ALBANOHELLENIKA No 3 / 2008,

1

REVISTË SHKENCORE E LIDHJES FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE ΔΠΙ΢ΣΗΜΟΝΙΚΟ ΠΔΡΙΟΓΙΚΟ ΣΗ΢ ΑΛΒΑΝΟΔΛΛΗΝΙΚΗ΢ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ΢ ΔΝΩ΢Η΢ A SCIENTIFIC JOURNAL OF THE ALBANIAN-GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY KRYETARË NDERI / ΔΠΙΣΙΜΟΙ ΠΡΟΔΓΡΟΙ / HONORARY PRESIDENTS

GUSTAV MEYER (1850-1900)

HOLGER PEDERSEN (1867-1953)

KRYEREDAKTOR

ARISTOTEL SPIRO GRUPI KËSHILLIMOR KRYETAR: DHORI Q. QIRJAZI, Universiteti i Selanikut «Aristoteli» ANËTARË: KOSTAS GJAKUMIS, Universiteti Nju Jork i Tiranës NIKOS LIOSSIS, Universiteti i Selanikut «Aristoteli» TASOS KARADIS, Salaminë

ΑΡΥΙ΢ΤΝΣΑΚΣΗ΢

ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ΢ ΢ΠΤΡΟΤ ΢ΤΜΒΟΤΛΔΤΣΙΚΗ ΟΜΑΓΑ ΠΡΟΕΔΡΟ΢: ΔΩΡΗ΢ Κ. ΚΤΡΘΑΖΗ΢, Απιζηοηέλειο Πανεπιζηήμιο Θεζζαλονίκηρ ΜΕΛΗ: ΚΩ΢ΣΑ΢ Γ. ΓΘΑΚΟΤΜΗ΢, Πανεπιζηήμιο ηηρ Νέαρ Τόπκηρ, Σίπανα ΝΘΚΟ΢ ΛΘΟ΢Η΢, Απιζηοηέλειο Πανεπιζηήμιο Θεζζαλονίκηρ ΣΑ΢Ο΢ ΚΑΡΑΝΣΗ΢, ΢αλαμίνα

EDITOR-IN-CHIEF

ARISTOTLE SPIRO ADVISORY BOARD PRESIDENT: MEMBERS:

DORIS K. KYRIAZIS, Aristotle University of Thessaloniki CONSTANTIN G. GIAKOUMIS, University of New York, Tirana NIKOS LIOSSIS, Aristotle University of Thessaloniki TASOS KARADIS, Salamina

Fotografia e ballinës / Φωηογπαθία εξωθύλλος / Cover photo Kodiku i 13-të i Beratit (shek. XII-XIII). Mbulesë origjinale me zbukurime në metal: Deisis i Madh. Ο 13ορ κώδιξ εκ Βελεγπάδυν (ιβ΄-ιγ΄ αι. μ.Υ.). Ππυηόηςπο εξώθςλλο με διακόζμηζη ζε μέηαλλο: Η Μεγάλη Γέιζιρ. The 13th Codex Beratinus (12th -13th centuries). Original cover with metal ornaments: The Great Deisis.

2

Revistë e studimeve filologjike A journal of philological studies Περιοδικό φιλολογικών μελετών

2008

LIDHJA FILOLOGJIKE SHQIPTARO - GREKE ΑΛΒΑΝΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΩ΢Η ALBANIAN- GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY

3

© LIDHJA FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE Athinë, Tiranë 2008

ISSN 1108-846X Pronë letrare e Lidhjes Filologjike Shqiptaro-Greke Asnjë pjesë e kësaj reviste nuk mund të kopjohet, të riprodhohet, të shumëfishohet në çfarëdo forme e me çfarëdo mjeti pa leje me shkrim nga ana e Lidhjes Filologjike Shqiptaro-Greke. Botimi i artikujve dhe studimeve nuk nënkupton detyrimisht pranimin e pikëpamjeve të autorëve nga ana e redaksisë.

© ΑΛΒΑΝΟΔΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΔΝΩ΢Η Αθήνα, Σίπανα 2008

ISSN 1108-846X Κανένα μέπορ ηος παπόνηορ πεπιοδικού δεν μποπεί να ανηιγπαθεί, να αναπαπασθεί ή να πολλαπλαζιαζηεί με οποιοδήποηε ηπόπο και μέζο συπίρ πποηγούμενη γπαπηή άδεια από ηην Αλβανοελληνική Φιλολογική Ένυζη. Η έκδοζη ηυν άπθπυν ή μελεηών δεν ζςνεπάγεηαι ςποσπευηικά ηην αποδοσή ηυν απότευν ηυν ζςγγπαθέυν εκ μέποςρ ηηρ ζύνηαξηρ.

© ALBANIAN-GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY Athens, Tirana 2008

ISSN 1108-846X No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the Albanian-Greek Association of Philology. The publication of articles and studies does not imply the acceptance of the authors’ views by the editorial board.

CONTRIBUTORS: ΝΙΚΟ΢ ΛΙΟ΢Η΢, KONSTANTINOS GIAKOUMIS, SHABAN SINANI, ASPASIA HAXHIDHAQI, DHORI Q. QIRJAZI, VALTER MEMISHA, ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ΢ H. ΢ΠΤΡΟΤ, CIPRIAN-LUCREŢIUS SUCIU, MIRANDA DORACI, ΢ΠΤΡΟ΢ Ι. ΜΑΝΣΑ΢, LUDMILA BUXHELI, ΣΑ΢Ο΢ Π. ΚΑΡΑΝΣΗ΢, ARISTOTEL SPIRO

The Editorial Board expresses its gratitude to the following persons, who collaborated in this issue: SPIRO GJONI, Tirana, IRENA MITRO, Tirana, ANNA-MAJLINDA SPIRO, Athens.

Shtypur në Greqi

4

Εκηςπώθηκε ζηην Ελλάδα

PËRMBAJTJA - CONTENTS – ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΝΗΚΟ΢ ΛΗΟ΢Ζ΢ Μεξηθά βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αξβαληηηθνχ ηδηψκαηνο ηεο Λαθσλίαο - ζπγθξηηηθή εμέηαζε κε άιια αξβαλίηηθα ηδηψκαηα θαη ηα λφηηα ηνζθηθά Disa karakteristika themelore të të folmeve arvanite të Lakonisë – shqyrtim krahasues me të folmet e tjera arvanite dhe toskërishten jugore Some Basic Features of the Arvanitic Dialect of Laconia – a Comparative Examination with other Arvanitic and Southern Tosk Dialects

7

KONSTANTINOS GIAKOUMIS Archival Codices in the Central Archives of the State, Tirana: First Presentation of the ‗Codex of Gjirokastër‘ (f. 139, d. 2: 1760-1858) Kode arkivore në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë: Paraqitje e parë e ‗Kodit të Gjirokastrës‘ (f. 139, d. 2: 1760-1858) Ώξρεηαθνί θψδηθεο ζηα Κεληξηθά Ώξρεία ηνπ Κξάηνπο ζηα Σίξαλα: Πξψηε παξνπζίαζε ηνπ ‗Κψδηθα Ώξγπξνθάζηξνπ‘ (f. 139, d. 2: 1760-1858)

35

SHABAN SINANI Kodikët e Shqipërisë - sprovë për një kronologji dhe një klasifikim Οη θψδηθεο ηεο Ώιβαλίαο – δνθίκην ρξνλνιφγεζεο θαη ηαμηλφκεζεο Codices of Albania – an Essay for a Chronology and a Classification

53

ASPASIA HAXHIDHAQI - DHORI Q. QIRJAZI Qëndrime të emigrantëve shqiptarë ndaj bilinguizmit të fëmijëve ΢ηάζεηο Ώιβαλψλ κεηαλαζηψλ απέλαληη ζηε δηγισζζία ησλ παηδηψλ ηνπο Attitudes of the Albanian Immigrants in Greece to Children Bilinguism

67

VALTER MEMISHA Participial Adjectives in Albanian and Greek Mbiemra pjesorë në shqipe dhe greqishte Μεηνρηθά επίζεηα ζηελ αιβαληθή θαη ειιεληθή

79

ΑΡΗ΢ΣΟΣΔΛΖ΢ H. ΢ΠΤΡΟΤ Ξελφγισζζα δάλεηα ζην ηδίσκα ηεο πεξηνρήο Αειβίλνπ θαη Ώγίσλ ΢αξάληα Huazime në të folmet e krahinës së Delvinës dhe Sarandës Loanwords in the Dialect of Delvinë and Sarandë Region

85

CIPRIAN-LUCREŢIUS SUCIU - MIRANDA DORACI Φξαζενινγηθά ηζφγισζζα ζηελ ειιεληθή, ηελ αιβαληθή θαη ηε ξνπκαληθή γιψζζα. ΢πγθξηηηθή πξνζέγγηζε κε βάζε ηα κέιε ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο Izoglosa frazeologjike në gjuhën greke, shqipe dhe rumune. Vështrim krahasues me bazë pjesët e trupit të njeriut Phraseological Isoglosses in Greek, Albanian and Romanian Languages. A Comparative Approach on the Basis of the Members of Human Body

105

΢ΠΤΡΟ΢ Η. ΜΑΝΣΑ΢ Ο ζξχινο ηνπ εληεηρηζκνχ ζηηο αιβαληθέο κπαιάληεο Legjenda e murimit në baladat shqiptare The Legend of Enwalling in the Albanian Ballads

125

5

LUDMILA BUXHELI Rasa emërore, kryefjala e kontrolluar nga kryefjala e fjalisë drejtuese dhe kategoria pro në gjuhën shqipe Nominative Case, the Subject Controlled by the Governing Clause Subject and the Pro Category in Albanian Δ νλνκαζηηθή πηψζε, ην ειεγρφκελν ππνθείκελν απφ ην ππνθείκελν ηεο θχξηαο πξφηαζεο θαη ε pro θαηεγνξία ζηελ αιβαληθή γιψζζα

ΣΑ΢ΟΤ Π. ΚΑΡΑΝΣΖ «Λεμηθνγξαθία Βιιελναιβαληθή» «Leksikografi greko-shqiptare» «Greek-Albanian Lexicography»

145

157

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΒΗΒΛΗΟΚΡΗΣΗΚΖ

N. Sotiri, E folmja dhe toponimia e Qeparoit (Dhori Q. Qirjazi) (167), Σίτος Π. Γιοχάλας, Εύβοια - τα Αρβανίτικα (Σάσος Π. Καραντής) (174), Θανάσης Μωραΐτης, Ανθολογία αρβανίτικων τραγουδιών της Ελλάδας - Καταγραφή σε νότες με ιστορικές, γλωσσολογικές, μουσικολογικές, προσωδιακές και μετρικές αναλύσεις (Aristotel Spiro) (179) Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit: Tekste të vjetra shqipe të Greqisë: 1850-1860 (Dhori Q. Qirjazi) (185) Kodikët e Shqipërisë (παρουσίαση) (Αριστοτέλης ΢πύρου) (189). ΠΔΡΗΛΖΦΖ ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΧΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH – PhD SUMMERIES Γισζζηθέο επαθέο ζηε Ννηηναλαηνιηθή Πεινπφλλεζν (Νίθνο Ληφζεο) Kontakte gjuhësore në Peloponezin juglindor (Nikos Liosis) Language Contacts in South-Eastern Peloponnesus (Nikos Liossis)

193

NEKROLOGJI – ΝΔΚΡΟΛΟΓΗΑ – NECROLOGY GJON SHLLAKU (1923-2003) ΓΚΕΟΝ ΢ΛΏΚΟΤ (1923-2003)

203 204

JORGO PANAJOTI (1936-2003) ΓΕΧΡΓΟ΢ ΠΏΝΏΓΕΧΣΟΤ (1936-2003)

205 206

6

ΝΗΚΟ΢ ΛΗΟ΢Ζ΢ Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο ΜΔΡΗΚΑ ΒΑ΢ΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗ΢ΣΗΚΑ ΣΟΤ ΑΡΒΑΝΗΣΗΚΟΤ ΗΓΗΧΜΑΣΟ΢ ΣΖ΢ ΛΑΚΧΝΗΑ΢. ΢ΤΓΚΡΗΣΗΚΖ ΔΞΔΣΑ΢Ζ ΜΔ ΑΛΛΑ ΑΡΒΑΝΗΣΗΚΑ ΗΓΗΧΜΑΣΑ ΚΑΗ ΣΑ ΝΟΣΗΑ ΣΟ΢ΚΗΚΑ1 1. ΒΕ΢ΏΓΧΓΔ ηφρνο ηεο εξγαζίαο απηήο είλαη λα ππάξμεη κηα πην πξνζεθηηθή καηηά ζην γεληθφ ραξαθηήξα ησλ αξβαλίηηθσλ ηδησκάησλ ζηελ Βιιάδα κέζα απφ ηελ θαηάηαμε, νκαδνπνίεζε θαη ζπκπιήξσζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ ηνπο έρνπλ θαηά θαηξνχο δνζεί θαη λα ππνγξακκηζηεί αδξνκεξψο ε ζπγγέλεηά ηνπο κε ηα λφηηα ηνζθηθά ηδηψκαηα, ηδίσο ηα ηζάκηθα. Βπηπξφζζεηα ηδηαίηεξν βάξνο δίλεηαη ζην ειάρηζηα κειεηεκέλν σο ζήκεξα αξβαλίηηθν ηδίσκα ηεο Λαθσλίαο θαη ζπγθεθξηκέλα ζηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ην δηαθξίλνπλ απφ ηα ππφινηπα θαη ηνπ δίλνπλ μερσξηζηφ ηδησκαηηθφ ζηάηνπο. Δ αιβαληθή ρσξίδεηαη ζε δχν κεγάιεο δηαιεθηηθέο νκάδεο, ηα ηφζθηθα ζην λφην θαη ηα γθέθηθα ζην βνξξά.2 Σα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα απνηεινχλ κέιε ηεο ηφζθηθεο δηαιέθηνπ (Hamp, 1970a:11-17) θαη ζχκθσλα κε ην Gjinari (1989:58) «έρνπλ πην πνιιά θνηλά ζεκεία κε ηα ηφζθηθα ηνπ λφηνπ» αιιά δηαθξίλνληαη ηφζν απφ ηα εθηφο Βιιάδαο ηφζθηθα ηδηψκαηα, φπσο ηεο Εηαιίαο (arbëreshë), ηεο Οπθξαλίαο θαη ησλ ρσξψλ ηεο πξψελ Γηνπγθνζιαβίαο πιελ ηνπ Κνζφβνπ, (Σδηηδηιήο, Παξαδφζεηο ηνπ καζήκαηνο ‗Βηζαγσγή ζηηο κεηνλνηηθέο γιψζζεο‘) φζν θαη απφ ηα ππφινηπα ηφζθηθα ηδηψκαηα ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ, φπσο ηα ηζάκηθα ηεο Δπείξνπ ή ην ηδίσκα ηεο Μάλδξαο (Δamp 1965:137-154,3 Σsitsipis 1981:176-7). Ο Sasse (1991:13-18) πξνηείλεη κηα δηαίξεζε ησλ αξβαλίηηθσλ ηδησκάησλ, θεληξηθή ζέζε αλάκεζα ζηα νπνία θαηέρεη (α) ην βνξεηναλαηνιηθφ αηηηθνβνησηηθφ ηδίσκα (ΝΟΏΐ), επεηδή ζπγθεληξψλεη κεγάιε δέζκε ηζνγιψζζσλ πνπ ην θαζηζηνχλ ην αληηπξνζσπεπηηθφηεξν απφ φια. Βθθηλψληαο απφ ην ζπγθεθξηκέλν ηδίσκα δηαθξίλεη αθφκε (β) ην λνηηναλαηνιηθφ αηηηθφ (SOA), (γ) ην δπηηθφ αηηηθφ (WA), (δ) ην δπηηθφ βνησηηθφ (WB), (ε) ην θεληξηθφ βνησηηθφ (Γΐ), (ζη) ην βνξεηναλαηνιηθφ βνησηηθνθζησηηθφ (NOBP), (δ) ηελ επβντθή δηαιεθηηθή δψλε (Β), πνπ απνηειείηαη απφ δηά-

Σ

1

Δ εξγαζία απηή απνηειεί ηκήκα ηεο δηδαθηνξηθήο κνπ δηαηξηβήο κε ηίηιν «Γισζζηθέο επαθέο ζηε λνηηναλαηνιηθή Πεινπφλλεζν» ππφ ηελ επνπηεία ηνπ θαζεγεηή ηνπ ΏΠΘ θ. Υξήζηνπ Σδηηδηιή (βι. ζει. 153 ζην παξφλ ηεχρνο ηνπ πεξηνδηθνχ Albanohellenica). 2 Με ηε ζεηξά ηνπο, θάζε κηα απφ ηηο δχν δηαιέθηνπο ρσξίδεηαη ζε βφξεηα θαη λφηηα ππνδηάιεθην. ΢ηε λφηηα ηνζθηθή ππνδηάιεθην αλήθνπλ ηα ιηάπηθα θαη ηα ηζάκηθα. (Σδηηδηιήο, Παξαδφζεηο ηνπ καζήκαηνο «Βηζαγσγή ζηηο κεηνλνηηθέο γιψζζεο»). 3 To δηαθνξεηηθφ ζηάηνπο ηνπ ηδηψκαηνο απφ ηηο Μάλδξεο εδξαηψλεηαη, ζχκθσλα κε ηνλ Hamp, ζηε βάζε ηεο απψιεηαο ηεο θαηεγνξίαο ηνπ γέλνπο θαη ηεο ζπληαθηηθήο αλαδφκεζεο ηεο νλνκαηηθήο θξάζεο, θαηλφκελα πνπ εξκελεχνληαη σο ηνπξθηθέο επηδξάζεηο.

7

ΝΕΚΟ΢ ΛΕΟ΢Δ΢

θνξα ππντδηψκαηα, λφηηα πξνέθηαζε ησλ νπνίσλ ζεσξείηαη (ε) ην ηδίσκα ηεο Άλδξνπ (Ώ), (ζ) ην βνξεηναλαηνιηθφ πεινπνλλεζηαθφ (NOP), (η) ην βνξεηνδπηηθφ πεινπνλλεζηαθφ (NWP), (ηα) ην δπηηθφ πεινπνλλεζηαθφ (WP) θαη (ηβ) ην λνηηναλαηνιηθφ πεινπνλλεζηαθφ (SOP). Σν λνηηναλαηνιηθφ πεινπνλλεζηαθφ ηδίσκα4 βξίζθεηαη ζήκεξα, φπσο άιισζηε θαη φια ηα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα ζηελ Βιιάδα, ππφ εμαθάληζε. Βλψ παιηφηεξα αξβαλίηηθα κηινχζαλ ζε κηα πεξηνρή λφηηα ηνπ Πάξλσλα πνπ εθηεηλφηαλ απφ ην ρσξηφ Μαξί ζηα βφξεηα θαη ην παξαζαιάζζην Κππαξίζζη ζηα αλαηνιηθά σο ην Γεξάθη θνληά ζηε Μνλεκβαζηά, ζήκεξα δελ έρνπλ απνκείλεη παξά ειάρηζηνη ππεξήιηθεο ζε έλα ζηελφ ππξήλα πνπ νξίδεηαη απφ ηα ρσξηά Ρεηρηά, Λακπφθακπνο (Φξέγθξα), Πηζηάκαηα θαη Υάξαθαο. 2. Δ ΢ΤΓΔΣΔ΢Δ ΓΕΏ ΣΟΝ ΏΡΥΏΨΚΟ ΥΏΡΏΚΣΔΡΏ ΣΧΝ ΏΡΐΏΝΕΣΕΚΧΝ Ο ζρεηηθά παιηφο δηαρσξηζκφο ησλ αξβαλίηηθσλ απφ ηνλ θπξίσο θνξκφ ηεο αιβαληθήο (14νο αηψλαο) θαη ε δηαηήξεζε ζε απηά ζπγθεθξηκέλσλ αξρατθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ νδήγεζε ζηελ γεληθή πεπνίζεζε φηη ν ραξαθηήξαο ηνπο είλαη θαζνιηθά αξρατθφο. Χζηφζν ε παξνπζία ησλ αξβαλίηηθσλ γηα αξθεηνχο αηψλεο ζε πεξηβάιινλ επαθήο κε ηελ ειιεληθή, αιιά θαη εζσηεξηθέο δηεξγαζίεο πνπ έρνπλ νδεγήζεη ζε αιιαγέο αθφκα θαη κεηαμχ ησλ ηδησκάησλ θαζηζηνχλ αλαγθαία κηα πξνζεθηηθφηεξε εθηίκεζε ηεο αξρατθφηεηάο ηνπο. Βλψ, δειαδή, αιεζεχεη φηη ε κνξθνθσλνινγηθή θαηαλνκή θαη ζπιιαβηθή δνκή ηνπο παξακέλνπλ ζρεδφλ απαξάιιαρηεο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηειεπηαίαο ρηιηεηίαο (Hamp, 1973a:314), ε εηζαγσγή θαη θσλεκαηνπνίεζε ησλ θζφγγσλ [x], [γ], [] απφ ειιεληθά δάλεηα πνπ ηα πεξηείραλ θαη ε ζπκθσλνπνίεζε ηνπ θιεξνλνκεκέλνπ εκηθψλνπ [i] θαζηζηνχλ ην θσλνινγηθφ ζχζηεκα ησλ αξβαλίηηθσλ λεσηεξηθφ, ζπγθξηλφκελν πξνο ην αληίζηνηρν ηεο αιβαληθήο. Οκνίσο, ε απψιεηα ή ζπγθξεηηζκφο γξακκαηηθψλ θαηεγνξηψλ, φπσο ην γεξνχλδην, ε ζαπκαζηηθή θαη ε επθηηθή έγθιηζε, ε αθαηξεηηθή πηψζε, ην νξηζηηθφ ζπλδεηηθφ ζχζηεκα θ.ιπ. απνηεινχλ λεσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά, πνπ αθνξνχλ βέβαηα φρη κφλν ην κνξθνινγηθφ αιιά θαη ην ζπληαθηηθφ θαη ζεκαζηνινγηθφ επίπεδν. Δ αζξφα εηζαγσγή δάλεησλ ιεμεκάησλ θπξίσο απφ ηελ ειιεληθή είλαη έλα αθφκε ζηνηρείν λεσηεξηθφηεηαο. Βπνκέλσο, πξέπεη θαλείο λα αλαθέξεηαη ζε πνιχ ζπγθεθξηκέλα πξάγκαηα, φηαλ κηιά γηα ηε λεσηεξηθφηεηα ή ηελ αξρατθφηεηα ησλ αξβαλίηηθσλ. Σα ραξαθηεξηζηηθά, πάλησο, πνπ απνδίδνληαη ζηα αξβαλίηηθα, ζπλήζσο ζην πιαίζην ηεο ζπδήηεζεο ζρεηηθά κε ηηο πην ζπληεξεηηθέο δηαιέθηνπο 4

Ώπφ εδψ θαη ζην εμήο ΏΛ (αξβαλίηηθα Λαθσλίαο). Με φκνην ηξφπν απνδίδνληαη θαη νη ζπληνκνγξαθίεο γηα ηα ππφινηπα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα: Ώΐ (αξβαλίηηθα ΐνησηίαο) ΏΏΐ (αξβαλίηηθα Ώηηηθνβνησηίαο), ΏΏ (αξβαλίηηθα ΏραΎαο) ΏΏη. (αξβαλίηηθα Ώηηηθήο), ΏΔ (αξβαλίηηθα Διείαο), Ώ΢ (αξβαλίηηθα ΢αιακίλαο), ΏΔ (αξβαλίηηθα Διείαο) θ.ιπ.

8

ΥΏΡΏΚΣΔΡΕ΢ΣΕΚΏ ΣΟΤ ΏΡΐΏΝΕΣΕΚΟΤ ΕΑΕΧΜΏΣΟ΢ ΣΔ΢ ΛΏΚΧΝΕΏ΢

είλαη ηα παξαθάησ: (Gjinari, 1966:31-50, 1976:151-171, Tsitsipis, 1981: 179-80): 1) Σν κπξνζηηλφ ζηξνγγπιφ θσλήελ /ü/ έρεη ζπκπέζεη κε ην /i/: π.ρ. it 'ηνπ' - αιβ. yt, di 'δχν' - αιβ. dy, triδ 'ζηίβσ' - αιβ. shtrydh 2) Δ ηνζθηθή δίθζνγγνο ua δηαηεξείηαη: π.ρ. grúa 'γπλαίθα', dúa 'ζέισ' 3) Σν άηνλν  εκθαλίδεηαη ζε φιεο ηηο ζέζεηο π.ρ. ndró 'νλεηξεχνκαη', búrr 'άληξαο' 4) Σν ιαξπγγηθφ /h/ πξαγκαηψλεηαη θαη ζην ηέινο ηεο ιέμεο: π.ρ. νh 'βιέπσ', νh 'γλσξίδσ' 5) Σα νπξαληθά  θαη  ζε ηειηθή ή κεζνθσλεεληηθή ζέζε

δηαηεξνχληαη, ελψ ζηα αιβαληθά έρνπλ ηξαπεί ζην εκίθσλν /i/: π.ρ. b 'θάλσ' - αιβ. bëj, ba 'έθαλα' - αιβ. bëja, bí 'θφξε' αιβ. bíjë, kúa 'άινγα' - αιβ. kuaj 6) Σα αξραία ζπκπιέγκαηα /kl/ (>/k/) θαη /gl/ (>/g/) δηαηεξνχληαη, ελψ ζηα αιβαληθά έρνπλ ηξαπεί ζηα νπξαληθά q (/c/) θαη gj (//) αληίζηνηρα: π.ρ. kúm 'γάια' - αιβ. qumësht, gúh 'γιψζζα' - αιβ. gjuhë 7) To ζχκπιεγκα /k/ δηαηεξείηαη, ελψ ζηα αιβαληθά έρεη ηξαπεί ζε /ik/ π.ρ. uk 'ιχθνο' - αιβ. ujk 8) Αηάθνξα ζπκθσληθά ζπκπιέγκαηα δηαηεξνχληαη, ελψ ζηα αιβαληθά έρνπλ αθνκνησζεί ή/θαη απινπνηεζεί: π.ρ. u rritn - αιβ. u rrin, érδn - αιβ. erdhë 9) Μεηαθσληθή αιιαγή παξαηεξείηαη ζην ζέκα ησλ επηζέησλ θαηά ην ζρεκαηηζκφ ηνπ πιεζπληηθνχ: π.ρ. i hol 'αδχλαηνο' → t he - αιβ. të hóllë, i árt 'ςειφο' → t ért - αιβ. t árt 10) Σν θσλήελ ηεο ξίδαο δηθζνγγίδεηαη ζε νξηζκέλα νπζηαζηηθά θαηά ην ζρεκαηηζκφ ηνπ πιεζπληηθνχ: π.ρ. ka 'άινγν' → kúa, dér 'πφξηα' → díer, dór 'ρέξη' → dúar θαη ην αληίζηξνθν: grúa 'γπλαίθα' - gra 11) Σν κφξθεκα -()ra ρξεζηκνπνηείηαη πνιχ ζπρλά γηα ην ζρεκαηηζκφ ηνπ πιεζπληηθνχ ησλ νπζηαζηηθψλ θαη ησλ ηξηψλ γελψλ: π.ρ. úkra 'ιχθνη' - αιβ. ujq, tpíra 'ζπίηηα' - αιβ. shtpí, újra 'λεξά' - αιβ. ujëra.

9


12) Πνιιά νπδέηεξα νπζηαζηηθά θαη κεηαξξεκαηηθά νπζηαζηηθά (nomina actionis) δηαηεξνχληαη, ελψ ζηελ θνηλή αιβαληθή έρνπλ κεηαπιαζηεί ζε αξζεληθά: π.ρ. mi-t 'ην θξέαο' - αιβ. mish-i, t-hápurit 'ην άλνηγκα' 13) H αξρατθή νξηζηηθή ηνπ παξαηαηηθνχ ησλ βνεζεηηθψλ ξεκάησλ jam θαη kam 'έρσ' δηαηεξείηαη: jé, -e θ.ιπ. 'ήκνπλ, ήζνπλ θ.ιπ.' - αιβ. isha, ishe θ.ιπ., ké - kée 'είρα, είρεο θ.ιπ.' - αιβ. kisha, kishe θ.ιπ. Ο Tsitsipis (1981:180) θαηαιήγεη φηη «these and a few other features constitute the basis for determining the separate status of Arvanitika on dialectological grounds». 3. Δ ΚΡΕΣΕΚΔ Δ θξηηηθή πνπ κπνξεί θαλείο λα αζθήζεη ζηελ παξαπάλσ ιίζηα ησλ ηδηαίηεξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ αξβαλίηηθσλ ζπλνςίδεηαη ζηα εμήο: α) Πξφθεηηαη γηα έλα ζχλνιν ραξαθηεξηζηηθψλ απνθιεηζηηθά θσλεηηθψλ θαη κνξθνινγηθψλ, δε ιακβάλνληαη δειαδή ππφςε νχηε ζπληαθηηθά νχηε ιεμηινγηθά ηζφγισζζα. β) Πνιιά απφ ηα εκθαληδφκελα σο ηδηαίηεξα αξβαλίηηθα ραξαθηεξηζηηθά είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα λνηηνηνζθηθά, ηνζθηθά ή κε αθφκε επξχηεξε έθηαζε. Έηζη, ε δίθζνγγνο úa < ó είλαη γεληθφ ηφζθηθν ραξαθηεξηζηηθφ (Demiraj, 1996:93) (πνπ παξαηεξείηαη θαη ζε ιίγα γθέθηθα ηδψκαηα αληί γηα ην θαλνληθφ βφξεην ó > úe > ū (Gjinari, 1989:210)). Οκνίσο, ε απψιεηα ηνπ ü είλαη ραξαθηεξηζηηθφ πνιιψλ ηφζθηθσλ ηδησκάησλ (πνπ κάιηζηα επεθηείλεηαη θαη ζε κεξηθά βφξεηα ηδηψκαηα) (Demiraj, 1996:65): «Ajo [ην θσλήελ ü] nuk ndeshet jo vetëm në të folmet e arbëreshëve të Greqisë e të Italisë, [...] por edhe në mjaft të folme të të dy dialekteve të shqipes së sotme.» ΋ζνλ αθνξά ζηα νπξαληθά  θαη  ζε κεζνθσλεεληηθή ζέζε ή ζην ηέινο ηεο ιέμεο, ν Demiraj (1996:166) ηνλίδεη φηη ε εκηθσλνπνίεζή ηνπ πξψηνπ ζην ζψκα ηεο ιέμεο απνηειεί βφξεην ραξαθηεξηζηηθφ, ελψ ζην ηέινο ηεο έρεη πεξάζεη θαη ζηελ θνηλή αιβαληθή. Δ δηαηήξεζή ηνπ επνκέλσο εληνπίδεηαη γεληθφηεξα ζηα ηφζθηθα ηδηψκαηα. Ώλάινγε είλαη θαη ε ηχρε ηνπ , πνπ εκηθσλνπνηείηαη ζηελ θνηλή αιβαληθή, αιιά δηαηεξείηαη «në disa të folme arkaike, si ato të arbëreshëve të Greqisë e të Italisë, në çamërishte etj.» (Demiraj, 1996:174-5) ΢ε ηφζθηθα ηδηψκαηα (π.ρ. ζηα ηζάκηθα) θαη ζηα arbëreshë ηεο ΢ηθειίαο απαληνχλ θαη ηα αξρατθά ζπκπιέγκαηα κε α΄ ζηνηρείν ππεξσηθφ ζχκθσλν θαη β' ζηνηρείν ην πιεπξηθφ /l/ (/kl/, /gl/) ή α' ζηνηρείν ην /l/ θαη β' ζηνηρείν ππεξσηθφ ζχκθσλν (/lk/, /lg/), πνπ ζηα αιβαληθά έρνπλ ηξαπεί ζε /ki/ > /c/ (q) θαη /gi/ > // (gj) ή /ik/ θαη /ig/ αληίζηνηρα (Demíraj, 1996:1734, 198 θαη 224, Gjinari, 1989:224, vv.). ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ζηα ηζάκηθα,

10


αξβαλίηηθα θαη arbëreshë πξαγκαηψλνληαη ηα ελδηάκεζα /k/, /g/, /k, /g/.5 Μάιηζηα, ηελ ίδηα αληηκεηψπηζε έρνπλ ζηα ηδηψκαηα απηά θαη ηα ζπκπιέγκαηα κε α΄ ζηνηρείν ρεηιηθφ ζχκθσλν θαη β΄ ην l (/fl/, /pl/, /bl/) ή, αληίζηξνθα, α΄ ζηνηρείν ην l θαη β΄ ζηνηρείν ρεηιηθφ ζχκθσλν (/lp/ /lb/), π.ρ. /fle/ > /fe/ 'θνηκάκαη', /flas/ > fas 'κηιάσ', /plót/ > /pót/ 'γεκάηνο', /plak/ > /pák/ 'γέξνο', /ble/ > /be/ 'αγνξάδσ', /bleδ/ > /beδ/ 'καδεχσ', /alp/ > /ap/ 'βνχηπξν', /elb/ > /eb/ 'θξηζάξη' θ.ιπ. ΢ηα αιβαληθά ή εκηθσλνπνηείηαη ην /l/ (> /i/) (φπσο θαη πξνεγνπκέλσο πιάη ζηα ππεξσηθά ζχκθσλα) ή ην ζχκπιεγκα παξακέλεη αλαιινίσην, π.ρ. fje, flas, flutur 'πεηαινχδα' (ζηάληαξ ηχπνο) > fjutur (ιατθφο ηχπνο), plot (ζηάληαξ ηχπνο) > pjot (ιατθφο ηχπνο), pluar > pjuar 'πιψξε', blej, bledh, gjalp, elb θ.ιπ.6 Σα νπζηαζηηθά πνπ δηαθξίλνπλ ηνπο δχν αξηζκνχο κέζσ δηθζνγγνπνίεζεο ηνπ ζεκαηηθνχ θσλήεληνο είλαη βέβαηα αξρατθνί ηχπνη, αιιά έρνπλ πεξάζεη θαη ζηελ θνηλή αιβαληθή απφ ηα ηφζθηθα: kalë - kuaj, dérë - dyer, dórë - dúar, grua - gra. ΢ε απηά αθξηβψο ηα νπζηαζηηθά ην ζπγθεθξηκέλν κνληέιν δηάθξηζεο ησλ δχν αξηζκψλ είλαη ην ίδην θαη ζηα γθέθηθα, αθφκε θη αλ ην ηειηθφ απνηέιεζκα ηεο δηθζνγγνπνίεζεο είλαη ζηε δηάιεθην απηή ελ κέξεη δηαθνξεηηθφ: dórë - dúer, grue - gra, kalë - kuaj, dérë - dyer. (Γηα ηελ εηπκνιφγεζε ησλ ηχπσλ απηψλ βι. Demiraj, 1996: 263-4). Ώθφκε πεξηζζφηεξν, ε χπαξμε ηνπ άηνλνπ  ζε φιεο ηηο ζέζεηο ζα πξέπεη λα ζεσξεζεί ραξαθηεξηζηηθφ επξχηεξεο έθηαζεο, έζησ θη αλ νη πεξηζζφηεξνη νκηιεηέο ηεο αιβαληθήο ζήκεξα δελ ην πξαγκαηψλνπλ ζε ηειηθή ζέζε (Newmark, 1982:11). Ώληίζεηα, ην ηνληζκέλν  (πξηλ απφ ξηληθφ ζχκθσλν) είλαη πνπ δηαθνξνπνηεί ηα γθέθηθα απφ ηα ηφζθηθα, θαζψο ζηα πξψηα ην  αληηζηνηρεί ζε ξηληθφ ã ή ẽ (Demiraj, 1996:67), π.ρ. ηνζθ. t 'είλαη' γθέθ. ãt < Παιβ. *ensti (Orel, 1998:156), λνηηνηνζθ. e te 'Πέκπηε' γθέθ. e ẽte, λνηηνηνζθ. p - γθέθ. pẽ 'λήκα' < Λαη. pānus (Orel, 1998:313) Παλαιβαληθή ζεσξεί ν Demiraj (1996:225) θαη ηελ πξαγκάησζε ηνπ ιαξπγγηθνχ ζε φιεο ηηο ζέζεηο: "Ajo [ην /h/] ndeshet në të gjitha pozicionet fonetike, si p.sh. hap, [...], kóh [...], ngroh [...]." To γεγνλφο απηφ επηβεβαηψλεη θαη ν Newmark (1982:14) γηα ηελ θνηλή αιβαληθή πξνζζέηνληαο φκσο φηη "Some speakers pronounce it only before stressed vowels, while others pronounce it or feel they pronounce it as the standard orthography indicates it should be pronounced." Βπίζεο, ε θαηάιεμε -()ra ηνπ πιεζπληηθνχ ησλ νπζηαζηηθψλ είλαη πξάγκαηη πνιχ ζπρλή ζηα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα, ζχκθσλα φκσο κε ην Demiraj (1973:55) δε ιείπεη απφ θακία απφ ηηο αιβαληθέο δηαιέθηνπο θαη 5

Γηα ηα ζπκπιέγκαηα απηά ζηα ηζάκηθα βι. Haxhihasani, 1971:151v θαη γηα ηα arbërëshë ηεο ΢ηθειίαο βι. G. Dara i Riu). ΢χκθσλα κε ηνλ Demiraj, εκθαλίδνληαη θαη ζηνλ ΐuzuku (1555). 6 Γηα ηνπο ηχπνπο βι. Demiraj, 1996:224 θαη ππνζ. 2, Κπξηαδήο, Α.Α:160.

11


αθνξά θαη ζηα ηξία γέλε: "Kjo mbaresë shumësi në periudhën historike të shqipes del tek disa emra asnjanës [...], tek një sërë emrash femërorë [...] dhe tek disa emra mashkullorë jofrymorësh [...]." ΢εκεηψλεη φκσο (ππνζ. 42) φηη ηα ζειπθά νπζηαζηηθά κε ηελ θαηάιεμε απηή ήηαλ θάπνηε ζε αξθεηή ρξήζε, αιιά ζήκεξα ππάξρνπλ κφλν ζε κεξηθέο λφηηεο δηαιέθηνπο. γ) Σέινο, ε έιιεηςε εξεπλεηηθψλ εξγαζηψλ κε αμηψζεηο επηζηεκνληθήο πιεξφηεηαο γηα πνιιά -αλ φρη γηα ηα πεξηζζφηεξα- αξβαλίηηθα ηδηψκαηα ζηελ Βιιάδα (π.ρ. ηεο δπηηθήο θαη λνηηναλαηνιηθήο Πεινπνλλήζνπ) θαζψο θαη νπνηαζδήπνηε πξνζπάζεηαο ζπγθξηηηθήο εμέηαζήο ηνπο (ε ππφζρεζε ηνπ Sasse γηα θάηη ηέηνην κέλεη πξνο ην παξφλ αλεθπιήξσηε) θαζηζηά δχζθνιε ή αθήλεη ειιηπή ηελ εμαγσγή γεληθεπηηθψλ ζπκπεξαζκάησλ θαη έρεη νδεγήζεη ζηε δεκηνπξγία παξαλνήζεσλ θαη ιαζψλ γηα ην ραξαθηήξα ησλ αξβαλίηηθσλ. Έηζη θάπνηα απφ ηα παξαπάλσ 13 ραξαθηεξηζηηθά πνπ παξαηίζεληαη σο θνηλά αξβαλίηηθα ζηελ πξαγκαηηθφηεηα πξνζηδηάδνπλ κάιινλ ζε ζπγθεθξηκέλα ηδηψκαηα. Έλα ηέηνην παξάδεηγκα είλαη ην ραξαθηεξηζηηθφ 8, φπνπ αλαθέξεηαη ε δηαηήξεζε ζπκθσληθψλ ζπκπιεγκάησλ (π.ρ. -tn-, -δn-) πνπ ζηα αιβαληθά έρνπλ αθνκνησζεί θαη απινπνηεζεί. ΋κσο ν Sasse δίλεη άθζνλα παξαδείγκαηα ηέηνησλ αθνκνηψζεσλ θαη απινπνηήζεσλ (1991: 77 θ.εμ.) πνπ ηζρχνπλ θαη γηα ηα ΏΏ (Ληφζεο, 2000) θαη γηα ηα ΏΛ, π.ρ. ΏΏΐ /det-n/ → /den/ 'ηελ ζάιαζζα', ΏΏΐ /eδ-n/ → /eδ/ 'ηνλ ηνίρν', AAB, AA, AΛ /mbit-n/ → /mbín/ 'έπλημαλ', AAB, AA, AΛ /mboδ-n/ → /mbóδ/ 'κάδεςαλ' θ.ιπ.7 ΢ε ζπγθεθξηκέλεο κάιηζηα πεξηπηψζεηο ε ζπλάληεζε ησλ δχν ζπκθψλσλ ζε ηέηνηα δπζπξφθεξηα ζπκπιέγκαηα ζηα ηδηψκαηα απηά απνθεχγεηαη κε ηελ αλάπηπμε ζπλνδίηε θζφγγνπ ή ηε ρξήζε θσλεεληηθψλ αιινκφξθσλ, θαηλφκελν πνπ απαληά βέβαηα θαη ζηελ θνηλή αιβαληθή: ΏΏΐ, AA, AΛ /det-in/ ΏΏΐ, AA, AΛ /eδ-in/, AA, AΛ /mbit-n/, AA, AΛ /mboδ-n/ θ.ιπ. Βπηπιένλ, ζην ραξαθηεξηζηηθφ 13 ηνλίδεηαη ε αξρατθφηεηα ηνπ ζέκαηνο -e- (αληί ηνπ -i γηα ηα αιβαληθά) ησλ βνεζεηηθψλ ξεκάησλ ζηελ νξηζηηθή ηνπ παξαηαηηθνχ. ΋κσο ζηα ΏΛ εκθαλίδνληαη πάληα νη ηχπνη κε i- ζην βνεζεηηθφ kam: kí, kíe θ.ιπ., ελψ ζην βνεζεηηθφ jam ελαιιάζζνληαη κε ηνπο ηχπνπο κε -e-: π.ρ. í - jé, íe - jée θ.ιπ. ΢ηα ΏΏ (Ληφζεο, 2000) ν παξαηαηηθφο ησλ ξεκάησλ απηψλ έρεη αλαδηαηαρζεί θαη εμνκαιπλζεί πιήξσο, θαζψο ζρεκαηίδεηαη κε ηηο θαλνληθέο θαηαιήμεηο ηεο νξηζηηθήο ηνπ παξαηαηηθνχ ζε -a ησλ ππφινηπσλ ξεκάησλ: π.ρ. ke-a, ké-e θ.ιπ., jé-a, jé-e θ.ιπ., (πξβι. θαη ζóa, ζóe 'έιεγα, έιεγεο' θ.ιπ. απφ ην ίδην ηδίσκα) γεγνλφο πνπ επηηξέπεη ηελ ππφζεζε φηη ν θσλεεληηζκφο -e- ζηνπο ζπγθεθξηκέλνπο ηχπνπο είλαη κεηαγελέζηεξνο θαη αλαινγηθφο. 7

Καη ν Çabej (1994:93) κηιά γηα ηε ζπρλή αθνκνίσζε ηνπ ζπκπιέγκαηνο /tn/: π.ρ. ju flini < ju flitni 'κηιάηε' θ.ιπ. ζηα arbëreshë ηεο Εηαιίαο. Γηα ηηο αθνκνηψζεηο απηέο ζηα ηζάκηθα βι. Haxhihasani, 1971:156-7.

12


4. Δ ΒΞΒΣΏ΢Δ ΣΧΝ ΏΡΐΏΝΕΣΕΚΧΝ ΚΏΣΏ ΓΧΝΒ΢. Με βάζε ηελ παξαπάλσ θξηηηθή, λνκίδσ φηη ην ζχλνιν ησλ πξνηεηλφκελσλ ραξαθηεξηζηηθψλ, ζπκπιεξσκέλν κε ηα λεσηεξηθά ζηνηρεία θαη αλαδηαξζξσκέλν, κπνξεί λα δψζεη κηα πην μεθάζαξε εηθφλα γηα ην δηαιεθηηθφ ζηάηνπο ησλ αξβαλίηηθσλ, αλ δηαθξηζεί ζε ηέζζεξηο επηκέξνπο δψλεο: 4.1. Σα ηνζθηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ αξβαλίηηθσλ (ηξνπέο δειαδή πνπ έρνπλ θιεξνλνκήζεη ηα αξβαλίηηθα απφ παιηφηεξε θάζε ηεο γιψζζαο, πνπ κνηξάδνληαη κε ηηο ππφινηπεο λφηηεο δηαιέθηνπο ηεο αιβαληθήο θαη πνπ ηα δηαθξίλνπλ απφ ηα γθέθηθα) (Σδηηδηιήο, Παξαδφζεηο ηνπ καζήκαηνο «Βηζαγσγή ζηηο κεηνλνηηθέο γιψζζεο», Gjinari, 1989:42-47). i) Ο δηθζνγγηζκφο ηνπ /ó/ πξηλ απφ ηα ερεξά /r/, /n/, /l/ θαη // ζε /úa/ (Demiraj, 1996:93-105), π.ρ. ζúa < *ζon (πξβι. πι. ζo) 'λχρη', punúar < *punór 'δνπιεκέλνο' θ.ιπ. ii) Δ ηξνπή ηνπ ηνληζκέλνπ /á/ ζε // πξηλ απφ ξηληθφ ζχκθσλν (/m/, /n/, //) (Demíraj, 1996:67-72), π.ρ. b< *ban- 'θάλσ', mφ < Παιβ. lamā 'αιψλη' (Orel, 1998: 222) θ.ιπ. iii) O ξσηαθηζκφο ηνπ κεζνθσλεεληηθνχ /n/ (Demiraj, 1996:239-44), π.ρ. ákr < lákn< ιάραλνλ, vér< Παιβ. *wainā 'νίλνο' (Orel, 1998:500) θ.ιπ. iv) H ηξνπή ηνπ αξθηηθνχ /vo-/ ζε /va-/(Demiraj, 1996:236-9), π.ρ. várr (γθέθ. vorr) (< *orna) < ιαη. urna, várfr (γθέθ. vórfn) < orphanus (Orel, 1998:495) θ.ιπ. v) Δ ζχκπησζε ησλ θαηαιήμεσλ ηνπ αξζεληθνχ θαη ηνπ ζειπθνχ ζηα παξάγσγα απφ κεηνρέο έλαξζξα επίζεηα: π.ρ. i ár (αξζ.) - e ár (ζει.) 'πιπκέλνο' (γθέθ. i lam (αξζ.) - e láme (ζει.)) vi) Δ δηαηήξεζε ησλ παιηψλ κε ζηγκαηηθψλ θαηαιήμεσλ ηεο νξηζηηθήο παξαηαηηθνχ ηεο ελεξγεηηθήο θσλήο -()/-()a, -()e θ.ιπ. (forma josigmatike), πνπ ζηα γθέθηθα έρνπλ αλαδηαξζξσζεί κε βάζε ηηο αληίζηνηρεο θαηαιήμεηο ηνπ βνεζεηηθνχ jam: -(j)a, -(j)  θ.ιπ. (forma sigmatike), π.ρ. háp() 'δνχιεπα' (γθέθ. kapa), á 'έπιελα' (γθέθ. laja) θ.ιπ. vii) Δ δηαηήξεζε ησλ παιηψλ θαηαιήμεσλ ηεο νξηζηηθήο παξαηαηηθνχ ηεο παζεηηθήο θσλήο -(h)e/-(h)ea, -(h)ee θ.ιπ., π.ρ. áhe 'πιελφκνπλα', garkóne 'θνξησλφκνπλα'. ΢ηα γθέθηθα ν αλαζρεκαηηζκφο επηηεχρζεθε κε ηε ρξήζε ηνπ αλησλπκηθνχ πξνζήκαηνο u- θαη ησλ αληίζηνηρσλ θαηαιήμεσλ ηεο ελεξγεηηθήο θσλήο: -(j)a, -(j) θ.ιπ., π.ρ. u laja θ.ιπ. viii) ΢χκθσλα κε ηνλ Gjinari, (1989: 251) ζηε ζέζε ηεο νλνκαζηηθήο ηνπ πιεζπληηθνχ α΄ θαη β΄ πξνζψπνπ ne θαη ju ρξεζηκνπνηνχληαη, γεληθά ζηα ηφζθηθα ηδηψκαηα νη δνηηθέο néve θαη júve αληίζηνηρα, φπσο αθξηβψο θαη ζηα ΏΛ. ΢ηα ΏΏΐ (Sasse, 1991:139) ππάξρεη ελαιιαγή ησλ δχν δπλα-

13


ηνηήησλ: na - neve θαη ju - júve. O ηχπνο na κάιηζηα ππνδειψλεη εδψ ηελ νλνκαζηηθνπνίεζε ηεο αηηηαηηθήο. Δ ελαιιαγή ne -neve ππάξρεη θαη ζηα ηζάκηθα ( Haxhihasani 1971: 172). ix) Δ απψιεηα ηεο ζεηξάο ησλ καθξψλ θσλεέλησλ (ā, ē, ī, ō, ū, ). Δ παιηά αληίζεζε κεηαμχ βξαρέσλ θαη καθξψλ θσλεέλησλ δελ πθίζηαηαη ζήκεξα ζηα βνξεηνηνζθηθά ηδηψκαηα (θαη ηελ θνηλή αιβαληθή), ην γεγνλφο φκσο φηη θιεξνλνκεκέλεο πνζνηηθέο αληηζέζεηο θσλεέλησλ δηαηεξνχληαη ηφζν ζηα ιηάπηθα, ζηα ηζάκηθα (Gjinari, 1989:45) θαη ζηα arbëreshë (Çabej, 1994), φζν θαη ζην αξβαλίηηθν ηδίσκα ηνπ ΢νθηθνχ ηεο Κνξηλζίαο (Hamp, 1966: 310-22) επηηξέπεη ελδερνκέλσο ηε ζεψξεζε ησλ δχν λεσηεξηζκψλ (ζηα βνξεηνηνζθηθά θαη αξβαλίηηθα) σο παξάιιεισλ αιιά αλεμάξηεησλ εμειίμεσλ. x) Δ δηαηήξεζε ηνπ κεζνθσλεεληηθνχ θαη ηειηθνχ  ζεσξείηαη γεληθά ηφζθηθν ραξαθηεξηζηηθφ πνπ κνηξάδνληαη θαη ηα αξβαλίηηθα, π.ρ. a 'πιέλσ' (γθέθ. laj), brí'θέξαηα' (γθέθ. brĩ:j) θ.ιπ. Χζηφζν ζηε ξεκαηηθή θαηάιεμε ηνπ α΄ εληθνχ ηνπ νξηζηηθήο θαη ππνηαθηηθήο ελεζηψηα ηεο ελεξγεηηθήο θσλήο θαη ηνπ γ΄ εληθνχ ηεο ππνηαθηηθήο ηεο ίδηαο θσλήο έρεη ηξαπεί ζε -j ζηα λφηηα ηνζθηθά π.ρ. punoj 'δνπιεχσ', t koj 'λα πάσ', t bij 'λα θάλεη' θ.ιπ. (Gjinari, 1989:53, 171-2, γηα ηα ηζάκηθα Haxhihasani 1971:178, 183). Βπνκέλσο ε ηαχηηζε ησλ αξβαλίηηθσλ κε ηα βφξεηα ηδηψκαηα ηεο ηνζθηθήο, φζνλ αθνξά ηε δηαηήξεζε ηνπ ιεθηηθνχ, πνπ ζηηο ζπγθεθξηκέλεο θαηαιήμεηο έρεη βέβαηα θσλεηηθή αιιά θαη γξακκαηηθή αμία, νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα κάιινλ φηη ε εκηθσλνπνίεζή ηνπ είλαη λεσηεξηζκφο ηεο λφηηαο ηνζθηθήο πνπ δελ είρε αθφκε ιάβεη ρψξα φηαλ απνζπάζηεθαλ ηα αξβαλίηηθα, παξά φηη ζα πξέπεη λα αλαδεηήζνπκε ηελ αξρηθή θνηηίδα ησλ αξβαληηψλ βνξεηφηεξα. Σε ζέζε απηή εληζρχνπλ θαη δηάζπαξηνη ηχπνη απφ ην Λεμηθφ ηνπ Μπφηζαξε ή θαιχηεξα απφ ηα ηζάκηθα ρσξηά ηεο Θεζπξσηίαο Ώλζνχζα (Ώ) θαη Καλαιάθη (Φ), πνπ ν Γηνράιαο (1993, 48) αληηπαξαβάιιεη κε ηα ιήκκαηα ηνπ ιεμηθνχ π.ρ. kërkonj (499 A) - gjúo (Φ) 'δεηψ', të blenj 'λα αγνξάζεη' (377 Φ) θ.ιπ. θαη φπνπ θαίλεηαη φηη ππάξρνπλ ηζάκηθα ηδηψκαηα πνπ δηαηεξνχλ ην  ησλ θαηαιήμεσλ απηψλ. 4.2. Σα λνηηνηνζθηθά ραξαθηεξηζηηθά (απηά δειαδή πνπ κνηξάδνληαη θπξίσο κε ηα ιηάπηθα, ηα ηζάκηθα θαη ηα arbrëshë) (Gjinari, 1989:52-3) i) Δ ζχκπησζε ηνπ /ü/ κε ην /i/ (γηα ηα arbëreshë Çabej 1994:93, γηα ηα ηζάκηθα Haxhihasani 1971: 143), πξβι. θαη ζην ιεμηθφ ηνπ Μπφηζαξε γηα ην ΢νπιηψηηθν (= ηζάκηθν) ηδίσκα ηχπνπο, φπσο pill (< pyll) (226) 'ιφγγνο', pjes (< pyes) (499 A) 'ξσηάσ' θ.ιπ.) ii) O θαζνδηθφο ηνληζκφο ησλ δηθζφγγσλ ua ie (πνπ καξηπξά ηε δηθσλεκαηηθή ηνπο αμία) θαη ζην εζσηεξηθφ θαη ζην ηέινο ηεο ιέμεο (Gjinari, 1989:209,211), π.ρ. punúam 'δνπιέςακε', múa 'εκέλα', díer 'πφξηεο', tíe 'ξίρλεη' θ.ιπ. Γηα ηα ηζάκηθα βι. Haxhihasani, 1971:145-6, φπνπ αλαθέξνληαη θαη κνξθνθσλνινγηθέο αληηζέζεηο ηνπ ηχπνπ zíejm - ziéva 'βξάδσ'. Δ

14


ίδηα αληηδηαζηνιή αλνδηθνχ-θαζνδηθνχ ηνληζκνχ κε κνξθνινγηθή αμία θαη ζην θιηηηθφ παξάδεηγκα ξεκάησλ απφ ηα ΏΏΐ (Sasse, 1991:22, 159-60). iii) H δηαηήξεζε ηνπ νπξαληθνχ  (< l) ζε κεζνθσλεεληηθή θαη ηειηθή ζέζε (γηα ηα ηζάκηθα Haxhihasani, 1971:146-7, πξβι. θαη ιεμ. Μπφηζ. gφ 'ζηφκα' (227 Ώ) θ.ιπ. ΋πσο θαη ζηελ θνηλή αιβαληθή ην  έρεη εκηθσλνπνηεζεί ζηα ιηάπηθα. iv) Δ δηαηήξεζε ησλ ζπκπιεγκάησλ κε νπξαληθφ ή ρεηιηθφ θαη  (< l) θαη ησλ ζπκπιεγκάησλ κε ι (< l) θαη νπξαληθφ ή ρεηιηθφ (πξβι. θαη ιεμ. Μπφηζ. ηχπνπο φπσο: kajt 'έθιαςα' (1111), gát 'καθξχο' (219), búa 'αιέζσ' (1376 Ώ), forí 'ρξπζάθη' (120), phúr 'παλί' (209 Ώ), ulk (136) 'ιχθνο', ebi 'ην θξηζάξη' (760 Φ), gjáp (258 A, Φ) θ.ιπ.). Tα ζπκπιέγκαηα κε νπξαληθφ δε δηαηεξνχληαη ζηα ιηάπηθα, ελψ ζηα ζπκπιέγκαηα κε ρεηιηθφ ζπλήζσο ην l εκηθσλνπνηείηαη. v) Δ ηξνπή ηνπ ηνληζκέλνπ /é/ ζε // πξηλ απφ ξηληθφ ζχκθσλν (/m/, /n/, //) (Gjinari, 1989:149-50), πιάη ζηε γεληθεπκέλε ηνζθηθή ηξνπή /á/ > // ζην ίδην πεξηβάιινλ (Demíraj, 1996:67-72), παξακέλεη πξνβιεκαηηθή γηα ηα αξβαλίηηθα. Ο Gjinari (1989:188-9) αλαθέξεη φηη "εθεί πνπ ηα γθέθηθα έρνπλ /ẽ/ ηα λφηηνηνζθηθά ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο έρνπλ //, ζηα ηδηψκαηα ηεο Κνξπηζάο (δει. ηα αλαηνιηθά ηνζθηθά) απαληά ζρεδφλ κφλν ην /e/, ελψ ζηα ππφινηπα βφξεηα ηφζθηθα ελ κέξεη απαληά ην /e/ [...] ελ κέξεη απαληά ην // [...]." Βλψ, ινηπφλ, ζα πεξίκελε θαλείο ηα αξβαλίηηθα λα ηαπηηζηνχλ κε ηα λνηηνηνζθηθά, παξνπζηάδνληαο παληνχ ηελ ηξνπή /e/ > //,8 ζπρλφηεξα εκθαλίδεηαη ην /e/ θαη ζπαληφηεξα ην //. Παξαζέησ κεξηθά ζπγθξηηηθά παξαδείγκαηα: AΛ: brda (< brnda) 'κέζα', ΏΏ: brád / brd, AAΐ (Sasse, 1991:379) mbrda AΛ, AΏ: zmr 'θαξδηά', ΏΏΐ (Sasse, 1991: 56) zmbr, ΏΛ: δmb 'πνλάσ', ΏΏ δemb, AAB (Sasse, 1991:23) δmb / δemb AΛ: c / ce 'πξφβαην', AA, AAB (Sasse, 199:114) ce ΏΛ, ΏΏ: mend 'κπαιφ' ΏΛ, ΏΏ, AAB (Sasse, 1991:91): pe 'θισζηή' ΏΛ, ΏΏ, AAB (Sasse, 1991:182): fe 'θνηκάκαη' ΏΛ, ΏΏ: émr 'φλνκα', AAB (Sasse, 1991:101) émbr ΏΛ, ΏΏ, AAB (Sasse, 1991:54): vér, 'θξαζί', ΏΛ, ΏΏ, AAΐ (Sasse, 1991:105): cen 'ζθχινο' ΏΛ, ΏΏ, AAΐ (Sasse, 1991:114): δen 'πξφβαηα'

8

Γηα ηελ ηξνπή e >  ζηα ηζάκηθα βι. Haxhihasani (1971, 139).

15


ΏΛ, ΏΏ, AAΐ (Sasse, 1991:115): vend 'ηφπνο' θ.ιπ. Πψο εμεγείηαη ε παξαπάλσ δηαθνξνπνίεζε; Ο Gjinari (1989:197-8) πξνζπαζψληαο λα εμεγήζεη ηελ παξνπζία ηνπ θεληξηθνχ // αλαθέξεη φηη ζηηο λφηηεο δηαιέθηνπο ηεο ηνζθηθήο εκθαλίζηεθε θάπνηα ζηηγκή κηα πην αλνηρηή θαη πηζηλή πνηθηιία [3] ηνπ /e/ ζε πεξηβάιινλ πξηλ απφ ξηληθφ ζχκθσλν, φπσο αθξηβψο εκθαλίζηεθε θαη κηα πην θιεηζηή θαη κπξνζηηλή πνηθηιία [Λ] ηνπ /a/ ζην ίδην πεξηβάιινλ. Ώξγφηεξα, νη δχν θζφγγνη πιεζίαζαλ αθφκε πεξηζζφηεξν θαη ζπλέπεζαλ ζην θεληξηθφ θσλήελ //. Πξνζζέηεη φηη ίρλε ηεο αλνηρηήο πξνθνξάο ηνπ /e/ σο [3] ππάξρνπλ εθηφο απφ ηα ιηάπηθα θαη ζηα αξβαλίηηθα. Χζηφζν ζην δηθφ κνπ δείγκα απφ ηα αξβαλίηηθα ηεο Λαθσληάο απηφ δελ επηβεβαηψλεηαη, εθηφο θη αλ θάπνηεο απφ ηηο πεξηπηψζεηο ηεο αλνηρηήο πξνθνξάο ηνπ e (πξβι. 1.3.11) κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ φηη εληάζζνληαη εδψ π.ρ. cän, tjä θ.ιπ. Καη ζην πιηθφ απφ ηελ ΏραΎα (Ληφζεο, 2000) δελ ππάξρνπλ παξά δχν παξαδείγκαηα: δän θαη bräd (πξβι. θαη ηνλ ηχπν brád), ελψ, απ' φζν γλσξίδσ, νχηε θαη ζηε βηβιηνγξαθία γηα ηα αξβαλίηηθα παξαδίδεηαη θάηη ζρεηηθφ (πξβι. Sasse, 1991: 52, γηα ηηο πξαγκαηψζεηο ησλ θσλεεληηθψλ θσλεκάησλ). Βίλαη δπλαηφλ επνκέλσο λα ππνζέζεη θαλείο είηε φηη ηα αξβαλίηηθα έρνπλ επεξεαζηεί σο πξνο ην ζπγθεθξηκέλν ραξαθηεξηζηηθφ απφ ηα ηφζθηθα ηεο αλαηνιήο ή φηη φηαλ απηά απνζπάζηεθαλ απφ ηα λφηηα ηζάκηθα ε ηξνπή en > 3n > n ήηαλ αθφκε πνιχ πεξηνξηζκέλε. vi) ΢ε αληίζηνηρεο παξαηεξήζεηο νδεγεί θαη ε ηχρε ησλ ζπκπιεγκάησλ /mb/, /nd/, /ng/ ζηα αξβαλίηηθα. Δ δηαηήξεζή ηνπο ζεσξείηαη γεληθά ηφζθηθν ραξαθηεξηζηηθφ θαη γθέθηθν ε απνθιεηζηνπνίεζή ηνπο (Gjinari, 1989:45, 158-9), π.ρ. ηνζθ. kmb - γθέθ. kãma, ηφζθ. véndi 'o ηφπνο' γθέθ. vēni θ.ιπ. Ο Çabej (1988, 382) αλαθέξεη φηη βαζηθφ ηζφγισζζν αλάκεζα ζηα βφξεηα θαη λφηηα ηδηψκαηα ηεο αιβαληθήο είλαη αθξηβψο ε απψιεηα ηνπ θιεηζηνχ ζηα πξψηα θαη φηη ε ηξνπή απηή έγηλε ηνπο ηειεπηαίνπο ζρεηηθά αηψλεο. Χζηφζν, ηνπιάρηζηνλ φζνλ αθνξά ην mb θαη ελ κέξεη ην ng, ε απψιεηα ηνπ θιεηζηνχ ππάξρεη σο έλα βαζκφ ζηα πεξηζζφηεξα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα. ΢πγθεθξηκέλα, ν Σζηηζηπήο (Tsitsipis, 1981:185) αληηδηαζηέιιεη ηελ απψιεηα ηνπ θιεηζηνχ ζην βνησηηθφ ρσξηφ Κπξηαθή κε ηε δηαηήξεζή ηνπ ζην αηηηθφ ΢πάηα, θαη ε παξαηήξεζε απηή επαιεζεχεηαη θαη απφ ην Sasse (1991: 61-2) o νπνίνο δελ αλαθέξεη παξαδείγκαηα απψιεηαο ηνπ θιεηζηνχ γηα ηα ΏΏΐ. Ο Σζηηζηπήο, ζην ίδην ζεκείν, αλαθέξεη φηη ε απψιεηα ηνπ θιεηζηνχ παξαηεξείηαη θαη ζηελ Βχβνηα θαη ζηελ ΏραΎα. Γηα ηελ ηειεπηαία, απηφ απνδεηθλχεηαη θαη απφ ηε δηθή κνπ επηηφπηα έξεπλα (Ληφζεο, 2000:64-5) θη απηφ ζεκαίλεη: α) Ή φηη ε απψιεηα ηνπ θιεηζηνχ δελ ήηαλ απνθιεηζηηθά βφξεην ραξαθηεξηζηηθφ, ζε λφηηεο φκσο πεξηνρέο απνηέιεζε κηα ηξνπή πνπ (κε εμαίξεζε ηε Λακπνπξηά) ηειηθά δε γεληθεχηεθε, πηζαλψο κε ηξφπν αλάινγν κε ηελ ηξνπή [3n] > [n]. Δ ππφζεζε απηή εληζρχεηαη θαη απφ ην φηη ε απν-

16


βνιή ηνπ θιεηζηνχ απνηειεί αθφκε θαη ζήκεξα θσλεηηθφ θαηλφκελν, είλαη δειαδή ειεχζεξε πνηθηιία ζηα πεξηζζφηεξα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα πνπ ην παξνπζηάδνπλ, αλάκεζα ζηα νπνία θαη ηα ΏΛ. β) Ή φηη ε θνηηίδα ησλ αξβαληηψλ είλαη ε (νξεηλή) Λακπνπξηά, ε κφλε λφηηα πεξηνρή ηεο Ώιβαλίαο, φπνπ ζχκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία παξαηεξείηαη ε ζρεηηθή ηξνπή (Çabej:1988, Gjinari 1989:57, Çeliku 1974:149, Κπξηαδήο Α.Α:166). Βπεηδή ε χπαξμε αιβαλφθσλσλ πιεζπζκψλ ζην λνηηνειιαδηθφ ρψξν είλαη ηζηνξηθά καξηπξεκέλε κε ζρεηηθή αθξίβεηα, ζα πξέπεη ε κεηαλάζηεπζε ησλ αξβαληηψλ (14νο αη.) λα ζεσξεζεί "terminus ante quem" ηνπιάρηζηνλ γηα ηηο ηξνπέο mb > m, ng > n. vii) H κεηαθσληθή αιιαγή ζην ζέκα ησλ νλνκάησλ: π.ρ. ΏΛ, νπζηαζηηθά: krah - kréh 'πιάηε', δemát - δeméte 'δεκάηη', tsiap - tsiep 'ηξάγνο', da - de 'θξηάξη', v()á - v()ézr 'αδεξθφο', (u)tár - (u)tér 'ζηξαηηψηεο', prruá - prré 'ξέκα' θ.ιπ. επίζεηα: i gát - t gét, i bárδ - t bérδ 'άζπξνο' θ.ιπ. ΋πσο ζεκεηψλεη ν Haxhihasani (1971:130) έλα απφ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ηζάκηθσλ είλαη "ε πιαηηά εμάπισζε ηνπ κεηαθσληθνχ πιεζπληηθνχ ησλ νλνκάησλ θαη ε δσληάληα ηνπ θαηλνκέλνπ απηνχ". Μηα δσληάληα πνπ βξίζθεη εθαξκνγή ζην ζέκα ηφζν ησλ νπζηαζηηθψλ, π.ρ. stan - stene, 'ζηάλε', htrat - htretr 'θξεβάηη', mal - mele 'βνπλφ', varg vergje 'ζηίρνο', konak - koneqe 'θνλάθη' θ.ιπ. (164) φζν θαη ησλ επηζέησλ π.ρ. i gjall - të gjellë 'δσληαλφο', i rallë - të rellë 'ζπάληνο', i hóllë - t héllë θ.ιπ. (171). viii) Δ απψιεηα ηεο ηνπηθήο πηψζεο. ΢χκθσλα κε ηνλ Gjinari (1989:251) ε παιηά απηή ηνπηθή κε ηελ θαηάιεμε -t είλαη ζε ρξήζε, πάληα κε κία πξφζεζε (π.ρ. n, nn, mbi θ.ιπ.) ζε κεξηθά βφξεηα ηνζθηθά ηδηψκαηα π.ρ. n malt 'ζην βνπλφ'. Βιάρηζηα θαηάινηπά ηεο ζηα αξβαλίηηθα π.ρ. ν ηχπνο nd mes-t 'ζηε κέζε' πνπ παξαδίδεη ν Sasse γηα ηα ΏΏΐ (1991:116) θαη έλα ηνπηθφ επίξξεκα pr-δé-t (πιάη ζην pr-δé) 'θαηαγήο, ράκσ' ππνδεηθλχνπλ φηη ε πηψζε απηή ήηαλ θάπνηε ζε επξχηεξε ρξήζε ζηελ ηνζθηθή. ix) H δηαηήξεζε ησλ αξρατθψλ ηχπσλ ηεο νξηζηηθήο παξαηαηηθνχ ησλ βνεζεηηθψλ ξεκάησλ αιιά θαη γεληθά ησλ αξρατθψλ θαηαιήμεσλ ηεο νξηζηηθήο ηνπ ελεξγεηηθνχ παξαηαηηθνχ: jé, jée, i θ.ιπ., ké, kée, kí θ.ιπ., krkó, krkóe, krkón / krkónej (πξβι. βφξεηα ηφζθ.: ia, íe, ít θ.ιπ., krkóa, krkóe, krkónte θ.ιπ.). x) Δ απψιεηα ηεο ζαπκαζηηθήο έγθιηζεο (Δaxhihasani, 1971:130) xi) H απνπζία επθσληθνχ /j/ ζηελ νξηζηηθή κνξθή ηνπ εληθνχ ησλ ζειπθψλ νλνκάησλ αλάκεζα ζηνλ ραξαθηήξα -e- θαη ηελ θαηάιεμε -a (Haxhihasani, 1971:129). ΢ηα ΏΏΐ (Sasse, 1991:94) κάιηζηα ζπλνδίηεο θζφγγνο δελ αθνινπζεί γεληθά ηoπο κεζαίνπ αλνίγκαηνο ραξαθηήξεο e, o: π.ρ. míce - mícea 'θίιε', pjáto - pjátoa 'πηάην' θ.ιπ.

17


xii) H κνξθή u ηεο πξνζσπηθήο αλησλπκίαο πξψηνπ πξνζψπνπ (αιβ. ún). O Haxhihasani (1971:172) αλαθέξεη φηη ν ίδηνο ηχπνο εθηφο απφ ηα ηζάκηθα, ρξεζηκνπνηείηαη θαη ζηα ιηάπηθα. xiii) H χπαξμε θαη θχζε ησλ ελζεκάησλ ή ζεκαηηθψλ θσλεέλησλ (zanore mbështetëse a tematike) αλάκεζα ζην ξεκαηηθφ ζέκα θαη ηελ θαηάιεμε, ε πξνζζήθε ησλ νπνίσλ δηθαηνινγείηαη ηζηνξηθά σο επθσληθή αλάκεζα ζε δχν ζχκθσλα (Demiraj, 1976:28). ΢ηα αιβ. ζήκεξα σο ηέηνηα κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ: α) ην ζρεηηθά πην παιηφ θσλήελ // ζηνλ πιεζπληηθφ ηνπ ελεξγεηηθνχ ανξίζηνπ π.ρ. háp-ë-m(ë), háp-ë-t(ë), háp-ë-n(ë) 'αλνίμακε, -αηε, -αλε' θ.ιπ. β) ην ζρεηηθά λεφηεξν θσλήελ -i- ζηνλ πιεζπληηθφ ηνπ ελεξγεηηθνχ παξαηαηηθνχ, π.ρ. bën-i-m, bën-i-t, bën-i-n 'θάλακε, -αηε, -αλε' ish-i-m, ishi-t, ish-i-n 'ήκαζηε, ήζαζηε, ήηαλ' θ.ιπ. αιιά θαη ζην α' θαη γ' πιεζπληηθφ ηνπ ελεξγεηηθνχ ελεζηψηα: π.ρ. hap-i-m, hap-i-n 'αλνίγνπκε, -νπλε' θ.ιπ. Σν ίδην θσλήελ καξηπξείηαη θαη ζηoλ πιεζπληηθφ ηεο επθηηθήο: háp-sh-i-m, háp-sh-i-n 'καθάξη λα αλνίμνπκε, -νπλε' θ.ιπ. ΢ε κηα παιηφηεξε θάζε ηεο αιβαληθήο ην // ήηαλ ην κνλαδηθφ ζεκαηηθφ θσλήελ (πρ. Buzuku: bánjë-më, banjë-në 'θάλνπκε, -νπλε') πνπ φκσο αληηθαηαζηάζεθε ζηνλ ελεζηψηα απφ ην /i/ "ιφγσ ηεο αλάγθεο γηα ηελ άξζε ηεο νκσλπκίαο αλάκεζα ζηνλ ελεζηψηα θαη ηνλ αφξηζην" (Demiraj, 1976:28 ππνζ. 4). Ώληίζεηα ζηα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα ζηνλ ελεζηψηα θαη ηνλ παξαηαηηθφ ππάξρεη θαζεζηψο ηξηπιήο ελαιιαγήο αλάκεζα ζηελ απνπζία νπνηνπδήπνηε θσλήεληνο θαη ηελ επηινγή ηνπ // ή ηνπ /i/, π.ρ. ΏΏΐ (Sasse, 1991:159, 177) mbíe-m / mbíe--m / mbíe-i-m 'ζπέξλνπκε', mbjé-n / mbjé-i-n 'ζπέξλνπλε', mbí < mbi-n / mbíin 'έζπεξλαλ' θ.ιπ., ΏΛ (m)béδ-m / (m)béδ--m / (m)béδ-i-m, 'καδεχνπκε', (m)bíδ-i-m, (θαη (m)béδ-i-m) / (m)bíδ--m, (θαη (m)béδ--m) 'καδεχακε', ()garkó-i-n, / ()garkó--n 'θνξηψλνπλ', ()garkóim9 < ()garkóm / ()garkóim / ()garkó(n/)m 'θνξηψλακε', ()garkóin < ()garkó-n / ()garkó(n/)-i-n 'θνξηψλαλε' θ.ιπ. Πην μεθάζαξε είλαη ε θαηάζηαζε ζηνλ αφξηζην, φπνπ ε ελαιιαγή έρεη λα θάλεη κφλν κε ηελ παξνπζία ή φρη ηνπ //, π.ρ. ΏΛ (m)bóδ()m, (m)bóδ()t, (m)bóδ()n 'καδέςακε, -αηε, -αλε', óγ-m / óh--m, óγ-d / óh--t, óγ-n / óh--n 'γλσξίζακε -αηε, -αλε' (πξβι. θαη γηα ηα Ώΐ ηχπνπο φπσο érδn - érδn (Σsitsipis, 1981:180). ΢ηα ΏΏΐ (Sasse,

9

Ίζσο ε αθεηεξία ηνπ -i- λα βξίζθεηαη ηζηνξηθά ζε ηέηνηνπ είδνπο ζπλαληήζεηο ηνπ  κε ηελ θαηάιεμε πνπ νδήγεζαλ ζηελ επαλαλάιπζε ηέξκαηνο -im, -in: π.ρ. ()garkó-m > ()garkó-i-m →()garkó- im.

18


1991:187) κάιηζηα ην -- ιείπεη εληειψο απφ ην θιηηηθφ παξάδεηγκα ηνπ πιεζπληηθνχ ηνπ ανξίζηνπ: -m, -t, -n. Δ δηαθνξά κε ηελ θνηλή αιβαληθή, δειαδή ε κε απνθξπζηάιισζε ελφο ζεκαηηθνχ /i/ γηα ηνλ ελεζηψηα (θαη ηνλ παξαηαηηθφ) θαη // γηα ηνλ αφξηζην, έγθεηηαη ελδερνκέλσο θαη ζην φηη ε κεηαθσληθή αιιαγή σο αξρατθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ρξνληθνχ ζέκαηνο είλαη πην ιεηηνπξγηθή θαη δσληαλή ζηα αξβαλίηηθα, ψζηε λα αξθεί γεληθά γηα ηελ επρεξή δηάθξηζε ησλ ρξνληθψλ βαζκίδσλ: π.ρ. ζέκα ελεζη.: (m)beδ- (-n / -n / -in), ζέκα παξαη. (m)biδ- (-n / -n / -in), ζέκα ανξ. mboδ- (-n / -n). Ο Demiraj (1976:28, ππνζ. 3) αλαθέξεη επίζεο φηη ελεζηψηεο κε ζεκαηηθφ θσλήελ  καξηπξνχληαη θαη ζηα ιηάπηθα: π.ρ. márr-ë-m, márr-ë-n θ.ιπ. Καη γηα ηα ηζάκηθα ν Δaxhihasani (1971: 178-81) παξαδίδεη ηηο ελεζησηηθέο θαηαιήμεηο -m, -n, π.ρ. pjes-ë-m 'ξσηάκε', vrás-ë-n 'ζθνηψλνπλ' θ.ιπ. πιάη ζηηο ζπρλφηεξεο θαηαιήμεηο -im, -in π.ρ. pjés-i-m, godít-i-n 'ρηππάλε' θ.ιπ., ηηο θαηαιήμεηο ηνπ παξαηαηηθνχ -m, -t, (αιιά -i), π.ρ. flër-ë-m, flër-ë-t πιάη ζηηο ζπρλφηεξεο θαηαιήμεηο -iim (< -i--m), -iit (< -i-t), -iin (< -i--n), π.ρ. pjesiim, pjesiit pjesjiin θ.ιπ. θαζψο θαη ηηο θαηαιήμεηο ηνπ ανξίζηνπ -m, -t, -n, π.ρ. folm, folt, foln 'κηιήζακε, -αηε, -αλε' θ.ιπ. πιάη ζηηο θαηαιήμεηο -ëm, -ët, -ën, π.ρ. thirrëm, thirrët, thirrën 'θσλάμακε, αηε, -αλε' θ.ιπ. Σν ζεκαηηθφ θσλήελ -- είλαη πάλησο ζηαηηζηηθά ζπρλφηεξν ζηα αξβαλίηηθα είηε απφ ην -i- είηε απφ ηε γπκλή ξίδα. Δ ζέζε απηή εληζρχεηαη θαη απφ ην φηη ην θσλήελ απηφ εκθαλίδεηαη (κε εκθαλέζηεξε ηελ επθσληθή ηνπ θχζε) θαη ζηα επεθηακέλα κε ην /n (ζηα αιβ. -n-) ζέκαηα ηνπ παξαηαηηθνχ θαη ηνπ ανξίζηνπ ησλ ζπκθσλφιεθησλ ξεκάησλ, θαη κάιηζηα ζε φιν ην θιηηηθφ ηνπο παξάδεηγκα κε εμαίξεζε ην β΄ πιεζπληηθνχ ηεο νξηζηηθήο ηνπ ελεζηψηα, π.ρ. hap--, háp--n, háp--n, háp---m / háp--im (< háp-m), háp---n 'αλνίγσ, -εηο, -εη, -νπκε -νπλε' θ.ιπ., háp, hápe, háp/ -i, háp---m /háp---im, háp---t, háp---n / háp--in (< háp---n) 'άλνηγα -εο θ.ιπ.' θ.ιπ. ΢ηα ΏΛ ε αλάπηπμε ηνπ  απηνχ είλαη πξναηξεηηθή π.ρ. ()gróh() / ()groγ- 'δεζηαίλσ', ()gróh()-- / ()gróγ-- 'δέζηαηλα' θ.ιπ., ελψ ζηα ΏΏΐ (Sasse, 1991: 150-1) ππνρξεσηηθή, κε εμαίξεζε βέβαηα ηα παιηά ξεκαηηθά ζέκαηα κε ραξαθηήξα πγξφ (r, , ) φπνπ ηφζν ε απνπζία ηνπ  φζν θαη ε αθνκνίσζε (θαη απινπνίεζε) ηνπ  είλαη ππνρξεσηηθέο θαη ζηα δχν ηδηψκαηα (θαη ζηελ θνηλή αιβαληθή) π.ρ. *mar- > marr 'παίξλσ', *már-- > márr 'έπαηξλα', *dal- > da 'βγαίλσ', *dal-- > dá 'έβγαηλα' θ.ιπ. (γηα ηελ εκθάληζε ηνπ  ζηνλ εληθφ ηνπ παζεηηθνχ ανξίζηνπ ζηα ΏΛ βι. παξαθάησ, 3.4.iii)

19


xiv) Ο βαζκφο ηεο αλαινγηθήο επέθηαζεο εληαίνπ ξεκαηηθνχ ζέκαηνο, είλαη δξαζηηθά πεξηνξηζκέλνο ζηα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα. ΢πγθεθξηκέλα ζηα αιβαληθά (Demiraj 1976:31-2): α) ΢ηηο κεηαθσληθέο αιιαγέο ζε ξήκαηα ηνπ ηχπνπ (i)e → i θαη a/ν/ → e → i ην i ραξαθηεξίδεη ην ζέκα ηνπ β' πιεζπληηθνχ ηεο νξηζηηθήο ηνπ ελεζηψηα ηεο ελεξγεηηθήο θσλήο, νιφθιεξνπ ηνπ ελεξγεηηθνχ παξαηαηηθνχ θαη ηνπ ελεζηψηα θαη παξαηαηηθνχ ηεο παζεηηθήο θσλήο π.ρ. shes 'πνπιάσ': shitni 'πνπιάηε', shisja 'πνχιαγα', shitem 'πνπιηέκαη' θ.ιπ. β) Έρεη επίζεο γεληθεπηεί ε κνξθή  αληί e (ζην β΄ θαη γ΄ εληθφ ελεζηψηα ηεο ελεξγεηηθήο θσλήο) ζηα ξήκαηα ηνπ ηχπνπ v 'βάδσ', z 'πηάλσ' θ.ιπ., π.ρ. zë 'πηάλεηο', zë 'πηάλεη', κε απνηέιεζκα ε κεηαθσληθή αιιαγή  → e → i λα παξνπζηάδεηαη δηκειήο ζε ζπγρξνληθφ επίπεδν:  → i, π.ρ. zë zija 'έπηαλα' - zihem 'πηάλνκαη'. γ) ΢ηα ξήκαηα πνπ εκθαλίδνπλ ηελ παξαδεηγκαηηθή ελαιιαγή ραξαθηήξα t/s, ε t-κνξθή έρεη πεξηνξηζηεί κφλν ζην β΄ θαη γ΄ ελ. ελεζη. ελεξγ. θσλήο, π.ρ. shet 'πνπιάο, -εη', flet 'κηιάο, -εη' θ.ιπ., ελψ ζην β΄ πιεζ. νη δχν κνξθέο ελαιιάζζνληαη: shitni - shisni' πνπιάηε', flitni - flisni 'κηιάηε' θ.ιπ. ΢ε φια ηα ππφινηπα πξφζσπα ηνπ ελεζηψηα θαη ζηνλ παξαηαηηθφ ηεο ίδηαο θσλήο έρνπλ γεληθεπηεί νη ηχπνη κε ην s. ΢ηα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα φκσο δελ έρεη γεληθεπηεί: α) νχηε ε κνξθή -i- ηεο ξίδαο ζηνλ ελεξγεηηθφ παξαηαηηθφ, αθνξά δειαδή κφλν ζην ηξίην εληθφ θαη πιεζπληηθφ πξφζσπν: π.ρ. ΏΏΐ (Sasse, 1991:150) mirr 'έπαηξλε', mirr((i)n)  'έπαηξλαλ' αιιά: márr 'έπαηξλα', márrm 'παίξλακε' θ.ιπ. Tνλ ίδην θσλεεληηζκφ κε ηα αξβαλίηηθα παξνπζηάδεη ζηα ηζάκηθα ην ζέκα ηνπ παξαηαηηθνχ (Haxhihasani, 1971: 179-80): π.ρ. gledhij, gledhje, glidh, gledhijm, gledhijt, glidhijn. β) νχηε ε κνξθή -- ηεο ξίδαο ζην β΄ θαη γ΄ εληθφ ηεο νξηζηηθήο ελεζηψηα, π.ρ. ΏΏΐ (Sasse, 1991:183-4) ndz - ndze -ndze 'καζαίλσ, -εηο, -εη' θ.ιπ. γ) νχηε, ηέινο, ε s-κνξθή ηεο ξίδαο ζηνλ ελεξγεηηθφ παξαηαηηθφ, θαζψο ην γ΄ εληθφ ζρεκαηίδεηαη κε ην ραξαθηήξα -t: π.ρ. ΏΏΐ (Sasse, 1991:163-67) porsis: porsít 'παξάγγειλε', es: it 'πνχιαγε', vras: vrit 'ζθφησλε' θ.ιπ. Οκνίσο ζηα ηζάκηθα (Haxhihasani, 1971: 179-80): pjes: pit 'ξψηαγε', flas: flit: κίιαγε θ.ιπ. xv) Ο ελεζηψηαο θαη παξαηαηηθφο ηεο παζεηηθήο θσλήο ησλ θσλεεληφιεθησλ ξεκάησλ θαη ησλ ξεκάησλ ζε Φ > Φj ζρεκαηίδεηαη ζηα αιβαληθά κε ηελ πξνζζήθε ηνπ αληηραζκσδηθνχ -h-: π.ρ. zi-h-em 'πηάλνκαη', zihe(sh) zi-h-et, zi-h-emi θ.ιπ. zi-h-esha 'πηαλφκνπλ' θ.ιπ., çlirν-h-em 'απειεπζεξψλνκαη', la-h-em 'πιέλνκαη', fshi-h-em 'ζθνππίδνκαη‘ θ.ιπ. Ώληίζεηα ζε ηνζθηθά ηδψκαηα, φπσο ηα ηζάκηθα (Haxhihasani, 1971: 186), αιιά θαη ζηα αξβαλίηηθα (γηα ηα ΏΏΐ, Sasse, 1991:167-80) ε θαηεγνξία ησλ -Φ ξεκάησλ δε ζρεκαηίδεη κε εληαίν ηξφπν ην ραξαθηήξα ηνπ ζέκαηνο ησλ δχν απηψλ ρξφλσλ, θαζψο ζε κεξηθά απφ απηά εκθαλίδεη ην ραξαθηήξα -n-: π.ρ.

20


martón-em

‗παληξεχνκαη‘,

martón-e

'παληξεπφκνπλ'

rrembén-em

'θιέβνκαη', bnem 'γίλνκαη' θ.ιπ.. ΢πγθεθξηκέλα κε εξξηλφιεθην ζέκα ζρεκαηίδεηαη παληνχ ε ηάμε ησλ ξεκάησλ ζε -ó. ΢ηα αξβαλίηηθα φκσο απηφ ηζρχεη ελ κέξεη θαη γηα ηελ ηάμε ησλ ξεκάησλ ζε -é, π.ρ. ΏΛ bén-em 'αγνξάδνκαη', énem (αιιά θαη éhem) 'γελληέκαη' ΏΏΐ rrembén-em, mbrζén-em 'θνπκπψλνκαη', zbrζén-em 'μεθνπκπψλνκαη' αιιά θαη éhem, ndéhem 'απιψλνκαη', déhem 'κεζψ'. Σν ξήκα b ζρεκαηίδεη ηελ παζεηηθή θσλή θαη κε ηνπο δχν ηξφπνπο ζηα ΏΛ bnem - béhem, αιιά κφλν κε ηνλ πξψην ζηα ΏΏΐ (177). Ο Demiraj (1976: 164-6) αλαθέξεη πάλησο φηη ηα ζέκαηα ζε -n-, παξφηη ζρεηηθά παιηά ζηελ ηζηνξία ηεο αιβαληθήο, είλαη δεπηεξνγελή (*bn- > be-h-em > ben-em (αλαινγηθά πξνο ην β΄ θαη γ΄ εληθφ bn)), γηαηί αιιηψο ζα έπξεπε ην κεζνθσλεεληηθφ -n- λα έρεη ηξαπεί ζε -r-: *brem. xvi) ΢ηα ηζάκηθα ρξεζηκνπνηείηαη ε παξαγσγηθή θαηάιεμε -l (> αξβ. -) γηα ην ζρεκαηηζκφ ξεκαηηθψλ νπζηαζηηθψλ (π.ρ. marrl 'πάξζηκν') θαη ζειπθψλ επαγγεικαηηθψλ π.ρ. mbreterl 'απηνθξάηεηξα', priftl 'ηέξεηα'. ΢ηα ΏΏΐ (Sasse, 1991:235-7) ην επίζεκα εκθαλίδεηαη κε απμεκέλε ιεηηνπξγηθφηεηα: π.ρ. θαη σο αλδξσλπκηθφ (πρ. ján 'Γηάλλαηλα') θαη σο (πξψελ) ππνθνξηζηηθφ (π.ρ. kók 'θνπθέην') θ.ιπ. ΢ηα ΏΛ αληίζεηα δηαηεξνχληαη κφλν ειάρηζηνη ιεμηθνπνηεκέλνη ζρεκαηηζκνί ζειπθψλ επαγγεικαηηθψλ: príft πιάη ζην priftr. xvii) O κέιινληαο κε ην βνεζεηηθφ do + ππνηαθηηθή, π.ρ. do hap 'ζα αλνίμσ'. ΢ηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ πεξηπηψζεσλ ν κέιινληαο ζρεκαηίδεηαη ρσξίο ην κφξην t ηεο ππνηαθηηθήο πξβι. ΏΏΐ (Sasse, 1991:227-8), AA (Ληφζεο, 2000:73) ΏΏη. (Φνπξίθεο, 1933:144). Δ ρξήζε ηνπ t είλαη ζπάληα θαη ζηα ηζάκηθα Δaxhihasani (1971:183). ΢ηα arbëréshë νη κέιινληεο κε ην βνεζεηηθφ kam + ππνηαθηηθή είλαη ζπρλφηεξνη απφ ηνπο κέιινληεο κε do / do t (Çabej, 1994:98-100). Με βάζε ηα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά κπνξεί εχθνια λα επηβεβαησζεί ε άπνςε ηνπ Haxhihasani (1971: 130) φηη «çamërishtja paraqit sidomos afri më të folmet arbëreshe të Italisë dhe të Greqisë» θαη φηη «çamërishtja mund të themi se u afrohet të folmeve arbëreshe më tepër se çdo nëndialekt tjetër i shqipes». 4.3. Σα απνθιεηζηηθά αξβαλίηηθα ραξαθηεξηζηηθά (απηά δειαδή πνπ ηα δηαθνξνπνηνχλ ηφζν απφ ηα ηνζθηθά φζα θη απφ ηα λoηηνηνζθηθά):

21


i) H αληηθαηάζηαζε ηνπ απαξεκθάηνπ (πξβι. ηφζθ. pr t punúar - γθέθ. me punúe) απφ πεξηθξαζηηθέο ζπληάμεηο κε ππνηαθηηθή: pr t pnó 'γηα λα δνπιέςσ'. ii) Δ απψιεηα ηεο αθαηξεηηθήο πηψζεο. iii) To εηθνζαδηθφ αξηζκεηηθφ ζχζηεκα, π.ρ. AAB (Sasse, -zét 'είθνζη' (=κία εηθνζάδα), di-zét 'ζαξάληα' (=δχν εηθνζάδεο), trezét 'εμήληα' (=ηξεηο εηθνζάδεο), katrzét 'νγδφληα' (=ηέζζεξηο εηθνζάδεο). ΢ηα arbëreshë (Çabej, 1994:94) ην ζχζηεκα απηφ είλαη αθφκε πην εθηεηακέλν. π.ρ. trezeteδjet 'εβδνκήληα' (=ηξεηο εηθνζάδεο θαη δέθα) (αξβ. tatδjét) iv) Υαξαθηεξηζηηθή γηα ηα αξβαλίηηθα είλαη ε χπαξμε παξάιιειεο ζεηξάο θαηαιήμεσλ ζε φια ηα πξφζσπα ηεο νλνκαζηηθήο θαη ππνηαθηηθήο ηνπ ελεζηψηα αιιά θαη ζηνλ παξαηαηηθφ ηεο ελεξγεηηθήο θσλήο ησλ ζπκθσλφιεθησλ ξεκαηηθψλ ζεκάησλ. ΢χκθσλα κε ηνλ Demíraj (1976:56,61,66) νη θαηαιήμεηο απηέο, πνπ ηηο νλνκάδεη ςεπδνθαηαιήμεηο (pseudo-mbaresa), είλαη ην απνηέιεζκα ηεο επαλαλάιπζεο θαη αλαινγηθήο επέθηαζεο ησλ αληίζηνηρσλ θαηαιήμεσλ ησλ ξεκαηηθψλ ζεκάησλ ζε -/-n, π.ρ.: -punó > punó- 'δνπιεχσ' → mar- > marr 'παίξλσ', hap- > háp 'αλνίγσ' θ.ιπ. -punón > punó-n 'δνπιεχεηο' → marr-n > marr 'παίξλεηο', hap-n > hápn 'αλνίγεηο' θ.ιπ. Οη θαηαιήμεηο απηέο ζηε ζεκεξηλή αιβαληθή έρνπλ αθήζεη ειάρηζηα ίρλε ζηνλ ελεζηψηα, π.ρ. ν εληθφο ησλ πγξφιεθησλ (π.ρ. marr, nxjerr 'βγάδσ, -εηο, -εη' θ.ιπ. θαη ησλ ξεκάησλ ηνπ ηχπνπ iki < ikëj < ikënj, ikën, ikën 'θεχγσ -εηο, -εη', eci, ecën, ecën 'πεξπαηψ, -αο, -αεη' θαη ιίγα αθφκε παξαδείγκαηα,10 έρνπλ νδεγήζεη φκσο ζηελ αλαδηάξζξσζε ηνπ ζπζηήκαηνο ησλ θαηαιήμεσλ ηνπ παξαηαηηθνχ θαη ησλ ζπκθσλφιεθησλ αιιά θαη ησλ θσλεεληφιεθησλ ξεκάησλ (Demiraj 1976:76-7): di-ja (< di-nja) 'γλψξηδα', di-je (< di-nje), di-nte, di-nim, di-nit, di-nin, hapja, hapje θ.ιπ., vija, vije 'έβαδα' θ.ιπ. Με βάζε θαη ηηο παξαπάλσ παξαηεξήζεηο νη δηαθνξέο ησλ αξβαλίηηθσλ απφ ηελ αιβαληθή ζπλνςίδνληαη ζηα εμήο: - ΢ηα πξψηα νη /n-επεθηάζεηο ηνπ ζέκαηνο παξακέλνπλ ιεηηνπξγηθέο. Οη ηχπνη ησλ ζπκθσλφιεθησλ ξεκάησλ κε ηελ επέθηαζε βξίζθνληαη ζε θαζεζηψο αιινκνξθίαο κε απηνχο ρσξίο ηελ επέθηαζε: π.ρ. ()gróh ()gróh 'δεζηαίλσ', iδ - íδ 'δέλσ', martiríz - martiríz 'καξηπξψ', νh - óh 'βιέπσ', fás - fás 'κηιάσ' θ.ιπ. Δ ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ θαη

(΢εκείσζε ηεο ζχληαμεο: ΢ρεηηθά κε ηελ παξαηήξεζε απηή βι. θαη ζει. 102, 184 ζην παξφλ ηεχρνο). 10 Σα παξαδείγκαηα είλαη θάπσο πεξηζζφηεξα ζην Buzuku, π.ρ. ecën, lypën, mundën, nfalën, pyetën θ.ιπ.

