SHKOLLA PËR AFTËSIM PROFESIONAL “GJON NIKOLLË KAZAZI” GJAKOVË
RRJETAT
GJAKOVË Korrik 2006
PUNUAN: Teki Rraci & Jusuf Qarkaxhija
1
Modu Moduli li1: 1:
Njoft joftim im mbi mbi rrj rrje etat tat
Për të kuptuar rolin që kompjuterët e luajnë në sistemin e rrjetave, duhet njohur Interneti. Lidhjet e Internetit janë esenciale për biznes dhe edukim. Për të ndërtuar një rrjetë, që do të lidhet në internet, kërkohet një planifikim i kujdesshëm. Edhe për një kompjuter personal të vetëm (PC), për ta lidhur në internet, disa planifikime planifikime dhe vendime vendime janë të nevojshme. Kjo përfshin tipin e pajisjes që lidhë PC me internet, siç është NIC-i ose modemi. Protokollet ose rregullat, duhet të konfigurohen para se kompjuteri të mund të lidhet në internet. Edhe zgjedhja e drejtë e Web browserit është gjithashtu e rëndësishme. Kyqja (lidhja) në Internet Kërkesat për kyçje në Internet
Interneti është rrjeta më e gjerë e shënimeve në botë. Përbëhet prej shumë rrjetave të gjëra dhe të vogla që janë të ndërlidhura. Kompjuterët individual janë burimi dhe destinimi i informatës nëpër internet. Kyçja në internet mund të ndahet në lidhje (kyçje) fizike, lidhje logjike dhe aplikacionet. Lidhja fizike përbëhet nga kyçja në një adapter, siç është modemi ose NIC-i, nga PC në rrjetë. Lidhja fizike përdoret për të transferuar sinjalet në mes PC-ve të një LAN-i (Local Area Network) dhe pajisjeve në largësi në internet. Lidhja logjike i shfrytëzon standardet e quajtura protokolle. Protokolli është grumbull i rregullave që mundëson që paisjet në rrjetë të komunikojnë. Një prej këtyre protokolleve është TCP/IP (Transmission Control Protocol /Internet Protocol). Aplikacionet ose programet softuerike, i paraqesin shënimet në formë të kuptueshme. Këto mund të jenë Web browserët, Internet Exploreri Exploreri dhe Netscape. Netscape. Web browserët browserët paraqesin HTML si Web faqe. NIC-i (Network interface card)
NIC-i ose LAN adapteri, ofron komunikim në rrjetë prej dhe nga PC. Në të ashtuquajturit dekstop kompjuterë, ajo vendoset në sllot të matherbordit fig1. NIC-i i laptop kompjuterëve shihet në fig.2
Fig.1 2
Fig.2
Modu Moduli li1: 1:
Njoft joftim im mbi mbi rrj rrje etat tat
Për të kuptuar rolin që kompjuterët e luajnë në sistemin e rrjetave, duhet njohur Interneti. Lidhjet e Internetit janë esenciale për biznes dhe edukim. Për të ndërtuar një rrjetë, që do të lidhet në internet, kërkohet një planifikim i kujdesshëm. Edhe për një kompjuter personal të vetëm (PC), për ta lidhur në internet, disa planifikime planifikime dhe vendime vendime janë të nevojshme. Kjo përfshin tipin e pajisjes që lidhë PC me internet, siç është NIC-i ose modemi. Protokollet ose rregullat, duhet të konfigurohen para se kompjuteri të mund të lidhet në internet. Edhe zgjedhja e drejtë e Web browserit është gjithashtu e rëndësishme. Kyqja (lidhja) në Internet Kërkesat për kyçje në Internet
Interneti është rrjeta më e gjerë e shënimeve në botë. Përbëhet prej shumë rrjetave të gjëra dhe të vogla që janë të ndërlidhura. Kompjuterët individual janë burimi dhe destinimi i informatës nëpër internet. Kyçja në internet mund të ndahet në lidhje (kyçje) fizike, lidhje logjike dhe aplikacionet. Lidhja fizike përbëhet nga kyçja në një adapter, siç është modemi ose NIC-i, nga PC në rrjetë. Lidhja fizike përdoret për të transferuar sinjalet në mes PC-ve të një LAN-i (Local Area Network) dhe pajisjeve në largësi në internet. Lidhja logjike i shfrytëzon standardet e quajtura protokolle. Protokolli është grumbull i rregullave që mundëson që paisjet në rrjetë të komunikojnë. Një prej këtyre protokolleve është TCP/IP (Transmission Control Protocol /Internet Protocol). Aplikacionet ose programet softuerike, i paraqesin shënimet në formë të kuptueshme. Këto mund të jenë Web browserët, Internet Exploreri Exploreri dhe Netscape. Netscape. Web browserët browserët paraqesin HTML si Web faqe. NIC-i (Network interface card)
NIC-i ose LAN adapteri, ofron komunikim në rrjetë prej dhe nga PC. Në të ashtuquajturit dekstop kompjuterë, ajo vendoset në sllot të matherbordit fig1. NIC-i i laptop kompjuterëve shihet në fig.2
Fig.1 2
Fig.2
Testimi i lidhjes me ping
Ping komanda punon duke dërguar paketa speciale, të quajtura ICMP (Internet Control Message Protocol) në një destinim destinim specifik. Çdo paketë e dërguar është kërkesë (Request) për përgjigje. Përgjigja (Reply) për ping përmbanë raportin e përqindjes. Nga kjo informatë caktohet se a kemi lidhje deri në destinim fig.3.
