ARGUDIO ETA AZALPEN TESTUEN BILDUMA ETA AZTERKETA
SARRERA Urtero bezala, batxilerreko bigarren mailako ikasleei testu mota ezberdinak eskura ematen dizkiegu, horien definizio, ezaugarri zein egiturez 1
jabe daitezen. Eta, askotan gertatzen zaigu, testu apropos eta eguneroko direnen bila dihardugula sutsu, testu horiek dituzten ezaugarriak ahalik eta argien irakasteko, eskola barruko ordutegiak uzten dizkigun bitarteak aprobetxatuta. Hala ere, dugun sentsazioa da testu landu gehiagoko bilduma beharko genukeela ikaslearen onerako. Horregatik, ikastaro honetako proiektuan testuak bildu eta horien sailkapena eta azterketa egingo ditugu. Ugariak izan arren azter daitezkeen testu motak, guk azalpen eta argudio moteei emango diegu lehentasuna. Dena dela, astirik izanez gero, saiatuko ginateke bestelako testuetan ere erreparatzen.
HELBURUAK —Ikasleak testu mota bakoitzeko hainbat idazlan eskura ditzala, formaz ezberdinak badira ere, egituraz antzekoak izan daitezkeenak. —Testu horien ezaugarriak ahalik eta errazen ikas ditzala ikasleak. —Ikasleak berak testuak sortu behar dituenerako errekurtsoak izan ditzala. —Material hau erabiliko duen irakasleari lana erraztea.
ARGUDIO TESTUAK DEFINIZIOA 2
Norberaren iritzia defendatzeko edo besteena errefusatzeko arrazoizko testua. Erabat subjektiboak izaten dira. EGITURA Hiru pauso nagusi jarraitzen ditu halako testu batek: hasierako tesia, tratatu nahi den gaia datorren zatia; argudioaren gorputza, tesia defendatzeko ematen diren arrazoiak; tesi berria edo ondorioak. Egitura hori ez da beti horrela betetzen —bertsolaritza kasu: ideia nagusia amaieran agertzen delako gehienetan—. Igorleak berak antolatuko du diskurtsoaren ideen ordena. Horren ildotik izango genituzke: testu induktiboak, arrazoietatik hasita gaia den ondoriora iritsiko direnak; deduktiboek, ordea, hasieran tesia emango dute, ostean arrazoia emateko; eta, azkenik, zirkularrak, tesia edo ideia nagusia hasieran zein bukaeran ematen dutenak. ARGUDIO MOTAK Autoritate argudioa: pertsona ospetsuen edo instituzio baten aipua egiten denean, norberaren argudioari indarra ematearren. Iritzi orokorraren argudioa: herriaren aipua, giza talde batek esana edo onartua dela esaten denean, igorle-hartzailearen arteko komunikazioa sustatzeko: “gu” erabiltzea “ni” izenordainaren ordez... Zentzuzkoaren argudioa: giza adimena eta logika hartzen dira argudioen sostengu, zentzungabekeriatik, absurdotik libratu garela esateko. Adibideen bidezko argudioa: esperientzia, datu, edota ipuinek aberastu eta indartu besterik ez dute egingo gure arrazonamendua, sinesgarria gerta dakien hartzaileei. Analogiazko argudioa: defendatu nahi den eta beste baten arteko konparaketa, hain zuzen ere, gureari indar berezia eranstearren. Aurkarien kontrako argudioa: pertsonen izen ona hondatzeko, aurkakoaren argudioak errefusatu beharrean, haren izaera edo nortasuna dira kolokan jartzen direnak. EZAUGARRI MORFOSINTAKTIKO ETA TESTUALAK
1.
Ezaugarri morfosintaktikoak 3
Esan, uste, iritzi, argudiatu, erantzun, errefusatu, gure ustez, gure aburuz, zera pentsatzen dut... motatako aditz eta adierazpenak sarritan erabiliko dira. • Menderakuntzazko perpausak ugariak izango dira, batez ere kausalak eta kontzesiboak; era berean, juntaduraren bidezko perpaus eta juntagailuak hainbatetan agertuko zaizkigu. • Era askotako laguntzaileak erabiliko dira (adjektiboak eta aposizioak) testuak argiagoak izan daitezen. • Lehenengo pertsona plurala eta plural maiestatikoa asko erabiliko da. • Subjuntiboko aditz formak eta aditz perifrasikoak ere sarritan aurkituko ditugu. •
2.
Ezaugarri lexiko-semantikoak
• Esanahi bakarreko ez diren hitzen erabilera, igorlearen subjektibotasuna handitzeko. Beste batzuetan, ordea, kontzeptu bat bera modu askotara ager daiteke, testuaren argitasunaren mesederako. • Zenbait baliabide erretorikoen erabilera: anaforak, elipsiak, paralelismoak, metafora, metonimia, antitesia... • Hitzak behin eta berriz birdefinitzen dira, ulergarritasunaren aldera. • Formulak, kultismoak, aipuak etab. erabiltzea. 3.
Testu mailako ezaugarriak
• Antolatzaile ugari izango dira, arrazoiak lotzeko eta konklusioak emateko balio dutelako: —Arrazoiak emateko: gainera, baita ere, are gehiago, ez hori bakarrik, batetik...bestetik, -(en)ez, -(e)lako... —Arrazoiak kontrajartzeko: baina, hala ere, edozein modutan, dena den, nahiz eta... —Konklusiorako: beraz, horrela, laburbilduz, ondorio gisa, horregatik, hori guztia dela eta.. • Igorle-hartzailearen jokoak garrantzia du, igorlearen aurkezpenean, zein hartzailearen tratamenduan. • Egituran garrantzi handia du tesien eta argudioen gorputzak. Beste idazle batzuen aipu, erreferentzia edo iruzkinak sarritan ageri dira.
4
5
ARGUDIO TESTUEN IRUZKINAK
INDARKERIA, HAURREN BEGITAN
Ezagutzen ditut nik Osetiako eskolako sarraskiaren irudiak agertu zirenean telebista itzali zuten gurasoak, alboan zituzten haurrek tragedia hura ikusi ez zezaten. Erreakzio hori bat-batekoa da, ez da aurretik ikasitako jarrera, ez denboraz pentsatutako erabakia. 6
Galdera ezin bestekoa da: Zergatik gurasoek mozten dituzte Txetxeniako terroristen
ekintzak
eta
ez,
ostera,
esate
baterako,
Terminator-en
gehiegikeriak edo Markoren larrialdiak? Ba lehenengoak egiazkoak direlako eta bigarrenak, aldiz, fikzioa baino ez. Eta esaera zaharrak besterik dioen arren, errealitatea beti delako fikzioa baino gehiago. Onerako edo txarrerako. Zenbait film eta telebista-programaren fikziozko biolentziak, sexuak eta morboak sarri eragin izaten dituzte kritika, polemika eta kexu asko, egiazko biolentziak, sexuak eta morboak inor gutxi asaldarazten duten bitartean. Berrogeiren bat urte dira zenbait komunikabide-aditu hasi zirena esaten errealitatea (zentzurik zabalenean) fikzioa baino askoz ere eraginkorragoa zela eta, beraz, baita dezente arriskutsuagoa ere. Glasgow Unibertsitateko soziologoa zen 1986 urtean niri esan zidana, Eskoziako haurrengan eragin kaltegarriago zutela Ipar Irlandatik jasotzen zituzten albisteetako informazio-bideoek, film amerikarrik gogorrenaren biolentzia-irudiek baino. Hala ere, ez gizarte zibilak eta ez politikoak ez dute sekula polemika hau biztu nahi izan. Errazago, erosoago eta... demagogoagoa da telebistetako programatzaileei errua leporatzea. Haurrak umeak dira baina ez ergelak. Haurrek badakite zer den errealitatea eta zer den fikzioa. Haurrek badakite Osetiako haurrak eurak bezain benetakoak direna eta, beraz, eurei ere gerta dakiekeena. Haurrek ondotxo dakite Matrixen desintegrazioak joko digital distiratsuak baino ez direna eta Beslango gimnasio zaharra, ostera, bene-benetakoa. Haurrek badakite gaur egungo zenbait “reality” gau erdiko pornoa baino lizunago eta obszenoagoak direna. Eta, Osetiako irudiei esker, badirudi azkenean gurasoek ere ikasi dutela. Amatino,2004ko irailaren 10a, DEIA egunkaria
TESTU IRUZKINA
7
Komunikazio egoera. Deia izeneko egunkarian 2004ko irailaren 4an argitaratutako artikulu honen bidez, Amatiño idazleak hauxe adierazi nahi digu: umeek ondotxo dakitela errealitatea eta fikzioa bereizten. Gaiaz ardura duen edozein eta egunkari hori erosten duena da hartzailea. Xedeari dagokionez, Amatiñok argi utzi nahi digu umeek erraztasunez eta inork irakatsi gabeko bereizketa hori (errealitatea/fikzioa) berehalakoan egiten dutela. Testuak betetzen dituen funtzioez esango dugu ezagutze funtzioaz gain, funtzio konatiboa dela nagusi; lehenengoa, errealitatean gertatutako berriez diharduenean erabiliko du; bestea, ordea, elementu horiekin guztiekin baliaturik bere iritzia defendatzen duenean: “ Osetiako eskolako sarraskiaren irudiak”, errealitateko jazoera “...haurrek ondotxo dakite Matrixen desintegrazioak joko digital distiratsuak baino ez direna (...)”. Igorlea gehienetan ez da testuan sartzen, aparte geratzen da arazoa berari gertatuko ez balitzaio bezala : “...ezagutzen ditut (...) gurasoak”, “Zergatik gurasoek mozten dituzte (...)?”. Hala ere, gaia ez zaiola arrotza egiten esateko “ni”, “niri”, “Ezagutzen dut” eratako formak erabiltzen ditu. Beraz, horrekin lortuko luke gaiarekiko oreka hurbiltze-urruntze horretan.
Erabiltzen dituen argudio motak adibideen bidezkoak eta autoritate argudioak dira gehien bat. Sarreran, Osetiako eskolako umeek sufritu zuten sarraskiaz dihardu. Adibide horrek balioko dio gaia sendotzeko. Bere iritziari indar handiagoa emateko “…zenbait komunikabide aditu (…)” edo “…Glasgow Unibertsitateko soziologoa zen (...)” autoritate argudioak erabiliko ditu, horiek esan dutena eta horiengandik entzun duena arrazoi sendotzat emateko. Konparaketa argudioek ere indartuko dute bere tesia, akziozko filmak (Terminator-en gehiegikeriak dio) albistegietako bideoekin konparatzen dituenean
Testuaren egiturari dagokionez, sarrera modura Osetiako eskolako sarraskiaren adibidea emango du; segidan, gaia plazaratzen duen galdera erretoriko batez datorkigu: Zergatik moztu haurrei sarraski errealen irudiak direnean eta ez sarraski birtualak direnean? Ondorengo paragrafoetan, argudioaren arrazoiak emango dizkigu egileak; lehengo, esaera zaharrean oinarritzen duena: errealitatea fikzioa baino gehiago da. Segidan, arrazoi hori sustatuko duena emango digu: “...telebistako fikziozko biolentziak zer gutxi asaldarazten duen inor (...)”, berriro ere “....errealitatea fikzioa baino eraginkorragoa (...)” dela esateko. Hirugarren, Glasgow unibertsitateko soziologoari entzundakoa dakarkigu; ideia 8
bera da, baina Eskozian albisteetako informazio-bideoek umeengan duten eragin kaltegarriaren berri ematen digu. Azkenik, ondorioa dakar: “haurrak ez dira ergelak, badakite zer den errealitatea eta fikzioa”. Argi dago igorleak gaiaren erreferente asko duela, adibideetan islatu digun moduan, eta filmetako biolentzia asaldagarri asko ezagun dituela ( “Terminator filmak”, ” Markoren larrialdia”, “Matrixen desintegrazioa”).
Elementu morfosintaktikoei dagokienez, “Ezagutzen dut” aditzarekin hasiko du testua. Era horretako aditz gehiago ere agertuko zaizkigu, ugariak ez izan arren: “Esaera zaharrak besterik dioen arren (...)”, “...zenbait komunikabideaditu hasi zirena esaten (...)”, ”...1986 urtean niri esan zidana,(...)”. Konparaketa argudiorako aproposa izateagatik, era horretako perpausak maiz erabiltzen ditu: “errealitatea beti delako fikzioa baino gehiago”, “...askoz ere eraginkorragoa zela(...)”eta “...arriskutsuagoa ere (...)”. Egokiak ere izango ditu esaldi kontzesiboak, eta “bitartean” menderagailuaren bidezko kontzesiboak eta denborazkoak: “esaera zaharrak besterik dioen arren”, “...inor gutxi asaldarazten duten bitartean”. Elementu horien bidez, igorleak errealitatea eta fikzioaren artean dagoen aldea azpimarratu nahi du. Zergatizko perpaus batzuk ere badaude arrazoi txikiak ematen dituenean: “...egiazkoak direlako” adibidez. Erabilitako aditzak, gehienak, orain aldian eta indikatiboan aurkituko ditugu, gaur eguneko benetako errealitatea islatzen ahalegintzen delako, ez duelako hipotesirik ematen: “Ez da ikasitako”, “mozten dituzte”, “umeak dira” eta “ez dute sekula”. Horien bidez, defendatu nahi duen tesiak indar handiagoa hartzen du. Hala ere, badaude iraganeko zenbait aditz memento bateko adibideak ematen dituenerako: “...irudiak agertu zirenean (...)”eta “hasi zirena”. Subjuntiboaren erabilera urriak helburua adierazteko balioko dio. Testu osoa lehengo pertsonaren ikuspuntutik ikusita badago ere (“Ezagutzen ditut”, “niri esan zidana”), igorleak garrantzia eta indar berezia eman nahi dio besteek egiten dutenari, “gurasoak”, “umeak”; igorleak ez du bere burua pertsona talde horien artean sartzen. Elementu lexiko-semantikoei dagokienez, ugariak dira ikus—entzunekoekin zerikusia dutenak: “Terminator-en gehiegikeria”, “Markoren larrialdia”, “film”, “telebista-programa”, “komunikabide-aditu”, “Matrixen desintegrazioa”, “reality”, etab. Beti ere hizpide duen gaiarekin lotutakoak diren neurrian. Bestetik, “errealitate” eta “fikzioa” hitzak behin eta berriz errepikatuko dira, horren gainekoa baita Amatiñok aurrera dakarkigun gaia, ea umeek bereizten duten bien arteko aldea. Aipamen berezia merezi du testuaren azkenean agertzen den konparaketa: Haurrek badakite gaur egungo zenbait “reality” gau erdiko pornoa baino lizunago eta obszenoago direna”, aurrean esandako 9
konparaketak nahikoak izan ez balira, zein ondo bereizten dituzten haurrek azpimarratzearren.
Testu mailako elementuei dagokienez, erabilitako lokailuak (“ostera”, “lehenengoan”, “bigarrenean” , “hala ere”, “baina”) aurkaritzakoak dira bi ideien arteko ezberdintasuna azpimarratzeko; izan ere, konparaketa argudioa da nagusi. Igorleak ideiak ordenan eman ditu, era koherente batean; adibideek eman diote argudioari pisua eta arrazoinamendua, nahiz eta argudioak ugariak ez izan. Era berean ondo lotu ditu adibide eta ideiak berak nahi izan duen ondoriora iristeko.
Ondorio modura, Amatiñok zenbait adibideen bitartez argi utzi nahi izan du gurasoak behingoan konturatu direla beren seme-alabek badakitela errealitatea eta fikzioa bereizten. Horretarako, denontzat ezagunak eta deigarriak izan diren telebistako albisteak zein filmak ekarri dizkigu gogora. Hala ere, zeregin horretatik aparte utzi du bere burua.
