Bazat e Rrjetave Kompjuterike

FAKULTETI I SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE DEPARTAMENTI I MATEMATIKËS

Edmond Aliaga

•

Elver Bajrami

BAZAT E RRJETAVE KOMPJUTERIKE Ligjërata të autorizuara

Prishtinë, maj 2004

I. HYRJE Rrjeta është një mekanizëm që i mundëson kompjuterëve të shpërndarë dhe përdoruesve të tyre të komunikojnë dhe të shfrytëzojnë resurset e përbashkëta. Përkundër përdorimit të tyre të gjerë, rrjetat mbesin çështjet më misterioze të teknologjisë informative. 





  







 

! 

 



Meqë standardet e rrjetave janë të vendosura nga disa organizata të ndryshme për vendosjen e standardeve, ne gjithashtu do të përbledhim edhe këto organizata të ndryshme standardesh, standardet e tyre dhe çfarëdo ndërrelacioni në mes tyre. Një nga më të rendësishmit është modeli shtatë nivelësh (Open System Interconnect - OSI) Reference Model. Në këtë model, secili nivel përkrah bashkësi të ndryshme funksionesh. Modeli gjithashtu shërben edhe si mjet i mrekullueshëm për të kuptuarit e rrjetave duke i ndarë ato në komponente të ndryshme funksionale.

I. HYRJE

2

1.1. Zhvillimi i rrjetave kompjuterike Rrjetat historikisht ishin zgjidhje të lidhshmërisë së lartë që ishin pjesë integrale e zgjidhjes kompjuterike me pronësi të barabartë. Kompanitë që automatizonin të dhënat e tyre gjatë funksioneve përpunuese ose llogaritare gjatë ditëve primitive para paraqitjes së kompjuterëve personal duhej të aplikonin tek prodhuesi përkatës për zgjidhje adekuate.

Konfiguracionet tipike përfshinin terminalet “e çkyçura” që ishin të lidhura harduerikisht për njësitë kontrolluese. Paisjet kontrolluese ofronin qasje të shumëfishtë tek paisjet komunikuese që ofronin lidhje të kornizave kryesore. Këto paisje komunikuese ishin të grumbulluara në “llogaritës fillim-mbarim” të pjesës së kornizës kryesore. Llogaritësi i tillë, i lejonte shumë paisjeve komunikuese të ndanin kanalet e veçanta për kornizën kryesore. Ndryshimi në shpejtësi të të hyrave dhe daljeve dhe procesori i kornizës kryesore, paraqiste zgjidhjen më efektive.

1.2. Kartela e rrjets Kartela e rrjet s (Network Interface Card – NIC) sht pllak e prbr prej qarqeve t  integruara q  mundsojn komunikimin n  rrjet prej dhe n kompjuter. Ky tip i kartelave njihet edhe me emrin LAN adapter, sht i vendosur n  pllakn am dhe shrben si port p r lidhje n  rrjet. Kartela e rrjet s komunikon me rrjet n nprmjet lidhjes serike, nd rsa me kompjuterin komunikon n prmjet lidhjes paralele. Çdo kartel  e till krkon nj IRQ (interrupt request), adres n hyrje/dalje (input/output address) dhe softuerin p rkats pr t punuar me nj  sistem operativ (shembull me Windows). Kjo kartel  mund t disejnohet si kartel e tipit Ethernet, kartel  Token Ring apo si kartel  FDDI (fiber distributed data interface).

I. HYRJE

3

Kur t bhet zgjedhja e kartel s s rrjets, duhet t  kemi parasysh tre faktor  kyq: • •

•

Tipi i rrjets (p.sh. Ethernet, Token Ring apo FDDI) Lloji i mediumit (p.sh. kabllo me tela t  p rdredhur n  çifte, kabllo koaksial, apo kabllo me fije optike) Tipi i magjistrales (p.sh. PCI tek kompjuter t m t ri apo ISA tek kompjuter t m t vjetr)

NIC-u mundson q shum konferencier  (hosts) t  lidhen n  rrjet dhe konsiderohet si nj ndr komponentet kyqe n  krijimin e rrjetave n  prgjithsi. Kur paraqitet nevoja q t instalojm  nj kartel t till n kompjuter, duhet shiquar disa nga mund sit t cekura si m  posht: Instalimi i kartel s s till n  nj kompjuter i cili nuk ka pasur m  hert kartel  t  rrjet s Ndrrimi i kartel s s prishur apo pjes risht t dmtuar Ndrrimi i kartel s me shpejt si 10 Mbps n  kartel  me shpejt si 10/100 Mbps Ndrrimi i performansave n  kartel  duke e p rdorur t  ashtuquajturen ur z (jumper). •

• • •

Jumper-i sht nj ur metalike i cili e mbyll qarkun elektrik n  nj pozit t caktuar duke i bashkuar zakonisht çifte t  ndryshme t  pinve (kmbzave) q gjinden n  kartel

I. HYRJE

4

Kartelat e rrjet s q instalohen n  kompjutert e llojit Laptop, lidhen me an  t slloteve t  njohura si PCMCIA dhe zakonisht k to kartela kan  madhsi m t vogl fizike se sa kartelat q  vendosen n  kompjutert e llojit Desktop.

1.3. Konfigurimi i performansave t  kompjuterit pr lidhje n rrjet Pas instalimit fizik t  kartels s rrjets, nevojitet edhe instalimi softverik, q llim i t cilit sht q kompjuteri t  lidhet n  rrjet. Pra, pasi q t jet instaluar hardueri, nevojitet q t instalohet dhe konfigurohet softueri. Var sisht prej sistemit operativ me t  cilin disponojm , hapat esencial q  duhet ndrmarr pr nj konfigurim, jan : Zgjedhja e kartel s pr konfigurim softverik Dhnia e sakt  e adresave TCP/IP Zgjedhja e shfletuesit (browser) p rkats (shembull, Internet Explorer, Netscape Commander, Mozzila, Opera etj.) Plotsimi me t dhna tjera relevante (n se sht e nevojshme) • • •

•

I. HYRJE

5

1.4. Softueri bazik i kompjuterit Në mënyrë që shfrytëzuesi i kompjuterit të shoh gjithë atë që manipulohet me shenime në kompjuter, patjetër se i nevojitet edhe softueri për shfletim. Si rrjedhojë, në çdo kompjuter duhet që të jetë i instaluar edhe shfletuesi (browser) që shërben për “shiqim fizik” të tërë asaj që manipulohet me shenime apo programe të ndryshme. Kur bëhet fjalë te rrjetat kompjuterike, shfletuesit më të shpeshtë që përdoren janë: Internet Explorer, Netscape Commander, Mozilla, Opera etj. Me fjalë tjera, shfletuesi i web-it (web browser) vepron sipas kërkesave të shfrytëzuesit, duke kontaktuar me serverin e web-it (web server), kërkimi i informatave, pranimi i informatave dhe paraqitja e tyre në ekran. Shfletuesi është një softuer i cili e interpreton gjuhën e HTML-së (Hypertext Markup Language), gjuhë e cila e dekodon përmbajtjen e faqës së web-it (web page). HTML prezenton grafikë, zëra dhe shenime tjera, të cilat shfletuesi i paraqet në ekran. Shfletuesit të cilët më së shpeshti i përdorim janë Inernet Explorer dhe Netscape Commander, të cilët i kanë disa ngjashmëri si: prezentojnë fajlla të HTML-së, kryejnë shërbime të postës elektronike (e-mail), transferojnë të dhëna si dhe kryejnë funksione tjera, përderisa i kanë edhe disa dallime si: Netscape Commander zënë më pak vend në diskun e fortë dhe nga shumica e përdoruesve thuhet se është më i lehtë të përdoret se sa Internet Explorer-i.

I. HYRJE

6

1.5. Gjerësia e brezit të transmetimit të paketave (Bandwidth) Gjatë transmetimit (udhëtimit) të paketave prej një vendi në vendin tjetër, duhet pasur parasysh dy komponente që janë kyqe në kuptimin e rrjetave kompjuterike, e ato janë: sa informata (kapaciteti i paketave) mund të udhëtojnë prej një vendi në vendin tjetër për një kohë të caktuar. Gjerësia e brezit të transmetimit të paketave (ang. Bandwidth) është matësi i kapacitetit të paketave (që matet me bit) në njësinë e kohës (që matet me sekonda) që nevojitet për të udhëtuar ato informata në rrugën e caktuar. Njësia e bandwidth-it është bit në sekond (bps – bit per second). Koncepti i bandwidth-it është i njejtë sikur për LAN ashtu edhe për WAN. Sa më i madh që të jetë bandwidth-i, aq më shumë informata (paketa) do të mund të udhëtojnë për kohë sa më të shkurtër. Për të pasur më qartë konceptin e bandwidth-it, mund të marrim një analogji nga jeta e përditshme duke marrur shembullin e rrjetimit të ujësjellësit. Gypat e ujit i krahasojmë me mediumet (në rastin tonë konkret, kablli UTP, STP etj.), gjerësinë e gypit e krahasojmë me bandwidth-in e mediumit, ndërsa ujin e krahasojmë me informata (paketa). Si shembull, sa më i gjërë të jetë gypi i ujit (thënë më ndryshe, sa më i madh të jetë diametri i gypit), aq më shumë sasi të ujit mund të qarkullojnë për një kohë të caktuar, kurse tek rrjetat kompjuterike, sa më i madh të jetë bandwidth-i, aq më shumë paketa (informata) mund të udhëtojnë për një kohë të caktuar. Sa i përket gjerësisë së brezit të transmetimit të paketave (bandwidth), ajo vlen për tërë rrjetën, përderisa duhet të ceket edhe shpejtësia momentale me të cilën disponojmë (ang. throughput). Meqë, varësisht prej mediumit që disponojmë, bandwidth-i ndryshon, ku sigurisht se për kabllot me fije optike, bandwidth-i është dukshëm më i madh se sa te mediumet tjera, shpejtësia momentale (throughput) është gjithnjë më e vogël ose baraz me bandwidth-in. Faktorët që ndikojnë në përcaktimin e shpejtësisë momentale (throughput) në krahasim me bandwidth-in janë: njësitë e rrjetës interne, tipi i paketave që transmetohen, topologjia e ndërtuar e rrjetës, numri i shfrytëzuesve të asaj rrjete etj. Sa më i madh që të jetë numri i shfrytëzuesve në atë rrjetë, throughput-i ka gjasa të jetë më i vogël në krahasim me bandwidth-in që disponon ajo rrjetë. Si shembull mund të marrim nëse në një rrjetë kemi bandwidth-in prej 64 Kbps dhe janë diku rreth 20 shfrytëzues, atëherë nëse ndonjëri prej tyre dëshiron të shkarkojë (download) ndonjë paketë të shenimeve nga Interneti, ato shenime pothuajse asnjëherë nuk mund të shkarkohen me shpejtësi prej 64 Kbps, por mundet me qenë me shpejtësi (përafërsisht) prej 9 Kbps, për arsye se edhe shfrytëzuesit tjerë ndoshta në atë kohë janë duke shkarkuar paketa të tjera dhe se edhe ata duhet të shfrytëzojnë bandwidth-in e njejtë sikurse shfrytëzuesi i lartpërmendur.

I. HYRJE

7

Një analogji me këtë mundet me qenë nëse kthehemi te shembulli me ujësjellësin. Në një qytet ku është i instaluar rrjeti i ujësjellësit, çdo shtëpi e konsiderojmë si shfrytëzues të atij rrjeti dhe përderisa gypi qendror i ujësjellësit (në rastin tonë konkret bandwidth-i) ndoshta e ka diametrin prej 2 metrave, në shtëpinë e caktuar (në rastin tonë, shfrytëzuesi përkatës), diametrin e gypit të ujit ndoshta e ka vetëm 2 centimetra, sepse pjesa tjetër e sasisë së ujit duhet të shpërndahet edhe te shfrytëzuesit e tjerë të atij rrjeti.