22


λνκέλνπ απνδεηθλχεηαη θαη απφ πεξηπηψζεηο επαλελίζρπζήο ηνπ, φπσο *mar- (πξβι. αφξ. mor-a) > marr > marr-. - O παξαηαηηθφο ησλ θσλεεληφιεθησλ, αληίζεηα κε ηα αιβαληθά, ζρεκαηίδεηαη ρσξίο ηελ επέθηαζε, π.ρ. AAB (Sasse, 1991:184) ha-j-, ha-je, ha-i, há-j-m, há-j-t, há-i-n11, 'έηξσγα, -εο θ.ιπ.', fér, fére, fíj 'θνηκφκνπλα, -φζνπλα θ.ιπ.' θ.ιπ., zr, zre, zii 'έπηαλα, -εο θ.ιπ.', θ.ιπ.12 v) O ζηγκαηηθφο αφξηζηνο ηεο παζεηηθήο θσλήο. ΢ε αληίζεζε κε ηνλ παζεηηθφ αφξηζην ηεο θνηλήο αιβαληθήο πνπ επαλαιακβάλεη ηηο θαηαιήμεηο ηνπ αφξηζηνπ ηεο ελεξγεηηθήο θσλήο κε ηελ παξάιιειε πξνζζήθε ηνπ πξνζήκαηνο u, π.ρ. u hap-a 'αλνίρηεθα' ζηα αξβαλίηηθα έρεη γεληθεπηεί ζηνλ εληθφ ηνπ ρξφλνπ απηνχ ην επίζεκα -- (ζηα ΏΛ κάιηζηα ε παξνπζία ηνπ πξνζήκαηνο είλαη πξναηξεηηθή): π.ρ. (u) háp(), (u) háp()e, (u) martuá-, (u) buár-- 'ράζεθα' θ.ιπ. Σν επίζεκα απηφ εθθηλεί πξνθαλψο απφ ηνπο ζηγκαηηθνχο ανξίζηνπο ηεο ελεξγεηηθήο θσλήο ησλ ξεκάησλ ηνπ ηχπνπ: ζá 'είπα', δá 'έδσζα', rá 'ρηχπεζα' θ.ιπ. Σν ίδην κνληέιν ιεηηνπξγεί θαη ζηα ΏΏ (Ληφζεο, 2000) φπνπ ην επίζεκα είλαη ηεο κνξθήο -t--: π.ρ. ζáta, ráta → u anagáta 'αλαγθάζηεθα', u vráta 'ζθνηψζεθα' θ.ιπ. Σέηνηνη ζηγκαηηθνί αφξηζηνη δελ ππάξρνπλ ζε ζπγρξνληθφ επίπεδν ζηα ηζάκηθα, ιίγνη παιηνί ηχπνη φκσο πξψηνπ εληθνχ, φπσο u bç [bt] 'έγηλα', u diç 'γλσξίζηεθα', u silloiç 'ζπιινγίζηεθα' πνπ αλαθέξεη ν Haxhihasani (1971:186) πιάη ζηνπο αζηγκαηηθνχο u zúr-a 'βαιζεθα', u mrgó-v-a

Αειαδή, ην -j- εδψ δελ είλαη απνηέιεζκα ηεο κεζνθσλεεληηθήο ηξνπήο ηνπ , (πξβι. αιβ. di-nja > dija, di-nte) αιιά επθσληθφ ζην α΄ θαη β΄ πξφζσπν εληθνχ θαη αλαινγηθφ ζηα ππφινηπα: di-j-ë, di-j-e, di-j, di-j(ë)-më, di-j(ë)-të, di-j-në (Demiraj, 1976:76). 12 ΢ηα ηζάκηθα (Haxhihasani, 1971:179-180) ίρλε δηαηήξεζεο ηεο επέθηαζεο -() δηαηεξνχληαη ζηνλ ελεζηψηα ζηα ίδηα ξήκαηα, φπσο ζηα αιβαληθά, π.ρ. ik-ij < ik 'θέπγσ', híp-ij 'αλεβαίλσ' θ.ιπ. ΢ηνλ παξαηαηηθφ νη θαηαιήμεηο κε ηελ επέθηαζε έρνπλ αληηθαηαζηήζεη ηηο παιηφηεξεο ζηα ζπκθσλφιεθηα θαη ζην α' εληθφ ησλ θσλεεληφιεθησλ, π.ρ. flas-ij < - 'κίιαγα', flas-je < flas-e, flit-, flás-ijm <m, flas-ijt < -t, flis-ijn < -n, há-j < - 'έηξσγα', ελψ ελαιιάζζνληαη κε απηέο ζηνλ πιεζπληηθφ, π.ρ. ha-jim < ii-m < -m θαη ha-j-m, ha-jit < ii-t < -t θαη ha-jt, ha-jin < ii-n < -n θαη ha-j-n. (Σν β΄ εληθφ ησλ θσλεεληφιεθησλ ζρεκαηίδεηαη αθαηάιεθηα ha-, ελψ ην γ' εληθφ είηε αθαηάιεθηα (ha-) είηε αλαινγηθά πξνο ην α΄ εληθφ θαη ηνλ πιεζπληηθφ: ha-j (πξβι. θαη αξβ.: ha-j)). Δ πξνζζήθε ηνπ επηζήκαηνο -() αθνξά θαη ζην γ΄ εληθφ ηεο ππνηαθηηθήο ελεζηψηα φισο ησλ 11

ξεκάησλ: (Haxhihasani, 1971:179-180) π.ρ. të háp-ij < () 'λα αλνίμεη', të káj(ë) < (), αλ θαη ζηελ ηειεπηαία πεξίπησζε ην -j- ζα κπνξνχζε λα είλαη επθσληθφ (πξβι. θαη Demiraj, 1976:132, o νπνίνο ζεσξεί ην -j- απηφ ζηα γθέθηθα φλησο επθσληθφ: π.ρ. të fle-j-e 'λα θνηκεζεί' .

23


'μεληηεχηεθα', καξηπξνχλ φηη ην θαηλφκελν δελ ππήξμε άγλσζην γηα ην ηδίσκα απηφ. vi) Ο ζπγθξεηηζκφο ησλ πηψζεσλ ηεο αφξηζηεο ζεηξάο ησλ νπζηαζηηθψλ. ΢ηα αιβαληθά, φπσο θαη ζηα αξβαλίηηθα, ε νλνκαζηηθή θαη ε αηηηαηηθή ηεο αφξηζηεο ζεηξάο έρνπλ ηαπηηζηεί ηφζν ζηνλ εληθφ, φζν θαη ζηνλ πιεζπληηθφ, θαζψο ζρεκαηίδνληαη κε κεδεληθή θαηάιεμε θαη γηα ηα ηξία γέλε (Demiraj, 1973:68) π.ρ. mal- 'βνπλφ' (πξβι. mal-i 'ην βνπλφ'), punë- 'δνπιεηά', (πξβι. púna < punë-e13 'ε δνπιεηά'), brúmë 'δχκε (πξβι. brúmë-t 'ε δχκε) θ.ιπ. Οη πιάγηεο πηψζεηο (γεληθή - δνηηθή - αθαηξεηηθή) φκσο, αλ θαη επίζεο έρνπλ ζπκπέζεη κνξθνινγηθά κεηαμχ ηνπο, φπσο άιισζηε θαη ζηελ νξηζηηθή κνξθή, δηαηεξνχλ μερσξηζηέο θαηαιήμεηο απφ ηελ νλνκαζηηθή θαη αηηηαηηθή: -i/-u γηα ηα αξζεληθά θαη e γηα ηα ζειπθά, π.ρ. i një mal-i 'ελφο βνπλνπ' (πξβι. i mal-i-t 'ηνπ βνπλνχ'), një plak-u 'ζ' έλα γέξν (δνη)' (πξβι. plak-u-t 'ζην γέξν (δνη)), prej shtëpi-e 'απφ ζπίηη, ζπηηηθφ (αθ.)' (πξβι. prej shtëpi-së 'απφ ην ζπίηη (αθ.)'). Ώληίζεηα ζηα αξβαλίηηθα ν ζπγθξεηηζκφο έρεη πξνρσξήζεη αθφκε πεξηζζφηεξν θαζψο ζηελ αφξηζηε κνξθή θαη ε νλνκαζηηθή κε ηελ αηηηαηηθή έρνπλ ζπκπέζεη αιιά θαη ε δηαθξηηή κνξθνινγηθά γεληθή/δνηηθή ηεο αφξηζηεο κνξθήο έρεη αληηθαηαζηαζεί θαη ζηνπο δχν αξηζκνχο απφ ζπληάγκαηα κε ηε ρξήζε ηεο πξφζεζεο nga + νλνκαζηηθή ηεο αφξηζηεο κνξθήο: π.ρ. hígrn δe pín (n)d tpí nga  makadás 'έθαγαλ θαη ήπηαλ ζην ζπίηη απφ έλαλ θίιν' (= ελφο θίινπ), i ga tét muái 'ήηαλ απφ νρηψ κήλεο (= νρηψ κελψλ) θ.ιπ., (πξβι. θαη ΏΏΐ (Sasse, 1991:302) zmbra nga  mm 'ε θαξδηά απφ κηα κάλα' (= κηαο κάλαο) θ.ιπ.). Μνλαδηθά ίρλε ηεο αιινηηλήο παξνπζίαο ηνπο είλαη κεξηθέο απσιηζσκαηηθέο θξάζεηο ηνπ ηχπνπ uj púsi 'λεξφ πεγαδηνχ, πεγαδίζην' (Sasse,1991:116), gítra kmb 'δάρηπια πνδηψλ' (Haebler, 1965:68).14

Γηα ηε ζρεηηθή ζπδήηεζε γηα ηε ζπλαίξεζε ηνπ ραξαθηήξα  ησλ νπζηαζηηθψλ κε ηελ παιηφηεξε κνξθή e ηνπ επηηαζζφκελνπ άξζξνπ ζε a βι. Demiraj (1973:86, θαη ππνζ. 38). 14 Γηα ηελ αθξίβεηα ν Demiraj ζεσξεί ηνλ β' ηχπν ζε ηέηνηνπ είδνπο θξάζεηο σο ίρλε παιηάο γεληθήο ρσξίο ην πξνηαζζφκελν άξζξν. Ώπνξξίπηεη ηελ πηζαλφηεηα λα ήηαλ εμ αξρήο αθαηξεηηθή γηαηί ην φλνκα ζηελ πηψζε απηή δε κπνξεί λα πξνζδηνξίδεη θάπνην άιιν (1973:71 θαη ππνζ. 33). ΢ηε ζπλέρεηα πξνζζέηεη φηη "κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ [ε πηψζε απηή] δελ γηλφηαλ αηζζεηή πηα σο γεληθή αιιά σο αθαηξεηηθή ή ηνπηθή κε ηελ νπνία είλαη νκψλπκε" (73-4). Οπσζδήπνηε ε ζέζε ησλ αξβαλίηηθσλ σο πξνο ηελ αλάπηπμε πξνηαζζφκελνπ άξζξνπ δίπια ζην παιηφηεξν επηηαζζφκελν (Çabej, 1963, 1978) είλαη αθφκα πξνο δηεξεχλπζε. Χζηφζν ην γεγνλφο φηη ππάξρνπλ ζπνξαδηθά παξαδείγκαηα ζπληαγκάησλ κε Ο +Ογ ή Ο + Β, φπνπ ην ζπλδεηηθφ κφξην κπνξεί λα παξαιείπεηαη (πξβι. θαη γηα ηα arbëreshë, Çabej, 1994:95), ε δηαηήξεζε κε κηθξφηεξν βαζκφ γξακκαηηθνπνίεζεο ησλ πξνθιηηηθψλ θηεηηθψλ αλησλπκηψλ ησλ θιεξνλνκεκέλσλ νλνκάησλ ζπγγέλεηαο, π.ρ. im-át 'o παηέξαο κνπ, it-at 'o παηέξαο ηνπ', i-át 'o παηέξαο ηνπ' θ.ιπ., ε ρξήζε ησλ αφξηζησλ αλησλπκηψλ ζπλήζσο ρσξίο ην 13

24


Γηα ηα ΏΛ σο ίρλε ηεο παιηφηεξεο παξνπζίαο ηέηνησλ αφξηζησλ πιάγησλ ηχπσλ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ: α) θξάζεηο απφ ηξαγνχδηα π.ρ. mór' egrz déti ku jée kác mot 'κσξή λεξάηδα ηεο ζάιαζζαο (=ζαιαζζηλή) πνχ ήζνπλ ηφζα ρξφληα? β) κεξηθά ηνπσλχκηα ηνπ ηχπνπ Σurla Rajézi 'Ραγηαδφηνπξια' θ.ιπ. γ) ιίγα νλφκαηα ζπγγέλεηαο πνπ ζρεκαηίδνπλ ηνλ πιεζπληηθφ κε ηελ παξέθηαζε -- θαη πνπ ελδερνκέλσο είλαη ην απνηέιεζκα νλνκαζηηθνπνίεζεο αφξηζησλ πιάγησλ πηψζεσλ, π.ρ. mótr 'αδεξθέο', búr(r) 'άλδξεο' θ.ιπ. ΢ρεηηθά κε ηα νλφκαηα απηά κπνξεί λα εηπσζεί φηη αθελφο δηαηεξνχλ ιεηηνπξγηθή ηελ αληίζεζε αφξηζηνπ - νξηζηηθνχ π.ρ. mótr - mótr-i-t θ.ιπ. θαη αθεηέξνπ φηη, ηεξνπκέλσλ ησλ αλαινγηψλ, έρνπλ ην αληίζηνηρφ ηνπο ζηηο πξνζσπηθέο αλησλπκίεο φπνπ νη ηχπνη né-ve 'εκείο', jú-ve 'εζείο' θέξνπλ ηηο θαηαιήμεηο ηεο γελ./δνη./αθ./. δ) ε ζπνξαδηθή εκθάληζε νξηζηηθψλ γεληθψλ εληθνχ ηνπ ηχπνπ tpíe-s()15 'ηνπ ζπηηηνχ', kusíe-s() 'ηεο θαηζαξφιαο'. ΢ηα αιβαληθά θαη ζηα αξβαλίηηθα ε θαηάιεμε ηεο θάζε πηψζεο πξνζηίζεηαη ζηελ αφξηζηε κνξθή ηεο πηψζεο απηήο (Demiraj, 1973:92) π.ρ. i (një) máli 'ελφο βνπλνχ' i máli-t 'ηνπ βνπλνχ', mal 'βνπλφ (αηη.)' - mal-n 'ην βνπλφ (αηη.)'. Βμαίξεζε, γηα ιφγνπο θσλεηηθνχο θαη γξακκαηηθνχο, απνηεινχλ ζήκεξα ηα ζειπθά νλφκαηα πνπ ζρεκαηίδνπλ ηελ νξηζηηθή κνξθή θαηεπζείαλ απφ ην αφξηζην ζέκα: π.ρ. shtëpie 'ζε ζπίηη' - shtëpi-së 'ζην ζπίηη', i (një) fúshe 'κηαο πεδηάδαο' - fush-ësë 'ηεο πεδηάδαο', i (një) lule(j)e 'ινπινπδηνχ' - i lule-s 'ηνπ ινπινπδηνχ' θ.ιπ. Ο Demiraj θαηαιήγεη φηη θαη γηα ηα ζειπθά ζα πξέπεη λα αλαδεηήζνπκε έλα παιηφηεξν ζηάδην φπνπ ην επηηαζζφκελν άξζξν ζηηο πιάγηεο πηψζεηο έπξεπε λα ηίζεηαη κεηά ηελ θαηάιεμε ηεο αφξηζηεο κνξθήο ησλ πηψζεσλ απηψλ θη φρη θαηεπζείαλ ζην γεληθφ ζέκα ηεο αφξηζηεο κνξθήο: π.ρ. *shtëpíe-s(ë), *lule(j)e-s(ë) θ.ιπ. Οη ηχπνη tpíe-s(), kusíe-s() απφ ηα ΏΛ θαίλεηαη φηη επηβεβαηψλνπλ ηε ζέζε απηή θαη παξαπέκπνπλ ζε ζρεηηθά ιεηηνπξγηθέο αφξηζηεο κνξθέο πιάγησλ πηψζεσλ: tpíe θαη kusíe. ΢ηνλ πιεζπληηθφ ηεο αιβαληθήο, ελψ ηζηνξηθά ε αληίζεζε αλάκεζα ζηελ νξηζηηθή θαη αφξηζηε κνξθή ζηηο πιάγηεο πηψζεηο γηλφηαλ αηζζεηή κέζσ ηεο παξνπζίαο ηνπ επηηαζζφκελνπ -t() (Demiraj,1973:91), ζε έλα ζρήκα φπσο: αφξ. κνξθή γελ./δνη fusha-ve 'πεδηάδσλ' - νξ. κνξθή fusha-vet 'ησλ πεδηάδσλ', αφξ. κνξθή αθαηξ. fúsha-sh 'απφ πεδηάδεο' - νξ. κνξθή πξνηαζζφκελν άξζξν, π.ρ. íζ / tr(s) 'φινη' (πξβι. αιβ. t gjithë / të tërë), φια απηά είλαη ζηνηρεία πνπ ζπλεγνξνχλ ππέξ ηεο άπνςεο ηνπ Çabej φηη ην πξνηαζζφκελν άξζξν είλαη λεφηεξν απφ ην επηηαζζφκελν, θαζψο ζηα αξρατθά αξβαλίηηθα ηδηψκαηα ε ζθαίξα ιεηηνπξγηθφηεηάο ηνπ πξψηνπ παξνπζηάδεηαη κηθξφηεξε απ' φ,ηη ζηελ αιβαληθή ζήκεξα. 15 Ο ηχπνο απηφο θαη ζην δείγκα κνπ απφ ηελ ΏραΎα (Ληφζεο, 2000).

25


fushash-i-t16 'απφ ηηο πεδηάδεο', ε επέθηαζε ηεο θαηάιεμεο -(v)e- θαη ζηελ αθαηξεηηθή (πξνθαλψο αλαινγηθά πξνο ηελ επέθηαζε ηνπ -i /-e ζηνλ εληθφ) θαη ν παξεπφκελνο ζπγθξεηηζκφο ησλ ηξηψλ απηψλ πηψζεσλ δεκηνχξγεζε έλα λέν ζρήκα: ανξ. κνξθή γελ./δνη./αθ./ fusha-sh - νξ. κνξθή γελ./δνη./αθ. - fusha-ve(t). ΢ην λέν απηφ ζρήκα, φπνπ δείθηεο νξηζηηθφηεηαο ζεσξήζεθε νιφθιεξε ε θαηάιεμε -(v)e(t), ην ζηνηρείν -t ήηαλ ππεξραξαθηεξηζκέλν θαη κπνξνχζε έηζη λα εθπίπηεη (πξβι. θαη Demiraj, 1973:95) ρσξίο ζεκαζηνινγηθέο απψιεηεο. ΢ηα ΏΛ κάιηζηα, φπσο άιισζηε θαη ζηελ θνηλή αιβαληθή πιένλ, νη ηχπνη ρσξίο ην t είλαη κνλαδηθνί π.ρ. dímrve '(θαηά) ηνπο ρεηκψλεο', cénve 'ησλ ζθπιηψλ' θ.ιπ. (πξβι. θαη AA (Ληφζεο, 2000), ΏΏΐ (Sasse, 1991:115) φπνπ ηα αιιφκνξθα -(v)e(t) θαη -(v)e ρξεζηκνπνηνχληαη απφ ηνπο νκηιεηέο αδηάθξηηα γηα ηε δήισζε ηνπ νξηζηηθνχ ζηηο πιάγηεο πηψζεηο. Σειηθά ε αφξηζηε κνξθή ζηα αξβαλίηηθα έρεη θαηαιήμεη κνλνπησηηθή. Τπάξρεη δειαδή έλαο βαζηθφο ηχπνο γηα θάζε αξηζκφ θαη ην γεγνλφο απηφ ζπληζηά άιισζηε θαη ηε βαζχηεξε δηαθνξά αλάκεζα ζηηο δχν γισζζηθέο πνηθηιίεο: ζηελ ηζηνξία ηεο αιβαληθήο ε αληίζεζε αφξηζην - νξηζηηθφ εληζρχζεθε ζπρλά εηο βάξνο ησλ πησηηθψλ δηαθξίζεσλ. ΢ηα αξβαλίηηθα (κε ηελ επίδξαζε ηεο ειιεληθήο;) ε αληίζεζε απηή ππνβαζκίζηεθε. ΢ην ζπκπέξαζκα απηφ νδεγεί άιισζηε θαη ε ζχκπησζε ζηα αξβαλίηηθα ηνπ νξηζηηθνχ θαη ηνπ αφξηζηνπ ζπλδεηηθνχ ζπζηήκαηνο ηεο νλνκαηηθήο θξάζεο (Σrudgill, 1976-7: 32-50). Με άιια ιφγηα έρνπλ επεξεαζηεί ε ιεηηνπξγηθφηεηα θαη νη ρξήζεηο ηφζν ηνπ επηηαζζφκελνπ άξζξνπ (= θαηαιήμεηο νξηζηηθήο κνξθήο) φζν θαη ηνπ πξνηαζζφκελνπ (= ζπλδεηηθά κφξηα πξηλ απφ γεληθή, επίζεην θ.ιπ.) 4.4. Σα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά πνπ δηαθξίλνπλ ηα ΏΛ απφ ηα ππφινηπα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα. i) H αλάπηπμε ηνπ επθσληθνχ ζπκθψλνπ /j/ ζε κεζνθσλεεληηθή ζέζε θαη πξηλ απφ ηελ νξηζηηθή κνξθή ησλ ζειπθψλ νλνκάησλ, φρη κφλν φηαλ ην πξψην απφ ηα δχν θσλήεληα είλαη ην αλνηρηφ a π.ρ. gruá-ja αιιά αθφκε θαη κεηά ηα κεζαίνπ αλνίγκαηνο e, o. π.ρ. núse-a → núseja 'ε λχθε', téro-a → téroja 'ε Καηεξίλα', θ.ιπ., πξβι. ΏΏΐ (Sasse, 1991:94, 118-9) π.ρ. pétro-a 'ν Πέηξνο', míce-a 'ε θίιε' θ.ιπ. ii) Οη δίθζνγγνη (ua θαη ie) δελ κπνξνχλ πνηέ λα ηνλίδνληαη ζην ππνηαθηηθφ ζηνηρείν: π.ρ. duár 'ρέξηα', (n)dziérr 'βγάδσ' martuám 'παληξεπηήθακε', kuá 'πνηνλ' θ.ιπ. (πξβι. ΏΏΐ dúar, ndzíer, martúam, kúa θ.ιπ.). ii) Δ γελίθεπζε ηνπ ηχπνπ tri γηα ην ζειπθφ θαη αξζεληθφ αξηζκεηηθφ ηξεηο ηξία π.ρ. kam tri djem eδe tri váaz 'έρσ ηξία παηδηά θαη ηξία θνξίηζηα', πξβι. αιβ., ΏΏΐ (Sasse, 1991:136), ηζάκ. (Haxhihasani, 1971:172): tre (αξζ.) - tri (ζει).

16

To -i- εδψ είλαη θπζηθά επθσληθφ, φκνην κε απηφ ηχπσλ φπσο njerëz-i-t θ.ιπ.

26


iii) H εκθάληζε ζην α΄ θαη β΄ εληθφ ηνπ παζεηηθνχ ανξίζηνπ κεηά απφ ζπκθσλφιεθηα ζέκαηα ηνπ επθσληθνχ --: π.ρ. u mbit-() / *u mbit- > u mbi 'πλίγεθα', u mbit-()e / *u mbit-e > u mbie 'πλίγεθε', u buár-(), u buár()e 'ράζεθα, -εο'. Πξνθαλψο ε αλάπηπμε ηνπ  εδψ ππνζηεξίρηεθε θαη απφ ηα ηξία πξφζσπα ηνπ πιεζπληηθνχ πνπ είλαη (κε εμαίξεζε ην πξφζεκα u) παλνκνηφηππα κε ηεο ελεξγεηηθήο θσλήο π.ρ. u buár()m, u buár()t, u buár()n 'πληγήθακε, -αηε, -αλε' θ.ιπ. θαη είρε σο απνηέιεζκα ηελ νκνγελνπνίεζε ηνπ ηνληζκνχ θαη ηνπ αξηζκνχ ησλ ζπιιαβψλ ζε φιν ην θιηηηθφ παξάδεηγκα (κε εμαίξεζε ην γ΄ εληθφ). iv) Ο πιεζπληηθφο ηνπ ελεξγ. παξαη. ζηα ξήκαηα πνπ δηαθνξνπνηνχλ ην ζέκα ηνπο (e → i, a/ν/ → e → i) παξνπζηάδεη δηαθνξέο ζηα ΏΛ ζε ζρέζε κε ηα ππφινηπα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα (πξβι. θαη βxiv). ΢ηα ξήκαηα κε ηε δηκειή κεηάπησζε, ε i-ξίδα εκθαλίδεηαη φρη κφλν ζην γ' ελ. θαη πιεζ. αιιά ζπλήζσο θαη ζηα ππφινηπα πξφζσπα ηνπ πιεζπληηθνχ: π.ρ. ΏΛ (m)biδm - ΏΏΐ mbeδm 'καδεχακε', ΏΛ (m)biδt - ΏΏΐ mbéδt 'καδεχαηε' θ.ιπ., εθπξνζσπψληαο έηζη έλα ελδηάκεζν ζηάδην κεηαμχ ησλ ππφινηπσλ αξβαλίηηθσλ (θαη λνηηνηνζθηθψλ) ηδησκάησλ θαη ηεο αιβαληθήο, ε νπνία έρεη νινθιεξψζεη ηελ επέθηαζε ηνπ -i- ζηνλ ρξφλν απηφ. Βλ κέξεη δηαθνξεηηθή είλαη ε θαηάζηαζε κε ηηο ηξηκειείο κεηαπηψζεηο, φπνπ ζηα ίδηα αθξηβψο πξφζσπα παξνπζηάδεηαη ζπλήζσο ε e-βαζκίδα αληί ηεο βαζκίδαο a/o/ γηα ηα ππφινηπα αξβαλίηηθα θαη ηεο i-βαζκίδαο γηα ηα αιβαληθά, π.ρ. ΏΛ mérrm - AAB márrm - αιβ. mirrnim 'παίξλακε', ΏΛ mérrt - ΏΏΐ márrt - αιβ. mirrnit 'παίξλαηε', AΛ éhm - ΏΏΐ

óhm - αιβ ihnim 'βιέπακε' θ.ιπ. AΛ vém - ΏΏΐ vrm - αιβ. vinim 'βάδακε'. Δ ίδηα βαζκίδα παξνπζηάδεηαη κάιηζηα θαη ζην α΄ ελ. ελεζη. ηεο ελεξγ. θσλήο ησλ ξεκάησλ ηνπ ηχπνπ z, v θ.ιπ. (ην αληίζηξνθν δειαδή απφ φ,ηη ζηα αιβαληθά), π.ρ. AΛ ze - ze - ze, ΏΏΐ z - ze - ze, αιβ. zë - zë -zë 'πηάλσ, -εηο, -εη'. v) Οη ηχπνη ηνπ α' πιεζ. ελεζη. kám 'έρνπκε' θαη ζóm 'ιέκε' απφ ηα miξήκαηα (jam, kam, ζom) είλαη κνλαδηθνί ζηα ΏΛ θαη έρνπλ αλαπιαζηεί θαηά ηα ππφινηπα ξήκαηα π.ρ. dam 'βγαίλνπκε', rbéim 'δνπιεχνπκε' θ.ιπ. Ληγφηεξν πηζαλφ κνπ θαίλεηαη φηη πξφθεηηαη γηα αξρατθνχο ηχπνπο, παξφηη δηαηεξνχλ ην παιηφηεξν ζέκα ka- ζν- θαη παξφηη ζχκθσλα κε ηελ άπνςε ηνπ Pedersen (Rom. Jb. IX, I:209), ε θαηάιεμε -mi ηνπ α΄ πιεζ. π.ρ. kémi, ζémi δελ κπνξεί λα είλαη παιηά, γηαηί ζα έπξεπε ην ηειηθφ -i- λα είρε εθπέζεη, επνκέλσο δεκηνπξγήζεθε αλαινγηθά απφ ην β' πιεζ. -ni. vi) O παξαηαηηθφο ησλ θσλεεληφιεθησλ ξεκάησλ ζρεκαηίδεηαη ζην ηδίσκα (πξβι. θαη 3.3.iv) ελ κέξεη κε ηνπο επεθηακέλνπο κε ην n/ ηχπνπο, φπσο δειαδή θαη ζηελ θνηλή αιβαληθή, θαη ελ κέξεη ρσξίο απηνχο, φπσο δειαδή ζηα ππφινηπα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα, π.ρ.

27


há-- 'έηξσγα', ká 'έθιαηγα', (m)bá 'θξάηαγα' θ.ιπ., há--e 'έηξσγεο', káe , (m)báe θ.ιπ. há--(/i)m, 'ηξψγακε', ká(/i)m, (m)bá(/i)m θ.ιπ. há--()t 'ηξψγαηε', kát, (m)bát θ.ιπ. ha-i 'έηξσγε', kái, (m)bai θ.ιπ.17 ha-i-m 'ηξψγακε', káim, (m)báim θ.ιπ. ha-i-t 'ηξψγαηε' káit, (m)báit θ.ιπ.

ha-i-n 'έηξσγαλ' káin, (m)báin θ.ιπ. t ha 'λα θαο', t ka, t (m)ba t há-j- 'λα θάεη', t káj, t mbáj Με άιια ιφγηα ην α΄ θαη β΄ εληθφ πξφζ. ηεο νξηζη. ζρεκαηίδνληαη κε ηνλ επεθηακέλν ηχπν, ην γ΄ εληθφ θαη πιεζ. θαζψο θαη ην β΄ θαη γ΄ εληθφ ηεο ππνη. κε ηνλ κε-επεθηακέλν, ελψ νη ηχπνη ηνπ α΄ θαη β΄ πιεζ. ηεο νξηζη. κε θαη ρσξίο ηελ επέθηαζε απνηεινχλ ειεχζεξεο πνηθηιίεο. O Demiraj (1976:76, ππνζ.36) απνξξίπηεη ηελ πηζαλφηεηα ην γ΄ εληθφ θαη πιεζ. λα απερνχλ ηελ επέθηαζε , π.ρ. *ha > haj, *ha-n > háin, γηαηί νη ηχπνη απηνί δελ είλαη καξηπξεκέλνη ζε θαλέλα αιβαληθφ ηδίσκα, θαη πνιχ πεξηζζφηεξν ζηα αξβαλίηηθα φπνπ δελ ηζρχεη ε ηξνπή  > j ζην ηέινο ηεο ιέμεο. ΢ηα ΏΛ κε φκνην ηξφπν έρνπλ κεηαπιαζηεί ζηνλ παξαηαηηθφ α) ηα θσλεεληφιεθηα ξήκαηα πνπ δηαηεξνχλ αιινχ ηνλ παιηφ r-ραξαθηήξα (δει. ζηελ πξνζηαθηηθή π.ρ. vr 'βάιε' ή ζηνλ αφξηζην π.ρ. túra 'έξημα'): π.ρ. ΏΛ fé 'θνηκφκνπλα' - AAB (Sasse, 1991:182-4) fér, ΏΛ tié 'έξηρλα' - ΏΏΐ tjér, AΛ bié 'ρηχπαγα' - ΏΏΐ bjér, AΛ v 'έβαδα' - ΏΏΐ vr θ.ιπ.

β) ηα αλψκαιν véte 'πεγαίλσ', π.ρ. vé 'πήγαηλα', vée 'πήγαηλεο', víi 'πήγαηλε' θ.ιπ. Ώληίζεηα, ην duá 'ζέισ' ζρεκαηίδεη ηνλ παξαηαηηθφ εμ νινθιήξνπ κε ην επθσληθφ j: dój, dóje, dói, dójm θ.ιπ. γ) Ώπφ ηα m-ξήκαηα ην γ΄ εληθφ θαη ν πιεζπληηθφο ηνπ ζom 'ιέσ': ζói, ζóim, ζóit, ζóin 'έιεγε, ιέγακε, -αηε, -αλε' θαη ην γ΄ εληθφ θαη

17

Βδψ αλήθνπλ θαη νη παξάιιεινη ηχπνη há-i-n 'έηξσγε', pí-i-n 'έπηλε', ngrí-i-n 'ζήθσλε', ,φπνπ ε πξνζζήθε ηνπ ηειηθνχ -n ζρεηίδεηαη αζθαιψο κε ηελ ηάζε ησλ ξεκάησλ απηψλ λα κεηαπιάζνληαη κε βάζε ηα ξήκαηα ζε -Φ, π.ρ. ruá 'θπιάσ' → (m)ba- 'βαζηάσ', ruán 'θχιαγε' → (m)bái-n 'βάζηαγε'.

28


πιεζ. ηνπ jam 'είκαη' θαη ηνπ kam 'έρσ': éi / íi - jéin/ íin18, kéi - ké(i) / kéin. Σα ππφινηπα πξφζσπα ζρεκαηίδνληαη κε ην επίζεκα --. Σα αλψκαια ξήκαηα ζηα ΏΏΐ (Sasse, 1991:185, θαη ππνζ. 89) ζρεκαηίδνπλ παξάιιεια θιηηηθά παξαδείγκαηα κε ηελ ελαιιαγή αλάκεζα ζην j θαη ην /n, 229-30): π.ρ. dój - dó 'ήζεια', dóje - dóe 'ήζειε' θ.ιπ., véj - vé 'πήγαηλα', véje - vée 'πήγαηλε' θ.ιπ.. Ώπφ ηα m-ξήκαηα ην γ΄ εληθφ θαη πιεζ. ζoi - ζóin 'έιεγε - ιέγαλε', kéi - kéin 'είρε - είραλε' θ.ιπ. ζρεκαηίδνληαη κε ην i αλαινγηθά θαηά ηα θσλεεληφιεθηα. Σα ππφινηπα πξφζσπα ζρεκαηίδνληαη κε ην επίζεκα --, αιιά νη Reinhold (1855: 42-3), Μeyer (Alb. St. V:36-40) γηα ηελ Όδξα θαη Haebler (1965:137) γηα ηε ΢αιακίλα δίλνπλ θαη γηα ηα πξφζσπα απηά ηνπο αξρατθνχο ηχπνπο κε ην επθσληθφ j: ke-j-, ké-j-e θ.ιπ., ζó-j-, ζó-j θ.ιπ. Ώληίζεηα ζηα ΏΏ (Ληφζεο, 2000) έρεη γεληθεπηεί ην --: ké--, jé--, ζó-- θ.ιπ. (βι. θαη παξαπάλσ γηα ην θσλεεληηζκφ ησλ m-ξήκαησλ). ΋ιεο απηέο νη πνηθηιίεο (-j-, --, --, ) δείρλνπλ πφζν κεγάιεο ήηαλ ηειηθά ζηελ ηζηνξία ηεο αιβαληθήο νη αλαθαηαηάμεηο ζηηο ξεκαηηθέο θαηαιήμεηο θαη πφζν ηζρπξέο νη κεηαμχ ηνπο αλαινγηθέο επηδξάζεηο. vii) Υαξαθηεξηζηηθφο γηα ηα ΏΛ είλαη ν απνθιεηζηηθφο ζρεκαηηζκφο ηνπ κέιινληα κε ηε ρξήζε θαη ηνπ κνξίνπ ηεο ππνηαθηηθήο t: π.ρ. do t pnó 'ζα δνπιέςσ' - ΏΏΐ do punó. viii) H γελ./δνη. ηνπ πιεζπληηθνχ ζρεκαηίδεηαη πάληα κε ην λεφηεξν αιιφκνξθν -ve θαη φρη κε ην παιηφηεξν -e (ην -v- ζεσξείηαη επθσληθφ ζηνηρείν πνπ αλαπηχρζεθε αξρηθά κεηά απφ θσλεεληφιεθηα ζέκαηα π.ρ. malev-e →mále-ve 'ησλ βνπλψλ' θαη αξγφηεξα γεληθεχηεθε π.ρ. cén-ve 'ησλ ζθπιηψλ' θ.ιπ. (Demiraj, 1973:71-2)). ix) Βίλαη ηδηαίηεξα εθηεηακέλε ζην ηδίσκα ε ηάζε λα επεθηείλεηαη έλα εληαίν ζέκα ζε φιν ην θιηηηθφ παξάδεηγκα ηνπ ανξίζηνπ: π.ρ. mor-a 'πήξα' → mór-i 'πήξα', (πξβι. AAB múar-), θ.ιπ. krkó-ita 'δήηεζα' → krkóitm 'δεηήζακε', krkó-itt '-αηε', krkó-itn '-αλε' (πξβι. ΏΏΐ krkúa-m θ.ιπ.), u-krkó- 'δεηήζεθα' (πξβι. ΏΏΐ u-krkuá-) θ.ιπ. br-a → br-m 'θάλακε' (πξβι. ΏΏΐ b-m) θ.ιπ. H πιεζψξα ησλ λεσηεξηζηηθψλ ζηνηρείσλ ζε φια ηα γισζζηθά επίπεδα ζηα ΏΛ, πνπ δελ απαληνχλ ζε άιια αξβαλίηηθα ηδηψκαηα ζηελ Βιιάδα, έρνπλ φκσο ζηε κεγάιε ηνπο πιεηνςεθία ην κεηξνπνιηηηθφ ηνπο αληίζηνηρν, αιιά θαη ε ηαπηφρξνλε δηαηήξεζε αξρατθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, πνπ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ελαιιάζζνληαη κε ηα πξψηα, θάλεη, λνκίδσ, εχινγε ηελ ππφζεζε φηη ε αιβαληθή εγθαηάζηαζε ζηε ζπγθεθξηκέλε 18

Πξβι. θαη ην πβξηδηθφ jé---im 'ήκαζηαλ'

29


πεξηνρή ή δελ αλάγεηαη ζε κηα επνρή ηφζν παιηά φζν ν απνηθηζκφο ηεο βφξεηαο Πεινπνλλήζνπ (14νο αη.), είλαη δειαδή κεξηθνχο αηψλεο κεηαγελέζηεξε ή, ην πηζαλφηεξν, αλαηξνθνδνηήζεθε απφ θαηλνχξγηεο αθίμεηο, πνπ νδήγεζαλ ζηελ αλάκεημε κε ην παιηφηεξν αξβαλίηηθν ζηξψκα. 5. ΢ρεηηθά κε ην νπδέηεξν ζηα αιβαληθά θαη ηα αξβαλίηηθα. Δ ζπδήηεζε γηα ην νπδέηεξν γέλνο αθνξά ζηελ ππνηηζέκελε δηαηήξεζή ηνπ ζηα αξβαλίηηθα θαη ζε άιια αξρατθά ηδηψκαηα. ΢χκθσλα κε ηνλ Newmark (1982:133-4) "the neuter gender in today's Albanian has the decided character of a relic". Αηαθξίλεη ηα ίρλε ηεο παξνπζίαο ηνπ ζε ηέζζεξηο κηθξέο θαηεγνξίεο ιέμεσλ: α) Λίγα "substance nouns" φπσο, brumë 'δχκε', drithë 'δεκεηξηαθά', dhjamë 'ιίπνο', grurë 'ζηάξη', gjalpë 'βνχηπξν', lesh 'καιιί', miell 'αιεχξη', mish 'θξέαο', mjaltë 'κέιη', vaj 'ιάδη' "and a few others". Πξνζζέηεη φηη "most of these nouns are being used in the masculine". β) Σα νλφκαηα δχν κεξψλ ηνπ ζψκαηνο: krye 'θεθάιη', bállë 'κέησπν'. Καη ην δεχηεξν ρξεζηκνπνηείηαη επίζεο σο αξζεληθφ. γ) Λίγα νπζηαζηηθνπνηεκέλα επίζεηα νπδέηεξνπ γέλνπο: π.ρ. të errëtit 'ην ζθνηάδη', të ftohtët 'ην θξχν', të vérdhët 'ην θίηξηλν' θ.ιπ. δ) Λίγεο νπζηαζηηθνπνηεκέλεο κεηνρέο: të ardhurit 'ν εξρνκφο', të écurit 'ην πεξπάηεκα', të ngrënët 'ην θαγεηφ θ.ιπ. ΢ηα αξβαλίηηθα ε θαηάζηαζε κπνξεί λα πεξηγξαθεί αθξηβψο κε ηηο παξαπάλσ θαηεγνξίεο. Γηα παξάδεηγκα ν Sasse (1991:96-7) ζεκεηψλεη ηελ χπαξμε νπδεηέξσλ απφ επίζεηα θαη κεηνρέο, π.ρ. t mir 'θαιφ', t rát 'πέζηκν' θ.ιπ. αιιά θαη 32 νπδέηεξα νπζηαζηηθά (π.ρ. új, bá θ.ιπ.), γηα πνιιά απφ ηα νπνία φκσο παξαζέηεη θαη παξάιιειν αξζεληθφ ή ζειπθφ ηχπν (ππνζ. 10-14). Σαπηφρξνλα, δηαηεξνχληαη μερσξηζηνί κνξθνινγηθά ηχπνη εληθνχ γηα νπδέηεξα επηζέησλ (κε ην πξφζεκα t) θαη κεξηθψλ αλησλπκηψλ ηχπσλ: νη δεηθηηθέο αλησλπκίεο kta 'απηφ' θαη áta 'εθείλν', ε θηεηηθή tim 'δηθφ κνπ', θαη ε εξσηεκαηηθή tt 'πνην'. Αξαζηηθά πεξηνξηζκέλε είλαη ε ρξήζε ηνπ νπδέηεξνπ γέλνπο ζηα ΏΛ, φπνπ εθηφο απφ πεξίπνπ 20 νπδέηεξα νπζηαζηηθά ηνπ ηχπνπ brúm θ.ιπ., πνπ εληάζζνληαη ελαιιαθηηθά θαη ζην ζειπθφ ή αξζεληθφ γέλνο, δε καξηπξνχληαη, ζε ζπγρξνληθφ επίπεδν, νχηε νπζηαζηηθνπνηεκέλα επίζεηα θαη κεηνρέο (π.ρ. ηα ιεμήκαηα απηά είηε αλαιχνληαη ζε πξνηάζεηο είηε αληηθαζίζηαληαη απφ άιια ζπλψλπκα ή ππψλπκα δάλεηα θαη ηζαγελή ζηνηρεία: π.ρ. t ngrn → kur hám 'φηαλ ηξψκε' / drék 'γέπκα' / faí 'θαγεηφ' / mi 'θξέαο' θ.ιπ.) νχηε αλησλπκίεο γέλνπο νπδεηέξνπ (ζηε ζέζε ηνπ νπνίνπ ρξεζηκνπνηείηαη ην ζειπθφ, π.ρ. k e di ájo 'δελ ην μέξσ απηφ'. Μνλαδηθή έλδεημε θάπνηαο ιεηηνπξγηθφηεηαο ηεο θαηεγνξίαο απηήο νλνκάησλ είλαη ε ελζσκάησζε ειιεληθψλ νπδεηέξσλ ρσξίο αιιαγή γέλνπο, π.ρ. prósγa-i-t 'ην πξφζγαιν', paraζúr-i-t 'ην παξάζπξν', kóka-i-t 'ην θφθαιν', proscéfa-

30


i-t / proscefá-i-t ← πξνζθέθαιν / πξνζθεθάιη θ.ιπ., ρσξίο απηφ βέβαηα λα ζεκαίλεη φηη ηα νπζηαζηηθά απηά δελ έρνπλ θαη παξάιιειν ηχπν αξζεληθνχ, π.ρ. prósγα-i θ.ιπ. ΋ζνλ αθνξά ηα ηζάκηθα, ν Δaxhihasani (1971, 160-161) αλαθέξεηαη πξάγκαηη ζηε δηαηήξεζε ζην ηδίσκα κηαο νκάδαο νπδέηεξσλ "ηεο χιεο" (të lëndës), πνπ είλαη ηα ίδηα πεξίπνπ κε απηά πνπ απαληνχλ ζηα αιβαληθά θαη ηα αξβαλίηηθα, θαζψο θαη αθεξεκέλσλ νπδεηέξσλ, απφ ξεκαηηθά νπζηαζηηθά ή νπζηαζηηθνπνηεκέλα επίζεηα, ηνλίδνληαο φηη "gjinia asnjanëse në këtë të folme ka një përdorim të gjërë". Ώπφ ηελ άιιε φκσο ζεκεηψλεη φηη "duhet vënë në dukje se edhe këtu kjo gjini shkon duke humbur terren" φπσο καξηπξά ε ηάζε κεηαπιαζκνχ ησλ νπδεηέξσλ απηψλ ζε αξζεληθά, ελψ δελ ππάξρνπλ κνξθνινγηθά δηαθξηηνί ηχπνη αλησλπκηψλ ή επηζέησλ γηα ην νπδέηεξν, κε εμαίξεζε ηελ νλνκαζηηθή kta 'απηφ' γηα ηνλ εληθφ ηεο δεηθηηθήο αλησλπκίαο (174). Σν ζπκπέξαζκα απφ ηε ζπγθξηηηθή εμέηαζε ησλ παξαπάλσ είλαη φηη ε θαηεγνξία νπδέηεξν γέλνο είλαη ζε ππνρψξεζε αιινχ ιηγφηεξν θαη αιινχ πεξηζζφηεξν θαη φηη πξφθεηηαη γηα κηα δηαδηθαζία πνπ, ζην βαζκφ πνπ αθνξά θαη ζηα αξβαλίηηθα, έρεη αξρίζεη ζρεηηθά παιηά.19 Πξαγκαηηθά, ν Demiraj (1973:36-42) ζεκεηψλεη φηη ν αξηζκφο ησλ νπδέηεξσλ νπζηαζηηθψλ ηνπ ηχπνπ uj, vaj θ.ιπ. παξνπζηάδεηαη κηθξφο ήδε ηελ επνρή ηνπ ΐuzuku (1555), ελψ δελ ππάξρνπλ θαζφινπ νπδέηεξα δάλεηα απφ ηα ζιαβηθά, ζηα νπνία ην νπδέηεξν είλαη ηδηαίηεξα δσληαλή θαηεγνξία. 6. ΢ΤΜΠΒΡΏ΢ΜΏΣΏ ΋πσο θάλεθε απφ ηελ παξαπάλσ παξνπζίαζε, νη δέζκεο ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ δηαθξίλνπλ ζην επίπεδν ηεο δηαιεθηνινγίαο ηφζν ηα αξβαλίηηθα ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ γεληθά, φζν θαη ηα ζπγθεθξηκέλα ηδηψκαηα δελ έρνπλ ηειηθά ην ραξαθηήξα παληεινχο παξνπζίαο ή παληεινχο απνπζίαο. Πξφθεηηαη, ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο, γηα δηαβαζκίζεηο ή, θαιχηεξα, γηα έλα ζπλερέο ζηνλ ηφπν θαη ζηνλ ρξφλν, πνπ μεθηλά απφ ηα βφξεηα ηνζθηθά ηδηψκαηα γηα λα θαηαιήμεη ζηα πην απνκαθξπζκέλα αξβαλίηηθα ηδηψκαηα ηεο Βιιάδαο θαη ηεο Εηαιίαο.

19

Ο ζρεηηθφο πξνβιεκαηηζκφο γηα ηε δηαγισζζηθφηεηα / θαζνιηθφηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο απψιεηαο ηνπ ηξηπινχ ζπζηήκαηνο γέλνπο αξζεληθφ-ζειπθφνπδέηεξν ππέξ ηνπ δηπνιηθνχ αξζεληθφ-ζειπθφ θαη γηα ην βαζκφ παξείζθξεζεο ζε απηήλ ηε δηαδηθαζία παξαγφλησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε γισζζηθή απνδφκεζε, δε ρσξά θπζηθά ζην πιαίζην απηήο ηεο εξγαζίαο.

31


Βλδεηθηηθή βηβιηνγξαθία Ajeti, I. Historia e Gjuhës Shqipe: Morfologjia Historike. Reparti Prishtinë: Enti i Botimeve Shkollore i Republikës Socialiste të Serbisë. 1969. Ώξράθεο, Ώ. Κνηλσληνγισζζηθέο Παξαηεξήζεηο ζηελ Ώξβαληηφθσλε Κνηλφηεηα ηεο Ληβαδεηάο. Αξβαλίηηθα θαη Διιεληθά. Εεηήκαηα Πνιπγισζζηθώλ θαη Πνιππνιηηηζκηθώλ Κνηλνηήησλ. Σζηηζηπήο, Λνπθ. Ληβαδεηά, 1998. Çabej, E Rreth disa çështjeve të historisë së gjuhës shqipe. Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës. Seria Shkencat Shoqërore. 1963. Çabej, E. Studime etimologjike në fushë të shqipes. I-IV. Tiranë 1976-1996. Çabej, E. Storia linguistica e struttura dialettale dell' albanese d' Italia. ΢ην: I dialetti Italo-albanesi. Studi linguistici e storico-culturali sulle communità arbëreshe. A cura di F. Altimari e L. M. Savoia. Bulzoni Editore, 1994. Çeliku, M. Të folmet e Kavajës. Dialektologjia shqiptare II. Tiranë, 1974. Demiraj, Sh. Morfologjia historike e gjuhës shqipe (pjesa I). Universiteti i Tiranës. Tiranë, 1973 Demiraj, Sh. Morfologjia historike e gjuhës shqipe (pjesa II). Universiteti i Tiranës. Tiranë, 1976 Demiraj, Sh. Fonologjia historike e gjuhës shqipe. Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe e Letërsisë. Tiranë, 1996 Φνπξίθεο, Π. Ζ ελ Αηηηθή Διιελναιβαληθή Γηάιεθηνο. Ώζήλα, 1933. Gjinari, J. Essai d' une Demarcation Dialectale de la Langue Albanaise. Studia Albanica 2:31-50. 1966. Gjinari, J. Dialektet e gjuhës shqipe. Tiranë, 1989. Hamp, E., The Albanian Dialect of Mandres. Die Sprache: Zeitschrift für Sprachwissenschaft XI: 137-154. 1965. Hamp, E. The Position of Albanian in Ancient Indo-European Dialects. Proceedings of the Conference on Indo-European Linguistics held at the University of California Los Angeles 1963. H Birnbaum and J.Puhrel, eds. 977-121. Berkeley: University of California Press. 1966. Hamp, E. Early Slavic Influence on Albanian. Balkansko Ezikoznanie XIV: 21-25. 1970a. Hamp, E. The Albanian Words for ‗‗Liver‘‘. Issues in Linguistics: Papers in Honor of Henry and Renée Kahane. B. Kachru et al., eds. pp. 310-318. Urbana: University of Illinois Press. 1973a Haxhihasani, Q. Vështrim i përgjithshëm mbi të folmen e banorëve të Çamërisë. Dialektologjia shqiptare I. Tiranë, 1971. Haebler, C. Grammatik der Albanischen Mundart von Salamis. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 1965.

32


Κazazis, K. Greek and Arvanitika in Corinthia. Balkanistica: Occasional Papers in Southeast European Studies III. K.E. Naylor, ed. pp. 4251. 1976. Κπξηαδήο, Α. Ώξβαλίηεο - Ώξβαλίηηθα. Διιεληθή Γηαιεθηνινγία. Βθδνηηθφο Οίθνο Ώδειθψλ Κπξηαθίδε α.ε. Σνκ. 5. 1996-1998. Κπξηαδήο, Α. Διιεληθέο επηδξάζεηο ζηελ Αιβαληθή. Ώδεκνζίεπηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή. Θεζζαινλίθε, 2001. Ληφζεο, Ν. Γισζζηθόο ζάλαηνο: Σα αξβαλίηηθα ηεο βνξεηνδπηηθήο Πεινπνλλήζνπ. Ώδεκνζίεπηε κεηαπηπρηαθή εξγαζία. Ώξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο. Θεζζαινλίθε, 2000. Meyer, G. Beiträge zur Kenntnis der in Griechenland Gesprochenen Albanesischen Mundarten. Albanesische Studien V. Wien: Wiener Akademie Sitzungsberichte. 1896. Μπφηζαξεο, Μ. Λεμηθόλ ηεο Ρσκατθήο θαη Αξβαληηηθήο απιήο. Φηινινγηθή έθδνζε ηνπ απηνγξάθνπ Σίηνπ Π. Γηνράια. ΐ' Έθδνζε. Ώζήλα, 1993. Newmark L. (et. al) Standard Albanian. A reference grammar for students. Stanford University Press. Stanford, California, 1982. Reinhold, C. Noctes Pelasgicae. Athenes: Typis Sophoclis Garbola. Orel, V. Albanian Etymological Dictionary. 1998. Sasse, H-J. Arvanitika. Die albanischen Sprachreste in Griechenland. Teil 1. Otto Harrassowitz - Wiesbaden, 1991. Trudgill, P. Creolization in Reverse: Reduction and Simplification in the Albanian Dialects of Greece. Transactions of the Philosophical Society. 32-50. 1976-77. Trudgill, P. and G. Tzavaras. Why Albanian-Greeks Are Not Albanians: Language Shift in Attica and Boeotia. Language, Ethnicity and Intergroup Relations. H Giles, ed. pp. 171-184. London, New York: Academic Press. 1977. Tsitsipis, L. Language Change and Language Death in Albanian Speech Communities in Greece: a Sociolinguistic study. Ph. D. dissertation. Department of Anthropology, University of Wisconsin. Madison, 1981. Weinreich, U. Languages in Contact. Findings and Problems. The Hague - Paris: Mouton, 1953.

33


NIKOS LIOSSIS Aristotle University of Thessaloniki SOME BASIC FEATURES OF THE ARVANITIC DIALECT OF LACONIA – A COMPARATIVE EXAMINATION WITH OTHER ARVANITIC AND SOUTHERN TOSK DIALECTS (Summery)

Within the framework of this paper it is my intention to renew the discussion surrounding the status of the Arvanitika dialects of Greece. I begin with a critical evaluation of the characteristics which have until now been considered as exclusive to these dialects, confined to the phonetic and morphological levels, and subsequently draw attention to new bundles of isoglosses which highlight the relationship between Arvanitika and the Tosk and the Southern Tosk dialects of Albania. Particular attention is given to the Arvanitika of Lakonia, which is examined in comparison with other Arvanitika dialects. This reveals the mixed character of the dialect in question, allowing speculation regarding succesive waves of Albanian migration to the region.

34

KONSTANTINOS GIAKOUMIS University of New York, Tirana* ARCHIVAL CODICES IN THE CENTRAL ARCHIVES OF THE STATE, TIRANA: FIRST PRESENTATION OF THE „CODEX OF GJIROKASTËR‟ (F. 139, D. 2: 1760-1858) he understanding of the structure and contents of archival units of a great administrative unit requires a precise knowledge of the latter‘s structure and function. The Church has created and developed the necessary mechanisms for ends, beyond Her metaphysical dimension. It is, therefore, imperative to draw a brief introductory outline of the ecclesiastical structure in the Byzantine and the post-Byzantine periods, in the context of the region of Gjirokastër. Writing in the last decades of the Byzantine Empire, the scholar-monk Joseph Vryennios (1350-1432) considers Constantinople to be the bulwark of Christianity, without which the faith would be shaken and perish1: ―so long as the City resists, the faith will remain unshakeable. Were she shaken or conquered, which, my Christ, may not happen! What soul would remain firm in faith?‖. History has shown notwithstanding, that neither was the Byzantine control over Constantinople able to contain the process of Islamization in Asia Minor (a process that continued from the 11th to the 15th century2), nor did the Orthodox faith disintegrate after the City‘s fall to the Ottomans. As a medieval Empire, the Ottoman was both theocratic and highly pragmatic. It tolerated faiths other than its own and allowed them to live and function legally. The true origin of Ottoman toleration for Christianity and Judaism must be sought in Islam‘s theocratic precepts: specifically, its theology and law as embodied in the Koran. According to the Islamic faith, this book holds the heavenly revelations received by Mohammed. It links all monotheists to a common fate on the Day of resurrection and beyond3 and it also maintains that there is no compulsion in religion4. Mohammed‘s contract with the Christians of Yemen became the basis of Muslim Ottoman toleration towards their Christians subjects5 — provided that the latter pay a fixed poll tax as a token of submission. It was, therefore, an element in

T

Dr. K. Giakoumis is a Ph.D. holder in Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies, C.B.O.M.G.S., The University of Birmingham and currently vice-rector of the University of New York, Tirana. 1 Vryennios Joseph (1768), Τα ευρεθέντα, edited by Eugenios Voulgaris, v. 2, Leipzig, p. 277. 2 On this subject, I have relied on the excellent monograph of Sp. Vryonis [Vryonis Sp. (2000)]. 3 Koran II:62, cited in Kiel M. (1985), p. 144. 4 Koran II:256; cf. Kiel M. (1985), p. 144. 5 Montgomery W. (1956), Muhammad in Medina, Oxford, p. 359/60. *

35

KONSTANTINOS GIAKOUMIS

Islamic legal practice6 that the Christian subjects of a Muslim state could preserve their own religious organisations and traditions. Simultaneously, the highly pragmatic character of the Ottoman state carried this toleration into the realm of political requirements and economic force. At the political level, the Patriarch was reinstated at the strong recommendation of Mehmed II. Moreover, the Orthodox Church gave the authority of the sultan a religious and ‗God-pleasing‘ dimension. The Church considered the tribulations of the Christians as a divine retribution for their infidelity and in a way secured the western borders of the Empire through its anti-unionist attitude in the potential merger of the Orthodox with the Papist Church7. With respect to economic forces, the Patriarch, the Patriarchate, and its officials became part of the Ottoman administration and were therefore bedecked with privileges because of the economic relations between the Porte and its Christian subjects8. At the same time, the Church incorporated the public functions of the Ottoman state into its religious practice, declaring Ottoman authority as ordained by God9. It also secured the ‗natural‘ acceptance of its lot by the Christian subjects of the Ottoman state10 and In the context of the Ottoman Balkans it is worth mentioning that the Hanefite school of interpretation of Islamic Law prevailed, a school which left more room for human interpretation than the other three schools [Kiel M. (1985), p. 145]. 7 Papaioannou D. (1991), pp. 20-33. 8 On this subject as seen from a Marxist point of view, see Papaioannou D. (1991), pp. 38-45. 9 There is a popular saying that the fall of Constantinople stemmed from God‟s will: „Πάφεςε ςὸ υεοξσβικὸ κι ἄπ υαμηλώρξσμ ς’ ἅγια, / παπάδεπ πάοςε ςὰ γ’ἱεοὰ, καὶ ρεῖπ κεοιὰ ρβηρςεῖςε / γιαςὶ εἶμαι θέλημα Θεξῦ ἡ Πόλη μὰ ςξσοκέφῃ / ...‟ [Politis N. (1925), Δκλξγαί από ςα ςοαγξύδια ςξσ ελλημικξύ λαξύ, Athens, p. 4]. 10 To secure and protect the link between the power of the Ottoman state and the Orthodox faith, Phanariotes produced appropriate texts. The translation into the language of the people of the Apostolic Constitutions as a Nomocanon by Georgios Trapezountios (17th-18th c.) is a typical example. Although it was probably never printed (because of the death of Nikolaos Mavrokordatos) [Papastathis Ch. (1985), „Νξμξκάμχμ Γεχογίξσ ςξσ Τοαπεζξσμςίξσ’, Αμάςσπξμ εκ ςξσ Κέμςοξσ Δοεύμηπ ςηπ Ιρςξοίαπ ςξσ Δλλημικξύ Δικαίξσ ςηπ Ακαδημίαπ Αθημώμ, Athens, p. 372], the Nomocanon shows how the association between the two was made. Old regulations about fulfilling one‟s financial obligations towards the state authorities were re-written in a modern, intelligible form. Note the following parallel passages, the first from the original and the second, a translation: 1) „Πάρῃ βαριλείᾳ καὶ ἀουῇ ὑπξςάγηςε ἐμ ξἷπ ἀοέρκει ςῷ Θεῷ, ὡπ Θεξῦ διακόμξιπ, καὶ ςῶμ ἀρεβῶμ ςιμχοξῖπ πάμςα τόβξμ ςὸ ὀτειλόμεμξμ αὐςξῖπ ἀπξπληοώραςε, πᾶραμ εἰρτξοάμ, πᾶμ ςέλξπ, πᾶραμ ςιμήμ, δόριμ κῆμρξμ. Θεξῦ γὰο ςξῦςξ διάςαγμα, μηδεμὶ ςι υοεχρςεῖμ, εἰ μὴ ςὸ ςῆπ τιλίαπ ρύμβξλξμ ὁ Θεὸπ διεςάναςξ διὰ Χοιρςξῦ’, Patrologia Graeca, v. 1, verse 825]. Chapter 13, Book 4. Δἰπ κάθε βαριλείαμ καὶ ἐνξσρίαμ μὰ ὑπξςαυθῆςε εἰπ ἐκεῖμα ὁπξῦ ἀοέζξσμ ςὸμ Θεόμ, ὡρὰμ ὁπξῦ εἶμαι ξἱ ἐνξσριαρςαί, ὑπηοέςαι ςξῦ Θεξῦ, καὶ παιδεύξσμ ςξὺπ κακξύπ. Νὰ πληοώρεςε εἰπ αὐςξὺπ κάθε υοεχρςξύμεμξμ τόοξμ. Κάθε εἰρόδημα, κάθε υαοάςζι, κάθε ςιμήμ, κάθε δόριμξμ. Διόςι ἔςζι ποξρςάζει ὁ 6

36

PRESENTATION OF THE ‗CODEX OF GJIROKASTËR‘

condemned those who thought otherwise, this being contrary to the will of God11. Accordingly, the Orthodox patriarchs and the Jewish hahambasi became rulers of their people, where ‗people‘ meant, as in medieval times, a religious, not a national, group. It is precisely for this reason that the various Balkan peoples, Slavs, Albanians and Greeks, were joined together into one ‗millet‘. The Ottomans did not interfere in the internal organisation of the Church. Throughout the occupation, ecclesiastical differentiation of regions of Epirus and Southern Albania continued to exist, as before, at two, local, ecclesiastical jurisdictional levels under the Ecumenical Patriarchate: a) the Metropolis of Naupaktos and Arta, including the Dioceses of Rogon, Vonditses, Aetos and Acheloos, and b) the Metropolis of Ioannina, incorporating the Dioceses of Vellas, Buthroton (Butrint), Dryinoupolis and Cheimarra (Himarë). An independent Archdiocese of Pogoniane existed for some time directly under the Ecumenical Patriarchate12. Because of the importance of Ioannina as the administrative, financial and educational centre of Epirus, its Metropolis rose in the ecclesiastical Θεόπ. Καμεμὸπ μὰ μὴμ υοεχρςᾶςε ςίπξςεπ, πάοεν ςὸ ρημάδι ςῆπ τιλίαπ, ἐκεῖμξ ὁπξῦ ἐδιώοιρεμ ὁ Θεὸπ διὰ μέρξσ ςξῦ Χοιρςξῦ [Papastathis Ch. (1985), op. cit., pp. 482-483]. 2) ‘… Καὶ ὑμεῖπ ξἱ δξῦλξι ὑπξςάγηςε ςξῖπ κσοίξιπ ὑμῶμ ὡπ ςύπξιπ Θεξῦ ἐμ ποξρξυῇ καὶ τόβῳ ὡπ ςῷ Κσοίῳ, καὶ ξὐκ ἀμθοώπξιπ.’ [J. P. Migne, op. cit., verse 1008]. Chapter 13, Book 7. „… Καὶ ἐρεῖπ ξἱ δξῦλξι μὰ ὑπξςαυθῆςε εἰπ ςξὺπ αὐθεμςάδεπ ραπ μὲ μεγάλημ ποξρξυὴμ καὶ τόβξμ, ὡρὰμ ὁπξῦ εἶμαι εἰπ ἐρᾶπ Θεξὶ καὶ μὰ ρςξυαρθῆςε πὼπ ὑπξςάρρερθε εἰπ ςὸμ Θεόμ, καὶ ὄυι εἰπ ςξὺπ ἀμθοώπξσπ.’’ [Papastathis Ch. (1985), op. cit., p. 553]. 3) Τὸμ βαριλέα βξβηθήρῃ, εἰδὼπ ὅςι ςξῦ Κσοίξσ ἐρςὶμ ἡ υειοξςξμία ςξὺπ ἄουξμςαπ αὐςξῦ ςιμήρῃπ, ὡπ λειςξσογξὺπ Θεξῦ ἔκδικξι γὰο εἰρὶμ πάρηπ ἀδικίαπ ξἷπ ἀπξςίραςε ςέλξπ, τόοξμ, καὶ πᾶραμ εἰρτξοὰμ εὐγμχμόμχπ. [J. P. Migne, op. cit., verse 1009]. Chapter 16, Book 7. Νὰ τξβηθῇπ ςὸμ βαριλέα, ἠνεύοξμςαπ ὅςι ἡ υειοξςξμία ςξσ εἶμαι ἀπὸ ςὸμ Θεόμ. Τξὺπ ἄουξμςάπ ςξσ μὰ ςξὺπ ςιμήρῃπ ὡπ ὑπηοέςαπ Θεξῦ, διόςι εἶμαι ἐκδικηςαὶ πάρηπ ἀδικίαπ. Δἰπ ςξὺπ ὁπξίξσπ μὰ πληοώρεςε μὲ εὐυαοιρςίαμ δόριμξμ, υαοάςζι, καὶ κάθε ἄλλξ εἰρόδημα. [Papastathis Ch. (1985), op. cit., p. 554]. 11 For those reasons anathemas were pronounced on Christians who failed in their duty to the state or to the ecclesiastical administration [Papaioannou D. (1991), pp. 58-62]. Recent research has shown that during the Ottoman domination, the use of excommunication was for far more complex functions than a simple punishment [Michaelaris P. (1997); Gerouki A. (1992), „Σσλλξγικέπ μξξςοξπίεπ και Ιρςξοία ςξσ Δικαίξσ. Οι ατξοιρμξί ρςημ Βεμεςξκοαςξύμεμη Κέοκσοα (1675-1797). Μεθξδξλξγικέπ ποξρεγγίρειπ’, Ποακςικά ΙΒ΄ Παμελλημίξσ Ιρςξοικξύ Σσμεδοίξσ (Μάιξπ 1991), Thessaloniki, pp. 167-175; Gerouki A. (June 1988), „Ο τόβξπ ςξσ ατξοιρμξύ’, Τα Ιρςξοικά, v. 5, No. 8, pp. 53-68. 12 Glavinas A. (1998), p. 262.

37


‗order of precedence‘13 of the Ecumenical Patriarchate, as indicated in the relevant Notitae. After the elevation of the Diocese of Ioannina to a Metropolis in 131814, the Diocese of Dryinoupolis was placed in its jurisdiction. In the 14th century the Metropolis was the 53rd in rank15, whereas in a Notitia dated between 1453 and 1500 it had risen already to 33rd in rank. In 1590 it rises to 6th place, while in 1615 it falls back to 33rd. The Metropolis is also mentioned in the Notitiae of 1680 and 1690 but the known sources do not give its ordering. In 1710 it held 12th place; in 1715 and 1731 32nd, then back to 29th in 175916. Finally in 1808, under the rule of Ali Pasha, Patriarch Gregory V raised it to 13th in rank17. The Diocese of Dryinoupolis must have existed before the Third Ecumenical Synod (431), in whose proceedings its Bishop Eutychios took part18. The seat of the Diocese of Dryinoupolis was initially located in the city of Adrianoupolis19, which, according to Hierocles‘s Synecdemos, was one of the twelve cities of Epirus Vetus20. It is mentioned (ὁ Δοσψμξσπόλεχπ) in a Notitia dating from the 10th-11th century where it is said to hold the seventh bishopric rank of the Metropolis of Nikopolis21. In the 11th century it is indicated as being eighth in the rank of Dioceses in the same Metropolis (ὁ Δοσψμξσπόλεχπ)22, but after its destruction the see of the diocese was transferred to the city Gjirokastër, firstly mentioned in 1338923, thereby assuming the title Δοσψμξσπόλεχπ καὶ Ἀογσοξκάρςοξσ. Finally, it is referred to in another Notitia dated between 1453 and the 16th century24. In the post-Byzantine period it is mentioned in the Notitiae of 1615, 1678, 1680, 1690, 1710, 1715 and 1759 as a Diocese of the Metropolis of Ioannina25. Εn 1832 the Diocese of Dryinoupolis merges with the Diocese of Cheimarra and Delvino to form one Diocese under the name26

On the ecclesiastical „order of precedence‟, see Papadopoulos Th. H. (1952), p. 93. Chysos E. (1976), ‘Η ποξαγχγή ςηπ Δπιρκξπήπ Ιχαμμίμχμ ρε Μηςοόπξλη’, Δχδώμη, v. 5, pp. 336-348, where the relevant literature cited. 15 Glavinas A. (1998), p. 264. 16 The rankings of the Metropolis of Ioannina in the Notitiae for these years is given by Papadopoulos Th. (1952), p. 112 (see p. 103 for an explanation of the symbols). 17 Glavinas A. (1998), p. 264. 18 Oikonomou Ph. (1971), Η εμ Ηπείοχ Δκκληρία Δοσψμξσπόλεχπ, Πχγχμιαμήπ και Κξμίςρηπ από ςηπ ποώςηπ διαδόρεχπ ςξσ υοιρςιαμιρμξύ μέυοι ςχμ καθ’ ημάπ υοόμχμ, Athens, p. 20, notes 1-6. 19 Adrianoupolis (Adrianople) is believed to be close to Peshkopi (Gk. Ἐπιρκξπή). 20 Hierocles, Synekdemos, 651.8, p. 8. 21 Darrouzès J. (1981), pp. 327 (No. 539) and pp. 95-117. 22 op. cit., pp. 363 (No. 589) and pp. 136-153 23 Soustal P. unter Mitwirkung von J. Koder (1981), Nicopolis und Kefallenia, (Tabula Imperii Byzantini, hrsg. v. H. Hunger, Bd. 3 = Denkschr. d. ph. Kl. d. Öster. Ak. d. Wiss), pp. 111-112. 24 op. cit., p. 421 (No. 166) and pp. 197-198. 25 Papadopoulos Th. (1952), p. 112 (for an explanation of the symbols, see p. 103). 26 Glavinas A. (1998), p. 265. 13 14

38


‗Δοσψμξσπόλεχπ καὶ Χειμάοοαπ’27. Finally, in 1835 the Diocese of Dryinoupolis and Delvinë becomes a Metropolis28. In the present paper I shall communicate the first conclusions drawn from the complete study of the ‗Codex of Dositheos‘. Compiled upon the accession of Bishop Dositheos of Dryinoupolis and Gjirokastër29, the codex extends from 1760 to 1858, namely well beyond the end of his prelacy in the Diocese of Dryinoupolis and Gjirokastër (1760-1799)30. Despite of it being used as a source by many amateur historians of the late 19 th century, among which N. Mystakidis and I. Lambrides, who, lacking scientific methodology, never quoted their sources, the first synoptic record of the codex was compiled by Panagiotis Poulitsas. In 1915, whilst dispatched to Gjirokastër as a judge by the Greek Ministry of Justice, Poulitsas was presented the codex by Metropolitan Basil (Papachristou) of Gjirokastër to study and copy it. The publication of Poulitsas‘s summary of the codex in 193031 has hitherto become a standard reference work for the 18th-century history of Southern Albania and beyond. In 1940-1941, Nikolaos Veis, an envoy of the Greek state to serve as a head of the ‗spiritual mobilization‘ at Southern Albania was engaged into historical and palaeographical research in Gjirokastër for three months. The product of his studies was published in 1952 in the Bulletin of Medieval Archive in the form of a check list of codices kept in the Metropolis of Gjirokastër32, in which the Codex of Dositheos was given the classification number 20. Kept in the Metropolis of Gjirokastër until shortly before the Italian bombardment of the city, the codex was transferred to Tirana and kept in the Archives of the State (founded in 1954). In May 2003, with the blessing of His Beatitude the Archbishop Anastasios of Tirana and All Albania to engage myself into archival research and the kind assistance of the Archives General Director, Prof. Dr. Shaban Sinani, who granted me access to the related materials, I came across this very codex, which had been previously thought to be lost, under the classification number F. 139, D. 2 and I started the transcription of the codex. The codex is currently prepared for publication in the original and in translation. The Codex of Dositheos33 is preserved in good condition. It is bound with a thick watercress paper and a leather cover bearing simple decorative patterns, while its dimensions are 0.196 x 0.285 m. It has 114 numbered For all issues hereto mentioned, see Giakoumis K. (2002), pp. 68-70. See Codex of Patriarchal Correspondence Nr. 18, f. 63. 29 Diocese of Dryinoupolis and Gjirokastër (Gk. Ἐπιρκξπὴ Δοσψμξσπόλεχπ καὶ Ἀογσοξκάρςοξσ). 30 For a short biography of Bishop Dositheos, see Tritos M. (1991), Η Παςοιαουική Δναουία Μεςρόβξσ (1659-1924). Η θοηρκεσςική, εθμική και κξιμχμική ςηπ ποξρτξοά, Ioannina, pp. 85-86. Dositheos died in 5 November 1818 [Veis N. (1952), p. 163]. 31 Poulitsas P. (1930). 32 Veis N. (1952). 33 F. 139, D. 2 (Codex Nr. 20 in Veis‟s classification); paper; 0.196 x 0.285 m; 17601851; ff. 114. 27 28

39


folios; yet, numbering is not regular, as many of the blank pages were not numbered, while another containing documents was left without number (see note 29). The codex, however, bears an old, but complete numbering system of 388 pages. The following pages have been left blank: 1-2 (f. 1r-v), 11-13 (f. 6r), 18 (f. 8v), 19-20 (not numbered in folios), 24 (f. 10v), 25-30 (not numbered in folios), 116 (f. 53v), 216 (f. 92v), 217-220 (not numbered in folios), 154 (f. 72v), 155-156 (not numbered in folios), 158 (f. 73v), 159-178 (not numbered in folios), 188 (f. 78v), 199 (f. 84r), 216 (f. 92v), 217-220 (not numbered in folios), 238-239 (f. 101v-102r), 241 (f. 102av)34, 244 (f. 103v), 254 (f. 108v), 255-258 (not numbered in folios), 259 (f. 109r), 261-262 (not numbered in folios), 366 (f. 112v), and 367-384 (not numbered in folios). A total of 28 folios were detached before the numbering of the pages with either system (1 between pp. 158-159; 1 between pp. 162-163; 1 between pp. 168-169; 1 between pp. 178-179; 1 between pp. 316-317; 2 between pp. 318319; 1 between pp. 326-327; 3 between pp. 340-341; 1 between pp. 362-363; 1 between pp. 380-381; 13 between pp. 384-385). The first written folio (f. 2r) contains a note mentioning that the codex was compiled ‗in the days‘ of Bishop Dositheos, in which various notes, ecclesiastical affairs, and duplicate copies of original documents were inserted. Written in Greek, the official language of the Church at that period, the acts recorded in the codex reflect the competences and privileges that Christian prelates enjoyed at least in issues of ecclesiastical administration and civil law. These competences were granted directly by the sultan through bêrats. To that end, the Codex of Dositheos is not dissimilar to other bishopric codices, in whose pages marriage permits and divorces, marriage contracts, testaments, resolutions of legacy disputes, acts of arbitration, acts confirming the repayment of debts, guild agreements, and copies of Patriarchal letters related to administrative matters of the dioceses (i.e. limits of jurisdiction, pastoral or administrative circulars, etc.) were copied35. According to Chryssochoides, the designation of a universal typology of such codices is still impossible, as the thematic variety of their contents is related to the degree of expansion of a bishop to the whole width of civil law on the assumption of competences, and to local customary persistence of a bishop‘s rights and competences36. It is, therefore, self-evident that the There is a folio without numbering between ff. 102 and 103, which was conventionally cited as 102a. 35 For the structure of bishopric archives, see Chryssochoides K. (1992), pp. 98-99. For a basic literature of published bishopric archives, see op. cit., p. 99, note 30. The sole bishopric codex that has hitherto been published in Albania is that of the Diocese of Korçë and Selasphoros [Pepo P. (1965), „Kodiku i madh i Korçës si burim historik‟, Konferenca e parë e studimeve albanologjike, II, Tiranë, pp. 530-536, ill. 1-2; and, primarily, ibid. (1981), Materiale Dokumentare për Shqipërinë Juglindore të shekullit XVII - fillimi i shekullit XX (kodiku i Korçës dhe i Selasforit), v. I-III, Tiranë: Akademia e Shkencave - Instituti i Historisë.]. The partial and fragmentary character of this publication makes, however, its critical re-publication imperative. 36 op. cit., p. 99. 34

40


complete publication of the Codex of Dositheos shall cast light to various religious, cultural, social, economic, educational, administrational and juridical aspects of Southern Albania, the region of Gjirokastër in specific, and beyond. At the present paper I shall limit myself to a couple of issues. The first is related to the ecclesiastical history of the jurisdiction of Dryinoupolis and Gjirokastër, in general, and the role of laymen in the accession of Bishop Dositheos in the Diocese of Drynoupolis, in particular. The second deals with a sensitive matter of social history, an overview of the issue of divorces in the regions of Gjirokastër between 1786 and 1858, on the basis of the data recorded into the Codex. In 1760 Bishop Metrophanes of Dryinoupolis and Gjirokastër resigned under the pressure of the excess debts he had contracted37. In 20 April 1760 the elders of Gjirokastër appeal to Metropolitan Gregorios of Ioannina requesting that he ordains Dositheos, an archdeacon by then, in the Episcopal throne38. In their letter the elders address in an extortive fashion to Metropolitan Gregorios threatening him that they would neither support nor accept anybody else, while they bind themselves to prop up Dositheos. They further ask him to reduce his claims by Dositheos for the latter‘s ordination to an absolute minimum39. Despite the extortive tone of the letter, Metropolitan Gregorios responds rapidly. On May 21st he ordains Dositheos in the seat of the Diocese of Dryinoupolis and Gjirokastër compelling local Christians to pay 500 grosh by way of neon philotimon, a one-off tax paid by Christians of an ecclesiastical jurisdiction upon the election of a new prelate in their Diocese. This amount was intended only for the retired Bishop Metrophanes40. Three days later the inhabitants address a warm thanking letter to Metropolitan Gregorios41. Dositheos did not disappoint the elders of Gjirokastër. Up to his promotion to the throne of the Metropolis of Ioannina in 1799, Dositheos had one among the longest tenures at office ever realized by a Bishop of this jurisdiction. As an indication of capable ecclesiastical leadership and a result of increased donations by rich lay benefactors, as many as seventy churches were built during his prelacy, many old churches were repaired42, and a school functioned in the city of Gjirokastër. Codex of Gjirokastër, kept in the Central Archives of the State, Tirana, F. 139, D. 2, f. 2r. 38 op. cit. 39 For the various taxes that a prelate new had to pay upon his enthronement, see Zachariadou E. (1996), Δέκα Τξσοκικά Έγγοατα για ςη Μεγάλη Δκκληρία (1483-1567), Athens: Ιμρςιςξύςξ Βσζαμςιμώμ Δοεσμώμ, pp. 82-89; Konortas P. (1998), Οθχμαμικέπ Θεχοήρειπ για ςξ Οικξσμεμικό Παςοιαουείξ (17ξπ-αουέπ 20ξύ αιώμα), Athens: Alexandreia Ed., pp. 165-208; for these taxes at a local context, see Giakoumis K. (2002), pp. 435-437. 40 Codex of Gjirokastër, kept in the Central Archives of the State, Tirana, F. 139, D. 2, f. 3r-v. 41 op. cit., f. 2v. 42 Papadopoulos N. (1976), p. 72 and note 2. 37

41


The evidence of the codex related to the role of the noblemen of Gjirokastër into the accession of Dositheos into the throne of their Diocese constitute an interesting example of the role of laymen in decision-making on ecclesiastical matters, well before the official concession of certain rights by the Patriarchate in the 19th century43. The coupling of an influential middle class in Gjirokastër with powerful members in the capital can be evidenced by their achievement to reduce the amount of their zitomiriye from 300 to 200 grosh (thanks to the intermediation of a certain ChatziPolyzos Chatzi-Kyritze to the brother of the patriarch Samuel II) 44. The codex is an indispensable source for deep insights of social history in the region of Gjirokastër, as evidenced, for example, by 40 recorded instances of divorces dated to between 1786 and 1858 [see Appendix 1 and Documents 1-38 and 40-41] and one instance of annulment of an engagement contract [Document 39]. Their analysis indicates that the issuing of divorces for the Christian subjects of the Ottoman Empire was within the competences of the ecclesiastical courts, while divorces of Christians could also be issued by local Ottoman, juridical authorities [see Document 17]. The court in most of the cases consisted only of the local metropolitan, however, in one instance in 1839 [see Document Nr. 19] and in seven in 1850 [see Documents 24-30], it consisted of the local metropolitan, as well as lay members of the Gjirokastër‘s nobility, while in 13 instances [Documents 2, 6, 16, 31-32, 34-41] the composition of the ecclesiastical court is unobvious due to the synoptic form of the documents in the codex. It is evident, therefore, that by 1850s lay representation in ecclesiastical courts was much stronger than before. The resolutions of the ecclesiastical courts on occasions of divorce were based chiefly upon the testimonies of witnesses. Testimonies were taken from both parties, a procedure which was carefully checked by the Patriarchate: in a patriarchal letter addressed to the Metropolitan of Ioannina and dated 14 March 1839, the Patriarch commands that a divorce should not be issued before the testimony of the husband, a certain Krokidas, is taken into consideration45. On the grounds of serious medical reasons, witnesses were cross-examined in conjunction with the expertise of specialists, such as doctors [see Documents 2, 26 and 30], or a midwife [Document 11]. For the interference of laymen in Church affairs, see Zachariadou E. (1996), Δέκα Τξσοκικά Έγγοατα για ςη Μεγάλη Δκκληρία (1483-1567), Athens: Ιμρςιςξύςξ Βσζαμςιμώμ Δοεσμώμ, pp. 63-77 (for the 15th and 16th c.); Konortas P. (1998), Οθχμαμικέπ Θεχοήρειπ για ςξ Οικξσμεμικό Παςοιαουείξ (17ξπ-αουέπ 20ξύ αιώμα), Athens: Alexandreia Ed., pp. 134-164 (for the 18th and 19th c.); and Stamatopoulos D. (2003), Μεςαοούθμιρη και Δκκξρμίκεσρη. Ποξπ Μια Αμαρύμθερη ςηπ Ιρςξοίαπ ςξσ Οικξσμεμικξύ Παςοιαουείξσ ςξμ 19ξ αιώμα, Athens: Alexandreia Ed., pp. 52-352 passim (for the 19th c.). 44 Codex of Gjirokastër, kept in the Central Archives of the State, Tirana, F. 139, D. 2, f. 4v. 45 Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 19, f. 81, held in the Ecumenical Patriarchate, Constantinople. 43

42


Evidence from the ecclesiastical centre in the Ottoman capital convinces that this was a standard practice46. In only a few cases the testimony of the interested parties or their representatives was enough for a divorce to be issued [Documents 4, 5, 7 and 8]. In most of the cases the testimony of the interested parties was reinforced by that of the relatives and a few others [Documents 2 and 19], the archons of the village [Documents 22 and 27], or even the entire village [Documents 24-25, 28-29, 33, 35, 39 and 41]. In two occasions the testimony of an abbot was a catalyst for the issuing of a divorce [Abbot Anthimos in Document 31 and the abbot Cyril of Zonarion in Document 36]. All of these procedures resulted in the prolongation of time needed for the issuing of a divorce issued. This prolongation, however, was not solely a resultant of the bureaucratic procedures of cross-examination of witnesses. It also reflected a policy of the church administration at least at a local level to gain time, in an effort to save the marriage and avoid the social consequences of a divorce, as evidenced in a number of documents [Documents 2, 5, 10, 11, 12, 18, 19, 22, and 30]. The course of divorce issuing in the Codex of Dositheos presents noteworthy vacuums in the years 1787-1805, 1807-1816, 1818-1830, 18321834, 1841-1849, 1851-1854, 1856-1857. There are some indications that three of these vacuums might have emerged as a result of individual policies of local prelates47. At two occasions the prolongation of time was necessary until an expertise is made, as in documents 2 and 11; in the latter case, the husband was accused of impotence and was given a two-month notice "in case he manages to have sexual intercourse with her", after which period a midwife was hired to check whether she remained a maiden. In another case a longer period of notice was given: in document 12 a certain Haido was blamed for slandering her husband in public in the village of Haskovë and in other surrounding villages; before issuing the divorce, the Metropolitan of Dryinoupolis and Gjirokastër gave them an eight-month notice in hope that they conciliate. In the most remarkable instance [Document 22], in which the Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 20, f. 116, in which, along with the letter of divorce dated between May and September 1840, two testimonies are copied: first, a testimony by the inhabitants of Trikala (Thessaly, central Greece) that according to the medical report Andreas Chatzegeorgiou was congenitally impotent and was, therefore, unable to copulate with his wife, Helen Krike; and second, a testimony of the ecclesiastical exarch of Metsovon confirming the grounds on which the divorce was top be issued. 47 I can cite two remarkable instances: first, the vacuum between 1818-1830 extends almost in the entire prelacy period of Bishop Gabriel of Dryinoupolis and Gjirokastër [for the time frame of his prelacy (1817-1828), see Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 13, f. 58, in which Bishop Gabriel appears already at the see of Dryinoupolis and Gjirokastër in 8 May 1817; and Nr. 16, f. 107, in which it is stated that Bishop Gabriel was already dead in 25 January 1828, both held in the Ecumenical Patriarchate, Constantinople]; and second, the interruption of recorded divorces in the Codex between 1841-1849 coincides with the whole prelacy of Bishop Nikodemos (November 1841-17.12.1847) [for the date of his accession, see Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 22, f. 30, while for that of his removal, Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 22, f. 156]. 46

43


continuous wrangles of a couple eventually led to hatred, the local prelate gave an entire three-year notice before issuing a divorce! Even though such delays could partly be attributed to the choices of local ecclesiastical authorities, evidence from similar instances from the regions of Epirus and Albania, examined in the supreme ecclesiastical court in Constantinople, indicates that these delays were the result of a conscious effort of the Orthodox Church authorities to save the marriage. In the first, a patriarchal letter dated 10 December 1823 orders the Bishop of Dryinoupolis and Gjirokastër to persuade the wife of a certain Telios, Maria, an inhabitant of the village Qestorat (Gjirokastër region), to go to Constantinople and live together with her husband who held a governmental post there48. In the second, dated 5 June 1824, the patriarch informs the Bishop of the same region that Staures Chrestou comes to Stegopul to meet his wife, the daughter of Liondos Karas and, therefore, the former ought not to issue a divorce49. Upon occasion, the desire of the Ecumenical Patriarchate to save a marriage prevailed upon the strict application of ecclesiastical canons dealing with marriage prerequisites: in 8 January 1826 the patriarch responded to a letter of the Metropolitan of Ioannina directing him not to issue a divorce for a fifth-grade kin marriage, but rather reproach Anastasios Zoes and Stamato Tole from Zagoriani (Ioannina region) and oblige them to undertake benevolent action and have their names commemorated in services50. However, in cases that a certain marriage resulted in an outright incest, the patriarchate did not hesitate not only to dissolve an unlawful marriage, but also to excommunicate the married first cousins, Basil Spyrou and Georgoula from Pontzikon (Ioannina region), and inflict a suspension against the priest who conducted the marriage ceremony51. Finally, a similar disposition of avoiding separations can also be evidenced in the case of engagements, as shown in another patriarchal letter dated 5 November 1840, in which the patriarch mediates to the Metropolitan of Ioannina directing him to compromise the contravening sides in the case of the niece of a certain priest-monk Chrysanthos from Vella-Pogoniani (Ioannina region)52. It is, therefore, evident that divorces were issued upon very serious reasons. The two least frequent reasons for a divorce are, first, uninterrupted wrangles within the couple, appearing in seven instances [doc. 5, 6, 13, 15, 18, 22, 27], and second occasions of slander and unfaithfulness [doc. 12 and 25] The most important reason for issuing a divorce, on the other hand, appears to be the immigration of the husband, especially when followed by negligence in sending back alimonies [doc. 1, 6, 9, 16, 17, 19-21, 23, 25, 28, Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 15, f. 83 Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 15, f. 176 50 Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 15, f. 327 51 This letter is addressed to the Metropolitan of Ioannina and is dated June, 1846 [Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 23, f. 152]. 52 Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 20, f. 145 48 49

44


29, 33, 35, 38, 39]. With the exception of the 18th century instance, in which the target immigration place was Iaşi, Romania [doc. 1], the 19th c. cases, with the exception of documents in which a target place is not indicated [doc. 6, 33, 35, 39], show other destinations, mostly Greece after the recognition of an independent Greek state in 1830 [doc. 19, 21, 23, 28, 38] and Constantinople [doc. 9, 17, 20, 25], and to a lesser extent Macedonia [doc. 16] and Bulgaria [doc. 29]. In the most striking instances [doc. 38], a certain Kalograia was given a divorce in 20 May 1858, while her husband had migrated in Greece without returning for no less than 30 years; her name (Kalograia, Gk. ‗nun‘) is perhaps denoting a soubriquet given to her because, her being married notwithstanding, she had to conduct a nun‘s life for a long period; in another case [doc. 39] an engagement was dissolved for the groom being absent for ten years. According to the formulation of the documents, it seems that no grounds of divorce were substantiated if alimony was sent during the husband‘s immigration abroad, while the long distance and the young age of the wife are brought forward as additional reasons for issuing a divorce [i.e. doc. 21]. The separation of the couple due to long-term husband immigration also appears to be a reason for a divorce in the correspondence of the centre with the provinces: in the local setting, the aforementioned case of Telios from Qestorat and his wife53 is a good indicator of the relevant ecclesiastical laws and practices. These instances show unequivocally the painful cost of the immigration, a phenomenon that more often than not emerges in regions like Gjirokastër, whose natural resources cannot suffice for maintaining a large population. In contrast, the issuing of a divorce on medical grounds must have been a common place throughout the Ottoman Empire. In the region of Gjirokastër we have eleven instances of medical problems that made the continuation of a marriage impossible [doc. 2-4, 7, 11, 14, 24, 26, 30, and 41]. In the majority of the cases [doc. 2, 7, 10, 14, 24, 26, and 41] it is impossible to determine what the actual illnesses that led to a divorce. In other cases [doc. 3, 4 and 10], however, illnesses that are no longer a threat for human health became the determinant for a divorce, such as leprosy [doc. 3] and sight problems that prevented the husband from working [doc. 4] and thyroid [doc. 10], that made the wife non-attractive. The most ‗piquant‘ medical reason was impotence [doc. 11, 30], reason on whose grounds the Patriarchate also issued divorces, as evidenced in the instance of Andreas Chatzegeorgiou from Metsovo54; formulations in such documents refer to it as ‗incapability to perform conjugal obligations‘. Last but not least, some of these illnesses are said to have been hidden before marriage [doc. 2, 10 and 14], thereby allowing for a divorce to be issued. Divorce settlements were decided on the basis of a combination of responsibility and local customary law. In all cases [doc. 1, 2, 5, 7-15, 17, 18, 20-23, 26, 27, 30], with the exception of adultery [doc. 25], the husband 53 54

Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 15, f. 83 See note 46.

45


was obliged by the ecclesiastical courts to return the bride‘s dowry. The Patriarchate was closely interested in the application of this obligation. In two instances in which the husband was reluctant to return the wife‘s dowry, the Church centre took specific measures. First, in a patriarchal letter following two other letters on the same issue, all dated January 1793 and addressed to the Metropolitan of Ioannina, George Sougdoures was excommunicated, because he had neither returned his ex wife‘s dowry nor paid a divorce penalty55. In the latter instance, Patriarch Anthimos IV in his first patriarchal prelacy wrote to the Metropolitan of Dryinoupolis and Gjirokastër in 18 November 1840 asking him to oblige a certain Anastasios Tzane from Doxates (Gjirokastër region) return his wife‘s dowry and pay the divorce penalty adjudicated to her by the local Metropolitan ecclesiastical court56. It is therefore evident that, in case that the husband‘s part was found guilty, he was not only obliged to return his wife‘s dowry, but also pay a penalty for the divorce, as can be shown in a number of documents [doc. 1, 2, 5, 7-10, 12-15, 17, 18, 21-23, 26]. In other cases, however, in which the wife‘s part was judged guilty, compensation was not levied from the husband [doc. 27, 30]. The relevant formulations in the documents do not allow drawing safe and uniform conclusions on the nature of this penalty. It is likely that there is no uniformity in the reasoning of the levy of such a penalty, something which may partly explain the remarkable differences in its rate from instance to instance. In some of these documents the penalty was justified as a compensation for the missing or consumed items of the wife‘s dowry [doc. 5, 9], while in others it was intended to pay back her family for various expenditures made for her, such as in doc. 14, where expenses were made for medical reasons. In other cases the penalty was imposed, in order to compensate expenses of the wife made while her husband was abroad in immigration [doc. 17]. In one interesting case [doc. 2] 50-grosh alimony for eleven months was provisioned as a contribution of the husband for expenses probably for the wife‘s medical treatment. No document, however, makes any mention of children in the family: it is highly likely, though, that the rate of the penalty was decided taking in silent condition the existence of children. It is possible that because of the penalties some prelates attempted to intervene in favour of one or the other side, in which cases the Patriarchate addressed letters commanding them to abstain from favouritism57. Be this as it may, there are clear indications that the levy of a divorce penalty was a local custom. This can be evidenced locally in the case of the divorce of a certain Anastasios Tzolakes from Nagopul (Saraqinishtë) from his wife Helen, daughter of Telios Notou from Qestorat [doc. 17], in which the divorce penalty is called "money [levied] on the grounds of the divorce, according to the local custom". The Patriarchate seemed not to ignore this Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 8, ff. 175-178 See doc. 22 and Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 20, f. 156. 57 Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 18, f. 364. 55 56

46


custom as evidenced in three cases selected from the local Epirote-Albanian provinces. Yet, in a letter of Patriarch Anthimos VI addressed to the Metropolitan Averkios of Arta and dated 10 June 1846, the supreme ecclesiastical court requires more details on this local custom, in order to judge the case of the divorce of a certain Demetrios Despotopoulos from the daughter of George Poros58. This indicates not only the geographical extent of this custom, which covers all regions of Epirus and Albania, but also that local customary law was taken into consideration even in courts outside the region of that law‘s force. Lastly, in two other instances the Patriarchate mentions the locality of the custom: the first is the case of Constantine Athanasiou‘s divorce from the daughter of Tzitzo Bita in the region of Gjirokastër59 and the second, the divorce of Anastasios Tzane from Doxates (Gjirokastër region) from his wife Helen Gjika60. To conclude, it seems that a divorce was more of an issue in the province of Gjirokastër than the city itself, while there is no discrimination on the grounds of gender, 22 divorce suits were brought forward by men, while 16 by women. In the present paper I attempted to present the ‗Codex of Dositheos‘ in the framework of the contents of diocesan codices and their importance as documents of religious, cultural, social, economic, educational, administrational and juridical history, in general, and in particular, to provide a hint of its specific values in a local context and beyond, bringing forward two case studies: the first related to the involvement of laymen in local Church politics, and the second associated with the instances of divorce at the level of the ecclesiastical province and centre.

Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 24, f. 336. Codex of Patriarchal Correspondence, Nr. 18, f. 363. 60 See note 56. 58 59

47


BIBLIOGRAPHY-ABBREVIATIONS Chryssochoides K. (1992) = Chryssochoides K. (1992), ‘Συεδίαρμα ςῶμ ἐμ Ἑλλάδι Ἐκκληριαρςικῶμ Ἀουείχμ’, in Σσμπόριξ Αουειξμξμίαπ. Αρχεία και Αρχειακοί: Ένας Ιστός. Κέρκυρα, 11-13 Οκτωβρίου 1991, Athens. Darrouzès J. (1981) = Darrouzès J. (1981), Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, Paris: Institut Français d‘ Études Byzantines. Giakoumis K. (2002) = Giakoumis K. (2002), The case of the monasteries of Jorgucat and Vanishtë in Dropull and of Spelaio in Lunxhëri as Monuments and Institutions During the Ottoman Period in Albania (16th-19th Centuries), doctoral thesis submitted in the C.B.O.M.G.S., The University of Birmingham, Birmingham. Glavinas A. (1998) = Glavinas A. (1998), ‗Δ Βθθιεζία ζηελ Ήπεηξν ηελ επνρή ηεο Σνπξθνθξαηίαο (1430-1913)‘, Ζπεηξσηηθό Ζκεξνιόγην, v. 19, ff. 241268. Kiel M. (1985) = Kiel M. (1985), Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period:a Sketch of the Economic, Juridical and Artistic Preconditions of Bulgarian Post-Byzantine Art and its Place in the Development of the Art of the Christian Balkans, 1360/70 - 1700: A New Interpretation, Assen / Maastricht, The Netherlands: Van Gorcum and Comp. Publ. Papadopoulos N. (1976) = Papadopoulos N. (1976), Ζ Γξόπνιηο ηεο Βνξείνπ Ζπείξνπ θαηά ηελ Σνπξθνθξαηίαλ (1430-1913), Athens. Papadopoulos Th. (1952) = Papadopoulos Th. (1952), Studies and Documents relating to the History of the Greek Church and People under Turkish Domination, Brussels. Papaioannou D. (1991) = Papaioannou D. (1991), Ζ Πνιηηηθή ησλ Δπηζθόπσλ ζηελ Σνπξθνθξαηία: Ηζηνξηθνθαλνληθή πξνζέγγηζε, Athens.

48


DIVORCES Nr.

Date

f.

Name of Husband and place of origin Kyriakes Stavrou from Këllëz

Name of Wife and place of origin

Reason

Zonio, daughter of Kondis from Nokovë

Following his suit, due to her denial to go to her husband at Iash. She received her dowry and a reasonable compensation. Following his suit, as she suffered from goner illness hidden before marriage, thereby being impotent to perform her duties as a wife. She received her dowry, as well as 450 grosh which he had given to his groom, and an 11-month-alimony of a total of 50 grosh. Following her suit, since he suffered from leprosy.

1. 1786, June 14

49r

2. 1806, June 10

55r

Pantazes Metrou Pappa

Aikaterine, daughter of Gjika Badoune

3.

