10 oranında düşüş gösterdi ve bu düşüş 70 m’ye dek, yavaş biçimde bir %10 oranında daha inerken 70 m’de çözünmüş oksijen yoğunluğu da 9,5 mg/l olarak belirlendi. Sonraki 70 m’lik bölgede çözünmüş oksijen düzeyi bir %5 oranında daha düştü ve 140 m derinlikte 0,5 mg/l değerine erişti. Değerde bu düşüş daha da derinlere inildikçe yavaş biçimde düşüşünü sürdürerek deniz dibinde <%1 oranı ile <0,1 mg/l değerine geriledi. Bulanıklık (Şekil 5.3-3f) Su kolunu boyunca bulanıklık oldukça durağan bir özellik sergiledi. Yukarıda açıklanan fizyokimyasal katmanların yer aldığı 70 ve 140 m derinlik dolaylarında belirgin değişiklikler kaydedildi. 140 m’den deniz dibine dek olan bölgede ise bulanıklık değerlerinde çok yavaş bir düşmenin sürdüğü gözlendi. 5.3.2.2

Besin Maddeleri ile Suda Asılı Katılar

Toplanan su örneklerinin tümünde nitratlar, nitritler, amonyakla ilişkili azot, silikon, fosfatlar, karbon dioksit, sülfit ve de suda asılı maddelere yönelik analizler gerçekleştirildi. Bu çalışmaların sonuçları Tablo 5.3-4’de verilmiştir. Elde edilen tüm bulguların Karadeniz ortamında bulunması beklenen değerlerle uyum içinde olduğu görülmüş, tüm parametrelere ait yoğunluk değerlerinde, suda derinliğin artmasına bağlı olarak genel biçimde düşmeler gerçekleştiği gözlemlenmiştir. Nitrit ve nitrat değerleri algılama sınırları (sırası ile <0,01 mg/l ile <0,3 mg/l) altında oluşmuştur. Oksijence zengin 0-70 m derinlikte mikroorganizmaların ölü fitoplanktonları nitritifikasyon yöntemi ile tüketmekte oldukları ve bunun da nitratların oluşmasına yol açtığı düşünülmektedir. Öylece oluşan nitratlar ise oksijenini tüketmiş bölgeye (70-140 m) inmekte ve oradaki mikroorganizmalarca di-nitritifikasyon sürecinden geçirilerek nitrite dönüştürülmektedir. 140 m’nin altındaki derinliklerde ise amonyum oksidazyonuna yol açan anaerobik bakterilerce nitrit kullanılıp amonyum oksitlenmekte ve atmosferik azota dönüştürme gerçekleşmektedir. pH testleri tutarlı biçimde olmak üzere yüzey sularında pH 8 - pH 9 aralığında sonuçlar gösterdi. Orta derinlikler ile dipte ise pH 8 değeri elde edildi. Sülfidi indirgeyen Clostridia bakterisine ilişkin testler ise ölçüm seviyesi altında kalan değerler ortaya koydu.


5-33

Mart, 2005


5.3.2.3

Hidrokarbonlar

Dört su örneği alma istasyonundan her birinde üç değişik derinlikte (yüzey, orta derinlik ve dip) hidrokarbon analizleri gerçekleştirildi. Sağlanan sonuçlar, su kolonun tümünde toplam hidrokarbon yoğunluklarının çok düşük düzeyde bulunduğunu gösterdi (genelde <0,4 ng/g). Deniz dibine erişildiğinde çok hafif bir hidrokarbon yoğunluk artışları algılanabiliyordu. Dipte hidrokarbon yoğunluğu artışı bir istasyonda (WS 1) en belirgin biçimde (4,68 ng/g) belirlendi. Elde edilmiş hidrokarbon yoğunluk analiz sonuçları Tablo 5.3-5’de verilmiştir. Her örnek alma istasyonunda PAH’lara yönelik analizler yüzeye yakın, orta derinlik ve dip olmak üzere üç değişik derinlikte gerçekleştirildi. Analizlerin gerçekleştirilebilmesi için GC-MS’den yararlanıldı. Tek iyon akım analizleri tüm örnekler için algılama düzeyinin altında değerler ortaya koydu (<25 ng/g). Tablo 5.3-4 Düşünülen Kuyu Yerleri Çevresindeki Su Kolonlarında Besin Maddeleri Yoğunlukları (mg/l) İstasyon

WS1

WS2

WS3

WS4

Örnek derinliği (m)

Amonyak ilişkili Azot N

Silikon Si (toplam)

Fosfat P

Çözünmüş Karbon Dioksit

Sülfit (Serbest) S

Askıda Katı Maddeler

pH

0

0,12

0,7

1,06

0,94

100

0,21

1,1

0,04

8,40

<0,2

9

8-9

<0,2

<5

NA

200

0,33

3,0

0,13

3,84

<0,2

19

NA

300

0,34

2,5

0,06

4,56

1,0

6

NA

400

0,60

5,3

0,16

10,00

2,9

<5

NA

500

0,60

5,3

0,16

8,96

0,4

5

NA

600

0,70

5,8

0,17

12,40

4,0

10

NA

700

0,70

6,8

0,18

11,40

4,3

8

8

800

1,00

7,7

0,20

14,60

5,6

16

NA

900

0,90

8,0

0,19

16,30

6,1

13

NA

1000

1,10

7,4

0,22

17,90

6,6

14

NA

1100

1,20

8,3

0,23

5,95

6,1

<5

NA

1200

1,10

7,5

0,21

10,10

7,2

23

NA

1300

1,10

8,0

0,22

9,32

7,2

14

NA

1400

1,30

8,0

0,23

11,90

9,3

16

NA

1500

1,20

8,7

0,22

11,80

6,6

7

8

0

0,19

0,2

0,01

1,19

<0,2

13

9

600

0,80

5,8

0,19

9,29

4,0

<5

8

1200

1,10

7,9

0,22

14,10

5,1

11

8

0

0,20

0,2

0,01

1,97

<0,2

26

8-9

650

0,90

6,1

0,18

15,70

5,6

15

8

1300

1,30

10,0

0,26

11,80

7,2

26

8

0

0,50

0,2

0,02

0,94

<0,2

25

9

650

1,00

6,1

0,19

15,40

0,5

<5

8

1300

1,30

11,2

0,22

19,60

7,8

90

8

Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005.


5-34

Mart, 2005


Tablo 5.3-5 Önerilen Kuyu Yerlerinde Su Kolonunda Toplam Hidrokarbon, n-Alken ve Alifatik Oranlar Değerleri

İstasyon

Örnek Derinliği (m)

Toplam Hidrokarbon (ng,g-1)

UCM (ng,g-1)

n-Alken’ler (ng,g-1)

CPI Oranı*

WS1

0

<0,05

<0,05

<0,05

ND

WS2

WS3

WS4

700

0,34

0,34

<0,05

ND

1500

4,68

4,35

0,33

0,23

0

<0,05

<0,05

<0,05

ND

600

0,17

0,17

<0,05

ND

1200

0,24

0,24

<0,05

ND

0

0,18

0,18

<0,05

ND

650

<0,05

<0,05

<0,05

ND

1300

<0,05

<0,05

<0,05

ND

0

0,15

0,15

<0,05

ND

650

<0,05

<0,05

<0,05

ND

1300

0,27

0,27

<0,05

ND

*CPI= Tek homologların (nC13-nC35) çift homologlara (nC12-nC36) bölünmesinin sonucu, Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005.

5.3.2.4

Ağır ve Eser Metallerin Yoğunlukları

Ağır ve eser metallere yönelik analizler toplanmış tüm su örneklerinde gerçekleştirilmiş olup elde edilen sonuçlar Tablo 5.4-1’da verilmiştir. Kadmiyum, krom, bakır, cıva, nikel, kurşun, çinko ve vanadyum kararlı biçimde alt algılanma sınırına yakın değerler verdiler. Tüm öbür metaller ise örneklerin çoğunluğunda çok düşük düzeylerde değerler ortaya koydular (<0,1 mg/l). Bu genel tablodan ayrılan iki metal ise çalışma alanının güneyinde bulunan WS4 istasyonunda aluminyum (1,21 mg/l) ve demir (1,41 mg/l) oldu. Elde edilen tüm değerlerin çok düşük düzeylerde olmaları nedeni ile istasyonlar ve/veya derinliğe bağlı biçimde nedenler oluşturulamadı.

5.4

Biyolojik Çevre

5.4.1 5.4.1.1

Bentik Topluluklar Makrofauna

2004 yılı Eylül ayında gerçekleştirilmiş mevcut çevresel durum belirlenmesi çalışması sürecinde çökelti biyolojisinin incelenmesi amacı ile de örnekler toplandı (Gardline Environmental Ltd, 2005). Her çökelti örnek toplama istasyonunda, 0,25 m2’lik bir kutu biçimli örnek alma aygıtı kullanılarak üçer örnek alındı. Alınan her örnek 250 µm gözenekli elekten geçirildikten sonra formalin içinde saklandı. 19 örnek istasyonundan alınmış üçlü örneklerden birer adedine makrofauna belirlenmesine yönelik analizler uygulandı. İncelenen örneklerin hiçbirinde makrofauna bireyler (>0,5 mm) gözlemlenmedi. Bu sonuçlar üzerine geriye kalmış, her istasyon için ikişer örnek üzerinde daha fazla inceleme yapılmasına gerek görülmedi. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-35

Mart, 2005


Tablo 5.4-1 Önerilen Kuyu Yerleri Çevresinde Su Kolonunda Belirlenmiş Ağır ve Eser Metaller Yoğunlukları (mg/l) İstasyon

WS1

WS2

WS3

WS4

Örnek Derinliği (m)

Aluminyum (Al)

Arsenik (As)

Baryum (Ba)

Demir (Fe)

Çinko (Zn)

0

0,05

0,03

<0,01

<0,01

0,02

100

0,06

0,04

<0,01

<0,01

<0,01

200

0,09

0,06

0,04

0,03

0,03

300

0,06

0,03

0,01

<0,01

0,02

400

0,07

0,06

0,04

<0,01

<0,01

500

0,08

0,06

0,04

<0,01

0,02

600

0,07

0,06

0,04

<0,01

0,02

700

0,06

0,06

0,04

<0,01

0,01

800

0,10

0,07

0,05

0,01

0,02

900

0,08

0,06

0,04

0,01

0,02

1000

0,08

0,06

0,05

<0,01

0,02

1100

0,08

0,07

0,05

0,01

0,02

1200

0,09

0,06

0,04

0,01

0,03

1300

0,08

0,07

0,05

0,02

0,01

1400

0,07

0,07

0,05

0,01

0,01

1500

0,07

0,07

0,04

0,01

0,03

0

0,06

0,05

<0,01

<0,01

0,01

600

0,07

0,07

0,05

0,01

0,01

1200

0,07

0,06

0,05

0,03

0,04

0

0,07

0,05

<0,01

<0,01

0,01

650

0,07

0,06

0,05

<0,01

<0,01

1300

0,09

0,07

0,06

0,01

0,02

0

0,07

0,06

<0,01

<0,01

0,01

650

0,08

0,06

0,05

<0,01

0,01

1300

1,21

0,07

0,08

1,41

0,03

Kaynak: Gardline Environmental Ltd, 2005.

250 µm’lik elekte 6, 9, 11, 14 ve 16 nolu istasyonlardan alınmış örneklerde bulunan tek, iri nematodlar tutuldu. Bu nematodların yetişkin mermitid nematodlar oldukları belirlendi. Mermitid nematodlar gençlik aşamasında asalak yapıya sahip olup, kabuklulara (crustaceans) -karada ise böceklere- yerleşir, irileşip yetişkin ve çoğalacak hale geldiklerinde ise ancak ayrılırlar. Bu yaratıkların biyolojileri hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Bentik ortamda rahatça yaşayabilen canlılar olmadıkları gibi anoksik koşullara da uyum sağlamamışlardır. 5.4.1.2

Meiofauna

Meiofauna makrofauna’dan daha küçük boyutlarda canlılar olup, irilikler genelde 0,05-0,5 mm aralığında kalmaktadır. Makrofauna analizlerinin sonuçlarına bakılarak yalnızca bir çökelti örneğinde meiofauna araştırması gerçekleştirildi. Örneğin çökeltiden ayrılması için 45 µm gözenekli bir elek kullanıldı.


5-36

Mart, 2005


1 Numaralı istasyondan alınmış tek örnekte gerçekleştirilen meiofuana araştırmasında tek bir nematod elde edildi. Bulunan bu örneğin durumu (formalinde fikse edilme yerine dondurulmuş olmasına bağlı olarak) daha ileri kademede incelemeye uygun değildi. Ancak serbest yaşayan bir takson olduğu anlaşıldı ise de, gerçekten derinlerdeki çökeltiden mi geldiği, yoksa örnekleme aygıtından, araştırma gemisi gövdesinden ya da tuzlu olmayan bir ortamdan mı bulaştığı konusunda bir karara varılamadı. Başkaca rastlanılan ve nematod ağız bölümlerine benzetilen parçaların ise ölerek dibe çökmüş canlı artıkları olduğu düşüncesi hakim oldu. 5.4.1.3

Karadeniz Bentosları

Uzun zamandan beri Karadeniz’de 200 m’den başlayan derinliklerin azoik olduğu görüşü kabul edilmiştir. Bu derinliklerde oksijenin yerini hidrojen sülfür almaktadır. Daha derinlere inildiğinde, örneğin 1500 m’de, hidrojen sülfür oranı yaklaşık 6,2 ml/l değerine erişmektedir (Caspers, 1957). Yukarılardan sürekli inen ve çoğunluğu bozuşmanın değişik aşamalarında olan organik kalıntılar bu derinliklerde bolca bulunan bakteriler için önemli besin kaynağı oluşturmaktadırlar. Ancak metazoa ilintili faunaya ilişkin belirtiler bulunmamaktadır (örneğin Kiseleva, 1979). Bentik makrofauna türler için alt sınırlar Karadeniz çevresinde değişiklikler göstermektedir. Erken aşamalarda gerçekleştirilmiş incelemeler İstanbul Boğazı yakınlarında 210 m’de makrofaunal türlerin varlığını belirlemiştir ki, bu derinlik bu tür için en büyük derinlik değerini ifade etmektedir. Daha yakın zamanlarda oluşturulmuş kayıtlara göre ise daha derin, bir miktar oksijen kalıntısı bulunan sulardan elde edilmiş meiofauna örnekleri sağlanmıştır (Sergeeva, 1988). Kayda geçenlerde Taxa konusunda bir görüş üretmek olanaksızdır. Gene kayda geçenlerden Tanais cf. cavolinii (= Tanais dulongii) ile akar Halacarus basteri (= Thalassarachna basteri) ile ilgili olarak bu her iki türün de littoral’den sığ infralittoral’e değişen bir dağılım gösterdikleri, sözü edilen derinliklerde oksijenin varlığı halinde bile yaşamlarını sürdürmelerinin olanaksız olacağı söylenebilir. Bu değerlendirmeye bağlı olarak kayda geçmiş örneklerin ancak ölüp dibe inmiş örnekler olduğu ya da örnek sağlama aygıtlarından, belki de araştırma gemisinden bulaştığı sonucuna varmak hiç de yanlış olmayacaktır. Eldeki örneklerde, beklendiği üzere hiçbir makrofauna türüne rastlanılmamıştır. Bulunan mermitid nematodlar beslenme aşaması sonrasındaki yetişkin bireyler olup anoksik ortama uyumlu değillerdir. Bu durumda, Karadeniz örneklerinde bulunan nematodların oksijenli bölgede yaşayan nektonik kabuklulardan asalaklık dönemi sonunda ayrıldıkları, yararsız biçimde dibe çöküp sonunda da ölmüş oldukları biçiminde bir hipotez oluşturulabilir. Bulunan tek meiofauna bireyi bir nomatod idi, ancak taksonu belirleyebilmek olanaksız oldu. Bu eksik bilgi durumunda ise örneğin kıyı ortamlarından mı yoksa ölerek dibe çökmüş bir birey mi olduğu biçimindeki değerlendirmeler yapılamadı. Her ne kadar örneğin formalinde fikse edilme yerine dondurulma yöntemi kullanıldığından bu aşamada oluşan bir kirlenme sonucuna bağlı olduğu düşünülebilirse de, elde edilen bulgunun Karadeniz’de gerçekleştirilmiş başka çalışma sonuçları ile uyum gösteriyor olması da göz önünde bulundurulması gereken bir faktördür.


5-37

Mart, 2005


Sonuç olarak, yörede toplanmış çökelti örneklerinin analiz sonuçları tartışılmaz biçimde metazoik faunanın bölgede yokluğunu ortaya koymuş bulunmaktadır. 5.4.2 5.4.2.1

Plankton Toplulukları Fitoplankton

Karadeniz'de baskın olan fitoplanktonların dağılımı Şekil 5.4-1’de gösterilmiştir. Miktar açısından en bol bulunanlar Bacillariophyta (diatoms) ile Pyrrophyta (dinoflagellatlar) olmaktadır.

2% 3%

9%

1% 6%

34%

Bacillariophyta Crysophyceae

45%

Pyrrophyta Primnesiophyceae

Euglenaphyceae Cyanophyta

Clorophyceae

Şekil 5.4-1 Karadeniz’de Yaşayan Fitoplankton Organizmaların Yüzde Olarak Dağılımları (Kaynak: Feyzioğlu, 1994)

Karadeniz’de ikincil ötrofikasyon olarak tanımlanan olay çoğunlukla nehirler yolundan su kütlesine taşınan büyük miktarlarda azot ve fosfor bileşikleri ile başkaca organik ve de inorganik bileşiklerdir. Bu girdilerin nedenleri ise çoğunlukla evsel, tarımsal ve de endüstriyel kaynaklar olmaktadır. Bu girdiler denizde gerek mevsimsel fitoplankton üretimini etkilemekte ve gerekse mikroalgal oluşumların sıklık ve de şiddetine katkıda bulunmaktadır. Daha önceden baskın olan türlerin populasyonlarının azalmasını içeren diğer etkiler, az tuzlu su ve tatlı su kökenli türlerin sayısının artması ve farklı yosunların sınıfları arasındaki korelasyondaki değişikliklerdir (Zaitsev ve Mamaev, 1997). Karadeniz’deki mevsimsel plankton oluşumu, ılıman deniz sularında görülen davranışlara benzerlikler göstermektedir. Yıl boyunca genelde iki ana tepe nokta oluşmaktadır: ilkbahar başlarında oluşan yüksek bir artış ile sonbaharda oluşan ikinci (birincisinden daha düşük) bir hareketlenme. İlkbaharda alg biyo kütlesinde görülen artış kıyı bölgelerinde 1-3 g/m3, açıklarda


5-38

Mart, 2005


ise 0,2-0,6 g/m3 düzeylerinde olmaktadır. Yaz başlarında ise bu değer 0,01-0,05 g/m3 düzeyine düşmektedir (Sorokin, 1985). İlkbahar plankton çoğalma döneminde çokluk açısından Rhizosolenia alata, Rhizosolenia calcaravis, Ditylum brightwellii ile Skeletonema costatum diatomları dominant hale gelmekte, onları baskınlık açısından Protoperidinium granii, Protoperidinium pallidum, Ceratium fusus, Gonyaulax spinifera ile Scrippsiella trochoidea ‘Dinoflagellat’ları izlemektedir. Yaz döneminde, deniz üst katmanındaki besin maddeleri ilkbaharda çoğalan planktonların tüketimi nedeni ile önemli ölçüde azalmaktadır. Bu azalma paralelinde olarak plankton miktarında da azalma gerçekleşmekte, azalan bu türlerin yerine, aralarında Coscinodiscus jonesianus, Chaetoceros affinis, Chaetoceros decipiens, Chaetoceros curvisetus, Chaetoceros compressus ile Rhizosolenia fragilissima da bulunan geniş çeşitlilikte termofilik yaz türleri çoğalmaktadır. Bu dönemde varlıklarını sürdüren dinoflagellat’lar arasında Exuviella cordata, Prorocentrum compresum, Gonyaulax cochles, Amphydinium lanceolatum, Scrippsiella trochoidea, Protoperidinium decipiens, Prorocentrum micans ve Prorocentrum scutellum yer almaktadır. Karadeniz’de yaz aylarında iyi karışıma sahip üst su katmanında bolluk açısından önde gelen, genelde Coccolithophorid Emiliana huxleyi (altın alg) olmaktadır. Sonbahar diatom popülasyonu ise Nitzschia closterium, Pseudo-nitzschia seriata, Rhizosolenia calcar-avis, dinoflagellatlar olarak Prorocentrum aporum, Heterocapsa triquetra, Prorocentrum copressum, ile Gymnodinium splendens ile karaterize olmaktadır. Kış döneminde dominant olan diatom türleri Leptocylindrus danicus, Nitzschia longissima, Cyclotella caspia olurken Ceratium furca, Ceratium fusus, Heterocapsa triquetra ve Scrippsiella trochoidea’lar da dinoflagellat’lar olarak popülasyonda yerlerini almaktadırlar. Fitoplankton fotosentezi en çok yüzeyin altındaki 10-20 m’lik bölümde gerçekleşmektedir. Eylül 2004 ayında gerçekleştirilen mevcut çevresel durumu tespit çalışması çerçevesinde (KTU, 2004) olmak üzere, plankton örnekleri de alındı. Önerilmekte olan kuyu lokasyonları dolaylarında iki örnek alma istasyonu WS1, ile WS3 olarak belirlendi (Bak: Şekil 5.1-3). Şekil 5.4-2’de mevcut çevresel durum tespit çalışmaları sırasında gerçekleştirilen plankton örnekleme çalışmaları gösterilmiştir. Fitoplankton örneklerinin alınması için gözenekleri 20 µm olan plankton toplama ağı ile Niskin şişeleri kullanıldı. Örnekler yüzeyden, 25 m, 50 m, 100 m ve 200 m derinliklerinden toplandı. Toplanan plankton örnekleri laboratuvar çalışmaları yapılana dek formaldehit çözeltisi içinde saklandı. Çalışma süresince 29 fitoplankton türü kayda geçirildi. Bu türler arasında Bacillariophyta (diatoms), Pyrrophyta (dinoflagellatlar), Prymnesiophyceae, Euglenaphyceae ve Chrysophyceae yer almışlardı. En büyük çeşitliliği gösteren grup Pyrrophyta idi. Bu çalışmaya ilişkin ayrıntılar Tablo 5.4-2’de verilmiş bulunmaktadır.


5-39

Mart, 2005


Şekil 5.4-2 Plankton Örnekleme Çalışmaları Pseudo-nitzschia seriata ve Rhizosolenia calcar-avis diatomları, Prorocentrum copressum ve Prorocentrum micans dinoflagellat’lar ile Emiliana huxleyi coccolithophorid’i oldukça bol rastlanan türleri oluştururlarken her iki istasyondan da üç değişik derinlikte alınmış örneklerde en sık rastlanan Pseudo-nitzschia seriata diatomu oldu (1,140-170.000 hücre/l). Bu genel tablo dışında değişiklik gösteren durum ise, birinci istasyonda 25 m derinlikten alınmış örneklerde en kalabalık tür Emiliana huxleyi görüldü (16.000 hücre/l). Örnek toplanan tüm yerlerde en çok rastlanılan bir başka tür ise Rhizosolenia calcar-avis diatomu oldu (380-15.300 hücre/l). En sık rastlanan türlerin mikroskop görüntüleri Şekil 5.4-3’de yer almıştır. 0 m, 25 m, ve 50 m derinliklerden alınan örneklerde canlı plankton organizmalarına rastlandı. 100 m derinlikten alınan su örneğinde ise birkaç adet boş diatom früstülleri ile dinoflagellat kistlerine rastlandı. 200 m derinlikten alınan su örneklerinde ise hiçbir canlı organizma gözlemlenmedi.

Pseudo-nitzschia seriata

Emiliana huxleyi

Rhizosolenia calcar-avis

Şekil 5.4-3 Sık Rastlanan Fitoplanktonların Mikroskop Görüntüleri (Kaynak: KTU, 2004) ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-40

Mart, 2005


Tablo 5.4-2 Önerilmekte Olan Kuyu Lokasyonları Çevresinde Belirlenmiş Fitoplankton Çeşitlilik ve Sıklığı (hücre/l) WS 1 Yüzey

25 m

WS 3 50 m

Yüzey

25 m

50 m

Pyrrophyta Alexandrium sp

1200

>50

90

-

-

-

Ceratium furca

>50

-

-

350

>50

1200

Ceratium fusus

-

-

-

>50

-

-

Ceratium tripos

-

>50

>50

Ceratium tripos

-

-

-

>50

-

-

Dinophysis caudate

-

>50

-

-

-

-

Dinophysis rotundata

>50

>50

-

-

>50

Gonyaulax spinifera

-

-

-

>50

-

-

Noctiluca scintillans

>50

>50

-

>50

-

-

Prorocentrum compressum

5.000

100

>50

1.900

>50

1.200

Prorocentrum micans

3.000

85

130

370

>50

3.100

Protoperidinium depressum

-

-

-

-

>50

-

Protoperidinium oblongum

>50

-

>50

-

-

-

Protoperidinium stenii

>50

-

>50

>50

Scrippsiella trochoidea

200

>50

>50

-

120

4.300

>50

Bacillariophyta Cerataulina bergonii

3.800

>50

>50

6.300

1.100

-

Chaetoceros compressum

>50

-

-

>50

>50

-

Chaetoceros decipiens

>50

>50

>50

-

>50

-

Coscinodiscus granii

>50

>50

-

>50

-

>50

Melosira nummuloide

-

>50

-

-

-

-

Pleurosigma sp

>50

-

-

-

-

-

Pseudo-nitzschia seriata

170.000

1.140

4.200

80.000

13.360

28.000

Rhizosolenia alata

>50

>50

>50

1000

>50

>50

Rhizosolenia calcar-avis

15.300

380

800

15.270

2.000

3.100

Thalassionema nitzshioides

10.795

-

250

2.600

1.000

1.100

-

160

3.800

-

Prymnesiophyceae Emiliana huxleyi

>50

16.000 Euglenaphyceae

>50

-

-

-

-

-

Dichtyoca fibula

-

>50

-

-

-

-

Dichtyoca speculum

-

>50

-

-

>50

-

Euglena lanovi Chrysophyceae

Kaynak: KTU, 2004.


5-41

Mart, 2005


5.4.2.2

Zooplankton

Karadeniz’deki zooplanktonlar arasında Rotozoa, Coelenterata, Nemathelminthes, Ammelides, Mollusca, Arthropoda, Chaetognatha, Chordata’lar ile birkaç çeşit mikrozooplanktonik gruplar yer almaktadır. Denizdeki zooplankton dağılımı bir dizi abiyotik ve biyotik etmenlere yakından bağlı olmakla birlikte yakın zamanlarda gerçekleşen antropogenetik etmenlerden de (örneğin predatör saldırgan türler) etkilenmiş bulunmaktadır. Fitoplantonlarda ötröfikasyon ile oluşan ve zooplaktonlarda meydana gelen bazı değişiklikler arasında paralellikler vardır. Bireylerin ve bunların bio kütlelerin sayılarındaki hem azalmayı hem de artmayı içeren örnekler, tek türlerin topluluk gelişmesindeki büyüme ve ilgili sınıfların sayılarında değişikliklerdir. Geniş fitoplankton bio kütlesi, zooplanktonların bitki ile beslenen türler ve alg kalıntıları ile beslenen türler için geniş bir yiyecek olanağı sağlar. Genel olarak, jelatinimsi plankton olarak adlandırılan organizmalardaki kütle genişlemesi, ötrofikasyon şartları içinde deniz zooplanktonları için belirgin bir özelliktir. 1970’lerin ortasında Karadeniz’de, skifozoan deniz anası - Aurelia aurita populasyonundaki patlama buna bir örnektir, fakat 1980’lerde ekzotik yağmacı ctenophore Mnemiopis’lerin kazara gelmesini takiben populasyon düşmüştür (Zaitsev ve Mamaev, 1997). Zooplankton’lar iriliklerine göre mikrozooplanktron, mesozoolankton ve makrozooplankton olarak kümelendirilmektedirler. Mikrozooplantonlar arasında çoğunlukla yer alan <200 µm boyutlarındaki organizmalar crustacean, tunicate larvae ve de zooflagellate’lerin cilia türleri olmaktadır. Neritik zonda rotifier’ler ile bentik faunaya ait mikroskopik larvalar da bulunmaktadır. İlkbahar aylarında genelde Tintinopsis, Tiorina ve Favella’nın baskın olduğu Tintinid’ler dominant duruma geçmektedirler. Oligotrichidae ailesinden çıplak ciliate’ler yaz aylarında çoğalmaktadırlar (Dorokin, 1983). Karadeniz’de mesoplanktonlardan (200-500 µm) en çok kopepod’lar bulunmaktadır. Kopepod varlığı iki dönemde tepe değerlere erişmektedir: yaz başları ile kış sonları. Sözü edilen bu dönemler denizdeki plankton biyokütlesinin de en yüksek değerlere eriştiği dönemlerle çakışmaktadır. Yıl boyunca en sık rastlanılmış mesozooplanktonların ayrıntıları Tablo 5.4-3’de verilmiştir. Zooplankton dağılımının alt sınırını 150-170 m arasındaki derinlik oluşturmaktadır. Bu derinlik aralığında çoğunlukla Acartia clausi, Cladocera spp., Oithona sp ve Paracalanus pavrus gibi aslında daha yukarıdaki sıcak katmanlarda sürekli yerleşik termofilik epiplanktonik zooplankton kümeleri bulunmaktadır. Daha derinlerde ise Oithona similis, Pseudocalanus elengatus gibi psikrofilik batiplanktonik türler ile birlikte bir miktar da Calanus euxinus varlıklarını sürdürmektedirler. Epiplanktonik organizmalar yalnızca termokline kadar inerken batiplanktonik organizamalar da bu sınıra kadar yükselmektedirler. Bu davranışın dışına çıkıp termoklini aşıp dikey göç gerçekleştiren aktif türler ise Calanus euxinus ve Sagitta setosa’lar olmaktadır. Kış döneminde iki zooplankton kümesi arasında oluşmuş sınır kaybolmakta ve her iki küme de 25-50 m dolaylarındaki derinlikte bir araya gelmektedir. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-42

Mart, 2005


Tablo 5.4-3 Karadeniz’de 0-100 m Derinlik Aralığında Mesozooplankton sıklığı (birey m-3) Mevsim Küme (Tür)

Kış

İlkbahar

Yaz

Copepoda Acartia clause

310

840

1.910

Calanus euxinus

160

140

110

Oithona nana

1.180

1.870

2.690

Oithona similis

470

2.640

1.000

Paracalanus pavrus

350

1.670

1.480

Pseudocalanus elengatus

1.770

1.500

1.160

0

0

450

2

4

42

Cladocera Cladocera sp Chaetognatha Sagitta setosa

Kaynak: Grese ve diğerleri, 1973’den uyarlanmıştır.

Karadeniz’de >500 µm irilik sınıfındaki makroplanktonik kümeyi daha çok jelatinimsi zooplanktonlar temsil etmektedir. Varlıkları belirlenmiş beş jelatinimsi türü iki scyphozoan medusa Rhizostoma pulmo ve Aurelia aurita ile üç Ctenophores Mnemiopsis leidyi, Pleurobranchia pleus ve Beroe ovata oluşturmaktadır. Rhizostoma pulmo’ya kıyılarda rastlanırken açıklarda hiç rastlanmamaktadır. Aurelia aurita genelde çok dağınık olmakla birlikte özellikle ötrofik kıyılarda yoğunlaşmaktadır (Kideys ve diğerleri, 2000). Mnemiopsis leidyi 1980’lerin başlarında yanlışlıkla Karadeniz’e sokulmuş türdür. Kendi kendine döllenen bir hermafrodit olup hızlı kolonileşmeye yatkın bu tür, predatörlerin yokluğundan da yararlanarak çok yüksek yoğunluk değerlerine erişmiş bulunmakta olup günümüzde yıl boyunca yüzeye yakın su katmanlarında varlığını sürdürmektedir. Üremenin en yüksek değere eriştiği 1992 Ekim ayı başında yapılan ölçümlerde 4,2 kg/m2 biyokütle ile 27 m-3 yoğunluk değerleri bulunmuş idi (Shiganova, 2001). Beroe ovata’da yakın zamanda ortama dahil edilmiş bir Ctenophore türü olup varlığı ilk kez 1999’da belirlenmiştir. Beroe Mnemiopsis ile beslenmektedir ki bunun da popülasyonunda önemli azalmalar izlenmektedir. Pleurobranchia pileus mevsimsel termoklin ile piknoklin arasını mesken tutmuş olup popülasyonu ilkbahar ile yaz mevsimlerinde en yüksek değerlere çıkmaktadır (Seyhan ve diğerleri, 2003). Eylül 2004 ayı içinde yürütülmüş mevcut çevresel durum tespit çalışması kapsamında olmak üzere plankton örnekleri toplanması da gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla önerilmekte olan iki kuyu noktası çevresinde Şekil 5.1-3’de gösterilen, WS1 ve WS3 olarak tanımlanmış iki istasyon belirlenmiş idi. Zooplankton örnek toplanması 75 µm gözenekli plankton toplama ağı ile anoksik katmandan (yaklaşık 120 m) yüzeye doğru dikey çekişler biçiminde gerçekleştirildi. 200 ve 500 m derinliklerden zooplanktonik organizmalar örneği toplanmasında ise Niskin şişelerinden de yararlanıldı. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-43

Mart, 2005


Mikrozooplanktonik organizmalar (bunlar fitoplankton örnek toplama aşamasında elde edilmişlerdi) Tintinnoide kümesini oluşturdu. Bu kümenin derinlik değişikliğine göre elde edilen değişik türleri ise 0 m, 25 m ve 50 m derinliklerde olmak üzere Cyttaracyis palagiostoma, Tintinopsis campanula ile T. cylindrical biçiminde belirlendi. Mesozooplanktonik organizmalar olarak Copepoda, Cladocera, Chaetognatha ve Chordata belirlendi. Ayrıntılar Tablo 5.4-4’de verilmiş bulunmaktadır. Her iki örnek alma istasyonunda da en büyük çeşitliliği gösteren Copepod’lar oldu. Acartia clause dominant Copepod türü olarak belirlenirken yoğunluk düzeyi de 1.230 birey/m3 olarak kaydedildi. Calanus euxinus daha az sayılarda kaldı (174 birey/m3). Ancak bu copepod’un iriliği göz önüne alındığında her iki istasyonda da belirlenmiş en önemli predatör olarak kayda geçirilmesi gerekti. Copepod nauplii de her iki istasyonda yüksek sayılarda belirlenmiş başka bir Copepod’u oluşturdu (2.500-3.000 birey/m3). Cladoceran’lardan Podon sp. dominant olarak belirlendi (890-14.000 birey/m3). Podon sp’ye ait en yüksek değerler 25-100 m arasında kalan su katmanında elde edildi. Chaetognatha ve Chordata kümelerini ise az sayılarda rastlanılan Sagitta setosa vee Oikopleura temsil ettiler. 200 m ve 500 m derinliklerden alınan örneklerde canlı zooplankton organizmalarla karşılaşılmadı.

Tablo 5.4-4 Önerilen Kuyu Yerleri çevresinde Belirlenmiş Mesozooplankton Çeşitliliği ile Yoğunluğu (birey/m3) Örnekleme İstasyonu Kümeler (Türler)

WS1

WS3

Acartia clausi

600

1.230

Anomalocera petersonii

75

130

Calanus euxinus

175

175

Centropages kröyeri

-

263

Copepod nauplii

2.500

3.000

Oithona similis

120

360

Cladosera sp

500

350

Podon sp

890

14.000

70

23

90

90

Copepoda

Cladocera

Chaetognatha Sagitta setosa Chordata Oikopleura dioica Kaynak: KTU, 2004


5-44

Mart, 2005


Çevrede belirlenen makrozooplanktonik organizmalar ise genelde jelatinimsi Phyla schiphozoa ile Ctenophora oldu. Her iki istasyondan da alınan örneklerde Aurelia aurita’ya bolca rastlanıldı (0,20,35 birey/m3). Çevrede dominant olarak bulunan ctenophore ise Pleurabranchia pileus oldu (6,29,3 birey/m3). Çevreye dışardan gelmiş ctenophore türü olarak Mnemiopsis leidyi her iki istasyonda da belirlendi (0,2-0,32 birey/m3). Gene dışarıdan gelmiş bir tür olan Beroe ovata ise birinci kuyu çevresinde daha ender biçimde belirlendi (0,02 birey/m3). Bu sözü edilenlere ilişkin ayrıntılar Tablo 5.4-5’de verilmiştir.

Tablo 5.4-5 Önerilen Kuyu Yerleri çevresinde Belirlenmiş Makrozooplankton Çeşitliliği ile Yoğunluğu (birey m-3) Örnekleme İstasyonları

Kümeler (Türler)

WS1

WS3

Aurelia aurata

0,35

0,2

Rhizostoma pulma

-

-

Schiphozoa

Ctenophore Pleurobranchia pileus

9,3

6,2

Mnemiopsis leidyi

0,2

0,32

Beroe ovata

0,02

-

Ihtiyoplankton (balık yumurta ve larvaları) Karadeniz kıyıları boyunca gerçekleştirilmiş çokça ichthyoplankton çalışması bulunmakla birlikte zaman serili çalışmalara Başar’ınki (1996) dışında rastlanılmamaktadır. Bir yıllık bir sürede gerçekleştirilmiş bu çalışmada, bölgede 18 teleost balık türüne ait yumurta ve larvalar belirlenmiştir. Genel olarak, balık yumurta ve larvaları sayısında ilkbahar ve yaz dönemlerinde artış izlenmektedir. Sözü edilen bu dönemlerde en çok hamsi (Engraulis engrasicolus) yumurta ve larvalarına rastlanılmıştır (100-500 yumurta/m3). Hamsiden ayrı olarak Mullus barbatus, Coris julis, Ctenalabrus rupestris, Gobius sp, Bllennius songuinolentus, Bllennius ocellaris, Aterina boyeri ve Merlangius merlangus euxinus de belirgin biçimde rastlanılan türleri oluşturmuşlardır. Bölgede sonbahar sonları ile ilkbahar dönemlerinde olmak üzere çaça (Spratus aurata) ve gelincik balığı (Gaidropsarus mediterraneus) yumurta ve larvalarına da rastlanılmıştır. Yukarıdaki verilerin kıyı bölümüne ilişkin olduğunu özellikle vurgulamakta yarar bulunmaktadır. Karadeniz açıklarında uzun dönemli araştırma inceleme çalışmaları yapılmamıştır. Burada, kıyı sularının açık denize göre Karadeniz’de daha yüksek balık yumurta ve larvası içeren alanlar olduğu yönündeki görüşü de iletmekte yarar bulunmaktadır (Başar, 1996).


5-45

Mart, 2005


Eylül 2004 ayı içinde gerçekleştirilen mevcut çevresel durum tespit çalışması kapsamında olmak üzere plankton örnekleri toplaması da gerçekleştirildi. Bu amaçla Şekil 5.1-3’de gösterildiği biçimde WS1 ve WS3 olarak tanımlanmış iki örnekleme istasyonu oluşturuldu. Icthyoplankton örnek toplama işlemi, 300 µm gözenekli plankton ağı kullanılarak yapıldı. Ağ her iki istasyonda örnek toplanması için 10 dakika boyunca 2 knot hızda dikey ve yatay biçimde çekildi. Plankton örnekleri arasında balık yumurtalarına rastlanmadı. Yalnızca birinci istasyonda 6 mm uzunluğunda iki hamsi larvası ile iki çaçabalığı larvası gözlemlendi. Burada, örnek alım işinin genel balık üreme dönemi dışında yürütülmüş olduğunu anımsatmakta yarar var. 5.4.3

İhtiyofauna

Karadeniz’in tektonik oluşma sürecinin sonucu olarak balık faunası dört değişik küme sergiler ki bunların her birinin kaynağı da değişiktir. Sözü edilen bu dört küme aşağıdaki bölümde incelenmiştir: •

Hazar kalıntıları - New Euxinus faunasına ait, acı sularda yaşayan, Karadeniz’deki tuzluluğun artması ile tatlı su bölgelerine çekilmiş en eski balık türüdür. Günümüzde bu türün üyeleri Tuna, Dinyeper ve Kuban nehirleri gibi önemli tatlı su kaynaklarının denize kavuştuğu kuzeybatı eşiğinde ve de Azak Denizinde görülmektedirler. Bu nedenlerle bu türe Türkiye kıyılarında rastlanılabilmesi çok enderdir. Bu türlere örnek olarak Neogobius cinsinin kayabalıkları, Alosa cinsine ait ringalar ve mersinbalıklarıdır.

•

Kuzey Atlantik kalıntıları - Buz dönemi sonrası akarsular sistemi üzerinden bölgeye erişmiş bireyler. Termoklin ile hidrojen sülfür katmanı arasında kalan soğuk sularda yaşayan türler bu kümeye dahildir. Çaçabalığı, mezgit, dilbalığı örnek olarak gösterilebilir.

•

Akdeniz Karması - Karadeniz’deki balık türlerinin çoğunluğunu ve Marmara’dan göç etmiş olanları da kapsar. Bu kümeyi oluşturanların büyük çoğunluğu Karadeniz’e buzul çağı sonrası zamanlarda İstanbul Boğazı üzerinden gelmişler, bir bölümü burada yeni türler ve de alt-türler oluşturmuşlardır. Bu küme üyelerinden bazıları Karadeniz’de yalnızca sıcak dönemlerde kalıp, kış döneminde Marmara’ya ve Marmara üzerinden de Ege Denizi’ne göç ederler. Akdeniz türlerine örnek olarak hamsi, istavrit, dilbalığı, barbunya gösterilebilir.

•

Anadrom balıklar - Bu türler yetişkin olana dek denizde beslenip çoğalmak üzere nehirlere geçen balıkları içermektedir. Karadeniz'de yaşayan bu türe örnek olarak deniz alabalığı Salmo trutta labrax, somon balığı Salmo solar (kültür türü) ve de mersin balığı türü Acipenseridae gösterilebilir.

Dehnik’e göre (1979) tüm Karadeniz çapında olmak üzere 165 balık türü belirlenmiş bulunmaktadır. Bunlardan 119’u tümü ile denizde yaşamakta, 24’ü anadrom ya da kısmen anadrom, ve 22’si de tatlı su balıklarıdır. Bu bağlamda olmak üzere Karadeniz’in Türkiye kıyıları boyunca 140 türün varlığı belirlenmiştir (Aksiray, 1954; Slastenenko, 1956; DEU-DBTE, 1986; Bingel ve diğerleri, 1995; Whitehead ve diğerleri, 1984-1986; Fischer, 1987; Kuru, 1980). Yukarıda sözü edilen türlerden ayrı olarak eski Sovyetler Birliği tarafından bölgede çoğaltılmış egzotik tür Pasific kefali (Mugil so-iuy) den de söz etmek gerekir. Bu tür tüm kıyılar boyunca gerek


5-46

Mart, 2005


ekolojik gerekse ekonomik açıdan yüksek düzeylere erişmiş bulunmaktadır (Gücü ve diğerleri, 2002). Önerilmekte olan kuyu alanları kıyıdan 35 mil açıktadır. Bu durumda söz konusu alanda karşılaşılabilecek balıkların açık deniz balıkları (pelajik) türler olması ve de karşılaşma sürelerinin mevsimsel göç dönemleri ile sınırlı kalacağı beklenmektedir. Demersal türlere ise, fazla derinlik ve de 200 m’nin altında var olan anosik koşullar nedeni ile bu açıklıkta beslenemeyecek olmaları nedeni ile, rastlanılmayacağı düşünülmektedir. Kuyu sondaj sahasından geçebileceği düşünülen göç halindeki açık deniz balıklarının Engraulis encrasicolus (hamsi), Sprattus sprattus (çaça), Alosa kessleri pontica (tirsi), Salmo trutta labrax (Deniz alabalığı, Karadeniz som balığı), Mugil so-iuy (pasifik kefali/Rus kefali), Trachurus mediterraneus (karagöz, istavrit), Trachurus trachurus (istavrit), Sarda sarda (palamut) ve Squalus acanthias (mahmuzlu camgöz köpekbalığı) olacağı düşünülmektedir. Doğu Karadeniz’de bulunan başlıca ticari ve önemli balıktürleri Şekil 5.4-4’de sunulmuştur. Sayılan bu türler arasında kıyıdan uzaktaki sondaj bölgesinde hamsi ve çaça asıl çoğunluğu oluşturması beklenmektedir. Hamsi Hamsi aslında Karadeniz’e iyi uyum sağlamış bir Atlantik-Akdeniz türüdür. Karadeniz’de iki türü bulunmaktadır: Karadeniz hamsisi (Engraulis encrasicolus ponticus) ve Azak Denizi hamsisi (Engraulis encrasicolus maeoticus). Bu iki türün yumurtlama ve büyüme alanları birbirlerinden çok değişik yerlerde bulunmaktadır. Azak hamsisi Mayıs-Ağustos döneminde tüm Azak denizinde yumurtlayıp büyür. Hamsi yumurtaları açık deniz (pelajik) yapılı olup deniz yüzeyinden yaklaşık 1-3 m aşağılarda yoğunlaşırlar (Niermann ve diğerleri, 1994). Eylül ayında sonbahar soğuklarının başlaması ile Kerç boğazından geçerek Karadeniz'e göç başlar. Sıcakların düşmesi ile göç hızı artar ve en yüksek düzeyine Ekim ayı ilk ortalarında ya da Kasım ayının ilk yarısında ulaşır. Azak hamsisinin kışı geçirme bölgesi Kafkasya kıyıları boyunca olup Anadolu kıyılarına dek uzar. Geriye, Azak denizine göç ise Nisan ayı ortalarında başlar ve Mayıs ayı sonunda tamamlanmış olur (Chashchin, 1995). Karadeniz hamsisinin yumurtlayıp büyüme dönemi de Mayıs ortalarında başlar, ancak Eylül ayına dek Kuzey ve Batı Karadeniz sularında sürer. Sonbaharda sıcaklık düzeyindeki düşme paralelinde olmak üzere hamsinin güneye göçü başlar. Göç yolları Şekil 5.4-5’de gösterilmiştir. Şekilden de görüleceği gibi göç temelde iki ana kol üzerinden Anadolu ve Gürcistan kıyılarındaki kışlama bölgesine Romanya, Bulgaristan, Türk kıyıları ya da doğu Karadeniz kıyıları üzerinden gerçekleşir. Sonbahar göçü sırasında yetişkinlerin çoğunluğu kıyı boyunca dar bir koridoru (yaklaşık 12 km) izlerler ve 200 m derinliğin üzerinde kalırlar. Genç balık popülasyonunun göçünün ise daha açıklara da eriştiği olur.


5-47

Mart, 2005


Hamsi (Engraulis encrasicolus) Lüfer (Pomatomus saltatrix)

Çaça (Sprattus sprattus) Mezgit (Merlangius merlangus euxinus)

İstavrit (Trachurus trachurus)

Karagöz İstavrit (Trachurus mediterraneus)

Pasifik - Rus Kefali (Mugil so-iuy) Kefal (Liza aurata)

Barbunya (Mullus barbatus)

Palamut (Sarda sarda)

Şekil 5.4-4 Doğu Karadeniz’de Bulunan Başlıca Ticari ve Önemli Balık Türleri


5-48

Mart, 2005


Eylül 2004 mevcut çevresel durum tespit çalışması aşamalarında gece karanlığında balık sürülerinin inceleme sahasından geçmekte olduklarının tespit edildiğini belirtmekte yarar görülmektedir.

Lejant Beslenme alanları ve bunlara doğru göç yolları Yumurtlama alanları ve bunlara doğru göç yolları

Kışlama alanları ve bunlara doğru göç yolları

Şekil 5.4-5 Karadeniz Hamsisi Göç Yolları (Kaynak: BSEP, 1997) Yakın zamanlarda Karadeniz'e kıyısı bulunan ülkelerin ortaklaşa gerçekleştirdiği çalışmalar sonucunda Karadeniz hamsisinin üreme alanlarında bir değişikliğin olduğu ortaya kondu. Elde edilen sonuçların ayrıntıları Şekil 5.4-6’de verilmiştir. 1970’ler, 80’ler ve 90’lardaki sonuçların karşılaştırılması sonucunda üreme alanlarının Karadeniz’in Kuzey ve Batı bölgelerinden güney kıyılarına kaydığı belirlenmiştir (Niermann ve diğerleri, 1994). Daha sonraları gerçekleştirilmiş hidro-akustik incelemeler de üreme alanlarının güneye kaymış olduğunu doğrulamıştır (Caddy, 1992). Bu kuzeyden güneye kayış nedeninin kuzey kıyı eşiği bölgesinde oluşan kötü koşullar nedeni ile gerçekleştiği düşünülmektedir (Zaitsev, 1993). Hipoksi ve hatta anoksiye neden olan alg kütlelelerinin ortaya çıktığı yaz döneminin hamsinin de üreme aşamasının en yüksek düzeye çıktığı döneme rastladığını not etmekte yarar bulunmaktadır. Chashchin (1995) Azak hamsisinin üreme alanının güneye doğru kaydığını, bunun nedenlerinin de Azak denizinde tuzluluk oranının azalmasına (Kuban nehri dahil olmak üzere su taşıyan nehirlerin rejimlerinde neden olunan değişiklikler sonucunda) bağlı olabileceğini bildirmiştir. Güneye kayma gelişmesi sonucunda Azak denizi hamsisi ile Karadeniz hamsisinin üreme alanları çakışır hale gelmiş, bunun sonucunda ise Karadeniz’de görülen melez hamsi sıklığında artış oluşmuştur (Chashchin, 1995).


5-49

Mart, 2005


70’ler ve 80’ler

Beslenme Alanları

90’lar

Temmuz 1992’deki Yumurta Sayıları

Yumurtlama Alanları

Şekil 5.4-6 Karadeniz Hamsisinin Üreme Alanlarında Görülen Değişmeler (Kaynak KTU, 2004) Yukarıda anlatılanlara ek olarak, hamsinin gece ve gündüz arasında dikey göç de gerçekleştirdiğini söylemek gerekir. Balık gündüzleri 70-90 m derinlikte bulunurken geceleri kıyıya yönelip 10-40 m ye dek olmak üzere yüzeye yaklaşmaktadır. Çaça Çaça, Sprattus sprattus, Karadeniz'de bolca bulunan bir başka balık türü olup havzaya dağılmıştır. Çaça, seri biçimde çoğalan bir balık olmakla birlikte üreme dönemi özellikle KasımMart döneminde artış gösterir. Balığın yumurtaları yüzeyden 100 m derinliğe dek olmak üzere plankton bölgesinde yer alır. Yumurtaların dağılımı deniz suyunun sıcaklık ve de tuzluluk oranı (yoğunluk) ile doğrudan ilgili olup asıl yoğunluk 30-80 m arasında gerçekleşir. Çaça ilkbaharda açıklardan kıyıya göç eder ve ters yönde göç Eylül de gerçekleşir. Balığın üreme ve beslenme alanlarının en önemlileri kuzey ve kuzeybatı kıyıları boyunca yer alırsa da Türkiye ve Gürcistan kıyılarında da azımsanmayacak düzeyde üreme ve beslenme gerçekleşmektedir. Balık gece ve gündüze göre dikey göç de gerçekleştirmektedir. Gündüz boyunca batı pelajik katmanlar ve daha derinlere yerleşen balık geceleri sıcaklığın da uygun olması koşulu ile termoklin ve de daha yukarılara dek yükselmektedir. Yetişkinler genelde termoklin altında kalmakta, ilkbahar ve sonbaharda daha yukarı katmanlara gelmektedirler. Genç balıklar ise yaşamlarının ilk yılını tamamlayana dek yüzeye yakın sıcak sularda kalmayı yeğlemektedirler. Genel Kuyu sahası dolaylarında rastlanabilecek ticari değere sahip tüm balıklar pelajik yumurtalara sahip olup (çaça dışında) ilkbahar ve yaz dönemlerinde üremektedirler. Yumurta ve larvalar planktonik olmakla birlikte çoğunlukla kıyıya yakın bölgelerde yoğunlaşmaktadırlar.


5-50

Mart, 2005


Önerilmekte olan sondaj sahası birincil üreme ve büyüme bölgesi değildir. Eylül 2004 ayında gerçekleştirilmiş mevcut çevresel durum tespit çalışması süresince toplanan örnekler içinde yalnızca iki hamsi ve iki de çaça larvasına rastlanılmıştır. Korunması Gerekli Balıklar Karadeniz Bölgesel Kırmızı Veri Kitabına (Red Data Book) göre (Karadeniz Çevre Programı, tarihsiz) Doğu Karadeniz bölgesinden korunması gerekli çok sayıda balık türü bulunmaktadır. Bu balıklar aşağıda açıklandığı gibi kümelendirilebilir: •

Ciddi tehlike altında olanlar, örneğin Sarda sarda (palamut) ve Trachinus draco (trakonya).

•

Tehlikede olanlar, örneğin, Proterorhinus marmoratus (kaya balığı), Belone belone euxini ( zargan), Mullus barbatus ponticus (barbunya), Nerophis ophidion (deniz iğnesi), Scomber scombrus (uskumru), Thunnus thynnus (ton, orkinos balığı) ve Hippocampus guttulatus microstephanus (denizatı).

•

Tehdit altinda olanlar, örneğin Acipenser guldenstaedti (Rus mersini), Acipenser stellatus (mersin balığı), Coryphoblennius galerita (horozbina), Aidablennius sphinx (horozbina), Diplodus annularis (isparoz), Liza ramada (ince dudaklı kefal), Scorpaena porcus (iskorpit), Solea nasuta (dil), Syngathus typhle (deniz iğnesi), Trigla lucerna (kırlangıç).

Yukarıda sayılan balıkların türü genelde kıyılar boyunca yoğunlaştıklarından sondaj sahasında bunlara rastlanılması düşük bir olasılık olarak görülmektedir. Karadeniz Teknik Üniversitesi’nin görüşüne göre söz konusu sahada karşılaşılabilecek, Kırmızı Kitaba dahil edilmiş tek balık türü ciddi tehlike altında olan Sarda Sarda (Palamut) olacaktır (KTU, 2004). Burada bu balığın Batı Karadeniz ülkelerince bölgesel biçimde olmak üzere kayda geçirilmiş olduğunu belirtmek doğru olacaktır (Karadeniz Çevre Programı, tarihsiz). Karadeniz’de Rastlanılan Egzotik (Dışarıdan Gelmiş) Balık Türleri 19. yüzyıl boyunca bir dizi egzotik ya da yabancı balık türlerinin Karadeniz’e girişi gerçekleşti. Sözünü ettiğimiz bu yabancı türlerde ticarî değerde olanları, örneğin Pasifik kefali (Mugil so-iuy) ve Pasifik İstiridyesi (Crassostrea gigas) özellikle ortaya ve bilinçli olarak deniz ortamına eklenmiş türlerdir. Geride kalan türler ise balast sularının denize salınması işlemleri nedeni ile ortaya geçmişlerdir (Tablo 5.4-6). Sitenafor denizanası (M. leidyi) ile deniz salyongozu (Rapana venosa) türlerinin verdiği inanılmaz zararlar istenmeyen bu tür yabancı tür istilâlarına örnek olarak gösterilebilir. Saldırgan sitenefor M. leidyi yerel pelajik balık popülasyonu üzerinde korkunç azalmalara neden oldu. Bu olumsuzluğun temelinde yumurtalar ve larva ile beslenme beraberinde yetişkin balıklar için gerekli besinlerde de (zooplanktonlar) azalmalara neden olunması yatmaktadır. Karadeniz balık stokunda bu yolla gerçekleşmiş kaybın 250 milyon dolar dolaylarında olduğu hesaplanmaktadır. Bu anlatılana benzer biçimde olmak üzere, deniz salyongozunun ortama dahil edilmesi de beslenmek için hedef aldığı Mytilus galloprovinciali ve Ostrea edulis popülasyonlarında çok önemli azalmalara yol açtı.


5-51

Mart, 2005


Yabancı türlerin ortama girmesi sıklığı gittikçe artmaktadır. Karadeniz’de önemli bir yer tutan gemicilik bu tür yabancı tür bulaşmalarının %36’sının nedeni olarak belirlenmektedir (EEA, 2002). Limanlar yakınlarında belirlenmiş yabancı türlerin ortama bulaşmasının büyük olasılıkla gemi gövdelerinden ve balast suyu salınması nedenleri ile gerçekleştiği düşünülmekte ise de gerçek nedenler günümüzde tam olarak bilinememektedir. Yukarıda sözü edilen yabancı kaynaklı türlerden yalnızca pelajik Mnemiopsis leidyi ile Beroe ovata ve balık türü olarak (Rus kefali) Mugil so-iuy ‘nin düşünülen kuyu sahasında görülebilecekleri değerlendirmesi yapılmıştır.

Tablo 5.4-6 Karadeniz’e Girmiş Egzotik Türler Türler

Yıl

Kökeni

İstenmeden Giren Türler Balanus improvisus, B. eburneus

19. yyıl

Kuzey Amerika

Blackfordia virginica

1925

Kuzey Amerika

Mercirella enigmatica

1929

Hindistan

Bourgainvillia megas

1933

Atlantik

Rhithropanopeus harrisi tridentata

1937

Pasifik

Rapana venosa

1953

Japon Denizi

Mya arenaria

1966

Kuzey Denizi

Callinectes sapidus

1967

Kuzey Amerika

Doridella obscura

1980

Pasifik

Anadara inaequivalvis

1982

Adriyatik

Mnemiopsis leidyi

1982

Kuzey Amerika

Desmarestia viridis

1990

Kuzey Avrupa

Beroe ovata

1997

Akdeniz ?

Bilinçli Olarak Sokulan Türler Gambusia affinis

1925

İtalya

Lepomis gibsosus

1953

Kuzey AMERİKA

Pandalus kessleri

1954-1964

Japon Denizi

Roccus saxalitis

1965-1972

ABD

Plecolossus altivellis*

1963

Japon Denizi

Oncorhynchus mykiss*

1963

Atlantik

Oryzias latipes

1970

Japon Denizi

Paneaus japonicus*

1970

Japon Denizi

Oncorhynchus keta *

1970

Lateolabrax japonicus*

1970

Japon Denizi

Crassostrea gigas

1980

Japon Denizi

Mugil so-iuy

1972-1984

Amur Nehri Ağzı

* Yeni ortama uyum sağlamamıştır Kaynak: KTU, 2004.


5-52

Mart, 2005


5.4.4

Deniz Memelileri

Karadeniz'de üç deniz memelisi (cetacea) türü (balina, yunus ve domuzbalığı) ile bir Akdeniz Foku (sucul etçil-pinnipedia) türü yaşamaktadır. Bu türler şunlardır: Delphinus delphis (genelde bilinen yunus -Tırtak), Tursiops truncatus (Afalina - şişe burunlu yunus) ve Phocoena phocoena (Mutur-liman yunusu). Foklar Akdeniz foku (Monachus monachus), hoolmakla birlikte bunların günümüzde bölgede türlerinin yok oldukları değerlendirmesi yapılmaktadır (Kıraç ve Savaş, 1996). Deniz memelileri popülasyonlarına ilişkin olarak uzun süreli değerlendirme çalışmaları gerçekleştirilmemiş olup elde bulunan tahminî veriler de tutarsızlıklar göstermektedir. 1930’larda Karadeniz havzasında 1,5-2 milyon yunus ve domuzbalığı popülasyonu olduğu bildirilmiştir. Ancak bu üç türün de büyük bölümü yağları ve etleri için büyük miktarlarda avlanmış olup 1983-84 döneminde yapılan hesaplamalara göre popülasyon toplam 55-60 bin düzeyine inmiştir. 1966 yılında eski Sovyetler Birliği, Romanya ve Bulgaristan yunus ve domuzbalığı avlanmasını yasakladı. Türkiye de bu karara 1983 yılında katıldı. Karadeniz’deki tüm deniz memelileri IUNC Kırmızı Kitabı ile Karadeniz Bölgesel Kırmızı Kitabına (Karadeniz Çevre Programı, tarihsiz) alınmış bulunmaktadır. Söz konusu türler Bern ve Bonn konvansiyonları, CITES ve ACCOBAMS’da da (Karadeniz, Akdeniz, ve de Adriyatik Denizi’ndeki deniz memelilerinin Korunması Uluslararası Sözleşmesi) ek koruma önlemleri altına alınmış bulunmaktadırlar. Karadeniz’in güney bölümünde gemi ile yapılan bir inceleme Nisan ve Temmuz 1997 aylarında 280E - 41.50E, 41.50N - 42.50N içinde kalan bölgede gerçekleştirildi (Şekil 5.4-7) (Çelikkale ve diğerleri, 1999). Yapılan bu iki inceleme süresi boyunca toplam 51.226 yunus sayıldı. Türler arasında, rastlanılma yerleri ile bölgede dağılım özellikleri geniş biçimde farklılıklar gösterdi. Liman domuzbalıkları belirlenen sayının %52,7’sini oluştururken gözlenmiş sıradan yunuslar ile şişe burunlu yunusların oranları da -aynı sırada olmak üzere- %32,5 ve %14,8 oldu. Nisan ve Temmuz çalışmalarının toplam verileri incelendiğinde şişe burunlu yunusun orta ve batı Karadeniz bölgelerinde (gözlemlerin %85’i Sinop-Zonguldak arasındaki bölümde gerçekleştirilmiş idi) en sık rastlanan tür olduğu sonucuna erişilmektedir. Liman domuzbalığının ise, araştırma yapılan tüm bölgede rastlanılmış olmakla birlikte özellikle Giresun ve Sinop arasındaki bölümde yoğunlaştıkları görüldü (gözlenen sayının %80’i). Tırtak da tüm bölgede gözlemlendi ve en yüksek yoğunluğun Giresun, Samsun ve Sinop bölgelerinde olduğu belirlendi. Daha yakın zamanlarda ise (2003-2004) Güney Karadeniz’de, Trabzon ve Rize açıklarında benzer bir çalışma gerçekleştirildi. Bu incelemeler sonucunda en sık rastlanılan türün yunus olduğu, onu izleyen sıklığın da liman domuz balığına ait olduğu belirlendi. Şişe burunlu yunus ise doğu Karadeniz bölgesinin kıyıya yakın bölümünde en az rastlanılan tür oldu. Blok 3534’de gerçekleştirilen iki boyutlu sismik çalışma süresinde deniz memelilerine ilişkin günlük kayıtlar da gerçekleştirilmiş olup, 30 günlük bu kayıtların sonuçları Tablo 5.4-7’da özetlenmiştir. Ek olarak Eylül 2004 mevcut çevresel durum tespit çalışması süresinde de yaklaşık 125 tırtak gözlemlenmiş idi. İlgili veri özetlemesi Tablo 5.4-8’de yer almıştır. Şekil 5.4-8’de çalışmalar sırasında gözlenen bir yunusa (tırtak) ait bir fotoğraf sunulmuştur.


5-53

Mart, 2005


Şekil 5.4-7 1987 Yunus Popülasyonu Değerlendirmesinin Kapsadığı Alan (Kaynak: KTU, 2004) Eylül 2004 mevcut çevresel durum tespit çalışması süresinde belirlendiği üzere, kuyu bölgesi dolaylarında en sık rastlanan deniz memelisi türü tırtak olmaktadır. Aynı bölgede yaz döneminde avlanmakta olan şişe burunlu yunuslara da rastlanılmıştır. Önerilen kuyu lokasyonunun bulunduğu açık denizde liman domuzbalığına çok ender rastlanılmıştır. Tablo 5.4-7 2 Boyutlu Sismik Çalışmalar Süresince Blok 3534’de Günlük Gözlemlenen Deniz Memelileri (17 Haziran - 12 Temmuz, 2004) Tarih

Gözlemlenen Deniz Memelileri

23 Haziran 03

Bir çift yunus gözlemlendi. Sismik veri toplanmadı. Yunuslar gemi ile ilgilenmedi.

24 Haziran 03

Üç küme halinde 12 yunus (1 - 1,5 m) gözlemlendi. Sismik Veri toplanmıyordu. Yunuslar gemi çevresinde 10 -15 dakika boyunca oynaştılar. Hava tabancalarının yavaşça çalıştırılması ile (ilk başta küçük hava tabancaları çalıştırılmış idi) yunuslar uzaklaşıp kayboldular.

7 Temmuz 03

Bir küme halinde üç yunus (1 - 1,5 m) gözlemlendi. Kıyıya yakın yerde kablo değiştirme çalışması sırasında sandal çevresinde ~5 dakika boyunca dolandılar.

9 Temmuz 03

Uzakta, gemiden uzaklaşır yönde olmak üzere bir yunus gözlemlendi. Oldukça önceden öldüğü belli bir yunus gözlemlendi.

Kaynak: BP, 2003.


5-54

Mart, 2005


Tablo 5.4-8 Deniz Çalışması Süresince (24 - 28 Eylül 2004) Kuyu Sahaları Çevresinde Gözlemlenmiş Yunus Sayıları Gün

Yer

Kıyıdan uzaklık (Nm)

Zaman (h)

Tür

Sayı

24,09,04

41018’25”N, 40052’80”E

7.5

14:00

D. delphis

3

24,09,04

41029’57”N, 41,03’59”E

26,09,04 26,09,04

12

18:00

D. delphis

Yaklaşık. 40

0

0

23

01:00

D. delphis

5-6

0

0

22

13:05

D. delphis

6

0

0

41 40’31“N, 41 01’15E“ 41 40’32”N, 41 00”34’E

27,09,04

41 33’30”N, 41 09’45”E

13

11:00

D. delphis

2

28,09,04

410 37’43”N, 410 02’67”E

20

09:30

D. delphis

6

15

10:20

D. delphis

10

28,09,04

0

0

41 34’73”N, 41 07’08”E 0

0

28,09,04

41 37’07”N, 41 06’33”E

15

11:25

D. delphis

40-50

28,09,04

41037’05”N, 410 06’41”E

15

14:30

D. delphis

8

Kaynak: KTU, 2004

Şekil 5.4-8 Eylül 2004’de Gerçekleştirilen Mevcut Çevresel Durum Tespit Çalışmaları Sırasında Gözlenen bir Yunus (Tırtak) Kaynak : Andy Campbell -Gardline Environmental Ltd. Şti., 2004.

