By Ser-mest *
Kâztm Bay kal
I
B'îl
• «»
BURSA VE ANITLARI
Kâzım Baykal Bursa Erkek Lisesi emekli Felsefe ve Sosyoloji Öğretmeni
Üçüncü Baskı 1993
"H er H a k k ı M a h f u z d u r "
Hakimiyet Tesislerinde Basılmıştır
1993
İLK Ö N SÖ Z Bursam ı» tarihi eserlerile topluca tanımak istedim. !3u hususta yayınlanmış bulunan eserler türlü hedefler güttüklerinden beri kan dırmadılar. Anıtları bizzat görerek tedkiki gerekli buldum. Bu mak satla şehri gezdim, eskiliği görünen bir taşı bile gözden kaçırmadan mümkün olan herşeyi gördüm, bulduklarımı 1/5000 ölçülü bir hari taya işaretledim ve numaraladım. Sonra da bulabildiğim ana kitap ları ve müze arşivinde bulunan ve 860 H.— 1455 den 1924 senesine kadar devam eden şer’î mahkemelerin günlük kararlarım taradım, bulduklarımı not ettim . K itabeleri de Epigrafi ilmine göre tesbit et tim. Böylece kısa bir tarih ile haritadaki numaraların açıklamaların dan ibaret olan bir metin ve bugünkü durumu gösteren bir müsvedde meydana geldi. Şehri bütün halinde tanıtan bu yazılar beni tatmin etti. Müsveddelerden haberdar olan dostlarını kitap halinde yayınla mam için beni ısrarla teşvik ettiler. Hiç bir iddiası olmıyan ve bir derlemeden ibaret olan bu kitap bu suretle m eydanı gâldi. Beni ısrarla teşvik ile beraber mânevi müzaherette bulunan sayın Milli Eğitim Müdürümüz Ruhi Turfan’a, bana tedkik etmek ve oku mak fırsatını vermekle beraber kitabın basılmasında büyük rolü olan Lise Müdürümüz Rifat Tokgöz’e, teşvik ve müzaheret gösteren öğ retmenler Derneği Başkanı Kız Lisesi Müdürü Şinasi Onurkan’a ve arkadaşlarına burada teşekkürü borç bilirim. Arşivden faydalanmamı sağlayan Müze müdürlerine ve bilhassa kitabeleri okurken gerektikçe müzakerelerde bulunduğum ve merhum babası Şemseddin Ulusoy’un el yazması Bursa tedkiki eserlerini bana esirgemiyen eski dostum Fahameddin Ulusoy’a ve yardımlarda bulu nan diğer dostlarıma da teşekkürü vazife bilirim. Görülecek eksik leri iyi niyetime bağışlam alarını erbabından dilerim. 9-XII-1949 Cuma Kâzım Baykal
"B u rs a ve A n ı t la r ı" a d lı b u k ita p , 1950 yılında m ü e llifin in ta rih h â z in e s i Bursa ilim iz d e ve çe vre sin d e b u lu n a n s a n a t ve k ü ltü r e s e rle ri ü z e rin d e k i d e ğ e rli ça lışm a la n s o n u c u y ayın lan m ış b u lu n m a k ta d ır. T a rih i e se rle rin ve a n ıtla rın , O sm anlı m e d e n iy e tin in ö rn e k le rin i ta r ih i z e n g in liğ i iç in d e be lg ele yen b u k ita b ın , yapılan re v iz y o n ve ilavelerle, 30 y ıl so n ra yeniden basılm ası ve k ü ttü r va rlık ia n m ız ın ö rn e k le rin in b u g ü n de c a n lı o la ra k yaşam asını s a ğ la m a k am a cı He ve b u n la rın y e n i ku ş a k la ra da a k ta rılm a s ı d ü şü n ce siyle yeniden basılm asını, T ü rkiye A n ıt-Ç e v re -T u riz m D e ğ e rle rin i K o ru m a fT .A .Ç .) V akfı g e rç e k le ş tirm iş b u lu n m a k ta d ır. A m a ç la n arasında b u lu n a n b u yayın h iz m e tin i de yaparken, T ürk K ü ltü r m ira sın ın b u a n la m d a b ir ö rn e ğ in i daha v e rm e k s u re tiy le T.A.Ç. V akfı, b u a la n d a k i çalışm a la rın ı s ü rd ü rm e g a y re ti iç in d e d ir. ^ y ı n K azım B a y k a l’ı, ç e ş itli k ü ltü r e l h iz m e tle ri yanında, b ö y le b ir e s e ri m eyd an a g e tirm e s in d e n d o la y ı k u tlu y o r, b u k ita b ın g e ç m iş le g e le c e k arasında k ü ltü r e l b ir bağ d o k u s u ş e klin d e d e va m lılığ ın ı sağ la yan T.A.Ç. V akfı'n m , b u tip çalışm a la rım da sü rd ü re ce ğ in e in a n ıy o ru m .
Ilh a n E vliya o ğ lu K ü ltü r ve T urizm B aka nı
T.A.Ç. V a kfı M ü te v e lli H e ye t ve Y ö n e tim K u ru lu B aşkam
İkinci baskı önsözü 30 yıl önce basılan bu (Bursa ve anıtları) adh kitabım, hacminin küçük, baskısının mütevazi olmasına rağmen, orijinal temeUere dayanarak Bursa nm tarih hâzinesini tanıtmıştır. Bu yüzden İlmî otoritelerce ciddi kaynaklar arasında yerini almıştır. Artık elde nüshası kalmadıg:mdan, çeşitli zümrelerden gelen isteklerin çokluğu karşısında yeniden basılması zorunluğu doğmuştur. İşin önemini kavramış bulunan Türkiye-Anıt-Çevre-Turizm Değerlerini Koruma Vakfı (TAÇ) Mütevelli Hey’eti ikinci baskı işini üzerine aldı. Kendilerine, bilhassa kitabm ilk baskısında krokileri hazırlayan ve bu İkincide yenileyen, hey’ete, prezante eden Husrev Taylâ’ya, değer ve önemi kavrayıp yardımcı olan Dr. Y. Mimar M.Sinan Genim’e teşekkür borçluyum. Bu yeni baskı için eseri yeniden gözden geçirmek gerekiyor, çünkü: Eserde, 1950 durumuna göre anıtlarm çoğu için (harap, kapah) kayıtlan konmuştu. Anıtlarımızın bu durumunu gidermek için, millî ve vicdanî duygularımızla, 1946’da, rahmetli Müze Müdür Yardıması Vecdi Kalyoncuoğlu ve ben, (Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumunu) kurduk. Bugüne kadar Bursa şehrin, köy ve kentlerinde 130 eseri, ya doğrudan koşarak, çahşarak, ya da önayak olmak ve gerekli yardımlarla kurtardık. Hazırladığım ve Kurumun bastığı 16 tane broşürle onanmlan bütün aynntılan ile, efkârı umumiyyeye hesap vererek tamttık. Her devirde yetkili tüm âmirler elimizden tuttu, yardımı esirgemedi. Vakıflar Genel Müdürlüğü Âbide Şubesi Şefi rahmetli Sâim Ülgen her yönden en çok yardımcımız oldu. Hepsini rahmet ve şükranla ananm. Onanmlanmızda aslına sadık kalmak için bütün çabalarımızı harcadık, her yetkili ile görüştük, danıştık, tartıştık, bu hususta vicdanen müsterihiz. Bazı esere kitabe koyduk, ama bu kitaba vermiyorum, sırasında başkedan değerlendirsin. Kitabm iU{ baskısı onanmlardan önceki devri tamttığı için olduğu gibi basıyoruz, değişiklikleri ayn bir forma halinde kitabm sonuna koyuyoruz. Yine de iddiah olmayan bu kitabı, ikinci defa olarak, resim ve plân eksikliği ile, bir felsefe ve tarih hocası emeklisi olarak efkân umumiyyeye tekrar sunuyorum. 1/1/1982 Kâzım Baykal Bursa Alâüddin Mahallesi
UÇUNCU BASKI ONSOZU ESKİ ESERLERİ SEVE NL E R KURUMU İ DARE HEYETİ NİN 2 4 - 1 2 - 1 9 9 2 T A R İ H ve
19 S A Y I L I
KARARI
Bıırsam ızın Kültür m irası eserlerinin kimliklerini araştırm ak am acı ile yazılan BURSA ve ANITLARI kitabı, ilk olarak 1950'd e efk ar-ı umumiyeye sunulmuştur. Tarihi anıtlarınızı tan ıtan bu kitabm baskısı kalmadığm dan, zam anm Kültür Bakam sayın Evliyaoğlu'nım başkanlığım yaptığı TAÇ Vakfı tarafm d an 1 9 8 2 yılm da ikinci baskısı yapılm ıştır. Kısa zam anda bımun da nüshası kalmadığmdan üçüncü baskısım , 1 9 4 6 3nlmda kurulan ve 1 9 4 7 de B ak anlar Ku rulu k a ra n ile onaylanan, bugüne kadar 137 A ta yadigarı esere hizm et verm iş bulıman Eski E serler Sevenler Ku rum u tarafm d an bastırılıp umumi efk ara stm ulm asm a idare heyetince k a ra r verilm iştir.
- Kurum İdare H eyeti B aşkan
İkinci Başkan
Şgkrşter
Muhasip
Kazım BAYKAL
Zafer ÜNÜVER
Şaziye SEZGİNER
Şevket IŞIK
Veznedar
Üye
Üve
Cevdet KAZANCI
Hüseyin AYAR
İsm ail Konçi
Kitabı okurken göz önünde bulundurulacak n o k t a l a r
Bursa’nın tarihî ve artistik eserlerini tanıtmak amacını güden bu kitaba kısa bir tarih ile bağlanmıştır. Sonra haritadaki yerlerine göre anıtlar tanıtılıyor. Turistler ve san’at meraklıları sona konmuş bulunan fotoğraflara baksınlar, numaralarına göre metindeki açık lamaları okusunlar, orada kendilerine yetecek bilgileri bulurlar. Anıtlarm yerlerini gösteren haritalarda mahalle ve sokakların atları yazılıdır, kimseye sormadan anıdın yeri bulunabilir. Numa rasına göre metin içindeki açıklamalar okunmalıdır. Haritalarda numarasız işaretler ya eski evdir, veya yıkık bir medrese, tekke, handır. İşaretlediğim eski evler 200 seneden yukarı çıkan ve eski Türk mimarî plânını veren, alçı pencereli, tavanlı evlerdir. Anıtlarımız cami, mescid, medrese, türbe, okul, han, hamam v.s. dir. Tedkikimde 68 cami, 115 mescid, 44 tekke, 26 türbe veya o mahiyette mezar, 37 medrese, 7 darülhadis, 4 darülkura, bir çok muallimhane, han, hamam veya yerlerini gördüm. Camiler minberlidir, bir kısmı Padişah eseridir, onların çoğu bir plândadır, m escidlerde minber yoktur. Medreseler eski devrin orta ve yühsek okul binalarıdır, en sağlamı Müze binası olan eserdir. Hadis okutan okul lara Darülhadis (Hadis, Hazreti Peygamberin sözleridir) iyi kur’an okutmayı öğreten okullara Darülkurra, küçük çocuk okutan okullara Muallimhane deniyor, bu sonuncunun en sağlamı Kanberler camii yanındakidir. Türbeler lâhutî duygular uyandıran güzel sanat eser leridir. Hanlar birer ticaret merkezi olarak yapılmış, şehir içindeki hamamlar ayrı birer kıymettir. İşaretlediğim yaşlı ağaçlar bilhassa çınarlardır. Onları üç boya ayırdım. Ziraat ve ornran mühendislerinden aldığım bilgiye göre Boy I-Dip çevresi 10 metreden fazla, içleri boş, yaşı 400 seneden yukarı çıkanlardır, Alûfeli ve Alipaşa çınarları gibi, Eski kitaplarda bunlara ait menkıbeler yazılıdır. Boy Il-yaşı 200 seneden fazla olanlar. Boy IIl*yaşı 200 seneden az olanlardır.
BİBLİYOGRAFYA SAYFALARIN DİP NOTLARINDA KAYT ETTİĞİM KAYNAKLAR HAKKINDA 1- A rşiv diye yazılan k ayn ak lar şer'i m ahkem elerin k a ra r not la n d ır. V akıflann teshit tescil onanm gihi olayları hukuki, idari, be lediye ask eri olaylar v e h a tta padişah ferm an ları dahi m ahkem e k ararın dan geçmeden yürürlüğe giremez. Bu k a ra rla r o devirlere göre 3 0 0 - 7 0 0 sa 3^ alık k itap lar halinde ciltlenm iş 9 5 0 c ü t kitap olmuş. 1 9 2 4 de şeri m ahkem eler kalkıncaya kadar m ahkem elerde kalm ış. Sonra n u m aralanarak Vakfa devredilmiş. 1 9 4 5 den son ra m üzeye devr edilmiş, am a muhasebe defterlerini V akıflar baş katibi Hilmi aükoym uş, 1 9 5 8 çarşı yangınında bunlar v e başka orjinal vakfiyelerle beraber yandılar. Müzeye gelince bu k a ra r defterleri boy sırasm a göre sıralanıp (A, B, C ) şeklinde sıralandılar. Ben kitabım a bu s ıra la n kay t e ttim . 19 91 Ocak aym da K ültür B ak am Namık Kemal Zeybek'in em ri üzerine A n k ara'ya götürüldüler, orda nasıl num aralandığm ı bil m iyoruz. Şimdi bu kütük k a ra rla r A n k ara'd a. 2 - İkinci grup kayn aklar B u rsa , İstanbul kütüphanelerinde bu lunan yazm a ve basılm ış eski kitaplardır. 3- F ran sızca k itap lar Fran sız Fab rik atör Romangaldan alıp okuduğum kitaplardır. 4 - Bazı şahislarda bulunan orjinal vakfiyyelerdir. Kimisi İstanbul'a giden Hüseyin K ocabaşta'dır. Kitabımızın h er sahif esinin altında değerlerini belirttiğim bu k ay n aklar yazüıdır. B ir M antık hocası v e y a z a n olarak, gerekli metodoloji k u rallan n a göre eseri değerlendirdim v e yazdım .
Bursa tarihine kısa bir bakış Uzun uzadıya Bursa tarehî yazacak değilim, inceliklere girmedçn^ sadece önemli olaylara dokunacak ve dönüm noktalarını belirtmekle yetineceğim. Küçük Asya ( Anadolu ) çok eskidenberi meskûn idi. Milâddan önce 2000 yıllarında Trakya’dan Anadolu’ya bir takım kavimler geç mişler. Bunlardan Tiniler ( T h y n i) Bursa’nın kuzeyine, Misiler (Mysi) batısınn, Meoniler ( Meoenies ) güney ve doğusuna yerleşmişler. Bursa ~ İznik - İzmit havalisine tâ Kastamonu’nun batısına kadar u/anan yerlere Tini’ler yerleşmiş bulunduklarından bu civara Bitinya adı verilmiş, bu ad uzun müddet, türlü devletlerin eline geçmesine rağmen l>ep ayni şekilde kalm ıştır. Çanakkale civarında bulunan meşhur Trova’hiar bir aralık satvetlerini Bitinya’nın batı kısımlarına, Bursa civarına kadar uzatmış lar. Sonradan Lidya krallığı buralara hâkim olmuştur. Lidya kralı Krezüs’ün idaresi zamanında İran • Akamaniş sülalesi hükümdarı Kuruş (Keyhusrev) bütün küçük Asyayı zaptedince Bitinya da eline g^eçmiş oldu ve 200 sene İran’ın İkinci Satraplığı (Vilâyeti) halinde kaldı.
Bitinya krallığı ve Bursa Makedonya’lı Büyük İskender’in fütuhatı sırasında ( Milâddan önce 346 - 323) Bitinya krallığının başında kral Zipets bulunuyordu. İskender’e ve ondan sonra buralara hakim olan General Antigon’a boyun eğerek krallık muhafaza edilebildi. Bu sırada Antigon Askanya (İznik) gölü yanında bir şehir kurarak kendi adını verdi (Askanya kelimesi İbrani tarihlerinde varmış.) Antiğon Trakya’h Lizimahos’a yenildikten sonra Bitinya Lizimahos’a geçmiş, o da İznik’in ismini değiştirerek zevcetinin adına göre Nikya adını takm ıştır. Kral Zipets’in oğlu birinci Nikomed (M. önce 279) krallığın tam istiklâlini aldıktan sonra memleketin imârına çalıştı. A itakos (İzmit) körfezi başında eski bir şehir yerine yeni bir kasaba kurdu ve kendi adını takarak Nikomedya dedi. Bu kralın yerine oğlu Prosyas Jelâs
geçti. M. önce 246 - 232). Sonra birinci Prosyas kral oidu (232-192). Bu krallar zamanında İznik mâmûr bir şehirdir ve uzun :caman da devlet merkezidir. Birinci Prosyas, evvelce Ankara havalisine gelmiş ve bir birlik kurmuş olan G alat’larıra Bitinya’ya hücumlarını önlemiş olduğu gibi Bergam a ve diğer komşularına karşı ds satvetini tanıtmış, hattâ Meraklıya (Ereğli) yi dahi muhasara etm işti. Prosyas’tan sonra oğla ikii^ci Prosyas (Avcı lâkabı ile meşhur imiş) kral olmuştur (M. Önee 1 9 2 - 146). Bunun zamanında Roma imparatorluğu gelişmekteydi, Romalıların Zama (Afrika’dadır) sava şında (M. ö n ce 202) yeddikleri Kartaca komotanı meşhur Anibal bu krala sığınmıştı. Prosyşss Aniba!*den çok faydalar görmüş, savaşlarda fikirlerinden faydalandığı gibi şehir kurmakta da onun yaptığı plân lara göre haraket etm iştir. Buna rağmen ağır basan Romalıların is teğine boyun eğerek AütbalM teslimden de çekinmedi, mamafih Ani bal Gebze civarında intihar etmiştir. Prosyas’tan sonra oğlu ikinci Nikomed kral oldu (M. Önce 146-92) Bunun zamanında Pontııs kralı (Karadeniz boyunda) Mihirdat vardı, iki kral birleşerek Romalılara karıcı gelmek istedilerse de muvaffak olamadılar. İkinci Nikomed’in oflu Üçüncü Nikomed (M. Önce 92 - 75) za manında Bitinya’yı Mihirdat istilâ etm iştir, fakat Romahların yardımı ile istilâdan kurtulmuştur, amma bu seferde Roma egemenliği altma geçmiş ve Roma’nın bir vilâyeti olmuş, Romalılar uzun müddet bu havaliyi bir Prokonsül (seçilmek suretiyle getirilen vali) ile idare etmişlerdir. Uzun müddel Bitinya namını taşıyan bu bölgede, şehrimiz civa rında şu kasabalar vardı : Proza (Bursa), Nikya (İznik), Kios (Gemlik), Apamea (Mudanya) Nikomedya (İzmit), Halkidonya (Kadıköy), Herakliya (Ereğli)
Bursa ve civarındaki kasabaların kuruluşları Proza ( Bursa ), Meşhur coğrafyacı Strabon ve Bizans tarihçisi Etyen’e göre Lidya kralı Krezfis’ün çağdaşı olan bir Bitinya kral: tarafından kurulmuştur Tarihçilerin çok inandıklar» Roma Vali*i
_
8
—
g^enç Plin’in haberine göre İkinci Prosyas’a sığman Anibal’in plânma göre kurulmuştur. Bu hesaba göre Bursa milâddan birbuçüK asır önce kurulmuş ve adı da kral (Proza) nın admdan alınmış oluyor. Kiyos ( Gemlik ) milâddan 12 asır önce Gürcistan havalisine gitmiş olan bir İyon sefer hey’etinin dönüşü sırasında kurulmuş, kahramanlarmdan Kiyos’un adı bu yeni kasabaya verilmiştir. Romalılarla savaşan Makedonya kralı Filip V kasabayı Bergama’lılardan kurtararak damadı Bitinya kralı Prosyas’a vermiş o da kasabayı yenilemiş ve kendi adını takm ıştır, bu suretle iki tane Bursa meydana gelmiş, birine sahil, Barsa’sı diğerine, Uludağ dibindeki şehrimize de Olimp Bursa’sı demişler. Apamea (Mudanya) Milâddan 10 asır önce o civarda bir kasaba varmış, o tarihlerde buralara gelen İyonlar, Mirlea adını taşıyan o eski kasabanın yakınına başka bir eşhir kurmuşlar (Mirlea’nın harebeleri Mudanyanın Hisarlık civarında bulunmakta olduğu bildiriliyor Prosyas buralarını aldıktan sonra imâr etmiş ve zevcesinin adına nisbetle Apamea ismini takm ıştır. Mudanya adı daha sonra verilmiştir Çekirge (Pitya) ile Mihaliç (Karacabey - Miletepolis) Uludağdan Çanakkaleye kadar uzanan Küçük Misya’ya dahildi (Şimdiki Misi köyünün bu at ile ilgisi düşünülmeğe değer). Abulyont Güzel san’at ilahesi adına mabedi Ue muşhurdu. O küçük ada veya zaman za man yarımadada eski mabed ve mozaiklerinin bulunduğu söylen mektedir.
Romalılardan Osmanlı devrine kadar Bursa ve civarı Bursa, Roma’nın bir vilâyeti haline geddikten sonra, arasıra bu civara gelen İmparatorlar ile mıntakada bulunan bazı valilerin yardı mını görmüş ve imâr etlümiştir. İmparator Trajan zamanında Vali bulunan genç Plin (96 M ) Hisar içinden ibaret olan Bursa şehrin de büyük binalar ve saraylar yaptırmış, fakat bunlar bugün yoktur. Bu vali Çekirgedeki hamamı da T rajan’m müsaadesile tamir ettir miştir. İznikteki Tiyatro kalıntısı â k bu devrin eseridir. İmparator Adriyen, zamanını gezmek ile geçirip vilâyetleri imâr ile meşgul ken bir aralık Bursa’ya da geİRîiuf, Atranos (Orhaneli’ye yakın bir (H Hüdjıv.ındipâr vîlgyoti ''î!*n»n?esi
— 9 — yerde bir kasaba ve mabet ile okul yaptırm ıştır, harabelerinin son zamana kadar bulunmakta olduğu da haber verilmektedir. Bu İmparator İznik’i de imar ettirm iş, Surları yeniden yaptırmış, İs tanbul ve Lefke kaplarını ilâve etmiş. 325 Senesinde İznik’te Hırıstivanların meşhur rahiplerinden 318 tanei
Abbasi halifesi Hârünurreşid’in orduları Söğütçük kasabasına ka dar gelmişlerdi, evvelce imparotorla yaptıkları muahede şartlarını tekrar tanıttırarak dönmüşlerdir, 1071 de Alp Arsîan’ın Bizans imparatoru Romen Diyojen’i Ma lazgirt savaşında yenmesinden sonra B atı anadoluya uzanan Selçuk orduları, Selçuk padişahı Melikşahın tayin ettiği Kutulmuş oğlu Süleymanın idaresinde ilerlemekteyken Bizanslılar birdaha ordu ile ta lihlerini denedikten sonra çekilmeğe mecbur oldular. Zaten o zaman lar Anadoludaki Bizans valileri ve beyleri itaat etmemekteydiler, Fır sattan istifade eden Süleyman İznik’e kadar gelmiş, İzmir ve Ala şehir civarı da alınmıştı. Bizans’a yakın olması için Süleyman 1081 de İznik’i baş şehir yapmıştır. Süleyman, sonradan Antakya Halep civarına döndü oradaki savaş-
_
10 -
1ar esnasında vefat etti, uglu Kılıy Aslun küçük kaidı. Büyük Selçuk padişahı Melikşah bu çocuğu İraktaki sarayına götürüp orada ter biye ederek yetiştirdi. Süleyman’ın ölümünden sonra Emirleri ve komutanları bulun dukları yerleri idare etmeğe çalıştılar. İznik’te de Ebülkasım adında biri vardı, bu komutan Bizans ile anlaşmayı düşünürken entirikalarını anladı. K ılıç Aslan da birliği sağlamak üzere memur edilmişti, genç emir İznik’e girdi ve Anadolu Selçuk devletini diriltti. İznik’i merkez yaptı (1092 ) İmparator Aleksi Komnen Selçuk türklerinin İstanbul yakınına gelmelerinden korkuyordu, bu sebepten birtaraftan yeni kaleler yap tırıyor, Lopotyum ( u lubat) Kirm astı ( M. Kemâl p a şa ) bunlardan dır, diğer taraftan Kuds’ü müslümanlardan almak maksadile ayaklanmıya çalışan Avrupa hıristiyanlarını teşvik ediyordu. Bunun üzerine haçlılar Rahip Piyer Lermit idaresinde ikiyüz elli bin kişilik bir ordu ile İstanbuldan İzmit ve Gemlik’e geldiler İznik’e akınlar başladı. Kılıç Aslan bu orduya büyük telefat verdirerek İznik önlerinden çevirdi. İki yıl sonra Godfrua dö Buyyon idaresinde gelen ve İzmitte eski seferin kalanları ile birleşerek yediyüzbini bulan haçlılar İznik’i sardı lar. Kılıç Aslan şehir dışında çarpışmayı gerekli, buldu, şehri de za ten iyi tertiplemişti; fakat saldıranların çokluğu Kılıç Aslanı çekiimiye ve İznik’i teslime mecbur etti (2 0 Haziran 1097 ) Kılıç Arslan’ın karısı ile çocuğu esir oldu, Iznik’e gelen Bizans valisi esirlere iyi muamelede bulundu. Dördüncü haçlı seferinden sonra İstanbul’da bir Latin hükümnii kurulmuştu ( 1204 m ayıs) Son imparator Aleksi Lan j’in damadı Teodor Laskaris İznik’i merkez yaparak Bizans imparatorluğunu devam etirmek istedi. Bu esnada Bursa İznik’te bulunan Bizans İmparator luğuna bağlı kaldı. Bundan 60 sene sonra ( 1261 ) Lâskaris ailesin den İmparatorluğu alan Mişel Paleoloğ İstanbul’u Lâtinlerden kur tardı ve merkezi İznik’ten İstanbul’a nakletti. Bursa bu suretle İstan bul’a bağlandı ve bir çeşit beylik ( bizimkiler ona Tekfurluk derler ) ile idare edildi. Bursa gibi Kestel, Harmankaya ( Harmancık, ) Atranos (Orhaneli), Kite, Ulubat da birer tekfurluk idi. Bu hal artık Osmanlı devleti kuruluncıya kadar böyle devam etmiştir. ( 1 ] [1 ] Bu bilgiler için bilhassa şu kitaplardan faydal<>nıldı; Hüdaven-
-
11 -
OsmanlI devletinin kuruluşu ve Bursa’nın alınnnası Selçuk padişahı Alâeddin Keykubat zamanında ( 1210 - 1236 ) Oğuzların kayı boyu, Ertuğrul beyin başbuğluğu ajtında, Ankara civarındaki Karacadağ’a yerleşmişlerdi. Sonradan Söğüt ve Doma niç’e geldiler. Ertuğrul 90 yaşını geçik olduğu halde vefat etti (1281), Söğüt kasabasına gömüldü, Şimdi türbesi oradadır. Ertuğrul’dan sonra oğlu Osman idareyi eline aldı. Buna nisbetle yeni kurulan devlete Osmanlı denmiştir. Bu zamanda Bitinya bölgesinde (Bursa ve çevresi) Bizans idaresi gevşekti. Selçuk padişahının da nüfuzu kalmamış, Ankaradan Eskişehre kadar olan yerlerde Ahî şeyhlerinin nüfuzu fazla idi. Osman bu Ahî şeyhlerinden faydalanmasını bildi. Eskişehir civarında bir tekkesi bulunan Edebalî’nin kızını aldı, Şeyh Mahmud ( Mevlidi ya zan Süleyman Çelebi’nin annesinin babası) Edabali’nin kardaşı Ahî Şemseddin ve oğlu Ahî Haşan ( Bursa’nın alınmasında şehre ilk girenlerdendir) ve Cendereli Kara Halil devletin kurulmasında hiz meti olan şeflerdir. Mamafih başka aşiret beyleri de birliğe katılmış ve çalışmışlardır. Samsa çavuş ( İnebey mahallesinin üstünde na mına bir sokak vardır), İnegöl’ü almakta rolü olan Turgut Alp, Karatim urtaş’ın babası Daz AH gibi. Osman ve yardımcıları sayesinde 1291 de Eskişehir civarındaki Karacahisar alındı. Bursa çevresindeki Rum beyleri (Tekfurlar) Uç beyi olan Osman’ın hareketlerini önlemek için birleşmek istem ek teydiler. Bu maksatla Yarhisar tekfuru kızını Bileçik tekfuruna vermek ve bir düğün yapmak suretile Osman’a bir tuzak kurmak istediler, maksatları Osman’ı yok etmekti, Osman’ın dostu olan Harmancık tekfuru Mihal bey ( Bu zat 1313 te müslüman olmuş Köse Mihal adı ile devlete çok hizmeti olan zattır ) vaziyeti haber vermiş, Osman’ın karşılık tedbiri sayesinde tuzak ters dönmüş, Yarhisar beyinin kızı olen gelin Nilüfer de esir edilmiş, Orhan gazi’ye nikâhlanmıştır. Bunun üzerine Bilecik ve Yarhisar zaptedigâr vilâyeti salnamelerinden bilhassa 1324 ve 1325 senelerinde çıkanlat, Bursa tarihi kîâvuzu-Abdülkadir, Küçük Asya-Şari Teksiye Lügat-ı Tarihiyye ve Coğrariyye, Ünsi-Selçuk Şehnamesi-1942 Konya baskılısı, l.iîttres tle Plin le jeun suivies du Panegyricjae P. 288 xxxlV
— 12 — dilmiştir, Turgut Alp İnegöl’e doğru yürümüş, Osman arkadan ye tişmiş ve kasaba zaptedilmiştir (1299). Bu sene İlhanlılar’a karşı Selçuklar ayaklanmak isi^emişler, Pa dişah Alâeddin Keykubat da kaçm ış, uç beyleri tamamen serbest kalm ıştır. Osman da diğer beyler gibi serbest kalış olmakla bera ber gerek Selçuklara ve gerek İlhanlılara bağlılıktan' tamamen ayrılmam ıştır. Bilecik 1299 da zaptedilince uç beyliğinin merkezi oraya geti rildi. Yenişehir civarı alındı, orası yeniden imâr edildi (Yenişehir denmesinin sebebi budur.) İznik kuşatıldı fakat alınamadı, Osman bey İznik civarına bir kale yaptırdı ve yiğitlerinden Daz Ali’yi orada bıraktı ( Emir Ali adasını alan bu zattır. Oğul ve torunları devlete Beylerbeyi olarak hizmet etmişler.) Osman bey 1307 de Bursa, Kestel, K ite, Atranos tekfurlarının birleşmiş ordularını Dimboz bayırının değusunda perişan etmiş, Dimboz ve kite tekfurları kaçmış,' Osman’ın kardaşı Gündüz Alp’in oğlu Aydoğdu da orada şehid olmuştur, mezarı şimdi Dimboz kö yünün altında yol kenarındadır. Kaçan K ite tekfuru kalesinin önünde öldürülmüştür ( K ite şimdi bir köydür ). Diğer tekfurlar Ulubat’a kadar takip edildi. Bunun üzerine Osman Gazi Bursa’yı kuşatmıya başladı. Bu maksatla gözlemek, dışardan gelecek yardımları önle mek için iki tane kale yaptırdı, biri Kükürtlü hamamı karşısında (Son günlerde yeni yapılan binaların temel kazılarında çıkan büyük dıvar temelleri bunlar olacak ) buraya Kardaşı oğlu Aktimur’u bı raktı, diğeri de Molla Arap mektebinin yerindedir (O ilk okulun temelleri bu kalenin dıvar temelleridir) buraya da yiğitlerden B a laban beyi bıraktı. Bursa’nın kuşatılması uzun sürdü, kuzey tarafı da satılamamıştı. Mamafih Osman da ihtiyarlamış, savaş idaresini oğlu Orhan’a bırakm ıştı. Orhan, yukarda isimleri bildirilen zatların da katılması ile Bursa’nın kuşatılmasına devam etti. 1321 de Mudanya ve az sonra da Gemlik ve Atranos ( Orhan Eli) alındı, şehrin kuşatılması tamamlandı, Orhan karargâhı Buısa’nın hemen güney kenarındaki Pınarbaşı meydanına getirdi. Savaştan kurtulamıyacağını anlıyan Bursa tekfuru Broses Köse Mihal’in delâleti ile teslim olmak istedi, 30 bin Flori altını mukabilinde avenesi ile birlikte çıkıp gitmiye razı oldu, verilen askerlerin himayesinde Gemlik’e oradan da, ge milere bindirilip gönderildi. Bu suretle Bursa Türk hakimiyeti al
-
13 -
tına girmiş oldu (Cemaziyelevvel 726-6 Nisan 1326 Cumartesi). Orhan Bursa halkına âdilâne muamele etti, kimsenin çöpünü al dırmadı, yalnız tekfurun hâzinelerini gazilere dağıttı. Tekfurun ve ziri de Bursa’da kalanlar arasında idi, şehirde pekçok ölü görüldü sebebi sorulunca açlıktan öldükleri bildirildi. Bir habere göre [1] ( Ehali Bursa’yı terk etti, Yahudiler de be raber gitti, sonradan yalnız Yahudiler dönmüş. ) Vesikasız olan bu habere karşılık bizim eski tarihlerimiz ( Âşıkpaşa^ zade g ib i) ehali yerinde kalmıştır, derler. Bursa’nm zabtından bir sene sonra (1327) ilk Osmanlı Parası burada basılmıştır. Bursa’nın fethinde bulunmıyan Osman Gazi çok geçmeden ölmüş ve baştan Söğüt’e gömülmüş, kuşatma zamanında uzaktan gördüğü manastır (S e n t E li) ı göstererek ölünce o (Gümüşlü küm bet) e gömülmesini vasiyyet ettiğinden Orhan babasının cesedini oraya ge tirip, şimdiki yerine gömdü. Osman Gazi’nin iki zevcesi vardı, biri Şeyh Edebali’nin kızı Balâ hatun, bundan Alâeddin Ali bey doğmuştur, diğeri Ömer bey kızı Mal hatundur, bundan orhan bey doğmuştur, diğer oğullan Pazarlı, Çoban, Melek, Hamid beylerle kızı fatma’nın hangi zevce sinden doğdukları belli değildir. Edebâli ile Bâlâ hatun birer ay ar alıkla ve osmandan bir ay önce vefBt etmişlerdir. Çoban bey adına Bursa’da bir mescit ile bir türbe vardır, ayrıca pek eski vakıf akar ları da görülmektedir (Çoban bey mescidi bahsine b ak ıla) [ 2 ] Orhan tarafından alınan bursa şehri şimdiki Hisar içinden iba retti. Etrafı surlarla çevrili idi. Anlaşıldığına göre bir de varoş var Bu varoş Çakır hamamı önünden çatal fırına uzanan bir Rum mahallesi, sonra yahudilik ( Yahudilere Orhan Gazi su vakfetmiş ) Yahudilerin Snagoklar bahsine b ak ıla) Gece mahallesinde tekrar bir Rum mahallesi var. Bu şehir, yukarda yazıldığı gibi, Anibal zamanında kurulmuş, fakat surların ve hatta şehrin daha çok eski olduğuda bildiriliyor. Kalenin eskiliği Kale içinde bulunan eski bir paradan anlaşılm aktadır: bu [ 1 Histoir des Juifes d’Anatoli-A. Galanti vol 2. P. 194 [ 2 ] Hüdaveudigâr vilâyeti salnameleri, Aşık paşa .zade tarihi. Bursa tarihi klavuzu - Abdulkadir, Osmanlı tarihi C 1 İ. Uzun çar şılı, Tarihi Osmanî encümeni mecmuası C 1 3 - 1 8 Orhan vak fiyesi, Belleten 19- 277 Orhan bey temliknaınesi, Ünnsî- Selçuk Şehnamesi,
_
14
—
ra Roma Kayseri Karakaila’ya aittir, üzerinde Trova kahramanı bü yük A ja k ’m kendsini Bursa’da nasıl öldürdüğü tasvir edilmekte (takriben milâddan önce 1150) [ 1] Orhan Bursa’yı zapteddiği sı rada türlü zamanda tamirlerle karekterini kaybetmiş olan bu sur lar vardı, surlarda 67 kule bulunmaktaydı, beş kapı ile dı şarı açılm aktaydı. Ayrıca şehrin altında dışarı açılan gizli fakat geniş, kemerli yollar da vardı. Şimdiki kolordu yerindeki iç kale den şehir içine ve oradan türlü istikam ette uzanan yeraltı yollarını Şehadet camii önündeki şosenin altında gördük. Y eşil türbe civa rında Yerkapı aralığında No. Şevde de o devrin yol kemerleri ha len vardır. Ahmet vefik paşa hastahanesinin ortadaki pavyonun altmda da Bitinya ve sonradan Bizanslaşmış saray mahzenlenleri var dır, Buranın kazısından çıkan Bitinya keramiklerinden örnek veri yorum ( Res 2 ). Bu yeraltı yoiunun kemerleri de büyük tuğlalarla yapılmıştır. ( Res 3 ) bu yol yıldız kahvenin altında, fırının arka sında dışarı çıkardı, geçen sene buraları toprakla doldu. Eski B i tinya mezarlarına şehir dışında Taslamaktayız, Yahudiliğin altında Mahmud ağanın değirmeni denen yerdeki inşaatta beş metre derin likte tuğla kapaklı mezarları gördük ( Ssiimîye mahalliesine dönen köşedeki büyük aparman yemindedir ) . Şehir dışı bahçelik, hatta gezmeğe dahi gidilmiye fundalıklar imiş Gökdere Çakır hamamı önünden akıyor, Orhan camii yerinde de bir çay varmrş [ 2 ] Hisar içindeki şehirde iki bin ev, yedi mahalle, ye di mihrap (Kilise veya manastır olacak), Bir hamam, bir çarşı, yirmi dükkân varmış, manastırın büyüğü Tophanedeki Sent Eli mabedidir. Kilisenin biri kavaklı mescidi yerinde, biri zindan kapıda, diğer biri de Üftade camii yerinde olduğu anlaşılıyor. Bu sonuncusu büyüktür, Yerkapıda Kireççi Emin’in apartmanı avlısında, bina ile sur divan arasında büyük mozaik eski devrin en zarif eseridir (Res 4) Bizans devrinin ilk zamanlarına ait olduğu sanılmaktadı, Yeşil, K ır mızı, siyah ve beyaz mozaik taşlarından işlenmiş ortada bir güver cin, etrafı su yolları ve motiflerle işlenmiş bir eserdir. { 3 ] [ 1 ] Wilde Brusse S. 1-2 ( 2 ] Cihannüma - Mevlâna Neşri, S. 186 - 1949 Basılışı, ( 3 ) L’OIymp de Bthyni ses sKİnts ses couvent ses sites narHin. P. 48
Ber-
— 15
Orhan Gazi devri ve Bursa’nm gelişmesi 1526 - 1360 Bursa alındıktan sonra Osmanh devleti teşkilâtlanmıya başladı, ilk para da 1327 de Bursa’da basıldı. İlk anıtlar bu devirde yapıldı (Saat kulesi arkasındaki mescit - şimdi yoktur). v 1330 da İznik alındı, harp sahasına yakınlığı dolayısile hükümet merkezi İznik’e nakledildi (1331-1335). Bu devirde İznik’te ilk Osmanlı anıtları yapıldı, bilginler de oraya gelmiye başladı. Artık orası eski mâmûr şeklini bulduğu gibi uzun müddet Bursa ve hat ta İstanbul’un çinileri dahi orada yapılmıştır. 1335 te Bursa tekrar hükümet merkezi olmuştur. Bu devirde Orhan Gazi Gökdere kenarında bir cami ( Şimdiki Orhan camii ), yanında bir imaret, medrese, han (Emir hanı), hamam yaptîrdı ve etrafını da bir dıvarla çevirtti ( Bugün bu dıvarın izi görülmiyor ), Hisar içinde Eski hamam, Sürmeli mescid, Alâeddin camii. Molla arab’da Çoban bey mescidi (O devrin olduğu anlaşılıyor ) yapıldı, fakat bugüne kadar sağlam kalan en eski eser Alâeddin camiidir. 1337 de İzmit alındı. Bahkesir ve civarı ( Demir han ve Dursun hey kardaşların taht kavgalarından faydalanarak ) alınınca Karesi beyliğindeki büyükler ( Evrenos bey. Hacı İlbeyi, Gazi Fâdıl gibi ) Osmanlı hizmetine geçtilar, devletin gelişmesinde bunların rolleri büyüktür. Orhan, Bizans imparatoru Kantakuzinus’un kızını alm ıştı. Bir aralık ziyaret için İstanbul’a yakın gittiği de bildirilmektedir. [ 1 ] Rumeli’ye geçip yerleşen oğlu Süleyman paşanın 1459 da ölü münden çok geçmeden Orhan da vefat etti ( 1360 ). Bu devirden Bursa Hisar içinden dışarı çıkmaya başladı, İç Ana dolu’dan gelen Türk aileleri şehre yerleşiyorlar, fetih tıkacında gelen erenlerin yerleştikleri semtlerde de mahalleler oluyor (Abdal Musa, Abdal Murat gibi ). Orhan Gazi’nin çoluk çoçuğu: Yarhisar tekfurunun kızı olan Nilüfer hatundan Murad ve Süleyman doğmuş, İmparator kızı Teodora’dan Halil ve Kasım , diğer bir Rum prensi olan Asporça h«{ 1 ] Tarihi Osmanı Encümeni meçmuası 7 • 437.
—
16
—
tundan İbrahim ve Fatma olmuştur. Bir de babasının sağlığında oien Sultan bey vardır. İbrahim Eskişehir sancak beyi iken 1360 da öl dürülmüştür. [ 1 ]
Hudavendigâr Murad devri ve Bursa’nın g e l i ş m e s i
Î3 6 0 - I3S9 Orhan’ın vefatı üzerine oğlu Murad 1 bey olunca babasının yo lundan yürüdü, kendisi Anadolu fütuhatına devam ederken emirleri de Rumeli’de başarılar sağlamaktaydılar. Rumelide Filibe alı nınca Hıristiyanlar büyük bir ordu ile bu yeni devlete karşı yürü mek istediler. Edirne’de bulunan Beylerbeyi Lalaşahin paşa (Bursa’da medresesi var, türbesi M. Kemal Paşa’dadır ) Murad’a haber yol lamakla beraber Hacı İibeyi düşmana karşı yolladı. Meric’i geçen Haçlıları Hacı ilbeyi dağıttı ( 1363-S ırp sındığı). Murad bu zaferin şükranı olmak üzere B ilecik’te bir cami, Yenişehir’de Postin Puş gazi baba için bir tekke yaptırdı. Bu zaferden gururlanmayan padişah, düşmanın kuvvetli' geleceğini de düşünerek hükümet mer kezini Edirne’ye nakletti. Mamafih Bursa’dan da ilgisini kesmedi (1366). Edirne’deki ilk cami ve saraylar bu zaman yapılmış. Bir ta raftan da ordu Sofya’ya doğru ilerlemekteydi. Köstendil zaptedildi. Sırp prenslerinden olan Köstendil beyi Osmanlı hakimiyetini tanıdı ve bir kızını Murad’a birini Bayezid’e ve diğerini de Murad’ın diğer oğlu Y akub’a verdi [ 2 ]. Bundan sonra ilerleme bir müd det için durduruldu. Bu arada Çekirge’deki imarete devam edildiği gibi büyük düğünler de yapıldı. Evvelâ bey sarayında ( Şehadet camii karşısındadır) şehzadelerin sünnetleri yapıldı. 1381 de de Bur sa’da misli görülmeyen bir evlenme oldu., Önemine binaen kısaca yazıyorum : Kütahya’daki Germiyan oğlu Süleyaıan Şahın kızı Sultan Hatun Y ıldırım ’a yavuklu edildi. Düğün hazırlıkları yapıldı. Murad etraf taki beyleri davet etti ( Hamid, karaman, Menteşe, Saruhan, Teke, Kastamonu’da Isfendiyar, Mısır Sultanı). Elçiler gfldi, her biri yer[ 1 Tarihi fiyesi, [ 2
] - Osmanlı tarihi - Uzun çarşılı C. 1. S. 17, 27, 45, 60, 61 Osmanı encümeni mecmuası 13 - 16 S. 286 da Orhan vak vakfiyenin tarihi 761 H.
—
İTl
lerine oturtuldu, ama Mısır Sultanı elçisi başa geçirildi. Bol saçılar geldi, Osmanlı emirleri de davetli idi. Evrenos gazi’nin hediyeleri konukları şaşırtacak şekildeydi. Murad bu hediyelerin hepsini gelen elçilere dağıttı, şölen yapıldı. Bu usul şöleni getiren Hacı İvaz pa şadır. Bursa kadısı Koca efendinin reisliğinde üçbin kişiden mürek kep bir hey’et Germiyan’a, kızı almıya gitti, Bin kişiye yakın da oradan katıldı, gelini ata bindirdiler, Çaşnigir başı Paşacık ağa gelinin atını yederek Bursa’ya geldiler. Bu düğünden sonra Simav, Egrigöz, tavşanlı havalisi osmanlı ülkesine katıldı. Bu düğün de Murad’ın biricik karısı Gülçiçek hatun idi ( Türbesi Muradiye Yahşibey mahallesindedir.) [ 1 ] Murad Anadolu seferlerinden birine giderken Bursa’da küçük oğlu savcı beyi İsırakmıştı, Bazı kimseler genç şeihzadeyi kandır dılar ve babasına karşı koydurdular, Kite ovasında babası ile kar şılaştı, yenildi, kaçarken Dimitoka’da yakalandı ve öldürüldü ( K a sım 1385 ). Devlete çok hizmeti olan Cendereli Kara Halil vefat etti (1388) ( Tuzpazarındaki camiinin minaresi duruyor.) Osmanlı devletini yok etmek maksadile yürüyen büyük bir ha.çlı ordusunu Murad Kosva’da dağıttı, fakat kazanılan büyük zafer sonunda Murad, M iloş-obiloviç-Kableviç- adında yaralı bir düşman tarafından hançerlendi, Padişah ölmeden hemen oğlu yıldırım Bayezid’i çağırttı, beylerin de muvafakatile padişahlığı ona verdi, ve fat edince bağırsakları için orada bir meşhed yapıldı cesedi, Y ıldırım’ın Bursa kadısı ile Hassa harç emini Süleyman beye yazdığı bir fermanı ile beraber yollandı, düşmanı takip etmekte olan Yakub çelebi de öldürüldü babasının na’şi ile birlikte Bursa’ya yollandı. [ 2 j Murad’ın şehid olması üzerine Mısır’daki Sultan Berkuk Bursa’daki türbesine konmak üzere Bir Kur’an, bir şamdan, bir de kazan yolladı ( bunlar müzededir ). Murad, Gül çiçek ismindeki zevcesinden başka bir de rum prensi alm ıştır. Bayezid, Yakub, Savcı i»minde üç oğlu olmuştu. Çekirgedeki imaretinin vakfiyyesi 787 Cemaziyelahir -1385 Ağustos tarihlidir [ 3 ] [ 1 ] - Âşık paşa zade tarihi S. 57, Solak zade tarihi S. 32 - 35, Neşri, 208 I 2 ] ' Feridun bey münşe’atı 1 - 120 { 3 ] - Osmanlı tarihi - ÜTim çarşılı 1-72.
— 18 —
Yıidınm Bayezid devri ve Bursa’nın gelişmesi 13 89 - 1402 Yıldırım Bayezid Kosva muharebesinin neticelerini aldıktan sonra Anadolu’daki ayaklanmaları bastırdı, bir çok beylikler de devlete katıldı. İstanbul kuşatıldı, fakat zaptedilemedi. 1396 da İs tanbul muhasaradayken Rumeli’den yine bir haçlı ordusunun yürü mekte olduğu haberi geldi. Düşman N ifbolu’ya gelmiş ve kuşat mıştı. Kalede dizdar Bursalı Doğan beydi. (Mezarı ve mescidi Bursa’dadır ) Yıldırım Bayezid acele yetişti, bir gece tek başına teb dil kıyafetle kaleye sokuldu, içeri bağırdı, Doğan bey padişahına yakışır vakar ile herşeyin yolunda olduğunu haber verdi. Yıldırım ikinci bir gün kaleyi kurtardı ve düşmanı perişan etti, bu büyük zaferde birçok ganimet malı da kaldı, Seferden dönen padişah Bursa’da Ulucami, Yıldırım da cami, medrese, okul, Daruşşifa, ha mam, Ebu ishak camiini yaptırdı. Ne yazık ki bu muzaffer kumandan, hükümdar, doğudan gelen Timur ordusuna Ankara savaşında yenilmiştir ( Temmuz 1402 ). Muzaffer Timur batı Anadolu’yu da aldı, Askerleri Bursa’ya kadar geldiler, şehri kısmen tahribettiler, Ulucamii ahır yaptılar, giderken de camii yaktılar. Izmirden dönen Timur Yıldırım ı Akşehir’e yol lam ıştı, Kendisini Semerkand’e götüreceğini hisseden Bayezid, yüzüğünün kaşındaki zehirle kendini öldürdü, 14 Şaban 805 H. 1403 muvakkaten Şeyh Mahmut Hayrani’nin türbesine gömüldü. Timur A kşehir’e dönünce Yıldırım ın zevcesi olan Rum prense sini teselli etmiş. Esir bulunan Musa’ya da babasının cesedini Bursa’daki imaretine götürmesini emretmiştir. Timur bundan sonra memleketi taksim ile bırakıp gitm iştir. { 1 ] Yıldırım ın çocukları: Süleyman, Isa, Musa, Mehmed, Mustafa çelebiler Ankara harbinde bulundular, Kasım ile Fatma Bursa’da idiler, Diğer kızı da Emirsultan ile evlenmişti, Ertuğrul önce ölmüş. Yıldırım zamanında Bursa, Ulucamî'^en Yıldırım semtine kadar gelişmekteydi, bilhassa Yıldırım mahallesi kurulmuştur. [ 1 ] Âşık paşa zade 80, Tâcültevarih 1 - 200 - 213, Osmanlı tarihi - VJ?un çarşılı 1 - 170. Hammer C. I S. 283.
-
İ9 —
Kardaş kavgaları ve Bursa 1 4 0 2 - 1 4 1 3 - 1421 Ankara savaşı sonunda İsa çelebi, beylerbeyi Gazi Timurtaş pa şa ( Türbesi Çakır hamamı önündedir ) ile Balıkesir ve Bursa’ya geldi. Mehmed Çelebi Bayezid paşa ve kardaşı Hamza beyle bera ber Amasya’ya gitti, Süleyman ise baş vezir Çandarlı Ali paşa ile Bursa’ya geldi, hâzineleri alabildiği kadar aldı, iki küçük kardeşini Bizans’a rehin bırakarak Edirne’ye geçti. Musa ve Mustafa Çelebiler de esir düştüler. Mustafa Semerkand’e götürüldü, Musa da babasının na’şını Bursa’ya getirdi o zaman Bursa ve Balıkesir’e hakim olan İsa çelebi idi. Musa da hakimiyet damgasını Timurdan almış olduğ^undan Bursa’yı kurtarmak ve kendi yerleşmek için İsa’ya karşı geldi. Kurtaramayınca Karaman’a gitmek istedi, fakat Süleyman’ın Karaman ile anlaştığını anladığından Mehmed çelebi yanına gitti. Çelebi Mehmed Musa ile anlaştı onu Edirne’ye yerleşmiş bulunan Süleyman Çelebi’ye şevketti. Musa ağabeyi olan Süleyman Çelebi ile Istanbula yakın bir yerde { belki Çorlu ve Hasköy ) de karşı laştılar, Süleyman’a İmparator yardım ettiğinden Musa yenildi, fa kat takib edilmedi, vaziyetten faydalanan Musa tekrar Süleymana yürüdü, Süleyman kaçarken öldürüldü ( 1410 ) bunun üzerine Musa Edirne’de tahta geçti, Kardaşı Mehmed’e yenilinceye kadar ( 1413) Rumeli’de padişah kaldı. Çelebi Mehmed, İsa Çelebinin Bursa’ya gelmesine razı olmadı ğından Bursa civarında Ulubad’da İsa’nın ordusunu yendi, veziri gazi Timurtaş paşa öldürüldü. İsa kaçtı, Mehmed Bursa’ya yerleşti. İsa’nın saltanatı kısa geçti ( 1402 - 1404 ). Sonra birkaç defa talihini deneyen İsa Eskişehir’de bir hamamda iken Mehmedin as kerleri tarafından öldürülmüştür. Süleyman çelebi ( 1402 - 1410 ), kardaşı Mehmed’i Bursa’dan çı karmaya çalıştı. Yenişehir civarında Mehmed ile savaşacağı sırada Mehmed çekildi, Ağabeysi ile savaştaik _iZgcçti. Bursa’yı terk ile Amasya’ya gitti. Süleyman çelebi Bursa’da bulunduğu sırada (1407) babası için türbe yaptırdı, (Türbe kitabesi 809 H. dir.) Mehmed, Edirne’de yerit.,....^ .ulunan Musa çelebiyi de yendi ( 1413 ) artık devletin birliği temin edilmiş oldu.
— 20 — 1413 te iki kardeş Edirne’de mücadelede iken fırsat bilen Karaman oğlu Bursa’ya kadar geldi. Muhafız bulunan Hacı İvaz paşa ehaliyi hisar içine çekti ve 31 gün müdafaada bulundu. Muvaffak olamıyacağını anlıyan Karamanoğlu Orhan camii ve civarını yaktı, Yıldırım türbesine hakarette bulunup gitti. Müstekil kalan Çelebi Mehmed ( 1413-1421 ) Y eşil cami, medrese, imaret ve türbesini yaptırdı, Bu münasebetle Çelebi Bursa’ya san’at adamı, bilgin getirmesini bildi ( Camideki yazılar devrinin sosyal, politik, kültürel durumunu anlatan belgelerdir ). Bu suretle Yeşil civarı da şenlendi ve mahalleler meydana geldi. Başka ticaret yer leri ( Eski İpek hanı gibi ) de yapıldı. «
Çelebi Mehmed 1421 mayısında Edirne’de inmelendi, bir gün son ra vefat etti, Amasyada vali bulunan oğlu Murada haber yollandı, gelinciye ve Bursa’da padişah oluncaya kadar ölü 41 gün gizlendi, sonra Bursa’ya getirilip türbesine gömüldü. Çelebi Mehmed’in çocukları: Mahmud, Yusuf, Ahmed ismindeki oğulları 1429 vebasında, Ka&ım 1407 de Amasya’da ölmüştür, Mustafa çelebi İsparta sancak beyi iken 1423 de maktul oldu. Kızı Selçuk hatun’un Siyasi ve medeni hizmetleri çok, Hafsa cami yaptırm ıştır, Murad da padişah olmuştur.
Murad II devrinde Bursa 1421 - 1451 Murad 11 18 yaşında padişah oldu. Vak’aları yatışdırdıktan sonra Bursa’nın imârına çalıştı: Yeşil camiinin nakişleri bittikten sonra Muradiye’deki eserlere başladı. Cami iki senede yapıldı (828 H-1424 den 830-1426 ye kadar) hamam, imaret çeşme de bu arada yapıldı. Fatihin annesinin türbesi 853-1449 da, Mustafa’yı atik denen Ahmed türbesi (cami yanında) Abdalda Eski-Y eni hamam (ördekli), Pirinç hanı yanındaki Hamam (şimdi şaraphane) bu devrin eserleridir. Emir, vezir, bilginlerin eserleri de çoktur. 1429 da Bursa’da Büyük veba salgını oldu, Molla Fenarî, İvaz paşa gibi büyüklerden çok ölen oldu. Bazı hâdiselerden müteesir olan Murad padişahlığı oğlu Mehmed’e ( Fatih ) terketti ( 1444 ), vaziyetten faydalanmak istiyen Hıristiyanlar tekrar haçlı seferi hazırladılar, fakat tekrar işbaşına gelen
— 21 — Murad düşmanı varna’da 1444 de, Kosva’da 1448 de dağıttı, Hıris tiyanların müşterek hareketlerine tamamen son vermiş oldu. Murad II 855 muharreminin ilk çarşamba günü kuşluk vakti (1451 Şubat ) da vefat etti (K itabesi öyle diyor), Mehmed padişah oldu. Murad’ın Ahmed, Küçük Ahmet, Alâaddin, Mehmed isminde dört öğlu vardı Alâadin ile büyük Ahmed babalarından önce öldüler, Küçük Ahmed ( candar oğlunun kızı olan zevcesindendir) Fatih taralından öldürülmüştür,
Murad II den sonra Bursa 1451 Farih ( 1451-1481 ), İstanbul’u aldıktan sonra Bursa ikinci plâna indi. Bir çok aileler de İstanbul’a gittiler ( Molla Fenarî gibi dağ eteklerinde* eski mahalleler olduğu dıvar kalıntılarından aniaşiiiyor) Mamafih Fatih, cami, 1474 de ölen oğlu Mustafa için türbe ( Cem türbesi ) yaptırmakla Bursa’ya karşı ilgisini yaşatmıştır. Hocala rının bir kısmının medrese, ve mezarları da buradadır. ( Molla lyas, veliyeddin oğlu, Husrev gibi ) Emrileri ile Tüccarları da çok cami yapmışlardır. İstanbul’un ilk subaşı’sı karşı duran Süleyman’ın türbesi de buradadır. Fatih ölünce oğlu Bayezid II padişah oldu ( 1481-1512), kardaşı cem ile epeyce uğraşmıştı; Cem 886-1481 de Bursa’ya girdi, orada 18 gün padişahlık yaptı, para da bastı. Bayezid Bursa’ya gelince yeniçeriler şehri yağma etmek istediler, hâzineden para vermek suretile yağma önlendi. Bayezid Bura’da para da bastırm ıştır. Sonrada Koza hanı ile pirinç hanını ticaret merkezi olarak yaptırdı. Kükürtlü hamamının bir kısmı ile Eski kaplıcanın soğukluk kısmı da o devirde yapılmıştır. Bayezid,in Mahmud, Ahmed, Şehinşah ( öl. 1511 ), Alemşah ( öl. 1512 ), Selim ( 1512,1520 ), Mehmed ( öl. 1504 ), Korkud (öl. 1513) Abdullah (1483) adında 8 oğlundan Selim ile Alemşah’tan başkaları Bursa’da yatar. Yavuz Selim padişah olunca kardeşi Korkut ile uğraşmış. Korkut Bursa’daki sarây’ı âmireden tüfekleri almak istemiş, Bursalılar ver memişler ( 25 Şevval 917 - Aralık 1511 ), Ahmed’de Bursa’ya hükmetmek istemiş ( zilkade 917-Ocak 1512 ) başaramamış. Yavuz
-
22 -
15 Ramazan 918-Nisan 1512 de Ankara’dan Bursa’ya gelmiş kardeş kavgalanna burada son vermiş bazısının türbesini kendi yaptırmış Recep 918-1512 de Bursa’da para basılmasını emretmişti. [ 1 ] Kanûnî Süleyman zamanında yeni kaplıca yapıldı ( 1552 ) Ahmed I, celâli isyanlarını yakından takib için Bursa’ya gelmiş 2 Receb 1014-Ekim 1605 de saray hazırlanmış, padişah Mudanya’dan gelmiş 17 gün kaldıktan sonra dönmüştür. Şehri korumak için Tatarlar-Yeşil-Şehrekûstü arasına dıvar yapılmış Celâli eşkıyasın dan Kalenderoglu Bursa’ya geldi, yapmadığı rezalet kalmamıştır. ( 1608 ) ( 2 ] Murad IV 15 Receb 1043 - 1634 te İznik yolu ile Bursa’ya ge lip bir hayli zorbayı uslandırmış ve İstanbula dönmüştür. 1052 H. 1642 de Bursa’da bir kilise meselesi olmuş: Yapılan bir kilisenin kapanmasına Kadı karar verince kargaşalık çıkm ış iş büyümüş İstanbuldan ferman getirilince kilise tekrar açılm ış ve iş yatıştırılm ıştır. 1059 H. 1649 da tekrar celâli isyanı olm uştur: Abaza Haşan paşa Bur> sa’ya kadar gelmiş, birçok zararlardan sonra defedilebilmiştir. Avcı Sultan Mehmed 4 Ramazan 1069 - 1659 Mayıs ta İstanbul dan haraketle 8 günde Bursa’ya gelmiş, beraberinde Hırka’i şerifi de getirm iştir, Padişah Hastane yerindeki yeni saraya yerleşmiş, saray halkı da bir gece çadırlarda kaldıktan sonra evlere yerleştirilm iş' tir. Bursa’ dâ üç ay kalıp İslahatla meşgul olmuştur. Mus'cafa U zamanında 1110 H. - 1698 de Ulucami vak’ası olmuş tu r: Kadir gecesi camide cemaat ile Kadir namazı kıldıran imama dışardan gelen bir kafile ( bu namazı cemaat ile kılmanın doğru olmadı^M ) iddiasile hücum etmişler, İmam Abdürrahim efendiye saldırdıkları hançer, iri bir adam tarafından önlenmek istenmiş fa kat zavallıyı ikiye bölmüşler, vak’a büyümüş, dışardan bekçilerin mOdahalesile bastırılabilmiştir. 1801 tarihine kadar Bursa’da bir heyli yangın olmuş fakat bu tarihte Hisar içindeki Yeşil Türbeden çıkan büyük yangın lodos sebebile bir günde Bursa’nın Hisar semtini tahribettikten sonra 1 11 A '20, S. 70, 85, 294, 163, 193, A/23 s. 90, { 2 1 Naîma tarihi C. I. S. 232, 294, C.Il S. 2, 18 B/217, S, 4-12,35 67
— 23 — kırkmerdivenden Yahudilik, Ahmed Paşa Fenari, Mantıcı, Çarşı, Ali, paşa, ta Setbeşının tepesindeki Kara ağaç mahallesine kadar hep yakm ış, kül etmiştir, arsalar birbirine karışm ış, mal mfilk mahvolmuştur. 1837 de ilk ipek fabrikası açılm ıştır. 1841 den itibaren Kûtahyada oturan oturmıya başlamışlardır. 9 yaptı.
Şubat 1854 de bûyûk
deprem
eyalet valileri oldu,
Bursa’ da
Bursa’da çok tahribat
1860 da Padişah Abdülâziz geldi, şimdiki ikinci orta okul bina sında ( Tabir ağa konaği ) misafir oldu. Bu münasebetle Bursa’da para basılm ıştır. 1861 de şehrimizin ilk defa haritası yapılmıştır. Plevne kahra manı Gazi Osman Paşanın reisliğinde yapılan bu harita basılmıştır ( Müzede bir tane var). 1864 de Damad efendinin konağı Ahmed Vefik Paşa tarafmdan hastahane haline getirilmiştir. Askeri îdâdî ( Lise ) 1845, Mülki İdadî 1883 te açılm ış, 1888 de Alaca mescid mahallesinde ( Halkevi yerinde, Feraizci matbaa açıldı.
Şakir efendi tarafından
8 Temmuz 1920 de Yunanlar Bursa’yı işgal ettiler, Osm.in Gazi türbesine hakarette bulundular. 10-11 Eylül 1922 gecesi şehirden çekil diler, Bursa yine hakiki sahiplerine kavuştu. Fakat düşman kaçar ken Irgandı köprüsünü bombaladı, Ceza evinin bir kısmını mahkiîmları ile birlikte. Ziraat okulunu da malzemesi ile beraber tamamen yaktılar, Bazı köylere çok fenalıklar yaptılar. Cumhuriyet devrin de Bursa modern imara kavuşmıya çalışm aktadır. [ 1 ] [ 1 ] Osmanlı tarihi bahisleri için çok faydalandığı kitaplar: Hüdavendigâr vilayeti salnameleri, Hüdavendigâr ve Bursa gazeteleri Nilüfer mecması, güldeste, Âşıkpaşazade tarihi, cibannüma Neşri, Solab zade, Naima, Tacettivarih Netayicülvukuat, Küçük Asya, Lügat-ı tarihiye, coğrafiyye. Bursa tarihi klâvuzu- Abdülkadir, Evliya çelebi seyahatnamesi, Baldır zade vefiyatnamesi, gülzarı suleha, Ravzat-ül müflihun, garzi zade - Hülâsatülvefiyat { Tarih-i Icmal-i âl-ı osman ) Osmanlı tarihi-uzun çarşılı C. I, II
BURSA'NIN GELİŞMESİ VE HALKININ TEŞEKKÜLÜ B u rsa'nın fethinden sonraki büyüme döneminde, Orta Anadolu ve S ivastan gelenler Sivasiler M ahellesini, K aram andan gelenler Karam ani m ahallesini ve K aram an köyünü, İrandan gelenler ise Acem ler m ahallesini kurm uşlardır. Erenlere ( Abdal M urat, Abdal M usa, Abdal M ehmet gibi ) bağh olarak gelenler dağm ık olarak yerleşm işlerdir. Bunhiann bir kısm m a m isafirhaneler ( Özbekler, Hindiler tekkeleri gibi ) yapılm ıştır. Bu dağınık olarak gelenler arasında çok değerli tü ccarlar ve san atk arlar ( Ulucami minberi. Yeşil m ihrabı yapan A zeriler gibi ) zaman içinde yaptıkları eserlerde de isim lerini ve geldikleri yerleri belirtm işlerdir. Orta A sya'dan gelen büyük gruplar, Uludağ ve eteklerinde köyler kurm uşlar, bu köylerin bir kısm m a geldikleri yörelerin isim leri ( Keleş ve Çongara gibi ) verm işler kimisi kendi ungunun ( m a budunun ) isimini v erm iş( Kıpçak Türkçe'sinde büyük balık kılçığı anlam ına gelen Grelemiç gibi ), kimiside köyünün aşiretinin adını ( Demirci Köyü ) k o y m u şt^ . Yukarıda adı geçen Çongara ve Keleş, Him alya dağlarını batı eteğindeki Hayber geçidinde bu isimde yerler m evcu ttu r.( Tarafım dan gezilmiş ve g ö rü lm ü ştü r.) OsmanlI devrinin sonlarm da ve cum huriyet devrindeki gelişme ise 1 8 7 6 Plevne Savaşı'nda Ruslara yenilince büyük göçler başladı, 30 bin kişi sadece Rusçuk'tan B u rsa'ya gelmiş bunlarm bir kısm m a vali Ahmet Vefüc Paşa m ahalleler kurm uş ( Hoca H aşan, Rusçuk, İntizam , Çırpan m ah. gibi ) tur. Kazandan gelenler Molla Arap, Kırım 'dan gelenler A lacahırka'ya K afkasya'dan gelenlerde Yıldırım sem tine yerleşm iştir. Bunlardan bir kısmı İç Anadolu'ya Akşehir'e ve Şam 'a kadar gitm işlerdir. Lozan antlaşm ası Ue Trakya'da kalan bazı Türkler ile İstanbul ve başka yörelerdeki rum larm mübadelesi sonucunda B u rsa'y a gelen tü rk ler şehrin muhtelif yörelerine yerleşm işlerdir. 1 9 5 0 de çok partili idare şekline geçtiğimizde R uslarm Bulgaristan ve Rom anya'dan gönderdikleri ırkdaşlarım ıza H ürriyet ve Adalet m ahalleleri kuruldu. Y alak çay ın ve Tofaş sem tlerine ağır sanayii bölgeleri teşekkül edince Orta ve Doğu Anadolu'dan büyük göçler oldu, bu ölçüsüz göç neticesinde bütün B ursa Ovası gece kondularla doldu, ova ve ova daki köyler şekil değişirdi. Bu jrüzden şehrim iz civarm dak i köylere m ücavir sah alar, sonrada bunlar birleştirUip Büyük şehir yapıldı ve üçe ay rılarak Osmangazi, Yıldırım ve Nilüfer ilçeleri ve belediyeleri haline getirildi. Yeni gelişen yörelerde eski eser bulunmadığı için kitabm m ük 19 50 baskısm a sadık kalındı.
-
24-
Turistik ve tarihî şoselerimiz Bursa - Mudanya şosesi { 31 Km, ) eskiden Abdal köprüden Aksungur’a, Geçide doğru uzanırdı. Abdal köprü 1669 da Abdal Çelebi tarafından üç senede 5000 kuruşa yaptırılmış. Şimdiki şose 1881-83 de, G eçit köprüsü 1886 da yapılmış (Kitab No 1, Taşı mü zede ). Yolun asfalt oluşu 1937 dır. Koru istasyonunun arka sındaki eski köprüyü Orhan’ın zevcesi Nilüfer hatun yaptırdığı an laşılıyor, nehir onun adını taşır. [ 1 ] Mudanya şosesi Ulu yol adı ile İnegöl’e uzatılmış. Deli çay köp rüleri o zaman yapılmış. Bu muntazam şose Bursa - İnegöl 45 Km. İnegöl - Karaköy (Anadolu demir yoluna) 51 Km. Bursa - Yenişe hir 55, Yenişehir - İznik 22, Yenişehir - Bilecik 42 Km. dır. Bursa - Karacabey şosesi ilk defa Hüdavendigâr camii altından uzanırdı, onu Murad II 1442 de yaptırmış (Kitabe No 2, müzedeki taşı No 951 ) Süzme havuzunun altında yarım kalmış Mihraplı köprüyü Murad II nin kardeşi Selçuk hatun 1465 de yaptırmış ( ki tabe ?, müzedeki taşı No 2070 ). Acemlerden ayrılan bugünkü K a racabey şosesi 1885 de yapılmış, ( Kitabe No 4, müzedeki taşı No 1197 ), Kanal başındaki süzme havuzunun kapağından ibaret olan bugünkü beton köprü 1935 de yabılmıştır. Bu şose Bursa’dan Karacabeye 71 Km. Kemalpaşa - Susığırhk ( İzmir tre n i) 30, Karacabey - Bandırma 41 Km. Abulyont köprülar muhkendir ( 1930 - 1939 ) arası
oradan Kemalpaşaya 20, Susığırlık * Balıkesir 44, gölü civarındaki beton yapılmıştır.
Bursa - Gemlik şosesi 1864-1904 de yapılmış (Kitabe No 8, mü zedeki taşı No 1195 ). Bursa - Gemlik 34, Gemlik - Orhangazi 18, Orhangazi - Yalova 24 Km. dir. Yalova kısmı asfalttır. Bursa - Uludağ şosesi 1904 de yapılmış ( 33 Km. ) Bursa - Orhaneli şosesi 1882 de yapılmış ( 68 Km. ) Bursa - Mudanya dar hat demir yolu ( 41 Km. ) 1873 de yapıl[ 1 ] Güldeste 189, Hülâsatülvefiyat - Gazi zade. Orl^an kütüp hanesinde No 1016. varak 15 Salnamesi vilâyeti Hüdavendigâr sene 1303,
mış, 1948 de işletilmesi kaldırılmıştır. [ 1 ] Şehir İçi yollan : Maksem’den aşağı inen Fevzi çakmak caddesi 1906 da tamam lanmış, parkesinin ikmali 1948 dir. Çekirge - Hamzabey - Kaplıca kapı -Zindan kapı - Işıklar yolu 1883, Tophane - Hastane 1871 ••78 parkesinin ikmali 1948, Belediye ve hükümet cıvan yollan 1878, Çakır hamam Setbaşı ( Atatürk caddesi) gelişmesi 1940 - 48, Çekirge Setbaşı, Kapahçarşı - Tuzpazan asfalt yol 1946 - 48, Zafet meydanı Tahıl ( Cumhuriyet caddesi ) Altıparmak - Merinos caddesi 1902 1904 de yapılmıştır. Şehir içindeki köprüler için metin içinde VII/202 ye bakıla, tarihî değerlerinden ötürü orada yazıldı. [ 2 ] * îV Anıtlarımızı tahrib eden âfetler ; San’at değeri yüksek olan anıtlar mâmurdur, diğerleri kısmen veya tamamen haraptır. Bunun sebebi, deprem ve yangınlardır, akar larının çoğu da yok olmuş. M eselâ: 1520 de şehrin yarısı, 1801 de üçte ikisi yanmış, 9 Şubat 1854 depreminde Ulucami kubbeleHnin 18 i göçmüş, yıkılmadık veya çatlamadık eser hemen hemen kalma m ıştır, san’at değeri yüksek olanlar mümkün olan çabuklukla onarılmıya çalışılmış ve halâ da çalışılmaktadır. Onlar için bir de ( Eski eserleri sevenler kurumu ) kurduk, inşallah onun da hizme ti olur. [ 3 ) [ 1 ] Mesafeleri Nafia müdürü Namık bey vermiştir. İnşa tarih leri kitabeleri ile Hüdavendigâr salnameleri sene 1310, 311, 312, 313, 315, 316, 324, 1325, den alındı. [ 2 ] Ayni salnameler ile Bursa gazetesinin 1322 (1904) kolleksiyonu ( müzede). Hüdavendigâr gazetesi kolleksiyon, (Orhan kütüphane sinde No. 1083 sene 1869. ) [ 3 ] 1948 de yayınladığım ( Tarihte Bursa yangınları ) atlı ese rime bakıla.
A N I T L A R
-
27-
Anıtlar Anıtları haritaya göre sıraladım, Her anıdın başına koydujjfum Romen rakkamları haritasını, altındaki rakkamlar da haritası içindeki numaraları gösteren sıra numaralarıdır.
Pafta 1 deki Anıtlar I / I ' Hudavendigâr bloku : Çekirge’nin Bursa ovasına hakim noktasında Hudavendigâr Mu* rad’ın eserleri toplanmıştır. A - Cami : Yapısı bakımından benzeri bulunmıyan bir anıttır : Önde beş tane kûçOk kubbeli bir ravak, orta kubbeye rastlıyan yerde iç kapı üstünde camiin 1322 • 1904 M. de tamir edildij'ini gösteren kitabesi bulunmaktadır ( Kitebe No. 6 ). Kapıdan girince uzun bir beşik tonozlu medhal sofasının kapıya yakm yerinden iki tarafa uzanan hol dibinde iki taraflı üst kat merdiveni, daha içerde yan odalarından sonra cami harimine girilir. Burası büyük bir kubbedir. Daha ilerde yine bir beşik tonozlu namaz sahasında yeni yapılmış nakişli mihrab ile sade minber bulunmaktadır. Kubbeli yerin ortasında basit şadırvanın iki yanlarında açık eyvan ve ilerisinde mütenazır iki oda vardır. Üst katta öndeki ravâkın üstü geniş bir sofa, yanlarda medrese odaları sıralanmaktadır. Tek mi* naresi soldadır ( Plân 1 Resim 3 ). ’V.
P lân 1 :
Hudaventliı(âr C am ii.