Fig.3 Web browserët(shfletuesit e web-it)
• • • •
Disa funksione të Web browser- ëve janë: Kontaktimi i Web serverëve Kërkojnë informata Marrin informata Paraqesin rezultatet në ekran
Web browser-i është softver që e interpreton HTML-në, e cila është njëra prej gjuhëve për të koduar përmbajtjet përmbajtjet e Web faqes. Dallimi në mes të Web browser-ëve p.sh. Internet Explorerit Explorerit dhe Netscape Navigatorit është te shfrytëzimi i hapësirës në disk. Disa veti të Netscape Navigatorit janë: Është Browseri i parë Shfrytëzon hapësirë të vogël në disk Paraqet HTML fajlat Përdoret për e – maile dhe file transferime Të njëjtat veti i ka edhe Internet Exploreri, vetëm se shfrytëzon hapësirë më të madhe në disk. • • • •
3
Problemet dhe riparimi i lidhjeve në Internet
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Stude Student ntët ët duhe duhenn të dinë dinë se si ti ripa riparoj rojnë në probl problem emet et hardv hardveri erike ke,, soft softver verik ikee dhe dhe konfigurimin e rrjetës. Qëllimi është që të gjendet problemi në një kohë sa më të shkurtë. Hapat që duhet ndërmarrë nëse paraqitet problemi janë: Defi Defini nimi mi i probl problem emit it Mble Mbledh dhja ja e fak fakte teve ve Konsi Konsider derim imii i mundë mundësi sive ve Krij Krijim imii i një një plan planii vepru veprues es Impl Implem ement entim imii i plan planit it Studi Studimi mi i rezu rezult ltat atev evee Njohja Njohja e probl problemi emitt dhe dhe ripa riparim rimi. i.
Prezantimi binarik i shenimeve
Kompjuteri mundet të kuptojë dhe përdorë shënimet që janë në dy gjendje (ON ose OFF) ose formatet binarike. 1 dhe 0 shfrytëzohen për të prezantuar dy gjendjet e mundshme të një komponente elektronike në kompjuter. 1 prezantohet nga gjendja ON, dhe 0 prezantohet nga gjendja OFF. Njerëzit përdorin sistemin numerik decimal i cili është më i thjeshtë se sa vargu i numrave binar 0 dhe 1 që i përdorë kompjuteri. Kështu që numra numratt bina binari rikk të kompj kompjut uteri eritt nevo nevoji jite tett të konve konvert rtoh ohen en në numr numraa decim decimal al.. Nganjëherë numrat binarik konvertohen në numra n umra heksadecimal. Kjo e redukton vargun e gjatë të numrave binarë në disa numra heksadecimal. Është më lehtë të mbahen mend dhe të punohet me numra heksadecimal. Bitat dhe bajtat
Numri binar 0 prezantohet me elektricitet 0 [V] Numri binar 1 prezantohet me elektricitet 5 [V] Kompjuterët punojnë në grupe prej tetë bitave. Këto grupe prej tetë bitave quhen bajta. Numri total i kombinimeve të tetë gjendjeve me ndërprerës ON dhe OFF është 256. d.m.th. brezi është prej 0 deri në 255. Sistemi numerik me bazë 10
Sistemi numerik me bazë 10 ose decimal shfrytëzon dhjetë simbole 0,1,2,3,4,5,6,7,8 dhe 9. Kur numri decimal lexohet prej djathtas në të majtë, pozita e parë prezantohet me 10 0, që është 1. Pozita e dytë prezantohet me 101, që është 10. Pozita e tretë prezantohet me 102, që është e barabartë me 100. Pozita e shtatë në të majtë prezantohet me 10 6, që është e barabartë me 1.000.000. Këtu është një shembull: 2134 = (2x103) + (1x102) + (3x101) + (4x100) 1.1.9 Sistemi numerik me bazë 2
4
Sistemi binar përdor vetëm dy simbole, që janë 0 dhe 1. Pozita e secilit numër nga e djathta në të majtë në numra binar prezantohet me numrin me bazë 2 të ngritur në fuqi. Këto vlera nga e djathta në të majtë janë: 2 0,21,22,23,24,25,26 dhe 27, ose 1,2,4,8,16,32,64 dhe 128. Këtu është një shembull: 101102 = (1x24 = 16) + (0x23 = 0) +(1x22 = 4) +(1x21 = 2) +(0x20 = 0) =(16+0+4+2+0) = 22 Ky shembull tregon se numri binar 10110 është i barabartë me numrin decimal 22 Prezantimi i numrave binar 32 bitësh me katër oktete të ndara me pika
Adresat e kompjuterëve në Internet janë numra binarë 32 bitësh. Që të kemi më lehtë të punojmë me këto adresa, numri binar 32 bitësh ndahet në seri të numrave decimal. Së pari numri binar ndahet në katër grupe me nga tetë numra binarë. Pastaj çdo grup me nga tetë bita ose oktet, shëndrrohet në ekuivalentin e tij decimal.
