SAŽETAK Aprilski rat ili Operacija 25, kako ju je nazvala njemačka komanda, je kratkotrajni oružani sukob između vojska sila Osovine i vojske Kraljevine Jugoslavije. Trajao je od 6 – 17. aprila 1941. godine i u tom periodu daleko nadmoćnije trupe Sila osovine, koje su činile vojke Njemačke, Italije, Mađarske, Rumunije i Bugarske, su
upotrebom novog načina
ratovanja – Blitzkriega, porazile vojsku Kraljevine Jugoslavije. Izgovor za Osovinsku invaziju je bio puč izveden 27. marta 1941. godine kada je srušena proosovinska vlada Cvetković – Maček. Nakon okupacije, teritorij Kraljevine Jugoslavije je raskomadan i podijeljen između sila Osovine, te su stvorene dvije marionetske države Nezavisna Država Hrvatska i Nedićeva Srbija.
1
I.
UVOD Ovaj seminarski rad se bavi Aprilskim ratom, razlozima za njegov početak, samim
tokom ratnih operacija i na kraju samom posljedicom uništenja Kraljevine Jugoslavije. U samom seminarskom ratu se tvrdi koji je razlog početka rata, kako je njega dočekala Kraljevina Jugoslavija i kakav je otpor pružila nadmoćnijem neprijatelju, te kako je sam rat uticao na daljni život Jugoslavije, koja će propašću Monarhije ući u jedno novo razdoblje života, koje će biti isklesano krvlju. U prvom dijelu ovog seminarskog rada obrađen je period od rušenja vlade Cvetković – Maček 27. marta 1941. godine, demonstracije protiv pakta sa silama Osovine, te reakciji Njemačke na demonstracije; u drugom dijelu obrađeni su planovi, koncentracija i zadaci sila Osovine i jugoslovenske vojke u predstojećem ratu; u trećem dijelu seminarskog rada obrađen je sam tok Aprilskog rata, glavni pravci prodora sila Osovine i sam raspad jugoslavenske vojske na frontu; i u posljednjem četvrtom dijelu obrađena je posljedica rata te podjela jugoslavenske teritorije između sila Osovine.
2
II.
APRILSKI RAT I KRAH KRALJEVINE JUGOSLAVIJE
2.1. Puč od 27. marta i početak aprilskog rata Kada je predsjednik vlade Dragiša Cvetković 25. marta potpisao akt o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu masovni narodni revolt brzo se širio po cijeloj zemlji, poprimajući ogromne razmjere. U noći između 26. i 27. marta grupa viših oficira i dio buržoazije koja je bila zapadno orjentisana, koristeći ogroman talas narodnog nezadovoljstva prema polizici fašizacije zemlje i kapitulaciji pred silama Osovine, a pod rukovodstvom vazduhoplovnog generala Dušana Simovića, izvršili su državni udar i preuzeli vlast, proglašavajući pri tome punoljetstvo kralja Petra Karađorđevića. Komunistička partija i patriotske mase pozdravile 1 su ovu promjenu i očekivani antifašistički kurs.2 Hitler je zbivanjima u Beogradu bio zatečen. Kada je mislio da je problem Jugoslavije riješio, on se ponovo pojavio. Sada je njegova reakcija bila munjevita: na vijest o vojnom puču u Beogradu odlučio je Jugoslaviju vojnički uništiti, pa je dao nalog vrhovnoj komandi njemačke vojske da pripremi plan vojne akcije. Simovićeva vlada je u Berlin uputila poruku s uvjerenjima da je sve što se dogodilo unutarnja stvar Jugoslavije i da nova vlada prihvaća potpisani dokument o pristupu Jugoslavije Trojnom paktu. No Hitler nije mjenjao svoju odluku, pa je bez ikakvog ultimatuma, 6. aprila 1941. godine izvršen napad na Jugoslaviju.3 2.2.
