Aöf - Calisma Ekonomisi

TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1461 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 777

ÇALIfiMA EKONOM‹S‹

Yazarlar Doç.Dr. Naci GÜNDO⁄AN (1, 6, 10, 13, 14, 15) Yard.Doç.Dr. M. Kemal B‹ÇERL‹ (2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 11, 12)

Editörler Doç.Dr. Naci GÜNDO⁄AN Yard.Doç.Dr. M. Kemal B‹ÇERL‹

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2003 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s› Yard.Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›s› Yard.Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. T. Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Televizyon Programlar› Yöneticisi Prof.Dr. Dursun Gökda¤ Dil ve Yaz›m Dan›flmanla Dan›flmanlar› r› Yard.Doç.Dr. Hülya Pilanc› Okt. Ayd›n F›nd›ko¤lu Okt. Gönül Yüksel Ölçme De¤erlendirme Sorumlular› Ö¤r.Gör. Hülya Özgür Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. T. Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Çal›flma Ekonomisi

ISBN 975-06-0193-9 2. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Eylül 2004

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Sunufl ............ ......................... .......................... .......................... .......................... ........................... ........................... .......................... ................. .... xi Çal›flma Yöntemi ............ ......................... ........................... ........................... .......................... .......................... ........................ ........... xii Kullan›m K›lavuzu ............. .......................... .......................... .......................... .......................... .......................... ...................... ......... xiv

Çal›flma Ekonomisine Girifl ve Temel Kavramlar ..................

1

G‹R‹fi ..... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ........ ... EMEK P‹YA P‹YASALA SALARINA RINA GENE GENELL B‹R BAKI BAKIfifi ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... ....... ÇALIfiM ÇAL IfiMA A EKONOM EKONOM‹S‹ ‹S‹N‹N N‹N BAZI BAZI TEMEL TEMEL KAVRAML KAVRAMLARI ARI ...... ......... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ..... Çal›flma Çal› flma Ça¤›n Ça¤›ndaki daki Nüfu Nüfuss ...... ........... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ........ .... Aktiff Nüfus ........ Akti ............. .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... ......... .... ‹flgücü ‹flgü cü ..... ......... ......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ....... ... ‹stihdam ‹stih dam ..... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ........ ... ‹flsizlik ‹flsi zlik ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... .... Eksikk ‹stih Eksi ‹stihdam dam ............ ................. .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ..... ‹flgücüne ‹flgü cüne Kat›l Kat›lma ma Oran Oran›› ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... Ba¤›ml›l Ba¤› ml›l›k ›k Oran Oran›› ..... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... ......... .... Emek Verim Verimlili¤ lili¤ii ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... .... Özet ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ..... Kendimiz Kend imizii S›na S›nayal›m yal›m ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ......... Yaflam›n Yafl am›n ‹çinden ............ ................. ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... ....... .... Okumaa Parça Okum Parças› s› ..... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... Yararla ararlan›la n›lan n Kayn Kaynaklar aklar ..... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... .... Kendimiz Kend imizii S›na S›nayal›m yal›m Yan›t Yan›t Anah Anahtar› tar› ............ ................. .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ........ .... S›ra Sizde Sizde Yan›t Anahtar› Anahtar› ............. .................. .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .....

3 3 5 6 6 6 7 8 8 10 10 11 12 13 14 15 15 16 16

Emek Arz› ................. .................................. .................................. .................................. ............................. ............ 17 G‹R‹fi ..... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... NEO-KLA NEO -KLAS‹K S‹K ÇALIfiMA ÇALIfiMA/BOfi /BOfi ZAMAN TEOR‹ TEOR‹S‹ S‹ ......... .............. .......... .......... .......... .......... .......... ........ ... TERC‹HLER TERC‹ HLER VE FARKSIZ FARKSIZLIK LIK E⁄R‹LE E⁄R‹LER‹ R‹ ........ ............. .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ....... ... TÜKET‹M TÜKE T‹M ‹MKANLA ‹MKANLARI: RI: BÜTÇE BÜTÇE KISITI KISITI ...... ........... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ..... ÇALIfiMA ÇALIfi MA KARA KARARI RI DENG DENGES‹ ES‹ ............. ................. ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ....... ÜCRET ÜCRE T ORANINDA ORANINDAK‹ K‹ DE⁄‹fiMEL DE⁄‹fiMELER ER ........ ............. .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ....... Bireysel Birey sel Emek Arz E¤risi .............. ................... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ....... Piyasa Piya sa Emek Arz E¤ris E¤risii ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... ......... .... EMEK ARZ KARAR KARARII VE ÜCRET ORAN ORANLARI LARI .... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... .... EMEK ARZIN ARZINII ETK‹LEYEN ETK‹LEYEN ÜCRE ÜCRET T DIfiI UNSU UNSURLAR RLAR ...... ........... .......... .......... .......... .......... ......... Di¤err Ücret Oran Di¤e Oranlar› lar› ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ........ Ücrett D›fl› Geli Ücre Gelirr .... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ....... Bireylerin Birey lerin Bofl Zaman› Zaman› Tercih Tercih Etmeleri Etmeleri ......... .............. ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ....... ... ‹fllerin ‹fller in Ücret D›fl› Yönleri ........... ................ .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ........ ... ‹flçi Say›s›n›n Say›s›n›n Artmas› .......... ............... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... ....... Özet ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ..... Kendimiz Kend imizii S›na S›nayal›m yal›m ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ......... Yaflam›n aflam›n ‹çind ‹çinden en .... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... ......... .... Okumaa Parça Okum Parças› s› ..... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... Yararla ararlan›la n›lan n Kayn Kaynaklar aklar ..... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ....

19 19 19 20 21 22 23 23 24 25 25 25 26 26 26 27 28 29 29 30

ÜN‹TE 1

ÜN‹TE 2

iv

‹çindekiler

Kendimizi S›naya Kendimizi S›nayal›m l›m Yan›t Yan›t Anahtar› Anahtar› ...... ........... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ........ ... S›ra Sizde Yan›t Yan›t Anahtar› Anahtar› ............. .................. .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......

ÜN‹TE 3

Emek Talebi ................. .................................. .................................. .................................. .......................... ......... 31 G‹R‹fi ................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... ............................. ......... KISA DÖNEMDE DÖNEMDE EMEK TALEB‹ .......... ............... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... Marjinal Marji nal Kara Kararr Alma Kural› ..... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... K›sa Döne Dönemde mde Denge Denge ‹stih ‹stihdam dam Düze Düzeyinin yinin Belir Belirlenme lenmesi si ...... ........... .......... .......... .......... ..... Firman›n Firm an›n K›sa K›sa Dönem Emek Emek Talep E¤risi E¤risi .......... .............. ......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ........ ... Piyasaa Emek Talep E¤ri Piyas E¤risi si ..... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... .... UZUN DÖNEMD DÖNEMDE E EMEK TALEB‹ TALEB‹ ........... ................ ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... ......... .... Faktörler Faktö rler Aras› Aras› ‹kame: ‹kame: Efl Ürün E¤riler E¤rilerii ........... ............... ......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ...... Efl Ürün E¤rilerinin E¤rilerinin Özellikleri Özellikleri ........... ................ .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... .... Faktörr Fiyatlar›: Faktö Fiyatlar›: Efl Maliyet Do¤rular› Do¤rular› ........... ............... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... ......... .... Efl Maliyet Maliyet Do¤rular›n›n Do¤rular›n›n Özellikl Özellikleri eri .......... ............... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ........ Uzun Dönemd Dönemdee ‹stihdam ‹stihdam Düzeyinin Düzeyinin Belirl Belirlenme enmesi si ......... .............. .......... ......... ......... .......... ......... .... Uzun Dönemd Dönemdee Ücret De¤iflimi De¤iflimi ......... .............. .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... ......... .... KISA VE UZUN UZUN DÖNEM DÖNEM TALE TALEP P E⁄R‹LER‹ E⁄R‹LER‹ ..... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ..... EMEK TALEB TALEB‹N‹ ‹N‹ ETK‹LEY ETK‹LEYEN EN ÜCRET ÜCRET DIfiI DIfiI UNSURLAR UNSURLAR ...... ........... .......... .......... .......... ........ ... Ürün Talebindeki Talebindeki De¤i De¤iflmel flmeler er ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... ........ ... Verimlili erimlilikk De¤i De¤iflmes flmesii ..... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... ........ ... ‹flveren ‹flvere n Say› Say›s› s› .... ......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ..... Di¤err Üreti Di¤e Üretim m Faktö Faktörleri rlerinin nin Fiyatlar› Fiyatlar› ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... Özet ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ........ ... Kendimizi Kend imizi S›na S›nayal›m yal›m ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ........ ... Yaflam›n aflam›n ‹çind ‹çinden en ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ........ ... Yararlan ararlan›lan ›lan Kayn Kaynakla aklarr ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... ........ ... Kendimizi Kend imizi S›nayal›m S›nayal›m Yan›t Yan›t Anahtar› .......... .............. ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ......... S›ra Sizde Yan› Yan›tt Anah Anahtar› tar› ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .....

ÜN‹TE 4

30 30 33 33 33 35 35 36 37 37 37 38 39 39 40 41 41 41 42 42 42 43 44 45 45 46 46

Emek Talep Esnekli¤i Esnekli¤i ........................ ......................................... .................................. ..................... .... 47 G‹R‹fi ..... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ........ ... EMEK TALEB‹N‹N TALEB‹N‹N ÜCRET ÜCRET ESNEKL‹⁄‹ ESNEKL‹⁄‹ ............ ................. .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ..... EMEK TALEP TALEP ÜCRE ÜCRET T ESNEKL‹K ESNEKL‹K TÜRLE TÜRLER‹ R‹ ......... .............. .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ....... B‹R TALEP TALEP E⁄R‹S E⁄R‹S‹‹ ÜZER‹NDE ÜZER‹NDE FARK FARKLI LI ESNEK ESNEKL‹K L‹K DE⁄ER DE⁄ERLER‹ LER‹ ..... .......... .......... ..... EMEK TALE TALEP P ESNEK ESNEKL‹⁄‹-T L‹⁄‹-TOPLA OPLAM M ÜCRET ÜCRET ÖDEME ÖDEMES‹ S‹ ‹L‹fiK‹S ‹L‹fiK‹S‹‹ ........ ............. ........ ... EMEK TALE TALEB‹N‹N B‹N‹N ÇAPRA ÇAPRAZ Z ÜCRET ÜCRET ESNEKL ESNEKL‹⁄‹ ‹⁄‹ ....... ............ .......... .......... .......... .......... .......... ........ ... EMEK TALEP TALEP ESNE ESNEKL‹⁄ KL‹⁄‹N‹ ‹N‹ ETK‹LEY ETK‹LEYEN EN UNSURL UNSURLAR AR ........ ............. .......... .......... .......... ......... .... Ürün Taleb Talebii .... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ........ ... Emek Maliyet Maliyetinin inin Toplam Toplam Maliyet Maliyet ‹çindek ‹çindekii Pay› ....... ............ .......... .......... .......... .......... .......... ........ ... Di¤err Üretim Faktörl Di¤e Faktörlerini erinin n ‹kâme Edilebi Edilebilirl lirli¤i i¤i ......... .............. .......... .......... .......... .......... .......... ........ ... Di¤err Üretim Faktörleri Di¤e Faktörlerinin nin Arz Esnekli¤i Esnekli¤i..... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... .... Özet ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ........ ... Kendimizi Kend imizi S›na S›nayal›m yal›m ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ........ ... Yaflam›n aflam›n ‹çind ‹çinden en ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ........ ... Yararlan ararlan›lan ›lan Kayn Kaynakla aklarr ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... ........ ... Kendimizi Kend imizi S›nayal›m S›nayal›m Yan›t Yan›t Anahtar› .......... .............. ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ......... S›ra Sizde Yan› Yan›tt Anah Anahtar› tar› ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .....

49 49 50 50 52 53 54 54 55 55 56 57 58 59 59 60 60

v

‹çindekiler

Emek Piyasas› Dengesi ................ ................................. .................................. .......................... ......... 61 G‹R‹fi .................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ............................ ........ REKABETÇ‹ REKA BETÇ‹ P‹YAS P‹YASALAR ALARDA DA EMEK EMEK P‹YASASI P‹YASASI DENGE DENGES‹ S‹ ........ ............. .......... ......... ......... ....... Tam Rekabet Rekabet Piyasas›n Piyasas›nda da Tek Ücret Kanunu Kanunu ......... ............. ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... Tam Rekabetç Rekabetçii Alt Piyasala Piyasalarda rda Dengele Dengelenme nme ....... ............ .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ..... Piyasa Piya sa Deng Dengesind esindee De¤i De¤iflmel flmeler er ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... .... Talep Fazl Fazlas› as› ..... ......... ......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ..... Arz Fazl Fazlas› as› ..... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ........ Ücrett Rijitli¤i Ücre Rijitli¤i (Kat›l› (Kat›l›¤›) ¤›) Durumu Durumunda nda Dengele Dengelenme nme ........ ............. .......... .......... .......... .......... .......... ..... Tam Rekabetçi Bir Firma ‹çin Ücret ve ‹stihdam Düzeylerinin Belirlenm Belir lenmesi esi ..... ......... ......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... TEKELC‹ TEKE LC‹ B‹R B‹R F‹RMA F‹RMA ‹Ç‹N ‹Ç‹N P‹YASA P‹YASA DEN DENGES‹ GES‹ ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... .... OL‹GOPO OL‹G OPOLCÜ LCÜ B‹R B‹R F‹RMA F‹RMA ‹Ç‹N P‹YAS P‹YASA A DENGES‹ DENGES‹ .... ......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... Özet ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ..... Kendimiz Kend imizii S›na S›nayal›m yal›m ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ......... Yaflam›n Yafl am›n ‹çinden ............ ................. ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... ....... .... Okumaa Parça Okum Parças› s› ..... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... Yararla ararlan›la n›lan n Kayn Kaynaklar aklar ..... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... .... Kendimiz Kend imizii S›na S›nayal›m yal›m Yan›t Yan›t Ahah Ahahtar› tar› ............ ................. .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ........ .... S›ra Sizde Sizde Yan›t Anahtar› Anahtar› ............. .................. .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .....

63 63 63 65 66 66 67 68 69 70 71 73 75 76 76 77 77 78

Ücret ve Ücret Teorileri ................ ................................. .................................. ....................... ...... 79 G‹R‹fi .................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ............................ ........ ÜCRET‹N ÜCRE T‹N ÖNEM ÖNEM‹‹ ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ÜCRET ÜCRE T VE ÜCRETL ÜCRETLERLE ERLE ‹LG‹L ‹LG‹L‹‹ ÇEfi‹TL‹ ÇEfi‹TL‹ KAVRAML KAVRAMLAR AR ....... ............ .......... .......... .......... ......... Ücrett Hadd Ücre Haddii - Ücre Ücrett Gelir Gelirii ..... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ........ ... Brüt Ücret Ücret-Net -Net Ücret ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ......... Parasal Para sal Ücre Ücret-Gerç t-Gerçek ek Ücret ............. ................. ......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... ......... .... A sgari sgari Ücret ..... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ÜCRET ÜCRE T TEOR TEOR‹LER‹ ‹LER‹ ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ..... Klasik Klas ik Ücret Teori Teorileri leri ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ......... Do¤all Ücre Do¤a Ücrett Teori Teorisi si ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... ......... Ücret Fonu Teorisi .......... ............... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... ......... .... Art›kk De¤e Art› De¤err Teori Teorisi si ..... ......... ......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... .... Modern Mode rn Ücret Teori Teorileri leri ..... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ......... .... Marjinal Marji nal Verim Verimlilik lilik Teori Teorisi si ..... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ......... Pazarl›k Paza rl›k Teori Teorisi si ..... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... ..... Sat›nalma Sat›n alma Gücü Teori Teorisi si ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ........ Etkin Ücret Teori Teorileri leri ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... ......... Özet ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ..... Kendimiz Kend imizii S›na S›nayal›m yal›m ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ......... Yaflam›n aflam›n ‹çind ‹çinden en .... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... ......... .... Yararla ararlan›la n›lan n Kayn Kaynaklar aklar ..... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... .... Kendimiz Kend imizii S›na S›nayal›m yal›m Yan›t Yan›t Anah Anahtar› tar› ............ ................. .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ........ .... S›ra Sizde Yan Yan›t›t Anah Anahtar› tar› .... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......

ÜN‹TE 6

81 81 81 82 82 83 84 84 84 84 85 86 86 87 87 88 88 91 92 93 94 94 94

Ücret Farkl›l›klar› ............... ................................ .................................. .................................. ..................... 95 G‹R‹fi .................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ............................ ........ GERÇEK HAYATTA TEK ÜCRET KANUNU NEDEN GEÇERL‹ DE⁄‹LD‹R? .................. ....................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................

ÜN‹TE 5

97 97

ÜN‹TE 7

vi

‹çindekiler

ÜCRET FARKLIL FARKLILIKLAR IKLARININ ININ NEDENL NEDENLER‹ ER‹ .......... ............... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ‹fllerin ‹fller in Heter Heterojenl ojenli¤i i¤i ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ........ ... Telafii Edici Ücret Farkl›l›kl Telaf Farkl›l›klar› ar› (TEÜF) (TEÜF) ........... ............... ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ........ ‹fllerin Beceri Gereklerinin Farkl› Olmas› ..................... ......................................... ........................ .... Etkin Ücret Ödemeleri ................... ....................................... ......................................... .................................... ............... Di¤er ‹fl veya ‹flveren Heterojenlikleri ................... ....................................... ............................... ........... ‹flçilerin Heterojenli¤i .................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................... Bireysel Tercihlerin Farkl›l›¤› .................... ........................................ ......................................... ......................... .... Befleri Sermaye Farkl›l›¤› .................. ....................................... ......................................... ................................. ............. ‹fl Piyasas› Aksakl›klar› .................... ........................................ ......................................... ......................................... .................... Bilgi Eksikli¤i ................... ........................................ ......................................... ......................................... .............................. ......... Emek Hareketlili¤ini Engelleyen Unsurlar ................... ....................................... ......................... ..... Özet .................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... .............................. ......... Kendimizi S›nayal›m ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ....................... ... Yaflam›n ‹çinden .................... ........................................ ......................................... ......................................... .............................. .......... Okuma Parças› .................. ....................................... ......................................... ........................................ ................................... ............... Yararlan›lan Kaynaklar .................. ....................................... ......................................... ......................................... ....................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ..................... ......................................... ....................................... ................... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .................... ......................................... ......................................... ..................................... .................

ÜN‹TE 8

98 98 98 101 101 102 104 104 105 105 105 106 107 108 109 109 110 110 110

E¤itim Ekonomisi .................. ................................... .................................. ................................. ................ 111 G‹R‹fi ................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... ............................. ......... BEfiER‹ SERMAYE TEOR‹S‹ VE RESM‹ RESM‹ E⁄‹T‹M E⁄‹T‹M ........................ .......................................... .................. E¤itimin Maliyetleri ve Getirileri .................. ....................................... ......................................... ........................... ....... Yafl-Gelir Profilleri ................... ....................................... ........................................ ......................................... ............................. ........ E¤itim Yat›r›m› Karar› .................. ....................................... ......................................... ......................................... ........................ ... Beflerii Sermaye Teorisin Befler Teorisinin in Genellemele Genellemeleri ri Gelir Ak›m›n›n Ak›m›n›n Uzunlu¤ Uzunlu¤u u ........ ........ Maliyetler .................... ......................................... ......................................... ......................................... ................................... .............. Kazanç Farkl›l›klar› ................... ....................................... ......................................... ......................................... ...................... BEfiER‹ SERMAYE TEOR‹S‹ VE ‹fiYER‹NDEN ‹fiYER‹NDEN E⁄‹T‹M ...................... ............................... ......... ‹flyerinde E¤itimin Türleri .................... ........................................ ......................................... ..................................... ................ ‹flyerinde E¤itim Yat›r›m Karar› .................... ......................................... ......................................... ........................... ....... BEfiER‹ SERMAYE TEOR‹S‹NE YAPILAN ELEfiT‹R‹LER .................... .............................. .......... Veri ve Ölçüm Sorunu ................... ........................................ ......................................... ......................................... ....................... Yetenek Sorunu ................... ........................................ ......................................... ......................................... ................................ ........... Eleme Hipotezi .................. ....................................... ......................................... ......................................... ................................... .............. ‹kili ‹fl Piyasalar› ................... ........................................ ......................................... ......................................... ................................ ........... E⁄‹T‹M YATIRIMINA MAKRO B‹R BAKIfi ..................... ......................................... ............................. ......... E¤itim Yat›r›m›n›n Makro Özellikleri .................... ........................................ ....................................... ................... E¤itimin Bireysel Olmayan Getirisi .................... ........................................ ......................................... ....................... E¤itim Kalk›nma .................... ........................................ ......................................... ......................................... ............................... ........... Özet .................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... .............................. ......... Kendimizi S›nayal›m ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ....................... ... Yaflam›n ‹çinden .................... ........................................ ......................................... ......................................... .............................. .......... Yararlan›lan Kaynaklar .................. ....................................... ......................................... ......................................... ....................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ..................... ......................................... ....................................... ................... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .................... ......................................... ......................................... ..................................... .................

113 113 114 114 116 117 118 118 118 119 119 120 120 121 121 121 122 122 122 123 124 125 126 127 127 127

vii

‹çindekiler

Emek Mobilitesi ................ ................................. .................................. .................................. ..................... .... 129 G‹R‹fi .................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ............................ ........ EMEK MOB‹L‹TES‹ TÜRLER‹ ..................... ......................................... ......................................... .............................. ......... Ayn› Bölgede Emek Hareketlili¤i ................... ....................................... ......................................... .......................... ..... Bölgeler Aras›nda (Co¤rafi) Emek Hareketlili¤i Hareketlili¤i ................... ........................................ ......................... EME⁄‹N GÖÇ KARARI NASIL ALINIR? .................... ........................................ ................................... ............... Bireysel Göç Karar› ................... ....................................... ......................................... ......................................... ........................... ....... Ailenin Göç Karar› .................. ...................................... ......................................... ......................................... ............................. ......... EMEK GÖÇÜNÜN BEL‹RLEY‹C‹LER‹ .................. ....................................... ......................................... .................... Yafl .................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... ................................ ........... Medeni Durum ve Aile Büyüklü¤ü ................... ....................................... ......................................... ......................... E¤itim ................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... ............................ ........ Uzakl›k ................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... .......................... ...... ‹flsizlik Oranlar› .................... ........................................ ......................................... ......................................... ................................ ............ Siyasal ve Sosyal Geliflmeler .................... ......................................... ......................................... ............................... ........... EMEK GÖÇÜNÜN SONUÇLARI ..................... ......................................... ......................................... .......................... ..... Emek Göçünün Mikro Sonuçlar› .................. ...................................... ......................................... ........................... ...... Belirsizlik ve Eksik Bilgilenme ................... ....................................... ......................................... ......................... Gelir Art›fllar›n›n Zamanlamas Zamanlamas›› ..................... ......................................... ......................................... ..................... Gelir Farkl›l›klar›..... Farkl›l›klar›......................... ......................................... ......................................... ........................................ .................... Efllerin Gelirleri ................... ........................................ ......................................... ......................................... ........................... ...... Ücret Azalmalar› .................. ....................................... ......................................... ......................................... .......................... ..... Emek Göçünün Makro Sonuçlar› .................... ......................................... ......................................... ....................... ... Ücret Farkl›l›klar› Farkl›l›klar› Üzerindeki Üzerindeki Etkil Etkileri eri ..... .......... ......... ......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ........ ... Bölgelerin Gelirler Üzerindeki Etkisi ................... ....................................... ................................. ............. ‹flçilerin Gelirleri Üzerine Etkileri .................. ....................................... ........................................ ................... Göç Alan Alan Bölgede Bölgede ‹fl Adamlar› Adamlar›n›n n›n Gelirler Gelirlerii Üzerine Üzerine Etkileri Etkileri ........... .............. ... Kamu Hizmetleri ve Finansman› Finansman› Üzerindeki Etkileri ..................... ........................... ...... Ödemeler Dengesi Üzerindeki Etkileri ..................... ......................................... ............................ ........ TÜRK‹YE’DEN YABANCI ÜLKELERE ‹fiGÜCÜ GÖÇÜ .................... ............................... ........... Özet ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ............................. ........ Kendimizi S›nayal›m .................. ....................................... ......................................... ......................................... .......................... ..... Yaflam›n ‹çinden .................. ...................................... ......................................... ......................................... ................................ ............ Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› .................. ....................................... ......................................... ...................... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .................. ...................................... ......................................... ........................................ ................... Yararlan›lan Yararlan›lan Kaynaklar ................... ........................................ ......................................... ......................................... .....................

131 131 131 131 132 132 133 134 134 135 135 136 136 137 137 137 137 138 138 138 138 138 138 139 139 140 140 141 141 143 144 145 145 146 146

Toplu Pazarl›k ve Toplu Pazarl›k Modelleri ......................... ......................... 147 G‹R‹fi .................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ........................... ....... TOPLU PAZARLIK KAVRAMI .................. ....................................... ......................................... ............................... ........... TOPLU PAZARLIK GÜCÜ ..................... ......................................... ......................................... ................................... .............. Toplu Pazarl›k Gücü Kavram› .................... ......................................... ......................................... ............................. ......... Toplu Pazarl›k Gücünü Belirleyen Faktörler ..................... ......................................... ......................... ..... Ekonomik Faktörler .................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................... ..... Yap›sal ve Kurumsal Kurumsal Faktörler ..................... ......................................... ......................................... ............................ ....... Yasal Faktörler ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ................................ ............ Toplu Pazarl›k Pazarl›k Süre Sürecinde cinde Belirginlefl Belirginleflen en Faktö Faktörler rler ............. .................. .......... .......... .......... .......... ..... TOPLU PAZARLIK MODELLER‹ ................... ........................................ ......................................... ........................... ....... Hicks’in Toplu Pazarl›k Modeli .................. ....................................... ......................................... ............................. .........

ÜN‹TE 9

149 149 150 150 151 151 152 153 153 153 154

ÜN‹TE 10

viii

‹çindekiler

Ashenfelter ve Johnson’un Johnson’un Politik Modeli .................. ....................................... ................................. ............ Chamberla Cham berlain’i in’in n Toplu Pazarl›k Pazarl›k Gücü Modeli ............ ................. .......... .......... .......... .......... .......... ........ ... Walton ve Mc Kersie’nin Davran›flsal Modelleri .................... ........................................ ...................... Da¤›t›mc› Pazarl›k .................. ...................................... ......................................... ......................................... ....................... ... Birlefltirici Pazarl›k .................... ........................................ ......................................... ......................................... ...................... Örgüt ‹çi Pazarl›k .................. ....................................... ......................................... ......................................... ........................ ... Davran›flsall Yap›lanma .................. Davran›flsa ...................................... ......................................... ..................................... ................ Özet .................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... .............................. ......... Kendimizi S›nayal›m ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ....................... ... Yaflam›n ‹çinden .................... ........................................ ......................................... ......................................... ........................ .... .... Yararlan›lan Kaynaklar .................. ....................................... ......................................... ......................................... ....................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Ahahtar› ..................... ......................................... ....................................... ................... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .................... ......................................... ......................................... .................................... ................