Caır-i. solda ü ıt katta bulunan M ttlresed ir.
t«nw«^ıı)
-
28 -
Yapılışı ve mimarı hakkında türlü görüşler var, yaptıran Hudavendigâr Murad’dır ( 1363 den sonra ) ; fakat mimârı ile plânı üzerinde durulur: 1 - Eski bir Bizans sarayı olduğunu söylerler, plânı saray olmadığını gösterir. 2 - Camie çevrilmiş bir Bizans kilisesi denir, halbuki bina cami olarak ve tam kıbleye karşı yapıl m ıştır. 3 - cami olarak yapılmış, fakat mîmârı Bizanslı bir Rum veya bir İtalyandır deniyor. Görüş şunu gösteriyor: Küçük olan malzeme başka yerden getirilmiş Bizans malzemesidir, işçilikte B i zans izi var, fakat plân ve mimârlar Türk ve müslümandır. Tefer ruat hariç, umumî plân Selçuk tarzının devamıdır; Ravak kubbele rinde Bizans’ın yuvarlak kemeri yerine sivri kemer kullanılmış. Birinci katın ikiz kenarlarına gelince, bunlara da Anadolu’nun di ğer havalisinde, bilhassa Niğde’de tesadüf edilir ki bunları Kıbrıs veya Suriye’den gelen tesirlerle açıklıyabiliriz. “Zemin kattaki ravakın kemerleri üzarindeki küçük delikleri tedkik etmek kâfidir. Bu boşluklar omurga şeklinde yani Bizansların tamamile meçhulü olan bir profilde çizilmiştir ki bu profili Selçukların ve şarkın ilk devrinde görürüz,,. Binaenaleyh plân ve birçok teferruat camiin bir Türk san’atkârının eseri olduğunu isbat eder. Cami halen mâmur, namaza açık, Vakıfların idarcsindedir. [ 1 ] B - Türbe : Camiin karşısında, kapısı doğuya, dört köşeli, tek kubbeli, üstü kurşun ile örtülüdür. Kubbe kasnağının altına raslıyan yerde mermer taklidi sekiz sütun yükselir, bunların üzerinde Bizans taklidi başlıklar bulunmaktadır, sütunların üstü ikişer kemerle ay rılm ıştır, içi sadedir. Ortada Birinci Kosva savaşında ( 20 Haziran veya 27 Ağustos 1389 ) da şehid olan Murad’ın sandukasının etrafı pirinç parmaklıklıdır. Bir tarafında, Kosva savaşında düşmanı tâ* kib etmekte iken öldürülen şehzade Yakub, Yıldırımın oğlu Emir Süleyman ( 1410), Süleyman’ın oğlu Orhan ( 1429), Bayezid II nin Kefe valisi iken ölen oğlu Mehmed ( 1504 ) ve mahiyetleri bilinmiyen diğer kabirlerle 8 mezar bulunmaktadır. Türbeyi Yıldırım B a yezid yaptırmıştır, bugünkü şekli ile esaslı tamiri yenidir [ 2 ]. [ 1 ] Vakıflar dergisi sayi II S. 37 de Pr. A. Gabriel’in yazısı, Türk Mimarî Anıtları - Sedat Çetintaş S. 10, [ 2 ] Osmanlı tarihi İ. Uzun çarşılı . C. 1 S. 137, Solak zade tarihi S. 62, Neşrî Cihannüma S. 320, Âşıkpaşa zade tarihi S. 84, Güldeste S. 44, Münşe’at-ı Feridun S. 116, Arşiv A/20 S. 269. Usul-ü mimarî-i Osmanı 1290 basılışı.
—
29
—
Kapının dışında çok süslü taşlı mezar 1320- 1902 M. tarihlidir, padişahın iznile gömülen bir bayana ait olduğu kitabesinden anla şılmaktadır. Kapınm kuzeyindeki Çekirge nam zâta ait olan mezar bir rivayetten ibarettir. Yan ve arkadaki mezarlar yenrdîr ( 200 senelik ) ve şahsiyetleri önemli değildir. Türbenin batı güneyinde ki demir parmaklıkla çevrili sahada başka yerlerden getirilmiş mezarlar vardır, bu sahanın kapısı üstündeki kitabe türbe kapı sının örtülüşünü gösterir, tarihi 1154 H. 1741 M. dir (Kitabe No 7). C - Ç eşm e: Camiin batı bitişiğindedir, cami yapısının eskiliğini gösterirdi, son zamanlardaki tamir bu vasfını örttü. Ç - İmaret : Camiin batı kapısının karşısında uzun bir binadır, kapısı üstündeki kitabe 1322 H. 1904 M. de tamir edildiğini göste rir, fakat karakterini tamamen kaybetmiştir. ( Kitabe No. 8 ). D - Helâlar ve Cıkcık hamamı : Camiin doğusunda, üstü kire mit örtülü, kâgir ve cami yapısında bir binadır, o devrin eseri ol duğu yapısından anlaşılır. İçinde büyükçe bir oda Cıkcık kamamıdır, şimdi sıcak suyu akmamaktadır. Helâ önündeki büyük iki çınar da yaşhdır. ( Boy 2 ). Türbenin önündeki düzlük camiin avlısını teşkil eder, ortasındaki şadırvanın muslukları birinden sıcak diğerinden soğuk su akacak şekilde tertiplenm işti, son zamanlarda sıcak su kesilmiştir. 1/2 - Hamamlar : Vaktile Bursa’da üç bin hamamın bulunduğu söyleniyor [ 1 ], şifalı ve önemli ılıcalar Çekirge denen bu semt ile Çelik Palas civarında toplanmıştır. Sular evkafındır, Erkek ve dişi olmak üzere iki çeşittir. Erkek su ılık ve az, dişisi sıcak ve boldur. Hamamların bir kısmı umuma mahsustur, diğer bazısı ta mamen hususidir. Bir kısmının binasının tarihî değeri vardır. Süla lem şifai hassası hakkında bir hayli eser yazılmıştır. Ben taksim yerleri ile tarihi olanları bildireceğim [ 2 ]. a - İlk ve genel depo ve taksim yeridir, Yıldız otelinden itibaren bütün hamamlara buradan taksim edilir, b - Keçelinin dışında, ikinci taksim yeri karşısında Vanî Hamamı yerinde bir taksimden Hüsnü güzel. Çekirge ve AS. Hastaneye gider, Vanî Hamamı bura da imiş, şimdi yoktur, yaptıran Mehmed efendi, Mehmed IV devri 1 1 1 Kapulre risalesi Bernarü. f 2 ] 1324 - 24 salnamelerindeki vakıf sula» krokisi.
— 30 — bilginlerden olup Kestel köyünde gömülüdür [ 1 ].
eserleri
var,
kendisi de orada
c - Çelik palasın deposu. Burası evvelce Hançerli Sultanın mes* cidi yeri idi. Hançerli Fatma Sultan Bayezid 11 oğlu Mahmud’un k ı zı olup Karaşeyh camisi yakınında medfun imiş. Pir Emirde hamam cami, medresesi verdir, Çekirgedeki sarayının yeri belli değildir. [ 2 ] Ç - Küplüce : Erkek sudur. Küçük ve temiz bir banyodur, pa rasız ve herkese açıktır. Eski bir tonoz kubbesi vardır, önündeki çı nar da yaşlıdır ( Boy 2 ). d - Boyu güzel : Hususi bir banyodur; Vaktile Ehli zade evleri adı ile bilinirmiş. 1645 de odalar ve bir hamamdan ibaretti, e - Yeşil Yaylâ pansiyonu: şehrimizin imârına çok hizmet etmiş olan Vali Münir paşanın evi imiş, Ahşaptır, f. Yıldız oteli Umumi banyodur [ 3 ]. g - Keçeli : eski bir hamamdır, kâgir kubbesi eskidir, Fatih devrinden önce olduğu anlaşılıyor, h - Nilüfer : O tel ve Banyodur, t - Servinaz ham am ı: Hamam kısmı kubbeli, havuzlu, eski bir binadır. Yapılışı Fatih devrine kadar çıkıyor, Şer’i sicillerde ( Ser vinaz adı ile meşhur Molla Mehmed’in hamamı ) şeklinde kaytler görülmektedir, j - Hüsnü gü zel: Banyolu umumî kadın hamamıdır. Hususi banyoları vardır, güzel bahçesindeki çinariar okadar yaşlı değildir ( Boy 2,3 ) k - As. Hasthane ; Güzel bir hamam ve hastahanedir, binalar yenidir. ı - Garipler mezarlığı ve hamamı: As. Hastahaneainin altında bahçeler arasında kalmış bir kaç mezar ile suyu başka yere veril miş, binası yıkık bir hamamdır, m - Çekirge ham am ı: Büyük iki kubbeli, kadınlarca şifalı ve kutsal bilinir. Bursa’nın fethinden sonra parasız yıkanılmak üzere yapıldığı anlaşılıyor [ 4 ]. n - Gönlü Ferah oteli: yenidir, temiz ve lüks bir yerdir. O - Sevim oteli: p - Çekirge palas: Otel va banyo olup kapısı üzerinde ( Edhem bey misafir hanesi ) yazılıdır. q - Adapalas ve Y eşil Bursa otel ve banyoları, r - Etem paşa evi. S - İkbal, t - Cumhuriyet, Ü- İstanbul, U-Hayet V - İmren Y - Park utel, Z - Horhor hamamı. Bu sonuncusu ka dın ve erkeklere mahsus olmak üzere iki kısımdır. Havuzlu park .[ 1 ) Vakıflar, defter 5 deki vakfiyesi. ( 2 1 „ vakfiyesi I 3 1 Arşiv B/65 s. 8. A/20 s. 294 ( 4 ] Hamamlar - Kâmil Kepeci oğlu
— 31 ~ ta büyük bir banyo mahiyetindedir. 1/3 - Eski kap lıca; ve Armutlu: Şehrimizin birinci derecede bir hamamıdır. Büyük iki kubbesi var, birinci ilâvedir, İkinci ve atıl kubbenin altı büyük havuzlu, sekiz «ütunlu, başlıkları Bizan» eteri, arslan ağzının üstünde mermer taşta bir beyt yazılı, İkinci mısraı tamir tarihini verir ( 1016 H. 1607 M. ), dış kapının üstündeki kitabe Bayezid II nin 917 H. - 1511 de tamir ettirdiğini gösterir ( Kitabe No. 9 ), Kubbelerin üstü kiremit ile örtülü, kasnak altı, umumi plân ve alt kat mahzen ve hanlar binanın Osmanlı binası olduğunu anlatıyor ( Plân 2 ), İlâvesi olan Armutlu, havuzunun biçiminden dolayı bu ismi almıştır.
a *»Kl
KMı N'
3
t
jr ? r [
§ :3 ç :
i.
y .
ın İH iaı
p
Flij-ı B t d r i
t n d i r
a
K o k U - ! i -
'
ESKİ H m F h t u
M* % ■ Bu bina Hüdavendigâr vakfıdır, asıl yapısı kesin olarak biline miyor. İmparator Trajan zamanından Burada bir kaplıca var o bi na, kaplıcanın alt tarafındaki harebe olacaktır, nitekim onu açıkla tan hiç bir kayde raslanmıyor. Batute seyahatnamesinde Orhan zamanında büyük bir kaplıcanın bulUD^u^unu bildirmektedir. BUincn
— 32 — şey Bayezid II nin ilâvesi ve tamirleridir, j 1 ] Hamamın sfiiney karşısm daki düzlük kaplıcanın kaynağı ve de posudur, altındaki^zarif kemerli çeşme en eski çeşmelerdendir, su yu akmaktadır. I'4 - Lâmii çelebi mescidi : E«ki kaplıcanın karşısındaki otobüs durağının köşesinde, üstü ahşap, bir ev olan bina, Yeşil nakkaşı Ali’nin torunu meşhur bilgin Lâmii çelebi’ye ait idi. 1/5 - Karagöz tındaki kısmıdır.
mezarlığı :
Dağınık serviler mezarlığının yol al
Karagöze isnad edilen mezar burada idi, T aşı sonradan yapılmış fakat o da şimdi müzededir.
Pafta II, Kaplıca ve Çelik Palas civarı II/6 - Mevlidi yazan Süleyman Ç elebi: Dağınık serviler arasında, demir parmaklık içinde zarif mezardır. Vali Haşim İşçan ve Eski Eserleri sevenler kurumunun delâleti ile büyük anıdı yapılmaktadır. Bursa’lı Süleyman Çelebi Vezir Ahmed paşa oğludur. Annesinin babası Şeyh Mahmud Osmanlı devletinin kurulmasına çok hizmet etmiş bir zattır. Süleyman Çelebi Yıldırım Bayezid’e mensuptur. Divan imamı, sonra da yeni yapılmış olan Ulucami imamıdır. Mev lidi Bursa’da 1409 da yazmış. 1421 de vefat lİe buraya gömülmüş tür [ 2 ]. Bu mezarın arkasında Yoğurtlu baba tekkesi ve camii vardı, şimdi mazanneden olan bu zatın mezarı durmaktadır. Bu mezarlıkta İlâhî zade gibi bilgin ve ediplerin mezarları da vardı. Mezarlığın üstündeki mahalle yenidir, 1312 - 1894 tarihli bir çeşmeis bulun maktadır ( Kitabe No. 10 ) [ 3 ]. II/7 - Hatice Sultan türbesi : Kükürtlü hamamının arkasındaki türbedir. Kesme kefeke - tuğla ile dört köşe yapılmış, iki katlı [ 1 ] Kapluce risalesi, Hamamlar - Kâmil Kepeci oğlu, Küçük Asya C. I S. 224, 225. Lettres de Plin le Jeun Envires du Panegyrique du Trajan P. 288. [ 2 J Süleyman çelebi bastırm ak üzeredir.
için yazdığımız esercik Diyanet işlerince
( 3 ] Baldırzade tarihi S. 17,82, Arşiv A/199 S. ÎIO A 40 S. 313
^ 33 --görünür, üstü kiremitle örtülüdür. Önünde üç kemerli bir ravakı var, ravakmın batı köşesindeki yüksek mezar ile içerdeki mezar ların şahsiyetleri belli değildir. Yalnız türbe Hamzabey oğlu Mehmed oğlu Kara Mustafa paşanın zevcesi olan Bayezid II nin kızı Hatice sultan için oğlu Bursa subaşısı Mehmed bey tarafından yaptırılmıştır, Hatice sultan, kocası Mustafa paşa babası tarafından öldürülünce babasına küsmüş ve Bursa’ya çekilmiş vefat edince buraya gömülmüştür [ 1 ]. 11/8 - Kükürtlü kaplıcaları : Kadın ve erkekler için ayrı iki hamamdır. Kaynağı ikisinin arasındadır. Kagir olan binalara sonra dan ahşap ekler yapılmıştır. Erkekler kısmını Hudavendigâr Murad 1389 dan önce, parasız yıkanılmak için hayrına yaptırmıştır, kadın lar kısmını Bayezid II yaptırmış, sonradan Bayezid II nin torunu Hançerli Fatma sultan eline geçmiş o da vakfetm iştir. Fatma sultan bu civara bir de mescid yaptırmıştır [ 2 ]. II 9 Kara Mustafa hamamı : Ahşap camekânlı, bir kubbe, iki kurna, ortasında yekpare mermer şadırvan ve bir tarafında uzun bir havuzu zarif bir hamamdır, bitişiğinde otel ve banyolar: da vardır. Suyu gümüş madenlidir. Hamamı ilk yaptıran bilinmemekle beraber Akçe hamam dendiği ve Bizanslılar zamanından kalma eski bir binası olduğu anlaşılmaktadır. Mamafih bugünkü hamamı Bayezid II nin damadı Kara Mustafa paşa’nın ' yaptırdığı anlaşıl maktadır ( 3 ). II 10 - Yeni kaplıca : Büyük küçük yedi kubbeli, üstü kurşun örtülü, büyük soğukluğu bulunan müteaddit halvetli çok kurnalı bir hamamdır. Otel odalakrı kısımları ahşap ve asıl kâgir binaya eklen miş binalardır. Büyükbanyo kısmının kapısı üzerinde çini kitabe 960 H. - 1552 tarihini gösterir ( Kitabe No. 11 ), bu kısmın orta sında büyük bir yüzme havuzu, havuzun suyu arslan ağzı biçiminde bir taştan akmaktadır, arslan ağzının iki tarafı mozaik, bütün dıvar1ar çini, çini ve kumalar Timurtaş hamamından getirilmiştir. Kapının yanındaki odalardan sağdaki sıcak su hiç soğutmadan geldiğinden ( Eşek terleten ) adı verilmiştir. Bu hamamı Kanuni Süleyman’ın veziri Rüstem paşa yaptırmıştır. [ 1 ) Hamzabey tarihi - Ali Ziya Topaç S. 33 - 34. [ 2 ] Hamamlar - Kâmil Kepeci oğlu [ 3 1 Hamzabey tarihi-AIi Ziy Topaç
—
34
—
Bursa’ya bina emini Kerim beyi yollamış, malzeme Temurtaş hamamından satın alınarak yapılmış, Rüsteın paşanın vekili olan Kubat bey tarafından kırk bin dirheme kiraya verilmiştir. 1680 den sonra İstanbullu Yusuf ağa ismindeki bir zatın bıraktığı hayır padan yeni kaplıca önündeki mescid yapılmıştır. Mescid bugün ka palıdır. Bu hamamın yapısı hakkında Kütüphaneler genel müdürü Ha şan Fehmi beyin bir yazısında bu hamamı yaptıranın Bursa Kadısı Molla Arap zade Abdülbaki olduğu ve Rüstem paşaya takdim edil diği, Mimar Sinan’ın İstanbul Sultaniye hamamının benzeri olduğu zikredilmektedir, bundan gaJat olarak ta hamamı Mimar Sinanm yaptığı söylenir [ 1 ]. 11/11 - Kaynarca hamamı ; Tek kubbesinin üstü kiremit örtülü olup küçüklüğünden dolayı kadınlara tahsis edilmiştir, 1680 den sonra yapıldığı anlaşılıyor. Üstündeki vakfıdır.
Bademli
bahçe vaktile bir mesire idi, Rüstem paşa
Kükürtlünün altında, yolun hemen dibinde eski ve küçük bir kemercik görünür, vaktile sıcak suyu bulunan burası Göz ayazma adında bir yerdi. Göz hastalıklarına iyi gelirmiş, Hıristiyanlarca kutsal sayılır, yazın gelirler törenler yaparlardı. Şimdi suyu kaybol muştur. Buna karşılık biraz batıda büyük ve gür bir sıcak su ınenbaı belirmiştir, herkese açık, binasızdır. Bunun da biraz altında, Mudanya yolu boyunda bekârlar hamamı adı ile bir banyo vardı birkaç sene evvel yıkıldı şimdi dıvarları var suyu yol boyunda akar. Demir yolunun kavsinde eski bir hamam harabesi görülür. Oraya Batık hamam derler, suyu erkektir, devri tesbit edilemiyor. Biraz yukarda Soğanlı köy yulu boyunda küçük kümbet soğuk su kayna ğıdır, Sarılık ayazma adı verilirdi, sarılık hastalığına iyi gelirmiş. 11/12 - Çelik Palas : 1933 ten sonra yapılmış konforlu pek mü kemmel bir hamam, banyo ve oteldir. Şimdi büyük bir otel daha ilâve edilmektedir. Suyu Çekirgeden gelir. Kaplıcalar şirketinindir, 11/13 - Atatürk köşkü : Osmanlı devrinin sonlarında yapılmış pek zarif bir köşktür. İstiklâl savaşının sonunda A tatürk’e hediye edilmiştir. f 1 J Hamamlar - Kâmil Kepeçi oğlu.
-
35
Pafta ili, Muradiye semti 111/14 - Hatnza bey bloku : Muradiyenin batısında her taraftan görülebilen sıralanmış birkaç anıttır. A de, tek beleri yerinin hi 1008 ğundan
Cami : Muradiye camiinin küçük bir modelidir. Minberi sa minarelidir, iki büyük kubbeden başka küçük ravak kub olup kapının üzerinde zarif istalaktid süsleri son cemaat önü açıktır, dibinde köşede bir mezar bulunmaktadır, tari - 1599 dur, dıvara çok bitişik, zemin de tugfla döşeli oldu isim taşı okunamıyor.
Cami Hamzabey tarafından evvelâ mescid olarak yapılmış, 1615 de minber konmuştur [ 1 ] B - Bir türbe : Camiin batı cenahını teşkil eden yer bir türbe dir, dört köşeli tek kubbenin kasnağı altında renkli camlı alçı pen cereler eski devrin eseridir. İçinde kitabesiz üç kabir var, Hamza beyin zevce ve kızları burada gömülüdür [ 2 ]. C - Hamza bey türbesi : Sekiz yüzlü dıvarlar üstüne yine kes me kefeke taşlarla büyük bir kubbe oturtulmuş, üstü kurşun örtü lüdür. Kapısı doğuda, ne çare zelzeleler neticesinde kapının üstün den kubbenin tepesinden arka tarafa kadar uzanan bir çatlaklık meydana gelmiş. Türbenin her yüzünde altlı üstlü birer pençere var, üsttekiler renkli ve alçıdır. İçinde 12 mezar bulunmaktadır. Birinin baş ucu na konmuş olan levhada İzmir fatihi Gazi Hamza bey hazretleri, Yadigâr’ı Müderris-i Hamzabey sene 1321 yazılıdır. Hamzabey, Çelebi Sultan Mehmed’in başveziri Bayezid paşa’nın kardaşıdır. Ankara harbinde bulunmuş. Çelebinin sadık kumandanı İkinci Murad’ın veziri, İzmir Fatihi, İstanbulun fethinde Rumeli ordu ları kumandanı, Fatih’in Romanya’ya yolladığı sefaret heyetinde bu lunmuş, oranın Kazıklı voyvodası tarafından arkadaşları ve diğer 20 bin köylü ile beraber kazıklara geçirilmek suretile şehid edilmiştir [ 1 ] Arşiv A/3 S. 234. A/23 S. I 2 ]
..
B/36 5, 71 Hamza bey tarihi Ali Ziya Topaç.
~
36
—
(1461). Hadiseden çok Öfkelenen Fatih Voyvodaya karşı yürümüşse de düşman kaçtığından bulunamamış, Hamzabeyi kazıktan bizzat F a tih indirtmiş, İstanbul’a getirerek oğullarına teslim etmiş, onlar da Bursa’ya getirip gömmüşlerdir ( 1 J. D — Kara Mustafa türbesi; Hamzabey türbesinin kuzeyinde, ba sit yapılı, dört köşe türbedir. Üstü kiremit örtülüdür. İçinde şahsi yetleri belli olmayan 7 kabir vardır. Türbe Kara Mustafa’nın oğlu tarafından yaptırılmıştır. Kara Mustafa: Fatih’in veziridir, bir aralık müderris imiş, İkinci Bayezid’in damadıdır. Cem Vak’asında dahii görüldüğünden 888 H. 1483 te Söğüt civarında zehirletilmiş ve buraya gömülmüştür. Cami avlısındaki şadırvanın ahşap direkleri üstünde kurşun ör tülü bir çatı vardır, önündeki iki çınar yaşlıdır (Boy 2), yedi tane de genç servi bulunmaktadır. Dağınık mezar taşlan yeni devirlere aittir [ 2 ). E - Medrese: Camiin doğu bitişiğinde, kalmıştır.
yanmış,
basit diyarları
ni/15 - Mehmed Bahadır camii ve mezarı: Bahadır mahallesin deki mescidin mimârî değeri yoktur, şimdi bir evdir. Hemen batı sındaki Hüseyin Cengiz’in evi avlısında, küçük servi dibinde Bahadır’ın mezarı vardır. Zarif işlenmiş taşında “Mehmed Bahadır bin Abdullah sene 872,, okunmaktadır. Bu zat Çelebi Mehmed’in kızı Selçuk hatun’un adamlarındandır, vakıfları da vardır. Bu mezarın kuzey karşısındaki ev 17 nci yüz yıla ait görün mektedir; Plânı, alçı pencere ve ocakları, zarif işlenmiş boyalı ta vam bunu anlatmaktadır, batı bitişiğindeki yolda (Hamzabey me zarlığına iner) diğer bir eski ev daha vardır. Bunlar Murad evi ile birlikte tedkik edilmelidir. 111/16 - Mürekkebci camii: Mürekkcbci mahallesinde olup yarısı ev olmuş, diğer yarısı eski mescidler tipindedir, pencerelerinin bir kısmı ve kemerleri durmaktadır. Fakat devri ile yaptıranı tevsik edilemedi. Avlısında 981 tarihli bir mezar taşı ile eski çeşmesi dur maktadır. ( Ziya ( 2. S.
1 ) Âşık Paşa zade tarihi S. 89, 158, 159, Hamzabey tarihi Ali Topaç. • 2 ) Solak zade tarihi S. 153, Güldeste S. 65, Sicilli Osmani C. 370 Arşiv A/3 S. 234
— 37 — in/17 - Elvan bey camii: Kendi adını taşıyan mahallede, büyük ve yaşlı, tek kalmış servinin dibindeki ahşap, minaresiz, minbeisiz, namaza kapalı mesciddir. Kadro dışıdır. Haziresinde Elvan beyin kızı Honde Hatun’a ait 878 H. tarihli güzel nakışlı kititabeli bir mezar bulunmaktadır. Bundan başka daha iki tane nakışlı mezar taşı, mezarları belli olmadığı ve değerli oldukları için müzeye kal dırıldı. Elvan beyin şahsiyeti: Hudavendigâr, oğlu Yıldırıma Germeyan beyin kızını almak için kalabalık bir heyet yollamıştı, gelin gelirken atını yetmek için çaşnigir başısını almıştı. (Çaşnigir başı, ziyafetlerde sofra hizmetini gören bir sınıftır. Gelin, beraberinde getirdiği çaş nigir başı Paşacık ağayı yanında çaşnigir başı olarak alıkoydu. Bunun oğlu Elvan bey de Çaşnigir başı oidu. Çelebi Mehmet vefat edince Murad’a haberi bu zat götürdü. Murad tarafından İsfendiyar'ın kızını getirmeye yollanan hey’et arasında da görülür. Elvan beyin oğlu Sinan bey Fatih’in seferlerine katılmış tanın mış zatlardandır. Caminin vakfiyyesi 913 (1507) dir. Cami Fatih Mehmed zamanın da yapılmış olacaktır [1]. Elvan Parmak adında birinin bu camiyi yaptırdığını kaydedenler de var bunun vefatı 912 H. 1506 dır [2], 111/18 - Beşikçiler camii: Muradiye - Cem sokağı ucundaki cami dir. Yuvarlak külâhlı minaresi, kurşun örtülü tek kubbesi, üç küçük kübbeli son cemaat yeri, kesme kefeke - sert taş ve tuğla işçiliği ile Fatih devri eseri olduğunu aalatır. Kapısı önündeki küçük mezar lığında 850-900 tarihli mezar taşları vardır. Yaptıran İnegöllü İshak paşanın kethüdası Sofu Hacı Sinan’dır. Oku! ve vakıfları vardır. 1200 H. tarihine kadar akarlarına mütevellilik yapanlar hep oğul ve torunlarıdır { 3 ]. 111/19- Veliyeddin oğlu (Geyikli) Ahmed paşa türbe ve medrese si: Muradiye-Beşikciler arasındaki medrese ve türbedir. Türbe: A l tı yüzlü, üstü kurşun örtülü, tek kubbeli, içinde tek mezarı vardır. Kapısı üstünde taşa yazılmış kitabesi paşanın 902-1496 M. de öldü[ 1 1 Âşık Paşa zade tarihî S. 59, 106, 152, Evkaf defter 5 S. 128.
Arşiv
A/22 S. 41,
( 2 ) Sicilli Osmani C. 3. S. ;03 ( 3 ] Arşiv A/19 S. 371, B Ç4 S. 32. Baldırzade tarihi 45(51
— 38 ğünü anlatır Ebced hesabiiedir. ( Kitabe No. 12). Manzutnenin şairi Eflâtun! zade Derviş Mehme:l’dir [ 1 ]. Medrese: Türbe yapısında, düzgün işlenmiş, on bir odalı, kubbe lerinin kurşunları yok olmuş bir binadır. Bunu da Veliyeddin oğlu yaptırm ıştır. Bu zat Bursa’nın yetiştirdiği büyük şairlerdendir. Fahriyye inşad eden ilk şairdir. Bakî’ye kadar eski şiir usulünün üstadıdır. Bu zat Fatih’in veziri, sonra Şeyhülislâm sonra da Bursa mütesarrıfı iken 1496 da vefat iie türbesine gömülmüştür. Türkçe ve Arapça şiirleri çoktur, Atâ tarihinin beşinci cikdinin hemen yarısı bunun şiirleri ve medhiyyeleri iie doludur [ 2 ]. 111 20 - Muradiye bloku: A - Eski ev: Cami avhsının batısında, restore edilmiş olan ev dir. Murad 11 ye isnad edilir, hatta Fatih’in doğduğu ev olduğunu da söylerler, fakat Fatih Edirnede doğmuştur. Bizce Ev 17 ci asra kadar çıkar, tavan, pencere, ve nakişleri, piânı itibarile eski bir Türk evidir. Bunun yakınında bir de Misafirhane var imiş, yerini tesbit edemedim [ 3 ]. B - Medrese : Tuğla işçiliğinin en güzel modelidir. İçinde on dört odası ve güneyde büyük çinili dersanesi bulunan bu anıdın maalesef kurşunları yok, dıvariarı da harabeye yüz tutmuştur [Pl. 3j [ 1 ] Baldır zade Güldeste [ 2 ] Osmanlı müellifleri C.l S. 75. Atâ tarihi C. 5. Baldırzade, Haşan Çelebi tezkiresi yazma nüshaları. B 'jrsa’da yetişmiş birkaç tane Ahmed paşa vardır. 1 - Veliyed din oğlu, yukarda zikredilen zattır. 2 - Hızır bey oğludur, buna müftü paşa da derler. 3 - Simavlı Bedreddin oğludur. 4 - Fenarî torunudur, Arabayatağı mahallesinde camii vardır. [ 3 ] Solak zade tarihi S. 187
39
—
—
U I
■ f-
p a Lİ^
LiH
i
ÜT,--- —n■ ^
t
ö -v ri i;
PAvt-mMı/t
f c ..j '■I P— l-‘
t
im {/ î. !•.
t
r
...
'i i ı Ü
2L
İL, t, jr i s ■f-J _h
Pl. :i ( Y. m iniar Bedri Kök t e n d e n
)
C - Ç eşm e: Medresenin batısın/ da, köşede büyük kemerli tuğla işçiliği ile medrese devrinin eseridir. D - C am i: Muradiyenin en muh teşem ve sanatkâra ne' e s e r i d i r . i ( Plân 4 j işçiliğinin en güzel örneğini verir. Son cemaat yeri açık beş kubbeli bir ravaktır, ortada bulunan iç kapınm ahşap kanatlan ile mermer işçiliği, kitabesi, kapının tavanı bi rer şaheserdir. Kitab*" camiin 828 830 ( 1426 - 1428 ) de yapıldığını gösterir ( Kitabe No. 13 ). Ahşap P l. 4 M u r .d iy « C a m ii (W M d«’f i e n ) kapının S a ğ kanadında tahta, kabar tılmış bir yazı var. Sağ kapıda: sülüs yazı ( Y a hafiyyel - eltaf, ) kûfi (Y a hay ya kayyum ya ze), sol kanatta (Neccina mimanehaf), kûfi ( 1-celâl velikram ) yazılıdır. Cami harimine giren holdeki çi niler en eski çinilerdir. İki açık cenah, kubbelerinin istalaktitleri
_
40
-
bu devre mahsustur. Minber ve mihrap yeni ve sadedir. Çift mina resinden biri kurşun örtülü külahlıdır, eskisi budur, diğeri zelzele den sonra yapılmıştır. [ 1 ]. Üç kapısından ikisi daima açıktır ( res. 6 ). E - Türbeler : i - Murad 11 türbesi : Dış kapıdan gelen yolun karşısında raistlar. Kesme kefeke ve tuğla ile düzgün yapılmış K a pı üstündeki nakışlı, yaldızlı tavan Murad devrinin ahşap işinin en güzel örneğidir. Mermer taşa istifli yazılmış kitabesi Muradın 855 senesinin Muharreminin ilk çarşamba günü Kuşluk vakti öldüğünü bildirir ( Kitabe No. 14 ). İçersi dört sütun üzerinde küçük kubbe, tepesi, Kitabesinden anlaşıldığına göre vasiyyeti üzerine açık bırakılmış, tam bu açık yerin altındeki sade sandukah mezar Murad II nindir, taşında yazı yoktur, bu türbede başka mezar da bulunmamaktadır. Evvelce eş yaları arasında bir kuran ile fil dişi işlemeli gümüş kakmalı rahlesi vardı. Şimdi rahle Ulucamidedir ( 2 ]. 2 - Alâeddin türbesi : Murad türbesine bitişiktir. Kapısı da ona açılır. Murad türbesi gibi sadedir, yalnız kenarda yeşil somaki mer merden bir sütun bulunmaktadır. Burada Murad’ın Amasya mütesarnfı iken ölen oğlu Ahmed ve Orhan diğer oğlu Amasya Valisi iken 1442 de ölen Alâeddin, Fatihin öldürttüğü küçük Ahmed, Mu- radın kızı Şahzade hatun ( 1480 ) medfundur [ 3 ]. 3 - Mustafa-yı atik adı verilmiş olan türbe : Cami yanına raslayan türbedir. Sekiz köşeli, kapısının önünde sade bir giriş yeri var, iç dıvarındaki çiniler Çelebi Mehmed-Murad II devri çinileridir, görmiye değer. İçindeki mezar levhaları karışıktır, Mustafa-yı Atık Fatihin büyük oğludur, bina mimarisi eskidir, ona karşılık vesikalar o Mustafanın Cem türbesinde olduğunu haber veriyor. Anlaşıldı ğına göre bu türbe Murad II nin büyük vebada ölen ( 1429 M. ) kardeşi Ahmet adına yapılmıştır ve içinde şu mezarların bu lunması gerekiyor: Çelebi Mehmedin oğlu Ahmed, Bayezid II nin 1483 de ölen oğlu Abdullah, diğer oğlu Saruhan valisi iken 1512 de ölen Alemşah, bunun kızı flondi hatun, hepsi 6 kabirdir [ 3 ]. ( 1 ] Vakıflar da A lik muhasebe defteri. ( 2 ] Tarihi Osmani Encümeni mecmuası 17 - 1047. { 3 ) Güldeste S. 47, Hülâsatülyefiyat - Gazzi z«de. A 102 S. 19.
— 41 — Mustafa-yı cedid denen türbe : Kapısı ve üstündeki zarif kita besi, içindeki 16ncı asrın en nefis çinileri her halde s^örfilmiye dej^er, Çinilere lâle, sünbül ve karanfil çiçekleri ile desenler verilmiş fev kalâde kıymetlidir, Kitabede ( Kitabe No. 15 ) Süleyman oğflu şah Selim tarafından imar edildiği bildirilmektedir. İçinde şu mezarların bulunması lâzım; Kanunî Süleyman’ın Ereğli civarında boğdurdug[u oğlu Mustafa ( 1552 ), Bayezid oğlu Ahmed ( 1513 ), Muatafanm annesi Mah-ı devran, diğer oğlu Orhan ( 1562 ). Sicillere göre türbeyi Yavu^ Kardaşları Ahmed, Şehinşah, Korkud, Şehinşah oğlu Mehmed için yaptırmış, Kanunî oğlu Mustafa sonradan getirilip ora ya g^ömülmfiş, Korkud, emirle Orhan’a gömüldü, muharrem 919 [ 1 ]. 5 - Sondaki kiremit örtülü sade türbe özelliği yoktur, Fatihin övey anası Prenses Marva’ya izafe edilir, halbuki o, memleketi olan Sırbistana iade edilmiştir. Fatihin sevgili oğlu Mustafanın annesi Gülşah hatun ile bir şehzade yatır gûlşahın Akaratı da çoktur [ 2 ]. 6 - Mükrime hatun türbesi : Şehinşahın oğlu Mehmedin annesi Mükrime hatuna aittir. Şehinşah 1517 den önce yaptırmıştır. İçinde Mükrime hatun ile oğlu Mehmedin mezarı vardır. Bir kaytta Mükrime Sultan Ahmed türbesinde görünüyor | 3 ]. 7 - Sultan Mahmud türbesi: Bayezid II nin Manisada ölen oğlu Mahmuda aittir. Türbenin kapısı sanatkâraite, geçme tahtalardan yapılını^ devrinin eseridir. Kabartma tahtadan yapılmış kitabesi Mahmudun 91i H. (1506) de öldüğünü bildirir (Kitabe No. 17) şairi Mahmud camiidir. İçinde Mahmud’dan başka oğlu Orhan ve Emir, ve Musa’nın bulunduğu anlaşılıyor. Yaptıran Bayezid’in karısı ve Mahmud’un annesi Bülbül Hatun olacak, mimarı Yakubdur. Ahmed Vefik pa şanın türbeleri gezerken sezdiği kendi çakısı ile kazıyarak çıkart tığı zarif süsler, nakışlar ve yazılar, emri üzerine açılmış, pek ne fis eser olduğu meydana çıkm ış, fakaf bu açış asıl zarafeti vere memiş, türbe kirli kalmıştır [ x ]. [ 4 ] Ar. B/131 S. 56. A/58 S. 5, Mustafa ve Sultan Cem-Süheyl ünver - Zeki Pokalın S. 46. ( 1 1 Ayni eser, A 23 S. 90, 12
[ 2 1 Ar. A/33 S. 18,
A/20 S.
225 A/100 S. 21, 228. [ 3 ] Arşiv A/23 200, A/21 S. 32 A/27 S. 236. [ X ] Güldeste S. 52,53, Tarihi Osmani Encümeni mecmuasında Ahmed Vefik paşanın açışı Cem tûrbasinde gösterilir X3 • 1058.
-
42
8 - Ebe hatun türbesi, Yanları açık, kubbesinin üstü hurşun taklindi beton, içinde tek mezar var. atihin Febesine ait olduğu bil> dirilmelctedir. 9 - Gülruh*aultan türbesi: Bayezid II nin zevcesi ve Alemşahın anasına aittir. Binanın orijinal tarafı yoktur. İçinde 1502 de ölen Gülruh, kızı Kam er ( 1520 ) Alemşahın kızı Fatm a ( 1522 ) ve oğlu Osmanın ( 1512 ) mezarları vardır [ 1 ]• 10 - Şirin hatun türbesi : Bayezid’in zevcesi ve Abdullahın ana sına aittir. Abdullahın kızı Aynşah ile karısı Ferahşah da burada olacaktır. Türbenin adı Şirin hatun türbesidir [ 2 ]. 11 • Fatihin oğullarının türbesi ( Cem ve Mustafa ): Zarif, ahşap oyma ve geçmeli eski kapısı, altın kakmalı çinileri bilhassa pençerelerin üstündekileri, kubbe tepesindeki çiçekli desenleri görül melidir. İnşası 1479 da bitmiştir. Tavanın bir kaç yerinde ( Sultan Mustafa rahmetullah) İbareleri tekerrür etm ektedir. Türbe esas itibarile Fatihin büyük oğlu Sultan Mustafa (1474) için 1479 da yapıl mış, Cem İtalya’da vefat ettikten sonra buraya getirilmiştir. Lâkin türbe içindeki mezarlarda Mustafa anlaşılamıyor, Ona mukabil baş ka mezarlar görünüyor. Şehinşah ve oğlu Mehmed, Alemşah da burada imiş. Cem 1495 de ölmüş, 1499 da bu türbeye getirilmiştir. [ 3 ] (resim. 8). 12 - Hatuniyye tü rbesi: Camiin doğusunda sade, zarif türbedir. Kapısı üzerindeki kitabesinde ( No 18 ) türbenin Sultan Mehmed Çelebi’nin emri ile annesi için Murad II tarafından yapıldığı ve inşasının 853 senesi Receb ayı - 1449 Ağustos ta bittiği bildiril mektedir. Türbede iki kabir vardır f 4 ]. 13 - Bir türbe: Hatuniyyenin önünde, üstü harap, etrafı açıktır, içinde iki kı bir var, fakat kimlere ait olduğu belli değildir. F - İmaret : Camiin doğusunda, büyük, oldukça harap, üstü k i remit, kerpiçle yapılmış bir binadır, içinde fırınların bir kısmı du ruyor, büyük yağ küpleri de mahfuzdur. Eski devrin zengiA ve ge niş bir aş evi idi. ( 1 J A/58 S. 3
[ 2 1 Ar. A 23 S. 10.
( 3 ] Fatih’in oğulları Mustafa ve Cem türbesi-Süheyl Ünver-Zeki Pakalın, Âşık paşa zade tarihi S. 253. f 4 ] Arşiv A/9 S. 179 A/20 S. ?Î4.
— 43 — Cami aylısında eski aervi ağaçları ile zarif, üstü kubbemai bir örtü ile kapalı bir ı^adırvan, türbeler dairesinde büyük çınar ağacı (Bay 1) bu anıtlar blokunu heybeti ile tamamlayan tabii anıtlardır. G - Hamam : Medresenin batısında, yolun sağ kenarında yükseselen binadır, bugün dökümhanedir. Murda II tarafından yaptırılmıştır H - Karşu duran Süleyman türbesi : Muradiye hamamının güne* yinde, türbeler dairesinin dışında kalmış, dört köşeli düzgün bir kümbet olup kubbenin üstüne, geçen sene kurşun taklidi güzel bir çimento sıvandı. Orijinalliğine binaen Milli Eğitim Bakanlığı tara fından, Murad evi ile birlikte restore edildi. İçinde mezar mahzeni izi his edilmektedir. Bu türbe. Bursa subaşısı iken tstanbulun fet hinden aonra İstanbulun tanziminde Subaşılık etmiş olan Buraalı, Fatihin defterdarlığını da yapmış, olan Süleyman beye aittir. Türbe yanında bir de medresesi varmış, şimdi yoktur [ 1 ]. 11/21 - Eski bir çeşme : Azeb bey yolu başında, büyük bir ke mer, cebhe ve kemerde birkaç tane dağınık çinilerle tuğla ve ke meri tamamen Murad devri eseridir. 111/22 - Azeb bey camii, türbesi : Muradiye’nin tepesinde bir servi ve yarım minaresi ile yükselen mesciddir. İkinci Murad devıi emirlerinin camii tipidir: önde dar bir son cemaat yeri, üzeri tonoz arasındf dört köşeli dört ayak, ortaaındaki kapı sade, kapı üstünde iki satır kitabesi askerlerin ve orduların baş komutanı Abdullah oğlu Azeb bey tarafından 860 H. de ( 1455 ) yapıldığı bildirilmek tedir ( No. 19 ). Camiin içi sade, tek kubbeli ve üstü kurşun ör tülüdür, dış kapı üzerinde tuğla - kefeke işçiliğinin güzel örneği bir kalkan dıvar devrinin en zarif mimârî özelliğini verir. Minare şerefeden kırıktır, minber yok kadro dışı ve namaza kapalıdır. Camiin önünde en yaşlı çınarlardan biri bulunmaktadır ki o devirden kalma olduğu sanılır ( Boy 1 ). Camiin hemen batısın da, aynı tip dört köşe, üatü kurşun iken kurşunu kalkmış, pençereler örülmüş, oldukça harap bir türbe bulunmaktadır. Kapısı üatündeki üç satır kitabesinde ( bu ahret evinin Azeb bey tarafından 854 H. de ) yaptırıldığı bildirilmektedir, camiin tarihi 860, türbe nin 854 dür, türbe camiden önce yapılmış oluyor. ( Kitabe No. 15) Türbe içinde
901 H. 1485 tarihli Ubeyd beyin mezarı kitabeaiz
[ 1 ] Netaİcülvukuat S. 296, A/20 S. 309.
C. 1 S. 48, Tacüttevarih C. 2 S. 447, A/18
— 44 — bir bfiyük birkaç ta küçük mezar bulunmaktadır, Azeb beyin me zarı görülmiyor. Türbe dışındaki taşlardan birinde Turhan bin Azeb bey diğer birinde 860 sonları okunmaktadır. Türbenin batı bitişiğinde bir türbe yeri daha görülmektedir, e v velki tipten olduğu dıvar kalıntılarından anlaşılmaktadır, içinde mezar yerleri görülmiyor, belki bir muallimhane de olabilir. Azeb bey ikinci Murad’ın yakmlarmdan hoş sohbet bir zattır, Varna muha rebesinde bulunmuş, ( bu delikanlılar arasında yaşlı yokmu ) mu haveresi padişah iledir, tarihlerce meşhurdur [ 1 ]. 111/23 • Eski kız lise si: Azeb bey camiinin üstünde eski Ameri kan kolleji binasıdır. 111/24 Demir kapı kilisesi : Kollejin üstünde, şimdi kısmen depo ve fabrika olarak kullanılmaktadır. Rum Ortadoks kilisesi idi, mi mari özelliği yok, 19 cu yüz yılın binası tipidir. 111/25 - Koca Naib camii ve türbesi : Azeb beyin doğusunda kendi adım taşıyan mahallede yükselen, aynı tip fakat mamur, va kıfların kadrosu içinde namaza açık, kitabesiz, minbersiz bir mesciddir. Üç tonoz kubbeli bir son cemaat yeri var, minareli, iç kapısı Muradiye türbe ve camiinin kapıları gibi oyma ve kaplama, üst kenarında tahtaya oyarak yerleştirilmiş bir dua ( Y a hafiyyel eltaf - neccina mimma nehaf ) yazılı. Camiin altında, mezarlar ve küçük serviler arasında, yol kenarında dört yüzlü, kefeke taşla ya pılmış, kubbeli, üstü kiremit, kime ait olduğu ve kimin tarafından yapıldığfi bilinmiyen bir türbe vardır, Hanım kızlar türbesi deniyor. Camiyi yapbran Koca Naib adı ile meşhur Doğan bey isminde bir zat olacak, cami için akarlar vakfetmiş [ 2 ]. III/26 - Çınar önü, fabrika, bir mescid yeri : Koca Naib türbe sinin altında, Kaya başı caddesi başında şehrin en yaşlı çınarların dan biri bulunmaktadır ( Boy 1 ). Biraz yukarda Ciiimboz köprü sü eski kfigir köprülerden biridir, devrini tesbit mümkün olamıyor, daha ilerde, hemen şose üzerinde diğer yaşlı bir çinar ( Boy 2 ), karşısında Romangal'in fabrikası Belediye binası tipindedir, ah şap, direkler arası tuğla ile işlenmiş ve ona göre de boyanmış. [ 1 1 Mevlânâ neşri’den Solak zade S. 180, Hammer C. 2 S. 223 Sicilli Osmani S. 455. ( 2 1 Arşiv A/4 S. 91.
— 45 — 19 cu yuz yıhn bir yopısıdır. m ıştır.
Fransız konsoloshanesi olarak yapıl
Bu binanın dışında, aynı şekilde işlenmiş ve boyanmış bir çeş me vardır. Kitabesinde 1253 H. 1837 tarihi okunmaktadır ( No 21). Bu çeşmenin sonundaki arsa Koca Naib Cafer çelebi mescidi yeridir, civarın adı Kaya başıdır, aslı Kaya paşadır [ 1 ]. Muradiye bahçesinin doğusunda büyük bir Rum ortodoks kilisesi vardır, tipik bir Osmanlı mimarisi ile yapılm ış: kesme kefeke-tuğla iledir.
Pafta IV
Altıparmak
Çatalfırın ve
H i s a r IV/27 - Yahşi bey bloku; A - Cami: gülçiçek türbesinin karşı sında ahşap, şimdi bir evdir. B - Gülçiçek tü rb e si: Düzgün kefeke taştan yapılmış dört köşe kubbesi kiremitle örtülü, ravak kubbeleri çökmüş, dış kapının söveleri güzel işlenmiş, mermerlerdir, içinde yazısız 4 mezar vardır. Bu türbe Hüdavendigâr Sultan Murad’ın biricik karısı, yıldırım Baye zid’in anası Gülçiçek hatuna aittir. Yıldırım , Pınarbaşı suyunu onun adına vakfetmiş, o su kollarından biri onun adını taşır. Yahşi bey isminde bir oğlu da vardı, onu Kara Timurtaş’ın oj|flu, Ankara savaşında şehit olan Yahşi bey ile karıştırmama h'dır [ 2 ]. C - Yahşibey türbesi : Gülçiçek türbesinin doğusundaki aslı içinde, yer altında korasan kubbeli, tek mezarlı türbedir. Eskiden yazılı mezar taşı vardı. Yunanlar zamanında yok oldu. Vaktile bu civar Rum mahallesi idi, Geri.* mahallesi derlerdi. IV,28 - Haşim İşcan okulu : Vali Haşim İşcan’tn himmetile 1948 de yapıirmıştır. Güneyindeki aralıkta şişehane vnrdı, sokağın ismi ondandır. IV 29 Altıparmak camii : Büyük servisi, güdük minaresi ile gö zü çeken camidir. Kesme kefeke - tuğla ile işlenmiş, son cemaat [ 1 ] Evkaf defter 5. S. 240, Arşiv A 21 S. 60. ( 2 1 Aşık paşa zade tarihi S 57, Osmanlı tarihi - I. Uzun çarşıh I. Arşiv A, 7 S. 15. A/23 S. S, A/20 S. 151.
— 46 — yeri tonoz fakat üstü düz, tek ve yüksekçe bir bubbeli, üstü kur şun örtülü, büyük zelzelede dıvarları çatlam ış, minare yarıdan yı kılmış, sonradan basit bir ekleme ve üstüne çinko kaplanmıştır, kadro içi namaza açıktır. Yanındaki haziresinde 983, 976, 989, ser vinin dibindeki büyük mezarın kırık taşında 910 tarihi okunabili yor, isim okunamıyor. Cami Bayezid 11 zamanında yapılmış yanın da muallimhane, tâbhane olacak [ 1 ]. lV/30 - Köprü, medrese yeri, Bahrih baba mescid ve zaviyesi: Altıparmak • Muradiye arasında, cilimboz deresi üzerindeki köprü kefekeden ve eskidir. Önünde ki, eski temellerin bir medrese yeri olduğu zennedilir. Daha aşağıda büyük şose üzerindeki köprü ba şında eski bir çınar asfalt yolun ortasındadır ( Boy 2 ). Muradiyeye yakın, solda Kefeke taştan yapılmış, üstü kiremitli eski bina Bahri baba mescididir, yanında vaktile bir de zaviyesi ve türbesi vardı. Bu zat Kanunî devri adamı olup Zigetuvar seferine katılm ış, Padişahm, sefere davet için hediye olarak yolladığı para lan dönüşünde bu mescide harcamış, Bursalı bir edib ve bilgindir 1572 de ölmüş, zaviyesine gömülmüştür ( 2 J. IV/31 - Y ağcılar mesiresi ve stadyom : Kaplıcaların soğuk su yunun çıktığı, büyük çınarları ( Boy 2 ) ve havuzu ile güzel bir mesiredir, Stadyom vali Haşim îşcan’ın delâletile yapılan modem bir eserdir ( 1948-49 ). IV/32,33 - Yeni fabrikalar ve mezbaha: Elektrik ve İpekiş fab rikaları Osmanlı devrinin .son eserlerindendir. Merinos 1933 den son ra yapılan bir kombinadır. İstasyon yenidir. Mezbaha 19Ö4 de yapıldı modern şeklini son zamanlarda almıştır [ 3 ]. Mudanya yolunun iki tarafında Yahudi mezarlıkları vardı. Ku zeydeki eski idi çok eski mezarlar bulunuyordu, şimdi bir sahadır, güneydeki mazbuttur mezarları yenidir. IV/34 - Çırpan mescidi : 1876 Harbinden sonra Bulgariıtandan gelen göçmenler tarafından yapılmış ahşap, minbersiz, kıymeti bulunmıyan bir binadır. IV/ 35 - Selimiyye camii : K âgir, üstü marsilya kiremidi. [ 1 1 Arşiv A/23 S. 37,38,71 [ 2 ] Gfildeste S. 45, Baldırzade S. 261 Bahri baba bahsi. f 3 ] Mart 1320 tarihli Bursa srazetess
— 47 — Küçük bir son cemaat yeari var, iç kapısı üstündeki k ita b » i ( No. 22 ) camiin 1310 H. - 1892 de Abdullah oğlu Hacı Ahmed tarafından yapıldığını bildirir. Minareli Minberli vakıfların idaresin de ve namaza açıktır. Önünde şadırvanı ve okul binası mevcuttur, okul ev haline gelmiştir. IV/36 - Rusçuk mahallesi mescidi : Kendi adını taşıyan mahalle deki ahşap, mİAibersiz, mimari kıym eti oimıyan bir binadır. Geçen sene fena bir minare yapıldı. Ahşap dıvariarı da kâgirleştirilm ektedir. Bu mescidi dedem merhum Hacı osman, 1877 de Rusçuktan gel diği zaman masrafını kendi vererek yaptırmıştır. Kendisi sonradan tekrar hicaza gitmiş ve orada vefat etmiştir. Cami cemaat idaresin de ve namaza açıktır. Anadolu otelinin karşısına rashyan sokağın sonunda Bülbülce mescidi vardı, Buraya ve civara Istabl-i Bayezid paşa derler. Çelebi Mehmed’in baş veziri Bayezid paşa namınn olan ahırlar bu civarda imiş, onun için halâ o adı taşır. Ahırların yerleri Havraların batısındadır, dıvar temellerî duruyor. IV/37 - Hoca Haşan camii : Kendi adını taşıyan Mahallede biri cik camidir. Kâğir, üstü ahşap ve kiremit son cemaat yeri bir ku raklıktan ibarettir, buranın üstü geniş bir müezzin mahfelidir. Min ber ve minaresi sadedir. Dış kapı yanındaki parmaklığa yerleştiril miş kitabe { No. 23 ) camii 983 H. ( 1575 ) de Pir gayb oğlu hoca Hasan’ın yaptırdığını bildirmektedir. Gami büyük zelzelede yıkılmış uzun zaman onarılmadan kalmış. Î320 ( 1904 ) de bugünkü şeklile onariimıştır. Doğu bitişiğindeki mezarlığında bir kaç mezar var, birinin taşın da ( Bir gayib bin Hüseyin ) ayak ucu taşında ( zilhicce sene 989) yazılı olduğuna göre Hoca Hasan’ın babasına aittir. Hoca Haşan, bilgin Zeyrek Mehmet efendi ile ilgilidir, ona yev mi 40 akçe verirmiş, padişah bir kaç defa çağırdığı halde gitmemiş öldüğü zaman Pınarbaşına gömülmüş [ 1 ] Camiin doğu bitişiğinde pmarbaşı suyu için eski bir su deposu vardı, şimdi değişmiş olarak bulunmaktadır. Cami avlısındaki ahyap bina K âğıtçı başı’nın yaptırdığı İlk okul idi, şimdi ev olmuştur. 1304 [ 1 ] Baldırzflde tarihi S
19S
— 48 — tarihli kitabe müzededir ( No. 2937 ), Camiden kuzeye inen yolda yaşlı bir çınar var ( Boy 3 ), kar şısında yine bir pınar başı suyu depesu var idi, şimdi yoktur, aynf tip depo, çınardan doğuya gidilince mezarlık kenarında da bulun maktadır, Bu son iki depo, 93 ( 1876 ) harbinden sonra buralara Bulgaristandan gelen muhacirlerin yerleşmesinden sonra yapıl m ıştır. Daha önce buraları bahçelik imiş ( İhtiyarlardan ) Hoca Haşan mezarlığı, civarın eski ve büyük m ezarlığıdır, 940 tarihli mezarlar vardır, o kadar da yaşlı görünen serviler canlı anıtlardır. Mezarlığın kuzeyinde, Mudanya şosesinin kuzuy kenarınde, bü yük Fomaro binasının karşısında Mer’a mezarlığı var idi, içinde es ki mezarların bulunduğunu hatırlayorum, Bursa büyüklerini ve tarihi ni tanıtan Güldeste atlı meşhur kitabın müellifi, İsmail Beliğ 1142 H. de (1729) vefat ile oraya gömülmüş [ 1 ] IV/38 - Ahmed paşa Fenarî camii : Kendi adını taşıyan mahal ledeki yeni tip camidir. Yeni tuğla ve taş ile yapılmış, üstü ahşap ve yerli kiremidi ile örtülü, aynı şekilde yeni bir minaresi vardır, kitabesiz, minberii, kadro içi ve namaza açıktır. Camii İlk defa Molla fenari oğlu Yusuf Bali oğlu Ahmet pa şa Fenari Zaviye olarak yaptırm ıştır. Bu zat 890 H. (1485) de Nasuh paşa yerine vezir olmuş, iki sene sonra azledilmiş ve Bursa’ya gelmiş 1496 da vefat ile dedesinin yaptırdığı Molla Fenari camii yanına gömülmüş, bilgin ve faziletli bir zat imiş [ 2 ]. Cami 1854 büyük zelzelesinde yıkılmış 1911 de esaslı tamir ile bugünkü şeklini alm ıştır, ilk yapılış karekterini kaybetm iştir. Me zarlığındaki mezarlardan biri bu tamiri yaptıraıundır, taşında Türk çe ve yeni ifade ile şu yazılıdır, “Hacı Atika ailesinden Fethiye nam hayır sever bir kadın, çoktanberi harap bulunan bu camii müceddeden tamir ve Ahmet paşa Fenari mahallesinde de üç ev inşa ettirerek buraya vakfettiği, senesi 1327 ) Camiin önünde yan yana iki çeşme var, ayrı tipte olup birinin üstündeki kitabe ( Tırnova muhacirlerinden Tabanlı Mustafa tara fından yapıldığı ( sene 1328 - 1912 ) yazılıdır. [ 1 ] Osmanlı Müellifleri Ç. 2 S. 102 [ 2 ] Güldeste S. 66, 120, Y ad igâr-ı Şemsi S. 75 Nişancı tarihi Baldırzade S. 7, Arşiv A/l S. 99, A 199 S. 195
— 49 Çeşmelerin arkasındaki helalar eski devrin eseri zannım verir. Camiin doğusunda Bursa’nın eski ve büyük ipek fabrikası bulun maktadır, güneyde ve yol kenarında da yaşlı bir çinar ağacı var ( Boy 3 ) lV/39 - Yahudiler hamamı : Yahudilikte, Kuru çeşme denen yer de büyük bir hamamdır. Son zamana kadar işler ve mamur iken şimdi bir depo vazifesini görmektedir. Civan kapıcı başı Rüstem paşa tarafından Istanbuldaki eserlerine gelir olarak 1552 de yaptırılmıştır [ 1 ]. IV/140 - Havralar : Yahudilikte üç havra vardır. Biri bulvarın hemen üstünde ( A ) Ez-ha-Haim, İkincisi Fırının yanında ( B ) Mayor, üçüncüsü biraz batıda ( C ) Guerouch. Avram Galanti’nin beyanına göre birincisi en eskisi, büyük ve muhteşem olanıdır, Bizans devri eseridir. İçinde bir merdi venle çıkılan ve cumartesi günleri ile Bayramlarda kullanılan bir minberden başka ( Dausa ) denilen ikinci bir küçük minber daha vardır { 2 ]. Bu sinagokların üçü de kâgir, ortalarında 3-10 tane ağaç direk üzerine oturulmuş ve kubbe vaziyeti verilmiş, üstü kiremit, birer mihrap bulunmaktadır. Mihrabın ortasında, mukaddes kitabı okumıya tahsis edilmiş masa, tam karşısında perde ile kapalı bir mih rap daha vâr ki içinde deri üzerine yazılmış Tevrat buluYımaktadır kandili daima yanar, Sinagokların bir tarafı kafes ile kadınlara ayrılmıştır. Birincisi muvakketen kapalı, diğerleri ibadete açık. Üçüncünün üst tarafındaki ilk okul vaktile sinagokun bilgin ve hahamları için okul ve kütüphaneleri idi, Karşısındaki evin yerinde de ruhanî reisin makamı bulunmaktaydı. Bu üç kısım mabede bağlı tek müesse se idi. Mabedin yanında üç fırın ile büyük bir çeşmenin bulunduğu şer’i Mahkeme kararlarında işaret edilmekte isede bugün görülmiyor. Bu günkü ilk okul binası olan kısmin bahçesinin doğu köşesinde, kö mürlük olan yer su taksim yeridir. Daha üstünde büyük bir taksim yeri daha varmış ki Orhan Gazi .burasını yaptırmış ve Yahuthane’ye [ 1 ] Hamamlar - Kâmil Kepeci oğlu f 2 ] Histoirs des juifg d’Anatoli 2 P. 205
50 — ( Sicillerde böyle deniyor ) bir kol su vakfetmiş. Bir aralık birisi bu suyu kesmek istemiş, iş mahkemeye aksetmiş, veriPen karar ile su eski sahibi olan Y^huthaneye verilmiştir. Bu Yahuthane 1049 H. de esaslı bir tamire u|^ramış. O zaman vakıf yerlerin korunması maksadile bir çeşit icar usulü varmış, Bu Yahuthanenin mfisteciri de Yakup oğflu Muis imiş, Onanma 177,000 akçe sarfedilmiş ve bu keyfiyyet Ş ef’i mahkeme kararı ile de tevsik edilmiştir [ 1 ]■ B u ra a ’dn M u se v ile r : Milâddan 79 yıl önce Bursa’da bir musevi kolonisi var imiş. Bir Grek mezar taşında ( Sabatay ) ismine raslanmıştır. Zindan kapıda harap bir binada İbranice kitabe 820 ( 580 Milâdi ) okunabilmiş ol* duğu haber veriliyor bu kitabeleri ben bulamadım, halen böyle birşey yoktur. Yahuthanenin üstünde Orhan Gazinin yaptırdığı ahırlar ( İstabl ) da işaret ediliyor. Bugün bunların bazı izlefine rastlamaktayız. lV/41 - Seyyid usul dergâh ve mezarlığı : Bina ahşap, mimari özelliği yok, üzeri yerli kiremidi ile örtülü, haraptır. Mezarlıkta Seyyid usul, mevIâna Abdülkadir Gazali V. S. ait mezarlar var, bazısının tarihi 894, 919 dır. Seyyid usiil - Emir Sultan ile beraber Buharadan gelen erenler dendir. Tekkeyi, mezarlığın alt tarafında ancak dıvar temelleri kal mış bulunan medreseyi Cafer çelebi isminde bir zat yaptırm ıştır [2]24 • Sahabettin paşa camii : Yahudiliğin üstünde, yeni bulvarın ortasında kalmış bulunan camidir. Dışı sıvalı kâgir, üzeri ahşap, kirem it örtülüdür, mimari özelliği yok son cemaat yeri asıl binaya dahildir. İç kapı üzerinde mermer taşa yazılmış kitabe sinde Karamanlı Mehmed oğlu Mehmed çelebi tarafından 903 H. 1497 de yapıldığı bildirilmektedir. ( Kitabe No. 25 ) Karamanlı Mehmed’in adını taşıyan mahalle Setbaşının üst tarafındadır, orada bu zatın yaptırdığı bir de mescit vardır, şimdi ev olmuştur. Şahabeddin paşanın burada bir çeşmesi de görülmektedir, o da bu gün yok [ 3 ]. [ 1 1 Arşiv B 146 S. 146,81 A/S S. 71. { 2 ) Güldeste S. 219 [ 3 I Arşiv B 94 S. 110
— 51 — Bu zat Hadım Şahabeddin paşa olup ikinci Murad ve Fatih’in de veziridir | 1 J. IV/43 - Çatal fırın mevkii ve Numaniyye mescit ve tekkesi - Şa habeddin paşa camiinin üst tarafına Çatal fırın derler, vaktile Ah med paşa Fenari mahallesine inen caddenin başında, ana caddeye birleştiği yerde karşılıklı bir çift fırın vardı, buyOk yol genişlerken o fırınlar kaldırıldı, semtin adı da bundan kalmadır. Numaniye mescid ve tekkesi buyûk bir ahşap binadır. İmar eden vezir Yusuf Ziya paşadır. Kitabesi batı kapısı üzerindedir (No. 24). Binayı yaptıran Hakim oğlu Ali paşa olacak, Vakfiyyesinin tarihi 1147 H. 1738 dir [ 2 ]. Tekkenin arkasında, Şehrekûstü yolunda eski bir ev de bulun maktadır. IV/44 - Veledi saray mescidi ; Çatal fırının üst tarafında, bulva rın kuzeyinde, sokak başında, kesme kefeke tuğla ile işlenmiş kagir, üzeri ahşap, minaresi kırık, minbersiz, kitabesiz, kadro dışı cemaat idaresinde namaza açıktır. Bu mahalleye veledi saray mahallesi denmektedir. 918 H. 1512 M. tarihinde o at ile anılan mahalle ve mescit var. 1589 da imam evi vakfedilmiştir [ 3 ].
Hisar
Iç i
IV 45 - Sur ve Burçlar : Bizans devrinde Bursa, Hisar içinden ibaretti. Etrafı surlarla çevrili, yer yer Burçlarla sağlamlaştırılmıştır. Çakır hamamı - Tophane arasında biri yuvarlak diğeri dört köşe iki burç var. Yukarı kırk merdivenin kuzeyinde Ortapazar caddesi başlar, Bu cadde asıl eski Bursa’y» doğudan Batıya kesen, ana yol dur, başında şehrin birinci kapısı ( Hisar Kapısı ) var imiş, Çelebi Mehmed burasını onafmış ve bir kitabe koymuş ( Kitabe No. 26 Res 11 ) kitabe müzededir. Büyük zelzeleden sonra bu kapı kalkmış. Bu kapı başında sur bir burç
daha
verdikten
sonra
doğuya
I 1 ] Solak zade tarihi S. 174 ( Filibede medfun Şahabeddin paşa Çatalfırın mevkiinde bina ettiği Lâleli çeşmesi ) deniyor. B/103 S. 120 sene 1085 ( 2 1 Evkaf defter 5 S. 125 [ 3 1
„
„
120 Bursa mahalleleri. Köseoğlu S. 67
— 52 — dönüyor ve yeni ş c ,; 'i atlayıp bûyûk evin dıvarlarını blok taşlarla yapıyor ve kuzeye uöm yor, artık buradan itibaren batıda Yıldız kahveye kadar tabii bir seddir. Tophane, tümen, sanat enstitüsü, hasta yurdu bu sed üstündedir. Yıldız kahvenin önünde bir çınar ( Boy 3 ) dan sonra sur güne ye döner, evlerin altında blok halinde büyük taşları ve ban kemer leri görülür. Kahvenin önünde şehrin ikinci kapısı ( Kaplıca kapısı ) var imiş, turistik şose buradan hisar içine girer. Yarım dıvarlar halinde Zindan kapıya kadar sur devam ediyor, orada üçüncü kapı yeri ( Zindan k a p ı), iki tarafında zindan enkazı var. Sur dıvarlarına yerleştirilmiş mermer kornişler gözü çeker. Kapının doğusunda dört köşe burç en sağlam burçtur. Buradan Üftadeye kadar surun en sağlam parçaları, bulunur. Pınarbaşı önünde dördüncü kapı ( Pınarbaşıı Kapısı ) yeri var, üftade yanında da beşinci (Yerkapı) yı verir, Üftadeden kuzeye Çakır hamamına doğru uzanır, buralarda sur az görülür ( 1 ]. Tophane ve debboyun bulunduğu yerde bir iç kale varmış, Has tane ve enstitü yerinde de eski saraylar bulunuyormuş, Hudavendigârın meşhur düğünleri debboy yerindeki saraylarında olmuş [ 2 L IV '46 - Kırk merdivenler ve Okçu baba türbesi : Hisar kapı yakınında iki tane K ırk merdiven var, biri iç Hisarı aşağı bağlar, 60 basamaktır, diğeri Hisarı Zafer yoluna bağlar 66 basamaktır bunların yapılış zamanları belli değil, alttaki 1948 de modern bir hale getirildi. Alttakinin kuzeyindeki kemerler Bali bey hanı veya Okçu baba odaları kalıntılarıdır. Hemen üstünde dört köşe, moloz tayla yapılmış küçük kümbet Okçu baba türbesidir, üstü kiremit örtülüdür, içinde bir kabir var, kitabesizdir. Nasraddin paşa veya Nusrat paya ya aittir, bu zatın Bursa’nın fethi sırasında hizmet ettiği anlaşılıyor. Bu civarda bir takım odalar yaptırmış, şimdi yoktur ötünce buraya gömülmüş, vakıf yerleri vardı [ 3 ]. lV/47 - Darphane mescidi : Tophane meydanında parti ocağı olan binadır. Nilüfer hatunun yaptırdığı zannolunmaktadır. Okçu [ 1 ] 1278 haritası [ 2 j Usulü mimarii Osmani, Aşık paşa zade tarihi s. 64 Şahadet cami avhsının batısında caddenin altında su yolu açılırken büyük dehlizler çıktığını gördüm ( 25/11/948 ) [ 3 ] Arşiv B/49 S. 65 C 3 S. 32, B/57 S. 97
— 53 — babanın kuzeyindeki çıkmaz aralıkta bir şimdi Haraççı oğlu ilk okuludur.
Nakşi
tekkesi
vnr
idi,
IV/48 Osmancık bloku : Bu sahada şehrin en eski anıtları top lanmaktadır. Tophane denen bu yer, parmaklıklı bir dıvarla çevril miştir, güneydeki kapısı, iki tarafında pınarbaşı suyu akan iki şadırvanın yanlarında mermer sütunlar ve işlemeli bir kapıdır, îçeri girilince solda Osman gazi türbesi ve şehitlik anıdı, sağda Orhan türbesi, ilerde güzel bir şadırvan ve saat kulesi bulunmaktadır. A - Osman gazi türbesi : Kesme kefeke taş ile yapılmış sekiz yüzlü, büyük kubbeli ve üstü kurşun örtülüdür. Saat kulesi tarafında, ahşap bir antreden girilince sade bir kapıdan anıda gi rilir. Kapının üstünde mermer taşa kabartma yazılmış 4 satır kitabe, imza ve tarih hariç, türbenin Osman Gazi türbesi olduğu Abdülaziz tarafından 1280 H. (1868) de yaptır ıdığı ve bu tarih manzu mesini Nevres isminde bir zatın söylediği, y;tzan Mevlevi Zeki dede olduğunu ifade etmektedir (Kitabe No 27 Resim 12). Türbenin ortasında her tarafı sedef kakmalı parmaklıkla çevrili muhteşem bir lâhit, tahta sanduka, sırma işlemeli yazılı kadife bir örtü ile örtülü Osman Gazi’nin lâhdi bulunmaktadır. Kapıya doğru Osmanın önünde küçük kabirden sonra Büyük oğlu Alâeddin “ölü müş 1331 onun önünde Hudavendigânn oğlu Savcı “ö. 1385 Osmanın kıblesinde küçük bir kabir, onun yanında Hudavendigârın diğer oğlu İbrahim, Orhanın zevcesi Asporça Hatun Osmanın ayak ucunda başka mezarlar var fakat kimlere ait oldukları belli değil, hepsi 17 kabirdir [ 1 ]. Türbenin doğu bitişiğinde mermer kenarlı 9 mezar daha sıralan mış, kimlere aid oldukları belli değildir. B - Orhan türbesi : Doğu tarafta bulunan bu türbeye güneyden girilir, dört köşe dıvarlı, dört ta\ıe kalın ve mermer taklidi yuvar lak sütun üzerine oturtulmuş, geniş gezinti düzlüğü ile kubbe kur şun örtülüdür. Zeminde Bizans mozaik parçalan durmaktadır, dıvarlar sade ve beyaz badanalıdır. 1811 de mütesarrıf Aziz Ahmed paşa tarafından esaslı onarım yaptırılmıştır [ 2 ]. [ 1 ] GOleeste, Sicilli Osmani, Solak zade. Asporça’nın Vakıfları var B/26 S. 28 [ 2 ] Vakıflarda Atik muhasebe defteri 5 - 9 Hülâsatülvefiyet Gazzi zade varak 15.
— 54 Türbenin ortasında heybetli duran Oahan Gazini’n kabri, ahşap, yeşil örtülü, etrafı pirinç parm aklıklıdır. Oahanın kuzeyinde Cem sultanın oğlu Abdullah ö. - 1481, Kapı tarafında ikinci Bayezid’in oğlu Korkud ö. 919 muharrem - 1513, yanında Orhanın zevcesi Nilü fer, oğlu Kasım çelebi. Yıldırım oğ. Musa çelebi, kızı Fatma ve diğer isimleri bilinmiyen irili ufaklı bir kaç mezar ki hepsi 21 tanedir [1 ]. Bunlardan Orhanın şahsiyetini bildirmeye lüzum yok. Şehzade Mehmed Korkud, faziletli ilim ve irfan sahibidir. Musiki ve ahlâk ilmine vakıf imiş, şairliği ile de mümtaz imiş. Korkudiye atlı fetva mecmuası İslâm bilginlerince çok muteberdir. Gıdayı ruh isimli musiki aletini icad etmiş. Başka eserleri vardır [ 2 ]. Nilüfer hatun, Orhanın zevcesi Hudavendigârm anasıdır. Hisarın Kaplıca kapısı dibinde bir de zaviyesi var imiş, fakat yerini bula madım [ 3 ]. Bu iki türbe vaktile birleşik imiş, ve yerinde büyük bir manas tır var imiş [ 4 ]. Osman vefat etmezden önce bu (Gümüşlü kümbede gömülmesini vasıyyet etmiş, manastır değiştirilerek bir türbe haline getirilmiş. Bu büyük kilise yerine kurulan türbe 1801 yangınında yanmış, 1854 zelzelesinde daha çok harap olmuş, Abdülaziz tara fında ikiye bölünerek bu günkü şeklile onarılmıştır, Osman türbe sindeki kitabe bunu gösterm ektedir Mahalle Manastır mahallesi adını taşım aktadır [ 5 ]. Orhan türbesinin dışında doğu dıvarının dibinde demir parmak lık içinde mermer kapaklarla çevrili yüksek bir mezar var, taşında (men mate ğariben fekad mate şehiden) den başka bir yazı yok, garip ölen şehit ölür manasına geldiğine göre bir yabancıdır, riva yete göre Hintli bir prens imiş. C - Şehitler anıdı : Osman türbesinin güneyinde yükselen anıt, erkinlik savaşı sonunda, Bursa’nın kurtuluşunda Hacivat hanı civa[ 1 ] Aynı eserler. Musa için A '58 S. 14 Korkud için A 23 S, 31 [ 2 ] Osmanlı müellifleri S. 384 { 3 ] Bursa tarihi kılavuzu, Güldeste, Solak zade, Aşık paşa zade S. 17 ( 4 ] Un terre de Leğende l’OIymp de Bthynie ses saints ses couvent ses sites. Bernardin. P. 48, Âşık paşa zade tarihi. ( 5 j Bursa’dan Konya’ya seyahat
~ 55 — rında şehid düşen 14 şehidin senbolfidür, mermer kaidesine rik’a ve sülüs yazı ile yazılmış yazıda şehitlik olduğu ve 1338 rumi, 1341 hicri tarihleri yazılıdır (Kitabe No 28). D - Şadırvan : Tophade bahçesinin ortasında, Orhan türbesi hizasında yüksek, taşları çok süslü idi, Taşlar bahçeye dağılmıştır. E - Saat Kulesi : Tophanenin kuzeyinde, dört köşe, şehrin her tarafını görebilen yüksek bir kuledir, üstündeki büyük saatin çan sesi, sezsiz zamanda Bursa’nın her tarafından işitilir. Aynı zamanda yangın kulesidir. 1320 H. - 1904 den bir sene sonra 19 Ağustos Ab> dülhamidin cülûs tarihidir-a kadar bitirilmesi için Vilâyetçe karar verilmiş ve bu müddet zarfında bitirilmiştir [ 1 ]. ( Res 13 ) Bahçenin bir kenarına konmuş bulunan eski toplar Millî ve dini bayramlarda atılır. Bu Tophane mevkii şehrin en güzel manzaralı bir bahçesidir. Orhan türbesi karşısında kazzaz oğlu ve Sinan muallimhaneleri vardı, İkincisini yaptıran’ın mezarı oradadır [ 2 ]. F - Orhan m esrlJi: Kulenin arkasında, şimdi İlk okul yerinde idi kitabesi Şahadet camii kapısı üzerindedir. Bu civarda bir de darp hane olacak. Şimdiki 7 ci İlk okul yerinde eski bilginlerden bazılarının mezar ları bulunduğu anlaşılıyor [ 3 ]. IV 49 - Şaheadet camii : Hisarın en büyük ve muhteşem bir anıdı olan bu cami iki kubbeli, küçük bir camekân antreli, etrafı demir parmaklıklarla çevrili küçük bahçeli, kesme kefeke taşila ya pılmış dıvar ve aynı taşla yapılmış ince ve zarif minareli camidir. İSirer kemer altında çifter pencereli, kıblesinde iki taraflı birer a.yak ile bina sağlam laştırılm ış, doğudakinin dibindeki belâlar da es kidir. Sade minberlidir, kadro içi ve namaza açıktır, üç tarafta üç kapısı var, doğudakinin üstünde büyük bir mermer plakaya kırık bir kâfi ile kabartma suretile yazılmış kitabe mescid kitabesidir. Ortasında düz olarak dört satır yazı besmele ve ihlâs suresinden sonra Arapça 738 hicri tarihi yazılıdır. Çerçeve dışından [ 1 ] Bursa gazetesi li nüshalari.