1817, April 4

59r

Zoitza, daughter of Thanos from Derviçan

4.

1831, May 20

75v

5.

1831, May 14

75v

Nikolaos, son of Athanasios Lytos Pappa from Haskovë Ioannes Demou Gazes from Bularat Athanasios Dilo from Sheper

6.

1835, April 17

79r

7.

1836, April 12

79r

Basil, son of Giotes Kotza from Derviçan John Kikas from Grapsh

Zoitza, adopted daughter of Sheh Kiljo from Manalat Zafeiro, daughter of Nikos from Vanishtë

8.

1836, April 24

79r

Aikaterine, daughter of Vangelis Petrou

9.

1836, May 18

79r

Metros, son of Thomas Ali from Hormovë Charises Pandazes

Marina, daughter of Nikos Poutas from Bularat Aspre Kosta Malta

Anastasia, daughter of

After her suit, because he suffered from ophthalmia and was, therefore, not capable to work and feed her. After his suit, for reasons of serious disagreements and wrangles. He was forced to pay 1500 grosh to her as a divorce penalty, and another 100 for the properties of her wife that had been spent. After her suit, because her husband had abandoned her for ten years. Following his suit, because of her goner illness that made her incapable of living with a man. She received all of her dowry, as well as 2,000 grosh as a penalty for the divorce. After his suit, because he could not live with her. She received 1,000 grosh from her husband for the divorce. After her suit, because having gone to Istanbul nine years before, he

49


from Çatishtë

Kostas Tzelemenikos from Çatistë

Konstantino s, son of Nikolaos Flentzougi from Sopik

Haido, daughter of Charises Lastas from Dhërmi

Spyros, son of Metros Thanos from Sofratikë Athanasios Nikas from Haskovë

Zoitza, daughter of Koto Papoutze from Derviçan

13. 1837, March 7 80r-80v

Athanasios Nikolaou from Poliçan

Maria, daughter of Basil Chrestou

14. 1837, May 16

80v

Athanasios Bazakas from Pondikat

Akrivo, daughter of Chrestos Gartzavelos from Glinë

15. 1837, May 23

81v

Basil Kouvaros from Sopik

16. 1838, Oct. 13

85r

Basil Stephanou from Sheper

Despo, daughter of Thymios Kalamitsas Anna, daughter of Athanasios Doukas from Nivan Helen, daughter of Telios Notou from Qestorat

10. 1837, Jan. 5

79v

11. 1837, March 9 79v-80r

12. 1837, March 7

80r

17. 1838, Sept. 28 85r-85v

Anastasios Tzolakes from Saraqinishtë

18. 1839, Feb. 18 86v-87r

Konstantino s Tzolakes

50

Haido, daughter of Zesos.

Aikaterina, daughter of

denied to return back to his wife. She received 1,000 grosh for the divorce and another 160 grosh for the missing properties of her dowry. After his suit, because she suffered from an illness of the neck (thyroid) which had been hidden by her parents before marriage and was aggravated after it. He was forced to give her 600 grosh for the divorce, as well as her dowry. Following her suit, as he was impotent to perform his husband duties, despite the two-month extension given for that. After his suit, as she had slandered him within the village. She received an amount not specified for the divorce. Following his suit, because of his detestation for her, that made him not to copulate with her. She received her dowry, as well as a sum of 1,500 grosh by way of compensation. Following his suit, because she suffered from an incurable illness that had existed before the marriage. She received her dowry, 200 grosh as medical expenses spent by her father, as well as 800 grosh by way of compensation. After his suit, as they could not get along with each other. She received her dowry and 225 grosh for the divorce. After her suit, as he had migrated to Drama and refused to return back to his wife. After her suit, due to his detestation for her that led him dispossess her to her parents three years before. He later migrated to Istanbul, in which he denied to take his wife along. He was forced to pay 3,500 grosh for her expenses during the three years of his absence, as well as her dowry. After his suit, due to their wrangles. She received 1,300 grosh for the


19. 1839, May 28

87v

20. 1839, June 2

88r

21. 1839, June 18 88r-88v

from Nagopul (Stegopull) Demetrios Riskas from Goranxi

Tzitzo Bita from Shelcë

divorce and the missing items of her dowry.

Vasilo, daughter of Tzimo Bolo from Goranxi

After her suit, as he had migrated to Athens seven years before without taking care of her nor sending her any alimonies. After his suit, due to his detestation for her and his migration to Istanbul. She received 1,800 grosh for the divorce. After her suit, as eight years before he had gone to Peloponnesus without sending her any alimonies. She received her dowry and 1,800 grosh for the divorce. After his suit, due to his detestation for her that made him unable to copulate with her, despite the threeyear additional time to improve their marriage. She received 2,500 grosh for the divorce, as well as her dowry. After her suit, as once he was a slave he got married with her, but when he was liberated he refused to live with her. She received 1,500 grosh for the divorce and her dowry. After his suit, as while married she got an incurable illness.

Zesos Stoles from Skore

Vasilo, daughter of Gika Konde.

Nikos Gousis

22. 1840, June 4

90r

Anastasios Londou Tzane from Stegopull

Aikaterina, daughter of Thanasis Liabis from Labova e Poshtme Helen, daughter of Konstas Gjikas from Doksat

23. 1840, Jan. 13

90v

Manolis from Psagia of Thebes

Hena, daughter of Nikos Depas from Sheper

24. 1850, Jan. 30

92r

Zoitza, daughter of Elias Nikas

25. 1850, Feb. 3

94r

Nakes Margou from Derviçan Chrestos Markou from Kariani

26. 1850, Feb. 6

95r

Nikolaos Giotes from Jorgucat

27. 1850, Feb. 12 97r-97v

Georgios Tsates from Llongo

28. 1850, Feb. 21 97v-98r

Philip Mondas

Aikaterine, daughter of Vito Demoules from Labovë Despo, daughter of Kostas Kouskoulas from Jorgucat Maria, daughter of Kostas Lamoules from Llongo Vasilo, daughter of Vito Mozi from Vanishtë of Zagoria.

After his suit, as she was living and unchaste life during his travels to Istanbul. She did not receive any compensation. After his suit, as she got an incurable illness after their marriage. She got compensation and her dowry. After his suit, as, because of their detestation towards one another, she attempted to poison him in November 1845. She got her dowry and he got the permission to come into a third marriage. Following her suit, as he had gone to Greece, where he was engaged into illegal activities and imprisoned, he didn’t send her any alimony.

51


29. 1850, Feb. 21

98r

Athanasios Pappas from Dolon

30. 1850, March 3 98v-99r

Anastasios Bita from Selc

31. 1850, March 12

99r

Vasileios Siles from Poliçan

32. 1850, March 21

99r

33. 1855, Sept. 6

102v

Panos, son of Spyros Qendro from Zhej Metros Chelas

34. 1858, April 30

107r

Thanasis Kotzias from Seljo

35. 1858, May 8

107r

K. Martiri

36. 1858, May 9

107r

37. 1858, May 11

107r

Giannes Chrestou, gypsy from Menguli Gianno Tasis from Deran

38. 1858, May 20

107r

39. 1858, May 27

107v

Kyriakos from Seljo

40. 1858, May 29

107v

41. 1858, May 30

107v

Stavros Kolios from Korshoviçë Kostas Skandatos from Sopik

52

Lambro, daughter of Ioannes Taskos from Guver Eudocia, daughter of Kyritzes from Stegopull Aikaterine, daughter of Zeso Titou from Poliçan Aikaterine from Hoshtevë Helen, daughter of Kola Çifuti from Leshnicë Zaphyro, daughter of Kotzia Pantou from Bularat Vasilo The daughter of Mastrovasilis from Llongo

After her suit, since he had gone to Varna without sending her any alimony. There he remarried without having been divorced. After her suit, as he was impotent to copulate with her and he migrated to Istanbul, where he got crazy. Upon failure of a compromise, she was given her dowry and granted a divorce. After his suit, on the basis of a report by the abbot of the local monastery.

Following her suit, as her husband had migrated without sending her any alimony.

After her suit, as he had left her unprotected. After his suit, on the basis of a report by the abbot Cyril.

Despoina Vasileiou

After his suit, on the basis of a report by the elders of the village.

Kalograia from Frashtan The daughter of Nani Mavresi from Jorgucat Diochno Chrestou

After her suit, as he had migrated to Greece 30 years before. Break of the engagement, as she had been waiting for ten years for the marriage. After his suit, through their common document. After his suit, based on a report by the inhabitants of the village and a report of the village priest that his wife suffered from an incurable illness for many years.

SHABAN SINANI Arkivi Qendror i Shtetit TIRANË KODIKËT E SHQIPËRISË

- SPROVË PËR NJË KRONOLOGJI DHE NJË KLASIFIKIM I. ë këtë trajtesë termi kodik do të përdoret në kuptim përkufizues të ngushtë, siç njihet në fjalorin e arkivistikës e të bibliologjisë, ndryshe nga një vlerë semantike e përgjithshme që i jepet herëherë në fjalorët njësues të gjuhës shqipe, madje edhe në ndonjë leksikon të arkivistikës 1. Studiuesit e letërsisë kishtare vlerësojnë kodikë vepra të dorëshkruara, me përmbajtje fetare (biblike, ungjillore, liturgjike, agjiografike/shenjtologjike, martirologjike, patrologjike), ose në funksion të shërbesave kishtare (meshë, kremtime, interpretime të shkrimeve të shenjta). Kësaj përmbajtjeje terminologjike i përgjigjet kuptimi që i jepet fjalës ‗kodeks/kodik‘ në botimin e Akademisë Britanike të Shkencave, «The Birth of The Codex» nga Colin H. Roberts e T. C. Skeat 2. Nga ky shpjegim, që mbetet më i ngulituri në terminologji, përjashtohen interpretimet e ngushta e të njëanshme (njësimi me tabelat, librat, regjistrat e çfarëdoshëm kishtarë). Përpara se të ndërmerret çfarëdo sprove për periodizim relativ të historisë së zhvilimit të traditës së kodikëve (veprave të dorëshkruara biblike dhe ungjillore) në Shqipëri, aq më tepër për klasifikim të tyre, është e domosdoshme të njihet, së paku, një inventar i tyre, me të dhënat më të rëndësishme të burimit kronologjik, të përmbajtjes dhe të tipolologjisë. Shqipëria është një prej vendeve që ka trashëguar një bibliotekë të pasur të dorëshkrimeve të tipit «kodik», me vijimësi kronologjike për 15 shekuj me radhë. Kjo vijimësi, duke gjykuar prej renditjes së vlerave që kanë mbërritur deri më sot, ndërpritet vetëm në shekujt VII-VIII. Kjo është koha kur tashmë tekstet ungjillore ishin kanonizuar dhe «liria e kompetenca e arsyes njerëzore» për të lënë gjurmë mbi tekstet e Fjalës së Shenjtë, të «frymëzimit të shenjtë», u kufizuan rreptë. Biblioteka e kodikëve është një pasuri nga më të çmuarat të traditës kulturore të krijuar e të ruajtur në Shqipëri, me interes për historinë e zhvillimit të mendimit të krishterë në përgjithësi. Megjithëse prej vitit 1967 e në vijim, kodikët e Shqipërisë, sikurse shumica e vlerave të traditës kishtare, u përqendruan në Arkivin Qendror Shtetëror, ende mungon një bibliografi e plotë e tyre. Përpjekje për një inventar të kodikëve të Shqipërisë, pa ndonjë lidhje me periodizimin apo klasifikimin e tyre, janë bërë të paktën prej rreth një shekulli e gjysmë. Për herë të parë një listë e pjesshme e kodikëve të Shqipërisë u botua në Paris në vitin 1886 nga studiuesi belg Pierre Battifol,

53

SHABAN SINANI

i cili, si vizitor i Mitropolisë së Shenjtë të Beratit, mundi të përshkruajë 16 kodikë nga më të vjetrit, aq sa i lejuan autoritetet kishtare për të pasur në dorë. Ndër të tjera, Batiffol pati në dorë «Kodikun e Purpurt të Beratit», të cilit i vuri emrin ndërkombëtar, si dhe «Liturgjinë e shën Gjon Gojartit», të cilit gjatë 100 vjetëve të fundit i humbi çdo gjurmë 3. Para tij pati përshkruar 6 kodikë të mitropolisë së shenjtë të Beratit mitropoliti Anthim Aleksudhi, në veprën «Description abrégée et historique de la sainte métropole de Belgradon, aujourd'hui Bérat» (1868). Në vitet ‘70 në AQSH u përgatit i pari inventar i kodikëve të Shqipërisë. Më pas, me studimet që kreu me durim e vendosmëri i ndjeri Theofan Popa, u themelua fondi i kodikëve, me 100 tituj të përshkruar, të cilëve më pas iu bashkëngjitën edhe 17 fragmente. Ky fond mori numrin 888 dhe çdo kodiku iu dha një numër reference, prej 1 deri 100, duke respektuar renditjen kronologjike. Kjo renditje është relative dhe jo gjithnjë krejt drejtvizore. Shkalla e gabueshmërisë në radhën kronologjike është me dekada. Por, në raste të veçanta, për të përjashtuar një shkallë më të lartë gabueshmërie, kronologjia përcaktohet midis dy shekujsh. Veç kësaj, ka pasur raste që një kodik më i hershëm është identifikuar pasi ia kishte zënë tashmë numerikisht radhën e referencës një tjetër relativisht më i ri. Për shkak të mbajtjes nën embargo, njohja ndërkombëtare e kodikëve të Shqipërisë ka qenë dhe mbetet mjaft e kufizuar. Deri një dekadë më parë vetëm dy prej tyre gjendeshin në listat botërore të letërsisë së krishterë: «Codex Purpureus Beratinus» 4 dhe «Codex Aureus Anthimi», ose «Berati1» dhe «Berati-2». Gjatë dhjetë vjetëve të fundit kanë tërhequr vëmendjen ata kodikë për të cilët është bërë fjalë në studimet shqiptare, pa ndonjë përparësi ndaj më të hershmëve dhe më të rëndësishmëve. Në listën «Codices graeci et latini» të veprës «Novum Testamentum Graece» të Nestle-Aland, botim i vitit 1993, nga dorëshkrimet kishtare të Shqipërisë, përveç «Kodikut të Purpurt të Beratit», përfshihet vetëm një, për të cilin shenjohet se përmban ungjillin sipas Gjonit (e. J.) dhe se i takon shekullit të 12-të. Autorët e kësaj liste e kanë indeksuar atë me numrin rendor 1709. Në studimet e vëllimshme të Armin Hetzerit më shumë vëmendje kanë kodikët e dy shekujve të fundit, kurse disa autorë të tjerë kanë treguar interes për «Codex Argyrocastrensis» dhe «Kodikun e 4-t, të Vlorës». Lista prej 100 kodikësh, që paraqitet sot për herë të parë, megjithatë, është jo e plotë, sepse jashtë fondit 888 kanë mbetur ndoshta edhe gjysma tjetër e kodikëve, që gjenden në fondin e manastirit të shën Gjon Vladimirit, në fondin e arkipeshkvisë së Shkodrës dhe në atë të Drinopolit. Ajo është përgatitur mbi bazën e të dhënave të përpunuara nga arkivistët e Shqipërisë gjatë një periudhe prej tri dekadash, si mjete informimi e kërkimi për studiuesit. Disa ndreqje të domosdoshme janë bërë duke marrë për krahasim studimet e rëndësishme të Theofan Popës 5.

54

KODIKËT E SHQIPËRISË - SPROVË PËR NJË KRONOLOGJI DHE NJË KLASIFIKIM

II. Kodikët e Shqipërisë - renditje sipas burimit kronologjik KOHA KUR U SHKRUA

VËLLIMI, LËNDA

1. Shek. VI 2. IX 3. IX 4. X 5. XI 6. Viti 1043 7. Shek. XI 8. XI 9. XI 10. XI-XII 11. XI-XII 12. XII 13. XII-XIII 14. XI-XII 15. XII-XIII 16. XIII 17. XIII-XIV 18. XII 19. XII-XIII 20. XII 21. Viti 1181 22. Shek. XII-XIII 23. Viti 1292 24. Shek. XIII 25. XIII 26. XIV 27. XIII

190 fletë, pergamenë 420 fletë, pergamenë 145 fletë, pergamenë 239 fletë, pergamenë 308 fletë, pergamenë 50 fletë, pergamenë 287 fletë, pergamenë 348 fletë, pergamenë 151 fletë, pergamenë 305 fletë, pergamenë 254 fletë, pergamenë 603 fletë, pergamenë 320 fletë, pergamenë 150 fletë, pergamenë 256 fletë, pergamenë 161 fletë, pergamenë 99 fletë, pergamenë 175 fletë, pergamenë 195 fletë, pergamenë 190 fletë, pergamenë 40 fletë, pergamenë 172 fletë, pergamenë 195 fletë, pergamenë 252 fletë, pergamenë 503 fletë, pergamenë 185 fletë, pergamenë 193 fletë, pergamenë

28. XII-XIII 29. XIII 30. XIII-XIV 31. XIII 32. XIII 33. XII-XIII 34. XIV 35. XIV 36. Viti 1322 37. Viti 1327 38. Shek. XIV 39. XIII-XIV

158 fletë, pergamenë 186 fletë, pergamenë 204 fletë, pergamenë 102 fletë, pergamenë 407 fletë, letër 142 fletë, pergamenë 178 fletë, pergamenë 428 fletë, pergamenë 127 fletë, letër 398 fletë, letër 239 fletë, letër 175 fletë, pergamenë

40. Shek. XIII-XIV 41. XIV 42. XIII-XIV 43. XIII-XIV 44. XIV-XV 45. XIV 46. Shek. XIV-XV 47. XIV 48. --49. XIV-XV 50. Viti 1411 51. 1425 52. 1429 53. Shek. XV 54. XV 55. XV 56. XV 57. XV 58. XIV 59. XV 60. Viti 1786 61. Shek. XVI-XVII 62. XIV-XV 63. XV-XVI 64. XV-XVII

122 fletë, pergamenë 152 fletë, letër 200 fletë, letër 117 fletë, letër 163 fletë, letër 358 fletë, letër 164 fletë, letër 363 fletë, letër 99 fletë, letër 216 fletë, letër 198 fletë, letër 300 fletë, letër 206 fletë, letër 343 fletë, letër 181 fletë, letër 231 fletë, letër 203 fletë, letër 122 fletë, letër 132 fletë, letër 268 fletë, letër 238 fletë, letër 233 fletë, letër 264 fletë, letër 306 fletë, letër 134 fletë, letër

TIPOLOGJIA E PËRMBAJTJES: Codex Purpureus Beratinus. Codex Aureus Anthimi. Kodiku i 3-të i Beratit, perikope ungjijsh. Kodiku i 4-t i Beratit, katërungjill. Kodiku i 5-të, i Vlorës, katërungjill. Kodiku i 6-të i Beratit, perikope ungjijsh. Kodiku i 7-të i Beratit, perikope ungjijsh. Kodiku i 8-të i Beratit, perikope ungjijsh. Kodiku i 9-të, i Vlorës, perikope ungjijsh. Kodiku i 10-të i Vlorës, katërungjill. Kodiku i 11-të i Beratit, perikope. Kodiku i 12-të i Beratit, ungjilli sipas Gjonit. Kodiku i 13-të i Beratit, ungjill në perikope. Kodiku i 14-të i Beratit, jetë shenjtorësh agjiografi. Kodiku i 15-të i Beratit, katërungjill. Kodiku i 16-të i Beratit, perikope ungjijsh. Kodiku i 17-të i Beratit, punët e apostujve. Kodiku i 18-të i Beratit, psallmet e Davidit. Kodiku i 19-të i Beratit, ungjill në perikope. Kodiku i 20-të i Beratit, jetë shenjtësh e martirësh. Kodiku i 21-të i Beratit, perikope ungjijsh. Kodiku i 22-të i Beratit, ungjill në perikope. Kodiku i 23-të i Beratit, oktoih. Kodiku i 24-t i Beratit, ungjill në perikope. Kodiku i 25-të i Beratit, antologji patrologjike. Kodiku i 26-të i Beratit, katërungjill. Kodiku i 27-të i Beratit, omilie, fjalime të komentuara shpjeguara nga Dhiata e Re. Kodiku i 28-të i Beratit, jetë shenjtësh e martirësh. Kodiku i 29-të i Beratit, katërungjill. Kodiku i 30-të i Beratit, jetë shenjtësh. Kodiku i 31-të i Beratit, martirologji. Kodiku i 32-të i Beratit, psalltir, komente morale. Kodiku i 33-të i Beratit, kalendar sinopsion. Kodiku i 34-t i Beratit, patrologji. Kodiku i 35-të i Beratit, katërungjill. Kodiku i 36-të i Beratit, perikope ungjijsh. Kodiku i 37-të i Beratit, patrologji e agjiografi. Kodiku i 38-të i Beratit, katërungjill. Kodiku i 39-të i Beratit, interpretime morale sipas frymës së Dhiatës së Re. Kodiku i 40-të i Beratit, çështje murgjërie. Kodiku i 41-të i Beratit, jetë martirësh, shenjtësh. Kodiku i 42-të i Beratit, minej i vjeshtës. Kodiku i 43-të i Beratit, minej i marsit, agjiografi. Kodiku i 44-t i Beratit, minej i dhjetorit. Kodiku i 45-të i Beratit, minej. Kodiku i 46-të i Beratit, minej i shkurt-mars-prillit. Kodiku i 47-të i Beratit, pendikostar. Kodiku i 48-të i Beratit, minej sinoptik, lutje. Kodiku i 49-të i Beratit, vepra të Grigorit të Nisit. Kodiku i 50-të i Beratit, psalltir i Davidit. Kodiku i 51-të i Beratit, mësime të Efraim Sirianit. Kodiku i 52-të i Beratit, minej i janarit. Kodiku i 53-të i Beratit, kanone, poezi fetare. Kodiku i 54-t i Beratit, minej i dhjetorit. Kodiku i 55-të i Beratit, minej. Kodiku i 56-të i Beratit, minej. Kodiku i 57-të i Beratit, minej. Kodiku i 58-të i Beratit, letërsi patrologjike. Kodiku i 59-të i Beratit, lutjesore kreshmësh. Kodiku i 60-të i Beratit, rregulla kanonike. Kodiku i 61-të i Beratit, orologji, lutjet e javës. Kodiku i 62-të i Beratit, tipikon, radhë shërbesash. Kodiku i 63-të i Beratit, minej i tetorit. Kodiku i 64-t i Beratit, psalmet e Davidit.

55

SHABAN SINANI

65. XVII 66. Viti 1613 67. Shek. XVII-XVIII 68. Viti 1696 69. Shek. XVIII 70. XVIII 71. Viti 1789 72. Qershor 1736, 73. Shek. XVIII 74.

XVIII

75. 76. 77. 78.

XIV-XV XIV-XV XIV XV-XVI

79. 80.

XIV XV-XVI

81.

XIV

82.

XVI-XVII

83. Viti 1341 84. Shek. XVIII 85. XIV 86. Viti 1563 87. -----88. Shek. XIV 89. XIV 90. XVIII 91. Shek. XVIII

92. 93. 94.

XIII-XIV XIII XVIII

95.

XIX

96. Shek. XVII-XVIII 97. Viti 1562 98. ----99. ----100. Viti 1819-1843

323 fletë, letër 320 fletë, letër

Kodiku i 65-të i Beratit, kanone në prozë. Kodiku i 66-të i Beratit, nomokanon, rregulla për besimtarët e krishterë, çështje për laikët. 326 fletë, letër Kodiku i 67-të i Beratit, nomokanon. 66 fletë, letër Kodiku i 68, hyrje në logjikë. 65 fletë, letër Kodiku i 69-të i Beratit, rregulla me autorë: apostujt, etër të kishës, sinode, perandorë. 72 fletë, letër Kodiku i 70-të i Beratit, mesha e Gjon Gojartit. 31 fletë, letër Kodiku i 71-të i Beratit, shërbesat e shenjtorëve, të kryehierarkëve, e Dhaskal Todrit. 220 fletë, letër Kodiku i 72-të, i Korçës, antologji e muzikës kishtare bizantine, Jan Kukuzeli dhe Kukuzeli i ri. 164 fletë, letër Kodiku i 73-të i Beratit, përmbledhje e teologjisë, studim dhe ligjërata për parashikimin hyjnor. 139 fletë, letër Kodiku i 74-të, i Voskopojës, fizika e metafizika, libër për shkollë teologjike nga Teodor Kavalioti. 431 fletë, letër Kodiku i 75-të, ungjill në perikope, omilie. 86 fletë, pergamenë Kodiku i 76-të i Beratit, ungjill. 198 fletë, letër Kodiku i 77-të i Beratit, ungjill në perikope. 290 fletë, letër Kodiku i 78-të, i Gjirokastrës, libër shërbesash, prej së dielës së madhe, deri në ditën e pesëdhjetores. 303 fletë, pergamen Kodiku i 79-të, i Gjirokastrës, katërungjill. 138 fletë, letër Kodiku i 80-të, i Gjirokastrës, mesha e shën Vasilit të Madh, liturgji. 220 fletë, pergamenë Kodiku i 81-të, i Përmetit, antologji muzikore bizantine dhe poezi kishtare. 633 fletë, letër Kodiku i 82-të, i Elbasanit, me përmbajtje fragmentare, i familjes Deliana. 173 fletë, letër Kodiku i 83-të, i Shkodrës, jetë shenjtorësh, latinisht, vepër e shën Augustinit. 24 fletë, pergamenë Kodiku i 84-t, i Voskopojës, libër për shërbesë në vdekjen e jerarkëve të lartë (peshkopëve). 221 fletë, letër Kodiku i 85-të, i Korçës, katërungjill. 185 fletë, letër Kodiku i 86-të, i Elbasanit, rregulla për laikë. --------Kodiku i 87-të, oktoih. 93 fletë, pergamenë Kodiku i 88-të i Beratit, perikope ungjijsh. 52 fletë, pergamenë Kodiku i 89-të i Beratit, perikope ungjijsh. 106 fletë, letër Kodiku i 90-të i Beratit, poezi kishtare, muzikë bizantine, partitura të Grigorit kompozitor. 84 fletë, letër Kodiku i 91-të i Beratit, zakone të mira-hristoidhia, përkthim prej latinishtes në greqisht, kopjuar prej Joasafit të Beratit (Bubullimë e Myzeqesë). 420 fletë, pergamenë Kodiku i 92-të, i Korçës, katërungjill. 309 fletë, letër Kodiku i 93-të, i Korçës, katërungjill. 94 fletë, letër Kodiku i 94-t, i Korçës, trajtesë teologjike, Mendja e të urtit e flokëgjatit Gjon Pagëzori. 61 fletë, letër Kodiku i 95-të, i Tiranës, muzikë kishtare, kompozime të Gjon kryepsalltit. 33 fletë, letër Kodiku i 96-të, i Korçës, meshar. 315 fletë, letër Kodiku i 97-të, i Gjirokastrës, rregulla për besimtarë, për klerikë dhe laikë, për drejtësinë e moralin. 203 fletë, letër Kodiku i 98-të, i Lukovës. 302 fletë, letër Kodiku i 99-të, muzikë kishtare. 101 fletë, letër Kodiku i 100-të, i Fierit, i njohur si kodiku i i manastirit të shën Kozmait, kontrata fejesash.

III. Kjo renditje sipas kronologjisë lejon një periudhizim relativ të letërsisë së dorëshkruar që krishterimi krijoi e ruajti në Shqipëri. Fondi i kodikëve të Shqipërisë përmban dorëshkrime në të katër periudhat kryesore historike, që prej fillimeve të krishterimit deri në shekullin e 19-të. Këto katër periudha ndahen nga njëra-tjetra duke pasur si vijë reference ngjarje me rëndësi themelore jo vetëm në historinë e kishës, por edhe të mendimit dhe të kulturës kishtare:

56


1. Periudha e paleokrishterimit deri në njësimin (kanonizimin) e teksteve të Fjalës së Shenjtë (fundi i shekullit të 7-të deri në mesin e shekullit të 8-të); 2. Prej kanonizimit të letërsisë ungjillore deri në ndarjen e kishës romane nga ajo bizantine (skizma e madhe e vitit 1054); 3. Prej ndarjes së kishës deri në pushtimin osman; 4. Prej pushtimit osman deri në shekullin e 19-të. 1. Periudhës së krishterimit të hershëm i takon «Kodiku i Purpurt i Beratit», i cili, në listën ndërkombëtare të letërsisë ungjillore mban ndajshtesën «» dhe numrin identifikues 043. Ky dorëshkrim është shkruar para se mendimi ungjillor të kanonizohej dhe përmban shmangie të herëpashershme ndaj tekstit të njësuar që u pranua si i pandryshueshëm në shekujt VII-VIII. Për këtë arsye ai merr rëndësi për të treguar evolucionin e mendimit ungjillor në fillimet e tij dhe sidomos për të spikatur kompetencën e arsyes njerëzore dhe rolin e individualitetit të njeriut për të ndikuar në formulimin e fjalës së shenjtë. Kësaj periudhe i ka takuar edhe «Kodiku i Liturgjisë së shën Gjon Gojartit», që përmend Batiffoli, dhe që fatkeqësisht nuk gjendet më. 2. Periudha e dytë. Në historinë zhvillimit të mendimit kishtar një çast vendimtar është mesi i shekullit të 11-të, kur kisha romane u nda nga ajo bizantine. Periudhës deri në ndarjen e madhe të krishterimit nga fondi i kodikëve të Shqipërisë i takojnë: «Codex Aureus Anthimi», «Kodiku i 3-të i Beratit», perikope ungjijsh; «Kodiku i 4-t i Beratit», katërungjill, si dhe «Kodiku i 5-të, i Vlorës», katërungjill. Një varg dorëshkrimesh të tjera, që u përgatitën në kufijtë e vitit të ndarjes, gjithashtu ruajnë frymën e kishës unite para skizmës. 3. Periudha e tretë nis me ndarjen doktrinare të dy kishave dhe kufizohet me shekullin e pushtimit osman të Shqipërisë dhe të Ballkanit. Sipas studiuesit Theofan Popa, numri i dorëshkrimeve që janë ruajtur prej fillimeve deri në shekullin e 15-të arrin në 62, por nuk përjashtohet që ky numër të jetë edhe më i madh. Ato duhet të kenë qenë shumëfish, sepse, sipas një njoftimi që është gjetur në anëshkrimin e «Kodikut të 27-të të Beratit», më 1356, kur ushtria e car Uroshit rrethoi kalanë e qytetit, murgu Theodulos, një qytetar me emrin Skuripeki, një zonjë konteshë dhe i biri Fotinoi, bartën dhe shpëtuan 27 dorëshkrimet më të rëndësishme të mitropolisë. Të gjithë kodikët e listës së fondit 888, prej numrit 12 deri më numrin 52, i përkasin periudhës paraosmane. Që gjatë atyre shekujve duhet të jetë shkruar e kopjuar shumë më tepër letërsi ungillore e tregon edhe fakti i vëzhguar nga Kosta Naço, sipas të cilit kapakët e kodikëve të kësaj kohe shpesh janë formuar duke përdorur pergamenë ose letër kodikësh më të vjetër, të cilët nuk mund të përdoreshin më për lexim, meshim apo liturgji. 4. Periudha e katërt, pas pushtimit osman, prej shekullit të 15-të e në vijim. Në këtë periudhë numri i dorëshkrimeve të tipit kodik erdhi duke rënë, jo vetëm për shkak të kufizimeve që krijoi gjendja e pushtimit, por

57

SHABAN SINANI

veçmas për shkak të efektit të shpikjes së tipografisë. Periudhës së katërt i takojnë rreth 20 dorëshkrime. Këto të dhëna nuk janë pasqyrë përfundimtare e vijueshmërisë kronologjike të traditës së letërsisë ungjillore të dorëshkruar. «Fondi 888», me një numër të rrumbullakosur prej 100 kodikësh, në tërësinë e tij, lejon të përcaktohet prirja e kësaj tradite, por jo vëzhgimi përfundimtar i saj. Eshtë fakt se pasurimi i letërsisë ungjillore me dorëshkrime të reja ka ndikuar që numri 100 të tejkalohet. Lista u pasurua me 17 fragmente kodikësh deri vonë të panjohur 6. Por, megjithatë, jashtë saj mbeten dhjetëra dorëshkrime të disa institucioneve kishtare, që nuk u përfshinë në këtë koleksion, për të mos cenuar integritetin e dokumentacionit të fondkrijuesit 7.

IV. KODIKËT E SHQIPËRISË - FRAGMENTE KOHA KUR U SHKRUA

VËLLIMI, LËNDA

TIPOLOGJIA E PËRMBAJTJES:

1. Shek. XIII 2. XIII 3. Viti 1629 4. Shek. XVII-XVIII 5. XIV 6. XIV 7. XIV 8. XIV 9. Viti 1565 10. ---11. ---12. Shek. XIV 13. Viti 1728 14. 1801 15. ----16. Shek. XV 17. Shek. XI-XII

43 fletë, pergamenë 50 fletë, pergamenë 55 fletë, pergamenë 33 fletë, pergamenë 26 fletë, pergamenë 26 fletë, pergamenë 4 fletë, pergamenë 2 fletë, pergamenë 1 fletë, letër 1 fletë, pergamenë 1 fletë, pergamenë 4 fletë, pergamenë 1 fletë, letër 2 fletë, letër 1 fletë, letër 9 fletë, pergamenë -----, pergamenë

Letërsi patrologjike. Perikope ungjijsh. Tema dogmatike e ungjillore. Çështje dogmatike e ungjillore. Ungjilli sipas Lukës në perikope. Fragment liturgjie. Ungjill. Mbi Serafimët. Mbishkrim. Lutje. Poezi. Tekst ungjillor. Ungjill. Llogari. Ungjill. Ungjilli sipas Gjonit e Markut. Fragment nga Dhiata e Re.

V. Për të pasur një përfytyrim mbi vijimësinë kronologjike të traditës së dorëshkrimeve kishtare në Shqipëri mund të ndërtohet statistikisht kjo shpërndarje e tyre sipas shekujve:

Kodikët e Shqipërisë Një vështrim statistikor rreth traditës së tyre nga një shekull në tjetrin 1. Shekulli VI 2 kodikë (KPB dhe “Liturgjia e Gjon Gojartit”). 2. Shekulli VII Nuk ka. 3. Shekulli VIII Nuk ka. Gjatë këtyre shekujve vazhdoi dhe tradita e shkrimeve të shenjta me shmangie prej tekstit të njësuar, të cilët dënoheshin nga autoriteti i kishës dhe, si ungjij apokrifë, mbaheshin fshehur.

58


4. Shekulli IX 2 kodikë, “Codex Aureus Anthimi” e “Kodiku i 3-të i Beratit”. 5. Shekulli X 1 kodik, “Kodiku i 4-t i Beratit”, katërungjill. 6. Shekulli XI 5 kodikë: “Kodiku i 5-të, i Vlorës”, “Kodiku i 6-të i Beratit”, “Kodiku i 7-të i Beratit”, “Kodiku i 8të i Beratit”, “Kodiku i 9-të, i Vlorës”, perikope ungjijsh. 7. Shekulli XII 7 kodikë: “Kodiku i 10-të i Vlorës”, katërungjill; “Kodiku i 11-të i Beratit”, perikope; “Kodiku i 12-të i Beratit”, omilie - ungjilli sipas Gjonit; “Kodiku i 14-të i Beratit”, jetë shenjtorësh agjiografi; “Kodiku i 18-të i Beratit”, psallmet e Davidit; “Kodiku i 20-të i Beratit”, jetë shenjtësh e martirësh; “Kodiku i 21-të i Beratit”,perikope ungjijsh. Përfshihen edhe kodikët me kronologji të përafërt ndërmjet shekullit të 11-të dhe shekullit të 12-të. 8. Shekulli XIII 9 kodikë: “Kodiku i 13-të i Beratit”, ungjill në perikope; “Kodiku i 15-të i Beratit”, katërungjill; “Kodiku i 16-të i Beratit”, perikope ungjijsh; “Kodiku i 19-të i Beratit”, ungjill në perikope; “Kodiku i 22-të i Beratit”, ungjill në perikope; “Kodiku i 23-të i Beratit”, oktoih; “Kodiku i 24-t i Beratit”, ungjill në perikope; “Kodiku i 25-të i Beratit”, antologji patrologjike; “Kodiku i 93-të, i Korçës”, katërungjill. Përfshihen dhe kodikët me kronologji midis shekullit të 12-të e atij të 13-të. 9. Shekulli XIV 30 kodikë: “Kodiku i 17-të i Beratit“, punët e apostujve; “Kodiku i 26-të i Beratit“, katërungjill; “Kodiku i 30-të i Beratit”, martirologji; jetë shenjtësh; “Kodiku i 34-t i Beratit”, patrologji; “Kodiku i 35-të i Beratit”, katërungjill; “Kodiku i 36-të i Beratit”, perikope ungjijsh; “Kodiku i 37-të i Beratit”, patrologji e agjiografi; “Kodiku i 38-të i Beratit”, katërungjill; “Kodiku i 39-të i Beratit” interpretime morale sipas frymës së Dhiatës së Re; “Kodiku i 40-të i Beratit”, çështje murgjërie; “Kodiku i 41-të i Beratit”, jetë martirësh, shenjtorësh; “Kodiku i 42-të i Beratit”, minej i vjeshtës; “Kodiku i 43-të i Beratit”, minej i marsit, agjiografi; “Kodiku i 45-të i Beratit”, minej; “Kodiku i 47-të i Beratit”, pendikostar; “Kodiku i 58-të i Beratit”, letërsi patrologjike; “Kodiku i 27-të i Beratit”, omilie, fjalime të komentuara shpjeguara nga Dhiata e Re; “Kodiku i 28-t i Beratit”, jetë shenjtësh e martirësh; “Kodiku i 29-të i Beratit”, katërungjill; “Kodiku i 31-të i Beratit”, martirologji;

59

SHABAN SINANI “Kodiku i 32-të i Beratit”, psalltir, komente morale; “Kodiku i 33-të i Beratit”, kalendar; “Kodiku i 77-të i Beratit”, ungjill në perikope; “Kodiku i 79-të, i Gjirokastrës”, katërungjill; “Kodiku i 88-të i Beratit”, perikope ungjijsh; “Kodiku i 89-të i Beratit”, perikope ungjijsh; “Kodiku i 85-të, i Korçës”, katërungjill; “Kodiku i 83-të, i Shkodrës”, jetë shenjtorësh; “Kodiku i 81-të, i Përmetit”, antologji muzikore; “Kodiku i 92-të, i Korçës”, katërungjill. 10. Shekulli XV 16 kodikë: “Kodiku i 44-t i Beratit”, minej i dhjetorit; “Kodiku i 46-të i i Beratit”, minej; “Kodiku i 49-të i Beratit”,vepra të Grigorit të Nisit; “Kodiku i 50-të i Beratit”, psalltir i Davidit; “Kodiku i 51-të i Beratit”, mësime të Efraim Sirianit; “Kodiku i 52-të i Beratit”, minej; “Kodiku i 53-të i Beratit”, kanone, poezi fetare; “Kodiku i 54-t i Beratit”, minej i dhjetorit; “Kodiku i 55-të i Beratit”, minej; “Kodiku i 56-të i Beratit”; “Kodiku i 57-të i Beratit”, “Kodiku i 59-të i Beratit”, triodh, lutjesore kreshmësh; “Kodiku i 62-të i Beratit”, tipikon, radhë shërbesash; “Kodiku i 75-të”, ungjill; omilie; “Kodiku i 76-të i Beratit”, ungjill; “Kodiku i 78-të, i Gjirokastrës”, libër shërbesash, prej së dielës së madhe, deri në ditën e pesëdhjetores. 11. Shekulli XVI 6 kodikë: “Kodiku i 63-të i Beratit”, minej; “Kodiku i 64-t i Beratit”, psalmet e Davidit, “Kodiku i 80-të, i Gjirokastrës”, mesha e shën Vasilit të Madh, liturgji bizantine e poezi kishtare; “Kodiku i 82-të, i Elbasanit”, fragmentar, i familjes Deliana; “Kodiku i 86-të, i Elbasanit”, rregulla (edhe) për laikë; “Kodiku i 97-të, i Gjirokastrës”, rregulla për besimtarë, për klerikë e laikë, për drejtësinë e moralin.

VI. Në pikëpamje të tipologjisë së përmbajtjes kodikët e Shqipërisë kanë: ungjij dhe shkrime apostolike (apostullore), ungjij në perikope, ungjij të plotë - katërungjillësh (tetravangjel); jetë shenjtorësh (agjiografi), jetë e etërve të kishës (patrologji), jetë e martirëve të krishterimit (martirologji); kalendarë të festave fetare - vjetore (synopsion), të një stine, të përmuajshme (minej), javore; lutjesore (omilie) të përgjithshme e të veçanta (për shembull, të së kremtes së pendikostisë – pesëdhjetores); psalltirë; libra meshësh; libra liturgjie; libra shërbesash (bie fjala, për të premten e zezë dhe të dielën e madhe të pashkës; si të varrosen jerarkët e lartë të kishës); nomokanone (libra të interpretimit të doktrinës së krishterë

60


për çështje morale dhe sociale, për të drejtën dhe drejtësinë, për klerikët dhe besimtarët, për autoritetin e kishës dhe autoritetin e shtetit, për rregullat e sjelljes së besimtarit sipas shkrimeve të shenjta dhe problemet që lidhen me të drejtën etnozakonore të tyre); kanone (për shembull, kanonet e Eusebit 8, ku përcaktohet radha e leximit të veprave ungjillore e apostullore për çdo ditë të vitit); poezi kishtare, antologji muzikore kishtare (oktoih); tekste të disiplinave teologjike për shkollat fetare; trajtesa të problemeve të murgjërisë, ashkëtizmit, të shugurimit, të priftërisë dhe të ipeshkvënisë. Në pikëpamje të zhanreve, letërsia ungjillore që ruhet në dorëshkrimet e arkivave të Shqipërisë nis prej periudhës parabiblike, nëse termin «biblik/biblike» pranojmë ta njësojmë me kuptimin që ka në fjalorin e teologjisë, e cila konsideron si të tillë tekstet ungjillore standarte. Në evolucionin e zhanreve dhe përgjithësisht të tipologjisë së përmbajtjes të kësaj letërsie pasqyrohet ndikimi i historisë së botës laike në mendimin biblik dhe ndërsjelltas. Në dorëshkrimet më të hershme kishtare ndikimi i botës laike është më i kufizuar, kurse në shekujt e vonët, përkundrazi, bota laike e shmang gjithnjë e më shumë, por pa e përjashtuar, përmbajtjen biblike - ungjillore 9. Përpjekje për një klasifikim të kodikëve të Shqipërisë sipas tipologjisë së përmbajtjes janë bërë edhe më herët. Në parathënien e veprës «Katalogu i kodikëve të Shqipërisë» dijetari Theofan Popa, pasi veçon «dy dorëshkrime laike të vona», bën këtë ndarje të tyre, «simbas përmbajtjes»: 1. Grupi i kodikëve biblikë; 2. Grupi i kodikëve liturgjikë; 3. Grupi i kodikëve agjiografikë. Sipas Popës, që ishte prej njohësve më të zotë të letërsisë ungjillore në Shqipëri, «në grupin e kodeve biblikë përfshihen dorëshkrimet e Dhiatës së Vjetër, nga të cilët sot ruhen tre psalltirë; si dhe dorëshkrime nga Dhiata e Re, që përmbajnë 10 vëllime katërungjillësh (tetravangjel)» 10. Për «dy grupet» e tjera (kodikët e liturgjisë dhe të agjiografisë) Popa nuk jep të dhëna. Sidoqoftë, ky klasifikim i tij është i paqortueshëm. Grupimi i kodikëve të Shqipërisë sipas tipologjisë së përmbajtjes është i vlefshëm sepse i përgjigjet nevojës për një ndarje kriteriale. Por këto tri shkallë klasifikimi janë të pamjaftueshme për t‘iu përgiigjur larmisë së përmbajtjes së një pjese të madhe të kodikëve, sidomos për një klasifikim të shkallës së dytë. Nëse për dorëshkrimet më të hershme klasifikimi i Theofan Popës është i mjaftueshëm, në kufijtë e periudhës bizantine me atë osmane e më këndej, po në ndonjë rast edhe më herët, në traditën e kodikëve të Shqipërisë nisin e shfaqen dukuri të reja të përmbajtjes, të cilat kërkojnë plotësime në klasifikim. Duke iu përmbajtur parimit për klasifikim kriterial, tipologjia e letërsisë së dorëshkruar kishtare në Shqipëri mund të evidentohej me: 1. letërsinë martirologjike dhe patrologjike, jetëshkrime të dëshmorëve të kishës; 2. letërsinë shkencore teologjike;

61

SHABAN SINANI

3. letërsi e kulturë kishtare, për besimtarët, klerikët e popullin (për laikët): muzikë, interpretime teologjike-etike, letërsi, studime dhe vepra për shkollat; 4. studime shkencore me ndërthurje të përmbajtjes teologjike me botëkuptim laik; 5. morali dhe e drejta në letërsinë kishtare dhe në traditën etnozakonore.

VII. KODIKËT E SHQIPËRISË Disa modele të përmbajtjes së kodikëve I. “Kodiku i 25-të i Beratit” ―Kodiku i 25-të i Beratit‖ është një kodik që mund të përfaqësojë tipologjikisht kalimin prej traditës së kopjimit të letërsisë ungjillore në atë të interpretimeve teologjike në rrafsh filozofik-shkencor. Në skedën e këtij dorëshkrimi gjenden të përcaktuara këto tema-themelore:

res (pendikostisë);

II. “Kodiku i 39-të i Beratit”: ―Kodiku i 39-të i Beratit‖ ka një përmbajtje të tillë që lejon të grupohet në dorëshkrimet me karakterin e interpretimeve shkencore teologjike:

III. “Kodiku i 51-të i Beratit”: Përmbajtja e ―Kodikut të 51-të i Beratit‖ përshkruhet e kushtëzuar me këto tema:

IV. “Kodiku i 60-të të Beratit”: Kodikët që janë shkruar në formën e përmbledhjes së rregullave që janë të detyrueshme për të gjithë (nomokanonet) ndërthurin përmbajtje

62


biblike me përmbajtje laike. Në ―Kodikun e 60-të të Beratit‖ gjenden të trajtuara këto çështje: batohet ajo, pasi të jenë shqyrtuar mirë çështjet. dhjakë, meshtarë, peshkopë: si veprohet kur këta akuzohen prej popullit. me fejesë ndaj njëri-tjetrit.

ojë dhuratat. V. “Kodiku i 66-të i Beratit”:

- pse lejohet që vëllai të marrë të fejuarën e vëllait të vdekur pa u martuar. VI. “Kodiku i 72-të i Beratit”: ―Kodiku i 72-të i Beratit‖ është një prej dorëshkrimeve ku nuk ka as lëndë biblike, as lëndë ungjillore, as letërsi agjiografike, por art kishtar për klerin dhe besimtarët. Në këtë dorëshkrim ka kompozime të muzikës bizantine prej këtyre autorëve: - Durrsaku; : Jani i ëmbli (Gliki);

VII. “Kodiku i 74-t i Voskopojës”: ―Kodiku i 74-t i Voskopojës‖, në përmbajtje është një tekst shkollor hartuar nga Teodor Kavalioti për shkollën e ndërtuar në atdheun e tij, që përfshin fizikë dhe metafizikë 11:

e nxehtë dhe trupat e ftohtë;

63

SHABAN SINANI

VIII. “Kodiku i 94-t i Korçës”: Një shembull i ndërthurjes së problematikës ungjillore me atë laike është ―Kodiku i 94-t i Korçës‖, në të cilin, sipas skedës shkencore që ka përgatitur AQSH, gjenden të veçuara këto tema:

feja;

IX. “Kodiku i shën Kozmait“ (“Kodiku i 100-të i Fierit): Një vepër ku jeta etnozakonore e vendit ndërhyn jo vetëm me informacion, por edhe me trysni për të ndryshuar rendin ungjillor të çështjeve është ―Kodiku i shën Kozmait‖ (―Kodiku i 100-të i Fierit‖), ku janë regjistruar kontratat e fejesave në Myzeqe për rreth 20 vjet. Rreth përmbajtjes së këtij dorëshkrimi ka botuar një artikull Llambrini Mitrushi. Dorëshkrimi përmban këto çështje: : Kontrata në fejesë;

Biblioteka e kodikëve të Shqipërisë është një nga më të pasurat në rajon dhe më gjerë. Interesi i studiuesve, sidomos i atyre të Perëndimit, është ringritur pas paraqitjes së ―Kodikut të Purpurt të Beratit‖ në ekspozitën ―Ungjijtë e Popujve‖. Një pjesë e tyre: austriakë, gjermanë, francezë, amerikanë, italianë, francezë, kërkojnë t‘i referohen burimit të drejtpërdrejtë të lëndës ungjillore. Në këtë funksion Unesco ka mbështetur financiarisht botimin e katalogut ―Kodikët e Shqipërisë‖ (Tiranë 2003), i cili, përveç veprës me të njëjtin titull - dorëshkrim në AQSH - të të ndjerit Theofan Popa, përmban edhe ilustrime edhe disa qindra miniatura, vinjeta dhe vlera të tjera të artit të aplikuar paraikonografik12 në dorëshkrimet e letërsisë fetare, si dhe artikujt e studimet më të rëndësishme që janë botuar prej vitit 1868, kur mitropoliti i Beratit Anthim Aleksudhi shkroi për herë të parë për to, deri në fund të shekullit XX.



(Shënim i redaksisë: Shih në këtë numër f. 189)

64


REFERENCA BIBLIOGRAFIKE: 1. Në «Leksikon i termave dhe i shprehjeve të arkivistikës» të dr. Jusuf Osmanit, Prishtinë 1996, f. 65, për termin «kodeks/kodik» jepet ky shpjegim: «Fjalë me burim latin. Një prej formave më të vjetra të librave. Përbëhet prej dy ose më shumë tabelave të dyllosura, të lidhura me shirit të lëkurës. Më vonë ky emër është përdorur për librat e bëra nga pergamena ose letra». Ky shpjegim, përveçse i mangët, është edhe i pasaktë. Terminologjikisht me «kodik/kodeks» kuptohet një dorëshkrim në formën e një vepre të plotë, jo libri (që i përgjigjet dorëshkrimit të shtypur, shtypshkrimit). Ekziston një ndryshim rrënjësor midis një vepre të dorëshkruar dhe një të tille të shtypshkruar. Ndërsa një pjesë e fjalorëve të gjuhës shqipe mjaftohen me shenjimin se kodikët «janë regjistra të dhënash kishtare». Në terminologjinë shkencore ruse «kodekse» quhen veprat «ku sistemohen përmbledhtas të gjitha ligjet e një vendi ose rregullat mbi të cilat funksionon një fushë e veprimtarisë së shoqërisë, e marrëdhënieve, për shembull: kodeksi qytetar» («Enciklopedičeskij sulovar», tom II, Moskva 1954, st. 98.). Ndërsa në «Fjalorin e shqipes së sotme», Tiranë 1984, f. 528, fjala «kodik» shpjegohet: «Libër a regjistër me të dhëna të ndryshme historike, kulturore etj., që mbante kisha». 2. Colin H. Roberts e T. C. Skeat, «The Birth of The Codex», 1983, 4th edition, The British Academy. Autorët, duke përshkruar rrugën historike të teksteve të dorëshkruara në formën e kodikëve, prej origjinës deri në kohët e vona, marrin si pikënisje periudhën antike, kur «the word „tabulae‟ and „codex‟ were interchangeable» (p. 13), për të ardhur deri tek koncepti «codices librariorum», “ad formam libri”, e së fundi tek sinonimia “codex - volumina in codicibus nomen sacrum” - p. 40. 3. Pierre Batiffol, «Les manuscrits grecs de Berat d'Albanie et le Codex Purpureus », Paris 1886, p. 6-32. 4. Kodikët më të rëndësishëm të listës botërore të letërsisë ungjillore kanë ndajshtesë alfabetike identifikuese: «Codex Vaticana B», «Codex Sinopensis O», «Codex N» (tetraungjill, greqisht, muzeu i Selanikut). «Kodiku i Purpurt i Beratit», në listën botërore të kodikëve më të rëndësishëm (codices antiquissimi), mban ndajshtesën alfabetike  dhe identifikohet me numrin rendor 043. Në katalogun «I Vangeli dei Popoli», edizioni Rinnovamento nello Spirito Santo, Biblioteca Apostolica Vaticana, Roma 2000, p. 122-133, në të dhënat identifikuese të këtij dorëshkrimi gabimisht thuhet se përmasat e fletës janë 210 milimetra me 190 milimetra. Dorëshkrimi ka përmasat 314 milimetër me 268 milimetër. Për më gjerë shih edhe: «Novum Testamentum Graece» nga Nestle-Aland, Deutsche Bibelgesellschaft, 1993, p. 693. Siç dihet, kodikët e mëvonshëm u indeksuan vetëm numerikisht, por pa privilegjin e ndajshtesës alfabetike, siç është identifikuar, bie fjala, një kodik tjetër i Shqipërisë, i shekullit të 12-të, me numrin 1709 - po aty, p. 709. Shih edhe: «Die Handschriften Des Griechischen Neuen Testaments», eschreibende Verzeichnung Der Maiuskeln, p. 123. 5. Në mënyrë të veçantë nga ky autor u këshillua dorëshkrimi «Katalogu i kodikëve të Shqipërisë», dorëshkrim që ruhet pranë AQSH dhe që përbën një vepër thuajse të plotë. 6. Për bazën e të dhënave dhe metodën e krijimit të kësaj liste shtesë shih shënimin nr. 5.

65

SHABAN SINANI

7. Për të ruajtur integritetin e dokumenteve të fondkrijuesit nuk janë përfshirë kodikët e mitropolisë së Drinopolit (Gjirokastrës), të mitropolisë së Shkodrës dhe të manastirit të shën Gjon Vladimirit, por nuk përjashtohet që kodikë të ketë edhe në fonde të tjera. Kodikë ruhen edhe në muzeun e artit mesjetar në Korçë, si dhe në individë e familje qytetare (Elbasan, Berat). 8. Shih ilustrimin nr. 1 - letër e Karpianit për Eusebin, miniaturë e «Kodikut të 4-t, të Vlorës». 9. Midis dorëshkrimeve në të cilët përmbajtja laike merr peshë të rëndësishme mund të përmenden: «Kodiku i 81-të, i Përmetit», antologji muzikore; «Kodiku i 72-të, i Korçës», antologji e muzikës kishtare bizantine, Jan Kukuzeli dhe Kuluzeli i ri; «Kodiku i 74-të, i Voskopojës», fizika e metafizika, libër për shkolla nga Teodor Kavalioti; «Kodiku i 86-të, i Elbasanit», rregulla për laikë. 10. Theofan Popa, «Katalogu i kodikëve të Shqipërisë», AQSH, f. 11. 11. Sipas Liljana Bërxholi, «Vlera e kodikëve mesjetarë dhe puna për evidentimin e tyre, botuar në “Arkivi shqiptar», 1999/1, f. 63-71. Për dorëshkrimet e tjera përshkrimi i përmbajtjes së tyre jepet sipas pasaportave që ruhen pranë AQSH, në «Fondin 888». 12. Shih ilustrimin 2: Një fletë kodiku e zbukuruar me vinjetë. SHABAN SINANI Central State Archive TIRANA THE CODICES OF ALBANIA AN ESSAY FOR A CHRONOLOGY AND A CLASSIFICATION (SUMMERY) uring the‘70s in the Central State Archive, the first inventory of the codices of Albania was prepared. Afterwards, with the research that patiently and decisively were conducted by late Theofan Popa, the fund of the codices was founded, with 100 described titles, to which later on there were attached also 17 fragments. This fund was numbered 888 and each codex was given a reference number, from 1 to 100, respecting the chronological order. The international recognition of the codices has been and remains very limited. Until a decade ago only two of them were found in the world lists of Christian literature: ―Codex Purpureus Beratinus‖ 4 and ―Codex Aureus Anthimi‖, or ―Berat-1‖ and ―Berat-2‖. During the last ten years these codices have attracted the attention being discussed in Albanian research, without any priority to the oldest and most important ones. In the list ―Codices graeci et latini‖ of the work ―Novum Testamentum Graece‖ of Nestle-Aland, edition of the year 1993, from the religious manuscripts of Albania, except for the ―Codex Purpureus Beratinus‖, is included only one, which is noted to contain the gospel according to John (A.D.) and belongs to the 12th century. The list of 100 codices, which is introduced in this article, though, is not complete, because out of the fund of 888 have remained probably the other half of the codices, which are found in the monastery of Saint John Vladimir, in the fund of the archdioceses of Shkodër and Drinopol. It has been prepared on the basis of data elaborated from the archivists of Albania during a period of three decades, as means of information and research for the researchers. Some necessary corrections have been made, taking as a basis for comparison the important studies of Theofan Popa.

D

66

ASPASIA HAXHIDHAQI Dega e Mësuesisë e Universitetit të Kretës DHORI Q. QIRJAZI Universitetit i Selanikut “Aristoteli” QËNDRIME TË EMIGRANTËVE SHQIPTARË NDAJ BILINGUIZMIT TË FËMIJËVE

M

0. HYRJE

ultilinguizmi që u shfaq në fillimet e viteve ‘90 si pasojë e ardhjes në Greqi të një numri të madh emigrantësh ekonomikë u dha shtysë studimeve për çështje të bilinguizmit (dygjuhësisë), kryesisht për sa i takon aspektit të ndërthurjes së tij me procesin e mësimdhënies dhe me arsimin në tërësi. Vitet e fundit janë mbajtur në Greqi mjaft kongrese, simpoziume dhe sesione shkencore, ku është trajtuar tematika e arsimimit ndërkulturor, e arsimimit të pakicave dhe e të mësuarit të greqishtes si gjuhë e dytë. Në vëllimet e botuara tashmë me materialet e kumtuara gjatë këtyre tubimeve gjejmë një numër të madh mikrostudimesh, nismash mësimdhënëse dhe trajtimesh teorike lidhur me problematikën në fjalë (shih p.sh. veprat me grup autorësh, përgatitur nën kujdesin e Γεσξγνγηάλλεο, 2000, Ώλησλνπνχινπ etj., 2000, ΢θνχξηνπ, 2000, ΐάκβνπθα & Υαηδεδάθε, 2001, Σξέζζνπ & Μεηαθίδνπ, 2002, 2003) Por duhet thënë se shumica dërrmuese e këtyre studimeve e trajtojnë bilinguizmin e fëmijëve alloglotë kryesisht ose vetëm në një drejtim: atë të problemit arsimor të cilit i duhet gjetur zgjidhja. Prej debatit publik lidhur me pasojat që sjell në sistemin arsimor grek prania e aq mijëra nxënësve që flasin në shtëpi edhe një gjuhë tjetër, mungon plotësisht mendimi i vetë nxënësve por edhe i prindërve të tyre. Në të njëjtën kohë, dëgjohen zëra me prirje zakonisht alarmuese për rritje të vështirësive të punës së arsimtarëve dhe ulje të nivelit të mësimdhënies. Vetë arsimtarët, kur u kërkon të përcaktojnë pse-në e vështirësive që hasin nxënësit aloglotë në shkollë, përmendin si faktorin më të rëndësishëm njohjen e mangët të greqishtes dhe si shkak indiferentizmin e prindërve të tyre (p.sh. Psalti & DeligianniKouimtzi, 1999). 1. STUDIMI YNË

tudimi ynë synon ta vërë theksin tek vetë prindërit emigrantë dhe te fëmijët e tyre. Anketimi u krye gjatë pranverës 2003 në 17 shkolla fillore të prefekturës së Rethimnit (Kretë) dhe në 5 shkolla fillore të Selanikut me një numër të madh nxënësish të ardhur nga Shqipëria. U bazua në pyetësorë të hollësishëm, të përkthyer në shqip, që u plotësuan prej prindërve të nxënësve, të cilëve ua dërguam nëpërmjet fëmijëve të tyre. Nga 464 pyetësorë që shpërndamë, na u kthyen të plotësuar 30% e tyre, domethënë 150 pyetësorë, prej të cilëve u përdorën për përpunim të mëtejshëm 138. [1]

S

67

ASPASIA HAXHIDHAQI - DHORI Q. QIRJAZI

Çështjet që shqyrtuam në lidhje me prindërit, përveç të dhënave demografike (seksi, mosha, niveli arsimor etj.), kishin të bënin me: 1. qëndrimet e prindërve ndaj bilinguizmit të fëmijëve të vet, 2. ndihmesën e tyre për shkollimin e fëmijëve dhe synimet e tyre nga ky shkollim 3. taktikat e tyre gjuhësore me kategori të ndryshme bashkëbiseduesish (domethënë dendurinë dhe modelet e përdorimit të shqipes dhe të greqishtes) 4. praktikat e tyre për sa i përket kultivimit të gjuhës së kombit ku bëjnë pjesë (ethnic language) dhe 5. bjerrjen e mundshme të shqipes për shkak të përdorimit të shpeshtë të greqishtes. Për sa u takon fëmijëve të tyre, na interesonte të mblidhnim të dhëna qoftë edhe indirekte, lidhur me: 1. taktikat e tyre gjuhësore me kategori të ndryshme bashkëbiseduesish (domethënë dendurinë dhe modelet e përdorimit të shqipes dhe të greqishtes), 2. kompetencën e tyre gjuhësore në greqisht dhe në shqip, 3. bjerrjen e mundshme (ose më saktë, zotërimin e mangët) të gjuhës shqipe. Studimi ynë fokusohet në paraqitjen e rezultateve lidhur me qëndrimet e prindërve, dhe konkretisht në rëndësinë që i kushtojnë prindërit zotërimit prej fëmijëve të tyre të shqipes dhe të greqishtes. 2. QËNDRIMET NDAJ BILINGUIZMIT TË EMIGRANTËVE

jatë shqyrtimit të qëndrimeve të subjekteve lidhur me rëndësinë e të dy gjuhëve iu përmbajtëm trajtimit mentalist sipas të cilit qëndrimet përshkruajnë një gjendje të brendshme gatishmërie të personit ndaj një çështjeje apo objekti, gjendje e cila e predispozon (shtyn) të sillet në një mënyrë konkrete ndaj një ngacmimi të caktuar (Fasold, 1984:147). Studimet e kryera për ruajtjen e gjuhëve të pakicave prej minoritetesh autoktone por edhe nga grupe emigrantësh me vite të shumta qëndrimi në vendin bujtës, nxjerrin zakonisht në pah qëndrimet pozitive të folësve si njërin prej faktorëve që kontribuojnë në ruajtjen e gjuhëve minoritare (shih Dorian, 1981; Gardner Chloros, 1981; Kuter, 1989; RöhrSendlmeier, 1990 etj.). Në vija të përgjithshme mund të thuhet se: (a) në ndërveprim me faktorë të tjerë, qëndrimet pozitive ndaj gjuhës së pakicës është e mundur t‘i shtyjnë folësit e saj të kërkojnë apo të adoptojnë masa që synojnë në ruajtjen e gjuhës, ndërsa (b) qëndrimet negative apo të dyzuara lidhen me indiferentizmin për përdorimin aktiv të saj dhe përçimin e saj brezave të rinj, gjë që sipas trajtimit të Joshua Fishman përbën çështjen kyçe për shmangien e një braktisjeje eventuale te gjuhës së pakicës (Fishman, 2001). Ndërkaq, të njëjtat studime tregojnë se ndërlidhja e qëndrimeve pozitive me aktivizimin në të mirë të ruajtjes së gjuhës nuk mund të

G

68

QËNDRIME TË EMIGRANTËVE SHQIPTARË NDAJ BILINGUIZMIT TË FËMIJËVE

konsiderohet e mirëqenë në të gjitha rastet. Ose ngaqë qëndrimet ndaj gjuhës nuk përbëjnë një nocion monolitik dhe njëpërmasor (Fasold 1984:148, Romaine, 1995: 288) ose sepse ekziston shpesh një mospërputhje (diskordancë) midis anës kognitive dhe anës sentimentale të qëndrimeve (shih p.sh. Latomaa, 1993 në Κσζηνχια-Μαθξάθε 2001:114, Sikma, 1990, Baker 1992), vëzhgimet e bëra tregojnë se shprehja e qëndrimeve pozitive ndaj një gjuhe minoritare për shkak të lidhjes së saj f.v. me kombin ose të shkuarën historike nuk na çon automatikisht në përfundimin se do të bëhen përpjekje për t‘ua përçuar atë brezave të rinj (për diasporën e emigracionit grek shih sidomos Hatzidaki, 1994, Υαηδεδάθε 1995, 1996, dhe për grupe të tjera autoktone dhe minoritare, Κσζηνχια-Μαθξάθε, 2001:115). Zakonisht mbizotëron një qëndrim realist, pragmatist që merr shkas nga vlera e ulët e gjuhës së pakicës jo vetëm si mjet komunikimi por edhe si premisë për ndryshim të stasusit social (kryesisht kur grupi synon në një ngulitje të përhershme ose/dhe kur grupi përjeton refuzimin e shumicës mbizotëruese). Nisur nga kjo përqasje, gjuha minoritare shihet si një simbol i rëndësishëm i identifikimit me grupin por janë të paktë ata që bëjnë përpjekjet e duhura për ta zotëruar tej një niveli elementar. Dhe së fundi, ekziston edhe modeli i përçmimit të plotë të gjuhës së pakicës prej pjesëtarëve të saj, të cilët janë të ndërgjegjshëm për imazhin negativ që ka grupi shoqëror mbizotërues për gjuhën dhe kulturën e tyre dhe dëshirojnë të mos lidhen me to (shih f.v. Kuter 1989, Υαηδεζαββίδεο, 1999, Hornberger & King 2001). Çfarë prej gjithë këtyre karakterizon komunitetin e emigrantëve shqiptarë në Greqi? Së pari, duke marrë parasysh klasifikimin e gjuhëve të pakicave[2] në territorin grek sipas studiuesit Peter Trudgill (1992), vëmë re se shqipja e sotme disponon faktorë mbështetës që i sigurojnë një pozitë më të mirë në raport me gjuhët e tjera, përveç turqishtes: a) Është një gjuhë diverguese [gjuhë Abstand], me fizionomi krejtësisht të ndryshme në raport me gjuhët fqinje të saj. b) Është një gjuhë pakice për arsye të pozitës gjeografike dhe jo për shkak të statusit të saj, përderisa përdoret si gjuhë zyrtare e një shteti tjetër. c) Ky shtet ndodhet në kufi me Greqinë, gjë që lehtëson kontaktet e shpeshta të emigrantëve të këtushëm me popullsi shqipfolëse. Nuk duhet lënë pa përmendur se, siç ndodh më së shpeshti në Ballkan, gjuha shqipe është përdorur si instrument dhe simbol i nacionalizmit shqiptar, gjë e cila i jep rëndësi dhe vlerë gjithsesi të veçantë në sytë e shqiptarëve, së paku të moshave të rritura. Por më i rëndësishëm për momentin e tanishëm është, sipas mendimit tonë, fakti se kemi të bëjmë me emigracion relativisht të paradokohshëm dhe me perspektivë të pakristalizuar. Me këtë duam të themi se një numër i madh emigrantësh nga Shqipëria ka si synim final rikthimin në atdhe. Pavarësisht realizimit ose jo të rikthimit, është e sigurt se prindërit, me të drejtë, e marrin parasysh seriozisht këtë parametër gjatë përvijimit të politikës gjuhësore brenda familjeve të tyre.

69


3. QËNDRIMET E PRINDËRVE EMIGRANTË NDAJ SHQIPES DHE GREQISHTES

3.1. Μetoda ë bazë të trajtimit mentalist, qëndrimet u përpoqëm t‘i nxjerrim indirekt prej përgjigjeve që u dhanë pyetjeve përkatëse prindërit që morën pjesë në anketim. Për të dy gjuhët, procedura e hulumtimit dhe e përpunimit të qëndrimeve ishte e njëjtë. Në pika të ndryshme të pyetësorit, subjekteve u kërkohej t‘i përgjigjeshin pyetjes «Sa e rëndësishme mendoni se është që fëmija juaj të mësojë shqip / greqisht?» duke zgjedhur njërën prej katër përgjigjeve të mëposhtme:

N

[1] Aspak e rëndësishme [3] Mjaft e rëndësishme

[2] Jo veçanërisht e rëndësishme [4] Shumë e rëndësishme

Në thelb, dallimi bëhej midis kategorive [1] dhe [2], nga njëra anë, dhe kategorive [3] dhe [4], nga ana tjetër. Rezultatet për të dyja gjuhët duken në tabelën që vijon. Tabela 1. «Sa e rëndësishme është për ju që fëmija juaj të mësojë mirë ....» Aspak e rëndësishme Jo veçanërisht e rëndësishme Mjaft e rëndësishme Shumë e rëndësishme

Shqip Greqisht 0,7% 2,2% 8,1% 89%

3,6% 8,8% 38,7% 48,9%

97,1% e të pyeturve që u përgjigjën e konsiderojnë të mësuarit mirë të shqipes „mjaft‟ ose „shumë të rëndësishme‟, ndër ta 89% e konsiderojnë ‗shumë të rëndësishme‟ Për greqishten, „shumë të rëndësishme‟ e konsiderojnë të mësuarit mirë të saj vetëm gjysma e prindërve (48,9%), ndërsa, po qe se llogarisim edhe përgjigjet ‗mjaft e rëndësishme‟, sasia e qëndrimeve pozitive arrin në 87,6%. 3.2. Përpunimi i të dhënave Në vazhdim të secilës nga pyetjet përkatëse, të anketuarve iu kërkua të radhitin shkaqet konkrete për pozicionimin e tyre ndaj një pyetjeje me përgjigje të hapur. Shkaqet që u dhanë, në trajtë frazash apo fjalish, u bënë objekt i përpunimit në bazë të teknikës së analizës së përmbajtjes (Vamvoukas, 1998). Si njësi analize u konsiderua çdo frazë e veçantë që përmban një shkak për të mësuarit e shqipes [2]. Adoptuam një kombinim të analizës cilësore dhe sasiore të përmbajtjes, sepse nga njëra anë qemë të interesuar të mësonim çfarë konsideronin vetë të anketuarit si shkaqe të ruajtjes së

70


gjuhës së vet dhe nga ana tjetër donim të konstatonim cilit prej tyre i japin më shumë rëndësi. 3.2.1. Kategori analize për shqipen Nga përgjigjet e të anketuarve veçuam katër kategori të mëdha tematike, të cilat morën trajtën që vijon: identitet, rikthim, komunikim, kulturim. Gjithashtu, pati një numër të papërfillshëm formulimesh përçmuese për gjuhën shqipe si dhe dy-tri përgjigje që nuk u bë e mundur të klasifikohen sipas skemës në fjalë. Ndarja sipas kategorish është si vijon: [a] Në shkaqet që lidhen me identitetin përfshimë gjithë formulimet thelbi i të cilave konsistonte në faktin se shqipja është gjuha amtare, është gjuha e kombit, e vendit nga kanë ardhur apo ku lindën, se janë shqiptarë etj. Formulimet e thjeshta për këtë fakt i shënuam me [I]. Nëse bëhej fjalë edhe për domosdoshmërinë e ruajtjes së gjuhës apo përdorej një shprehje relevante e ngarkuar emocionalisht, shënonim [Ir]. Pati sigurisht edhe disa formulime për lidhjen e gjuhës me historinë apo traditën (p.sh. «Shqipja është gjuha më e lashtë e Ballkanit», [Ih]. Prej këtyre përgjigjeve, dhe kryesisht prej asaj që e konsideron shqipen si gjuhën më të hershme të Ballkanit, përvijohet një qëndrim sentimental me nota idealizimi dhe mitizimi të gjuhës amtare, që i ka rrënjët në vitet e zgjimit kombëtar të shqiptarëve dhe të organizimit të tyre në entitet të veçantë etnoshtetëror. Kemi përshtypjen se, sidomos në radhët e emigrantëve shqiptarë, besimi në ―epërsinë‖ e gjuhës –por edhe të kombit- të vet funksionon si kundërpeshë ndaj pozitës ―inferiore‖ të tyre në shoqërinë vendëse. [b] Në shkaqet që lidhen me rikthimin në atdhe [R] përfshimë gjithë formulimet thelbi i të cilave lidhej me faktin se do të kthehen për të qëndruar atje përfundimisht, se fëmijët e tyre do të studiojnë aty, etj. [c] Në një numër rastesh, nuk bëhet fjalë për mundësinë e rikthimit por thjesht shprehet dëshira që fëmijët e tyre të munden të komunikojnë me të afërmit dhe me bashkatdhetarët, qoftë edhe kur shkojnë në Shqipëri vetëm për pushime. Këtë kategori përgjigjesh e shënuam si ‗komunikim‘ ([KO]). Kjo kategori na u duk e rëndësishme, sepse në këtë rast dobia e njohjes së shqipes është objektivisht e kufizuar në krahasim me rastin e rikthimit, dhe na interesonte të dinim sa prej të anketuarve do ta përmendnin. [d] Një kategori tjetër përgjigjesh kishte të bënte me vlerën e përgjithshme kulturore arsimore të gjuhës [K] (p.sh. «Një gjuhë më shumë është kulturë», «një gjuhë, ciladoqoftë, të zgjeron kulturën tënde», «Shqipja është një gjuhë ndërkombëtare»). Komente të përgjithshme lidhur me të dhënat sasiore Rezultatet më të rëndësishme janë si më poshtë: 1. Sasia më e madhe e përgjigjeve (61,5%) ka të bëjë me shkaqe që lidhen me identitetin etnik (totali i përgjigjeve I, Ir, Ih).

71


Shkaqe që lidhen me rikthimin shtrihen në një të katërtën e përgjigjeve (26%). [2] 3. Mundësia e komunikimit me bashkatdhetarë, pavarësisht rikthimit, haset në një sasi të vogël përgjigjesh (3,6%) 4. Vlera e përgjithshme, kulturore, e gjuhës përfshin një numër të vogël përgjigjesh (5%). 2.

3.2.2. Kategori analize për greqishten Parashikuam se në rastin e greqishtes nuk do të kishte shkaqe identifikimi me grupin, sikurse në rastin e shqipes. Përkundrazi parashikuam se do të mbizotëronte trajtimi pragmatist, utilitarist i gjuhës greke, si një vegël e domosdoshme për çdo person alloglot që jeton, punon apo studion në Greqi[4]. Ndërkaq, në rastin e fëmijëve të emigrantëve ekonomikë, që rriten në Greqi dhe vendosin kontakte të githfarëshme me fëmijë grekë në shkollë dhe jashtë saj, gjuha greke ka edhe një rol shoqërizues e madje përparësor. Deshëm të shihnim nëse prindërit e konceptojnë këtë rol të greqishtes për fëmijët e vet. Duke u nisur nga sa u tha më lart, bëmë dallimin mes: [a] shkaqeve që i referohen së SOTMES dhe konkretisht:  nevojës për mbijetesë [MB] në një shoqëri me gjuhë tjetër dhe mes barrierave që krijon ky fakt  shkollimit të fëmijës në një shkollë greke [SH]  rolit që lozin fëmijët e emigrantëve si interpretë dhe përkthyes të të rriturve [IP]  nevojës së integrimit normal në mjedisin më të gjerë social [IN] [b] shkaqeve që i referohen së ARDHMES:  vendosje e mundshme ose e sigurt në Greqi ([AR]]  mundësia e ndjekjes së studimeve ([ST])  mundësia e karrierës profesionale ([PR]) Brenda kësaj kategorie veçuam, duke shënuar me [ΜΒΏ], të gjitha përgjigjet që shprehnin bindjen se, edhe në u kthefshin në Shqipëri, greqishtja mund t‘u sjellë dobi: (p.sh. «Mund të qëndrojë përgjithnjë në Greqi. Por edhe nëse kthehet në Shqipëri, mund t‟i duhet meqë jemi vende fqinje»). Kemi të bëjmë me një qëndrim pozitiv në kuptimin më të gjerë ndaj bilinguizmit, i cili e sheh vlerën dhe përdorimin e greqishtes tej nevojës për mbijetesë në Greqi. Me fjalë të tjera, është një qëndrim i kundërt me gjykimet nënvleftësuese të atyre prindërve që mendojnë se nuk është aspak ose është fare pak e rëndësishme që fëmijët e tyre të mësojnë mirë greqisht, sepse kanë ndërmend të kthehen. [c] Shumë përgjigje kishin të bënin me një kategori të tretë shkaqesh, me ato që i referohen vlerës kulturore arsimore [K] të greqishtes si gjuhë, shkëputur nga qëndrimi i tyre në Greqi dhe nevojës për komunikim që lind prej tij.

72


[d] Së fundi, tej një numri të papërfillshëm përgjigjesh, që nuk është e qartë si mund të klasifikohen (kategoria [N], (‗të ndryshme‘) kemi edhe një numër përgjigjesh që tregojnë shpërfilljen e gjuhës greke [SHP]. Në këto raste prindërit u përgjigjën se e quajnë aspak ose fare pak të rëndësishme që fëmijët e tyre të mësojnë greqisht dhe e justifikojnë këtë me përgjigje të tipit «nuk kam ndërmend të qëndrojmë gjatë këtu», «do kthehemi në Shqipëri, e ardhmja e tij është në Shqipëri» etj. Këto lloj përgjigjesh u regjistruan dhe përqindja e tyre llogaritet në tërësinë e përgjigjeve. Komente të përgjithshme lidhur me të dhënat sasiore 1. Përgjigjja që grumbullon përqindjen më të madhe të preferencave lidhet me vlerën kulturore të të diturit të një gjuhe tjetër (K=28%). 2. Gjithashtu, një përqindje të konsiderueshme (25%) grumbullojnë një numër shkaqesh që lidhen me realitetin e sotëm, domethënë me faktin se fëmijët e tyre jetojnë në Greqi dhe ndjekin shkolla greke (përkatësisht 17% dhe 8%). 3. Shkaqet që kanë të bëjnë me integrimin (përgjigjet e tipit [IN]) zënë vetëm 10% të përgjigjeve. 4. 12% e përgjigjeve i referohet mundësisë për ngulitje të përhershme në Greqi, mundësisë për studime i referohen 8,5% dhe mundësisë për karrierë profesionale vetëm 3,5% e tyre. Mendojmë se këto përqindje mjaft të ulëta janë pasqyrim mbase i bindjes së shumicës së emigrantëve ekonomikë të ardhur nga Shqipëria se qëndrimi i tyre në Greqi synon krijimin e kushteve që do të mundësojnë kthimin e tyre në atdhe dhe nuk ka për qëllim ngulitjen e përhershme këtu. 5. Në një numër të kufizuar përgjigjesh (6,5%) prindërit përmendin përse nuk e konsiderojnë të rëndësishëm mësimin e kënaqshëm të greqishtes. Arsyeja kryesore është perspektiva e afërt e kthimit në Shqipëri. 6. Në të kundërt, në 3% të përgjigjeve shprehet mendimi se, edhe po të vendosen në Shqipëri, greqishtja mund të jetë e dobishme për fëmijët e tyre për shkak të fqinjësisë dhe të marrëdhënieve mes dy vendeve (përgjigjet [ΜΒΏ]). Kjo përgjigje tregon një qëndrim pozitiv ndaj bilinguizmit që nuk lidhet direkt me mundësinë e qëndrimit në Greqi dhe mund të shihet e ndërlidhur me përgjigjet që i referohen vlerës së përgjithshme, kulturore, të greqishtes. 4. PËRFUNDIME Nga sa më sipër, për të dy gjuhët rezultojnë përfundimet e mëposhtme, të cilat, e theksojmë, rrjedhin nga të dhënat tona për grupin konkret, pa mëtuar se mund të përgjithësohen për tërësinë e familjeve të ardhura nga Shqipëria: 1. Të mësuarit mirë të greqishtes konsiderohet si gjë e rëndësishme prej shumicës dërrmuese të të anketuarve (86,7%). Shkaqet që jepen për

73


këtë lidhen më shumë me një vlerësim realist të kërkesave të realitetit të sotëm (arsimimi në shkollat greke, nevoja për komunikim, jeta e përditshme) ose nxjerrin në pah një qëndrim pozitiv ndaj multilinguizmit në përgjithësi (vlera kulturore e gjuhës). Përgjigjet për dobi të mundshme të greqishtes në të ardhmen, për shkak të vendosjes së përhershme në Greqi. janë dukshëm më të pakta, gjë që për mendimin tonë shkon paralelisht me dëshirën mbizotëruese të të anketuarve për rikthim në atdhe, por edhe me pasigurinë që u ofron e ardhmja. 1. Nga ana tjetër, shqipja shihet si një simbol i identitetit etnik, i cili kurrsesi nuk mund të lihet në harresë. Rëndësia e saj bazohet sa në mundësinë e rikthimit në atdhe aq edhe - kryesisht- në rolin e saj si nyjë lidhëse me kombin shqiptar. 2. Qoftë nga përgjigjet e mësipërme të të anketuarve, qoftë edhe nga opinioni i tyre për pyetje të tjera të hapura rezulton interesimi i madh dhe shqetësimi i prindërve emigrantë për të ardhmen e shqipes në brezat e rinj. Këtyre ndjenjave u bën jehonë edhe shtypi i emigrantëve, i cili ndalet shpesh në nismat e organizuara për të mësuarit e shqipes si dhe në veprimtarinë e subjekteve greke në këtë fushë (shkolla ndërkulturore / multikulturore, emisione radiofonike dhe televizive në gjuhën shqipe të mediave greke etj.) [5]. Krahas këtyre, stigmatizon edhe qëndrimin negativ që mbajnë një numër emigrantësh ndaj gjuhës amtare. Bjerrja e gjuhës duket se përbën një shqetësim të rëndësishëm edhe për forumet dhe shoqatat e emigrantëve shqiptarë. Veçse, aktualisht, kërkesa për mësimdhënie sistematike të shqipes për fëmijët emigrantë nuk ka arritur ende të shprehet dhe të promovohet prej një subjekti organizativ të përshtatshëm e autoritar. Kjo mungesë duhet parë e lidhur edhe me nivelin dhe cilësinë e organizimit të komunitetit të emigrantëve shqiptarë por edhe me mendësinë e rrënjosur thellë se për kësi punësh përgjegjësia i takon e gjitha shtetit amë. Kështu, ushtrohet presion për dërgim librash, për emisione televizive satelitore të mësimit të shqipes etj., por shteti shqiptar nuk duket të jetë përgjigjur në shkallën e pritshme dhe në këtë pikë bëhet shpesh objekt kritikash prej shoqatave të emigrantëve. Sipas gjykimit tonë, çështja e ruajtjes së shqipes prej brezit të ri është veçanërisht komplekse, ngaqë ngërthen parametra jo vetëm të natyrës thjesht sociolinguistike, por edhe të asaj politiko-ideologjike. Edhe pse vendosja në Greqi e emigrantëve ekonomikë shqiptarë është relativisht e paradokohshme, besojmë se ndodhemi në një moment kritik për të ardhmen e gjuhës. Nga ana tjetër, mendojmë se ekzistojnë akoma mundësi për një mbështetje në shkallë të gjerë dhe të bashkërenduar të shqipes, duke pasur gjithnjë si synim përfundimtar kultivimin e bilinguizmit aditiv. Gjykojmë se, pavarësisht kthimit ose jo në atdhe, fëmijët shqiptarë, për arsye psikologjike, njohëse dhe sociale, nuk duhet të shkëputen prej mjedisit të tyre gjuhësor dhe as të humbasin kontaktet dhe lidhjet shpirtërore me kombin të cilit i përkasin. Studimi ynë përbën një ndihmesë modeste në hulumtimin e çështjes, e cila kërkon të ndriçohet nga shumë anë të tjera nëpërmjet trajtimit ndërdisiplinor.

74


SHËNIME

[1] Konkretisht, prej 269 pyetësorëve të shpërndarë në shkollat e qytetit Rethimno na u kthyen të plotësuar 45, ndërsa nga 195 që shpërndamë në Selanik na u kthyen 105. [2] Për një trajtim linguistik të çështjes së gjuhëve të pakicave në Greqi shih studimin e Eleni Sela Mazi-t (2001). [3] Ndërkaq, rikthimi në atdhe përmendet në 42 prej 110 pyetësorëve dhe shtrihet në 38% të subjekteve që iu përgjigjën kësaj pyetjeje. [4] Nga intervistat me prindër që bëmë në rajonin e Rethimnos, rezultoi se e shohin greqishten si një vegël të domosdoshme për jetën e tyre këtu, pa i dhënë –shumica e tyre- vlerë të veçantë sentimentale. [5] «Gazeta e Athinës» e ka pasqyruar në vazhdimësi këtë problematikë me shkrime kritike dhe nxitëse. Gazeta «Vëzhguesi» qysh në numrin e saj të parë (Selanik, 29 Μaj 2003) boton intervistën e dekanit të Fakultetit Pedagogjik të Universitetit të Selanikut me titull «Fëmijët shqiptarë duhet të mësojnë gjuhën e tyre amtare». E njëjta gazetë (31 korrik 2003) bën fjalë për rastin e mësueses greke, e cila ka filluar të mësojë shqip për të komunikuar më mirë me nxënësit e saj shqiptarë. Në numrin e lartpërmendur botohet edhe një reportazh nga ishulli Zaqinthos, me titull «Jemi krenarë për rrënjët tona shqiptare». Në numrin e 18 korrikut, nën titullin «Gjuha shqipe – problem për emigrantët», boton letrën e hapur të emigrantëve shqiptarë nga vende të Evropës dhe SHBA, të cilët kërkojnë marrjen e masave të menjëhershme prej shtetit shqiptar. Μe titull të faqes së parë «Çfarë po ndodh me gjuhën?» gazeta «Rilindja ΥΥΕ» e 26 korrikut 2003 bën fjalë për dukurinë e «braktisjes» së ndërgjegjshme të gjuhës amtare prej fëmijësh shqiptarë që ndjekin shkollat greke. Revista ―Prestige‖ (botohet në Selanik prej qershorit 2001) qysh në numrat e parë të saj bën fjalë për ngritjen dhe funksionimin e kurseve për mësimin e shqipes në Selanik dhe Volos duke i mëshuar faktit se këto përpjekje patën sukses në saje edhe të mbështetjes së autoriteteve dhe subjekteve lokale. Në pranverën e vitit 2002 Televizioni Publik Shqiptar shfaqi dokumentarin me titull «Rrënjët e identitetit» kushtuar përpjekjeve të bashkësisë së emigrantëve shqiptarë të Selanikut për ruajtjen dhe kultivimin e gjuhës. BIBLIOGRAFI

Në greqisht Αλησλνπνύινπ, Νηόβε, Σζαγγαιίδεο, Αλαζηάζηνο & Μνπκηδή, Μαξία (επηκ.). 2000. Ζ δηδαζθαιία ηεο ειιεληθήο σο μέλεο/δεύηεξεο γιώζζαο. Αξρέο-πξνβιήκαηα-πξννπηηθέο (Πξαθηηθά δηεκεξίδαο, Θεζ/λίθε, 2-3 Ώπξηιίνπ 1999). Θεζζαινλίθε: Κέληξν Βιιεληθήο Γιψζζαο. Bάκβνπθαο, Μηράιεο. 1998. Δηζαγσγή ζηελ ςπρνπαηδαγσγηθή έξεπλα θαη κεζνδνινγία. Ώζήλα: Γξεγφξεο. Βάκβνπθαο, Mηράιεο & Υαηδεδάθε, Αζπαζία (επηκ.). 2001. Μάζεζε θαη δηδαζθαιία ηεο ειιεληθήο σο κεηξηθήο θαη σο δεύηεξεο

75


γιώζζαο. (Πξαθηηθά ζπλεδξίνπ, Ρέζπκλν, Π.Σ.Α.Β. Παλεπηζηεκίνπ Κξήηεο, 6-8 Οθησβξίνπ 2000) Ώζήλα: Ώηξαπφο. Γεσξγνγηάλλεο, Παληειήο (επηκ.). 2000. Ζ ειιεληθή σο δεύηεξε ή μέλε γιώζζα. Μηα δηαπνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε (2ν Αηεζλέο ΢πλέδξην, Παλεπηζηήκην Παηξψλ-Π.Σ.Α.Β., ΚΒΑΒ, Πάηξα, 25-27 Ενπλίνπ 1999). Πάηξα: ΚΒΑΒ. Κσζηνύια-Μαθξάθε, Nέιιε. 2001. Γιώζζα θαη θνηλσλία. Βαζηθέο έλλνηεο. Ώζήλα: Μεηαίρκην. ΢ειιά-Μάδε, Βιέλε. (2001). Γηγισζζία θαη Κνηλσλία. Ζ ειιεληθή πξαγκαηηθόηεηα. Ώζήλα: Πξνζθήλην. ΢θνύξηνπ, Διέλε (επηκ.) (2000) Σεηξάδηα Δξγαζίαο Νάμνπ: Γηγισζζία. Ρφδνο: Παλ/κην Ώηγαίνπ-Π.Σ.Α.Β., ΒΠΒΏΒΚ. Σξέζζνπ, Δπαγγειία & Μεηαθίδνπ, ΢νύια (επηκ.). 2002. Ζ δηδαζθαιία ηεο γιώζζαο θαη ησλ καζεκαηηθώλ. Eθπαίδεπζε γισζζζηθώλ κεηνλνηήησλ. Θεζζαινλίθε: Παξαηεξεηήο. Σξέζζνπ, Δπαγγειία & Μεηαθίδνπ, ΢νύια (επηκ.). 2003. Οη εθπαηδεπηηθνί κηινύλ γηα ηηο εκπεηξίεο ηνπο. Δθπαίδεπζε γισζζηθώλ κεηνλνηήησλ. Θεζζαινλίθε: Παξαηεξεηήο Xαηδεδάθε, Αζπαζία. 1995. «H δηαηήξεζε ηεο Eιιεληθήο απφ Έιιελεο κεηαλάζηεο. Mηα θνηλσλην-γισζζνινγηθή πξνζέγγηζε‖. Mειέηεο γηα ηελ ειιεληθή γιώζζα. Πξαθηηθά ηεο 15εο Eηήζηαο ΢πλάληεζεο ηνπ Tνκέα Γισζζνινγίαο ηεο Φηινζνθηθήο ΢ρνιήο ηνπ A.Π.Θ., Θεζζαινλίθε 11-14 Mαίνπ 1994. Θεζζαινλίθε. 686-697. Xαηδεδάθε, Αζπαζία. 1996. «H ειιεληθή σο κεηνλνηηθή γιψζζα ζηε Απηηθή Eπξψπε,'"ηζρπξή" ή "αζζελήο";» Πξαθηηθά Hκεξίδαο κε ζέκα " 'Iζρπξέο' θαη 'αζζελείο' γιώζζεο ζηελ Eπξσπατθή Έλσζε: όςεηο ηνπ γισζζηθνύ εγεκνληζκνύ", Θεζζαινλίθε, 25 Aπξηιίνπ 1996. Θεζζαινλίθε: Kέληξν Eιιεληθήο Γιψζζαο. 95-104. Υαηδεζαββίδεο, ΢σθξόλεο. 1999. «Οη ‗αζζελείο‘ γιψζζεο ηεο Βπξσπατθήο Έλσζεο θαη ε ζηάζε ηνπο απέλαληη ζηνλ γισζζηθφ εγεκνληζκφ. Δ πεξίπησζε ηεο ξνκαλέο». «Ηζρπξέο» θαη «αζζελείο» γιώζζεο ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε. Όςεηο ηνπ γισζζηθνύ εγεκνληζκνύ Α.-Φ. Υξηζηίδεο (επηκ.). Θεζζαινλίθε: Kέληξν Eιιεληθήο Γιψζζαο. 423-30

Në anglisht Baker, Colin. 1992. Attitudes and Language. Clevedon: Multilingual Matters. Broeder, Peter & Extra, Guus. 1998. Language, ethnicity and education: Case studies of Immigrant Minority Groups and Immigrant Minority Languages. Clevedon: Multilingual Matters.

76


Dorian, Nancy. 1981. Language Death: The Life Cycle of a Scottish Gaelic Dialect. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Extra, Guus & Gorter, Durk (eds). 2001. The other languages of Europe. Clevedon: Multilingual Matters Fasold, Ronald. 1984. The Sociolinguistics of Society. Oxford: Blackwell Fishman, Joshua A. 2001. ―Why is it so Hard to Save a Threatened Language?‖ In Can Threatened Languages Be Saved? Reversing Language Shift, Revisited: A 21st century perspective edited by J.A. Fishman. Clevedon: Multilingual Matters, 1-22. Gardner-Chloros, Penelope. 1991. Language Selection and Switching in Strasbourg. Oxford: Clarendon Press. Giles, Ζoward, Hewstone, Martin & Peter Ball. 1983. ―Language Attitudes in Multilingual Settings: prologue with priorities‖. Journal of Multilingual and Multicultural Development 4, 2 & 3. 81-100. Hatzidaki, Aspassia. 1994. Ethnic Language Use Among SecondGeneration Greek Immigrants in Brussels. Ph.D.dissertation. Vrije Universiteit Brussel. Hornberger, Nancy H. & King, K.A. 2001. ―Reversing Quechua Language Shift in South America‖. In Can Threatened Languages Be Saved? Reversing Language Shift, Revisited: A 21st century perspective edited by J.A. Fishman. Clevedon: Multilingual Matters, 166-94. Kuter, Lois. 1989. ―Breton vs. French: Language and the opposition of political, economic, social and cultural values‖. In Investigating Obsolescence. Studies in language contraction and death edited by N. Dorian. Cambridge: Cambridge University Press. 75-89. Psalti, Anastasia & Deliyanni-Kouimtzi, Vassiliki. 1999. ―Greek Teachers‘ Views on the Education of Students from the former Soviet Union and Albania: Confusion and Transfer of Responsibility‖. In Education of Ethnic Minorities: Unity and Diversity (World Association for Educational Research, 12th World Congress, Rethymno, May 9-12 1977) edited by Anastasia-Valentine Rigas. Athens: Ellinika Grammata. 299-308. Rohr-Sendlmeier, Una M. 1990. ―Second Language Acquisition and the Development of Identity‖. In Language Attitudes and Language Conflict (Plurilingua IX) edited by P.H. Nelde. Bonn: Duemmler. 73-83. Sikma, Jantsje. 1990. ―The Education of Minority Languages and Conflicting Attitudes‖. In Language Attitudes and Language Conflict (Plurilingua IX) edited by P.H. Nelde. Bonn: Duemmler. 85-92. Trudgill, Peter. 1992. ―The Ausbau Sociolinguistics of Greece‖. Plurilinguismes (4/juin), 167-191. Paris: CERPL.

77


ASPASIA HADJIDAKI University of Crete DORIS K. KYRIAZIS Aristotle University of Thessaloniki ATTITUDES OF THE ALBANIAN IMMIGRANTS IN GREECE TO CHILDREN BILINGUISM

(Summery)

C

urrent research in immigrant communities in Europe reveals that in many cases they are characterized by rapid language shift (e.g. Broeder & Extra 1998, Extra & Gorter, 2001). The dominant society‘s assimilationist pressures, the salience of the dominant language for educational achievement and social integration, a loose connection between ethnic language and identity or a stigmatized identity are some of the factors that lead immigrant parents and/or their children to abandon the use of the ethnic language. The paper reports on a study of linguistic competence, practices and attitudes of Albanian parents who have emmigrated to Greece in the last ten years and whose children attend Greek primary schools. This questionnaire study was conducted in the city of Thessaloniki and the prefecture of Rethymno, Crete in the spring of 2003. It aimed at identifying not only the immigrants‘ practices and attitudes connected to immigrant children‘s bilingualism but also how these variables interact with each other and with other factors such as the parents‘ degree of Greek language competence and use, their wish to stay in Greece for more than five years, etc.)