ÜN‹TE 11

155 156 157 157 158 158 158 160 162 163 163 164 164

Sendikalar›n Ekonomik Etkileri ........................................... ............................................... 165 G‹R‹fi ................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... ............................. ......... SEND‹KALAR VE ÜCRETLER .................... ........................................ ......................................... ............................... .......... Sendikalaflma Ücretleri Belirleyen Tek Unsur mudur? .................. ............................... ............. Verimlilik Farklar› ................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................... Demografik Özellikler ................... ....................................... ......................................... ..................................... ................ ‹flin Niteli¤i .................... ......................................... ......................................... ......................................... ................................. ............ Piyasa Yap›s› .................... ......................................... ......................................... ......................................... .............................. ......... Sendikalar›n Ücretler Üzerindeki Do¤rudan Etkileri .................. .................................. ................ Sendikalar›n Ücretler Üzerindeki Dolayl› Etkileri .................... ....................................... ................... Sendika Yay›lma Etkisi .................. ...................................... ......................................... ..................................... ................ Sendikalaflmaa Tehdidi Etkisi ................... Sendikalaflm ....................................... ......................................... ........................... ...... Bekleme ‹flsizli¤i Etkisi .................... ........................................ ........................................ .................................. .............. Ürün Piyasas› Etkisi ................... ........................................ ......................................... ........................................ .................... SEND‹KALAR VE VER‹ML‹L‹K .................... ........................................ ......................................... ............................. ........ Sendikalar›n Verimlilik Üzerindeki Olumsuz Etkileri ................... ................................. .............. K›s›tlay›c› Çal›flma Kurallar› .................. ...................................... ......................................... ............................. ........ Grevler ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ...................................... .................. Sektörr De¤i Sektö De¤ifltirm fltirmee Mali Maliyeti yeti ..... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... .......... ......... .... Sendikalar›n Verimlilik Üzerindeki Olumlu Etkileri ..................... ................................... .............. Sendikalar›n Toplu Bir Ses Oluflturmas› ................... ........................................ ............................ ....... Sendikalar›n ‹fl Güvencesi Sa¤lamas› .................. ...................................... .................................. .............. Teknolojik Geliflme ve Daha ‹yi Yönetim Yönetim .................. ...................................... .......................... ...... SEND‹KALAR VE F‹RMA KÂRLILI⁄I .................. ...................................... ......................................... ..................... SEND‹KALAR VE ÜCRETLER‹N DA⁄ILIMI .................. ....................................... ............................... .......... Sendikalar›n Ücret Eflitsizli¤ini Artt›rmas› .................... ........................................ ................................ ............ Sendikalar›n Ücret Eflitsizli¤ini Azaltmas› .................. ...................................... .................................. .............. SEND‹KALAR VE ENFLASYON ..................... ......................................... ........................................ ........................... ....... SEND‹KALAR VE ‹fiS‹ZL‹K ..................... ......................................... ......................................... .................................. ............. SEND‹KALAR VE GEL‹R DA⁄ILIMI .................... ......................................... ......................................... .................... Özet .................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... .............................. ......... Kendimizi S›nayal›m ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ....................... ... Yaflam›n ‹çinden .................... ........................................ ......................................... ......................................... ........................ .... .... Okuma Parças› .................. ....................................... ......................................... ........................................ ................................... ............... Yararlan›lan Kaynaklar .................. ....................................... ......................................... ......................................... .......................

167 167 167 167 167 168 168 168 168 168 169 169 170 170 170 170 171 171 171 171 172 172 173 173 173 174 174 175 176 177 179 180 180 181

ix

‹çindekiler

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Ahahtar› .................. ....................................... ......................................... ...................... 182 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .................. ...................................... ......................................... ....................................... .................. 182

Kamu ve v e Emek Piyasalar› ......................................... ....................................................... .............. 183 G‹R‹fi .................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ........................... ....... KAMU ‹ST‹HDAMI VE EMEK P‹YASALARI..... P‹YASALARI......................... ......................................... ......................... .... KAMU HARCAMALARI VE EMEK P‹YASALARI........ P‹YASALARI............................ .................................... ................ KAMUSAL MALLAR/H‹ZME MALLAR/H‹ZMETLER TLER VE VE EMEK EMEK P‹YASALARI......... P‹YASALARI............................ ................... Kamusal Mallar ve Emek Talebi .................... ......................................... ......................................... ......................... ..... Kamusal Mallar ve Emek Arz›.............. Arz›.................................. ......................................... ..................................... ................ VERG‹LER VE EMEK P‹YASALARI .................... ........................................ ......................................... ......................... YASAL DÜZENLEME DÜZENLEMELER LER VE EMEK P‹YASALARI ..................... ....................................... .................. Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmeleri Sözleflmeleri ‹le ‹lgili Yasal Yasal Düzenlemeler Düzenlemeler ........... Asgari Ücret ‹le ‹lgili Yasal Yasal Düzenlemeler .................. ...................................... ................................ ............ ‹flçi Sa¤l›¤› Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤i Güvenli¤i ‹le ‹lgili Yasal Yasal Düzenlemeler Düzenlemeler .................... .......................... ...... Rant Sa¤lay›c› Düzenlemeler ................... ........................................ ......................................... ................................ ............ Özet ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ............................. ........ Kendimizi S›nayal›m .................. ....................................... ......................................... ......................................... .......................... ..... Yaflam›n ‹çinden .................. ...................................... ......................................... ......................................... ................................ ............ Yararlan›lan Yararlan›lan Kaynaklar ................... ........................................ ......................................... ......................................... ..................... Kendimizi S›nayal›m Cevap Anahtar› .................... ........................................ ...................................... .................. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .................. ...................................... ......................................... ........................................ ...................

ÜN‹TE 12

185 185 186 187 187 188 188 189 189 190 192 193 195 196 197 197 198 198

‹flsizlik ................ ................................. .................................. .................................. .................................. .................... ... 199 G‹R‹fi .................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ............................ ........ 201 ‹fiS‹ZL‹⁄‹N ANLAMI .................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................... ..... 201 ‹fiS‹ZL‹⁄‹N TANIMI VE ÖLÇÜLMES‹ ..................... ......................................... ....................................... ................... 202 ‹fiS‹ZL‹K ORANI .................... ......................................... ......................................... ......................................... ............................... .......... 203 ‹fiS‹ZL‹K ‹fiS‹Z L‹K OLG OLGUSUN USUNU U AÇIKLA AÇIKLAMAYA MAYA YÖN YÖNEL‹K EL‹K TEOR TEOR‹K ‹K YAKLA YAKLAfiIML fiIMLAR AR 204 Neoklasik Yaklafl›m ................... ........................................ ......................................... ......................................... .......................... ..... 204 Keynesçi Yaklafl›m .................. ....................................... ......................................... ......................................... ............................. ........ 204 Yeni Yaklafl›mlar .................. ...................................... ......................................... ......................................... ................................ ............ 205 ‹fl Arama Teorisi (Job Search Theory) .................. ...................................... ................................ ............ 205 ‹çerdekiler – D›flar›dakiler Teorisi (Insider – Outsider) Outsider) ....................... ....................... 205 ‹fiS‹ZL‹K TÜRLER‹ ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ........................... ....... 205 Gizli ‹flsizlik ................... ....................................... ......................................... ......................................... ....................................... ................... 206 Aç›k ‹flsizlik ................... ....................................... ......................................... ......................................... ....................................... ................... 206 Geçici ‹flsizlik .................... ......................................... ......................................... ......................................... ............................. ........ 206 Yap›sal ‹flsizlik .................. ....................................... ......................................... ......................................... ............................. ........ 207 Konjonktürel ‹flsizlik .................. ....................................... ......................................... ....................................... ................... 208 Mevsimlik ‹flsizlik .................... ........................................ ......................................... ......................................... ........................ 208 TÜRK‹YE’DE ‹fiS‹ZL‹K ..................... ......................................... ......................................... ......................................... .................... 209 Türkiye’de ‹flsizli¤in Boyutlar› Boyutlar› .............................................. ................................................................... ........................ ... 210 Türkiye’de Yaflanan ‹flsizli¤in Türleri ve Nedenleri ................... .................................... ................. 211 Türkiye’deki ‹flsizli¤in Baz› Özellikleri .................. ...................................... ...................................... .................. 212 Özet ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ............................. ........ 213 Kendimizi S›nayal›m .................. ....................................... ......................................... ......................................... .......................... ..... 214 Yaflam›n ‹çinden .................. ...................................... ......................................... ......................................... ................................ ............ 215 Okuma Parças› ................... ........................................ ......................................... ......................................... .................................. ............. 216 Yararlan›lan Yararlan›lan Kaynaklar ................... ........................................ ......................................... ......................................... ..................... 217

ÜN‹TE 13

x

‹çindekiler

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ..................... ......................................... ....................................... ................... 217 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .................... ......................................... ......................................... ..................................... ................. 218

ÜN‹TE 14

‹flsizlikle Mücadele Politikalar› ............................................... ............................................... 219 G‹R‹fi ................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... ............................. ......... ‹fiS‹ZL‹K SORUNUNA SORUNUNA YAKLAfiIMLAR VE ‹ST‹HDAM ‹ST‹HDAM POL‹T‹KALARI POL‹T‹KALARI ...... Pasif ‹stihdam Politikalar› ................... ........................................ ......................................... ..................................... ................. Aktif ‹stihdam Politikalar› .................. ...................................... ......................................... ....................................... .................. Bilgilendirme ve ‹fle Yerlefltirme Hizmetleri ................... ....................................... ........................ ‹stihdam ve E¤itim Programlar› .................. ....................................... ......................................... ........................ ‹stihdam Sübvansiyonla Sübvansiyonlar› r› ..................... ......................................... ......................................... .............................. ......... ‹fl Yaratma Programlar› .................. ...................................... ......................................... .................................... ............... Giriflimcili¤in Giriflimcili¤i n Teflvik Edilmesi ................... ....................................... ......................................... ........................ ... TÜRK‹YE’D TÜRK ‹YE’DE E ‹fiS‹ZL‹KLE ‹fiS‹ZL‹KLE MÜCADEL MÜCADELE E VE ‹ST‹HDAM ‹ST‹HDAM POL‹T‹KALAR POL‹T‹KALARII ...... Türkiye’de 1980 Öncesi Dönemde ‹flsizlikle Mücadele ve ‹stihdam Politikalar› .................. ....................................... ......................................... ......................................... ........................... ...... Türkiye’de 1980 Sonras› Dönemde ‹flsizlikle Mücadele ve ‹stihdam Politikalar› .................. ....................................... ......................................... ......................................... ........................... ...... Özet .................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... .............................. ......... Kendimizi S›nayal›m ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ....................... ... Yaflam›n ‹çinden .................... ........................................ ......................................... ......................................... .............................. .......... Okuma Parças› .................. ....................................... ......................................... ........................................ ................................... ............... Yararlan›lan Kaynaklar .................. ....................................... ......................................... ......................................... ....................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ..................... ......................................... ....................................... ................... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .................... ......................................... ......................................... ..................................... .................

ÜN‹TE 15

221 221 222 223 223 224 225 226 226 227 227 227 230 231 232 233 234 234 234

Enflasyon, Ücretler ve ‹flsizlik ................. .................................. ................................235 ...............235 G‹R‹fi ................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... ............................. ......... ENFLASYON VE ÜCRETLER ................... ........................................ ......................................... ................................. ............. Ücret-Fiyat Sarmal› ve Gelirler Politikas› ................... ....................................... ................................. ............. Ücret ve Fiyat Fiyat Kontrolleri Kontrolleri ................... ....................................... ......................................... ................................ ........... Ücret ve Fiyat Rehberli¤i .................. ...................................... ......................................... ................................. ............ Endeksleme Politikalar› .................... ......................................... ......................................... ................................ ............ Vergilendirmeye Dayal› Gelirler Politikas› ................... ....................................... ......................... ..... ENFLASYON VE ‹fiS‹ZL‹K ‹fiS‹ZL‹K ‹L‹fiK‹S‹: ‹L‹fiK‹S‹: PHILIPS E⁄R‹S‹ ...................... .................................. ............ Philips ve Lipsey Modelleri .................. ...................................... ......................................... .................................... ............... Philips Modeli .................... ........................................ ......................................... ......................................... ............................ ........ Lipsey’in Talep Fazlas› Modeli ................... ........................................ ......................................... ........................ Do¤al ‹flsizlik ‹flsizlik Oran› Oran› Hipotezi ve Philips E¤risi ...................... .......................................... ...................... Rasyonel Beklentiler ve Philips E¤risi ................... ........................................ ...................................... ................. Enflasyonu H›zland›rmaya H›zland›rmayan n ‹flsizlik ‹flsizlik Oran› Oran› (NAIRU) ................... ................................... ................ Özet .................... ........................................ ......................................... ......................................... ......................................... .............................. ......... Kendimizi S›nayal›m ..................... ......................................... ......................................... ......................................... ....................... ... Yaflam›n ‹çinden .................... ........................................ ......................................... ......................................... .............................. .......... Yararlan›lan Kaynaklar .................. ....................................... ......................................... ......................................... ....................... Kendimizi Kend imizi S›nayal›m S›nayal›m Yan›t Yan›t Anahtar› .......... .............. ......... .......... .......... .......... .......... .......... ......... ......... .......... ..... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .................... ......................................... ......................................... ..................................... .................

237 237 237 239 240 240 240 241 241 241 242 243 244 244 246 247 248 248 249 249

Sözlük ................. .................................. ................................... ................................... ............................... .............. 250 Dizin ................ ................................. .................................. .................................. .................................. ..................... 253

Önsöz

Önsöz Emek piyasalar›, mal ve hizmet piyasalar› ve finans piyasalar› ile birlikte ekonomilerin can damar› olarak say›labilecek piyasalard›r. Toplumda hemen herkes çal›flma iliflkisi içinde olmakla birlikte, emek piyasalar› ile ilgili konular sadece iflçileri ve iflverenleri etkilemez; tüketiciler ve hükümetler de bunlardan etkilenirler. Örne¤in ücretliler; daha yüksek gelir, daha iyi çal›flma flartlar›, k›sa çal›flma süreleri ve istihdam güvencesi isterlerken; iflverenler iflçileri kendilerinin piyasadaki rekabetçi konumlar›n› etkilemeyecek ücret düzeylerinde çal›flt›rmak ve e¤itmek isterler. Bunun gibi, tüketiciler sahip olduklar› gelirlerin sat›n alma gücü ile ilgilenirlerken, vergi ödeyenler ve seçmenler taraf›ndan seçilen siyasetçiler de; ücretler, istihdam olanaklar›, iflgücünün e¤itimi, iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i gibi konularda uygun kamu politikalar›n› oluflturma çabas› içindedirler. Toplumun farkl› kesimlerinin ço¤u zaman birbiri ile çeliflen bu tür istek ve beklentilerinin çözümlendi¤i yerler emek piyasalar›d›r. Hayat›m›z› çepeçevre kuflatan bu gibi konular› uzaktan ö¤renim metotlar›na uygun olarak aktarmay› amaçlayan bu kitapta, konular›n teorik k›s›mlar› mümkün oldu¤unca sade bir anlat›mla verilmeye çal›fl›lm›flt›r. Ö¤rencilerin Mikro ve Makro ‹ktisat derslerinde ald›klar› temel bilgilere dayanan bu teorik aç›klamalar; güncel haber, yorum ve makalelerden derlenen Yaflam›n ‹çinden ve Örnek Olay k›s›mlar› ile desteklenmifl, teorik bilgilerin pratik ile uyumu gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r. Ünitelerin içinde yer alan S›ra Sizde sorular› ö¤rencilerin verilen bilgiler do¤rultusunda yorum yapma yeteneklerini gelifltirmeyi ve konular› ne ölçüde özümseyebildiklerini ölçmeyi amaçlamaktad›r. Kitapta kullan›lan kavramlar›n tan›mlar›na ilk kullan›ld›klar› yerlerde sayfa kenarlar›nda ulafl›labilece¤i gibi, kitab›n sonunda yer alan Sözlük k›sm›nda da bu kavramlar›n toplu bir flekilde aç›klamalar›na ulaflmak mümkündür. Kitapta ayr›ca ö¤rencilerin hem kendilerini s›namalar›n› sa¤layacak, hem de s›nava haz›rl›klar›n› artt›racak test sorular›n› içeren Kendimizi S›nayal›m bölümleri de bulunmaktad›r. Emek piyasalar›n›n iflleyiflini ele alan bu kitap yo¤un bir eme¤in sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Bu emek genifl bir ekibin eme¤idir. Bu ekibin oluflturulmas›nda bizlere gerekli ortam› haz›rlayan ve çal›flmalar›m›zda deste¤ini sürekli olarak arkam›zda hissetti¤imiz Say›n Rektörümüz Prof.Dr. Engin ATAÇ’a ve de¤erli hocam›z Prof.Dr. Ömer Zühtü ALTAN’a özellikle teflekkür ediyoruz. Ayr›ca, ekibin koordinatörlü¤ünü üstlenen Prof.Dr. Levend KILIÇ’›n flahs›nda çal›flmada eme¤i geçen tüm ekip elemanlar›na ve titiz çal›flmalar›yla bu esere önemli katk›lar sa¤layan ö¤retim tasar›mc›s› Yard.Doç.Dr. Müjgan BOZKAYA’ya da teflekkürü bir borç biliriz.

Yard.Doç.Dr. M. Kemal B‹ÇERL‹

Doç.Dr. Naci GÜNDO⁄AN

xi

xii

Kullan›m K›lavuzu

K

endi kendine ö¤renme ilkelerine göre haz›rlanm›fl olan bu kitab›n ifllevlerini ö¤renmek için haz›rlanan “Kullan›m K›lavuzu”, konular› anla- man›zda ve s›navlara haz›rlanman›zda sizlere yarar sa¤layacakt›r. Amaçlar›m›z:  Amaçlar›m›z bölümünde, okudu¤unuz ünite sonunda kazanaca¤›n›z bilgi ve beceriler verilmektedir.

Örnek Olay: Her ünitenin bafl›nda bir örnek olay yer almaktad›r. Bu örnek olayda, içerikle ilgili somut somut bir çerçeve çizilerek, ünitenin daha iyi kavranmas› amaçlanm›flt›r. Ünite içinde yeri geldikçe, size sorular sorulmakta ve yan›tlaman›za yard›mc› olmak için örnek olaya göndermeler yap›lmaktad›r. Yana Ç›kma: Metin içinde vurgulanmas› gereken baz› tan›m ve aç›klamalar sayfa yan boflluklar›nda yinelenmektedir.

Anahtar Kavramlar: Çal›fl›rken sizlere yol göstermeleri amac›yla ünitede s›kça kullan›lan temel kavramlar ünite bafl›nda s›ralanmaktad›r.

‹çindekiler: Ünite içerisinde ifllenen ana bafll›klar› ve alt bafll›klar› gösterir.

S›ra Sizde: ‹fllenen konular›n kavray›p kavramad›¤›n›z› kendi kendinize ölçmenize yard›mc› olmak için metin içinde yer verilen sorular ya da uygulamalard›r.

xiii

Kullan›m K›lavuzu

Özet: Özet bölümünde ünitede ö¤rendi¤iniz temel kavram ve konular k›saca yinelenerek, temel kavramlar bir daha tekrar edilmektedir. ‹stedi¤iniz bir konuya tekrar kolayca ulaflabilmeniz için yanlar›nda ilgili sayfa numaralar› verilmifltir.

Kendimizi S›nayal›m: Her ünite sonunda ifllenen konularla ilgili çoktan seçmeli sorular yer al›r. S›navlarda karfl›laflabilece¤iniz türdeki bu sorular, ifllenen konular› ö¤renip ö¤renmedi¤inizi kendi kendinize ölçmenize yard›mc› olur.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›: Bu bölümde, ünite konulara iliflkin olarak sizlere yöneltilen “s›ra sizde” bafll›¤› alt›ndaki sorular›n yan›tlar›na yer verilmektedir.

“

Yaflam›n ‹çinden: Ünitede anlat›lan konularla ilgili olarak, ünitenin bafl›nda oldu¤u gibi ünite sonunda da gerçek hayattan al›nm›fl örnekler yer almaktad›r. almaktad›r. Bu örnekörneklerin sonundaki sorular, üniteyi kavray›p kavramad›¤›n›z konusunda size bilgi verecektir.

”

Okuma Parças›: Bu bölümde, baz› do¤rudan iliflkili bilimsel bir çal›flmadan al›nan okuma parçalar›na yer verilmektedir.

Baflvurabilece¤iniz Kaynaklar: Ünitelerde çal›flt›¤›n›z konularla ilgili baflvurabilece¤iniz kaynaklar bu bölümde yer almaktad›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›: Kendimizi S›nayal›m bölümünde yan›tlad›¤›n›z çoktan seçmeli sorular›n yan›tlar›n› ve ilgili geribildirimleri bu bölümde bulabilirsiniz.

1

Çal›flma Ekonomisine Girifl ve Temel Kavramlar

Çal›flma ekonomisi; emek arz ve talebinin karfl›laflt›¤› emek piyasas›n›n iflleyifli ve bu piyasada ortaya ç›kan sorunlarla ilgilenen bir disiplindir. Çal›flma ekonomisini ekonominin di¤er alanlar›ndan farkl› k›lan en temel özellik, kuflkusuz ilgi ala- n›n›n “en kutsal de¤er” olarak kabul edilen “insan eme¤i” ve bu eme¤in “al›n›p sat›ld›¤›” emek piyasas› olmas›d›r.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz:  Emek piyasalar›n› di¤er piyasalardan ay›ran özellikler nelerdir?  Çal›flma ça¤›ndaki nüfus ve aktif nüfus nedir?  ‹flgücü nedir?  Eksik istihdam nedir?  ‹flgücüne kat›lma oran› nedir?  Ba¤›ml›l›k oran› nedir?  Emek verimlili¤i nedir?

1

2


N‹Ç‹N “ÇALIfiMA EKONOM‹S‹” OKUYORUZ? “Çal›flma ekonomisi” bugün dünyan›n birçok üniversitesinde müstakil bir ders olarak okutulmaktad›r. “Çal›flma” ya da “emek”, ekonominin alan›na giren birçok ko- nudan sadece biri oldu¤u halde niçin ayr› bir ders olarak okutulmaktad›r? Bu sorunun yan›t› eme¤in sahip oldu¤u flu 3 boyutta yatmaktad›r: (1) Emek, bir üretim faktörüdür, (2) Emek, bir insan kayna¤›d›r ve (3) Emek, temel bir gelir kayna¤›d›r. Çal›flma Ekonomisini ö¤renmemizin en önemli nedeni, Çal›flma ekonomisinin alternatif sosyal politikalar gelifltirilmesinde bize yararl› bir temel sa¤lamas›d›r. Örne¤in, gençler için özel bir asgari ücret belirlenmeli midir? E¤itim ücretsiz olmal› m›d›r? Sendikalar›n faaliyetleri s›n›rland›r›lmal› m› yoksa teflvik mi edilme- lidir? Emek piyasalar›nda ayr›mc›l›¤› ortadan kald›rmak için yasal düzenleme yapmak yeterli midir? Bu gibi birçok soruyu yan›tlamam›zda emek piyasalar›n›n iflleyiflini anlatan bilimsel bilgiye ihtiyaç duyar›z. Çal›flma ekonomisi, bize ayn› zamanda gazete ve magazin bilgisi d›fl›nda, özellikle emek piyasas›yla ilgili ekonomik sorunlara daha entelektüel bir aç›dan bakmam›z› sa¤lar. Çal›flma ekonomisi, gelirlerin nas›l da¤›lmas› gerekti¤i ya da iflsizlere verilen ödene¤in artt›r›lmas›n›n gerekli olup olmad›¤› gibi normatif sorulara yan›t vere- mez. Normatif sorular oldukça önemli olmas›na ra¤men çözümleri Çal›flma ekonomisinin bir konusu de¤ildir. Çal›flma ekonomisi, toplumun belli hedeflere ulaflmas›nda etkin olarak uygulanabilecek politika önlemlerini tan›mlamam›z› sa¤- lar. Bunun için de bilimsel yöntemlerden yararlanarak bilgi üretir. Toplumun kaynaklar›n› etkin bir biçimde kullanarak maksimum ç›kt›y› elde edip etmedi¤i konusu bilimsel olarak belirlenebilmesine ra¤men, bu kaynaklar›n toplumun üye- leri aras›nda adil bir flekilde da¤›l›p da¤›lmad›¤› sorunu felsefi bir konudur. Çal›flma ekonomisinin kamu politikas›n›n pozitif yönleriyle ilgilenmesinin sa- y›s›z nedeni bulunmaktad›r. Bunlardan ilki, bu sayede sonuçlara daha bilimsel bir çerçevede yaklaflabilme olana¤›n›n bulunmas›d›r. ‹kinci olarak, hükümet politikas›n›n ne olmas› gerekti¤i konusunda bir sonuca eriflilmek isteniyorsa, bunun nas›l sa¤lanabilece¤ine iliflkin görüfllerin de ortaya konulma zorunlulu¤unun bulunmas›d›r. Hükümetin iflsizlik oran›n› düflürmesi ya da ücret eflitsizli¤ini gider- mesi gerekti¤ini söylemek yeterli de¤ildir. Bütün bunlar›n “nas›l” yap›laca¤› konusunda da çeflitli öneriler getirilmelidir. Dolay›s›yla, normatif bir analiz yapabilmek için öncelikle pozitif bir analiz gereklidir. ‹flte, Çal›flma ekonomisi bu pozitif analizi yapmaktad›r. Fleisher, B., Kniesner, T (1984). Labor Economics, New Jersey Kitab›n›n girifl bölümünden özetlenmiflti özetlenmifltir. r.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Emek Pi Emek Piya yasa sas› s› Çal›flm Çal ›flma a Ça¤›nda Ça¤›ndaki ki Nüfus Nüfus Akti Ak tiff Nüfu Nüfus s ‹flgücü ‹st stiihd hdam am

• • • • •

‹fls flsiz izli lik k Eksi Ek sikk ‹stih ‹stihda dam m ‹flgücü ‹flg ücüne ne Kat›lm Kat›lma a Oran› Oran› Ba¤›ml Ba¤ ›ml›l› ›l›kk Ora Oran› n› Emekk Veri Eme Verimli mlili¤ li¤i i

‹çindekiler • EMEK P‹YASALARINA GENEL B‹R BAKIfi • ÇALIfiMA EKONOM‹S‹N‹N BAZI TEMEL KAVRAMLARI • Çal›flma Ça¤›ndaki Nüfus • Aktif Nüfus • ‹flgücü • ‹stihdam • ‹flsizlik • Eksik ‹stihdam • ‹flgücüne Kat›lma Oran› • Ba¤›ml›l›k Oran› • Emek Verimlili¤i

Ünite 1 - Çal›flma Ekonomisine Girifl ve Temel Kavramlar

G‹R‹fi ‹nsan›n bizzat üretime kat›lma fonksiyonu olarak ifade edilen eme¤in üretimde kullan›l›r hale gelmesi, yani istihdam edilmesi için emekle ilgili birbirini tamamla y›c› iki fonksiyonun biraraya gelmesi gerekir. Bunlar emek arz› ve ve emek talebi dir. Emek arz› ve talebinin karfl›laflt›¤› ve eme¤in fiyat› olan ücretin belirlendi¤i pi yasaya ise emek piyasas› ad› verilir. Çal›flma ekonomisi, emek arz ve talebinin karfl›laflt›¤› emek piyasas›n›n iflleyifli ve bu piyasada ortaya ç›kan sorunlarla u¤raflan bir disiplindir. Çal›flma ekonomisini ekonominin ekonominin di¤er alanlar›ndan farkl› k›lan en temel özellik, kuflkusuz ilgi alan›n›n en kutsal de¤er olarak kabul edilen insan eme¤i ve ve bu eme¤in al›n›p sat›ld›¤› emek piyasas› olmas›d›r. Emek piyasalar›n› di¤er piyasalardan ay›ran ve afla¤›da ifade edilen özellikler, çal›flma ekonomisinin niçin ekonominin di¤er dallar›ndan farkl› bir alan oldu¤unu ve özel olarak ele al›nmas› gerekti¤ini de ortaya koymaktad›r.