ZERGATIK EGITEN DUTE ERDARAZ EUSKAL GAZTEEK Lehengo egunean Deustuko unibertsitatean eztabaida edo elkarrizketa bat izan genuen. Gazteek ez dutela euskaraz egiten. 10
Hori unibertsitatean bertan ikusten dugu. 14.000 bat ikasle ditugu hemen eta euskaraz jakin arren, eskuarki beraien artean erdaraz egiten dute. Badira salbuespen txalogarriak. Deitoragarri da, ordea, Euskal Filologiako ikasle etan ere, batzuek erdaraz egiten dutela ikustea. Dena dela, gaitzerdi euskal gazteek bakarrik erdaraz egingo balute. Euskaraz dakiten nagusiak ere erdaraz aritzen dira. Jakina, horrela hondamendira goaz. Ez dakitenek ez dute euskaraz egingo eta dakitenek ez badute egiten, hor ez dago segidarik. Esaera den bezala, gaitzari behar duen erremedioa eman behar zaio. Gure kontuan aurreneko galdera hauxe da: zergatik euskaraz dakitenek ez dute euskaraz egiten. Gure artean batek hauxe esan zuen: «Batzuek erdaraz egitea ohoretzat daukate». Hots, erdaraz egitea dotoreago iruditzen zaiela, euskaraz egitea baino. Gehienoi hau ez zela arrazoia iruditzen zitzaigun. Izan ere, euskara orain ez da lehen bezala gizajo edo ezjakinen hizkuntza. Aitzitik, euskara intelektualen, unibertsitateko jendearen eta ikasien hizkuntza da. Zoritxarrez, Euskal Herriko jende xeha, ezjakina, pobrea da euskaraz ez dakiena. Prostitutek, drogazaleek, miserian bizi diren etorkinek, gizarteaz kanpo dabiltzan gaizkileek ez dakite euskaraz. Euskaraz mintzo den gizartea goi mailako gizartea da. Etorkin batek behin esan zigun bezala: -Euskara luxua da. Zuek luxu hori izan dezakezue. Guk ezin dugu luxu hori geure egin. Gu Euskal Herrira bizimodua ateratzera etorri gara. Euskara luxu bat da. Beharrezkoarekin konformatu behar gara, gaztelaniarekin. Egungo egunean -hor aldaketa handia gertatu da- euskaraz eginez zeure burua dotore, argi, ikasia egiten duzu. Eta euskalduna zarela erakusten. Eta egia esan, Euskal Herrian euskaldun izatea, erdaldun izatea baino dotoreago eta estimatuago da. Garai batean gauzak oso diferenteak ziren. Baziren euskaraz ongi jakin eta erdaraz ez zekitenak. Horiek batzuetan gizajo konplexua izaten zuten. Orain ordea, euskaraz dakitenek badakite erdaraz ere eta erdaldun hutsak baino gorago daudela sumatzen dute: -Nik erdaraz eta euskaraz dakit. Zu baino jantziago naiz. Oraindik egongo dira banaka batzuk erdaraz eginez bere burua goratu egiten dutela uste dutenak. Nafarroako eta Iparraldeko baserrietan ikusi dut hori. Gero eta gutxiago, baina.
11
Hegoaldean kontua oso diferente da. Hemen beste arrazoi bat aurkitu behar dugu. Eta arrazoia oso sinplea eta begi bistakoa da: gehienek erdaraz egiten dute ERRAZAGO EGITEN DUTELAKO. Erdaraz erraz egiten dute eta euskaraz nekez. Hau entzun eta berehalaxe galdetzen genuen: Zergatik egiten dute erdaraz errazago? Arrazoi asko dago. Batzuek euskaraz ez dute sekula ondo ikasi. Erdal familietan jaio dira eta ikastolan ikasi duten euskara azalean gelditu zaie. Hau batez ere hiri handietan ikusten da. Gurasoek ez dakite euskaraz baina haurrak ikastolara edo ikastetxera bidaltzen dituzte, euskaraz ikas dezaten. Ikastola barruan dauden bitartean pixka bat egiten dute baina ikastolatik irten eta berriz ere erdaraz. Etxean erdaraz, kalean erdaraz, telebistan erdaraz. Erdal giroan bizi denak erdaraz errazago egingo du. Nola eskatu pertsona bati euskaraz egiteko, erdaraz errazago egiten badu? Ez dago eskubiderik horretarako. Hizkuntzak barreneko aberastasuna erakusteko dira. Erdaraz hobeki moldatzen bazara, erdaraz egingo duzu. Hemen, baserritarrek esaten duten bezala, etengabeko soka bat gertatzen da, puska ezinezko katea (circulo vicioso). Errazago egiten dutelako, erdaraz egiten dute. Eta euskaraz egiten ez dutelako euskara gero eta zailago egiten zaie. Erdaraz gero eta errazago, euskaraz gero eta nekezago. Gotzon Garate . Berria 2005-02-03
TESTU IRUZKINA Komunikazio egoera. Testuaren igorlea Gotzon Garate dugu. Bere kezka nagusia euskaraz dakitenek erdaraz zergatik egiten duten aztertzea da. Erraztasuna da igorleak ematen digun arrazoi nagusiena. Hartzailea, euskararen erabileraz ardura erakusten duen edonor izan daiteke, eta, noski, 12
egunkari hori irakurriko lukeena. Xedeak izenburuarekin bat egiten du: zergati horiek aztertu, arinen kontura gaitezen egoera aldatzeko gaitasuna geure eskuetan dagoela, guk geuk sortu behar dugula euskarazko erraztasun hori. Testuak betetzen duen funtziorik garrantzitsuena eragilea edo konatiboa da, irakurlearengan ardura sortu nahi duelako, pentsarazi egin nahi diolako, jokabidez alda dadin. Igorlearen presentzia, irakasle den neurrian, sarreran aurkituko dugu, “Deustuko unibertsitatean eztabaida edo elkarrizketa bat izan genuen”, ”...gure kontuan (...)”. Baina arazoa aurkezten digunean, ikasleek sortzen dituzten egoerak izatean, bere burua kanpoan uzten du, besteena da arazoa, ez berea: “...euskal gazteek bakarrik euskaraz egingo balute (…)” eta “euskaraz dakiten nagusiak ere euskaraz aritzen dira”. Hala ere, igorlearen presentzia erakusten duten modalizatzaileak ugariak dira testuan zehar. Batzuetan balorazioa ematen du “gaitzerdi (...)”; beste batzuetan baikor agertzen zaigu: “Badira salbuespen txalogarriak”; baina, gehienetan gaiaren aurrean ezkor ageri zaigu: “Deitoragarria da (...)”, “Zoritxarrez (...)”, “Jakina, horrela hondamendira goaz.”, “Ez dago eskubiderik (...)”. Zenbaitetan hartzailea ere inplikaturik agertzen da, haren gaiarekiko arreta lortzeko: “...euskara eginez zeure burua dotore, argi, ikasia egiten duzu”.
Testuaren egiturari dagokionean sarrera eta hasierako tesia hauxe dugu: “Euskaraz dakitenek zergatik ez dute euskaraz egiten?”. Sarrera modura, unibertsitatean, eta, batez ere, Euskal Filologiako ikasleek hainbeste erdara egiten dutelako harridura agertzen digu Gotzonek. Argudioaren gorputza: Konparaketa argudioak erabiliz, garai bateko euskaldunen erdaraz egiteko zergatiak gaur egun aldatu egin direla dio igorleak. Gaur egun, euskara ez da pobre edo marjinatuen hizkuntza, are gehiago, luxua da, jakituria handiagotzeko bidea da. Garai batean gehiago ziren erdaraz kaxkar egiten zutenak; gaur egun, ordea, erdara ere jakiteak erdaldun hutsa dakitenen gainetik jartzen gaitu. Hala ere, egun erdaraz egiteko arrazoirik nagusiena errazago egiten dela da. Eta dauden arrazoi askoren artean bi aukeratuko ditu igorleak: euskaraz sekula ondo ikasi ez dutenen kasua, eta erdal giroan bizi direnak erdaraz errazago mintzatuko direnena. Tesi berria edo ondorioa: Etengabeko soka izango da gertatzen dena, “Erdaraz gero eta errazago, euskaraz gero eta nekezago”.
13
Erabilitako argudio mota ugariena analogiarena, konparaketarena dugu, horren bidez adierazi nahi digulako garai bateko arrazoiak zenbat aldatu diren: “...euskara orain ez da lehen bezala gizajo edo ezjakinen hizkuntza”, “Egungo egunean –hor aldaketa handia gertatu da- euskaraz eginez (...)”, “Garai batean gauzak oso diferenteak ziren (...). Orain, ordea, (...)”. Iritzi orokorraren argudioa ere ageri zaigu: “Gehienoi hau ez zela arrazoia iruditzen zitzaigun.” garai bateko argudioa egun inork ez lukeela onartuko esateko. Adibideen bidezko argudio nabarmena dugu etorkinarena kontatzen digunean, haren ahotik , barretz: “Euskara luxua da (...) guk ezin dugu luxu hori geure egin (..)”, esaldia da egoeraren aldatze hori agerian uzten duena; eta orduko euskaraz ez egiteko arrazoiak ez dirautela indarrean adierazteko.
Maila fonikoan. Sekuentzia foniko arrotza parentesi artean ageri zaigu testuaren azkenean erdal esaera ematen digunean (circulo vicioso) euskarazkoaren aurrean duen espresioa argiago gera dadin : “etengabeko soka, puska ezinezko katea”
Maila morfosintaktikoan. Igorleak 1. pertsona singularra erabili beharrean, nahiago du plurala erabili: “izan genuen”, “ikusten dugu”, “gure kontuan”, “esan zigun” eta “aurkitu behar dugu”, defendatu nahi duen tesia sineskorragoa egitearren, denok pentsatzen duguna balitz bezala. Baina, gehienetan, arazoaz ari denean, 3. pertsona plurala erabili nahiago du: “dakitenek”, “egiten dute”, “bizi diren”, “sumatzen dute”. Bestetik, Gotzon Garateren iritziak direla argi ikusi arren, ez da “uste”, “iritzi” edo “–elakoan” eratako aditzik, ezta egiturarik ere ematen. Seguruenik eskaintzen dizkigun arrazoi eta esperientziak egiazkotzat jotzen dituelako, azalpen itxura eman nahian. Erabilitako perpaus motei dagokienez, atentzioa ematen du iritzia izatean zein konpletibo gutxi ageri den, azalpen itxura eman nahi diolako testuari, agian, paperera dakarkigun egoera egia santua balitz bezala. Era berean deigarria da testuari eman dion estruktura: paragrafo laburretan bilduta dauden esaldi labur eta bakunez josia, paragrafo laburretan bilduta daudenak. Hala ere, ageri diren menpeko perpausik ugarienak erlatiboak dira zehaztasunak emateko balio dizkiolako gehien bat, adibidez: “...gaitzari behar duen erremedioa eman behar zaio”, “...miserian bizi diren etorkinek (...)”, “...gizarteaz kanpo dabiltzan gaizkileek (...)”, “...erdaraz ez zekitenak” eta abar. Konparaketa sustatzeko perpaus mota aproposenak kontzesiboak eta konparaziozkoak izaten diren neurrian horrelako batzuk aurkituko ditugu: “...euskaraz jakin arren”, “...erdaldun hutsak baino gorago daudela sumatzen dute”, baina egoera bien arteko parekatze lan hori adierazteko kontrako 14
antolatzaileez baliatuko da gehien bat: “Dena dela”, “ordea”, “aitzitik”.... Beste perpaus mota batzuk ere ageri dira, hala nola, helburuzkoak: “...euskaraz ikas dezaten”, “Nola eskatu pertsona bati euskaraz egiteko (...)”; denborazkoak: “Ikastola barruan dauden bitartean (...)”; eta kausazkoak: “..ERREZAGO EGITEN DUTELAKO”.
Maila lexiko semantikoan. Lexiko aldetik euskara/erdara oposizioa sarritan ageri da, bi hitz horien erabileraren ingurukoa baita gaia. Hala, ikaskuntzari buruzkoak ere agertuko zaizkigu maiz: ikasle, irakasle, ikastola, haurrak, hizkuntza jakin, ikasi... Bestetik, ez dago adiera bikoitza duen hitzik, Gotzon Garatek argitasunez erakutsi nahi digulako egoeraren zergatia, azalpen itxura emanez, egia biribila balitz bezala, eta errealitatean gertatzen den ekintza batzen ariko balitz moduan. Elementu erretorikoei dagokienez, testuaren amaieran agertzen den metafora bakarra aipagarria da: “...etengabeko soka bat gertatzen da, puska ezinezko katea”. Aipagarria ere bada azkeneko esaldia, testuaren mamia biribiltzeko erabilia, esaera zahar itxuran idatzia: “Erdaraz gero eta errazago, euskaraz gero eta nekezago”
Testu mailako elementuak.Testuko ideiak planifikazio jakina jarraitu dute. Hasieran, sarrera modukoa erabili du gaia aipatzeko, eta ondoren zergatietara jo du; garai bateko zergatiak aztertu ondoren, gaur egunekoak bestelakoak direla esaten digu; azkenik, erdaraz errazago zergatik egiten deneko arrazoiak emango dizkigu igorleak. Deigarria da paragrafoen ugaritasuna, igorleak apropos erabilitako estrategia izan daiteke, irakurleen arreta bereganatzeko, irakurtzeko errazago izan daitekeelakoan . Lokailuen erabilerari dagokionez, modu egokian jarri ditu batez ere kontrakotasuna adierazteko uneetan :”Dena dela, gaitzerdi euskal gazteek bakarrik erdaraz egingo balute”, “Orain, ordea, euskaraz dakitenek badakite erdaraz (...)”. Gainontzeko lokailu askorik ez dago, esaldiak justaposizioz, edota emendiozko juntagailuz lotzen baititu. Puntua da ikur ortografiko erabiliena, testuari kohesioa eman diezaiokeen neurrian erabilia izan baita hori. Zentzu horretan testu koherentea dela esan dezakegu.
Ondorioa. Gotzon Garatek argudio testu honen bidez adierazi nahi digu egungo gazteek, eta, batez ere, gazte euskaldunek erdaraz zergatik egiten duten; arrazoitu egiten du, berarentzat egia osoa bailitzan; horregatik eman nahi dio, akaso, azalpen itxura, nahiz eta igorlearen ikuspuntu ezkorra nabari geratu, batez ere, sarreran. Beraz, erdaraz ekitearen arrazoiak ez direla 15
antzinakoak diosku, horretan aldatu egin direla gaurko ikasle gazteak, zoritxarrez, erraztasunagatik baino ez baitute erdaraz egiten.
METROSEXUALA Gizakiak betidanik pertsegitu du edertasuna. Nartzisok, esaterako, bere kabuz bilatu zuen uraren azalean. Tamalez, gu ez gara uraren isla hutsarekin konformatzen.
Hartara,
modaren
joan-etorrietan
babestu
gara
betiko
edertasunaren, betiko gaztetasunaren esperoan.
