PEDAGOGIKA OGÓLNA Program i literatura przedmiotu: • Pedagogika – jej geneza i rozwój, • Pedagogika jako nauka w kontekście współczesnych ujęć nauki i poznania naukowego, • Kierunki rozwoju teorii pedagogicznych, • Współczesne prądy i kierunki pedagogiczne. Literatura: •
„Alternatywy myślenia o/dla edukacji” – wybór tekstów pod red. Z. Kwiecińskiego – Warszawa 2000,
•
„Pedagogika ogólna – problemy aksjologiczne” pod red. Mariana Nowaka i Teresy Kukołowicz – Lublin 1987,
•
„Leksykon pedagogiczny” – Pedagogika pod red. Śliwerskiego i Milerskiego,
•
Leppert i Jaworska – „Wprowadzenie do pedagogiki – Kraków – 1996,
•
„Wprowadzenie do pedagogiki ogólnej” – Kostkiewicz Janina – Stalowa Wola – 1997,
•
„Prądy i kierunki w pedagogice XX w.” – Ludwik Chmaj, Warszawa 1963,
• Wołoszyn St., „Nauki o wychowaniu w Polsce w XX w”, Kielce 1998, • Kazimierz Sośnicki, „Rozwój pedagogiki zachodniej na przełomie XIX i XX w.” • Kunowski, „Podstawy współczesnej pedagogiki”, • B. Suchodolski, „Zarys pedagogiki”. GŁÓWNE FAZY ROZWOJU PEDAGOGIKI Etymologia znaczenia pojęcia i nazwy pedagogika – genezy należy szukać w początkowych fazach rozwoju myślenia naukowego i filozoficznego na przełomie VII i VI w. przed Chrystusem. Z „nauką” czyli refleksją nad
wychowaniem mamy do czynienia wśród Greków, co doprowadziło do stworzenia nauki o wychowaniu. Z tego kontekstu i czasu wyprowadzamy również nazwę „pedagogika”. Pojęcie jest to łączone z kręgiem kultury grecko – rzymskiej (kultury helleńskiej), gdzie młody człowiek, dziecko, chłopiec był określany jako „pais” –w dopełniaczu pajdos – jego status wiekowy i społeczny wskazywał że wymaga on „paidei” – czyli umiejętnego prowadzenia i opieki i pomocy dorosłych. W świecie helleńskim odpowiedzialnym za wychowanie był niewolnik (pajdagogis), którego zadaniem było wychowanie i prowadzenie danego chłopca. W sensie pierwotnym pedagogika oznaczała więc to prowadzenie chłopca i obejmowała wszelkie zadania wychowawcze i problemy związane z pajdeją tzn. z prowadzaniem dziecka. Praca i funkcja społeczna pedagoga dotyczyła najpierw praktycznej działalności i wdrożenia młodzieńca do odpowiednich postaw i dobrych manier lub grzecznego odnoszenia się do innych, następnie dotyczyła specyficznych umiejętności działań jak np. regulowania porządku dnia, wspólnego odrabiania lekcji i prac domowych. Zadania pedagoga obejmowały także konieczność towarzyszenia młodemu człowiekowi w ciągu dnia, pomoc przy grach i zabawach oraz radzenia sobie w dokonywaniu wyborów. Współcześnie przez pojęcie pedagoga rozumiemy to że osoba taka musi pracować w wydziałach pedagogicznych lub na instytutach pedagogicznych,
mając
odpowiednie
przygotowanie
zawodowe
do
wykonywania tak trudnego zawodu. GŁÓWNE ETAPY ROZWOJU REFLEKSJI PEDAGOGICZNEJ Rozwój refleksji nad wychowaniem rejestruje się zwłaszcza w chwilach gdy stare formy wychowania zaczynają przeżywać swój kryzys, i wtedy jest ona inspirowana wiodącymi kierunkami w życiu kulturalnym i społecznym oraz naukowym. Na rozwój refleksji o wychowaniu wpływa także rozwój metodologii naukach społecznych. Mówiąc o czynnikach mających wpływ na rozwój refleksji pedagogicznej możemy je przeanalizować na tle rozwoju historii tej myśli.