EMEK P‹YASALARINA GENEL B‹R BAKIfi Çal›flma ekonomisinin emek piyasalar›n›n iflleyifli ve bu piyasalarda ortaya ç›kan sorunlarla ilgilenen bir disiplin oldu¤unu söylemifltik. O halde, öncelikle emek pi yasas›n› ve bu piyasay› di¤er piyasalardan ay›ran özellikleri bilmemiz gerekiyor. Genel olarak, arz ve talep kanunlar›n›n geçerli oldu¤u bir yeri anlatan piyasa kavram›, emek piyasalar› söz konusu oldu¤unda emek arz ve talebinin karfl›laflt›¤›, eme¤in fiyat› olan ücret ve di¤er çal›flma koflullar›n›n belirlendi¤i bir ortam› ifade etmektedir. Emek piyasas› kavram› bir soyutlamad›r; eme¤ini arz edenlerle emek talep edenlerin biraraya geldikleri ortam› tan›mlamak üzere kullan›lan analitik bir kurgudur. Bir söylentiye göre, eski bir Amerikan Çal›flma Bakan› emek pi- kullan›m›n› önlemek için büyük bir çaba yasas› kavram›n›n bakanl›k yay›nlar›nda kullan›m›n› sarfetmifltir. Sözü edilen bakan, bu kavram›n eme¤i afla¤›lad›¤› ve onun bu¤day, petrol ya da çelik gibi sat›n al›nan veya sat›lan bir mal oldu¤u fleklinde alg›lanmas›na neden oldu¤unu düflünmüfltür. Oysa, ‹flçinin kiflili¤inin ayr›lmaz bir parças› olan emek, sat›lamaz ya da sat›n al›namaz (Ehrenberg, 2000, s. 2). Emek piyasalar›n›n ekonomik rolü, özellikle ifl arayan iflgücüne, vas›flar›na uygun ifl bulabilme, iflverenlere ise üretim sürecinde kullanacaklar›, ihtiyaç duyduklar› vas›fta iflgücünü seçebilme olana¤› tan›mas› ile belirginleflmektedir. Bu nedenle, emek piyasalar› özellikle özgür bir toplumda t oplumda gerekli ifl ve iflgücünü bulma kolayl›¤›n› sa¤layan yerler olmaktad›r. Emek piyasalar›n›n bafll›ca fonksiyonu ücretlerdeki düzenlemeler yoluyla emek arz ve talebinin t alebinin dengelenmesi ve eflitlenmesidir (Lordo¤lu, 2000, s.33). Modern bir ekonomide mevcut birçok piyasa aras›nda emek piyasas› en önemli oland›r. Hanehalklar›n›n ço¤u, hizmetlerini günlerinin büyük bir k›sm›n› geçirdikleri bu piyasada satarak gelir elde ederler. Birçok birey çal›flmad›¤› saatlerden kalan zaman›n›n genifl bir k›sm›n› bu piyasada etkin bir icraat göstermek için gerekli becerileri kazanmak için harcar. Bireylerin yaflamlar› süresince girifltikleri e¤itim ve ö¤retim faaliyetleri esas itibariyle onlar›n emek piyasas›ndaki performanslar›n› artt›ran becerilerle donatmak üzere tasarlanm›flt›r. Bunun ötesinde bireyler, emek piyasas›ndaki faaliyetlerine dayanarak kendilerine iliflkin de¤erlendirmeleri olufltururlar ve sosyal yaflamlar›n›n birçok parametresini belirleyen arkadafll›klar ve ba¤lar kurarlar (Elliott, 1997, s. 3).

3

4


Emek Piyasas›: Emek arz ve talebinin karfl›laflt›¤› ve eme¤in fiyat› olan ücretin belirlendi¤i piyasad›r.

Emek piyasas›, firmalar aç›s›ndan faaliyet gösterilmesi zorunlulu¤u olan 3 yaflamsal piyasadan birisidir. Bunun d›fl›nda kalan di¤er iki piyasa ise, ürün ve sermaye piyasalar›d›r. Emek ve sermaye piyasalar› firmaya gerekli girdilerin sa¤lanmas›nda, ürün piyasas› ise, elde edilen ürünün sat›lmas›nda önem tafl›maktad›r. Gerçekte, bir firma ayn› anda birbirinden farkl› birçok emek, sermaye ve ürün pi yasas›nda faaliyet gösterir.

fiekil 1.1.

Firma ve Piyasalar (fiekilde bir firman›n faaliyet göstermek zorunda oldu¤u piyasalar ve bu piyasalarla karfl›l›kl› iliflkileri görülmektedir). Kaynak: Ehrenberg, R., Smith, R. (2000). Modern Labor Economics, Massachusetts, s. 36.

Sermaye arz edenler

Sermaye Piyasas›

Firma

‹flçiler

Ürün Piyasas›

Tüketiciler

Emek Piyasas›

SONUÇLAR ‹stihdam koflullar› ‹stihdam düzeyleri

Emek piyasalar›n› di¤er piyasalardan ay›ran birçok farkl› özellikler bulunmaktad›r. fiimdi bu özellikleri s›ralayal›m: a) Emek piyasas›n› mal ve di¤er piyasalardan ay›ran belki de en önemli özellik, eme¤in istihdam›n›n çal›flan ve çal›flt›ran aras›nda kiflisel bir iliflkiyi ifade etmesidir. Emek, sadece para ile ölçülebilen bir de¤er olmay›p, kiflili¤in bir parças› olarak istek, yetenek, deneyim ve bilgi ile bütünleflerek arz edilen bir de¤erdir. ‹flçiler için emek piyasas›nda ne kadar ücret kazan›ld›¤› kadar nas›l bir ortamda çal›fl›ld›¤› da önemlidir. Bu nedenle iflveren istihdam paketinde ücretin yan›s›ra di¤er unsurlar› da bulundurmak zorundad›r. ‹flçiler sadece en yüksek ücret almay› de¤il, bütün bu unsurlar› gözönüne alarak, en yüksek fayday› elde etmeyi amaçlarlar. b) Emek piyasas› hakk›nda genellikle hem iflveren hem de iflçi bak›m›ndan bir bilgi eksikli¤i söz konusudur. ‹flverenler için, iflçinin verimlilik kapasitesini ölçmek ve piyasada daha iyi niteliklere sahip ifl arayanlar›n olup olmad›¤›n› bilmek güçtür. Ayn› flekilde iflçinin de buldu¤u iflin kendisi için ne kadar uygun ve tatmin edici oldu¤unu, piyasada daha iyi ifller bulup bulamayaca¤›n› de¤erlendirebilmesi de zordur. c) Emek piyasas›na arz edilen emek büyük ölçüde heterojenlik gösterir. Bireyler, motivasyonlar›, belirli ifllere yatk›nl›klar›, yetenekleri ve risk alma istekleri bak›m›ndan birbirlerinden farkl›d›rlar. d) Tek bir emek piyasas› yoktur, farkl› birçok ifl için binlerce piyasa vard›r. Bu piyasalar bazen beceri düzeylerindeki farkl›l›klara göre, bazen de co¤rafi alan ba-

5


k›m›ndan s›n›fland›r›lmaktad›r. Örne¤in, doktorlar piyasas›, otomobil tamircileri piyasas›, oksijen kayna¤› iflçileri piyasas› gibi bir s›n›fland›rma meslek baz al›narak yap›lan bir s›n›flamad›r. Türkiye emek piyasas›, Avrupa emek piyasas›, ABD emek piyasas› da co¤rafi alan göz önüne al›narak yap›lan s›n›fland›rmad›r. s›n›fland›rmad›r. e) Emek piyasalar›nda grup iliflkilerini etkileyen birçok faktör bulunmaktad›r. Bu piyasalardaki karar al›c› birimlerin bafl›nda gelen sendikalar›n davran›fllar›n› belirleyen sosyal, siyasal ve ideolojik baz› etkenler mal piyasalar›nda yer alan firmalar›n davran›fllar›n› etkileyen faktörlerden farkl›d›r. f) Emek piyasas›nda iflçinin pazarl›k gücü nispi olarak azd›r. Genellikle bu piyasalarda güç al›c›lar lehinedir. Çünkü ifl arayanlar›n say›s› aç›k ifllerden fazlad›r. ‹flveren bekleyebilir ya da birçok iflçi aras›ndan seçim yapabilir, ancak iflçi s›n›rl› kaynaklara sahip oldu¤u için istihdam koflullar›n›n belirlenmesinde ifl veren kadar etkili olamaz. ‹flçinin pazarl›k gücü bir ifli kabul ya da geri çevirebilme kabiliyetine ba¤l›d›r. Bu ise alternatif bofl ifllerin say›s›n›n bir fonksiyonudur. Örne¤in, iflsizlik oran›n›n yüksek oldu¤u dönemlerde iflçinin sahip oldu¤u pazarl›k gücü zay›flayacakt›r.

‹flgücü Arz›

‹flgücü Piyasas›

‹flgücü Talebi

ifl Arayanlar

Kullan›lan ‹flgücü Miktar›

Ücret

Demografi

Bireysel Tercihler (Bofl zaman/Gelir)

Üretim Fonksiyonu Q=f(iflgücü,sermaye)

‹flgücünün Marjinal Verimlili¤i

Toplam Arz

Toplam Talep

Ücret Geliri

ÇALIfiMA EKONOM‹S‹N‹N BAZI TEMEL KAVRAMLARI Çal›flma ekonomisine ait çeflitli kavramlar ve bu kavramlar›n içerikleri kadar, bu kavramlar taraf›ndan temsil edilen emek piyasas›na ait kategorilerin ölçülmesi de oldukça sorunlu bir aland›r. Her fleyden önce, emek piyasas›ndaki kategorilerin uluslararas›› düzeyde kabul edilmifl bir standarda oturtulmas› konusu gelir. Uluslauluslararas raras› Çal›flma Örgütü (ILO) bu anlamda genel kabul görmüfl standart tan›mlar oluflturmaktad›r. Standartlaflma emek piyasas›na dönük veri taban›n›n oluflturulmas›n› ve bu verileri kullanarak analiz yap›lmas›n› kuflkusuz kolaylaflt›rmaktad›r. Ayr›ca, benzer tan›m ve ölçümlerin dünya ölçe¤inde kabul görmesi, uluslararas› karfl›laflt›rma yapma olana¤›n› da sa¤lamaktad›r. sa¤lamaktad›r. Ancak, emek piyasas›na ait kategorilerin kesin içeri¤i, her birinin nas›l tan›mland›¤›na ba¤l› olarak de¤iflir. Bu ta-

fiekil 1.2. Neo-klasik emek piyasas› ak›m› (fiekilde emek ve mal piyasalar› aras›ndaki iliflkinin üretim fonksiyonu ile flekil- lendi¤i ve firmalar ile hanehalklar› aras›ndaki iliflkinin ürün piyasas› ile faktör piyasas› aras›ndaki döngü oldu¤u anlat›lmaktad›r.) Kaynak: Tremblay, D. G. (1990). Economie du Travail, s. 321’den aktaran Lordo¤lu ve Di¤erleri (1999). Çal›flma ‹ktisad›, ‹stanbul, s.74.

6


n›mlar›n kal›n çizgilerle s›n›rlar› çizilirken emek piyasas›ndaki herhangi bir konumun, söz konusu kategorilerden sadece birisine ait olmas›n› garanti edecek flekilde kategoriler oluflturulmaya çal›fl›l›r. Bu nedenle kategorilerin belirlenmesinde baz› kurallar uygulan›r. Bu kurallar bir dizi varsay›mlarla beslenen teorik bir temele dayanmaktad›r. Dolay›s›yla, standart tan›mlar oluflturman›n ve bu tan›mlar› kullanarak analiz yapman›n iki tür zorlu¤undan söz edilebilir. Birincisi; bu tan›mlar›n yans›z, objektif ve evrensel k›l›nmalar›n›n nas›l mümkün olabilece¤i meselesi ve ikincisi de; tan›mlar›n ideolojik içeriklerinin ya da teorik dayanaklar›n›n yaratt›¤› s›n›rlay›c›l›¤›n fark›nda olup olmama sorunudur (Özkaplan, 1999, s. 61). Çal›flma ekonomisine iliflkin olarak burada yer alacak temel kavramlar ve tan›mlamalardan n›mlamalarda n baz›lar› ileriki ünitelerde daha genifl olarak yer alaca¤›ndan, burada bir tekrara yol açmamak için k›saca ele al›nacakt›r.

Çal›flma Ça¤›ndaki Nüfus Çal›flma ça¤›ndaki nüfus tan›mlan›rken bir yafl s›n›rlamas›ndan hareket edilir. Genellikle, bu ça¤›n alt s›n›r›, zorunlu temel e¤itimin bitiflini ifade ederken; üst s›n›r› da emeklilik yafl›na karfl›l›k gelmektedir. Ülkeler aras›nda gerek zorunlu temel e¤itimin süreleri ve gerekse emeklilik yafllar› konusundaki farkl›l›klar, çal›flma ça¤›ndaki nüfusun uygulamada farkl›laflmas›na yol açmaktad›r. Ancak, ülkeler aras›nda yayg›n olan yafl s›n›rlar› 15-64 yafllar› aras›d›r. Yani, 15-64 yafllar› aras›ndaki kifliler çal›flma ça¤›ndaki nüfusu oluflturmaktad› oluflturmaktad›r. r.

Aktif Nüfus Aktif ya da faal nüfus, çal›flma ça¤›nda yani 15-64 yafl grubunda olup kurumsallaflmam›fl nüfustan oluflmaktad›r. Kurumsallaflmam›fl Kurumsallaflmam›fl nüfus, Devlet ‹statistik Enstitüsü’ne göre; “Okul, yurt, otel, çocuk yuvas›, huzurevi, özel nitelikli hastane, hapishane, k›flla ve orduevi gibi yerlerde ikamet edenlerle yabanc› uyruklular d›fl›ndaki nüfustur”. Aktif nüfus, “Belirli bir referans dönemi boyunca, Birleflmifl Milletler Milli Gelir, muhasebe ve denge Sistemleri taraf›ndan tan›mlanm›fl iktisadi mal ve hizmetlerin üretimi için gerekli olan iflgücü arz›n› besleyen kad›n ve erkekler” fleklinde tan›mlanmaktad›r. Bu tan›m, ifli olmay›p ifl arayanlar› ve istihdam edilenleri de kapsad›¤› kadar iflgücüne dahil olmayanlar› da içine almaktad›r (Lordo¤lu, 1999, s. 33). Aktif Nüfus = ‹flgücü + ‹flgücüne dahil olmayanlar

‹flgücü ‹flgücü, bir ülkedeki emek arz›n› insan say›s› yönünden ifade eden bir kavramd›r. Baflka bir tan›mlama ile, bir ülkedeki nüfusun üretici durumda bulunan yani ekonomik faaliyete kat›lan k›sm›d›r. Çal›flma ça¤›nda olduklar› halde baz› insanlar çal›flmak istemezler ya da sa¤l›k durumlar› nedeniyle çal›flamazlar. Buna karfl›l›k, baz› kifliler de çal›flma ça¤› d›fl›nda olduklar› halde çal›flma yaflam› içinde yer al›rlar. 15 yafl›n alt›ndaki çocuk iflçiler ya da 64 yafl›n üzerinde oldu¤u halde çal›flma ya devam edenler gibi. Çal›flma ça¤›ndaki nüfustan, çal›flmak istemeyenleri, çal›flmas›n› engelleyen bir sakatl›¤› olanlar›, askerlik hizmetini yapanlar›, ev kad›nlar›n›, ö¤rencileri ve mahkumlar gibi gözetim alt›nda tutulanlar› ç›kar›p; çal›flma ça¤› d›fl›nda oldu¤u halde çal›flmak zorunda olan çocuklarla yafll›lar› eklersek sivil iflgücüne ulafl›l›r.

7


Di¤er taraftan, iflsiz kalan ve çal›flmak istedi¤i halde ifl bulamad›¤› için ifl aramaktan vazgeçen kifliler de iflgücü içinde say›lmazlar. Bunlara, cesareti k›r›lm›fl iflçiler ad› verilir. ‹flgücü = ‹stihdam edilenler + ‹flsizler Devlet ‹statistik Enstitüsü, iflgücüne dahil olmayanlar› flu gruplara ay›rm›flt›r: a) ‹fl aray›p son üç ayda ifl arama kanallar›n› kullanmayanlar, b) ‹fl aramay›p iflbafl› yapmaya haz›r olanlar: ‹fl bulma ümidi olmayanlar, ifl bulamad›¤›na ve kendine uygun bir ifl olmad›¤›na inanan ya da kendisine nerede ifl arayaca¤›n› bilmedi¤i için ifl aramay›p ancak iflbafl› yapmaya haz›r oldu¤unu belirten kiflilerdir. Bunun d›fl›nda; mevsimlik çal›flma, ev kad›n› olma, ö¤rencilik, irad sahibi olma, emeklilik ve çal›flamaz halde olma gibi nedenlerle ifl aramayan ancak iflbafl› yapmaya haz›r oldu¤unu belirten kiflilerdir. ‹flgücüne kat›lma durumunda bulunan kiflilerin hepsinin çal›flma istek ve zorunluluklar› ayn› derecede de¤ildir. Bu bak›mdan iflgücünü; birincil ve ikincil iflgücü olarak ikiye ay›rabiliriz. Birincil iflgücü, emek piyasas›nda tam ve sürekli çal›flanlar› kapsar. Hanehalk› reisleri gibi. ‹kincil iflgücü ise, bir ifle ba¤›ml›l›klar› esas sorumluluklar› sorumlulukla r› olarak görülmeyen kiflilerden oluflur. Evli kad›nlar, okul ça¤›ndaki çocuklar ve gençler ikincil iflgücü olarak nitelendirilir.

‹stihdam ‹stihdam kavram›, genifl anlamda üretim faktörlerinin üretim sürecinde kullan›lmas›n› ifade eder. Dar anlamda istihdam ise, emek faktörünün üretim sürecinde bir girdi olarak kullan›lmas›d›r. ‹stihdam denildi¤inde genellikle anlafl›lan da bu dar anlam›d›r. ‹stihdam ile çal›flma kavramlar› aras›ndaki fark› da vurgulamak gerekir. ‹stihdam, belirli bir bedel (ücret, kar gibi) karfl›l›¤› olarak piyasa ile olan iliflkiyi tan›mlarken, çal›flma kavram› daha genel bir kavramd›r. Bir ev kad›n›n›n evdeki faali yetleri ya da bir ö¤rencinin dersi ile ilgili faaliyetleri hep çal›flmad›r ve bu faaliyetlerin hemen hepsinin parasal bir karfl›l›¤› yoktur. Devlet ‹statistik Enstitüsü’nün tan›m›na göre; “istihdam edilenler, iflbafl›nda olanlar ve iflbafl›nda olmayanlar olarak ikiye ayr›l›rlar. ‹flbafl›nda olanlar; yevmiyeli, ücretli, maafll›, kendi hesab›na, iflveren ya da ücretsiz aile iflçisi olarak referans dönemi içinde en az bir saat ekonomik faaliyette bulunan kiflilerdir. ‹flbafl›nda olmayanlar ise, ifli olanlardan, çeflitli nedenlerle referans döneminde ifllerinin bafl›nda bulunmayan ancak iflleri ile iliflkileri devam eden kiflilerdir. Üretici kooperatifi üyeleri ile mesleki bilgi ve görgülerini artt›rmak amac›yla para ya da mal karfl›l›¤› bir gelir elde etmeksizin çal›flan ç›raklar da istihdam kapsam›na al›nm›fllard›r. Bir hay›r kurumunda para ya da mal karfl›l›¤› gelir elde etmeksizin çal›flan kifliler istihdam kapsam› d›fl›nda tutulmufllard›r”. ‹stihdam Oran› =

‹stihdam edilenler Aktif nüfus

X 1 00

‹stihdam ve çal›flma kavramlar› aras›ndaki fark nedir?

SIRA S‹ZDE

1

8


‹flsizlik ‹flsizlik, çal›flma istek ve yetene¤inde oldu¤u halde piyasa ücret haddinden ifl bulamama durumu olarak ifade edilebilir. Kitab›m›z›n ‹flsizlik bafll›¤›n› tafl›yan 13. ünitesinde bu konu çok ayr›nt›l› olarak ele al›naca¤›ndan burada k›sa bir tan›m›n› vermekle yetinece¤iz.

Eksik ‹stihdam ‹flgücü, istihdamdakiler ve iflsizler olarak iki gruba ayr›l›r. Bu iki kategori aras›nda üçüncü bir kategori daha vard›r ki, bu da eksik istihdamd›r. Eksik istihdam, özellikle geliflmekte olan ülkelerde, geçmiflten bugüne, hayat›n önemli bir gerçe¤i olmufltur. Eksik istihdam, istihdam›n sektörel da¤›l›m› içinde tar›m›n a¤›rl›kta oldu¤u, ücretsiz aile iflçilerinin yo¤un olarak bulundu¤u ve iflsizlik sigortas› uygulamas›n›n bulunmad›¤› ülkelerde, iflgücünün gere¤i gibi de¤erlendirilememesinden kaynaklanan önemli bir sorundur. ‹flsizlik sigortas›n›n bulunmad›¤› ya da s›n›rl› oldu¤u ülkelerde, kifliye iflsiz kald›¤›nda, geçimini temin edebilecek bir gelir düzeyi sa¤lanamamaktad›r. Bundan dolay› da kifli, sahip oldu¤u e¤itim ve niteli¤e uygun olsun ya da olmas›n veya elde edece¤i ücret düzeyi ne olursa olsun çal›flmak zorunda kalmaktad›r. Böylece, kifli iflsiz olmaktan kurtulmakta, ancak bu kez de sorun eksik istihdam olarak ortaya ç›kmaktad›r. Eksik istihdam tan›mlan›rken, genellikle düflük , daha az , yetersiz gibi kavramlar kullan›larak istihdam›n düflük nitelikli bir türü biçiminde ifade edilir. Bu tan›mlamalar yap›l›rken e¤itim, çal›flma alan›, ücretler ve iflin devaml›l›¤› gibi kriterlerden hareket edilir. Baz› iktisatç›lar eksik istihdam› tan›mlarken temelde ücretleri baz olarak al›rlar. Örne¤in, Zvonkovic eksik istihdam tan›m›nda, “son gelirin bir önceki iflten elde edilen gelirden en az %20 daha az olmas›” gerekti¤ini söyler. Depresyon döneminde eksik istihdam konusundaki çal›flmalar›yla bilinen Elder de, gelir kayb›n›n eksik istihdam›n tan›m›ndaki en önemli unsur oldu¤unu ifade etmektedir (Feldman,1996, s. 3). Baz› iktisatç›lar ise, eksik istihdam› düzensiz istihdama veya istihdam ile e¤itim aras›ndaki uyumsuzlu¤a dayand›r›rlar. Livingstone’a göre, eksik istihdam kiflinin yapt›¤› iflle sahip oldu¤u e¤itim aras›ndaki uyumsuzlu¤un bir sonucudur. Livingstone, ABD ve Kanada üzerinde yapt›¤› araflt›rmas›nda bunu e¤itim-ifl bofllu¤u (education-job gap) olarak adland›rm›fl ve baz› ampirik verilere dayand›rm›flt›r. Livingstone’a göre bu boflluk, iflle ilgili bilgi ve bu bilgiyi kullanma f›rsatlar› aras›ndaki uyumsuzluktan do¤maktad›r. Çal›flanlar›n ço¤u, sürekli olarak iflleriyle ilgili daha çok fley ö¤renirler. Ancak ö¤rendiklerinin ço¤unu da, çal›flt›klar› iflte kullanma f›rsat›n› bulamazlar. 1960’tan beri ABD ve Kanada’da iflgücünün niteli¤i ifllerin niteli¤inden daha h›zl› artm›flt›r. Livingstone ABD ve Kanada’da iflgücünün yaklafl›k olarak %20’sinin bu anlamda eksik istihdamda oldu¤unu hesaplam›fl hesaplam›fl ve son 20 y›ld›r da bunun sürekli bir art›fl içinde oldu¤unu ortaya koymufltur (Livingstone,1998, s. 5). Bütün bu tan›mlamalar›n ›fl›¤›nda eksik istihdam›n boyutlar› flu flekilde belirlenebilir: • Kifli Kifli,, iflin gerektir gerektirdi¤in di¤inden den daha daha fazla formel formel e¤itime e¤itime sahipti sahiptir. r. • Kifli Kifli,, formel e¤itimi e¤itimi d›fl›nda d›fl›ndaki ki bir alanda alanda gönülsüz gönülsüz olarak olarak çal›flmaktad çal›flmaktad›r. ›r. • Kifli Kifli,, iflin gerektirdi gerektirdi¤ind ¤inden en daha fazla fazla ifl deneyimine deneyimine ve niteli¤e niteli¤e sahiptir. sahiptir. • Kifli Kifli,, gönülsüz gönülsüz olarak olarak yar› zamanl›, zamanl›, geçici geçici veya kesintili kesintili istihdam istihdamdad› dad›r. r. • Kifli, bir bir önceki önceki iflinden iflinden %20 veya daha daha az kazanmak kazanmaktad›r tad›r (çal›flm (çal›flmaa hayat›hayat›na yeni girenler için ayn› mesleki nitelikteki kiflilerden %20 az kazanmas› koflulu aran›r).


