DAVI
BRADING BRADING
ORBE ORBE INDI INDIAN AN De
m on on a q u
ca ol ca
Republica criol criolla la la Republica
1492-1867 Traducci Traducci6n 6n de
J UA UA N J OS OS E UnmLA
V N V E R S IDID A D
D E B UE N O
MRE
F ~c ~c li L T A( A( } D E F lL OS OS OF OF I lETRAI DII'I:ECCION DII'I:ECCION DE e!EllIOTECAi e!EllIOTECAi
L a l le le g ad ad a d e l a s e s pa pa iiii o le le s
M e x ic ic o
FOND FOND
DE CULT CULTUR UR MEXICO
ECON ECONOM OMIC IC
ABREVIATURAS AGI AE
A rc rc h hii v
G en en eerr a
LUN
UN UNlX lX NU VO
d e J nd nd ia ia s
Biblio Bibliotec tec de Autore Autore Espafi Espafiole ole Ayacucho Biblio Bibliotec tec
Porrua Porrua
HAHR
H is is pa pa n nii c
A me me ri ri ca ca n
JL
at i Journal o f L at
H is is to to ri ri ca ca l
R ev ev ie ie w
A me me ri ri ca ca n S tu tu di di e
oi n c o m ed ed i a Dant EN Ln d i oi Dant pres presen ent6 t6 Ulis Ulises es lanz lanzan ando dose se su ulti ultimo mo viaj viaje, e, o vi vi d p o u n d es es e d e " ex ex pc pc ri ri en en ci ci a d e t od od a l a t ie ie rr rr a q u c a natu natura rale leza za de homb hombre re se buen buen mala mala". ". Acom Acompa paii iiad ad po un pequefio grup grup de fiel fieles es segu seguid idor ores es el hero hero gric gricgo go pasa pasa nave navega gand nd ante ante Sevi Sevill ll C eu eu ta ta , p o l a o l m na na s d e e rc rc ul ul e h as as t l a a gu gu a d e o ce ce an an o d e c ci ci dent dente, e, para para enco encont ntra ra alli alli desp despue ue de vari varies es dfas dfas de nave navega gaci cion on un gran gran mont montan an en un isla isla desp despue ue iden identi tifi fica cada da po Dant Dant como como el Monte Monte PurgaPurgat or or i a nt nt e e l c ua ua l u n t er er ri ri bl bl e r e o lili n l an an z s u n av av i BU trip tripul ulac aci6n i6n Medea, s en en ec ec a h a r a p ro ro fe fe titi za za d q u d es es pu pu e d e u ch ch o a fi f i o I le le ga ga r u n e JX JX lc lc a e q u e l o ce ce an an o s ol ol ta ta r l a c ad ad en en a l a c os os a q ue ue da da r e ve ve la la d u n i n e ns ns a t ie ie rr rr a cuando Tctris descub descubrir rir nuevos nuevos mundos mundos Thul Thul ya no sera sera ultim ultima" a" Asim Asimis ismo mo el prof profeta eta Isaias augu auguro ro qu las naciones "islas "islas remot remotas" as" hasta hasta entonces desc descon onoc ocid idas as se reun reunir irian ian en [eru [erusa sale le el ultim ultim dia Asi, Asi, cuan cuando do Cris Cristo toba ba C ol ol o ( 14 14 5 · 15 15 06 06 ) a ve ve nt nt ur ur o t ra ra ve ve s d e o ce ce an an o A tltl an an titi c n av av eg eg a durante 32 dias dias po mare mare desconocidos ante ante de ve tier tierra ra guiandose solo por las estrel corrie ient ntes es de lo ocea estrellas las de lo ciel cielos os los vientos las corr oceanos nos un sola sola bruj brujul ul tr la manto manto de Ulis Ulises es audazm audazmen ente te trato trato de reali realiza za las pred predic iccio ciones nes de sene seneca ca de Isai Isaias as Pero Pero mien mientr tras as qu Dant Dant desc descri ribi bi lo grie griego go impe impeli lido do po un alan alan de "vir "virtu tu cono conocir cirnie nient nto" o" ni su cont contem empo pora raneo neo ni la post poster erida ida 10 grar graron on desc descif ifra ra la comp comple leja ja idio idiosi sinc ncra rasi sica ca amal amalga gama ma de cono conoci cimi mien ento to naut nautic ico, o, ambi ambici ci6n 6n mate materi rial al pres presun unci ci6n 6n espi espiri ritu tual al qu lanz lanzar aron on Colo Colo conceNJ'
e mp mp J e n e J n n
e mp mp .r.r es es a e n a pa pa ne ne nc nc j
Ja
e me me J a J a . H as as t
Ja
actu actuali alida dad, d, es homb hombre re sigu sigu sien siendo do un enig enigma ma para para noso nosotr tros os.! .! o co co s g ra ra nd nd e a co co nt nt ec ec i i en en t d e l a i st st or or i u ni ni ve ve rs rs a u es es tr tr a u n huel huella la ta pers person onal al como como el desc descub ubri rimi mien ento to de Amer Americ ica. a. Lo port portug ugue uese se neces necesita itaro ro cerca cerca de 100afio 100afio para para efec efectu tuar ar eI pasa pasaje je la India, comenzando comenzando po un caut cautel elos os expl explor orac aci6 i6 de la cost costas as de Afri Africa ca yhac yhacie iend nd un paus paus p ar ar a e st st ab ab le le ce ce r s u c ol ol on on ia ia s e n M ad ad ei ei r la z or or es es , as u n d ec ec a transcu transcurri rri entre entre 1486, cuan cuando do Bart Bartol olom om Diaz Diaz dej6 dej6 atra atra el cabo cabo de Buen Buen 1498, u lt Esperanza, lt i v ia ia j d e V a c o d e G a C al al ic ic ut ut . A si si mi mi s o , aunq aunque ue lo ingl ingles eses es guia guiado do po Juan Juan Cabo Caboto to desc descub ubri rier eron on Terr Terran anov ov en ur op op ea ea n D i c ov ov er er y o f A me m e r c a T h S ou ou th th e V oy oy ag ag e Samu Samuel el Elio Elio Moris Morison on T h E ur 1492 1492-1 -161 61 (Oxfo (Oxford rd Nuev Nuev York York 1974 1974),pp. ),pp. 26.. 26..4(l. 4 (l. Exis Existe te un exee exeele lent nt bibl biblio iogr graf afia ia de Colo Colon, n, en pp. 19.. 19..25. 2 5. La veas lam.. lam.. d i v; v; n a c 0 1 rn rn ' di di a In{iD'1lJJ, canto 26, versos 76-142; veas bie Isaias Isaias lx, 19.
23
ABREVIATURAS AGI AE
A rc rc h hii v
G en en eerr a
LUN
UN UNlX lX NU VO
d e J nd nd ia ia s
Biblio Bibliotec tec de Autore Autore Espafi Espafiole ole Ayacucho Biblio Bibliotec tec
Porrua Porrua
HAHR
H is is pa pa n nii c
A me me ri ri ca ca n
JL
at i Journal o f L at
H is is to to ri ri ca ca l
R ev ev ie ie w
A me me ri ri ca ca n S tu tu di di e
oi n c o m ed ed i a Dant EN Ln d i oi Dant pres presen ent6 t6 Ulis Ulises es lanz lanzan ando dose se su ulti ultimo mo viaj viaje, e, o vi vi d p o u n d es es e d e " ex ex pc pc ri ri en en ci ci a d e t od od a l a t ie ie rr rr a q u c a natu natura rale leza za de homb hombre re se buen buen mala mala". ". Acom Acompa paii iiad ad po un pequefio grup grup de fiel fieles es segu seguid idor ores es el hero hero gric gricgo go pasa pasa nave navega gand nd ante ante Sevi Sevill ll C eu eu ta ta , p o l a o l m na na s d e e rc rc ul ul e h as as t l a a gu gu a d e o ce ce an an o d e c ci ci dent dente, e, para para enco encont ntra ra alli alli desp despue ue de vari varies es dfas dfas de nave navega gaci cion on un gran gran mont montan an en un isla isla desp despue ue iden identi tifi fica cada da po Dant Dant como como el Monte Monte PurgaPurgat or or i a nt nt e e l c ua ua l u n t er er ri ri bl bl e r e o lili n l an an z s u n av av i BU trip tripul ulac aci6n i6n Medea, s en en ec ec a h a r a p ro ro fe fe titi za za d q u d es es pu pu e d e u ch ch o a fi f i o I le le ga ga r u n e JX JX lc lc a e q u e l o ce ce an an o s ol ol ta ta r l a c ad ad en en a l a c os os a q ue ue da da r e ve ve la la d u n i n e ns ns a t ie ie rr rr a cuando Tctris descub descubrir rir nuevos nuevos mundos mundos Thul Thul ya no sera sera ultim ultima" a" Asim Asimis ismo mo el prof profeta eta Isaias augu auguro ro qu las naciones "islas "islas remot remotas" as" hasta hasta entonces desc descon onoc ocid idas as se reun reunir irian ian en [eru [erusa sale le el ultim ultim dia Asi, Asi, cuan cuando do Cris Cristo toba ba C ol ol o ( 14 14 5 · 15 15 06 06 ) a ve ve nt nt ur ur o t ra ra ve ve s d e o ce ce an an o A tltl an an titi c n av av eg eg a durante 32 dias dias po mare mare desconocidos ante ante de ve tier tierra ra guiandose solo por las estrel corrie ient ntes es de lo ocea estrellas las de lo ciel cielos os los vientos las corr oceanos nos un sola sola bruj brujul ul tr la manto manto de Ulis Ulises es audazm audazmen ente te trato trato de reali realiza za las pred predic iccio ciones nes de sene seneca ca de Isai Isaias as Pero Pero mien mientr tras as qu Dant Dant desc descri ribi bi lo grie griego go impe impeli lido do po un alan alan de "vir "virtu tu cono conocir cirnie nient nto" o" ni su cont contem empo pora raneo neo ni la post poster erida ida 10 grar graron on desc descif ifra ra la comp comple leja ja idio idiosi sinc ncra rasi sica ca amal amalga gama ma de cono conoci cimi mien ento to naut nautic ico, o, ambi ambici ci6n 6n mate materi rial al pres presun unci ci6n 6n espi espiri ritu tual al qu lanz lanzar aron on Colo Colo conceNJ'
e mp mp J e n e J n n
e mp mp .r.r es es a e n a pa pa ne ne nc nc j
Ja
e me me J a J a . H as as t
Ja
actu actuali alida dad, d, es homb hombre re sigu sigu sien siendo do un enig enigma ma para para noso nosotr tros os.! .! o co co s g ra ra nd nd e a co co nt nt ec ec i i en en t d e l a i st st or or i u ni ni ve ve rs rs a u es es tr tr a u n huel huella la ta pers person onal al como como el desc descub ubri rimi mien ento to de Amer Americ ica. a. Lo port portug ugue uese se neces necesita itaro ro cerca cerca de 100afio 100afio para para efec efectu tuar ar eI pasa pasaje je la India, comenzando comenzando po un caut cautel elos os expl explor orac aci6 i6 de la cost costas as de Afri Africa ca yhac yhacie iend nd un paus paus p ar ar a e st st ab ab le le ce ce r s u c ol ol on on ia ia s e n M ad ad ei ei r la z or or es es , as u n d ec ec a transcu transcurri rri entre entre 1486, cuan cuando do Bart Bartol olom om Diaz Diaz dej6 dej6 atra atra el cabo cabo de Buen Buen 1498, u lt Esperanza, lt i v ia ia j d e V a c o d e G a C al al ic ic ut ut . A si si mi mi s o , aunq aunque ue lo ingl ingles eses es guia guiado do po Juan Juan Cabo Caboto to desc descub ubri rier eron on Terr Terran anov ov en ur op op ea ea n D i c ov ov er er y o f A me m e r c a T h S ou ou th th e V oy oy ag ag e Samu Samuel el Elio Elio Moris Morison on T h E ur 1492 1492-1 -161 61 (Oxfo (Oxford rd Nuev Nuev York York 1974 1974),pp. ),pp. 26.. 26..4(l. 4 (l. Exis Existe te un exee exeele lent nt bibl biblio iogr graf afia ia de Colo Colon, n, en pp. 19.. 19..25. 2 5. La veas lam.. lam.. d i v; v; n a c 0 1 rn rn ' di di a In{iD'1lJJ, canto 26, versos 76-142; veas bie Isaias Isaias lx, 19.
23
24
CONQUl CONQUlSTA STA
IMPERI IMPERI
UN MUND MUND
esta naci nacion on nece necesi sito to ma de un sigl sigl de expl explor orac aci6 i6 1497, esta
proy proyec ecto to ante ante 10 larg de qu fina finalm lmen ente te .est .estab abled leder eran an asen asenta tarn rnie ient ntos os perm perman anen ente te larg de la cost costas as de la Amen Amenca ca de Nort Norte. e. En ambo ambo casos, toda toda un seri seri de viajes f~na f~nanc ncia iado do po la cort corte, e, lo merc mercad ader eres es la nobl noblez ez prec preced edio io al resu result ltad ad PO. contra traste ste Col~n Col~n parece parece haber haber sid posefdo po la idea idea final venturoso. PO.con d. nave navega ga .por .por ~cld ~clden ente te ha~t ha~t ASIa ASIa,en ,en el silencio de su propio corazon, sm qu nadi nadi conf confir irma mara ra su Idea Idea si qu casi casi nadi nadi 10 ayud ayudar ara. a. Ta po dero derosa sa er su conv convic icd6 d6 de \0 prac practic ticab able le de su viaj viaje, e, qu sopo soport rt siet siet anos anos de desd desden enes es en,las en,las cort cortes es de Port Portug ugal al de Cast Castill ill ~i aban abando dona na su empr empreesa Aun9 Aun9ue ue ;asl ;asl no ~a duda duda de qu port portug ugue uese se mgle mglese se tendr tendria ia qu !Ie!Iegar algu dfa Brasil ya Terr Terran anov ova, a, el desc descub ubri rimi mien ento to de un ruta ruta directa trav traves es de Alla Allant ntic ico, o, desd desd la Azor Azores es la Cana Canari rias as hast hast la Anti Antill llas as fu obra obra exc1 exc1us usiv iv de Colo Colon. n. EI hech hech de qu enco encont ntra rara ra apoy apoy en Espa Espana na no en Portug Portugal al en Ingl histor oria. ia. Si su intervenInglat ater erra ra modi modifi fied ed e l c u r la hist cion per:sonal,,acaso per:sonal,,acaso nunca lIegado exis nunca habrt habrt lIegado existi ti la Amer Americ ic espanola. fortui uito to en el desc descub ubri rimi mien ento to de Amer Ameriiru s rn rn o n e mp mp o , no hubo AI r ru hubo nada nada fort ca Hern Hernan ando do Colo Colon, n, en su biog biogra rafi fi desu padr padre, e, llam llam 13 atencion del lector lector hacia hacia la expe experi rien enci ci inco incomp mpar arab able le qu Colo Colon, n, basa basado do en su viaj viajes es tenia tenia de l~ho l~ho mari mariti timo mo de Atlantico, desde el golf golf de Guin Guinea ea hast hast Isla Island ndia ia expeexpen:nc n:ncta ta qu !epermi !epermiti ti a~qu a~quir irir ir un cono conoci cimi mien ento to fnti fntimo mo de la dive divers rsas as co r ne ne nt nt e v ie ie nt nt o d e o ce ce an an o u ra ra nt nt e a qu qu el el l v ia ia je je s y o h i t or or ia ia s d e l o c a a ve ve re re s d e n a e xt xt ra ra fi fi a r az az a d e h o b re re s q u h ab ab ia ia n i d a rr rr oj oj ad ad o la p la la ya ya s a ce ce rc rc a d e t al al la la s e n a de de ra ra , d e o ri ri ge ge n d e c on on oc oc i o , q u s e h ab ab fa fa n es as ta a s AWTf!S. Como Como expe expert rt nave nave ga,nte ga,nte Colon Colon habra habra adqu elemen ento to de astronornfa, geometria adquir irid id todo todo lo elem alge algebr br qu e~annece e~annecesa sar:J r:Jos ospa para ra lo calcul calculos os nautic nauticos. os. Era habil habil cartog cartograf rafo, o, de no meno meno rmportancra, Colon Colon comple complemen ment6 t6 sus aptitu aptitudes des practices con geog geogra raff ffa: a: habia habia leido leido la recien recien impress impress Geografia, de Ptolomso, di , de Pierre la I m a g m u n di Pierre d'AilI d'AilIy. y. Tambien habia ahondado en la hter hterat atur ur de viaj viajes es la desc descri ripc pcio io de Cata Cata de Gran Gran Ka hech hech po Marc Marc fortalocio s u d ec Polo 5010 fortalocio ec i i o d e l Ie Ie ga ga r a l A si si a E n pocas palabr palabras, as, Colon Colon ~pro ~prove vech ch plen plenam amen ente te el resu resurg rgim imie ient nt de cono conoci cimi mien ento to geog geogrM rMko ko en su or f a practice qu ya la n~ve&a n~ve&aci?n ci?n:union :union de l a t e or base institucional habi habi reci recibi bido do un base prim primer eros os dece deceni nios os del i gl gl o x v br a d e p ri ri nc nc i p or or mg mg ue ue s E nr nr iq iq u p : > T ~ br Navegante. Sin este prolundo tnt~re tnt~re en I~exp~ora I~exp~ora.Cl .Cl?n ?n ~Icomercio ~Icomercio ultram ultramar ar ~ister ~isternati naticam camente ente proseproseguid guido, o, habn habnan an sido sido inim inimag agin inab ables les lo viajes transatlanticos. EIinter EIinteres es d~ la epoc epoc en I~expan I~expansi sion on mari maritim tim esta estaba ba estr estrech echam amen ente te vinvincula culado do co el mter mteres es com~ com~fC fCIa Ial. l. Iazag de lo mari marino no port portug ugue uese ses, s, mermercade cadere re peno peno~e ~ese sess ss dedi dedica caro ro expl explot otar ar la posi posibi bili lida dade de come comerd rdal ales es de lo trop tropic icos os impo import rtan ando do escJ escJav avos os de Afri Africa ca intr introd oduc ucie iend nd la plan plante teci cion on de la C~i' C~i'ia iade de azuc azuca~ a~ en Madeira. Tarnbien en esto esto Colo Colo apli aplico co en Amer Americ ic las nocion nociones es prac practi tice ce qu ya esta estaba ba enoperacio enoperacio de otro otro lado lado de Atla Atlann-
?:
pp.
Hernan Hernando do CoI6n, CoI6n, Vida d e l A l m irir an an l
D o " C r isis tO tO b a C o llll i
ed,
Ram6n Ram6n IglesI IglesI (Mexic (Mexic
NUEV NUEV
25
tieo tieo Aunq Aunque ue su prir prirne nera ra desc descri ripd pdon ones es de la Anti Antill llas as mues muestr tran an su deJe deJeit it po la bell belleza eza la fera feraci cida da natu natura ra de la isla islas,su s,su rnin rninuc ucio iosa sa apre apreci ciad adon on de l a o bl bl ac ac io io n h ur ur na na n t ie ie n e l o mi mi no no s s on on i d e u n d ep ep re re da da do do r q u c on on t ie ie n u s h om om br br e a r c al al cu cu la la r e l e jo jo r o d o bt bt en en e u n g an an an an ci ci a pues pues desc descri ribi bi en esto esto termi termino no lo abor aborig igen enes es de La Espanola: E llll o n o t ie ie ne ne n a rm rm a o n t od od o d e n ud ud o d e n in in gu gu n i ng ng en en i e n a s a rm rm a mu coba cobard rdes es que mill mill no agua aguard rdar arta ta tres tres as so buen buenos os para para le manda manda 1es hazer trabajary sembrar haze haze todo todo 10 otro otro qu ffu uer er m meene nest ster er qu haga haga villas seensefi seensefian an anda anda vest vestid idos os nuestra nuestra costum costumbre bres. s.
Sin vacilar vacilar tornO tornOposesion de la Indias en nombre de lo Reye Reye Catolicos de Espa Espana na inst instal al un redu reduci cida da guam guamid id6n 6n para para cons conser erva varl rlas as.f .f Ma aun, aun, si como como gobe gobema mado do trat trat desp despue ue de evit evitar ar lo peor peores es exce exceso so de lo colo colone nes, s, equiva vale le decir qu trat trat de o nt mujere res, s, el asesin 10 qu equi nt en en e e l ra to de muje asesinaato de algu alguno no abor aborig igen enes es qucr qucres esis istf tfan an la esclavizacion sin escnipulos de pueblos enteros, i n e mb mb ar ar g e l i s i ni ni ti ti o e l t r i c d e escl esclav avos os llev llevan an dose dose para para su exhib exhibiti ition on varies indi indios os de prim primer er viaj viaj desp despue ue envi envian an esclavos para venderlos en Sevi ar am Sevill lla. a. AI mism mism i em em po po , o b e si si on on o nece necesi sida da de descubrir or sufi suficie cient nt para para financier nuev nuevas as empr empres esas as sost sosten ener er la colonia colonia que ya existta en La Espanola. Espanola. Desde el prin princi cipio pio lo merc mercad ader eres es geno genoves veses es resi residen dentes tes en Sevi Sevill ll invi invirt rtier ieron on en el come comerc rcio io de Indi Indias as y,ala post postre re it ello ello se debi debi61 61 intr introd oduc ucci ci6n 6nde de la plan plan tacion de cafia de azucar esclavitud de africanos Caribe. En suma suma Colo Colo puso puso su habi habili lida dade de naut nautic icas as al serv servic icio io de capi capita tali lism sm euro euro p ea ea , q u p o e nt nt on on ce ce s a u e nc nc on on tr tr ab ab a e n a s c o e rc rc ia ia l p er er o y a b as as tant tant bien bien equi equipa pado do para para desarrollarse desc descub ubrim rimie ient nt de a pr pr ov ov ec ec ha ha r America. Subr Subray ayar ar el carac caracte te pract practic ic obst obstin inad ad de gran gran almir almiran ante te es perf perfect ectsstu al ta a ri ri n humilde extraccion se elev elevar ar ~a sf mismo noblez castellana, castellana, qu obtu obtuvi vier er perp perpetu etuid idad ad el titu titulo lo de alrn alrnir iran ante te de v ir ir re re y d e l a i sl sl a d e l a t ie ie rr rr a d e a r o ce ce an an o C o r e u ltlt ar ar o l a c o a s incapa pa de contener los Jeva Jevanli nlisc scos os hida hidalg lgos os espanoles tambisn resulto inca q u a cu cu di di er er o e n t ro ro pe pe l L a E sp sp an an ol ol a d es es pu pu e d e s u e gu gu nd nd o v ia ia je je : e st st a inep ineptit titud ud tendria tendria cons consecu ecuen enci cias as tfiig tfiigic icas as cuan cuando doCo Colo lo fu apri aprisi sion onad ad e n i ad ad o d e u el el t E sp sp an an a c ar ar ga ga d c ad ad en en as as . E I h ec ec h q u C ol ol o s e nega negara ra cont conten enla lars rs co su desc descub ubri rimi mien ento to deci decidi dier er volv volver er la Anti Anti llas llas para para busc buscar ar desd desd alii alii un ve mas, mas, un paso paso Asia Asia demu demues estr tr si duda duda qu la cons consid ider erac acio ione ne de lucr lucr mate materi rial al a va va nc nc e s oc oc ia ia l n in in gu gu n anera nera no ofre ofrece ce un expl explic icaci acion on pers persua uasi siva va comp comple leta ta de su rnot rnotiv ivos os En un carta carta envi enviad ad lo Reye Reye Cat6 Cat611 11co cos, s,en en qu prol proles esta ta cont contra ra su dete detenc ncio ion. n. escribi6:
1947) 1947) 3Crist6bal 3Crist6bal CoI6n Texlos
docummlos c"",pktos,
ed. Consue Consuelo lo Varela Varela (Madrid, 1982), p. 84
C ON ON QU QU IS IS T
26
Y o d eb eb o d e s e j uz uz ga ga d Indi Indias as gent gent beli belico cosa sa Sef\or Sef\ores,otro es,otro mundo, mundo,
IMPERIO
c om om o c ap ap itit a q u f u d 'E sp sp aj aj t o nq nq ui ui sr sr a f as as t l a mucha mucha de cost costum umbr bres es sect sect mu cont contraria, raria, dond dond pu na pa dond dond IaEspan IaEspan qu er dich dich pobr pobr esIa m maa rica rica
otro otro bienes porque ue comcomSi Colon busco oro, esclavos, bienes tropic tropicale ales, s, fu porq pren prendi di qu el come comerc rcio io er nece necesa sari ri para para sost sosten ener er la colo coloni niza zaci ciOn On Sin emba embarg rgo, o, en cuanto sl rnismo, siguio mas preocupado po reun reunir ir losrecurlosrecurso co qu fina financ nciar iar su viaje viaje de expl explor orac aci6 i6n, n, capa capacit citan ando dole le as desc descub ubri ri la ruta de Catay. Pero Pero si cons conside idera raci cion ones es prac practic ticas as eran eran po decir decirlo lo asi, asi, lo medi medics cs haci haci un fin, fin, ,cua ,cua er el gran gran obje objeti tivo vo qu anim animab ab la busq busque ueda da de Colo Colon? n? LCwi LCwilfoe lfoe la fuen fuente te de su nota notable ble tenaci tenacida da de prop propOs Ositoen itoen lo afio afio ante anteri rior ores es poster io io re re s s u d es es cu cu br br i i en en t d e l a r ut ut a t ra ra ve ve s d e t la la nt nt ic ic o H ay ay e e st st o u n mist mister erio io qu desc descon once cert rt su cont contem empo pora rane neos os qu cont contin inua ua asom asombr bran ando do todo todo lo qu ha estu estudi diad ad aque aque homb hombre re pues pues Colo Colo seopuso seopuso resu resuel elta ta ment ment laopin laopinio io de lo expe expert rtos os de laepoc laepoc ahon ahondo do en un cuer cuerpo po hete hetero ro geneo de textos textos algunos algunos geograncos, otros otros biblic biblicos,para os,para argiiir argiiir que el mundo era mucho mas pequetio de 10 qu decf decfan an lo calculos de Ptol Ptolom omeo eo co la consecuencia de qu Espa Espana na esta estaba ba much much ma ceres d e s i ue co munm munmen ente te se supo suponf nfa. a. Basa Basand ndos os en Pier Pierre re d'Ai d'Ailly lly en el ge6g ge6gra rato to flor floren entitino Paolo Paolo Toscan ToscaneUi eUi,Colon ,Colon calculo qu la dist distan anci ci entre entre las Isla Isla Cana Canaria ria C ip ip an an g ( e a ct ct ua ua l a pa pa n e r d e n o a s q u 2 40 40 0 n il il la la s a ut ut ic ic as as , c if if r enorrnemente lejana d e l a r ea ea Ud Ud ad ad , y a q u el calc o de de r e s d e 10600 calcul ul como fuer fuere, e, observe, ino habia decl declar arad ad el prof profet et Esdr Esdras as qu millas, Se como ad a i et et e p ar ar te te s d e la superf de plan planet et esta estaba ba cubi cubier ertas tas por seis d e c ad superfici ici tier tierra ra Pred Predsa same ment nt porq porque ue su aiir aiirma maci cion ones es fuer fueron on cons consid ider erad adas as como como absu absurd rdas as lo ge6g ge6graf rafos os exper expertos tos marit maritim imos os de Port Portug ugal al reco recome mend ndar aron on su mona monarc rc qu nega negara ra toda toda ayud ayud Colo Colon, n, quie quie cons consid ider erar aron on como como un de mencia visionario visionario no como como un gran gran mari marino no.s .s ,De qu serv servir iria ia envi enviar ar un expe expedi dici ci6n 6n qu nave navega gara ra traves de miles de mill millas as de ma abie abiert rt co 5010 minima ma opor oporl: l:un unid idad ad de enco encontr ntrar ar un isla isla qu inte la mini interr rrum umpi pier er el via~e? e l p e d e l o a rg rg u e nt nt o r ac ac io io na na le le s d e l o e xp xp er er to to s e r t a g ra ra nd nd e en cont contra ra de Colo Colon, n, lpor lpor qu pers persis isti ti en su proy proyec ecto to y,d hech heche, e, como como logr logr pers persua uadi di lo Reye Reye Catolicos d e q u a po po ya ya ra ra n a ve ve nt nt ur ur a P o d es es g a cia la fuen fuentes tes disp dispon onib ibles les no siem siempr pr no da un explicacion clara. clara. Tan obvi er la disc discre repa panc ncia ia entr entr la debi debili lida da de argu argume ment nt tenacid cidad ad de la tena prop propos osit it qu su cont contem empo pora rane neos os reso resolv lvie iero ro el prob proble lema ma sugi sugiri rien endo do un mani manifi fies esto to enga engano no El prim primer er cron cronis ista ta gene genera ra de la Indi Indias as Gonz Gonzal al FerFerposibilidad ad d e q u C ol nand nandez ez de Ovie Oviedo do Valdes plante la posibilid ol o hubiese c on on oc oc id id o a lg lg titi n p ilil ot ot o n or or nb nb ra ra do do , d e a sc sc en en de de nc nc i p or or tu tu g e s a nd nd al al uz uz a q ue ue , d e v ia ia d d e s u c u s o p o n a t o r ne ne nt nt a h ub ub ie ie s l le le ga ga d Amer Americ ic Jueg Jueg reto retoma mado do la patr patria ia dond donde, e, en su lech lech de rnue rnuert rte, e, hubi hubies es .lbid., p, 249. Morison, EII~n
Di!iCiYlIery,
pp, 3(},.42.