12 eylül ve 2 Ağustos 1320 ve 1321 tarih
[ 2 ] Güldeste S. 380. i 3 ] Sicilli Osmani S. 324
—
56
—
üst satır düz, yandakiler yan, alttaki ters olmak üzere dört satır yan arapçadır şunu ifade eder: ( Y a rab bu mescidin sahibi, Allah için mücahede eden . . . zamanının bahadırı Osman oğlu Orhan’ı sen af et.. ) ( Kitabe No. 29 ), zan edilir, ki bu mescidi Orhan ga zi yaptırm ış. B ir defa kitabede Mescid deniyor. Mescid minbersiz olur, halbuki minberli ve bfiyük bir camidir Hüdavendiğâr’ın burada bir cami yaptırdığı da sabittir. Binaenaleyh burası Orhanın değil, Hüdavendigârındır. Tarafsız oimıyan bir Fransız müellif buranın ki liseden döndürüldüğünü söyliyor [ 1 ] vesika vermiyor. Cami 1365 de yapılmıştır [ 2 ]. Camiin tur [ 3 ].
yapılmasına
ait
bazı rivayetler varsada vesikası yok
Cami 9 kubbeli, kalın minareli iken büyük zelzelede harap olmuş, sonradan Vali Mahmut Celâleddin paşa tarafından yenilenerek bugün kü hale getirilm iştir. Tamirin tamamen bitmesi 1308 H.-1892 dir. [x] IV/ 50 - Askerlik daireleri : Şahadet eamii karşısına raslayan bugünkü binalar askeri redif fırkası olarak 1262 H. - 1846 da yapıl mış , sonradan Hamid devrinde genişletilmiş ve daha sonrada bu günkü şeklini alm ıştır [ 4 ]. Bunların yerinde Hudavendigârın yaptırdığı saraylar varmış [ 5 ] saat kulesinin arkasındaki dıvarlar saray ile iç kale surunun parça larıdır. Hudfavendigâr Murat burada sade bir saray hayatı geçirmiş padişahın biricik zevcesi Gülçiçek hatundur. IV/51 - Lala Şahin paşa ( Hisar ) medresesi : Hisar kapıda adi bir dıvar ile çevrili bahçe içindedir. Cephe ve iç görünüşe göre galeri tarzında bir manastıra benzer. Kem erler altında karşılıklı iki sütun, Bizans başlıkları, beşik tonoz altında uzanan istalaktidli su yolları, köşeler ve zemin, esas dıvarlar, kapı söveleri ve üstündeki pençere Bizans malzemesi ve işçiliği ile yapılmıştır Hüdavendigâr camii Eski kaplıca ve M. Kemal paşa’daki Lala Şa[ 1 ] Une terre de Legend P. 48 [ 2 ] Güldeste Nişancı tarihi 67 A şık paşa zade tarihi. Solak zade 51, Bursa tarihi klavuzu S. 97 ( 3 ] İznik Bursa tarihi [ x ] Nilüfer mecmuası S. 54-55 [ 4 ] 1301 salnemesi [ 5 ] Usulü mimarii Osmani,* 1278 Bursa haritası Nilüfer No. 55 ( sene 1308 ) Müzede
— 57 — hin türbesi ile birlikte tedkik edilmeli. Hüdavendigâr zamanında Lala Şahin paşa tarafmdan yaptırılm ıştır. Torunlarından Selim bey 1802 de tamir etmiştir [ 1 ]. Hudavendigâr’ın lalası, Edirne ve Filibeyi feth eden ( 1461 ) vezir Lala Şahin paşa Abdülmü’min oğlu olup bu medrese ve mes cide (?) birçok şeyler vakfetmiştir ( 1348 ). 1382 de ölünce M. K e mal paşa’daki türbesine gömülmüştür. 889 H. ( 1484 ) de ( Şahin Lala oğ. Mahmud bey oğ. Musa çelebi oğ. Elvan çelebi görünmek tedir { 2 ]. M. Kemal paşada bir medrese ve cami edince oradaki türbesine gömülmüştür.
yaptırmış [ 3 ], vefat
IV 52 - Köpüklü dede mezar ve zaviyesi : Hisar-kavaklı yolun da, sağ kenarda yükselen heybetli bir mezar, taşları düz, sade ve yazısız bir mezardır. Köpüklü dede diye anılır. Yanındaki küçük arsa da medrese veya zaviye yeridir. IV/53 - Kavaklı camii, çeşme, çınar : Kavaklı caddesinde solda duran anıtlardır. Cami tek kubbeli, üstü kurşun örtülü, dıvarları kesme keteke - tuğla işçiliğinin mükemmel bir modelidir, önünde ravak yerine ahşap bir kuraklık eklenmiş, son zamanlarda esaslı bir şekilde tamir yapıldı, ahşap yerleri eskisi gibi tezyin edildikten başka kubbe kasnağı iç tarafına da kufi yazı ile ( Ya malikel>mülk zül-celâli vel-ikram ) tekrarlanarak yazıldı. Bu onarımı yapan Bursamızın biricik alçı işi ustası İsmail Sönmezdir, Rivayete göre cami kilise temelleri üzerine yapılmış, amma yu karda işaret ettiğim Fransız yazarı kitabında bunu yazmamış, yerin de kilise bulunsaydı o da yazardı. Minaresi esasen ahşap olup 1308 H. - 1890 da bugün kû şeklile yapılmış, kadro içi ve namaza açık Minberi de vardır [ 4 ]. Camiin tam önüne, içi boş çınar şehrimizin en yaşlı çınarıdır ( Boy 1 ). Buraya, baba sultanda medfun, Orhan devri erenlerincien [ 1 ] Arşiv B/258 S. 66 Solak zade tarihi S. 21 ( 2 ] V akıf kaytlarındaki vakfiyesi. Sicilli Arşiv A/4 S. 115 [ 3 ] Evkaftaki vakfiyesi S. 42 ( 4 ) Mirati Bursa - Haşan Taib.
Osmani C. 3 S. 132
— 58 — Geyikli baba nam zat bir kavak dikmiş [ 1 ] (o zaman çmara kavak dendiği zannediliyor ). Çmarin güneyinde eski bir çeşm t bulunmak tadır. düzgün bir kemer altındaki taşta Bursa’ya çok çeşme yaptıran meşhur Müftü suyunu getiren, Kara çelebi oğlu Abdülazize aid bir kitabe var, yalnız tarihsizdir, isimden ibaret üç kelimelik bir kitabe dir. sol tarafta çeşmenin ikinci banisi ve“ 1270 tarihini taşıyan ikinci bir kitabe ve bir de üstte daha yeni bir kitabe var ( Kitbe No. 30 ) Bu kavaklı mescidini meşhur Bursa kadısı, K oca efendi, Kadı efendi, Koca Naib atlan ile anılan zat yaptırmış, Bu zat türlü yer lerde 40 yıl kadılık etmiş, Yıldırım için Germiyan beyin kızını almıya giden hey’etin reisi imiş. Bu mescidi yaptırdığı gibi bir çok ta vakıflar tayin etmiştir [ 2 ], 774 H. 1372 de ölmüştür. Mezarı mevlevi-hane kaşısında bir kubbedeydi şimdi yoktur. IV/ 54 Haraççı oğlu medresesi Kavaklı camiinin biraz güneyinde birkaç kahve çiçeğinin bulunduğu yerdir. Basit bir kapıdan içeri gi rilince sağda bir kaç mezar, ilersi medresenin yarım kalan oda ve dıvarlarıdır. Kütüphanesi de bunun içindeydi. Haraççı oğlu “Cizyedar zade,, ( Süleyman ağa 1131 de ölmüş) Bahaddin Ahmet efendi ise hayır sever, maarifçi bir zat imiş [ 3 ] 1208 - 1794 de vefat ile üftadeye gömülmüş. Torunlarından B. Canib eski husisi muhaseba müdürü idi. Medrese talebesi için alıp vakfettiği zengin, ve kıymetli kütüp hanesi Orhan kütüphanesi içindedir. IV/55 - Y er kapı camii ve mozaik Yerkapıda, küçük minareli, tek çatı kubbesi yarı kurşun örtülü, kapısı doğuya, minber, kitabe, haziresi yok yalnız batı bitişiğinde tek bir ıpezar vardır, bunun yuvarlak taşlarında Muslihuddin bin Musa sene 969 H, okunuyor. Bu camiye “K ara Ali camii,, de deniyor, Timurtaş’ın babası Kara Ali ile ilgilidir. Vakıflar kayıtlarında böyledir. Son tamiri 1275 H. ( 4 ] . Yerkapı camii karşısında Lütfullah Çelebi’nin darülhadisi var, [ 1 ] Neşri Cihannüma S. - 166 [ 2 ] Baldır zade S. 60 - 61 Vakfiyesinin tarihi 759 H, Şakaik tercemesi Hadaikulhadaik S. 37 [ 3 ] Osmanlı müellifleri C. 3. S. 35 Gazzi zade Hulâsetilrufiyat ( Orhan kütüphanesi ). I 4 J Vakıflarda Atık muhasebe H^fteri S. 134
— 59 — Kitabesi 875 H. idi, şimdi yoktur yerine Kireççi Emin apartmanı yapıldı. Temelk azıhrken büyük Bizanz mozaikleri çıktı (res, 2) Bu zemin mozaikinde türlü renkte taşlar kullanılmış, güvercin, çiçek motifleri, desenler, su yolları var. Evvelce burada bir kilise 890 H . de de bir Ermeni kilisesi var imiş [ 1 ). IV/56 - Üftade bloku: A - Darulkura: Yerkapıdan üftadeye dönen yol karşısında kes me kefeke - tuğla ile yapılmış zarif bir binadır. Kubbesinin üstü soyulmuş, pencereleri açık, sonradan binaya uygun bir baca yapıl mış, içine ocaklar konmuş, batıda olan kapısı üzerinde iki satır kitabesi (No. 31) Hoca Yakub isminde bir zatın (Cay-ı tilâvet - Okuma yeri) olarak 898 H. 1492 de yaptirdiğını anlatır, manzume Cemâli’nindir. [2] Bu kubbenin bitişiğinde ikinci bir kubbe daha var, aynî tiptendir dış kapısı üstünde küçüh bir mermer taşa sadece bir kelimei tevhid yazılmıştır. Bu kubbelerin güney bitişiğindeki mezarlıkta eski mezarlar var, biri 920 H. - 1514 tarihli olup Abdülkadir Geylânî oğlu Ahmet kebir oğlu Cafer’e aittir. Lâhid Mevlid sahibi Sülüyman çelebi me zarını onaran Hacı A li’nin eseridir. B - Üftade aralığı başında, Darulkura karşısındaki ahşap bina Sâdiye " Dondurma “ tekkesidir, tam köşede bir çeşme var, 1327 H. - 1911 de yapıldığı kitabesinden anlaşılıyor. ( Kitabe No. 32 ). Tekkenin aralık içinde bir kapısı üstünde bulunan kitabesi (No.33) bu tekkenin 1263 H. - 1847 de yapıldığını bildirmektedir. Kavaklı caddesine açılan ikinci kapısı karşısındaki evde bir mezar var, çok güzel işlemeli olan bu mezar taşında sadece 931 hicri tarihi okunu yor, isim yeri kırıktır. Tekkenin içinde de eski mezarlar vardır. Y er kabı mezarlığının arkasında, yol ortasında bir çeşme vardır, büyük süslü mermer taştaki kitabesi (No.34 ) 1195 H. 1780 tarihini gösterir. C - Üftade camii : Yüksek bel noktasındaki büyük cami, yük sek bir kasnak üstüne tek kubbe ile geniş gezinti yeri de kurşunlu son cemaat yeri geniş ve açık ravak yerindedir, parmaklıkla ka[ 1 ] Un terre de Lejand S. 50 { 2 ] Lâtifi tezkiresi S. 121, Sicilli Osmani 2 - 85, Kamusu âlân S. 1833
— 60 — p«lı, iç kapıaı üstünde kitabeti (No.SS) 1285 H. - 1869 da Rıza paşa tarafından onarıldığını bildirmektedir. Camide
Ulu camie
asılm ıştır
( Y a camialkebir
veya mecmaal*
[ 1 ] Güldeste S. 112 - 118 Baldır zade tarihi S. 12 [ 2 ] Une terre de Legendes P. 49 [ 3 ] HulâsatOlvefiyat Gazzi zade
^
61 -
kibar...) 988 H. 1581 de vefat ile bu türbeye gömülmüştür. Aziz Mahmud Hûdai’nin bir manzumesi mezar sandukasınd imiş, şimdi yok, Üftade oflu Mehmed 1585 de ölünce babası yanına gömülmüş. Onun oğlu Mustafa dağ dibindeki Üftade tekkesinde 30 sene seccadenişin olmuş 1608 de ölmüş, onun oğlu İbrahim camii yeniden yaptırmış, 1678 de ölünce oğlu Mehmed 1697, sonra Mustafa, Hayreddin zaviyeye şeyh olmuşlar, hepsi dedeleri yanında medfundur [ 1 ]. lV/57 - Çirağ bey camii : Kendi adını taşıyan mahallenin biricik camiidir. Kesme kefeke - tuğla işi zarif dıvarlı, büyük ve üstü kurşun örtülü kubbeli, kitabesiz, minbersiz, mezarlıksız, cemaat idaresinde ve namaza açık bir mesciddir. Avlısında bir mezar var, baş ucu taşında yeni bir Osmanlı nesih ve ifadesile dört satır ya zısında Çırağ beğ olduğu bildirilmektedir, tarihi yoktur. Bu mes cide Pirî çelebi isminde bir zat 889, H. - 1484 de mütevelli tayin edilmiş [ 1 ] olduğuna göre mescid o tarihten önce yapılmıştır. Çırağ bey, Hacı ivaz paşanın kardeşi olup ismi Şarafeddin hacı şeyh Çirağ bey dir, bir kardeşleri de Hayreddin Hacı Hızır beg olup Ahi Bayezidin oğullarıdırlar [ 2 ]. Çirağ beg, ikinci Murat adamlarından olup 832 H. - 1428 vebasında vefat etm iştir [ 3 ]. IV/58 - Veled yaniç mescidi : aynı tipten minbersiz, kitabeti namaza açık bir mesciddir. Küçük avlısmdan sonra gelen kapısı üzerinde, yüksekte, bozulmuş okunması güç kitabesi (No.38) 844 (1440) da yapıldığını bildirmektedir. Avlıda bir mezar var, kitabesi (No.39). Camii yaptıran Veled-i yaniç, vefatı 736 H. - 1335 ol duğu bildirilmektedir. Cami dıvarının doğu tepesinde aynı kapı kitabesi benzeri bir kitabe daha vardır ( No. 4 0 ) “Yaniç oğlu mahallesinde hacı Musa kızı hacı Ayşenin cami imam ve müezzinlerine gelir olarak 6 ev yaptırdığı, bunlarla beraber bir mikdarda para vakfetiği'* arapça [ 1 ] Güldeste S. 107 - 118 Sicilli Osmanî müellifleri. C. 1. S. 23, Yadigâr-ı Şemsi S. 46,
S.
391, Osmanlı
[ 2 ] Arşiv A/4 S. 35 Evkafta ivaz paşa vakfiyesi. f 3 ] Bursa Tarihi Kılavuzu S. 211 Osmonii tarihi uzun çarşılı C. I. S. 297
— 62 — yazılmaktadır, Senesi de 906 H. - 1500 dir, Minaresi cami dışında kapı karşısında, çeşmenin üstünü teşkil eden eski tuğla ile işlenmiş dört ayaklı, beş basamakla çıkılır küçük bir kule-minaredir, şehri mizde bu tip kule veya minare yoktur. Her ne kadar küçük bir çan kulesi gibi duruyorsa da buralarda eski bir kilise veya ma nastırın bulunduğuna dair bir kayda raslamadım, mimarların de diğine göre minare olarak yapılmış. Camii yaptırana gelince : Mezartaşındaki yazıda camii yaptıran Veled Yaniç olduğu bildiriliyor. Mezarı asıl olarak kabul edersek cami 736 H. de yapılmış oluyor, kapı üstündeki kitabeyi asıl kabul edersek 844 olarak kabul etm ek gerektir, hem de yaptıran Veled yaniç mi, Mah mud zeyneddin Yaniç mi olduğu kestirilemiyor. Mahmud çelebinin tarihlere ismi geçecek hareketi yok, Y an iç’in ise eserleri ve tarihi hizmeti anlaşılabiliyor : Bu zat Osmanlı emir ye büyüklerindendir (lld göz oğJu) adı ile anılıyor. Bu isim Kıpçakçadır, OsmanlıIarda bu isim kullanılıyor, Mısır hükümdarı Sultan Nasır Mehmet bin Mansur Klavn’un emirleri arasında bu isim geçer, bazı siyasi işlere karıştığından Mısır’ı terke mecbur olmuş. O devirde korktuğundan dolayı Mısırı terk ile Osmanlı devletine gelenler olurmuş, Y aniç’in de bu şekilde gelmesi mümkün. Yaniç, Hüdavendigâr ve Yıldırım zamanlarında yaşamış, Hudavendigâr Sırp seferine giderken Gelibolu’da (V ali ) ve emrinde bir takım azeblerle deniz kıyılarını beklemek için bırbkılmış. Ankara harbinde de bulunmuştur [ 1 ]• IV/59 - Satı Fakih mescidi : Oruçbey caddesinde, eski hamama yakın, yaşlı servinin bulunduğu yerdedir. Möloz taşla yapılmış mi mari kıymeti yok, cemaat idaresinde namaz açıktır. Haziresinde 1235,47 tarihli mezarlar bazı muhaddislerin mezarlarıdır, yaşlı büyük mezar hususi itina görmektedir Sadi fakihin mezarı burası olacaktır amma isim Sadi değil S atı’dır. Mevlâna Murad Fakih babasının yap tırdığı bu mescidde de imam idi sene 902-1496 Bu mescidin yanında Erzurumlu Dede efendi tarafından yaptırılmış bir D er^ü.jra var imiş, şimdi yoktur ( 2 ]. ( 1 ) Tarihi Osmani encümeni mecmuası C. 1 S. 968 ( 2 ) Osmanlı müellifleri C. 1 S. 307
—
63
—
IV/60 - Eski hamam : Oruç bey caddesi üzerinde, Ortapazara yakmdır, son zamana kadar işler iken şimdi depo olmuştur. Orhan Gazi tarafından Bursada yaptırılan ilk hamamdır, fakat devrinden bize ancak bir divan ile bir külhanı kalabilmiş, diğer tarafları yeni lenmiştir. [ İ l IV/61 - Nakkaş ali mescidi : Adı ile anılan mahallede Eski fırı nın bitişiğindedir. Moloz taşla yapılmış, dört dıvar, üstü ahşap ve yerli kiremidi, minaresiz, minbersiz, kitabesiz, kadro dışı, cemaat elinde Ramazanlarda namaza açıktır. Kıblesindeki mezarlığında meş hur simaların mezarları vardır : Y eşil camii ve türbesinin nakkaşı Nakkaş Ali bu camiyi yaptırmış ve mezarı da burada imiş (2) ben bulamadım Oğlu Osman Beyazıd’ın defterdarıdır [ 3 ] Haziredeki mezarlar şunlardır : Kapı hizasında dıvara yakın, yuvarlak taşlı ( Osman çelebi bin Nakkaş Ali sene 907 H ). Ortada büyük yuvarlak taşta ( Şeyh Lamii bin Osman ) meşhu Edib, ölümü 938 H. - 1531, büyük şimşir dibinde ( Ahmed çelebi bin Lamii sene 1010 - 1601 ). Mahmud ça vuş bin Ahmed efendi bin Lamii ). Osman bey bin Mahmud çavuş 1038 - 1628 ). ( Hafsa hatun bint Osman Çelebi ). Lami çelebi meşhur Edib ve şairlerden olup Bursamızı metheden kitabı da var ( Şehrengiz Bursa ). Başka eserleri de çoktur 938 H. 1531 de vefat ile buraya gömülmüştür [ 4 ] , Nakkaş Alinin ismini taşıyan kitabe, Yeşil camii büyük mahfeli dıvarındadır. Bu zat, evvelce Horasana gidip Timur ile beraber memlekete gelmiş ve birdaha gitmemiş, sanatını memleketimizde yaymıştır. IV/62 - Şeyh paşa - Dibekli - camii : Nakkaş Ali camiinin batı sında tepesi kırık minareli cannidir. Kesme kefeke-tuğla ile düzgün yapılmış dıvarların üstü kubbe biçimi fakat ahşap ve yerli kiremidi olmuş. Son cemaat yeri yarı parmaklıkla kapalı, iç kapı üstünde mermer taştaki kitabe ( No. 41 ) Murad zamanında Şeyh paşanın emrile 842 H. - 1438 de yapıldığını bildirmektedir. [ 1 ] Bursa Hamamları - Kâmil K epeci oğlu [ 2 ] Sicilli Osmani 495 [ 3 ] Güldeste S. 177 [ 4 ] Sicilli Osmani C. IV. S. 86 Baldırzade tarihi. S. 63 Osmanlı müellifleri C. III S. 494
— 64 — Cami kadro dışı ve cemaat elinde Ramazanlarda namaza açıktır. Şeyh paşa bir tüccardır, Gencerlideki Tuzla onun bu cami için vakfıdır [ 1 ]. Camiin kapıst karşısında eski bir çeşmecik vardır. Bu mahallede bir de şükrullah mescidi ile [ 2 ] kilise büyük yangında yok olmuş. Biraz batıda, muatazam kesme kefeke tuğla dıvarın ne olduğu belli değil şükrüllah mescici olabilir. IV/63 > Oruçbey cami, medrese hamam ve m ezarları: Oruçbey K ırk odalar arasında, Kale sokak No. 9 ev Oruş bey mescidi idi. Mimari özelliği yoktur, mahalleye “Kalei Omurbey,, derler idi, Oruç beyin kardaşı Omurbeyin eserleri ve türbesi Setbaşındadır, Bura’ya onun adı neden verilmiş ve hemde ( K al’a ) kelimesi eklenmiş ? Oruç bey caddesi üzerinde büyük bir dıvar kalıntısı Oruç bey Hamamı idi, karşısındaki ev de mescide kadar uzanan bir okul (Kapamalı mektep veya medrese) idi, değiştirilmiş, bölünmüş evler olmuş. Avlısı içinde itina ile saklanmış olan mezarlar Oruç bey ve çocukları ile torunlarına aittir. A : Düzgün ve yekpare bir sanduka kapağından ibaret olan bu mezar Oruç bey’e isnad edilmektedir kitabesi yoktur. B - İkinci kabrin baş ucundaki “İbni Mahmud bey„den ibarettir.
kırık taşın kalabilen kitabesi
C - üçüncü kabrin mezar taşında “Zeynep binti Mahmud bey 916-lSlO yazılı. Taş ve kabartma yazısı devrinin eseri olduğunu an latm aktadır. Sonradan konmuş bir şey yok. Kitaplar buralarda bunların mezarlarının bulunduğunu bildirmektedir [ 3 ]. O ruç bey, meşhur Kara Timur Taş paşanın oğlu olup Setbaşı doğusunda yükselen cami ve hamamı yaptıran Omur Beyin kardaşıdır. Yıldırım -Tim ur muharebesinde bulunmuş, yenilgiden sonra Çelebiler savaşlarında Sülüyman çelebi yanında bulunmuş Sonra Çelebi Mehmed’e gelmiş, 826 H. 1422 de beylerbeyi, sonra vezir, ölmüş 829 H. 1425 de vefat ile buraya gömülmüştür [ 4 ]. [ 1 ]. Arşiv A/19 S. 356 [ 2 ] A/7 S . 318 ( 3 J Solak zade tarih i S. 164 [ 4 J Sicilli Osmani C. 1 S. 443 Âşık paşa zade tarihi S. 107
— 65 — İkinci kabir torunu, üçüncûsü de onun kızı olacak. Kabirlerin karşısında, şosenin batı kenarında bugün yalnız bir dıvar parçası kalmış bulunan yer Oruç beyin yaptırdığı hamamın kalıntısıdır. Oruç bey bunun, yanındaki Kapamalı mekteb’e bir gelir olsun diye yaptırmıştır. [ 1 ]. IV ^64 - Turgut camii : Aynı adı taşıyan mahalle ve sokaktaki mescid ( No. 1 ) şimdi bir evdir. 914 H. ( 1508) tarihli sicillerde Hoca Turgut, 950 H. (1543) de mescid var [ 2 ]. IV/65-Yeşil türbe: Hisarın Pınarbaşı kapısı karşısındaki türbenin mezarları kitabesizdir. Binanın mimarî kıymeti yoktur. Kuzey biti şiğinde kâgir, üstü ahşap bina mescid idi, şimdi satılmış ve ev ol muştur, batı bitişiğindeki bina da Darulhadis idi, onun da mimarî kıymeti yok ev olmuştur. Erzincanın Gûran köyünden gelip yerleşen Hüseyin isminde bir zat yaptırmıştır 1595 de ölünce tür besine ğömülmüştür. [3] Yanlış olarak Molla gûrani’ye isnat ederler, Molla Gûrani İstanbuldadır. Bu mescidin doğusunda Yerkapı aralığı içinde No. 8 evde eski bizans kemerleri vardır. Batıda, Yaşlı sokak başında, köşedeki eski dıvar kalıntısı med rese yeridir, Kayapalı Mevc zade Abdurrahman isminde bir bilgin ve mütesavvıf yaptırm ıştır, vefat edinde medresesine gömülmfiş, tur. Sene 1747 mezar bugün yoktur [ 4 ]. IV '66 - K abil'i vücud mezarı ve büyük çitlenbek ağacı : Yeşil türbenin batısmda büyük çitlenbek ağacı gözü çeker. Bu ağaç Bur5a’daki Çitlenbeklerin en yaşlısıdır, dip çevresi 7 metredir, eski bir meztırın baş ucundadır. Bu kabirde Kabil-i vücud Ali efendi yatar. Çocuk doğmadan anası öldüğünden mezarda doğduğfu söy lenir. Büyüyünce sıra ile Bursa da müderris, kadı, Erzincan Kadısı 1614 M. de Bursa Kaplıca müderris iken vefat etmiş Hisardaki bu yere gömülmüştür. [ 5 ]. Bu mezarın karşısında bir kaç mezar daha vardır. Zindan kapı da da Zindan dede dedikleri zata mahsus basit bir mezar bulun maktadır. Baş ucuna eğreti olarak konmuş bulunan taşında tarihsiz yalnız “Haşan bin Yahya,, okunmaktadır. [ [ [ (
1 3 4 5
] ) ] 1
Hamamlar. { 2 ] Arşiv A/35 S. 82 Baldırzade S. 49 Gülzarı suleha ve vefiyat-ı urafa 143 Osmanlı müellifleri C. 1 S. 363 Güldeste! Riyazi İrfan S, 328
~ 66 IV/67 - Zindan kapı mescidi : Basit bir ev olmuştur. “Ciiimboz ve Üveys kurbund vaki Rum Ahmed’in yaptırdığı,, mescid (1637) şekli île s ic illid e tasvir edilen yerler buralarıdır, amma bu mescit mi? belli değil. Ciiimboz deresi Hisarın batısındaki deredir, mescidin bulunduğu mahalle Filiboz mahallesidir, fakat üveys neresidir? [ 1 ] iV/68 - İkinci tahtalı m escid: Filiboz mahallesinin Zindan kapı caddesinde moloz taşla yapılmış, üstü ahşap ve kiremit, minaresiz, minbersiz, kitabesiz, haziresiz, kadro dışı, cemaat idaresinde ve namaza açıktır. Yaptıranı ve tarihi tesbit edilemedi. Buna ikinci tahtalı derler, birincisi Maksem altında, Sivasiler mescidinin üstündeydi. Bu mescidin biraz güneyinde, aynı sırada bir evin sokak divan medrese kalıntısıdır, kesme kefeke-tuğla ile işlenmiş harçlı zarif bir işçilik eseridir. Fazıl Abdurrahman (Mavc zade) medresesi idi. IV/69 - Alâeddin camii ve hamamı : Kendi adını taşıyan cadde nin başındaki büyük camidir. Büyükçe bir avlı içindeki bu eserin son cemaat yerinin önü açık, dört mermer sütun üzerine Bizans sütun başlıkları yerleştirilmiş, araları tipik Osmanlı kemeri ile bağ lanmış, bunun üzeri geniş bir düzlük, iç kapı sâde, üstüne Alaeddin camisi olduğunu ve ilk yapısı 736 H.-1336, son yapısı 1278 H. 1861 olduğunu bildiren ve 1306-1890 tarihinde yazılmış bir levha ası lıdır. Cami içi sade, köşelerde istalaktid yok. Esasen minbersiz olup sonradan Mevlevihanenin düz beyaz boyalı sâde minberi geti rilerek cami haline getirilmiştir. ( PL No.5 ) T ek büyük kubbesinin üstü kurşun örtülü, minaresi eski tuğlalar la yapılmış, orijinaldir şerefesi görülmiye değer. Avlıda yaşlı bir serviden başka birkaç mezar var. Servi dibindeki mermer ve yüksek sandukalı, birkaç yerinde birer ta bak nar kabartma resmi, baş ucunda Sul tan Alâeddin Mütevellisi sene 1216 H. 1801 tarihli kitabesi bulunan muhteşem bir mezardır ( Kitabe No. 42 ), yanındaki me zar da küçük ve Sultan Alâeddin mütevel lisi olduğunu bildirmektedir. Cami içinde t i t iki tane eski şamdan var, üzerine Merhum lY. mimar Bedri Kökien’don) Sultan Alâeddin vakfıdır sene 1113 ) yazılA tA C T T / N
CAA1»! 1
{ 1 ] Arşiv A 32 S. 63 A 56 S 71
— 67 — ırnş. Vesikalar da bu mescidin Osman Gazi oğlu Alâeddinin yaptırdığm ı bildirmektedir. Kükürtlü yanında bir de zaviyesi var imiş, yerini bulamadım [ 1 ]. Alâeddin camii için, oğlu Kılıç bey bazı yerler vakfetmiştir 1645 de camiin kurşunları, büyük zelzelelerden 6 sene sonra çatlak ları onarılmıştır. Bu gün kadro içi ve namaza açıktır [ 2 ]. Dış kapı yanında büyük Osmanlı de büyük çınar vardır (Boy 3)
kemeri altında
çeşme ve bir
Avlının batı dışındaki geniş saha Alâeddin hamamı yeridir, dıvar temelleri ile güneyindeki çeşmesi kalabilmiştir, Osmanlı devrinin son zamanlarında, eski olduğu ve akrep çıktığı için halkın gözünden düşmüş, yıkılm ıştır [ 3 ]. Alâeddin, osman Gazinin büyük oğludur, Kite ve Fodra köyleri onun idi, Hisar içinde mescid ve hamam yaptırdığı için mahalleye de onun adı verilmiştir, savaşlarda da bulunmuş; Anasının babası olan edebali çığrında münzevi kalmak istemiş, Savaş için Biga’ya kadar gitmiş orada şehid olmuştur 1332. Babası Osman Gazi’nin yanına gömülmüştür. Vakfiyesi 733 H. tarihlidir | 4 ]. Camiin kuzeyinde Kısa sokak başındaki yüksek ev (No.12) eski bir Türk evidir, plânı, kalın divan ve alt odasındaki çıtalı eski tavanı ile 300 seneden ileri çıkar, tapu kaytleri de 200 e çıkan bu ev kitabın müellifinindir. Aralık içinde köşede No 9 da da plân ve renkli cam, alçı pencere ve ocak vardır. 1278 haritasında bu sokak Kasap başı sokağı olarak ve evler de mevcut görünüyor. IV/70 - Helvacı oğlu-Veled-i helvai- mescidi : Şey Şami çeşmesi yanında, bugün kalın, kssme kefeke taş-tuğla ile yapılmış bir dıvar görülmüktedir. Yakın zamana kadar mamur iken Osmanlı devrinin sonunda bu hale gelmiştir. Bu ( Unutulmuş mescid )i Orhan gazi oğlu Süleyman paşa yaptırmıştır [ 5 J. Kendisi Hudavendigâr’ın [ 1 1 Müneccim başı S. 282, Tevarihi Al-i Osman Nişancı, Orhan kütüphanesinde yazma S. 39-41 Arşiv A/20. S. 358 sene 918 [ 2 1 Arşiv A^8 S. 116 A 199 S. 228 A/33 S. 100 { 3 ] Hamamlar-Kâmil Kepeci oğlu I 4 ] Âşık paşa zade S. 37, Nişancı tarihi S. 94, tarihi Osmanî encümeni mecmuası Sayı 8, 9 S. 86 Sayı 82 S. 318 { 5 ] Güldeste S. 19 Vakıflarda Atik muhasebe def. 1261 S. 2
— w — kardeşi olup Kümeliye geçen meşhur kahramandır, Edirne’de “Temaşagâh kasrı“ nı da bu yaptırmış, denildiğine göre bu kasır esa sen Süleyman peygamber zamanından kalma imiş [ 1 ]. Süleyman paşa 761 H. - 1359 da vefat ile Bolayırda mescidi haziresine gömülmüştür [ 2 ].
yaptırdığı
Mescidin önünde büyük bir çeşme yalağı var, üzerindeki haçlardan bir Rum lahdi olduğu anlaşılır. Büyük kemerin ortasındaki kitabe (No.43), Şeyh Şamî suyunun yollarının tamirini gösterir, ebced hesabilel 1282 - 1865 tarihini gösterir. Mahallenin adı Fatih devrinden beri Helvacı oğlu olduğu gibi mescidin adı da öyledir, belki bu adda biri tamir etmiş olabilir. JV/71 - Şimşirli dede mezarı : Ortapazar caddesinin ortasında, büyükçe bir şimşirli mezardır. Sanduka ve baş ile ayak ucu taşları büyük ve mermer, başında büyük bir kavuk vardır, Bursa’hların saydığı 1642 de buraya gömülmüş Muharrem isminde bir ermişin mezarıdır. (Kitabe No. 44). IV/72 - Sürmeli mesbid (Tefsir han) San’at enstitüsünün yeni pavyonları arkasında, kirem it örtülü, saçaklarındaki tuğla çıkıntı ları ile gözü bir evdir. Yaptıran, Bursanın fethinde şehre ilk girip ezanı okuyan Ahî Hasandır ( Osman Gazinin Kain babası Edebalinin kardeşi oğlu ). Bu mescide sicillerdeki ( Ha cı paşa el-müfessir) kaydına göre Tevsirhan mescidi de derler [ 3 ]. Ortapazar çınarları iki tanedir ve o kadar eski değildir (Boy 3). Bunların arkası geniş bir avlı olup eskiden Leysiyye medresesi idi, Leysi Çelebi tarafından ilk defa zaviye olarak yapılmış, kendisi 1507 de vefat edince oraya gömülmüştür [ 4 ]. IV 73 - Eski hamam : Sanat enstitüsünün yeni dökümhanesi önünde bugün soyunma yeri ile soğukluk kubbeleri çökmüş, halvet ve banyolarının kubbeleri, dıvar ve su yolları, külhanı kalmış, kes me kefeke ve tuğla ile çok düzgün işlenmiş, kapı söveleri mermer. [ 1 ] Karasi tarihi i Uzun çarşılı S. 91 [ 2 ] Sicilli Osmani C. I S. 42 ( 3 ] Arşiv A/26 S. 13, Â şık Paşa zade tarihi S. 29, 36 da Bey sarayı yakınında tekkesi var deniyor. ( 4 1 Baldırzade tarihi S. 75
— 69 ~ bilhassa plânı orijinaldir Külhan binanın güneyinde, derin ve bü yüktür. (Plân No 6) ISSAHIM
Bu hamamı Çandarlılardan İb rahim Paşa, zevcesi Fenarilerden Şah bey torunu Haticenin parası ile yaptırmıştır [ 1 ] Paşa bir aralık menkûb kalm ış, sonra Y ıl dırım vakıflarına mütevelli, sonra Amasya kadısı, Bayezid II nin oğlu Ahmedin lalası 148S de Ru meli kazaskeri, 1499 İnebahtı seferinde şehid olmuş. İstanbulda Cami, medrese ve sebili. Bursa Uzun çarşıda bir mescidi (?) var dır [ 2 ], şimdi böyle bir mescid yoktur. IV/74 - İsabey Fenari (Güdük minare) camii : Alâeddin cadde sinin doğusunda, büyük kubbeli mesciddir. Minaresinin yarısından yukarısı yıkık, ravak, minber, haziresi yoktur, dıvariarı kesme kefeke - tuğladan pek muhkem yapılmış büyük depremden zarar görmemiş bir binadır, şimdi mü zenin deposudur.
[ 1 ] [ 2 ] su âlâm { 3 ]
Bu camiyi Molla Fenarinin torunlarından İsa bey yaptırmış tır, karşısında da medresesi var mış, şimdi yok, bunlar için Edir ne ve Bursa’da hanlar yaptırmış (Bursadakiler Basmacılar çarşı sında imiş) [ 3 ].
Bursa hamamları-Kâmil Kepeci oğlu Bursa tarihi kılavuzu S. 109, Sicilli Osmani S. 910 Kamu S. 554 Arşiv A'3 S. 213, Atik muhasebe defteri S. 45,
— 7ü — iV/75 - İmaret İsa bey c a m ii; Hastahane kapısı karşısında kur şun örtülü tek kubbeli, minbersiz, minareli, kesme taş-tuğledan yapılmış, kitabesiz, kadro dışı ve namaza kapalıdır. Doğusunda bir mezar var, sanduka taşları pek süslü mermer, dir, baş ucundaki taşında mihrap ve istalaktidler tarzında oymalar arasında (Allah, Muhammed, el-merhum) Kelimelerinden başkabir yazı yok, ayak ucu taşında zarif süsler arasına (El-m üteveffa fi evâil-şaban el-muazzam fi tarih*ı sene), sandukanın iki yan mer* mer taşında güzel kabartma yazı ile birtakım büyük sözlerinden başka isim yoktur. Medrese yıkılm ıştır Bunlar Çelebi Meh med’in baş veziri Bayezid Paşanın oğlu İsa bey tarafından yapıl m ıştır, İsabey köyü bunun vakfıdır [ 1 ]• IV/76 - Sanat enstitüsü : 1890 da Bursa valisi bulunan Mahmud Celâleddin paşa, okul yerini istimlâk etmiş, şimdiki okulun yatak hane ve dershane binasını âcizler yurdu olarak yaptırmış, sonradan Vali Münir paşa ilâvelerle tamamlayarak Islahhane haline getirmiş, daha sonra pavyonlar yapılmış Cumhariyet devrinde memleketimi zin biricik bir Sanat estitüsü haline getirilm iştir [ 2 ]. Bursada sanat okulu 1869 da Filiboz mahallesinde 24 çocuk için açılm ıştır. Sonradan genişliyerek Hacılar mahallesine nakledilmiş 1877 yangınında Kız öğretmen okulu ve daha bir takım yerlerde dolaştıktan sonra şimdiki yerini bulmuştur. 1890 da Hamidi Sanayi mektebi olan şimdiki okula denk olarak Mudanya yolunda bir de Hamidi Ziraat mektebi yapılmıştır. İlk adı numüne çiftliğidir, Cumhariyet devrinde tam bir Ziraat lisesi haline getirilm iştir [ 3 ]. IV/77 - Ahmed Vefik Paşa ve Haşim İşcan hastahaneleri : Burç üzerinde, dört pavyon, ovanın her tarafından görülen binalardır. 1278 H. haritasında hastahanenin doğu tarafında bir medrese, asıl yerinde 17 nci asırda yapılış bir saray yeri görülmektedir. 1865 de Vilâveti ıslana memur edilen Ahmed Vefik paşa, Damad efendi 1 1 1 Sicilli Osmanî C. 3 S. 610, Güldeste S. 187,433, Ar. C/103 S. 17, Kamus-u âlâm 1235, [ 2 ] 1314 Hudavendigâr salnamesi ve 1927 Bursa yıllığı, 1321 Haziran Bursa gazetesi [ 3 j 13Î2, 13, 14 seneleri salnameleri, Bursa tarihi kılavuzu S.299,
— 71 konağını satın alarak Guraba hastahanesi yapmak istemiş, memu riyetinin kaldırılması sebebile ayrılmış ve iş kalm ıştır. 1879 da Va li olarak gelincs soldaki büyük binayı yaptırmış ve 60 yataklı olarak Hastahane açılm ıştır. Bimarhaneyi (Şimdiki zöhrevi hastalık ları pavyonu) Fabrikatör Osman efendi, 902 ve 904 de, vali Reşid Mümtaz paşa yeni binaları eklemiş, karşıdaki medrese yerine ça maşırlık yapılmış, 1913 de Abbas Halim paşa ameliyathaneyi, Vali Fatin bey ramanında da cami arkasındaki beton pavyonu ekle diler [ 1 ]. Vali Haşim tşcan’ın gayret ve delâleti ile evvelâ halkın yardımı ve sonra da devletin himmetile 500 yataklı bu günkü bina yapılmak tadır. IV/78 Alaca hırka mescidi : Kesme taş-tuğla ile yapılmış, kubbe biçiminde bir çatı ve üstü kurşun örtülü yanında altı köşeli, sıvan mış, şarefesi ile kütüğü, kendine mahsus işlemeli taşlarla yapılmış orijinal minarelidir. Minberi, kitabesi yok, kadro dışı ve namaza açıktır. Doğu bitişiğindeki mezarlardan birisinde Hacı Yakup ismi okunabiliyor, tarih dıvarın kenarındadır, okunmuyor. Camii ilk yaptıran belli değil^ mîmârîsi ilk Osmanlı devri eserlerini andırıyor. 1585 de harap iken Hoca Yakup onarmış [ 2 ], mezar da bunun olacak. 1635 de İmam zade Mahmud çelebi tekrar yenilemiş ( 3 ]. Asıl ismi belli olmıyan Alaca Hırka, Bursa’nın fethinden önce Buharadan gelip fethe iştirak etmiş erenlerdendir [ 4 ]. Çağlayan fabrikasının üstünde türbe vaziyetindeki mezar Meşhur tezkire sahibi Haşan Çelebinin kızı Fatmaya aittir taşında 940 ta rihi okunuyor. Düşkünler evi ahşaptır Bursa’da ilk defa Düşkünler evini Vali Mahmud Celâleddin paşa 1891 de açmıştır [ 5 j. IV/79 - Abdal Murad : Kireç ocağının üstünde tek servinin bulunduğu yerdir, zaviye ve türbenin kalıntıları vardır. Servi dibin de yeni bir mezardan başka bir^ey yok. Bu semt şehrin manzaralı, yeşillik bir mesiresidir. [ 1 ] Bursa gazetesi 28 Hazirn 1320, 1927 senesi Bursa vilâyet salnamesi S. 208 Arşiv B/131 S. 67 ( 2 ] Arşiv A/143 S. 36 ( 3 ) „ B/58 S. 106 [ 4 ] Baldırzade S. 9 ( 5 I Nilüfer gazetesi Sayı 55 sene 1308 H,
_
72 —
Abdal- Murad, Bursa’nın fethinden önce Buhara’dan gelip bu civardan muharebeye katılm ış erenlerdendir. Tesavvufane menkı beleri kitaplarda yazılıdır. Büyük ve eğri bir kılıcı son zamanlara kadar zaviyesinde duruyormuş, padişahın biri kaldırmış [ 1 ]. IV/80 - Paşa camii : Uludağ şosesinin başında ahşap, minareli bir mesciddir. cemaat idaresinde ve namaza açıktır. Doğu divan üstünde 1323-1325 tarihleri yazılı. Kırımdan gelen muhacirler bu civara yeşleştiktiklerinden mescidin bu tarihte yapılmış olması gerekmektedir. Ciiimboz köprüsü yanında bir çınar ağacı var (Boy 3). Köprü nün doğusundaki büyük mezarlık Zindan kapı mezarlığıdır, içinde birçok bilginlerin mezarları olduğu gibi san’at bakımından çok zarif taşlar da bulunmaktadır. Bir çok ta eski ve yaşlı serviler vardır. IV/81 - Molla İyas’ın mezarı : Mezarlığın tepesindedir. Silindir den ibaret olan baş ucu taşında Fatih Mshmed’in Hocası Mevlâna İyas sene 911 H. - 1505) yazılıdır [ 2 ].
Pafta V Merkez V/82 - Pınar başı “tzzeddin,, camii : Pınar başı suyu çarşafının yanında moloz taşla yapılmış, üstü ahşap ve kiremit, ahşap mina reli, sade miinberli kitabesiz bir camidir, naninza açıktır. Hudavendlgâr’ın kızı Nilüfer hatunun vakıfları üzerine emirlerinden İzzeddin bey tarafından yaptırılmıştır [ 3 ]. Camiin tam karşısında Mol la zeyrek’in mezarı vardır. Bu zat Hoca zade ile münazaralar yap mış, iddiayı kaybettikten sonra Bursa’ya gelmiş, ve 1506 da ölmüş tür [ 4 ]. Camiin batısında 978, 984 tarihli mezarlar bulunduğu gibi özbekler tekkesinin yeri de burasıdır, Buharadan gelen zatlar buradar misafir olurlarmış. Biraz daha batıda Zerde dede dedikleri zatın kabri yol ortasında kalm ıştır. Hakkında birtakım menkıbeler söylenir, son [ 1 ] tarihi S. I 2 1 [ 3 ] i 4 j
Tercüme! Şekaik li Mecidî S. 35. Aşık 200 Güldeste S. 281 Mir’at-ı Bursa-Hasan Taib. Arşiv A 40 S. 387 Osmanlı müellifleri C. I S, 319
paşa
zade
— 73 — zamanlara kadar bunun adma zerde yapılır ve dağıtılırmış ( 1 ]. Camiin yanında Pınarbaşı suyunun ilk takaim yeri ( Çarşaf ) vardır 1301 H.-188S de bir parmaklık ile çevrilmiş [ 2 ] Cumhuriyet devrinde camekân ile kapanmıştır. Suyun aaıl kaynağı Maksem köprOaü altındadır. Camiin doğusundaki büyük alan şehrimizin biricik bayram ye ridir, Nilüfer hatun vakfıdır, içinde eaki çınarlar var (Boy 1, 2, 3). V/83 - Pınarbaşı hamamı ve mezarlık: Hamam şimdiki Pınarbaşı kahveainin civarında imiş 1405 den önce Hacı Haaan zade Muhuddin tarafından yaptırılmış. Pınarbaşı mezarlığmın Kahve arkaaındaki kısmına Hava Şehitliği yapılmaktadır. Dfiaturhanın zaviye ve tûrbeai son zamanlara kadar burada idi. Mezarlığın ortalaruda büyük mezarlar Filibozun oğlu Hayreddine aittir, Tarihi 844 H. 1436 dır (Kitabe No. 45) Filiboz eski bir isimdir. Fetihten sonra ihti da etmiş bir Rum prensi olduğu sanılmaktadır. Hisarın batısındaki dere onun ismini taşır. Zikrettiğim mezar onun oğluna aittir. Mezarlığm doğusunda en büyük servinin dibinde Koca Mustafa paşa Ue o^lu Mehmed’in mezarları vardır ( Kitabe No. 46 ). İstan bul’da Koca Muatafa pa|a semti bu zatın adınadır. Kendisi Bayezid II, Yavuz sultan Selim’in Sadrazamı iken Şehzade Ahmed ile ilgili görüldüğünden Selim tarafından 1513 de Bursa’da öldürfilmfişt&r. Oğlu Mehmed müderris ve edib idi 1533 de ölmüştür. Bu mezarların doğusundaki ev Hindliler (Hindistandan gelenler) için tekke-misafirhane idi [ x ]. Mezarlık kapısı önünde 17 ci yûz yılın meşhur Buraa’lı doktoru Ömer Şifahi’nin mezarı vardır V/84 - Mevlevihane : Pınarbaşı - Tahtakale caddeai üzerinde, ahşap, avlısı geniş, ilâvelerile sura dayanan bir dergâhtır. Sultan Mecid’in ziyareti esnasında oturması için bir kameriye yapılmış. Adına Hünkâr dairesi denmiş, 16 büyük sütun üzerine kurulmuş bir zikir yeri asıl bina idi. Dergâhı Yaptıran Karaman Larende’li Cünuni Mehmed dede olup 1620 de vefat ile oraya gö( 1 ] Yadigârı Şems! - Şemseddin Ulusoy S. 240 1301 Hudavcndigâr salnamesi [ 2 ] Hamamlar - Kâmil Kepeci oğlu. [ X ] Yadigâr şemsi, basılmamış kısmı S. 383o
^
hX
-
mülmüştür [ 1 J. Mevlevihane batısındaki kalenderhane ( lekke-i kalender) adı ile 872 H, denberi vardır ( 2 j. V/85 - Mecidiye camii : Pınarbaşı mezarlığının üstünde, kâgir, üstü ahşap, minaresi küçük ve ahşap, minbersiz, kitabesiz, namaza açıktır. Doğu dıvarının üstünde 1325 - 1323 tarihleri görülmektedir. Civarın ahalisi Kırım göçmenleridir. V 86 - Hıdırlık camii : Pınarbaşı çarşafının hizasına raslayan sırtta, Kâgir, üstü ahşap büyük kemerli, uzaktan eski bir bina olai-ak gözü çeken bir camidir. Minare ve minberi yok, Türbe ve kitabesi de bulunmamakta, namaza açıktır. Hüdavendigâr Murad’ın kızı Nilüfer hatun yaptırmıştır. Pınarbaşı meydanı bunun vak fıdır, Saha Kervansaray yeridir { 3 J. V 87 - Seyid Nasır türbe ve zaviyesi : Bu at ile anılan yerde her yerden pek yaşlı servisi ile görünen yerdir. Buradan Hüseyin alanı şosası geçer. Küçük ve moloz taşla yapılmış üstü ahşap odacık zaviyedir, mimari kıymeti yoktur. Yanında bir mezar var, taşları çok zarif işlemeli kırılmış, tarih ve i,sim yok, kalan yerleri dualardır. Seyid Nasır Bursa’ya gelen ilk mücahitlerdendir. Hoca Sahabettin isminde bir tüccr buraye 1453 de bir mescid yaptırmış [4]. V/88 • Üftade cami ve ‘tekkesi : Büyük kestaneliğin altında mi nare ve kubbesi yıkılmış, harap bir hale gelmiş cami ile atlındaki büyük ahşap binalar cami ve tekkedir, biraz doğusunda yaşlı bir de servi vardır. Camii Üftade yaptırmış, oğlu da tamir ettirm iştir Ev ve tavanlar görmeğe değer. [ 5 ], V/89 - Üç kuzlar : Aynı adı taşıyan yerde tek kalmış yüksek minarenin olduğu yerdir. Cami yıkılmış, eski tuğlalarla yapılmış olan pek zarif minaresi kalmış, yanında moloz taşla yapılmış, pencereleri tipik Osmanlı kemeri, alçı ve renkli camlı, üstü ahşap ve yerli kiremidi ile örtülü türbenin güney divan üstündeki kitabesi ( No. 47 ) Nuri paşanın hâzini Mustafa ağa tarafından 1819 da onarıldığını bildir( 1 [ 2 { 3 Baldır r 4 I
) Güldeste, Osmanlı müellifleri C. I. S. 52 1 Arşiv A/2 S. 25 1 Arşiv A/178 S. 102, A '58 S. 14 Evkaf defter l S. 73, zade ] Güldeste 215 1 II#*
-
73
-
mektedir. Türbede üç yatır olup, Buharadan gelmiş zatlardır. Safiyyüddin, A çıkba; Mehmed ve Ali, vefat edince buraya gömülmüşler, makamlarına bir tekke yapılmış. Zeynilerdeki Abdüllatif Kutai de onlarla beraber gelmiş, fakat Zeynileri makam ittihaz etmiştir. Y ı kılan camii Safiyyüddin’in oğlu veya damadı Karaca Muhiddin’in yaptırdığı zannolunur [ 1 ]. Bursalı Karaca Muhiddinin mezarı, Üftade tekkesi yakınındaki büyük servi dibinde olacak. Bu zat Halvet! şeyhi olup güzel şiirleri var imiş, (Bursavi) mahlasını kullanırmış. Mevlâna’nın bir beytini çok güzel şerh eden bir kıt’ası vardır ( 2 ] vefatı 1680 dir. Bu zatın mezarı üstünde Şeyh Abdülgani'nin mezarı da varmış, o da edib bir zat imiş, fakat şimdi bu mezar yok. V/90 - Aydede; Biraz daha yukarda, büyük ıhlamur ağaçlarının dibinde iki mezar vardır, Birinin taşın üstü vaktile b ilil biçimdeydi. Yunanlılar zamanında kırılmıştır Fatih’in emirlerinden Zganos paşa, oğlu Hamza beye aittir. (Kitabe No. 48). Bu civara vaktile Karanfili! bayır, sağ tarafa da Kızılca bayır derlermiş. Konevi camiinin arkasında, Orman dairesinin anbarı olan yer Kuzgunluk tekkesi ve mevkiidir, önünde 882, 904 tarihli ve çok süslü mezar taş ve sanduka bulunmaktadır, tekke binası ah şaptır. V/91 - İvaz paşa mezarı: Pınarbaşı mezarlığının doğusunda küçük bir mezarlıktadır. Çok güzel nakışlı olan büyük mezar taş ları ve sandukası devrinin en güzel mezarlarındandır. Ayak ucu taşının iç yüzünde Ahi Bayezid oğlu İvaz paşa olduğu (Satır 3), ve 9 zilkade 831 H. yazılıdır. (Kitabe No. 49) Yanındaki mezarın başında (Ahi çelebi bin ivaz paşa), diğer bir mezarda ivaz paşa mütevellisi Osman efendi (1287 H. 1870), başka bir kaç mezar daha var. Biraz ilerde halkın Tezveren sultan de dikleri kapalı ve ahşap türbe vardır. Bu mezarlığın alt bitişiğindeki evde isim ve bir lahid taşı vardır. I 1 J Sicilli Osmani C, I S. 442, Osmanlı müellifleri C. I. S. 165 I ‘i 1 Gülde*t«- S. 74. 17?
tarih bulunmıyan
Yadigâr-ı Şemsi S. 100,
185
— 76 — Hacı ivaz paşa’nın fahaiyeti: Aalen T okat’hdır. Hûdavendigir camaniDda ûç bin akçe yazılı tımar sipahilerinden iken dol^ruluğu lebebile padişahın dikkat nazarını çekmiş, paye kazanmış, Yıldınm vakasından sonra şehzadeler savaşı zamanında, bilhassa Çelvtri Mehmed devrinde çok hizmet etmiş. Karamanlılara karşı Bursa’yı iyi muhafaza etmiş, mükâfat olarak vezirlik veril miştir. Uzun mOddet memleket idaresinde bulunmuş. Yeşil cami ve Türbesinde mimar ve muhasip (Nâzım ve râkımr) olmuş, eserleri nin içinde ismi padişahın ismi yanında bulunmaktadır (Yeşil tOrbe ve camiine bakıla), mimari, tarihî eserler de ismi anılmaktadır. Ulu cami altında, d5rt yol ağ^zındaki cami ve arkasında bugün ancak bir divan kalabilen han ivaz paşaya ait olduğu gibi yanında bir de medresesi var idi, Geyve hanı ile İpek hanı bu mimarın eseri olacaktır. Fakat İkinci Murad’ın gözünden düşmüş gözlerine mil çekilmiş, 831 H. - 1429 büyük vebasında vefat etmiştir. Sanatta ve siyasette bOyfik hizmetleri olduğu gibi hüner sahiplerini memlekette toplamış sdlen yapma id etin i de getirmiştir. Tokat civarında Khzova’da cami ve medresesi vardır { 1 ]. Yanmdaki mezar oğlu Ahî Çelebiye aittir. Bu zat A tâi mahlaalı şiirler yazmıştır. Bir şiirinde (Emlâhuşşiir Ahî Çelebi bin Hacı İvaz paşa) kayıdı vardır 1437 de ölmüştür [ 2 ]. V/92 - Konevî camii Pınarbaşı mezarlığının dogusundadır. Kes me sert taş- tuğla ile yapılmış, kurşun örtülü büyük tek kubbeli, son cemaat yeri sade ve tavanlı, önü yarı açık, kubbenin iç tara fına yeni bir tavan yapıldı minareli, mimbersiz namaza açıktır. Kapı üstünde mermer taşa yazılmış kitabesi (No. 51) bir hadisten sonra iki mısralık bir beytten ibaret olup 957 H.-1855 da yapıldığını, bflyfik zelzeleden bir buçuk sene sonra tamir edildiğini anlatmaktadır. V/93 • Hamit-somuncu baba - camii : Konevi camiinin üstünde kendi adı ile meşhur mesciddir. Minareli, minbersiz, kitabesiz, tek ve kurşun örtülü kubbeli ve namaza açıktır. Kadro dışı ve cemaat idaresindedir. Camii Başçı hacı Sevindik yaptırm ıştır, 1228 de [ 1 ] Osmanlı tarihi Uzun çarşılı C 1. S. 297 [ 2 j Kamusu Âlâm S. 3161, Sehi tezkiresi S. 58, Eski Müze müdürü merhum Haşan Fehmi’nin 6 Teşrinevvel 1340 tarih ve 51 sayılı yazısı.
— 77 — tamir edilmiftir [ 1 ]. Doğudaki küçük mezarlığında büyük bir kabir var ba; ucunda bir kahve çiçeği ağacı bulunur ki taşı ağacın içine gömülmüf, yazı lını okumak için ağacın kesilmesi icap ediyor. Cami batısında, köşede büyük evin dıvarları cami yapısındadır, tuğla ve kefeke taşla yapılmış kalıntılardır, bu evin içinde Somuncu babanın çilehanesi vardır. Tavanı eski harç ile işlenmiş bir odanın dibinde bulunan çile hane, içersine girilerek çile çekmeğe ve bu suretla ibadete mahsus küçücük bir yerdir. Bu büyük odanın yanında, az yüksekçe yan yana iki fırın bulunmaktadır, söylentilere ve kitap haberlerine göre somuncu baba burada pişirdiği ekmekleri satarak geçinir imiş. Ulu cami yapılırken amele ve esnafa sattığı yer Sahaflar çarşısı başı imiş, son zamanlara kadar bu civarın esnafı sabahlayın buraya ge lir namına bir tören ve dua yaptıktan sonra işlerine giderlerdi. Somuncu baba - Şeyh Hamid - Yıldırım devri velilerinden olup yeni yapılmış olan Ulucamide ilk defa teberrüken imam olmuş va’z etmiştir. Kemali her yere yayıldığından kendini gizlemek maksadile Bursa’yı terk etmiş, asıl vatanı olan Konya-Aksarayına git miş 1412 de orada ölmüştür. Orada medfundur. Hacı Bayram Veli’nin mürşidi bu zattır. Tesavvuftan Bayramiyye tarikatının ismi mürşidile mülakatının bayram günü olmasındandır. [ 2 ]. Pınarbaşı caddesindeki Kazganî okulu ilk defa Hoca Taceddin Musa adlı bir tüccarın oğlu Kazganî’nin okül için ayrılan parası ile yapılmıştır. O zat bir de mescid parası ayırtmış fakat o para çukur mahallesi mescidinin tamirine harcanmıştır [ 3 ]-s e n e 1500. V/94 - Molla Fenari camii ve medresesi : Bu at ile anılan yer de, yüksekteki camidir. Kâgir, zelzeleden sonra üstü kiremit olmuş mihrabı 16 cı yüz yılı çinili, minareli, minberii, kitabesiz namaza açıktır. Avlıda demir parmaklık içindeki muhteşem kabir. Molla Fenari’nindir, baş ucu taşı ile cami dıvarına asılmış levhada ona ait olduğu yazılıdır, ayak ucundaki mezarlar 845, 866, 855 tarihli olup oğul ve kızlarının mezarlarıdır, eski birkaç servi de bulunuyor ( 1 ] Arşiv A 40 S. 374 A/58 S. 16 ( 2 ] Tercümei şekaik li Mecidî S. 74 Âşık paşa zade tarihi S. 201, Osmanlı müellifleri C. 1, S. 55 I 3 1 Arşiv A/13 S. 221. A 16 S. 294
—
78
cami arkeıındaki serviler arasında da tanınmış zatların mezarları vardır (Zûbdetül-vekayi \eldei celilei Bursa) atlı Bursa tarihinin müellifi 1231 H.-1825 de vefat eden Raşidin mezarı da buradadır. (Kitabe No. 50) Şemsibey Fenart’nin mezarı medresesi yanındadır. Molla Fenari, Yıldırım ve sonraki devrin bilgin ve kadılarındandır. Şemseddin Fenari denen ( Mehmed Hamza )dır, Fenari namile anılır, fenercilik sanatıda olduğu söylenir, oğlu Mahmud’dan rivayet edildiğine göre ( Fener ) Horasan’da bir köy olduğu için ve oraya nisbetle bu at verilmiş. Dedeleri Hind mülûkünden imiş. 751 H.-1351 de doğmuş, ünlü bilginlerdan ders aldıktan sonra Hi caz’a, Şam’a gitmiş, karaman’da aidatla ders vermiş, yüzden fazla eser yazmıştır, yirmi k ıt’a manzumesi olup herbiri bir fenne işaret etmiş Hüdavendigâr zamandı ilk defa Şeyhülislâmlık bu zata veril miş, 831 H. - 1429 da vefat etm iştir. Evlâd ve torunları da bilgin, kadı ve ediplerdir: Mehmed şah, Yusuf Bali, Haşan paşa, Halil paşa, Ahi Yusuf hep tanınmış zatlardır. Alâeddin Alî el fenari bir torunu olup İran ve başka yerlerde seyahattan sonra Fatih’e kazas< kertik etmiş Utudağın bir yerine her sene sayfiyeye çıkarmış onun çıktığı bu yaylay Kadı yaylası denmiş, ölünce dedesinin yanına gömülmüştür. Bir torunu da Yusuf Bali oğlu Muhiddin Mehmed olup Kazaskerlik yapmış 1548 de ölmüş İstanbul - Eyyub’a gömül müştür. Bir torunu da Şah Mehmed olup Bursada kadı imiş 1641 de vefat ile dedesinin yanına yol kenarına gömülmüş [ 1 ]. Hoca Haşan mahallesi yakınında adı ile anılan camiyi zaviye olarak yaptıran Ahmed paşa Fenari de bir torunudur. Molla Fenari camii karşısında bir de medresesi var idi. Şimdi evdir, avlısında Şemsi Bey Fenari’nin mezarı bulunmaktadır. Bu zatın da pek çok hayratı vardır [ 2 ]. V/95 • Haydarhane hamamı: Konevi camii aralığında büyük, zarif, fakat harap olmıya yüz tutmuş, üstü kiremit, anbar olarak kullanılmaktadır. Fenari Ahmet paşa tarafından onbeşinci yüz yıl da yaptırılmıştır f 3 ]. ( 1 ] Tercümei Şekaik li Mecidî S . 47, 56, 59. Baldırzade tarihi S. 23, 45, 64, 68, 83. İlmiyye sâlnamesi S. 322-329.. [ 2 ] Kendi vakfiyesi Torunlarından Gelincik çarşısında İpekçi B. Ahmed’dedir. [ < 1 Hamaml.Tr Kamil Kopeci o^lu
-
79 -
V/% • Kademeri'Çukur cam ii: Pmarbaşı caddesi altında kendi adt ile anılan mahallede, büyük kubbesi kurşun örtûIO, minareli, minbersiz, kesme taş*tuğla ile yapılmış, esaslı hasara uğramamış, muhkem bir mesciddir. Yalnız kapı ve pençerelerı bulunmadığından kadro dışı kalmış sahipsiz bir abidedir. Dıvarında sadece 1337-1339 tarihleri baya ile yazılmıştır. 904 H. - 1500 de onarılmıştır. Fatih devri eseridir. 893 H. de ( İbrahim bin el-şeyh el şehir bi kadem eri ) Düzmece vak'asında aracı olmuştur { 1 ]. V'97 - Eski bir bina (Belki darphane) : Çukur camiin doğusun da caddenin solunda kâgir, cami ve medreseye benzemiyen küçük bir binadır. Muhkem bir taş bloku halinde gorünüyor, Osmanlı devrinin ilk eserlerinden ve belki daha eski bir binadır. Evvelce muallimhane idi. Şimdi dokuma fabrikasıdır. V/98 - Maksem- Düsturhan-camii: Kendi adını taşıyan yerdeki büyük camidir. Avlısında Bursa’nın en yaşlı Servi ağacı vardır, Kesme taş tuğla diyarlarının üstünde kurşun örtülü büyük kubbe nin ön tarafı tonoz kubbe ravak kısmını teşkil ediyor, bu kısmın üstü geniş bir düzlüktür. İç kapı üstünde mermer taştaki kitabesi (Murat han oğlu Mehmed zamanında Düstur han namile muşhur Yahya oğlu Hüseyin Yahya tarafından 884 H. - 1480 de yapıldığı) bildirilmektedir (Kitabe No. 52) Düstur han Tüccardır 1491 de öl müştür, mezarı Pınarbaşındaydı [ 2 ]. Camiin batısındaki evde iki mezar var, birisi Düsturhanın oğlu Hoca Ali paşa’ya aittir, taşındaki isminden başka vefat tarihi 909 H. (1496) yazıtı, Maksem köprüsü-su taksimi arasındaki birinci değirmenin yanında Abdüimüminin yaptırdığı mescidi ile zaviyesi olacak [ 3 ]. V. 99 - Ali paşa camii ve çın arı: Kendi adı ile meşhur semtte ki camidir, önündeki büyük çınar şehrimizin en yaşlı çınarıdır her yerde Ali paşa çınar diye anılır ( Boy 1 dip çevresi 14 metre). Camiin geniş ve büyük bir son çemaat yeri var,
tuğla ile dö-
[ 1 ] Arşiv A/6 S. 85 Aşık paşa zade tarihi S. 101 1 2 J A 8 S. 339
! ^ 1 GüHeste 3. ?Î0,
m
— 80 — feti olup önû parm aklıkla çevrili, biraz çapraz kalm if, zelzeleden mfiteeaıir olarak bu hali almış olduğunu ihtiyarlar söylöyor. T a miri 1273 H. dir [ 1 ] Minaresi yıkılm ış, alelâde ahşap bir mina recik eklenmiş, iç kapısı üstü çok zarif istalaktidlerle süslenmiş, kitabe yok, minberii ve nnmaza açıktır. Cami bitişiğindeki mezarlığının kapı yanında yuvarlak taşlu ı Ali paşaya ait olduğu ve 703 senesinde vefat ettiği yazılıdır, bir makam kabri olaeak. Fakat tarihi yanlıştır, o zaman Bursa henfiz zaptedilmemişti bile. Çandarlı Hayrettin paşanın oğlu Ali paşa Hudavendijrfir ve Yıldırım devrinin Kazasker ve sadrazamı ve ûnlQ bir komutanıdır, 25 sene muharebelerde bulunmuş vefat edince İznik’e gömülmüş, mezar kitabesinde 809 H. - 1407 tarihi ile ismi açıkça yazılıdır. Ali paşa çınarının batısında bir de medresesi ha mam ve imareti var idi [ 2 ]. V/100 - Araplar cam ii: Ali paşa camiinin batısındadır. Kesme sert taş ve tuğla ile yapılmış çok düzgün dıvarlı bir binadır, üstü ahşap ve kiremit, minresi, minbersiz kitabesiz, kadro dışı ve na maza açıktır, cemaat idaresindedir. 1512-1513 de meşruta vakfiyyesi bulunduğuna göre o tarihte cami var. Doğu bitişiğinde çok itina gören bir mezar var, dört köşeli ve mihrapçılıkla süslü mezar ta şındaki yazısında isim ve tarih yoktur. V/101 - Hamam te k k e : Ali paşanın doğusunda, yokuşun altında yol kavşaklarındaki meydanda idi. Şimdi ancak batı divan vardır. Burası Ali paşanın yaptırdığı hamamdır. 1395 den önce yapılmış, H. - 1628 de tekke haline gelmiş, hem tekke hem cami olarak kul lanıldı, önünde on kolaç derinliğinde bir kuyu var imiş, menbaı pınarbaşı suyu imiş, j>u gün bunlar yoktur. Bu hamamın güney karşısında (Parti ocak merkezi) tarihi ve mimarî özelliği olmıyan (Bineva m escid i) idi, Bineva Mehmet efendi isminde bir zat 1512 den önce yaptırmıştır [ 3 ]. V/102 - Veledi Habib cam ii: İnebey caddesi başında, ince ve zarif minareli, kesme taş-tuğla ile yapılmış muhkem dıvarlı, kurşun örtülü tek kubbeli, minberii kadro dışı ve namaza kapalıdır. Soyadı [ 1 ] A tik muhasebe defteri S. 155 [ 2 ] Güldeste S. 100 İznik Bursa tarihi-Memduh Turgut. [ 3 ] Hamamlar- Kâmil Kepeci oğlu. Hülâsatülvefiyat - Gazzi zade, Arşiv A 20 32, A '58 S. 2
— 81 — Habib oğlu olan hoca hacı Şüca’ isminde bir zat yaptırmıy 1534 de vefat ile yaptırdığı Demirli mekteb’e ( ? ) gömülmûf, Cami 883 H. de var. Mehmet Emin isminde nakşibendi şeyhi olan bir zat mescide bir minber koymuş ve yanındaki konağı da satın almış dergâh haline. getirmiş, bir de kütüphane ilâve etmiş. Cami avlısının dış kapısı üstündeki kitabesinde (Hoca Mehmet Emin efendi) nin bu dergâhı yaptırdığı yazılıdır, son zamanlara kadar Eminiye dergâhı denmesinin sebebi budur. (Kitabe No. 53) 1769 da camiye bazı şeyler vakf edilmiştir [ 1 ]. V/103 - Demirli m ektep: Veledi Habib camiinin biraz altında demir parmaklıklarla pençereleri ve kesme kefeke-tuğladan yapıl mış dıvarin içi mektep idi, bir takım tanınmış mezarlar da var idi, şimdi yok. Zeyni Şeyhi Abdullah efendinin 1000 H. - 1596 da yap tırdığı Zeyni Muallimhanesidir [ 2 ]. V/104 - Arap Mehmed cam ii: Lisenin batısında, aralık içinde yüksek minaresile görünen camidir. Kesme sert taş-tuğla ile yapıl mış muhkem dört dıvar üstünde, son cemaat yerinin üstü geniş bir düzlük, büyük kubbesinin de üstü kurşun örtülü minberli, kitabesiz zarif ve temiz bir camidir, namaza açıktır. Son cemaat yerinin üs tü tavan, önü ince tahta parmaklıkla kapalıdır. Minber ve mihrabı basittir, kapısı üstündeki boya ile yazılmış olan 1256 tarihini inşa tarihi zannedenler var [ 3 ], halbuki 1490 da yapılmış ve 1495 de mütevelli tayin edilmiştir. Vakıfların kadrosu dışında ve cemaat idaresindedir. Arab Mehmed meşhur Bursalı doktor Taceddin’in mallarına mütevelli ve nâzır olmuştur. [ 4 ] sene 872 H. Arap Mehmet camiinin kuzeyinde Samsa çıkmazı köşesinde bü yük bir ev var, temelleri ve yan dıvariarı kesme kefeke-tuğla ile yapılmış bir medrese benzeridir, güneyindeki büyük odası tekke semahanesine benzemekte, aralık içinde de büyük bir bahçesi var, ihtiyarların söylediklerine göre bir konak imiş. V/105 - Ortaokul binası: Bursa’da Mimâr kaymakamı Tahir paşa (Ağa) nın evidir. Sultan Abdülâziz burada misafir olmuştur. [ 1 A 4 S. [ 2 [ 3 f 4
] Güldeste S. 172, Evkaf defter 5 S. 61 Arşiv A/3 S. 12 ] Güldeste S. 331, Tercümei şakaik li Mecidi S. 106, ] Mir’at-ı Bursa S. 105 ] Arşiv A/17 S. 162, A l S 23, 41, A/20 S. ?7?
11.