Bütün bu boyutlar›na bak›ld›¤›nda, eksik istihdam›n hem objektif hem de sübjektif olarak belirlendi¤i söylenebilir. Eksik istihdam›n baz› boyutlar›, ücretler veya formel e¤itimin iflin gereklerine uygun olup olmamas› gibi, objektif olarak ortaya konulabilirken, di¤er taraftan kiflilerin formel e¤itimleri d›fl›nda ya da baz› geçici ifllerde gönülsüz olarak çal›fl›p çal›flmad›klar› gibi boyutlar› ise, sübjektif de¤erlendirmeleri içermektedir. Dolay›s›yla, eksik istihdam›n hem objektif kriterler ve hem de sübjektif yorumlar taraf›ndan belirlendi¤i söylenebilir (Feldman, 1996, s. 7). Uluslararas› Çal›flma ‹statistikçileri Konferans›’n›n (ICLS) 1982 y›l›nda yap›lan 13. toplant›s›nda eksik istihdam, görülebilir ve görülemeyen eksik istihdam olmak üzere ikiye ayr›lm›flt›. Görülebilir eksik istihdam (visible underemployment) temelde istatistiksel bir kavram olup do¤rudan ifl miktar›ndaki bir yetersizli¤i ifade eden iflgücü istatistikleriyle ölçülebilir. Görülemeyen eksik istihdam (unvisible underemployment) ise iflgücü kayna¤›n›n yanl›fl kullan›m›n› veya iflgücü ve di¤er üretim faktörleri aras›nda temel bir dengesizli¤i yans›tan analitik bir kavramd›r. Temel belirtileri ise; düflük gelir, düflük verimlilik ve iflgücünün sahip oldu¤u niteliklerden yeterince yararlanamama olabilir. Görülemeyen eksik istihdam›n ölçülmesi konusundaki analitik çal›flmalar, çal›flmalar, gelir, verimlilik ve nitelik düzeylerini içeren genifl bir veri analizi gerektirir. Bu nedenle, eksik istihdam›n istatistiksel olarak ölçülmesi, genellikle görülebilir eksik istihdamla s›n›rl›d›r (ILO, 1988, s. 52). ICLS’nin 1998 y›l›nda yap›lan 16. toplant›s›nda, eksik istihdam›n tan›m› ve ölçülmesi yeniden gözden geçirilmifl ve bu konuda önemli bir ad›m at›lm›flt›r. Buna göre eksik istihdam, zamana dayal› eksik istihdam (time-related underemployment) ve yetersiz istihdam (inadequate employment) olarak ikiye ayr›lm›flt›r. Zamana dayal› eksik istihdam, çal›flma süresinin yetersizli¤i nedeniyle ilave bir ifl arayan ve bu iflte çal›flmaya müsait olanlar›n durumunu ifade eder. Zamana dayal› eksik istihdam› tan›mlamak için bu durumun referans döneminde flu üç kritere de uymas› gerekir. Bu kriterler flunlard›r: a) ‹lave çal› çal›flmay flmayaa istekli istekli olma olma,, b) ‹lave çal› çal›flmay flmayaa müsait müsait olma, olma, c) Norm Normal al çal›flma çal›flma süresin süresinden den az çal›flm çal›flma. a. Yetersiz istihdam kavram› görülemeyen eksik istihdamdan daha genifl bir alan› içine al›r. Tan›m› görülemeyen eksik istihdama göre hem daha objektif ve hem de daha pratiktir. Yetersiz istihdam flu üç durumda söz konusu olmaktad›r: a) Niteli¤e dayal› yetersiz istihdam durumu (skill-related inadequate employment): ‹flçinin sahip oldu¤u niteli¤in, iflin gerektirdi¤inden çok daha fazla olmas›d›r. Yani, iflçinin kapasitesini tam olarak kullanamamas kullanamamas›› durumudur. b) Gelire dayal› yetersiz istihdam durumu (income-related inadequate employment): Normal çal›flma süresinin alt›nda çal›flmamakla birlikte elde edilen gelirin çok düflük olmas› durumudur. Bu duruma daha çok geliflmekte olan ülkelerde kendi hesab›na ve informel ekonomik faaliyetlerde çal›flanlar aras›nda yo¤un olarak rastlanmaktad›r (Bolle, 1999, s. 74). c) Afl›r› çal›flmaya dayal› yetersiz istihdam (inadequate employment related to excessive hours): Afl›r› istihdam olarak da isimlendirilebilecek bu durumda kiflilerin gelirlerinin azalmas›na ra¤men referans dönemindekinden daha az sürelerle çal›flmak istemeleri söz konusu olmaktad›r (ILO, 1998, s. 52). Yetersiz istihdam, her ülkenin içinde bulundu¤u duruma göre birçok farkl› sebebi içerebilir. Bunlardan baz›lar› flöyle s›ralanabilir: Mesleki niteliklerin yetersiz ve yanl›fl kullan›lmas›, mevcut ifllerdeki gelirin yetersizli¤i, afl›r› çal›flma süreleri,


10

iflin yap›lmas›nda gerekli olan alet, ekipman ve e¤itimin yetersizli¤i, sosyal hizmetlerin yetersizli¤idir. 16. ICLS toplant›s›nda da ifade edildi¤i gibi, gerçekte eksik istihdam› ölçmenin temel amac›, “istihdam sorununu daha iyi analiz ederek, k›sa ve uzun dönem politikalar›n de¤erlendirilmesine ve oluflturulmas›na, verimli ve özgürce seçilen istihdam› artt›rmaya yönelik önlemlere yard›mc› olmakt›r” (ILO, 1998, s. 49). SIRA S‹ZDE

2

Ülkemizde eksik istihdam oran› son y›llarda yükselme e¤ilimindedir. Sizce bunun nedenleri neler olabilir?

‹flgücüne Kat›lma Oran› ‹flgücüne kat›lma oran›, istihdam edilenlerle iflsizlerin toplam›n›n oluflturdu¤u iflgücünün aktif nüfusa oran›d›r. Bu oran, aktif nüfus içersinde iflgücünün nispi a¤›rl›¤›n› gösterir. ‹flgücü ‹flgücüne Kat›lma Oran› = X 100 Aktif Nüfus ‹ktisadi faaliyet oran› olarak da adland›r›lan iflgücüne kat›lma oran›, ekonomi

politikalar›n›n belirlenmesinde belirlenmesinde ve uygulanmas›n uygulanmas›nda da önemli bir rol oynar. Örne¤in, tam istihdam› sa¤lamaya yönelik politikalar, toplumda kaç kiflinin çal›flmak iste¤inde oldu¤u bilindi¤inde oluflturulup uygulanabilir. Bunun için iflgücüne kat›lma oran› ve bunu etkileyen unsurlar›n bilinmesi gerekir. ‹flgücüne kat›lma oran›n›n artmas› ekonomik faaliyet oran›n›n artmas› anlam›na gelirken, azalmas› ise aktif nüfusun daha büyük k›sm›n›n ekonomik aktivitenin d›fl›nda kalmas› anlam›nda de¤erlendirilebilir. Emek piyasas› ile ilgili politikalar oluflturulurken iflgücüne kat›lma oran› önemli bir gösterge olmakla birlikte, tek bafl›na yeterli de¤ildir ve bunu oluflturan unsurlar›n da göz önünde bulundurulmas› gerekir. Yani, ülkelerin sadece iflgücüne kat›lma oranlar›na bakarak emek piyasalar›n› de¤erlendirmek hatal› olabilir. Nitekim, iflgücüne kat›lma oran›n›n yüksek olmas›, o ekonomide iflsizlik oran›n›n düflük oldu¤u anlam›na gelmez. Çünkü, insanlar›n çal›fl›yorken iflsiz kalmalar› iflgücüne kat›lma oran›n› de¤ifltirmez. Bu konuda do¤ru bir de¤erlendirme yapabilmek için emek piyasas›yla ile ilgili di¤er parametreleri de bilmemiz gerekir. ‹flgücüne kat›lma oran›n› etkileyen faktörler genellikle, bireysel emek arz›n› belirleyen faktörlerle özdefltir. Bu faktörlerin bafl›nda ücret oran› gelmektedir. Bunun yan›nda, emek piyasas›n›n koflullar›, e¤itim düzeyi, kentleflme, kad›nlar›n çal›flmas›na yönelik sosyal tutumlar, bofl zaman› daha de¤erli k›lan teknolojik yenilikler ve demografik faktörler de iflgücüne kat›lma oran›n› etkilemektedir. SIRA S‹ZDE

3

Ekonomik durgunluk dönemlerinde iflgücüne kat›lma oran› sizce artar m›, azal›r m›? Nedenleriyle aç›klay›n›z.

Ba¤›ml›l›k Oran› Bir ülke nüfusunun tamam› tüketicidir, ancak çal›flma ça¤›ndakiler hem tüketici hem de üreticidirler. Üretim-tüketim dengesini sa¤lamak için üretime kat›lanlar›n kendileriyle birlikte kat›lmayanlara da yetecek kadar üretimde bulunmalar› gerekir. Bunun ölçüsü ba¤›ml›l›k oran›d›r. Ba¤›ml›l›k oran›, çal›flma ça¤›ndaki kiflilere ba¤›ml› olan nüfusun kaba bir ölçüsüdür.

11


Ba¤›ml›l›k Oran› =

Çal›flma ça¤› d›fl›ndaki nüfus Çal›flma ça¤›ndaki nüfus

X 100

Ba¤›ml›l›k oran›n› iki farkl› bileflene ay›rmak mümkündür. Bunlar; çocuk ba¤›ml›l›k oran› ve yafll›l›k ba¤›ml›l›k oran›d›r. Çocuk ba¤›ml›l›k oran›, 15 yafl›n alt›ndaki çocuk say›s›n›n çal›flma ça¤›ndaki nüfusa, yani 15-64 yafl grubundaki nüfusa oran›d›r. 15 yafl›n alt›ndaki nüfus Çocuk Ba¤›ml›l›k Oran› = X 100 Çal›flma ça¤›ndaki nüfus Yafll›l›k ba¤›ml›l›k oran› ise, 65 ve üstü yafl grubunun 15-64 yafl grubuna oran›d›r. 64 yafl›n üstündeki nüfus Yafll›l›k Ba¤›ml›l›k Oran› = X 100 Çal›flma ça¤›ndaki nüfus Do¤urganl›k oranlar›n›n oranlar›n›n yüksek oldu¤u az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde, çocuk ba¤›ml›l›k oran› geliflmifl ülkelere göre daha yüksektir. Örne¤in, çocuk ba¤›ml›l›k oran› 1997 y›l›nda geliflmifl ülkelerde %30’larda iken, bu oran Afrika’da %80’in üzerinde, Güney Asya’da %60’larda ve geliflmekte olan ülkelerde %50’nin üzerindedir. Yafll›l›k ba¤›ml›l›k oran› ise, geliflmekte olan ülkelerde %7’lerde, Afrika’da %6’larda ve Güney Asya’da %5’lerde iken, geliflmifl ülkelerde ortalama olarak %15’lerde seyretmektedir (Lordo¤lu, 1999, s. 32). Yafll›l›k ba¤›ml›l›k oran›n›n yüksek olmas›, bir ülke bak›m›ndan ne tür sorunlar do¤urabilir?

Emek Verimlili¤i Verimlilik, en genel anlam›yla, üretim sürecine kat›lan üretim faktörleriyle elde edilen üretim aras›ndaki iliflkiyi ifade eder. Uygulamada çeflitli verimlilik ölçümleriyle karfl›laflmam›z mümkündür. E¤er üretim miktar›, üretimde kullan›lan toplam faktör miktar›na bölünüyorsa toplam verimlilik , üretim faktörlerinden sadece birisine oranlan›yorsa k›smi verimlilik söz konusudur. Bu durumda, emek verimlili¤i , ya da müteflebbis verimlili¤i gibi verimlilik türlerinden bahsesermaye verimlili¤i ya dilebilir. Emek verimlili¤i, belirli bir dönemde bir firman›n, ifl kolunun veya ülkenin üretti¤i toplam reel üretim miktar›n›n, bu üretimin elde edilmesi için kullan›lan toplam emek-saat miktar›na bölünmesiyle elde edilir. Toplam ürün Emek Verimlili¤i = X 10 0 Çal›fl›lan süre Emek verimlili¤ini belirleyen unsurlar›n bafl›nda, üretimde kullan›lan eme¤in kalitesi gelmektedir. Kuflkusuz, eme¤in kalitesi ile e¤itim düzeyi aras›nda do¤ru orant›l› bir iliflki bulunmaktad›r. ‹yi e¤itilmifl, vas›f düzeyi yüksek iflçilerin verimlilik düzeyi de yüksek olacakt›r. E¤itimin yan›nda, sa¤l›k ve beslenme koflullar› gibi yaflam flartlar› da eme¤in kalitesi üzerinde etkili olmaktad›r. Eme¤in verimlili¤ini belirleyen bir baflka unsur, birim emek bafl›na düflen sermaye mal› miktar›d›r. Zamanla sanayide kullan›lan makine say›s›ndaki art›fllar iflçi bafl›na daha fazla sermaye mal› düflmesine neden olmufl, bu da verimlili¤i yükseltmifltir. Bütün bunlar›n yan›nda, teknolojik geliflmeler, uzmanlaflma, emek hareketlili¤i, toplumdaki verimlilik kültürü ve kamu politikalar› da emek verimlili¤ini etkileyen unsurlar aras›nda say›labilir (Biçerli, 2000, s. 389).

SIRA S‹ZDE

4

12

Özet  AMAÇ

1

Emek piyasalar›n› di¤er piyasalardan ay›ran özel- likler nelerdir?

• Emek piyasas›n› piyasas›n› mal ve di¤er piyasalar piyasalardan dan ay›ran ay›ran belki de en önemli özellik, eme¤in istihdam›n›n çal›flan ve çal›flt›ran aras›nda kiflisel bir iliflkiyi ifade etmesidir. Emek piyasas› hakk›nda genellikle hem iflveren hem de iflçi bak›m›ndan bir bilgi eksikli¤i söz konusudur. Emek piyasas›na arz edilen emek büyük ölçüde heterojenlik gösterir. Tek bir emek piyasas› yoktur, farkl› birçok ifl için binlerce piyasa vard›r. Emek piyasalar›nda grup iliflkilerini etkileyen birçok faktör bulunmaktad›r. Bu piyasalardaki karar al›c› birimlerin bafl›nda gelen sendikalar›n davran›fllar›n› belirleyen sosyal, siyasal ve ideolojik baz› etkenler mal piyasalar›nda yer alan firmalar›n davran›fllar›n› etkileyen faktörlerden farkl›d›r. Emek piyasas›nda iflçinin pazarl›k gücü nispi olarak azd›r. Genellikle bu piyasalarda güç al›c›lar lehinedir.  AMAÇ

2

3

 AMAÇ

4

‹flgücü nedir?

• ‹flgücü, ‹flgücü, bir ülkedek ülkedekii emek arz›n› arz›n› insan insan say›y› say›y› yönünden ifade eden bir kavramd›r. Baflka bir tan›mlama ile, bir ülkedeki nüfusun üretici durumda bulunan yani ekonomik faaliyete kat›lan k›sm›d›r. Çal›flma ça¤›ndaki nüfustan, çal›flmak istemeyenleri, çal›flmas›n› engelleyen bir sakatl›¤›

Eksik istihdam nedir?

• Eksik istihdam, istihdam, istihda istihdam›n m›n sektörel sektörel da¤›l›m› da¤›l›m› içinde içinde tar›m›n a¤›rl›kta oldu¤u, ücretsiz aile iflçilerinin yo¤un olarak bulundu¤u ve iflsizlik sigortas› uygulamas›n›n bulunmad›¤› ülkelerde, iflgücünün gere¤i gibi de¤erlendirilememesinden kaynaklanan önemli bir sorundur. ‹flsizlik sigortas›n›n bulunmad›¤› ya da s›n›rl› oldu¤u ülkelerde, kifliye iflsiz kald›¤›nda, geçimini temin edebilecek bir gelir düzeyi sa¤lanamamaktad›r. Bundan dolay› da kifli, sahip oldu¤u e¤itim ve niteli¤e uygun olsun ya da olmas›n veya elde edece¤i ücret düzeyi ne olursa olsun olsu n çal›flmak zorunda kalmaktad›r. Böylece, kifli iflsiz olmaktan kurtulmakta, ancak bu kez de sorun eksik istihdam olarak ortaya ç›kmaktad›r.

Çal›flma ça¤›ndaki nüfus ve aktif nüfus nedir?

• Çal›flma Çal›flma ça¤›ndaki ça¤›ndaki nüfus nüfus tan›mlan› tan›mlan›rken, rken, bir bir yafl s›s›n›rlamas›ndan hareket edilir. Genellikle, bu ça¤›n alt s›n›r›, zorunlu temel e¤itimin bitiflini ifade ederken; üst s›n›r› da emeklilik yafl›na karfl›l›k gelmektedir. Ülkeler aras›nda gerek zorunlu temel e¤itimin süreleri ve gerekse emeklilik yafllar› konusundaki farkl›l›klar çal›flma ça¤›ndaki nüfusun uygulamada farkl›laflmas›na yol açmaktad›r. Ancak, ülkeler aras›nda yayg›n olan yafl s›n›rlar› 15-64 yafllar› aras›d›r. Yani, 15-64 yafllar› aras›ndaki kifliler çal›flma ça¤›ndaki nüfusu oluflturmaktad›r. • Aktif nüfus, nüfus, çal›flma çal›flma ça¤›nda ça¤›nda yani 15-64 15-64 yafl grugrubunda olup kurumsallaflmam›fl nüfustan oluflmaktad›r. Kurumsallaflmam›fl nüfus, Devlet ‹statistik Enstitüsü’ne göre; “Okul, yurt, otel, çocuk yuvas›, huzurevi, özel nitelikli hastane, hapishane, k›flla ve orduevi gibi yerlerde ikamet edenlerle yabanc› uyruklular d›fl›ndaki nüfustur”.  AMAÇ

olanlar›, askerlik hizmetini yapanlar›, ev kad›nlar›n›, ö¤rencileri ve mahkumlar gibi gözetim alt›nda tutulanlar› ç›kar›p; çal›flma ça¤› d›fl›nda oldu¤u halde çal›flmak zorunda olan çocuklarla yafll›lar› eklersek sivil iflgücüne ulafl›l›r. K›saca, ‹flgücü = ‹stihdam edilenler + ‹flsizler.

 AMAÇ

5

‹flgücüne kat›lma oran› nedir?

• ‹flgücüne ‹flgücüne kat›lma kat›lma oran›, oran›, istihdam istihdam edilenlerl edilenlerlee iflsizleiflsizlerin toplam›n›n oluflturdu¤u iflgücünün aktif nüfusa oran›d›r. Bu oran, aktif nüfus içersinde iflgücünün nispi a¤›rl›¤›n› gösterir.  AMAÇ

6

Ba¤›ml›l›k oran› nedir?

• Bir ülke ülke nüfusunun nüfusunun tamam› tamam› tüketicidi tüketicidir, r, ancak çal›flma ça¤›ndakiler hem tüketici hem de üreticidirler. Üretim-tüketim dengesini sa¤lamak için üretime kat›lanlar›n kendileriyle birlikte kat›lmayanlara da yetecek kadar üretimde bulunmalar› gerekir. Bunun ölçüsü ba¤›ml›l›k oran›d›r. Ba¤›ml›l›k oran›, çal›flma ça¤›ndaki kiflilere ba¤›ml› olan nüfusun kaba bir ölçüsüdür.  AMAÇ

7

Emek verimlili¤i nedir?

• Bir ülke ülke nüfusunun nüfusunun tamam› tamam› tüketicidi tüketicidir, r, ancak çal›flma ça¤›ndakiler hem tüketici hem de üreticidirler. Üretim-tüketim dengesini sa¤lamak için üretime kat›lanlar›n kendileriyle birlikte kat›lmayanlara da yetecek kadar üretimde bulunmalar› gerekir. Bunun ölçüsü ba¤›ml›l›k oran›d›r. Ba¤›ml›l›k oran›, çal›flma ça¤›ndaki kiflilere ba¤›ml› olan nüfusun kaba bir ölçüsüdür.


Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi emek piyasalar›n›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Hem iflçi iflçi hem de iflveren iflveren aç›s›nda aç›s›ndan n bilgi bilgi eksikli¤ eksikli¤iinin bulunmas› b. Gü Gücün cün ge gene nell llik ikle le al›c›lar lehine olmas› c. ‹stihda ‹stihdam›n m›n ayn› zamand zamandaa çal›flan çal›flan ve çal›flt›ra çal›flt›ran n araaras›nda kiflisel bir iliflkiyi ifade etmesi d. Piyasa Piyasaya ya arz arz edilen edilen eme¤in eme¤in büyük ölçüde homojen olmas› e. Far Farkl› kl› birço birçokk piyasa piyasan›n n›n bulu bulunma nmas› s›

2. Afla¤›dakilerden hangisi iflgücünü oluflturur? a. b. c. d. e.

‹stihdam edi ‹stihdam edilen lenler ler + iflsiz iflsizler ler ‹stihdam ‹sti hdam edi edilen lenler ler - ifls iflsizl izler er 15-644 yaflla 15-6 yafllar› r› aras aras›nd ›ndaki aki nüfu nüfuss 15-64 yaflla yafllar› r› aras›nda aras›ndaki ki kurumsal kurumsal olmaya olmayan n nüfus Çal›flm Çal ›flmaa ça¤›nd ça¤›ndaki aki nüfus nüfus - akti aktiff nüfus nüfus

3. Afla¤›dakilerden hangisi eksik istihdam›n boyutlar›ndan de¤ildir? a. ‹flin gerekti gerektirdi¤i rdi¤inden nden daha daha fazla fazla formel formel e¤itime e¤itime sasahip olmak b. E¤itim E¤itimini ini ald›¤› ald›¤› alan› alan›n n d›fl›nda d›fl›nda gönülsüz gönülsüz çal›flm çal›flmak ak c. ‹flin gerekti gerektirdi¤ind rdi¤inden en daha daha fazla fazla niteli¤ niteli¤ee sahip sahip olmak d. Gön Gönülsü ülsüzz olarak olarak yar› yar› zamanl› zamanl› çal›fl çal›flmak mak e. Bir iflt ifltee çal›fl çal›fl›yo ›yorr olmam olmamak ak

4. Belirli bir zaman içersinde istihdam edilenlerle iflsizlerin toplam›n›n aktif nüfusa oran›na ne ad verilir? a. ‹s ‹sti tihd hdam am or oran an›› b. ‹flg ‹flgücün ücünee kat kat›lm ›lmaa ora oran› n› c. Ba Ba¤› ¤›ml ml›l ›l›k ›k oran oran›› d. ‹flgücü e. Eks Eksik ik is isti tihda hdam m oran oran››

5. Afla¤›dakilerden hangisi Devlet ‹statistik Enstitüsü’nün tan›m›na göre istihdam edilenler aras›nda yer almaz? a. Üc Ücre retl tliile lerr b. Kend Kendii hesa hesab›n b›naa çal› çal›flan flanlar lar c. ‹fl ‹flve vere renl nler er d. Bir hay›r kurumun kurumunda da bedels bedelsiz iz çal›fla çal›flanlar nlar e. Ücr Ücret etsi sizz aile aile iflç iflçil iler erii

13

6. Ba¤›ml›l›k oran› nedir? a. Çal›flma Çal›flma ça¤› ça¤› d›fl›ndaki d›fl›ndaki nüfusun çal›flm çal›flmaa ça¤›ndak ça¤›ndakii nüfusa oran› b. Çal›fl Çal›flma ma ça¤› ça¤› d›fl›ndak d›fl›ndakii nüfusun nüfusun iflgücüne iflgücüne oran› c. Çal›fl Çal›flma ma ça¤› ça¤› d›fl›nda d›fl›ndaki ki nüfusun istihd istihdama ama oran› d. Çal›fl Çal›flma ma ça¤›nd ça¤›ndaki aki nüfusun iflgücü iflgücüne ne oran› oran› e. Çal Çal›flm ›flmaa ça¤›ndak ça¤›ndakii nüfusun nüfusun istihdam istihdamaa oran› 7. Afla¤›dakilerden hangisi emek verimlili¤ini etkileyen unsurlar aras›nda yer almaz? a. E¤ E¤it itim im dü düze zeyi yi b. Ka Kamu mu pol polit itik ikal alar ar›› c. Cinsiyet d. Em Emek ek har harek eket etli lili li¤i ¤i e. Uzm zmaanl nlafl aflma ma

8. Afla¤›dakilerden hangisi iflgücüne kat›lma oran›n› etkileyen faktörlerden biri de¤ildir? a. Ücr cret et or oraan› b. Ve Veri riml mlil ilik ik ora oran› n› c. Kad›nl Kad›nlar›n ar›n çal›flm çal›flmas›na as›na yöneli yönelikk sosyal sosyal tutuml tutumlar ar d. E¤ E¤it itim im dü düze zeyi yi e. Eme Emekk piya piyasas sas›n› ›n›n n koflul koflullar lar››

9. ‹stihdam oran› nedir? a. b. c. d. e.

‹stihdam ‹stihd am edilen edilenler lerin in aktif aktif nüfusa nüfusa oran› oran› ‹stihd ‹st ihdam am edilenl edilenleri erin n iflsizler iflsizleree oran› ‹stihd ‹st ihdam am edilen edilenler lerin in genel genel nüfusa nüfusa oran oran›› ‹flsizl ‹fls izleri erin n aktif aktif nüfu nüfusa sa oran› oran› ‹flsizl ‹fls izleri erin n genel genel nüfu nüfusa sa oran oran››

10. Afla¤›dakilerden hangisi emek piyasalar›n›n bafll›ca fonksiyonudur? a. Üc Ücre rett düzey düzeyin inii artt› artt›rm rmak ak b. Eme Emekk arz ve taleb talebini ini deng dengele elemek mek c. Sen Sendik dikala alar› r› kon kontro troll etm etmek ek d. Eme Emekk tal talebi ebini ni art artt›r t›rmak mak e. Em Emek ek arz arz›n ›n›› artt artt›r ›rma makk

14

“


Yaflam›n ‹çinden ‹flgücüyle yaflamak güç Küreselleflme sürecinde sermayenin hareket olanaklar› art›yor. Buna karfl›n iflgücü hareketlili¤i san›ld›¤› gibi h›zlanm›yor. Çal›flma dahil tüm sosyal ve iktisadi haklar dünya üzerinde zay›fl›yor. 05/12/2002 Radikal

Prof. Dr. Kuvvet Lordo¤lu ‹nsan haklar› çerçevesinde ele al›nan ve bireylerin iktisadi ve sosyal haklar› aras›nda düflünülen çal›flma hakk›, art›k günümüzde çeflitli k›l›flar alt›nda nerede ise inkâr edilir bir duruma getirilmektedir. Özellikle küreselleflme süreci içinde iflgücünün hareketlili¤i, öyle san›ld›¤› gibi bir h›z kazanmam›flt›r. Tam aksine iflsizlik nedeni ile iflgücünün, b›rak›n s›n›r afl›r› dolafl›m›, kendi ülkesinde bile oldukça s›n›rl› bir hareket olana¤› göze çarpmaktad›r. Bu durumun z›dd› bir biçimde, sermaye hareketlerinin ülkeleraras› dolafl›m olanaklar› adeta suyun al›flkanl›¤› gibi kendi mecras›na her zaman uygun bir yol açabilmekte. Sermaye hareketleri konusunda yeryüzündeki bütün s›n›rlar›n adeta yok oldu¤una tan›k olmaktay›z. Çal›flanlar›n hareketi önünde ise çeflitli engeller bulunmaktad›r.

Açl›k tehdidi Çal›flma hakk› baflta olmak üzere birçok iktisadi ve sos yal hakk›n çeflitli engellerle karfl›laflt›¤› bugün, bu haklar›n kullan›lmas›n› savunmak durumunda kalmakta y›z. Çeflitli uluslararas› metinlerde tan›mlanan bu haklar serbest piyasa ekonomisi söylemi alt›nda gün geçtikçe daha fazla gasp edilmektedir. Fazla çal›flma, ücretsiz çal›flt›rma, çocuk eme¤i kullanmak ve bunlar gibi daha birçok hak ihlaninin ana gerekçesi iflsizlik olarak karfl›m›za ç›kar›lmakta, iflsiz ve gelirsiz kalan bire yin çaresizli¤i bir de yabanc› ülkenin koflullar› ile düflünülürse durum daha vahim bir hale gelmektedir.

Yaflam hakk› Ne pahas›na olursa olsun ifl bulmaya çal›flan kaçak durumundaki yabanc›n›n önüne konulan ‘yaflam hakk›’ açl›k tehdidi alt›nda bir sinizme dönüflmektedir. Günümüzde art›k iktisadi ve sosyal haklar ba¤lam›nda çal›flma ve ifl bulma hakk›n›n ulus devlet anlay›fl› içinde yeniden de¤erlendirilmesi gerekmektedir. ‹nsan haklar›n›n evrensel tarihi içindeki geliflimi ortaya ç›kan afl›nmalardan dolay› yeni tan›mlamala tan›mlamalara ra ihtiyaç duyulmaktad›r.