UN
UN
N UE V
27
i~or i~orrn rnad ad ~e su ?esc ?escub ubri rimi mien ento to al geno genove ves. s. As!, As!, er un cono conoci cimi mien ento to prepreVlOde VlOde la existencia de para parade dero ro gene genera ra de la Indias Occi Occide dent ntale ale el qu confia ianz nz de Colon aventu tura rars rs al otro lado del Atlanti expli~b~ la conf Colon para para aven Atlantica, ca, cono conoci cinu nuen ento to qu le sost sostuv uv en lo afio afio de desp despre reci ci en lacorte lacorte Esta Esta teor teoria ia mend mendon onad ad po Ovie Oviedo do 5010 como como posi posibi bilid lidad ad fu pres presen enta tada da como como hech hech rec~ rec~no nodd dd po Fran Franci cisc sc LOpe LOpezde zde G6ma G6mara ra e!segun e!segundo do gran gran cron cronis ista ta de la I~dl I~dlas as desp despue ue fu acep acepta tada da po much muchos os hist histor oria iado dore re espa espano nole le de ]0 XVU. siglos XV c ri ri b padr padre, e, en gran gran part part para para comb combat atir ir esta esta opin opinio ion, n, su obra obra file file publ public icad ad en el dece deceni ni de 1560en 1560en ital italia iano no no recf recfbi bi la aten atenci cion on qu mere mereda da Se como como fuer fuere, e, para para ento entonc nces es la mayo mayona na de lo cron cronis ista ta espa espafi fiol oles es esta estaba ba ma prepreocup ocupad ados os po cele celebr brar ar la hero heroic icas as haza hazafi fias as de Cort Cortes es d e P iz iz ar ar r q u l a proe proeza za mari mariti tima ma de un mari marino no geno genove ves, s, malo de esta esta "exp "expli lica caci cion on es qu va en COnt COntrad radel el test testim imon onio io de propro1. malo ;' an prop propos osno no er !Ieg !Iegar ar Cata Cata y-al y-al Gran Gran Kan. Kan. Ma aun: aun: al pare parece cer, r, la realid realidad ad habf habf desc descubi ubiert ert tumba persuadido la cost costas as de Asia Asia seguia identificando identificando La Espa Espano nola la co el Cipa Cipang ng el [apo [apo de Marc Marc Polo Polo Suobjetiv Suobjetiv no er la exte extens nsio io de cono conocim cimie iento nto geog geogra rafi fico co ni la aper apertu tura ra de nuev nuevas as ruta ruta comer comerci ciale ales. s. En camb cambia ia er Jaconvers Jaconversio io de Gran Gran Ka al cris cris tian tianis ismo mo segu seguid id po un alia alianz nz cont contra ra el Isla Islam, m, prel prelud udio io espe espera raba ba el de I~ reconquista de }erusa }erusalen len pOl' lo Reye Reye Ca\6 Ca\61k 1kos os En surn surna, a, Colo Colo se concon.sld .slder erab ab el inst instru rume ment nt ~~ l~ Divi Divi~a ~a .Pro .Prov; v;id iden enci ci eleg elegid id para para pone pone en los hechos 9ue imctanan la ultima ultima epoca de la hist histor oria ia de mundo, la Segu em ez te Segund nd Veni Venida da de Cris Cristo to el [uicio Final. Teru Teruen endo do ~m gmas gmas a;;a a;;a Agus Agusti ti Y, Pierre Pierre d'Aill) d'Aill)''- Colon Colon calculo q u d e lo .000 anos anos qu dura durana na el mund mundo, o, solo solo qued quedab aban an 15 anos, anos, period period apenas apenas sufi sufioe oenl nl:e :e para para Ilev Ilevar ar el Evan Evange gelio lio toda toda las naciones convertir la hurnan~d~ n~d~dalia dalia fe cristiana, H~ra H~ra los~n~o los~n~o Luga Lugare res. s. I1um I1umin inad ado, o,po po estas estas conconVlG::IOnds,para para qu necesitaba Colon simples hechos gananClas gananClas materiales? materiales? Sihubie Sihubiese se hech hech un paus paus para para calc calcul ular ar nunc nunc sehabri sehabri lanz lanzad ad la peli peli gros gros aven aventu tura ra Co~o Co~o el mism mism escr escrib ibi6: i6: "Ya dise dise qu para para la hesecucion de fainpre fainpresa sa de la Indi Indias as no me apro aprove vecM cM ras6 ras6 ni mate matema mati tica ca ni mapa mapamu munndos Uename Uenamente nte se cunpli cunpli 10 qu diso diso Isai Isaias as." ." Elhecho Elhecho de qu un lego lego igno igno rante, n o u n g ra ra n t e6 e6 lo lo go go , h ub ub ie ie s i d e sc sc og og id id o p ar ar a e st st e f i e r t an an t mayo mayo prueb prueb de ocult ocult desi design gnio io de la Prov Provid iden enci cia? a? Poco,hab Poco,habra ra que fuese fuese excepcional pers person onal al en esta esta cosmic cosmicas as espera esperanza nza cristiandad ndad hahi de,C de,Col olon on Des? Des? el siglo XII, la cristia hahi teni tenido do oleadas de expec~tivas milenarias: lo hech hechos os pasa pasaje jero ro de Ia historia polinca veces parecfan significad icadon on profeti profetica. ca. La reronquista de jerusaten fue aso I~ve I~vest stid id~s ~s d~ un signif o ad ad a a 1 m e nt nt e a sc sc en en s a l o de de r u n e mp mp er er ad ad o u ni ni ve ve r a l u n u ev ev o C ar ar lo lo ma ma gn gn o e le le gi gi d a r u ni ni r E ur ur op op a d er er ro ro ca ca r e l I sl sl a E n E sp sp an an a l a
r:narcha
Francisco L6pet de G6mara, H i s toto r i ( C ar ar ac ac as as . 1 9 79 79 ) pp. 2lJ.29. Cot6n, TaIDs, p. 255.
g e 1U 1U ' ra ra l de las Indias, ed. jorg jorg
Guni Guni
Lacr Lacroi oix, x, BA64 BA64
CONQU1STA CONQU1STA
28
e mo mo ci ci o
g en en er er ad ad a
patriotico
p o la
r el el ig ig io io s
re
IMPERI
qu
de lo Re es
14 2,
gu
a to to lili co co s c om om o i ns ns tr tr um um en en to to s
or
nt
on
ua on
14 2. c om om er er ci ci al al e
de
ue
ud hu p ri ri va va do do s n o h ab ab ri ri a o bt bt en en id id o
nm
h iz iz o R e e n bi
De m a
i f c D e l c au au da da lo lo s
ue pr me e l q u e i rn rn pi pi di di o
O ri ri no no c
c om om o u n
o lo lo n r ec ec on on oc oc e
ra
o lo lo n
br
de gn ov h ab ab f d e c ub ub ie ie rt rt o
d e l o c ua ua tr tr o r fo fo s q u r eg eg ab ab a
o ri ri gi gi na na l d e P ar ar af af so so . E st st a i de de nt nt if if ic ic ac ac io io n qu di bf ol ri
qu
ru
p ar ar ec ec i
de
c on on f r Tl Tl 1a 1a d ra bu da
po
va
po
e l J ar ar di di n
e l h ec ec h mi
de
ua
m a a pr pr op op ia ia d q u e s m is is ma ma s m in in a a ho ho r r oo oo cS cS Ol Ol bj bj er er ta ta s pt:.rmHieran l o e y C at at ol ol ic ic o l ib ib er er a d e I sl sl a l a i ud ud a S an an ta ta ? E n e st st e c on on te te xt xt e e sc sc ri ri 10 n: xc mo de or ro r ai ai 50 50 ". ". 9 E n r e a t d e d e a st st ro ro s c ua ua rt rt o u ltlt im im o v ia ia je je , d e 1504, c ua ua nd nd o s u ve fu on da po us de rc ue embo embosc s cad adas as po indi indios os host hostil iles es s u m a d i c ip ip lili na na d t r p ul ul ac ac io io n s e a m ot ot in in o C ol ol o c on on fe fe s q u llego m an an o q u 10 a co co mp mp af af ta ta ro ro n E n u n m om om en en t d e a go go ta ta mi mi en en t de deses desespe pe 5610 nz ur of nd el Morison. n. E u r op veaS<) <)ta tamb mble le Alai Alai Milho Milhou, u, OM Ibid., p. 302 Moriso op " " D i sc sc r m I!I! r y p. 34 veaS (Vallsdohd ohd 1983), 1983), passim. m m W id id a d n us us id id n icic a 1m e l a m b i m t e { r lili tttt c isis c a . . i s lIlI I e s p a flfl n l (Vallsd 2~287,3 02. Col6n, Ttxws, pp. 217~22 1,2~287,3
su
rr os on m ir ir a po
da pa um gn 6n S i d ud ud a e l e xi xi t d e s u p ri ri me me ro ro s viajes r ob ob u t eo eo o qu u n elecciondlvina: c on on vi vi cd cd on on , e n l ug ug a d e i ni ni ci ci ar ar la la . lComo p fr fr itit u e s i de de a L a f ue ue nt nt e i nf nf or or ma ma titi va va s g ua ua rd rd a
fu ri
de ub ni l a convicoon
i le le nc nc io io .
II
nm on d e e le le cd cd o
qu ra
u de de a? a? ,,,, 1 A n e s d e e mb mb ar ar ca ca r e n e st st a u ltlt im im a e xr xr ec ec ; i ci ci 6n 6n , o l? l? n do un on r tu tu j ue om un nt gJ ro
racion.
d en en ci ci a
na oz
XlI1-
la
nt
de ve ".
p re re fe fe ri ri do do s
circ circul ulos os ecle eclesi sias asti tico cos. s . lRes lResul ulta ta exce excesi sivo vo suge sugeri ri qu si lo mona monarc rcas as espa espafi fiol oles es di ro or op pe ud na ol pr ra or ue pa uf ri r el el ig ig io io s o ca ca si si on on ad ad a p o u s v ic ic to to ri ri a o br br e l o m or or o A qu qu f o nv nv ie ie n r ec ec or or or fr br ra bs rv or n, na ha po ro u id id a p o ni na ui or ba labr labres es de sigl sigl XII. A de de ma ma s o lo lo n r in in d h om om en en aj aj e d () () g f ra ra nc nc is is ca ca no no s ua nf uo f io io s n t m en en t p re re oc oc up up ad ad o p o i nt nt er er es es e
29
UN MUNOONUEVO MUNOONUEVO
na
ue on
(1503)
ma nente ve ug
ue
su el N oo oo u
nt
du
m ag ag i
ue om on
na m w uJ uJ u
de Amer Americ ic
de uc pr pa ua ur pe cuando do Mart Martin in Wald Waldes esee eemu mull ller er 1507, cuan ra na rt
nsde Vesp Vespuc ucio io os g; nd cart cartog ogra ra~o ~o uC
reden ro
Mundo. muroius
ue
un
nt
us
un rt
ot
da renacen en(i (ist sta, a, tabula renac
b o d in in a nz de
xp di on ra m in in a
fu da un caen caenlo lo rela relati tiva van1e n1enre nrebr breve eve
os po
u e Novus sendlla-
tod detal detalle le d~ns d~nsta tart rtci cial al t ue ue g p er er so so na na l e nf nf oc oc ab ab a d ir ir ec ec ta ta me me nt nt e e l N u ev ev o nd us ha ha po nc de u so so s u ~ ne de de vi re oe os de priauto autore re cias ciasic icos os como como Luci Lucian an g i o ,r,r e p e de os ho br vi ro bo ve or xt na e n r ea ea l d ad ad , d e o tr tr o l ad ad o d e A tJ tJ an an titi co co . IS-
l a c ub ub ie ie rt rt o d e i nm nm en en so so s a rb rb o e s e sp sp ec ec ie ie s d e a ve ve s de on
pp. 297-29 297-298. 8. Morison, rumps.. rumps.. D i 5 C t 1 t 1 t T Y , pp.272-312.
10 Ibid., 11
dens densos os bosq bosque ues, s , pobJ pobJad ad po da ro ng na
inco incont ntab able le
C ON Q U IS T
30
UNMUND
I MP ER I
g ad a p o l o a nt ig uo s n at ur a i st a l o c ie lo s m is mo s m o t ra ba n u n d if er en t s i t em a d e e st re l a s E st e n ue v m un do , d ec la r V e p uc io , o fr ed a u n t er re n pi h ab i um qu va p ar a rr nal rnundo, no estara muy lejos de esto paises". En res um en , e r " u c on ti ne nt e h ab it ad o f X multitud de pueblo animales (que nuestr Europa Asia bi A fr ic a" . E st a i ma ge n d e u n p ar af s t er re n a f u o st en id a p o l a o b se rv ac io n d e q u l o a bo ri ge n d e a qu el la s i er r om nt do br ni on de Ia pi da nd r el ig io n e st ab a c a l ib re s d e enfennedades ot pe us p io s sino qu 10 i en e t od o e n o rr ui n V iv e u nt o s i r e s i a ut or id ad , ad un or pi qu de go or a bs ol ut a l ib er ta d s ie nd o p ro m s cu id a l a r eg i d e c on oc id o e l m at ri mo n io . A de ma s a s m uj er e e ra n b el la s c ar if io s s , a vi da me n b us c b a lo vi ra ue epicureos que estoicos .12 E n s u Cartas p o t er io nn en t p ub li ea da s V es pu d n t n si fi c ni di nt de br nd lo habitantes de Nuevo u nd o g oz ab a l uc ha nd o e nt r sf, h a h ab il id a o rd en , que devoraban Ia c am e d e u s c au ti vo s rabl placer De heche, ro u id a mi ro do nt
on
vi
laque er on rnuue o n o ns id e
op
o,
ud
ro
n t n er s n ue vo s c on ve rs an d nt
ra
ob de no c o C ol 6 o tr o J05
habitantes
A.meriro Vespudo, £1NwtJ Mundo, ed. Roberto Levillie (Bueno Aires 1951), pp 187, 173,181-183. 13 lbld., p. 211. 12
om
b s v an d
ue
di un or libros .. "14 L o n di o n o 5610 desconocfan la e s r it ur a s in o q u t am ra ni os el a gu a N o c on oc e n in gu n od u n o , 10 tuum, diferencia entr meum de na oc da qu v iv i un pa de um n t r io r IaCa da Metamorfo-
sis
pa
la e po ca . A I m is m
n ib a pr bu do h iz o n in gu n c om en ta ri o
ficciones
t ie mp o
P ed r
M ar ti r r ec on oc i e l p re do mi n ante lo informes
expresab su tepugnanci
n ef i o br e l a s u pu e t a
rm nt re ue da poeticas, trataba
g n r io s de p ro rn i c u d a d e l a m uj er es . bo
or realidades
una pieza de oro en los labios para embeUecerse, vo us hu os no
nd
a mb ic io n d e p od e or 561 le intercambiaban bienes en comercio v iv ia n c on te nt o c o 10 qu la Natura leza le daba En todo esto, Vespucio ofrecio un imagen notablemente fiel d e s al v j e i de al , e mb ra nd o s em il la s i de ol 6g i a s q u s er ia n c os ec ha da s on considerable energi 10 larg de siglos 13 gr pr no na mo qu un nm en D e o rb e n ov o ( 15 14 ) c ol ec ci o d e c ar ta s e sc ri ta s e n l at i e st il iz ad o a l c ar de ni or 6n or 57 di l o d es cu br im ie nt o
os
31
de ces, si
rt
un
m a r ec te nt e d e
nd
NUEV
um
o,
h om br e b la nc o p ie n ad 10 c on tr ar io . po pr v ed a
mas
or
"Nunes
pl
us pr minos t or na d o
d e l a f ab u la s c la si ca s nt
de nuevos paises se arruinaron
on
ante 10 relatino
"Lo q u
u an t p ai s s ig u pt
de
IU~Of
ob
do n e c ru pu lo so s nt go
ha r to , o s espanoles, e sp ec ia l m en t xi po ue os gr os
I.Peter Martyr D'Anghera (Nueva York, 19U), 80,104, 15 Ibid., 11,39, 46,
se maravill
s u p ro pi a f an ta si a, " ge
Fu or
nv de do su belleza deleitara mas al ojo humano."lS br
br qu om v ag ab un do s n dl sc ip li na do s
6m
pu creencias humanas.
De Orb Nooo: T/U! Eight
el
h iz o l a c r6 n c a d e l a h az an a qu
qu
pr
om part r nu je re s" .
5U mayo
e cu es tr ab a de
br de su luchas
br nt c ua nd o l Ie ga ro n n ot id a d e la r er o [hardes,
trad. F.
M ac Nu tt ,
vols,
CONQUISTA
32
cansarle
los persistente
Informes
de confli?!o civil~ entre lo conquista
mento loshechos de Darien diciendo q u n o e r " ma s q u malar
s e muerto, rnasacrar ser masacrado" E n l a u lt im a c ar ta s d e D e o rb e n ov o pubhcadas en 1 5 3 0 d e p ue s d e muerte, Pedr Martir ulterior desesclavizaclon trucdon de la poblacion aborige~ de lasAntilles La conquis~ el hambre la enfermedad especialment la viruela, eran culpable de mile d~ muertes, p er o la postre juzgaba Pedro Martir; eran l~s,demandas ~e traba]o forzado para lo indios junt co e~ma trato qu ~bla su trabaJ3~,orcs,lasca~sas principale de aquella catastrofe demografica sin paral:lo E~to senclll~ naturale desnudos estaban poco acostumbrados al tr~baJO' la mmensa fa~ga qu ho sufren trabajando en la minas, esta matandolos en grande nu meres. Conden Ia esclavizadon de lo isleno de la Lucaya qu fueron enviados La Espanola, 5010 para mori alli "agotados pa la aprisionados e nf er me da d e l h am br e a s c o p o e l e xc cS ? d e t ra ba jo " A un qu e t uv o cuidad de observar qu el Consejo del Re habia promulgado severa leyes destinadas proteger lo infortunados aborigenes de Nuev Mundo, .con cluy qu lo espanoles, "llevados po el amor al oro: se vuel,:e 1?~s,msasi embargo, la conquis~as el .Impen se hab!an ~Stiflcado ciables" ,17 po la promes de predicar el Evangeho lo indios ln habi peligro, preEspana po esta biasgunto Pedro Martir, d e q u la Providencia castigar femia? EIefecto combinad de Vespuci d e P ed r a rt i c on sl st i e ? I ~ un imagen de Nuev Mund de su habitan,te qu no abandon?rJ lat~gtSI i?s clasico n ac i6 n d e E ur op a d ur an t l o s ig lo s v en ~d .e ro s E r c o hubiesen cobrad vida lo relate de lo viajeros moderno confirmaban el cuadro de lo primeros hombres ya trazado po~10~a!,tiguos poetas sa~ricos, En lo bosque tropicales la h_umanida au vrvi tom~ en lo cormen l o d ic ta do s d e l a n at ur al ez a b br e d ~ l a c on ZOS d e l a e sp ec ie , s ig ui en d v en do ne s l ey e d e l a c iv il iz ac ic n H e a qu f u n l in e d e p en sa tr ue nt o q u fascinaria humamstas de Renadrnient filosofo de fa UustradOn. Fu el humanista frances Miche de Montaigne (1533-1592), quien en su infl~yente ensayo "D lo canfbales" desarrollo la imphcactores de la reflexione de Pedr Martir haciendo co ello un critic esceptic de todo lo canone absoluto de g~sto, mora o da le s l E q ue , p r~ gu nt 6 e r u p~ ~i o l a cristiana Europa al pagano Nuev Mundo? Los salvaje indiOSqu Vlsl~ba Franci se escandalizaban ante la servidumbr pobrez de campesinado france acostumbrado como estaba la Jibertad de su selvas brasilefias. lPor q~ debian preferirse ~aextravagarn?a Jo c~t~ T ? p a J l : > ~e Euro pa sabr los simples plumajes de lo abongenes_?Masaun, silos Indios eran c ul pa bl e d e c ru el da d e n s u t ie rr as , l n h ab ia n o st ra d l o e sp a~ ol e a yo r b ar ba ri e a un , a l e sc la vi za r a sa cr a p ue bl o e nt er os ? l Qu e e r 16lbid., 1,106,217 II,49. 17 Ibid., 1,376;It 52,245-250,271·272.
UN MUND
IMPERI
NUEV
33
peor comers un hombre un ve muerto d ar l d ev or a v iv o l o pe rros? De ai en ab el vez Nuev Mund contra la acusacio de simple salvajes ma cercanos de la bestia qu de lo hombres, p in t s u r no da le s s oc ie da d c om o u n n or m d e c on du ct a n at ur a p o l a c ua l rnedir c on de na r J a E ur op a c on temporanea en particular fustigar Espana opresora de ltalia enemig d e P ra nc ia .t " E n todo este dd de discusiones siempre se citaron como ejemplos lo habitantes de la Antillas de Brasil;relativamente poca refer en ci a s e h ac f l o p ue bl o d e e xi c d e P er u e l a lv aj is m n at ur al , n o l a c iv il iz ac io n a je na , e r l a i ma ge n d e u ev o M un d p re fe ri d p o l o hurnanistas,
II
Elan 1492 fu clav para Espana afio de guerra exploracion, Ilen de eufol'ia patri6lica. Si e l d es cu br i i en t d e u n r ut a t ra ve s d e Atlantico abria el camino lo asentamiento de ultramar la caida de Granad marc la culminacio de un lucha, vieja ya de siglos, POl'r econquista la peninsul 1a dominacion rnusulmana Ambos trascendentale acontecirnientos brotaro de la unio de la corona de Castilla de Aragon en 1474, pue fueron los recursos s u a do s l a fuerza polftica de los Reyes Cat61icos,Isabel Fernando, los qu pennitiero lo espafioles sostene una pa 10ar contra el reino mora, luego financia la expedicion de Colo a1Caribe. Huelga victoria o br e Islam la qu caus mayo jubilo especialment porque la partid de re moro co su noblez fu acompafiad po la expulsio de todo lo judios profesos de Espana Mientras qu en un tiempo lo fielesde la tres creencia habfan vi v id a e n r el at iv a a r o nl a e n a de la nt e 5 61 0Sf' tolerarfa el cristiantsmo ma ortodoxo. Yaen el Concill de Basile de 1434-1436, lo delegados de Castilla habia exigido precedencia sabr lo ingleses, citando losservicio de su rnonarc en defens de la cristianda contra lo musulmanes mediados de siglo xv, cronistas patriota celebraban lo belicosos entepasados goticos de lo castellanos, la ve declaraban qu su reye habian sido elegidos po la Providenci para encabeza la perenn guerra contra el Islarn.l'' As pues n o e s d e o rp re nd e q u l a c ai d d e G ra na d i nt en si fi ca r e l a mb ie nt e d e expectativas mesianicas qu recorrio Espana as como otro muchos pafses de la Europa occidental finale de la Edad Media. Fueron tale considerac }o ne s l a s q u o ti va ro n e l e nv i d e u n e xp ed ic ic n e n 1 50 9 a l n or t d e Africa qu lagr toma elpuert de Oran Ma importante enel marc de la p ol it ic a e ur op ea , f u l a c am pa fi a d e G on za l e rn an de z d e C or do ba , " e Gran Capitan" quie en 1503derrot unas fuerza francesa en eIsur de Ital ia r r ei vi nd ic an d a s l a p re te n i o d in as ti c d e r e F er na nd o a l r ei n d e 1 5 T h e E ss ay s o f M on la ig ne ,
215,372-377. 19
R ob er t
99,289·294.
d. E.
T r c hm an n
vo
( O xf or d
1 92 7) , I , 4 76 -4 77 ; I I 2 02 -
B . T a te , E n 5 ll Y o s s a br e l a h i st o T io g r af r a p e n in s ul a r d e l s i gl o x v ( Ma dr id ,
] 97 0) , pp. 75-
'-LINQUIST.
IMPERIO apoles ./ ICIra. El ci por Ia oon d e N a a rr a sa P or t r a e ci mi e e rr i neracion, qUeda";ln al u~ 10 cual,tados los Es:: na1 fue Completado rild de Estado ~e Cat?licos habiand~5 un rey CO ~o #e la Peninsul r o m is m d e ontenzos, en Unasola
/0:~
balD
::U;~:~~~a!s~~~~~f~~~;;a~arae~!:~~~~i~~~~~~~~:: n la p gr es co fi r or us ta s caste/lana (]49 ec1lluento de umanisfa rival'
encarnacion
~ ~ r : : ' d t ; ;;: :Z b ; : : g ~ S 11~:t~~2~)
:~1~;s
uca~~ ~n~~~~l:~C~;~rij: deciar6 resallent humanis lengu siemegos JUdios reda en unfo ~e Compafierad~~I:mo~traba fuer jernplo de gramatica Con~I 0; consiguiente info~?O" la literatura du '1 )eto de hace de lo la reina s ab e s fa f l formado su destinadas a=gulCionde narracione ah~en castellana e ll ' ~ : ~ ISonca "''''''10 ap u " se' Conperceptibl ,qu mp1ado ee ev oclam6 qu ~::t~as hazafias". rk ahor su reliJ6~JnO'y republic d: hechos jUStificam;l111!do Kes.CatOlicos,Neb~~mbduda, esta :e~~t~an~sas po doqUj:;;~~ha, PUrificada aClaOccidente, de Pe~s/': :: qu e/ cursc;d~ ~na ul.terior hist~riaan:;:~· los
J:~;}
BJil
Yah
os Re-
orna,
slem
da de ~/esUlen o ve q , a pre Yde la p od~ de lo n'! ~e~ titulo de Imperi est, noles do eJ CUrsode 10:'a~ltetr
iSlas~:;
:en~u1a,
d:~~~mente
en tOd~/~ ~ompaftado
~~;:~~s~;:,:ti~O {r:~:C;:a~~:a~~t6Iic;1:t~~~~r:~ SO su resolucion de e or e b u o s como arZObispod 'JjranCl5COimenez
;:!~o~~~va~g~a~ 20
n to n
ord,I926)
de
pp
N UE V
ya IOlcladoantes d~ Tlla, C'4rnDtica de
3, 6-7; Ramon
4l le"gu4
enende
est
je to de exJt entr lo la VictOria del
PDderoso mo I~as.d su COfrad~
aR
",stel'" "4 ed. Ignaci Pidal, Es su i st a f'Q;u,
rl<,2
Con
ode en Alema_
zalez-Uumb ''' ''adrid 1957),
35
nia,el qu echo lo cimiento de la epoca heroica de la Iglesi espanola cuando un verdader pleyad de santos dej6 su huella e n l a Reform catolica de Europa huella qu no serf borrad hast llegar la Ilustracion, Ignaci de Loyola, Francisc Javier Teresade Avila Juan de laCruz no fueron sino lo ma destacados de toda un generacion de santos asceta qu intentaron escala lo muro de cielo, mostrando la misma heroica energfa tenacidad de prop6sito que sus aruilogo seculare mostraban ante losmUrDSde Granada las calzadas de Mexico Almism tiempo la vida intelectua de Espana experiment un marcad mtensificacion En esta esfera tambie intervin el cardenal Cisneros fundand un nuev universida en Alcala co catedras especiales de griego de teologf escolastica, aportand fondos para la publicacion de la primera Biblia poliglota, co textos paralelo en hebreo griego latin. En Espana como po toda Europa el sigl XVI p re se n ci o u n rnarcado aument de ruimero de estudiante qu asistian la universidades. Lo titulo en derech civil derech canonico ofrecian la perspectiva de alto cargos en laIglesia el Estado tanto mas especialment cuant qu los ReyesCatolicos dependian de lo doctos espiritu de su juristas uulversitarios para qu le ayudaran la vez como consejeros de Estado como magistrado locales. Esto '1etra dos" resultarfa indispensables para el gobiem de pululant Imperi de Espana en ultramar Pero si la tradiciona especializacio de lo acadernico espanoles habra sido eJ estudio del derecho, dejando la teologfa la filosofi la ordene religiosas durant el sigl XV virtual mente todas las universi dade de la Peninsul crearo nuevas facultades catedras para Jaenserian za de teologfa escolastica. En parte, esta expansio atendf la demand creada po el prestigi de un sucesi6n de te6logos filcsofo -hombres como Francisc de Viloria, Doming de Soto, Melchor Cano Francisco Suarez qu dominaro eJ resurgimient europe de la escuel tomist de teologia escolastica, aplicand confiadamente lo principios de derecho natura lo problema de la epoca. 21 La exuberanci rnisma de triunf cristian en Espana engendro un into lerancia qu acabaria pO lindar co Japaranoi caer en la obtusa orto doxia. Pues aunque fa noblez mora todo lo judfos profesados aban 1492, au qued un gran comunida de musulmanes ro is pobres -moriscos, como se Ie llamabaun ruimero indeterminado de converses, familias judfas qu se habfan convertido al cristianismo AI cabo de un decada se habi obligado lo moriscos volverse cristianos du rant todo el sigl XVI quedaria un minori resentida irreconciliada ocasionalment reheIde, hasta que la Corona ordeno su expulsio final, en 1605. Silos moriscos formaban un comunida aparte po contrast lo cristianos nuevos lo judfos converses, se infiltraro en la sociedad espanola en todo lo niveles, como tale fueron objeto de un temo paranoico. En 1482 se ha bf establecid la Inqulsicion, en gran part para enfrentars lo judaizan tes,com se lIamab lo judfos relapses en adelante un rasg centra de
~::t~Se~~f:l!::e~~~~~~ ~%~!si~~;:~~
l a s er v t e m ur u d m a en ca te ,e la:ro,~, transfoOlladfa los dOminicos S O ? r ~ el ala d e flo~:ntino Giro~blero insPiracio ds conventuales". ~r (o:>':t
lJN M UN O
Joh Lynch, Spain under the Habsburgs,
vols. (l.ondres 1964),I,58.
36
u s a ct iv id ad e
CONQUISTA EIMPERI
e rf a l a p er se cu ci 6
d e l o c r s ti an o
UN MUNO
n ue vo s
T a i nt en s
er
Toledo emitio un edicto s eg U e l c u a o do s l o f ut ur o c an 6m go s ? eb fa n ~ ~ sentar on de pi de gr ue ue ov ri un re os or ba oc nt ue ri pa pa qU la Iglesi go el Estado Si embargo, testimontos l~depefi(hen~es mencionar parecen indicar .vanos la propsa Sang ra nd e l it er at o m uc ho s e mm en te s religiosos, uy largo plazo,.l o~ipre t a T er e a , t er na n t od o l lo s a nt ep as ad o j ud fo s s en ci a d e l a I nq ui si d6 n e n l a v id a e sp af i? l p ro nt o : of oc ar i l a d iv er si da d d e n fl ue nc ia s c ul tu ra le s q u a ct ua b c or ru en zo s d e s ig l
NUEV
( 1 5 1 7- 1 5 5 4 ) c u a n d e nt on ce s c om o e l e nt r ba os d in a t ic a d e p ro vi nc ia s
politico d e
on
22PIerre Chaunu vols, (Barcelona, 1 9 7 6 ) I I , 1 4 8 -1 5 5 . E s pa fi D d . C a rl o V, Definitio ofSpanish fif23 Ibid., II,200-210;Pete Russell, "Arm versus letters: toward teenth centur humanism", en Archibal R. Lewis (comp.), A . pt et s a f t h R m a is s ." ,, ,, , (Austin, 1967), pp. 47-58;Tate Ensayos, pp. 281·286.
la notabl
rg u e b ar on ga 6n e n E ur op a d e d e 109
r el no s e n e sc al a i n p re ce de nt e
d ep en di er a d e c on se je ro s f la m n co s e l d es pi lf ar r d e s u c or t d es pe rt ar o d e u n explotacton e xt ra nj er a t em or e q u encontraron expresion 1519, de un do de de V al en ci a s e l ev an ta ro n e n r eb el io n P er o l a r ap id a d er ro t d e t a r no vi mi en t or na pt da nt v,de qu
d ef in ir s
unos cuanto motivo clasicos e n l a f ac ha da s d e l a i gl es ia s n o i gn if ic ab a el fi de g6tico Durant la o c os or no Florenda ma ra ua hla t er at ur a n. dm ro be do It o, u e ~JefC10 la mfluenC1~ Ia Iglesia n o di pi re o s ~ Ia sl c o p ag an os , e nc on tr o c al id a a co gi d l o d rc ul o e cl e i as ti co s E l p nm e p oe t c as te ll an o q u domino e l o ne t ? Ct ra rq ui s fu a rd la s de la (1501-1536), noble cuyo cultiv renacentista .d fiJO na ut ue ri un q u p oc o d es pu e s e p on dr ia n a l s e rv id o d e l a m o na rq ui a a t6 Ii ca .2 3
se marufest os
bl
24
c om o s im pl e c on se cu en c d e ¥ -e na ci mi :n t ~ t l ia no , d eb ;r no s r e ue ue dauc bl nq c ol on iz ad a h a t a m ed ia do s d e s ig l xm e xp an si o d e la frontera qu~, sigmue pa de n a se e nc on tr ab a m u a tr ~ a d e n r e. la Cl o c o el f lo re c m ie nt o c ul tu r d e n or t d e E ur op a e n a qu e siglo. POf ejemplo, en S ev i l a o l e n e l s ig l x v s e c on s~ y l a g r a c .a te rl ra l g 6t i~ , i :u ne ns o ~ if i~ i va or u ~ ! Ud a gl c on st ru id a e n g ra n p ar t e n S im pl e l ad nl l r nu de ja r E n c ua nt o Saam nca, 5010 en 1512, l a d ud a f in al me n de id r em pl az a s u o mb ri a c at ed ra l p o u n g ra nd io s r no nu me nt o g 6t ic o q u aun o m no Inglaterra lo comienzo de sigl XVI presenci ro el fina ~ s e xu be ra nt e f 1o re ci mi en t d e e st il o g 6t ic o E n p in tu ra , e l a rt e f la me nc o r em a s up ~n ;o ; l o a rt is t e sp ar io le s a n n o c on od a l o n ue vo s a va nc e , d I ta li a S Il l~ ~S fa da ul na de la grande hezafias de arno de guerra; 5010 u a d e n a (141}-1456) i nt en ta b v al er os am en t a si rn il a l a l ec ci on e d e D an t E n u ma , p re se n de os qu no
37
ob
ns
on
I ta li a F ra nc ia , e l n or t d e f ri c l em an ia . L o v e e ra no s rr nc or de da 52 do re de da p o 1 d m in i mi qu r iu n f en s co de Solima gu mp v ie ro n e xi to s t a r ot un do s s i m ba rg o s u c ar ac te r r el ig io s or pa de ol ve po us ne or he od go on na de na
os d e a qu el la s g ue r lo s ro us on os rni b tu c on fi rm 6 a l e m nt nt os
uy
nd xp nu po de do ue d ad o ot om un r lo m n o e le g d o p o l a P ro vi de nc i p ar a r eu ni r l a c r i t ia nd ad , v en e l o u rc o reconquistar [erusalen, estableciend as la tan largament aguardada rnoqu di od nt di va qu recibieron modernas, p oe m d ir ig id o a l e mp er ad o v is pe ra s d e x pe di ci o T un ez .2 5 Yase acerca Seftor ya es llegad la e da d g lo ri on a e n q u r o l am a e l c i l o un Pastor una Grey sol en el suelo p o s ue rt e v ue st ro s t ie mp o r es er va da . Ya tan alt principio en tal jornada m u s tr a a l i n d e v ue st r santo celo a n n ci a a l mundo, para ma consuelo,
u n M on ar ca , u n Yae
r b d e l a t i er r
i en t
en parte
24 Angu h e M id d A ge s F ro m F ro nt ie r 10 E m p ir e 1 0 0 0- 1 50 0 (Londres, MacKay Spni 1977),pp. 133-138, 25 Hernando de Acuna, V.Tilt' poesfas. ed. E.Catena de VindeJ(Madrid. 1954).p.342.