16
Modaren tentakuluek molde berri bat ekarri digute oraingoan: metrosexula. Ez dakit euskaraz hitza aintzat hartuko duen Euskaltzaindiak. Metrosexuala, metrosexualitatea edo metrasexualkeria. “Greñasexual” ere entzun dut nonbait. Dirudienez, indarrean dagoen espeziea dugu metrosexualarena. Nolabait esatearren, bere irudiaz ardura berezia hartzen duen gizonezkoari esaten zaio hala. Maila emateko, ezinbestekoa du moda eta kosmetika gaietan aditua izatea. Hobe krema eta arropen zientzietan doktore-tesia badu. Errepikatzearen errepikatzez, eta telebistan entzutearen entzutez, azkenerako barneratu egin dugu kontzeptua. Berehala gainera. Ezusteko sinismen honi susmo txarra hartu nion hasieratik. Nori interesatzen zaio hau guztia? Uka ezina da metrosexualitateak gehiago erantzuten diola merkatu estrategia bati, egiazko eredu bati baino. Bestela esanda, marka jakin batzuek edertasun arloko produktuen kontsumitzaile konpultsibo bihurtu nahi dute gizona. Orain artean behar bezala ustiatu gabeko sektorea izaki. Modernotasunaren kontura, bezero berriak lortu ditu industriak. Tamalez, modernoak izatera kondenatuak gaude. Ez pentsa gizonak bere irudia zaintzearen aurka nagoenik; jakina zaindu behar duela. Zaindu bai, baina ez irudi horren esklabo bihurtu. Nahikoa totem faltsu gurtzen ditugu dagoeneko. Aritz Gorrotxategi Diario Vasco, 2004/11/15
EZ DITUT AUTOAK MAITE... BAINA World Series Bilbon antolatu izanak hainbat kexu sortu du. Edozein ekimenek beharrezko du kritika eta ez naiz ni auto-lasterketak defenditzen hasiko, aspergarriak iruditzeaz gainera ez naiz-eta nire autoaren matrikula eta zilindrada buruz ikasteko ere sekula gauza izan.
17
Honek ez du esangura, ostera, Bilboko egitasmoaz jabetu behar ez dudanik, zein testuingurutan eratzen den konturatzen ez naizenik eta, hain zuzen ere, testuinguru horrekin bat ez natorrenik. Bilboko antolaketa kritikatzen hasi aurretik jakin beharrekoa da espainiar auto-mozio sektorearen %25 Euskal Autonomi Erkidegoan dagoela eta euskal sektore estrategikoa dela, 280 enpresa (%80 txikiak) eta 43.700 langile (1993an, 34.100) biltzen dituena. Estrategikoak esan nahi du apustuak egin behar direla, ikerkuntza, garapena eta era-berrikuntza suspertu eta, besteak beste, arriskuak hartu, inbertsioak egin eta aukera berriak kirikatu. Auskalo Bilboko egitaraua ekimenik onena ote den, baina sikeran onartu beharra dago World Series lasterketa hau koherente samarra dela gure industriarekin, ez dela perretxikoa bailitzan nolabaiteko basamorturen batean sortu alegia. Bilbao Urban Zirkuituaren zergatia aztertzerakoan ezin ahaztu Azkoitian indarrean ari den Epsilon Euskadi enpresa-egitasmoa, injineru bereziak prestatzeko Mondragon Unibertsitatearen masterra eta orain 15 egun eskas Euskalduna Jauregian bertan eratutako nazioarteko kongresua automozio elektronikoaz. Gero eta merkatu globaldunago honetan, euskal industriaren etorkizuna gure lantegiek garatu dezaketen balio erantsiari atxikia dago. Eta balio erantsi hori ez da sailean egindako berebil merkeetan sustatuko, puntaren puntako goiteknologian baino. Beste kontua bat da zirkuituaren zaratak eta eragozpenak kristorenak ote diren, edota Bilboko ostalaritzari mapa mundian agertzea komeni ote zaion. Baina, zer gerta ere, ukaezina da gure BPGren %16 auto-mozioari zor diogula, onerako nahiz txarrerako. Amatino, Deia, 2005/07/18
PIPER BERDE FRIJITUAK Giza izakiak daukan beldurrik paralizanteenetako bat bere sozietatetik, bere inguru txiki zein handitik baztertuta gelditzeari dion beldurra omen da. Ez besteak
bezalakoa
izatea
ez
izatea,
hor
nonbait,
askorentzat.
Gizarte fenomeno gehienak, esango nuke, esplikatzen ditu beldur-izu horrek. 18
Adibidez, horrek esplikatzen du parte handi batean zergatik gure haurrak txikitxikitatik
eskoletan
sartzen
ditugun.
Gorrotatu arren, ez du jende larriak lana laga nahi; ez beti gustatu arren eskola, ez dugu nahi umemokoa kalean gelditu dadin... kalean ez delako haurrik! Gaurko Egiaren parte ezin diskutitu eta ezin ebitatuzkoa da: eskola behar da. Ez dago
seme-alabentzako
egiarik
eskolatik
kanpo.
Ez dugu kemenik, une batez bada ere, sistematik kanpo-aldean jarri, eskola zertarako den ikusi eta harritzeko hartaz. Ez dugu haurrak, aldi batez bada ere, eskolara
ez
eramateko
kemenik.
Eskolak haurren gogoak lixatu eta kamustu egiten ditu. Imajinazioa piztu baino gehiago atrofiatu egiten du. Alabaina imajinaziorik gabe zelan da justizia sortuko munduan? Sozietateak injustuak direlako, sozietatean sartzeko haurrak usteldu behar dira. Eskolak haurrak sozietatean sar daitezen preparatzen ditu, ez ditu preparatzen sozietate
diferente,
justuago
bat
eraiki
dezaten.
Eskolaren bitartez eta gure konplizitateaz, legezko hiltze bat gertatzen ari da: makinarako preparatzen ari diren haurren gogoen hilketa prematuroa. Ikusi dut Magreben, arestian irakurri dut El Luteren liburu autobiografikoan: eskolarik zapaldu ez dutenen nahikaria, beren haurrak, eurak ez bezala, eskolara daitezen. Bertan ere, eskola hain ebidentea ez zen denbora batean, gurasorik «aurrerazaleenek» ere, seme-alabentzako «onena» nahi eta, eurak bezala baserrian
gelditu
gabe,
eskolara
zitezen
nahi
zuten.
Eskola jakituriarekin lotu izan baita. Izenik oroitzen ez dudan Argentinako film batean, aita batek bere semeari, «ikasten segi zezan» animatuz: «¿No te gusta 19
que te manden, verdad? Cuanto más sepas menos te van a mandar». Gustatu zitzaidan,
apuntatu
nuen,
arrazoi
ederra
da.
Aldi berean, ordea, Magrebeko lagunek, El Lutek ere, familia lehen zen edo oraindik orain den bezalakoa izatea nahi dute, ez dira aspertzen haren goraipatzeaz.
Eta
ez
dute
kontrola
inkonpatiblezko
batere
maite.
Eta
hor
badateke
zerbait...
Beste aldean, berriz, eskola ezagutzen dutenak (eta, noski, inkietoak direnak) daude. Eskola kontrol mekanismo tresnatzat ikusten dute hauek. Ikus adibidez Michael Gold-en Judíos sin dinero liburua, edo Jules Valles-ena, L'enfant. (Bigarren horretan bazen hitz bat, le préau, hiztegian begiratu behar izan nuena: «m
Patio
(de
prisión)/
Sala
(f)
grande
en
las
escuelas».)
Denborak aurrera, alde batetik ohitu egin gara, bestetik kartzelak perfekzionatu egin dira eta, haurrak gozoago joaten dira orain: haur txikiak pozik-edo joaten dira, goxoki baten promesaz uzten ditugu, andereñoek zuri-zuri hartzen dituzte, poliki
engainatuta
Handitzen
direnean
baizik
dauzkagu! ez
dira
konprenitzen
hasten...
Mohamed Kacimi-el-Hassanik, À la claire indépendance bere narrazioan, Aljeriako herri bateko haurrek independentzia ondoko egunetan egin zutena kontatzen digu: eskola «Frantziaren gauza» zelakoan, eta beraz orain, eskolan egon
beharrik
ez
dutelakoan,
eskapaldi
masibo
bat
egiten
dute.
Hari beretik, haurrek protagonizatzen zuten eta CNTren idea printzipalen errepasoa egiten zuen ¡ Nosotros somos así komedia musikalak (Valentin R. Gonzalez, Bartzelona, 1936) bazuen elementu komiko bat printzipalki: haur guztien esperantza eroa, iraultzak matematiken
irakaskuntza
suprimi
zezan!
Esan bezala, denborak ez dira alferrik igarotzen. Guk harropuzkeriaz gure txikitako «azainak» kontatzen dizkiegularik, gaurko haurrek, ba al dute piperrik 20
egitea?
Fabrika
idorretan
legez,
«hirugarren
piperrarekin,
kalera!»
Kurtso honi begira, eskolaurrera (enpresaurrera) joatekoa den hiru urteko haur baten gurasoei maistrak esana: «Bederatzitan etorri behar dute, bederatziak eta bostean ateak itxiko dira». Gurasoak, gustuz, izan ere, amaitu da «udako desordena»,
itzuli
da
«normalidadea»...
Begiratzen dugu, bada, «betiko ez lasaiok» Afrikara, kasu (gure inguruan dagoeneko apenas dugun nora begiratu), bai baitakigu zer-edo-zer oso inportantea galtzen ari garela. Zer-edo-zer hori da... libertatea. Eskola, lana, ongizate materiala... libertatearen truke saltzen dizkigu makinak. Intsumisioa? Desobedientzia? Nagoen isilik.
ZELIAKOAK, LATEXA... Orain dela aste pare bat irakurri genuen komunikabideetan zeliakoen protestaren berri. Zeliakoak dira glutenik jan ezin dutenak, pozoia baita beraientzat; zerealetatik eratorritako irinen ordezkoak asmatu dira, zorionez, baina askoz 21
garestiagoak dira besteak baino. Hori dela-eta, beren elikadurarako diru-laguntza eskatzen zuten zeliakoek. Horrekin gogoratu nintzen aurrekoan, lagun batek bere semearekin izandako istorio koxkor bat kontatu zidanean. 16-17 urte bitartean semeak, aita ere jator eta kontzientziaduna, eta mutikoarentzako kondoiak erostea erabaki du nire lagunak, urte batzuk lehenago alaba zaharragoarekin egin zuen bezala. Eman dizkio kondoiak semeari, eta honek: "Aita, baina ahaztu al zaizu latexari alergia diodala?". Aita lotsatuta: "Egia...". Zorionez, badira latexik gabeko kondoiak ere, alergikoentzat hain zuzen, eta horiexen bila joan zen nire laguna. Koxka bakarra, prezioa lau halakoa zela, gutxienez. "Kostatu zaidana kontuan hartuta, probetxu ona ateraiek behintzat", esan zion aitak semeari. Akaso zeliakoen antzera diru-laguntza eskatu beharko diote gobernuari, osasunarrazoiak direla-eta. Xabier Mendiguren (Blog-etik)
2005eko urriaren 3a, astelehena
DIAGNOSTIKOAN DAGO EUSKARAREN SENDABIDEA Historian zehar bazterrean bizitzera kondenatuta egon den hizkuntza txiki(tu) bat hiztun eta alor berrietara zabaldu nahi denean, normala ez ezik ezinbestekoa da hizkuntza horrek nola edo halako «kalitate» galera bat pairatzea, hasiera 22
batean behintzat. Hots, ezinezkoa da hasiera-hasieratik eroso eta eraginkor gertatzea hizkuntza hori bere hiztunentzat. Erabilerak egiten du hizkuntza bat «noranahiko», ez dago munduan berez noranahiko den hizkuntzarik. Azken urteotan —lurralde batzuetan behintzat— dezente hedatu da euskara, eta hortik datorke gero eta jende gehiagoren ahotan dabilen euskararen kalitate eskasiarena. Nago, ordea, kalitate galera guztia ez dela ezinbesteko, eta sarri, horri aurre egin eta kalitate galerari gutxieneko mailan eusten saiatu beharrean, ez ote diogun guk geuk, geure jardunbideaz, kalitate galerari maldan behera bultza egiten. Euskarazko gure jardunbideez ari naiz, Txirritarena gogoan: «erdara ez zen bakarrik kapaz / euskarak lagundu dio». Alegia, badakidala ez dela hori arazo bakarra, ez nagusia ere, baina utzidazue behintzat esaten hori ere badela arazo. Hedabideetan eta hezkuntzan oker ari garela, esaterako, aspalditxo ari gara esaten. Hamaika bider entzun behar izan dut nire ezkorkeriaren betaurrekoek iluntzen didatela berez ezinago argitsu den euskararen paisaia. Orain, ordea, Hezkuntza Sailak esan du, eta hala izango da noski: hamasei urteko ikasleen erdiak ere ez omen du euskaraz gutxieneko gaitasunik. Arrazoi izatea ez da beti pozgarri izaten, ez horixe. DBH 4ko 1.191 ikasleri egin omen zaio azterketa, idatziz eta ahoz, eta duela gutxi plazaratu ditu Hezkuntza Sailak azterketa horren emaitza tristeak. Datuak datu, hauteskunde eta audientzia emaitzekin bezala gertatu da hemen ere: bakoitzak bere erara irakurri eta interpretatzen ditu datuak. Nire irakurketa, ondoren garatuko ditudan puntuotara errendi liteke. 1. Dirudienez, gehien-gehienek, Hezkuntza Sailak barne, orain arteko hezkuntza ereduen porrota irakurri dute aipatu datuetan. Felix Etxeberriak (Berria, 200505-04) areago dio: emaitzek argi eta garbi erakusten omen dute irtenbidea A eta B ereduak kendu eta D eredua indartzea dela. Izan ere, A eta B ereduetako ikasleen emaitzak baino hobeak izan dira, bere kaxkarrean, D eredukoenak. Nik, egia esan, ez dut ikusten inondik inora ondorio hori atera litekeenik. Are gehiago, egia esan, D ereduko ikasleen emaitzak zaizkit kezkagarrienak: ikasteko eta bizitzeko euskara hautatu duten ikasleenak, alegia. Mundu horretan bizi bainaiz, mundu horrek kezkatzen nau. D ereduko ikasleek nota hobea atera dutela? Ederra kontsolamendua! 23
2. Ez dakit, eta gustura jakingo nuke, zer nolako azterketa egin zaien 1.191 ikasle horiei. Tronpatuta egon naiteke, baina egingo nuke galdera gehienak tankera honetakoak izan direla: «Zuk niri gauza batzuk ekarriko ba...... / nik zuri eskerrak emango... ... bihotz-bihotzez». Eta hala ere emaitza txarrak atera, alazankoa! Auskalo zer gertatuko zen azterketa honelatsu izan balitz: «Lagun batek zuk eskatutakoa ekarri dizu. Emazkiozu eskerrak zu lasaitu eta bera hunkitzeko moduan». 3. Nire ustez, nota txarra atera duten alor horretantxe dira ikasleak halere trebeen. Gordin esango dut: D ereduan 13 urte ibili eta gero, euskarak ikasteko bakarrik balio die ikasle asko eta askori, eta ikasteko euskarak bakarrik balio die, gainera. Gaztelerak ez die balio ikasteko, baina gozatzeko gaztelerak bakarrik balio die. Hegoaldeko datuak dira, eta hegoaldeaz ari naiz noski beti. Jendaurreko hizketaz ikastaroren bat eman izan dudanean, nabarmen da Iparraldean ikasitako jendeak sekulako aldea kentzen digula horretan (ere). Errua gazteei ematea, hori da errazena. Zer ematen zaie, ordea, erruaz gain, errudun izan ez daitezen? Zintzaizkioketeak, kuanto! 4. Gramatikatik kalamatrikara, zuzentasun antzutik egokitasun eraginkorrera, goitik behera eta behetik gora irauli beharra dago, nire ustez, euskara irakasteko modua, baina euskara ez diren beste ikasgaietan ere euskarak behar luke izan irakasleak ebaluatzeko irizpide nagusietakoa. Kimikaz jakin litekeen guzti-guztia dakien irakaslea, esaterako, ni bezain kimika irakasle txarra da, baldin eta kimikaz dakien hori komunikatzeko tresnak, euskarak, huts egiten badio. Eta zer esanik ez filosofian, pertsuasioan edo kazetaritzan. Felix Etxeberriak dioen bezala, denok gara hizkuntza irakasle. Izan behar genuke, behintzat. 5. Asko dago egin eta hobetzeko eskolan, baina eskolari ezin zaio erantzukizun osoa leporatu, horretan bat nator Koldo Izagirrerekin (Berria, 2005-05-01). Iruzkintzen ari garen emaitzok ez dira eskolaren porrota, gizarte osoarena baizik. Eskatu beharrekoa eskatu egin behar zaio eskolari, ez gehiago ez gutxiago. Baina eskatzen zaion neurrian eman ere egin behar zaio, baliabidetan eta irakasleen formakuntzan. Baliteke nire kontsiderazio hauek ezkor begitantzea bati edo besteri. Uste dut, ordea, diagnostikoa egitekoa ez dela baikor jokatzeko unea. Pulmonia duen gaixoari katarro arin bat duela esatea ez da gaixo hori sendatzeko modurik 24
egokiena, aurren batean gezurra estimatuko badigu ere. Arazoa onartzea ezinbestekoa da arazoa gaindituko bada. Azken batean, euskara nolako, halako izango da gure mundua, George Steinerrek maisuki zioenez sintaxi pobre batetik ez baitaiteke mundu aberatsik sor. Hori da euskararen kalitatearen auzian jokoan daukaguna. Aspalditxo Txomin Artolarentzat idatzi nuen bezala, euskararen mugak gure baitan daude gehienak, eta euskara zabalduaz zabalago egiten gara. Oraintxe dugu, beraz, baikor izateko tenorea: ez diagnostikoa egiterakoan, gaitzari aurre egiterakoan baizik. JOXERRA GARZIA / EHUko irakaslea
LOTSA Ezin dut gehiago. Negargura sentitzen dut, lotsa. Hedabideetan, kalean, lagunartean... hitz berberak: «Gaixoak, zer erru dute beraiek? Gosez daude, lan bila etorri dira, bizimodu hobea besterik ez dute nahi, 25
eta zer harrera egiten diete? Hesiak, kolpeak, homizidioa». Denek dakite erantzukizuna nork duen: «Europako Batasunaren utzikeria!», «Marokoko gobernu ankerra!», «Espainiako gobernu konplizea!». Eta ingurukoek nire kezkak baieztatuta, lasaixeago joaten naiz ohera. Izan ere, Euskal Herrian ez gara horrelakoak. Gurean asiloak duen esanahiaz jabetuta gaude, etxea behar duenari ateak zabaltzen dizkiogu, eta diskriminatuari elkartasuna adierazten. Halakoak gara gu, alajainkoa. Erandion etorkin gazteentzako arreta zentrorik ez dutela zabalduko irakurri dut. Bizilagunek lanak oztopatu eta erakundeak «konbentzitu» dituzte gazteak beste norabait eramateko, handik urrun. Etorkinak oldarkorrak eta balizko delitugileak direla diote, auzokideetako batzuek txikizioa egiten duten bitartean. Batzuetan buruak bere kabuz lotu ohi ditu pentsamenduak, eta, bat-batean, Lars Von Trieren “Dogville” filma gogora etorri zait, zeinetan emakume protagonistak herritarrei lagundu eta, ordainetan, bortxatu eta kateatu egiten duten. Erandion izan da, baina ez naiz Erandioz ari. Leku guztietan zakurrak hanka hutsik, dio esaerak. Eta niri lotsa eragiten dit, jendeak, neure buruak. Ainhoa Kortajarena
ITSUEN ESKUBIDEAK Duela 14 urte geratu zen itsu Fidel Asensio, eta ordutik bizitza normala egiteko borrokan dirau. Hilabeteak pasatu zituen nola bizi behar zuen barneratzen. Itsu askok bezala, makilarekin moldatzen ikasi zuen, eta hasieratik kaletik bakarrik ibiltzeko gai da. Lanera itzuli zen eta, pixkanaka, eguneroko merituen ondorioz, 26
mailaz igotzen joan zen. Egun Madrilen egiten du lan. Astero hara joaten da hegazkinez, eta ez du garraiatzeko inolako arazorik; eserlekura eraman eta irteten laguntzen dion azafata bat baino ez du behar. Joan den astelehenean, ordea, Air Nostrum-eko Mendez komandanteak ez zion Sevilla-Bilbo hegaldira igotzen utzi. Itsua delako eta bakarrik zihoalako. Gezurra badirudi ere, komandanteak ez du jarrera hori itsuaren mesederako hartu. Ez, emandako arrazoi bakarra zera izan da: itsu batek ezin du bakarrik hegazkinera igo.
