Ang Alamat Ng Buwan At Mga Bituin
Noong unang panahon ay mababang-mababa ang langit at walang buwan ni bituin. Bakit kaya tumaas ang langit? Narito sa alamat na ito ang mga sagot. Si Maria at ang kanyang nanay ay nakatira sa isang bahay-kubo. Si Maria ay may suklay na ginto at kuwintas na may butil-butil na ginto. Halos araw-araw ay isinusukat niya ang suklay at kuwintas at tinitingnan niya sa kanyang anino sa tubig kung siya ay maganda. Isang araw nang isinusukat ni Maria ang suklay at ang kuwintas ay tinawag siya ng kanyang nanay. "Maria, magbayo ka ng palay," ang wika ng ina. "Opo," ang sagot ni Maria, ngunit hindi siya kumilos. "Maria, magmadali ka," ang tawag na muli ng matanda. "!ala tayong bigas na isasaing." "Opo, sandali po lamang," ang tugon ni Maria, ngunit hindi niya inaalis ang kanyang tingin sa kanyang anino sa tubig. "Maria, sinasabi ko na sa iyong magbayo ka ng palay. Madali ka," ang galit na galit na utos ng matanda. umindig umindig si Maria at tuloy-tuloy tuloy-tuloy siya sa lusong ng palay. palay. Hindi na niya naalis ang ang suklay suklay at kuwint uwintas. as. Nalal Nalalam aman an niyan niyang g kapa kapag g galit galit na galit galit na ang ang kanyang nanay ay dapat siyang sumunod nang madali. Nagbayo na siya nang nagbayo ng palay. #agkatapos ng ilang sandali, siya ay pinawisan. "Napupuno ng pawis ang aking kuwintas," ang wika ni Maria sa kanyang sarili. "Hinubad niya ang kuwintas. Inalis ang kanyang suklay. Isinabit ang mga ito sa langit na noon ay mababang-mababa at naabot ng kamay. Samantalang siya ay nagbabayo ay tinitingnan ang suklay at kuwintas. "$ay ganda ng aking suklay at kuwintas," ang wika ni Maria sa kanyang sarili. "#agkatapos na pagkatapos ko nang pagbabayo ng palay ay isusuot ko uli ang aking suklay at kuwintas." Sa gayong pagsabi ay dinalas niya ang pagbabayo ng palay upang ito ay matapos at maisuot niya uli ang suklay at kuwintas. umaas ng tumaas ang pagbuhat niya ng halo at dumalas nang dumalas ang pagbagsak nito sa luson lusong. g. %m %maab aabot ot na pala pala ang ang dulo dulo ng halo halo sa langi langit, t, ngun ngunit it hindi hindi niya napapansin. Sa palay na ngayon ang kanyang tingin. initingnan niya kung malapit na siyang makatapos upang maisuot niya ang suklay at kuwintas. Itinaas pa niyang lalo ang pagbuhat ng halo upang lumakas ang pagbagsak nito sa lusong at nang madaling mabayo ang palay. Sa bawat pagtaas pala niya ng halo ay bumubunggo ang halo sa langit at sa bawat pagbunggo naman ay tumataas ang langit. Nang mapuna ni Maria ang nangyayari ay mata ma taas as na ang ang lang langit it.. anga angay y-tan -tanga gay y ang ang kany kanyan ang g gint ginton ong g sukl suklay ay at kuwintas. Hindi na niya maabot ang mga ito.
umaas umaas nang tumaas ang langit. umaas din nang tumaas ang suklay at kuwin uwinta tas. s. Noon Noong g gabi gabing ng yao aon n ay umup umupo o si Mari Maria a sa may bint bintan ana a at tinintingnan niya ang langit na ngayon ay mataas na mataas na. Hinanap niya ang kanyang suklay at kuwintas. Naroroon ang kanyang gintong suklay at siyang naging buwan. &ng mga gintong butil ng kanyang kuwintas at nagkahiwa-hiwalay at siya namang naging mga bituin. "'along maganda ngayon ang aking gintong suklay," ang wika ni Maria sa kanyang sarali, "&t anong kinang ng mga butil ng aking kuwintas("
Ang Alamat ng mga Unang Alitaptap
&ng sabi ay tao lamang ang gumagamit ng apoy. apoy. &ng mga hayop daw daw ay hindi. Ito ay hindi totoo sapagkat ang mga alitaptap ay gumagamit din ng apoy. &lam mo ba kung bakit gumagamit ng apoy ang mga alitaptap? Noong unang panahon, ang mga alitaptap ay maliliit na kulisap lamang. &ng mga kulisap na iyon ay walang dala-dalang apoy. Ngunit ito ring mga kulisap na ito ang tinatawag natin ngayong &'I&#&#. Bakit kaya sila ngayon ay may dal-dalang apoy na kikisap-kisap? )aya rin ng mga alitaptap ngayon, ang mga kulisap noong unang panahon ay gabi lamang kung lumipad. Nagunit ayaw na ayaw nila ng mga gabing madilim. &ng ibig nila ay mga gabing maliwanag ang buwan. $apag madilim ang gabi ay nagtatago sila sa mga damo. Nagtatago sila sa mga dahon at sa mga bulaklak. Sila ay takut na takot. Bakit kaya? Isang gabing madilim, walang malamang pagtaguan ang mga kulisap na iyon. Nakakita sila ng isang punong sampaguita. &ng ilan sa kanila ay nagkubli sa nga bukong bulaklak nito. Mayroon namang nagkubli sa mga talulot. "Bakit ba?" ang tanong ng sampaguita. "Bakit ba kayo nagtatago? Bakit ba kayo takot na takot? $ayo ba ay natatakot sa dilim?" "Hindi kami sa dilim natatakot," ang sagot ng isang kulisap. "&t saan?" ang tanong ng sampaguita. "Sa mga kabag-kabag," ang sagot ng maraming kulisap. "Bakit kayo natatakot sa mga kabag-kabag?" ang tanong ng sampaguita. "Inaano b akayo ng mga kabag-kabag?" "$amiy kinakain nila," ang sabi ng mga kulisap. "$apag kami ay nakita nila ay hinuhuli kami at iyon na ang katapusan ng aming buhay." "Masama naman ang ginagawa sa inyo ng mga kabag-kabag," ang wika ng sampaguita. "Biruin mo, kay rami ng mga kabag-kabag," ang sabi ng isang kulisap. "$aya kami ay pakaunti nang pakaunti." "Mauubos nga kayo kung ganyan," ang wika ng sampaguita. $aawaawa naman kayo."
"Hindi nga namin malaman kung ano ang aming gagawin," &ng wika ng mga kulisap. "*h, bakit kung maliwanag ang gabi ay hindi kayo nagkukubli sa aking ouno?" ang tanong ng sampaguita. "$ung maliwanag ang buwan ay mahirap kaming mahuli ng mga kabagkabag," ang sagot ng isang kulisap. "Hindi makakita sa liwanag ang mga kabag-kabag, +h," ang dugtong ng isang kulisap. "Sila ay nasisilaw sa liwanag," ang dugtong pang uli ng isang kulisap. ")anoon pala. Hindi pala makakita sa liwanag," ang sabi ng sampaguita. "uturuan ko kayo kung ano and dapat ninyong gawin." "&no ba? &no ba ang dapat naming gawin?" ang tanong ng bawat kulisap. "Bawat isa sa inyo ay magdala ng apoy," ang sabi ng sampaguita. "#agkatapos ay magsabay-sabay kayong lumabas. Matatakot sila sa inyo. Hindi nila kayo malalapitan." "Oo nga, siya nga," ang sabay-sabay na sabi ng ilang kulisap. "Mabuti nga, ano?" ang sabi pa rin ng ibang kulisap. )anoon na nga ang ginawa ng mga kulisap. Isang gabing madilim, ang bawat isa sa kanila ay nagdala ng apoy, pagkatapos ay nagsabay-sabay silang lumabas. Naku( #ara silang alipatong lumilipad. Hindi nga naman sila malapitan ng mga kabag-kabag. &nong tuwa ng mga kulisap. 'umipad sila nang paikut-ikot sa punong sampaguita. "Salamat sa iyo, Sampaguita. $ami ngayon ay malaya na." Mula na noon tuwing lalabas ang mga kulisap pag madilim ang gabi nagdadala sila ng apoy. &ng mga kulisap na iyon din ang tinatawag ngayong "&'I&#&#."