Planovi i koncentracije i zadaci sila osovine i jugoslovenske vojske Iznenađen i ogorčen svenarodnim otporom u Jugoslaviji i državnim udarom, Hitler je
27. marta odlučio da uništi Jugoslaviju kao državu i izdao odgovarajuća uputstva za proširenje njemačke intervencije i na Jugoslaviju. Istog dana je naredio da se koncentričnim napadom sa prostora Rijeka – Grac i iz rejona Sofije prodre u Jugoslaviju pravcem prema Beogradu da bi se uništila njena vojska, Makedonija odsjekla od ostale teritorije, jugoslovenske snage razdvojile od grčkih, uspostavila veza sa italijanskom armijom u Albaniji i proširila baza za produženje njemačko – italijanske ofanzive protiv Grčke. Zbog nepredviđenog angažovanja u ratu protiv Jugoslavije, Njemačka je morala odgoditi planirani napad na Sovjetski Savez. Za 1
Mirko Bosanac, Udar na Jugoslaviju. Beograd, Sedma Sila, 1964., 14 – 15. „Sa parolom Bolje rat nego pakt komunisti su 27. marta organizovali masovne demonstracije širom zemlje. U Srbiji, na ulicama javno su dijeljeni leci Pokrajinskog komiteta sa parolom „Radnici – obustavite posao! Građani i omladino – na ulice! Vojnici i oficiri, pridružite se narodu! Nek ne prestanu vaše demonstracije sve dok se ne ostvari ono zašta se čitav narod borio i bori! Pakt o uzajamnoj pomoći sa Sovjetskim Savezom... Demokratske slobode za radne mase, narodna vlast...“ 2 M. Bosanac, Udar na Jugoslaviju, 14. 3 Hrvoje Matković, Povijest Jugoslavije. Zagreb, Naklada Pavičić, 1998., 240.
3
operaciju protiv Jugoslavije (Poduhvat 25) i Grčke (Marita), njemačka Vrhovna komanda KoV naređenjem od 30. marta, odredila je 12. i 2. armiju. Hitler je pozvao Italiju, Mađarsku i Bugarsku da učestvuju u napadu, nudeći im teritorijalne ustupke na račun Jugoslavije. 12. armijom, jačine 19 divizija, komandovao je feldmaršal Vilhem List, a 2. armijom, jačine 11 divizija, general Maksimilijan fon Vajks. Operacije 12. i 2. armije potpomagala je ojačana 4. Vazduhoplovna armija i dijelovi 10. vazduhoplovnog korpusa iz južne Italije, sa ukupno 1500 aviona, i 11. vazdušnodesantni korpus. Italijanska 2. Armija, generala Vitoria Ambrozio jačine 14. Divizija, prikupljena je prema italijansko – jugoslovenskoj granici, sa zadatkom da naprije, dok Njemci ne prodru sa sjevera, veže za sebe jugoslovenske snage, a zatim da nastupa po grupama. Na albansko – jugoslovenskom frontu prikupljeno je 8 divizija 9. Armije. Na italijansko – grčkom frontu i u Albaniji Italijani su imali angažovane 11. armiju ostatke 9. armije, sa ukupno 22 divizije. Mađari su, prema sporazumu sa Njemcima od 5. aprila, pripremili za zaposjedanje dijelova Jugoslavije 8 pješadijskih i 2 motorizovane brigade, što je odgovaralo snazi od oko 5 