— 82 — V/106 - Gözedeci dede: yol kenarındaki mezardır. Taşları yeni lenmiş 1307-1889 tarihi konmuştur, mazanneden bir zat olup menkı beleri Baldırzadede yazılıdır. Aşık Cemali olacak. V/107 - Duhteri şeref (Fışkırık) cam ii: Kısa minareli kesme taş tuğla ile yapılmış muhkem dıvarlı, kurşun örtülü tek ve büyük kubbeli, son cemaat yeri dar ve açık, bunun üstü düzlük, altı da tavanlıdır, minberi sâde, kadro içi ve namaza açıktır. Hoca şeref, kızı adına Fatih devrinde yaptırmıştır. 1500 den son raki kaytlarda vakfılarının mütevellisi var. 1279 H. - 1860 da esaslı bir tamir görmüştür [ 1 ]. Karşısında aynı adı taşıyan bir okul vardır. Cami yapısı tipinde ve kubbeli iken son zamanlarda, kub beyi altta bırakarak, gizliyerek üstüne ahşap bîr bina yapıldı, önünde bir kubbecik vardı, sahipleri mezar ve kitabelerini kaldırmak hatasına düştüler. Binanın 979 H. de yapıldığını bildirmekteydi [ 2 ]. Burası hüsameddin muallimhanesi idi. Son hocalarından Esat efendi muhterem bir zattı. V/108 - Süleyman çelebi okulu: Fışkırık okulu arkasındaki bü yük avlılı ahşap bina eskiden Ahmed Gazzi tekkesi idi. 1114 H.-1703 de Gazzelv Ahmed tarafından yaptırılmıştır. Kapı üstünde bir levha da Güldeste sahibi Beliğ İsmail efendinin tekke için bir manzumesi var imiş, şimdi yoktur. Avlıdaki tamir kitabesinin tarihidir. 1232 H. Ahmet Ga^zi: Vezirlerden birinin oğlu olup Gazze’de doi>ınuş, 18 yaşında muhaddis (Hadis bilgini) olmuş Mısır Camlul-ezher’de 30 sene ders okutmuş, türlü yerlerde dolaştıktan sonra Bursa'ya gelmiş bu dergâhı yaptırmıştır. 1739 da vefat etm iştir. Bunun Abdüllatif isminde bir oğlu var ki (Ravzatülmüflihîn) atlı bir kita bında, Bursa’lı büyüklerin hal tercemelerini yazmıştır. Diğer bir oğlu Mustafa Nesib olup eser sahibi imiş 1787 de vefat ile tekkeye gömülmüş [ 3 ]. V/109 - Üç kurnalı (Veledi vezirî) camii ve civarı: Pınarbaşının doğusunda, Hüseyin alanı şosası başındaki camidir. Minarasi kırık kesme taş-tuğladan yapılmış mazbut dıvarlı, son cemaat yeri kü[ 1 ] Arşiv A 81 S .l l A/23 S. 267 C/103 S. 12 A 132 S. 30 ( 2 ) Mir’at-ı Bursa, da kitabe yazılı, [ 3 1 Sicilli Osmanî S. 220 den sonra Güldeste 173, 153 Osmanh müellifleri C, ! S 139
—
83
—
çük ve tavanlı, minbersiz, kitabesizdir. Veziri Oğlu Mehmet efen dinin camiye vakfiyesi var [ 1 ], yapılış tarihi tesbit edilmedi, yalnız Bayezid II devrinde Erdebil sofularını Rumeliye yolladıkları zaman çalışm ış bir mücahid ( Uzeyr oğlu ) var bura ile ilgili görü nür, alttaki cami de babası (Uzeyr-Vezir) olur [ 2 ]. cami mezarlı ğında büyük bir servi ile işlemeli taşlı mezar (Hamza bali sene 933 H.) 1526 tarihlidir. (Kitabe No. 54). Camiin batısında, iki mezarlıktan doğudaki küçüğünün alt ucun da zarif bir çeşme vardır. Uç büyük kurnadan dağara bol akan bir suyu bulunan bu çeşmenin ayna taşı kitabesiz, bir mermerdir. Çeşmenin önündeki çınar, yolun ortasında kainmiş eski bir ağaçtır ( Boy 2 ). Çınarın önünde pınarbaşı suyunun ikinci taksim deposu kefeke ve muntazam olup eski bir devir mimarisi eseri olduğu zannını verir. V/110 Eskici Mehmed dede mezarı ve bir kümbet : Veledi veziri’den Tahtakaleye doğru inerken sağdaki kümbet, kapı ve pençereleri yok, dıvarlar kefeke ve kalın, kubbesinin kenarlan kalmış, üstü çökmüş, içinde mihrap ve mezar izleri yok, bir muallimhane zannedilir. Yanında birkaç mezar vardırki biri Eskici Mehmet dede diye meşhur zata isnat edilir, kitabesi de onu gösterir, fakat Güldeste haberine göre üftade ile ilgili olanı Maksem değirmenlerinin yanında olacaktır. Mezar taşında Aziz Mahmud Hüdai’yi irşad eden ve 988 de ve fat ettiği bildirilen Eskici Mehmed dede Amasyalı olup Bursa’ya gelmiş Abdülmümin mescidi yanında ikamet etmiş, bazan Bezastanda ticaret yapmış, bazan sanatını islemiş, çok defa da mistik hayata dalmış, işlerini terketmiş. Üftade ile mistik münasebetlerine ait menkıbeleri çoktur. 1028 H. de ölmüştür [ 3 ]. V/111 - Veziri camii - Minareli, kurşun örtülü kubbelidir. Doğu kenarındaki haziresinde 993, 960 tarihli mezar taşlan vardır. Murad II. adamlarından (Vezir Uzeyr) e ait olduğu anlaşılıyor. V/112 - Başçı İbrahim : A - Cami : Kesme sert taş ve tuğla ile yapılmış dört sağlam dıvar üstünde büyük ve kurşun örtülü kub[ 1 ] Evkaf defter 5 S. 136 ( 2 I Âşık paşa zade tarihi S. 266 ( 3 1 Baldırzade tarihi S. 17
— 84 beli, kefeke taştan minaresinin külahı da aynı tarzda yf-ıpılmış, kitabesi yok, zarif bir minberi var, kadro dışı ve namaza kapahdır ( PL. No. 7 ). B - Önünde ravak yerine geniş ve büyük medrese ( veya zaviye ) vardır, fakat kubbe leri çökmüş, ayakları ve kemerleri kalm ıştır. Ca mi büyük bahçe içinde dir, birçok mezar da bulunan bu sahanın do ğu tarafında Başçı Hacı İbrahimin mezarı bulun maktadır (Kitabe No.56) Bu tüccar Molla Fenari ile münasebeti çok olan Abdal Mehmed ile çok ilgilidir, bazı kaytlara göre onun camiini de bu yaptırmış [ 1 ]. Birçok menkıbeleri riva yet edilir, vefatı 896-1491 dir. C - Hamam; Camiin tA Ş < ı i B a t J t 'ı n bitişiğinde yüksek ve kiremit örtülü kubbesi ile gözü çeker, kesme taş-tuğladan yapılmıştır 1420 de vakfedilmiş [2]. Şimdi dokuma fabrikasıdır. Biraz kuzeyde, geniş bahçedeki bina Karabaş tekkesi idi, edip bazı zatların mezarları oradadır [ 3 ]. t A M 'ı i
V/113 - Sivasiler mescidi ve birinci tah talı: Sivasiler mahalle sinde dereye yakın yerde üstü ahşap mescid Sivasiler mescididir, ahşap bir minaresi var, kitabe ve haziresi yok, namaza açıktır. Bu at ile anılan mahalle eski ise de mescid hakkında bilgi yokrur [4], [ 1 ] Güldeste, yadigârı şemsi Abdal Mehmed bahsi. [ 2 ] Hamamlar, arşiv B/47 S/111, B/163 S. 96 [ 3 ] Yadigâr-ı Şemsi basılmamış nüshası (Müellifin oğlu Fahameddin’dedir.) { 4 ] Arşiv A/2 S. 44 . sene 872 H.
— 85 — Mescidin biraz üstünde, evlerin bittiği yerdeki boşluk birinci tahtalı (çardak) mescidi yeridir, bina dereye gitm iştir. Yanlış olarak şimdi Birinci tahtalı adı Sivasiler mescidi için kullanılmaktadır. Bu civarda bir Rufai dergâhı da varm ış [ 1 ]. V/114 - Veli Şemşeddin cam ii: Lisenin biraz doğusunda, mina reli, minberii, sert taş ile yapılmış dıvarlı, üstü ahşap ve yerli ki remidi ile örtülüdür. Kıblesindeki mezarlardan biri camii yaptıran Veli Şemşeddin’e aittir, taşında 875 H. - 1479 tarihi okunmaktadır. Diğer bir mezar da Yahni kapan evlâdından birine aittir. ( Kitabe No. 57). Bu camiyi yaptıran adına Veli Şemşeddin dendiği gibi ilk imamlarından mütesavvıf meşhur Yahni kapan’a isnatla Yahni kapan da derler. Zelzeleden sonraki tamirde kubbesi kaldırılmış, Veli Semşettin, Müfessir, bilgin, vâız hulefasından Haşan hocanın halifesi, va’z dur. Kendi el yazması bir mecmuası da dıktan sonra 875 H. - 1470 de vefat ile tür [ 2 ].
bir zat olup Emir Sultan ve tefsriciliği ile meşhur varmış, bu camii yaptır camisi yanına gömülmüş
V/115 - Erkek Lisesi : Birkaç pavyondan ibaret olan okulun kapısı karşısındaki tedrisat binası kâgir, iki katla, üstü ahşap zemini mermer bir binadır, dershane ve lâboratuvarları da içindedir. Batıda yatakhane, yemekhane, kuzeyde hamamı bulunmaktadır. Bu bina yerinde Akif paşa konağı varmış, burası satın alınmış, 1883 da ilk defa idadi adı ile okul açılm ış, iki sene sonra bu günkü binanın yapılmasına başlanm ıştır, 1903 de yatakhane ve yemekhane kısımları 1911 de hamam yapılmıştır ( Res. No. 16 ) Asıl binanın yapılması 1891 de tamamlanmış, açılış töreni yapılmıştır. Okula 1892 de Rüşdiye kısmı katılm ış, 1911 de Mülki Sultanî 1923 de Lise olmuş. Bugün 540 mevcutlu 36 öğretmeni! mükem mel bir lisedir [ 3 ], Müdür Rifat Tokgöz kimya öğretm e nidir. V/116 • Kız Lisesi: Mahkeme hamamı karşısında kâgir, üstü ahşap güzel bir okuldur. Yatakhaneleri karşıda, ayrı bir binadadır. Bu gün okul binası, bodrum sayılmamak üzere bir katlı olarak [ 1 ] Gülzar-ı İrfan, Güldeste S. 206 [ 2 J Atik muhasebe defteri S. 75 sene 1275, Güldeste S. 197, [ 3 ] Türkiye’de Orta Öğretim Haşan Âli Yücel S. 513, Nilüfer mecmuası 52, S. 1324 Hüdavendigâr salnamesi.
— 86 — 1854 de yapılmış, üst kat 1924 1925 te sonrada da batıdaki pavyon yapılmıştır. Okul binası şimdiye kadar türlü işlerde kullanılm ış: 1854 de erkek rüşdiyesi, 1892 de mülki îdâdî, rüşdiye talebesi ile birleşmiş “îdâdi inşa halindeyken,, ,sonra ikisi birden çıkmış, İnas rüşdiyesi olmuş, 1911 de bu okul Mal hatun okulu adını almış. Bir aralık şim diki hükümet binaları yerindeki Nilüfer hatun ile birleştirilerek K ato lik kilisesinde Darülmuallimat adı ile 1916 da bugünkü okulun nüvesi meydana gelm iş, 1920 de kaldırılmış fakat İsmail Hakkı isminde bir zat Kız sanayi mektebi adı altında yaşatmıya muvaffak olmuş tur. Yunanlar binayı hastahane olarak kullandıkları sırada talebe şimdiki müdür binasında kalmış [ 1 ]• 26 Eylül 1949 da Kız Lisesi olmuştur. Müdür Şinasi Onurkan’dır 400 küsur öğrencisi 42 öğret meni var. V/117 - İbrahim paşa cam ii: Kız öğretmen oklu karşısında, minareli, kurşun örtülü tek kubbeli, kesme sert taş-tuğla ile yapıl mış dıvarları Osmanlı mimarisinin güzel modellerindendir. Son cemaat yerinin üstü tavan ve ahşap, önü ince tahta parmaklıklı, sâde minberli, kadro içi ve namaza açıktır. Yaptıran Çandarlı İb rahim paşadır, camiye Mahkeme, Hoca Muslihuddin camii de derler, vakıf kaytlarında bu isimler de var [ 2 ]. V/118 - İbrahim paşa - mahkeme - hamamı : Camiin karşısında, emsali gibi büyük ve katlı kubbeli, ikinci kubbesi beton birinci kiremit, dıvarlar kesme kefeke-tugla ile yapılmış, işlek çift bir hamamdır, biri kullanmıyor önünde büyük çınar ağaçı (Boy 2), dibin deki çeşme eski ve tipik çeşme iken son zamanlarda yenileştirildi. Hammı Çandarlı Hayrettin paşa oğ. İbrahim paşa yaptırmıştır, vakfiyesi 825 H.-1421 olduğuna göre o tarihlerde yapılmış olur. Vakfiyede, gelirin cami ve imarete tahsis edildiği (İm aret neresi?) parasının nerelere ve nasıl sarfedileceğine dair tefarruatlı izahat vardır [ 3 ]. İbrahim paşa, Timur vak’asında bulunmuş, Ali paşa’dan sonra kazasker, Amasyada vali. Çelebi Mehmed zamanında vezir, Murad [ 1 ] Türkiye’de Orta öğretim S. 615, Hudavendigâr salname si 1315-1313. { 2 ] Medar-ı Şemsi-Şemşeddin Ulusoy yazarın orijinal nüshası. [ 3 ] Evkaf defter 5 S. 163 Hamamlar-Kâmil Kepeçi oğ.
87
—
devrinde sadrazam 1429 de vefat iie İznikteki mezarı na g ö m ü l m ü ş tür [ 1 ]. Hoca zade Muslıhuddine gel ince, adı Salih oğlu Y u s u f oğlu Muslıhuddin Must af a’ dır. B a b as ı zengin bir t üc c a r olduğu ve âd et üzere zenginlere H oc a dendiğinden buna Hoc az ad e denmiştir. B a basının izni olmadan Hızır beg ve A y a s l u ğ ’dan o ku muş müderris 35 yaşında ka zasker , E di rn e ve İstanbul kad ısı , sonra İznik k ad ı ve müderrisi. B ur s a Sult an müderrisi Fat ihin h oc ası ve nihayet 1487 de v ef at ile [ 2 ]. Emirsultun camii batı dıvarına yakın g ö mül müştür ( K i t a b e No. 58 ). Hızır beg kendisi için “A kl ı selime m ür a ca a t edin,, dermiş. Fat ihin arzusu üzerini. Gazali ve îbni R ü ş d ’ün Te ha f üt ül fe l âs i fe ’lerine ka rş ıl ı k bir üçüncü T e h a f ü t atlı kit abı ile i&lâm âleminde büyük şöhret ka za n mı şt ır [ 3 ]. Hızır b e g ’e g el i nc e, Nasreddin hocanın torunlarından. Yı ldı rı m müderrisi Molla Y e g â n ’ in damadı, Sult an “Y e ş i l medresesi,, mü derrisi, İstanbulun f ethinden sonra oraya kadı olmuş zattır. 1462 de öl müştür [ 4 ]. V/119 - Fransız k i l i s e s i : Hoca Ali zade camiinin kar ş ısı nda kâgir, mihrap ve minber kısı mları ayrı od ac ı kl ar halinde, üstü ahşap ve Marsilya kiremidi ile örtülü, diğer kiliselere benzemiyen bir binadır, Fr er ve sörlere ait binalar bulunduğu gibi hasta bakı yari de var idi. Şimdi mabet kısmı açı ktı r, 19 c<ı yüz yıl eseri zanne dilir. Fransız kuionis için Pir Emir arkasında bir mezarlık vardır. V/120 - Hoca Ali zade c a m i i : K e s m e sert t a ş ve tuğla ile y a pılmış, üstü t e k ve kurşun büyük kubbeli camidir. Önünde üzeri ahşap ve ki remi t örtülü son c e ma a t yeri, ince tahta pa r m ak lı k ile kapal ıdı r. S â d e minberli ve kadro içi, namaza a ç ıktı r. İç kapısı üstünde m ermer t aş t aki kitabesi Hoca Ali oğlu Hacı Ö m e r t a r a fından 843 H. - 1439 da yapıldığı bildirilmektedir ( K i t a b e No. 59) 1863 de S e t b a ş ı büyük yangını dereyi a t lamı ş son c e ma a t yerini [ 1 ] Sicilli Osmani S. 491, İznik Bur sa tarihi S. 139 Arşiv A/34 S. 79 [ 2 ] Evi Şi bl e mabellesindedir. Arşiv A 6 S. 34 sene 893 H. f 3 ] İzmirli İsmail Hakkının üniversite dersleri notları, Â ş ı k paşa z a de' ta ri hi S. 203 l ' e r c ü m e i ş aka ik li meri di S. 140 I i I S i r î 'ü 0;-ır>f”"i 'i.
— 88 — yakmış, sonradan tamir edilmiş [ 1 ]• Doğu ğüney ve batısını kaplıyan haziresinde çok zarif mezar taşları vardır. Batıdakilerinden birinde ( Hoca Ali oğlu Hoca Ömer sene 914 ), doğudakinde Hoca Ali oğlu hoca Ahmed sene 943 H.) yazılıdır (Kitabe No. 60). Camiin dış kapısı bitişiğindeki çeşme, sonradan yenilenmiş ve mermer bir plâkaya Kitabe yazılmış (No. 61) (Hüdavendigâr eyaleti müşiri paşanın zevcesine ait olduğu) bildirilmektedir. V/121 - Hoca Ali zade ilk okulu : Atatürk ilk okuludur. Eski Osmanlı yapı tarzı olan kefeke tuğla işçiliği taklid edilerek yapıl mak istenmiş, fakat tuğla yerine kullanılan boya binayı çok boz muştur. Batı yüzündeki balkon üzerine yerleştirilmiş kitabe ( No. 62 ) ( Hoca Ali zade vafık mektebi senesi 1331 - 1333 1914) olduğunu ifade eder, yerinde Hoca Ali zadenin Muallimhanesi vardı. Biri zemin kat olmak üzere ahşap döşemeli iki katlıdır, üstü Avrupa kiremidi ile örtülüdür. VÎ124 - Veledi harir cam ii: Lisenin tam arkasındaki camidir. Üstü kurşun örtülü tek kubbeli, Fatih devri emirlerinin cami ve minareleri tipinde bir yapı, minaresinin külâhı yuvarlak denecek kadar sivir, kesme seıt taş ve tuğla ile yapılmış, köşeleri kubbeye bağlayan iç kısımda istalaktid yerine üç köşe zarif süs yapılmış, benzeri hemen bulunmıyan bir mesciddir. Son cemaat yeri ionoz kubbedir. Dıvarları bazı yerlerinde bü*’ yük çatlaklıklar peyda etmiş, büyük zelzelrden yıkılmadan kalmış olduğu anlaşılıyor, kıblesindeki mezarlığında bulunan taşlar zeynî taşıdır, yazısızdır. Fatih devri adamlarından Veledi Harir (İpek oğlu)' adında bir zat, biraz aşağıda bulunan Akbıyık adınn bu mescidi yaptırmış. VI 125 - Akbıyık tü rbesi; Camiden biraz aşağı inince kendi adı nı taşıyan cadde üzerinde, yüksek ve yaşlı servinin yanınde ahşap bir türbedir. İçindeki ahşap lahid Akbıyık mezarıdır. Burası kendi si sağ iken satın alıp oturduğu evi imiş, dıvarlarında renkli camlı alçı pencereler eski devrin kalıntılarıdır. Bu zatın ismi Ahmed Şemşeddiiıdir, Hacı Bayram Veli bendelerindendir. 841 H. 1537 de ikinci Murat kendisine Yenişehir köylerişden birini vermiş, zengin olmuş, fakat ehemmiyet vermemiş, mistik yaşamış. Bir hadiseden f 1 ] Gü ld er te S, 131 H.i5İyc~i. Y^nfrıniar - K.
-
89 -
dolayı daima a ç ık ^ a şla gezermiş. İstanbulun zabtında Akyetnfeddin ile beraber bulunmuştur, Orada Sultan Ahmed’ de namına bir mahalle vardır. İkinci Bayezid zamanında vefat etmiştir [ 1 ]• Türbenin karşısındaki küçük mezarlıkta bir takım mezarlar da ha vardır aradaki servi ağacı pek büyüktür. Akbıyık caddesinde, Nalbant oğluna dönen yerde köşedeki ev eski evlerin en sağlam kalanlarındandır. A ltta iki ev daha var. VI/126 Sarrafiye m edresesi: Akbıyık türbesinin altında, dış di van ile iki üç odası kalmış bir binadır. Kesme kefeke - tuğla ile yapılmıştır. Fatih devrinde erazi mukatalarının bir kısmını tutan Bursalı bir tüccarın yaptırdığı anlaşılıyor [ 2 ]. VI/127 - Şeker hoca camii ve türbe: Ulu camiin tam arkasında yükselen camidir, Kesme sert taş ve tuğladan yapılmış, kurşun ör tülü büyük kubbeli, minberli, kitabesiz, kadro dışı ve namaza açık tır. Son cemaat yerinin üstü tavan, kurşun örtülü düzlüktür. Kıblesinde kâgir bir türbe var, doğu divan tepesindeki kitabecikte ( No. 63 ) ( Mehmed seyyid Ali sene 878 ) 1493 kayt edil mektedir. 889 H. tarihli mahkeme kararları arasında Şeker hocanın torununun torununa ait kararlara raslandığına göre, Şeker Hoca Hüdavendigâr veya Yıldırım devri adamlarından olacak [ 3 ]. VI 128 - Mısrî dergâhı: Ulucamiin tam kıblesinde, Şeker hoca camii önünde idi. Mısri Niyazi’nin delâleti ile 1080 H.-1676 da yapt ırılmıştır. Mısri Niyazi, Malatyanın Soğancı zadeler ailesinden olup 1623 de doğmuş, Mısır Camiul-ezherde okumuş, seyahatlardan sonra Uşşakta Sinah-ı ümmiye intisab etmiş ve Bursaya gelerek yerleş miştir. Şeker Hoca muallimhanesinde ders ve va’zına gelenlerin kalabalık olması sebebile halkm yardımı ile bu tekke yapılmış, Mısrinin tavsiyesine uyan Aptal çelebi Nilüfer çayı üzerindeki Ap tal köprüsünü, aynı tavsiyelere uyan Amca zade Hüseyin de İnebey [ 1 ] Tercümei şakaik li mecidi S. 126 Yadigârı şemsi S. 202, Baldır zade tarihi S. 15 Âşık paşa zade tarihi S. 135, 202 [ 2 ] Arşiv A/22 S. 40, 41 sene 919 H. (1513). [ 3 ] Arşiv S e k e r hoca)
A '4 S. 32
(Mevlâna baba Yunus
bin baba Hamid
_
90 —
medresesini (Şimdi Konserve fabrikası) yaptırmış. Her iki eserin yapılmasına Mısri sebep olmuştur. Mısri sonradan İstanbul, Rodos V. S. seyahat etmiş, Limni adasında menfi iken 1701 de vefat et miştir, mezarı oradadır [ 1 ]. Mezarlığında bu zatın ailesi efradın dan , bazıları ile meşhur şair Sohfi ve Zaik’in mezarları bulunmak tadır. (Divanları Fahameddin Ulusay’dadır). Vl/129 - Nasuh paşa hamamı: Setbaşı köprüsü yakınında, yük sek ve katlı kubbeli, kiremit örtülü, tek kalmış, işlek ve zarif bir hamamdır. Kesme kefeke-tuğla ile pek düzgün yapılmıştır. Vaktile çift iken tamirinin masrafından kaçınılarak biri kaldırılmıştır. Asıl adı Mesih paşa’dır, Nasuh adını taşıyan baba oğul iki zat uzun müddet mütevellilik ettiklerinden bu at yanlış kalmıştır. Fatihin vezir ve Sadrazamı Abdullah oğlu Mesih paşa, Gelibo lu’daki camiine gelir olarak yaptırmak üzere Bursa’ya bir vekil yollamış, yaptırdıktan sonra o zatı vekil tayın etmiştir. Mesih pa şanın sağlığında yapılan bu işlerin tarihi 889 H.-1485 dir [ 2 ]. Bu mahalleye daha o zaman ( Hoşkadem m akram avi) derlermiş Hamamın tam arkasında yol ortasındaki geniş düzlükte aynı adı taşıyan kâgir bir mescid vardı. VI/130 - Hoca Tayyib camii - Nasuh paşa hamamının altındaki camidir. Minare şerefesinin altına sıralanmış aynalar bulunduğu için ( Aynalı cami ) de derler. Çift Kubbeli, birincisinin yarısı son cemaat yerini teşkil ediyor. Kasnaklarının altı yüksek ve sekiz yüzlüdür, her tarafı kesme sert taş ve kırmızı harçla yapılmıştır. Kubbelerin üstü yerli kiremidi döşelidir. Heyeti umumiyesi ile Bursada eşi bulunmıyan bir anıttır, minberi var, kitabesi yok, kad ro dışı vfc namaza kapalıdır. Halk Koca tabib der, fakat sicillerde Hoca Tayyib geçer. Bu mescide ait 872 H.-1467 tarihli bir mahkeme kararı [ 3 ] bulundu ğuna göre Fatih devri eseri olacaktır. VI/131 - Hacılar cam ii: Hükümet binalarının arkasında, şimdiki milli kütüphana olan camidir, üstü kurşun örtülü tek kubbeli, mi nareli, kesme sert taş ile tuğladan yapılmış, dış kapı üzerinde yüksek dıvar çıkıntısı kefeke ve tuğla işçiliğinin en güzel yapısıdır [ 1 ] Gülzar-ı Mısri, yadigârı şemsî basılmamış kısım S. 338 Şemseddin Ulusoy [ 2 ] Hamamlar, Arşiv A '40 S. 88, A 58 S. 133 f 3 ] Arşiv A l Say. 4 sene 867
— 91 — camiye ayrı bir heybet veriyor. Son cemaat yeri tonozdur. Dış kapı üstüAde, yüksekte silik kitabesinde ( No. 64 ) Tüccar Bakkaİ Sinan’ın 871 (1467) de yap tırdığı bildirilmektedir. 1860 da esaslı tamir görmüş [ 1 ]. Cami önünde büyük bir çeşme var, mermer olan büyük taşındaki, kitabesinde Şible zade Mehmed efendinin yaptırdığı ifade edilmekte dir, (Kitrbe No. 65). Çeşmenin karşısında köşedeki ev de eskidir. Defterdarlık bina sı arkasında. Nasuh paşa hamamı sokağı başındaki dıvara yerleş tirilmiş büyük mermer taştaki kitabe ( No, 66 ) bu tekkenin tami ri olan 1210 H. 1795 tarihini göstermektedir. Burası Telli tekke dedikleri yerdir. İçinde Ulucami kütüphanesini kuran Münzevi Abdallah efendinin mezarı olacak. Şimdi Karaşeyh camii içinde bulu nan kütüphanede 1201 H. - 1786 tarihli 8 satır talik ve el yazma vakfiyesinin aslı bulunmaktadır. V M 32 - Cumhuriyet a la n ı: Hükümet binaları ile Atatürk anıdının bulunduğu alandır. Güzel bir bahçe içinde büyük bir mermer kaideye bastırılmış at üstünda Atatürk’ün jısker elbisesile ve tabii büyüklükte, parmağı ile batıyı işaret eder durumda heykeli bulun maktadır. Kaidede tarihi sözler var, harfler yeni Türk harfleridir (Kitabe No. 67) (Res. No. 17) Gemlik yolu başında Ah med Vefik paşanın tiyatrosu vardı [ 2 ], VI/133 - Hükümet binaları ve bankaların bazısı: Cumhuriyet alanında en doğuda Defterdarlık, batıya doğru Adliye, Vilâyet ve özel muhasebe, postahane, en nihayette şahıs malı olan apartmanda İş bankası. Anıdın karşısında Halkevi, doğusunda da Ziraat ban kası var, hepsi modern binalardır, ilk dördü özel idarenindir. VI/134 - Karaşeyh cam ii: Hacılar camiinin tam benzeridir, genel kütüphane olarak kullanılmaktadır, Fatihten evvelki devrin mimarisi olarak görünüyor, kitabesi de yoktur. Vaktile minare di binde bir mezar vardı. Cami 1550 de vardır [ 3 ]. Yolun başında, şimdiki Otobüs durağı yerinde Alboyacılar hamamı vardı. VI/135 - Küşterinin m ezarı: Belediyenin güneyinde şose kena[ 1 ] Arşiv A/28. 457 A 23 S. 15 atik muhasebe defteri. { 2 ] Bursa Gazetesi. 9 Teşrin evvel - Kasım - 1322 I 3 j Arşiv A 58 S. 25
— 92 — rında bir evin altında demir parmaklık arasında görülen mezardır. 807 H. 1404 de vefat eden Mehmed Kûşteri’ye aittir (Kitabe Na.68) Bu zat İran’ın Küşter kasabasında doğmuş, Bursa’da yerleşmiş meczuplardan imiş [ 1 ]. Bursa’da ilk Karagöz oyunu bu zata isnad edilir. Halkevi yerinde Alaca mescid vardı, o sokağın adı mescid sebebile idi. Vİ/136 - Nalbant oğlu ca m ii: Kendi adı ile anılan mahalledeki camidir. Kesme sert taş ve tuğladan yapılmış, büyük tek ve kur şun örtülü kubbeli, son cemaat yeri var, üstü düz ve kur şun örtülüdür. Minareli, minberli namaza açık ve kadro dahilidir. Yaptıran Yıldırımın nalbant başısı olan bir zat olduğu söylenmek tedir, tevsik edemedim 1455 de mahalle ve cami vardır [ 2 ]. Camiin doğusunda muallimhanesi son zamanlara kadar okul olarak kullanıldı. Yanında bir de basit türbesi varmış. VI 137 - Şehreküstü camii ve Parsbey tü rbesi: Cami moloz taş la yapılmış, zemin ve tavan ahşap bir son cemaat yeri var, namaz sahası da aynı şekildedir.. Minareli, minberli, namaza kapalıdır. Camiin kıblesinde Pars bey türbesi bulunmaktadır. Bu kâgir türbe nin ahşap kubbeli tavanının üstü çatı ve yerli kiremididir. İçinde tek ahşap lahit var. Kapının dış üstünde mermer taşa yazılmış tek satır kitabe bir duadan ibarettir, isim ve tarih yoktur. Kapı önündeki mezarlardan birinde 975 hiçri tarihi okunuyor, isim yok tur. Şehreküstü mahallesinde zaviye sahibi [ 3 ] olan Pars bey, Abdullah oğlu Bedreddin Mahmud beydir. İkinci Murad devrinde yaşamış, cami ve zaviyeyi yapmış 945 H.- 1445 tarihli vakfiyesi vardır. Şehreküstüden geçen Gökdere üstünde büyük bir köprü var mış, 1467 de bunun tamiri için beş bin akçe vakf edilmiş (Acem lerdeki büyük Abdal köprüsünün inşasına da 5000 sarfedildiği dü şünülmeli !..) [ 4 ] VI/138 - Hoca İlyas ilk okulu: Şehreküstü’nün batısında kâgir ilk okul olup Osmanlı devrinin ilk okullarındandır. Hoca İlyas muallimhanesi yerine yapılmış bir okuldur. [ 1 ] Güldeste S. 226, Tercümei şakaik li Mecidî S . 45, Â fik paşa zade tarihi S. 200, Baldır zade tarih S. 73 l 2 ] Arşiv A/l S. 23, A/199 S. 5 B/257 S. 63 [ 3 ] Arşiv A/58 S. 16, [ 4 1 A '2 S. 19 sene 872 H, (1469).
— 93 — Bu okulun batı karşısında, köşede saçak altındaki tuğla çıkıntı ları ile görünen bina Dinlendi (tbn’i Kazaz) mescidi idi. VI/139 - Pirinç hanı ve ham am : Bu meşhur hanın üst kışımı hemen tamamen yıkılm ış, alt odaları kullanılmakta, kuzey dıvartarımn üstünde kemerler ile güneyindeki üst odaları kısmen kalmış, doğudaki muhteşem kapısı devrinin hanları modelini verecek gibi süslü, sağlam, üstünde kitabe yeri var fakat konmamış. İçinde mes cidi yıkılmış, odalar diğerleri gibi şahıslarındır. Vaktile üst katta 40, alt katta 38 oda varmiş, tamamen ticaret maksadile yapılmıştır. Kapı önünde doğuya uzanan iki sıra saraç dükkânı var imiş, şimdi de kısmen var, diğerleri başka dükkânlar olmuş, bunların hepsi küçücük tonozlardır, iki tarafta sekizer tane olan bu tonozla rın sonucuları bozulmuştur. Güneydeki ilk tonoz dükkân ile han arasında bugün bir kemer var, oradan yol hanın arkasına döner, bu kemerin mukabilinde, kapının kuzeyinde de bir kemer izi kal m ıştır, oradan, biraz aşağıdaki hamam kapılarına gidilir. Hamam çift olarak yapılmış, birinin kapısı aralık içindedir. Buradan giri lince bir çift kubbenin kasnak altı istalâktidlerin envanı verir. Bursa hamamlarının en güzeli burasıdır. Diğer kapısı Cumhuriyet caddesinedir, bu evvelki kadar zarif değildir. Tavuk pazarı denen yerdeki bu hamamı Murad II yaptırmıştır [ 1 ]. Pirinç hanını İkinci Bayezid İstanbul’daki camiine gelir olsun diye yaptırm ıştır. Mimarları Üstad Sultan şah oğlu Yakub Şah ile Ab dullah oğlu Alidir, yapı 1508 Haziranda bitmiştir [ 2 ]. Hanın dnündeki saraç dükkânları 925 H. de yanmış, Han 1524 de 36 bin akçeya icara verilmiştir. Türlü zamanda üstündeki kurşun ları kaldırılmış, kiremit ve çatı haline getirilmiştir. Bugünkü harap hali 1854 zelzelesinin işidir, ondan sonra esasli bir tamir görmemiştir. Hanın kapısı önünde iki, daha ilerde, büyük cadde ortasında da bir tane büyük çınar vardır ( Boy 2 ). VI/140 - İpek hanı: Şimdi Paytoncular hanı deye anılan bu eser de evvelki kadar büyük, odalarının bir çoğu harap olmuş, kullanılan[ 1 ] Arşiv B/94 S. 4 Bir kaytlı ( Sukı makiyan ) deniyor S. 7, Hamamlar [ 2 ] „ A 18 S. 6 Hanlar - Kâmil kepecioğlu
— 94 — lan da vardır. Avlı ortasındaki şadırvanın mescid altında olması mümkün, çünkü, başka mescid izi yoktur. Kapı doğuyadır. Kapı karşısına gelen dıvarlarda tektük Y eşil cami çinileri yerleştirilmiş, kemerler pek zarif sivri tepeli Osmanlı kemerleridir. (Res. 15) Hanın isim leri: Sultan hanı, ipek hanı, eski ipek hanı’dir. Çele bi Sultan Mehmed tarafından camiine gelir olarak yaptırılmış, se nesi ve mimarı belli olmamakla beraber hanın alt tarafında cami, medrese ve hanı bulunan ve Yeşil blokunun mimarı Hacı İvaz pa şanın eseri olması hatıra gelmektedir. 1555 de tamir edilmiş, 1590 da orada ikam et edenlerden birinin terekesi için mahkemeye baş vurulmuş ve karar alınmış olduğuna göre han sadece ticeret için değil, aynı zamanda ikamet edenler de varmış, üst ve alt odalaından 70 tanesi icara verilmiş, 8 i kalmış sene 1818 olduğuna göre büyüklüğü düşünülsün [ 1 ]. Etraftaki çarşıya Hacı İvaz çarşısı denmekteymiş [ 2 ]. VI/141 - Sağn cı Sungur camii; İpek hanının arkasındaki türbeli evdir. Şeyhülislâm Esirî Mehmed ef. tamir etm iş, Esirî’nin tarih manzumesi (Kitabe No. 69) nin tarihi 1681 dir. Mahalle eskidir [3]. Vl/142 - Gazi Timurtaş paşanın mezar ve mescidi ; Çakır ha mamı karşısında, küçük iki servinin bulunduğu yerde üç mezar var; biri " iz i Timurtaş paşanındır. Hadiseler yüzünden türbesi yapılma dan kaimış olan paşanın mezarına nisbeten yeni bir taş konmuş. Yazı üç satır olup 805-1403 tarihinde ölen Gazi Timurtaş paşanın mezarı olduğunu ifade etmektedir ( Kitabe No. 70 ) Türbe 1949 da Vali Haşim İşcan’ın gayretile yapıldı. Paşanın yaptırdığı cami, mezarının alt tarafında büyük çınarın yanındaydı, ahşap dıvarları moloz taşla yapılmış, minaresiz, min bersiz, kitabesizdi. Esasen çoktan beri kapalı ve anbar halindeyken mimari değeri görülmedi, yol için istimlâk edildi, yıkılınca temel lerinde adi moloz taştan başka birşey görülmedi. Paşanın Badem li köyünde de zaviye ve mescidi varmış, bugün yok. Bu zat [ 1 ( 2 [ 3 tarihi,
Hudavendigâr’ın
ünlü emirlerindendir. Rumeli seferine
] Hanlar - Kâmil Kepecioğlu 1 Arşiv A/132 S. 230 sene 965 H. Hanlar. ] Arşiv A/2 S. 44, 1302 Hüdavendigâr salnamesi, İznik-Bursa Memduh Turgut S. 144.
_
95
—
giderken Sakarya subaşısı olarak kalmış, kosva muharebesinde bu-, lunmuş olduğu anlaşılıyor. Bir aralık beylerbeyi, vezir olmuş, T i mur vak’asından sonra İsa ve Mehmed çelebilerin Ulubad’da yaptıkları savaşta Isa çelebinin veziri imiş. Tarafı yenilince hizmet çisi ile birlikte kaçarken kendi atı terkisinde götürdüğü hizmetçi sinin ihanetine uğramış ve hançerlenmiştir. Çelebi Mehmed haber dar olmuş, getirilirken ölmüştür ( sene 1403 ) [ 1 ]• Bu Timurtaş paşayı, Omurbey, Oruç bey, Yahşi beylerin babası olan Kara Timurtaş paşa ile karıştırmamalı, o kendi adını taşıyan cami yanında medfundur. Bu civara Çırapazarı derler. VI/143 - Haydarpaşa çarşısı : Köfecilerle bakırcılar çarşısı ara sında kısmen ahşap bir hadır. Doğu ve batı kapılarının üstünde mermer taşa yazılmış birer kitabede ( Çarşûyı Haydarpaşa sene 1305 ) 1889 yazılıdır. Bakırcılar çarşısının doğu ucunda da bir çınar vardır (Boy 3). Köfeciler çarşısı içinde Vali Ahmet Münir paşanın yaptırdığı bir çeşme var, kitabesinde 1313 H. (1897 M.) okunmaktadır. VI/144 - Müftülük ve Mahkeme ( Vâızıyye ) medresesi: ülucamiin batı karşısındaki ahşap bina müftülüktür. 1854 büyük zel zelesinden önce bu bina yerinde bir muallimhane (İlk okul) varmış, oraya müftü suyu da getirilmiş, fakat hareketten sonra bunların hep si yok olmuş, yerine ancak bu günkü ahşap bina yapılmıştır [ 2 ], Bu binanın hemen batı bitişiğinde Mahkeme veya Vaıziyye denen medresnin 10 odası ahşap, güneydeki büyük dershanesi kâgir ve üstü kubbe ve kiremit örtülüdür. Yıldırımın yaptırdığı bildiri liyor [ 3 ], Vl/145 - Kapan hanı: Tuzcular arkasında, bugün muazzam ka pısı ile galeri antresi ve iki tarafında altlı üstlü bir kaç tonoz kubbeli o'daları kalmış, yanlarına sonradan ahşap odalor eklenmiş büyük handır. Kapıdan güneye doğru uzanan büyük divan Reşit [ 1 ] Osmanlı tarihi - İ-Uzun çarşılı C. I S. 157, 176, 300 Neşri S. 246, Müneccim başı C. 3 S. 316, Zübbetülvekayi der belde-i celile-i Bursa Solak zade tarihi S. 93, Uludağ dergisi-Kâmil Kepecioğlu Sayı 51-52. Arşiv A/23 S. 201, A/20 S. 319. [ 2 1 Bernardın Kapluce risâlesi S, 154 deprem 14 cem aziyelev el 1271 (Arşiv C 109 S. 25) ( ^ ] İ m i k Bursa
— 96 — Mfimtaz paşa Ulucami-Çakır hamamı arasındaki bûyûk caddeyi aç tığı sırada bölünmüş, han parçalanmış, güney divan Gûngörmez camii karşısından doğuya doğru güzel çınara kadar uzanmaktaydı, son zamanlarda yol genişletilirken bu dıvar temelleri de meydana çıkmıştı. Hanın kapısı altında demir parmaklığı pek güzel, suyu bol bir pmarbaşı çeşmesi vardır. Kapının kuzey üst odasında o devirden kalma büyük bir kantar ve okkaları bulunmaktaydı, odun çekisine benzeyen bu kantarı müzeye kaldırttık. Son zamana kadar “Y ağ kapanı,, adını taşırdı. Hüdavendigâr yaptırm ıştır [ 1 ]. Bu
VI/146 - Dağan gözü hanı: Kapan hanının kapısı karşısındaydı. han büyük zelzeleden sonra yanmış, yıkılmış ve yok olmuş.
VI/147 - Balı bey han ı: Alt Kırkmerdivenin kuzeyinde görülen kemerli oda kalıntılarıdır, odaların bazısı değiştirilerek sığınak ha line getirilm iştir. Hanı Hamzabey oğlu Bali’nin yaptırdığı anlaşılı yor [ 2 ], Mamafih sicillerde türbesi hemen üstünde bulunan Okçu baba (Nusret)in odaları da bulunduğu kaydediliyor, ö odalarla bu han karışm aktadır. İtfaiye garajının karşısında, sırtta büyük kilise vardı. Bursa’nın kurtuluşunda Rumlar yaktılar. VI/148 - Çakır hamamı: Çıra pazarı mevkiinde kendi adını taşıyan çift bir hamamdır. Biri kadınlara diğeri erkeklere mah sustur. Kesme taşla işlenmiş, kubbelerinin üstü kiremit ile örtülü dür. Büyük zelzeleler ve yangınlara tahammül etmiş, muhkem ve işlek bir hamamdır. İkinci Murad zamanında Bursa’da Subaşı bulunan Abdullah oğ lu Çakır ağa tarafından yaptırılm ıştır. İstanbul-Silivri’dcki imaret ve zaviyesine gelir olarak vakfetmiştir [ 3 ]. Bu zat İstanbul’un zabtında komutanlık etmiş, 1466 da Bursa’da Mahkemenin güvendiği bir adamdır. Vefat edince Silivri’ye gömül müştür. Türlü yerde altı camii bir okul ve bir zaviye yaptırmış, hayır sever bir zattır [ 4 ]. Bu
devirde buralarda Sultan Murad’ın
yaptırdığı bir hamam-
[ 1 ] Hanlar Kâmil Kepecioğlu [ 2 J „ „ Kâmil Kepeci oğlu I 3 ] Hamamlar „ r 4 ) Sicüli Oömani C, 2. S. 62, A rşi v B/94 S. 3, 7 A '2 S. 147
—
91
—
dan bahıediliyor, yeri belli değildir [ 1 ]. İnebey tarafından Tahtakale lebi Sultan
hamamı civarında da bir hamam var imiy, Murad paşa yaptırılmış, [ 2 ] onunu da yeri belli değildir. Buna hamamı da derlermiş. Bu civara Tahtakale derler. Çe Mehmet zamanındanberi en eski vakfiyelerde görüyoruz.
Vl/149 - Hacı Sevinç m escidi: Pınarbaşı-tahtakale arasında kes me taş-tuğladan yapılmış düzgün dıvarlı, kurşun örtülü tek kub beli, minaresiz, minbersiz kitabesiz mesciddir. Kubbesi kurşun ör tülüdür. Başçı Hacı Sevinç isminde bir Tüccar yaptırm ıştır, 900 H.-1496 da tamir edilmiştir [ 3 ]. VI/150 İnebey bloku : A - Ebî Şahme cam ii; Hamamın kıblesindeki büyük ev cami idi. 890 H. de yapılm ıştır [ 4 ] B - İnebey ham am ı: Tek ve işlek olan bu hamam emsali gibi dir. Ahmed çavuş (veya İnebey subaşı) yaptırmış, gelirini de Şahadet camiine vakfetmiş, şimdi bir şahsın malıdır [ 5 ]. C - İnebey m edresesi: Hamamın arkasındaki konserve fabrikası olan yerdir. Bir kaç basamak merdivenle çıkıldıktan sonra sağda yüksek kütüphanesi, karşıda dershanesi ve yanlarında odaları ile muhkem bir anıttır. Odalarının üstü vaktile kurşun iken şimdi ah şap ve kiremit örtülüdür, yalnız kütüpahane ile dershanenin üstü kurşunludur. Amcazade Hüseyin çelebi, Mısri dergâhının kurucusu Mısri Niyazi mensuplarından olup dergâhın yapılmasına nakden yardım etmek istemiş fakat lüzum kalmadığını bildiren Niyazi’nin tavsi yesi üzerine bu medreseyi yaptırmıştır [ 6 ] Senesi 1085 H. 1674 dür. Sadrazam Fazıl Ahmed paşanın amcası tamir ettirdiğinden o adı almıştır D - Küçük İnebey m edresesi: İnebey medresesinin karşısındaki sütçü dükkânının arkasında dokuma fabrikası ile evlerin yerindedir, şimdi kesme kefeke - tuğladan yapılmış bir divan sağlam ve düz[ [ [ [ [ (
1 2 3 4 5 6
] ] 1 i ] ]
Hamamlar Fazlullah paşa vakfiyesi, asıl nüsha Hüseyin Kocabaş’tadır. Arşiv A '40 S. 374 Arşiv A/23 S. 40 Hamamlar. Devvarı Şemsî Şemseddin Ulusoyun kendi yazısı S. 16
—
98
—
gündür. Bunu yaptıran Müftü Ah med paşa isminde bir zat oldu ğundan kendi ismini t aşı r. Bu zat meşhur bilgin Hızır b e g ’in oğlu olup [ 1 ] 927 H. - 1523 de v e f a t ile zeynilere gömülmüşt ür. İnebey subaşı burada bir hamam ve bir medrese ya pt ırmış , f a k a t h a n g i s i ? K a r a m a n köy deği rmeni bunun va kf ı imiş [ x ] İnebey subası Fel eküddi n oğlu olup K o s v a ’ dan T i mu r v a k ’asına ka da r bütün savaşl arda bulunmuş, Çelebil er zamanında S üle yma n çelebi ile E d i r n e ’ye git miş , İsa çelebi t a ra f ı na ge çm iş , bu ş e h za d e ler savaşı nda şehid olmuştur [ 2 ] De ğerl i bir komu ta n ,ve diplo mat olduğu k adar da h ayı rsever bir zattır. B aî ıke s ir dc T e k e kc'yü civarında kendi adını t aşı yan k ü m b e t t e gömülı'idür. B ir de K a r a İnebey vardır ki Y ı l d ı r ı m ’da [ 3 ], şimdi yoktur.
bir
medres e
yapmış
Mirahur zade İnebey adında bîri var ki servetinin hepsini c a m i ye v akf et mi şt ir . Ebi Ş ah me mescidinin onun olması ihtimali k u v vetlidir [ 4 ]. VI 151 - T a h t a k a l e Y o ğ u r t veya Bayezid paşa hanı ile c i v a r ı : T a h t a k a l e denen bu günkü yerde bir t akım han bakıyyeieri vardır, İnebey hamamı karşısı ndan P e k m e ’ hanı-Taliir Siitmen yağhanesi süslü çınar ile çevrilir. Y a ğ h a n e önünde pek zarif, sivri t epesi Osmanlı k e mor leı i \ardi. iı; lar.ıfmdn da beş iane çolı <:;ü/ı l tonoz dükk.in bulürımnklay'.iı. Avlısı ivindo türlü boyda IK (anr çınardan başka yeni yapılmış çarşı, doğusunda aslı vaziyetini muhafaza eden belâlar dur maktadı r. A n c a k güney ve doğusunda bazı p a r ç a l a n ka l mı ş olan bu büyük hanı Çelebi M eh m ed ’in baş veziri Bayezid paşa Y o ğ u r t hanı diye y a p tırmıştır. Sicil lerde “Han-ı Bayezid paşa fi t a ht e l - k a l ’a,, deniyor [ 5 ). Fazlullah paşanın vakfiyesinde bu civarda bulunan bir takını dük kânl ar O mu rb eyd en satın alınmış ve Emir sultandaki medrese [ 1 J Baldırzade tarihi A 40 S. 114 T c r c ü m e i ş ak a i k S. 197 [ \
] Â ş ı k paşa zade tarihi S. 81 Arşiv A 8 S. 24
f 2 ] Sicilli Osmani S. 448 f
' I r ! ’ f3 n -> ta>-!hi "
[
’ )
i” i O r m a i'i
[ 5 ] A/172 S»
r
22.
g
ç
' S
A/111 S. 174 K.?-'r*usı* â b n ı S. 12;>5
<;t
94
_
ve camisi nc vakfedilmiş olduğu da tarihi 833 H. 1429 dur [ 1 ].
bildirilınektedii-, vakfiyesinin
Bayezid paşa Hamzabeyin kardeşi, ve Çelebi Mehmedin baş veziri dir, Orha n cami K a r a m a n oğlu t arafından yakıldıktan sonra Çelebi Meiimed t arafından bu “Sadrazam,, ın nezaretinde tamir edilmiş olduğu Or ha n ki ta b esi nde yazılıdır. Mecnun dede c a m i i : T a h t a k a l e hanının batısında, minareli, üs« tü a h şa k ve kiremit, kâgi r ve eski bir mesciddir. Y a n ı n d a lıaziresindeki iki mezardan birisi 977 f { .- 1571 tarihli ve Nasuhi B a y e z i d ’e aittir. İkincisinde yazılı taş yoktur. Buna göre cami bu tarihten önce yapı lmı ş olduğu anlaşılıyor, mimari orijinalliği ol makla b e r a ber Osma nl ı devrinin eski bir anıdıdır. K a d r o dışıdır, Ç a k ır lıamamını yaptıran Ç a k ır a ğ a ’nın Mecnun Mehmed dede namına nisbefle ya pt ırdı ğı anlaşılıyor, Hamamdaki livliya kurnası da bu meczub müsavvı f adınadır. Mecnun Mehmed dede, kardeşi O.sman dede gibi m üt e sa vv ıf ve menkı bel eri çok zikredilen bir zattır [ 2 ], aslan karamanlı dı r, ayzamanda bilgin ve müderris imiş, 1625 de vefat ile mescidi yanına gömül müş, Camiin batı bitişiğinde birde medrese vardır, k e s me kef e k e - t u ğ l a dıvarlı, ahşap bina bir evdir. Vakt il e bir zaviye ol ar ak yapılmış, Kurşunlu oğlu İbrahim medreseye çevirmiş olduğundan kendi adını taşir, vakfiycsiıırn l.Trilıi 1218 H. !8()'î dür. VI 152 - (»üıı^örnıı-z raniii : T a h t ak al e hanının kıı/c) bitişiğindi' tek ve kâgi r kubbesinin üstü büyük plaka kiremit ile örtülü, son c em a a t yeri sonradan ekl enmiş ahşap bir '^ipadır. Minare, minber, kit abe yok, kadro dışı ve namaza kapalıdır. Ba tı bitişindeki mezarlarda 844 tarihlileri var, kapı önündeki mezarın taşı nda ( Banii hazelmescid Abdullah efendi rulıiçün fatiha sene 970 ) yazılıdır. Bu kabir kit abesi ne göre camii bu zat yaptır^ iniştir, f a ka t mimarisi, kubbesinin iç ve dış göründşü ile haziresinde çıkan ilk devir çinileri Y o ğ u r t hanının dıvarının buna göre değişmesi, yapıyı daha geri ç ık ar ma k t a dı r . Cami önünde yaşlı bir çınar ( Boy 1 ), yanında zarif f aka t kita[ 1 ] K o c a b a ş Hüseyin’de deri üstüne aslından. f 2 ] Baldırzade S. 172 Güldeste S. ‘12 ^
yazılmı.ş vakfiyyesinin
— 100 — besii bir pınarbafi çeşmesi vardır. Biraz yukarda, tahtakale boğazmdaki çmar şehrimizin en zarif biçimli çmarıdır ( Boy 2 ), Tuz cular çarşısı başında iki (Boy 3), Ulucami köşesinde, yol üzerinde bir ( Boy 3 ), Güngörmezin altındaki ( Boy 2 ) çınar daha vardır. Çınarların bir hizada bulunması eski yolun buradan geçtiğini hatırlatır. VI 153 - Ulucami ve civarı : Şehrin ortasında, 20 kubbesi, bü yük iki minaresi, beyaz rengi ile heybetli dur«Ln camidir. Herbiri dört köşeli olmak üzere 12 ayak üstünde, hemen hemen birbirine eşit kubbelerinden ortadakinin üstü camlı, altında büyük şadırvan onun etrafı maksurelerdir. ( PL. 8 ) Mihrab ve batı minarenin önün deki kubbe kasnaklarının altın daki pantantifler orijinaldir. Mih rabın zinetli yazıları, istalâktidleri güzeldir. Üzeri siyaha bo yanmış ceviz ağaçından pek za rif oymalarla yapılmış olan min berin dünyada eşi yoktur, kapısı üstündeki kitabesinin tarihi 802 H. (1398) dir, (No. 71) Yıldırım , Bayezid’in emri ile yapıldığını ifade eder, san’atkârının imzası sağ kenarındadır. Müezzin mahfili U lıl 956 H. (1549) da yapılmış, Yeni şehirli şair Rahmi Civan’m tarih manzumesi merdiven altında ayak üzerine yağlı boya ile yazılmıştır ( Kitabe No. 72) [ 1 J. Yekpare inermerden olan taşkürsü 1231 (1815) de yapılmış (Kilabe No. 73). Batı minaresi çift yolludur biri cami içine diğeri dışarı-açılır, kü tüğünün dış yüzündeki kitabe minarenin Yıldırım Bayezid’ın emri ile yapıldığını bildirir (K itab e No. 74). Daima açık duran üç kapdan doğudakinin kanatları minber yapısındadır. Avlı kapısının do ğusundaki saati BursalI Hafız İbrahimin 1241 (1825) de yapmış ol* duğu üzerinde vazılıdır. Hünkâr mahfelinin altı Ulucami kütüpha nesi îdi. Sabit veya levha olarak 192 tane yazı vardır. Hepsi meş hur hattatların eseridir. Hiç bir camide böyle yazı şaheserleri bukadar toplanmış değildir. Batıdaki büyük tuğra bir hadistir, tarihi 1192 H. (1778)dir. Cezayirli kâtip zadenin yazısıdır. Hünkâr mahfeli yanın1 J Lâtifi tezkiresi S. 163, Güldeste S. 468.
~
101
—
da altınlanmış ( Ve iza hakemtüm. ) levhası Sultan Mahmud II nin esefidir (Kitabe No. 75). Diğfer yazılar Mehmed Şefik, Abdûlfettah gribi sanatkârların eserleridir. 300 sene önce de böyle yazılarla süslü imiş [ Camii
1
].
Yıldırım
Bayezid
yaptırmıştır.
İtışa 1399 da bitmiştir.
Açılış töreninde Molla Fenari ve Emir Sultan da bulunmuşlar. İlk imamlıg[inı Somuncu Baba ( Şeyh Hamid ) yapmıştır. Mimarı Ali Neccar olacak. Yıldırım Niğbolu savaşında aldığı ganimet malla rını buraya haircamış. Timur Orduları Bursa’yı istilâ edince Ulu ca mii ahır yapmışlar, giderken de yakmışlardır. Camiin önemli tami ri 1854 depreminden sonra yapılmıştır o tamirde usta ve amele mas rafı hariç 9 yük kuruş harcanmış (bir yük yüz bin kuruş veya akçe eder.) Minarelerin hülâhları ahşap ve kurşun örtülü iken 1889 yangı nında yanmış, sonra bugünkü kâgir şekle sokuluştur. [ 2 ] (Res. 18) Camiin ilk inşası bittikten sonra varına yerleştikleri anlaşılıyor [ 3 ].
Beyşehirliler
gelip, cami ci
Cami avlısında üç şadırvan vardır, yanlardaki iki büyüğünün mimarî kıymeti yok, ortadaki zariftir. Vali Münir paşa tarafından 1313 H. (1895) de yapıldığı kitabesinden anlaşılıyor (Nu. 76). Doğu kapısının önünde Homdi hatun medresesi vardı. Bu hatun çelebi Sultan Mehmed’in torunudur, medresenin tarihi 892 H. (1486) dır. Kitabe taşı (No. 77) müzededir. Musalla taşlarının karşısında da Esediye medresesi vardı, şimdi yaptıran Arslan bey oğlu hacı İvaz’ın mezarı oradadır (No. 78). Müftülüğün altında Vaizıye med[ 1 ] Evliya çelebi seyahatnamesi C. 2 S. 13. Küçük Asya-ŞarlTeksiye C. I, S. 230 [ 2 ] Tacüttevaril C. I S. 145, [ 3 ] A/102 S. 61 188 Solak zade S. 62 Arşiv A/10 S. 311 sene 899 A/19 S. 15, 28 sene 809, A/ 94 S. 35 sene 975 A/97 S . 8 6 . A/99 S. 37, vakıflarda Atik muhasebe defteri S. 3. 10, 11, 200 C 103 S. 25, 105 Basılmak üze re hazır bulunan (Ulucami) atlı eserimizde fazla bilgi bulunur.
—
102
—
resesini Y ı ld ır ı m ya pt ırmı ş [ 1 ] üstündeki helâlar ( P L . 9) ori j in al dir. Ca mi k öş e si nd ek i çinili ç e ş m e yenidir, (sene 1902). Çinileri K üt a h y a malıdır. VI 154 - Şeng ül h a m a m ı : Cami a y l ıs ı nın dı şındadır. Y a v uz S e l i m ’in yapt ırdığı söyleniyorsa da ç o k önc eden mevc ud oldu ğu anlaşı lıyor (15Ö7 de onarılmış), Yıldıriniîiî Ulucami için vakfıdır [ 2 ]. VI 155 - B e l e d i y e : Orha n camii k a r ş ı sında kendine mahsus yapı tarzı ile göze çarpan binadır. Ahşap, dolma a ğa ç lar ı ara sı tuğla ile doldurulmuş, ağaçları nı n üzeri kırmızı boyalı, kiremit le örtülü, büyük salonlu bir binadır. 1879 da ya pı l mı ş, m i mar kalf ası Kü ta h ya lı Şe hbender di r. Büyük HCLAJI /\^'j salonu 1902 de ya pı lmı ş [ 3 |. B u r s a ’ da B el ediye t eşk i l ât ı 1867 dc yapı lmı ş, lar ve b a ş k a . b a ş k a t e ş k i l â t varmış
ondan önce k a d ı
VI/156 - Or ha n bloku : Cami : İki büyük kubbe, cenanları üzerinde birer ikinci d erec ede k u bb ed en b a ş ka k ü ç ük ravak kubbeleri, t ek minaresi, di yarl arındaki t aş ve tuğla ile olan hususi yapısı ile göze çarpan e s ki bir mabettir. S a ç a k l a r ı n d a k i tuğla çıkıntılarla divarlara yapılını.'j zarif rozetler ilk devir T ü r k mimarisinin güze! bir modelidir. Son c em a a t yeri olan ravakları n yan t araflarında birer mer mer sütun üzerine k on mu ş Bizans taklidi başlı kları üzerine dayanan Osmanl ı kemerleri iyi bir a h en k vermekt ed i r. Ra v ak la r nı altı tuğla döşeli dışı demir p ar ma kl ı kl a çevrilidir, ( Res 19) K apı sı üzerindeki kit abesi (No. 79) camiin Or ha n emrile 740 H. (1339) da yapıldığını ve K a r a m a n oğlunun ya kt ı ğı nı Ç el eb i Mehmedin emrile baş vezir B ayazid paşanın idaresinde 820 H. (1417 m.) de yenil ener ek t amir edildiği bildirilmektedir. C a mi aylı sı ndaki ş ad ı r vanın mermer dıvariarının üstü çinilerle yapılmış güzel bir eserciktir, üstü ahşap çat ı ve kurşun örtülü idi. Şa d ı rv an ın yanında ş e h r i m i [ 1 1 Arşiv B/29 S. 91 [ 2 ] Ha m am la r Ar şi v B/94 S. 42 [ 3 ] Bursa vil.îyeti salnamesi 19/7, S, 47
— 103 — zm en ya şh bir çınarj vardır ( Boy 1) içi dükkân ol ar ak kullanı lmi ştır.
boş ve
uzun müddet bir
Camiin iki yan odalarından ba tı da ki O rha n, H a r a ç ç ı oğ l u, H üs e yin çelebi ( inebey ) kütüphaneleridir, d oğudaki Umumî kü tü p ha ne deposudur. Eşi bulunmıyan ve bir kısmı da müelliflerinin el yazması olan kitapların çoğu (İsmail H a kk ı nı n eserleri ve k i t a b ı mıza kaynak olan diğer kitapl ar, hemen ç oğu el yazması olarak) bu orhan k ü tüpha nesi nde bni unmaktadırl ar. Cami büyük zelzelede ç o k harap olmuş. S on ra da n bir k a ç defa tamir edilmiş, R e ş i t paşanın t amiri esnasında, ev vel ce bulunmıyan doğu kapısı açı lmı şt ır, son tamirler (1904) de olmuştur [ 1 ], ş a dırvanda yenilenmiştir. V M 5 7 - İ m a r e t : Belediyeni n kuzey yesinde gösterilen imaret burasıdır.
bahçesi önünde idi. V a k f i
VI 158 - Emir “Bey,, h a n ı : Ulucamiin doğu minaresi dibinde, şimdi bir kısmı Va kı f la r ve su idarelerinin bulunduğu binadır. Alt odalar! birer t ic ar et ha n e, üst ka t odalarının çoğu harap olmuş, kalanı birer depo, avlısında bir şadırvan ile iki çınar ( Boy 2) vardır, Orhan, hâli oian bu yerlere bu eserleri ya pt ı rm ak suretile şehir dışarı ç e k m e k istemiş. Eserlerin et raf ına da bir dıvar çekmi ş. IJst taraf taki l a ş k a p ı iie alt taki Demi rka pı o devrin adı ol acak. Uzun çavlıda Attarlar ve Sandıki^ılar ç arşı sı olarak o devirde hazırlan mıştır f 2 ). 1518 tarihine kadar hanın adı Bez/.azı alik, eski bazzazistan imiş, Ulucami minaresine bitişik yerde ahırları varmış, cami ve minareler yapılırken yı kı lmı ş ve yeri doldurulmuştur. VI 159 - Orhan h a m a m ı : Ko/a hanının batı bitişiğinde harap iki kubbe ile işlikler, aynalı çarşı dedikleri hazır elbise ma ğa za sı nın bulunduğu büyük binadır. Ba tı ve ıjüney kapıları ilk yapılış zamanı kapısı nlııp basit ve s ağl amlı ğı nı muhafaza et mekt edir ler . .A-ynalı ç;>r.şı kapısı u/erinde pek eski ve avıl.tmıyan kilitler gözü r ( kDiek I e
yapiırdiijı
vc ?"'■ Nl-r'n
ilk hamam, Hisardaki l.uiMi
eski
Bı>>"n vc Hiida-
\ ı- ’v ''! ; ? . ’- '^ 'iıt t '. 't r >
[ ^ I B '"ra mecmuası S
l . e ı '.;Cİ c^l'! Taı;h= Osırsanî encü 1 Osrr.nnb !r>îmârî'!İ ■ S ed at Cetintaş
104 — hamamdır, İkincisi burasıdır ki geliri Hisarda Saat kulesi /anında ki medresesine tahsis edilmiştir [ 1 ]• Vl/160 - Koza hanı : Ulucami ile Orhan arasındaki büyük handır. Ahır ve depoları doğu bitişiğindeki ikinci bir han gibi olan kısımdır. Avlısında altı şadıvan üstü mescid, ortada bir mermer sütunun başladığının istalakdit süsleri arasından şadırvanın suyu akar. Mescid son zamanlarda “ Eski eserleri sevenler kurumunun,, delâîetile Kozahanı tüccarları tarafından ta mir edildi ve aslî vaziyeti olan kubbesi de yapılarak kurşun döşendi, (PL. No. 10) Mescidi ile beraber hanı İkinci Bayezid 1490 da İstanbul’daki camiine gelir olarak yaptırmıştır, bugün de şehrimi zin en önde tic'aret merkezidir [ 2 ]. VI; 161 - Fidan hanı; Koza hanının ku zey doğusundaki büyük handır, kapısı gü neye, çarşıya açılır, doğuya açılan kapısı nın dışında ahırları ve depoları varmış, yerine yeni hal binaları yapıldı. Hanın or tası diğerleri gibi avlıdır, ortasında bir şadırvan var, etrafında yuvarlak sütunlar ile kuzey tarafında merdiven basamakları (V. mimor Bedri Köhtan) kalmış, belli kİ Bu şadırvanın üstü de mesrirl imiş. Hanın üst katı çok harap olmuş, doğu tarafı işlikler, güney odaları depolar ve alt kat odaları birer ticarethanedir. Üst katta 70, altta 75 oda ve 18 mahzen varmış. Fatihin Sadrazam Mahmud paşaya isnad idilir [ 3 ]. Hanın ahırlarının bulunduğu yerin biraz ilersinde, evvelce geniş bir saha iken şimdiki hal yerinde ( Tuzpazarı cammii batısında ) Kervansarayları vnrmış [ 4 J, yanmış yıkılmır, yeni binaların inşa sında büyük temel taşları ve büyük tuğla ile yapılmış bloklar çıkmaetadır. [ 1 ] Hamamlar - Kâmil Kepecioğlu [ 2 ] Bursa koza hanı ye mescidi atlı kitap, Kâzım Baykal [ 3 ] Hanlar atlı kitapla İbrahim paşa denir. [ 4 ] Omurbey camiinde, diyarda yazılı vakfiye
—
105
—
__________________________
Kapalı çarşı Ulucamiin kuzeyinden koza hanı kapısına kadar uzanan birinci kısım, Tonoz dükkânlarile bugünün kapalı çarşısıdır, üzeri ahşap, uzun bir tonoz kubbedir. Koza hanı kapısından Tuzpaparı cammii hizasına kadar ikinci ve üçüncü kı> sıraları da vardı ayrı iki zamanda yandılar. VI/ 162 - Demirkapı çarşısı: Orhan hamamı batısından inen yol, çarşıyı geçer, Ertuğrul camiine kadar uzanır. Bu demirkapı çarşısının iki tarafında han ve bezastanlar sıralanır. Vl/163 - Geyve hanı: Demirkapı çarşısının ortasındadır, ve gü ney odalarından bir kısmı demir kapıları ile aslını muhafaza etmek tedir. Ayak ve kemerleri sağlam, tonoz kubbeli odalarından do ğudaki mescididir. Çelebi Sultan Mehmed tarafından Yeşil camiine gelir olarak yaptırılmış 1646 da mescidi ile bir takım odaları tamir edilmiş son radan kurşunları alınarak kiremit olmuştur { 1 ]• VI/164 - Bezzazistan: Kavaflar çarşısı altında, doğudan batıya uzanan iki sıra kurşun örtülü 1 0 tane kubbeli yerdir. İçi geniş bir sahadır. Dört tarafında dört kapısı var, güneydekinin üstünde taşa kabartma kırık kûfi-nesih yazı ile bir kelimei tevhid kitabesi yer leştirilmiş, batı kapısı üzerine boya ile eski harflerle “Bazestan» yazılmıştır. Yıldırım tarafından Bezzazistan olarak ve mimarı belli değildir f 2 ].
yeptırılmış fakat tarihi
Vl/165 - Gelincik ve Sipahi çarşıları: Bedestanın altında, kazazhane boğazı hizası şimdi açık bir çarşıdır, son zamanlara kadar üstü ahşap örtülü olan bu çarşı Gelincik çarşısıdır [ 3 ]. Batı ucunda kefeke-tuğladan yapılmış büyük bir kemerden kuzeye ilerleyince bir kaç kubbeli üstü karşun örtülü, geniş mobil[ 1 ] Hanlar-Kâmil Kepecioğlu
[
7]
Rvkaf defterlerinde H an İvaz vakfiyesi
[ 3 ] Sicillerin ilk ciltlerinde muhtelif yerde (fi u-ya geçer, A 8 S, 60 sene 914
6 uk-i
gelincik)
106 ye çarşıs
Sipahi
ç a r ş ı s ı ’ rlır. ( P L .
-
11 ) V a k l i l c
bu <,;trşıy;t p n r a l c l
vc aynı büyüklükt e bir çarşı daha vardı, 1300 H. den sonra açılan C u m huriyet caddesi sebebile burası ve p er ş em b e hamamını n bir kısmı ke s il miştir [ 1 ]. 830 H. 1426 da bural ar da aynı maksat larla kurulmuş çarşı lar varmış: İ vazpaşa camii batısı saraçlar K a r a c a Ali beye ait dükkânl ar, Sultan Mehmed evkafı , yolun doğusıl boy un ca dükkânları, Bayezid Bezzazi st an’ ı S o f pazarı, Nec c ar lar çarşısı V. S . [2]. Vl/166 - Hacı İvaz paşa camii medrese ve hanı : Pirinç hanı karşısı nda, şose ortasındaki çınarın doğusundaki camidir. Buna T a v u k p a zarı camii de derler. Basit yapılı, s a çakları nı n güney t ar a f ta olanları e s k i liğini muhafaza ettiği gibi basit gör ü nen minaresinin şerefe altı da güzel mihrapcı klarla işlemeli eski devrin parçalarıdır Cami üstü ahşap ve k i r e mittir. Büyük . zelzeleden medresesi ile beraber çok zarar gördüğünden [Y. mimar Bedri Kikten’den) 1860 senesinde 49399 kuruş sarfilc? son cema at yeri ile beraber yarını kâgi r olarak tamir edilmiştir [ 3 ). Cami, Yeş i l cami ve türbesinin nâzım ve r,âkımı ( Mirmar ) Hacı İvaz paşa tarafından yapılmıştır. Eski adı “İmadiye,, dir [ 4 ]. K a d ro dahili ve namaza açıktır. Camiin denirdi.
kuzeyinde
Camiin arkasında kemerleri kalmıştır.
bir de medresesi
vardı. İmadiye mcdre.>îesi
I va zpa şa ’nın hanı vardı, bugün bazı dıvar ve
[ 1 ] 1278 tarihli Bursa haritası [ 2 ] İvaz paşanın vakfiyyesi (Evkafta) [ 3 ] Arşiv C. 103 S. 9 sene 1280 H, [ 4 ] Ivai paşa vakfiyyesi
— 107 — Doğu kuzeyinde K a r a c a A l i ’nin K a r a c a b e y hanı, karşısı nda da kuşbazlar hanı var imiş [ 1 ]. VI 167 - Ert uğrul camii : Spahi çarşısının arkasında, kâgir, üs tü ahşap ve kiremit, t e k minareli, minberli kitabesiz kadro içi ve n amaza açı ktı r. Doğu bitişiğinde yüksek, harç ile işlenmiş bir k a bir var, m ez a r t a ş l a n yazılı değildir. Bu mezar Yıldırım B a y e zi d ’in oğlu E rt uğr ul’a aittir. Yı ldırımın Sivas hakimi K ad ı Bürhaneddin ile Ç o r u m’ da ya pt ığı s avaşt a Kır kdili mde ölmüş, Cenazesi buraya getir ilmiştir. Mescidi Ertuğrul yapt ırmıştı r [ 2 ] 1550, 1860 da esaslı tamir gören mescid kubbesiz kalmıştır. Vl/168 - K a t ı r h a n ı : Ertuğr ul camii arkasında yalnız harap kemer i kalmı ş olan handır. Haşan paşa adı ile anılan Sa rr af Mustafa ya pt ı r mış. 1485 de seneliği yirmi altı bin ak ç a ya icara verilmiş [ 3 ]. Vl/169 - Tuz h a n ı ; Tuz pazarı camiinin güneyinde, uzun ç a r ş ı dan gelen yol üzerinde, yalnız kapısı görülen handır. Diğerlerinden ufak, ortasında mescidi yok, odalarından bazıları ka pı l a r, ba z ıl a rında eski küpler de bulunmaktadır. Ti murt aş paşa oğlu Omur bey tarafından 1454 de vakfedilmiştir. Üst ka tı nda 18 oda ait ka tında 17 deposu varmış [ 4 ]. Vl/170 - Tuzpazarı c a m i i ; Dilimli t ek minaresi ve kurşun ör t ü lü t ek kubbesi ile uzaktan gözü ç eken camidir. K apı sı doğuda, son c ema at yeri tonoz ve üzeri de kurşunludur. K apı sı üzerinde yük sek d iv an ikinci Murad devri camilerinin benzeri güzelliktedir, kesme taş ve t uğl adandı r, minberli, kitabesiz, kadro içi ve namaza a çı ktı r. Kıblesinde kitabesi bulunmıyan bir mezar var, k i me ait olduğu belli değildir (Res. 22). Bu camii yaptıran hakkı nda kesin bilgi veren vesika ol mamakla beraber 1479 da Ali bey t arafından yaptırtidığı bildirilmektedir. Y a p ı tarzı devri hakkı nda bilgi verebilir: plânı, işlenilişi, bilhassa dilimli minaresi Ahmed Dai camisinin t ama men aynıdır, onun k a pısı üzerindeki ki ta b e onun 1471 tarihinde yapıldığım bildirmek[ 1 ] Hanlar - Kâ mil K epec ioğ l u [ 2 ] Usulü mimarii Osmanî , Â ş ı k paşa zade tarihi S. 74, Arşiv A 58 S. 12 C/103 S. 12, B '29 S. 51 1278 Haritası [ 3 ] Hanlar. I 4 ) Hanlar, Omur bey camiinde dıvardnki vakfiyye
— 108 ~ tedir. Bunun da o zaman ve hatta pılmış olması hatıra gelmektedir.
onun
mimtl’i tarafından ya
Bu Tuzpazart camii yanında bir de Muallimhane varmış, Sebzi Mehmed efendi isminde müellif bir müderris 1687 de vefat ile bu ci vara gömülmüş [ 1 ], mürettep divanı da bulunan bu zatın mezarı ile muallimhanenin yeri belli değildir. VI/171 - Hayrettin paşa minaresi: Tuzpazarı camiinin doğusunda tek kalmış minaredir. Tuğla işçiliğinin zarif bir modelidir. Bu mi nare ile yıkılmış olan camii Çandarlı kara Halil “Hayrettin,, paşa yaptırmıştır. Bu zat baştan Bilecik, sonra İznik kadısı, Orhan oğlu Süleyman paşa ile beraber Rnmeli’ye geçmiş olan zattır, 1387 de ölmüş İznik’e gömülmüştür [ 2 ]. Çandarlılar soyunun hizmeti çoktur. VI/172 - Nalıncılar hamamı: Tuzpazarı camiinin güney doğu sunda caddenin güney bitişiğinde büyük bir anıttır. Bir kısmı şe kerci fabrika ve dükkânı, arkasındaki kısımları depo ve işlikler dir. 1853 e kadar çift olarak duran bu hamam nedense tek kalmış bu gün aslî hizmetini görmemektedir. Birinci Murad tarafından çift olarak yapılmış, Timur vak’asından sonra Bursa’ya emir olan Süleyman çelebi bu hamamda zevk ve safaya dalmış, bu itibarla tarihi bir hamam oluyor [ 3 ]. VI/173 - Çukur “Kütahya hanı,,: Nalıncılar hamamı önünde, kapısı caddeye açılan, batı ve kuzeyindeki alt ve üst kat odaları dışardan sağlam olarak görülen, kesme taş ve tuğladan yapılmış binadır, diğer tarafının odaları ile mescidi yok, oralarda aslî vazi yetini kaybetmiş olan bu han Yıldırım Bayezid’in damadı Emir sultan vakfıdır [ 4 ], bu gün ticaret erbabı tarafından türlü işler için kullanılmaktadır, diğerleri gibi eşhasın malı olmuştur. VI/174 - Simkeş camii: Tuzpazarından Atatürk caddesine çıkan yol kenarında minaresiz kurşun örtülü tek kubbeli, son cemaat ye ri ahşap ve üstü kiremit iken son zamanlarda odalar haline gelmiş kitabesiz minbersiz, satılmış anbar olarak kullanıyor. Dıvariarı kes me taş-tuğla ile yapılmış yapı tarzına bakılırsa Fatih devri eserlerinin benzeridir, devri ile yaptıranı kesin olarak bilinemedi, [ [ ( [
1 2 3 4
] ] ] ]
Osmanlı müellifleri 229 Âşık paşa zade tarihi S. 188 Hamamlar, Bursa tarihi Klavuzu S. 199 Hanlar, Arşiv B 124 S. 49
—
109
—
Koza hanına Simkeş, Sırmakeş hanı dendiği gibi bunada bu ad verilmekte oldugruna göre han ile ilgili veya o devir tüccarları nın yaptığı eser olacaktır. Doğusunda Simkeş dede dedikleri bir mezar vardır. VI/175 Şerafeddin paşa camii: Bıçakçılar (Okçular) çarşısı için* de tek, kurşun örtülü yüksek kubbeli, eski tuğlalarla yapılmış zarif minareli camidir. Son cemaat yeri küçük ve ahşap, kapı üstü gü zel istalaktitli, dıvarları kesme sert taş ve tuğladan yapılmış kitabesiz sâde minberii, kadro içi ve namaza açıktır. Murad II emirlerinden Şerafeddin paşanın yaptırdığı anlaşılıyor 1694, 1757 de tamir edilmiş. Yanında okuma odaları da varmış, şimdi yoktur [ 1 ] Dış kapısı yanındaki terkos çeşmesinin kitabesinde 1336-1916 da Ahmed Faik isminde bir zatın bu çeşmeyi yaptırdığı bildirilmek tedir. Çeşmenin arkasında bir mezar vardır; baş ucu taşı iki yüzü nü göstermek için iki tane yapılmış yüzlerinde Şerafeddin paşa ol duğu ve 1312 tarihi yazılıdır (Kitabe No. 80). Mezar yenidir. Cami haziresinde 1655 de ölen şair Va’di’nin mezarı olacak, bu şair latifeler söyleyen ikinci bir Nasreddin hoca imiş [ 2 ]. VI/176 - Kara kâdi mescidi ve tekke: Aynı adı taşıyan mahal lede, üstü soyulmuş, kırık minareli bir kubbe görünür, şimdi bu halile bir evdir. Kubbe yapısı ve dıvarları Fatih devri eseri oldu ğunu anlatır. Kara kâdi ve Kara kedi şekli ile yazılı mahalle isim leri Fatih devrinde vardır. 1603 de yanındaki ahşap evlerle tekke halini almıştır [ 3 ]. Vl/177 - Yiğit köhne camii: Tahıl karakolu karşısında, tek ve üstü kurşun örtülü kubbeli, minareli, minberii, kadro içi ve nama za açık camidir. Kapısı üstünde bulunan yüksek dıvar çıkıntısı şehrimizde eşi bulunmıyan güzellikte, küçük mihrapçıklar ve pen cere süsleri sıralanmış, tuğla ve kefeke işçiliğinin zarif bir modeli dir. İç kapısı üzerindeki istilaktit süsleri zarifliği arttırmaktadır. İki taraflı tonoz kubbeler son cemaat yeridir. ( [ [ varı
1 ] Ar. B 94 S. 7,110, Sicilli Osmani 139 A/3 S. 144 B/122S.59 2 ] Baldırzade S. 244 3 ] Ar. A/2 S. 193 ve Bursa mahalleleri - N. Köseoğlu, DevŞemsi-Şemseddin ülu.soy.