II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS

8

II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS 2.1. Modeli OSI Në fund të viteve të 80-ta dhe në fillim të viteve të 90-ta kishte një rritje të theksuar të numrit dhe madhësisë së përgjithshme të rrjetës. Megjithatë, shumica e rrjetave të mëparshme ishin të ndërtuara duke shfrytëzuar implementimin e harduer-it dhe softuer-it. Kjo rezultoi që shumë rrjeta të ishin jokompatibile mes veti dhe kështu që komunikimi në mes të rrjetave ishte shumë i vështirë. Për të zgjidhur këtë problem, Organizata Ndërkombëtare për Standarde (ISO) hulumtoi disa skema të rrjetave. ISO erdhi në përfundim që kishte nevojë të krijohet një model i rrjetës që do t’i ndihmonte konstruktuesve të rrjetës të implemetojnë rrjeta që mund të komunikojnë dhe funksionojnë së bashku. Si rezultat në vitin 1984 u publikua Modeli Referues OSI.

2.2. Modeli referues OSI Modeli referues OSI është modeli kryesor për komunikimet e rrjetave. Edhepse ka modele të tjera, sot shumica e ofruesve të rrjetave, i ndërlidhin prodhimet e tyre me modelin referues OSI, veçanërisht kur ata dëshirojnë t’i mësojnë përdoruesit në përdorimin e prodhimeve të tyre. Ata e konsiderojnë atë si mjetin më të mirë për t’i mësuar njerëzit në lidhje me dërgimin dhe pranimin e të dhënave në rrjetë. Modeli referues OSI i lejon përdoruesve të vizualizojnë funksionet e rrjetës që zhvillohen në secilin nivel. Më e rëndësishme është që Modeli referues OSI është kornizë që mund të përdoret për të kuptuar se si informacionet udhëtojnë nëpër rrjetë. Modeli referues OSI gjithashtu mund të përdoret për të vizualizuar se si informacioni ose pakot e të dhënave udhëtojnë nga programet aplikative sic janë tabelat dhe dokumentet nëpër mediumin e rrjetës (kabllo etj.). Pastaj zhvendoset në programet tjera aplikative që janë të vendosura në kompjuter apo në rrjetë tjetër edhe nëse dërguesi dhe pranuesi kanë lloje të ndryshme të mediave të rrjetave. Modeli referues OSI, ka shtatë nivele dhe secili prej tyre ilustron funksione të pjesëshme të rrjetës. Kjo ndarje e funksioneve quhet nivelizim. Ndarja e rrejtës në shtatë nivele ofron përparësitë vijuese: •

•

•

E ndan komunikimin e rrjetave në pjesë më të vogla për ta bërë më të lehtë për ta kuptuar. I standardizon komponentet e rrjetës për të lejuar zhvillimin dhe përkrahjen e ofruesve të shumëfishtë. Mundëson lloje të ndryshme të harduer-it dhe softuer-it të rrjetave për komunikim mes tyre.

II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS •

•

9

Parandalon ndryshimet në njërin nivelizues nga efektet e tjerëve kështu që ata të mund të zhvillohen më shpejtë. I ndan rrjetat komunikuese në pjesë të vogla për ta bërë procesin e të mësuarit më lehtë për t’u kuptuar.

Procesi i qarkullimit të informacioneve në mes të kompjuterëve është i ndarë në shtatë shkallë të vogla dhe më të menaxhueshme në modelin referues OSI. Secili nga shtatë problemet e vogla përfaqësohet nga niveli i tij në model. Shtatë nivelet e modelit referues OSI janë:

Niveli 7: Niveli i aplikimit Niveli 6: Niveli i prezentimit Niveli 5: Niveli i sesionit Niveli 4: Niveli i transportit Niveli 3: Niveli i rrjetës Niveli 2: Niveli i lidhjes së shënimeve Niveli 1: Niveli fizik

(Aplication layer) (Presentation layer) (Session layer) (Transport layer) (Network layer) (Data link layer) (Physical layer)

Niveli 7: Niveli i aplikimit (Aplication layer) Niveli i aplikimit është niveli më i afërt i OSI për përdoruesit. Ai i ofron aplikacioneve të përdoruesve shërbime të rrjetave. Dallohet nga nivelet tjera në atë se nuk i ofron shërbime asnjë niveli tjetër të OSI por vetëm aplikacioneve jashtë modelit OSI. Shembuj të aplikacioneve të tilla janë programet tabelare, programet për përgatitje dokumentesh si dhe terminalet e programeve bankare. Niveli i aplikimit themelon “mundësinë e komunikimit të menduar në mes të partnerëve”, sinkronizon dhe themelon marrëveshje për përmirësim gabimesh dhe kontrollë të integritetit të të dhënave. Nëse dëshironi të mbani mend nivelin 7 me disa fjalë mendoni për kërkuesit (browser).


10

Niveli 6: Niveli i prezentimit (Presentation layer) Niveli i prezentimit siguron që informacionet që i dërgon niveli i aplikimit të një sistemi janë të lexueshme nga niveli i aplikimit të një sistemi tjetër. Nëse është e nevojshme, niveli i prezentimit përkthen në mes të formateve të shumëfishta të të dhënave duke përdorur një format të zakonshëm. Nëse dëshironi të mbani mend nivelin 6 mendoni për formatin e përbashkët të të dhënave.

Niveli 5: Niveli i sesionit (Session layer) Siç tregon emërtimi, niveli i sesionit, themelon, menaxhon dhe përfundon sesionet në mes të dy konferencierëve apo nyjeve (hosts) që komunikojnë. Niveli i sesionit ofron shërbimet e tij nivelit të prezentimit. Ai gjithashtu sinkronizon dialogun në mes të dy niveleve të prezentimit të dy konferencierëve dhe menaxhon shkëmbimin e të dhënave mes tyre. Veç sesionit të rregullimit, niveli i sesionit ofron masa për transferim efikas të të dhënave, klasë të shërbimeve dhe “raportim qortues”, nivelit të prezentimit. Nëse dëshironi të mbani mend nivelin 5 me disa fjalë mendoni për dialogun dhe bisedimet.

Niveli 4: Niveli i transportit (Transport layer) Niveli i transportit segmenton të dhënat nga sistemet e dërguesit dhe i rigrumbullon të dhënat në burimin e të dhënave në sistemin e pranuesit. Kufiri ndërmjet nivelit të transportit dhe nivelit të sesionit mund të mendohet si kufi ndërmjet protokoleve të aplikimit dhe protokoleve të rrjedhjes së të dhënave. Gjersa niveli i aplikimit, prezentimit dhe i sesionit kanë të bëjnë me çështje aplikative, katër nivelet e ulëta kanë të bëjnë me çështjen e transportimit të të dhënave. Niveli i transportit synon të ofrojë shërbime të transportit që të mbrojë nivelet e sipërme nga detalet e implementimit të transportit. Thënë në mënyrë më specifike, çështjet si ajo se sa është i besueshëm transporti në mes të dy konferencierëve është shqetësim i nivelit të transportit. Gjatë ofrimit të shërbimeve, niveli i transportit themelon, mirëmban dhe përfundon në mënyrë të mirëfilltë qarqet virtuale. Gjatë ofrimit të shërbimeve të besueshme përdoret detektimi i gabimeve të transportit dhe riparimi i kontrollës së rrjedhjes së informacioneve. Nëse dëshironi të mbani në mend me pak fjalë Nivelin 4 mendoni për kualitetin e shërbimit dhe seriozitetin.

Niveli 3: Niveli i Rrjetës (Network layer) Niveli i rrjetës është nivel kompleks që ofron lidhshmëri dhe selektim të rrugës në mes të dy sistemeve të konferencierëve (nyjeve) që mund të jenë të vendosur në rrjeta të ndara gjeografikisht. Nëse dëshironi të mbani në mend nivelin 3 me pak fjalë mendoni për selektimin e rrugës, rrugëtimin (routing) dhe adresimin logjik.


11

Niveli 2: Niveli i lidhjes së shenimeve (Data Link) Niveli data link ofron transit të sigurtë të të dhënave përgjatë lidhjes fizike. Duke kryer këtë funksion, niveli data link ka të bëjë me adresimin fizik (e kundërta e atij logjik), topologjinë e rrjetës, qasjen e rrjetës, lajmërimin e gabimit, dërgimi i caktuar i kornizave, dhe kontrollën e rrjedhjes së informatave. Nëse dëshironi të përkujtoni Nivelin 2 me pak fjalë, mendoni për kornizat dhe kontrollën “media access control”.

Niveli 1: Niveli fizik (Physical layer) Niveli fizik definon specifikacionet elektrike, mekanike, procedurale dhe funksionale për aktivizimin, mirëmbajtjen dhe deaktivizimin e lidhjes fizike në mes të sistemeve të fundme. Këto karakteristika si niveli i tensionit, ndryshimet e tensionit, shkallët e të dhënave fizike, maksimumi i distancës së transmetimit, konektorët fizik dhe të tjerë dhe atributet e ngjashme definohen nga specifikacionet e nivelit fizik. Nëse dëshironi të mbani mend nivelin 1, përkujtoni sinjalet dhe mediat.

2.3. Mbështjellja e shenimeve me të dhëna plotësuese (Enkapsulimi - Encapsulation) Të gjitha komunikimet në rrjetë e kanë origjinën në burim dhe dërgohen në destinacion. Informata e dërguar në rrjetë referohet si e dhënë ose si pako e të dhënave. Nëse një kompjuter (host A) dëshiron të dërgoj të dhëna kompjuterit tjetër (host B), së pari të dhënat duhet të paketohen me anë të procesit që quhet enkapsulim.


12

Enkapsulimi mbështjellë shenimet (paketat e shenimeve) me informacionet e domosdoshme para se të kalojnë në rrjetë. Kështu që gjersa pakot e të dhënave lëvizin poshtë niveleve të modelit OSI, atij i bashkangjiten header - ët, dhe informacione të tjera. Për të parë se si zhvillohet enkapsulimi, le të shqyrtojmë shembullin se si të dhënat udhëtojnë nëpër nivele siç tregohet në figurën e mëposhtme. Pasi të dhënat të jenë dërguar nga burimi, siç përshkruhet në figurë, ato udhëtojnë përmes nivelit të aplikimit në nivelet e tjera. Siç mund të shihet, paketimi dhe rrjedhja e të dhënave të shkëmbyera shkon përmes ndryshimeve gjersa nivelet kryejnë shërbimet e tyre për përdoruesit. Siç ilustrohet në figurë, rrjeta duhet të kryej pesë hapat vijues për enkapsulim të të dhënave:

1. Ndërtimi i të dhënave Kur përdoruesi e dërgon një e-mail, karakteret alfanumerike konvertohen në të dhëna që mund të udhëtojnë përgjatë ndër-rrjetës (internetwork).

2. Paketimi i të dhënave për transportin fillim-mbarim (end-to-end) Të dhënat paketohen për transportin ndër-rrjetor (internetwork). Duke përdorur segmente, funksioni i transportit siguron që konferencierët (hosts ) në të dy anët e sistemit të e-mail-it të mund të komunikojnë sigurtë.

3. Shtimi i IP adresës së rrjetës në header Të dhënat vendosen në pako ose datagram që përmban header-i i rrjetës me adresë logjike të burimit dhe destinacionit. Këto adresa i ndihmojnë paisjeve të rrjetës të dërgojnë pakot nëpër rrjetë sipas rrugës së zgjedhur.

4. Shtimi i header-it të shtresës së lidhjeve të shenimeve Çdo paisje në rrjetë duhet të vendos pakon në një kornizë. Korniza mundëson lidhje tek paisja tjetër e lidhur drejtëpërdrejtë në rrjetë. Secila paisje në rrugën e


13

zgjedhur të rrjetës kërkon vendosjen në kornizë (framing) në mënyrë që të lidhet me paisjen tjetër.