C O NQ U IS T
38
c on qu is ta d
UN MUNO
M PE R
ue
P OI ' va s e n j us t g ue rr a
r er o t af io s i nt er io r d e u ev o M un do , s ub yu ga nd o p ro v n c a s e nt er a g ra nd e E st ad o a ne xa ro n s u c on qu i t a e n n om br e d e s u ~ e a re a M a~ t ? , C ar lo s' ! a er o E mp er ad o R om an o e y d e a st iH a ? e L eo n d an d ~ s r n a s s u t an cr a l a e xp ec t t iv a d e q u e l e m pe ra do r r ea n u n m on ar qu i u ni ve rs a
IV
En La c u lt ur a d e l Renacimiento en ltalia (1860) Jaco Burckhardt incluy el desc ub ri mi en t d e A m r ic a c om o e xp re si o d e r en ov ac io n c ul tu ra l d e l a c iu d ad es -E st ad o d e I ta li a o s s ig lo s XlV Y x . T a c on si de ra bl e a ce pt ac i6 n e nt r l o h i t or ta do r s . S eg U e st e e ~o qu e en gu oc ue gr aEd di 1ho r ea li st a e n q u u no s h or iz on te s c ad a v e m a v as to ~ r ev el ad o p o l a e x pa n i o m ar it im a d es em pe fl ar o u n p ap e n ot ab le . i n e m? a~ go , n o t od o 105 .del Nuevo testimonio apoyan esta sencilla asirnilacion de descubnmlent un u ev a pr po on ne qu r iv ab a d e u n c i l o d e p ro fe cl as , n i i ad o e n e l s ig l XlI. he de ue ra m en ta l d a e se nc ia lm en t m ed i v a d e l o a ve nt ur er o os qu De n o t ro pe l c ru za ro n Atan ic l o p r m er o a fi o d e l a c on qu is t or fr E I o to n d e E d a M e di a 24 [o qu ur m o t ra mo s s u s pf ri t s u a sp ir ac io ne s T a c om o f ue , l o c o~ qu ~s t d or e realis de £1 Od mtentanbata on 1m ho ob qu ro bl de 1t 1O f lu en c ue pcon po ri YPO dr ub n to s
an::
ra un
do re
br
ro
39
or de ba m i m o d es ti na d m an if e t ar s c o t od a c la ri da d e n I lu st ra ci on . ns vi do Renacimiento, S eg l m uc ho s h is to ri ad or es , g ra n on da de po nt g l XVII, u an d l a r ev ol uc io n d en ti fi c l og r r ed uc i l o f en om en o f fs ic o d e a tu ra le z r eg ul ar id ad e m at er na ti ca s a s s oc av o d ec is iv a m en t l a a ut or id a d e l a d en c l a f il os of i a nt ig ua s r ev ol uc io n i nt el e t ua l q u h iz o c ad uc a t od o e l e d if i i o d e l a f il os of i e sc ol a t i l ev an t d o o br e l a unio de Aristotele la teologia cristiana. Lo mismos comentarista insisten de ue n tf f o , X I I I h a t a e l s ig l XVIl, nt ue om hi rp ue os ni nt nt or dr ve no turalista ui pa qu la accion po especulado bi pe o ld t rv XVI! o s g ra nd e c ie nt if ic o d e l o i gl o XVI c om p e j a ma Ig am a d e m ot iv ac io n m f t ic a a na li si s m at er ia l E I d e c ub r gr or Is ue v id o s u f as ci na ci 6 p o l a s ab id ur f a lq ui mi c s u e sp ec ul ac io ne s m at er na t c a s e f un d e ro n c o u n o bs e i o p o l a c r on ol og i b ib li ca . i ni en d m a a l c a s o po
ni on
NUEV
os
re
do
ntnu
de re
de
fu
n ch a
p le r a li le o F ue ro n o s a nt er io re s a va nc e l og ra do s e n a s r on om fa , m at e 105 q u a po r a ro n e l n ec es ar i rnaticas cartografi f un da me nt o t eo ri c p ar a ut de n. 6n fa n ic a c on vi cc i6 n m is t c a s om et id a m ba s p ar a s er vi r e xp an si o c or ne r po ol ue on de nad
accidental
f or tu it o
l a i n v n c o n d e N ue v
M un do .
on n ad o vi 6n o, de distincion entr ]05 conquistadores exploradores de la Indias hombre 105 humao no ce do re s d e l o r om an ce s m ed ie va le s q u d e l o c la si co s
h ab i 26 acob
Burckhardt,
1955), pp. 171-173.
Th
po
Cjviliutiotl
un
of tM Ret1aissal1ce
IS-
j" Italy (Phaidon
Press Londres,
C it J gr ap h i 27 Alexander von Humboldt, E x a m e c r it i qu e de I'histarje de tlent tI d e s p r og r e de f'lISlronomie """liljue ala ~ujtl%ihne e t s e i zi tm e sildes, 1839), III, 9·12 234-249.
d u N o uv e u vols
Catlli-
(Paris 1836-
C ON QU IS TA DO RE S
II CONQUISTAOORES
CRONISTA
de Mexico transfonn6 sdbita dramaticarnente la imagen de u ev o M un do . L a t ri st e h i t or t n ar ra d p o P ed r M ar ti r d e p ar ai s tropical invadido po bandas de erodeadore si escnipulos decidido esclavizar su indefensos habitantes fu remplazad po la epica narracio de guerreros cristiano que lnchaban contra enorme fuerzas, por derrocar un deslumbrante Imperi pagano dram intrfnseco de esta penetracio en un interior desconoddo distingui6 Jaexpedicio de toda la otra guerra entabladas en la lndias el primer encuentr de Hernan Cortes co lo em bajadore de Moctezuma en la costas de Tabasc fu seguid po el establecimiento de un ciudad en Veracruz el rechaz de la autorida de gobernado de Cuba Ia decision de marcha tierra adentro. Co poco ma de 500 hombres, Cortes primer combatio contra los tIaxcalteeas luego forma una alianza con ellos, los enemigos hereditarios de lo a z te c as , a l ia n z a qu en parte le nev6 masacrar lo intortunados habitantes de Cholula. La primera vist de la ciudad islefia de Tenochtitlan, con sus templos-piTilmides elevandose po encima de la agua cireundantes quedaria impres para siempr en la memori de lo espafioles. en suefio, descendieron po la montafias par ser salvados (XIrMoctezuma. Ellos correspondieron su hospitalida apoderandose de monarc en su propio palacio. La a z f u o t cuando Cortes parti6 enfrentars un recien llegad eXpedicion de espa noles y, atin rnatanza organizada po Pedr de Alvarado de la nobleza mexicana durant la fiesta de Huitzilopochtli, su deidad tutelar. Lueg vinieron la ignominios fuga de lo espai'iole po ultimo el a~io ge Tenochtitlan po Cortes su allado indios asedio qu duro tres meses, Esto eran si duda hechos de armas de nive homerico, No es de sorprende qu P e dr o M a rt i e x da rn ar a "D todos nuestros contemporaneos, 0010 los espafioles so capaee de soportar tale pruebas, De mism modo qu El Cid, el hCro medieval espafiol habr arrancad Valencia lo moros, as ahora Cortes su heroic band tomaba Tenochtirlan la desesperada resistencia de sus defensore 5010 intensificaba la calidad epica de un asedio que segun Cortes recordaba la caida de Jerusalen.l Hast qu ocurrieron lo hechos electrizante de 1519-1521, los espafioles habfan guardado notabl silencio sobr su invasion de Nuev Mundo, de jand la tare de la descripdcn aventurero hurnanistas italianos Pero Europa lIegaron notida de laconquista de Mexicopor la pubJicaci6 de la cartas enviadas po Cortes al emperador, mformandol de lo territorio LA CONQuISTA
Martyr, De O r b N o vo , 11,144,
rede adquiridos Po fi aparecfa un espaoo qu narrab un hlst?? rouy espanola: su prosa, sin adornos, se elevaba II la grandeza de la ocasion, ofre ciendo eI e sp ec ta c l o ( I u n c ap it ~ q u a pa rt ab a e l c ~~ r d e l a ~ t~ ~ para redactar informes su real senor. No contento co un anda descnpcion de combate, Cortes se tome trabajos para subrayar la misteriosa grandeza de ta sociedad que habia encontrado en el Anahuac. Pues su habitantes no solo llevaban ropajes, ocupaban casa frecuentement cubierta de estuco practicaban la agricultur intensive tambie moraba en grande ciudade dominadas (XIralto templo grandee palacios; la densa poblaci6n rendfa tribut un noblez guerrera un numerosa dase sacerdotal Lo templos en 10 alto de altfe;imasy empinada piramides, albergaban horrendo fdolos daba abundantes prueba de lo sacrificio h~ma~os. Co~tesse ~a revillo ante el palacio de Moctezuma co su extensos jardlnes bien proviszoologicos ?I c ui da d t a p aj a e ra s d e .50~, servidores. La imag,e de esplendor asiatico fue (ortaleClda~or la descripcion de los templo a~ongenes como mezquitas. Cortes compar Cholul co Granada, calcul qu Te nochtitlan teni la mismas dirnensiones qu Sevilla; su gran mercad acudian veces, cerc de 5000 personas. En realidad, er ta la escala de lo territori~ conquistados qu Cortes pidi autorizacion para Hama Nuev Espana aquell tierra audazmente informab Carlos ' ; 1 : "Vuestra alte puede intitular de nuev emperado de ella con titulo no meno rnerito Alemania, qu po la gracia de Dios vuestr sacra rnajestad posee.'? Desd la perspectiv de Europa d e l a c o t e i mp er ia l l a a bi Hd a d e Cortes para presente relato persuasivo de su hazafias fu cas ta important co la realizacio de lo propio hechos Pues debemo recorder qu e xp e i d6 n h ab i i d e n g ra n p ar t f i a nc ia d e nv ia d or ie de Velazquez, real gobernador de Cuba envia?a ~on.instruccion:s estrictas de lirnitars reconocer IllS c o t as , h ac e ng t en t p o t er na r e n tierra. establectmient de un cabild en Veracruz para da un base lega al nombramiento de Cortes como justici mayo capita genera fo un tent acto de desaff al gobem_ador.~demas dado q~ coincidi co lare lion de lo comunero en Espana tema un sabo gobierno e\ectivo, popular. Par justifica sus acciones, Cortes I~o una audaz.ofensiva litera~a, tildando de "tiranico" al proyecto de Velazquez, pues afirmaba qu 10 umco qu planeaba el gobemado er devastar la costas,e busc de oro, en~na ma de las criminale razzias del tipo d e l a u e habian devastad la Antilles. En cambio, Cortes tratab de conquistar de pacifica establecer, ganand as nuevos reinos la ve para el emperado para la Iecristiana. 10larg de su relato le escandalizan lo horrores de la idolatria lo sacrificio humanos la segu:Idad de,su exrec!ici6n en el.ter:'plo de s~ aliado indios para de(flbar lo Idolos mstala en su luga Imagenes ens-
r,:-
Hernan Cortes Cartes 'I documentas,
ed, Marlo Hernande
sanchez-Barba, SP2 (Mexico,
1963), pp. 33 72-80, 114.
fro
40
41
C RO NI ST A
J. H . E ll lo tt , " Co rt es , V el as qu e a n C ha rl e V " l nt ro du cc io n
M e r i ca , had. Anthon
Pagden (New Have
Londres,
97]).
H er na n C or te s utters
42
C ON QU IS T
I MP ER I
t ia na s D on d e jo r n ot a e l t on e b oy an t c o q u C or te s i nf or ma b a l emperado de su lealta su devoci6n catolica es en el elocuent discurso q u p ro nu nc i e n v is pe ra s d e l a b at al l c o 105 t1axcaltecas,en que "y los animab diciendole qu mirase qu eran vasalia de vuestr alteza qu jamas en 105 espafioles en ningun part hubo falta, qu estabamo en disposicion de paga para vuestr majestad lo mayore reinos senorios qu h ab i e n e l r nu nd o" , q u h ab ia n d e h ac e "10 qu cristianos eramos obli gados en pugnar contr losenemigos de nuestra fe, po ella en elotr mund og an ab a o s l a g lo ri a e n e st e c on se gu ia mo s e l a yo r p re z h on r q u hasta nuestro tiempos ninguna generacion gano". La elocuencia co que Corte encuentr laspalabra co qu escribir justificar su acciones resulta m a i mp re si on an t s i r ec or da rn o q u h ab i l Ie ga d a l N ue v M un d e n 1504,a la edad de 19anos, habiendo pasado solo do afio en la Universida de Salamanca. Si embargo, su conocimiento de derech de la letras bast o p ar a l og ra rl e u n n o b ra mi en t d e e cr et a ri o d e g ob em ad o d e C ub a un luga de importanci entr 105 gobemantes de ta isla En este caso su elocuenci Iiteraria, combinad co elenvio de piezas de oro, Ievalio el recono en el to ad ap an en al u ev a E sp an a E I d om in i d e l a " ar ma s l a l et ra s e le v a s C or te s d e la condicio de humild hidalg al estado de la alta nobleza: en adelante su casa su familia figurarian entre la aristocraci de Castilla. Siempre ferti en recurso juridicos,Cortes tratode justificar su hechos po zo ale ad la za as co a. e nc io n e l d is cu rs o d e b ie nv en id a d e M oc te zu m c o p ru eb a d e q u e l monarca indi habia aceptado librement la soberania de Carlos V. Pues en ta discurso, com 10 presenta Cortes el am de Anahua declarab qu lo me xica eran recien Ilegados esas tierras, Lo habi llevad un seno qu despues lo dejo su regreso, encontro qu se habian casado co lo habitantes ar co ia to ad ol ir pe in advertir qu un dia volveria su herederos reclama su patrimonio. Asi,105 s en or e d e T en oc hh tl a n o e ra n m a q u r eg en te s q u o cu pa ba n e l t ro n hast el regres de su primer jefe de sus hijos.Aderruis,Cortes tenia pruebas de qu Moctezum 10 identificaba com heredero agente de aque senor, pues en Tabasc 105 embajadore aztecas Ie habia lIevad elaborados pree nt e r eg al os , o fr ec ie nd ol e s an gr e h u a n p ar a b eb er , c o r ec on o dmiento de su condicio divina. Aprovechando esta confusion Corte invit o ct ez um a r en di r h om en aj e C ar lo s c om o d es ce nd ie nt e d e a qu e "gran senor orey". Logr qu el complacient monarca convocar la noble za azteca par obligarl aceptar al emperador de otro lad del oceano como su autentic seno soberanof Como resultado de esto,Cortes declarab qu e l n ah ua c h ab i s id o g an ad o p ar a e l e mp er ad or , n o PO za la arrnas sino antes bien, mediant un cesio pacificade la soberania. Cuando lo e xi ca s f ur io so s l ev an ta ro n e n a rr na s p ar a a ta r o ct ez u Cortes, Car/as, pp. 43-44.
Ibid., pp, 59,68"69.
C ON QU IS TA DO RE S
C RO NI ST A
43
expulsar de Tenochtitlan los esparioles en realidad se hicieron .c~lpab~~sd rebelion pues yase habi celebrad el solemn actode latranslatio Imperii. M a p er su as iv e q u e st e d ud os o a rg u e nt o f u e l h in ca pi e h ec h p o Cortes en la predic de Evangcli cristian lo naturale de Me~ico Desd el principio, trat de instruir su aliado tlaxcaltecas en lo rudlment~s.? su religion de destruir lo idolos indios su regres de la vana expcdicton Honduras aprovech la oportunida para recibi laprimera misi6n fran ciscan lIegad laNueva Espana arrodillandose en elpolvo ante la noblez reunida, para besa la mana de Martin de Valencia qu encabezaba 105 12 agotados fraile qu habian lIegad caminando, descalzos, desd Veracruz hast la duda de Mexico En su ultima cart al emperador, Cortes daba testimoni de notabl exit qu habian tenido lo esfuerzo de esta mision lo naturales acudian en bandada recibir su mensaje Exc1ama:''En mu brev tiempo sepuede tene en esta partes po mu dert selevantara una,nuev~ Iglesia donde qu en toda la de mund DiosNuestro Seno sera servido honrado",» Silos frutos espirituales de la conquista era tan manifiestos lcomo podi condenars aquel paso de annas La h ab il id a c o q u C or te s t ra t d e a pa rt a l a a ve nt ur a m ex ic an a d e s u origen en el Caribe no debe oscurece la identida de prop6sit de instituc io ne s A pa rt e d e l a e xp ed ic io ne s i ni ci al e - fi na nc ia da s p o l a C or on a EIDarien todas la dema conquistas viajes fueron organizaLa Espanol d o e n p ri va do , f ru to s d e u n d in a i c o cl ed a f ro nt er iz a a po ya do s p o c ap it a d e e rc ad er e d e E ur op a q u a pr ov ec ha ba n l a g an an ci a d e u n empres para financia 1asiguient excursion. De este modo la conquist ciente de aventurero qu acudfa al Nuev Mundo: lo sobrevivientes fo~m ar o u n v ig or os a r az a d e h om br e d e l a f ro nt er a c ap ac e d e s op or ta r n gores peligro inimaginable en Europa. Al alistars en un aventur -una "entrada esto hombre constitufa un "compafia" compania unid en b u c a d e b ot in , a un qu e s om ct id a s u c ap it a "caudillo" quien manteni un laxa pero sumari disciplina militar. De este modo lo conquistadores no solfan llamars soldado sino, antes bien, "compafieros" En suma el mismo tiempo de organizacion qu habi caracterizad la conquistas inglesas e n F ra nc i d ur an t l a G u er r d e l o C ie n f io s - l c o p af if a l ib re - v ol vi o proliferar en la Indias No obstante el objetivo ultimo de esta aventura no er el simple botin, sino laconquista "pacificacion de lo naturales, de modo qu la rnan de obra indi fuer empleada en procurarse oro, madera otro articulo de exportad6n EIgran premio en esta luch po la riqueza er un "encomienda" lacesio de dert mirner de indios qu en adelan te serian obligado ofrece gratuitament su servicio am espanol Esta institucio habia sid introducid por Nicolas de Ovando, gobemado de La Espanola, entre 1504 1509,Y en adelante form la base Ibid., p. 31 Mario G6ngora, S tu di e i n t h C ol on ia l Hi5lnry of S p a n is h A m e r ic a , trad Richar Southern (Cambridge, 1975),pp. 1-32.
C ON QU IS T
C ON QU IS TA DO RE S
I MP ER I
c on om ic a d e l a o ci ed a d e l o c on qu is ta do re s p o t od a l a A me ri c s pa no or da os ui h ab it an te s e ra n d i t ri bu id o e n r e l o c ap it an e j ef e d e l a e x p d id 6 t ri un de od qu nd on on om bl o lo ~a l l o s er vi ci o a bo ra le : d e s u i n~ io s e ra n e mp le ad o p ar a t ra b j a e n la agricultura SLos enco un va menderos un ve e st ab le ci do s g en er al me nt e f un da ba n u n c iu da d e sp an o l a o m c ap it a d e u s d is tr i o s d on d c on s r ui a s u r es id en ci a p ri n i p l es , Dominaba lo cabildos c on tr ol ab a e l n o mb ra mi en t a nu a d e l o a lc al de s o rd in ar io ~ m ag is tr a~ o u r a ll O c uy a a ut or id a e n a qu el lo s p ri me ro s a fi o se extendia la proVlnCla cireundante De e st e m od o a un qu e l a e nc om ie nd a no 6n re d io s ni c om en de ro s s ob r l a m ag is tr e u ra s u rb an a l e c on fe rf a e xt en so s p od er e sobr la poblacio aborigen conquista ro br a po y f in an ci e d e l a A nt il la s p re de c s or e d e a ri be . T ra s c a d a d e T en oc ht it la n o r e s r eu n el te or pa n a u in t p ar t p ar a on u in t part pa~a ~f o, re br po ne pe ol nt 60 pesos: recompens nt ua or pr principaJe lugartenientes un p ar t d e l a e nc or ni en da s d~ re om b aj ad or es . A de ma s o rt e gu naur i mp ed i q u u s e gu id or e de ue p ad e nf v io le n o s a bu so s q u p ad e La de
gamzacion
peore
v id ia s
exceso
da do xi 1 . q u debe u br a a rs e e s q u l a m a o r o in ci df a c o l o H mi te s d e l o e ii or io s i nd io s e s de ug de po e mi ti o u n s er i d e r eg ul ad on e d es t n ad a al da pl 6n b id a ra s aq ue ar a l o p ob l d o i nd io s A un qu e l o i nd i os ri ho os me os i er o l o i nf or tu na do s h ab it an t d e l a A nt ma s Of" 10 ayanzado de.s sociedad on
c om o e n
tas d e g ue rr er o q u d es pe rt o or
o rt e d on d
r um or e
e mo re s e nv id ia s r e b id o
8. T U I d . , pp. 98-114; J. H. Elliott, "The Spanis C on qu e Leshe Bethel (comp.), Th C am b ri dg e H i st or y o f L A t m America,
qu
bl o r su or bo de onte t ar s c o e mp le a e l t r ab aj o us ut os di ra da un serl de empresas economicas plantand cafia de azrica en la costas v an d n tr a ca construyendo navios en Tehuantepe e xp lo ra nd o l a c o t a d e a j C al i f om i e n b u c a d e p er la s 10 En 1 5 3 9 , g ad o p o n to n de nd rt vo pa on nt fr or no d ad a xp rg du 40 p in io n p u ol c i i va me n e n c on tr a d e l o c on qu is t d or es , e ll o f u e n p ar t p o i nd ig na -
s610 ejecutal'O Atahualpa, basandos en cargos nt on un do nf re ra bf do pe ol de nc ue r am a tismo d e l a n ob le z d e l o a co nt ec im ie n o s d e M ex i o . F ra nc is c P iz ar r D ie g A lm ag r r a e nc aH ec id o i gn or an te s v et er an o d e a ri en , n ot ab l 5610 o r da pr 6s su resistenci la penaHdades lie-ro rr ue mi o b u n d iv i ri h ab i ui o, a i n , c ua nd o C or on a t ra t d e p ac if ic a l o l ev an ti sc o c ol on e n st al an d u n v ir re y l a c o N un e d e V el a s u t ra b l ia ri a m ed id a p ro nt o p ro vo ca ro n re 6n po on da na ot nc de ui gu r eb e o n u r cuarto de siglo, 1530-1555, tiempo en el cual lapoblacion aborigen inevitable-no ue ui re pf on os
pe qu
on
e l c on qu is ta -
E l r es ul t d o f u q u I e c on f
a n Settlemen of America", en 5vols (Cambridge 198+1986
Berna Dfa del Castillo, Hislorkt N rd lJ tU r a d e Ia c o n~ u i$ 1 J I t U l a NIIeVlIEspa"", ed. Joaqufn Ramire Cabanas. vols. (Mexico, 1968), It71·74.
45
encomiendas, que comprendian nada m en o u e 2300 tributaries, se Ie nego t od o n ue v nombramiento adelante, la Nuev justitia -la AudienEspana serta o b pr or un r ib u 1 5 3 5 , po un virrey invariablement cia-« scleccionado
de lo conquistadores
a nt o e n M eX I
r ep ut ac io n un
n t m en t
gu
C RC NI ST A
habfa
nc
e st o t er mi no s b la sf em o " N e r i em p a qu e d e set cristiano, sino de mete el anima au u er p f ue r m en es te r e n e l i n f e rn o . . l1 Peru fue La bi "u rd r6 on ui
10
Wocw.:irow B or ah , E ar l
Colonial Il-a .. a n d N a tl ig a ti D n b e /W < ' et 1 M£:rico a n
Los A ng el es , 1 95 4) , p p 8 -1 6 Guillermo Lohman Villena LASideas jurfdico-polftica (Valladolld, 1977), pp
Per
B er ke le y
la rthelia" de Gmmd
,izarr
46
C ON QU IS T
C ON QU IS TA DO RE S
I MP ER I
Cajamarca cuy inform se publico en 15}4, En el prologo, diri~i.doa Carlos V, J er e a ci a o na r u n n ot a t ri un fa \ " "C ua nd o i er o e n l o a nt ig uo s n i modemo ta grande empresas de Ia poca gent contra tant p o l an to s dima de cielo golfo de ma distancia de tierr ir conqui~tar 10 no visto ni sabido igualata co lo de Espana?" Pero su sucint relato L qu i carecepor entero de la habilida el intere de lascartas de O)rtes Ademas aunque Ilamar la arencion hacia lo carninos de lo incas, su poderosa fortaleza depositos, noto la riquez de Cuzc el templo de i'achacamac, reconoci6 que " e p at i e s r ne jo r de qu s e h a v is t en las Indi;lS",Jere mostr poco intere simpatia hacia la sociedad aborigen Dcfendio la captur d e t ah ua lp a e n Cajamarca la ulterior matanz de su seqJlito alegando q u e l e mp er ad o i nc a n o h ab i a te n i d la exhortacidne de fraile d~~inico Vicent de Valverde de qu habria debido acepta al punto,la fe reconoce Carlos soberano. Ademas, aunque noto qu cristiana om los espafioles Us q ue da ro n a so mb ra do s a l v e t an t p r d en ,c i e n u n b ar baro" justific la ejecucio de Atahualp po Pizarro, pese h;lber pagado el rescate, co la observacion el ic lo hombre vieron".n Aparte de calculado asesinato de Atahualpa 10 qu ma irrlpresiono lo contempo.raneos en est fE;Jato,f ue el extraordinario saqueo que pra~ticaro los conquistadores de Peru, Los 169 espafiole que mareharon traves lo aItiplanos hasta Cajamarca obtuvieron flCSOS po divi sion: cada jinete r ec ib i u no s 8 8 8 0 peso or lo sol" 362 marcos de ri ta, dado de infanteria la mitad, Los hennanos Pizarr enviaron at emperador
C RO NI ST A
47
el espfritu El iinico cronista qu capto el caracter tumultuosa conquist qu se extiende desd lo primeros viaexploracion jes de Colo hasta la guerra civile de Peru fue Gonzal Fernande de funcionario del tesoro Mientras Oviedo Valdes (1478-1557), ex cortesano qu Cortes otro capitanes enviaban relates d e u s h ec ho s E sp an a p ar a
qu Tenochtitlan habf dado relativament poco su conquistadores po contrast Peru satisfizo lo ma desorbitado suefio de cad "cornpafiero' 9u h ub ie s u ni d i za rr o e n t e e ra ri a a ve nt ur a po el Imperi mea, ~3 ~;tadela~te la palabra_Peru serf sinonlmo de grande nqueza conviruo en u n n na n que a tr at a todo desarraigado aventurert' ernpobrecido hidalg de la Indias No esde sorprender qu durant un generacion el pai ruese 'Igurumen"ted~)ebr por sus guerra civiles aesbwenl.'SpUdilCo!>. La notabl diferencia entr la seri de lo acontecimiento de Mexico de P e : n l o a fi o i n d ia to s c on qu i t a i gn i i c q u c ua fl d I 1e g~ ro n a escribirse su respectivas historias el enfoqu el interes re&ultaro igualment distintos: la heroic calida de Cortes contrastab co el caracter cri!" l o i za r ~nal lo l ma gr o c o t ra st e i gu al me nt e J er ,i va d d e I a rmpresio creada po la cartas de propio Cortes Pero ,que le importab a qu el lo s h o r e e n u re ci d l a o pi ni o d e l a p o t er id ad , z ua nd o l a r e compensa eran ta altas tan grande las tentaciones?
obtene recompensa reales Oviedo seech cuesta la tare de describi la flora 13faun del hemisferio luego, qu es ma importante de narrar t od a l a h i t o~ a d ~ s u o cu pa d6 n o r l o espanoles. EIresultado de esta larga n a tu ra l d e l a I nd ~ vasta tarea u e H i st or i g en er a dens cronica dividi 50 "libros", q u e n u n edicion modema de letr apretada llen cinc v,?lumene d~ te~to. Residente durant muchos anos en Sant Domingo, qu a u e r e 1principal puerto de entrad a li d p ar a t o o s l o viajeros de Indias Oviedo .mantuvo u~ expediente abiert de cada provinci de lmpe no me~udo msertand sm muchos retoques lo relates que el copiab de ~osco~qU1stadore de regres Espafia.tveces, su cronic pose toda la l~medl~tez de ~n obra en progreso su imerjecciones, frecuentemente causticas, anade_nclCrta.calida de diario su texto Co la indomabl segurida qu requen sernejante empresa, Oviedo declar qu la generaciones fu maravtllarian de qu "un solo hombre haya eserit tanta multitu de historia secrete de universo", audazmente defini su cronic diciend e s d e l a menores, s in o d e l a a s a lt a a s copiosas q u ha esc?to po un hombre desd qu Adan peregrin pore mundo".1 Enefecto, OVIedO fu un conquistador intelectual, qu trar de alcanzar verdader fama como el Plinio l a v e O m el HerOdoto del Nuevo Mundo. EIdich de qu ningu. hombre de calida ha id jama Americ salv porque vi frustradas su esperanzas en Europa qued abundantemente prob~do.en el caS ~e Oviedo, Criad en la cort como "mozo" paje inferior de sequit de pnn?pe Juan heredero de lo Reye Cat6licos la subita muer tede su arru:,ocumda en 14~7, movi Ovied "peregrina po el mundo" Q!~~'lDdQ,"~R.1>war.~ 'lu¢ ·anta,'1?.m,~·ad.1.'t.'l' 1.1.. '~d.'ti,~a. ~~ud'h anos po~tenor~: cuando se caso co un muje jove bella. En su juventud, OVIedOVIaJ po Italia, adquiriend un extens conocimient de su li teratura de su hombre principaJes. Hast elfin de su dias no dejari de cita co a~ad la satira de Aretino:est gust en part sed~riv de10 que It;escandal~a~ ~~sexcesos de papa Alejandr VI de su hijo Cesa Borgia. J?espues sirvio brevernent como secretario al Gran Capitan Conzal F e n de z < ;o rd o a . Tipo clasic de caballero espafiol en el extranjero Oviedo no logr dommar ellatin po 10que su conocimiento de la literatura
12 Francisc deJerez, "Verdadera relaci6n de la conquist de Peru proVinci de Cuzco" en Julio.Ie Reverend (eomp.), Cronicas de la con~Llisl4 delPen; (Mexico, 81,), PI" 30,83,114. 13 Ibid., pp. ll(}"1l1;James Lockhart, TileM~ltafc..jamarc< (Austin, 1972),IIP' 79-81.