Ang Alamat Ng Pinagmulan Ng Lahi
&yon sa matatanda, ang Bathalang lumikha ng daigdig ay si 'aor. &yon sa paniwala ng marami ay amtagal siyang namuhay na nag-iisa dito sa daigdig. Hindi malaunan at siya ay nakaramdam ng pagkalungkot sa kanyang pagiisa. %pang maiwasan ang ganitong pangyayari ay umisip siya ng isang magandang paraan. Isang araw ay naisipan niyang kumimpal ng lupa upang gawing mga tao, sa gayon ay malulunasan ang kanyang mga kalungkutan. Iniluto niya sa hurno ang lupang kanyang ginawa. Sa hindi malamang sanhi ay nakalingatan niya ito, kayat nang kanyang buksan ay maitim at sunog. &ng lumabas na sunog ay naging nuno ng mga N+gro at Ita. Hindi nasiyahan si Bathala sa una niyang pagsubok. $umuha uli siya ng lupa at hinubog na anyong tao at isinilid sa hurno. Sa takot niyang itoy masunog tulad ng una, hinango agad sa kalan. &ng lumabas ngayon ay hilaw at maputi. Muling
humubog si Bathala ng lupa at iniluto sa hurno. #alibhasay ikatlo na niyang pagsubok ito, hindi napaaga ni napahuli ang pagkakahango niya sa pugon. Hustong-husto ang pagkakaluto ngayon at katamtaman ang kulay. Ito ang pinagmulan ng lahing kayumanggi na kinabibilangan natin.
ANG ALAMAT NG BAYABAS
Noong unang panahon, may isang sakim at mapagmataas na hari. Si Haring Barabas ay walang pakialam sa kanyang mga nasasakupan. !ala siyang ibang ginawa kundi ang utusan ang kanyang mga alipin. uwing may mga handaan ay sobra syang maghanda. $ahit na may mga natirang pagkain ay hindi sya namimigay kahit na alam niyang maraming nangangailangan. Isang araw habang nagpipy+sta ang hari ay may lumapit na isang pulubi ang lumapit sa kanya at humingi ng pagkain. Sa halip na bigyan ay pinalayas niya ito. Nagalit ang pulubi sa kanya at nagsabi na bibigyan siya ng l+ksiyon. Bigla na lng naglaho ang hari at lumitaw ang isang halaman. Napansin ng mga tao na nagbunga ito. Ito ay bilugan at may koronang nakapatong. at ito na ang ang kanilang sakim na hari. Mula noon ay tinawag na nila itong bayabas. Sa alamat na ito ay nagbigay ng isang magandang aral sa pangit na pag-uugali ng hari. )inamit niya ang kanyang kapangyarihan upang makuha ang gusto. Hindi sya naging magandang halimbawa ng tao at ng kahit ng pamumuno sa kanyang mga nasasakupan. Bilang tao dapat tayong magmalasakit sa mga taong nakapaligid natin at kailangan nating magpakita ng mabuting pag-uugali. Hindi maganda ang maging isang sakim. Sa atin namang goby+rno, dapat din isalang-alang ang maayos na pamumuno. May mga opisyal+s na dapat gampanan ang kanilang mga tungkulin. Alamat ng Butiki
Noong araw, sa isang liblib na nayon ay may mag-ina na naninirahan sa tabi ng kakahuyan. &ng ina si &ling osa ay isang r+lihiyosang baba+. #alagi siyang nagdarasal, at sinanay din niya ang kanyang anak na lalaki na magdasal at mag-orasyon bago sumapit ang dilim. &ng anak si uan ay isang mabuti at masunuring anak. #alagi niyang sinusunod ang utos ng kanyang ina tungkol sa pagdarasal. Bago dumilim, kahit saan sya naroon ay umuuwi siya upang samahan ang ina sa pag-oorasyon sa tapat ng kanilang bahay. Maagang namatay ang asawa ni &ling osa, natutuwa naman siya at naging mabait ang kanyang anak na si uan, na nakatuwang niya sa pagtatanim at paghahanap ng mga makakain. Sa paglipas ng panahon, mabilis na tumanda si &ling osa, at si uan naman ay naging isang makisig na binata. Si &ling osa an nanatili na lamang sa bahay at palaging nagpapahinga, samantalang si uan ay siyang naghahanap ng kanilang makakain sa araw-araw. &t kahit mahina na si &ling osa ay hindi pa rin nila nakakalimutan ni uan ang magdasal. Minsan, habang si uan ay nangunguha ng bungangkahoy sa gubat, isang baba+ ang kanyang nakilala si H+l+na. Si H+l+na ay lubhang kaaki-akit, kung kaya/t agad umibig dito si uan. &t dahil
sa panunuyo ni uan kay H+l+na, gabi na ito nang makauwi. 0O anak, ginabi ka yata ng uwi ngayon. Hindi mo na tuloy ako nasamahang mag-orasyon,1 ang wika ni &ling osa sa anak. 0#as+nsiya na po, Inay( Nahirapan ho kasi akong maghanap ng mga prutas sa gubat,1 ang pagsisinungaling ni uan. 2umalas ang pagtatagpo ni uan at H+l+na sa gubat. Nahulog ng husto ang damdamin ni uan sa dalaga. Hangang minsan, nabigla si uan sa sinabi ni H+l+na. 0Hanggang ngayon ay hindi ko pa nararamdaman na tunay ang pagibig mo sa akin, kaya nagpasya ako na ito na ang huli nating pagkikita.1 0Ngunit, bakit? Sabihin mo, paano ko mapapatunayan sa iyo na tunay ang aking pag-ibig. Sabihin mo at kahit ano ay gagawin ko,1 ang pagsusumamo ni uan. 0Maniniwala lamang ako sa pag-ibig mo, kung dadalhin mo sa akin ang puso ng iyong ina na nasa iyong mga palad(1 ang matigas na wika ni H+l+na. Hindi makapaniwala si uan sa narinig. Malungkot itong umuwi dahil binigyan siya ng taning ni H+l+na. $ailangan niyang madala ang puso ni &ling osa bago maghatinggabi Nang dumating si uan sa kanilang bahay ay agad siyang niyaya ni &ling osa na mag-orasyon. Nagtungo ang mag-ina sa harap ng kanilang bahay. Ngunit habang nagdarasal iba ang nasa isip ni uan. Naiisip niya ang pag-iibigan nila ni H+l+na. &t bigla, hinugot ni uan ang kanyang itak at inundayan si &ling osa sa likod. Bumagsak sa lupa ang ina ni uan, at kahit nanghihina na ay nagsalita ito. 0&nak, bakit? Ngunit anupaman ang iyong dahilan ay napatawad na kita. Ngunit humingi ka ng tawad sa 2iyos( Napakalaking kasalanan ang nagawa mo sa iyong sariling ina,1 ang umiiyak na wika ni &ling osa. 02ios ko po, Inay( #atawarin n/yo ako(1 ang nagsisising nawika ni uan na nagbalik sa katinuan ang isip. %miyak nang husto si uan lalo na nang pumanaw ang kanyang ina. $asabay niyon ay bigla na lamang nagbago ang anyo ni uan. Siya ay naging isang maliit na hayop na may buntot. Si uan ay naging isang butiki ang kauna-unahang butiki sa daigdig. Mula sa malayo, natanaw ni uan si H+l+na na papalapit. Nasindak si uan nang makita niyang si H+l+na ay naging isang napakapangit-pangit na +ngkanto. Humalakhak itong lumapit. Sa takot, dagling gumapang si uan papanhik ng bahay hanggang makarating sa kisam+. Nakita rin ni uan ang +ngkanto, sa labis na katuwaan ay naging iba/t ibang uri ng kulisap at ins+kto, at naglaro sa paligid. &gad na pinagkakain ng butiking si uan ang mga kulisap na napagawi sa kanya. &t dahil doon ay hindi na nakabalik sa dating anyo ang +ngkanto, at nagtago na lamang ito sa mga halamanan bilang kulisap. Nagsisi ng husto si uan ngunit huli na. &t bilang pag-alala sa kanyang ina, sinasabing si uan at ang sumunod pa niyang lahi ay patuloy na bumababa sa lupa bago dumilim upang mag-orasyon. &t haggang sa ngayon nga ay patuloy pa ring pinupuksa ng mga butiki ang mga kulisap na sa paniniwala nila ay mga +ngkanto.