Vatans›zl›k ‹flsizlik ve gelir azl›¤›na ba¤l› zorunlu göçler hukuken olmasa bile zorla yeni çal›flma biçimlerini ‘vatans›zl›k’ statüsü alt›nda gelinen ülkeye fiilen uygulatmaktad›r. ‹flte bu ba¤lamda çal›flma hakk›, ücret hakk›, sosyal gü-

venlik hakk›, ücretli izin hakk› gibi köken olarak çal›flmaya dayal› haklar›n vatandafll›k perspektifinden ç›kar›l›p evrensel özellikleri ile yeniden tan›mlanma ihtiyac› gözükmektedir. Burada haklar ‘ulus-devlet’ çerçevesinden çok daha genifl bir anlama oturtulmal›d›r. Ancak bu flekilde sermayenin hareket h›z›na uyum gösterebilen k›smen düzenli ve çal›flanlar› da dikkate alan bir iflgücü piyasas› olanaklar›na kavuflmak mümkün olabilir. Ulus-devlet anlay›fl› içinde çal›flma hakk›na ba¤l› istismarlar›n önlenebilmesinin, benzer ikincil haklar›n eflitli¤i ölçüsünde mümkün olabilece¤i aç›kt›r. Öznesi çal›flan insan olan her türlü hakk›n elde edilmesinde siyasi mücadelelerin rollerini yads›mak mümkün de¤ildir. Ancak bu haklar›n elde edilmesini sadece sendikalar›n ve örgütlü yap›lar›n ifllevleri aras›nda kabul etmek ve bir anlamda bu kurumlara ihale etmek olarak da düflünülmemelidir. Açl›k s›n›r› alt›nda yaflayan, toplumdan d›fllanan, herhangi bir ifli bulunmayan (bulunamayan) birçok marjinal grubu iktisadi ve sosyal haklar ba¤lam›nda düflündü¤ümüzde formel iflçilik s›n›flamas›n›n ve bu gruplara ait örgütlenmenin yetersiz kald›¤› ve giderek de kalaca¤› anlafl›lmaktad›r. Gün geçtikçe açl›k s›n›r› alt›nda yaflayanlar›n artt›¤› bir dünyada yoksulluk ve ba¤l› sorunlar›n›n çözümünü sadece sendikalara ba¤l› olarak düflünmenin yetersizli¤i ortad›r. Ayr›ca bu sorunu eflitsizlik ve sömürü temeline dayal› olarak tan›mlamak ve bunun sisteme ba¤l› uzun vadeli çözümleri yan› s›ra k›sa vadeli sorunu hafifletici önlemleri de birlikte düflünmek zorunlu hale gelmektedir.

Hiç hakk› olmayanlar Bugüne kadar sosyal güvencenin belirli bir çal›flma hakk›na ba¤l› olarak düflünülmesinin getirdi¤i zihni refleks, bu hakka çeflitli nedenlerle hiç sahip olmam›fl olanlar› güvence alanlar› d›fl›nda b›rakmaktad›r. Gü vence alt›nda olabilmek çal›flma hakk›na bir dönemde olsa sahip olmay› veya belirli s›n›rlar içinde kalmay› kabul etme ile çerçevelenmifltir. Özellikle co¤rafi s›n›rlar d›fl›nda gelir peflinde koflan çeflitli göçmen gruplar›n özgün durumlar› asla dikkate al›nmamaktad›r. Açl›k s›n›r› alt›nda yaflayan her yoksula vatandafl olup olmamas›na ba¤l› olmaks›z›n, asgari ayl›k bir geçim paras›n›n sa¤lanmas›, insanlar›n hayatta kalmas›n› sa¤laman›n yan› s›ra sadece ahlaki alanda ve belirli referanslar alt›nda düflünülen konuyu insani bir kamusal hak olarak alg›lanmas›na yol açacakt›r. Ço¤u kez bu tür bir sosyal yard›ma muhtaç olanlar aç›s›ndan yard›mlar›n tamamen geçici, tesadüfi, k›saca söylersek, keyfi olmas›, kiflilerin benlik sayg›lar›n› zedeleyebilmekte, onlar›n onurlar›n› k›rmaktad›r. Oysa kamusal bir hak tan›m› alt›nda bir sosyal güvencenin yard›m›na muthaç olanlar aç›s›ndan zedeleyici bir yan› olmayacakt›r. Not: Bu metin k›smen 5. ‹nsan Haklar› Konferans›’nda ‹ktisadi ve Sosyal Haklar Çal›flma Grubu taraf›ndan haz›rlanan ortak çal›flmaya dayanmaktad›r.

”


Okuma Parças› GLOBAL DÜNYAYA AÇILAN PENCERELER: ‹fiGÜCÜ P‹YASALARI “1980’lerde ve 1990’larda globalleflme süreçlerinin iflgücü piyasalar› üzerindeki etkileri ve ortaya ç›kard›¤› dönüflümlerin boyutlar› oldukça kapsaml› bir flekilde tart›fl›lm›flt›r. Globalleflmenin nas›l tan›mland›¤›na ve nas›l alg›land›¤›na ba¤l› olarak çeflitlilik gösteren iflgücü piyasalar› analizlerinin belki de en “ortak” yan›, iflgücü piyasalar›n› di¤er piyasa türlerinden ay›rt eden özellik konusunda buluflmalar›d›r. Bu özellik flu flekilde formüle edilebilir: iflgücü piyasalar›nda olup bitenler göreli olarak serbest piyasa güçlerinin kontrolü d›fl›ndad›r ve kamu otoritesinin sosyal politika araçlar›yla iflgücü piyasalar›na müdahale etme flans› göreli olarak yüksektir. Bir di¤er deyiflle, dünyan›n art›k çokuluslu flirketlerin temel aktör oldu¤u tek bir global pazar haline geldi¤ini ve ulus-devletin etkinli¤ini tamamen kaybetti¤ini ileri süren ve “mutlak globalleflmeci” diye tan›mlanabilecek tezleri savunanlar›n d›fl›nda kalan görüfller, ulus-devletin göreli önemini korudu¤u alan olarak iflgücü piyasalar›n› iflaret ederler. ‹flgücü piyasalar›n›n dönüflümüyle ilgili olarak dile getirilen bir baflka ortak eksen, 1990’larda sermayenin ve mal/hizmet ticaretinin mobilitesi önemli ölçüde artarken, iflgücünün mobilitesinin çok düflük oranda gerçekleflmifl olmas›d›r. Ancak, iflgücü göçünün göreli gerili¤inin, ulusal iflgücü piyasalar›n›n uluslararas› rekabetten izole edildi¤i anlam›n› tafl›mad›¤› vurgulanmaktad›r. Zira iflgücü piyasalar›n›n dünya ekonomisine entegrasyonu, mal/hizmet ticareti yoluyla dolays›z olarak gerçekleflmektedir: iflgücü, ticaret ve yat›r›m ak›mlar› vas›tas›yla dünya çap›nda rekabet etmektedir. Özellikle, e¤itimli/nitelikli iflgücünün varl›¤›, “uygun” fiziksel ve alt yap› donan›mlar›yla birlikte, bir ülkenin global piyasalara eklemlenmesi aç›s›ndan “avantaj”lar olarak ortaya konmaktad›r. Ayr›ca, bir ülkenin iflgücü piyasalar›na dönük ulusal politikalar›n›n, deregülasyon ve iflgücü piyasalar›n›n “esnekli¤i”ni artt›ran önlemler fleklindeki yayg›n ve hegemonik niteli¤i gözönüne al›nd›¤›nda, fazlas›yla bir baflka ülke(lerin)nin sosyal politikalar›na ba¤›ml› oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r. Bu anlamda, iflgücü piyasalar›n›n karfl›l›kl› olarak gittikçe birbirine ba¤›ml› hale geldi¤ini söylemek mümkündür. Bu ba¤›ml›l›k art›fl›na ba¤l› olarak, ulusal sosyal politikalar›n dünya piyasalar›na entegrasyon süreçlerindeki belirleyici rolü hat›rlanmal›d›r. Özellikle, yap›sal uyum programlar›n› programlar› n› uygulayan geliflmekte olan ülkeler aç›s›ndan, programlar›n sosyal maliyetlerinin düflük ücret,

15

sendikas›z iflyeri, ücret farkl›l›¤›ndaki art›fl, ifl güvencesi ve sosyal güvenlik kazan›mlar›n›n törpülenmesi ve ya ortadan kald›r›lmas›, istihdam iliflkilerinin enformalleflmesi vd. kaç›n›lmaz biçimde çak›flmas› bu rolü pekifltirmektedir: rekabete daha aç›k hale gelen iflgücü piyasalar› daha “esnek” olmaktad›r. ‹flgücü piyasalar›n›n global dünyaya daha ba¤›ml› hale gelmesine yol açan mekanizmalar, literatürde genellikle üç bafll›k halinde analiz edilmektedir: i) D›fl ticaret mekanizmas›:daha çok ticaret daha çok ifl (?) ii) Yeni teknoloji: nitelikli iflgücü talebi art›yor mu? iii) Dolays›z yabanc› sermaye yat›r›mlar›: daha çok yat›r›m, daha çok ifl (?)” (.........) Kaynak: Özkaplan, N. (2002). “Global Dünyaya Aç›lan Pencereler: ‹flgücü Piyasalar›”, Ekonomik Yaklafl›m (Prof. Dr. Cem Alpar’a Arma¤an), 2002.

Yararlan›lan Kaynaklar Biçerli, M. K. (2000). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul. Bolle, P. (1999). “Innovations in Labour Statistics”, In- ternational Labour Review, Vol.138, No.1. D‹E (2002). Hanehalk› ‹flgücü Anketleri. Ehrenberg, G. ve Smith, R.G. (2000). Modern Labor Economics. Elliott, F.R. (1997) (Çeviri). Karfl›laflt›rmal› Çal›flma Ekonomisi, Ankara Üniversitesi Yay›nlar›, Ankara. Feldman, D.C. (1996). “The Nature, Antecedents and Consequences of Underemployment”, Journal of Management, Fall 1996, Vol.22, No.3. Gündo¤an, N. (2000). “Eksik ‹stihdam Sorunu”, Hu- man Resources, Y›l: 4, Say›: 4. ILO (1988). Current International Recommendations on Labour Statistics, Geneva. ILO (1998). Report of Sixteenth International Conference of Labour Statisticians, Governing Body, Geneva. Livingstone, D.W. (1998). The Education-Jobs Gap: Underemployment or Economic Democracy, West view Press. Lordo¤lu, K., Özkaplan, N. ve Törüner, M. (1999). Çal›flma ‹ktisad›, ‹stanbul. Lordo¤lu, K., Törüner, M., Biçerli, K. (2000). Çal›flma Ekonomisi, AÖF Yay›nlar›, Eskiflehir. Özkaplan, N. (1999). “‹flgücü Piyasas›na Ait Kavramlar›n Sorgulanmas›”, Ekonomik Yaklafl›m, C. 10, s. 32, s. 61-85. Zaim, S. (1997). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul.

16


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. a 3. e 4. b 5. d 6. a 7. c 8. b 9. a 10.. b 10

Bkz. Em Emeek Piyasa sallar› r›n na Gene nell Bir Bak›fl Bkz. ‹flgücü Bkz. Eksik istihdam Bkz. ‹flgücüne Kat›lma Oran› Bkz. ‹stihdam Bkz. Ba¤›ml›l›k Oran› Bkz. Verimlilik Bkz. ‹flgücüne Kat›lma Oran› Bkz. ‹stihdam Bkz. Bk z. Em Emek ek Pi Piya yasa sala lar› r›na na Ge Gene nell Bi Bir Bak Bak›fl ›fl

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹stihdam, belirli bir bedel (ücret, kar gibi) karfl›l›¤› olarak piyasa ile olan iliflkiyi tan›mlarken, çal›flma kavram› daha genel bir kavramd›r. Bir ev kad›n›n›n evdeki faaliyetleri ya da bir ö¤rencinin dersi ile ilgili faaliyetleri hep çal›flmad›r ve bu faaliyetlerin hemen hepsinin parasal bir karfl›l›¤› yoktur. S›ra Sizde 2 Ülkemizde tar›m›n istihdamdaki a¤›rl›¤› hâlâ çok yüksek seviyelerdedir. Son y›llarda tar›msal istihdam bir düflüfl e¤iliminde olmakla birlikte, flehirlere yaflanan h›zl› göç ve çarp›k kentleflme, flehirlerdeki informel istihdam› artt›rm›flt›r. Ülkemizde e¤itim-istihdam iliflkisi iyi kurulamam›flt›r. Son y›llarda özellikle e¤itimli gençler aras›nda iflsizlik ve eksik istihdam oran› h›zla artmaktad›r. Bunun anlam› fludur: ‹flsiz kalan e¤itimli gençler, kendileri istemeseler de bir gelir elde edebilmek için, meslekleri d›fl›ndaki alanlarda çal›flmak zorunda kalmaktad›rlar. Bir ziraat mühendisi ya da bir iflletme mezununun ilkokul ö¤retmenli¤i yapmas› gibi. S›ra Sizde 3 Ekonominin durgunluk dönemlerinde biri iflgücüne kat›lma oran›n› artt›ran di¤eri de azaltan iki etki ortaya ç›kabilir. Bu dönemlerde ailede tek çal›flan kiflinin iflsiz kalmas› ya da gelirinin nispi olarak düflmesi, ailenin di¤er fertlerinin yani ikincil iflgücünün de emek piyasas›na girmesine neden olacak ve “ilave iflçi etkisi” ile iflgücüne kat›lma oran› artacakt›r. Bunun tersi yönde iflleyen ikinci bir etki ise, “cesareti k›r›lm›fl iflçi etkisi”dir. Buna göre, durgunluk dönemlerinde ücretler düflük, ifl bulmak da güç ve maliyetlidir. Dolay›s›yla, bu durumda iflsiz kalan bir grup iflçi, düflük ücretlerle çal›flmak istemedi¤inden ya da piyasada ifl bulamayaca¤›n› düflündü¤ünden iflgücü d›fl›na ç›kar. Bu da iflgücüne kat›lma oran›n› düflürür. S›ra Sizde 4 Yafll›l›k ba¤›ml›l›k oran›n›n artmas›n›n bir ülke bak›m›ndan yaratt›¤› en büyük sorun, sigorta sistemleri ve kamu maliyesi üzerine getirece¤i mali bir yüktür. Bugün, özellikle Avrupa ülkelerindeki yafll›l›k sigortas› sistemlerinin iflas›n efli¤ine gelmesinin temelinde yatan neden, bu ülkelerde ortalama yaflam süresinin artmas› ve do¤um oranlar›n›n da h›zla düflmesiyle ortaya ç›kan yafll› nüfustur.

Emek Arz›

2

Çal›flma hayat›n›n yorucu temposu ve üzerimizde oluflturdu¤u gerginlik zaman zaman “Keflke bütün ihtiyaçlar›m›z kendili¤inden sa¤lansa da çal›flmak zorunda kalmasak” diye düflünmemize neden olabilmektedir. Ac› ama gerçek: yaflamak için ihtiyaçlar›m›z› karfl›lamaya, bunun için ise çal›flmaya mecburuz! ‹nsanlar›n tarlalardan atölyelere, maden ocaklar›ndan uzay istasyonlar›na kadar her yerde çal›fl›yor olmalar› çal›flman›n bir kural, aylakl›¤›n ise -ekonomik bedeli olan- bir istisna oldu¤unu göstermektedir. Çal›flma Ekonomisi dersinin temel konular›ndan biri olan emek arz›n›n incelenece¤i bu ünite bireylerinin çal›flma sürelerini nas›l belirledikleri ve hangi fak- törlerin bunu etkileyebilece¤i konusunda bilgilenmemizi sa¤layacakt›r.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›¤›m›zda afla¤›daki sorulara yan›t verecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Faydas›n› maksimize etmek isteyen bireyin bofl zaman ile çal›flma aras›nda-  ki tercihi nas›l belirlenir? Ücret de¤iflti¤inde denge çal›flma süresi bundan nas›l etkilenir?  Piyasa emek arz e¤risi nas›l elde edilir edilir ve bireysel emek arz e¤risinden fark-  l›l›¤› nedir? Emek arz›n› ücretler d›fl›nda hangi unsurlar, ne yönde etkiler? 

17

18


Örnek Olay HYUNDAI ‹Ç‹N EMEK ARZININ ANAHTAR UNSUR OLDU⁄U BEL‹RT‹LD‹* Mike Boyer Cincinnati Haber Otomobil firmalar›n›n yer belirleme kararlar› üzerine çal›flmalar yapan Miami Üniversitesi profesörlerinden James M.Rubenstein, ABD’de yeni bir fabrika kur- may› düflünen Hyundai Motor Fabrikas›n›n kurulufl yerinin belirlemesinde vergi teflviklerinin veya ulafl›m maliyetlerinin de¤il, bölgenin istenilen vas›flarda iflgü- cüne sahip olup olmamas›n›n anahtar unsur oldu¤unu belirtmektedir. Co¤rafya profesörü Rubenstein Güney Kore firmas›n›n yapmay› planlad›¤› 2.000 kifliyi istihdam edecek 1 milyar$’l›k yat›r›m› çekme yar›fl›nda Ohio’nun di¤er üç eyalete üstünlük sa¤lamas›n›n pek muhtemel olmad›¤›n› ve eyaletin yar›fl› kaybetti¤i söy- lemektedir. Ohio ile birlikte bu yar›flta Kentucky, Alabama ve Missisippi’de yer almaktad›r. Yer seçimi konusunda Hyundai sözcüleri sessizliklerini korurken ilgili- ler karar›n y›l ortas›nda verilebilece¤ini, üretimin ise 2004 y›l› itibariyle bafllaya- bilece¤ini belirtmektedirler. Yeni fabrika Hyundai’nin Kuzey Amerika’daki ilk tecrübesi de¤ildir. Firma 1989’da Quebec, Bromont’da küçük otomobiller üretmek için bir fabrika kurmufl, ancak fabrika alt› y›l sonra kapat›lm›flt›. Mr.Rubenstein Quebec’te yaflanan problemin, bölgenin ABD otomobil piyasas› merkezine uzak oluflu nedeniyle, tamamlanm›fl otomobiller ve yedek parçalar›n otomobil sat›c›lar›na ulaflt›rma maliyetlerinin artmas›ndan kaynakland›¤›n› ileri sürmektedir. Rubenstein’ a göre Ohio’nun en büyük avantaj›, piyasan›n merkezine yak›n olufludur. Ancak ona göre, bu konuda en önemli belirleyici emek piyasa- s›n›n durumudur. Yat›r›mlar› ABD’nin güney bölgelerine çeken sebebin sendika- s›z ortam oldu¤unu söyleyen Rubenstein, bunun önemli bir unsur oldu¤unu, ancak iflgücünün kolay temin edilebilir olmas›n›n bundan daha önemli oldu¤unu söylemektedir. Hyundai, fabrika arazisi için vas›fl› iflgücünün 45 dakikada fabri- kaya ulaflabilece¤i bir alan aramaktad›r. Fabrika ayr›ca bölgede iflgücü temini aç›s›ndan hangi flirketlerle rekabet edece¤i hususuna da dikkat etmektedir. Bu aç›- dan bak›ld›¤›nda Ohio’da fabrika arazisi olarak düflünülen yerin Honda’ n›n dört fabrikada 13.000 kifliyi istihdam etti¤i Marysvile ve Anna flehirlerine yak›n olmas› bölgenin emek arz› bak›m›ndan çekicili¤ini olumsuz yönde e tkilemektedir. * Bu okuma parças› afla¤›daki internet adresinden k›salt›larak tercüme edilmifltir. http://cincinnatienquirer.com/editions/2002/01/241 loc_labor_supply_called.html.

Anahtar Kavramlar • • • •

Farks›zl› Farks› zl›kk e¤r e¤risi isi Bütç Bü tçee K› K›s› s›t› t› Geli Ge lirr et etki kisi si ‹kâm ‹k âmee etki etkisi si

• Geriye Geriye k›vr›ml› k›vr›ml› birey bireysel sel emek emek arz e¤risi • Piy Piyasa asa emek arz e¤r e¤risi isi

‹çindekiler • • • • • • •

NEO-KLAS‹K ÇALIfiMA/BOfi ZAMAN TEOR‹S‹ TERC‹HLER VE FARKSIZLIK E⁄R‹LER‹ TÜKET‹M ‹MKANLARI: BÜTÇE KISITI ÇALIfiMA KARARI DENGES‹ ÜCRET ORANINDAK‹ DE⁄‹fiMELER EMEK ARZ KARARI VE ÜCRET ORANLARI EMEK ARZINI ETK‹LEYEN ÜCRET DIfiI UNSURLAR

Ünite 2 - Emek Arz›

G‹R‹fi Emek arz›, ekonomilerin üretim potansiyelini belirleyen önemli bir unsurdur. Bu ünitede emek arz› mikro birimlerden makro birimlere yaklafl›m› ile incelenecek, bu amaçla önce çal›flma ekonomisi ö¤retisinde temel kabul edilen Neo-klasik teori çerçevesinde çal›flma sürecini belirlemekte hür olan bir bireyin çal›flma süresini nas›l seçece¤i analiz edilecektir. Bireyin çal›flma karar›ndan hareketle piyasa emek arz e¤risinin elde edilece¤i bu ünitede, daha sonra ücretler ve ücret d›fl› unsurlar›n emek arz›n› nas›l etkileyece¤i incelenecektir.

NEO-KLAS‹K ÇALIfiMA/BOfi ZAMAN TEOR‹S‹ Neo-Klasik çal›flma/bofl zaman teorisinde zaman kullan›m›n›n iki tipi oldu¤unu sa vunulur. Bunlar çal›flma ve ve bofl zaman d›r. d›r. Örne¤in, bir haftada toplam 168 saat oldu¤u ve bireyin 68 saati yemek, uyumak gibi biyolojik ihtiyaçlar› için harcayaca¤› varsay›l›rsa, birey kalan 100 saatin bir k›sm›n› çal›flmak için kullan›lacak, bir k›sm›n› ise bofl zaman olarak talep edilecektir. Herkesin hayat›n› devam ettirebilmesi ihtiyaçlar›n›n karfl›lamas›na karfl›lamas›na ba¤l›d›r. ‹nsanlar›n yeterli ücret d›fl› gelirleri (gayrimenkul kiras›, faiz geliri, piyango vb) yoksa, harcamalar›n› karfl›layabilmeleri emek piyasalar›nda ücret karfl›l›¤› çal›flmalar›na ba¤l›d›r. Bu basit gerçek insanlar›n zaman kullan›m tercihlerini belirlerken neden çal›flma alternatifini seçtiklerini aç›klamaktad›r. çal›flma alternatifini Öte yandan, zaman›n tümünü çal›flma tercihi yönünde kullanmak teorik olarak çal›flma tercihi mümkün olsa da uygulamada insanlar›n bütün zamanlar›n› bu yönde kullanmalar›n›n pek mümkün olmad›¤› bilinmektedir. Dinlenme, kültürel faaliyetlerde bulunma, efl ve akrabalarla birlikte vakit geçirme gibi insanî ihtiyaçlar›n da tatmin edilmesi gerekmektedir. Bu çerçevede “Birey “Birey faydas›n› maksimize edecek çal›flma süresini nas›l belir- sorusunun cevab›n› ararken konuya bofl zaman talebi yönünden bafllamak ler?” sorusunun ler?” yanl›fl olmayacakt›r. Neo-klasik teori zaman kullan›m› için sadece iki alternatif varsayd›¤›na göre, bireyin bunlardan birine yönelik talebinin belirlenmesi di¤erine olan talebi de ortaya ç›karacakt›r. Ayr›ca bofl zaman›n da di¤er mallar gibi tüketiciye fayda sa¤lamas› ve fiyat›n›n olmas› (bofl olarak de¤erlendirilen her saatin de¤eri o sürede çal›fl›lsa idi kazan›lacak olan gelire eflittir), onun da t›pk› mal ve hizmetler gibi bir talep fonksiyonun olabilece¤ini göstermektedir. Bu nedenle, bireyin çal›flma süresini belirlerken konuya bofl zaman talebi aç›s›ndan yaklaflmak yanl›fl olmayacakt›r. Bu amaçla önce tercihlerin kiflilerin zaman kullan›m›n› nas›l etkiledi¤i incelenecek, daha sonra ücretin bu konudaki etkisi analiz edilecektir.

TERC‹HLER VE FARKSIZLIK E⁄R‹LER‹ Tercihler, bir mal›n di¤er mal ve hizmetlere göre arzu edilebilirli¤i hakk›ndaki kiflilerin psikolojik hisleri ve sezgileridir. Tercihler do¤ufltan subjektiftirler (kiflisel) ve kiflinin etnik yap›s›, sosyo ekonomik s›n›f›, mesle¤i ve kiflili¤i ile ilgili faktörler taraf›ndan potansiyel olarak etkilenirler. Tercihler kifliden kifliye farkl›l›k gösterse de, araflt›rmalar insanlar›n birbiri ile rekabet eden mal ve hizmetleri arzulanabilirlik bak›m›ndan s›ralayabildiklerini ve birinden daha fazla elde etmek için di¤erinden ne kadar vermek istedikleri konusunda aç›k fikirleri bulundu¤unu göstermektedir. ‹ktisat Teorisi dersinde bireyin iki mal (örne¤in peynir ile reçel) aras›nda tercihlerini inceledi¤imiz gibi, burada da bireyin çal›flma ile bofl zaman aras›ndaki

19

20


tercihlerini inceleyece¤iz. Bire yin buradaki amac› zaman› söz Gelir (Y) Farkl›l›k E¤rileri Seti konusu iki alternatif aras›nda Farks›zl›k e¤risi , bireyin zaman kendisine en yüksek fayday› C 700 kullan›m› sa¤layacak flekilde paylaflmaktercihlerinden bofl t›r. Yandaki flekil bireyin bu kozaman ile çal›flma B nudaki farkl› tercih noktalar›n› (gelir) aras›ndaki 500 tercihlerini gösterir. göstermektedir. A E¤ri üzerindeki her I2 400 fieklin yatay ekseninde bofl nokta farkl› tercihleri I 1 zaman, dikey ekseninde ise çagöstermekle birlikte bireye ayn› fayday› l›flman›n karfl›l›¤› olan gelir yer sa¤lamaktad›r. almaktad›r. Buna göre A nokta20 30 40 Bofl Zaman s›nda 40 saat bofl zaman ve 400 TL gelir söz konusudur. fiekildeki I1 e¤risi bireyin A noktas› d›fl›nda hangi di¤er gelir ve bofl zaman bi- leflimlerinde eskisi ile ayn› düzey de kal›r›m? sorusuna verece¤i cevaba dayanmaktad›r. I1 üzerindeki C ve B noktalar› farkl› kombinasyonlar› göstermekle birFarks›zl›k E¤risi: Üzerindeki likte, A noktas› ile ayn› tatmin düzeyini gösterdi¤i için I e¤risi farks›zl›k e¤risi her noktada farkl› gelir ve olarak adland›r›l›r. bofl zaman kombinasyonlar› ‹ktisat teorisi dersinde farks›zl›k e¤rilerinin özellikleri ile ilgili belirtilenler buile ayn› fayda düzeyini gösteren e¤ridir. rada da geçerlidir. Buna göre, insanlar›n kullanabilecekleri zaman miktar› sabit oldu¤undan, insanlar›n daha fazla çal›fl›p para kazanmalar› durumunda, do¤al olarak tüketebilecekleri bofl zaman miktar› azalacakt›r. E¤ri bu nedenle negatif dir. e¤imli dir. E¤ri boyunca afla¤›dan yukar›ya gidildikçe, ayn› miktar (10 saat) bofl zamandan vazgeçmesi istenilen flah›s A’ dan B’ ye 100 liral›k liral›k art›fl isterken, B’ den C’ ye dadaha fazla (200 liral›k) fark istemektedir. Bunun nedeni orijine yaklaflt›kça bofl zaman miktar›n›n gittikçe azalmas›d›r. ‹ktisat›n temel konular›ndan olan Nedret(k›tl›k) Ka- na göre miktar› azalan fley de¤erlenecektir. Bu durum farks›zl›k e¤rilerinin nunu na na neden olur. konveks(d›fl bükey) olmalar› na Farks›zl›k e¤rileri ayr›ca; orijinden uzaklaflt›kça daha yüksek fayda düzeyini (I2 nin fayda düzeyi >I 1’ in fayda düzeyi) ve kesiflmemek özelliklerine de göstermek (I göstermek kesiflmemek özelliklerine sahiptirler. fiekil 2.1.