14 E l m ej o e st ud l d e O vi ed o e s e l d e J u a P er e d e T ud el a e n a u i nt ro du cd 6 G on za l Fernande de Oviedo Hislort.. g en er a 1I'IIImll.u las [ndias, llA 117-121, vols (Madrid 1959); vease t am bl e D em et ri o R am os , X im bl a I h Q l u S II d . i el epitom«de l« con'fllisl4 delreino de C"mad.i. (Sevilla, 1977),p. 176 Antonello Cerbi, I.a 1LIltLlnUaa de u ' I n du , s N u e va s (Mexico, 1978), passim. 1$ O v ie do , H is to Tm , I V, 3 3 6 ; I I M,
De
41
CONQUISTA
IMPERIO
CONQUISTADORE
49
CRCNI5TAS
clasic se baso en traducciones italianas espanolas, Ademas aunque su ex periencias en Italia dejaron huella indeleble en
fi de su dias en Sant Doming Uego escribir sus Q u in c ua g en a s d e [ a t lO b le ~ za de Espafifl galimatias poeticos de reminiscencias reflexiones, se explay mas e n l o heroicos hechos de arma de lo espanole en Italia que e n l o esplendore de arte la literatur renacenristas. Seg6n Oviedo, el proposito historia era celebrar losgrandes guerreros lor. de la poesia tesorero en la expedici6n de Pedraria Nuevo Mundo, sirvi6 comonotari Davila al Darien, nombramiento qu le exigia supervisar la marc co fueg
de todo lo esdavo indios Do afio despue retorno Espana despues altem6 entre America Europa buscando vanarnente ganars el favo de la corte, planteando ma concebido ptoyectos de colonizaci6n en 1525obtuvo por fi cierta fama con la publkacion Sumari de la h is to ri a n at ur a d e las Indias, primera descrtpdon de la flor la faun de Nuev Mundo. En este proyecto fu alentado poT Hema Nunez, sobresalient humanist espano qu onsenaba la obra de Plinio en la Universida de Salamanca. Frustrad en su esperanzas de enriquecimient ateria gracia oficial, en 1532 Ovied acept6 un nombramiento vitalido de guardian de la fortalez real de Santo Domingo y. 10 q u e s mas irnportante, fue reconocid como cronista real de Indias Su ambicion de lograr la fama como el Plinio de Nuev Mundo se realiz pardalment en 1535,con la publicad6n de los primeros 15 1J n al ur a d e Iu lndias, qu tratab de lo acontect His!om genera! miento ocurridos hasta 1520.Sin embargo, cuando en 154 retorno Espana conquista de Mexico
(que
la guerra civile de Peru), se Ie negOdich iicencia S610 en el sigl XIX f u u bl ic ad o e l t e t o c o p le t d e r a b ra , p o l a Rea Academia de Historia en Madrid Impresionado como todos sus contemporaneos po la simple magn tu de los hechos que habia presenctado, Oviedo siguio Nebrija, adoptand un visio triunfalist providencial de pape de Espana en elmundo diciendo de Carlos Vque "I hizo Dios escogido para lasuprem dignidad de mund republica cristiana e! segund gladio (y el vicari de Dios el prirnero .. As se debe espera qu 10 qu esta po adquirir v e i r a l c o l de la onarquf universa de nuestr Cesar... para qu se conquist el rest de rnun 10 pong Dios todo toda la infidelida debajo de Ia vander de jhcs Christo obediencia servicio de tan Christianfsimo monarca" Todavt durant el deceni de ]550, cuando el emperado estaba punt de abd.icar Oviedo expres6 la esperanza de qu encabezara una cruzad para derrotar los turcos reconquistar Jerusaten.16 En eseegrandioso providencial esque rna, la Indias desempeiiarian un pape central, pues su riquezas dana al e mp er a o r e cu r o s a r l a g ue rr a e nv ia n u fi ci en t o r p la t p a finarciar las guerra contra protestantes tuTCOS. Escribi6 Oviedo: N E s t a Tie16 Gon7;aio Fernandez de Oviedo Q u in qu ag en a d e l a n ob le z de Espaflll, ed. Jua Bautista AvaU,,-Arce,2 vols, (Chape Hill, N. c., 1974), l,89; 11,415,596-597; Oviedo, Hisloria, 1, 157.
porladilfa
de fa Historia genera
natura de la Indias
de Oviedo
Valdes
GtmzaJo FefnJnda
50
C ON QU IS T
C ON QU IS TA OO RF S
I MP ER I
C RO NI ST A
51
r r P ir m d es ta s I nd ia s u n o tr a m it a d e u nd o t a g ra nd e po ventura mayor, qu Asia Africa E ur op a q u t od a l a t ie rr a d e u ni ve r e st a dividida en do partes." Su descubrimlento fu providcncial Colo fu elogiad no 5010como "D Cristoba Colon, primer inventor descubrido al mirante destas Indias", tambien filesaludado com el "ministro adalid" del Espiritu Santo, qu gui6 su camino traves de oceano Oviedo expres in mejorablemente su celebraci6 de laepoca en qu Ietoc vivir, didend de viaj de Magallanes alrededo de mundo: "Pue el camino qu esta na hizo el mayo ma nuev cosa qu desd Dioscri el primer hombre compus el mundo".t7 Huelga deci qu Oviedo reserv su ma calido elogio lo espanoles, cuyas eptcas hazafias conquistas en el Nuev Mund podrian equipararse, sino superaban, la hazana de Alejandr de Ciro, Entre lasnaciones de la Europa conternporanea lo espatioles se distinguia po su singular capa d da d e n l a g ue rr a c ua li da d q u d er iv ab a l a v e d e s u a nt ep as ad o l o godo de su larg experienci de combatir contra ellslam. Mientras qu en r an ci a e n I ta li a 5 01 0 lo s c ab al le ro s s e p re pa ra ba n e n l a p ra ct ic e d e l a a r a s p o c on tr a t e E n n ue st r n ac io n e sp an ol a c om un rn en t t od o l o h o b re s n as ci er a p ri nc ip a e sp ec ia l me nt e d ed ic ad o l a a rr na s ejercicio. Oviedo se rnaravillaba de qu hombre cornunes en la Indias combatieran tan valerosamente com los hidalgos, en ocasiones ascendieran lo puesto de mando, Comentando la inevitable penaUdades la disciplin rnenud brutal qu caracterizab la expediciones al Nuev Mundo, Oviedo saludo lo conquistadores como "hombres de bien qu nasciero
na sobr la hazana de la antigiiedad: tambie declar qu lo viajesy descubrimientos contemporaneo habia hecho caducar la geograf[a la cultura clasicas "Losantiguo escritores ignoraro la mayo part de mund fu 10 q u n o supieron que 10 qu escribieron. mucho este alegr desden de lo antiguo seunio un insistencia en la ventaja de la experienci practice sobr elmer conocimiento libresc com mejorguia de accion En la guerra, por ejemplo, t od o d ep en d f a d e l a e xp er ic nc i d e u n c ap it a d e u s s eg ui dores: lo hombre inexpertos ("chapetones") Uegado de Europa pronto morian en elNuevo Mund po no pode adaptars su "constelacio particular" Fu precisamente eIdominio practice qu Colo ~~ de arte.de ~a navegaci6n dominio derivado de un prolongad observacio expenencia de lascorrientes, lo viento lasestrellas de cada regio particular cl que Ie d i e l t ri un f e n a ve nt ur a c ra ve s d e o ce an o E n s u a , h ab r a qu i u n indole de conocimiento empfrico, mu alejado de estudio teorico basad e~ lo os ti ed ap en am nc en Bolonia, ni en Paris, sino en la catedr de la gisela". Enestas expresiones. Ovied atestigu la repercusi6n de lo nuevos descubrimientos, con lozania percepci6n si paralelo ensanchando la discusion, de un simple comparacio co losclasico un insistencia en la experienci la observaci6 com bas de tod conocimient autentico.20 Para describir Fernandez de Oviedo, hemo de extraer de su volumino so escrito la notas de exaltacio patriotica, seiiala su aguda observaci6n de la naturaJeza subrayar su experienci italiana co todo esto se pued presentar Ovied com hombre del Renacimiento similar su mentores,
trecha qu la de Cartuj de mayo peligro" En un revelado trastocamiento de lo valore sodales, Oviedo transfirio aquf lo aventurero qu se alista ba en aqueUa compafiias libres qu invadieron la Indias el prestigi la dedicaci6n qu en un tiempo estuviese reservado at caballerocristiano.l'' La figura qu ma atrajo su elogios, tatvez inevitablemente, ru Hema Cortes quie posey6 no dice Oviedo toda la cualidades de un gran capita como aparecen en lo tratados militare de Jenofont Vegedo audazmente 10 compar co "aquel espej de caballerfa Julio Cesar" De hecho, 5010ea el Anahua encontr6 Oviedo batallas asedio en escala suficiente para dign if ic a s u r el at o d e o d q u e n l a Hisioria generalla conquista de Mexico se destac po raz6 de intrfnseco dram de lagrandeza de suaodon AImismo tiempo allnqu describier Moctezum como "gra rey" 10 critic po " mu y f al t d e a ni m pusilanirne m u p ru de nt e A de rn as , d ud a d e l a veracida del discurso de bienverud de Moctezuma lo espanoles ta como 1 0 rn en ci on a C or te s c ar ac te ri za nd ol o c om o m a d e n ov el a t ra e su proposito confabulacione de mafios sagaz diestro capitan".1 Oviedo no se limito proclama la superioridad de la conquistas moder-
manifiestamente tendencioso cuando menos, unilateral." Para empezar, cuando en 1515retorn Oviedo po primer ve de Darien sededic en Es pana compone un novel de caballerias, Claribalte, qu describi como su hero arturian derrotaba Francia, conquistab Constantinopla [erusalen um la Iglesia grieg latina entonce er aclamad papa emperador. Ha qu reconoce qu este sumari se parece ma un prospect de propagand politica par Carlo qu un histori de hecho caballerescos pero s ir v p ar a r ec or da rn o l a f as ci na ci o d e v ie d = -t fp ic a d e f in al e d e l a Edad Media- po tale hazaiias 22 En realidad en su ultimo libro, la Quinquagenas, describi la hazafias de Gran Capita en ltalia como un combat medieval citand losacto individuales de valor realizado po "esforzados caballeros" Contentandos co comparar su hero co el Cid, Oviedo descuido la dimensio polfticade lalucha po el domini de Italia entablad entr Francia Espana, en favo de unas detaJladas descripciones de caballerescos hecho de armas, empleand un vocabulario qu vecesestaba extrafiamen20
Thid., l, 3 9 I I , 3 2 5 .
21 Para esta interpretad6n,
17 Oviedo, HisWria, I,25iII,29,86,238.
18lbid" I I 9 6 V , 1 4 19lbid" I V 3 6 4 2 '!7.
veas Cerbi, fA n
Adre
52
C ON QU IS T
te fuer de l.~garcon las realidade de la guerra contemponlnea rcfiriendose en una ocasio "tres caballeros coroneles de infanteria".23 e~ ed ie i st a plante la posibilida de qu el Nuev Mund hubies sido descubiert po un desconocid piloto vasco ?~dalu que, desviado ! on ne nt a h ab n l 1~ ad o m en c r et or na do , a r o ri r p ro nt o n o i n l~formar al!te Colo,n.d.esecreta ~e su trav~fa. 5i Oviedo presento la histoT1~ como si ple posibilidad ulteriores crontsta espafioles aceptarfan este rnit como articulo de fe Adernas, Oviedo tambie trat de menoscabar la importanda de donativo papa de 1493, arguyend qu el descubrimiento la con~uista cn;aba derechos de domini suficiente para qu tal donaci6n fuese mneresana.24 No content co esta simple afirmad6 tarnbien recurrio la historia del falso Berosio, texto recien "descubierto" deci inventado po fray Jacobo Anniu~en 1497,. n q u ld~ ~spaiia Hespero h~bJa ~escu~l.erto las Islas de l~s Hesperides, archtpielago sltuad~ Atlantico identificable con las Antillas. De manera similar en un penodo posterior los cartagineses habian navegado traves del Atlantico h a t a l Ie ga r l a rnismas islas.15En surna, la ocupaci6 de Nuev Mund p? I?S,~ panoles debr considerarse como la reconquista de anliguo domi !,10~henc,os~ :'0 com un empres enteramente nueva encabezad po un ltah?no Yjustiflcada po u,ndonativo papal. Se como fuere, dado qu Cristo h~bl ordena~o su ~postole q~ predicaran el Evangeli toda la na C lo ne s d e a l s e s eg ui a q ue , e n c ie rt o o me nt o u no s i si on er o h ab fa n lIeg~~ la 1n?ia~para c~nverti lo naturales: misi6n que, co toda prob ab lh ?~ d h ~b l ~ l e nv ia d d e d e E sp a a . E n p oc a p al ab ra s O vi ed o recumo aqu~al.mito la leyend para reduci el significad providencial d e d es cu br l t en t d e N ue v u nd o a fi rm a l o a nt er io re s d er ec ho s espaf\oles la soberania. Encontr de toda vision triunfante de Nuev Mund como u n u ev o c o mienzo en lo asunto humanos, Oviedo francament reconodo qu SU conquis~ habia ido acompanada escena de horror crueldad si paralelo. 1 ab le nd o p ar ti ci pa d e n l a e xp ed ic io n a l a ri en , c al cu l q u t a t ot a Implacable habfa sid l a c am p n a a n a d contra lo naturale de la region que al cabo de poco$ afios su poblaci6n de do millones virtua ment habra desaparecido. Si Niifie de Balboa primer capitan qu entro en la provincia busc61 alianza de lo jefes aborigenes, po contrast lo encallecidos veteran~ de la guerra italianas, lanzados po Pedraria Davila instalaron un relI~ad?de te~~ Ac~c r at o d ad o p o u n ~ nd a d e c on qu is ta do re s unos asaban los indios escribio Oviedo: Atormentabanlos pldiendole or otro hacfan come vivo de perros otro colgaban en oh se hidero nuevas formas de tortures," De Darien surgi6 toda un raza de capitane fronterizos qu extendieron su depredaciones hacia el nort hast Nicara gua, haci el su hast Peru llevandose mile de esclavos destruyend Qujn~u"genas, I , 1 4 2- 14 4 Oviedo, Histuria, I, 16,33.
23 Oviedo,
2SIbid., I, 17-18.
2 45 ,
C ON QU IS TA DO RE S
I MP ER I
C RO NI ST A
53
pueblo entems no 5010fueron esparioles lo culpable de tale crfrnenes, ya qu la cmeldade perpetrada po el aleman Welser enVenezuela fueron ta terrible qu Oviedo lo describe como 1000shumanos anadiendo: "Y n o p ue d c re e s in o q u e nt r c st o p ec ad or e a nd ab a e 1 di ab l alguno destos hombre er otro mism SatanaS."26 Nada escandaliz Oviedo ma qu la ilimitad codici de lo autodeclarados capitanes caudillos qu encabezaba lo hompre destruccion, emyr~ndiendo teme~arias :,xpedidone si ni~gun persre<:_tivade exito e ~a l e l c as o d e D ie g ia r da z l ug ar te me nt e d e C or te s e n e xi co , qmen abandono l a c o o di da d e l p re st ig i d e s u e nc o i en d p ar a encabezar una expedicion 10 larg de la costas de laGuayan en qu casi todos us gu pe no me or f u la dcscabellada aventura po el interior de Florid emprendida p o H er na nd o d e Soto, importa~te conqu~stador de Peru quie llev 1000 hombre en un viaj de Iresano traves de lo estado actuales de su de lo Estado Unidos desde la Florid hast la Luisiana huclla de destruccion dejad po esta expeditio provoc la hostmdad universal de los behcosos indios de la region, un tercio de l~s('spanole logr escaper, con J X l C O mas cambio de todos sus trabajos sufrimientos, que cicatrices Soto declar6 Oviedo, habia aprendid en laescuela de Pedrarias de Pizarro y,"era m~lyda~o esa o nt er i d e ~ ta r i nd i~ s q u " aq ue ll o n i era pollar conqmstar, 5\00 a lt er a t a so la r l a t \c rr a q mt a todos lo naturale la li bertad, no convertir ni hace ningun indio cristiano ni amigo" N i e l p ro pi o C or te s s e l ib r d e l a c nt ic a d e O vi ed o P es e a e lo gi a a l c a pita como otro Juli Cesar,en la H i si c ri a g e ne r al , Ovied insert un dialogo entr el mism Juan Cano conquistador de Mexico qu habf casado co viuda de Cuauhtemcc, ultimo soberano Isabel Cortes hij de Moctezmna d~,Tenoc~~t1an,Cano que visito Santo Doming en 1544, presentaba una opimo decididament desfavorable de su antigu jefe asegurando qu Cortes h ab f a ta d a s d e 3 00 0 i nd i e n h ol ul a e n u n a ta qu e p o s o p re sa , ernprendido, no como despue se dijo para anticipars un emboscad de lo naturales sino simplemente, para inspirar terro Moctezuma De manera similar, en Tenochtitlan Pedr de Alvarado habfa masacrado cerca de Tras Ja cafda ciudad, Cortes empez6 Cuauhtemoc lueg 10 rnato, sin ningun razo ni remordimlento.28 El~ho de <:Iu_9vied induyera esta devastador critka es prue ba de s~ creoente desilusion de todo el proces de la conquista, desilusion qu se hizo ma obvi conforme avanzaba su H i st o ri a g e ne r al . Oviedo fueron lo informes Ilegados de Peru Lo qu ma escandaliz e s , s u m l a n ot ic i ~ e l a ~ l Ue rt e d e s u u ni c h ij o e n a qu e p ai s v ie d habta conocido FranClSC Pizarr Dieg de Almagr cuando eran simapoderarse ~r torturar
Ibid., I II , 2 6 2 3 5 Ibid., II 156, 172-173. 28Ibid., IV, 259-266. 2fo
27
C ON QU IS T
54
I MP ER I
Y C
pies capitane qu buscaban or en el Darien Ningun de lo do sabi leer escribir Veterano guerrero para cuando lIegaron Peru ningun de lo do teni capacida para gobema un gran Imperio. En realidad Oviedo se e xp re s d es pe ct iv a e nt e d e P iz ar r c om o " hi j b as ta rd o d e u n e sc ud er o hidalg .. Es hombre de ningun letr ni industri para gobernar". Condenando la ejecucio de Atahualp com simple asesinato atribuy61a injusticia cometidas po los espanoles en Peni su iniciaci6n en la infernal escuel d e P ed ra ri a e n D ar ie n d on d s e h ab fa n a co st u b ra d m at a t or tu ra r indios si remordimiento ni piedad Luego Oviedo confies su asombr ante el terrible cici de guerra civile qu diezrn lo conquistadores de Peru p ri me r P iz ar r l ue g A l a gr o p er di er o l a v id a e r f u l a r eb el io n e nc ab ez ad a p o G on za l P iz ar r e n e l d ec en i d e 1540, l a q u p ro vo c s u ma energica condena. especialment cuando se enter6 de la muerte de vi r re y N un e d e V el a, p ue s a qu el l e r u n a rn en az a a l u ni da d i sm a d e l a nacion espanola un vuelta la anarqufa de sigl anterior Significativamente, tild de "tirano" Pizarro, aplicand es terrnino en el sentid qu se l e d ab a e n La Siet Partidas, el codig medieva castellano, com hombre qu seaduet\a de pode desafiando lajusta autorida de rey.EImismo termin emple6 para describi Cesa Borgiay lo comunero rebeldes de 1519.29 Pasmad po lo exceso de lo conquistadores en elNuevo Mundo, po su fortunas carreras ta frecuentemente destruidas po simple locura malevolencia mutua, Oviedo no pudo encontra mejo explicacio de esta extraordinaria vicisitude qu la imagen de la Fortun que, co un rued qu gira ciegamente elev hombre oscuro para qu gobierne grande I mp er io s l an z h ac i a ba j h er oe s b ie n n ac id os , p re ma tu ra s t u b a C ie rt o t uv o b ue n c ui da d d e n eg a q u l a e st re ll a e je rc ie ra n a lg un a i n fluencia sobr lo asunto humano afirrn qu la Fortun no er sino otro nornbr de la Providenci de Dios Pero en genera Oviedo invoco elconcepto en form secular,com fuerza cieg inexplicable qu oper en el mund con resultado arbitrario impredecibles. EIunico otr principl qu avent ur o p ar a e xp li ca r e l t ur bu le nt o c ur s d e l o h ec ho s e n e l N ue v M un d f u la codicia, la virulent pasion qu impeli lo conquistadores siempr haci adelante en nuevas aventuras frecuentement ternerarias. En realidad tantas vece acudio este concepto para explicar lacruelda 105 irracionale exce so de lo espanoles, qu vece parece operar como fuerza independiente, qu destruia lo hombres. Mientras qu histoCOmo posesi6n demonfac riadores italiano como Guicciardini mostraba lo hombre atrapado entr la influencia de la Fortun el ejercici de su propia virtu, mostrando su pode mora individual en la guerra en la politica po contrast Oviedo d e o rl bt o l o c on qu is ta do re s c o h om br e g ob er na do s p o l a d eg a f ue rz a d e l a a va ri ci a l a F or tu na , i mp ot en te s p ar a o po ne rs e p ro pi a 31 ruma.
»u«, V , 3 ~ 33 , 30 Oviedo, 31
O vi ed o
1 94 ,2 43 -2 44 ; O vi ed o Quinquagenas, I,255, 269, I, 44-45, 163; J[ 247·248; Ovie do Historia, I I 1 65 , 4 00 .
Qumquagenas,
H js to r~ ,
23(}..231.
Durant el deceni de 1540 Oviedo ya veterano colono lament Jaincaac da lo im os qu do e st a l e e r en Mundo, afirmand qu su vida hacienda se habian despilfarrad vana mente. De los 2000 aventurero qu habian entrad en el Darien solo unos es ab 1535. Toda aquellas tierras, se quej Oviedo fueron ganada "a cost de nuestras vida en utilidad de lo rnercadere polladores que, co su mano havado ahor goze de nuestras sudore ajenos" Ta constantes era loscambio de residenci qu pocos hombre echab a r ak e e n a lg ii n l ug a e n p ar ti cu la r C ie rt am en te , e ll o o cu rr f e n S an t o mi ng o c uy o p ri me ro s c ol on e h ab ia n e mi gr ad o M ex ic o P er u e n busc de riquezas }Xlr q u l a c iu da d e r t ra ta d c o u n m ad ra st ra " no como un "patria" cuyo servicio un hombre estuvies dispuest mo rir.32No solo eran lo mercaderes genovese muchos de ellos, lo qu pu lulaba po la Indias asolando la tierra en busc de IUCTO. Ademas observe Oviedo juristas notarios jueces acudfa igualmente en tropel al Nuev Mundo, cayendo sobr losconquistadores com animales carrofieros, tratan do de provocar litigios para enriquecerse Enesplendid fras se refiri lo notarios como "estes alquimista de tinta, mu presto ricos" tampoc lo jueces de la Corona estaba Iibresde dichos cargos ya qu un de tale indi viduos, en Nicaragua coment qu habia Ilegad ali "par gozar de sudore ajenos como po ac 10 ha acostumbrado alguno jueces letrados en es ha sabido emplea su estudios letras robo ma qu en hace justicia". En un fras definitive Oviedoresurrn su queja contra los universitario qu habfan llegad la Indias "jurista no quitan la hacienda medico la vida."33 la lu de esto sentimientos no debe sorprendemos sabe qu Oviedo tarnbien mostraba un clar aversion al clero,y en particular lo fraile qu h ab ia n d ed ic ad o s u v id a c on ve rt i l o i nd io s l a f e c ri st ia na , Y a e n e l decenio de 1540, Ovied citaba la satires de Aretino de Erasmo acerca de la hipocresia d e l o v ic io s d e c le r c at ol ic o s u p ro pi a e xp er ie nc i d e l a Roma de Alejandr VI segufa siendo un poderosa influencia sobr su acti t ud . A I p r in ci pi o e sc ri bi o h ab i i ma gi na d q u l o f ra il e l Ie ga ba n la o st ra d q u " es to s Indias e n b us c d e a l a s p er o l a e xp er ie nc i I e h ab l p ad re s l a s om br a d e s u h ab it o u el e d ar s b ue n a fi a e n o tr a u ch a negociaciones". Despue de su visitaa Nicaragua coment sarcasricament el mirner de indio qu era bautizado alii, simplemente despues de aprender de memori un do plegarias; lo frailes lIevaba un cuidadosa cuenta de su conversos, para impresionar al rcy obtener nornbramientos de obispos. En su tratos co lo colone espafioles lo fraile menudo abusaban de su p ap el , o bt en ie nd o b ue no s l eg ad o p ar a s u c o u ni da de s p o g en t q u s e arrepentia en su lechode muerte. EnSant Domingo, lo canonigos de lacatedra especulaba en biene rafces para detrimento de la ciudad. En tod caso, lo religiosos eran un peligros raza de cuya fila habian salida hombre 32 Ibid.
I,10, 80
331bid"
III 199 N, 391 Oviedo
Quinquagenas,
I, 149.
A
56
E
57
u ni da d d e l a c r i t ia nd ad . A si mi sm o e n l a I nd ia s e l c l er o a rn en az ab a eI domin i d e E sp an a o n s u i nt ri ga s e nv id \a s l o c on qu i t ad or es : l a c au s d e s u nj os om baja c un a " E h ab it o h al da s l en gu a o s t ft ul o gr de o n e ll os , e nc ub re n Ia ruin estirp b a e z d e q ue Uo s q ui e n o a co mp af i b ue n sangre."34 curas, j ur is ta s m ed ic o En cierta comerciantes se derivaba de convendona desprecio de lo caballeros hidalg o h ac i l a p ro fe si on e c ul ta s u cr at iv as . e r t am bi e s e d e bi a l a s o sp e c ha , m u d if un di d e n E sp an a d e q u e n e s a s o cu pa ci on e h ub ie se n i nf il trad judfos h er ej es . e co rd an d qu en j uv en tu d f re cu en te me nt e h ab r Dido e n I ta li a F ra nc i b ur l r s d e l o e sp af io le s t il da nd o o s d e m Or D de d io s gi 92 ud do qu 105 j ud io s q u s e h ab ia n c on ve rt id o a l c ri s i an is mo , q u n ev i a b e me nt e e r o sp ec ho s s u c a o li ci sm o e s r es pe c o , t a g ra nd e e ra n l o e mo re s p id e qu ue p ar a p ro te ge r l a I g le si a d e I a i n i di os a c or ru pc io n d e l o c o v er so s a ci a de go ob on or p ie z d e a ng r p ro mu lg ad o p o e l a r zo bi sp o d e T ol ed o F ra nd sc o a rt in e i li ce o d ec re t q u n si st i q ue , e n a de la nt e o do s l o c an d d at e la ade dr nt de ue h id al go s, o c ri s i an o v ie jo s n o c on ta mi na do s p o a lg un a m e c l d e l a " ma l a ng re " d e m or e ud us na on p ro nt o s er i r eq ue ri mi en t o mu n p ar a f od o n om br am ie nt o e n l a I gl e i a el do ue ha ba pr do nt 105 p eq ue no s h id al go s e sp an ol e d e s ig l lM.35 or no da da ue bi ra de de nd ra ub S um a ri o d e h is to ri a n at ur al , s o t uv o q u l o i nd io s eran c u p ab l d e canibarn do po os neo cuatro veces mas grueso que e1 craneo europeo. As tambien en 5U Histori general, inforrn6 al m u u e "esta g en I d e su n at ur a e s o c o s vic io sa , d e p oc o t ra ba jo , m el an co li co s o ba rd es , v il e m a n c i na do s de gu nc mo ue as tienen el entendimient besnal mal inclinado. r op ie ta ri o e l m is m d e s cl av o n, bu de or do 1a d e j us t f ic a x pl ot ad 6 d e a qu el la s m is er a v lc ti rn a d e l a c on qu i t a p re do no on ej
d e I nd i s , c ua nd o e st a c or po ra ci o
I e p id i
p ar e e r e n
r ev i i o
de gobiem colonial Tale eran 1abestia incapacida m a e vo le nc i de lo i nd io s q u e r c a i mp o i bl e p ar a l lo s c om pr en de r acepta la fe cristiana. d, pu ue re oc un da r i n o La "conquist espiri f ar sa , u n e no rm e i mp o t ur e los naturales.w c lo ne s n o p ub li ca da s br el caracter nd nu
367, 383-384 35
n,
Oviedo, Qu;nquagenas, I , 8 5 , 1 2 5 · 1 2 7 I I , 4 6 9 , 4 9 9 -5 0 4 , 67 9 - 6 81 ;
4 1 1 ·4 1 2 , 4 3 2 ·4 3 3 ; Ill, 248; IV,
Oviedo Hisloria, V,243.
de
p o f ra il e
c ro ni ca , i ns er t
m en ti ro so s
c om en t r io s
go
un
costilla
m a f av or ab l no
de
50-
ve
105 habitantes gi de esta provinci pot su buen raciocinio c iv il id ad , O vi ed o s e i mi t c op ia r e st a o pi ni on , s i h ac e c om en ta ri os . si
r az o
l a m uj er e
h on es ta s" ,
t od o
e ll o b ie n v es ti do s
firmement
gober
d ei en de rs e d e a s i n u r i on e d e 105 espafioles qu trataban de esclavizarlos. E n u n p as aj e r ev el ad or , s o t uv o q u e l a cr if ic i h um an e e l c a ni ba li sm o d e p er ad o or pn de nz ne d es tr oz a s u i nf or tu na do s c au t v o A dm ir 6 l a j o a s d e M ex i recono-
do
ItaIia.37 E n s ur na , c o f or m l a m a re ja d e ng ol fa nd o a s s oc ie da de s a va nz ad a capacida
de lo indios
de o nq ui st a r ec or ri a e l c o nt in en te , 105 Andes, Oviedo d e M es oa me ri c la
on 1 a op in i qu vo m an if ie st am en t h os ti J r an ca rn en t r ec on oc i q u h ab f s id o l a v ir tu a e s clavizacion d e causad po encomienda, 10 q u h ab i p ro vo ca d l a d e sp ob la c o n d e l a I nd ia s l a I eg ad a d e I a v ir ue l s ol o h ab i c om pl et ad o u n p ro ce s ya c om en za do . E n o tr o u ga re ma pe e st e r ec on oc im ie n o s O vi ed o t ri bu y d e t ru cc i6 n d e p ob la c 6 n b or i ge p io s o s u s p ad e d e D io s p o u s a bo mi na bl e p ec ad os : l o s pa fi ol e s 61 0 h ab ia n i d i ns tr u ol d iv in a go nd 105 d e i to s a bo mi na bl e o st um br e r it o d e t a g en te . d em as , u s r en t
nd
desterr6 Oviedo, Quin~uagenas, 11 4()'}, &25-&3&; Oviedo, Historia,
p er pe tr ad a
ve
nt
Satanas dest
:!6 Oviedo, 37
ra
o. Isla
gr
v en t
y a c es 6 t od o c o c es a
Hismria, I , & 7 - 68 ; 1 1 1 1 1 5 1 I l, 34 {I .