Bagong Kaibigan
May napulot akong pap+l. Nakasulat doon na may matatagpuan daw akong isang kaibigan. $inakailangan ko raw sumakay para matagpuan ito. %muwi ako agad sa amin dahil baka naroon na ang kaibigang tinutukoy sa pap+l. Sumakay ako sa likod ng kabayo p+ro wala doon ang bagong kaibigan. Binuksan ko ang binatana at nakita ko ang aming hardin. Maraming halaman at ins+kto doon. Masaya silang naglalaro p+ro hindi ko sila maintindihan. 'umabas ako sa likod-bahay at nagpunta sa dagat. Sumakay ako ng bangka upang hanapin ang aking kaibigan p+ro walang ibang tao sa dagat. &h alam ko na. Sumisid ako sa ilalim ng dagat, sumakay ako sa likod ng dolphin at doon nakita ko ang iba/t-ibang hayop at halaman, p+ro hindi ako mabubuhay doon. $aya bumalik na lamang ako sa amin. )abi na ng makauwi ako. Mula sa aking silid ay may natanaw ako na maliwanag sa langit. Mayroong isang bituin na ubod ng laki. &hah( #upuntahan ko ang bituin. $umapit ako sa lobo at pinuntahan ko ito. #+ro walang tao roon. Mula sa itaas ay tanaw na tanaw ko ang daigdig na bilog at nagliliwanag. &ng ganda ng kulay. #ara itong bolang umiilaw. May kulay bughaw, luntian at kulay lupa. Naisip kong bumalik na, mula sa itaas ay nagpalundag-lundag ako sa mga ulap, ang sarap( #arang mga bulak( Nagpadulas ako sa bahaghari( Subalit wala pa rin akong kalaro kaya gumamit ako ng isang malaking payong at ginawa kong para3hut+. Napunta ako sa kagubatan. 2oon ay nagpupulong ang mga hayop. Hindi ko sila maintindihan kaya bumalik na ako sa amin sakay-sakay ng isang +l+pant+. Maya-maya ay kinalabit na ako ni inay. 0)ising na anak, may pasok ka ngayon1 0Nay, nanaginip ako na may makikilala akong bagong kaibigan(1 0Oo, m+ron nga, doon sa inyong paaralan kaya gumising ka na at darating na ang s3hool bus.0
PAGATPAT
Isang gabing namamahinga na sila, nabanggit ni 2indo ang napuna nito sa dulong hilaga ng pulo. "May mga latian pala po sa gawing hilaga ng pulo," sabi niya kay Mang #isyong. "&t marami po akong nakitang isang uri ng punongkahoy na ngayon ko lang nakita. Malalaki po ito, at may mga
sumusulpot na kung anong matutulis na bagay sa tabi nila, parang maliliit na puno, p+ro m+dyo namumutimuti." "#agatpat ang tawag sa mga punongkahoy na yon," sabi ni Mang #isyong. "Nasa putikan sila, at ang sinasabi mong matutulis na tumutubo sa paligid ay tinatawag na air roots, bahagi rin ng mga punong iyon. Nakatutulong sa paghinga ng mga puno dahil nasa putikan nga sila. &t ang mga uring ugat na yon ay nagagamit sa mga lambat upang lumutang ito sa tubig. Nagagawa ring 3ork o tapon sa mga bot+." "#arang may mga bunga rin po," sabi pa ni 2indo. "Mayroon nga," ayon ni Mang #isyong. "&t nakakain din ang mga bungang iyon, m+dyo lasang k+so, pu+d+ng pagkapitas sa puno ay kanin, o kaya ay iluluto. &t nagagamit ding gamot, na pampaampat sa h+morrhag+ o labis na pagdugo." "Hindi ko po yata alam ang punong sinasabi nyo," sabi ni $iko. "$asi, ang mga kilala mong mga puno ay yaong tumutubo sa bundok," sabi ni Mang #isyong. "*, ito ngang pagatpat, sa mga latian at putikan matatagpuan." "&no po naman ang silbi ng pagatpat?" tanong ni Inday. "Nagagamit din po ba ang kahoy noon?" "#uw+d+ ring magawang haligi, pinto, sahig, dingding at kahit sa mga pantalan at tulay, nagagamit din," paliwanag ni Mang #isyong. "$aya lamang, mahirap lagariin, at saka ang kahoy ay may taglay na asin, dahil nga tumutubo nang malapit sa dagat o kaya ay mga ilog na malapit sa dagat. &ng mga pakong kailangan sa kahoy na ito ay dapat na yari sa tanso at dahil masyadong matigas ang kahoy, kailangan pa rin ang mga turnilyo." "#ambihira namang uri ng kahoy iyon," buong paghangang sabi ni $iko. "&ng mapupuna ninyo sa ating mga punongkahoy, ibaiba ang silbi sa kapaligiran," pagpapaliwanag pa ni Mang #isyong. "tulad nitong pagatpat, nabubuhay nga sa tabi ng mga latian at mapuputik na tabingdagat. &t sa gayong paraan, naililigtas nila ang lupa sa pagkaagnas. Nakatutulong din sa paligid ang kanilang mga ugat na sadyang ginagamit nila upang makahinga sa maputik na kinaroroonan." "$ung susuriin po," sabi ni Inday, "talagang mapupuna natin ang $amay ng 2iyos sa iba ibang tanim, puno, ibon, hayop at maging mga tao. Ibaiba ang silbi natin... at kung iisipin lamang ng mga tao ang kabutihan ng 2iyos sa pagbibigay ng buhay sa atin at sa ibang mga bagay sa ating kapaligiran, makikiayon tayo sa kalikasan." "&t laging may kaparusahan ang tao sa mga maling gawa," malungkot na dagdag ni $iko. Nagbuntonghininga, "Noong araw, hindi ko naiintindihang masama pala ang pagkakaingin. $aingin+ro ang aking ama, at sa simula ng kanyang pagtatanim ng palay sa bundok, maganda ang ani, p+ro habang lumalaon, humina na nang humina. &t napilitang maging mangingisda ang aking $uya, at ako po naman, Mang #isyong, nakita nyo, lumikas na rin ako mula sa lupang binungkal ng aking ama pagkaraang silaban niya ang mga puno upang magkaroon ng kaingin." "&ng sinisikap nga natin ngayon, mapaunawa sa mga nagsisipagkaingin pa rin na hindi mabuti iyon," sabi ni Mang #isyong. "&t ang kabutihang nagagawa ng mga N)O para sa kanila, sila mismo, ang mga kaingin+ro, ang kinakatulong sa pagtatanim sa mga gulod na panot." "&ng kaso po," mapait pa rin ang tinig ni $iko, "maraming mga makapangyarihan sa ating mga kababayan, mayayaman, mga nasa kongr+so at matataas ang puw+sto sa pamahalaan ang siya pang nakasisira sa ating mga kagubatan. Sila ang mga ill+gal logg+rs. Mas higit po ang pinsalang nagagawa nila kaysa mga kaingin+rong tulad ng tatay ko." "otoo rin ang sinasabi mo. $iko," malungkot ding ayon ni Mang #isyong, "at
hanggang hindi nasasawata ang pamiminsala ng mga ill+gal logg+rs, hindi mawawala ang panganib sa ating kapaligiran." "$ung sana po naman, mabilanggo ang mga mayayamang taong nagkasalapi dahil sa pamiminsala sa ating mga bundok," sabi ni Inday. "$aya nga, tayong lahat, dapat laging magsuri sa pagkatao ng mga ibinoboto natin, sa mga taong hahawak ng pamahalaan, iyon ang una sa lahat," sabi ni Mang #isyong. "$apag tapat sa tungkulin ang mga pinuno ng barangay, alkald+, gob+rnador, kongr+sman, s+nador at pangulo ng ating bansa, matatakot gumawa ng masama ang naninira ngayon sa ating kapaligiran" Ang Kaibigan