divizija. Rumunija je zatvorila granicu prema Jugoslaviji, a Bugarska je osigurala pozdainu njemačkoj 12. armiji.4 Jugoslovenska vojska vršila je pripreme za ratne operacije po planu R-40, koji je u februaru i početkom marta 1941. unekoliko izmjenjen dobivši plan R-41. Izrađen je na ideji odbrane svih frontova, izuzev prema Albaniji, gdje je trebalo preduzeti ofanzivu da se u sadejstvu sa Grcima potuku italijanske snage i osigura povlačenje jugoslovenskih trupa na jug preko albanske teritorije; Zadar je trebalo zauzeti prepadom. Uporedo sa tim pod jačin neprijateljskim pritiskom, sa drugih frontova trebalo je vršiti postepeno povlačenje opštim pravcem na jug, u Grčku, da bi se tamo ponovo organizovao front sa Grcima i Britancima. Vrhovni komandant bio je osamnaestogodišnji kralj Petar II, njegov zamjenik osamdesetogodišnji vojvoda Petar Bojović. Obojica samo nominalne ličnosti, bez uticaja na operacije kojima je rukovodio predsjednik vlade, general Dušan Simović, ujedno i načelnik štaba Vrhovne komande. Ratni plan R-41 predviđao je mobilizaciju 28 pješadijskih i 3 konjičke divizije, 18 združenih odreda i 16 posadnih pukova, ukupno oko 1 200 000 ljudi u operativnoj i 500 000 u rezervnoj vojsci5. Ali, osim vazduhoplovstva, nijedna operativna 4
Grupa autora, Vojna enciklopedija. Beograd, Vojnoizdavački zavod, I, 1970., 187 – 188. Branko Petranović, Istorija Jugoslavije (1918 – 1988). Beograd, I, Nolit, 1981., 393., „Jugoslavija nije imala moderno naoružanje, avijaciju, mehanizovane jedinice, tešku artiljeriju, niti veću vojnu industriju. Jugoslovenska vojska našla se u aprilskom ratu slabo naoružana: raspolagala je jednim milionom modernih pušaka i imala 19 000 mitraljeza, 20 000 puškomitraljeza, 50 000 raznih pištolja i revolvera, 300 000 nagaznih, oko 120 00 mina za rušenje i oko 7 500 artiljerijskih oruđa. Za ovo oružje je karakteristično da je poticalo sa raznih strana, bilo različitie proizvodnje i dijelom zastarjelo. Municije nije bilo dovoljno. Benzinom su se mogle zadovoljiti potrebe za 2 – 3 mjeseca rata. Snadbjevanje municijom uveliko je otežavala raznovrsnost artiljerijskog oruđa. 5
4
jedinica nije bila u potpunosti mobilisana. Viši štabovi, jedinice za vezu, veći dio artiljerije, vozarski bataljoni – nisu bili ni izbliza spremni za akciju. Samo se 11 nepotpunih divizija 6. arpila u zoru nalazilo približno na svojim koncentracijskim prostorima. Plan R-41 nije odgovarao situaciji, čak i da su mobilizacija i koncentracija izvršene na vrijeme, po planu i bez uticaja neprijatelja. Jugoslovenska vojska je pošla u rat protiv ogromno nadmoćnijeg neprijatelja, rascjepkana, nespremna, dezorjentisana, obezglavljena, bez ikakvih perspektiva.6 2.3.