1. Pierwszym okresem w którym postawiono problem pedagogiczny i pytano się o to co może być najbardziej decydujące dla rozwoju człowieka: urodzenie czy wychowanie ? Był to okres działalności sofistów, w którym podjęto dyskusję nad problematyką wychowania. 2. kolejnym stadium tej refleksji była epoka wielkich filozofów greckich (Platon, Arystoteles), którzy podejmowali problematykę wychowania bardziej systematycznie. Wychowanie i proces wychowania był elementem całego systemu społecznego i przyjmowanych w tym względzie wizji. 3. Szczególnie ważnym stadium w rozwoju myśli pedagogicznej stanowiło chrześcijaństwo – nauka Jezusa Chrystusa. Do podstawowych zdobyczy ważnych w zakresie pedagogiki, jakie zaistniały dzięki chrześcijaństwu należy zaliczyć przyjęcie zasady równości wszystkich ludzi i nowego sposobu wartościowania każdego człowieka, zwłaszcza dziecka. Te nowe elementy spojrzenia i ujęcia wychowania to: • Nowe spojrzenie na wychowanie, którego zasady zaczęły być wyprowadzane również z pozycji wiary religijnej, • Pogłębiona koncepcja wartości i nowa aksjologia. Emancypowanie się pedagogiki jako nauki Nie tylko praktyka, lecz również myślenie pedagogiczne (refleksje nad wychowaniem) istniało od dawna i zawsze miało charakter: • Filozoficzny, • Teologiczny, • Religijny, • Publicystyczny lub literacki. Refleksja pedagogiczna jest również zawsze warunkowana społecznie i kulturowo. Zazwyczaj również zmiana w jej obrębie dokonuje się gdy nadchodzi kryzys starego myślenia, wówczas również rodzą się nowe pomysły i
formułuje się nowe cele i zadania dla wychowania. Szczególnym momentem wzmożonej refleksji nad wychowaniem był w czasach nowożytnych okres Oświecenia oraz czas po nim następujący – rozwój przemysłu i związane z nim potrzeby. W czasach nowożytnych wraz z procesem oddzielania się filozofii od teologii i wyłonienia się różnych nauk odwołujących się do racjonalnego badania świata i posługujących się eksperymentem i metodą ilościowym badaniem, również w pedagogice zaczyna się poszukiwać naturalnych metod wychowania – uwzględniających naturę rzeczy, lub naturę integracji ludzkiej oraz osobliwość języka i sztukę oraz naturę psychologiczną wychowania (Pestalozzi). Proces rozwoju tożsamości i autonomii pedagogiki jako dyscypliny naukowej staję się coraz bardziej zaawansowana i pedagogika zaczyna zdobywać miejsce wśród dyscyplin naukowych. Proces ten wspierany jest zawsze przez następujące czynniki: • Czynniki kulturowe i społeczne – tzw. Rewolucja przemysłowa i związany z nią podział pracy, zapotrzebowanie na nowe specjalizacje zawodowe itp. • Wyżej wspomniany czynnik rodzi zawsze poważne zmiany typu ekonomicznego i politycznego, które możemy widzieć jako kolejny bodziec mający znaczenie dla rozwoju myśli pedagogicznej. • Ważnym czynnikiem rozwoju myślenia pedagogicznego – samej pedagogiki była również pedagogizacja studiów uniwersyteckich które zaczęły przygotowywać swoich absolwentów do pracy wychowawczej i dydaktycznej. Dopiero od końca XVIII w. pedagogika pojawiła się na uniwersytetach, jako odrębnie definiowana dyscyplina, w pierwszej kolejności pojawiła się ona na uniwersytetach niemieckich. Pierwszym podręcznikiem był „Zarys pedagogiki” Ernsta Christiana Trappa (1780 r.). W tym samym czasie A.H. Niemeyer wydał skrypt do nauczania gdzie poszukiwał definicji zakresu i celów teorii wychowania. Pierwszym, który dał
podstawy naukowe tej dyscyplinie był Jan Fryderyk Herbart (pierwszy profesor habilitowany w dziedzinie pedagogiki). Swoje wykłady z pedagogiki realizował w ramach wykładów najpierw z filozofii, a później samej pedagogiki. Przez swoje publikacje stał się ojcem pedagogiki naukowej i autorem który po raz pierwszy w sposób wyraźny i usestymatyzowany poruszał problemy naukowości pedagogiki. Wyodrębnienie się działów i dziedzin wiedzy pedagogicznej Różne są kryteria za pomocą których dokonywane są podziały wiedzy pedagogicznej na poszczególne dyscypliny i dziedziny – jest to proces ciągły, gdyż pedagogika jako nauka społeczna ciągle się rozwija. Według S. Kunowskiego działy i dziedziny wiedzy pedagogicznej nie są poziomymi zgrupowaniami różnych zjawisk, lecz mają budowę pionową, która przebiega: • Od
najszerszej
podstawy
praktyki
(doświadczenia
praktycznego
wychowawców), • Poprzez uogólnienia zjawisk wychowawczych, • Aż do najogólniejszych pojęć ujmujących proces wychowania w perspektywie przyjętych najwyższych wartości. Działy pedagogiki w ujęciu wertykalnym Podmioty i wyodrębnienie się poszczególnych dziedzin i dyscyplin w pedagogice dokonywały się w czasie, w perspektywie historycznej wygląda to w sposób następujący: I Początek tego procesu można łączyć z Herbartem i jego koontynuorami, •
Wywarli oni duży wpływ na pierwszy etap rozwoju i styl badań w pedagogice naukowej. Jest to okres tzw. Pedagogiki praktycznej, nazywany
często
„herbartyzmem”,
ale
też
„postherbartyzmem”.