#agod si #+dro sa maghapong pagbubungkal ng lupa ng kanyang amo, aim+. Si aim+ ang pinakamayama sa kanilang lugar. Maraming ari-arian at n+gosyo. Halos lahat ng mga tao sa bayan ay kanyang trabahador. Si #+dro/y isang ordinaryong tao. Mabait. #alakaibigan. Madaling kausapin. Mababa lang ang natapos na pag-aaral dahil sa kahirapan at kapurulan ng isip. anging pagbubungkal ng bukid ang kayang gawin kaya ito ang naging hanap-buhay. &ng kakulangan sa talino/y binawi sa lakas ng pangangatawan. anging pag-inom ang bisyo. #ang-alis daw niya ng pagod sa buong araw na paggagawa sa bukirin ni &mong aim+. Maliit lamang ang bayan nina #+dro at &mong aim+. Halos magkakakilala lahat at alam ang kw+ntong-buhay ng bawa/t isa. Nag-iisang bahay-inuman ang pinupuntahan ni #+dro para maglibang. Nasa labas ng bayan ito, patungong bukid ang kinalalagyan. $aya nadadaanan ito tuwing pauwi na siya. $ilala siya sa bahay-inuman. Halos yun at yun ding mga tao ang matatagpuang umiinom. !alang basagulong nangyayari dahil sa magkakaibigan lahat. anging pakay ay magpakalasing para pansamantalang makalimot sa mga pasanin sa buhay. Isang araw may dinatnang bagong salta si #+dro. ahimik lang ito sa isang sulok at mag-isang hinihimas ang malamig na baso. Nakakalahati na ang laman nito at dahil sa may kalaliman na ang gabi ng makarating si #+dro, marami na rin ang nainom. Malayo ang tingin nito at halatang malalim ang iniisip. 2i pinapansin ang mga nakapaligid sa kanya. Nakaugalian na ni #+dro ang kausaping ang mga bagong salta sa bayan para maging kaibigan. 'umapit siya at tinabihan sa kabilang upuan. Nagpakilala si #+dro. Bagay namang ikinatuwa ng kausap. Mababaw lang ang mga pinag-usapan nila sa simula. Mga simpl+ng bagay4 pangalan, kung saan nanggaling, +stado sa buhay at bakit napadpad sa maliit na bayan. Marunong makibagay si #+dro kaya madaling nagkagaanan siya ng loob ng +strangh+ro. Nagsimula na siyang magkw+nto ng mga s+rysong bagay tungkol sa buhay niya. Marunong din mangilatis ng pagkatao si #+dro kaya madali rin niyang napansing kakaiba ang tindig ng kausap. Mula sa pananalita, sa pag-galaw, sa pagbigay ng kuru-kuro at pananaw. 0May sinasabi 5to sa buhay1 ani ni #+dro. 'umalim pa lalo ang gabi p+ro hindi pa rin matapos-tapos ang kw+ntuhan ng dalawa. Simpl+ lang ang mga galaw ng +strangh+ro. Hindi balbal ang pananalita. Hindi malakas tumawa. Magalang. $ung di lang sa gusgusing pananamit nito, masasabing nakakaangat sa buhay. Makatawag-pansin ang huling kw+nto ng +strangh+ro bago siya nagpaalam. Sinabi niyang patungo siya sa kanyang bayan na matagal niyang hindi nakita. Malaki ang naging kasalanan niya sa kanyang amain. %uwi siya para humingi ng tawad. 2ating siyang mayabang
at sakim na tao. #ilit na hiningin ang kanyang mana sa amain kahit na buhay pa ito. Naglayas siya nang makuha ang part+ niya ng yaman. Nilustay sa pag-inom, pambababa+ at kung anu-ano pang bisyo. Hanggang sa tuluyang naubos ang kanyang p+ra at iniwan na ng mga kaibigan. Noong walang-wala na siya at saka niya napagtanto ang kanyang kamalian. 2ito niya naisipang bumalik at humingi ng tawad. Napatahimik na lang si #+dro habang nakikinig sa kw+nto ng kanyang bagong kaibigan. Makitid man ang pag-iisip p+ro malawak ang puso ni #+dro. Naunawaan niya agad ang pakay ng kaibigan at nakiramay sa sinapit sa buhay. Nagsabi ang kaibigan na natatakot siya na hindi siya tanggapin ng amain. Marahang sumagot si #+dro na kung talagang ganung kabait ang kanyang amain, hindi ito magdadalawang-isip na patawarin siya. !ari/y lumakas ang loob ng kausap at nagkaroon ng bagong pag-nanais na makita ang ama. &t dito na nagpaalam ang kaibigan. Nagpasalamat kay #+dro sa kabutihang ipinakita sa kanya. Sabay silang lumabas ng bahay-inuman. Mag-paalam sa isa/t isa kanya-kanyang landas ang tinahak.
Ang kahalagan ng Pag-aaral
Sa Barrio ng San 6arlos, kilala nag pamilya Santilyan bilang angkan ng mga mayayaman. $ilala ang kanilang pamilya dahil sa kanilang mga n+gosyo. Si om+o Santilyan ang haligi ng tahanan, Si Huly+ta ang Santilyan ang ang kanyang kabiyak. Mayroon na silang nag-iisang anak na si Markus. Sa kanilang kasikatan sa larangan ng pagn+n+gosyo sa pagpapatakbo ng r+sturan, paupahan, tahian ng damit. 'aging naiimbithan sa mga pagtitipon. Sikat rin ang kanilang pamilya sa pagtulong sa mga nangangailangan. Sabi ni Markus, sa kanyang mga kaibigan, "Maski di na ako mag-aral tiyak na maabot ko ang aking mga pangarap." laking pagyayabang ni Markus. "Marami akong mamanahin mula saa aking mga magulang." 2ahil lumaking mayaman si Markus, lahat ng gusto niya ayu nasusunod, mula sa pagbili ng mamahaling damit, sapatos, 3+llphon+, at marami pang iba. 2i niya natutunan ang mag-ipon ng p+ra, lagi lang siyang gastos ng gastos ng p+ra at tanbay sa paaralan. Nagkasakit ang kanyang ama ng "6an3+r". %nti-unting naubos ang kanilang p+ra. Humina ang kanilang n+gosyo. Nagsra ang mga ito at ang p+rang naipon nila sa bangko ang kanilang ginamit. Hanggang sa mamatyay ang kaniyang ama. &ng7 knayang Ina naman ay matanda na upang magtrabaho. Noong mga panahon na iyon si Markus ay 8st y+ar 3oll+g+ pa lamang at puro pagbabarkada ang inaatupag. &ng kanyang Ina ay dinala na sa "Hom+ 7or th+ &g+d". %nit-unti an siyang nawalan ng kaibigan si Markus. 2ahil di natapos ni Markus ang kaniyang pag-aaral, naiisip ni Markus na sana ay natutunan niya ang pag-iimpok ng p+ra nung sila ay mayaman pa, at ang pagpapahalaga sa pag-aaral upang malayo ang marating s buhay.
Ang Pag-aaral ni Pepe
M&&)&N) #%M&SO$ sa paaralan si #+p+, gaya ng iba pang araw, dahil sa kanya ipinagkatiwala ni Mrs. S+l9a, ang kanyang guro, ang susi sa silidaralan. &ng kanyang paaralang pinapasukan ay isa mga napakaraming pobr+ng paaralan sa bansa. Iilan lamang ang silid-aralan, at ang bawat isa ay pinagkakasya ang mahigit na limampung mga mag-aaral. Si #+p+, dahil nanggaling sa Maynila at lubos na mas matalino sa kanyang mga kamagaral, ang tinuturing ni Mrs. S+l9a na kanyang kanang-kamay. #agpasok ni #+p+ sa silid aralan ay naglilinis muna siya, dahil nga sa nauuna siya sa kanyang mga kamag-aral sa pagpasok. !alang istorbo, at lagi niyang ikinagagalak ang makita ang araw na sumisikat sa silangan at ang liwanag nito/y tumatagos sa mga gula-gulanit na/t inaalikabok na bintana. Bago magikatatlumpong minuto makalipas ang ala-sais ay halos lahat ng kanyang mga kamag-aral ay nagsidatingan na. Si #+p+, dahil sa kanang-kamay nga siya ni Mrs. S+l9a, ay siya ring nagpapabasa sa kanyang mga slightly +ngot na mga kamag-aral ng mga sulating bukabularyo/t mga kw+ntong pambata na sinulat ni Mrs. S+l9a sa manila pap+r. Slightly +ngot lang naman, kasi nasa grad+ : na + hindi pa marurunong magbasa nang tama. #ampublikong paaralan kasi +, salat sa pondo ng goby+rno at salat din sa mga magagaling na guro. M+dyo dumadalas-dalas na ang pag-p+tiks ni Mrs. S+l9a dahil m+dyo tumatanda na siya. Mahigit dalawampung taon na siyang nagtutro sa paaralan, at di mabilang nang mga kaluluwa ang naglabas-pasok sa kanyang silid aralan. Ilan sa kanila ay mga naging guro na ring tulad niya, abugado, doktor, drayb+r ng dyip, pokpok, o manininda ng mga piniratang 2;2 sa pal+ngk+. Halos araw-araw ay ganito ang drama sa buhay-paaralan ni #+p+. #+ro ok+y lang sa kanya iyon, dahil isang taon lang naman siya mamamalagi sa paaralang yaon. Sa susunod na taon + sa isang pampribadong paaralan na siya magpapatuloy ng pag-aaral. Nagin maayos ang pag-aaral ni #+dro at napagtagumpyan ang kanyang mga pangarap.