Fig.4
Heksadecimali
Heksadecimali ose sistemi numerik me bazë 16 përdoret për të prezantuar numrat binar në formë më të përshtatshme. Ruterat e Cisco-s, kanë regjistra konfigurues 16 bita të gjatë. Numri binar 16 bitësh mund të prezantohet me katër numra heksadecimal. Për shembull, 0010000100000010 në binar është i barabartë me 2102 në heksadecimal. Para çdo numri heksadecimal kemi shenjen 0x. P.sh. numri heksadecimal 2102 mund të shënohet 0x2102. D.m.th. të gjitha kombinimet e katër numrave binarë mund të prezantohen me një simbol heksadecimal. Simbolet që heksadecimali i përdor janë numrat 0 deri në 9 dhe shenjat A deri në F
Fig.5 5
Fig.6
Booleani ose logjika binare
Bazuar në tensionet hyrëse, gjenerohet tensioni dalës (fig 7). Logjika e Booleanit ose logjika binare lejon dy numra që të krahasohen dhe bën zgjedhjen e bazuar në numra. Këto zgjedhje janë AND logjike, OR dhe NOT. Operacioni NOT merr vlerat prezente dhe i inverton ato (fig 8). Operatori AND i krahason dy vlerat hyrëse. Nëse dy vlerat janë 1, porta logjike gjeneron 1, përndryshe 0 (fig 9). Operatori OR gjithashtu merr dy vlera hyrëse. Së paku një vlerë hyrëse duhet të jetë 1, ashtu që në dalje të gjenerohet 1.( fig 10)
Fig.7
Fig.9
6
Fig.8
Fig.10
Moduli2:
Bazat e rrjetave
Ky modul diskuton rëndësinë e bandwidth – it dhe tregon se si matet ai. Modelet e lajerave përdoren për të përshkruar funksionet e rrjetës. Dy modelet më të rëndësishme janë OSI modeli dhe TCP/IP modeli. 2.1.1 Zhvillimi i rrjetave
Rrjetat janë zhvilluar si rezultat i zhvillimit të biznesit. Nuk ishte efektive për biznes që shënimet të barteshin përmes disketave, pasi ekzistonte rreziku se shënimet mund të humbisnin dhe të keqpërdoreshin, d.m.th. para se të zhvillohej rrjeta, shënimet barteshin në mënyrë të egër dhe kjo mënyrë quhet Sneakernet(rrjeta gjarpërore) . Biznesit i nevojitej një zgjidhje se si të komunikonte në mënyrë efektive, se si të evitonte duplikimin e pajisjeve dhe burimeve dhe zgjedhja u realizua me rrjetat e kompjuterëve që e rritën produktivitetin dhe ruajtën paratë. Ekspansioni ndodhi në fillim të 1980. Në mes të viteve 1980 – ta teknologjitë e rrjetave u krijuan me hardver dhe softver të ndryshëm. Çdo kompani prodhuese e krijonte harduerin dhe softuerin në bazë të standardeve të tyre. Si rezultat, shumë teknologji të rrjetave ishin inkompatibile njëra me tjetrën. Pajisjet e rrjetës duhej të zëvendësoheshin për të implementuar teknologjitë e reja. Një zgjidhje ishte krijimi i standardeve për LAN. Si rezultat pajisjet nga kompanitë e ndryshme bëhen kompatibile. Teknologjitë e reja patjetër kishin nevojë të shpërndanin informata ndërmjet bizneseve, sa më larg dhe sa më shpejtë. Si zgjidhje ishte krijimi i MAN dhe WAN. Nga viti 1960 deri 1990, Departamenti i Mbrojtjes (DoD) zhvilloi rrjeta të gjëra, reale (WANs) për arsye ushtarake dhe shkencore. Kjo teknologji lejonte që kompjuterët të lidheshin së bashku përmes shumë shtigjeve të ndryshme. Rrjeta vetë caktonte se si ta lëvizë informatën prej një kompjuteri në tjetrin. WAN – i i krijuar nga DoD u shndërrua në Internet. 2.1.2 Pajisjet për rrjeta
Këto pajisje ndahen në dy klasifikime. Klasifikimit të parë i takojnë end – user pajisjet që përfshijnë kompjuterët, printerët, skanerët dhe pajisjet tjera që i ofrojnë shërbime drejtpërdrejtë shfrytëzuesit. Klasifikimi i dytë përfshinë pajisjet e rrjetës. Pajisjet e rrjetës përfshijnë të gjitha pajisjet që lidhin end – user pajisjet së bashku për ti lejuar që të komunikojnë. Në fig.11 shihet pajisja end – user e cila nëse është e lidhur në rrjetë quhet host. NIC (fig.12) përdoret që fizikisht ta lidhin hostin në rrjetë. Çdo NIC identifikohet me një kod unik të quajtur MAC (Media Access Control) adresë. Kjo adresë përdoret për të kontrolluar komunikimin e shënimeve të hostit në rrjetë. Simbolet standarde për end – user pajisjet janë në fig.13. Pajisjet e rrjetës shfrytëzohen për të zgjeruar lidhjet e kabllove, koncentruar lidhjet, konvertuar formatin e shënimeve dhe me e menagju transferimin e shënimeve (fig.14). Në këto pajisje hyjnë: ripiteri, habi, brixhi, sviqi dhe ruteri. Ripiteri e rigjeneron sinjalin e dobësuar, habi i koncentron lidhjet dhe e rigjeneron sinjalin, brixhi konverton formatin e shënimeve dhe afron lidhje në mes të LAN-ve, sviqi është më inteligjent dhe vendosë se shënimi a duhet të mbetet në LAN apo të transferohet,kurse ruteri i ka të gjitha këto mundësi.
7
Fig.11
Fig.12
Fig.13
Topologjia e rrjetës
Topologjia e rrjetës definon strukturën e rrjetës. Njëra pjesë e topologjisë është topologjia fizike, e cila është pamja aktuale e mediumeve. Pjesa tjetër është topologjia logjike, e cila definon se si hostet i qasen mediumeve për të dërguar shënime. Topologjitë fizike janë si më poshtë (fig15). •
• • •
•
8
Bus topologjia shfrytëzon një kabël backbone(kurrizi) e cila është e kufizuar në të dy skajet. Hostet lidhen direkt në backbone. Ring topologjia lidh njërin host në tjetrin dhe të fundit në të parin Star topologjia i lidh të gjitha kablat në një pikë Extended star topologjia i lidhë të gjitha star topologjitë individuale së bashku me Fig.14 ndihmën e hab-it ose sviqit. Topologjia hierarkike është e ngjashme me atë extended star, por në vend të hab-it ose sviqit sistemi lidhet në kompjuter që kontrollon trafikun në topologji.
•
Mesh topologjia implementohet për të ofruar siguri sa më të madhe. Siç shihet nga figura çdo host lidhet me të gjithë postat tjerë.