Tok Aprilskog rata U toku noći 5/6. April bez objave rata njemačke jedinice iz Rumunije zauzele su
Sipski kanal i spriječile da se izvrši planirano zatvaranje plovidbe Dunavom. Oko 5 sati jaki sastavi njemačke avijacije napali su vojne aeodrome kod Skoplja, Kumanova, Niša, Zagreba i Brežica. U 6 sati i 30 minuta otpočei su vazdušni terirostični napadi na Beograd 7, ponovljeni oko podne i predveče, sa ukupno 484 bombardera uz pratnju od oko 250 lovaca. Bombardovanje je produženo cijelog dana na željeznički i drumski saobraćaj u oblasti Skoplja, Niša, Beograda, u Banatu i Bačkoj, Srijemu i Sloveniji i na više mjesta u Crnoj Gori, Dalmaciji, Hercegovini i Bosni. Njemačka 12. Armija pošla je u napad u 5 sati i 20 minuta, uz podršku avijacije. Otpor graničnih jedinica i dijelova Bregalničke, Moravske i Šumadijske divizije i Strumičkog odreda Njemci su brzo slomili: 9. Oklopna divizija zauzela je Krivu Palanku i Stracin, 73. Pješadijska divizija izbila je do Kočana, a 2. Oklopna divizija prodrla je u Strumicu, odakle je dio snaga uputila prema Dojranu. Na sjeverozapadnom frontu manje njemačke snage zauzele su Koren – Sedlo, Ljubelj, Jezerski Vrh i tjesnac u dolini Drave kod Dravograda, Radgonu i Mursku Sobotu i veći dio Prekomurja. Italijansko vazduhoplovstvo bombardovalo je Boku kotorsku, Split, Divulje, Šibenik, Mostar i dr. Jačim snagama jugoslovenska avijacija je bombardovala željeznčke stanice kod Sofije, Kjustendila, Temišvara, Arade i Graca, a slabijim snagama aeodrome i trupe kod Skadra. Jugoslavenska mornarica je ostala uglavnom neaktivna do kraja rata.8 Sedmog aprila9, Njemci su nastavili operacije u Makedoniji: 9. Oklopna divizija potpomognuta iz vazduha, zauzela je Kumanovo i Skoplje. Time je presjekla jugoslovenskoj Jugoslovenska armija imala je 60 zastarjelih francuskih tenkova, ali i 50 modernih iste proizvodnje od 12 tona, naoružanih kalibrom 37 mm.“ 6 G. autora, Vojna enciklopedija, 188 – 189. 7 Branko Petranović, Istorija Jugoslavije (1918 – 1978). Beograd, Nolit, 1980., 184., „General – pukovnik Aleksandar Ler komandovao je njemačkom vazdušnom flotom koja je bezobzirno bombardovala Beograd 6. aprila, sijući smrt među civilnim stanovništvom, iako je uoči aprilskog rata prijestoljnica bila proglašena za otvoreni grad. Hitler se svetio za slobodarsko ponašanje Beograđana 27. marta.“ 8 G. autora, Vojna enciklopedija, 189. 9 Velimir Terzić, Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941. Titograd, Grafički zavod – Titograd, 19., 436., „Ovog dana Njemci su nastavili glavnu ofanzivu na makedonskom frontu, a pomoćnu iz Austrije i zapadne Mađarske.“
5
vojsci odstupnicu na jug i dovela je u tešku situaciju. Jedinice 73. Pješadijske divizije zauzele su Štip i Veles; dijelovi 2. Oklopne divizije zauzeli su Radoviš i izbili na Vardar kod Valandova, a glavnina divizije prodrla je do Dojrana; dijelovi Moravske i Ibarske divizije kod Preševa zadržali su prodor jedne kolone 9. Oklopne divizije. Na frontu prema Albaniji 3. Armija prešla je u ofanzivu: Komanski odred od Gusinja preko Prokletija, pravcem Raja – Puka; Kosovska divizija prešla je granicu na prizrenskom pravcu i izbila do rijeke Drima; Vardarska divizija imala je manjeg uspjeha kod Debra. Ostale jedinice 3. Armije bile su još u prikupljanju. Na Dravi su slabe snage 46. Motorizovanog korpusa prešle na desnu obalu kod Đekenjaša i Barča i obrazovale mostobrane na pravcima prema Čakovcu, Koprivnici i Virovitici. Na pravcu Maribora i Ptuja zaštitnice Dravske divizije povukle su se na desnu obalu Drave, zadržavši mosobrane na lijevoj obali kod Ptuja i Maribora. Na frontu Trupa primorske armijske oblasti pobunile su se neke jedinice; otpočelo je rastrojstvo usljed čega Dinarska divizija nije mogla da krene za Sarajevo. Jadranska divizija je nekoliko dana tukla artiljerijom italijanske položaje u blokiranom Zadru, ali ga nije napala jer je izvukla znatne snage za zaprečavanje puteva iz pravca Like. Njemačka avijacija nastavila je dejstvo najvećim dijelom za podršku trupa, dok je jugoslovenska avijacija sa krajnjim požrtvovanjem uzela učešće u borbama na krivorečkom pravcu, a pri bombardovanju željezničke stanice u Pečuju i Segedina pretpjela je teške gubitke. Vrhovna komanda zbog pokidanih veza nije bila u stanju da prati tok operacija, nije imala ni rezerve da na njih utiče. Tog dana je vlada naredila opštu mobilizaciju i objavila je rat Njemačkoj i Italiji, ali nije bilo mogućnosti da se to saopšti vojnim i građanskim vlastima.10 Osmog aprila zbog neočekivano brzog uspjeha u Makedoniji, njemačka Vrhovna komanda je naredila da 1. oklopna grupa 12. armije preduzme ofanzivu na nišavskom pravcu i da njemačka 2. armija ubrza pripreme za prelaz u ofanzivu na sjeveru. Italijanske snage na zapadnom frontu preduzele su pregrupisanje radi predstojećih ofanzivnih operacija.11 Prva oklopna grupa prešla je u 5 sati i 30 minuta u napad sa 3 divizije u prvom ešalonu: Toplička divizija ešalonirana po dubini nije izdržala napad i uz teške gubitke povlačila se pred poslije teških borbi, zauzele su utvrđene položaje sjeverno od druma Caribrod – Pirot, zarobivši veći dio Topličke divizije i prinudivši slabije dijelvoe da se povuku prema Svrljigu. U Makedoniji su jedinice 9. Oklopne divizije zauzele Stari Kačanik i 10 11
