BAB 5: KESULTANAN MELAYU MELAKA
KESULTANAN MELAYU MELAKA
PENGASASAN
KEGEMILANGAN
PENGAKHIRAN
5.1 PENGASASAN KESULTANAN MELAYU MELAKA
Diasaskan oleh Parameswara sekitar tahun 1400
Asalnya muara sg ini merupakan perkampungan nelayan
Pemilihan lokasi yg strategik menjadikan Melaka sebuah kerajaan yg unggul
Muara sg ini jg merupakan tempat berjual beli brg serta pertukaran brg dagangan
Parameswara memilih mendirikan kerajaan Melaka di muara sg Bertam (Sg Melaka)
Lokasinya yang strategik menjadikan Melaka pusat perdagangan antarabangsa
Melaka terletak di laluan perdagangan
utama antara timur dengan barat Ini membolehkan Melaka mengawal
laluan kapal dagang
FAKTOR MELAKA MEMPUNYAI KEDUDUKAN YANG STRATEGIK
Melaka mempunyai mempunyai bentuk muka yg berbukit bukau
Sesuai dijadikan benteng pertahanan
Sesuai menjadi panduan kapal dagang
Mempunyai Pokok bakau dan api-api di
persisiran pantai
berfungsi sbg benteng pertahanan dan perlindungan semulajadi yg sukar ditembus oleh musuh
Muara sg terletak di Selat Melaka
Pelabuhan terlindung drpd tiupan angin monsun
Kapal dagang boleh berlabuh dipelabuhan dgn selamat
Melaka terletak di tgh laluan perdagangan Timur & Barat
Muara sungai yang dalam memudahkan kapal dagang berlabuh
Kedudukan berhampiran dengan laut yang boleh menjadi laluan kapal dagang
Bentuk muka bumi yg berbukit- bukau sbg benteng pertahanan & panduan kapal
Lukisan Kota Melaka zaman pendudukan Portugis di Melaka masih melihatkan berkeadaannya yang berbukit bukau A farmosa di dirikan di atas bukit sbg benteng pertahanan
Peninggalan banggunan pentadbiran Portugis (A Farmosa) kini masih memperlihatkan keadaannya yang berbukit.
Pemandangan bandar Melaka dari atas bukit yg kini. Mengapa bukit-bukau menjadi semakin rendah kini berbanding dengan keadaannya semasa Parameswara mula membuka Melaka?
Selat Melaka
Keadaan muara Sungai Melaka sekarang yang sudah cetek. Mengapa?
Pokok bakau dan api-api menjadi benteng pertahanan dan perlindungan semulajadi
Masih terdapat lagi pokok bakau dan api-api disekitar muara Sungai Melaka. Mengapa pokok-pokoknya kecil?!
a) Pada ada pen penda dapa patt and anda, a, mampukah bandar Melaka sekarang sekarang dibangunkan dibangunkan utk menjadi pelabuhan yg maju semula? Bincangkan (3m)
5.2 KEGEMILANGAN KESULTANAN MELAYU MELAKA
FAKTOR KEGEMILANGAN
KEPEMIMPINAN PEMIMPIN -raja yg berwbawa
SISTEM PENTADBIRAN -mantap dan cekap
SISTEM PERUNDANGAN -kesungguhan melaksanakan nya
1. KEPEMIMPINAN PEMIMPIN (RAJA)
Keturunan Raja Palembang
Pemerintah Melaka berasal drpd zuriat keturunan anak Raja Palembang yg bersusur galur drpd Iskandar Zulkarnain- Sulalatus Salatin Susur galur ini memberikan taraf kedudukan yg tinggi kpd Sultan Melaka dikalangan kerajaan lain di Alam Melayu
Peranan yg Unggul
Raja mempunyai pelbagai peranan:
•
Simbol perpaduan rakyat
•
Ketua angkatan tentera
•
Mengetuai hubungan diplomatik
•
Menyelaraskan kegiatan ekonomi
•
Ketua agama Islam
•
Menegakkan keadilan
1. KEPEMIMPINAN PEMIMPIN (RAJA)
Kedaulatan & Alat Kebesaran merupakan kuasa & Daulat merupakan kewibawaan raja sbg pemimpin. Rakyat akui kedaulatan raja dgn memberi memberi taat setia sepenuhnya sepenuhnya & tidak boleh derhaka kpd raja