SIRA S‹ZDE

1

Bireyin çal›flma ile gelir aras›ndaki tercihlerini gösteren farks›zl›k e¤rileri neden kesiflmezler?

TÜKET‹M ‹MKANLARI: BÜTÇE KISITI

Bütçe K›s›t›: Ücret oran› ve ücret d›fl› gelir veri iken bireyin elde edebilece¤i bütün gelir ve çal›flma süresi kombinasyonlar›n› gösteren e¤ridir.

Faydas›n› azamilefltirmek isteyen bireyin zaman› nas›l kullanaca¤›n› araflt›rd›¤›m›za ve farks›zl›k e¤rilerinin orijinden uzaklaflt›kça daha yüksek fayda düzeyini gösterdi¤ini bildi¤imize göre, sorunun çözümü basit gibi gözükmektedir: bunun için orijinden en uzaktaki bir farks›zl›k e¤risinin üzerinde bulunmak yeterlidir. Ancak bu basit ak›l yürütmenin do¤ru olabilmesi için bireyimizin bu konuda herhangi bir k›s›tla karfl›laflmamas› gerekir. Oysa, hangi bofl zaman ve gelir kombinasyonunu seçece¤imiz (sat›n alaca¤›m›z) piyasada çal›flarak elde edece¤imiz gelir ile ba¤lant›l›d›r. ‹nsanlar çok isteseler bile gelirlerini aflan miktarlarda mal ve hizmet talep edemeyeceklerine göre, talep t alep edebilece¤imiz bofl zaman/çal›flma süresi miktarlar› da s›n›rl› olacakt›r. Bunu afla¤›daki bütçe k›s›t› ile gösterebiliriz.

21


fiekilde dikey eksende gelir, yatay fiekil 2.2. eksende ise hem bofl zaman, hem de ça Bütçe K›s›t› Bütçe k›s›t› veri ücret düzeyinde sat›n al›nabilecek bofl zaman l›flma süresi birlikte gösterilmektedir. ve çal›flma sürelerinin s›n›r›n› belirler. E¤rinin dikey ekseni Buna göre bofl zaman miktar› orijinde kesti¤i nokta veri piyasa ücretinde zaman›n tümü çal›fl›larak “0” (çal›flma süresi 100 saat) iken, A nokde¤erlendirildi¤inde elde edilecek azâmi geliri, yatay ekseni kesti¤i nokta ise zaman›n tümü bofl zaman olarak tas›na do¤ru gidildikçe artmakta (çal›fltüketildi¤inde elde edilecek geliri (s›f›r) göstermektedir. ma süresi azalmakta)d›r. Bütçe k›s›t› kiflinin piyasada kazanaGelir (Y) ca¤› ücret oran› veri iken mümkün ola700 C bilen bütün farkl› gelir ve çal›flma süresi kombinasyonlar›n› gösteren do¤ru500 B dur. Buna göre saat bafl› ücret 5 TL olarak varsay›l›rsa, zaman›n›n tümünü (100 300 D saat) çal›flarak de¤erlendiren kifli 500 liE ra gelire sahip olacak, (B noktas›) ancak 250 hiç bofl zaman› olmayacakt›r. Öte yandan, zaman›n tümü bofl zaA Bofl Zaman man fleklinde de¤erlendirildi¤inde A Çal›flma Süresi 0 50 100 noktas›nda bulunulacak, bulunulacak, bu noktada hiç 100 50 0 çal›flmayan bireyin do¤al olarak geliri s›f›r olacakt›r. A ve B noktalar›n›n birlefltirilmesi bize iki maldan (çal›flma-bofl zaman) sat›n alabilece¤imiz miktarlar›n s›n›r›n› verecektir. Nas›l ki tüketicinin talep edece¤i mal miktarlar› sadece farks›zl›k e¤rinin gösterdi¤i tercihler ine ine ba¤l› de¤il ve mallar›n fiyatlar› da fiyatlar› da bu konuda belirle yici ise, bofl zaman ve çal›flma süresi talebinde de bunlar›n fiyat›n› gösteren ücret belirleyicidir. Piyasa ücreti veri iken bütçe k›s›t›n›n d›fl›ndaki bir nokta zaoran› belirleyicidir. oran› man tercihinde bulunan bireyin mevcut koflullarda ulaflamayaca¤› ulaflamayaca¤› bir kombinasyonu gösterdi¤inden, bütçe k›s›t› tüketim imkanlar›n› s›n›rlayan bir unsurdur. Bütçe k›s›t› iktisat teorisi dersinde gösterilen özelliklere sahiptir. K›s›t›n negatif e¤ilimli olmas› bofl olmas› bofl zaman miktar› artt›kça gelirin azalaca¤›n› ifade eder. Bütçe k›- s›t›n›n e¤iminin ücret oran›na eflit olmas› ikinci özelli¤idir. Örne¤in flekil 2.2’deki AB bütçe k›s›t›n›n e¤imi –5’tir. Son olarak ücretlerde ve ücret d›fl› gelirdeki de¤iflmeleri bütçe k›s›t› ile göstermek mümkündür. Örne¤in ücret 5 TL’dan 7 TL’na yükselirse, zaman›n tümünü çal›flarak kullan›ld›¤›nda elde edilecek gelir 500 liradan 700 liraya yükselecek, bütçe k›s›t› dikleflerek AC fleklinde olacakt›r (e¤imi –7). Ücret oran›n›n örne¤imizdeki gibi artmay›p azalmas› söz konusu olsayd› (örne¤in 3 liraya), bütçe k›s›t›n›n eskisine göre yat›klaflarak AD olmas› gerekirdi (e¤imi -3). Önceden ücret d›fl› geliri olmayan ve saatte 10 TL’l›k ücrette çal›flan bir kifliye dedesinden haftada 400 TL gelir getiren bir mülk miras kals›n. Bu durumun kiflinin bütçe k›s›t› üzerindeki etkisini flekil üzerinde gösteriniz

ÇALIfiMA KARARI DENGES‹ Buraya kadar çal›flma süresini seçmekte serbest olan bireyin karar›nda tercihlerin etkisini farks›zl›k e¤rileri ile, piyasa ücretinin etkisini ise bütçe k›s›t› ile inceledik. Faydas›n› azamilefltirmek azamilefltirmek isteyen bireyin ücret oran› veri iken çal›flma karar›n› nas›l alaca¤›n› fiekil 2.3 yard›m›yla inceleyebiliriz.

SIRA S‹ZDE

2

22


Faydas›n› maksimize etmek (azamilefltirmek) isteyen birey (a) mümkün olabilen en uzakta Denge Çal›flma Süresi Gelir (Y) Faydas›n› ki farks›zl›k e¤risinin üzerinde azâmilefltirecek bulunmak isteyecek, ancak (b) çal›flma süresini bütçe k›s›t›n›n ötesine geçemeseçmek isteyen birey hem bütçe k›s›t›n›n 500 K yecektir. Buna göre flekildeki I3 üzerinde, hem de e¤risi üzerindeki M noktas› mevorijinden M cut düzeyi ile bireyin ulaflamaolabildi¤ince uzak X yaca¤› bir fayda seviyesini gösbir farks›zl›k e¤risi 250 üzerinde bulunmak terdi¤inden ilk ad›mda elenecek L durumundad›r. Bu seçenektir. iki flart› sa¤layan Bofl Zaman Öte yandan, K ve L noktalar› nokta farks›zl›k Çal›flma Süresi 0 5 0 1 0 0 e¤risinin bütçe bütçe k›s›t› üzerinde bulunmak100 50 0 k›s›t›na te¤et oldu¤u la birlikte fayday› maksimize etX noktas›d›r. memektedir. Buna karfl›l›k I 2 farks›zl›k e¤risinin bütçe k›s›t›na te¤et oldu¤u nokta (X noktas›) hem bütçe k›s›t›n›n hem de bireyin ulaflabilece¤i en yukar›daki farks›zl›k e¤risi üzerinde olmas› nedeniyle fayda maksimizasyonunun sa¤land›¤› denge noktas›d›r. Buna göre birey haftal›k zaman›n›n 50 saatini bofl zaman olarak de¤erlendirip 50 saati ile piyasa çal›flmas› yap›p 250 lira gelir getirterek faydas›n› maksimum seviyeye ç›karm›flt›r. fiekil 2.3.

ÜCRET ORANINDAK‹ DE⁄‹fiMELER Ücret oran›n›n de¤iflmesi bütçe k›s›t›n›n ve denge çal›flma karar›n›n de¤iflmesine neden olur. Örne¤in, ücret oran›n›n yükselmesi bireyin çal›flma karar›n› etkileyen et kileyen Gelir Etkisi: Ücret sabitken gelir de¤iflimine ba¤l› olarak ve ters yönde çal›flan iki etki meydana getirir. çal›flma süresinin nas›l Bunlardan gelir etkisi ne ne göre, ücretin yükselmesi kiflinin gelirinin yükselmesi de¤iflece¤ini gösteren anlam›na gelir. Bofl zaman gelir artt›¤›nda talebi artan normal bir mal oldu¤undan, etkidir. bu durumda birey daha fazla bofl zaman sat›n alarak çal›flt›¤› süreyi artt›r›r. ‹kâme Etkisi: Gelir sabitken Öte yandan ücret oran› yükseldi¤inde zaman› bofl olarak geçirmenin maliyeti de ücret de¤iflimine ba¤l› olarak çal›flma süresinin yükselecek, bu durum bireyi daha fazla çal›flmaya yöneltecektir. Bu etkiye’de ikâme nas›l de¤iflece¤ini gösteren etkisi denilmektedir. Ücret oran› yükseldi¤inde çal›flma süresinin ne olaca¤› bu iki etetkidir. kiden hangisinin daha kuv fiekil 2.4. vetli oldu¤una ba¤l›d›r. ÜcÜcret De¤ifliminin Çal›flma Gelir (Y) ret oran›n›n düflük seviyeleSüresi Üzerindeki Etkisi (W4) F rinde art›fllar›n, ikâme etkisiÜcretin bafllang›ç seviyesinin düflük, bofl nin daha bask›n olmas› nezaman kullan›m›n›n çok E (W3) deniyle, çal›flma süresini artoldu¤u durumda ücret t›raca¤› beklenir. Ücret oraoranlar›n›n yükselmesi (W2) D n›n›n ve çal›flma sürelerinin ikâme etkisi do¤uracak L çal›flma süresinin yeterince yüksek oldu¤u duK C (W1) artmas›n› sa¤layacakt›r. Z rumda ise, ücret art›fllar›n›n Ancak ücretlerin yeterince I5 gelir etkisinin daha kuvvetli yükseldi¤i ve bofl zaman I4 (W0) Y B I3 miktar›n›n azald›¤› olmas›na neden olmas›, yadurumda ücret oran› I2 ni çal›flma süresini azaltmas› yükseldi¤inde bireyler gelir I1 X beklenir. Bu etkileri yandaki etkisi sebebiyle çal›flma A Bofl Zaman sürelerini Çal›flma Süresi flekil üzerinde görmemiz azaltabileceklerdir. mümkündür.


23

fiekilde, bireyin bafllang›çta AB bütçe k›s›t› ve I 1 farks›zl›k e¤risi üzerindeki X noktas›nda dengede oldu¤unu varsayal›m. AB bütçe k›s›t›n›n orijine yak›n olmas› ücret düzeyinin düflük oldu¤unu, X noktas›n›n orijine uzak olmas› ise bireyin çal›flma süresinin az, bofl zaman kullan›m›n›n çok oldu¤unu göstermektedir. Böyle bir durumda ücretin W 0’dan W 1’e ve W 2’ye yükselmesi bütçe k›s›t›n› AC ve AD fleklinde yukar›ya kayd›racak, gelir düzeyi düflük ve çal›flma süresi az olan birey üzerinde muhtemelen ikâme etkisi kuvvetli olacakt›r. Buna göre birey önce Y, sonra da Z noktas›nda dengeye gelecek, çal›flma süresini artt›racakt›r. Ancak, ücret art›fllar› sürekli olarak ikâme etkisinin bask›n olmas› sonucunu vermeyecektir. Z noktas›nda bafllang›ç noktas›na nazaran daha yüksek gelire ulaflan ve bofl zaman miktar› azalan birey, ücrette meydana gelen sonraki de¤iflmeler de (W 3 ve W 4’e) gelir etkisinin tesiri ile çal›flma süresini azaltabilecektir.

Bireysel Emek Arz E¤risi fiekil 2.5. fiimdi flekil 2.5’teki bulgular› bu sefer dikey eksende ücret oran›n›n (W) yer Geriye K›vr›ml› Bireysel Emek Arz ald›¤› bir baflka flekle aktararak analiziÜcret oran› (w) E¤risi mizi bir ad›m sonras›na tafl›yal›m. Belirli bir ücret Yandaki flekil, çeflitli ücret düzeyleL düzeyine kadar w4 ikâme etkisi daha rinde bireyin çal›flmak istedi¤i süreleri K w kuvvetli 3 göstermektedir. Bu flekil ünitenin baoldu¤undan ücret z w2 fl›ndan bu yana ad›m ad›m bulmaya ça yükselmeleri y l›flt›¤›m›z bireysel emek arz e¤risi nnçal›flma süresinin w1 artmas›n› den baflka bir fley de¤ildir. Buna göre, x w0 sa¤larken, W 2 ücret düzeyine kadar ikâme etkisi sonras›nda gelir bask›n oldu¤u için ücret artt›¤›nda çaetkisinin daha Çal›flma kuvvetli olmas› l›flma süresi de artacakt›r. Bu ücret düh0 h1 h4 h3 h2 Süresi (h) çal›flma süresinin zeyinden sonra ise, gelir etkisi daha azalmas›na neden kuvvetli kabul edildi¤inden, ücret art›flolacakt›r. lar› çal›flma sürelerinin azalmas›na neden olacakt›r. Burada akla herkesin emek arz e¤risinin bu flekilde geriye k›vr›ml› olup olma- Geriye K›vr›ml› Bireysel Arz E¤risi: Düflük d›¤› sorusu gelebilir. Bireysel emek arz e¤risi, hemen herkes için bu flekilde geri- Emek ücret düzeylerinde ikâme ye k›vr›ml›d›r. Ancak herkesin çal›flma tercihleri farkl› oldu¤undan, e¤rinin k›vr›l- etkisi sebebiyle pozitif, ma noktas› da farkl› olacakt›r. Örne¤in, ücret d›fl›nda baflka gelirleri de olan ve/ve- yüksek ücret düzeylerinde ise gelir etkisi sebebiyle ya ö¤rencilik, çocuk bak›m› gibi nedenlerle bofl zaman› de¤erli olan bireylerin negatif e¤imli arz e¤risidir. emek arz e¤rileri W 2 ücret düzeyinden daha önce geriye k›vr›labilecektir. Öte yandan, örne¤in ücret d›fl› geliri olmad›¤› halde üniversite de çocuk okutan veya büyük taksit ödemeleri olan bireylerin gelire ihtiyaçlar› daha fliddetli olaca¤›ndan, bunlar›n emek arz e¤rileri muhtemelen W 2 ücret düzeyinin daha yukar›lar›nda geriye k›vr›lacak, ikâme etkisi bu kifliler için daha bask›n etki olacakt›r.

Piyasa Emek Arz E¤risi fiekil 2.5’de buldu¤umuz emek arz e¤risi bir kiflinin çeflitli ücret düzeylerindeki çal›flma karar›n› göstermektedir. Bu ünitede elde etmeyi amaçlad›¤›m›z e¤ri ise piyadir. sa emek arz e¤risi dir. Piyasa kiflilerden olufltu¤una göre, çeflitli ücret düzeylerinde piyasadaki flah›slar›n tek tek çal›flma sürelerini toplarsak o ücret düzeyinde piyasadaki toplam emek arz miktar›n› bulabiliriz. Afla¤›daki flekil bu yolla elde edilen piyasa emek arz e¤risini göstermektedir.

24


Önceki flekilde bireysel emek arz e¤risi geriye k›vr›ml› çizildi¤i Piyasa Emek Arz E¤risi halde, burada emek arz e¤risi (S L) Gelir (Y) Piyasa emek arz e¤risi pozitif e¤imli olarak çizilmifltir. Yabireysel emek arz e¤rilerinin toplanmas› ile p›lan ampirik gözlemler ücretler SL elde edilir ve pozitif artt›¤›nda baz› kimselerin gelir etw3 e¤imlidir. Çünkü ücret C kisi ile çal›flma sürelerini azaltt›kla yükseldi¤inde piyasada baz› kifliler gelir etkisi r›n›, ancak piyasada onlardan daha w2 B nedeniyle çal›flma çok kiflinin ikâme etkisi nedeniyle sürelerini azalt›rken, w1 çal›flma sürelerini artt›rd›klar›n› A onlardan daha fazla göstermifltir. Piyasan›n genelinde say›da kiflinin ikâme Çal›flma etkisi nedeniyle çal›flma ikâme etkisinin daha bask›n olmaSüresi (h) 120 125 80 sürelerini artt›rd›klar› s›, piyasa emek arz e¤risinin flekiltespit edilmektedir. de görüldü¤ü gibi pozitif e¤imli olmas›n› sa¤lamaktad›r. Piyasa Emek Arz E¤risi: Analizi kolaylaflt›rmak için piyasan›n A,B ve C gibi üç kifliden olufltu¤unu varEmek piyasas›nda çeflitli sayal›m. W 1 ücretinde A ve B flahs› 40’ar saat çal›fl›yor ve C flahs› bu ücreti piyasaücret düzeyleri ile çal›flma süreleri aras›ndaki iliflkiyi ya girmek için yeterli bulmuyorsa (“0” saat çal›flma), bu ücret düzeyinde piyasadagösteren e¤ridir. ki toplam çal›flma süresi 80 saat olacakt›r. Ücret W 2’ye yükseldi¤inde A ve C flahs›n›n “ikâme etkisi” nedeniyle çal›flma sürelerini artt›rd›¤›n›, B flahs›n›n ise “gelir etkisi” nedeniyle daha az çal›flmaya karar verdi¤ini varsayal›m. Bu ücret düzeyinde A 45 saat, B 35 saat ve C 40 saat çal›fl› yorsa, piyasadaki toplam çal›flma süresi 120 saat olacakt›r. Analizi bu flekilde sürdürmek mümkündür. Görüldü¤ü gibi, herhangi bir ücret düzeyinde piyasa genelinde daha çok insan ikâme etkisi alt›nda oldu¤undan, piyasa emek arz e¤risi pozitif e¤imli olmaktad›r. Ancak ücret oran› yükseldikçe giderek daha çok say›da insan gelir etkisi alt›na girebilece¤inden, e¤rinin art›fl h›z› yavafllayacak, bir baflka deyiflle e¤ri dikleflmeye bafllayacakt›r. fiekil 2.6.

SIRA S‹ZDE

Ücretler yükseldi¤inde neden ikâme etkisi kiflilerin daha fazla çal›flmas›na sebep olur?

3

EMEK ARZ KARARI VE ÜCRET ORANLARI fiekil 2.6 ile herhangi bir mesle¤in piyasa arz e¤risinin pozitif e¤imli olmas›- di¤er -çal›fl›lmak istenilen sürenin ücret oran› artarken artaca¤›n›, azald›¤›nfleyler eflitken -çal›fl›lmak da ise azalaca¤›n› göstermektedir. Oysa biliyoruz ki kiflilerin herhangi bir mesle¤i seçip seçmemeleri veya çal›flma sürelerini belirlemeleri sadece ücret oran›na ba¤l› de¤ildir. Örne¤in, yap›lan iflin zorlu¤u/kolayl›¤› (yani çal›flma koflullar›) gibi baflka hususlarda bu konuda önemli bir unsurdur. Bu aflamada emek arz e¤risi çizilirken dikey eksen de neden örne¤in çal›flma koflullar› yerine ücret oran›n›n seçildi¤i sorusu akla gelebilir. Bunun üç nedeni vard›r. ‹lk olarak ücretler ölçülebilir nitelikte iken, mesle¤in di¤er özellikle böyle de¤ilölçülebilir nitelikte dir. ‹kinci olarak her ne kadar baz› kimseler için emek arz karar›nda ücret d›fl› unsurlar etkili olabilse de, pek çok kifli bu karar› ücret oranlar›na bakarak vermektedir. Son olarak ücret oran› bir mesle¤in daha esnek özelliklerindendir esnek özelliklerindendir.. Bir mesle¤in zorlu¤u/kolayl›¤›,›, çal›flma koflullar›, kökleri derinde olan ve yavafl de¤iflen özellikzorlu¤u/kolayl›¤ leridir. Öte yandan ücret oran› aydan aya de¤iflebilmektedir. Bu nedenle, herhangi bir iflin/mesle¤in emek arz e¤risi elde edilirken di¤er özellikler sabit kabul edilerek ücret oran› de¤iflti¤inde çal›flma karar›n›n bundan nas›l etkilenece¤i incele-

25


nir. Burada, örne¤in ücret oranlar›ndaki art›fl, flekil 2.6’daki emek talep e¤risi üzerinde A’ dan B’ ye ve C’ ye hareketle gösterilir ücret oranlar›ndaki de¤iflmeye ba¤l› olarak çal›flma sürelerinin bu flekilde de¤iflmesi emek arz miktar›ndaki artma veya azalma olarak azalma olarak adland›r›l›r.

EMEK ARZINI ETK‹LEYEN ÜCRET DIfiI UNSURLAR Herhangi bir mesle¤in emek arz› sadece o mesle¤in ücret oranlar›na ba¤l› de¤ildir, baflka unsurlar da iflgücünün çal›flma karar›n› etkiler. Bu unsurlar› befl bafll›k alt›nda inceleyebiliriz:

Di¤er Ücret Oranlar› Bireyler, emek arz› ile ilgili kararlar›n› verirlerken sadece çal›flt›klar› iflte ald›klar› ücretlerle ilgilenmezler. Kendi niteliklerine uyan di¤er ifllerin ücret oranlar› da emek arz kararlar›n› etkiler. Bu nedenle, herhangi bir iflin ücreti de¤iflmemifl olsa da, iflçilerin alternatif olarak çal›flabilecekleri ifllerin ücretlerinde meydana gelen de¤iflmeler, o ifle yönelik emek arz kararlar›n› etkileyebilecektir. Konuyu bir örnek yard›m›yla aç›klamak mümkündür. ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler fakültelerinden mezun olanlar›n yapabilecekleri çok say›da alternatif iflten muhasebecilik ve sigorta acental›¤› mesleklerini ele alal›m. Mezunlardan bir k›sm› bu iki meslekten birini tercih edip di¤erini asla düflünmese bile, ço¤u her iki mesle¤i de yapabilece¤ini düflünmektedir. Afla¤›daki flekilde A mesle¤inin sigorta acental›¤› oldu¤unu, ücret W 0 iken sigortac› arz miktar›n›n L 1 oldu¤unu varsayal›m. Sigortac›lar›n ücretinde bir de¤iflme yokken, örne¤in muhasebecili¤in ücreti artarsa muhasebeci olmak daha cazip hale gelecek, bu ifli seçenlerin say›s› artarken sigortac›l›¤› seçenlerin say›s› L 0’a (Y noktas›) azalacakt›r. Bu durumu sigorta acentas› arz e¤risinin bütün olarak sola (SL1’e) do¤ru kaymas› ile gösterebiliriz. Arz e¤risinin bu flekilde kaymas› arz azal- olarak adland›r›l›r. Burada arz e¤risi üzerindeki hareketi aç›klarken kullan›mas› olarak mas› lan miktar kelimesinin kullan›lmad›¤›na, yani bu de¤iflikli¤in arz miktar›n›n azalmiktar kelimesinin mas› olarak de¤il, arz azalmas› olarak isimlendirildi¤ine dikkat ediniz.

Ücret D›fl› Gelir Daha önce gelir etkisi incelenirken ücret d›fl› gelirde meydana gelen art›fllar›n biA iflinin ücreti (w) reylerin daha fazla bofl zaman sat›n alSL2 SL1 SL0 malar›na, bir baflka deyiflle çal›flma sürelerini k›saltmalar›na sebep oldu¤u belirY X tilmiflti. Herhangi bir yörede iflgücünün Z w0 büyük bir k›sm›n›n ücret geliri d›fl›nda gayrimenkul (emlak) gelirine de sahip olduklar›n› varsayal›m. Bir deprem sonras› insanlar ücret d›fl› gelirlerini kaybeL0 L1 L2 A iflinin istihdam› derlerse-yaflam standartlar›n› düflürmemek için-ücret de¤iflmese bile daha fazla çal›flmaya karar vereceklerdir (S L0 üzerindeki X noktas›ndan S L2 üzerindeki Z noktas›na hareket). Emek arz e¤risinin bu flekilde sa¤a do¤ru kaymas› arz art›fl› olarak art›fl› olarak adland›r›l›r.

fiekil 2.7. Ücret D›fl› Unsurlar›n Emek Arz› Üzerindeki Etkileri Emek arz›n› artt›ran ücret d›fl› unsurlar e¤rinin bütün olarak sa¤a kaymas› ile, azaltan unsurlar ise sola kaymas› ile gösterilirler.

26


Bireylerin Bofl Zaman› Tercih Etmeleri ‹fllerin ücretlerinde bir de¤iflme olmad›¤› halde, bireylerin bofl zamanlar›n›n çeflitli nedenlerle daha de¤erli/de¤ersiz oluflu emek arz›n› etkileyecektir. Örne¤in, genellikle okuyan gençlerin çal›flt›klar› ifllerde okullar›n kapanmas› ile birlikte-ücrette bir de¤iflme olmasa bile-emek arz› artacak, arz e¤risi sa¤a do¤ru kayacakt›r. Ayn› mesleklerde okullar›n bafllamas› bafllamas› ile birlikte bireyler bu defa bofl zaman› tercih edeceklerinden emek arz› azalacak, emek arz e¤risi sola do¤ru kayacakt›r.

‹fllerin Ücret D›fl› Yönleri Bireyler, herhangi bir iflte çal›fl›p çal›flmamaya sadece o iflin ücretine de¤il, ayn› zamanda çal›flma koflullar›na da bakarak karar verirler. Buna göre çal›flma koflullar›n›n iyilefltirildi¤i ifllerde (örne¤in yap›lan düzenlemeler ile ifl daha güvenli hale getirilmifl, çal›flma ortam›nda ›s›, ayd›nlatma, gürültü gibi hususlarda iyilefltirmeler yap›lm›flsa) ücret de¤iflmemifl bile olsa daha fazla kifli çal›flmak isteyecektir. Bu durumu flekil 2.7’deki arz e¤risinin sa¤a kaymas› ile gösterebiliriz. fiüphesiz ayn› analizin tersi de geçerlidir. Ücretler de¤iflmemifl bile olsa, çal›flma koflullar› bozulan ifllerde eskisine oranla daha az iflçi çal›flmak isteyecek, emek arz› azalarak arz e¤risi sola do¤ru kayacakt›r.