—
110
—
Camiin batı bit işi ğindeki hazirede camii yaptıran İbn i y i ğ i t ’in mezarı vardır. MeZar t aşları oymalı ve süslü, kitabelidir. sene 853 H. (1449) ( Ki. No. 81). Y i ğ i t k öh ne, İbn-i Ş a b köhne atlarına 872, 897 H. tarihli sicillerde rasladığımız gîbi camiye bazı şeyler v a k f edildiğini bildiren ka yt la ra da raslıyoruz [ 1 ] Bu hesaba g öre cami ikinci Murad devri eseridir. Mezar yanı ndaki büyük ç it le nb ek a ğ a c ı da en yaşlı a ğaç lar dandı r. V I , 178 - E s ki ve yeni tahıl h a n l a r ı : Tahı l Ka ra kol un un hemen bit işi ğindeki eski tahılda a ra ba c ıl ar ın atölyeleri bul unmakt adı r. İç Anadoluya sevkedi len ar abalar ı n hepsi hsmen bu han ile civarında yapı lma kt ad ır. 1906 da açılan Cumh ur i yet şosesi bu hanın hemen ort ası nda n g e ç m i ş hanı ikiye bölmüş, güneyde kalan kısımlarında uncu dük kânl arı vardır. K ö ş e odalarından bir tanesi iki katlı müst ekil bir bina vaziyetindedir. Ara ba c ıl ar ın çal ışt ığ ı ikinci kısım ha rap, alt ka t ı kullanılıyor, k a ra ko lu n bitişiği olan t ar af ındaki üst k a t r es to reye model v e r e c e k vaziyette ol dukça sağl amdır. Hanın ortasında b ir ka ç çı nar var ( B o y 3), Bu hana eskiden “Y e n i Ga i l e hanı,, denirmiş, zahire satış yeri imiş. Kanuni S ü l e y ma n ’ın sadrazamı Semiz Ali paşa tarafından nptirılmıştır. Bu zat 1564 de vefat etmiştir. Han 1690 ve 1844 de esa^iı t amirler görmüşt ür . [ 2 ] B üy ük zelzele taribatı ndan sonra bu gelmiştir. T an d kar akolunun köş esi nd ek i çini çeşme ni n zarifliği de g ör ül me ğe değer, caddeler aç ı lı r ken yapılmıştır. Hanın batısında çift ve büyük, sağlam kapıları ile görünen bü yük han bugün zahire borsasıdır. 1907 de yeni yol yapı ldı kt an sonra yapı l mı şt ı r [ 3 ]. VI 179 - Y e n i sanat enstitüsü ve yeri : Ta hı l karakolunun alt taraf ındaki yeni binalardır. Burası vaktile d evecil er mezarlığı idi, b i rç ok bilgin ve ediplerin mezarları burada idi. Enstitünün üstünde Haşan P aşa hanı ve medresesi vardı yaptıran meşhur Alâeddin E sv ed in oğlu, K a d ı , vezir, eser sahibi Haşan paşadı Murad 11 d ev rinde ölmüş, mezarı medres esi nde idi [ 4 ]. Enstif ’H de yapıldı. [ [ [ [
1 2 3 4
] ] ] ]
A rş i v A/2 S. 18, A 199 S. 267, A 5^ S. 20 A 23 S. 90 Hanlar, 12, 14 Şu ba t 1320 ( 1904 ) Bursa gazetesi Sicilli Osmani C. 2 S. 117, Osmanlı müfllifleri 271
— İM VI/180 - - Ti ınurtaş bloku : A - Hamam. Aynı adı taşıyan bu se mt t eki gazhane binas^ıdır. K a p ıs ı kuzeyde olupüstü zarif istilaktidlerle süslü, dıvarların çoğu eski karakt eri ni kaybet miye yüz tutmuştur. Kubbeler i bozulmuş, ç i ni ve taşları yeni k ap l ıc a yapı lı rken Rü st em paşa t arafından ucuz ca satın alı narak orası mamure haline getirilmiş, burası bozulmağa t erkedi lmiş ti r [ 1 ]. B - Cami : Hamamın d o ğ u s u n d a d ı r . Minare camiin kapı sı önün de ve dışardadır, t uğl adan işlenmiş altı a ya k üzerine oturmuş, k ö şeli bir kaide, üstünde yine tuğla ile işlenmiş, büyük ve yuvarlak bir eserdir. Ka i des i çini ile kaplı imiş, bugün mavi renkli eski •'i'ileıin bazı kalan parçaları eski durumunu düşündürür, .s itunlan arasındaki şadırvan demir parmakl ıkl arla çevrili mermer bir havuzdur. Musluklarından birinin üzerindeki kitabesinde 1303 H. tarihi oku nma kt ad ır . Hey’eti umumiyesi ile minare eşi bulunmıyan bir anıttır. Camiin yeni şç e bir son c em aa t yeri var, içi iki cenahlı, orta ve öndeki büyük kısım, mihrap sahası tonoz, ön zarif bir kubbe, hepsinin üstü ahşap ve kiremit, yalnız ortası büyük kubbe vaziyetindedir. Mihrap kı smı na r ashyan yerdeki kiremitler eski plâka tarzında ve oluk kiremitlerdir, diğer kiremitler ol dukça yenidir. ( PL. 12 ). Camiin clıvari ın, pencerelerin dış t a rafları, kornişleri, üst ve yanları ke n d i ne mahsus rozetleri, ç iç ek taklidi işleri tuğla işlemesinin orij inal modelleridir. Ca nün basit bir minberi var, k i t a b e siz kadro içi, n a ma za açıktır.
Y. mimar Bedri Köklen'öen [ 1 ] Ham^mıU'.'", Kâmil Kep.ccioğlu,
Kapı nı n sağ t a r a fında o devre yakın
—
112
—
yapıda fakat akmıyan bir çeşme vardır. Bir aralık tamir edilmiş, mermer bir tamir kitabesi konmuş, tarihi 1302 H. (1884) dir. Batı dıvarına bitişik mezarlığında büyü emir Timurtaş ile bazı yakınlarının mezarları vardır. Buraya dış kapıdan girilince, camiin hemen bitişiğinde, süslü taşlı, büyük mezar Timurtaş paşanın meza rıdır. Baş ucu taşında hadisler yazılı, ayak ucu taşında tarih! şah siyetini belirten yazılarda paşanın vefat tarihi oian 806 Ramazan ya zılıdır (Kitabe No. 82), Oğlu Ali beyin mezarı babasının yanıbaşındadır. Biraz güneydeki büyük, Timurtaş mezarı gibisi. Oruç beyin kızı Eflame hatundur. Hamam, Timurtaş adına oğlu Oruç bey tarafından 1420 den ön ce yaptırılmy [ 1 ], vakfiyyesi 823 H. - 1420 dir, camii de diğer oğlu Ali bey yaptırmıştır. Eski şekli kubbe iken 1802 tamirinde bu hale gelmiştir. Timurtaş, Yıldırım ve Hüdavendigârın ünlü emirlerindendir, Aygut alp oğlu Kara Ali oğlu olup Yıldırımı İstanbulun zabtına teş vik edendir, Boğaz içinde Yıldırımın yaptırdığı hisar bunun teşviki ile yapılmış, Timur vakasında büyük görevler yapmış, bir çok ya ralar almıştır. Harpten önce bütün mallarını Kütahya’da toplamış fakat istilâ zamanında hepsi yağma edilmiş, vefat edince cami yanına gömül müştür [ 2 ). VM81 - Acem reis camii: Timurtaş ramiinin doğusunda, bah çeler arasında kalmış camidir, büyük tek kubbeli, tuğladan rozet ler yapılmış yapısı itibarile pek zarif ise de her tarafı soyulmuş, oldukça harab olmuştur. Tonoz kubbeli son cemaat yeri, kubbe ve diğer yerleri ile Zeyniler camiine benzer. Minbersiz, minaresinin yarıdan fazlası yıkılmış olan bu mescidi Acem reis nami ile meşhur hoca Bedreddin Mahmut bin Mehmed isminde bir tüccar yaptırmıştır, 913 tarihli vakfiyyesinde akarlarına Bekir çelebi bin Mehmed paşa adında birisini mütevelli tayin etmiş [ 3 ]. Bu kaytlere göre Baye( 1 ] [ 2 ] A/72 S. I ' I A/23 S.
Hamamlar Âşıkpaşa zade tarihi S. 65 90 B/258 S. 70 Arşiv AIV\ S , VS'», A
263 (Bu sicilde -
S
Ar.
B 26 S. 32, A 45 S. 152, A, 70 S .
Ak minare maha!lt_i bu
d e J e , Elmas b L p : e 'e r cjeniycr)
3
A 1‘» ,S. Wl ün ise Arab
113
—
zid Veli devri eseri ol ac aktı r, kendisi v ef at edince cami yanına gömülmüş, f aka t bu mezar bu gün yoktur. Cami yanında bir me> zar t aşı na yazılmış tarihsiz bir vakfiyye bulundu, yeri tesbit edilemiyen bu t aş mür.eye kaldırıldı. Biraz daha yukarda birkaç mezar daha var, bir tanesi 970-1562 tarihlidir, buraya yeni bir t erkos ç e ş mesi konmuştur. VI 182 - Abdal camii, türbe ve çeşmesi : Sebze halinin tam b a tısında y ük s ek minareli, büyük ve b atı -doğu yan yana bir çift k u b beli, ona gör e geniş bir son c em aa t yeri bulunan camidir. Üstü kurşun örtülüdür, k i ta b e ve haziresi yok, minberli, kadro içi ve namaza açı ktı r. Abdal t ür besi -Cami in ka rş ısı nda , bir cami gibi g ö rünen, kurşun örtülü, t e k kubbeli , dıvarları tuğla işlenmiş, kapısı g ü ney batıyadır. K ap ı üzerindeki kit abesi çok girift bir sülüs yazı olup türbenin (Mehmed oğlu sultan Muradın emri ile 854-1450 de) yapı l dığı bildirilmektedir. ( K it a be No. 83). Tü rbenin doğu bitişiğindeki ç eşme 1062 H,-1658 de yapılmıştır. Ki ta be si nd e bir manzume yazılıdır ( K it a be No. 84). Cami k ar ş ısı nda vaktile bir hazire ( küçük mezarlık ) varmış ( belki türbenin arkasındadı r ) burada büyük bilgin ve ediblerin mezarları bulunmakta imiş, şimdi hiç birisi yoktur. O mezarlardan birisi B a l dı r zade Mehmed Selisi efendiye aittir, kitabımızın mü him kaynaklarından biri olan Baldı rzade tarihi ( V e f i y a t n a m e ) m ü ellifidir. Bu zatın dedesi T o k a t ’lıdır, babası ve kendisi Bursada doğmuş vc yetişmişlerdir. Mehmed Selisi türlü yerlerde müderris, kâtip, Naib olmuş en sonunda Yı ldı rı m medresesinde inzivada iken Vefi yatnamcsi ni yazmış, tarihi 1059-l(ı49 dır, bir sene sonra vefat ile buraya gömülmüşt ür [ 1 |, Orhan kiitiiplıancsindeki kitabı .ıslından Uopyc edilmiştir. Ai)dal ramiini, Mak.sı-ııı civarındaki rami ve lıanıanıı i!e meşhur l>aşv> İbrahim yaptırmış | 2 ] tıirbcy! Murad II nin yapt ırdığı k i tabesinden anlaşılmaktadır. Abdal Mehmed, Murad devri mütesavviflerindendir, hakkında birçok menkı bel er rivayet edilir ( 3 ]. ( 1 ) Güldeste, Baldırzade S. 90 Hamiş. I 2 I Güldes te S. 144, 217, Y a d i g â r - ı Şemsi S. 217, Baldırzade vefiyatnamesi S. 5 I 3 ] Ş a k a i k - ı Numaniye, Gülzar-ı Suleha ve vef iyat -ı urefa, Kavzat-iıl-müflilu'n, Y a d i ğ â r - ı Sem.si, Baldırzade S. 66
— 114 — Türbenin kuzeyinde Hasırpuş dedenin mezarı t ek kalmı şt ır, tarihi belli değildir, h akkı nda menkı bel er söylenir. V M 8 1 - T. Eski - Y e n i hamam ( Ör d ek l i ) : Bur sada bir han veya hamam yapıldıktan sonra bir yenisi daha yapılırsa evvelki E s k i - Y e n i , İkincisi sa dec e yeni hamam adını alır, Bur ası da o ş e kilde isimlenmiştir. Muhtelif kubbeli geniş soğukluk ve halvetlidir. Bu hamamı Yı ldı rı m Bayezid yaptırmıya başlamış, Ti mur v a k ’ası sebebile yarım k almı ş ve yıkılmıya b aşlamı ş, Çelebi Mehmed müstekil olunca t am am l am ı ş ve oğlu Murad adı na va kf et mi şt ir [ 1 ]. Hamamın güneyindeki kâ gi r ma eser zannını verir.
helâlar da hamam devrinden k a l
VI 182 - T - H o c a Yunus ve Hoca llyas mescitleri ve muallimhan e s i : Aptalın kuzeyinde Uçkurlu s o k ak başı nda, dıvariarı ve çatı kemerleri mescid yapısı şeklinde olan ev Hoca Y u nu s mescididir. Âvlısında kitabesiz bir kaç mezardan başka dışarda köş ede tek kalmış bir diğer t aşt a 900 tarihi okunma kta dı r. Bu civarda Ü r g ü p lü Abdüllatif camii de varmış, [ 2 ). şimdi yok. Hoca İlyas mahallesinde, haritada ev olarak işaretlenen ev de Hoca llyas mescidi idi, doğu t arafında muallimhanesi var idi. Hoca jlyas Murad II devri riralindt ndir. Mescid ve muallimhane y ap mıştır [ 3 ]. VI 183 - Pir Ah met muallimhanı si : A b d a l ’ın batısında, çok y a ş lı görünen servinin dibinde Pir Ahmed mezarı kuzey bitişiğindeki ev de eski bir evdir ; Alçı pencereler ve oc akt an b aşka gen iş bir ev plânı ile yapı lmı ş bina MuaUimhanedir. Servi dibindeki büyük mezar yerinde taş yok, yanındaki taşında (Mustafa bin Mahmud) o kunma kta dı r, tarihi yoktur, yanında boşta kalmı ş bir t aş 912 H. -1506 tarihlidir. Diğer birinde (Nasuh hoca bin el -hac Ahmed sene 962 H.) okunuyor. Muallimhanenin ilk tamiri 1081-1670 de olmuştur. (En eski evlerden biridir) [ 4 ]. VI 184 - T a y a kadın c am i i ; Kendi adını taşıyan mahallenin bü yük camiidir. Son c em aa t yeri yüksek ve ahşap tavanlı, heyeti f 1 ] Hamamlar I ‘I
j Arşiv A/81 S. 123 A 2 39 sene 872
( 3 ]
„
[ 1 I A r.
C
103 5 s e n e 1276
B 90 S . fvl
A/33 102
-
115 -
umumiyesi ile kâgi r, üstü ahşap ve kiremittir. İç ka pı sı üstünde taht aya boya ile ve talik yazılmış kitabesi, T a y a hatun camii oldu ğunu, son mısraı ( O l a âlâ m a ka m bu hub cami) delâleti ile 10621651 de tamir edildiğini bildirmektedir. ( Ki t abe No. 85). Bu cami 1426 dan önce Çelebi Sultan Mehmed’in süt annesi (Daye) tarafından zaviye olarak yaptırılmış. Kendisi Çelebi Sultan Mehmed türbesinde medfundur [ 1 J. Cami minberii, kadro içinde ve namaza a çı ktı r. Doğu ve güney bitişiğindeki mezarlığında 900 tarihli mezarlar bulunduğu gibi iç lerinde bilgin ve şairler de vardır ( Re s mî mahlasını kullanan Diyarbakırlı şairimizle A ç ı k ba ş Mahmud gibi) [ 2 ]. Vl/185 - K e fa n süzen c a m i i : Süzenler mahallesindeki bu camiin minaresi yı kı lmı ş, kubbesi ç ök mü ş, dıvarları kes me k e f e k e - tuğla ile işlenmiş düzgün, çok zarif bir cami olduğu anlaşılıyor. Y a p t ı ranı belli değil. F a k a t 885 H. tarihli sicillerde bu at var [ 3 ]. Camiin üst tarafındaki Süzenler sokağında 13 numaralı ev ile Kepezl er hanının altında, k öş ed ek i ev eski evlerdendir, alçı ve renkli camlı pencerelerle geniş plânlıdırlar. Aynı tip evlere E l m a lık camii yakı nları nda da raslanır, hepsi birbirine benzer, ve hari t alarda yerlerini işaretledim, Ürün soka ğı ortasında iki tane birbirine benzer han vardır ( K e pezler hanları) derler, eskilik ka rakt eri k a l ma mı ş , içinde çınarlar, vardır (Boy 3) Vl/186 - Hacı Manteş: Ki remi tç i camiinin doğusunda, bahçel ik içinde bugün kitabeli mezarın yanında idi. Uveys oğlu hacı Menteş 1586 da yapt ırmış [4], t aşlardan birindekil Beki roğl u Mehmed çelebi diğerinde B ek i r oğlu Hüseyin, üçüncüsünde sadece 983 H.-1575 t a rihi yazılıdır ( Ki ta be No. 86). Bursa büyüiclerini yazan bütün kitaplarda (Menteş zadeler) den bahsedilir, bilgin, edip kadı ve bazısıda mütesavvıf olan bu z at la rın çoğunun mezarı Pınar başında gösterilir, burada olduğunu h a ber veren hiç yoktur. Bel ki o ailenin yet işti rdiği zatlar olabilir. Vl/187 - K i r em i tç i
camii Hamamı: K ir emi tç i mahallesinin ucun-
( 1 ] Âşı k P a ş a zade S. 106 A 20 S. 312 ( 2 ] Güldeste S. 156 { 3 ] A/199 S. 236
[ 4 ] A/143 S. 61
^
116
-
da birkaç servi ağacının arasında kalmış, minareli, minberli, kita besiz, eski devrin kâgir fakat üstü ahşap ve kiremit olan bir ca midir. Kadro içi ve namaza açıktır. Cami içinde bir levha tamir kitabesizdir. (Kitabe No. 87) tarihi 1281-1864 dır. Geniş haziresinde birçok servi ve mezarlar vardır. Batıdaki bü yük mezarın başında sadece (Sinan beg) okunuyor. Dış kapı önündeki çeşme, saçak, ayna taşı ve tertibi ile eskiliği takliden 1330-1913 de yapılmıştır. Önündeki çınar genç, biraz iler deki daha yaşlı görünüyor (Boy 1, 2). Çeşmeye yakın görünen hamam, birkaç kubbeli, üstü soyulmuş her tarafı muhkem bir taş bloku gibi durmaktadır. Buralarda bir de Sinan Beg’in büyük medresesi (Darülhadis) olacak, fakat yerini bulamadım. Bu eserlerin hepsini Fatihin adamlarından Pir Mehmed beg oğlu Sinan beg yaptırmıştır. İstanbul-Saraçhane başındaki ca miyi de o yaptırmıştır. Bir aralık Pirinç hanına ve Hayrettin paşa vakıflarına mütevelli de olan bu zat vefat edince buraya gömül müştür [ 1 ]. VI 188 - Doğan bey mescidi ve mezarı; Kendi adı ile anılan mahallede, bir ev haline gelmiş olan mescid kâgir, saçak altındaki çıkıntı tuğlaları ile kendine çeken bir evdir. Karşısında, kefeke-tuğla ile yapılmış dıvar da medrese bakıyyesidir. Mescidin üst tarafında bir ev içinde, etrafı beton ile düzeltilmiş çok itina gören bir mezar Doğan beye aittir ( 2 ]. Doğan bey. Yıldırımın ünlü emirlerindendir, 1395 de Niğbolu kalesini düşmanın 130 bin askeri sarmıştı, bu zat da kaleyi muha faza eden emir imiş. Sıkışık vaziyette kaldığını gören Yıldırım yalnızca kaleye yakın bir yere sokulmuş, Başbuğuna yakışır eda ile cevap veren zattır [ 3 ]. Bu civarda karakterini tamaman kaybetmiş ev olmuş iki mes cid daha var: Mizan oğlu ve simitçi. VI/189 - Hacı Yakup mescidi: Doğanbeyin tam arkasında, Fevzi Çakmak caddesinin iç yüzünde ahşap ve küçük minareli, kâgir. I 1 ] Hamamlar, A 42 S. 129, 131 Sene 950 [ 2 ] Arşiv A/20 S. 194 [ 3 ] Solakzade ve diğer tarihlerde bu zattan uzun uzadıya bahsedilir.
—
117
—
üstü ahşap ve kir emit , minbersiz, kitabesiz, namaza a ç ık bir m e s ciddir. Dış kapısı önünde bir oda içinde bir mezar vardır, üzerinde kitabesi bulunmıyan taşı Murad II devri taşlarının süsündendir, H a cı Y a k u b ’a isnad edilir, f a ka t t evsik edeme di m. Bu zatın Evliya Çelebinin dedesi olması mümkündür [ 1 ). 894 H. - 1488 tarihli sicil lerde bu isim ve mahalleden bahisler var. Mescidin o zamandan ka l m a olması mümkündür, a n c ak zelzeleler bu hale getirmiştir. VI 190 Sülüklü c a m i i ; Çif te fırınların biraz güneyindeki camidir. Minaresi yarıdan yıkılmış, kâgir, üstü ahşap ve kiremit, kitabesiz, minberli, namaza a ç ı k bir camidir, kadro dışıdır. Bat ı bitişiğindeki bahçede iki mezar var, birinin taşı nda (Mehmed çelebi oğlu Ahmed çelebi sene 931 H. 1528) okunmaktadı r. Yuna nl ar zamanında bu mezarlar ile cami çok tahrip edilmiştir. Son zamanlarda güzelce tamir edildi ve t ek ra r namaza açıldı. Ya pt ı ra n ı kesin olarak biline mediği gibi tarihi de belli değildir, yalnız bu mezarların sahiplerine isuad ederler, Kanuni devri eseri olduğu zannedilir. Çifte fırınların arkasında. Narlı c adde- Sülüklü yol kavşağının doğusunda minareli, geniş bir mescid ve dergâh vardı. Narh t e k k e denirdi. Caddeye verilen isim buna nisbetledir. T e k k e y i B oz kı rh Mehmed emir İnarh 1680 de yaptı rmıştı r [ 2 ]. Bu dergâh mensup larından birçok edip ve şair de gelip geçmiştir. VI/191 - Zağfranlık mescidi ve B ek i r dede t ü r b e s i : Kendi adını taşı yan mahalledeki mescid ev olmuş, kâgir dıvariarı ve saç ak alt ındaki tuğla çıkıntıları ile mescid vaziyetini isbat et mekt edir . Y a p t ı r a n belli değildir mahalle ve mescid 872 H. de var [ 3 ]. Y a nıbaşı ndaki türbe ahşap ve kiremit örtülü, sanduka da ahşap, k i t a besi yoktur. Bu zat zakir ve edip mûsikide üstad bir zat olup Zağfranlık mescidinde irşatlarda bulunmuş, 1666 da vefat edince mescidi yanına gömülmüşt ür [ 4 ). VI/192 - Reyhan ucunda,
“Acemler,,
a c em le r denen
mescidi:
yerde minaresi
Reyha n mahallesinin alt yıkılmış, k e f e k e ve tuğla
ile ya pı lmı ş düzgün dıvarlı, minbersiz, kitabesiz, namaza açı k mes[ 1 ] Arşiv A/8 S. 213 [ 2 ) Y a d i g â r - ı Semsi S. 114, Güldeste S. 124, Ravzatülmüflihun. [ 3 1 A 2 137 [ 4 ] Güldeste S. 162
— 118 — viddir. Son c em aa t yerinin solunda bir mezar var, R ey h an paşaya İsnat edilir, f a k a t k it abesi yoktur. Camiyi, Murad II nin t ava şi a ğ a larından R ey ha n paşa ya pt ırmış , f a k a t mezar» burada değildir. Bu mahalleye sonradan a ceml er gel miş, onun için bu adı almıştır. VI/193 - R ey ha n h a m a m ı : Son zamanlara ka d a r lekti şimdi depo olmuştur. Y u k a r ı d a işaret et tiği m taraf ından Y e n iş e hi r de ki zaviyesine gelir ol mak üzere ce yaptırılmıştır. Mescid ve h ama mı nd an b a ş ka fırın rayı da varmış, vefat edince Y e n i ş e h i r e g ömü lmü şt ür
ma mur ve iş Reyhan paşa 1487 den ö n ve k e r v a n s a [ 1 ].
Reyhan hamamını n tam karşısında Reyhan özel ilk okulu bulun makt adır. Esasen eski bir Muallimhane yerine yapı lmı ş olan bu okul 1883 denberi maarifimize hizmet etmiş özel bir okuldıif. K u zey bitişiğinde, parma kl ık l a çevrili yerde bir mezar vardır, ^kitabe sinde “Dervi ş Mehmed bin el-şehir bi Bazirgân sene 924 H.-1520,, yazılıdır. VI/194 - Rey ha n “ Y e n i Bezzaz,, c a m i i : Rey ha n camii diye a n ı lan, kâgir, üstü ahşap ve minareli, minberii, kitabesiz, kadro içi ve namaza a ç ı k camidir. Dış dıvarına girift rozetler işlemiş, minaresi de binaya uygun zarifliktedir. Rey han ilk okulu önündeki mezarda yatan İbn-i B a z i r g â n ’ın» yapt ırdığı anlaşılıyor. 867 H. t a rihli sicillerde cami ve mahalleden dolayısile bahsedildiğine gör e cami Fat ih devrinde mev cut t ur { 2 ] ♦ 1805 de esaslı t amir edilmiş tir ( K i ta be No. 87 A) . VI/195 - Enbi ya camii : Mantıcı - Rey han caddeleri k a v şa ğ ın da k i mesciddir. K â gi r , üstü ahşap ve kiremit, kitabesiz, minbersiz, a h şap f a ka t sıvanmış bir minaresi var, haziresinde mezar bulunmıyor. Kay an ve m ey d a n cı k camilerine yardım eden Sö le Mehmed ismin de bir zat 903 H. (1499) da yapt ır mı şt ır. Ev ve lc e kubbeli iken 1854 zelzelesinden 6 sene sonra t amir edilirken kubbe kaldı rı lmı şt ır [ 3 ] . eski m a h k e me sicillerinde (Mahbub şah bint hoca Mehmed bin h o ca Enbiya) ya ait vera se t kararl arı [ 4 ] Va kf iy yesi de eski o l d u ğuna göre bu Enbi ya ismi birinci Murad devrine kadar çı kar. Cami karşısı nda bir çı nar var ( B oy 3). Y i n e karş ıda ki imam evi de eski olup zelzeleden sonra o da t amir edilmiştir. [ 1 J Hamamlar, Sicilli Osma ni C. 2 S. 425 Ar. B/80 S. 94 [ 2 ] Arşi v A/2 S. 239 [ 3 ] Güldes te S. 389, At ik muhasebe defteri S. 239 ( 4 ] A 33 S. 88 sene 913, A 199 S. 227 sene 897.
— 119 — VI/197 - Mantıci m«scidi: Kendi adı ile anılan mahalledeki mes ciddir. Moloz taş ve adi dıvarla yapılmış, minbersiz, kitabesizdir. Doğu bitişiğindeki haziresinde 930 H. okunabilen zarif, mermerden bir kaç mezar taşı bulunmaktadır. Kadro dışı ve namaza açıktır. Şer’i mahkeme sicillerinin ilklerinde, dolayısile bu mahalleden bahseden bir çok kararlar bulunduğuna göre [ 1 ] mahalle ve mes cid Fatih devrine kadar çıkıyor; Mahallenin üst tarafında büyük hanlar Yıldırım zamanında yapılmış oldüğu Hacı Ivaz’ın vakfiyasinden de anlaşıldığına göre, belki bu mahalle de o zamanın ticari önemi arttığı zamanlarda kurulmuşdur. Mescidin tam karşısında bir ilk okul vardı, avlısında (Cafer de de) denen bir yatır da bulunan bu eski ilk okul, belki eski Mual limhane, şimdi evdir. VI, 197 - Kadı hamamı: Şimdi Perşembe hamamı denen bu yer, tek kalmış, diğerleri tipinde, geniş ve işlek bir hamamdır. Cum huriyet caddesi açılırken yarısı yıkılmıştır. İsıanbulda camı ve mahallesi bulunan Hacı Haşan zade Muhiddin Mehmed tarafından 1490 dan önce yaptırılmış, îstanbuldaki camiine vakfedilmiştir. Mütevellilerinin çoğu kadı ve ho^a olduğu için Kad hamamı adı verilmiş ( 2 ]. VI/198 - Eski - Yeni han : Perşembe hamamına bitişik, çınar (Boy 3) dibinde sadece dıvar kalıntısı bulunan yerdeymiş. T er kos çeşmesi yanında bulunan bu dıvar, kesme kefeke ve tuğladan ve muntazam bir bina olduğu fikrini vermiye yeter. Timurtaş paşa oğlu Ali bey oğlu Mahmut çelebi tarafından, Hisar’daki kapamalı mektebe gelir temin etmesi için yaptırılmıştır [ 3 ]. VI, 199 - Yiğit cedid camii: Yolgeçenin altındaki bu cami sert taş-tuğla ile çok muhkem yapılmış, esaslı tamir görmediği yapısın dan anlaşılmaktadır. Tek ve üstü kurşun kubbeli, minaresi yarıdan yıkık, minbersiz, kitabesiz, satılmış, bir şahsın anbarı olmuştur, haziresinde mezar kalmamıştır. Yaptıranı kesin olarak bilinmemek le beraber Yiğit köhne ile ilgili görünür Bayezid zamanında vakıf lar var [ 4 ]. ( 1 ] [ 2 ] [3 1
Arşiv A/l S. 30 sene 867 „ A/94 S. 95 Hamamlak „ A/11 S. 33 sene 889
M İ
A ' l ' ) 9 S. 231 Sc»^c 897 A/7 S. 7 ş m t 893
— 120 — Camiin doğu bitişiğinde üç, az y u ka r da da iki ç ı na r vardır ( B oy 3). Alt ında, İsmail H a k k ı caddesinde eski penc ere ve ocaklı bir ev vardır.
VI/200 - E lma lı k m e s c i d i : İsmail Ha kk ı dergâhının altında, ken> di adı iie anılan mahallede, kâ gi r, üstü kiremit , s a ç ak altları tuğla çıkıntılı eski binadır, şimdi ev olmuştur. sicillerde bu isme ç ok r asl amakt ayız. Mahalle adı da o k ad ar eskidir [ 1 j.
VI/201 - İsmail H ak kı mescidi, dergâh, mezar ve ç e ş m e s i : T e k ke mescidi İsmail H a k k ı caddesinin doğusunda, kâg ir , üstü ahşap ve k ir emit , k ü ç ü k ve ahşap minareli, minbersiz, kit abesi z bir m e s cid olup kadro dışı ve namaza a çı kt ır . Y ol un batı t ar af ın da meşhur ( Bursalı İsmail H a k k ı ) nın diğer eserleri ve mezarı b ul unmakt adı r. D e r g â h ahşap, üstü kiremit, alt katı odalar, üst kat ı s e m a ’hane taş merdi venl erden ç ı kt ı k t a n sonra kapı üstünde İsmail Hakkı nı n yaptırdığını bildiren kendi şîri k i t a b e si var ( K i t a b e No. 88). Merdivenlerin altında ç eşme si b u l un ma k t a dır; p ar ma k l ık , ayna taşı, kit abesi , muslukları hiç bozulmadan k a l mı ş görünen bu eseri de İsmail Ha kk ı kendi parası ile y apt ırmış, kitabesi de onun pek güzel bir şiridir. 6 mısralık olan bu manzu menin son mısraı 1135 H.-1722 tarihini ifada et mekt ed i r ( K i t a b e No. 90 ). Bu binaya Levhi Haşan efendi isminde bir edip, bir tarih m an zumesi yazmış. Kendisi divan sahibi edip ve müderris olup 1265 H. -1752 de vefat ile Deveci ler mezarl ığı na gömülmüşt ür { 2 |. Binanın karşısında, avlı içinde olan ahşap binaların bir kısmı ev ve bir kısmı da misafirhane olarak yapılmıştır. T a m köşedeki pençerelerile eski plânı ile iyi muhafaza edi lmekt edir, bir şahsın malıdır. S e m a ’hanenin kıblesindeki haziresinde yükselen kabir İsmail H a k k ı Merhumun kabridir. Etrafı demir par ma kl ı kl a çevrili, baş ucunda asırlık bir zeytin a ğacı bul unmakt a, baş ucu taşında 7 mısralık kit abesi , bu mezarın merhum İsmail H a k k ı ’ya ait olduğunu ve vefatı 1137 H.- 1733 tarihini işaret et mekt ed ir ( Kit abe No. 89) 89. K ıble sindeki evde çilehanesi durmaktadır. B u r s a ’lı İsmail Ha kkı , ( Cel vet i) : [ 1 ] Arşiv A 6 S. 7 sene 893, A/199 S. 254 f 2 1 Sicilli O s m . ı n i .S. 4 0 5 ,
-
ın ^
Esasen İstanbul Aksaray’ında iken büyük yangın sebebile dedesi Aydos’a gitmiş, İsmail Hakkı’da orada 1652 de doğmuş, türlü yerde ders aldıktan sonra tesavvufî halifelik kazanmış. Bursa’da yerleşraiş, kendi parası ile bu dergâh ve müştemilâtını yaptırmış, kitaplarında masrafmın listesi de görülmektedir. Bir çok eser yazmış, Ruhulbeyan atlı tefsiri (Arapçadır) Türk zekâsının şaheseridir, felsefi görüşleri bunun içinde toplanmıştır. Felsefi görüşlerile Uluslar arası bir mütefekkir olarak tanınmakta dır. Onbinden fazla manzumesi de ayrı birer kıymettir. Hakkında müstekil kitaplar da yazılmıştır [ 1 ). Osmanlı müellifleri’nde ki taplarının listesi verildiği gibi basılmışlarıda haber verilmektedir, basılmamış, müellifinin el yazma nüshalarının bir kısmı Orhan kütüphanesindedir.
Pafta VII G ökdere v e doğusu VII 202 - Gökdere ve köprüler: Uludağ’dan inen ve hemen şeh ri ikiye bölen büyük dere, şehrin güneyinde Maksem’den girer. Şim diki Maksem köprüsünün üstünde iki ayağı kalmış bir köprü var, vaktile buna Demir oluk köprüsü derlerdi. Setbaşının içme suyu buradan geçirilirdi. Bu harabenin batı tarafında değirmenlerin civarinda birçok ev ve mahalle yerleri var, Eskici Mehmed dede ve kain babası Abdülmü’min’in yaptırdığı mescid buralarda olacak. ( Rc’s-i Gökdere ) denen bu civar hakkında başka bilgi yok 1 2 J. b ) Şimdiki Maksem köprüsünün üstü son zamanlara kadar ah şap idi. 1572 de burada ( Çalık piri ) köprüsünden bahsediliyor, amma bugünkü Maksem köprüsümü yoksa yukarki harap yermi ol duğu kestirilemiyor [ 3 ], Bu iki köprüden birini Çelebi sultan Mehmed yaptırmıştır [ 4 ]. ( 1 ] Yadigâr-ı şemsi, Osmanlı müellifleri C. 1 S. 28, Bursalı İsmail Hakkı: Mehmed Ali ayni, Baldırzade, İsmail Hakkı; Nedim efendi, Gülzarı İrfan, Gülzâr-ı Suleha ve vefiyat-ı urefa. Güldeste. 1 2 J Güldeste S. 206, 223, 238 ( 3 1 Arşiv 116 S. 50 ( '1 I llsdlfı mim-Trii nsmjıni
-
122 -
Biraz a şa ğı da , Çinkolu k a hv e denen yerin tam karşısında, dere içinde Pın arb nşı suyunun geldiği yer de S o ğ u c a k pınarı ile köprüsünün a yakl arı vardır, uzun zamanda derenin yapt ığı t ahr ibat yüzünden bozulan mahzenin sağ l aml aşt ı rı l ması için bentlerine m eş e direkleri ç akı lmı ş, bentl er yenil enmişti r sene 1854 [ 1 ]. P ınarbaşı suyu, Anibal ( K a r t a c a ku ma nda nı ) ın planı ile Hisar içinde yeni yapılan B ur sa şehrine götürülmüş. c) S e t b a ş ı köprüsü : Biri büyük ve diğeri k ü ç ük ve y ü k s ek t e kalmı ş iki kemer li köprü S e tb a şı köprüsüdür, yaptıran ile tarihi belli değildir. Cumhuriyet zamanına kadar üstü a hşa p iken bu devirde taş yapılmıştır. S e t b a ş ı ismi eskidir [ 2 ]. ç) I rgandı köprüsü: T e k gözlü ve kâgirdir. Yu na n l a r B u r s a ’yı terket tikl eri sırada bomba ile uçurdular, sonradan bu harap kısmı a h şap ol ar a k yapıldı 1949 da Belediye esaslı t ami r etti. Ayakl arında görülen od a c ık la r vakt ile birçok d ükkânl ar idi. Irgandı Muslihuddin babası Pir Ali 1442 de ya pt ırmış tı r. S ak a r y a nehri üstündeki k ö p rülerden bazısını bu Irgandi Muslihuddin y apt ırmı ş olduğuna göre bu aile, parasını köprü yapmıya ha rc ar bir hayır sever aile imiş [3). d) B oy a c ı kulluğu köprüsü : Bedr eddi n camisi hizasındaki kâgi r köprüdür, T ü cc a r d a n Hoca Sinan 1433 den ö nc e yaptırmış, m es’ut makramevi mahallesinde muallimhanesi var [ 4 ]. e) Meydancı k köprüsü: Al an cı k mevkii ni batıya b ağ l ar, kâ gi r ayakl ar üstüne ahşap yapı lmı ştı r. Ge redeli köprüsü adı ile 1500 den beri var [ 5 ]. f) T at a r l a r köprüs ü: Bur sa - K a r a k ö y yolunun ilk köprüsü olup Y ı ld ı r ım semtini batıya bağlar. Son zamanlarda kâgirleştirildi. 1533 de var idi [ 6 ]. g) Demi rt aş k ö p r ü s ü : De mi rt aş istasyonundan gelen Ul-U yol (Bursa Mudanya şosası) nı K a r a k ö y yoluna bağlar. A h şa p olup a y a k l a n k âg i r olarak 1884 de y apı lmı şt ır [ 7 ]. ( 1 1 Arşiv C/109 S. 12 C/103 S. 46 [ 2 ] A/199 S, 255 sene 894 H-1488 [ 3 ] Arşiv A 13 S. 11 [ 4 ] A/36 S. 32, A/43 S. 76, [ 5 ] Hatica İsfendiyari’nin vakfiyesinde (Elimdeki kopyası) ( 6 1 A/25 109 B/120 S. 25 [ 7 ] 1301 tarihli Hüdavendigâr salnamesi
( 906 H. )
yazılıdır.
— 123 — VII/203 - Terkos su taksimi: Maksem köprüleri üstünde Gökde re boğazmda olup 1904 de Koza hasılatından [ 1 ] yapılmış bir depo, süzme havuzu ve taksim yeridir. Dağdan, türlü yerden inen menba sularını toplar ve şehre dağıtır. Bu civara çok eskidenberi Maksem adı verildiğine bakılırsa baş ka su taksimleri de olacak.
Bursa nın İçme ve kullanma sulan Şehrin suları üç mühim kısımda toplanır ; 1 - Teferruç deposuna gelenler: 2,5 dereceli Kırkpınarlar ile Molla Arab deposundan gelenler (Çölpazan, akpınar, akçağlayan, devrengeç - bir kolu Setbaşındaki çeşmesine gelir-, İhsan pınarı, Fındıklı...) 2 - Gökdere - Kendi adını taşıyan vadi etrafındaki suları toplar, süzme havuzundan Makseme gelir, bir koluna Mahkeme deposunda biraz Pınarbaşı katıldığından 13 derecedir, diğeri mahallelere gi der, 5 derecedir. 3 - Pınarbaşı: menbaı Çinkolu kahve yanındaki soğucak pınarı mevkiindedir, Hisar içini sular. Pınarbaşındaki Çarşaftan taksim edilir. Bunlardan başka mevzii kalan suların önemlileri şunlardır : Kayak - Gökderenin batısında C. Alanına kadar gelir, Dolaplı, Kalebahçe (Molla Arap okulunda), Çukur ayazma (Babadağda). Çoban bey, Eşrefler, ve Omurbeyde bir kaç ayazma, Kurtbasan Teferruçten Emirsultana. Fındıklı köserecilere kadar ge lir, Haşan hoca ve Ali hoca meydancıkta; Çatal suyu çatal mescidde, Feyzullah, Abdurrazzak, Hekimşah taşkında, Ahmed Dai Yaşıl altından atpazarı hamamına kadar gider, Davukadı döküm haneye kadar gider, bir kaç ayazma. , Şeyh Hamid ayazması, Al:.şar (Ali Şir) Molla fenariden itibaren 600 eve gelir 18 derecedir. Güvem pınarı Çongara yolundan Alacahırkaya, Karamehmed ayni semtten Pınarbaşı mahallesine, Hacı İsmail çeşmesi, Seyyid Nasır Hıdırlık mahallesine, Asâ suyu Alaca Hırkadan Yoksullar evine kadar. Sıra kavaklar Hamzabeye, Mer yem ana ayazması ile Demirkapı ve büyük ayazma Hamzabey, Ba[ 1 ] 12 Mart 1322 Bursa gazetesi
-
VM
—
hadır, Elvanbeye gider. Yağcılar pınarı ve suyu mezbaha, yeni kaplıca ve civarına gider. Sütlücenin bir kolu Atatürk köşküne, Kireç ocağı civarında Çifte çınarlar suyu çelikpalasa. Çekirgedeki sular: Ceviz dibi Kışlaya, Balıklı pınar, Hafız Ali, Pınar Mehmed, Sandık Pınarı Eski Kaplıca ve bü^ün evlere, Saatçi Ali kaynağı Aygır deposuna, Yoğurtlu baba, Papaz çeşmesi, Çınar lı çeşme, Sadullah kaynağı Un fabrikasına, Kara ağaç Ziraat mek tebine, Çakal dere Acemler değirmenine, şeker pınarı, ipekli pınar., belli başlı kaynaklardır, hepsi içilir sulardır. [ 1 ]. V II'204 - Cumhuriyet köşkü: Şehrin tepesinde Hünkâr köşkü diye anılan küçük, zarif saray mahiyetinde bir köşktür. İki kat olup kuzeyinde bir kapıdan girilince hol, odalar ve geniş bir salon ile salonun doğusunda padişahın yatak odası ve yanında ikinci dere cede odalar, alt katta ona benzer salon ve odalar bulunmaktadır. Salonların tavanları, dolap ve balkonları tam bir saray tezyinatı ile süslüdür. Bahçedeki havuz ve ayna taşı yerine Kütahya çinisi ile yapılmış zarif bir dıvardaki musluk ve fıskiyyelerde şehrin en güzel suyu olan (Gümüş suyu) akmaktadır. Köşkün yerinde Şerif efendi isminde birinin köşkü varmış. Sııltan Mecid Bursa’ya gelmezden önce satın alınmış, yıkılarak yerine 19 günde bu zarif köşk yapılmış 1859 da Abdülaziz de bu köşke gelmiştir. Biraz batıdaki ikinci köşkün yerine (Temennayi sagir - küçük temenna) denen yerde harap bir köşk var imiş, Ahmet Vefik paşa müfettiş iken satın almış harabeyi bahçeye çevirerek Hastahaneye vakf etmiş. 1878 de Vali Sait paşa bu günkü geniş bina olan ve salondan ibaret görünen, havuzlu müsellim köşkünü yaptırmıştır [2 ). VII'205 - Hüsameddin zaviye ve türbesi, mescid; Hünkâr köşkü nün, doğusunda birkaç evin bulunduğu yerdir. Mescid alan geniş bina, moloz taş ile yapılmış, üstü ehşap ve kiremittir, yanındaki türbede 1632 de vefat eden bilgin, zahit, mütteki Bursalı Hüsamed din ile birkaç zatın mezarı bulunmaktadır. Müellif olan bu zatın zamaneden şikâyet eden şiirleri ve divançesi vardır [ 3 ], ( 1 ) Bugünkü Bursa sulan - İhsan Üzer, Bursa içme suları Su mütehassısı Suphi Subulur. [ 2 ] Güldeste S. 479 Bastıran Eşrefin hamişteki notlarından [ 3 ] Güldeste S. 142, Osmanlı müellifleri C. I. S. 60, Arşiv C 65 S. 131
— 125 — Dergâh olan mescidin önünde o devirdsn kalma kemerli çeş menin suyu akmaktadır, birkaç servi de bu dekoru tamamlamak tadır. ^uxıO , ~rCi(]oe^ VlI/206 Böcekçilik enstitüsü: Hünkâr köşkünün altında, kendi adı ite anılan yerdeki geniş bahçe içinde bir köşk gibi olan binadır. Komşu devletlere de İpek böceği tohmu sevkeden mütehassısları yetiştiren ve memleketimizin biricik enstitüsüdür. Bu okul ilk defa Şehreküstüde 1888 de bir evde açılmış, sonra dan Temenyerînde yine hususi bir eve nakledilmiş. Şimdiki bina 1892 de yapılıp bitince oraya taşınmış, okul zamanla gelişmiş, cumhuriyet devrinde modern bir enstitü haline gelmiştir ( 1 ]. Bahçe kapısı karşısında, köşede bir minare ve mescid bakıyyesi vardır. Batısı Temenyeri dedikleri gezinti yeridir, vaktile büyük ve küçük temenyerinde mezarlıklar da varmış. VlI/207 - Ortaokul: Evvelce ahşap iken şimdi tuğla ile kâgirleştirilen bina 1904 de yapılmış uzun müddet erkek öğretmen oku lu olarak kullanıldıktan sonra ortaokul haline getirildi ve şimdi o suretle kullanılmaktadır f 2 ]. Kapı Önündeki ipekçilik caddesine paralel, doğuda Mehmed K a ramanlı caddesi vardır. Güney ucunda bir mescidi şimdi ev olmuş tur. Yaptıran, Çatal fırındaki Şahabettin paşa camiini yaptıran Karamanlı Hoca Mehmeddir, Sene 1497 dir [ 3 ]. ’ Paftamızın durumuna göre bu semti kasma geçiyoruz,
bırakıp Kayan
mıntı-
VIl/208 - Davud paşa hamamı ve mescidi: Batpazarı denen çar şının ortasında, yüksek ve üstü kiremit örtülü hamam şimdi mobilyeci depo ve mağazasıdır. Son onarımı 1903 olan [ 4 ] bu hamamı Bayezid II nin veziri Davud paşa 1485 de mescidine akar olarak yaptırmıştır. Bu zat Fatih zamanında Anadolu beylerbeyi imiş, bu esnada türlü yerler de medrese, hamam ve başka hayrat yaptırmıştır. İkinci Bayezid zamanında 15 sene sadrazamlık etmiş, Osmanlı vezirlerinden Ru>I 1 i 2 [ 3 I 4
1327 tarihli Bursa Vilâyeti salnamesi, 10 Nisan, 10 Temmuz 1322 Bursa gazetesi A/2 40 sene 872 A/199 237 Güldeste S. 295 23 Mayıs 1321 tarihli Bursa gazetesi
— 126 — tem paşadan sonra en zenginidir. İstanbuldaki Davut paşa kışlası onun adınadır. Sonradan Dimitoka’ya sürülmüş, orada vefat etmiş tir [ 1 ]. Hamamın doğusunda hemen yanıbaşında bir mescid vardır, üstü ahşap ve kiremittir. Bunu da Davut paşa mescid olarak yaptırmış, minaresiz, minbersiz, kitabesiz iken tamire lüzum hasıl olunca Şible zade Ahmed isminde bir zat yeniden inşa edercesine tamir ettirmiş ve bir de minber konmuş, 1760 da cami haline gelmiştir (2) 1893 de halk tamir ettirmiş. Davut paşa bu Bat pazarı yerine bir de han yaptırmış, adına Yeni tahtakale denmiş, şimdi bu han yoktur ( 3 ]. Hamamın karşısında, köşede suyu akmıyan bir çeşme vardır, köşenin iki tarafım kaplıyan bir sebil vaziyetinde, iki tarafındaki kitabe ( No. 91 ) 1173 H. (1759 ) tarihini ve yaptıranı gösterir. VIl/209 - Ahmed Dai camii: Cumhuriyet caddesinin doğu ucuna yakın olan bu cami, tek ve kurşun örtülü tek kubbeli, dilimli mi naresi yarıdan kırık, iç kapı üstündeki Arapça kitabesinde (No.92) (Edincikli Hızır oğlu Yahşi beyin 876 H.- 1471 de yaptırdığı) m bildirmektedir. Minberli, kadro dışı ve namaza kapalıdır. Buna Ahmed Dai denmesi Camii bunun yaptırdığından değildir. Ahmed Dai, Germiyanlıdır, Bir kaytta Kastamonuludur. Fatih ve Bayezid I! zamanında yaşamıştır, manzum Cenkname’si var, şiirleri îski Türkçe ifadelidir. Kendi yazısı olan acemce 816 H. de yazdığı ve Bayezid’in malı olan divanı Orhan kütüphanesinde No. 1196 dadır [4]. VII/210 - Kayan camii: Aynı adı taşıyan yerdeki büyük camidir. Ortasında büyük bir kubbe, etrafı geniş bir düzlük, kurşun örtülü, kubbenin kasnağı altında ahşap sütunlar var, yanlarında 12 tane küçük kubbe yapılmış fakat üstleri düzdür, bir müezzin mah fili, tonoz yapısında geniş bir son cemaat yeri, batı tarafında ya nında bir yol kemerli minaresi vardır. Bursa’da kendine göre bir tiptir, avlıda bir çınar var (Boy 2). Cami 1497 de vefat eden Kaygan
Musa oğlu Mehmed, Tüccar
( 1 ] Hamamlar ve hanlar. Kâmil Kepeci oğlu I 2 ] Arşiv B 175 S. 61 [ 3 J A/81 110 sene 971 H. A/23 S. 10 i 4 I Sicilli Osmani C. 1. S. 190, Tezkiresi Latifi, Haşan çelebi tezkireleri
— 127 tarafından yapılırken Söle Mehmed paşa da paraca yardım etmiş, 1854 depreminde yıkıinpş, 1870 büyük yangı nı nda ya nmış 1873 de Emekl i Halil t e k ve ahşap kubbeli olarak bu günkü şeklile ya pt ı r mıştır. Ş a i r Şe yh Ahmed baba bu inşaya tarih düşmüş [ 1 ]. T a mi r levhası minber yanında asılıdır. Camiin güney ve batısındaki haziresinde bir takım mezarlar var, B at ıs ı n da ki büyük, süsîû t aşlı ve heybetli duranı ( Hacı Meh med bin Musa K a y g a n sene 903) ifadesi baş ucundaki taşındadır. ( K i t a be Mo. 93). B ur ada başka bilginlerin mezarları da vardır ( K a dı Ahmed gibi) [ 2 ]• Ca mi avlısının batı dış köşesinde eski bir ç e ş m e var, ayna t a şındaki kitabesinde sadec e ( Mufti Abdülâziz ) yazılıdır. V1I/2İÎ - K a y a n hamamı: Dülgerler, A ğ a ç ç ı la r , Mehmed ağa a t ları da verilen Ka ya n hamamı, camiin güneyinde olup yüksek ve üstü kiremit ve bir kısım ç inko örtülü kubbesi ile her yerden g ö rülebilen büyük bir çift hamamdır. Bir kısmi dokuma fabrikası , bir bir kısmı da a ğ a ç ç ı l ar V. S. deposu olarak kullanı lmaktadı r. 1439 da Varna muharebesinde ölen, Çelebi Mehmed’i Isfendivar bey oğlu İbrahim beyden boşanan kızı S e l ç u k Hatunun ikinci k o c a sı, K a r a c a paşa adı ile anılan K o c a Mehmed ağa t arafından y a p t ı rılmıştır [ 3 ]. Gö kderei i medresesi ; Paşa çelebinin yaptığı medrese ; Camiin kuzeyinde. Kayan caddesi üzerinde çok düzgün, kesme k ef ek e - tuğla ile yapılmıştır, bir kısım odaları kalmı ş, ilk müderrisi Gökderei i diye tanı nmı ş zat olduğundan o at ile bilinmektedir [ 4 ]. VII/112 - Se lç uk hatun camii : Kayan hamamını n güneyinde ki büyük camidir. Minareli, üstü kurşun örtülü büyük kubbeli, mi n bersiz, ka dro içi ve namaza açıktır, iç kapısı üzerinde m ermer t a ş taki kitabesi nde (Bu camiin yapılmasını Bayezid han gazi oğlu Sııltaıı Meh med ’in kızı S e l ç u k hatun emret ti Ra ma z an sene 854 H.-1450) ifadesinin arapçası zaziiidır. ( K i t a b e N o 94). Cami, dıvarları. [ 1 1 Güldeste S. 389 A 98 S. 25 ( 2 ] Sicilli Osma ni S. 260 ( 3 I Hamamlar, Usulü mi.^>arii Osma ni [ 4 j 1301 senesi Hüdavendigâr tarihi S. 156 Arşiv R 217 S. '^5
vilâyeti
salnamei,
İznik Bursa
-
128 -
kubbesi, minaresi, kapı üstündeki büyük çıkıntı divan ile devrinin tam modeline uygundur. Avhsınm batı dışmda, köşede yan yana (yolun köşesine uygun iki çeşme ve büyük kemerleri var, tuğladan yapılmış olan bu sivri Osmanlı kemerlerindeki çeşmelerden biri yok, diğeri terkos olmuş. Avlı içinde 900 tarihli mezar taşları da bulunmaktadır. VII/213 - Bedreddin cam ii: Kayan camisi doğusunda. Boyacı kulluğu köprüsü hizasındaki camidir. Evvelkinin benzeri, fakat bi raz daha büyük, son cemaat yeri daha geniş tonoz kubbeli, kalın ayaklar üzerindeki çıkıntı divan daha zariftir. (PL. No. 14). Aynı şekilde yazılmış iki satır kitabesinde (Bu atoı mübarek mescidin yapılmasını Bayezid oğlu Sultan Mehmed’in kızı hafsa hatun emI retti, sene 847) olduğu bildirilmektedir □ (Kitabe No. 95). " jri
jj| '
Bu camiye Bedreddin camii deniyor, belki bu adda biri tarafından tamir edilmiş, belki de Emir Buharinin ikinci halifesi Bedreddin Mahmud ( vefatı 855 - 1451 ) adına [ 1 ] Hafsn sultan tarafından yaptırılmış olabilir. Havsa Çandarlı İbrahim paşa oğlu Mahmud Çelebinin karısıdır.
VlI/214 - Atpazarı hamamı; Şimdi Yıldırım adı ile anılan bü yük hamam Ahmed Dai - Tatarlar arasındadır. Emir sultan vakfı dır. Yaptıranı ve tarihi kesin olarak bilinemiyor [ 2 ), İsmi Sür meli hamam olduğu anlaşılıyor ( 3 ). Vll 215 - Kanberler camii ve muallimhanesi; Tatarlar köprüsü nün batısında yükselen tek ve üstü kurşun örtülü kubbeli "cam idir. Son cemaat yeri iki sütun üzerine oturtulmuş, heyeti umumiyesi ile tuğla işçiliğinin Bursa’da en güzel »modelini verir. Minberi yok, namaza kapalıdır. Kapı.sı üzerindeki
çok girift yazılmış
( 1 1 Güldes te S. 80, Sicilli O sm an i C [ 2 ] Ha ma mla r [ M A .S 77
olan kit.ıbe.'îinde (No. 96) 2 S. H
— 129 — (Oruç Beyin tcızı Sti Hatunun emri ile 864 - 1456 da yapıldığı) bildirilmektedir. Fatihin karısı Sitti hatunla karıştırmamalı [ 1 ]. Oruç bey meşhur Omur beyin kardeşidir. Camiin doğusunda, dar bir yol ile ayrılmış avlı içindeki tek kubbeli bina, aynı tuğla işçiliğin ikinci bir eseridir, Bursa’da sağ lam kalmış ve artistik değeri olan biricik muallimhanedir. Bu cami ile Tatarlar köprüsü arasında görünen tek ve harap kubbe Tatarlar-Atpazarı camisi idi, şimdi dökümhanedir. Bu camii “büyük emir İsfendiyar bey oğlu İbrahim bey kızı Haticc batun,, zevci Zganos paşa yaptırmıştır. Hatice hatun anası Çelebi Mehmed ’in kızı Selçuk hatundur. Emir sultan’ın altında yetimlere mahsus bir okul yaptırmıştır, mezarı okulun yanında idi. Vakfiyesinin tari hi 906 H.- 1500 dir. Zganos paşa ise Fatihin veziridir [ 2 ). VII 216 - Kamberler hanı : Camiin güneyinde, evler arasında büyük bloklar halinde geniş dıvar kalıntıları bu hanın bura larda bulunduğuna işarettir. Gebze,de gömülü Çoban kara Mustafa paşa oradaki camiine gelir olarak yaptırılmıştır [ 3 ]. VII 217 - Ebu İshak camii: Tekel binasının kuzeyinde mahalle arasında kalmış, büyük ve tek kubbeli kefeke minaresinin külâhı da aynı yapıda, kubbesi yüksek bir kasnak üzerinde, soyulmuştur, harap vaziyete gelmiş bir camidir, kadro dışı vc namaza kapalıdır. Kapı üzerindeki kitabe (No. 97) inşa ve tamirini gösterir. (Bu Buk’ayı Bayezid hanın yaptırdığı ve Murad han oğlu Sultan Mehmed-Fatih-in tecdid edip Büyük şeyh Ebu İshak Kârzrunî esbabı na tahsis ettikleri, sene 884-1480) ni anlatır. Yıldırım, alemdarı Ebu Ishak’a bir zaviye yaptırmış diye kayt eden kitaplar var isede Kârzrunlu Ebu İshak eskidir, vefatı 436 H. 1136 dır. Onun yolunda giden esbabından Seyyid Neta’adına Yıldı rım Bayezid tarafından yaptırılmıştır. Neta’vezir Halil paşanın da madıdır [ 4 ]. Cami önünde bir su deposu hissini veren moloz taş ile yapılmış I 1 ] Babingar’den naklen Cumhuriyet gazetesi [ 2 ] Vakfiyesi Gelincik Ahmed’dedir.
çarşısında
[ 3 ] Hanl^tT - KântH K*p.»ri o^\u r 4 1 S a ld ırz u d c
Fenan
T> Orak 1950
zadelerden Tüccar
-
130 -
küçük türbe vardır. Üstü kiremit örtülü olan bu binada bir me zar var, lâhdin baş ucundaki taşında yalnız Abdullah Mastafa okunmaktadır, lâhdin yanlarında yeşil çinisi nevinden çini parça cıkları var. Türbenin dışında, kuzey divan üstünde bir su oluğu var ki arslan ağzından su akar vaziyettedir, oraya sonradan yerleş tirilmiş bir yağmur suyu oluğudur. Ancak mezarın çinili vaziyeti dikkati çeker. Ebu İshak camiinin kuzey doğusunda, kuzeye uzanan Kız Yakup sokağı içinde, divan ve saçak ahlan bir cami olduğunu anlatan ev vaktile Kız Yakup mescidi idi. Mahalle Fatihten önce var [ 1 ). Ebu İshak camiinin kuzeyinden Apsak sokağına doğru gelirken sağda bir ev, biraz daha ilerde aynı tipten ikinci bir ev vardır ki yapıları eski bir mescid ve zaviye yapısıdır, kâgir, üstü ahşap olan bu binalar Kayguiu dergâhlarıdır. Alttaki küçük üstteki büyük kaygulu namını taşırdı. Tarihi özelliği olduğundan zikr ediyorum : Kayguiu Halil efendi 1234 H.- 1818 de vefat ile tekkeye gömülmüş. Babası Alaca Hırka mahallesinde medfun imiş, dedesinin “Divan-ı kebir,, atlı kitabında (Ceddim Kaygulu beg vezir-i Orhan idi) mıs raı ile işaret edildiğine jîöre Orhan Gazinin veziri imiş [ 2 ). VII 218 ' Vefikıyyc ramii: Eşrefiler [ 3 ] raddesinde Böcekçilik enstitüsünün doğusunda, minareli, minberii, kitabeniz, kâgir, kadro içi ve namaza açıktır. Küçük ve içi tavanlıdır. Bu civara Ahmed V e fik paşa zamanında gelen muhacirler için yapılmıştır. Raif ağa isminde bir zatın 1323 H.- 1905 de yaptırdığını ihtiyarlar söylemek tedirler. VU/2I9 - Molla arap camii ve Balabancık okulu: Büyük bir ca midir. Bu gün iki kubbeli, fakat birleştirilmiş tek çatı yapılmış, Marsilya kiremidi ile kapanmıştır. Sağ taraftaki minare camiden ayrı kalmış, kaidesine bitişik kemer kalıntıları doğu ve güney tarafa uzanır görülmekte olduğu gibi cami dıvarlarından da minare ve diğer taraflara uzanır görülmektedir. Belli ki büyük zelzeleden önce çok kubbeli ve kemerli ve kurşun örtülü büyük bir cami imiş. Minaresinin külâhı şehrimizde hiç bir minareye benzemiyen bir şe kilde, boğuntulu ve sivridir, kurşunla kaplıdır. I 1 ] A r ş i v A l S . 77 Scp. r 8 6 7 HI
I
}' .
1 O sm an İ!
i I r i o . :.|m
müelliflı*ri
A
C.
I
,S.
151
'.‘hf. - . m v 'İ l ( n
ISO / M
-
131 -
Cami 9 kubbeli olarak Molla Arap tarafmdan yaptırılmıştır [ 1 ] Camiin önünde büyükçe bir çevre dıvar izleri kalabilmiştir.
de avlı var isede
onun da ancak
Bu avlının dışında, ön tarafta tek, kitabesiz yuvarlak taşlı bir mezar vardır ki Molla Arab’ın kendisine isnad ediliyor. Bu zat, şeyh, vâız Hamza oğlu Ömer oğlu Mehmed’dir. Dedesi Maveraünnehir’dendir, aslen Türk oğlu Türktür. Dedesi meşhur bilgin Seyyid Şerif Cürcani ve Sadettin Teftazânî’nin talebesidir [2]. Dedesi Hamza, oğlu Ömer ile birlikte Antakya’ya gelmiş. Molla arap orada doğmuştur. Ömer tahsilini tamamladıktan sonra Tebriz, Halep ve Mısır’a gitmiş, oğlu Mehmed “Molla arap,, mısırda oku muş, Meşhur “Süyutı,, den ders almış, Mısır’a gittikleri zaman Kaytbay hükümdar imiş, onun meclisinde bulunuyormuş (Nihaye) atlı fıkıh kitabını (İslâm bilginlerince pek meşhur) bu hükümdar adına yazmıştır. Oradan ayrılıp Osmanlı ülkesine geçmek istediği zaman müsaade edilmemiş, ancak Kaytbay 903 H.- 1498 de vefat edince ayrılıp Bursa’ya gelmiş ve yerleşmiştir. Bir aralık İstanbul’a gitmiş ve Yavuz’un seferlerine iştirak etmiş, onu Kızılbaşlık aley hine teşvik etmiş ve o hususta kitap da yazmıştır. Harplere bizzat katılmış, bir kalenin fethi sırasında içeri ilk girenlerdendir. Sarayköyde, üsküp’te cami ve mescidler yaptırmış. Kanuni Süleyman’ın seferlerine de katılmış, sonra Bur.sa’ya dönmüş. 9 kubbeli olarak bu büyük camii yaptırmış ve bir daha oradan ayrılmamıştır, 9381531 Muharrem ayında vefat etmiş, kimyaya ait güzel bir mecmuası da varmış I 3 ]. Camiin batısındaki ilk okul Balabancik kalesi üstüne kurulmuştur. Balaban beykalesi bunun yerinde imiş { 4 ]. VlI/220 - Şeyh sabit mescidi ve dergâhı: Molla Arab’ın arkasın da, Eşrefiler caddesinin sonlarındaki ahşap bina mimari kıy meti olmıyan alalede bir evdir. Şeyh sabit isminde bir zat tarafın dan 1323 H.- 1905 de yaptırılmıştır [ 5 ]. Vll/221 - Çoban bey mescid ve türbe&i: Kendi adını taşıyan mahallede mescidi yıkılmış, türbesi harabe yüz tutmuş. Tek kubbe[ I [ [ (
1 2 3 4 5
] ] i ] )
Şakaik-ı Numaniye yazma nüsha. Güldeste S. 195-1% Aynı kitaplar. Aynı eserler ve Baldırzade. Bursa - Uludağ rehberi Osman Şevki 1323 tarihli Bursa ve Hudavendiğâr gazeteleri
— 132 — nin kurşunları soyulmuş, yağmur suları içeri sızmakta, dıvarlar da harap, yalnız bir evin himayesindedir, içeri herkes girmez. Türbe içinde bir kaç mezar varsada taşları sonradan takıştırıl mış, hiç biri mazbut rs aslı gibi durmamaktadır. Bu eğreti taşlardan bazılarında 898 ve yakınlan tarihler okunmaktadır. Çoban beye ait bir nişan yoktur. Mescid tamamen yıkılmış, sadece tek kubbeli olduğu ve önün de tonozlu ravak bulunduğu kalan dıvarlardan sezilmektedir. Mamafih Çoban bey mahallesi ve mescidinden, mescidin bahçe sinin icara verildiğine ait mahkeme kararları bulunmaktadır [ 1 ]. Bu kaytlara göre Fatih devrinden çok önce yapılmış bir mescid oluyor. Osman gazi oğ. Çoban beye ait olabilir [ 2 ]. VII,222 • Baba dağ mescidi : Kendi adını taşıyan mahalledeki küçük mesciddir. Ahşap, minbersiz, minaresi tahtadan, kitabesiz, mezarlıksız, kadro dışı camaat idaresinde ve namaza açıktır. Bu civarın halkı 1323 H. - 1905 de Rumeli’den gelmiş oldukla rından mescidin de o zaman yapılmış olması icabeder. VII/223 - Yeni mahalle camii : Namazgahtan güneye uzanan yol ların sonunda bulunan camidir. Minaresi ve üstü ahşap, iki basamak taş merdivenden sonra gelen dış kapıyı takiben yedi basamak tahta merdivenle çıkılıp, dış kapıdan içeri girilince, genişçe bir son cemaat yerinden sonra içeri girilir, içersi, minberi basit, alelâde bir tavan, mimari özelliği yok namaza açıktır. Dış divan üstünde boya ile yazılmış 1317 tarihi görülmektedir, mezarlıksızdır. Ahmed Vefik paşa zamanında bu civar mezarlık iken Kırım ve vivarından gelen muhacirler buralara yerleştirilmiş, mahalle böyle vücude gelmiş, camiin de bu zamande yapılmış olduğunu ihtiyarlar söylemektedir. Camiin kuzeyinde, Sinan sokağının alt ucunda bir evde birkaç mezar taşı, bir de sağlam bir mezar var. Bu mezarı meşhur müte savvıf Sinan-ı ümmi’ye isnat ederlerse de yuvarlek taşında Hoca sinan oğlu Hac sene 993 H. 1585 ) ifadelerinin arapçası yazılıdır. Sinan’ı ümmi Elmalıdadır [ 3 ]. [ 1 1 Sicil A/4 S. 349 sene 889 A 2 S. 74 872 [ 2 J Osmanlı tarihi-Uzun çarşılı Belleten 19-280 [ 3 j Ezhar-ı Mısri-Şemseddin Ulusoy orijinal nüsha.
— 133 — VII/224 - Namazgâh : Şehre hakim büyük bir çayırlık düzlük olup etrafı dıvarla çevrili, kıblesinde mermer ve diğer beyaz taş larla yapılmış bir maksure, mihrap ve minber bulunmaktadır. Bura da bir de okul olacaktır. Omurbeyin yaptırdığı bildirilmek tedir [ 1 ]. Bu düzlükte türlü boyda birkaç çınar ve başka ağaçlar var (Boy 1,2,3). Sahanın doğusunda yüksek minareli, kâgir üstü ahşap ve kiremit, son cemaat yeri de tavanlı, basit minberii bir cami vardır. Minare Omurbey minaresi benzeridir; tepesi yuvar lak ve kurşunludur, namaza açıktır. Camiin doğu bitişiğinde, tek mezarlı bir türbe yeri vardır. Yazılı taşı bulunmı^^n bu mezar Sofu Mehmed’e atlir. Müze müdürü Neş’et köse oğlu siciller de buna rasladığını söyledi, bu çamii de onun yaptırması ihtimali vardır. Bu ve civarındaki münferid («rbeler Emir sultan hulefasına ve hâdimlerine aittir. Namazjrâhtan kuzeye inince Fethullah dede’nin mezar ve türbesi dıvarları ile karşılaşılır, Dıvarlar kesme kefeke-tuğla ile pek zarif işlenmiş, tek kubbeli olduğu dıvarlarından anlaşılmaktadır. Bu me zarın taşında (Fethullah Hayri hoca sene 971 H. - 1554) okunmak ta, diğerinde 984 tarihi görülmektedir. Bu zat zengin hayırseverler den olup emlâki olan türbesi civarındaki yerleri jsatın alıp muallim hane yapmış ( 2 J. VII/225 - Hacı İskender camii : Namazgâhın batısında Akçardak mahallesi Çıngıllı sokak başındaki bu cami, çok düzgün dıvarları kalmış, minaresi vaktile zarif bir eser imiş. Aptullah oğlu Hacı İskender adında tır f 3 ].
bir zat 1500 de yaptırmış
VII/226 - Mes’ut Makramavi mescidi: Namazgâhtan Yaşile inen yolda, alelada bir minareli, kâgir, üstü ahşap ve kiremit, minber siz, kitabesiz, kadro dışı bir mesciddir. Dış kapı dıvarına kelime! tevhid yazılı bir taş yerleştirilmiş. Kıblesinde üç mezar var, birisi nin süslü taşında (Yusuf Mehmed bin Saru sene 935 H.) yazılıdır. Bu cami ilk defa Emir sultan’a mensut Mes’ut Makramavi yaptır mıştır. Bir nevi baş örtüsü olan makrama yapan ve satan esnaftan { 1 ] Wilde-Broussa, Mir’at-ı Bursa S. 41 ' 2 ] /wrşiv A 81 4 sene 970 H. I 3 ] A/198 S. 229
— 134 — olduğundan bu ad verilmiştir. (
1
].
VII/227 Hacı Budak muallimhanesi ve Hacı baba mescidi: Yeşil köprüsüne yakın, Namazgâh tarafında yaşlı bir servi görünmekte dir. Onun dibinde yuvarlak taşlı bir mezarın taşında, (İbrahim elhac Budak sene 984 H.- 1576) yazılıdır. Mezarın güneyinde geniş bir sahanın etrafı düzgün kefeke ve tuğla ile işlenmiş, kubbesi çökmüş yer muallimhanedir. Yanında, Hacı baba diye meşhur Hacı AH isimli Tosya’lı bir za tın yaptırdığı Ekimci oğlu mescidi varmış [ 2 ], şimdi o da yoktur. VII/228 - İshak şah mescidi: Namazgah yolu üzerinde, üzeri ah şap, minaresi küçük ve sade, kâgir, namaza kapalı bir mesciddir. Kıblesinde yazısız bir mermer taşlı mezarın kime ait olduğu belli değildir. Camiin kapısı üstünde bir kitabesi var (Silik) (İshak şah bin İvaz şah el-sultan Musa) isminde bir zatın 824 de yaptırdığını bildirmekte olduğuna göre cami Çelebi devrinde yapılmış oluyor [3). Cami karşısında 1307 tarihini taşıyan üzeri sıvanmış bir çeşme kitabesi vardır (Kitabe No. 93). Cami başındaki Kabakçı aralığının dibinde çift kapılı büyük ev ilk görüşte bir medrese vaziyetini andırır. Bu civara Müftü önü derler. Meşhur müftü Kar çelebi zade Abdülazizin oturduğu evler burada imiş [ 4 J, Sultan Mecid’in an nesinin şehrimizde ilk defa olarak açtırdığı (İpek fabrikası) (sene 1836) bu civardadır ( 5 ]. VIl/229 - Omurbey camii : yüksek dıvarla çevrili büyük avlı için de, serviler arasında cami, türbe ve mezarlar vardır. Camii dıvarları tuğladan yapılmış rozetlerle süslü, çok zarif bir anıttır. Büyük bir son cemaat mahalli ravaklardan sonra büyük bir kapıdan içeri girilir. İçte iki yan cenah kısmı asıl büyük ortadan basık birerkapı geçidi ile ayrılır sade bir müezzin mahfeli ile basit bir minberi var. Ravakların önünde, kaide ve başlıkları Bizans eseri olan dört sütun, Osmanlı kemeri ile birleştirilmiş, kapının yanlarında üçer pençere, soldakilerinden her zaman açılmıyan bir kapı haline gel[ [ [ [ [
1 2 3 4 5
] ] ] ] ]
Arşiv A/58 S. 2, A/18 S. 8 A 6 S. 13 Mir'at-ı Bursa Güldeste S. 283, Tercimei şakaik li mecidi S. 226 İtnik Bursa tarihi S. 165 Arşiv A 10: S. 15 Evkaftaki vakfiyyesi Hudavendigâr vilâyeti salnameleri
— 135 — miş. Kapının dışında iki tarafta, dıvarın yukarı kısmına büyük mermer plâka taşa kabartma suretile, sağdakinde 7 soldakinde 6 satır türkçe nesih yazılı kitabe, Omurbeyin vakfiyyesidir. Bursa’da ilk Türkçe vakfiyyedir Sa^ taraftaki kitabede (No. 99) [ 1 ]; Timur-taş oğlu Omur beyin bu camii yaptırdığı ve yanına ha* mamı da yapıp bu camie vakfettiği, Tuzpazarında yaptırdığı ker vansaray ( şimdiki pazar yerinde olacak ) dükânlar, şehir civa rındaki bahçe, değirmen ve tarlaları hep camie ğelir olarak vak fettiği, Karahisar, Edirne, Biga, Bergama’da yaptırdığı cami, med reselere gelir olarak vakıf ve akarlar yaptırdığı... Sol taraftakinde aynı akarların zikrine devam etmektedir, beşin ci satırda vakfiyyesinin 859*1454 muharreminde tanzim edildiği son satırda ise kitabenin taşa hakki ile dıvara konması ve vefat tarihi olan 865 tarihi okunmaktadır. Minare, kaidesi sekiz köşeli, camiin çatı hizasındaki kısmında küçük mihrapçıklar tarzında tuğla ile tezyin edilmiş sanatkârane bir eserdir. VII/230 - Omur bey türbesi : Cami binasının kıblesinde, dört köşeli mermar direk üzerine oturtulmuş açık bir kubbe üstü kurşnn örtülü altında muhteşem bir lahid, baş ve ayak taşları zarif oyma süslü ve kitabelidir. Baş ucunda Omur bey bin Timurtaş, ayak ucunda 865-1460 tarihi arap ibaresi ile yazılmış. Cami türbe, avlıdaki okul (şimdi yok) 1275 H. (1858) de esash onarılmış cami kubbesi o zaman kalkmış [ 2 ]. Cami avhsının batı güneyinde, dış yüzde köşede sade bir çeşme vardır, ayna taşı yerine yerleştirilmiş mermer taşa kabartma kita besinde "Hacı Omur bey bin timurtaş sene 931,, 1524 yazılı. VII/231 - Hamam : Camiin güneyinde yüksek, mamur ve işlek hamamdır. Omurbey tarafından yaptırılan bu hamam, son mütevel lisi Maksem tekkesi şeyhi Abdülgani tarafından ele geçirilmiş bir zaman tesarruftan şonra ermenilere satılmış, sonradan bırakıl mış mallar arasında eski defterdar Raif’in mübadil ailesine kalmış [3]. Omurbey, Çelebi Mehmed
ve ikinci Murad devrinin ünlü emir-
I 1 1 Tarihi Osmani Encümeni mec. C. 14 S. 872 [ 2 ] Atik muhasebe defteri S. 69,75, 84. I
^ I H a n ı a ı l j î ş ''
— 136
t-ih :
5. 3^!