Orokorrean,
hegazkin
konpainiek
arreta
berezia
eskaintzen
diete
minusbaliatu eta adin txikikoei, euren kabuz egin ez dezaketen gauzetan laguntzeko. Hala ere, ez dago itsuek bakarrik bidaia ezin dezaketela dioen araurik, ezta Air Nostrum-en ere. Minusbaliatuak ezinduak dira guk ezindutzat hartzen ditugun bitartean. Itsuak, elbarriak… gauza asko egiteko gai dira, uste ditugunak baino gehiago. Ez badiegu uzten, ordea, euren eskubideak urratu, duintasuna mindu eta baztertu egingo ditugu. Elbarri bat ez da oztopo, ezintasunik ez dugunok oztopo bihurtzen ez badugu. Baina, Mendez komandanteak Fidel Asensiok urteetan zehar egindako ahalegin guztiak zapuztu ditu, huts bihurtu ditu, eta ezer egiteko gai ez balitz bezala tratatu du. Asensio bidean jartzen zaizkion trabak deusezteko gai izan bada, zein da Mendez jauna haren bidaiatzeko eskubidea bertan behera uzteko? Maite Asensio
EZ GARA ARDIAK Uda sasoia da. Opor egunak ditu gero eta jende gehiagok, eta asko kanpora ateratzen da. Gehienak, gainera, autoa hartuta. Eta autoen atzealdean itsasten ditugun pegatinek ere bidaiatu egiten dute, batetik bestera, erakutsi edota aldarrikatu nahi duguna edonon ikusaraziz.
27
Espainiarrek zezen beltza erakusten dute autoetan, kataluniarrek bertako astoa, eta hemen, guk ere zerbait behar dugula iritzita, ardiak itsastea otu zaie batzuei. Ideia izan eta zabaldu egin dute, eta gero eta arrakastatsuagoa da, gainera. Ardi latxak euro batean salduta aterako duten dirua egitasmo euskaltzaleak laguntzera bideratuko dutela ere nabarmendu dute asmatzaileek, eta ekimenari egokia iritzita, gero eta lagun gehiago ari da autoetan ardiak paratzen. Itsutu garelakoan nago. Euskaldunon nortasuna islatuko duen animalia aukeratzen hasi, eta norbaiti ardia hautatzea bururatu zaio. Mundua animaliaz beteta dago. Horoskopo txinatarri begiratu besterik ez dago: arratoia, idia, herensugea, zaldia, untxia, sugea, oilarra, eta beste dozenaka aukera ditugu inguruan begira hasita. Eta ardia aukeratu behar: artaldean ibili eta otzana eta esanekoa den animalia. Hori euskaldunon nortasunaren ikur moduan autoetan saldoka jartzen hasi bagara, erotu egin gara, dudarik gabe. Izan ere, eta besteen gezurrak sinesten hasita, jende ankerra eta basatia, maltzurrak, lizunak, gaiztoak, mamirik gabeko gorputzak, otsoak… Nahi duzuen guztia izango gara, eta baita are gehiago ere. Baina ardiak ez behintzat! Gari Berazaluze
PETROLIOA Petrolioaren eta bere deribatuen prezioak gora egin du nabarmen azken asteotan. Dirudienez, gorakadak mahai gainean jarri ditu orain kontuan izan eta etorkizunerako hausnartu beharreko datuak. Halako mehatxu serio batek ondorio ezin kaltegarriagoak izan litzake Euskal Herriko eta mundu osoko ekonomiaren hazkundean. Bestalde, etengabeko hazkundeak inflazioa izugarri 28
puztea ekarriko du, izan ere, karburanteen prezioaren gorakadak lotura zuzena baitu prezioen egonkortasun ezarekin. Zergatik gertatzen da gauza berdina aldian-aldian? Arrazoiak ugari dira: batetik, mundu mailako eskaera izugarri igo da, Txina eta AEB inoizko kontsumo erritmo handienak izaten ari direlako. Bestetik arrazoi politikoak daude: egungo egoera politikoak Golko Pertsiarra planetako
lurralderik
ezegonkorrena
bihurtzen
du,
lurrotan
munduko
produkzioaren %40 lortzen den arren. Gainera, gero Katrina urakana heldu zen... Onartu nahi ez izanagatik, ziurgabetasun egoeraren arduradun nagusia AEBetako politika zapaltzailea da eta egun Irak hankapean izan arren... auskalo, agian bihar Iran
izango
da,
munduko
bigarren
ekoizlerik
handiena!
Hala ere, horiek ez dira arrazoi bakarrak. Nork ez daki petrolioa inoiz bukatuko den energia-iturria dela? Ezin har genezake kontuan energia-iturri bakarra. Izan ere, hain nabarmena da petrolioarekiko dependentzia, ezen bere prezioa desorekatzen den bakoitzean, azken asteotan bezala, gure ekonomien oinarriak dardarka jartzen diren. Ezin jarrai dezakegu petrolioa kontsumitzen bere kontsumoa neurtu eta energia-iturri berriak bilatu eta bultzatu gabe. Eta egon badaude. Energia berriztagarriak, esaterako. Nazioarteko organismo batzuek -NMFk, besteak beste, edo Europako hainbat gobernuk, Espainiakoak-, aldiz, "etenaldi elektrikoak" erabiltzen dituzte petrolioaren prezioa igo eta energia nuklearraren
alde
egiteko.
"Petrolioaren egungo prezioa ikusita, normala da energia nuklearra egungo eredu energetikoaren parte izatea", azaldu berri du Rodrigo Ratok, Alderdi Popularraren gobernuko ekonomia ministro ohi eta egungo NMFren arduradun nagusia. Jakina da NMFk multinazional handien interesen arabera jarduten duela, multinazional nuklearren interesak ahaztu gabe. Espainiako egungo ministro sozialistak, Montilla katalanak ere, antzeko adierazpenak egingo lituzke. Hemengo Arzalluz eta Garaikoetxea ekartzen dizkigute gogora, duela hogeitaka urte "uhazak eta kandelak" baino ez zituztenean ikusten gure etorkizunean, Lemoizko
zentral
nuklearra
martxan
jarri
ezean!
Biktima langileak. Egunero entzuten ditugu hainbat gobernu, talde politiko eta gizarte eragileren diskurtsoak indarkeria politikoaren "biktimen" parte bati buruz. Gogoan izaten dira, omenaldiak egiten zaizkie, manifestazioak antolatzen 29
dira, elkarretaratzeak, kalte-ordainak ematen zaizkie, eta abar. Indarkeria politikoaren beste biktima baztertu batzuez gain, badira egitura, patronal, gobernu edo gizartearen indarkeria jasaten dutenak, bazterkeria sozial eta politikoan ahaztuta bizi direnak: lan-istripuetako biktimak dira. Urte honetan dagoeneko, gutxienez 67 pertsona hil dira lanean Euskal Herrian. Eurek ere familiak izango dituzte, ezta? Zer egiten dute gobernuek, talde politiko eta sozialek arazo horiek argitu eta konpontzeko? Bizitzeko eskubidea eta begirunea ez omen da berdina kasu guztietan. Errealitateak jatorri politikoko heriotzak garrantzitsuagoak direla azaltzen du: eskubide gehiago dute, entzute handiagoa izaten dute jendaurrean eta lan-istripuetan hildakoek baino kalte-ordain handiagoak izaten dituzte. Hala ere, ezin ahantz genezake langileen heriotzek ere jatorri politikoa dutela, hilen arduradunek bizitza edozein kasutan babestu behar baitute. Lan prekarietatea eta malgutasuna saihesteko legeak egitea ere arduradun horien betebeharra da, euren eskuetan izaten baita askotan lanheriotzen
kopurua
murriztea.
GAMESAko aeronautika salgai. Aste honetan bertan Gamesa taldearen Aeronautika sailaren jabe berria ezagut genezake, izan ere, BBVA eta Iberdrolak nagusiki kontrolatutako administrazio kontseiluak saltzea erabaki baitu. Salmentak eragin zuzena izango du 800 pertsonarengan eta zeharkakoa Gasteizeko eta hiriburu inguruko milaka lanpostuetan. Enpresa aipatuak sektore eolikoan finkatu nahi du negozioa eta hain errentagarri gertatzen ez zaion saila saldu nahiko luke 140 milioi euro ingururen truke. Salmenta erakargarri egiteko, Gamesa aeronautikako taldea "argaldu" nahian dabil, bertako langileak beste enpresa batzuetara bidaliz, antolakuntza-egiturak moldatuz, lan-baldintzak malgutuz, eta abar. Sindikatuak beldur dira jabe berriek ez ote duten plantilla oraindik gehiago murriztuko. Murrizketa are handiagoa izango litzateke jabe berriak sare komertzialaz baino ez balira interesatuko. Aukera hori ezin liteke ahaztu. Gamesaren estrategia bat dator bere jabeen filosofia kapitalistarekin -gaur egun "neoliberal" esaten zaio-. Aeronautika saila erosten dutenen filosofia ez da ezberdina izango. Zein izango ote da sindikatu eta langileen filosofia praktikan? 2005eko Irailaren 18a - 2007. alea
30
KIROLA EGITEKO 25 ARRAZOI Kirola egiteko 25 arrazoi liburuxkaren helburu nagusia jendea kirola egitera animatzea da. Luis Mari Zulaika SHEE-IVEFeko irakaslea eta Pedagogian doktorea da egilea. Berak aipatu digunez, «liburu honekin nahi izan dut jendea konturatzea, kirola ona izateaz gain, gehiago egin behar dela». Kirola egitearen onurak aldarrikatu nahi ditu, «eta 25 arrazoi azaltzen baditut ere, kantitateak ez 31
du garrantzirik, kalitateak baizik». Kirolaren ikuspegi alternatibo bat aldarrikatu nahi du liburuxkan. «Hedabideetan eta gure gizartean kirolaren ikuspegi bat bakarrik dagozabalduta, goi-mailakoa, profesionala dena. Kirola, ordea, osasuntsua, hezitzailea izan daiteke; eta alde hori hedabideetan ezkutatuta badago ere, ezagutarazi eta sustatu egin nahi izan dut». Interesa duen edonorentzako liburuxka da, eta Kirola egiteko 30 arrazoi lehen argitalpenaren jarraipena da. «Zorroztasun zientifikoari ahal den neurrian eutsiz –dio Zulaikak–, kaleko jendearentzat liburuxka irakurterraza, erakargarria kaleratzea zen nire asmoa; irudi askorekin eta testu gutxirekin egindakoa». Kirola egin ondo pasatzeko. Egungo gizartean kirola lehiakortasunarekin, norgehiagokarekin, lotzen da, «baina, liburu honen bidez, haurrei eta gaztetxoei erakutsi nahi zaie kirola eginez ondo pasatu daitekeela. Argi utzi behar da kirola zerbait ludikoa dela, gozatzeko eta lagun berriak egiteko balio duela; azken batean, kirola jolasarekin lotu eta era horretan
saldu
behar
da».