5.4.5

Kuşlar

Türkiye üç kıtanın birleştiği bir noktada olup kuşların kuzeyde üreme ve güneyde kışlama alanları arasında bir köprü oluşturmaktadır. Ayrıca, Türkiye Avrupa’nın ve Orta Doğunun en zengin sulak alanlarına sahiptir. Türkiye uluslararası kriterlere göre önemli sayılan 81 sulak alana sahiptir. Söz konusu edilen bu bölgeler kuşlar için yaşamsal beslenme, korunma, göç sırasında konaklama, kışlama ve de çoğalma alanlarını oluşturmaktadır (Erdem, 1995).


5-55

Mart, 2005


5.4.5.1

Göç Yolları

Şekil 5.4-9’da gösterildiği üzere Batı Palearktik Bölgesinin iki önemli kuş göç yolu Türkiye üzerinden geçmektedir. Bu göç yolları kuzeydoğu - güney göç yolu ve kuzeybatı - güney göç yolu olarak tanımlanmaktadır. Kuzeydoğu - güney göç yolu Türkiye’ye doğu Karadeniz bölgesinden girer. Ağustos ayının son haftası ile Ekim ayının ikinci haftası arasındaki süre içinde 200.000’den çok yırtıcı kuş Çoruh Nehri vadisi boyunca uçup doğu Anadolu’ya yayılırlar. Bunlardan bir bölümü Van Gölü ve Yüksekova yönüne dönerlerken asıl kütle güneydeki Kahramanmaraş ve Hatay yönünde yollarına devam ederler (Şekil 5.4-9). Türkiye üzerinden geçen bu göç yolu Batı Palearktik bölgenin en önemli göç yolunu oluşturmaktadır. Ağustos ayının son haftasında başlayarak yedi hafta boyunca milyonlarca ötücü kuş, az sayıda leylek ve su kuşları da aynı göç yolunu izlerler (Erdem, 1995; DHKD, 2002). Kuzeye doğru dönüş göçü ise baharda gerçekleşir. Kuzeydoğu - güney göç hattı ise İmtiyaz Alanının yaklaşık 60 km doğusunda yer almaktadır. Göç yolları yapısının bu biçimde olması nedeni ile yalnızca az sayıda yırtıcı kuşun kuyu sahası üzerinden geçeceği tahmin edilmektedir. Göç yolunun kuzeybatı - güney kolu Türkiye’ye Trakya üzerinden girip İstanbul Boğazı ve Anadolu üzerinden yoluna devam eder. Eylül ayı içinde 250 binden fazla leylek 200-700’lük sürüler halinde Boğaz üzerinden geçerler. Ağiustos sonları ile Eylül ortalarına denk gelen dönemde 50 - 60 bin yırtıcı kuş Anadolu üzerinden geçerler (Erdem, 1995). Şekil 5.4-9 kuzeybatı - güney göç yolunun Karadeniz’in batı kıyıları boyunca gerçekleştiğini göstermektedir. Bu durumda bu göç yolunu izleyen göçmen kuşların proje sahası yakınlarından geçmesi söz konusu olmayacaktır. Genel olarak kuzeydoğu - güney yolunu izleyen kuş popülasyonu sıkça dinlenmek için sulak alanlar ve kıyı bölgelerini yeğlediklerinden Karadeniz gibi çok geniş su alanlarının üzerinden geçmemektedirler. Ancak, ördek, kaz, kuğu, bıldırcın, kırlangıç ile bir dizi ötücü kuşların Anadolu’ya erişebilmek için doğrudan Karadeniz üzerinden uçtuklarını da göz ardı etmemek gerekir (Erdem, 1995). Bu kuşların çok belirgin bir göç yolu izledikleri söylenemez ise de Kızılırmak ve Yeşilırmak deltaları ile sulak alanlara en kısa yoldan varmayı yeğlediklerinden büyük sayılarda olmak üzere kuyu sahası alanı üzerinden geçmeleri de beklenmemektedir. 5.4.5.2

Önemli Kuş ve Sulak Alanları

Karadeniz sulakalanları, Kuzey Buz Denizi’nden Güney Afrika’ya uzanan ve milyonlarca göçeden su kuşları için barınak ortamı sağlayan sulakalanların arasında önemli bir bağlantıdır. Karadeniz sulakalanları, Kuzey Kutbunda kuluçkalayan bir çok kuş türü için kış ortamını sağlar ve aynı zamanda kış aylarını Afrika’da geçiren çeşitli balıkçıllar, deniz kırlangıçları ve martılar için kuluçka alanları sağlarlar. Yirmiyedi Avrupa kuş türünden soyu tükenmeye yaklaşan beş tanesi, yazın veya kışın Karadeniz’de bulunabilmektedir ve yedi tanesi de sadece bu sulakalanlarda yaşamaktadır. Batı Palearktik’de en ender görülen kuşlardan bir tanesi olan ince gagalı çulluk Numenius lemirostis, göç sırasında düzenli olarak Karadeniz Bölgesi’nde görülür. Ayrıca bu ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

5-56

Mart, 2005


sulakalanlar, küçük karabatak Phalacrocorax pygmeus, beyaz pelikan Pelecanus onocrotalus, tepeli pelikan Pelecanus crispus ve kaşıkçı Platalea lencorodia gibi Palearktik’te kuluçkaya yatan populasyonların çoğu için destek sağlamaktadır (Zaitsev ve Mamaev,1997). Türkiye Türkiye’deki sulak alanlar iki kümeye ayrılmaktadırlar: Kıyılara yakın olanlar ve de Anadolu platosunda bulunanlar. Kıyılara yakın olan sulak alanlar su kuşlarının barınması, beslenmesi ve de güvenlikte olmaları açılarından daha uygun özelliklere sahiptirler. Karadeniz bölgesi sulak alanlarında rastlanılan kuşlara ilişkin bilgiler, bunların korunma kriterleri ve durumları ile birlikte Ek D’de derlenmiş bulunmaktadır (Kiziroğlu, 1993; Demirsoy, 1999). Önerilen kuyu sahası alanına en yakın Karadeniz’in Türkiye kısmında kalan önemli kuşluklar Kızılırmak ve Yeşilırmak deltalarıdır. Kızılırmak ve Yeşilırmak deltaları proje sahasından sırasıyla yaklaşık 440 km ve 380 km uzaklıkta bulunmaktadırlar (Şekil 5.4-10).

Şekil 5.4-9 Karadeniz Bölgesi Kuş Göç Yolları


5-57

Mart, 2005


Şekil 5.4-10 Karadeniz Bölgesinde Koruma Altına Alınmış Sulak Alanlar Kızılırmak Deltası Kızılırmak deltası toplam 16.110 hektarlık bir alanı kaplamakta olup, konaklayan ve de kışlayan kuşlar açısından ornitolojik bir öneme sahip bir alan konumundadır (EPFT, 1993; Yarar ve Magnin, 1997). Deltanın doğu bölümünün büyük bir kısmı 1994 yılında koruma altına alınmış alan olarak ilan edilmiştir (Yarar ve Magnin, 1997). 1998 yılında ise 21,700 hektarlık bir bölüm Ramsar Konvansiyonu çerçevesinde olmak üzere uluslararası önemde sulak alan hüviyetini kazanmıştır. Deltanın koordinatları 41° 36” K ve 36° 05” D’dir. Saha üreme, kışlama ve de geçiş yolu olmak üzere su kuşları için büyük önemde olup her yıl ilkbahar döneminde 10 binden fazla kuş bu bölgeden geçiş yapmaktadır. Karadeniz'den göç ederek deltaya uğrayan göçmen kuşlar arasında ördek, kaz, kuğu, bıldırcın, kırlangıç ile bazı serçegiller yer almaktadır. Deltada kış döneminde de yaklaşık 92.000 su kuşu barınma olanağı bulmaktadır. Bölgedeki ormanlık alanlarda 35’den çok ötücü kuş türü üremekte olup bu bölgede beyaz kuyruklu kartal Haliaeetus albicilla’nın da olduğu tespit edilmiştir. Sahada üremekte olan kuşlar arasında Pelecanus crispus (tepeli pelikan), Ardea purpurea (erguvani balıkçıl), Ciconia nigra (siyah leylek), Aythya nyroca (pasbaş patka), Platalea leucorodia (kaşıkçı balıkçıl), Anas strepera (bozördek), Netta rufina (elmabaş patka), Grus grus (turna), Burhinus oedicnemus (kalın bacaklı kuş) ve Glareola pratincola (bataklık kırlangıcı) sayılabilir (Yarar ve Magnin, 1997). Bölge ayrıca, Aquila clanga (büyük orman kartalı) için de kışlak alan oluşturmaktadır (Birdlife International, 1999). Kızılırmak nehrinin doğusunda aralarında Balık Gölü, Cernek Gölü, ve de Liman Gölünün de bulunduğu bir dizi küçük bataklık ve minik göller de yer almaktadır. Batıda ise Karaboğaz Gölü bulunmaktadır. Delta genelde deniz yüksekliğinde olmakla birlikte göllerin su yüksekliği kuru yaz aylarında deniz seviyesinin altına inebilmektedir. Kızılırmak deltasında toplam 4.000 hektarlık bir bölüm “Yaban Hayatını Koruma


5-58

Mart, 2005


Alanı” olarak belirlenmiştir. 11 bin hektarlık bir alan SİT alanı, başka bir 11 bin hektarlık alan da Ramsar Alanı olarak belirlenmiş durumdadır. SİT sözcüğü T.C. Kültür Bakanlığınca çevre, sosyal ve/ya da kültürel nedenlerle önemli özelliklere sahip bölgeleri belirlemek amacı ile kullanılmaktadır. Yeşilırmak Deltası Yeşilırmak deltası yaklaşık 3.000 hektarlık bir sulak alanı kapsamakta olup Yaban Hayatı Koruma Bölgesi olarak belirlenmiştir. Deltanın koordinatları 41° 18” K ve 36° 55” D’dir. Alan üreyen su kuşları ile kışlayan yabanıl kuş toplulukları için önemli bölgedir. Bu sözü edilenlerin yabanıl kuşlar insanların neden olduğu rahatsızlıklar nedeni ile günleri açık denizde geçirip geceleri beslenmek için deltaya dönmektedirler. Deltada üremekte olan kuşlar arasında Ardeola ralloides (alaca balıkçıl) yanında kışlayan türlerden de Melanitta fusca (kadife ördek), Puffinus yelkouan (yelkovan kuşu), Netta rufina (elmabaş patka) sayılabilir. Aquila clanga’nın da (büyük orman kartalı) kışlak alan olarak deltayı kullandığı bilinmektedir (Birdlife International, 1999). Deltada bulunan bir dizi değişik büyüklükte göl fundalık ve çalılıklarla kaplı dar bir kumul şerit ile denizden ayrılmaktadır. Georgia Önerilen kuyu sahası alanına sırasıyla yaklaşık 90 km ve 50 km uzaklıkta yer alan ve Şekil 5.47’de gösterilen Kolkheti sulakalanları ve Çoruh Nehri Deltası Karadeniz’in Gürcistan kısmında kalan en önemli kuş alanlarıdır. Kolkheti Sulak Alan Koruma Sahası Kolkheti Sulak Alan Koruma sahası, Karadeniz’de Gürcistan sınırları içinde, Kolkheti ovasının batı bölümünde (42012’N, 041042’E) yer almakta olup Ochamshire ile Kabuleti arasındaki bölge ile çevrelenmiştir. Söz konusu bölge Şekil 5.4-11’de gösterilmiştir. Koruma sahası olarak belirlenmiş bu bölüm deniz kıyısında alüvyonlu bir düzlük alan olup, turbalık sulak alanlar ve gölcüklerle kaplı bir dizi akarsu bölgeyi kesmektedir. Sahada çok sayıda relik ve endemik flora ve fauna yer almaktadır. Bitki örtüsü çoğunlukla bataklık ve turbalık bölge türlerini içermekte olup tatlı sulu bataklık bölümlerde sazlıklar, tuzlu sulu bölümlerde ise halofitik bitkiler çoğunluktadır. Çok sayıda su kuşu bölgeden kışlak olarak yararlanmaktadır. Sahayı, yuva kurup çoğalma amaçlı kullanan türler arasında ise, uluslararası öneme sahip Haliaeetus albicilla (beyaz kuyruklu kartal) ile Pandion haliaetus (balık kartalı) öne çıkmaktadırlar. Ek D’de, Kolkheti sulak alanlarında bulunan kuş türlerini içeren bir liste sunulmuştur (van Maaren ve Gavasheleshvii, 1999). Kolkheti sulak alan bölgesi; Orta Kolkheti Sulak Alanı, Güney Kolkheti Sulak Alanı ve Kuzey Kolkheti Sulak Alanı olmak üzere üç bölgeden oluşmaktadır. Bu bölgeler aşağıdaki bölümlerde sırasıyla anlatılmıştır.


5-59

Mart, 2005


Şekil 5.4-11 Kolkheti Sulak Alan Bölgesi

Orta Kolkheti Sulak Alan Bölgesi Orta Kolkheti Sulak Alanı bölgesinde, Şekil 5.4-12’da da gösterildiği gibi üç sulak alan yapısı gözlemlenmektedir: Anaklia-Churia, Nabada, ve Imnati. Bu orta bölge ilk başta Ulusal Koruma Alanı olarak belirlenmiş olup yakın geçmişte ise Ramsar Sözleşmesi kapsamında uluslararası öneme sahip 33.700 hektarlık Ulusal Park ve Sulak Alan olarak ilân edilmiş bulunmaktadır. Bölge kuşlara çok önemli üreme, yavru büyütme, konaklama ve de kışlak olarak yararlanma olanakları sağlamaktadır. Bölgede Gürcistan Kırmızı Kitabı ile birlikte IUCN Avrupa Kırmızı Listesi’ne girmiş 194 kuş türüne rastlanılmakta olup, bu türler arasında kara leylek, beyaz kuyruklu kartal, gri turna, ak turna, küçük ak balıkçıl, ötücü kuğu, tıslayan kuğu ve de sülün gibi kuşlar bulunmaktadır. Bu bölgeyi etkileyen antropogenik etmenler, doğal kaynakların bir sistemden yoksun biçimde işletilmesine dayanmaktadır (sulak alanların kurutulması, ağaç kesimi, denetimsiz turba çıkarılması gibi). Korunmaya Alınmış Ulusal Sahalar sistemi kapsamına alınmış bölgede biyoçeşitliliğin korunması ve de kıyı şeridi sulak alanlardaki eko sistemin daha da kötüye gitmesini engelleyebilmek için bir Tümleşik Kıyı Bölgesi Yönetimi [Integrated Coastal Zone Management (ICZM)] devreye sokulacaktır. Kolkheti Ulusal Parkı Yönetim Kılavuzu, Dünya Doğal Hayat Fonu [World Wildlife Fund (WWF)] ile Dünya Bankası / Evrensel Çevre Olanakları [World Bank / Global Environment Facility (GEF)] yardımlarından da yararlanılarak hazırlanmış bulunmaktadır (Gürcistan Ulusal Raporu, 2004).


5-60

Mart, 2005


Şekil 5.4-12 Orta Kolkheti Ovası Koruma Alanı ile Ramsar Kapsama Alanı Sınırları ve Arazi Kullanımı (Ramsar Web sayfası, tarihsiz) Güney Kolkheti Sulak Alan Bölgesi Güney Kolkheti Sulak Alanı iki bölgeye ayrılmaktadır: Ispani I ve Ispani II. Günümüzde Ispani I bölgesi tamamen bozularak kurutulmuş bir bataklık bölge durumuna dönüşmüştür. Sahanın büyük bölümü sanayi amaçlı olarak kullanıma açılmıştır. 500 hektarlık Ispani II ise (41047’N, 041050’E), hala iyi durumda olup Ramsar Konvansiyonu (1972) kapsamında Uluslararası Sulak Alan kimliğine kavuşmuştur. Kobuleti Koruma Alanının da bu bölümde yer alması önerilmektedir. Ramsar koruması altına giren bölge, Karadeniz kıyısında hafif bir tümsekle denizden ayrılmış Kobuleti kıyı hattının yaklaşık 1 km içerisinde yer almaktadır. Bölgenin ayrıntıları Şekil 5.4-13’da gösterilmiştir. Sahada turbalıklar, bataklıklar, sazlık ve ormanlık bataklıklar yer almakta olup, sözü edilen bu yeryüzü yapıları kıyı boyunca uzanan alüvyonlu bir zemin boyunca dağılmışlardır. Bitki örtüsü Sphagnum bataklıkları ile bataklığımsı kızılağaç ormanlarını içermektedir. Bu bölgeden çok sayıda yaban tavuğu türü yararlanmakta olup göçmen kuş türlerinden de uluslararası düzeyde ilgi çekecek miktarlar bölgeyi yaşam bölgesi ve kışlak alan olarak kullanmaktadırlar. Tüm bunlara örnek olarak Gruiformes (sakarmeki, leylek, sutavuğugiller), Anseriformes (su tavuğu), Charadriiformes (sahil kuşu ve uzunbacaklılar) özellikle sayılabilir. Bölgede yerleşik balıkçıl, kıyı kuşları ve uzun bacaklılar türlerinden özellikle ak balıkçıl (Egretta garzetta), gri balıkçıl (Ardea cinerea), bataklık çulluğu (Lymnocryptes minimus), çulluk türleri (Scolopax rusticola) ve bataklık çulluğu (Galinago galinago) büyük topluluklar oluşturmaktadırlar. Yırtıcı kuşlardan ise atmaca (Accipiter nisus ve Circus melanoleus) özellikle öne çıkmaktadır. Gene kalabalıkça bulunanlar arasında serçegiller de yer almaktadır.


5-61

Mart, 2005


Şekil 5.4-13 Ovalık Orta Kolkheti Bölgesi’nde Ramsar Kapsama Alanları ile Arazi Kullanımı (Ramsar Web Sayfasından, tarihsiz) Kuzey Kolkheti Sulak Alanları Kuzey Kolkheti sulak alanları dört bölgeden oluşmaktadır: Akobi, Gagidi, Nakargali ve Meore Gudava. Bölgenin ayrıntıları Şekil 5.4-14’de gösterilmiştir. Bu sulak alanlarda Sphagnum bataklıkları, bodur çalılıklar ve kızılağaç bataklıkları yer almaktadır. Günümüzde bu bölümde koruma altına alınmış alan bulunmamakta ise de bu yönde hazırlıklar tamamlanmaktadır. Çoruh Nehri Vadisi Yaklaşık 150 km uzunluğunda olan Çoruh Nehri vadisi Türkiye’de bulunan Mescit dağlarından başlar ve Gürcistan’ın Batum kenti yakınında Karadeniz’e dökülür. Çoruh vadisi birden çok kuşun önemli göç yollarından birisidir. En önemli kuş türü huş tavuğudur (Tetrao mlokosiewiczi) ve sayıları 550-3000 arasındadır. Diğer önemli kuş türleri Küçük gümüş martı (Larus canus), gümüş martı (Larus cachinnans), çizgili örtleğen (Sylvia nisario) ve kar serçesidir. Bu türlerle birlikte akbaba ve kartal türlerine de raslanılmaktadır. Son yıllarda yapımına başlanan 29 adet baraj vadiye olumsuz etkilerde bulunmuştur.


5-62

Mart, 2005


Şekil 5.4-14 Kuzey Kolkheti Ovalık Sahasında Koruma Altındaki Alanlar ile Arazi Kullanım Biçimi (Ramsar Web Sayfasından)


5-63

Mart, 2005


6 SOSYO-EKONOMİK ÇEVRE

Bu bölüm, Türkiye’nin kuzeydoğusunda bulunan Trabzon İli’nin; demografik, sosyal ve ekonomik özelliklerinin incelenmesini içermektedir. Karadaki destek birimi için önerilen yer, Trabzon şehrinin kuzeyinde bulunan, ticari/endüstriyel alan içerisindeki Trabzon Limanı’nda olacaktır. Liman, şehir merkezine yalnızca bir kaç yüz metre uzaklıkta olduğundan; sosyo-ekonomik etki için çalışma alanı, liman ve Trabzon İli olarak tanımlanmıştır. Trabzon’un özellikleri ulusal kapsamda ve Doğu Karadeniz’in diğer iki ili Artvin ve Rize ile ilişkili olarak incelenmiştir. Artvin ve Rize İlleri, önerilen proje liman tesisleri için alternatif seçeneklerdi. Rize, Trabzon İli’nin doğusundadır; Artvin ise Rize’nin doğusundadır ve Gürcistan ile sınırı vardır. Bu inceleme, önerilen açık deniz sondaj faaliyetlerine ve karadaki destek faaliyetlerine yönelik olarak sosyal ve ekonomik özellikler üzerine odaklanmıştır.

6.1

Çalışmanın Hedefleri

Sosyal ve ekonomik inceleme çalışmasının ana hedefi aşağıda belirtilenler için yeterli veri sağlamaktır:

6.2

•

Pojeye bağlı faaliyetlerin olası etkilerinin değerlendirilmesi; ve

•

Önerilen etki azaltıcı önlemlerin etkinliğinin gözlenmesi ve arta kalan etkilerin değerlendirilmesi.

Veri Kaynakları

Sosyal ve ekonomik mevcut durum inceleme çalışmasında verilen bilgiler; başlıca aşağıdaki ikincil veri kaynaklarından (mevcut dokümanlar veya literaür çalışmaları gibi) sağlanmıştır: •

2000 Nüfus Sayımı, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Özellikleri, Trabzon, Devlet İstatistik Enstitüsü, Başbakanlık, Türkiye Cumhuriyeti, Ankara, 2000 (2000 yılı Genel Nüfus Sayımı temel alınmıştır).

•

Doğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişme Planı, Sosyal Değerlendirme için İlerleme Raporu, DOKAP Mevcut Durum, Temmuz 1999, DPT, Ankara.

•

İllerin Performans Kriterleri, Devlet Planlama Teşkilatı, 2003.

•

Su Ürünleri İstatistikleri, T. C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 2002.


6-1

Mart, 2005


6.3

Yaklaşım

Sosyal ve ekonomik mecut durum verilerini hazırlamak ve önerilen projenin etkilerini değerlendirmek için; masa başı araştırmalar ve kamu kurum ve kuruluşlarla görüşmeler yapılmıştır. Türkiye ve Trabzon İli için sosyal ve ekonomik veriler, yayınlanmış kaynaklardan toplanmış ve Devlet İstatistik Enstitüsü’ndeki (DİE) bilgilerden elde edilmiştir. DİE, Türkiye’de istastistiksel veri ve bilgileri toplayan, değerlendiren ve dağıtan bir merkezi devlet kurumudur. Önerilen proje ile ilgili görüşleri almak ve proje ile ilgili ana konuları anlamak için; ana paydaş gruplarının temsilcileri ile halk istişaresi yapılmıştır. Paydaşlar, “bir organizasyonun faaliyetlerini olası olarak etkileyen veya bu faaliyetlerden olası olarak etkilenen bireyler veya gruplar” olarak tanımlanabilir. Önerilen sondaj arama programı için tanımlanan ana paydaş grupları aşağıda liste olarak verilmiştir. •

Merkezi devlet /kanun koyucu otorite;

•

Yerel devlet birimleri/yerel düzenleyici otoriteler;

•

Yerel balıkçılar. Proje alanı içinde iki sınıf balıkçı vardır: Sahile yakın balıkçılık yapan küçük ölçekli geleneksel balıkçılar ve açık deniz balıkçılığı yapan büyük ölçekli balıkçılar;

•

Balıkçılık kooperatiflerinin temsilcileri;

•

Balıkçılıkla ilgili STK’lar;

•

Balıkçılık faaliyetleri ile ilgili şirketler;

•

Balıkçılık ve çevresel konularla ilgilenen Belediye ve ilgili devlet birimleri;

•

Yerel STK’lar ve ulusal STK’ların temsilcileri;

•

Akademisyenler, uzmanlar ve yerel araştırma kurumları;

•

Yerel ticaret ve iş organizasyonlarının ve çeşitli mühendis odalarının temsilcileri; ve

•

Medya.

Ön halk istişare görüşmeleri 2-11 Kasım 2004 tarihinde Trabzon, Rize ve Hopa’da yapılmıştır. Gruplar halinde otuz dört görüşme yapılmıştır. Ön teknik bilgiler, temsilcilere ve kurumlara anlatılmış; ilgili konular belirlenmiştir. Ön halk istişaresi sırasında aşağıdaki başlıklar ele alınmıştır: •

Bir petrol sızıntısının olasılığı ve riski ve çevre üzerinde olası etkileri;

•

Deniz kirliliği ve güvenlik riski;

•

Deniz trafiği;


6-2

Mart, 2005


•

Gürültü kirliliği;

•

Projeden sonra çevrenin durumu;

•

Balıklar üzerindeki etkisi; ve

•

Sondaj kesintilerinin bertarafı ve atık yönetimi.

6.4 6.4.1

Ulusal Bağlam Coğrafik, Politik ve Makroekonomik Bağlam

Türkiye, güneydoğu Avrupa ve güneybatı Asya’nın geçiş noktası üzerinde yer almaktadır. Kuzeyde Karadeniz, batıda Ege Denizi ve güneyde Akdeniz ile çevrelenmiştir. Türkiye, Türk Boğazları’ndan gemi geçişini kontrol eden stratejik bir konumdadır. İstanbul Boğazı, Marmara Denizi ve Çanakkale Boğazı yoluyla Karadeniz Ege Deniz’ine bağlanmaktadır. Türkiye’nin toplam yüzölçümü 769.604 km2’dir (DPT, 2003a). Türkiye’nin hakim doğal yapısı; batıdaki daha verimli düz alanlar dışında, her tarafı dağlarla çevrili yüksek bir plato şeklindedir. Kuzeyde Karadeniz boyunca dağlar denize paralel uzanmakta; güneyde Toros Dağları sahil boyunca yer alan verimli ovalara doğru alçalmaktadır. Dağlık doğu bölgesi en yüksek noktasına Ağrı Dağı’nda (5165 m) erişir. Anadolu yarımadası, doğuya doğru gittikçe yükselen, Dicle ve Fırat Nehirleri de dahil olmak üzere yaklaşık 15 nehir tarafından vadilere bölünen yüksek bir platodur. Türkiye’nin kıyılarının uzunluğu 8.333 km’dir (Turizm Bakanlığı, 2002). Türkiye’de, Karadeniz’in ılıman ikliminden, orta kesimlerdeki karasal iklime ve Ege ve Akdeniz sahillerindeki yumuşak Akdeniz iklimine kadar değişen çeşitli iklimler hüküm sürmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra; Türkiye Cumhuriyeti 29 Ekim 1923 tarihinde Mustafa Kemal Atatürk tarafından kurulmuştur. Atatürk ilk Cumhurbaşkanı seçilmiş ve modern Türkiye’nin ideolojik temelini oluşturan; toplumsal, dini, politik ve dil v.b. konularda bir dizi reformu yapmaya hemen başlamıştır. Türkiye 1946’ya kadar tek partili devlet olmuş; daha sonra ikinci bir parti kurulmuştur. Sırasıyla değişen parlamenter ve askeri hükümetlerle 1980 yılına kadar artan istikrarsızlık devam etmiş; bu yıldan sonra ülke, silahlı kuvvetleri temsil eden Milli Güvenlik Konseyi tarafından politik partiler olmadan ülkenin kontrolü düşünülerek yönetilmiştir. Oy verenlerin büyük çoğunluğunca kabul edilen 1982 Anayasası, demokratik parlamenter hükümetleri sağlamıştır. Son seçim Kasım 2002 tarihinde yapılmış ve hükümet Adalet ve Kalkınma Partisi’nce kurulmuştur (AKP).


6-3

Mart, 2005


6.4.2

Nüfus

2000 yılında yapılan son nüfus sayımına göre Türkiye’nin nüfusu 67.803.927 kişidir. 1980 ve 1985 yılları arasında yıllık nüfus artış hızı binde 24,9 iken; 1990 ve 2000 yılları arasında binde 18,3’e düşmüştür. Nüfus artış hızı son yirmi yıl içinde yaklaşık binde 27’lik bir düşüş göstermektedir. Nüfusu 500.000’i aşan 42 şehir vardır. 2000 yılı nüfus sayımına göre nüfusu 1 milyonun üzerinde 18 şehir bulunmaktadır. En önemli şehirler aşağıda verilmiştir: • • •

İstanbul Ankara İzmir

10.018.735 4.007.860 3.370.866 (DİE, 2003).

Son yıllardaki nüfus artış hızı Tablo 6.4-1 de gösterilmiştir.

Tablo 6.4-1 Türkiye’de 1998-2002 Yılları Arasında Nüfus Artış Hızı Yıllar

Yıllık Artış Hızı (binde)

1998

17,5

1999

17,1

2000

16,6

2001

16,1

2002

15,7

Kaynak: DİE, 2003a.

6.4.3

Ekonomi

Türkiye, modern endüstri ve ticaret ile geleneksel kırsal tarım ve zanaat karışımı karmaşık bir dinamik ekonomiye sahiptir. Güçlü ve hızla büyüyen bir özel sektör vardır. Ancak, devlet hala temel endüstriler, bankacılık, ulaşım ve iletişim alanlarında ana rolü oynamaktadır. En önemli endüstri ve en büyük ihraç sektörü; hemen hemen tümüyle özel sektöre ait olan tekstil ve giyimdir. Ekonomik durumda son yıllarda yapısal reform tedbirleriyle de güçlenen hızlı bir büyüme belirlenmektedir. Devlet İktisadi Kuruluşları ve Kamu İktisadi Kuruluşları tarafından yönetilen ve merkez tarafından kontrol edilen bir ekonomi kavramı yerine; hür girişime yönelik ve yabancıların özel mülkiyete sahip olmasını da içeren son düzenlemelerle birlikte; yatırım düzenlemeleri, yabancı para değişim ve ithalat kontrollerinin ağırlıkla korunduğu özel sektöre doğru geçilmektedir.


6-4

Mart, 2005


6.4.3.1

Gayri Safi Milli Hasıla

2001 yılından 2004 yılana kadar, gayri safi milli hasılanın (GSMH) sektörlere göre ayrımı aşağıdaki Tablo 6.4-2’de verilmiştir. 2001-2004 yılları arasında tarım sektöründe düşüş görülürken, hizmet ve endüstri sektörleri artmıştır.

Tablo 6.4-2 Türkiye’nin Gayri Safi Milli Hasılası Sektörler

2001

2002

2003

2004

Tarım

6,0

7,5

2,4

3,1

Endüstri

7,4

9,1

7,8

10,8

Hizmetler

7,9

7,5

6,7

10,3


6.4.3.2

Enflasyon

Türkiye’nin temel ekonomik sorunu enflasyondur. Bunun başlıca nedeni kamu sektörü açıkları ve kökleşmiş enflasyon beklentisidir. Fiyatların artmaya başladığı 1988 yılında, yıllık tüketici fiyatlarına göre enflasyon ortalama %79; toptan eşya fiyatlarına göre enflasyon ortalama %75 olmuştur. Türk Hükümeti ve IMF tarafından yürütülen ekonomik iyileştirme programı nedeniyle; son dört yılda enflasyon hızı oldukça azalmıştır. Enflasyon hızı 2002’de %29,7’ye, 2003’de 18,3’e, 2004’de 9,3’e düşmüştür. Beklentiler enflasyonun düşmeye devam edeceği yönündedir. 6.4.3.3

İşsizlik

Türkiye’de işsizlik oranı, 2000 yılında %8,9’du. Erkekler arasındaki işsizlik oranı kadınlara göre daha yüksektir. 2000 yılında erkeklerin %9,9’u; kadınların %7,2’si işsizdi (DİE, 2003a). 6.4.4

Ekonomi ve Altyapı

Maden ve enerji kaynakları, telekomünikasyon, turizm, tekstil ve çevre sektörleri, Türkiye’de büyüyen başlıca sektörlerdir. 6.4.5

Maden ve Enerji Kaynakları

Maden çıkarımı çoğunlukla devletin sahip olduğu şirketlerce yapılmaktadır. Yerel olarak çıkartılan demir, kömür, linyit, boksit ve bakır, ülkenin çeşitli endüstrileri için ham madde kaynaklarıdır. Türkiye’nin 2003 yılında 81.000 megawatt kurulu enerji kapasitesi vardır. Türkiye’nin önümüzdeki 10-15 yıl içerisinde 2000-2500 megawatt ek enerji üretimine ihtiyacı olacaktır. Türk Hükümeti bu ihtiyacı, enerji üretim ve dağıtımında Türk ve yabancı özel sektör yatırımlarını teşvik ederek karşılamayı planlamaktadır.


6-5

Mart, 2005


6.4.6

Telekomünikasyon

Türkiye’de %25 yoğunluklu 17 milyondan fazla telefon hattı bulunmaktadır. Büyüyen ihtiyacı karşılamak için, her yıl ek 2-2,5 milyon hattın yapılması gerekmektedir. 2005 yılına kadar telefon yoğunluğunun %40’a ulaşması beklenmektedir. 1999 yılı baharına kadar cep telefonu yoğunluğu %3,8’e çıkarılmıştır (Ulaştırma Bakanlığı, 2004). Bağımsız bir düzenleyici kurum oluşturulana kadar; telekomünikasyon alanındaki düzenleme reformları sürdürülecektir. Hükümet bu reformlara yönelik olarak yeni yasal düzenleme için bir süreci başlatmıştır. Önümüzdeki yıllarda bir düzenleyici kurumun kurulması beklenmektedir. 6.4.7

Turizm

Türkiye her zaman, bütün dünyadan ve özellikle Avrupa’dan turistleri cezbetmiştir. Ege ve Akdeniz sahilleri üç mevsim deniz kenarı dinlence olanağını sunarken; Türkiye yıl boyunca da ziyaretçi almaktadır. Tablo 6.4-3 son üç yıldaki turizm istatistiklerini sunmaktadır.

Tablo 6.4-3 Türkiye’nin Turizm İstatistikleri Yıl

Turizm Geliri

Ziyaret Eden Turist Sayısı

(milyon ABD Doları)

2002

7.228.700

12.696.155

2003

7.576.200

13.385.686

2004

9.599.900

16.728.258


6.4.8

Tekstil

Tekstil sektörü, Türkiye’nin en büyük üretim endüstrisi ve en büyük ihracat sektörüdür. Gümrük birliğinin parçası olarak AB’ye yönelik kotaların kaldırılması büyüme potansiyelini arttırmıştır. 6.4.9

Dil, Etnik Yapı, Din ve Eğitim

Resmi ulusal dil, nüfusun %90’ından fazlası tarafından konuşulan Türkçe’dir. Kürtçe, Arapça, Yunanca ve Ermenice azınlık dilleridir. Türklerin çok büyük bir çoğunluğu Müslümandır. Hristiyan ve Yahudi küçük azınlık grupları; çoğunlukla, kilise ve sinagogların da bulunduğu İstanbul, Ankara ve İzmir’de yaşamaktadırlar.


6-6

Mart, 2005


Türkiye laik bir devlet olduğundan dinin, dini bayramlar dışında, yasal, idari veya iş faaliyetleri üzerinde doğrudan hiçbir etkisi bulunmamaktadır. Sekiz yıllık temel eğitim zorunludur. Beş yıllık “ilk” ve üç yıllık “orta” eğitim olarak iki aşaması vardır. Temel eğitim genellikle altı yaşında başlar. Lise eğitimi üç yıllıktır. Liseler parasızdır ve giriş sınavı yoktur. Yalnız, yabancı dilde eğitim yapan okullar için merkezi seçme sınavı vardır. Üniversiteye gidebilmek için, merkezi tek aşamalı bir sınava girmek gerekmektedir. Genel olarak üniversite eğitimi dört yıllıktır ve bütün üniversitelerin üst derece için eğitim programları vardır. Türkiye’de 53 devlet üniversitesi ve 24 özel üniversite vardır (Yüksek Öğrenim Kurumu, 2004). 2000 yılında okuryazarlık oranı erkekler için %93,9; kadınlar için %80,6’dır (DİE, 2003a).

6.5 6.5.1

Çalışma Alanı Trabzon Limanı

Trabzon Limanı, Trabzon şehri içinde Karadeniz kıyısında yer almaktadır. Trabzon Limanı’nın yapımına 1946 yılında başlanmış ve ticari faaliyetler 1954 yılında başlamıştır. Bölgedeki artan deniz trafiği nedeniyle; limanda 1980 yılında genişleme ve modernizasyon çalışmaları yapılmıştır. Kasım 2003 tarihine kadar liman Türk Devleti’ne ait iken; özelleştirme yoluyla limandaki faaliyet hakları 30 yıllığına Albayrak Şirketler Topluluğuna geçmiştir. Trabzon Limanı 410 01’ enlem ve 390 46’ boylamında yer almaktadır. Limanın panaromik fotoğrafı Şekil 3.7-1’de gösterilmiştir. Limanın toplam alanı 306.275 m2’dir. Üç adet dalgakıran mevcuttur; ana dalgakıran (1.135 m), küçük dalgakıran (440 m) ve ikincil dalgakıran (380 m). Toplam uzunluğu 1.525 m olan altı adet rıhtım vardır. Derinlik 8-12 m arasında değişmektedir. Limanın doğusunda balıkçılar için de bir bağlama yeri vardır. Balıkçıların rıhtımı yaklaşık 200 m uzunluğunda ve 3 m derinliğindedir. Tablo 6.5-1, limandaki rıhtım yerlerinin özelliklerini göstermektedir. Limanda, Tablo 6.5-2’de gösterildiği üzere, iki depo ve açık ve kapalı depolama alanları bulunmaktadır. Bu iki depolama alanına ek olarak; limanda 20.000 ton ve 10.000 ton kapasiteli iki tahıl silosu ve üç adet asfalt depolama tankı vardır. Limanın işleme kapasitesi yıllık 3.8 milyon ton; depolama kapasitesi yıllık 3 milyon tondur. Limanın yıllık 2000 gemi alma kapasitesi ve yıllık 250.000 yolcu kapasitesi vardır.


6-7

Mart, 2005


Tablo 6.5-1 Trabzon Limanındaki Rıhtımlar İsim

Uzunluk (m)

Derinlik (m)

Yükseklik (m)

Rıhtım No 1

30

9

1,80-1,90

Rıhtım No 2

400

9-11

1,80-1,90

Rıhtım No 3

580

9,5-11,5

1,80-1,90

Rıhtım No 4

290

10,5-11,5

1,80-1,90

Rıhtım No 5

25

9.5

1,25

Rıhtım No 6

200

3

1

Kaynak: Trabzon Limanı, 2004.

Tablo 6.5-2 Trabzon Limanındaki Depolama Alanları Tip

Alan (m²)

Hacim (m³)

Kapasite (ton)

Depo

4.428

26.680

12.000

Kapalı Depolama

3.162

18.972

8.000

205.000

-

350.000

Açık Depolama

Kaynak: Trabzon Limanı, 2004.

Liman 24 saat boyunca kılavuzluk ve romörkör hizmeti sunmaktadır. Türk bayrağı altında seyir eden ≥1.000 GT gemiler ve yabancı bayrak altında seyir eden >150 GT gemiler; limana girer veya limandan çıkarken kılavuz hizmeti almak zorundadır. Limanda iki adet 800 ve 1250 hp romörkör, 770 hp bir kılavuz gemisi ve 180 hp iki deniz botu vardır. Limandaki yükleme ve boşaltma ekipmanları: 3-25 tonluk 7 adet kıyı vinci, 33-50 tonluk 12 adet seyyar vinç, 3-25 tonluk 21 adet forklift, 25-50 tonluk 9 adet romörkör vinç, 3,5 tonluk 12 adet traktör, 35 tonluk 2 adet transtainer, 120 ton/saat ile 80 ton/saat kapasiteli 4 adet pnömatik, 40 tonluk 1 adet konteyner forklifti ve 35 tonluk 1 adet makas köprüsü vinci. Limanda, işçiler, memurlar, denizciler ve güvenlik elemanları olmak üzere toplam 168 tam zamanlı çalışan vardır. Çalışanlar bir işçi sendikasına kayıtlı değildir. 22 Ekim 2004 tarihinde Trabzon Limanı’nda bir çevre incelemesi yapılmıştır. Ziyaret sırasında, Liman İşletme Müdürü’den çeşitli çevre konularına ilişkin bilgi alınmıştır. İşletme Müdürü’nün de katıldığı, liman içinde bir yürüyüş yapılmıştır. Alan incelemesi sırasında aşağıdaki konular görüşülmüştür.


6-8

Mart, 2005


Evsel Katı Atıklar Limanda ortaya çıkan evsel katı atıklar, limana ait çöp kamyonu ile toplanmakta ve bertaraf için belediye çöplüğüne taşınmaktadır. Liman yönetimi, evsel katı atıkların gemilerden de toplandığını ve belediye çöplüğüne götürülüp bertaraf edildiğini belirtmişlerdir. Liman yönetimine göre liman içerisinde evsel katı atıklar için geçici bulunmamaktadır. Tüm katı atıklar hemen belediye çöplüğüne götürülmektedir.

toplama

yeri

Tehlikeli Katı Atıklar Limanda tehlikeli katı atık toplanması için herhangi bir tesis, araç veya çalışan yoktur. Liman yönetimi, limanda tehlikeli katı atık üretilmediğini ve gemilerden de kabul edilmediğini belirtmişlerdir. Evsel Atıksu Liman tesislerinde ortaya çıkan evsel atıksu, alandaki belediye kanalizasyon şebekesine boşaltılmakta ve oradan liman dışındaki belediye atıksu arıtma tesisine gitmektedir. Belediye kimyasal ve biyolojik atıksu arıtma tesisine sahip değildir. Bu nedenle, limanda ve Trabzon şehrinde üretilen evsel atıksu herhangi bir kimyasal veya biyolojik arıtma yapılmadan derin deniz deşarjı yapılmaktadır. Liman yönetimine göre liman, gemilerden evsel atıksu kabul etmemektedir. Limanda yer alan Sahil Güvenlik, kendi alanlarında biyolojik arıtma tesisine sahiptir. Atıksu Limanda gemilerden balast suyunu alacak tesis bulunmamaktadır. Bu nedenle gemilerden balast suyu kabul edilmemektedir. Alanı ziyaret sırasında liman yönetimi, limanın doğu tarafında bulunan sintine suyu arıtma tesisinin onarıldığını ve işleme hazır olduğunu belirtmiştir. Bu tesiste bir adet 100 m3’lük sintine suyu tankı vardır. Sintine suyu gemilerden vidanjör ile alınmakta ve tanka boşaltılmaktadır. Petrol ile kirlenmiş su filtre edilmekte ve ayrıştırılan petrol 10 m³’lük yer üstü tankında depolanmaktadır. Liman yönetimi şimdiye kadar sistem kullanılmadığından; ayrıştırılan petrolün nasıl kullanılacağının belirlenmediğini söylemiştir. Liman yönetimine göre, sistemin flitre kapasitesi saatte 2 tondur ve 15 ppm petrol içeren arıtılmış su liman içine dökülmektedir. Sintine suyu arıtma tesisinin, İl Çevre Müdürlüğü’nden bu güne kadar alınmış bir atıksu deşarj izni bulunmamaktadır.


6-9

Mart, 2005


Sintine suyundan başka, limanda tehlikeli atık suları arıtacak herhangi bir tesis, araç ve çalışan bulunmamaktadır. Bu nedenle, liman gemilerden herhangi bir tehlikeli atık suyu kabul etmemektedir. Liman beton kaplama yüzeye sahiptir ve yüzey su drenajı, drenaj kanalları ile sağlanmaktadır. Ancak, bütün yüzey sularının herhangi bir tutucudan geçmeden doğrudan limana döküldüğü belirtilmelidir. Böylece, alan üzerindeki kömür parçacıkları, araçlardan veya makinelerden yağ sızıntıları veya olası kimyasal sızıntılar gibi arta kalan maddeler doğrudan körfeze akmaktadır. Toprak ve Yeraltı Suyu Kirliliği Liman yönetimine göre, alanda geçmişte önemli bir sızıntı olmamıştır. Liman alanının büyük kısmı sert beton ile kaplıdır ve kirlenmiş toprağa ilişkin açık bir delil göstermemektedir. Yüzey üstü depolama tanklarının çevresinde seddeler olmadığından asfalt ve sintine suyu depolama alanlarında muhtemelen kirlilik bulunmaktadır. Ziyaret sırasında özellikle sintine suyu transfer noktasında toprak yüzeyinde bir miktar yağ gözlenmiştir. Liman yönetimi limanda yeraltı suyu kuyusu olmadığını söylemiştir. Hizmetler Kullanma suyu ve içme suyu, belediye tarafından sağlanmakta ve limandaki yapılara dağıtılmaktadır. Belediyenin suyundan gemilere de kullanma suyu verilmektedir. Limanda su arıtma tesisi yoktur. Elektrik, Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. tarafından sağlanmaktadır. Liman yönetimi alanda 150 kV, 800 kV ve 2x400 kV olan dört adet trafo olduğunu belirtmiştir. Liman yönetimine göre, limanın elektrik mühendisi bu trafoların bakımını yapmaktadır. Trafoların yağları bir yüklenici tarafından değiştirilmektedir. Limanda trafo yağı depolanmamaktadır. Liman yönetimi limanda jenaratör bulunmadığını belirtmiştir. Hava Kalitesi Elektrik limanda üretilmemektedir. Bu nedenle, mazot ile çalışan jeneratör veya tesis bulunmadığından havaya bir emisyon yoktur. Ana emisyonlar; gemilerden, araç faaliyetlerinden ve soğuk dönemlerde asfalt depolama tanklarını ve borularını sıcak tutmakta kullanılan limandaki ısıtma tesisinden ve limandaki binalarda bulunan kaloriferlerden kaynaklanmaktadır. Limandaki başlıca hava kalitesi sorunu, kömür yükleme ve boşaltmalarlar ilgili faaliyetlerde oluşan tozdur. Toz nedeniyle bazı şikayetlerin yapıldığı rapor edilmiştir. Liman yönetimi kömürle ilgili faaliyetler sırasında etkilenen yerleri temizlemek için bir yeni süpürme aracı satın almıştır.


6-10

Mart, 2005


Trabzon Limanı’nda ortam hava kalitesi ölçümü şimdiye kadar yapılmamıştır. Limanın doğusunda yer alan çimento fabrikasının bir miktar hava kalitesi sorunu yaratma potansiyeli bulunmaktadır. Kimyasal Depolama Yakıt sağlama özel petrol şirketlerince; ya tankerlerle ya da Trabzon Limanı’nın doğusundaki bağlı şamandralarla yapıldığından; alanda yakıt depolanmamaktadır. Limanda üç adet yerüstü asfalt depolama tankı vardır. Asfalt, limana tanker gemileri ile getirilmektedir. Bu tankların koruyucu seddeleri yoktur. Soğuk dönemlerde akışkanlığı sağlamak üzere tanklar ve borular ısıtılmaktadır. Ziyaret sırasında bu alanda temizliğin zayıf olduğu belirlenmiştir. Limanın doğusunda 100 m3’lük sintine suyu depolama tankı ve sintine suyu arıtma sisteminin parçası olarak 10 m3’lük petrol tankı bulunmaktadır. Bu yüzey üstü depolama tanklarının koruyucu seddeleri yoktur. Bu tanklar ve depolama alanı, Atık Yağ Kontrolü Yönetmeliği’ne uygun değildir. Liman yönetimi, tehlikeli maddelerin limanda depolanmadığını ancak bazı yanıcı maddelerin boşaltıldığını, fakat depolanmadığını belirtmişlerdir. Liman yönetimi, tehlikeli ve yanıcı kimyasalların limandaki işlemlerinde ve taşınmasında ilgili Türk yönetmeliklerine uygunluğu istemektedir. Asbest Depoların ve açık depolama alanlarındaki çatı örtüleri asbest içeren madde olan “eternit” ten yapılmıştır. Liman yönetimi açık depolama alanlarındaki çatı örtülerini değiştirmektedir. Gürültü Limanda gürültüye ilişkin bir husus yoktur. Liman yönetimi bütün yükleme boşaltma faaliyetlerinin gündüz yapıldığını belirtmiştir. Bu güne kadar gürültü ile ilgili bir şikayet olmamıştır. Çevre Yönetimi Limanda uygulanan çevre yönetimi sistemi yoktur ve liman yönetimi çevre yönetimi konularına çok tanıdık değildir. Acil Müdahale Limanda itfaiyeciler ve su topuna sahip itfaiye aracını da kapsayan çok sınırlı Acil Müdahale Ekibi vardır. Liman yönetimine göre, 12 kişi yerel itfaiye müdürlüğünden acil müdahale eğitimi almıştır. Belediye İtfaiye Müdürlüğü limandan yaklaşık 2 km uzaklıktadır.


6-11

Mart, 2005


Limanın Acil Müdahale Planı mevcuttur. Limanın ayrı bir petrol sızıntısı önleme veya müdahale planları olmasa da, petrol sızıntıları ile ilgili konular Acil Müdahale Planı içinde yer almaktadır. Liman yönetimi alanda hiçbir petrol sızıntı önleme ekipmanı olmadığını belirtmiştir. 6.5.2

Trabzon İli

Trabzon İli doğu Karadeniz bölgesinde yer almaktadır. Kapladığı alan 4.664 km2’dir. İlin yaklaşık %30’u dağlık alanlar, %60’ı eğimli alanlar ve %10’u düz alanlardır. İl sınırları içerisinde, dokuz adeti 114 km uzunluğundaki kıyı kenarında yer alan toplam 17 ilçe vardır. Kıyıdaki ilçeler batıdan doğuya doğru; Beşikdüzü, Vakfıkebir, Çarşıbaşı, Akçaabat, Yomra, Arsin, Araklı, Sürmene ve Of’dur. İç kısımdaki İlçeler; Tonya, Düzköy, Şalpazarı, Maçka, Köprübaşı, Dernekpazarı, Hayrat ve Çaykara’dır. İl merkezi Trabzon şehridir. Trabzon’da 77 belediye ve 479 köy vardır.

6.6

Trabzon İli’nin Sosyal İncelemesi

6.6.1 6.6.1.1

Demografik ve Aile Yapısı Nüfus

Trabzon İli’nin 2000 yılı nüfusu 975.137’dir. Ülkenin toplam nüfusu olan 67.803.927’nin %1.41’ini oluşturmaktadır. 2000 yılı nüfus sayımına göre; Türkiye’deki 81 il içerisinde 19’uncu büyük ildir. Trabzon şehrinin toplam nüfusu, Türkiye’deki diğer şehir merkezleri içerisinde 25.dir. 1990 ve 2000 yıllarında; Türkiye ve üç Doğu Karadeniz ili Trabzon, Artvin ve Rize için, nüfus dağılım ve büyüme eğilimleri bilgisi Tablo 6.6-1’de verilmiştir. Bu veriler, Trabzon İli, Trabzon Şehri ve Trabzon’nun köyleri (kırsal nüfus) için yıllık nüfus artış hızının artı olduğunu göstermektedir. 1990 ve 2000 yılları arasında Trabzon’daki kırsal nüfus artarken; Artvin ve Rize illerinde ise kırsal nüfusta azalma görülmektedir. Tablo 6.6-1 1990-2000 Yılları Türkiye’de ve Trabzon’da Şehir ve Köy Nüfusları ve Yıılık Nüfus Artış Hızları Sayım Yılı 1990

Nüfusun Yıllık Artış Hızı (binde)

2000

Toplam

Şehir

Köy

Toplam

Şehir

Köy

Toplam

Şehir

Köy

Türkiye

56.473.035

33.656.275

22.816.760

67.803.927

44.006.274

23.797.653

18,28

26,81

4,21

Artvin

212.833

66.097

146.736

191.934

84.198

107.736

-10,33

24,20

-30,89

Rize

348.776

134.082

214.694

365.938

205.245

160.693

4,80

42,56

-28,96

Trabzon

795.849

331.321

464.528

975.137

478.954

496.183

20,31

36,84

6,59

Kaynaklar: DİE, 2003a, DİE, 2003b.


6-12

Mart, 2005


Tablo 6.6-2’de gösterildiği gibi; kentsel ve kırsal yerleşim tiplerine göre nüfusun dağılımına göre; kentsel nüfus 1980 yılında 186.580 (%25,52) iken, 2000 yılında 478.954’e (%49,11) yükselerek belirgin şekilde artmıştır. Buna karşılık, 1980 yılında 544.465 iken, 2000 yılında 496.183 olan kırsal nüfus aynı dönemde göreceli olarak sabit kalmıştır. Aşağıdaki tabloya göre, Trabzon nüfusunun yarısı halen köylerde yaşamaktadır. Trabzon İli için, 1980-2000 yılları arasındaki doğum yeri bilgisi Tablo 6.6-3’de sunulmuştur. Bu tablodan Trabzon’da doğanların yüzdesinin 1980 yılında %94,13’den, 2000 yılında %90,96 ya düştüğünü görebiliriz. Bu göreceli olarak az bir düşüş olsa bile; Trabzon İli’nin daha geniş bir bölgeden göç aldığını göstermektedir.

Tablo 6.6-2 Trabzon İli’nde Şehir ve Köy Nüfusları Sayım Yılı

Toplam

Şehir Nüfusu

Köy Nüfusu

Toplamda Şehir ve Köy Nüfuslarının Oranı

Şehir

Köy

1980

1985

1990

2000

Toplam

731.045

786.194

795.849

975.137

Erkek

349.503

380.147

386.642

486.957

Kadın

381.542

406.047

409.207

488.180

Toplam

186.580

239.553

303.612

478.954

Erkek

97.482

127.915

157.714

244.474

Kadın

89.098

111.638

145.898

234.480

Toplam

544.465

546.641

492.237

496.183

Erkek

252.021

252.232

228.928

242.483

Kadın

292.444

294.409

263.309

253.700

Toplam

25,52

30,47

38,15

49,12

Erkek

27,89

33,65

40,79

50,20

Kadın

23,35

27,49

35,65

48,03

Toplam

74,48

69,53

61,85

50,88

Erkek

72,11

66,35

59,21

49,80

Kadın

76,65

72,51

64,35

51,97

Kaynak: DİE, 2003b.

6.6.1.2

Demografik ve Aile Yapısı İçin Ek Bilgi

Trabzon İli için demografik ve aile yapısına ilşkin; doğurganlık ve çocuk ölüm oranı, cinsiyet dağılımı, yaş dağılımı ve aile yapısı gibi ek bilgiler Ek C’de bulunabilir.


6-13

Mart, 2005


Tablo 6.6-3 Trabzon’da Doğum Yerine Göre Nüfus Trabzon’da Doğanlar Sayım Yılı

Toplam

Diğer İllerde veya Dışarıda Doğanlar

Sayı

%

Sayı

%

Bilinmeyen

1980

731.045

688.104

94,13

42.917

5,87

24

1985

786.194

734.076

93,37

52.089

6,63

29

1990

795.849

742.080

93,25

53.751

6,75

18

2000

975.137

886.962

90,96

88.124

9,04

51


6.6.2

Geçim Kaynakları

6.6.2.1

İstihdam

Tablo 6.6-4’de sunulduğu gibi, 2000 yılında toplam iş sahibi nüfusun %64,3’ünü oluşturan tarım sektörü ana ekonomik faaliyetttir. Tarımda çalışan kadınların oranı (%88,6), erkeklerin oranından (%45,3) belirgin olarak fazladır. İkinci önemli ekonomik faaliyet hizmet sektörüdür (%25,5). Bu sektörde çalışan erkeklerin oranı (%37,8) kadınların oranından (%9,8) oldukça yüksektir. Endüstri (%5,3) ve inşaat (%4,8) üçüncü ve dördüncü ekonomik faaliyet alanlarıdır. Endüstri, inşaat ve hizmet sektörlerinde istihdam edilenlerin oranı 1990 yılından itibaren oldukça artmış; tarımda çalışanların oranında ise az bir düşüş olmuştur.

Tablo 6.6-4 Trabzon İli’nde Ekonomik Faaliyetlere Göre İstihdam Edilen Nüfus

Sayım Yılı

T

E

K

Tarım

Toplam İstihdam

Endüstri

İnşaat

Hizmetler

Tam Olarak Tanımlanamayan Faaliyetler

Sayı

%

Sayı

%

Sayı

%

Sayı

%

Sayı

%

1990

373.110

256.714

68,8

23.941

6,4

14.771

4,0

75.946

20,4

1.738

0,5

2000

410.265

263.843

64,3

21.882

5,3

19.790

4,8

104.611

25,5

139

0,0

1990

189.897

88.043

46,4

19.728

10,4

14.625

7,7

65.972

34,7

1.529

0,8

2000

230.110

104.172

45,3

19.314

8,4

19.591

8,5

86.928

37,8

105

0,0

1990

183.213

168.671

92,1

4.213

2,3

146

0,1

9.974

5,4

209

0,1

2000

180.155

159.671

88,6

2.568

1,4

199

0,1

17.683

9,8

34

0,0

T. Total N. Sayı E. Erkek K. Kadın Kaynak: DİE, 2003b.


6-14

Mart, 2005


Tablo 6.6-5’de temel istihdam göstergelerini verilmektedir. Trabzon’un en çarpıcı özelliği, ulusal ortalamanın da üstünde olan tarımsal istihdam oranının büyüklüğüdür. Öte yandan, imalat sektöründeki istihdam oranı Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Diğer önemli bulgu, ücretli çalışanların oranının (özellikle kadın nüfusunda) azlığıdır.

Tablo 6.6-5 2000 Yılı Temel İstihdam Göstergeleri Trabzon

Black Sea

Türkiye

81 İl İçindeki Sıralama

Tarım Sektöründe Çalışanların Toplam İstihdama Oranı

64,31

66,10

48,38

33

İmalat Sektöründe Çalışanların Toplam İstihdama Oranı

5,33

7,29

13,35

53

Ticaret Sektöründe Çalışanların Toplam İstihdama Oranı

7,10

5,97

9,67

27

Finans sektöründe Çalışanların Toplam İstihdama Oranı

1,77

1,45

3,11

26

Ücretli Çalışanların Toplam İstihdama Oranı

27,64

27,48

43,52

58

Ücretli Kadın Çalışanların Toplam İstihdama Oranı

4,81

4,44

8,81

35

Çalışanların Toplam İstihdama Oranı

1,97

1,46

2,61

22

Gösterge

Kaynak: DPT, 2003.

Yaklaşık olarak toplam nüfusun %58’i (765,647) Trabzon’un iş gücünü meydana getirmektedir. 2000 yılı nüfus verilerine göre, Trabzon’un iş gücü 447.344 kişidir. Bu iş gücü içinde işsizlik oranı 2000 yılında %8,3 olmuştur. 6.6.2.2

Geçim Kaynaklarına İlişkin Ek Bilgi

Trabzon İli geçim kaynaklarına ilişkin, okuryazarlık, eğitim ve yetenek düzeyleri, istihdam ve sosyal güvenlik ve arazi kullanımı gibi ek bilgiler Ek C’de bulunabilir. 6.6.3 6.6.3.1

Hizmetler ve Altyapı Eğitim

Türkiye’de eğitim sistemi oldukça merkeziyetcidir. Devlet Planlama Teşkilatı ve Milli Eğitim Bakanlığı yüksek öğrenim dışında tüm eğitim kurumlarını kontrol etmektedir. Kamu okulları dışında; her seviyede, okul öncesi, temel (8 yıllık) ve lise (3 yıllık) eğitimini kapsayan özel okullar da vardır.


6-15

Mart, 2005


Temel eğitim, cins ayrımı yapmaksızın yasal olarak zorunludur. Bu nedenle temel eğitim, diğer eğitim seviyelerine göre; okul altyapısı hala yetersiz olsa da daha iyi ve düzenlidir. Bazı okullarda öğrencilerin yarısının sabah, diğer yarısının öğleden sonra okula gittiği ikili öğrenim uygulanmaktadır. Özellikle az gelişmiş bölgelerdeki köylerde, çok seviyede eğitim veren okullar da vardır. Eğitimin karşılaştığı temel sorunlar yeterli sayıda öğretmen ve okul olmamasıdır. Tablo 6.6-6’da görüldüğü gibi; Trabzon İli’ndeki okul, öğrenci ve öğretim elemanı sayısı; Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki diğer önemli şehirlerdekinden oldukça fazladır. Temel ve lise eğitiminde 2003-2004 öğretim yılında yeni kayıtlı ve mezun olanların sayısı; Artvin ve Rize illeri ile karşılaştırıldığında, Trabzon’da yüksek bir okullaşma oranını göstermektedir.

Tablo 6.6-6 Artvin, Rize, Trabzon ve Türkiye’de Okul, Öğrenci ve Öğretim Elamanı Sayısı (2003-2004 Öğrenim Yılı) Okul Öncesi

Temel Eğitim

Lise Eğitimi

İl

Okul

Öğrenci

Öğretim Elamanı

Okul

Öğrenci

Öğretim Elemanı

Okul

Öğrenci

Öğretim Elemanı

Artvin

53

957

56

196

24.208

1.317

28

8.061

541

Rize

95

1.824

82

184

45.794

1.959

51

15.467

1.036

Trabzon

164

4.065

163

487

106.363

5.378

89

35.431

2.388

19.122

36.116

10.171.354

384.004

6.208

2.662.711

155.750

Türkiye

13.692 358.499


6.6.3.2

Sağlık

Türkiye’deki sağlık sistemi karışıktır. Ülke düzeyinde, büyük kamu, yarı kamu ve özel kurumlar farklı sağlık hizmetlerini finanse etmekte ve vermektedir. Sağlık sektörü genel olarak temel iki gruba ayrılabilir: Kamu ve özel. Kamu sektöründe sağlık hizmetlerini Sağlık Bakanlığı, Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK), üniversite hastaneleri ve diğer kamu kurumları vermektedir. Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve silahlı kuvvetlerin de kendi hastaneleri vardır ve çalışanlarına ve aiilelerine sağlık hizmeti sunmaktadır. Kamu ve özel sektör yanında, kar amacı gütmeyen kuruluşlar da sağlık hizmeti vermektedir. Ancak, sağlığa ilişkin politikaları Sağlık Bakanlığı düzenlemekte ve uygulamaktadır. Tablo 6.6-7’de görüleceği gibi; çocuk ölümleri ve hastanelerdeki yatak sayısı açısından, Trabzon’un Karadeniz Bölgesi ve Türkiye ortalaması ile karşılaştırıldığında daha iyi bir konumu vardır. Bu göstergeler açısından Trabzon, 81 il arasında 18. ve 17.dir. Diğer üç göstergenin karşılaştırılmasına göre; Trabzon Türkiye ortalamasının altında kalmakta; bölgesel sayılar açısından ise daha iyi bir durumda olmaktadır.


6-16

Mart, 2005


Tablo 6.6-7 2000 Yılı Temel Sağlık Göstergeleri Trabzon

Karadeniz

Türkiye

81 İl Arasında Sıralama

Her 1.000 çocukta Çocuk Ölüm Oranı

31

42,33

43

18

Her 10.000 kişi için Doktor Sayısı

11

9

13

18

Her 10.000 kişi için Diş Doktoru Sayısı

1

1

2

29

Her 10.000 kişi için Eczane Sayısı

2

2

3

47

Her 10.000 kişi için Hastane Yatak Sayısı

26

24

23

17

Gösterge

Kaynak: DPT, 2003.

Tablo 6.6-8, Trabzon’da sağlık hizmetlerinin temel olarak kamu sektörünce sağlandığını göstermektedir. Özel sektörün payı dkkate alınmayacak kadar azdır. Tablo aynı zamanda daha önce de belirtilen; Trabzon’un hastane yatak sayısı açısından oldukça avantajlı durumunu ortaya koymaktadır.

Tablo 6.6-8 2000 Yılı Kamu - Özel Hastaneler ve Eczaneler Kamu*

Özel

Hastahane Sayısı

Yatak Sayısı

Hastane Sayısı

Yatak Sayısı

Eczane Sayısı***

13

2.465

1

67

195

1,40

1,70

0,37

0,46

0,95


24

16

26

22

22

Doğu Karadeniz

67

6.945

2

87

633

Paylaşım %si**

7,20

4,80

0,75

0,60

3,09

Türkiye

931

144.828

267

14.462

20.478

Trabzon Paylaşım %si**

* Askeri hastaneler dahil değildir **Rakam ilin veya bölgenin Türkiye toplamına göre paylaşımını göstemektedir *** Rakama toptancı ve devlet eczaneleri dahil eğildir. Kaynak: DİE, 2004a.

DİE, uzman sağlık doktoru, özel uzmanlığı olmayan sağlık doktoru, dişçi, hemşire, sağlık memuru (kırsal sağlık merkezlerinde), ebe ve eczacı olarak yedi çeşit sağlık çalışanı tanımlamaktadır.


6-17

Mart, 2005


Tablo 6.6-9, bütün bu sağlık personeli açısından Trabzon’un göreceli olarak üst düzeyde olduğunu göstermektedir. Trabzon 4 nolu Sağlık Ocağı’ndan sağlanan bilgiye göre; üst solunum yolları enfeksiyonu, hipertansiyon, mafsal iltihabı, romatizmal hastalıklar, deri alerjileri ve mide ülseri 1999 yılında en çok karşılaşılan sağlık sorunlarıdır. Bölgede saptanmış bulaşıcı hastalık yoktur.