137
—
Cami önünde bir (Boy 3), cadde üzerinde iki tane (Boy 2), çı nar ağacı vardır. İpekçilik caddesinde Ermeni Katolik kilisesi ibadete kapalıdır. Omurbeye uzanan yolda Eyyub efendi zaviyesi vardı, Kitabımı* za kaynak olan eserlerden biri Gülzarı suleha müellifi Ahmed Ziya orada medfun idi (vefatı 1804 dür).
Y e ş i l VII/233 - Medrese: Çanlı (Yeşil) deresinin üstünde Babacan köprüsü [ 1 ] yanında (şimdi müze) Çelebi Sultan Mehmed’in yap tırdığı ilim müessesesidir. Uzun zaman en büyük ilim rütbesini alan bilginlerin bir nevi üniversitesi idi, Molla Hüsrev ve Hayali gibi bilginlerin yeridir (Sultaniye medresesi). 14 odalı, odaların önü kubbeler, geniş bir dershanelidir. Vaktile üstü, kubbeleri kurşun örtülü iken şimdi kiremittir. Cümle kapısından başka güneyden bir pençere bozularak küçük bir kapı daha yapılmıştır. Şimdi müzedir. Bursa çevresinde bulunan eski eserler burada toplanmıştır. Ayrıca Şer’i mahkeme kararlarının tam arşivi (864 H. 1459 dan mahkeme lerin kapanmasına kadar) buradadır. Bur.sn’da müze 19 Ağustos 1902 de Maarif müdürü Azmi’nin gayretile Erkek Lisesinde açılmıştır. (Kitabe No. 101 taş müzede dir No, 1249) 192:^ de bu medreseye nakledilmiştir. Müdür Ali Riza ValşTtn eser s.ıhibi folklarcumuzdur. Folklor araştırmalarında fi kirleri örnek ve çığırdır. Medresenin güneyindeki yoktur.
Köse Ali'nin yaptırdığı medrese şimdi
Vll/234 Yeşil hamamı mamur ve civarın işlek hamamıdır. Çele bi Mehıned'in Bursa’da müstekillen yaptırdığı hamam yoktur. Bunu Sofu Bedreddin-Köse türbedar-Kösec Ali paşa atları ile anılan bir zat yaptırmıştır, 1485 den önce vardır, karşısındaki medresesine gelir olarak yaptırmıştır, suyu da Devrengeç imiş [ 2 ]. Vll/235 - Yeşil camii : Cami hakkında çok yazılmış, müstekil eserler de var ( 3 ]. Ben ( 1 ] Arşiv C 3 S. 71 { 2 J Hamanilar. Ar.şiv A/l^ S. 272, A/21 S. 78, B 37 S. 33.
f
] Ye^il <
- .1* 'ktov Osman Şevki
-
138 -
sadece orijinal taraflarına işaret edeceğim. Önünde ravak yerine bahçe var. Ön yûzû, pençereleri muhteşem kapısı, kitabeler, kapı tavanı istalaktitleri mermer işçiliğin en gü zel modelleridir. Kapı kenarlarında aşağıdan yukarı sülüs ve kûfi kitabeler ayetlerden ve Hazreti Alinin sözlerinden sonra tam ahşap kapı üstünde üç satırlık, mermer taşa kabartarak yazılmış, üzerine altın yaldız yapılmış fakat maalesef sonradan siyaha boyanmış, yazı ve mana itibarile fevkalâde bir kitabe yazılıdır. Kapının iki yanın daki mihrapçıklar ve üzerlerinde mimar Hacı ivaz paşanın isimleri ni taşıyan kitabeler çok manidar ifadelerdir ( Kitabe No. 102 ). Bu camiin 822 senesi Zilhiccesinde (Aralık 1419) bittiğini ifade etmek tedir (Kitabenin tercümesine iyice bakmalı.) Zarif Osmanlı kapıdan girince dar koridorun sonundaki odaların kubbeleri, kasnağı, ista laktitleri nakkaş Ali’nin nakişleri ile süslü (yeni açılıyor) dür, yan larından dolambaçlı merdivenlerle Hünkâr mahfeli ile divan odala rına çıkılır. İkinci katta, yanlarda ikişer divan odası, ortada bir salon ( PL. 15 ) sanki firuzeden dökülmüş altın yaldızlı çinilerle süslenmiş tavan ve dıvarlar ve bir t a raf ta büyük sanat dahisinin i s m i ni taşıyan (Mecnun Mehmed) in ç i ni yazı, mahfelin camiye hakim duruşu, dış t epesinde N a kk a ş Alinin, nakışların 827-1424 temmuz da l i bittiğini bildiren kitabesi boya ile yazılmıştır. Odac ık l ar ı n önünde bi rer şadırvan vardır. A l tt a ikinci kapıdan içeri girin ce
diyarlardaki yeşil
kakmal ıdı r,
tavan
çini
çok
yazılar
çiniler altın
ve
yanlardaki
manalıdır, renk,
desen motifler ve altın k akma la rın her
nok t ası
kır.
Ortada
insanı
hayran
şadırvanın
b ır a
yekpare
( w ı i d a 'd e n ) oymalı fıskıyyesi dünyada misli bulunmtyan bir inceliktedir. Y an l a rd a y ü k se k çini ve çiniden yazıları, T ü r k mavisi renkli bedialardır. Y an la r d a k i iki oda, birer divan y e ri olacak; A l ç ı oc akl ar, küçük dol apçıkl ar bunu anlatır, her ikisininde kapısı üzerindeki çini yazılar aynı ibarelerdir, Padişahın ?üç
— 139 — işlerini sembolize eden vecizelerdir (Kitabesinin tercemesini iyi okumalı). Şadırvan önünden Mihrabın heybetine bakan san’at dehasının harikası karşısında vecde dalar: mihrap sanki yekpare bir çini, hem de rangâ - renk incileri dizmişler, çiçek rozet, ayet ve bir çok in celiklerle bezemişler. Istalaktidleri, yanlarında Fetih suresi, mihrap çenberinin iki ucundaki küçük kitabeleri ile hepsi bir biblo kadar zarif bir eser. İki kubbeyi birleştiren büyük kemer ve kilit taşı (Merdiven üs tüne raailar) Mimar Hacı ivaz Papanın hârikasıdır: istalaktitli mihrapçıklar üstüne oturmuş ikt ayafc, yanlarında terazi merdaneleri temelin zelzeleden müteessir olma derecesini göstermek için kon muştur. Büyük kubbesinin istalaktitleri çinilerin desenleri ve tarzı ile çiçeklenmiş olduğu anlaşıldı. Halen Alçı ustamız İsmail SönmezMn gayreti ile bu çiçeklerin sıva ve badanası temizlenilmektedir, motifler tamamen çini motiflerin aynı olduğuna göre Nakkaş İlyas Alinin tezyinatıdır. Yuvarlak ya zıların birisinin üstünde (Ahmed Vefik paşa’nın) tertib ettiği, keşfe dildi. Müezzin mahfeli ile mütenazır odacıkların çini üzerine yazılmış Farsça kitabeleri, (dağlar devrilse, gökler çatlasa iki cihanda bu âbidenin misli meydana getirilemez)... manalarını ifade ederler. Bu odacıkların gerek diyarlarında ve gerek tavanında ve pençerelerindeki çeşit renkli çinilerin desenleri sanat zevki olanı hayran bıra kır (Res. 19). Minareler yenidir, devrinin eserleri değildir. Kapıda ki kitabesinden anlaşıldığına göre cami 822 senesi zilhiccesinde Aralık 1419 bitmiştir. Yaptıran çelebi Sultan Mehmed, Mimarı Ve zir Hacı İvaz paşa, çini ustası Mccnun Mehmed, nakkaşı İlyas Ali oğlu AH, ustaları da Tebrizlı ustalardır ( kitabelerinde hepsi nin atları vardır). VII/236 - Türbe: Ovadan yeşil çinilerile gözü çeken muhteşem anıt kabir, 6,60 yüksekliğindeki tek kubbesinin etekleri altında se kiz yüzlü ve sıvalı kasnak dıvarlarına ve buradan kurşun ile örtü lü dar bir gezinti düzlüğü ile onun üstüne oturtulmuş sivriye yakın yuvarlaklıkta büyük bir kubbeden ibarettir. Dıştan tek katlı bir türbe gibi görünmektedir, fakat kubbenin örttüğü sandukanın bu lunduğu yüksek salon ile bu salonun altında, basık tonoz kubbeli
— 140 — mezar dairesi [ 1 ] dikleme kesiminde türbeyi iki katlı göstermek tedir. Kuzey kapı geçidi, iki yan yüzü nişleri kabartma çini ile kaplı mihrapçıkiarı bulunan geçid, çiçekli çinilerin üzerinde dilimli yarım bir kubbetain oturduğu çini istalaktidlerle yapılmış tezyinat arasında türbenin kitabesi (No. 103) (Osman oğlu. Orhan oğ, Murad oğr Bayezid oğ, Snitan Mehmed’in türbesi) olduğu ve 824 H-Mayıs1421 bildirmektedir. Kitabenin altında görülen temiz mermer sövelerin çerçevelediği ve Tebrizli Ahmed oğlu Hacı Ali’nin şaheseri olan ceviz ağacına oyulmuş Hendesi parçalarla takılmış olan kapı kanatları açılır,, içeri girilince iki basamakla çıkılan türbenin zemini ortasında alçak bir kademe yüksekliğinde, düz tûrkuvaz renginde çinilerden sekiz köşeli bir sed vardır. Bunun ortasında kabartma ve renkli çiçekler le donatılmış çiniden bir taht üzerinde Çelebi Mehmed’in altın yal dızlarla yazılmış kitabeti çini sandukası hâkân’a mahsus bir vakar ile durmaktadır. Muhteşem lahdin arkasında, kapıdan bakınca o vakara yakışır bir fon durumunda bulunan zarif mihrap, bir biblo kadar zarif, he men kuceklanacak gibi çekici, değeri ölçülemez derecede güzel sanduka ile bir kül teşkil etmektedir. Sandukada altlı üstlü ve iki taraflı dört satır çini kitabe (No.104) Çelebinin merkadı olduğunu ve 824 senesinin cemaziyellevelinde (Mayıs 1421) vefat ettiğini bildirmektedir. Pençerelerin üzerinde. Peygamberin sözlerini bildiren yazılar, altında çiçekli göbeklerle süslenmiş çini kaplama dıvarlar, daha ziyade Selçuk tipinde moza ik göbek çinilerle turkuvaz zemine işlenmiş pençere tavanları ve kapının iç kemeri türbenin içini tamamlamaktadır. (Resim 25) Heyeti umumiyyesile Türk-Osmanlı teknik ve zevkine göre ya pılmış bir eser olmakla beraber türlü yerlerinde Orta Asya ve Sel çuk tekniği de gözden kaçmamaktadır [ 2 ]. Bedenin dış yüzü de yeşil çini olmakla beraber değişmeden kal dığı sanılan kısmı kapının solundaki ilk cebhe olduğunu yetkililer bildirmektedirler. l 1 ] Mezar dairesi : Her lâhdin altı ayrı daireler halindedir. Kemiklerin çoğu konuluş şekli ile durmaktadır. [ 2 ] Güzel sanatlar dergisi No. 5 Mimar Macid yazısı Evliya çelebi seyahatnamesi C. 2 S. 44,
— 141 — Türbe ve diğer anıtların mimarı Hacı ivaz paşa, Pınarbaşı mezarlığının doğusundaki hususi makberesinde medfundur. Türbe kapısı kanadındaki kabartmada yazılı, oymacısı Tebrizli Ahmed oğlu Hacı AH, Türbe kapısının altındaki ceviz oymada yazılı [1 ], kalem işçiliği nakkaşı Ali bin İlyas Ali (Mezarı Hisardaki mes cidi haziresinde ), Çinici Mehmed Mecnun ( ölümü ve mezarı belli değil ), ahşap oymacısı Tebrizli Hacı Ahmed oğlu Alidir. Türbenin inşası Çelebinin ölümünden 40 gün önce bitmiştir [ 2 ]. Türbenin tamiri ilk defa Çelebinin ölümünden 253 sene sonra (1682) de yapılmış, ikinci tamiri 1769, üçüncüsü 1864 dördüncüsü 1907, Mimar Macidin idaresindeki tamir 1945, en son tamiri Mimar Saim Ulgen, Celâl ve Reşad idaresinde 1947 de yapılmıştır. Son tamirde sıvalarla beraber eski nakışların da gittiği zannedilir. Bo zulan çiniler yerine Kütahya çinileri konmuştur. Türbede Çelebi Sultan Mehmed’den başka kitabeli olarak kızı Selçuk hatunun lahdi vardır. Bu, 848-1444 de Varna’da şehid oian Karaca paşanın zevcesi olup 1485 de vefat ile buraya gömülmüş [ 3 ]. Kardeş ve yeğen kavgalarında aracı olarak çalışmış, şehri mizde cami ve Nilüfer çayı üzerinde büyük köprü yaptırmış (kita besi müzededir. No. 4). Diğer kardeşleri Hafsa, (camisi var), Ayşe Sitti hatunlar iie diğer kardeşleri Mahmud (1429 vebasında ölmüş) Yusuf ( Aynı sene ), Mustafa ( 1422 de idam edilmiş ) [ 4 ] Daye hatun da buradadır. Türbenin dış kapısı önündeki mezarlar arasın da Tacüttevarih sahibi Sadettinin babası Haşan Canın mezarı ile İnşaatçı, plânlar yapan Sadrazam Aziz Ahmed Paşanın zarif mezarı da buradadır. Vll/237 - İmaret : Türbenin doğusunda yalnız ayakları ile bir kaç kemeri kalmış olan binadır. VIl/238 - Selâmi tekkesi ve Babazakir: Yeşil türbenin tam ar kasında, ahşap bir bina yanında yarısı kırık tuğla minaresi ile kal mış bir dergâhtır, avlıda mezarlar da vardır. Selâmi, celveti şeyhidir, (
1
] Türk yurdu M. S. 4 S. 198 sene 928 5-199
[ 2 ] Solak zade S. 138 [ 3 ] Âşık Paşa zade S. 221, Tarihi Osmanî encümeni m ecmuuı C. 15, S. 959 [ 4 ] Güldeste, Gazzi zadenin Hülâsatülvefiyat ve levhaları
— 142 — 1104 H-. 1690 da vefat etmiştir. [ 1 ], biraz yukarda bir çift yaşlı servinin dibinde bir türbe yerinde kitabesiz taşlı mezar baba Zakire aittir. Bu zat, türbe yerinin hemen altında bir mescid yaptırmış tı, şimdi yoktur, bir de zaviyesi varmış. Kendisi Emir sultan hiz metinde bulunmuş, 103 yaşında iken Çelebi zamanında vefat etmiş [2]. VII/239 - Devlet hatun türbesi: Yeşil külliyesi altında, sivri kubbesi kurşun örtülü, uzaktan gfözü çeken heybetli türbe mermer direkler üzerine oturtulmuş bir kubbedir. Yaptıran Çelebi Meh med,dir [ 3 ]. Türbe içinde bir mezar var. Mermer sandukasının kenarlarında ayetelkürsi yazılıdır. Baş ucu taşındaki beş satır yazıda Devlet hatun, dördüncüde ve beşincide Bayezid han oğlu Mehmed han’ın annesi olduğu, ayak ucu taşında 816 senesi (1412) şevvalinde vefat ettiği bildirilmektedir (Kitabe No. 105). Kendisi Germiyan bey k ı zıdır, anası Celâleddin Rumi’nin torunudur. Türbenin dışında 1151, 1223 H. tarihli No. 26).
mezarlar da vardır (Res
Vll/240 - Meydancık camii; Kesme kefeke taş ile tuğladan ya pılmış dıvarların üstünde kurşun örtülü tek kubbeli, küçük bir son cemaat yeri, sonradan yapıldığı ve üzerinde 1332 tarihi görülen yüksek minareli, minberli, kitabesiz namaza aç)ktır. Yapısı itibarile Fatih devri eserlerinin benzeri olan bu camiyi Söle Mehmed paşa (Kazzas zade) 903 H. 1497 den önce yaptırmıştır [ 4 ). Camiin batısında, köprü yanında, yol ortasında geçenlere açık namaz yeri olarak görünen düzlükte çatal duran çinarda eskidir (Boy 3). VlI/241 - Bayezid paşa medrese, türbe ve mescidi; Yeşil külliyesinin doğusunda, arsa haline gelmiş, mezarlık içinde türbe vazi yetinde bir dıvar izi görülür. Büyük bloklar halinde temelleri yapilmiş tamamlanamadan kalmıştır. Türbe yerinin
kuzeyindeki medresesinin
doğu odaları ile doğu
[ 1 ] Osmanlı müellifleri S. 83 [ 237, ( (
2 ] Yadigâr-ı Şemsi’nin basılmamış ikinci kısmı. Güldeste S, Sicilli Osmani C. 2. S. 142 Baldırzade S. 28 3 ] Usulü mimarii Osmani S. 23 4 j Güldeste S. 389
— 143 — taraftaki divan kalmış diğer kısımları yıkılmıştır. Orası da Ufak tarzda Çelebi Sultan medresesi tertibinde yapılmak istenmiş. Biraz aşağıda (Çatal mescid veya Bayezid paşa mescidi) diye anılan ah şap, minaresiz, nrinbersiz, kitabesiz, asıl karakterini tamamen kay betmiş mescidin yerinde de camii varmış şimdi kadro dışı ve ce maat idaresinde namaza açıktır. Bayezid paşa Enderundan yetişmiş amasya hükümranlığı esna sında Çelebi Mehmed’e sadakatla hizmet etmiş. Çelebi müstakil olunca (816 H.) Rumeli beylerbeyi, sonra vezir, bir atalık sadrazam, 825 H. 1421 de şehid olmuştur [ 1 ]. Buradaki eserlerinden başka şehrimizde Yoğurt hanı (Tahtakale) hanını yaptırmış, oğlu İsa bey de eser yaptıran bir zattır. VII/242 - Sevindik moloz taşla yapılmış, kitabesiz, kadro dışı, Başçı Hoca Sevindik tır, 935-1528 de tamir dendir. ( 3 ].
mescidi : Bu adı taşıyan mahalle ve sokakta üstü ahşap ve kiremit, minaresiz, minbersiz, cemaat idaresinde namaza eçık bir mesciddir. isminde bir tüccar Fatih devrinde yaptırmış edilmiştir. [2J Bu mahalle en eski mahalleler
VII/243 - Hoca Taşkın camii : Bayezid Paşa medresesinin kar şısında, Karınca derenin karşı tarafındaki kırık minareli kesme kefeke taş-tuğla ile işlenmiş camidir. Doğu divan yenilenmiş batısı eskiliğini muhafaza ediyor. Minbersiz ve namaza kapalıdır. Kıble sinde bir mezar var Taşkın halife diye anılıyor. Taşında ( Hacı Hüseyin bin Abdullah sene 98 ?) okunuyor. Camiin imam evi vak fiyesinin tarihi 956-1549 dır [ 4 ]. Hoca Taşkın, Sultan önü kasabasındandır. Asrının ulemasından okumuş, Molla Husreve hizmet etmiş, Tasavvuf erbabından olmuş ve Emir sultana yakın olan bu mahallede yerleşerek bu mescidi yaptırmış, va’za başlamış Bayezid zamanında vefat ile mescidi ya nına gömülmüştür [ 5 ]. Bahs edilen mezar ona ait ise ismi Hüse[ 1 ] Sicilli Osmani C. 2. S. 7, S. 610, Aşık paşa zade 190, Bursa tarihi kılavuzu S. 179, Kamusu alam S. 1235 [ I I f
2 3 4 5
1 J ] ]
Ar. A/199 S. 235 sene 893, A/34 S. 19 A'4 S. 414 Ar. A/40 127 Güldeste 193, Sicilli Osmanî 3-240 Evkaf, defter 5 S. 38, Ar. A/81 S. 8 6 , A/45 S. 6 8 Güldeste S. 193, Baldırzade 130
_
144 ~
yin, vefatı da 898-1492 olacaktır. VlI/244 - Şible camii : Yeşil-Emirsultan yolu üzerinde, sade ve basit camidir, kâgir üstü ve minaresi ahşaptır. Namaza açıktır. Bu civarda Şeyh Şible’den ve camiinden bahsedildildiğine göre böyle bir zat tarafından veya adına yapılmıştır, senesi kesin olarak bilinemiyor. Karınca dere köprüsü kemerli ve eskidir. Yanındaki çinar nisbeten gençtir (Boy 3) VIl/245 - Abdürrezzak türbesi ; Köprünün güneyinde, Karamazak denen mahallede, basit ve ahşap bir türbedir. İki sene evvel Eski Eserleri Sevenler kurumunun delâleti ile tamir edildi Yanm daki ev mescidi idi, 896 - 1490 dan önce mevcud görünen bu mescid şimdi evdir. Türbenin zemini kısmen 16 cı asır çinileri ile döşelidir. (Cem sultan türbesi çinilerine benzer.) Dört kabir var, kapı önündekinde yazılı taş yok, diğerlerinde aynı tip yazı ile yazılmış mermer baş ucu taşlerı vardır, fakat yazılar sadece şöyîedir: 1 - Merkad-i Yunüs Emre, 2 - Merkad-i Âşık Yunüs, 3 - Merkad-i Abdürrezzak, Bunlardan başka dıvara dayanmış, aynı yazı iie yazılmış beş beytlik kitabe taşında, Türkçe ifade ile, b\ı üç zatın türbesinin 1140-1727 de yapıldığı bildirilmektedir (Kitabı- No, 106). Kitabeden türbenin yapılışı anlaşılıyor, fakat mescid t:ski, anla şıldığına göre burada bu üç zata ait makam kabirleri varmış. Yunüs Emre adına başka yerlerde de türbe var; Isparta-Keçiburlu, Eskişehir-Sarıyer ( Bu türbe geçenlerde Eskişehirliler tara fından yenilendi). Saruhan Kule-Salihli aralarında. Yunüs Emre meşhur divan sahibidir, vefatı 843-1439 olduğu sanılır. Buradaki kabirler de namlarına yapılmış makam kabirleri olacaktır ( 1 ]. Türbenin önünde de oldukça eski bir çeşme bulun maktadır. VlI/246 - Emir sultan mezarlığı; Caddenin iki tarafını kaplıyan ve Emirsultan camiine kadar uzanan bu mezarlıkta birçok tarihi ( 1 1 Osmanlı müellifleri C. 1. S. 192 - 193, Zeyl Şakaik li mecidi S. 81, Yunus Emre Divanı. Edebiyat kitaplarına bakıla.
-
145 ~
şahısların kabirleri ve o kadar da yaşlı serviler bulunmaktadır, Mezarlıkları inceliyen arkadaşımız Fahameddin Ulusoy buralardaki şahısları tanıtacaktır. VII/247 - Tarihî ç e şm e le r: A - Emirsultana giderken mezarlık başında, Memiş sokağı ba şındaki çeşme 1237 H.- 1821 tarihli olup Ümmû gülsüm tarafından yaptırılmış (Kitabe No. 107). B - Biraz ileride solda yüksek, ortası mermer plâkalı, nakışları zarif, nesih yazılı kitabesi çok güzel bir hattat yazısı, bir tarih ki tabesidir, Beşir bin İbrahim isminde bir zatın 1156 H.- 1743 de yap tığını ve çeşmeyi yaptıran Beşir’in Hattat kaleminden çıkan bir yazı olduğu bildiriliyor ki iki türlü kıymet ifade ediyor; biri zarif, mermer işçiliğinin en güzel modeli, diğeri değerli bir hattatı tanıt ması (Kitabe No. 108). C - Emirsultan cami avhsının batı merdiveni dibinde sağ ta raftaki çeşme; ayna taşı mermer, kitabeli bakır bir oluktan mer mer dağara daima akan bir suyu var. Kitabede bir zatı âlî tara fından, son mısrada “Nuş edib bu ab’dan dil teşne-gân bulsun sürür,, 1268 H. 1851 tarihinde yapıldığı bildiriliyor (Kitabe No. 109). D - Merdivenlerin solunda üç gözlü çeşme, suyu mermer dağara daima ve bol akmakta, üstü nakışlı mermer cepheli büyük bir çeş medir. Kitabesinde Beytülharem surresi emini hacı Mustafa zevcesi Zehra adına Fatma tarafından yapıldığı, senesi 1254 H. 1838 oldu ğu bildirilmektedir (Kitabe No. 110). E • Camiin kıblesinde, hamam sokağı köşesinde me 1156 da yapılmıştır (Kitabe No. 111).
kitabeli
çeş
F • Kıblede cami divan köşesinde aynı tipten kitabeli çeş menin yazısında, camii de tamir eden Darüsaade ağasının yaptır dığı ve tarihi de 1156 H.- 1743 olduğu bildirilmektedir (Kitabe No. 112). VII,248 - Emir sultan camii: Batı merdivenlerden çıkılınca iki sütun arasında bir kapı, üstünde mermer taşa kabartarak sülüs yazı ile yazılmış bir ayet, tarihi 1219 H.- 1804, kapıdan girince geniş bir avlıya varılır. Ortada bir şadırvan, etraf çepeçevre ravak, güneyde cami, kuzeyde bir takım odalar ve aralarında türbe bu lunmaktadır. Ravak ve odalar ahşap, diğerleri kâgirdir: Batı ku zey köşede bir iroam odası, yanında cüzhane “cüz okunması için
146 — ayrılan yer,,, avlının orta hizasında doğusundan bir antreli türbe Emir sultan türbesidir; giriş odasının doğusunda yine bir imam odası bulunmaktadır. Türbenin üstü kurşun örtülü tek kubbeli, içinde kapıdan girince Emir Ali, ortada Hazreti Emir, bunun arka sında Zevcesi Hundi Fatma sultan, yanlarında, arkasında iki kızı nın mezarları bulunmaktadır. Türbenin avlıya bakan pençeresi üstündeki kitabe (No. 113) Sultan Abdülâziz’in emri ile 1285 H-1868 de tamir edildiğini bil- • dirir. Avlının doğuya açılan kapısı dışındaki belâlar ve büyük ke mer klâsik kemerdir. Altında Hatice tsfendiyarî’nin Muallimhanesi yok olmuş taşı müzeye kaldırılmış olan mezarı da orada imiş [ 1 ]. Bu civarda, hatta türbe içinde Molla Güranî mezarıda varmış [ 2 ] .
I
(
Y. M imar Bedri Köktenden
)
[ 1 ] Vakfiyyesi, [ 2 ] Arşiv A/58 S. 4 [ 3 1 Arşiv B/124 S. 49, f 4 ] Hamamlar
Avlının güneyindeki camiin ravakı ahşap iki yanında iki minar diblerindeki kayyim odaları da ahşaptır ka pı üstündeki kitabe (No. 114) Selim III ün emri ile 1219 H .-1804 de yeniden yapıldığını bildirir, içi geniş, sade tek ve büyük kubbeli dir, evvelce çok kubbeli imiş { 3 ] ( PL. 16). camiin doğusunda vc güneyinde çinariar var (Boy 2,3). VlI/249 - Hamam : Cami güneyinde müteadit kubbeli tek ha mamdır. Emir sultanın zevcesi Hundi sultan terafından yapttrılmıştır. Bugün İşlektir [ 4 ) .
„
147
—
Batısında yol kenarındaki ev Kasım medresedir.
paşa Cezerî’nin yaptırdığı
Camii Kasım paşa [ 1 ] veya Emir sultanın zevcesi yaptırmış son şekli 1804 de almıştır. Muvakkithane 1713, Kütüphane 1878 de olmuş. Emir sultan: Şemseddin Mehmed Ali el-Hüseyin el Buhari; Buhara’da doğmuş, devrinin bilgin, faril, ariflerinin büyüğüdür. Zamanının meşhur ka dısı Molla Fenari de kendisini takdir edenlerdendir. Yıldırım’ın kızı Hundi Hatun ile evlenmesine Molla Fenari delâlet etmiş. İki kızı ile Seyid Ali isminde bir oğlu olmuş, Oğlu İmralı adasında vefal etmiş, babasının türbesine getirilmiştir. Emir Sultana ait menkıbe ler dillerde ve kitaplarda çoktur, 1429 vebasında vefat etmiştir [2]. Kasım paşa cezeri: Babası Mısırdan gelmiş, Fatihin lütfunu ka zanmış, defterdar, sonra vezir Sadrazam olmuş, 1480 de vefat ile medresesinin dershanesi önüne defııedilmiştir, Divan sahibi bir edip ve bilgindir [ 3 ] VII ‘250 - Fazlullah paşa mescid ve medresesi: Emir sultanın altında, Dokuz serviler mevkiindedir. Mescid tuğla ve kesme taşla yapılmış küçüktür, ev olarak kullanılmaktadır. Yanında mezarlık izleri var, mezar yok. Dış kapı kuzeyinde bir de türbe izi vardır, güneydeki medresesi de ev olmuştur. Tahtakaledeki yoğurt hanı yanındaki dükkânları cami ve medresesinin vakıflarıdır. Vakfiyesi nin tarihi 832 H.- 1429 dur. Kendisi o sene ölmüştür [ 4 ]. VlI/251 - Hayriye mescidi: Işıkların altında, kendi adı ile anılan mıhallede, yol ortasında kalmış çinarın (Boy 3) üstünde moloz taşla yapılmış, üstü ahşap alelâde bir binadır, minbersiz, cemaat idaresinde, namaza açıktır. Mahalle 1876 dan sonra kurulmuş ol duğuna göre cami de o zaman yapılmış olacaktır. Vll/252 - Işıklar askeri lisesi: 1845 de Abdülmecid’in gösterdiği arzu üzerine bazı vilâyetlerde İdadi okulları açılırken şehrimizde [ 1 ] Güldeste S. 69-87 [ 2 ] Tacûttevarih, Bursa tarihi kılavuzu, 211, solak zade, Baldırzade, Yadigâr-ı Şemsi, Menakıb-i Sultan Emir, Âşık paşa zade, gülzarı suleha. [ 3 ] Güldeste 6 6 Baldırzade 61 [ 5 ] Hüseyin Kabataytaki vakfiyesinin aslından
—
148
—
de şimdiki hükümet binaları yerinde bir yerde okul açılmış şimdi ki İşıklar lisesinin temel atma töreni 2 Haziran Cuma günü yapıl mış, alt kat kâgir üstü ahşap olarak ilk bina yapılmış, Vali Münir paşanın himmetile üst kat da kâgir olmuş masrafı 1,994,654 kuruş tur, açış töreni de yine aynı vali eli ile 10 Haziran 1892 de olmuş tur. 1894 de ikinci bina yapılmıştır, 500 talebe alacak duruma gel miştir. 1911 de hastahane kısmı yapılmış, İşgal zamanında Yunanlılar hamam ve dershanenin bir kısmını ahır yapmışlar, istirdattan son ra 11/12/1922 de Askeri idadî adı ile tekrar açıldı, Maarif Vekâ letine bağlandı 1926 da tekrar Millî müdafaa vekâletine bağlandı 1930 da ikinci binadan bir koridorla geçilecek şekilde tek kat ola rak üçüncü dairesi yapılmıştır [ 1 ]. Vll/253 - Pir Emir mahalle ve çeşmeleri: İşıkların arkasında Ramazan baba dergâhı vardı Zeyniyye tarikatından olduğu halde Bektaşi olarak gösterilen bu zat 1030 H. 1620 de vefat etmiş. T ek ke [ 2 ] Yeniçeriler kaldırılırken yıkılmıştır. Daha ilerde Pir emir mahallesi şehrin ucundadır. Mahalleye gi rerken ilk çeşmede kitabe yok. Biraz ilerde ikinci çeşmede talik yazı ile mermere yazılmış sadece “Akçağlayan suyudur sene 1341,, yazılıdır. Her iki çeşmenin suyu gür ve daima akan, şehrin en iyi sularındandır. Biraz daha doğuda bir üçüncü çeşme vardır kî mer mer kitabesinde bozuk bir nesih ile sadece “Kaplu kaya suyudur sene 3 ?„ yazılıdır. Bu su da ayni letafettedir. Vll/254 - Pir Emir camii : Mahallenin kuzey ve alt başında minaresi kaidesinden, kubbe ve müştemilâtı yıkılmış, kapı, pençe releri ile minberi bulunmıyan bir camidir. Önde ravak teşkil eden bir kısım var, dıvarlar kesme kefeke ve tuğla işçiliği ile Fatih devri eserlerinden olduğu hissini vermektedir, ravak ve pençere kemerleri, saçak ve dıvardaki tuğla rozetler, camie bitişik minare si ile merdiven başları o devir mimarisi modelidir. Cami birer pen çere ile son cemaat yerine açılır, kapının tavanı istalâktidlerle zarif bir görünüş teşkil ediyor. ■%
Vll/255 - Pir Emir Sultan Mehmed türbesi ; Camiin kapısı kar şısında, sekiz yüzlü, üzeri ahşap, dıvariarı cami yapısında, kapısı [ 1 ] 1312 1324 Hüdavendigâr salnamesi [ 2 J Yadigâr-ı Şemsi’nin basılmamış kısmından, Güldeste
—
149
—
doğuda, kapı tavanı basit süslü, kapının önü büyük mermer plâka larla düzenlenmiş. Ahşap çatı altında bozulmıya yüz tutmuş bir tavan, tavan altında küçük ve açık dört pençere, bunların arasın da aynı şekilde fakat taş ile örülü birer pencere daha var, her biri büyük tuğlalarla büyük birer kemer altına yapılmış, bunların altında her yüzde birer büyük pencere daha var, yal nız doğuya olanı kapı haline getirilmiş. İç zemini tuğla ile döşenmiş, ortada tek olarak yapılmış tuğla kaide üzerine oturtulmuş Pir Emir lahdi bulunmaktadır. Baş ucun da yarım metre uzunluğundaki alçı blokta Pir Emir olduğu ve se nesi 1279 yazılı. Kitabe yeni yazılmış, türbe eskidir, türbe ile cami bir devir ve zatın eseridir. Türbenin doğusunda birtakım mezarlar daha var, birisinde 979 tarihi yazılıdır. Pir Emir Sultan Mehmed : 900 H. - ( 1495 ) de Buhara’dan gelmiş, Emir Sultanın akrabasından olduğunü söyliyerek Emir Sul tan kürsüsüne geçmek istemiş, o zaman orada Abdürrahman efendi isminde biri var imiş, aralarında ihtilâf çıkmış, Pir Emirin dostla rından Hoca Ali zade “Sedbaşı arkasındaki camii yaptıran kardaşlardan biri,, işe karışmış. Pir Emire Musa Baba civarında bir mes cid ve bir zaviye yaptırmış. Pir Emir camii bu suretle meynana gelmiş, Meşhur Mella Yegân oğlu ve Eyyühüm adı ile şöhret bul muş olan Yusuf Bali oğlu Ahmed efendi mescide minber koymak suretile camie çevirmiş ve Pir Emir mezarı üzerine bir kubbe bina ettirmiştir [ 1 ]. VII/256 Hanzade hamamı : Pir Emir türbesinin altında, bahçelik arasında kalmış bulunan bu hamam, civarın vaktile bir mamure ol duğunu isbat etmektedir. Büyük bir kubbe, yanlarındaki nişler üzerinde kubbeli, önde de soyunma yeri kubbeleri, kapının karşılı ğında, hamamın güneyinde uzun bir tonoz kubbe, külhan olması hatıra geliyor fakat külhan nişanı yok. İçte soyunma ve soğukluk yerlerinden sonra, iki yanda zarif işlemeli iki halvet, bunların her yüzünde ayrı modelde birer rozet,-taşta kabartma,-köşeler mihrap biçiminde istalaktidlerle kemerlere bağlanmış, büyük kubbe keme rinin dıvara bağlanan köşelerinde büyük ölçüde istalaktitler, büyük kasnak üstündeki kubbe yıkanma yeri, kurna ve halvetler bulun maktadır. [ 1 ] Yazma Şakaiki numamiyye Güldeste S.
86
Arşiv A/20 S.291
~
ISO
—
Hamamın diğer adı Hançeri' sultandır. İkinci Bayezid oğlu Mahmud’un kızı hançerii Fatma Sultan yaptırmıştır. Bunun Kara şeyh camii yanında bir medresesi ile Çekirgede bir sarayı ve mes cidi varmış, yeri belli değil [ 1 ], Mescidin yerinde Çelikpalasın sıcak su deposu bulunmaktadır. Hamamın batı bitişiğinde bir türbe izi vardır, içinde büyük yu varlak mezar taşlarından anlaşıldığına göre Hançerii sultanın oğul ve torunları olan Kasım bey ve ailesi efradının kabirleridir (Kitabe No. 117), tarihleri 930, 938, 1008 H. dir, VII/258 - Musa baba camii minaresi : Kasım bey makberesinin hemen batısında tek kalmış büyük minaredir. Çok zarif işlenmiş, tuğla işçiliği fevkalâde güzel ve yüksek bir minaredir, dibindtkesme kefeke ve tuğla ile yapıldığı anlaşılan cami bugün yoktur. Minare şehrimizdeki minarelerinin en güzelidir. (Resim 27) Müderris, kadı, 1538 de Şeyhülislâm olan Abdülkadir Fıstıklı denen bu yerde Musa baba camiini ve yanına medrese yaptırmış 1548 de ölünce cami yanına gömülmüştür [ 2 ]. Hamamın arkasın daki medreseyi (şimdi haraptır) Fatma sultan’m yaptırdığı zanne dilir. Musa baba adı ile anılan zat, Aptal Murad, Mehmed ve Alaca Hırka ile birlikte Buharadan gelen erenlerdendir, Bursa’nın fethi ne iştirak etmişler, Emirsultan civarına yerleşmiş, vefat edince oraya gömülmüştür [ 3 ]. VII/259 - Zeyniler Muallimhanesi: Emirsultandan Zeyniler semti ne gelince sağda ilk raslanan kümbettir, kubbesi çökmüş, pençereyok, yüksek dıvarları kof eke ve tuğladan ve muntazam yapılmış Fatih devri eserlerinin kümbetleri benzeridir (Resim 27). VIF260 - Molla Hüsrev medrese ve mezarı: Mezarın bulunduğu saha Molla Hüsrev’in yaptı.dığı medrese idi, şimdi sadece dıvar parçaları ve bazı taraflarında temelleri kalmıştır, saha üzüm bağı haline gelmiştir. Mezar: demir [ 1 '[ 2 S. 33, f 3
parmaklıkla çevrili, mermer sandukalı, pek zarif
] Sicilli Osmani C. 1 S. 59 B 24 S. 94, A 78 S. 15 ] Güldeste S. 239, 307, Kamusu âlâm 389 Hadaikulhadailc yadigârı Şemsi 218 1 Âşık paşa zade tarihi S. 208
— 151 ~ kitabeli taşlan bulunaa mezardır. Baş ucu taşında mezarın Molla Hösrev’e ait olduğu 8 8 6 H. 1481 de vefat ettiği okunur. (Kitabe No. 115). Molla Husrev, Tokat civarındaki Arsak aşiretinden olup yalnız Türk alemince değil bütün dünyaca, bilhassa İslâm alemince tanın mış eserlerin Sahibidir, ikinci sultan Murad, oğlu Mehmed’e saltanatmı terketti^i zaman Mehmed’in kazaskeri olarak kalmış, son radan İstanbul kadısı olmuş, Fatih ile beraber Ayasofyadan gider ken ehalinin bilgine karşı tezahürlerini görünce padişah “Zamanı mızın Ebu hanifesidir,, demiştir (Ebu hanife islâmlığm dört mez hebinden birinin kurucusudur, o da Türktür). Fıkıh “İslâm hukuku uslu, mantık, felsefeye ait eserleri, bilhassa “dürer ve gurer,, atlı kitapları bütün İslâm bilginleri için ana kitaplardır. Şiirleri ve Arapça kasideleri de vardır. Muğber olan Husrev Bursa’ya gelmiş, 1481 de vefat ile medresesinin içine gömülmüştür [ 1 ]. VII/261 - Hayali’nin mezarı : Molla Husrev mezarının altındadır. Baş ve ayak ucu taşlarında, şahsiyyeti belirtilmekte ve vefat tarihi 875 H. kaydedilmektedir (Kitabe No. 116). Molla Hayali : Mevlâna Şemseddin Ahmed bin Musa, babası ka dı olduğundan tahsilini ondan yapmış, Hızır beyden okumuş, Hoca zade ile münasebetle bulunmuş, Filibe ve İznik müderrisi, Hicaz’a îfitmiş, dönünce tekrar müderris olmuş 33 yaşında verat etmiş ve buraya gömülmüştür. Genç yaşında vefat eden bu bilgin, Türk İslâm, hatta bütün insanlık alemince tanınmış kelâm “bir çeşit İs lâm felsefesi,,, mantık, fıkıh bilginidir. Bir çok eserler yazmıştır [2]. Molla Hayali’nin kabri altında, hemen Zeyniler camiinin batı dıvarına yakın bir mezar daha vor, baş ucu taşında sadece (Seyyid Nesimî ruhuna fatiha sene 1187) yazılıdır. Panteist şair Seyyid nesimi iie münasebeti yoktur, o zannedilmemelidir. Vll/262 - Kırk kızlar mezarlığı : Camiin batısında servinin de batısındaki bir kaç kabirdir, şahsiyetleri belli değildir. [ 1 ] Bursa tarihi kılavuzu S ‘219, Baldırzade, Osmanlı müel lifleri C. 1. S. 272-290, Güldeste, İlmiye salnamesi 329 Bir kaytta Şeyhülislâm iken vefat ile naşı Bursa’ya getirilmiş (Aşık paşa zade tarihi S. 203 sene 885). ( 2 I Osmanlı müellifleri C. 1 S, ?91, Güldeste S. 271 .Sicilli n.mn.'ıni C'. 2 S. 3 ] 3
— 152 — VII/263 - Zeyniler medrese ve te k k e s i: Camiin batısmda, Kırk kızlar mezarlığma bitişik evin temel ve dıvarları eski bir medrese veya muhallimhane yeridir. Zeyniler mektebi denmekte imiş. Y o lun altında, binaları yıkılmış, havuzlu sahada da tekke vardı. Cami yanında bir kaç servi de bulunmaktadır. VlI/264 - Zeyniler camii : Dört ayak üzerine tonoz kubbeli açık bir son cemaat yeri, ortada iç kapının iki tarafında ikişer pencere kapı üstünde kitabe yeri var, kitabe yok, tek kubbe, minareye çı kılmak üzere girift bir kapı, pencrre yok, minare kırık, kubbe soyulmnş, hey’et umumiyesi ile Murad II devri emirlerinin camileri plânında Tuğla işçiliğinin güzel bir örneğidir. Tüccardan Hoca Rüstem, Abdüllâtif Kutsi zaviyesi yanına talibin için odalar yaptırmış. Hoca Bahşayiş (Acemdir) şeyh için zaviye. Hoca Ramazan bir meşcid, kazasker Muallimzade Ahmed de bir takım vazifeler tayin etmiş, camiyi de icad etmiş. Oraya bir çok fakirler toplanırmış, onların yidirilmeleri için günde 120 kıt’a ni met ayrılırmış [ 1 ]. Fatih devrinin ünlü bilginlerinden HIZIR B E G ’in mezarı da ca miin kıble diyarına bitişik yerde imiş, şimdi yoktur. [ 2 ]. Bu külliyye Abdüllâtif-i Kutsi adına yapılmıştır. Zeyni tariki Bursa’da buradan yayılmıştır. Asıl tarikati kuran Zeyneddin-i Hâfîdir, bu zat Horasan’ın Haf kesabasındandır 707 H.1307 de doğmuş tur. Abdüllâtif-i Kutsi Buharadan gelen zatlardandır, uzun seyahat lardan sonra Kudüsten gelmiş olduğundan bu unvan verilmiş, Zeyneddini Hafi-den Zeyniye tarikim almış, Bursa’da yerleşince o ta rîki sufi’yi Bursa’da yaymıştır, 856 H. 1452 de vefat edince cami civarındaki türbeye gömülmüştür [ 3 ]. Camiin kuzeyinde küçük bir kümbet görünür, üstündeki delik leri ve ihtiyarların sözlerinden anlaşıldığına göre bekârlar hamamı imiş.
[ 1 ] Güldeste mecidi S. 131
S. 90-102
Ar. B/124
S. 75 sene 1153 şakaik li
[ 2 ] 2 Teşrinsani 1320 tarihli Bursa gazetesi [ 3 ] Şakaik, Hadalkül-hadaik S, 91, Güldeste S. 95, Kamusu nl.-ım Ş.
Î090
-
■
153
Pafta
—
VIII
Vlll'266 - Davut Kadı camii : Şimdiki Davut kadı camiinin do ğusundaki Dutlu sokak ucunda No. 36 ev asıl camiin bulunduğu yer idi. Önünde de ufak mezarlığı vardı, şimdi ancak mezarlık kırıntıları kalmıştır. Şimdiki Davut Kadı camii : Son cemaat yeri iki oda haline gel miş, kâgir, üstü ahşap ve kiremit, kitabe yok, minberi sade, kadro dışı ve cemaat idaresinde namaza açıktır. Cami önünde genişçe bir saha var, camiin okulu imiş. Hüdavendigâr mahallesinde Hacı Emin isminde bir zat 923 H.-1517 de yeniden ve Davut Kadı adına yaptırmıştır [ 1 ]. Davut efendi ibni Kemal, Karadavud adı ile anılır, meşhur Bursa kadısıdır. Türlü yerlerde müderrislik etmiş, Bursa kadısı iken 934 H.-1527 de azledilmiş, sonra Bursa Evkafını teftiş ve tet kik ile büyük bir defter vücuda getirmiş, şehrimizde evkaf uzun müddet onun tesbiti ile muamele görmüş, 943 H. de bu vazifesin den ayrılmak istemiş, dileği yerine getirilmemiş, 948 H. - 1541 de vefat ile yaptırdığı mescid yanına defn edilmiştir. Bir oğlu Süleyman, müderris olmuş, vefat edince babasının ya nına gömülmüş, diğer oğlu Ali de oraya gömülmüş [ 2 }, şimdi iz leri bile yoktur. VIII/267 - Mııaiiimzade hamamı; Şimdiki D ı v u l Kadı camiinin k;ırşısında, dökümhane olarak kullanan binadır. Karakterini çok kay betmiştir. Muallim zade Ahmed efendi Zeyneddin Hafi mahallesin de ve Aksudaki cami okul ve zaviyesine gelir olarak 1572 de yap tırmış [ 3 ] Kuzeydeki çeşmenin kemeri, üzerindeki rozetleri pek zariftir, suyu hamamdan gelir, önünde bir de çinar vardır (Boy 3). İncirli caddesi bu noktadan değuya uzanır, dışmdaki semtin adı eskiden Karagüllü imiş Buhara’lı Dürt dede Sinan dede mezarları oradadır. Halk arasında bu zatlara ait menkıbeler söylenir. Yıldırım’ın adamlarından Ferhad ağa’nın yaptırdığı Ferhadiye medresede «di I 4 I [ 1 ] [ 2 ] f 3 J yatname
Evkaf defter 5 S. 94 Güldeste S. 293 - 295, Nişancı tarihi S. 99, Baldırzade 41 Hamomt.Ti | 1 | «f. ?19, 230 Baldırzade 106, VcfiSahhaf Süleyman Hahs, biüjlU Ot- 2-Ö4
— 1S4 — VIll/268 - Hacı Seyfeddin cam ii: Kâgir üstü ahşap, yüksek minareli, önünde bir müezzin odası bulunan camidir, Kadro dışı cemaat idaresindedir. 1487 de Hacı Seyfeddin evlâdından Kasım çelebi marifetile mevlâna Hayreddin tamir ettiğine göre cami çok eskiden yapılmış oluyor { 1 ], Buralarda o devirin bir su deposu da var, bu gûıikû deponun o olması mümkündür. VIII 269 - Çinar: mezarlığın altındaki büyük çinar sayılı ağaç lardandır. {Boy 3). Karşısında eski evler var. VIII/270 - İbni Bezzaz cam ii: Kısmen taş-tuğladan yapılmış, son cemaat yeri dar, açık, iç kapı Muradiye camiinin benzeridir. Üstün de mermere ayetler yazılmış, minareli, kadro içi namaza açıktır. Yanda mezarlar var. Bu camii Bezzaziye atlı fetva sahibi Hafızuddin Mehmed ef. yaptırmıştır { 2 ] kendisi 1423 de vefat etmiştir. VIII/271 - Mücellidi camii : Rasulüzdenin fabrikası yanındaki bu cami, adî moloz taşla yapılmış, üteri ahşap ve kiremittir. Son ce maat yeri geniş bir sofa olup ahşap parmakla çevrilmiş, eski ve zarif işlenmiş bir tavanı var, kitabesiz, minbersiz cemaat idaresin de namaza açıktır. Yaptıranı Kadı Ali çelebidir 1500 [ 3 ]. VIII 272 - İncirli hamamı: Kendi adı ile tanınmış meşhur semtin biricik hamamıdır.* Ahmed paşa Fenarinin kardeşi olup 1497 de Bursada vefat eden Alâeddin Ali tarafından yaptırılmış f 4 ], 1945 de Şerif Ardıç eski şekilde onartnııştır, tek olduğundan y.^lnu ka dınlara tahsis edilmiştir. Hamamın arkasında büyük okul da İncirli devrinin son bina)arındandır. VIII
adını taşır. Ountanlı
civarda H a m / a b e y ıiıescidinden bahsediliyor, şimdi tekkesi de ev olmuştur. Bir de Kösec Ömer ismindi; İncirli mahallesinde zaviye, cami, kütüphane yapt)rCelâli eşkıyası tarafından öldürülmüş, kütüphanesine [ 5 ].
273 - Bu
t;vdir. İncirli bir müderris mış, Bu zat gömülmüştür
VllI 274 - Yıldırım bloku [ [ [ 1551 I
1 1 Arşiv A/5 S. 303 A 199 26 2 I Güldeste 126 3 ] Arşiv A/199 S. 231 sene 89« H, Ar. A 45 S. A 58 S. 12 4 ] Hamamlar
( S I C.iilHççtv S.
53 sene 958-
-
155
Darûşşifa : Barutluk denen bu büyük ve harap bina, Yıldırım camii doğusunda, tek kalmış» 14 odalı bir hastahane, timarhane imiş, 1399 da Yıldırım yaptırmıştır. 1400 de Molla Fenarî vakfiye sini yapmış. Yıldırım bu hastahaneye Mısır sultanı Berhuk’tan bir tabib istemiş o da Şemseddin Sagîr’i yollamış kadrosu, 1 baş tabib, 3 tabib, 2 eczacı, 2 şerbetçi., dir. Uzun müddet şehrimizin biricik hastahanesi imiş 1649 da kadro sunda 19 müstahdem vardır Türlü zamanda iş görmüş olan hekimlerine ait epeyce mahkeme kararı vardır. ( 1 ]. VIII 275 - Yıldırım camii : Şehrimizin en heybetli camiidir. Plân itibarile Yeşil camiine benzer ( PL. 17 ) (Resim 28). Ravaklar zarif kemerlerle tutturulmuş, cep Y ilO f S . / m (A ^/t he dıvarındaki pencereler mermer oymacılığın, yine mermer kornişli cümle kapısı üstündeki istalaktitler ile yanlardaki nişlerin büyük ve zarifliği eşi bulunmıyan bir eserdir. Büyük istalak titler ve nişler, mihrapçıkların taşları arasına yerleş tirilmiş olan çini parçalan sembalik mahiyette damga ve armalardır. İç plân Yeşil gibi odalar, cenahlardır. Dıvarlardaki alçı işleri öl mez eserlerdir. Yazılar yeni dir. Hey’eti umumiyesi ile mermer ve granit blok ha linde görünen heybetli ca miin kitabesi yok, iki mi naresinden biri önceden, di ğeri de bu kış yıkıldı. Cami Yıldırım Bayezid fY. m im ar Bedri Kökten den) No. 17 tarafından yaptırılmış, daire ve mahkeme işlerinin de içinde görüldüğü anlaşılıyor, yanında Taphane [ 1 ] Osmanlı tarihi İ. Uzun çarşılı I. S. 286 Arşiv B/5 S. 36, A/2 41, A/4 150, A/10 229, A/11 317 A 1 7 36, A/18 270 B/133 1 İlâçlar da var A/5 41 gibi
— 156 — (İstirahat y«rleri) de varmış [ 1 ]. VIFl 276 - Türbe : Camiin karşısındadır ( PL. 18 ). Önde üç küçük kubbeli ravak, ortada mermer yıHır-l» kornişler ortasında sâde kapının üs tündeki kitabe ( No. 118 ) Yıldırım türbesi olduğunu, oğlu Süleyman hân tarafından 809 H.-1406 de Hüseyin oğlu Ali’nin yaptığını bildirir. Kabir salo nu tek kubbeli ve sadedir. Dıvarlar klâsik yapıdır Karaman oğlu Yakup yaktıktan sonra çelebi Mehmed yeni lemiştir. Depremden sonra tamir edil miş olduğu bellidir. İçinde 1402 de 1 ' i/ ""- , i Akşehirde ölüp Şeyh Mahmud Hayra ',1 nı türbesine gömülen ve sonradan buraya getirilen Yıldırım Bayezid, oğ(Y, M im ar B ed ri K ö k te n 'd e n ) No. 18 çelebi’den başka Kısım ve di ğer iki küçük kabir vardır. Yıldırım’ın lahdi ahşap, üstünde sırma işlemeli kadife, etrafı pirinç parmaklıkla çevrilidir [ 2 ], VIlI/277 - Yıldırım medresesi; Türbenin karşısında diğer med reselere benzemiyen bir tip, kapı ile dershanenin üstünde yüksek ve katlı birer kubbe, yanlarda ravakları yıkılmış sadece sıralı kub beli 19 oda avlıda bir şey yok, odaların dış pençereleri üstü her birinde başka şekil tuğla rozet ve başka şekiller orijinal süslerdir. Medreseyi de Yıldırım Bayezid yaptırmıştır. Medrese dış kapı önünde tek ve yeni bir mezar vaiılır. VIlI/278 - Molla Yegân medresesi: Yıldırım medresesinin altın da sadece iki sıra odası kalmış, bir şahsın malı olan medresedir. Arkadaki mezarlıkta Molla Yegân’ın oğullarından birine ait mezar var, kendisinin mezar taşları müzededir, Molla Yegân adına Kara İnebey yaptırmıştır [3]. Yıldırım imareti şimdiki okul içinde olacak. VIIl/279 - Hamam: Camiinin batısında tek ve yüksek kubbesi ile görülen binadır, karakteri bozulmuş, son zamanlarda sahibi de po haline getirmiştir [ 4 ]. [ 1 ] Tacûttevarih 127 Âşık paşa zade, Evliya Çelebi seyahat namesi, Neşri-cihannüma Arşiv B/58 S. 57 Kitabesi, Solak zade tarihi 94, Bursa tarihi klavü/u 148 Sayfa 98 Hamamlar Kâtuil Kepeci nj;lıı
—
157
—
Yıldırım, hamamı yaptırdıktan sonra akçağlayan suyunu (üç de ğirmen çevirecek kadar bol imiş) büyük kemer ve dıvarlar yaparak hamama getirmiş, artanı da çeşmeler yaparak mahalleye dağıtmış. Molla Y e g â n : Aydın Akçe koyunlu nam aşirettendir. Zamanı nın bilginlerinden ve bilhassa Molla Fenariden okumuş, hocasının yerine Manastır medresesine (Hisarda saat kulesi arkasında)ki O r han medresesine müderrisi, 832 H. da Molla Fenari yerine Bursa K a dısı olmuş, her şeyi terk ile Hicaza gidip gelmiş, ibadet ile meşgul iken 878 de vefat ile muallimhanesine defnedilmiştir [ 1 ]. Bu meşhur bilginin oğulları da kendi gibi tanınmış bilginlerdir: Babasının yanına defnedilen Yusuf Bali zikre değer. VIII/280 - Selimzade cam ii: Kendi admı taşıyan mahallede ba sit minareli, kâgir, üzeri ahşap, mimari kıymeti tayin edilmiyen, eski bir camidir. Minbersiz, kitabesiz, kadro içi ve namaza açıktır. Kapı üzerinde 1323 tarihi boya ile yazılıdır. Cami önünde moloz taşla yapılmış alalade bir türbe vardır, içinde Selimzade Mehmed Ef. yatmaktadır. Diğer beş mezarla be raber hiç birinde kitabe yoktur. Cami 1044, 1277 H. tarihlerinde esaslı tamir edilmiştir. Selimzade Mehmed efendi Bursa’da doğmuş, zamanının bilgi lerini öğrenmiş, müderris olmuş, sonra terk ile inzivaya çekilmiştir. 1611 de vefat ile yaptırdığı mescidin yanına gömülmüştür. Kimya ile uğraşarak zengin olduğundan suçlu telekki edilmektedir [ 2 ]. 28a - Tatarlar camii : Kâgir, üzeri ahşap, minberli, minareli, kitabesiz, namaza açıktır. 40-50 sene evvel yapıldığı söyleniyor, tarihi ve mimari değeri yoktur. Mamatih Tatarlar ismi çok eski dir [ 3 1. Cami hizasında, şosanın karşı tarafında eski bir. çeşme üzerinde 1149 H. tarihi yazılıdır. Tatarlar köprüsünün altında, dere boyunda eski dıvar izleri var dır, 1016 H. 1607 celâli istilâsında Haşan paşanın yaptırdığı ve şehri çevreleyen dıvarın izi olacal; [ 4 |. [ 1 J 2. S. 52 [ 2 1 f 3 1 ( 4 1
Güldeste S. 253, Şakaik li mecidi,
Osmanlı müellifleri C.
Arşiv B/58 S. '57, Atik muhasebe defteri Baldırzade S. 33 Arşiv A/199 S. 247, sene 885, A 33 S. 10 sene 913 H. Arşiv B'217 S. 4-12 seıu> 1017 H.
— 158 — Şosanın biraz altmda lağda iki oluklu bir çeşme daha vardır kitabesinde (Şeyh Ali 1284 H ) yazılıdır. 282 - İcIâliyye meacidi: Buz fabrika» hizaıında şosa kenarında ahşap, bir dükkân bozularak yapılmış yeni bir binadır. Namaza açıktır. VIII/283 - ŞOkraniye cam ii: Dua çınarı yanında kâgir, üzeri ahşap ve kiremit, minareli, minberli, kadro içi ve namaza açık bir camidir. 40 yıl önce Fabrikatör Osman Efendi yaptırmıştır. Camiin önünde Dua çınarı adı verilen bir çınar vardır (Boy 2). Hicaza kara yoldan gidenler buraya kadar uğ^urlanırmış. VlII/284 - Demirtaş son istasyonudur.
istasyonu : Mudanya-Bursa
demir yolunun
VIlI/285 - Hapishane: Osmanlı devrinin en son eserlerindendir, Yunanlar tarafından bir kısmı yakıldı ve cumhuriyet devrinde modern bir ıslah ve ceza evi haline getirilmiştir. VIII/286 - Alûfeli çinar: Bursa’nın en yaşlı ve İçine otomobil girebilmektedir.
büyük çınarıdır,
Bu çınara ait menkıbeler, Yıldırım zamanında çalışır (Resim 30).
dikildiğini ispata
KİTABELER
( 1)
[ 1 ] Kitabelerin bafiaa a*hntn veya istampajınıh f o t o f r a f i D i koydum, fotoj^raf eksikleri imkânsızlıktandır. Veledyanıç kitabeleri nin İstampaji A. Rtxa Y alfin ın ’dır. İlk nunara kitabenin, (S.) işaretli numara anıdının sayfa Bumarasıdır. Resimlerin çofu Foto Rekor* Saffetin, altında ( S. S. ) olanlar Erkek san’at entitOsâ mfldflrû Salih Şevket’indir. Kitabe arasındaki numaralar kitabenin satırı numarasıdır.
160 Kitabe No. 1. S. 24 Geçit köprüsüne aittir. Taş müzededir. Mermere, orta nesih harflerle kabartma yazılmıştır (Boy. 120x80), ifade Türkçedir. A 1 — Serfrazan-ı dudman-ı âl-i Osman ve padişah-ı zaman essultan ibn-is-sultan, 2-Es-sultan ûl-gazi Abdülhamid Han-i sâni efendimiz Hazretlerinin saye-i meberratvaye-i cenab-ı şehriyarilerinde, 3-Hudavendigâr vilâyet-i çelilesi valisi vezir-i gayret-semir es-Seyyid Mehmed Nazif Paşa Hazretlerinin nezaret-i mahsusa ve ikdâmat-i, 4-2atiyyelerüe yirmi dört metro açıklığında ve nîm bir kavs üzerinde işbu cisr-i cesim bî misal bin üçyüz üç sâl, 5-hicrisinin şehr-i rabiul-evvelinde hadd-i hitame îsal olunarak resm-i küşadı icra ve vali-i müşarün ileyh’in zâde-i ta’ı olarak, 6-inşad edilen tarih-i manzum dahi işbu vech-i pişgâhe mavzu taş üzerine mahkûken, 7-ve teberrüken ketb ve imlâ kılındı sâl-i hicri-i arabî 1303. Ketebehu Raşid (ikinci imza okunmıyor). B 1 — Ömrün efzun ede Hak Padişeh-i dev ranın Cuy-i lütfü ce reyan etmede bahr-ü berde. 2 — İşte ezcümle bu nev cisr-i cesim-ülbünyan- Yapılup oldu selâmetle mermer her ferde. 3 — Dedi tarihini Vali ki Nazif Paşa’dır - pek metin oldu Geçid köprüsü Nilüferde. 4 — Sâl-i hicri-i Arabî 1303 ketebehu Raşid Kitabe No. 2 S. 24 Karacabey yolu kitabesi, taş müzededir Ortaboy nesil' va7ilrnışhr (110r75î 1 — Emere bi bina-i haz-et-tarik-il-mübarek, 2-Sultan-ül-azâm el-Hâkan zıll-u-llah-i 3-Fi-l-âlem es-sultan 4-Murad bin Mehmed Han edam-Allah-ü saltanatehu fi ta (rih-i), 5*şchr»i "luharrem senç sit (te) ve erba (ın-e) ve ısm an-t mic
— 161 — Türkçesi : Bu mübarek yolun yapılmasmı büyü padişah âlemde Allahın gölgesi, padişah oğlu padişah, padişah Mehmed oğlu Murad han emretti. Allah padişahlığmı dâim etsin 846 senesi muharrem ayı. No. 2 Kitabe No. 3 S. 24 Şim diki Karacabey yolu kitabe sidir. Müze dedir (No. 1197), Küçük boy tâlil? harflerle Türkçe yazılmıştır. 1 — Mihalic caddesi (Or ta boy sülüs yazıdır), 2-Hazr£t-i Abdülhamid Hanın ulüv-vü himmeti ( milk ), 3-servet-ü-sâmân-ı mülke açtı yeryer şâhrah, 4-Mihaliç semtinde yoğiken tarik-ı muntazam, 5-Sâye-i şâhanede inşa eyledi işbu râh, 6-Eyledi ikdam ana vali iken Mahmud kulu, 7-Hayre dair hizmetinin ecrinde yoktur iştiba, 8 - şehinşah-ı merahim iktinah-ı âzamm, 9Onır ü icIâl-i hümayunun füzûn ctsün ilâh 10-Müjdeye gitti şu tarihimle bir rehber-i Celâl, 11-Bu nıihaliç yolunu yaptı umûme padişah 1308, 12-Ketebehu İbrahim Hakkı. Manzumenin şairi, musiki parçalarını dinlediğimiz, şair, Bursa’ya çok hizmeti olan vali Mahmud Celâleddin paşadır. Bursa ile ilgili şiirleri eski Nilüfer mecmuasında (No. 45-55) de görülebilir. Kitabe No. 4. S. 24 Mihraplı köprüsüne aittir. A Küçük boy nesih harflerle, kısmen noktalı, Türkçe yazılmıştır. Taş müzededir (No.2070) (80x120) 1-Fi tarih-i haz-el-cisrii-mubarek -E n ’am- Allah-ü li sahibetiha ve barek, 2-Hayre Hatun (za’fihi) Selçük nâm bint Sultan (ya’niküm) sultan, 3-Müstekim olmağa .sırat üzre Ermeğe ruha ruhla reyhan, 4-Kıldı bu köprüyü buinde
-
162 -
s«#:
—Hoş geça ta ki âdemühayvan, 5'Sıhhat ol canedir Cemalî k im Kıldı bir derdmend çün derman, 7-Yetmişti da hi sekizyüz hem- ki oldu tarih (vaz’ının) ey cân, 8-Fer bulub bend geyib Nilüfer Gûya çeşmeler ki oldu ravan, 9-Kim sanasın ki doğ du kavs-i kuzah—yoğikcn her gez ebrle bâran. B İkinci kitabe de mü zededir (No. 2071) (Boy 60x100). Bunun yalnız son beyti Türkçedir. 1 - Bina-i haz-elcisr-il-mübarek el mebniyy bi-emr-i hazrat, 2meliket-ül-melikât(eşih
hatün) ya’li-is-saadat ve-s-suitan-ül-havatin 3-SeIçuk hatun bint ül-merhum es -sultan Mehmed Han bin Bayezid han, 4-bin Murad Han bin OrhanHan bin Osman dâmet iffetüha ve ismetüha, 5-Yetmişdi dahi sekiz yüz hem bil ki tarih (ahtemdir) ey can. İkinci kitabenin Türkçesi; Bu köprü, Osman oğlu, Orhan oğlu, Murad oğlu, Bayezid oğlu Sultan Mehmed’in kızı, kadınların sultanı meliklerin meliki, iyilikteri son dereceye ulaşmış olan Selçuk Hatun’un emri ile kuruldu, Allah iffet ve ismetini devam ettirsin. Bilesin ki bunun bitmesi 870 dedir. Bu mihraplı köprüyü Çelebi Sultan Mehmed’in kızı Selçuk hjstun’un yaptırdığını bildirir. Manzumelerin şairi Cemali’dir, Bu şair şehrimizde beş tane kitabe manzumesi söylemiş, hepsinde üç di! kullanmış (Türkçe, Arapça, Farsça). Şair İkinci Bayezid devrinde vefat etmiştir [ 1 ]. [ 1 ] Kamus-u âlâm S. mani C, 2. S. 85
1833, Lâtifi tezkiresi S. 121, Sicilli O s
— 163 — i
"T V »
Kitabe No. 5 S. 24 Gemlitc yolu kitabesidir. Küçük boy talik harf lerle Türkçe yazılmıştır. (Boy 40x230). Taş müzededir (No. 1195). 1 — Ede ömr-ü şevketin memdud ilâ yevm-il-kıyame, 2-Hazrati şah-ı Cihan Abdülaziz Hanın İlâh, 3-Daima (i’) mar-ı mülk ihyayi millet etmedir, 4-Niyet-i hayriye-i şahanesi bî iştibah, 5- Eyleyüb teşrif akdemce buyurdu lütufla, 6-Bu havalinin dahi ahvaline medd-i nigâh 7-Kıldı ferman Gemlik’ten tâ Bursa şehrine, 6-Şose yol inşasını ol şah-ı iskenderpenah 9-Çaker-i dîrinesi Âsim, dedi tarihini, 10-Şahrah açtı zehi i’mara mülki padişah, 11-sene 1282. 1282-1865 M. de yazılmış olan kitabenin şairi Âsım’dır. Kitabe No. 6 S. 28 Hüdavendigâr cami kakışı üzerinde, küçük boy talik yazı ile TürkI r ~ __ çe yazılmıştır. ( Boy 60x120 ). 1 — Ziynet bahş-ı makam-ı akdes-i hılâfet-i seniyye es-sultan ibn-is-sultan es-sultan, 2-el-gazi Abdülhamid Han halledallah-ü saltanatahu ilâ âhiridde*
—
164
—
veran efendimiz Hazretleri meâsir, 3-celile-i Hilâfetpehilerine zamime olmak üzere ecdad-ı izâm-ı hümarunlarından cennetmekân Hu davendigâr, 4-gezi Hazretlerinin işbu camişerifierini tecdiden inşa buyurmuşlardır. 5-Sene 1322 cemaziyelâhir Kitabe No. 7 S. 28 Hudavendigâr türbesi kitabesidir. boy talik harflerle Türkçe yazılmıştır (Boy 40x70 C,).
Küçük
1 — Hıdiv gazapîşe Sultan Murad Şeh-i dad-küster Hudavendi gâr, 2-Şehid-i mübeşşir bilâ irtiyab Velî menkıbet zıll-i perverdigâr, 3-Bu şah-i melekhaslate ve âdilin -olunca der-i türbesi üstüvar, 4-Dedim gördüğüm birle tarihini --Zehî sakf-ı bab-ı Hudavendigâr 1154. Kitabe No. 8. S 29 Hudavendiğâr imareti kapısı boy nesih harflerle Türkçe yazılmıştır (Boy 70x70)
üstünde, orta
1 — Eniirülmüminin Halife-i rasui-ülâlemin şevketlû, 2-Kudretlû gazi Sultan Abdülhamid Hâtı sâni halledallah-ü Hılâfetehu, 3-Ve saltanatehu efendimiz Hazretlerinin ecdad-ı maâli-i nejad hüma yunlarından, 4-Cennetmekân Hudavendigâr gazi hazretlerinin cümle-i meberrat, 5-Senyelerinden olan işbu imareti tecdiden inşa buyurmuşlardır, 6-Fi 12 Recep sene 1324 Fi 19. Ağustos 1322 Kitabe No. 9 S. 31 kaplıcanın kitabeleri; A-Dış kapı üstünda mermer taşa ortaboy nesih harflerle Tüıkçe yazılmıştır (Boy 50x80) 1 — Kaplucenin binası ve cümle yer yapıIdı-San gülâb tıyneti oldu miskilee tahmir. 2-Feyyaz zülmenend-in feyz-i iyanet erdi.
165
İtmame dendi tarih Kapluce oldu tamir917. B — içerde, arslan ağzının üstünde, küçük boy tâlik harflerle Fars ça yazfImış (Boy 25x60) Zi ^tarih germabe bişne.»;„, cevab—Hudaya bidih daima âb ve tâb T ü rkçesi: Hamamın tarihinden cevat dinle-Ya I^ab daima su ve kuvvet ver (Ebced esabile tarihi 1086 H. ) dir.
Resim nrtasındöki işorcller B ay at a.-jiroli daın^nsı ve lılsını tayıdır.
Kitabe No. 10 S. 32 Kâmil sokak başındaki biricik çeşmenin kitabesi. Orta boy nesih harflerle Türkçe yazılmıştır (Boy 40x50). 1 — Sahib-ül hayrat ve-l-hasenat, 2-(Bir kelime kırık) Galib paşanın, 3-Kerimesi Haşan Fehmi paşanın haremi Feride, 4-Hanımefendi hayratıdır riza-i lillâh içün Haziran 1321 Kitabe No. 11. S. 33 Yeni kaplıcanın halvet kapısı üzerinde çini, Orta boy nesih harflerle Farsça yazılmıştır ( Boy 40x50 ) Bina-i Rüstem hesabile 960 H.