Alat kebesaran diraja termasuk cop mohor, nobat, keris, lembing dan mahkota
Ia digunakan semasa upacara istiadat pertabalan , perkahwinan & kemangkatan raja
Konsep daulat, adat istiadat & alat kebesaran menjadikan raja mempunyai mempunyai kedudukan yg tinggi & istimewa serta kedudukannya kukuh
Kewibawaan Raja memiliki ciri kepemimpinan
seperti adil, berwibawa & mengambil berat kebajikan rakyat Raja memerintah berdasarkan bidang kuasa yg ditetapkan Hukum Kanun Melaka
Sultan Muzaffar Shah & Sultan Mansur Shah merupakan pemerintah yg mengutamakan keamanan & kebajikan rakyat Bukti: Sultan Mansur Shah menasihatkan anaknya Sultan Alauddin Riayat Shah spy bersikap adil terhadap rakyat, menyiasat segala tuduhan dgn teliti &berkerjasama dgn pegawai melalui wasiatnya. •
ALAT KEBESARAN DIRAJA DIGUNAKAN SEHINGGA KINI
BALAI RUNG SERI – MUZIUM NEGERI MELAKA
2. SISTEM PENTADBIRAN
Sistem Pembesar Empat Lipatan
Sistem ini bermaksud setiap peringkat pentadbiran, terdapat pembesar yang dilantik oleh pemerintah bagi melicinkan pentadbiran
Tugas Pembesar Tugas utama pembesar: •
•
sistem serah •
Sultan dibantu oleh pembesar
Menjaga kamanan kawasan Mengutip cukai & hasil lain melalui
berempat, pembesar berlapan, pembesar enam belas dan pembesar tiga puluh dua
Pembesar ini merupakan pentadbir kerajaan pada peringkat pusat, jajahan, daerah, mukim & kampung
Membekalkan tenaga tentera ketika perang & menyediakan tenaga buruh melalui sistem kerah Pemerintah Melaka mengurniakan kwsn khas kpd pembesar utkditadbirsbg tanda utk mendapat sokongan pembesar Kwsn dikurniakan kpd pembesar berempat dikenali sbg kwsn pegangan Kwsn pembesar jajahan & daerah dikenali sbg kwsn pemakanan Pembesar dibenarkan mengutipcukai di kwsnnya & serahkannya kpd pemerintah sbg ufti
SISTEM PEMBESAR EMPAT LIPATAN
Sultan
Pembesar Berempat
Pembesar Berlapan
Pembesar Enam Belas
Pembesar tiga puluh dua
SISTEM PEMBESAR EMPAT LIPATAN
Sultan Pembesar Berempat Penghulu Bendahari
Bendahara
•
•
•
•
•
Penasihat raja Menteri utama peringkat pusat Ketua turus angkatan perang Ketua hakim Pemangku sultan
•
•
•
•
Pemungut hasil/ufti Ketua segala bendahari Ketua urus setia istana Ketua syahbandar
Laksamana
Temenggung
•
•
•
•
Ketua polis & penjara Penguasa bandar & kota Melaka Pegawai protokol istana Hakim di Darat
•
•
•
•
•
Ketua angkatan laut Pengawal peribadi raja Ketua duta Ketua utusan ke luar negara Hakim di laut
3. SISTEM PERUNDANGAN
HUKUM KANUN MELAKA •
•
•
•
•
Ditulis sms pemerintah Sultan Muzaffar Shah Disusun secara teratur sms pemerintahan Sultan Mahmud Shah Mengandungi 44 fasal berkaitan dgn hak keistimewaan , tanggungjwb raja & pembesar Hukum Islam terdpt dlm undang2 ini berkaitan dgn jenayah, urusan jual beli & kekeluargaan Melaka aman & rakyat slmt krn jenayah diatasi dgn baik
UNDANG2 LAUT MELAKA •
•
•
•
•
Ditulis sms pemerintahan Sultan Mahmud Shah Tujuan utk menentukan peraturan pelayaran & perdagangan Mengandungi 25 fasal tentang peraturan laut, tertib berniaga & tatacara jual beli Kandungannya juga berkaitan tanggungjwb nakhoda,anak kapal kiwi & syahbandar Kesannya aktiviti perdagangan lancar, adil dan keyakinan pedagang meningkat