Pedagogika naukowa była tu uważana za technologię procesu uczenia się i nauczania w szkole. Większość zainteresowań jeśli chodzi o pedagogikę skupiała się na praktyce szkolnej. W tej pedagogice wyłoniły się dwa kierunki:
-
indywidualizm
pedagogiczny
(zainteresowanie
się
umysłowym
rozwojem jednostki), - socjologizm pedagogiczny 9zainteresowanie się uspołecznieniem wychowanka i ucznia w szkole). II
Ponieważ technologiczny sposób rozumienia nie rozwiązywał ważnych
problemów wychowania również w odniesieniu funkcjonowania szkoły w pedagogice zainteresowano się badaniami eksperymentalnymi – poszukiwano nowych rozwiązań. Impuls dla tego rodzaju zainteresowań wyszedł z pierwszego laboratorium psychologii eksperymentalnej prowadzonego przez Wilhelma Wundta (miało to miejsce w 1879 r.). Zaczęła więc powstawać pedagogika eksperymentalna dla której w badaniach zjawisk pedagogicznych ważne były kluczowe metody nauk przyrodniczych. Uważano tutaj że drogą eksperymentu będzie można dokonać rozwiązania wszystkich zagadnień dotychczas uważanych za pedagogiczne. Metoda przyrodoznawcza okazała się niewystarczająca i nie przystająca do nauk społecznych. Zajmowała się ona więc związkami przyczynowymi i ustalała prawa, które nimi rządzą, ale pomijała jednak istnienie celów. Dlatego w początkach XX w. mieliśmy do czynienia z kryzysem pedagogiki eksperymentalnej, który zaznaczył się przesunięciem akcentu z badań eksperymentalnych na zagadnienia dotyczące celów wychowania. III
Na tym tle zaczęła rozwijać się naukowa pedagogika normatywna, która
stojąc na bazie aksjologii starała się naukowo i filozoficznie określić cel i ideał wychowania.
Pedagogika ogólna – wykład z 24.03.2007 r. Kolejnym etapem rozwoju refleksji pedagogicznej pedagogiki jest tak zwany okres pedagogiki czystej , w którym to okresie dążono na bazie dostępnej wiedzy – do syntez pedagogicznych. Tak wskazany tu rozwój refleksji pedagogicznych stanowi bowiem układ rozwojowy działów pedagogiki. W układzie tym możemy wskazać 4 poziomy nakładające się na siebie: Schemat pionowego (wertykalnego) układu działów pedagogicznych: • IV poziom (najwyższy) – to pedagogika teoretyczna z pedagogiką ogólną i innymi kierunkami i systemami pedagogicznymi filozofią wychowania, która w oparciu o zebrany materiał empiryczny, eksperymentalny i normatywny, dostarczony przez poprzednie działy zmierza do tworzenia ogólnej teorii rzeczywistości wychowawczej w ramach cech i kompetencji poszczególnych dyscyplin, poszukując zarazem jej podstaw, sensu i wartości. • III poziom to pedagogika którą S. Kunowski określa jako pedagogikę normatywną. Korzystając z innych nauk takich jak: filozofia człowieka (antropologia filozoficzna), aksjologia, teoria (filozofia) kultury, bada naturę
(istotę)
człowieka,
wytwory
kultury,
rozważa
kwestie
światopoglądowe, a w ich świetle także wartości, cele, ideały i normy, które powinny być uwzględnione w wychowaniu, • II poziom to pedagogika opisowa lub eksperymentalna, starająca się uogólnić doświadczenie i badać eksperymentalnie te prawa które rządzą zjawiskami (fenomenami) w wychowaniu. Mogą one być (czy też są) ujmowane od strony biologicznej, psychologicznej, socjologicznej, kulturowej lub mogą opisywać ich okoliczności i sposoby przejawiania się.