Tablo 6.6-9 2001 Yılı Sağlık Personeli Uzman Doktor

Doktor

Dişçi

Hemşire

Sağlık Memuru

Ebe

Eczacı

Trabzon

414

715

140

1.261

977

614

212

Paylaşım %si*

0,99

1,46

0,88

1,66

2,14

1,49

0,93


18

15

21

15

10

22

24

Doğu Karadeniz

876

1.726

302

3.651

2.561

2.269

650

Paylaşım %si*

2,09

3,53

1,90

4,81

5,62

5,51

2,84

41.907

48.850

15.866

75.879

45.560

41.158

22.922

Türkiye

* Rakam ilin veya bölgenin Türkiye toplamındaki paylaşımı gösterir Kaynak: DİE, 2004a

6.6.3.3

Ulaşım

Yollar Ulaşım altyapısındaki önemli ekonomik gelişme göstergeleri; “her 10.000 kişiye düşen araç sayısı” ve “asfalt yol oranı” olarak açıklanmaktadır. Tablo 6.6-10’da gösteridiği üzere Trabzon her iki gösterge açısından da alt düzeylerdedir. Tablo 6.6-10 2002 Yılı Yollar ve Motorlu Araçlar Trabzon

Doğu Karadeniz

Türkiye


58.859

187.825

7.475.043

28

Her 10.000 kişi için Motorlu Araç

604

1.471

1.102

47

Kırsal Yerleşimlerde Asfalt Yol Oranı*

7,98

25,59

45,23

80

Asfalt Yol Oranı*

81,18

89,90

91,28

69

Toplam Motorlu Araç

*2000 yılı rakamları. Kaynak: DİE, 2004a, Kaynak: DPT, 2003.


6-18

Mart, 2005


Önerilen sondaj arama projesi, Trabzon’dan Gürcistan sınırına uzanan şehirlerarası sahil yolunu (10 no.lu yol) kullanacaktır. Sahil yolu bölgenin anayoludur ve asfalttır. Bu yol Trabzon Limanı’nı Trabzon Havalimanı’na ve Hopa’ya bağlamaktadır. Demiryolu Doğu Karadeniz Bölgesinin dik engebeli topoğrafyası nedeniyle bölgede demiryolu sistemi bulunmamaktadır. Hava Trabzon İli’nde 1957 yılından beri hizmet veren bir uluslararası havalimanı vardır. Havalimanı Trabzon Limanı’nın yaklaşık 6 km doğusunda yer almaktadır. Havalimanı iki piste, iki uçak kapasiteli bir aprona ve birde uçakların yerdeki ulaşımları için bir yola sahiptir. Uçuş kontrol ve enformasyon sistemi olarak havalimanı, yaklaşım kontrol ve kule kontrol ekipmanları ile donatılmıştır. Havalimanının yıllık yolcu kapasitesi 1.500.000’dir. 2003 yılında Trabzon Havalimanında 3821 yurtiçi, 1512 uluslararası uçuşluk bir hava trafiği olmuştur. Bu uçuşlarda, 56.497 yabancı, 372.592 yerli yolcu taşınmıştır. Havalimanı hava trafiği açısından Türkiye’deki sekizinci büyük havalimanıdır (DOKAP, 2000 ve www.trabzon.gov.tr). Deniz Trabzon Limanı, Karadeniz, Ege Denizi ve Akdeniz’deki bütün ülkelere hizmet vermektedir. Limanın yıllık kapasitesi 3,5 milyon tondur. Trabzon Limanı Doğu Karadeniz’deki en büyük limandır ve yerel ulaşım altyapısında ve yerel ekonomide önemli bir rol oynar. Tablo 6.6-11’de son üç yıllık yükleme ve boşaltma faaliyetleri gösterilmiştir. Ticari mallar ve kömür başlıca mallardır. Başlıca gönderilen yerli mal, iç bölgelerden gelen tahıl ürünleridir.

Tablo 6.6-11 Trabzon Limanı’nda Yükleme ve Boşaltma Miktarları (ton) 2000

2001

Değişim (%)

2002

2000/2001

2001/2002

YÜKLEME İhracat

23.604

74.552

256.544

215,84

244,11

Transit

503

2.856

1.878

467,79

-34,24

Toplam

24.107

77.408

258.422

208,66

233,84

BOŞALTMA İthalat

505.500

465.686

703.255

-7,88

51,01

Transit

3.082

6.193

11.501

100,94

85,70

Yerel Ürün

25.560

18.766

24.059

-26,58

28,20

Toplam

534.142

490.645

738.815

-8,14

50,58

Kaynak: TTSO, 2003.


6-19

Mart, 2005


Yükleme ve boşaltma faaliyetlerine ek olarak liman; yolcu ve gezi gemileri yolcularının karaya çıkış yaptığı bir yer olarak da hizmet vermektedir. Tablo 6.6-12’de gösterildiği gibi, son üç yıl içinde yolcu sayısında düşüş olmuştur. 2002 yılında Trabzon’daki liman tesislerini 30.000’in biraz altında yolcu kullanmıştır ve bunların çoğunluğu yabancı turistlerdir.

Tablo 6.6-12 Trabzon Limanı’na Gelen ve Giden Yolcu Sayısı Gelen Yolcu

Yıllar

Giden Yolcu

Toplam

Yerli

Yabancı

Toplam

Yerli

Yabancı

Toplam

2000

907

18.404

19.311

563

19.813

20.376

39.687

2001

2.807

13.003

15.810

2.235

17.249

19.484

30.252

2002

1.745

13.362

15.107

1.399

15.555

16.954

28.917

Kaynak: TTSO, 2003.

6.6.3.4

Elektrik

Tablo 6.6-13’de Trabzon İli’ndeki elektrik tüketimi gösterilmiştir. Endüstriyel elektrik tüketimindeki azlık, Trabzon’un zayıf bir endüstriyel faaliyete sahip olduğunu desteklemektedir.

Tablo 6.6-13 1999 Yılında Elektrik Tüketimi Trabzon

Doğu Karadeniz

Türkiye


Elektrik Tüketimi (kWh)

487.760.000

1.882.861.532

90.101.436.590

38

Tüketim Değeri (Million TL.)

14.411.107

50.630.657

1.989.770.372

33

Endüstriyel Tesislerin Sayısal Olarak Payı

16,96

35,32

35,62

62

Endüstriyel Tesislerin Tüketim Değeri Olarak Payı

16,91

37,76

40,45

63

292.975

1.027.991

22.940.033

20

Kayıtlı Kullanıcı Sayısı Kaynak: DİE, 2004a

6.6.3.5

Telekomünikasyon

2002 yılında Trabzon’daki hizmet kapasitesi 260.000, abone sayısı 232.000’dir. Bkz. Tablo 6.6-14. Hizmet kapasitesi 2000 yılından 2001 yılına doğru %3,10 artmış; fakat 2002 yılında düşmüştür. Azalmalar çoğunlukla Trabzon’da yaşayanlar arasında cep telefonu kullanımının artmasına bağlıdır.


6-20

Mart, 2005


Tablo 6.6-14 Trabzon İli’nde Telekomünikasyon Hizmetleri 2000

2001

2002

Hizmet Kapasitesi

254.589

262.479

258.964

Abone Sayısı (kullanan)

231.904

235.307

232.349

Abone Sayısı (bekleyen)

6.543

3.960

2.000

NMT Cep Telefonu

794

766

626

Mesaj

71

21

1

Telex Abonesi

92

72

60

Data Abonesi

454

508

474

Otomatik Server

178

184

183

Otomatik Servere Bağlantılı

393

393

393

1.018

632

638

Kartlı Telefon Kaynak:TTSO, 2003.

6.6.3.6

Su Temini

Doğu Karadeniz bölgesindeki tüm kentsel yerleşmelerde su şebekesi vardır. Ancak, köylerde tam olarak su şebekesi yoktur. Bölge su kaynağı olarak yeraltı su kaynaklarına bağlıdır. 6.6.3.7

Kanalizasyon ve Atık Yönetimi

Kanalizasyon Kanalizasyon hizmetleri oldukça zayıftır. Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki hiç bir ilin evsel atıksu arıtma tesisi yoktur. Evsel atıksu, arıtma yapılmadan doğrudan Karadeniz’e veya sonunda Karadeniz’e akan ırmaklara dökülmektedir. Bazı belediyeler, derin deniz deşarjı için deniz dibine boru döşemişlerdir. Trabzon’da kanalizasyon sistemi ile toplanan atıklar fiziksel ayrışmaya tabi tutulmaktadır. Ancak, herhangi bir kimyasal veya biyolojik arıtma yapılmadan atıksu tesisinden derin deniz deşarjı yapılmaktadır. Katı Atık Doğu Karadeniz Bölgesinde katı atık tesisleri ve toplama/işleme yöntemleri oldukça yetersizdir. Bir çok belediye katı atıkları kamyonlarla haftada bir veya iki defa toplamaktadır. Belediyeler uygun bertaraf yöntemlerini kullanmamaktadır. Bazı belediyeler, katı atıkları uygun sızdırmazlık koşullarının sağlanmadığı belirlenmiş çöp dökme yerlerine vahşi depolama olarak veya ayrıştırma yapmadan gübre yapma tesislerine dökmektedir. Bazı belediyeler çöpleri doğrudan Karadeniz’e,


6-21

Mart, 2005


akarsulara veya akarsu vadilerine boşaltmaktadır. Açık yakma ve çöpün gömülmesi, Doğu Karadeniz bölgesinde kullanılan diğer katı atık bertaraf yöntemleridir (DPT, 2000c). Trabzon’da tehlikeli katı atık bertaraf tesisi bulunmamaktadır. Trabzon’un yaklaşık 1.000 km batısında İzmit’te bulunan İzaydaş en yakın tehlikeli katı atık bertaraf tesisidir. 6.6.3.8

Temel Bilgi Kaynakları

Trabzon İli, ulusal gazateleri, bütün ulusal radyo istasyonlarını ve TV kanallarını almaktadır. Bunlara ek olarak yerel gazeteler, radyo istasyonları ve TV kanalları da vardır.

6.7

Trabzon İli’nin Ekonomik İncelemesi

6.7.1

Ulusal Hesaplar Sistemi, Kamu Finansmanı ve DışTicaret

Tablo 6.7-1 Trabzon için, milli değerler, kamu ve özel sektör finansmanı ve uluslararası ticaret göstergelerini sunmaktadır. Trabzon’un Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) içindeki payı yaklaşık %1’dir. 81 il arasında 25.dir. Ancak kişi başına GSYİH sıralamasına göre 48.liğe düşmektedir. Tablo 6.7-1 2000 Yılı Temel Milli Değerler, Kamu ve Özel Harcamaları ve Uluslararası Ticaret Göstergeleri Gösterge Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) içindeki payı Kişi Başına GSYİH (Milyon TL.) Banka Sayısı Kişi Başına Banka Mevduatı (Milyon TL.) Toplam Banka Mevduatı İçindeki Payı Toplam Banka Kredileri İçindeki Payı Her Kişi Başına (kırsal) Düşen Tarımsal Kredi (Milyon TL.) Kişi Başına Endüstriyel, Ticari ve Turizm Kredisi (Milyon TL.) Kişi Başına Belediye Harcaması (Milyon TL.) Kişi Başına Genel Bütçe Gelirleri (Milyon TL.) Kişi Başına Gelir ve Kurumlar Vergisi (Milyon TL.) Kişi Başına Kamu Yatırımı (Milyon TL.)* Kişi Başına Yatırım Teşvik Belgeli Yatırımlar (Milyon TL.)* Kişi Başına İhracat (ABD $)* Kişi Başına İthalat (ABD $)* *Rakamlar 1995-2000 dönemine aittir. Kaynak: DPT, 2003.


Trabzon

Karadeniz

Türkiye


0,95

9,46

100,00

25

1.208 90

1.396 749

1.837 7.786

48 18

381

320

939

29

0,58 0,42

4,24 7,24

100,00 100,00

20 22

35

244

138

64

110

132

392

28

48

55

82

48

104

111

464

37

53

53

165

38

154

244

248

51

337

924

2.668

69

577 297

662 809

2.249 3.967

26 30

6-22

Mart, 2005


Kamu finansmanı açısından; Trabzon’un gider sıralaması gelir sıralamasından daha azdır. Kişi başına belediye harcaması, kişi başına kamu harcamaları ve yatırım teşvik belgeli yatırımlar; bölgesel ve ulusal ortalamadan daha azdır. Tablo 6.7-1, Trabzon’un net olarak bir ihracat ili olduğunu göstermektedir. Ancak, kişi başına hem ihracat hem de ithalat rakamları bölgesel ve ulusal ortalamanın altındadır. Tablo 6.7-2, faaliyet türlerine göre GSYİH’yı cari fiyatlarla göstermektedir. Tarım sektörü %23,1 ile en yüksek paya sahiptir. Bunu ticaret sektörü (%19,1) izlemektedir. Bu iki sektörü ulaşım ve haberleşme (%16,2) ve endüstri izlemektedir (%13,8). Kamu hizmetleri de %15,6 ile oldukça yüksek paya sahiptir. Tarım, ulaşım ve haberleşme sektörlerinin payı, ulusal ortalamanın üzerindedir. Tarım sektörü için bu farklılık özellikle belirtilmektedir. Tablo 6.7-2 GSYİH Cari Fiyatlarla Faaliyet Türleri, 1997 Trabzon

Karadeniz

Türkiye

A

B

C

A

B

C

A

B

C

Tarım

64.033

23,1

94,7

671.508

24,1

79,6

4.170.001

14,5

67,5

Endüstri

38.222

13,8

130

566.974

20,3

104,3

7.293.186

25,3

96,2

İnşaat

15.718

5,7

114,6

161.354

5,8

106,3

1.743.240

6,0

103,2

Ticaret

52.790

19,1

89,4

443.436

15,9

91,2

5.985.402

20,8

98,0

Ulaşım ve Hbaerleşme

44.759

16,2

1107

415.199

14,9

109,1

4.018.613

13,9

107,0

Finans Kurumları

6.982

2,5

104,4

97.876

3,5

107,0

1.474.426

5,1

101,3

Konut Sahipliliği

5.800

2,1

77,5

53.700

1,9

68,3

850.332

2,9

92,0

İş ve Kişisel Hizmetler

6.627

2,4

93,5

57.152

2,0

92,4

1.067.451

3,7

92,7

(-) İzafi Banka Hizmetleri

3.679

1,3

95,0

39.900

1,4

-30,8

1.371.710

4,8

93,4

Sektörel Toplam

231.251

83,5

102,6

2,427.301

87,1

100,4

25.230.941

87,5

93,4

Yönetim Hizmetleri

43.262

15,6

108,2

303.255

10,9

108,1

2.579.910

8,9

108,3

50

0,0002

90,2

711

0,0003

97,1

53.021

0,2

96,9

274.563

99,1

103,4

2.731.266

98,0

101,2

27.863.872

96,6

94,7

2.476

0,9

88,0

57.068

2,0

95,3

972.011

3,4

112,0

277.039

100,0

103,3

2.788.335

100,0

101,1

28.835.883

100,0

95,2

Kar Amaçsız Özel Kurumlar Toplam İthalat Vergileri GSYİH (Alıcı fiyatlarıyla)

A: Değer (Milyar TL.), B: Pay (%), C: Büyüme Hızı (%) Kaynak: DİE, 2004a.


6-23

Mart, 2005


Tablo 6.7-3, Trabzon için GSYİH’deki tarihsel değişimi göstermektedir. Trabzon’un payı %0.9’larda stabilize olmuştur. Büyüme hızı genel olarak Türk ekonomisi ile, 1999-2001 yılları arasında Rusya’daki ekonomik kriz nedeniyle oluşan azalma dışında, paralel eğilim göstermektedir. Bölge Rusya ile yakın ekonomik ilişki içindedir.

Tablo 6.7-3 Trabzon için Sabit Fiyatlarla (1987=100) GSYİH, 1995-2001 Değer (Milyar TL.)

Pay (%)

Büyüme Hızı (%)

1995

813

0,9

4,0

1996

819

0,8

0,8

1997

866

0.8

8,3

1998

897

0,8

1,2

1999

941

0,9

4,9

2000

928

0,8

-1,4

2001

970

0,9

4,6


Tablo 6.7-4 ve Tablo 6.7-5, toplam ihracat ve ithalat değerlerindeki eğilimleri göstermektedir. Toplam ihracat değerinde, Rusya’daki ekonomik kriz dönemi (1999-2001) dışında, artan bir eğilim izlenmektedir. İhracatta 2001 yılından sonra önemli bir artış görülmektedir. 2003 yılında ihracat büyüme hızı yaklaşık %63’dür. İthalat için Trabzon’un payı %0,09 ile %0,14 arasında değişmekte; ama 2003 yılında yine ani bir artış görülmekte ve ithalat değeri bu yılda ikiye katlanmaktadır.

Tablo 6.7-4 Toplam İhracat Değeri, 1996-2001 (Milyon ABD$) Trabzon

Pay % si*

Türkiye

1996

82

0,35

23.224

1997

126

0,48

26.261

1998

116

0,43

26.974

1999

100

0,38

26.587

2000

88

0,32

27.775

2001

100

0,32

31.334

2002

147

0,41

35.753

2003

239

0,51

47.068

*Rakamlar ulusal toplamdan yüzde payını göstermektedir.. Kaynak: DİE, 2003c.


6-24

Mart, 2005


Tablo 6.7-5 Toplam İthalat Değeri, 1996-2001 (Milyon ABD$) Trabzon

Pay % si*

Türkiye

1996

60

0,14

43.627

1997

52

0,11

48.559

1998

41

0,09

45.921

1999

40

0,10

40.671

2000

70

0,13

54.503

2001

48

0,11

41,399

2002

70

0,14

51.203

2003

144

0,21

68.808

*Rakamlar ulusal toplamdan yüzde payını göstermektedir. Kaynak: DİE, 2003c.

Toplam ihracat ve ithalat değerlerinin eğilimlerini inceledikten sonra, ihracat ve ithalatın sektörel dağılımı Trabzon’un uluslararası ticaret performansı hakkında daha fazla bilgi vermektedir. Tablo 6.7-6 ve Tablo 6.7-7, ihracat ve ithalatın sektörel dağılımını göstermektedir. İhracat açısından, en yüksek rakamlar tarım ve ormancılığa aittir. Türkiye tarım ihracatının %6,7’si Trabzon kaynaklıdır. Ulusal toplam içerisindeki payı dikkate alınmayacak kadar olsa da; imalat sektörü tarım sektörünü izlemektedir. Öte yandan, ithalat için en yüksek rakam imalat sektöründedir. Bu sektörü madencilik ve taş ocağı işletmeleri izlemektedir

Tablo 6.7-6 İhracatın Sektörel Dağılımı, 2003 (ABD$) Trabzon

Pay % si*

Doğu Karadeniz

Pay % si*

Türkiye

165.418.455

6,71

219.628.234

8,91

2.465.487.576

-

-

-

-

79.963.549

Madencilik ve Taş Ocağı

1.241.608

0,23

607.16.307

11,20

542.552.327

İmalat

72.424.540

0,17

240.668.762

0,55

43.857.608.768

Diğerleri

64.957

0,05

70.879

0,06

122.192.637

TOPLAM

239.149.560

0,51

521.084.182

1,11

47.067.804.857

Tarım ve Ormancılık Balıkçılık

*Rakamlar her sektör için ulusal toplamdan pay yüzdesini göstermektedir. Kaynak: DİE, 2004a.


6-25

Mart, 2005


Tablo 6.7-7 İthalatın Sektörel Dağılımı 2003 (ABD$) Trabzon

Pay % si*

Doğu Karadeniz

Pay % si*

Türkiye

7.749.786

0,30

28.554.390

1,11

2.563.055.809

-

-

452.656

11,37

3.982.551

Madencilik ve Taş Ocağı

53.530.826

0,49

91.447.982

0,84

10.886.821.025

İmalat

82.662.106

0,15

190.909.384

0,35

54.990.379.284

Diğerleri

266

0,00007

266

0,00007

363.902.572

Toplam

143.942.984

0,21

311.364.678

0,45

68.808.141.241

Tarım ve Ormancılık Balıkçılık

*Rakamlar her sektör için ulusal toplamdan pay yüzdesini göstermektedir. Kaynak: DİE, 2004a.

6.7.2

Enflasyon

Trabzon’daki enflasyon oranı, 1996 - 1999 dönemi hariç, genel olarak Türkiye’deki orandan daha yüksektir (Bkz. Tablo 6.7-8). 2002 yılında Trabzon ve ulusal oran arasındaki fark en yüksek değerine ulaşmıştır. Bunun nedeni ekonomik krizlerin yerel ekonomiler üzerinde daha zararlı etkiler yaratması olabilir. 2002 yılından sonra, Trabzon ve Türkiye’deki enflasyon oranları arasındaki açık birbirine yaklaşmış gözükmektedir.

Tablo 6.7-8 Enflasyon Oranı, 1995-2004 Trabzon

Karadeniz

Türkiye

1995

76,7

75,5

76

1996

78,1

75,2

79,8

1997

98,4

98,1

99,1

1998

67,5

69,5

69,7

1999

67,2

63,5

68,8

2000

40,1

40,3

39,0

2001

69,4

71,8

68,5

2002

32,3

31,6

29,7

2003

19,6

18,8

18,4

2004*

9,5

9,5

9,0

* 2004 yılı için rakam, Eylül 2003 ve Eylül 2004 arasındaki enflasyon oranını göstermektedir. Kaynak: DİE, 2004b.


6-26

Mart, 2005


6.7.3

Tarım

Tarım, Trabzon’daki en önemli sektörlerden birisidir. Ancak, kırsal kişi başına düşen tarımsal üretim değeri açısından 81 il arasında 76.dır (Tablo 6.7-9). Bu değerin az olmasının ana nedeni; bölgenin topografik yapısının çok dik yamaçlar nedeniyle tarım yapmaya elverişsiz olmasıdır. Ancak, tarımsal üretim değerinin paylaşımı açısından; Trabzon 43. sıraya yükselmektedir.

Tablo 6.7-9 Temel Tarımsal Göstergeler, 2000 Trabzon

Karadeniz

Türkiye


Kırsal Adam Başına Düşen Tarımsal Üretim Değeri (Milyon TL.)

500

955

1,124

76

Ulusal Toplamda Tarımsal Üretim Değerinin Payı (%)

0,93

15,35

100

43

Gösterge

Kaynak: DPT, 2003.

Trabzon’daki tarımsal üretim ile ilgili geniş bilgi edinebilmek için; Tablo 6.7-10 ve Tablo 6.7-11 birlikte incelenmelidir. Üretim miktarı ve pazarlanabilir üretim değeri açısından; dört çeşit tarımsal ürün belirgin olmaktadır. Bunlar; çay, fındık, patates ve mısırdır. Bu dört ürün, üretim miktarının yaklaşık %55’ini; pazarlanabilir üretim değerinin ise %89’unu oluşturmaktadır. Tablo 6.7-10 Seçilmiş Tahıl, Sebze ve Meyvalar için Üretim Miktarı, 2002 (Ton) Trabzon

Pay % si*

Doğu Karadeniz

Pay % si*

Türkiye

Buğday

-

-

82.875

0,43

19.500.000

Arpa

25

0.,0003

49.933

0,60

8.300.000

Mısır

47.229

2,25

144.644

6,89

2.100.000

Kuru Fasulye

655

0,26

5.031

2,01

250.000

Tütün

1,029

0,67

1.029

0,67

152.856

Patates

149.644

2,88

355.753

6,84

5.200.000

Taze Fasulye

3.263

0,63

18.347

3,56

515.000

Taze Barbunya

145

0,34

906

2,11

43.000

Armut

4.043

1,19

17.615

5,18

340.000

Erik

1.142

0,57

5.891

2,95

200.000

Kiraz

1.340

0,64

8.141

3,88

210.000

Çay

140.996

17,81

791.700

100,00

791.700

Fındık

56.523

9,42

339.260

56,54

600.000

*Rakam Ulusal üretim miktarı içindeki ilin veya bölgenin payını göstermektedir. Kaynak: DİE, 2004a.


6-27

Mart, 2005


Tablo 6.7-11 Seçilmiş Tahıl, Sebze ve Meyvalar için Pazarlanabilir Üretim Değeri, 2000 (Milyon TL) Pazarlanabilir Değer

Pay % si*

-

-

Arpa

2.398

0,01

Mısır

9.003.959

4,83

691.606

0,37

Tütün

3.635.633

1,95

Patates

3.289.415

18,41

Taze Fasulye

1.705.351

0,92

137.861

0,07

1.953.219

1,05

Erik

444.004

0,24

Kiraz

1.032.532

0,55

Çay

45.073.601

24,20

Fındık

76.741.458

41,19

Buğday

Kuru Fasulye

Taze Barbunya Armut

*Rakam il toplamındaki ürünün değerinin payını göstermektedir. Kaynak: DİE, 2004a.

Tablo 6.7-12, çiftlik hayvanları ve hayvansal üretim açısından; Trabzon ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nin ulusal toplam içindeki payını göstermektedir. Yalnızca sığır yetiştirilmesi belirgin paya sahiptir. Tablo 6.7-12 Seçilmiş Çiftlik Hayvanları Sayısı, 2002 Trabzon

Pay % si*

Doğu Karadeniz

Pay % si*

Türkiye

Koyun

94.695

0.38

496.777

1.97

25.173.706

Sığır

126.016

1.29

558.495

5.70

9.803.498

Keçi

5.778

0.09

38.493

0.59

6.519.332

*Rakam ilin veya bölgenin ulusal üretim içindeki payını gösterir. Kaynak: DİE, 2004a

Tablo 6.7-13 ve Tablo 6.7-14, hayvansal ürünlerin miktarını ve pazarlama değerini göstermektedir. Bu tablolar, ulusal üretim içinde balın en yüksek paya sahip olduğunu; pazarlama değeri açısından ise; sütün en yüksek paya sahip olduğunu göstermektedir. Tablo 6.7-14, üç hayvansal ürünün, toplam pazarlanabilir hayvansal ürün değerinin %94’den fazlasını oluşturduğunu göstermektedir.


6-28

Mart, 2005


Tablo 6.7-13 Seçilen Hayvansal Üretim Miktarı, 2002 (Ton) Trabzon

Pay % si*

Doğu Karadeniz

Pay % si*

Türkiye

Et (kırmızı)

2.563

0,61

10.299

2,45

420.597

Süt

115.421

1,37

427.969

5,09

8.408.566

Bal

1.174

1,58

15.032

20,16

74.555

*Rakam ilin veya bölgenin ulusal üretim miktarı içindeki payını göstermektedir. Kaynak DİE, 2004a.

Tablo 6.7-14 Pazarlanabilir Hayvansal Ürünlerin Değeri, 2002 (Milyon TL) Pazarlanabilir Değer

Pay % si*

Et (kırmızı)

10.974.577

36,21

Süt

11.291.360

37,25

Bal

6.253.574

20,63

*Rakam pazarlanabilir hayvansal ürünlerin değerinin il toplamı içerisindeki payını göstermektedir. Kaynak: DİE, 2004a.

6.7.4 6.7.4.1

Balıkçılık Giriş

Türkiye’de balıkçılık endüstrisi dördüncü alt sektördür. Balıkçılık; yiyecek, yiyecek işleme endüstrisi için hammadde, istihdam ve ihracat açısından da önemlidir. Buna rağmen balıkçılık sektörünün ulusal ekonomiye çok az ekonomik katkısı vardır. Gayri Safi Milli Hasıla İçindeki payı %0.3; tarımsal üretim içindeki payı ise %2,7’dir (KTÜ, 2004). Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Türkiye’deki tüm balıkçılık faaliyetlerinden sorumlu ana otoritedir. Yönetim, düzenleme, koruma ve tanıtım konuları Bakanlığın sorumluluğundadır. Türkiye’deki yıllık toplam balık üretimi; son on yıl içerisinde 500 ile 650.000 ton arasında değişmiştir. Balık üretimi 2003 yılında yaklaşık 588.000 tondur. Bu üretimin %79’u deniz balıkçılığından, %7’si tatlı su balıkçılığından, %14’ü ise kültür balıkçılığından gelmektedir (DİE, 1993-2003). 6.7.4.2

Deniz Balıkçılığı

Deniz balıkçılığı üç ana gruba ayrılabilir. Bunlar:


6-29

Mart, 2005


•

Pelajik

•

Bentik

•

Kabuklu ve sümüksü/yumuşakca

Türkiye’deki balık avının büyük bir bölümü (%60-80) göçmen pelajik balıklardan oluşmaktadır. Bu durum, aşırı avlanma ile balıkçılığı olumsuz etkilemekte ve ekolojik değişime neden olmaktadır. 1988 yılındaki hamsi avlanmasındaki düşüş bunun nedenidir. Karadeniz’in ihtiyofauna komposizyonundaki değişiklikler bazı populasyonlardaki bireylerin sayısında değişimleri içermektedir. Bir çok tür için, balık populasyonları, ticari balıkçılıktaki önemlerini kaybedecek şekilde çok belirgin bir şekilde azalmıştır ve Karadeniz ihtiyofaunası içerisinde, türlerin sadece zoolojik temsilcisi olacak şekilde kalmıştır. 1960–1970 döneminde onlarca hatta binlerce ton yakalanan 26 ticari balık türü vardı. 1990’ların başlangıcında Pasifik kefalinin de Mugil so-juy katılmasına rağmen (Zaitsev ve Mamaev, 1997), 1980’lerin sonuyla beraber az miktarda yakalanan sadece beş tür kalmıştır (Zaitsev, 1992). Pelajik ve Bentik Balıkçılık Karadeniz’in güneydoğusu önemli balıkçılık alanıdır ve Türkiye’nin toplam deniz üretiminin %46’sını sağlamaktadır (DİE, 2003), Bkz. Şekil 6.7-1. Ana ticari balıkçılık türleri olan hamsi, istavrit, lüfer, kefal, sardunya, mezgit, berlam, palamut, çaça ve kolyoz; Türkiye’deki toplam deniz ürünlerinin %90’ını oluşturmaktadır.

Ege Denizi 7,8%

Akdeniz 3,7%

Güneydoğu Karadeniz 45,8%

Marmara Denizi 14,8%

Güneydoğu Karadeniz Güneybatı Karadeniz Marmara Denizi Ege Denizi Akdeniz

Güneybatı Karadeniz 27,8%

Şekil 6.7-1 2003 Yılı Toplam Türkiye Denizlerinde Önemli Balıkçılık Alanları (Kaynak: KTÜ, 2004)


6-30

Mart, 2005


Türkiye’de tutulan hamsilerin hemen hemen üçte ikisi Doğu Karadeniz’den gelmektedir, Bkz. Tablo 6.7-15. Türkiye’de tutulan türlerden yüzdesel pay olarak diğer önemli türler; çaça (%96), mezgit (%55), zargana (%53), palamut (%32), kalkan (%31), ve barbunyadır (%27). Türkiye’de tutulan balıkların yarıdan fazlası Doğu Karadeniz’den gelse de; bunun parasal değeri göreceli olarak düşüktür (sadece %29) (Bkz. Tablo 6.7-15). Bunun nedeni; çoğunlukla balık yemi ve balık yağı yapımında kullanılan hamsinin birim değerinin az olmasıdır.

Tablo 6.7-15 Deniz Balıkçılığı Üretimi, 2002 (Ton) Doğu Karadeniz

Pay % si*

Türkiye

Hamsi

235398

63,11

373.000

Lüfer

1.035

4,14

25.000

İstavrit

2.861

14,67

19.500

Kefal

1.910

15,92

12.000

Berlam

65

0,61

10.500

Mezgit

4.860

55,17

8.808

Sardalya

107

1,23

8.684

İstavrit

193

2,76

6.982

2.016

32,07

6.286

646

26,97

2.395

1.965

95,85

2.050

Zargana

255

52,91

482

Kalkan

142

30,94

459

251.818

51,03

493.446

Palamut Barbunya Çaça

TOPLAM

*Rakamlar ulusal üretim içinde il veya bölgenin payını göstermektedir. Kaynak: DİE, 2002b.

Trabzon Tarım Müdürlüğü’nden alınan veriye göre; 2003 yılında Trabzon’a getirilen yakalanan balık türlerinin ayırımı Tablo 6.7-17’de sunulmuştur. Bu verilere göre; yakalanan tüm balık türleri içerisinde %77 oranı ile hamsi birinci sıradadır. Palamut (%10), mezgit (%8) ve istavrit de (%5) önemli miktarlarda tutulmaktadır.

Doğu Karadeniz’de yakalanan ve ekonomik değeri olan pelajik ve dip balıklarının aylık dağılımı Tablo 6.7-18’de gösterilmiştir. Bu tablodan pelajik türlerin yaz aylarında yakalanmasının oldukça düşük olduğu görülmektedir.


6-31

Mart, 2005


Tablo 6.7-16 Deniz Balıkçılığı Değeri, 2002 (Milyar TL) Doğu Karadeniz

Pay % si*

Türkiye

Hamsi

111.079

63,11

176.010

Lüfer

4.658

4,14

112.500

İstavrit

3.576

14,67

24.375

Kefal

4.298

15,92

27.000

Berlam

228

0,61

36.750

Mezgit

8.991

55,17

16.295

Sardalya

134

1,23

10.855

İstavrit

309

2,76

11.171

Palamut

8.568

32,07

26.716

Barbunya

2.584

26,97

9.580

Çaça

884

95,85

923

Zargana

510

52,91

964

1.101

30,94

3.557

147.765

28,71

514,637

Kalkan TOPLAM

* Rakamlar ulusal üretim içinde il veya bölgenin payını göstermektedir. Kaynak: DİE 2002b.

Tablo 6.7-17 Trabzon’a Gelen Deniz Balıklarının Türsel Ayırımı, 2003 (%) % Pay Hamsi

77,06

Lüfer

0,05

İstavrit

4,60

Kefal

0.03

Mezgit

8,14

Palamut

9,97

Barbunya

0,05

Zargana

0,03

Diğerleri

0,08

Kaynak: Trabzon Tarım Müdürlüğü, 2004.


6-32

Mart, 2005


Hamsi genellikle Kasım ayından Ocak ayına kadar olan süre içerisinde yakalanmaktadır. Hamsi Kasım ayından itibaren Türkiye sahilleri boyunca göç etmekte ve sürüler proje alanına kış aylarında ulaşmaktadır. Doğu Karadeniz limanları ve diğer limanlardan gelen, balık ağları ile donatılmış balıkçı tekneleri, bu hamsi sürülerini izleyip ve proje alanına Ocak ve Şubat aylarında ulaşabilirler. 1991-1998 yılları arasında Sinop ve Hopa bölgelerinde yapılan çalışmalar (Zengin, 1998); balıkçıların büyük çoğunluğu üretimin yüksek olduğu kıyıdan 7 km uzaklıktaki balık tutma alanlarını tercih ettiklerini saptamıştır. Yaygın olmamakla birlikte bazen 22 km uzaklıkta balık avcılığı yapılmaktadır. Doğu Karadeniz’de pelajik balık avcılığı genellikle 12 deniz mili (22 km) bölgesi içinde yapılmaktadır. Doğu Karadeniz’de dip balık türlerinin ağ ile taranarak tutma sezonu Eylül ve Ekim ayları arasındadır. Bu dönemde, mezgit, barbunya ve palamut gibi türler yakalanmaktadır (Bkz. Tablo 6.7-18). Bu türleri yakalamak için küçük balıkçılar, sık dokunmuş balık ağları ve normal balık ağları kullanmaktadır. Bu bölgede dip balıkçılığının tamamen kıyı boyunca olduğu belirtilmelidir.

Tablo 6.7-18 Pelajik ve Dip Balık Türlerinin Avlanma Miktarının Aylık Dağılımı

Kabuklu ve Yumuşakca Avcılığı Karadeniz içinde deniz kabukluları avcılığı, güneybatıda yoğunlaşmış olan karides avcılığı ile sınırlıdır. Karadeniz’deki yumuşakca avcılığı, kum midyesi, deniz salyangozu ve midyeden oluşmaktadır. Kum midyesi ve deniz salyangozları sadece doğu Karadeniz’de yakalanmakta ve ulusal üretimin yaklaşık dörtte birini oluşturmaktadır (Bkz. Tablo 6.7-19). Deniz salyangozu avcılığı önemlidir ve ulusal üretimin %86’sından daha fazlası bu bölgeden sağlanmaktadır. Deniz salyangozlarını toplamak için deniz dibini tarama yöntemi kullanılmaktadır. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

6-33

Mart, 2005


Tablo 6.7-19 Kabuklu Avcılığı, 2002 (ton) Doğu Karadeniz

Pay (%)*

Türkiye

Kum midyesi

1.420

14,20

10.000

Deniz salyangozları

5.376

86,14

6.241

TOPLAM

6.796

23,20

29.298

*Rakam ulusal avcılık içinde bölgenin payını göstermektedir. Kaynak: DİE, 2002b.

6.7.4.3

Tatlısu Balıkçılığı

Türkiye’de 2003 yılında tatlısu avcılığının miktarı yaklaşık 45.000 tondur. Bu miktar toplam balıkçılık üretiminin %7.5’ini oluşturmaktadır. Doğu Karadeniz Bölgesi’nde tatlısu balıkçılığı açısından çok az bir faaliyet olduğu belirtilmelidir. Genel olarak sadece iki çeşit avcılık yapılmaktadır. Bunlar alabalık ve kurbağadır, bkz. Tablo 6.7-20. Tablo 6.7-20 Tatlısu Ürünleri Avcılığı, 2002 (ton) Trabzon

Pay % si*

Türkiye

Alabalık

32

9,09

352

Kurbağa

62

6,90

898

TOPLAM

99

0,23

43.938

*Rakam ulusal avcılık içerisinde ilin payını göstermektedir. Kaynak: DİE, 2002b.

6.7.4.4

Kültür Balıkçılığı

Hem tatlısu ve deniz kültür balıkçılığı Türkiye’deki balık üretiminde giderek artan bir önemli rol oynamaktadır. 2003 yılında kültür balıkçılığı toplam üretimi 80.000 ton civarındadır ve toplam üretimin %14’ünü oluşturmaktadır (DİE, 1993-2003). Karada yapılan kültür balıkçılığı, gökkuşağı alabalığı ve aynalı sazan olarak iki türden oluşmaktadır. Çiftlikler çeşitli yerlerde bulunmaktadır, bkz. Tablo 6.7-21. Deniz kültür balıkçılığı, alabalık, çipura ve deniz levreği olarak üç tür üzerinde yoğunlaşmıştır. Kültür balıkçılığı çiftliklerinin sadece %7’si deniz çiftlikleridir ve yılda yaklaşık 600 tonluk bir üretim vardır. Tablo 6.7-21 güneydoğu Karadeniz’de 18 deniz balık çiftliğinin olduğunu göstermektedir. Trabzon’da yapılan kültür balıkçılığı, ulusal üretimin yaklaşık %2’sini oluşturmaktadır, bkz. Tablo 6.7-22.


6-34

Mart, 2005


Tablo 6.7-21 Karadeniz Bölgesi’nde Balık Çiftliği Sayısı ve Üretim Miktarı Çiftlik Sayısı

İller Artvin

Kara

Deniz

27

-

Üretim (ton/yıl) 586

Giresun

53

-

738

Ordu

39

11

1667

Rize

29

3

1068

Samsun

26

1

1630

Sinop

6

1

501

Trabzon

64

2

1621

Bartın

9

-

94

Zonguldak

9

-

350

TOPLAM

262

18

8.255

Tablo 6.7-22 Kültür Balıkçılığı Üretimi, 2002 (ton) Bölge

Kültür Balıkçılığı Üretimi

Trabzon

1.429

Türkiye

61.165

Trabzon’un payı (%)

2,34

81 İl Arasındaki Sıra

9


6.7.4.5

Balıkçılık Filosu

Karadeniz’deki balıkçı teknelerinin dörtte biri, Doğu Karadeniz Bölgesi’nde bulunmaktadır, bkz Tabl 6.7-23. Burada dikkat edilmesi gereken önemli iki nokta vardır. Doğu Karadeniz, Türkiye’deki yüksek teknolojili büyük balıkçı teknelerinin %28’inden fazlasına ve küçük balıkçı teknelerinin de yaklaşık %25’ine sahiptir. Tabl 6.7-23 Faaliyet Tipine Göre Balıkçı Teknesi Sayıları, 2002 Doğu Karadeniz

Pay (%)

Türkiye

Trol teknesi

130

22,97

566

Gırgır Gemisi

62

13,84

448

Trollu Gırgır Gemisi

80

19,23

416

Taşıyıcı Gemiler

15

28,30

53

4.014

24,76

16.213

4.301

24,31

17.696

Diğer (küçük balıkçı tekneleri)

TOPLAM Kaynak: DİE, 2002b.


6-35

Mart, 2005


Tablo 6.7-24, Tablo 6.7-25 ve Tablo 6.7-26’da bölgedeki balıkçı teknelerinin özellikleri sunulmaktadır. Tonaj açısından, Doğu Karadeniz’deki teknelerin hemen hemen %80’İ küçük balıkçı tekneleri (1-4 tonluk) olarak sınıflandırılabilir. Teknelerin %90’nın boyu 9,9 m’nin altındadır. Motor gücü açısından, Doğu Karadeniz teknelerinin yarıdan fazlası 1-9 Hp’lik düşük motor gücü grubu içindedir. Bu bölgedeki balıkçı teknelerinin küçük ölçekli özelliklerinden biri de tayfa sayısı açısından belirlenmektedir (Tablo 6.7-27). Teknelerin %56’lık büyük bir kısmı “tayfasız” grubuna girmekte; bunu %34 ile 1-4 kişinin çalıştığı küçük tekneler izlemektedir. Tablo 6.7-27, ulusal ortalama açısından 30’dan fazla tayfası olan teknelerin sayısının da oldukca fazla olduğunu göstermektedir. Doğu Karadeniz Bölgesi’nin tipik büyük ve küçük balıkçı tekneleri sırasıyla Şekil 6.7-2 ve Şekil 6.7-3’de gösterilmiştir. Balıkçılık faaliyeti sahile yakın ve günlük balığa çıkma şeklindedir. Avlanan balıklar, pazarda satış veya balık işleme tesislerine gönderilme şeklinde 1-2 gün içinde tüketiciye ulaştığından dondurulmamaktadır.

Tablo 6.7-24 Tonaj Grubuna Göre Balıkçı Tekne Sayısı, 2002 Tonaj Grubu

Doğu Karadeniz

Pay % si

Türkiye

1-4

3.440

25,82

13.323

5-9

564

23,34

2.416

10-19

196

18,34

1.069

20-49

31

7,69

403

50+

70

14,43

485

4.301

24,31

17.696


Tablo 6.7-25 Uzunluk Grubuna Göre Balıkçı Teknesi Sayısı, 2002 Uzunluk Grubu (m)

Doğu Karadeniz

Pay % si

Türkiye

1-4,9

251

67,74

372

5-9,9

3.660

25,12

14.571

10-19,9

314

14,07

2.231

20+

76

14,56

522

4.301

24,31

17.696



6-36

Mart, 2005


Tablo 6.7-26 Motorgücü Grubuna Göre Balıkçı Teknesi Saayısı, 2002 Motorgücü (Hp)

Doğu Karadeniz

Pay % si

Türkiye

2.251

29,73

7.571

10-19

880

25,63

3.434

20-49

624

20,02

3.117

50-99

300

20,03

1.498

100+

246

12,14

2.026

-

-

50

4.301

24,31

17.696

1-9

Motorsuz TOTAL Kaynak: DİE, 2002b.

Tablo 6.7-27 Tayfa Sayısına Göre Balıkçı Tekneleri, 2002 Tayfa Sayısı

Doğu Karadeniz

Pay % si

Türkiye

1-4

1.476

22,67

6.512

5-9

196

14,84

1.321

10-19

46

6,84

673

20-29

22

5,43

405

30+

146

76,84

190

Tayfasız

2.415

28,10

8.595

TOPLAM

4.301

24,31

17.696


Şekil 6.7-2 Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Tipik bir Büyük Balıkçı Teknesi


6-37

Mart, 2005


Şekil 6.7-3 Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Tipik Küçük Balıkçı Tekneleri ve Balıkçı Barınakları


6-38

Mart, 2005


6.7.4.6

Balıkçı ve Üretici Organizasyonları

Tablo 6.7-28, Trabzon ve Türkiye’de verilen su ürünleri avcılık ruhsatlarını göstermektedir. Türkiye’deki tüm su ürünleri avcılık lisanslarının yaklaşık %7’si Trabzon’lu balıkçılara verilmiştir. 1977 yılında aşırı avlanmadan dolayı oluşan sorunlar nedeniyle; yeni tekneler için yeni su ürünleri avcılık lisanslarının verilmesinin durdurulduğuna dikkat edilmelidir (KTÜ, 2004). Balıkçılar genellikle kooperatiflerin veya birliklerin üyesidir. Türkiye’de 407 balıkçılık kooperatifi bulunmaktadır. Bu kooperatiflerde 20.385 üye bulunmaktadır. Rize ve Hopa gibi Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki büyük sahil kentlerinin hemen hemen hepsinde balıkçılık kooperatifleri vardır (Bkz. Tablo 6.7-29).

Tablo 6.7-28 Su Ürünleri Avcılık Lisans Sayıları, 2002

Gerçek Kişi Tüzel Kişi Tekne

Trabzon

Pay (%)

Türkiye

4.255

6,65

64.029

2

1,67

120

1.478

6,73

21.978


Tablo 6.7-29 Doğu Karadeniz’de Balıkçılık Kooperatifleri, Üye ve Tekne Sayısı Tekne Kooperatif

Üyeler

Küçük

Gırgır Gemisi

Ana Türler

Avlanma Ekipmanı Sık dokunmuş balık ağları, balık ağları, gırgır, tarama aleti

Yomra

45

58

5

Mezgit, Kefal, Hamsi, İstavrit, Barbunya, Palamut, Deniz Salyongozu

Araklı

110

80

3

Tümü

Tümü

Sürmene

90

160

Tümü, Deniz Salyongozu Hariç

Trol hariç tümü

Of

90

55

Tümü

Tümü

Rize

62

75

Tümü

Tümü

Çayeli

725

500

Tümü

Tümü

Pazar

127

69

Tümü

Tümü

Fındıklı

40

25

Tümü

Tümü

Arhavi

120

85

Tümü

Tümü

Hopa

150

100

Tümü

Tümü


1

6-39

Mart, 2005


6.7.4.7

Deniz Balıklarının Pazarlanması

Doğu Karadeniz’de çok büyük miktarlarda hamsi avlandığından, ürünün büyük bir kısmı doğrudan balık yemi ve balık yağı fabrikalarına gönderilmektedir (Bkz. Tablo 6.7-30). Doğu Karadeniz deniz ürünlerinin kalan kısmı, komisyoncular, toptan satıcılar, tüccarlar, kooperatifler ve birlikler tarafından satılmaktadır. Buna ek olarak, önemli bir miktar da doğrudan konserve fabrikalarına gitmektedir. Ulusal ölçekte bütün balık yemi ve balık yağı fabrikalarının; konserve fabrikalarının hemen hemen yarısı Doğu Karadeniz Bölgesi’nde bulunmaktadır.

Tablo 6.7-30 Pazarlama Türüne Göre Deniz Ürünleri, 2002 (ton) Pazarlama Türü

Doğu Karadeniz

% Pay

Türkiye

Balık Yemi ve Balık Yağı Fabrikları

156.000

100,00

156.000

Kooperatifler ve Birlikler

4.318

32,59

13.249

Komisyoncular, Toptan Satıcılar ve Tüccarlar

86.985

27,06

321.465

Konserve Fabrikalrı

5.841

48,80

11.969

Doğrudan Tüketiciye

1.341

20,86

6.428

Diğer

2.843

33,27

8.546

Kendi Tüketimi

1.219

31,61

3.857

İşlenmeyen ve Tüketilmeyen

67

5,45

1.230

258.614

49,47

522.744


6.7.5

İmalat Endüstrisi

Tablo 6.7-31, Trabzon’daki imalat endüstrisi bilgilerini vermektedir. Tesis sayıları ve yıllık ortalama çalışan sayısı açısından Trabzon, 81 il arasında sırasıyla 24’üncü ve 34’üncüdür. Ancak, güç ekipmanlarının toplam kapasitesi, çalışan başına elektrik tüketimi ve çalışan başına katma değerdeki alt sıralama; Trabzon’daki imalat endüstri tesislerinin, katma değerin düşük olmasına da neden olan teknoloji yoğun üretim yöntemlerini kullanmadığını göstermektedir. Bunun dışında, endüstriyel bölge ölçütlerindeki alt sıralama; Trabzon’un gelişmiş küçük ve orta ölçekli imalat tesislerine sahip olmadığını göstermektedir.


6-40

Mart, 2005


Tablo 6.7-31 Temel İmalat Endüstri Göstergeleri, 2000 Trabzon

Karadeniz

Türkiye


68

761

11.118

24

Yıllık Ortalama Çalışan Sayısı

5.402

80.118

1.130.488

34

Güç Ekipmanlarının Toplam Kapasitesi (Hp)

41.676

1.786.457

13.478.078

45

Çalışan Başına Elektrik Tüketimi (Kwh)

65

371

550

58

Çalışan Başına Katma Değer (Milyon TL.)

79

128

350

46

Endüstri Bölgesindeki Parsel Sayısı

104

1,561

28.726

42

Küçük Endüstri Bölgelerindeki Tesis Sayısı

854

12.732

81.302

39

Gösterge Tesis Sayısı

Kayanak: DPT, 2003.

6.7.6

Madencilik ve Ocakcılık

Doğu Karadeniz’in diğer kısımları ile karşılaştırıldığında, Trabzon’da madencilik gelişmiş bir sektör değildir ve küçük ölçekli işletmeler şeklindedir. Ancak, her çalışma saati başına üretim ve katma değerle belirlenen ortalama üretkenlik; ulusal ortalamadan daha fazladır (Tablo 6.7-32). Rize’de bulunan bakır madenleri, Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki değerlere olumlu katkıda bulunmaktadır.

Tablo 6.7-32 Madencilik Endüstrisi, 2000 (Milyon TL.)

Trabzon

Doğu Karadeniz

Türkiye

Her Tesis için Çalışan Sayısı

Her Çalışma Saati İçin Üretim

Her Çalışma Saati İçin Katma Değer

A

16

21,50

16,97

B

20

27,57

21,71

C

11

6,69

5,43

A

29

34,94

28,17

B

35

40,97

33,27

C

16

13,38

9,93

A

40

13,51

10,62

B

102

12,71

9,99

C

14

15,72

12,35

A: Toplam B: Kamu Sektörü C: Özel Sektör Kaynak: DİE, 2004a.


6-41

Mart, 2005


6.7.7

Turizm

Trabzon ve Doğu Karadeniz Bölgesi’nde, Hıristiyanlığın ilk dönemlerinden kalan kiliseler ve manastırlar gibi, önemli arkeolojik ve tarihi kalıntılar olsa da; turizm önemli bir sektör değildir. Ayrıca, kuş gözleme, yürüyüş ve kayak gibi açık hava faaliyet olanakları da vardır. Tablo 6.7-33’de gösterildiği gibi; 2003 yılında Trabzon’u ziyaret eden turist sayısı, Türkiye’yi ziyaret eden turist sayısı ile karşılaştırıldığında oldukça azdır.

Tablo 6.7-33 Toplam Turist Sayısı, 2003

Turist Sayısı

Trabzon

Doğu Karadeniz

Türkiye

17,217

166,656

13,938,350


6.8

Deniz Arkeolojisi

Karadeniz arkeolojisi, Avrupa, Anadolu ve Avrasya bozkır kültürlerinin karışımını yansıtmaktadır. Karadeniz sahili, Doğu Avrupa ve Kafkasya arasında kanal görevi görürken, Orta ve Üst Paleolitik devirde oluşmuştur. Karadeniz kıyı düzlüğünün o zamanlar oldukça geniş olduğu ve su derinliğinin şimdikine göre yaklaşık 150 m daha aşağıda olduğu düşünülmektedir. Güney ve batı sahili buyunca uzanan tarımla uğraşan köylerin M.Ö. 6. veya 5. yüzyılda görüldüğüne inanılmaktadır. Bulgaristan ve Türk sahillerinde bulunan seramik ve metal kalıntılar, M.Ö. 4. yüzyılda kıyılar arasında karşılıklı alışverişin, büyük olasılıkla gemiciliğin yapıldığını göstermektedir. Bronz çağı ve bunu takip eden dönem, Karadeniz sahilinin çeşitli yerlerinde, çoğunlukla tarımla uğraşan köylerin ve kırsal göçebe konak yerleşimlerinin yoğun olduğu dönemdi. M.Ö. 3. ve 2. yüzyıllarda Karadeniz basenini çevreleyen bölgede, Bronz çağına ait el yapımı eşyaların dağılımı, aktif bir ticaret ağının olduğunu göstermektedir (Ballard ve diğerleri, 2001). M.Ö. 800-700 döneminde, Yunan sömürgeleştirmesinin gelişiyle, Karadeniz, eski dünyanın en önemli kavşaklarından biri haline gelmiştir. Deniz ticaretiyle uğraşan ekonomiler, orta güney Karadeniz kıyısından Kırım’a kadar, ticaretin bir parçası haline gelmiştir. Bu kuzey-güney ticareti, kuzey-orta Türk Karadeniz sahili boyunca Sinop’ta bulunan yerleşim alanlarında üretilmiş testi ve çini kalıntılarıyla belgelenmiştir (Ballard ve diğerleri, 2001). Karadeniz, tarihte deniz seviyesinde meydana gelen değişiklikler ve deniz yüzeyinin 150- 200 m aşağısında bulunan anoksik ortam yüzünden, arkeolojik araştırmalar açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Bu kendine özgü anoksik alt katman, başka hiçbir derin su ortamına benzemeyen biçimde, eski ahşap gemilerin korunmasına neden olmuştur.


6-42

Mart, 2005


Kuzey Karadeniz’deki gemicilik tarihiyle ilgili yapılan araştırmalar, Kırım bölgesinde olası bir büyük yeraltı suyu arkeolojisi olduğunu göstermiştir. Deniz ticati yolları, eski bir yerleşim yeri olan Kırım ile çakışmaktadır. 2000 yıldan fazla bir süre gemilerin yarımada boyunca sefere çıktığına ve bu yolculukların bir çoğunun korkunç deniz kazalarıyla son bulduğuna inanılmaktadır (Zelenko ve diğerleri, 1997). Geriye kalan Karadeniz kıyısı boyunca sadece birkaç araştırma gerçekleştirilmiştir. Texas A&M Üniversitesi’nden Prof. Dr. Frederick Hocker’in direktifleriyle, Türkiye’nin güney-batı sahilinde 9. yüzyıldan kalma bir Bizans ticaret gemisine ait kazı çalışması gerçekleştirilmiştir. Buna ilaveten kazı sırasında Kırım’da üretilmiş olanlara benzeyen 1000’den fazla şarap testisinin yer aldığı bir kargo bulunmuştur (Zelenko ve diğerleri, 1997). 2000 yılında Dr. Robert D. Ballar önderliğindeki ekip, Boğazlar’dan bir liman olan Sinop’a kadar, Türkiye’nin güney batı sahili boyunca bir araştırma yapmış ve derin su arkeolojisi açısından büyük bir keşif gerçekleştirmiştir. Yaklaşık 100 m derinlikte, üç tane gemi enkazı ve olası insanların yerleşim alanlarını gösteren yerler belirlenmiştir. Bunlara ek olarak, 324 m’de, anoksik katman içinde bir adet gemi enkazı bulunmuştur. Bizanslılardan kalma olduğu belirlenen ve M.S. 450 dönemine ait gemi, bozulmamış ve iyice korunmuş bir halde bulunmuştur (Ballard ve diğerleri, 2001). Yukarıdakilere ek olarak, Ağustos 2002 yılında Bulgaristan sahili açıklarında Dr. Robert D. Ballard ve ekibi, Amerikan ve Bulgar bilim adamlarında oluşan bir ekiple birlikte 2.300 yıllık amfora yüklü eski bir ticaret gemisi enkazı keşfetmişlerdir. Geminin M.Ö. 5. yüzyıla ait ve Yunan gemisi olduğu düşünülmektedir. Geminin Sinop’tan Bulgaristan’a gittiği varsayılmaktadır. Gemi, 84 m suyun altındadır ve Karadeniz’de şimdiye kadar bulunan en yaşlı gemidir (National Geographic News, 2003). Karadeniz’in güneydoğu sahili boyunca yapılmış yeraltı suyu arkeolojik araştırmalarıyla ilgili güncel bilgi yoktur. Eski gemilerin sahil boyunca, nispeten sığ sularda seyir yaptığına inanıldığından ve kuyu alanındaki deniz derinliğinden dolayı, olası bir gemi kalıntısının proje alanında olma olasılığının az olduğu düşünülmektedir. Ancak, sondaj faaliyetleri gerçekleştirilmeden önce uzaktan kumandalı araç (ROV) kullanılarak sondaj alanı araştırılacaktır. Eğer, şüpheli bir gemi kalıntısı bulunursa, kalıntıya zarar gelmemesi için gerekli tüm önlemler alınacaktır.

6.9

Halk İstişaresi

Türkiye’deki yasalara göre; önerilen arama sondaj projesi için bir ÇED ve resmi halk istişaresi (halkı bilgilendirme toplantısı) yapmak için yasal bir zorunluluk yoktur. Ancak, Karadeniz’in çevre korunması ve iyileştirilmesine yönelik konularla ilgili bazı kamusal ve kamusal olmayan girişimler bulunmaktadır. Ayrıca, bir projeye başlanılmadan önce halk istişaresi yapılması BP’nin politikasıdır.


6-43

Mart, 2005


Halk istişaresi sırasında ortaya çıkan konular şunlardır: •

Bir petrol sızıntısı olasılığı ve riski ve çevre üzerindeki olası etkileri;

•

Deniz kirliliği ve güvenlik riski;

•

Deniz trafiği;

•

Gürültü kirliliği;

•

Projeden sonra kalacak yapılar;

•

Sondaj kesintilerinin bertarafı;

•

Balıklar üzerindeki etki; ve

•

Atık yönetimi.

Görüşülmüş olsa da; paydaşlar aşağıda belirtilen konularla ilgilenir görülmemişlerdir: •

Sızıntı temizliliği ile ilgili sorumluluk. Temizlik için yöntem ve ekipman sağlama;

•

Yangın riski;

•

Gemi kazası riski;

•

Terörizm;

•

Hava kirliliği riski;

•

Projenin görsel etkileri; ve

•

Deniz arkeolojisine etkileri.

Paydaşların ilgilendikleri yukarıda sıralanan konular, ilginin daha çok petrol çıkarma faaliyetlerine yönelik olduğunu göstermektedir. Paydaşların büyük bölümü, projenin olası ikinci aşaması olan üretim (boru hatları, olası rafinerinin yeri v.b.) ile de ilgilenmişlerdir. İlgi konuları yedi ana grupta toplanabilir: •

Çevresel konular: Paydaşlar, deniz ve gürültü kirliliğini de içeren çevrenin korunması ile ilgilenmişlerdir. Aynı zamanda balıkçılık üzerine olası etkileri ile de ilgilenmişlerdir. Yalnızca bir paydaş projenin insan sağlığı üzerindeki etkisi ile ilgilenmiştir.

•

Balıkçılık faaliyetleri üzerine etkiler: Küçük ölçekli ve büyük ölçekli balıkçıların ilgileri farklı olmuştur. Küçük ölçekli balıkçılar, balık avlanma miktarı üzerindeki etki ile ilgilenmiştir. Büyük ölçekli balıkçılar ise, balık göç yollarına olan etki ve sondaj gemisi çevresindeki yasak bölgesinin büyüklüğü ile daha çok ilgilenmişlerdir. Her iki grup balıkçının da ortak ilgi konusu; proje nedeniyle balık avında herhangi bir azalma olması durumunda tazminat verilip verilmeyeceğidir. Bir kısım balıkçının daha önceki sismik araştırmalardan sonra balık avcılığında azalma olduğu yönünde düşünceleri olduğu dikkate alınmalıdır. Bu nokta projeye karşı çıkış yaratabilir.

•

Bilgi sunumu: Paydaşlar proje hakkında daha fazla bilgi almak istediklerini aktarmışlar ve mevcut bilgideki yetersizlik nedeniyle projenin etkileri hakkında olumlu veya olumsuz görüşe


6-44

Mart, 2005


sahip olamadıklarını söylemişlerdir. Bazı paydaşlar, akademisyenler de dahil olmak üzere proje hakkında detaylı teknik ve bilimsel bilgi almayı dilemişlerdir. Bir STK üyesi Trabzon ve diğer komşu şehirlerde enformasyon ofisleri olmasını önermiştir. •

Sosyo-ekonomik gelişme: Hemen hemen tüm paydaşlar projenin Trabzon İli, bölge ve ülke için olumlu katkılarının olacağına inandıklarını aktarmıştır. Türkiye’nin enerji ihtiyacının böyle petrol arama projelerinin önemini arttırdığını belirtmişlerdir. Petrol bulunacağı ve alanda petrol üretimi yapılacağı beklentisi yüksektir. Yalnızca bir görüşmeci, Trabzon halkı için iş olanağı olup olmayacağını sormuştur.

•

Yasal konular: Yasal konularla ilgilenenler çoğunlukla yerel devlet görevlileri olmuştur. Bu kişiler projenin ulusal ve uluslararası yasal çercevesi ile ilgilenmişlerdir. Petrol arama faaliyetlerine ilişkin lisans belgelerinin kopyalarını talep etmişlerdir.

•

Politik konular: Bir kısım paydaşlar önemli miktarda petrol bulunması halinde politik istikrarsızlık yaratabileceği konusu ile ilgilenmiştir.

•

Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi (ÇSED) tarafından sağlanan bilgilerin geçerliliği: Bazı STK’lar ÇSED sistemine güvensizlik göstermiş; sürmekte olan ÇSED faaliyetlerinde şeffaflık ve olası olumsuz etkilerle ilgili bilginin kamudan saklanmamasını dilemişlerdir.

Bu raporun Ek E‘de, tüm paydaşların listesi ve görüşleri sunulmuştur. Olumlu Görüşler Aşağıdaki nedenlerden dolayı projeye genellikle olumlu tavır vardır: •

Paydaşlar projenin bölgesel ve ulusal ekonomiye olumlu katkısı olacağına inanmaktadır.

•

BP’ye uluslararası şirket olarak bir güven gözlemlenmiştir.

•

Projede TPAO’nın Türk ortak olarak yer alması.

•

Proje hakkında görüşlerinin alınmasını takdir etmektedirler.

Balıkçılık kooperatifleri, balıkçılarla ilgili şirketler, araştırma kurumları, akademisyenler ve bazı yerel STK’lar çok geniş ilişki ağına sahiptirler. Bu nedenle bu paydaşlar; proje sahipleri ve ana paydaşlar ve kamu arasında bilginin yayılma kanalları olarak düşünülebilir. Araştırma işbirliği de projeye olumlu katkıda bulunabilir. Paydaşlara doğru bilginin sunulması (yani araştırma kurumları, ulusal ve uluslararası araştırma projelerinde yer alan akademisyenler ve yerel basın aracılığı ile) kamunun projeye yönelik olası yanlış anlamalarını ve yanlış yorumlarını önlemeye yardımcı olabilir. Olumsuz Görüşler Hemen hemen tüm paydaşlar genel olarak proje hakkında olumludur. Etkili bazı paydaşların sakıncaları vardır. Bu sakıncalar, halk istişaresi sırasındaki detaylı proje bilgisi eksikliği ve ÇSED


6-45

Mart, 2005


sürecine olan genel güvensizlik ve bölgede daha önce hazırlanmış olan raporlar nedeniyledir. Bir paydaşın belirttiği gibi, halihazırda lehte olan görüşler, projeden kaynaklandığına inanılan balık avındaki bir azalma durumunda aniden değişebilir. Bulguların Değerlendirilmesi Halk istişaresi sürecine katılmış olan paydaşların büyük bir bölümü projeye yönelik olumlu görüş içinde olmuşlardır. Ancak, projenin her aşamasında doğru ve detaylı bilginin sağlanmasına önem verilmesini istemişlerdir. Tarihsel olarak Trabzon’daki STK’lar, benzer bölgelerle karşılaştırıldığında etkili ve aktiftirler. Şehir içinden geçen tanjant yolunun ve sahil otoyolunun yapımına nasıl karşı koyduklarını ve yavaşlattıklarını referans olarak göstermektedirler. Bu örnekleri göstererek, projenin etkileri konusunda ikna olmadıkları durumlarda STK’ların nasıl güçlü olduklarını ima etmişlerdir. Devlet kuruluşları, üniversite, yerel medya, STK üyeleri ve politikacılar arasında dinamik ve güçlü bir ilişki ağı vardır. Proje tarafından balıkçılar en önemli paydaş olarak belirlenmiş olsa da; yalnızca Trabzon’daki balıkçıları değil, bölgedekileri de etkileyebileceklerini öne süren diğer önemli paydaşlar vardır. Eğitim düzeyi ve çevre konularına duyarlılık açısından, Trabzon’da bir üniversitenin varlığı çok önemlidir.


6-46

Mart, 2005


7 OLASI ETKİLERİN KAYNAKLARI, ETKİ AZALTICI ÖNLEMLER VE MÜDAHALE YÖNTEMLERİ 7.1

Giriş

Bu bölümde, önerilen arama sondaj çalışmasının olası çevresel ve sosyo-ekonomik etkilerinin değerlendirilmesi sonucunda ortaya çıkan bulgular sunulmuştur. Çevresel ve sosyo-ekonomik etki değerlendirme çalışmalarında her konuya uygun değişik yaklaşımlar ve değerlendirme kriterleri uygulanmıştır. Çevresel etkilerin değerlendirmesine yönelik yaklaşımın temel yapısı Bölüm 7.2’de sunulmuştur. Olağan ve olağan dışı işletme durumlarında ve kaza hallerinde oluşabilecek etkilerin ve olası koşulların değerlendirme sonuçları sırasıyla Bölüm 7.3 ve 7.4’de sunulmuştur. Çalışmalar aşamasında belirlenmiş önde gelen çevresel unsurların değerlendirmesi ise Bölüm 7.5’de sunulmuştur. Sosyo-ekonomik etkilerin değerlendirilmesinde kullanılan yaklaşımlar ve bu çalışmalar sonucunda elde edilenler Bölüm 0’da sunulmuştur.