G. autora, Vojna enciklopedija, 189. V. Terzić, Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941, 455 – 456.
6
Tetovo; 73. Pješadijska divizija zauzela je Prilep, a SS motorizovana divizija Adolf Hitler prebacila se u Veles. Za to vrijeme 2. Oklopna divizija prodrla je pored Dojranskog jezgra u Grčku i zauzela Kilkis. Ostaci Bregalničke i Šumadijske divizije dijelom su odstupili za Grčku i prema Bitolju a dijelom su zarobljeni. Na albanskom frontu, izuzev Vardarske divizije, koja je zbog pada Skoplja i ugroženosti pozadine obustavila napad, dijelovi Zetske divizije prodirali su drumom Podgorica – Skadar; Komski odred se prebacio preko Prokletija i izbio do Koljgecaja u dolini rijeke Valjbone; Kosovska divizija je širokim frontom izbila na Drim. Na frontu 4. Armije njemačka 14. Oklopna divizija je zauzela Viroviticu, a 132. Pješadijska divizija Maribor; italijanska 3. Alpska grupa zauzela je Kranjsku Goru.12 Devetog aprila njemačke snage su nastavile napade na Jugoslaviju sa juga, istoka i sjevera. S obzirom na vrlo povoljan razvoj operacija 12. armije, na znatne uspjehe prednjih dijelova 2. armije, kao i na političke prilike u Jugoslaviji, naročito u Hrvatskoj i Sloveniji, njemačka Vrhovna komanda je naredila 2. armiji da 10. aprila pređe u opšti napad ka Sarajevu, ne čekajući dijelove koji još nisu stigli, pošto se u jugoslovenskoj vojsci pojavilo rasulo. S obzirom na uspješan razvoj njemačkih operacija u Jugoslaviji i Grčkoj, italijanski Generalštab je ovoga dana izdao direktivu br. 10, kojom je naređeno komandantu italijanske 2. armije da dovrši pripreme za otočinjanje ofanzive protiv Jugoslavije. Istovremeno je naređeno komandantu italijanske 9. armije da preuzme ofanzivne operacije na kosovkom, debarskom i ohridskom pravcu radi sadejstva sa njemačkim snagama koje nadiru iz Bugarske.13 Na nišavskom pravcu 11. Oklopna divizija slomila je slabo organizovanu odbranu dijelova 2. Konjičke, Topličke i Drinske divizije na Ploči, zauzela u 9 sati Niš i nastavila prodor preko Aleksinca na sjever, a slabijim dijelovima prema Prokuplju i Doljevcu. Na lijevu obalu Velike Morave hitno su se povukli Kalnski odred prema Aleksincu, Timočka divizija prema Staleću i Krajinska divizija glavnim snagama prema Paraćinu, a pomoćnim prema Žagubici i Majdanpeku. Dijelovi 9. Njemačke oklopne divizije zauzeli su Uroševac i Prizren, a drugi dijelovi preko Tetova zauzeli su Gostivar i produžili prema Debru i Kičevu; SS motorizovana divizija Adolf Hitler zauzela je Bitolj i uputila prednje dijelove prema Resnu i Florini, 73. Pješadijska divizija prikupila se u rejonu Velesa i Prilepa. Na albanskom frontu Zetska divizija napredovala je na skadarskom pravcu, Kosovska divizija obustavila je napad 12 13
G. autora, Vojna enciklopedija, 189. V. Terzić, Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941, 473 – 474.
7
zbog pojave njemačkih trupa u prostoru Prizrena; Komski odred zadržao se na rijeci Drimu. Na frontu 4. Armije Njemci su zauzeli Koprivnicu i proširili mostobran kod Virovitice. Ostaci rasutih jedinica 4. Armije povukli su se na liniju: Papuk – Bilo gora – Kalničko gorje – Ivanšica; 7. Armija je napustila Ptuj i ubraza povlačenje desnog krila opštim pravcem Novo Mesto – Karlovac. Manje njemačke oklopne jedinice iz sastava 41. Motorizovanog korpusa ušle su u Banat kod Vatina i Malog Žama, gdje su zadržane otporom Banatskog odreda. Zbog nepovoljnog razvoja situacije Vrhovna komanda je naredila da preostali dijelovi 5. Armije i 6. Armije organizuju odbranu na liniji: Rudnik – Aranđelovac – Mladenovac – Varovnica – Grocka – Beograd; da se poruše mostovi na Velikoj Moravi; da se brane prijelazi na pravcu Svilajnica, Žabar i Požarevac; da se zatvori Bagrdanski tjesnac. Prva i 2. Armija da se povuku sve jedinice, osim posadnih trupa iz Bačke i Baranje na desnu obalu Dunava i Drave; 5 armiji pridata je Cerska, a 6. Armiji Unska divizija.14 Desetog aprila Njemci su nastavili prodiranje u dubinu jugoslovenske teritorije, preduzimajući snažnu ofanzivu i sa svojom 2. armijom sa pravca sjeverozapada, prema Zagrebu i Bosanskoj krajini. Italijanske snage na zapadnom frontu su zauzele definitivan raspored za sutrašnji napad, dok su jedinice italijanske 9. armije u Albaniji pojačale otpor na pravcu Skadra i vršile pritisak na front Kosovke i Vardarske divizije.15 Njemci su ovladali Makedonijom, izuzev oblasti Ohrid – Kičevo – Debar – Struga, gdje su trupe Vardarske divizije još pružale otpor. Izviđački dijelovi SS motorizovane divizije Adolf Hitler prodrli su u Grčku, zauzeli Florinu i došli u dodir sa britanskim trupama. Na frontu prema Albaniji Zetska divizija napredovala je prema Skadru; Komski odred i desna kolona Kosovske divizije nastupali su desnom obalom Drima prema Skadru radi spajanja sa Zetskom divizijom; srednja i lijeva kolona Kosovske divizije prešla je u odbranu zbog ugrožene pozadine od njemačkih trupa. Avioni iz Boke kotorske bombardovali su luku Drač. U dolini Velike Morave 2 oklopna divizija zauzela je Paraćin, Ćupriju i Jagodinu i odsjekla dijelove 5. Armije, koji su se nalazili istočno od Velike Morave; Toplička divizija bila je većim dijelom razbijena i zarobljena, dok su dijelovi 2. Konjičke divizije zadržavali Njemce kod Prokuplja; 5. i 6. Armija ubrzano su se povlačile zapadno od Južne i Velike Moravske i južno od Dunava, a dijelovi 6. Armije zatvorili su Bagrdanski tjesnac; snage 1. i 2. Armijenastavile su neometano povlačenje iz Bačke i Baranje. Trupe 49. i 51. korpusa 14 15