Dara. Türkçesi Rüstem
Dara’nın binası (Ebced
Kitabe N. 12. S. 38 Veliyyeddin oğlu Ahmed paşa’nın türbesi kapısı üzerinde, küçük boy nesih harflerle Arabça yazıh.aştır (Boy 50x100) Hazih-i mişkât-ü envar-in limen Addeh-ur-Rahman min memduhih-i, 2-Ferre muradüna min tilk-ed-dar iz kân-e müştak-an ilâ
— 166 — sübbuhihi, j - K a l- e Ruhûl-Kudûs fi tarihihi:=înne fi-l-cennât-i me’va ruhihi. T ü rk çesi: Bu türbe, Allahın sevdiği bir şahsiyetin nur yatağı dır ki mevlâsına âşık olduğu için bu âlem-i fenadan kaçtı. Ruhultarihi hakkında şu mısraı söyliyor; Inne fi-l-cennati me’va kudûs ruhihi ==cennetlerde ruhuna mesireler hazırlanmıştır. (Ebced hesabile 902 H. olur. Kitabe No. 13 S. 39 Murad II camii kitabesi. Memer taşa ka bartma, orta boy nesih harflerle Arapça yazılmıştır (Boy. 60x103) 1 — Emere bi bina-i haz-e'.-imaret-iş-şerifetil-mübareke sultan-ülArab ve-1 Acem zıllullah-i, 2-fi-l-âlem essultan bin es-sultan essultan Murad bin Meh med bin Bayezid Han, 3-HalIed-AlIahü mülkehu fi şehr-i Receb sene semane ve işrine ve semanemie ve vakaa-I-itmam fi şehr-i muharrem-il-haram sene selâsin-e ve senamenie. Türkçesi : Bu şerefli ve mübarek imaretin yapılmasını, Arab ve Acemin sultanı, Allahın yer yüzünde gölgesi, padişah oğlu padişah Bayezid han oğlu Mehmed oğlu padişah Murad emretti, Allah mül künü daim etsin. Receb ayı sene 828, tamamlanması muhaaremülharam ayı sene 830 dadır. Kitabe No. 14. S. 40 Murad II türbesinin kitabesi. Kapısı üze rinde, mermer taşa, kabartma nesih harflerle Arapça yazılmıştır. (Boy 52x186 C.) 1 — Besmele... Elhamdu
Ullâh-il-mütevahhid
bi-l-beka’ el-mü-
167
—
m^Sm
■./.
nezzeh-i an-i 2-reval-i ve-l-fena’ ves-salât-ii alâ men erselehu bi-1hanifiyycti-l-beyza’ ve âlihi ve sahbihi-I-kiram emma ba’d-ü fekad inlekale min dari-l-Fcna’i vn-l-gıırur ilâ dari-l-beka ve-s-s ürur. 2-Ve İtlin menzil-il ina’i vet-terah ilâ mahfel-il-gina’i ve-l-ferah sultan-i selâtin-id-dehr, raalik-i memalik-il berr-i ve-l-bahr sultan-ül-guzzat vel-tnücahidin melce’-üz-z.uafa’i ve-l-mesakîn fahr-i selâtini âl-i Osman el- mahsus bi iyanet,3-İl-mclik-li-menn.Tn es sııltan bin es-sultan bin es-sultan es-sultan Murad bin Mehmed bin Bayezid Han bevve’ehu -llah-ü teâiâ aiâ kuraf-il-cinan aleyh-i şe'âbib-il-gufran dahvet-ülerba’âe gurret-i muharrem-il-haranı sene hamse ve hamsine ve semanemie. Türkçesi: Besmele... Ezelî ve ebedî varlıkla muttasıf ve müm taz olan Allaha hamd ve sena olsun. Batıl dinlerden uzak, kolay lıklar gösteren İslâm dinini beşeriyyete lütf ettiği peygamber efendimize ve onun ehlibetine ve esbabına salât ve selâmlar olsun. İmdi ; Bu yokluğa mahkûm ve aldatıcı, yorgunluk ve sıkıntı âle minden sonu gelmiyen ve sevinçliJerle, dolu olan, zenginlik ve fe rah âlemine, zamanların sultanlarının sultanı, diyarların ve kara ve deniz memlçketlrrinin sahibi, gazi v< mücahitlerin padişahı, zaif
— 168 — ve biçarelerin sığınağı, Osman oğullarının mabihüliftiharı, lülafkâr Allahımızın inayeti ile seçilmiş olan padişah oğlu padişah oğlu padişah Bayezid han oğlu Mehmed oğlu Murad 852 senesi muharremi nin ilk çarşamba günü kuşluk vakti güçtü. Allah onu cennetlerinin cihannümalarına yerleştirsin ve rahmet taneleri de üzerine olsun. Kitabe No. 15. S. 41 Sultan Mustafa türbesi Kapısı üstünde, mermer taşa kabartma ve etrafı çiçeklerle süslenmiş kü çük boy talik harflerle Türkçe yazılmıştır. Taşın boyu 45x100, ya zıların boyu 15x30 C. dir, 1 — Şeh Selim bin Han Süleyman emr edüb^oldu hoş bu ravza cennetnüma, 2-Dedi tarihin Edayi bendesi~Merkad-i gülzar-i Sultan Mustafa. (Ebced hesabile 963 H. olur. Şair ( Edayi ) mahlasını kullanmıştır. Kitabe No. 16 S. 41 Cem sultan türbesinin kubbesinin iç tepe sinde, boya ile Ortaboy nesih harflerle yazılmıştır. (Sultan Mustafa Rahmetullah). Kitabe No. 17 S. 41. Sultan Mahmud türbesinin kapısı üzerinde ahşap, kabartma suretile nesih harflerle Türkçe yazılmıştır (Boy 40x80 C.) 1 — Dar-ı fenadan etti çü Mehmed Han sefer—T a rih geldi mevtine hak rah met eylesin 912 Kitabe No. 18 S. 42 Hatuniye türbesi kapısı üstün de, mermer taşa kabartarak orta boy nesih harflerle Arapça yazılmıştır. (Boy 50x100 C.) 1 — El-hamd-ü lillâh büniyet haz-ih-it-türbet-ilmünevvere fi eyyam-i mevlâna es-sultan- ûl-â’zam ve-l-Hakan ülmuazzam es-sultan-ibn-is-sultan Murad bin Mehmed bin Bayezid Han halledallah, 2-mülkehu bi-emr-i veledi ve kurret-ü-aynihi semma Rasulullah sallahlahü aleyhi ve sellem es-said-ün-necib essultan Mehmed Çelebi erbat-Al!ah-ü itnab-e sultane devletihi birvt.nd{^-i]-hnlrıH vc şevvcHc'crkâne İ7zeh<) ü-t vevmü-rnev’ııH üvaüdet-
-
169
ih-il-merhume seyyidetil-havatin tabet seraba ve vâfaka-l-firağ fi receb-il-ferd min şühur*i sene selâse ve hamsine ve semanemie (853 H.) Türkçesi : Allaha hamdolsun. Efendimiz büyük sultan ve yüce Hahan sultan oğlu sultan Murad bin Mehmed bin Bayezid Han za manında, Allah mülkünü dâim etsin, Göz bebeği Peygamberin ken di adı ile tebcil ettiği, asil necib Sultan Mehmed Çelebi’nin annesi, kadınların asîli, (Allah makamını güzelleştirsin,) için emri üzerine bu nurlu türbe yapıldı. Allah o padişahın saltanatını devletine uzun zaman köklü temellerle bağlasın, ve izzetininin unsurlarını va’d olunan güne (kıyamete kadar) kökleştirsin. Türbe binasının bitmesi 853 senesi aylarından Recep-ül-ferd ayındadır.. Türbe içinde mihrab üzerinde kırmızı boya ve orta boy nesih harflerle bir ayet ve bir de Hazreti Ali’nin iki sözü yazılıdır. Kitabe No. 19. S. 43 Azeb bey camii kakışı üzerinde, mermer taşa kabartma, orta boy nesih harflerile Arapça yazılmış (Boy 40x80). 1 — Em er e bi binai hazel mesc id- il -müb arek sahibüi -hayrat vel- hasenat mefharül-ümera vel e’kâbir zaim, 2İl-cüyuş vel- as âkir Azeh B e g bin Abdullah ufiye anh fi evahiri rabiulevvel sene siltine ve semanemi e. T ü r kç e s i : Bu müba rek mescidin yapılmasını hayır ve hasenat sahibi emirlerin ve büyüklerin iftiharı, ordu ların askerlerin ulu kefili, Abdullah oğlu Azeh B e g 860 senesi r a biulevvel sonlarında emretti. Allah taksir atı nı affetsin. Ki tabe No.
20. S. 43
Azeb bey türbesinin kapısı üstünde, orta
-
170
—
boy nesih harflerle Arapça yazılmıştır. (Boy 40x60). 1 — Emere bi binaid-daril-ahiret-i hazih-il-imarct-i|-şerife, 2* Mefharûl-ümera’-i vel-ekâbir Azeb Beğ bin, 3-Abdullah li-senet-i erbea ve hamsine ve semanemie. Türkçesi : Ahret evini, şu şerefli imaretin yapılmasını, emirlerin ve büyüklerin iftiharı Abdullah oğlu Azeb bey 854 senesinde em retti. Kitabe No. 21. S. 45 Rom anjai’ın fabrikasının dış dıvarındaki çeşme taşındadır. Ortaboy nesih harflerle, Türkçe yazılmıştır. (Bo 30x40 C.) 1 — Sahibül-hayrat vel- hasenat, 2-Mihalici es-seyyid el-hac. Ali, 3-Ağanın hayratıdır sene 1253. Kitabe No. 22. S. 47 Selimiye camii kapısı üstünde, mermer taşa kabartma, küçük boy nesih harflerle Türkçe yazılmıştır. (Boy 40x75 C.) 1 Esasen Tırnovali hacı Ahmed ibni Abdulla ( mevali him met ), 2-Bin üçyüz oıi' da bu beyti hudayt eyledi inşa, 3-Zamim-i hüsnü hayrat olmak üzere mekteb-i irfan, 4Dahi te’si» edüb nıa’i lezizle eyledi ihy«. ________________________________ _
Kitabe No. 23, S.47 Hoca Haşan camii ka pısı yanındaki parmak lık üzerine asılmış mermer taşa kabartma küçük boy nesih harf lerle Arapça yazılmıştır. (Boy 50x120 C.) 1 — Kalennebiyy sallellahu aleyhi ve sellem men bena mesel den lillâhi tealâ benallahü lehu beyten fil-cenne 2-Bena sahibül-hay rat vel-hasenat Hoca Haşan bin Bir Gayb gaferallah ü lehu fi tarihi •selâse ve semanine ve tis’amie. Türkçesi Hazrati Peygamber demiş (bir hadistir). Allah için bir mescid yapana Allah cennette bir ev yapar. Bu binayı hayır ve hesand sahibi Dir ijiiyb o^lu Horn Haşan 893 le yaptırdı. Al-
171 lah kendisine rahmet etsin. B Hoca Haşan camii haziresinde, camii yaptıran Hoca Hasan’ın babasının mezar taşında, küçük boy nesih harflerle, baş ucu taşın* d a : 1-EI-merhum, 2-Bir Gaib, 3-İbn-i Hüseyin. Ayak ucu taşında: 1-Fi tarihi zilhicce, 2-Sene 989.. Türkçesi: 1-Merhum Hüseyin oğlu Bir Gayib, 2 989 senesinin zilhicce tarihinde. Mezarlık çeşmesi kitabesi. Nesih harflerle : 1 — Sahibül-hayrat tice, 3-Hanım 1315
vel-hasenat, 2-Rusçuk muhacirlerinden, Ha
ç
Hoca Haşan mektebi kitabesi, mermer taşa kabartma küçük boy talik harflerle Türkçedir. Taş müzededir (No. 2937. 35x60 C.) 1 — Kâğıtçı Başı yani said-i cinan mekân-Etsün garik-ı rahmet anı Rabbi müstean 2-Ebnayi şehre eyledi inşa bu mektebi-mamur-u ına’rifet ola ta ahıruzzeman. 3-Tarihi tam yazdı ana hame’i Kemal Atfal irtikasına oldu bu nerdüban 1304, Manzume Kemal isminde bir şairindir. Kitabe No. 24. S. 51 Çatal fırındaki Numaniyye tekkesi kapısı üstünde, mermer taşa kabartma, küçük boy talik harflerle Türkçe yazılmıştır (Boy 75x100).
5-Hemişe mesnedinde
ömrü ikbali
1—Veziri â’zam sul tan Selim Salis gazi=-~ ce nabı âsaf-ı Yusuf Ziya paşa İsa hu,2-Ki ihyayi dilü'din eylemektir dai ma kasdı—Aziz mısridarin olmasında sırri hikmet şu, 3-Ulüvv-ü himmet-i asarıdır ma nayı hayrunnas—Biri de işte ezcümle bu ziba tekkei dilcu, 4-Hele ben bildiğimse g^elmemiştir bir dahi gelmez —Rehi ikbal'i tevfik-i hudadir böyle devletlû, mezid olsun --Bu ziba tekkede
— 172
virdi zeban oidıikça Allah Hu, 6-Dili pür cevher Tahsin- irşad etti bu tarih—Bu dergehten yürü kim cayı hakka doğru yoldur bu 1217. 7- Haki pür raaâl Mehmed Sıdkı gufire zünubühu, Şairi Tah sin’dir. Kitabe No 25. S .50 Şehabeddin paşa camii kapısı üstünde, mermer taşa kabartma, ortaboy nesih harflerle Türkçe yazılmıştır (Boy 60x80 C.) 1 — Mehmed çelebi ibn-i Mehmed ki ol Karamani, 2-Bu hob mescide oldu safayla bâni, 3-Dokuzyüz üç yıla vasi olmuştu tarihi, 4-(Ki) hurrem eyledi bu (huyle) dili cayi. -Kitabe No. 26 S. 51 Hisar kapı kitabesidir (Taşı müzede 223). Orta boy nesih harrlerle Arapça yazılmıştır. (Boy 60x120). 1 — Emere bi tec didi hazel- babid-daris-sultaniyye es-sul tan bin 2-es-sultan es-sultan Mehmed bin Bayezid Han hullide sultanuhu fi evveli cemaziyessani. Yazı çerçevesi dı şında, tepede küçük harflerle (Ihda ve iş rine ve semanemie.) Türkçesi : Bu Sultanlyye kapısının yenilenmesini sultan oğlu sultan Bayezid oğlu Mehmed Han emretti. Saltanatı daim olsun 821 senesi cemaziyessani. Kitabe No. 27 S. 53 Osman gazi türbesi kapısı üzerinde mer mer taşa kabartma, küçük boy talik harflerle Türkçe yazılmıştır (Boy 50x120). 1 — Mefharı Osmaniyan Zıllulahi-l-âlemin--Hazrati Abdülâziz ol padişahı bahr-ü ber, 2-Sayesinde oldu hep mâmurmülkü devleti =Makdemile bulalı cayı hilâfet zib-ü fer, 3-Ceddi paki hazrati Os man Gazi türbesin=kıldı ihya yaptırup ol şahı farukussiyer Namına yapup nişan kabrine ta’lik eyledi hiç müyesser olmadı bir şahe bu bâlâ eser 3-Ravzai cennette ya rab ceddi kıldıkça hı-
—
173
—
rjm ^â5^>ö> rani--ala tahtı saltanat ol şahı zişana makam—Mühmelinden çakeri Nevres dedi tarihini Türb;i Osman gazi oldu pür nur ser teser. 4-Ketehehu el mevlevi zeki Dsde Sene 1280 (Şair Nevrestir). B Osman Gazi mezarı üzerindeki lüs yazı, Türkçedir:
kadifeye
sırma ile işlenmiş sü
1 — Hüvel ha!lâk-ul baki, 2-Matlaı şümus-ü hilâfet melmai envarı saltanat cedden ceddadı selâtin-i hümayun unvnı banii yegâ ne tahtgâhı şevket ve şan, 3-Es sultan el-gazi ebül-fütuhat vel-megazi Osman Han eskenehu-llah-ü teâlâ bühbuhatel-cinan hazratleri 4-Vilâdet sene 656, Zuhur sene 699, müddeti saltrnat sene 27, müd deti ömür sene 69, vefat 726, 5-Nemekahu Abdülfettah ser sikkkenan. Hattat Addülfettah hattatlarındandır.
Aziz
ve Abdülhamid
devrinin en
meşhur
Kitabe No. 28 S. 55 Şehitler anıdındadır. Kaidede küçük boy rik’a harflerle Türkçe yazılmıştır. 1 — Burada yatan askerlerin şehid, 2-düştükIeri muharebe öy le muazzam, 3-bir zaferle nihayet bulmuştur ki neticesinde, 4-Bursa ikinci defa feth edilmiş ve kadim, 5- Osmanlı hükümeti nihayet
—
174
—
bularak yerine, 6-Hükûmeti cümhurriyemiz (sülüs yazıdır), 7-Teessüs etmiştir. Bu şehidler bu eserlerin, 8-Âbidei mefharatidir. Mu kaddes ruhlarına faiiha. 9-19 muharrem 1341/11 Eylül 1338. Kitab:' No. 29 S. 56 Şjhadet camii doğu kapısı üstünde mer mer taşta küçük boy nesih harflerle Arapça yazılmış, ortada dört satır düz, etrafında çepe çevre devam edilmiştir. ( 180x200 c. ) Ortada 1-Besmele..., 2-3 İhlâs suresi (Kul hülvellah...) tarihi sene senıaııe ve selâsine ve seb’amine. (738). Etraftaki yazılar, yukardan sola; 1-Allahümme-ğfir li-sahibi hazelmescid ve hüvel-emir il-kebiril-muazzam el- mücahid ( 2 kelime ) 2 sultanül-guzat gazi bin-il gazi şücaud-dünya ved-din (1 kelime). 3-el âfak yeminül-eyman (?) Orhan bin Osman edameilahü ömrehu, 'l-Eniere (bi-binai hazel) mescidil-mübarek li rizaillâhi tealâ men bena nıescidden benallahü Leh ( . • ) cenne. Türbesi: Ortada 4 cü satır 738 senesi tnrihinde, yanlarda 1-ya Rabbi sen bu mescidin sahibini mağfirat et. O, büyük ve azametli Emir, savaşan 2-(..)Gazilerin sultanı, Gazi oğ!u gazi, din ve dünyanın arslanı (..) 3- (..) Osman oğlu Orhan, Allah ömrünü uzun etsin 4-(..) Allah rızası için bu mübarek mescidin yapılmasını emir etti. Mescid yapana Allah Cennette bir (köşk) yapar. Kitabe No. 30-Kavaklı camii çeşmesinde S. 58 A-Orta boy nesih harflerle yazılmıştır (Boy 40x40) : Eser Addülaziz el-müfti. B — Orta boy nesih harflerle Türkçedir (Boy 60x80) 1-Sahibül -hayrat vel-hasenat, 2-Merhume Nesibe hatun, 3-Ruhiçün iç şifa olsun 1274. C — En yeni kitabedir, (Boy 40x50) 1-tşbu hayratın banii 2 Sanisi etmekçi Mehmed ağa 1336. Kitabe No. 31. S. 59 Yerkapı muallimhanesinin kapısı üstünde yarım daire halinde, iki parça taşta küçük boy nesih harflerle
—
175
-
Türkçe yazılmıştır (Boy 75x100). 1 — Fahr-ul-fuzalâ Hoca Yakub kim ( 1 kelime kırık ) ruhla ola mesrur=Bu hub binayı hoş eyle meğe kıldı ah-ı ekremin me’mur. 2-Çün cayı tilâvet oldu dilkeç ca sa’yi ola şad meşkur^Kabri üzere gezüb Cemalî dedi ki aleyke beytün mâmur aded 898. Kitabe No. 32. S. 59 Üftade aralığı köşeşindeki çeşmede küçük boy talik harflerle mermere Türkçe yazılmıştır (Boy 80x100), 1-Bu çeşme sa’di dergah-ı Şerifi - seccadenişini veznadar, 2-Şeyh el-hac Mehmed Cemil efendinin —kerimesi merhume Cemile Sadiye, 3-Fi Muharremil-haram-Hanımm eseri hayratıdır. Sene 1327. Ketebehu (?). Kitabe No. 33 S. 59 Sadiye tekkesinin kapısı üstünde mermer taşa talik harflerle yazılmış. 1—Kutb-i âlem hazrati Abdülmecid Hani huda — eylemiş feyzi ke rametle şeh-sahib zaman 2 - Hâk-i CT-........ ...... J payin kesb-i hal-ü -vecde cevherveş alub . nuş iderler % .............. ma’şevkile güruh-i sa’diyan, 3-Mürşid-i sa’diyye yani şeyh Ali efendi akdem bu cayi neşr-i irşada mekân, 4-Cezbe-i aşk ile mecnun-i İlâhi olduğun—şöhret zepciri ile eyledi dehre ayan Eyloyüb hısnı Bursa’da keramet âşikâr, 5-Yaptı bu dergâhı ol şahinşeh-i kudretnişan Rub’ı meskûn ola çar evtad o kutb-u şevkete gav.s-ı âzam yaveri olsun o şahın her zaman, 6söylcdi Ziver kulu bu cevherin tarihini kıldı inşa tckyei sa’diyeyi '.alil cihan gurre fi Muharremilharam 12f>2 Manzume şair Zivermdir.
- V ’
- - 176 — Kitabe No. 34 S. 59 Yerkapı çeşmesinin yekpare ve süslü taşında, kflçük boy talik harflerle Türkçe yazılmıştır (Taşm boyu 120x150, kitabesi 40x80 C.) 1 — (Hem) namı zümeradan imameyn aşkına—nuş iden dilteşneler bulsun hayat-i cavidan—Barakâllah oldu bir nev çeşme ziba bu kim=Iülesinden sanasın âbi hayat olmuş ravan 2-Bu mahalle bir tecelli eylemiş Bari Huda=Suyuna dilteşnedir âlem hususa hastagân^Şimdi buldu suyunu işte bu cayi muteber "bâisi hayrı dua olduğuna yoktur (kan) 3-Harfi cevher darile Sadık dedi tarihi —Eyleye makbulü dergâhı Hudayı müstean. Ebced-Cevheri hesabile 1195 olur. Şair Sadık’tır. Kitabe No. 35 S. 60 üftade camii kapısı üstünde, mermer taşa, küçük boy talik harflerle, Türkçe yazılmıştır (Boy 75x120).
Ho. 37
No. 35
1 — Şehinşahı cihan Abdülaziz Hanı Hudavenda- - Hemişe eyle iclâli müebbetle şerir âra^-Zamam şevketinde serteser âbad olup âlem - Nice âsarı hayriyyet ( ni ) sar olmaktadır peyda, 2-Cenabı kutbu devran pir Üftade efandi kim Çeküb bir daire pergâr-ı himmet ile ol dân â=;dü b nakdinei derci kerâmatın o dem masruf = b u ziba camii te’sis edüb kılmış idi inşa, 3-Zamanından-beru mâ-_ mur-u âbadan iken âhir-“Harab âfet nâgehzuhur oldu o sertâpa Bursayı ziyaret kasdile eyleyüb teşrif Harabe gördü bu cay-ı ferahzayı Rıza paşa, 4-Tevessül eyleyib kalben cenabı Pirden ol an=lcazet aldığın imarına etmiş
idi îmâ 'Nihayet oi 5ipihsâlâr-ı-
-
177 -
devran eyleyüb hmimet—Rasanet ile yaptı ez ser-i nev cami’ vâlâ, 5-Namazı pencgâna ta ki oldukça eda bunda=ola ol daverin reşk âver-i ikbali hep dünya—Huda ihsan edüb âmâli ma fil*balini yekser—ola her an şahsi şöhret-u şanı cihan peyma, 6-Nemekahu el* fakir*Saida söyledim tarihi cevherdar tam irin=Bu ziba camii kıldı Rıza paşa zehi ihya-Mehmed Rif’at 1283. Manzumenin şairi Said, hattat Mehmed Rif’attır. Kitabe No, 36. S. 60 Üftade türbesinin kapısı üstünde, 6 plâka da, küçük boy talik harflerle Türkçe yazılmıştır. Her taşın boyu 60x75 C. dir. Sağdan sola sıra ile : 1
1 — Hilâfet Abdülmecıd Han cihanbanın, 2-Muizz-i şevket-ü şân sipihdarı Rıza paşa, 3-Ziyaret kasdına mebni edince Bursa’yı teşrif, 4-Olub etrab-ı ehl-ullah’a sertâpâ cebinfersa, 2
1 — inhidam tecdide ve (sid)
Gördüğüm kıblegâh-ı ehl-i celvet pir Üftade, 2-Karin-i olmuş vâlâ kâbe-tül ulyâ (el kâbei ulya), 3-Esasından edüb nakd-ı himmetin masruf, 4-Bu güne celb-i feyzile ola dad ferma, 3 l — Bu ol kutb-üi-himem gavs-i muazzamdır ki dergâhı, 2-Ma* hall-i secdedir kerrûbeyane arşdan vâlâ, 3-Bu ol ravnaktıraz Jânei cud-i- himemdir kim, 4- Eder edna zübabı feyzhemhassıyet uneka, 4 1 — Budur bî şüphe lâ havf-ün aleyhim sırrına mazhar, 2-Ve lâhüm yahzenün âsan züvvara olur peyda, 3-Eder rühsûd-û kâin reşte havf-i hüzündür ân, 4-Fakat sıdk-ı hulûs ister bu şah melek istiğna (Bu iki kıt’a tam kapı üstünde ve bir taştadır). 5 1 — Füyuzatı muhit olsun seraser mânevi suri, 2-Dil-i bâniyi kim olmuştu akdem bâ ederûsâ, 3 - 0 rütbe hamdenlillâh buldu rif’at tak vâlâsı, 4-Ulûv-vü kadrine reşk etse lâyık (şayan tarım miaa). 1 — Bu şevkile sena-han-ı kadim Zaik-ı ahkar, 2-İki tarih sebet (Nakş) etti cevahirden dahi âlâ, 3-Yapıldı meşhed-i kutb-i ci han Üftade pek dilkeç 1259, 4-Rıza paşa edüp cûd-ü himem sarfile nev bâlâ 1259 Parantez içinde gösterilen kelimeler Fahameddinde orijinal nus-
-
178
-
hası bulunan Zaik divanından alındı. Şair Zaik'ın vefatı 1269 H. dır. (Yâdigârı şemsi, basılmamış nüsha Fahameddindedir. Kitabe No 37. S. 60 Üftade türbesinin batı dıvarında, nesih harflerle Türkçe yazılmıştır (Boy 35x75 c.)
ortaboy
Naki edilecek dedim ana tarih—Göçd (ü) Üftade Burse’nin kut bu Sene 988 Kitabe No 38. S, 61 Veleb yaniç cami kapı&ı üstünde,^ memer taşa küçük boy nesih harflerle Arapça yazılmıştır (Boy 40x70 c,) . . - , , . . - .............. >A ^ — Ammere haz el-mes' cid-il-mubarek-e fi zemenis-sultan, 2-Murad bin Meh med han halle d-allah-ü mülkehu Hacı Mahmud çelebi bin hacı, 3-Hayreddin bin Yaniç gafer-Allah-ü lehüm fi şehri-s-safer, 4-HatemAİIah-ü bi-l-hayr ve-z-zafer sene erbea ve erbaîn-e ve semânemie 844 Türkçesi: Bu mübarek mescidi, Mehmed han oğlu sultan Murad zamanında, Y a niç oğlu hacı Hayreddin oğlu hacı Mahmud çelebi îmar etti. Allah hepsini affetsin 844 senesi safeı* ayında hayır ve başarı ile bitirtti. Kitabe No. 39. Veled yaniç camii avlısındaki mezar taşında, Türkçe yazılmış (Boy 60x120 C). 1 — Küllü nefs-in zaikat-ül-mevet, 2-Cami’ şerif banisi, 3-Me.rhum ve el-mağrur, 4-Veled Yaniç hazretleri, S-El-fatiha-senı'- 736. Kitabe 40. Veled yaniç camii doğu diyarındaki vakfiyye. Mer mer taşa, küçük boy nesih harflerle Arapça yazılmıştır (Boy 40x60). 1 - Vakafet el-har Aişe bint-il-Hac Musa fi mahalle İbn-i Yaniç el-havi, 2-Alâ büyut-in sitte ve sitte âlâf-i dirhem-in ve ayyenet tilâvete cüz (ihi) imamen ve meüzzinen 3-li ruhiha min elkur-an-ilmuozz.am !i-ru!ıihi fi şıUır-i şâban tarih sfnc tis’amie.
179
-*■-
—
T ü rk çesi: H acı
A yşe,
h allesinde d irhem
altı
y ap an ın
im am
ve m üezzin
içindir.
bin
B u n lar, (
?
tarafın d an oku nm ası
senesi
N o.
C am ii
41
şaban
S .63
k ap ısı
taşa
boy
istifli
A ra p ça
Şeyh
ü/erinde
k ü çü k
h arflerle
rışık.
çok
n e k a
y azılm ışd ır.
40x50)
1— E m e r e
bi
im areti
rah m etillâh -i fi
ace m
eyyam i
m alik,
-is-sultan nehu
ve
ve
h az-el
gufranihi
es-su ltan
evzah a
ve
binaihi
paşa
fatih
es-su ltan,
alel-âlem in
m evlâ
il-bilad
2-bin
han
B a y e
m ü lû k il-arab
n asıru l-ibad
4-M u rad
bü rh an eh u
el-ab d -ü l-m u h taç
Ş eh ab ed d in ;
d ev letih i-s-su ltan -il-âzam
3 -rik ab il-u m em
bin
m escid Şey h
es-su ltan
halledallah-ü
fi ş e v v a l
isna
vel-
ve
ibn
sulta-
erbain e
vı;
sem an em ie. T ü rk ç e s i: ve
binasını,
Bu
sahibi
sanlara Sultan
'ilini lahın
etsin,
rah m etin e
B ayezid bettin
ed en
kılsın)
oğlu
ü m m etin
Su ltan
oğlu
(A llah
sal
alem lere
de-
Z am an ın d a m u h taç
şeyh
em retti.
hü
fethed en
M urad
d aim
im ar
acem in
efendisi
Sultan
açık
ve
şeh irler
yardım
tan atım
m escid in
A rap
küm d arlarının letin
kul
paşa
H42
yılı
Al
olan Ş ah a-
Şev v al
ayı.
K ita b e
N o.
42.
 laad din
cam ii
avlusundaki
m ezar
taşın d a
(B oy
50x120). 1
)
old u .
m erm er
zid
v e altı
ruhuna
900
K ita b e
sih
kızı m a
cü zler
Bu
ay ın d a
ilâ
ev
cam ii
P aşa
M usa oğlu
vakfetti.
ku ran d an
(boy
H acı Y a n iç
-
M *rhu m
H ü v el-H allak -ü l ve
m ağfu ru iı
baki,
lehu
2 -C e n n e t
Sultan,
m ek ân
4-A l.îed d in
Firdevsi
m n tev fllisi,
aşiyan, 5-
3-
Elh.îc
— 180 — Osman ağa ruhuna, 6-Rizaenlillâh el-fatiha, 7-Sene 1216 fi 15 Kitabe No. 43. S. 68 Şeyh Şami çeşmesi kitabesi küçük boy talik harflerle Türkçe yazılmıştır. (Boy 60x60). 1 — Bani-i çeşme ki namı idi Şeyh-uş-Şami, 2-Ruhu paki yine bu âb ile şadan oldu, 3-Kuruyup hayli zaman hedm ve harap ölmuşdu, 4-Ehli hayrat anı ihyaya şitâbân oldu, 5-Oldu tarihine mizab kalem cevher riz, 6-Şeyh Şami suyu mecra ve ümran oldu. Kitabe No. 44 S. 68 Şimşirli dede mezarının baş ucu taşında küçük boy adî nesih harflerle Türkçe yazılmış (60x120). 1 — Biraderi serhazin Ander ağa kim, 2-Selâhı hâl ile ermiş (2 kelime) Musaffa, 3-Erişti çünki bin elli (birinde ana ecel), 4Yirmi iki muharremde kıldı (azmi bakâ), 5-Dua edüb (5 kelime), 6-Muharremin ola me’vası cennet âlâ (1051 H). Kitabe No. 45 S. 73 Filibozun mezar taşının baş ucunda ve iç taraftaki yazı küçük boy nesih harflerle, arapçadır. 1 — Hayreddin bin Filiboz 2-Ettarih fi evahırı şehr, 3-Safer sene erbaa ve erbaine ve se manemie, 4-Eddünya mezraatül-ahıre. Türkçesi Filiboz oğlu Hayreddin, tarihi 844 senesinin sefer ayının sonları, Dünya ahretin tarlasıdır. Kitabe No. 46 Koca mu.stafa paşa mezarının baş ucu taşının İç yüzünde : 1 Sahibüi iıayrat eş-şehid, 2-Kocanıust:afa paşa. Yanında süslü taşta oğlunun mezar kitabesi: 1 — Intakal-el-merhum es-said, 2-Mehnıed bey bin Mustafa paşa Kitabe No. 47 S. 74 Üç kuzlar türbesi güney diyarındaki ta mir kitabesi, küçük boy talik harflerle Türkçe yazılmıştır. (Boy 60x120). 1 — Hazrati şahı cihan cem azamet Mahmud han ki cihan (mülkiyet) adli ile mesrur oldu= sû besü kasrı cihan adille tamir olucak 2-Bendegâni dahi hayr etmeğe mecbur oldu, 3-lşbu dergâhı ki jförmüş tü harap o müşkin=rçünkü endişesi tamirin»'mahsur oldu sarfı nakdi
—
ne
h im m et
d u — olsa m â m u r
ile
âvize old u .
tecidid bu
etti,
tarih
181
4 -S a k fı
seza
zibaları
bu
g erd û n e^ -d ü r
veçhile
gibi
üç
pür
nur
kuzlar
ol-
dergeh i
1235
‘»«»»W' m ı. . ... ......"' ""' " .................................................................................... .4 M «
M
»•
I
^
**
“
1
V
*
e * :-,:
K itab e
N o. 48.
S.
75
A y d e d e d e
1-In te k a l-e l-m erh u m -ü l-m a ğ fu r bey
el-m ü tev effa K ita b e
N o.
49.
ev v el-i S.
75
şeh r-i H acı
Z g an os
2 -H a m za
bey
bey
m ezar
taşm d a
bin -il-m erh u m
oğlu
Z ğ an os
şevval. ivaz
F a şa
m ezar
da,
taşın m
O rta b o y
h arflerle 1
—
ay ak
A ra p ça H ulâsai
e b ü -l-b e ra k â t h asen at
bin
n e v ’il-in sa n 2 - M e n b a ’-u l-
el-h ac
ivaz
ivaz
taba
hüm
fi
ta si’m in sen et
özü,
g üzel
:
insan
b e rek etler
V ezir
ivaz
isna ve
İvaz
A h i
p aşa
o lsu n
).
n e v ’ir in
bab ası,
k ay n ağ ı,
B ü y ü k o ğlu
zil-
sem an em ie.
T ü rk çe si
likler
m esv a-
şeh r-i
(ül-ad d)
ve
bin
B a y e
serah ü m
ceal-el-cen n ete
k a ’d e
P aşa
A h î
4-v e
selâsine
nesih
yazılm ıştır:
3-es-sad ru l-k eb ir zid
u cu n
girift
iyi oğlu
B ayezid
(m ak am ları 9
Z ilk a ’de
— (sayılı) B
sene
—
832.
Y a n ın d a
1-E l-m u h tac 3 -T a b e hıri
IH'2 - -
ilâ
oğlu
şair
A t a i ’nin
rah m etillâh-i
serah ü m a
ve
teâlâ
2-A h i
ce a le-l-ce n n n e te
m u h arrem -il-h aram .
D ış
m ezar
taşın ın
Ç elebi
bin
n ıesvah ü m a,
yüzünd e :
ay ak H acı
u cu n d a : Ivaz
4 -T e v e ffa
paşa
fi
eva-
sene
ihda
ve
erbain e
olan
İvaz
paşa
oğlu
m u h arrem in d e
öld ü .
ve
sem an em ie. T ü rk ç e s i: Ç elebi,
K ita b e k ırcı
oğlu
m ıştır eılar
A llah ın
m a k a m la rı
N o.
50
rah m etin e
güzel
(S.
R a ş i d ’in
olsu n,
78)
M olla
m ezar
ha
7-sen e
1231.
K ita b e
N o.
şa
k a b a rta ra k ,
ra
T ü rk ç e
4-S ey y id
51. orta
(S.
y azılm ıştır
K o n e v i
sülü s
(B o y
ve
cam ii
k ü çü k
2-M erh u m
M eh m ed
76)
boy
senesi
F en ari
taşın d a
1 -H ü v e-l-h a y y -ü l-b a k i, k eth ü d ası
m u h taç
841
R aşid
cam ii nesih
ve
ark asın d a
boy
talik
tarih çi
h arflerle
m ağ fu r-u n -leh
5-efen d i
kap ısı
ru hiçün
ü stü nde
harflerle,
bir
Ahi
B a y azıl
3 -B a k ır6-E l-fa ti-
m erm er
ta
had isten
so n
K ale n n e b i
âley-
70x80). 1 —
hisselâm
A ccilû
salât-i accilû lel
b it-tev b et-i
m ev t,
2 -B u
m am ın a pür
ve
tiften
hassan
etti
h a
957.
ve
boya
it
ziyba
secd eg âh -ı
sudur
U st âdi
k ab -
bina
tarih
sürür
âm
bis-
k a b l e l - f e v t r ■v e
y an ların a ile
yazılm ış
ta m ir k itabesid ir. S a ğ d a L 'G a y re t m ü tev elli
4:K .u tbi
s?n e
O rtad e ;
1273.
A llah e
cem il-ü n
b ü l-cem al
4 :S en e
1273
3: 5; im»
yalıib-
(A llah
g ü
zeld ir
g ü zelliği
sev er
S o ld a :
1-G a y ret
2 :G ü -
zar yin
2:tan ıire,
3:H acı
ağ a
H ü se
183
-
-
Kitabe No. 52. S .79 Maksem camii kapısı üzerinde mermer taşaorta boy nesih harfleale Arapça yazılmıştır. (Boy 70x120). l>Kad bena hazih-il-mescid-il-mübareke fi eyyam-i saltanat-is-sultanül-berreyn ve hâkanül-bahreyn e»-sultan-ibn>is sultan sultan 2-Mehmed ibn-i Mu rad hân halled-Ailah-ü mülkehu ve sultanehu el-abd-ül muhtaç ilAllah-il melik'il muhyi Yahya ibn-i Yahya Hüseyin eş-şehir biDüstur han 3-Gafer-Allah-ü lehu ve li-vaiideyh fi şehr-i muharrem -il-haram sene 884 H.
T ü rk çe si: nı
p ad işah
nü
ve
hibi
m ü b are k padişah
sa ltan atım ,
olan
Y a h y a senesi
A llah ın
H üseyin
daim
oğlu
N o.
53.
k a b a rta ra k
m escid i, M urad
etsin)
rah m etin e
m u h arrem in d e
K itab e taşa
Bu
oğlu
Y a h y a bina
S. 81
k ü çü k
zam an ın d a,
(A llalı
sultanı,
Sultan
m u h taç
d en izlerin
M eh m ed
C an lılık
D üstur
kend isini
(A llah veren
H an
adı
affetsin)
h ak âm ü lk ü
m ülk il-;
s a
m eşh u r
hicretin
884
etti.
V eledi boy
karalar
oğlu
H abib
talik
cam ii
harflerle
kapısı
üstünde
Türkçe
yazılm ıştır
m erm er (Boy
60x90). 1— baki
H ü v e-l-h ay y -ü l2 - B a n i ’ in
tecelligâh-i di
kutb
han kâh
n ak şı 3-ül
jfa v s-ü l-v â sılin seyad et
ve
■1-Şerafet efendi l'.ııs - s (
b e n arifin nahl-i
g ü lbağ -ı
lioca
H m in
kuddist*
sirru-
r 111 i ' f ü
.
184
—
Kitabe No, 54, S. 83 Veziri camii önündeki mezarın Baş ucunda 1—İntekal-el-merhum-ül-mağfur 2-eş-şehid Hamza Bali bin 3-il-Mahmud-ül-Belhi. Ayak ucunda: 1-El-müteveffa fi evayil-i rabi 2-ul-evvel fi tarihi sene 3-selâse ve selâsine ve tis’amie hicriyye. Türkçesi : Şehid, merhum, mağfur Belhli Mahmud oğlu Hamza Bali 933 hicri senesi nin Rabiulevvelin başmda öldü. Kitabe No. 55 S. 84 Başçı İbrahimin mezar taşı, camiinin doğu bitişiğindedir, küçük boy nesih harflerle arapça yazılmıştır (60x120). 1—Kad intekale min dar 2-il-fena’ilâ dariNbeka Hacı 3-lbrahim bin Abdullah el-muhtac ilâ rahmetillâh. Ayak ucu taşında 1müteveffa fi evasıt 2-min şühur şehri zil-ka’de 3-el-mübarek fi ta rihi sene 4-sitte ve tis’ine ve semanemie hicriye. Türkçesi: Allahın rahmetine muhtaç olan Abdullah oğlu Hacı İbrahim bu sonlu âlem den sonsuzluk âlemine 896 hicri senesinin zil’kade ayında göçtü. Kitabe No. 56 S. 85 Aynı mezarın yanında mezar taşı. 1-El -mağfur eş-şehid Mehmed Çelebi ibn 2-Hacı İbrahim el muhtaç ilâ. (Tek kalmış olan taşta bu kadar yazılıdır). K i t a be No.
57 S. 85 Veli Şem.seddin camii mezarlığındaki me zarlardan birinde (Boy 60x120). 1—Hüve ni’mel-gafur 2-Hazratı Emir 3-Hulefasmdan 4-Hasan hoca 5-Efendi halifesi 6-Veli Şem seddin 7-Hazretlerinin kabridir 8-Rızaen lillah teâla el-fatiha 9-Sene 875. Kitabe No. 58 S. 87. Hoca zadenin Emirsultan mezarlığındaki mezarının ayak ucu taşının dış yü zünde; 1-Ustad ehali zamanihi müsellimül-küll 2-fi evanihi el-mevlâ Muslıhul-millc. 3-Ved-din eş-şehir bi-Hoca zade, 4-Bevvehullah-ü maannebiyyin ves-sıd dikin fi gurre Taşın iç yüzünde: l-(Mirsad) illiyyin teveffa fi bekre 2-yevmel-hBmis es-sani aşer 3-min şehr-i rabıul-evvel .sene 893. Türkçesi: Zamanında herkesin âlim bildiği, din ve milleti İslah eden. Hocazade adı i!e meşhur plan, Allah onu ahrette peygamberlerle beraber kılsın, a^ ym başı.. Yüksekliklere (ulaşan) 893 senesinin rabiulevvelinin 12 perşembe günü sabahın erken saatin-
-
185 -
ea vefat etti. Kitabe No. 59 S. 87. Hoca AH zade camii kapısı üstünde mer mer taşa kabartma küçük boy nesih harflerle Arapça yazılmıştır (Boy 50> 74). Emere bi bina’i hazel-mescid-il-mübarek-iş-şerif hasbeten lillâh ve taleben, 2-lilikaihi-l-kerim yevme lâ yenfau malün ve lâ benune illâ men eta 3 - Allahe bi kalbin selim Hoca Ali bin el-hacı Ömer ufiye anhüma 4 - fi zaman-is-sultan Murad bin Mehmed bin Bayezid han sene selâse ve erbaine ve semanemie. Türkçesi : Bu mü barek mescidi şerifin yapılmasını (Allah nzası için, mal ve evlâdın fayda vermediği ancak iyi kalp ile gelmenin fayda verdiği gün - kıyamet - Allahına kavuşmayı istediğinden) Hacı Ömer oğlu Hoca Ali (Allah taksiratiatını affetsin) Bayezid oğiu Mehmed oğlu Sultan Murad zama nında emretti. Sene 843. Kitabe No. 60 S. 88. Camiin batısındaki Hoca AHzade mezarının baş ucu taşının dış yüzü (Boy 6 0 X l20) 1 - İntekale-l-merhum-ül-mağfur-üş-şehid 2 - sahibül-hayrat vel -hasenat Hoca Ömer bin 3 - Hoca Ali nevver-Allahü kabrehu. Ayak ucu taşın dış yüzü: 1 - el-vaki’ fi evahiri şehr 2 - Ramazan-ilmübarek fi tarih 3 - sene erbea aşera ve tis’amie hicreti nebev ıyye.
Türkçesi : Merhum ve Mağfur senesi Ramazanın sonunda g^öçtü.
Hoca Ali oğlu Hoca Ömer 914
Kitabe No. 61 S. 88. Hoca ali zade çeşmesinin ayna taşında, ortaboy nesih harflerle Türkçe yazılmıştır: 1— Hudavendigâr eyaleti müşiri devletlû paşa hazratlerinin halile-i 2-Muhteremeleri iffetlû hanım efendi hazratlerinin fi sebilillâh hayretidir 1261. Kitabe No. 62 S.
88. Hoca Ali
zade (Atatürk) okulunun cami
— 1H6 -
karşısındaki balkonun üstünde mermer taşa rik’a harflerle Türkçe yazılmıştır (40x100). Müdafaai milliyye 1333 Hoca Ali zade vakıf mektebi 1331. Kitabe No. 63 S. 89. Şeker hoca camiinin kıblesindeki türbenin pençeresi üstünde mermer taşa kabartma küçük boy nesih harfler le türkçe yazılmıştır (Boy 40X50). 1— Binai haz (et-türbet) li-Muhammed bin Seyyid Ali 2-Fi evail-i zil hicce sene 878.. Türkçesi-Bu türbe binasıSeyid Ali oğlu Mehmed’e aittir. 878 senesi Zilhiccesinin başları. Kitabe No. 64 S. 91. Hacılar ca miinin dış kapısının tepesinde küçük boy nesih harflerle mermer taşa yazıl mış (Boy 40x80).
1 —
Fi
tarih-i
haz-el-m cscid-il-m übarek
2-Ekrem -ül-m uslihin
—
187
—
el-hac Sinan=Serreh-Ullah-û fi civar-ı cinan 3-Kad bena meselden min indihi=: (..... ) 4-Hateme mebnahü fi semanemie—ba’de seb’ine ve ihda ve isnan 5-Çün Ebül-Hüseyin seyyid Cemali d ed (i)= zikr-i cemiI verir ihvan Türkçesi : Bu mübarek mescidin tarihi hakkında : İyilerin iyisi Hacı Sinan (Allah cennetleri civarında sımsıkı bağlasın) Allah için mescid bina etti..... 871 - 72 de yapılması bitti. Çünkü Ebül-Hüseyin Seyid Cemali dedi, Kardaşlar iyi anar. (Şair Cemali’nin manzumesidir.) Kitabe 65 Hacılar camii önündeki çeşmenin ayna taşında kü çük boy nesih harflerle Türkçe yazılmıştır: 1 - An ebî Hüreyre radıyallah-ü tealâ anh kal-enNebiy sallellah-ü aleyh-i ve sellem 2-İza matel-insan inkataa amelühu anh illâ min selâsetin illâ min sadekatin cariyetin ev ilmin yüntefeu bih ev veledin salihin yed’u leh sadeka Habibullah. 3 - Şibli zade Ali Efendi ki odur = menbai cuybar-i hüsn-ü sıfat - - yaptı bir çeşme misli nadide — reşhası lülesinden katr-ı (benat) = nef’i peyveste tâ be ruz-i kıyam ~ hayır cayı himem efdal-i hasenat 4 - Ola makrun-u lütf-u rahmet-ü hak =- iki âlemde sahib-ül-hayrat = cevherin harfle (bih beş ve nüh kim) sal-i tarihin eyledim isbat = nuş iden cümle Hatifi veş (dir) = teşne ahbaba bâd âb-ı hayat 5 - Ketebehu elmüznib es-seyyid Mehmed Ali el-med’uvv Bakirci zade (Cevheri ebced hesabile 1118 olur) Şair Hâtifi mahlası kullanmıştır. Kitabe No. 66 S. 91. Maliye binasının arkasında, Nasuh Paşa hamamı aralığı başında tekke dıvarının dış yüzünde mermer taşa küçük boy talik harflerle kabartarak yazılmıştır. (Boy 700 100) .
t
1 — Hıdiv mekrumet piray âsaf-ray-i cem kud-
-
:
etti 2derya nevali vâyei bahş gene bâd âver=(fülk' i) mahsul-i berrü-bahr lüt' fundan rehin etti 3-Bihiştâbad eder himmet desem gÖ T işte reyb e tm e —ki bu medfen-gehi reşk âver-i huld-i berin etti 4-(resadır) bazuy-i ikbal ü bahtı hiç gün çekmez—eger tamiri dünyadır eğer tedbir-i din etti 5-Görüb bu türbe-i kudsi nişanı
— 188 (leb gferhayret)=olup ruhul-emin ahsente gûyan âferin etti 6-dedi tarih itmamında Nûzhet lâfzan ve ma’nen=duay-ı devletile hatm-i güftarı piş etti 7-Mehmed nam İzzat menkıbet sadr-ı c i h a n d a n — bin ikiyûz onunda bu mekânı dilnişin etti. Kitabe No. 67 S, 91 Atatürk anıdmın Türkçe ve türk harflerile yazılmıştır.
kaidesinin üç tarafında
Doğu yüzünde: 1-11 Eylül 1338, 2-1922, 3-Bursatnın kurtu luşu. Batı yüzü: 1-29 B. Teşrin 1338, 2-1923. 3-Cumhuriyetin ku ruluşu. Kuzey yüzü: 1-Bu aziz hey kelin 2-önünde duran Türk 3Hürmetle eğil O, 4-Milletini kur taran, 5-Cumhuriyeti kuran, 6âleme yeni, 7-bir tarih yaratan 8-aziz, 9-Mustafa, 10-Kemal, İ l dir. Kitabe No. 68 S. 92 Küşteri mezarındaki mermer plâkada, orta nesih harflerle Türkçe yazılmıştır: 1—Cennet mekân firdev-si âşiyan 2-Sahib hayal Şeyh Mehmed Küşteri 3-Ruhuna fatiha sene isneteyn ve semanemie 802. Baş ucu taşında 1-İntekal-el-merhum 2-el-mağfur es-said 3-Mehmed Ali Çelebi (?) 4-el muhtaç ilâ rahmet-illâh-i tealâ. Ayak ucun da: 1-El-müteveffa fi şehr 2-Cemaziyel-ahir 3-fi tarih-i sene 4-Tis’a aşere ve tis’amie (919): Kitabe No. 69 S. 94 Sağncı Sungur türbesindeki Esirî Mehmed’e ait kitabe, müzede No. 2231. Küçük boy talik harflerle Türkçe ya zılmıştır (Boy 60x50). 1—Müfti-i deveran fahr-ı razî menkıbetr=:ray muhtaç etmedi bir fenni asla şarihe 2-Canib-i ukbaya ruh-u paki pervaz eyledi=şem edüb gülzar-ı Firdevs (brinden) rayih 3-Maverayı zahrına attı bu fani âlem i=bî tevakkuf azm-i illiyyin olunca lâyiha 4-Rif’ati veş cümle âlem dediler tarihini“ ola âlâ-yı İrem menzilgehin el-fatiha 1092.
—
189
—
(İkinci kitabe de ayni mahiyettedir. Müzedeki No. 2238). Köfeciler çarşısındaki çeşme kitabesi, küçük boy talik harflerle Türkçe yazılmıştır; Hüdavendigâr valisi Ahmed Münir paşanın hay ratıdır Sene 1313. Kitabe No. 70 S. 94 Gazi Timurtaş paşanın türbesindeki mezar taşında, küçük boy nesih harflerle yazılmıştır. 1-Sultan Yıldırım Bayezid Han 2-Hazratlerinin vüzeralarında Gazi 3-Timurtaş paşa kabri şerifidir 805. Ulucami kitabeleri No. 71 S, 100. Minber kapısı üstünde ahşap, kabatma, ortaboy nesih harflerle Arapçadı- ('^Sk HO).
Mimma amele-bi-resmis-sultan-il-muazzam Bayezid bin Murad Han bi-tarih-i sene isneyn ve semanemie. Türkçesi-Büyük padişah Murad Han oğlu Yıldırım’ın emr ve tensibi ile yapılmt ; f Sene 802. 72: Müezzin mahfelinin merdiveni altında, dıvara küçük boy nesih harflerle Türkçe yazılmıştır,
i boya ile,
1—Emri Hakla (...) Mustafa çün=tevliyet emrine oldu me’mur = c a n ile sa’y edüb ol ehl-i safa—etti bu mahfele sarf-ı makdur, 2-Çün bu mahfeli ziyba etti-=;rabmeti Hak ile olsun me’cur —dedi itmamına Rahmi tarih~oldu ol mahfel dilkeş ma’mur. Ebced hesabile 956 H1 olur. Şair Rahmi’dir. Taş kürsünün kitabesi, küçük boy talik harflerledir (40;:80). 1 - Desem muayyende Arş esâ sezadır, 2 - Ne ra’na kürsi dilkeş
-
ed ad ır
:
75
-
1231.
7 4 — dur
l‘)()
S u ltan
K e te b e h u
—
A ra p ça d ır
B a tı (60
M a h m u d ’un M ah m u d
levh ası
bin
m inarenin
bir
H am id
d ışın d a,
ây ettir.
S o n u n d a 'k i
im za
şu
H an .
k ü tü k te,
O rta b o y
sülü s
h arflerile,
100). E m e re is-sultan M u rad
bi
im areti
ibn-is-sultan
h azih -il-m in aret B ayezid
H an
bin
H an.
Türkçesi : Bu minarenin yapılma sını sultan
oğlu sultan
Murad oğlu Bayezid Han emretti.
76 — Avlının ortasındaki şadırvan dıvarlarında Talik yazı ile mermer taşa yazılmıştır : Batı yüzünde sülüs yazı ile: Hüda vendigâr vilâyeti valisi Ahmed Münir Paşanın hayratıdır. Güney yüzünde : 1 - Hazreti Abdülhamide celb için hayr-ı düa = Ulucami havlısında tarhına ettim kıyam 2 - Hasbeten lillâh Münir bu çeş menin tarihi = geldiler kırklar dediler kâne miskiyyül - hitâm 1313, Doğu vüzünde 1 - Bu çeşme suyunun daimiyyül - cereyan olması arzusile sahibi hayrat tarafından ittihaz kılınan 2 - tedbir ledel - iktiza müracaat olunmak üzere Bursa Mahkemei şeriyyesine tescil ettirilmiştir. 77 — Musallâ taşlan civarındaki mezarın baş ucu taşının iç yüzü : 1 - Hacı Iva (?) bin Ha 2 - cı beg bin Arslan 3 - tabe sera hüma ve ceale 3 - 1 - cennete me’vahüma. Ayak ucu taşın iç yüzü : 1 - Min tarihil - hicriyye 2 - el - Mustafaviyye fi 3 - evail-i zil-hicce sene 4 - selâse ve erbaine ve se manemie. 78 T7
den
Eski-
d oğu
ö n ü n d e
bulunan
H ondi m
kapı
H atun
e d r e s esinin
m ü zed eki
k ita
besi.
ortaboy
nesih
h arflerle
son
beyti
çt-dir.
1 -
T ü rk i'ÇcncI
-
191 _
Karaca beg dil-i hatun-i Hondii enam — Hoş hub... ma’mur 2 - Sahibül-hayrat ihsanen bina = kad bena haza hüden min Rabbina 3 — Ki in bina ez bihr-i kur’an handen = beyt ma’murest keşf (. .) Rabbina 4 - Bes Cemali kıldı tarihin cemiI = kim dedi han dan olub hurrem bina 893 Manzume Cemali’nindir. Kitabe No. 79 S. 102-0rhan camii kapısı üstünde mermer taşa küçük boy nesih harflerle Arapça yazılmıştır (Boy 50x50). 1— Emere bi hazihilimaretiş-şerife 2-Sultanül-guzzat vel-mücahidin Orhan beybin3-Osman bey tâbe serahüma-fi sene erbaine veseb’amie ve haraka veled-i 4-Karaman sümme emere-n -nâzıra ve hüvel-vezirül-ekber Bayezid paşa bi-işaret 5-is-sultan bin-is Sultan Mehmed bin Bayezid Han hul lide sultanühu fi seneti işrine ve semanemie 1 ürkçesi : Bu şerefli imaretin yapılmasını, Gazilerin ve savaşan ların sultanı Osman bey oğlu Orhan bey emretti, (makamları güzeleşsin) sene 740 ve Karaman oğlu yaktı sonra 820 de Padişah oğlu padişah Bayezid oğlu Mehmed (Allah saltanatını daim etsin) in işaretile büyük vezir nâzır Bayezid paşa 820 senesinde tamirini emretti. Kitabe No. 80 S. 105 - Şerafeddin paşa camii avlısındaki me zarın baş ucu taşında nesih harfle 1-Hüvel-hallâkul-bakî 2-Sahibül -hayrat 3-vel-hasenat merhum 4-vel-mağfur Şerafeddin 5-Paşa hazratlerinın 6-ruhu şerifi için 7-fatiha 1312. Yanındaki çeşmenin ayna taşında, mermere küçük boy talik harflerle : 1-17 muharremül-haram 1335 (Bir ayet) 14 teşrinsani 1916. 2-TuzpazarınHa tücrardan merhum Ahmed Faik efendinin hayradıtır.
— 192 Kitabe No. 81 S, 110 - Yiğit köhne camii avlısında mezarın ayak ucu taşı, iç yüzü (60x120). 1— ve eskenehu fi feradisil-cinan 2-Hacı Ali bin bir mengi eş-şehir bi ibn-i Yiğit 3-fi evasıtı şevval sene selâse ve hamsine ve semenemie. Tûrkçesi: Allah onu cennetlerinin bahçe lerinde iskân etsin. Yiğit oğlu adı ile meşhur Hacı Ali, 853 senesi şevval ayı ortalan, Kitabe No. 82 S. 112 - Demirtaş ca mii batı divan bitişiğinde paşanın mezar taşı, Ayak ucu dış yüzü : Ha za kabrü’ merbum 2-es-saidiş şehid melikül-ümara Timurtaş 4-bin Ali bey. îç yüzü: 1-Teveffa fi şehri ramazan 2-el-muazzam li seneti sit te 3- ve semanemie hicrîyye. Türkçesi: Bu kabir merhum said, şehid, emirlerin meliki, Ali bey oğlu demirtaşındır. Hicri 806 senesi ramazanında öldü. Bu mezarın yanıbaşındaki oğlu Ali Beyin ayak ucu taşının iç yüzünde 3 - Ali bin Timurtaş Bey. Dış yüzünde 2 - teveffa fi şehri rabi’ 3 - ul-âhir min şühur-i sene 4 - ihda ve selâsine ve semanmie (831). Bu mezarın güneyinde Timurtaş oğlu Oruç Beyin kızı Efleme hatunun taşında 3 - Efleme Hatun bint Oruç Bey. Kitahe No. 83 S. 113 - Abdal türbesi kapısı üstünde mermer t a hafif kabartma orta boy sülüs yazı ile çok ;çirift yazılmıştır. Arapçadır (50X80).
Emere hazel-binai Sultan Murad bin MchmcH Han lıalledallahii
— 193 — sultanehu ve eyyede memleketehu fi evahıri cemaziyel-ûlâ sene er bea hamsine ve semanemie. Türkçesi : Bu binanın yapılmasını Mehmed Han oğlu Sultan Murad 854 senesinde emretti. Kitabe No. 84 S. 113 - Türbenin doğu bitişiğindeki çeşmenin mermer taşa kabartma, küçük boy ne&ih harflerle yazılmış kitabesi (45X75). Şeyhülislâm Abdüİâziz’indir. 1-Şeyhul-islâm Aziz-i âlem — etti ma’mur nice vir. ? - Çok eser etti Hi,« ede ka bul = hayırda- kalacak çün insana 3 - Kıldı bu âbı ravan hem (kenıerta) teşneler nuş ede kana kana 4-Hatif-i Gayb dedi tarihin— nuş-i can olsun içen atşane (Tnrih 1061 olur.) Kil.ıbc No. 85 S. 115 - Tayak.ıHuı cnmü kapısı üstünde tabla ü/.erinc boya ile, küı^ük boy taliS yazı, Türkçe yazılmıştır (25^ ^110). 1 ; Hakikat scyyid (Isınailin) ey dil=-cihanda nik namı oldu şeyi’ Daye Hatunu yaptı etti tecdit n|ub=:ecr-i sevab mertebe (tabi’ ?) 2 - Güzel cayi ibadet etti bünyad = olub can-ı gönülden hayre lami’ dedim tarihin ey nisari = ola a’lâ makam ve hub cami’ 1062. Şairi Nisari’dir. Kitabe No. 86 S. 115 - Hacı Menteş t -zarlarında, ayni tip orta boy sülüs yazı ile. Birinci taşta : 3 tekal-el-merhum Hü seyin 4 - bin Bekir, Ayak ucunda : 1 - fi evasıtı şehr 2 - Rabiul;'ıbir fi tarih 3 - sene 893. Diğerinde 2 - el - merhum Mehmed Çelebi. Ayak taşında 1 - Saferül-muzaffer 2 - Fi şehr 983. Kitabe
No.
87 S. 116 -
K i r em il çi camiinin ma h felinde asılı levha, küçük boy talik harfle kâ ğı da yazılmış ( 2 0 X 4 0 1 - Bu ziyba m a ’bedi Razi gör ünce söyledi tarih 2 - Sinan beg camiini mir mirza yaptı mirane. Altta
çok
UTk^ü k
t.Tİik
-
194
-
harflerle 1 - Bir düşürdüm Razıya âbadıntn tarihin; 2 • Bârak • Allah ne lâtif bu cami Cennet safa 1218. Solda : 1 - Kelâm âciz 2 - Seyyid 3 • İbrahim Razi 4 - Sarımcı zade 5 - Bursavi. Man zumenin şairi İbrahim Razi’dir. Mihrabın tepesinde eski bir yazıda (Tarihi te’sis 939) yazıhdır. Kitabe A. S. 118 - Yeni Bezzaz camii tamir levhasıdır. Ayni tiptir (40X60) 1 - Sahibül-hayrat semma şir merdan Huda -- ân veli ki nam-ı o mevlâ be tak-ı arş nuşt 2 - Vâkıf-ı sani dedi o! gören bu ma’bedi = etti ma’mur oldu cennette kusur-u sim heşt 3 - aşık-ı nur-u Hudaveş suhte dil olmuş iken — mazhar-ı ismi cemalile yine oldu bihişt 4 - Anda sündüs verilir bir burya bast eylesen ^ der k: mevlâda birdir olsa hayrı hub ve zişt 5 - Iffeta dürdane tarih söyledim tamirine — Yeni Bezzaz camii ziynette hem sim bihişt. Nemekahu el*fakir seyid Mehmed Raşid gufire leh sene 1220. (Son mısra Cevheri hesapla 1218 tarihini verir). Kitabe No. 88 S . 1 2 0 - İsmail Hakkı tekkesinin kapısı ü s t ü t ü n d c tahtaya boya Üe küçük boy talik harflerle yazılmış (40X100)1 - Kale İsmail Hak kı el-münzevi fi ma kamı saükûh kud hüdu = calyetiyyül-intisab fit-tarik = ekberiyyûş -şercfnıen erşidu 2 Veffak - Allah-ül-kerimüi-müstearı — min yediy kad karne haze’meşhed = bel hüv-el-faal lâ fih şerik -=r vahhidu İlahe tealâ vahhidu 3 - Ve-falül-hayre reca lil-felâh = vcz-kürullahe kesiren tehtedu eyyühes-sufiyye ehlüssafa = ın eredtümiktiranen fescüdu 4 - bi kalemil-fakir seyyid Asım =- kale lit-tarih banih-ilfakir =1 temme beytullah sallû va’büdu -- zilhicce sene 1135. Manzu.Tienin şairi tekkeyi yaptıran İsmail Hakkı merhumdur. Hattat Asım’dır . Tesavvufi olan kitabenin tvrcümesi dejil tefsiri yşpılmalıdır. 89- Mezar taşında, nesih harflerle 1 - Kutbu zemane şeyh İsmail Hakkı bu kim 2 - Erişdi ilmi zahir vc batında hakka gayete 3 oldu bihişte tâir kudsi ruhu ber^eşan 4 - Müsterşidiuun eyledi uftade hâki firkate 5-Tahrir ettim Hadiya tarih-i sal-i rihletin 6-Hak hak dedi azm eyledi Hakki efendi cennete Sette 11.37.
195 — Kitabe 90 - İsmail Hakkı çeşmesinin ayna taşında talik harfler le {45^ \80) I-Kale mecrel-mai Hakkı fis-sebıl 2-lıazihi aynûn li mais-selsebil 1135 3-pişgâh-ı ma’bed ruşende bu 4-su çemenzar-ı safanın zeynidir 5-nuş iden dilteşneler dir Hakkıya 6 ■■ çeşmei âb-ı hayatın aynıdır 1135 (şairi yine İsmail Hakkı merhumdur.
Kitabe No, 91 S. 126 - Bat pazarı çeşmesinin doğu kitabesi, mermere küçük talik harflerle (50X100) El - hamdü lillâh alet tamam I - Hem nam pak Murtaza üstüde ahlâk - ü atâ = şibli efendi zade kim ayn - ı uyun - u asdıka 2 - Hemvare tab’ı müncezib âsar berre şöyle kim = etti meyam - ı şehirde hayır güzin icra ma’ 3 - bu vaz’ı zeminde kim el - hak suya muhtaç idi — et ti hulûs - ü sıdkile bir çeşme bünyad ü - bina 4 - ol sahibi hay rat Ali Şibli zade == cuyi himem akıttı bu bünyad celiden 5 - tari hi necib oldu oku su gibi ma’âl ~ iç ruhu hüsn - ü aşka bu ayni Aliden 6 - teşnegâni âbı cudile seyrab eyledi -= kim semma hazratı dainadı Fahri kâinat 7 - Feyziya atşane işrab eyledim tarihini ayni Şibli zadeden gel içelim ma’el - hayat 1173 Kuzey kitabesi: Ve musalliyen alen - nebiyyit - tehami 1 - Bu hayri pak - ü bî bedel tevfik - ı baridir hele * herkes muvaffak
— 196 — olmadı bu hayre bâ - emr - i Huda 2 - 0 1 çeşme zübeydeden reyyan olunca atşegân = ihsan ede mevlâ ana ecri cezil dare beka 3 - Nuş eyleyenler âbını tarihî söyler aziz ~ ma’i hayat iç çeşme den banisine eyle düa 1273
9}
Kitabe No. 92 S. 126 - Ahmed Dai camii kapısı üstünde mer mer taşa küçük nesih harflerle Arapça yazılmıştır (35X70). llk satırlar (İnnema ya’mürü. ayetidir) 4 — Ammere hazel - mescidil mübarek Yahşi bey bin Hızır el - Edincikî 5 - fi şehri muharrem - il haram sene sitte ve seb’ine ve sema nemie. Türkçesi: Bu mübarek mescidi Edincikli Hızır oğlu Yahşi bey 876 muharreminde, yaptırdı. Kitabe 93 S. 127 - Kayan camii avlısındaki mezar taşında, büyük boy nesih harflerle Araipça (60X120) I İntekal - el merhum el - mağ^fur 2 - es - said eş - şehid el - hac Mehmed bin 3-el-merhum Hac Musa bin Kayıran, (resim S. 192 dedir) Camiin mihrabı yanında asılı tamir levhası, küçük boy talik yazılmış (70)<^80) I - Kayhan camii yanmış idi bundan evvel = arasası kalmış idi hâlî hayli zaman 2 - etti inşasına bir abdi Halili sebep — lutfuna mazhar edip hazrati Rabbi Mennan 3 * Sarfı him met ederek böyl« eser etti — namın ibka bu ^üzer^âhta beynel -
—
197
—
akran 4 - Ömrün efzun kılup himmet-i sa’yin msşkûr — eylesün böylece nice hayre muvaffak yezdan 5 - bil - bedahe dedi bu gü ne Beha tarihin -- yaptı bu mescidi hemnam Halilürrahman. Altta küçük talik harflerle: Kara Hisar sahib ehalisi eşrafından olup asakiri şâhane kol ağalığından müteikad rif’atlû el-hac Halil efendinin 2-müceddeden ihyasına muvaffak oldukları Kayan cami’ şerfine Baba efendi zade reşadetlû el-hac Bahaüddin efendinin 3teberrüken söyledikleri tarihtir. Ketebehu el-fakir Eşref zade esseyyid Ali Sırrı gufire lehüma sene 1290. Bu günkü camii yaptı ran Halil, manzumenin şairi Bahaüddin (Muhiddin Baha’nın baba sıdır) hattat Ali sırrıdır. Kitabe No. 94 S. 127 Selçuk Hatun camiinin kapısı üstünde, mermer taşa kabartma, orta boy nesih harflerle Arapv-ı yazılmış tır 35; 80). 1—Emeret bi imareti hazihilmecidiş-şerif Selçuk Hatun bint -is-sultan ibn-is-sultan 2-es-sultan Mehmed bin Bayezid Gazi han haliedallahü memleketehu ve ehbede devletehu ve şevketehu fi âhırı 3-şehri ramazanil-muazzam hicretihin-nebiv aleyhis-salâtü ves-selâm min şühuri seneti erbea ve hamsine ve sema nemie Türkçesi: Bu şerefli mescidin yapılmasını padişah oğlu padişah sultan Bayezid Gazi oğlu sultan Mehmed (Allah memleketini daim, devlet ve şevketini ebedi etsin) kızı Selçuk hatun 854 hicri yılı ramazan ayında emretti Kitabe No. 95 S. 128. Bedreddin camii yazıdır. (30 75).
kapısı üstünde ayni tip
1—Emeret bi pinai hazel mescidi Hafsa Hatun bint sultan Mehmed bin Bayezid Han Gazi fi eyyami devletihi Sultan Murad bin Bayezid Han 2-Hailedallahü memleketehu ve ayyede devle tehu müftetihan min evaili şehri -1-Muharrem fi âm-i seb’a ve
* -
198
—
erbaine ve semanemie ve müntahtimen min receb fi âm-i seb’a ve erbaine ve semanemie. Türkçesi ; Bu mescidin yapılmasını Bayezid Han Cazi oğlu Sultan Mehmed kızı Hafsa Hatun, Bayezid oğlu Mehmed oğlu Sullan Murad zamnnında emretti (Allah onun menıleketini daim ve devletini ebedi kılsın işe 847 senesi Muiıarrem başında başlandı aynı senenin Recebinde bitirilmiştir. Kitabf* 96 S. 128 - Kanberler camii kapısının üstünde mermer taşa kabartma, ortaboy nesih harflerle Arapça yazılmıştır (50 100). , 1 - Emere bi imareti hazel - mescid - iş - şe rif - il - mübarek el merhume el - mağfure ilâ rehmetillâhi tealâ Sit ti Hatun bint Oruç begafa • llahü anhüma âmin ya Rab 2 - Sûmme evkafet li - nıesalihil - müslimin selâsete kasâtıle ve selâse habiye mahfiyyOn lâ yümle, ve lâ yüsta’mel minha femen gayyere zalike kân - Al lah - ü hasmüh li - seneti erbea ve (sittine) ve semanemie. Türk çesi : Bu mübarek mescid - i şerifin yapılmasını, Oruç beyin kızı mağfur ve merhume Sitti Hatun emretti. Allah her ikisinin taksi ratını affetsin. Bil’âhara müslümanlarm işlerine yarasın diye yer altında gizli üç su yolu ile üç kuyuyu vakf ve imar etti o şartla ki bunlardan ne su doldurulacak ne de bunların suları kullanıla cak (?). bu şartları değiştirenin davacısı Allah olsun Sene 864. Kitabe 97 S. 129 Ebu İshak camii kapısı üstünde aynı tip yazı (50X110) 1 - Kad bena hazihil - buk’atiş - şerife es - sultan - ül - a’zam es - said Beyazid Han eskenehullah - ü fi feradisil • cinan ve vakafaha alâ ashab - iş - şeyhil - kebiris - samedani 2 - şeyh Ebu İshak Kârzunî rahmetullah - i aleyhi fe emere bi tecdidiha es - sultanül - berreyn ve Hâkanül - bahreyn Sultan Mehmed ibnı Murad Han halled - Allahü mülkehu ve sultanehu 3 - ve se'a - 1 - abdül - fakir iftiharu muinül - mürşidi el - karini fi tecdidi ha ve hüve min eshabiş - şeyhil - kebir ve ekabirihi fi şehri ce-
jy>) ınaziyeilevvel sene erbaa ve setnmanine ve semanemie. Türkçesi Bu şerefli büyük yeri bahtiyar Bayazid Han yaptırdı. (Allah onu Cennetlerinin bahçelerine yerleştirsin.) sonra büyük şeyh Kârzunlu Ebii İshakın (Allah rahmet ets'n) esbabına vakfetti. Sonradan yenilenmesini, karaların sultanı ve denizlerin Hakanı Murat oğlu sultan Mehmed emretti (Allah mülkünü ve saltanatını daim etsin) işin yapılmasında büyük şeyhin esbabı ye yakinlerinden ve mürşidin yaıdımcısı fakir kul çalışmıştır sene 884 cemaziyelevvel. Kitabe 98 S. 134 - İshak şah çeşmesinin ayna taşında küçük boy talik harflerle Türkçe yakılmıştır. (50 80). 1 - Âlemde âb - ı hayvan ben bildiğim budur bes = namı cihanı tutmuş zahir değil nişanı 2 - İskender - ca siyer leb teşne - gitti âhar = bir katrasınmı buldu geşt eyledi cihanı 3 - tevfika mazhar amma bir ârif ledünni - - ser - i çeşmesine erdi zulmette buldu ânı 4 - bu âb - ı nabı gördü çünkü farkı yoktur andan tarihini dedi bu ma’il hayatı sani 1065. Cami kapısı üstündeki kitabenin okunabilen kıs mı : Emere bi imaret haza... el - muhtaç il - Allah.. Kitaba 99 S. 135 - Omurbey camii kapısının iki tarafuıd« iner* nur pialialnrdn, çok eski imlâ ile türkçe bir vakfiyyedir, (boylan 2x2 nı) dir. Bugünkü ifade ile yazıyorum : 1 - Besmele.. Haindi ____ sena şol Allaha ki bizi kurIf tarır rahmetile oddan ve |r dahi salât - ıs - selâm şol Rasülün üzerine olsun ki bize Allah buyruğun yetiştirip doğru yolu gösterdi 2 .... Uıîr t " ' i nazar edene şöyle malûm ol sun ki ben ki Temurtaş oğlu Omurum bu yerde hasbeten lillâh bir cami bina ettim bu il ’ ’-j, T:r}''i cami mesalihi için yine yanın da bir hamam yapıp bu camie vakfettim ve tuz 3 - bazarınd;ı v.ıph^ını U c r v ; ı n , s a n ı y v r ö n ü ı ı d c dükkânları i l e Ayazmadaki f v k r im ve bağlarım ve a ş a ğ ı B u r s a cî’ndeki biîhçalanm ve değirnı;nim ve mezraalarım kâfirleriie ve Bursa nahiyetindeki köylerim k A v i r l . c r i l e . Ui Kiitşu ve Akbcdir küvüdiir 4 - vc Bursa yukarı hi ','r
'••i"-
‘ 'V '
*, •
-V
,*•-
’
I
200
—
sardaki evlerimden gayri ne ki mülküm varsa mezkûr camie vakfettim ve İnegöl nahiyetinde İsaveren’indeki değirmenim bahçesile ve kâfirlerile ve Engürîye nahiyetinde Destarlı adlı köyü mü ve ol vilâyette nekadar mezraalarım 5-varsa ve Tekür pinarındaki üç hıssam ki benimdir ve bağlarım ve bahçelerim ve ekim yer lerim ve kâfirlerim ve bu mezkûrları camie vakfettim ve kitaplarım tafsilK vakfettim amma camiden taşra çıkmıya ve Bergama’da hasbeten lillâh bir medrese yaptım ve yanında bir hamam yaptım ve Bergama’da nekadar bağlarım ve bahçelerim var iki 6 - değirme nim ki Bgûş ovadadır ve iki değirmenim ki gerisindedir ve Berga ma’da nekadar dükkânlarım ve dükkân yerlerim varsa ve bir çift lik ki Eyvad oğlundan aldım ovadadır bu mezkûrları Bergamadaki medreseme vakfettim ve Biga’da hasbeten lillâh bir cami yaptım ve yanında bir hamam yapıp ol camiye vakfettim 7 - ve Karahisar’da bir cami ve bir medrese yaptım yanında bir hamam ve bir kervansaray yaptım ve Saruce pınar atlı köy (homd) bir çeltik dingi satın aldım mezkûrları Karahisardaki camiye ve medreseye vakfettim ve cemi vakıflarım möseccel ettim ve bu vakıfların galiâtından Galyadaki kervansaray. Soldaki taşta : I - Ve yolundaki köprücükler ve düzlerdeki kervansaray muh taç oldukça meremmet ede ler ve karşu Suklar atlı köyü' mü vakfı bina ettim Edirne de Hasbeten lillâh bir mescid yaptım ve anda yerlerim var dır mukataaya verilir 2 - ve bağım ve evlerim ki anda dır yine Edirnede yaptığım mescide vakfettim ve bunların küllisi lillâh billâh olsun Allah rahmet etsin ol kişiye ki bu tarihe nazar ede okuya vâkıf ruhuna dua kıla Allahın lâ’neti 3 - ve melâikelerin lâ’neti ve pey gamberlerin lâ’neti ol kişinin üzerine olsun kim bu vakıfların teb dil ve tağyirine kasd ede ve bunların fesadına mübaşir ola âmin ya Rabbel - âlemin ve vakıfnamemde yazılan 4 - kullarım benim zamanımda herbiri yiye yiye geldilerse benden sonra anı yiyeler vc Kuşakfîiz oğlu Aiâyiddip ve Ağız oflu hnrı Ali nAzir k ı l d ı m
—
201
—
her biri yevmi dörder 5 - akçe yiyeler ve bu tarih muharrem ayı nın âhirinde yazıldı ki sekizyüz elli dokuz yılıdır, şükür allaha ev kafı mezkûre üzere cibayet 6 - etmekiçün memlûk Hoşkadem bin Abdullah ve dahi oğlanları ve bulara sa’yi vakfa hizmetleri mu kabelesinde ala zerbindikleri (?) vakfından yiyeler cera zalike ve hurrire fi cemaziyel’ahır sene hamse ve sittine ve semanemie. Camiin kıblesindeki Omurbey mezarının ayak ucu taşının dış yüzünde 1 - min eizzeti zevil - ihsan Omur beg bin Timurtaş, 5 zilka’de sene hamse ve sittine ve semanemie. Kitaba 100 S. 136 - Emirsultan camii merdiveninin solundaki Karaçelebi zadenin yuvarlak mezar taşında 1 • Cen net mekân 2 - merhum Karaçelebi zade Husam 3 - efendi ruhiçün 4 - e l - fatiha. Doğu yüzünde : 1 • Teveffa - 1 - mevlâ - 1 - bâri - i l - allâme 2 - el - fâzıl - ıl - kâmil - il feham» Hüsameddin 3 - ibni Mehmed eş - şehir bi Karaçe lebi zade 4 - mütekaiden an kazai asakir - i Rume li 5 - fi vevmi âşura sene seb’a ve elf 6 - minel hicret - iu - nebeviye nevver - Allah - ü merkadehu 7 - ruhiçün fatiha (1007). Kitabe 101 S. 137 - Müze kitabasi, ortaboy nesih harfler ile yazılmış (Müzededir) boy 80 150. 1 - Ziynet bahş - ı makâm hilâfet - i seniye ve
—
202
erike - i pirayı saltanah Osmaniye es - sultan ibnis sultan 2 - es - sultan el - gfazi Abdülhamîd han sani efendimiz hazretlerinin sayei terakkiyatvaye * i cenabı hilâfetpenahilerinde işbu 3 - müze - i hümayun şubesi ( kûfi harflerledir ) 4 - cülûs - i meymenet makrun hazrati Padişahinin sene - i nıes’ude: devriyesine şrrefmusadif olan binSçyüz 5 - yirmi senesi ağustos ondokuzuncu ruzfiruzunda teyemmûnen te’sis ve küşad olunmıjştur (1320). Kitabe 102 S. 138 Yeşil cami kitabeleri : Kapının iki yanında sülüs ve kûfi yazılar ayet ve hadis ile Hazrati Alinin sözleridir. Cepeheda tarih kitabesi nesih yazı iledir.