Fig.15 Topologjitë logjike janë broadkast dhe token passing. Sipas broadkast topologjisë çdo host i dërgon shënimet në të gjithë postat tjerë në rrjetë, d.m.th. nuk ka urdhër se cili duhet të transmetojë. Kush arrin i pari, ai transmeton. Te topologjia token passing, dërgohet sekuencialisht një token në çdo host. Kur hosti merr toke-in (informatë elektronike), ai host mund të dërgojë shënime në rrjetë. Kur hosti nik ka çfarë të dërgojë, ai ia kalon token-in(të drejten per transmetim) hostit tjetër dhe kështu procesi përsëritet. Dy shembuj të rrjetave që përdorin token passing janë Token Ring dhe FDDI (Fiber Distributed Data Interface). LAN (Local area network) LAN përbëhet prej këtyre komponentëve:
Kompjuterëve NIC – it (Kartela e rrjetes) Paisjeve periferike Mediumeve për rrjeta Pajisjet e rrjetës Disa teknologji të LAN – it janë: Etherneti Token Ring FDDI LAN-i është i dizajnuar që të veprojë në një rajon gjeografik të kufizuar, të lidhë fizikisht pajisjet fqinje, të ofrojë lidhje të plotë në shkëmbimet lokale etj. • • • • •
• • •
9
WAN (Wide-area network)
WAN-i ndërlidhë LAN-et d.m.th. i ka mundësuar biznesit të komunikojë në rajon gjeografikisht të gjerë. WAN-i ka krijuar një klasë të re punëtorëve të quajtur telecomuter. WAN-i është i dizajnuar që të ofrojë në rajone gjeografikisht të largëta, ofron e – mail, Internet, file transferime, shërbime e – commerce, etj. Disa teknoligji të WAN – it janë: Modemat ISDN DSL T1,E1,T3 dhe E3 SONET (Synchronous Optikal Network) Përveç LAN-it, WAN-it, ekzistojnë edhe MAN-i (Metropolitan-area network) e cila përbëhet prej dy ose më shumë LAN-ave në një rajon gjeografikisht më të vogël, SAN-i (Storage-area Network) e cila përdoret për të lëvizur shënimet mes serverëve dhe resurseve të ndara, VPN (Virtual private network) e cila është rrjetë private e konstruktuar nëpër infrastrukturën e rrjetës publike siç është Interneti, Intraneti, Extraneti etj. Intraneti u lejon shfrytëzuesve të privilegjuar qasje në LAN-in e brendshëm të një organizate. Extraneti është i bazuar në shërbimet e Intranetit dhe shfrytëzon një qasje më të sigurt për shfrytëzuesit e jashtëm. Ky kufizim i qasjes bëhet përmes passwordit, userID, etj. • • • • •
Bandwidthi(brezi i lëshueshmërisë)
Bandwidthi (lëshueshmëria) është i definuar si sasia e informatës që mund të rrjedhë në periodën e dhënë kohore. Varësisht nga mediumi i përdorur për ndërtimin e rrjetës, ka kufizime në kapacitetin e rrjetës për bartjen e informatës në mediume. Bandwidthi nuk është i lirë. Është e mundur të blihet pajisje për LAN që mund të ofrojë bandwidth të pakufizuar për një periodë të gjatë kohore. Për lidhje të WAN-it është e nevojshme të blihet bandwidth nga ofruesit e shërbimeve (provajderët). Bandwidthi është faktor i rëndësishëm për të analizua performancën e rrjetës, dizajnimin e rrjetave të reja dhe kuptimin e internetit. Bandwidthi është sikurse gjerësia e gypave. Uji është sikurse informata d.m.th. gjerësia e gypit cakton kapacitetin e rrjedhjes së ujit nëpër gyp (fig16). Pajisjet e rrjetës janë sikurse pompat. Njësia e bandwidthit është bit për sekondë (bps).
Fig.16
10
LAN-i mund të ndërtohet që të ofrojë 100Mbps çdo kompjuteri, por kjo nuk do të thotë se çdo shfrytëzues do të pranojë shënime prej 100Megabitëve për çdo sekondë të shfrytëzimit. Kjo mund të jetë e saktë vetëm në rastet ideale. Throughputi(brezi real) i referohet bandwidthit aktual të matur në një kohë specifike të ditës dhe për shumë arsye është më e vogël se maksimumi i mundshëm i bandwidthit digjital të mediumit të përdorur. Throughput ≤ Bandwidthi digjital i mediumit Formulat për llogaritjen e transferimit të shënimeve
Formula e cila llogaritë kohën për transferimin e fajlave në rastin më të mirë është: T
S =
BW
Ndërkaq për rastet tipike (reale) përdoret formula: T
S =
P
Ku: BW – bandwidthi teorik maksimal (bit për sekondë) (bps) P – Throughputi aktual në momentin e transferimit (bps) T – Koha për transfero të fajllave (sekonda) S – Madhësia e fajlit (bita) 2.1.9 Modelet e rrjetave
Koncepti i lajerave përdoret për të përshkruar komunikimin nga një kompjuter në tjetrin. Pra, përmes lajerave tregohet se si kompjuteri në rrjetë shpërndanë informatën nga burimi në destinacion. Informatës e cila udhëton nëpër rrjetë i referohemi si shënim ose paketë. Paketa, logjikisht, është grup i njësive të informatës që lëvizë në mes sistemeve kompjuterike. Kur shënimi kalon ndërmjet lajerave, çdo lajer shton informatë shtesë që mundëson komunikim efektiv me lajerin korespondues në kompjuterin tjetër. OSI dhe TCP/IP modelet kanë lajerat që sqarojnë se si komunikohet prej njërit në kompjuterin tjetër. Modelet dallojnë në numrin dhe funksionet e lajerave, d.m.th. pra, gjatë udhëtimit të paketës së shënimeve nga burimi në destinacion (në rrjetë) është e rëndësishme që të gjitha pajisjet në rrjetë të flasin gjuhë të njëjtë ose protokoll. Protokolli është grumbull i rregullave që bën komunikimin në rrjetë me efikas. Protokolli për komunikimin e shënimeve është grumbull i rregullave ose një marrëveshje që përcakton formatin dhe transmisionin e shënimit.