7.2 7.2.1

Çevresel Etkilerin Değerlendirilmesine Yönelik Yaklaşım Süreç

Çevresel etkilerin değerlendirilmesi, proje tasarımı ve uygulamaya konulması sürecinin, yani kapsam oluşturulmasından, çalışmaların yönetimine, sahanın terkedilmesine ve gerekli görüldüğünde çalışma alanının eski durumuna döndürülmesine kadar olan sürecin bütün aşamalarının ayrılmaz ve sürekli bir parçasını oluşturmaktadır. Sözü edilen bu sürecin bir aşaması olarak, 21 Ekim 2004 tarihinde BP’nin Ankara bürosunda BP’nin mühendislik ekibinin de katıldığı Çevresel Tehlikelerin Belirlenmesi (Environmental Hazard Identification-ENVID) konulu bir atölye çalışması gerçekleştirilmiştir. Söz konusu bu atölye çalışmasının sonucunda oluşturulan ENVID listesi, hem seçim sürecinin hem de seçilen alternatifin oluşturacağı etkilerin değerlendirmesinin tekrar gözden geçirilebilmesini sağlamaktadır. ENVID listesinde yer alan bilgiler proje sürecinde güncellenerek Tablo 7.3-1’de verilen konuların ve etkilerin değerlendirilmesi gerçekleştirilmiştir. Bu bölümde, önerilen arama sondaj çalışması için seçilen ve adapte edilen alternatiflerin değerlendirmeleri sunulmuştur. Çevresel etkilerin önemlerine ilişkin değerlendirmeler (konu ve etkilerin elemeden geçirilmesi) aşağıda sıralanmış aşamaların gerçekleştirilmesini gerektirmektedir: ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

7-1

Mart, 2005


•

Alıcı ortamın tanımlanması (Bölüm 5);

•

Ulusal ve uluslararası yasal gereklilikler ile kısıtlamaların, sanayide kabul görmüş en iyi uygulamaların gözden geçirilmesi (Bölüm 2);

•

Olağan ve olağan dışı işletme koşulları ve kazalardan kaynaklanabilecek olası çevresel etkilerin belirlenmesi ve ölçümlenmesi (mümkün olduğunca) (Bölüm 4); ve

•

Değerli Ekosistem Birimlerinin (DEB) [Valued Ecosystem Components (VECs)] incinebilirlikleri ve duyarlılıkları göz önünde bulundurularak oluşturulan arta kalan etkilerin göreceli önemlerinin ve arama sondaj programının çevresel performansının değerlendirilmesi;

Kontrol ve etki azaltıcı önlemler, önerilen projenin etkilerini ortadan kaldırmaya veya en aza indirmeyi amaçlamaktadır. Kontrol ve etki azaltıcı önlemlerin devreye sokulmasından sonra devam eden etkiler ‘arta kalan etkiler’ olarak tanımlanmaktadır. Konu ve etki değerlendirmesi tablosu (Tablo 7.3-1), çevresel etki değerlendirmesinin odak noktalarını oluşturması gereken konuların belirlenmesine ilişkin ön eleme sürecine yardımcı olarak kullanılmıştır. Tabloda ‘önemli’ olarak tanımlanmış arta kalan etkiler ile, ‘çok önemli’ ya da ‘orta derecede önemli’ olarak sınıflandırılmış ekolojik ve rahatsızlık verici arta kalan etkiler ise Bölüm 7.5’de daha detaylı olarak incelenmiştir. DEB’ler çevredeki, ticarî ve/veya ekolojik öneme sahip olduğu düşünülen birimlerdir. DEB’ler, olası çevresel etkilerin kapsamını ve bu etkilerden sonraki iyileşme hızlarının izlenebilmesi için önemli göstergelerdir. Her bir DEB üzerinde önerilen sondaj çalışmalarından dolayı oluşabilecek olası etkileri belirleyen, yaşam sürecindeki temel değişiklikleri ile olağan davranış biçimleri Tablo 7.2-1’de özetlenmiştir. Bölgede sürdürülen ticarî balıkçılık faaliyetlerinin normal yapısı da yine aynı tabloda özetlenmiştir. Tablo 7.2-1, Güneydoğu Karadeniz Bölgesi’nde önerilen arama sondaj yerlerini de içeren geniş bir alanı kapsamaktadır. DEB’lerle ilgili olarak belirlenmiş en duyarlı bölgeler mevsimsel özellikli olup aşağıda belirtilen özelliklere sahiptir: •

Balık türlerinin yumurtlama alanları;

•

Deniz memelilerinin çiftleşme ve beslenme alanları; ve

•

Önemli kuş alanları ve koruma alanları.

DEB’lerle ilgili değerlendirme kriterleri, çevresel performans ve genel açıdan göreceli önemler olmak üzere Tablo 7.2-1 ’de verilmiştir.


7-2

Mart, 2005


Tablo 7.2-1 Çevresel ve Sosyal Duyarlılıklara İlişkin Özet Tablo - Güneydoğu Karadeniz HAZİRAN 05

TEMMUZ 05 AĞUSTOS 05

EYLÜL 05

EKİM 05

KASIM 05

ARALIK 05

OCAK 06

ŞUBAT 06

MART 06

NİSAN 06

MAYIS 06

SONDAJ ÇALIŞMALARININ TAHMİNİ SÜRESİ YAZ

SONBAHAR

KIŞ

İLKBAHAR

BENTİK TOPLULUKLAR Açılması önerilen kuyular dolaylarında yapılmış Denizde Mevcut Çevresel Durum Tespit Çalışmaları metazoik fauna türlerinin bölgede bulunmadığını belirlemiştir. PLANKTON Silika içermeyen yapıda fitoplankton kümeleri halinde olmak üzere fitoplanktonlar çoğunlukta bulunmaktadır. En yükseği ilkbaharda ve ikincisi ise sonbaharda olmak üzere iki dönemde en yüksek değerler gözlenmektedir. Fotosentezin en yüksek değerde gerçekleştiği su derinliği 10-20 m’dir. Zooplanktonlarla ilgili oluşan tepe değerlerin zamanlaması yaz başlarında ve kış sonlarında olmak üzere, fitoplanktonlarınkine benzerlik göstermektedir. Dağılımın alt sınırı 150-170 m derinlikte oluşmaktadır. İHTİYOFAUNA Önerilen sondaj alanı deniz dibi balık türlerinin önemli yumurtlama ve beslenme alanlarından değildir. Kıyılarda, açık denize oranla çok daha fazla miktarda yumurta ve larva bulunmaktadır. Yumurtlama yerlerinde oluşmuş değişiklik nedeni ile Karadeniz hamsisi güney Karadeniz’de yumurtlamaktadır - pelajik yumurtalar Hamsi güney Karadeniz kıyıları boyunca göç etmektedir

Hamsi güney Karadeniz kıyıları boyunca göç etmektedir.

Hamsi kışı Kafkasya ve Anadolu kıyılarında, kuyu sahasından uzakta geçirmektedir. Çaça yıl boyunca yumurtlayan bir türdür. En yoğun yumurtlama dönemi ise Kasım-Mart dönemidir. Yumurtlama alanları kuzey ve kuzeybatı Karadeniz kıyılarıdır. Türkiye kıyıları boyunca da yumurtlamaktadır. Yumurtalar pelajik özelliktedir. Çaça açık denizden kıyılara doğru göç eder

Çaça kıyılardan açık denize doğru göç eder

.Atlantik toriğinin göç döneminde önerilen sondaj bölgesi dolaylarında rastlanabilecek, kırmızı kitapta yer almış tek balık türü olması beklenmektedir. DENİZ MEMELİLERİ Sondaj sahası dolaylarında rastlanma olasılığı en yüksek memeli, Yunus (tırtak) olması beklenmektedir. Yunus’un çiftleşme dönemi Haziran-Ağustos ayları arasındadır. Sondaj alanı yakınlarında belirlenmiş bir üreme bölgesi bulunmamaktadır. Sondaj sahası dolaylarında yaz ayları boyunca, afalina (siyah yunus)’laın beslendiği belirlenmiştir.


7-3

Mart, 2005


HAZİRAN 05

TEMMUZ 05

AĞUSTOS 05

EYLÜL 05 EKİM 05 KASIM 05 ARALIK 05 OCAK 05 ŞUBAT 05 MART 05 NİSAN 05 MAYIS 05 SONDAJ ÇALIŞMALARININ TAHMİNİ SÜRESİ YAZ SONBAHAR KIŞ İLKBAHAR KUŞLAR Yırtıcı kuşlar, ötücü kuşlar, Kuzeye dönüş göçü NE-S göç yolu leylekler ve de su kuşları boyunca gerçekleşmektedir. Blok 3534’ün 60 km kuzey doğusu boyunca göç etmektedirler Önemli kuş alanları: Kuyu sahasından 50 km güney doğuda Çoruh vadisi deltası, 90 km kuzeydoğuda Kholkheti sulak alanı, 440 km batıda Kızılırmak deltası, 380 km batıda Yeşil ırmak deltası. Göçmen kuşlar için önemli üreme, yuva yapma ve kışlak alanları. TİCARÎ BALIKÇILIK FAALİYETLERİ Balıkçılık faaliyetleri genellikle 12 millik karasuları sınırı içinde yoğunlaşmaktadır. Kuyu sahaları çevresinde ticarî değerde balıkçılığın çok sınırlı düzeyde kalması beklenmektedir. Deniz dibi türleri için trol mevsimi Pelajik balıklar – özellikle hamsi


7-4

Mart, 2005


Çevresel performans, ilgili ulusal ve uluslararası mevzuat ve standartlar ile BP’nin Çevresel Beklentileri esas alınarak değerlendirilmiştir. Tasarımın etkinliği ve işletme denetimleri de olası etkilerin tespiti ve ortadan kaldırılabilmesi veya en alt düzeyde tutulabilmesi yönünden incelenmiştir. Değerlendirme yinelenen biçimde sürdürülmüş ve bu süreç boyunca uygun durumlarda oluşturulan önerilerle, arta kalan etkilerin ‘pratik olarak sağlanabilecek en alt düzey’ de tutulması amaçlanmıştır. Pratik olarak sağlanabilecek kavramının değerlendirmesinde, sanayide kabul görmüş en iyi uygulama biçimleri, ekonomik, teknik, sağlık ve güvenlik unsurları göz önünde bulundurulmuştur. Yapılmış önerilerin kabul edilerek tasarım ya da işletme stratejisine uyarlandığı durumlarda ise, geride kalan etkiler yeniden değerlendirilmiştir. 7.2.2

Değerlendirme Kriterleri

Olağan ve olağan dışı işletme koşullarında oluşabilecek arta kalan etkilerin karşılaştırmalı olarak değerlendirilebilmesi için belirli kriterler oluşturulmuştur. Oluşturulan bu değerlendirme kriterlerinin hedefleri aşağıda sıralanmıştır: •

Her bir senaryonun yapısı ve kapsamı;

•

Alıcı çevreye ulaşım yolu; ve

•

Arta kalan etkiler.

Ayrıca aşağıda belirtilen konular için de farklı kriterler oluşturulmuştur: •

Değerli Ekosistem Birimlerinin - DEB incinebilirlik, duyarlılık değerleri;

•

Olağan ve olağandışı işletme koşullarında çevresel performans ve yönetim kriterleri.

Değerlendirme sırasında genel önem derecelerinin oluşturulmasında yukarıda belirtilen kriterlerin hepsi bir arada uygulanmıştır. 7.2.2.1

Ekolojik Kriterler

Ekolojik kriterler Tablo 7.2-2’de sunulmuştur. Kriterler, DEB’lerin göreceli incinebilirlik ve duyarlılık özelliklerine göre belirlenmiş olup, ticaret ve dinlence açılarından taşıdıkları değerleri de göz önüne almaktadır. Her kaynak ile ilgili olarak ulaşım yolu, alıcılar ve de tehlike senaryoları belirlenmiş bulunmaktadır. Etkiler, etkinin şiddeti, süresi, olası etki alanı ve DEB’in duyarlılık düzeyine göre sınıflandırılmışlardır.


7-5

Mart, 2005


Tablo 7.2-2 Ekolojik Kriterler Etkinin Şiddeti Ekosistemde önemli değişiklikler veya populasyon düzeyinde doğal değişim kapsamının ötesinde değişmeler sonucunda 10 yıldan daha uzun süreli (orta ve uzun dönem) zararların oluşması. Olası doğal değişkenlik ile sınırlı olmak üzere populasyon düzeyinde kalarak (kısa süreli ve yerel alan ile sınırlı olmak üzere), 5 yıllık bir süre içinde doğal süreçlerle kısa-orta dönemli iyileşmenin gerçekleşmesi. Var olan değişkenlik üzerinde de kümülatif sonuçlara neden olan benzer etki düzeyleri.

7.2.2.2

Etki Sınıfı

Simge

ŞİDDETLİ

§

ORTA

¡

Var olan populasyon dinamikleri kapsamında kalacak düzeyde olmakla birlikte izlenebilecek ve/veya algılanabilecek değişiklik.

ÖNEMSİZ

Bireyler ve topluluklarca arka plandaki populasyon faaliyetlerine göre algılanması ya da ölçülebilmesi olası olmayan geçici etkiler.

GÖZARDI EDİLEBİLİR YA DA YARARLI

¡/

Çevresel Performans ve Yönetim Kıstasları

Çevresel performans ve yönetiminin değerlendirilmesi amacıyla, olağan ve olağan dışı işletme koşulları için ayrı ayrı kriterler uygulanmıştır. Olağan dışı işletme koşulları, kaza sonucunda oluşan koşulları kapsamaktadır. Her iki durumda da bu kriter olası bir etki kaynağının yapısı ve şiddetini veya tehlike durumunu ve bu durumun yönetilebilirliğini hedef almaktadır. Çevresel performansın değerlendirilmesi durumunda, proje tasarımında ve işletme stratejisine dahil edilen olası önlemlere özel bir önem verilmiştir. Olağan işletme durumunda değerlendirme kriteri, arıza durumlarının ve bakım programlarının tahmini sıklık ve sürelerini belirlemektir. Olağan dışı/kaza koşullarında değerlendirme kriteri, bir olayın oluşma olasılığını, algılanma olasılığını ve olaya hazırlıklı olma durumunu belirlemektedir. Değerlendirme kriterleri ile olağan ve olağan dışı işletme koşulları ve kaza durumlarının sınıflandırması, sırasıyla Tablo 7.2-3 ve Tablo 7.2-4’de yer almaktadır.


7-6

Mart, 2005


Tablo 7.2-3 Olağan İşletme Koşullarında Çevresel Performans Değerlendirme Kriterleri No 1

2

3

4

5

Kriter Tüketilmiş, bırakılmış veya bertaraf edilmiş miktarlar Yasal Denetim veya Proje Denetimi

Zamanlama

Etki alanı

Ekolojik ve Rahatlık Sonuçları

• • • • • •

Sınıf Faaliyet için yüksek düzeyde Faaliyet için orta düzeyde Faaliyet için düşük düzeyde Sürekli uyumsuzluk Uyumsuzluk olasılığı Sürekli uyumluluk veya denetim yokluğu

• Uzun dönemli veya sürekli faaliyet; ya da DEB veya rahatlık ortamının duyarlılık dönemi. • Proje süresince orta ya da kısa süreli olup da dönemsel biçimde yinelen faaliyet • Kısa süreli, aralıklı faaliyet • Etki alanı kapsamlı ve/veya, DEB populasyonu(ları) veya rahatlık ortamının istatistiksel olarak önemli bir bölümünü kapsayan bir alanı içine almış. • Etki alanı orta düzeyde ve/veya, bir DEB populasyonunun ya da rahatlık ortamının orta ya da az miktardaki bölümünü destekleyebilen bir alanı kapsıyor. • Etki alanı kaynağın yakın çevresi ile sınırlı ve/veya, DEB populasyonu(ları) ya da rahatlık ortamı için istatistiksel olarak anlamsız düzeyi kapsayan bir alanı içine almış. • Önemli • Orta düzeyde • Düşük Düzeyde • Göz ardı edilebilir veya Yararlı

§ ¡ § ¡ § ¡

§ ¡ § ¡ ¡/

Tablo 7.2-4 Olağan Dışı İşletme Koşulları ve Kaza Halleri için Çevresel Performans Kriterleri No

Kriter

1

Olayın yinelenme olasılığı

2

Algılanma olasılığı

3

Hazırlıklı olma durumu

4

5

Etki alanı

Ekolojik ve Rahatlık Sonuçları


Sınıf • Yüksek (örneğin:> yılda bir kez) • Orta • Düşük (örneğin: proje süresi boyunca olması beklenmeyen) • Düşük (örneğin: izleme ve algılama sistemleri yok) • Orta • Yüksek (örneğin: sürekli izleme veya algılama) • Hazırlık yapılmamış ya da etki azaltılması olanaksız • Bir miktar önlem alınmış • Detaylı planlar, eğitim ve egzersizler • Etki alanı kapsamlı ve/veya, DEB populasyonu(ları) veya rahatlık ortamının istatistiksel olarak önemli bir bölümünü kapsayan bir alanı içine almış. • Etki alanı orta düzeyde ve/veya, bir DEB populasyonunun ya da rahatlık ortamının orta ya da az miktardaki bölümünü destekleyebilen bir alanı kapsıyor. • Etki alanı kaynağın yakın çevresi ile sınırlı ve/veya, DEB populasyonu(ları) ya da rahatlık ortamı için istatistiksel olarak anlamsız düzeyi kapsayan bir alanı içine almış. • Önemli • Orta • Düşük • Göz ardı edilebilir veya yararlı

7-7

§ ¡ § ¡ § ¡ § ¡ § ¡ ¡/

Mart, 2005


7.2.2.3

Göreceli Önem Kriterleri

Arta kalan her etki için belirlenmiş değerlendirmeler birleştirilerek genel bir önem sınıflandırması yapılmıştır. Bu yaklaşımla olağan ve olağan dışı işletme durumları için ortaya çıkarılan göreceli önem kriterleri Tablo 7.2-5’de sunulmuştur.

Tablo 7.2-5 Olağan ve Olağan Dışı İşletme Durumlarına İlişkin Göreceli Önem Kriterleri Çevresel Performans Derecesi

Sınıf

En az bir kriter § olarak belirlenmiş

Önemli

¡ ve ¡ / seçeneklerinin karışımı

Kabul edilebilir

Tüm beş kriter de olarak belirlenmiş

Önemsiz

Olağan işletim koşulları için arıza durumlarının ve bakım programlarının tahmini sıklığı ve süreleri de sınıflandırma sürecinde olabildiğince göz önünde bulundurulmuştur. Olağan dışı işletme koşullarının değerlendirilmesinde, bir olayın oluşması, algılanma olasılığı ve hazırlıklı olunma durumları değerlendirmeye alınmışlardır. Olağan dışı durumlarda önemli olarak sınıflandırılmış kriterler, yinelenme olasılığının düşük olarak kabul edildiği durumlarda genelde önemli sınıfına alınmayabilirler (örneğin, proje sürecinde oluşması beklenmeyen gibi).

7.3

Olağan İşletme Durumu Değerlendirmesi

Olağan işletme koşullarına ilişkin çevresel değerlendirmede kullanılan temel unsurlar şöyle sıralandırılmıştır: •

Olası tüm etki kaynaklarının belirlenmesi (örneğin: Bölüm 3 ve 4’de tanımlandığı üzere, sondaj programı ile ilgili gerçekleştirilecek çalışmaların tümü);

•

Her bir faaliyetin süresinin belirlenmesi;

•

Etkilenme olasılığı olan DEB’lerle ilgili olarak, etkilerin yapısal biçimlerinin belirlenmesi (örneğin: kapsam ve yol bilgileri). (Bölüm 5 ve Tablo 7.2-1’e bakınız);

•

Olası etkilerin üstesinden gelinmesi, önemsiz ya da kabul edilebilir arta kalan etki düzeylerine çekilebilmesi için önerilen işletme stratejisi, tasarım ve işletme denetimleri ile önlemlerinin etkinlik değerlendirmesi;

•

Geride kalan ekolojik ve de kolaylık açılarından ‘anlamlı’, ‘önemli’ ya da ‘orta düzeyde’ olarak tanımlanmış etkilerin belirlenmesi ile sonrasında bunların ayrıntılı biçimde incelemeye alınmaları (Bak: Bölüm 7.5).


7-8

Mart, 2005


Önerilen sondaj programı kapsamında oluşacak tahmini emisyonlar, deşarjlar, atıklar ile olağan/rutin işletimden kaynaklanabilecek diğer durumlar Bölüm 4’de sunulmuştur. Olağan çalışmalar kapsamında oluşacak aşağıda belirtilen etki kaynaklarına ilişkin önem değerlendirmesi Tablo 7.3-1’de sunulmuştur: •

Sondaj gemisinin, helikopterlerin ve destek teknelerinin sondaj ve kurulma/taşınma aşamalarındaki fiziksel varlıkları;

•

Sondaj gemisindeki enerji üretiminden kaynaklanan emisyonlar;

•

Helikopter ve destek teknelerinin faaliyetlerinden kaynaklanan emisyonlar,

•

Sondaj çalışmaları sırasındaki WBM deşarjı;

•

Sondaj aşamasında WBM kullanımına bağlı oluşacak sondaj kesintileri deşarjları;

•

Sondaj aşamasında SBM (gerekli hallerde) kullanımına bağlı oluşacak sondaj kesintileri deşarjları;

•

Çimento harcı ile sondajda çıkan katı parçaların deşarjı;

•

Arıtılmamış balast, soğutma ve yangın söndürme sularının deşarjı;

•

BOP denetim sıvısı deşarjı;

•

Arıtılmamış drenaj suyunun deşarjı;

•

Yağlı sintine ve kontamine olmuş drenaj sularının arıtılarak deşarjı;

•

Arıtılmamış atık su deşarjı;

•

Arıtılmamış yağlı/kirli atıksu deşarjı;

•

Öğütülmüş yiyecek atıklarının deşarjı;

•

Taşınarak kıyıda bertarafı yapılması gereken atıkların oluşturulması;

•

Sondaj gemisi, helikopter ve de destek gemilerinden kaynaklanan gürültüler;

•

Gemide ve kıyıda kimyasalların yönetimi.


7-9

Mart, 2005


Tablo 7.3-1 Arama Sondaj Çalışmalarının Olağan Koşullarda Gerçekleşmesi ile İlgili Çevresel Etkilerin Durum ve Etki Değerlendirmesi Etki Kaynağı / Süresi

Kontrol / Etki Azaltıcı Önlemler

Göreceli Önem Ekolojik ve Kolaylık Durumu Sonuçları

Sondaj Gemisi Kurulma/Taşınma Aşamaları • Sondaj gemisi Nisan 2005 ayı içinde Meksika Körfezinden sefere çıkarak, Çanakkale ve İstanbul Boğazlarından geçip Karadeniz’e ulaşacak. • Karadeniz’deki açıkdeniz sondaj alanına ulaşımın 64 gün süreceği öngörülmüştür (kulenin sökülüp sonra yeniden yerleştirilmesi için gerekli 27 günlük süre de buna dahildir). Karadeniz’den ayrılmak için sefer hazırlığının da 12 gün süreceği tahmin edilmektedir. Etki kaynakları:

• Gemi Çanakkale ve İstanbul boğazlarından geçişte kılavuz kaptan hizmetlerinden yararlanacaktır. • Sondaj kuyusu sefere çıkılmadan önce sökülecek olup Karadeniz’e varışta yeniden yerine yerleştirilerek İstanbul boğazında geçerli olan gemi köprüsü üzerinde bırakılması gereken 3 m’lik boşluk sağlanmış olacaktır. • İlgili makamlarla gerçekleştirilecek haberleşme ve düzenlemeler sayesinde başka deniz kullanıcıları ile olabilecek çelişmeler an alt düzeye indirilecektir.

• Denizden yararlanacak başkaları ile çelişme.

• Mümkün olduğunca belirlenmiş bulunan deniz trafik yollarından yararlanılacaktır.

• Deniz memelilerin göç, üreme ve beslenme faaliyetleri üzerinde etki.

• Gemide SOLAS standartlarına uygun deniz ulaşımı ışıklandırmaları bulundurulacaktır.

• Sondaj gemisinden kaynaklanan gürültü, emisyon, ve deşarjlar (aşağıdaki bölüme bakınız)

• Sondaj gemisi MARPOL’un gerekliliklerine uygun olarak işletilecektir.

• İstila yeteneğine sahip deniz türlerinin balast suyu ile ortama salınması olasılığı.

• Karadeniz’de dışarıdan getirilmiş balast suyunun denize deşarjı yasaklanmıştır. Gerekli balast suyu İstanbul Boğazı geçildikten sonra gemiye alınacak, dönüşte ise İstanbul Boğazı geçilmeden önce denize deşarj edilecektir. Gemi IMO Balast Suyu Kılavuzu Kurallarına uygun olarak işletilecektir.

Önemli Değil Göz ardı edilebilir • Deniz memelilerine olacak etkilerin öbür deniz araçlarından kaynaklanan etkilerden daha fazla olmaması beklenmektedir. Olası etkiler düşük düzeyde kalacak olup geminin batı Karadeniz’den Doğu Karadeniz’e geçiş süreci ile sınırlı kalacaktır. • Balast suyu yönetimi ile ilgili işlemler geçerlidir.

Sondaj Gemisinin Sondaj Sahasındaki Fiziksel Varlığı • Sondaj gemisi her bir sondaj noktasında yaklaşık 123 günlük bir çalışma süresi geçirecektir. • Sondaj gemisi çevresinde 1000 m yarı çaplı bölge ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

• İlgili makamlara bilgilendirme ve görüş alış verişi yoluyla sondaj yeri ve sondaj programı konusunda bilgi aktarılması.

7-10

Önemli Değil Göz ardı edilebilir • Sondaj gemisinin varlığı geçici süreli olacaktır. Mart, 2005


Etki Kaynağı / Süresi sondaj gemisine ait destek gemileri dışındaki deniz taşıtlarına yasaklanmış olacaktır. Etki Kaynağı: • Denizden yararlanan başkaları ile (örneğin denizcilik ve balıkçılık) çelişmeler.

Kontrol / Etki Azaltıcı Önlemler • Gemide SOLAS standartlarına uygun deniz ulaşımı ışıklandırmaları bulundurulacaktır. • Sondaj gemisi MARPOL’un gerekliliklerine uygun olarak işletilecektir.

• Deniz memelilerin göç, üreme ve beslenme faaliyetleri üzerinde etki.

Göreceli Önem Ekolojik ve Kolaylık Durumu Sonuçları • Sondaj sahasında denizcilik ve balıkçılık işlevleri alt düzeyde olup bölgeden geçen tarifeli deniz seferleri ise bulunmamaktadır. • Sondaj gemisi çalışmalarının balıkçılığa olumsuz etkileri yönünde şikayetlerin alınması halinde gerekli görüşmeler gerçekleştirilerek çalışmalara başlanmadan önce sorunun çözümlenmesi yoluna gidilecektir.

• Sondaj gemisinden kaynaklanan gürültü, emisyon, ve deşarjlar (aşağıdaki bölüme bakınız) KILAVUZ DELİĞİ VE BÖLÜM 1 VE 2’NİN (42” ve 26”) UZATMA BORUSUZ AÇIĞA ÇIKANLARIN DENİZ DİBİNE BIRAKILARAK DELİNMESİ Çamur ve sondaj kesintilerinin denize deşarjının sonuçları, etki azaltıcı önlemler ile bunların önemi Bölüm 7.5’de ayrıntılı biçimde işlenmiştir. • Bölüm 1 ve 2’nin delinmesinin 18 gün alacağı hesaplanmıştır.

• Önceden belirlenmiş sondaj programı ve prosedürler uygulanacaktır.

• Sondaj kesintileri doğrudan deniz tabanına bırakılacaktır. Deniz tabanına bu yolla, kuyu başına yaklaşık 961 ton sondaj kesintileri deşarj edilecektir.

• Deniz dibine geri bırakımlar uzaktan kumandalı bir araç ile (ROV) gözlenecektir.

• Doğrudan deniz dibine viskoz süpürme şeklinde deşarj. Kuyu başına yaklaşık 299 m3 deşarj. Etki kaynakları: • Bentik faunanın gömülmesi.

• Bölüm 1 ve 2 için ara ara deniz suyu ile viskoz taramalar yapılacaktır. Bu işlemlerde kullanılacak formüllerde çevresel açıdan düşük zehirlilik, yüksek düzeyde biyolojik yollarla bozunabilme ve de düşük düzeyde biyobirikim özelliklerine sahip kimyasallar kullanılacaktır.

ÖNEMLİ DEĞİL GÖZARDI EDİLEBİLİR • Karadeniz’in, sondajın yapılacağı derinliklerinde anoksik koşulların varlığına bağlı olarak bentik fauna ve balıklar bulunmadığından boğucu koşullar, bulanıklık ve de ekotoksisite etkileri beklenmemektedir.

• Ağır metal içeriği düşük barit kullanılacaktır.

• Su kolonu bulanıklığında artış. • Ekotoksisite etkileri. • Sondaj gemisinden, destek teknelerinden ve helikopterden kaynaklanan gürültü, emisyon, ve deşarjlar (aşağıdaki bölüme bakınız) 3-6. BÖLÜMLERİN (22”, 16 ½”, 12 ¼” VE 8 ½”) UZATMA BORUSU İLE SU BAZLI ÇAMUR KULLANILARAK DELİNMESİ Çamur ve sondaj kesintilerinin denize deşarjının ve kullanılmalarının önemi, sonuçları, etki azaltıcı önlemler Bölüm 7.5 de ayrıntılı biçimde işlenmiştir. • Bölüm 3-6 arasının sondajının 105 gün sürmesi ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

• WBM ve sondaj kesintilerinin uzaklaştırılması yöntemi

7-11

KABUL EDİLEBİLİR ¡ Mart, 2005


Etki Kaynağı / Süresi beklenmektedir.

Kontrol / Etki Azaltıcı Önlemler BPEO çalışmaları sonucunda oluşturulmuştur.

• Kuyu başına 921 tonluk deşarj gerçekleştirileceği hesaplanmıştır.


• Kuyu başına sondaj kesintilerinin üzerine tutunmuş olarak deşarj edilecek WBM miktarının yaklaşık 415 m3 olacağı hesaplanmıştır.

• Çamur işleme ekipmanı WBM’in yeniden kullanılabilmesini olanaklı kılıp gerekli toplam çamur miktarında önemli bir azalma sağlamaktadır.

• Kullanılmış ve geriye artmış WBM’in partiler halinde denize salınacak miktarının yaklaşık 849 3 m olacağı hesaplanmıştır.

• Kullanılacak formüllerde çevresel açıdan düşük zehirlilik, yüksek düzeyde biyolojik yollarla bozunabilme ve de düşük düzeyde biyobirikim özelliklerine sahip kimyasallar kullanılacaktır.

Etki Kaynakları: • Bentik fauna’nın boğulması • Su kolonu bulanıklığında artış. • Ekotoksisite etkileri. • Sondaj gemisi, destek gemileri ve helikopter’den kaynaklanan gürültü, emisyon ve deşarjlar (Aşağıdaki bölüme bakınız)

• Çamur ve sondaj kesintilerinin en iyi şekilde dağılmasını sağlamak için deniz yüzeyi altından deşarj (sondaj kesintilerini daha derine deşarj edebilmek amacıyla özel bir şüt tasarlanmaktadır ve işletme sırasında denenecektir.) • Ağır metal içeriği çok düşük barit kullanımı. • Sondaj kesintileri ve kesintiler üzerine tutunmuş WBM’in olası dağılım ve birikim düzeylerine yönelik öngörüm modellemeleri yapılmıştır.

Göreceli Önem Ekolojik ve Kolaylık Durumu Sonuçları ÇOK AZ ¡ / • Karadeniz’in bu derinliklerinde anoksik koşulların geçerli olması nedeni ile bentik topluluklar bulunmadığından boğulma, ekotoksik etkilerin oluşması söz konusu olmayacaktır. • Su kolonunda lokalize biçimde oluşacak bulanıklık artışına bağlı plankton ve balık etkilenmeleri. Bölgedeki rejim sondaj çamuru ve kesintilerinin hızla dağılmasını sağlayacaktır. Sondaj kesintileri ve çamur suyun altına 30 m inen bir deşarj hattından bırakılacaktır. Bu yolla, en yüksek fitoplankton konsantrasyonlarının bulunduğu fotik bölgede bulanıklık düzeyinde artış olasılığı ortadan kaldırılacaktır. • Çamurun içerdiği kimyasalların plankton ve balıklar üzerinde lokal toksik etkileri. Kullanılan tüm kimyasallar düşük zehirlik özelliğine sahip olup suda kolayca derişecek ve çevreye dağılacaktır. Baritteki ağır metaller biyolojik yoldan alınabilir biçimde değildir.

OLAĞANÜSTÜ DURUM: BÖLÜM 4- 6 (16 ½”, 12 ¼” VE 8 ½”) UZATMA BORUSU İLE SENTETİK BAZLI ÇAMUR KULLANILARAK DELİNMESİ (Çamur ve sondaj kesintilerinin deşarjına ilişkin koşullar, etki azaltımı ve önemi Bölüm 7.5’de ayrıntılı biçimde işlenmiştir.) • SBM yalnızca WBM sondajın sürdürülemeyeceği anlaşılan durumlarda çare olarak kullanılacaktır.

• SBM ve sondaj kesintilerinin uzaklaştırılması yöntemi BPEO çalışmaları sonucunda oluşturulmuştur.

• Bölüm 4- 6’nın sondajının 76 gün sürmesi beklenmektedir.


• Biyobozunma WBM’e göre daha yavaş olup çevreye etkiler daha uzun süreli olacaktır.

• Her kuyudan yaklaşık 1846 ton sondaj kesintisi deşarjı yapılacağı tahmin edilmektedir.

• Çamur işleme ekipmanı SBM’in yeniden kullanılabilmesini olanaklı kılıp gerekli toplam çamur miktarında önemli bir azalma sağlamaktadır.

• Karadeniz’in bu derinliklerinde anoksik koşulların geçerli olması nedeni ile bentik topluluklar bulunmadığından boğulma, ekotoksik etkilerin oluşması söz konusu olmayacaktır.

• Her kuyudan kesintiler üzerine tutunmuş SBM deşarjı yaklaşık 518 ton olarak hesaplanmıştır. • Artan ve kullanılmış SBM’in karaya gönderilerek işlemden geçirilip yeniden kullanılabilir hale getirilecektir. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

• Çift santrifüj sistemi ile, ek santrifüj katkılı sondaj kesintileri kurutma düzeneği kurulacaktır. En iyi çalışma şartlarında çamurda tutunmuş SBM miktarı kuru sondaj kesintisi ağırlığının %5’i dolaylarına çekilebilmektedir.

7-12

KABUL EDİLEBİLİR ¡ DÜŞÜK ¡ /

• Sondaj kesintilerine tutunmuş SBM malzemenin suda çözünmesi özelliğinin WBM malzemeye göre daha düşük olması nedeni ile sondaj kesintilerinin ayrılmadan dibe Mart, 2005


Etki Kaynağı / Süresi Etki Kaynakları:: • Bentik faunanın boğulması; • Su kolonu bulanıklık düzeyinde artış; • Ekotoksisite etkileri. • Sondaj gemisi, destek gemileri ve de helikopterden kaynaklanan gürültü, emisyon ve deşarjlar. (Aşağıdaki bölüme bakınız)

Kontrol / Etki Azaltıcı Önlemler • Kullanılacak formüllerde çevresel açıdan düşük zehirlilik, yüksek düzeyde biyolojik yollarla bozunabilme ve de düşük düzeyde biyobirikim özelliklerine sahip kimyasallar kullanılacaktır. • Çamur ve sondaj kesintilerinin en iyi şekilde dağılmasını sağlamak için deniz yüzeyi altından deşarj (sondaj kesintilerini daha derine deşarj edebilmek amacıyla özel bir şüt tasarlanmaktadır ve işletme sırasında denenecektir.)

Göreceli Önem Ekolojik ve Kolaylık Durumu Sonuçları erişme oranı ve hızı yükselecek ve bunun sonucu olarak da bulanıklık düzeyinde artış WBM malzemeye göre daha az olacaktır. • Plankton ve balıklar üzerinde lokal toksik etkiler. Kullanılacak tüm kimyasallar düşük toksisitede olacak, suda derişerek hızlı biçimde dağılacaklardır. Baritteki ağır metaller biyolojik yoldan alınabilir biçimde değildir.

• Ağır metal içeriği çok düşük barit kullanımı. • SBM’in olduğu gibi deşarjına izin verilmeyecektir. SBM baz sıvısı, sondaj çalışmasının sonunda karaya taşınarak işlemden geçirilmesi ve yeniden kullanılır hale dönüştürülmesi sağlanacaktır. • SBM’li kesintilere ilişkin sondaj kesintileri dağılım ve yığıntı oluşturma modellemesi yapılmıştır. • BP’nin şirket içi çevresel beklentilerine göre sondajdan çıkacak SBM bulaşmış sondaj kesintilerinin deşarjı (yüzey deliği dışında) engellenecektir. Ancak, bu engellenebilme gerçekleşene dek var olan en iyi teknolojiden yararlanılarak en etkin yöntemler kullanılacak ve çevrenin etkilenmesi düzeyi en düşük değerde sağlanmaya çalışılacaktır. Deşarj için olur verilmesi yalnızca bu yöntemin çevresel faktörler açısından var olan en iyi çözüm (BPEO) olduğunun, oluşacak etkilerin gözardı edilebilir düzeyde belirlendiği durumlarda gerçekleşebilecektir. MUHAFAZA BORUSUNUN BETONLANMASI • Üst bölümlerin muhafaza borusunun yerleştirilme çalışmalarında kuyu başına yaklaşık 151 m3 çimento harcının doğrudan deniz dibine erişeceği hesaplanmıştır. 3

• Kuyu başına yaklaşık 10.9 m katı betonun sondajla delineceği hesaplanmıştır. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

• Önceden belirlenmiş muhafaza yerleştirme programı.

KABUL EDİLİR ¡

• Gerekli çimento hacimleri, kuyu bölümleri başına hesaplanarak artık çimento deşarj miktarında azalma sağlanmıştır.

DÜŞÜK ¡ /

• Çimento harcında kullanılacak kimyasalların formüle

7-13

• Balık ve plankton üzerinde lokalize toksik etki. Tüm kimyasallar düşük zehirlilik özellikli olacak, ve beton dökülmesinden sonra betona bağlanarak biyolojik yoldan Mart, 2005


Etki Kaynağı / Süresi • Her çimentolama çalışmasından sonra çimento karma ekipmanında gerçekleştirilecek temizleme çalışmalarına bağlı olarak çimento bulaşmış suyun deşarjı. Etki Kaynakları: • Bentik faunanın boğulması • Su kolonunda bulanıklığı artıracaktır

Kontrol / Etki Azaltıcı Önlemler edilmesinde çevresel açıdan düşük zehirlilik, yüksek düzeyde biyolojik yollarla bozunabilme ve de düşük düzeyde biyobirikim özelliklerine sahip kimyasallar kullanılacaktır. • Sıvı katkı sistemi [(Liquid additive system (LAS)] kullanılarak harç karma haznelerinin kullanılması engellenmekte ve böylece ölü hacimlerin oluşması engellenebilmektedir.

• Ekotoksik etkiler.

Göreceli Önem Ekolojik ve Kolaylık Durumu Sonuçları alınması mümkün olmayacaktır. • Karadeniz’in bu derinliklerinde anoksik koşulların geçerli olması nedeni ile bentik topluluklar bulunmadığından herhangi bir faunanın boğulma ve zehirlenmeden etkilenmesi söz konusu olmayacaktır. • Su kolonunda lokalize biçimde oluşacak bulanıklığın plankton ve balıklar üzerindeki etkisi. Denizde var olan akım rejimi katı çimento atıklarının hızlı biçimde dağılmasına olanak sağlayacaktır. Kesintilerle birlikte katı çimento parçaları da deniz yüzeyinin yaklaşık 30 m altına bırakılacaktır. Bu önlem sayesinde, fitoplankton popülasyonunun en yüksek düzeyde var olduğu fotik bölümde bulanıklığın artması önlenmiş olacaktır.

KONTROL ALTINA ALINAMAYAN KUYU CANLANMASINI ÖNLEYİCİ SİSTEMİN İŞLETİMİ VE TEST EDİLMESİ • Kuyu başına 18 m3 BOP kontrol sıvısının (bölümler halinde) deniz altına salınması. Etki Kaynakları:

• Kontrol sıvısının yapısı %88 su, %10 monoetilen glikol ve %2 oranında da üstlenici firmaya özel yağlayıcı ve pas engelleyici olacaktır.

• Ekotoksisite etkileri.

ÖNEMSİZ GÖZARDI EDİLEBİLİR • Düşük zehir özellikli az miktarda, yüksek biyobozunabilme ve düşük biyobirikme kabiliyetine sahip kimyasallar söz konusudur. Kimyasallar hızlı biçimde suda çözünecek ve gene hızlı biçimde çevreye dağılacaktır.

FORMASYON DEĞERLENDİRMESİ • Radyoaktif test malzemesi kullanılması.

• Radyoaktif malzemenin aktarılması ve depolanması. • Wireline loglama gereçleri yalnızca bu konuda yetkili personel tarafından kullanılacaktır. Radyoaktivite kaynağı malzemenin kuyuya ve kuyudan taşınması hizmet veren firmanın onaylamış olduğu kaplar içinde gerçekleştirilecek ve kaplar belirlenmiş standartlara uygun biçimde işaretleneceklerdir.

DOĞRUDAN ETKİ SÖZ KONUSU DEĞİL • Tüm radyoaktif kaynaklar etkin bir şekilde konteyner içerisinde tutulacaktır.

• Türkiye Atom Enerji Komisyonu, wireline çalışmalarında radyoaktif malzeme kullanılacağı konusunda bilgilendirilecektir. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

7-14

Mart, 2005


Etki Kaynağı / Süresi



ÜRETİM TESTİ • Üretim testi ve tutuşturma programda yer almamaktadır. Gözenek basınç verileri ile sıvı örnekleme çalışmaları wireline loglama yöntemi ile elde edilecektir (yukarıdaki formasyon değerlendirilmesi bölümüne bakınız).

Geçerli değil

Geçerli değil

KUYUNUN ASKIYA ALINMASI / TERKEDİLMESİ (rezervuar değerlendirmesine bağlı olacaktır) • Her bir kuyu için 12 günlük tıkaçlama ve terketmeye hazırlık çalışması yapılacağı hesaplanmıştır. Etki Kaynakları: • Deniz dibinde engel oluşması.

• Seçilecek dengeleyici sıvı kimyasalları düşük çevresel zehirlilik özellikli olacak, yüksek biyobozunma ve düşük biyobirikim gerçekleştireceklerdir. Dengeleme sıvıları deniz ortamına salınmayacaktır. • Sondaj çalışmasından sonra ROV ile yapılacak görsel inceleme sayesinde deniz yatağının güvenli ve temiz bir duruma döndürüldüğü onaylanacaktır.

ÖNEMSİZ GÖZARDI EDİLEBİLİR • Kuyunun askıya alınması halinde kuyu başı muhafazasının varlığı başkaca olası kullanıcıların çalışmalarını etkilemeyecektir. Karadeniz’in bu bölümündeki derinlik ve derinlerdeki anoksik koşullar nedeni ile deniz dibi balıkçılığı yapılmamaktadır.

• Kuyu başı çevresinde ROV ile sonik inceleme yapılacak ve en son deniz yatağı denetlenmesi gerçekleştirilmiş olacaktır. • Kuyunun geçici askıya alınması halinde kuyu başı deniz dibinden yükseltilecek ve ileride kuyuya yeniden erişilebilmesine olanak sağlanacaktır. • Kuyunu terkedilmesi halinde Kuyu muhafaza kabloları deniz dibi çamur yüzeyinden 5 m aşağıdan kesilerek kuyu başlığı yerinden çıkarılacaktır. GÜÇ ÜRETİMİ - DENİZ ÜZERİNDEKİ BİRİMLER • Aşağıda sıralananegzoz emisyonları, birinci kuyu ile ilgili olarak kurulum/taşınma ve sondaj çalışmaları boyunca deniz üzerinde oluşturulacak egzoz emisyonlarını içermektedir.

• Makine ve jeneratörlerin olağan bakım programları. • Destek gemileri ve helikopter servisi optimize edilmiştir.

GÖZARDI EDİLEBİLİR • Her ne kadar sondaj gemisi taşınma ve sondaj süresince dinamik konum sabitleme sistemi emisyonları göreceli olmak üzere yüksek ise de, kuyu testi ve tutuşturma yapılmayacağından bu tür bir araştırma sondaj çalışması için oluşacak toplam emisyonların düşük düzeyde

• Denizi üzerindeki birimler 1 sondaj gemisi, 2 destek teknesi ve iki helikopter oluşacaktır.. • Kuyu başına toplam emisyonlar: ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

KABUL EDİLİR ¡

7-15

Mart, 2005




Göreceli Önem Ekolojik ve Kolaylık Durumu Sonuçları kalacağı beklenmektedir.

28.850 ton CO2, 619 ton NOx, 167 ton CO, 0,9 ton PM10, 71 ton SO2, 21 ton NMVOC, ve 1,5 ton CH4.

• Sondaj bölgesinin açık denizde olması nedeni ile oluşacak emisyonlardan etkilenecekler çevrede bulunmayacak ve emisyonlar, oluşmalarından sonraki kısa sürede çevreye dağılacaktır.

Etki Kaynakları: • Hava kalitesi ve atmosferik kimya üzerindeki etkiler. DRENAJ VE ATIK SULARIN YÖNETİMİ Kapsam içine girenler: • Güverte ve helikopter zemininden kaynaklanacak temiz sular (kuyu başına yaklaşık 5.937 m3). • Arıtılmış atık su ve sintine (atık su drenaj tankı ve sintine tankında toplanacak su miktarına bağlı miktarda). Kule temizliğinde kullanılan kimyasalları içeren yıkama suyunu da içerebilir (kuyu başına 630 kg sulandırılmış kule temizlik sıvısı kullanılması beklenmektedir). • Soğutma suyu, balast suyu (en çok 9.281 ton) ve yangın söndürme suyu gibi, arıtımdan işlemden geçirilmeyecek olan proses suları. • İşlemden geçirilmemiş kirli su (kuyu başına 2.748 m3). • Atıksu arıtım ünitesinden çıkan arıtılmış atık su (kuyu başına yaklaşık 344 m3). • Öğütülmüş yemek artıkları (kuyu başına yaklaşık 5 m3 ). Etki Kaynakları: ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

• Geminin tüm bölümleri olası drenaj kirlilik düzeylerine göre sınıflandırılmıştır. • Tüm depolama tankları ile makine alanları tümseklenerek buraların yüzey atık suları kapalı bir drenaj sistemine yönlendirilmiştir. • Sondaj düzeneği bölgesi zemin suları sıyırıcılı bir tanka yönlendirilecektir. • Kapalı drenaj sistemi yağ/su separatör sistemine bağlanmıştır. Deşarj suyunda yağ oranı yaklaşık 15 ppm olacaktır. Yağ/su separatör sisteminin deşarjı sürekli örneklenerek, deşarj sınırı aşıldığında atıksu yeniden arıtılması için kapalı sisteme geri döndürülecektir.

KABUL EDİLİR ¡ GÖZARDI EDİLEBİLİR • Süreklilik gösteren deşarjlar kısa zamanda deniz suyunda dağılacaklardır. Olası etkiler deşarj borusunun yakın çevresi ile sınırlı kalacaktır. Toksisite ve BOİ etkilerine en çok maruz kalacaklar, üst su katmanlarında bulunan planktonlar ve balıklar olacaktır. • Yüzey katmanlarında maruz kalma süresi akut toksisiteye maruz kalma sürelerinin oldukça altındadır (<96 saat).

• Kanalizasyon sistemindeki BOİ, 2 adet Omni-pure atıksu arıtma sisteminden geçirilerek arıtılacak ve atıksu deşarjı BOİ değeri 50 mg/l olacaktır. • Yiyecek atıkları deşarj öncesi öğütücüden geçirilecektir. • Sondaj sistemi yıkama suyu kullanımı en aza indirilmiştir. • Arıtım ve su şartlandırma kimyasallarının kullanımı en aza indirilmiştir.

7-16

Mart, 2005


Etki Kaynağı / Süresi • Deniz canlıları üzerinde Toksisite ve BOD etkileri.



• Deşarj noktasındaki atıksu kalitesi sürekli olarak izlenecektir.

ATIKLARIN YÖNETİMİ Katı atıklar ve tehlikeli sıvı atıkların bertarafı karada gerçekleştirilecektir, bunlar:: • Evsel nitelikli atıklar (kuyu başına yaklaşık 93 ton) • Ahşap malzeme - sandıklar ve paletler (kuyu başına yaklaşık 5 ton) • Atık metal (kuyu başına yaklaşık 21 ton) • Varil (kuyu başına yaklaşık 246 adet) • Atıksu Toplama Kovaları (kuyu başına yaklaşık 197 adet) • Kimyasal varilleri (kuyu başına yaklaşık 4 litre) • Atık yağ (kuyu başına 55 ton) • Tehlikeli atıklar (kuyu başına yaklaşık 15 ton)

• Atıklar BP’nin Çevresel Yönetim Planı, Global SantaFe gemisinin Atık Yönetim kuralları ile Türk mevzuatı çerçevesinde işlem görecektir. • Atıkları kaynakta en alt düzeye indirilmesi ve tehlikeli ve geri dönüşümü yapılabilir atıkların ayrılması.

DOĞRUDAN ETKİSİ YOK • Etkiler denizdekiler gemide tutulacağından dolayı, karada gerçekleşecek bertaraf işlemleri ile sınırlı olacaktır.

• Genellikle tehlikeli olmayan ve geri dönüşümü yapılamayan katı atıklar bertaraf amacıyla Trabzon Belediyesi Çöp Sahasına gönderilecektir. • Geri dönüşümü yapılabilecek atıklar, uygun geri dönüşüm imkanları oluşuncaya kadar Trabzon liman sahasındaki depoda biriktirilecektir. • Tehlikeli atıklar, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’nde müsaade edilen milktarlar kadar Trabzon Limanı’ndaki depoda biriktirilecek ve daha sonra lisanslı bir arıtım veya İzmit’tekine benzer bir tehlikeli atık yakma ve bertaraf tesisine gönderilecektir. • Kimyasallar variller yerine büyük taşıma tankları (tote tanks) içinde getirilerek ambalaj malzemesi kullanımının en aza indirilmesi sağlanacaktır. • Tank dibinde kalıntı oluşmasını engellemek amacıyla gemide sirkülasyonlu çamur tankları kullanılacaktır. • Gemide, tehlikeli olmayan evsel atıkların hacimlerini azaltmak amacıyla sıkıştırıcı bir düzenek bulunmaktadır.

DENİZDE KİMYASAL YÖNETİMİ • Seçim • Depolama • Taşıma ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

• Tüm kimyasallar sınıflandırılarak üreticilerinin yönergeleri doğrultusunda depolanacaktır. • Sondaj gemisinde bulundurulacak tüm kimyasallar için

7-17

DOĞRUDAN ETKİSİ YOK • Kimyasallar kaplar içinde etkin biçimde korunduklarından oluşabilecek etkiler yalnızca kimyasalların kullanım Mart, 2005



Kontrol / Etki Azaltıcı Önlemler MSDS’ler (Malzeme Güvenliği Bilgi Formu) düzenlenecektir.

Göreceli Önem Ekolojik ve Kolaylık Durumu Sonuçları aşaması ile sınırlanmış olacaktır.

• Kimyasal kapları depolama ve taşıma aşamalarında oluşabilecek dökülmelerin ve sızıntıların toplanmasını sağlamak için uygun şekilde çevrelenmiş alanlarda depolanacaktır. • Sondaj gemisinde yapılacak bir sondaj ekipmanı denetlemesi ile sızıntı riski değerlendirmesi yapılacaktır. • Gemide depolanacak kimyasalların miktarı en alt düzeyde tutulacaktır. • Çevre dostu kimyasalların seçilip kullanılması tercih edilecektir. • Kimyasallar, Türk Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği’ne uygun olarak depolanacaktır. GÜRÜLTÜ YÖNETİMİ Sondaj çalışmaları süresince ana gürültü kaynakları aşağıda sunulmuştur:

• Destek gemileri ve helikopterlerin kullanımı optimize edilecektir.

• Dinamik konum sabitleme iticileri;

• Yüksek gürültüye neden olacak üretim testi ve de tutuşturma çalışması planlanmamıştır.

• Döner sondaj ekipmanı; • Çamur pompasının çalışması; • Destek gemileri ve helikopterin çalışmaları; • Sondaj gemisi ağırlık düzenleme sisteminin yüksek basınçlı hava salması (su yüzeyi üstünde).

KABUL EDİLİR ¡ DÜŞÜK ¡ / • En önde gelen gürültü aktarım ortamı hava olacak olup deniz yüzeyi altında yoğunluğun düşük kalacaktır. Hava ortamında var olacak gürültünün kuşları rahatsız etmesi olasıdır. Ancak açık denizdeki sondaj sahası çevresinde kuş populasyonunun fazla olmaması beklenmektedir ve destek gemilerinin Trabzon limanı’na gidip gelme rotasında kuş alanlarına rastlanılmamıştır. • Uzatma borusu düzeneğinin oluşturacağı dönel gürültü su kolonu boyunca düşük frekanslı bir gürültü oluşturacaktır. Evans ve Nice (1996)’e göre denize yarı-dalmış tekneden yürütülen sondaj çalışmasının oluşturduğu gürültü düzeyi 167-171 dB re 1µPa @ 1 m civarında olup en yüksek sinyaller 30-40Hz ile 100Hz aralıklarında oluşmaktadır.

Etkilenecek Kaynaklar: • Balık, deniz memelileri ve kuşların etkilenmesi.

• Balık ve deniz memelilerinin 160-170 dB re 1µPa gürültü düzeyinde bölgeyi terk etme eğilimleri belirlenmiş olup, ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

7-18

Mart, 2005




Göreceli Önem Ekolojik ve Kolaylık Durumu Sonuçları düzeyin >220 dB re 1µPa çıktığı hallerde ise ölümlerin gerçekleştiği bildirilmiştir (Richardson ve diğerleri 1998). Evans ve Nice’e göre (1996) sondajdan kaynaklanan gürültü düzeyinde uzaklığa bağlı azalma şöyle (küresel dağılma kanununa göre) gerçekleşecektir: kaynakta 161171 dB, 100m’de 127-131dB, 1 km’de 107-111 dB, 10 km’de 86-90 dB, 100 km’de 65-69 dB. Bu verilere göre balıklar ile deniz memelileri üzerinde fiziksel zararlar oluşması beklenmemektedir. Çevreden uzaklaşma ihtiyacının ise yalnızca sondaj gemisi yakın çevresinde oluşabileceği beklenmektedir. Balıklar ve deniz memelileri yüksek hareket yeteneğine sahip canlılar olduklarından gürültüden rahatsızlık duydukları ortamdan uzaklaşmaları çok rahatça gerçekleşebilecektir. • Deniz memelileri ile ilgili olarak, odontecete’lerde (dişli balinalar) en yüksek ses algılama aralığının 10,000150,000 Hz olduğu belirlenmiştir (Richardson ve diğerleri 1998). Bu bilgiye göre de bu türlerin sondaj çalışmalarında oluşacak düşük frekanslı gürültüden ciddi biçimde etkilenmeleri beklenmemektedir. • Destek teknelerinin hareketlerinde oluşabilecek artışın oluşturacağı gürültü düzeyine ilişkin olarak da, ilk başlarda bölgeden uzaklaşmayı yeğleyecek deniz canlılarının kısa sürede yeni gürültü kaynaklarına alışacakları ve çalışmalar esnasında ya da sonrasında bölgeye geri dönmeyi göze alacakları beklenmektedir.

KARADAKİ ÇALIŞMALAR Trabzon’da Depo Sahası • Trabzon limanı sahasında 40.000 m2 açık depolama alanı ve 1.000 m2 kapalı antrepo sahasına gereksinme olacaktır. • Açık depo sahasında depolanacak malzemeler şunlardır: sondaj boruları, sondaj ekipmanı, bentonit, ve barit gibi sondaj çamuru kimyasalları ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

• Kimyasallar ile petrol türevlerinin depolanması Türk Tehlikeli Kimyasalların Kontrolu Yönetmeliği’ne ve Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkında Tüzüke uygun olarak depolanacaktır.

• Depo sahasında oluşturulacak iyileştirme çalışmalarından önemli bir etki oluşması beklenmemektedir.

• Depolamada, kimyasalların tür ve özelliklerine uygun

• Kimyasallar, petrol türevleri, gazlar, patlayıcılar, atıklar,

7-19

ÖNEMSİZ GÖZARDI EDİLEBİLİR

Mart, 2005


Etki Kaynağı / Süresi ve kostik soda gibi tehlikeli kimyasallar, döteryum oksit, petrol türevleri (fuel oil, yağ, SBM bazlı yağ, yağ bazlı kimyasallar), oksijen asetilen, patlayıcılar gibi tehlikeli kimyasallarla genel nitelikli tehlikeli atıklar ve de radyoaktif malzemeler.

Kontrol / Etki Azaltıcı Önlemler olarak sınıflandırılması, ikincil bir sedde veya toplama yapısı içerisine alınması ve sızıntı ve acil durum müdahale prosedürlerinin depo alanında bulundurulması sağlanacaktır.

Göreceli Önem Ekolojik ve Kolaylık Durumu Sonuçları radyoaktif özellikli maddeler etkin biçimde koruma altına alınmış olacaklarından, sadece kullanımlarıyla ilşkili etkiler beklenmektedir.

• Sızıntıların doğrudan Trabzon Limanı’na deşarj yapmakta olan drenaj sistemine girmesine engellemek amacıyla önlemler alınacaktır. • Katı ve sıvı atıklar BP’nin Çevresel Yönetim Planı uygun olarak yönetilecektir. • Tehlikeli atıklar, Türk Tehlikeli Atıkların Kontrolu Yönetmeliği’ne uygun olarak depolanacaktır. isterleri çerçevesinde depolanacaktır. 180 günden kısa süreli ve 6 tonu aşmayan depolama işlemleri geçici depolama olarak sınıflandırılmaktadır. Bu sınırların aşılması durumunda izin alınacaktır. • Türk Atom Enerjisi Kurumu depo alanında, wireline çalışmalarında kullanılan radyoaktif özellikli maddelerin bulundurulacağı konusunda bilgilendirilecektir. • Radyoaktif özellikli maddeler hizmet veren onaylı konteynerları içerisinde depolanacaktır. • İçişleri Bakanlığı ve Emniyet Müdürlüğü’nden sahada patlayıcı madde depolama izni alınacaktır.

Havaalanı Hizmetleri • Trabzon Havaalanında ek bir hangar ile yakıt dolum olanakları sağlanacaktır.

• Yakıt dolum tesisleri BP personeli tarafından denetlenecektir.

ÖNEMSİZ GÖZARDI EDİLEBİLİR • Sahanın kullanılmasında değişiklik söz konusu olmayıp, eklenecek tesislerin önemli bir etkisi olması beklenmemektedir.


7-20

Mart, 2005


7.4

Olağan Dışı İşletme Değerlendirilmesi

Koşullarının

ve

Kaza

Durumlarının

Olağan dışı işletme koşulları, arıza durumları ve acil durum/kaza koşulları ile ilgili olarak gerçekleştirilmesi gereken çalışmaları kapsamaktadır. Arıza durumlarında oluşabilecek tehlike senaryoları söyle sıralanabilir: •

Sondaj işlemleri sırasında deniztabanı altında sirkulasyon sıvısı kaçağı ve boru sıkışması gibi tehlikeler oluşabilir. Bu gibi durumlar, sondaj esnasındaki tehlikenin aşılabilmesi için acil durum kimyasallarının kullanımını gerektirmektedir; ve

•

Sondaj sırasında kuyu içerisinde ekipman yitirilmesi sonucunda yandan engel aşma kuyu deliği (sidetrack well) açılmasını gerektirmektedir.

Acil durum ve kaza durumu oluşmasına neden olacak temel tehlike senaryoları aşağıda, Tablo 7.4-1’de sıralanmıştır.

Tablo 7.4-1 Olası Acil Durum / Kaza Olaylarına İlişkin Belli Başlı Tehlike Durumu Senaryoları Olağan Dışı Durum

Tehlike Senaryosu

Uzatma borusu ekipmanının yitirilmesi

• Çarpışma / dinamik konum sabitleme sisteminin arızalanması uzatma borusu sisteminin gemiden plan dışı ayrılmasına neden olabilir ve, • Uzatma borusunun BOP’dan planlı bir şekilde ayrılması aşamasında yukarı taşıyıcı sıvının sistem içerisinden boşaltılamaması.

Hidrokarbon sızıntısı

• Kontrol altına alınamayan kuyu canlanması; • Yangın / patlama; • Yakıt tankının delinmesi ve sızıntı toplama sisteminin arızalanması; • Gemi çarpışması ya da seyir sisteminde arıza oluşması; ve • Sondaj gemisine yakıt aktarılması aşamasında oluşan sızıntı

Kimyasal ya da Sondaj Çamuru Sızıntısı

• Toplu sıvı aktarım işlemleri sırasında sızıntı/dökülme; • Destek gemisinin çarpması sonucu sızıntı/dökülme • Çamur tankının delinmesi ve de sızıntı toplama sisteminin arızalanması sonucu sızıntı/dökülme; • Çamur ve sondaj kesintileri işleme ekipmanındaki arızalar nedeni ile sızıntı/dökülme.

Temel tehlike senaryolarına ilişkin risk değerlendirmesi sonuçları Tablo 7.4-2’de özet olarak sunulmuştur.


7-21

Mart, 2005


Tablo 7.4-2 Olağan Dışı İşletme Koşullarına Bağlı Çevresel Etkilere ilişkin Durum ve Etki Değerlendirmesi

Tehlike / Etki Kaynağı

Göreceli Önemi

Kontrol / Etki AzaltıcıÖnlemler

Ekolojik ve Rahatlık Açılarından Sonuçlar

ACİL DURUM KİMYASALLARININ KULLANIMI VE DEŞARJI • Acil durum kimyasalları bulaşmış sondaj kesintilerinin deşarjı sonucunda su kolonunda ve dip çökeltilerinde olası toksik etkilerin oluşmasına yol açabilir.

• Uzatma borusu kullanılarak yapılan sondaj çalışmaları boyunca, katı madde kontrol ekipmanı sayesinde kesintilere tutunmuş çamur miktarı en alt düzeyde tutacaktır. • Kullanılmış veya fazla olarak kalmış SBM (sentetik bazlı çamur) deşarj edilmeyecektir. • Çamur program tasarımı sayesinde ile acil durum kimyasal kullanımına gereksinim etkin biçimde en alt düzeye indirilecektir. • Kullanılacak acil durum kimyasalları çevresel açıdan düşük toksisite, kolayca biyobozunuma uğrayabilme ve düşük biyobirikim potansiyeline saip olacaktır.

KABUL EDİLEBİLİR ¡ DÜŞÜK ¡ / • Deşarj edilecek acil durum kimyasalları seyrelerek dağılacaklardır. • Acil durum kimyasallarının kullanımı ile sondaj sırasında kuyunun kontrolunun kaybolması sonucunda ortaya çıkabilecek risklerin azaltılması veya ortadan kaldırılmasını amaçlanmaktadır. Bu sayede iş güvenlik düzeyi yükseltileceği gibi çevrenin maruz kalabileceği riskler de alt düzeylere çekilmiş olacaktır.

KUYU TEPMESİ VE SONUCUNDA OLUŞABİLECEK KONTROL ALTINA ALINAMAYAN KUYU CANLANMASI • Kuyunun delinmesi, çamur hidrostatiğinin ve dinamik sirkulasyon basıncının formasyon basıncına oranla düşük olarak dengelenmesi, uzatma borusunun bütünlüğünün bozulması veya BOP’nin arızalanması sonucunda denizaltında denetimsiz biçimde gaz ya da petrol sızıntısı oluşması.


• Sondaj öncesinde sığ formasyon gazı tehlikelerini ve derin formsyonlarda karşılaşılabilecek tehlikeleri belirleme çalışmalarıının yapılması • Sondaj öncesinde kuyu sapması veri çalışması gerçekleştirilecektir. • Kuyu yerleri yüksek basınçlı gaz ve tuz odaklarından uzak noktalardadır. • Sığ formasyonlarda gaz varlığını sınamak için pilot kuyu deliği açılacaktır. • Çamur loglama şirketince ve de sondaj müteahhidince geri dönen çamur izleme altında tutulacaktır. • Sondaj bölümünde yeterli barit stoku bulundurularak ağır dengeleme çamuru hazırlanmasına hazırlıklı olunacaktır.

Kabul edilebilir: ¡ Orta ile Önemli: ¡ § • Sızıntının boyutuna ve sızıntı esnasındaki hava koşullarına bağlı olarak oluşacak etki değişecektir. Göreceli önemin kabul edilebilir olarak belirlenmesinin nedeni, bu durumun oluşma olasılığının düşüklüğü ve Yağ Sızıntısı Müdahale Planı ile Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Yönetim Planının hazırlanmış olmasıdır. DEĞERLENDİRMENİN DETAYLARI İÇİN BÖLÜM 7.5’E BAKILABİLİR.