Izan ere, Luis Mari Zulaikak onartu du gizarte sedentario batean murgilduta gaudela; eta, haurrek ere, kotxea, autobusa edo beste garraiobide batzuk erabiltzen dituzte batera edo bestera joateko. Horrez gain, «aisialdiko jolasak erabat aldatu dira, estatikoak dira: telebista, ordenagailua, jolasteko makinak, telefono mugikorrak... Horrek guztiak sedentarismo-maila igoarazi egin du. Lehen, aldiz, aisialdiko ekintzek gorputza mugiarazten zuten, motrizitatea lantzen zen: harrapaketan jolasten zen, jauziak egin... ».Hortaz, kirolaren alde ludikoa sustatu nahi du liburuxkak, baina egileak aitortu du «arlo horretan ere lehiakortasun-giroa hedatzen ari dela. «Kirola egin, egiteagatik –besterik gabe–, premisa hori galtzen ari da, eta ahalegindu beharko genuke gozatzeko egiten kirola», dio Zulaikak. Askok kirolean duten gainditzearen, hobetzearen printzipioa «positiboa da psikologia eta pertsonaren ongizatearen aldetik – adierazten du–, baldin eta obsesio edo patologia bihurtzen ez bada». Mugi, kirolzale donostiarren astebetekaria, 2005eko otsaila
32
TURISMO IRAUNKORRA Beste lurralde batzuetara joan, bertako jendea ezagutu, bidezidor eta kaleetan barrena paseatu, debekatutakoa dastatu eta gastatzea... udak horretarako eta beste askotarako ematen du bide eta beta. Urtebetez lanean etengabe jardun ondoren, etxeko ekonomiaren araberako bidaia bat antolatzeko tentazioan ez 33
erortzea ez da kontu samurra; are zailagoa, duela urte gutxi bertako biztanleek ezagutzen zituzten toki zoragarrietan ustiakuntza turistikoak sustraitu diren honetan. Hala eta guztiz, turismoaren iraultza ez da beti liluragarria, toki horietako askotxotan eragindako ondorioak ikusita: gehienean gertatutako aldakuntza erabatekoa izan denez, herri eta eskualde horiek ez dute zerikusirik orain dela urte gutxi ziren harekin, orain tropelka, samaldan datozelako bisitariak, atsedenegarriz. Turismoa bertako oinarri ekonomiko bihurtu da baina, horren ordainetan, sekulako prezioa pagatu behar izan dute: kontrolik gabeko ustiakuntza, itsas bazterrak hormigoizko bihurtzea, nortasun eta kulturaren galera gaitza eta turismo-sektorearen menpeko izatea, horixe izaten baita askotan baliabide-iturri
bakarra.
Panorama horren aurrean bestelako kontzeptua sortu da: ekoturismo edo turismo iraunkorra. Sektorearen definizio berri horrek, ingurugiro-alorrean sustraiak izanik, bidaiak egin eta area naturalak bisitatzera animatzen gaitu, tokian tokiko alderdi erakargarriak (paisaia eta basa fauna eta flora) eta gainontzeko agerpen kulturalak dastatu, gozatu eta ikertzearren. Garapen eta Ingurugiroaz Rio de Janeiroko Adierazpenean aldarrikaturiko printzipioetan eta Agenda 21 izenekoak eginiko aholkuetan oinarritua dagoen alternatiba hau, bisitatzen diren lurraldeak kontserbatu eta inguruan eta kulturan ahalik eta eragin apalena izatearen aldeko formularen sustagarria da; gainera, bidezkoa denez, ekonomiaren ikuspuntutik, lekuan lekuko herritarren partaidetza ahalbideratzen
du.
Gaur egun, mundu oso-osoan hedaturiko fenomenoa izateaz gain, ekonomian gehien hazi den eta hazten ari den sektoreetako bat da turismoa. Atzerrirako bidaia-kopuruak hirukoiztu egin dira Estatu espainiarrean 1971 urteaz geroztik (179 milioi pezetatik 613 milioiraino) eta Turismoaren Mundu Erakundeak (WTO-TME), bere aldetik, urteko %4,3ko hazkuntza-indizea iragarria du, hemendik
2020
bitartean.
Distantzia luzeko bidaiak dezente ugaldu badira ere, nazioarteko turismoa bereziki sustatzen duten guneak iparraldeko herrialde izenekoak dira. Hori horrela den seinale, datu esanguratsu hau erakutsi besterik ez dago: Europak – pasajeen %59 duela— eta Ipar Amerikak –horien %14a— nazioarteko bidaien %75a inguru biltzen dute. Joan den urtean turismoagatik diru-sarrerarik handienak erdietsi zituzten herrialdeak EEBB, Italia, Espainia, Frantzia eta 34
Britainia Handia izan ziren. Txina zerrenda horretako zortzigarren postuan agertzen da egun. Julen Gabiria/ Blogetik
EGIN BARRE, BIHOTZA! Barre egitea atsegina da, ondo sentiarazten du: gorputza lasaitzen du eta gogoa argitu. Hori bakarrik nahikoa da esateko osasunerako ona dela barrea. Baina barrearen eragina plazera eta ondo sentitzea baino urrunago doa. Izan ere, bihotzekoa edo infartua izateko arriskua gutxitzen duela ikusi da. Lehenengo frogak enpirikoak izan ziren; hau da, behaketan oinarritu ziren. Datuak bilduta, ikusi zuten barre gehien egiten zutenek bihotzeko gaitz gutxiago izaten 35
zutela. Duela bost bat urte izan zen hori, eta, ordudanik, barrea eta bihotzeko gaitzak lotzen dituen ikerketak indarra hartu du. Beraz, barrearen eta bihotzeko gaitzen artean lotura egon zitekeela ikusi zen, eta horrek ikertzaileen jakin-mina zirikatu zuen. Hala, gorputz barruan barrea eta bihotza lotzen dituen mekanismoa zein den jakin nahian dabiltza. Hau da, barreak zer eragin fisiologiko dituen jakin nahi da zehatz, zer mekanismo gertatzen diren osasunari halako onurak ekartzeko. Bide horretatik, argitaratu berri den ikerketa batek lehenengo pausoa eman du lotura horren zergatia argitzeko bidean. Ikerketa horren arabera, barre egindakoan odolhodiak errazago itzultzen dira bere onera estualdi bat pasatakoan baino. Kontuan izan behar da bihotzeko gaitz askoren oinarrian odol-hodien endekapena dagoela: malgutasuna galdu eta zurrunago egiten diren neurrian, bihotzak lan gehiago egin behar du odola gorputz osora banatzeko, eta hortik datoz arazoak. Tabakoa erretzeak eta janari koipetsuak jateak odol-hodiak gogortu egiten ditu, besteak beste; horregatik dira bihotzeko gaitzen eragile nagusiak tabakoa eta dieta koipetsua. Horiekin batera, noski, badira beste eragile batzuk kontrolatzen zailagoak direnak, hala nola, zahartzaroa bera. Dena dela, odol-hodiak gazte eta osasuntsu mantentzea beharrezkoa da bihotzeko gaitzak izateko arriskua murrizteko. Bada, esan bezala, barre-algarek odol-hodiak osasuntsu mantentzen dituzte. Saio hau eginda ikusi dute lotura hori: besoko arterien diametroa neurtu dute ultrasoinuen tresna baten bidez. Arterien diametroa txikitu egiten da bihotztaupadak azkartzen direnean, hala nola, kirola egitean, barre egitean zein beldurrak edo estresak jota egondakoan. Horrela, odola azkar heltzen da gorputzeko muskulu guztietara. Ezohiko egoera hori amaitutakoan, gorputza lasaitu egiten da, eta arteriak bere onera etortzen dira. Odol-hodiek ohiko diametrora itzultzeko duten gaitasuna zirkulazioaparatuaren osasunaren adierazlea da. Hori dela eta, hainbat egoeraren ondoren besoko arteriak bere onera etortzeko behar duen denbora neurtu dute. Ikerketarako jende osasuntsua erabili zuten: bihotzeko gaitzik ez zuten hamar gizonezko eta hamar emakume. Eta barrez lehertzeko zein une gogorrak pasarazteko filmak erabili zituzten: filma komikoak batetik —There’s something about Mary, esate baterako— , eta gerra-irudiak eta bestelako eszena gogorrak zituztenak bestetik —Saving private Ryan, adibidez—. Ez da txantxetako kontua, emaitzek hala erakutsi dute: batez beste, barre egin ondoren ohi baino % 22 azkarrago etorri zen besoko arteria bere onera, hau da, bere 36
ohiko diametrora; aldiz, egoera kezkagarri baten ondoren, ohikoa baino % 35 denbora gehiago kostatu zitzaion. Beraz, argi dago osasunerako askoz ere hobea dela barre-algara gordinak eragiten dituen filma ikustea beldurrak akabatzen jartzen zaituen horietako bat ikustea baino. Eta pelikulak alde batera utzita eta eguneroko bizitzara etorrita ere, berdin: argi dago estresa ez dela parte onekoa, eta kezkek arteriak ez ezik bizitza bera ere uzkurtzen dutela. Hau da, hobe barrenak irakiten jartzea baino barrenak lehertzeraino barre egitea. Izan ere, bada ezer hoberik lagunartean algara-saio eder bat baino, aurpegiko muskuluak nekatu arte, sabelak uzkurtuta abdominalak badituzula gogorarazten dizun arte? Ezer gutxi. Horrek sortzen duen plazera nahikoa izan beharko litzateke sendagileek, ohiko sendagaiez gain, barre-dosi majo bat ere errezetatzeko gaixo daudenei; eta ez daudenei ere bai, noski. Batetik, ikusi da barre egiteak gaixotasun kardiobaskularrak gutxitzen dituela; baina, baita ere, kontuan izan behar da gaixotasun kardiobaskularrak dituztenenek barre gutxiago egiten dutela; eta hain zuzen ere gaixo horientzako bereziki komenigarria da barrea ariketa gisa. Gainera, barreak odolaren zirkulazioari ez ezik, buruari ere on egiten dio; arindu egiten du nolabait. Esate baterako, pertsona depresiboek aktibitate txikiagoa omen dute umorea kokatzen den burmuineko guneetan. Beraz, umorea eta barrea gorputzaren zein gogoaren osasunerako sendagai ezin hobea da: goxoa, atsegina... edonon dago, denon gustukoa da eta merkea. Egin dezagun, bada, barre! NAGORE REMENTERIA / Zientzia.net (moldatua)
AZALPEN TESTUAK
DEFINIZIOA Gertakizun edo fenomeno baten azalpen objektiboa egiten duen testua da; hartzailea gai horretaz zerbait edo ezer ez dakiena da. Gauzak errealitatean nola gertatzen diren edo nolakoak diren hartzaileari jakinaraztea du helburu 37
bakarra. Horretarako, igorleak aurkezten duen edukia era argi eta ordenatuan agertu beharko du. Azalpenaren oinarrizko ezaugarriak argitasuna, objektibotasuna eta ordena dira.
EGITURA Hiru zati bereizten dira: sarrera, garapena eta ondorioa, beti ordena horretan ematen ez badira ere. Azalpen testuen barruan bestelako testu motak ere aurki daitezke: deskribapen zatiak,argudio zatiak... Eman nahi dugun informazioaren arabera egituratu dezakegu testua; eta egitura ezagunenak ondoko bostak ditugu: Kausa-ondorioa. Egoera, gertakari, ideia... baten berri eman ostean, horren ondorioak zeintzuk diren azaltzen da. Testu mota honetan logikazko azterbidea erabiltzen da. Arazo-konponbidea. Normalean, kezkagarria den ekintza edo nolabaiteko ardura sortzen duen ekintza, jarduera, egoera... planteatzen da, horren nondik norakoak edo zehaztasunak eman eta gero, konponbide posibleak ematen dira. Konparazioa. Bi ideia edo egoeren arteko desberdintasunetan oinarritzen da azalpena egiteko.
antzekotasunetan
eta
Deskribapena. Azalpen mota honen ardatza, egoera, gauza, animalia eta abarren deskribapena izaten da. Batzuetan datu orokorrenetik zehatzenerako bidea egiten du igorleak; beste batzuetan, alderantziz ematen den azalpena izaten da. Azalpen kronologikoa. Azalpen mota honetan deskribapena eta narrazioa maiz tartekatzen dira. Denboraren arabera antolatzen eta ordenatzen dira gertaerak, ideiak eta egoerak. EZAUGARRI MORFOSINTAKTIKOAK ETA TESTUALAK 1.-Ezaugarri morfosintaktikoak: Aditza gehienetan orainaldian erabiltzen da. Kasu askotan, ordea, aditz denbora horiek ez dute ekintza, gertaera, egoera eta abarren denbora zehazten, beti hala izan dela adierazten dute. Perpausei dagokienez, perpaus motak azalpen ereduaren arabera aukeratzen dira. Baina, azalpen testuen izaera kontuan hartzen badugu, egitura sintaktikoak ez dira konplexutasun handikoak 38
izango, gauzak ahalik eta argien adieraztea delako testu horien xedea. Erlatibozkoak, aldiz, ugariak izango dira definizio eta aurkezpen moduko testuetan; luzeagoetan, aldiz, kausazko perpausak, moduzkoak eta helburuzkoak izango dira nagusi. Perpaus inpertsonalak ere ugari agertuko dira, igorleak iritzirik ematen ez duelako adierazgarri.
2.- Ezaugarri lexiko-semantikoak: Jakintzagai bakoitzak bere terminologia propioa eta berezia erabiliko du, hau da, lexikoa espezifikoa, zehatza, izaten da. Azalpen tekniko eta zientifikoetan batik bat, hitz elkartuak, eratorriak, maileguak, kalkoak eta abar erabiltzen dira, hau da, lexikogintzak aukeran ematen dizkigun baliabideez sorturiko hitz asko, hitz abstraktuak batez ere Lexikoa esanahi bakarrekoa eta argia izaten da, azalpena lehenengoan uler dadin. 3.-Testu mailako ezaugarriak. Hautatutako azalpen ereduaren araberako antolatzaileak erabiliko ditugu testuari lotura emateko: denbora antolatzaileak, azalpen kronologikoetan; aurkaritzakoak, konparaketa azalpenetan; kausazko eta ondoriozko antolatzaileak, kausaondoriozko testuetan... Bestelako baliabideak ere (ordezkapena, elipsia...) erabiliak dira azalpenetan, testuari kohesioa emateko.
39
AZALPEN TESTUEN IRUZKINAK
ZABORRA: ARAZO BENETAN “GLOBALA”
Duela hamarkada batzuk arte, etxeetan sortutako hondakinak abereak bazkatzeko edo lurra ongarritzeko erabiltzen ziren. Gainontzekoa besterik gabe ibaira, itsasora, lurraren azalera edo azpira botatzen zen, baina normalean hondakin organikoak zirenez, deskonposatu eta naturaren zikloan sartzen ziren berriro. Orain ere hala egiten da nekazaritza giroko herri txikietan. 40
Toki gehienetan, ordea, Lurrak gizakiak alboratutako hondakin guztiak bereganatzeko ahalmena galdu du. Batetik, biztanleria ikaragarri hazi da, eta bestetik, hirien hazkuntzaren, garapen teknologikoaren, industria-jardueren eta kontsumo-ohitura berrien eraginez, askoz zabor gehiago sortzen da. Esaterako, iraganean iraunkortasuna oso kontuan izaten zen tresnak egiteko garaian. Egun, berriz, ‘erabili eta bota’ leloa zabaldu da, eta gai asko zuzenean zaborretara botatzen diren alferrikako ontzietan bilduta saltzen dira. Horrela, herrialde garatuetan, egunero biztanle bakoitzak kilo bat hondakin sortzen duela kalkulatzen da; duela 30 urte, aldiz, 200-500 gramo hondakin botatzen ziren. Nolanahi ere, arazoa ez da kantitatea soilik; kalitateak edo konposizioak ere zerikusi handia du: lehen trinkoa eta ia erabat organikoa bazen ere, orain askoz bolumen handiagoa hartzen du, ez da guztiz biodegradagarria, eta gero eta toxikoagoa da (pilak, plastikoak, pinturak, garbigailuak...). Hirietako hondakinei emandako irtenbide nagusia zabortegietan pilatzea izan da orain arte. Horrek era askotako kalteak sortzen ditu: besteak beste, lur azpiko urak poluitzeko arriskua dago, gaixotasun-iturri diren mikroorganismoak eta arratoiak hazteko inguru aproposak dira, paisaia hondatu eta kiratsa sortzen dute, eta hiritarren arteko bereizketa agerian uzten dute, zabortegiak jartzeko inguru pobreenak aukeratzen direlako beti. Garatzeko bidean dauden herrialdeetan, zaborra bildu eta era egokian tratatzeko sistema garaturik ez dutenez, arazoa are larriagoa da. Adibidez, Indiako hiriburuan, New Delhi-n, zaborra lehen berdeguneak ziren tokietan pilatzen da. Hiriko 13 milioi biztanlek zortzi mila tona hondakin sortzen dute, baina hirizerbitzuek erdia baino gutxiago bil dezakete. Gainontzekoa edozein bazterretan gelditzen denez, infekzio foku arriskutsuak sortzen dira nonahi. Munduko hiri zikinenen artean daude Kairo, Bangkok eta Mexiko Hiria hiriburuak ere Badira hamarkada batzuk herrialde industrializatuak arazoaz jabetu zirela. Geroztik, konponbidea emateko hainbat bide urratu dira. Adibidez, errausketaplantei esker zaborrak toki gutxiago hartzen du; izatez, zabor-kantitatea % 90 gutxitzen da. Baina, osasunean eta ingurunean kalteak eragiteko arriskua ez da desagertzen.