78

VALTER MEMISHA Institute of Linguistics and Literature Tirana PARTICIPIAL ADJECTIVES IN ALBANIAN AND GREEK he participial adjectives in Albanian and in Greek exist within the lexical-grammatical class of the adjectives as a systematical group having features that specify it in two directions: to other paradigmatic groups of adjectives, as well as to the participles, which they are derived from. 1. Participial adjectives occur in Indo-European languages, such as in English broken (broken arm, broken marriage), forced (forced smile), known (the known world, known criminal) etc.1; in Italian disperato (disperato gesto, tentativo disperato), pulito (bambino pulito, gioco pulito) etc.2; in Russian sderzhanij (sderzhannij chelovek, sderzhannij kharakter) etc.3 2. Semantically, a participial adjective designates the feature of an action result expressed by the verb from which it is formed. Generally, it is an attributive adjective and its categorial meaning, as such, remains unchangeable although it has semantic development inside its structure by extending its designating ability etc. This type of adjectives inherits the core meaning of corresponding verbs. This phenomenon forms typology in their semantics and conditions the construction and structuralisation of their meaning or other meanings in a dictionary. Thus, in Albanian one finds the explaining formula that (which) is + participle, if the adjective has a passive meaning (i mbyllur - që është mbyllur / closed - that is closed) and that (which) + verb, if the adjective has an active meaning (i fjetur - që fle / stagnant (water) - that stagnates). Whereas in Greek the adjective corresponds to the participle and ―the participle is connected both with the verb and the noun‖4, so in many dictionaries we find the explaining formula of the noun. But the lexeme is followed by its complementary elements κηρ. = κεηνρή (participle), επίζ.= επίζεην (adjective), as θαηεςπγκέλνο, -ε, -ν (κηρ. επηζ.): απηόο πνπ έρεη θαηαςπρζεί // ν πνιύ παγσκέλνο / it (he, she) that (which) has frozen, much frozen; θαηεςπγκέλν ςάξη / frozen fish etc.5 3. Participial adjective denomination (and deverbative / verbal adjective denomination) in both languages, is conditioned by its way of its formation: an adjective is formed from the participle of the verb. The adjective in Albanian is of two types: a pre-articulated adjective and an articleless one, a phenomenon ―unrivalled in any other Indo-European language‖6. In this language the participial adjectives are all pre-articulated and from the point of view of grammar and word-formation, they are included in pre-articulation.7 This process occurs in two stages: verb (participle)  adjective, although the denomination leads us to three

79

VALTER MEMISHA

stages: verb  participle  adjective. Morphemically, in Albanian this adjective is a pre-articulated participle. The article has a double function: it plays the role of a word-formation formant, because it differentiates morphemically the adjective from the participle, but it becomes also expressive of grammatical categories: gender, number, case.8 This phenomenon is slightly different in Greek. Here the process is of three stages: verb  participle  adjective. A participle, just like a noun, an adjective, a verb, a pronoun, an article is considered as a lexicalgrammatical unit.9 Morphemically, in Greek, as well as in English, in Italian, in Russian etc., it corresponds to the participle. This feature reduces the process, changing it from three into two stages verb  participle (adjective). The syntagmatics defines one of the double functions of the participle. 4. Albanian and Greek are distinguished also from the type of the participle that motivates the adjective semantically and morphemically. In Albanian we find only the past passive participle10, while Modern Greek is richer than Albanian in these forms, ―although it has not the variousness of the participles of the Ancient Greek.11 A verb has usually two participles in Modern Greek: present participe, which may be active (ελεξγεηηθή κεηνρή) and passive (παζεηηθή κεηνρή); and past participe, which is passive. The passive participle of the Modern Greek that is a simplified form of the Ancient Greek form (γεγξακκέλνο - γξακκέλνο / written), is often equivalent to the adjective.12 The present passive participle is formed by suffix άκελνο (–amenos) ηξεκάκελνο (ηξεκάκελα ρείιε), -νύκελνο (-umenos) θνβνύκελνο (θνβνύκελν παηδί) / petted child, -όκελνο (-omenos) εξγαδόκελνο (εξγαδόκελεο γπλαίθεο) / tired women, while the past passive participle is formed by -κέλνο (-menos)13 ξεκαγκέλνο (ξεκαγκέλα ρσξηά) / devastated villages. 5. Albanian and Greek have transitive (κεηαβαηηθό ξήκα) and intransitive verbs (ακεηάβαην ξήκα). As in many Indo-European languages, verbal adjectives are formed easily from transitive verbs. The possibility of this type of formation, based on the first meaning, is real.14 Here the possibility is the same with the realisation, and the adjectives generally have passive meaning pjek – i pjekur / bake - baked, hap – i hapur / open opened, korr – i korrur / reap - reaped etc. in Albanian; μειώλσ μεισκέλνο / unsew - unsewd, πεξηζπώ - πεξηζπώκελε (ιέμε) / stress stressed, παγώλσ –παγσκέλνο / freeze - frozen etc. in Greek. But there are also verbal adjectives formed from intransitive verbs. They have, usually, active meaning πεζαίλσ - πεζακέλνο / die - dead, γειώ - γεινύκελνο / smile - smiling etc. Some intransitive verbs, both in Albanian and Greek, do not form participial adjectives or do not use the participle as an adjective and this is conditioned from semantic, grammatical, stylistic, word-formational, paradigmatic factors, etc.; the possibility of formation of adjectives from participles is fictive15 βαζηιεύσ - *βαζηιεκέλνο / mbretëroj - *i mbretëruar / reign - *reigned, ηαμηδεύσ – ηαμηδεκέλνο / udhëtoj - * i udhëtuar / travel - *travelled etc.

80

PARTICIPIAL ADJECTIVES IN ALBANIAN AND GREEK

In Greek there are adjectives that ―are formed by transitive verbs, used as intransitive (αιιάδσ - αιιαγκέλνο / change (weather) / changed, or by intrasitive verbs used as transitive‖16 κεζύσ - κεζπζκέλνο / fuddle – fuddled etc. This phenomenon occurs in Albanian, too. The participial adjective in both languages may have active and passive meaning at the same time i ditur - njeri i ditur / është e ditur // learned - known etc. in Albanian; δηαβαζκέλνο άλζξσπνο - δηαβαζκέλν βηβιίν / learned man – learned book etc. in Greek. 6. In Albanian every participle may become an adjective by a preposed article, but it does not happen so in practice. Some participles do not form an adjective, and also not every participle with a preposed article is lexicalised as an adjective.17 The participial adjectives in both languages appear with two subgroups of units: independent units that have all the categories of an adjective, and occasional / contextual adjectives that preserve connections with the corresponding verbs. English uses the term ―central adjective‖ for the first, and ―marginal adjective‖ for the second. 18 The subgroup of the independent adjectives have stable and consolidated meaning structure, because of extension and multiplication of semantic and paradigmatic relations, of development and extension of word-formational valencies of syntagmatic uses in speech and different styles, beyond the borders of verbal word-formational stem. They are not only lexical realities, but also lexicographic ones. The Greek participle that has a paradigm of inflexion, morphemically fit to the respective adjective, whereas in Albanian the preposed article differs the adjective from the participle that has not a paradigm of inflexion. In Greek, as well as in Albanian, the chief function of the participle may be to serve as a direct attribute of the noun. This explains also the possibility of alternation of the adjective with the participle and vice-versa: E gjeta derën hapur / të hapur - I get the door opened. It appears as a polysemantic unit and this is not something occasional but it has the source and finds support to its particularity, because it develops as a form that has panmodal or amodal, very diathetic and very temporal potency in the wholeness of the relations and of its functions in a living language.19 In Albanian the adjectivisation of the participle is a very productive way for the enriching the adjective class, but this adjectivisation often has an occasional and not stable character. The possibilities of formation of participial adjectives often cross the paradigmatic and semantic rules of word-formation. A lot of adjectives are momental, not separated from the semantics and the syntagmatics of the verb and the full homonymation of the participle as adjective requests a long usage in a determinative attributive syntagm with the determined unit.20 In these cases one may speaks of participles as adjectives grammatically, because the meaning of the action appears clearly according to the verb, but also their syntagmatics is preserved: they take adverbial modifiers of time and place etc. In this case they are contextual adjectives, e.g. Këto janë disa shënime për Eskilin

81

VALTER MEMISHA

të hedhura në kohë të ndryshme. / These are some notes on Aeschylus written in different times. (I. K. Eskili..., 1990, f. 4). Σν θεθάιη αςειά ζηξακκέλν..., γξαπσκέλν. / From up the head turned..., fixxed. (Elytis). Δίλαη νιόςπρα αθνζησκέλνο ζηε δνπιεηά ηνπ. He was completely fond of its work. etc. 7. A participle becomes an adjective in both languages a. When there is a crystallisation of adjectival meaning, that is to say there is an ability to denote the properties of things and not of proceedings, when it uses in an attributive syntagm, as a direct determinative of a noun, etc. Oresti hyn me pëlhurën - rrjetë me njolla të thara gjaku. Orestes enters with the cloth-net with dry blots of blood etc. Σαίξηαδε απόιπηα κε ην ξεκαγκέλν ζρνιείν. It fits perfectly with the destroyed school. (Shkonte përsosur me shkollën e rrënuar) etc.; as well as a nominal predicates (θαηεγνξνύκελν) or as predicates (θαηεγνξεκαηηθόο πξνζδηνξηζκόο): Veç një njeri po shoh pa punë dhe të mjerë e të brengosur, të këputur, të mejtuar, të grisur dhe të reckosur. Unless I am seeing a man without work and unlucky and grieved, tired, wrapped in thoughts, torn and ragged. (N. F.) / Να είζηε επηπρηζκέλνη θαη ραηξνύκελνη! May you be happy and glad! (Qofshi të lumtur e të gëzuar!) / ΢ηελνρσξεκέλνο ζήκεξα ήηαλ ν παηέξαο. Today my father was out of humour / bored. (I mërzitur ishte sot babai.) / Ο Λάκπξνο ηξνκαγκέλνο ηελ θξάδεη. Lambros scared invites her. (Llambroja, i trembur, e fton.) etc. b. The independent participial adjective creates various paradigmatic semantic connections with other adjectives (non-verbal, too), conditioned or unconditioned, synonymy, antonymy; it extends denotative ability etc., and this shows the separation from the participle. In Albanian the adjective i hapur / opened with 25 meanings, enters in synonimic relation with i çelur, i ngritur, i tendosur, i kthjellët, i drejtpërdrejtë etc., and enters in antonimic relation with i mbyllur, i errët, i fshehtë, i mbledhur etc.; in Greek αθεξεκέλνο / bewildered (i hutuar) enters in synonimic relation with απξόζεθηνο, αλεηθνληθόο, απνμεραζκέλνο, and enters in antonimic relation with ζπλγθεθξηκέλνο, νξηζκέλνο, μεθάζαξνο, επθξηλήο. This adjective, like others, is polysemantic αθεξεκέλνο άλζξσπνο / αθεξεκέλε έλλνηα / αθεξεκέλν όλνκα / αθεξεκέλνο αξηζκόο // bewildered man / abstract meaning / abstract noun / abstract number (njeri i hutuar / kuptim abstrakt / emër abstrakt / numër abstrakt etc. c. The adjectives separated from the participle, in Albanian as well as in Greek, have a graded feature. Both languages use periphrastic forms to express the difference in grade. The indicators are the adverbs më / πην / more; shumë / πνιύ / very ραξνύκελνο / πην ραξνύκελνο… / πνιύ ραξνύκελνο – i gëzuar / më i gëzuar… / shumë i gëzuar // (positive, comparative, absolute superlative degree). Fëmija është shumë i llastuar / The child is very pampered etc. in Albanian; Ζ γπλαίθα ήηαλ πνιύ ηαξαγκέλε / The woman was very scared etc. in Greek. 7. The participial adjectives in both languages form new words; they are used as word-formational stems and as semantemes for other units of

82

PARTICIPIAL ADJECTIVES IN ALBANIAN AND GREEK

word-formational chain (in Albanian we mention the adjectives with privative meaning, while in Greek hundreds and hundreds of compound adjectives). These adjectives are easily nominalised and enter in phraseological units and in idioms as teneqe e shpuar - ηελεθέο ζπαζκέλνο / ζπαζκέλν ιεγέλη, me gjak të ngrirë / κε παγσκέλε θαξδηά / with the heart throbbing etc.21 8. As Albanian has a lot of participial adjectives, it requires correlative lexemes in Greek in a bilingual dictionary (which does not pose a problem between Greek and other languages). Dictionary compilers have made efforts to find middle choices. We can mention N. Gjinis‟s Greek – Albanian Dictionary (of 50.000 lexemes), H. Sinani‟s Greek – Albanian Dictionary, (of 20.000 lexemes)22 etc., where Albanian equivalents with a participial adjective correspond to Greek participial adjectives. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

The New Oxford Dictionary of English, Oxford, 1999 N. Zingarelli, Vocabolario della lingua italiana, Bologna, 1999 S. I. Ozhegov, Slovar ruskogo jazika, Moskva, 1982 Π. Β. Γηαλλαθφπνπινπ, ΢πληαθηηθό ηεο λενειιεληθήο γιώζζαο, Ώζήλα, 1991, p. 315 Λεμηθό ηεο ειιεληθήο γιώζζαο, Πειεθάλνο, Ώζήλα, 1999 Sh. Demiraj, Histori e gjuhës shqipe, Tiranë, 1988, p. 73 Gramatika e gjuhës shqipe, 1, Tiranë, 2002, p. 69. V. Memisha, Dukuri semantike gjatë formimit të mbiemrave prejpjesorë në gjuhën shqipe, Gjirokastër, 1999, p. 88 M. A. Triandafilidhis, Gramatikë e vogël e greqishtes së re, Selanik, 1995, p. 108. F. Agalliu, Çështje të morfologjisë së gjuhës shqipe, Tiranë, 1988, p. 177 Π. Β. Γηαλλαθφπνπινπ, ΢πληαθηηθό ηεο λενειιεληθήο γιώζζαο, Ώζήλα, 1991, p. 316 M. A. Triandafilidhis, Gramatikë e vogël e greqishtes së re, Selanik, 1995, f. 234 Π. Β. Γηαλλαθφπνπινπ, ΢πληαθηηθό ηεο λενειιεληθήο γιώζζαο, Ώζήλα, 1991, f. 315 J. Thomai, Teksti dhe gjuha, Tiranë, 1992, p. 86 J. Thomai, Teksti dhe gjuha, Tiranë, 1992, p. 86 M. A. Triandafilidhis, Gramatikë e vogël e greqishtes së re, Selanik, 1995, p. 234 J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 1999, p. 163 R. D. Huddelston, Introduction to the Grammar of English, Cambridge, 1988, p. 321 A. Kostallari, Kompozitat dëshirore dhe urdhërore, Studime mbi leksikun dhe fjalëformimin në gjuhën shqipe, I, Tiranë, 1972, p. 188 A. Kostallari, Kompozitat dëshirore dhe urdhërore, Studime mbi leksikun dhe fjalëformimin në gjuhën shqipe, I, Tiranë, 1972, p. 126 - 127 Fjalor Frazeologjik Ballkanik, Tiranë, 1999 N. Γθίλε, Διιελν-αιβαληθό Λεμηθό, Εσάλληλα, 1993 H. Sinani, Διιελν-αιβαληθό Λεμηθό, Tiranë, 2001.

83

VALTER MEMISHA

84

ΑΡΗ΢ΣΟΣΔΛΖ H. ΢ΠΤΡΟΤ Αζήλα

ΞΔΝΟΓΛΧ΢΢Α ΓΑΝΔΗΑ ΢ΣΟ ΗΓΗΧΜΑ ΣΖ΢ ΠΔΡΗΟΥΖ΢ ΓΔΛΒΗΝΟΤ ΚΑΗ ΑΓΗΧΝ ΢ΑΡΑΝΣΑ

πεξηνρή Αειβίλνπ θαη Ώγίσλ ΢αξάληα εθηείλεηαη ζηε Νφηηα Ώιβαλία. Ώπφ άπνςεο θπζηθν-γεσγξαθηθήο δηαίξεζεο είλαη γλσζηή σο ην ιεθαλνπέδην Αειβίλνπ. Εζηνξηθά θαη γεσγξαθηθά ραξαθηεξίδεηαη άιισο θαη σο ην βνξεηνδπηηθφ ηκήκα ηεο Δπείξνπ. ΋ξηα ηεο είλαη ηα εμήο: βφξεηα ηα ρσξηά ηεο Υηκάξαο θαη ηνπ Κνπξβειεζίνπ, αλαηνιηθά ε πεξηνρή Ώξγπξνθάζηξνπ, λφηηα ε Βιιάδα θαη δπηηθά ην Εφλην πέιαγνο. Οη πφιεηο Αέιβηλν θαη Άγηνη ΢αξάληα απνηεινχλ ζήκεξα ηα θέληξα δχν νκψλπκσλ λνκψλ εθηάζεσο 1097 ηεηξαγσληθψλ ρηιηνκέηξσλ. ΢ην ρψξν απηφ νκηιείηαη έλα γισζζηθφ ηδίσκα ειιεληθφ, ην νπνίν δηακνξθψζεθε ζε μερσξηζηέο γεσγξαθηθέο θαη ηζηνξηθέο ζπλζήθεο. Βλδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ ηα μελφγισζζα δάλεηα πνπ δηείζδπζαλ ζην ηδίσκα, ηα νπνία καξηπξνχλ γηα ηηο επαθέο ησλ νκηιεηψλ ηνπ ηδηψκαηνο κε άιιεο γισζζηθέο νκάδεο. Οη ζρέζεηο ηνπ ηδηψκαηνο κε άιιεο γιψζζεο εκθαλίδνπλ δηπιή φςε: αθελφο κελ έρνπλ ηε κνξθή ηεο παξνπζίαο μέλσλ ιεμεκάησλ ή κνξθεκάησλ, κε απνπζία ησλ νκηιεηψλ ησλ γισζζψλ πξνέιεπζήο ηνπο, αθεηέξνπ δε ηε κνξθή ηεο παξνπζίαο μεληζκψλ ζε έλα γισζζηθφ ή πνιπγισζζηθφ πιαίζην. Δ πξψηε φςε ραξαθηεξίδεηαη απφ γισζζηθέο ζρέζεηο παξσρεκέλσλ ηζηνξηθψλ πεξηφδσλ, παξνπζηάδεηαη σο έξγν, ελψ ε δεχηεξε απφ ζπγρξνληθέο γισζζηθέο ζρέζεηο, ήηνη σο ελέξγεηα.

ΛΏΣΕΝΕΚΏ, ΒΝΒΣΕΚΏ ΚΏΕ ΕΣΏΛΕΚΏ ΑΏΝΒΕΏ Μεγάιν κέξνο ησλ ιαηηληθψλ, ηηαιηθψλ θαη (εηδηθφηεξα) βελεηηθψλ δαλείσλ ρξεζηκνπνηνχληαη θαη πέξαλ ησλ νξίσλ ηνπ ηδηψκαηνο. Καιχπηνπλ δηάθνξα ζεκαζηνινγηθά πεδία: βίξα «ζπλέρεηα»1, δόγα «ζαλίδα»2, θαλαβέηα «μχιηλν έπηπιν»3, θνιηηζίλα «είδνο ραξηνπαηγλίνπ», ηειάξν4, κπάηνο «λφζνο» <ηη. 1

βι. Ν. Π. Ώλδξηψηεο, Δηπκνινγηθό Λεμηθό ηεο Κνηλήο Νενειιεληθήο, Θεζζαινλίθε: ΕΝ΢ (ΕΜΣ) ΏΠΘ, Γ΄ έθδνζε κε δηνξζψζεηο θαη πξνζζήθεο ηνπ ζπγγξαθέα, 1992:54 [Ώ΄ έθδνζε: Ώζήλα 1951].

85

ΏΡΕ΢ΣΟΣΒΛΔ΢ Δ. ΢ΠΤΡΟΤ

bastardo5, ληξάβαια «θαζαξίεο» <ηη. travaglio6, ηαθνπιάην «ρηππεκέλν απγφ κε δάραξε πνπ ρξεζηκνπνηείηαη σο ηξνθή γηα ηα παηδηά» <ηη. cioccolato «ζνθνιάηα», ζηξάηζνο «εμψθπιιν βηβιίνπ ή ηεηξαδίνπ» <βελεη. strazzo7, κειηηέληδα «κειηηαίνο» <ηη. melitenza, θέην / kέην < ηη. schietto «αγλφο, αλφζεπηνο», ζνπιάηζν «πεξίπαηνο» < ηη. sollazzo8 (πβ. θαη αιβ. sullaco), κπξάηζν <βελεη. brazzo < ιαηηλ. bracchium < αξρ. ειιελ. βξαρίσλ9, κόξηεο «γπλαηθάο» <ηη. becca-morti (κε ζπγθνπή)10, ζαιηίδσ «εθζθελδνλίδσ» <ηη. saltare, θαξζέια «θαζέια» <βελεη. cassella11, ζηξάηα «δηαδξνκή» θαη «ρσξίζηξα καιιηψλ» <ηη. strada < ιαη. strata12, καλέζηξα «ζνχπα κε ξχδη θαη δσκφ θνηφπνπινπ», < βελεη. manestra13, ηξεκκνπληάλα «δπλαηφο αέξαο» < ηη. tramontana14, κόζηξα «είδνο» <ηη. mostra15, κηδέξηα «αζιηφηεηα» <ηη. miseria16, ζπηηάιη «λνζνθνκείν» <κεζλ. ιαηηλ. hospitale17, θάξγα «γεκάηα» <βελεη. carga18 θ.ιπ. 2

ν ίδηνο, ό.π., 86. Γηα ηε ζεκαζία ηεο βι. K. Kνξξέ-Zσγξάθνπ, Παξαδνζηαθή μπινγιππηηθή, Καζεκεξηλή, Κπξηαθή, 11.06.1995, ζει. 19, ε νπνία ζπγθαηαιέγεη ηελ θαλαβέηα ζηα θηλεηά έπηπια ηεο λενειιεληθήο νηθνζθεπήο. Δ εηπκνινγία ηεο καο είλαη αβέβαηε, εηθάδνπκε σζηφζν φηη ε πξνέιεπζή ηεο είλαη απφ ηελ ηηαιηθή canaveta. ΢ηα πηεκνληέδηθα: canaveta ‗porta fiaschi‘ «(έπηπιν) πνπ θξαηά θιαζθηά» (M. Ponza, Vocabolario piemontese-italiano, Σνξίλν, 1830:228). Υξεζηκνπνηείηαη επίζεο ζηελ Κέξθπξα (βι. εθεκεξίδα Freenews, Κέξθπξα, Μάξηηνο 2008, ζει. 12)· ζηε ΢ηάηηζηα κε ηε ζεκαζία «κηθξνέπηπιν γηα ηελ αζθαιή κεηαθνξά γακήιηνπ, θπξίσο, θξαζηνχ» (βι. http://www.siatistanews.gr). Δ ιέμε απαληά επίζεο ζηα αιβαληθά (kanavet/ë, ~a «θαζέια φπνπ ζπληεξνχληαη αληηθείκελα αμίαο»), αιιά, ζχκθσλα κε πιεξνθνξίεο, θαη ζηα ζέξβηθα ηδηψκαηα (канавета). 4 Ν. Π. Ώλδξηψηεο, ό.π., 360. 5 ν ίδηνο, ό.π., 219. 6 ν ίδηνο, ό.π., 370. 7 Ν. Π. Ώλδξηψηεο, ό.π., 342˙ Γ. Υπηήξεο, Κεξθπξατθό γισζζάξη, αθαηάγξαθεο θαη δίζεκεο ιέμεηο. Βπίκεηξν: γξακκαηηθά ζηνηρεία ηνπ γισζζηθνχ ηδηψκαηνο Κέξθπξαο, ΐ΄ έθδνζε (κε ζπκπιήξσκα), Κέξθπξα 1992:180. 8 Ν. Π. Ώλδξηψηεο, ό.π., 332. 9 ν ίδηνο, ό.π., 224. 10 G. Meyer, Neugriechische Studien, η. I-IV, ΐηέλλε 1894-1895, 4:53, κε ηνλ νπνίν ζπκθσλεί ν Ν. Π. Ώλδξηψηεο, ό.π., 213. 11 Ν. Π. Ώλδξηψηεο, ό.π., 151. 12 ν ίδηνο, ό.π., 342, φπνπ ην έηπκνλ ηεο ιέμεο αλάγεηαη θαηεπζείαλ ζηε ιαηηληθή. 13 ν ίδηνο, ό.π., 197. 14 ν ίδηνο, ό.π., 371. Βίλαη εληνχηνηο εκθαλήο θαη ε παξεκβνιή ηεο παξεηπκνινγίαο δηα ηνπ ξήκαηνο ηξέκσ, άξα εδψ έρνπκε έλα ζπκθπξκφ. 15 ν ίδηνο, ό.π., 214. 16 ν ίδηνο, ό.π., 210. 17 ν ίδηνο, ό.π., 335. Πβ. επίζεο ζηα αιβ. ηελ παξνπζία ηνπ ίδηνπ δαλείνπ spital κε ηελ ίδηα θσλεηηθή δνκή. 18 ν ίδηνο, ό.π., 149. 3

86

ΞΒΝΟΓΛΧ΢΢Ώ ΑΏΝΒΕΏ ΢ΣΟ ΕΑΕΧΜΏ ΑΒΛΐΕΝΟΤ ΚΏΕ ΏΓ. ΢ΏΡΏΝΣΏ

Άιια δάλεηα είλαη απφ γεσγξαθηθήο άπνςεο πην πεξηνξηζκέλα, εκθαλίδνληαη ζε ιηγφηεξα λενειιεληθά ηδηψκαηα ή ρξεζηκνπνηνχληαη κφλν ζην ηδίσκα ηεο πεξηνρήο. Ώο αλαθέξνπκε εδψ ηελ ιέμε θξεγθηνύδν «άρξεζηνο», ε νπνία πηζαλφλ λα πξνέξρεηαη απφ έλα ζπκθπξκφ θαη κε παξεκβνιή ηεο παξεηπκνινγίαο, δει. θξάγθν(ο) + <ηη. fuori uso «εθηφο ρξήζεσο», πνπ γίλεηαη θαηαλνεηφ πεξηζζφηεξν απφ ηε ρξήζε ζηε θξάζε βγαίλσ θξεγθηνύδν «πθίζηακαη κεγάιε απψιεηα (κεηά απφ θάπνηα ππφζεζε πνπ ππνιφγηδα λα θεξδίζσ)». Δ ιέμε ηαξαβέισ (ε) «εγθέθαινο» <ηη. cervello ρξεζηκνπνηείηαη ζην ζειπθφ γέλνο, ζε αληηδηαζηνιή πξνο ινηπά λενειιεληθά ηδηψκαηα, φπνπ εκθαλίδεηαη ζην νπδέηεξν. ΢ηνπο ηηαιηζκνχο ζπκπεξηιακβάλνληαη θαη θχξηα νλφκαηα. Π.ρ.: ην αλζξσπσλχκην Λίηνο, θαη ην ηνπσλχκην Μπνπλέηζη «ηνπνζεζία θνληά ζην Λνύθνβν» ίζσο <βελεη. bonazza «θαινζχλε»19 θνηλψο κε ηε ζεκαζία «γαιήλε ζηε ζάιαζζα», πνπ πηζαλφλ λα πέξαζε ζην ηδίσκα κέζσ ηεο αιβαληθήο κε ρεηινπνίεζε ηνπ [ν] ζε [u] θαη ηαπηνρξφλσο κε κεηαθσλία ηνπ ηνληδφκελνπ θσλήεληνο. Άιινη δαλεηζκνί ζπλδένληαη γεληθφηεξα κε ηελ ηηαιηθή θαη φρη κε θάπνηα μερσξηζηή δηάιεθηφ ηεο θαη θηάλνπλ ζην ηδίσκα κέζσ ηεο αιβαληθήο. Π.ρ.: θαξνηζέιη <ηη. carrozza + -ello, θαξηζειίλα <ηη. carrozza + -ell+ -ina, θνληηηίλα <ηη. quindicina «δεθαπελζήκεξν», καληξαβέια <ηη. manovella «καληβέια», κηδέξηα <ηη. miseria «αζιηφηεηα», ζηγνπξέζηξα <ηη. sicurezza «αζθάιεηα», ζθαβαηόξη <ηη. escavatore «εθζθαθέαο», ζθνύθηα <ηη. scuffia «ζθνχθνο», θιηνπέληδα <ηη. influenza «γξίπε» θ.ιπ. ΢ε δηάθνξα ρσξηά ηεο πεξηνρήο βξίζθνληαη αθφκε κεκνλσκέλνη ειηθησκέλνη παζεηηθνί νκηιεηέο ηεο ηηαιηθήο, εμ αηηίαο ησλ επαθψλ κε νκηιεηέο ηεο γιψζζαο απηήο θαηά ηελ θαζηζηηθή θαηνρή ζην ΐ΄ Παγθφζκην Πφιεκν. ΋κσο θαη λεφηεξεο ειηθίεο είραλ κέρξη πξφζθαηα δεκηνπξγήζεη ζεηηθέο ζρέζεηο κε ηνλ ηηαιηθφ ιφγν, ηνλ νπνίν άθνπγαλ απφ ηηαιηθνχο ξαδηνθσληθνχο ζηαζκνχο θαη ηειενπηηθά θαλάιηα. Ώθνχγνληαη ζπρλά κεηαμχ ησλ νκηιεηψλ ηνπ ηδηψκαηνο, ζπλνδεπφκελα απφ θάπνηα δφζε ριεπαζκνχ, νη ηηαιηθνί ραηξεηηζκνί Βίβα! θαη Μπνλdόξλν ([λ]ακίθν)!20 ΢ΛΏΐΕΚΏ ΑΏΝΒΕΏ

19

πβ. ν ίδηνο, ό.π., 223. Με ην πξνηηζέκελν [n]. ΢ηελ εθθνξά λακίθν παξεκβαίλεη ίζσο θαη ε παξνπζία ηνπ γλσζηνχ ζηελ αιβαληθή κνπζνπικαληθνχ νλφκαηνο Namik. 20

87


Παξφηη ν θαηάινγνο ησλ ζιαβηθψλ δαλείσλ ηνπ ηδηψκαηνο, θπξίσο βνπιγαξηθψλ θαη ζεξβηθψλ, δελ είλαη πνζνηηθά ζεκαληηθφο, ε κειέηε ηνπο απνθηά ηδηαίηεξε ζεκαζία ιφγσ ησλ πνηθίισλ πξνβιεκάησλ πνπ παξνπζηάδνπλ. Μεξηθνί ζιαβηζκνί εκθαλίδνληαη ζρεδφλ ζε φιν ην δηαζχζηεκα ηεο Νενειιεληθήο. Πβ.: αβαξόο (ν)(=νβνξόο) <ζεξβ. обор «κάληξα» πβ. βνπιγ. обор «ζηαχινο», γθιάβαλε (ε) πβ. βνπιγ. ζεξβ. глава «θεθαιή» ιόγγνο (ν) < βνπιγ. лонгоз «ιφγγνο, ξνπκάλη», κπάκπσ (ε) <ζεξβ. баба «γξηά», ηζαληίια (ε) < βνπιγ. цедило «ζνπξσηήξη» πβ. θαη ζεξβ. цедиљка. Άιινη ζιαβηζκνί απαληνχλ θπξίσο ζην ηδίσκα ηεο πεξηνρήο Αειβίλνπ θαη Ώγ. ΢αξάληα. Π.ρ.: δνύκπνο «ιαίκαξγνο» < ζεξβ. зуб «δφληη» πβ. θαη βνπιγ. зъб, επίζεο δνπκπώλσ, άθνπξνο «απαλζξαθσκέλνο, θακκέλνο» πβ. βνπιγ. θαη ζεξβ. жарко «θαπηά», θόζα πβ. βνπιγ. θαη ζεξβ. коса «καιιηά», «δξεπάλη», ηνθάλη < βνπιγ. чокан «βφινο», ηνθαλίδσ, βνδίια «κνριφο» πβ. βνπιγ. θαη ζεξβ. возило «φρεκα», πιόηζθαο <βνπιγ. плосък «πιαηχο». Μεξηθά ζιαβηθά δάλεηα αλήθνπλ ζηελ παηδηθή γιψζζα: θνύηη (ην) (=ζθχινο) πβ. βνπιγ. куче «ζθχινο» ζεξβ. куче «ζθπιάθη», επίζεο ην επηθψλεκα θνπη21, θνύηη, ίζσο θαη dίdα (ε) (=θσηηά). Έλα κέξνο ησλ ιεμεκάησλ ζιαβηθήο πξνέιεπζεο γλσξίδνπλ ηελ ίδηα θσλεηηθή θαη ζεκαζηνινγηθή κεηαρείξεζε ζηα ειιεληθά θαη αιβαληθά ηδηψκαηα ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο. Πβ.: γθνύα πβ. βνπιγ. θαη ζεξβ. гуша «ιαηκφο» αιβ. gush/ë, -a, άπα <βνπιγ. жаба «βάηξαρνο», αιβ. zhab/ë, -a, πιηάηηθν «πεξηνπζία» πβ. βνπιγ. плячка «ιάθπξα», ζεξβ. пљачка «ιεζηεία, ιετιαζία» αιβ. plaçk/ë, ~a, ηέηα πβ. βνπιγ. θαη ζεξβ. чета «ηάγκα» «ιφρνο» αληίζηνηρα αιβ. çet/ë, ~a, ηζέξγα «κάιιηλν πάπισκα» <βνπιγ. черга «βειέληδα» πβ. θαη ζεξβ. черга «ζθελή» (αζηγγάλσλ) αιβ. cerg/ë, ~a επίζεο ηνπξθ. çerge ξνπκ. cerga αξσκ. čergă.

21

Χο επηθψλεκα ρξεζηκνπνηείηαη θαη ζηελ αιβαληθή, φπνπ έρεη εηζαρζεί απφ ηηο φκνξεο ζιαβηθέο γιψζζεο, βνπιγάξηθα θαη ζέξβηθα. Ώπνθιείεηαη λα είλαη αιβαληθή ιέμε, φπσο επηζεκαίλνπλ ν Βπ. Μπφγθαο, Γισζζηθά ηδηώκαηα ηεο Ζπείξνπ, Ώ, 196 θαη ν Κ. Β. Οηθνλφκνπ, Αηνξζψζεηο θαη πξνζζήθεο ζηα «Γισζζηθά ηδηψκαηα ηεο Δπείξνπ» ηνπ Βπ. Μπφγθα, Ζπεηξσηηθά Χξνληθά, 23 (1981):230.

88


΢ηνλ θαηάινγν ησλ ζιαβηζκψλ ζπγθαηαιέγνληαη θαη κεξηθά επηζήκαηα: -ets- θνηέηζη, κπνπκπαιέηζη -its- ηζηξίηζα, παζηξαβίηζα, καλίηζα, Κνπινπξίηζα. Πβ. λπθίηζα. -tk- κήηθα. -ov- ιετκνλίθνβν, καιιίθνβν, ζηαξίθνβν, Γηάλλνβα, ΢σηήξνβα. Σα ζιαβηθά δάλεηα ζρεηίδνληαη κε ηηο επηδξνκέο ησλ ζιαβηθψλ θπιψλ ηελ πεξίνδν ηνπ ΐπδαληίνπ. ΢ε ζπάληεο πεξηπηψζεηο απαληνχλ δάλεηα απφ ηηο ζχγρξνλεο ζιαβηθέο γιψζζεο. Πβ. ηνλ ηδησηηζκφ ηζε drάβαο «ρσξίο λνηθνθχξε», ζεξβηθήο (држава) θαη ηε ιέμε ζκπόξη «(ζηξαηησηηθά) γπκλάζηα», ξσζηθήο πξνέιεπζεο (πβ. лагерный сбор). Δ ζιαβηθή επηξξνή είλαη εμαηξεηηθά αηζζεηή ζηελ ηνπσλπκία. Ολφκαηα, θπξίσο νηθηζκψλ, ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο εηπκνινγνχληαη κε ηελ ζιαβηθή. Ο А. Селищев22 αλαθέξεη σο ζιαβηθήο πξνέιεπζεο έλα κέξνο ηνπσλπκίσλ ηεο πεξηνρήο: Βειηάρνβν (Велихово) (274, 6c), Γξηάζδαλε (Граждани) (218, 6c), Γξόβηαλε (Дровяни) (248, 6c), Λεηλίηζα (Лешница) (296, 6c), Λνύθνβν (Луково) (228, 6b), Μάιηαλε (Малчани) (6c), Μπίζηξηηζα (Бистрица) (299, 6c), Νίβηηζα (Нивица) (245, 5b, 6b), ΢ελίηζα (Сеница) (296, 5c), ΢νπόηη (Сопоти) (229, 5b, 5c), Σζεξθνβίηζα (Чарковица) (275, 6b), Σνύθα (Чука) (189, 6c). Βθηφο απηψλ ππάξρνπλ θαη άιια ζιαβηθήο πξνέιεπζεο ηνπσλχκηα, πνπ δελ ζπκπεξηιακβάλνληαη ζηνλ θαηάινγν ηνπ Селищев (π.ρ. Αξδάζνβα, ΢κίλεηζε θ.ιπ.) ή ζπκπεξηιακβάλνληαη, αιιά εκθαλίδνληαη ζε άιιεο πεξηνρέο ηεο Ώιβαλίαο ή ηεο Βιιάδαο (π.ρ. Γίβξε, Νηξηάλν). ΢ηνπο νξεηλνχο νηθηζκνχο ηεο πεξηνρήο ε παξνπζία ηεο ζιαβηθήο καθξν- θαη κηθξνηνπσλπκίαο είλαη εληππσζηαθή. Ο Γ. Καηζαιίδαο23 θαηαγξάθεη ηα θπξηφηεξα ηνπσλχκηα ζιαβηθήο πξνέιεπζεο ζηελ πεξηνρή Θενιφγνπ: Βνηίηζα (316, 344), Λεζηλίηζα (331), Λεζθνβέηζη (332), ΢ηνπγάξα (333), Σζέξηζειαο (334), Σζνύθα (340), Μάιηζαλε (342), Γξηάδαλε (344), Πνιηάλα (352), Σζεξθνβίηζα (353), Σζεξθνπβηαλόξαρε (353), Εαγνξίηζα (356), Γεξκπελίηζα (360), Εεκπειίλα (361), Σζνπθάξη24 (363), Χνύζηνβν (363). Άμηα αλαθνξάο είλαη θαη ειάρηζηα νηθνγελεηαθά νλφκαηα, φπσο ι.ρ. Βόληαο <βνπιγ. вода «λεξφ», ΢ηνύθαο [΄tukas] <βνπιγ. щука «ινχηζνο». 22

А. Селищев, Славянское население в Албании, ΢φθηα, 1931. Γ. Καηζαιίδαο, Ζ πεξηνρή Θενιόγνπ Αγίσλ ΢αξάληα, Λανγξαθηθά-ΔζλνγξαθηθάΖζνγξαθηθά, Βπηκέιεηα-πξφινγνο: Νίθνο Τθαληήο. Εσάλληλα: Βθδφζεηο Εδξχκαηνο ΐνξεηνεπεηξσηηθψλ Μειεηψλ, Εσάλληλα 1994. 24 Ο Γ. Καηζαιίδαο, ό.π., δελ εηπκνινγεί απηή ηε ιέμε ζιαβηθήο πξνέιεπζεο (πβ. βνπιγ. чука «ηζνπγθάξη», чукар / чукара «θαηζάβξαρν, βξάρνο»), φπσο θαη ην ηνπσλχκην Εαγνξίηζα, ελψ γηα ην ηνπσλχκην ΢κίλεηζε γξάθεη φηη είλαη ειιεληθφ, πξάγκα απίζαλν, αθνχ θαη ε ΢κίλεηζε είλαη επίζεο ζιαβηθήο πξνέιεπζεο (<βνπιγ. зимен «ρεηκεξηλφο» + θαηάι. –ец). 23

89


ΏΡΧΜΟΤΝΕΚΏ / ΡΟΤΜΏΝΕΚΏ ΑΏΝΒΕΏ Υαξαθηεξηζηηθφ ησλ αξσκνπληθψλ δαλείσλ είλαη ν ειάρηζηνο αξηζκφο ηνπο θαη ην πεξηνξηζκέλν ζεκαζηνινγηθφ πεδίν ηνπο. ΢ρεηίδνληαη θπξίσο κε αληηθείκελα θαη θαηλφκελα ηνπ πνηκεληθνχ βίνπ. Έλα κέξνο ησλ αξσκνπληθψλ δαλείσλ ηνπ ηδηψκαηνο απαληνχλ θαη ζηελ Κνηλή Νενειιεληθή (ΚΝΒ) ή ζε άιια λενειιεληθά ηδηψκαηα. Π.ρ.: γθαβόο «ηπθιφο» <ξνπκ. gavu <ιαη. cavus25, θαηνύια26
άε-πίσ (ε) (παηδ. γιψζζα) <αξνπκ. siγa (=γάηα), ληίπη <αξνπκ. dipu <ηνπξθ. bit.

ΣΟΤΡΚΕΚΏ ΑΏΝΒΕΏ Σα ηνπξθηθά δάλεηα ηνπ ηδηψκαηνο είλαη αξηζκεηηθψο πεξηζζφηεξα απφ ηα ζιαβηθά, ελεηηθά θαη αξνπκαληθά. Δ αηζζεηή παξνπζία ηνπο επηηξέπεη ηελ δηαπίζησζε κεξηθψλ ζεκαζηνινγηθψλ πεδίσλ. 25

Ν. Π. Ώλδξηψηεο, ό.π., 67. Τπάξρνπλ ζην ηδίσκα θαη ηα παξάγσγα γθαβιηόξεο ~σ ~ηθν θαη γθαβιηώξεο ~ηζζα ~ηθν, επίζεο γθάβιηαθαο θαη γθαβνλπζηάδσ. ΐι. επίζεο Κ. ΝηθνιαΎδεο, Δηπκνινγηθόλ ιεμηθόλ ηεο θνπηζνβιάρηθεο γιώζζαο, Ώζήλα, 1909:135. 26 ΐι. Κ. ΝηθνιαΎδεο, ό.π., 211. 27 ΐι. ν ίδηνο, ό.π., 303. Βπίζεο Ν. Π. Ώλδξηψηεο, ό.π., 215. 28 Ν. Π. Ώλδξηψηεο, ό.π., 317. 29 ν ίδηνο, ό.π., 117. Ώληίζεηα ν Κ. ΝηθνιαΎδεο, ό.π., 170 ηελ εξκελεχεη σο αιβαληθφ δάλεην ηεο θνπηζνβιάρηθεο γιψζζαο. 30 Ο G. Meyer ηελ εξκελεχεη σο αιβαληθή ιέμε. Βληνχηνηο, λεφηεξεο έξεπλεο εξκελεχνπλ ηε ιέμε απηή, φπσο θαη ηε ι. ζηξνύγθα, ζε έλα επξχηεξν βαιθαληθφ πιαίζην.

90


Σα ηνπξθηθά δάλεηα είλαη θπξίσο νπζηαζηηθά θαη επίζεηα. Τπάξρνπλ επίζεο ξήκαηα θαη επηξξήκαηα. Αειψλνπλ ηζηνξηθέο, εζηκηθέο ή αθεξεκέλεο έλλνηεο, δηάθνξεο ηδηφηεηεο, ζεκαζηνινγηθά πεδία φπσο «νηθνδνκή», «νηθηαθά ζθεχε», «κέιε ηνπ ζψκαηνο», «καγεηξηθή», «ηκαηηζκφο», «γεσγξαθία»: Δκπόξην: κπηληηαβόο «θζελφο» θαη κπαληηαβά «θζελά»
Γηα ηελ απφδνζε ηεο ζεκαζίαο ησλ ηνπξθηθψλ ιέμεσλ ρξεζηκνπνηήζακε θπξίσο ην Λεμηθόλ Διιελν-Σνπξθηθόλ θαη Σνπξθν-Διιεληθόλ ηνπ Μελειάνπ Αεκεηξηάδνπ, Ώζήλα, Καθνπιίδεο:1989, Γ΄έθδνζε.

91


«θνιπκβίο», θηνηήο «δεηιφο»
92


καγεηξεκέλν κε πνιχ λεξφ θαη δηάθνξα ιαραληθά» <çorba «ζνχπα, δσκφο». Ηκαηηζκόο: ιαλdάο «πνδηά, αιαηδάο»
Ώλ εμαηξέζνπκε, βέβαηα, ηελ πεξίπησζε ησλ επηζεκάησλ -dή-, -ιηθ-.

93


πνιιά άιια λενειιεληθά ηδηψκαηα θαη είλαη επεξεαζκέλε πεξηζζφηεξν απφ ηελ αιβαληθή πξνθνξά33, ή αληηθαηνπηξίδεη αθξηβέζηεξα ηελ πξσηφηππε πξνθνξά. Ώπηφ ζπκβαίλεη ηε ζηηγκή πνπ ν αξηζκφο ηνπο (πεξίπνπ 200 ιεμήκαηα) είλαη ζρεηηθά κηθξφο, αλ ιάβνπκε ππ‘ φςηλ ηελ επέθηαζε θαη ζπρλφηεηα ησλ ηνπξθηθψλ δαλείσλ ζε άιια λενειιεληθά ηδηψκαηα θαη ζηελ ΚΝΒ. Μεξηθά ιεμήκαηα ηνπξθηθήο πξνέιεπζεο, πνπ ζε άιια λενειιεληθά αιιά θαη αιβαληθά ηδηψκαηα γλσξίδνπλ επξεία ρξήζε, ζην ηδίσκα είλαη ηειείσο άγλσζηα. Π.ρ.: εξγέλεο, θαβγάο, θαβάθεο, θεπηζέο / θεςέο, ληζάθ θ.ιπ. Δ δηαθνξά απηή επαλαιακβάλεηαη θαη ζηα νηθνγελεηαθά νλφκαηα, φπνπ ε παξνπζία ηνπ ηνπξθηθνχ ζηνηρείνπ είλαη αξθεηά ρακειή. Μφλν ειάρηζηνο αξηζκφο ηέηνησλ νλνκάησλ εηπκνινγνχληαη κέζσ ηεο ηνπξθηθήο γιψζζαο. ΢πγθξηλφκελα κε εθείλα ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ, ηα επψλπκα ηνπξθηθήο πξνέιεπζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζην ηδίσκα ηεο πεξηνρήο Αειβίλνπ απνηεινχλ αζήκαληε πνζφηεηα: Γθαδέιεο, Γθηδέιεο, Καΐεο, Καιθάλεο, Καξαληδάο [kara΄ndas], Καξδάζεο [kar΄ais], Καηάλεο, Καηήο, Κνύξηεο, Κνπηνύθεο, Μνπξάηεο, Μνύηζνο [΄mutos], Μπαιάλνο, Μπαηδάθεο [ba΄dacis], Μπέεο, Νηαήο, Νηάιιαο, Νηαιηάλεο, Παπνπηζήο [papu΄tis], Παξηάιεο, Ρέηδνο [΄redos], Σάηζεο [΄tatis], Σδαθέξεο [da΄feris], Φνπζέθαο [fu΄ekas] 34. ΋ζνλ αθνξά ηελ ηνπσλπκία, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη εηζήρζεζαλ κέζσ ηεο αιβαληθήο ηα νλφκαηα νξηζκέλσλ νηθηζκώλ, πνπ πεξηνξίδνληαη ζηελ ζηελφηεξε πεξηνρή ηνπ ΐνχξθνπ. Π.ρ.: Βξπώλη, Καξαιήκπεε, Καξαράdη, Καζκειάηκπεε, Μεκνύκπεε, Χαληήξαγα, Χάιηνπ, Σανύη. ΢ΥΒ΢ΒΕ΢ ΒΛΛΔΝΕΚΟΤ ΚΏΕ ΏΛΐΏΝΕΚΟΤ ΕΑΕΧΜΏΣΟ΢ ΣΔ΢ ΠΒΡΕΟΥΔ΢ ΢ε αληηδηαζηνιή πξνο ηηο άιιεο γιψζζεο, ε αιβαληθή δελ ζπγθξνηεί κε ην ειιεληθφ ηδίσκα ηεο πεξηνρήο Αειβίλνπ θαη Ώγ. ΢αξάληα ζρέζεηο 33

Πβ. ι.ρ. ηα ηνπξθηθά θειεπνύξη, θινύθη, πνπ ζην ηδίσκα εηζήιζαλ απφ ηα γεηηνληθά αιβαληθά ηδηψκαηα (αιβ. qelepir ~i, këllëf ~i). Σν ηνληδφκελν [u] ηεο ιέμεο θινύθη αληηθαηνπηξίδεη ηελ ειιεληθή θσλεηηθή εξκελεία ηνπ αιβαληθνχ θσλήεληνο /e/. 34 Μφλν ν θαηάινγνο ησλ ειιεληθψλ επσλχκσλ ηνπξθηθήο πξνέιεπζεο πξνζθέξεη αξθεηφ πιηθφ γηα έλα νιφθιεξν βηβιίν, φπσο είλαη, ι.ρ., εθείλν ηνπ Α. ΣνκπαΎδε «Βιιεληθά επψλπκα ηνπξθηθήο πξνέιεπζεο». Ώζήλα:1990.

94


κφλν δηα ηεο παξνπζίαο δαλείσλ ηεο, αιιά απνηειεί επίζεο ελεξγφ παξάγνληα ηνπ (θπξίσο) δίγισζζνπ πεξηβάιινληνο. Δ ζπλερήο ηαπηφρξνλε παξνπζία ειιεληθνχ θαη αιβαληθνχ ηδηψκαηνο δεκηνχξγεζε πξνυπνζέζεηο γηα ηε δηακφξθσζε κηαο θαηάζηαζεο δηγισζζίαο ζε νξηζκέλνπο νηθηζκνχο35, φπσο είλαη ι.ρ. ζηε Μνπδίλα36 θαη ην Μνπξζί. Ώπφ ηελ εμέηαζε ηνπ ηδηψκαηνο δηαπηζηψλεηαη ε καθξαίσλε ζπκβίσζε ειιελνθψλσλ θαη αιβαλνθψλσλ νκηιεηψλ. ΢ηηο ζρέζεηο απηέο ε ζπκκεηνρή ησλ αιβαληθψλ ηδησκάησλ δελ είλαη ε ίδηα. Σν ιηάπηθν ηδίσκα έρεη αζθήζεη κεγαιχηεξε επηξξνή απφ ην ηζάκηθν. ΢ήκεξα ε αιβαληθή επηβάιιεηαη θαη κε ην θχξνο ηεο επίζεκεο γιψζζαο. Εζρπξή θαζίζηαηαη ε επίδξαζε πξνπαληφο ιφγσ ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ αιβαληθή γιψζζα θαη ηεο επηξξνήο ησλ αιβαληθψλ ΜΜΒ. Ο αιβαληθφο πξνθνξηθφο θαη γξαπηφο ιφγνο κεηαδίδεηαη εχθνια απφ ηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο θαη απφ ηα βηβιία. Δ αιβαληθή θαηέρεη ηελ πξψηε ζέζε αλάκεζα ζηηο γιψζζεο πνπ επέδξαζαλ ζνβαξά ζην ηδίσκα37. Τπάξρνπλ πεξίπνπ 400 ιεμήκαηα αιβαληθήο πξνέιεπζεο. Έλα κέξνο ησλ αιβαληζκψλ γλσξίδνπλ επξεία ρξήζε θαη πέξαλ ηνπ ρψξνπ ηνπ ηδηψκαηνο. Δ πιεηνςεθία ηνπο φκσο ρξεζηκνπνηείηαη ζην πιαίζην ηνπ ζηελφηεξνπ ηδησκαηηθνχ πεξηβάιινληνο ηεο πεξηνρήο Αειβίλνπ θαη Ώγ. ΢αξάληα. Βθηφο απφ ηα ιεμήκαηα, ρξεζηκνπνηνχληαη επίζεο πνιιέο ζπληαθηηθέο δνκέο κε βάζε ηα αιβαληθά πξφηππα. Έλα κέξνο ησλ αιβαληζκψλ, θπξίσο πξψηκσλ, δελ εξκελεχνληαη σο ηέηνηνη απφ ην γισζζηθφ αίζζεκα ησλ νκηιεηψλ ηνπ ηδηψκαηνο. Σα αιβαληθά δάλεηα εθηείλνληαη ζε δηάθνξα ζεκαζηνινγηθά πεδία. Ώπηή ε θαηεγνξία παξνπζηάδεη ζπρλά θσλεηηθέο δηαθνξέο απφ ην πξφηππν:

kέκπη «βξάρνο»
Με ελεξγά δίγισζζνπο νηθηζκνχο ελλννχκε εθείλνπο ηνπο νηθηζκνχο νη θάηνηθνη ησλ νπνίσλ ρξεζηκνπνηνχλ κε ηελ ίδηα άλεζε θαη ηηο δχν γιψζζεο. 36 Πβ. M. Totoni, E folmja e Muzinës (Σν ηδίσκα ηεο Μνπδίλαο), Studime Filologjike, 3/1965:102, ν νπνίνο δηαπηζηψλεη ζηε ζπλέρεηα ζσξεία επηδξάζεσλ ηνπ ηνπηθνχ λενειιεληθνχ ηδηψκαηνο πάλσ ζην αιβαληθφ ηδίσκα ηεο Μνπδίλαο. Ο Totoni γξάθεη ραξαθηεξηζηηθά: «΢πγθξηηηθά κε ηε θσλεηηθή θαη ηε κνξθνινγία ε επίδξαζε ηεο ειιεληθήο είλαη εμαηξεηηθή ζην ιεμηιόγην. Σα ειιεληθά ζηνηρεία έρνπλ ζίμεη ηνλ βαζηθό θαηάινγν ησλ ιέμεσλ, αιιά είλαη ζπρλόηεξα ζηελ νξνινγία ησλ δηαθόξσλ πεδίσλ ηεο νηθνλνκίαο». 37 Σελ πίεζε ηεο αιβαληθήο «ελ ηε βνξεηνηέξα Ζπείξσ Διιεληθή» δηαπίζησλε ζηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα ν Γ. Ν. Υαηδηδάθηο «΢χληνκνο ηζηνξία ηεο ειιεληθήο γιψζζεο». Ώζήλα: ΐηβιηνπσιείνλ Εσάλλνπ ΢ηδέξε, 1915:20.

95


groapǎ, γθξύθα
38

Ο Ν. Ώλδξηψηεο, ό.π., 171 δελ εηπκνινγεί απηή ηε ιέμε, πνπ είλαη θαηά πάζα πηζαλφηεηα αιβαληθή. ΢εκεησηένλ φηη ε θσλεηηθή κεηαρείξεζή ηεο ζηελ αιβαληθή θαη ζην ειιεληθφ ηδίσκα Αειβίλνπ είλαη ίδηα.

96


Δ επίδξαζε ηεο αιβαληθήο δηαπηζηψλεηαη θαη ζε νηθνγελεηαθά νλφκαηα ηεο πεξηνρήο, π.ρ.: Γθηάηεο, Γθίλεο/Γθίλνο, Γθηώλεο, Γθξέθνο, Ενύιεο [΄ulis], Εώηνο, Κόθαο, Κέκπαο, Κξίθεο, Λάινο, Λέθαο, Μπάξεο, ΢θνύξηεο [΄kurtis] θ.ιπ. ΢ηελ παηδηθή γιψζζα ρξεζηκνπνηνχληαη σο επθεκηζκνί - κε ηηο αληίζηνηρεο θσλεηηθέο αιιαγέο - ιεμήκαηα απφ ηελ Ώιβαληθή γιψζζα. Π.ρ.: θόθα (αιβ. kok/ë ~a) «θεθαιή», ηνύιη (αιβ. shurr/ë ~a) «νχξα», κπίηα (αιβ. byth/ë ~a) «πξσθηφο», ηζίηζα (αιβ. cic/ë ~a) «καζηφο» θ.ιπ. Βδψ ζα πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε θαη ηηο εμσθσλεηηθέο παξεκβνιέο (extra-fonic factors)39 κεηαμχ ησλ δχν εηεξφγισζζσλ ηδησκάησλ. Οη νκηιεηέο ησλ αληίζηνηρσλ ηδησκάησλ απνθεχγνπλ ζπλεηδεηά ηε ρξήζε μελφγισζζσλ ιέμεσλ πνπ πξνθαινχλ αλεπηζχκεηνπο ζπλεηξκνχο. Σέηνηεο ιέμεηο ε ζπλδπαζκνί θζφγγσλ ππάξρνπλ θαη ζηα δχν ηδηψκαηα40. ΢ε άιιεο πεξηπηψζεηο νη νκηιεηέο πξνζθεχγνπλ ζπλεηδεηά ζηελ επηινγή ζηνηρείσλ φπνπ παξεκβαίλνπλ εμσθσλεηηθνί παξάγνληεο γηα λα πεηχρνπλ νξηζκέλεο ζθνπηκφηεηεο (ι.ρ. ριεπαζκφ ηεο αληίζεηεο γισζζηθήο νκάδαο θ.ιπ.). Έλα θαηλφκελν πνπ δελ κπνξεί λα πεξάζεη απαξαηήξεην είλαη ε χπαξμε θνηλψλ ηνπξθηθψλ δαλείσλ κε ηελ ίδηα θσλεηηθή ζπκπεξηθνξά ζην ειιεληθφ θαη αιβαληθφ ηδίσκα ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο. ΢ην ζεκείν απηφ ην ηδίσκα ηεο πεξηνρήο Αειβίλνπ θαη Ώγ. ΢αξάληα δηαθέξεη απφ πνιιά άιια λενειιεληθά ηδηψκαηα θαη απφ ηελ ΚΝΒ41. Π.ρ.: ηέλdεξε, κπαθέο, ηελεθέο, ζαπιάθα, λνύξη (βέηη). Σν ζπληαθηηθφ πεξηβάιινλ ρξήζεο ησλ αιβαληζκψλ είλαη πνιχ πεξηνξηζκέλν, επεηδή ε εκθάληζή ηνπο ζρεηίδεηαη κε κεξηθέο ηδηάδνπζεο ρξήζεηο θαη κε ηε ρξήζε κεηαθξαζηηθψλ δαλείσλ. Π.ρ.:

39

Πβ. U. Weinreich «On the Description of Phonic Interference», Word, ηόκνο 13, 1957:2, φπνπ κε εμσθσλεηηθνχο παξάγνληεο ελλνεί ηηο πεξηπηψζεηο παξεκβνιήο πνπ απνζθνπνχλ ζηελ απνθπγή ηεο κεξηθψο αλεπηζχκεηεο νκνθσλίαο ε νπνία ζα πξνθαινχζε ζνβαξή δηζεκία, πεξηηηνχο ππαηληγκνχο γηα ιέμεηο ηακπνχ θ.ν.θ. 40 Πβ. ι.ρ. ηελ εληχπσζε πνπ θάλεη ζηνπο αιβαλφθσλνπο νκηιεηέο ε ζπρλή εκθάληζε ηεο ζπιιαβήο -θη-/-θνη-/-θε-/-θπ- [ci] ε ηεο ιέμεο επεηδή(ο), νη νπνίεο πξνθαινχλ ζεκαζηνινγηθνχο ζπλεηξκνχο πνπ αλαθέξνληαη αληίζηνηρα ζηηο ζεκαζίεο «ζπλνπζία» θαη «αηδνίν». 41 Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη κε κεξηθά ζιαβηθά δάλεηα.

97


πίλσ ληνπάλη< pi duhan «θαπλίδσ», κώξρεηαη θαιά < më vjen mirë «κνπ αξέζεη», είκαη kέθη < jam keq «είκαη άξξσζηνο», πνξδηθάιη ληεξληεράλη
98


Μέζα ζην δίγισζζν πεξηβάιινλ ε ζπκκεηνρή ησλ ειιελφθσλσλ νκηιεηψλ είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή. Αηαθαηερφκελνη απφ ηα πξφηππα ηεο ειιεληθήο γιψζζαο γεληθψο θαη ηνπ ηδηψκαηφο ηνπο εηδηθφηεξα, δεκηνπξγνχλ αιβαληθέο ιέμεηο, πνπ δελ ζπκπεξηιακβάλνληαη ζηνλ ιεμηθφ θαηάινγν ηεο αιβαληθήο. Π.ρ.: më kakoduket (πβ. κνπ θαθνθαίλεηαη), ngoni (πβ. αγγόλη). Δ άιιε φςε ησλ γισζζηθψλ ειιελναιβαληθψλ ζρέζεσλ ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ παξνπζία πνιιψλ ηδησκαηηθψλ ζηνηρείσλ ειιεληθήο πξνέιεπζεο ζηα αιβαληθά ηδηψκαηα. Πνιιά λενειιεληθά δάλεηα είλαη παξφληα θπζηθά ιφγσ ησλ γισζζηθψλ επαθψλ κε ηνπο ειιελνθψλνπο. Π.ρ.: ajodhim/ë ~a «Άγην ΐήκα», anicir ~i / anacir ~i <αλαηζίξηα «αλαηξηρίια», bastravic/ë ~a <παζηξαβίηζα «ηχινο», cit/ë ~a <ηζίηα, dhjaksem <βηάδνκαη, dhog/ë ~a <δφγα, frangofik ~u <θξαγθφζπθν, kalla <θαιά, kathe <θάζε, kolitir ~i <θνιιεηήξη, kum(b)isem «μεθνπξάδνκαη» <αθνπκπψ, lëmaksur (i,e) «αρφξηαγνο» <ιηκαζκέλνο, nakatos <αλαθαηψλσ, perifan ~i <πεξήθαλνο, peripat/o ~ua <πεξίπαηνο, perusti ~a <ππξνζηηά, potis <πνηίδσ, proftas <πξνθηαίλσ, skalis <ζθαιίδσ, skup/ë ~a <ζθνχπα, skurjasem <ζθνπξηάδσ, shpirt/o ~ua <ζπίξην, trohis <ηξνρίδσ, zahar ~i <δάραηε, zaharikor/e ~ja <δαραξηθφ θ.ιπ. Ώπφ ηα αιβαληθά ηδηψκαηα ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο, ην ηζάκηθν έρεη ππνζηεί πεξηζζφηεξεο επηδξάζεηο απφ ην αληίζηνηρν ειιεληθφ. Μεξηθέο επηδξάζεηο ηνπ ειιεληθνχ ηδηψκαηνο ζην ιεμηιφγην ηνπ αιβαληθνχ ηδηψκαηνο ηεο Κνλίζπνιεο παξαηεξνχλ ν Haxhihasani42 θαη ν Muça43. Ο Haxhihasani επηζεκαίλεη44 αξθεηέο επηδξάζεηο ζην ιεμηιφγην ησλ ηζάκηθσλ ηδησκάησλ (π.ρ. anaj, angonjar, dhivol, dhragat, feksë, filaqi, foti, karkadhiqe, kathur, lutrëvi, millokoqere, mirgale, monostrof, parathire, progon, prosil, pulladhiqe, trikul, thiriti, vulaks, zostër θ.ιπ.) (ζει. 124). ΢ε έλα πινχζην γισζζάξην ησλ ηζάκηθσλ ηδησκάησλ πνπ καο πξνζθέξεη ν Haxhihasani κεγάινο αξηζκφο ησλ θαηαγεγξακκέλσλ ιεμεκάησλ είλαη ειιεληθήο πξνέιεπζεο45, αιιά κφιηο έλα αζήκαλην κέξνο ηνπο

42

Vështrim i përgjithshëm mbi të folmen e banorëve të Çamërisë [Γεληθή άπνςε ηνπ ηδηψκαηνο ησλ θαηνίθσλ ηεο Σζακνπξηάο], Dialektologjia Shqiptare (DSh), I/1971, 118-193, II/1972, 3-132 θαη Nga toponomastika e Çamërisë [Tνπσλπκηθά ηεο Σζακνπξηάο], DSh, III/1975, 270-310. 43 E folmja e krahinës së Konispolit (Σν ηδίσκα ηεο πεξηνρήο Κνληζπφιεσο), DSh, V/1987, 281-362. 44 Q. Haxhihasani, Vështrim i përgjithshëm mbi të folmen e banorëve të Çamërisë, DSh, I/1972: 118-193. 45 ν ίδηνο, φ.π., DSh, II /1974:3-132.

99


ραξαθηεξίδνληαη απφ ηνλ ζπγγξαθέα σο ηέηνηα46. Βλδηαθέξνπζεο είλαη νη παξαηεξήζεηο ηνπ Haxhihasani γηα ηηο ειιεληθέο επηδξάζεηο ζηε θσλεηηθή ησλ ηζάκηθσλ ηδησκάησλ. Τπφ ηελ επίδξαζε ηεο ειιεληθήο ην νπξαληθφ ερεξφ gj [] ηξάπεθε ζε j ζηηο ιέμεηο jitone, kallojer, jirua e mullirit, jimnazi, Jermani, θαηλφκελν πνπ απαληά θαη ζηνπο Ώξβαλίηεο ηεο Εηαιίαο θαη Βιιάδαο. Βπίζεο ππφ ηελ επίδξαζε ηεο ειιεληθήο ην ερεξφ ιαξπγγηθφ έρεη απνθηήζεη κηα ηδηάδνπζα ρξνηά πνπ κνηάδεη κε ην ειιεληθφ ηξηβφκελν γ ζε ιέμεηο φπσο γarifale, naγulë, γastër, γon, γramë, γravall, γrivosh, γrudhë, γrudhjasem, orγanë, orγos. Φαηλφκελν ηέηνηνπ είδνπο… ζίγεη θαη κεξηθέο ιέμεηο κε πξνέιεπζε απφ άιιε γιψζζα, φπσο απφ ηελ ηνπξθηθή: Γaniu, γurbet, boγaz, Γalip. ΢ηελ Κνλίζπνιε θαη ζηνπο πέξημ νηθηζκνχο απηέο νη πεξηπηψζεηο αθνχγνληαη κε θαζαξφ γ. Ο Haxhihasani θάλεη κηα ζεκαληηθή παξαηήξεζε ηνλίδνληαο φηη «Δ δηείζδπζε απηψλ ησλ ειιεληθψλ ζηνηρείσλ είλαη απνηέιεζκα καθξάο δηαδηθαζίαο. Βμεηάδνληαο ηα ζηνηρεία απηά ηνπ ιεμηινγίνπ ζα βξνχκε ιέμεηο πνπ βηψλνπλ ζε ελδνρψξηεο πεξηνρέο ηεο ρψξαο καο, ήηνη ζηνηρεία καθξφηεξνπ βίνπ, πνπ αλήθνπλ ζηελ πξνηνπξθηθή πεξίνδν. Άιια ζηνηρεία δηείζδπζαλ αξγφηεξα, ηελ πεξίνδν ηεο Σνπξθνθξαηίαο»47. Χο ζεκαληηθφηεξε παξαηήξεζε ηνπ ζπγγξαθέα ζεσξνχκε ηελ επηζήκαλζε πνπ θάλεη γηα ηελ έιιεηςε ηεο aπξνζδόθεηεο έγθιηζεο ζηα ηζάκηθα ηδηψκαηα, ε νπνία είλαη αδηακθηζβήηεηα απνηέιεζκα ηεο ειιεληθήο επηξξνήο48. Ο Muça εθ κέξνπο ηνπ αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθέο ιέμεηο ειιεληθήο πξνέιεπζεο ζχκθσλα κε ηα ζεκαζηνινγηθά πεδία ηνπο49. Λέμεηο γεσξγηθήο νξνινγίαο: dhivol, trivol, orgom, orgos, dhivolis, trivolis, sirti, spathi, alikur (344)∙ νλφκαηα κελψλ: theriti (Θεξηήο), allonar (Ώισλάξεο), flevar (Φιεβάξεο)∙ ιέμεηο γηα ηελ νπσξνθαιιηέξγεηα: perdhikul (είδνο ζχθσλ), hondrole, luturvi, ombol∙ ιέμεηο ζπγγελεηαθήο νξνινγίαο: gon, progon, dhigon, kako∙ ιέμεηο πνπ δειψλνπλ ηκαηηζκφ: coho, vraka, qillota, konde (345)∙ δηάθνξα ιεμηινγηθά πεδία: strem (345), hajdhi, hajdhjar, pshoni, lejmoni, lejen, gërrnjar (346). Βπηδξάζεηο ηεο ειιεληθήο ζην ηζάκηθν ηδίσκα παξαηεξνχληαη θαη ζηελ ηνπσλπκία50. Ο Muça δηαπηζηψλεη φηη ηα ειιεληθά δάλεηα θαηέρνπλ ηελ πξψηε ζέζε ζηηο μελφγισζζεο ιέμεηο ηνπ αιβαληθνχ ηδηψκαηνο ηεο Κνλίζπνιεο. Τπάξρνπλ επίζεο κεξηθά ηζφγισζζα, γηα ηελ πξνέιεπζε ησλ νπνίσλ δελ κπνξνχκε λα απνθαλζνχκε κε απφιπηε βεβαηφηεηα. ΢ην δίγισζζν πεξηβάιινλ κηα ηέηνηα πξνζπάζεηα ζπλήζσο θαζίζηαηαη

46

Γηα πεξηζζφηεξεο ιεπηνκέξεηεο βι. ην Γισζζάξην ηνπ βηβιίνπ καο Σν λενειιεληθό γισζζηθό ηδίσκα ηεο πεξηνρήο Γειβίλνπ θαη Αγίσλ ΢αξάληα (ππφ έθδνζε), φπνπ παξαπέκπνπκε ηαθηηθά ζηα ιήκκαηα ηνπ Haxhihasani 1974. 47 ΐι. Q. Haxhihasani, φ.π., DSh, I/1972: 123. 48 ν ίδηνο, φ.π.:130 49 F. Muça, E folmja e krahinës së Konispolit (Σν ηδίσκα ηεο πεξηνρήο Κνληζπφιεσο), DSh, V, 1987:281-362. 50 ΐι. Q. Haxhihasani, Nga toponomastika e Çamërisë (Σνπσλπκηθά ηεο Σζακνπξηάο), DSh, III, 1975:270-310.

100


δχζθνιε, πξνθαλψο ιφγσ θαη ησλ παξεηπκνινγηθψλ παξεκβνιψλ ή ηεο παξαπνκπήο ζε κηα ηξίηε γιψζζα (ζιαβηθή, ελεηηθή, ηνπξθηθή θ.ιπ.): Βιιεληθά άμηιηα! γθιάθα (ε) (ε)ξεκνύια (ε) θάιεα (ε) θαξζέια (ε) θξνύηα (ε) κηιηόξα (ε) κπεξνύηζα (ε) κπηζηηόιαο (ν) κπνπκπαιέηζη (ην) λνκή (ε) ληίγθα ζίζθα (ε) ζνύζα ηόπεο (ν) ηζέπα < *πέηζα (ε) ηζίηα (ε) θνπξηέιηα (ηα)

Ώιβαληθά ëckëla gllënjk/ë ~a rrëmull/ë ~a < ηη. rimulo kalesh/ë ~a karcell/ë ~a krrut/ë ~a milor ~e bërruc ~i, bruc ~i pisqoll/ë ~a < *pistjollë ~a buburec ~i nome ~ja dëng sisk/ë ~a sus çop/e ~ja cep/ë ~a cit/ë ~a fërtele

΢ηα αιβαληθά ηδηψκαηα έρνπλ δηεηζδχζεη επίζεο θαη κεξηθά κνξθεκαηηθά ζηνηρεία. Π.ρ.: kse- ksehasem «ςπραγσγνχκαη», lodhemi - kselodhemi «θνπξαδφκαζηε-μεθνπξαδφκαζηε», ksebëj «μεθάλσ», ksegoras «μεγνξάδσ», ksemollois «εμνκνινγνχκαη», ksefrihet «μεθνπζθψλεη»51. ço- çoku «θάπνπ», çokush «θάπνηνο», πβ. ηώμσ <μώμσ. ΢ε απζηεξψο πεξηνξηζκέλα ζπληαθηηθά πεξηβάιινληα (θξαζενινγηθέο ρξήζεηο) ησλ γεηηνληθψλ αιβαληθψλ ηδησκάησλ απαληνχλ λενειιεληθά ηδησκαηηθά ιεμήκαηα52. Πβ.: do hash dharmo «ζα θαο δαξκφ», hapi gavat «άλνημ‘ ηα γθαβά ζνπ». ΢ε ηδηψκαηα (θπξίσο) αιβαλφθσλσλ νηθηζκψλ, φπσο ηελ Μνπδίλα, ηελ Πεηζά θ.ιπ. ρξεζηκνπνηνχληαη ζπληαθηηθέο δνκέο ζρεκαηηζκέλεο θαηά 51

ΐι. θαη Q. Haxhihasani, φ.π., DSh, I/1972:63-64. Μηα εθηελή εηθφλα ηεο επίδξαζεο ηνπ λενειιεληθνχ γισζζηθνχ ηδηψκαηνο ηεο πεξηνρήο Αειβίλνπ θαη Ώγ. ΢αξάληα ζην αιβαληθφ ηδίσκα ηεο Μνπδίλαο πξνζθέξεη ν M. Totoni ζηε κειέηε ηνπ «E folmja e Muzinës» («Σν ηδίσκα ηεο Μνπδίλαο»), Studime Filologjike 3/1965, ζει. 101-123. 52

101


ην πξφηππν ηνπ λενειιεληθνχ ηδηψκαηνο ηεο πεξηνρήο. Έηζη, ι.ρ., ζηε ζέζε ηνπ αιβαληθνχ εκπξφζεηνπ απαξεκθάηνπ (κνξθή për të punuar) ρξεζηκνπνηείηαη ε εκπξφζεηε ππνηαθηηθή θαηά ην λενειιεληθφ πξφηππν (κνξθή për të punoj - θαηά ην πξφηππν γηα λα δνπιέςσ). ΢ηε θσλεηηθή, ην αιβαληθφ ηδίσκα ηεο Μνπδίλαο είλαη επεξεαζκέλν απφ ηελ θσλεηηθή ησλ φκνξσλ ειιελφθσλσλ νηθηζκψλ (Κξφγγνη, Αξφβηαλε, Καξδηθάθη), δηα ηεο ρξήζεο ηνπ θσλήκαηνο /x/ θαη ηνπ αιινθψλνπ ηνπ [ç]. Άιια θσλεηηθά θαηλφκελα ησλ αιβαληθψλ ηδησκάησλ ηεο πεξηνρήο, φπσο ε απνπζία ησλ θσλεκάησλ /rr/ θαη /ü/ δελ κπνξνχλ λα εμεγεζνχλ επαξθψο εάλ δελ ιεθζεί ππ‘ φςηλ ε επηξξνή ηνπ ηνπηθνχ ειιελφγισζζνπ ηδηψκαηνο. Σα ηειεπηαία ρξφληα παξαηεξνχληαη νξηζκέλεο αιιαγέο ζηνπο δηαγισζζηθνχο ζπζρεηηζκνχο ζην πιαίζην ηεο δηγισζζίαο, πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ επξχηεξε πεξηνρή. Σν ειιεληθφ ηδίσκα δελ κεηνλεθηεί πιένλ ζε ζχγθξηζε κε ην αιβαληθφ. Έηζη, ι.ρ., αλ πξψηα ν ειιελφθσλνο νκηιεηήο ήηαλ θπζηθφ λα κηιάεη αιβαληθά κε ηνλ αληίζηνηρν αιβαλφθσλν νκφινγφ ηνπ, ηψξα θαη ν ηειεπηαίνο κπνξεί λα πάξεη ηελ πξσηνβνπιία κηιψληαο ειιεληθά ζηνλ ειιελφθσλν νκηιεηή. Βμ άιινπ, ε καδηθή θπγή ησλ νκηιεηψλ ηνπ ηδηψκαηνο ζηα κεγάια αζηηθά θέληξα ηεο Βιιάδαο (Ώζήλα, Θεζζαινλίθε, Πάηξα, Εσάλληλα θ.ιπ.) έρεη νδεγήζεη ζηε ζπξξίθλσζε φρη κφλν ησλ μεληζκψλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ηα αιβαληθά θαηείραλ ηελ θπξίαξρε ζέζε, αιιά θαη ησλ ίδησλ ησλ ηδησηηζκψλ. Έηζη, ην ηδίσκα ράλεη ζπλερψο έδαθνο πξνο φθεινο ηεο ΚΝΒ.

102


ARISTOTLE SPIRO ATHENS LOANWORDS IN MODERN GREEK DIALECT OF DELVINË AND SARANDË REGION (Summery)

D

elvinë and Sarandë region, where the Greek Dialect is spoken, is situated in Southern Albania. An important number of loanwords from other languages were incorporated in the dialect as a result of the contact of its speakers with other linguistic groups and communities. There are two categories of loanwords in the dialect: diacronic and syncronic. The first refer to past linguistic contacts and the latter ones to recent and present linguistic contacts. In the first category, loanwords from Venetian dialect and Italian, Slavic, Aromanian, and Turkish languages are included. In the second category, loanwords from Albanian language are included. The impact of Albanian over the Greek dialect of Delvinë and Sarandë region covers a wide range of meaning fields. There is also an important impact of the Greek dialect of the region over the neighboring Albanian dialects. The author mentiones a multitude of examples to support his views.

103

CIPRIAN-LUCREŢIUS SUCIU Γεκνθξίηεην Παλεπηζηήκην Θξάθεο MIRANDA DORACI Θεζζαινλίθε ΦΡΑ΢ΔΟΛΟΓΗΚΑ Η΢ΟΓΛΧ΢΢Α ΢ΣΖΝ ΔΛΛΖΝΗΚΖ, ΣΖΝ ΑΛΒΑΝΗΚΖ ΚΑΗ ΣΖ ΡΟΤΜΑΝΗΚΖ ΓΛΧ΢΢Α. ΢ΤΓΚΡΗΣΗΚΖ ΠΡΟ΢ΔΓΓΗ΢Ζ ΜΔ ΒΑ΢Ζ ΣΑ ΜΔΛΖ ΣΟΤ ΑΝΘΡΧΠΗΝΟΤ ΢ΧΜΑΣΟ΢ „Adevărata bogaţie a unei limbi consistă totdeauna în locuţiuni, în acele tiparuri neschimbate, care dau fiecărei 1 limbi o fizionomie proprie.” M. Eminescu «Ο πξαγκαηηθόο πινύηνο κίαο γιώζζαο πθίζηαηαη πάληνηε ζηηο εθθξάζεηο, ζε εθείλα ηα ακεηάβιεηα θιηζέ, πνπ πξνζθέξνπλ ζε θάζε γιώζζα κία δηθή ηεο θπζηνγλσκία.» Μ. Βκηλέζθνπ

1. Δηζαγσγή:

΢

θνπφο ηεο παξνχζαο κειέηεο είλαη λα εληνπίζνπκε θαηά πφζν ππάξρεη ζήκεξα κία θνηλή αιβαλν-ξνπκαληθή θξαζενινγία ζηα πιαίζηα ηνπ βαιθαληθνχ γισζζηθνχ ζπλαζπηζκνχ θαη, ιακβάλνληαο ππφςε αληίζηνηρεο κειέηεο πνπ έρνπλ ήδε γίλεη γηα ηελ χπαξμε δηαβαιθαληθψλ θξαζενινγηζκψλ θαη θξαζενινγηζκψλ ηζφγισζζσλ, λα επεθηείλνπκε ηε ζπγθξηηηθή κειέηε θαη ζηνπο θξαζενινγηζκνχο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο. Δ ζχληνκε έξεπλά καο επσθειήζεθε απφ πξφζθαηεο αμηφινγεο ζπκβνιέο ζρεηηθά κε ηα ειιελνηνπξθηθά θξαζενινγηθά ηζφγισζζα κε βάζε ηα κέιε ηνπ ζψκαηνο, θαζψο θαη γηα ηα αληίζηνηρα ειιελνξνπκαληθά.2 2. ΢ύληνκνο νξηζκόο ηεο θξαζενινγίαο θαη ησλ θξαζενινγηζκώλ: Ώληηθείκελν ηεο θξαζενινγίαο απνηεινχλ φιεο νη πξαγκαηηθέο θξαζενινγηθέο κνλάδεο, νη νπνίεο, σο γλσζηφλ, δηαθνξνπνηνχληαη ηφζν απφ ηηο απιέο ιέμεηο φζν θαη απφ ηνπο ειεχζεξνπο ζπλδπαζκνχο ιέμεσλ. Δ Ο Μηράε Βκηλέζθνπ ππήξμε ν κεγαιχηεξνο ξνπκάλνο πνηεηήο ηνπ 19 νπ αηψλα (1850-1889). 2 ΐι. Ώζεκάθεο Φιηάηνπξαο, Βιιελναιβαληθά θξαζενινγηθά ηζφγισζζα κε βάζε ηα κέιε θαη ηα φξγαλα ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο: κία κηθξή ζπκβνιή, Albanohellenica, αξηζ. 2, Ώζήλα, 2000-2001, ζει. 17 θαη Ώ. Υηψηε, Διιελνξνπκαληθά θξαζενινγηθά ηζόγισζζα κε βάζε ηα κέιε θαη όξγαλα ηνπ αλζξώπηλνπ ζώκαηνο, Θεζζαινλίθε, 1998, κεηαπηπρηαθή εξγαζία. ΐι. επίζεο: Υ. ΢πκεσλίδεο, Δηζαγσγή ζηελ ειιεληθή θξαζενινγία, εθδφζεηο Κψδηθαο, Θεζζαινλίθε, 2000. 1

105

CIPRIAN-LUCREŢIUS SUCIU – MIRANDA DORACI

θξαζενινγία κπνξεί λα ζεσξεζεί έλαο μερσξηζηφο ηνκέαο ηεο γιψζζαο ζε ζρέζε κε ην ιεμηιφγην θαη ηε ζχληαμε. Οξηζκέλνη εξεπλεηέο 3 ελζσκαηψλνπλ ηε θξαζενινγία ζηε ιεμηθνινγία, ελψ άιινη ηε ζρεηίδνπλ πεξηζζφηεξν κε ηε ζχληαμε, κηαο θαη ε ηειεπηαία εμεηάδεη ηνπο ζπλδπαζκνχο ησλ ιέμεσλ ζε θξάζεηο θαη ζε πξνηάζεηο. Βάλ εμεηάζνπκε κε κεγαιχηεξε πξνζνρή απηφλ ηνλ νξηζκφ4 θαη αλαιχζνπκε ην πεξηερφκελν ηνπ φξνπ «θξαζενινγηθή κνλάδα», ζπκπεξαίλνπκε φηη ε θξαζενινγία δελ κπνξεί λα εληαρζεί απνθιεηζηηθά ζην πεδίν ηεο ζχληαμεο. ΋πσο ππάξρνπλ ζηε γιψζζα θσλεηηθέο, ιεμηθέο, κνξθεκηθέο θαη ζπληαθηηθέο κνλάδεο, ην ίδην ππάξρνπλ θαη κνλάδεο ηηο νπνίεο νλνκάδνπκε θξαζενινγηζκνχο, πνπ κπνξνχκε λα θαηαηάμνπκε ζε άιιε νκάδα εθηφο απφ εθείλεο ηνπ ιεμηινγίνπ θαη ηεο ζχληαμεο. Ώλ δερζνχκε φηη ε θξαζενινγία (κε ηελ έλλνηα ηνπ ζπλφινπ ησλ θξαζενινγηθψλ κνλάδσλ κίαο γιψζζαο) απνηειεί έλα μερσξηζηφ γισζζηθφ πεδίν, είκαζηε ππνρξεσκέλνη λα δερηνχκε θαη ηελ αλάγθε δεκηνπξγίαο ελφο αλεμάξηεηνπ γισζζηθνχ γλσζηηθνχ αληηθεηκέλνπ. 3. Ζ αλάγθε ηεο κειέηεο ηεο θξαζενινγίαο θαη ησλ ζπγθξηηηθώλ θξαζενινγηθώλ κειεηώλ: Λακβάλνληαο ππφςε ην κεγάιν αξηζκφ θαη ηελ πνηθηιία ησλ θξαζενινγηζκψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηε γξαπηή θαη πξνθνξηθή γιψζζα, κπνξνχκε λα πνχκε φηη ε κειέηε ηεο θξαζενινγίαο καο θέξλεη ζε άκεζε επαθή κε ηελ ηζηνξία θαη ηνλ πνιηηηζκφ ηνπ ιανχ απφ ηνλ νπνίν θαηαγφκαζηε ή ησλ άιισλ ιαψλ, ζε κεγαιχηεξν βαζκφ απφ εθείλν πνπ ην θάλεη ε κειέηε ηεο θσλεηηθήο θαη ηεο γξακκαηηθήο δνκήο. Ώπφ ηνπο δηάθνξνπο ηνκείο ηεο γιψζζαο, κφλν ην ιεμηθφ θαη ε θξαζενινγία απνηεινχλ, ζηελ νπζία, ηελ έθθξαζε ηεο θνπιηνχξαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ, επεηδή κφλν απηά αληηθαηνπηξίδνπλ ηηο αιιαγέο πνπ επέξρνληαη ζηελ θνηλσλία. Ώπηφ απνηειεί έλαλ επηπιένλ ιφγν γηα λα κειεηήζνπκε πην πξνζεθηηθά ηε θξαζενινγία, ηφζν ζηα απζηεξά πιαίζηα ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο φζν θαη ζηε δηαδηθαζία δηδαζθαιίαο θαη θαιιηέξγεηαο ηεο θάζε γιψζζαο. «Ο θξαζενινγηθφο ζεζαπξφο καο επηηξέπεη λα θαηαηάμνπκε κία γιψζζα κεηαμχ ησλ θησρψλ, ησλ πινχζησλ ή ησλ πνιχ πινχζησλ

3

Al. Graur, Frazeologie, România literară, αξηζ. 13 / 30.03.1978, ζει. 9. Ch. Bally, Traité de stilistique française, Paris, 1909˙ Υ. ΢πκεσλίδεο, Δηζαγσγή ζηελ ειιεληθή θξαζενινγία, Κψδηθαο, Θεζζαινλίθε, 2000, ζει. 17˙ Ώζεκάθεο Φιηάηνπξαο, Βιιελναιβαληθά θξαζενινγηθά ηζφγισζζα κε βάζε ηα κέιε θαη ηα φξγαλα ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο: κία κηθξή ζπκβνιή, Albanohellenica, αξηζ. 2, 2000-2001, Ώζήλα, ζει. 15-29˙ Iorgu Iordan, Stilistica limbii române, ΐνπθνπξέζηη, 1975, ζει. 265-304˙ M. Gjevori, Frazeologjizma të gjuhës shqipe, 8 Nëntori, Σίξαλα, 1980. 4

106

ΦΡΏ΢ΒΟΛΟΓΕΚΏ Ε΢ΟΓΛΧ΢΢Ώ ΢ΣΔΝ ΒΛΛΔΝΕΚΔ, ΏΛΐΏΝΕΚΔ ΚΏΕ ΡΟΤΜΏΝΕΚΔ

γισζζψλ»5, δηφηη κία γιψζζα κε πινχζηα θξαζενινγηθά απνζέκαηα είλαη, ηαπηφρξνλα, θαη κία γιψζζα κε κεγάια απνζέκαηα έθθξαζεο. Δ πξνζεθηηθή κειέηε ηνπ θξαζενινγηθνχ ζεζαπξνχ κάο επηηξέπεη λα δηακνξθψζνπκε κία πην ζαθή εηθφλα ζρεηηθά κε ηε δεκηνπξγηθή δχλακε ηεο γιψζζαο ζ‘ απηφλ ην ηνκέα, θαζψο θαη ζρεηηθά κε ηηο επηξξνέο πνπ απηή δέρηεθε ζην πέξαζκα ησλ αηψλσλ. Δ παξνχζα κειέηε έξρεηαη λα ζπκπιεξψζεη παιαηφηεξεο πνπ αθνξνχλ ηα θνηλά θαη ηηο δηαθνξέο αλάκεζα ζηνπο θξαζενινγηζκνχο βαιθαληθψλ γισζζψλ. 4. Φξαζενινγηθά ηζόγισζζα κε βάζε ηα κέιε ηνπ ζώκαηνο ζηηο ηξεηο γιώζζεο:6 Αθηί, ην - Vesh, -i -urechea αλνίγσ ηα αθηηά κνπ = αιβ. hap veshët = a fi numai ochi şi urechi // από ην έλα αθηί ηνπ κπαίλεη θαη από ην άιιν ηνπ βγαίλεη = αιβ. nga një vesh i hyn e nga tjetri i del = a-i intra cuiva pe o ureche şi a-i ieşi pe cealaltă // δελ αθνύεη από απηό ην αθηί = αιβ. nuk dëgjon nga ai vesh = fudul de-o ureche // δελ έρεη αθηί (κνπζηθό) = αιβ. s‘ka vesh = nu are ureche muzicală // έπηαζε / πήξε θάηη ην αθηί κνπ = αιβ. ma zuri / kapi veshi = a-i trece ceva pe la ureche // θιείλσ ηα αθηηά κνπ = αιβ. mbyll veshët = mă fac că nu aud cu o ureche // κε αθηηά ηελησκέλα = αιβ. me veshë të ngritur = cu urechile ciulite // κνπ έζπαζε ηα αθηηά = αιβ. më shpoi veshët = m-a asurzit de urechi, mi-a spart timpanul // ηέλησζε ηα αθηηά ηνπ = αιβ. i zgjati veshët = şi-a ciulit urechile // ηνπ έπεζε ζη‟αθηί = αιβ. i ra në vesh = a-i ajunge cuiva la ureche // ηνπ ηξάβεμε ην αθηί/ηα αθηηά = αιβ. i hoqi veshin/veshët = a trage de ureche Γιώζζα, ε - Gjuh|ë, -a - gura δαγθώλσ ηε γιώζζα κνπ = αιβ. kafshoj gjuhën = a-şi muşca limba // δάγθσζε ηε γιώζζα ζνπ! = αιβ.kafshoje gjuhën! = muşcă-ţi limba! // δελ έρεη γιώζζα = αιβ. s‘ka gjuhë = are limba tăiată // έρεη γιώζζα ςαιίδη = αιβ. e ka gjuhën shpatë = a avea limbă ascuţită // έρεη καθξηά γιώζζα = αιβ. e ka gjuhën të gjatë = a avea limbă lungă sau a fi lung de limbă // έρεη καθξύλεη ηε γιώζζα ηνπ = αιβ. e ka zgjatur gjuhën = i s-a lungit limba // θξαηώ ηε γιώζζα κνπ = αιβ. mbaj / mbledh / rrudh gjuhën = a-şi ţine limba în gură // ιύλσ ηε γιώζζα = αιβ. zgjidh gjuhën = a-şi da drumul la 5

Th. Hristea, Frazeologie şi etimologie, România literară, αξηζ. 2 / 13.01.1977, ζει. 8. 6 Οη θξαζενινγηζκνί πνπ αθνξνχλ ηα κέιε ηνπ ζψκαηνο επηιέρηεθαλ ζχκθσλα κε ην βηβιίν «Δηζαγσγή ζηελ Διιεληθή θξαζενινγία» ηνπ Υαξάιακπνπ ΢πκεσλίδε, ζει. 55.