Mart, 2005

7-22




Göreceli Önemi Ekolojik ve Rahatlık Açılarından Sonuçlar

• Sondaj işlemine başlanmadan önce gerçekleştirilecek HAZID denetlemesi ile olası kaza / acil durum senaryoları belirlenecektir. • Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Yönetim Planı hazırlanmıştır. • Yağ sızıntı tahminleme modellemesi yapılmıştır. • Yağ Sızıntı Müdahale Planı bulunacaktır. • Acil Durum Müdahale Planı bulunacaktır. UZATMA BORUSU SİSTEMİNDE BÜTÜNLÜĞÜN KAYBI (Uzatma borusunun ayrılması durumunda oluşacak SBM sızıntısı Bölüm 7.5’de ayrıntılı biçimde ele alınmıştır) • Geminin dinamik konum sabitleme sistemindeki bir arızadan, çarpışmadan veya kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasından dolayı uzatma borusunun beklenmeyen anda ayrılması sonucunda oluşabilecek bir uzatma borusunun içeriğinin serbest kalması durumunda en fazla 1.800 varil sondaj sıvısı denize boşalacaktır.

• Sondaj programının başlatılmasından önce uzatma borusunun denetimi. • Tüm olası kaza / tehlike senaryolarının belirlenmesi için HAZID değerlendirmesinin yapılması. • Sondaj gemisi çalışma kriterlerine göre kabul edilemez hava koşullarının oluşacağı yönünde hava tahminleri yapıldığında, denetim altında bağlantının kesilmesi. • Uzatma borusu bağlantısının beklenmedik bir anda yitirilmesinden sonra açığa çıkacak SBM’e ilişkin tahminleme modellemesi yapılmıştır. • Yağ Sızıntı Müdahale Planı bulunacaktır. • Acil Durum Müdahale Planı bulunacaktır.

KABUL EDİLEBİLİR ¡ DÜŞÜK ¡ / • SBM sızıntısı derinde olursa parçacıklar yüzer nitelikte olacağından açığa çıkan malzeme geniş bir alana yayılacaktır. Ancak Karadeniz’de çalışma derinliklerinde faunal reseptörler bulunmadığından oluşacak etkinin en düşük düzeyde kalması beklenmektedir.

OLAĞAN DEPOLAMA, KULLANMA VE AKTARMA ÇALIŞMALARI SIRASINDA OLABİLECEK KİMYASAL MADDE, ÇAMUR, ATIK, YAKIT VEYA YAĞ SIZINTILARI (Kaza sonucu sentetik bazlı sıvı sızıntısı durumu Bölüm 7.5’de daha ayrıntılı biçimde incelenmiştir) • Yakıt ikmali ya da gemiye aktarma çalışmaları sırasında sızıntı. • Depolama kaplarının dolum sırasında taşması veya depolardan sızıntı nedeni ile saçılım. • Ekipmandan oluşacak sızıntılar. • Elek sistemi veya sızıntı toplama ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

• Sondaj Kulesi toplama sisteminin işletme öncesi denetlenmesi kritik noktaları belirleyecektir. • Atıkların, yakıtların ve diğer malzemelerin kullanımı, depolanması ve transferine ilişkin prosedürler uygulamaya konacaktır. • Yakıt ikmali ve geri aktarma işlemlerinin gerçekleştirilmesi gündüz saatleri ile sınırlanacaktır.

Kabul edilebilir: ¡ Düşük ¡ / • Toplam risk, saçılan malzemenin özelliklerine ve yayılma genişliğine bağlı olacaktır. Ancak olabilecek tüm yayılmaların düşük ölçekte olması beklenmektedir. • Su kolonunun kontamine olması olasılığı sonucunda bazı kimyasallardan dolayı toksisite etkisi oluşması. Mart, 2005

7-23


Tehlike / Etki Kaynağı sisteminde oluşabilecek arızalar nedeni ile çamur deşarjı.


Göreceli Önemi Ekolojik ve Rahatlık Açılarından Sonuçlar

• Fuel oil, tuzlu su, çamur, baz yağ, barit ve çimento aktarımında kullanılacak hortumların bağlantı birimleri takma ve sökme işlemleri sırasında sızıntıya neden vermeyecek özelliklerde olacak, bu transfer hortumları ile bağlantıları düzenli biçimde denetlenecektir. • Tüm depolama tankları toplama sistemi ile çevrilecektir.. • Tüm tank drenaj muslukları çift vanalı olacak, geminin deşarj hatlarının tamamının ani kilitleme düzenekleri bulunacaktır. • Sızıntı veya dökülme potansiyeli olan bölgelerin yakınında yeterli miktarda yüksek emme özellikli malzemeler bulundurulacaktır. • Yüksek sesli dolma uyarı alarmları tüm yüksek kapasiteli tanklara monte edilmiş olacaktır. • Sızıntıları en alt düzeyde tutabilmek için denetim ve bakım işlemleri düzenli sürdürülecektir. • Motorların altına yerleştirilecek damlalık tepsiler ile olası sızıntıların çevreye yayılması engellenecektir. • Eleklerde oluşabilecek arızaların erken bir aşamada belirlenmesini sağlamak için, sirkulasyon sırasında elek odasından sondaj platformuna giden bağlantı sürekli denetlenecektir. • Sentetik bazlı sıvının kaza sonucu saçılmasına ilişkin tahminleme modeli gerçekleştirilmiştir. • Yağ Sızıntı Müdahale Planı bulunacaktır. • Acil Durum Müdahale Planı bulunacaktır.

SONDAJ GEMİSİNDE ÇARPIŞMA VEYA YANGIN/PATLAMA SONUCUNDA OLUŞABİLECEK KİMYASAL, ÇAMUR, ATIK, YAKIT VEYA YAĞ SIZINTILARI • Çarpışma veya yangın/patlama nedenlerine bağlı olarak gemide depolanmış malzemenin denetim dışı biçimde açığa çıkması.


• Olay meydana gelme olasılığının azaltılmasına yönelik prosedürler uygulanacaktır. • Gemide bulunan yanıcı, patlayıcı, ve bunun gibi malzemelerin sınıflandırılarak ayrılması. • Gemide her hafta yangın söndürme tatbikatları

Kabul Edilebilir: ¡ Düşük ile Önemli: ¡ / § • Toplam risk, saçılan malzemenin özelliklerine ve yayılma genişliğine bağlı olacaktır. Ancak olabilecek tüm yayılmaların düşük ölçekte olması beklenmektedir. Mart, 2005

7-24




• • • • •

yapılacaktır. Gemide SOLAS standardlarına uygun seyir ışıkları bulunmaktadır. Gemi çevresinde, yarıçapı 1000 m olan bölge destek gemilerinin dışındaki deniz araçlarına yasaklanmıştır. Sondaj gemisinin tüm mazot stoğunun yitirilmesi durumuna göre tahminleme modeli yapılmıştır. Yağ Sızıntı Müdahale Planı bulunacaktır. Acil Durum Müdahale Planı bulunacaktır.

Göreceli Önemi Ekolojik ve Rahatlık Açılarından Sonuçlar • Su kolonunun kontamine olması sonucu local toksik etkilerin oluşması. • Deniz yüzeyinde hidrokarbonların yayılımı. AYRINTILI BAKINIZ.

DEĞERLENDİRMELER

İÇİN-

BÖLÜM

7.5’E

KUYU İÇİNDE TEST EKİPMANININ YİTİRİLMESİ • Açılmakta olan kuyu deliği içine salınmış radyoaktif madde içeren test ekipmanının geri alınamaz biçimde yitirilmesi halinde, yitirilen aletlerin üstünün örtülmesini ve o bölümün yanından yeni bir engel aşma sondajı yapılmasını gerektirecektir.


• Yaklaşık 60 m uzunluğunda bir beton tıkaç radyoaktif kaynağın üzerine yerleştirilerek tam bir yalıtım sağlanacaktır. • Tıkanmış bölümün yanından başka bir delik mekanik yöntemlerle açılacaktır. • İlgili kurumlar deniz dibine terk edilen radyo aktif malzeme konusunda bilgilendirileceklerdir.

KABUL EDİLEBİLİR ¡ GÖZ ARDI EDİLEBİLİR • Malzeme sondaj kuyusunun içinde bulunacaktır. Ancak, böyle tıkanmış bölümün yanından açılacak bir yan delik açığa çıkan sondaj kesintileri miktarında ve sondaj süresinde küçük bir miktar artışa neden olacaktır.

Mart, 2005

7-25


7.5

Temel Çevresel Sorunların Değerlendirilmesi

Bu bölümde, değerlendirme sürecinde belirlenmiş temel çevresel sorunlar ayrıntılı biçimde irdelenecektir. Bütün açık deniz ortamında gerçekleştirilen sondaj çalışmaları için hazırlanan etki değerlendirme çalışmalarının odak noktasını sondaj çamuru ile sondaj kesintilerinin kullanılması ve bertarafı oluşturmaktadır. Gerek WBM’li ve gerekse (olağan dışı koşullarda kullanılacak) SBM’li sondaj kesintilerinin deşarjı, Tablo 7.2-2’de sunulan kriterler çerçevesinde göreceli önem açısından “kabul edilebilir”, ekolojik ve rahatsızlık verme potansiyeli açılarından da “düşük” olarak sınıflandırılmış bulunmaktadırlar. Durum böyle olmakla birlikte bu yönde alınmış kararların dayandırıldığı mantıksal temellerin üzerinde biraz daha durulması doğru olacaktır. Olağan koşullarda kullanılacak WBM ve kesintiler ile acil durum koşullarında kullanılacak SBM ile sondaj kesintilerine ilişkin bir değerlendirme Bölüm 7.5.1’de sunulmuştur. Sentetik bazlı sıvının kaza sonucu çevreye yayılması ve uzatma borularının bağlantısının bozulmasından dolayı oluşacak sonuçlar Bölüm 7.5.2’de ele alınmıştır. Karadeniz arama sondaj programı kapsamında oluşabilecek büyük çaplı bir hidrokarbon sızıntısının etkilerinin önemli olması olasılığı bulunmaktadır ve bu sorunlar Bölüm 7.5.3’de ele alınmıştır. 7.5.1 7.5.1.1

Sondaj Kesintileri ve Sondaj Çamuru Deşarjları WBM ve Sondaj Kesintilerinin Deşarjı

Birinci kuyu olarak açılacak HPX-1’in bütün bölümlerinin su bazlı çamur kullanılarak açılması düşünülmektedir. Sondaj çalışmaları boyunca sondaj kesintileri ve beraberinde bulunan WBM deşarj edilecektir. Buna ek olarak zaman zaman, sistem içerisinde bulunan sondaj kesintilerinden kaynaklanan ince partiküller teknik sınırları aştığı zamanlarda WBM olduğu gibi deşarj edilecektir. Sondajın tamamlanmasından sonra elde kalmış WBM’in de aynı biçimde deşarj edilmesi gerekecektir. Gemiden su bazlı çamur ve sondaj kesintilerinin denize bırakılmasının deniz ortamına olası etkileri şu biçimde sıralanabilir: •

Bentik faunanın çöken malzeme altında gömülerek boğulması;

•

Su kolonu bulanıklığında artış; ve

•

Ekotoksisite etkileri.

Bu olası etkilere ilişkin aşağıda sunulan görüşler dünya çapında çeşitli kaynaklardan derlenmiş bulunmaktadır. Her ne kadar dünyanın başka yerlerinden, Kuzey Denizi dahil, elde edilmiş


7-26

Mart, 2005


sonuçların aynen Karadeniz koşullarına uygulanması söz konusu olamasa da, bu çalışmalardan kaynaklanması beklenebilecek sınırlı etkiler hakkında bilgi vermektedir. Gömülerek Boğulma Su bazlı sondaj kesintileri ve çamur deşarjı, sondaj alanı çevresindeki deniz yatağının ve buna bağlı olarak bentik canlıların üstünü örterek boğulmalara neden olabilir. Açık Deniz Kirlilik Riski Teknik Değerlendirme (PROTEUS) modeli kullanılarak önerilen HPX-1 kuyusundan çıkacak su bazlı sondaj kesintileri ve çamurun denize deşarjı durumunda dağılımı tahminlenmiştir. PROTEUS, deşarj edilen sondaj malzemelerinin dağılımını parçacık izleme yöntemi kullanarak simule etmektedir. Sondaj deşarjı modelde tanımlanması, büyüklükleri, yoğunlukları, çökme hızları tanımlanmış her bir partikül grubundan belirli sayıda deşarj edildiği varsayılarak yapılmıştır. Modelde üç boyutlu hidrodinamik veriler kullanılarak parçacıkların adveksiyon ve dağılımı belirlenmiştir. 18 Haziran’dan 15 Ekim 2005’e kadar olan 120 günlük süre için gerekli yüzey akıntı verileri mevcut Karadeniz akıntı veri tabanından elde edilmiştir. Daha sonra üç boyutlu akıntı verisi oluşturmak amacıyla, 1/7 kuvvet kanunu kullanılarak yüzey akıntı verilerinin su kolonu boyunca profili çıkarılmıştır. Modelin toplam çalışma süresi deşarjın durdurulmasından sonra askıdaki maddelerin deniz tabanına çökmesi için gerekecek 32-33 günlük ek bir süreyi de kapsayacak şekilde 120 gün olarak belirlenmiştir. Partiküllerin çökme hızları, partikül boyut dağılımı ve yoğunluk değerleri ile analitik olarak hesaplanmıştır. Hesaplamalarda, Dyer (1986) ve Sleath (1984) tarafından geliştirilmiş ve daha sonraları da Bryden ve Carles (1998) tarafından analiz edilip ayrıntılandırılmış, genel kabul görmüş teorilerden yararlanılmıştır. Modeli oluşturulmuş senaryo Tablo 7.5-1 ve Tablo 7.5-2’de özetlenmiştir.

Tablo 7.5-1 Modelde Kullanılmış Genel Çalışma Koşulları Yer

41° 40’ 24,139” K 41° 01’ 08,837” D

Başlangıç tarihi

18 Haziran 2005

Deniz derinliği

1.500 m

Deşarj derinliği

Deniz yüzeyinden 30 m aşağıda


7-27

Mart, 2005


Tablo 7.5-2 Su Bazlı Çamur ve Sondaj Kesintilerinin Deşarj Senaryosunu Gösteren Sondaj Planı Çalışma Bölüm çapı (“)

Süre (gün)

Sondaj Kesintileri Ara (gün)

Yoğunluk (sg)

Deşarj Hacmİ

Çamur

Deşarj

Yoğunluk (sg)

Deşarj Hacmi (bbls)

Deşarj Derinliği (m)

(bbls) 12,25”

6

1

2,20

385

1,25

1250

30

20”

5

4

2,20

741

1,25

2400

30

12,25”

10

3

2,30

574

1,35

1745

30

17,5”

9

4

2,30

680

1,35

2070

30

12,25

7

8

2,40

415

1,55

1925

30

8,5

21

9

2,50

386

1,50

3060

30

1,50

3376

30

8,5

Modelleme çalışmasının tamamlanmasından sonra, kuyu tasarımı tekrar gözden geçirilmiştir, ancak aşağıda sunulan sonuçlar, sondaj deşarjlarına ilişkin “en kötü durum senaryosu”nu oluşturmaktadır. Şekil 7.5-1’de modellenmiş sondaj kesintilerinin deniz yatağında birikim şekli tortu kalınlıkları kontür çizgileri kullanılarak gösterilmiştir. Model en geniş sondaj kesintileri birikiminin deşarj noktasının 500 m batısında oluşacağını ve en yüksek kalınlık değerinin yaklaşık 3 mm olacağını göstermiştir. Modelin gösterdiği en ince birikim kalınlığı (0,1 mm) yaklaşık olarak 195.000 m²’lik bir alanı kaplarken, 1 mm’lik birikim kalınlığı konturunun alanı 27,118 m²’ye düşmektedir. Modellemenin kapsadığı sürenin sonunda da deşarj edilen WBM’in, malzemenin yoğunluğu ve partiküllerin dağılımının gerçekleştiği su kolonu derinliği nedenlerine bağlı olarak su kolonu içerisinde tamamen ile dağılmış olduğu görülmüştür (BMT Cordah, 2004). Kuzey Denizi ve Avustralya’da Neff (1987); AUMS (1987); ve Hinwood ve diğerlerince (1994) gerçekleştirilmiş çalışmalar WBM ve sondaj kesintileri deşarjlarının etkilerinin yalnızca düşük önemde olacağını öngörmektedir. Genelde, bentik topluluklarda oluşacak değişiklikler yalnızca deşarj noktasının yakın çevresi ile sınırlı kalmaktadır. Kuzey Denizi’nin İngiltere bölgesinde WBM kullanılarak yapılan sondaj çalışmalarının izlenmesinde, fauna üzerinde oluşan etkilerin kuyu çevresinde sadece 200 m yarıçaplı bir alan ile sınırlı kaldığı görülmüştür. Kuzey Denizi’nde WBM kullanılan durumlarda bentik topluluklardaki toparlanıp iyileşmenin çoğunlukla bir yıllık süre içinde gerçekleştiği görülmüştür (OLF, 1993). Daha derin ve dip akıntılarının yavaş olduğu, düşük enerjiye sahip bölgelerde (Karadeniz’de Blok 3534’deki sondaj alanlarının yakınlarında olduğu gibi) bir yıldan daha uzun süreler sonunda sondaj kesintileri birikimi ve hafif biyolojik etkilerin varlıklarını sürdürdükleri gözlenmiştir (EG&G 1982, Gilmore ve diğerleri, 1985). Böyle durumlarda bile etkilerin fiziksel özellikte olduğu, çok dar bölgelerle sınırlı kaldığı ve geçici özellikte olduğu gözlemlenmiştir (Smith ve diğerleri, 1997). ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

7-28

Mart, 2005


Şekil 7.5-1 Sondaj Kesintilerinin Deniz Dibinde Birikimini Gösteren Sondaj Dağılım Modellemesi Sonuçları (BMT Cordah, 2004) (Not: Deşarj noktası koordinatları 0 m, 0 m’dir) Deniz dibine çöken partiküllere bağlı olarak yerel gömülme sonucunda boğularak ölümlerin, yalnızca çevrede bentik toplulukların var olmasına bağlı olduğunu belirtmek gerekmektedir. 2004 yılı Eylül ayında önerilen sondaj kuyularının çevresinde yapılmış olan mevcut çevresel durum tespit çalışması bu bölgede bentik metazoan faunanın bulunmadığını doğrulamıştır (Gardline Environmental, 2005). Bu durum, Karadeniz’de 150 m’den daha derinde aerobik yaşam formlarının varlığını engelleyen anoksik koşulların varlığı ile açıklanabilir. Kuyu sahalarında faunal reseptörlerin bulunmaması ve sondaj kesintileri deşarj modellemesi sonuçları, yapılacak bu tür deşarjlar sonucunda, çöken malzeme ile gömülüp boğulmadan kaynaklı önemli bir etki oluşması beklenmediğini ortaya koymaktadır. Su Kolonundaki Bulanıklık Yapılan modelleme sonuçları, WBM dağılımının su ile hızlı biçimde seyreleceğini ve sadece deşarj noktası yakınlarında görülebilir boyutta kalma eğiliminde olacağını göstermiştir. WBM dağılım bulutları, fotosentetik etkinliği, beslenmeyi veya hareket kabiliyetini geçici olarak azaltarak su kolonundaki mevcut plankton ve balıklar üzerinde düşük düzeyde bir etki gösterebilecektir. Ancak bulanıklık artışının etkileri sadece geçici ve konum olarak sınırlı olacağından, plankton ve balık yavrularında populasyon düzeyinde bir etki beklenmemektedir. 1989 - 1997 döneminde güneydoğu Karadeniz’de gerçekleştirilen araştırmalar ve 2004 yılı Eylül ayında gerçekleştirilen mevcut çevresel durum tespit çalışması, en yüksek fitoplankton varlığının, 25-50 m derinliğe kadar ulaşan yüzey katmanlarında bulunduğunu göstermektedir (BP 2002; ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

7-29

Mart, 2005


KTU, 2004). Sondaj gemisinden yapılacak sondaj kesintileri ve su bazlı çamur deşarjı deniz yüzeyinin altından aşağıya inen bir deşarj hattından yapılacaktır. Bu şekilde en yüksek plankton konsantrasyonlarının bulunduğu fotik bölgede oluşabilecek bulanıklık artışı engellenmiş olacaktır. Ekotoksisite Etkileri WBM sisteminde kullanılacak kimyasallar daha önceleri Kuzey Denizi’nde kullanılmış olanlarla benzer olacaktır. Kuzey Denizi’nde sondaj kesintilerinin denize salınmasına koşullu olarak izin verilmektedir. Buna göre önce sondaj sıvı kimyasallarının OSPAR Konvansiyonu Bölgesi Ortak Alınmış Zorunlu Denetim Uygulaması’na [OSPAR Convention area Harmonised Mandatory Control Scheme (HMCS)] göre onaylanmış olması gerekmektedir. Mümkün olabildiğince, düşük toksisiteli, düşük biyobirikim olasılıklı ve dayanıklılık süresi kısa olan PLONOR ürünleri [Poses Little Or NO Risk - deniz ortamında az ya da hiç risk içermeyen], düşük toksisiteli, düşük biyobirikim olasılıklı ve sürekliliği en kısa süre ile sınırlı kalacak kimyasalların kullanımı arttırılacaktır. Bunlara ek olarak, çamur ve sondaj kesintilerinin deşarj modellemesi WBM’in deniz ortamında kısa sürede dağılıp seyreleceğini göstermektedtir. Su bazlı çamur genellikle yaklaşık %80 deniz suyu ve %20 sondaj sıvısı kimyasallarından (genellikle barit ve bentonit) oluşmaktadır. Bentonit toksik olmayan, tepkimeye girmeyen, ince biçimde öğütülmüş kil olup sıvının viskosite özelliğini ayarlamakta kullanılmaktadır. Barit çok ince öğütülmüş baryum sülfat olup tepkimeye girmeyen bir tuzdur. Baritin genellikle ağır metallerle birlikte bulunmaktadır. Bu nedenle, Blok 3534 sondaj sahasındaki çalışmalarda kullanılacak barit için ağır metal analizleri yapılacak ve içerdiği kadmiyum ve cıva konsantrasyonlarının uluslararası sınır değerlerinin altında (kadmiyum için <1 mg/kg, cıva için <3 mg/kg) kaldığından emin olunacaktır. 7.5.1.2

SBM’li Sondaj Kesintileri (Özel durum halinde)

Sentetik bazlı çamurun, birinci arama kuyusunda (HPX-1) yalnızca kuyunun alt bölümlerinin WBM ile delinemeyeceği düşünüldüğü durumlarda kullanılması öngörülmektedir. Böyle koşulların oluşması halinde SBM bulaşmış sondaj kesintileri deşarj edilecektir. Ancak bu durumda kullanılmış veya fazla kalmış olan SBM’in tamamının deniz ortamına deşarjının söz konusu olmayacağını vurgulamakta yarar bulunmaktadır. Gemiden denize deşarj edilecek sondaj kesintileri ve bunlara bulaşmış sentetik bazlı çamurun deniz ortamına olası etkileri şöyle sıralanabilir: •

Bentik fauna’nın birikintiler altında gömülerek boğulmaları;

•

Su kolonu bulanıklığında artış;

•

SBM’in ekotoksisite, biyobirikim ve de süreklilik özellikleri.

Gömülme Nedeni ile Boğulma PROTEUS modeli (Bölüm 7.5.1.1’e bakınız) sentetik bazlı çamur içeren sondaj kesintilerinin önerilen HPX-1 kuyusundan denize deşarjının dağılımının tahminlenmesi için kullanılmıştır. Modellenen senaryo Tablo 7.5-3 ve Tablo 7.5-4’de özetlenmiştir.


7-30

Mart, 2005


Tablo 7.5-3 Modelde Kullanılmış Genel Çalışma Koşulları Yer

41° 40’ 24,139” K 41° 01’ 08,837” D

Başlangıç Tarihi

18 Haziran 2005

Deniz Derinliği

1.500 m

Deşarj yapılacak derinlik

Deniz yüzeyinden 30 m aşağıda

Tablo 7.5-4 Sentetik Bazlı Çamur ve Sondaj Kesintilerinin Deşarjı Senaryosunu İçeren Sondaj Planı Çalışma

Sondaj Kesintileri

Çamur

Deşarj

Bölüm çapı(“)

Süre (gün)

Ara (gün)

Yoğunluk (sg)


Yoğunluk (sg)


Deşarj Derinliği (m)

12,25”

6

1

2,20

385

1,25

135

30

20”

5

4

2,20

741

1,25

260

30

12,25”

10

3

2,30

574

1,35

201

30

17,5”

9

4

2,30

680

1,35

238

30

12,25

7

8

2,40

415

1,55

145

30

8,5

21

9

2,50

386

1,50

135

30

Modelleme çalışmasının tamamlanmasından sonra, kuyu tasarımı tekrar gözden geçirilmiştir, ancak aşağıda sunulan sonuçlar, sondaj deşarjlarına ilişkin “en kötü durum senaryosu”nu oluşturmaktadır. Bu durumda SBM parçacıkları sondaj kesintilerinin üzerine tutunmaya eğilimli olduklarından, model deniz dibinde sondaj kesintileri ve SBM’i bir arada bulunduracak katmanı tek bir birim olarak göstermektedir. Oluşacak en kalın katman deşarj noktasından 500 m kadar batıda ortaya çıkacak ve Şekil 7.5-2’de gösterildiği gibi ortalama kalınlık 6 mm olacaktır. Bu durum WBM ve sondaj kesintileri deşarjını takiben oluşacak 3 mm’lik katman kalınlık değeri ile karşılaştırılabilir. 0,5 mm kalınlıktaki birikim katmanını gösteren kontür yaklaşık 97.000 m2’lik bir alan kaplarken, 1 mm’lik birikim kalınlığı konturunun kapladığı alan yaklaşık 54.000 m²’ye düşmektedir (BMT Cordah, 2004). Genelde, SBM’li sondaj kesintilerinin deşarjının bentik canlılar üzerinde yarattığı ilk çevresel etkiler, fiziksel olarak gömülmekten kaynaklanmaktadır. Karadeniz’in bu bölgesinde söz konusu derinliklerde faunal alıcıların bulunmaması nedeni ile gömülerek boğulma etkisinin oluşması beklenmemektedir.


7-31

Mart, 2005


Şekil 7.5-2 Deniz Dibinde Sondaj Kesintileri ve SBM Birikimini Gösteren Sondaj Dağılım Modellemesi Sonuçları (BMT Cordah, 2004) (Not: Deşarj noktası 0 m, 0 m koordinatlarındadır) Su Kolonu Bulanıklığı SBM’li sondaj kesintilerinin deşarjı ile oluşacak dağılım bulutunun, WBM ve sondaj kesintilerinin deşarjı durumunda söz konusu olan dağılım bulutu kadar büyük olması beklenmemektedir. Doğrusal alfa olefin [Linear Alpha Olefin (LAO)] sondaj çamuru suda doğrudan çözünmemektedir ve WBM’li sondaj kesintilerinin deşarjına oranla daha birleşik bir yapıda olması beklenmektedir. Su kolonu üzerinde etki oluşması riski, sondaj kesintilerinin dibe çökene dek su kolonunda kalma sürelerinin kısa olmasından ve baz maddenin suda çözünme özelliğinin düşük olmasından dolayı düşüktür (OGP, 2003). Bu nedenlerle, plankton ve yavru balık populasyonları üzerinde bulanıklıktan kaynaklanan etkilerin göz ardı edilebilir düzeyde olması beklenmektedir. SBM’in Ekotoksisitesi ve Biyobirikebilirliği İlk açılacak kuyuda özel durumlarda kullanılmak üzere önerilen sentetik LAO sondaj sıvısına uygulanan testler düşük düzeyde toksisite ve biyolojik yoldan bozunabilir olduğunu ortaya koymuştur. LAO, petrolün damıtılması veya rafine edilmesi yolu ile üretilme yerine, yalnızca saf hammaddelerden yararlanılarak üretilen sentetik bir hidrokarbondur. Kullanılan hammaddelerin sahip oldukları özellikler ile üretim yönteminin sağladığı olanaklar sonucunda LAO çok düşük toplam aromatik hidrokarbon ve PAH içeriğine (%<0.001) sahiptir. Çok düşük veya gözardı edilebilir düzeylerde aromatik bileşenler içeren SBM’lerde, suda çok düşük çözünürlükte olmaları ve buna bağlı olarak çok düşük düzeyde biyolojik varolma özellikleri nedeni ile önemli düzeyde ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

7-32

Mart, 2005


biyobirikime yol açması beklenmemektedir (OGP, 2003). Bu nedenlerle, su kolonunda var olan deniz canlıları üzerinde önemli bir toksik etki oluşması beklenmemektedir. SBM’li sondaj kesintilerinin bentik topluluklar üzerindeki toksik etkileri genelde sıvının toksisite düzeyi ile anoksik koşulların bir bileşeni olarak ortaya çıkmaktadır. SBM’lerin biyolojik yoldan bozunabilir organik bileşikler olması nedeni ile, sondaj kesintileriyle birlikte deniz dibine çökmeleri, çökeltilerdeki oksijen gereksinimini artırmaktadır. Çökeltide neden olunan organik zenginleşme, malzemede gerçekleşen biyobozunma sürecinde anoksik / aerobik koşulların oluşmasına yol açabilir. Kimyasal toksisite etkilerinin oksijen eksikliğine bağlı olarak ortaya çıkacak sakıncalardan ayrıştırılarak değerlendirilebilmesi çok zordur. Yakın geçmişte Kuzey Denizi’nde çalışmalar izlenirken elde edilmiş veriler üzerinde yapılan istatistiksel analizler, bentik biyovarlıklar üzerinde oluşan etkilerin, baz sıvıda bulunan hidrokarbonların hızlı biçimde bozunmasına bağlı olarak oluşan anoksik koşullarla ilişkili olabileceğini göstermektedir (Jensen ve diğerleri, 1999). Sondaj sıvısında oluşacak bozunmaya bağlı anoksik koşulların deniz dibinde olasılıkla neden olacağı etkilerin şiddetinin dipteki kaynakların duyarlılık / önem seviyesi ile ilişkili olacağı göz önünde bulundurulmalıdır. Bunun, Karadeniz’in 150 m altındaki tüm derinliklerinde anoksik koşulların var olduğu ve bu nedenle herhangi bir faunal alıcının bulunmadığı bu bölgesinde herhangi bir sorun oluşturması beklenmemektedir. SBM’nin Varlığını Sürdürmesi Dipte biriken SBM’li sondaj kesintilerinin varlığını sürdürebilmesi, biyobozunma hızı, akıntı ile yeniden dağıtılma, başlangıç birikim kalınlığı ile birlikte, çökeltilerdeki baz sıvı içeriğinin azalmasına yol açabilecek diğer bütün mekanizmaların bir fonksiyonudur. HPX-1 kuyusundan deşarj edilecek SBM’li sondaj kesintilerinin modellenmesi sonucunda, çalışmanın yapılacağı derinlikten dolayı (1500 m’ye kadar) sondaj kesintilerinin deniz dibine oldukça ince biçimde dağılacağı, en yüksek tabaka kalınlığının ise, kuyunun yaklaşık 500 m batısında 6 mm olacağı belirlenmiştir. Bu nedenle kalın bir sondaj kesintileri tabakası oluşması beklenmemektedir. Oluşacak bu sondaj kesintileri tabakasının daha fazla bozunmasının aşağıda sıralanan nedenlerle oldukça yavaş gerçekleşeceği beklenmektedir: Derin su koşullarındaki dip akıntılarının oldukça düşük hızda olduğu kabul edildiğinden çökelmiş sondaj kesintilerinin akıntılara bağlı olarak yer değiştirmesi sınırlı kalacaktır. Daha önceden gerçekleştirilmiş incelemeler bu bölgede derin deniz akıntı hızlarının 1-5 cm/s olduğunu göstermektedir (ODTÜ Erdemli Deniz Bilimleri Enstitüsü’nden, Prof. Temel Oğuz’la yapılan kişisel görüşmeler sonucu). 2004 yılı Eylül ayında gerçekleştirilen mevcut çevresel durum tespit çalışmaları sırasında yapılan ADCP ölçümleri de 200 m’den daha derinlerde akıntıların oldukça düşük hızlarda olduğunu göstermiştir (GERG, 2004).


7-33

Mart, 2005


Karadeniz’in sözü edilen derinliklerinde anoksik koşullar geçerli olduğundan buralarda aerobik biyobozunum süreci var olamayacaktır. Bazı mikroorganizma topluluklarının gerçekleştireceği aneorobik biyobozunum ise bölgede oluşacak tek bozunum olacaktır. Bu tür süreçler genellikle oldukça yavaş olarak kabul edilmektedirler. Karşılaştırılabilecek en yakın örnek, Meksika Körfezi’nin derin sularında gerçekleştirilmiş LAO bazlı SBM’li sondaj kesintilerinin deşarjı (Fechelm ve diğerleri, 1999) olmakla beraber oradaki ortamın anoksik olmadığı anımsanmalıdır. Başka bir çalışmada ise 565 m derinlikte 7 kuyudan kaynaklanan ‘Petrofree LE’ % (90 LAO, %10 SBF esteri) deşarjı incelenmiştir. Bu uygulamada deniz dibindeki sondaj kesintileri birikiminin parça parça alanlarda oluştuğu ve bazı noktalarda en yüksek kalınlık değerlerinin ise 20-25 cm’ye eriştiği, ancak kümelenmelerin oluşmadığı belirlenmiştir. Sahada sondajdan dört ay sonra yapılan incelemede ise deniz dibindeki çökeltinin koyu renge büründüğü, aralarda beyaz renkli bölgeler oluştuğu, bazı dar alanlarda da portakal rengi jelatinimsi bir yapının oluştuğu belirlenmiştir. Bu incelemeler sırasında belirlenen en yüksek ‘Petrofree LE’ yoğunluğu deşarj noktasının 75 m doğusunda 165,051 mg/kg olarak gerçekleşmiştir. Sondajdan bir yıl sonra ise en yüksek LE değeri deşarj noktasının gene 75 m doğusunda 198,320 mg/kg bulunmuştur. 7.5.2

Sentetik Bazlı Sıvılar ve Sondaj Çamurunun Kaza Sonucu Bırakılması

Her ne kadar SBM’in kullanımı yalnızca özel durumlarla karşılaşılması halinde kısıtlandırılmış olsa da, ‘olası en kötü senaryo’ların değerlendirilebilmesi için iki kaza sonucu sızıntı modellemesi gerçekleştirilmiştir. Oluşturulmuş iki senaryo şu biçimde tanımlanabilir: •

Kaza sonucu 500 varil sentetik bazlı sıvının bir saatlik bir süre içinde dökülmesi.

•

Uzatma borusu bağlantısının kaza sonucu kopması sonucunda 1.800 varil SBM’in 1.500 m derinlikte deşarj olması.

Sentetik Bazlı Sıvının Kaza Sonucu Dökülmesi Olası bir sentetik bazlı sıvı dökülmesi durumunun modellenmesi için OSIS (Oil Spill Information System -Yağ Sızıntı Bilgi Sistemi) modeli kullanılmıştır. OSIS modeline ilişkin daha ayrıntılı bilgi Bölüm 7.5.3’de yer almıştır. OSIS’in veritabanında 120’den fazla yağ türüne ilişkin fiziksel ve kimyasal veriler toplanmıştır. Ancak Blok 3534’deki sondaj sırasında acil durumlarda kullanılması planlanan sentetik yağ bazlı sıvı modelleme programının veritabanında yer almadığından dolayı modellemede kullanılamadı. Sondaj sıvısı mühendisleri ile yapılan görüşmeler sonucunda veri tabanında var olan sıvılardan sentetik sıvı yağın özelliklerine en yakın olanının mazot olduğuna karar verildi. Modellenen senaryo Tablo 7.5-5’de özetlenmiştir.


7-34

Mart, 2005


Tablo 7.5-5 Sentetik Bazlı Sıvının Bırakılmasına İlişkin Stokastik Bir Senaryo Saçılma Karakteristikleri

Deşarj Noktası

Yağ Türü

41042’17”N 41004’40”E

Mazot*

Deşarj derinliği (m)

Deşarj Hızı (m³/hr)

Deşarj Süresi (hrs)

Modelleme Süresi (hrs)

0

3,3

24

168

Modelleme Sayısı

100

* Mazot, sentetik yağ bazlı sıvıya eş değer kabul edilmiştir.

Stokastik olarak gerçekleştirilen modelleme sonuçları Şekil 7.5-3 ve Şekil 7.5-4’de verilmiştir. Oluşturulan kontür eğrileri deşarjdan sonraki ilk 168 saat sonrasında deniz yüzeyinde oluşacak yağ tabakası alanını göstermektedir. Şekillerde %10 ve %30 olasılıkla oluşacak iki yağ tabakası kontürü görülmektedir. Bu uzantı biçimli tabakalar deşarj noktasının batı ve güney-güneybatı yönlerine doğru uzanmakta olup bölgedeki baskın rüzgâr yönü ile uyuşmaktadırlar. Elde edilen sonuçlar 42 km2’lik deniz yüzeyin yağ tabakası ile kaplanması olasılığının %10 olduğunu göstermiştir. Olasılık %30 olduğunda ise kapsanan yüzey 15 km2 düzeyine inmektedir. Olasılığın %50 olarak belirlendiği alan ise yaklaşık 0,5 km2 ile sınırlı kalmaktadır. En yüksek olasılık değeri olan %80’de ise kaplanabilecek deniz yüzeyi alanı 0,04 km2 olarak ortaya çıkmaktadır (BMT Cordah, 2005). Kullanılacak sentetik yağ bazlı sıvı yerine modelleme sırasında mazot kullanıldığını akılda tutmakta yarar vardır. BP ile sürdürülen görüşmelerde, mazotun yüzeyde bozulmadan kalma süresinin daha uzun olduğu kabul edilmiş olup bu durumda da, OSIS ile oluşturulan modelin yağ ile kaplanacak alan açısından ‘en kötü durum senaryosu’nu yansıttığı açıktır. Modelleme olası böyle bir durumda etkinin açık denizde sondaj alanının çevresi ile sınırlı kalacağını, kıyı bölgelerinde herhangi bir etkinin oluşmayacağını da göstermiştir. Uzatma Borusu Bağlantısının Kaza Sonucu Ayrılması Durumunda SBM Deşarjı Uzatma borusunun kaza sonucu bağlantısının kopması sonucunda derinlerde SBM açığa çıkmasının modellemesinin yapılması için PROTEUS modelinden yararlanıldı (Bkz. Bölüm 7.5.1.1). Modellemeye girdi olan veriler Tablo 7.5-6 ve Tablo 7.5-7’de gösterilmiştir. Modelin çalıştırıldığı toplam süre 31 gün olarak belirlenmiş; bu şekilde deşarjdan sonra askıda kalan maddelerin deniz dibine çökebilmesi için yeterli zaman aralığının verilmesi sağlanmıştır. 15 Temmuz’dan 15 Ağustos 2005’e kadar olan 31 günlük süre için gerekli yüzey akıntı verileri mevcut Karadeniz akıntı veri tabanından elde edilmiştir. Daha sonra üç boyutlu akıntı verisi oluşturmak amacıyla, 1/7 kuvvet kanunu kullanılarak yüzey akıntı verilerinin su kolonu boyunca profili çıkarılmıştır.


7-35

Mart, 2005


Şekil 7.5-3 Deniz Yüzeyine Dağılacak Yağın Kıyı Şeridine Etki Olasılığı -500 Varil Sentetik Bazlı Yağın 1 Saat İçinde Serbest Kalması (BMT Cordah, 2005)

Şekil 7.5-4 Deniz Yüzeyinde Yağ Tabakası Oluşum Alanı (Dökülmenin Yakın Çevresi) - 500 Varil Sentetik Bazlı Yağın 1 Saat İçinde Serbest Kalması (BMT Cordah, 2005)


7-36

Mart, 2005


Tablo 7.5-6 Modelde Kullanılan Genel Çalışma Koşulları Yer

41° 42’ 17” K 41° 04’ 40” D

Başlangıç Tarihi

15 Temmuz 2005

Deniz Derinliği

1.536 m

Deşarj derinliği

Deniz yüzeyinden 1.500 m aşağıda

Tablo 7.5-7 Sentetik Yağ Bazlı Çamur Deşarjına İlişkin Senaryoyu İçeren Sondaj Planı Çalışma

Çamurlar

Deşarj

(gün)

Yoğunl uk (sg)

Salınan Hacim (bbls)

Salınan Derinlik (m)

0,1

0,8

500

1.500

Süre

Modelleme sonuçları Şekil 7.5-5’de gösterilmiştir. Şekilde deniz dibinde birikecek sondaj çamuru tabakası ile çamur katmanı kalınlıkları uygun eğrilerle gösterilmiştir. Modellemedeki çamurun özgül ağırlığı 0,8 olup, su yüzünde yüzebilme ve uzun zaman boyunca askıda kalma özelliği bulunmaktadır. Çamur ise geniş bir alana üzerine çökelmektedir. Şekil 7.5-5 serbest kalma noktası çevresinde 10 km’lik alan içinde oluşan ayak izini göstermektedir. Oluşan çökeltinin dağılım yönü kuzeydoğu yönünde olup (yaklaşık 2850) bölgedeki deniz dibi akıntılarının yönü ile uyum içindedir. Modelde oluşması öngörülen en kalın birikme kalınlığı, serbest kalma noktasından yaklaşık 3,5 km uzakta, 0,018 mm olarak belirlenmiştir. 0,015 mm’den daha kalın oluşacak birikimler yaklaşık 4.500 m2’lik bir alan kaplamaktadır (BMT Cordah, 2005). Modelleme sonuçları her ne kadar kaza sonucu ayrılacak uzatma borusunun içeriğinin deşarjından kaynaklanacak birikim alanını oldukça geniş olduğunu gösterse de, bölgede deniz dibinde faunal reseptörlerin bulunmaması nedeni ile biyolojik etkiler oluşması beklenmemektedir. Buna ek olarak, uzatma borusu bağlantısının beklenmedik şekilde ayrılması oldukça düşük bir olasılıktır. Son kuşak derin deniz sondaj gemileri beş yıldan daha uzun süreden beri dünyanın değişik noktalarında görev yapmış olup, bu gemilerin tasarımları Meksika Körfezi’nde 10 yılda bir oluşabilecek şiddetteki kasırga koşullarında dahi konumlarını koruyabilecek şekilde yapılmıştır (Cortijo, 2003). GSF Explorer gemisi dinamik konum sabitleme sistemi, aşırı kötü çevre durumlarında dahi uzatma borusu sisteminin gerektirdiği biçimde konum koruma koşullarını sağlayabilecek özellikte ve iticilerde arıza oluşması durumuna karşı yeterli yedeklemeyi de içermektedir. Sondaj gemisi dinamik konum sabitleme sistemindeki temel tasarım prensibi, tek bir arızanın konum sabitleme veya yönelme kabiliyetinin kaybı durumuna yol açarak kritik bir durumun oluşmasına sebebiyet vermemesini sağlamaktır.


7-37

Mart, 2005


Şekil 7.5-5 Deniz Dibinde Oluşabilecek Çamur Birikimini Gösteren, Sondaj Çamuru Dağılım Modellemesi Sonuçları (Uzatma Borusu Bağlantısının Kopması Sonrasında) (Not: Deşarj noktası 0 m, 0 m koordinatlarındadır). 7.5.3

Yüksek Miktarda Hidrokarbon Sızıntısı

Aşağıda ayrıntıları verilmiş, yüksek miktarda hidrokarbon sızıntısının olabileceği iki senaryonun modellemesi yapılmıştır: •

Sondaj gemisinin bütün mazot stoğunun yitirilmesi durumu;

•

40 gün süreyle denizaltı kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasından kaynaklanabilecek deşarj durumu.

Her iki senaryonun da modellenmesi için OSIS (Yağ Sızıntı Bilgi Sistemi) modeli kullanılmıştır. OSIS yüzeysel petrol tabakalarının akıbetini ve dağılımını partikül hareketlerinin takibini yaparak simule etmektedir. Modelin yapısı, deterministik model senaryolarının oluşturulmasına olanak vermekte, yağ tabakasının hareket yönü, buharlaşmanın etkileri, dağılma, kıyıya vurma ve katman hacim hesaplamalarını gerçekleştirebilmektedir. Öbür yanda ise modelin stokastik modülü kullanılarak istatistiksel model senaryoları oluşturulabilir. Bu şekilde, değişik hava ve deniz koşullarında birçok senaryo modellenerek petrolun yüzeyde dağılımı ve kıyıya vurma sonucunda oluşabilecek kirlenme kontürleri oluşturulabilmektedir. Blok 3534’ün tamamının OSIS ile modellenmesinde bir stokastik zaman serileri modeli kullanılmıştır. OSIS, hidrokarbonun fiziksel ve kimyasal özelliklerinde zamanla oluşan değişimleri de içermektedir ve bir yağ tabakasını hareket etmekte olan parçacıklar kümesi olarak değerlendirmektedir. Parçacıklar, taşıma modelinin temel unsurları ve OSIS programında yer alan hidrokarbon özellikleri modeli kapsamında işlem görmektedir.


7-38

Mart, 2005


Taşıma modeli, yağ üzerinde, akıntı (gel-git ve artık akıntı), rüzgâr, dalgalar, dağılım ve su yüzünde durabilme özelliklerinden kaynaklanan 3-boyutlu etkileri de hesaba katmaktadır. Modelde kullanılan meteoroloji verileri Ocak 1970 - Aralık 1991 yılları arasındaki 21 yıllık bir süreyi kaplayan saatlik kayıtlardan oluşmaktadır. Modelde kullanılan yüzey akıntı verilerinden oluşan hidrodinamik veriler ise mevcut Karadeniz akıntı veritabanından oluşmaktadır. Hidrokarbon özellik modeli, hidrokarbonların özelliklerinde buharlaşma, emülsifikasyon ve doğal dağılmanın neden olduğu değişiklikleri algoritmalar kullanarak hesaplamaktadır. OSIS, modelinde yağın bozunmasını da göz önünde bulundurabilmek için 120’den fazla yağ türüne ilişkin fiziksel ve kimyasal özelliklerinden oluşan bir veritabanı bulunmaktadır. Kontrol altına alınamayan kuyu canlanması senaryosunda göz önünde bulundurulacak petrol türü bilinemediğinden bölgede en sık rastlanılan Chirag Harmanı’nın (Karadeniz) özellikleri kullanılmıştır. Deniz altında kontrol altına alınamayan kuyu canlanması senaryosunda deniz yüzeyine erişecek petrol miktarının olabildiğince doğru tahmin edilebilmesi için, Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Yönetim Planı’nın bir parçası olarak birkaç farklı blowout simülasyonu gerçekleştirilmiştir. Kuyu canlanmasının bir çok farklı rezervuardan olması durumu ve açığa çıkan hidrokarbonların farklı yollar izlediği durumlar incelemiştir. ‘En kötü durum’ senaryosunun incelenebilmesi için, yağ sızıntısı modellemesinde deniz yüzeyine en yüksek miktarda yağın dağıldığı durumun kullanıldığı akılda bulundurulmalıdır. Modellenen iki senaryo da Tablo 7.5-8’de özetlenmiştir. Modellemelerin sonuçları ise Bölüm 7.5.3.1 ve 7.5.3.2’de yer almaktadır.

Tablo 7.5-8 Modellenmiş Stokastik Senaryolar - Büyük Miktarlarda Hidrokarbon Sızıntısı Sızıntı Karakteristikleri Senaryo

Sızıntı Noktası

Petrol Türü

Sızıntı Derinliği (m)

Sızıntı Hızı (m3/s)

Sızıntı Süresi (saat)

Modellemenin Kapsadığı süre (saat)

Çalıştırılma Sayısı

1

41°42’17” K 41°4’40” D

Mazot

0

7679

0

168

100

2

41°42’17” K 41°4’40” D

Chirag Harmanı (Karadeniz)*

0

271,06 **

960

1128

100

* Kontrol altına alınamayan kuyu canlanması senaryosunda ortaya çıkacak yağ tipi bilinemediğinden bölgede en sık rastlanılan Chirag Harmanı (Karadeniz) kabul edilmiştir. ** Yüzeye erişecek miktarın belirlenmesinde kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasıYönetim Planında ‘en kötü durum senaryosu’ olarak kabul edilmiş senaryodaki değerler alınmıştır.

7.5.3.1

Sondaj Gemisindeki Mazot Stokunun Yitirilmesi

Stokastik modellemeye ilişkin sonuçlar Şekil 7.5-6 ve Şekil 7.5-7’de sunulmuştur. Oluşturulan konturlar, sızıntının başladığı ilk andan itibaren 168 saat içinde deniz yüzeyinde oluşabilecek ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

7-39

Mart, 2005


olası bulaşmayı göstermektedir. Şekillerde %10 ve %30 olasılıklarını temsil eden iki temel yağ tabakası uzantısı oluştuğu görülmektedir. Her iki kirlililik uzantısı da batı ve güney-güney batı yönlerinde olmaktadır ki bu yönler bölgede baskın olan rüzgâr yönleri ile de uyum içindedirler.

Şekil 7.5-6 Deniz Yüzeyinde Yağ Dağıllımı Olasılığının Kıyıya Göre Değerlendirilmesi Sondaj Gemisinin Tüm Mazot Stoğunun Yitirilmesi Durumu (BMT Cordah, 2005) Elde edilen sonuçlar, 30 km2’lik bir alanı kapsayacak deniz yüzeyine yağ kaplama olasılığının %10 olduğunu, olasılık %30’a çıkarıldığında ise olası kaplama alanının 12 km2’ye düştüğünü göstermektedir. %50 olasılık düzeyini belirleyen kontür ise yaklaşık 1,7 km2’lik bir alan kaplamaktadır. Olasılık değeri %80’e yükseltildiğinde ise kaplanacak alan büyüklüğü 0,9 km2’ye düşmekte, en yüksek olasılık değeri olan %100 seçildiğinde de kirliliğin salınım noktası çevresinde oldukça küçük bir alanda yaklaşık 0,04 km2 (41.322 m2)’lik bir alanla sınırlı kalacağı görülmektedir (BMT Cordah, 2005). Modelleme, oluşacak kirliliğin açık denizde kuyular bölgesinde sınırlı kalacağını, kıyılarda ise herhangi bir etkinin oluşmayacağını göstermiştir.


7-40

Mart, 2005


Şekil 7.5-7 Deniz Yüzeyinde Yağ Dağılımı Olasılığı (Sızıntı Alanının Yakınlarında)-Sondaj Gemisinin Tüm Mazot Stoğunun Yitirilmesi Durumu (BMT Cordah, 2005) 7.5.3.2

Deniz Yüzeyin Altında Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması

Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Nedenleri Rezervuardaki yağın düzensiz biçimde kuyu deliğini istilâ etmesi deniz yüzeyi altındaki hidrokarbon içeriği yapısını olumsuz etkileyecektir. Kuyu sondaj işleminde sağlanması gerekli delik basınç düzenlemesi yitirildiğinde petrol ve gaz kuyu deliğinden dışarı fışkırma olanağına kavuşacaktır. Kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasını engelleyecek birincil önlem rezervuar formasyonuna uygulanacak karşı hidrostatik basınç olacaktır. Bu amaçla sondaj sıvısı yoğunluğunda artırmalar yapılarak rezervuar basıncına karşı denge sağlanmasına çalışılacaktır. Kuyu deliğine hidrokarbonların girişi delikteki hidrostatik basıncın azalmasına neden olmaktadır. Hidrostatik basıncın olması gereken düzeye yükseltilememesi halinde hidrokarbon istilâsı artacak ve deliğe giren hidrokarbonlar yukarıya doğru yükselme olanağına kavuşacaklardır. Bu istilaya ‘tepme’ (kick) denmektedir. Kuyu deliğini sondaj çamuru ile dolu tutmak hidrostatik basıncı gerektiği gibi koruyabilmenin bir yoludur. Kaya yapısına yitirilen çamurun tamamlanması ile kuyu deliğinin çamurla dolu tutulması sağlanmalıdır. Çamur dolaşımında eksilmeye neden olabilecek bu durumun engellenip deliğin çamurla dolu tutulması, bir dizi stratejik sorunların üstesinden gelinmesini gerektirmekte, ama sonuçta da bir ‘tepme’yi önleyebilmektedir.


7-41

Mart, 2005


Hidrolik güçle çalıştırılan, BOP emniyet vanası adı verilmiş büyük bir vana tepmeyi yavaşlatarak bir kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasının oluşmasını engellemektedir. BOP kuyu deliğini kapatarak, dengeleyici ağırlık oluşturacak çamurun hazırlanarak kuyuya basılmasına ve istilacı hidrokarbonların durdurulmasına olanak sağlamaktadır. Bu yöntemle kuyu denetim altına alınabilmekte, hidrokarbonlar da yüzeyde güvenli biçimde tutuşturularak yakılmaktadırlar. Bir tepmenin engellenebilmesi için yeterli zaman ve de malzemenin sağlanamadığı durumda kontrol altına alınamayan kuyu canlanması gerçekleşebilmektedir. Böyle bir durumun oluşması halinde gaz ve petrol denetimsiz biçimde kuyudan fışkırarak çevreye yayılmakta ve olay basıncın azalması ya da denetim alınmasına dek sürmektedir. Bazı durumlarda ise kuyu deliği göçerek kendi kendine kapanır. Mühendisler hidrokarbon akışında denetimi kuyuya kapak geçirerek ya da ayrı bir tahliye kuyusu açarak, gerçekleştirebilmektedirler. Modelleme Sonuçları Kontrol altına alınamayan kuyu canlanması senaryosu bu bölümün başında özetlenmiştir. Şekil 7.5-8 ve Şekil 7.5-9 senaryonun stokastik modelleme sonuçlarını içermektedirler. Şekil 7.5-8 bir kontrol altına alınamayan kuyu canlanması sonrasında güneydoğu Karedeniz bölgesinde petrol tabakası oluşması olasılığının en az %1 olduğunu göstermektedir. 9.400 km2’lik alanda bu olasılık %10’a yükselmektedir. Kirlenme olasılığı %30’a yükseltildiğinde kapsam içinde kalacak alan büyüklüğü 6000 km2 olmaktadır. %50 olasılık kontürünün içine aldığı olası alan ise yaklaşık 3.200 km2’dir. Deniz yüzeyinde petrol kirlilik olasılığı, en yüksek değer olan %80’e yükseltildiğinde ise etkilenecek alan, kontrol altına alınamayan kuyu canlanması noktası çevresindeki 32 km2’lik bölge olarak belirlenmektedir. Bu 32 km2’lik alan fışkırma noktası çevresindeki 7 km’lik bir bölgeye kaplamaktadır. Şekil 7.5-9 sızıntıyı takiben kirlenmenin kıyıya vurması beklenen bölgeleri göstermektedir. Bu bölgeler, açık denizde kirlenme alanı olasılıklarının %30 ve %50 olarak belirlendiği yüzeyde yağ yayılması durumlarının kıyı bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Modellemenin yinelendiği 100 çalışmanın tümünde de kıyı etkilenmesi oluşmaktadır ve etkinin kıyıya ilk ulaşması sızıntının ilk olarak başlamasından sonraki 170 saat (yaklaşım 1 hafta) ile 733. (yaklaşık 30 gün) saatler arasına denk gelmektedir. Araştırmalar Sırasında Oluşan Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanmalarının Özet Geçmişi Sondaj donanımının iyi tasarlanması, ayrıntılı sondaj programlarının hazırlanması ile bu programların gerektiği gibi uygulanabilmesi için işinde deneyimli ve yetkin personelin kullanılması, yetkin çalışma yöntemlerinin oluşturulması kontrol altına alınamayan kuyu canlanması olasılıklarını önemli biçimde azaltmıştır. gerçekten de tutulmakta olan güvenlik kayıtları, Kuzey Denizi, Meksika Körfezi, Arabistan Körfezi gibi denizde petrol araştırması ve üretimi uygulamalarının en yüksek düzeyde gerçekleştirildiği bölgelerde petrol kirliliği nedenleri arasında petrol arama ve çıkarma işlerinin çok altlarda yer almakta olduğunu, üretilen petrolün çok az bir miktarının denize sızdığını göstermektedir. Resmî istatistiklere göre, kıta sahanlığında yürütülen sondaj çalışmalarında yitirilen petrol, üretilen petrolün yalnızca %0,0001’i düzeyinde kalmaktadır (Gachter, 1997).


7-42

Mart, 2005


Şekil 7.5-8 Deniz Altında Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Gerçekleşmesi Durumunda Yüzeyde Oluşacak Yağ Dağılımı Olasılığı (40 gün süre ile denizaltında en yüksek düzeyde petrol boşalmasının öngörüldüğü ‘en kötü durum’ senaryosu) (BMT Cordah, 2005)

Şekil 7.5-9 Deniz Yüzeyi Altında Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Sonrasında Kıyıya Bulaşma Olasılıkları (Her Durumda ilk Etkilenecek Kıyı Bölgeleri Kırmızı ile, Daha Sonraki Etkilenme Bölgeleri ise Mavi ile Renklendirilmiştir) (BMT Cordah, 2005)


7-43

Mart, 2005


Açık denizdeki araştırmalarda oluşmuş kontrol altına alınamayan kuyu canlanmalarına ilişkin önemli veri kaynakları kuzey denizi ile meksika körfezi çalışmalarına aittir. Bu veritabanlarından birisi SINTEF Açık Denizde Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Veritabanıdır. Bu kaynağa göre 1980 ile 1992 arasındaki sürede 5781 araştırma kuyusu açma çalışması gerçekleştirilmiş olup kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasının oluştuğu olay sayısı ise 16 olarak belirlenmiştir. Bu durum oranlandığında kontrol altına alınamayan kuyu canlanması sıklığının her 10 bin kuyuda 28 olduğu sonucuna erişilmektedir (E&P Forum QRA Directory, tarihsiz). Şekil 7.5-10, verilen bu değerlere dayandırılarak yapılmış bir regresyon hesaplamasında oluşan eğrinin kuyu basınçlarını denetim altında tutabilme yönünde deneyim ve bilgi artışının kontrol altına alınamayan kuyu canlanması oluşma sayısında düşüşü gerçekleştirdiğini göstermektedir.

ARAMA SONDAJI 140

120

Fışkırma Sıklığı (*10^4)

100

80 Fışkırma Sıklığı

60

Regresyon Sıklığı

40

20

0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 Yıllar

Şekil 7.5-10 Meksika Körfezinde ve Kuzey Denizinde Açılmış Her 10.000 Kuyuya Karşı Gelen Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Sıklıkları ile Doğrusal Regresyon Eğrisi (E&P Forum QRA Directory, Tarihsiz).


7-44

Mart, 2005


Denizde Petrol Yayılması Petrolün denize yayılmasında oluşan durum petrolün kimyasal ve fiziksel yapısı ile deniz ortamı koşullarına bağlı bulunmaktadır. Saçılmanın ilk aşamasında petrol deniz yüzeyine yer çekimine uyarak dağılmaktadır. Çevreye dağılma hızı değişiklik göstermekte olup, genellikle yayılan petrolün fiziksel yapısının yayılma anında geçerli olan hidro-meteorolojik ortam koşullarından etkilenmesine bağlı oluşmaktadır. Yayılma süresi, saçılan petrol miktarına bağlı olarak, bir kaç dakika ile başlayıp uzun saatlere, hatta büyük çaplı saçılmalarda günlere dek uzayabilmektedir. Petrolün uçucu bölümü dağılmadan hemen sonra buharlaşmaya başlamakta, bu gelişme de geriye kalan petrolün fiziksel özellikleri (yoğunluk, viskosite gibi) ile kimyasal özelliklerinin değişmesine neden olmaktadır. Buharlaşan petrol miktarı petrolün türüne, buharlaşma alanına ve olay yerinde geçerlikte buluna hidro-meteorolojik koşullara (rüzgâr, sıcaklık gibi) bağlı olduğundan dağılma ile buharlaşma birbirleri yakından ilişkili olmaktadırlar. Belirli rüzgâr ve dalga koşullarında petrolün su ile karışarak bulamaç (emülsiyon) oluşturduğu durumlar da ortaya çıkabilmektedir. Oluşan bu su-petrol bulamacının hareketini belirleyen etmenler, su üzerindeki ince petrol katmanının hareketini belirleyen etmenlerin aynı olmaktadır. Olası petrol saçılmasının çevresel etkilerinin belirlenebilmesindeki temel zorluk, petrolün deniz ortamındaki davranışının hem çok karmaşık hem de kısa süre içinde değişiklik gösterir yapıda olmasından kaynaklanmaktadır. Şekil 7.5-11 dağılan petrolün sudaki davranışlarını açıklamaktadır.

Kaynak: Patin,S.A., Environmental Aspects of Offshore Oil and Gas Development, VNIRO, 350 pp., 1997.

Şekil 7.5-11 Petrolün Denizdeki Değişimi ile Taşınımına İlişkin Biyolojik ve Jeo-Kimyasal Süreçler (Patin, 1997).


7-45

Mart, 2005


Kaza Sonucu Petrol Sızıntısının Etkileri Kıyı Şeridi Boyunca Doğal Ortama Etkiler Olasılığı düşük olsa da, Blok 3534’deki kuyulardan büyük çapta bir petrol sızıntısı oluşması durumunda en büyük çevresel etkilerin bölgedeki kıyıya yakın deniz alanları ile kıyı şeridinde oluşacağı belirlenmiştir. Bu nedenle Yağ Sızıntı Müdahale Planı’nda sızıntının maksimum kontrol altına alınabilmesi ve kıyı şeritlerine erişmesinin engellenmesi üzerine odaklanılmıştır. Denizde, sızıntının yakın çevresinde petrolün içerisindeki hafif bileşenlerinin buharlaşmaya başlaması petrol katmanının hemen üzerindeki havada hidrokarbon yoğunluklarında yerel nitelikli yükselmelere yol açacaktır. Petrolü oluşturan bileşiklerin bazılarında buharlaşma oldukça hızlı (birkaç saat içinde) gerçekleşmektedir. Yapılan modelleme bölgeye yayılan petrolün 7 ilâ 30 gün içinde kıyıya erişeceğini göstermiştir. Bu süre içinde petrolün daha hafif ve daha toksik nitelikli bölümü buharlaşmış olacak, geriye kalan petrol de su ile karışarak su-petrol emülsiyonu haline dönüşmüş olacaktır. Petrolün kıyıya erişmesi durumunda ise oluşacak zarar kıyı şeridi yapısına bağlı olarak değişiklik gösterecektir. Tablo 7.5-9’da kıyı şeridi yapısına göre oluşacak göreceli zararları sıralanmaktadır. Oluşacak zararların sınıflandırılmasında kıyı morfolojisi, zemin çökeltisinin parçacık yapısı ve iriliği ile dalga enerjisi faktörlerine bağlı olarak petrolün kıyıya varıştaki olası davranışı göz önünde bulundurulmuştur. Tablo 7.5-9 Petrol Saçılması Zararlarından Etkilenme Özelliğine Göre Kıyı şeridi Sınıflandırması (Gundlach ve Hayes, 1978) Etkilenme Katsayısı

Kıyı Türü

Açıklamalar

1

Açık, dik Kayalıklar

Kıyıdan yansayan dalgalar petrolün büyük bölümünü kıyıdan uzak tutacaktır.

2

Dalgaları söndüren yüzeyler

Dalga süpürmesi. Petrolün büyük bölümü birkaç hafta içinde doğal süreçlerle uzaklaştırılmış olacaktır.

3

İnce-taneli kumlu kumsallar

Petrolün zeminin içine işlemesi sınırlı kalacak, bu da mekanik yollarla temizlenmeyi kolaylaştıracaktır. Temizleme yapılmadığında ise aylar boyunca petrol varlığı sürecektir.

4

İri -taneli kumlu kumsallar

Petrol kısa sürede alt katmanlara geçerek/gömülerek temizliği zorlaştıracaktır. Yüksek dalga enerjisinin var olduğu durumda bir kaç ay içinde petrol temizlenmiş olacaktır.

5

Kum - çakıl karışımı kumsallar

Petrol kısa sürede alt katmanlara sızabilecek ya da gömülecektir. Düşük dalga enerjisi koşullarında petrolün bölgedeki varlığı yıllar boyunca sürebilecektir.

6

Çakıllı kıyı şeridi

Yukarıdaki gibi

7

Korunmalı kayalık kıyı yapısı

Dalga hareketlerinin kısıtlı olduğu bölgeler. Petrolün varlığı yıllar boyunca sürebilecektir.

8

Korunmalı sulak düzlükler

Yüksek düzeyde biyolojik aktiviteye sahip, dalga hareketlerinin düşük düzeyde kaldığı alanlar. Petrol varlığını yıllar boyunca sürdürebilecektir.

9

Tuzlu bataklıklar

Yüksek üretim kapasitesine sahip su ortamı. Petrol varlığı yıllar boyunca sürebilecektir.


7-46

Mart, 2005


Yukarıda aktarılan kontrol altına alınamayan kuyu canlanması senaryosu sonucuna göre (%30%50 olasılık düzeyi) kıyı etkilenmesi güney-doğu Karadeniz kıyıları boyunca Türkiye’de Çayeli, Gürcistan’da ise Poti’nin kuzeyinde gerçekleşebilir. Kıyı boyu etkilenebileceği öngörülen alanlar, etkilenme sınıflarına göre Şekil 7.5-12‘de verilmiştir. Etkilenebileceği öngörülen kıyı boyu (doğu-batı doğrultusunda), Tablo 7.5-9’da verilmiş sınıflandırma yöntemine göre değerlendirildiğinde aşağıdaki durum ortaya çıkmaktadır: •

Çayeli - Pazar: Kıyının büyük bölümü kum ve çakıl karışımı yapıdadır. Etkilenme sınıfı 5 (orta).