41
Beste bide batzuk kontsumitzaileen parte-hartzea eskatzen dute, eta gero eta jende gehiagok hartzen du hondakinak bereizi eta birziklatzeko edukiontzietara eramateko ardura. Politikariek eta hainbat erakundek, Nazio Batuak esaterako, gaia aztertu eta aldaketa eta neurri batzuk proposatu dituzte (Agenda 21, Rio de Janeiroko deklarazioa). Dena dela, arazoa kontsumo-gizartearen muinean dago, eta ekoizpen-metodoak eta bizimodua aldatzen ez diren artean, oso zaila izango da erabateko konponbidea aurkitzea. Zientzianet
TESTU IRUZKINA Komunikazio egoera. Consumer Eroskiko aldizkaritik edo Zientzia.net web orrialdetik ateratako artikulua dugu goiko hau. Idazleak ez du bere presentziaren aztarna bat bera ere ematen, dena objektibotasunez eta argitasunez adierazi nahi baitigu, iritzirik eman gabe. Azken paragrafoan,ostera, modu objektiboan bada ere, igorleak bere iritziaren isla utzi digu kontsumitzaileen parte-hartzea eskatzen duenean, eta zenbait hitzen ezaugarriak ematen dituenean, adibidez “alferrikako ontziak”. Hartzailea ere testutik kanpo dago, ez dugu hari buruzko inplikaziorik 42
testuan, nahiz eta jakin edozeinen arazoa (gizartearena) dela zaborren kontu hori; hau da, zaborraren arazoa denon arazoa dela dio, eta ez bakar batena. Komunikazioaren xedea zaborraren gaiaren inguruan ahalik eta informaziorik zehatzena ematea da, argi eta objektiboki, hartzaileak zerbait gehiago jakin dezan arazoari konponbidea eman ahal izateko. Testuaren barne egitura. Testu mota guztietan gertatu ohi den antzera, goiko testuan ere informazioa era ordenatuan eman da; horretarako, horrelako testuek jarraitu behar duten oinarrizko antolaketa du: sarrera, gorputza eta ondorioa. Hasteko, sarrera modura, orain dela hamarkada batzuetako zaborrak biltzeko ohiturak ekarri dizkigu gogora igorleak; ondoren, azalpenaren mamira etorriko da: gaur egunean, Lurrak ez duela botatako edo alboratutako hondakin guztiak bereganatzeko ahalmenik. Hori frogatzeko datuak dakarzkigu: egunean zenbat kilo zabor biltzen duen pertsona batek adierazten digu. Bestetik, esaten digu gaur egun zabor kantitatea ez ezik, kalitatea ere kontuan hartu beharrekoa dela. Segidan, satsudura horien zabortegietan pilatzeak zer arazo sortzen dituen esango digu, New Delhi-n gertatzen dena adibide modura ipinita. Azkenik, orain dela hamarkada batzuk herrialde industrializatu batzuek erabilitako konponbideen alde onak eta txarrak aztertuko ditu; eta, komunikazioari amaiera emateko, ondorio gisa edo, zabor pilaketaren arazoa kontsumo-gizarteari leporatzen dio; idazlearen ustez, bizimoduz aldatu ezean, benetako konponbidea aurkitzea zaila izango da. Igorleak erabili dituen azalpen motei dagokienez, konparazioaren bidezkoa da hasieran erabili duena: garai bateko hondakinak eta gaur eguneko hondakinen arteko aldeaz dihardu. Kausa-ondoriozko azalpena laugarren paragrafoan daukagu, zabortegiek sortzen dituzten kalteak aipatzen dituenean. Arazo-konponbidea motatako azalpena azken hiru paragrafoetan aurkituko dugu, dauzkagun konponbideak eta sor daitezkeenak aztertzen dituenean.
Ezaugarri linguistikoak Maila morfosintaktikoan. Halako testuetan gertatzen den bezala, orain aldiko aditzak dira nagusi orainaldiko gertakariei erreferentzia egiten zaienean, eta lehenaldi ez burutua iraganaldiko gertakariez ari denean, adibidez “Duela hamarkada batzuk (...) erabiltzen ziren”, “...arazoa larriagoa da”.
43
Sintaxiak ez du zailtasunik, ezta konplexutasunik ere. Era guztietako mendeko perpausak erabili ditu: erlatiboak: “...etxeetan sortutako hondakinak (...)”, “Garatzeko bidean dauden herrialdeetan (...)”, hitzen zehaztasun handiagoa eman nahi digunean; helburuzkoak: “...lurra ongarritzeko erabiltzen ziren (...)”, “...zabortegiak jartzeko (...)”, arazoa konpondu nahi denean zertarako den esaten delako; kausazkoak: “..hondakin organikoak zirenez, (...)”; “Gainontzekoa edozein bazterretan gelditzen denez, (...)”; konpletiboa: “bakoitzak kilo bat hondakin sortzen duela (...)”; eta konparaziozkoak: “...bolumen handiagoa hartzen du (...)”, “...arazoa are larriagoa da”. Ikusten denez, mendekotasuna ugaria izan arren, esaldi asko eta asko perpaus bakunak edo juntagailuen bidezkoak dira: “Batetik, biztanleria ikaragarri hazi da”, “Dena dela, arazoa kontsumo-gizartearen muinean dago”… Eta perpaus inpertsonalak ugariak ez izan arren, bakan batzuk badaude: “...oso zaila izango da erabateko konponbidea aurkitzea”. Horrela, hartzaileari informazioa berehalakoan heltzen zaio esaldi konplexu eta korapilatsuetan nahastu gabe. Aipatu behar da erabilitako helburuzko formen artean ugariena -t(z)eko dugula; eta kausazkoak adierazteko –(e)nez forma nahiago duela.
Maila lexiko-semantikoan. Aurretik esan dugun bezala, errealitate objektiboa jasotzen da hizkuntza denotatiboa erabilita, hau da, hitzek ez dute bigarren adierarik. Lexikoari dagokionez, gaiaren inguruko hainbat termino erabiliko dira: hondakina, hondakin organikoa, zaborra, alferrikako ontziak, zabortegiak, berdeguneak, infekzioak, errausketa-plantak, birziklatu... Hiruzpalau hitz kenduz gero, testu osoko berbak edozeinek ulertzeko modukoak dira, ez baita maila jasoko testua, gizarteko edonork irakur eta uler dezakeena baino. Hala ere, badaude termino tekniko batzuk ( biodegradagarria, mikroorganismoak…) testuaren ulermena zail dezaketenak, baina gutxi batzuk izatean irakurlearentzat ez dira oztopo izango.
Testu mailari dagokionez. Testuari behar den bezalako kohesioa emateko hainbat baliabide erabili ditu igorleak: •
Denbora antolatzaileak konparaziozko azalpenetan agertu dira batez ere: “Duela hamarkada batzuk (…). Orain ere (…)”, “Lehen (…), gaur (…)” , “Geroztik, konponbidea emateko hainbat bide urratu dira”, etab. 44
• •
•
•
•
Adibideak emateko antolatzaileak: “Esaterako, iraganean iraunkortasuna oso (…)”, “Adibidez, errausketa-plantei esker (…) Aurkaritzako lokailuak, bi egoerak elkarrekin alderatu dituenean: Toki gehienetan,ordea (…)”, “Egun, berriz, erabili eta bota leloa zabaldu da”, “Dena dela, arazoa kontsumo gizartearen muinean dago, (…)”, “Nolanahi ere, arazoa ez da kantitatea soilik” Ondoriozko lokailuak, kausa-ondoriozko azalpenetarako aproposak direnak: “Horrela, herrialde garatuetan, egunero biztanle bakoitzak (…)” Elementu erreferentzialak: “Hirietako hondakinei emandako irtenbide nagusia zabortegietan pilatzea izan da orain arte. Horrek era askotako kalteak sortzen ditu” Elementu aproposak aurretik esandakoa berriro ez errepikatzeko. Errepikak: hondakin hitza hainbat aldiz errepikaturik ageri da testuan, gaiaren garapenari segida emango diona, nahiz eta batzuetan gehiegitan erabilia izan dela ematen duen .
Ondorioa. Eguneroko gaia dugu goiko testuan, askotan edozein komunikabideetan azaltzen zaiguna: hondakinak desagerrarazteko bideak lehengo eta gaurko gizartean. Modu erraz eta ulergarrian plazaratzen zaigu, edonork irakurri eta ardura hartzeko eran. Igorlea gaia ordenaturik planteatzen ahalegindu da, hondakin hitza behin eta berriro errepikatuta hartzailearen arreta bereganatzeko, ematen zaion informazio zipitzik ere ez dezan gal.
OLIBAREN URREZKO IZERDIA Oliba-olioaren ekoizpena hemen baino askoz ere zabalduago dago penintsularen hegoaldean, baina Euskal Herriaren hegoaldean ere badaude olibondoak, eta baita olio-errotak ere. Horietako bat da Cintruenigoko La Almazara del Ebro, eta han dagoeneko bukatu dituzte lanak. Aurreko udazkenean, ordea, jo eta ke ari ziren olibetatik olioa ateratzen. Hasteko, olibak biltzen dituzte. Hainbat eratara egiten dute lan hori. Adibidez, batzuek mantak edo olanak jartzen dituzte zuhaitzaren azpian, eta olibak horra
45
botatzeko makila luzeen bidez astintzen dituzte olibondoen adarrak. Beste batzuek makinak erabiltzen dituzte enborra astintzeko; hartara, denbora eta esku-lana aurrezten da, baina metodo hori ezin da beti erabili, lurraren gorabeherak eta zuhaitz-kopuruak erabakigarriak baitira. Metodoak metodo, kontu handiz biltzen da oliba, olibondoari eta fruituari berari ere ahal den kalte txikiena egiteko. Bildu eta berehala, oliba olio-errotara eramaten da. Han, haizegailuen bidez, olibekin batera datozen hostoak eta hautsa kentzen dituzte, eta gero pisatu eta analisiak egiteko laginak biltzen dituzte. Olibak garbitzeko, beraz, ez da urik erabiltzen, ezpada lurrez oso zikinak daudela. Olibek zenbat ur eta olio duten ikusteko, laborategian laginak aztertzen dituzte. Horrela jakiten dute zer kalitatetako fruitua duten eta zenbat litro olio aterako dituzten oliba-kilo bakoitzeko; hau da, etekina kalkulatzen dute. Oliba-motaren arabera, olio- eta ur-proportzioak aldatu egiten dira; esaterako, enpeltre motako oliben konposizioan % 20-25 gantza da, eta arbekin motakoek, berriz, gantz gutxiago dute, % 17-18 besterik ez. Bestalde, olibak ezin du egon egun bat edo bi baino gehiago garbitu eta gero, bestela hartzitu egingo bailitzateke, eta horrek olioaren kalitateari eragingo lioke. Horregatik, segidan sartzen dituzte errotara. Helburua: oliba txikitzea, duen olio guztia ateratzeko. Garai batean, kono-itxurako bi harri zituen errota berezia erabiltzen zen olibak txikitzeko. Harri horiek astoek edo mandoek mugitzen zituzten, eta tartean txikitzen ziren olibak. Sistema hori bera erabili zuten erromatarrek, eta gaur egun arte iraun du. Alabaina, orain ia ez dago era horretako errotarik, eta makina birrintzaileak erabiltzen dira. Mailuen, diskoen edo ildaskatutako zilindroen bidezkoak izan daitezke, eta lehengoak baino askoz ere etekin handiagoa ateratzen dute. Jarraian, errotan lortzen den orea irabiatu egiten da; hartara, olioa errazago ateratzen da. Olio-tantak elkartzen doaz, eta fase oliotsu bat eratzen da, olibek duten uretatik eta oliba-patsetik erraz bereizteko modukoa. Irabiatzean, tenperatura kontrolatu egiten da, ez dadin 30 †C baino gehiagokoa izan. Tenperatura horretatik gora, osagai lurrunkorrak galdu egiten dira eta oxidazio-prozesuak, berriz, azkartu. Hurrengo pausoan, olioa patsetik eta uretatik banatzen da. Horretarako ere bide bat baino gehiago daude. Lehen presio bidez egiten zen. Orea kokozko zuntzez egindako
46
kapazu lau batzuen gainean jartzen zen; kapazuak bata bestearen gainean pilatzen ziren, eta, azkenik, presioa ezartzen zitzaien. Ondorioz, fase likidoa ateratzen zen, eta kapazuen artean oliba-patsa besterik ez zen gelditzen. Gero, dekantazioz bereizten ziren fase likidoaren olioa eta ura. Gaur egun zentrifugatzaileak erabiltzen dira. Orea zilindro horizontal batean sartu eta abiadura handian birarazten da. Dentsitateen artean dagoen aldeagatik, alde batetik olioa eta bestetik solidoak eta ura gelditzen dira. Hala ere, olio horrek ur pixka bat eta solidoen arrastoak ditu, eta horiek kentzeko dekantagailuetan edukitzen da pare bat egunez. Denbora hori pasatu eta gero, hondoan gelditu diren partikula solidoak eta ura ateratzen dira, eta olioa altzairu herdoilgaitzezko tangetan sartzen da. Tanga horiek ez diote aireari sartzen uzten, eta hor egoten da olioa hilabete bat edo bitan, 22 †C-an. Iragazi eta gero, berriz, botilaratu egiten da. La Almazara del Ebroko Vidal Perezen esanean, prozesu oso garbia eta sinplea da. Gainera, haiek olio birjina bakarrik egiten dute, eta hondarrak Tarragonara eramaten dituzte. Han olibapatsaren olioa egiten dute, eta gelditzen zaiena biomasa moduan erabiltzen dute, energia lortzeko. Hortaz, dena aprobetxatzen da, hasieran olibekin batera etorri diren hostoak ere baliatzen baitituzte. Hain zuzen ere, ardiak bazkatzeko erabiltzen dira, eta, dirudienez, ardiek gustura jaten dute hondakin hori, beti baitago olibaren bat hostoen artean. Zientzianet, 2005/02/01 | Galarraga, Ana | Orruño Aguado, Estibalitz
TESTU IRUZKINA Komunikazio egoera. Ana Galarraga eta Estibaliz Orruño ditugu testu honen egileak. Hartzaileak oliba olioa nola ateratzen den jakin nahi duen edozein irakurle izan daitezke, eta, noski, horretarako, Zientzianetek duen web orrialdean, ordenadorearen bidezko testuan, begiratzea besterik ez dute, Testuak betetzen duen funtzio bakarra erreferentziala da, hau da, Euskal Herriko oliba olioaren prozesuaren berri ematea baino ez dute igorleek. Horretarako, ez da horien presentziaren aztarnarik jaso; ez dute iritzirik ere ematen, informazio objektiboa eta argia azaltzea da helburu bakarra, zehatz, era ordenatuan eta ahalik eta ulergarrien. 47
Testuaren barne egitura. Testuko ideia garrantzitsuenak garapen kronologikoaren bidetik eginak daude; izan ere, olibak zuhaitzetatik hartzen direnetik olioa ateratzen den arteko prozesuaz dihardute. Lehenengo, olibak bildu; bildu eta berehala, errotara eraman; han garbitu eta laginak atera txikitu baino lehen; ondoren, ateratako orea irabiatu, eta horren tenperatura kontrolatu; hurrengo pausoan, olioa patsetik eta uretatik banatu; eta, azkenik, olioa tangetan sartzen da hilabete batean edo bitan, berriro iragazi eta gero botilatan sartu ahal izateko. Testu honetan garapen kronologikoa nagusia bada ere, hirutan agertzen zaizkigu konparaziozko azalpenak: oliba bilketari dagokion zatian; olibak txikitzeari dagokionean eta, azkenik, uretatik eta patsetik banatzeko prozedurari dagokienean. Hiru horietan lehengo eta gaur eguneko metodo ezberdinak azaltzen dizkigute. Azalpena erabat objektiboa dugu goiko hori, ukitu subjektiborik ez da agertzen. Usteak, iritziak…, alde batera utzita daude, datuen eta ezaugarrien azalpen soila besterik ez delako eman nahi, informazio hutsa.