11
Lajeri 4 në kompjuterin burimor komunikon me lajerin 4 në kompjuterin destinacion
Fig.17 (fig.17).Rregullat dhe marrëveshjet e shfrytëzuara për këtë lajer njihen si protokollet e lajerit 4. Protokolli në një lajer paraqet një grumbull të operacioneve në shënim, që ta përgatitë shënimin që të dërgohet nëpër rrjetë. 2.1.10 OSI modeli
Për shkak se në mes viteve të 1980 – ta pati ekspansion në zhvillimin e biznesit, u paraqit problemi i inkompatibilitetit të rrjetave. Për ta zhvilluar këtë problem, organizata ndërkombëtare për standardizim (ISO), krijoi një model rrjete që u ndihmoi prodhuesve që të krijojnë rrjeta që janë kompatibile me rrjetat tjera. Modeli preferencial OSI (Open System Interconnection) i zhvilluar më 1984 nga ISO (International Organization for Standardization) u bë modeli primar për komunikimet në rrjeta. Të gjithë prodhuesit e rrjetave i përshtatën prodhimet e tyre me modelin preferencial OSI. Modeli preferencial OSI, ka shtatë lajera dhe secili prej tyre ka një funksion të veçantë në rrjetë (fig.18). Me ndarjen e rrjetës në shtatë lajera arrihen disa përparësi: ndahet komunikimi i rrjetës në pjesë më të vogla dhe më mirë të menagjueshme, lejon tipe të ndryshme të hardverëve dhe softverve të rrjetës të komunikojnë njëri me tjetrin, ndan komunikimin e rrjetës në pjesë të vogla në mënyrë që mësimet më lehtë të kuptohen, e.t.j.
Fig.18
12
2.1.11 Komunikimi Peer – to – Peer
Gjatë udhëtimit të shënimit nga burimi në destinacion, çdo lajer i OSI modelit në burim duhet të komunikojë me të ashtuquajturin Peer lajer të tij në destinim. Kjo formë e komunikimit quhet Peer – to – Peer. Çdo lajer i kompjuterit burimor komunikon përmes protokollit specifik të tij PDU (protocol data unit), me peer lajerin e tij në destinim (fig.19). Pasi, shënimi kalon teposhtë nëpër lajera të OSI modelit, shtohen të ashtuquajturit headera dhe trailera. Pasi lajerat 7, 6, dhe 5 kanë shtuar informatat e tyre, lajeri 4 shton më shumë informatë. PDU e lajerit 4 quhet segment (fig.20)
Fig.19
Fig.20
Network lajeri (lajeri 3) i ofron shërbim transport lajerit. Network lajeri ka mundësi të lëvizë shënimin nëpër rrjetë. Kjo bëhet me enkapsulimin e shënimeve dhe duke ngjitur header – in me ç’rast krijohet paketa (PDU e lajerit 3). Header – i përmban informatën e kërkuar për të kompletu transferin, siç është adresa logjike e burimit dhe destinimit. Data link lajeri i ofron shërbim netrwork lajerit. Ajo e enkapsulon informatën e network lajerit në frame (kornizë) (PDU e lajerit 2). Headeri i frame-it përmban informatën (p.sh. adresën fizike) e kërkuar për të kompletu funksionet e data linkut. Lajeri fizik i ofron shërbim data link lajerit. Lajeri fizik e enkodon frame-in (frejmin, kornizën) në nivele prej 1 dhe 0 (bitave) për transmetim nëpër medium në lajerin1. 2.1.12 TCP/IP modeli
TCP/IP modeli ka katër lajera (fig.21) Lajerin e Aplikacionit Lajerin e Transportit Lajerin e Internetit Lajerin për qasjen në rrjetë Edhe pse disa lajera të TCP/IP dhe OSI modelit kanë emra të njëjtë, kjo nuk do të thotë se kanë funksione të njëjta. Lajeri i Aplikacionit të TCP/IP përmban çështjet e reprezentimit, enkodimit dhe kontrollin e dialogut. • • • •
13
Transport lajeri ofron shërbime për transport real, kontroll të rrjetës dhe korreksion të gabimeve. Si protokoll i tij është TCP që është protokoll i orientuar. Kjo do të thotë se segmentet e lajerit 4 udhëtojnë në mes dy hosteve për të treguar se ekziston lidhje logjike për një periodë. Detyra e Internet lajerit është që të ndajë TCP segmentet në paketa dhe ti dërgojë ato nga çdo rrjetë. Protokolli i këtij lajeri quhet Internet Protokoll (IP). Detyrë e këtij lajeri është caktimi i shtegut më të mirë dhe vazhdimi i paketës. Network acces lajeri përmban komponentët fizike dhe logjike që kërkohen për link fizik. Në fig.22 shihen protokollet e lajerit të TCP/IP modelit. Ndërkaq në fig.23 shihet krahasimi në mes të OSI dhe TCP/IP. Ngjashmëritë janë se të dyja kanë aplikacion, transport dhe network lajera; të dyja duhet të njihen nga profesionistët e rrjetave; të dyja e përcjellin paketën në të njëjtin destinim pavarësisht nga shtegu, etj. Dallimet janë se, TCP/IP presentation dhe sesion lajerat ia bashkangjet aplikacion lajerit, TCP/IP data link dhe fizikal lajerin i bashkangjet në network acces lajer, TCP/IP duket më i thjesht sepse ka katër lajera etj.