EPK! N LABA" #!NGG!N $MULA SA MGA LAMBUNA! NG L!L!%
'abaw 2onggon ay anak ni &nggoy &lunsina at Buyung #aubari. Siya ay napakakisig na lalaki na umibig kay &byang )inbitinan. Binigyan niya ng maramingr+galo ang ina ni &byang )inbitinan na si &nggoy Matang-ayon upang pumayag lamang na makasal ang dalawa. Inimbita niya ang buong bayan sa kanilang kasal. &t hindinagtagal ay umibig siyang muli sa isang magandang baba+ na nagngangalang &nggoy 2oronoon. Niligawan niya ito at hindi nagtagal ay nagpakasal. &t muli ay umibig si 'abaw sa isa pang baba+ na nagngangalang Nagmalitong
upang itanong ang sikr+to ng kapangyarihan ni Saragnayan. Nalaman ni Baranugun kay &byang na ang hininga ni Saragnayan ay itinatago at pinangangalagaan ng isang baboy ramo sa kabundukan. Siya at si &su Mangga ay nagtungo sa kabundukan upang patayin ang baboy ramo. $inain nila ang puso nito na siyang buhay ni Saragnayan. Biglang nanghina si Saragnayan. &lam niya kung ano ang nangyari. Nagpaalam na siya kay Nagmalitong
&u'hu' hi Aligu(on
IS&N) &&! nuong %nang #anahon, sa nayon ng Hannanga, isang sanggol na lalaki ang isinilang sa mag-asawang &mtalao at 2umulao. &ng pangalan niya ay&liguyon. Siya ay matalino at masipag matuto ng iba/t ibang bagay. $atunayan, ang napag-aralan niyang mahahalaga mula sa mga kasaysayan at pangaral ng kanyang ama ay marami. Natuto siya kung paano makipag-bakbakan nang mahusay, at paano umawit ng mga mahiwagang gayuma =+n3antos, magi3 sp+lls>. $aya kahit nuong bata pa, tiningala na siya bilang pinuno, at hanga ang mga tao sa kanya. Nang mag-binata si &liguyon, ipinasiya niyang sagupain si #anga-iwan, ang kaaway ng kanyang ama, sa nayon ng 2aligdigan. Subalit ang sumagot sa kanyang hamon =r+to, 3hall+ng+> ay hindi si #anga-iwan. &ng humarap sa kanya ay ang mabangis na anak nito, si #umbakhayon, marunong ng hiwaga at bihasa rin sa bakbakan tulad ni &liguyon. Hindi naaling, pinukol ni &liguyon ng sibat si #umbakhayon. $asing bilis ng kidlat, umiktad si #umbakhayon upang iwasan ang sibat at, kagila-gilalas, sinalo sa hangin ang sibat ng isa niyang kamay( !ala pang isang kurap ng mata, binaligtad
ni #umbakhayon ang sibat at hinagis pabalik kay &liguyon. %miwas din si &liguyon at sinalo rin ng isang kamay sa hangin ang humahagibis na sibat. Binaliktad din niya at ipinukol uli kay #umbakhayon. #abalik-balik at walang tigil, naghagisan at nagsaluhan ng sibat si &liguyon at#umbakhayon hanggang umabot ng taon, hindi pa rin tumigil ang bakbakan, at walang nagpakita ng pagod o pagsuko. Subalit sa bangis at dahas ng kanilang paghahamok, kapwa sila humanga sa giting at husay ng kalaban, at pagkaraan ng taong bakbakan, natuto silang igalang ang isa/t isa. Biglang bigla, tumigil sina &liguyon at #umbakhayon at nahinto, sa wakas, ang bakbakan. Nag-usap at nagkasundo sila ng payapa =pa@, p+a3+> ng kanilang nayon ng Hannanga at 2aligdigan. Buong lugod na sumang-ayon lahat ng tao sa : nayon, at ipinagdiwang nila ang kampihan ng : bayani. Sa paglawak ng katahimikan, umunlad ang : nayon. Naging matalik na magkaibigan sina &liguyon at #umbakhayon. Nang sapat na ang gulang ni&liguyon, pinili niyang asawa si Bugan, ang batangbatang kapatid na baba+ ni#umbakhayon. Inalagaan niya sa bahay si Bugan hanggang lumaki itong napaka-gandang dalaga. &ng pilining asawa naman ni #umbakhayon ay ang kapatid na baba+ ni&liguyon, si &ginaya. &ng : 7amilia nila ay yumaman at iginalang ng lahat saI7ugao.
balon
&yon sa salaysay ni #ari os+ 6astaAo, batay sa narinig niyang kuw+nto ng isang manlalakbay na mang-aawit na si 6adugnong, ang +pikong Ibalon ay tungkol sa kabayanihan ng tatlong magigiting na lalaki ng Ibalon na sina Baltog, Handiong, at Bantong. Ibalon ang matandang pangalan ng Bikol. Si Baltog ay nakarating sa lupain ng Ibalon dahil sa pagtugis niya sa isang malaking baboy-ramo. Siyay nanggaling pa sa lupain ng Batawara. Mayaman ang lupain ng Ibalon at doon na siya nanirahan. Siya ang kinilalang hari ng Ibalon. Naging maunlad ang pamumuhay ng mga tao. Subalit may muling kinatakutan ang mga tao, isang malaki at mapaminsalang baboy-ramo na tuwing sumasapit ang gabi ay namiminsala ng mga pananim. Si Baltog ay matanda na upang makilaban. inulungan siya ng kanyang kaibigang si Handiong. #inamunuan ni Handiong ang mga lalaki ng Ibalon upang kanilang lipulin ang mga dambuhalang buwaya, mababangis na tamaraw at lumilipad na mga pating at mga halimaw na kumakain ng tao. Napatay nila ang mga ito maliban sa isang +ngkantadang nakapag-aanyong magandang dalaga na may matamis na tinig. Ito ay si Oriol. umulong si Oriol sa paglipol ng iba pang mga masasamang hayop sa Ibalon. Naging payapa ang Ibalon. &ng mga tao ay umunlad. inuruan niya ang mga tao ng maayos na pagsasaka. &ng mga piling tauhan ni Handiong ay tumulong sa kanyang pamamahala at pagtuturo sa mga tao ng maraming bagay. &ng sist+ma ng pagsulat ay itinuro ni Sural. Itinuro ni 2inahong #andak ang paggawa ng palayok na Iluad at ng iba pang kagamitan sa pagluluto. Si Hablon naman ay nagturo sa mga tao ng paghabi ng t+la. Si
)inantong ay gumawa ng kauna-unahang bangka, ng araro, itak at iba pang kasangkapan sa bahay. Naging lalong maunlad at masagana ang Ibalon. Subalit may isang halimaw na namang sumipot. Ito ay kalahating tao at kalahating hayop. Siya si abut. Nagagawa niyang bato ang mga tao o hayop na kanyang ma+ngkanto. May nagtangkang pumatay sa kanya subalit sinamang palad na naging bato. Nabalitaan ito ni Bantong at inihandog niya ang sarili kay Handiong upang siyang pumatay kay abut. Nalaman ni Bantong na sa araw ay tulog na tulog si abut. $aniya itong pinatay habang natutulog. Nagalit ang 2iyos sa ginawang pataksil na pagpatay kay abut. 2iumano, masama man si abut, dapat ay binigyan ng pagkakataong magtanggol sa sarili nito. #inarusahan ng 2iyos ang Ibalon sa pamamagitan ng isang napakalaking baha. Nasira ang mga bahay at pananim. Nalunod ang maraming tao. Nakaligtas lamang ang ilang nakaakyat sa taluktok ng matataas na bundok. Nang kumati ang tubig, iba na ang anyo ng Ibalon. Nagpanibagong buhay ang mga tao ngayon ay sa pamumuno ni Bantong.