•

Pazar - Batum: Kıyının büyük bölümü denize açık kayalık yapıdadır. Etkilenme sınıfı 1 (düşük).

•

Batum - Poti: İnce kumlu kumsallar, ince kum- kalın çakıl karışımı kumsallar. Kıyı boyu çoğunlukla imar görmüş. Etkilenme sınıfı 3-5 (orta). Güney Kolkheti’deki koruma altına alınmış saha ise Karadeniz’den bir kilometre kadar içerde olup deniz ile arasında imar görmüş bir kıyı şeridi bulunmaktadır (Şekil 5.4-12 ve Şekil 5.4-13).

•

Poti’nin kuzeyi: İnce kumlu, ince-kalın kumlu kumsallar ile kum-çakıl karışımı kumsallar. Bu kıyıya yakın yerde koruma alanının varlığı (Şekil 5.4-12). Etkilenme sınıfı 9 (yüksek).

Yukarıda aktarılan bilgilere göre, Blok 3534’de olası bir petrol sızıntısı halinde en büyük etkiyi görecek bölge Poti’nin kuzeyi ve özellikle kıyı şeridine bitişik sulak alanlar olacaktır. Kıyıya erişmiş petrolün durumuna (su-petrol emülsiyonu, petrol artıkları, vs gibi) ve miktarına bağlı olarak bölgedeki petrol kirliliğinin yıllar boyunca sürebileceği değerlendirilmektedir. Bu durumda Yağ Sızıntısı Müdahale Planı’nda odaklanılması gereken bir nokta da sızıntının toplanmasının en iyi biçimde sağlanması ve kıyı bölgelerine erişmesinin engellenmesidir. Bentik Flora ve Fauna Üzerine Etkiler Genelde, bentik fauna ve floranın etkilenme dereceleri kıyıda, kıyıya yakın sığ sularda ve açıkta olma durumuna göre deniz derinliği ile ilişkili biçimde azalmaktadır. Petrolün kıyıda bulunan parçacıklara tutunacağı ve dikey taşınım sonucunda (batma ve/veya dalga hareketi ile karışma) ara katmanları kirleteceği açıkça ortadadır. Sığ sularda, hırçın deniz koşullarında oluşan yüksek dalgalarla önemli miktarda petrolün deniz dibine taşınımı olası olacaktır. Çökeltiler içine yerleşmiş petrol kronik bir rahatsızlık nedeni olabilmektedir. Petrolün doğrudan fiziksel ve toksik etkileri yeterince alt düzeylere indikten sonra deniz ortamındaki doğal süreçler çevrenin eski haline dönebilmesine olanak sağlayacaktır. Sözü edilen bu süreç genellikle 1 ila 5 yıl sürmektedir (Baker ve diğerleri, 1990). Ancak iyileşip eskiye dönebilme süresi, oluşan ilk zararın şiddeti, petrol türü ve zararın oluştuğu mevsimsel dönem gibi bir dizi etmenlere bağlı olmaktadır.


7-47

Mart, 2005


Şekil 7.5-12 Kıyı Boyunca Etkilenebilecek Olan Alanlar


7-48

Mart, 2005


Karadeniz’in kıyı bölümlerinde var olan bentik topluluklar üzerinde oluşabilecek olumsuz etkiler ise, petrole doğrudan maruz kalma sonucu zehirlenme, petrol ürünlerinin altında gömülerek boğulma ve gıda kaynaklarının yok olmasından kaynaklanabilir. 1996 yılında Sea Impress’in yakınında oluşan petrol sızıntısı sonucunda etkilenen bentik toplulukların karşılaştıkları olumsuz koşullar 1-2 yıl boyunca sürmüştür. Olayda en şiddetli biçimde etkilenen türler amfipod topluluğu ile çok kıllı (polychaete) kurtlar ve bivalve yumuşakçalardı. Zarar gören bu türlerin yerlerini ise, olaydan yararlanabilen başka türler almışlardır (SEEEC, 1998). Karadeniz kıyıları boyunca böyle bir durumdan en büyük zararı görecek bentik topluluklar mevcut çeşitli yumuşakça türleri olacaktır. Bu kapsamda özel öneme sahip tür ise, bölgede önemli bir balık gıda kaynağı özelliğine de sahip olan deniz salyangozudur. Deniz suyunda çok düşük düzeylerde var olabilecek petrol oranı bile su kabukluları üzerinde ölümcül etkiler oluşturabilmekte, bunların üreme ve beslenme süreçlerini sonlandırabilmektedir. Bu yöndeki olası zararların değerlendirilebilmesi, yazıktır ki, zaman içinde suda derişme, canlıların parçalayıcı davranışları ile balık üreme faaliyetlerinin olası etkilerinin laboratuvar ortamlarında tam ayrıntıları ile oluşturulamaması nedeniyle büyük zorluklar oluşturmaktadır (IPIECA, 1997). Güney Karadeniz kıyıları boyunca sığ bölgelerde çoğunlukla Zosteria noltii ve Zostera marina olmak üzere yosun yatakları yer almaktadır (Karadeniz Çevre Programı, tarihsiz). Dünyanın başka yörelerindeki benzer olumsuz koşullar yosun yataklarının yüzey petrol kirlenmelerine oldukça dayanıklılık gösterdiklerini göstermiştir. Macinnis 2003 yılında gerçek ortamda yürüttüğü çalışmasında Zostera capricorni türünü kesikli aralıklarla bozunmuş ham petrole maruz bırakmıştır. Bu çalışmada örnekler %0,25’lik yoğunluklara 10 saat boyunca maruz bırakılıyor sonra da dört gün boyunca toparlanıp iyileşme için zaman tanınıyordu. Bu süre boyunca bitkilerin gösterdiği fotosentetik faaliyet de izleniyordu. Çalışmadan elde edilen sonuçlar, ilk başta oluşan fotosentetik faaliyet düzeyindeki düşmeye karşın deney sonuna doğru bu etkinliğin eski düzeyine döndüğünü gösterdi. Ayrıca klorofil pigment analizi de ancak çok sınırlı bir etkinin sürmekte olduğunu ortaya koydu. Benzer biçimde, 1978 yılında Amoco Cadiz tankerinin karaya oturması sonucunda etkilenen Zostera marina’daki zararın da yalnızca yerel kaldığı, ve kısa süre içinde de tümü ile iyileştiği belirlenmiştir (Jacobs, 1980). Bu olaydaki olumsuz başka bir gözlem ise çevredeki kabuklular ile balık larvalarının bitkilere göre daha kötü etkilendiklerinin belirlemiş olmasıdır. Karadeniz’deki etkilerin de bunlara benzer biçimde gelişecekleri beklenmektedir. Planktonlar Üzerindeki Etkiler Petrol bileşenlerinin planktonlar üzerindeki etkileri konusunda gerçekçi bir inceleme yapmak büyük zorluklar içermektedir. Bu zorluklar, planktonik ekosistemin karmaşık olması yanında kümede tür ve miktara göre de büyük değişiklikler gösteren dinamik bir yapının söz konusu olmasına bağlıdır. Ayrıca, zooplanktonların büyük bölümü günlük göçler gerçekleştirmekte olup plankton dağılımı da çok bozuk düzende oluşmaktadır. Patin’e göre (1997) deniz suyunda var olacak 0.,05-0,5 mg/l’lik bir petrol varlığı fitoplanktonu inhibe edebilmekte, ancak düzeyin bu değerin altına indiği durumlarda ise büyüme stimüle edilmiş olmaktadır. Zooplankton popülasyonlarının 0,01 mg/l gibi düşük düzeylerde suda erimiş yapılara bile duyarlı oldukları belirlenmiştir. Bütün bunlara ek olarak, besin maddesi olan fitoplankton düzeyindeki düşüşün de dolaylı etkileri gözden kaçırılmamalıdır.


7-49

Mart, 2005


Bugüne kadar oluşmuş yağ sızıntılarından elde edilen deneyimler, petrolün fitoplankton ve zooplanktonlar üzerindeki etkisinin çok düşük olduğunu veya olmadığını göstermektedir. Geniş ortamlarda yürütülmüş deneme özellikli çalışmalar yağ sızıntısının planktonlar üzerinde yalnızca kirlenmiş bölge ile sınırlı ve geçici özellikte etkiler oluşturduğunu göstermiştir. Oluşan bu olumsuz etkilerin de birkaç gün gibi kısa süreler sonunda tümü ile yok olduğu belirlenmiştir (Spies, 1997). Bu bilgiler çerçevesinde, bölgede planktonlar üzerinde ölçülebilir düzeyde olumsuz etkilerin oluşmaması beklenmektedir. İhtiyoplanktonlar ile Yumurtlama ve Büyüme Sahalarına Etkiler Güney doğu Karadeniz’in kıyı bölgeleri bir dizi Karadeniz balık türü için önemli yumurtlama ve büyüme yerleri oluşturmaktadır. Ticarî değere sahip mevcut balık türlerinin büyük bölümü pelajik yumurtalara sahip olup yumurtlama ilkbahar ve yaz aylarında gerçekleşmekte ve tepe değerlere Kasım ile Mart aylarında erişilmektedir (yıl boyunca üremeyi sürdüren istavrit bu genel davranışın dışında kalmaktadır). Yumurtalar ve larvalar sonraki aşamada çoğunlukla sığ sularda yoğunlaşmakta ve bu bölgeler daha sonraki aşamalarda da yavruların büyüme alanları olmaktadır. Yağ sızıntısının oluşacağı yer çevresinde oluşacak toksik ve suda eriyebilir nitelikli bileşimler yumurta ve larva ölümlerine yol açabileceklerdir. Bu olumsuz durumun gerçekleşebilmesi için maruz kalma sürelerinin toksik düzeyler oluşacak denli uzun sürmesi gerekmektedir. Petrole maruz kalınma sonunda oluşacak yumurta ve larva ölümlerinin zaten yüksek olan doğal ölümlerden ayrı tutulması doğru olacaktır. Larva aşamasını geçip balık olmuş popülasyonun çok küçük bölümü yaşamlarını sürdürerek üreme ve ticarî açıdan değer olma aşamasına erişebilmektedirler. Ayrıca gerek hamsi ve gerekse izmarit başta olmak üzere bir diz balık Karadeniz’de büyük alanlara dağılmakta, bu durumda da olumsuz koşulların geliştiği bölgede etkilenecek balık popülasyonu çok düşük düzeyde kalmaktadır. Yukarıda sıralananların ışığında, güney doğu Karadeniz kıyı bölgesinin önemli bir yumurtlama, larva ve genç balık alanı olması nedeni ile büyük boyuttaki bir yağ sızıntısından etkin biçimde korunması gerçeği ortaya çıkmaktadır. Bu durumda Yağ Sızıntısı Müdahale Planı’nda odaklanılması gereken bir nokta da sızıntının toplanmasının en iyi biçimde sağlanması ve kıyı bölgelerine erişmesinin engellenmesidir. Balıklar Üzerindeki Etki Oluşmuş bir yağ sızıntısına bağlı olarak büyük miktarlarda yetişkin balık ölümleri günümüze dek rapor edilmemiştir. Yetişkin balıklar, yağ ile kontamine olmuş suları tespit edebilme yeteneğine ve çok düşük konsantrasyonlarda bile olsa o bölgeden kaçma eğilimine sahiptirler (Boehle, 1986). Ancak olayı takiben bölgeden uzaklaşan balıkların geri dönmeleri ve bölgenin eski haline dönmesi zaman alacaktır ve yağ sızıntısı sonucunda eğer göç yollarında değişiklik gerçekleşirse balıkçılığın zarar görebileceği akılda tutulmalıdır (IPIECA, 1997).


7-50

Mart, 2005


Suda eriyebilir unsurların oranları açısından petrolün zehirlilik eşik değeri genelde 10 mg/l düzeyinin üstünde olmaktadır. Bazı türlerin ise bu düzeyin bile üzerinde (solungaçların solunumu engelleyecek biçimde petrol ya da derişik petrol damlacıkları ile kaplanmadığı sürece) yaşamlarını sürdürebildikleri bilinmektedir. Öldürücü düzeyde olmayan petrol kirliliğinin balıkların üreme yeteneklerini engelleyip, hastalık ve başka balıklarca yakalanma olasılığını artırdığı da bilinmektedir. Yağ sızıntısı balıklarda koku bozulmasına neden olabilmektedir. Bu sakınca özellikle, havuzlanmış olmaları nedeni ile bölgeden uzaklaşma olanağı bulamayan balık toplulukları için önemli olmaktadır. Türkiye’nin güney doğu Karadeniz kıyıları boyunca balık çiftlikleri oldukça düşük düzeyde bulunmakta ise de bölgede günümüzde 18 balık çiftliğinin varlığı belirlenmiştir (Bkz. Bölüm 6.7.4.4). Ticarî amaçlı balık avcılığı da av düzeneklerinin petrol ile kirlenmesi nedeni ile olumsuz etkilenebilecektir. Ancak, bu koku bozulması petrolün ortamdan uzaklaşmasına paralel biçimde yok olmaktadır (IPIECA, 1997). Petrol kirlenmesinin olduğu bölgedeki balıklarda böyle tat ve koku bozulmalarının oluşması tüketici toplumda olumsuzluklara neden olup balık ve balıkçılık sektörüne karşı güvensizlik ve uzaklaşmayı oluşturabilecektir. Kuşlar Üzerindeki Etki Güneydoğu Karadeniz bölgesinde kuşlar açısından önemli şu bölgeler belirlenmiş bulunmaktadır: •

Türkiye’de Kızılırmak ve Yeşilırmak Deltaları;

•

Gürcistan’da Kolkheti Sulak Alanı ve Çoruh Deltası.

Yukarıdaki alanlardan en çok etkilenebilecek alan Kolkheti sulaklanlarıdır. Kontrol altına alınamayan kuyu canlanması modellemesi sonuçları da bu bölgede kıyı etkilenmesinin oluşabileceğini göstermektedir. Her yağ sızıntısının kendine özgü karakteristikleri bulunmakta olup, sızıntının kuş popülasyonları üzerindeki etki düzeyi oluşan kirlenmenin büyüklüğüne bağlı değildir. Kuşların petrol kirlenmesine karşı duyarlığı beslenme ve yuva yapma davranışlarına bağlı olmaktadır. Yüksek düzeyde tehlike ile karşılaşacak olan türler gece gündüz deniz yüzeyinde yuvalayanlar ile denize dalarak beslenen türler olacaktır. Bu sınıfa dalgıç kuşu, karabatak, dalgıç ördek ile sakarmeki girmektedir. Tüm bu türler her mevsim topluluklar oluşturduklarından tek bir yağ sızıntısı bile çok sayıda kuşun etkilenmesine yol açacaktır. Ayrıca, bu türler genellikle yaz aylarında tüy dökmekte olup uçma yeteneklerini yitirdiklerinden olası bir petrol kirlenmesinden etkilenmeleri böylece daha da tehlikeli bir hal almaktadır. Kolkheti sulak alanlarında var olan kuş türleri Ek D’de sunulmuştur. Bu listede yer alanlardan bazıları özellikle yüksek risk altında sınıfına girmektedirler. Örneğin: •

Karabatak - Phalacrocorax carbo, Phalacrocorax pygmeus.

•

Dalgıç Kuşu - Podiceps auritus, P. cristatus, P. grisegena, P. nigricollis.


7-51

Mart, 2005


•

Sakarmeki - Fulica atra.

•

Dalgıç ördekler

Orta düzeyde tehlikede olan türler ise deniz yüzeyinde yaşayıp deniz yüzeyinde ya da karada beslenenlerdir. Bu kümeye kuğu, kaz, suya dalan ördek ve martılar girmektedir. Kolkheti sulak alanında var olan bu kümeye ait türler şunlardır: •

Kuğular - Cygnus Cygnus, C.olor.

•

Kazlar - Anser albifrons, A, anser, Branta ruficollis.

•

Suya dalan ördekler

•

Martılar - Larus spp., Gelochelidon nilotica.

Düşük risk kümesine giren türler ise denizkırlangıcı gibi suya ender konanlar ile yaklaşık 15 cm kadar derinliklerde dolaşan uzun bacaklılardır. Bu türler genelde petrolü fark ederek ondan uzak durabilmektedirler. Petrole bulanma kuşları değişik biçimlerde etkilemektedir: Tüylerin oluşturduğu yalıtımı yok ederek ısı kaybı nedeni ile ölüme yol açmaktadır. Ölümle sonuçlanma olasılığı gövdenin petrole bulanmış bölümünün genişliği ile doğru orantılı biçimde artmakta olduğu gibi deniz suyu ve hava sıcaklık düzeylerinin düşmesine göre de artmaktadır. Fazlaca petrole bulanmış olmak kuşların hareket yeteneklerini engelleyerek yemlenmelerini de engellemekte, zayıf kalarak hastalanmalarına ya da başka yırtıcı kuşlar tarafından kolayca avlanmalarını kolaylaştırmaktadır. Petrole bulanmış kuşlar tüylerini temizleme çabası ile gagalarına bulaşan petrolü yutabilmektedirler. Kirlilikten bir biçimde kurtulabilmiş olan kuşlar ise zayıflayıp halsiz düşmekte, böyle olunca da göç edememekte ve yeterince üreyememektedirler. Özellikle Kolkheti sulak alanları ile o bölge açıklarındaki, önemli türler olarak belirlenmiş kuşların tümü BP’nin Yağ Sızıntısı Müdahale Planı çerçevesinde öncelikli türler olarak kabul edileceklerdir. Memeliler Üzerindeki Etki Yunuslar, tüysüz düz derili hayvanlar olduklarından, petrol derilerine tutunmamakta ise de petrol saçılmalarının yunusları olumsuz etkilemesi şu biçimlerde gerçekleşmektedir: •

Petrol ve petrol buharının solunması. Bu durum özellikle hayvanın yüzeye erişerek soluk alması aşamasında gerçekleşmektedir. Böyle bir durum hava yollarının zarar görmesine, akciğer rahatsızlıklarına, mukozanın zarar görmesine, ve hatta ölüme bile yol açabilmektedir.

•

Görme yeteneğini engellemektedir.

•

Petrol ile kirlenmiş yiyeceklerin yenmesine neden olabilmektedir.


7-52

Mart, 2005


•

Yiyecek bulunmaması ya da yiyecek bulamamak nedenleri ölüme yol açabilmektedir.

Yukarıda sayılmış nedenlere ek olarak, kendi başına ölümcül düzeyin altındaki petrol miktarlarının tekrar tekrar alınması birikimli sonuçlara neden olmakta, bu biçimdeki gelişmeler ise ancak uzun dönem inceleme altında tutulabilme hallerinde ortaya çıkarılabilmektedir. Petrol kirliliğinin hayvanın bağışıklık sisteminde de bozulmalara neden olarak ikincil derece bakteri ya da mantar enfeksiyonlarının oluşmasına yol açabildiği bilinmektedir (AMSA, 2002). Karadeniz’deki memeliler günümüzde de bir dizi tehlike ile karşı karşıya olduklarından (Bkz. Bölüm 5.4.4) bölgedeki her üç tür de IUCN Kırmızı Veri Kitabına ve Karadeniz Bölgesel Kırmızı Veri Kitabına girmiş bulunmaktadır (Karadeniz Çevresel Programı, Tarihsiz). Bu türler Bern ve Bonn Sözleşmeleri ile CITES ve ACCOBAMS (International Agreement on the Conservation of Cetaceans in the Black, Mediterranean and Contiguous Adriatic Seas) kapsamına da alınmışlardır. Düşük bir olasılık olsa da, kuyu sahasından kaynaklanacak büyük bir yağ sızıntısı durumunda bölgedeki yunuslar ile şişe burunlu yunuslar açığa çıkacak hidrokarbonlar karşısında tehlike altına gireceklerdir. Ancak bu canlıların ortama giren petrolü yeterince erkenden algılayarak en kötü etkilenen çevreden uzaklaşabilecekleri değerlendirilmektedir. Bu canlılar Karadeniz’de geniş biçimde dağılmış durumdadırlar ve kuyu bölgeleri bunların önemli beslenme ve çoğalma alanları arasında yer almamaktadır. Deniz memelileri üzerinde olası etkileri daha güvenilir biçimde kestirebilmek için bunların tüm yıla dağılmış, beslenme, üreme ve de sayıları gibi ayrıntılı verilerine gereksinme vardır. ACCOBAMS sözleşmesi kapsamında belirlenmiş amaçlardan birisi “Sözleşme kapsamına alınmış türlerin göç yolları, beslenme ve üreme alanlarına ilişkin araştırmalarda işbirliği ile, insan faaliyetlerinin olası sınırlandırılma gerekliliklerinin belirlenmesini sağlama” olmaktadır. Kaza Sonucu Oluşmuş Yağ Sızıntısının Etkilerinin Özeti Blok 3534’de sürdürülecek araştırma sondaj çalışmalarından kaynaklanacak büyük çapta bir yağ sızıntısının oluşması çok düşük bir olasılıktır. Yapılan modellemeler (ki bunlar deniz altında oluşacak bir kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasına bağlı olarak teorik olarak yüzeye erişecek en yüksek miktarda petrolü konu almaktadırlar) böyle bir durumun oluşması halinde kirliliğin kıyıya erişiminin güney doğu Karadeniz kıyılarında Türkiye’de Çayeli’nden başlayarak Gürcistan’da Poti’nin kuzeyine dek erişen bölgede gerçekleşebileceğini göstermiştir. Petrol kirliliğinin kıyı erişme süresi 7 ilâ 30 gün arasında hesaplanmıştır. Tablo 7.5-10 ve Tablo 7.5-11 böyle bir durumda oluşacak etkileri özetlemekte olup mevsimsel özellikler de öngörümlerde hesaba katılmıştır. Ayrıntılardan görüleceği gibi en ciddî etkiler kıyıya yakın denizde ve kıyı boyunda oluşacaktır. Bu durumda, böyle koşullar için hazırlanmış Yağ Sızıntısı Müdahale Planı’nda, sızıntı kaynağına en yakın biçimde olmak üzere dağılmayı engelleyici önlemler alınması ve de kirliliğin kıyı bölgelerine erişmesinin önlenmesi öngürülmektedir. Bölüm 5’de verilmiş olan mevcut çevresel durum tespit çalışması bazı bölgelerin özellikle duyarlı olduğunu ortaya koymuştur. Bu bilgiler aşağıda da özetlenmiş bulunmaktadır:


7-53

Mart, 2005


Tablo 7.5-10 Kaza Sonucu Açık Denizde Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanmasına Bağlı Oluşacak Yağ Sızıntısı Durumunda Tehlike Altına Girecek Çevre Varlıkları Oldukça kısa süreli etkiler Açık Deniz (1-5. günler)

• Deniz memelilerin ölümü • Planktonik organizmaların ölümü • Deniz kuşu kolonilerinin zarar görmesi

Kıyıya yakın (5-7. günler)

Olasılıkla uzun süreli etkiler

• Yosun kütlelerinin zarar görmesi

• Balık yumurtlama ve büyüme alanlarının etkilenmesi

• Bentik deniz kabuklularının zarar görmesi

• Kıyı balık yataklarının ve akuakültür varlıklarının zarar görmesi • Kıyı kuş topluluklarının zarar görmesi

Kıyı (7-30. günler)

• Sulak alanlar ile bataklıklarda zararın sürekliliği

Tablo 7.5-11 Belli Başlı Çevresel Varlıkların Duyarlılığı Açısından Mevsimsel Farklılıklar Varlık

Asıl Duyarlılık Süresi

Açıklamalar

Kıyıya yakın balık yavrularının büyüme ve yumurtlama alanları

Yıl boyunca

Ticarî değeri olan türler yaz aylarında yumurtlamaktadır. İstavrit bu kural dışında kalmakta olup yıl boyu yumurtlamakta ve tepe değerlere Kasım ile Mart aylarında erişilmektedir.

Balıkçılık faaliyetleri

Eylül - Ocak

Hamsi yoğunlukla Kasım ve Ocak aylarında yakalanmakta ve dip balıkları Eylül ve Ekim aylarında taranmaktadır.

Yaz

Yunus (tırtak) ile muturların bölgede en yüksek sayıda bulunacağı dönem yaz ayları olacaktır.

Deniz memelileri

Kıyı kuşları Kuşlar - Kolkheti sulak alanları, Kızılırmak Deltası ve Yeşilırmak Deltası

Tüy dökme dönemlerine bağlı Yıl boyunca

Yıl boyunca önemli miktarda kuş populasyonu bulunmaktadır. Üreyen, kışlayan ve göç eden kuşlar için önemlidir.

Kolkheti Sulak Alanları (kontrol altına alınamayan kuyu canlanması sonucu yağ sızıntısı dağılım modellemesine göre oluşacak etkiler) •

Uluslararası düzeyde öneme sahip sulak alanlar

•

Gerek yok olmuş, gerekse de endemik flora ve fauna türleri açısından önemli zenginlikler içermektedir


7-54

Mart, 2005


•

Kuşlar için beslenme, üreme, kışlak oluşturma ve göç yolu üzerinde bulunma

Kıyı / Kıyıya yakın Bölgeler (kontrol altına alınamayan kuyu canlanması sonucunda etkilenme modeline göre) •

Ticarî değere sahip balık popülasyonu açısından yumurtlama ve yavru büyütme yatakları

•

Belli başlı ticarî balık yatakları

•

Deniz kültür balıkçılığı olanakları

Kızılırmak Deltası (yağ sızıntısı modellemesinde belirlenmiş etkilenme alanları dışında kalmakla birlikte sızıntı müdahale programına dahil edilecektir) •


•

Kuşlar için çoğalma, kışlama ve göç yolları açısından öneme sahip alan

Yeşilırmak Deltası (yağ sızıntısı modellemesi sonucu belirlenmiş etkilenme alanları dışında kalmakla birlikte sızıntı müdahale programına dahil edilecektir) •


•

Kuşlar için çoğalma, kışlama ve göç yolları açısından öneme sahip alan

HPX-1 araştırma kuyusu sondaj çalışmalarına ilişkin olarak Yağ Sızıntısı Müdahale Planı’na ek olarak, Kontrol Altına Alınamayan Kuyu Canlanması Yönetimi Planı’da hazırlanmış bulunmaktadır. Bu plan kontrol altına alınamayan kuyu canlanması simülasyonları oluşturup yağ ve gaz kaçağı için deniz dibi ve deniz yüzeyi için ayrı ayrı ‘en kötü durum’ debileri belirlemektedir. Plan dengeleme için gerekli kriterleri de içermekte olup (pompaj değerleri, dengeleyici çamur ağırlığı ve hacmi), bir yan kuyu üzerinden fışkırmayı sona erdirecek pompajın ayrıntılarını da içermektedir (Well Flow Dynamics, 2005).

7.6

Sosyo-Ekonomik Etkiler

Bu bölüm, projenin olası sosyo-ekonomik etkilerini açıklamakta, etkileri en aza indirmek için iyileştirme tedbirlerini sunmakta ve tahmin edilen arta kalan etkilerin ana hatlarını belirtmektedir. 7.6.1

Yaklaşım ve Yöntem

Değerlendirme sürecinde, niceliksel ve niteliksel veriler değerlendirilmiş ve profesyonel yargılar kullanılmıştır.


7-55

Mart, 2005


Değerlendirme, ilk halk istişare toplantısında ortaya çıkan konu ve yorumlara atıfta bulunmaktadır. Belirli bir topluluk, toplumun veya ailelerin bir bölümü ve yerel yönetim üzerinde dolaylı veya dolaysız olası etkileri olan gruplar, etkileri oluşturmaktadır. Bu konular, özel iyileştirme tedbirlerinin geliştirilmesini gerektirmektedirler (toplumsal ilişkileri düzenleme ve işe alma stratejisi düzenleme gibi). Değerlendirme, yerel topluluğu, aileleri, yerel işyerlerini, ticari balıkçılık endüstrisini ve yerel yönetimi ilgilendiren etkiler ve sorunlar üzerine odaklanmıştır. Doğanın, etkilerin ve sorunların boyutunun değerlendirilmesi aşağıdaki etmenleri dikkate almaktadır: •

Etkinin olasılığı;

•

Ailelerin geçimlerini sağlayan varlıklardaki değişimler;

•

Toplumdaki değişimler;

•

Yerel işyeri faaliyetlerindeki değişim;

•

Ticari balıkçılık aaliyetlerindeki değişim;

•

Yerel altyapıdaki değişim;

•

Değişimin süresi;

•

Değişimin yönetilebilinirliği ve başka değişimlere yol açabilirliği;

•

Etkilenen kişilerin değişimlere uyum sağlayabilmesi, uzun vadede geçimlerini devam ettirebilmeleri; ve

•

Projeden etkilenen topluluklar açısından etkilerin olasılığının ve büyüklüğünün algılanması (toplumsal algılama, davranışlar, beklentiler ve kaygılar).

Her olası etki ve konu için; yönetim ve etkiyi en aza indirme ölçütleri tanımlanmış ve geliştirilmiştir. Böylece herhangi bir ters etkiden kaçınılabilecek, en aza indirilecek veya çare bulunabilecek ve pozitif yararlar çoğaltılabilecektir. Projenin, yasal, teknik, sosyal ve ekonomik sınırlamaları içinde; profesyonel değerlendirme ve deneyimler kullanılarak pratik ve uygun yaklaşımlar geliştirilmiştir. Olası etki, yönetim ve iyileştirme için en aza indirme ölçütlerinin tanımlanmasında, ÇSED yüklenicisinin profesyonel değerlendirme ve deneyimleri temel alınmıştır. Ancak, 2-11 Kasım 2004 tarihinde paydaşlarla yapılan görüşmelerde ortaya konan sorular, görüşler ve yorumlar da dikkate alınmıştır. Sosyo-ekonomik etkiler, aynı etkiden farklı biçimlerde etkilenecek aileler, toplum, yerel yönetim, yerel işyerleri ve ticari balıkçılık endüstrisi için ayrı ayrı değerlendirilmiştir. En aza indirme önlemleri alınmasından sonra kalan herhangi bir etki, arta kalan etki olarak tanımlanmaktadır. Bunlar, doğrudan projenin durumuna bağlı olan ve karşılanamayan beklentilerden doğan etkileri içerebilir. Bu arta kalan etkiler, aşağıda sunulan Tablo 7.6-1deki ölçütlere göre bireyler veya topluluklar için önemlerine göre değerlendirilmiştir. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

7-56

Mart, 2005


Tablo 7.6-1 Arta Kalan Sosyo-Ekonomik Etki Değerlendirme Ölçütleri Etki Kategorisi

Yararlı

Az

Orta

Çok

Değerlendirme Ölçütleri • Devlet politilkasıyla aynı doğrultuda ve proje içindeki birey ve toplulukların ve yerel ve bögesel STK’ların nazarında gelişme • Ailelerin veya yerleşimin geçim kaynaklarının/servet birikiminin korunması veya artırılmasında gelişme • Proje için gereken malzeme, material ve hizmetler nedeniyle yerel ekonomide gelişme • Uluslararası sözleşmeler için ihale hazırlamada gelişme • BP ve yerel bilimsel topluluklar arasında araştırma projeleri için işbirliğinde gelişme • Yaşam kalitesinin gelişmesine yönelik kaynakların niteliğinde veya elde edilebilirliğinde gelişme. Örneğin: 1. Fiziksel altyapı sağlamada gelişme 2. Gelecekteki işgücü becerilerini içeren sosyal altyapıda gelişme 3. BP, yüklenici ve topluluklar arasındaki ilişkilerde gelişme 4. Yerel nüfusun sağlık ve güvenlik açısından gelişimi • Devlet politikaları açısından ve proje içindeki birey ve toplulukların ve yerel ve bögesel STK’ların nazarında kısa veya uzun vadede nötr etki • Mevcut kaynaklar veya altyapı üzerinde hiç etkinin olmaması veya geçim kaynaklarını etkilemeyen altyapıya erişimde veya kaynakların elde edilmesinde kısa vadede azalma • Uzun vadeli sonuçları etkilemeyen, ailelerin veya yerleşimin yaşam kalitesinde kısa vadede azalma ve hiç etki olmama • İnsan sağlığı üzerinde hiç etki olmaması • Yerel ekonomi (daha az balık tutma nedeniyle) yerel pazar ve ticari balıkçılıkta üzerinde uzun vadede farkedilebilir etkinin olmaması • Toplumun uyum sağlayabileceği ancak çok uzun vadeli etkiler (bilgiye kolay erişim/mümkün yavaş kültürel değişim/ekonomik yapıda değişim gibi) • Devlet politikasına geçici olarak muhalif • Toplumsal, yerel ve bölgesel STK’lara geçici olarak muhalif • Ailenin kısa vadede geçim kaynaklarının/servet birikiminin korunmasında olası veya sezilebilir etki • Kısa vadede yaşam kalitesinde olası azalma • Kısa vadede yaşam biçiminde olası bozulma • Gelişme için kaçırılan fırsatların algılanması • Toplumun kısa vadede uyum sağlayamayacağı, altyapıya erişimde olası veya algılanan azalma • İnsan sağlığına negatif etki. Bu, kontrol edilebildiğinden kısa vadede ölümlerde artış yoktur. • Projeye ilişkin bilgiye erişimde kısıtlama olması durumunda geçici hayal kırıklığı • BP ve yerel bilimsel topluluklar arasında araştırmalar için kaçırılan işbirliği olanakları nedeniyle olası hayal kırıklığı • Kısa vadede yüksek düzeyde şikayete neden olan etkiler • Karşılanmayan telafi beklentileri • Yasal hedeflerin ötesindeki özel faaliyetler üzerinde anahtar toplu hedefler • Devlet politikasına ters, toplulukların veya içindeki bireylerin, yerel ve bölgesel STK’ların nazarında üretken olmayan • İnsanlar veya hayvanların güvenliği üzerinde negatif etki • İnsan sağlığına negatif etki. Bu, kontrol edilebildiğinde kısa vadede ölümlerde artış vardır. • Ailenin kısa vadede geçim kaynaklarının/servet birikiminin korunmasında olası veya sezilebilir ve etkilenen kişilerce bir bakıma kabul edilemez etki • Yaşam kalitesinde sürekli veya algılanan bir düşüş • Toplumların uyum sağlayamayacağı sürekli kültürel değişim • Yaşam kalitesini geliştirmek için olanakların kaçırıldığına ilişkin artan ve hayal kırıklığı yaratan algılama • Projeye ilişkin bilgiye erişimde kısıtlama olması durumunda sürekli karşı çıkma • Yerel ekonomi (yerel pazar ve ticari balıkçılık) üzerinde uzun vadede olası negatif etki • BP ve yerel bilimsel topluluklar arasında araştırmalar için kaçırılan işbirliği olanakları nedeniyle artan hayalkırıklığı • Bulunamayan petrol nedeniyle artan hayal kırıklığı • Proje tesislerinin yapımını veya yerel topluluklarla birlikte hareket etmeyi sabote etmekle sonuçlanan toplumsal tansiyonun artması


7-57

Mart, 2005


7.6.2

Sosyo-Ekonomik Konular ve Etkiler

Önerilen projenin ilk gözden geçirimi ve istişarelerin sonuçlarına göre; Trabzon Limanı yakın çevresindeki yerel toplum ve işyerlerine yönelik konular ve olası etkiler aşağıdakileri içermektedir: •

İşe alma/istihdam için yerel olanaklar;

•

Malzeme, mal ve hizmetlerin sunumunda yerel olanaklar;

•

Mülk kiralama, mevcut olanakları (liman gibi) geliştirme ve kullanma;

•

Yerel altyapı, hizmetler ve doğal kaynakların kullanımı (su ve elektrik kullanımı gibi); altyapının kullanımı ve geliştirilmesi (yollar, katı atık yönetimi, kanalizasyon gibi); rekreasyon olanakları üstündeki etkiler;

•

Toplumsal sıkıntılar, sağlık ve güvenlik etkileri (proje faaliyetlerine bağlı olarak artan trafik ve gürültü etkileri gibi); ve

•

Toplumsal ilişkiler (yerel ve bölgesel STK’lar, işyerleri, ticari balıkçılık endüstrisi, yerel yönetim ve belediye).

Önerilen projenin ilk gözden geçirimi ve istişarelerin sonuçlarına göre; ticari balıkçılığa yönelik konular ve olası etkiler aşağıdakileri içermektedir: •

Balık tutma miktarında azalma;

•

Hizmet sunumunda yerel olanaklar (tekne sağlama);

•

Yasak bölgelerin belirlenmesi ve balıkçılığa etkileri; ve

•

Projeye ilişkin deniz trafiği ve balıkçı tekneleri ile arasında olan etkileşim.

Bu konular ve etki kategorileri, sosyo-ekonomik etki değerlendirmesinin odak noktasını oluşturmaktadır. 7.6.3

Yerel İstihdam ve Tedarik Olanakları

Projede kulanılacak malzeme, mal ve donatılar teknik özellikli ve açık deniz petrol arama endüstrisine özgüdür. Sondaj sıvıları, yağlar, çimento, kimyasal maddeler v.b. Türkiye dışından sağlanacaktır. Teknik olmayan malzemeler, mallar ve donatılar çoğunlukla Türkiye’den ve Trabzon bölgesinden sağlanacaktır. Bkz. Tablo 7.6-2. Önerilen arama sondaj programı kısa vadeli bir projedir ve özel teknik bilgi gerektirmektedir. Bu nedenle yerel toplum için iş olanakları çok sınırlı olacaktır. Trabzon limanında yer alacak kıyı tesisinde inşa edilecek çamur ve çimento tesislerinde, güvenlik ve ofis hizmetleri için vasıfsız işgücüne gerek olacaktır. Ayrıca, az sayıda yerel teknik işgücü gerekecektir. Projedeki işgücü ihtiyacı Tablo 7.6-3 ’de sunulmuştur.


7-58

Mart, 2005


Yerel iş yerleri ve işgücünün katılımı sınırlı olmakla birlikte; yerel toplumda projeye yönelik olumlu tavır yaratacağı beklenilmektediir. Bazı paydaşlar tarafından istenildiği gibi, özellikle yerel istihdam ve tedarik konularında proje faaliyetleri şeffaf olacaktır. Yerel istihdam olanakları ve ekonomik katkı açısından yerel toplumun beklentilerinin yüksek olduğu göz önüne alınacaktır.

Tablo 7.6-2 Yerel Olarak Sağlanacak Malzeme, Mal ve Hizmetler Kaynak (1)

Malzeme ve Mallar Karadaki tesisler için kullanımlar (elektrik, kullanma suyu)

Trabzon

Karadaki ve açık denizdeki faaliyetler için yiyecek ve içme suyu

Trabzon

Karadaki ve açık denizdeki faaliyetler için mazot

Türkiye

Çimento (Limanda bir çimento tesisi kurulacaktır)

Türkiye

Bir yükleniciden forkliftler ve vinçler

Türkiye

Karadaki tesisler için (şantiye binaları, konteynerler, ofis mobilyası)

Trabzon

Ofis malzemeleri (kırtasiye,bilgisayar, telefon, fax, fotokopi v.b.) Kiralık araçlar ve pikaplar

Trabzon, Ankara, İstanbul Trabzon, Türkiye

Telsiz radio

Türkiye

Petrol dökülme ve sızıntı önleme malzeme ve gereçleri

Türkiye Kaynak (1)

Hizmetler Gümrük acentaları

Trabzon, İstanbul

Romörkörler, liman hizmetleri

Trabzon

Gemi acentaları

Trabzon, Istanbul

Bilgisayar ve IT (bilgi teknolojileri) desteği

Trabzon, Ankara

İletişim desteği (telsiz radyo)

Trabzon, Ankara

Çamaşır yıkama hizmetleri

Trabzon

Konaklama (otel ve kiralık daire)

Trabzon, Ankara

Trabzon’da yerel ulaşım

Trabzon

Katı atık toplama, taşıma ve bertaraf etme

Trabzon

Pissu toplama

Trabzon

Tehlikeli atık madde toplama, taşıma ve bertaraf etme

Türkiye

Sağlık ve ilk yardım

Trabzon, Ankara, İstanbul

(1) Beklenen kaynaklardır. Son kaynaklar yüklenici tarafından belirlenecektir.


7-59

Mart, 2005


Tablo 7.6-3 Beklenen Proje İşgücü Tesis

işgücü 20-30 kişi (BP’den 5 kişi. Diğer çalışanlar alt yüklenici Intramar tarafından sağlanacaktır)

Trabzon Limanındaki Kara Tesisleri

Çamur tesisi (%80-90’ı yerel işgücü olacaktır) Çimento tesisi (%80-90’ı yerel işgücü olacaktır) Ana ofiste yaklaşık 20-25 teknik personel. Bunun yaklaşık %30’u Türk vatandaşı olacaktır.

Ankara’daki Tesisler

Sondaj gemisinde 120-140 personel çalışacaktır. Bunun 3-5 tanesi jeolog, mühendis v.b. Türk personel olabilir. Çalışanların çoğunluğu deneyimli yabancı personel olacaktır.

Açık Deniz Tesisleri

İki destek gemisinde toplam 28 personel çalışacaktır. Tümünün yabancı personel olması beklenmektedir.

Projenin istihdam ve tedarik yönleri için geliştirilen olası etki ve ilgili yönetim tedbirleri Tablo 7.6-4 de sunulmuştur. 7.6.4

Yerel Balıkçılık Sektörü

İlk araştırma sırasında; Trabzon’daki Doğu Karadeniz Balıkçılık Kooperatifleri Birliği, Trabzon Merkezi Balıkçılık Kooperatifi, Hopa Balıkçılık Kooperatifi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Deniz Bilimleri Fakültesi Balıkçılık Teknolojileri Bölümü, Trabzon Balıkçılık Teknoloji Mühendisleri Odası ve Trabzon İl Tarım Müdürlüğü temsilcileri ile görüşmeler yapılmıştır. Ayrıca, Trabzon’daki yerel on iki balıkçı ve yerel balık toptan satıcılarının proje hakkındaki görüşlerine başvurulmuştur. Paydaşların hiçbiri, proje hakkında endişeli olduklarını belirtmemişlerdir. Ancak, balık yakalanmasını etkileyecek herhangi bir kirliliğin, bir kısmı sadece balıkçılıkla yaşayan, diğer kısmı yerel ve ulusal pazarlara balık sağlayan balıkçıları olumsuz olarak etkileyeceğini belirtmişlerdir. Paydaşlar, balık tutma bölgeleriyle ilişkili olarak petrol kuyularının konumlarıyla ilgili bir görüşte bulunmamışlardır. Balıkçılık ve balıkçılık endüstrisi için olası etkiler ve geliştirilen ilgili yönetim tedbirleri Tablo 7.6-5 de sunulmuştur. 7.6.5

Arazi Sağlama ve Araziye Bağlı Geçim

Bu bölümde, arazi, konutlar ve yapılar, taşınmaz mallar, araziye bağlı geçim ve ilgili istihdam üzerinde olası etkiler sunulmaktadır. Halkın ekonomik ve fiziksel olarak yer değiştirmesine neden olacak gönülsüz arazi alımına ihtiyaç duyulmayacaktır. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

7-60

Mart, 2005


Tablo 7.6-4 Etkiler ve Etki Azaltıcı Önlemler: İşgücü ve Tedarik Konuları Konular / Etkiler

Yönetim ve Etki Azaltıcı Önlemler

Arta Kalan Etkiler

İkmal Hedefleri Doğrudan Yerel İşgücü veTedarik • BP alt yüklenici şart ve koşulları Yerel istihdam için sınırlı sayıda dahilinde en uygun yerel istihdam olanak. Süresi sadece kısa vadeli ve tedarik olanaklarını, ihtiyac olacaktır (1 yıldan daha kısa bir hedeflerini belirleyecektir. sürede). Sınırlı sayıda yerel tedarik olanakları. Bunlar kısa vadeli olacaktır (1 yıldan daha kısa bir sürede). Trabzon ve Türkiye’deki diğer iller, ihtiyaç duyulan işgücü, mal ve hizmetleri sağlayacak yeterli işgücü ve iş yerlerine sahiptir.

Yararlı: Topluma ücretler şeklinde ek gelir kaynağı sunulması. Yararlı: İş sözleşmeleriyle dolaylı istihdam olanakları nedeniyle ekonomik yarar. Yararlı: Tedarik olanaklarından ekonomik yarar. Az: Karşılanamayan iş beklentileri Az: Karşılanamayan tedarik beklentileri Az: İstihdam ve tedarik olanaklarının kısa vadeli özelliği Yararlı: Mevcut işgücü, mal ve hizmetler proje tarafından tüketilmeyecektir.

İkmal ve Tedarik Süreci İkmal ve tedarik süreci şeffaf olacak ve işgücü ve ikmal sağlama olanaklarında hiç bir uygunsuz etkileme olmayacaktır.

Yerel İkmal ve Tedarik Sürecinin Yönetimi İkmal ve tedarik olanakları saydam bir süreç takip edecektir. Ikmal ve tedarik imkanları duyurulacaktır.

Az: Karşılanamayan iş beklentileri Az: Karşılanamayan tedarik beklentileri

İşgücü ve İkmal Beklentileri Nüfus istatistikleri orta düzeyde işsizlik göstermektedir. Ancak, iş için başvuranların sayısının, iş olanağı sayısından daha çok olacağı beklenmektedir. Yerel girişimciler rekabet dahilinde ve güvenilir hizmetleri sunabilecek durumdadır. Eğer yeterli hizmet sağlanamazsa, boşluk ulusal girişimcilerden sağlanacaktır.

Beklentilerin Yönetimi Tahmin edilen iş ve tedarik olanakları bu ÇSED raporunda özetlenmiştir. Tedarik sırasında ve ihale sürecinde, daha fazla detaylı bilgi ve istihdam özellikleri verilecektir.

Yararlı: Diğer uluslararası sözleşmelere yönelik artan ihale imkanı Yararlı: Sınırlı olmakla birlikte bir miktar iş ve tedarik yerel olarak sağlanacaktır Az: Karşılanamayan iş beklentileri Az: Karşılanamayan tedarik beklentileri

Yerel İşgücü Yeteneklerini Arttırma İstihdam süresinin kısalığı ve işin özelliği nedeniyle yerel işgücü yeteneğinin arttırılması sınırlı olacaktır. Malzeme, mal ve hizmetleri sağlayan yerel birimler, Sağlık Güvenlik Çevre (SGÇ) Kalite Güvence/Kalite Kontol ve emniyetli araç sürüş kursuna tabii olacaktır.

Eğitim/Personelin Geliştirilme Hedefleri BP tedarik sözleşmelerinde bütün işlemlerin uluslararası SGÇ standartlarına uygun olmasını sağlayacaktır. Bunu sağlamak için, yükleniciler, çalışanlar ve malzeme sağlayanlar eğitime tabii tutulabilir.

Yararlı: Artan yerel deneyim nedeniyle artan istihdam olanağı Yararlı: Yan istihdam olanaklarından kazanılan ekonomik yarar Yararlı: Diğer uluslararası sözleşmelere yönelik artan ihale imkanı

Yerel Bilimsel Araştırma Yeteneğinin Arttırılması Proje sırasında elde edilecek Karadeniz’e ilişkin bilimsel veriler yerel bilimsel bilgi birikimini arttıracaktır.

Ulusal ve Yerel Araştırma Kurumları ve Üniversitelerle İşbirliği Yerel üniversite ve kurumlardaki ilgili bilim adamları ve araştırmacılarla proje çalışanları arasında jeoloji, deniz bilimleri, petrol mühendisliği gibi alanlarda işbirliği sağlanacaktır.

Yararlı: Karadeniz’e ilişkin uluslararası, ulusal ve yerel düzeyde artan bilimsel bilgi Az: Karşılanamayan araştırma işbirliği olanakları Az: Proje sırasında toplanan veri/bilginin yayınının sağlanamaması


7-61

Mart, 2005


Tablo 7.6-5 Etkiler ve Etki Azaltıcı Önlemler: Balıkçılık ve Balıkçı Toplumu Konular / Etkiler Balık Tutulmasında Azalma Petrol veya kimyasal madde dökülmesi nedeniyle oluşan olası deniz kirliliği balık tutulmasını etkileyebilir. Çok miktarda petrol sızıntısı oluşursa balık tutma sahaları kapatılabilir. Balıkların lekelenmesi veya kokmasına ve halkın güveninin kaybolmasına neden olabilir. Kıyı boyunca yer alan kültür balıkçılığı ile uğraşan tesisler ekilenebilir.


Arta Kalan Etkiler

Proje, uluslararası sözleşme ve Türk Çevre Mevzuatına uygunluk sağlayacaktır. Proje, olağandışı/tehlike durumlarını önlemek için Acil Müdahale Planına ve Yağ Sızıntı Müdahale Planına sahiptir. Sızıntı kontrolü için yeterli ekipman, malzeme ve kaynaklar sağlanacaktır. Sızıntı modelleme tahminleri önemli yumurtlama alanlarının kuyu fışırmasından doğacak sızıntıdan etkilenebileceğini göstermiştir (bkz. Bölüm 7.5). Böyle bir durumun gerçekleşme şansı azdır.

Olasılıkla Çok: Dökülmenin miktarına ve mevsimine bağlıdır. Meydana gelme olasılığı oldukça düşüktür.

Sahilden uzaklığı nedeniyle önerilen sondaj kuyuları bölgesinde balıkçılık yapılmadığını balıkçılar belirtmişlerdir. Bazı büyük balıkçı tekneleri sahilden bu kadar uzakta balık sürüsü göçlerini izleyebilir. Kuyu çevrelerinde 1.000 m’lik sınırlama bölgesinde balık tutmaya izin verilmeyecektir.

Az: 1.000 m’lik sınırlama bölgesinde balık tutumuna izin verilmemiş olsa da balık yakalanmasını etkilemesi beklenmemektedir.

Destek gemilerinin rotası ile ilgili olarak; yerel balıkçılık kooperatifleri, yerel liman başkanlığıve sahil güvenlik bilgilendirilecektir. Bölgedeki balıkçılık faaliyetleri ile ilgili olarak proje temsilcileri, yerel balıkçılık kooperatifleri ile temas halinde olacaktır.

Az: Balıçılığın olumsuz olarak etkilenmesi beklenmemektedir.

Etkinin derecesi, sızıntının miktarına, süresine ve balık yumurtlama alanları ve göç yolları ile ilişkisine bağlıdır. Sondaj Kuyularının Konumu Kuyular belli olan balıkçılık sahaları dışında konumlandırılacaktır.

Destek Gemileri Trafiği İki destek gemisi Trabzon Limanı ve kuyu bölgeleri arasındaki rotayı izleyecektir. Ağların hasar görmesi gibi, balıkçılarla olası bir ilişki olabilir.

Bütün gemilerde gerekli telsiz iletişim sistemleri olacaktır. Gemilerin hareketleri proje Acil Müdahale Planını ve Yağ Sızıntı Müdahale Planını dahilinde olacak ve sızıntı bertaraf kitlerini bulunduracaklardır.


7-62

Mart, 2005


Karada yer alacak tesislerin konumuna ilişkin: •

Proje için hiç bir arazi satın alınmayacaktır.

•

Trabzon Limanı’da, Trabzon Liman İşletmesi’nden 30.000 m2’lik bir alan kiralanacaktır.

•

Projenin hava taşımacılığı alt yüklenicisi, Trabzon Havalimanı’na iniş yapacak olan ve karadaki tesislerle sondaj gemisi arasında ulaşımı sağlayacak bir helikopter kiralıyacaktır.

•

Trabzon Limanı’ndaki depolama alanı kısıtlanan tek yer olacaktır.

Projenin arazi sağlama ve araziye bağlı geçim yönünden olası etkileri ve geliştirilen yönetim tedbirleri aşağıdaki Tablo 7.6-6’de sunulmuştur. Tablo 7.6-6 Etkiler ve Etki Azaltıcı Önlemler: Arazi Sağlama ve Araziye Bağlı Geçim Konular/Etkiler Arazinin kiralanması, mevcut tesislerin kullanımı, tesislerin geliştirilmesi

Yönetim ve Etki Azaltıcı Önlemler Projenin iki ana hedefi; gönülsüz yeniden yerleştirmelerden kaçınmak ve üretken arazi kaybını en aza indirgemektir (örneğin, endüstriyel kullanıma ayrılmış bir alanın seçilmesi veya mevcut ticari faaliyetlerin kesintiye uğratılmasından kaçınmak gibi).

Arta Kalan Etkiler Yararlı: Trabzon Limanı ve Trabzon Havalimanı kiralamalardan dolayı gelir elde edecektir. Az: Mevcut ticari faaliyetlerin kesintiye uğraması. Az: Limandaki alanın uzun vadeli kiralanmamasının getireceği karşılanamayan beklenti.

Mevcut komşu işyerlerinin etkilemesi

BP, limanda süregelen mevcut faaliyetler üzerindeki etkileri en aza indirgeyecektir.

Az: Olacağı düşünülen deniz veya liman trafiğine olası etki.

Giriş kısıtlaması ve ayırma

Kara tesisleri mevcut kısıtlandırılmış alan içerisinde yer alacaktır.

Az: Giriş üzerine hiç arta kalan etki yok.

Algılanan deniz ve kara kirliliği

Depolama alanının geliştirilmesi geçici koruyucu seddelerin iyileştirmelerini içerecektir. Karadaki tesislerde petrol sızıntısı kontrol malzemeleri bulundurulacaktır. Bütün gemiler MARPOL, ilgili Türk Mevzuatı ve uluslararası sözleşmelere tabi olacaktır. Çevresel Yönetim Planı karadaki tesisleri de kapsayacaktır.

Az: Karadaki tesislerden dolayı kara ve deniz kirliliği oluşması düşük olarak düşünülmüştür.


7-63

Mart, 2005


7.6.6

Yerel Altyapı Hizmetleri ve Doğal Kaynaklar

Temel sosyo-ekonomik gözden geçirme; çalışması yapılan yerel topluluklardaki altyapı ve hizmetlerde eksikliği göstermiştir. Bu eksiklikler genellikle toplumun yaşam kalitesini etkilemektedir. Bu nedenle, mevcut altyapı ve hizmetler üzerindeki talebi en aza indirecek olanaklar proje için belirlenmiş ve projeye uyarlanmıştır. Bu raporun önceki bölümlerinde açıklandığı gibi, Trabzon’da mevcut katı atık bertaraf ve atıksu arıtım tesisleri oldukça yetersizdir. Trabzon’daki asfalt yol/yapılmamış yol oranı da bölgesel ve ulusal ortalamanın oldukça altındadır. Sahil karayolu denilen ve Trabzon’u çevre illere ve Türkiye’nin geri kalanına bağlayan sadece bir ana yol vardır. Kara ve açık denizdeki faaliyetlere malzemelerin taşınması aşağıdaki şekilde sağlanacaktır: •

Malzeme ve ekipmanın %80’ı gemi ile taşınacaktır. Kalan kısım kamyonlarla taşınırken, gerekli malzeme ve ekipmanın az bir miktarı hava yolu ile taşınacaktır.

•

Malzeme ve malları limandan sondaj gemisine taşımak üzere iki destek gemisi bulunacaktır.

•

Gemiler çoğunlukla yabancı limanlardan yola çıkacak ve Karadeniz’e Çanakkale ve İstanbul Boğazlarından geçerek ulaşacaklardır.

•

Limanda forklifler ve vinçler bulunmaktadır. Ancak, proje sırasında normal şartlar altında bu ekipman kullanılmayacaktır. Limanda yapılacak faaliyetlerden yerel alt yüklenici Intramar sorumlu olacaktır. Bu nedenle proje, Trabzon Limanı’nda bulunan kaynakları olumsuz yönde etkilemeyecektir.

•

Projenin tümü sırasında yaklaşık yakıt tüketimi 100.000 varil olacaktır (1 varil = 41 US Gallons = 155 litre). Yakıt ihtiyacının büyük bölümü mazot olacaktır. Yakıtın alana gemilerle getireleceği beklenmektedir.

Yolların iyileştirilmesi, elektrik ve kullanma suyu temini, konaklama, yiyecek-içecek ve ulaşım gibi altyapı ihtiyacı aşağıda belirtildiği gibidir: •

Trabzon Limanı’na ağır malzeme iyileştirilmesine gerek olmayacaktır.

•

Kara tesislerine elektrik ve su Trabzon Liman İşletmesi’nce sağlanacaktır. İhtiyaç duyulan miktarlar çok az olacağından, mevcut elektrik ve su sistemlerinde iyileştirmeye gerek duyulmayacaktır.

•

İçme suyunun yerel kaynaklardan temin edilmesi gerekecektir.

•

Sondaj gemisinde deniz suyu arıtma tesisi bulunduğundan servis suyuna gerek olmayacaktır.


ve

7-64

ekipmanlar

gemilerle

getirileceğinden

yol

Mart, 2005


•

Konaklama için üç apartman dairesi kiralanmıştır. Ek olarak yaklaşık 10 adet apartman dairesinin kiralanacağı tahmin edilmektedir.

•

Alt yüklenicilerin de kendi çalışanları için daire kiralayacakları beklenmektedir.

•

Yerel oteller, sondaj gemisinde çalışanlarca, ülkeleri ve Trabzon arasındaki seyahatleri sırasında ara sıra kullanılabilecektir. Sondaj gemi personeli 30 gün çalışma 30 gün izin esasına göre dönüşümlü çalışacaktır.

•

Proje için iki pikap araç alınmıştır. İhtiyaç duyulduğunda araç kiralamak üzere sözleşme yapılan bir yerel şirket olacaktır.

Yerel altyapı, hizmetler ve doğal kaynaklar yönünden olası etkiler ve geliştirilen ilgili yönetim tedbirleri Tablo 7.6-7’de aşağıda sunulmuştur. 7.6.7

Toplumsal Rahatsızlık, Sağlık ve Güvenlik

Proje için belirlenen ana rahatsızlık kaynakları ve olası sağlık ve güvenlik konuları şunlardır: •

Alanın inşaası ve operasyon faaliyetleri sırasında ve ulaşım araçları nedeniyle oluşan ses, titreşim ve toz;

•

Erişim kısıtlamaları; ve

•

Artan trafik (önceki bölümde açıklandığı gibi).

Bütün bu konular daha önce açıklanmıştır. BP’ye sağlık hizmeti veren International SOS, sağlık hizmetleri için Trabzon’daki Karadeniz Teknik Üniversitesi Hastanesi ile sözleşmeli çalışacaktır. Ayrıca, karadaki tesislerde ve sondaj gemisinde birer doktor olacaktır. Bu nedenle, yerel sağlık sistemi ve tesislerine projenin etkisi gözardı edilebilir. Önemli bir tehlikeli durum oluşursa, yerel ve Ankara ve/veya İstanbul’daki daha büyük hastaneler de kullanılacaktır. 7.6.8

Halkla İlişkiler

BP, toplum ve proje arasındaki ilişkilerin yönetilmesi için bir sorumlu atayacaktır. Bu sorumlunun görevleri; yerel halkın, iş çevrelerinin ve ticari balıkçılıkla uğraşan endüstri çevrelerinin projeye ilişkin endişeleri, algılamaları ve beklentileri ile ilgili bilgi toplamak ve bunlara uygun şekilde cevap verilmesini sağlamaktır. Bu kişi aynı zamanda, projenin yerel sorumlusu olacak ve herhangi bir şikayetin yönetilmesinden ve gerekli eylemlerin koordinasyonundan sorumlu olacaktır.


7-65

Mart, 2005


Tablo 7.6-7 Etkiler ve Etki Azaltıcı Önlemler: Yerel Altyapı, Hizmetler ve Doğal Kaynaklar Konular/Etkiler


Arta Kalan Etkiler

Yol İyileştirmeleri Projede ağır yüklerin taşınmasında kamyon kullanılabilir. Ancak geniş ve ağır yükler normal şartlarda kara yolu ile taşınmayacaktır.

Mevcut yolların durumları Proje için yeterlidir ve yol iyileştirmesine gerek yoktur.

Az: Yollar için hiç etki yok

Artan Trafik ve Yollarda Trafiğe Bağlı Kazalar Yollardaki trafikte farkedilemeyek kadar az bir artış olacaktır. Şehir içinde Trabzon Havalimanı ve limanı, liman ve Trabzon’daki oteller arasında çok az miktarda trafik artışı olacaktır. Şehirlerarası yollarda, liman ile tehlikeli endüstriyel atıkların taşınacağı İzmit’teki İzaydaş bertaraf tesisi arasında ara sıra taşımalar gerçekleşecektir.

BP, tüm çalışanların ve taşıma ile ilgili faaliyetlerin yüklenicilerinin koruyucu sürüş kursu almalarını isteyecektir. BP, seyahat hızları, zamanlama, okul gibi hassas noktaları ve güzergahları kapsayan bir Yol Ulaşım Güvenlik Programı geliştirecektir. BP aynı zamanda, sürücüler için trafik güvenliği konusunda bir program uygulayacaktır. Yol kapatılmasına ihtiyaç duyulması beklenmemektedir. Herhangi bir nedenle kapatılması gerekirse ilgili merciler önceden bilgilendirilecektir. Değişiklikler belirgin olarak işaret levhaları ile gösterilecektir. Alternatif güzergahlar her zaman açık olacaktır. Yerel çevre mevzuatının öngördüğü şekilde, projede her zaman lisanslı tehlikeli atık taşıyıcıları kullanılacaktır.

Az: Trafikte artış farkedilemeyecek düzeyde artış Az: Trafikle ilişkili olaylarda çok az artış olasılığı

Elektrik İhtiyacı ve Temini Projenin önemli miktarda bir enerji ihtiyacı olmayacaktır.

Kara tesislerinde elektrik ihtiyacı çok Az: Elektrik temininde beklenen bir azdır ve limandan kolaylıkla sağlanabilir. etki yoktur Yeni elektrik hatlarına veya trafolara gerek yoktur.

Su İhtiyacı ve Temini Projenin önemli miktarda bir su ihtiyacı olmayacaktır.

Su ihtiyacı liman işletmesi tarafından rahatlıkla temin edilebilecektir.

Az: Su temininde beklenen bir etki yoktur.

Atık Bertarafı Projede üç çeşit atık ortaya çıkacaktır: • Evsel atıklar • Tehlikesiz endüstriyel atıklar • Tehlikeli endüstriyel atıklar

Evsel atıklar ve tehlikesiz endüstriyel atıklar; BP ve yerel belediyeler arasında yapılacak bir protokol uyarınca bölgedeki belediye katı atık/çöp alanarından birine boşaltılacaktır. Tehlikeli endüstriyel atıklar, İzmit’te bulunan İzaydaş’ta bertaraf edilecek ve yalnızca ehliyetli kamyonlar tarafından taşınacaktır. Dönüşüm ve yeniden kullanım olanakları araştırılacaktır. Çevresel Yönetim Planı, atık bertarafı gereklerini de kapsayacaktır. Türk Tehlikeli Atıklar Kontrol Yönetmeliği’ne uygunluk sağlanacaktır.

Orta: Tehlikesiz atıkların bertarafı için yerel kaynaklar sınırlıdır. Bu durum bu kaynaklar üzerindeki baskıyı arttıracaktır. Az: Tehlikeli atık miktarı, İzaydaş tesisinin kapasitesinin oldukça altındadır.

Konaklama ve Yiyecek-İçecek

Belirli sayıda apartman dairesi kiralanacak ve konaklama için yerel oteller kullanılacaktır. Çalışanların yiyecek ve içeceği yerel olarak sağlanacaktır.

Az: Kira fiyatlarında önemsiz miktarda artış. Az: Belirli dönemlerde kiralarda olası artış. Az: Mevcut kiralık pazarını tüketmeyecektir. Az: Yiyecek fiyatlarında olası artış.

Ulaşım Araçlarının Kiralanması

Kiralık araçlar bir yüklenici tarafından sağlanacaktır.

Az: Araç kiralarında önemsiz miktarda artış.


7-66

Mart, 2005


7.6.9

Deniz Trafiği ve Açık Denizdeki Yasak Bölgeler

Sondaj gemisi etrafında 1000 m’lik yasak bölge olacaktır. Bu bölge, Ankara’daki İçişleri Bakanlığı, Denizcilik İşleri Müsteşarlığı ve Sahil Güvenlik Komutanlığı’na resmi olarak bildirilecektir. Yasak bölge içinde balıkçılığa ve deniz trafiğine izin verilmeyecektir. Yerel balıkçılar destek gemilerinin ağlarına zarar vermesinden endişe duymaktadır. Bu nedenle, destek gemilerinin rotaları yerel Sahil Güvenlik Komutanlığı’na, Liman Başkanlığı’na ve Trabzon’daki Balıkçılık Kooperatiflerine bildirilecektir. Proje yerel sorumlusu, yerel balıkçılık kooperatifleri ile sürekli temasta olacaktır. 7.6.10 Önemli Arta Kalan Etkiler Sosyo-ekonomik etkilerden belirlenen iki adedinin orta/yüksek arta kalan etkileri olacağı düşünülmektedir. Bunlar: •

Bir kirlilik durumu sonucunda balık yakalanmasına etki (yüksek).

•

Belediyenin atık toplama/bertaraf kapasitesi üzerinde artan baskı (orta).