G. autora, Vojna enciklopedija, 189. V. Terzić, Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941., 489.
8
potiskujući zaštitnice 7. Armije, izbile su do linije, Šoštanj – Vitanje – Slovenska Bistrica – Ptujska gora; 14. Oklopna divizija, 46. Motorizovani korpus u 19 sati i 30 minuta ušli su u Zagreb, gdje je istog dana proglašena Nezavisna Država Hrvatska 16. Pošto su Italijani iz Rijeke bez otpora prodrli na jug, komandant Sjevernog sektora pomorske odbrane naredio je da se unište sve zgrade komande i radio – stanica i potope svi brodovi dodjeljeni sektoru. U veče 10. Aprila stanje jugoslovenske vojske bilo je kritično: Trupe 3. Armijske oblasti i 4. Armije takoreći nisu više postojale; 2. i 7. Armija i Trupe primorske armijske oblasti bile su u povlačenju ka Dinari; 5. Armija bila je dijelom opkoljena, a dijelom s juga ugrožena; bokovi 6. i 1. Armije bili su također ugroženi, što je ubrazlo njihovo povlačenje, dok je 3. Armija u sjevernoj Albaniji postigla daleko manje uspjeha nego što je očekivano.17 U periodu od 11. do 13. aprila veći dio jugoslovenskih armija bio je u rasulu. Napad italijanske 2. Armije i trupa iz Zadra sa graničnog fronta prema Sloveniji i Hrvatskoj, nastupanje mađarskih trupa u Bačkoj i Baranji i napad njemačkog 41. Korpusa iz rumunskog dijela Banata otpočeli su 11. Aprila. Tog dana Njemci su uveli u dejstvo u Srbiji 5. Oklopnu diviziju i 60. Motorizovanu diviziju radi pojačanja 1. Oklopne grupe, koja je naišla na otpor jugoslovenske 5. i 6. Armije. Njemačke i italijanske trupe su do 13. Aprila zauzele Vojvodinu i Sloveniju, a Hrvatsku i zapadnu Bosnu do linije Karlobad – Gospić – Bihać – Kostajnica. U napušteni Beograd 12. Aprila u veče ušle su trupe 41. Motorizovanog korpusa, a 8. Oklopna divizija i 16. Motorizovana divizija upale su preko Šapca, Bosanskog Šamca i Bosanskog Broda u Srbiju i sjevernu Bosnu. Na skadarskom pravcu desno krilo Zetske divizije bilo je prinuđeno da se povuče na rijeku Pronisat, gdje se održalo do kraja rata. U periodu od 14. do 18. aprila došlo je do potpunog rasula jogoslovenske vojske na svim frontovima. Najveći dio bio je koncentričnim prodorima napadača opkoljavan, razdvajan i zarobljavan. Jugoslovenska vlada je na sjednici 13 – 14. aprila odlučila da napusti zemlju 18, 16
Hrvoje Matković, Povijest Nezavisne Države Hrvatske. Zagreb, Naklada Pavčić, 2002., 26., „Poslije napada Njemačke i Italije na Jugoslaviju (6. travnja 1941.) i početka ratnog stanja, Maček se vratio u Zagreb. Njemačke trupe ubrzo su stigle nadomak Zagreba. Dok se očekivao njihov ulazak u grad, Veesenmayer je sa Slavkom Kvaternikom pripremao proglašenje samostalne hrvatske države, nastojeći za taj čin dobiti Mačekovu potporu. Maček se tome nije usprotivio. Tako je Slavko Kvaternik 10. travnja 1941., dok su njemačke postrojbe ulazile u Zagreb, preko radio – postaje Zagreb pročitao proglas u uspostavi Nezavisne Države Hrvatske, a odmah nakon toga proglasa pročitana je i Mačekova izjava, kojom on poziva hrvatski narod, pristaše HSS-a i niže organe vlasti, da surađuju s novom vladom.