107


gură // ηνπ ιύζεθε ε γιώζζα = αιβ. iu zgjidh gjuha = i s-a dezlegat limba // κάδεςε ηε γιώζζα ηνπ = αιβ. e mblodhi/rrudhi gjuhën = bagă-ţi limban gură // κάιιηαζε ε γιώζζα κνπ = αιβ. më zuri gjuha lesh = mi s-a învineţit limba // κ‟έθαγε ε γιώζζα ηνπ = αιβ. më hëngri gjuha = // κνπ έπεζε ε γιώζζα (θάησ) = αιβ. më ra gjuha (përtokë) = mi-a ieşit limba de-un cot // ηνλ ηξώεη ε γιώζζα ηνπ = αιβ. i ha gjuha = a avea mâncărime de (sau vierme) limbă // ηνπ ‟βγάιε γιώζζα (κηα πηζακή) αιβ. ia nxori gjuhën (një pëllëmbë/pash) - i-a scos limba // ηνπ βγήθε ε γιώζζα (κηα πηζακή) = αιβ. i doli gjuha (një pëllëmbë) = i-a ieşit limba // ηνπ δέζεθε ε γιώζζα = αιβ. iu lidh / pre gjuha = a i se încurca limba θ.ιπ. Γόληη ην - Dhëmb, -i - dintele αθνλίδσ ηα δόληηα κνπ = αιβ. mpreh dhëmbët = a-şi ascuţi dinţii // έδεημε ηα δόληηα ηνπ = αιβ. ia tregoi dhëmbët = şi-a arătat dinţii // ήιηνο κε δόληηα = αιβ. diell me dhëmbë = soare cu dinţi // κε λύρηα θαη κε δόληηα = αιβ. me thonj e me dhëmbë = a se ţine cu dinţii // νδνύο αληί νδόληνο = αιβ. dhëmb për dhëmb = dinte pentru dinte // νπιηζκέλνο κέρξη ηα δόληηα - αιβ. i armatosur gjer / deri në dhëmbë = înarmat până în dinţi // ηνπ έζπαζε ηα δόληηα = αιβ. i theu dhëmbët = a-i scoate dinţii din gură // ηνπ ηξίδσ ηα δόληηα = αιβ. i skërmit/kërcëllij dhëmbët = a-şi arăta dinţii θ.ιπ. Καξδηά, ε - Zem|ër, -a - inima βάδσ ην ρέξη ζηελ θαξδηά = αιβ. e λ‘έ dorën në zemër = cu mâna pe inimă // δελ έρεη θαξδηά = αιβ.s‘ka zemër = a fi fără inimă ή a fi rău la inimă // δελ κνπ θάλεη ε θαξδηά = αιβ. s‘më bën zemra = nu mă lasă inima // έρεη ρξπζή θαξδηά = αιβ. ka zemër të artë/tëflorinjtë = are inimă de aur // ζιίβεηαη ε θαξδηά κνπ = αιβ. më sëmbon në zemër / më lëndohet zemra = a i se rupe inima // θαξδηά κνπ! = αιβ. zemra ime! = inima mea! // θιαίεη ε θαξδηά κνπ = αιβ. më qan zemra = a seca (a arde, a frige) la inimă // θξύσζε ε θαξδηά ηνπ = αιβ. iu ftoh zemra = a i se împietri cuiva inima // καιάθσζε ε θαξδηά ηνπ = αιβ. iu zbut zemra = a se înmuia la inimă // κε καύξε θαξδηά = αιβ. me zemër të zezë = cu inimă rea // κε κηζή θαξδηά = αιβ. me gjysmë zemër = a-şi călca pe inimă // κε όιε κνπ ηελ θαξδηά = αιβ. me gjithë zemër = din toată inima // κε πνλάεη / κνπ καηώλεη ε θαξδηά = αιβ. më dhemb/ther zemra = mă doare la inimă // κνπ άλνημε ηελ θαξδηά ηνπ = αιβ. më hapi zemrën/zbrazi zemrën = a-şi răcori inima // κνπ βαξαίλεη ε θαξδηά = αιβ. më rëndon zemra = a avea ceva pe inimă // κνπ δειεηεξίαζε / θαξκάθσζε ηελ θαξδηά = αιβ. më helmoi zemrën = mi-a otrăvit inima // κνπ έθαλε ηε θαξδηά θνκκάηηα = αιβ. ma bëri zemrën copë = a i se rupe inima în bucăţi // κνπ θαίγεηαη ε θαξδηά = αιβ. më digjet zemra = parcă mi-a trecut un fier roşu prin inimă // κνπ μεξίδσζε ηελ θαξδηά = αιβ. më shkuli zemrën = a smulge inima din piept // κνπ πάγσζε ε θαξδηά = αιβ. më ngriu zemra = a-i sta inima-n loc // κνπ

108


πίθξαλε ηελ θαξδηά = αιβ. më pikoi/më piku në zemër = a-şi face inima rea // κνπ ηζάθηζε ηε θαξδηά = αιβ. m‘u drodh zemra = a unge la inimă // κνπ‟θύγε ε θαξδηά = αιβ. më iku zemra = a-i sări inima de la locul ei // κπήθε ζηελ θαξδηά κνπ = αιβ. më ka hyrë në zemër = mi-a mers la inimă // ην ιέεη ε θαξδηά κνπ = αιβ. ma thotë/ndien/ndjell zemra = mi-o spune inima // ζηακάηεζε ε θαξδηά ηνπ = αιβ. i pushoi zemra = mi s-a oprit inima-n loc // ζθίγγεηαη ε θαξδηά κνπ = αιβ. më shtrëngohet zemra = mio ia inima razna // ηνλ έβαια ζηελ θαξδηά κνπ = αιβ. e fut në zemër = lam pus la inimă // ηνλ έβγαια από ηελ θαξδηά κνπ = αιβ. e nxjerr nga zemra = l-am scos de la inimă // ηνπ πιήγσζε ηελ θαξδηά = αιβ. i plagosi zemrën = i-a rănit inima // ηνπ ράξηζε ηελ θαξδηά ηνπ = αιβ. i fali zemrën = a-i face cadou inima // ρηππάεη ε θαξδηά κνπ (γηα θάπνηνλ) = αιβ. më rreh zemra = îmi bate inima θ.ιπ. Κεθάιη, ην - Kok|ë,-a – capul δελ έρεη κπαιό ζην θεθάιη ηνπ = αιβ. nuk i ka mendtë në kokë = fără cap, fără minte // δε ζεθώλεη θεθάιη = αιβ. s‘e ngre kokën = cu capul plecat // δίλσ ην θεθάιη κνπ = αιβ. jap kokën = îmi pun capul la bătaie // είλαη κεγάιν θεθάιη = αιβ. është kokë e madhe = cu cap, cu scaun la cap // έρεη δηθό ηνπ θεθάιη = αιβ. është/ka kokë më vete = e cu capul pe umeri // θαηέβαζε/ρακήισζε ην θεθάιη ηνπ = αιβ. uli kokën = pleacă-ţi capul // θόβσ ην θεθάιη κνπ = αιβ. e pres kokën = îmi pun capul la bătaie // κ‟έπηαζε ην θεθάιη = αιβ. më zuri koka = m-a apucat durerea de cap // κε πνλάεη ην θεθάιη κνπ = αιβ. më dhemb koka = mă doare capul // κε ην θεθάιη θάησ = αιβ. me kokë poshtë = cu capul plecat // κε ην θεθάιη ςειά = αιβ. me kokën lart = cu fruntea sus // ηνλ έρεη πάλσ ζην θεθάιη ηνπ = αιβ. e ka mbi kokë/krye = a sta pe capul cuiva // ηνλ ηξώεη ην θεθάιη ηνπ = αιβ. i ha koka = îl mănâncă capul // ηνπ είραλ θάλεη ην θεθάιη θνπδνύλη = αιβ. ia kishin bërë kokën daulle = i-au făcut capul cazan // ηνπ άλνημε ην θεθάιη = αιβ. i hapi kokën = a deschide capul cuiva // ηνπ ην‟ρώζε ζην θεθάιη = αιβ. ia futi në kokë = a băga în cap // ρηππώ ην θεθάιη κνπ ζηνλ ηνίρν = αιβ. përpjek kokën pas murit = a se da cu capul de pereţi θ.ιπ. Μάηη, ην - Sy, -ri, ochiul αλνίγσ ηα κάηηα = αιβ. hap sytë = deschid ochii // άλνημε ηα κάηηα ζνπ! = αιβ. hapi sytë! = deschide ochii! // αζηξάθηνπλ / ιάκπνπλ ηα κάηηα ηνπ = αιβ. i vetëtijnë / flakërojnë / shkreptijnë / shkëlqejnë sytë = îi lucesc ochii // βγάδσ ηα κάηηα κνπ = αιβ. nxjerr sytë = a scoate ochii cuiva // ηνπ έβγαιε ηα κάηηα = αιβ. i nxori sytë = i-a scos ochii // γέκηζαλ ηα κάηηα ηνπ κε δάθξπα = αιβ. iu mbushën sytë me lot = mi s-au umplut ochii de lacrimi // γηα ηα κάηηα ηνπ θόζκνπ = αιβ. për sy të botës = de ochii lumii // γηα ηα σξαία κάηηα ηεο = αιβ. për sytë e bukur = pe ochi frumoşi // γνύξισζε ηα κάηηα ηεο = αιβ. shqeu sytë = cu ochii bulbuci // γπξίδσ ηα

109


κάηηα πξνο... = αιβ. kthej sytë = îmi întorc privirea // δελ έθιεηζε κάηη = αιβ. s‘mbylli sy = n-a închis un ochi // δελ πηζηεύσ ζηα κάηηα κνπ = αιβ. nuk u besoj syve = nu-mi vine să cred ochilor // δελ ζνπ γεκίδεη ην κάηη = αιβ. nuk ta mbush/zë syrin = a lua la ochi // δελ ηξαβάεη ηα κάηηα ηνπ (από θάηη ή θάπνηνλ) = αιβ. nuk ia shkëput sytë (dikujt α diçkaje) = a nuşi lua ochii // έθιεηζε ηα κάηηα ηνπ (γηα πάληα) = αιβ. i mbylli sytë (përgjithmonë) = a închis ochii // έρεη ζην κάηη (θάπνηνλ ή θάηη) = αιβ. e ka në sy = are în vedere // θάξθσζε ηα κάηηα ηνπ = αιβ. i mbërtheu/nguli sytë = şi-a fixat ochii // θόξαθαο θνξάθνπ κάηη δε βγάδεη = αιβ. korbi korbit s‘ia nxjerr sytë = corb la corb nu-şi scoate ochii // κε ηα κάηηα αλνηθηά / θιεηζηά = αιβ. me sy hapur / mbyllur = cu ochii deschişi / închişi // κε ηα κάηηα ηεο θαξδηάο / ινγηθήο = me sytë e zemrës/mendjes = cu ochii inimii / minţii // κνπ ζόισζαλ / ζθνηείληαζαλ ηα κάηηα = αιβ. m‘u errën / errësuan / mjegulluan sytë = am văzut negru în faţa ochilor // λα ηνπ βγνπλ ηα κάηηα = αιβ. i dalshin sytë! = să-i iasă ochii din cap όζν πηάλεη / θηάλεη ην κάηη ζνπ = αιβ. të ha/kap/rrok syri = cât vede cu ochii // πέθηεη ζην κάηη = αιβ. bie në sy = a lua la ochi // πεγαίλεη ην κάηη κνπ = më shkon syri = îmi umblă ochii // πήξε ηα κάηηα ηνπ θαη έθπγε = αιβ. mori sytë e iku = încotro vede cu ochii // ζηα κάηηα ηνπ θόζκνπ = αιβ. në sy të botës = în ochii lumii // ην είδα κε ηα κάηηα κνπ = αιβ. e pashë me sytë e mi = am văzut cu ochii mei // ηνλ βιέπεη κε θαιό / θαθό / ζηξαβό κάηη = αιβ. e sheh/ka me sy të mirë / keq / shtrembër = a privi cu ochi buni / răi // ηνλ βιέπσ κε άιιν κάηη = αιβ. e shoh me një sy tjetër = îl privesc cu alţi ochi // ηνλ έθαγε κε ην κάηη = αιβ. e hëngri me sy = a mânca cu ochii // ηνλ θνηηάσ κε ηελ άθξε ηνπ καηηνύ κνπ = αιβ. e shikoj me bishtin e syrit = îl privesc cu coada ochiului // ηνλ θνηηάσ ζηα κάηηα = αιβ. e shikoj në sy = îl privesc în ochi // ηνλ ξνύθεμε κε ηα κάηηα ηεο = αιβ. e përpiu me sy = a sorbi din ochi // ην θπιάσ ζαλ ηα κάηηα κνπ = αιβ. e ruaj si sytë e ballit/dritën e syrit = a avea grijă ca de ochii din cap // ηνπ άλνημε ηα κάηηα = αιβ. i hapi sytë = i-a deschis ochii // ηνπ βγήθαλ ηα κάηηα = αιβ. i dolën sytë = i-au ieşit ochii din orbite // ηνπ έξημε κηα καηηά = αιβ. i hodhi një sy = a arunca o privire // ηνπ πεηάρηεθαλ ηα κάηηα έμσ = αιβ. i dolën sytë jashtë = i-au sărit ochii din cap // ξίρλεη ζηάρηε ζηα κάηηα = αιβ. u hedh pluhur syve = aruncă prag în ochi // ηξίβσ ηα κάηηα κνπ = αιβ. fërkoj sytë = mă frec la ochi // ράζνπ από ηα κάηηα κνπ! = αιβ. hiqmu sysh/nga sytë = să nu te mai văd în faţa ochilor! // ρηππάεη ζην κάηη = αιβ. bie në sy = bate la ochi θ.ιπ. Μύηε, ε - Hund|ë, -a - nasul δε βιέπεη πέξα από ηε κύηε ηνπ = αιβ. nuk sheh më larg se hunda e vet / përtej hundës së vet = nu vede dincolo de nas // δελ θαηεβάδεη ηε κύηε ηνπ = αιβ. s‘e ul hundën = nu-şi vede lungul nasului // δελ ηνπ πέθηεη ε κύηε θάησ = αιβ. nuk i bie hunda në shesh = nu-i ajungi nici cu prăjina la nas // έρεη κύηε = αιβ. ka hundë =a avea nas // έρεη κεγαιώζεη ε κύηε ηνπ = αιβ. i është rritur hunda = i-a crescut nasul // έρεη ςειά ηε κύηε ηνπ

110


= αιβ. e ka hundën në lis = e cu nasul pe sus // θάησ από ηε κύηε καο = αιβ. nën hundën e mjekrën = de sub nasul nostru // κε ηε κύηε ηνλ αλήθνξν / ς ειά = αιβ. me hundën përpjetë = cu nasul pe sus // κπξνζηά ζηε / πίζσ από κύηε ηνπ = αιβ. përpara / prapa hundës = sub nasul lui // ην κπξίδεηαη ε κύηε ηνπ = αιβ. ia heq hunda = a da cu ceva pe la nas // ηνλ ζέξλεη / ηξαβάεη από ηε κύηε = αιβ. e heq / tërheq për hunde / hundësh = a duce de nas pe cineva // ηνλ ηξώεη ε κύηε ηνπ = αιβ. i hanë hundët = îl mănâncă nasul ηνπ βγήθε από ηε κύηε = αιβ. i doli për hundësh/nga hundët = i-a ieşit pe nas // ηνπ έπεζε ε κύηε = αιβ. e uli / i ra hunda = i-a căzut nasul // ηνπ έζπαζε / ηζάθηζε ηε κύηε = αιβ. i theu hundët = i-a dat sângele pe nas // ηνπ ην‟βγάιε από ηε κύηε = αιβ. ia nxori nga hundët / nga hunda / për hundësh = i-a scos-o pe nas // ρώλνπλ παληνύ ηε κύηε ηνπο = αιβ. futin kudo hundën = îşi bagă nasul peste tot θ.ιπ. Διι. Πόδη, ην - Këmb|ë, -a - piciorul άπισζε ηνλ πόδα ζνπ θαηά ην πάπισκα ζνπ = αιβ. shtriji / zgjati këmbët sa ke jorganin/shtratin = întinde-ţi picioarele cât te ţine plapuma // βάδσ ην έλα πόδη πάλσ ζη‟άιιν = αιβ. hedh këmbën mbi këmbë = picior peste picior // βαζηηέηαη / θξαηηέηαη ζηα πόδηα ηνπ = αιβ. mbahet në këmbë = pe propriile picioare // γιηζηξάεη ην έδαθνο θάησ από ηα πόδηα κνπ = αιβ. i dridhet/rrëshqet/shket lëviz toka / trualli nën këmbë = îmi fuge pământul de sub picioare // δελ έρεη παηήζεη ην πόδη ηνπ = αιβ. nuk i ka shkelur këmba = n-a pus piciorul // δελ ηνλ βαζηνύλ / θξαηνύλ ηα πόδηα ηνπ = αιβ. nuk e mbajnë këmbët = nu-l ţin picioarele // είλαη κε ην έλα πόδη ζηνλ ηάθν = αιβ. është me një këmbë në varr = e cu un picior în groapă // θάζεζε ζηαπξνπόδη = u ul/shtrua këmbëkryq = stă cu picioarele încrucişate // θνύλα ηα πόδηα ζνπ! = αιβ. luaji këmbët! = mişcă-ţi picioarele! // κε ρέξηα θαη κε πόδηα = αιβ. me këmbë e me duar = din mâini şi din picioare // κνπ έπεζαλ ηα πόδηα = αιβ. më ranë këmbët = mi s-au tăiat picioarele // κπεξδεύεηαη ζηα πόδηα ηνπ = αιβ. i ngatërrohet nëpër këmbë = se încurcă în picioare // παηώ πόδη = αιβ. ngul këmbë = pun piciorul (în prag) // πέξαζα ηελ αξξώζηηα ζην πόδη = αιβ. e kalova sëmundjen në këmbë = am dus-o pe picioare // πήξε ηα πόδηα ηνπ ζηηο πιάηεο = αιβ. mori këmbët në krahë = şi-a luat picioarele la spinare // ζεθώλνκαη ζηα πόδηα = αιβ. çohem në këmbë = mă ridic pe picioare // ηνλ έδεζε ρεηξνπόδαξα = αιβ. e lidhi këmbë e duar = l-a legat de mâini şi de picioare // ζεθώζεθε ζην πόδη = αιβ. u ngrit më/në këmbë = s-a ridicat pe priopriile-i picioare // ζηέθεηαη ζηα πόδηα ηνπ = αιβ. mbahet/qëndron më/në këmbët e tij = se sprijină pe picioarele lui // ηέλησζε ηα πόδηα ηνπ = αιβ. i ndeu këmbët = şi-a întins picioarele // ηηλάδσ ηα πόδηα = αιβ. tund këmbët = a-şi scutura picioarele // ην έβαιε ζηα πόδηα = u ra / ua mbathi/ua dha këmbëve = a pune pe fugă // ηνλ άθεζαλ ηα πόδηα ηνπ = e lanë këmbët = nu se mai poate ţine pe picioare // ηνπ θόπεθαλ ηα πόδηα =

111


αιβ. iu prenë këmbët = i s-au înmuiat picioarele // ηνπ θηιάεη ηα πόδηα = αιβ. i puth këmbët = îi sărută picioarele θ.ιπ. Πξόζσπν, ην - Faq|e, -ja / Fytyr|ë, -a - faţa άιιαμε πξόζσπν = αιβ. ndërroi faqe = a se schimba la faţă // άλζξσπνο κε δπν πξόζσπα = αιβ. njeri me dy faqe = om cu două feţe // έδεημε ην πξαγκαηηθό ηνπ πξόζσπν = αιβ. tregoi fytyrën e vërtetë = a-şi arăta adevărata faţă // βγήθε αζπξνπξόζσπνο = αιβ. doli me faqe të bardhë = a ieşi cu faţa curată // καο έβγαιε αζπξνπξόζσπνπο = αιβ. na zbardhi faqen = a scoate cu faţa curată pe cineva // ην‟λα ρέξη λίβεη η‟άιιν θαη ηα δπν ην πξόζσπν = αιβ. njëra dorë lan tjetrën, të dyja fytyrën / faqen =o mână spală pe cealaltă şi amândouă faţa // πξόζσπν κε πξόζσπν = αιβ. fytyrë për fytyrë = faţă-n faţă // ηνπ γύξηζε ην πξόζσπν = αιβ. i ktheu faqen = a întoarce faţa cuiva // ηνπ ηα‟πα / έςαιια θαηά πξόζσπν = αιβ. ia thashë / përplasa në fytyrë =a-i spune cuiva în faţă θ.ιπ. ΢ηόκα, ην - Goj|ë, -a – gura άλνίγσ ην ζηόκα = αιβ. hap / çel gojën = a deschide gura // αλνίγσ ην ζηόκα θάπνηνπ = αιβ. i hap / çel gojën (dikujt) = a deschide gura cuiva // άλνημε πνιύ ην ζηόκα ηνπ = αιβ. e ka hapur shumë gojën = a-şi da drumul la gură // δελ άλνημε (θαζόινπ) ην ζηόκα ηνπ = αιβ. s‘e hapi gojën (fare) = a nu deschide gura // άλνημε / θιείζε / θξάηα ην ζηόκα ζνπ! = αιβ. hape / mbylle / mbaje gojën = ţineţi gura! // αξπάδεη / πηάλεη ηε ιέμε από ην ζηόκα = αιβ. rrëmben / merr fjalën nga goja = a lua cuvântul din gură // βνύισζε ην ζηόκα ηνπ = e mbërtheu gojën = a-i tăcea gura // δελ έρεη ζηόκα λα κηιήζεη = αιβ. s‘ka gojë të flasë / thotë / kërkojë = a nu avea limbă să vorbească // έβαιε ραιηλάξη ζην ζηόκα ηνπ = αιβ. i vuri fre gojës = a pune botniţă la gura cuiva // έρεη (έλα) ζηόκα θηπάξη = αιβ. e ka gojën lopatë // δελ έβαια ηίπνηα ζην ζηόκα κνπ = αιβ. s‘kam vënë gjë në gojë = a nu fi pus nimic în gură // δελ ζηακαηάεη ην ζηόκα ηνπ = αιβ. s‘i pushon goja = a nu-i sta gura în loc // έθιεηζε ην ζηόκα ηνπ = αιβ. e mbylli / kyçi / qepi gojën = a-şi închide gura // ηνπ ην‟θιείζε ην ζηόκα = αιβ. ia mbylli / zuri gojën = a închide gura cuiva // έκεηλε κε ην ζηόκα αλνηθηό = αιβ. mbeti gojëhapur / me gojë hapur = a rămâne cu gura deschisă // έρεη θαθό ζηόκα = αιβ. e ka gojën të keqe = a fi rău de gură // έρεη ζηόκα = αιβ. ka gojë = a avea gură mare // έρσ Υ ζηόκαηα λα ζξέςσ = αιβ. ka X gojë për të ushqyer = a avea multe guri de hrănit // παίξλσ ηελ θνπβέληα από ην ζηόκα θάπνηνπ = αιβ. ia merr fjalën nga goja dikujt = a lua vorba din gura cuiva θ.ιπ. πήγε από ζηόκα ζε ζηόκα = shkoi gojë më gojë = din gură în gură // ζην ζηόκα ηνπ ιύθνπ = në gojë të ujkut = în gura lupului // ηνλ άθεζε κε ην ζηόκα αλνηρηό = e la me gojë hapur = a lăsa cu gura deschisă

112


Υέξη, ην - Dor|ë, -a - mâna άιιαμε ρέξη = αιβ. ndërroi dorë = a schimba mâna // απιώλσ ην ρέξη = αιβ. ndej / shtrij / zgjat dorën = a întinde mâna // από δεύηεξν ρέξη = αιβ. e dorës së dytë = la mâna a doua // από πξώην ρέξη = αιβ. i dorës së parë = de la prima mână // από ρέξη ζε ρέξη = αιβ. dorë për dorë = din mână în mână // δελ έρεη ηίπνηα ζηα ρέξηα ηνπ = s‘ka gjë në dorë // δελ ιεξώλσ ηα ρέξηα κνπ = αιβ. nuk e ndyj/fëlliq dorën = a nu-şi murdări mâinile // δελ η‟αθήλεη από ην ρέξη ηνπ = αιβ. s‘e lëshon/lë/heq nga dora = a nu lăsa din mână // έρεη πεξάζεη ζε / από πνιιά ρέξηα = αιβ. ka kaluar në shumë duar = a trece din mână în mână // έρεη ρξπζά ρέξηα = αιβ. i ka duart flori/të arta = a avea mâini de aur // θάζνκαη κε ηα ρέξηα ζηαπξσκέλα = αιβ. rri me duar kryq/rri duarkryq = a sta cu mâinile încrucişate // θάζεηαη κε ηα ρέξηα ζηε κέζε = αιβ. rri me duar në ijë / mes / brez / bel / gji / xhepa = cu mâinile în şolduri // κε ηα ρέξηα ζηηο ηζέπεο = αιβ. me duar në xhepa = cu mâinile în buzunar // κε ηα ρέξηα γεκάηα / αδεηαλά = αιβ. me duart plot/thatë = cu mâna plină / goală // κε ην ρέξη ζηελ θαξδηά = αιβ. me dorë në zemër = cu mâna pe inimă // πέξαζε από ρέξη ζε ρέξη = αιβ. kaloi nga dora në dorë = a trece din mână în mână // πεξλάσ ην ηειεπηαίν ρέξη = αιβ. i jap dorën e fundit = a da ultima mână // πήξε ηνλ εαπηό ηνπ ζην ρέξη ηνπ = αιβ. e mori veten në dorë = a-şi lua soarta în mâini // πηάλσ ην θεθάιη κνπ κε ηα ρέξηα = αιβ. zë kokën me dorë = a se prinde cu mâinile de cap // ζεθώλσ ρέξη (ελάληηα θάπνηνπ) = αιβ. ngre dorë/dorën = a ridica mâna asupra cuiva // ζνπ / ηνπ θηιώ ην ρέξη = αιβ. të/i puth dorën = a săruta mâna / mâinile cuiva // ηεο δήηεζε ην ρέξη = αιβ. i kërkoi i lypi dorën = a cere mâna cuiva // ην αθήλσ ζην ρέξη (θάπνηνπ) = αιβ. e lë në dorë (të dikujt) = a lăsa pe mâna cuiva // ην‟λα ρέξη λίβεη η‟άιιν θαη ηα δπν ην πξόζσπν = αιβ. njëra dorë lan tjetrën, të dyja lajnë fytyrën / faqet = o mână spală pe alta şi amândouă faţa // ηνλ έρεη ζην ρέξη ηνπ = αιβ. e ka në dorë = a avea pe cineva în mână // ηνπ άθεζε ην ρέξη ειεύζεξν = αιβ. i la dorë të lirë = a da mână liberă // ηνπ δίλσ ην ρέξη = αιβ. i jap dorën = a da mâna // ηνπ έπεζε από ηα ρέξηα = αιβ. i ra / shkau / shpëtoi nga duart = a-i cădea din mână // ηνπ έπεζε ζην ρέξη = αιβ. i ra në dorë = a cădea pe mâna cuiva // ηνπ έζθημε ην ρέξη = αιβ. shtrëngoi dorën = a strânge mâna cuiva // ηνπ έθπγε / μέθπγε από ηα ρέξηα = αιβ. i iku/shkau/shpëtoi nga duart = a scăpa din mâinile cuiva // ηνπ θξαηώ / βαζηώ ην ρέξη = αιβ. ia mbaj dorën = a ţine de mână pe cineva // ηνπ πηάλεη ην ρέξη = i vjen / shkon për dore = a prinde de mână // ηξίβεη ηα ρέξηα ηνπ = αιβ. fërkon duart = a-şi freca mâinile // ςειά ηα ρέξηα = αιβ. duart lart = mâinile sus!

113


Γάρηπιν, ην - gisht-i- degetul θξύβνκαη πίζσ από ην δάρηπιό κνπ = αιβ. fshihet pas gishtit = a se ascunde după deget // a şti sau a cunoaşte ceva pe degete // κεηξνύληαη ζηα δάρηπια (ηνπ ελόο ρεξηνύ) = αιβ. Numërohen me gishtat e dorës = îi numeri pe degete // παίδσ ζηα δάρηπια = αιβ. = e luan nëpër gishta (diçka) - a juca pe degete // λα γιείθεηο ηα δάρηπιά ζνπ = αιβ. (është) për të lëpirë gishtat = a-şi linge degetele // θνπλάσ ην κηθξό κνπ δάρηπιν = αιβ. e luan gishtin = a avea pe cineva la degetul cel mic θ.ιπ. Λαηκόο, ν - grykë-a - , gâtul βάδσ ην καραίξη ζην ιαηκό θάπνηνπ = αιβ. i vë thikën në grykë = a pune cuţitul la gâtul cuiva // πηάλσ θάπνηνλ από ην ιαηκό = αιβ. zë/kap/rrok për gryke = a strânge de gât // είκαη (πληγκέλνο) σο ην ιαηκό = αιβ. jam i mbytur gjer në grykë = a fi sătul până în gât // κνπ θάζεηαη ζην ιαηκό = αιβ. më mbetet në grykë = a-i sta în gât θ.ιπ. Γόλαην, ην – gju-ri -, genunchiul πέθησ ζηα γόλαηα = αιβ. bie në gjunj = a cădea în genunchi // ιύλνληαη // θόβνληαη ηα γόλαηα θάπνηνπ = αιβ. i priten gjunjtë = a i se tăia cuiva genunchii θ.ιπ. Μαιιί, ην – lesh-i -, părul αξπάδνκαη από ηα καιιηά = αιβ. kapem për leshrash = a se lua cu mâinile de păr // ηξαβάσ ηα καιιηά κνπ = αιβ. shkul leshtë e kokës = a-şi smulge părul din cap // ηα καιιηά ηεο θεθαιήο κνπ = αιβ. leshtë e kokës = cât păr în cap // κνπ ζεθώζεθαλ νη ηξίρεο = αιβ. m‘u ngritën leshrat e kokës = a i se ridica părul în cap // άζπξηζαλ ηα καιιηά κνπ = αιβ. = m‘u zbardhën flokët a-i ieşi cuiva peri albi θ.ιπ. Αίκα, ην –gjak-u-, sângele έρσ ζην αίκα κνπ = αιβ. e kam në gjak = a avea în sânge // κνπ αλεβαίλεη ην αίκα ζην θεθάιη = αιβ. më hipi gjaku në kokë= a i se urca cuiva sângele la cap // δελ έρσ αίκα κέζα κνπ = αιβ. (s‘ka gjak) = a nu mai avea nici i picătură de sânge // κνπ πάγσζε ην αίκα ζηηο θιέβεο = αιβ. më ngriu gjaku = a-i îngheţa sângele în vine // βξάδεη ην αίκα κέζα κνπ = αιβ. i vlon gjaku = a fierbe sângele în cineva // ιεξώλσ ηα ρέξηα κνπ κε αίκα = αιβ. lyej duart me gjak = a-şi murdări mâinile cu sângele cuiva // ξνπθάσ ην αίκα θάπνηνπ = αιβ. i thith/pi gjakun = a suge sângele cuiva // ρύλσ ην αίκα = αιβ. derdh gjakun = a vărsa sânge // δηςάσ γηα αίκα = αιβ. kam etje për gjak = a fi însetat de sînge // δίλσ ην αίκα κνπ γηα

114


θάπνηνλ ή γηα θάηη = αιβ. derdh (jap) gjak për dikë = a-şi da sângele pentru cineva sau ceva θ.ιπ. Γέξκα, ην –lëkurë-a -, pielea δελ ρσξάσ ζην πεηζί κνπ = αιβ. nuk e nxë lëkura = a nu-şi încăpea în piele // κπαίλσ ζην πεηζί θάπνηνπ = αιβ. hyj në lëkurën e tjetrit = a intra în pielea cuiva // βγαίλσ από ην πεηζί κνπ = αιβ. (të bën) të dalësh nga lëkura (dikush) = a-şi ieşi din piele a-şi pune pielea // είκαη πεηζί θαη θόθαιν = αιβ. (është) kockë e lëkurë = a ajunge numai piele şi os // έρσ ρνληξό πεηζί = αιβ. i është trashur lëkura = a avea pielea groasă θ.ιπ. Πιάηε, ε –shpatull-a-, spatele γπξίδσ ηελ πιάηε = αιβ. i kthej shpatullat dikujt = a întoarce cuiva spatele // έρσ γεξέο πιάηεο = αιβ. ka shpatula të forta = a avea spate tare θ.ιπ. ΢ηνκάρη, ην –stomak-u -, stomacul βαξαίλσ ην ζηνκάρη κνπ = αιβ. rëndoj stomakun = a-i fi greu la stomac // αλαθαηεύεηαη ην ζηνκάρη κνπ = αιβ. më prishet stomaku / më ngatërrohen rropullitë = mi se întoarce stomacul pe dos // κνπ θάζεηαη ζην ζηνκάρη θάπνηνο = αιβ. më rri gur në stomak dikush = a nu avea pe cineva la stomac θ.ιπ. 6. ΢πκπεξάζκαηα πνπ πξνθύπηνπλ από ηε ζπγθξηηηθή αλάιπζε ησλ θξαζενινγηζκώλ ζηηο ηξεηο γιώζζεο: α. Ώλαιχνληαο ηνπο θξαζενινγηζκνχο πνπ αλαθέξνληαη ζηα κέξε ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο, δηαπηζηψλνπκε αξθεηέο νκνηφηεηεο, πνπ καο νδεγνχλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ε εμέιημή ηνπο ζε θάζε γιψζζα ζρεηίδεηαη άκεζα κε ην βαιθαληθφ γισζζηθφ ζπλαζπηζκφ. Βλδηαθέξνλ φκσο παξνπζηάδεη ε ξνπκαληθή γιψζζα, ζηελ νπνία παξαηεξνχκε κηθξφηεξν πνζνζηφ αληηζηνηρίαο κε ηηο άιιεο δχν γιψζζεο, ειιεληθή θαη αιβαληθή. Ώπηφ θαίλεηαη λα νθείιεηαη ζηηο πην ηζρπξέο επηξξνέο πνπ δέρεηαη ε ξνπκαληθή γιψζζα (εηδηθά, απφ ην 19ν αηψλα θαη κεηά) απφ ηε γαιιηθή. Βμαηηίαο ηεο, ε ξνπκαληθή γιψζζα εκπινπηίζηεθε κε κεξηθέο ρηιηάδεο ιέμεηο, εθζπγρξνλίδνληαο ην ιεμηιφγηφ ηεο ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο πλεπκαηηθήο θαη πιηθήο δσήο. Μπνξνχκε λα πνχκε φηη ε πιεηνςεθία ησλ θνηλσληθφ-πνιηηηθψλ, ζηξαηησηηθψλ, νηθνλνκηθψλ, λνκηθψλ, θηινζνθηθψλ, ηαηξηθψλ θαη επηζηεκνληθψλ φξσλ είλαη γαιιηθή, αιιά, ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο, θαίλνληαη λα έρνπλ κία πνιπζχλζεηε εηπκνινγία, πνπ

115


ζρεηίδεηαη κε ην βαιθαληθφ γισζζηθφ ζπλαζπηζκφ, θαη, ρσξίο ακθηβνιία, είλαη θαη απνηέιεζκα ηεο επηξξνήο ηεο ηνπξθηθήο γιψζζαο.7 Δ επηξξνή ηεο γαιιηθήο γιψζζαο είρε αξρίζεη ήδε λα εθδειψλεηαη απφ ηελ αξρή ηνπ 18νπ αηψλα, κε ηε κεζνιάβεζε ησλ Φαλαξησηψλ θαη ησλ Ρψζσλ θαη γίλεηαη πην έληνλε θαη πην επζχο ζηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 20νχ αηψλα, φηαλ αξρίδνπλ λα θηάζνπλ ζηε Ρνπκαλία Γάιινη κεηαλάζηεο, ελψ ηαπηφρξνλα πνιινί Ρνπκάλνη λένη κε νηθνλνκηθέο δπλαηφηεηεο πεγαίλνπλ ζηε Γαιιία γηα ζπνπδέο ή νηθεηνπνηνχληαη κέζα ζηε ρψξα ηε γαιιηθή γιψζζα θαη ηνλ πνιηηηζκφ. Άιισζηε, αθφκα απφ ην 1775, θαηφπηλ κεηαξξπζκίζεσλ ζηε ξνπκαληθή παηδεία, ε γαιιηθή γιψζζα εηζάγεηαη σο ππνρξεσηηθή ζε φια ηα ζρνιεία, καδί κε ηηο άιιεο γιψζζεο: ηελ ειιεληθή, ηε ζιαβηθή θαη ηε ξνπκαληθή. Δ πεξίπησζε ηεο πηνζέηεζεο, ηεο κεηάθξαζεο ή ηεο κεηαθνξάο κέζσ ηεο γαιιηθήο γιψζζαο θάπνησλ δηαθξαζενινγηζκψλ κε ηφζε επθνιία εμεγείηαη αλ ιάβνπκε ππφςε ην ιαηηληθφ ππφβαζξν ηεο ξνπκαληθήο θαη ησλ άιισλ γισζζψλ ηνπ βαιθαληθνχ ρψξνπ. Βμαηηίαο ησλ ηζηνξηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ ζπλζεθψλ, ε γαιιηθή επηξξνή εθδειψζεθε ηφζν ζην επίπεδν ηνπ ιεμηθνχ, φζν θαη ζε εθείλν ηεο θξαζενινγίαο. Υσξίο θακία ππεξβνιή, κπνξνχκε λα απνδείμνπκε φηη, ζηε ξνπκαληθή γιψζζα, νη πεξηζζφηεξνη θξαζενινγηζκνί έρνπλ γαιιηθή πξνέιεπζε, αλ θαη σο ηψξα ππάξρνπλ ιίγεο κειέηεο πνπ ηνπο ηαμηλνκνχλ πιήξσο. Κάπνηνη απφ απηνχο απνηεινχλ απεπζείαο δάλεηα, ελψ άιινη είλαη απνκηκήζεηο ζχκθσλα κε ηα αληίζηνηρα γαιιηθά κνληέια. Άιινη ξνπκαληθνί θξαζενινγηζκνί απνηεινχλ ινγνηερληθέο κεηαθξάζεηο ησλ γαιιηθψλ θξαζενινγηζκψλ κε παξφκνηα δνκή. Γηα ηελ ππνζηήξημε φζσλ δηαηππψζεθαλ πην πάλσ, αληηπαξαζέηνπκε ζ‘απηφ ην ζεκείν κεξηθνχο απφ ηνπο θνηλνχο θξαζενινγηζκνχο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα κέιε θαη ηα φξγαλα ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο θαη πνπ βαζίδνληαη ζε γαιιηθά (ιαηηληθά) θξαζενινγηθά πξφηππα: ιαη. a pedibus usque ad caput = ειι. απφ ην θεθάιη σο ηα πφδηα = αιβ. nga koka deri te këmbët = ηηαι. da capo a piedi = γαιι. de la tête aux pieds = αγγι. from head to foot = ξνπκ. din cap până-n picioare // ιαη. cordi habere = ειι. έρσ ζηελ θαξδηά κνπ = αιβ. e kam në zemër = ηηαι. avere a 7

Βλδηαθέξνπζα κειέηε ζρεηηθά κε ηελ επηξξνή ηεο ηνπξθηθήο γιψζζαο ζην βαιθαληθφ γισζζηθφ ζπλαζπηζκφ θάλεη ν Ώ. Φιηάηνπξαο, ζην άξζξν ηνπ «Βιιελναιβαληθά θξαζενινγηθά ηζφγισζζα κε βάζε ηα κέιε θαη ηα φξγαλα ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο: κία κηθξή ζπκβνιή», Albanohellenica, αξηζ. 2, Ώζήλα, 2000, ζει. 17. Δ κειέηε δηαπηζηψλεη ηελ χπαξμε θάπνησλ θσλνινγηθψλ, κνξθνινγηθψλ, ζπληαθηηθψλ θαη θπξίσο ιεμηθνινγηθψλ νκνηνηήησλ πνπ κπνξνχλ λα νθείινληαη ζε δηάθνξεο αηηίεο: ε νκνηφηεηα πξνθχπηεη απφ ηελ επίδξαζε κίαο γιψζζαο κε πνιηηηζηηθή θαη πνιηηηθή αίγιε, ε νπνία ζα κπνξνχζε λα είλαη ε ειιεληθή, ε επηθξαηνχζα γιψζζα ηνπ βαιθαληθνχ πνιηηηζκνχ, αιιά θαη ε ηνχξθηθε, αλ ιάβνπκε ππφςε ηε ζηελή ζπκβίσζε ησλ ιαψλ ησλ ΐαιθαλίσλ θάησ απφ ηελ ηνπξθηθή θπξηαξρία πνπ νδήγεζε ζην ζπρλφ θαηλφκελν ηεο δηγισζζίαο ή θαη ηεο πνιπγισζζίαο ή ε χπαξμε ελφο παιαηνχ θνηλνχ ιαηηληθνχ ππφβαζξνπ.

116


cuore = γαιι. avoir a coeur = ξνπκ. a avea la inimă // ιαη. ad pedes alicujus cadere = ειι. πέθησ ζηα πφδηα θάπνηνπ = αιβ. bie ndër këmbë = ηηαι. cadere in piedi = γαιι. tomber aux pieds = αγγι. fall at one‘s feet = ξνπκ. a cădea la picioarele cuiva // ειι. δελ πηζηεχσ ζηα κάηηα κνπ = αιβ. nuk u besoj syve = ηηαι. potevo credere ai miei acchi = γαιι. Je ne croix pqs mes yeux = αγγι. I can‘t believe to my eyes = ξνπκ. nu-mi vine a crede ochilor // ειι. απφ ην έλα αθηί κπαίλεη θαη απφ ην άιιν βγαίλεη = αιβ. nga një vesh i hyn e nga tjetri i del = ηηαι. entrare da un orecchio ed uscire dall‘altro = γαιι. cela lui entre par un oreille et lui sort par lùqutre = αγγι. to go it an one ear and out at the other = ξνπκ. îi intră pe o ureche şi îi iese pe alta // ιαη. manum dare = ειι. δίλσ ρέξη βνεζείαο = αιβ. jap dorën = ηηαι. dare una mano = ηνπξθ. el vermek = ξνπκ. a da o mâna de ajutor θ.ιπ. β. Βπίζεο, φπσο δηαπηζηψλεη θαη ν Υ. ΢πκεσλίδεο ζην βηβιίν ηνπ «Βηζαγσγή ζηελ ειιεληθή θξαζενινγία», νη βαιθαληθνί δηαθξαζενινγηζκνί επηδέρνληαη ην ζπλδπαζκφ δηάθνξσλ εξκελεηψλ, κε πξψηε θαη ζεκαληηθφηεξε παξαηήξεζε φηη ζηελ αλάπηπμε ησλ βαιθαληθψλ θξαζενινγηζκψλ πξφθεηηαη, αλακθηζβήηεηα, γηα παξάιιειε εμέιημε, ζηελ νπνία κεγάιν ξφιν δηαδξακάηηζε θαη ε ηνπξθηθή γιψζζα. ΢ίγνπξα, έλα κεγάιν κέξνο ησλ βαιθαληθψλ, αιιά θαη ησλ επξσπατθψλ θξαζενινγηζκψλ «απνηειεί κέξνο ηεο πνιηηηζηηθήο παξάδνζεο ηεο Βπξψπεο πνπ αληαλαθιά ηελ επίδξαζε ηεο ειιεληθήο θαη ξσκατθήο αξραηφηεηαο, ηεο ΐίβινπ, ηνπ θαζνιηθνχ κεζαίσλα θαη ηεο Ώλαγέλλεζεο.»8 Ώληηπαξαζέηνπκε ζ‘απηφ ην ζεκείν κεξηθνχο απφ ηνπο θνηλνχο θξαζενινγηζκνχο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα κέιε θαη ηα φξγαλα ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο πνπ βαζίδνληαη ζε ηνπξθηθά θξαζενινγηθά πξφηππα, φπσο δηαηππψλνληαη ζην βηβιίν ηνπ Υ. ΢πκεσλίδε: Κνηλνί δηαθξαζενινγηζκνί9 γηα ηε «γιψζζα»: ηνπξθ. dil çikarmak/uzatmak = ειι. βγάδσ γιψζζα = αιβ. ia nxori gjuhën = a scoat limba // ηνπξθ. dili çozulmek = ειι. ιχλεηαη ε γιψζζα κνπ = αιβ. iu zgjidh gjuha = ξνπκ. a-şi da drumul la limbă θ.ιπ. Κνηλνί δηαθξαζενινγηζκνί γηα ην θεθάιη:

8

Υ. ΢πκεσλίδεο, Δηζαγσγή ζηελ ειιεληθή θξαζενινγία, εθδφζεηο Κψδηθαο, Θεζζαινλίθε, 2000. 9 Με ηνλ φξν «δηαθξαζενινγηζκφο» ελλννχκε ηνλ «θξαζενινγηζκφ πνπ έρεη ηελ ίδηα ή πεξίπνπ ηελ ίδηα ζπληαγκαηηθή, ζπζηαηηθή θαη / ή ζεκαζηνινγηθή δνκή αλάκεζα ζε δχν ή πεξηζζφηεξεο γιψζζεο», φπσο δηαηππψλεηαη απφ ηνλ Ώ. Φιηάηνπξα ζην άξζξν πνπ αλαθέξακε.

117


ηνπξθ. bas egmek/egmemek = ειι. ζθχβσ/δε ζθχβσ ην θεθάιη = αιβ. ul kokën = ξνπκ. a-şi pleca capul // ηνπξθ. basini vurmak = ειι. ρηππψ ην θεθάιη κνπ = αιβ. përpjek kokën = ξνπκ. a se da cu capul de pereţi = ηνπξθ. basini yiiksek tutmak = ειι. θξαηψ ςειά ην θεθάιη = αιβ. me kokën lart = ξνπκ. a ţine capul sus // ηνπξθ. bastan ayaga / ayaklara = ειι. απφ ην θεθάιη σο ηα πφδηα = αιβ. nga koka deri te këmbët = ξνπκ. din cap până-n picioare θ.ιπ. Κνηλνί δηαθξαζενινγηζκνί γηα ην «κάηη»: ηνπξθ. birinin goziinii açmak = ειι. αλνίγσ ηα κάηηα ζε θάπνηνλ = αιβ. hap sytë (dikujt) = ξνπκ. a descide ochii cuiva // ηνπξθ. goz alabildigine = ειι. φζν πηάλεη ην κάηη = αιβ. sa të ha/kap / rrok syri = ξνπκ. cât vezi cu ochii // ειι. ηξψσ κε ηα κάηηα κνπ = αιβ. e ha me sy = ξνπκ. a mânca cu ochii // ηνπξθ. gozu açik olmak - ειι. έρσ / κε κάηηα αλνηρηά = αιβ. me sy hapur = ξνπκ. a fi cu ochii deschişi // ηνπξθ. gozu gibi sakinmak = ειι. ην(λ) θπιάσ ζαλ ηα κάηηα κνπ = αιβ. e ruaj si sytë e ballit = ξνπκ. a avea grijă ca de ochii din cap θ.ιπ. Κνηλνί δηαθξαζενινγηζκνί γηα ηε «κχηε»: ηνπξθ. burnundan otesini gormemek = ειι. δε βιέπσ πέξα απφ ηε κχηε κνπ = αιβ. nuk sheh më larg/tutje se hunda e vet / përtej hundës së vet = ξνπκ. a nu vedea dincolo de nas // ηνπξθ. burnunu sokmak = ειι. ρψλσ ηε κχηε κνπ = αιβ. fut hundët e mia = ξνπκ. a-şi băga nasul θ.ιπ. Κνηλνί δηαθξαζενινγηζκνί γηα ηo «πφδη»: ηνπξθ. ayagi yorgana gore uzatmak = ειι. απιψλσ ηα πφδηα κνπ ίζακε ην πάπισκα κνπ = αιβ. shtriji / zgjati / këmbët sa ke jorganin / plafin / shtratin = ξνπκ. a-şi întinde piocioarele cât îi ajunge plapuma // ηνπξθ. ayagina diismek = ειι. πέθησ ζηα πφδηα θάπνηνπ = αιβ. / ra ndër këmbë // ξνπκ. a cădea la picioarele cuiva // ηνπξθ. ayakaltinda dolasmak = ειι. κπξεδεχνκαη θάησ απφ ηα πφδηα θάπνηνλ = αιβ. i ngatërrohem nëpër këmbë = ξνπκ. a se băga între piciaoreşe cuiva // ηνπξθ. ayak atmamak/basmamak = ειι. δελ πάηεζε ην πφδη ηνπ = αιβ. nuk i θα shkelur këmba = ξνπκ. a nu fi pus piciorul undeva θ.ιπ. Κνηλνί δηαθξαζενινγηζκνί γηα ηo «ζηφκα»: ηνπξθ. agizdan agiza = ειι. απφ ζηφκα ζε ζηφκα = αιβ. gojë më gojë = ξνπκ. din gură în gură // ηνπξθ. agzi açik kalmak = ειι. κέλσ κε αλνηθηφ ην ζηφκα = αιβ. mbeti me gojë hapur // ξνπκ. a rămâne cu gura căscată // ηνπξθ. agzi siki olmak = ειι. έρσ/θξαηψ θιεηζηφ ην ζηφκα = αιβ. me gojë mbyllur = ξνπκ. a-şi ţine gura // ηνπξθ. agzindan laf almak = ειι. παίξλσ

118


ιφγηα απφ ην ζηφκα θάπνηνπ = αιβ. ia marr/zë fjalën nga goja (dikujt) = ξνπκ. a lua vorba dina gura cuiva θ.ιπ. Κνηλνί δηαθξαζενινγηζκνί γηα ηo «ρέξη»: ηνπξθ. el ogusturmak = ειι. ηξίβσ ηα ρέξηα κνπ = αιβ. fërkoj duart = ξνπκ. a-şi freca mâinile // ηνπξθ. eli bos gelmek = ειι. έξρνκαη κε άδεηα ηα ρέξηα = αιβ. me duart thatë = ξνπκ. a veni cu mâna goală // ηνπξθ. eli bogriinde kalmak = ειι. θάζνκαη κε ηα ρέξηα ζηε κέζε = αιβ. rri me duart në mes/ijë/brez = ξνπκ. a sta cu mâinile în şolduri /sân // ηνπξθ. el kaldirmak = ειι. ζεθψλσ ην ρέξη = αιβ. ngre dorë/dorënv = ξνπκ. a ridica mâna asupra cuiva // ηνπξθ. el vermek = ειι. δίλσ/βάδσ ρέξη (βνεζείαο) = αιβ. jap dorën = ξνπκ. a da o mână de ajutor // ηνπξθ. elini vicdanina koymak = ειι. βάδσ ην ρέξη ζηελ θαξδηά = αιβ. me dorë në zemër = ξνπκ. cu mâna pe inimă θ.ιπ. γ. Ώλαιχνληαο πξνζεθηηθά ηνπο δηαθξαζενινγηζκνχο, παξαηεξνχκε φηη πνιινί απφ απηνχο έρνπλ ζηε ζχλζεζή ηνπο πνιινχο αξρατζκνχο, ηφζν ζε ιεμηθφ θαη ζεκαζηνινγηθφ φζν θαη ζε γξακκαηηθφ επίπεδν. Δ πιεηνςεθία απηψλ απνηεινχλ κνλάδεο πνπ αλήθνπλ ζην ελεξγφ ιεμηθφ ηεο θάζε γιψζζαο, έλα ζηξψκα εμαηξεηηθά ζεκαληηθφ γηα ηελ ηζηνξία ησλ ηξηψλ γισζζψλ, δηφηη πεξηιακβάλνπλ κνξθέο θαη έλλνηεο πνπ δηαηεξήζεθαλ σο ηε ζεκεξηλή γιψζζα. Ώπηφ απνηειεί επηρείξεκα ππέξ ηεο δηαδηθαζίαο ηεο παξάιιειεο αλάπηπμεο θαη δηακφξθσζεο ησλ θξαζενινγηζκψλ ζηηο ηξεηο γιψζζεο. Δ δηαηήξεζε ησλ αξραίσλ κνξθψλ θαη ελλνηψλ ζηε ζχζηαζε ησλ θξαζενινγηζκψλ θαίλεηαη λα επλνήζεθε ηφζν απφ ηα ηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ θξαζενινγηζκψλ (φπσο ην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ζηαζεξφηεηαο, ηεο ζηαζεξήο ζχληαμεο ησλ ζηνηρείσλ πνπ πεξηιακβάλνπλ θ.ιπ.), φζν θαη απφ ηα ζεκαζηνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά (ηε ζπλνιηθή θξαζενινγηθή έλλνηα). Σαπηφρξνλα, νη αξρατζκνί απφ ην πεξηερφκελν ησλ θξαζενινγηζκψλ ησλ ηξηψλ γισζζψλ δηαζθαιίδνπλ ηνλ ηδησκαηηθφ ραξαθηήξα ηεο έθθξαζεο, κεηαηξεπφκελνη ζε ελδείμεηο πνπ βνεζνχλ ζηε δηάθξηζε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ θξαζενινγηθψλ κνλάδσλ, κε ηε βνήζεηα ησλ νπνίσλ κπνξνχκε λα εληνπίζνπκε ηνπο ζηαζεξνχο ζπλδπαζκνχο ζε ζρέζε κε ηνπο ειεχζεξνπο. Βπεηδή απνηεινχλ απνκνλσκέλνπο «εμσηηζκνχο» ζε ζρέζε κε ην ζεκεξηλφ θσλεηηθφ, ιεμηθφ θαη γξακκαηηθφ ζχζηεκα ησλ γισζζψλ πνπ αλαιχνπκε, νη αξρατζκνί παξνπζηάδνληαη σο ππξήλεο πνπ «ειθχνπλ» ηα άιια ζηνηρεία ησλ θξαζενινγηζκψλ, εδξαηψλνληαο ηε δνκή ηνπο. Παξφιν πνπ πεξηέρνπλ ζηε δνκή ηνπο πεπαιαησκέλα ιεμηθά ζηνηρεία, έλλνηεο πνπ εμαθαλίζηεθαλ ζηηο ζεκεξηλέο αληίζηνηρεο γιψζζεο, πνιινί θξαζενινγηζκνί πνπ πεξηιακβάλνπλ αξρατζκνχο γίλνληαη αληηιεπηνί απφ ηνπο ζεκεξηλνχο νκηιεηέο ησλ ηξηψλ γισζζψλ σο κνλάδεο πνπ εληάζζνληαη θπζηνινγηθά ζην ζχγρξνλν θξαζενινγηθφ ππνζχζηεκα,

119


αθφκα κία απφδεημε ηεο παξάιιειεο χπαξμεο, αλάπηπμεο θαη ρξήζεο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ θξαζενινγηζκψλ, πνπ ηνπο πξνζθέξεη άκεζα ην θαζεζηψο ησλ βαιθαληθψλ δηαθξαζενινγηζκψλ, αλεμαξηήησο απφ ηελ πξνέιεπζή ηνπο. Καη ζηηο ηξεηο γιψζζεο πνπ αλαιχνπκε, παξαηεξνχκε φηη νη αξρατζκνί πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηνπο θξαζενινγηζκνχο ζπλεηζθέξνπλ, επίζεο, ζηελ αχμεζε ηεο εθθξαζηηθφηεηαο. Οη «ιαλζαζκέλε» δνκή ηνπο, θαζψο θαη ε ηνπνζέηεζή ηνπο εθηφο ησλ ζχγρξνλσλ γισζζηθψλ θαλφλσλ απνηειεί έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ραξαθηεξηζηηθά απηψλ ησλ θξαζενινγηζκψλ. Ώπηφ καο νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ε εκθάληζή ηνπο εμαξηηφηαλ απφ ηηο παξαδφζεηο ησλ ιαψλ πνπ νκηινχλ απηέο ηηο γιψζζεο, απφ ηνλ πεξίπνπ ίδην ηξφπν δσήο ηνπο, πνπ ζπλεγνξεί ππέξ ηεο παξάιιειεο αλάπηπμεο, ζηα πιαίζηα ελφο βαιθαληθνχ γισζζηθνχ ζπλαζπηζκνχ, κε ιαηηληθή θαη ηνπξθηθή απφρξσζε. Δ κεηάθξαζε ή ε παξάιιειε δηάδνζε ελφο θξαζενινγηζκνχ κε ηελ ίδηα δνκή θαη ηελ ίδηα ζεκαζία θαη ζηηο ηξεηο γιψζζεο πνπ αλαιχνπκε απνδεηθλχεη ηελ χπαξμε ελφο θνηλνχ βαιθαληθνχ πνιηηηζκνχ, πξνζβάζηκνπ θαη ζηνπο ηξεηο ιανχο. Χο επίινγν, κπνξνχκε λα παξαηεξήζνπκε φηη ζηελ πξνζπάζεηα ζχγθξηζεο ή κεηάθξαζεο ελφο θξαζενινγηζκνχ απφ ηε κία γιψζζα ζηελ άιιε δελ είλαη αξθεηφ λα γλσξίζνπκε ηελ έλλνηα ηνπ θάζε ζηνηρείνπ, αιιά νιφθιεξνπ ηνπ θξαζενινγηζκνχ. Πνιιέο θνξέο γλσξίδνπκε ηελ έλλνηα ηεο θάζε ιέμεο, αιιά δελ αληηιακβαλφκαζηε ηελ έλλνηα ηεο θξαζενινγηθήο κνλάδαο, πνπ ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο έρεη εμειηρηεί δηαθνξεηηθά ζηηο ηξεηο γιψζζεο πνπ ζπγθξίλνπκε. Γη‘ απηφ νη θξαζενινγηζκνί θάπνηαο γιψζζαο δελ δχλαληαη λα κεηαθξαζηνχλ θαη λα ζπγθξηζνχλ απιά ιέμε πξνο ιέμε. Οη δηαθνξεηηθή εμέιημε πξνο ηηο έλλνηεο δηαθφξσλ θξαζενινγηζκψλ πξνζθέξεηαη σο αληηθείκελν κίαο πηζαλήο κειινληηθήο κειέηεο, πνπ πηζηεχνπκε φηη ζα καο απαζρνιήζεη.

120


CIPRIAN SUCIU Democritus University of Thrace MIRANDA DORACI Thessaloniki LINGUISTIC PHRASEOLOGICAL EQUIVALENCES IN GREEK, ALBANIAN AND ROMANIAN LANGUAGES. A COMPARATIVE APPROACH BASED ON THE EXPRESSIONS DESIGNATING PARTS OF HUMAN BODY (Summery) tarting from the words of the great Romanian poet Mihai Eminescu ―the true richness of a language lives always in expressions, in those unchanged clichés, which offer to each language its own personal physiognomy‖, the purpose of this study was to localize, by as much as exists today, a commune Albanian Romanian phraseology, in the frame of the Balkan linguistic unity and taking into account corresponding studies regarding the existence of the inter - Balkan phraseologies and of the phraseological equivalences, to extend the comparative study to the phraseology of the Greek language, too. Our concise research has taken advantage of the recent important contributions in connection with the Greek-Turkish phraseological equivalence referring to the parts of the human body, as well as their Greek-Romanian correspondences. Taking into account the great number and the diversity of the phraseologies which are used in the written and spoken language, we found that the study of the phraseology brings us into a direct contact with the history and the civilization of the people from which it originates, or of the other peoples, in a higher degree, from that language whose phonetic and grammatical structure is studied. We also found that from the different fields of the language, only the vocabulary and the phraseology actually constituted the expressions of the culture and civilization, as only these reflect the changes which take place in the society. This has represented one more reason for us to study more carefully the phraseology, both in the rigorous frame of the scientific research and in the process of teaching and of developing of each language, that should allow us to create a more clear image regarding the creative force of the language in this field and, as well, regarding the influences which this language received in the course of the centuries. By analyzing the phraseologies which refer to the parts of the human body, we found enough similarities, which conducted us to the conclusion that their evolution in each language is related in a direct way with the Balkan linguistic unity. But it is interesting what shows us the Romanian language, in which we noticed a smaller number of resemblances with the other two languages, Greek and Albanian. This seemed to be due to stronger influences which Romanian language had received (especially in the 19th century and afterwards) from French, which led to the enrichment of the Romanian language with a few thousand words, her vocabulary becoming up-to-date in all domains of the spiritual and material life. We end with the conclusion that the majority of the social, political, military, economic, juridical, philosophical, medical and scientific terms are of French origin, but in enough cases, they seem to have a polysynthetic etymology, which is connected to the Balkan linguistic unity, and without doubt, it is also the result of the influence of the Turkish language.

S

121


The case of the adoption, translation or transfer through the French language whose inter-phraseology was explained so easily, taking into account the Latin basis of the Romanian and of other languages in the Balkan space. For the support, in the study, there were formulated and compared some of the commune phraseologies, which are related to the parts and the organs of the human body and which are based on French (Latin) models. An other semantic conclusion of the study was that Balkan interphraseologies allow the combination of different interpretations, having as first and most important observation that in the development of the Balkan phraseologies there is a question of a parallel evolution, in which a great role was performed by the Turkish language, but also the tradition of the European civilization, which reflects the influence of Greek and Roman antiquity, of the Bible, of the Catholic Middle Ages and of the Renaissance. By analyzing carefully the inter-phraseologies, we noticed that many of these had in their synthesis numerous archaisms, an extremely important layer for the history of the three languages, because they include forms and meanings which remained as the present-day language. This constituted the reason for the parallel development phenomenon and the configuration of phraseologies in the three languages. We also observed in three languages which we analyzed, that the archaisms, even though become comprehensible by the present speakers of the three languages as units which are incorporated natural way in the contemporary phraseological sub-system, contribute also in increasing the expressiveness. Their ―wrong‖ structure, as well as their setting outside the contemporary linguistic canons, constitute one of the most important characteristics of these phraseologies. This leads us to the conclusion that their appearance has depended on the traditions of the peoples which speak these languages, on almost the same lifestyle, which supports a parallel development, within the frame of a Balkan linguistic coalition, with Latin and Turkish ―color‖. The translation or the parallel legacy of one phraseology with the same structure and with the same meaning in the three languages which we analyzed proves the existence of a common Balkan civilization, also accessible at all three mentioned peoples. As an epilogue, let us notice that in our effort of comparing or translating the phraseology from one language into another, it is not enough to know the meaning of each element, but the phraseology in its entirety. Many times, we know the meaning of which word, but we do not perceive the meaning of the phraseological unit, that in many cases evolved in different ways in the three languages which we compare. For this purpose, the phraseologies of each language cannot be translated and compared simply ad litteram. The different evolution towards these meanings of different phraseologies represents the object of a possible future study that will preoccupy us.

122


ΐΕΐΛΕΟΓΡΏΦΕΏ ΢ηελ ειιεληθή γιώζζα: Γθίλεο, Ν., Αιβαλν-Διιεληθό Λεμηθό, Παλεπηζηήκην Εσαλλίλσλ, Εσάλληλα 1998. Μπακπηληψηεο, Γ., Λεμηθό ηεο Νέαο Διιεληθήο Γιώζζαο, Κέληξν ιεμηθνινγίαο, Ώζήλα. 1998. ΢πκεσλίδεο, Υ., Ηζηνξηθνζπγθξηηηθή γξακκαηηθή ησλ ηλδνεπξσπατθώλ γισζζώλ, Κπξηαθίδεο, Θεζζαινλίθε, 1990. ΢πκεσλίδεο, Υ., Δηζαγσγή ζηελ ειιεληθή θξαζενινγία, Κψδηθαο, Θεζζαινλίθε, 2000. Φιηάηνπξαο, Ώζεκάθεο, Βιιελναιβαληθά θξαζενινγηθά ηζφγισζζα κε βάζε ηα κέιε θαη ηα φξγαλα ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο: κία κηθξή ζπκβνιή, Albanohellenica, αξηζ. 2, έηνο 2000-2001, Ώζήλα, ζει. 15-29. Υηψηε, Ώ., Διιελνξνπκαληθά θξαζενινγηθά ηζόγισζζα κε βάζε ηα κέιε θαη όξγαλα ηνλ αλζξσπίλνπ ζώκαηνο. Θεζζαινλίθε, 1998, κεηαπηπρηαθή εξγαζία ΢ηελ αιβαληθή γιώζζα: Fjalor frazeologjik ballkanik, εθδφζεηο Dituria, Σίξαλα, 1999. Fjalor i shqipes së sotme, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Σίξαλα, 1984 Gjevori, M., Frazeologjizma të gjuhës shqipe, εθδφζεηο 8 Nëntori, Σίξαλα, 1980. Thomaj, J., Çështje të frazeologjisë së gjuhës shqipe, εθδφζεηο ηεο Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Σίξαλα, 1981. ΢ηε ξνπκαληθή γιώζζα: Academia Română, Institutul de lingvistică „Iorgu Iordan‖, Dicţionarul explicativ al limbii române, β΄ έθδνζε, Univers enciclopedic, ΐνπθνπξέζηη, 1998. Hristea, Th., Frazeologie şi etimologie, România literară, αξηζ. 2 απφ 13.01. 1977, ζει. 8. Graur, Al., Frazeologie, România literară, αξηζ. 13 απφ 30.03.1978, ζει. 9. Hristea Th., Sinteze de limba română, γ΄ έθδνζε, 1984, ζει. 134-147. Iorgu Iordan, Stilistica limbii române, ΐνπθνπξέζηη, 1975, ζει. 265-304. Papahagi, P., Parallele Ausdrucke und Redensarten im Rumanischen, albanesischen, Neugriechischen und Bulgarischen, Jahresbericht des Instituts flir rumanischen Sprache zu Leipzig, 1908, ζει. 113-170.

123


124

΢ΠΤΡΟ΢ Η. ΜΑΝΣΑ΢ Κέληξν Μειέηεο Πέηξηλσλ Γεθπξηώλ (ΚΔ.ΜΔ.ΠΔ.Γ.) ΑΘΖΝΑ

Ο ΘΡΤΛΟ΢ ΣΟΤ ΔΝΣΔΗΥΗ΢ΜΟΤ ΢ΣΗ΢ ΑΛΒΑΝΗΚΔ΢ ΜΠΑΛΑΝΣΔ΢ Ο ΠΑΓΚΟ΢ΜΗΟ΢ ΘΡΤΛΟ΢ ίλαη γλσζηφ, πσο φπνηε ζην παξειζφλ δπζθνιία θαη αλεμήγεην ζπλέπεζαλ, νδήγεζαλ ζε πξνιήςεηο θαη δεηζηδαηκνλίεο, ζε δνμαζίεο παξάμελεο. Δ αληηκεηψπηζε ηφηε ηνπ φπνηνπ πξνβιήκαηνο, ε ηαθηηθή γηα ηε ιχζε ηνπ, δελ είρε θακία ζρέζε κε ηε ζχγρξνλε πξαθηηθή θαη κεζνδνινγία. Ώπελαληίαο, ππάθνπζε ζε ινγηθέο ζηηο νπνίεο, θάπνηε, ελππήξμε θη απηφ αθφκε ην ζηνηρείν ηνπ ηξαγηθνχ. Κάηη ηέηνην ζπλέβε, γηα παξάδεηγκα, ζηελ πξνζπάζεηα ζεκειίσζεο κεγάισλ γηα ηελ επνρή ηερληθψλ έξγσλ. Δ έιιεηςε θαηάιιεισλ κέζσλ, αιιά θαη γλψζεσλ, πνπ ζα θαζηζηνχζαλ αζθαιείο απηέο ηηο θαηαζθεπέο θαη επνκέλσο νη ζπρλέο απνηπρίεο, νδήγεζαλ ζηηο αλζξσπνζπζίεο, ζηελ πξνζθνξά δειαδή ηεο ίδηαο ηεο δσήο ηνπ πην ―επγεληθνύ δώνπ‖, ηνπ αλζξψπνπ. Σν φπνην νηθνδφκεκα -πίζηεςαλ- γηα λα δσληαλέςεη, λα θαηαζηεί ηζρπξφ, αζάλαην, έπξεπε λα ―ζηνηρεησζεί‖, λα απνθηήζεη ςπρή. Κη απηφ κπνξνχζε λα ζπκβεί κφλν αλ θάπνην άιια έκςπρν -θαηά πξνηίκεζε ν ίδηνο ν άλζξσπνο- έραλε ηε δηθή ηνπ. Πνιχ παξαζηαηηθά πεξηγξάθεη ηνχηε ηε δνμαζία - ηε κεηάγγηζε ςπρήο - ν Νηθφιανο Πνιίηεο: «Πξνο ζηεξέσζηλ θαη πξνθύιαμηλ από νηνπδήπνηε θηλδύλνπ παληόο θηίζκαηνο απαηηείηαη λα πξνζεισζεί εηο απηό δώνλ, θαηνξπηηόκελνλ εηο ηα ζεκέιηα ή εληεηρηδόκελνλ∙ όζνλ δ‟ επγελέζηεξνλ είλαη ην δώνλ, ηόζνλ κεγαιπηέξαλ ζεσξείηαη όηη έρεη δύλακηλ πξνο πξνζηαζίαλ ηνπ θηίζκαηνο… Ζ ςπρή ηνπ ζύκαηνο ππεηίζεην όηη δηα ησλ ππεξθπζηθώλ δπλάκεσλ, ηαο νπνίαο έρνπλ νη επί γεο απνιειπκέλαη ησλ δεζκώλ ηνπ ζώκαηνο ςπραί, εδύλαην λα πξνζιακβάλεη θαηά βνύιεζηλ παληνίαο κνξθάο, θαη είρελ ξώκελ ππεξάλζξσπνλ, πξνσξηζκέλε δε λα θπιάηηεη θαη πεξηέπεη ην νηθνδόκεκα, εηο ην νπνίνλ πξνζειώζε ήην θνβεξά εηο ηνπο επηρεηξνύληαο λα ην παξαβιάςσζη θαη ηθαλή λα απνηξέπεη ηνπο απεηινύληαο απηό θηλδύλνπο. Σν ζύκα εγίλεην ην ζ η ν η ρ ε η ό ηνπ νηθνδνκήκαηνο, δην ζ η ν η ρ ε ί σ ζ η ο ειέγεην ππό ησλ βπδαληηλώλ ε δηα ζπζίαο νηθνδόκεζηο».1 Πξψηνο, απ' ηνλ 19ν θηφιαο αηψλα, πξνζπάζεζε λα εμεγήζεη ηηο αλζξσπνζπζίεο έηζη -ε ςπρή ηνπ ζχκαηνο κεηακνξθψλεηαη ζε ζηνηρεηφ, πλεχκα δειαδή πξνζηαηεπηηθφ ηνπ νηθνδνκήκαηνο- ν Ed. Tylor.2 ΋κσο, ιίγν αξγφηεξα, άιινη, κε θπξηφηεξν ηνλ P. Sartori,3 ηέηνηνπ είδνπο ζπζίεο ηηο δηθαηνιφγεζαλ δηαθνξεηηθά, ιέγνληαο πσο δχζθνια έλα θάληαζκα ζα 1

Νηθνιάνπ Γ. Πνιίηνπ, Δθινγαί από ηα ηξαγνύδηα ηνπ ειιεληθνύ ιανύ, Ώζήλαη 1914, ζει. 130. 2 Ed. Tylor, Primitive Culture, I, London 1903, 160. 3 P. Sartori, Sitte und Brauch, Leipzig 1911, ζ. 10 επ.

125

΢ΠΤΡΟ΢ Ε. ΜΏΝΣΏ΢

κεηακνξθσλφηαλ ζε πξνζηάηε έξγνπ ησλ θνληάδσλ ηνπ. Ώλζξσπνζπζία ππνζηήξημαλ- ζα απαηηήζεθε γηα ηνλ εμεπκεληζκφ θάπνηνπ θνβεξνχ ππνηηζέκελνπ ππαίηηνπ, πνπ ηειηθά ζενπνηήζεθε· κφλν έηζη, ν ηειεπηαίνο, ζα επέηξεπε παξέκβαζε ζην ρψξν πνπ εμνπζίαδε… Γηα ηε δεχηεξε ηνχηε δνμαζία, γξάθεη ν θαζεγεηήο Αεκήηξηνο Οηθνλνκίδεο νπζηαζηηθά ζπλνςίδνληαο γλψκεο δηάθνξσλ εξεπλεηψλ: «Ζ ζπζία κηαο δσήο ζεσξείηαη όηη νθείιεηαη εηο ηνλ θόβνλ “ηνπ λένπ ηηλόο”, όπεξ ζεκαίλεη πνιιά δηα ηνλ θαηά θύζηλ δώληα άλζξσπνλ θαη ηνλ άλζξσπνλ ηνπ αξρατθνύ πνιηηηζκνύ. Έλ λένλ νηθνδόκεκα ζα εζηελνρώξεη ην ηνπηθόλ πλεύκα, δην κία ζπζία ζα εμεπκελίζεη, ζα εμηιεώζεη θαη ζα εηξελεύζεη ηνύην, πνπ ν άλζξσπνο παξεβίαζε ηελ πεξηνρή ηεο θπξηαξρίαο ηνπ… Έιιελεο θαη Ρσκαίνη επίζηεπνλ όηη δαηκνληθαί δπλάκεηο (ζενί ηεο γεο ή ησλ πνηακώλ) πξέπεη λα εμηιεσζνύλ, θαζόζνλ ν άλζξσπνο κε ηα θηίζκαηά ηνπ επεκβαίλεη εηο ηελ πεξηνρήλ, πνπ απηνί εμνπζηάδνπλ. Σα ύδαηα ήζαλ πιήξε θαθνπνηώλ πλεπκάησλ∙ δην νη αξραίνη ειάηξεπνλ πνιιάο πδαηίλαο ζεόηεηαο, εγίλνλην δε ζπζίαη θαη πξνζεθέξνλην δώξα πξνο εμηιέσζηλ ησλ πδαηίλσλ ερζξώλ ηνπ αλζξώπνπ».4 ΢πκπιεξσκαηηθά λα πξνζζέζνπκε εκείο πσο, ν ζάλαηνο έπξεπε λα είλαη βίαηνο θαη ην ζχκα λα κελ είρε αθφκε θαηαλαιψζεη φιεο ηνπ ηηο δπλάκεηο -πξνηηκνχζαλ παηδί, ή λεαξή γπλαίθα! Κη αθφκε, κπνξεί φια απηά λα ζηφρεπαλ θαηά θαλφλα ζηε ζηαζεξφηεηα θαη δηάξθεηα νηθνδνκεκάησλ, δελ έιεηπαλ φκσο αλζξψπηλνη θφλνη θαη γηα πεηπρεκέλε δηεθπεξαίσζε άιισλ δξαζηεξηνηήησλ. Σελ επξεία εμάπισζε ηεο ηξαγηθήο ζπλήζεηαο ησλ αλζξσπνζπζηψλ καξηπξνχλ κέρξη ηηο κέξεο καο πιήζνο ζξχισλ θαη παξαδφζεσλ απ‘ φινλ ηνλ θφζκν. ΣΟ ΒΑΛΚΑΝΗΚΟ ΣΡΑΓΟΤΓΗ Να εζηηάζνπκε ηψξα ηελ πξνζνρή καο, απνθιεηζηηθά, ζηε λνηηναλαηνιηθή Βπξψπε, ζην ρψξν ηεο ΐαιθαληθήο ζπγθεθξηκέλα, φπνπ φια ηνχηα κπφξεζαλ λα εηπσζνχλ -απίζηεπην- κ‘ έλα …ηξαγνχδη!! Βχινγε θαη δηθαηνινγεκέλε ε έθπιεμε γηα ην αηαίξηαζην κέζνπ θαη πεξηερνκέλνπ, κα απνηειεί θαηαγξακκέλν πηα γεγνλφο πνπ αμίδεη λα κειεηεζεί. Πξφθεηηαη γηα ηελ πεξίθεκε παξαινγή, αιιηψο κπαιάληα, κε ηελ νπνία ε απνηξφπαηε πξάμε ηεο αλζξσπνζπζίαο πήξε πνηεηηθή κνξθή, απέθηεζε θηινινγηθφ πεξηερφκελν, έγηλε έξγν ηέρλεο. Γξάθεη ν Lazăr Şăineanu: «Ζ παξάδνζηο ηνπ εληεηρηζκνύ δώλησλ θέξεηαη θαη‟ εμαίξεζηλ εηο ηνπο ιανύο ηεο λνηηναλαηνιηθήο Δπξώπεο Ούγγξνπο, Ρνπκάλνπο, ΢έξβνπο, Βνύιγαξνπο, Αιβαλνύο, Έιιελαο θαη Κνπηζνβιάρνπο, ππό πνηεηηθήλ κνξθήλ. Δηο όινπο αη δηάθνξνη έκκεηξνη παξαιιαγαί άγνπλ εηο ην απηό ζεκειηώδεο δεδνκέλνλ, αιι‟ ε δσηηθόηεο θαη ν

4

Αεκεηξίνπ ΐ. Οηθνλνκίδνπ, Δ Θπζία εηο Οηθνδνκήκαηα, Δπεηεξίο Δηαηξείαο Βπδαληηλώλ ΢πνπδώλ» ηφκνο ΜΒ, Ώζήλαη 1981-82, ζει. 63 & 54.

126

Ο ΘΡΤΛΟ΢ ΣΟΤ ΒΝΣΒΕΥΕ΢ΜΟΤ ΢ΣΕ΢ ΏΛΐΏΝΕΚΒ΢ ΜΠΏΛΏΝΣΒ΢

πινύηνο ηεο θαληαζίαο ησλ έδσθελ εηο ην θνηλόλ ηνύην πεξηερόκελνλ ηελ πςίζηελ πνηθηιίαλ κνξθώλ».5 Σελ πξνέιεπζε ηνπ ηξαγνπδηνχ απφ ηνλ παιηφ κχζν, αιιά θαη ηηο αλαπφθεπθηεο κεηαβνιέο πνπ ππέζηε ηνχην, εμεγεί πεηζηηθά θαη δηθαηνινγεί ν Αεκήηξεο Οηθνλνκίδεο: «… γεγνλόηα αλύπαξθηα δελ ηξαγνπδεί νύηε είλαη δπλαηόλ λα ηξαγνπδήζεη έλαο ιαόο θαη νύησ δελ έρνκελ εηο όιελ ηελ αλώλπκνλ πξνθνξηθήλ γξακκαηείαλ νύηε έλα ηξαγνύδη, ην νπνίνλ λα είλαη θαζαξόλ γέλλεκα ηεο θαληαζίαο ηνπ ιατθνύ πνηεηνύ. Πξνο ηνύηνηο ν ιαόο δελ εθεύξελ νύηε έλα επεηζόδηνλ εληειώο θαληαζηηθόλ, αιι‟ ήληιεζελ εθ ηεο αησλνβίνπ κπζνινγίαο ηνπ ηα επεηζόδηα, πνπ ζπλζέηνπλ ηελ εηο ηελ λνηηναλαηνιηθήλ Δπξώπελ απαληώζαλ παξαινγή (ballade) ηεο ζπζίαο δηα ηελ νηθνδόκεζηλ, αθνύ εμέιεμελ εμ απηώλ εθείλα, πνπ ηαηξηάδνπλ κε ην πνηεηηθόλ ζέκα. Γηα λα γελλεζεί όκσο κία παξαινγή, έλα επηθό ηξαγνύδη εηο έλα ηόπνλ, είλαη θπζηθόλ ε παξάδνζηο (lėgende) θαη ν κύζνο λα δερζνύλ θύξηα νλόκαηα αλζξώπσλ θαη ηόπσλ, δειαδή ζηνηρεία πξαγκαηηθά εμ απηνύ ηνπ ηόπνπ. Σνηαύηα ζηνηρεία παξαιιάζνπλ νπ κόλνλ από ιανύ εηο ιαόλ, αιιά θαη εηο ηαο δηαθόξνπο πεξηνράο δηακνλήο ηνπ ιανύ κηαο θαη ηεο απηήο ρώξαο».6 Σν γεθύρι ηες Άρηας γηα ηνπο Έιιελεο, ην μοναζηήρι ηοσ Άρηδες γηα ηνπο Ρνπκάλνπο, ην θρούριο ηοσ Νηέβας γηα ηνπο Οχγγξνπο κεηνλφηεηα ηνχηνη ζηε Ρνπκαλία ζηελ πεξηνρή ηεο Σξαλζπιβαλίαο - ην κάζηρο ηες Σκόδρας (ή ΢θνχηαξη) γηα Ώιβαλνχο, Μαπξνβνχληνπο θαη ΢έξβνπο, κηα πόιε - κάιινλ ηα ηείρε ηεο- γηα ηνπο ΐνχιγαξνπο, ηα ίδηα ή θαη άιια νηθνδνκήκαηα - βξύζε, εθθιεζία, πδξαγσγείν- γηα ηνπο Κξνάηεο, ηνπο ΐφζληνπο, ηνπο Πνκάθνπο, ηνπο ΐιάρνπο, ηνπο Σζηγγάλνπο, ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηε κεισδηθή αθήγεζε ηεο ζπζίαο ηεο γπλαίθαο ηνπ πξσηνκάζηνξα. Σν είδνο ηνπ θηηξίνπ θαη νη άιιεο επηκέξνπο δηαθνξνπνηήζεηο ζηα κνηίβα ηεο πινθήο ηνπ ηξαγνπδηνχ έγηλαλ ηειηθά νη θνξείο ησλ ηδηνκνξθηψλ θάζε ιανχ θαη ηφπνπ. Γεληθά, νη παξαινγέο7 γηα ηνπο Έιιελεο, ή νη κπαιάληεο8 γηα ηνπο ππφινηπνπο βαιθαληθνχο ιανχο, απνηεινχλ θαηεγνξία πνιχζηηρσλ 5

Lazăr Şăineanu, Les rites de la construction d‘ après la poésie populaire de l‘ Europe orientale, Revue de l‟ histoire des religions, 45, Paris 1902, 359-396. 6 Αεκεηξίνπ ΐ. Οηθνλνκίδνπ, Δ Θπζία εηο Οηθνδνκήκαηα, Δπεηεξίο Δηαηξείαο Βπδαληηλώλ ΢πνπδώλ, ηφκνο ΜΒ, Ώζήλαη 1981-82, ζει. 65. 7 Σνλ φξν πξψηνο εηζήγαγε ν Νηθφιανο Πνιίηεο, ζηεξηδφκελνο ζε πιεξνθνξία πνπ δηέζσζε ν Α. Κακπνχξνγινπ φηη ζηελ Ώζήλα ―ηα πνηεηηθά ηεο δεκώδνπο κνύζεο πξντόληα, ηα θέξνληα ηνλ ηύπνλ επώλ ή εππιιίσλ, σλνκάδνλην παξαινγαί.‖ (Ηζηνξία ησλ Αζελαίσλ, ηφκ. Ώ, 1889, ζ. 289) 8 ΢εκεηψλεη ν Γηψξγνο Εσάλλνπ (Παξαινγέο, εθδ. Βξκήο, Ώζήλα 1975, 17): «… ν όξνο κπαιάληα ρξεζηκνπνηείηαη δηεζλώο σο νλνκαζία γηα ηα επξσπατθά δεκνηηθά ηξαγνύδηα ρνξνύ ή γηα ηξαγνύδηα ιόγηα νξηζκέλεο απζηεξήο ζηξνθηθήο κνξθήο. Πνιιέο θνξέο όκσο ρξεζηκνπνηείηαη γεληθά, πξνθεηκέλνπ λα νλνκαζηνύλ ηα δηεγεκαηηθά άζκαηα. Πνιινί ζεσξνύλ όηη ε ιέμε κπαιάληα πξνέξρεηαη από ην αξραίν ειιεληθό ξήκα βαιιίδσ, πνπ ζεκαίλεη ρνξεύσ κε απισηέο δσεξέο θηλήζεηο ησλ κειώλ…».

127


αθεγεκαηηθψλ ηξαγνπδηψλ κε έληνλν ην παξακπζηαθφ θαη δξακαηηθφ ζηνηρείν.9 Ώληινχλ ηηο ππνζέζεηο ηνπο, ηηο γεκάηεο θαληαζία θαη ζπκβνιηζκνχο ζθελέο ηνπο, απφ πακπάιαηνπο κχζνπο, λεφηεξεο παξαδφζεηο, θνξηηζκέλα θνηλσληθά πεξηζηαηηθά, ζθάλδαια ηεο επνρήο. Κάπνηε, ζπάληα φκσο -ην γηαηί ην αθνχζακε απφ ηνλ Οηθνλνκίδε- ε ππφζεζή ηνπο κπνξεί λα είλαη δεκηνχξγεκα απνθιεηζηηθά ηεο αλζξψπηλεο θαληαζίαο, λα είλαη δειαδή ηξαγνχδηα ηειείσο …πιαζηά.10 Ο Κ. Θ. Αεκαξάο ζα ηα νξίζεη ζαλ «…ηερληθά θακσκέλεο πεξηιήςεηο παξακπζηώλ, ζπρλά δξακαηηθώλ, βαικέλσλ ζε ζηίρνπο».11 Οη αλζξσπνζπζίεο, ζαλ ζέκα, ζπκπεξηιήθζεθαλ ζ‘ απηά ηα ηξαγνχδηα απφ πνιχ λσξίο -ην πεξηβάιινλ βνήζεζε. Δ κεηνπζίσζε κάιηζηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κχζνπ ζε ζηίρνπο, έγηλε κε ηέηνην αξηζηνηερληθφ ηξφπν, ψζηε ην απνηέιεζκα λα εγγξάθεηαη ζηα ζπλ ηεο ληφπηαο ινγνηερληθήο παξαγσγήο. Κη αθφκε θάηη ζεκαληηθφ: θάζε ιαφο εδψ πάληα, ζηα ΐαιθάληα- έδσζε ην ηξαγνχδη ζε εθαηνληάδεο παξαιιαγέο, παξέρνληαο πινχζην πιηθφ ζηε ινγνηερλία, ηε ιανγξαθία, ηε κνπζηθή, ηε γισζζνινγία, ηελ ηέρλε, ηελ ηζηνξία! ΟΗ ΑΛΒΑΝΗΚΔ΢ ΠΑΡΑΛΛΑΓΔ΢ Οη παξαιιαγέο ηεο αιβαληθήο κπαιάληαο, θαηαγξακκέλεο φρη κφλν ζηε ζεκεξηλή επηθξάηεηα ηεο ρψξαο αιιά φπνπ δνπλ, ή δνχζαλ, Ώιβαλνί Κφζνβν, Μαπξνβνχλην, θξάηνο ησλ ΢θνπίσλ, κέξε ηεο ειιεληθήο Δπείξνπ- είλαη πνιιέο. Ο εξεπλεηήο Zihni Sako, ην 1966 πνπ δεκνζίεπζε ζρεηηθή κειέηε,12 ηηο αλεβάδεη ζε 150. Ώπφ ηφηε βέβαηα ν αξηζκφο ηνπο απμήζεθε ζεκαληηθά. Να πνχκε πσο, φιεο ηνπο, έρνπλ πξφηππν ηελ κπαιάληα ν θαιηάο ηεο Ρνδάθαο, ηξαγνχδη πνπ αλαθέξεηαη ζην επηβιεηηθφ θάζηξν ηεο ΢θφδξαο θνληά ζηα βφξεηα ζχλνξα ηνπ ζεκεξηλνχ θξάηνπο. Δ πφιε ηεο ΢θφδξαο, δίπια ζηελ νκψλπκε ιίκλε, θέξεηαη λα ζεκειηψλεηαη, θη ακέζσο λα αξρίδεη ε αλάπηπμή ηεο, απφ ηνλ 6ν θηφιαο αηψλα π.Υ. Τπήξμε αξρηθά πξσηεχνπζα ησλ Ειιπξηψλ θαη ζαλ ηέηνηα -ηνπ βαζηιηά Γέλζηνπ ζπγθεθξηκέλα- ηελ αλαθέξεη ν έιιελαο ηζηνξηνγξάθνο Πνιχβηνο. Δ πνξεία ηεο κέζα ζηνπο αηψλεο ππήξμε ηαξαρψδεο, κε αιιεπάιιειεο θαηαθηήζεηο απφ Ρσκαίνπο, ΐπδαληηλνχο, ΢έξβνπο, Ώιβαλνχο, Βλεηνχο, Σνχξθνπο. Σε ζηξαηεγηθή ηεο ζέζε -ζηαπξνδξφκη ζεκαληηθψλ δξφκσλ, αθεηεξία ζαιάζζησλ δηαδξνκψλ- ελίζρπζε απφ πνιχ λσξίο έλα ηζρπξφ 9

Άιια ηέηνηα -παξαινγέο- ειιεληθά ηξαγνχδηα, θάπνηα θνηλά ζ‘ φιε ηε βαιθαληθή, είλαη: ―ηνπ θνιπκπεηή‖, ―ηνπ λεθξνύ αδεξθνύ‖, ―ε κάλλα ε θόληζζα‖, ―ηνπ θπξ-βνξηά‖, ―ν γπξηζκόο ηνπ μεληηεκέλνπ‖, ―ηνπ Μαπξηαλνύ θαη ηεο αδεξθήο ηνπ‖, θ. α. 10 Έηζη αθξηβψο ηα νλφκαζε, πιαζηά, ν κειεηεηήο ησλ ειιεληθψλ ηξαγνπδηψλ A. Passow (Σξαγνύδηα Ρσκαίηθα. Popularia carmina Graeciae recentioris, Λεηςία 1860). 11 Κ. Θ. Αεκαξάο, Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, δ΄ έθδνζε, ζ. 10. 12 Zihni Sako, Eléments Balkaniques communs dans le rite de la Balade de l‘ Emmurement, Studia Albanica, 3/1966, 2, 208.

128


θάζηξν πνπ ρηίζηεθε ζε βξαρψδε ιφθν κεηαμχ ησλ πνηακψλ Μπνχλα ή Μπνγηάλα -πεγάδεη απφ ηε ιίκλε- θαη Αξίλνπ. ΢ην ςειφηεξφ ηνπ ζεκείν βξίζθεηαη ε ηζηηαληέιηα (αθξφπνιε) θαη κέζα ζ‘ απηή ην ιεγφκελν αξρεγείν πνπ ρξεζίκεπε ζαλ νπινζηάζην. Γχξσ ηνπο ζηέθνπλ, εξείπηα ζήκεξα, ηα θπξηφηεξα θηίξηα ηεο πφιεο, πνιιέο εκηππφγεηεο θακαξνζθέπαζηεο δεμακελέο, θη αθφκε ν θαζεδξηθφο λαφο ηνπ Ώγίνπ ΢ηεθάλνπ πνπ αξγφηεξα κεηαηξάπεθε ζε ηδακί. Φπζηθά ην θάζηξν δελ έπαςε πνηέ λα εληζρχεηαη κε πχξγνπο, δηπιά ηείρε θαη νηηδήπνηε άιιν πνπ ζα βειηίσλε ηελ ακπληηθή ηνπ ηθαλφηεηα. Ο ιφθνο, ην θάζηξν, θαη ην ηξαγνχδη, θέξνπλ ηελ νλνκαζία Ρνδάθα. 13 Δ δνκή ηεο κπαιάληαο ν θαιηάο ηεο Ρνδάθαο, κε ηηο ζθελέο θαη ηα επεηζφδηά ηεο, έρεη σο εμήο: ΢θελή Α΄ (ζηνλ ηόπν ηεο δνπιεηάο) 1 Σελ Μπνύλα αληάξα ζθέπαζε 1 ηξεηο αδεξθνί 2 ηξεηο κέξεο θαη ηξεηο λύρηεο∙ δνπιεύνπλε… 3 ηξία κεξόλπρηα κεηά, 4 εθύζεμε κηαλ αύξα, 5 πήξε ηα ζύλλεθα καθξηά, 6 ζην Βαιληαλνύδ ηα πήγε 7 πνπ δνύιεπαλ ηξεηο αδεξθνί, 8 ηξεηο ρξηζηηαλνί αδέξθηα. 9 Όιε ηε κέξα ρηίδνπλε, 2 αλεμήγεηε 10 ην θάζηξν πέθηεη λύρηα! απνηπρία 11 Γέξνληαο άγηνο πέξαζε: 3 ε αλαγγειία 12 - Καιή δνπιεηά, αδέξθηα! ηεο ζπζίαο 13 - Ω γέξν, λα ‟ρεηο ην θαιό! 14 Γηα καο θαιό πνύ βιέπεηο; 15 Όιε ηε κέξα ρηίδνπκε 16 θη όιε ηε λύρηα πέθηεη. 17 Χάξε δεηάκε, γέξνληα, 18 θαλέξσζε αλ μέξεηο. 19 - Ξέξσ, κα ην „ρσ γηα θαθό. 20 - Γηθό καο λα ‟λ ην θξίκα. 13

Καηά ηνλ Pouqueville, «ρξνληθά γξακκέλα ζηε ζθίπηθε, πνπ είλαη γιώζζα όισλ ησλ πιεζπζκώλ ηεο καθεδνληθήο Ηιιπξίαο σο ηε ιίκλε Λακπεάηηο, αλαθέξνπλ όηη έλαο θάπνηνο Ρόδα θαη ε αδειθή ηνπ Φα έρηηζαλ ηελ αθξόπνιή ηεο ζηελ νπνία έδσζαλ ην όλνκα Ρνδαθά πνπ δηαηεξεί» (Voyage de la Grèce, Paris 1826. Μεηάθξαζε Κ. ΐιάρνο, Σαμίδη ζηελ Διιάδα, Σφκ. ΕΕ, Εσάλληλα 1996, ζει.152-153). Καηά ηνλ Zihni Sako, «ν νπκαληζηήο θαη ηζηνξηνγξάθνο Marin Barleti, ζην έξγν ηνπ “De obsidione Skodrensi”, πνπ εθδόζεθε ζηε Βελεηία ην 1505, αλαθέξεη όηη ζηελ επνρή ηνπ δηεγνύληαλ γηα ην θάζηξν ηεο ΢θόδξαο όηη ρηίζηεθε από έλαλ αδεξθό θαη κηα αδεξθή (Roza θαη Fa = Rozafa)». (Eléments Balkaniques communs dans le rite de la Balade de l‘ Emmurement, Studia Albanica, 3/1966, 2, 211).

129


21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

- Έρεηε ηάρα παληξεπηεί; θη νη ηξεηο έρεηε ηαίξηα; - Ναη, γέξν, παληξεπηήθακε, θη νη ηξεηο έρνπκε ηαίξηα∙ δείμε καο ηη λα θάλνπκε λα ζηεξησζεί ην θάζηξν! - ΢σζηή αλ ζέιεηε δνπιεηά, ηελ Κπξηαθή κε πάηε∙ κπέζα θαη όξθν θάλεηε, ζην ζπίηη κε κηιάηε, νη θνπειηέο κε κάζνπλε! Πξσί, θη όηαλ θέμεη, όπνηα ζα θέξεη ην ςσκί, ζηνηρεηώζηε ηε ζην θάζηξν, θαη ζε‟ λα δείηε ηόηελεο ην θάζηξν πώο ζηεξηώλεη.

΢θελή Β΄ (ζην ζπίηη ησλ καζηόξσλ) 37 Αιί, ν πξώηνο αδεξθόο 4 ε κπέζα 38 παηά θαη κπέζα θη όξθν, 39 ζην ζπίηη ην θνπβέληηαζε, 40 ζηελ θνπειηά ηνπ ην ‟πε. 41 Σν ίδην θη ν άιινο αδεξθόο∙ 42 ηε ζπκβνπιή μερλάεη, 43 όζα ν γέξνο ηνπ ‟ρε πεη, 44 κπέζα παηά θαη όξθν, 45 ζην ζπίηη ην θνπβέληηαζε, 46 ζηελ θνπειηά ηνπ ην ‟πε. 47 Μόλν ν κηθξόο ν αδεξθόο, 48 πην κηθξόο θαη πην θαιόο, 49 θαη κπέζα θη όξθν ηα θξαηά, 50 δελ ‟κνινγά ζην ζπίηη, 51 θξπθό θηιά απ‟ ηελ θνπειηά. 52 ΢εθώζεθαλ πνιύ πξσί∙ 5 ε αλαρώξεζε 53 ξαγίδνληαλ νη πέηξεο, ησλ καζηόξσλ 54 ρηππνύζαλ θη νη θαξδνύιεο ηνπο! 55 Ζ πεζεξά ζηηο λύθεο: 6 δηάινγνο πεζεξάο 56 - Νύθε κνπ, πξώηε λύθε κνπ, κε λύθεο 57 ζέινπλ ςσκί νη καζηόξνη, 58 ζέινπλ ςσκί, ζελ θαη λεξό! 59 - Αιήζεηα, κάλλα, δελ κπνξώ, 60 αξξώζηεζα ε έξκε. 61 - Νύθε κνπ, λύθε δεύηεξε, 62 ζέινπλ ςσκί νη καζηόξνη, 63 ζέινπλ ςσκί, ζελ θαη λεξό, 64 ζέινπλε θαη θξαζάθη.

130


65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76

- Αιήζεηα, κάλλα, δελ κπνξώ, ζηα γνληθά κνπ πάσ. - Νύθε κνπ, ηξίηε λύθε κνπ! - ΢ηνπο νξηζκνύο ζνπ, κάλλα! - Θέινπλ νη κάζηνξεο ςσκί, ςσκί ζέινπλ, λεξάθη, θαη ζηελ θνινθπζηά θξαζί. - Ακέζσο ηξέρσ, κάλλα, κα ‟ρσ ην γην κνπ κνλαρό. - ΢ήθσ κνπ, θόξε, ζύξε, ζα ζην θπιάκε ην παηδί, δελ θάλεη γηα λα θιαίεη.

΢θελή Γ΄ (ζηνλ ηόπν ηεο ζπζίαο) 77 7 ν πεγαηκόο 78 ηεο εξσίδαο 79 80 81 8 άθημε γπλαίθαο 82 θαη πιεξνθόξεζε 83 γηα ηε ζπζία ηεο 84 85 86 87 88 89 90 91 9 ε παξαγγειία 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 10 ε επρή 104 105 106

Πήξε ςσκί, πήξε λεξό, θαη ζηε θιαζθηά θξαζάθη, γηα ηελ Καδέλα ηξάβεμε, αλέβεθε ζην θάζηξν. Σζνθάληα, δεο, ζηακάηεζαλ, θαξδηέο πηα δελ ρηππάλε, ηα πξόζσπα ζθνηείληαζαλ. Σελ βιέπεη ν θαιόο ηεο, πεηά ηζνθάλη, θώλαδε… - Καιέ κνπ, ζπ ηη έρεηο, ην θάζηξν γηαηί βιαζηεκάο; - Μαύξε ηε κνίξα έρεηο, ζε ξίρλνπλε ζηα ζέκεια! - Να ‟ζηε θαιά, θνπληάδνη! Μ‟ αθήλσ ζ΄ όινπο πξνζηαγή: ΢ηνλ ηνίρν ζαλ κε βάιηε, αθήζηε απ‟ έμσ ην δεμί κάηη κνπ θαη ην ρέξη, πόδη δεμί αθήζηε κνπ, δεμί θαη ην βπδί κνπ∙ γηαηί ην γηνύιε κνπ άθεζα κηθξό, θη όηαλ ζα θιαίεη κε ην ‟λα κάηη λα ζσξώ, ρατδεύσ κε ην ρέξη, λα ην θνπλά ην πόδη κνπ, ηαΐδεη ην βπδί κνπ. Αο καξκαξώζεη ν θόξθνο κνπ, θη αο ζηεξησζεί ην θάζηξν, λα ην ραξεί ν γηόθαο κνπ, λα ην παηήζεη Ρήγαο!

131


Σν ηξαγνχδη ηεο Ρνδάθαο πνπ παξαθνινπζήζακε κε ηνπο 106 ζηίρνπο - θαζέλαο κε 7 ζπιιαβέο, θαηά θαλφλα νκνηνθαηαιεθηνχληεοαπνηειεί ηελ εζληθή παξαιιαγή ησλ Ώιβαλψλ απφ ηελ νπνία πξνθχπηνπλ φιεο νη άιιεο. Ώθνινπζεί ηε βαιθαληθή εθδνρή ηνπ κχζνπ κε ηα αξθεηά θνηλά επεηζφδηα θαη κνηίβα - ζπλεζέζηεξα: ησλ ηξηψλ αδεξθψλ καζηφξσλ, θη απηφ ηεο κεηξηθήο ζηνξγήο κε ην νπνίν ηφζν ζπγθηλεηηθά θνξπθψλεηαη, θιείλεη ε φιε ηζηνξία. Σε δεκνζηνπνίεζε πξψηνο - ζην επξσπατθφ θνηλφ κάιηζηα, κέζα 19νπ αηψλα - ν κειεηεηήο ησλ αιβαληθψλ πξαγκάησλ I. G. von Hahn.14 Δ ππφζεζε ζηε ζπγθεθξηκέλε παξαιιαγή είδακε λα δηαδξακαηίδεηαη ζε ηξεηο ζθελέο κε δέθα ζπλνιηθά επεηζφδηα. Αελ ζπκβαίλεη φκσο πάληα ην ίδην. ΢ηηο πνιιέο άιιεο, αλ θαη νη ζθελέο εμαθνινπζνχλ λα παξακέλνπλ ηξεηο - δχν ζηνλ ηφπν δνπιεηάο θαη κία ζην ζπίηη ησλ καζηφξσλ- ν αξηζκφο ησλ επεηζνδίσλ ηνπο πνηθίιεη· άιινηε απμάλεη, πξνζζέηνληαο ελδηαθέξνπζεο λέεο εηθφλεο, θη άιινηε, ζε πην ιηηέο θφξκεο, πεξηνξίδεηαη. Να δψζνπκε έλα παξάδεηγκα ρξεζηκνπνηψληαο παξαιιαγή απφ ην ρσξηφ ΐειέζηα πεξηνρήο ΢ηξνχγθαο ησλ ΢θνπίσλ: ην 7ν επεηζφδην κε ην νπνίν μεθηλάεη ε Γ΄ ΢θελή (αλαρψξεζε γπλαίθαο απφ ην ζπίηη κε ην θαγεηφ ησλ καζηφξσλ) παίξλεη ηφζεο δηαζηάζεηο (14 ζηίρνη), δηαλζίδεηαη κε ηέηνηεο ιεπηνκέξεηεο (ζπλνκηιία κε ζηνηρεία ηεο θχζεο) πνπ άλεηα κπνξεί λα ππνδηαηξεζεί ζε πεξηζζφηεξα επεηζφδηα, ζπλζέηνληαο ίζσο κηα νιφθιεξε, επηπιένλ ζθελή. Ώπφζπαζκά ηεο νη παξαθάησ ζηίρνη: - Κνύθε κνπ, γιπθέ, ηξαγνύδα, πεο ηξαγνύδη, κνηξνιόγα, π‟ όπνπ πάσ δελ γπξίδσ, πνπ ηα ληάηα κνπ ραζήθαλ, πνπ ζε λα γελώ γηνθύξη, ληνύηζηθε ζηηο πέηξεο κέζα… Ώπφ θαζαξά ινγνηερληθή άπνςε ζεσξψληαο ηελ νπνηαδήπνηε αιβαληθή κπαιάληα, δελ δηαθεχγεη ηεο πξνζνρήο, πξνβάιεη άκεζα, κηα ηδηνκνξθία ηεο πνπ δσληαλεχεη - παξέρεη ξεαιηζηηθή ρξνηά - ηνλ έηζη θη αιιηψο εμσπξαγκαηηθφ κχζν. Βίλαη νη δηάινγνη - κε ζχληνκεο εξσηήζεηο θη απαληήζεηο - πνπ θαηαιακβάλνπλ κεγάιν κέξνο ηνπ θεηκέλνπ. Πην ραξαθηεξηζηηθνί: ν κεηαμχ καζηφξσλ θαη αγγειηαθφξνπ ηεο θαθήο είδεζεο, εθείλνο αλάκεζα ζηελ πεζεξά θαη ηηο λχθεο, θαη θπζηθά ηεο γπλαίθαο κε ηνπο καζηφξνπο ηε ζηηγκή ηνπ εληεηρηζκνχ. Σν

14

I. G. von Hahn, Albanesische Studien, Heft I, Jena 1854, 200. Δ πξψηε θαηαγξαθή ζε αιβαληθή γιψζζα, ζε πεδφ, δεκνζηεχηεθε ην 1878 απφ ηνλ Β. Μήηθν [Βειηέηηα ΢ζθηππεηάξε (Αιβαληθή Μέιηζζα), Δλ Αιεμαλδξεία 1878, 3, 167]. Φέξεη ηίηιν ―Ζ γέθπξα ηεο Αιώπεθνο ελ Γίβξα‖ θαη είλαη ηππσκέλε, φπσο άιισζηε φιν ην βηβιίν, κε ειιεληθνχο ραξαθηήξεο, αθνχ εθδφζεθε πξηλ ηελ θαζηέξσζε ηνπ αιβαληθνχ αιθάβεηνπ (1908).