Maragta) $Epikong Bi)a(a)%
&ng +pikong Maragtas ay kaysayan ng sampung magigiting, matatapang at mararangal na datu. &ng kasaysayan ng kanilang paglalakbay mula Born+o patungo sa pulo ng #anay ay buong kasiyahan at pagmamamalaking isinalaysay ng mga taga-#anay. &yon sa ilang ulat at pananaliksik na pinagtahi-tahi at pinagdugtung-dugtong, ganito ang mga pangyayari4 &ng Born+o noon ay nasa pamumuno ng isang malupit at masamang sultan na si Sultan Makatunao. $inamkam niya ang lahat ng yaman ng nasasakupan. $anya ring pinupugayan ng dangal ang mga baba+, pati ang mga asawa at anak na dalaga ng mga datu na nasa ilalim niya. Isang araw, si #abulanan, ang asawa ni 2atu #aiborong, ang nais halayin at angkinin ng masamang sultan. Nalaman ni 2atu #aiborong ang tangka ni Sultan Makatunao. Nagbalak ang magigiting na datu na manlaban kay sultan Makatunao. Nagusap-usap silang palihim. Naisipan sin nilang humingi ng tulong kay 2atu Sumakw+l. Si Sumakw+l ay mabait, magalang at matalino. &lam niya ang kasaysayan ng maraming bansa at marami siyang alam kung tungkol sa paglalayag. 2inalaw ni 2atu #aiborong at ni 2atu Bangkaya si Sumakw+l. Ipinagtapat ng dalawa ang paglaban na nais nilang gawin. &yaw ni Sumakw+l sa balak na paglaban. #inuntahan ni Sumakw+l si 2atu #uti. Si 2atu #uti ay punong ministro ni Makatunao. Sinabi ni Sumakw+l ang suliranin ng mga datu at ang balak na paglaban. Ipinasiya nina Sumakw+l at 2atu #uti ang palihim na pag-alis nilang sampung datu sa Born+o. Hindi nila magagapi si Makatunao. Maraming dugo ang dadanak at marami ang mamamatay. &yaw ni 2atu #uti na mangyari ang ganoon. Iiwan nila ang kalupitan ni Sultan Makatunao at hahanap sila ng bagong lupain na maaaring pamuhayan nila nang malaya at maunlad. Silay mararangal na datu na mapagmahal sa kalayaan. Nagpulong nang palihim ang sampung datu. Silay tatakas sa Born+o. #alihim silang naghanda ng sampung malalaking bangka, na ang tawag ay biniday o barangay. Naghanda sila ng maraming pagkain na kakailanganin nila sa malayong paglalakbay. Hindi lamang pagkain ang kanilang dadalhin kundi pati ang mga buto at binhi ng halamang kanilang
itatanim sa daratnan nilang lupain. Madalas ang pag-uusap ni Sumakw+l at ni 2atu #uti. Batid ni Sumakw+l ang malaking pananagutan niya sa gagawin nilang paghanap ng bagong lupain. Silang dalawa ni 2atu #uti ang itinuturing na puno, ang mga datung hahanap ng malayang lupain. Isang hatinggabi, lulan sa kanilang mga biniday o barangay, pumalaot ng dagat ang sampung datu kasama ang kanilang asawa at mga anak at buong pamilya pati mga katulong. Sa sampung matatapang na datu, anim ang may asawa at apat ang binata. Si Sumakw+l ay bagong kasal kay $apinangan, si 2atu Bangkaya ay kasal kay $atorong na kapatid ni Sumakw+l. &ng mag-asawang si 2atu #aiborong at #abulanan, si 2atu 2omangsol at ang asawang si $abiling, ang mag-asawang si 2atu #adihinog at ibongsapaw, Si 2atu #uti at ang kanyang asawang si #inampangan. &ng apat na binatang datu ay sina 2omings+l, Bal+nsu+la, 2umalogdog at 'ubay. &ng mga tag-Born+o ay kilala sa tawag na Bisya o Bisaya. Malakas ang loob nila na pumalaot sa dagat pagkat batid nila ang pagiging bihasa ni 2atu #uti at ni Sumakw+l sa paglalayag. Nakita nang minsan ni Sumakw+l ang isang pulo makalagpas ang pulo ng #alawan. &lam niya na ang naninirahan dito ay mga &ti, na pawang mababait at namumuhay nang tahimik. &lam din niya kung gaano kayaman ang pulo. Nasa unahan ang barangay ni 2atu #uti. Makaraan ang ilang araw at gabi nilang paglalakbay, narating nila ang pulo ng #anay. &ng matandang pangalan nito ay &ninipay. Bumaba si 2atu #uti at naglakad-lakad. Nakita niya ang isang &ti. Siya ay katutubo sa pulong oyon. #andak, maitim, kulot ang buhok at sapad ang ilong. Sa tulong ng kasama ni 2atu #uti na marunong ng wikain ng katutubo ay itinanong niya kung sino ang pinuno sa pulong iyon at kung saan ito nakatira. Ipinabalita ni 2atu #uti kay Marikudo na silang mga Bisaya mula sa Born+o ay nais makipagkaibigan. Si Marikudo ay siyang hari ng &ninipay. Siya ay mabuting pinuno. &ng lahat sa pulo ay masaya, masagana at matahimik na namumuhay. !alang magnanakaw. &ng lahat ay masipag na gumagawa. $ilala rin sila sa pagiging matapat at matulungin sa kapwa. 2umating ang takdang araw ng pagkikta ng mga &ti sa pamumuno ni Marikudo at ng mga Bisaya sa pamumuno ni 2atu #uti. May isang malaking sapad na bato sa baybay dagat. Ito ang kapulungan ng mga &ti. Ito ang *mbidayan. 2ito tinanggap ni Marikudo ang mga panauhin. Nakita niya na mabait at magalang ang mga dumating. Ipinaliwanag ni 2atu #uti ang kanilang layong makipanirahan sa pulo ng &ninipay. Nais nilang bilhin ang lupain. Sinabi ni Marikudo na tatawag siya ng pulong, ang kanyang mga tauhan at saka nila pagpapasyahan kung papayagan nilang makipanirahan ang mga dumating na Bisaya. Muling nagpulong ang mga &ti at mga Bisaya sa *mbidayan. Nagpahanda si Marikudo ng maraming pagkaing pagsasaluhan ng mga &ti at mga Bisaya. 2umating mula sa 'ook ng Sinogbuhan ang mga Bisaya lulan ng sampung barangay. Nakaupo na sa *mbidayan si Marikudo kasama ang kanyang mga tauhan. $atabi ni Marikudo ang kanyang asawa na si Maniwantiwan. Nakita ng mga &ti ang maraming handog ng mga Bisaya. &ng mga lalaking &ti ay binigyan ng mga Bisaya ng itak, kampit at ins+nso. &ng mga baba+ng &ti ay binigyan naman ng kuwintas, panyo at suklay. &ng lahat ay nasiyahan. Nagpakita ng maramihang pagsayaw ang mga &ti. umugtog ang Bisaya sa kanilang solibaw, plota, at tambol habang ang mga lalaki naman ay nagsayaw pandigma, ang sinurog. Nag-usap sina Marikudo at 2atu #uti. Ipinakuha ni
2atu #uti ang isang gintong salakot at gintong batya mula sa kanilang barangay. Ibinigay niya ito kay Marikudo. Nakita ni Maniwantiwan ang mahabang-mahabang kuwintas ni #inampangan. Itoy kuwintas na lantay na ginto. Ibig ni Maniwantiwan ang ganoon ding kuwintas. #inigil ni Maniwantiwan ang bilihan, kung hindi siya magkakaroon ng kuwintas. Madaling ibinigay ni #inampangan ang kuwintas niya kay Maniwantiwan. Itinanong ni 2atu #uti kung gaano kalaki ang pulo. Sinabi ni Marikudo, na kung lalakad sa baybay dagat ng pulo simula sa buwang kiling =&bril o buwan ng pagtatanim> ay makababalik siya sa dating pook pagsapit ng buwan ng bagyo-bagyo =Oktubr+ o buwan ng pag-aani>. &ng lupang kapatagan ay ibinigay ng mga &ti sa mga Bisaya. Ibinigay rin nila ang kanilang mga bahay. &ng mga &ti ay lumipat ng paninirahan sa bundok. Madaling isinaayos ni 2atu #uti ang mga Bisaya. Si 2atu Bangkaya kasama ang kanyang asawa na si $aturong at anak na si Balinganga at kanilang mga tauhan at katulong ay tumira sa &klan. Sumunod na inihatid ni 2atu #uti sina 2atu #aiborong at asawang si #abulanon at ang kanyang dalawang anak na si Il+hay at si Ilohay. May mga tauhan ding kasama si 2atu #aiborong na kakatulungin niya sa pagtatanim ng mga buto at binhi na iiwan ni 2atu #uti at 2atu Sumakw+l. Sina 'ubay, 2umalogdog, 2umangsol at #adahinog ay kasama ni Sumakw+l. Sila ay sa Malandog naman maninirahan. Nagpaalam si 2atu #uti kay Sumakw+l. $anyang pinagbilinan si Sumakw+l na pamunuang mahusay ang mga Bisaya. Nag-aalala si 2atu #uti tungkol sa kalagayan ng iba pang Bisaya sa Born+o sa ilalim ng pamumuno ng malupit na si Makatunao. Matapos magpaalam kay Sumakw+l, umalis na ang tatlong barangay, kay 2atu #uti ang isa, at ang dalawa pa ay sa dalawang binatang datu na sina 2atu 2omings+l at 2atu Bal+nsu+la. Narating nila ang pulo ng 'u@on. 2umaong ang tatlong barangay sa 'ook ng Balayan. Ipinasya ng dalawang datu na dito na sa aal manirahan kasama ang mga aga-ilog. Isang araw lamang at umalis na sina 2atu #uti at #inampangan upang bumalik sa Born+o.