5. Konvertimi në bit për transmetim Korniza duhet të konvertohet në formë të 1-ve dhe 0-ve (bit) për transmetim në medium (kryesisht si medium përdoret teli). Funksioni i orës (A clocking function) i mundëson paisjeve të dallojnë këto bite gjersa ata udhëtojnë nëpër medium. Mediumi në ndër-rrjetën (internetwork) fizike mund të ndryshojë përgjatë rrugës së përdorur. Për shembull, porosia e e-mail-it mund të ketë origjinën në LAN, kalon në boshtin e “campus-it”, dhe të dal jashtë lidhjes (linkut) në WAN gjersa të arrijë destinacionin e saj në ndonjë rrjetë të largët WAN.

2.4. Modeli TCP/IP Departamenti i Mbrojtjes (D.M) i SH.B.A krijoi modelin referues TCP/IP për shkak se dëshironte një rrjetë që mund të mbijetojë në çfarëdo kushte, përfshirë edhe luftën nukleare. Për të ilustruar këtë, paramendoni botën në luftë, e kryqëzuar me lloje të ndryshme të lidhjeve përfshirë telat, mikrovalët, kabllot me fije optike dhe lidhjet satelitore. Pastaj imagjinoni se ndër-rrjeta (internetwork) (e cila në këtë rast ka mundur të jetë e shkatërruar nga lufta) duhet të dërgoni informacione të dhëna (në formë të pakove), pa marrë parasysh kushtet e ndonjë nyje të veçantë të rrjetës. Departamenti i mbrojtjes dëshironte që pakot e tij të shkojnë në çdo kohë, në çfarëdo kushte, nga secili vend në tjetrin. Ishte një problem shumë i vështirë dizajnimi që solli në krjimin e modelit TCP/IP, dhe i cili që atëherë është bërë standard sipas të cilit është zgjeruar interneti.

Gjersa lexoni për nivelet e modelit TCP/IP, mbani në mend, synimi origjinal i Internetit, ju ndihmon të kuptoni pse gjërat janë ashtu si janë. Modeli TCP/IP ka katër nivele: nivelin e aplikimit, nivelin e transportit, nivelin e Internetit dhe nivelin e qasjes në rrjetë. Është me rëndësi të theksohet se disa nga nivelet e modelit TCP/IP kanë të njëjtat


14

emërtime si edhe nivelet e modelit OSI. Nuk duhet ngatërruar nivelet e këtyre dy modeleve, për shkak se niveli i aplikimit ka funksione të ndryshme në secilin nga dy modelet e sipërpërmendura.

Niveli 4: Niveli i aplikimit (Aplication layer) Dizajnerët e TCP/IP kuptuan që protokolet e niveleve të larta duhet të përfshijnë detale për nivelin e aplikimit dhe të prezentimit. Ata e krijuan një nivel të aplikimit që merret me protokolet e niveleve të larta, çështjet e përfaqësimit, dekodimin dhe kontrollën e dialogut. TCP/IP kombinon të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me aplikimin në një nivel dhe sigurojnë që këto të dhëna të jenë të paketuara si duhet për në nivelin tjetër.

Niveli 3: Niveli i transportit (Transport layer) Niveli i transportit merret me cilësinë e shërbimeve të sigurisë, kontrollës së rrjedhjeve dhe korrektimit të gabimit. Një nga protokolet e tij, protokoli për kontrollë të transmetimit (transmission control protocol-TCP), ofron mundësi të shkëlqyeshme dhe fleksibile për të krijuar komunikim të besueshëm, rrjedhje të mirë informatash dhe gabime të vogla në rrjetë. TCP është protokol me lidhje të orientuar dhe dialogon mes burimit dhe destinacionit gjersa paketon informatat e nivelit të aplikimit në njësi të quajtura segmente. Lidhja e orientuar nuk nënkupton që ekziston qarku në mes të kompjuterëve komunikues (që do të ishte qark “switching”). Tek niveli 4 kjo nënkuptohet si: segmentet udhëtojnë para dhe pas në mes të dy konferencierëve (hosts) për të bërë të ditur se ekziston lidhja logjike për një periudhë të caktuar. Kjo njihet si “packet switching”.

Niveli 2: Niveli i Internetit (Internet layer) Qëllimi i nivelit të Internetit është të dërgojë pakot nga burimi në ndër-rrjetë (internetwork) dhe të bëjë ato të arrijnë në destinacion pavarësisht nga rruga dhe rrjeta që ata zgjedhin. Protokoli specifik që udhëheq me këtë nivel quhet Protokoli i Internetit


15

(Internet protocol -IP). Përcaktimi i rrugës më të mirë dhe “packet switching” bëhet në këtë nivel. Mendoni për këtë në aspekt të sistemit postar. Kur ju e dërgoni një letër, ju nuk dini se si ajo arrin atje (ka mundësi të ndryshme), por ju ju intereson që letra të arrijë.

Niveli 1: Niveli i qasjes në rrjetë (Network access layer) Emërtimi i këtij niveli është shumë i gjerë dhe disi konfuz. Gjithashtu njihet edhe si niveli konferencier në rrjetë (host-to-network). Është niveli që merret me të gjitha çështjet që i kërkon një IP adresë për të bërë lidhjen fizike. Përfshinë detalet e teknologjisë së LAN dhe WAN, dhe të gjitha detalet në nivelin fizik OSI dhe atë të lidhjes së shenimeve (data link).

2.5. Grafi i protokolit TCP/IP

Diagrami i treguar në figurë quhet grafi i protokolit. Ai ilustron disa nga protokolet e përbashkëta që janë specifikuar nga modeli referues TCP/IP. Në nivelin e aplikimit, ju do të vëreni detyra të ndryshme që ju mund të mos i njihni, por që çdo përdorues i Internetit i përdorë çdo ditë. Këto aplikime mund të përfshijnë me sa vijon:

II. MODELET E STUDIMIT TË RRJETËS • • • • •

16

FTP - File Transfer Protocol HTTP - Hypertext Transfer Protocol SMTP - Simple Mail Transfer protocol DNS - Domain Name System TFTP - Trivial File Transfer Protocol

Modeli TCP/IP thekson maksimumin e fleksibilitetit në nivelin e aplikimit për ata që përgatisin softuerin. Niveli i transportit përfshin dy protokole: protokolin për kontrollë të transmisionit ((transmission control protocol (TCP)) dhe protokolin e datagramit të përdoruesit (user datagram protocol (UDP)). Niveli më i ulët, niveli i qasjes në rrjetë i referohet teknologjisë së pjesëshme të LAN dhe WAN që është përdorur. Në modelin TCP/IP, pa marrë parasysh se cili aplikacion kërkon shërbime të rrjetës dhe pa marrë parasysh se cili protokol është përdorur, ekziston vetëm një protokol i rrjetës – protokoli i Internetit ose IP. Ky është një vendim i paramenduar i dizajnit. IP shërben si një protokol universal që lejon cilindo kompjuter, nga cilido vend të komunikojë në çdo kohë.

2.6. Krahasimi i modelit OSI dhe modelit TCP/IP

Nëse krahasojmë modelin OSI dhe modelin TCP/IP, vërejmë se ata kanë ngjashmëri dhe dallime.


17

Ngjashmëritë: • • • •

Që të dy posedojnë nivele Që të dy posedojnë nivele të aplikimit ndonëse ato kryejnë shërbime të ndryshme Që të dy posedojnë nivele transporti të krahasueshëm dhe nivele të rrjetës Profesionistët e rrjetave duhet që t’i dijnë që të dyja

Dallimet: • •

TCP/IP kombinon nivelin e sesionit dhe të prezentimit në nivelin e aplikimit TCP/IP duket më i thjeshtë sepse ka më pak nivele por kjo është vetëm ide e gabuar. Niveli OSI, me nivelet e tij më shumë në numër dhe më pak komplekse është më i thjeshtë për t’u zhvilluar dhe për të zgjidhur probleme.

Protokolet TCP/IP janë standarde rreth të cilave është zhvilluar Interneti, kështu që modeli TCP/IP fiton më shumë kredibilitet për shkak të protokoleve të tij. Për dallim, rrjetat tipike nuk janë të ndërtuara në bazë të protokoleve të OSI modelit edhe pse OSI modeli është shfrytëzuar si udhërrëfyes.

III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN

18

III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN 3.1. Topologjia e mësimit Topologjia definon strukturën e rrjetës. Këto janë dy pjesë të definimit të

topologjisë: topologjia fizike që paraqet nivelin e tanishëm të telit (media), dhe topologjia logjike, që definon rrjedhjen e të dhënave nëpër rrjetë. Topologjitë fizike që më së shpeshti përdoren janë Magjistralja, Rrethi apo Unaza , Ylli, Ylli i zgjeruar, Hierarkalja, dhe e Përzier. Këto janë dhënë në figurën e më poshtme.

•

Topologjia magjistrale (bus), nyjet e veçanta i lidh për një bosht. Të gjithë konferencierët (hosts) në të lidhen në mënyrë të drejtëpërdrejtë.

III. TOPOLOGJITË E RRJETAVE DHE LAN •

•

•

•

•

19

Topologjia e rrethit (e unazës) e lidh njërin host tek tjetri dhe të fundit tek i pari. Kjo krijon një unazë fizike të kabllosë. Topoligjia e yllit lidh të gjithë nyjet në një pikë qendrore. Kjo pikë zakonisht është një hub ose switch.

Topologjia e yllit të zgjeruar lidh yjet individuale së bashku duke i lidhur hubët/switch-ët. Kjo e zgjatë gjatësinë dhe madhësinë e rrjetës.

Topologjia hierarkale është e krijuar ngjashëm si ajo e yllit të zgjeruar. Në vend se të lidhen së bashku hub-ët/switch-ët, sistemi është i lidhur me kompjuter. Kompjuteri kontrollon trafikun në topologji.

Topologjia e përzier përdoret kur nuk ka absolutisht ndërprerje në komunikime. Sistemet kontrolluese të termocentraleve nukleare janë një shembull i këtij lloji të topologjisë. Me anë të kësaj topologjie, secili konferencierë (host) është i lidhur me të gjithë të tjerët. Kjo gjithashtu reflekton dizajnin e Internetit, që ka shumë rrugë për secilin nga lokacionet.


20

Topologjia logjike e rrjetës është se si konferencierët (host) komunikojnë nëpër medium. Dy llojet më të shpeshta të topologjisë logjike janë “broadcast and token passing”. Topolgjia logjike gjithashtu definon rrugët që informacioni i kalon nëpër rrjetë. Për shembull, të gjithë format e Ethernet-it përdorin magjistralen logjike (logical bus), edhe kur rrjeta është fizikisht e lidhur me tela në formë të yllit ose yllit të zgjeruar. Rrjetat Token Ring përdorin unazën logjike, për shkak se informacionet rrjedhin nga një host tek tjetri në mënyrë të papërcaktuar, por në shumicën e rasteve ato përdorin topologjinë e yllit fizik (physical star). Topologjia Broadcast thjeshtë nënkupton se secili konferencierë (host) dërgon të dhënat e tij tek të gjithë koferencierët (hosts) në mediumin e rrjetës. Nuk ka rregullë që stacionet e zbatojnë për të përdorur rrjetën, vlen i pari që vjen i pari shërbehet. Kjo është mënyra e funksionimit të Ethernet-it. Lloji i dytë është token passing. Token-passing kontrollon qasjen në rrjetë duke lënë shenja elektronike në varg për secilin konferencierë (host). Kur host pranon këtë shenjë, kjo nënkupton se host mund të dërgojë të dhëna në rrjetë. Nëse konferencieri (host) nuk ka për të dërguar të dhëna, ai e kalon këtë shenjë tek konferencieri (host) tjetër dhe procesi vazhdon të përsëritet.