Bu konular aşağıda daha detaylı olarak açıklanmaktadır. Balık Tutulmasına Etkiler Olası deniz kirliliği durumunda balık tutulmasında azalma olabileceği düşüncesinin, balıkçılıkla uğraşan toplumda ana ilgi noktası olduğunu görüşme süreci göstermiştir. Geçimini balıkçılıkla sağlayan küçük ölçekli balıkçılık oranı yüksektir. Bu nedenle, kısa dönemli bir etki bile bölgedeki çok sayıda aileyi etkileyebilir. Ek olarak, tutulan balıklar yerel ve ulusal pazarlara da sunulduğundan daha üst ölçekte etkilenme de olabilir. Ekonomik açıdan; balıkçılık endüstrisine yalnızca çok büyük ölçekli ve uzun süreli bir sızıntının (örneğin: koltrol altına alınamayan kuyu canlanması durumundan kaynaklanacak) önemli etkisi olabilecektir. Arama sondaj çalışmaları sırasında bunun gerçekleşmesi çok düşük bir olasılıktır. Eğer kirlilik durumu oluşur ve sonucunda balık tutulması etkilenirse, yerel balıkçılar tazminat isteyebilirler. Bunun dışında balıkçılar, böyle bir durumda BP gibi uluslararası şirketlerin onları tazmin edeceğinin farkındadır. Arta kalan etkinin özelliği ve ölçeği, yeterli ve uygun şikayet alma yöntemine ve halkla iyi ilişkilere bağlı olacaktır. Belediyenin Atık Toplama/Bertaraf Kapasitesi

Trabzon Belediyesi tehlikesiz atık toplama yeri, Trabzon şehrinin atıkları nedeniyle şimdiden kapasitesini doldurmak üzeredir. BP’nin faaliyetleri nedeniyle oluşacak atıklar durumu kötüleştirmeyecekse de; sondaj çalışmasının kısa dönemli olması ve az miktarda atık (dört aylık


7-67

Mart, 2005


süre içerisinde tahmini yaklaşık 100 ton atık (10 kamyon yükü) ortaya çıkması nedeniyle dikkate alınmayacak kadar az bir etkisi olacaktır. Tehlikeli atıkların İzmit’te İzaydaş tesisine gönderileceği ve ahşap ve parça metallerin geri dönüşüme tabii tutulacağı dikkate alınmalıdır. Tehlikeli olmayan atıkların bertarafının Trabzon’da gerçekleştirilememesi durumunda sorunun çözülebilmesi için bölgedeki diğer belediye atık depolama alanları alternatif olarak değerlendirilecektir.

Algılanan Konular Yukarıdakilere ek olarak; yerel toplumun yaşam kalitesini azaltmayacağından, insan sağlığını veya kaynakları etkilemeyeceğinden etkileri az olarak sıralansa da; toplum tarafından önemli görülen bir kaç algılanan etki daha vardır. Bunlar aşağıda özetlenmiştir. Karşılanamayan iş beklentileri: Sınırlı sayıda iş miktarına bağlı olarak, iş başvurusu yapan ve başarılı olamayarak hayal kırıkılığına uğrayan bazı kişilerin, başarılı olan kişilere veya işverene karşı infial yaratabileceği ve düşmanca davranabileceği beklenmelidir. Önceki bölümlerde özetlendiği gibi, iş olanaklarına yönelik beklentileri yönetecek tedbirler ve şeffaf işe alma süreci, bu olası etkiyi azaltmaya yardımcı olacaktır. Ancak, bu konu toplum için hala ana ilgi konusu olarak kalacaktır. Karşılanamayan tedarik beklentileri: Yerel girişimcilerin, uluslararası sözleşme ve ihale deneyimlerine sahip olamayabilecekleri ve uluslararasınca belirlenen sağlık, güvenlik, çevre ve kalite güvencesi sağlama sınırlamalarına göre faaliyet göstermeye yabancı olacakları beklenmektedir. Bu deneyim eksikliği, yerel girişimcilerin bir ihale davetine etkin olarak karşılık vermelerini engelleyebilir. Petrol rezervi bulunmasına yönelik karşılanmayan beklenti: Yerel toplumda petrol rezervleri bulunacağına, çıkarılacağına ve bunun yerel ve ulusal ekonomiye katkıda bulunacağına ilişkin yüksek bir beklenti vardır. Projede üretim aşamasına geçilemezse yaygın bir hayal kırıklığı ve ümitsizlik beklenmektedir. Bilgi sağlanması: Görüşme yapılan paydaşlar, var olan bilginin yetersiz olmasından dolayı projenin etkileri konusunda (olumlu veya olumsuz) yorumda bulunamayacaklarını söylemişlerdir. Trabzon’da bir çok ulusal ve uluslararası araştırma projelerine katılmış bir üniversite ve araştırma merkezleri vardır. Sonuç olarak, yerel STK’lar ve akademisyenler de dahil olmak üzere etkilenen birçok paydaş proje hakkında detaylı teknik ve bilimsel bilgi istemişlerdir. Eğer, bilgi sağlamaya yönelik doğru ve şeffaf mekanizmalar iyi kurulmazsa; geçici ve/veya sürekli itirazlar oluşabilir. Bu nedenle, sondaj faaliyetleri öncesi ilgilenen paydaşlara taslak ÇSED raporu sunulacak ve onların sözlü ve yazılı görüşleri alınarak nihai ÇSED raporuna dahil edilecektir.


7-68

Mart, 2005


7.7 7.7.1

Kümülatif ve Sınırötesi Etkiler Kümülatif Etkiler

Kümülatif etkiler geçmişte günümüzde ve de gelecekte olmuş ve olacak etkilerin birleşmiş ya da birikimli sonuçlarını ifade etmektedir. Bir faaliyet tek başına önemsiz bir etki oluşturmasına rağmen aynı yerde ve aynı zamanda oluşan diğer etkilerle birleşerek önemli kaynaklar üzerinde olumsuz etkilere yol açabilir. Kümülatif etki değerlendirmesinin bir dizi bileşeni vardır: •

Proje faaliyetlerinin belirli bir bölgedeki değerlendirilmesinde aynı bölgede oluşturulan başka projelerle etkileşim ve başka faaliyetlerin de etkilerinin de değerlendirmeye dahil edilmesi, ve

•

Proje faaliyetlerinin değerlendirilmesinde aynı zaman kesiti içinde oluşan başka projelerin ve de başka faaliyetlerin etkilerinin de değerlendirme katılması.

Blok 3534’de sürdürülecek araştırma amaçlı sondaj programında kümülatüf etkiler oluşması beklenmemektedir. Öngörülen iki kuyu ayrı zaman dilimlerinde açılacağı gibi, Karadeniz’in aynı bölgesinde başka benzer çalışmaların yer alması planlanmamaktadır. 7.7.2

Sınırlar Ötesi Etkiler

1991 Çevre Değerlendirmesi Espoo Konvansiyonu yapılması öngörülen bir faaliyetin etkilerinin birden çok ülke sahasını etkileyecek olması halinde işi başlatacak ülke devletinin etkilenebilmesi söz konusu olacak öbür ülkenin devletini önceden bilgilendirmesini öngörmektedir. Bu ön bilgilendirme olabildiğince erken aşamada gerçekleştirilmeli ve hiç bir durumda olayın sahibi ülke toplumunun bilgilendirildiği andan sonraya bırakılmamalıdır. Blok 3534’de öngörülen çalışmalar komşu ülke sahalarını da etkileyecek nitelikte olduklarından Türkiye Cumhuriyeti Hükümetinin komşu ülke hükümetini çalışmalar ve olası etkiler konularında uygun biçimde bilgilendirmesi gerekecektir. Blok 3534’de öngörülen olağan sondaj çalışmalarına ilişkin olarak sınırlar ötesi etkilerin oluşması beklenmemektedir. Çalışmaların büyük bölümü sondaj gemisi çok yakın çevresinde gerçekleştirilecektir. Sınırlar ötesi etki ancak bir kontrol altına alınamayan kuyu canlanması durumunda ortaya çıkabilecektir. ÇSED çalışmasının bir bölümünü oluşturan kontrol altına alınamayan kuyu canlanması (blowout) modellemesi (Bak: Bölüm 7.5), en kötü durumun gerçekleşmesi halinde Gürcistan kıyılarının oluşacak petrol saçılmasından etkilenebileceğini göstermiş bulunmaktadır. Bu konular proje için hazırlanmış Yağ Sızıntı Müdahale Planı’nda dikkate alınmış ve çözümlenmesi için gerekli tedbirler bu planda belirtilmiştir.


7-69

Mart, 2005


8 ÇEVRESEL YÖNETİM 8.1

Giriş

8.1.1

BP’de Çevresel Yönetim

Çevresel Yönetim, arama amaçlı sondaj programları için ana uygulama parametrelerinden biridir. BP, “Savunduğumuz Değerler” (What We Stand For) başlıklı belgede açıklanmış ilke ve beklentilerin, şirketin tüm çalışmalarında her açıdan uygulanır olmasını amaçlamaktadır. Bu yaklaşım doğrultusunda olmak üzere, tüm BP Yöneticilerinin uygulaması istenen Sağlık, Güvenlik ve Çevre (SGÇ) beklentileri de “SGÇ’yi Doğru Oluşturmak” başlıklı şirket belgesinde ayrıntılı biçimde açıklanmış bulunmaktadır. Yapılan işe öz nitelikler bulunduracak biçimde, BP İş Birimince oluşturulma durumunda olan SGÇ’de anılan şirket standartları, yerel yönetim katmanınca uygulamaya geçirilecektir. Eldeki bu projedeki çalışmalar da BP’nin Azerbaycan İş Birimince yürütülecektir. Sözü edilen birim, Çevresel Yönetim Sistemlerine ilişkin uluslararası standartları oluşturan ISO 14001 kalite belgesine sahip bulunmaktadır. Kıyıdaki depolama alanının oluşturulması aşamasında, tüm ulusal ve uluslararası gerekliliklerle birlikte konuya yönelik şirket kuralları da, kapsamlı biçimde oluşturulacak olan Çevresel Yönetim Planı (ÇYP) içinde yer alacaklardır. BP’ye hizmet verecek olan üstlenicilerin de kendi ÇYP’larını gerektiği gibi koşullara uyarlamaları ve çalışmalarında çevresel nitelikli kuralları uygulamaları beklenecektir. SGÇ kuralları, çevresel planlar, kılavuzlar, yöntemler ve yönergeler gibi bir dizi aracı unsurdan yararlanılarak çalışmalar süresince devrede tutulacaktır. Sözü edilen bu araçlar, BP’nin halen var olan Çevresel Yönetim Sisteminin (ÇYS) de unsurlarını oluşturmaktadırlar. Çevresel Yönetim Şekil 8.1-1’de gösterildiği gibi, hiyerarşik bir yapıdan yararlanmaktadır. Bu yönetim sistemi sahaya özgü çalışmalarda tüm çalışmaları kapsamına alan bir yönetim planının uygulanmasını gerektirmektedir. Bu yapının gerçekleştirilmesinden sonraki aşamada ise günlük çalışmalar boyunca gündeme gelecek çevresel nitelikli konuların, kolaylıkla uygulanabilir kararlarla üstesinden gelinmesi için bir dizi bileşenin devrede bulundurulması sağlanacaktır. Eldeki bu Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesinin (ÇSED) sonuçlarından bir Çevresel Konular Kayıt listesi oluşturulacak olup bu yolla proje için gerekli çevresel amaç ve hedefler ile birlikte, ÇYS’nin çalışması için gerekli bir dizi yaptırımın da tanımlanması sağlanacaktır.


8-1

Mart, 2005


Bu noktada çevresel değerlendirme çalışmasının yinelenen bir süreç olduğunu, ÇSED değerlendirmesi sonuçlarının daha ‘tanımlama’ aşamasında bir dizi etkiyi ortaya çıkardığını vurgulamakta gereklilik görülmektedir. Süreç ‘ayrıntılı tasarım’ aşamasına doğru ilerletilirken, zaman içinde, etkiler ve onlara bağlı olarak yönetim yordamlarında daha başka değişiklikler oluşacaktır.

Şekil 8.1-1 BP Çevresel Yönetim Sisteminin Hiyerarşik Yapısı

8.1.2

Üstlenicilere İlişkin Çevresel Yönetim

Projeye katkı sağlayan üstlenicilerin çevresel çalışmalarının, projenin tümüne yönelik çevresel yönetim için temel önemde olduğu açık bir gerçektir. Bu üstlenilen işe özgün çevresel süreçlerin uygulanması, ilgili ana üstlenicilerin sorumluluğunda olacaktır. Ana üstleniciler şu biçimde sıralanabilir: •

Sondaj üstlenicisi;

•

Destek gemisi üstlenicisi;

•

Çimentolama üstlenicisi;

•

Çamur loglama üstlenicisi;

•

Wireline üstlenicisi;

•

Atık işlenmesi ve uzaklaştırma üstlenicisi;

•

Hava hizmetleri üstlenicisi; ve

•

Liman hizmetleri üstlenicisi.


8-2

Mart, 2005


BP, tüm üstlenicilerin belirlenmiş önleyici önlemlere tam uyumunu sürekli izleyip denetleyecektir. BP’nin standart ve süreçlerini üstlenici standart ve süreçleri ile bağlayabilmek için bir köprü belge oluşturulacaktır. Zaman zaman BP tarafından yapılacak denetimler ile üstlenicilerin uymayı kabul ettikleri çevresel önleyici önlemler ve yönetim süreçlerine uyumları izlenecektir. Çevresel bilinci destekleme ve yönetim eğitimi programları oluşturulacak, proje alanında geçerlikte olan temel duyarlılık konularına ilişkin anlayış bilinçlendirilecek, çevresel etkilerin en alt düzeylere çekilebilmesinde üstlenicilerin etkinliği de vurgulanacaktır. Çevresel yönetim konusunda görev üstlenmek üzere belirlenmiş personel, konularında kapsamlı eğitimlerden geçirileceklerdir. Bu eğitim programlarından önde gelenleri şöylece sıralanabilir: •

Atık yönetimi eğitimi (geri kazanma, ayırma ve atıkların elden geçirilmesi);

•

Kimyasallar ile yakıtın kullanılması ve aktarılması yöntemleri;

•

Dökülme-sızıntıların önlenmesi ve elden geçirilmesi ile böyle durumlara müdahale eğitimi;

•

Sahaya öz çevresel duyarlılıklar;

•

Çevresel denetim; ve

•

Çevresel izleme.

8.2

Çevresel Etki Azaltıcı Önlemler ve İzleme

Blok 3534 arama amaçlı sondaj programı ile ilgili çevresel etki azaltıcı önlemler deşarjlar, emisyonlar ve atık yönetimine ilişkin Türk Yönetmelikleri ile uluslararası sözleşmeler çerçevesinde geliştirilmiş bulunmaktadır. Bu çalışmada endüstride en iyi yaklaşım olarak kabul görmüş yöntemler ile, ekipman tasarım kısıtları ve sondaj süresince karşılaşılabilecek, Karadeniz’e öz sondaj tehlikeleri de göz önünde bulundurulanlar arasında yer almışlardır. Etki azaltıcı önlemler Karadeniz’e öz çevresel duyarlılıklar ile, özellikle önerilen sondaj bölgesi yakın çevresindeki duyarlılıklara odaklanmıştır. Arama sondaj çalışmalarından kaynaklanan etkilerin denetim ve azaltılmasına ilişkin girişim ve çalışmalar Bölüm 7’de ayrıntılı biçimde işlenmiş idi. İlerideki bölümde işlenecek olan denetim ve çevresel etkileri azaltmaya yönelik önlemler ise tasarım ve işletme yöntem ve süreçleri ile birlikte programın gerçek etkilerini izlemek, değerlendirmek ve raporlamaya odaklanmış olacaklardır. İzleme ve raporlama hazırlıkları, projenin başlatılmasından önce devreye sokulacak olan denetime geri bilgi sağlama programına temel oluşturacaklardır. Denetim geri bilgi sağlama programı etkilerin değerlendirilmesi ile ileriye dönük önlem ve olası iyileştirme programlarının oluşturulup yaşama geçirilmesine yarayacak yöntemleri içermektedir. Genel kontrol, etki azaltma ve izleme önlemlerinin kapsamı Tablo 8.2-1’de verilmiştir. Bu önlemlerin etkinliği ise aşağıda sıralanmış gerekliliklere bağlı olmaktadır:


8-3

Mart, 2005


•

Önemli veri eksiklikleri içermeyen, kapsamlı bir veritabanına dayandırılmış, ayrıntılı ve yansız bir çevresel değerlendirme sürecinin tamamlanması.

•

BP ile üstlenicilerin çalışmalarının etkin biçimde yönetilebilmesi. Bu gereksinim, ayrıntılı planlama ve yöntem belirlemeleri, iç ve dış haberleşme mekanizmalarının oluşturulması ile faaliyetlerin denetim ve gözden geçirilmesi sağlanarak gerçekleştirilecektir.

•

Projede görev üstlenecek tüm personelin çevre ile, çalışmaların neden olabileceği etkilerin tam bilincinde olmalarının sağlanması. Tablo 8.2-1: Genel Denetimler, Etki Azaltıcı Önlemler ile İzleme Denetim, Etkileri Azaltıcı Önlemler ile İzleme • İlgili tüm Türk Mevzuatları ile Uluslararası Sözleşme maddelerine uyum. • Çevresel Değerlendirmenin gerçekleştirilmesi ile Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirme Çalışmasının Yayınlanması. • Yağ/Petrol Sızıntı Müdahale ve Acil Durum Planlaması. • İç ve dış haberleşme ve danışma. • Üstleniciler ile BP personelinin çevresel bilinçlerinin yükseltilmesine yönelik eğitimler. • İşletme performansı ve izleme sistemleri. • Denetleme programı (sondaj gemisinin, üstlenicilerin yönetim sistemlerinin, yöntemlerin ve ekipmanların denetimlerini de kapsar biçimde)

BP, arama amaçlı sondaj programını, çalışmaların çevreye olası etkilerini en alt düzeyde tutabilecek biçimde sürdürecektir. Bu hedefe erişilebilmesi büyük biçimde malzemelerin, oluşturulan atıkların ve emisyonların doğru kullanılması ve bertaraf edilmesi yolu ile gerçekleştirilecektir. Sondaj Deşarjları Sondaj çalışmaları sonucunda oluşabilecek etkilerin azaltılması çabaları, üretilen atıklar, deşarjlar ve emisyonların bir dizi tasarım ve işletme kontrolu altında tutulması; denetimsiz / plan dışı deşarjların oluşması olasılığının en alt düzeylere çekilmesi yolları ile gerçekleştirilebilecektir. Özetlenmiş biçimi ile, etkileri azaltmaya yönelik olarak Blok 3534 Arama Sondaj Programına eklenmiş önlemler şunlardır: •

Sondaj gemisi, personeli ve çevreyi tehlikeye sokacak olayların oluşması olasılıklarını en alt düzeye çekecek bir kuyu tasarımının gerçekleştirilmesi.


8-4

Mart, 2005


•

Sismik incelemelerle, önerilen sondaj alanı çevresindeki sığ formasyon gazı tehlikelerinin belirlenmesi ve derin formasyonlarda karşılaşılabilecek tehlikelere ve sığ formasyon tehlikelerine yönelik mühendislik çalışmaları ve gerekli görülürse bir pilot kuyu açılması seçeneği.

•

Tüm sondaj bölümlerinde kullanılmak üzere, sondaj sıvısı olarak bir su bazlı çamur (WBM) sisteminin seçilmesi.

•

WBM’de kullanılacak kimyasal bileşenlerin seçilmesinde, daha önce Kuzey Denizi’nde OSPAR Ortaklaşa Zorunlu Kontrol Programı kapsamında olmak üzere, ‘önceden bilgi verilmek koşulu ile denize salınmasında sakınca bulunmayan’ biçiminde değerlendirilmiş ve kullanılmış kimyasalların seçilmesi.

•

Yalnızca özel durumla karşılaşılması halinde kullanılabilecek SBM sondaj sıvısı için, düşük zehirlilik ve biyobozunabilirlik özelliğine sahip düz bağlı olefinin seçilmesi.

•

Olağan dışı durumda SBM kullanılması halinde sondaj kesintilerinin üzerine tutunmuş SBM’i daha iyi ayrıştıracak sondaj kesintileri kurutma ve santrifüj sisteminin kurulması.

•

Olağan dışı özel durumda kullanılmış olması halinde ömrünü yitirmiş veya elde kalmış fazla SBM bazlı sıvının saklanıp karaya iletilmesi, orada işlemden geçirilerek yeniden kullanılabilmesi için geri kazanılmasına yönelik düzenlemelerin yapılmış olması.

•

Sirkülasyon boyunca çamur ve sondaj kesintilerinin yakından izlenip uygun düzenlemelerin yapılması.

•

Sondaj sıvısı özelliklerine ilişkin ayrıntılı bilgi envanterinin oluşturulması.

•

Oluşan ve atılan sondaj kesintileri miktarlarının günlük kaydının tutulması.

•

Sondaj işleminin tamamlanmasından sonra deniz zeminindeki durumun ROV’un (Uzaktan Kumandalı Araç) görüntü iletme olanağından yararlanılarak denetlenmesi.

•

Sondaj sonrası bir deniz çevre çalışması gerçekleştirerek sondaj noktaları çevresinde durum değerlendirilmesi yapılması.

Sondaj Gemisindeki Çalışmalar Sondaj gemisindeki çalışmalara bağlı olarak ortaya çıkan deşarjlar ile emisyonların olası etkilerinin azaltılması yönünde aşağıdaki önlemlerden yararlanılacaktır: •

Drenajın yeterli biçimde yönetilebilmesi için gemi alanlarının sınıflandırılması. ‘Temiz’ güverte bölümlerinden kaynaklanan sular doğrudan denize verilecektir. Kirlenmenin daha yüksek bir olasılık olarak belirlendiği öbür bölümlerden toplanan sular ise atıksu arıtma tanklarında toplanacaktır. Sondaj ekipmanının bulunduğu bölümün zemin suları ayrı bir süzme tankına akıtılacaktır.

•

Çevreyi koruma açısından, deşarj noktalarında kurulacak kesonlarla deşarjın uygun derinliklere bırakılması.

•

Su arıtma sistemleri çıktılarının sürekli izlenip denetlenmesi yolu ile, standartlara uymaz nitelikte arıtılmış suyun olası deşarjının önlenmesi.


8-5

Mart, 2005


•

Uygun seddeleme yöntemleri ve toplu biçimde aktarılacak malzeme için alınacak önlemler ile olası sıvı ve parçacıkların dökülme - saçılmasının en alt düzeye sınırlanması.

•

Olası sızıntı, dökülme - saçılmalara neden olabilecek arızaları baştan önleyebilmek için gemideki ekipmanlara sağlıklı bir bakım programı uygulamak.

Atık Yönetimi Katı atıklar sondaj gemisinde ve destek gemilerinde türlerine göre ayrıştırılacaktır. Atık yönetim sistemi Türk mevzuatı ile uluslararası sözleşme gerekliliklerini karşılar biçimde düzenlenecektir. BP Türkiye’deki atık taşıma ve işleme kuruluşları ile atık yönetim sözleşmeleri yapacaktır. Aşağıda sıralanan ve Tablo 8.2-2’de özetlenmiş nihai atık terk noktaları ile bunlara erişim yollarının belirlenmesinde, kabul görmüş en iyi uygulama biçiminin seçilmesine ve üstlenicinin hizmetleri yerine getirmek için gerekli yetkilendirmeye sahip olmasına özen gösterilecektir. Tüm nihai atık terk noktaları BP tarafından denetlenecektir. Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği maddelerine uyarak, tüm tehlikeli atıklar Trabzon liman sahasında belirlenecek bir tehlikeli atık toplama noktasına iletilecek ve koruma altında tutulacaktır. Depo alanı usulüne uygun biçimde denetim altında tutulacak olup burada bir yönetici de görevlendirilecektir. Bölge koruma seddesi içine alınacak, uygun işaretlemelerle atık bölümleri belirlenecek, sahada biriktirilen tüm tehlikeli atıkların tehlike özelliklerini de içerir biçimde ayrıntılı kayıtları tutulacaktır. Depo sahasında tehlikeli atıkları bekletme süresi geçici atıklar için öngörülmüş 180 günü ve / ya da 6 ton sınırını aşmayacaktır. Depolanmada bu değerlerin aşılması halinde BP gerekli izinlerin alınması için başvurularda bulunacaktır. Tehlikeli atıklar, lisanslı üstleniciler tarafından, türlerine göre ve uygun kriterleri sağlayan araçlarla taşınacaktır. Son terk noktasına iletilecek tüm tehlikeli atıkların taşınmasında Ulusal Atık Taşıma Belgesi de bulundurulacaktır. Yıl sonunda ya da projenin sona erme aşamasında atık taşıma formlarının kopyaları bir araya getirilerek Çevre ve Orman Bakanlığı’na iletilecektir. Atık Makine Yağları Atık makine yağları sondaj gemisindeki atık yağ biriktirme tankında depolanacak, uygun biçimde etiketlenmiş bidon veya variller içinde, geçici depolanma amacı ile limandaki depo alanına aktarılacaklardır. Yağ depo alanı Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği standarlarını sağlar özellikte olacak ve koruyucu sedde içine alınacaktır. Depolanan malzeme yeterli miktara eriştiğinde, tehlikeli atık özelliğinin gerektirdiği koşullar çerçevesinde, lisanslı yetkili taşıyıcı tarafından uygun bertaraf etme noktasına iletilecek ya da Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği kapsamında geri kazanım işleminden geçirilecektir. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

8-6

Mart, 2005


Kimyasal / Yağ / Boya Bidonları Kullanılmış kimyasal / yağ / boya kapları yeniden kullanma olasılığı olan durumlarda üreticiye geri gönderilecektir. Üreticiye geri gönderilemeyen bidonlar tehlikeli atık sınıfına sokularak uygun kurallar çerçevesinde lisanslı bertaraf noktasına iletilecektir. Tehlikeli Olmayan Genel Atıklar Genel atıklar sondaj gemisinde sıkıştırıldıktan sonra çöp kafesleri içinde limandaki depolama alanına gönderilecek, oradan da Trabzon Belediyesi’nin çöp depolama sahasına aktarılacaktır. Kurşun - Asitli Akümülatörler ve Piller Ömrünü yitirmiş kurşun - asitli aküler depo alanına iletilecektir. Depolama alanında birikecek olan bu aküler ve piller yeterli düzeye eriştiklerinde tehlikeli atık olarak, Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği kurallarına uygun biçimde olmak üzere, lisanslı bertaraf noktasına iletileceklerdir. Metal Atıkları Genelde atık metaller, kullanılmış kaplar, kablolar, borular, kırpıntılar ve terkedilmiş kuyulardan çıkarılmış kuyu başı ekipmanından oluşmaktadır. Bu tür atık metaller kıyıdaki depo sahasında biriktirilecek ve sonunda bir metal hurdacısına satılarak yeniden değerlendirilmesine olanak verilecektir.

Katı atıkların sondaj gemisinden uzaklaştırılması yolları Tablo 8.2-2’de özetlenmiştir. Malzeme Yönetimi Tehlikeli malzemenin kullanılması ile bu tür malzemenin destek gemileri ile sondaj gemisi arasında aktarılması sırasında aşağıda belirtilmiş yöntemler uygulanacaktır. Yakıt Destek gemileri ile sondaj gemisi arasında yakıt ikmalinde aşağıda açıklanan yöntemler izlenecektir: •

Tüm aktarma işlemleri Global Santa Fe “Yakıt Aktarım Yöntemi”ne uygun biçimde gerçekleştirilecektir;


8-7

Mart, 2005


Tablo 8.2-2: Katı Atık Uzaklaştırma Yolları Özeti Sondaj Gemisindeki Atık

Kullanılmış kurşun - asit akümülatörler

Kullanılmış yağ filtresi kartuşları (boşaltılmış) Atık makine yağı, kirlenmiş yağ artıkları ve üstüpüler

Boş kimyasal / yağ / boya bidonları ve varilleri

Sondaj Gemisindeki İşlemler

Geçici Depolama

Kıyıdaki Taşınma

Destek gemisi ile kıyıya gönder

Depo sahası

Lisanslı atık taşıyıcı tarafından taşınma


Depo sahası


İzaydaş Tehlikeli Atık Bertaraf Tesisi, İzmit

Depo sahası



Depo sahası



Depo sahası



Yerel Hurdacı



Bertaraf Sahası

Tıbbi ve ilk yardım atıkları (bandaj, şırınga vs. gibi)


Çeşitli Metal artıkları


Depo sahası



Depo sahası

Belediye

Trabzon Belediye Çöp depolama ve geri kazanım Alanı

Kıyıya getirilmesi halinde Belediye Vidanjörü

Aktif çamur Karadeniz çalışmaları sırasında boşaltılması düşük olasılıktır. Gerekmesi halinde, sıvı oranının %65’in altında olması koşulu ile Belediye Çöp toplama sahasına iletilecektir.

Genel, tehlikeli olmayan atıklar: plastik şişeler, ambalaj kağıtları, mukavvalar, tahta paletler, vs.

Evsel Atıksu Arıtma çamurları

Arıtmadan sonra ortaya çıkan sıvı denize salınacak. Aktifleştirilmiş çamur belirli aralıklarla tanktan alınarak sistemde yer açılacak

-

•

Bir “çalışma izni” çıkartılarak, personel, güvenlik ekipmanı ve uygulanacak özel yöntemlerin ayrıntıları bu belgede belirlenecektir;

•

Sondaj gemisi ile yakıt aktaran gemi arasında iki yönlü haberleşme olanağı sağlanacaktır;

•

Yakıt aktarımında kullanılacak hortumların her iki ucunda da, sondaj gemisi ve yakıt gemisindeki bağlantılardan sökülmeden önce kapanacak vanalar bulunacaktır.


8-8

Mart, 2005


•

Hortumlar hidrokarbon temelli sıvıların aktarılmasına uygun nitelikte olacak; ilk kullanımdan önce sondaj gemisinde basınçlı hava ile basınç testinden geçirilecek; sonraki kullanımlarda da sondaj gemisi koruyucu bakım programına göre işlem göreceklerdir;

•

Yakıt ve yağ aktarılması tercihen gündüz saatlerinde gerçekleştirilecektir.

•

Oluşabilecek tüm dökülmeler günlük rapora işlenecek, söz konusu miktarın 80 litrenin (yarım bidon) üzerinde olduğu hallerde “Yağ/Kimyasal Dökülme Raporu” da düzenlenecektir;

Sentetik Bazlı Çamur (SBM) Yukarıdaki bölümde yakıtla ilgili olarak sözü edilmiş önlemlerin tümü, olağanüstü durum halinde sondaj sıvısı olarak kullanılacak SBM için de geçerli olacağı gibi, ek olarak da aşağıdaki koşullar sağlanacaktır: •

Tüm tank boşaltma boruları çift vanalı olacak, bunlar tanklara SBM dolumu yapılmadan önce kapatılıp, kilitlenecek ve uygun bir şekilde mühürlenecektir.

•

Boşaltma ve aktarma pompalarının yanlışlıkla çalıştırılmaması için gerekli önlemler ve işlemler belirlenecektir.

•

Çamur tankı bölgesi zemin tahliyesi kirli su tankına yönlendirilecektir.

•

Tanklar sürekli gözetim altında bulundurulacak, olası herhangi bir sıvı yüzeyindeki yükseklik değişikliği anında rapor edilecektir.

Tehlikeli Malzemeler •

Tehlikeli malzeme uygun kaplar içinde aktarılacak, kaplar tehlike türü de belirtilmiş biçimde olmak üzere etiketlenecektir (örneğin zehirli, yanıcı, yakıcı vs. gibi). Etiketlerde uluslararası kabul görmüş semboller de kullanılacaktır.

•

Tehlikeli malzeme beraberinde MSDS bulundurulacaktır. Beraberinde MSDS bulunmayan tehlikeli malzeme sondaj gemisine kabul edilmeyecektir.

•

Sondaj gemisine ve destek gemilerine iletilen tüm tehlikeli malzeme yük manifestosunda “tehlikeli, radyoaktif, patlayıcı” gibi ayrıntıları ile birlikte kayda geçirilecektir. Tehlikeli malzeme kapsamına girenler arasında: kurşun ve asit içeren akümülatörler, kurşun içeren boyalar, asitler (örneğin HCl ve HF), gres yağları, boru özel gresi, atık yağlar ile üreticisi tarafından tehlikeli sınıfına sokulmuş olan kimyasallar, radyoaktif malzeme ve patlayıcılar bulunmaktadır.

•

Gemideki tüm tehlikeli maddeler, türlerine göre ayrılmış bölmelerde depolanarak koruyucu kaplarının zarar görmesi olasılığı en aza indirgenecektir (boyaların boya deposunda, asitlerin de kapalı bölmelerde depolanması gibi).


8-9

Mart, 2005


Petrol ve Kimyasalların Dökülme Riski Sondaj programı aşamasında denizaltında oluşabilecek bir kontrol altına alınamayan kuyu canlanması sonucunda çevreye önemli ölçüde petrol dağılması önemli çevre sorunlarına neden olabilir. Petrol ve kimyasal maddelerin dökülmesinin ortaya çıkaracağı tehlikelerin olası etkileri, alanı koruyucu engelle çevreleme ve aktarma işlemlerine ilişkin bir dizi yetkin mühendislik tasarım ve uygulamaları ile etkili biçimde azaltılabilmektedir. Bu türlü uygulamalar Tablo 8.2-3’de özet biçimde sıralanmış bulunmaktadır. Çevreye petrolün yayıldığı durumda, ayrıntılı biçimde hazırlanmış olan Petrol Sızıntı Müdahale Planında öngörülen önlemler devreye sokulacaktır. Söz konusu planın kapsamı Ek-F olarak bu rapora eklenmiştir. Tablo 8.2-3 Petrol ve Kimyasalların Dökülmesine Karşı Denetim, İzleme ve Etkileri Azaltma Önlemleri Denetim, Etki Azaltma ve İzleme Önlemleri •

Petrol dökülmesi ve yayılması durumu ile sonuçlarının, sondaj çalışmalarına başlanmasından önce ayrıntılı biçimde değerlendirilmesi.

•

Kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasını önleme ekipmanını ve yapısal muhafaza boruları tasarımını da kapsayan kuyu mühendisliği.

•

Sondaj gemisinde muhafaza ve kapalı drenaj sistemi.

•

Yakıt ve toplu miktarda çamur aktarım işlemlerinin gündüz saatleri ve iyi hava koşulları ile sınırlandırılması.

•

Aktarma pompalarında yüksek düzey durdurma anahtarları ile alarm sistemlerinin kurulması.

•

Belirli aralıklarla yinelenecek biçimde olmak üzere, hortumlar ile bağlantı elemanlarının basınç testlerinden geçirilmesi, denetleme ve bakım programlarının uygulanması.

•

Sondaj gemisi denetlenmesi.

•

Projeye özgü hazırlanmış Petrol Sızıntısı Müdahale Planı ile Acil Müdahale Planı.

•

Depo sahası ile destek gemilerinde bulundurulacak petrol dökülmesini temizleme ekipmanı (yüzey gerilim düşürücüler (dispersanlar), emiciler ve bumbalar.

•

Kullanılacak yüzey gerilimi azaltma kimyasalına ilişkin Çevre ve Orman Bakanlığı’ndan ön onay alınması.

ile

destek

gemilerinde

yakıt

ikmali

işlemlerinin

yakından

İzleme ve Raporlama Arama amaçlı sondaj programına ilişkin olarak bir çevre izleme planı geliştirilip uygulamaya konulacaktır. İzleme işlemi, Eylül 2004 de gerçekleştirilmiş mevcut çevresel durumu tespit çalışması sonuçlarını temel alarak, aşağıda sıralanmış başlıkları içerecektir:


8-10

Mart, 2005


•

Trabzon depolama alanında aylık hava kalite belirleme çalışmaları. Bu çalışma, Şubat 2005 ayında, kıyıdaki çalışmaların başlatılmasından önce devreye alınmıştır.

•

Trabzon depolama alanında gürültü düzeyi ölçümleri - gündüz, gece, hafta içi günler ve hafta sonlarını da kapsar biçimde.

•

Trabzon limanında kimyasal düzeylerinin izlenmesi - Depo sahasındaki çalışmalardan önce ve sonra alınacak dip çökelti örnekleri üzerinde analizlerin yapılması.

•

Sondaj gemisinde gürültü düzeyi izlenmesi.

•

Sondaj gemisi ve de depolama sahasında atıksu örneklemesi ve izlenmesi.

•

Sondaj sonrası denizde çevre çalışması - toplanan verilerin sondaj öncesi mevcut durum tespit çalışması sonuçları ile karşılaştırılabilir biçimde olması sağlanacaktır.

•

Tamamlanması gerekli Kuyu Bitirme Raporları şu ayrıntıları da içermek durumundadır: temizlik, evsel ve drenaj sularının toplam hacimleri; denize salınmış sondaj kesintileri ile sondaj sıvısı toplam hacimleri; sondaj sıvısına eklenen kimyasalların listelenmesi ve her birinin toplam miktarı; denize salınmış çimento karışımlarının hacmi; çimento harcına eklenen katkıların ayrıntıları ve her birinin toplam hacimleri.

8.3

Çevresel Amaç ve Hedefler

BP’nin arama sondaj programı ile ilgili olarak belirlediği çevresel amaçlar ve hedefler aşağıda özetlenmiştir: •

Türk mevzuatında, uluslararası sözleşmelerde ve BP’nin Çevresel Beklentilerinde belirlenip biçimlendirilmiş standartların uygulanıp gözetilmesi, bkz. Tablo 8.3-1. Sıralanmış bu amaç ve standartlara uyum sağlandığının kanıtlanması.

•

Çalışmalar boyunca denize petrol, yakıt ya da kimyasal dökülmemesi.

•

Çalışmalar süresince oluşturulacak sıvı ve katı atıkların alt düzeylerde tutulması.

•

Uygun yakıt ve enerji üretim sistemlerinden yararlanılarak hava emisyonlarının en düşük düzeylerde tutulması.

•

Sentetik bazlı sıvının yalnızca, karşılaşılan sondaj bölümünün su bazlı çamur kullanılarak geçilemeyeceğinin belirlendiği olağan üstü koşulların oluşması halinde kullanılması.

•

Yürütülen çalışmalara uygun sağlık, güvenlik ve çevresel denetleme programının uygulamaya konulması. Çalışmaların ve performans düzeyinin değerlendirilebilmesi için düzenli çevresel değerlendirmelerin yapılması. Bu çalışmanın kapsamına, sondaj gemisi ile depolama alanındaki tesislerin denetimi, atık izleme ve raporlama çalışmaları ile raporlamaların gözden geçirilmesi işleri de girecektir.

•

Kuyu çalışmaları sağlık, güvenlik ve çevre raporu’nun hazırlanması, ilk kuyunun açılma çalışmaları boyunca elde edilmiş tüm bulguların belgelenerek değerlendirilmesi ve bu yolla olası ikinci kuyuya ilişkin uygulama hazırlıklarına destek sağlanması.


8-11

Mart, 2005


Tablo 8.3-1 Önerilen Arama Amaçlı Sondaj Programını Etkileyen Emisyon, Deşarj ve Atık Standartları Özeti PARAMETRE

STANDARTLAR

KIYI ÇALIŞMALARI (Türk Mevzuatı) Hava Emisyonları

2004 Endüstriyel Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği hava emisyon sınırlarını enndüstri türlerine, kullanılan yakma ünitesine ve yakıt türüne göre belirlemiştir.

Gürültü Emisyonları

2003 Gürültü Kontrolü Yönetmeliği’ne göre, bir faaliyetten ortaya çıkan gürültü düzeyi, çevredeki en yakın alıcıdan 1 m uzaklıkta aşağıdaki sınırları aşmamalıdır: Sürekli: Gündüz (06:00 - 22:00) 65dBA. Gece (22:00 - 06:00) 55dBA. Anlık: Gündüz (06:00 - 22:00) 70dBA. Gece (22:00 - 06:00) 60dBA.

Atık Su

2004 Su Kirliliğini Kontrol Yönetmeliği kıyıdaki çalışmaları kapsamına almaktadır. Bu yönetmeliğe göre, tesisin bulunduğu bölgede kanalizasyon sisteminin bulunduğu hallerde tüm atık suların var olan sisteme verilmesi gerekmektedir. Sanayi kuruluşlarının atık su deşarj sınırları aşağıda verilmiştir: Parametre KOİ TAKM Yağ/Gres Toplam Fosfor Toplam Krom Cr (+6) Pb Toplam CN Cd Fe Flor Cu Zn Hg Sülfat (SO4) Toplam Azot


Birim mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l

2-Saatlik Kompozit Numune 400 200 20 2 2 0,5 2 1 0,1 10 15 3 5 1.500 20

24-Saatlik Kompozit Numune 300 100 10 1 1 0,5 1 0,5 0,05 1.500 15 Mart, 2005

8-12


Balık Biyoesey pH

10 6-9

10 6-9

Karadeniz Deniz Çevresinin Kara Kökenli Kaynaklardan Kirlenmeye Karşı Korunmasına Dair Protokol. Protokol’da sıralanmış tehlikeli ve zararlı maddelerin deşarjı yapılmayacaktır. Katı Atık

1991 Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine uyum sağlanmalıdır. Söz konusu yönetmelik katı atıkların depolanması, taşınması, uzaklaştırılması ve bertaraf edilmesi çalışmalarını düzenlemektedir. 1995 Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği proje sahiplerinin sorumluluklarını şu şekilde belirlemiştir: ~ Tehlikeli atık oluşumunu en aza indirgeyecek önlemleri almak. ~ Atıkların insan sağlığı ve çevre açısından oluşturabileceği zararları en aza indirmeye yönelik önlemleri almak. ~ Üretilen atıkların envanterini tutarak uluslararası düzeyde kabul edilmiş biçimlere uyumlu olarak paketlenme ve etiketlenmelerini sağlamak. ~ Tehlikeli Atık Bildirimi Formunu doldurarak yıllık biçimde Çevre ve Orman Bakanlığı’na iletmek. Tehlikeli atık üretim düzeyi ayda 1.000 kg’nin altında olan kuruluşlar oluşmuş atıkları geçici depolama ortamında 180 gün boyunca yerel yönetimden olur almadan depolayabilmektedirler. Bu durumda biriktirilmiş toplam tehlikeli atık miktarı 6.000 kg’yi geçmemelidir.Toplanmış atık miktarının ya da saklama süresinin belirtilen değerleri aştığı durumlarda tesisin izin alması gerekmektedir.

AÇIK DENİZ ÇALIŞMALARI (Uluslararası Anlaşmalar ve BP Kuralları) Hava Emisyonları

BP’nin Çevresel Beklentileri: Sera gazı emisyonlarının 1990 temel alınmış değerleri 2010 yılına dek %10 oranında azaltılacak, bu hedefe varılabilmesi için enerji verimlilik artışları ile yeni teknolojilerden yararlanılacaktır. ÇYS’den yararlanılarak yerel düzeyde olmak üzere hava kirleticilerin etkileri belirlenecek, her İş Birimi için ayrı olmak üzere, yerel çevre unsurları göz önünde bulundurularak, iyileştirici hedef değerler saptanacaktır. Emisyon referanslaması yolu ile uluslararası düzeyde performans etkinliği kanıtlanacaktır.

Atık Su ve Katı Atıklar

1973 MARPOL Sözleşmesi (ekleri ile birlikte) - Karadeniz’de ‘Özel Alan’ standartlarının geçerli olmasını kararlaştırmıştır. Destek Gemisi çalışmaları (<400 ton): Yağlı sular: deşarj yasaktır. Yağ oranının seyreltilmeden önce <15 ppm olduğu durumlar hariç. Yolda sıvıdaki oran <100 ppm ise ve en yakın karadan uzaklık 12 deniz milinden fazla ise. Tehlikeli kimyasallar: Yasaktır. Yağlı drenaj, bulaşık çamur, kirli balast, tank yıkama suları: yağ içeriğinin seyreltilmesiz <15 ppm olması haricinde deşarj yasaktır. Yolda sıvıdaki oran <100 ppm ise ve en yakın karadan uzaklık 12 deniz milinden fazla ise. Evsel Atıksu: Deşarj yasaktır. Parçalanıp dezenfekte edilmiş olma halinde en yakın karadan 4 deniz mili uzaklıkta >4 knot hızda hareket halinde iken salınabilir. Çöp: Yasaktır. Yemek artıkları: Parçalanmış ya da <25 mm irilikte öğütülmüş ise en yakın karadan >12 deniz mili uzaklıkta salınabilir. Sondaj gemisinin sabit durumunda çalışmalar (geminin sondaj ekipmanı/platformu olarak sınıflandırıldığı durum) Yağlı sular: Deşarj yasaktır. Yağ oranının seyreltilmeden önce <15 ppm olduğu durumlar hariç.


Mart, 2005

8-13


Tehlikeli Kimyasallar: Yasaktır. Bu gibi malzeme gemide tutulmalıdır. Yağlı drenaj, sulu çamur, kirli balast ve tank yıkama suları: Deşarjı yasaktır. Gemide tutulmalıdırlar. İşlemden geçmemiş evsel atıksular: Yasaktır. Sondaj gemisindeki evsel atıksu deşarj öncesi işlemden geçirilecektir. Atık su deşarj izni İl Çevre Müdürlüğünden sağlanacaktır. Çöp: Yasaktır. Yemek atıkları: <25 mm değerine ufaltılarak ya da öğütülerek en yakın kıyıdan >12 deniz mili açıkta deşarj edilebilir. Sondaj Gemisi hareket halinde iken (>400 tonluk gemi sınıfında kabul edildiği durum): Yağlı sular: Deşarj yasaktır. Tehlikeli kimyasallar: Yasaktır. Bu maddeler gemide tutulmalıdır. Yağlı drenaj, sulu çamur, kirli balast ve tank yıkama suları: Deşarjı yasaktır. Gemide tutulmalıdırlar İşlenmemiş evsel atıksular: Deşarj yasaktır. Parçalanıp dezenfekte edilmiş olma halinde en yakın karadan 4 deniz mili uzaklıkta >4 knot hızda hareket halinde iken salınabilir. Çöp: Yasaktır. Yemek atıkları: <25 mm değerine ufaltılarak ya da öğütülerek en yakın kıyıdan >12 deniz mili açıkta deşarj edilebilir. Karadeniz’in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi: Sıralanan maddelerin deşarjı yasaktır: organotin bileşikler, organohalojen bileşikler, bozulmayan organofosforlu bileşikler, cıva bileşikleri, kadmiyum bileşikleri, teoksik, kanserojenik, teratojenik ve mutajenik özellikler kanıtlanmış bozunmayan bileşikler, kullanılmış yağlama amaçlı yağlar, bozunmayan sentetik bileşikler, radyoaktif bileşikler ve kurşun bileşikleri. 1987 tarihli, Gemi ve Deniz Araçlarına Verilecek Cezalarda Suçun Tespiti ve Cezanın Kesilmesi Usulleri ile Kullanılacak Makbuzlara Dair Yönetmelik: Türk karasuları ile Türkiye'nin serbest ve kısıtlı ekonomik münhasır bölgesi içinde balast ve sintine suyunun denize basılması yasaktır. Karadeniz Deniz Çevresinin Boşaltmalar Nedeniyle Kirlenmesinin Önlenmesine Dair Protokol: Tüm atıkların ya da maddelerin denize dökülmesi, yalnızca yöredeki yetkili makamdan izin alınmış olunması koşuluna bağlıdır. Denizde yapılacak sondajdan oluşacak şu maddelerin denize atılması yasaktır: ham petrol ile kaynağı ne olursa olsun hidrokarbonlar ve kullanılmış yağlama amaçlı yağlar. Şu maddeler için ön izin alınması gerekmektedir: ağır metaller, evsel atıksu çamuru, denizdeki oksijen oranını olumsuz biçimde etkileyeceği belirlenmiş alkalik ve asidik bileşikler. BP’nin Çevreye İlişkin Beklentiler: ~ Yağ bazlı çamur ile beraberindeki sondaj kesintilerinin deşarjı yasaktır. ~ Sentetik bazlı çamur ile beraberindeki sondaj kesintilerinin izinsiz atılması yasaktır. ÇYS temel alınarak, atıkların karaya aktarılmasının olası etkileri değerlendirilecektir. Her bir İş Birimi için özel olmak üzere ve yerel çevresel unsurların ışığı altında, atıkların oluşma yerinde azaltılmasına, yeniden kullanım ve çevrim yöntemleri ile kirletme etkilerinin azaltılmasına yönelik önlemler geliştirilecektir. NOT: Türk karasularını belirleyen 12 deniz millik sahanın içinde kalan tüm faaliyetler Türk Çevre Mevzuatına tabidir. Bu durumda kıyıda oluşturulacak depolama alanındaki faaliyetler, atıkların depolanması ve bertarafı ve destek gemilerinin faaliyetleri bu mevzuat kapsamına girmektedir. 12 millik karasuları sınırının ötesinde Türkiye’nin de imzalayarak taraf olduğu uluslararası Sözleşmeler ve Protokollar geçerlik kazanmaktadır. Bu durumda sondaj gemisindeki çalışmalar bu kapsamda değerlendirilecektir. İlgili mevzuat, uluslararası sözleşmeler ile BP’nin konuya ilişkin politikaları ayrıntılı biçimde olmak üzere Ek-B’de yer almıştır. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

Mart, 2005

8-14


8.4

Sosyal Etkilerin Azaltılması ve İzlenmesi

Proje Yerel Sorumlusu Bir proje yerel sorumlusu görevlendirilecek ve toplum, iş çevreleri, balıkçılık sektörü gibi yerel oluşumların projeye yönelik görüş ve beklentilerinin öğrenilip, izlenmesi sağlanacaktır. Toplumla herhangi bir toplantı yapılması durumunda proje yerel sorumlusu toplantıya katılacak ve toplantıda görüşülen bütün konuların kaydını tutacaktır. Halkla İstişare Toplumla gerçekleştirilmiş ön istişare toplantısında, tüm paydaşların programın oluşturulmasında ve karar sürecinde yeterli biçimde görüş ve düşüncelerini aktarıp katkıda bulunabilecekleri bir yapıya olan gereksinme vurgulanmıştır. Bu yönde gerçekleştirilecek sürecin bir parçası olmak üzere, bu ÇSED raporu ilgili paydaşlara iletilerek onlardan gelecek yorumların değerlendirilmesi yapılacak, uygun durumlarda ise, projede uyarlamaların gerçekleştirilmesi de gündeme getirilebilecektir. Bulaşıcı Hastalıklara Karşı Bilinçli Olmak ve Önlemler Planı Tüm çalışanlar işe alınmadan önce sağlık denetiminden geçirileceklerdir. Projeye üçüncü ülkelerden katılacak olanlar yola çıkmalarından önce BP’nin aşılanmaya ilişkin tavsiyeleri hakkında bilgilendirileceklerdir. Üstleniciler de konuya ilişkin belirlenmiş kriterlerin yerine getirilmesini denetleyecekler ve bu yolla, bulaşıcı hastalıklardan uzak kalınabilmesi yönünde yürütülecek çabalara katkıda bulunacaklardır. BP konuya ilişkin ayrıntılı proje stratejisini ayrıca hazırlayacaktır.


8-15

Mart, 2005


9 SONUÇLAR 9.1

Çevresel Durum Koşulları

Önerilen arama sondaj çalışması, Türk karasuları dışında, Trabzon’un yaklaşık 120 km kuzeydoğu yönünde, fakat Türkiye’nin münhasır ekonomik bölgesi içinde gerçekleştirilecektir. Sondaj alanında, su derinliği 1500 m’nin biraz üzerinde olacaktır ve sondajın deniz tabanından yaklaşık 3000 m aşağıya kadar sürmesi planlanmaktadır. Eylül 2004’de kuyu alanında çevresel durum tespit çalışması, yerel ve uluslararası bilim adamları tarafından gerçekleştirilmiştir. Çalışma, kuyu lokasyonları çevresindeki deniz tabanından ve su kolonundan biyolojik ve kimyasal örnekler alınmasını kapsamıştır. Çökelti analizi sonuçları, tüm istasyonlar için toplam hidrokarbon yoğunluklarının orta ile düşük düzeylerde olduğunu ortaya koymuştur. Ağır ve eser metaller istasyondan istasyona önemli değişiklik göstermiş olmasına rağmen, elde edilen değerlerin çoğu gerek Karadeniz, gerekse Akdeniz’de daha önce gerçekleştirilmiş başka çalışmaların sonuçlarıyla benzerlik göstermiştir. Su kolonu örnekleri üç değişik noktadan alınmıştır ve analiz sonuçları, çalışma alanı boyunca toplam hidrokarbon yoğunluklarının oldukça düşük olduğunu ortaya koymuştur. Fakat deniz tabanına yaklaştıkça, toplam hidrokarbon yoğunluğunun hafifçe artma eğiliminde olduğu gözlenmiştir. Ağır metallerin, alüminyum ve demir hariç, düşük düzeylerde olduğu gözlenmiştir. Ayrıca, nitratlar, nitritler, amonyum azotu, silikon, fosfatlar, karbondioksit, sülfit ve askıda katı madde yoğunluklarının su derinliği ile birlikte arttığı gözlenmiştir. Karadeniz’in kendine özgü en önemli özelliği, su kolonunun iki katmanlı yapıdan oluşmasıdır. Su kesitinden, su kolonunun 20 m derinliğe dek çözünmüş oksijene doymuş olduğu belirlenmiştir. Çözünmüş oksijene doymuşluk oranları 70 m derinliğe kadar azalma göstermiştir. Daha sonraki 70 m’de çözünmüş oksijen değerinde ani bir düşüş belirlenmiş, daha sonraki derinliklerde de sürekli düşme gösterdiği görülmüştür ve deniz dibindeki suda ise çözünmüş oksijen oranı <%1 olarak kaydedilmiştir. Bu yüzden Karadeniz’in, var olan oksijenin yerini hidrojen sülfürün almaya başladığı 200 m derinlikten sonra etkin biçimde azoik (ölü) olduğu kabul edilmektedir. Öngörülen kuyu lokasyonları dolaylarında alınan çökelti örneklerinin biyolojik analizleri, bölgede metazoik fauna bulunmadığını açıkça ortaya koymuştur. Bacillariophyta (diatomlar) (%45) ile Pyrrophyta (dinokamçılılar) (%35), Karadeniz’de en sık rastlanılan fitoplanktonik kümelerdir. En yüksek sayıda fitoplanktonların, 50 m’ye kadar derinlikte öfotik zonda olduğu saptanmıştır. Zooplanktonlar içinde en baskın türler, kopepodlar ve jelatinimsi fiyla’dır. En yüksek yoğunlukta zooplantonlar, deniz yüzeyinde ve 25 - 100 m arasındaki bölgede kaydedilmiştir. 200 m derinlikten alınan örneklerde, yaşayan zooplankton organizmalarına rastlanmamıştır. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

9-1

Mart, 2005


Göçmen pelajik türlerin kuyu civarından geçme olasılığı olduğu düşünülmektedir. Bu türler; Engraulis encrasicolus (hamsi), Sprattus sprattus (çaça), Alosa kessleri pontica (tirsi), Salmo trutta labrax (deniz alabalığı, Karadeniz som balığı), Mugil so-iuy (Pasifik kefali, Rus kefali), Trachurus mediterraneus (karagöz istavrit), Trachurus trachurus (istavrit), Sarda sarda (palamut) ve Squalus acanthias’dır (mahmuzlu camgöz köpekbalığı). Bunlardan en çok hamsi ve çaçanın kıyıdan uzak sondaj alanı çevresinde görülebileceği düşünülmektedir. Kuyu sahası çevresi Karadeniz balık türleri için birincil bir çoğalma ve beslenme bölgesi değildir, çünkü ticari balık türlerinin gerek yumurtalaları ve gerekse larvaları kıyıya daha yakın yerlerde, çoğunlukla sığ denizde yoğunlaşmaktadır. Araştırma çalışması kısıtlı olmasına rağmen, 2004 Eylül ayı içinde bölgede gerçekleştirilen çevresel durum tespit çalışması ve literatür araştırmaları, kuyu sahası çevresinde en sık gözlenen memeli türünün, yaygın olarak bilinen yunus (tırtak) ve bunu takiben siyah yunus (afalina) olduğunu göstermiştir. Domuz balinası (mutur) kıyı bölgelerde daha yaygındır. Kuyu sahası çevresinde, kıyıdan uzakta yaşayan deniz kuşları sayısının az olması beklenmektedir. Genellikle, kuşlar dinlenmek için sulak alanlara ve deniz kıyısına ihtiyaç duydukları için, Karadeniz gibi geniş su kütleleri üzerinde uzun mesafe uçmadan kuzeydoğu güney ve kuzeybatı - güney yönlü göç rotasını takip etmektedirler. Ana hatlarıyla, kuyu sahası içinde yer aldığı 3534 Nolu İmtiyaz sahası gibi açık deniz alanlarıyla karşılaştırıldığında, kıyı ve kıyıya yakın bölgeler çevresel ve biyolojik çeşitlilik açısından daha zengindir.

9.2

Sosyo-Ekonomik Durum Koşulları

Trabzon ili, son yıllardaki sabit nüfus artışıyla beraber, Türkiye’deki 81 il içinde en büyük 19’uncu ildir. Trabzon’da kentsel nüfus artmasına rağmen, kırsal nüfustaki azalma oranı Türkiye genelinden daha fazladır. Trabzon’da, diğer Doğu Karadeniz illerinde olduğu gibi, balıkçılk önemli bir faaliyettir. Türkiye’de avlanan hamsinin üçte ikisi ve avlanan balık miktarının yarıdan fazlası Doğu Karadeniz bölgesinden sağlanmaktadır. Önemli ticari değere sahip balık türleri; hamsi, çaça, istavrit, mezgit, zargana, palamut, kalkan ve barbunyadır. Doğu Karadeniz’deki ticari balıkçı gemileri, tonaj ve uzunluk bakımından küçük olmalarına rağmen, genellikle yüksek teknolojik donanıma sahiptirler. Tarımcılık, bölge uygun düz arazilerden yoksun olmasına rağmen, diğer bir önemli sektördür. Bölgede dört çeşit tarım ürünü, çay, fındık, patates ve mısır, üretim düzeyi ve pazarlanabilir ürünlerin değeri açısından bakıldığında önemli paya sahiptirler. Trabzon’da imalatçılık, taşocakçılığı ve madencilik ve turizm fazla gelişmemiştir.


9-2

Mart, 2005


9.3

Önde Gelen Çevresel ve Sosyo-ekonomik Konular

Sondaj çamuru ve kesintilerinin boşaltımı ve bunların deniz çevresine olası etkileri, önerilen Blok 3534 İmtiyaz sahası - arama sondaj çalışmalarının, rutin işletim ve faaliyetleri için önde gelen konular olarak belirlenmiştir. Diğer konular ise, hava emisyonlarının, gürültünün, katı/sıvı atık yönetiminin, taşınma ve bertarafın olası etkileridir. Su bazlı çamur (WBM) HPX-1 kuyusunun bütün kesiti boyunca önerilmiştir. Sentetik bazlı çamur (SBM), kuyunun sadece WBM ile delinemiyeceğinin ortaya çıkması durumunda, şartlara bağlı olarak kullanılacaktır. Kazara geniş ölçekte bir yağ sızıntısı meydana gelmesi durumunda, değerlendirme alanı içinde en fazla etkileneceği düşünülen çevresel kaynaklar aşağıda belirtilmiştir. •

Kıyı yaşam ortamı, bentik fauna ve yosun ortamı.

•

Kıyıya yakın yerlerdeki balıkların çoğaldığı ve beslendiği alanlar.

•

Kıyı balıkçılığı alanları.

•

Kıyıya yakın yerlerdeki kuş kaynakları.

•

Memelilerin beslenme ve göç alanları.

Geniş ölçekte bir yağ sızıntısının olma olasılığının çok düşük olduğunun belirtilmesinde fayda vardır. Önerilen arama sondaj çalışmasının büyüklüğü ve süresi fazla olmadığından, projeden etkilenebilecek az sayıda sosyo-ekonomik konu belirlenmiştir. Bu konular, yerel balıkçılığa olası etkileri (özellikle normal dışı çalışma durumlarında), artan yol trafiği, sınırlı yerel deponi kapasitesi ve az sayıda iş olanağı ve malzeme temin etme olanaklarıdır.

9.4

Temel Olası Etkiler, Etki Azaltıcı Önlemler ve Geride Kalacak Etkiler

9.4.1

Olağan Faaliyetlerin Olası Etkileri

Arama sondaj programı sırasında, sondaj gemisinin sahaya getirilmesi / götürülmesi ve çalışması sırasında, destek gemileri ve helikopterlerin kullanımında oluşacak hava emisyonlarının etkileri ve kıyıdaki malzeme depolama tesisinde oluşabilecek olası hava emisyonları sınırlı düzeyde olacaktır. Üretim kuyusu kontrolünün yapılması planlanmamaktadır. Bu yüzden, deneme üretim petrol ve gazının yakılması gerçekleştirilmeyeyecektir. Atık yönetim planının işleme sokulmasıyla, atık üretimiyle ilgili olası etkilerin oluşması beklenmemektedir. Sondaj deşarjlarının Karadeniz’e etkileri ciddi olarak dikkate alınmıştır. ÇSED’nin bir parçası olarak, sondaj kesintilerinin ve ilgili sıvıların uzaklaştırılması için Uygulanabilir En İyi Çevresel ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

9-3

Mart, 2005


Seçenek (BPEO) çalışması gerçekleştirilmiştir. Hem su bazlı hem de sentetik bazlı sondaj kesintilerinin uzaklaştırılması için En Uygun Çevre Seçeneğin, deniz deşarjı olması kararlaştırılmıştır. Karar alma sürecinde önde gelen etmenlerden bir tanesi, Karadeniz’de 150 m su derinliğinin altında anoksik koşullar yüzünden, önerilen kuyu sahası çevresinin bentik fauna alıcılarından yoksun olmasıdır. Sondaj gemisinden deniz tabanına ve su kolonuna yapılacak diğer deşajların değerlendirilmesinde, hesaplanan konsantrasyonların akut ve kronik zehirliliğe yol açmayacağı anlaşılmıştır. Sondaj çalışmalarının tamamlanmasıyla, her bir kuyu, askıya alındıktan ya da iptal edildikten sonra sondaj gemisi imtiyaz alanından ayrılacaktır. Bu çalışma ile üretim sondajlı arasındaki en önemli fark, üretim sondajina geçildiğinde aynı platform kullanılarak birden fazla kuyunun delinmesi ve bunun sonucunda toplam etkilerin artmasıdır. Genel olarak, Türkiye için, nispeten kısa bir süre içerisinde iş olanakları ve firmalara yapılan yatırımlar olarak önerilen sondaj çalışmalarının ekonomik ve sosyal olarak artı faydaları olacaktır. Projenin en önemli etkisi, süreç içerisinde ticari açıdan işletilebilir hidrokarbon rezervlerinin bulunması olacaktır. Bu, 3534 nolu imtiyaz alanının geliştirilmesi, uzun dönemde iş olanaklarının sağlanması, eğitim ve teknoloji aktarımı ve üretimden gelir edilmesi gibi sonuçlar doğuracaktır. 9.4.2

Olası Büyük Ölçekli Yağ / Sondaj Sıvısı Sızıntısının Olası Etkileri

ÇSED’nin bir parçası olarak, kaza sonucu oluşan mazot, sondaj sıvısı / çamuru ve yağ sızıntısı senaryolarının modellemesi yapılmıştır ve Bölüm 7.5’de sunulmuştur. Bu senaryolardan sadece, yeraltı kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasının çevreye önemli etkilerinin olacağı düşünülmektedir. Bu tür kazaların olma olasılığı düşük olmasına rağmen, Yağ Sızıntısı Müdahale Planı’nda verilen ve önemli önceliğe sahip alanlar aşağıda belirtilmiştir. Kolkheti Sulakalanları (kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasından etkileceği modelleme ile tespit edilen) •

Uluslararası öneme sahip sulak alan

•

Nesli tükenmekte olan varlıkları ve bölgeye özgü flora ve faunayı korumaktadır

•

Üreyen, kışı geçiren ve göç eden kuşlar için öneme sahiptir

Kıyı / Kıyıya Yakın Bölgeler (kontrol altına alınamayan kuyu canlanmasından etkileceği modelleme ile tespit edilen) •

Ticari değeri olan balık türleri için çoğalma ve beslenme alanıdır


9-4

Mart, 2005


•

Temel ticari balıkçılık alanlarıdır

•

Su ürünleri yetiştiriciliği faaliyetleri

Kızılırmak Deltası (yağ sızıntı modeli için etki alanı dışında kalmasına rağmen, sızıntı müdahale eyleminde dikkate alınacaktır) •


•

Üreyen, kışı geçiren ve göç eden kuşlar için öneme sahiptir

Yeşilırmak Delta (yağ sızıntı modeli için etki alanı dışında kalmasına rağmen, sızıntı müdahale eyleminde dikkate alınacaktır) •


•

Üreyen, kışı geçiren ve göç eden kuşlar için öneme sahiptir.

Büyük ölçekte bir yağ sızıntısı meydana gelmesi durumuna karşı alınacak en önemli etki azaltıcı önlem, etkili ve denenmiş Yağ Sızıntısı Müdahale Planı’dır. Uygun müdahale stratejilerinin zamanında ve etkili olarak uygulanması petrol veya yağ sızıntısını azaltma açısından önemlidir. BP önerilen arama sondaj çalışması için, ÇSED sürecinde elde edilen bulguları ve gereklilikleri sağlamlaştırmak için, kendi Çevre Yönetim Planı’nı kullanacaktır. ÇSED sürecinin sonucu olarak BP’nin Çevre Yönetim Sistemi, etkilerin en az düzeye düşürülmesini sağlayacaktır ve bundan dolayı çevrede uzun dönemli etkilerin olması beklenmemektedir. Ayrıca Çevre Yönetim Planı ile, çevre çalışmalarının sürekli denetlenmesi sağlanacaktır.