]bid., 1 Il , 8 2 ] 22 ; I V, 4 9 , 4 19 ; V , 4 2 5 1 .
de
a ca ba rs e la vida
58
C ON QU IS T
ma de lo indios."38Oviedo lampoc qued mu bie impresionad po lo esclavos africano Ilevados para remplaza lo naturale ya qu -aunqu reconoci qu eran ta ma tratados qu menudo tenIanque emprende la r ev ue It a l a f ug a 105 conden po su naturaleza esencialment viciosa, concluyendo qu su almas eran ta negras como su pieles.39 C o t od a e sa s f ob ia s e n l a c ab ez a t a v e f ue r i ne vi ta bl e q u v ie d querellas con Bartolome de lasCasas el gran defensor de los indios. Enmucho aspectos, su carrera era paralelas ya qu en los ano 1515-1519,am bo retomaron Europa presentar sus respectivos proyectos p ar a e l N u ev o Mundo, En Barcelona, en 1519,LasCasas obtuvo la aprobacion real para su p ro gr a d e u n a se nt a i en t p ac if ic o e n C um an a O vi ed o p re se nt o s u propuesta para el establecimiento en SantoDomingo, de un fortaleza-priorar de la orde de caballeria de Santiago, co un guamicion de 100caballesu regi ala desorrOS qu patruUaba lo confine de Imperio sometiend denada mare de la conquista. EIrechaz de este fantastico plan en favo de proyecto de La Casa encono la relaciones entr lo do hombres, cuya mentalidades simpatfas naturales eran como polo opuestos, Ovied ajusto esta cuenta consagrand la ultirnas pagina de la primer part publicad u n s ar ca st ic o r el at o d e f ra ca s d e C u a na , e n q u H i s to r i g e ne r a aCUB La Casa de se responsabl de la muerte de lo colonos, mano de indios hostiles.w I ns is ti o e n q u e l f ra ca s d e l a e mp re s m os tr ab a q u todos lo intento de predicar el Evangeli enel Nuev Mund debian irpre cedido po laconquista armada Po desgrada para Oviedo la influencia de La Casa en la cort en lo circulos ministeriale siguio siendo decisiva en el deceni de 1540, d e o d q u c ua nd o e l c ro ni st a r et or n E sp an a s e I e ic ci da H i s to r i g e ne r al . E n u s Quinquagenas, Ovied reconoce qu La Casa qued6 profundament mortif ic ad o p o s u d es cr ip ci o d e i nc id en t d e C u a na , T a b ie n r ec or d q u habia presenciado el desembarc de losdominico en Sant Domingo, acorn p an ad o p o u n i si o d e 3 0 j 6v en e e nd ic an te s m uc ho s d e e ll o p oc o ma qu muchachos, af\ade caracteristicamente: "E verdad qu esta tierras manan, qu lIueve frayles. En un enconada crftic lo virulentos ataques de LasCasas losconquistadores, torpemente 10compara co Arist6fanes, el satirist griego lueg denuncia "sus demerito su tres cara de lego de poca auctoridad despue de clerig negociador la tercer de frayle desasosegado mendace". Ironicamcnte mientras Oviedo en Sant Doming escribf estas observaciones en Espan LasCasas estab revisand su propia H i st or i d e las Indias, e n q u m an ch o l a r ep ut ac io n d e c ro ni st a denunciandol como tratante de esclavos cuyo calumnioso ataque lo indios sedebia su mala conciencia Enambos casos, lo do hombres, am bo ya setentones emplearo su cronicas para saldar viejas cuenta para Ibid., 1. 111-124,67-69,96; II, 115-116. 39 Oviedo, Quinqu4gel1as, I, 373 40 Oviedo, His/aria, II, 194-201. 38
C ON QU IS ]l \O OR E
I MP ER I
C RO NI ST A
promover la causas politica po la qu habian hech campafia durant vidas.O
59
su
Co la mina la vicisitude de su vida enel Nuev Mundo, Fema~dez d e O vi ed o t ra t d e l ev an ta r u n o nu me nt o d ur ad e e n f or m d e s u Histoservir 1avez de enciclopedia de historia ria general natural, destinad natura de la Indias Si embargo, su arnbicio er superior su capacida l it er ar ia , d e o d q u h o 6 10 e l h i t or ia do r p ro fe si on a intcresara en hojear su pesado volumenes: pues en Ovied encontramos es comb~naci~ de minucios realismo prolijidad de lenguaje ausend de form hterar~a qu Huizinga defini como caracteristica principale de la pros la poesla de ultimo period medieval Muestr un positiva obsesion po registra hechos acontecimientos, co falt de la correspondient capacida de da al material un form logica literaria, En el caso de Oviedo el motivo qu animab su ambicion er admirable: compilar un inventario de '10s secretes d e a tu ra " e n l a l nd ia s " co nt a l o e ri to s d e l o c on qu is ta do re s" . e w en amba partes de su esfuer emple6 el misrno metodo basico la descripcio de hecho particulares la narracion de acontecimientos especificos: en de 10qu el llamab "particularidades" co poco ma SUIDa, la acumulaci6 de organizaci6 de interpretacion qu un burd sumari dlstribucion geografica cronol6gic del material.V v ie d c on qu is t f a e n E ur op a p o d e c ri pc io n d e l a f lo r la ue im as ch tr io al desarrollo de la historia natural se encontr simplement en la cnumeracion de fen6menos, haciendo todo el hincapie en 1adescripcion interne, virtualment si ningun intent de clasificacio au meno de explicaci6n. Reco nocio: "Estas cosa secretes de laNatura, so oculta la causas puesto qu lo efecto so visibles." Lament qu un Leonard un Berenguete no hu bies visitado la Indias para observar pintar alii la grandeza de Natura ya qu "tod esto es para vist qu escripto ni pintado" De este modo aunque constantement se refirier lossecrete de Natura, emple el termino como sin6nimo de lo efectos lo hecho observables secrete 5010e el sentido de qu hast entonces habian estado oculto lo ojosde Europa43 Almismo tiempo Oviedo enfoco su tare en un vena realista evitando lo relate de viajeros lo fantastico bestiaries de un epoc anterior de modo qu au ment el conocimiento de su epoc al aporta dato relativament precisos En ultimo recurso, el hincapie en un inventario de lo fenornenos en ve de un explicacio interpretacion, po mu necesari qu esto fuese, esencialment me precientffic en su enfoque al mund natural C om o c ro ni st a O vi ed o d ej o g ob er na r p o l a i s o b e si o p o l o hechos registrados, declarando "N escrib de auctoridad de algtin historiador, poeta, sino com testig de vista... testimonie autenticos firmado Ibid., IV,263-264; Oviedo, Quinqu4gmas, II, 595 Francisco L6pez de Comara A n na l o f t h e C h ar le s V, ed. Roger Bigelo Merrima (Oxford, 1912),P: 258 42 J. Huizinga, T h W a n n g a f t h e M i dd l A ge s (Penguin Books, Londres, 1955),pp. 281·320; Oviedo, Hisioria, II 16,96. 43 Oviedo, Hisloria, I, 189; II 7-9. E m p er o
60
C ON QU IS T
no br vi do v?
po mi o,
do ba o n q .u e e om p n qu i or ro os de
T MP ER I
p ub l o s br fu on or na bu ni
C ON QU IS TA DO RE S
na qu ha "r r i o s" , de re oc po un
i ns tr u e d f ic ar ; c it an d a l h is to ri ad o g ri eg o i od or o S ic ul o e ua nd o d ic e "~ or ol pa ua he on ve da d, xa ne on nd nd me po pe qu on de po os ni p er fe ct o ~ vi r M ie nt r~ s q u l a l e c xi st i 5 01 0 p ar a c a t ig ar , l a p oe sf a 0 01 0 pa ~e r, on de vi vi vi ve de gul~ mora d e. an ge l q U da ns r,os ho on oq p ro fe si o d e h i t or ia do r O VI ed o e st ab a m a c er c d e o s c ro ni st a m ed ie va les ~Ol.no~,,?issar 0 l1 l: my ne s q u d e h um an is ta s f lo re n i no s c om o B ru n G ui cc ia rd in i A I r ms m n er np o e l h in ca pi e m is m e n l o r el a o s t es ti mo ni a l e d e o s a su nt o c on te mp or an oo s h ac e r ec or da r H er 6d ot o 4 4 Ta o lo n do ha od nt de na rc da di on da mi d ic h m a p re ci sa me os r; ~e de pf de nd na 1a cultu~ .del UItII~O o do . nc de pi e ~o la sh c p ar ~_ fi nc a s u s il og i m o v er da de s u ni ve rs al e e n a s p ar ti cu e nt o d ~ u lt im a e po c m ed ie va l p ar a l a o b se rv ac io n a gu da , f re cu en te me nt e ma 1re de qu u nd o de go ve ob on on de or qu ba rp qu ib nt on di m od o dO br nd de ur de do ro de de us bi nt ,de nola, d ep lo r I ~ c .o dl Cl a y l a c ru el da d d e l o c on qu is ta do re s c o m on o on mi mo un ue ro dv mi nt on qu !: rs os llamandola providencialment inspirada, adopt6 ns notabl hostilidad al cler a l e mp re s m i i on er a T od a i nt er pr et ac io n d e l a n qu i mo da o b v iv i fa nt o. Hisioria general natural sobreviv como c op io s d ep os i d e i nf or ma ci on , t an t m a v al io s p re ci sa me nt e p or qu e s u bu ba ho qu ste nt do on r po r t es ti ~~ lO s . pe rs on al e v ir tu al me nt e m ta ct o e n u ga r d e o me tc r s u m at er ia l la Iimitaciones de la composici6 la interpretacion historicas
.re:o
44/bid., I , 1 4 I I 5 6 I V 1 08 ; vea!le tarnbien Arnaldo Momigliano, Studies in His/oriogrQphy (Londres, 1966),p. 137
61
C RO NI ST A
IT!
nq na rt Carlos c on se jo s r ea le s n i c on si gu i
re
na
pa
e l r ec on oc im ie nt o
qu
a nh el ab a
s u e xp cr ic nc i
u e d e el ve de nd qu ol 61 nf un de nf nc ol ri r a eI a sc en di en t de a r o lo m d e l a a sa s e n o s c ir cu lo s m in i t er ia le s q u b as t s u r ep ut ac i6 n gr o nq u d o ma ni vi g r La rebelion de rr on va 54 ns di t or na ra n r ne di da s p ar a c on fi sc a r ed uc i e l v as t p at ri mo ni o q u o rt e do pa us de nd 1fu me re de ob na pr entonces la cornpattta de lo literate c le ri go s q u s e d ig na ra n f re cu en ta r s u c a a , d is cu ti en d v ec e s ob r eI g r ba nc pr gr br Sevilla, qu segufa do ra E sp a 10pa ri n te s d e q u di nz de ol ue do u nq u ha
de nt ue C om ar a c ap el la n asi 9U reputacion
ud xi o. rt nt p ar a q u j u t if ic ar a pa ni ra
og ra e xa lt ar a s u h ec ho s a se gu ra nd o o s r id a r a 1 51 1 66
mp or un br om ue na ve de rb r ro ja , g ob er na nt e d e A rg el . a sa ri a u s i il ti rn o a ii o c om pi la nd o o s A n nI e d e Carlos V, o b bi qu qu d6 nc nc ue ra ra n qu i de vo un on he o n p or a ur pa o bj et o d e o fr ec e u n h i t or i u ni ve rs a d e s u e po ca . to n ot ab l e n e st a u l i m Borgia,
un
or
re pa ], Em ro os on mo un Maquiavelo, on rr cristiana, de la gloria.46 - 1 . 5 Ramos 4lI G6mara,
he da ra nc p in a de on or
]a po nd na
ue
ro fi up ra po rt
fi
V. bs rv gr
on
Ximbrel: de Quesadoi, pp. 113~114, 183-184, 198 CluJru V, pp. 173-177 232~233 Annal.
me nt
ra
da vi
di nt nc
o nq u f lu e br un ru d: o. la virtu, de mo
62
C ON QU IS T
de fi s ir np at f fa describi
C ON QU IS TA OO RE S
I MP ER I
pe rn om hu 01 no nt pr om comprension de r lo s os pa r ab a h ac i I a r ad ic io n r ep ub li c n a d e h um an i r n d vi c e n q u L eo na r da or qu pa n to n I eg ad o rey-emperador que como su " pa tr ia " u s l e H ad e p ol it ic a i ba n el c on d r t d e E ur op a E I m od el o do pa
5U cpoc casas, escribio un V id a d e l G r a C a pi ta n (His torib r X LV ) arum u i e mp o i ov i d ec la ra b e sc ri bi r historia universal o nt em po ra ne a b as ad a e n d oc um en to s p ub li co s c ar ta s p ri va da s i nf or ma i o o bt en id a m ed ia nt e e nt re vi st a d m i ra do r d e M aq ui av el o d e u ic ci ar un nt da um un of epoca, A I m is m t ie mp o s en tt a u n p ro fu nd o tantos conflictos polincos e nt us ia sm o p o l a e xa lt a i o d e o s g ra nd c h om br e s ig ui en d l a t ra di ci o d e J ut ar c d e S ue to ni o e le br ac io n q u v ec e c au s b a c on tr ad i c io ne s e nt r a s e xi ge nc ia s d e l a v e rd a lo compromiso de la elegia,4 Pero mien t ra s q u o s h i t or ia do re s t al ia no s g en er a m en t s ig ui er o r un i m ar ca n Ia epoc modern ra la medieval fijando el letras co divisoria, por contraste sus ra og r ab a pr os mp 5, xi o" bl H i s to r i i m p er ia l cesarea ui do re fa o s H ab sb ur g c om o heredera d e C ar lo ma gn o d e A ug u t o ofreciendo as Ia continuida un pl om historica,4 es l a d if er en c a s d e e st i v o a bu l r io , M ex i
caballeros. Historia g e ne ra l d e las Indias En 1 5 5 2 bl su Historia de la conquista d e M e x ic o , d o b r nt ue blicar unidas bajo d e H i s pa n i V i ct r ix . Escribiendo con un estilo de i nc om pa ra b c on c s io n G 6m ar a h ad a s on a u n c 1a ri na d d e t ri un fo , c el e br un r e u rg im ie nt o d e l a l et ra s e n I ta l a , c om o d ve ni rn ie nt o d e u n n ue v e po c de hu uc H i st or i a g e ne ra l e xp re s e l j ub i! o d e su generedo ante el subH florecimient
m ue rt e d e q u 1 0 cr i6 , es el descubrimiento de Indias as la lIamen Mund ue po casi ti el viejo, qu disimo Europa Africa A si a . . " E n s u d ed ic a o ri a C ar lo s V, ba ue "D ue l a I nd ia s f ue ra n d e c ub ie rt a e n v ue st r t ie mp o po vuestros vasallos para ]05 espafioles para esta tare on nt ", or re om fi un og f or m d e su nacion, ahor r en om br ad a p o e l m u nd o e nt er o exclamo: "Nun10que ella asi en arma navegacion como ve ra or o n s pa ii .o le s d ig ni si mo s d e a la ba nz a e n o da s l a p ar te s d e m un do . e nd i dio ta grada to Dios, poder," Irnpaciente por sacar un lecd6n d o u e "pOI t an t e s u st a q u u es tr a Majestad favorezc la conquist los conquistadores" .49 En armonfa co este patrioterismo, om la in icacion audazrnente anuncio India habia sido descub i r ta s p o u n d es co no ci d p il ot o d e e xt ra cc io n n da lu z v a c a portuguehazafias del al irante eran sa qu habia fallecid en la casa d e n. d e c nt a e n t er mi no s u m r io s n o m u f av or ab le s S i e mb ar go , e n c on tr a t e o, n ar a ri n o d e 1a 93 a tr ib uy en do l a s u n i gn if ic ec io n d e i si v p ar a e st ab le ce r l a l eg it im id a de siguio pa ga dr su predecesor ofreciendo na da on ni on de n ue st ra , n i h a h ec h
•8
A ce r c a d e M ex ia , v ea s; , R am os , Ximma
de
Qiusadll, pp. 91-109
ni merecido
a ud az , a ma r c ue st io n l a a b d ur i d e a s L e e s N ue va s q u m en az ab a encomiendas, atribuyendo esa con privar m ed id a l a i nt ri ga s c el o d e r el ig io so s c om o L a a s s . De hecho, la rebe bl 50 A l m is m d ef en s d e l a p ro p e da d os ui t i r np o 6 rn ar a n o e xc ul p p o c om pl et o l o e sp an ol es , a fi rm an d c la ra rn en t q u po su opresion h ab f do u id a ob lias de nt rn no crueldad, describio p er o mod
qu Sepulved on
47 A ce rc a d e G io vi o v ea s E ri c C oc hr an e H i s to r ia n s a n d H i s tD r io g ra p h y j" the 114lill1t Retulissance ( Ch ic ag o 1 98 1) , p p 3 -9 , 3 66 -3 77 ; a ce rc a d e G 6m ar a vease Ram6 Iglesia, Crrmisl4 h is torwdores de III cotlquistJI de Mlxico (Za, ed., M e xi oo , 1 9 72 ) , p p 1 50 -3 2
63
C RO NI ST A
49
50
G6m.ara,
ur
para encontra
H l st or i
vi un
resolucion satisfactorl qu di om ue
g er o er a l p p 7 ·8 , 1 18 -1 19 , 3 19 .
Ibid., pp. 28, 35-38, 219-221-
51lbia., p p . 3 1 9 ·3 2 0 ; G 6 m ar a
gu
A n n al s D f C h ar l e
V, p . 2 48 .
do d ab a la cuestion51 de vi do 6n de
n-
64
CONQUI5TA
CONQUISTAOORF
IMPERIO
la introduccion la Hisiori general d ec la r q u e ra n h ij o d e d an , p ue s d e otra manera se le podria considerar como simple besti~S,y afiadi6: "Mas no tienen letras ni rnoneda, nlbestias de cargo; cosa principalfsima para la polida viviend del hombre." Esta falta de civilida se Complicab con su ~ucha~ ofensa c.o~~ael derech natural, qu surgfa dt!.su practice de la idolatrta, lo sacrificio hurnanos la sodomf el canibahsmo En el texto, 6 ma r o fr ec i c ie rt a d e c ri pc i6 n r ud im en ta ri a d e l a p ob la ci o n at iv a tratando de distinguir entr la provincias pero no lIeg ofrece ningun vision considerad de la diferencia qu separaba lo!lhabitantes de Ja Antillas de lo vasallos de los Incas Despue de nota la il1c1inaci6n la ernbriague la PT?!Iliscuidadde lo habitantes de La Espanola, hizo ecoa Ovie acusacion de que "so grandisimos sodorruticos, holgazanes, mentirosos, ingratos, mudable m in es " n a l is t m u s i i la r d e d ef ec to s f u otTOS gropos indigenas. Habiendos publiaplicada indiscriminadament cad poco acerc del Peru G6mara se contento con reconOCCra lgunas de las realizaciones de losIncas co respecto laguerra la corlstrucct6 de grand~s.fortaJezas. ~ero, por 10 demas, dijo qu su religion er simple idolatri c nt ic 6 s u p ra ct ic e d e l o a cr if ic io s h um an os , s u a mo r l a e m br ia gu e la tirania de sus.gobemantes uEIvulgo no tiene ni quiere, no le dejen badend~ So ~entir?sos l~d:ones crueles, sornelicos, ingratos, si honra, si verguenza, sin candad virtud. En unos cuanto breves parfafos, G6mara describi6 cond.en6as! un de lo ma grandes Imperios conocidos en la historia humana.S2 51 comparamos la simpatia casi intuitiv co qu Pedr Martir reclbio todas lasnoticia acerc de loshabitantes de la AntilJa con el desdenoso rechaz de lo Inca de su subditos mostrado po G6mara entonces podremos discemir dert medida de la diferencia qu habr entr el hurnanism Italian el espanol E n s u C o n q ui st a d e M e x ic o , C o a r e nc on tr o u n t e d ig n d e s u p lu ma , ye armeni co su concepcion de la historia En esencia-escribi un vida de Co:tes en gTanparte basada en la cartas lo recue~-dosoriginates de conquistador, entrelazada co descripciones de la cultura la historia de lo \\~\i~fR·N'1~l;3.\> C~ '.m\\>'O>.S\ " " ' CR,w.~'i~C.....~ n\:>\'1 "Wilb . " R a P . , ?M.WR: la. de Barbarroja C or te s e n r ea li da d a ho r l a c om pa (a ci 6 l a h iz o c o Plza~o contrastando la colonizacion relativarnente padfic de la Nuev Espana co lo des6rdenes larebeli6 de Peru Desd el prtncipi neg6 lo cargos lanzadc: po P~~~ Martir po Oviedo de qu Cortes hubies side culpable de virtua traicion al rechazar la autorida de Dieg Velazquez, g .o be ,, ?a do ~ d e ~ ub a a r~ ye nd o q u e n g ra n e di d l a e xp ed ic io n h ab t sido financiada independienternent de gobemador. En varios puntos de texto lIam6 la atendo hacia la preocupacion de Cortes pOrapartar el quint :eal, enumerando l? tesoro qu el conquistador envi6 Espana. Y,alg I ~p o~ an te , e mr l e l r ec ur s d e l o h u a ni st as , c op ia d p o B ru n d e 105 historiadore clasicos de pone el text complete de la oradones que, su puestamente, pronunci Cortes ante su propio hombre ante lo indios 52G6mara, Hist(1ri gmeral, pp. 7, 47,180-181 28{}'283.
CRCNISTAS
65
Esto discurso presenta Cortes como el leal guerrero cristiano, qu trat t an t d e c on ve rt i c o d e c on qu is ta r u br ay an d e n t od o l o p un to s s u lealta al emperador, su Ilamad su compafiero espafioles su preocupad6 po la salvadon de lo indios Los discurso contiene de esta maner el,micle ideol?gico por.as decirlo, de mensaj de Iibro. si embargo, au de mayo importancia, G6rnar present6 lo do diseurso de Moctezurn en que es desventurado monarc recibi6 losesparole en Tenochtitlan, reconociendolo como mensajero de antiguo seno de lo aztecas, exhort an d l o n ob le s i nd io s r ec on oc e e n a de la nt e l a a ut or id a d e C ar lo s c om o l eg it i s ob er an o E n u ma , a qu i G 6 a r d e a rr ol l l a t eo rf a y a enunciad po ~o,rres~unqu ?_vied 1< co~iderara simple estratagemat ra n sl a h o s m p e ru , una cesion v ol un ta n d e l a s ob er an ia , c o e l c or o lari de qu el ataqu~ in?! lo espafioles despue de la matanz organiza da po Alvarado (y justificad po Gomara como medida defensiva) fu un acto de rebelion contra elemperador legftimo monarc de Mexico Un ve a s l a e se nc i d e c as o f u p re se nt ad a e n e l c ur s d e u n o ra ci 6 e n t od a forma. Po ultimo en retrospectiv G6mara elogi6 Cortes po distribuir I~sindio co;,~stado en la encomienda co!'cedida todo su lugartementes pnnapales seguidores asegurand aSIuna verdadera colonizaci6n de laNueva Espana at ci ad in co as informacio recabada po fray Toribi de Benavente, ma conocido como Mot?lin~a,important misionero franciscano en la Nuev Espan ardiente p a~ ti da n d e \ Or te s G ra n p ar le . d e e st o d at o f ue ro n p ub Ji ca do s p o v e p n e r p o. r G om ar a u y u pe no re s e n p ro fu nd id a g an 1 l o h ec ho s suelto y.dlsperS? gu presento en el caso de peru pues aqui ellector en cuentra ciert analisi de la mitologla el ritua aborigenes, de la instruccion o ra l e l c ~m pu t c al en da ri co , d e l a h is to ri a l a s oc ie da d t od o 10 cual sefial el caracter relativament avanzado de la civilizado mexicana Un vez o;as',los jardines el palaci de Moctezum ocupan gran lugar, junt CO descripcione de la ordene de lo caballeros lo ayunos la penitencia de lo sacerdotes Se l,'Onee clar qu lo mexicano eran relativament recie llegado la region. Si embargo, po mu favorables qu esto rasgos puedan parecer, Comara colore su retrat co el negr trasfond de un 50 ciedad qu adorab al Demoni qu se dedicaba diariament enonne sacrifici?~ humano canibalism ritual, este hincapie ll conclusion "Nunca hubo a s n i a u t a i d6 Ja tr a 10 q u p ar ec e g en t como esta; ta matahombres, tan comehombres .. "53 !'l aci el fina de su historia G6mara ofredo un justificacio de la conqu~stahablando. de la ventajas qu of~i6. lo indios de la Nuev Espana S UJ Ct o e n u n b e p o l a t ir an f a rb it ra ri a d e u n d es po t a bs ol ut e e ra n ahor lo subdit_oslibres de un reycristiano gobemados po leyes justas asegurada su propieda remunerado su trabaj JX>rs alado La conquista lo BA
53
Francisc L6pe de G6mara His/or;" d~ la con~uis!Q de Moire ed Jorge Gurrfa Lacroix, (Caracas, 1979), pp. 366-367.
66
C ON QU IS T
C ON QU IS TA DO RE S
I MP ER I
habia Iiberado de la esclavitud civil salvado d e p eH gr o e rr ib l d e l o a cr i f ic io s h um an os . A de ma s o s e sp af io le s h ab fa n e ns ef ia d l o i nd io s eI uso de hierro le habian dado an male domesticos habian hech circular entr uso,
h ab i
e ns en ad o
l ee r
e sc ri b
l a n ob le za ,
alguno
hast
habian
f ra s q u e xp re s l a t en de nc i h um an i t a d e G 6m ar a54 narracion de da todos lo punto se muestr ansios por justificar la conquista apelando su sandon beneficios rel/giosos msistencia 0010 r ep ro du c h is to ri a d e la i nt eg ra , l a d on ac i6 n papal p re se nt a o r e s d es tr oz an d e m r ar i m en t l o i do lo s p ag an os , bi us qu pe pa fu os da os da or o, da pe da 6m om mas i mp or ta nt e hecho reconocido. Lo u br a e l g ra n e nt us ia sm o c o q u l o n a u ra le s d e u ev a E sp an a r ec ib ie ro n l a p re di c d e E v n ge li o cristian por lo franciscanos otro religiosos Basandos en lo memoriales de ot de na de pe ma ro ne os b au t d o po de os p lo s os de pd bu da TO
h om br es "
Pese
la
Cortes principa patron de lo frailes, se encuentr el benefici fundamenta justificaci6 de c on qu i t a U n v e m a e l c on tr a t e i mp Hc it o e nt r er Mexico es e n f av o d e reino del norte pues G 6m ar a c on fi es a q u p o razon d e a s g ue rr a c iv il e l a r eb e i on , l a p re d c ac i6 n d e E va ng el i h ab f v an oc pu os os ni p o su recalcitrant indife rencia, Espafta.55 mi nd on ui de ub ur audaz l ib er ta d d e consejos de rey, la H i st v r g e ne ra l nt ri ro de de na
qu
de r~ de m ma b e s r el at e
di on oc d e O vi ed o
nf
r ad a
or
n,
qu re ua on 6m o tr o c ro ni st a u n a c6 ni c b so lu t d o
ub qu du u rn ar i na
nt c ar ac te r
embargo, pese aJ marcado oontrasee entre Oviedo tocante su estilo f or ma c 6 n u s s en ti rn ie nt o p er sp ec ti va s d e o s h ec ho s r es ul ta n notablemente similares. EIobjetiv l a t en de nc i o n i de nt ic os , T an t v ie do como G6mara glorificaron lo conquistadores d en ig ra ro n l o i nd io s S4lbid., p. 367. 5 5/ bi d. , 3 8 , 3 6 1 -3 6 4 .
o fr ec ia n t e t im on ie s o pu e t o s u d e p r n c p a p o c on tr as t G 6m ar a o rd e testimonies p ar a p re se nt a ba u n a rg um en t c oh er en t L o c ri me ne s respecto mismos de un Pizarro ro nt os br he pieza, La
Hisiori
general q ue d
e je rn pl if ic ad a
e n l a v id a d e
o rt es .
trascendente. Su m an if ie s t ri un fa l s m p ro vo c l a i r de La Casa caus6 ro nd ul of o, os os hu rustas, como Cervante de Salazar, corrieron i nc or po ra r s u t ex t en su hiso ri a p ro ye ct ad as . f in al e d e i gl o e l c ro ni s r ea l d e l a I nd i s , A n o ni o surna, de Herrera, asirnismo plagi6 su om de no ve r an sm u ri nu oh un po vi do do qu os vez accesible atractivos: en el de ue hi do ob t iv o e r c el eb ra ci 6 de c on qu i t a e 1 I mp er i d e E sp an a
IV
La o l or he ha or m ar a religiosas of qu rr c on qu is ta do r m uc ho s d e 105 c ua le s g ua rd ab a
of pr os ro de a ma rg o r e e nt im ie nt o c au sa so l an za ro n u n c ar np af i p ar a p ro te gc r
b re vi vf a m uc ho s c on qu i t ad or e qu su encomienda y; l eg a a qu el la s c on c s io n s u h ij o n ie to s , N h ab ia n tra batalla, p ar a d a a qu eJ l tierras or na ue n e o s" , os do na 10 ol de mi us h er ed er o
pa no
67
C RO NI ST A
5U
a ho r
or
ol
c om ba ti do , mo ue l nd ig na do s
b at a l a pi us de qu
qu
d i f ru ta b
d e d ur ad er a f am a c om o c on qu is t d o d e M ex ic o p re se n s cast s i a yu d d e c on se j vo us vi or la habi lidad de algt1n lugarteniente c om pa fi er o u yo . L a e xp er ie n i a c ol ec ti v d e
gran capitan. 5i Las Casas l o d en un ci ab a o m c ri mi na Je s G 6m ar a simplement olvidaba su existencia El el N ue v M un d t ra ta s d e q u t ar le s su p ar t d e l a g lo ri a viranales del pasado realidad un t ua lm en t b or ra s s u hazafias golpe artero
C O N QU I ST A
68
I MP ER I
C ON QU IS TA DO RE S
Para combatir loserrore omisiones de G6mara, Bemill Diaz de Castill l a d ec ad a d e (1495?-1583?), j ov e e gu id o d e C or te s s e p ro pu so , d uj an t 1550, escribir la Historia verdadera de Ia c o nq u is t d e la Nuerla Espana, obra qu requiri su tiempo intermitentcmente, al meno hasta 1 5 1 5 . EIresultado fu n o t an t u n p ol e i c c ua nt o u n m em or i s o t en id a d e l o h ec ho s d e l a conquista, co un inmediatez vida qu rara vece seen~:ntran e~ otra narracione de este periodo Tomand com marc la narTaCtonde Comara, Bernal Diaz registr6 su recuerdo de lo hechos escritos en ta texto, colo reand transformando cada escen co un pletora de cletallescircunstan al l at a to ll sde lape ct va te tg al participante En un estilo vigoroso coloquial, Bernal piaz reVIVI en su veje la grande hazafias de su juventud poniendo en el pape su recuer dos, aun vivos de 10que habr significado se un conquistildor.56 Aunque la Hisiori verdadera serfa literalmente saquead po generacrones de historiadore romanticos novelistas populare en busc de un sabros material tambie presentaba un argument sostenidcBerna Dfaz insisti6 en qu en todas lasocasione Cortes celeb~o.conseJ con su principales capitane seguidores qu la decisioneS ma lmportantes fueron sometidas un acuerd colectiv de todo el grup li conq.tu5ta~o~es En particular habfa sido toda la compaiU no Corte la clu habl decrdld r o p e c o V el az qu e m ar ch a t ie rr a a de nt ro , e n b us e d e g lo ri a d e rrquezas En alguna ocasion, surg la irritacion de Bernal Vfaz~com cuando escribe: "e coronista G6mara dig hizo Corte esto fu all~,vmo de aculla~y d ic e o tr a t an ta s c os a q u n o I le va n c am in o a un qu e c or te s f ue r d e h ie rro... no podi acudir toda partes". Aiin ma irritant er la imp":,si6n qu G6mara daba de victoria obtenida si esfuerzo "G6mai no escnbe en su historia ni hac menci6n si no mataban estabarnos herio:ios,ni pasabamos trabajo, ni adolecfamos, sin tod 10 qu escribe es como ql-lienv bodas".57 AImismo tiempo Dfazrechaza co desden la versio de (:6mar d~<1~eos c on qu is ta do re s f ue m a yu da do s d ur an t l o c om ba te s p o l a a pa na o d e Santiago de la Virgen Maria, observa: "yo, como pecaoor, n? fues dign de verlo", Hast dond el sabe, nin@in otr cono,_uistadorvi nmgu~a aJ?an c io n p ue s d e o tr a a ne r c ie rt am en t h ab ri a e di fi ca d u n c ap il l p ar a conmemorar tan enorm acontecimiento En realidad la primera noticia .que tuvo de la aparicio fu alleer Cornara Huelg decir,anade, lo.scol_'qUlstaes em lu ar at li te ta ar co ie ci a yu d q u I e d ab a e l T od op od er os o e n s u b at al la s c on tr a l o i nf ie le s E n este contexto defini 105motivo de lo conquistadores co lapidari precisi6n:
SQenzde Sant Marla "Introducd6n crltica de Is 'Histo 56 Ace:rca de Dtaz, v~a5 Carmel ria verdadera' de Bernal Dla de Castillo" RttrislII de l"dilts, XXV (19(6), pp. 328-416; vease Iglesia, Crollislils 57
his/.oriadores,
pp
Bernal Diaz de Castillo, H i s to r i
w r dl 1 de r J d e fa c O l qu is ll l
d L fa NJdllIl ESp<1ritl,
ed Ioaqum
s u M ~s ta d 1 . . . o r e rv i a Di o t am bi e p o a b r i u e a s [ .. .