• I poziom są to konkretne doświadczenia wychowawcze (i dydaktyczne) rodziców, wychowawców, nauczycieli, czyli praktyka wychowawcza. Jest to pedagogika na poziomie praktyki i konkretnej empirii. Obok spojrzenia na układ poszczególnych działów pedagogicznych w ujęciu
pionowym
możemy
wyróżnić
działy
o
budowie
poziomej
(horyzontalnej). Różnica pomiędzy propozycją pierwszą a drugą polega na tym, że w ujęciu wertykalnym przy wyróżnianiu poszczególnych działów, główną rolę odgrywają sposoby uzyskiwania wiedzy i ich stosowania, w drugim natomiast
(horyzontalnym)
zwraca
się
uwagę
na
zakres
omawianej
problematyki. Dalej możemy mówić o ogólnym zakresie badaniu oraz zakresach szczegółowych. Ogólne dyscypliny pedagogiczne Do dyscyplin o charakterze ogólnym zaliczamy: • Pedagogikę ogólną (obejmuje większość podstawowych problemów wychowawczych, rozważając je w sensie ogólnym, zwłaszcza w perspektywie antropologiczno 0 filozoficznej. Większość definicji pedagogicznych akcentuje jej związek z filozofią, chodzi tu bowiem o dyscyplinę
naukową
która
ma
się
zajmować
problemami
wychowawczymi w kontekście antropologicznym, aksjologicznym, kulturowym, społecznym i psychologicznym), • Kierunek, system (teorię) wychowania (po II wojnie światowej pedagogika ogólna jako specyficzny sposób całościowego myślenia o wychowaniu została zastąpiona tzw. Teorią wychowawczą. Szczególną rolę odegrał tu H. Muszyński, który wskazywał, iż teoria wychowania jest wąskim sposobem myślenia o pedagogice i wychowaniu i dotyczy głównie kształtowania określonych sfer osobowości człowieka, zwłaszcza w sferze emocjonalno – motywacyjnej. Zdaniem tego autora teoria wychowania jest nauką praktyczną, co oznacza że ma ona charakter zarówno empiryczny, jak i ideologiczny. Taki sposób rozumienia teorii
wychowawczej zdominował pedagogikę polską w latach 60 – tych, 70 – tych i 80 – tych. Posługiwano się tu również pojęciem system wychowania (S. Kunowski), w podejściu tym analizowano proces wychowania w kategoriach celów, środków i metod wychowawczych wskazując na racjonalne kryteria w ich określeniu. Podkreślano tu również rolę instytucji wychowawczych), • Filozofię wychowania i nauczania (w odniesieniu do podstawowych problemów związanych z wychowaniem, podstawowe pytanie badawcze w wypadku filozofii wychowania i takiego ujęcia nie brzmi jak wychowywać i ani jak przebiega wychowanie, lecz co to w ogóle jest wychowanie,, czym jest nauczanie i czy należy wychowywać w ogóle. Pierwsza grupa pytań (jak) wymaga odniesienia do nauk szczegółowych, druga grupa pytań (czy) są to typowe pytania podejmowane z perspektywy filozoficznej, w tym wypadku właściwe dla filozofii wychowania), • Politykę oświatową (jest to dyscyplina naukowa realizowana w kontekście wychowania, która dostarcza teoretycznych podstaw dla działań politycznych, w dziedzinie oświaty i wychowania). Pedagogiki szczegółowe ujmują poszczególne dziedziny i aspekty wychowania, miejsca i okoliczności, oraz problemy na które w ujęciu globalnym
wskazują
dyscypliny
o
charakterze
ogólnym.
Pedagogiki
szczegółowe dzielą się na różne dyscypliny, wyróżnione w oparciu o różne kryteria. Pierwsze kryterium to kryterium wieku i rozwoju. Wymienia się tu 5 typów pedagogicznych: • Pedagogikę prenatalną, • Pedagogikę dziecka (pedologię), • Pedagogikę młodzieży (hebagogikę),
• Pedagogikę dorosłych (andragogikę), • Pedagogikę ludzi starszych (gerontologię), • Pedagogikę specjalną. Drugie kryterium ze względu na osoby, miejsca i instytucję powiązane z działalnością pedagogiczną: • Pedagogika przedszkolna, • Pedagogika wczesnoszkolna, • Pedagogika szkolna, • Pedagogika uniwersytecka, • Pedagogika instytutów, ruchów i stowarzyszeń, • Pedagogikę nauczycielską (pedeutologię). III
kryterium określonych sytuacji i stosunków międzyludzkich: • Pedagogika opiekuńcza, • Pedagogika społeczna, • Pedagogika kultury, • Pedagogika przemysłowa, • Pedagogika rolnicza, • Pedagogika wojskowa, • Pedagogika lecznicza, • Pedagogika wczasów i czasu wolnego, • Pedagogika religii, • Pedagogika pracy.
Typologia subdyscyplin pedagogicznych (propozycja Polskiej Akademii Nauk z 1973 roku): I.
Podstawowe dyscypliny pedagogiczne (z następującymi naukami):
• pedagogika ogólna, • historia oświaty i wychowania oraz doktryn pedagogicznych,
• teoria wychowania formalno – społecznego, estetycznego, patriotycznego, religijnego, fizycznego, • dydaktyka (i technologia kształcenia), II
Szczegółowe dyscypliny pedagogiczne (wyznaczone linią rozwoju
człowieka): • pedagogika rodziny, • pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna, • pedagogika szkolna (w tym szkoły ogólnokształcące i szkoły zawodowe), • pedagogika szkoły wyższej, • pedagogika dorosłych (andragogika), • pedagogika
specjalna
(w
tym
rewalidacyjna,
resocjalizacyjna
i
rehabilitacyjna), • teoria kształcenia równoległego (edukacja równoległa), • teoria kształcenia ustawicznego (edukacja permanentna), • pedagogika ludzi starszych. III
Dyscypliny pedagogiczne odpowiadające obszarom działalności
człowieka: • pedagogika społeczna, • pedagogika kultury, • pedagogika pracy, • pedagogika zdrowia, • teoria wychowania technicznego, • teoria wychowania obronnego, • pedagogika czasu wolnego i rekreacji. IV Dyscypliny pomocnicze i z pogranicza: • pedagogika porównawcza, • pedeutologia,
• polityka oświatowa, • ekonomika oświaty, • organizacja oświaty i wychowania, • filozofia wychowania, • psychologia wychowania, • socjologia wychowania, • biologia wychowania, • informatyka i cybernetyka edukacyjna. Typologia Teresy Hejnickiej – Bezwińskiej: I
według kryterium metodologicznego (stopnia ogólności): • pedagogika ogólna w znaczeniu tradycyjnym, • pedagogiki szczegółowe.