“ 17 G. autora, Vojna enciklopedija, 189. 18 B. Petranović, Istorija Jugoslavije (1918 – 1978), 401., „Krajna tačka vladinog povlačenja bila je Nikšić, gdje je i donijeta odluka o evakuaciji građanskog vrha: kralja, dvora, vlade, generala, šefova stranaka – sve u svemu, oko 200 ljudi. Kralj Petar II je po savjetu patrijarha Gavrila odletio s nikšičkog aeodroma u Grčku 14. arpila 1941. godine. Sutradan je za Grčku poletila i vlada s grupom političara, koristeći 10 – 12 preostalih aviona. Vlada se spustila na aeodrom Agrinion, a odatle nastavila za Atinu. Prilikom evakuacije nesrećnim slučajem je
9
određujući samo novog načelnika Vrhovne komande Danila Kalafatovića, dotadašnjeg komandanta pozadine. General Simović predajući dužnost načelnika štaba Vrhovne komande, izdao je 14. Aprila Kalafatoviću u svojsvu predsjednika Ministarskog savjeta naređenje da odmah zatraži primirje sa njemačko – italijanskim snagama, navodno da bi se dobilo u vremenu i olakšala situacija vojske. U stvari, bilo je to naređenje za kapitulaciju. Vlada generala Simovića nije bila dosljedna narodnom raspoloženju i zahtjevima od 27. Marta. Tražeći kompromis sa Hitlerom zapostavila je nužne ratne pripreme, početkom rata izgubila rukovodstvo i pobjegla u inostranstvo bez ikakve proklamacije narodu, ne izdavši nikakvo uputstvo ni civilnim, ni vojnim vlastima. Time je iznevjerila nade jugoslovenskih naroda i dovela zemlju do propasti i punog sloma. Novoodređeni načelnik štaba Vrhovne komande istog dana je preduzeo mjere radi zaključivanja primirja. Međutim, Njemci i Italijani nisu to prihvatili, već su produžili nastupanje zahtjevajući bezuslovnu kapitulaciju jugoslovenske vojske. Oni su 14. aprila zauzeli Knin, Jajce, Doboj, Zvornik, Valjevo i Kruševac, sutradan zarobili Vrhovnu komandu i zauzeli Šibenik, Split, Sarajevo, Užice, Kraljevo i Rašku, a 16. aprila Mostar, Priboj, Sjenicu, Novi Pazar, Kosovsku Mitrovicu i Podgoricu. Sljedećeg dana Italijani su ušli u Boku. Čitava flota i ostali brodovi ratne mornarice, osim jedne podmornice i dvije motorne torpiljarke koji su napustili Jadransko more i prešli britanskoj floti u Sredozemlju, i razarača Zagreb koji su poručnici bojnog broda Milan Spasić i Sergej Mašera uništili, pali su neoštećeni u italijanske ruke. Bugarska je 15. aprila prekinula diplomatske odnose sa Jugoslavijom i njene trupe zaposjele su istočnu Makedoniju i dijelove istočne Srbije. Aleksandar Cincar, ministar vanjskih poslova vlade koja je obrazovana 27. marta i general Radivoje Janković potpisali su 17. aprila bezuslovnu kapitulaciju. Toga dana okupirana je Crna Gora, Hercegovina i Južna Dalmacija, a 18. aprila u 12 sati obustavljena je borba, shodno odredbama bezuslovne kapitulacije.19
2.4.
Posljedice kapitulacije Aprilski slom vojske Kraljevine Jugoslavije nije bio samo vojni, nego i politički
događaj od osobitog značaja ne samo za Kraljevinu Jugoslaviju, nego i za napadačke sile Osovine. Ma koliko da je osovinska oružana snaga bila premoćna i ma da su osovinski poginuo Marko Davidović.“ 19 G. autora, Vojna enciklopedija, 190.