Ezaugarri linguistikoak Maila morfosintaktikoan. Halako azalpenetan, ohikoa den legez, orainaldiko aditzak dira nagusi, ekintza ez burutuak batez ere: “aurrezten da”, “irabiatu egiten da”, “kalkulatzen dute”, “ezartzen zitzaien”, eta abarrek azalpenari nolabaiteko betikotasuna emango diote, sarritan edo betiko prozesuak adierazten baitituzte. Sintaxiaren aldetik ez dago konplexutasunik. Paragrafo batzuen hasieran prozesuaren urratsa adieraziko duen perpaus laburra eta bakuna jarri dute; gero, horren azalpen luzeagoa emateko: “Hasteko, olibak biltzen dituzte”, “Bildu eta berehala, oliba olio-errotara eramaten da”, “Jarraian, lortzen den orea irabiatu egiten da”… Hala ere, perpausak sinpleak eta bakunak testu osoan nagusi badira ere, beste eratako perpausak ere ageri dira, gehien bat mendekoak, eta horien artean helburuzkoak: “…erabiltzen dituzte enborra astintzeko”, “…ahal den kalte txikiena egiteko”; erlatibo batzuk zenbait elementuren zehaztasun handiagoa emateko: “…,olibekin batera datozen hostoak (…)”, “…kono-itxurako bi harri zituen errota berezia erabiltzen zen (…)”eta “…errotan lortzen den orea (…)”; eta konparaziozkoak, bi elementu, egoera edo denboren arteko 48
konparazioak egiten direnean: “…hemen baino askoz ere zabalduago dago (…)”eta “…lehengoak baino askoz etekin handiagoa ateratzen dute”. Esaldi inpertsonalen erabileraren aztarnak ere ikusten ditugu: “… denbora eta esku-lana aurrezten da (…)”, “…metodo hori ezin da erabili (…)”, “…kontu handiz biltzen da oliba (…)”, “…oliba olio-errotara eramaten da (…)”, etab. Horrelakoen bitartez, prozesuari berari baino ez zaio garrantzia ematen, ez du ardura nork, zein pausu jarraitu behar den baino.
Maila lexiko-semantikoan. Lehenengo irakurketa arin batean testuak ez du hitzen aldetiko oztoporik. Mezuaren osotasuna ondo ulertzen da. Baina, astiroago irakurriz gero, prozesuaren alde teknologikoren bat adierazten dituzten zenbait hitz agertuko zaizkigu: haizegailu, laginak, enpeltre mota, arbekin mota, hartzitu, ildaskatu, irabiatu, dekantagailu, altzairu herdoilgaitzezko... Baina, orokorrean ez dute testuaren mezua oztopatzen, batez ere, gehienetan prozesuaren azalpen zehatzak segidan datozelako. Bestetik, testuak errealitate objektiboa jasotzen duen neurrian, hizkuntza erabat denotatiboa da, erabilitako hitzek ez dute bigarren adierarik. Deigarria da oliba eta olio hitzen erabilera ugaria, gutxitan izan baitira sinonimoen bidez ordezkatuak: “…olibondoari eta fruituari berari ere (…)”. Bestetik, hitz horiekin konposatutakoak ere ugari samar agertuko zaizkigu: oliba-olioa, olio-errotak, olibondoak, oliba-mota, olio-tantak, oliba-patsetik…, prozesuak berak eskatzen duelako horien erabilera, informazioa ahalik eta zehatzen eman ahal izateko, zein den lehengaia eta zein haren emaitza zehatz-mehatz jakin dezan hartzaileak.
Testu mailan. Prozesu baten garapena adierazten den azalpenetan ideiak modurik ordenatuenean ematea da garrantzitsuena. Horretarako, kohesio emaileak derrigorrezkoak dira, pausuak urratsez urrats ikus daitezen, zein lehenengo, zein hurrengo. Horregatik, testu honetan ere denborazko antolatzaileak izan dira erabilienak prozesuaren garapena aurrera doala adierazteko: “Hasteko (…)”, “Bildu eta berehala (…)”, “Jarraian (…)”, “Hurrengo pausuan, (…)”, “Denbora hori pasatu eta gero, (…)” eta “Iragazi eta gero (…)”. Beste kohesiorako elementu batzuk ere erabiltzen dira, hala nola:
49
•
Aurkaritzako lokailuak bi ideien arteko kontrako zentzua eransteko: “Aurreko udazkenean, ordea”, “jo eta ke ari ziren (…)”, “…arbekin motatakoek, berriz, gantz gutxiago”, “Hala ere, ur horrek ur pixka bat eta (…)”, etab.
•
Adibideak emateko kohesio emaileak: “Hainbat eratara egiten dute lan hori. Adibidez, batzuek mantak edo olanak (…)”, “…olio- eta urproportzioak aldatu egiten dira; esaterako, enpeltre motako oliben (…)”, etab.
•
Ondorioztatzeko lokailuak: “…makinak erabiltzen dituzte enborra astintzeko; hartara, denbora eta esku-lana aurrezten da”, “Olibak garbitzeko, beraz ez da urik erabiltzen”, “Ondorioz, fase likidoa ateratzen zen (…)”, “Hortaz, dena aprobetxatzen da”, etab.
•
Azalpenak emateko kohesio emaileak: “…Oliba-kilo bakoitzeko; hau da etekinak kalkulatzen dute”eta “…hostoak ere baliatzen baitituzte. Hain zuzen ere, ardiak bazkatzeko erabiltzen dira”.
•
Erreferente elementuak, aurreko hitzak edo espresio osoak berriro ez errepikatzeko erabiliak: “…olio-errota ere. Horietako bat da (…)”, “… olio-errotara eramaten da. Han, haizegailuen bidez (…)”, “…Hartzitu egingo litzateke, eta horrek olioaren kalitateari eragingo lioke”, “…ur pixka bat eta solidoen arrastoak ditu, eta horiek kentzeko (..)”, etab.
Ondorioa. Interesa duen edozeinek interneteko orrialdeetan eta euskarazko web gune batean aurki dezake olioaren ekoizpen prozesuari buruzko aurreko testua. Gaiaren inguruan gutxieneko jakintza maila duen irakurleari zuzendutakoa, hitz tekniko batzuk gorabehera. Hartzaileek olioa nola ekoizten den ezagutzeko eta ulertzeko, igorleak modu antolatuan egin du azalpena, eta haren arreta bereganatzeko behin eta berriro errepikatu ditu olio eta oliba hitzak, prozesuaren nondik norakoaz ondo jabetu dadin, galdu gabe eta korapilatsua ez dakion egin.
BIZIKLETAK HIRIRAKO ERE BADIRA
Bizikletak errespetatu egiten du ingurugiroa eta hori funtsezkoa da hirietan, gero eta itogarriago baitira motordun ibilgailuen eraginez. Bizikletaz joan eta etortzea onuragarria da osasunarentzat ere, sistema kardiobaskularrarentzat erritmo egokian ibiliz gero, eta beheko gorputz atalentzat, giharrak garatzen baititu. Pedalkadetan txoke errepikaturik ez izateak, zangoak atsedenean izateak, gorputzaren pisuari eutsi beharrean (pisua jarlekuak jasaten baitu) eta mokorraren jarrerak (tolestuta edo erdi
50
tolestuta), txirrindularitza gomendagarri egiten du pertsona lodientzat eta zangoetako artrosia dutenentzat. Eragozpen nagusia istripuak izateko arriskua da, batez ere motordun ibilgailu asko dabilen errepideetan ibiliz gero. Horrela, sarritan izaten dira oraindik albiste autoak harrapatuta hildako txirrinduzaleak eta badirudi kopuruak ez duela behera egiteko itxurarik Bizikletaren erabilpena defendatzen duten talde eta elkarteek hainbat proposamen egin dute hiri-eredua ingurugiroarekin bat etor dadin. Tesi horien arabera, herri barruko garraioak nork bere autoa erabiltzera bultzatzen du zeharka (linea gutxi eta ordutegi mugatuak dituelako), energia xahutze handia eta ingurugiro eragin aipagarria du eta gainera ez du bermatzen garraio-bide eraginkor, azkar eta segurua. Amics de la Bici elkartearen esanetan, joan-etorria autoz egin ohi duten pertsonak kalearen erabiltzaileen %20 inguru dira, baina bide publikoko espazioaren %62 hartzen dute eta hiri handietako atmosferako kutsaduraren %97aren erantzule dira. Auto eta motorrak kutsadura akustikoaren, kaleen kongestio kronikoaren, garraio publikoen funtzionamendu txarraren eta pertsona askoren heriotzaren eragile eta jatorri ere badira. Azken batean, bizikletaren defendatzaileen ustez, motordun ibilgailuak dira hirietako bizitza kalitate kolektiboaren galeraren arduradun. Hala ere, errepide sarea hobetzeko erabiltzen da inbertsio publikoen portzentaje handi bat. Horrela, tesi horien arabera, are gehiago bultzatu da auto partikularraren erabilpena eta gutxitu egin da garraio publikoena, horien defizita handituz eta alternatiba zentzuzko eta eraginkorragoak hipotekatuz. Horrenbestez, garraiopolitika hutsetik hasita orientatzea eta apustu sendoa egitea proposatzen dute, derrigorrezko mugikortasuna gutxitu, joan-etorrien plangintza egin, garraio publiko eskuragarri eta eraginkorrak bultzatu eta garraio-bide ez kutsagarriak -oinez ibiltzea eta bizikleta- aukeratuz. Consumer Eroskiko aldizkaria
TXORITXOA BAINO ASKOZ ERE GEHIAGO Denbora-pasa, artea, hezkuntza baliabidea, teknika matematiko eta zientifikoa, errehabilitazio mediko eta psikologikorako lanabesa... Origami edo papiroflexiari egozten zaizkion propietate eta ezaugarriak asko dira. Ikusi batera, paper bat behin eta berriro tolestean datza jarduera hau, itxura desberdinak moldatzeko xedez, pergamino hutsa ez den bestelako gairik erabiltzeke.
51
Milaka urte beteak zetorren papera tolesteko japoniar artea Europan papiroflexia bataiatu zuten. Ezaugarri komunak dituzten arren, erabileraz eta aplikazioz desberdinak dira bi diziplinok: Japonian zaletasun hutsa baino dezente gehiago da, batzuetan jarduera bikain eta aparta ere bai. Esate baterako, hastapenetan tolesturak egintza erlijioso eta zeremoniekin lotzen ziren: jainkoei eskaintzak egiteko edo ekintza heroikoak irudikatzeko baliatzen ziren baina, papera herritartu eta bere prezioa merkatu ahala, paperezko egituren ezagutzak aplikatzen ziren eremua zabaldu egin zen eta txoritxo soilak ez ezik, irudi konplexu-konplexuak ere egitera iritsi ziren. Papiroflexia ez da umeen, jende aspertuaren, ekialdeko xelebreen kontua, jakina. Papera taxuz tolesten ikasteko ikusmira eta esku artatsua ezinbestekoak dira. Hasieran, papiroflexiako klubek edo aisialdi alorreko elkarteek eskaini ohi dituzten ikastaroetara joan daiteke, baina norberak ikastea ere aukera baliagarria da. Alor honetan, behintzat, eskuliburu eta web orrialde faltarik ez da. Hastapenak errazak dira —txoritxo bat moldatzeko ez da derrigorrezkoa artista handia izatea— baina, zaletasunak aurrera egin ahala, erronkak geroz eta zailagoak dira, figura bat osatzeko argibideak betetzeari dagokionean ez ezik, nork berea asmatzeko irrika eutsiezina delako. Jarduera unibertsal honek abantaila handi-handia du: nazioarteko ikurrak berdinak dira nonahi eta, horri esker, modeloak autore batek besteari pasa diezazkioke, hizkuntza inolako eragozpenik izateke. Areago, origamik bere hizkuntza ere badu: izkina karratu baten lau angeluetako bat da beti; tolestura, papera tolesten den lerroa; marka, tolestura egin ondoren paperean geratu den arrastoa; korapiloa, bi (edo gehiago) tolestura edo marka gurutzatzen diren gunea... horrela osatzen da hamaikatxo terminotako hiztegi berariazkoa Consumer aldizkaria 91. zbk. 2005eko iraila
ETORKIZUNEKO ORRIALDEAK Liburu elektronikoak —e-book izeneko horiek— errealitate dira dagoeneko; orain, eroso irakurtzeko dispositibo egokia asmatzea da kontua Steven Spielberg-ek 2054 urtean kokatu duen Minority Report filmeko eszena batean metroan bidaiariek egunkari elektroniko malgua irakurtzen dute: bertan, 52
albisteak jazo ahala aldatu egiten dira. Zientzia-fikzioa den arren, baliteke epe ertainera fikziorik ez izatea. Ez dirudi beste berrogeita hamar urte itxoin beharko dugunik horrelako dispositibo elektronikoa eskura izateko. Xerox PARC eta E Ink (www.eink.com) enpresako ikerlariek urte batzuk eman dituzte aukera hori aztertzen: lan horien oinarrian, elektrizitatea jasotzean hitzak moldatzen dituzten milioika esfera ñimiño zuri-beltzek osaturiko lamak ekoizten ari dira. Irakurlearentzat paperak duen abantaila bakarrak formatuaren erosotasuna — hori tinta elektronikoak berdinduko du— eta bereizmena dira. Inprimatutako orrian 300 puntu hazbeteko injektatzen dira eta PCko edo mugikorreko pantailak 72 baizik ez du onartzen; horrez gainera, pantailaren kasuan argi igorriaz ari gara eta,
paperarenean,
argi
islatuaz.