II
według celów czynności wychowawczych: • dydaktyka (powodowanie zmian w sferze intelektualnej), • teoria(e) wychowania (powodowanie zmian w sferze emocjonalnej),
III
według kryterium wieku: • pedagogika przedszkolna, • pedagogika młodszego wieku szkolnego, • pedagogika szkolna, • pedagogika dorosłych,
IV
według kryterium rodzaju działalności: • pedagogika obronna, • pedagogika rekreacji, • pedagogika działalności kulturalnej, • pedagogika sportu, • pedagogika opiekuńcza, • pedagogika pracy,
• pedagogika czasu wolnego i inne. V
według kryterium defektów rozwojowych i dewiacji: • pedagogika resocjalizacyjna, • pedagogika rewalidacyjna, • pedagogika penitencjarna, • oligofrenopedagogika, • surdopedagogika i inne.
VI
według podejmowanych problemów badawczych: • politologia oświaty, • pedagogika społeczna, • pedagogika kształcenia zawodowego, • pedagogika specjalna, • pedagogika porównawcza, • pedagogika systemów oświatowych, • pedeutologia i inne. Autorka powyższego podziału podkreśla istniejącą wielość kryteriów i
trudność znalezienia klasyfikacji, która satysfakcjonowałaby wszystkich. Na tym tle coraz wyraźniej podnosi się postulat nie tyle dzielenia pedagogiki na nowe działy i dyscypliny, lecz odwrotnie, integracji wchodzącej w nią działów i subdyscyplin. Przykładem takiego podejścia minimalizującego istniejące typologie może być podejście niemieckiego pedagoga Dielera Lenzena (1992 r.), który mówiąc o rodzajach i typach – subdyscyplinach pedagogiki wskazuje na trzy pola: • Pierwsze pole tworzą ważniejsze dyscypliny pedagogiki, które w wielu uczelniach wyższych są reprezentowane jako niezależne instytuty lub katedry,
• Drugie pole obejmuje niektóre kierunki zawodów pedagogicznych, które coraz częściej i zazwyczaj zmierzają do określonej – specjalizacji zawodowej, • Trzecie pole wskazuje na konkretne miejsca, instytucje i obszary gdzie odbywa się wychowanie i gdzie są zbierane doświadczenia, które również doprowadzają do powstania odrębnych specjalizacji zawodowych wśród pedagogów
i
dalej
się
wyodrębniają
poszczególne
dyscypliny
pedagogiczne.
Wykład – 28.IV.2007 Typologia pedagogikę.
Stefana
Kunowskiego
przedstawia
gdzie
można
umieścić
Prakseo logia
Logika
Etyka
H
Estety ka
T
F Higiena
P Pedagogika i jej działy
K
S A
B Demografia
Cyber netyk a
Powyższy
schemat
Ekono mika
przedstawia
nauki
pedagogiki
oraz
nauki
współdziałające z pedagogiką. Jest to wizja szerokiego rozumienia pedagogiki jako nauki społecznej, pedagogiki, która zawsze pozostaje w powiązaniu z różnorodnymi naukami społecznymi. Stefan Kunowski wymienia tutaj:
1. nauki pedagogiczne: • H – historia wychowania, • K – kulturologia wychowania (chodzi o różne dziedziny kultury), • A – antropologia wychowania (nauka o istocie, naturze i egzystencji człowieka), • B – biologia wychowania (nauka o podstawach biologicznych wychowania), • S – socjologia wychowania (nauka o zjawiskach społecznych w wychowaniu), • P – psychologia wychowania (nauka o rozwoju psychicznym oraz funkcjonowaniu psychiki w procesie wychowania i nauczania), • F – filozofia wychowania ( chodzi tu o teorie rzeczywistości, bytu, filozofię człowieka i wartości), • T – teologia wychowania (ujmująca wychowanie w świetle objawienia i konieczna dla pedagogiki religijnej). 2. nauki współdziałające z pedagogiką: •
higiena z naukami medycznymi,
• Ekonomika oświaty i kształcenia, • Demografia, • Cybernetyka, • Prakseologia (nauka o skutecznym działaniu), • Logika z metodologią nauk i naukoznawstwem, • Estetyka (nauka o pięknie), • Etyka (nauka o moralności). EDUKACJA JAKO PRZEMIOT PEDAGOGIKI I JEJ SUBDYSCYPLIN Mówiąc o wspomnianych obszarach pedagogiki i przedmiocie jej badań używa się kategorii edukacja ( w odróżnieniu od kategorii wychowania).