Fig.23
Fig.21
Fig.22
14
2.1.13 Procesi i enkapsulimit
Nëse një kompjuter (hostiA) dëshiron të dërgojë shënime në kompjuterin tjetër (hostiB), shënimi duhet të paketohet nëpër një proces që quhet enkapsulim. Enkapsulimi mbështjell shënimin me protokollet e nevojshme informative para se të dërgohet në rrjetë. Pra, kur paketa e shënimeve lëvizë nëpër lajera të OSI modelit, asaj i bashkëngjiten hidera, trailera dhe informata tjera. Për të parë si ndodhë enkapsulimi shohim fig.24. Siç shihet në fig.25 në rrjeta përdorën pesë shkallë për enkapsulimin e shënimeve: 1. Ndërtohet shënimi 2. Paketohet shënimi për transport 3. I shtohet IP adresa në hider 4. I shtohet hideri(koka) dhe trileri(rimorkio)data link lajerit 5. Konvertimi i frame-it në bita për transmetim
Fig.24
Fig.25
15
MODULI:3 Mediumet e rrjetave
Kabllot prej bakri përdoren për çdo LAN. Ekzistojnë disa lloje të këtyre kabllove. Secili prej tyre ka përparësitë dhe të metat. Prandaj zgjidhja e drejtë e kabllit është çelësi kyç në operacionet në rrjeta. Mediumet optike përdorin dritën për transmetim të shënimeve nëpër qelq ose fibra plastik. Sinjalet elektrike shkaktojnë që transmetuesi i fibrave optik të gjenerojë sinjalin e dritës nëpër fibër. Hosti destinues e merr sinjalin e dritës dhe e konverton atë në sinjale elektrike. Mediumet Wireless ( pa tela) merren parasysh kur të instalohet dhe përmirësohet rrjeta. Teknologjia wireless nuk ofron transmetim të shpejtë dhe të sigurt. 3.1.1 Specifikat e kabllove të bakrit. Llojet e kabllove
Në vijim do të përmendim diçka për izolatorët, përçuesit dhe gjysmëpërçuesit. Materialet të cilat nuk i ofrojnë (ose fare pak) rezistencë rrymës e cila kalon nëpër qarkun përçues janë: bakri (Cu), argjendi (Ag), ari (Au), legurat e ndryshme (miks i P b dhe Sn), uji, njeriu etj,dhe quhen përques. Materialet të cilat i ofrojnë rezistencë më të madhe rrjedhës së elektroneve nëpër të quhen izolator. Në izolator hyjnë plastika, goma, ajri, letra, druri, qelqi etj. Gjysmëpërçuesit janë materiale që lejojnë një sasi të elektricitetit që ta përçojë. Si gjysmëpërçues janë karboni (C), germaniumi (Ge), galium-arsernidi (GaAs), silici (Si) etj. Kabllot kanë specifikat si më poshtë: Çarë shpejtësie për transmetim mund të arrihet? Shpejtësia e transmetimit varet nga lloji i përçuesit të përdorur. A do të jetë transmetimi analog apo digjital? Secila kërkon lloj të ndryshëm të kabllove. Sa larg mund të udhëtojë sinjali para se të ndodhë dobësimi. Deformimi është i lidhur direkt me gjatësinë e kabllit. Specifikat që lidhen me tipin e kabllove për Ethernet janë si më poshtë: 10 BASE – T 10 BASE – 5 10 BASE – 2 •
• •
• • •
10 BASE – T i referohet shpejtësisë së transmetimit prej 10Mbps. Tipi i transmetimit është digjital, T d.m.th. qift të përzdredhur. 10 BASE-5 i referohet shpejtësisë së transmetimit. 10Mbps, tipi i transmetimit është digjital ( Baseband), kurse 5 do të thotë se sinjali mund të udhëtojë 500m para se ai të dobësohej. 10BASE 2 i referohet shpejtësisë së transmetimit 10Mbps, tipi i transmetimit është digjital, kurse 2 do të thotë se sinjali mund të udhëtojë 200m para se ai të dobësohej. Kablli koaksial përbëhet prej përçuesit të bakrit të mbështjellur nga shtresa e izolatorit. Mbi këtë izolator është një rrjetë e thurur bakri ose foli metalike që shërben edhe si përçuesi i dytë në qark. Kjo shërben edhe për të reduktuar sasinë e interferencës së jashtme elektromagnetike. Përmbi këtë shtresë është edhe një mbështjellës i jashtëm.
16
Fig.26
Ekzistojnë edhe STP kabllot dhe ScTP kabllot, të cilat karakterizohen me teknikat e anulimit, përmes ndërthurjes së telave. UTP(fig 27) është medium me katër qifte telash i përdorur për rrjeta të ndryshme. Çdo tel i kabllos është i mbështjellur me izolatorë, dhe çdo qift i telave është i përzdredhur njëri mbi tjetrin. Kjo bëhet për të anuluar deformimin e sinjaleve të shkaktuara nga jashtë. Ndërkaq për të reduktuar zhurmën ndërmjet qifteve të telave,rritet numri i dredhave në qifte të telave. Kategoria 5 e UTP-së rekomandohet për instalime.
Fig.27 Në fig.28 shihet se kabllo që lidhë sviqin me kompjuterin quhet straight-through kablla. Ndërkaq në fig 29 shihet se fundet e çdo teli në konektorët RJ-45 kanë ngjyrë të njëjtë. 17
Fig.28
Fig.29
Në fig 30 shihet që kabllo që përdoret për ti lidhur dy sviqa quhet crossover . Te fig 31 kolori i pinave #1 dhe #2 në njërin skaj, në skajin tjetër vendosen në pinat #3 dhe #4. D.m.th. vetëm telat 1,2,3,6 janë aktivë.
Fig.30
18
Fig.31
Në fig 32 kablla që lidhë RJ-45 adapterin në kompjuter me portin console të ruterit ose sviqit quhet rollover. Te fig 33 (d.m.th. te kablla rollover) ngjyrat e pinave në anën e majtë do të jenë në opozitë ekzakte me ngjyrat e pinave në anën e djathtë.
Fig.32
Fig.33
19
3.1.2 Fibrat optik
Pjesa e fibrit nëpër cilin rrezja e dritës kalon quhet bërthama e fibrit (core) (fig.34). Rrezja e dritës që hyn në bërthamë të fibrit mund të lëvizë nëpër shtigje optike të kufizuara. Këto shtigje quhen Mode. Nëse diametri i bërthamës së fibrit është mjaft i gjerë ashtu që disa shtigje mund të kalojë drita, atëherë fibri quhet Multimode. Singlemode fibri ka bërthamë shumë më të ngushtë që lejon rrezet të kalojnë vetëm në një shteg (fig.35).
Fig.34
Fig.35 Çdo kabëll e fibrave optik e përdorur për rrjetë përbëhet prej dy fibrave prej qelqi të vendosur në skaje të ndara. Një fibër bart shënime nga pajisja A në paisjen B (fig.36). Fibri i dytë bart shënime prej pajisjes B në pajisjen A. Kjo ofron link (lidhje) komunikimi full – dupleks.