UNDANG2 ADAT •
•
•
•
•
Adat yg diguna ialah Adat Temenggung Diasas oleh Datuk Ketemenggungan Berkaitan sistem pemerintahan, pewarisan takhta, perkahwinan, perwarisan harta dan perundangan Sistem penggantian sultan dimana takhta diwarisi oleh anak lelaki sulung Sistem pemerintahan beraja diamalkan, kuasa tertinggi pd Sultan
HUKUM KANUN MELAKA
UNDANG-UNDANG LAUT MELAKA
5.2 KEGEMILANGAN KESULTANAN MELAYU MELAKA
ASPEK KEGEMILANGAN
PEMBENTUKAN EMPAYAR
PUSAT PENYEBARAN AGAMA AGAMA ISLAM
HUBUNGAN LUAR
PUSAT PERDAGANGAN
PENGURUSAN PERDAGANGAN
PEMBENTUKAN EMPAYAR
PENAKLUKAN – dilakukan utk menjamin keselamatan & kemakmuran KMM. Cth kwsn taklukan Pahang, Beruas dll
PERKAHWINAN – antara Sultan Melaka dgn puteri diraja kerajaan lain cth perkahwinan Sultan Mansur Shah Shah dgn puteri Majapahit Majapahit meluaskan meluaskan lagi pengaruh Melaka. Ia mengukuhkan lg hubungan persahabatan & kekeluargaan kerajaan Melaka dgn kerajaan Majapahit
NAUNGAN – kerajaan lain rela bernaung dibawah Melaka cth Lingga, Patani & Kedah. Raja kerajaan naungan akan ditabalkan oleh Sultan Melaka
POLITIK – Meluaskan wilayah & jajahan takluk, kukuhkan hubungan dgn kerajaan yg ditakluk dan mengekat pengaruh kuasa serantau sprt Siam, Majapahit & Pasai
EKONOMI – Menerima hadiah sprt emas & bantuan ketenteraan, mendapat bekalan seperti rempah ratus utk didagangkan
SOSIAL – Berlaku asimilasi budaya tempatan dgn budaya dari Arab,China dll seterusnya membentuk masyarakat majmuk
AGAMA – Mendorong usaha penyebaran agama Islam & Islam berkembang luas ke Pahang,
PENTADBIRAN PUSAT: terletak di Melaka dimana tempat raja bersemanyam. Raja dibantu oleh pembesar pusat
PEMBENTUKAN EMPAYAR
PENTADBIRAN KAWASAN NAUNGAN: Kawasan naungan ialah kwsn yg mengakui ketuanan Melaka & menghantar ufti Pemerintahan diketuai oleh pemerintah negeri berkenaan & dibantu oleh pembesar tempatan
PENTADBIRAN KAWASAN JAJAHAN: Pemerintahan diketuai oleh pemerintah yg dilantik oleh Sultan Melaka
PENGISLAMAN PEMERINTAH– pengislaman Sultan Iskandar Shah (1414) diikuti oleh pembesar. Sultan Muzzaffar Shah menjadikan Islam agama rasmi
PERKAHWINAN– perkahwinan puteri Sultan Mansur Shah dgn putera Raja Siak
PERANAN ULAMA & MUBALIGH– ulama & mubaligh dihantar ke seluruh kwsn pengaruh Melaka. Cth Sultan Alauddin Riayat Syah tlh menghantar ulama utk mengajar Raja Pahang & Inderagiri tentang hal ehwal agama
PUSAT PENYEBARAN AGAMA ISLAM
PERDAGANGAN– tersebar melalui pedagang Arab,India dan China yg dtg ke Melaka. Mereka juga menyebarkan menyebarkan Islam ke kwsn lain yg disinggahi sprt Brunei dan Filipina PELUASAN KUASA– negeri naungan & jajahan memeluk Islam sbg tanda tanda taat setia
TUMPUAN ULAMA– Menjd tumpuan ulama & pendakwah. Sultan penaung aktiviti dakwah
TMPT PEMBELAJARAN– Sultan Muzaffar Shah menjdkn surau & masjid tmpt bljr al-quran
PERSURATAN – saduran karya sastera dr Arab & Parsi sprt Hikayat Amir Hamzah. Tulisan Jawi & bahasa Melayu berkembang PEMERINTAHAN & PENTADBIRAN– undang2 Islam
Melaka terletak di laluan perdagangan
antara China & India Kedudukan yg strategik menyebabkan
Melaka dikunjungi oleh pedagang dr dalam & luar Alam Melayu Kesannya Melaka muncul sebagai pusat