69
C RO N IS TA S
losque e st ab a
e n t in ic bl as ,
1.0 qu qued en elespfrit de todo lo lectores de Bernal Diaz no so su quejas contra G6mara sino ante bien la calida epic de su narraci6n, cuan vu iv es ui co la primer visi6n qu lo espafioles tuvieron de la ciudad islefi de Tenochti t la n v is t d es d u n p as o d e o nt af ia , e xc la m6 : " Y d es d q u v im o t an ta s ciudades villas pobladas en el agua en tierra firm otra grandc poblazones, a qu el l c al za d t a d er ec ha . p o n iv e c om o i b M ex ic o n o quedamo admirados." En reaJidad, algunos de los soldados sepreguntaban s i n o e rf a t od o u n s ue fi o y a q u " pa re d l a c os a d e e nc an ta mi en t q u cuenta en el libr de Arnadfs, po la grande torres cues edifidos qu te nian dentro en el agua todo de calicanto."5 Asirnisrno Diaz ofrece un memorable descripci6 de la Noche Triste,cuando losespafioles, sobrecargado po el botin, salieron luchando de Mexico 5610par encontrar, en mu chos cases, qu su carga lesimpedi escapar po ell se ahogaban, Su relato Bega un climax co cl asedio fina de Tenochtitlan cuando lo esparioles ayudados ahor po mile de su aliado indios entablaron fcro combat c ue rp o c ue rp o p o l a c al za da s q u c on du da n l a c iu da d P oc a e sc en a en Ia historia se ha conservado co ta dramatic intensidad como cuando Bernal Diaz record el moment en qu "tom sona elatambor mu dolo ros de Uichilobos otros mucho caracole cometas, otra como trom petas, todo el sonido de eUosespantable mirabamo al alto cu en dond lo tafiian, vimo qu llevaban po fuerza la gradas arriba nuestros comp an er o q u h ab ia n t o a d e n l a d er ro t q u d ie ro n C or te s q u l o l le va ba sacrificar." Desd la calzadas incapaces de ayudar lo horrorizados conquistadores vieron lo sacerdotes indios tender su compafiems en el a lt a d e p ie dr a l ue g a br ir Je s e l p ec h p ar a o fr ec e l o c or az on e p al pi tantes su dioses.(,( Habf aqui en realidad material en qu podria basars William Prescott al escribir su histori de la conquista de Mexico. WP-Qtr..'l.'>. QjJP.. Q'(iedn 'J G6mam ipw..oJarQ.O.. c y . n . c t f i r . m : a, I n . ' > . ('_Q))~li<>tildro:~ denigrando lo indios po contrast Bernal Dfazse refiri siempr su ad versario aborfgenes con respeto rnostrando enconado de la batallas de la conquista. Hizo un atractiv retrat de Moctezum subray lo servicio el valo de Marina la manceb interprete de Cortes si cuya ayud habrfa sido dificilla comunicacio entre esparioles indios. Hacia el finde su croni ca semaravilla de la habilida inteligencia co qu lo indios despue de la conquista, adquirieron aplicamn la aries artesanfas europeas noto qu muchos miembm de lanobleza ya habian aprendid leer escribir En su recuerdo de Tenochtitlan entr ya un nota de nostalgi po aqueUa gloria de la tierra qu habi sido destruida; ahora, 5610un pufiad de sobrevivienteshabian conocid su grandeza. Ibid., n, 366. Ibid., I, 26( {.(lIbid., I I , 3 9 - 4 0 . 58
59
CONQUlSTA
70
E sc ri bi en d
d ur an t
e l d ec en i
CONQUISTADORES
IMPERI
de 1560,
ma
voz de pasa
un
r or uc a e r l a c on me mo ra ci 6 d e g ra nd e h az an a g ra nd e g ue rr er o ca maradas cornpafiero de armas. La "excelente, mu on nt l us tr e F am a f am a u e ur da otros eran is ta s L e y en d o Juli C e sa r v i n er a ha dp na um om parte Ma aunt ellogr de l a f am a m e di an t hecho heroico en afios pasab t n id o re rt dos, practice en E sp an a c ua nd o l o r ey e d e C a t il l de Arag6n dividieron las tierras los os os ob qu ha on ui ro ro p a ei sus g in a qu re n ue va s t ie rr a e n eI s ur . i en tr a q u g ra ci a C or te s h ab t g an ad o u n f tu l n ob i i ar i gr
ob us envi de resoros, qu h ab i
u s c ar t r iq u
cornpanero falleciero en provincias remota vagabundeaba.n si ningun recompensa po su esfuerzo v al or . D e h ec he , p ar a 1 5 6 8 re ha or v iv ir ia n " to do s m u p ob re s rg de hi po os nu on miseria" .61 Aqul, 10 que Il ol un de ri ntimiento expresad po conquistadores de meno importanci transmitida di nt vi ns de co~atido ba nt v ie do , s ur g p od er o a me nt e e n e rn a D ia z I eg ar i e r l em a c ar di na l d e n ac i n t p at r o t s m c ri ol l d e i gl o x v u , Como la H i s to r i v e r da d e r a de e rn a i a n o s e p ub li c h a t a 1634, u n e nt on ce s e n u n e di c o n o sc ur a da or nc inmediat qu en a lg un a i nf lu en d q u p ud ie s nistas coloniales. Lo q u e pa ra ~ G or na ~ )i di on ot
poco
e je rc e on
o br e u l e ri or e
b ar g
e ra -
no
c om o d eb i e r s cr it a o nc eb id a l a h is to ri a E I a ra ct e d e e st e c on tr a t e f u i n u pe ra bl em en t o b e rv ad o e n El Antijouio, m or da z e sc ri t c on ce bi d 1 5 6 7 p o G on za l i me ne z d e u es ad a (1499-1579), Historiarum ol o. rn do q~ da mb do de gentil entendi105 afio de 1527 1 5 3 0 combant h ab i 61
lI1id., 11,357,366-367,378.
71
CRONISTAS
i en d I ra l a nt e d e o rg an iz a l a e xp ed ic i6 n q u l og ro co nq ui st a pacifica la Nuev Granada.62 G io vi o d es pe rt o s u r a a l c ri ti ca r l o e sp an ol e po su crueldad rapacida s fa n d e d om in i I ta li a a cu sa c o ne s q u Q ue r. na ne nd os r tu g ue se s a fi rr no , e nv id ia ba n a ha r l o e sp an ol e p o s u g ra nd e c on qu i t a p o s e si o n es , s i embargo, habian los acusaban de grande crimenes. ro or esta ciudad
de
5de de ra t od a " la s v an do s tyranias qu ue ad dos, De m an er a e xt ra fi a po da
o, no cada reynoy La los vi
do
r iq u
om
espanoles simplemente
entraron en emperador, En realir lo s be oc do hab{an merodead po la ciudades-Estar ep ro ch a i ov i e l c ri ti ca r o s f lo re nt i nd ue od precioso de hombre pr qu om on de un na en
debia a pl i a rs e ,ob un provincia".63 on
nf ue
E n u an t
l o t er ri to ri o "l
d ir ec t f ue ro s d e
de od ug q u o s p ri nc ip e l em an e h ub ie s d in as ti c p ar a a do pt a el luteranismo, ue pr po bati lo protestante r an ci a e r r ec ha za d d e a nt em an o E l e m pe ra do r ga nl nt on fe ol c a e nt ab la nd o I a g ue rr a c on tr a l o t ur co s e n T un e en Austria, buscando, e n t od o p un to , r ep ri m l a h er ej i l ut er an a Y , d n o m en o i mp or ta nc ia , ue ui t en id o r az on e
bu
5010 "l agu pu po "; bi op de ra ra nz qu vi de us rm no de mp po de on de nt os ng da xc od r in c p e no hi desd Juli Cesa Alejandr Magn hast Carlomagno yel propi Carlos la c ab ez a d e u s e je rc it os , p ap e q u e r m a h on or ab l h ab i rd ue ba re n tr a 105 infieles el g ue rr er o c ri st ia n c ai d r ec ib f i nr n d ia ta me nt e u n l ug a e n e l c ie lo . E I o bj e de Gmtt.ulo /irnh= de Qu_"" (Madrid, 1963), pp. 9362 Vease Victo~Frankl. El "Anli-j
CONQUlSTA
72
CONQUISTAOORFS
IMPERIO
ni fr gi rn nd ns ra on nv r ar i gu do de os or ia do re s h um an i t as . " Y l a c or on ic a d e o rt e d eb e d e; ta r e sc ri t q u . . pe ro ol ra qu fu qu us or br mo t id ad e q ue da s p er pe tu ad o e n a qu el lo s e sc ri to s. " t am po c e r p os ib l nd he nn p o el emperador po e sp an ol c y a q ue " o nt em on o c o n ue st r p ol i e , c om o e n b ue n f il os of fa s " .6 4 e sp ai io le s c on qu i t ad or e
u po s n e nt me m ed i d e A me ri c s e r ev el an , a nt o m a c 1a ra me nt e s i
esceptica
epoca.
ra
escuetas "relaciones v e
d er a
conquista-
r ec ur ri en d l a p oe si a E n wAraucuna 0569 1578 1589), epopey compuesta p ub li ca d e n t re s p ar te s l on s d e E rc il l ( 15 33 ·1 59 4 s e b a so , p o i gu a m ed id a e n s u e xp er ie nc i d e c or nb at e e n l a t ec ni ca s i te ra r a s d e R en ac i hi du d on d rv de ncpe futuro rey; Ercilla om ma ue de de ue de fi on rd rt nd p af i p ar a s up ri mi r l a g ra n r eb el i6 n a ra uc an a q u a me na z l a s up er vi ve nc i II on pa hi 57 15 9, joven cortesan vivi as e l p ap e i de a d e R en ac im ie nt o e sp an ol , empufiand o l a p lu m l a e sp ad a e sc ri bi en d v er so s e n a ca nt on am ie nt o m il it at e e n om po nt om ue po os ue os bo r ig en e S i e mb ar go , e n c on tr a t e o n otros conquistadores, Ercill s610 paso fondos ho os ue nd na do de o bt en id o p o h er en ci a m at ri mo n o , f re cu en t o ci ed a a ri st oc ra ti c Felipe II en varias misiones diplomaticas.f No podrfa s ir vi 6 on na de vi ui n, rg algunos aspectos En La Araucana, re ri rd re da on ue clasic de Virgilio Lucano Pero mientras qu lo poetas italiano mostraro b at al la s a ve nt ur a r na gi n r ia s p o c on tr as t E rc il l s ig ui 6 e l e je mp l d e l a Lusfadas d e a mo en s t om 6 p o e m h e h o c on te mp or an eo s i nc 1u ye nd o e sc en a q u e l m is m h ab i p re se nc ia do . a r a yu da rs e e n a s d e c ri p i on e mb rm or od oe re ue qu E re il 1 ba e n l o r om an ce s d e C as ti ll a m ed ie va l c o u s i nt er mi na bl e de on mo os r ad i pacta e nf o f un da me nt ad a en El Cid fu mo ue t ar e que Araucana 64 65
Ibid.,
Jose
pp t23,296, 349-350, 364-365, 397-398. Vid deErcill a
P"5sim.
hi E rc iH a t ra t heroes i mp or ta nc ia , ur uc
CR~ISTAS
73
ri d e d ig ni f c a na p re se nt an d
om u l r io r ni mp e po pe y poT di nt us ne y, nd u n e xt en s n ar ra ci o d e l a v ic to ri a c r s ti an a s ob r el e fe ct o d es ea d o. r a c ol oc a l a g ue de rs fe or la monarqufa c at 6I ic a i nt eg ra nd o a s u n o sc ur a rebelion frontoriza p an or am a d e h is to ri a e ur op ea .66 La Araucana f u l a d ec i i o d e E rc i l a d e r el a a r l a bl gu ra gr pa de de pe pe va os bo ne Caupolican, sus jefes, m o r o d e su obra Ademas valerosos guerreros barbaros, amantes de rt d, uy "E o" ob na un nf 6n fe do ni on nj ra di ue os be p ar a e l c om ba te : u s j 6v en e de un po s um a l o a ra uc an o f ue ro n su os do recordaban c Ja ra rn en t la de or po jefe su patria lo co s e t id o d e
ue nc os ol de d e s u a ug ur e l o i nd io s v iv ia n e sf or za ba n I X l T d i t in gu ir s m ed ia nt e a ct o po nq rn ho or p od er . E n r et ra ta do s c om o h er oe s p r r ni ti vo s c a h om er i po do un bi de ue virtudes barbaras os uo rm rc om de on os oe r om an a d ot ar la a nt ig ii ed a el d e c ua lq ui e h id al g e sp a "mi
cornpafiia" .67 Asimismo, Ercill coment61a castidad devopatria o so s q u hi de qu os no, bame no 1a us de ha os nd or espanol, P ed r d e V al di vi a n o l ib er ta d a fi rm an d q u el prime gobemado bi pe om de r im i r a siibditos indios. De ploro se horroriz6 ue da on ue fu on d io s pt do at\tela brutal e~i.6t\ de Caupolkat\. pot el ma trat I'; !C\bw.o honor,
brazos abiertos la predic de Evangeli de nt de
cristiano. mp
vi do
rc og nc re 6n hu na n tr a os on de fa qu ur do lido de vergi.ienz d e h on or , d e f ig ur ad o p o s u u je c o n ud
pl
ub
mo nfa
bl
gu
os
po nt
or os nv
de G6mara ma na de de do v ic io s a nt in at u pa
c"sliglione Is AraucaPlil (Madrid, 19SO), 66 Do estudios utile son: Juan Mana Corominas ZunigQ (Amsterdam, 1984). F.Pierce, Alonso de Errilill eel. Ofelia Garza de del Castill (Mexico, 1975), pp 180, 187. 6'J Alonso de ErciIla lA ArQUCII10,
74
C ON QU lS T
I MP ER I
contrast co lo mendicante cuya protesta contra la crueldades de lo c on qu is ta do re s e nu d d er iv ab a d e s u o di o t od a a gr e i o a nn ad a en cambio Ercill exalt6 la vocaci6n de guerrero defendi6 la necesida de la guerra arguyend qu "por ella vece Diosel mund aflige 10 castiga, 10 enmienda Iecorrige".68Ma aun, su aprobaci6n de la medida frecuentement brutales adoptada po Cailet para pacifica lo rebeldes coloniza d or e d e P er u a te st ig u s u d ev oc i6 n d e c or te sa n l a a ut or id a d e r ey , d ev oc io n i gu al me nt e r ev el ad a e n c ri ti c a l a ta qu e d e l o / ra nc es e la fuerza espanola en Sa Quintin, su defens de 1aexpedicio lanzad po F el ip e I I p ar a a fi nn a s u d er ec ho s l a c or on a d e P or tu ga l v ac an t p o l a muert de re do Sebastian Si guerra, leOmo podia prevalecer la justicia, com podia defenderse los derecho de los Reyes Cat6licos 1.0 notable en E rc il l f u s u c ap ac id a d e r ec on oc e l a j us ti d d e l a c au s a ra uc an a el v al o c o q u l o i nd io s d ef en d i a s u l ib er ta d s i a d i ti r e n n ad a l a p re tensione de la monarquf espanola de gobema elNuevo Mundo. Enultimo analisis Ercill leg6 Chil un tradid6n de presentad6 comprensiv de la virtud indigena qu fu rara po no deci desconocida, en otra provincias de imperi espano donde, como veremos, se plantearon Iineas totalmente distintas de defensa de la cultur india
UI EL PROFET
DESARMAO
EN 1531, un fraile dorninico, resident en La Espanola dirigi un memorial alConsejo de Indias en que, co profetic autoridad, advertia lo ministro qu todo eUosse arriesgaba la condenacio etem si permitia qu continuar si fren la destrucci6 de Nuev Mundo. La Divina Providenci ct nd ed ap ca io i st o ab en iz do al e rn pe ra do r C ar lo s c om o o tr o J os e p ar a q u g ob er na r u n n ue v I sr ae l confiandol la mision de Ilevar la salvacio lo naturale de la Indias.! Si ah ol ad ti an la lI do M un d r ob ar , a se si na r o pr im ir , c o e l r es ul ta d d e q u h ab ia n r nu er t ma de do rnillone de personas Mile de almas, "llamada po Cristo al hora undecima de la tard para salvarle eternarriente" habian perdid su un lv te to ia et as as guerra de conquista, iniciada en contravencio de toda le natura divina habi seguid "e segund despiadad dolo en gobemaci6n tiranica". Divididos entr lo conquistadores en encomiendas, losindios eran lIevados l a u er t p o l a a s b ru ta l e xp lo ta ci 6n . lPor qu toleraba Dios ta terrib le s c as ti go s T a e r u n s ec re t d iv in o e r j a d e l o i ns tr um en to s d e s u iral "Que veamos no so lo reinos grande si justicia sino grande latroc in io s s eg u S a A gu st in , q u q ui er e d ec i o ra do re s d e l ad ro ne s. " S i embargo, au quedab tiempo para qu lo consejeros salvaran su almas, p ar a q u a ct ua ra n c o l o r ed em pt or e d e e st e g ra n u nd o . .. " lograra "tanto aument de la riquezas temporales al Estado de Rey" mediante la abolicio de la encomienda.t Un ve qu lo actuales tirano abandona ra su puesto de mando, elConsejo podria nombra autenticos gobemantes hombres justos p ru de nt es , a yu da d c ad a u no po r u n o bi sp o hast po 20 religioso reclutados entre dominicos franciscanos La protecci6n milit a p od ri a l i i ta r l a f or ta le za s d e l a c os ta s c ad a u n c o u n g ua mi cio de 100 hombres Todos lo indio deberfa pagar tributo directamente IaCorona, el cobr seri confiado lo religiosos Como estaba la cosas, e l g ob ie m e sp an o d e I nd ia s e r u n c ra s t ir an f l o i nd io s t en Ia n j u t a causa par defender su libertad mediant la resistencia armada. Elfrail qu sedirigia alConse]ode Indias en terminos ta apasionado p er en to ri os , B ar to lo m d e l a C as a n o e r a je n l o c on se jo s d e r ey . E n su H i si or i d e las Indios, La Casa narr qu cuando su confesor dorninic se Bartolome de las Casas, Ob,a ~scogjda5, ed. co un estudio crftlco de Juan Perez de
Ibid.,
pp. 5 0 1 ·5 0 2 5 1 2
T ud el a B ue so , B A Ibid., V , 5 0 .
9 5- 96 , 1 05 -1 06 , 1 10 ,
v ol s ( Ma dr id , 75
1 95 7) , V , 4 3- 55 .
76
,~AEIMPElUO
PROFETA
ne
a rl e l a abso1uciil1:1,CUO d cs ~r t6 s c o d c d a u ~c nt on c s , or el texto bfblico airignarlo' para 50 sermon de Pascua, que dedarab sin ambages; Elque~tb.
JPm;U~~qlJiri4Bllafe.
n.
~pI~~4njttiwtia noson gmtaslil. tf$jmQ~fI~i'iSQfr~Jndasdcfusimf'!psni •..Q j"1aJp;;.p«4i\10S,;;.C()moq~k:nil1l1)(r.
un
·.{)~·$i\Oifldo5d.~.·J().,ifgh",~o.·f.·J()$·~ ili$yqlli¢i1
71
DESAF.MAOO
~!l: amallo COl~O sco frcnii6ilri condcnaC1on c te ra a p o t sus cnmcncs. Tar~c gue p~6-Icr"C6Iera ~fida!'def ...J??bemad.or'y~d::l~;_~~t~ri~ ~_~£':'l:~ Peru tuV<;l poco c fc cE o , p u e c o nt in u O T a acstfUCC'll)n (Ie c:iJbi d on d pr texto de resistencia,losespail.Oles deHreadamcnl ..inmgie~n atrocidades con objeto d e s er ne te r
anltn
culUvaoa
I ar aa i a , d o d e c ri ab a cerdos
e nc o i en d
la.mandioca,
trat
de abri un escuei para lo nino indios qu estaba su cuidado. Pese todo esto,~lo cuando losdoRunk'O s ~ltexto de Jill propio SC'ImOl1 de Pascu hicieron '1ue lc i : '; t Y I O N itra 'laccmcit:ncia, L a . . ! . . 4. s.a$g!!tlli1<..9.£
J()saamil'l&ui,!
iav{)rOelos
t J ef fi "p a or if fi \1 : ru li Z ii it ia re n cj i< f e
regente, el c"rd~I'Wi
r n in is tr o s f ia m el u: X ) .A i N . < \ ti g a bl e : tm c l en d o pmpu<."SUlS at.' l'Ci(lnr,lj de
do
en
c o e ci mi c t o e rs o a l
. ~ . :..I!.SO!\$SD
rant un X ' En este '. Jn r e Hicrt;aliao;-iC"iiiii:1I,1 c Z ) l ; f b n z a del 'i Cj)tit'jo favor de los, este ~riodo, demostr6 ser goqi.ernode im:llas, bBsiin·
e nt ma e o c ,e qu lo in me el Iadcsaparid6n de ta pohlaci6n la Coron.a
u l' ll o u nd o d a a n c on s a n c s n ot ic ia s de n a! u ra le < ; d e l a 1 $ 1 < . 1 5 ad . En 1
hal;lm
un a C f c t u a d a iiXia f D r r r ; a ; N D " ' ; ; i i $ u i n \ ~ ; : i l u r ; :
l~alllJ
~Cru:lol
.r.. ,~
Wagn
iiIr
.
Hele
'
Nuev Mhiro, t 9 o S l " ) , Ran Paris
flAJlR
1l Palish, T h i l l Lftlmil.
m-~
r i l . . il t g s
&~
(}hr~
Io'
eI
de l:~I1'~~P
Whrrqul:fque,
de $U ledla de nadmk'IUo, v6
Las Cuas, HiMQw4i! lsslndias, R38J-385 ~l.
Ibid., II
2(,4,
78
CONQU1STi\
n, P R O F E T A D E s fl R M ;l .f X J
lMrERI
que, scgUn Y";: calr ulabn, habfan inlHosSfcf(}sovsmiUones f ' b J' ld oj ~i sl a e n 1 49 2 E n c u n t u ba , u no s 0000 naturale eran obll~~do.Sl:\.l1;{tl?llJt:LP~r!l J Q $ . c ; > p ( l n q les h? !!'.sl.'pur\~~,d~7U ,~~l£L9.;~£dba ttlva~. s.l.!~~rQPlasco$CCba$'Bpnn:\Cr{ly.,BIlI~~~~lQf,c~l,'l heme:? ..~\t·l~t.9nComl.enda.7 _~!l)!£iJO S·l!:l$qS .$.;Q]9."trilb:i!J'lsus esfucrzos. Al
q\lcd
nt15l \is. cada.unecon
&J?~r?las
e l! ;
comunidodes
'ii1dius'C!ehiilns,2r
su 19l~;)a suho.s.pit~!,gol1{!mad(Jsp{)r X:.liglosos gen!re clcw ?<{'cuj,1r. calificada .l!~~5!!:2!i,~e,%h'I!l_~o~I!.!!:~j6s } . cn 41J:.gLuscn tarmcnIO,csp!;fiol,. P : " f O .10" colones, debra SOl' granjcrosy nc simp1csilventureros; ia C SN r n l C ra q c c d ag r n j 0nia~ fmJ(rs1Fpt'OfocCi6rii:lcnnnurri6rodc i nd ; os ,q ! li ;l ~ s( . 'n s t' n i1 $ { ' T O !p rnc!i-
ca de la agricultufay,posiblem(:ntc,q~e htlpicsi! matnffioniosmixtos. En general,lasrdad0!l~;~n..rt'; colonosy. naturales deb.:>rian~r eS!.ljd"[!J!CD:iC ~ ~~ ~~ (U IU ( m om c Q i1 1 d c lcrcio de to I)S los varot\CSlri~(?S ~!)trcl~?edildc$$fe)5 y A 5 . ai\os Jut$C!)Hamados traba-
~~Tpam I o ; ; - · i i : i : 3 . ~ n ! l ' i r-"'!~,Jrt [K'riodo de 110 dedos mcses.y ano rrJ;(d(~ 20!e~~~~.dgs\1p~eblo.l¥.~.~~._tr~1?gtNs,scJfan.rernur:.cmqos. Per lilt rno, 3}:vdar ~? '4~~.:..~Or!)lmdpJkYiHmanQ. de.ohr<\ ,(i;;i,:l?ya,deAfrka,paril ~0 P L l < ? $ ' . Y _ ! l ~ , * ; . l£t§,~Z i a : 1 Q , i l li COrilCopera rfa
slstcm.at:olomal!J.iR)s
SdtrCctHO:.l
{!leI
.'-EiHospi~sNzH
...yaqqt~ p ar a l a hem pl:l.rtcllunOc&::ono;:ida, L e a s Casas sugiri6qt1e los asenti1.mien, fOffil.fczas,siruaqas .:10 i n e rv al o de fJ capiMfl('O\1Ufli'l uarnfd6n de o ( "l l pa d O n s e ri a e s o m t 'r d o paclRco co los indios , ' : . "~man,de;prohibir5R,[ t K f a s J < l S , n U C ' ) i : a . ~ j J J j : : \ 3 r S 1 . l . ( m £ : 1 S ? ! ' : : ' l \ ; ; :
h rm e , e n
!O $C 100
o~ e!~t"'f1~lrrd1P,p
I J l; .( :O I 1 v .e rS l o! C\ p il c~ ~ _t :a ,G a da fu er t
h o oo p o
oesp~~lE:::£!~,n' 1l~OhlSPV,
t a n at u a l z a
de
5\1
pl n.
r ig in al rn cn (
asCa
h ab l ~ id c
un
e.s-.
!m
ilt_;. m .e !lOS & ' ! . c : E ~ (xXJ..... C d e 1 .I T1 .n!:,~~ostcra, . actib? •. ~_ac('1r,a .. ul!.9.S._~{X} · .9,c \ '~ od q§ ,) , j i _ " a p c c a h c .L J . .' ,.cconomicil de esta _ c , . ",,_11,9 \i:idjos,tOrnbmad()conlaagricul~u;;a Ctll~LY~ing~dinmccomiirc1ii w! Si ~g;,lasga~n~ncj. l.
c ~' ti ~ . . n ad a
J~;'Ju~t\fjF~dil
.illp0rs.pc<::tiya i:lccierto l pc ro ,p cr oa fj fm ( ld ap or la .e ¥~ t. at iv < l. < f ar g cODvgfsJ6n :Y pllti[ifati~~'dQ10sind& (}s9clierr .. n r - r r y e , ! , , ( } q 1 4 ( ; ~
:.,tca . .. . .. • ' ;'<.:,.~. t(). .ra .r a. .r:. t.l.·<:~.bll..dH•... p•...•.. ... :1 r o ' . <\..••. • e n . " ' ~ . P:\J...,.¥.. • . .s.... . .\.l ..... :-$taba.......• pcsqVerm qc. ~rbsde· \iU ba~a,lsltlqucxrvfadcPfo~ r:'lfa
5 a..ft'!c'les.y.so!o.n9S_}I.ilbar\l,iql)~~lfLtt!~:a~..nosirt~rdfdaqevi?"s, lil$ijqUf:u>s mvcrbd4~po:rI,~\"oronnef\e-lascntamlerltos() rdicron en (;! f r ac a s I \ ,b f um a d (\ · p qr .p $ t ~ q Q sa s tn ? ; · !If, e n 5 24 ! n F 2 . £ i~ ,: J£ : , ( ~ e 1 .~ g " ," _~ " .. . . .. . qm.;, t o m ,) 1 9h e 1 'n { ) v 1 S l b j r n e d(9~rl ~rtr;i;:6rF,,;nre'{ .i:;rNtlt;'l o.NIundb,ya 1.