Horregatik
da nekeza eta
deserosoa
ordenagailuko monitorean irakurtzea. Paper elektronikoak landarezkoak ohikoak dituen malgutasun eta bereizmena hartzean begiak ez du alderik hautemango. Liburu elektronikoak Etorkizuna asmatzen ibili gabe, formatu digitaleko testua noranahi zabaldu da. Web edo PDF gisa, bertsio elektronikoa ia egunkari guztiek editatzen dute eta, halaber, liburuak masiboki digitalizatzeko proiektuak ugari-ugariak dira. “Gutenberg
Proiektua”
(www.gutenberg.org)
eta
Internet
Archive
(www.archive.org) izenekoek bildu dituzten 10.000 titulu horiek edo, areago, Google (print.google.com) firmaren arestiko proiektu handia (hamabost milioi liburu digitalizatzeko) diogunaren froga zehatza dira. Arazoa, ordea, editorial handiek formatu elektronikoko liburuari eginiko mesfidantzazko harrera da: ezezaguna ez ezik, oraingoz beldurgarria duten sail horretan sartzean ez dira eroso sentitzen, idazlan digitalizatuen autoreeskubideen babesa ez baitago bermatua (zineman edota musikan jazotzen den legez). Formatu elektronikoko liburuaren abantailak askotxo dira. Hasteko, espazioa: On Kixote Mantxakoa 800 Kb-eko bolumeneko liburua denez, patrikako dispositibo bakar batean milaka liburu gorde daitezke. Irakurtzeko aukerak zabaldu egiten ditu, gainera, liburu digitalizatuak: testuan bilaketak egin, esaldiak nabarmendu, oharrak erantsi eta gainerakoak egin daitezke. Bestetik, egungo aparatuek testu luzeak (eleberri bat, esate baterako) irakurtzea 53
erakargarri egiten ez badute ere, PDA bat hamaika gaiz bete daiteke: aldizkarietako artikuluak (ordenagailuan zuzenean jasotzen direnak), bidai gidak… edota sakelan eraman eta autobuseko ibilbidean kontsultatzeko moduko hamaika idazlan, adibidez.
Programa irakurleak Liburu, aldizkari edo egunkari digitalen irakurketa errazten duten programak salgai daude merkatuan. Denetan ezagunenak Acrobat Reader (Adobe etxekoa, PDF-ak Internet irakurri eta deskargatzeko erabiltzen dena) eta Microsoft Reader dira; hauek, Palm Reader eta Adobe Reader-ekin batera, agenda elektronikoetan gehien baliatzen direnak dira. Badira beste programa irakurle asko, NewsStand, Olive Software eta antzeko aldizkari eta egunkarien edizio inprimatuen banakuntzan diharduten enpresei dagozkienak. Zinio (www.zinio.com) firmak, adibidez, bere Zinio Rider-en bidez —doaneko programa, bere artxibo-formatu eta guzti (.zn): horretan orrialdeak paperezkoak balira bezala pasatzen dira— irakurtzeko deskargatzen den publikazio askoren harpidetza edo erosketa indibiduala egiteko aukera ematen du. Benetako erronka, ordea, funtzio horretarako berariazko dispositiboetan datza. Etorkizunik hoberena zuten liburu-irakurgailuak (Softbook Reader eta Rocket, Nuvomedia-koa) ekoizten zituzten bi enpresak Gemstar-ek erosi zituen. Dena den, biak —Gemstar-en REB-rekin batera— suntsitu egin ziren eta aski panorama goibela utzi zuten geroztik. Sakelako ordenagailuak Beren tamaina eta pisua aintzat hartuta, ordenagailu eramankorra baino askoz ere maneiagarriagoak ez ziren aparatu horien porrotak geroaldia PC-en, eramangarrien eta, batez ere PDA-en eskuetan utzi du. Integraziorako joera areagotuz (ordenagailu xume gisa aritzeaz gainera, argazkiak egin eta Internetera konektatzeko balio duen telefono mugikorra izaki), liburu elektronikoak irakurtzea dela eta, erabiltzaileak egun baliatzen duen ekipoarekin segitzea 54
nahiago izaten du, berariazko beste dispositibo bat erosi eta eraman behar izatea baino. Testuen irakurketa sakelako ordenagailuetako dozenaka programak errazten dute; badira, era berean, liburu elektronikoak saldu eta doaneko deskargak dituzten hamaika web gune: eReader-ek, adibidez, milaka titulu elektroniko eskaintzen ditu eta, gainera, badu PDA-entzako sistema operatibo guztietara, Windows-era eta Mac OS-era egokitutako programa irakurlea. Consumer aldizkaria
ERAGOZPENIK GABEKO ETXEBIZITZA
Etxebizitzaren kalitatea, berez, bizi mailaren adierazle erabatekoa bada ere pertsonak adinean aurrera egin ahala horren garrantzia areagotu egiten da, bertako biztanleen
55
gaitasun fisiko eta psikologikoek behera egitean. Espainian 65 urtetik gorako pertsonak ia zortzi milioi dira; horietatik bi milioik nola edo halako ezgaitasunik agertzen badute ere, horien %96’9k etxean segitzea nahiago dute. Baina etxebizitza asko ez daude horrelako pertsonak bertan bizitzeko egoera egokian (igogailua dela, kalefakzioa dela…). Onena izango litzateke etxebizitzek oztoporik ez balute zailtasunik gabe sartu eta ateratzeko, mugitu eta jarduteko. IMSERSO erakundeak 2004 urtean pertsona zaharren bizi-baldintzei buruz eginiko inkestak agertu duenez, zaharren %82,5 beren jabetzako etxebizitzan bizi dira. Ekipamendu gabezia larrienak dituzten pertsonak bakarrik bizi direnak dira: horien %13’5ek ez du telefonorik, %44k kalefakziorik (indibidual nahiz kolektiboa) ez daukala dio eta %70’5ek ez du igogailurik. Hona, dena den, datu larriena: etxebizitzaraino iristeko zahar horien %26k hiru solairu igo behar ditu. Etxebizitzen egokitzeari dagokionez, kontuan hartu beharreko arautegiak bat baino gehiago dira: batetik, Jabetza Horizontalaren 8/1995 Legea, apirilaren 6koa; honek bere azken bertsioan xedatuak ditu etxeetako atarien eta elementu komunetan obrak eta egokipen lanak egin ahal izateko etxejabeek hartu beharreko erabaki eta neurriek beteko dituzten baldintzak. Bestetik, maiatzaren 30eko 15/1995 Legeak, pertsona ezinduek topa ditzaketen oztopoak suntsitzeko higiezinen jabetza-mugak zehazten ditu. Alor ekonomikoan, etxebizitza egokitzeko edo bertatik oztopoak suntsitzeko dirulaguntza edo kredituak emateko aukerak arautzen dira. Interesatuak, era berean, PFEZen bitartez zerga-kenkarien onuradun izan daitezke, ezintasunik duten pertsonentzat ohiko etxebizitza egokitzeko obrak egitearren. Kenkari horiek ohiko etxebizitzan, eraikineko elementu komunetan (eskailera, atari, igogailuetan) obrak eta instalazioak egiteari eta, sentimenen bidezko komunikazio-oztopoak suntsitzeko eta segurtasuna areagotzeko balio duten dispositibo elektronikoak instalatzearren aplikatuko dira. Consumer aldizkaria, 87. zbk. 2005eko apiri
ARAZOA GAINDITZEKO AURRENEKO URRATSA JATORRIA EZAGUTZEA DA
Eskola porrota gaur egun hezkuntza sistemak bizi duen arazo larrienetako bat da. Porrotaren ondorioen garrantzia eskolaren esparrutik at hedatu da eta herrialde 56
garatu guztietan dago maila batean edo bestean zabalduta, hori dela eta, hezitzaile eta gurasoen erakunde eta elkarteek interes handia agertu dute gaiarekiko haren eraginak arintze aldera. Datuek erakusten dute zenbaterainokoa den arazo honen hedadura. Horrenbestez, 25 urtez beherakoen langabeen %72ko portzentajeak lotura estua du ikasketak utzi izanarekin eta eskola porrotarekin. Kalitate eta Ebaluazio Institutu Nazionalaren datuen arabera (INCE), Espainiako ikasle nerabeen herena, DBHko ikasleak, alegia, kalifikazio negatiboak ditu. Irakaskuntza ertainean ikasleen %32 ikasturtea errepikatzen du, %35 ez du 2. DBH ongi amaitzen, %48 ez du batxilergoa gainditzen, unibertsitatean ikasketak uzten dituztenen portzentajea, berriz, %50ekoa da. Espainian lau haurretatik batek porrot egiten du ikasketetan, horrek dakartzan arazoak kontuan hartuz, baita psikikoak ere. Matematika, hizkuntza eta ingelesa dira eskola porrot portzentajerik altuena eragiten duten gaiak. Europako batez besteko datuak kontuan hartuz (%20), Espainiako porrot indizea %29koa da gutxi gorabehera, Portugal soilik dago Espainiako estatuaren aurretik, %45ekin gutxi gorabehera. Estatistika ofizialek adierazten dute eskola porrotik handiena duen komunitatea Kanariar Uharteak dela %35,8ko portzentajerik; Asturiasek du portzentajerik
baxuena
%14,4koarekin
eta
Nafarroak
jarraitzen
dio
%17,3koarekin. Euskal Autonomi Erkideagoko portzentajea %17,5ekoa da. Datu hauei eskola mailan ematen den absentismo eta uzte maila altua gehitzen badiegu, konturatuko gara eskola porrota handia dela gure artean eta ekintza globalak eskatzen dituela, porrota ez dela ikasle “nagi” edo “ergelen” gauza. Hezkuntza sistemaren eskakizunak zuzen gainditzeko arazoak dituzten ikasleak egotea ezin zaio norbanakoari dagozkion arrazoiei soilik egotzi, heziketa arrazoiak, sozialak eta kulturalak ere badaude. Ikasleak bere maila eta adinerako aurreikusitako helburuak betetzea lortzen ez duenean eta bere baliabide intelektualen aprobetxamendu errealik egiten ez duenean eskola porrotaz hitz egin dezakegu. Horren ondorioz hezkuntzarekiko jarrera negatiboa izan ohi da. Eskola porrota eragin dezaketen arrazoiak asko dira.
Azpimarragarrienak
ikaskuntzaren
nahasketak
dira
eta
nahasketa
emozionalak. Ikerketen arabera, datuak ezberdinak dira baina esan daiteke porroten %2 soilik direla faktore intelektualen ondorioa, %29, aldiz, ikasketa faktoreak eragindakoak dira, dislexiak besteak beste. Porrot proportzio bera 57
eragiten dute mota guztietako nahasketa emozionalek. %10eko portzentajeak, berriz, Arreta Defizitak eragindako Nahasketa hiperaktibitateekin (ADNH) lotura estua du. Halaber, haurrak ikasturte batez baino gehiago ikaskuntza arazoak pilatu izanaren ondorioz ere suerta daiteke eskola porrota, eta era berean haurra ikastetxean ez egokitu izanaren sintoma garbia da, hain zuzen ere, ongi ez hausnartu, antolatu eta bideratu gabeko plan pedagogikoen ondorioa. Gehiegizko eskakizunekin eta ikaskuntza era ez eraginkorrekin du azken egoera honek ere harremana. Consumer aldizkaria, 84. zbk. 2005eko urtarrila
ATSEGIN ONURAGARRIA
Dela berotasun lehorra saunan, dela berotasun hezea bainu turkiarrean, bi-bietan tenperatura berdintsua dago, helburua transpiratzea izaki. Egun ez da bi espazio 58
horiek gabeko gimnasio edo bainuetxerik baina asmakuntza hori ez da atzo goizekoa. Beroa terapia gisa antzina-antzinatik erabili izan da: maiek, aztekek, greziar eta erromatarrek, turkiarrez gainera noski, lurrunezko bainuak eguneroko bizitzan zerabiltzaten eta tradizio horri eutsi diote hainbat herrialdetan. Finlandian, adibidez, sauna bizi-filosofiatzat hartzen delarik, etxe gutxi-gutxitan ez da saunarik. Antzinako zibilizazioetan bainu publikoa —garbitzeko aukera ez ezik— kultura eta ospe handiaren ikur zelarik, egun aisialdiarekin eta gorputza zaintzearekin hertsikiago dago lotua. Bai bainu turkiarrak (hammam) bai saunak ere, biek ere izaten dituzte osasunean eta larruazalean eragin mesedegarriak. Maiztasun jakin batez erabiltzeak organismoaren desorekak, gaitzak eta gaixotasunak prebenitzeko balio du. Bi bainu horietan helburu terapeutiko edota higienikoak erdiesteko hotza eta beroa tartekatzen dira baina forman desberdinak dira: saunan berotasun bizi eta lehorra dagoen bitartean bainu turkiarrean tenperatura ez da horren handia baina hezetasuna dezente handiagoa da; horren ondorioz eta, dirudienaz beste aldera, saunan bainu turkiarrean baino izerdi gehiago ateratzen dira. Horren zergatia gorputzaren funtzionamenduak azaltzen du: kanpoko tenperatura gorputzekoa baino beroago dagoenean organismoak, bere burua freskatzeko, izerdia kanporatzen du, zabalduta dauden poroetatik likidoa atereaz; likido horrek lurrunduko bada beroa behar duenez, organismoari berotasuna erauzi eta gorputza freskatu egiten da. Giroko hezetasunak —bainu turkiarrean gertatzen den bezala— larruazal osoa estaltzen badu izerdirik ez da kanporatzen, freskatze eginkizun hori bainuko ur-lurrunak betetzen duelako. Saunan berotasun(80ºC – 100ºC) lehorra dago, hezetasun erlatiboa %15era oztaozta iristen delarik. Saioak egurrezko gela hermetikoetan hartzen dira; bertan, hainbat altueratan, egurrezko aulkiak daude (zenbat eta gorago, hainbat eta beroago), atseden hartzeko. Berariazko ontzietan hondardun ez diren harriak berotu behar dira erresistentzia elektrikoen bitartez lortzen da berotasuna Bainu turkiarra, lurrun-bainua edo hammam (bainua, arabieraz) duela milaka urte praktikatzen da. Berotasun hezeko bainu honetan tenperatura ez dago uniforme: lurrean 20ºC – 25ºC dago, metro eta erdian 40ºC inguru eta buruaren 59
altueran 50ºC. Hezetasuna hemen %99koa denez, bainu turkiarrak berezkoa den “lainoak” betetzen du dena. Espazio hauetan, hormetan dauden erradiadore eta hodietan barrena doan ur beroak sortzen du beroa. Sauna eta bainu turkiarrean hartu beharreko neurriak 1. Gorputzak nozitzen duen tenperatura biziaren ondorioz, taupaden erritmoa bikoiztu egiten da, minutuko 70etatik 140etaraino. Horregatik hain zuzen, sauna eta bainu turkiarra ez dira egokiak pertsona zahar, haurdun
eta
osasun
arazoak
(hipertentsioa,
kardiopatiak,
etc)
dituztenentzat. 2. Arteria-presio edo barizeak dituztenentzat ere ez dira gomendatzeko modukoak. 3. Dermatitisak edo basodilatazio gaitzak pairatzen dituenak ere ez du da egokia sauna edo bainu turkiarra. 4. Era berean, bronkioetako gaixotasun larria, epilepsia, anorexia edo giltzurrunetako kolikoak nozitu dituztenek ere saihets egin beharko diete. Consumer aldizkaria , 91. zbk. 2005eko iraila
Bibliografia •
Zenbaiten artean: Euskara eta literatura, Batxilergoa 1.DBHO. Ibaizabal argitaletxea, 1997.
•
Alberdi, Andres: Eskola gramatika. Derrigorrezko bigarren hezkuntza, ELKARGIE, Donostia, 1996. 60
Txosten honetako testu guztiak interneteko euskarazko web guneetatik atera dira; argudio testuak, zenbait idazleren blogetatik ( Xabier Mendiguren, Amatiño, Julen Gabiria), eta beste aldizkari eta egunkarietako artikuluak. Azalpen testuak gehienak, Interneten bidezko Eroskiko Consumer aldizkaritik eta Zientzianet web orrialdeetatik ateratakoak dira.
61