W najszerszym ujęciu przez edukację rozumie się – ogół oddziaływań służących formowaniu się zdolności życiowych człowieka. Tak określana praktyka edukacyjna jest pojęciem szerokim i mocno zróżnicowanym – pedagogika bowiem w takim ujęciu ma za zadanie opisywać, wyjaśniać i rozumieć różnorakie formy praktyki edukacyjnej. W tym kontekście ważnym obszarem badań pedagogicznych są polityczne, społeczne i kulturowe uwarunkowania praktyki edukacyjnej (zwłaszcza instytucjonalnej), oraz odkrywanie nierówności w dostępie do oświaty i diagnozowanie innych patologicznych zjawisk towarzyszących praktyce edukacyjnej. Ostatecznie też pedagogika bada edukacyjne oddziaływanie mediów, kultury popularnej, rodziny oraz grup rówieśniczych. Pedagogika jest dziedzina złożoną z wielu subdyscyplin naukowych, zajmujących się różnymi obszarami praktyki edukacyjnej. Wyczerpującą i najbardziej aktualną propozycją podziału pedagogiki na subdyscypliny przedstawił Stanisław Kawula – sformułował On siedem kryteriów klasyfikacji porządkujących współcześnie wyróżniane szczegółowe dziedziny pedagogiki jako nauki: 1. kryterium celów działalności edukacyjnej – cele mogą tu dotyczyć formowania się zdolności życiowych człowieka. Mogą to być więc cele w których chodzi o ukształtowanie zdolności logicznego myślenia, w tym i podobnymi procesami zajmuję się dydaktyka. Inne cele mogą być związane
z
kształtowaniem
umiejętności
podejmowania
decyzji
moralnych, bo takimi zagadnieniami zajmuję się teoria wychowania. 2. kryterium metodologiczne – w tym wypadku mówimy o ukierunkowaniu metod pedagogiki jako nauki, z jednej strony możemy tu mówić ogólnie o pedagogice
i
jej
specyfice
jako
odrębnej
nauki
społecznej
–
podejmowanej autorefleksji w tym względzie. Refleksje te są obecne w pedagogice ogólnej i historii wychowania, z drugiej zaś strony możemy mówić o wpływie społecznych czynników na procesy wychowania i
czynności edukacyjne oraz oddziaływania różnych środowisk na wychowanie i socjalizację – tutaj ważną rolę odgrywa pedagogika społeczna , 3. kryterium rozwojowe – według tego kryterium można uszeregować kolejno subdyscypliny pedagogiczne odpowiadające różnym okresom i etapom życia człowieka poddawanego oddziaływaniom edukacyjnym, 4. kryterium dewiacji i defektów rozwojowych człowieka – w myśl tego kryterium
wyróżniona
została
pedagogika
specjalna
ze
swoimi
subdyscyplinami szczegółowymi, 5. kryterium instytucjonalne – chodzi tu o funkcjonowanie różnorakich instytucji edukacyjnych i podejmowaną na ich gruncie praktykę edukacyjną, 6. kryterium problemowe – można wyróżnić subdyscypliny ze względu na typ problematyki edukacyjnej np. problematyka systemów edukacji w kraju i na świecie (pedagogika porównawcza), 7. kryterium dziedzin działalności ludzkiej – to nawiązuje do rodzajów działalności człowieka, które pedagogika obejmuje polem badawczym. Będzie to np. praca socjalna lub opiekuńcza, itp., PODSTAWOWE POJĘCIA W PEDAGOGICE Zgodnie
z
powyższymi
ustaleniami
identyfikowaniem,
nazywaniem
i
pedagogika
definiowaniem
zajmuję
wszystkich
się
faktów
składających się na praktykę edukacyjną. Praktykę tą natomiast opisujemy i definiujemy wśród takich pojęć jak: • edukacja – to ogół oddziaływań służących formowaniu się zdolności
życiowych człowieka – niejednorodność tego pojęcia jest ukryta w terminach ogólnych w pedagogice edukacja
ogół
oddziaływań
zmienianie,
zdolności
życiowe
rozwijanie
człowieka Ogół oddziaływań – oznacza oddziaływania zarówno instytucjonalne, jak i indywidualne, świadome i
nieświadome. Oddziaływania te mogą być
systematycznie lub niesystematycznie, zaplanowane lub przygodne. Szczególną rolę zwraca się uwagę na oddziaływania, które są niezaplanowane lub nie można zaplanować, a odgrywają ważną rolę dla rozwoju człowieka, Zmienianie i rozwijanie – może zachodzić w jakimś konkretnym sformalizowanym kierunku, przyjętym według kryterium zewnętrznego wobec jednostki lub bez uprzednio obranego celu. W pierwszym przypadku może to być konkretnie zorganizowana i tematycznie zaplanowana lekcja w szkole, w drugim wypadku natomiast jest to rozwijanie zdolności życiowych, które mogą być efektem ubocznym podjętej pewnej aktywności człowieka, Zdolności życiowe człowieka – mogą dotyczyć wielu obszarów jego funkcjonowania tzn: • intelektualnego, • emocjonalnego, • interpersonalnego, • motywacyjnego, • fizycznego. Kolejnymi pojęciami wpisującymi się w przyjęty tu sposób rozumienia praktyki edukacyjnej są następujące pojęcia: •