132


ζεκαληηθφηεξν: ππάξρνπλ παξαιιαγέο πνπ αθεγνχληαη νιφθιεξε ηελ ηζηνξία απνθιεηζηηθά κε δηαιφγνπο, θάηη ζαλ ζεαηξηθή παξάζηαζε. Σν θαηαζθεπαδφκελν ζηηο αιβαληθέο παξαιιαγέο θηίζκα, ζηηο βφξεηεο πεξηνρέο -΢θφδξαο, Νηνπγθάγηα, Πνχθα, Μηξληίηα, Κξνχγηα, Απξξαρίνπ, Βικπαζάλ- ζπλήζσο είλαη θάζηξν. ΋κσο ζηηο λφηηεο Μαιαθάζηξαο, Κνπξβειέζη, ΢παζίαο, ΋παξεο, Κνξπηζάο- φπσο θαη ζηα κέξε ηεο Νηίκπξαο, Κφζζνβνπ θαη ΢θνπίσλ, είλαη γεθχξη. Τπάξρεη πεξίπησζε, έζησ ζπαληφηεξα, νη καζηφξνη λα ρηίδνπλ εθθιεζία (ζην Λίλη ηνπ Πφγξαδεηο15). Καη θάηη αθφκε. Να πνχκε πσο, αξθεηέο θνξέο, ηνχηα ηα θηίζκαηα αλαθέξνληαη αφξηζηα, δελ πξνζδηνξίδεηαη δειαδή ε ηαπηφηεηά ηνπο, ε αθξηβή ηνπο ζέζε· ζπρλά φκσο, ε αλαθνξά είλαη ζπγθεθξηκέλε, ζαλ ηελ πεξίπησζε ηεο Ρνδάθαο πνπ είδακε λα δηαδξακαηίδεηαη ζην θάζηξν ηεο ΢θφδξαο. Άιια ηέηνηα παξαδείγκαηα: ην θάζηξν ηνπ Βικπαζάλ,16 ην γεθχξη ηνπ Άγηνπ (Shejtë),17 ην θάζηξν ηνπ Νηξίζηη (Drishtit),18 ή ηεο Σνχξα (Turrë),19 ηo γεθχξη ηεο Άξηαο, ην θάζηξν ηνπ Petro Petroshi,20 ην πην καθξηλφ γεθχξη ηνπ Καληίλ.21 Οη καζηφξνη είλαη πάληα ηξία αδέξθηα. ΋ρη ζπάληα δειψλεηαη θη ν ηφπνο ηεο ηδηαίηεξεο θαηαγσγήο ηνπο -ην Υάζη αο πνχκε, πεξηνρή θεκηζκέλσλ ηερληηψλ ζηα βνξεηναλαηνιηθά ηεο ρψξαο, δπηηθά ηνπ Κφζζνβνπ. ΋κσο, ζίγνπξα κεγαιχηεξε ζεκαζία έρεη ε αλαθνξά ζηε ζξεζθεία ηνπο -ρξηζηηαλνί ή κνπζνπικάλνη- θάηη πνπ δειψλεηαη μεθάζαξα απφ ηνπο πξψηνπο θηφιαο ζηίρνπο, ή πξνθχπηεη έκκεζα αξγφηεξα. Γλσζηφ πσο νη Σνχξθνη δελ πηνζέηεζαλ, δελ ζπκπεξηέιαβαλ πνηέ ζηα ηξαγνχδηα ηνπο, ην ζέκα ηεο εληνηρηζκέλεο γπλαίθαο, θη απηφ παξά ηε καθξνρξφληα ζπκβίσζε κε ηνπο θαηαθηεκέλνπο βαιθάληνπο. Ώιιά νη ηειεπηαίνη, φζνη απφ απηνχο αιιαμνπίζηεζαλ -αξθεηνί Ώιβαλνί, πεξηζζφηεξνη ΐφζληνη, φινη νη Πνκάθνη- ζπλέρηζαλ λα ην ηξαγνπδνχλ, θπζηθά θαηάιιεια πξνζαξκφδνληάο ην. Άξα -απνηειεί απφδεημε απηφ- ην ηξαγνχδη πξνυπήξρε ηνπ εξρνκνχ ησλ Σνχξθσλ. Σα πξφζσπα, νη πξσηαγσληζηέο ηνπ ηξαγνπδηνχ, θαηά θαλφλα δελ νλνκαηίδνληαη, δελ ιείπνπλ φκσο πεξηπηψζεηο, έζησ ιίγεο, πνπ αθνχγνληαη νλφκαηα. Παξαδείγκαηα: ε γπλαίθα ζηε ΢παζία ιέγεηαη Zare, ζηε Μηξληίηα Gjina ή Vida, ζε παξαιιαγή θαηαγξακκέλε ζηα ζχλνξα Μαπξνβνχληνπ θαη Ώιβαλίαο θέξεη ην ειιεληθφηαην …Δύραξηο· ν κηθξφο αδεξθφο ζηε Μεγάιε Μαιεζία, ζηε ΢θφδξα θαη αιινχ, αθνχεη ζην φλνκα 15

Βθεί ηα εξείπηα κεγάιεο παιαηνρξηζηηαληθήο ΐαζηιηθήο. Μεγάιν, πακπάιαην θάζηξν, κε 26 θάπνηε πχξγνπο, πνπ αλαθαηαζθεχαζε ην 1466 ν Μερκέη ν ΐ΄ ν θαηαθηεηήο. 17 ΢ηνλ Αξίλν πνηακφ, αλάκεζα Γθηαθφβα θαη Πξηδξέλε ηνπ Κφζζνβνπ. Σξαπκαηίζηεθε ζνβαξά ζηνλ Ώ΄ Παγθφζκην πφιεκν θαη θαηαζηξάθεθε νινζρεξψο ην 1942. ΢ήκεξα έρεη αλαθαηαζθεπαζηεί. 18 ΢ην αξραίν Νηξίβαζην, ιίγν ΐ.Ώ. ηεο ΢θφδξαο. 19 ΢ηε Μέζε Ώιβαλία -ζηα παξάιηα ηεο Ώδξηαηηθήο- κεηαμχ Καβάγηαο θαη Νηηβηάθαο. 20 ΢ην Λέζαλ -λφηηα ηνπ Βικπαζάλ- ηεο θνηιάδαο ηνπ ΢θνχκπε. 21 Κνληά ζην Κηνπζηεληίι ηεο ΐνπιγαξίαο, λνηηνδπηηθά ηεο ΢φθηαο. 16

133


Baca ή Gjergj· ζηελ Νηνπγθάγηα ην παηδί απνθαιείηαη Miri, ζηελ ΋παξε Tefik, ζηελ Μπεινβφληα ηεο Κνξπηζάο Dhimitraq· ζηελ πξναλαθεξφκελε παξαιιαγή κεηαμχ Ώιβαλίαο θαη Μαπξνβνχληνπ -φπνπ θαη ε Δύραξηο- νη ηξεηο δεκηνπξγνί ηνπ Κάζηξνπ ηεο ΢θφδξαο είλαη ν Skand, ν Ali, θη ν Amska,22 ελψ ζην Λνχξν ηεο Πξέβεδαο, ζε ηζάκηθε παξαιιαγή, νη ηξεηο καζηφξνη πνπ ρηίδνπλ ην γεθχξη ηεο Άξηαο ιέγνληαη Pano, Mihal θαη Kiço… Σξία αδέξθηα απ‟ ην Λνύξν, είλ‟ ν Πάλνο, είλ‟ ν Μίρνο, είλαη θη ν κηθξόο ν Χξήζηνο∙ - Δίκαζηε θ‟ νη ηξεηο αδέξθηα, θη έρνπκε ζαξάληα εξγάηεο, ηζ‟ Άξηαο ρηίδνπκε γηνθύξη, λύρηα κέξα πνιεκάκε… Δ αλαγγειία ηεο ζπζίαο (επ. 3ν) γίλεηαη απφ θάπνην κπζηεξηψδε γέξν -ζπαληφηεξα απφ γξηά- δεισηηθφ ηνπ ζεβαζκνχ πνπ απνιακβάλνπλ εδψ νη ειηθησκέλνη, ή, πνπ είλαη ην ίδην, ηεο γλψζεο πνπ θέξλεη ε πείξα. Έρνπκε θαη παξαιιαγέο φπνπ ε αλαγγειία γίλεηαη απφ Άγην, ή Αεξβίζε, ή ΢ερ,23 ππφ ηελ επήξεηα ηζρπξψλ ηφηε, κέρξη θαλαηηζκνχ, ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ. Πξέπεη λα ζπζηαζηεί -είλαη ν θαλφλαο ζ‘ φιεο ηηο παξαιιαγέο- ε γπλαίθα πνπ ηελ επνκέλε ζα θέξεη πξψηε ην θαγεηφ ησλ καζηφξσλ. Βμαίξεζε απνηειεί -αθνχγεηαη φκσο κφλν ζε δχν ηξαγνχδηα- ε ζπζία ηεο κηθξφηεξεο αδεξθήο ηνπ πξσηνκάζηνξα - ηφηε δχν είλαη νη καζηφξνη πνπ δνπιεχνπλ.24 Έλα επεηζφδην κε ηδηαίηεξε ζην αιβαληθφ ηξαγνχδη ζεκαζία -αλ θαη ζπλαληάηαη πνιχ ζπρλά ζηα αληίζηνηρα βαιθαληθά, απνηειεί θνηλφ ηνπο κνηίβν- είλαη απηφ ηεο κε ηήξεζεο εθ κέξνπο ησλ δχν κεγαιχηεξσλ αδεξθψλ ηνχ ιφγνπ ηηκήο ηνπο (επ. 4ν). Πξφθεηηαη γηα ηελ πεξηβφεηε… κπέζα, έλα δήηεκα πνπ θνξηίδεη ππέξκεηξα, ζπγθηλεί πνιχ ην ληφπην πιεζπζκφ. Μήπσο άιισζηε ην… πάηεκά ηεο δελ απνηειεί ηε ζεκαληηθφηεξε αηηία έλαξμεο ησλ αηκαηεξψλ εδψ βεληεηψλ ησλ απνθαινχκελσλ θαη θαλνύλ; Βίλαη ινηπφλ, πνιχ ραξαθηεξηζηηθφο ν ηξφπνο 22

Παξνπζηάδεη ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηνπο Έιιελεο ε ζπγθεθξηκέλε παξαιιαγή αθνχ, θαηά ηνλ Κχπξην Βπακεηλψλδα Ε. Φξαγθνχδε πνπ ηε δεκνζίεπζε ζε πεδφ ην 1856, «…κνίξα ηηο δηέηαμελ εηο ηξεηο αδειθνύο, ΢θαλδ, Αιήλ θαη Ακζθάλ νλόκαηη, θαηνηθνύληαο ηα ύςε ηνπ Μαπξνβνπλίνπ λ‟ απέιζσζηλ εηο ΢εζεληάρ (Ώζήλα), λα ιάβσζηλ εθείζελ γπλαίθα, λα ζπνπδάζσζη ηα έζηκα θαη ηελ γιώζζαλ ηνπ ηόπνπ θαη επαλειζόληεο λα θηίζσζη ην ΢θνύηαξη (΢θφδξα) επί ηεο αλαηνιηθήο όρζεο ιίκλεο ηηλόο ηελ νπνίαλ αύηε έδεημελ απηνίο…». (πεξηνδ. “Θειμηλόε” Κσλζηαληηλνχπνιεο, θ. ΕΓ-ΚΓ / 1856-57). 23 Μάξηπξαο θη αλψηαην ζξεζθεπηηθφ αμίσκα ησλ κνπζνπικάλσλ. 24 Gheorghe Vrabie, Balada populară română, Editura Academiei Republicii Socialiste România, Bucureşti 1966, πίλ. ΐ, ζει. 94-95.

134


πνπ κεηαρεηξίζηεθε ζηηρνπξγηθά ν αιβαληθφο ιαφο ην ζπγθεθξηκέλν επεηζφδην, ην νπνίν, αο ζεκεησζεί, δελ παξέιεηςε απφ θακία ηνπ παξαιιαγή. Να, γηα παξάδεηγκα, πψο ηειεηψλεη έλα ηξαγνχδη πνπ έρεη θαηαγξαθεί ζην ρσξηφ ΢ηξέιηζα ηεο Κνξπηζάο. Ο κάζηνξαο, αθνχγνληαο ηα παξάπνλα θαη ηηο εθθιήζεηο ηεο γπλαίθαο ηνπ πνπ ρηίδεη ζηα ζεκέιηα, κε ζπληξηβή, αιιά θαη κε πεξεθάληα, ηεο απαληά: Ήκνπλ θη αθήλσ νξθαλό, κα θξάηεζα ηε κπέζα… Δ γπλαίθα, πνπ πξφθεηηαη λα ζπζηαζηεί, αλαρσξεί απφ ην ζπίηη ηεο πάληα ππνςηαζκέλε (επ. 7ν). ΢ηα ηξαγνχδηα απφ ην Κφζζνβν θαη ηελ πεξηνρή ησλ ΢θνπίσλ εμεγείηαη ην γηαηί: ζπκβαίλεη γηαηί έρεη δεη φλεηξν θαθφ. Έηζη, ζε παξαιιαγή απφ ην ρσξηφ Κξίιεβν πεξηνρήο Γθφιαθ ηνπ Κφζζνβνπ, εμνκνινγείηαη: Όλεηξν θαθό πνπ είδα∙ πήγα, ιέεη, ζην γεθύξη, θεη κνπ πήξε ην θεθάιη ν θνπληάδνο γηα ην θνύξκπαλ… Δ βέξα ηνπ γάκνπ, ζαλ δφισκα γηα ηε ζπζία, απαληάηαη αξθεηά ζπρλά ζηηο αιβαληθέο παξαιιαγέο -απνηειεί ζίγνπξα δάλεην απφ ηηο ειιεληθέο απφ ηηο νπνίεο πνηέ δελ ιείπεη. Πάλησο, θαη εδψ, φπνηε ζπκβεί, ε γπλαίθα πξνζθέξεηαη λα βξεη θαη λα βγάιεη ην δαρηπιίδη. ΢ε κία κφλν πεξίπησζε πξνζπαζεί λα μεθχγεη. - η' έρεη ν θύξεο κνπ ζηε γε; - ηνπ ‟πεζε ζην ιάθθν ε βέξα. - ζα ηελ θάλνπλε ρξπζή, έρσ εγώ ελληά αδέξθηα... (Λίλη ηνπ Πφγξαδεηο) Δ θαζεπαηή πξάμε ηνπ εληνηρηζκνχ, απνηξφπαηε, δηαξθεί ειάρηζηα δίλεηαη κε δχν, ην πνιχ ηξεηο ζηίρνπο. Άιινηε, έμππλα, κφλν ππνλνείηαη ζα επαθνινπζήζεη κεηά ην ηέινο ηνπ ηξαγνπδηνχ. Δ ηξαγηθφηεηα ηεο ζηηγκήο αλαδεηθλχεηαη, θπξίσο, κέζα απφ ηνπο δηαιφγνπο ηεο εξσίδαο κε ηνπο θνπληάδνπο ηεο. Βίλαη νη εθθιήζεηο, νη χζηαηεο επηζπκίεο, ε θαηάξα φρη ζπρλή- ε επρή ηέινο πξνο ην παηδί ηεο, πνπ θνξπθψλνπλ ηελ αγσλία, ζπγθηλνχλ ην αθξναηήξην. Ώθνχγεηαη ζπληαξαθηηθφο έλαο ηέηνηνο δηάινγνο -ζε παξαιιαγή απφ ηε ΐειέζηα ηεο ΢ηξνχγθαο- κεηαμχ ηεο γπλαίθαο θαη ηνπ ίδηνπ ηεο ηνπ άληξα. Ο ηειεπηαίνο, εδψ, είλαη απηφο πνπ ζα εθζηνκίζεη θαη ηελ θαηάξα: όιν ην θαθό πνπ θάλσ, -ηε γπλαίθα κνπ λα ρηίζσ, όζα είπε ν πάηεξ ΢ερ καοζην ιαηκό ησλ αδεξθώλ κνπ, πνπ ηε κπέζα ηνπο παηήζαλ… ΢ε φιεο ηηο άιιεο πεξηπηψζεηο, έζησ ζηηο ιίγεο πνπ αθνχγεηαη θαηάξα, απηή εθζηνκίδεηαη απ‘ ηε γπλαίθα, ην ζχκα, ζηνρνπνηψληαο πάληα γεθχξη. ● όπσο ζηνλ ηνίρν ηξέκσ εγώ, λα ηξέκεη ην γηνθύξη… (Μπεινβφληα Κνξπηζάο)

135


● καπξνγηόθπξν, γηνθύξη, ζαλ πεξλνύλ πηζηνί θαη ηνύξθνη, ηξέκε όπσο ηώξα ηξέκσ… (Λνχξνο Πξέβεδαο) ● πσο ηξέκνπλ ηα ρεηιάθηα κνπ, γηνθύξη ζαο λα ηξέκεη… (Μπεινηζέξθα / Ώζπξνθθιεζηά Πξέζπαο) Δ ζπαληφηεηα ζηηο αιβαληθέο κπαιάληεο ηνπ επεηζνδίνπ ηεο θαηάξαο, δηθαηνινγεκέλα εθιακβάλεηαη, εξκελεχεηαη απφ θάπνηνπο, πσο ε γπλαίθα εληεηρίδεηαη κε ηε ζέιεζή ηεο -ππνζηεξίδνπλ πσο έηζη εμππεξεηείηαη θαιχηεξα ε δνμαζία πνπ ζέιεη ηε ζπζία εθνχζηα. Καη πξαγκαηηθά, ζε νξηζκέλεο ηνπιάρηζηνλ παξαιιαγέο ηνχην γίλεηαη θάηη πεξηζζφηεξν απφ εκθαλέο. ΢‘ εθείλε ηεο πεξηνρήο Πξεθνξνχπα ηνπ Κφζζνβνπ ε εληεηρηδφκελε ζπλαηλεί μεθάζαξα. ζάλαην θαιό κνπ δίλεη, ηε δσή ν ζεόο πνπ παίξλεη, θνύξκπαλ λα ‟καη ζην γηνθύξη… Σν ίδην - ε γπλαίθα απνδέρεηαη ηε κνίξα ηεο ρσξίο αληηξξήζεηο ζπκβαίλεη θαη ζηελ παξαιιαγή απφ ην ρσξηφ Κξίιεβν, επίζεο ηνπ Κφζζνβνπ. ηνύην δε κε λνηάδεη ζηάια, αλ Θεόο ην ζέιεη έηζη, …………………………… ακαλάηη γηα ηε κάλα, έλα δάθξπ λα κε ρύζεη, όπνηνο δεη ζε λα πεζάλεη, ζε λα αληακσζνύκε πάιη… ΋ηαλ φια έρνπλ θξηζεί, πιεζηάδεη ην ηέινο, ζα αθνπζηνχλ θαη νη ηειεπηαίεο επηζπκίεο ηνπ ηξαγηθνχ ζχκαηνο (επ. 9ν). Ώλάκεζά ηνπο μερσξίδεη βέβαηα, ζπγθηλεί πεξηζζφηεξν, εθείλε πνπ ε κάλα δεηάεη λα ηεο αθήζνπλ ειεχζεξα, έμσ απφ ηηο πέηξεο, έλα ηνπιάρηζηνλ πφδη, έλα ρέξη, έλα κάηη, έλα ζηήζνο, φια γηα ράξε ηνπ κηθξνχ παηδηνχ ηεο - θνηλφ ην επεηζφδην φρη κφλν ζηηο αιβαληθέο κπαιάληεο, αιιά θαη ζε πνιιέο βαιθαληθέο. Ώιιά μερσξίδεη - μελίδεη κάιινλ - αθφκε κία παξαγγειία ηεο γπλαίθαο - κνηίβν απηφ κφλν ησλ αιβαληθψλ ηξαγνπδηψλ. Γεηάεη λα δψζνπλ ζηνλ άληξα ηεο - ζηνλ κπεζαιή άληξα ηεο - ηελ αδεξθή ηεο γηα… γπλαίθα ηνπ! Βίπακε μαθληάδεη, αιιά είλαη εμεγήζηκε γηα ηνλ γλψζηε ησλ ζπλεζεηψλ ησλ κνπζνπικάλσλ -κφλν ζηηο δηθέο ηνπο παξαιιαγέο ην ζπλαληάκε. Ώπεπζπλφκελε ε γπλαίθα ζην κεγάιν θνπληάδν ηεο, πνπ ηε ρηίδεη, ηελ αθνχκε λα ςηζπξίδεη: γηα ηε κάλα ακαλάηη, αδεξθή κία πνπ έρσ, λα ηε δώζεη η΄ αδεξθνύ ζνπ∙ κελ αξγήζεη γηα ην γάκν, ηέηνηνο άληξαο δελ ππάξρεη… (Κξίιεβν Κφζζνβνπ)

136


Σν ηξαγνχδη ηειεηψλεη (επ. 10ν) είηε κε θάπνηα επρή -απφ ηε κάλα ζην γην - είηε δηαιαιψληαο έλα ζαχκα - ε γπλαίθα μεςχρεζε αιιά ην ζηήζνο ηεο ηξέρεη! Βπρή έρνπκε κφλν φηαλ ρηίδεηαη θάζηξν. Βηδηθά αλ ηελ απεπζχλεη κνπζνπικάλα εθπιήζζεη, αθνχ ηφηε εθθξάδεηαη έληνλα ε έρζξα γηα ηνπο Κξάιεδεο, ηνπο ΢έξβνπο βαζηιηάδεο. θάζηξν, πνπ Θεόο ζηεξγηώλεη, θξάιεο ζέλα κελ παηήζεη, κνλαρά παζάο ν γηνο κνπ, θξάιεδεο λα πνιεκήζεη… (Γθξάληεηο ΢θνπίσλ) Σν ζαχκα αθνξά ηηο ζαπκαηνπξγηθέο ηδηφηεηεο ηνπ πγξνχ πνπ ηξέρεη απ‘ ην πεηξσκέλν ζηήζνο ηεο ζπζηαζκέλεο! Πξφθεηηαη γηα ηφζν πεηζηηθφ γηα ην ιαφ γεγνλφο, πνπ δεθάδεο παξαδφζεηο ηνπ ην αλαπαξάγνπλ θαη ην παξαιιάζνπλ. Έρεη ζεκεηψζεη ζρεηηθά ν Zihni Sako: «νη κεηέξεο πνπ δελ έρνπλ αξθεηό γάια γηα ηα βξέθε ηνπο, κε ηελ αλαηνιή ηνπ ειίνπ πιέλνπλ ηηο ξόγεο ηνπο κε λεξό αζβεζηνύρν πνπ δητδξνύηαη ζηηο θακάξεο ηνπ θάζηξνπ, έρνληαο πξώηα θαηαλαιώζεη ςσκί θαη θξεκκύδηα. Απηό ην ππόιεπθν λεξό πηζηεύνπλ όηη είλαη ην γάια ηεο εληεηρηζκέλεο γπλαίθαο».25 Ώιιά, λα ηξία παξαδείγκαηα πψο ε παξάδνζε πέξαζε ζην ηξαγνχδη: ● ζάκα ηόηε, εθεί κηα βξύζε γηα λεξό ηνπο βγάδεη κέιη∙ πνηνο λα μέξεη αλ είλαη αιήζεηα; γηα λα ιέλε, έηζη ζα ‟λαη… (Κξίιεβν Κφζζνβνπ) ● έμσ ην βπδί αθήζαλ, ζαλ ρξπζό λεξό λα ηξέρεη, ην παηδί λα κεγαιώλεη, ηνπο αξξώζηνπο λα γηαηξεύεη… (Λνχξνο Πξέβεδαο) ● ηώξα ζηνπ βπδηνύ ην γάια παλ ηπθινί λα γηάλνπλ κάηηα… (Πξεθνξνχπα Κφζζνβνπ) Δ ζεψξεζε ησλ αιβαληθψλ παξαιιαγψλ ηεο κπαιάληαο ζα ηειεηψζεη κε ηελ παξάζεζε ελφο αθφκε νιφθιεξνπ ηξαγνπδηνχ, ηνχηε ηε θνξά κνπζνπικαληθνχ. Με 208 ζηίρνπο, έρεη θαηαγξαθεί ζηα ρσξηά ΢θέξθα θαη Λάπηζεβα ηεο πεξηνρήο Πξεθνξνχπα ζην Κφζζνβν.26 Σψξα ε ππφζεζε δηαδξακαηίδεηαη ζηε ιεγφκελε Άγηα Γέθπξα (Ura e Shejtë), θηίζκα ζην νπνίν αλαθέξνληαη πνιιέο παξαιιαγέο πξνεξρφκελεο απ‘ ηε δψλε ΢θνπίσλ-Κφζζνβνπ. Σξία αδέξθηα, ηξεηο Υαζηάηεο,27 25

Eléments Balkaniques communs dans le rite de la Balade de l‘ Emmurement, Studia Albanica, 3/1966, 2, 210. 26 Anton Çetta, Balada dhe Legjenda, Prishtinë 1974, No 4, 8-13. 27 Ώπφ ην Υάζη, πεξηνρή θεκηζκέλε γηα ηνπο καζηφξνπο ηεο. ΐξίζθεηαη ζηε ΐ.Ώ. Ώιβαλία - Α. Κφζζνβν.

137

΢ΠΤΡΟ΢ Ε. ΜΏΝΣΏ΢ δξφκν παίξλνπλ γηα Γθηαθφβα·28 ήζαληε θη νη ηξεηο καζηφξηα… ΐαλ‘ ηα ηζφθηα29 ηνπο ζηνλ ψκν, κεζ‘ ηνπ Αξίλνπ παλ ην ζηφκην θαη γηνθχξη η‘ Άγηνπ αξρίδνπλ. Υξφλνπο ηξεηο πνπ ην δνπιεχνπλ· ην δνπιέςαλ ηξία ρξφληα, κα δε βάλνπλε θεκέξη, 30 είλαη ε λχρηα πνπ ην παίξλεη. Σξία αδέξθηα, ηη λα θάλνπλ; Μεηαμχ ηνπο θνπβεληηάδνπλ: - Να παξαθπιάκε λχρηα, πνηνο γθξεκίδεη λα ηνλ βξνχκε, ρξφληα ηξία πνιεκάκε, παλ νη θφπνη καο ρακέλνη, δε καο ζηέθεη ην θεκέξη, ην θνξκί καο ζηγνθαίεη. Νχρηα θάζνληαη, θπιάλε· έθηαζε ην κεζνλχρηη, ηίπνηα λα ην γθξεκίζεη -κα νη πέηξεο θνπξθνπξίδνπλ ζαλ πνπιηά θαη θηεξνπγίδνπλ. Σν πξσί ν Θεφο πνπ θέξλεη -ηα παηδηά αξρίδνπλ πάιη· πάιη αξρίδνπλ λα δνπιεχνπλην γεξνδεξβίζε ζηέιλεη. - Γεηά ραξά ζαο, ηξία αδέξθηα! - Γεηα θαη ζέλα, κπξε δεξβίζε! Μ‘ άξρηζε ζηξαβά ε δνπιεηά καο, ε δνπιεηά καο ζηξάθη πάεη, ηξία ρξφληα πνιεκάκε, δε καο ζηέθεη ην θεκέξη, ην θνξκί καο ζηγνθαίεη! Φεο θπιάμακε φιε λχρηα· ηίπνηα λα ην γθξεκίζεη· κα νη πέηξεο θνπξθνπξίζαλ ζαλ πνπιηά θαη θηεξνπγίζαλ. Ξέξεηο, γέξν, λα καο κάζεηο, πψο ζηεξγηψλνπκε γηνθχξη; ΢ηα παηδηά ν γέξνο ηφηε: - Ώλ ην ζέηε ην γηνθχξη, ζεηο πνπ είζηε ηξία αδέξθηα θαη νη ηξεηο ζαο παληξεκέλνη, πξέπεη κπέζα ζαο λα δψζηε πσο δε ιέηε ζηηο γπλαίθεο· φπνηα ηνπο ςσκί ζα θέξεη, 28

Πφιε ζην ΐ.Α. Κφζζνβν. ΢θπξηά, εξγαιεία. 30 Σφμν. 29

138

Ο ΘΡΤΛΟ΢ ΣΟΤ ΒΝΣΒΕΥΕ΢ΜΟΤ ΢ΣΕ΢ ΏΛΐΏΝΕΚΒ΢ ΜΠΏΛΏΝΣΒ΢ θνχξκπαλ ζην γηνθχξη κπαίλεη, γηα… θνπξκπάλη ηνχην ζέιεη. Σνχηα, θη αο πεγαίλσ ηψξα, ετβαιάρ,31 είπε θαη θεχγεη… Υψκα δε ‘θνπλήζε· εράζε! ΋ιε κέξα ρηνπλ η‘ αδέξθηα· θη φηαλ ν Θεφο βξαδηάδεη, θεχγνπλε λα πάλε ζπίηη. Αξφκν-δξφκν δίλνπλ κπέζα κελ ην πνχλε ζηηο γπλαίθεο. Φηάζαλ ζπίηη, ήξζε ε λχρηα, θάγαλε ην βξαδηλφ ηνπο, ζηνπο νληάδεο ηνπο ηξαβήμαλ. Μφιηο κπήθαλ ζηνπο νληάδεο, ν κεγάινο -ληξνπή λα ‘ρεηηεο γπλαίθαο ηνπ ηεο ην ‘πε. - Λάζνο ζνπ, ςσκί αλ θέξεηο, καο καξηχξεζε έλαο γέξνο πσο γηα λα γελεί γηνθχξη ζέιεη κηα θπξά θνπξκπάλη. Καη ν δεχηεξνο -θαηάξαηεο γπλαίθαο ηνπ ην ιέεη. Ο κηθξφο -επινγεκέλνοδελ ηεο ην ‘πε ηεο θαιήο ηνπ. Έθεξε ν Θεφο ηε κέξα· ζεθσζήθαλε η‘ αδέξθηα, πάλε ακέζσο ζην γηνθχξη, βιέπνπλ ην γηνθχξη ζηέθεη. Ώξρηλάλε λα δνπιεχνπλ. ΍ξα γηα ην θνιαηζηφ ηνπο… Σσλ παηδηψλ ε κάλα πάεη ζηνλ νληά ηεο πξψηεο λχθεο· ηεο θσλάδεη: - Β, κπξε θφξε, ην ςσκί γηα ηα παηδηά κνπ! - Μσξέ κάλα, άθνπ θάηη, δε πεγαίλσ ζην γηνθχξη, κε πνλάεη ην θεθάιη, δε κπνξψ λα θάλσ βήκα. Έθπγε ε γξηά, θαξκάθη, ζηνλ νληά ηεο άιιεο λχθεο· ηεο θσλάδεη: - Β, κπξε θφξε, ην ςσκί γηα ηα παηδηά κνπ! ΢χξε ησλ παηδηψλ ςσκάθη, άξγεζε ην θνιαηζηφ ηνπο, ζην γηνθχξη πηα πεηλάλε. - Μα ηε πίζηε κ‘, άθνπ κάλα, δε πεγαίλσ ην ςσκί ηνπο, 31

Υαηξεηηζκφο θαη επραξηζηήξηα έθθξαζε ζηνπο Μνπζνπικάλνπο: ―Δπραξηζηώ, ν Θεόο καδί ζαο‖.

139

΢ΠΤΡΟ΢ Ε. ΜΏΝΣΏ΢ ζέξκεο καχξεο κ‘ έρνπλ πηάζεη, δε κπνξψ λα θάλσ βήκα! Αεο ηε γξηά ηη θάλεη πάιη· ΢ηεο κηθξήο ηεο λχθεο πήγε: - ΢ήθσ, θφξε κ‘, ‘ηνίκαζέ ην ην ςσκί γηα ηα παηδηά κνπ, ζην γηνθχξη πηα πεηλάλε· ζην θξεβάηη νη ζπλλπθάδεο, δε κπνξνχλ ςσκί λα πάλε… Ση λα θάλεη θη ε λπθνχια; ζθψλεηαη ζηα δπν ηεο πφδηα θαη ζηε γξηά ζηγά ηεο ιέεη· άθνπ ζηε γξηά ηη είπε: - Μάλα, ην παηδί ακαλάηη! ΢ην πεγάδη κε κνπ πέζεη! Άθνπ θαη ηε γξηά πνπ ιέεη: - Κφξε κνπ, ραδνχια ζα ΄ζαη, παο, γπξίδεηο, ζα θνηκάηαη. - Ώρ κπξε κάλα, ιέεη ε λχθε, Φεο θαθ‘ φλεηξν πνπ είδα -θνχξκπαλ ζην γηνθχξ κε δέλεζηελ απιή μαλά δε ζα ‘καη! Σν ςσκί θαη… μεθηλάεη. ΢ηεο απιήο ηελ πφξηα ζηέθεη, γη‘ άιιε κηα θνξά γπξλάεη θαη θσλάδεη: - Β, κπξε κάλα, ακαλάηη ην παηδί κνπ, ζπλλπθάδεο κε ην δέξλνπλ! Πήξε ην ζηξαηί θαη πάεη… Μεζ‘ ηε κέζε κφιηο θηάλεη, ν Θεφο ζεηζκφ ηήο ξίρλεη. Αεο θη ε λχθε ηη ζα θάλεη, θάησ π‘ αριαδηά ζα πάεη κε ην λνπ ηεο κνινγάεη: - Πέληε, λαη, ηα ρξφληα πνπ ‘ξζα, θη νχηε πήγα ζην ρσξάθη, κηα θνξά ςσκί δελ πήγα! Παχεη θη ν ζεηζκφο, ‘ζπράδεη! ΢‘θψλεηαη ζην δξφκν πάιη, θη φηαλ θηάλεη ζην γηνθχξη, ζην γηνθχξη φηαλ ζα θηάζεη… - Καιφ θάλεηε, θνπληάδνη! - Να ‘ρεηο, ζπ, θαιφ θνπληάδα! ηνχην δσ θαιφ δελ είλαη, ζνπ ‘ηνηκάδνπκε θηβνχξη·32 ζα καο δψζεηο ηε ςπρή ζνπ; Άθνπ π‘ απαληάεη ε λχθε: - Θάλαην θαιφ κνπ δίλεη, 32

Σάθνο.

140

Ο ΘΡΤΛΟ΢ ΣΟΤ ΒΝΣΒΕΥΕ΢ΜΟΤ ΢ΣΕ΢ ΏΛΐΏΝΕΚΒ΢ ΜΠΏΛΏΝΣΒ΢ ηε δσή ν Θεφο κνχ παίξλεη, θνχξκπαλ λα ‘καη ζην γηνθχξη. Καη ν άληξαο ηεο ηη θάλεη; Καθή κνίξα, φιν θιαίεη. Δ θπξά ηνπ ηνλ καιψλεη, απνπαίξλεη ηνλ ε θπξά ηνπ: - Ληγνςχρεζεο πεξίζζηα, θιαίεη άληξαο γηα γπλαίθα; Άξρηζε θη απηφο λα ιέεη: - Γηα γπλαίθα ‘γσ δε θιαίσ, αιιά αδέξθη κελ πηζηέςεηο; αδεξθφο πηζηεχεη αδέξθη; κπέζα δψζακε ςεο, μέξεηο; Αεο ηη θάλεη ηφηε ε λχθε: - ‘Κνχζηε κε, θνπληάδνη, είπε, γηα ηε κάλα κνπ ρακπέξη!.. δεθαεθηάξα αδεξθή κνπ γηα ηνλ άληξα κνπ λα θέξεη, πνπ ‘λαη κπεζαιήο, ιεβέληεο. Πάιη ε λχθε ηνχο κηιάεη: - ΢αο δεηψ θαη κία ράξε· άθεζα παηδί ζηε θνχληα, θέξηε ην κνπ κία αθφκα, κηα θνξά λα ην βπδάμσ! Έλαο ηεο θνπληάδνο θεχγεη, πήξε ην παηδί απ΄ ην ζπίηη θαη ηεο λχθεο ηνπ ην πάεη, κεζ‘ ηελ αγθαιηά ηεο βάλεη. Αεο ηη θάλεη ηψξα ε λχθε· ην δεμί βπδί ζην ζηφκα, ζηα μαλζά καιιηά ην ρέξη, θη αξρηλάεη ην κνηξνιφη. - Έη, παηδί κνπ, λα ‘ρεηο ηχρε! ίζζαια33.., άληξαο λα γέλεηο, ηνπ παηέξα ζνπ λα κνηάζεηο, Κφζζνβν λα γεξνληέςεηο,34 ηε καλνχια ηψξα ράλεηο… ΢ηξέθεη ζηνπο θνπληάδνπο, ιέεη: - Ώκαλάηη ζαο, θνπληάδνη, ην βπδί κνπ αθήζηε απ‘ φμσ· κηθξφ ην ‘ρσ ην παηδί κνπ, φηαλ θιαίεη κε δεηάεη, θέξηε ην κνπ ζην γηνθχξη κε βπδί λα ην κσξψλσ! Κη νη θνπληάδνη άθνπ η‘ είπαλ: - ‘΢χραζε θαη φηη ζέιεηο… ΢‘θψζεθε κε ―βφεζα Θε κνπ‖, 33 34

Βπρή Μνπζνπικάλσλ: ―Μαθάξη, ζνπ εύρνκαη‖. Να γίλεηο γέξνληαο, …εζηκνδηθαζηήο!

141

΢ΠΤΡΟ΢ Ε. ΜΏΝΣΏ΢ ζ‘θψζεθε δνμάδνληάο ηνλ, πήξε… αβληέο35 γαιελεκέλε, δίρσο πξνζεπρή λα πάςεη. - Θέιεκα Θενχ λα γέλεη, ηε ςπρή κνπ εδψ λα δψζσ. ΢ην γηνθχξη θάησ ε λχθε, ζέκεια δεμηά ηνπ πέθηεη!! Αεο ηη θάλαλ νη θνπληάδνη! Με… Θεφ36 θεθάιη πήξαλ, πέηξεο ξίρλνπλ, ρψκα απάλνπ! Κη αξρηλίζαλ ην γηνθχξη, -φμσ αθήζαλ ην βπδί ηεοην θεκέξη ηνπ ερηίζαλ. ΢ην γηνθχξη βάιαλ ηφμν, π‘ απφ ηφηε αθφκα ζηέθεη! Σψξα ζηνπ βπδηνχ ην γάια, παλ ηπθινί λα γηάλνπλ κάηηα! Γηνθπξηνχ η‘ Άγηνπ ηξαγνχδη, φπσο ην ‘παλε ην ιέκε…

SPIROS I. MANDAS Qendra e Studimeve të Urave të Gurta Athinë

LEGJENDA E MURIMIT NË BALADAT SHQIPTARE (Përmbledhje) a herë që në të kaluarën e largët vështirësia është takuar me të mosshpjegimin, lindën besëtytni të çuditshme që kanë çuar, jo rrallë, deri në akte tragjike. P.sh.: për të qëndruar një ndërtesë e madhe, besonin se duhej murosur në themelet e saj një njeri i gjallë. Legjenda të shumta nga e gjithë bota u referohen flijimeve njerëzore me synim të tillë. Vetëm kështu, shpjegojnë disa hulumtues, viktima e flijimit do të shndërrohej në mbrojtëse të ndërtimit, dhe ky do të fitonte shpirt. Sipas të tjerëve, me anë të flijimit njerëzor do të zbutej shpirti i keq i zonës dhe do të lejonte ndërhyrje në vendin e pushtetit të tij. Është e papritur, ose së paku përbën një habi fakti se si ky mit i përbotshëm, arriti që në Ballkan – dhe vetëm këtu – të shfaqet si një poemë e kënduar, një paralogji (παξαινγή), siç e quajnë grekët, ose baladë, siç e emërtojnë popujt e tjerë të këtij gadishulli.

S

35 36

Σειεηνπξγηθφ πιχζηκν ρεξηψλ ζηνπο Μνπζνπικάλνπο. Μεγαιχλνληαο ην φλνκα ηνπ Θενχ.

142


Ura e Artës për grekët, manastiri i Arxheshit për rumunët, kështjella e Devës për hungarezët – që në Transilvani përbëjnë minoritet – kështjella e Rozafës për shqiptarët, malazezët dhe serbët, një qytet – ose më mirë muret e tij – për bullgarët, po ato ndërtime ose të tjera – një çezmë, një kishë, një ujësjellës – për kroatët, boshnjakët, pomakët, vllehët, ciganët, janë përdorur për rrëfimin melodik të flijimit të gruas së kryemjeshtrit. Lloji i ndërtimit, ndryshime të tjera të veçanta në motivet e subjektit të këngës u bënë, më në fund, bartësit e veçanësive të çdo populli e vendi. Çdo popull ballkanik i ka kënduar baladat në qindra versione, duke i ofruar një lëndë të pasur letërsisë, folklorit, muzikës, gjuhësisë, artit dhe historisë! Variantet e baladës shqiptare, të regjistruara jo vetëm brenda kufijve të sotëm shtetërorë ku ata jetojnë, por edhe ku ka ose kishte shqiptarë – në Kosovë, Mal të Zi, ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, në pjesë të Epirit grek- janë të shumta, me qindra. Të gjitha kanë si model «kalanë e Rozafës», e cila i referohet kështjellës hijerëndë të Shkodrës. Kënga – baladë kombëtare e shqiptarëve – ndjek versionin ballkanik të mitit me ngjarje dhe motive mjaft të përbashkëta, më të zakonshmet e të cilave janë: të tre mjeshtrave vëllezër dhe ai i kujdesit amtar, me të cilit arrin pikën kulminante dhe mbyllet kështu e gjithë historia. Një episod me rëndësi të veçantë në këngën shqiptare – edhe pse haset shumë shpesh në gjegjëset ballkanike, përbën motivi i tyre i përbashkët – ai i mosmbajtjes së fjalës së nderit prej dy vëllezërve më të mëdhenj. Kemi të bëjmë me besën e famshme, një çështje me ngarkesë të pamasë, që mallëngjen shumë popullsinë vendase. Është shumë karakteristike edhe mënyra me të cilën populli shqiptar e ka trajtuar atë në vargje. Subjekti i «Kalasë së Rozafës», me tri skenat dhe dhjetë episodet është si vijon: Tre vëllezër, që të tre mjeshtër të përmendur, përpiqen të ndërtojnë kështjellën. Mundimet e tyre shkojnë dëm, sepse ajo që ndërtojnë ditën, shembet natën. Të dëshpëruar, pyesin se çfarë mund të bëjnë. Papritmas u shfaqet përpara një plak i çuditshëm dhe u tregon të fshehtën. Ajo grua që do t‘u sjellë gjellën të nesërmen të muroset në themel. Tre vëllezërit betohen të mos u tregojnë grave të tyre, por vetëm i vogli nuk e thyen besën. Kur nusja e vogël ka pranuar t‘u çojë bukë ustallarëve nuk e di çfarë e pret. Por ajo e pranon fatin e vet dhe, duke zbritur në themele, i kujtohet djali i vogël dhe lutet që t‘i lënë jashtë një sy për ta parë, një dorë pët ta ledhatuar, dhe këmbën e djathtë për t‘ia përkundur djepin si dhe një sisë për t‘i dhënë gji. Dëshira e saj e fundit është që të ngrijë gjiri i saj, të forcohet kështjella, dhe kështu një ditë biri i saj mbret ka për ta pushtuar! Megjithëse ngjarja është legjendare, përshkrimi në baladën shqiptare të murimit është realist. Dialogjet janë gati teatrorë. Është e njohur se turqit, pavarësisht nga sundimi disashekulllor në Ballkan, nuk adoptuan në këngët e tyre motivin e gruas së murosur. Por vetë ballkanasit, madje edhe ata popuj që përqafuan fenë islame, si p.sh., mjaft shqiptarë, shumica e boshnjakëve dhe gjithë pomakët, vazhduan ta këndojnë, një provë tjetër se kjo baladë ka ekzistuar para ardhjes së turqve.

143

LUDMILA BUXHELI Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë Departamenti i Gramatikës TIRANË RASA EMËRORE, KRYEFJALA E KONTROLLUAR NGA KRYEFJALA E FJALISË DREJTUESE DHE KATEGORIA PRO NË GJUHËN SHQIPE § 1. Shkas për këtë artikull ka qenë një nga shkrimet e para të gjuhëtares Sabine Iatridou (MIT), objekt i të cilit është caktimi i rasës emërore të kryefjalës së fjalisë në greqisht, e shprehur me sintagmë emërore (SE). Autorja bën një analizë të hollësishme, në këndvështrim gjenerativist, të përndarjes së SE në rasën emërore, duke sjellë një sërë argumentesh për rolin e kategorisë eptimore KOHË si caktues i rasës emërore të kryefjalës në greqishte, kryesisht në planin sinkronik, por edhe në atë diakronik1. Për këtë autorja ndalet në strukturat e fjalive me folje në lidhore, praninë e së cilës në greqisht e shikon si një dukuri të lidhjes gjuhësore ballkanike, të cilën e ka edhe shqipja. Bazuar në strukturat e fjalive me folje në mënyrën lidhore në të dy gjuhët si një dukuri gjuhësore ballkanike, në këtë artikull duam të provojmë që, ashtu si në greqishte, edhe në shqipe caktimi i rasës emërore të sintagmës emërore, në pozicionin e kryefjalës së fjalisë, është një argument tjetër që e karakterizon shqipen, krahas greqishtes, si gjuhë që i përket lidhjes gjuhësore ballkanike. Nga ana tjetër, për sa i përket caktimit të rasës emërore të SE kryefjalë, duam të provojmë gjithashtu se këto dy gjuhë, krahas ngjashmërisë me gjuhët e tjera të lidhjes ballkanike, kanë njëkohësisht tipare të caktimit rasor që janë të përbashkëta dhe karakteristike vetëm për to dhe që shpjegohen historikisht me ngjashmërinë në zhvillimin e sistemit foljor të këtyre dy gjuhëve. Strukturat me lidhore të greqishtes që analizon Iatridou, dhe që, sipas nesh, janë të ngjashme me shqipen, janë disa, por këtu po ndalemi vetëm në njërën prej tyre (1a), të cilën e kemi pasqyruar së bashku me variantin përkatës në shqip (1b): a) Ο Γηάλλεο πξνζπάζεζε [ KZ λα θχγεη]. b) Jani u përpoq [ KZ të largohej]. Simboli KZ, si në (1a) të greqishtes, ashtu edhe në (1b) të shqipes, përfaqëson një sintagmë emërore të parealizueshme fonetikisht, në pozicionin e kryefjalës së fjalisë së varur, brenda kllapave. Ky simbol 1

S. Iatridou, On Nominative Case Assignment and a Few Related Things, MIT Working Papers in Linguistics, 19, Papers on Case and agreement, II, 1993, 175196..

145

LUDMILA BUXHELI

sematikisht i referohet SE ν Γηάλλεο që shërben si kryefjalë e fjalisë drejtuese. Analiza e tipareve të përbashkëta të shqipes me greqishten në caktimin e rasës emërore të kryefjalës së fjalisë këtu bëhet në këndvështrimin e gramatikës gjenerative, përkatësisht sipas teorisë së rasës. Sipas kësaj teorie, të ideuar nga N. Chomsky në vitet ‘80 të shekullit të kaluar, vetëm sintagmat emërore të realizuara fonetikisht mund të marrin rasë, gjë që do të thotë se SE të një fjalie mund të jenë edhe të parealizuara fonetikisht. Si argument kanë shërbyer disa nga të dhënat gjuhësore për rolin e kategorisë kohë, si komponent i domosdoshëm i kokës së SEPT, eptimit, në caktimin e rasës emërore të kryefjalës. Gjithashtu, mbështetur në parimin e filtrit rasor, si pjesë e teorisë së rasës, duam të provojmë se SE në gjuhën shqipe, ashtu si dhe në greqishte, duhet të realizohet fonetikisht për të marrë rasë, përndryshe struktura me SE të parealizuara fonetikisht, por me rasë, sipas filtrit rasor janë jogramatikore. Për të argumentuar rolin e filtrit rasor jemi mbështetur, së pari, në strukturat ku realizimi i rasës emërore është i pamundur, sepse SE nuk mund të realizohet fonetikisht, si në (1a) dhe në (1b). Nëpërmjet strukturave të tilla duam të provojmë lidhjen midis tipareve eptimore [+Kohë] dhe [-Kohë] dhe realizimit ose mosrealizimit fonetik të SE. Ne mendojmë se, në gjuhën shqipe, ashtu si në greqishten e sotme, karakteristikat eptimore [+Kohë] dhe [-Kohë] mundësojnë distribucionin e SE të realizuar fonetikisht dhe asaj të parealizueshme fonetikisht në pozicionin e kryefjalës së fjalisë ose siç njihet në gramatikën gjenerative, pozicioni i specifikuesit (SPEC) të sintagmës eptimore (SEPT), shkurt [SPEC, SEPT]. § 2. Në gjuhën shqipe jo gjithmonë një SE e pashprehur fonetikisht, por e nënkuptuar, në rolin e kryefjalës në rasën emërore, ka lidhje me dukurinë pro-drop d.m.th. ka rënë. Ajo që duam të provojmë është se në shqipe jo gjithmonë një SE e parealizuar fonetikisht, në pozicionin e kryefjalës, mund të zëvendësohet me një SE të hapur në rasën emërore ose kallëzore, përkatësisht rasë përjashtimore. Përdorime të tilla si në (2a,b) janë të zakonshme në shqipe dhe shpjegohen përsëri me tiparin [+Pr, Kohë] të fjalisë, përkatësisht sintagmës eptimore (SEPT): 2 a) Unë shkoj [ø të notoj çdo ditë]. b) Unë shkoj [ø për të notuar çdo ditë]. Folja shkoj e fjalisë drejtuese duket se përzgjidhet nga një fjali e varur, të cilën tani për tani po trajtojmë si projeksion të fleksionit, d.m.th. si një SEPT. Simboli [ø] tregon që në fjalinë e varur kemi një kryefjalë zero. Por kjo kryefjalë zero nuk mund të zëvendësohet me një SE të realizuar 

Këtu nuk do ta trajtojmë problemin në pikëpamje të programit minimal.

146

RASA EMËRORE, KRYEFJALA E KONTROLLUAR DHE KATEGORIA PRO

fonetikisht në rasën emërore, përndryshe (2a) dhe (2b) do të bëheshin jogramatikore, si në (2a‘) dhe (2b‘): 2 a‘) Unë shkoj [*unë të notoj çdo ditë]. b‘) Unë shkoj [* unë për të notuar çdo ditë]. Pamundësia e realizimit të një kryefjale të hapur provon përsëri që, në këto struktura, eptimi i fjalisë së varur me kallëzues një folje në lidhore nuk mund të shërbejë si caktues i rasës emërore të kryefjalës, ndonëse kjo e fundit është e nënkuptueshme. Si rrjedhim, kryefjala e fjalisë së varur është një kategori zero. Ajo që të bie në sy në 1a, 1b, 1c dhe 1d është se eptimi (EPT) i fjalisë së varur ka tiparet [+Përshtatje, –Kohë], pra ai është i dobët për të caktuar rasën emërore të kryefjalës, pasi lidhorja e foljes në fjalinë e varur vepron si një formë e pashtjelluar. Kjo do të thotë që fjalia e varur nuk mund të ketë një SE kryefjalë në rasën emërore, të realizuar fonetikisht, sepse nuk mund të marrë rasë nga një EPT [ +Përshtatje, Kohë]. Nëse do të provonim të futim në këtë strukturë një SE në rasën emërore, në rolin e kryefjalës së fjalisë së varur, dhe të ndërronim kohën e foljes së varur, fjalitë e varura do të bëheshin jogramatikore, siç në fjalinë (3): 3 *Unë shkoj *unë të notoja. § 3. Por ndërtime të tilla janë problematike jo vetëm kur kallëzuesi i fjalisë drejtuese shprehet me një folje jokalimtare, si në (1a,b), por edhe kur ky kallëzues shprehet me një folje kalimtare, e cila, ndonëse mund të plotësohet kuptimisht nga një SEPT me kallëzues një folje në lidhore, nuk mund të caktojë rasën kallëzore përjashtimore të një emri në rolin e kryefjalës së fjalisë së varur, sepse kjo kryefjalë nuk mund të jetë e hapur, e realizuar fonetikisht, si në 4a, 4b: 4 a) Unë di [ ø të lexoj ]. b) Di unë [ø të lexoj]. Edhe në këto struktura fjalia e varur ka nevojë për një kryefjalë, por ajo nuk mund të jetë e hapur, përndryshe fjalitë janë jogramatikore, si në (4a‘, 4b‘): 4 a‘) Unëi di [*unëi të lexoj ] . b‘) Di unëi [*unëi të lexoj].



Indeksimi i njëjtë ose i ndryshëm, me shkronja ose me numra, që ndeshet në këtë studim në fund të dy a më shumë kategorive, përdoret për të treguar tiparet e përbashkëta ose dalluese ndërmjet tyre.

147

LUDMILA BUXHELI

Nga ana tjetër, në fjalinë e varur të (4a), të rimarrë në (5a) me trajtë të shkurtër para foljes në lidhore, vërejmë se trajta e shkurtër në rasën kallëzore e foljes në lidhore strukturalisht nuk mund të zhvendoset më lart, para foljes di, si në (5b), gjë që provon se kjo trajtë ndodhet brenda projeksionit SF të sintagmës foljore me folje në lidhore, por edhe se fjalia e varur me folje në lidhore ndodhet brenda një projeksioni maksimal, i cili e pengon këtë lëvizje: 5 a) Unë di [ ta lexoj ]. b) *Unë e di [ të lexoj ]. c) *Unë e dëshiroj [të notoj]. Struktura me fjali të tilla si në (2) dhe (4), provojnë se, pavarësisht kuptimit kalimtar ose jokalimtar të foljes së fjalisë drejtuese, kryefjala e fjalisë së varur nuk mund të jetë një SE e hapur, sepse pozicioni [SPEC, SEPT], në të cilin ajo ndodhet, ka tiparin [-Rasë], d.m.th. është një pozicion i padrejtueshëm, qoftë nga eptimi i fjalisë së varur, qoftë nga folja e fjalisë drejtuese. Në fjali të tilla, jo vetëm EPT i fjalisë së varur nuk mund të shërbejë si caktues rasor i emërores së emrit në rolin e kryefjalës, por edhe foljet kalimtare në fjalinë drejtuese nuk mund të shërbejnë si caktues rasor përjashtimor i një SE në pozicion [SPEC, SEPT] të fjalisë së varur. Në (2a, 2b) e (4a, 4b), kryefjala e fjalisë së varur nuk mund të realizohet fonetikisht, përndryshe fjalitë do të ishin jogramatikore, si në (2a‘,2b‘) dhe (4a‘, 4b‘). Pozicioni strukturor i zbrazët i kryefjalës së fjalisë së varur, me SF një folje në lidhore, nuk mund t‘i referohet një sintagme emërore në rasën emërore që ka rënë, sepse në të nuk mund të futet lehtësisht një SE e realizuar fonetikisht, pa prishur kuptimin e fjalisë. Për pasojë, nuk mund të pranohet që në (a) dhe (b), të fjalive në (2) dhe (4), ka ndodhur dukuria pro-drop. § 4. Duke analizuar më tej shembujt në (2) dhe (4), vërehet se EPT i fjalisë së varur ka tiparin [+Pr], por folja-kallëzues përshtatet me kryefjalën e fjalisë drejtuese, d.m.th. kallëzuesi i fjalisë së varur është një folje në të njëjtin numër dhe vetë, si dhe folja e kallëzuesit të fjalisë kryesore. Edhe pozicioni i kryefjalës së parealizuar fonetikisht karakterizohet nga një rol semantik referencial ose anaforik, sepse motivohet ose kontrollohet nga roli semantik i kryefjalës së fjalisë drejtuese. Ndonëse kryefjala mungon, ajo është e nënkuptueshme dhe e motivueshme me kryefjalën e fjalisë drejtuese. Nga ana tjetër, pamundësia e përdorimit të një SE të realizuar fonetikisht në rolin e kryefjalës në rasën emërore, për fjalinë e varur, tregon që EPT i kësaj fjalie është [–Kohë], pasi në këtë fjali koha e foljes në lidhore është anaforike dhe nuk mund të ndryshohet. Koha e foljes së fjalisë drejtuese detyrimisht duhet të rimerret ose të përsëritet te folja e fjalisë së varur, që kjo e fundit të jetë gramatikisht korrekte. Kjo do të thotë që pozicioni i zbrazët ose zero përmban gjithashtu tiparin [-Rasë].

148


§ 5. Të gjitha strukturat e mësipërme duket sikur i kundërvihen parimit të karakterit lokal të rasës dhe të rolit semantik, sepse përemri unë duket se merr rasën në fjalinë drejtuese, ndërkohë që rolin semantik duket se e merr njëkohësisht, si nga folja e fjalisë drejtuese, ashtu edhe nga folja e fjalisë së varur. Në të vërtetë, nuk jemi para një paradoksi, sepse në gjithë shembujt e mësipërm kemi të bëjmë me dy SE me marrëdhënie referenciale, nga të cilat, SE e fjalisë drejtuese është e realizuar fonetikisht, kurse ajo e fjalisë së varur është e parealizueshme fonetikisht, ndonëse ka një rol semantik të caktuar. Secila prej këtyre SE e merr rasën dhe rolin semantik në fjalinë përkatëse. Në fjali të tipit ―unë di të lexoj” ose ―unë shkoj të notoj” vendi i SE në rolin e kryefjalës së fjalisë së varur, me folje në lidhore, përfaqëson një ―kategori të zbrazët‖ (KZ), me tipare [+rol semantik anaforik, -rasë], sepse kjo SE e nënkuptuar, në rolin e kryefjalës, nuk mund të marrë rasë as nga eptimi i fjalisë së varur, i cili është [+Pr, -K], as nga folja e fjalisë drejtuese. Strukturën e këtyre fjalive të varura, tani për tani, mund ta japim si në (6): 6 a) Pro di [SEPT [KZ [EPT‟ të lexoj]]. b) Pro di [SEPT [*unë[ [EPT‟ të lexoj]]. c) Di pro [SEPT [KZ [EPT‟ të lexoj]]. d) Di pro [SEPT [*unë [EPT‟ të lexoj]]. Kjo kategori e zbrazët nuk mund të jetë pro d.m.th. një SE në rasën emërore që ka rënë, sepse nuk mund të këmbehet ose nuk mund të jetë në përndarje plotësuese me ndonjë emër të realizuar fonetikisht, që mund të futet lehtë në fjali. KZ në fjalitë (5) përfaqëson një SE të nënkuptueshme, por të parealizueshme fonetikisht me asnjë formë rasore. Ndonëse ndodhet në një pozicion ku mund të drejtohet, sepse eptimi është i shtjelluar, kjo KZ nuk mund të drejtohet. Arsyeja është se asaj nuk mund t‘i caktohet rasë as nga kategori funksionale, përkatësisht eptimi, as nga ndonjë kategori leksikore në fjalinë drejtuese. Një kryefjalë e tillë, e parealizueshme fonetikisht, kuptimisht referenciale ose anaforike, së cilës nuk mund t‘i caktohet rasë nga EPT i fjalisë së varur ku bën pjesë, është quajtur PRO, për t‘u dalluar nga kategoria pro. Kategoria PRO përfaqëson një SE kuptimisht referenciale me një SE në fjalinë drejtuese, por e parealizueshme fonetikisht, sepse ajo nuk mund të marrë rasë. § 6. Si rregull, në gjuhë të ndryshme, latine ose gjermanike, por edhe në shqipe, si gjuhë e grupit të gjuhëve të lidhjes gjuhësore ballkanike, kategoria PRO ndeshet në fjali të varura me forma foljore të pashtjelluara d.m.th. në fjali me EPT [-Pr, -K]: Petriti shkoi [PRO për të marrë pasaportën], ku duket qartë që PRO ndodhet në një pozicion strukturor nga ku nuk mund të drejtohet, sepse EPT në fjalinë e varur ka tiparin [Përshtatje, - Kohë]. Këtë dukuri, përveç shqipes e ndeshim edhe në gjuhë të tjera ballkanike, si në serbisht e maqedonisht. Por ndryshe nga këto gjuhë të lidhjes gjuhësore ballkanike, në gjuhën shqipe dhe greqishte, ku infinitivi i

149

LUDMILA BUXHELI

vjetër është zhdukur dhe zëvendësuar me mënyrën lidhore, kjo kategori mendojmë se ndeshet jo vetëm në fjali të varura me folje të pashtjelluar, por edhe në fjali të varura me folje të shtjelluara, përkatësisht me folje në lidhore (Ai shkoi PRO të marrë pasaportën), në të cilat drejtimi është i mundshëm, por jo i realizueshëm. Arsyeja është se edhe fjalitë e varura me PRO dhe folje në lidhore kanë një eptim të tipit [+ Përshtatje, - Kohë], që nuk lejon caktimin rasor. Struktura të tilla, në të dy rastet, mendojmë se janë struktura bazë ose parësore; ato nuk janë rezultat i ndonjë lëvizjeje nga ndonjë strukturë tjetër. Kjo do të thotë që kategoria PRO përfaqëson një kategori të zbrazët, që shfaqet jo vetëm në strukturën sipërfaqësore, por edhe në strukturën e thellë2. Në këto fjali kategoria PRO, në rolin e kryefjalës së fjalisë së varur, kontrollohet nga një SE në rolin e kryefjalës së fjalisë drejtuese, sepse PRO është një kategori referenciale. Gjithashtu PRO komandohet prej saj. Sipas parimit të komandës së konstituentit (ccommand), SE Petriti ndodhet më lart në pemën strukturore, dominon kategorinë PRO, kurse PRO nuk mund të dominojë SE Petrit. Për pasojë, PRO është një kategori e lidhur, jo e pavarur, sepse është kuptimisht referenciale dhe dominohet nga SE paraprijëse në fjalinë drejtuese3. Kategoria PRO karakterizohet, kështu, nga tipari i lidhjes ose tipari [+anaforë]. Kjo kategori është e ngjashme pjesërisht me përemrin vetvetor, i cili në terminologjinë gjuhësore njihet gjithashtu me termin anaforë. Përemri vetvetor, si dhe kategoria PRO, mund të motivohet kuptimisht vetëm nga një fjalë paraprijëse ose antecedent, por me të vetmin ndryshim që përemri vetvetor ose anafora e ka antecedentin brenda së njëjtës SEPT. Kjo lidhje e SE anaforë me SE antecedent brenda SEPT jepet në fjalinë (7) nëpërmjet indeksimit të përbashkët (1): 7 [ SEPT [Petritii dëmtoi veteni ]]. [Petritii di [ PROi të lexojë ]]. Në ndërtime me PRO mendohet që folja e fjalisë drejtuese, nëpërmjet kryefjalës së kësaj fjalie, kontrollon kryefjalën e fjalisë së varur d.m.th ajo është një folje kontrolli, sepse kërkon që kryefjala e fjalisë drejtuese të kontrollojë kryefjalën e fjalisë së varur, me qëllim që kjo e fundit t‘i referohet kuptimisht kryefjalës së fjalisë drejtuese. Termi ―kontroll‖ përdoret për të treguar një varësi referenciale. Pikërisht, ndërtimet me të ashtuquajturat folje kontrolli, të cilat nëpërmjet kryefjalës së fjalisë drejtuese, ose antecedentit, kontrollojnë kuptimisht kryefjalën e fjalisë së varur, provojnë përsëri lidhjen e ngushtë të [EPT +K] me caktimin e rasës emërore. Ndërtimet me fjali të varura, me kryefjalë një PRO të kontrolluar nga kryefjala e fjalisë drejtuese, karakterizohen gjithmonë nga një [EPT

2

N. Chomsky, Lectures on government and binding theory, Pisa lectures, 1983, f. 72-79. 3 J. Bresnan, 1982, Control and complementation, Linguistic inquiry, 13, 3, f. 372.

150


+Pr, -K]. Në mënyrë të shkurtuar termi ―foljet e kontrollit të kryefjalës‖ mund të jepet me akronimin FKS (SCV), ku S= subjekt, kryefjalë. § 7. Në gjuhën shqipe foljet e kontrollit të kryefjalës PRO, janë kryesisht folje kalimtare veprimi me kuptim perceptiv ose folje që tregojnë qëndrimin e një njeriu, si p.sh. një vullnet a dëshirë të tij, si di, mendoj, besoj, dua, dëshiroj, kërkoj, synoj, shpresoj, përfytyroj, imagjinoj etj. Në këto raste. këto folje ndiqen nga një [SEPT] me vlerën e një fjalie të varur kundrinore jolidhëzore, me kallëzues një folje në lidhore, koha e të cilit është anaforike, si në (8). 8 a) Unëi di [PROi të lexoj]. b) Unëi dua [PROi të lexoj]. c) Unëi kërkoj[ PROi të punoj]. d) Unëi mendoj [ PROi të vij çdo ditë këtu]. e) Unëi parashikoj [ PROi ta përfundoj së shpejti]. f) Unëi besoj [ PROi të vij nesër]. § 8. Përveç kryefjalës PRO të fjalisë së varur kundrinore, foljet e kontrollit të kryefjalës mund të kontrollojnë edhe kryefjalën PRO të fjalive të varura të tipave të tjerë, eptimi i të cilave karakterizohet gjithashtu nga tiparet [ +Pr, -K]. Në gjuhën shqipe, në fjalinë drejtuese, foljet e kontrollit të kryefjalës mund të përzgjidhen e të plotësohen kuptimisht edhe nga fjali të tjera të varura rrethanore me kryefjalë një PRO referenciale d.m.th. të kontrolluar nga kryefjala e fjalisë drejtuese. Këtu nuk është vendi për t‘i pasqyruar të gjitha rastet, por sipas veprës ―Gramatika e gjuhës shqipe II, 1997, në këto modele fjalia e varur mund të jetë gjithashtu një SEPT me vlerën e një fjalie mënyrore, qëllimore, përcaktore, kohore ose kryefjalore. Fjalia e varur mënyrore me kryefjalë një PRO referenciale, si rregull, përzgjidhet nga folje veprimi që tregojnë të menduar, të thënë, dëshirë, vullnet, si them ose folje të tjera të afërta kuptimisht me të, si në (9): 9 a) Ata le të thonë si PRO të duan. b) Ti bëj si PRO të duash. c) Ti merre si PRO të duash, po kjo është e vërtetë. Fjalia e varur qëllimore me kryefjalë një PRO referenciale, si rregull, përzgjidhet nga folje veprimi jokalimtare, që tregojnë lëvizje, përpjekje për kryerjen e diçkaje, si vij, shkoj, përpiqem, mundohem, orvatem etj., por rrallë edhe kalimtare, si në (10): 10 a) Njerëzit vraponin PRO të zinin vend. b) Kam ardhur PRO të sjell një amanet. c) U mundua PRO të vinte dorën në brez për të marrë revolverin. d) Vëre gjënë në vend PRO ta gjesh me sy mbyllur.

151

LUDMILA BUXHELI

Fjalitë kohore me kryefjalë një PRO referenciale janë më të pakta dhe selektohen gjithashtu nga folje veprimi, si në (11): 11 Sa PRO të rrosh do të mësosh. Fjalia e varur me kryefjalë një PRO mund të ketë dhe vlerë përcaktore. Në këto raste, SF e fjalisë drejtuese mund të jetë gjithashtu një shprehje foljore e tipit folja jam+mbiemër/ndajfolje ose ka+emër, si më poshtë: 12. jam + mbiemër ose ndajfolje, si i detyruar, i mirëpritur, gati etj.: a) Unë / Pro1 jam i detyruar [PRO1 të nisem]. b) Pro1 është i mirëpritur [PRO1 të rrijë te ne]. c) Pro1 jam gati [PRO1 të punoj]. Në këto fjali kryefjala e fjalisë drejtuese merr rasën nga eptimi i kësaj fjalie, dhe rolin semantik nga mbiemri ose ndajfolja që shërben si komponent i kallëzuesit emëror po në fjalinë drejtuese. 13. ka+ emër abstrakt, si aftësi, kurajë, guxim, mirësi, etj.: Aii ka aftësi [ PROi të punojë pa ndërprerje]. Foljet kallëzues të fjalisë drejtuese në (11), (12) nënrenditin një SEPT, ashtu si në ndërtimet me rasë përjashtimore. Por, ndërsa në ndërtimet me rasë përjashtimore, kryefjala e SEPT të varur realizohet fonetikisht me një SE në kallëzore, si në (13), në SEPT të varur me kryefjalë të kontrolluar nga kryefjala e fjalisë drejtuese, kjo kryefjalë është një PRO, si në (14): 14 Unëi e pashë [SEPT” [SE[Petritinj [SF [të vraponte]]]]]. 15 a) Unëi erdha [SEPT”[SE[PROi [SF [të punoja]]]]]. b) Aii ka mirësinë [SEPT‟ [SE [PROi [SF [të vijë]]]]]. Në shqipen e sotme ndeshen dhe ndërtime me PRO joanaforike si kryefjalë e fjalisë së varur me folje në lidhore. Karakteristikë e kategorisë PRO-së joanaforike është se ajo nuk i nënshtrohet parimit të konstituentkomandës, pra nuk mund të komandohet. Këto ndërtime janë karakteristike për fjalitë e varura kryefjalore, si në (16): 16 PRO të kujdesesh për shëndetin është gjë e mirë. Fjalia (16) tregon se kategoria PRO ka rolin e vet semantik dhe shërben si kryefjalë e parealizuar fonetikisht në një fjali të varur

152


kryefjalore, sepse eptimi i kësaj fjalie përsëri ka tiparet [+Pr, -K]. Por ndryshe nga fjalitë e mësipërme, fjalia drejtuese nuk ka folje kontrolli, kurse PRO e fjalisë së varur është një kategori e lirë, sepse kuptimisht, mund t‘i referohet kujtdo, ndonëse nuk komandohet dhe nuk varet detyrimisht nga ndonjë antecedent brenda fjalisë. Nga kjo pikëpamje, PRO e këtyre ndërtimeve nuk është e ngjashme me një përemër vetvetor, sepse nuk ka detyrimisht antecedentin brenda fjalisë, as të shprehur as të nënkuptuar. Flitet në këto raste për një PRO me kuptim arbitrar. Kjo PRO me karakteristikë [+arbitrare,+përemër], ndonëse e ndodhur në pozicionin e specifikuesit të SEPT, nuk mund të marrë rasë, pasi pozicioni në të cilin ndodhet është [-rasë], kështu që nuk mund të drejtohet nga asnjë caktues rasor. Në gjuhën shqipe ndodh që kryefjala PRO, e një fjalie të varur kryefjalore, mund ta ketë të nënkuptuar kontrolluesin, i cili, në fjalinë drejtuese mund të jetë një sintagmë parafjalore që varet nga folja kallëzues, si në (17): 17 a) Ka rëndësi (për ty) PRO të fillosh punë sa më parë. b) Është mirë (për ty) PRO të pushosh disa ditë në një vend malor. § 9. Meqenëse kategoria PRO nuk mund të drejtohet as nga eptimi i SEPT të varur, ku bën pjesë, as nga folja kallëzues e fjalisë drejtuese, ajo nuk mund të marrë rasë. Shembujt e shqipes e provojnëkëtë pohim. Duke qenë e tillë mendohet që PRO krijohet në strukturën e thellë, jo në strukturën sipërfaqësore. Kjo dukuri provohet me atë që PRO, në shembujt e mësipërm, ka tiparet [+anaforë, +përemër]. Si anaforë ajo është një kategori e lidhur, sepse njësoj si te përemrat vetvetorë, interpretimi i saj varet nga një antecedent, pra është interpretim anaforik, kurse si përemër ajo është kategori e lirë, pra nuk ka nevojë për një antecedent specifik brenda SEPT të varur për motivimin kuptimor të saj dhe normalisht duhej të merrte rasë, si çdo përemër, gjë që nuk ndodh. Në këto raste motivimi i saj mund të jetë arbitrar ose joarbitrar. § 10. Ndërtimet me kryefjalë një PRO referenciale ose arbitrare, në fjali të shtjelluara me folje në lidhore, janë një dukuri e zhvillimit të brendshëm të shqipes, që e ndeshim edhe në greqishte4. Kjo ngjashmëri e shqipes me greqishten shpjegohet me dukurinë e përbashkët të këtyre gjuhëve të zhdukjes së infinitivit, dukuri që i grupon këto gjuhë në të ashtuquajturën ―gjuhë të lidhjes gjuhësore ballkanike‖5.

4

S. Iatridou, On Nominative Case Assignment and a Few Related Things, MIT Working Papers in Linguistics, 19, Papers on Case and agreement, II, 1993, f.178. 5 Sh. Demiraj, Gramatika historike e gjuhës shqipe, Tiranë, 1985, f.1004-1021.

153

LUDMILA BUXHELI

Këto ndërtime provojnë se fjalitë e varura me lidhore, në struktura të caktuara, nuk mund të kenë caktues rasor të emërores së një emri në rolin e kryefjalës, sepse sillen si fjali të pashtjelluara. Këtë e provon dhe sinonimia funksionale e lidhores me forma të pashtjelluara, të cilat gjithashtu janë zhvillime të brendshme të shqipes pas zhdukjes së infinitivit. Kështu, në shqipe, ndryshe nga greqishtja, janë të zakonshme, krahas ndërtimeve me lidhore të varur, edhe ndërtime me forma foljore të pashtjelluara, me kryefjalë një PRO, kryesisht sinonime me ato me lidhore, si në (18a): 18 a) Ai i shkoi PRO për të paguar qiranë. b) Unë u largova PRO pa lajmëruar njeri. c) PRO me t’u bërë mirë, ai filloi punën. Ndërtime të tilla tregojnë qartë që PRO ndodhet në një pozicion nga ku nuk mund të drejtohet, sepse EPT [-Pr, -K]. § 11. Si përfundim, përveç ngjashmërive në aspektin mporfologjik të shqipes e greqishtes si gjuhë të lidhjes gjuhësore ballkanike, ngjashmëri vërehen edhe në aspektin sintaksor. Një argument që provon ngjashmërinë midis shqipes e greqishtes si gjuhë tëlidhjes ballkanike është karakteri strukturor i rasës emërore në pozicionin e kryefjaës së fjalisë. Në gjuhën shqipe, ashtu si në greqishte, SE në pozicionin e specifikuesit të fjalisë mund të marrë rasë emërore vetëm nëse eptimi, përveç tiparit [+Përshtatje] ka dhe tiparin [+ Kohë]. Po ashtu, në shqipe, ashtu si në greqishte, prania në fjalitë me lidhore e kategorisë PRO, të kontrolluar nga kryefjala e fjalisë drejtuese, në vend të sintagmës emërore të realizuar fonetikisht, shpjegohet përsëri me tiparet e eptimit, i cili në strukturat e mësipërme me fjali të varur në lidhore ka tiparin [+ Përshtatje, - Kohë]. Në shqipe, kategoria PRO, në pozicionin [SPEC, SEPT], jo vetëm në fjalitë e pashtjelluara, por edhe në ato të shtjelluara, me folje në lidhore, përfaqëson një SE që nuk mund të marrë rasë, e për pasojë, nuk mundësohet realizimi fonetik ose i hapur i sintagmës emërore. Megjithatë, ka ende çështje që duhen sqaruar, të paktën për gjuhën shqipe. Në këtë gjuhë ndeshen struktura me fjali të varura të pashtjelluara, të cilat marrin kryefjalë në rasën emërore, e cila nuk referon me kryefjalën e fjalisë drejtuese, si më poshtë, në 19 a,b,c: 19 a) Unë e solla librin [për ta lexuar Agimi]. b) Petriti iku [pa aguar dita]. c) [Me të ardhur dimri], turistët largohen nga kampi.

154


BIBLIOGRAFI J. Bresnan, 1982, Control and complementation, Linguistic inquiry, 13, 3. L. Buxheli, Rreth caktimit të rasës emërore në shqipen e sotme, Studime filologjike, 3-4, 2005, f. 65-91. N. Chomsky, Lectures on government and binding theory, Pisa lectures, 1983. N. Chomsky, Language and problems of Knowledge, The Managua Lectures, 1988. R. Memushaj, Gjuhësia gjenerative, SHBLU, Tiranë, 2003. S. Iatridou, On Nominative Case Assignment and a Few Related Things, MIT Working Papers in Linguistics, 19, Papers on Case and agreement, II, 1993. Sh. Demiraj, Gramatika historike e gjuhës shqipe, Tiranë, 1985. Th. Dhima, Gjuha shqipe, Sintaksa, SHBLU, Tiranë, 2005

155

LUDMILA BUXHELI

LUDMILA BUXHELI Institute of Linguistics and Literature Department of Grammar TIRANA NOMINATIVE CASE, THE SUBJECT CONTROLLED BY THE GOVERNING CLAUSE SUBJECT AND THE PRO CATEGORY IN ALBANIAN (Summery)

T

his article deals with nominative case assignment in Albanian language. Based on the case theory (the Minimal Program is not followed here), the author focuses on the role of INFL (inflection) as nominative case assigner in Albanian language, role which, according to her, it shares with Greek. More precisely, the Noun Phrase (NP) in specifier (spec) position of an independent clause gets the nominative case by INFL, which is marked not only by the feature [+ Agreement], but also by the feature [ + Tense]. Despite the fact that such a marking is common to other languages, what makes Albanian and Greek similar to each other in this respect, is the subjunctive verbal form of the dependent clause together with the absence of a nominative NP in its [Spec, INFL] position. One of the arguments favoring the above statement is the presence in both languages of a PRO in [Spec, INFL], instead of an overt NP in case of a subjunctive verbal form. Despite the fact that subjunctive is an inflected form, it is impossible for INFL in a subjunctive dependent clause to assign nominative case to the NP in [Spec, INFL]. The reason is that subjunctive in Albanian in this case acts as an uninflected verbal form, being thus, marked by the feature [+Agreement, Tense]. The examples below prove the similarity between subjunctive and uninflected verbal form: 1.

a) [Petriti shkoi [PRO të paguajë qiranë]. subjunctive Petrit went [PRO to pay the rent]. b) Petriti shkoi [PRO me pague qiranë]. uninflected form Petrit went [PRO to pay the rent].

Accordinf to the above examples, the dependent INFL in (1a) has the features [+ Agr, - Tense], while the independent INFL in (1b) has the features [-Agr, - Tense]. What is common in both (1a & 1b) is the fact that in both cases INFL is [- Tense] or referential. Tense is very important as case assigner of nominative in [Spec, INFL]. If the tense of the dependent clause with subjunctive in Albanian is referential, it is impossible to have nominative case of NP in [Spec, INFL]. The same happens to the Greek language, where the INFL in dependent clause has the feature [+Agr, - Tense]. a. Ο Γηάλλεο πξνζπάζεζε [ PRO λα θχγεη]. Yannis tried [PRO to leave].

156

ΣΑ΢ΟΤ Π. ΚΑΡΑΝΣΖ ΢αιακίλα «ΛΔΞΗΚΟΓΡΑΦΗΑ ΔΛΛΖΝΟΑΛΒΑΝΗΚΖ» ΢ηε κλήκε ηνπ Αξηζηείδε Κόιιηα (1944-2000) «ΛΒΞΕΚΟΓΡΏΦΕΏ ΒΛΛΔΝΟΏΛΐΏΝΕΚΔ», πνπ παξνπζηάδνπκε εδψ, πξσηνδεκνζηεχηεθε ζην πεξηνδηθφ «ΠΏΝΑΧΡΏ»1 αλσλχκσο ζε δπν ζπλέρεηεο, ηεχρνο 10 (1860) ζει.448-450 θαη 11 (1861) ζει. 5575592. Φαίλεηαη φκσο πσο ε αλψλπκε «Λεμηθνγξαθία Βιιελναιβαληθή» αλήθεη ζηνλ Κνξπηζαίν Βπζχκην Μήηθν (Thimi Mitko, 1820-1890). Μάιηζηα ν επηκειεηήο ησλ απάλησλ ηνπ Μήηθνπ, Qemal Haxhihasani, ηελ έρεη ζπκπεξηιάβεη ζηα έξγα ηνπ3. ΢χκθσλα κε ηνλ επηκειεηή ησλ απάλησλ ν ηξφπνο γξαθήο θαη ην χθνο δείρλνπλ μεθάζαξα πσο ε «Λεμηθνγξαθία Βιιελναιβαληθή» είλαη έξγν ηνπ Μήηθνπ. Καηά ηε γλψκε καο θη έλα άιιν ζηνηρείν εληζρχεη απηήλ ηελ άπνςε. Σελ ιεμηθνγξαθία ηελ ζηέιλεη ζην πεξηνδηθφ έλαο ζπλδξνκεηήο απφ ην Κάηξν. Ο Μήηθνο πξάγκαηη ηελ επνρή απηή (1859) είλαη ζηελ Ώίγππην. Σελ ίδηα πεξίνδν ζηελ Ώίγππην θαη ζπγθεθξηκέλα ζηελ Ώιεμάλδξεηα βξίζθεηαη θη έλαο απφ ηνπο ζπληάθηεο ηεο «Παλδψξαο», ν αξβαλίηεο γηαηξφο Σάζνο Νεξνχηζνο ν νπνίνο είλαη γλσζηφ πσο έδεηρλε κεγάιν ελδηαθέξνλ γη‘ απηά ηα ζέκαηα4. Έηζη πηζαλνινγνχκε πσο ν Μήηθνο έζηειλε ηα θείκελά ηνπ ζηελ «Παλδψξα» αλσλχκσο κέζσ ηνπ Νεξνχηζνπ. Δ ζχληνκε απηή ιεμηθνγξαθία πηζαλφλ έρεη ζθνπφ, απφ ηελ πιεπξά ηνπ ζπγγξαθέα, λα δείμεη ηελ αξραηφηεηα θαη ηελ πειαζγηθή θαηαγσγή ηεο αιβαληθήο γιψζζαο θαζψο θαη ηελ αδειθηθή ηεο ζρέζε κε ηελ αξραία ειιεληθή. Σελ αλαδεκνζηεχνπκε φπσο βξίζθεηαη ζηελ «Παλδψξα» βάδνληαο ηα ιήκκαηα ζε αιθαβεηηθή ζεηξά θαη κεηαγξάθνληαο θαη κε ιαηηληθά ζηνηρεία, ζε παξέλζεζε, ην αιβαληθφ ιήκκα. ΋πνπ ππάξρεη δηαθνξά δίλνπκε κε κηα παχια δίπια θαη ηνλ ηχπν ηεο ζεκεξηλήο θνηλήο αιβαληθήο5. Ώθνινπζείηαη ε νξζνγξαθία ηνπ πξσηνηχπνπ.

«ΛΔΞΗΚΟΓΡΑΦΗΑ ΔΛΛΖΝΟΑΛΒΑΝΗΚΖ» Άδσ, ηξαγσδψ, σδή, Ώιβ. ε θσλή ιέγεηαη δνέ (zë), ηνπηέζηε ην δ γίλεηαη δ θαζψο ζδσή = δσή. Αηδεόο, λεαλίαο, αθκαίνο, Ώιβ. νπάτδνε (uajzë –vajzë) ζειπθνχ γέλνπο κφλνλ, ήηνη ηαο παξζέλνπο. Καηά ηνλ ηξφπνλ ηνπ πξνζρεκαηηζκνχ νίνλ Κξήηελ δε, Ώίγππηνλ δε, θαη κεηά ην ζ, ηεο Ώηηηαη. πιεζ. έλζα ελφλεηαη ην δ εηο δ εηο ηα πνηεηηθά έξαδε = έξα = terra, θαη ζχξαδε =

157

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ

πξνο ηαο ζχξαο γίλεηαη ιέγσ θαη εηο ηελ Ώιβαληθήλ γιψζζαλ, πξνζηηζεκέλεο ηεο ζπιιαβήο δη ή δε νίνλ θακπα – δη = επί πνδφο, κπάξθα – δη = επί ηεο θνηιηάο. Βηο δε ηα αληέτ –δα θαη θαηέτ – δα ζεκαίλεη ηελ απφ ηφπνπ θίλεζηλ, ήηνη εθείζελ, εδψζελ. Αίζσ, θαίσ θαη θινγίδσ θαη αίζσλ, σλνο, ιηκφο, ππξεηφο, Ώιβ. Ώίζε (ethe) ν ππξεηφο. Αηόισ, θηλψ Ώιβ. Ληνο (los?)θαη ιηνη Ατζζσ θαη άηησ, θηλνχκαη, πεγαίλσ – έην (ec). Αθνύσ, ιηάγνπ (laju – dëgjoj) Αιγύλσ, αηζζάλνκαη άιγνο, Ώιβ. Ληγθφγνπ (ligoghu) Ακθηέλλπκη, έζνκαη, Ώιβ. ‘κβίζρεκ (mvishem – vishem) Αλήξ, άλζξσπνο «Ώλδξψλ ηε Θεψλ ηε» Οκεξ. Ώιβ. γλεξί (njeri) Άληελ, αληηθξχ, έκπξνζζελ. Άληελ δ‘ νπθ αλ έγσγε ινέζζνκαη Ώ. Οδ. Γ. Ώι. αληέτ, (andej) εηο ηελ απηήλ ζεκαζίαλ. Άπνηλα, δψξα, ιχηξα Ώιβ. πάιηνε (paljë) θαη πάγηνε (pajë) ε πξνίθα. Αξόσ, γεσξγψ θαη άξσκα, ηφπνο σξγσκέλνο Ώιβ. άξε (arë) ην ρσξάθη θαη νπγάξ (ugar) ην σξγσκέλνλ ρσξάθη αληί αγξφο. Άξππηαη, ηεξαηφκνξθνλ ηη νλ ηεο κπζνινγίαο Ώιβ. Γεξπίγνπ (gjerpijgjarpër) = φθηο, κεηαθνξηθψο. Άζηπ, πφιηο Ώιβ. θζηάη (fshat) κε ην Αίγακ. Αηξεθέσο, αιεζψο Ώιβ. ληξέθη (dreq) Απρήλ, ην φπηζζελ κέξνο ηνπ ιαηκνχ Ώιβ. θηάθα (qafa) Άθζνλνλ, αξθεηφλ Ώιβ. αθη (aft) θαη κεαθη (mjaft) Άσ, ηξψγσ Ώι. ρα (ha) Βαίλσ, Ώιβ. νπαη (ue) θαη νπαίηε (uete-vete) = ππάγσ. Ώφξηζηνο β΄ πιεζ. α΄ πξνζψπνπ βακελ (vamë) Ασξηθψο αληί έβεκελ Ώιβ. νπάκνλε (uamonë) = ππήγακε ηνπ γ΄πξνζ. βάλ (vanë) αληί έβεζαλ Ώιβ. νπάλνε (uanë) ππήγαλ Βέθνλ θαη βέθνο (Φξπγ. θαη Κππξ.) ν άξηνο Ώιβ. κπνχθε (bukë) Βνύθνο γεσξγφο Ώιβ. κπνχτθ (bujk) Βξύηηα θαη βξίηεα, ηζήπνπξα ησλ ζηαθπιίσλ θαη ειαηψλ Ώιβ. κπνεξζί (bërsi) Γαηόλ, παξά ηνπ γίγλσ (λελίγαηνλ-λεσζηί θαηεζθεπαζκέλνλ, παξ Οκ.) Ώιβ. Γαηί (gati) = έηνηκνλ Γεζέσ, γεζψ, ραίξσ Ώιβ. γαδφγνπ (gazoju), γαδφεκ (gazoem – gëzohem) Γλόσ, γηλψζθσ Ώιβ. γλφρ gnoh (njoh) Γόλπ θαη γνχλαηα Ώι. γηνχληνεη (gjunjët) Γξαύο, γξαφο, ε γξαία Ώι. Γξνχα (grua) ε γπλή ελ γέλεη. Ώιιά θαη απφ γπλή ε κπνξεί λα γίλε Γλνχα (gnua) θαη Γξνχα (grua) Γπξαί, πέηξαη ηηλέο ηνπ Εθαξίνπ πειάγνπο (πξν ηνπ θαθεξέσο ή ηεο Μπθφλνπ) φπνπ ελαπάγεζελ Ώίαο ν Λνθξφο, επηζηξέθσλ εθ Σξσάδνο. Γπξφο ζεκαίλεη θαη θπξηφο θακπχινο, γπξηφο Ώιβ. Γνπξ (gur) ηελ πέηξαλ ελ γέλεη. Γα, ε γε Ώι. δε (dhe) Γαίλπκαη, δαίλπλην, επσρνχκε Ώι. ληέληεκ (denhem)

158


Γαίσ, θαίσ θαη αλάπησ. «Ααίελ νη εθ θφξπζνο ππξ» Ει. Β Ώιβ. Ααηο (dhesndez) = αλάπησ Γείθλπκη, δείρλπκη, δεδείραηαη, δεηθλχσ. Ώιβαλ. δνεθηφτ (dëftoj) Γεζά, επίξ. ρξνληθφλ πνιχλ ρξφλνλ Ώιβ. ληηζά (disa) = πνιχ ελ γέλεη Γειόσ, θαλεξφλσ Ώι. ληαι (dal) = εμέξρνκαη Γίθε, θξίζηο Ώιβ. γθίθε (gjyq) Γίπιαμ, η, αθνο, δηπινχλ ηκάηηνλ Ώιβ. ληηπινέθα (diplëka-mëngë) ηα καλήθηα Γνθνύκαη, θαίλνκαη Ώιβ. ληνχθθεκ, duchem (dukem) Γόξπνο, ην δείπλνλ Ώι. ληάξθε (darkë) Γξπο, θάζε ζθιεξφλ θαη παιαηφλ δέλδξνλ Ώι. ληξίδε (drizë),ην δε μχινλ ιέγνπζη ληξνπ (dru) Γύε, ζπκθνξά, δπζηπρία Ώι. δη, δία (zi, zia) Δγγύο, πζελ, πιεζίνλ Ώιβ. γγηάηνε (gjatë) Δγείξσ, έγξεν Ώι. γθξε (ngre) Δηκί, εη, εζηί Ώι. γηάκ (jam), γε (je), έζηηε (është) Δίξσλ, σλνο, ν νκηιψλ κε εηξσλείαλ, θαη είξσ, εξέσ, σ, ην ιέγσ θαη νκηιψ. Ώι. ξέγνπ (rrej-gënjej) ην ςεχδνκαη Έιθσ, ηξαβψ Ώιβ. ρέιθη (helq-heq) Δκεύ, αληί εκνχ Ώιβ. κνχβε (muve-mua) Έξεβνο, παηήξ ηνπ χπλνπ θαη ηνπ ζαλάηνπ θαη πηφο ηνπ ράνπο Ώιβ. Έξζεη (errset-errësirë) = ζθφηνο Έξπσ, ζπγγ. ησ ξέπσ. ΢χξνκαη κε ηελ θνηιίαλ Ώιβ. ξεπφζρ (rëposh) = θάησ Έηεξνο, άηεξνο, άιινο Ώιβ. άηεξ (atër-jatër-njatrë-tjetër) Έηνο. Ώιβ. νπτη (uit-vit) θαη νπτέη (uiet-vjet) θαζψο έγηλε ην επεγελήο, επεεηαλφο = επγελήο, επί έηνο Έπ, θαιφλ Ώιβ. νθ (of?) Εεύο, αληί Αεχο, σο εθ ηνπ Αηο, Αηφο, ν Θεφο ηεο κπζνινγίαο θαη αζηξνλνκηθψο ν πιαλήηεο ελ γέλεη δε νπξαλφο, Ώι. Νηη (di) θαη Νηηη (ditë) ιέγεηαη ε εκέξα. ΋ζελ ζψδεηαη ην εχδηνο (επ, Γεπο, Αηφο) = θαηξφο θαινθαηξηλφο θαη ην έλδηνο (επ, Γεπο, Αηφο) = ν γηλφκελνο ή πξάηησλ ηη ελ θαηξψ ηνπ κεζεκεξίνπ. «Έλδηνο δε ν γέξσλ ήιζελ» Οδ. δ. Βληεχζελ έγηλε θαη ην ιαηηλ. die = εκέξα Εέσ, αλαβξάδσ, θαίσ θαη δεκαηψ, Ώιβ. δερ (zeh) θαη λδερ (nzeh-ziej) = δεζηαίλσ. Σελ θσηίαλ ιέγνπζη δηάξ (zjarr). Σνπ δε Ππξ, Ππξφο ζπγγελέο είλαη ην, Πξνχζρ (prush) = αλεκκέλα θάξβνπλα. Εόθνο, ζθφηνο, Ώιβ. δί, δέδα (zi, zeza) καχξνλ, ζθνηεηλφλ Ζδέ, ζχλδεζκνο ζπκπιεθη. επαθνινζ. ηνπ εκέλ ή ηνπ ηε Ώιβ. εδέ (edhe) Ήιηνο, θαη εέιηνο παξ‘ Οκήξσ «Νηηέιε» (Ntiellë-diell) θαζψο δηεηεξήζε ην δ(λη) εηο ην «Αήινο» (Σν δ εηο ηελ Ώιβαληθήλ πξνθέξεηαη σο ην ιαηηληθφλ d φζελ εηο πνιιάο πεξηπηψζεηο, πξνο δηάθξηζηλ ην γξάθσ λη = d). Ο Βπθνξίσλ εηο ηελ επηηνκήλ ηνπ ΢ηξάβσλνο ηνπ ήιηνλ ιέγεη ει. Οη Ώιβαλ. ιέγνπζηλ ει (yll) ηνλ αζηέξα. Ήινο, θαξθί Ώι. ρει (hell) = ζνπβιί Ζξ, ήξνο (ήξα θέξεηλ) ράξεο. Ώιβ. ρηξ (hir)

159


Θλήζθσ, έζαλνλ (ζαλ), Ώι. ληεο (des-vdes) Θνπξέσ, ζνπξψ (ζνχξνο) νξκψ Ώιβ. ηνχξεκ (turrem) Θξέσ, θσλάδσ Ώι. ζξεο (thrres) θαη ζεξέο (thërres) Θπαλία, Ασξ. ζπαλία, κάισκα, χβξεηο Ώιβ. ζράγνπ (shau-shaj) = πβξίδσ Θπκόο, ςπρή Ώιβ. δέκνεξ (zemër) = θαξδία ηξνπή ηνπ Θ εηο Γ θαζψο ην ζηφο αληί ζεφο Ηδξόσ, ψζσ Ώιβ. ληνεξζίγλ (dërsinj) Ηθάλσ, ίθσ, έξρνκαη, ππάγσ Ώιβ. ηθνεγλ (ikënj) = πεγαίλσ, θεχγσ. Ίκεξνλ, ηκεξφεληα, παξ‘ Οκ. εξαζηά, ζαπκάζηα Ώιβ. κέτξνε θαη κείξνε (mirë) = θαιφλ, εξαζηφλ. Καινύκαη, νλνκάδνκαη Ώιβ. θιηνχρεκ (kljuhem-quhem) Καξόο, ην μπξίδη ηεο θεθαιήο. Ώιβαληζηί θαξφο (qeros) ν μεζθνχθσηνο Καηέρσ, ελλνψ Ώιβ. θαηέρ (kateh-kuptoj) ελ ηε Υανλία. Κέιεο, ίππνο Ασξ. Κέιεξ Ώιβ. θάιη (kali) ίππνο Κεξηνκώ, ριεπάδσ, πβξίδσ Ώιβ. θεξηφγλ (qërtonj) επηπιήησ Κήπνο, θάπεηνο Ώιβ. θφπνεζηνε (kopështë) Κεξ, θαη θέαξ ε θαξδία Ώι. γθηξ (gjiri) = ν θφιπνο κεηαθνξηθψο Κιάσ, θιαίσ Ώιβ. θιηάγνπ (kljaju-qaj) Κλάσ, μχσ Ώιβ. Κξνχατ (kruaj) θαη θξνχαγλ (kruanj) Κόξπο, πζνο, φπινλ Ώιβ. θφξδα (kordha) = ζπαζί, εθ ηνπ φινπ ην κέξνο Κνηύιε, είδνο κέηξνπ δηά ηα ξεπζηά, 7 ½ νπγγηψλ. Ώιβ. θνηέι (kotel) θνίινλ αγγείνλ ελ γέλεη Κνπ, Ώηνιν-Εσληθψο, αληί πνπ, Ώι. θνπ (ku) Κνπιεόο, ζήθε Ώιβ. θνπιέηνε (kuletë) = πνπγγί, ζαθνχια Κξαηπλώο, ηαρέσο αιβ. θνέξπ (kërp?), Γνχξη θνέξπηλ ε ίθνπ (Zuzi kërpin (?) e iku) = έθπγε δξνκαίσο Κξήλε θαη θξνχλε, βξχζηο Ώιβ. θξνχα (krua) Κξίνο, ειέγεην θαη εηο ησλ Σηηάλσλ θαη ην θξηάξη, ν πξνεμάξρσλ ηεο πνίκλεο. Κξη ζεκαίλεη ιεπθφλ, ζπγγελ. ησ θξε = θάξε, θνξπθή, ην άλζνο, ην άξηζηνλ = θεθαιή.Κξείσλ, Κξέσλ, βαζηιεχο θαη θεθαιή. Ώιβαλ. θξίε (krie-krye) Κξόλνο, πνιεκεζείο θαη δησρζείο απφ ηνλ νπξαλφλ θαηέθπγελ εηο Εηαιίαλ. Ώι. θξέγνπ (kregu-rrezoj) ζεκαίλεη θξεκλίδσ, εθβάιισ. Κύαζνο, κέηξνλ θφγραο θαη κχζηξα. Ώιβ. θηαζέ (qase) κέηξνλ επί αψλ, ζηηεξψλ εηο ρξήζηλ ηελ ζήκεξνλ Κύσλ, ν ζθχινο Ώι. θελ (qen) Λαπίζαη, έζλνο Θεζζαιηθφλ ζεκαίλεη δε αιαδψλ κεγάιαπρνο Ληάπ (LjapLab) νλνκάδνληαη ζήκεξνλ ηδίσο νη Ώιβαλνί ηεο επαξρίαο Ώπιψλνο (εηο λέαλ Ήπεηξνλ) Λάπσ, ιάπησ πίλσ σο νη ζθχινη κε ηελ γιψζζαλ. Ώιβ. ιηεπίγνπ (ljëpijulëpij) Λεία, ιάθπξνλ Ώιβ. πιηάηζθα (pljaçka). Δ θαηάιεμηο ηνπ ηζθα, θξνλψ φηη είλαη ππνθνξηζηηθφλ, θαζψο ζπλήζσο γίλεηαη εηο ηα Παξά, Παξάηζθα, θαιηά, θαιηάηζθα, νπειά, νπειάηζθν = αδειθάθη. Σν δε αξρηθφλ Π, πξνζιακβάλεηαη σο Αηγακ.