10
propagandistički krugovi govorili o „munjevitom ratu“ i o „lakoj pobjedi“ nad Jugoslavijom, ipak se po mnogim znacima vidjelo da im je pobjeda nad vojskom Kraljevine Jugoslavije značila jedno rasterećenje i zato došla veoma dobro. U vojničkom pogledu kapitulacioni akt od 17. aprila 1941. predstavljao je za sile Osovine potvrdu njihove konačne i potpune pobjede nad oružanim snagama Kraljevine Jugoslavije, dok je za vojsku stare Jugoslavije taj akt predstavljao izraz likvidacije kao „ratujuće stranke“ u ratu protiv sila Osovine. Za oružane snage država Osovine kapitulacija Vrhovne komande Kraljevine Jugoslavije izražavala je, uklanjanje opasnosti za sile Osovine u pogledu daljnjih njihovih imperijalističkih planova, napose prema evropskom Istoku. U političkom pogledu ta je kapitulacija za Kraljevinu Jugoslaviju predstavljala potvrdu njeina ne samo vojničkog nego i političkog sloma. Kapitulacija je u punoj mjeri razotkrila neodrživost sistema, koji je u najtežim danima zemlje na tako drastičan način pokazao svoju nepodesnost za rješavanje osnovnih pitanja države, a napose svoju nesposobnost, da oko sebe okupi sav narod u obrani osnovnih interesa zemlje.20 Nakon aprilskog rata na teritoriju bivše jugoslavenske države uspostavljen je složen okupacijski sustav. Osnovna podjela je bila: njemačko i italijansko interesno područje koje je odvojeno demarkacijskom linijom. Svako od tih područja bilo je zaposjednuto njemačkim i italijanskim vojnim jedinicama, a unutar svake od tih dviju okupacijskih zona organizirana je vojno – civilna vlast različitog ustrojstva. Neki su dijelovi bili potpuno anektirani, tj. pripojeni Njemačkoj i Italiji ili njihovim saveznicima Mađarskoj i Bugarskoj. U drugim su formirane domaće vlasti, ali pod punim nadzorom njemačkih ili italijanskih opupacijskih snaga. Njemci su anektirali sjeverni dio Slovenije koji je graničio s Austrijom. Južni dio Slovenije s Ljubljanom anektiran je Italiji, pa je tu organizirana Ljubljanska pokrajina s italijanskom upravom. Italija je u svoj državni okvir uključila i dio hrvatskog teritorija uz jadransku obalu i gotovo sve jadranske otoke. Crna Gora je postala italijanski posjed kojim je upravljao od italijanske vlade imenovani guverner uz kojega je upravne poslove vodio Privremeni administrativni crnogorski komitet. Vojvodina je bila podjeljena na zapadni dio kojega je anektirala Mađarska i istočni (Banat) koji je stavljen pod njemačku upravu. Srbija (svedena na granice iz 1912. godine, tj. prije balkanskih ratova) bila je pod njemačkom okupacijom uz ustrojavanje pomoćnih domaćih organa uprave (najprije je bio Savjet komesara, a potm vlada generala Milana Nedića). Veći dio Makedonije (njen središnji i istočni dio) anektirala je Bugarska, dok je zapadni dio Makedonije uz albansku granicu priključen tzv. Velikoj Albaniji
20
Ferdo Čulinović, Slom stare Jugoslavije. Zagreb, Školska knjiga Zagreb, 1951., 322 – 323.
11
kojoj je pridružen i zapadni dio Kosova. Hrvatska sa Srijemom i Bosna i Hercegovina činile su poseban državni teritorij kao Nezavisna Država Hrvatska.21
III.
ZAKLJUČAK U Aprilskom ratu, koji je trajao od 6. do 17. aprila 1941., praktički je prestala da
postoji država koja je stvorena prvodecembarskim aktom 1918. No, kako je Drugi svjetski rat bio u tijeku, njezin nestanak nije bio i konačan. Odlazak jugoslavenske vlade i kralja u izbjeglištvo u mnogim krugovima od početka je shvaćen kao nastavak borbe. Kralj i vlada 21
H. Matković, Povijest Jugoslavije, 242 – 243.
12
prihvaćeni su na zapadu kao nosioci poslijeratne obnove Jugoslavije. I u samoj Jugoslaviji, okupiranoj od Osovinskih sila, organizirale su se snage s ciljem obnove jugoslavenske države. Međutim, one su se sukobile u koncepciji uređenja obnovljene države. Četnici predvođeni Dražom Mihaljovićem podržavali su stari poredak, dok su drugi pod vodstvom Komunističke partije Jugoslavije i Josipa Broza težili preuređenju Jugoslavije.
LITERATURA •
Bosanac Mirko, Udar na Jugoslaviju. Beograd, Sedma Sila, 1964.
•
Čulinović Ferdo, Slom stare Jugoslavije. Zagreb, Školska knjiga Zagreb, 1951.
•
Grupa autora, Vojna enciklopedija. Beograd, Vojnoizdavački zavod, I, 1970.
13
•
Matković Hrvoje, Povijest Jugoslavije. Zagreb, Naklada Pavičić, 1998.
•
Matković Hrvoje, Povijest Nezavisne Države Hrvatske. Zagreb, Naklada Pavčić, 2002.
•
Petranović Branko, Istorija Jugoslavije (1918 – 1988). Beograd, I, Nolit, 1981.
•
Petranović Branko, Istorija Jugoslavije (1918 – 1978). Beograd, Nolit, 1980.
•
Terzić Velimir, Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941. Titograd, Grafički zavod – Titograd, 1963.
.
14