3.2. Topologjitë e rrjetës Fjala topologji mund të mendohet si “studim i lokacionit". Topologjia është shkencë e matematikës, ku pasqyrimi i nyjeve (pikave) dhe lidhjeve (drejtëzave) shpesh përmban modele (patterns). Seksioni në vijim sqaron lloje të ndryshme të topologjive të përdorura në rrjeta nga perspektiva matematike. Këtu tregohet se si topologjia fizike përshkruan planin për tela dhe paisje fizike.


21

Përfundimisht, topologjia logjike do të përdoret për të mësuar si rrjedh informacioni nëpër rrjetë për të përcaktuar se kur mund të ngjajnë përplasjet (ndeshjet).

Rrjeta mund të ketë një lloj të topologjisë fizike, dhe tërësisht lloj tjetër të topologjisë logjike. Për shembull, Ethernet 10BASE-T përdor topologjinë fizike të tipit ylli i zgjeruar, por vepron duke përdorur topologjinë logjike të tipit magjistrale (bus). Token Ring përdor yllin fizik (physical star) dhe unazën logjike (logical ring). FDDI përdorin unazën logjike dhe fizike.

3.2.1. Rrjeta topologjike Linear bus

-Aspekti matematik Topologjia magjistrale ka të gjitha nyjet të lidhura drejtëpërdrejtë në një lidhje dhe nuk ka lidhje tjera në mes të nyjeve.


22

-Aspekti fizik Secili host është i lidhur me një tel të përbashkët. Në këtë topologji, paisjet kryesore janë ato që lejojnë që host t’i bashkangjitet ose të lidhet në një medium të vetëm që shfrytëzohet bashkarisht. Një përparësi e kësaj topologjie është se të gjitha nyjet (hosts) janë të lidhura me njëra tjetrën, dhe kështu mund të komunikojnë drejtëpërdrejtë. Një mangësi e kësaj topologjie është që ndërprerja në kabllo, ndërprenë nyjet nga njëra tjetra. -Aspekti logjik Topolgjia magjistrale (bus) mundëson secilës paisje të rrjetës të shoh të gjitha sinjalet nga të gjitha paisjet tjera. Kjo mund të jetë një përparësi nëse dëshirojmë që të gjitha informacionet të shkojnë në secilën paisje. Megjithatë, mund të jetë mangësi për shkak se problemet e trafikut dhe përplasjet janë të përbashkëta.

3.2.2. Rrjeta topologjike unazore

-Aspekti matematik Topologjia unazore (ring) është një unazë e vetme e mbyllur që përbëhet nga nyjet dhe lidhjet, me secilën nyje të lidhur vetëm dy nyje (adjacent). -Aspekti fizik Topologjia tregon të gjitha paisjet të lidhura drejtëpërdrejtë me njëri tjetrin në atë që quhet zinxhiri margaritar. Në zinxhirin margaritar rezultati i një paisje është i lidhur me hyrjen e tjetrit. Kjo është e ngjashme me mënyrën në të cilën miu në PC Apple lidhet në tastierë dhe pastaj në PC. -Aspekti logjik Në mënyrë që informacioni të rrjedh, secili stacion duhet të kaloj informacione tek stacionet e tyre më të afërta (adjacent).


23

3.2.3. Rrjeta topologjike duale unazore

-Aspekti matematik Topologjia duale unazore përbëhet nga dy unaza koncentrike, ku secila prej tyre është e lidhur me unazën fiqnje. Dy unazat nuk janë të lidhura. -Aspekti fizik Topologjia duale unazore është e ngjashme me topologjinë unazore me përjashtim se atje ekiston unaza dytësore redundante që lidh të njëjtat paisje. Me fjalë të tjera, në mënyrë që të sigurojë siguri dhe fleksibilitet në rrjetë, secila paisje e rrjetës është pjesë e dy topologjive unazore të pavarura. -Aspekti logjik Topologjia duale unazore vepron si dy unaza të pavarura, nga të cilat vetëm njëra përdoret gjatë një intervali kohor.

3.2.4. Rrjeta topologjike e yllit

-Aspekti matematik Topologjia e yllit ka nyje qendrore me të gjitha lidhjet në nyjet tjera që dalin nga ajo dhe nuk përcjell lidhjet tjera.


24

-Aspekti fizik Topologjia yll ka nyjen qendrore me të gjitha lidhjet që dalin nga ajo. Përparësi primare e saj është që lejon të gjitha nyjet tjera të komunikojnë në mënyrë të përshtatshme mes vete. Mangësia e saj kryesore është se nëse dështon nyja qendrore, e tërë rrjeta çkyqet. Varësisht nga paisja e rrjetës e përdorur në rrjetën yll, ndeshjet mund të paraqesin problem. -Aspekti logjik Rrjedha e informacioneve shkon nëpër një paisje. Kjo mund të jetë e dëshirueshme për siguri ose për arsye të qasjeve të kufizuara, por do të jetë shumë i prekshëm ndaj problemeve në nyjen qendrore të yllit.

3.2.5. Rrjeta topologjike e yllit të zgjeruar

-Aspekti matematik Topologjia e yllit të zgjeruar përsërit topologjinë yll, përveç që secila nyje që lidhet me nyjen qendrore është gjithashtu edhe qendër e një ylli tjetër. -Aspekti fizik Topologjia e yllit të zgjeruar si bërthamë e ka topologjinë yll, ku secila nga fundet e nyjeve të topologjisë veprojnë si qendra të topologjive të tyre yll. Përparësi e kësaj është që mban rrugë më të shkurtër të kabllimit, dhe kufizon numrin e paisjeve që kanë nevojë të ndërlidhen me ndonjë nga nyjet qendrore. -Aspekti logjik Topologjia e yllit të zgjeruar është shumë hierarkike, dhe inkurajohet që informacionet të mbesin lokale. Ky është pikërisht si strukturimi i tanishëm i sistemit telefonik.


25

3.2.6. Rrjeta topologjike në formë druri (hierarkale)

-Aspekti matematik Topologjia në formë druri (apo hierarkale) është e ngjashme me topologjinë e yllit të zgjeruar. Dallimi kryesor është që kjo nuk përdorë nyje qendrore. Në vend të tyre, ajo përdor nyjet e trungut prej nga dërgon degët në nyjet tjera. Ekzistojnë dy lloje të topologjisë dru, druri binar (secila nyje ndahet në dy lidhje) dhe boshtin e drurit (boshti i trungut ka nyjet e degëve me lidhje që lëshohen prej saj). -Aspekti fizik Trungu është një tel që ka disa nivele të degëve. -Aspekti logjik Rrjedhja e informacioneve është hierarkale.

3.2.7. Rrjeta topologjike komplete (mesh)

-Aspekti matematik Në topologjinë komplete (mesh), secila nyje është e lidhur drejtëprdrejtë me secilën nyje tjetër.


26

-Aspekti fizik Kjo lidhje ka përparësi dhe mangësi të veçanta. Një përparsi është se çdo nyje është fizikisht e lidhur me nyjen tjetër. Nëse ndonjë lidhje dështon së funksionuari, informacionet mund të rrjedhin përmes nyjeve të tjera për të arritur në cakun e tyre. Një përparësi e kësaj topologjie është se ky lloj i i topologjisë lejon që informatat të rrjedhin përgjatë shumë drejtimeve në rrugën e tyre në rrjetë. Mangësi primare fizike është që për më shumë nyje sasia e mediave për lidhje tejngarkohet . -Aspekti logjik Sjellja e topologjisë komplete varet në masë të madhe nga paisjet e përdorura.

3.2.8. Rrjeta Topologjike celulare

-Aspekti matematik Topologjia celulare përbëhet nga zonat heksagonale ose gjashtëkëndëshe, ku secila prej tyre ka në qendër nyje individuale. -Aspekti fizik Topologjia celulare paraqet zonë gjeografike që është e ndarë në regjione për qëllime të teknologjisë pa tela. Kjo është një teknologji që nga dita në ditë po bëhet më e rëndësishme. Në topologjinë celulare më nuk ka lidhje fizike, vetëm valë elektromagnetike. Ndonjëherë nyjet pranuese zhvendosen (për shembull, automobili me celular), dhe ndonjëherë lëvizin nyjet që dërgojnë informacione (për shembull lidhjet satelitore).Përparësi e qartë e topologjisë celulare (pa tela) është se nuk ka media të prekshme përveç atmosferës së tokës ose vakuumit të hapësirës ndërplanetare (dhe satelitëve). Mangësitë janë se sinjalet janë prezente kudo në mobil. -Aspekti logjik Teknologjitë celulare komunikojnë mes vete drejtëpërdrejtë (përmes kufizimeve në distancë)


27

3.3. Teknologjia e rrjetës Ethernet - Një nga teknologjitë kryesore të LAN, udhëheq numrin më të madh të LAN-ëve. Token Ring - nga IBM, përcolli Ethernet-in dhe tani është në përdorim të gjerë nga një numër i gjerë i rrjetave të IBM-it. FDDI - gjithashtu duke përdorur “tokens”, tash është një LAN i njohur.

Ne do të përqëndrohemi në standardet Ethernet IEEE 802.3 LAN. 10Base-2 (thin

Ethernet) – lejon segmente të rrjetës të kabllove koaksiale deri

në 185 m të gjatë 10Base-5 (thick

Ethernet) - lejon segmente të rrjetës të kabllove koaksiale deri

në 500 m të gjatë 10Base-T - lejon korniza të Ethernet-it në tela me çifte të dredhura

Standardet 10Base-5 and 10Base-2 ofrojnë shërbime për disa stacione të segmenteve të LAN. Stacionet janë të bashkangjitura me segmentet me anë të kabllit që starton nga attachment unit interface (AUI) në stacionin e një transiveri (shënderruesi, ang. transceiver) që është drejtëpërdrejtë i lidhur me kabllin koaksial të Ethernet-it. Etherneti dhe data link 802, përgatisin të dhëna për transportin përgjatë lidhjes fizike që bashkon dy paisje. Për shembul, tri paisje mund të lidhen drejtëpërdrejtë me njëra tjetrën përgjatë Ethernet LAN. Qëllimi i këtij indikatori është të tregojë pjesët “dëgjuese” dhe transmetuese të CSMA/CD. Konferencieri ndëgjon për “qetësi” në LAN (CS, Carrier Sense). Secili konferencier (Every host) në LAN është i lirë të transmetojë kur dëgjon “silence” (MA, Multiple Access - qasja e shumëfishtë). Një nyje e trnasmetimit udhëton në tërë rrjetën dhe pranohet si dhe ekzaminohet nga çdo nyje. Kur stacioni dëshiron të transmetoj sinjalin, ai kontrollon rrjetën për të përcaktuar nëse ndonjë stacion tjetër është duke transmetuar. Nëse rrjeta nuk është duke u përdorur, stacioni vazhdon me transmetimin. Gjatë dërgimit të sinjalit, stacioni monitoron rrjetën për të siguruar se asnjë stacion tjetër nuk është duke tranmetuar në atë kohë.


28

Nëse dy stacione transmetojnë në të njëjtën kohë, nëse kjo duhet të ndodh, ata do të shkaktojnë një përplasje (collision). Të gjitha stacionet i ndërpresin dërgimin e kornizave për një periudhë kohe të caktuar në mënyrë të rastit.