160


Ληόπεο (Βιινπία θαηά ηελ Μνινζζίαλ) ρσξίδηνλ ηελ ζήκεξνλ ελ ηε Θεζπξσηία πιεζίνλ ηεο Κνληζπφιεσο. Βθείλα ηα κέξε εθεκίδνλην σο βνπηξφθηα ην πάιαη θαζψο θαη φηη ν Δξαθιήο ήξπαζε ηνπο πεξίθεκνπο βφαο ηνπ Γεξπφλνπ ΐαζηιέσο ηεο Ώκβξαθίαο, ληθήζαο απηφλ ησ 1350 π. Υ. Ώιβαληζηί Ληφπε (ljopë) ιέγεηαη ε αγειάδα θαη ιίνπεο (ljopës) ην πεξηεθηηθφλ αγειάδσλ. Λίηηνκαη, θαζηθεηεχσ, παξαθαιψ Ώιβ. Ληνχηεκ (ljutem) Λνηγόο, φιεζξνο Ώιβ. ιηγ (lig) = θαθφλ Λνρεύσ θαη ινράσ, γελλψ Ώιβ. ινρ (loh-lej-lehem) «Εζηξνο ηνηαχηαο παξζέλνπο ινρεχεηαη» Ώηζρ. Λόρνο, ελέδξα Ώιβ. ιέθη (leqi?) = αγρφλε θαη ελέδξα Λύσ, ιπηξφλσ, ιχζσ Ώιβ. ιηζηφτ (lishoj-lëshoj) Μαγλεζία, πφιηο ηεο Θεζζαιίαο αλαηνιηθψο απηήο θεηκέλε. Ώιβ. Μαγγέο (mangjes-mëngjes) ιέγεηαη πξσί φξζξνο. Πηζαλψο νλνκάζζε νχησο σο εθ ηεο ζέζεσο απηήο, θαζψο ππάξρεη θαη ην φξνο ΋ξζξπο επίζεο πξνο αλαηνιάο ηεο Θεζζαιίαο θείκελνλ, θαη σο εθ ηεο ζέζεσο νχησ (φξζξπο) θαινχκελνλ Μαιέαο, ην ελ Πεινπνλλήζσ φξνο. Ώιβ. και (mal) ιέγνπζη ην φξνο ελ γέλεη. Μάξπησ, πηάλσ, αξπάδσ (εθ ηνπ κάξε ε ρεηξ)) Ώιβ. καξ (marr) = ιακβάλσ Μέγαο, ζπγγ. ησ Μάγνο θαη Μέδσ εμ νπ θαη κείδσλ Ώιβ. καδ (madh) Μείσλ, κηθξφηεξνο Ώιβ. κίγθν (mingo-mangu) πνιχ κηθξφο Μέλνο, ενο, νπο ζπκφο «Μέλεα πλείνληεο» Ει. ΐ. Γ. Ώιβ. κειέ (mele-mëni) Μήληο, ηδνο, ε νξγή. «Μήληο Θεψλ». Μέλαλ παξά ΢ηβ. Ώιβ. κεξί (mëri) θαη κελί (mëni). (Οχησ ιέγνκελ βέξε (verë) αληί βέλε (venë), βιηφξε (vljorë) αληί βιηφλε (vljonë). Έπεηηα κίγηε (mijë) αληί κίιηε (miljë), βάτ (vaj) αληί βάιη (valj), βεγά (vëga) αληί βειά (vëlla)). Μήζηνξεο, επηζηήκνλεο Ώιβ. κηέζηεξ (mjeshtër) Μνριόο, ν ζχξηεο ηεο πφξηαο Ώιβ. ινο (llos) Μύτα (κπ, κχδσ) ε κχτγα Ώι. κχτδα (miza) Μπο, ν πνληηθφο Ώι. κπ (mi) Νέκεζηο, κέκςηο Ώιβ. λνεκνεδί (nëmëzi) Νπλί, ηψξα. Οη ελ Βιιάδα Ώιβαλνί ιέγνπζη λαλί (nani) Νώηα ζαιάζζεο παξ‘ Οκήξ. ε επηθάλεηα ηεο Θαιάζζεο Ώιβ. Ννη (not) = ην θνιχκβεκα, Ννηάξ (notar) = θνιπκβεηήο Οίλνο, θξαζί Ώι. νπέλε (uenë-venë) θαη νπέξε (uerë-verë) ΋πηνκαη θαη φπσ, νπσπέσ = βιέπσ Ώιβ. πε, πα (pe, pa) Οξάσ, νξψ ην βιέπσ Ώιβ. νπεξέγνπ (uereju) ή βεξέγνπ (vereju-vështroj) = θπηηάδσ Οξξόλ, ηπξφγαινλ Ώιβ. ρίξνε (hirrë) Οξθόο, νξθαλφο Ώιβ. νπφξθνεξ (uorfër) θαη νπάξθνεξ (uarfër-varfër) Οζηένλ, νζηνχλ θαη νζηάξηνλ ππνθ. Ώιβ. έζηξα (eshtëra) = θφθθαια ΋ζζνη, νη νθζαικνί, Ώιβ. ζη (sy) Ούδα, νπδφο, δξφκνο, ζηξάηα Ώιβ. νχδε (udhë) Οπθ, νπ, φρη, Ώιβ. λνπθ (nuk) = δελ

161


Οπο, ην απηί, Ώι. νπέζρ (uesh), βεζρ. (vesh) δειαδή κε ην δίγακκα β ή γ Παίσ, θηππψ Ώιβ. κπίε (bie) Πάνκαη Α, Π. Ώληί θηάνκαη, έρσ Ώιβ. θακ (kam) = έρσ ν Ώφξηζηνο πάηα (pata) = έζρνλ Πάξνη, πάξνηζελ ην έκπξνζζελ, πξνηνχ Ώιβ. παξά (para) θαη πάξνη (pari) Παηήξ, Ώιβ. Ώη (at) θαη Σάηα (tata) επί πξνζθσλ Πέδηια, ππνδήκαηα Ώι. πνηίια (potila?) = ε παηνχλα. Λέγνπλ δε θαη ‘κπαζ (mbath) = ππνδέλσ ην ππφδεκα, θαη δπάζ (smbath) = εμππνδέλσ, φπεξ έρεη ηελ ξίδαλ εηο ην πνδφο (πoπs) Πειεηάδαο σλφκαδνλ νη Πειαζγνί θαηά ηελ ηφηε γιψζζαλ ησλ Θεζζαιψλ ηαο πεξηζηέξαο Ώιβ. ιέγνληαη θειέδα (fëllëza-pëllumb) Πέκκα, εθ ηνπ πέπησ (έςσ) ςήλσ, σο ν ήιηνο ηα νπσξηθά. Χξηζκέλνλ Ώιβ. Πέκκα (pema) = νπσξηθφλ θπξίσο Πέλσ, νκαη, πξάηησ Ώιβ. πνπλφτ (punoj) = εξγάδνκαη Πέπινλ, ζθέπαζκα Ώιβ. πιηαθ (pljaf) Πηκπιώ, πίκπιεκη, γεκίδσ Ώιβ. κπιηφτ (mbljoj-mbush) Πιίλζνο, πιηζάξη, Ώιβ. πιηο (plis) Πλέσ θαη πλεχκα Ώιβ. θξχγνπ (fryu-fryj) θαη θξχκα (fryma) Πνζώ, αγαπψ Ώιβ. πνπζ (puth) = αζπάδνκαη, θαζψο ζπλεηζίδεη θαη ε νκηινπκέλε ην θηιψ Πνηώ θαη πνψ, θάκλσ Ώιβ. πέτ (bëj) θαη κπνεγλ (bënj) Πνιηόο, ν γέξσλ Ώιβ. Πνιηάθ (pljak) Πνξείλ, απφ ηνπ αρξήζηνπ πφξσ = πνξεχσ Ώιβ. κπαξέο (bares) = πεξηπαηψ Πόξξσ, πφξζσ, καθξάλ Ώιβ. κφλνλ ην Ρήκα ελ ρξήζεη Σζπνξ (çporrshporr) = απνκαθξχλσ, απνπέκπσ καθξάλ. Σν δε κφξηνλ ηζ θξνλψ φηη είλαη επηηαθηηθφλ θαζψο (bukur) = σξαίνλ, ηδκπνπθνπξφτ (zbukuroj) = πεξηθνζκψ θ.η.ι. Πνζεηδώλ, ζεφο ηεο Θαιάζζεο. Ώιβαληζηί ιέγνπλ πνπο (pus) ην βαζχ πεγάδηνλ λεξνχ, ε δ‘ απνθνπή ησλ ζπιιαβψλ – εηδσλ, έγηλε θαζψο θαη εηο ην Λαπίζαη = Ληαπ, Παλαγηψηεο = Πάλνο, Βπαγγέιεο= ΐάγγεο, Γξακκαηεχο = Γξάκκνο θ.η.ι. Πόζηον, ηνο, ζχδπγνο Ώιβ. κπνχξνε (burrë) θαζψο ην Πνξ αληί Πνπο Πνπο θαη Ασξ. Πνξ, ην πφδη Ώιβ. Πνξ (porrë?) ζπλεζίδνπλ λα παξαγγέινπλ ηα λήπηα, φηαλ απηά αξρίδνπλ λα ίζηαληαη φξζηα. Μφλνλ εηο απηήλ ηελ πεξίζηαζηλ ελ ρξήζεη Πξέζβεο, γέξσλ Ώιβ. Πνέξηο (përç) = εζραηφγεξνο Πξήζσ, πξέζσ, θαηαζηξέθσ Ώιβ. πξηζρ (prish) Πηόιεκνο, πφιεκνο Ώιβ. ιηνχθηνε (ljuftë) θαη‘ αλαγξακκαηηζκφλ, ηξνπήλ ηνπ π εηο θ θαη αλαθνπήλ ηνπ κνο, νπνία έγηλελ εηο ηα ιαπίζεο, ιηαπ, Nipote, ληπ (nip) = αλεςηφο apro ραπ (hap) = αλνίγσ, arivo, αξηγ (arrij) = θζάλσ θ.η.ι. Πύκαηνο ή έζραηνο Ώιβ. Πακέηα (pameta) = χζηεξνλ επηξξ. Πώινο, πνπιάξηνλ, λενγέλλεηνο ίππνο Ώιβ. πνχιην (puljo-pulisht) Ρέα, ζπγάηεξ ηνπ Οπξαλνχ θαη ηεο γεο, γπλή ηνπ Κξφλνπ θαη κήηεξ ηνπ Αηφο, Πινχησλνο ηνπ Πνζεηδψλνο θαη άιισλ Ώιβ. Ρε (re) = λέθνο

162


Ρήζζσ, ξεγλχσ, μεζρίδσ Ώιβ. γξηο (gris) κε ην Αίγακ. Ρηγέσ (θνβνχκαη) θξπφλσ Ώιβ. ‘γθξίγλ (ngrij) = θξπφλσ Ρσλλύσ θαη ξφσ, δσ Ώιβ. ξφγνπ (rroju-rroj) ΢έιαο, θσο, ιάκςηο θαη θιφγα Ώιβ. ζίια (sila?)θαη θιηάθνε (fljakë) = θιφγα ΢ήζσ, θνζθηλίδσ, πεξλψ απφ ην παλί Ώιβ. ζηη (sit) = θνζθηλίδσ ην αιεχξη ΢πεύδσ, βηάδσ, επηηαρχλσ θαη άζπεηνο ν ηαρχπνπο Ώρηιιεχο. Ώιβ. ζπετηφγνπ (shpejtou-shpejtoj) θαη ζπέτη (shpejt) ην επίξξεκα ΢πίδα ε, θάζε κηθξφλ πνπιίνλ Ώιβ. ζπεζρ (shpes-shpezë) ηα πηελά ελ γέλεη ΢πηιάο, άδνο, πέηξα, βξάρνο θαηαθαγσκέλνο απφ ηα θχκαηα, Ώιβ. ζπέια (shpella) εηο ηελ απηήλ ζεκαζίαλ ΢πνδόο, ζηάθηε θπξίσο δεζηή αθφκε Ώιβ. ζπνχδα (shpuzë) = ζηάθηε δεζηή ΢πο (ζεχνκαη, ζχσ) ν ρνίξνο Ώι. Θπ (thi) Σα λπλ, ηψξα Ώι. ηαλχ (tani) Σέηηα, πξνζθψλεζηο ηηκεηηθή λεσηέξνπ θίινπ πξνο παιαηφηεξνλ (παξ‘ Οκήξ.) Ώιβ. Σάηηα (tata) θξάδνπλ ηνλ παηέξα θαη ηνπο γέξνληαο Σεηηύο, ε αδειθή ηνπ σθεαλνχ θαη Θέηηο ε ζεά ε επηζεκνηέξα ησλ Νεξετδσλ. Ώιβ. ληεη (det) = ε ζάιαζζα Σηηάλ θαη Σηηάο, νη πξψηνη γίγαληεο θαη κεηαθνξηθψο Σηκσξφο, εθδηθεηήο. Ώιβαληζηί ζπλήζσο ιέγνπλ εηο ηα αηαθηνχληα λήπηα, Σίηα! Σίηα! (tyt) πξνο θνβηζκφλ, σζαλεί ηδνχ ν Σίηαο ν ηηκσξφο. Σν Ασξηθ. ΢π , Ώιβ ηη (ti) Σξίαηλα, θακάθη κε ηξεηο κχηαο Ώιβ. ηξηέιε (triele-turjelë) ην ηξππάλη Σύλλνο, Ασξηθ. Μηθξφο Ώιβ. ηζηνπλ (çun) Τπεξίσλ, νλνο (ν) εηο ησλ Σηηάλσλ, πηφο ηνπ Οπξαλνχ θαη ηεο Γεο, γελλήζαο εθ ηεο αδειθήο ηνπ Θείαο ηνπ Ήιηνλ, ηελ ΢ειήλελ θαη ηελ Δψ. Ώιβ. ιέγνπλ Πεξελί (perëni) θαη Πεξενεληί (perëndi) ηελ ζεφηεηα. Πεξνεληφλ ληίειιη (perëndon dielli) = βαζηιεχεη ν ήιηνο, θαη εηο άιιαο πεξηζηάζεηο ιέγνπλ πεξενληφλ (perëndon) = πεηά εηο ηα χςε, ηνπηέζηηλ ε θπξία ηεο ιέμεσο ζεκαζία. Ώλ ππνζέζσκελ φηη ην φλνκα Πεξνεληί (perëndi) θαηάγεηαη απφ ην Πεξενλ-Αία (Γεπο) ηφηε θαη‘ εκέ ην Α θαηαληά πξνβιεκαηηθφλ, θαζφζνλ εηο πνιιάο ηνηαχηεο θχζεσο ιέμεηο νη άλσ Ώιβαλνί παξαιείπνπλ ην Α π.ρ. νη κελ πξνθέξνπλ ληελ (nien) = ελλνεί λνε ζηνεπί (në shtëpi) = ελ νίθσ Πεξελία (perenia) = ζεφηεο, νη δε θάησ Ώιβαλνί παξεκβάιινληεο ην Α κεηά ην λ ιέγνπλ ληηελ ληνε ζηνεπί Πεξενληία (ndien ndë shtëpi Perëndia) θ.η.ι. Τπλόσ, ππλψ, θνηκψκαη Ώιβ. θιε (fle) ηξνπή ηνπ π εηο θ θαη ηνπ λ εηο ι θαη απνβνιή ηνπ π Όσ, βξέρσ εμ νπ χδσξ Ώιβ. νχγηνε (ujë) = λεξφλ Φάινο, ν, ην κεηάιιηλνλ θαηαζθεχαζκα ηνπ έκπξνζζελ κέξνο ηεο πεξηθεθαιαίαο, ην πξνζσπίδηνλ απηήο. Ώιβαληζηί Μπάινε (ballë) ιέγνπλ ην κέησπνλ θαη κεηαθνξηθψο ην πξνζσπίδηνλ κέξνο εθάζηνπ πξάγκαηνο

163


Φάηηο, θήκε, ξεηφλ ρξεζκφο Ώιβ. Φαη (fat) ε ηχρε ην πεπξσκέλν Φάσ, θσ, θεκί, ιέγσ Ώιβ. ζεκ (them) φπσο ην θεξίνλ αληί ζεξίνλ, θιαλ αληί ζιαλ, θιίβνκαη αληί ζιίβνκαη. Ο Ώφξηζηνο, θε, αληί έθε Ώιβ. ζα (tha) Φέγγνο, ην θσο Ώιβ. Φεγγίι (fëngjill-thëngjill) = θάξβνπλνλ Φέλσ, πέθλεηλ, έπεθλε, ην θνλεχσ Ώι. νπξάο (uras) ή βξαο (vras), ηξνπή ηνπ λ εηο ξ θαη ηνπ θ εηο β Φξημ, θφβνο Ώιβ. θξίθα (frika) Φσο θαη θσξ, άλδξαο, παιιεθάξη Ώιβ. κπνχξνε (burrë), ηξνπή ηνπ θ εηο κπ Υαιθόο, ζίδεξνο, σο επξεζείο πξηλ ηνπ ζηδήξνπ Ώιβ. Υέθνπξ (hekur) = ζίδεξνλ Υνίλημ, κέηξνλ επί ησλ ζηηεξψλ εηο ρξήζηλ ην πάιαη ελ Ώζήλαηο. Ώιβ. ζρηλίθ (shinik) ελ ρξήζεη ζήκεξνλ Χιέλε, βξαρίσλ, ε ρεηξ. Ώιβ. ινέξνε (llërë) = ε ρεηξ. «Δ ιεπθψιελνο Ώζελά» παξ‘Οκ. Χόλ, απγφλ Ώι. νπέ (ue) ή βε (ve) κε ην Αίγακκα.

΢ΔΜΒΕΧ΢ΒΕ΢ 1) ΠΏΝΑΧΡΏ: Εζηνξηθφ θαη ινγνηερληθφ πεξηνδηθφ. Δ έθδνζή ηνπ γηλφηαλ ζηελ Ώζήλα απφ ην 1850 σο ην 1872 απφ ηνπο Κ. Παπαξξεγφπνπιν, Ώ.Ρ.Ραγθαβή θαη άιινπο. 2) ΢ην ηέινο ηνπ πξψηνπ κέξνπο ππάξρεη ε εμήο ζεκείσζε: «Ώθνινπζεί ζπλέρεηα, Κάτξνλ 4 Οθησβξίνπ 1859, Βηο ησλ ΢πλδξνκεηψλ». ΢ην ηέινο ηεο δεχηεξεο ζπλέρεηαο ζεκεηψλεηαη: «Ώθνινπζεί ζπλέρεηα, Βηο ησλ ζπλδξνκεηψλ». 3) Thimi Mitko, Vepra (=έξγα), Tiranë 1981, ζει. 543-547 (έρεη ζπκπεξηιεθζεί κφλν ην πξψην κέξνο ηεο Παλδψξαο). 4) ΐι., Νεξνχηζνο Σάζνο, Πεξί ηεο ελ Βιιάδη επνηθήζεσο ησλ Ώιβαλψλ, Κακπνχξνγινπ Α., Μλεκεία Εζηνξίαο Ώζελψλ, ηνκ. Ώ΄(1889), ζει. 341-345. ΢ρεηηθά κε ηα ελδηαθέξνληα θαη ηελ επηζηεκνληθή έξεπλα ηνπ Σάζνπ Νεξνχηζνπ, ν Σίηνο Γηνράιαο αλαθέξεη (Μάξθνπ Μπφηζαξε, Λεμηθφλ ηεο Ρσκατθήο θαη Ώξβαληηηθήο απιήο, θηινινγηθή έθδνζε ηνπ απηνγξάθνπ Σίηνπ Π. Γηνράια, Ώζήλα 19932 ζει. 32-33): «Σελ ζύληαμηλ αιβαλν-ειιεληθνύ ιεμηθνύ επερείξεζε θαη ν ηαηξόο Σάζνο Νεξνύηζνο (1826-1892), γλσζηόο δηά ηαο αξραηνινγηθάο θαη ηζηνξηθάο ηνπ κειέηαο. Ο Νεξνύηζνο εγλώξηδε κεηξόζελ ηελ νκηινπκέλελ Διιελν-Αιβαληθή ηεο Αηηηθήο, σο ν ίδηνο πηζηνπνηεί δη‟ επηζηνιήο ηνπ πξνο ην G. Meyer (T. Jochalas, Albanologische Nachrichten von N. Politis und T. Neroutsos aus dem Nachlass G. Meyers, Μλεκνζύλε 4 (1973) ζ. 211). Ο ηειεπηαίνο νύηνο είρελ επαλεηιεκκέλσο δεηήζεη από ηνπ Νεξνύηζνπ εηδήζεηο ζρεηηθάο κε ηα

164


αξβαλίηηθα ηεο Αηηηθήο. Ωο καο πιεξνθνξεί ν ίδηνο ν Meyer, κεηά ηνλ ζάλαηνλ ηνπ Νεξνύηζνπ ηνπ παξεδόζε ππό ηεο ρήξαο ηνπ απνζαλόληνο ρεηξόγξαθνλ εκηηειέο ιεμηθόλ, ρσξίο λα δηεπθξηλίδεηαη εάλ ηνύην ήην αιβαλν-ειιεληθόλ ή αιβαλν-γεξκαληθόλ, όπεξ θαη πηζαλώηεξνλ.(G. Meyer, Albanesische Studien V. Beitrage rur Kenntnis der in Griechenland gesprochenen albanesischen Mundarten, Wien 1896, Sitzungsberichte der kais. Akademie der Wissenschaften in Wien. Philosophisch-Historische Classe, Band CXXXIV, 6.5). Σν γισζζάξηνλ ηνύην εδεκνζίεπζελ ν Meyer σο αιβαλν-γεξκαληθόλ, αιιά κόλνλ σο πξνο ηα γξάκκαηα A-L (G. Meyer, Albanesische Studien V, ελζ. αλ. ζ. 67-94). Δθ γελνκέλνπ ειέγρνπ ησλ παξερνκέλσλ εηδήζεσλ ηνπ Νεξνύηζνπ δηαπηζηνύηαη όηη νύηνο εγλώξηδε θαιώο όρη κόλνλ ηελ νκηινπκέλελ ελ ηε Αηηηθή ειιελν-αιβαληθήλ δηάιεθηνλ αιιά θαη ηελ ηζηνξίαλ ησλ αιβαλνθώλσλ ηεο Αηηηθήο. Καηόπηλ ηνύηνπ ην πιηθόλ ηνπ Νεξνύηζνπ πξέπεη λα ζεσξεζή – κε ηαο επηθπιάμεηο καο δηά ηπρόλ αβιεπηήκαηα ηνπ εθδόηνπ – αθξηβέο θαη ζπλεπώο ρξήζηκνλ δηα ηελ γλώζηλ ηεο Διιελν-Αιβαληθήο θαηά ην δεύηεξνλ ήκηζπ ηνπ ΗΘ΄ αηώλνο.» 5) Σν θσλήελ ε (ë), εηο ηελ Ώιβαληθήλ γιψζζαλ πξνθέξεηαη κεηαμχ ηεο θσλήο ηνπ ε θαη ν θαη γξάθεηαη κε ηνλ δίθζνγγν νε, ην δε γλ σο ην ηηαιηθφλ gn νίνλ gnente θαη ην ζρ σο ην Γεξκαλ. Sch. (ζεκείσζε ηνπ Μήηθνπ).

Ο Σάζνο Π. Καξαληήο είλαη πηπρηνχρνο ηεο Θενινγηθήο ΢ρνιήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Ώζελψλ θαη πηπρηνχρνο αιβαληθήο γιψζζαο ηνπ Κέληξνπ ΢πνπδψλ Ννηηναλαηνιηθήο Βπξψπεο.

165

RECENCIONE – BOOK REVIEWS - ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΚΗ ******************

N. SOTIRI, E FOLMJA DHE TOPONIMIA E QEPAROIT [Ιδίωμα και τοπωνυμικό του Qeparó], Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, 291 f., Tiranë 2001. unimi për të folmen dhe toponiminë e Qeparoit i koleges Natasha Sotiri, punonjëse shkencore në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë të Akademisë së Shkencave Tiranë, mund të konsiderohet si nga më të suksesshmit ndër monografitë gjuhësore që panë dritën e botimit gjatë viteve të fundit në Shqipëri. Në radhët që vijojnë do të përpiqemi të vëmë në dukje vlerat e tij, por edhe të cekim ndonjërën prej çështjeve të shumta që ngërthen problematika e pasur e monografisë. Sipas autores, e folmja e Qeparoit “afron më shumë me të folmet e Kuçit, Fterrës e Çorrajt, pra, të Kurveleshit të Poshtëm, por ndërkohë të tjera veçori e dallojnë edhe prej tyre. Prandaj, duke ndjekur vijën nga grupimet e mëdha në grupime më të vogla, do të thoshim se e folmja e Qeparoit bën pjesë në të folmet e krahinës së Himarës, që formojnë një areal gjuhësor më vete të anashkaluar deri më sot” (f.12). Duke na sqaruar pse-të e mëvetësisë së këtij areali (nga njëra anë “të qenët fshat malor e skajor”, “jeta e mbyllur në bashkësi fshatare”, “karakteri autonom i gjithë krahinës së Himarës” [...] “kanë bërë që në këtë të folme të mbizotërojë karakteri ruajtës dhe të vazhdojnë të përdoren edhe sot trajta të shqipes së vjetër”, dhe nga ana tjetër, “marrëdhëniet me popuj, kultura e gjuhë të ndryshme”, e sidomos fakti që “në krahinën e Himarës banorët shqipfolës jetojnë midis banorëve shqip e greqishtfolës dhe anasjelltas”, kanë “ndikuar drejtpërdrejt në zhvillimin dhe pasurimin e kësaj të folmeje” f.12-13), N.Sotiri na jep të kuptojmë edhe arsyet e anashkalimit të derisotëm të tij, diktuar më së shumti nga shkaqe jashtëgjuhësore. Me bindjen se ka ardhur koha të kapërcehen barrierat e krijuara nëpër vite prej (f)aktorësh politikë, autorja pohon se punimi i saj për të folmen e Qeparoit “duhet të na nxisë në studimin e të gjitha të folmeve të Himarës, që kanë interes edhe për dygjuhësinë, e cila nuk është e përqendruar në një bllok fshatrash, por na paraqitet e shpërndarë. Kështu, banorët e Qeparoit janë njëgjuhësh, shqipfolës, megjithëse janë fare pranë me qytetin e Himarës, banorët e së cilës janë dygjuhësh (shqip dhe greqishtfolës). Në krahun tjetër të Himarës vjen fshati Vuno, i cili edhe ai është shqipfolës; pas Vunoit vjen Dhërmiu, që është shqip dhe greqishtfolës” (f.13)1.

“Midis tyre [banorëve të zonës së Himarës] ka vetëm 3000 njerëz që kanë folur gjithmonë greqisht dhe që të gjithë rrjedhin nga një rrënjë e vetme, sado e largët në kohë, me prejardhje greke” shkruan Eqrem bej Vlora, Kujtime (1885-1925), Shtëpia e Librit & Komunikimit, Tiranë 2003, f.194. 1

167

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ Brenda këtij mozaiku gjuhësor është me interes të ndiqet në rrjedhë të kohës dinamika e marrje-dhënieve, e konservacionit dhe inovacionit, që karakterizojnë këtë të folme, të cilat, pos fonetikës e morfologjisë (të trajtuara imtësisht dhe kënaqshëm në krerë të veçantë të librit), shfaqen para së gjithash në fushën e leksikut. Autorja nuk bën thjesht inventarizimin e njësive leksikore të së folmes; ajo synon të depërtojë më thellë e të na zbulojë pozitën dhe vlerën e këtyre njësive brenda nënsistemit leksikor, të përcaktojë raportet e leksikut anas me atë të huazuar. Përveç pasurisë së padiskutueshme leksikore të së folmes së Qeparoit, me brumë vendi, (mbarsëlíse „erë e ngrohtë jugore që fryn në fillim të pranverës e ndikon në lulëzimin e pemëve‟, khs gr. φουσκοδενδριές „‟zgjimi‟ i drurëve në fillim të pranverës‟, farëmúshkash „mashkull impotent‟, i múshkërë „impotent‟, gójërëpójdhërë „molusk deti i vogël, jeton zakonisht zhytur në rërë‟, fasulemádh „njeri frikacak e i ngathët, që është i aftë vetëm për të ngrënë‟, khs gr. παλληκάρι της φακής, cfulq „masë gjatësie që përbëhet nga shtrirja e gishtit të madh dhe atij tregues, sfurqi‟, khs edhe gr.dial. φουρκί το „id.‟2, kotefát „pa ditur ku do të përfundojë një veprim, pa qenë i informuar mirë‟, përmórtem „jam gati t‟ia nis të qarit (për fëmijë)‟, pújë –a (< Pujë-a < it. Puglia) „pika VP e horizontit‟ [u nxi puja, do bjerë shi], pújë (ndajf.) „vrejtur‟ [ç‟ke, moj, që rri pujë?] etj.), gjejmë edhe një sërë fjalësh të huazuara nga gjuhë të ndryshme e në kohë të ndryshme (italisht-venecianisht: dellëngu „posaçërisht, kasten‟ (de longo), fanéstrë „dritare‟ (finèstra, mbase me ndërmjetësinë e gr. dial. φανέστρα η3), fógë „flaka e zjarrit‟ (fuoco), kutendoj „përmbush nevojat e jetesës 2. ngop‟ (contentare), kutendohem „rregullohem 2. ngopem‟; turqisht: bashká „pavarësisht‟ (başka), bekri „pijanec‟ (bekri), çipllak „njeri i shëmtuar‟ (çıplak), çungj „meqenëse‟ (çünki), ferk – bën ferk „shquhet, dallon‟ (fark etmek), gjishmisholla „qoftë e shkuar‟ (geçmiş ola), etj.). Edhe për të folmen e Qeparoit mund të vërehet se “në lëmin e huazimeve vendin kryesor e zënë greqizmat. [...] Greqizma vërehen më shumë në sferën e detit dhe të mjeteve të lundrimit, në sferën e shtëpisë, bujqësisë e më pak në sferat e tjera. Greqizma vërehen edhe në sferën e marrëdhënieve intelektuale. Sfera më pak e prekur nga greqizmat është ajo e blegtorisë”4. Për shtresën e huazimeve nga greqishtja mund të thuhet se ka një prani diakronike dhe se karakterizohet nga një larmi trajtash e ngjyrimesh kuptimore që e bëjnë më të plotë se deri tani kuadrin e marrëdhënieve e të kontakteve të të dy gjuhëve, në një areal ku greqishtja nuk është vetëm gjuhë e fqinjëve ishullorë, por edhe një gjuhë e vendit, e folur qyshkur në fshatra fqinjë me Qeparonë. Rrjedhimisht, vetëm kur të jetë studiuar imtësisht greqishtja e Himarës, mund të kryhen krahasime mbi një bazë më të sigurt e të nxirren përfundime më solide për atë çka dhanë e çka morën gjuhët njëra prej tjetrës në rrjedhë të moteve. Kështu, sa për të dhënë një shembull, konstatimi i autores se thirrorja e emrave me trajtë të pashquar më –o të patheksuar [Máro, Kóço, Váso etj.] “del me –o të gjatë (Kóço:, Máro:) ose me –uo, ku o-ja përsëri është 5e gjatë: Kóçuo:, Máruo:, Vásuo:” (f.25), nuk mund të shihet i shkëputur nga fakti se në greqishten e Himarës hasim në një dukuri të ngjashme, që nuk kufizohet vetëm në thirroren e emrave por edhe në trajta foljore (έφααας, έγλεπεεες, ήημουνα). Po kështu, trajtat dhjaf -i „squfur‟ dhe dhjafís [Dhjafis vëshçin] e kanë burimin në fjalët δειάφι dhe δειαφίζω të greqishtes së Himarës 6, trajta ngásër –a zë fill mbase te Γ. Φυτήρης, Κερκυραϊκό γλωσσάρι, Korfuz 1987, f. 202. Γ. Φυτήρης, vep.cit., f. 199. 4 M. Totoni, “E folmja e Bregdetit të Poshtëm” II, Studime Filologjike 2/1964, f.125. 5 Δ.Βαγιακάκος, “΢υμβολή εις την μελέτην του γλωσσικού ιδιώματος της Φιμάρας”, në Β. Ήπειρος – Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Πρακτικά Α΄ Πανελληνίου Επιστημονικού ΢υνεδρίου, Athinë 1988, f. 324. 6 Ευ. Μπόγκας, Τα γλωσσικά ιδιώματα της Ηπείρου, Janinë, 1964-1966, Β΄ 84. 2 3

168

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ gjegjësja e saj e Himarës γάσρα, ku st > s7, trajta avandúze-të „ngatërresa, belara‟ (< *αβεντούζες < βεντούζες + α- protetike8) i takon me sa duket të njëjtit burim, etj. Me shumë interes janë edhe: a) ndryshimet kuptimore të huazimeve nga greqishtja, një pjesë të të cilave i hasim vetëm në Qeparo: citós „1. mbush plot e përplot 2. nxit dikë për veprime të këqija kundër një tjetri‟ (< τσιτώνω) khs. cit „nxit, shtyj dikë për të folur ose për vepruar‟, citósem „ha sa s‟më nxë më barku‟; cpithár-i „gropë në shkëmb që mbledh ujë shiu, gropë në përgjithësi‟ [Më hoqi dhëmbinë e ma bëri cpithar] (< πιθάρι, dial. σπιθάρι); i/e mbodhísurë „1. i/e vonuar 2. shtatzënë‟ (< εμποδίζω), mënganís „1. punoj [mënganis lirinë] 2. fig. Llap, llomotit‟ (< *μαγγανίζω); noís „pendohem‟ (< νοώ), palaré „1. qer 2. që duket sheshit, i qartë [puna është palare] (< απαλαρέα), kufómë –a „shtat, trup‟; zégëlë –a „njeri i mërzitshëm e ngacmues‟ (< ζεύγλα, dial. ζεύλα), b) trajtat e përftuara në kuadër të shqipes së Qeparoit, të cilat në njërën apo tjetrën mënyrë kanë lidhje me elemente të greqishtes: currunár –i „të derdhurit e ujit ose të një lëngu tjetër në formën e një filli të pandërprerë, që shënon kapërcimin e kufirit të derdhjes pika-pika‟ (< curril + sulinar < σουληνάρι), címba –të „pulqerët‟ Mollëzat e gishtit të madh dhe të gishtit tregues kur përdoren për të kapur ose për të pickuar në vende tule të trupit [Më zure me cimba, më cimbise] (< τσιμπάω), cmilísem „filloj ta marr veten nga shëndeti‟, i/e cmilísurë „thuhet për një të sëmurë që fillon ta marrë veten, ose për një foshnjë që lind e dobët dhe fillon të shëndoshet‟ (< σμίλη, σμιλεύω); cmartéps „pudros fëmijën me pluhur cmarteje‟ (< cmarte < μυρτέα, dial. σμυρτιά + -eps < -ευω, aoristi -εψ-), monoqitár-i „1. bishë që rri vetëm 2. fig. njeri që rri i mënjanuar‟ (< μονόκοιτος „sleeping alone‟9), kanisjáre –ia „trastë e madhe katrore, rreth 70 x 70 cm, prej leshi, me ngjyra e motive vendi, që përdoret për të vënë një bukë po aq të madhe kur shkojnë në dasëm‟ (< κανίσκι), vurgár –i „talër i madh, më i lartë se një bojë njeriu, në të cilin depozitohej përkohësisht lëngu i bërsive të shtrydhura të ullinjve (vurgu), pasi hiqej vaji, me qëllim që t‟i merreshin edhe pikat e fundit të vajit, të cilat dalin në sipërfaqe vetëm pasi vurgu të qëndrojë i patrazuar për njëfarë kohe‟ (< βούρκος, por shih edhe gr. dial. μουργαριά η „enë e vendosur nën dhé, ku mblidhej vurgu (gr. μούργα), në lutërvitë e hershme‟10), i/e buçkovjásurë „që i ka të fryra rrathët e syve ose pjesë të tjera të trupit nga ndonjë sëmundje‟, khs bóçko „i pjekur përgjysmë‟ dhe i/e currufjásurë „i lënë mendsh‟ (< τσουρουφλίζω), c) huazime ku takohen a kryqëzohen faza të ndryshme fjalësh me fillesë të njëjtë a të përafërt: molás „1.shartoj (< mbolas < (ε)μπολιάζω < εμβολιάζω) 2. vaksinoj (< εμβολιάζω)‟, furmí –a „1. provokim [pse më shçie furmi?] (< αφορμή) 2. infeksion [Më hodhi furmi plaga] (< αφορμίζω)‟, ç) huazime me të njëjtin fill etimologjik, por me trajta fonetike të dallueshme për shkak të kohës së ndryshme të depërtimit në shqipen: fandallósem „shfaqem papritur‟, fanerósem „shfaqem‟ (të dyja prej aoristit φανερωσ- të gr. φανερώνω –ομαι), strapádhë -a „furi, rrëmbim‟ (Qeparo), shtërpádh -a (Piqeras): i jap shtërpadhën „i jap dërmën, i vë fshesën‟11, të dyja prej gr. *αστραπάδα < αστραπή „rrufe‟ shkrepëtimë‟, d) huazime, prania e të cilave ndikon në ristrukturimin e fushave të caktuara semantike: allonár „korriku‟. „Kurse me fjalën korrik qeparotësit emërtojnë muajin qershor. Pra: maj, korrik, allonár‟ në vend të maj, qershor, korrik. Ja edhe një njësi mase e

Μπόγκας, vep. cit., Β΄ 83, Βαγιακάκος, vep. cit., f. 324. Βαγιακάκος, vep. cit., f. 326. 9 Liddell & Scott, Greek-English Lexicon, Oxford 1968. 10 Γ. Φυτήρης, vep. cit., f. 112. 11 M. Totoni, vep. cit., f. 134 7 8

169

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ huazuar: katrajóle –ia „masë katërokëshe prej druri, në formë të vedrës, që përdoret për drithëra‟ (< gr.dial. καρταριόλι το < it. quartarolo12), dh) një tjetër shtresë e huazimeve greke përbëhet prej fjalësh të fazave më të hershme të greqishtes, që nuk dëshmohen sot në greqishten e re e që flasin për hershmërinë e kontakteve si dhe për tiparet arkaike të greqishtes së folur në këto vise: dhékë –a „taim, copë e madhe‟ [Hëngëri një dhekë bukë], që ndodhta ka lidhje me gr.vj. δάκος το „kafshim‟ [< gr.vj. δάκνω „kafshoj‟]13, me metafoninë e njohur a > e të shqipes (khs gr.vj. πράσον > shq. presh). Krahaso edhe „Hëngri një kafshatë bukë‟, ku kafshatë < kafshoj; krúzë –a „bimë e egër njëvjecare ... përdoret si ushqim i njomë për njëthundrakët‟, që haset në trajta të ndryshme në Epir (γρούζο, γρούζα), Korfuz (κρούζα) dhe Magna Graecia (kliza, kriza, klisa) dhe lidhet me gr.vj. κνύζα14. Khs edhe onogrúzë-a në Vuno15, sinonim pas çdo gjase i gruzë, i motivuar plotësisht nga pikëpamja kuptimore dhe i rrjedhur prej fjalës së padëshmuar *ονογρούζα (khs γαϊδουράγκαθο „gjemb gomari‟); hordhoqíla –të „të brendshmet e berrit të therur‟, prej gr.mesjetare χορδόκοιλα τα „Tiereingeweide (Darm und Magen)‟16; tertikó –i „shportë e madhe, rrumbullake, e thurrur me thupra e fije të holla kallami, që përdoret kryesisht për transportimin e rrushit e të frutave të tjera‟, prej fj. τερτικός o „kosh i lartë, në formë konike, me dy doreza‟ që e gjejmë në Korfuz 17, katolládh –i „talër i posacëm i vendosur në një gropë të thellë kubike, në të cilin rrjedh lëngu i bërsive të ullirit, me gjithë vajin, gjatë shtrydhjes së tyre‟, e krahasueshme me gr.dial. κατουλίθι το18 „sipërfaqe rrethore e ngritur, në lutërvitë e hershme, mbi të cilën guri i mullirit lëvizte rreth boshtit të vet‟, ndonëse nuk kemi përputhje kuptimore. Edhe sikur të jetë e saktë etimologjia e propozuar, banorët e Qeparoit e riinterpretuan fjalën me anë të etimologjisë popullore: κάτω „poshtë‟ + λάδι „vaj‟. e) fjalë të huazuara prej greqishtes, të rrëgjuara prej kohës (katelí –a „shi tepër i fortë, kataklizmë‟ < καταιγίδα) ose të përftuara në ngërthim të fjalisë (tutaqína –të „rrangulla të ndryshme shtëpiake‟ < *τουτακείνα < τούτα κι εκείνα „këto dhe ato, laçkat e plaçkat‟). Lënda e pasur leksikore na jep mundësinë të shohim mënyrën si zënë vend huazimet në indin e gjuhës marrëse dhe se si, shpesh, nuk huazohen fjalë të veçanta por familje të tëra sosh. Kjo do të thotë se për të patur një ide sa më të plotë për shkallën dhe shtrirjen e elementit të huazuar, është e nevojshme të gjurmohet ai në të gjitha të folmet e prej aty të gjykohet për karakterin sistemor të marrëdhënieve mes dy gjuhëve. Fjala sinór, p.sh., (< σύνορον) është e mbarë shqipes, por vetëm këtu ne hasim edhe fjalën sinorít –i „pronari i tokës a arës kufitare‟ (< συνορίτης), fjala anápodha / anápolla (< ανάποδα) është e shqipes bisedore të krahinave të jugut, ndërsa në Qeparo gjejmë edhe anapodhí –a „prapësi‟ (< αναποδιά) dhe anapodhjár –e „i/e prapë‟ (< αναποδιάρης), etj. Ky karakter sistemor duket edhe në rastin e lëndës toponimike të Qeparoit, të cilën autorja e ka mbledhur dhe analizuar në mënyrë thuajse shteruese duke u përpjekur edhe ta etimologjizojë. Në toponimet e Qeparoit hasim pothuaj të njëjtën pamje si në apelativët. Vëmë re se kemi të bëjmë me disa gjedha emërvënieje, prej të Γ. Φυτήρης, vep. cit., f. 74. N. Andriotis, Lexicon der Archaismen in neugriechischen Dialekten, Wien 1974, f. 200. 14 Chr. Tzitzilis, “Zur Problematik der griechischen Lehnwörter im Albanischen”, Zeitschrift für Balkanologie, 33/2 (1997) 204. 15 E. Bajrami, Pas gjurmëve të këngës, Tiranë 2003, f. 260. 16 N. Andriotis, vep. cit., f. 602. 17 Γ. Φυτήρης, vep. cit., f. 188. 18 Γ. Φυτήρης, vep. cit., f. 77. 12 13

170

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ cilave një pjesë përkon me ato të mbarë shqipes ndërsa të tjera duken se i vijnë më për shtat greqishtes. Të tilla janë toponimet Farfará –i, Llogará (Llogorá), Skutará, Pihua –ói, Vumbló, Orotó (Buza e Orotoit, Rëza e Orotoit), Hostón (Hunda e Hostonit , Lizikó (Kroi i Lizikoit), Ondró (Shpella e Ondroit). Mendojmë se edhe emërtimi Qeparó bën pjesë në këtë gjedhë toponimformuese. Do vënë re se ai është formuar me një prapashtesë të greqishtes (-eró), e cila haset si në apelativat ashtu edhe në toponimet dhe tregon prani me shumicë të asaj çka shënon rrënja e fjalës përkatëse: σκιερός „(vend) me shumë hije‟, βροχερός „(mot) me shumë reshje‟, καρπερός „pjellor‟, Καρπερό, Κληματερό, Βροντερό, Βρωμερό, etj. Shtojmë gjithashtu se fjala kllapë haset edhe në greqishten, κλάπα, me pothuaj të njëjtin kuptim si në shqipen, e rrjedhimisht mund të shtrohet edhe këtu pyetja nëse toponimi u formua mbështetur mbi një fjalë të greqishtes a mbi një fjalë të shqipes. Nëqoftëse, siç supozon autorja19, Qeparó < Klaperó (Clapero është trajta më e vjetër e dëshmuar, më 1566) 20, duhet pranuar se në trajtën e sotme u arrit pas metatezës së a me e, që dokumentohet në trajtën Cleparo (1791), dhe pas shndërrimit të grupit kl në q, shndërrim i cili duhet të ketë ndodhur jo shumë kohë më parë. Kjo e dhënë puqet edhe me faktin se në të folmen e Qeparoit grupi kl është shndërruar plotësisht dhe papërjashtimisht në q (shih p.sh. fjalën qumëshçuar,-ori). Për anën kuptimore të toponimit, vlen të përmendim se ai ka të njëjtin tharm semantik me toponimet Κλεισούρα „grykë e ngushtë‟, Παγανιά „pritë, kurth‟, etj. të greqishtes. Po kështu, një pasazh nga përshkrimi i vijës bregdetare Ulqin - Akrokeraune, i viteve 1675/76, e motivon edhe më thelbin kuptimor të toponimit: “Nga afërsitë e Sazanit ne zbuluam malet Akrokeraune që sot quhen malet e Himarës. Nga faqja e detit ato banohen në pesë ose gjashtë fshatra [...]. ... nëse do të donte dikush të vinte për t‟i sulmuar nga deti, ata [banorët] do të tërhiqeshin me gjithë kopetë e veta në malet e tyre pothuaj të paarritshme. Dhe, nëse do të vinte dikush për t‟i sulmuar nga ana e tokës, ka aty disa shtigje aq të ngushta saqë ata [banorët] do të zbrapsnin një ushtri duke e gjuajtur me gurë (nënvizimi yni – Dh. Q.)”21. Ka shumë të ngjarë pra, që ngjizja dhe shndërrimet e mëvonshme të toponimit të kenë ndjekur udhën e supozuar më sipër, ndonëse duhet thënë se ka disa pika që mbeten të errëta. Përse, fjala vjen, në toponimin Qeparo u ka kryer shndërrimi kl > q, ndërsa në fjalën kllapë nuk e patëm këtë shndërrim? Mos vallë prania e greqishtes dhe e trajtës Qiparó „vend me kopshtije‟ (gr. κήπος „kopsht‟) na çoi në një trajtë të përzier? Përse në toponimin që po shqyrtojmë, si dhe në një varg toponimesh të tjera më –ó të Qeparoit, ndryshe nga sa ndodh në apelativat, nuk kemi kalimin o > ua? Ndonëse mbetet për t‟u gjurmuar trajta më e hershme e toponimit në greqisht, ne mendojmë se trajtat Κηπαρό (haset si emër fshati në afërsi të Grebenesë) dhe Qeparó ka të ngjarë të jenë lidhur mes tyre a posteriori, mbi bazën e një etimologjie popullore. Megjithatë duhet hetuar nëse ka ndonjë lidhje midis këtyre dy fshatrave, siç na thotë një traditë gojore që pret të verifikohet.

“toponimi Qeparo lidhet me apelativin kllapë, që në të folmen e këtij fshati do të thotë „prangë,kurth‟, si dhe me prapashtesën greke –ero, e cila shërben për të formuar, midis të tjerash, edhe emra vendesh. Qeparotësit, kur duan të thonë që dikujt i vunë prangat [...] shprehen „I huadhnë kllapatë‟. Ndërsa për „e zunë në kurth‟ përdorin foljen „e kllapëruan‟. Apelativët kllapë, kllapëroj përdoren edhe sot në Qeparo” f.104. 20 J. M. Floristan, “Los contactos de la Chimarra con el reino de Napoles durante el siglo XVI y comienzos del XVII”, II, Erytheia 13 (1992) 53-87. 21 Voyage d‟Italie, de Dalmatie, de Grėce, et du Levant fait les années 1675 et 1676 par Jacob Spon [...] et George Wheler Gentilhomme Anglois, tome I-III, Lyon, MDVLXXVIII. Cituar sipas Dokumente të shekujve XVI-XVII për Historinë e Shqipërisë, vëll. IV, 1675-1699, f.15, Tiranë 1990. 19

171

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ Në lidhje me etimologjitë e propozuara prej autores le të na lejohet të bëjmë disa vërejtje të pjesshme, që nuk e ulin aspak vlerën e punimit. Toponimi Argilé –ja, i cili haset edhe tjetërkund në jugun shqiptar, lidhet me apelativin αγριελαία „ullashtër‟, që dëshmohet edhe për greqishten e anëve të Himarës22, dhe nuk „vjen nga emri argëlidhe‟, që rrjedh prej fj. αγριλίδα, deminutiv i αγριλιά „ullashtër‟. Për Armëridhë –a, në vend të „ara + më + rrjedhë‟ do të parapëlqenim etimonin αρμυρίδα „vend/dhé i njelmët‟ ose αρμυρίγγια τα „emërtim i disa lloj bimë të egra që rriten anës detit‟23. Për Hostón –i, „pjesa më lindore e plazhit, ku më tutje fillon bregdeti shkëmbor. Nga gr. hostós „i thellë‟, gjë që i përgjigjet konfiguracionit të vendit‟, saktësojmë se χωστός, -ή, όν ka kuptimin „made by earth thrown up‟ 24. Shih edhe pasivin e foljes χόω, „to be filed with earth, esp. on bays in the sea, to be silted up‟. Për Orotó –i, „vend i tarracuar dikur me vreshta e sot me ullinj, sipër e poshtë rrugës këmbësore Qeparo-Borsh, përtej të cilit fillon zona malore e papunuar. Nga gr. orotós‟, duhet thënë se nuk dëshmohet ndonjë trajtë e tillë e greqishtes. Trajta më e mundshme, si nga forma ashtu edhe nga kuptimi, është gr.vj. αροτός, -ή, -όν „arable‟25. Për Vumbló –i, „një rrafshnaltëz e vogël me ara për drithë, në krahun verior të Vërriut. Nga mbloj „mbush‟ dhe vu „plot, me shumicë‟. Pra, Vumbloi është vend që t‟i mbush hambarët plot.‟, khs trajtat dialektore të gr. ουβουλιός (Greqia qendrore), νουβουλιός (Thesali) „Steinhaufen‟ < *βολεός ο (Βολεοί agr. „Steinhaufen‟ Ortsname)26 dhe një zhvillim të mundshëm nuvuló > vunuló > vunló > vumló > vumbló. Toponimin Βομπλό e gjejmë edhe në Epir27, ndërsa në Himarë hasim trajtën Αμπηλό (σο Αμπηλό). Studiuesi Οικονόμου pranon etimologjinë e Fasmer-it28, që e lidh toponimin me sllav. въбль „burim, pus‟, por ai sjell në konsideratë edhe sllav. oблъ „i rrumbullaktë‟. Për toponimin Panórmë –a, për të cilin autorja na njofton se „Panormë përdorej nga të vjetrit, kurse Palermo nga të rinjtë‟, etimoni gr. πανόραμα nuk është për t‟u marrë në konsideratë, përderisa qysh në gr.vj. dëshmohet mbiemri πάνορμος „allen (Schiffen) Ankerplatz bietend (v. Landeplätzen)‟29 dhe toponimi Πάνορμος „the name of several seaport times, esp. in Sicily, modern Palermo‟30. Vlen të kujtojmë se një zhvillim paralel, pra Πάνορμος > Palermo31, vërehet edhe në bregdetin kundruall. Për Pihua –oi („mali në perëndim të Fushës që e ndan këtë nga Porto Palermoja. Pjesa e tij e sipërme e veshur me dru lisi në të dyja faqet. Në pj. e poshtme drurët rrallohen derisa zhduken plotësisht. Sipas A. Dhrimos, nga gr. pighí32. Më e mundshme nga gr. pihtós „i dendur‟.), të mbahet parasysh se një nga kuptimet e fj. πηκτός, ή, όν është „planted‟33. Për Përroi i Llogarit, „përrua i thatë në territorin e Llogarit‟, khs gr. αλογάρης „ιπποκόμος‟ (ai që kujdeset për kuajt)34. Për Përroi i Farfaráit, „përrua i thellë e tepër i rrëmbyer në dimër‟, khs. apelativin e gr. φαρφαράς „καυχησιάρης‟ (mburravec)35. Për Podhorá, „territori ku janë shtëpitë e Qeske. Ευ. Μπόγκας, vep.cit., Β΄ 80. Η.Σσιτσέλης, Γλωσσάριον Κεφαλληνίας, në Νεοελληνικά ανάλεκτα περιοδικώς εκδιδομένα υπό του Υιλολογικού ΢υλλόγου Παρνασσού, vëll. Β΄, fashikujt Γ΄, Δ΄, Ε΄, f.170. 24 Liddell & Scott, Greek-English Lexicon, Oxford 1968. 25 Liddell & Scott, Greek-English Lexicon, Oxford 1968. 26 N. Andriotis, vep.cit., f. 179. 27 Κ. Οικονόμου, Τα οικωνύμια του νομού Ιωαννίνων, Janinë 1997, f. 49-50. 28 M. Vasmer, Die Slaven in Griechenland, Nachdruck, Leipzig 1970. 29 N. Andriotis, vep.cit., f.429. 30 Liddell & Scott, Greek-English Lexicon, Oxford 1968. 31 Sipas J. M. Floristan, art.cit., f. 73, shën. 7, në një burim të mesjetës së vonë (mapa de Simancas) dëshmohet trajta e ndërmjeme Porto Panermo. 32 A. Dhrimo, “Vështrim gjuhësor mbi toponiminë e Kurveleshit”, SF 4/1974. 33 Liddell & Scott, Greek-English Lexicon, Oxford 1968. 34 Ε. Κριαράς, Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας, vëll. I, f. 234. 35 Θησαυρός όλης της ελληνικής γλώσσας, εκδόσεις Φρ. Γιοβάνη. 22 23

172

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ Sot ky emërtim nuk përdoret më‟, khs përkitazi me mënyrën e formimit oronimet e bregdetit të Himarës Llogará (Llogorá) dhe Skutará. Për Mali i Skutaráit shih gr. vj. κυττάριον το, diminutiv i κύτταρος ο „Höhlung‟ (zgavër, zgërbonjë), „Wölbung‟ „kube, hark‟ dhe trajtat dial. σκουττάριν (Pont), σκουττάρ‟ (Pont)36 si dhe faktin që në këmbët e Malit të Skutarait në Himarë ka shumë shpella e zgavra. Dhe, së fundi, fjala qivur, që e hasim në një numër toponimesh të Qeparoit, nuk është „e huazuar nga turqishtja‟, por nga greqishtja e re κιβούρι „varr‟37. Duke përfunduar këtë vështrim të shpejtë të toponimisë së Qeparoit, mendojmë se lind nevoja për një shqyrtim tërësor të toponimisë së vijës bregdetare të Shqipërisë, ku gjurmët e greqishtes arrijnë në kohë të mesjetës e më herët. Sikurse e thamë edhe në hyrje të këtij shkrimi, koha shkon e nuk pret më për studimin e të folmeve të arealit të Himarës. Shpresojmë dhe urojmë që kolegia N. Sotiri të ecë më tej në hullinë e çelur e të na japë të tjera punime me vlerë.

DHORI Q. QIRJAZI UNIVERSITETI I SELANIKUT “ARISTOTELI”

36 37

N. Andriotis, vep.cit., f. 341. G.Meyer, Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache, Strassburg 1891, f. 228.

173

ΣΙΣΟ΢ Π. ΓΙΟΦΑΛΑ΢, ΕΤΒΟΙΑ - ΣΑ ΑΡΒΑΝΙΣΙΚΑ Εκδόσεις Πατάκη / Ίδρυμα ΢ταύρου ΢. Νιάρχου, σελ. 712+93 φωτογραφίες(το βιβλίο συνοδεύεται από CD). συγγραφέας του βιβλίου «Εύβοια–Σα Αρβανίτικα» Σίτος Γιοχάλας (Δρ. Υιλολογίας) έχει ειδικευτεί, με σπουδές στα πανεπιστήμια του Παλέρμου και του Μονάχου, στην αλβανική γλώσσα και φιλολογία. Από το 1975 είναι Διευθυντής του Κέντρου ΢πουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης, στο οποίο και διδάσκει την αλβανική γλώσσα. Με αυτήν του την ιδιότητα, υπήρξε καθηγητής στα αλβανικά και για τον γράφοντα, την τριετία 19901993. Σην τελευταία δε τριακονταετία, μέσα από τα βιβλία του και τα άρθρα του σε ειδικά επιστημονικά περιοδικά, εμπλουτίζει συστηματικά την αλβανολογική βιβλιογραφία στην Ελλάδα κι όχι μόνο. ΢τα πλαίσια λοιπόν αυτής της ενασχόλησής του, ο ερευνητής είχε ανακοινώσει(Σ. Π. Γιοχάλα, Αρβανίτικα παραμύθια και δοξασίες, Αθήνα 1997) ότι θα δημοσίευε αρβανίτικο υλικό (γλωσσικό και λαογραφικό) από τις αρβανιτόφωνες περιοχές της Ελλάδας, σε σειρά σχετικών μονογραφιών κατά γεωγραφικές ενότητες (ό.π., σελ. 204). Η αρχή αυτής της νέας του δραστηριότητας έγινε με την έκδοση του βιβλίου του για το νησί της Άνδρου, το 2000: «Άνδρος, Αρβανίτες και Αρβανίτικα» (βλ. βιβλιοκριτική του από τον Δώρη Κυριαζή στα ALBANOHELLENICA, τόμος 2, σελ. 164-169) και συνεχίστηκε, τρία χρόνια αργότερα, με το εν λόγω βιβλίο του για την Εύβοια. Θα ακολουθήσουν δε, όπως ο ίδιος σημειώνει στο τελευταίο του πόνημα, κι άλλες μονογραφίες του, ελληνοαλβανικού ενδιαφέροντος. ΢την Εύβοια υπάρχουν 65 αρβανιτοχώρια τα οποία απλώνονται από το Αλιβέρι ως την Καρυστία και τον Καβοντόρο. Η εγκατάσταση των Αρβανιτών κατοίκων τους τοποθετείται, χρονικά, στις αρχές του 15ου αιώνα και πραγματοποιήθηκε ύστερα από πρόσκληση των Ενετών, τότε, κυριάρχων του νησιού. Ο Σ. Γιοχάλας λοιπόν, σχεδόν 600 χρόνια μετά, επιχείρησε να χαρτογραφήσει αυτά τα αρβανιτοχώρια και να απαντήσει σ‟ ένα καίριο, για κάθε ερευνητή, ερώτημα: Σι απομένει σήμερα στη Νότια Εύβοια από εκείνους τους θρυλικούς Αρβανίτες ιππείς του 15ου αιώνα; Σην απάντηση την δίνει, χαρακτηριστικά, ο ίδιος, στον πρόλογο του βιβλίου του (σελ. 16): «Έμεινε η γλώσσα τους, τα Αρβανίτικα, που αποτελούν ένα πολυσήμαντο, μεσαιωνικό, άγραφο μνημείο, στο οποίο πέρασαν και στοιχεία της Ελληνικής του τόπου, άγνωστα από άλλες πηγές. Αυτά παρουσιάζω στο βιβλίο μου μαζί κι ένα κόσμο μέσα από τις αφηγήσεις, τις δεισιδαιμονίες, τις μουσικές και τα σφυρίγματα των ιδίων. Αυτόν τον κόσμο, αυτόν τον παλμό αξίζει να τον γνωρίσουμε. Ανήκει στον καθένα μας, ανήκει σε όλους.». Η επιτόπια έρευνά του πραγματοποιήθηκε σε τρία στάδια (1972, 1987, 2001) και σε συνδυασμό με την ακαδημαϊκή γνώση του συγγραφέα απέδωσε αυτό το ογκώδες βιβλίο του για τους Αρβανίτες της Εύβοιας, στο οποίο, μέσα από τρία κύρια κεφάλαια, γίνεται μία πολύπλευρη παρουσίασή τους (ιστορική, λαογραφική και γλωσσική).

174

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ ΢το κεφάλαιο ΣΑ ΑΡΒΑΝΙΣΟΥΩΝΑ ΦΩΡΙΑ ΣΗ΢ ΝΟΣΙΑ΢ ΕΤΒΟΙΑ΢ (σελ. 1780) παρουσιάζονται ο γεωφυσικός χώρος των 65 αρβανιτοχωριών, τα τοπωνύμιά τους, τα επώνυμα, τα παρωνύμια και τα βαπτιστικά ονόματα των κατοίκων τους, καθώς και τα ιστορικά κτίσματα και μνημεία της αρβανιτόφωνης αυτής περιοχής της Εύβοιας. Περιγράφεται επίσης αναλυτικά η γλωσσική κατάσταση του κάθε χωριού την περίοδο της έρευνας. Και, τέλος, εκτίθενται όλα τα υπάρχοντα ιστορικά στοιχεία και ντοκουμέντα, και βέβαια η σχετική βιβλιογραφία, για την εγκατάσταση των Αρβανιτών στη Νότια Εύβοια. ΢το δεύτερο κεφάλαιο ΣΑ ΑΡΒΑΝΙΣΙΚΑ ΣΗ΢ ΝΟΣΙΑ΢ ΕΤΒΟΙΑ΢ (σελ. 81-325) εξετάζεται η αρβανίτικη γλώσσα της Νότιας Εύβοιας και δημοσιεύεται ένας μεγάλος αριθμός (253) αρβανίτικων κειμένων (αφηγήσεις των ντόπιων) και τραγουδιών στο αρβανίτικο πρωτότυπο και σε νεοελληνική μετάφραση. Η θεματολογία των κειμένων είναι ευρεία και απλώνεται σε όλους τους τομείς της ζωής: γεωργία, κτηνοτροφία, ελαιουργία, φαγητά και συνταγές, αρραβώνας, γαμήλια έθιμα, πανηγύρια, ταφικά έθιμα, λαϊκή ιατρική, προλήψεις και δεισιδαιμονίες, παραδόσεις, παραμύθια, χριστουγεννιάτικα έθιμα, κάλαντα, δοξασίες, ξεματιάσματα, επιθανάτιες συνήθειες. Σων αρβανίτικων αυτών κειμένων, που κατέγραψε ο Γιοχάλας, προηγείται μια εκτενής αναφορά στα προγενέστερα δημοσιεύματα με αρβανίτικα κείμενα και τραγούδια (σελ. 92-95). Επίσης στο τέλος αυτού του κεφαλαίου (σελ. 320-324) υπάρχει αναλυτικός πίνακας χωριών και κειμένων, καθώς και των αφηγητών και αφηγητριών. Ιδιαίτερα πρέπει να σταθούμε στην εκτίμηση του συγγραφέα του βιβλίου για την σημερινή κατάσταση των αρβανίτικων στην Εύβοια (σελ. 81) : «Τα Αρβανίτικα της Εύβοιας μετά από μία έντονη παρουσία τους στο νησί για 600 περίπου χρόνια, σήμερα πλέον προχωρούν, αργά αλλά σταθερά, προς την ολοκληρωτική τους εξαφάνιση. Εάν εξαιρέσει κανείς μερικά από τα αποδεκατισμένα άλλωστε χωριά του Καβοντόρου, όπου ακόμη τα Αρβανίτικα χρησιμοποιούνται μεταξύ των ηλικιωμένων, στα υπόλοιπα χωριά έπαψαν να είναι η καθημερινή, ρέουσα γλώσσα επικοινωνίας. Αντίθετα έγιναν απλώς ευκαιριακή ή ακόμη και γλώσσα “μυστικής επικοινωνίας” των ηλικιωμένων στην παρουσία τρίτων, χάνοντας με τον τρόπο αυτό την αμεσότητα και τη ζωντάνια του.». ΢την ίδια επίσης ενότητα αναλύονται και οι λόγοι της σίγησης των αρβανίτικων (σελ. 81-82): «Υπάρχουν πολλοί λόγοι, οι οποίοι συνέτειναν στη σίγηση των Αρβανίτικων τόσο στην Εύβοια, όσο και σε άλλες περιοχές της χώρας: η πυκνότερη επικοινωνία των κατοίκων (μετά το ’40) με τον “έξω κόσμο”, η εγκατάσταση σε αρβανιτόφωνες κοινότητες εργατών από άλλα μέρη, οι μικτοί γάμοι, η κοινωνική εξέλιξη, το σχολείο. Πιστεύουμε όμως ότι ο σημαντικότερος παράγοντας που έδρασε αποτελεσματικότερα ήταν η από “μέσα” καταπολέμησή τους. Επικράτησε δηλ. η ιδέα στους ίδιους τους αρβανιτόφωνους, ιδιαίτερα στους γονείς, ότι για να προκόψουν τα παιδιά στην Ελληνική, που ήταν η γλώσσα, η οποία θα τα αναδείκνυε στην ελληνική κοινωνία, έπρεπε να μη μιλούν καθόλου Αρβανίτικα, που τα θεωρούσαν άλλωστε κι ως δείγμα κατώτερης κοινωνικής προέλευσης. Για την Εύβοια έχουμε ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, τον γνωστό λόγιο και λογοτέχνη Τάσο Ζάππα (1902-1988). Ο Τ. Ζάππας που γεννήθηκε στο αρβανιτόφωνο χωριό Κάψαλα, και που είχε μητρική του γλώσσα τα Αρβανίτικα, όταν ωρίμασε και άρχισε να γίνεται κάπως γνωστός και ως λογοτέχνης, αισθανόμενος ίσως ντροπή για τα Αρβανίτικα, που ακόμη μιλούσαν στο χωριό του, θέσπισε ο ίδιος επάργυρο έπαθλο που δινόταν κάθε χρόνο στα δύο σχολεία των Καψάλων και των Στύρων στον αριστούχο μαθητή της τελευταίας τάξης του Δημοτικού, που μίλησε μέσα στο χρόνο τα λιγότερα Αρβανίτικα!». Σέλος αποτιμάται και η αξία των αρβανίτικων της Εύβοιας όταν διατυπώνεται η θέση ότι : «τα Αρβανίτικα παρουσιάζονται αρκετά συγκροτημένα με τη χαρακτηριστική συντακτική δομή τους και με τα βασικά στοιχεία του λόγου, το ουσιαστικό και το ρήμα, τις αντωνυμίες, τα επίθετα, τα επιρρήματα, τις προθέσεις, τα αριθμητικά και τα μόρια. Η παρουσία αρχαϊκών αλβανικών τύπων στα Αρβανίτικα αλλά και μεσαιωνικών λέξεων, που δεν χρησιμοποιούνται πλέον στη Νεοελληνική, καθιστούν τα Αρβανίτικα της Εύβοιας πολύτιμη πηγή γνώσης για θέματα γλωσσικά αλλά και λαογραφικά, εθνογραφικά, ακόμη και ιστορικά. Παρουσιάζουν επίσης

175

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ ενδιαφέρον τόσο για την ομοιομορφία τους σε χωριά που τα χωρίζει μεγάλη απόσταση, όσο και για την ιδιομορφία τους, κυρίως σε χωριά του Καβοντόρου, τα οποία εμφανίζουν στη μορφολογία μία εντυπωσιακή εξέλιξη, που παρατηρήθηκε και στην Αλβανική της Αλβανίας.» (σελ. 83). Μέσα από την έρευνα του κ. Γιοχάλα επισημαίνονται αρκετά γενικά χαρακτηριστικά της αρβανίτικης διαλέκτου της Νότιας Εύβοιας. Έτσι, τα αρβανιτοχώρια του νησιού θα μπορούσαν να χωριστούν σε δύο μεγάλες ομάδες σύμφωνα με τη χρήση του γ΄ προσώπου ενικού του ενεστώτα της οριστικής του ρήματος jam = είμαι. ΢τη μια ομάδα χρησιμοποιείται ο τύπος ja (όπως και στα χωριά της Βοιωτίας), ενώ στην άλλη ομάδα χρησιμοποιείται ο τύπος ishtë (όπως και στα χωριά της Αττικής). Μια άλλη διαίρεση θα μπορούσε να γίνει με βάση τη χρήση του μορίου σχηματισμού του μέλλοντα, όπου άλλα χωριά χρησιμοποιούν το o, με πτώση του d (όπως και στη Βοιωτία) και άλλα χρησιμοποιούν τον, επικρατέστερο στα αρβανίτικα και κοινό στην αλβανική, τύπο do. Ένας άλλος επίσης διαχωρισμός είναι και η χρήση της πρόθεσης te + ονομαστική για τη δήλωση κίνησης, που σε άλλα χωριά για να δηλωθεί η κίνηση χρησιμοποιείται η πρόθεση në ή ndë + αιτιατική. ΢τα στοιχεία φωνολογίας (σελ. 84-85) της διαλέκτου αξίζει να αναφερθούν, το τριβόμενο hj, το πλευρικό lj και τα παλαιοαλβανικά συμφωνικά συμπλέγματα glj και klj τα οποία παρατηρούνται τόσο στα αρβανίτικα της Ελλάδας όσο και σ‟ αυτά της Κάτω Ιταλίας και ΢ικελίας. Πρέπει όμως εδώ να επισημανθεί και η ενδιαφέρουσα ιδιαιτερότητα ορισμένων χωριών του Καβοντόρου, όπου τα συμπλέγματα αυτά έχουν τραπεί, όπως και στην αλβανική σε gj και q (π.χ. gljuha-gjufa, gljuri-gjuni, kljumësh-qumësh, klisha-qisha, kljanj-qa). ΢το χωριό Αμυγδαλιά μάλιστα ο τύπος kljëtonem έγινε ghëtonem, τράπηκε δηλαδή το klj σε γ. ΢τα στοιχεία μορφολογίας (σελ. 86-91) επισημαίνουμε την, κοινή στα αρβανίτικα, ύπαρξη του ουδετέρου γένους, το οποίο λείπει από τη σημερινή αλβανική. Επίσης σημειώνουμε τη χρήση της πρόθεσης ka = από, αντί του πιο συχνού στα αρβανίτικα τύπου nga, καθώς και την ποικιλία του αρνητικού μορίου (nuk, nuku, nu, nëk, ëk, dëkë, dëk). Θα θέλαμε στο σημείο αυτό να κάνουμε και κάποιες παρατηρήσεις σε δύο επισημάνσεις του κ. Γιοχάλα: α) για το επίθετο i gjelbër (=πράσινος) όπου χαρακτηρίζεται ως «σπανιότατος τύπος» (σελ. 87) και β) για το, με αφορμή τον τύπο dheksa(=δεξιά), πόρισμά του ότι: «στα Αρβανίτικα δεν επιβίωσαν αλβανικοί τύποι για τα επιρρήματα δεξιά και αριστερά» (σελ. 326). Κι όμως τόσο το επίθετο i gjelbërë (=πράσινος) όσο και το επίρρημα djathëtë (=δεξιά), καθώς και το επίθετο i djathëtë (=δεξιός) απαντώνται σε συχνή καθημερινή χρήση στο αρβανίτικο γλωσσικό ιδίωμα του τόπου καταγωγής μας, της ΢αλαμίνας. Αυτή μας η διαπίστωση οφείλεται τόσο στην προσωπική γνώση αυτού του ιδιώματος, όσο, κυρίως, στην καταγραφή γλωσσικού υλικού από ικανό αριθμό συντοπιτών μας (διαφορετικών ηλικιών) ομιλητών του αρβανίτικου ιδιώματος του νησιού. Έχουμε λοιπόν τη γνώμη, ότι όσον αφορά την αρβανίτικη διάλεκτο στην Ελλάδα και τα πάμπολλα, κατά τόπους, ιδιώματά της, δεν πρέπει να οδηγούμαστε σε γενικεύσεις. Ο μεγάλος αριθμός αυτών των ιδιωμάτων από τη μια και, από την άλλη, το γεγονός ότι ελάχιστα απ‟ αυτά έχουν καταγραφεί και μελετηθεί συστηματικά, καθιστούν απαγορευτικό το όποιο οριστικό συμπέρασμα. Σα αρβανίτικα, λόγω της ανωτέρω συγκεκριμένης ιδιομορφίας τους και της - πλην ελαχίστων εξαιρέσεων – παραγνώρισής τους από την ελληνική επιστημονική κοινότητα, θα επιφυλάσσουν πάντα εκπλήξεις στους ερευνητές. Σέλος, όσον αφορά τα ρήματα της αρβανίτικης διαλέκτου της Εύβοιας (σελ. 8891), καταγράφεται κι εδώ (όπως και στην Άνδρο) η κατάληξη –te στο α΄ πρόσωπο ενικού του ενεστώτα της οριστικής (mbanjte = κουβαλώ) και η κατάληξη –te(në) επίσης στο α΄ πρόσωπο ενικού του ενεστώτα (prestenë = κόβω) αλλά και στο α΄ πρόσωπο πληθυντικού (thominë = λέμε).

176

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ ΢το τρίτο κεφάλαιο με τον τίτλο ΣΟ ΑΡΒΑΝΙΣΙΚΟ ΓΛΩ΢΢ΑΡΙΟ ΣΗ΢ ΝΟΣΙΑ΢ ΕΤΒΟΙΑ΢ (σελ. 346-689) συγκεντρώνεται σε μορφή αρβανιτο–ελληνικού λεξικού το αρβανίτικο γλωσσικό υλικό της Νότιας Εύβοιας. ΢ημειώνει ο ερευνητής (σελ. 346): «Το αρβανίτικο υλικό που εκδίδω σήμερα σε συγκροτημένο Γλωσσάριο προήλθε από την επιτόπια έρευνά μου στην Εύβοια το 1972, 1987 και 2001, προέκυψε δε τόσο από την αποδελτίωση γλωσσικού υλικού τεσσάρων τετραδίων όσο και από τα απομαγνητοφωνημένα κείμενα και τραγούδια. Πάντως στο παρόν Γλωσσάριο δεν έχει αναχυθεί όλο ανεξαιρέτως το υλικό των κειμένων, που με τη σειρά του συμπληρώθηκε από το υλικό των τετραδίων». Από το πλούσιο αυτό γλωσσικό υλικό εκατοντάδων αρβανίτικων λέξεων, έκτασης 343 σελίδων, θα θέλαμε να σταθούμε, ενδεικτικά, στην καταγραφή ενός σημαντικού αριθμού ουδετέρων ουσιαστικών, μια και το γένος αυτό δεν χρησιμοποιείται σήμερα στην κοινή αλβανική, όπως οι τύποι dazmë-të (=ο γάμος, σελ. 382) και mjaltë-të (=το μέλι, 528), καθώς και πολλοί άλλοι (βλ. σελ. 358, 368, 382, 386, 389, 422, 428, 472, 478, 492, 528, 607). Σο βιβλίο ολοκληρώνεται με τη βιβλιογραφία (σελ. 690-697), το ευρετήριο ονομάτων και πραγμάτων (σελ. 699-712), ενώ, σε παράρτημα, ακολουθεί το «Λεύκωμα της Νότιας Εύβοιας» όπου δημοσιεύονται 93 φωτογραφίες που τραβήχτηκαν, κυρίως, από τον συγγραφέα και στις οποίες απεικονίζονται στοιχεία από το φυσικό και το πολιτισμικό περιβάλλον των χωριών, καθώς και οι μορφές του λαϊκού τους βίου και πολιτισμού. Επίσης στην έκδοση εντάσσεται και χάρτης στον οποίον σημειώνονται τα αρβανιτόφωνα ή πρώην αρβανιτόφωνα χωριά και οικισμοί της Νότιας Εύβοιας και της Βόρειας Άνδρου. Σο CD που συνοδεύει το βιβλίο και περιλαμβάνει, ως δείγμα, μαγνητοφωνημένα αρβανίτικα τραγούδια και κείμενα, αποτελεί μια πρωτοτυπία, αφού έτσι τόσο ο απλός αναγνώστης όσο κι ο ερευνητής έχουν τη δυνατότητα και την ευκαιρία να γνωρίσουν ουσιαστικά, με τα ίδια τους τ‟ αυτιά, την ηχώ του αρβανίτικου γλωσσικού ιδιώματος της Νότιας Εύβοιας. Κι αυτό όντως είναι κάτι το πολύ σημαντικό που καθιστά αυτό το CD ένα μοναδικό ηχητικό ντοκουμέντο. Εν κατακλείδι , το ογκώδες αυτό πόνημα του Σ. Γιοχάλα ικανοποιεί και τον πιο απαιτητικό αναγνώστη κι ερευνητή, γιατί είναι, σαφώς, μια πλήρης επιστημονική δουλειά. Η ιστορία των αρβανιτοχωριών της Ν. Εύβοιας έχει πλέον γραφτεί, τα χωριά, οι άνθρωποι και ο λαϊκός τους πολιτισμός έχουν παρουσιαστεί και η γλώσσα τους έχει καταγραφεί και αναλυθεί. Η επιστήμη δηλαδή έχει κάνει καλά τη δουλειά της. Απομένει όμως ένα ερώτημα : Ποιο θα είναι το μέλλον των αρβανίτικων; Λίγο παραπάνω είδαμε την αρνητική στάση του λόγιου και λογοτέχνη από τα Κάψαλα Σάσου Ζάππα, ο οποίος έδειξε τέτοια αποστροφή για τη μητρική του γλώσσα τα αρβανίτικα,, ώστε έφτασε στο σημείο να θεσπίσει και μαθητικό έπαθλο που δινόταν στον αριστούχο εκείνον μαθητή των Καψάλων και των ΢τύρων, ο οποίος θα είχε μιλήσει στο χρόνο τα λιγότερα αρβανίτικα! Σην δογματική και φανατική αυτή όμως στάση του αργότερα την ανέτρεψε! ΋πως σημειώνει ο Γιοχάλας (σελ. 94-95): «Προς το τέλος όμως της ζωής του (ήταν τότε 84 ετών), ίσως επειδή θυμόταν τότε εντονότερα την παιδική του ηλικία που ήταν συνδεδεμένη με τα Αρβανίτικα και τη δύσκολη ζωή των ανθρώπων της περιοχής, άλλαξε στάση και δημοσίευσε αρβανίτικα τραγούδια του χωριού του και πολλά άλλα λογοτεχνικά κείμενα για τη ζωή των ανθρώπων αυτών, χρησιμοποιώντας πλήθος αρβανίτικων λέξεων στα κείμενά του, που ένας μη ειδικός δεν θα κατανοούσε. Δείγμα αυτού του περίεργου διψυχισμού του Τάσου Ζάππα, που από το ένα μέρος ντρεπόταν και προσπαθούσε να αποβάλει από πάνω του ως μίασμα τα Αρβανίτικα της παιδικής ηλικίας και από το άλλο μέρος τα αγαπούσε, όπως πάντοτε αγαπάμε τρυφερά, τα παιδικά μας χρόνια, ας δούμε σ’ ένα μικρό απόσπασμα από μια σύντομη αφήγησή του με τίτλο Καβοντόρος: “Είχα πληροφορηθεί πως σχεδόν όλα τα χωριά του Καβοντόρου είναι παλαιοημερολογήτικα και σκεφτόμουν ότι έτσι ως είναι αφημένα στη μοίρα τους, μπορεί να μην έχουνε μάθει ότι κάποτε άλλαξε το ημερολόγιο και έτσι οι κάτοικοι ζούνε και πορεύονται με το “παλιό”. Και συλλογιόμουν

177

RECENCIONE – BOOK REVIEWS – ΐΕΐΛΕΟΚΡΕΣΕΚΔ ακόμα ότι δεν ήταν οι καβοντορίτες υπεύθυνοι γι’ αυτό, μα η αστοργία της πολιτείας που, αντίς να βοηθάει τη ζωή, να προσφέρει τη χαρά, υποθάλπει την καθυστέρηση. Και ίσως θα πρέπει να δεχτούμε ότι αυτή η ίδια αστοργία μπορεί να είναι που εκτρέφει την καθυστέρηση, βοηθάει το μαρασμό και κάνει τους κατοίκους των καβοντορίτικων χωριών να μιλάνε ακόμα αρβανίτικα στον αιώνα των διαπλανητικών ταξιδιών! Άλλαξα μερικές κουβέντες με το νοικοκύρη και με τη Σεβαστή, τη γυναίκα του. Σι σκόνι γιούβε, είπα στ΄ αρβανίτικα, για να διακρίνω τις τυχόν γλωσσικές διαφορές που μπορεί να παρατηρούνται ανάμεσα στα χωριά της νότιας Καρυστίας. Ντρέπουνταν να μου μιλήσουνε στη “γλώσσα τους” θαρρούσαν πως τους χλεύαζα. Ο καλλιεργημένος άνθρωπος, εκείνος που αγαπάει και σέβεται τις ρίζες του, τα λογίς έθιμα του τόπου, μπορεί επιπόλαια να σκεφτεί πως τούτη η απομόνωση του Καβοντόρου έχει και την αγαθή της όψη, αφού βοηθάει να μένουν άφθαρτες, αναλλοτρίωτες, οι παραδόσεις και η αρβανίτικη γλώσσα του τόπου. Όμως είναι χρέος του να σκεφτεί και τους ανθρώπους, τη στέρηση και την πικρή ζήση τους”». ΢τον αλλοτριωμένο και “παγκοσμιοποιημένο” πρωτευουσιάνο, Αθηναίο, Έλληνα, Ευρωπαίο και με όποια άλλη σχετική ιδιότητα πολίτη του 21ου αιώνα, του φαίνεται ελκυστική κι εξωτική η ύπαρξη κάποιων, αναφομοίωτων ακόμα από τον μονοδιάστατο κόσμο των greeklish, Αρβανιτών, που τόσους αιώνες μιλούν την ιδιαίτερη γλώσσα τους στα απόμακρα χωριά τους και στα απόκρημνα βουνά τους. Λειτουργούν, ίσως, λυτρωτικά για „κείνον, αλλά και τουριστικά, αφού αυτό το ενδιαφέρον του εξαντλείται, συνήθως, με το πέρας των διακοπών του και την επιστροφή του στον “πολιτισμό”. Έτσι, στο ερώτημά μας αυτό – “ποιο θα είναι το μέλλον των αρβανίτικων”, που φυσικά παραμένει, οι μόνοι που δικαιούνται να δώσουν την οριστική απάντηση είναι οι ίδιοι οι Αρβανίτες της Νότιας Εύβοιας.

ΣΑ΢Ο΢ Π. ΚΑΡΑΝΣΗ΢ ΢ΑΛΑΜΙΝΑ

178

ΘΑΝΑ΢Η΢ ΜΩΡΑΪΣΗ΢, ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΑΡΒΑΝΙΣΙΚΩΝ ΣΡΑΓΟΤΔΙΩΝ ΣΗ΢ ΕΛΛΑΔΑ΢ - Καταγραφή σε νότες με ιστορικές, γλωσσολογικές, μουσικολογικές, προσωδιακές και μετρικές αναλύσεις - Θεωρητικά προλεγόμενα – μουσικολογική ανάλυση: Δημήτρης Λέκκας, Κέντρο Μικρασιατικών ΢πουδών, Αθήνα 2002 σελ. 341 (το βιβλίο συνοδεύεται από CD). (THANASIS MORAITIS, ANTOLOGJI KËNGËSH ARVANITE TË GREQISË – Transkriptim në nota me analiza historike, gjuhësore, muzikologjike, prozodike dhe metrike – Parathënie teorike – analizë muzikore: Dhimitris Lekas, Qendra e Studimeve Mikraziatike, Athinë 2002, 341 faqe (libri shoqërohet nga një CD)).

uk do ta tepronim, po të thoshim që në fillim se libri «Antologji këngësh arvanite të Greqisë» i Thanasis Moraitis-it është botimi më i rëndësishëm i derisotëm në llojin e vet1. Në të përfshihen 152 këngë dhe variante këngësh, të cilat ndahen në 20 kategori: këngë dashurie, dasme, fejese, historike, lëvduese, të tavolinës (me ritëm të lirë), karnavalesh, humoristike, festive, të punës, dialogjike, të pashkëve, të krishtlindjeve, hajdutësh, zakonore, balada, polifonike, vajtime, ninulla dhe këngë të ndryshme të painkuadruara në një kategori të pastër. Libri është i pajisur me një tregues alfabetik të këngëve (329-331), si dhe me një listë të përkatësisë gjeografike (332-335) dhe tematike (336-339). Antologjia i kushtohet kujtimit të Melpo Merlier-së, muzikologe dhe folkloriste e njohur greke (1889-1979) dhe mësuesit të tij të këngës Spiros Peristeris. Një parathënien e vet (9) muzikologu 1

Deri më sot janë botuar disa përmbledhje këngësh arvanite, më kryesoret ndër të cilat janë: Maria Mihail-Dede, Këngë arvanite: Pjesa e parë: Beoti, Atikë, Peloponez, Ishujt Argosaronikë, Follorinë, Serrë etj. Pjesa e dytë: Evros, Serrë, Thesproti, Follorinë, Beoti, Peloponez, Atikë, Beoti etj. Athinë, 1981, Jona Mike-Paidhusi, Vila e Kitheronës dhe këngët e saj arvanite, Athinë 1980 dhe po ajo, Këngët arvanite të Ermionidës, Fondacioni Folklorik i Peloponezit, Nafplio, 1999 Vangjelis Liapis, Lulet e vasilikoi – kënga erotike kunduriote, Organizata ndërkombëtare e Artit Popullor – Seksioni Grek, Athinë, 1999.

179


Markos F. Dragoumis thekson rëndësinë e botimit të kësaj antologjie, e cila pasqyron jo vetëm krijimtarinë popullore poetike arvanite, por edhe muzikën e saj dhe lejon «të vendoset studimi i folklorit tonë muzikor (grek) në një bazë më të gjerë». Faqet e para të librit përbëjnë në vetvete një antologji brenda antologjisë. Përveç një shënimi informues për historikun e botimit, të shkruar nga Th. Moraitis, këtu përfshihen fragmente tekstesh autorësh të ndryshëm (Leonidhas Empirikos dhe Thanasis Moraitis «Arvanitët dhe këngët e tyre në hapësirën greke» (13-18); Kostas Biris «Arvanitët e parë në Beoti, Lokridë dhe Atikë» (19-21), «Katundet dervene në Atikë, Megaridë dhe Beoti», me pasazhe nga S. Asdrahas, A. Kolias, N. I. Anagnostopulos (22-23); Tasos Karadis «Prania e arvanitëve në Salaminë» dhe «Dialekti arvanit – e folmja e Salaminës» (24-26); Janis Gjikas «Eubeja jugore – Karistia – Kavodoro» pjesë nga libri «Arvanitët dhe kënga arvanite në Greqi» (27); Llambros Balcjotis «Arvanitët në Peloponez» (28-30); Thodhoros Haxhipandazis «Dashuruar pas muzës aziatike» (31); Mirosław Zabłocki «Vjetërsia e sistemit foljor të shqipes» (32); Eric Pratt Hamp «Vlera shkencore dhe shoqërore e gjuhës arvanite» (33); Gjeorgjios Babinjotis «Të drejtat gjuhësore të njeriut» (33); Lukas Cicipis (Tsitsipis) «Hyrje në antropologjinë e gjuhës» (33); Dhimitris E. Lekas «Parathënie teorike» (34-40)). Këto rreken të zënë vendin e një hyrjeje, por njëkohësisht japin edhe një pamje të përmbledhur të bibliografisë ekzistuese për objektin. Autorit të antologjisë Thanasis Moraitis i është dashur puna këmbëngulëse 17-vjeçare për të arritur tek kurorëzimi i veprës. Është një punë që e bëri me pasion, por edhe me dije të admirueshme për këngën arvanite. Përbën një fakt të lumë që autori i antologjisë është vetë arvanit dhe e njeh këngën jo vetëm me përvojën e vendësit, por edhe si interpretues i njohur i saj. Përpara se të paraqitej si studiues, ai u bë i njohur për interpretimet elegante të këngës arvanite. Në vitin 1985 në teatrin «Orfeu» të Athinës dha së bashku me këngëtarë të tjerë një koncert të suksesshëm me këngë arvanite, të cilat qarkulluan më vonë në një disk të dyfishtë LP nga shoqëria Julianos e Miqis Theodhoraqis-it (më 1994 dhe 2002 qarkulloi edhe në CD). Më 1998 dha koncertin e dytë me këngë arbëreshe dhe arvanite në teatrin «Pallas» (qarkulloi në CD më 1998 me titullin «Σριαντάφυλλο του βράχου» («Trëndafili i shkëmbit»). Publiku shqiptar e mban mend pjesëmarrjen e tij në festivalin folklorik të këngës në Berat (1995). Në Shqipëri qarkullon edhe një CD me këngët e tij, e titulluar “Këngë Arbëreshe”. Νdjesia që provon lexuesi, kur lexon dhe studion antologjinë është ajo e sigurisë që ofron lënda e përpunuar nga «dora e parë». Por nuk është vetëm njohja empirike ajo që shërben si pergamenë cilësie e veprës. Autori ka kryer një punë të mirëfilltë kërkimore-shkencore duke shfrytëzuar arkivin muzikor, por edhe në terren, kudo ku këndohet në dialektin arvanit. Gjeografia e antologjisë është e gjerë: në të përfshihet kënga arvanite në kuptimin më të gjerë që i është dhënë historikisht kësaj fjale. Kriteri themelor bëhet, me një fjalë, ai gjuhësor. Prandaj, këtu gjejmë këngë jo vetëm nga zonat e Atikës (Vilia, Mesogjia, Athina, Peania, Salamina, Fshatrat Dervene) dhe Beotisë (Kasneci, Hostja, Thiva, Palopanaja, Qirjaku, Zeriku), nga Eubeja (Karistia, Lenoseu, Agathos), Peloponezi (Perahora, Krioneri, Sofiku, Trifilia, Athiqia, Argolido-

180


korinthia, Dhorjo, Vljaka, Limnes, Dhidhima, Porto Heli, Kranidhi), ishujt e Argosaronikosit (Egjina, Hidra, Speces), por edhe nga Maqedonia Perëndimore, kryesisht nga fshatrat e Follorinës, si Lehova, Flamburi (Negovani), Plikati, Dhrosopigjia (Bellkameni), nga Thesprotia (Sirakoja dhe Paramithia) dhe nga Seresi e Thraka (Tihero, Orestjadha dhe Fjetja e Shënmërisë). Në një rast të veçantë përfshihet një këngë (Vajta n’ Ellbasan (sic), 290), e mësuar jashtë Greqisë prej shqiptarësh (në Çekosllovaki) dhe e kënduar në Plikat. Lënda muzikore shtrihet nga faqja 44 deri në faqen 323. Paraqitja e saj bëhet në mënyrë metodike: në faqen verso është kënga e transkriptuar me nota dhe me fjalë. Në faqen recto paraqitet kënga si tekst me transkriptim të dyfishtë: një transkriptim mbështetur në alfabetin grek të përshtatur për fonetikën arvanite, një praktikë e ndjekur për një kohë të gjatë në shtypin arvanit, dhe një transkriptim të mbështetur në alfabetin e gjuhës së sotme shqipe, gjë që e bën tekstin të depërtueshëm nga një masë më e madhe lexuesish e studiuesish. Përkthimi i tekstit në greqishte ndihmon lexuesin joarvanit për të kuptuar përmbajtjen e çdo kënge, për të hyrë në kuptimin e fjalëve arvanite që nuk përdoren sot në shqipe, por edhe për të shmangur keqkuptimet që mund të rrjedhin nga bartjet kuptimore. Në fund të çdo teksti autori bën vërejtje folklorike dhe muzikore për çdo këngë. Një mënyrë e tillë e paraqitjes së lëndës i jep librit tiparet e një atlasi të këngës arvanite, lejon depërtimin më të lehtë dhe të kuptuarit më të qartë të mendimeve dhe interpretimeve të studiuesit. Përveç rëndësisë së padiskutueshme muzikologjike, tekstet paraqesin edhe një interes të veçantë dialektologjik. Ato përfaqësojnë pjesën më konservative të të folmeve më konservative të shqipes, për arsye se kënga, sado ndryshime pësoftë në fjalë, prapëseprapë ruan tipare më origjinare sesa format e tjera tekstore. Këngët e antologjisë përbëjnë një corpus, studimi i të cilit na ndihmon të njohim disa veçori karakteristike fonetike, gramatikore dhe leksikore të të folmeve arvanite. Sistemi fonetik i arvanitishtes pasqyrohet në faqen 41, tek Alfabeti, i cili është në të vërtetë një sistem transkriptimi i mbështetur në alfabetin e shqipes së sotme. Del që fonetika e të folmeve arvanite nuk përputhet plotësisht me shqipen, por në të përfshihen edhe fonema të huazuara nga greqishtja (/γ/[γ]/[j], /x/ [x]/[ç]). Fjalë të huazuara nga greqishtja, që, siç mund të pritet, gjenden me shumicë në arvanitishte, ruajnë përbërjen fonetike të greqishtes, p.sh. kalloghre (53), një ghram (57), Marigho (63), perghulje (65, 169, 171), Jorj (69) dhe Jorgho (69) sighura (77), arghaljia (79), ghazi (81), ghajdhur (103). Bie në sy mungesa e buzores /ü/ dhe e bashkëtingëllores së frymëtuar /h/, p.sh., illi (143), krie (245), si (103) dhe sitë (159), tallandushe (73, 161). Po ashtu, karakteristike është ruajtja e bashkëtingëllores së fortë dridhëse /rr/, megjithë trysninë e fuqishme të greqishtes, p.sh., rronj i marrë (143). Ky fakt bëhet edhe më interesant në qoftë se e krahasojmë me të folme të tjera më pak margjinale, si të folmet juglindore (Korçë, Pogradec) dhe jugore (Gjirokastër, Sarandë), ku /rr/-ja e fortë dridhëse është reduktuar në dridhëse të thjeshtë (/r/). Përshkrimi fonetik do të ishte më i qartë në qoftë se do të mbështetej në një terminologji më eksplicite dhe të përdorej një sistem transkriptimi në adekuat (f.v. Sistemi

181


Fonetik Ndërkombëtar). Për shembull, nuk është shumë i qartë dallimi midis lsë dhe lj-së për dikë që nuk e ka përvojën ligjërimore të arvanitishtes. Megjithatë, këto mangësi të lehta e ndonjë tjetër nuk ndikojnë në rëndësinë e veprës. Tekstet e këngëve përmbajnë trajta fonetike arkaike, karakteristike për të folmet margjinale shqipe. P.sh., haset rëndom grupi fonetik lj i paspirantizuar: miljë (45), bilje (59), golje (147), kuljtova (217), grupi bashkëtingëllor kl/klj i papalatalizuar: kljishë (49), klja (53) dhe kljajta (217), gljatë (55, 159), grupi bashkëtingëllor tj i papalatalizuar: shtjera (257). [s]-ja në pozicion përpara një bashkëtingëlloreje është zhvilluar në []: Shtamboll (57). Hasen trajta morfonologjike interesante, p.sh., urdhërorja me kontraksion: ngru „ngrehu‟ (49), urdhërorja pa gjysmëzanoren antihiatizuese: ea „eja‟ (49), përcjellorja me alveolare: tuke kljarë (105, 123), trajta foljore të pametafonizuara:2 siall (sjell) „ngjan‟ (165) dhe siavmë „siellmë‟ (255), qiall „qiell‟ (165), trajta me rotacizëm: Shërmëria (123), Liqer (167), a-ja e theksuar parahundore është zhvilluar në ë: Mëndra (111) (khs. shqiptimin e sotëm grek Μάντρα), ndërrimi [θ]:[f] Thivë:Fivë (103). Një ndërrim fonetik origjinal, që haset vetëm në të folmet arvanite, është ai [l]:[v], khs. suavn „sualln‟ (69), duav „duall‟ (87), mavi „malli‟ (95, 127), siavmë
Petros Furiqis, metafoninë a:e e interpreton gabimisht si ndërrim e:a, i shtyrë me sa duket, nga një ndjenjë normativizmi e tepruar (shih: Πέτρος Υουρίκης, Η εν Αττική ελληναλβανική διάλεκτος, ανατύπωσις εκ του ΜΕ΄τόμου της «Αθηνάς» Αθήνα, Β‟ μέρος, Σύποις Παρασκευά Λεώνη, 1933:152). 3 J. Gjinari, Dialektologjia shqiptare, Universiteti i Tiranës “Enver Hoxha”, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Tiranë, 1988, f. 65. 4 Π. Κουπιτώρη, Διατριβή περί της παρ‟ Αλβανοίς αντωνυμίας του τρίτου προσώπου κατά την διάλεκτον των εν Ελλάδι Αλβανών, μάλιστα την των Τδραίων (ekstrakt nga gazeta Εφημερίς των Φιλομαθών, viti 26- periudha II, nr. 23 dhe 24, mars 1879, f. 13 5 Noctes Pelasgicae vel Symbolae ad cognoscendas dialectos Graeciae Pelasgicas collatae/Cura Dr. Caroli Heinrici Theodori Reinhold, Typis Sophoclis Garbola, Athenis 1855: 26, 30.