20
Fig.36
Nuk ka zhurmë me fibra. Një kabëll përmban 2 deri 48 ose më shumë fibra të ndarë. Fibri mund të bartë më shumë bita për sekondë se sa bakri dhe mund të dërgojë më larg sinjalin. Bërthama e fibrit zakonisht është qelq. Fibri është mediumi transmetues më i miri për bartjen e sasive të mëdha të informatës në distanca të gjata. 3.1.3 Wireless mediumet
Standardet e Wireless për LAN janë: 802.11 – aplikohet te pajisjet wireless që operojnë me brez 1 – 2 Mbps 802.11b – i cili i rritë kapacitetet transmetuese për 11Mbps 802.11a – mbështet pajisjet wireless që operojnë në brezin transmetues prej 5GHz. 802.11g – ofron brez të njëjtë si 802.11a, por ka kapacitete më të avancuara se ajo. Wireless rrjeta përbëhet prej dy e më tepër paisjeve. Te këto rrjeta paraqitet problemi i kompatibilitetit. Shumë herë NIC-at e prodhuesve të ndryshëm nuk janë kompatibil. Në fig.37 shihet wireless NIC-i i brendshëm i desktop kompjuterit. Për të zgjidhur problemin e kompatibilitetit, në infrastrukturën e wireless LAN instalohet një Access Point (AP) (fig.38). Access Point janë pajisje me antena dhe ofrojnë lidhje wireless nëpër një rajon (hapësirë) specifike. Pra AP-të janë të lidhur në LAN për të ofruar qasje në Internet dhe lidhje në rrjetë. • • • •
21
Fig.37
Fig.38
22
Kompjuterët dërgojnë sinjalet e shënimeve në mënyrë elektronike. Radio transmetuesi i konverton këto sinjale në radio valë. Këto radio valë rrezatojnë në mënyrë të drejtë nga antena (fig.39). Sidoqoftë, radio valët dobësohen duke u larguar nga antena transmetuese. Marrësi (receiver-i) gjithashtu duhet të jetë i pajisur me antenë. Kur radio valët hyjnë në antenë të marrësit, një sasi e elektricitetit gjenerohet në atë antenë. Këto rryma elektrike të shkaktuara nga radio valët e pranuara në marrës, janë të barabarta me rrymat që kanë gjeneruar radio valët në transmetues (fig.40).
Fig.39
Fig. 40
3.1.4 Standardet e testimit të kabllove
Në fig.41 do të shohim rastin kur telat e kabllos UTP nuk janë lidhur mirë për konektor që do të shkaktojë shkëputje të sinjalit dhe rastin kur lidhja është ashtu si duhet. Zhveshja e telave nga mbështjellësi i jashtëm bëhet në distancë prej 1.2 cm.
Fig.41
23
TIA/EIA – 568B janë disa standarde që kabllo e bakrit duhet ti kalojë para se të përdoret si modem. Standardet e Ethernetit specifikojnë se çdo pin në një konektor RJ-45 ka shërbim të veçantë. NIC transmeton sinjalet në pinat 1 dhe 2 dhe i merr sinjalet në pinat 3 dhe 6 (fig.42). Telat në UTP kabëll duhet të lidhen në pinat përkatës në fund të çdo kablli (fig.43). Testi i hartës së telave (wire map) siguron se nuk ekzistojnë qarqe të hapura dhe të shkurta në kabëll. Qarku i hapur ndodh nëse telat nuk vendosen drejt në konektor. Qarku i shkurtër ndodh nëse dy tela janë lidhur njëri me tjetrin.
Fig.42
24
Fig.43
Moduli4: Kabllot e LAN-it dhe WAN-it 4.1.1 Lajeri fizik i LAN-it
Simbole të ndryshme përdoren për të prezantuar tipet e mediumeve. Se si prezantohen Token Ring, FDDI, Etherneti dhe lidhja serike shihet në fig.44.
Fig.44
25
Çdo rrjetë e kompjuterëve mund të ndërtohet nga tipe të ndryshme të mediumeve. Funksioni i mediumeve është bartja e informatës nëpër LAN. Wireless LAN-at shfrytëzojnë atmosferën si medium. Mediumet tjera janë teli, kabllo ose fibri. Mediumet i përkasin Lajerit 1 ose lajerit fizik. Përparësitë dhe dobësitë e mediumeve janë të bazuara në këto faktorë: Gjatësia e kabllit Çmimi Lehtësia e instalimit Ndikimi i interferencës • • • •
4.1.2 Etherneti
Etherneti është teknologjia më e përdorur në LAN. Është implementuar së pari nga grupi Digital,Intel dhe Xerox (DIX). Rrjetat e Ethernetit më së shumti mbështesin shpejtësitë prej 10Mbps dhe 100Mbps. Janë disa mënyra që teknologjia e Ethernetit të shfrytëzohet në rrjetë: Një shpejtësi e Ethernetit prej 10Mbps mund të shfrytëzohet në nivel të shfrytëzuesve për të ofruar përformancë të mirë. Klientët ose serverat që kërkojnë bandwidth më të madh mund të përdorin Ethernet 100Mbps. Fast Etherneti shfrytëzohet si link në mes të shfrytëzuesit dhe paisjeve të rrjetës. Fast Etherneti mund të shfrytëzohet për të lidhur serverat në hapësirë. Fast Etherneti ose Gigabit Etherneti duhet të implementohet në mes backbone paisjeve. Mediumet dhe konektorët e përdorur në Ethernet shihen në fig.45 •
• • •
26
Fig.45 4.1.3 UTP
Konektori i cili përdoret për kabllot UTP është RJ – 45 (fig.46). RJ-45 është transparent dhe në fund tregon tetë tela me ngjyra të ndryshme. Ky konektor është komponent mashkullore dhe i
27
shikuar nga pamja ballore lokacionet e pinave numërohen prej 8 në të majtë deri te 1 në të djathtë. Në fig.47 shihet i ashtuquajturi Jack(xhek).