3.4. Rrjetat lokale (Local area network - LAN) Një zgjidhje e hershme e këtyre problemeve ishte krjimi i rrjetave lokale (LANs). LAN-et mund të lidhnin të gjitha stacionet punuese, periferike, terminalet, dhe pajisjet tjera në kuadër të një ndërtese. Kjo u mundësoi që bizneset duke përdorur teknologjinë kompjuterike të përdorin së bashku në mënyrë efikase dokumentet dhe printerët. LAN-et përbëheshin nga kompjuterët, kartelat e rrjetës (network interface cards), mediat e rrjetës (networking media), paisjet për kontrollë të trafikut në rrjetë, dhe paisjet periferike (peripheral devices). LAN-et bënë të mundshme për bizneset që përdorin teknologji kompjuterike për të përdorur bashkarisht dhe në mënyrë efikase gjërat si printerët dhe fajllat dhe bënë të mundshme komunikimet si e-mail-i. LAN-i lidh së bashku të dhënat, komunikimet, llogaritjet dhe serverët e shenimeve. LAN-et janë të dizajnuar për të kryer punët vijuese: • • •

Operojnë brenda kufinjëve të caktuar gjeografik Lejojnë shumë përdoruesve t’i qasen mediave me gjerësi të lartë të bandwidth-it Ofrojnë lidhje me orarë të plotë për shërbimet lokale

3.5. Paisjet e LAN në një topologji Paisjet që lidhen drejtëpërdrejtë në segmentin e rrjetës u referohemi si konferencierë (hosts). Këta konferencierë apo nyje (hosts) përfshijnë kompjuterët, që të dy klientët dhe serverët, printerët, skenerët dhe shumë paisje të tjera. Këto paisje i ofrojnë përdoruesve lidhje në rrjetë. Përdoruesitë mund të shfrytëzojnë bashkarisht, krijojnë dhe marrin informacione. Paisjet e konferencierit (host) mund të ekzistojnë edhe pa rrjetë. Megjithatë, mundësitë e konferencierit (hosts) pa rrjetë janë në masë të gjërë të kufizuara. Paisjet e konferencierit (host) nuk janë pjesë e asnjërit nga nivelet e përmendura. Ata kanë lidhje fizike në rrjetë me anë të karteles së rrjetës (network interface card NIC) . Nivelet e tjera të OSI kryhen në softuer jashtë konferencierëve (host). Kjo nënkupton se ata operojnë në të gjitha 7 nivelet e modelit OSI. Ky proces i lejon konferencierit (host) të dërgojë e-mail-a, të shtypë raporte, skenon figura ose t’i qaset bazës së të dhënave. Një PC mund të konsiderohet si rrjetë e vogël. Ai lidh magjistralen dhe sllotet për zgjerim (expansion slots) me CPU, RAM, dhe ROM.


29

Simbolet për konferencierë (hosts) nuk janë standarde në komunitetin e rrjetave. Megjithatë ata janë mjaft të qartë. Kompjuterët në LAN kryejnë funksione elementare. Kjo është që përdoruesve t’u ofrojnë mundësi pothuajse të pafundme. Përpunimi i dokumenteve, prezentimi, tabelat dhe programeve të bazave të shënimeve mund të startohen. Kjo mundësohet me anë të softuerit modern, mikroelektronikës dhe një sasie të vogël të hollash. Ato gjithashtu mundëson të startohet me web shfletuesin. Shfletuesi mundëson qasje të shpejtë tek informacionet nëpërmes World Wide Web. Mund të dërgohen e-mail, editimi në grafikë, ruajtja e informacioneve në baza të të dhënave, lojëra të ndryshme dhe komunikimi me të tjerët në botë. Lista e aplikacioneve po shtohet nga dita në ditë. Simbolet për media ndryshojnë. Për shembull: simboli i Ethernetit është kryesisht vijë e drejtë me vijat normale që projektohen nga ajo; simboli i rrjetës token-ring është rreth ku janë të bashkangjitur nyjet; dhe për FDDI, simboli është dy rrethe koncentrike të bashkangjitura për paisje. Funksioni elementar i mediave është të kryejnë rrjedhjen e informacioneve në formë të bitëve dhe bajtëve nëpër LAN. Ekzistojnë rrjeta kompjuterike me lloje të ndryshme të mediave. Secila media ka përparësitë dhe mangësitë. Ajo çka paraqet përparësi për një media (çmimi i kabllit të kategorisë së 5) mund të jetë mangësi për tjetrën (çmimi i kabllit fiber-optik). Ekzistojnë disa faktorë për të matur përparësitë e mediave të ndryshme: • • •

Gjatësia e kabllos Çmimi Lehtësia e instalimit

Kabllot koaksiale, kabllot fibër optik, e madje edhe hapësira e lirë mund të bartë sinjale të rrjetës.

3.5.1. Repiterët (repetears) Si u cek më lart tek pjesa e medias së rrjetës, ka shumë lloje të mediave dhe secila prej tyre ka përparësitë dhe mangësitë e veta. Një nga mangësitë e atyre të tipit kabllovik që ne përdorim është gjatësia e kabllosë (CAT 5 UTP). Maksimumi i gjatësisë së kabllosë UTP në rrjetë është 100 metra. Nëse dëshirojmë ta zgjerojmë rrjetën tonë përtej këtij kufiri, rrjetës sonë duhet t’ia shtojmë një paisje. Kjo pajisje quhet repiter (repeater) . Termi repeater vjen nga ditët e hershme të komunikimit vizuel kur njeriu i gjendur në një kodër dhe që përsërit sinjalin që sapo e kishte marrë nga personi i cili gjendet në kodrën në të majtë të tij dhe që këtë sinjal duhet t’ia komunikojë personit që gjendet në kodrën e cila është në anën e djathtë. Gjithashtu ky term vjen nga telegrafi, telefoni, mikrovalët dhe komunikimi optik ku të gjitha prej tyre përdrorin repiterë për të forcuar sinjalet e tyre në distanca të largëta.


30

Qëllimi i një repiteri është të gjenerojë sinjalet e rrjetës në nivel të bitëve dhe të lejoj atyre të udhëtojnë në distanca të largëta në media. Kjo gjithashtu njihet edhe si Rregulla 5-4-3, kur zgjerohen segmentet e LAN. Kjo rregullë thotë se mund të lidhen pesë segmente të rrjetës end-to-end duke përdorur katër repiterë por vetëm tri segmente mund të kenë host (komjuter) në të. Termi repiter tradicionalisht nënkuptonte një port të vetëm "në" dhe një port të vetëm "jashtë" paisjes. Pothuaj të gjithë repiterët në rrjetë sot paraqesin paisje shumëportëshe, të njohura si hub. Repiterët klasifikohen si paisje të Nivelit 1 në modelin OSI, sepse ata veprojnë vetëm në nivel të bitëve dhe nuk interesohen për informacione të tjera.


31

3.5.2. Hub-ët Qëllimi i një hub-i është të rigjenerojë sinjalet e rrjetës. Kjo kryhet në nivel të bitëve për një numër të madh të nyjeve (hosts) (për shembull, 4, 8, 16 ose madje 24) duke përdorur procesin e njohur si koncentrim. Vërejmë se definimi i hub-it është i ngjashëm me atë të repiterit, dhe kjo është arsyeja pse hub njihet edhe si repiter shumëportësh.

Në fakt, një hub nuk është asgjë më shumë se sa repiter me dy e më shumë porta. Dy arsye për përdorimin e hub-ve janë: krijimi i pikës qendrore lidhëse për mediat me tel dhe rritja e sigurisë së rrjetës. Besueshmëria (siguria) e rrjetës rritet duke i lejuar ndonjërit nga kabllot të bie (dështojë) pa penguar rrjetën në tërësi. Kjo dalon nga topologjia magjistrale (bus) kur dështimi i një kabllo do të pengojë tërë rrjetën. Hub-ët konsiderohen paisje të Nivelit 1 sepse ata gjenerojnë sinjalet dhe i transmetojnë në të gjitha portet (komunikimet e rrjetës) përveç për portën ku është pranuar sinjali.

Ekzistojnë klasifikime të ndryshme për hub-ët në rrjetë. Klasifikimi i parë është hub aktiv dhe pasiv. Shumica e hub-vë modern janë aktiv; ata pranojnë energji nga


32

furnizuesi për të rigjeneruar sinjalet e rrjetës. Disa hub-a quhen paisje pasive për shkak se ata thjeshtë ndajnë sinjalin për përdorues të shumtë, p.sh. duke përdorur "Y" cord në CD player për të përdorur më shumë se një bashkësi (set) të ndëgjueseve. Hub-ët pasivë nuk rigjenerojnë bitët kështu që ata nuk e zgjerojnë gjatësinë e kabllosë. Ata thjeshtë lejojnë një ose më shumë nyje të lidhen në të njëjtin segment kabllovik. Një klasifikim tjetër i hub-ve është intelegjent ose dumb. Hub-ët intelegjentë kanë porte konzolle (console), që nënkupton që ato mund të programohen për të menaxhuar trafikun. Hub-ët Dumb, thjeshtë marrin sinjalin hyrës të rrjetës dhe e përsëritin atë në secilën portë pa aftësi të kryerjes së ndonjë menaxhimi. Roli i hub-it në rrjetën Token Ring kryhet nga Njësia për Qasje të Medias (Media Access Unit - MAU). Fizikisht ai i ngjan një hub-i, por teknologjia token-ring është shumë e ndryshme. Në FDDI, MAU quhet koncentrator. MAU-t janë gjithashtu paisje të nivelit 1.

3.5.3. Urat (Bridges)

Ura (Bridge) është paisje e nivelit 2 e dizajnuar për të lidhur dy segmente të LANit. Qëllimi i bridge është të filtrojë trafikun në LAN, të mbaj trafikun lokal, pastaj të lejojë lidhshmëri me pjesët tjera (segmentet) e LAN për trafikun që është drejtuar atje. Shtrohet pyetja se si ura (bridge) din se cili trafik është lokal e cili nuk është. Përgjigja është e njëjtë me atë të shërbimeve postare kur pyeten se cila letër është lokale. Ai shiqon në adresat lokale. Çdo paisje e rrjetës ka adresë unike MAC në NIC, bridge mbajnë shënimet “e gjurmëve” ku MAC adresat janë në njërën anë të bridge si dhe marrin vendime në bazë të listës së MAC adresës.


33

Pamja e urave (bridges) ndryshon varësisht nga lloji. Edhepse ruterët (routers) dhe switch-ët kanë marrë shumicën e funksioneve të urës (bridge), ato edhe më mbesin të rëndësishme në shumë rrjeta. Për të kuptuar “switching” dhe “routing” së pari duhet të kuptojmë “bridging”. Tradicionalisht, termi bridge i referohet paisjes që ka vetëm dy porta. Megjithatë, do të shohim që urat (bridges) iu referohen tre ose më shumë porteve. Ajo çka në të vërtetë e definon bridge është niveli i 2, filtrimi i kornizave dhe se si arrihet “përfundimi aktual”. Pikërisht siç është parë në rastin e kombinimit të repiterit/hub-it, është edhe një paisje që përdoret për lidhje të shumëfishta të urave (bridge).

3.5.4. Switch-ët Switch-i si edhe ura, është paisje e nivelit 2. Në fakt switch quhet ura shumëportëshe, pikërisht si hub-i që quhet repiter shumëportësh. Dallimi në mes të hub-it dhe switch-it është që switch-ët marrin vendime bazuar në MAC adresat dhe hub-ët nuk marrin vendime. Për shkak të vendimeve që marrin switch-ët, ato e bëjnë LAN shumë më efikas. Ato e bëjnë duke "transferuar" të dhënat vetëm jashtë portës në të cilën është lidhur konferencieri (nyja) adekuat. Për dallim, hub-i do të dërgojë të dhëna jashtë të gjithë porteve të tij ashtu që të gjitha nyjet të shohin dhe përpunojnë (pranojnë dhe refuzojnë) të gjitha të dhënat.Në shiqim të pare, switch-ët shpesh përngjajnë me hub-ët. Që të dy, hub-ët dhe switch-ët kanë shumë porte të ndërlidhjes, meqë pjesë të funksioneve të tyre bazohen në koncentrimin e lidhshmërisë (të lejuarit e shumë paisjeve të lidhen me një portë të rrjetës). Dallimi në mes të hub-it dhe switch-it është në atë se çka ndodh në brendi të paisjes. Qëllimi i switch-it është të koncentrojë lidhshmërinë, gjatë bërjes së të dhënave për transmetim më efikas. Tani, për switch-in mendojmë si diçka që është në gjendje të kombinojë lidhshmërinë e hub-it me rregullimin e trafikut të një ure në secilin port. Ai i lidh kornizat nga portet hyrëse (interfaces) për tek ato dalëse, gjersa secilit port i ofron bandwidth të plotë (shpejtësia e transmetimit të të dhënave në mediumin e rrjetës).