‹flçi Say›s›n›n Artmas› Emek arz›n›n temel belirleyicilerinden birisi de iflçi say›s›d›r. Bir emek piyasas›nda iflçi say›s›n›n artmas› iki unsura ba¤l›d›r. Bunlardan birincisi do¤um oran›n›n ölüm oran›ndan fazla olmas›d›r. Zaman içinde t›p teknolojisinde; ulaflt›rma, su ve ar›tma sistemlerinde sa¤lanan geliflmeler ölüm oranlar›n› azaltm›fl, nüfusun artmas›n› sa¤lam›flt›r. Ancak “çal›flabilir nüfus”un 15-64 yafl aras› oldu¤u düflünülürse, nüfusun bu flekilde artmas›n›n k›sa dönemde emek arz›n› etkilemeyece¤i söylenebilir. Emek piyasalar›nda iflçi say›s›n› bundan daha çabuk de¤ifltiren ikinci unsur “emek göçü”dür. Bir ülkeye komflu ülkelerdeki siyasi ve ekonomik problemler nedeniyle çal›flabilir yaflta çok say›da kiflinin göç etti¤ini düflünelim. Bu durumda örne¤in flekil 2.7’deki A mesle¤inin ücreti de¤iflmese bile o meslekte çal›flmak iste yenlerin say›s› artacak, emek arz e¤risi sa¤a (SL 2’ye) do¤ru kayacakt›r. Bunun tersine benzeri sebeplerle ülkeden yurtd›fl›na iflçi ç›k›fl› olmuflsa, bu durumda emek arz› azalacak, emek arz e¤risi sola (SL 1’e) do¤ru kayacakt›r.

Ünite - 2 Emek Arz›

27

Özet  AMAÇ

1

• Zaman kullan›m› için çal›flma ve ve bofl zaman fleklinde iki alternatif oldu¤u varsay›l›rsa, burada cevab› aran›lan soru fludur: Birey zaman›n› bu iki alternatif aras›nda ne flekilde paylaflt›rmal›d›r ki faydas›n› maksimize edebilsin? • Çal Çal›flman ›flman›n ›n tercih tercih edilmesini edilmesinin n temel sebebi sebebi bu sayede ücret geliri elde ederek harcamalar› karfl›layabilmektir. Ancak insanlar bütün zamanlar›nda çal›flamazlar ve dinlenmek, gezmek, kültürel ve befleri faaliyetlerde bulunmak için de zamana ihtiyaç duyarlar. Bofl zaman talebi bu ihtiyac› karfl›lamaya yöneliktir. yöneliktir. • Birey Bireyin in bu iki alternatif alternatif aras›nda aras›ndaki ki sübjektif sübjektif de¤erde¤erlendirmelerini (tercihlerini) farks›zl›k e¤rileri yans›t›r. Farks›zl›k e¤rilerinin orijinden uzaklaflt›kça daha yüksek fayda düzeyini gösterdi¤i bilgisinden hareketle, faydas›n› maksimize etmek isteyen bireyin orijine göre en yukar›daki bir farks›zl›k e¤risinin gösterdi¤i zaman kullan›m tercihini seçmesi beklenebilir. • Ancak, çal›flm çal›flmaa ve bofl zaman’› zaman’› bireyin tüketece¤ tüketece¤ii iki mal olarak kabul edersek, bunlardan ne kadar sat›n al›nabilece¤i sadece bireysel tercihlere ba¤l› de¤ildir. Bireyin geliri de bu konuda belirleyici bir unsurdur. Bunu yans›tan kavram ise bütçe k›s›t› d›r. d›r. • O halde halde zaman zaman terci tercihini hini yapark yaparken en fayda en çoklaçoklamas›n› gerçeklefltirmek için iki flart› vard›r. (1) Bütçe k›s›t› üzerinde bulunmak ve (2) Bütçe k›s›t›n›n izin verdi¤i ölçüde orijine göre en uzaktaki farks›zl›k e¤risi üzerinde bulunmak. Buna göre denge noktas› bütçe k›s›t› ile farks›zl›k e¤rilerinin birbirine te¤et oldu¤u noktada gerçekleflecektir.  AMAÇ

2

• Çeflitli Çeflitli ücret düzeyin düzeyinde de bireyin bireyin çal›flma çal›flma süresinin süresinin ne olabilece¤ine yönelik bu tespitler bizi geriye k›vr›ml› bireysel emek arz e¤risine götürecektir.

Faydas›n› maksimize etmek isteyen bireyin bofl za- za- man ile çal›flma aras›ndaki tercihi nas›l belirlenir?

Ücret de¤iflti¤inde denge çal›flma süresi bundan na- s›l etkilenir?

• Ücretin Ücretin de¤iflmesi de¤iflmesi bireyin bireyin zaman zaman kullan›m kullan›m dengesidengesini de¤ifltirecektir. Ücret de¤iflimin net sonucunun ne olaca¤› z›t yönde iflleyen iki etkiden hangisinin daha kuvvetli olaca¤›na ba¤l›d›r. • Bunla Bunlardan rdan gelir gelir etkisi, örne¤in örne¤in ücret ücret artt›¤›nda, artt›¤›nda, bibireyin gelirinin de yükselece¤ini, bu nedenle daha fazla bofl zaman sat›n alarak çal›flma süresini azaltaca¤›n› öngörmektedir. • Öte yandan, yandan, ikame ikame etkisine etkisine göre göre ücret ücret oran›n›n oran›n›n yükselmesi bofl zaman›n f›rsat maliyetini yükseltecek, bu durum bireyin bofl zamandan vazgeçerek çal›flma süresini artt›rmas› sonucunu verecektir. • Ücret oran›n› oran›n›n n düflük, bofl zaman›n zaman›n ise ise gere¤inden gere¤inden fazla oldu¤u durumlarda ücretler yükseldi¤inde ikame etkisinin daha bask›n olaca¤› ve bireyin çal›flma süresini artt›raca¤› beklenir. • Öte yandan, yandan, ücretler ücretler belirli belirli bir bir düzeye ulafl›p bireyin bireyin çal›flma süresi yeterince artt›¤›nda flimdi eskisine nazaran daha k›t olan bofl zaman daha de¤erli d e¤erli hale gelecektir. Ücretlerin daha da yükselmesi durumunda bir noktadan sonra art›k gelir etkisi daha bask›n hale gelecek, birey çal›flma süresini azaltacakt›r.

Piyasa emek arz arz e¤risi nas›l nas›l elde edilir ve bireysel emek arz e¤risinden farkl›l›¤› nedir? 3 • Piyasa bireyle bireylerin rin toplam›nda toplam›ndan n olufltu¤una olufltu¤una göre pipi yasa emek arz e¤risini elde etmek için çeflitli ücret düzeylerinde piyasadaki bireylerin çal›flma sürelerini toplamam›z gerekmektedir. • Bireys Bireysel el emek arz arz e¤risinin e¤risinin geriye geriye k›vr›ml› k›vr›ml› olmas›olmas›na karfl›l›k ampirik gözlemler piyasa emek arz e¤risinin pozitif e¤imli oldu¤unu göstermektedir. • Bunun nedeni nedeni piyasan piyasan›n ›n genelinde genelinde ikame ikame etkisinin etkisinin daha bask›n olmas›d›r. Ücretler yükseldi¤inde piyasada baz› kiflilerin gelir etkisi nedeniyle çal›flma sürelerini azaltt›klar›, ancak onlardan daha fazla kiflinin kiflin in ikame etkisi ile çal›flma sürelerini artt›rd›klar› gözlenmifltir.

 AMAÇ

 AMAÇ

4

Emek arz›n› ücretler d›fl›nda hangi unsurlar ne yönde etkiler?

• Ücret oranlar›ndak oranlar›ndakii de¤iflme de¤iflme emek arz e¤risi e¤risi üzeüzerinde yukar›ya veya afla¤›ya hareketle gösterilir. Bu tür bir de¤iflim emek arz miktar›n›n artmas› veya azalmas› olarak isimlendirilir. • Öte yandan, yandan, bireyleri bireylerin n herhangi herhangi bir ifle/mesle¤e ifle/mesle¤e yöneyönelik çal›flma kararlar› ücret oran›na ba¤l› de¤ildir, baflka unsurlar da çal›flma sürelerinin belirlenmesinde etkilidir. • Ücret d›fl› d›fl› unsurlar›n unsurlar›n emek emek arz› arz› üzerindeki üzerindeki etkileri etkileri emek arz e¤risinin bütün olarak sa¤a(artma) veya sola (azalma) kaymas› ile gösterilir. Bu tür bir b ir hareket emek arz›n›n artmas› veya azalmas› olarak isimlendirilir. Burada miktar miktar kelimesinin kelimesinin kullan›lmad›¤›na dikkat ediniz. • Bu Buna na gö göre re--di¤er fleyler eflitken -herhangi -herhangi bir mesle¤in alternatifi konumundaki bir baflka mesle¤in ücret oranlar›, o mesle¤e olan emek arz›n› etkileyecektir. Örne¤in fazla nitelik gerektirmeyen iki iflten temizlik iflçilerinin ücreti artarken gazete da¤›t›m iflinin ücreti de¤iflmezse, daha çok kifli temizlik iflçili¤ini tercih edece¤inden gazete da¤›t›c›s› arz› azalacak, emek arz e¤risi bütün olarak sola do¤ru kayacakt›r. • Herhan Herhangi gi bir emek emek piyasas›nda piyasas›nda iflgüc iflgücünün ünün ücret ücret d›fl› gelire sahipli¤inin yayg›n olup olmamas› da emek arz› üzerinde etkilidir. Hem emek piyasalar›nda çal›flan, hem de ücret d›fl› , örne¤in gayrimenkul, geliri de bulunan insanlar›n herhangi bir nedenle (örn.do¤al afetler) bu gelir kayna¤›n› kaybetmeleri durumunda eskisine nazaran daha fazla çal›flmaya ihtiyaç duyacaklar›ndan emek arzlar› artacak, emek arz e¤risi sa¤a do¤ru kayacakt›r. • Bunla Bunlar›n r›n yan›s›ra; yan›s›ra; iflgücünün iflgücünün çeflitli çeflitli nedenler nedenlerle le bofl zaman› tercih etmeleri, ifllerin çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi veya kötüleflmesi, nüfus art›fl›/azal›fl› veya göç alma/göç verme gibi nedenlerle iflçi say›s›n›n artmas› veya azalmas› da emek arz›n› artt›r›p azaltabilecektir. Bütün bu de¤iflikliklerin ortak noktas› emek arz art›fl›n›n e¤rinin sa¤a do¤ru kaymas›yla, emek arz azal›fl›n›n ise e¤rinin sola do¤ru kaymas›yla gösterilmesidir.

28


Kendimizi S›nayal›m 1. Bir mal›n di¤er mal ve hizmetlere göre arzu edilebilirli¤i hakk›ndaki kiflilerin psikolojik his ve sezgilerine ne ad verilir? a. ‹kâme b. Ter erccih ihle lerr c. Büt ütççe k›s k›s›t ›t›› d. Kâ Kârr azami azamile leflt fltir irme mesi si e. Fayda

2. Afla¤›dakil Afla¤›dakilerden erden hangisi farks›zl›k e¤risinin özellikle özellikle-rinden biri de¤ildir? a. Oriji Orijinden nden uzakla uzaklaflt›kça flt›kça daha yüksek fayda düzeyi düzeyi-ni göstermesi b. Ke Kesi siflm flmem emes esii c. Ne Nega gati tiff e¤im e¤imli li olm olmas as›› d. Orij Orijinden inden bak›ld bak›ld›¤›n ›¤›nda da d›fl bükey bükey (konveks) (konveks) olmas› olmas› e. Hiçbiri

3. Ücret d›fl› gelirin olmad›¤› bir durumda haftal›k gelirin maksimum oldu¤u nokta ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Haf Haftal tal›k ›k bofl zama zaman n süresi süresi 100 saat saattir tir.. b. Haf Haftal tal›k ›k çal çal›flm ›flmaa üre üresi si 100 100 saat saattir tir.. c. Haf Haftal tal›k ›k çal›fl çal›flma ma süresi süresi 50 saat saattir tir.. d. Haf Haftal tal›k ›k bofl zaman zaman süresi süresi 50 saatt saattir. ir. e. Haftal Haftal›k ›k bofl bofl zaman zaman süresi süresi çal›flma çal›flma süresinden fazlad fazlad›r. ›r.

4. Bütçe k›s›t›n›n “bofl zaman miktar› artt›kça gelirin azalaca¤›n›” gösteren özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir? a. E¤i E¤imin min ücre ücrett oran›n oran›naa eflit eflit olmas› olmas› b. Ücret sabitk sabitken en ücret ücret d›fl› gelir gelirin in oluflmas›n› oluflmas›n›n n bütçe k›s›t›n› paralel kayd›rmas› c. E¤ E¤im imin in neg negat atif if olm olmas as›› d. Ücret oran›nd oran›ndaki aki yükselm yükselmenin enin bütçe bütçe k›s›t›n k›s›t›n›› yat›klaflt›rmas› e. Ücre Ücrett oran›ndaki oran›ndaki düflmen düflmenin in bütçe bütçe k›s›t›n› k›s›t›n› diklefl diklefltirme tirmesi si

5. Ücret oran›n›n artmas› sonucu kiflinin daha fazla bofl zaman sat›n alarak çal›flma süresini azaltmas› afla¤›dakilerden hangisinin sonucudur? a. Gel elir ir et etki kisi si b. Öl Ölçe çek k et etki kisi si c. ‹k ‹kâm âmee etk etkis isii d. Fa Fayd ydaa et etki kisi si e. D› D›fll fllam amaa etk etkis isii

6. Piyasa emek arz e¤risinin flekli ile ilgili afla¤›daki ifadelerden a. b. c. d. e.

hangisi do¤rudur? Nega Ne gati tiff e¤ e¤im imli lidi dirr Pozi Po ziti tiff e¤im e¤imli lidi dirr Geri Ge riye ye do¤r do¤ru u k›vr› k›vr›ml ml›d ›d›r ›r Yatay Yat ay eks eksene ene par parale aleldi ldirr Dike Di keyy eksene eksene par paral alel eldi dirr

7. Bireysel emek arz e¤risinin flekli ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Ölçe Ölçek k etkisi etkisi sebebi sebebiyle yle pozit pozitif if e¤iml e¤imlidir idir b. ‹kâme etkisi sebebiy sebebiyle le pozit pozitif if e¤iml e¤imlidir idir c. ‹kâ ‹kâme me etkisi etkisi sebebiy sebebiyle le negati negatiff e¤imlid e¤imlidir ir d. Gelir etkisi sebebi sebebiyle yle negati negatiff e¤imli e¤imlidir dir e. Fayda etkisi sebebi sebebiyle yle dikey dikey eksene paral paraleldir eldir

8. Afla¤›dakilerden hangisi emek arz e¤risi çizilirken dikey eksende, çal›flma koflullar› yerine ücret oran›n›n bulunmas›n›n nedenleri aras›nda yer almaz? a. Ücr Ücretl etleri erin n ölçül ölçülebi ebilir lir olm olmas› as› b. Ço¤u kimseni kimsenin n çal›flma çal›flma karar›n› karar›n› ücret oran›na göre belirlemesi c. Ücr Ücret et oran› oran›n›n n›n daha esne esnek k olmas olmas›› d. Çal›fl Çal›flma ma koflulla koflullar›n› r›n› ölçme ölçmenin nin mümkün mümkün olmama olmamas› s› e. Ücr Ücret et oran›n oran›n›n ›n kolay kolay de¤i de¤iflmem flmemesi esi

9. Bireyin faydas›n› azamilefltirdi¤i (maksimize etti¤i) çal›flma süresini gösteren nokta nerede bulunur? a. Ori Orijine jine en uzak uzak olan farks farks›zl ›zl›k ›k e¤risi e¤risi üzerin üzerinde de b. Ori Orijine jine en en uzak olan olan bütçe bütçe k›s›t› k›s›t› üzeri üzerinde nde c. Orij Orijine ine en yak›n yak›n olan olan farks›z farks›zl›k l›k e¤risi e¤risi üzerind üzerindee d. Oriji Orijine ne en yak›n olan bütçe k›s›t k›s›t›› üzerinde üzerinde e. Farks Farks›zl›k ›zl›k e¤ris e¤risinin inin bütçe bütçe k›s›t›na k›s›t›na te¤et oldu¤u noktad noktadaa

10. Afla¤›dakilerden hangisi emek arz e¤risinin bütün olarak sa¤a kaymas›na neden olur? a. Üc Ücre rett oran›n oran›n›n ›n yükse yükselm lmes esii b. Alt Altern ernati atiff mesle¤in mesle¤in ücreti ücretinin nin düflmesi düflmesi c. O meslekte meslekte çal›fla çal›flanlar›n nlar›n ücret d›fl› gelirl gelirlerinin erinin artmas artmas›› d. O meslekteki meslekteki çal› çal›flma flma koflullar› koflullar›n›n n›n iyilefltiri iyilefltirilmesi lmesi e. Çal Çal›fla ›flanla nlar›n r›n ço¤unun ço¤unun ö¤renc ö¤rencile ilerr olmas› olmas›

Ünite - 2 Emek Arz›

“

Yaflam›n ‹çinden ‹NG‹LTERE HÂLÂ ÇALIfiMA HASTALARININ ÜLKES‹D‹R.* Lucy Ward 4 fiubat 2002/Pazar The Guardian Bugün yay›nlanan bir raporun, ‹ngiltere’de 6 çal›flandan 1’inin haftada 48 saatten fazla çal›flt›¤›n› göstermesi, ‹ngiltere’deki uzun süreli çal›flma kültürü nün nün daha da sa¤lamlaflt›¤›n›n bir iflaretidir. TUC**’un raporuna göre haftada 48 saatten fazla çal›flanlar›n say›s› 1992’den bu yana 350.000 kifli artarak 4 milyona yaklaflm›flt›r. Bu art›fl, ‹ngiltere’de 1998’den bu yana yasa olarak kabul edilen Avrupa Birli¤i’nin çal›flma süreleri ile ilgili yönergesine ra¤men gerçekleflmifltir. Söz konusu yasa haftal›k ortalama çal›flma süresini 48 saat olarak belirlemektedir. ‹ngiltere iflçilerine daha fazla çal›flma konusunda bireysel olarak iflverenlerle anlaflma yapmalar›na imkan veren tek AB ülkesidir. TUC genel sekreteri John Monks ‹ngiltere’de çal›flma sürelegelenek olarak nitelenrinin uzun olmas›n› utanç verici bir gelenek olarak dirmektedir. Ona göre bu durum; strese, sa¤l›k durumunun kötüleflmesine ve ailelerde gerginli¤e sebep olmaktad›r. Rapora göre, 48 saatlik tavan sürenin üstünde çal›flanlar›n ço¤u erkeklerden oluflmaktad›r. Buna göre erkeklerin 1/4’ü fazla çal›flmaktad›r. Rapor 10 erkekten 1’inin (ki yaklafl›k 1 milyon 250 bin kifli demektir.) haftada 55 saatten fazla, 25 erkekten 1’inin ise 60 saatten fazla çal›flt›¤›n› göstermektedir göstermektedir.. Mr.Monks di¤er Avrupa devletlerinde verimlili¤in daha yüksek oldu¤unu belirterek ‹ngiliz firmalar›n› ifllerini daha etkin bir flekilde organize etmeleri konusunda uyarm›flt›r. Böylelikle iflçiler daha ak›ll›ca çal›flabilecekler ve daha az zamanda daha verimli olabileceklerdir. TUC, iflçilerin çal›flma sürelerinin k›salt›lmas› konusunda giderek daha fazla bask›da bulunduklar›n›, bu nedenle Avrupa Birli¤i’nin ‹ngiltere’ye tan›d›¤› çal›flma süresini gönüllü olarak artt›rabilme hakk›n› muhtemelen önümüzdeki y›l kald›raca¤›n› belirtmektedir. Ticaret ve Endüstri Sekreteri Patricia Hewitt’in bu konuyla ilgili yar›n düzenlenecek bir konferansta afl›r› çal›flma sürelerinin befl y›l içinde azalt›laca¤› hususunda söz verece¤i belirtilmektedir. * Bu yaz› The Guardian gazetesinin, http://www.guardian.co.uk/business/story/0,3604,644491,00.html internet adresinden al›nan “UK Still A Nation Of Workaholics” bafll›kl› haberinden tercüme edilmifltir. ** TUC, Sendika Meclisi’ nin (Trade Union Congress) k›salt›lm›fl›d›r. TUC, ‹ngiltere’de çal›flma koflullar›n›n iflçiler lehine düzeltilmesi için çal›flmalar yapan ve 70’ten fazla sendikan›n üye oldu¤u bir kurulufltur.

29

Okuma Parças› ARZ YÖNLÜ ‹KT‹SAT ve EMEK ARZI* Arz yönlü iktisat ABD’de Reagan yönetiminin ilk y›l› olan 1981 y›l›nda çok revaçta idi. Arz yönlü iktisatç›lar hâlâ med ya (özellikle Wall Street Journal) ve kitaplar yoluyla görüfllerinin do¤rulu¤unu aktif bir flekilde savunmaktad›rlar. Arz yönlü iktisatç›lar›n görüflleri ekonominin davran›fl›n› belirlemede vergilemenin teflvik edici etkilerine dayanmaktad›r. Arz yönlü iktisatç›lar: (1) vergi indiriminin bireylerin çal›flma süreleri üzerinde güçlü bir etki do¤uraca¤›n›, bunun ise toplam vergi vergi gelirler gelirlerini ini artt›raca artt›raca¤›n› ¤›n› ve (2) vergi indirimin indiriminin in arz ar z yönlü etkisinin büyüme oran›n› artt›rarak enflasyonu düflürmede güçlü bir etkisinin olaca¤›n› savunmaktad›rlar. Arz yönlü iktisata göre çal›flma/bofl zaman tercihi vergi sonras› reel ücretten önemli ölçüde etkilenmektedir. Bu bak›fl aç›s› faktör arz›n› ve üretim art›fl h›z›n› etkilemesi sebebiyle dikkatlerin maliye politikas›na yönelmesine neden olmufltur. Emek Arz› Emek arz›n›n temel belirleyicisi vergi sonras› reel ücrettir. Bunun yükselmesi evde kalmay› tercih eden baz› aile üyelerini iflgücüne girmeye yönlendirecektir. Fakat zaten emek piyasalar›nda çal›fl›yor olanlar üzerinde bunun etkisi belirsizdir. Gelir etkisine göre ücret art›fl› kiflinin daha az çal›flarak daha çok kazanmas›n› sa¤layaca¤›ndan, çal›fl›lan sürenin azalmas› e¤ilimi söz konusudur. Öte yandan flimdi bofla geçirilen her saat daha maliyetli oldu¤undan, emek arz› ikâme etkisine göre artma e¤ilimindedir. Birbiri ile ters yönde iflleyen iki etkinin emek arz› üzerindeki net etkisi ampirik (deneysel) çal›flmalarla belirlenebilir. Deneysel Gözlem Massachusetts Teknoloji Enstitüsünden (MIT) Jerry Hausman çeflitli çal›flmalarda, vergi sonras› reel ücret art›fllar›n›n hane halk›n›n emek arz›n› önemli ölçüde etkiledi¤ini göstermifltir. Buna göre vergi yap›s›n›n vergi sonras› reel ücreti artt›racak ücreti artt›racak flekilde de¤ifltirilmesi durumunda emek arz›n›n ve üretimin artaca¤› düflünülebilir. Hausman gözlemlerinde gelir vergisinde artan oranl›l›¤›n halen çal›flanlar›n emek arzlar›n› azaltt›¤› sonucuna ulaflm›flt›r. Artan oranl› gelir vergisi sistemini kald›rarak ayn› miktar vergi gelirini sa¤layacak %15 sabit oranl› vergi sistemine geçildi¤ini varsayal›m. Hausman bu durumda toplam emek arz›n›n %5 oran›nda artaca¤›n› hesaplam›flt›r. ‹flgücünün milli gelir içindeki pay›n›n 0,75 oldu¤u göz önünde tutulursa, emek arz›n›n %5 artmas› tam istihdam üretim düzeyinin %3,75 oran›nda artmas›n› sa¤layacakt›r. Sabit oranl› vergi sistemine geçifl oldukça “radikal” bir de¤ifliklik olsa da, bu yolla üretimde sa¤lanabilecek bu art›fl hiç de göz ard› edilebilecek bir kazanç de¤ildir. * Bu okuma parças› Dornbusch, R ve Fisher, S. (1990). Macro Economics, Fifth edition, New York, McGrawHill Publishing Company, s.696-697, 722-723’den yararlan›larak haz›rlanm›flt›r.

”

30


Yararlan›lan Kaynaklar

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Biçerli, M.Kemal (2000). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul Beta Bas›m Yay›m, s.15-40. Ehrenberg, R.G. ve Smith R.S. (2000). Modern Labor Economics: Theory Ando Public Policy, 7th Edition, New York, Addison-Wesley Company,s.188-192. Flanagan, R.J; Smith,R.S ve Ehrenberg,R.G. Ehrenberg,R.G.(1984). (1984).Labor Economics And Labor Relations, Glenview, Scott Foresman And Company, s.143-144. Fleisher, B.M ve Kniesner,T.J.(1984). Labor Economics: Theory, Evidence And Policy, Third Edition, New Jersey, prentice-Hall Inc., s.113,117. Kaufman,B.E(1989). The Economics of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition, Chicago, The Dryden Press, s.45.

S›ra Sizde 1 Farks›zl›k e¤risi üzerindeki her noktada bireyin iki maldan (çal›flma-bofl zaman) farkl› miktarlarda tüketerek ayn› fayday› sa¤lad›¤› e¤rilerdir. ‹ki farks›zl›k e¤risinin kesiflmesi belirli bir çal›flma-gelir tercihinin iki farkl› fayda düzeyini göstermesi anlam›na gelir. Bu mant›kl› bir durum de¤ildir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. b

Ayr›nt›l› Ayr›nt› l› bilg bilgii için için “Terc “Tercihl ihler er ve ve Farks Farks›zl ›zl›k ›k E¤ri E¤riler leri” i” konusuna bak›n›z. 2. e Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi için için “Te “Terci rcihle hlerr ve Fark Farks›z s›zl›k l›k E¤r E¤rile ileri” ri” konusuna bak›n›z. 3. b Ayr›nt› Ayr ›nt›l› l› bilg bilgii için için “Tük “Tüketi etim m ‹mkân ‹mkânlar lar›: ›: Bütç Bütçee K›s›K›s›t›” konusuna bak›n›z. 4. c Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “Tüke “Tüketim tim ‹mk ‹mkânl ânlar› ar›:: Bütçe Bütçe K›s K›s››t›” konusuna bak›n›z. 5. a Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “Bir “Bireyse eysell Emek Emek Arz E¤r E¤risi isi”” konu konu-suna bak›n›z. 6. b Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “Piya “Piyasa sa Emek Emek Arz E¤r E¤risi isi”” konukonusuna bak›n›z. 7. b Ayr›nt› Ayr ›nt›l› l› bil bilgi gi içi için n “Bire “Bireysel ysel Eme Emek k Arz Arz E¤ri E¤risi” si” kon konuusuna bak›n›z. 8. e Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “Emek “Emek Arz Kar Karar› ar› ve Ücre Ücrett Oran Oran-lar›” konusuna bak›n›z. 9. e Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “Çal› “Çal›flma flma Kar Karar› ar› Den Denges gesi” i” kon konuusuna bak›n›z. 10. d Ayr›nt Ayr›nt›l› ›l› bilgi için “Emek Arz›n Arz›n›› Etkiley Etkileyen en Ücret Ücret D›fl› Unsurlar” konusuna bak›n›z.