I)
ft:13 I n d f a , S
CqSt1srond\iy6 quSc!f tilciiS
servrr (J. 13(Qlo
t lI '\ g tn p o d c d om i ni \: o s o.defrandscanQ$,pil"fa q tl e " se a n c o m o l o de hI.}:X'lrr;iliv Ig:c:ia,queanq,an de:&C
de os mi on os o f r es c ' , 5 i . -: 1m i l r t m\ l r e cc m p cn s a ba1o:i-csfucrz era u n p rc c o d g r d e pagarp..Il' hi padfica fundaci6p d j J - J a igl1i!sia\'!l\ el N u e v o C a , 5 0 s 1 . l f i n n 6 qu 5\1 i n . . qu
p.?rtU:rg~l~!o
O qU t
o s m(!H)~p~gils!:il.t~~~wgni1ci
-rq~~!:'J0ndose.co_
obt~~_r;elapoyo>dgl_.
p€qucniltokmiae
CurnanJ,€'n
~v~nCion;-iro:;,rc;lmenic;
n o q u e s~ na n Ias doradas", LU C a - s . a s .
iuid.,
.' a-'si;an:aicaspgercIlPil.
blQ;:ffUrk1
~;,czucil.i~
que 16sCok-
~ us 6 ~ c~ C $ ftleranconoddo:~rnO"~i\baner{)s d e c sp u e MaSlmporta:Il!('S $On c! akancc
llevason !umca decrczados
O l > Y . i I- ' i \ ~
31-3S'.
Casas acab
;~i.s.
P c ru :t .i W C ,c U f sl on c( c n
. . flCDngllistai pr!~
• •. .•;s'cfai'''E~jiW;;~/rtiZiTdsatr$ .
'.
$O
pro-
cn.afiE
'Y .lacolonizad6fidc grafldes Im .ha'siansidQ rGmpli"lz.'4aspor1ac()nqui~ta pcr1os.CQmolas.gucfrll-s civil~Jchl\pidicrQnU~~laIPcn'itSuprimcr obje),al!f, ylu.~~2~I'.. ; ! < I Ic:::~ 1~ !tvO, LaSC
/asl1idw5.m;SS2-401,
80
CQQJISTA
I MP I; .l U
E L P RO F E T
. .. .
81
D E SA R MA D O
~!l'.!!a.!i~~~~~rdencs
'1:~~iode la,lllisi6 fi~U;n9:TeIO,~p~n~,?
.lmente
reli-
ladudaddeM~xico donde, leps4e.q~edar im 1 41 5C a J u .9 poria; "conquisla espiritual'~ ent()~~.I}:. Rl£tI()..a!lg~. PJ:~!Q
En
p~ona
enefuic~u~u.~rite,"c~'!tr'!14·
con9~l\aC16neptscop!_l .'!.. JluiCll~ P i ll " ~ !l " an c i sc a n o s~ ~ f N ~ T D I . i~i...Q I t . M . r: l'!.lo .l.J.~.n Jada"&.·. h a b e rb a u h z ad O 1 4 0 0 0 1 ~ I ? S e ~ _~ I ? S . ~ I ~ ~ £ ~ ~ ~ n .t . ?} ~ r ~ I ? !£ _ q ~ .~ ; ; flli.· ~?P!nu g~de"nn~wqfie-~.~cran!~£o~. e. ~.~~rZO derrusroneros. '1 a c s a c u C i d o u ea el mp or ta nC 1i lf ur id a~ fl ta t p ue s se d~nvQaedQsdlstinEas ·",!~lcn~?.~lalSl:e]!iY1~§ 1~·na.l!iril.l~~sU S~ H'6]1Y-(:r. s ! o n 7 P U e s ert.·lanto9~~Jvlotcl~~i!~~~~. ~J1~i!!liullf~lisfil «. !~ten~:,do r~rear l a 1 ~ l ;$ l ap n m ll 1 V a c n )a .! "l u ~ § ~ p ;W ! t . :n a !g l !$ l a ~y~ mf!u.lll~? 1030$10$10:.05, e n c o n t ra s ic u s g as a s i ; S u '~ J ~ l t n ea a g -! ! ? !! I 'I ~ i !n i ! ,d e . 4\ 1 1 ; cat!:!}Ue5IS mdlVlouaJade<:uada;de hCcho,lQ!Z! un
?.!:. e 5 a 3 ] U t i ca .
linados.
ser
~ffiP-££§~!pi,l.;.!c:;,_p;:.ed.Ci::
Casasrob~laconv~jQ{ .E.!.£lariteami~1!IQ$l.!Iro de~~i~~!.d:·Las seCl'nC9(!lltr.\enJabreveobra"ci'lli1tm D e u mc om od o d e a tr ae r t o d O S T o s eHtb io s l a v e r d i i d e r a reli8i6n;(.-scri.lac~M~r,.i~.c l'\15.~71~O IY .d~j~ que 0010 se cn1U entr.lun tcxl()il\~§inplclC.Ss~e,pormuch9clri.l4s t~16gicode su escri-
;1tr~~8i,fi1irf~~~.i~, ed ~~u~en·.t§9as"Ias'· n&PQn~ .9iP~··tw ..pn ....• Q i . A D . '~.c~.".~.QJ.'Iu.neIO. de~~m_O':' .· almas, parata salvaoonetcnylrrOrOO 1lSl~.Jlenle,craUJ 1aneces.ida~.
.0
~~tuij~c,. O$
p.
red.
i.
y..•..• ~~.o.~1? c.u. c. a ~ ' ~ . ! io u ni v . . .,. ....•. ~ ; m . J .s ~ev. ~ & l Q ~ ~ ~ J i u ~ B ~ n e · l a~ ~y.. J ~ t > t ~C.~ ~m. d_a a....
s .a .
. ; . . ..
en. ~!nten~t,yJl.lJy;z.fl¥l\1:mlqQEtI~ Lf!'I~Ha!p.~~r.aJ4J11£9
pios v~a~
dero, !le. m a n e r a s i m H at ; lo d o s < lo s h o m b r e n a t u ra I m e n t~ t ra t a .b a n d e e o n o ~r·la.
verdi"d~srnol~esen~~bsiaculj~di?~J>9L~~ ~~4R~}~~T!!~n :el"
sender<>de .13Vlrtud l'.aturat~Dios~ra:sablduna qu nospi6fa rec.:hffiioo4elacarga ~ a o .D e
Evangelio,debia
Cris~"'ndK)s Iiberador, $ (1 :~ i
$Cr.
p~~~~
?!
l ll ed jo d e] aR f" nr ua sj 6u ~ na l E l ca rr un Q de Ja J ee r4 ;l S IJ ll jJ i 31del C O J \ O C 1 f l ) .1 e 1 \ t o t y ~ q ~ t ! :e J l i l1 t l b < J s s e l l e g a b . 1 a . l a ~ n v ! C t i O , n la int~lcctualo sect.lcnc:l~ de. r a z on a r nt e n fO ~ a u n q u e conclusiOn; tne(fl.antccl e~m~dcuna en e~C3S()delaf~ fucra.ma~ ia;.v o1untild q ~ ~ 1 a ~;a:¢:1\la.q~~ d~~tarillll ~fiv macu)n.~l\al~PQrelro~P!~lcar.cI.Eva~_g~h ~_~~t!~!a:~rde~~:~n., < : i£ ! l '? v e rJ o s af e ct o s) ;d e o ft "e £ ~ ! ?~ n _ c .~ E n e s t f ( )n ~ e J ( to ,e r a . •m p o r ta n .! ! ?J ~ .1lI\.
e,emplo
~ ~ l ap 6 S to l ha b i d e m os ~ a 9 ~ ~ A a ~ n y ~ rs i~ , !5 ~ .~ § : y flna~cr.~!O-nq;oder politico. rep"'~ntariJtlYf.J'Q. plantear Pablo como stos argumentos La Casa dt lo EvangelioS,-presentO ~q
CONQur5TAE
iT~i;¢Hfutsfn~delap6stol
nUlCi1ticOiY
a,l"'ROfETA DFSARMADO
IMPERI
aludioal
rni;oi(lndcSan
Ag
c.'n'.c\1.lu.ry.,t~fuo*tnpl()h!:<;16ricodC convcrsion r.1cifi(A)~ r!abi¢ll~g'~ta1Jlf'CidostisrilZ()nCSITlcdiantcllna plc!ora.¢~qtasy arguS £ $ ~~ Q Q$ bl ~ i CQJ).9~j~tadoclNucvo anqucla.ciQr'l9,uistacia 1"
~~mdrb's,'cri}Sc!aviiiA'
'I~~
li.@~,.y.~t~.~~.ij.i~t9i.~£$;~,esceml'!r. ".. :
,f
cstHbnn fn:SCJSD!1!JmcmmiacOl1'HJi1..,CP!T:'I9ti n:;stanan dclO!lsuo}"lgados?clC(m10. podfa 1lcn9S prcdicarse ciEval1sdinz.n ~sci$nS!ancia$?J..P6ndQesfal:la't:tll.\socasio. !1C$d~if(!fJcX!6n, iasop6r! Hl1idadesdc unaapadbI¢p
. . . . • . . . . . . . . . . •
cla.d,!r;t!iiir
d i o dJ r
Ev gf Q_
pn:(UfS0l'Csdcl rn"null,,,
n .1 i1 ;J 2
wine!!
S'
Sl
'c
en li!
Antkris\o.eimi!adbrt:sdc:MIIfloma, Hombre." MiiSa1.ll'l , dtan001a PoWI' seiM,iQ~dcmeon Ia fuerza r i - c ~ 9 _ - : ¢ ~ ~ i : ~ ~?r: A-vt}I:(~il -·' de r(t Pl'O P4si~o del. Sobk~l"O
vaClQ''i
,harg"
<1,'}
I T O "o W > E
I d : ; i 1 \ ' i f a & ! 4 eatid~dtri~Han~,
En 1540, lJ'ls9is<7." it:tbrn6~'Espaj'i'I; tOmo?d,zt;;ntc del de CIJEicmala, (omlsionadopari1lrocll.ltar rellgiooo como ,,~i$kmi.:'ro$ d!6c~sls, rcrol!0~o encompai\ladel de ["H. . .. . y { "( lj )c ;Dsdt:JaNtlcvi1tspi!l'1lt
L;il1i G'1$J1$ no~.o,tuvo
porr-d'mnat,~ls!Sh:~rna()loniilt Tas1er yl1
"n$U17 esfw':T20.5
acep~ iij·losdrculos Cl:\rnill'\!trdE\t~n$cHci"JbSj)itturaJ~d()Yucatan,yrenfa cortcsrl;1(),s·Yael' lS?7; t'ipapaFauloHlhabfa e.tr\itido~l1)i\\)u!~,lnstigado porel (ibi$podomlnlcode'T1axcala,]nlianGarecs,eu'1ue dctllirabaque los J~De'rdllJfm r r ! i g k i n , pt!!1niC()lIW!fclledrAlrAtoJO$.165 !'11~jOsg A S U s i in M i ll n j' t 'S C a r l g ( M ' l bd r o , 1 9 4 2 ; ~lmptesl6ri197S),pJ't65--i3, 157,
13Batlolom~d!llils{.)lSll$i
ed'4e~l-fanke
2SO-;!tg.
H n n; - f . • pp 3 4 5 , 3 9 f 4r n .
415·417,
UWckas, ,'!lras, yh:w liar 14 Parli'im:a rtproduccl6ti facRlmntlfllrlln~rlpd6ndc.I~8~fsll!Wttl&C16t1, tolotn!dClM~ ' l h ! 1 t i ! l q $ , e d , L4WlsiiarlJ.;ed4I;,2~'(llil-:(Me~li:'o,.196S},k;!.,m. l? B a r to l om e ! .U - l a U!211S, 1m u s D ri i$ d d F m 1 , ed, A n s e l t O S ! ! { I ~ C . 8 l 'd i i ( M J , ' i d r l 6 , ; 1 9SS):.PI'. 3 0 9 < ~ 1 0 ; L a s C a s a s , H i s to r i de 1~s1"d~,
C O N Q UI ST A
I M P aU O
E L P R O FE T A D e SA R M AO O
~rgx.):~i~n':!k1;ikl9.!JJ~~Nu~
!~l:l'$renR
de Vela,tlat6de ~ptiP\ las ~~~r~~.~nct)mi~4~
b.!?S·"~U ~Sl.i!!!.c!OJu~.!JE~ ~~lj]~j~r ~da.P91"<:.09~?gu:arro,
queculmin6ett'lamucrtede viiTe~,~li6n justificar, Sd .raroil,n~ri()(il'ganiLlr
.o01iga(or1O'"dEt"tra1:iaiadoreS-{ndl()SQ.¢~·pl.iek1.0.§a
.•... ...~nlttagri~
wIrura eaIT~_~ ~ ~ a u ! i 9 u . : ~ A h < f ~ : a ~ ~ d~ e ?-~.~~ .1C!>d.~~$.rfuevOls. tocan.~_a_J?_~! ! ! q ~ Q : > e~ l.p"!59~.~fkio.'We tahoo~4de todad¢eer~~ f':l!:,lae~9P~~~~~~ l ~ ~ ~ l a ~ s SQnaia colono~.pa_!!!t;!:l~res.P ~.los o:nqwstadores.eI st~fic6
10 [eyes
perqu la
86
CONQUIST
IMPERI
a rR OF ET AD FS AR MA O
87
caso de ma1trato lo indios yque Ilarnarf la autoridade,s ~lal'eS para aryda~na las Nuevas Leyes, vaol6: en anle-naza de e xc om t in i6 n alos
o ro na es ta b
c tc m1 in ad a
r ea fi rr na r s ua ul or id a
e fi ni cn d
la en
\leva oerrruna qu . a . s c f i , : o . ! 1 i ' I i t : : ' r t d i : i S l b & ; h ~ I ' t t : : 5 tui~se1r(h!jl;adil:.',YIni~ntjEil1:i41'1::;dur~lnte otra
c ~ I _ ~ ~ d l '! .~ o m ~ . t :< : n ~ s ! § . ~ } ~ ! 1 _ C a y g a d i ~ ~ J T r i b ~ i ~ r o ~ r y .: p : o 'C O f f iJ ) :u n . .b £ ; n i W q o is43, ~r~~~dar~J?£l}£rcD,Y.igor!a_~_~ueyas Lcy~, Las Casas ilcep'1'1;,oL.£91~~~\U~no_a,el_!!.l?m_~E~_micnto O b l S po de C hi ap a d i6 cc si 5 rr:ot~, en sur a:[email protected]~~5.0nnn:iilicir'vciilii'jiaeoordear c o e l dlstnt<;> d~ Tuzulut!an, csccn~rio s u c xp er im en t d e c on ve rs io n p ac ff ic a no habl~~ :,Ido c~nqUisladosJ?O! losespntr la ~~pt.OIaclOnde.lcs colones, pucsLas<:t1:.1$ayis6 larcct~n cstabledda A u dw n C d e Guatemala q u e s e p ro pq ni a e nt er al 's e d e t od o s los 19
Wagner,
LluCa.stis, pp. 1 0 8 - 1 1 9 .
dt! Uis.(Jasas,de i n ~ , o c · a r S a 1 1 c t ( m e s · episco-
pn)pli:!daa
no
podcry
coloniales, aj
Peseasusfr
Qbms,
199"233;
v ~ ~ s ~lmbi~ri!·!clerlftandPari5hi
2[·E10ittft$imlJlfio·.1Ipar~c1'1L~Q~s,
rrlll.ltd"s,U,8~3-91"'
ss eM,a a$ II !Jw",1'
89
E L P R O FE T A D E S! \R M A O
:S
de~~4:iQ,tlt!S
masade
Y~l~~~N*~\,0Mundof
edmjIlu~I.i~el\~~6tic?o/rens!l.J:ampana
m at er ia l la en ia corte.
~ ~ J ? 5 .! i c ab ar i po pro3~
: p la z t a C a sa s
des@igoaque1 reino 1 § 4 ¥ c : q u o o a b a ~c 1ajurisditd~l'Iwal. La Indi st in ~p i r {, ii sr ": tl do ml "i oe nd . ' . ,MUlid9.r>eSpu iaNu{:v0s1,iwesl1 la n.:b.Ghon yla muitrttJde un V,,,Cy, { . q 1 0 € j . hupedirfa
a h J ¥ ; 'l .
..
:1
d e S > < l . f t ! J j ' a n ~·ll!Cr)¥(jrlilc¥tetftHtU •. Ttlfnplcsx;;rJ:.'i;;vnEsXlilI1i!l (.
..
. -
. •
t$tsr~:~~:tT~~ri:;~6~~;"~~U#:'ft~1jpre~~
i;\U,JilGl,
5d
queh,~b£ilhi':redado
'ut'u)' jnv;;:stigackm Jleoote. morii'ik;;; V?,:tic:iudtO&0.d
$e;j~l;il!';(i,n:m~n
eomo M£:ld\()fC de Inaiat$.:g Para
Inqu!sld6n yerH.:afa~lado
oo om 5U
...'\.lm'e;vese~oosy500widad(h" F.nW'la.t:adal¥Jl~~~ff~~nvia4aa ilprotestat, contra 410$tirano M::~~~~a
.......... _1~'4"
rtf
t ra id or es '
F e li pt ' H • . escrita en 1 5 5 6 , Las .a.i~1:tut)lo. Fernado de 'antes. Anora, volvia
d d P er u q u
de ~.Casas, Dt ~s 'pp-l~\.226; .1:aJ~.Dfmrs. '1.461-476..
~lom!
v ir tu a m en t
Fiestittt, ed, t~c:W\O
de
[Ill ultimo lnemoriui;i;k"ji<:adb at 1565, Casas vcncme!'1te lS Indios denuacia de la dobi lirlm.ia de 1aconquista laencomienda. vivlancofl'l(,l' 10 ismclitascnEgipto, hajo la cpresionde sustaraone espa dC5~"Ubrimiento de Nuev te h a D 1 Q i stdcuaa hl1)toria de cxplotad6n ilirnitada, ruboy asesiMtoen qu habian,;?idQ~surpados remo devastadas su poblilcioMS.Ameno qu se hidese una;:;ompict~ restHuci.6na los indios .no fiabnaeSperanzas deestableceru goblemQjusto lcgitim9.Los na!Ura1e: K"rifanplenoderechoadefcnderse ya cntablar un guerra Just contra sus
of 50
h ab f
?ereful gI ill.
en avo.
ol
La
0Cr1
J~
453-4$9.
I g n ac i o T e U c c h e a J d [ g or a s , EI nrwbispo 1968),11, 32-43; Wagner. LuG i . s o I s , pp. 223-224. :IS
Vease
u e e nv i
mIU I'j SUliemp'.
vols, (}jiadrid,
9U
CONQU1STt
Ell'ROFET
IMPERi
los obiscl mism ll1'\aL1 C1S<15pidio un decreta que obfigi'ifa pos dcll\jucvolvhmdo. SUS r eb an o a bo r g cn c a n lo cspa i"olcs tr"landollociecnriqnccCfsc sfmismos;sin antes bien de aprcndc ascgurar 10 el l~ngu;ll¢qcsushumild.cssubdHosl dcmodoqtlcplldicS(,>n rnejor po~ibl~ S1Jili$!rnCci6n.2 Congrucntchastae! fin, La Casa aprovecho !; Ol:'asiQndc su u~tirna,volt1j)M~cn:Su.estamento para.da:la f(lf. qu Dios . oo o po d o/ (l s c a s! J ga rf a ilEspanaporlodos suscrfrner.oscomeudos en cl Nuevo l i ' ! C f ' : C i ~ p r c d ar ·la,_i1Vlp?r,ta~ci c " I a . .inlcrvcnC:H)JLdc N o / gO $ ib J
Casa$C'JlI~c,:ol'lsSj52~.(!~lr9y_q:;~il.qllq!1.~~.ai'\os.Lo:quc.c~tab(lc{\j!l.£gQ_cra
1~
c~P1hfucIOl!,R
!1L.Su5conCC5IOnt:$~qtJcvdqs,e!1I9.l_'\ci?'!_~Jm.bri.a!r~f1§fqrJfl<1d.QJ2. ostructura d e t a a u to ri < !~ d c :n .~ ~ _ sridit1s.Los.l'c~~!.05d.C·Jygo.Ml,lJstadores.sc_habrian prcsen.~~C:()1!l?_~ut~~t!c.a.noblcz,afctldalidaS(' ...O Pernantc.colonialdotada c~1ta a?tori(i~
p'rot~-g£r~;,s.1!5.:..:-?tlbult9S.OCJascxacclone5·.y .• c.ua\laS,9I1W!>.'l.l.itg!lt\~..0':' rcalcscllvi,!dos cl£~de:Esp'll'1a;Elpacloinidal CrilrblaCorqna lo conquisen que e1 iuaorcS.Si:' habrinconvcrlidossicnmtaconsti!uci6nqmlractual, nhsolut!!ffi\0rcal habrfasidomodciadoyllmitado po cx cn d e una podcrosa aris(ocrada colQl'iD S i lo sm cm o rI al cs J re cu !J n le rn cn ! d e s te m pl a parte L15 CasasfHc~ontlt~ndidosenlacor!e.elloscdcl:Ji6en la Corona e n , l O d .a s lasctapasd?ll'l d ls pu ta L as Ca sa s b us co rt Jr T) cq iq c a s i a l lo v Q e '< i r l a autoridad real. eng.anch6lagama yelpot;icrdeesta. J)(! estc modo, su dcfensadclosindiossirvi6parafbrlal(;'CC:r!aaI,1Ioridad real de ii}\OJ: Vj'faguarrm::i6inniliMrpor"t;hdrnaqc R% fevaJctaa fo~nSaGelo ~ncoTl1C1....roSfcvc!at.inatcndcnciaabsolutista,comunentre
C a e n o s m i n o ai)os~1552~1561,cn qileL.a Casas entabl6 $U ultima ba!~Ila corte; tambicnrevi yampli6suHisloria dela.~ Indias, ida detallado delosilcontccimicntosyJapoHUca!.iclpcriQdo1492-1521 Basandose principalmcntecnmatcrialcsrccogidos(:ll:lspucsdeingresar o rd e n d o m ir ik < l. cn .l ,. aE s P a .n o la ;. ~ () m ct .' ~ nd o ?n 1 5 27 .] ,a c r? t ;i c i nc o rp o r~ ba muchas ultcnorcsrcf1cx!oncsyrcmmlsccnC!3s>autoblograflc3s. Fuc cscn• a:Casas/p
SlI
Tr.1RtIo tk dou dua..s, rcimpreso en pp. 4n-532.
DE5ARMAOO
9\
£L
1'R00000A
DESARMADO
.9
verdadera ynaturaJ fitosOfla; Jascstima' Porestietool"; En suma lo habitantes~e las islasdel O U i b c . vi v ia n " se g V . la leynaturalw)lt Enlaocasi6n,la DiVinaProvidcncia.habia Querida qu aquel parats tinieblaS,'jlo$ conqjJist% i,~tl,~, pOsti!;).~stUese destruido por~,~no de "sin'd uda er.m regidosyguiadossiemp~p()r el diabllt,;yAunquc cl papa' habra confiado el Nuev Mund lo reyes de Es~iia pat().atcnd.'~ndo VlVIanapilociblemcntcen c o n l a J le g a d d e. lo s c iO l ll in i( ;o se nc ab cz ad o CQlQnos~pafioles.S61o po
P e dr o d e Co rd e b
A n t o" io d eM c J\ tc si "o s
s eh ab ,a hE . 'C h u n c sf ue rz o t. bi .C po l os i1 ld i0 l' tL S i en cs ~s ec ti 6 d e s u c r6 n ic a ex p lo ta ci 6n de qu cc ra nv ic ti ma s !aal.!Stcnd.ad laY~rl',ld ~5!)(p1a~'f.;,a
I . · c a . C . l E . " 3 . '. n .
i110.
yloshufuildel.tDesdclucgo/habiar.sido 5U sermo~sy sus instancias los quelehabianhech embari:arscensu propiacarreril;de:defe:nsor d e l o i n .dio$; La HistQriade lasJndiasrofld~y con un cxtcl\S().n;:lato de la mision de LasC'asas~ Espai\ae!'llosano 4e1515 a.~';il9.
p or no !1 'l :a be i r om p re nd id o qu ee l m a o cc an os 61 o s e ha.bfaablcrt para pcc;:o." mitirla.saJ;vaci6nde)os indloS;.:t) U n a l\ O ta bl em o di fi ca d6 r d e .s u pet\Santiento,qu(!us Casas s e n a i 6 en su < :: r6 ni ca /f u~ ~ ll ue v~ c on dc na a t rM i c de ~ s c ta , :? $ @ f r ic ! '~ S ; . E n s u s pride.esclav05 m er o5 m et nO n a le s. al aC 6r on ai .N i b ii (l aY ~ d .~~mporta.CJ6n . n eg ro sa iN u ev o M un do , c on w ~ io dc .a yu 4a r ' lo sc oJ o O S c sp a l ol e co"la idea deUberar de e s t a QbUgadqp~~9$J~$!!gs.1R4ayia durante el de d e l e; 4 0 ~ t. a sC a s as a c ep t a bi l qu e l o s .e s c la . v () s U c v a d os d e A f r i c a Craft p"sioneroscapturadoscnguroa.osimpl~delincucntcs. Ahora, en Ia His-. IQrf&g.·dt·li lhdio,s,.ata.oa .10SP9.. .tuguescsporhabc .•.r in;s.t...... .. tfafioo de e sc la v os en la s c o sm s aI n ca n as , c on de n6 a s u histonac!of( J u a d e B a rr os , este cornerciorDespues, crHir6 el ma pot habers mostrado favorabl
cerna
Casu, H i s to r i <
31 Ibid.,
II.
3llbid., 11.539;
In In4ilu. Il, 41c.61;11,347-354, 4(,8..470.
92·107,17Q.189.376.382.
94
CONQUISTA
IMl'ERIO
95
E L P R O FE T A O E SA R MA D O
1u In gr na nc 1( cM\a de il:t.uca de La Espaf\ol
oportunidad
dcajus(atlasctwrltas ilsu~crftkosypn;dcccsorcs.yaha);}fa clogjado Pedro l Y !~ I ! ir z S lJ c k nd ( l q u e <;f'l la{inlca aU,~9:riQad.fidt"i:!im't d~nd!iS~ll.ldiindo ils Arl)erlco Vespuciodo avci'if\:ireroignorantc.ymCfltiros6." d~~~5Z2rat,:ql1c.~_cJfcl1!.4~dez~d..~Ovi~d-9.L di I' va po 15"19.Pues Oviedo er que habf par ri COnquistador, C ' fl co m c n dc ro Y P rt ip i ct ar lo d e es d av o s ticipad enla cruddndcscomcHoa p or }o S . S: Ggtliqorcs.dc .Pedrarias contra O v ie do > habfatratado. dePreScntar como Cit bellelo indios.. Pese l od oc st o r o C fn ll 1 c s hornhrcsqqe habfanlan.zadostiSm(ls!inctcontr lo desvcn \ ur ad QS 1i a! ur al c C l m 4 , cr a d cd ar i d oc oc mj go de ]o s i nd io s $U igno· calum.niiltlos, atribuycndolos r an ei a l l m a cO[ldcndaJ~habianh(lch dc1cttos,Pcor mID, habiadll.do.COtcicps irnaginartosvicios ai obispo ri impldicndoasi q u Bllrgos 01)csescntido, op de rdorma·Por ella, IncrfUcad Oviedo. laempi'BSadeCl~m:ma se derivaba de unaIT'aligna disp05id6n Hllclgaqeci guc~.E( Cornara tambien
fuee7E:Es;sto~U:i.01'::\~!D:$U p tl ll d r nc nt lJ 'i lS d c sc am c ld aS , TC S tl H il d
qu su an,olcdljcrfI, im::Juychdo dosporl4s indios,~
p fO $ < i oct)!taoo un ~c~Jcrc:roI'C e n grann'l C'o'ciade quchab:i creido
rr(JmcfodC$ilCrifido$
horna no
de
practice
?i~·crn.ba!&O, fl~}1erriUnS;E.:.tl8i, ex ().n:igQ..}[Jl;>05i'i9g~?;~~"lS 9.:<;;:;~s.cLq1J asn\.lnCl~,h~cdcsC!:to:s?mo ....IHU!If
milt's o£:dlxvigC'J)cs t» Cho.lvJD _chI )i'1/:,"1ma o yo ca d6 n an 5610 Moclt'zl1rna, Tanto c o m o nlali\uier nlr!) tirrmo de Ia hisioria, habl scmbrado ladiscordla entr lo pueblo para hilCcrsc provecho propio actuando siernpre en dctrirnenl de lo pueblo conquista5.~r:\i\t:\d.0A
pa
To
rc om
do
riqucza, p..'\ g6a literate
como
Cornara, para qu engrandeciera 5U reputacion, celebtandolo como otto Alejandro Cesar. La Casa no s610 lehabla reprochado su crfrnene en su propla rora, sino q1leen o t or de pe que l1 omb!. C ? : r ' 0 9 > r ! ~ _ r . Pjz..a.r~.!,abtian. d~bido scr dccapila~os'.en lug1!!:...
144; [!J, J77.179.
)51bi4., $!;)bre CMroo, 1 1 5 29 ; I II , l SI , 3 21 , 3 85 _ 3' find., II, 528-529;
v{>n~
II, ;1Cn,J 9 (} 3 9
5 1 8 ; I ll , 3 1 3 ,3 3 3 ,3 8 3 ;
2 2 2- 2 27 , 2 4 5 ·2 5 7 ; L a s C a sa s
atltrCB
os Icsoros, P : 3 7 3
d e C o rn a ra ,
V{>3~
······1·'·,·······,·· le cr6nka~icon do • ·. e I ii s C i S a s , - r e s e n ~
... ........
.Etih~hb~
gs.lju:biesel\i7~~qu~§.~do un
en os
V~)2;
Q y ~ r m i l l a r a p . s u ~ ~ J t \ p ~ ~ s . e e l m a y o r desc r n l$ jo S $ P P re m o . po no haber encant9,~I~dO stl~ffa~aS9~ cO gr~l'llilf!dld~£:lJllstosastlgo
EL PROfET
DfSARMAO
p!Ofcta ma de cort qu decampo
C~ ".
s~rl!!?!~n~t9~E-!:l~~o~!eoIttl den:uncrado Ia (,~rrnpo(}n mundam
ti e~d,d~si,~o.No P O l ' ell(i~t¥-~e
to aOmHUCO, SavD~arohi, hab.l~ de Ia Roreno r en ae en ns t c om o tratn ' iO m e n t o ·: m $ ~ r iC o ' . imperial de alto cit · q u c eg baa sudf~x ba od r e t ii d C ar lo s V , ~sCasasct)ndeno la c o n qu i 5 L a d e l Nuevo M u nd o o m I r 6 n . la l a x pa n i 6 d e ll! h ; l ~ _ $ . i ; t h.1 did-to queM
EnultliNinstm.
......
..•. .. ~u(u:ro.tildcru. tf$tUmnia dc~~
.·£l?~~~~£!i~l!
3lI
H, HeXII't Thi Vism,;
t#
__~~~.~t:lsigl~~~.
P o l il i c t i l 1 M Ef>€ tf Llu Re/01WU lliM{lom,1rd. 197:l},
pp.
l79
Vicente Bclb'an dl! H~mdia "Las (on1cnte de espiritualida entre lo dommi{OO d o : : CilSutlm duranlt Ia Pth:nel'iI mitad dill slgl XV MisaUnec, v ob . ( Sa la ma nc a 1 97 2) . I ll , ~{}$!I.