34

3.5.5. Ruterët (Routers) Router-ët operojnë në nivelin e rrjetës së modelit të OSI, përndryshe të njohur si niveli 3. Duke punuar në nivelin 3, router-i mund të marrë vendime bazuar në adresat e rrjetës që është e kundërta me nivelin induvidual 2 të MAC adresave. Router-ët mund gjithashtu të lidhin teknologji të ndryshme të nivelit 2, si Ethernet, Token-ring dhe FDDI. Për shkak të aftësisë së tyre për të rrugëtuar (route) pakot bazuar në informacionet e nivelit 3, router-ët janë bërë boshti i Internetit duke startuar IP protokolet.

Qëllimi i router-it është të vëzhgojë adresat e pakove hyrëse të nivelit 3, të zgjedh rrugën më të mirë për to në rrjetë dhe pastaj ti ndajë për në portën e mirëfilltë dalëse. Router-ët janë paisjet më të rëndësishme në rrjeta të mëdha që rregullojnë trafikun. Ato mundësojnë virtualisht çdo lloj kompjuteri të komunikojë me kompjuterët në pjesët e tjera të botës. Duke kryer këto funksione elementare, router-ët munden gjithashtu të ekzekutojnë edhe shumë detyra.

Router-i në vete përmban dy qëllime primare. Këto dy qëllime janë selektimi i rrugës dhe rrugëtimi (switching) i pakove me rrugët më të mira. Router-i mund të ketë shumë lloje të portave hyrëse.


35

Figura tregon portin serik që është lidhje e WAN. Kjo figurë gjithashtu tregon portin lidhës të konzolës, që ofron lidhje të drejtëpërdrejtë të router për konfigurim.

Figura tregon një lloj tjetër të portit të ndërmjetësuesit (interface). Tipi i treguar është porti i Ethernet, dhe paraqet lidhje LAN. Ky router i veçantë ka të dy konektorët 10BASE-T dhe AUI për lidhje të Ethernet.

3.5.6. Retë (Clouds) Simboli cloud sugjeron një rrjetë tjetër, mbase tërë Internetin. Na përkujton që ekziston një rrugë për t’u lidhur me rrjetën globale (Internetin), por nuk furnizon të gjitha detalet e asaj lidhje ose asaj rrjete.


36

Cloud kanë shumë karakteristika fizike. Për të kuptuar më mirë këtë nocion, mund të mendojmë për të gjitha paisjet që lidhin kompjuterin tonë me disa kompjuterë në distancë të largët, mbase në ndonjë kontinent tjetër. Nuk ekziston mundësia për të sqaruar të gjitha proceset dhe paisjet që do të kyçeshin në krjimin e kësaj lidhje. Qëllimi i clouds, është të prezentojë një grup të madh të detaleve që nuk janë të lidhura me situatën, ose përshkrim në çfarëdo kohe. Është me rëndësi të përkujtohet se në këtë pikë, jemi të interesuar vetëm në atë se si lidhet LAN me WAN më të mëdhenjë dhe me Internetin (WAN përfundimtar), kështu që çdo kompjuter mund të komunikon me kompjuter tjetër në çdo kohë dhe në çdo vend. Për shkak se cloud nuk është në realitet paisje e vetme, por një grumbull paisjesh që operojnë në të gjitha nivelet e modelit OSI, klasifikohet si pajisje e Nivelit 1-7.

IV. MEDIUMET

37

IV. MEDIUMET 4.1. Mediumet, Konekcionet dhe Përplasjet Në bazë të Modelit OSI, rrjetat kompjuterike në aspektin fizik, duhet të ndërtohen në një formë solide, të cilën formë zakonisht e quajmë shtresa 1 ose shtresa fizike. Kjo shtresë definon të gjitha specifikacionet mekanike, elektrike, procedurale dhe funksionale për aktivizim, mirëmbajtje dhe deaktivizim në mes të dy sistemeve (ang. end systems). Të gjitha mediumet bëjnë pjesë në shtresën fizike ndër të cilat me disa prej tyre edhe jemi të familjarizuar, siç është rasti me kabllot UTP (Unshielded Twisted Pair) dhe STP (Shielded Twisted Pair), pastaj po në këtë shtresë hyjnë edhe mediumet tjera siç janë kabllot koaksial dhe kabllot me fije optike (fiber-optic).

4.1.1. Kablli STP (Shielded Twisted Pair).Kablli STP kombinon teknikat e mbulesës dhe çiftëzimit të telave. shtë kabëll i përbërë prej 8 telave të cilët dallohen në mes veti për nga ngjyra e mbështjellësit të vet. Prej 8 telave sa gjinden brenda këtij kablli, janë të çiftëzuar në 4 grupe nga 2 tela. Specifikë e këtij kablli është se përbëhet prej 4 telave me 4 ngjyra të ndryshme, që janë pothuajse standarde e ato janë ngjyra e portokallët, e gjelbërt, e kaltërt dhe ngjyra kafe, përderisa telat të cilët çiftëzohen me këta 4 telat “primarë”, mbështjellësit e tyre i kanë ngjyrat gjysëm portokallët, gjysëm gjelbërt, gjysëm kaltërt dhe gjysëm kafe përkatësisht. Çdo çift i telave është i mbështjellur me folie metalike. Të katër çiftet e telave janë përsëri të mbështjellur me një folie metalike të përbashkët. Kablli STP zvogëlon zhurmën elektrike, interferncat elektromagnetike dhe interferencat radiofonike.

Gjatësia maksimale e transmetimit të paketave të shenimeve me anën e këtij mediumi është 100 metra, ndërsa gjerësia e brezit të transmetimit është 10 – 100 Mbps

IV. MEDIUMET

38

4.1.2. Kablli UTP (Unshielded Twisted Pair).Kablli UTP është i ngjashëm me kabllin STP me disa dallime të vogla, pasi që ky lloj mediumi është më i lehtë për t’u terminuar (instaluar) pasi që në këtë kabëll ekziston vetëm një mbulesë dhe atë në pjesën e jashtme të të 4 çifteve të telave (shih figurën). Edhe ky kabëll ka gjatësinë e transmetimit deri në 100 metra ndërsa brezin e transmetimit 10 – 100 Mbps.

Konektori i cili duhet terminuar në këtë medium quhet konektori RJ-45. Duhet pasur kujdes gjatë terminimit sepse nëse e thejmë kabllon nën kënd më të madh se 90 shkallë, mund që të jetë mosfunksional.

4.1.3. Kablli koaksial Për dallim nga mediumet që u ceken më lart, kablli koaksial përbëhet prej një përçuesi të bakrit në mes, i cili është në formë të një cilindri të hollë dhe i cili pastaj është i mbuluar me një izolues plastik, e më pas përbëhet prej mbështjellësit të gërshetuar të bakrit i cili përdoret si përçuesi i dytë brenda këtij mediumi, dhe se të gjitha këto janë të izoluara me mbështjellësin e jashtëm.

IV. MEDIUMET

39

Për ndërtim të rrjetave kompjuterike lokale, nuk është më i përdorshëm se sa kablli UTP, sidomos jo në këto 10 vitet e fundit, pasi që kartelat e rrjetës me të cilat lidhet ky kabëll nuk kanë shpejtësi të transmetimit të paketave më të madhe se 10 Mbps. Një përparësi e këtij mediumi është se gjatësia e këtij kablli mund të shkojë deri në 500 metra, gjë që e bën të përdorshëm kur kemi të bëjmë me lidhje të nyjeve që janë në distanca më të mëdha. Konektori i cili duhet terminuar në këtë medium quhet konektori BNC.

4.1.4. Kablli me fije optike Mediumi i cili është pothuajse më i përsosuri është pa dyshim kablli fiber-optik. Karakterisitkë e tij është se në vend të përçuesve të bakrit, përbëhet prej përçuesve të qelqit të cilin e bën shumë më efikas si në shpejtësi të transmetimit të paketave ashtu edhe në mundësinë e transmetimit të paketave në distanca shumë më të mëdha se sa mediumet tjera. Gjatësia e transmetimit shkon deri në 2000 metra tek kabllot e tipit multimode dhe deri në 3000 metra tek kabllot e tipit singlemode. shtë i preferueshëm që të përdoret kur kemi të bëjmë lidhjen e nyjeve në distanca të mëdha, ndërsa bën që të përdoret edhe për lidhje të nyjeve në distanca të vogla megjithëse në treg kushton shumë më shtrenjtë se sa mediumet tjera. Gjatë terminimit të këtij kablli duhet pasur kujdes sepse është shumë i ndieshëm dhe se një thyerje e këtij kablli nën një kënd më të madh se sa duhet, mund të shkaktojë që të jetë mosfunskional.

4.1.5. Valët elektromagnetike Sinjalet radiofonike (Wireless Signals) janë valët elektromagnetike. Edhe valët elektromagnetike konsiderohen një lloj mediumi i cili bën të mundur transmetimin e të dhënave nëpërmjet vakuumit të hapësirës së jashtme dhe ajrit. Meqë, për këtë lloj mediumi nuk nevojitet kurrëfarë mediumi fizik, atë e bën shumë të përshtatshëm dhe të gjithanshëm në komunikim në distanca të mëdha. Shpejtësia e transmetimit në këto lloj mediume krahasohet me shpejtësinë e dritës, përderisa edhe gjerësia e brezit të transmetimit të të dhënave mundet me qenë më e madhe se sa te mediumet tjera. Ekzistojnë lloje të ndryshme të valëve të tilla të cilat dallohen në mes veti në bazë të frekuencës që posedojnë. Përderisa valët me frekuencë më të dobët, kanë gjatësi më të madhe të transmetimit, valët me frekuencë më të lartë, kanë gjatësi më të vogël të transmetimit.

IV. MEDIUMET

40

4.2. Specifikacionet e kabllit dhe terminimet Me zhvillimin e teknologjisë, në vitet e 80-ta, shumë prodhues në mbarë botën filluan prodhime të ndryshme të mediumeve për të plotësuar nevojat e shfrytëzuesve. Me atë rast edhe janë krijuar laramani prodhimesh të cilat nuk kanë qenë kompatibile në mes prodhuesve të ndryshëm dhe me këtë edhe mosfunksionalitet në mes të nyjeve të cilat kanë përdorur paisje nga prodhues të ndryshëm. Për këtë qëllim Organizata Ndërkombëtare për Standardizim (ISO) ka caktuar disa standarde, të cilat standarde është dashur t’ju përmbahen të gjithë ata që mirreshin dhe që mirren me prodhime të tilla. Standardet për mediume të rrjetave janë zhvilluar dhe përcaktuar nga disa grupe, të cilat janë: IEEE - Institute of Electrical and Electronics Engineers UL - Underwriters Laboratories EIA - Electronic Industries Alliance TIA - Telecommunications Industry Association

Dy organizatat e fundit më vonë kanë caktuar listën e standardeve të cilat njihen si standardet TIA/EIA. Instituti IEEE ka caktuar kërkesat për kabllim në specifikacionet 802.3 dhe 802.5 për sistemet Ethernet dhe Token Ring. Standardet për sistemin FDDI janë caktuar nga ANSI dhe ISO/IEC. Organizatat e lartpërmendura gjithashtu kanë caktuar specifikacionet e kabllimit të cilat kanë të bëjnë kryesisht me standardet e sigurisë, si dhe kanë paraparë se mediumet STP dhe UTP munden me qenë shumë të përshtatshme për ndërtimin e rrjetave lokale kompjuterike. Nga të gjitha organizatat e përmendura më lart, TIA/EIA ka pasur ndikimin më të madh në përcaktimin e standardeve për mediumet e rrjetave. Standardet TIA/EIA-568-A dhe TIA/EIA-569-A, kanë qenë dhe janë më të përshtatshmet për krijimin e një hapësire të madhe për prodhime të ndryshme nga prodhues të ndryshëm, pasi që kërkesat e tyre nuk janë të kufizuara në madhësi apo gjëra të imta të prodhimeve, gjë që prodhuesve u bënë të mundur që të jenë shumë fleksibil dhe ekspanzonues. Standardet TIA/EIA ndahen në 5 kategori dhe atë CAT 1, CAT 2, CAT 3, CAT 4 dhe CAT 5, ndër të cilat kategoria e pestë (CAT 5) përdoret më së shumti dhe nga e cila kategori do të bazohemi edhe ne për terminim të kabllove.