perdagangan dan pelabuhan yg maju Barang yg dikumpul & diedarkan kpd PUSAT PERDAGANGAN
pedagang luar ialah timah, emas, kapur barus, hasil hutan & rempah ratus Barang ini diperolehi daripada negeri
naungan & jajahan serta kwsn sekitar Alam Melayu
Barangan luar yg dibawa masuk ke Melaka ialah benang emas, kain pelikat, batu delima, tembikar,wangian & bahan makanan
Kepelbagaian barang dagangan ini membuktikan membuktikan pelabuhan Melaka sebagai emporium yg maju
Pedagang yg paling ramai mengunjungi pelabuhan Melaka ialah pedagang Arab, China & Gujerat
Pedagang Pasai dan Jawa merupakan pedagang paling ramai di Alam Melayu
Pelabuhan Melaka juga dikunjungi oleh pedagang dr Brunei, Pegu, Parsi, Turki, Mesir, Luzon, Ceylon, Burma, Kemboja, Champa dan Annam
Pelabuhan Melaka dikunjungi oleh pelbagai jenis kapal besar dan kecil
Kapal kecil terdiri drpd perahu, sampan, ghurab, penjajap, sagur, payar, baluk, lancang, kakap, balang, dan kelulus
Kapal besar pula seperti jong dan bahtera
PUSAT PERDAGANGAN
SYAHBANDAR – berperanan penting kendalikan urusan perdagangan dlm menjadikan Melaka sebagai pelabuhan entrepot e ntrepot
TUGAS SYAHBANDAR : Mengurus pasar dan gudang Menjaga kebajikan serta keselamatan pedagang Memeriksa alat timbang, sukat & matawang Menjadi hakim pelabuhan Mengurus cukai Menguatkuasakan peraturan keluar masuk kapal
PENGURUSAN PERDAGANGAN
Pengurusan cukai pelabuhan rendah menarik minat pedagang ke Melaka
Cukai & bayaran surat kebenaran berniaga di di pelabuhan menjadi sumber pendapatan KMM
2 JENIS CUKAI : CUKAI RASMI – iaitu cukai import dikenali sebagai panduan. Kadarnya berbeza-beza mengikut kwsn:
i. Arab Arab,, Ceyl Ceylon on,, Ind India ia,, Sia Siam, m, Pegu Pegu : 6% 6% ii. Alam Melayu : 3% iii. iii. Bahan Bahan maka makanan nan sepe seperti rti beras beras tida tidak k dikena dikenakan kan cukai
CUKAI TIDAK RASMI – dalam bentuk hadiah dimana pedagang dari Jepun & China dikenakan memberi hadiah yg nilainya sama dgn cukai 5%
Urusan jual beli dlm 2 bentuk: i. Pertukaran ba barang ii. Meng Menggu guna nak kan mata ata wan wang g
PENGURUSAN PERDAGANGAN
Pedagangan tukar barang berlaku antara barangan China & Alam Melayu dgn barangan dari Barat & India Penggunaan mata wang melancarkan urusan jual beli Pada peringkat awal, digunakan tukaran nilai seperti jongkong timah, serbuk emas & kulit siput (cowrie) Mata wang timah yg digunakan dikenalisbg Calains, terdapat nama Sultan Melaka yg memerintah. Terdapat juga mata wang emas & perak Matawang Pasai, Hormuz & Cambay jg digunakan Memberikan taat setia kpd raja & berperanan be rperanan penting mengekalkan kestabilan kerajaan,khasnya kerajaan,khasnya memastikan memastikan perdagangan dpt dijalankan tanpa gangguan
Mereka merupakan pelayar & petunjukarah yg cekap kpd pedagang yg berdagang di Melaka Mereka bertanggungjawab sebagai tentera untuk menjamin keselamatan pedagang di perairan
PEMBENTUKAN EMPAYAR
KEMUDAHAN PELABUHAN MELAKA:
Gudang tempat menyimpan menyimpan barang Kemudahan pengangkutan Kemudahan bekalan makanan & minuman Khidmat membaiki kapal Tempat penginapan Syahbandar yg menjaga kebajikan pedagang Kemudahan tempat beribadat
HUBUNGAN LUAR (KERAJAAN ALAM MELAYU)