N#A*APAT*A AT SULAYMAN-EPK! NG MN#ANA!
Itoy salaysay ukol kay +mp+rador Indarapatra ng $ahariang Mantapuli. Siyay matalino, mabait at matapang. May sibat siyang matapos ihagis sa kaaway ay bumabalik sa kanya. Nang may nanalot na mga dambuhalang halimaw sa Mindanaw ay isa-isa niya itong napatay. Humingi ng tulong si *mp+rador Indarapatra kay #rinsip+ Sulayman na iligtas nito ang $aharian sa apat na salot4 si $urita, hayop na maraming paa at isang kainan lamang niya ang limang tao si arabusaw, mukhang tao na nangangain ng tao si #ha, ang ibong dahil sa kanyang lakiy nakapagpapadilim ng bundok at ang halimaw na si $urayan, isa ring ibong may #itong ulo. inanggap ni Sulayman ang tungkulin. Naglagay si Indarapatra ng halaman sa durungawan at kapag nalanta ito ang ibig sabihin ay nasawi ang prinsip+. sa-isang napatay ang mga halimaw, ngunit nang maligtas niya ang pakpak ng huling halimaw ay nadaganan siya nito at siyay namatay. Nalanta ang halaman at nabatid ni
Indarapatra ang nangyari kay #rinsip+ Sulayman. #inuntahan niya ito at dumalangin nang taimtim sa Bathala. Nabuhay na muli ang bayani. Isang magandang dalaga sa mga nailigtas ni Sulayman ang nakabihag ng kanyang puso.
+Ang Pamil(ang Mahirap+
I9an4 Inay( Nasan na po ang uniporm+ ko? Inay4 Nandyan anak sa-$ara4 Nay, bukas na po +am namin ha? 2alawang buwan na po tayong di nakapag- babayad. Inay4 &y. Naku anak, bukas na iyon? $ara4 Oo inay. $ailangan na pong mag- bayad. 2i ako makapagt+- t+st. Inay4 Osig-Bunso4 Nay. &ng sapatos ko po.. Sira na. Inay4 Ha? Sira nanaman? #aayos mo nalang anak sa itay mo. I9an4 Inay.. Mal+- lat+ na ho ako( &ng uniporm+ ko po. Inay4 &h. Oo nga pala. Nandyan anak sa loob ng kwarto mo. Nakita naman ni Inay na lumabas ng kwarto si Itay na handa nang pumasok sa trabaho. Inay4 Oh. &yan na pala ang itay nyo. Osig+ anak, paayos mo na ang sapatos
mo nang makapasok ka na. Maaga pa naman. Bunso4 Opo. Inay. ... 2i-naglaon.. Nakaalis na rin ang mga anak nila at nakapasok na sa +skw+lahan.. Naiwan ang mag-asawa sa bahay. &t nagsimulang magsalita si Itay. Itay4 Naku, pano yan inay? !ala pa kong sahod, sa susunod na linggo pa ang sw+ldo ko? Bukas na pala ang +am ni $ara. Inay4 ... =nakatungo lamang si inay> Itay4 Si Bunsoy pa, ang sapatos nya. Mahigit isang taon na iyon. &t ngayoy sira- sira na. $awawa naman ang bata. Inay4 ... Napansin naman ng Itay na kanina pa walang imik ang asawa nya. $aya naman itoy kinamusta nya. Itay4 Oh, tila di ka yata nagsasalita? Bakit? Habang palapit ito kay Inay, napansin nitong namumutla ang asawa.Hinawakan nito ang l++g at noo.. Itay4 May lagnat ka. sk, tsk. !ag ka muna pumasok sa trabaho. Magpahinga ka muna sa ngayon at baka lumala pa yan. *to, gamot para sa lagnat mo, inumin mo ya-Inay4 Hindi. Itay4 Ha? &nong hindi? $ailangan mo uminom ng gamot at magpahinga. Inay4 &yoko. $ailangan ko magtrabaho. Itay4 #+ro.. Inay4 &yoko. Makikiusap ako sa amo ko. Ipapa-aga ko ang sw+ldo ko. $ailangan na natin ng p+ra. Sabi ni inay na tila kumbinsidong- kumbinsido sa sinasabi nya. Itay4 Osya. Ikaw bahala. Basta magpahinga ka ha? Sumusobra na yata ang pagtatrabaho mo. apos uminom ka ng gamot. #apasok na ko sa trabaho. #aalam. andaan mo, makararaos din tayo. &t pagtapos nun, umalis na si Itay. Si Inay ay isang inang mapag-aruga, mapag-alaga at mapag- pas+nsya. Sya ang laging kumikilos sa bahay nila. Nagtatrabaho sya bilang isang laband+ra. &ng itay naman, isa syang pulis. Mayron silang tatlog anak, ang panganay na si I9an, na nasa kol+hiyo na. &ng dalaga nilang si $ara na Cth y+ar stud+nt na. &t ang grad+ D nilang anak na bunso. Mahirap ang buhay ngunit pinagtyatyagaan na lamang nila. #inaka- pangunahing probl+ma nila ay ang p+ra. Mahigit tatlog buwan na silang di nakapag babayad sa tinitirahan nila. $aya naman sunud- sunod ang bayarin. Nang makarating si Inay sa bahay na pinagtatrabahuan niya.. &mo4 Oh. Nandyan ka na pala. Buti naman at dumating ka na. &alis kasi kami ng mga anak ko. $ung maaari sanay ikaw muna ang umasikaso dito. !ala sila Inday.. 2ayoE nila. $aya ikaw lang ang maiiwan dito. #agpas+nsyahan mo na ha. Hayaan mo dadagdagan ko sw+ldo mo. Inay4 Naku, maam yun nga po ang pinunta ko rito. &mo4 Oh, bakit? Inay4 $asi po maam. Bukas na po ang +am ng anak ko, tapos sinisingil na
rin po kami sa bayarin sa bahay. *h kaso ang asawa ko po, sa susunod na linggo pa ang sw+ldo. *h hanggang ngayong w++k nalang po ang mga bayarin. &mo4 &h.. Inay4 *h nahihiya man po akong magsabi sainyo, ngunit nagbabakasali lang po akong kung maaari ay ngayon ko po makuha ang sw+ldo ko, kahit magkano lang po. Basta makapag- bayad lang ako sa amin. Hiyang hiya nitong nagtapat sa amo. &mo4 &h.. *h magkano ba kailangan mo? &nak ng &mo4 Mommy( ara na( 2i lamang pinansin ng amo ang anak nya, at patuloy na naghintay sa sagot nya. Inay4 Naku, kayo po ang bahala. Nakakahiya po talagang humingi ng may-&mo4 Haha. Sig+ na. Magkano ang kailangan mo. Mahigit apat na taon ka nang nagtatrabaho dito. &t malaki ang naitulong mo sa bahay pati sa pamilya ko. $aya binabalik ko lang ang pabor. Magkano ba talaga? Sabi nito na nakangiti. Mabait ang amo ni Inay. Mapagkumbaba at maraming kaibigan. !alang niisang taong minaliit nya kahit katulong lamang ito sa bahay nila. Inay4 Naku, +h sa totoo lang po F,GGG po +h. $asama na po ang lahat ng utang namin sa nir+r+ntahan. &mo4 &h ganun ba? Oh, +toh. DG,GGG. &ng matitira, sayo nalang. Sa susunod na buwan may sw+ldo ka pa. Inay4 Naku( Maraming salamat po( Malaking tulong po ito. &mo4 Haha. &yos lang. Basta wag mo kaming iiwan ha? #agbibiro nito. &mo4 $ailangan ka rin namin dito( Hahaha. Inay4 Napaka- bait mo po talaga Maam. &mo4 Naku.. Masaya lang akong makatulong sa ibang tao. Minsan rin kaming naging ganyan kaya tumutulong ako. Inay4 &h ganun po ba? Salamat po. &mo4 !alang anuman. Osig+, mauna na ko. &tat nang gumala ng mga anak ko. Haha. Maiwan na kita ha? %uwi din kami dito mamayang hapon. Inay4 Sig+ po. Mag- ingat po kayo, maam( &mo4 Ikaw rin. Nakangiting nagpaalam sila sa isat isa. Sobrang pasasalamat ni Inay at nagkaroon sya ng &mo na handang tumulong sa pamilya nya. Nang maiwan sya sa bahay nito, nilinis nya ang bawat sulok ng bahay. Naglaba, atbp. Hanggang sa dumating ang pamilya ng amo nito. &mo4 Oh. $amusta naman? #as+nsya na kung natagalan ka samin ha? Inay4 Naku, ayos lang po. &mo4 !alang dudang sw+rt+ ang pamilya mo sayo. Masipag at mapagaruga. Inay4 )inagampanan ko lamang po ang pap+l ko. &mo4 &haha. Hindi na nila kailangan ng ibang tao para mag alaga sa kanila. 2ahil nandyan ka naman.