IV. MEDIUMET

41

4.3. Specifikimi i kabllit dhe terminimi Meqë do të bazohemi në rrjeta kompjuterike lokale, do të shiqojmë terminimin hap pas hapi të një kablli UTP sipas kategorisë CAT 5

IV. MEDIUMET

42

Pas terminimit dhe testimit të kabllit të tillë, mund të realizohet lidhja në mes të dy konferncierëve (host-ve) nëpërmjët HUB-it ose SWITCH-it, me ç’rast do të realizohet edhe rrjeta e parë lokale e thjeshtë. Në mungesë të një shpërndarësi të tillë, mund të terminohet edhe kablli i ashtuquajtur crossover cable i cili bënë të mundur lidhjen e dy kompjuterëve në mes veti pa ndonjë paisje ndihmëse (përjashtimisht posedimit të kartelave të rrjetës). Se si bëhet terminimi i kabllove të tilla, do të shohim më vonë, ndërsa tash do të përqëndrohemi në standardet e përcaktuara nga TIA/EIA. Në figurat e prezentuara më lart, shihet qartë se pas zhveshjes së kabllit, pason ç’dredhja e telave e

IV. MEDIUMET

43

pastaj organizimi i telave sipas ngjyrave. Sipas standardeve, ekzistojnë dy kategori të organizimit të ngjyrave brenda kategorisë CAT5 dhe atë kategoria T568B ose Cat B dhe kategoria T568A ose Cat A. Rradhitja e ngjyrave sipas Cat B, është si më poshtë (duke i përdorur disa shkurtesa për ngjyrat, të cilat janë të dhëna me sqarime:

Cat B ose T568B 1 2 3 4 5 6 7 8 GjP P GjG K GjK G GjKf Kf P – Portokall GjP – Gjysëmportokall K – Kaltërt GjK – Gjysëmkaltërt G – Gjelbërt GjG – Gjysëmgjelbërt Kf – Kaft GjKf – Gjysëmkaft Numrat që figurojnë mbi shkurtesa të ngjyrave vetëm se tregojnë se cila ngjyrë duhet të radhitet nga ana e majtë duke shkuar nga ana e djathtë. Pas organizimit (vendosjes së telave) të tillë, që të gjithë vendosen në konektorin RJ-45, ashtu që këmbëza e konektorit vendoset në pozitë te poshtë. Në të njejtën mënyrë veprohet edhe në anën tjetër të kabllit dhe vetëm atëherë mund të themi se kemi terminuar një kabllo UTP sipas Cat B. Terminimin e kabllit mund t’a kryejmë edhe sipas Cat A. Radhitja e ngjyrave sipas Cat A duket kështu:

Cat A ose T568A 1 2 3 4 5 6 7 8 GjG G GjP K GjK P GjKf Kf Sa i përket kabllit crossover , terminimi i tij kryhet në atë mënyrë që në njëren anë të kabllit, radhitjen e telave e bëjmë sipas kategorisë B, ndërsa në anën tjetër sipas kategorisë A. Pas terminimit, vjen testimi i kabllit. Për të pasur më lehtë testimin dhe vlerësimin e këtij lloj kablli, mund të shërbehemi edhe me grafikonin në vazhdim:

IV. MEDIUMET

44

Cat B ose T568B 1 2 3 4 5 6 7 8 GjP P GjG K GjK G GjKf Kf

GjG G GjP K GjK P GjKf Kf 1 2 3 4 5 6 7 8

Cat A ose T568A ose sipas figurës në vazhdim

4.4. Komponentet dhe njësitë e Nivelit 1 Ndër teknologjitë më të përhapura të LAN-it janë: Ethernet, Token Ring dhe FDDI, përderisa ne do të përqëdrohemi në teknologjinë Ethernet 10 BASE-T. Siç dihet, LAN-i operon në zona të kufizuara gjeografike dhe gjithashtu shquhet për qasje të shumë shfrytëzuesve dhe shpejtësi të mëdha operimi. Për këtë shkak teknologjia Ethernet është dizajnuar në mënyrë që në rrjetat kompjuterike të tipit të dhomave apo ndërtesave të kujdeset për bartje të shenimeve dhe kryerje te funksioneve të tjera.

IV. MEDIUMET

45

Teknologjia Ethernet 10BASE-T kryesisht bazohet në kornizat e mediumeve të telave të çiftëzuar të dredhur. Për teknologjinë e tillë fokusohemi në komponentet pasive siç janë kabllot, konektorët, prizat, modulet dhe koleksionet e moduleve (patch panels), dhe në komponentet active siç janë repiterët (përsëritësit), hub-ët dhe transmetuesit (transceivers) apo koduesit e sinjaleve. Sa i përket komponenteve pasive (komponente që nuk nevojitet furnizim me rrymë elektrike), terminimi standard 10BASE-T është konektori RJ-45 që është përmendur më herët tek specifikimi i kabllit dhe terminimi. Konektori i tillë është i ngjashëm me konektorët që shërbejnë për lidhje telefonike që njihet si konektori RJ-11, me dallimin se në konektorin RJ-11 vendosen 4 përçues brenda një kablli, kurse tek konektori RJ-45 vendosen 8 përçues, aq përçues sa ka edhe kablli UTP ose STP. Konektori përmban 8 spirale të holla metalike në maje të tij të cilat krijojnë kontakt me të tetë përçuesit e kabllit (pas terminimit).

Kablli standard 10BASE-T është kablli me 8 përçues i kategorisë 5 (CAT 5), me të cilin bashkëvepron konektori RJ-45. Një komponentë tjetër pasive është edhe moduli RJ-45. Emërtohet si Moduli RJ-45 për shkak se lidhet me konektorin RJ-45 në mënyrë që të krijohen kontaktet e përçuesve prej një komponente në komponentën tjetër.

Moduli RJ-45 nga dy kënde të ndryshme

Modulet e tilla janë të vendosura edhe në kartelat e rrjetës

IV. MEDIUMET

46

Përçuesit e mediumit në fjalë janë në kontakt me kartelën nëpërmjet modulit nga ana e kartelës dhe konektorit nga ana e mediumit (në rastin specifik nga ana e kabllit UTP). Sikurse tek konektorët edhe modulet në brendi përbëhen prej 8 spiraleve të holla metalike, ku pas vendosjes së kabllit (së bashku me konektorin) në modul, spiralet metalike të konektorit krijojnë kontakt me spiralet metalike të modulit, dhe në këtë mënyrë bëhet edhe lidhja “elektrike” në mes të dy nyjeve në rrjetë. Si shembull mund të marrim kur dy kompjuterë lidhen mes veti nëpërmjet një kablli UTP ose STP (të tipit crossover ) , e dimë se që të dy duhet të posedojnë kartela të rrjetës dhe pasi që kartelat e tilla e kanë nga një modul të tillë, si dhe nga ana tjetër kablli UTP në të dy anët duhet të jetë i terminuar me konektorë RJ-45, krijohet lidhja e kompjuterëve nëpërmjet kontakteve të tilla elektrike. Prizat janë vende të posaqme ku vendosen modulet (përjashtimisht prej kartelës së rrjetës). Për t’i mbajtur në mend më lehtë prizat e moduleve, mund t’i kujtojmë prizat e rrymës elektrike që gjenden çdokund ku është i instaluar rrjeti elektrik dhe që çdo kush ju qaset atyre kur i nevojitet rryma elektrike. Koleksioni i moduleve (patch panels) është një pllakë (zakonisht metalike) në të cilën vendosen module të shumta.

Zakonisht koleksionet e tilla vijnë me nga 12, 24 apo 48 vende për vendosjen e moduleve të cilat nevojiten për lidhje të segmenteve të ndryshme të një apo disa LAN-ve. Sikurse koleksioni i moduleve ashtu edhe prizat e lartpërmendura përdoren gjatë ndërtimit të LAN-ve.Të gjitha këto paisje pasive i takojnë nivelit të parë të OSI modelit. Në grupin e komponenteve aktive, përveq përsëritësve (repeaters) dhe hub-ve që kemi folur më herët, bën pjesë koduesi i sinjaleve (transceiver). Transceiver-i ndryshe është edhe si transmetues edhe si pranues i sinjaleve për shkak se sinjalin e konverton nga një formë në formën tjetër.

IV. MEDIUMET

47

Siç shihet nga figura, në mungesë të kartelës së rrjetës në kompjuterin të cilin dëshirojmë të lidhim në rrjetë, mund të shfrytëzojmë portet tjera të cilat disponon kompjuteri (si p.sh. portet serike), ndërsa që transceiver-i konverton sinjalin në fromë të përshtatshme dhe që kompjuteri të pasurohet edhe me një port tjetër siç është porti për konektorin RJ-45. Në kohët e sotme transceiver-ët e tillë prodhohen edhe në forma të tjera si p.sh. në njërën anë përdoren portet USB (të cilët janë shumë prezent dhe efikas) dhe në anën tjetër portet RJ-45. Edhe komponentet aktive i takojnë nivelit të parë të OSI modelit. Të gjitha komponentet si aktive ashtu edhe ato pasive kanë të bëjnë vetëm me bitë, dhe nuk mund të pranojnë informata ose adresa logjike, prandaj edhe themi se këto komponente kryejnë vetëm punë fizike, rrjedhimisht i takojnë nivelit të parë që njihet si niveli fizik.

4.5. Përplasjet dhe shkatërrimet e shenimeve Para se të tregojmë se si ndodhin përplasjet dhe shkatërrimet e pjesërishme ose të tërsishme të shenimeve gjatë trasmetimit të tyre në rrjeta kompjuterike, të përqëndrohemi fillimisht në disa lloje të lidhjeve të nyjeve në rrejta kompjuterike. Ekzistojnë lidhje direkte dhe indirekte të nyjeve në rrjeta. Tek lidhjet direkte, host-ët shfrytëzojnë resurse të përbashkëta të nivelit të parë.

Lidhja e tillë direkte njihet me emrin si hapësira e mediumit të përbashkët, ku siç shihet në figurë çdo kompjuterë është i lidhur për një medium qoftë ai kabëll UTP, koaksial apo kabëll me fije optike. Lidhja tjetër me emrin hapësira e zgjeruar e mediumit të përbashkët, është një tip i veçantë i lidhjes së sipërpërmendur.

Lidhja e tillë është e ngjashme me lidhjen e parë me dallimin që është shfrytëzuar edhe një komponentë tjetër e nivelit të parë (siç është repiteri), për të zgjeruar rrjetën për më shumë shfrytëzues në distanca më të mëdha se sa mund të përballojnë mediumet

IV. MEDIUMET

48

përkatëse, shembull tek kabllot UTP nëse kemi një rrjetë ku nyjet janë të larguara në mes veti në gjatësi më të madhe se 100 metra. Lidhja me emrin hapësira pikë për pikë, është lidhja kur vetëm dy kompjuterë janë të lidhur në mes veti.