Fig.46
Fig.47
Që elektriciteti të kalojë mes konektorit dhe xhekit, telat duhet të vendosen sipas kodeve të ngjyrave në fig48
28
Fig.48
Le të jenë dy RJ-45 konektor të vendosur në dy skaje në orientim të njëjtë. Nëse koloritet e ngjyrave janë të njëjta në çdo fund, atëherë kabllo është straight – through (fig.49).
Fig.49
Në rastin e kabllos crossover (fig.50), pinat 1 dhe 2 në një konektor lidhen në pinat 3 dhe 6 në konektorin tjetër.
29
Fig.50 Crossover kablli përdoret për këto lidhje(paisjet me funksione te ngjashme): Sviq me sviq Sviq me hub Hub me hub Router me router PC me PC Router me PC • • • • • •
4.1.4 Ripiteri (Repeater)
Ripiteri e merr sinjalin, e rigjeneron atë dhe e përcjellë (fig51a dhe b). Etherneti implementon një rregull që njihet si 5 – 4 – 3 rregulla. Sipas kësaj rregulle në mes të dy kompjuterëve në rrjetë mund të jenë në maksimum pesë segmente të lidhura nëpër katër ripitera ose koncentratorë dhe vetëm tri prej këtyre pesë segmenteve mund të jenë të shfrytëzueshme.
Fig.51a
30
Fig.51b 4.1.5 Habi (Hub)
Habi është ripiter shumë portesh Diferenca mes habit dhe ripiterit është numri i portave të këtyre pajisjeve. Ripiteri ka dy porte. Habi ka prej 4 deri 24 porte (fig52). Përdorimi i habit ndërron teknologjinë e rrjetës nga bus në star. Shënimi i cili përmes kabllos arrin në hab përsëritet në të gjitha portat tjera të lidhura në segmentet e rrjetës. Nëse shumë pajisje lidhen në hab, atëherë kolisioni ka gjasë të ndodhë. Kolisioni ndodhë kur dy apo më shumë kompjuterë dërgojnë shënime në rrjetë në të njëjtën kohë. Të gjitha shënimet me këtë rast shkatërrohen. Të gjitha pajisjet e lidhura në një segment rrjetor janë anëtarë të një domeni të kolisionit. Hab-at nganjëherë quhen koncentratorë (fig52).
Fig.52
31
4.1.6 Wirelessi
Wireless sinjalet janë valë elektromagnetike që udhëtojnë nëpër ajër. Wireless rrjetat përdorin radio frekuencën(RF), laserin, rrezet infra të kuqe (IR), satelitin ose mikrovalët për të bartur sinjalet në mes të kompjuterëve, pa lidhje permanente përmes kabllove. Aplikimi më i shpeshtë i komunikimit wireless është për përdorim mobil. Disa shembuj të përdorimit mobil përfshijnë komuterët (njerëzit që me laptop punojnë në vende të ndryshme), aeroplanët, satelitët, stacionet kozmike dhe anijet kozmike. Në bërthamë të komunikimit wireless janë pajisjet e quajtura transmetues (transmitters) dhe marrës (receivers). Transmiteri e shëndrron shënimin në valë elektromagnetike, ndërsa receiveri e bën procesin e kundërt. Shumë prodhues pajisjesh për rrjeta e shndërrojnë transmiterin dhe receiverin në një njësi të vetme të quajtur transceiver (fig53). Të gjitha pajisjet në Wireless LAN duhet të kenë të instaluar transceiverin.
Fig.53
Dy teknologjitë që përdoren në rrjetat wireless janë IR dhe RF. Rrjeta e bazuar në teknologjinë IR (infrared) përdoret në rastin kur të gjitha pajisjet e rrjetës janë në një dhomë. Mirëpo nëse njerëzit ecin nëpër dhomë atëherë ata mund ta shkaktojnë ndërprerjen e sinjalit. Teknologjia RF i lejon pajisjet që të jenë në dhoma të ndryshme ose ndërtesa të ndryshme. 4.1.7 Brixhi (Urat)
Ka raste kur duhet që LAN-in e gjerë ta ndajmë në më të vegjël, dhe më të menagjueshëm (fig.54). Kjo e zvogëlon sasinë e trafikut në një LAN të vetëm. Pajisjet të cilat përdoren për të lidhur segmentet e rrjetës së bashku përfshijnë brixhat, sviqat, ruterat dhe gejtvejat. Sviqat dhe brixhat operojnë në lajerin data link të OSI modelit. Funksioni i brixhit
32
është qe të bëjë vendimin inteligjent për atë se a duhet të kalojë ose jo sinjali në segmentin tjetër të rrjetës.
Fig.54
Procesi i këtij vendimi ndodhë si më poshtë: Nëse pajisja destinuese është në segment të njëjtë si dërguesi, brixhi nuk do ta dërgojë sinjalin në segmentet tjera. Ky proces njihet si filtrim. Nëse destinimi është në segment tjetër, brixhi e përcjellë sinjalin në segmentin përkatës. Nëse adresa destinuese është e panjohur për brixhin, atëherë brixhi e përcjellë sinjalin në të gjitha segmentet përveç në atë prej të cilit e ka marrur sinjalin (fig55 dhe fig.56). •
• •
Fig.55 33
Fig.56 4.1.8 Sviqat
Sviqat shpeshherë quhen si brixha shumëpolësh (fig.57). Brixhi tipik ka vetëm dy porte që lidhë dy segmente të rrjetës. Sviqi mund të ketë shumë porte bazuar në numrin segmenteve të rrjetës që duhet të lidhen. Sviqat e marrin informatën nga paketa e shënimeve që merret nga kompjuterët në rrjetë. Sviqat e përdorin këtë informatë për të ndërtuar tabelat për të caktu destinimin e shënimit që dërgohet në mes të kompjuterëve në rrjetë (fig.58).
Fig.57
34