Hubungan berlaku atas dasar sama taraf Hubungan diplomatik terjalin melalui perkahwinan Sultan Melaka dgn puteri kerajaan Pasai, Puteri Ratna Kaumala. Hubungan juga berlaku atas dasar berkongsi pendapat & berbincang berkaitan hal agama Islam Hubungan ini membantu kemunculan Melaka sebagai pusat penyebaran Islam
Hubungan berlaku atas dasar kepentingan bersama dalam perdagangan & penyebaran Islam Kerajaan Demak membekalkan beras, bahan makanan,rempah ratusdan tentera kepada Melaka Hubungan ini penting bagi menjamin keamanan & kemakmuran Melaka
HUBUNGAN LUAR (KERAJAAN ALAM MELAYU)
Hubungan terjalin disebabkan oleh perkahwinan pemerintah pemerintah Melaka dengan puteri Majapahit
Hubungan ini dapat mengukuhkan lagi persahabatan dengan Majapahit
Hasil hubungan ini, wilayah Melaka menjadi semakin luas dan tamatnya ancaman daripada Majapahit
Melaka telah menghantar utusan persahabatan dengan Makasar
Hubungan ini berlaku dalam aspek perdagangan, perkapalan, Islam, kebudayaan dan kesenian
Hubungan inisemakinrapat inisemakinrapat dengan kerajaan Makasar menghadiahkan “Budak Raja” kepada Sultan Melaka
GAMBARAN PERKAHWINAN SULTAN SULTAN MELAKA DGN PUTERI MAJAPAHIT -SEDUTAN FILEM QUEENS OF LANGKASUKA
Hubungan diplomatik, persahabatan &
HUBUNGAN LUAR (KERAJAAN LUAR ALAM MELAYU)
perdagangan terjalin dgn kunjungan utusan diketuai oleh Yin Ching pada 1403 dan Laksamana Zheng He pada tahun 1405 Pengurniaan payung kuning, cap mohor & sepersalinan pakaian sebagai tanda pengiktirafan kpd Sultan Melaka Melaka mendapat naungan & perlindungan drpd China Pengiktirafan & perlindungan drpd China dapat mengelakkan ancaman Siam Melaka mahu situasi menang-menang dengan Siam untukmengekalkan untukmengekalkan kedaulatannya
Melaka menjalinkan hubungan diplomatik
& perdagangan dengan kerajaan Ryukyu Sultan Mansur Shah berutus surat dengan kerajaan Ryukyu berkaitan tingkah laku pedagangnya yg melanggar undangundang di Melaka Hubungan ini membantu meningkatkan
HUBUNGAN DIPLOMATIK MELAKA DENGAN CHINA
Melaka pernah diancam oleh Siam
HUBUNGAN LUAR (KERAJAAN LUAR ALAM MELAYU)
semasa pemerintahan Parameswara & Sultan Muzaffar Shah Melaka menjalinkan hubungan dengan Siam atas dasar diplomatik & perdagangan Melaka telah menghantar utusan ke Siam yang diketuai oleh Tun Telanai dan Menteri Jana Putera Melalui hubungan ini, Melaka memperolehi memperolehi bekalan kayu jati, beras, dan bahan makanan drpd Siam serta dapat menjamin keselamatannya
Hubungan berbentuk perdagangan pula dilakukan dengan Pegu, Luzon, Gujerat, Koromandel dan Bengal Melaka juga menjalinkan hubungan dgn Mesir, Parsi, Turki dan Arab Kesannya, Melaka telah muncul sebagai pusat perdagangan & pusat penyebaran Islam yg ulung di Alam Melayu
a) Seba Sebag gai gener eneras asii pe pewaris aris,, kit kita a perlu terus memelihara hubungan berbaik-baik dengan kerajaan luar yang lain. Bersetujuk Bersetujukah ah anda? Berikan Berikan alasan alasan anda. (4m)
5.3 PENGAKHIRAN KESULTANAN MELAYU MELAKA
PENGAKHIRAN KMMM (1511)
PERJUANGAN MENGEMBALIKAN KEDAULATAN
FAKTOR DALAMAN
SERANGAN PORTUGIS
STRATEGI MENGHADAPI PORTUGIS
FAKTOR DALAMAN PENGAKHIRAN KMM Masalah Kepimpinan Kelemahan Sultan Mahmud