wychowanie – to świadome i celowe działanie pedagogiczne zmierzające do osiągnięcia względnie stałych skutków (zmian rozwojowych) w osobowości wychowanka,
•
kształcenie – to system zmierzających do tego, aby uczącej się jednostce umożliwić poznanie świata, przygotowanie się do zmieniania świata i kształtowania własnej osobowości. W ujęciu tym wychowanie różni się
od kształcenia tym, że oddziałuje na osobowość wychowanka a więc na jego potrzeby, emocje, motywacje i relacje międzyludzkie podczas gdy kształcenie zasadniczo dotyczy poznawczej sfery psychiki człowieka, •
uczenie się – jest procesem nabywania względnie trwałych zmian w szeroko rozumianym zachowaniu (wiadomości, umiejętności, nawyki oraz postawy), w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości,
•
nauczanie – jest procesem kierowania uczeniem się uczniów w toku planowanej pracy pedagogicznej,
•
system oświatowo – wychowawczy – rozumiany jest jako ogół odpowiednio powiązanych ze sobą placówek, instytucji kształcenia i wychowania. Tak wyżej zdefiniowana pedagogika wraz z wyznaczającymi ją
kluczowymi pojęciami jest jedną z nauk społecznych. Ma więc swoje wyraźne miejsce w systemie tych nauk. Ogólna struktura systemu pojęć pedagogicznych w kontekście rozumienia edukacji.
Edukacja
Kształcenie
Wychowanie
Nauczanie
Uczenie się
System oświatowo - wychowawczy Środowisko wychowawcze, proces wychowania, sytuacja wychowawcza, akt wychowawczy, Pojęcia związane z okresami rozwojowymi wychowanków, interakcja wychowawcza, Cele, treści, metody i formy wychowania, pojęcie wychowania moralnego, estetycznego, intelektualnego, fizycznego i zdrowotnego.
Cele nauczania, treści nauczania, metody nauczania, formy organizacyjne nauczania, środki nauczania, ogniwa procesu nauczania, programy szkolne, jednostka metodyczna.
Czynności ucznia, zasady uczenia się, rodzaje uczenia się, wiedza szkolna, zainteresowania uczniów, przedmiot uczenia się, niepowodzenia szkolne, trudności dydaktyczne.
Pojęcia jednorodne w poszczególnych subdyscyplinach pedagogicznych
Związek pedagogiki z innymi naukami Tak wyżej zdefiniowana pedagogika wraz z wyznaczonymi ją kluczowymi pojęciami jest jedną z nauk społecznych. Ma więc swoje wyraźne miejsce w systemie tych nauk. Na tle współczesnego podziału (tradycyjnego), można je wyznaczyć w sposób następujący: • nauki dedukcyjne – nauki indukcyjne – jest to podział ze względu na metodę, • nauki humanistyczne – przyrodnicze – jest to podział ze względu na przedmiot, • nauki praktyczne – teoretyczne – jest to podział ze względu za cel, • nauki praktyczne (mogą nastąpić pod wpływem celowych działań ludzkich), dzielą się na: 1. nauki aksjologiczne (dlaczego winno być tak uczynione), 2. nauki prakseologiczne (szukanie skutecznych środków do zrealizowania danej powinności. Nauki prakseologiczne z kolei dzielą się na: • humanistyczne, • przyrodnicze. Metody badawcze – modele podejścia badawczego w teorii i koncepcji pedagogicznej: • bezzałożeniowa rekonstrukcja teorii wychowania, • krytyka hermeutyczna teorii wychowania, • badania porównawcze teorii wychowania. Ad 1) – do tej rekonstrukcji można zaliczyć badanie rozwoju myśli pedagogicznej w ramach określonego nurtu. Chodzi tu więc o wskazanie, zidentyfikowanie osób, miejsc i wydarzeń oraz instytucji, wskazanie miejsca i czasu ich funkcjonowania w pedagogice. Istotnie ważne są tu również odniesienia do warunków społeczno – politycznych danego okresu. Interpretacja jest tu prosta, bowiem chodzi tu o stwierdzenie jak było,