182


Për t‟u shënuar është edhe prania e huazimeve italiane, që dëshmon për lëvizjen e arvanitëve nga Greqia në Itali dhe kthimin sërishmi në Greqi. Veç fjalës karakteristike tuti „të gjithë/të gjitha‟, përdoret edhe ndajfolja torrë „rrotull‟ (123) dhe torrëzë (181) nga it. intorno, por edhe ndajfolja prima (209) „bukur‟ (U nis varka prima-prima), apo emri dhiforimë (193) „lulëzim i dyfishtë‟ dhe folja mesore përkatëse dhiforis (193) „lulëzon dy herë‟, që, sipas mendimit tonë, ka gjasa se përfaqësojnë një huazim të hershëm italian nga folja fiorire. I një kohe të hershme mendohet të jetë edhe huazimi sllav vëzhdoj „shikoj‟ (127, 131) khs. bullg. виждам, që haset rëndom në faqet e antologjisë: vëzhdon (225, 249), vëzhdoni (85, 241), vëzhdoneshë (65), vëzhduanë (87), vëzhdo (147), por, me sa dimë, nuk haset në këtë trajtë në asnjë të folme të shqipes së sotme. Është i pranishëm një numër i madh huazimesh greke, gjë që është e pritshme dhe e shpjegueshme. Vërehet prania jo vetëm e fjalëve të veçanta, por edhe e sintagmave. Khs. aghapia (113), dhromi (87), ftasa (183), ghambroj (113, 153), halasi (141), ipiret (179), ipomoni (123), kajmo (173), çë të thashë kakomiri (75, 67), kalodheksimo (151), kambosi (147), karavoqiri (197), lipis (179), më ljose (75), mavridhere (101), mavromate (113, 159), mesimer (123), ora kali (87), parathire (191, 245, 249), parighorisemi (133), vllahë penemene (45), pilo (151), plijia (147), s‟vjen pote (75), psaksni (123), qero (173), rusea (171), rrevonjas(ë) (189), stavrajtoi (87), je e para sto horjo (175) etj. Hasen edhe fjalë turke, por është e qartë se këto kanë hyrë nëpërmjet greqishtes, ose në një mjedis shumëgjuhësor, ku greqishtja paraqitej në rol kryesor si gjuhë e parë marrëse. Khs. fjalën sevda (113 etj.), që haset rëndom në shumë këngë dashurie. Një pjesë huazimesh greke përkojnë me fjalë që hasen në të folmet greke të Epirit dhe sidomos në ato të folme greke që fliten brenda kufijve të Shqipërisë. Khs. thjakë (113) dhe θειάκω, edhe thjakëzo (205), andarë (123) dhe αντάρα, u maranjashë (141) dhe μαραγκιάστηκα, maranjasi (193) dhe μαραγκιάστηκε, djali me konden e kuqe (205) dhe κοντό „këmishë‟, Çanë (185) „Aleksandra‟ dhe Τάντα në të folmet greke të Delvinës. Kjo hollësi jep ndoshta një shtysë për të kërkuar pikënisjen gjeografike të arvanitëve në një krahinë të Shqipërisë jugore, afër Gjirokastrës e Delvinës, ku dygjuhësia ka një jetëgjatësi relativisht të madhe. Në këngën «Kostandini bezerjani» (313) përcaktori apelativ i përdorur (bezerjani) në të folmet greke të Delvinës haset si emër familjar (llagap) (Μπεζεριάνος). Interes paraqesin edhe disa veçori sintaksore që dalin në pah nga studimi i këngëve të antologjisë. Disa pjesëza përdoren me kuptim të ndryshuar. P.sh. mos përdoret me kuptimin „as‟: nani s’erdhe, s’vjen mos mot (75); po përdoret me kuptimin „nuk‟: Pon kej shumë (103), Po ish natë, ish ditë (125); pse përdoret me kuptimin „sikur‟: mëma bëri pse s’e pa (121). Trysnia e fortë e greqishtes duket qartë edhe në ndërtimet sintaksore. Lidhëza veçuese a/ose është zëvendësuar nga përkatësja greke ή, p.sh. do më marsh i do më gjuash (63). Pasoja e këtij ndikimi vërehet edhe tek sintaksa emër + nyjë e përparme + emër, në të cilën nyja e përparme përshtatet jo me emrin e përcaktuar, por me përcaktorin. P.sh.: Ah, moj manxurana i ljumit (203), moj ti e bukura i katundit (203). Në përdorimin e ngjashëm sintaksor kambana i Papandisë, ku pritej jo i por e, kemi të bëjmë me

183


një amalgamë sintaksore greko-arvanite, ku i-ja në të vërtetë është pjesë e emrit cilësues të Shënmërisë (gr. Τπαπαντή), por në këngën arvanite segmentimi fonetik ndryshon duke interpetuar i-në nistore të një gjinoreje të paparanyjëzuar si nyjë të përparme (pra, nga kambana Ipapandisë kalohet tek kambana i Papandisë). Një ndërtim tjetër karakteristik i përdorur nën trysninë e greqishtes është edhe zëvendësimi i paskajores me lidhore dhe përdorimi i njëkohshëm i parafjalës për. P.sh. Aj të vemi ndë jot ëmë /për të shom(ë) o çë do bëmë (213); të vinj të të çonj / për të të them ato (219); Vajza vate prapa malit / për t’i presë lule djalit (221); pse mali i lartë s’uletë / për t’i presmë luletë (221). Një përdorim i tillë vërehet edhe në të folmen e Muzinës në Shqipëri6. «Antologjia e këngëve arvanite të Greqisë» fiton edhe një rëndësi praktike të veçantë se do të përbëjë gjithmonë një pikë referimi për cilindo që do të merret me studimin e këngës arvanite. Ajo do të jetë në njëfarë mënyre «Ungjilli muzikor» arvanit, një ndihmë e çmuar për të gjithë ata muzikantë që do t‟i mbështetin buzët e tyre tek folklori i arvanitëve dhe do të duan ta përpunojnë ose ta interpretojnë duke ruajtur karakterin e kësaj kënge. ARISTOTEL SPIRO ATHINË

6

M. Totoni, E folmja e Muzinës, Studime Filologjike, 3/1965, f. 101-123

184

NETËT PELLAZGJIKE TË KARL REINHOLDIT: TEKSTE TË VJETRA SHQIPE TË GREQISË: 1850-1860 MBLEDHUR NGA KARL REINHOLD; TRANSKRIPTUAR E SHPJEGUAR NGA ARDIAN KLOSI. TIRANË: K&B, 2005.

lot 150 vjet pas botimit të «Noctes pelasgicae» (Athinë 1855) vjen në dritë një libër që i jep vendin e merituar veprës albanologjike të K. Reinholdit duke shpluhurosur një lëndë aq të çmuar për shqipen e diasporës, “harruar” nëpër rafte bibliotekash e nëpër skuta arkivash. Zbulimin dhe përgatitjen për shtyp të këtij thesari gjuhësor ia detyrojmë studiuesit dhe përkthyesit A. Klosi, i cili me mund e përkushtim ia ka dalë mbanë një ndërmarrjeje fort të vështirë. Duhet thënë qysh në krye të këtyre shënimeve se të folmet arbërore të Greqisë mbeten ende një terra incognita për gjuhësinë shqiptare e letrat shqipe në përgjithësi, në një kohë që bibliografia përkatëse është pasuruar me tituj e lëndë që vështirë se mund të anashkalohen a të injorohen (Për të qenë më konkretë, le të themi se nga titujt e shfrytëzuar në një punim serioz si ky i Klosit mungon emri i Tsitsipis-it, ndërsa nga vepra e Johalas-it përmendet vetëm «Fjalori i Marko Boçarit»). Nga ana tjetër, mungesa e hulumtimit të mirëfilltë shkencor ka lënë hapësirë për spekulime dhe botime që riciklojnë ide e qëndrime të cilat i përkasin fazës parashkencore të studimit të shqipes e që vetëm e çorientojnë lexuesin shqiptar apo e ushqejnë me krenarinë e të qenit folës i (thuajse) protogjuhës indoevropiane! Ndërkaq, edhe në rastet e pakta fatlume të qarkullimit të veprave me pretendime shkencore (2002: Antologji këngësh arvanite të Greqisë; 2006: Hidra – gjuha e harruar; 2007: Kontaktet gjuhësore në Peloponezin juglindor, hartuar përkatësisht nga Thanasis Moraitis, Titos Johalas dhe Nikos Liosis; shtoju këtyre edhe librin që po paraqesim) dialogu shkencor mbetet çuditërisht i ngrirë! Nuk është vendi këtu të kërkojmë arsyet e një gjendjeje të tillë, që, siç shpjegon bindshëm Klosi në parathënien e punimit, ka rrënjë të thella në kohë e përvijohet më së miri me peripecinë e dorëshkrimeve reinholdiane. Shfletimi

185


qoftë edhe i shpejtë i lëndës që na ka lënë “jatroi arvanit” - kështu e quanin banorët e Pireut Reinholdin - tregon sa kanë humbur e sa mund të përfitojnë studimet albanologjike nga (mos)shfrytëzimi i saj. Në parathënien e thukët të tij Klosi rreket të shpjegojë gjëra që mund të jenë të njohura për specialistin, e që megjithatë janë të dobishme e të nevojshme, ngaqë i hapin sytë lexuesit dhe e nxjerrin në shtigje pak ose aspak të shkelura deri më sot. Pohimi se arbërishtja e Greqisë zë e birret fill me krijimin e shtetit grek të dalë prej revolucionit të 1821-së është i drejtë, vetëm se mund të zhvendoset edhe disa dhjetëvjeçarë më përpara, në motet kur, me pikë referimi Greqinë antike, edhe në radhët e arbërishtfolësve ngjizej ideja dhe ndizej ndjenja e të përkiturit në komunitetin imagjinar të pasardhësve të Perikliut. Eshtë domethënës fakti që përmend Johalasi në librin e tij për arbërishten e Hidrës (vëll. I, f. 78): anijet e nidriotëve morën emrat e Agamemnonit, Aleksandrit, Aristidit, Epaminondës, Themistokliut, Leonidës, Miltiadit, Odiseut, Telemakut etj. Mund të thuhet madje se ajo që ndodhi me arbërit e Greqisë e me gjuhën e tyre është pasojë e specifikave shtetformuese në mbarë Ballkanin, ku krijimi i shteteve nacionale u shoqërua me politikat e homogjenizimit kulturor e gjuhësor. Le t‟i kthehemi tani thelbit të ndihmesës së Klosit. Pasi na ka sqaruar se Fletoret e Reinholdit përmbajnë një lëndë më të gjerë e më të pasur se ajo që botoi ai vetë në Noctes Pelasgicae e se ajo që botuan më pas Meyeri e Weigandi, në duart e të cilëve mbërritën dorëshkrimet e R., autori i librit sqaron se “po botojmë të gjitha tekstet origjinale si dhe tre „Pararendësit e fjalorit‟” dhe se “në botimin tonë ndoqëm kriterin gjinor, pra fabulat, dialogët, fragmentet e ungjijve etj. u mblodhën [...] dhe u grupuan pas llojit të tyre” (f. 14). Në këtë mënyrë, “i gjithë ky rigrupim bën që pasqyra e përgjithshme të jetë e plotë dhe e qartë” (po aty). A. Klosit i është dashur të bëjë një punë të imët e këmbëngulëse për të transkriptuar dorëshkrimet e Reinholdit (i cili zbaton një sistem të komplikuar grafemash për pasqyrimin sa më besnik të të folmeve arbërore) dhe ato të letërkëmbimit të patër Vasil Saqelarit me Reinholdin, shkruar me alfabetin grek. Të shohim së pari si është transkriptuar teksti me autobiografinë e patër Vasilit, transkriptuar një herë nga vetë Reinholdi (mbi bazën e atyre që i ka shkruar prifti) dhe për së dyti nga Klosi, i cili na jep edhe faksimilen e origjinalit (f. 47-48), për një krahasim të mundshëm. Nga përqasja e teksteve rezulton se transkriptimi i Klosit është përgjithësisht i kujdesshëm, ndonëse ka raste pasaktësish apo leximesh të gabuara. Kështu, p.sh., Klosi transkripton të lærrët, atié, kotaus, një sét, pastaj, Ludovikua, ndërsa në dorëshkrim lexojmë përkatësisht të lerrëtë, atje, matës detit, një zet [njëzet], pas andai [pasandaj], Ludovikoa etj. Gabime më të shpeshta hasen në transkriptimin e letrave të patër Vasilit për Reinholdin, ku autori ka ndeshur më shumë vështirësi, mbase ngaqë ato, ndryshe nga sa ndodh me shumicën e lëndës, nuk i janë nënshtruar transkriptimit reinholdian. Po ndalemi në tekstin e letrës nr. 30 (f. 320) duke e krahasuar me faksimilen e origjinalit (f. 321). Më poshtë po japim disa nga lapsuset e konstatuara:

186


Klosi gëzonj pce je mirë u s’ jam mirë nëkë e çon pentarë διευθυντή të ipurgiosë detit u ngre me gjithë fëmiljen u ndrua zerja bitha > më mirë të të daljë zëria thomi prë leks të mouirit zorì – butë

Origjinali gëzonj çë je mirë u z’ jam mirë nëkë shton pentarë διευθυντή ipurgiosë detit u ngre me të gjithë fëmilë u ndrash zërja bitha – më mirë të të dalë zërja thomi, pse emëri likstë zurì – buti i muirit

Siç shihet, me gjithë përpjekjet e lavdërueshme të botuesit, nuk janë shmangur pasaktësi që mund të çojnë në interpretime të pambështetura të lëndës gjuhësore. Lind nevoja që, së paku në raste të caktuara, të bëhet përqasja e transkriptimit me faksimilet, gjë që do të thotë se duhet parë mundësia e botimit diplomatik të dorëshkrimeve të Reinholdit. Deri këtu u morëm me mënyrën si është transkriptuar lënda e dorëshkrimeve. Për sa i përket lëndës vetë, e mbi të gjitha çështjes nëse idiolekti i patër Vasilit mund të konsiderohet pasqyrë e të folmes së komunitetit që ai përfaqëson (“do vështonj të mbars‟hem, prë të piell ndonjë tiatrë gjë”, i shkruan ai Reinholdit më 30 gusht 1858) ky është problem i një natyre më të përgjithshme. Vëllimi i përgatitur prej Klosit, përveç lëndës origjinale, shoqërohet edhe prej një fjalori greqizmash, një të dyti turqizmash dhe një të treti të fjalëve të rralla e të përdorimeve të veçanta, hartuar prej tij, si dhe nga një fjalor frazeologjik, “i vjelë nga tekstet dhe „Pararendësit e fjalorit‟”. Këta glosarë e lehtësojnë punën e lexuesit të pafamiljarizuar me greqishten e turqishten dhe njëkohësisht dëshmojnë pasurinë e madhe të të folmeve arbërore të Greqisë. A. Klosi nuk mjaftohet me dhënien e kuptimit të fjalëve, por i hyn riskut të gjejë e të na japë edhe etimonin e tyre, për të vërtetuar edhe një herë thënien latine multi multa sciunt, nemo omnia. E them këtë jo vetëm ngaqë etimologjitë e tij lënë për të dëshiruar, por edhe sepse kam bindjen që, me një punë më të kujdesshme, duke kontaktuar me specialistë të greqishtes e të turqishtes, mund të ishin shmangur gabime që nuk do t‟ia zbehnin as edhe një grimë vlerat këtij libri, edhe ashtu të dobishëm. Autori nuk na sqaron çfarë kupton me greqizma e turqizma. Janë të tilla huazimet e mirëfillta apo edhe çerdhet fjalëformuese të tyre? Fjalët fukara dhe kaur janë turqizma, por fukarì e kaurì janë krijime brenda kuadrit të gjuhës marrëse. Për të mos u zgjatur, po jap vetëm dy shembuj etimologjish të gabuara: në shprehjen për har tënd, fjala har konsiderohet turqizëm dhe krahasohet me fjalën hatër, por har < gr. χάρη, shih edhe shprehjen e greqishtes για χάρη σου “për hatrin tënd”. Më anë tjetër, fjala huj „zakon, humor, gjendje shpirti‟ nuk ka lidhje me greqishten χολή „tëmth‟, por me turqishten huy „1. habit, temper, disposition 2. bad habit; obstinacy‟ (Redhouse Türkçe-Ingilizce Sözlügü), që e gjejmë të huazuar si në shqip (huq, “kali i kuq e ka një huq”) ashtu edhe në greqisht (χούι), prej nga kaloi edhe në të folmet arvanitase.

187


Një vërejtje e fundit, kësaj here e natyrës gjeografike, lidhet me karakterizimin si Shqipe e Peloponezit Perëndimor (SHPP) të asaj që në të vërtetë është Shqipja (Arvanitishtja) e Peloponezit Lindor (SHPL)! Lapsusi që sapo vumë në dukje nuk lidhet thjesht dhe vetëm me moskonsultimin prej Klosit të çfarëdolloj harte të Peloponezit. Ai tregon qartë sa e nevojshme është të ndërthuren studimi ex cathedra me vëzhgimin in situ. Në këtë kuptim, një udhëtim në Greqi (të njëjtën gjë nuk pati bërë edhe Meyeri?), kontakti me mjedisin ku qarkulloi Reinholdi e ku jetoi patër Vasili, takimet me studiues të fushës dhe kërkimet bibliografike do t‟ia zgjeronin autorit horizontin gjuhësor dhe do t‟i shtonin librit një përmasë që i mungon. Botimi më 2006 i veprës «Όδρα - λησμονημένη γλώσσα» të studiuesit T. Johalas, ku bëhet fjalë gjerësisht për Reinholdin dhe veprën e tij si dhe jepet një informacion i plotë për P. Kupitorin; mbrojtja më 2007 e disertacionit me temë kontaktet gjuhësore në Peloponezin juglindor, ku shqyrtohen marrëdhëniet e arvanitishtes së Lakonisë me cakonishten (N. Liosis, Universiteti i Selanikut), më duket se mbështetin bindshëm sa u thanë më lart. Duhet çmuar fakti që, pas botimit të librit, vetë autori i tij u interesua që vepra të mbërrinte edhe në bibliotekat e universiteteve të Greqisë. Shenjë ogurmirë për shkëmbime, që do të duhet të ishin një praktikë e përditshme e që shpesh lihen në dorë të rastësisë. DHORI Q. QIRJAZI UNIVERSITETI I SELANIKUT “ARISTOTELI”

188

KODIKËT E SHQIPËRISË, DREJTORIA E PËRGJITHSHME E ARKIVAVE, TIRANË 2003, 306 f. ISBN: 99927-915-0-0 (ΟΙ ΚΩΔΙΚΕ΢ ΣΗ΢ ΑΛΒΑΝΙΑ΢, ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΤΘΤΝ΢Η ΑΡΦΕΙΩΝ, ΣΙΡΑΝΑ 2003, 306 σελ. ISBN: 99927-915-0-0) ( Paraqitje – Presentation – Παρουσίαση )

΢

189


την Αλβανία σώζονται αρκετοί κώδικες γραμμένοι στην ελληνική γλώσσα. Οι κυριότεροι εξ αυτών συγκαταλέγονται μεταξύ των σημαντικότερων του Κόσμου λόγω της αρχαιότητάς τους1. Από την έκδοση το 1868 του βιβλίου του Ανθίμου Αλεξούδη (βλ. παρακάτω) μέχρι σήμερα δημιουργήθηκε μια βιβλιογραφία που αντικατοπτρίζει το ενδιαφέρον της θρησκευτικής και επιστημονικής κοινότητας για τους κώδικες ως συμβόλων της πολιτιστικής κληρονομιάς μας. ΋λη αυτή η βιβλιογραφία είναι τώρα προσβάσιμη για τους ερευνητές και το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό μέσα από το βιβλίο «Οι κώδικες της Αλβανίας» που εξέδωσε η Γενική Διεύθυνση των Αρχείων του Αλβανικού Κράτους. Η πολυτελής αυτή έκδοση για τους κώδικες της Αλβανίας αποτελεί σημαντικό εκδοτικό γεγονός, επειδή εδώ ανθολογούνται τα κυριότερα επιτεύγματα της έρευνας που διεξήχθηκε μέχρι σήμερα όσον αφορά το συγκεκριμένο χώρο. Η έκδοση πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Προέδρου της Αλβανικής Δημοκρατίας Άλφρεντ Μωϋσίου (Alfred Moisiu), ο οποίος προλογίζει το βιβλίο («Οι κώδικες της Αλβανίας – μνημείο του ανθρώπινου πολιτισμού» (5)) και με την με την χορηγία της UNESCO. Ο Γενικός Γραμματέας της Koïchiro Matsuura συμπρολογίζει την έκδοση με το άρθρο «Θεμέλια λίθος στο οικοδόμημα της κληρονομιάς» (9)), όπου μεταξύ άλλων γράφει: «Αυτά τα χειρόγραφα, μεταξύ των οποίων και ο “Πορφυρούς Κώδιξ Μπερατίου”, είναι από τις παλαιότερες παραλλαγές της Καινής Διαθήκης και αποτελούν ουσιαστική αναφορά της ευαγγελικής λογοτεχνίας και, γενικότερα, του χριστιανικού πολιτισμού. Η UNESCO αφιερώνει εξαιρετική προσοχή στη διατήρηση αυτής της μοναδικής κληρονομιάς της εξέλιξης της αρχαίας βιβλικής και λειτουργικής λογοτεχνίας δια μέσου της παγκόσμιας ιστορίας. Ιδού γιατί ο “Πορφυρούς Κώδιξ Μπερατίου” εμφανίζεται στον Ο «Πορφυρούς Κώδιξ Μπερατίου» (Beratinus Υ) (Αρχεία του Κράτους, Σίρανα), ανάγεται στον στ΄ αιώνα και έχει την ίδια ηλικία με τον Κλαρομοντάνιο Κώδικα (Claromontanus Dp) (Εθνική Βιβλιοθήκη Παρισιού), τον Κοϊσλινειανό Κώδικα (Coislinianus Hp) (Άγιο ΋ρος), τον Πορφυρούν Πετροπολιτάνειο (Purpureus Petropolitanus Ν) (Αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη Αγίας Πετρούπολης, Ρωσία), τον ΢ινώπειο Κώδικα (Sinopensis Ο) (Εθνική Βιβλιοθήκη Παρισιού), τον Κώδικα Ρ (Βιβλιοθήκη Herzog-August, Βόλφενμπίτελ, Γερμανία), τον Κώδικα Nitriensis R (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο), τον Κώδικα του Δουβλίνου (Dublinensis Z) (Κολέγιο της Αγίας Σριάδας, Δουβλίνο), τον Λαουδιανό Κώδικα (Laudianus Ea) του στ΄- ζ΄ αι (Μποντλεϊανή Βιβλιοθήκη Οξφόρδης, Αγγλία), τον Κώδικα της Ζακύνθου (Zacynthius Ξ) (Βρετανική και Αλλοδαπή Βιβλική Εταιρεία, Λονδίνο), τον Κώδικα του Ροσάνο (Rossanensis ΢) (Αρχείο Κουρείας του Ροσάνο, Ιταλία). Ως προγενέστεροι των αρχαίων αυτών κωδίκων αναφέρονται: ο ΢ιναϊτικός Κώδιξ (Sinaiticus ‫ ) א‬του δ΄ αι. (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο), ο Κώδιξ της Ουάσινγκτον (Washington Ι) και ο Κώδιξ Υρίερ W του δ΄-ε΄ αι. (Μουσείο Υρίερ, πόλη της Ουάσινγκτον), ο Βατικανός Κώδιξ 1209 (Vaticanus Β) (Βιβλιοθήκη του Βατικανού), ο Αλεξανδρινός Κώδιξ (Alexandri[a]nus Α) του ε΄ αι. (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο), το Παλίμψηστο του Εφραΐμ του ΢ύρου (Ephraemi Syri rescriptus C) του ε΄ αι. (Εθνική Βιβλιοθήκη Παρισιού), ο Κώδιξ του Βέζα ή Κανταβρύγιος (Bezae Cantabrigiensis D) του ε΄ αι. (Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ), ο Κώδιξ Q του ε΄ αι. (Βιβλιοθήκη Herzog-August) και ο Βόργειος Κώδιξ (Borgianus Σ) του ε΄ αι. (Κολέγιο της Propaganda Fide, Ρώμη) (Βλ. πληροφορίες στους K. Aland & B. Aland, The Text Of The New Testament: An Introduction To The Critical Editions and To The Theory and Practice Of Modern Text Criticism, 1995, Grand Rapids, Michigan). 1

190


κατάλογο των σημαντικότερων έργων της Ανθρωπότητας, που συγκροτήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος “Μνήμη του Κόσμου”». Οι εκδότες επισημαίνουν την ύπαρξη παράδοσης στα χειρόγραφα εκκλησιαστικά κείμενα στον αλβανικό χώρο «Λατρεία και πολιτισμός (kult e kulturë) δεν μπορούν να διαχωριστούν τόσο ως παράδοση, όσο και ετυμολογικά» (11-12). Η Καλλιόπη Νάσκα (Kaliopi Naska) και ΢αμπάν ΢ινάνι (Shaban Sinani) εξηγούν σε κοινό τους άρθρο και παρουσιάζουν τρόπον τινά τους κώδικες της Αλβανίας ως αντικείμενο της έκδοσης («Γίνονται γνωστοί 100 κώδικες της Αλβανίας» (13-16) /«100 Codex de l‟Albanie à découvrir» (17-21)). ΢την έκδοση περιλαμβάνονται και μερικές μεταφράσεις στα αλβανικά ιστορικών μελετών για τους κώδικες. Έτσι, ο αναγνώστης θα βρει ένα απόσπασμα (σε αλβανική μετάφραση του Ιωάννη Λένα) από το θ΄ κεφάλιο του βιβλίου του Ανθίμου Αλεξούδη, αρχιεπισκόπου «΢ύντομος ιστορική περιγραφή της Ιεράς Μητροπόλεως Βελεγράδων και της υπό την πνευματικήν αυτής δικαιοδοσίαν υπαγομένης χώρας», εκδοθέν το 1868 στην Κέρκυρα στο τυπογραφείο «Η Ιονία» των αδελφών Κάων (23). Επίσης συμπεριλαμβάνεται και μια αλβανική μετάφραση (από τον Μουσά Αχμέτι) της μελέτης του Pierre Batiffol «Les manuscripts grecs de Bérat d‟Albanie et le Codex Purpureus ø». («Σα ελληνικά χειρόγραφα του Μπερατίου Αλβανίας και ο Πορφυρούς Κώδιξ Υ»), εκδοθέν στο Παρίσι το 1886 (25-45). ΢το άρθρο του Άλεξ Μπούντα (Aleks Buda) «Πολιτιστικοί θησαυροί που επιστρέφονται στο λαό», πρωτοδημοσιευμένο στην εφημερίδα “Zëri i popullit”, 28.01.1972, γίνεται αναφορά στις περιπέτειες από τις οποίες πέρασαν οι κώδικες του Μπερατίου, οι οποίοι παρ‟ ολίγον να καταστραφούν μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σ‟ ένα υγρό τάφο σε εκκλησία του Μπερατίου. Ο συγγραφέας εκφράζει την ευγνωμοσύνη της αλβανικής επιστημονικής κοινότητας και της διεθνούς επιστήμης γενικότερα προς την Ακαδημία Επιστημών της Λ.Δ. της Κίνας, που κατάφεραν να σώσουν από το βέβαιο «θάνατο» τους δύο πολύτιμους κώδικες του Μπερατίου (83). ΢την περιπέτεια αυτή αναφέρεται και ο Johannes Koder στο άρθρο του «Περί της εκ νέου ανακαλύψεως των δύο κωδίκων του Μπερατίου (85), που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό „Byzantinische Zeitschrift“ (1972). Ο Πορφυρούς Κώδιξ Μπερατίου γίνεται αντικείμενο μελέτης και στο άρθρο των Edoardo Crisci και Shaban Sinani «Σο Ευαγγέλιο κατά Ματθαίον και κατά Μάρκον, Ελληνικά (“Codex Purpureus Beratinus F”)» (211214), καθώς επίσης και το άρθρο του Shaban Sinani «Ο Beratinus-1 – βασική αναφορά στην παράδοση της Αγίας Γραφής» (233-252) ΢το βιβλίο συμπεριλαμβάνονται και μελέτες που έχουν καταγραφικό χαρακτήρα. Οι Johannes Koder και Erich Trapp είναι συγγραφείς του άρθρου «Κατάλογος των ελληνικών χειρογράφων των Αρχείων του Κράτους στα Σίρανα» (53-80), όπου περιγράφονται λεπτομερώς και χρονολογικά όλα τα ευρεθέντα χειρόγραφα, γραμμένα στην ελληνική γλώσσα. Εξαιρετικής σημασίας είναι η δημοσίευση του Θεοφάνη Πόπα (Theofan Popa) «Κατάλογος των μεσαιωνικών εκκλησιαστικών κωδίκων της Αλβανίας» (87-198), όπου γίνεται μια εμπεριστατωμένη περιγραφή 100 κωδίκων της Αλβανίας και αποτελεί τρόπον τινά τον άξονα της ανθολογίας. Ίδιου χαρακτήρα είναι και το άλλο κείμενο του Theofan Popa «Σα εκκλησιαστικά μεσαιωνικά χειρόγραφα της Αλβανίας» (199-205), που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά και όπου γίνονται ιστορικές αναφορές και εκτιμήσεις για τους κώδικες, καθώς επίσης και κατατακτικές αξιολογήσεις. Έτσι, ο

191


συγγραφέας επισημαίνει ότι «όλοι οι αγιογραφικοί κώδικες του καταλόγου, εξαιρούμενων δύο λαϊκών όψιμων χειρογράφων του 18ου αι. σύμφωνα με το περιεχόμενό τους, μπορούν να διαιρεθούν σε τρεις ομάδες: 1. Ομάδα βιβλικών κωδίκων 2. Ομάδα λειτουργικών κωδίκων και 3. Ομάδα αγειογραφικών κωδίκων» (204). Για πρώτη φορά εκδίδεται και η μελέτη του Roderic L. Mullen «Σα βιβλικά χειρόγραφα που βρίσκονται στα Κεντρικά Αρχεία του Αλβανικού Κράτους (Σίρανα), εντεταγμένα στον κατάλογο του Κεφαλαίου 488» (215-232). Εδώ περιγράφονται τα αποτελέσματα της έρευνας που ούτος διεξήγαγε στα Κεντρικά Αρχεία του Αλβανικού Κράτους το 2002. ΢τη συνέχεια περιγράφει εκτενώς όλους τους κώδικες που διατίθενται στα ως άνω αρχεία, πολλοί εκ των οποίων δεν αναφέρονται στον κατάλογο Gregory-Aland. Ο συγγραφέας γράφει συμπερασματικά: «΋,τι βρήκα στην Αλβανία, είναι ένας μεγάλος, απίστευτος πλούτος, για τον οποίο ποτέ δεν σκέφθηκα ότι θα βρω σε μια τέτοια χώρα, της οποίας το όνομα πολλοί άνθρωποι στον κόσμο ούτε καν γνωρίζουν» (229). ΢το βιβλίο αναδημοσιεύεται και άρθρο του Κώστα Νάτσιου «Περί της “γενέτειρας” των μεσαιωνικών κωδίκων της Αλβανίας» (207-209), στο οποίο ο συγγραφέας εξαίρει τη σημασία του τοπικού παράγοντα στη δημιουργία της αξιόλογης συλλγής των κωδίκων, αφού «μεσαιωνικοί κώδικες δεν ευρέθησαν σε δυοτρία μεμονωμένα κέντρα, αλλά έχουν αρκετά μεγάλη έκταση, όπως επίσης μια καταπληκτική ποικιλία κειμένων, όσον αφορά το περιεχόμενο» (209). Περιγραφικό χαρακτήρα έχει το άρθρο της Nevila Nika «Περί ανολοκλήρωτης μονογραφικής μελέτης για τους κώδικες της Αλβανίας (Ο κατάλογος και η περιγραφή του Κώστα Νάτσιου)» (253-263). ΢τη μελέτη της Λαμπρινή Μητρούση (Llambrini Mitrushi) «Ο Κώδικας της Μονής του Αγίου Κοσμά» (47-51), αναδημοσιευμένη από το περιοδικό «Studime historike», 1965, τεύχος 3, σελ. 175-180, γίνεται αναφορά στην σημασία του κώδικα της Μονής του Αγίου Κοσμά, ως εθνολογικής πηγής, που ρίχνει φως στη σπουδή των εθίμων του γάμου, της ένδυσης και των ονομάτων της περιοχής Μουζεκιάς. ΢το τέλος του βιβλίου υπάρχει ένα ερμηνευτικό γλωσσάριο (265-304) που συνέταξε ο ΢αμπάν ΢ινάνι και που βοηθά τον αμύητο αναγνώστη στην καλύτερη κατανόηση των εκκλησιαστικών όρων. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ΢ ΢ΠΤΡΟΤ ΑΘΗΝΑ

192

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΔΙΔΑΚΣΟΡΙΚΩΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH ΝΘΚΟ΢ ΛΘΟ΢Η΢ ΓΛΩ΢΢ΘΚΕ΢ ΕΠΑΦΕ΢ ΢ΣΗ ΝΟΣΘΟΑΝΑΣΟΛΘΚΗ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗ΢Ο διατριβή αυτή ανήκει στον χώρο των γλωσσικών επαφών. Αντικείμενό της είναι η συγκριτική κοινωνιογλωσσολογική εξέταση της καθορισμένης από τις γλωσσικές επαφές γλωσσικής αλλαγής και ειδικότερα της γλωσσικής συρρίκνωσης σε δύο ομάδες γλωσσικών κοινοτήτων της νοτιοανατολικής Πελοποννήσου. ΢υγκεκριμένα πρόκειται 1) για τις τσακώνικες κοινότητες της αρκαδικής επαρχίας της Κυνουρίας 2) και τις γειτονικές αρβανίτικες κοινότητες της βορειοανατολικής Λακωνίας. ΢τις πρώτες ανήκουν η κωμόπολη του Λεωνιδίου και τα χωριά Βασκίνα, Πραγματευτή, Μέλανα, Συρός, Πραστός, Αγιαντρέας, Καστάνιτσα και ΢ίταινα. ΢τις δεύτερες, τα χωριά Ρειχιά, Λαμπόκαμπος, Πιστάματα και Φάρακας. Σα τσακώνικα υποδιαιρούνται σήμερα σε τρία ιδιώματα: στα νότια τσακώνικα, που μιλιούνται σε όλα τα χωριά που ανέφερα εκτός από την Καστάνιτσα και την ΢ίταινα όπου μιλιούνται τα βόρεια τσακώνικα και στα τσακώνικα της Προποντίδας, που μιλιούνταν σε δύο χωριά της περιοχής, τα Βάτικα και το Φαβουτσί. Σα ΣΠ, που είναι σήμερα νεκρή γλώσσα, μας απασχόλησαν μόνο γιατί α) η εξέτασή τους ήταν απαραίτητη για την ολοκληρωμένη περιγραφή του συστήματος και τη διατύπωση συγκριτικών παρατηρήσεων και β) γιατί η κοιτίδα τους ήταν το νότιο άκρο της χερσονήσου του Μαλέα στην Πελοπόννησο, γεγονός σημαντικό για τη γλωσσοϊστορική θεώρηση των υπό εξέταση ποικιλιών. Οι τσακώνικες και αρβανίτικες κοινότητες της περιοχής επιλέχθηκαν για την συγκριτική εξέταση του γλωσσικού θανάτου σε σχέση με την αποδιαλεκτοποίηση επειδή συνυπάρχουν: α) στο ίδιο χρονολογικό πλαίσιο: τουλάχιστον για τους έξι τελευταίους αιώνες β) στον ίδιο γεωγραφικό χώρο: στις βόρειες, ανατολικές και νότιες υπώρειες του Πάρνωνα γ) σε παρόμοιες κοινωνιογλωσσικές συνθήκες: διγλωσσία / διδιαλεκτισμός με γλώσσα στόχο την ελληνική. Σο σημαντικότερο στοιχείο είναι ότι οι δύο τοπικές γλώσσες αποτελούν παραδείγματα μιας αυτοστεγαζόμενης ποικιλίας (τα τσακώνικα) και μιας ετεροστεγαζόμενης (τα αρβανίτικα) και βρίσκονται σε καθεστώς γλωσσικού ανταγωνισμού με την οροφική ελληνική. Επιπλεόν κριτήριο για την επιλογή της περιοχής υπήρξε η υπόθεση του τσακώνικου υποστρώματος στον σημερινό αρβανιτόφωνο χώρο που αποτελεί ενοποιητικό παράγοντα και βαθύτερο κοινό παρονομαστή και που παρουσία του ελπίζω ότι αποδείχτηκε από την εργασία αυτή. Η τσακωνική δεν εντάσσεται αυτονόητα κάτω από τον τίτλο αυτοστεγαζόμενη ποικιλία· ακριβέστερος θα ήταν ο χαρακτηρισμός της ως ειδικής μορφής αυτοστεγαζόμενης ποικιλίας, στον βαθμό που παρουσιάζει ομοιότητες με τα αρβανίτικα ως προς τη σχέση τους με την ελληνική (π.χ. έλλειψη αμοιβαίας κατανοησιμότητας). Είναι, δηλαδή, μια απομακρυσμένη διάλεκτος, πολύ περισσότερο απομακρυσμένη, για παράδειγμα, από ό,τι τα βόρεια ή τα πελοποννησιακά ιδιώ-

193

ΠΒΡΕΛΔΦΔ ΑΕΑΏΚΣΟΡΕΚΧΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH ματα συγκρινόμενα με την κοινή νεοελληνική και έχει πολύ περισσότερους αρχαϊσμούς και νεωτερισμούς σε σχέση με αυτά. Και μόνο μετά από μία ενδιάμεση φάση προσέγγισης με την ελληνική μπορούμε να μιλάμε για ομοιότητες στις διαδικασίες συρρίκνωσης της τσακωνικής με τις διαδικασίες αποδιαλεκτοποίησης των υπόλοιπων γενετικά συγγενών συστημάτων της ελληνικής. Επομένως αυτή η ειδική σχέση της τσακωνικής με τον κυρίαρχο κώδικα αποτέλεσε ένα ακόμη βασικό κριτήριο επιλογής και οδήγησε στη διατύπωση συγκεκριμένων υποθέσεων εργασίας. Προτού αναφερθώ στις υποθέσεις αυτές όμως θα ήθελα να μιλήσω λίγο για το θεωρητικό πλαίσιο της εργασίας. ΢ύμφωνα με το θεωρητικό μοντέλο του Sasse (1992) το οποίο ακολουθήσαμε, η διαδικασία που οδηγεί στον γλωσσικό θάνατο πρέπει να μετρηθεί σε τρία επίπεδα και η διατριβή οργανώθηκε σε τρία βασικά μέρη κατ‟ αντιστοιχία προς τα επίπεδα αυτά: α) Σο πρώτο επίπεδο αφορά στους εξωγλωσσικούς παράγοντες, ιστορικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς κτλ. η αλληλεπίδραση των οποίων έχει διαμορφώσει ένα εξωτερικό πλαίσιο που ασκεί πίεση στις δύο γλωσσικές κοινότητες να αντικαταστήσουν τις γλώσσες τους με την ελληνική. β) Σο δεύτερο επίπεδο αφορά στην γλωσσική συμπεριφορά των κοινοτήτων. Με τον όρο γλωσσική συμπεριφορά εννοούμε: τις στάσεις των υποκειμένων της έρευνας απέναντι στις τοπικές ποικιλίες και στους εαυτούς τους, και τη σφαίρα λειτουργικότητας των ποικιλιών αυτών, δηλαδή ποιο είναι το προφίλ των συνομιλητών και κάτω από ποιες περιστάσεις επικοινωνίας τις χρησιμοποιούν γ) Σο τρίτο επίπεδο αφορά στις δομικές συνέπειες που επισωρεύει στα δύο γλωσσικά συστήματα η αλλαγή των δύο παραπάνω επιπέδων. ΢υγκεκριμένα μετρήθηκε η αλλαγή / απόκλιση στα γλωσσικά επίπεδα της φωνητικής και φωνολογίας, της μορφολογίας (κλιτικής και παραγωγικής) και της σύνταξης. Η εξέταση της συρρίκνωσης του λεξιλογίου δεν συμπεριλήφθηκε στην εργασία αυτή, επειδή δόθηκε προτεραιότητα σε κατηγορίες με περισσότερο συστηματικό και σαφέστερα μετρήσιμο χαρακτήρα. Η μέτρηση όμως της απόκλισης από το σύστημα επιβάλλει προηγουμένως την ίδια την περιγραφή του συστήματος ως σταθερού σημείου αναφοράς και όχι ως αυτοσκοπού. Μας ενδιέφερε να δώσουμε μια εικόνα για τους δύο κώδικες που θα ταίριαζε με τη συνηθισμένη / κανονική γλωσσική χρήση (“νόρμα”) είτε των σύγχρονων ομιλητών που έχουν άριστη γλωσσική γνώση είτε των ομιλητών του προηγούμενου αιώνα, όπως αποτυπώθηκε στα έργα προγενέστερων ερευνητών. Με αυτόν τον τρόπο έγινε ευκολότερη η εξέταση της διαχρονίας των γλωσσικών επαφών στην περιοχή και η εξεύρεση των σπερμάτων της γλωσσικής αλλαγής και συρρίκνωσης. Η ολοκληρωμένη μελέτη της διαχρονίας των γλωσσικών επαφών και της υποχώρησης των αρβανίτικων και των τσακώνικων θα περιελάμβανε και τη μελέτη της μεταξύ τους επαφής και της συρρίκνωσης ως προϊόντος της επαφής αυτής. Η σχεδόν ολοκληρωτική όμως έλλειψη σχετικών στοιχείων μας αναγκάζει πέρα από μια σύντομη ανάλυση του υπάρχοντος υλικού να περιοριστούμε στη διαχρονική μελέτη της συρρίκνωσης των επιμέρους συστημάτων και της επαφής του καθενός με την κοινή νεοελληνική. Σο σχετικό υλικό πάντως: α) γλωσσικά κατάλοιπα, κυρίως λεξιλογικά στοιχεία και τοπωνύμια, β) ιστορικές και λαογραφικές πηγές και γ) μαρτυρίες των ομιλητών του δείγματος, 1) πείθει ότι τα αρβανίτικα μιλιούνται σήμερα εκεί που παλαιότερα μιλιούνταν τσακώνικα και

194

ΠΒΡΕΛΔΦΔ ΑΕΑΏΚΣΟΡΕΚΧΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH 2) κάνει δόκιμη την ειδική υπόθεση ότι σε μια ενδιάμεση ζώνη, στην οποία όμως σήμερα μιλιούνται μόνο τα ελληνικά, εντοπίζονταν τρίγλωσσοι πληθυσμοί (στα ελληνικά, στα τσακώνικα και στα αρβανίτικα). Η απάντηση στο ερώτημα γιατί η υποχώρηση των δύο ασθενών ποικιλιών προηγήθηκε σε αυτήν την ενδιάμεση ζώνη δεν μπορεί να απαντηθεί με το διαθέσιμο υλικό και είναι έξω από τους στόχους της εργασίας. Έτσι, η εισαγωγική υπόθεση που ελέγχθηκε και επιβεβαιώθηκε ήταν ότι τα τσακώνικα και τα αρβανίτικα αποτελούν καταρχήν γλώσσες υπό συρρίκνωση. Η υπόθεση αυτή ελέγχθηκε α) μέσα από την επιβεβαίωση της μετεξέλιξης του εξωγλωσσικού πλαίσιου από ουδέτερο ή και θετικό για τη γλωσσική διατήρηση σε εχθρικό· β) μέσα από την επιβεβαίωση της παρεπόμενης επιδείνωσης της στάσης των ομιλητών απέναντι στις τοπικές γλώσσες και στους εαυτούς τους καθώς και της μείωσης της λειτουργικότητάς τους· γ) μέσα από την επιβεβαίωση σε επίπεδο δομής του αντίκτυπου στα γλωσσικά συστήματα των δύο παραπάνω διαστάσεων ως την τελική γλωσσική αντικατάσταση. Η επαλήθευση της πρώτης υπόθεσης οδήγησε στη διατύπωση και στον έλεγχο της δεύτερης και βάσικης υπόθεσης, που προκύπτει από την επιδίωξη στη συγκεκριμένη εργασία να επεκταθεί το όντως επιτυχημένο μοντέλο του Sasse σε μία διάλεκτο με τα ειδικά χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν: στις δύο γλωσσικές κοινότητες που εκτίθενται σε ένα σύνολο εξωγλωσσικών μεταβλητών και εμφανίζουν συγκεκριμένες γλωσσικές συμπεριφορές, αν οι μεταβλητές και οι συμπεριφορές αυτές δειχθεί ότι είναι κοινές, είναι δυνατόν τυχόν διαφορετικές δομικές συνέπειες να ερμηνευθούν με βάση την ύπαρξη ιστορικής συγγένειας της μιας ποικιλίας (των τσακώνικων) και την απουσία ιστορικής συγγένειας της άλλης (των αρβανίτικων) με την ελληνική. Με άλλα λόγια, αν διαπιστωθεί διαφορετικός βαθμός, ρυθμός, ή “ποιότητα” γλωσσικής συρρίκνωσης στα δύο συστήματα, μπορεί αυτό να αποδοθεί στα ίδια τα εμπλεκόμενα συστήματα και συγκεκριμένα στο είδος της σχέσης τους με την κοινή νεοελληνική; Η επιβεβαίωση και της υπόθεσης αυτής έδειξε ότι έχουμε εμπειρικά δεδομένα που δεν καλύπτονται πλήρως από το ισχύον θεωρητικό μοντέλο το οποίο προϋποθέτει την αιτιακή σχέση των τριών επιπέδων με συγκεκριμένη φορά: το εξωτερικό πλαίσιο καθορίζει τη γλωσσική συμπεριφορά που με τη σειρά της προκαλεί δομικές συνέπειες, ενώ η υπόρρητη πρόβλεψη του μοντέλου είναι ότι ίδιες εξωγλωσσικές συνθήκες οδηγούν σε ίδιες γλωσσικές συμπεριφορές που με τη σειρά τους οδηγούν σε ίδιες ενδογλωσσικές αποκλίσεις. Είναι η πρώτη φορά που γίνεται προσπάθεια οι διαφορές στις γλωσσικές συνέπειες να ερμηνευθούν ως οφειλόμενες στη διαφορά γενετικής σχέσης των συγκρινόμενων απειλούμενων συστημάτων με την επικυρίαρχη γλώσσα. Επίσης είναι η πρώτη φορά που επιχειρείται να περιγραφεί η αποδιαλεκτοποίηση με όρους της κοινωνιογλωσσολογίας του γλωσσικού θανάτου. Επομένως σκοπός της διατριβής είναι να συμβάλει στην κατανόηση του γενικότερου φαινομένου του γλωσσικού θανάτου και στην κατασκευή ενός θεωρητικού μοντέλου με μεγαλύτερη ερμηνευτική ισχύ, στον βαθμό που περιλαμβάνει δεδομένα για τη λειτουργική και δομική συρρίκνωση ποικιλιών που έχουν στενή ιστορική σχέση με τις ισχυρές ανταγωνιστικές ποικιλίες. Μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο προθέσεων εγκιβωτίστηκε και ο στόχος της συμβολής στην νεοελληνική και αλβανική διαλεκτολογία. Σα μεθοδολογικά εργαλεία εθνογραφικού προσανατολισμού που επιλέχθηκαν και που ήδη από την διατριβή του Σσιτσιπή (1981) για την γλωσσική συρρί-

195

ΠΒΡΕΛΔΦΔ ΑΕΑΏΚΣΟΡΕΚΧΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH κνωση των αρβανίτικων της Βοιωτίας είναι δοκιμασμένα με επιτυχία στην μελέτη του γλωσσικού θανάτου συνίστανται στον συνδυασμό ποιοτικής και ποσοτικής έρευνας πεδίου. Αφορούν δηλαδή σε συμμετοχική παρατήρηση κατά τα έτη 2002 και 2003 στα τσακωνοχώρια και στα αρβανιτοχώρια της περιοχής όπου είχαμε την ευκαιρία να συνδυάσουμε το ποιοτικό στοιχείο των συνεντεύξεων με ποσοτικές μετρήσεις που προέκυψαν από τη χρήση δομημένων ερωτηματολογίων στάσεων και χρήσεων με σκοπό την συγκέντρωση εμπειρικών δεδομένων α) για τα βιογραφικά χαρακτηριστικά των υποκειμένων της έρευνας, β) για τη γλωσσική τους συμπεριφορά γ) για τη γλωσσική τους ικανότητα Για την αντιμετώπιση ειδικότερων δομικών ζητημάτων καταφύγαμε τέλος στη χρήση δομημένων συνδυαστικών μεταφραστικών τεστ, στα οποία υποβλήθηκαν άτομα με διαφορετικά βιογραφικά, κοινωνικά και γλωσσικά χαρακτηριστικά. Η τεχνική που ακολουθήθηκε για τη συλλογή των δεδομένων ήταν αυτή της ηχογράφησης και το υλικό που τελικά επεξεργαστήκαμε ήταν το προϊόν απομαγνητοφώνησης από ογδόντα εφτά κασέτες (= υλικό ογδόντα ωρών από την Σσακωνιά και εφτά ωρών από τα αρβανιτοχώρια) και έχει έκταση μερικών χιλιάδων σελίδων. Αν και για μια έρευνα πεδίου ένα τυχαίο δείγμα είναι γενικά ο καλύτερος τρόπος για να συλλάβει κανείς την γλωσσική ποικιλότητα, στην περίπτωση γλωσσών με εξαιρετικά περιορισμένο αριθμό ομιλητών η ισχύς του γενικού αυτού κανόνα μετριάζεται εκ των πραγμάτων· θα ήταν πολυτέλεια να μην επιλέξει κανείς όλους τους ομιλητές, και ειδικά όλους τους επαρκείς ομιλητές. Έτσι αναγκαστικά και υπ‟ αυτή την έννοια το δείγμα έγινε ευκαιριακό: για παράδειγμα δεν βρήκαμε καμία ομιλήτρια με επαρκή γνώση των αρβανίτικων σε κανένα χωριό (βρήκαμε όμως συνολικά τρεις άνδρες) και, αντίστοιχα, κανέναν ομιλητή με επαρκή γνώση των ΒΣ στη ΢ίταινα (βρήκαμε όμως μία γυναίκα). Η κοινωνική ετερογένεια και ποικιλότητα επιχειρήθηκε να συλληφθεί με την προεπιλογή των ανεξάρτητων κοινωνικών μεταβλητών φύλο, ηλικία, τόπος καταγωγής και βαθμός γραμματισμού των ομιλητών από τις οποίες εξαρτήθηκαν επιλεγμένες γλωσσικές μεταβλητές: στο επίπεδο της φωνητικής και φωνολογίας επιλεγμένες φωνολογικές αντιθέσεις και κανόνες. ΢το επίπεδο της κλιτικής μορφολογίας και της σύνταξης επιλεγμένες γραμματικές κατηγορίες και θέσεις στο πλαίσιο της φράσης και της πρότασης. ΢το επίπεδο της παραγωγικής μορφολογίας επιλεγμένα παραγωγικά προθήματα και επιθήματα. Η επιλογή των παραπάνω εξαρτημένων γλωσσικών μεταβλητών βασίστηκε σε κριτήρια που αφορούν κατά αξιολογική σειρά α) στη λειτουργικότητα / συχνότητα της χρήσης τους, β) στη δομική και τυπολογική τους απόσταση από τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά της γλώσσας επαφής, γ) στις επικοινωνιακές συνέπειες της απουσίας τους δ) στη διαχρονική τους διάσταση. Οι επιδόσεις των ομιλητών ως προς το σύνολο των παραπάνω γλωσσικών μεταβλητών αποκάλυψαν την γλωσσική ικανότητά τους στον τοπικό κώδικα. Με βάση αυτήν μπορούμε να διακρίνουμε ένα συνεχές γλωσσικής ικανότητας, πάνω στο οποίο διακριτές τιμές θεωρούνται οι ομιλητές που θα χαρακτηρίζαμε επαρκείς, άτομα δηλαδή η γλωσσική χρήση των οποίων θεωρείται η κανονική / συνηθισμένη για την γλώσσα και αυτούς που χαρακτηρίζει “ημιομιλητές”, άτομα δηλαδή η γλωσσική χρήση των οποίων χαρακτηρίζεται από μετρήσιμες δομικές αποκλίσεις.

196

ΠΒΡΕΛΔΦΔ ΑΕΑΏΚΣΟΡΕΚΧΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH Επομένως η κατανομή των ατόμων που συμπεριλήφθηκαν στο δείγμα σε σχέση με τη γλωσσική τους ικανότητα είναι η εξής: από τις αρβανίτικες κοινότητες συμπεριλήφθηκαν 3 επαρκείς ομιλητές και 24 τελικοί ομιλητές σύνολο 27 άτομα. Από τις τσακώνικες κοινότητες συμπεριλήφθηκαν 33 επαρκείς ομιλητές και 55 τελικοί ομιλητές, σύνολο 88 άτομα. Η σύγκριση του γλωσσικού συστήματος που κατέχουν και διαχειρίζονται οι τελικοί ομιλητές των αρβανίτικων σε σχέση με αυτό των ομιλητών των τσακώνικων έδειξε ότι υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις που δεν μπορούν να εξηγηθούν με την αναγωγή τους είτε στο εξωγλωσσικό πλαίσιο είτε στο επίπεδο των στάσεων και λειτουργιών, επειδή και οι δύο αυτές διαστάσεις ήταν κοινές ενώ οι όποιες διαφοροποιήσεις τους προέκυψαν σε πολύ όψιμο στάδιο για να έχουν ουσιαστικό αντίκτυπο. Η ανάλυση των ευρύτερων κοινωνικών συνθηκών έδειξε ότι προϋπήρξε για τις δύο κοινότητες μια δέσμη από ευεργετικούς για τη γλωσσική διατήρηση παράγοντες όπως α) η γεωγραφική απομόνωση, β) η οικονομική καθυστέρηση, γ) η κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη που η ακύρωσή τους από το β΄ μισό του 20ού αιώνα μετά εκφράστηκε ως εξής: α) η γεωγραφική απομόνωση καταργήθηκε μέσα από την πύκνωση του δικτύου μεταφορών, συγκοινωνιών και επικοινωνίας. β) η οικονομία αναθερμάνθηκε με την μετατροπή της αγροτοκτηνοτροφικής και αλιευτικής παραγωγικότητας σε βιοτεχνική / βιομηχανική και με την ίδρυση υπηρεσιών του τριτογενούς τομέα. γ) κοινωνική χαλαρότητα και μείωση του τοπικού πατριωτισμού προκλήθηκε από τη δημογραφική συρρίκνωση του πληθυσμού (= εσωτερική μετανάστευση και τη γήρανσή του), αλλά και μέσα από τη δημογραφική και πολιτιστική αλλοίωση που προκάλεσε η έκρηξη του τουριστικού ρεύματος στην περιοχή και η εμπέδωση των χαρακτηριστικών και των ανέσεων του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού. ΢ε πολιτικό επίπεδο, η αδιάφορη και κατά περίπτωση εχθρική στάση του κέντρου εκφράστηκε με τον σχεδιασμό ενός αποκλειστικά ελληνόφωνου εκπαιδευτικού λόγου αλλά και ελληνόφωνων δημόσιων / διοικητικών πρακτικών. Η διαπλοκή όλων αυτών των παραγόντων εγκαθίδρυσε ένα εξαιρετικά δραστικό πλαίσιο πίεσης εναντίον των δύο γλωσσών, οι οποίες βρέθηκαν να συγκρούονται σε καθεστώς άνισου ανταγωνισμού με την ελληνική που εισέβαλε στην σκηνή ορμητικά και τελικά υποχώρησαν. Προτού όμως συμβεί αυτό προηγήθηκε η ταυτόχρονη εμπέδωση από τις δύο κοινότητες της ιδοελογικής πίεσης του περιβάλλοντος που εκφράστηκε μέσα από συμβολικές και στεροτυπικές κατασκευές για τις δύο τοπικές γλώσσες και τους φορείς τους. Πρόκειται για την περίοδο διαμόρφωσης αρνητικών στάσεων από τους ίδιους τους ομιλητές απέναντι στη γλώσσα τους και την τοπική ομαδική ταυτότητα. Η περίοδος αυτή αντικατέστησε ένα προγενέστερο “ουδέτερο” στάδιο όπου η τοπική γλώσσα και η τοπική συλλογική ταυτότητα δεν βρίσκονταν καν σε καθεστώς αμφισβήτησης. Από εκείνη τη στιγμή και μετά τα αρβανίτικα και τα τσακώνικα θεωρήθηκαν νοθευμένοι και ανεπαρκείς επικοινωνιακά κώδικες και έπαψαν να θεωρούνται γλώσσες. Ολοένα και περισσότεροι ομιλητές και από τις δύο κοινότητες α) “επιδίωξαν” να αποσυνδεθούν από τον αρνητικό στιγματισμό που προκαλούσε η χρήση τους, β) υποχαρακτήρισαν το τοπικό τους ιδίωμα

197

ΠΒΡΕΛΔΦΔ ΑΕΑΏΚΣΟΡΕΚΧΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH γ) αποφάσισαν να αυτολογοκριθούν όχι μόνο κατά τον δημόσιο βίο τους αλλά και στο περιβάλλον του σπιτιού. Αποτέλεσμα των πρακτικών αυτών ήταν: α) το σημάδεμα και η φολκλοροποίηση των λειτουργιών των τοπικών κωδίκων που εξοβελίστηκαν από όλες τις “σοβαρές” περιστάσεις επικοινωνίας β) η διακοπή των στρατηγικών μεταβίβασής τους στις επόμενες γενιές και άρα η ανάδυση τελικών ομιλητών, η μειωμένη έκθεση των οποίων σε περιστάσεις διεπίδρασης με επαρκείς ομιλητές τους οδήγησε στην ανεπαρκή κατάκτηση της γλώσσας. Πολύ όψιμα εμφανίστηκαν στις δύο γλωσσικές κοινότητες, και περισσότερο στην Σσακωνιά, δείγματα ενός νεότευκτου τοπικού πατριωτισμού που εκφράστηκε μέσα από την ανάδειξη ατόμων με καταφανώς θετικές στάσεις για την τοπική γλώσσα και την τοπική παράδοση. Μάλιστα κάποιοι τσάκωνες σήμερα έχουν επιχειρήσει και έμπρακτα να αποδείξουν το ενδιαφέρον τους α) συμμετέχοντας σε πολιτιστικούς και γλωσσικούς συλλόγους, β) διοργανώνοντας μαθήματα στην τοπική γλώσσα και γ) διεγείροντας τα “τσακωνοφιλικά” συναισθήματα των συγχωριανών τους. ΢υνήθως πρόκειται για άτομα με ανώτερο ή ανώτατο μορφωτικό επίπεδο που επέστρεψαν στις τοπικές κοινότητες μετά από μεγάλο διάστημα απουσίας και που επιδιώκουν με τη γλωσσική τους συμπεριφορά την αναβίωση της θνήσκουσας γλώσσας. Ειδικά για τα τσακώνικα το αίτημα για αναβίωση στηρίχθηκε στην εκλαΐκευση της “δωρικότητας” της διαλέκτου που της πρόσφερε το απαραίτητο ιστορικό υπόβαθρο και την κατέστησε κοινωνό μέρους της γλωσσικής παράδοσης και του κύρους της αρχαίας ελληνικής. Σο ιδεολόγημα αυτό, η συμβολική δύναμη του οποίου εξήρε τα τσακώνικα πάνω από το πρόβλημα της αμοιβαίας κατανοησιμότητας με τα ελληνικά σήμερα, εκφράστηκε μέσα από την θέση περί αδιάλειπτης συνέχειας της ελληνικής και των διαλέκτων της από την αρχαιότητα ως σήμερα. Υυσικά ο διδιαλεκτισμός των τσακώνων ομιλητών έχει υποχωρήσει σήμερα σε σημείο τέτοιο ώστε η ασθενής ποικιλία να μπορεί να χαρακτηριστεί χωρίς υπερβολή γλώσσα των αναμνήσεων (Σζιτζιλής, 2000). Πορεία όμως ακριβώς αντίθετη με τη γνώση και τη χρήση της διαλέκτου ακολουθεί η στάση τους απέναντί της: η θετική αντιμετώπιση της γλώσσας ακόμη και από άτομα που δεν έχουν ούτε παθητική αντιληπτική ικανότητα μαρτυρά την εδραίωση ενός ιδεολογικού πλαισίου πίεσης και μάλιστα με κατεύθυνση από πάνω προς τα κάτω: από τα “δημόσια” πρόσωπα της μικροκοινωνίας προς τους υπόλοιπους πολίτες. Σέτοια πίεση ή ήταν πολύ μικρότερη ή δεν υπήρξε καθόλου στις αντίστοιχες αρβανίτικες κοινότητες και σε αυτό συνέτεινε οπωσδήποτε η ανάγκη αποστασιοποίησης των αρβανιτών από το αλβανικό στοιχείο με το οποίο από πρόσφατα ήρθαν σε επαφή. Όπως φάνηκε πάντως από την σχετική ανάλυση η πρόσφατη αυτή μεταβολή στις στάσεις μερίδας ατόμων στις υπό εξέταση κοινότητες δεν φαίνεται αρκετή να επιτύχει την προσδοκώμενη αναβίωση των δύο γλωσσών τουλάχιστον με την μορφή που είχαν μέχρι παλαιότερα, επειδή α) δεν εκπροσωπείται από επαρκή αριθμό υποστηρικτών β) επειδή πολλοί από αυτούς εκδήλωσαν ένα μάλλον “φιλολογικό” και “a posteriori” ενδιαφέρον με μικρό βαθμό ειλικρίνειας εκδηλώνοντας αμφίσημες γλωσσικές συμπεριφορές. Οι κοινές γλωσσικές αδυναμίες των τελικών ομιλητών αποδείχτηκαν σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα:

198

ΠΒΡΕΛΔΦΔ ΑΕΑΏΚΣΟΡΕΚΧΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH -στο φωνητικό και φωνολογικό επίπεδο οι τελικοί ομιλητές δεν είναι σε θέση να πραγματώνουν (ή να πραγματώνουν κατάλληλα) τις φωνολογικές αντιθέσεις στην τοπική γλώσσα διατηρώντας μόνο αυτές που στηρίζονται από την ελληνική, αυτές που έχουν εξαιρετικά μεγάλη λειτουργικότητα ή αυτές που έχουν αποκτήσει εμβληματικό περιεχόμενο. Υωνολογικές υπερδιορθώσεις και μαρκαρισμένα φωνήματα απαντούν σποραδικά. - στο μορφολογικό επίπεδο, τα ίχνη της κατάρρευσης είναι ορατά όχι μόνο στην εξαιρετική ισχύ των αναλογικών κανόνων σχεδόν οποιοδήποτε κλιτικό μόρφημα μπορεί να επεκτείνεται αναλογικά σχεδόν οπουδήποτε συνήθως με οδηγό την ελληνική. Παράλληλα μαρκαρισμένοι ή “τσακωνοπρεπείς” τύποι μπορούν να πραγματώνονται απρόβλεπτα ακόμη και από σχεδόν παθητικούς ομιλητές. -στο συντακτικό επίπεδο, η σειρά των όρων και η συμφωνία τους διαταράσσεται ή προσαρμόζεται σε νεοελληνικά πρότυπα, οι σχέσεις υπόταξης απλοποιούνται. - στο λεξιλογικό επίπεδο, οι τελικοί ομιλητές κατέχουν ένα δραστικά μειωμένο λεξιλόγιο, με πολλές δάνειες λέξεις που παρεμβάλλονται στον λόγο τους συχνά απροσάρμοστες. Όλες οι παραπάνω ελλείψεις, αδυναμίες και αποκλίσεις των τελικών ομιλητών δεν οδηγούν απλώς στην κατάργηση υφολογικών διακρίσεων αλλά αφορούν στον πυρήνα του ίδιου του γλωσσικού συστήματος, του οποίου η διασάλευση καταλήγει να διακυβεύει την επικοινωνιακή επάρκεια του λόγους τους. Πέρα όμως από το γενικό αυτό πλαίσιο δομικών συνεπειών υπάρχουν πολλές και σημαντικές διαφορές: η γενετική συνάφεια των δύο συστημάτων, που έχει γενικά συσκοτιστεί ώστε να μην προκαλεί προφανείς συνειρμούς (αναφερθήκαμε ήδη στη σχέση ειδικού αυτοστεγασμού) οδηγεί σε πολύ συγκεκριμένα αποτελέσματα. ΢το θεωρητικό μοντέλο του Sasse κεντρικό ρόλο κατέχει η “μείωση”, η απώλεια δηλαδή γλωσσικών χαρακτηριστικών χωρίς την αναπλήρωσή τους από λειτουργικά ισοδύναμα μέσα, σε αντίθεση με την “απλοποίηση” που δεν έχει επικοινωνιακές συνέπειες, γιατί πάντα υπάρχει ένα λειτουργικό αντιστάθισμα. ΢ε περιβάλλον όμως αποδιαλεκτοποίησης πρέπει να μιλάμε και για μείωση και για απλοποίηση αλλά σε αρκετές περιπτώσεις και για αύξηση χαρακτηριστικών. Με άλλα λόγια, αυτό που απομένει κατά τη φάση της παρακμής της διαλέκτου δεν είναι μία άμορφη μάζα από λέξεις, μορφές, στερεοτυπικές εκφράσεις σε τυχαία γραμμική σειρά που δύσκολα κατανοούνται, όπως συμβαίνει στους υπό εξαφάνιση κώδικες σε ετερόγλωσσα περιβάλλοντα και όπως συνέβη με τα αρβανίτικα. Η συρρίκνωση εδώ προκαλείται με έναν ειδικό μηχανισμό: την αποκάλυψη της ιστορικής σχέσης των συγκρινόμενων χαρακτηριστικών με αποτέλεσμα την αύξηση της διαφάνειάς τους και κατά συνέπεια την αιτιολογημένη αντικατάσταση ή τροποποίησή τους ή την αναδιανομή των ρόλων τους. Για παράδειγμα στη διάρκεια της ιστορίας της τσακωνικής η τάση για μονοπτωτικότητα στον πληθυντικό εκφράστηκε μέσα από τον συγκρητισμό της ονομαστικής και της αιτιατικής. Η διαδικασία αυτή όμως οδήγησε στην απελευθέρωση των επιθημάτων -οι της παλαιάς ονομαστικής και -ου της παλαιάς αιτιατικής που μπορούσαν πια να εκφράσουν την αντίθεση ανάμεσα σε [– ανθρώπινα] και [+ ανθρώπινα] ουσιαστικά, και σε ένα κατοπινότερο στάδιο να εναλλάσσονται ελεύθερα. Όμως στην τελευταία γενιά ομιλητών η συμπαρουσία των δύο μορφών παράλληλα με τις αντίστοιχες μορφές της κοινής οδήγησε στην αποκάλυψη του ιστορικού τους παρελθόντος και στην αποκατάσταση της παλαιάς τους σχέσης για τη σήμανση της ονομαστικής και της αιτιατικής αντίστοιχα. Σο παράδειγμα είναι ένα από τα πολλά παρόμοια στο δείγμα μου που ουσιαστικά συνιστούν “αύξηση” του δομικού υλικού στα τσακώνικα με την έννοια ότι προστέθηκε στη

199

ΠΒΡΕΛΔΦΔ ΑΕΑΏΚΣΟΡΕΚΧΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH γλώσσα μία γραμματική κατηγορία, η αιτιατική πτώση, που δεν διέθετε σε προηγούμενο στάδιο· το ίδιο συνέβη και α) με την επανεισαγωγή του κλιτικού μορφήματος -ου της γενικής, β) την αύξηση της λεξικής αλλομορφίας ανάμεσα στους δύο αριθμούς, γ) την αύξηση των δομών τροπικότητας κτλ. Κανένα τέτοιο παράδειγμα δεν συναντήσαμε, αντίθετα, στα αρβανίτικα. Ένας δεύτερος μηχανισμός αποδιαλεκτοποίησης είναι οι ελάχιστες φωνητικές (μορφολογικές κτλ.) “επεμβάσεις” έξω από τα όρια της γλωσσικής επίγνωσης των ομιλητών. Έχουν όμως πολύ μεγάλη σημασία γιατί στην πραγματικότητα συνιστούν ένα “δομικό ροκάνισμα” που οδηγεί σε αυτό που ονομάσαμε προηγουμένως ενδιάμεση φάση προσέγγισης με την κοινή. Από αυτό το σημείο και μετά α) οι αντιθέσεις με την οροφική γλώσσα αμβλύνονται, β) η βάση των κοινών χαρακτηριστικών αυξάνει ραγδαία γ) και το αίτημα της κατανοησιμότητας, όπως “πρέπει” να συμβαίνει ανάμεσα σε μια γλώσσα και σε μία διαλεκτό της, αρχίζει να ικανοποιείται. Από την ανάλυση του υλικού προέκυψαν πειστικά παραδείγματα: η απώλεια των δασέων και των φατνοουρανικών συμφώνων και γενικότερα η φωνητική εξομάλυνση των λέξεων συνδυάστηκε σε πολλές περιπτώσεις όχι με τροπές προς καθολικότερα φωνήματα ή φωνήματα της κοινής αλλά και με την αποκατάσταση της ιστορικής τους μορφής ακριβώς επειδή υπήρχε ένα πρότυπο σύγκρισης που διέφερε κατ‟ ελάχιστον και καθοδηγούσε την αλλαγή, π.χ. [túma] „στόμα‟ → [stúma] (παράλληλα με το [túma]) κτλ. Και αντίστροφα, όσο πιο απομακρυσμένη και αδιαφανής (φωνητικά, μορφολογικά, σημασιολογικά) είναι η μορφή του τσακώνικου λεξήματος από το ετυμολογικά συνδεόμενο ελληνικό λέξημα, τόσο πιο πιθανό η μορφή του να “προστατεύτεται”, ακολουθώντας κανονικά τους νόμους της γλώσσας, π.χ. τύποι όπως [δáskalo], [fáro], [ániθo] εμφανίζονται μερικά απροσάρμοστοι με το τέρμα -o αντί του κανονικού για τη διάλεκτο -ε πολύ πιο συχνά από ό,τι τύποι όπως [áte] „αδράχτι‟, [γróte] „γροθιά‟, που απέχουν πολύ από τα νεοελληνικά τους αντίστοιχα (διαφορετική φωνητική δομή, διαφορετικό γένος κτλ.). Έτσι και α) η κατάληξη της οριστικής του μέλλοντα και της υποτακτικής της ενεργητικής φωνής ακούγεται συχνότερα ως [-ume] π.χ. [θa alíome] → [θa aíume], β) το ληκτικό φωνήεν -ε του γ΄ πληθ. που είχε πρόσφατα τραπεί σε κλειστό αποκαθίσταται, π.χ. [na mazúni] → [na mazúne] γ) το α΄ εν. συμπίπτει με το αντίστοιχο της κοινής, π.χ. [na mólu] „να έρθω‟ → [na mólo] δ) ο δείκτης -t- του παθ. αορίστου αντικαθίσταται από τον αντίστοιχο νεοελληνικό, π.χ. [exátai] „χάθηκαν‟ → [exáθai], ε) ο ιστορικός χαρακτήρας -σ- της συνοπτικής υποτακτικής επανεμφανίζεται, π.χ. [na lalísu] „να πω‟ ← [na lalíu] κτλ. Οι μικρές αυτές αλλαγές ανοίγουν τον δρόμο σε βιαιότερες ανακατατάξεις και διευκολύνουν την επικράτηση της δάνειας ρηματικής μορφολογίας. Σο σημαντικό στοιχείο είναι ότι σε περίπτωση απλοποίησης το υλικό που χάνεται αντικαθίσταται και η αντικατάσταση αυτή μπορεί να συμβεί μόνο με γέφυρα την ιστορική ομοιότητα των επιμέρους στοιχείων. Σο κέρδος είναι η επικοινωνιακή επάρκεια των εκφωνημάτων, το τίμημα η σταδιακή απώλεια της ιδιαιτερότητας της διαλέκτου στρώμα-στρώμα ως τον ίδιο τον πυρήνα της. Εννοείται ότι καταγράψαμε και στα τσακώνικα περιπτώσεις πλήρους κατάρρευσης του γραμματικού συστήματος και αγραμματισμών (ασυμφωνίες των

200

ΠΒΡΕΛΔΦΔ ΑΕΑΏΚΣΟΡΕΚΧΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH όρων, εσφαλμένη συνδυαστικότητα βάσεων και κλιτικών ή παραγωγικών επιθημάτων, προβλήματα στη διάκριση γραμματικών κατηγοριών κτλ.), εξάλλου δεν παύει να πρόκειται για περίπτωση γλωσσικού θανάτου, αλλά α) τα φαινόμενα αυτά ήταν στατιστικά πολύ λιγότερα β) ανατρέπουν σε μεγάλο ποσοστό το επιχείρημα της μη-προβλεψιμότητας, γιατί η αιτιολόγηση των αλλαγών ήταν εύκολη με γνώμονα την κοινή νεοελληνική. Με άλλα λόγια η επίδραση του κριτηρίου της δεσπόζουσας γλώσσας ήταν πολύ πιο δραστική από ότι άλλων κριτηρίων (όπως π.χ. η εξωτικότητα των τύπων, ή η λειτουργικότητά τους στο σύστημα) στα τσακώνικα ή του ίδιου κριτήριου στα αρβανίτικα. Οι διαφορές δεν περιορίζονται στο φωνολογικό και μορφολογικό επίπεδο: α) Η πλατιά βάση των ετυμολογικά σχετιζόμενων και ακουστικά κοντινών λέξεων στα τσακώνικα και στα ελληνικά μειώνουν τα προβλήματα λεξικής ανάκλησης. β) Επιπλέον είναι ευκολότερη η μορφολογική προσαρμογή των δάνειων από τα ελληνικά στα τσακώνικα, ακριβώς επειδή μοιράζονται ένα ολοένα αυξανόμενο κοινό συνόλο κλιτικών μορφημάτων, π.χ. αρκεί η πτώση του ληκτικού -ς για να θεωρηθεί η λέξη δάσκαλος προσαρμοσμένη στην ποικιλία της τσακωνικής που κατέχουν οι τελικοί ομιλητές), γ) οι δημιουργικές δυνατότητες της τσακωνικής παραμένουν σε μεγάλο βαθμό και αυτό πιστοποιήθηκε π.χ. από τον μεγάλο αριθμό των δάνειων και “αποκατεστημένων” παραγωγικών επιθημάτων που διατηρούν ικανοποιητικά την συνδυαστικότητά τους σε αντίθεση με τα αρβανίτικα, όπου η απώλεια των μηχανισμών επιθηματοποίησης και προθηματοποίησης έχει αφήσει τους τελικούς ομιλητές με δύο μόνο επιλογές: είτε τη χρήση της δάνειας μονάδας είτε τη συντακτική επιμήκυνση των ιθαγενών μέσων. Θα πρέπει δηλαδή να γίνει διάκριση ανάμεσα σε αυτό που ισχύει στα τσακώνικα και σε αυτό που ο Denisson (1977), ονομάζει “system-retaining interference”, την αναγκαστική δηλαδή προσφυγή του θνήσκοντα κώδικα σε λεξιλογικές πηγές του κυρίαρχου κώδικα, για να αντιμετωπιστεί η ανάγκη για νεολογία και που ο Sasse θεωρεί τυπικό χαρακτηριστικό της φαινομενολογίας του γλωσσικού θανάτου. δ) Αυτό το πλαίσιο δικαιολογεί και το ότι πολύ σπάνια οι τελικοί ομιλητές της τσακωνικής κατέφυγαν σε περιφράσεις. Αυτό σημαίνει ότι ο μηχανισμός του μερικού μεταφραστικού δανεισμού, ακόμη και του συντακτικού, ήταν, σε αντίθεση με τα αρβανίτικα, ανά πάσα στιγμή διαθέσιμος και αποτελεσματικός. Επομένως η άποψή μας είναι ότι όντως τα τσακώνικα σήμερα μιλιούνται καλύτερα και περισσότερο από τα αρβανίτικα που έχουν ήδη σχεδόν εξαφανιστεί. Αυτό όμως δεν συμβαίνει επειδή οι εξωτερικές συνθήκες ευνόησαν περισσότερο τη διατήρησή τους ή επειδή η στάση των ομιλητών έγινε έγκαιρα θετική. Σα τσακώνικα μπόρεσαν και σταδιακά αποχρωματίστηκαν ή προσαρμόστηκαν σε ένα ελληνικότερο σχήμα λόγω της πλατιάς βάσης των κοινών τους στοιχείων με τα ελληνικά χωρίς αυτό να έρχεται απαραίτητα σε σύγκρουση με το αίσθημα των ομιλητών ότι μιλούν τσακώνικα, ενώ για τα αρβανίτικα η επιλογή ήταν κυρίως ανάμεσα στο ιθαγενές ή το δάνειο στοιχείο, με την ενδιάμεση μορφή δυσκολότερο να σχηματιστεί και ακόμη πιο δύσκολο να διαρκέσει. ΢την πραγματικότητα είναι δυνατόν να υπάρχουν πολλές κοινωνικές ποικιλίες της τσακωνικής ανάλογα με τον βαθμό διείσδυσης χαρακτηριστικών που θα ονομάζαμε “δείκτες τσακωνικότητας” σε ένα συνεχές γλωσσικής χρήσης που εκκινεί από ένα “αυθεντικό” τσακωνικό πλαίσιο και καταλήγει σε ένα “αυθεντικό” ελληνικό πλαίσιο χωρίς το σημείο της μετάβασης να είναι σαφές. ΢ε συνάρτηση με την πρόσφατη ανάδυση ιδιαίτερα θετικών στάσεων σε ομιλητές της διαλέκτου θα λέγαμε ότι όσο μεγαλύ-

201

ΠΒΡΕΛΔΦΔ ΑΕΑΏΚΣΟΡΕΚΧΝ – PËRMBLEDHJE DOKTORATASH τερη είναι η συγκέντρωση τέτοιων δεικτών τόσο αυξάνει και ο βαθμός της “τσακωνοπρέπειας” των εκφωνημάτων τους ειδικά όταν αυτά πραγματώνονται μπροστά στον ερευνητή, ανεξάρτητα από το αν η εμφάνιση των δεικτών δικαιολογείται ετυμολογικά ή είναι υπερδιορθωτική. Μια τελευταία παρατήρηση: η αποκάλυψη στους δίγλωσσους των γλωσσικών ομοιοτήτων ανάμεσα στην ελληνική και στην τσακωνική δεν λειτούργησε ως μονόδρομος περαιτέρω αποδιαλεκτοποίησης της τσακωνικής. Τπήρξε ταυτόχρονα, από εντελώς πρόσφατα, ένα επιχείρημα υπέρ της φυλογενετικής της τοποθέτησης πλάι στην κυρίαρχη γλώσσα και βοήθησε στην άρση του προβλήματος της αμοιβαίας κατανοησιμότητας. Οποιοσδήποτε Έλληνας μπορεί και πρέπει να έχει αντιληπτική γνώση της ποικιλίας της τσακωνικής που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν οι τελικοί ομιλητές. Η ψυχοκοινωνική αυτή θεώρηση των τσακώνικων ως διαλέκτου της ελληνικής μπορεί να την βοηθήσει να αποκτήσει μέρος του κύρους της και της ιστορικής της συνέχειας, πραγμάτων τόσο απαραίτητων για τη γλωσσική διατήρηση ενός απειλούμενου κώδικα, ή τουλάχιστον να εξαιρέσει την τσακωνική, σε αντίθεση με τα αρβανίτικα, από τις αφομοιωτικές πρακτικές που την αφορούν. Η πραγματικότητα αυτή δείχνει ότι, υπό προϋποθέσεις, είναι δυνατόν οι δομικές συνέπειες στον κώδικα που αποδιαλεκτοποιείται να επηρεάζουν αντίστροφα τη γλωσσική συμπεριφορά των ομιλητών και μάλιστα προς θετική κατεύθυνση. Η σημασία του φαινομένου της αποδιαλεκτοποίησης μιας γλωσσικής ποικιλίας σε καθεστώς επαφής με γενετικά συγγενή συστήματα ως υποπερίπτωση του φαινομένου του γλωσσικού θανάτου έχει υποτιμηθεί και η ανάγκη διεξοδικής εξέτασής του έχει συχνά παραβλεφθεί μέσα από απλουστευτικές παρατηρήσεις και σύντομες υποσημειώσεις στη σχετική βιβλιογραφία. Σο χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι το βιβλίο που εξέδωσε το 1997 ο Holloway με τον τίτλο “Dialect Death”, όπου όμως εξετάζεται η συρρίκνωση της διαλέκτου Brule σε καθεστώς ετεροστεγαζόμενης επαφής με τα αμερικάνικα αγγλικά (στην πολιτεία της Λουιζιάνα των Η.Π.Α, όπου εγκαταστάθηκαν ισπανοί άποικοι) και το μόνο στοιχείο που δικαιολογεί τον τίτλο είναι το γεγονός ότι η ποικιλία αυτή συνιστά διάλεκτο της ισπανικής. Η παραδοσιακή αυτή αντιμετώπιση του όρου “διάλεκτος” δεν επέτρεψε ως σήμερα την αντιπαραθετική εξέταση των συστημάτων αυτών με τις γραπτές και κωδικοποιημένες συγγενείς ποικιλίες τους. Νομίζουμε ότι τα τσακώνικα συνιστούν ένα καλό παράδειγμα για τη μελέτη της σχέσης της αποδιαλεκτοποίησης και του γλωσσικού θανάτου και των δυνατοτήτων ένταξης της πρώτης σε ένα γενικότερο θεωρητικό σχήμα για τον δεύτερο.

202

NEKROLOGJI – ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑ – NECROLOGY GJON SHLLAKU (1923-2003) jon Shllaku lindi më 24.03.1923 në Shkodër. Mbaroi arsimin e mesëm në Seminarin Papnor për teologji e filozofi. Në moshën 17-vjeçare zotëronte latinishten, greqishten e lashtë, frëngjishten dhe italishten. Më 1945, kur ishte student në degën e teologjisë, u arrestua si anëtar i organizatës «Bashkimi shqiptar», për agjitacion dhe propagandë kundër shtetit komunist. U dënua me 101 vjet heqje lirie, por u lirua pas 11 vjetësh. Vitet e burgut i kaloi kryesisht duke përkthyer tekste biblike nga “Dhiata e Re”. Fryt i veprimtarisë së tij përkthyese janë rreth 50 kryevepra të autorëve klasikë botërorë (Homeri, Sofokliu, Euripidi, Virgjili, Ovidi, Horaci, Shekspiri, Hygo etj.) Në vitin 1965 ai përktheu nga origjinali greqishte e vjetër "Iliadën" e Homerit, kryevepra e tij përkthyese. Ai hartoi një “Fjalor greqishte e lashtë-shqip” me 20.000 fjalë, si dhe “Fjalorin latinisht-shqip” me 65.000 fjalë etj. Gjon Shllaku njihet si si një nga helenistët kryesorë të Shqipërisë. Ai është fitues i Diskut të Argjendtë, akorduar nga Qeveria Greke. Më 1994 iu dha titulli «Profesor», ndërsa më 2003 iu dha titulli «Mjeshtër i Madh i Punës». Vdiq më 16.08.2003, në moshën 80-vjeçare, në qytetin e tij të lindjes, në Shkodër. Albanohellenica

203

NEKROLOGJI – ΝΒΚΡΟΛΟΓΕΏ – NECROLOGY

ΓΚΙΟΝ ΢ΛΑΚΟΤ (1923-2003) Γκιον ΢λάκου γεννήθηκε στις 24.03.1923 στη ΢κόδρα. Εκπλήρωσε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στο Παπικό ΢εμινάριο για θεολογία και φιλοσοφία. ΢ε ηλικία 17 ετών γνώριζε λατινικά, αρχαία ελληνικά, γαλλικά και ιταλικά. Σο 1945 ήταν φοιτητής του Σμήματος Θεολογίας, όταν συνελήφθη ως μέλος της οργάνωσης «Αλβανική Ένωση» για δράση και προπαγάνδα κατά του κομμουνιστικού καθεστώτος. Καταδικάσθηκε σε 101 έτη κάθειρξη, αλλά απολύθηκε μετά από 11 ετή παραμονή στη φυλακή. Σα τελευταία έτη της έκτισης της ποινής του τα πέρασε κυρίως μεταφράζοντας κείμενα από την Αγία Γραφή. Καρπός της μεταφραστικής του δραστηριότητας είναι περίπου 50 αριστουργήματα κλασικών συγγραφέων (Όμηρος, ΢οφοκλής, Ευρυπίδης, Βιργίλιος, Οβίδιος, Οράτιος, ΢αίξπηρ, Ουγκώ κλπ.) Σο 1965 μετέφρασε από το πρωτότυπο την «Ιλιάδα» του Ομήρου, που αποτελεί ταυτόχρονα και το μεταφραστικό του αριστούργημα. ΢υνέταξε ένα «Αρχαιοελληνικό-Αλβανικό Λεξικό» με 20.000 λήμματα, καθώς επίσης και το «Λατινικό-Αλβανικό Λεξικό» με 65.000 λήμματα, κλπ. Ο Γκιον ΢λάκου είναι γνωστός ως ένας από τους κυριότερους ελληνιστές της Αλβανίας. Η Ελληνική Κυβέρνηση του απένειμε τον Αργυρούν Δίσκο. Σο 1994 του απονεμήθηκε ο τίτλος «Καθηγητής» από την Αλβανική Ακαδημία Επιστημών, ενώ το 2003 του απονεμήθηκε ο τίτλος «Μέγας Μαέστρος της Εργασίας». Απεβίωσε στη γενέτειρά του τη ΢κόδρα στις 16.08.2003, σε ηλικία 80 ετών. Albanohellenica

204


JORGO PANAJOTI (1936-2003) orgo Panajoti lindi më 25.12.1936 në fshatin Malçan të krahinës së Theollogos në Sarandë. Nga 1951 deri më 1956 shërbeu si mësues në shkollat e minoritetit grek. Mbaroi studimet për gjuhë shqipe dhe letërsi në Universitetin e Tiranës (1956-1960). Menjëherë pas mbarimit të studimeve u emërua në Institutin e Kulturës Popullore, ku punoi deri në vitin 1997. Nga viti 1963 deri më 1997 ka qenë gjithashtu edhe pedagog i folklorit në Universitetin e Tiranës dhe përgjegjës i Katedrës së Folklorit (1981-1993). Ai ka qenë anëtar i këshillit shkencor të Institutit të Kulturës Popullore, përgjegjës i seksionit të letërsisë popullore të këtij instituti (1989-1997), anëtar i redaksisë së revistës «Kultura Popullore», i botimit «Çështje të folklorit shqiptar», i «Fjalorit Enciklopedik Shqiptar» dhe i «Enciklopedisë Shqiptare» (në proces botimi). Vitet e fundit të jetës së tij (1998-1999) punoi në një program kërkimor të Qendrës së Kërkimeve të Folklorit Grek në Akademinë e Athinës. Mori pjesë në 29 ekspedita folklorike në terren. Përfundimet e studimeve të tij i kumtoi në mjaft veprimtari shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare. Biobibliografia e tij përfshin 25 botime për qytetërimin popullor në gjuhën shqipe (në një pjesë prej të cilave shfaqet si bashkautor), rreth 40 studime dhe monografi, si dhe 160 artikuj për çështje të ndryshme të folklorit, gjuhës dhe letërsisë. Vdiq më 23.04.2003 në Athinë. Me vdekjen e tij të parakohshme studimet shqiptaro-greke humbën një studiues të rëndësishëm. Albanohellenica

205


ΓΙΩΡΓΟ΢ ΠΑΝΑΓΙΩΣΟΤ (1936-2003) Γιώργος Παναγιώτου γεννήθηκε στις 25.12.1936 στη Μάλτσανη Θεολόγου Αγίων ΢αράντα. Τπηρέτησε ως εκπαιδευτικός στα σχολεία της Ελληνικής Μειονότητας στην Αλβανία (1951-1956). ΢πούσαδε γλωσσολογία και λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Σιράνων (1956-1960). Αμέσως μετά την αποφοίτησή του διορίστηκε στο Ινστιτούτο Λαϊκού Πολιτισμού, όπου εργάστηκε μέχρι το 1997. Δίδαξε επίσης Αλβανική Λαογραφία στο Πανεπιστήμιο Σιράνων (1963-1997), όπου διετέλεσε και προϊστάμενος της έδρας Λαογραφίας (1981-1993). Ήταν μέλος του Επιστημονικού ΢υμβουλίου του Ινστιτούτου Λαϊκού Πολιστισμού Αλβανίας, υπεύθυνος του Σομέα Λαϊκής Λογοτεχνίας του αυτού Ινστιτούτου (1989-1997), μέλος σύνταξης του περιοδικού «Kultura Popullore» («Λαϊκός Πολιτισμός»), της έκδοσης «Ζητήματα της Αλβανικής Λαογραφίας», του «Αλβανικού Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού» και της (υπό έκδοση) «Αλβανικής Εγκυκλοπαίδειας». Σα τελευταία χρόνια του βίου του (1998-1999) εργάστηκε σε ερευνητικό πρόγραμμα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας (Ακαδημία Αθηνών). ΢υμμετέσχε σε 29 λαογραφικές υπαίθριες αποστολές. Σα αποτελέσματα της μελέτης του τα ανακοίνωσε σε αρκετές επιστημονικές εθνικές και διεθνείς εκδηλώσεις. ΢τη βιοβιβλιογραφία του συγκαταλέγονται 25 εκδόσεις για τον λαϊκό πολιτισμό στην αλβανική γλώσσα (σε μερικές από τις οποίες εμφανίζεται ως μέλος συγγραφικής ομάδας), περίπου 40 μελέτες και μονογραφίες, καθώς επίσης και 160 περίπου άρθρα για διάφορα ζητήματα της λαογραφίας, γλώσσας και λογοτεχνίας. Απεβίωσε στις 23.04.2003 στην Αθήνα. Με τον πρόωρο θάνατό του οι αλβανοελληνικές μελέτες έχασαν έναν αξιόλογο ερευνητή. Albanohellenica

206

Tekstet

duhen

dërguar

nëpërmjet

postës

elektronike

në

adresën

[email protected]. Rekomandohet fonti Times New Roman (12-pikëshe) dhe programi Word për Windows. Në rast përdorimi fontesh të tjera (simbole të veçanta, fonetike etj.) duhen dërguar veçmas, në mënyrë që të instalohen dhe të lexohet teksti i dërguar. Këshillohet që artikujt të mos jenë më shumë se 20 faqe A4. Artikujt duhet të dërgohen në një nga këto gjuhë: Shqip, greqisht, anglisht, frëngjisht, gjermanisht ose italisht. Artikuj të botuar më parë nuk pranohen, përveç rasteve kur ato janë të përkthyera në një gjuhë tjetër.

Σα κείμενα θα ππέπει να ζηαλούν μέζυ ηλεκηπονικού ηασςδπομείος ζηη διεύθςνζη [email protected]. ΢ςνιζηάηαι η γπαμμαηοζειπά Times New Roman (12 ζηιγμών) και ηο ππόγπαμμα Word για Windows. ΢ε πεπίπηυζη σπήζηρ άλλυν γπαμμαηοζειπών (ειδικά ζύμβολα, θυνηηικά κ.λπ.) αςηέρ ππέπει να ζηαλούν ξεσυπιζηά, για να είναι αναγνώζιμα ηα κείμενα. ΢ςνιζηάηαι ηα άπθπα να μην ςπεπβαίνοςν ηιρ 20 ζελίδερ Α4. Σα άπθπα ππέπει να ζηαλούν ζε μία από ηιρ εξήρ γλώζζερ: Δλληνικά, αλβανικά, αγγλικά, γαλλικά, γεπμανικά ή ιηαλικά. Άπθπα ήδη δημοζιεςμένα δεν γίνονηαι δεκηά, εκηόρ αν είναι μεηαθπαζμένα ζε κάποια άλλη γλώζζα.

Papers must be sent via e-mail at: [email protected]. It is recommended to use Times New Roman font (12 point). In case of using other fonts (special phonetic symbols, etc.) they must be sent separately, so that texts are readable. It is also recommended that papers should not exceed 20 A4 pages. Texts may be sent in any of the following languages: English, Albanian, Greek, French, German or Italian. Papers already published are not accepted, unless they are translated into another language.

Shënim i redaksisë: Dërgimi i librave të ndryshëm tek redaksia e revistës ALBANOHELLENICA, nuk e zoton redaksinë me shkrime përkatëse të karakterit recensional ose bibliografik. ΢ημείωζη ηηρ ζύνηαξηρ: Η αποζηολή διάθοπυν βιβλίυν ππορ ηη ζύνηαξη ηος πεπιοδικού ALBANOHELLENICA δεν δεζμεύει ηη ζύνηαξη με ανηίζηοισα άπθπα βιβλιοκπιηικού ή βιβλιογπαθικού σαπακηήπα. Editorial Note: ALBANOHELLENICA review does not guarantee to publish articles on all books that are received.

207

ALBANOHELLENIKA No 3 / 2008,

Recommend Documents