Inay4 =natuwa naman ito at napangiti> &mo4 Osig+ na. Baka hinihintay ka na ng asawa mot mga anak. )utom na yun siguro. Inay4 Naku, baka nga po( &mo4 )+rald( &nak( Nasan na? )+rald4 Opo( *to na po. Sabi nito habang naglalakad palapit sa kanila. )+rald4 *to po oh. Inaabot nito ang isang plastik na may mga ulam. Inay4 Naku, ano yan iho? )+rald4 #agkain po. &mo4 #asalubong namin pra sayo. Hindi bat kaklas+ ito ng anak mo? Inay4 ama po kayo. &mo4 *h kanina nang sunduin ko si )+rald, magkausap sila ni I9an. )+rald4 Opo. *h nakw+nto nya po sakin na nakita nya na nahihirapan na kayo kanina bago sila pumasok. ila magkandarapa ka na raw po sa sobrang daming inaatupag. &t narinig nya raw po ang napagusapan nyo ng asawa mo. $aya naman nung uwian na po namin, niyaya namin syang isabay pauwi. Sabi nya ayaw na raw po. Inay4 Naku, bakit daw? )+rald4 $ailangan nya raw po magtrabaho para makatulong sa inyo. #arttim+ ob daw po. Sa sinabi ni )+rald, halos mangiyak- ngiyak na si Inay. Hindi nya akalaing sa araw na ito, napakaraming nangyaring hindi inaasahan. &mo4 Oh, ano pang hinihintay mo? %muwi ka na. &lam kong pagod ka na. Inay4 Naku. Maraming maraming salamat po ha? &mo4 Osig+. Magkita nalang tayo bukas. Inay4 Sig+ po. %muwi si Inay sa bahay at nadatnang nandon na ang dalaga nyat ang bunso pati ang Itay. #umasok sya sa bahay at napansing wala ang panganay nya. Mga anak4 Mano po, Inay. Inay4 Oh, nasan ang kuya nyo? $ara4 2i po namin alam +h. $anina pa ang uwian nya. Inay4 &h ganun ba? Osig+, +toh kumain na tayo. Itay4 San mo naman nabili yan? Inay4 Naku, +h pasalubong sakin ng amo ko. &t alam nyo ba, makapag babayad na rin tayo ng mga bayarin natin( Natutuwa nitong sabi. Itay4 alaga? *h san galing ang p+ra? Inay4 #inakiusapan ko ang amo ko. Sobrang bait talaga nyat pati ang pangbayad sa tuition ni $ara at sa bahay natin ay binigay nya. Bunso4 Nanay, ang bait nila. Inay4 Oo anak. $aya dapat kayo wag kayong magiging madamot. Osig+ tara nat gutom na siguro kayo. Itay4 Halina. ...
Nang matapos kumain ang pamilya.. $inagabihan wala parin ang panganay nila. Si Itay, si $ara at ang bunsong kapatid at tulog na. Si Inay naman ay lumabas ng bahay. Nahihilo man at inaantok na ang Inay ay hinintay parin nito si I9an na pumasok sa gat+ nila. 2i naglaon ay dumating na nga. May dala itong supot. &t nagmano sa kanya. Inay4 Oh, bakit ngayon ka lang dumating? I9an4 Inay, pas+nsya na po kung lat+ na akong nakauwi. *to po ang gamot oh. Inay4 #ara saan yan? I9an4 Inay, alam ko pong kahapon ba kayo may sakit. Hindi mo lang pinahahalata. $aso kaninang umaga po, di na kinaya ng katawan nyo.. apos, nag trabaho pa kayo. Malala na ang sakit nyo. $aya +to po, inumin nyo nang maagapan agad yan. !ala nang ibang ginawa ang Inay kundi yakapin ang anak at pasalamatan ito. $inaumagahan ay isa nanamang panibagong araw. Maraming pagbabago, p+ro ito naman ay para sa ikinabuti ng pamilya nila.
&iblang Abo
'ugmok na nakaupo si H%S* G, sa silya. Nag-iisa. Nakapako angtingin sa sahig. Binabaybay ng lipaking palad ang hilatsa ng puluhan nglumang tungkod.Naglalakbay ang tingin sa mga bakant+ng kama. Babalong samata ang luhang hindi malaglag-laglag. Mapupuna mo sa mga kilos niHus+ na naaalala niya ang mga kasama niya sa silid na iyon atmahahalata mo din na siya ay nalulungkot dahil sa mga nangyayarinoon. Naalala niya ng una niyang makaharap si MISIS S&';&6ION sa opisina nito. #aulit-ulit siyang tinanong nito tungkol sa kanyang pagkatao. Nang umupo si Hus+ sa silya na nakaharap sa m+sa ay biglaniyang naalala ang tatlong matanda na kanyang kasama. Sa dilim,muling mabubuhay ang ala-ala. Isa-isang papasok sina, B'&S, GSO*O, D at #*2O, :. &ayusin ng tatlo ang kanilang higaan.Makikita dito na si Sot+ro ay nangungulila sa kanyang bunsong anak nasi ;I6OI&. )abi-gabi ay napapanaginipan ni Sot+ro si ;i3toria. &ng kanyang na si ;i3toria ay hindi na niya nakita simula ng siya makulong.&ng apat na matanda ay laging nagtatalo. Ito ay dahil kay Sot+ro. Hindi pa rin matanggap ni Sot+ro na ang kanyang ay patay na. Si Blas ay ang laging nakakasagutan ni Sot+ro. uwing gabi na lamang kasi ay hindimaayos ang tulog nila dahil kay Sot+ro.Madaling araw ng magising si Blas. Madilim na madilim satanghalan. #agkaraan ng ilang saglit habang unti-unting lumiliwanag ang ilaw ng silid ay bumangon na si Blas upang gisingin si Hus+, #+dro,at Sot+ro. Habang ginigising ni Blas si Sot+ro ay bumalik na naman angkanyang pagkaulila sa kanyang anak. $ung anu-ano na naman angkanyang pinagsasabi. Nang suwayin siya ni Blas na tigilan na niya angkanyang ginagawa ay tumayo si Sot+ro at sinugod si Blas gamit angkanyang natitirang lakas. Sinakal niya si Blas, ngunit nanlaban din naman si Blas. Inawat ni Hus+ ang dalawa ngunit tinulak siya ni Blas.Mangigisay si Sot+ro. Nang marinig ni Blas ang malakas na nguyngoy ni #+dro ay doon pa lamang siya tumigil. 'umabas
si Blas upang pumuntasa misa na ginaganap sa ibaba. Naiwan namang umiiyakl si #+dro sasulok at lalapitan naman ni Hus+ ang hindi na gumagalaw na katawanni Sot+ro. Nang oras ding iyon ay namatay na si Sot+ro. 2inala na siyasa ospital. anggap ni Blas ang nagawa niyang kasalanan kaya namanmaluwag sa kanyang kalooban na hinintay ang mga pulis. Habang naghihintay sa pulis ay nagkw+ntuhan muna si Hus+ at Blas. Ilangsandali pa ay dumating si Misis Sal9a3ion at ang pulis sa kanilang silid upang dakpin si Blas. %na ng nawala sa silid na iyon si Sot+ro at sumunod si Blas. Naisip naman ni #+dro na maglinis na lamang sila niHus+ sa silid nila. #inapulot ni Hus+ kay #+dro ang mga palaspas nanagkalat sa sahig at pinatapon ito sa labas. Nang akmang lalabas na sapinto si #+dro ay sinabi niya kay Hus+ na 0Hus+........paalam na1 !alang kakibo-kibo si Hus+ dahil ang akala niya ay nagbibiro lamang si #+dro.Ngunit ilang saglit pa ay dumating si Misis Sal9a3ion sa kanilang silid upang kamustahin siya. &t ng sabihin na ni Misis sal9a3ion kay Hus+ napatay na si #+dro ay nagulat ito at walang kaimik-imik. #ag kalabas niMisis sal9a3ion ay lumugmok si Hus+ sa m+sa at tahimik na umiyak.!ala ng nagawa si Hus+ kung hindi tumingin sa tatlong higaang tiklop ang gapok na kutson at umiyak ng umiyak.