E L (~ RA N
V.E
99
D E BA T E
de este modo l1egaron al dorninio publico, aunquc no tuvieran gran circulacion Aunquc ninguno dclosbandos de la di~IJtc' p r cs c nt i lr a a r gu m e n to s u e f ue sc n notablcmcnlp . q ,n g i rm l c s 5 1 e s n , -: c cs a n t r ~ za r : p a r e r np c z ar ; SU~ l ~n !c cc dc cl cs in te lq "§ J & 1I 1! !~ J ln lc s d e e xa rm n a l o t('rmmos d e vcrsia.
G RA N D EB A T
II
Mundo·
P A R A l a m a yo rf a de los C.$paflo!es,eltftuJo.depropiooad de N u e v o e r e l d o n at iv e p ap al .d e 1 49 3 ,c ua n d AJejandmVJcedi6 o s Reyes Q1tq)i~ do ni 00 cos las ticrrasdel m a o ce an o encargandoJesla tierrasrcciendescubiertas, E l h e h e d ~ c or w e rs io n d e l o h a bi la nt cs Q cc st a S I dona c i o n seri)cndQnaraJa r ec ic n1 cc on qu is t d e Granada ro testimonio de I os re mi ne nt es se rv ic io sd e s us .s ob er an o l a Iglesia, s ol o f or - . . talcci Ia co v ic ci 6 p op ul a s ob r l a s an ci 6n ¥, w prop6sit CJj.!~ano (jet I m pe ri o O f ! u lt ra f! 1 ar . S i n e m ba rg o , cnlasuniversldadcs ta s up o si ci 6 p ro n so puso.en entredicbo.la.eonquista espanola e l I m pe ri o -Iotue rclutada, I n i as . , C ut er ch r ga b c l a p p o c s l o r ey e Castilla sobr unos pafsesya habitado ygobernado po su propiossci'iores? ,Era ta ddidcnte en.burnantdad-eomunIos naturale de Nuev Mund qu sc justificab .la conquist armada ante de enviar siquiera s io ne s c ri st i n as ? u el g d e e i q u e st a euesttones p ro n e nr ed ar o on los espinoso problemas-de laconductafre(Uentement criminal de lo con .quistadores;~ectodcla$ QasaUue..hacer_dudaLd.(!Ja· J(>~timidlidmismadi;!tadm!!!!Q..Il~ .. .. .!!1~dca. Ademas la promul c ri st ia ni l ni gaaondchis~NucvasLbyes d el S 42 no aq ui ct 61 as co nd en ci a mb consejcrosde! m pe r d o r on t n u r on r( '( ib ic nd om cm o i al e
y pe ti ci on e
d e a mb o
ban-
Fo en cstepunt
(nango Ca!l~_0:l:c6_aJlna_~untiu:ompllcsla_de r ia , iusti~ia I~ ~ s e & ! !! . h ad ~ m ! 2 c o nq t lI s ~ a s e n e l N u ev oN 1 u~ , iniciada d C S d e sntesde estasses"iOnCs; conshhly611rimoment decisiv no sol en la v i d d e a m bo s s in o e ~ !~ a _ c ~ .! !" 5 L v :e ,r -s ia $ l~ ! \ ~ e .J { t. ~ nq tl J. st a cspan9La d~~A_Terita.~~lvcdanoJ.
ae:~_~~n.!!9?Ja~~C~6!t~~.,~n~-eI
J~iUl~'l:~!it~la~osj~~blO$'~~lliij$'A'$dtririA"OclsM,cd.
SilviQ Zavala
Agustfn
R GR A
Wl
DE AT
n o l ue ro n ~,mtD1",$ aberraciones de 1<1doctrina
canonlca
ai1aj{~ron", rondenad6n
r , 1 , . m > c l , lJ)kl nml Vit'(~ !t~ll~. A < b ! l 1 $ . Tk fklig f'str of1/"lot·MWt, ,!!"y 1md P'= 149&1525 ( $ e .> ! I1 & . 1 9 61 ) , N \ 1 9 { ). .1 93 , 224-225. Sa Aguslfu, lk C U l l of Cad, wilh 1M 1",,,, .1 cmn""",l! if [lididell, Yio;:s (1ll~d., LenIV Gap. 4 d' " 1 5Q . rlrll$, 16:!(l),llbr
10
CONQU1ST/\
ELGRA
to I M P E R f O
vida c le ri ca l de i n! dc ct na l s c c ar ac tc ri za b po c : p i: ' l u de confhcto dominaci6n tant com cunlquicr campo dcbatallaoarcna.polllica,6 os r e e nt n S a A g s tl nc o u pr in ci pa la ul Or i a d y a l a 50[prendent semcjanzad su l'(i((X']llC critico a l < :! ud a tC~Tlali Vives ofrecid u_ ideal tq~¥.rt'lC~tc dls,I!~'lo.9clay.'rIUp po$ifiX;kHutl1afli~tap o r c n ei rn a de l o h C rO c 5 ! £l :t l, !1 : !b ia no sq < r " . . quchabill.l'!dcdicaoosus. 10d'8;~6a vldns alscrY1CloBc supatriii, lraz6una, acti,!~d ~_ (listinci6nclltrcla
~ ~sig.:~,!cn..; r m p c n . ' 0 . ; q • . .J .e... .•.•.• C.n.'lilc.. ,".Q . U i5 t. a t e T . o . ~ p U ' : h c a . n a . Ia~. ?!.~ l;~.i;:!'!tl~lon, ~n..~~rr.a,b(Xl~tt~Q..,:,,?anAw.Is~il.:lJ!fir!!lo nm,Ta-ttf!lttlfdlay clYEI,cU!Q Ja . ~ C i i , ¢ 5 ! j J t d . £ $ . !'iUtII'1lli'!S";' Lain fluenda de quc~S!lbacs. CiTr6n ac~nt>ta tamhien so mllni(esI6cnsudogiodcls'a bio caracterizado POi"s udomini de ln pnskmcs,suinlclcctoapadb1eyscreno se rcfiri "Ia'inldigtmda ·del·hombr sabio, romounadivinidadlettesfrc" tambMnconduy6 co un invOCilci6 ala u ni 6n d t o a s- la s n ac i n e e n s u huiti:midad('()Tnun "atodos los hUf)'mnoscomo d ud ad an o d c J a r ni sr n patna.·~.g!!,~Ul!!'!~)~('Ne·r£yclaclca~,4c.YiY(1!\CS911ccrap<>$i1>J~Jnv,Q£ rTaS;PCro suidcalmoralftlclofalmcntcdislinto;·.· Evidcnlcm
J ua n l ui s V iv es , Cnllc()rdia 65-66,113-116,13&143, 71Nd,. pp. 227,441-449.
discOrdiD,~.
LaUW3!l() Siinchl'7 C~Jfe!io<(MCxko, 1940)
pp
D EB A T
a. GRAN
10
DE;lJAT£
seca-
autorix;idQs,en P cr o l aJ ;; on tr ov er si a p ro nt o s c n te ns i c 6d es pu es de l e ga r de B a n o l o m 6 d c a sC as as , m a Breoisim« al t ~c u ad lT relacion,escritaparaobtc!\cruna imperial. ru radita!refonnadelgobiemo en estacoyuntura,el'l de la l lS : :H . do sa rl l) s d o sp u c d el ap ro mu lg ac i .Cin&.>acSQpul veda;dl/;i;lin~uj~ ~!fI
;~fl'l~
. .
ycl stinianll de Iacausa
cran
...
!i"()~
. . . o l \ $ " t a 6 p i N Q . l ' lt · . e n . Q ~ m · i r t ~ s habfa
r.su cj6:r(;itQii?r~falo~t1l~$;ast
.enJ.ahistQria,J.p
¢n
'POr
conquiy
!9f:!r~s.qu,c~! contraste
..d nali
:;lrvicr;do disIJuesto:s. c an ta r a s a a o o n z a s d e l o g r an d c gUCfrcro su $ ! j ~ { i i i l e . r e t Q i [ c . a : ~il.~¢l[1j~9!.!.~ if!· de ." . .. . . .. .. ti e! O$ hu ~i an i$ !: a i t J 1a no s xv d~!c 9Qig? c
....tere5ult6iJl
justitia ~i2te,l;ll1 to j.
- '1 : 1 ~ . ,
i§ 1. su !~pcr! en Nuev ~~o. alelltado ta!!!..l?,1t?!1 f ' _ ? t oprasd~Qvied!h~
Fernanocl,$anlamafia, T h e S t ~ lt , W . : It l J f ll fP t Jl C f S p i li li s l ' I l i c t < 1 n.ought in iht (C&mbridge, 1977) pp 168,191; r..dcn, foil ~fNal"Y4i M~", pr' 100, us,
J
lns
C O N QU I ST A
E L CR /I N
l MP E Rl f
un
conversacion celebrad co Hema Cortes ('11 la corte, Irat de reanide I P h ii M i lr jj lc r a l; lC i ~ ~ J tu ~ ~ o s ; _ c jc n jp s i T a " n .~ Q : q u c i~~i2S.~!!l~~!il'y,Q?~rn~~RrjlIR~. patcntcmcnle ,~il'lcrf'l0ccrla contribu V l lO T l a a d c ha lc , p l an t (' O t'l C'asoent~rmlnoscon!raSlaotc5 qu
maTclarg!lmc!lto
fueron particularment
ofcnslvos, a(itl'rlarido Qtu:i:
MU!)ti().. , ~ ' h p r U d e n c l a , j n g l i n i o , ' V i i t \ ; d Estos boiro,i rOi;'d e:INuCv humanidiid s o t a inferiorcsalos(1!lPi'iI(),lc5rom()lqsniftqs)iJ6sa~1l1!9sylas mujcres l o varones hilbicndocntr ~IICiSllnt;ldif;;;ron~iac0tl10laql,jeva~c gcntcs~cra!; crm::lesa genIes dCincntf~iit'las,d(!losprtx:ligiosamenteinlcmpcranleS, loscenti nentes h:trnpllldos, CS!o)'pordcdrqucdc,moliOs hombres<,
DesJ;ues>SCpnlveda llatji6'~losiridioshoinunculil.h6n1uricuJ os,'m
~v.eSHg1o?.de d~1~[_~li"~s~qrle~dcJDs1t()mb'rcs.:TadomliCsi.que,s61opoSerah
trjtlnfo~pottnti~adc¥ait ydeYUpria, fue en su ""08ndeS¢pulv ·11~Q a na H! !i sd el il .~ ~ l@ a ~ jl !t ii S< :V ~ · Arist6teles .. a b O r i ~ t l O S C ' . , a r ; 6 s ! mR r B O ) C Vt (1 ~ nl aa pl i9 . . .. . i.e,de enrear)~ (,>nsuapOfogfaiiptlblicadaCnRorr,~/nge ......ese tCmUno.
cambjo.~p-ij_lx«Ja~~pJi,ttS.p)prlTl.s_~umai'ltsta$"p~taevatuaca,losjndios .:
;;0i~~t=c~
ra¥1~:~~tr"n~~f~tntt
~y J~s.Es:!l!leJ!l~..M~
..............•... ........ ... jodo, .la
.iJ,r~iia~tejt>rifudcS.·'P¢to·· cisirqii:!scare.. ·· alifatltori~ ....·desu$vidas .. 9q~eP~mM~rti~ha.l;iia.l;OnSjdcr~do fa ytierras~suCa p r ic h o . A t i" . comtmjdacl4eflropicdacte~to1TlQ\in·.i?iQ~··.po~it~y();qti~'.~rdah<\,la edad de.ol'()~.• '~ .~l1tra~(~Septilvccl.e:E$!ini6i!,i?8~~;;i6~.qrg!,rtaL9!; ..la tierra como condlClo necesa~na,cIUQ'adanla;.bBte.Q)motCklos los Iiu.il'\anistas,~elrni6,eJ·.agspotj'smi:»pOlftic()·.tofi)ocatactcrfstka los. Barbaros. f u cs & ! · ·t u n :o s .? l n d lO S i d e f, ! \~ 6 n i :l e n va a i ra ( fl a d i8 t rl P cl 6 il n c cn a ' 'P o T Am: ..
'gober. :. . S i . Jaradkal iricapa9dal;fdc.losindiosp~raco fistituirunaSO cicdad nada p ol 'l ey es ,j us ta sy ra ci oj la !e sc ri lj Ul > . ' >~ u( id 9n t p ar ~ lacon·¢n -:-..:....., .rim~ralincain.££stoisodomfa, ;anibalis~.y.sacrjf!~o·.~um~~()iT()d"scStasofc~sasal~J;y_;!!~J1,lra.t~1'iJ!n ll:,sUIlo-it JahuJ11
DEIATE
~'tAl:1:M!"EruO
.·.Me!cht:!TQooy&rtotom~
10
E L G R A N O E I. lA T I: :
Carranza de de publi-
iS1Jv$l~m:esjil)!1!I~p"'~pulv~rlano habla
roalq~.lie:r~edadfl()mst!an~.Con !'CSp!X'!Q aI dGSilITollode Iii cultura flU· rruma,hay qUi! c mi .t q. r! o e n tr e I n e ns ay o m il s importantes, a n e s d e g u Vioo trnru;fon:n1lr
la
~l t1r.ru!.
....
c!imatim, Las C:asasd(~:ik6Lma de dima c l { e t tc m J " (l e : ,p~ra'dsentamionto h~rnan de q u e 1 2 : n , iesisad;;totclka
.. '".l1F.r~jorcndirn.asj,'A lidpsquce
es
clirna frfo
ia
Europa para c lc ul ti v d e l a cosechas defini la A m e r ic a s c o m o esencialmf;!l.l~,\lna,e!ttensi9ndeA~ a~r{)testa TaZl5oinsjsti6clJe~np!t:ar eltermlno #lasl~i
f u~ n .l a, rl f¥ U p ~ p ar ~ ·l (, sg '> l ~ r\ l~ C u i\ l~ s ;. :r ia ?9 ~ .c nd im a s
su
m e no s
b ¢J d & r Q .l i, i~ i. I$ r\ ~~ (t 'n .; 1. ~W C tl ~o .s i" p' ~t al ~J Q 4e .l
q ~H m ~ : ~ S
p a r t e ; J<
habitante
ya
~~l:llo.~t1!;~~~~~~iru~~eFa~=~a ~~~~~ Itl)mh4lsGa~~~~~f$a.
Ckcron
'~Jjozo4~lahjst9rj*niltll
ral. d~ hl. hu
·{j~pgpn.4(!lo~ipr~fueros.
~\l~sin.p~
hombms ...iY()s~~,q:~ora~.afij
..'f l9«?l:i'. ..
jimo,16.Tal la
.ad
ill. {rase
de~t$efeS;df,!q~~e .....•.......... ..t;'ajman.{mais9d~ -',r . ; r o t a r o ! : l i C n (ueuna e~a~que'(Q~dtIj!;I"" lail)teO'~fI(i9!lid.el ",~I'.~ySa"· tUrnQen Jt.alia. quieta jntrt>dujQ)i.l.~att l o h o m br e ento~.d
n5lllJ~,qlJ~c~",
C!lli!!JSl!!~9 las nacloncs
yili
a-
.AtilfP~'ti~~j&· Ifila'
en
l oo oe U P O I S t e t e sobre En todo lo ooitimmt2lf. 'en tal forma .Ql,)i¢t>~(iIie:;~· paf(j Interpreter
~aoo~~~Y~#~~~~JJ~r!:\vom.
. . g I .! • . . " . .. ." , . •. , .
...
mb~ ifiQll.Nq~.~J~9~. ! Q dg m p . . 9 9 i m h m ~ Q $ {ha~ilida.de~,
indi()s pronto a~n m u ch a sa rt es an i< i$ . es ~ ni '; )1 ; l$ , .' lu ri os e\ li 1 I) t( )s ·. h. a? t i aprendicron ellatfn, ' Y , . 10 qu es ma importante La Casa aplit6 direcfarnent Ia scc u e n c :i li d e l. d ~ ry Q l 1 9 g .t lt u . [< I J q l ,l e ( ; (l {Q l )t r< )¢ n< : ic cr Q n a fi rm a nd o qu 51 is
wUsas,
,ApoI~tlicj!,.1,102.1aH09.~52.,
1!2.176,
I' M.T. C:Ii:ero,·Pte IIII¥'IdlQlIt,. Loot? OI.SSI
( lo n d r( ' S , 1949), pp. 3 · 7 .
no
C ON QU IS T
E L G RA N D EU A T
I MP ER I
aztcc"sy 10:; jnca~~<:ps(,ll'('jilbiln\l().s.r{)m.1nos
los
los g ri cg o5 , l a m cj n
CS' .maneradc CO.ffip;:!rnr'llds Iribll~·.dqN{\rtcamcricascriaconIQsantiguos (:i1~s,.ya.·que"n)nn'i('r(){J(;Jlbi1I,"rrics.cpt1mCrc5tad0l'11d{f7:Fu csta distin·
d6n~ra.Z
Ctltrc.JpSptl
t'b1q~t!d Carii)C 'ld ch'r'''f!onda'' ylas
dt'Mcxico In \llH;iolo
Sijasprin16assCCCi()DCS
avanzadas analf-
Ap()fb~iIicasu fucrz
deLa
dcli'\ohrat!
E s p a n8 j a. ys u sl 1 ab l la n l~ s ,. c~ i a~ £ 1 R C a s a s : l ., :Y S C 6 J . a d c f in i c io l l . .a ri:;!Ql¢!ka d£j
dCQCl'IiQStfl;1.1 ~UC.~l1~ .••.•....
~tiC:!';~gt,"lEB
··c~~A
~~i
esl~.y~}!z;f~'~'~'~f~cit*:rt~:~!;~~su!~~
-v1driH'a;~u"'>'art'irterci4db;a~lahabiIiaaaaC
~rJc~'
g§,.gll~,~
tC,""P5L.
mo~l~~tc!f
SUS
· l ,' M : . s " Y . 2 . c ~ l a . ( > n O t n i c -i Trtirad el pP09faofreccr!erival. AsiiniF
1 .1 ~ S h ii lo sd O s gr nt ld C !> c a tr ll il O s iq u c
a b ar ca b a
lo<.li?9 I. fp ....... ...........ry.l~sJqrt,llr.'~~~)'~lm3tt'ncsdcplCdi'a;ylaorganizaci6n s oc ja l d c .<. : ;: ~ ;c 9 ,s ta n ~ ?s fr i. t~ ~ s ~ ns ic tt 6 ~ ct al l • • aiflbiCIJ.clihincapie valor.·.rlli.ntar,.so~.n~lc~ .d~~·crip .cio~csi·d.CaS6td?nesl1'l!Jxicanas de: guc-
rrcl'?~<·sifl)n~I"(l·~·,~ca?tIIT~r?$.~·r.i.~tial'l?!l.pnSdil1a"ljlS.·Ca$t{s·ryo.tUY randes dificul~1d.9spar~ .. cmq~~far.qtlCi·itl¢~S·.ff.i':'.!.l.'Cas.cumplinl1.tonlos primeros Ol!ilt ... ..... .. ...'.....h '.'()~adcl'achida~oc0ti'luti\dad!)l'll.t.<
~bk1fJ~~~c~~r·tc'~~illK3(~cl~~~~~~palSCrlilCriJ~.~&~~~~Si: dcSri~QIDbrcs,
rtu~ion
. '. . . .
ceusa ..~.~•.$ .~.c)( isl£.f1cia.. deid
d e. . . et cs id ~ dd cl cu l
:Q:n,1ocISolyla5cS!rcllas, atu .....•......
i C lP !
de
....... aSlmpl9' i r n : ! 9 ! 1 L D P d
el sa
.,·rcycs· yilcgislfld{irC$crai1ltansformados
como
en
deriveeril~.idoliltriaciaUnpi-oceson
(1q:6~elJl0mp~~fanllpr9;vqchada$··rmrcl.···.DCrnonit).Y·sus
cohortes
dtsrot\ahlrtil de hombre •........~dpara.'rv~rtjrt!ctivari16n!ccl los . 4 e . ' . p r 9 p i ~ i a f . . . >. .~ S· · ·honr4f~lo$~{JtnlJroSS?bio~.Pdt'tor\Siguicntc .P%'. ~.?2;cesos4d. .isfl)(),~r6tabandcj:m~·5.t:rl~rx.cnd6ndj,! Q A l ie ; l P a r influitsobtcclmundo 11"'1lccuanto al p od e d e oscspfrllus· ..•..... rial moral, La CaMS dt el Mall Incacerf de iillifii:arum,lablbliade b ru ja s q u p o c n o nc c c s a b c ob ra nd o f mp e e n E u ro pa .18 C(lIllQ
11
CI
.v«.
~ot r.Gccro,
Tn'a!ij,tS,
'file
D.Yoogc (Londres 1853);pp.4Il8411;
24.9·250, l a L a s C a sa s , 1l1'6log{tk~,t3 ?o.Ml;4SI:'4~2{
Casas, ApoIDgfJic
l~ M.,
201bld,,1I. 200-242.~6():.27('t'
'"
m t m t ! ; l , . ~ { w ; f a $ . l a $~edad!!$.yha$t?fFfS¢s .cristiallosposc£an rniembros que 'cClmprendian Ii ·1\.sdil$¢$d.eba~bai()s(pucs ... .enn:oraioronocimientD Entr l05inJi9S,.s6!~IDS~!xiC
jm~fa
y...~ ia .r n. Q$ tr aq 9~ .
la hiskirla
la§l~~&.$iembargo,
motil!._D£'£lhisesegufa qu la~ni~.ye.rti,a4erq~au'lll~t~Jlosllld.~O ~er~ $1 ignorancia ruyos del.qj~ti.~~.~t E$I"li:l.Qll~lJans.!.!~~qt¢.q.lJ"rL 'qlJejo~musu lma~ l ~ ~ n cp @Q ~S tW ( m $ ~ r $ . d lo s habian r ec l bi d! ? ~ n· J () ~ br f\ 2 .( ) ,S i l~ j ~ tp s~ * .P ~ !c : a .q . ~l.§,,~&~!()::fI..•~nto al coo-
temuno
aqueUos aQ1tlcllos.que ca:l'Cd'a de ia f e c ri st ia na ,
O b v ia -
' .' '. '
O N QU JS T
11
E L G RA N
M PE R
E BA T
·En c : 1 C U f S O dllsubatanajntct~IUi.lJ<:Orlltala¢Scuelaimpcrialdc Oviedo, p~fa deflnir ·Sepulveda O O n : ar a L a s p'5.1s.~rlbjqJafl~/~rin:d~~5rl'i_dfas :)' .defender le;~a.M!I~9c .1l:tc1JltiJraitldfge1¥\.Pef()a~rt tenfil·'que inventer i~toTies qu~.JuStificaral'le Impcno.cspai'ibl en clNucvoMtmdo, tanto mas la C o o n e n ·especialroentc (;tjanto sicmprcl1apfai:l!1~~oJa diSrl1Jtltb~deinntlcnda en la corte, SUCilrnWi[lllenJl1!vordclosindios:Sl c U o .e ra , e l1 p ~r ~ ,p or .s c u J ld c{ cn !> Q f: q l a a ut oT id ad fc al . P ar a encontrar 'f~>CIJcxto que ley cstoSJlrlFlt)Cri'p~ ~s.n~ anle clJU~do fIcV~l}aqpl~~>Y'> tp;\;!>Cnlos •...•...•..........•...•.........•. ?1552.especial. m~teTretnt(l.ptrJppsl(iJ()n~.muyJUtl'dr(p~iy·elTr~t~f1d.·CtmJProlmforio de imperio 5ChM4no;.Almismo, .'. .'?,Jltt~~rcllsi6li9~la.poJcmicacon Sepulveda, c ua nd os e I e tCitl'\aJtl'\ lo con.I~,l)ltHrigrs()ntl'()y~r~ia.p9tJa.pctici6n enC(}~fuierol'l j)(!t1Jan()s(geJunSdI<:fl9n¥,~rptl~1.l1clagcl'i !Jcflcncia. efectidel gobiern yama.'teradici'l!i~~u· PC~rlli(lt\to.af~rca4c.I~lcgi.ljTidad· }m~nal detas~ni:has,N ,4,eJ'lo.ll')Cn()rl~Pena~qih ~p~qtie.~s Casas profe-
~ ( )~ x l
na rsuA
s ar a g ra n T C $ p et oa l' i' f~ n cl S 4 ; d c \l it p pa ,. sl gu l O t ln a h{ I Ca d lS t in t na.rnicntoql.l€. cqmbi[laba. lale:oriade .·Ialcyna,tural.·co!1dottrinas
d e r az e tornadas
ParaempcV1r(~a,~Ca~~tuvq9ifl¢ldlad~*ffir~ti¢~~t]()prcdso
la
~~f6....•.•.•I;t~~ri'd;~~·;e%'~~n~: ~~$~~:~~¥~~\l~~~a'.: po
.porJ~\aef~r~~~~lAt\ti~9Tcsta~~I()c
justifilas.~oc:trirut~maST1~t1C9rg.lp~Sclf;!.·CnstoY911~p<>f~nt()no.ofreda ...aJ~aprul.illci.6n de sa Agusti a lu so de Ja Ju ~J ?a ~s u . . . .. .. .. .. ......•~tisltl()llri.el~fri~~(J~l ... Norte.el santo mantcnicndo, s ic il 'i pn : h ,a }j ( ' . . ' . oIa~dnversi~~pap'~~cJeJos,pa~nos . . . c : o ra 7 o l d e o sh om b e s dc q UC E! t3 }' l . . .• . . . . . . . . . . . . . . e.hablan abandonado n l ~ e ~ l' :~ u J f# n \. .. Ol que a tr aj o A g t s tr n m v oc ab a ~ ac oa cc l? np ob ~l 9~ c ' . . . .. .. .. , ' . as Casas. Muy~cmjjelhl>cra... ..... .susaclTtraS.cl~lQsh0l1'\b~s¥los~asdafiinos IgICJial.mi~c. . ~ ' \. 1S aE ~ ~ ~~ ." £$ fn ~ q V ~ t . . . ; 'ue la Inquisid6n S, '.
taCl6nalas¢Onq~ls~~~~etna.
c. .... ..•
U n ~ :' Ve :t hc <: ha .e st ad J $t i. rc '6 n, .L a sC aS i lS Q ( ls ar ro l1 6 el ~t gu m cn t
h ab i
tual,yaexpuestopor ViloritVdc quclajdorll.ttJ'i(yottos~adosn menoscsbaba en na~alos dercchosnalur~IQ.sde 19sprindpcspagano para remes. Tod05105 h?fI1brtSiP9~ b a rb a ro sq u e f uc se n , poseian gobe~n;us
IOS~TIt:rnos dCf'C{:h.;o~e aut(lgo~u.~rn().proplcdaf.i'y]ibertad caso de l o s I n d io s , era clarfsimo q u t em a lormasde g O b lc rr io pc rf cc ta m en t a de La
(:.asa$.ln
IUftl1t;t
Iht IndillT is,pp.5S.57,
6H-6; 100.11'7,
Mtih;
' i J J 1 , , , ( p p . :1~j9.118;li9,171;18l.t7()i297.J19~ 2lI[&id., pp 1 4 5 , 1 6 8 > 1 70 , 2 5 9 :2 6 0 ,; m .3 5 1 .
115
..
111
.
..papal
i~~feri",qoo
vez, 11i1 ronside-
como
la
po mnto,
el ley natural,
' . E · wmnti'$ \ s e i' i l 'e S r u l i : U n d e s . . T o d a ,~ci6n 1O
w~
De
~g",w.34:35,.4,1-44.76-77, a1~;H:rH04.,
la r ni sr n e s d e u . a ct o d e ' ti ra n fa .
11
CUNQUIST
T od o c st o 10 nabl
dich
L1S
C as a
IMPERI
u ch a
v oc e
a CR A antes, pero ahor
introdu-
si losreyes senores jo un consideracirin ma rildical ob~rvatidoqucaur indigcllas act'ptabal'l clgobiCrl1o~spMi(il,su stibditoSlodavfahabfa de
da su !ibr conscntlmicplO estatransfcrenci d~ranfa.3: 5i Moctezurn el r ea J h: ia a1 ii i6 fa '· re co no ci do la au to ri da dd cC ar lo s _ _ L a C as a acus6 !l-<;::oriC' heber invct:ltadOC$tahisloria~,su dcdsi6nlHITI tcnf1que se ra!ifieada p o p t: t> b lo m cx ic an o; ni ng ti i: 'i rC Y. po df ac na jc n< : s u r ei n s i c on su lt s E n r ca Hd ad , t ie mp o ~nteri()tcsclasrenso d e. ro ye s ' ./ l a e lc c . . d6 de obispe requenan cl conS(.:nlimicnlopopular. Masaun,micntra qu u n vez balltizacloslos en lrataciosantcrimc L 1 S C aA A s h ab fa ar gi ii do qu c Espan11, poT tanto indios qu~::daban convcrtido en subdito del r e asusdecro!os ahor». il final de su Cr3D ("ulp;1b!es de r eb c li o n s i SC oporua dda~dc:clilro qu los indios.:atin siyael'ancristianos/J,odisnro/-listir co de rcchotoga!cl11 de su propicdadopCfdidadesullbertad,.Deahi se segufa quc·.lildotlrlcionpap.al dcla ·sobcrania impcrialsobrttclNuc\"o Mund lo Reyes (_,'at6Hcos dcpcndia, as vcz,dcllibrcconscntimicntoy el COl
Ertr..lng-jn
pUi1I(j
s e h tr b i ad a d o · O p O N t ll l id n d a lo s rc } ' \' .' s al m n g cn c s
eran p"iiau,.os: lod()el.dclOdeconquisl;1Y8~blemO;dc.1492a 1561.afirm003hpra Las Ca. ~s, .•e tlf:XJC (lPte~I6n,.12 Los rmisqucuna!1istorladerobo,ascsiOlltO.'! pa r~lar$C~fljlJ",tagucrrrncnosderccomwnsar.con tftH los no~nb:ioS;)j)()tnb",srorriO Cortes yPiza,rro, qllehabr~lfndf2l;.!d ser
dr:ofreccrs,;.libre.conscntimicnt<:kLoSCOtlqUistadcrcs
iiraTii)5·Y:riIJtnP':110q1Jc.·hnbiancrcado.cradc:un:despotismo~itt
y d ~ ~ sB ' - ~ ra d a £ o n c! us i6 n , L a s C a sa s a b an d o n6 s ud C P C nd l ?n d ad c
l a C o ro -
na p~racorm~"irJ6scxccsosde.losconq\liSlildorcsyporJin .pll$Oen entredid c lr eg i m cn ir ri pc ri aJ i qu e ha st a. en f or .c e s habi f.; ho I~Jcj;iI.imj~;tdmisma c o r\ sf ai ll er fi t' nh :f dd c nd id o ,
Des...~brit la fuen.!cs ..~eI pcnsamicntodeLas L a S f l ~ c,n.tstc",I.JHlm os afios o c a s i o ! 1 , fue culpable no cs(acH, sobr todo porque, eSpecialmcntecnesta de O l a f g1"iln.mimcro de auloridades,de lo peco triltadosquccn realldad habfa lefdo. Obviamc:nlc, aldeiinir com tiranosa foswnquistadorcs continu d(?pcndk!ldo de la P6lr7{Ciiy aela-Efii:ii de Arist6!des~--y Dne,{iinir.e c.'_s, 1.os t~!ill;, pp. 265-269.295,307, Jl3
llUS
D EM T