Një lidhje e tillë mund të krijohet kur lidhen dy kompjuterë nëpërmjet kabllit crossover ose nëpërmjet lidhjeve telefonike. Sa i përket lidhjeve indirekte, dallojmë dy tipe: tipin e transferimit qarkorë dhe tipin e transferimit të paketave. Transferimi qarkorë është rrjetë me lidhje indirekte në të cilat qarqet elektrike mundësojnë komunikimin.

Tipi i transferimit të paketave, është një lidhje në mes të kompjuterëve që komunikojnë, ku kompjuteri burimor dërgon porosi në formë të paketave tek kompjuteri destinues.

Çdo paketë përmban informata për rrugëtimin deri te kompjuteri destinues. Ky lloj i rrjetimeve ka përparësi në atë që shumë shfrytëzues mund të përdorin reusrse të përbashkëta porse edhe ka mangësi në atë që mund të ndodhin konflikte gjatë transferimit të paketave nga një vend në vendin tjetër. Udhëtimi i paketave të shenimeve nëpër mediume realizohet në formë të bitëve. Përplasja e shenimeve ndodh kur dy bitë të paketave të ndryshme tentojnë të udhëtojnë në të njejtën kohë nëpër të njejtin medium. Tek rrjetat e vogla kompjuterike, mundësia e përplasjes së shenimeve është më e vogël për shkak të kërkesave më të vogla për transferim të bitëve (me fjalë tjera të paketave të shenimeve, për shkak se paketat përbëhen prej vargut të bitëve) duke pasur parasysh edhe numrin e vogël të shfrytëzuesve, por situata nuk qëndron njejtë tek rrejtat e mëdha kur me miliarda bitë udhëtojnë brenda një sekonde.

IV. MEDIUMET

49

Përplasjet më së shumti ndodhin kur trafiku është i tejngarkuar në rrjetë. Nëse kemi të bëjmë me rrjetë ku shfrytëzohet mediumi i përbashkët (sikur te lidhja direkte, tipi i parë), pra kur të gjitha paketat udhëtojnë nëpër të njejtin medium, mundësia e përplasjes së shenimeve është shumë e madhe, sepse dy bitë të dy paketave të ndryshme nuk mund të kalojnë në të njejtën kohë. Ngjashëm është edhe tek rasti i rrjetave të ndërtuara sipas topologjisë së yllit apo yllit të zgjeruar, ku segmentet e kësaj rrjete janë të lidhura me njësi (paisje) jofiltruese siç janë repiterët apo hub-ët. Topologjia Ethernet mundëson që vetëm një paketë e shenimeve (mundet me qenë edhe me varg të madh të bitëve) të udhëtojë nëpër një medium për një kohë të caktuar, dhe nëse kemi të bëjmë me rrjetë që nyjet janë të lidhura për një medium dhe në të njejtën kohë edhe ndonjë kompjuterë tjetër tenton të transferoj paketa në atë kohë nëpër të njejtin medium, atëherë ndodh përplasja e shenimeve me dëme të theksuara. Hapësira e rrjetës ku paketat e shenimeve e kanë origjinën dhe vendi ku ndodhin përplasjet quhet zona e përplasjeve (collision domain). Një kabëll (medium) mundet me qenë i lidhur me një kabëll tjetër nëpërmjet koleksionit të moduleve, repiterit apo hub-it dhe se të gjitha këto komponente bëjnë pjesë në zonën e përplasjeve. Kur ndodhin përplasjet e paketave, ato shkatërrohen bit për bit. Meqë përplasjet ndikojnë në zvogëlimin e performansave efikase të rrjetave, duhet pasur parasysh fillimisht nëse kemi të bëjmë me rrjeta të tipit “medium i përbashkët” ku secila nyje shfrytëzon të njejtin medium, LAN-i i tillë mundësisht duhet të ndahet në segmente më të vogla të lidhjeve, ku ato segmente do të mund të lidheshin me paisje të cilat bëjnë pastrimin e trafikut. Kur themi për pastrimin e trafikut, nënkuptohet vendosja e ndonjë ure apo switch-i në mes të segmenteve, për shkak se repiterët dhe hub-ët nuk bëjnë pastrimin e trafikut. Meqë hub-i bënë pjesë në nivelin e parë, çdo paketë e shenimeve që vjen deri tek hub-i, ai atë paketë të shenimeve e shpërndan në tërë portet rrespektivisht në të gjitha nyjet që janë të lidhura për të, përderisa switch-i, paketën e tillë do t’a transferonte vetëm në atë nyje për të cilën është e destinuar ajo paketë me ç’rast do të kursente pjesën tjetër të mediumit pa e ngarkuar pa nevojë, sepse switch-i bazohet edhe në adresat logjike, gjë të cilën hub-i nuk mundet t’a bënë. Tek rrjetat e tipit “medium i përbashkët”, nëse bëjmë ndarjen e saj në segmente duke shfrytëzuar repiterët ose hub-ët (si në figurë), nuk kemi arritur që të zgjidhim problemin e zvogëlimit të zonës së përplasjeve, përkundrazi zona e përplasjeve mbetet e njejtë ose bëhet zgjerimi i saj (në rastin kur shtohen edhe më shumë kompjuterë në kuadër të asaj rrjete) Në rastin kur rrjetën e zgjerojmë me paisje të cilat bëjnë pastrimin e trafikut, si ura apo switch-i, atëherë përveç që kemi bërë ndarjen e rrjetës në segmente, kemi bërë të mundur

IV. MEDIUMET

50

që edhe zonën e përplasjeve të ndajmë në aq pjesë sa ka edhe segmente (shih figurën në vazhdim). Performansat më të mira të rrjetave janë ato kur rrjetat arrijmë t’i ndajmë në sa më shumë segmente të përcjellura me paisje për filtrim të trafikut.

V. IP ADRESIMI

51

V. IP ADRESIMI 5.1. Shtresa e rrjetës dhe IP adresat Në kuadër të OSI modelit, si shtresë e tretë është e njohur si shtresa e rrjetës e cila ka për detyrë të kontrollon rrjedhën në trafikun e shenimeve. Për dallim nga shtresa e dytë, këtu kryhet adresimi logjik me qëllim të caktimit të rrugës (path determination) së pakos nga burimi për në destinacion. Si paisje që bënë pjesë në shtresën e tretë është ruteri (router). Nga ruteri caktohet edhe shtegu i lëvizjes së paketave. Caktimi i shtegut është process që e shfrytëzon ruteri për zgjedhjen e nyjes së ardhshme që do të lëvizë pakoja e shenimeve për në destinacion duke u bazuar në bandwidth-in e lidhjes, nyjen, IP adresën etj.

5.2. IP adresat dhe klasët e IP adresës Çdo IP adresë është e përbërë prej 32 bitëve. IP adresa është e prezentuar si katër oktete të ndara me pike ndërmjet veti. Për shfrytëzim më të lehtë nga ana e shfrytëzuesit, IP adresat në literaturë, por edhe në makinat llogaritëse i shenojmë me anë të numrave decimal, në kuptimin që ato funksionojnë si adresa me 32 bit, por që janë të prezentuara me 4 numra decimal të ndara me pika, dhe atë me numrat prej 0 deri në numrin 255 (sepse numri binar prej 8 bitëve vlerën më të madhe në numër decimal mund të merr numrin 255, pra 00000000 2 = 0 dhe numri i fundit 11111111 2=255) ose si në figurën në vazhdim.

V. IP ADRESIMI

52

IP adresa përbëhet prej dy komponenteve kryesore: fusha e rrjetës (Network ID) dhe fusha e shfrytëzuesit të rrjetës (Host ID).

Fusha e rrjetës (Network ID) identifikon rrjetën së cilës i është shoqëruar ajo paisje dhe parametrat e saj janë të caktuar prej INIC (Internet Network Information Center), përdeisa fusha e shfrytëzuesit të rrjetës (Host ID) caktohet nga administratori i rrjetës dhe identifikon paisjen e caktuar në atë rrjetë. IP adresat ndahen në tri klasë varësisht prej numrit të bitëve të rezervuar për pjesën (fushën) e rrjetit (Network ID) dhe për fushën e shfrytëzuesit të rrjetës (Host ID). Klasët e IP adresës janë: • • •

Klasa A, Klasa B dhe Klasa C

Klasa A përfshinë vetëm oktetin e parë (8 bitët e parë) të IP adresës nga fusha e rrjetit dhe tri oktetet tjera i mbeten për shfrytëzim nga ana e Host ID-së. Karakteristikë e IP adresave të kësaj klase është se biti i parë është gjithmonë 0. Rangu i adresave të mundshme është prej 1.0.0.0 deri në 127.0.0.0 (duhet pasur parasysh se këta numra janë të shprehur si numra decimal). Pra, numri i adresave të mundshme nga kjo klasë është 16,777,214.

Klasa B përfshinë dy oktetet e para (16 bitët e parë) të IP adresës nga fusha e rrjetit dhe dy oktetet tjera i mbeten për shfrytëzim nga ana e Host ID-së. Karakteristikë e IP adresave të kësaj klase është se dy bitët e parë janë gjithmonë 10 2 . Rangu i adresave të

V. IP ADRESIMI

53

mundshme është prej 128.0.0.0 deri në 191.255.0.0 (duhet pasur parasysh se këta numra janë të shprehur si numra decimal). Pra, numri i adresave të mundshme nga kjo klasë është 65,534.

Klasa C përfshinë tri oktetet e para (24 bitët e parë) të IP adresës nga fusha e rrjetit dhe vetëm një oktet i mbetet për shfrytëzim nga ana e Host ID-së. Karakteristikë e IP adresave të kësaj klase është se tre bitët e parë janë gjithmonë 110 2 . Rangu i adresave të mundshme është prej 192.0.0.0 deri në 223.255.255.0 (duhet pasur parasysh se këta numra janë të shprehur si numra decimal). Pra, numri i adresave të mundshme nga kjo klasë është 254.

V. IP ADRESIMI

54

Secila prej këtyre klasëve kanë edhe nga dy adresa karakteristike: adresën e rrjetit (network address) dhe adresën e emitmit (broadcast address). Adresa e rrjetit siguron mënyrë të përshtatshme për referim të të gjithë adresave tjera në rrjetë apo në nënrrjeta. Për të komunikuar dy hoste nevojiten IP adresa të ndryshme për secilin host. IP adresat të cilat përfundojnë me 0 në bitët e hostit janë të rezervuara për adresë të rrjetit. Emitimi (broadcast) përfshinë të gjitha host-et që gjenden në atë rrjetë dhe që kanë network ID-në numër të njejtë. IP adresa që përfundon me 1-she për të gjithë bitët e host-it rezervohet për adresë emetuese direkte (direct broadcast address. IP adresa që përfundon me 1-she për të gjithë bitët e rrjetit dhe bitët e hostit rezervohet për adresë emetuese lokale. Tabela e mëposhtme, tregon disa shembuj për ndarjen e IP adresave në klasë përkatëse si dhe adresat e tyre përkatëse të rrjetit, host-it dhe të emitimit.

5.3. Ndarja e rrjetës në nënrrjeta (subnetimi) Nënrrjetat (Subnetworks) janë pjesë më të vogla të rrjetave. Adresa e nënrrjetës (subnetimi) përfshinë klasën A, klasën B, ose klasën C të pjesës së rrjetit (Network ID), plus edhe fushën e nënrrjetës dhe fushën e shfrytëzuesit të rrjetës (Host ID). Për të krijuar subnet adresën, administratori i rrjetit merr hua bitët nga hosti origjinal dhe i shton ata si fushë e subnetimit. Adresat e subnetimit caktohen lokalisht – përbrenda LAN-it, zakonisht nga administratori i rrjetit.

Bazat e Rrjetave Kompjuterike

Recommend Documents