1 - Besmele... v e - 1 - i’tisam - û bi keremih - il - amim masnû’ u sani’ulfitra ve masuğu fa iju • 1 - kudre a’ni hazihi - 1 - buk’a til - kerime nOshatün min nüsah - i cennet • in - naim nüsicet bi takdiri! - aziz - il-alim ravzat - ün min ri&yaz - il - ukba nüsihat bi zöhret - il - hayat - id - dünya 2 - tebahteıet ale -1- aktar ve tedalet duneha'l-emsar ma semiha bi mis!iha-!-edvar ma dar-el-felek •üd- devvar ve ve-faka-s-sultan - ül - a’zEm v e - 1 - hakanûl - ekrem sultan'üş - şark v e - 1 - garb ve hâkanül - acem - i ve - I Arab el - mûeyyed bi te’yid - i Rabb - il - âlemin Gıyasü - dün ya ved - din 3 - es - sultan ibn - is - sultan Mehmed bin Bayezid bin Murad bin Orhan halled - Allahü fi hilâfet il - arz mülkehu ve ecra fi bahr - il - muradati fülkehu bil - emni bi te’sisiha ve tavtıdiha ve teşdidi erkâniha ve teşyidiha (vettefeka) itmameha fi zilhicce hiccete • sneyn ve işrine ve semanemie Türkçesi : Rahman ve Rahim olan Allahın-ismile ve onun kâi natı ihata eden lutf ve keremine yapışarak işe başlıyorum, Hilkat san'atkârmın bir yapıcısı, kudret kuyumcusunun hayretfeza bir eseri olan bu kıymettar makam; kudreti her şeye hakim iiraı ber şeyi ihata etmiş olan rabbimizin takiiri ile örülmüş, cen*
— 203 — neti Naim örneklerinden bir örnek, ahret bahçelerinden bir bahçe dünya süsleri ile meydana getirilmiş olan makam, kâinat kurulalıberi san’atmın inceliği ve manzarasının güzelliği ile bütün cihana ne kadar iftihar etse; en mamur şehirler bile benzerine kavuşama dıklarından dolayı çekingen bir vaziyette karşısında ne kadar uta nıp kalsalar yeridir. Şark ve garbın büyük sultanı, Arab ve Acemin hakanı, Rabbiîâleminin kendisini nusret ve kudretine mazhar ettiği, dinî ve dünyevî büyük sığınak olan sultan oğlu sultan Mehmed bin Beyezid bin Mnrad bin Orhan (Al ah yer yüzünde mülkünü daim etsin ve arzular dünyasında da gemisini emniyetle yürütsün) bu maka mın son derece metin ve cazip bir şekilde tesisini emre muvaffak oldu. Binanın itmamı 822 senesi zilhiccesine tesadüf eder. Kapının sağ ve solundaki olan kitabeler :
mihrapçtkların
üstünde
Mimara alt
Sağdaki : Râkımuhu ve nâzımuhu ve mukannini kavaninihi ekalli hademi banihi. Türkçesi : Plânlarını yapan, yazan ve dizen, yaptıranın en az hizmet eden hademesi. Soldaki : Hacı İvaz bin Ahi Bayezid gufire yezid oğlu hacı İvaz; Allah ikisini de affetsin.
lehüma - Ahi B a
Hünkâr mahfelinin dış tepesinde, Nakkaşın ismini taşıyan yazı ortaboy nesih harf ile yazılmış : 1 - Kad temme nakş - ı hazihil - imaret - iş - şerife bi yed efkar - in - nas Ali bin İlyas Ali 2 - f i evahiri ramazan - il mübarek sene seb’a ve Işrine ve se manemie. Türkçesi : Bn şerefli imaretin nakşı, insanların en faki ri İlyas Ali oğlu Ali'nin eli ile 827 senesi mübarek ramazanında bitti. Yan odaların kapılan üstünde çini yazılar büyük boy nesih harfle ve acemcedir : 1 - Tevekkeli alâ haliki 2 - in imaret ta ebed ma’mur bâd - sahibeş ber düşmanan mansur bad 3 - her ki in devlet ne hahed paydar " daima ender cihan makhur bad. Türkçesi : Yaradana dayan. Bu imaret dünya durdukça mamur kalsın, sahibi düşmanlara üstün kalsın kim bu devletin paydar ol masını istemezse bütün cihan makhur kalsın. Mihrabın iki yanmdaki küçük çini kitabelerin sağındaki
t
Amel
—
204
—
ustadan - i tebriz - Tebriz ustalarının işi. Soldaki Gülistandan bir beyttir, çiniye, noktasız, nesih harflerle ve çok karışık yazılmıştır : Pindaşt ki stem g er ki stem ber ma gerd = der gerden - i o bi maned ve ber ma bi güzeşt. Türkçe si : Zalim zannetti ki bize zulmeyledi, o onun boynunda kaldı biz den geçti. Diğer çini yazılarda : cenahta hazreti Peyganberin sosyal yar dıma ait sözleri (Hadiser) : Komşuluğa, yardıma, iyilik ve ondan bahsetmiye aittirler. Mihrap kısmındakiler yedirilip geydirilmiye ait hadisler. Mihrapta ayetler. Müezzin mahfelinin karşısındaki oda da, soldaki (lev beseta - 1 - cibal ev inşakkatissema - dağlar düz lense gök yarılsa - diğer Farsça yazılar da bunlar gibidir. Kitabe 103 S. 140 - Yeşil türbesinin tarihi kitabeleri : Kapı üs tünde çini, orta boy nesih harflerle; Hazihi türbetü - l - merhum
es - said - iş - şehid es - Sultan ibn - is - sultan Mehmed bin Bayezid Han teveffa fi cemaziyel - ûlâ sene erbaa ve işrine ve se manemie. Türkçesi : Burası merhum, said, şehit sultan oğlu sultan Mehmed bin Bayezid’in türbesidir. 824 senesi cemaziyelulâsında vefat etmiştir. Kitabe 104 Çelebi sultanın merkadı sandukasında çini, ortaboy sülüs yazı ile 1 - Hazel - merkadül - münevver el - mudacca’ el muattar medfen - is - sultan - ül - a’zam vel - ha 2 - kan - ül ekrem iftihar - ı selâtin - il - âlem nâsir • ul > ibad ve âmir - ul bilâd ve dafi - iz - zulm ve - 1 - fesad 3 - el - gazi el - müca hid - is - sultan Mehmed bin es - sultan el - mağfur ebi Yezid bin Murad Han tegammed - Allahu rıdvanehu 4 - ve eskenehu feradise cinanihi teveffa fi şehri cemaziyel - ulâ sene erbea ve, işrine ve semanemie. Türkçesi : Bu nurlu, kokulu, mübarek uyku yeri, en büyük sultan, en büyük iyilikçi Hakan, dünya sultanlarının ifti harı, kulların yardımcısı şehirler imar eden, zulüm ve fesadı yok eden, gazi, mücahit, Murad Han oğlu Allahın affettiği Bayezid oğ-
— 205 — iu Sultan Mehmed’in gömüldüğü yerdir. Allah onu rızasma gark ve cennetinin bahçelerinde iskân etsin. Kendisi 824 senesi cemaziyel - ulâsında (Mayıs 1421) vefat etm iştir. Baş ucundaki yazılar duadır. Yine türbe içinde, Selçuk Hatun lâhdindeki kitabeler, ayni tip çini yazıdır. Ayetelkürsi ve duadan sonra kıble yüzündeki ikinci satırda : Teveffet - il - merhume el - mağfure el - mebrure banuy - ıluzma (?) Selçuk hatun bint - is - sultan el - a’zam vel hakân - fil - mükerrem sultân Mehmed bin es - sultan - ül - gazi Yıldırım Bayezid. Ayak ucunda : gafer - Allahü lehüm
ve
nevver - Allahü kab-
rehüm 2 - fi yevmi - 1 - isneyn hâmis a şîrs şevval sene tis'ine ve semanemie. Türkçesi : Gazi Yıldırım Bayezid oğlu iyilikçi büyük hâkan Sultan Mehmedin kızı merhume, Mebrure (?) Selçuk hatun 15 şevval 890 Pazartesi günü vefat etti. Allah onların hepsini af* fetsin. Türbenin ahşap kapı kanatlarının etrafı, orta ve yanlarında ka> bartma nesih yazılar, Farsça, Arapça dilekler, dualar tarihi isim lerle doludur. Tarihi olanları şunlardır : Üst ortada : El - Sultan el - mağfur Mehmed bin Bayezid = bin Murad bin Orhan bin Osman (son Osman kelimesi sol kana dın yanında ve daire içindedir. Altında : Bi işaret - i Vezir Ahi Bayezid.
sahib - i
tedbir =
Hacı İvaz bin
En altta, alt kenarda daireler içinde : Amel - i Hacı Ali bin. Sol kanadda aynı şekilde : Ahmed Neyrizi. (Bu son kelimeyi Iran büyük elçisinin, böyle olduğunu, Tebriz olmadığını söylediği ni sayın müze müdürü Ali Riza Yalgın bildirmektedir.). Kitabe 105 S. 142 Devlet Hatun mezar sandukasının baş ucun da orta boy nesih harflerle (boy 50X 40) 1 - Hazihi 2 - tûrbetiş şerife - tis - seyyide - til - muhaddere 3 - sultanül - havatin Dev let hatun 4 - ve hiye validet - üs - sultanül - a’zam sultan
206 —
5 - Mehmed bin Bayezid han halled - Allah mülkehu. Türkçesi : Bu türbe, Hatun ların sultanı, iffetli hanıme fendi, Bayezid oğlu büyük padişah Sultan Mebmed’in annesi Devlet hatunun tür besidir. Ayak ucunda ; 1 - Fi tarihi şehr 2 - şevval li senati sitte aşera 3 - ve semanemietil - hicriyyetil hilâliyye Türkçesi : 816 hic ret senesinin şevval ayında. Kitabe 106 S. 144 * Abdürrazzak türbesi içinde dıvara dayalı mermer taşta kûçûk boy nesih harflerle (40/ 7 0 ) 1 - Asıl stûnde Sfevher elhak Yedekçi zade =■ cûd - O keremle yekta zat - ı ci han pesendi 2 - Rağbet edip bu câyi ihyaya kıldı himmet — üçler makamın icra etti ğoren beğendi 3 - Evvelki Yunüs Emre Âşık Yunüs ikinci = üçüncü Abnürrazzak uşşak - ı serbülendi 4 - Hay rat - 1 paki olsun makbul - ü kurbi Bari — ola şefaatile banisi behremendi 5 - İlham oldu geldi bir zat dedi tarih — üç kabri kıldı ma’mur lillâh Ali efendi 1143. Kitabe 107 S. 143 - Emirsultan mezarlığı arasında, Memiş so kağı başında ayna taşı bir mezar taşının tepesi olan çeşmede kü çük boy nesih harflerle (40X 50). 1 - Sahibül - hayrat vel - hase nat 2 - dergâh - ı âli Bursa â’yanı Abdullah ağanın halilesi 3 OmmügüİBÛm (...) Ş. 21 sene 1237 Kitabe 108 - Emirsultan yolundaki büyük çeşmenin mermer ta şındaki kitabe ortaboy nesih harflerledir (90/'140). 1 - Hâzin - i gencine - i mahremsaray - ı saltanat r - bende - i makbul - i hâss - I hazrat - ı Mahmud Han pür himem Beşir ağa kim oldu hOsnü hatla 2 • Hoşnüvisan - ı cihan içre müşarün bil - benan — celb - i hayr için veli ni’meti Şahinşehe = böyle dilcu çeşme bünjrad etti sami mekân 3 - Hem Emirsultanın ez cümle ravan - ı
207 pakini ~ eyledi hak ka ki bu ziyba eserle şadıman - sâyei lütfunda mevlâ şehriyar âlemin 4 - nail - i ecreyleyip olsun mekin ' i kâmran — yek kalemden yazdı Ni*met bî - nukat tari hini çcşmesannda Beşir ağa eder kevser revan 1156 5 - k e tebehu - 1 - fakir el - muhtaç ilâ rahmeti Rabtihil - kadir Hâ zin - i Şehriyari B e şir. Şairi Ni’m tt, Hattatı Beşir ağadır. Kitabe No. 109 - Emirsultan camiinin batı kapısının güneyinde ki çeşmenin ayna ta şında mermere, küçük boy talik harfle (4 0 X 80) 1 - Maşallah 2 Surf - j makdur eyle yip bir zatı âli eyledi = çîşm esar - i bi’r - i cudinden revan - ı ma’i tabur 3 - eyleyen def’i atş bu ayni ca riden desün sahibin ya Rab emin eyle ilâ yevmin - nüşur 4 eyleyip tarsîn - i cev herle dedim tarihini = nuş iden bu âbdan dil • teşnegân bulsun sürür 268 (1268). Kitabe 110 - Batı kapısının kuzeyindeki büyük çeşmenin ay na taşında küçük boy
208 — talik harfle (50X110). 1 - N â«r - ı Filibe emin - i sure - i beytil - harem = ya’ni el - hac Mustafa ağayı memduh - us - sıfât == şehr - i Bursa’da müsellim olduğu hengâmdan 2 - zevcesi hem nam - ı Zehra kıldı terki mümkinat = oldn bab - ı Sultan - ı Emire canşin = pişgâh - ı merkadinde akdi bu kand - û - nebat (nöbet şekeri demektir) 3 - oldu icra bunda bu âb - ı hayat can feza = kıldı şadan sanki Ervah - ı şehîdân - ı Fırat = ta ki reyyan eyliye atşanı bu nevselsebil 4 - defterinden eyîesün her katra mahvi seyyi’at = kük - i Zaiktan bu mervarid (inci demektir) İzzet - tarih aktı nev = buldu ruhu Fatıma hanım bu madan nev hayat 1254. Namına bu çeşme yapılan Fatma hanımın mezarı, çeşmenin ba tı bitişiğindedir. Kitabe No. 112 - Camiin kıblesi bitişiğindeki çeşmenin taşında orta boy nesih harfle (100X120). 1 - Nâzır - ı darüs - seade hazratı ağa ki anın = âb - ı ihsanile seyrab oldu elhak şeşcihat = işte ez cümle Bursa şehrini tenvir eden 2 - ârif billâh Emirsultan kerrubî sıfat = ol velinin camiile türbei pür nurunu = kıldı tamir ile ihya ol kerim • i pak zat 3 - lütfü hak ta’miri (zey ilde) bu âb hoş güvar = oldu zahir kim anm evsafı dır azbi firat = gûş edince ol keremcu çeşme bünyad eyleyüp 4 ‘ cuy - i cud • ü lütfün icra etti çün kand - i nebat = ol mekân ■ ı mer - pişe sahib hayr * valâ himmetin = devlet - ü - ikbal - ü - bahtı haşredek bulsun sebat 5 ‘ Ni’meta vasfında yaz tarih içün bu beyti kim = teşnelebler etmesün hiç âb - 1 Hızr’a iltifat = al Beşir kâmkârın aynı cudinden gel iç 6 ma’i Emir sultan ruhu pakine âb - ı hayat 1156. 7 Besm ele... ve minel • ma’i külle şey’in hayy. Manzumenin şairi N i'm e t’tir,
— 209 — Kitabe No. 111 •• Camiin güneyinde, hamam sokağı başmdaki çeşmenin ayna taşında orta boy nesih harfle (80X 80) 1 - Kâtib - i darüs - seade menbaı aynı ata ^a’ni hemnam - ı rusül cuyinde birr - ü - sevab 2 - yüz sürüp er veliyyünnimete akdi çü su = böyle ra’na çeşme ihya ettiğim ayn - ı savab 3 - böyle nice hayrr tevfik ede banisin Huda = merkezinde ede izzile mekin - ü kâmyab 4 - Ni’m eta dedi bu yekta mısra tarihile — gel Muham med aşkına bu çeşmeden iç âb nâb 1156. Kitabe 113 S.
146 - Emirsultan
türbesinin
pençeresi üstünde,
mermer plâkaya, hafif kabartma, küçük boy talik harflerle yeşile boyanmış (50X150) 1 - Şahinşen - i derya - neval Sultan memduh - ul • hısal = Abdülaziz zü - 1 - kemal âlemlere dâd eyledi = ol husrev - ü - Hakan - ı din ol kâmkâr - ü kânıbin 2 - ol mükrim - i ehl - i yakin tekrim - i damad eyledi = bu türbeye c;n n et nazir derler kamu berna - vü - pir = bunda yatup Sultan Emir hep halkı irşad eyledi 3 - Zelzeleden olmuştu harap düşmezdi amma kim türab = ruhu Emir kâmyab zira ki imdad eyledi = ta ’mirin ol şah - ı enam emreyledi = bu Vali bî - kudreti Hüsnü abd - i şevketi — ber vefk - ı emr - i devleti tesrii bünyad eyle* di 5 - ol tacdarın dembedem şükren alâ tilken - niam = sükkân - I dünya ve irenf deavatını yad eyledi = ruh - u Emir olsun hemin ve her kâr ve emrincle muin 6 - hakka ki bir tarz - ı güzin çok şeyler icad eyledi — kilk - i Emel bi - 1 - iftihar yazdı heman tarihi tam = Sultan Emirin türbesin bünyad - ü âbâd eyledi (şairin ismi yok. mahlası Emel olacak.)
-
2 10 —
Kitabe No. 114 S. 146 - Emirsultan camii kapısı fistfinde mer mer taşa küçük boy talik hafle yazılmış (boy 50X 150) 1 - Emirsultana olmuştu bina vaktile bu ma’bed = harab olmuş müruru sâl ile ol camii mümtaz = bu hale vakıf oldukta Selim han kerem > perver anı bünyade kıldı himmet şahanesin ibraz 2 - Edüb ferman esâsından yapıldi resm - i dilkeşle = firaz kubbe - i vâlâsı oldu çerhle demsaz = muvaffak oldu bu hayr - ı azime çün şeh i âlem = eder eltaf - ı Haktan bî - giran ecr - i cezil ihraz 3 İki mısra’la ihya söyledim tarih - i itmamın = müfid - ü - muhta sar kıldım kelâmı eyleyüp îcaz = şeh - i İslâm Emirsultan için camii bina kıldı = şu ziyba ma’bedi yaptı Selim Şah atâ - perdaz 1219 (Manzumenin şairi İhyadır.) Kitabe No. 115 S. 151 - Zeyniler camiinin kıblesindeki Molla Hüsrev’in mezarının baş ucu taşında küçük boy talik harflerle Türkçe yazılmıştır^(boy ^ " Menba’ı ilm - ü - hüner va..................................... ris 2 - ulûm - u hazrat - ı Hayrül - beşer 3 - fâzıl - ı hurşid - i eser 4 - sahih üd Dürer ve - 1 - Gurer 5 mevlâna Mehmed Hüsrev 6 - 886. Bu Türkçe kitabe nin Türkçesi : İlm ve hüner menbaı, Hazreti Hayrul be şer (Peygamber) in ilimle rinin varisi, güneş gibi ese rin faziletlisi Dürer ve Gu rer atlı kitapların sahibi, büyüğümüz Mehmet Husrev
886. Kitabe No. 116 S. 151 Ayni yerdeki Molla Hayali’ nin mezar taşında, küçük boy nesih harfle (boy 60X 100) taş yuvarlak ve yeni dir. 1 - Hüve - 1 - Hallâk ul - bâki 2 - garik - t rahmet - ı Hak 3 - el - müteâlî mevlâna
— 211 4 - fâzıl Şemseddin 5 - el 7 - sene 875...
Mehmed Hayali 6 - lillâh - il - fatiha
Bu mezarın sandukasının yan taşlarının güneyindekinde : orta boy sülüs harfle : Karin - i sanii hazrat - ı şehriyari sahib — ül - hayrat Hacı Ali bey efendi hazretleri. Kitabe No. 117 S. 105 - Piremirde, Musa baba minaresi dibin deki mezarların birinde ; Kasım beg ibn - i Mehmed beg fs evaili rabiulevvel 938. Diğer birinde ; Abdullah beg ibn Kasım beg eş - şehir bî Hançerlû zade fi tarihi sene semane ve elf (1008). Üçüncüsünde : Ubeyd beg bin Kasım beg eş - şehir bi - Han çer lû zade bint Sultan Mahmnd. (Mahmud Bayezid îî nin oğludur.) Kitabe No. 118 S. 156 - Yıldırım türbesinin kapısı üstünde mermer taşa kabartma küçük boy nesih harfle Arapça yazılmıştır (boy 60X120) 1 - Hazihi ravzatü - s - sultan - üs - said - ül -
merhum - ül - mağfur Bayezid Han 2 - bin Murad Han bsnâha es - sultan - ül - a’zam mevlâ mülûk - il - arab - i velacem Sü leyman Han 3 - bin Bayezid Han halled - Allahü mülkehu fi evve li şehr - il • muharrem sene tis’a ve semanemie. B ü y ü k ta ş t a k i bu yazının solunda k ü ç ü k h arflerle : 1 - K ad v e k a ’a - 1 - fira ğ 2 - min hazihi - 1 - im a reti - 1 - m üb are 3 k e ti alâ yedi - 1 - abd - iz - zaif Ali bin 4 - Hüseyin g a fe - A ll a hü lehuma 5 - fi rab iu l’âhır sene t i s ’a ve sem an em ie T ü rk ç e le ri : Bu cen n et b ahçesi, Murad oğlu said merhum m ağfu r Bayezid hana
— 212 — aittir. Onu, büyük padişah, Arap ve Acem meliklerinin efendisi Bayezid oğlu Süleyman Han yaptırdı, Allah mülkünü daim etsin 809 senesi muharremi. Küçük yazı : Bu mübarek imaretin yapılma sı, zaif kul Hüseyin oğlu A li’nin eli ile oldu Allah ikisini de affet sin 809 senesi Rabiul’âhırı.
( Sayfa 203 deki kitabelerden )
( Ulucami yazılarından )
BURSADAN
Gör ünüşl er
Bursa’dan g^nel
görünüş
Ahmet Vefik Paşa Hastahanesi’nin altındaki Bitinya dehlizlerinden çıkan Vazo parçalan (Sayfa 2)
Bizans mozaiklerinden bir parça (Sayfa 59)
Bir Bizans galeri parçası (Sayfa 3)
Hüdavendigâr camii (Sayfa 27)
Yeni Kaplıca 1552’de yapılmıştır. (Sayfa 33)
Murat II camii, 1428’de yapılmıştır. (Sayfa 39)
Camiin Tuğla-çini işi cephesi.
Türbelerden umumî görünüş (Sayfa 40)
Muradiye’de 17. yüzyıl evi.
Murat II türbesinin kapı üstündeki ahşap tavan.
Çelebi Sultan Mehmed’in çini yazıb lâhdi.
Ulu camiin umumi görünüşü
Minberin kapısı tamamen ağaç oymadır.
Ulu cami minberinden (Sayfa 100)
Ulu Cami minaresinin ahşap külahlarına ait bir mahkeme karan.
Yeşil çinilerinden.
Yeşil Camiinin mermer oymacılığınm şaheseri olan kapısı.
Yeşil çinilerinden.
Yeşil Türbenin ahşap kapısı
XV.ci asırda bir tüccann yaptırdığı Yiğit Köhne Camii (Sayfa 109)
■t X ^ 4 ş
f
- JA5y/l
X V ci a&ırda yapılmış olan Demirtaş minaresi (Minaret de Demirtach construit au debut de xv e siecle) [Sayfa 111]
Devlet Hatun türbesi. Çelebi Mehmed’in annesine aittir. XV. asırda yapılmıştır.
Emirsultan camii. Esası Yıldırım zamanında yapılmıştır. (Sayfa 145)
■: e ^ ‘
S£SS«îg@8g8ŞSŞ#iS88S|
,
tf."
kv.
~, '.«
' î
*■
V "" ,' ; '
ipek Yolu kalıntısı Dokuz Gözlü Köprü Cumalıkızık
Kitabın ilk baskısından sonra (1950) yapılan onanm ve yok olma değişikliklerinin listesidir
Sahife 14: Yerkapı arabğmda 8 no.Iu evdeki Bizans iç kale gizli yol kemerleri yok edildi, yerine apartman yapıldı (1%5). S .17: Çandarb minaresi depremden çatladığı için Vakıflar yıktı (1970). S. 18: Ulucamiin 1959 onannunda dış sıvalan atılmca sadece cephe mermer* lerinin yakılmış olduğu görüldü, kitabelerinin yok edilmiş olmalan için yaluldığı anlaşıldı. S.22: Cilimboz deresinde kâğıthane var (Arşiv A/5. S .333). S.23: Ahmet Vefîk Pasa Hastanesi’nin son pavyonu yandı; Vali Haşim İşçan halk yardımı ile Devlet Hastahanesi’ni yaptırdı (1948-1951), şehir Kestel köyünden Geçit köyüne kadar büyüdü, ağır sanayi bölgesi kuruldu,ova da gecekondularla doldu (1980). S.24: Abdal köprüsü, gazete ve broşür yazılarımızla yıkımdan kurtuldu (1971), şimdi onarüıyor (1981), önündeki yenisi yapıldı (1971). S.25: Teleferik yapıldı 1963 (2000 Yıllık Bursa’mn Belediyesi adh kitabım 1976) S.28: Hüdavendigâr minaresine yıldırım vurdu, şerefeden yukansmı tahrib etti. Külahı ve şerefenin altını kurum onardı, alemini takmak şerefi bana düştü (1959). S.29: Cami avlusundaki ampir eyvan yok edildi (1955) S.3Ö: Çekirge hamammı restore ettik (1959). Halvet manastır biçimli soğukluk Osmanh eseridir. S.32: Lâmii Çelebi mescidi onaı^cü, minare yapıldı (1962). Süleyman Çelebi anıdmm yapum bitti... Açıhş törenle yapıldı. (Süleyman) Çelebi türbesi münasebetiyle) adh broşürümde herşeyi, müsbakalan da yazıldı. S.33: Hatice Sultan türbesi kurumun onanmlarmdandır (1959). S.34: Çelikpalası Emekli Sandığı satm aldı. Atatürk Köşkü müze oldu, Atatürk'ün 2 Şubat 1938 tarihli hibe belgesi Belediyededir. (Belediye adh kitabım). S.35/36: Hamzabey Camü’ni 1956, Hamzabey ve Karamustafa türbelerini kurum onardı (1958). Avludaki ampir şadırvam yıktılar, yerine soysuz birini yaptılar (1971). Hamzabey İstanbul’un fethinde Deniz Kuvvetleri Komutanıdır. Gemileri Haliç’e aşırandır. S:37: Beşikçiler Camü’ni kurum onardı (1956). S .38: Veliyyüddin oğlu Ahmet Paşa (Geyikli) medresesini vakıflar onardı, imaret de onarıldı. Muradiye Medresesi 1951’de onanidı. Verem Dispanseri haline getirildi. Sultan Murad türbesi saçağma çınar dah indi, saçağı harap etti (6 Temmuz perşembe 1978), bir seneı sonra onarıldı. Türbe padişahm vakıf parası ile 5000 floriye yapılmış (Başvekâlet arşivi İbnül-emin tasnifi 162/14)
S.41: Sultan Mahmut Türbesi’ni Vakıflar onarırken kapı kanadındaki ah şap kitabe yok edildi (1976). S.42: Şirin Hatun Türbesi için (arşiv A/4 S .63.de) Bayezid oğlu Sultan Ab dullah Türbesi deniyor. İmaretin onanmı 1976’dır. S.43: Karşuduran türbesini vakıflar onardı (1953). Azeb Bey yolu başındaki çeşmeyi bir gecede yok ettiler 1/8/1976. Azeb Bey Camii’nin onanmı (1955). S.44: Kız Lisesi (sonra Kız Öğretmen, sonra Turizm Okulu 1979) binalan yerine yenileri yapıldı (1965-1970). Çmarönü çmarlan kesildi (1970). S.45: Gülçiçek türbesi onarıldı (1962), Altıparmak’taki Haşim İşçan İlkokulu 1950’de yapıldı, bina İktisadi İlimler Akademisi oldu (1974). Altıparmak Camii ve minaresini kurum onardı (1969). Gülçi çek Vakfiyyesi Arşiv C/45 S.34. S .46: Yağcılar mesiresi Kaynarca hamamına kadar büyük bir Kültürpark haiine getirildi (1960-1972). Mezbtdıa terk edildi (1970), Çırpan mescidi yenilendi (1958). S.47: Bayezid Paşa ahırlannın temelleri de yok edildi (1977). S.48: Mezarhğın giriş kapısı önünde de bir depo var, kitabesi 1313’tür. Fo maro binasını yıkıp apartman yaptılar (1977). AhmetPaşa Fenari Camii çeşmelerini de yıkıp yenilerini yaptılar (1976), mer’a mezarhğı ve çöplük yerine Santral Garaj yapıldı (1945-1955). S.49: Ez-ha-haym ath havra yandı (1965), Mayork isimlisi aslında Şemsibey mescidi iken havra olmuş, şimdi dükkandır, tapu kayıtlannda sahipsiz göründüğünden dava açImış (10 Mart 1975). S.50: Havrada ibadet yaptıran hahamm dediğine göre Bursa’ya Yahudiler 580 İspanya sürgününden gelmiş, bugün 48 ev, 180 Yahudi var (15/3/1978). S.51: Veled-i Saray Camii’nin etrafı açıldı,minaresini kurum yaptı (1958). Sicillerde Abdi Bey mescidi diye geçer (B/83 S .11 sene 1084). Surlarm uzunluğu 2 kilometre kadardır. S .52: Darphane mescidine 1487’de Kazzaz Pir Mehmet meşruta evi bağış lamış, şimdi Vakıflar Bölge Müdürlüğü evidir (Arşiv 178-49. B/83 S.46) S.55: Bursa’da çıkan Ertuğrul gazetesinin 27/9/1922 tarih ve 619 sayıh nüshasında şehitlerin isimleri şöyle: Osman oğlu Hüseyin (Ordu), Mehmet oğlu İsmail (îzmit) Mustafa oğlu Ahmet (Alâiyye), Mehmet oğlu Halil (İlgaz),Arif oğlu İbrahim (Vezirköprü), Mustafa oğlu Satıl mış (Ankara), İsmail oğlu Hüseyin (Aksaray), Haşan oğlu İbrahim (Çorum), Haşan oğlu Arif (Tosya), Hüseyin oğlu Mehmet (Bozkır), Mehmet oğlu Ahmet (Ayaş), jandarma eri Ali Şahbaz (Bursa), alay yaveri mülâzımsani Kadri Bey (İzmir). Anıtın projesi aynı gazetenin 30/10/1924 tarihi ve 793 saph nüshasında ilân edilmiştir. Anıdm yapımma girişen Tuğgeneral İsmail Hakkı (Fanti) ile As.Doktor Albay Osman Şevki Uludağ’dır. Tophane avlusundaki büyük havuzun dağmık ta^annı kurum derleyip havuzu canlandırdı, ihata duvarlarım da onardı (1958). Orduevi yerinde eski Bizans sarayı bulunmaktaydı. Uzun süre kulla nılmış, Hüdavendigâr Murad oğullarmın sünnet ve düğünlerini burada yapnuş, İvazpaşa şölenleri idare etmiş. Avcı Sultan Mehmet hastahaneye kadar genişletmiş. Sarayın etrafi iç kaledir, kahntılan durmaktadır. Gizli yol kemerleri Şehadet Camii önünden uzanır. Be lediye su yolu açarken gördüm (1970). Orduevi binalan yenidir.
s . 57: Lalaşahin medresesini kurum onanp çocuk kitapbğı yaptı (1968). S .58: Kavaklı Camii çeşmesinin kitabesini yok ettiler, yerine Yerkapı’daki atılanlardan birini koyduk (1971). S .59; Yerkapı harap ve kapab camiini onardık (1967), Darulkurrayı onanp kurum merkezi yaptık (1958). S .60: Üftade Camii kurum tamiri (1969), türbeyi tamirimiz (1961). Tabaklar mescidi yandı, yerine apartman oldu (1973). S .61; Veled Yaniç Camii’ni yaptıran Yaniç oğiu Hoca Mahmud (Ar.A /3. S.31). S.62: Satıfakih mescidi yandı, beton olarak yenilendi (1976). tik yaptıran Bayram oğlu S a t ı; Fatih Hacı ivaz Paşa'nın vakfîyyesinde şahiddir. Arşiv 22. S. 163. S .63; Nakkaş Ali m^gcidi yıkıldı (1957). Şeyhpaşa mescidini kurum onardı (1957). S.65: Yerkapı arahğındaki 8 no.lu evde bulunan eski kemerler yıkıldı, apartman oldu (1965). Çitlenbik ağacını yıldınm dipten kırdı (1955). S .66; Alâüddin camiini kurum onardı, revakmı betonlaştırdı. Çeşme kemerini de onardı. S . 67; Kısa sokak başındaki 12 no.lu ev benimdir. 1085 H.de mahkeme karan ile onarılmış, sahibi Mehmet Paşa imiş (Arşiv B/83/S.27) Karşıdaki 9 no.lu evdeki eskilikler yok edildi (1958). S.68: Şeyh Şami çeşmesi ve kitabesi yok oldu (1970). Ev olan Sürmeli mes cid yıkıldı (1979). İbrahim Paşa hamammı kurum Alınanlardan istimlâk ettirdi, Sanat Enstitüsü’ne tahsisini yaptırdı, onanmmı yapıyoruz (1981). İsabey Fenari Camii onarıldı, namaza açıldı (1968). S .70: İmaret İsabey Camii’ni Vali Haşim İşcan onarttı (1948), minareyi kurum onardı (1958). S .71: Abdal Murad etrafı gecekondu doldu, mesire bitti (1977). S .72: Paşa Camii ile Pınarbaşı Camii ve minaresini kurum onardı (1959). S .73: Pınarbaşı suyunu Belediye şehir su şebekesine kattı (1957). Mevlevihane tamamen yıkıldı, yok oldu (1950), türbesi yapıldı (1958). Bayram yerinde eskiden Nilüfer Hatun’un kervansarayı varmış. Ar^v B/117 S.90, 351 bahçeler, dükkanlan da var. S .74: Hüdavendigâr’ın vakfı olan (Başvekâlet arşivi tbnül-Emin tasnifi defter 2, sene 1199) Kalenderhaneyi kurum onanp kütüphane yaptı (1977). Hıdırbk Camii üç sene kapah kalmış, kurum onanp namaza namaza açmıştır (1976). tJçkuzlar Camii yeni yapıldı (1955). (Kalenderhane için Arşiv A/102. S.178, B/58. S.14, B/117.S.20.90. Sene 878, A/2. S.25). S .75: İvaz Paşa türbesi, verdiğimiz plana göre nezaretimizde yapıldı (1964). S .77: Somuncu Baba Camii’ni 1971, Molla Fenariyi de kurum 1973’te onardı. Kademen 1965’de onarıldı. Şeyh Ahi Kadem Murat H Ue Mustafa arasında arabulucudur (Aşık Paşazade tarihi). S.7S: Darphane binasını yıktılar (1965). Maksem Camii’ni 1954’te, minare sini 1968’de kurum onardı. Ali Paşa Camii’ni kurum onardı (1965), çınan kestiler.
S.81: Veledi Habib Camii’ni halk onardı, fakat kubbedeki ampir nakışlarla türbesindeki nakışlan yok ettiler (1970-75). Demirli mektebi yıktılar (1972). Arap Mehmet Camii’ni kurum onardı (1968). S.82: Fışkırık Camii’nin kubbesini 1959’da, revakmı 1974’de kurum onardı. Hüsameddin mektebinin batı kısmını 1973’te, kalanım da 1978’de yıktılar. Yerine AP yapıldı. S.83: Üçkumah çeşmesi önündeki anibal yapısı su deposunu Belediye Başkanınm emri ile yıktılar (1957). S.84: Başçı İbrahim Camii’ni onardık, çökmüş kubbeler yerindeki büyük ağaçlan kestik, kubbeleri yeniledik, güçlükleri ve olaylan 12 no.lu broşürde verdim. Başçı İbrahim (Cem Sultan) türbesi kurşunlarım yapan müteahhittir, ölümü 885 olacak. Camiin kuzeyinde ahşap Karabaş tekkesinin yerinde Piri Bey mescidi varmış (Başvekâlet arşivi İbnül-Emin tasnifi defter 2-No 11236 An. A/3 S.32) S.85: Lisenin ek binalan yıkıldı, yenileri yapıldı (1965-75). S.88: Hoca Alizade Camii’ni U974), Veled-i Habib (Akbıyık) Camii’ni kurum tamir ettirdi (1962). S.89: Sarrafiyye medresesi yok edildi (1968), Şeker Hoca Camii’ni onanmımız (1971). S.90: HocaTayyip, Hacılar Camii’ni kurum onardı (1963), kütüphane înebe medresesine almdı. S.91: Telli tekkedeki kitabe ve duvarlar yok oldu (1972). Atatürk amtmm tunç kaidesinin doğu tarafmdan yapıhş tarihi 1930 yazıhdır. Amt, Belediye, özel İdare, Ticaret Odası, ilçeler belediyelerinden alman paralarla yapılmıştır (Vilayet Meclisi umumi zabıtlan 1928). Karaşeyh Camii’ndeki kütüphane de tnebey medresesine almdı. S.92: Küşteri mezarı yok edildi (1965), Küşter İran’ın Şiraz kentinde bir köydür. Nalbantoğlu Camü’nin revakmdaki apartman taklidi ek yıloldı, ash gibi onardık (1955). Şehreküstü Camii’ni kurum onardı, minareyi yeniden yaptı (1974), cami tamamen yıkıhp kubbeli büyük biri yapıldı (1980). Doğudaki mezarlık yerine müftülük binası yapıldı (1972). Camiin altmdaki eski köprü temelleri apartman yapılırken çıktı ve yok oldu (1975(. S .94: Faytoncular hanmm büyük depremde yıkılan doğu kısmı yenilendi (1960-1977). S:95: Haydarpaşa Çarşısı, Ulucami batı karşısmdaki müftülük, Vaizıyye medresesi 1958 yangımnda yandı, sonra yenilendi, helâlar da onarıldı, şark kahvesi oldu. S .96: Kapem hanm kemeri, iki odası bir gecede yıkıldı (1978). S.97: İnebey medresesini kurum 165 bin liraya satm ahp vakfa hibe etti. Milli Eğitim Bakanbğı’na kütüphane tahsisini yaptırdık, bakanhk onardı. Eski Eser Kütüphanesi yaptı eski kitaplarmhepsi burada top landı (1964). Ekrem Hakkı Ayverdi binayı Yıldırım devrine çıkarır (Osmanh Mimarisi S .443).
s . 99: Güngörmez Camii onarılıp namaza açıldı, yanmdaki tarihi mezarlar kalktı, yerine din görevlileri lokali yapıldı, Sümerbank binası Yüksek Anıtlar Kurulu muvafakati ile yapıldı (1965). S:100: Ulucami Hünkâr mahfeli 1786’da yapılmış, kütüphanesini Münzevi Abdullah Efendi kurmuş (vakfiyyesi Eski Eserler Kütüphanesinde). 1959 onanmında camiin dış sıvalan atıldı, kurum da dağıtılmış, yok edilmiş olan avlu şadırvanlannın küpeştelerini toplayıp yeniden yaptı su yoUannı font boruya çevirdik, minare kitabesi yok oldu (1975-76) S .103:1958 yangınından çok zarar gören Emir hanım halk onardı (1959-65) Fidan hanı mescidini kurum yaptı (1965), hanı halk, devletin fon pa rası ve eklemelerle onarmaktadır (1981). S .105: Bezestanı vakıflar onardı, kurşunu 60 ton olarak kurum döşedi, Ku yumcular Çarşısı oldu (1960). Gelincik Çarşısı da yenilendi. S .106: İvaz Paşa Camii’ni Sütçü Kâzım yeniledi, çarşı da kapah olarak ye nilendi (1970). nilendi (1970). Ertuğrul mezannı da onanp kitabe koyduk (1973). S. 109: Simkeş Camii’ni Şehine Akkayah kurumumuza hibe etti, uydurma ekleri kaldınp onardık ve namaza açtık, avlusuna iş hanı yaptık, ku rumun geliridir (1963). Şerafeddin Paşa ile Yiğit köhneyi kurum onardı (1962 -1974) S .111: Timurtaş hamammı iki defada onardık, bitmedi (1970, 1974). Cami ve minaresini de onardık (1966). S .113: Acem Reis Camii’nin etrafı mahalle oldu, onanp namaza açtık, onanm sırasında batı bitişiğinde türbe-mezar çıktı (1958). Abdal Camii ve türbesini kurum onardı (1949,53). Türbe yanmdaki çeşme yok oldu (1955). ördekli hamamının bir kısmmı onardık, tapusunu belediyeden vakfa verdirdik, kütüphane yapma çabasmdayı/ S.I14:(1981). Pir Ahmet muallimhanesini yıktılar (1979), Helâlar yola gitti, Demirtaş hamamından Garaj arasına yeni Cazcılar yolu açtılar, yo lun üst tarafına yeni bir cami yaptılar, adına Hoca İlyas dediler (1959). S .115: Tayakadın Camii’ni onardık (1971). Kiremitçi Camii’ni halk yıkıp yenisini yaptı (1960). S .117: Hacı Yakup Camii yıkıldı, arsası bulvara gitti (1966). S .118: Enbiya Camii’ni 1974’de, Reyhanı 1959’da onardık. S. 120: Tekke mescid Fâtih devri eseridir. Hacılar Camii’ni yapan Bakkal Sinan yaptırmış (Ekrem Hakkı ayverdi Bey Fatih Devri S .107). İs mail Hakkı tekkesi herşeyi ile betonlaştı, içteki pencere aynalanndaki nefis yazılar da gitti. Bu yazılar Hüseyin Vassafın Kemalname-i Hakki adlı yazma eserinde var (Eski Eserler Kütüpha nesi 16/129 S.19) S .122: Çinkolu kahve altında yeni köprü yapıldı (1974). S .125: Hüsameddin dergâhını vakıflar yeni tuğlalarla yeniledi (1976). Bö cekçilik Enstitüsü İslâm Enstitüsü oldu. Böcekçilik Hürriyet Mahallesi’ne gitti (1974). Ortaokul binası yandı (1979). S .126: Ahmet Dâi Camü ve minaresini kurum onardı (1954). S .127: Kayan Camii’ni kurum onardı (1956), halk beton şadırvan ekledi (1976).
s . 128: Selçuk Hatun Camii’ni (1966), çeşmelerini 1977’de kurum onardı. Bedreddin Camii onarımı ve namaza açılışı kurumundur, Kanberler Camii de kurum onarımı işidir (1955-1976), Muallimhaneyi onardık, ekli evleri istimlâk edip yıktık (1969). S .131; Molla Arap Camii’ni 1951’de, Çobanbey türbesini de 1970’de onar dık. S .132-133: Yenimahalle Camii’ni 1964’de, kapah namazgâh camiini 1975’de onardık, açık namazgâhı vakıflar onarmaktadır (1981). S.134: Hacı Budak Muallimhanesi’nden bir şey kalmadı (1977), İshakşah mescidi namaza açıldı, fakat kitabesi yok olmuştur (1955). S.141: Yeşil Cami ve türbesi bahçelerini kurum yeşillendirdi (1952). S .143: Bayezid Paşa Camii’ni kurum onardı (1954), halk yıkıp yenisini yap tı (1976). S .146: Emirsultan Camii musalla taşlan yanmdaki kemeri onardık, avludaki simitçi fınnı ile iki evi satm ahp yıktık, avluya kattık (1958). S .148: Tamamen harap bulunan Piremir Camii ve türbesini onardık (1962), teleferik yapıldı ye işletmeye açıldı, 29 Ekim 1963. İstasyon ve me safeleri: Teferrüç-Kadıyayla 2340 m, Kadıyayla-Sanalan 2330, Sanalan-Çobankaya 3200 m. Rakımlar: Teferruç 375 m. Kadıyaylal230 m. Sanalan 1653, Çobankaya 1760 m. (Bursa Belediyesi Kitabı). S .150: Hânzade Fatma Sultan (Hançerli) hamamı ve külliyesi, vakfiyyesi torunlarmdan Mufahhor Nazif Hançerli elindeyken vakfa tescillerini yaptırdık, vakfîyyeyi Topkapı saray kütüphanesine teslim ettirdik. No: E .12447/12478 (Tescil tarihi: 1975). Kalabilmiş olan hamamı mahalli demek kurum delaletiyle onanp kütüphane yapma çabasmdadır. Yanm bulunan Musababa minaresinin etrafı açıldı, cami temellerine ve minaresine uyarak Yüksek Kurul üyesi Hüsrev Tayla nezaretinde ihya ettik, Musababa mezan, Orhan Gazi’nin yaptırdığı tekkesi ile camii yaptıran Abdülkadir (Şeyhülislâm) mezan da toprak altından çıkanidı. Musababa, Bursa’mn fethinde yararhğı bulunan erenler dendir, Abdülkadir Kanun devri şeyhülislâmıdır. Zeyniler Muallimhanesi bildiğimiz Abdüllâtif Kutsi türbesini onardık (1965) S .152: 2^yniler Camii’ni onanp ibadete açtık, mezarhğmdaki şahıslann kimliklerini bir taşa yazıp çeşme yanma diktik (Broşürümüz), çeş meyi Fatih’in fermanma uyarak ihya ettik (1957) (Arşiv B/83. S .5, B/194. S.195, B/189. 8.6, B/75. S .19) S .154: Hacı Seyfüddin Camii’ni kurum 1964’de, İbni Bezzazı vakıflar 1979’ da onardı. Mücellidi Camii’ni Rasulzade yıkıp biçimsiz bir kubbe yaptırdı (1958). S. 155: Yüdınm Camii’ne binadan asn kefeki kaplama minareyi vakıflar yaptırdı (1972). S .156: Yıldınm medresesi onarüıp verem dispanseri yapıldı (1951). Molla Yegân medresesinin batı bitişiğindeki büyük mermer zemin plakalan çıktı, kınp yok ettiler (1976). S .158: Şükraniyye Camii yeni devlet yolu yapımı nedeniyle yıkıldı (1973). Demiryolu kaldırıldı, istasyon sebze hali oldu (1950). Atıcılarda (şimdi hipodrom) Tamek fabrikası önündeki Veysel Karani türbesi için (Arşiv A/4. S.52)de (Hacı Baba Bin El Uveys El-Şehir Bin Veysel karani) denir.
Kitabeler bölümü ekidir.
Sayfa 3 Kitabe 3 eski Mudanya-lzmir yolu kavşağmdaydı. Kitabe 4 regüla tör altmdaki köprüde idi (bina bunda) olacak. S .164: Kitabe 9, satır l ’de (Gülâb) değil (kilâb) olabilir. Son satır (lynet) değil (inayet)dir. S .166; Kitabe 12’nin şairi Eflâtunîzadedir (Tacüttevarih ve Ekrem Hakkı Ayverdi). S .167: Sultan Murad türbesi kitabesinde Türkçesinde (Ehli beytine) olacak S .168: Kitabe 17, satır l ’de Mehmed değil Mahmut olacak, bu kitabe valuflann onanmında yok edildi (1976). Kitabe 18 satır 2’de (Kurrehi-aynihi semiyy-i Rasulullah), Türkçesi de (Gözbebeği, RasuluUah’m adası) üçüncü satırda (Vafaka)yerine(Veffaka) ola cak. S .170: Kitabe 21, ilk kelime (Romangalle), bir Fransızdır, fabrika onundu, 1950’de gitti, fabrika Kolsuz Faik İpeker’in oldu. S .172: Kitabe 26 Türkçesinde (Bu Sultaniyye evi kapısının) olacak. S .174: Kitabe 28/A Orhan türbesi karşısında yeni yapılan apartman hali minde kalan mezar taşında; Sahib mektep Hacı Sinan yazıh. Kitabe 30 yok edildi (1971) Sadiye tekkesi yandı, kitabesini kurum merkezine aldık (1973). S .176; Kitabe 34, çeşme yıkıldı, kitabesi Kavakh Ceunü önündekine yerleş tirdik. Kitabe 36, blok 5 satır 2’de (ederûsâ) yerine (edeb-rûsâ) okundu. S .178: İkinci satırda Fahamüddin Yadigâr-ı Şemsi’yi yazan Şemseddin’in oğludur. S .179; Kitabe 41 satır 2 sonu şöyle olacak; Şeyh Paşa bin şeyh 2-el-din) S .180; Kitabe 43, çeşme de kitabe de yok oldu (1970). Kitabe 47’nin ikinci satın üç ve dördüncü mısralar unutulmuş, şöyle olacak; (Mustafa ağa ki ol hâzin-i Nuri Paşa =kim silahşorluk ile gayreti mevfûr oldu) Kitabe 49 satır 4’de (sene ihdâ ve selâsin-e ve semâne mi’e) şeklinde ve Türkçesi (sene 831) olur.Kitabe 52 satır 2’de (Yahya ibn-i Hüseyin Yahya) tarih de rakkam değil, yazıdır (Erbaa ve semânine ve semân-e mi’e el -Hicret-in nebeviyye-i Mustafeviye). S .184; Kitabe 55 mezarın yanıbaşındaki oğlunun kitabesi buraya yazılmış. Hacı İbrahim’in mezar taşındaki ise şudur; Başucu taşında satır 2 --el-fenâ ilâ daril-beka’el ■ merhum Hacı, 3-İbrahim bin Abdullah el muhtaç ilâ rahmetillah tealâ (taşın iç yüzü dualardır) Ayak ucu taşının dış yüzü dualardır, iç yüzü; satır 3-el-müteveffa ahad aşere yevmen zil-hicce, 4-tarih hamsete ve semânine ve semâne mie hicr-i nebevi. Ölüm tarihi 885 olur.
s . 187: Kitabe 66 tekke ile birlikte yok edildi (23/6/1972). S.188: Kitabe 68’de mezar da yok edildi (1961). Ulucami minare kitabesi 75 oaanmda yok oldu (1959). Kitab« 83’ün Türkçesinin (854 senesDnden sonra şu konacak: cemaziyel-ûlft sonlannda, Allah memleketini dâim etsin). Kitabe 84 yok oldu (1975). S .196; Kitabe 93. Levhah ikide bir kalduiyorlar, benim zorumla yerine ge_ geliyor. Günün birinde yok olabiUr (1976). Kitabe 95’in birinci satır sonunda (Bayezid değil Mehmed ) olficak. S .204: Yeşil Camii mihrabımn sol ucundaki (Pindaşt ki) mısraı Şeyh Sadi’ nin Gülistan adh kitabmdan bir mısradır. Kitapta, kıt’a şöyle: Devrân-ı beka çü bâd-ı sabâ bi güzeşt=telhi ve hû^ ve zişt ve zibâ bigüzeşt. Pindaştki ötem ger ki stem ber mâ gerd=der gerden-i d bi mâned ve ez mâ bi güzeşt. K ıt’anm ve devammm Türkçesi: Sonsuz zaman kır rüzgârı gibi geçti= acılık,tatlılık,güzellik, çirkinlik geçti= zalim zannetti ki zulmü bize etti = boynunda kaldı, bizden geçti. Hikâye bir dervişin boynunu vurmak isteyen hükümdar için söylen miştir. Sözü işiten hükümdar düşünmüş, ona ağır gelmiş de dervişin boynunu vurmaktan gazgeçmiş. S.210: Kitabe 116, satır 2’de (Hak) yerine (Rabb) olacak. Satır 5’te (Mehmed) değil (Ahmet)dir.
S .150: Musababa Camii Derneği, nezaretimizde ve talimatımıza uyarak minarenin camiini temel ve duvar kaüntılarmı bulup ona ve minare ye uygun cami yaptı. Kazılarda Musababa ile camii yaptıran Abdûlka dir’in mezarları çıktı (1979). (x ) Şu 18 köy şehir sınırı içine almdı ve Bursa Belediyesi’ne bağlandı: 1-Karaman, 2-Beşevler, 3-Arabayatağı, 4-Küçükbahkh, 5-Soğanlı, 6-Fethiye kızık, 7-Samanh, 8-Hamitler, 9-Fethiye, 10-Değirmenlekızık, 11-Cumahkızık, 12-Panayır, 13-İhsaniye, 14-Çeltik,15-Emek (Sanayi bölgesinde yeni kuruluyor), 16-Odunluk, 17-Doburca, 18-Çukurca (eski Çayırköy) 1981. (x)
Eski e s e rle ri sevenler kurumunun idare hey’eti k a ra rı No. s Şehircilik mütehassısı M. Prost’un yaptığı Bursa İmar plânı il gili makamlar tarafından tasdik edilmediğinden Belediye başka bir mütehassısa yem bir plânın yaptırılmasına karar vermişti. Mü tehassısa şehrin umumi durumu ve geleceği hakkında fikir vermek maksadile Belediyede kurulan İmar komisyonuna kurumumuz da davet edilmişti. Orada bize düşen vazife Âbide ile dolu bulunan şehrimizin tarihi bünyesini belirten eserlerin tanıtılm ası ve değer lerinin bildirilmesi idi. Komisyon bu hususta yakinen ilgisi olan, etüt yapan ve bu kitabı yazan Kâzım Baykal ile Necib Aksop’a ricada ^bulundu. Onlar, bu kitapta Âbidelerin hepsini teferruatlı olarak ve haritalarda yerlerini işaretlem iş bulunan müellifin hazır ladığı alfabetik listeyi Belediye komisyonu namına incelediler. Sonra da kurumumuz adına idare heyetimizin üyelerinden müze müdürü Ali Riza Y algın ile T icaret Lisesi T icaret Hukuku öğret meni Faruk Üsküderi ile beraber gördüler ve etütlerin tam ve ye rinde olduğuna şahit oldular. Mezkûr listenin aynen belediyeye su nulmasına ve kitabın müellifi Kâzım Baykaldan bu listenin birde kurum adına kitabında aynen neşredilmesi hususunda ricada bu lunulmasına karar verildi. 1 - 5 - 1950
Başkan Kâzım Baykal Üye Faruk ÜskOdari
İkinci Başkan Riza İlova Ûye Sıtk ı Akkay
Üye Naci Kurtul
Üy« Ali Riza Yalgm
Üye İsmail İneç
Üye İsmail Sönmez
Üye Mehmed Ali Gökberk
KİTABIN ik in c i BASKISINDAN SONRA (1982) YAPILAN ONARIM VE YOKLAMA DEĞİŞİKLİKLERİN LİSTESİDİR. S. 9 , S. 1 S. 2 3 , S. 9 S. s ı , S. 10 S. 3 3 , S. 9 S . 4 3 , S. 6 S .4 3 , S. 13 S. 4 4 , S. S. 4 6 , S. S. 4 6 , S. S. 4 7 , S. S. 5 0 , S. S. 5 1 ,S.
29 3 15 26 14 15
S. 5 9 , S. 2
S. 6 3 , S. 1 S. 0 B ,S .2 5 S. 6 7 , S. 2 0
S .6 8 , S. 2 2 S. 6 9 , S. 1
: Sadam evkiindeki sıcak su yanı ( Cemşit Suvar'm haberi ) : İnebey ham anu üstündeki bu binayı y ık tılar ( 1 9 6 0 ) . : Hamamın tam am ı büyük hotel haline geldi.( 1 9 8 5 - 8 7 ) : H am am m tam am ı tıp fakültesinin fizik tedavisine ta h sis edUâi. : O narılarak ham am haline getirildi. : Türbe içindeki tek m ezarda tabut v e ceset kem ikleri du ruyordu. ; K estü er ( 1 9 7 0 ) : Revakı v e m inareyi kurum tam am ladı. : Onarılıyor, ibadete açılacak. ( 1 9 9 2 ) : K urum o n ard ı.(1955 ) ; K alan yahudiler İsrail'e u laştı ( 1 9 6 0 - 1 9 7 0 ) : Şimdiki üstgeçit yanm da, Camii halk, m unare 3â kurum onardı. ; A partm an yapılırken çıkan m ozaik güney surunun altm a girm iş olarak görüldü, bu itibarla mozaikin Bizans değil Roma eseri olduğu anlaşıldı, (gördük) : Sahip değiştirildi , onanp yeniden ham am olarak kul lanılm aya başlandı. ( 1 9 8 3 ) :L o d o sY ık tı. ( 1 9 7 5 ) ; Bu bizim evin jmklük kapaklarındaki ü st b oy alan kaziidım, altm dan çıkan n ak ışlan yüksek kurul üyesi N usrev Taylaya ve bir profösör ark ad aşm a gösterdim . 17 asır n ak ışlan asır eseri olduğunda m ah kem e onan m k aran n d a birleştiler ; Yıkılan T evsirhan m escidi yerine yeni yapılan atölye içinde divara güzel bir am kitabesi kondu.( 1981 ) : Külhan v e iç zeminleri iyice tem izlettik, baca, kazan y eri, cehennem lerin başlam a ağızlan çok ilginçtir mi-
S. 7 1 , S. 9
S. 8 1 , S. 31 S. 8 6 , S. 14
S. 9 1 , S. 8 5
S. 9S, S. 1
S. 9 3 , S. 4 0
S. 9 9 , S. 1
m a rla n n dikkatdni çekerim . : Düşman işgalinde bu binalar kısm en kullanıldı, kısm en bakımsız kaldı. Sonuncu daireler kısım yandı. Vali Haşim İşcan bugünkü devlet h astanesini yaptırdı, yan m a hem şire okulu yapıldı. ( şimdi ark ay a başkası yapılıyor. H astane bünyesindeki Huzurevi A lacahırka 'daki ahşap binaya taşm dı, sonra şimdiki Tıp fakültesi arkasm daki büjrük teşk ilatm a nakil edildi.( 1 9 8 0 ). E sk i hastanenin y eri p ark oldu. : Bu eski binayı içindeki klasik ham am ı Ue birlikte yıkılıp y o k ed ü d i.( 1 9 7 9 ) : Eski kız Lisesi binası yıkılıp yerine bugünkü yenisi yapıldı, yapılan kazılar sırasm d a ham am m tam karşısm daki civ ard a İm aretin ikidem ir parm aklıklı pen ceresi çıktı ve korundu.( 1 9 7 3 ) : Hükümet binalan ve hapishane çok eskiden buradaydı v e sa ra y önü denirdi ( Küçüklüğümüzden bildiğimiz ). 1 9 1 4 de bir kısm ı yandı ve Doruk İş H am 'na taşm dı, Düşman istilasm dan sonra, düşman çeküirken bımuda yak tı, hüküm et binasız kaldı. 19S 4 de bugünkü üç binajrı yüksek m im ar m ülif Ekrem Hakkı Asrverdi kendi planı v e mütahitUgi ile kendi yaptı ( kendisinin bana söyledeği ). : K oca ahm er grajı yapılırken bir takım kem erler çıktı, ya Alboyacılar ham anun su m ahzenleri y a da eski bir k er v a n sa ra y ne olduğu belirtiliden yok edildi. ( 1 0 şubat 1 9 8 3 H akim iyet g azetesi) : Pirinç Ham m ilyarlar h arcan arak resto re ediliyor ( 1 9 8 2 - 1 9 9 2 ) yanm daki ham am resto re edildi. Çarşı Haline getirildi. ( 1 9 8 8 ) : Hanın oıi^sm daki ahşap kısım Esediye M edresesi ne V akıftır ( V akıflar İstim lak etti. 1 9 8 8 ) M edrese IHucam i m usalla ta ş la n yerindeydi, şimdiki m ezar med
S. 1 0 8 , S. 1 S. 1 0 8 , S. 7
S. 10 9 , S.SO S. 11 1 , S. 1
S. 18 2 , S. 1 S. 1 2 4 , S. 1 S. 13 1 , S. 1
S. 13 4 , S. 1 S. 1 3 9 , S. 8
S. 1 4 0 ,S. 3 5 S. 15 8 , S. 1
resey i yap tıran a aittir. : Çinili Çeşme yok ed ü âi.( 1 9 6 0 ) : H ayrettin P aşa cam iini halk yeniledi, yıkılan mi naresin i de dipte çıkan asıl m inare tem eline u y arak y e niden kurum yaptı. ( 1 9 8 0 ) : K ara Kadi m escidini vak ıflar İstim lak etti, onan p iba dete açtı. ( 1 9 8 5 ) : D em irtaş H amam ınm son onanm ını V akıflar Yaptı, ilk halvetin dibinden güzel bir havuz çıktı. M imari özUiğine dikkat 1 9 8 8 de işletm eye açıldı. : Irgandı köprüsünü restoresini bitirem edik bu husuta kurum 19. B roşürü yayım ladı. ( 1 9 9 2 ) : Dağınık olan bu içme su lan birleştirildi. ( 1 9 5 7 ) : Molla Arap cam iini kurum m evcut iki kubbesine göre 1 9 5 1 de V akıflarda 9 kubbeli haline 1 9 8 8 de getirdi. K arm ca derenin yukarki kısmında bir ev avlusunda ta rihi bir su keeri çıktı, İpekyolu kalıntısı olabilir, ( Sos y a l hizm etler uzm anı Çemşit Suvarın buluşu ) : Bu ismde birde m uaallim hane yapılm ış, y eri beUi değil.( A rşiv A / 2 5 S. 3 8 , A / / 35S . 71 ) : M ihrabm doğusunda ikinci pencerelerin dem ir p ar m ak lar üstündeki boya kısm en kazıldı, altm da güzel çiçekler halinde dem ir üzerinde gümüş n ak ışlar çık tı.( 1983) : Müze M üdür Yardım cısı Vecdi, PR. Gabriyel ile içeri girdik cesetler kem ikler halinde duruyordu. ( 1 9 5 2 ) ; Şütraniye Camü yıkıldı, yola gitti, alt ta ra fa yenisi yapıldı 1 9 7 2 . Çm ar Kurudu 1988.
Anıtların alfabetik listesi (Fihrist) Sahife No. A -
113 71 144 112 126 48 37 88 71 66 79 45 80 81 158 56 34 128 75 43 B — 132 46 46 % 83 142 128 102 37 105 125 C — 124 91
İs m i Abdal camii, çeşmesi ve türbesi Abdal Murad Abdûrrezzak türbesi (Karamazak) Acem reis camii Ahmed Dai camii Ahmed Paşa Fenari camii ve mezarları Ahmed Paşa (Veliyeddin oğlu) medrese ve türbesi Akbıyık türbesi ve mezarları, servi Alaca hırka mescidi ve mezarları Alâeddin camii ve çeşmesi Ali Paşa camii ve mezarlığı, çınarı Altıparmak camii Arablar camii ve mezarı Arab Mehmed camii Alûfeli çinar Askerlik daireleri Atatürk köşkü Atpazarı hamamı ve camii Aydede mezarları Azeb bey çesmesi, cami ve türbesi, mezarları servi Babadağ mescidi Bahadır mezarı ve eski evler Bahri haba Bali bey hanı kemerleri Başçı İbrahim camii, hamam, mezarlık Bayezid Paşa medresesi, camii Bedreddin camii, çeşme Belediye Beşikçiler camii Bezzazistan Böcekçilik enstitüsü Cumhuriyet ve müsellim köşkleri Cumhuriyet alan ı: Atatürk anıdı
—
—
— 144
63
—
—
% 51 34 46 154 61 131 106 52 125 153 44 81 158 142 116 82 129 37 .1 4 7 103 118 85 107 79 31 83 110 - 68 114 119 147 104 87 94 82 105 121 82
Çakır hamamı Çatalfırın ve Numaniye tekkesi Çelik palas Çırpan mescidi Çinar önGv çinar (Emirsultan) Çirağ bey mescidi, mezarı Çobanbey mescidi ve türbesi Çukur (KûtOhya) hanı Darphane mescidi Davut Paşa (Bitpazarı) hamam ve mescidi, çeşme Davut kadı camii, çeşme, Muallimzade hamamı Demirkapı kilisesi Demirli mektep divan Demirtaş istasyonu Devlet hatun tOrbesi Dog'anbey, mescid ve mezarı Duhteri şeref (Fışkırık) camii muallim hane Ebu İshak camii, türbe Elvanbey camii, mezarlar, servi, eski evler Emirsultan mezarlıg^ı, çeşmeleri, camii, hamam Emir (Bey) hanı Enbiya mescidi Erkek lisesi Ertuğrul camii Eski darphane (muallimhane) Eski kaplıca Eskici Mehmed dede ve kümbet Eski ve yeni (Tahıl) hanları Eski hamani Eski - Yeni hamam (ördekli) Eski - Yeni han (divan) Fazlullah Paşa mescid ve medresesi Fidan hanı Fransız kilisesi Gazi Timurtaş paşa tOrbesi Gazzi tekkesi (Süleyman çelebi okulu) Gelincik ve Spahi çarşıları, Geyve hanı katır han kapıcı GSkdere ve köprfiler, içme suları Gözedeci dede
H -
1-
45 99 134 90 133 154 97 116 29 76 35 45 58 32 49 95 75 108 147 67 74 47 87 92 90 91 124 27 86 154 158 66 70 97 69 93 134 129
Gûlçiçek (Yahşibey) türbeleri Gün görmez camii, mezar, çmarlar Hacı Budak muallimhanesi ve mezarı, lervi Hacılar camii, çeşmesi Hacı İskender camii dıvariarı Hacı Seyfeddin camii Hacı Seyinç mescidi Hacı Yakub camii, türbe. Hacı menteş Hamamlar Hamid (Somuncu baba) cami, mezarları Hamza bey bloku: camii, türbeler mezarlar Haşim İşcan okulu, hastahanesi Haraççı oğlu Hatice sultan türbesi Havralar Haydarpaşa çarşısı Haydarhane hamamı Hayreddin paşa minaresi Hayriye mescidi Helvacı oğlu mescidi dıvar ve çeşeme, şimşirli dede Hıdırlık camii Hoca Haşan camii Hoca Ali zade camii, çeşme, okul Hoca tiyas okulu Hoca Tayyib camii Hükümet binaları ve bankalar Huıameddin zaviye ve türbesi Hüdavendigâr hloku İbrahim Paşa (Mahkeme) camii, hamamı, çınar İbni bezzaz camii, İncirli hamamı İcliliye mescidi İkinci tahtalı mescidi İmaret İaabey camii İnebey bloku İsabey Fenari (Güdük minare) camii İpek ham İshak şah camii, çeşme İsmail Hakkı
75 - 106 • 147 K —
65 79 119 128 95 33 136 91 109 57 126 34 115 44 - 85 52 116 44 143 76 104 32 91 L — 56 32 M — 86 79 119 74 133 73 142 l'<0 77 151 38 154
İvaz Paşa camii, çınarlar, mezarları Işıklar Kabili vücud mezarı ve çitlenbek ağacı Kademeri camii Kadı (Perşembe) hamamı Kanberler hanı, camii, muallimhane, çınar Kapan hanı antresi Kara Mustafa hamamı Karaçelebi camii Karaşeyh camii Kara kâdi mescidi Kavaklı camii, çınar ve çeşme, kirpikli dede Kayan camii, mezar ve çeşme ve hamam Kaynarca hamamı Kefensüzen camii Kız lisesi (Eski ve yeni) Kırk merdiven ve Okçu baba Kiremitçi camii, mezarlık, hamam Koca Naib camii, türbe, çeşme, çınar Koca taşkın camii, mezar Konevi camii Koza hanı Kükürtlü hamami Küşteri mezarı Lala Şahin paşa medresesi Lâmii mescidi Mahkeme (İbrahim paşa) hamamı, medrese Meksttm (Düsturhan) camii, servi, mezan Mantıcı mescidi Mecidiye camii, çınar Mesud makramevi mescidi, mezar Mevlevihane Meydancık camii Molla arap (balaban bey) camii, mezar kale temeli Molla fenari camii Molla Hayali, Hüsrev Muradiye bloku Mücellidi camii
N —
63 92 108 133 90 O — 102 134 64 125 53 72 P — 72 114 148 93 R — 117 47 94 110, 70 89 62 141 127 157 46 143 74 50 108 84 51 32 117 68 — 55 52 89 109 92 —
Nakkaş Ali mescidi, mezarlar Nalbant oğlu camii Nalıncılar (Tahıl) hamamı Namazjrâh Nasuh Paşa hamamı Orhan bloku : camii, han, hamam Omurbey : camii, han, hamam Oruç bey mezarları, hamam kalıntısı Orta okul Osmancık bloku Paşa camii Pınarbaşı ve camii (İzzeddin) mezarlık Pir Ahmed mezar ve muallimhanesi servi Pir Emir camii, türbe, hamem, minare, mezar Pirinç hanı ve hamam Reyhan (Acemler) mescidi, camii, mezar, hamam Rusçuk mescidi Sağ n cı sungur, türbe Sanat enstitüsü Sarrafiye medresesi Satı fakih camii ve servi, mezarlar Selâmi tekkesi ve babazakir, servi Selçuk hatun mescidi Selimzade camii, türbe Selimiye camii Sevindik mescidi Seyyid Nasır mezar ve tekkesi Seyyid Usul mezarları Simkeş camii Sivasiler mescidi Sur ve burçlar Süleyman çelebi mezarı, mezarlık, karagöz Sûlüklü camii Sürmeli mescidi (Tefsirhan) Şahadet camii Şehabeddin paşa çamii Şeker hoca camü ve türbesi, mısri mezarları Şerafeddin paşa camii Şehreküstü camii ve Pars bey türbesi
63 144 158 T — 157 114 111 107 107 U-Ü — 95,100 58 74 V — 130 80 88 82 51 61 85 / — 49 46 33 132 58 137 65 155 119 98 Z — 117 152 66
Şeyh paşa (Dibekli) camii Şible camii Şükraniye camii Tatarlar camii Taya kadın camii, mezarlık Timurtaş bloku Tuz hanı Tuzpazarı camii Ulucami camii, hamam, medrese mezar, çarşı Üftade bloku, camii ve tekke Üçkuzlar, üftade tekkesi, mescidi, evi Vefikiyye camii Veledi habib camii Veledi harir (İpek oğlu) camii Veledi veziri camii, Veziri Veledi saray mescidi Veledi yaniç camii, minare Veledi şemseddin camii, mezarlar Yahudiler hamamı Yeni fabrikalar Yeni kaplıca Yeni mahalle camii Yerkapı camii ve mozaik, darulkurra Yeşil bloku Yeşil türbe (Gûraulı) Yıldırım bloku Y iğit cedid, yiğit köhne camii, mezar Yoğurt hanı (Tahtakale) kemerler, mecnun dede cami< Zağfranhk ve Bekir dede türbesi Zeyniler Zindankapı ve mezarlık. Molla İyas mezarı
P A F T A
-y -
İH lh R
M AHALLE L E H :
M AH ALLELER :
Ş s h re k ü s tü -T a h ta k a le
PAFTA-CV
H ü k ü m tl c iv a n - Çargı • |.h r e k Ü 5 1 ü ,llg o r lo r , İlyas,Balık pcızar., N alban to ğ lu , lpektio 51o , 5 .l« rh o c o B ı K c ı k . S a rıca ,S u n g u r, Ç ak;,,M «cnun d td e , A lboyacılar,K onaklar.K ip rib ası kbca-
^
il
/ I / / / /
tabib.S arı Abdullah,Ataca,U zuncar|t^ h t X ! Ulucami, Orhan,Tu2 pararı,Qandorlı^ '—' Ş e ra fe ttir pa|a,Gcytn.(or,GümÜ 5 ^ k e n L Reyhan: R tyhanpaşa,M antıcı,Yalvaso§lu, Beze 11 er, Yenıyig'it, Ç if te tifin - K ir e m itç i- A p ta l: Zagfranlık,N arl(,M izanogiu,D o^n bey, pirrııtçi,Ecey(*ojp,Kiftm itçi,K)caM (înt® g /S ’jztntcr,Taya hatun,K ^e zlcrE [m alık yA p ta l.A k S 'jn g u r,K a s a p H ü stym .
— \ C
E ski w ray , Iso b « y , P ı n a t b a ş ı ^ Alocahifko . P ı n o - b o $ ı . Ai geo hı rk a. 8
PAFTA
- - I -
Ç'IEKIRGE- Hudavendigar
Yazarın Diğer Eserleri:
1-Diyarbakır Şehri 2-Türk Tarihinde Diyarbakır 3-Atatürk’ün Hayatı ve Memlekete Hizmetleri 4-Bısrsa’da Ulucami 5-Teırihte Bursa Yangınları 6-Liseler İçin Sosyoloji 7-Liseler İçin Mantık 8-Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu Onanmlan (16 Broşür) 9-Hac Kılavuzu (Çocuk Esirgeme Kurumu Yayını) 10-İslâmda Yeni İçtihatlara Doğru 11-Hikmet-i Teşri’ (İslâmiyetin Emir ve Yasaklannda Amaçlar) “Baskıda’ 12-Felsefe ve Bilimler Tarihi “Basılacak” 13-Ahlâk Felsefesi Tarihi “Basılacak” 14-Ütiliterizm “Menfaatçılık Felsefesi” “Basılacak”
\TTTJ!f
Bursa ve anıtları k ita b ının bu baskısı “T ÜRKİYE A N I T - C E V R E T U R İ Z M DEĞ ERLERİNİ KORUM A V A K F I ” nin (T.A.Ç. VAKFI; bir kültür hizmetidir.
Bu üçüncü baskı Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu'nun baskısıdır.