Ad 2) – w metodzie tej rolą badacza jest uruchomienie namysłu nad przesądami myślenia pedagogicznego, by wykryć rzeczywisty ukryty sens wiedzy i uczynniając tym samym problematykę – w metodzie tej chodzi o coś więcej niż tylko rekonstrukcja danej teorii (koncepcji wychowania), Ad 3) – badania te wiążą się z prezentowaniem teorii (koncepcji) pedagogicznych za pomocą genezy porównawczej czy dana teoria rozwoju sprawdza się w danym kraju oraz się ma do reprezentatywnych trendów pedagogiki w innych krajach. Rozwój teorii / koncepcji pedagogicznych we współczesnej Europie i w Polsce. Biorąc pod uwagę dynamikę rozwoju refleksji pedagogicznych i w związku z tym kreujących się koncepcji i teorii pedagogicznych wskazuję się na różne prawidłowości i chronologię w tym względzie. Jedną z nich podał Roland Paulston. Wyróżnił on trzy fazy rozwoju teorii / koncepcji pedagogiki obejmujących lata 1950 – 1990. I faza (1950 – 1960) – to rozwój liniowy, dominującej ortodoksji (tendencja do eliminowania poglądów niezgodnych z tymi, które wyrażali rządzący), oraz rozpowszechniania się pozytywistycznego modelu badań, celem których było stworzenie usystematyzowanej wiedzy pedagogiki opartej na wyjaśnianiu przyczynowo – skutkowym. II faza – to lata 1970 – 1980 – to rozgałęzienie się teorii. W miejsce ortodoksji wchodzi heterodoksja dopuszczająca możliwości uprawiania różnych dyskursów pedagogicznych obok koncepcji o orientacji pozytywistycznej pojawiają się koncepcje o charakterze interpretacyjnym , które są różnicowane ideowo, III faza – to lata 90 – te. To przejście od wojny paradygmatów teoretycznych do debatujących społeczności uczonych – dopuszcza się eklektyczne modele wiedzy. Styl uprawiania nauki jest bardziej holistyczny. Bardzo widoczna jest tutaj pedagogika postmodernizmu.
Wyżej naszkicowaną mapę paradygmatów pedagogicznych, gdy chodzi o rozwój pedagogiki na Zachodzie zestawił z sytuacją nauk pedagogicznych w Polsce w tym okresie Zbigniew Kwieciński. Zwrócił On uwagę na swoistą odmienność i pewne przesunięcie w czasie faz rozwoju pedagogiki w Polsce. W okresie ortodoksji na Zachodzie (lata 50. i 60) w Polsce rozwijała się zdogmatyzowana wersja rosyjskiego strukturalizmu i monopolizmu. W okresie heterodoksji na Zachodzie (przełom lat 60. i 70.) rozwija się dalej i wzmacnia ortodoksyjna pedagogika socjalistyczna. W latach 90 – tych bardziej akademicko
dyskutowane
są
mniej
wdrażane
różnorodne
koncepcje
wychowania. Ostatecznie można powiedzieć że ukształtowały się cztery paradygmaty pedagogiki również w Polsce. Wybrane
Pozytywizm
Postpozytywizm
aspekty Ontologia
Założenie
Założenie
o
Teorie krytyczne
o Założenie
obiektywnej obiektywnej
rzeczywistości
rzeczywistości nie
Konstruktywizm
o Założenie
o
kształtowaniu
rzeczywistości o
rzeczywistości
konstruktywnej
zawsze przez struktury i lokalnie
doskonałej
wartości
specyficznie
(realizm
polityczne
(relatywizm)
krytyczny)
(kulturalne
i
etniczne
–
i
realizm Epistemologia Badacz
bada Badacz
historyczny) bada Wyniki badań Wiedza
przedmiot
bez prawdopodobną
wpływania
na rzeczywistość,
niego
i
bez ale
pozostawania pod
nigdy
będzie
mają
wartość kreowana
subiektywną; nie generalizację
miał przez
jest
interakcjach pomiędzy
prawdo badaczem
jego pełnej wiedzy o podobieństwa
badanymi;
wpływem:
przedmiocie;
transakcyjność
generalizacje
generalizacje
wiedzy;
przyczynowo
- przyczynowo
-
w
pośrednie
a
skutkowe Weryfikacja
Metodologia
skutkowe Weryfikacja
hipotez; głównie hipotez,
Rekonstrukcja obok uprzednio
doświadczanie Rekonstrukcja, hermeneutyka,
wykorzystywane
metod
powstałych
dialektyka,
metody
ilościowych
konstrukcji
głównie
ilościowe;
mogą
stabilizacja praw
wykorzystywane
głównie
metody
metody
wykorzystywane
jakościowe
jakościowe
metody
być (struktur);
wykorzystywane
jakościowe
Tabelka ta to podział według Deuzina oraz Lincolna. Paradygmat – wypracowany model, sposób uprawiania danej nauki. W naukach społecznych elementami strukturalnymi modelu (paradygmatu) są: • wiedza na temat struktury rzeczywistości (poziom ontologiczny), • wiedza na temat sposobów poznawania tej rzeczywistości (poziom epistemologiczny), • wiedza
na
temat
metodologiczny).
sposobu
badania
tej
rzeczywistości
(poziom