Shah & pembesar dlm pemerintahan & pentadbiran menyebabkan ketidakstabilan politik
Amalan pilih kasih, rasuah & penyelewengan dalam pentadbiran
Perbalahan sesama sendiri dalam kalangan pembesar
Masalah Perpaduan
Rakyat tidak bersatu padu
Berlakunya persaingan kuasa antara pembesar Melaka yg menyebabkan menyebabkan perpecahan
Askar upahan dari luar yang tidak taat setia kepada Melaka
5.3 PENGAKHIRAN KESULTANAN MELAYU MELAKA (SERANGAN PORTUGIS)
Matlamat Portugis ke Alam Melayu utk mencapai matlamat kekayaan, keagamaan & kemasyuran
Portugis ingin menghapuskan penguasaan pedagang Islam
Portugis ingin mengawal perdagangan rempah
11 Sept 1509, Lopez de Sequeira dtg ke Melaka utk memulakan hubungan Melaka-Portugis
Portugis ingin menyebarkan agama Kristian
Rundingan gagal, Alfonso de Albuquerque menyerang Melaka sebanyak 3 kali akhirnya Melaka jatuh ke tangan Portugis
5.3 PENGAKHIRAN KESULTANAN MELAYU MELAKA
STRATEGI MELAKA HADAPI PORTUGIS
Menggunakan lancaran & perahu berapi
Pertahanan Melaka di perteguhkan di kwsn pantai dgn kayu-kayan & pelbagai meriam serta peti-peti berisi peluru
Melaka menggunakan tentera bergajah bagi menghadapi serangan Portugis
Tembakan meriam bertalu-talu dari pantai
Mengapa meriam Melaka di temui di Goa?
5.3 PENGAKHIRAN KESULTANAN MELAYU MELAKA (PERJUANGAN MENGEMBALIKAN KEDAULATAN)
Kesultanan Melayu Melaka yg berpusat di Melaka berakhir pd 24 Ogos 1511
Pada tahun 1526, pusat pemerintahan Sultan Mahmud Shah di Bentan dimusnahkan oleh Portugis
Sultan Mahmud Shah berundur dr Melaka ke beberapa wilayah kemudian bersemayam di Bentan
Akhirnya Sultan Mahmud Shah berundur ke Kampar & mangkat pd tahun 1528
Antara 1515-1519, Sultan Mahmud Shah telah menyerang 3 kali untuk mendapatkan semula Melaka tetapi gagal
Legasi kegemilangan KMM diwarisi & diteruskan oleh Kesultanan Johor-Riau
Lukisan serangan kerajaan Acheh untuk bebaskan Melaka dari Portugis – Catatan Alfonso de Alburquerque
MELAKA DI BAWAH JAJAHAN PORTUGIS & SEKARANG
Lukisan Kota Melaka zaman pendudukan Portugis di Melaka – Catatan Alfonso de Alburquerque A farmosa di dirikan di atas bukit sbg benteng pertahanan
a) Apak Apakah ah ik ikti tiba barr yan yang g bole boleh h kita pelajari daripada kekalahan Kesultanan Melayu Melaka keatas Portugis? (3m)
1. Kemunculan Kesultanan Melayu Melaka merupakan kesinambungan kepada kerajaan masyhur di Alam Melayu. a) Siapak Siapakah ah yang yang meng mengasas asask kan Kesul Kesultana tanan n Melayu Melayu Melak Melaka? a? ……………………………………………………………………( 1m) b) Nyatak Nyatakan an 2 kele kelebihan bihan yang yang membua membuatk tkan an Melak Melaka memilik memilikii lokasi yang stategik? ……………………………………………………………………(2m) c) Senara Senaraik ikan an 2 faktor faktor keg kegemil emilang angan an Kesul Kesultana tanan n Melayu Melayu Melaka di Alam Melayu? ……………………………………………………………………( 2m)
d) Empayar Kesultanan Melayu Melaka terdiri daripada …………………………………………………………………………………… (2m) e) Kesultanan Melayu Melaka dapat mengekalkan penguasaannya terhadap perdagangan di Selat Melaka dengan menjalinkan hubungan luar. Jelaskan. …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………... (3 m)