9-5

Mart, 2005


KAYNAKÇA

Aksiray, F. 1954. Türkiye Deniz Balıkları Tayin Anahtarı. İstanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi, Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 1277. AMSA (Australian Maritime Safety Authority). 2002. The Effects of Maritime Oil Spills on Wildlife Including Non-Avian Marine Life. http://www.amsa.gov.au/Marine_Environment_Protection/National_plan/General_Information/Oi led_Wildlife/Oil_Spill_Effects_on_Wildlife_and_Non-Avian_Marine_Life.asp AUMS. 1987. An Environmental Baseline Survey round Three North Sea Single Well Sites. Aberdeen University Marine Studies. United Kingdom Offshore Operators Association (UKOOA) için hazırlanmış basılmamış rapor. Baker, J.M., Clark, R.B. ve Kingston, P.F. 1990. Environmental Recovery in Prince William Sound and the Gulf of Alaska. Denizaşırı Mühendislik Enstitüsü, Heriot-Watt Universitesi, Edinburgh. s. 12. Ballard, R. D., ve diğerleri., 2001. Deep Sea Archaeology of the Black Sea: The 2000 Season at Sinop, Türkiye. American Journal of Archaeology, Vol. 105, No:4, Ekim 2001. Başar, E. 1996. Sürmene koyundaki teleost balıkların Pelajik yumurta ve larvalarının mevsimsel dağılımı. KTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Master Tezi. s. 77. BCC, 1988, Business Communication Centre - Tiflis, Gürcistan Hakkında CD. Bingel F., A. C. Gücü, A. Stepnowski, U. Niermann, M. Doğan, Y. Kayıkcı, E. Mutlu, D. Avşar, A. E. Kideys, Z. Uysal, A. Ismen, Y. Bekiroğlu, Y. Genç, H. Okur, ve M. Zengin. 1995. Stock Assessment Studies for the Turkish Black Sea Coast. Final Raporu. ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü, Mersin, Türkiye. s. 159. Birdlife International. 1999. European Species Action Plan for Greater Spotted Eagle. Avrupa Komisyonu adına hazırlanmıştır. Black Sea Environmental Programme. Tarih bulunmamaktadır. http://www.grid.unep.ch/bsein/redbook/index.htm BMT Cordah. 2004. Mud and Cuttings Discharge Modelling - Black Sea. BMT Cordah Ltd / S.RSK.043W. BMT Cordah. 2005. Oil Spill and Mud Discharge Modelling - Black Sea. BMT Cordah Ltd / S.RSK.043W Boehle, B. 1986. Avoidance of petroleum hydrocarbons by the cod (Gadus morhua). FiskDir. Skr. Ser. HavUnders. 18: 97-112. BP. 2002. Environmental Impact Assessment 2D Seismic Survey Study Turkish Black Sea Block Number AR/TPO - BPE3534. BP. 2003. Environmental Impact Assessment Study Addendum, 3D Seismic Survey Operations, Turkish Black Sea Block 3534. Bryden, I. G., Carles, L. J. Predicting the Behaviour of Drilled Cuttings Released into Sea Water. Proceedings of the Eighth International Offshore and Polar Engineering Conference. Montreal, Kanada. Mayıs 24-29, 1998. BSEIN. 1999. Black Sea Environmental Internet Node. http://www.grid.unep.ch/bsein/index.html ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

1

Mart, 2005


BSEP (Black Sea Environmental Programme). 1997. Black Sea Geographical Information System (CD Rom). Caddy. 1992. Hamsi yumurtlama alanlarındaki değişikliğe ilişkin. Caspers, H. 1957. Black Sea and Sea of Azov. Chapter 25. In: Hedgpeth, J.W. (Ed.). Treatise on Marine Ecology and Palaeoecology. The Geological Society of America, Memoir 67. s. 801-890. Chashchin, A. K. 1995. Abundance, Distribution, and Migration of the Black Sea Anchovy Stocks. Tr. J. of Zoology. 19:173-180. Cortijo, J.L. Duggal, A. Matos, S. & Van Dijk, R. 2003. Design Aspects of a DP System for FPSO Applications in the Gulf of Mexico. Dynamic Positioning Conference. September 16-17, 2003. Çelikkale, M. S., Düzgüneş, E., Okumuş, İ. 1999. Türkiye Su Ürünleri Sektörü. Potansiyeli, Mevcut Durumu, Sorunları ve Çözüm Yolları. 414 s. İTO Yay. No. 1999-2. Lebib A.Ş., İstanbul. Dehnik. 1979. The composition of Ichthyofauna. In: Fundamental Principles of the Biological Productivity of the Black Sea. Kiev, Naukova. Dumka. s. 242. Demirsoy, A. 1999. Genel ve Türkiye Zoocoğrafyası, “ Hayvan Coğrafyası”. Meteksan Basımı, Ankara (Türkçe). Deniz Kuvvetleri Komutanlığı. 1984. Türkiye Limanları Meteorolojik Durumu. Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Hidrografi Yayınları. DS24-O/SE. Deniz Kuvvetleri Komutanlığı. 1991. Karadeniz Meteorolojik Atlası. Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Hidrografi Yayınları. DEU-DBTE. 1986. Orta Karadeniz (Sinop-Ünye) Trol Sahalarının Hidrografisi Ve Verimliliği Birinci Dönem Araştırmaları. Dokuz Eylül Üniversitesi, Deniz Bilimleri Ve Teknolojisi Enstitüsü, İzmir. s. 50. DHKD. 2002. Bahtiyar Kurt ile kişisel görüşme. Doğal Hayatı Koruma Derneği. Türkiye. DİE. 1993-2003, Devlet İstatistik Enstitüsü, Balıkçılık İstatistikleri, TC. Başbakanlık Devlet İstatistikleri Enstitüsü, Ankara. DİE. 2002a. Devlet İstatistik Enstitüsü, Türkiye İstatistikler Kitabı. 2002. DİE. 2002b. Devlet İstatistik Enstitüsü, Balıkçılık İstatistikleri. 2002. DİE. 2003a. Devlet İstatistik Enstitüsü, 2000 Nüfus Sayım Sonuçları - Türkiye Nüfusunun Sosyal ve Ekonomik Karakteristikleri, Ankara. Mart 2003. DİE. 2003b. Devlet İstatistik Enstitüsü, 2000 Nüfus Sayım Sonuçları - Türkiye Nüfusunun Sosyal ve Ekonomik Karakteristikleri, Ankara. Mart 2003. DİE. 2003c. Devlet İstatistik Enstitüsü, Türkiye İstatistik Verileri Kitabı. 2003. DİE. 2004a. Devlet İstatistik Enstitüsü, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler. 2004. DİE. 2004b. Devlet İstatistik Enstitüsü, Fiyat İstatistikleri ve Endeksi internet sayfaları. www.die.gov.tr. DMİ. 2002. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Trabzon ve Rize İçin Uzun Yıllar Meteoroloji Envanteri. DPT. 1999. Devlet Planlama Teşkilatı. Regional Development Plan for the Eastern Black Sea Region, Progress Report for Social Assessment, Existing Situation in DOKAP, Temmuz 1999. Ankara. DPT. 2000. Devlet Planlama Teşkilatı. Türkiye’nin iklim bölgelerine dair. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

2

Mart, 2005


DPT. 2000a. Japan International Cooperation (JICA) ve Devlet Planlama Teşkilatı. The Study on the Regional Development Plan for the Eastern Black Sea Region in the Republic of Turkey (DOKAP), Final Raporu, Volume III: Economic Sectors. Ağustos 2000. DPT. 2000b. Japan International Cooperation (JICA) ve Devlet Planlama Teşkilatı. The Study on the Regional Development Plan for the Eastern Black Sea Region in the Republic of Turkey (DOKAP), Final Raporu, Volume IV: Social Sector. Ağustos 2000. DPT. 2000c. Japan International Cooperation (JICA) ve Devlet Planlama Teşkilatı. The Study on the Regional Development Plan for the Eastern Black Sea Region in the Republic of Turkey (DOKAP), Final Raporu, Volume VI: Spatial Development and Infrastructure. Ağustos 2000. DPT. 2003. Devlet Planlama Teşkilatı, İllerin Performans Kriterleri. www.dpt.gov.tr. Dyer, K.R. (1986). Coastal and estuarine sediment dynamics. A Wiley-Interscience publication. s. 108112. E&P (Exploration & Production) Forum. Tarih bulunmamaktadır. QRA Directory. EG&G Environmental Consultants. 1982. A study of environmental effects of exploratory drilling on the mid-Atlantic outer continental shelf. Final report of the mid-Atlantic Monitoring program. EG&G Erdem, O. 1995. Türkiye’nin Kuş Cennetleri. T.C. Çevre Bakanlığı Basımı, Çevre Koruma Genel Müdürlüğü (Türkçe). European Environment Agency (EEA). 2002. Europe's biodiversity - biogeographical regions and seas: The Mediterranean Sea - blue oxygen-rich, nutrient-poor waters by Zenetos A., I. SiokouFrangou, O. Gotsis-Skretas & S. Groom; The Black Sea an oxygen-poor sea. by Zaitsev Yu.P., B.G. Alexandrov, N.A. Berlinsky, & A. Zenetos. Environmental issue report Published by EEA. Copenhagen 2002. http://reports.eea.eu.int/report_2002_0524_154909/en Evans ve Nice. 1996. Review of the effects of underwater sound generated by seismic surveys on cetaceans. Report to UKOOA, Sea Watch Foundations, Oxford. Fechelm RG, Gallaway BJ ve Farmer JM. 1999. Deep water sampling at a synthetic at a synthetic drilling mud discharge site on the outer continental shelf, northern Gulf of Mexico. In SEPA/EPA Exploration and Production Environmental Conference Austin Texas. SPE 52744. 1999. Feyzioglu A. M. ve Tuncer, S. 1994. Seasonal changes at the net phytoplankton living Trabzon coast of eastern Black Sea, Tr. Journal of Biology, No 18. s. 161-171. Fischer, W., M. L. Bauchot, ve M. Schneider. 1987. Fiches Fao D'identification Des Especes Pour Les Besoins De La Peche. (Rev.1) Mediterranee Et Mer Noire. Rome, Fao, Vol. 2. s.761-1530. Gachter, P.A. 1997. Federal Offshore Statistics: 1995. Leasing, Exploration, Production and Revenue as of December 31, 1995, US Department of the Interior, Minerals Management Service, OCS Report MMS 97-0007 Herndon, VA. Gardline Environmental Ltd. 2005. Baseline Environmental Survey Black Sea, Turkiye. Eylül 2004. Taslak Rapor. GERG (Geochemical & Environmental Research Group). 2004. Lowered ADCP Measurements in the Black Sea Aboard the Research Vessel K. Piri Reis. 13-24 Eylül 2004. Gilmore RB, Menzie CA, Mariani GM, Levin DR, Ayers RC Jr. ve Sauer TC Jr. 1985. Effects of exploratory drilling discharges on the benthos. Wastes in the Ocean Volume 4: Energy Wastes in the Ocean. John Wylie and Sons, Inc. 1985. s. 243-270.


3

Mart, 2005


Grese. V. N, Fedorina, A. I. ve Chmyr, V. D. 1973. Production of main component of the zooplankton food for the plankton feeding fishes in the Black Sea In: Biology of the sea, Naukova dumka. Kiev. s. 3-32. Gundlach, E.R. ve Hayes, M.O. 1978. Vulnerability of coastal environments to oil spill impacts. Mar. Technol. Soc. J. 12(4): 18-27. Gücü A. C., E. Mutlu, ve Z. Uysal. 2002. Black Sea Marine Fauna Inventory. ODTÜ Deniz Birimleri Enstitüsü, Mersin, Türkiye. Hinwood, J.B. Poots, A.E. Dennis, L.R. Carey, J.M. Houridis, H. Bell, R.J. Thomson, J.R. Boudreau, P. Ayling, A.M. 1994. Drilling Activities. In: J.M. Swan, J.M. Neff ve P.C Young (Eds), Environmental Implication of Offshore Oil and Gas Development in Australia. Findings of an Independent Scientific Review. Australian Petroleum Production and Exploration Association, Canberra, Avusturalya. s.123-207 IPIECA (International Petroleum Industry Environmental Conservation Association). 1997. Biological Impacts of Oil Pollution: Fisheries. http://www.ipieca.org/downloads/oil_spill/oilspill_reports/Vol8_summary.pdf Jacobs, R.P.W.M. 1980. Effects of the Amoco Cadiz oil spill on the sea grass community at Roscoff with special reference to the benthic infauna. Mar. Ecol. Prog. Ser. 2: 207-212. Jensen T, Palerud R, Olsgard F, Bakke SM. 1999. Dispersion and effects of synthetic drilling fluids in the environment. Technical Report to the Ministry of Oil and Energy. Report No. 99-3507. s. 49. Kıraç, C. & Savaş, Y. 1996. Status of the Monk Seal (Monachus monachus) in the vicinity of Ereğli, Black Sea Coast of Turkey. Zoology in the Middle East 12: 5-12. Kideys A. E., Kovalev A. V., Shlman, G., Gordina A. and Bingel, F. 2000. A review of zooplankton investigation of the Black sea over the last decade, Journal of Marine System Vol 24. s. 355371. Kiseleva M. I. 1979. Zoobenthos. The principles of biological productivity of the Black Sea. Kiev, Naukova Dumka Publishing House. s. 208-241. Kiziroğlu, I. 1993. The Birds of Turkiye (Species List in Red Data Book). Published by Turkish Association for the Conservation of Nature and Natural Resources. Publication No: 20. KTB. 2002. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı, Gezi Rehberi. KTÜ Karadeniz Teknik Üniversitesi - Deniz Bilimleri Fakültesi. 2004. Living Resources of the Southeastern Black Sea. Rapor ENSR Türkiye için hazırlanmıştır. Kasım, 2004. Kuru, M. 1980. Türkiye Tatlısu Balıkları Kataloğu. Hacettepe Üniversitesi, Fen Fakültesi, Beytepe, Ankara. s. 73. Macinnis, R.P.J. 2003. In situ impacts of petrochemicals on the photosynthesis of the seagrass Zostera capricorni. Marine Pollution Bulletin. 2003. Nov 46 (11): 1395-1407. Ministry of Environmental Protection and Natural Resources of Georgia. 2004. Georgia National Report. Seminar on the Role of Ecosystems as Water Suppliers. Geneva. 13-14 Aralık, 2004. National Geographic News. 2003. Ancient Greek Wreck Found in Black Sea, Sean Markey, National Geographic News. Ocak 16, 2003. http://news.nationalgeographic.com. Neff, J.M. 1987. Biological Effects of Drilling Fluids, Drill Cuttings and Produced Waters. In: D.F. Boesch & N.N Rabalais (Eds) Long Term Effects of Offshore Oil and Gas Development. Elsevier Applied Science Publishers, Londra. s. 469-538


4

Mart, 2005


Neumann, G. 1942. Die Absolute Topografie des Physikalischen Meeresnivaus und Die OberflachenStromugen des Schwarzen Meeres. Ann. Hydrography Berlin. 70, 265-282. Niermann, G. 1942. Die Absolute Topografie des Physikalischen Meeresnivaus und Die OberflachenStromugen des Schwarzen Meeres. Ann. Hydrography Berlin. 70, 265-282. Niermann, U., F. Bingel, A. Gorban, A. D. Gordina, A. C. Gücü, A. E. Kideys, A. Konsulov, G. Radu, A. A. Subbotin, ve V. E. Zaika. 1994. Distribution of Anchovy Eggs and Larvae (Engraulis encrasicolus Cuv.) in the Black Sea in 1991 and 1992 in Comparison to Former Surveys. ICES Journal of Marine Science 51. 395-406. OGP (international Association of Oil and Gas Producers). 2003. Environmental Aspects of the Use and Disposal of Non Aqueous Drilling Fluids Associated with Offshore Oil and Gas Operations. Rapor No. 342. Mayıs 2003. Oğuz, T. ve S. Beşiktepe. 1999. Observations on the Rim Current Structure, CIW Formation and Transport in the Western Black Sea. Deep Sea Res. 46. 1733-1753. Oğuz, T., A. Yılmaz, ve S. Tuğrul. 1999 (Basılmamıştır). “Physical and BioGeochemical Characteristics of the Black Sea: An Overview of Recent Observations and Modeling Studies”. Oğuz, T., D. G. Aubrey, V. S Latun, E. Demirov, L. Koveshnikov, H. I Sur, V. Diaconu, S. Beşiktepe, M. Duman, R. Limeburner, ve V. Eremeev. 1993b. Mesoscale Circulation and Thermohaline Structure of The Black Sea Observed During Hydroblack 1991. Deep Sea Res. 41:4. 603-628. Oğuz, T., P. E. La Violette, ve U. Ünlüata. 1992. The Upper Layer Circulation of the Black Sea: Its Variability as Inferred from Hydrographic and Satellite Observations. Journal of Geophysical Research, Vol. 97, No. C8: 12. 569-12,584 Oğuz, T., P. Malanotte-Rizzoli, ve D. Aubrey. 1995. Wind and Thermohaline Circulation of the Black Sea Driven by Yearly Mean Climatological Forcing. Journal of Geophysical Research, Vol.100, No.C4. 6485-6863. Oğuz, T., P. Malanotte-Rizzoli, ve H. W. Ducklow. 2002 (unpublished). Modeling Upper Layer Circulation and Its Impacts on Phytoplankton Variability. Oğuz, T., S. Tuğrul, F. Bingel, ve M. Ünsal. 1990. Stock Assessment Studies for the Turkish Black Sea Coast. NATO-TU Fisheries. First Technical Report. ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü. Mersin, Türkiye. s. 122. Oğuz, T., V. S. Latun, M. A. Latif, V. V. Vladimirov, H. I. Sur, A. A. Markov, E. Ozsoy, B. B. Kotovshchikov, V. V. Eremeev, ve U. Ünlüata. 1993a. Circulation In the Surface and Intermediate Layers of the Black Sea. Deep-Sea Res. 40:8. 1597-1612. OLF (the Norwegian Oil Industry Association). 1993. Environmental Programme, Phase II Summary Report. Patin, S.A. 1997. Environmental Aspects of Offshore Oil and Gas Development, VNIRO. s. 350, 1997. Ramsar İnternet Sitesi. Tarih bulunmamaktadır. An Annotated Ramsar List: Gürcistan. http://www.ramsar.org/profiles_georgia.htm Readman. J.W., Fillmann. G., Tolosa. I., Bartocci. J., Villeneuve. J.P., Catinni. C. & Mee. L.D. 2002. Petroleum and PAH contamination of the Black Sea. Mar Pollut Bull. 2002 Ocak. 44(1):48-62. Richardson, J.W., Greene, C. (Jr.) R., Malme, C.I., Thomson, D.H. (1995) Marine Mammals and Noise. Academic Press, San Diego. 1995. ISBN: 0-12-588441-9.


5

Mart, 2005


SEEEC. 1998. The Environmental Impacts of the Sea Empress Oil Spill. Final Report of the Sea Empress Environmental Evaluation Committee. The Stationary Office, Londra. ISBN 0 11 702156 3. Sergeeva, N.G. 1988. About findings of benthic invertebrates in deep-water locations of the Black Sea. Abstr. Third All-Union Conference on Marine Biology (Sivastapol, 18-20 Ekim 1988). Kiev, Naukova Dumka Publishing House. s. 246-247. Sergeeva, N.G. 2001. Zonal distribution of meiobenthos and its most important component - free-living nematodes in Black Sea. Sergeeva. N.G. Meiobenthos of deep-water anoxic hydrogen sulphide zone of the Black Sea. Seyhan, K., Feyziğlu A. M., Boran, M., Kose, E. ve Eruz, C. 2003. Doğu Karadeniz bölgesi alt besin tabakalarının dinamiği, TÜBİTAK Proje no: 100Y072. s. 104. Sezer. 1991. Trabzon Valiliği, Trabzon İli Turizm Envanteri ve Turizmi Geliştirme Planı, Sezer Yatırım Danışmanlığı ve Pazarlama Ltd. Şti., Ankara Shiganova, T. 2001. Development of Mnemiopsis leidyi population in the Black Sea and other seas of the Mediterranean basin. First international Meeting “The invasion of the Caspian sea by the comb jelly Mnemiopsis, problems, perspectives, need for action”. Bakü, Azerbaycan. 24-26 Nisan. Slastenenko, E. 1955 - 1956. Karadeniz Havzası Balıkları. Et ve Balık Kurumu Umum Müdürlüğü Yayınları, s. 711. Sleath, J.F.A. (1984). Seabed Mechanics. Wiley-Interscience Basımı Smith JP, Ayers RC Jr ve Tait RD. 1997. Perspectives from Research on the Environmental Effects of Ocean Discharges of Drilling Muds and Cuttings. In: manuscript distributed with poster presentation at Third International Conference on the Development of the Russian Arctic Offshore. St. Petersburg, Rusya. 23-26 Eylül, 1997. Sorokin, Y. 1983. The Black Sea, in: Ecosystem of the world, estuaries and enclosed seas, Kutchum, BH (Editör), Esevier. s. 253-292. Sorokin, Y. 1985. The Black Sea, in: Ecosystem of the world, estuaries and enclosed seas, Kutchum, BH (Editör), Elsevier. s. 253-292. Spies, R.B. 1987. The biological effects of petroleum hydrocarbons in the sea: Assessments from the field and mesocosms. s. 411-468 in Boesch, D.F. & Rabalais, N.N. (Editörler): “Long-term environmental effects of offshore oil and gas development”. Elsevier Appl. Sci., Londra. TÇSV. 1993. Türkiye’nin Sulak Alanları. Türk Çevre Sorunları Vakfı. TEDAS. 2004. Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. internet sayfası. www.tedas.com.tr. Titov, V. B. 1985. Velocity Distribution of Surface Current in the Vicinity of the North Caucasus Coast of the Black Sea. Oceanology. 25(3) 314-318. 1985. Topcuoglu, S. 2000. Black Sea Ecology. Pollution Research in Turkey of the Marine Environment. International Atomic Energy Agency (IAEA) Bulletin. 42/4/2000. Trabzon Limanı. 2004. Albayrak Şirketler Grubu Trabzon Liman İşletmeciliği A.Ş., Trabzon Limanı Broşürü. 2004. Trabzon Tarım İl Müdürlüğü. 2004. TTSO. 2003. Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası, Trabzon Ekonomik Raporu 2003. Temmuz 2003. Trabzon. ENSR Rapor No: TR-R076-01-01 Halkla İstişare Taslak Raporu

6

Mart, 2005


UBAK. 2004. TC Ulaştırma Bakanlığı internet sayfaları. www.ubak.com.tr. Van Maaren E. ve A. Gavasheleshvili. 1999. Black Sea Wetland Database. Well Flow Dynamics. 2005. BP, Well HPX-1, Blowout Simulations for Environmental Modelling. Whitehead, P. J. P., M. L. Bauchot, J.C. Hureau, J. Nielsen, ve Tortonese (Editörler). 1986b. Fishes of the Northeastern Atlantic and the Mediterranean. Vol. III, Paris Unesco. s. 458. Whitehead, P. J. P., M. L. Bauchot, J.C. Hureau, J. Nielsen, ve Tortonese. (Editörler). 1984. Fishes Of The Northeastern Atlantic And The Mediterranean. Vol. I, Paris Unesco. s. 510. Whitehead, P. J. P., M.L. Bauchot, J.C. Hureau, J. Nielsen, ve Tortonese (Editörler). 1986a. Fishes of the Northeastern Atlantic and the Mediterranean. Vol. II, Paris Unesco. s. 490. Yarar, M. ve G. Magnin. 1997. Türkiye’nin Önemli Kuş Alanları. Doğal Hayatı Koruma Derneği Basımı, İstanbul. YÖK. 2004. Yüksek Öğretim Kurumu internet sayfaları. www.yok.gov.tr. Zaitsev, Y. P. ve Mamaev, V. 1997. Marine Biological Diversity in the Black Sea, A Study of Change and Decline. GEF Black Sea Environmental Programme, United Nations Publications, New York. Zaitsev, Y. P. 1993. Impacts of Eutrophication on the Black Sea Fauna. In: Fisheries and Environmental Studies in the Black Sea System. GFCM Studies and Reviews 64, FAO. Roma. s. 63-86. Zelenko, S., Gidden, G., Pevny, T., Romey, K. 1997. Underwater archaeology of the Black Sea: Crimean Coastal Survey. www.nautarch.tamu.edu/PROJECTS/crimea/Final.htm. Zengin, M., Y. Genç, ve E. Düzgüneş. 1998. Evaluation of the Data from Market Samples on the Commercial Fish Species in the Black Sea During 1990-1995. First International Symposium on Fisheries and Ecology.


7

Mart, 2005


EK E PAYDAŞLAR LİSTESİ

ENSR Report No: TR-R075-01-03 Halkla İstişare Taslak Raporu

E-1

Mart, 2005


Paydaş Kuruşların Adları

Paydaş Kuruluşların Görevleri/Paydaş Bireyin Kuruluş içindeki Görevleri

Paydaş Türü

Amaçları (Mevcut Kampanyalar (STK) / İlgilendiren Konular veya İlgi Alanları)**

Şirket Üzerinde Olası Pozitif Etkiler (Faydalar)

Şirket Üzerinde Olası Negatif Etkiler (Riskler)

Mevcut İlişki

Olması İstenen İlişki

Ulaşım Bilgileri

Notlar

Balık, balıkçılık ve ekolojik sistemler alanında uygulamalı bilimsel araştırma enstitüsü. Diğer üniversiteler ve uluslararası enstitüler ile birlikte balık miktarları, balık göçü, su kirliliği, vs. gibi konularda ulusal ve ulslararası projeler gerçekleştirilmektedir.

Devlet Araştırma Enstitüsü

(1) Çevreyi Korumak (2) Kirliliği Kontrol Etmek (3) Bilgileri Sağlamak

(1) Proje sırasında, araştırmalarda işbirliği sağlanması (2) Projenin balıkçılık üzerindeki etkileri hakkında bilgilerin yayınlanması için bir yol

(1) Şirket tarafından sağlanan, projenin az veya hiç negatif etkisi olmayacağı hakkında aynı fikirde değillerdir.

Proje ve şirket hakkında sınırlı bilgi, projenin lehinde.

Projenin çevre ve balıkçılık üzerindeki etkileri hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak beklenmektedir

Erdal Üstündağ, Müdür 0462 3411055

Türkiye Mimar ve Mühendis Odaları Birliği (TMMOB)Çevre Mühendisleri Odası

STK ve profesyonel Çevre Mühendisleri derneği. Yerel çevre mühendisleri arasında ortak ilgi sağlamayı, üyelerin haklarını korumayı ve çevre konularında bilinci arttırmayı amaçlar

Yerel STK ve Profesyonel Kuruluş

(1) Çevreyi Korumak (2) Kirliliği Kontrol Etmek (3) Bilgileri Sağlamak

(1) Yerel STK’ler, balıkçılar, v.s. gibi diğer paydaşlar ile aktif ilişkilerde halkın görüşlerinin pozitif şekillenmesi

(1) Projenin etkileri hakkında halkın negatif etkilenmesi az olacaktır.

Proje ve şirket hakkında kısıtlı bilgi, projeye karşı nötr düşünceye sahiptir.

Projenin çevre ile ilgili etkileri hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak beklenmektedir. İl koordinasyon kurulunun tanınması (mühendisler odası kurulu).

Yasin Taflan, Başkan 0462 2308952 Dahili: 203

İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Çevresel Etki Değerlendirme Şube Müdürlüğü

Yerel düzeyde, çevre mevzuatının uygulanması ve yürütülmesi. Çevre izinlerini verme yetkisi (atıksu boşaltımı, emisyonlar, tehlikeli atık boşaltımı)

Yerel, Yasal Yetkili

Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) Bölge Müdürü

Yerel istatistiksel bilgilerin toplanması

Yerel düzeyde yetkili

(1) Çevreyi Korumak

(1) Güncel istatistiksel bilgilerin sağlanması

Negatif etki beklenmemektedir

Proje lehinde

Belirli bir ilişki beklenmemektedir

Sebahattin Sarı 0462 3214674

Trabzon Liman İşletmesi A.Ş.

Liman İşletmesi

Müteahhit

(1) İlin ekonomik yönden gelişimi için pozitif etki (2) Proje ile birlikte limanın itibarının artması (3) Gümrük ve Liman Müdürlüğü’nü Önceden Bilgilendirme (4) Limana giriş yapan gemiler için yasal belgelerin sağlanması

(1) Projeye lojistik destek sağlanması

(1) Kesin sağlık ve güvenlik kuralları hakkında yeterince duyarlı olmamalarına rağmen orta düzeyde işbirliği sağlanacaktır

Projenin resmi müteahhitidir. Projeye tam destek sağlayacaktır.

Liman kurallarına ve yönetmeliklere uyulmasını sağlamak

Muzaffer Ermiş, İşletme Müdürü 0462 3211054

(1) Önde gelen ve balıkçılık firması sahibi Recep Deniz ile görüşülmesini belirtmiştir.

(1) S.S. Doğu Karadeniz Balıkçı Kooperatifler Birliği (2) S.S. Trabzon Merkez Su Ürünleri Kooperatifi

(1) Bölgedeki balıkçıların haklarının korunması (2) Trabzon’daki balıkçıların haklarının korunması

Yerel STKlar

(1) Projenin her aşaması ile ilgili önceden bilgi sağlanması (2) Balık miktarının tehdit edilmesi (3) Kuyular balıkçılık sezonunda açılmamalıdır

(1) Projenin balıkçılık faaliyetleri üzerindeki etikleri ile ilgili bilgilerin, Doğu Karadeniz’deki balıkçılara duyurulması

(1) Önceki tecrübelere dayanarak (bakınız notlar), balıkçılar üzerinde, projenin her aşamasındaki faaliyetlerle ilgili yanlış ve/veya eksik bilgilendirmeden dolayı negatif etki

Proje hakkında kısıtlı bilgi, projenin aleyhinde

Bütün STK’ler için (1) Projenin her aşaması ile ilgili tam ve ayrıntılı bilgi sahibi olmak istenmektedir (2) Destek gemileri, gemilerin yüksek kaliteye

Ahmet Mutlu, Tüm STK’lerin başkanı 0462 2243897

(1) Bölgede benzer projelere karşı önyarıya neden olan ve başka bir proje için yapılan sismik araştıma balıkçıları negatif etkilemiştir. (2) Denizde oluşan gözle görülen değişikliklere hemen tepki verilmesi ve ilgili yetkililerin hemen

Tarım Bakanlığı, Trabzon Su Ürünleri Merkezi Araştırma Enstitüsü


Alparslan Kalemci 0462 2308950

E-2

Çevre ve Orman Iİ Müdürü ile görüşme yapılmasını önermiştir. Muhammed Mazlum, kıdemli bir memurla görüşmenin daha uygun olacağını belirtmiştir.

Mart, 2005

Türkiye Doğu Karadeniz Arama Sondaj Projesi ÇSED Raporu yartatılabilir

sahip olmasından ve Karadeniz’deki tecrübelerinden dolayı, yerel gemiler kiralanmalıdır.

Karadeniz Teknik Üniversitesi, Deniz Bilimleri Fakültesi, Balıkçılık Teknolojisi Bölümü

Balık, balıkçılık ve ekolojik sistemleri üzerine bilimsel araştırma merkezi.

Yerel Üniversite

(1) Çevreyi korumak(Bakınız notlar) (2) Kirliliği kontrol etmek (3) Bilgileri sağlamak

(1) Proje sırasında gerçekleştirilecek araştırmalar konusunda birlik sağlanması (2) Projenin balıkçılık üzerindeki etkileri hakkında bilgilerin yayınlanması için bir yol


Projenin lehinde, proje ve şirket hakkında tam bilgiye sahiptirler.

Sahil Güvenlik Grup Komutanı

(1) Arama ve Kurtarma (2) Deniz kirliliğinin kontrolü (3) Denizde gerçekleşen yasadışı faaliyetler

Yerel Yönetmeliklerin ve Kanunların Uygulanmasında Yetkili

(1) Ankara’da bulunan Genel Sahil Güvenlik Komutanlığı’na bilgi verilmesi (2) Acil ve kaza durumlarına karşı öncelikli temas kurulacak merkez

(1) Acil durumlarda stratejik birlik sağlanması


Sağlıklı bir değerlendirme yapılabilmesi için, proje hakkında sınırlı bilgiye sahiptirler. Projenin lehinde

(1) Liman Başkanı (2) Balıkçılık Teknolojileri Mühendisleri DerneğiBTMD

(1) Gemilerin gözlenmesi, rota bilgilerinin toplanması, gerekli resmi belgelerin sağlanması, kaptan lisansı konularının halledilmesi (2) Mühendisleri bir çatı altında toplamak, işsiz üyelere iş olanağı sağlamak, konferans ve

(1) Yerel Yönetmeliklerin ve Kanunların Uygulanmasında Yetkili (2) Yerel STK

(1) Sınırlı bir gelir kaynağına sahip oldukları için petrol bulunamaması durumunda bölgede hayal kırıklığı yaşanacaktır. (2) Sabotaj, politik anlaşmazlıklar v.s.

(1) Destek botlarının sağlanmasında önde gelen stratejik katılımcı (2) Başkan olarak değil, Liman Yetkilisi olarak balıkçılarla yakın


Projenin lehinde


E-3

bilgilendirilmesi (örneğin, balıkçılar, denizde çamur olduğunu ve balık miktarında geçici bir azalma olduğunu farkederek Karadeniz Teknik Üniversitesi, Deniz Bilimleri Fakültesi’ne haber vermişlerdir). (3) Büyük ve küçük balıkçılar arasında görüş ayrılığı bulunmaktadır. Çünkü büyük balıkçılar küçük balıkçıların bölgelerini işgal etmektedirler. Küçük balıkçılar, büyük balıkçıların balık avlama teknikleri yüzünden ekolojik sistemin zarar gördüğünü ve bu yüzden balık miktarının azaldığını düşünmektedirler. (4) Hopa yerine nedenTrabzon’un seçildiği merak edilmektedir. (5) Önde gelen ve kendi balıkçılık firmalarına sahip, Recep Denizer, Mustafa Mazlumoğlu ve Temel Mazlumoğlu ile görüşülmesi tavsiye edilmiştir. Prof. Dr. Ertuğ Düzgüneş (1) Balıkçılık bölümü başkanı (2)Tarım Bakanlığı, Balıkçılık Kurulu, Danışman Üye

(1) Sondaj kesintileri, kesintilerin bileşimleri, bilimsel modele göre sondaj kesintilerinin kimyasal bileşenleri düşünülerek koruyucu önlemler alınmalıdır.

Proje hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak istenmektedir.

Dz. Bnb. Aydın Adalıoğlu 0462 3254782

(1) Türkiye’nin bu projeyi tek başına gerçekleştirebilecek kapasiteye sahip olmasının kendisini daha mutlu edeceğini belirtmiştir (Kişisel görüş). (2) Ayrıca, petrolün büyük bir kısmının yurtdışına gideceğini belirtmiştir. Bununla beraber yabancıların petrolü çıkarmamıza izin vermeyeceklerini düşündüğünü belirtmiştir (Kişisel görüş).

Arzulanan bir ilişki beklenmemektedir.

Taner Keskin, (1) Liman Başkanı

(1) Destek botları için gerekli belgelerin alınmasını ve ücretlerin ödenmesini belirtmiştir. (2) Eğer destek botları, yolcu taşıyacaksa, gerekli ayarların yapılmış olması gerektiğini söylemiştir. (3) Neden Hopa Limanı’nın

Mart, 2005

Türkiye Doğu Karadeniz Arama Sondaj Projesi ÇSED Raporu panel düzenlemek, balıkçıların ve gemi mürettebatının eğitilmesi, mesleki projelerin geliştirilmesi ve halkın bilgilendirilmesi ile ilgili mesleki STK.

gibi petrolle ilgili güvenlik riski (3) İlin ekonomik yönden gelişimi için pozitif etki

ilişkisi bulunduğu için proje ile ilgili bilgilerin yayınlanmasına olanak sağlanması (Teknik bilgilerin sağlanması için balıkçılar kendisine destek oluyor)

kullanılmadığı merak ediliyor. Hopa Limanı yetkilileriyle görüşülmesi tavsiye etti.

Trabzon Belediyesi

Çöplerin toplanması, pis su sistemi, elektrik hariç, tesisatlar gibi her türlü kamu hizmeti

Yerel Yönetmelik ler ve Halk Hizmet Yetkilisi

(1) Projenin Türk yönetmeliklerine uygun gerçekleştirilmesi için belediye ve meskenlerden gerekli bilgilerin sağlanması (2) TPAO ile birlikte izinlerle ilgili resmi belgelerin sağlanması (3) Projedeki sorumlulukları ile ilgili belediyeyi bilgilendirme (4) İlin ekonomik gelişimi için olumlu etki

(1) Detaylı bilgilerin sağlanması halinde olumlu halk görüşünün oluşturulması (Türkiye’de, halk belediyeden kişisel problemleri de dahil olmak üzere her türlü konuda yardım beklemektedir)



Proje hakkında daha fazla resmi bilgi beklenmektedir.

Volkan Canalioğlu, Belediye Başkanı 0462 3211023

(1) Ticaret ve Sanayi Odası, Doğu Karadeniz İthalatçılar Birliği, Trabzon Esnaf ve Sanatkar Odası, İş Borsası ve yerel Basın gibi dört tane etkili olabilecek STK’nın isimlerini vermiştir.

(1) Çevre ve Kültür Girişimcileri Derneği* (2) Doğu Karadeniz Çevre Platformu*

(1) Çevre ve kültürün korunması için yerel STK (2) Doğu Karadeniz Çevresinin korunması için bir kaç yerel STK’nın bir araya toplanması

(1) Yerel STK (2) Yerel STK

(1) Çevreyi korumak (2) Kirliliği kontrol etmek (3) Bilgileri sağlamak (4) Hopa’da dahil olmak üzere, ilgili tüm STK’ların tanınması

(1) Detaylı bilgilerin sağlanması halinde olumlu halk görüşünün oluşturulması

(1) Projenin etkileri ile ilgili yerel halkın negatif etkileneceği beklenmektedir.

Proje hakkında yeterince ve ayrıntılı bilgi sahibi olunmadığı için proje aleyhinde olduğu düşünülebilir ve bu tür projelere karşı güvensizlik duyulabilir.

Projenin çevreye olacak etkileri hakkında resmi belgelerin ve daha fazla bilginin sağlanması beklenemektedir. Proje sahipleri tarafından, bütün STK’ların ortak görüşü göz önünde bulundurulmalıdır.

Mustafa Yazıcı, (1)Başkan yardımcısı, (2) Genel Sekreter 0462 3233721

(1) STK’ların, şirketin bu projenin Karadeniz’e zarar vereceğini düşünseler bile, petrol aramaya devam edip etmeyecekleri merak ettiklerini söylemiştir. (2) Projenin ÇED kapsamı dışında tutulmasının negatif başlangıç etkisi yarattığı düşünülmektedir.

Mimarlar Odası*

Mimarlar için STK. Üyelerinin haklarını korumak için yerel mimaride ortak ilginin geliştirilmesi amaçlanmıştır. İl bazında etkili STK’dır.

Ulusal STK şubesi

(1) Çevreyi korumak (2) Kirliliği kontrol etmek Bilimsel olarak uyarma (3) Gürcistan da dahil, bilgileri sağlamak (4) Petrolün uluslararası politikada huzursuzluk yaratacağı düşünülmektedir

(1) Detaylı bilgilerin sağlanması halinde olumlu halk görüşünün oluşturulması

(1) Bilimsel verilere dayanarak projenin etkileri ile ilgili yerel halkın negatif etkileneceği beklenmektedir.

Proje ve şirket hakkında kısıtlı bilgi. Bu yüzden projeye hakkında ciddi kaygılar taşımaktadırlar. Fakat daha önce gerçekleştirilen benzer uluslararı projeler hakkında bilgi sağlanırsa proje lehine düşünülebilir.

Platformun çalışma sistemi ve çevreye olan negatif etkileri hakkında daha fazla bilgi sahibi olunmak istenmektedir.

Mustafa Topaloğlu, İcra Kurulu Üyesi 0 462 3211797

(1) Eğer petrol çıkartılacak ise rafinerinin Trabzon’da kurulmasını, çünkü petrolün taşınmasının çevre için riskli olacağı belirtilmiştir. Bunun yanında, rafinerinin Trabzon’da kurulmasının, ilin ekonomisi için pozitif etki yaratacağını belirtmiştir.

(1) TEMA Trabzon İl Temsilciliği* (2) Doğu Karadeniz Çevre Platformu*

(1) Çevrenin korunması ve ağaç dikilmesi ile ilgili STK (2) Doğu Karadeniz Çevresinin korunması için bir kaç yerel STK’nın bir araya toplanması

(1) Ulusal STK şubesi (2) Yerel STK

(1) Çevreyi korumak balıkçılık için ekonomik dezavantajlar (2) Kirliliği kontrol etmek -

(1) Detaylı bilgilerin sağlanması halinde olumlu halk görüşünün oluşturulması (2) Akademisyen

(1) Bilimsel verilere dayanarak projenin etkileri ile ilgili yerel halkın negatif etkilenmesini sağlayacak güce

Proje hakkında sınırlı bilgi sahibi olunması, doğru bir sosyal ve ekonomik etki değerlendirmesinin

Sondaj, sondaj kesintilerinin depolanması, gaz ve yağ sızıntısı, kaza riski, balıkçılık

Y. Doç. Dr. Coşkun Erüz (1) Başkan (2) Genel Sekreter yardımcısı 0462 7525805

(1) Yakın tarihli bilimsel makalelere göre deniz tabanında yaşayan kurtçukların olduğunu ve eğer sondaj kesintileri denize boşaltılırsa, bu kurtçukların etkilenebileceğini


E-4

Mart, 2005

Türkiye Doğu Karadeniz Arama Sondaj Projesi ÇSED Raporu Bilimsel olarak uyarma (3) Rize ve Artvin de dahil, bilgileri sağlamak (4) Petrolün uluslararası politikada huzursuzluk yaratacağı düşünülmektedir

olduğu için proje sırasında gerçekleştirilecek araştırmalarda birlik sağlanması

sahiptir.

yapılmasına engel oluşturmaktadır.

üzerindeki etkileri hakkında daha fazla bilimsel ve teknik bilgi sahibi olunmak istenmektedir

belirtmiştir.

Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği*

Türkiye’nin modernleşme değerlerini desteklenmesini sağlayan STK

Ulusal STK şubesi

(1) Gürültü kirliliği

(1) Olumlu halk görüşünün oluşturulması


Yorum yok

Yorum yok

Mustafa Şahin, İkinci başkan, 0532 6775071

Deniztemiz Turmepa Trabzon Temsilciliği*

Denizin ve çevrenin korunması için STK

Ulusal STK şubesi

(1) Çevreyi korumak (2) Kirliliği kontrol etmek

(1) BP’nin sağlık ve güvenlik ve çevre talimatlarına uyması beklenmektedir



Çevre etki değerlendirmesi en kısa zamanda beklenmektedir

Yusuf Çakır, Başkan, 0533 4294545

Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası

İlin ekonomik potansiyelinin geliştirilmesini hedefleyen STK.

Ulusal STK şubesi

(1) Çevreyi korumak (2) Kirliliği kontrol etmek (3) Bilgileri sağlamak (4) İlin sosyal ve ekonomik gelişiminde olumlu etki

(1) BP, uluslararası camiada tanınan bir petrol firması olduğu için, güven duymaktadırlar.



Proje hakkında daha ayrıntılı bilgi beklenmektedir.

M. Şadan Eren, İcra Kurulu Başkanı 0462 3268260

(1) Başkan jeoloji mühendisi ve petrol arama teknikleri konusunda bilgiye sahip. (2) Halkın, proje için neden Hopa’nın seçilmediği hakkında spekülasyonlar yaptığını belirtmiştir. (3) Halkın bilgilendirilmesi için kendi konferans salonlarının kullanılabileceğini belirtmiştir.

Trabzon İl Çevre ve Orman Müdürlüğü

Çevre ve ormanların yönetilmesi ve kontrolü, yasaların yürütlmesi ve uygulanması için yetkili

Yerel yasal yetkili (yürütme ve izin)

(1) Proje sahibi ile birlikte, bilimsel esaslara dayanarak teknik tecrübe kazanılması (Müdürlükte çalışan iki veya üç çevre mühendisinin projede yeralması önerilmiştir). (2 İlin ve bölgenin ekonomik yönden gelişimi için pozitif etki. (3) Bilgilerin sağlanması (4) Olağanüstü durumlarda bilgi sağlanması (5) Tehlikeli kimyasalllar için altyapının oluşturulması

(1) Projeye destek sağlanacaktır (2) Proje sırasında işbirliği sağlanacaktır (3) STK’lar ile görüş ayrılığında projeye destek verilecektir


Proje ve şirket hakkında kısıtlı bilgi, projenin aleyhinde

Riskler ve kirlilik türleri hakkında daha fazla bilgi sahibi olunmak istenmektedir.

Muhammed Mazlum, Müdür 0462 2308950

(1) Etkili olabilecek beş STK olduğunu söylemiştir. Bunlar: Karadeniz Çevrecileri ve Doğal Çevreyi Koruma Derneği ve TEMA, Trabzon Esnaf ve Sanatkarlar Odası, Kara Deniz Genç İşadamları Derneği, Trabzon Gazetecileri Birliği. (2) Evsel atıkların kıyıdan 400 m açıkta izin alınmadan boşaltılabilineceğini belirtmiştir.

Mustafa Zengin

Balık, balıkçılık ve ekolojik sistemler hakkında uygulamalı bilimsel araştırmacı. Ulusal ve uluslararası araştırma projelerinin gerçekleştirilmesi.

Uzman

(1) Çevreyi korumak (2) Kirliliği konrol etmek (3) Makrofaunanın detaylı araştırılması (4) Planktonların bir kere ölçülmesi yerine

(1) Proje sırasında gerçeleştirilecek araştırmalar konusunda işbirliği sağlanması (2) Projennin balıkçılık üzerine

(1) Eğer negatif bir etki olacağı düşünülürse halk üzerinde negatif etki yaratılabilecek güce sahiptir

Çevre balık türleri için gerekli bütün önlemlerin alınması durumunda proje lehinde

Yorum yok

Mustafa Zengin, Balık biyoloğu, Tarım Bakanlığı Trabzon Su Ürünleri Merkezi Araştırma Enstitüsü

(1) Ulusal ve uluslararası projelerde yeralmış, balıkçılık ve ekosistem konusunda geniş bilgi sahibi uzman. (2) Proje için faydalı kişi.


E-5

Görüşmeleri dinlemeyi tercih etti.

Mart, 2005

Türkiye Doğu Karadeniz Arama Sondaj Projesi ÇSED Raporu mevsimsel olarak sürekli ölçülmesi (Çünkü balıkçılar tarafından balık miktarı hakkında doğru bilgi edinilememektedir). (5) Planktonlar hakkında araştırma.

etkileri hakkında bigilerin yayınlanması için bir yol (3) Bölgede balıkçılar ile güçlü bağlantı

Tarım İl Müdürlüğü

İldeki bütün tarımsal faaliyetlerden sorumlu, balıkçıların ve lisanslarının kontrol edilmesi

Yerel Yasal Yetkili

(1) İlin ve Türkiye’nin ekonomik gelişimi için olumlu etki (2) Çevreyi korumak (3) Kirliliği kontrol etmek

(1) Güncel bilgilerin sağlanması


Proje lehinde

Yorum yok

Dr. Temel Şahin, Müdür 0462 2302146

(1) Hopa’daki balıkçıların farklı tepkiler verebileceklerini, bu yüzden kendileriyle görüşülmesi gerektiğini belirtmiştir. Hopa hakkında, Hopa’da yaşayanların, Trabzon’da yaşayanlara göre farklı görüş açısına sahip olabilecekleri belirtilmiştir. (2) Balıkçılar hakkında güncel bilgiler sağlamıştır. (3) Trabzon’da herkesin projeden memnun olacağını belirtilmiştir.

Denizcilik Müsteşarlığı Bölge Müdürlüğü

Bölgedeki her türlü gemi seyiri işlerinden sorumlu

Yerel Yasal Yetkili

(1) Çevreyi korumak (2) Kirliliği kontrol etmek (3) Bilgilerin sağlanması (4) Eğer petrol çıkartılırsa gelecekteki rafineri yeri ve petrolün taşınacağı rota hakkında bilgi sağlanması (Fuat Solak) (5) Destek botlarının yönetmeliklere ve kurallarauygunluğu (Ali Şefik Selimoğlu)

Pozitif etki beklenmemektedir.

Negatif etki beklenmemektedir, Örneğin destek botlarının Gürcistan’dan sağlanması gibi hassas konular önemlidir. Böyle bir durumda, botların kontrol edilmesini kim yapacaktır

Proje ve şirket hakkında kısıtlı bilgi. Proje hakkında nötr.

Projenin çevre üzerine etkileri hakkında daha ayrıntılı bilgi beklenmektedir.

İhsan Gümrükçü, Bölge yarımdıcısı Fuat Solak Deniz Şubesi ve Liman Müdürü Ali Şefik Selimoğlu, Deniz Seferleri Uzmanı 0462 3268561

Hopa’nın ziyaret edilmesini önermiştir.

Çevre Koruma Vakfı

Bölgede bulunan yüzmeye elverişli alanlarla ilgili halkın uyarılması için hareketli kaynaklardan çıkan emisyon gazları ve deniz kirliliğinin kontrolü.

Yerel Yasal Yetkili

(1) İnsan sağlığı ve deniz türleri çin öncelik (2) İlin ve Türkiye’nin ekonomik yönden gelişimi için pozitif etki



Proje lehinde

Yorum yok

Safiye Demirtaş, Müdür 0462 2237533

(1) Eğer Türkiye projenin tek başına sahibi olursa kendisinin daha mutlu olacağını dile getirmiştir. (2) Trabzon’daki STK’ların, ekonomik olarak değil ama oldukça güçlü oldukları belirtilmiştir. Tehlikeli bir duruma karşı seferber olacaklarını söylemiştir.

Trabzon Esnaf ve Sanatkarlar Odası

Ulusal ve uluslararası düzeyde esnaf ve sanatkarlar birliğinin temsil edilmesi, geliştirilmeis ve haklarının korunması için ticari STK.

Ulusal STK şubesi

(1) Çevreyi korumak (2) Kirliliği kontrol etmek (3) Deniz canlılarına negatif etkilerin belirlenmesi (4) İlin ve Türkiye’nin ekonomik yönden gelişimi için pozitif etki

(1) Proje ile ilgili bilgileri yayınlanmasının sağlanması için bir yol (2) Çokuluslu ortaklıklara güven


Proje lehinde

Yorum yok

Halil İbrahim Kalfaoğlu, Başkan 0462 3212487

(1) Trabzon’daki STK’lar güçlü değildir. (2) Sanayi ve Ticaret Odası, İthalatçılat Birliği, Mimarlar Odası, Mühendisler Odası, Makine Mühendisleri Odası, Karadeniz Genç İşadamları Derneği güçlü STK’lardan olduğunu söylemiştir.


E-6

Mart, 2005

Türkiye Doğu Karadeniz Arama Sondaj Projesi ÇSED Raporu İbrahim Sağlam

Trabzon Gazeteciler Cemiyeti

Yerel gazeteciler birliği

Prof. Dr. Saadettin Korkmaz

Karadeniz Genç İşadamları Derneği

Yerel ekonominin Karadeniz’e ve küresel ekonomiye


Yerel Karadeniz gazetesinde köşe yazarı, Türk Gazeteciler Birliği Trabzon Şubesi Başkanı, Makina Mühendisleri Yönetim Kurulu Üyesi, Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP, İl Başkan Yardımcısı

(1) Çevreyi, sosyal ve kültürel değerleri korumak (2) ÇED raporunda şeffafflık (3) Projenin negatif etkilerinin halktan gizlenmemesini sağlamak (4) İlin ve Türkiye’nin ekonomik yönden gelişimi için pozitif etki

(1) Etkili bir gazeteci olarak, projenin etkileri hakkındaki bilgilerin yayınlanmasının sağlanması (yerel basında etkin bir rol üstlenilmesi), politikacı (hükümetle olan güçlü bağlantıların kullanılması) ve bir kaç STK’ya üyelik (2) Bölgededeki etkili insanlara ulaşmada önde gelen isim


Proje lehinde

Şeffaf

İbrahim Sağlam, Makine Mühendisi 0532 2656258

(1) Hopa’da da sosyal ve ekonomik etki değerlendirmesinin yapılmasını tavsiye etmiştir. (2) Projeye karşı güçlü bir kampanya uygulanırsa, halkın bundan kolay etkilenebileceği ifade etmiştir. (3) Eğer kuyular işler yapılmadan kapatılırsa, insanların bölgede petrol olduğunu fakat şirketin kasıtlı olarak çıkarmadığını düşüneceklerini belirtmiştir. (4) Etkin STK’lar; Gazeteciler Birliği, Makine Mühendisleri Odası, Mimarlar Odası, Karadeniz Sanayicileri ve İşadamları Derneği’dir. (5) Şirketin yerel bir TV programında Trabzon meclis temsilcilerini ve partilerin liderlerine bilgi vermesini tavsiye etmiştir.

Yerel Profesyonel Birlik

(1) Eğer petrol bulunursa, petrolün çıkarılması hakkında bilgilerin sağlanması (2) İlin ve bölgenin ekonomik yönden gelişimi için pozitif etki

(1) Projenin etkileri hakkındaki bilgilerin yayınlanmasının sağlanmasında bir yol


Proje lehinde

Yorum yok

Hasan Kurt Başkan 0462 3260312

(1) Hopa’da da sosyal ve ekonomik etki değerlendirmesinin yapılmasını tavsiye etmiştir. (2) Projeye karşı güçlü bir kampanya uygulanırsa, halkın bundan kolay etkilenebileceği ifade etmiştir. (3) Eğer kuyular işler yapılmadan kapatılırsa, insanların bölgede petrol olduğunu fakat şirketin kasıtlı olarak çıkarmadığını düşüneceklerini belirtmiştir. (4) Etkin STK’lar; Gazeteciler Birliği, Makine Mühendisleri Odası, Mimarlar Odası, Karadeniz Sanayicileri ve İşadamları Derneği’dir. (5) Şirketin yerel bir TV programında Trabzon meclis temsilcilerini ve partilerin liderlerine bilgi vermesini tavsiye etmiştir.

Uzman

(1) Dalgaların borulara ve gemiye etkisi (2) Sondaj için deniz derinliği (3) Dalgalı ve derin denizde geminin sabitlenmesi

(1) Proje sırasında gerçekleştirilecek araştırmalarada işbirliği sağlanması

(1) Uzman kişi olduğu için, halkı kolayca etkileyebilir.

Proje lehinde

Yorum yok

Prof. Dr. Saadettin Korkmaz, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Jeoloji Mühendisliği 0462 3722745

Projenin 2005’de başlayacağına inanmadığı çünkü daha önce 2003’de başalanacağının dile getirildiğini söylemiştir.

Yerel STK

(1) Petrol çıkarıldığında iş olanakları

(1) Proje hakkındaki bilgilerin yayınlanması için

Negatif etki beklenmemektedir.

Projenin lehinde

Yorum yok

Recep Atasoy, Genel Sekreter 0462 3266950

(1) Her ne kadar kurum “Karadeniz...” adını alsa da, aslında sadece Trabzon’u

E-7

Mart, 2005

Türkiye Doğu Karadeniz Arama Sondaj Projesi ÇSED Raporu entegrasyonunu sağlamayı amaçlayan mesleki bir STK. Bu nedenle bilgi, kabiliyet, birikim, girişimcilik, dayanışma, plan ve projeler üyelerin ilerlemesi için gereklidir. Bu ayrıca girşimcilerin Orta Asya’da faaliyet gösterebilmelerini cesaretlendirmektedir.

Yerel balıkçılar (12 kişi)

Recep Denizer

Balıkçı toptancısı. Balıkçılar üzerinde ciddi etkisi var.


Ticaret ile uğraşıyor

(2) Bölgenin ve ilin kalkınmasına yardımcı (3) Çevrenin korunması (4) Kirlilik kontrolü

bir yol

kapsamakta. (2) Özellikle iş ve ticaret dünyasından olmakla birlikte tüm mesleklerden üyeler bulunmaktadır. (3) Petrol arama faaliyetinin ve Türkiye’nin AB’ye uyumunun aynı tarihlere rast gelmesini garip karşılıyor. (4) İşadamlarını pazarlama ve satış konusunda eğitmek için birkaç kez girişmde bulunduklarını belirtti. (5) Proje gerektirdiğinde ve ihtiyaci olduğunda projeyi destekleyebileceklerini belirtti. (6) Ayrıca Azerbaycan’da etkili başka bir birlikleri daha olduğunu belirtti.

Küçük ve büyük balıkçıların yorumları (1) Petrol çıkarıldıktan sonraki durum (2) Petrol çıkarıldığında avlanmada bir düşüş yaşanırsa bunun telafisi (3) Gürcistan sınırında avlanmak için engel (4) Petrol çıkarıldığında güvenlik bölgesi daha da arttırılmalı (5) Petrol çıkarılması ile ilgili bir yorum bulunmamaktadır. (6) Petrolü uluslararası politikada bir güç olarak değerlendiriyorlar


(1) Projenin balıkçılık üzerine negatif bir etkisi olduğuna ikna olmasalarda, eğer avlanmada bir düşüş meydane gelirse projeyi desteklememektedirler

Petrol çıkartılması hakkında değil ama proje hakkında pozitif ya da negatif bir yorumları bulunmamaktadır.

Projenin her safhasında bilgilendirilmeyi beklemektedir.

Ahmet Mutlu, Balıkçılar kooperatifi başkanı 0462 2243897

(1) Balıkçılardan biri petrolü özellikle Gürcistan gibi diğer ülkelerin alacağını belirtti. (2) Balıkçılardan biri uluslararası sularda avlandıklarını söyledi

(1) Çevreyi korumak (2) Kirliliği kontrol etmek (3) Ticaretle ve balıkçılıkla uğraşanlara projenin her safhasında bilgi vermek (4) İlin ekonomisine pozitif etki (5) Projenin balıkların göçlerinde kullandıkları rotaları etkileyeceği belirtilmiştir.

(1) Proje hakkındaki bilgilerin yayınlanması için önemli bir yol


Projenin lehinde

Projenin her safhasında bilgilendirilmeyi beklemektedir.

Recep Denizer, Balıkçı Toptancısı ve balık ve gıda fabrikasının (25%) hissedarı 0533 6483843

1) Hopa’dan İstanbul’a kadar vergisiz mazotun dağıtıcısı (devlet balıkçıları mazottaki bazı vergilerden muaf etmiştir) (2) Küçük balıkçıların değil fakat büyük balıkçıların projeye karşı çıkma olasılığı bulunduğunu söylemiştir. (3) Hem yurtiçi ve hem de uluslarası marketlere balık sağladığını belirtmiştir (Yılda ortalama 20.000 ton). (4) Hopa ve Rize’de bulunan balıkçılara da bilgi verilmesini ve onlarla görüşülmesini, çünkü petrol araması yüzünden Palamut miktarında azalma olacağına dair dedikodunun olduğunu söylemiştir.

E-8

Mart, 2005

Türkiye Doğu Karadeniz Arama Sondaj Projesi ÇSED Raporu (5) Ayrıca bölgede bulunan balıkçıların % 15-20’si ile bağlantısı olduğunu bu yüzden projeyi balıkçılara açıklayabileceğini belirtmiştir. (6) Projeyi negatif yönde etkileyebilecek dedikodunun olabileceğini hatta bu aşamada balıkçıların petrol araması yüzünden balıkların azalacağına dair dedikodu yaptıklarını belirtmiştir. Karadeniz Çevrecileri/ Doğal Çevreyi Koruma Derneği

Doğal kaynakları korumak için kurulmuş yerel STK

Yerel STK

(1) Çevreyi korumak (2) Kirliliği kontrol etmek (3) Yeterli bilgiyi temin edip, ulaşılmasını sağlamak (4) Türkiye’nin ihtiyaç duyduğu enerji (5) Sondaj kesintilerinin miktarı ve bertarafı (6) Çevre etki ve değerlendirmesi raporlarına güvenmeme (7) Bölgede bilgi temin edecek ve proje ile ilgili önerileri değerlendirecek bilgi bürolarının kurulması (Giresun, Trabzon, ve Rize) (8) Projenin pozitif sosyal bedeli

(1) BU STK içersinde gazetecilerin de olduğu diğer STK’lar hakkında bir bilgi kaynağıdır. (2) Potansiyel riskleri ortadan kaldırmakta yüksek teknolojiye güvenmektedirler.

(1) Negatif bir etki meydana geldiğinde halkı projeye karşı olma konusunda ikna edecek güçleri bulunmaktadır.

Proje hakkında kısıtlı bilgi, projenin lehinde.

Rize Belediyesi

Çöplerin toplanması, kanalizasyon sistemleri, elektrik dışındaki yararlı tüm ünitelerin çalışmasından sorumlu

Yerel yönetim

(1) Yerel ve ulusal ekonomiye pozitif katkı (2) Çevreyi korumak (3) Katı atık bertarafı

(1) Projenin lehinde ve proje için servis ve de projeye yardım (2) Tehlikeli olmayan sondaj kesintileri arazi kazanımında dolgu


Proje hakkında kısıtlı bilgi, projenin lehinde.


E-9

(1) Projenin çevresel etkileri hakkındaki bilgileri elde etmek için bilgi bürolarının kurulması bekleniyor (2) Çevresel konular hakkında eğitim verilmesini destekliyor

Kenan Kuri, Dış ilişkiler ve proje direktörü 0533 3669826

(1) Kenan bey kendi STK’larının sadece projeler hakkında yeterince bilgilendirilmemesinden dolayı birçoğuna karşı çiktıklarını, daha sonra bundan vazgeçtiklerini belirtti. (2) Atık konusunda, ilköğretim öğrencilerini eğittiklerini, proje sahiplerininde aynı grupları eğitmesi gerektiğini belirtti. (3) Çevresel eğitim seminerlerinin yakın bir gelecekte başlaması halinde Hopa’daki STK’ları bilgilendirebileceklerini belirtti. (4) Bölgede etkin olan 4 STK’nın; Yeşil Artvin, TURÇEK (Giresun), Çevre ve Kültür Girişimcileri Derneği (Trabzon), TEMA (Trabzon) (5)Almanya’daki yeşiller partisine üye olduğunu belirtti. (6) Uluslararası bazı çevresel STK’larla bağlantısı olduğunu, bazı projelerinin WNF gibi bazıları tarafından desteklendiğini belirtti. (7) Bilgi bürolarının hem yerel halka hem de uzmanlara cevap vermesi gerektiğini belirtti. (8) Önceden sayıları 700’ü bulan üyelerinin sayısını gerçek katılımcılardan oluşan 98 kişiye indirdiklerini, ayrılanların ise TEMA, Çevre ve Kültür Girişimcileri Derneği gibi oluşumlar kurduğunu belirtti.

Yılmaz Katmer, Belediye Başkan Yardımcısı

(1) Projeye oldukça sıcak baktıkları belirtilmiştir (2) Petrolün Rize yakınlarında çıkıp çıkmadığı sorulmuştur

Mart, 2005

Türkiye Doğu Karadeniz Arama Sondaj Projesi ÇSED Raporu malzemesi olarak kullanılabilir Usta Turizm ve Ticaret Otelcilik AŞ

Yerel turlar, havayolu biletleri, otel rezervasyonları ile ilgili turizm acentası

Yerel işletme

(1) Yerel ve ulusal ekonomiye pozitif katkı (2) İş ve turizm seyahatlerinde artış

(1) Proje lehinde (2) Seyahatler, konaklamalar, yerel seyahatler artacaktır


Projenin lehinde

(1) Hopa Ticaret ve Sanayi Odası (2) Hopa Su Ürünleri Kooperatifi

(1) Mesleki bir STK olarak girişimcilerin ilin ekonomisinin geliştirilmesi (2) Yerel balıkçıların korunması ile ilgili

Mesleki STK

(1) Ulusal Ekonomiye pozitif katkı (2) Balık stoklarının korunması (3) Çevresel Kirlilik

(1) Projenin lehinde


Proje ve şirket hakkında kısıtlı bilgi, projenin aleyhinde. Bunun yanında Hopa’nın projeden birşeyler elde edeceği düşünülmüyor.

Hamit Sönmez

(1) Yerel balıkçıların korunması ile ilgili

Yerel Balıkçı, balıkçılar birliği eski başkanı

(1) Ulusal Ekonomiye pozitif katkı (2) Balık stoklarının korunması (3) Çevre kirliliği

(1) Projenin lehinde


Proje ve şirket hakkında kısıtlı bilgi, projenin aleyhinde. Bunun yanında Hopa’nin projeden birşeyler elde edeceği düşünülmüyor.

Hopla limanı bir şekilde proje boyunca kullanılacak. Liman proje sahasına yakın olduğu için kullanılmak istenecek, petrol çıkarıldığında Hopa Trabzon’dan daha çok kullanılacaktır.

Bülent Kayaten

Petrol bulunur ve çıkartılırsa, nüfusun artacağı, yeni iş imkanları doğacağı, işlerinin pozitif etkileneceği düşünülmektedir.

Erdal Hamzaoglu (1) Genel Sekreter 0532-526-9512

Eğer petrol bulunur ve çıkartılırsa, nüfusun artacağı, yeni iş imkanları doğacağı, işlerinin pozitif etkileneceği düşünülmektedir.

Trabzon’un bölgede ve Ankara’daki gücünden dolayı fayda sağlayacağı düşünülüyor.

* Bu kişiler konu odaklı grup toplantılarına katılan kişilerdir. ** Bazı kişiler birden çok organizasyonu temsil etmektedir. Bu kişilerin görüşleri aksi belirtilmediği takdirde temsil ettikleri pozisyona bağlı olarak değişmemektedir.


E-10

Mart, 2005



1

Mart, 2005

Dkdz Ced Raporu

Recommend Documents