S›ra Sizde 2 Önceden ücret d›fl› geliri bulunmayan ve haftada 40 saat çal›flan bir kiflinin bütçe k›s›t› flekildeki AB bütçe k›s›t› gibi olacakt›r. Buna göre, birey hiç çal›flmad›¤›nda geliri “0” TL olacak(A noktas›), haftal›k zaman›n›n tümünü çal›flarak geçirirse “1000”TL gelir elde edecektir(B noktas›). Gelir 1.400 D 1.000 B C

A 0 100

100 0

Bofl Zaman Çal›flma Süresi

Bu kifliye dedesinden haftada 400 TL gelir getiren bir miras kazand›¤›nda bütçe k›s›t› ACD olacakt›r. Buna göre birey hiç çal›flmaz ise bu defa “0TL” de¤il “400TL” gelire sahip olacak (C noktas›), zaman›n›n tümünü çal›flarak de¤erlendirirse toplam geliri 1400TL’s› olacakt›r. (0 noktas›). Bu gelirin 1000TL’s› ücret geliri, 400TL’s› ücret d›fl› gelirdir. ‹ki bütçe k›s›t›n›n birbirine paralel olmas› ücrette bir de¤iflme olmad›¤›ndan bütçe k›s›t›n›n e¤iminin de¤iflmedi¤ini göstermektedir.

S›ra Sizde 3 Ücretler yükseldi¤i zaman insanlar›n daha az çal›flt›klar›nda kaybedecekleri miktar yükselecek, yani bofl zaman›n f›rsat maliyeti artacakt›r. Bu durumda bireyler; mikro dalga f›r›nlar, pres ütüler, tam otomatik çamafl›r ve bulafl›k makineleri gibi geliflmifl ev aletlerini kullanarak piyasa d›fl› zamandan tasarruf edip daha fazla çal›flmay› tercih edebileceklerdir.

Emek Talebi

3

‹nsanlar, mallar› ve hizmetleri neden sat›n al›rlar? Bu sorunun yan›t› aç›kt›r: ‹h- tiyaçlar›n› tatmin etmek için. Mal ve hizmetlerin sat›n al›nmas› onlar›n üretilme- sini, bu ise iflgücünün çal›flt›r›lmas›n› gerektirir. Bir ekonomide, bütün bireyler, tüketici olmalar› sebebiyle mal ve hizmet talep ederlerken, emek faktörü sadece bu mallar› ve hizmetleri üretmek durumunda olan firmalar taraf›ndan talep edilir. ‹flverenler kaç tane iflçi çal›flt›racaklar›na nas›l karar verirler, ekonomide emek talebi neden bazen artarken bazen de azal›r? Bu ve benzeri sorular›n yan›tlar›n› bu ünitede bulaca¤›z.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz:  K›sa dönemde bir iflveren kaç iflçi çal›flt›raca¤›na nas›l karar verir?  Piyasa emek talep e¤risi nas›l elde edilir ve flekli nas›ld›r?  Uzun dönemde emek talep e¤risi nas›l elde edilir?  K›sa ve uzun dönem emek talep e¤rileri aras›ndaki fark nedir?  Emek talebini etkileyen ücret d›fl› unsurlar nelerdir?

31

32


BÖLGESEL EMEK TALEB‹N‹N YOKSULLUK ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹ ‹ktisatç›lar, öteden beri toplam emek talebinin farkl› nüfus gruplar›n›n (özellikle dezavantajl› gruplar) ekonomik refah› üzerindeki etkileri ile ilgilenmifllerdir ilgilenmifllerdir.. Yok- sullar›n ekonomik refah› üzerinde toplam talebin etkileri ne kadar fazla ise, yoksulluk sorununu çözmek için talep geniflletici politikalar o ölçüde desteklenme desteklenmekte- kte- dir. Ancak konuyla ilgili alternatif bak›fl aç›s›na göre, yoksullar›n problemlerinin karmafl›k sosyal sebepleri vard›r ve sosyal kurumlar de¤iflmeksizin bunlar›n çözü- mü mümkün de¤ildir. Bu tart›flma “alt tabaka” ya nas›l yard›m edilece¤inin görüflüldü¤ü müzakereler- de yeniden su üstüne ç›km›flt›r. W.Julius Wilson ve John Kasarda gibi baz› araflt›r- mac›lar yoksullu¤un art›fl›n›n kentsel alanlarda imalat sanayiinin gerilemesi ile ilgili oldu¤unu ileri sürmektedirler. Öte yandan Lawrance Mead gibi di¤er arafl- t›rmac›lar bunun yoksullar toplulu¤u içinde çal›flma ahlak›n› zay›flatan kültürel de¤iflikliklerle ilgisi oldu¤unu düflünmektedirler düflünmektedirler.. ‹ktisatç›lar›n geleneksel bak›fl aç›s›; yoksullar, e¤itimsizler ve zenciler gibi dezavantajl› gruplara toplam talebin önemli ölçüde fayda sa¤layaca¤› yönündeydi. Ancak ekonomik büyümenin yoksullara faydalar sa¤layaca¤› görüflü 1980’ lerde zay›flam›fl görünmektedir. 1980’ lerde ekonominin uzun süre geniflleme dönemi içinde bulunmas›na karfl›l›k gelir eflitsizli¤i artm›fl ve yoksullukla mücadele konusunda fazla bir mesafe al›namam›flt›r. 1980’ lerde yoksullar›n probleminin niteliksiz iflgücüne olan nispi talebin düflüflü ve üniversite mezunlar›n›n say›s›n›n e¤itimsiz iflgücünün say›s›ndan daha yavafl artmas› oldu¤u düflünülmekteydi. Ancak bu teori ile ilgili bulgular›n say›ca yetersiz ve dolayl› oldu¤unu belirtmemiz gerekmektedir. Konu ile ilgili A.B.D.’ nin geneline iliflkin sadece bir zaman serisi analizi oldu¤undan, bundan hareketle toplam talebin yoksulluk üzerindeki etkisinin gerçekten azald›¤›n› söylemek zordur. Ülke genelinde zaman serisine dayanan gözlemlerin s›n›rl› oluflu baz› araflt›rma- c›lar›n emek talebinin etkilerini belirlemek için bölgesel verilere yönelmesine sebep olmufltur. Bölgesel piyasalarda çok çeflitli talep koflullar›n›n olmas›, toplam emek talebinin gerçek etkilerinin belirlenmesinde buralar›n “do¤al laboratuar” olmala- r›n› sa¤lamaktad›r. Yak›n zamanda yap›lan bu çal›flmalar genelde bölgesel emek talebinin daha güçlü olmas›n›n dezavantajl› kesimlere önemli faydalar sa¤lad›¤› sonucuna ulaflm›fllard›r.Bu bulgulardan hareketle ulusal emek talebinin de dezavantajl› kesimlere önemli faydalar sa¤layabilece¤ini düflünmek mümkündür. * Bu metin [Timothy J.Bartik, The Effects Of Local Labor Demand On Indivi dual Labor Market Outcomes For Different Demographic Groups And The Poor, Upjohn Institute Staff Working Paper: 93-23, September 1993] kayna¤›n›n

http:// www.upjohninst.org www.upjohninst.org/publications/wp/ /publications/wp/9323.html 9323.html adresinden sa¤lanan özetidir.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Azalan Azala n Veriml Verimler er Kanunu Kanunu Üretim Üre tim Fon Fonksi ksiyon yonu u Eme¤in Eme ¤in Marj Marjina inall Ürünü Ürünü Marjin Mar jinal al Ürün Ürün Geli Geliri ri K›sa Döne Dönem m Emek Emek Talep Talep E¤ri E¤risi si

• • • • • •

Efl Ür Ürün ün E¤ E¤ri risi si Efl Mali Maliyet yet Do¤ Do¤rus rusu u Marjinal Marji nal Tekni Teknikk ‹kâme ‹kâme Oran› Ölçe Öl çekk Et Etki kisi si ‹kâm ‹k âmee Etk Etkis isi i Uzun Döne Dönem m Emek Emek Talep Talep E¤risi E¤risi

‹çindekiler • • • •

KISA DÖNEMDE EMEK TALEB‹ UZUN DÖNEMDE EMEK TALEB‹ KISA VE UZUN DÖNEM EMEK TALEP E⁄R‹LER‹ EMEK TALEB‹N‹ ETK‹LEYEN ÜCRET DIfiI UNSURLAR

Ünite 3 - Emek Talebi

33

G‹R‹fi Emek talebinin türetilmifl bir talep oldu¤u, yani iflverenlerin mal ve hizmet üretebilmek için emek talep ettikleri gerçe¤i, emek piyasalar›n›n en belirgin özelli¤idir. Güncel hayatta emek piyasalar›nda firmalar›n iflgücüne olan taleplerinin sabit bir seyir izlemedi¤i, baflta ücretler olmak üzere çok say›da unsura ba¤l› olarak art›p azalabildi¤ine flahit olmaktay›z. Firmalar›n emek taleplerinin nas›l belirlendi¤i ve bunun hangi unsurlardan etkilendi¤inin aç›klanmas› bu ünitenin temel amac›n› oluflturmaktad›r. Ünite iki ana k›s›mdan oluflmaktad›r. oluflmaktad›r. Birinci k›s›mda, sadece eme¤in de¤iflken faktör oldu¤u k›sa dönemde firman›n ve piyasan›n emek talebinin nas›l belirlendi¤i incelenecektir. ‹kinci k›s›mda, sermayenin de de¤iflken oldu¤u uzun dönemde emek talebinin nas›l belirlendi¤i analiz edilecektir. Bu ünite de ayr›ca k›sa ve uzun dönem emek talep e¤rileri karfl›laflt›rmal› olarak incelenecek, emek talebini etkileyen ücret d›fl› unsurlar›n neler oldu¤u, bunlar›n emek talebini ne yönde etkileyebilecekleri aç›klanacakt›r.

KISA DÖNEMDE EMEK TALEB‹ Gerek iktisada girifl, gerekse iktisat teorisi derslerinden hat›rlanaca¤› gibi üretim de iki temel dönem söz konusudur. Bunlardan k›sa dönem firman›n dönem firman›n üretimde kulland›¤› girdilerden baz›lar›n› (örne¤in emek ve hammadde) artt›rabildi¤i ancak sermaye miktar›n› ve üretim kapasitesini de¤ifltiremedi¤i zaman dilimini; uzun ise firman›n bütün üretim faktörlerini de¤ifltirebildi¤ de¤ifltirebildi¤i,i, yeni makineler sat›n dönem ise dönem al›p yeni binalar infla edebildi¤i zaman dilimini göstermektedir. Bir baflka deyiflle Q = f (K,L) fleklinde basit bir üretim fonksiyonu varsay›l›rsa (Burada Q üretimi, K sermayeyi ve L de emek faktörünü göstermektedir). K›sa dönem K’ n›n sabit, L’ nin de¤iflken oldu¤u, uzun dönem ise her iki faktörün de de¤iflken oldu¤u döneme iflaret etmektedir.

Marjinal Karar Alma Kural› Emek talebi ili ilgili analize k›sa dönemde firma kaç iflçi istihdam etmelidir? sorusu ile bafllayal›m. Ancak, öncelikle burada kullanaca¤›m›z talep teorisinin varsay›mlar›n› hat›rlamam›z hat›rlamam›z yararl› olacakt›r. Bunlar: • Firm Firmalar alar kâr maks maksimiza imizasyon syoncusu cusudur. dur. • Firm Firmalar alar üretim üretim için sadece sadece emek emek ve sermaye kullan› kullan›rlar rlar (anlat›m (anlat›m›› basitleflbasitlefltirmek için yap›lan bir varsay›m). • Firma Firmalar›n lar›n bulund bulunduklar› uklar› ürün ürün ve emek piyasal piyasalar› ar› tam rekabetçi rekabetçidir dir (yani (yani ürün fiyat› ve ücretler veridir). • Emek maliye maliyeti ti ücretten ücretten oluflur oluflur ve iflgücü iflgücü tamam tamamen en homojend homojendir. ir. Bu varsay›mlar› göz önünde bulundurarak, yukar›daki soruyu yan›tlamam›z gerekirse, kâr›n› maksimize etmek isteyen bir firman›n iflçileri firman›n kâr›na -istihdam edece¤ini söyleyebiliriz. Firmalar istihdam kakatk›lar› bir lira dahi olsa -istihdam rar›n› verirken, ço¤umuzun gündelik hayatta-belki de fark›nda olmadan-uygulad›olmadan-uygulad›¤›m›z marjinal karar alma kural›n› uygularlar. kural›n› uygularlar. Bu kural herhangi bir eylemi yapmakla elde edilecek getiri ve maliyetin karfl›laflt›r›lmas› esas›na dayan›r. Buna göre kâr maliyeti aflt›¤› sürece o eylemi yapmak tercih edilecektir. Marjinal karar alma kural›n› istihdam karar›na uyarlarsak, ifle al›nan son iflçinin maliyetinden çok gelir sa¤lad›¤› durumda firma o iflçiyi çal›flt›rarak kârlar›n› artt›r›yor olacakt›r. ‹stihdam edilen en son iflçinin getirisi maliyetine eflitse, firma bu durumda kâr›n› azamilefltirmifl olaca¤›ndan, istihdam› durduracakt›r.

Üretim Fonksiyonu: Veri faktör miktarlar›nda ve teknoloji düzeyinde üretilebilecek ç›kt› miktar›n› gösteren matematiksel bir eflitliktir.

34


K›sa dönemde firman›n istihdam karar›nda marjinal karar alma kural›n›n nas›l iflledi¤ini afla¤›daki tabloda yer alan rakamlarla incelemek konunun daha iyi kavran›lmas›na yard›mc› olacakt›r. Tablo 3.1: Tam Rekabetçi Bir Firman›n K›osa Dönem Üretim ve ‹stihdam De¤erleri

Eme¤in Marjinal Ürünü (MPL): Sermaye sabitken emek girdisinin bir birim artt›r›lmas› sonucunda toplam üründe meydana gelen de¤iflikliktir.

Azalan Verimler Kanunu: Üretim faktörlerinden birisi sabit tutulurken di¤er faktörün miktar› artt›r›ld›¤›nda toplam üründeki art›fl›n bir noktadan sonra azalaca¤›n› ifade eden iktisat kanunudur.

(1) Emek Miktar› (L)

(2) Üretim (TP)

(3) Eme¤in Marjinal Ürünü MPL

(4) Marjinal Gelir (Mal›n Fiyat›) (MR)

(5) = (3) x (4) Eme¤in Marjinal Ürün Geliri MRPL

(6) Ücret Oran› (W)

0 1 2 3 4 5 6 7

0 6 14 20 24 27 29 30

6 8 6 4 3 2 1

2 TL 2 TL 2 TL 2 TL 2 TL 2 TL 2 TL 2 TL

12 TL 16 TL 12 TL 8 TL 6 TL 4 TL 2 TL

6 TL 6 TL 6 TL 6 TL 6 TL 6 TL 6 TL 6 TL

Yukar›daki tablo, k›sa dönemde sermaye miktar› sabitken kullan›lan iflgücü miktar›n›n artt›r›lmas›yla birlikte toplam ürünün ve marjinal ürünün geliflimini göstermektedir. Buna göre; emek miktar› s›f›rken toplam ve marjinal ürün de s›f›r olmakta, istihdam artt›kça toplam ürün önce artan, sonra ise yavafllayan bir h›zla artmakta ve maksimuma ulaflmaktad›r. ulaflmaktad›r. ‹stihdam, örne¤imizdeki son düzey olarak verilen 7 iflçinin de ötesine artt›r›lm›fl olsayd›, toplam ürünün art›k azalaca¤› gözlenebilecekti. ‹stihdam edilen son iflçinin toplam üründe yaratt›¤› art›fl olan marjinal ürün ise 2. ‹flçinin istihdam› ile en üst düzeye ulaflmakta, 3. ve sonraki iflçilerin istihdam› ile birlikte azalma sürecine girmektedir. Burada akla ikinci iflçiden sonraki iflçilerin daha az verimli olabilecekleri, marjinal ürünün azalmas›n›n bundan kaynaklanabilece¤i ihtimali gelebilir. Oysa varsay›mlar› bir kez daha gözden geçirirsek iflgücünün homojen kabul edildi¤ini görürüz. ‹stihdam›n artmas›yla birlikte ilâve iflçilerin verimliliklerinin azalmas›n›n nedeni iktisada girifl dersinizin Üretim ve Firma Teorisi bafll›kl› Teorisi bafll›kl› 5. Ünitesinde de (s. 77-81) belirtildi¤i gibi Azalan Verimler Kanunu’dur. Firman›n kulland›¤› sermaye ve ekipman miktar› sabitken iflgücü miktar›n› artt›rmas› iflçi bafl›na düflen sermaye miktar›n›n düflmesine, bu ise emek verimlili¤inin azalmas›na neden olacakt›r. Tabloda dikkati çeken bir baflka husus da marjinal gelir ve ücret oran›n›n sabit oluflu, istihdama ba¤l› olarak de¤iflmeyiflidir. Bu durum da konunun bafl›nda yap›lan varsay›mlarla ilgilidir. Hat›rlanaca¤› gibi firma gerek emek, gerekse ürün piyasalar›nda tam rekabet piyasas› içinde kabul edilmiflti. Tam rekabet piyasas›nda ise ürünün fiyat› (yani marjinal gelir) ve eme¤in fiyat› (ücret oran›) piyasa arz ve talep e¤rilerine göre belirlenip, firma fiyat al›c›s› konumunda al›c›s› konumunda oldu¤undan, firman›n fiyat› ve ücreti de¤ifltirmesi söz konusu olmayacakt›r. Tablo ile ilgili bu aç›klamalardan sonra marjinal karar alma kural›na dönersek, iflverenin istihdam karar› verirken son iflçinin maliyeti ile getirisini mukayese edece¤i belirtilmiflti. Son iflçinin maliyetini ücret oran›, getirisini ise marjinal ürün göstermektedir. Ancak pratikte bu ikisini karfl›laflt›rmada önemli bir problem vard›r. Ücret oran› para birimi (TL), marjinal ürün ise adet cinsindendir. Karfl›laflt›rma ya-


35

pabilmek için son iflçinin toplam üründe sa¤lad›¤› art›fl›nda para birimi cinsinden verilmesi gerekir. Marjinal ürün de¤erlerini ürünün piyasa fiyat› ile (ayn› zamanda MR) çarparak son iflçinin firmaya sa¤lad›¤› getiriyi para birimi ile ifade edebiliriz. Tablonun 5. sütununda yer alan marjinal ürün geliri bunu göstermektedir. fiimdi gerek getiriyi, gerekse maliyeti parasal olarak ifade etti¤imize göre 5. ve 6. sütunlar› karfl›laflt›rarak denge istihdam seviyesinin ne olaca¤›n› belirleyebiliriz.

Eme¤in Marjinal Ürün Geliri(MRPL): Son ifle al›nan iflçinin toplam üründe sa¤lad›¤› art›fl›n parasal karfl›l›¤›d›r.

K›sa Dönemde Denge ‹stihdam Düzeyinin Belirlenmesi Kâr›n› azamilefltirmek isteyen iflveren ifle alaca¤› son iflçinin firmaya sa¤lad›¤› parasal getiri (MRPL) maliyetinden (W) büyük oldu¤u müddetçe istihdam› artt›racak, MRPL=W oldu¤unda ise istihdamda durma noktas›na ulafl›lacakt›r. ‹stihdam›n daha da artt›r›lmas› durumunda –daha önce belirtti¤imiz gibi-azalan verimler kanunu sebebi ile MRP LW oldu¤unu belirtmemiz gerekir. Örne¤in iflçinin firmaya getirisi 30.00 TL maliyeti 29.99 TL ise, kâr›n› azamilefltirmek isteyen firma bu iflçiyi ifle almay› uygun bulacakt›r. Burada anlat›m kolayl›¤› sa¤lamak için neredeyse s›f›ra yak›n büyüklükteki bu fark ihmal edilerek denge istihdam koflulunun MRP L = W oldu¤u kabul edilir.

Firman›n K›sa Dönem Emek Talep E¤risi Bir firman›n k›sa dönem emek talep e¤risi ni ni elde etmek için tablo 3.1’de alan çeflitli istihdam düzeylerindeki eme¤in marjinal ürün geliri (MRP L) rakam- Ücret Oran› (w), MRP L B lar›n› grafi¤e aktarmam›z 16 gerekmektedir. A C 12 Tam rekabetçi bir firma D ne kadar iflçi çal›flt›raca¤›na 8 E daima MRP L = W eflitli¤ini 6 F 4 göz önüne alarak karar veG 2 MRPL=DL rece¤inden, dikey eksende Emek Miktar› (L) her iki de¤iflkenin birlikte 1 2 3 4 5 6 7 gösterilmesinde bir sak›nca yoktur.

yer fiekil 3.1. Bir Firman›n K›sa Dönem Emek Talep E¤risi Kâr›n› azamilefltirm azamilefltirmek ek isteyen bir firma kaç iflçi çal›flt›raca¤› çal›flt›raca¤›na na daima W = MRPL oldu¤u durumda karar verece¤inden, marjinal ürün geliri e¤risi ayn› zamanda bir firman›n k›sa dönem emek talep e¤risidir.

36 K›sa Dönem Emek Talep E¤risi: Sermaye ve di¤er bütün faktörler sabitken ücret oran› ile firman›n emek talep miktar› aras›ndaki iliflkiyi gösteren e¤ridir.


fiimdi, Tablo 3.1’e bakarak flu sorunun yan›t›n› bulal›m. Ücret 6 TL oldu¤unda kaç iflçi istihdam edilecektir? Denge istihdam kural›na göre bu sorunun yan›t› 5 iflçidir (fiekilde E noktas›). Ücret 8 TL olsa idi (tablo 3.1’deki ücret sütununda 8 TL yazd›¤›n› düflünelim) MRP L = W kural› 4 iflçi de sa¤lanacakt›. (D noktas›). Nihayet ücret 4 TL oldu¤unda, tabloya göre firma 6 iflçi çal›flt›racakt›r (F noktas›). Buna göre, yukar›daki MRP L e¤risi hangi ücret düzeyinde kaç iflçi çal›flt›raca¤› sorusunun yan›t›n› verdi¤i için, asl›nda firman›n k›sa dönem emek talep e¤risidir (DL). Bu nedenle marjinal ürün geliri e¤risinin negatif e¤imli k›sm›n›n firman›n emek talep e¤risini gösterdi¤ini söylemek yanl›fl olmayacakt›r. E¤rinin pozitif e¤imli k›sm›nda marjinal ürün artt›¤›ndan, firma için istihdam› artt›rmak kârl› olacak, durma noktas› e¤rinin negatif e¤imli k›sm›nda olacakt›r. Bunu basit bir örnekle aç›klamak mümkündür. Örne¤in ücret 12 TL olsa idi kaç iflçi istihdam edilirdi? sorusuna yan›t ararken karfl›m›za 1 veya 3 iflçi fl›klar› gelecektir. Burada do¤ru seçenek 3 iflçidir. Her ne kadar 1. ‹flçide denge kural› sa¤lanm›fl olsa da, kâr›n› azamilefltirmek isteyen firma istihdam› bu noktada durdurmayacak, 2. ‹flçiyi ve tekrar denge koflulunun sa¤land›¤› 3. ‹flçiyi de ifle alacakt›r. Çünkü, ikinci iflçi firmaya 12 TL maliyet yüklenmesine karfl›l›k 16 TL’l›k getiri sa¤lamaktad›r. Bu örnekten de anlafl›laca¤› gibi herhangi bir ücret düzeyinde firman›n istihdam› belirledi¤i nokta MRP L e¤risinin negatif k›sm›nda yer alaca¤›ndan, emek talep e¤risi olarak da e¤rinin bu bölümü kabul edilecektir.

Piyasa Emek Talep E¤risi Ünitenin buraya kadar olan k›sm›nda bir firman›n k›sa dönem emek talep e¤risi elde edildi. Piyasan›n tamam›n›n emek talebi ise piyasadaki bütün firmalar›n taleplerinin yatay toplam› ile elde edilir. Piyasa emek talep e¤risinde de bireysel emek talep e¤risinde oldu¤u gibi ücret oran› ile istihdam miktar› aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r. fiekil 3.2 piyasa emek talep e¤risini göstermektedir. fiekil de dikey eksende ücret oran›, fiekil 3.2. yatay eksende ise emek miktar› (istih Piyasa Emek Talep Ücret Oran› (w) dam) yer almaktad›r. Piyasa emek ta E¤risi lep e¤risi (DL) çizilirken ünitenin soPiyasa emek talep e¤risi bireysel nunda inceleyece¤imiz emek talebini A w1 fimalar›n emek etkileyen ücret d›fl› unsurlar sabit kaB taleplerinin yatay w0 bul edilmifltir. fiekle göre ücretler yüktoplam› ile elde edilir ve negatif seldi¤inde (W o’dan W 1’e) istihdam da e¤imlidir. DL azalmaktad›r. (Lo’ dan L1’e) B noktas›ndan A noktas›na hareketle gösteriEmek Miktar› (L) L0 L1 len bu de¤iflime emek talep miktar›- n›n azalmas› denilir. azalmas› denilir. Ücret oran›n›n azalmas› ise (W 1’den W o’ a) emek miktar›n›n artmas›na neden olacakt›r. (Lo’ dan L1’e) A noktas›ndan B noktas›na hareketle gösterilen bu de¤iflime ise emek talep miktar›n›n artmas› denilir.

37


UZUN DÖNEMDE EMEK TALEB‹ Uzun dönemin sabit faktörün bulunmad›¤›, bütün üretim faktörlerinin miktar›n›n de¤ifltirebildi¤i üretim dönemi oldu¤u belirtilmiflti. Bir baflka deyiflle firma uzun dönemde hem sermaye hem de emek miktarlar›n› de¤ifltirme imkan›na sahiptir. Burada yan›t› aran›lacak soru firman›n üretimini gerçeklefltirmek için ne kadar sermaye ve ne kadar emek kullanaca¤›d›r. Firman›n bu karar›n› iki faktör etkiler. Bunlar: • Serm Sermaye/e aye/emek mek kombinasy kombinasyonla onlar›na r›na teknoloji teknolojinin nin getirdi¤i getirdi¤i s›n›rlar, s›n›rlar, • Üretim faktörl faktörlerini erinin n nispi fiyatlar› fiyatlar›d›r. d›r. ‹lk faktörü faktörü iktisat iktisat teorisi dersinden dersinden hahat›rlayaca¤›n›z efl ürün e¤rileri, ikinci faktörü ise efl maliyet do¤rular› yard›m›yla aç›klayaca¤›z.

Faktörler Aras› ‹kâme: Efl Ürün E¤rileri Herhangi bir mal› üretirken, teknolojik olarak faktörleri birbiri yerine kullanmak mümkünse, kullan›labilecek kullan›labilecek faktör miktarlar› ile ilgili olarak genellikle birden fazla seçenek söz konusu olabilmektedir. Örne¤in, ayakkab› üretimini atölye düzeninde çok say›da iflçi, az say›da sermaye mal› (makine ve teçhizat) kullanarak yapmak mümkün oldu¤u gibi, ayn› miktar üretimi yo¤unlukla bilgisayarl› makinelerle gerçeklefltirip çok az say›da iflçi çal›flt›rarak da yapmak mümkündür. “Üretimde ne kadar emek ve ne kadar sermaye kullan›lacakt›r?” sorusunun sorusunun yan›t› faktörlerin örne¤imizde oldu¤u gibi birbirleri yerine kullan›l›p kullan›lmayaca¤›na ba¤l›d›r. Bunu afla¤›daki flekil yard›m›yla aç›klamak mümkündür. fiekil 3.3. fiekilde 1000 birim ayakkab›y› A noktas›n›n gösterdiSermaye Miktar› (K) Efl Ürün E¤rileri Seti Efl ürün e¤rileri belirli ¤i gibi oldukça fazla miktarD K2 bir miktar üretimin da sermaye (K1) ve az say›da A C K1 gerçeklefltirebilece¤i iflgücü (Lo) kullanarak üret farkl› emek/sermaye mek mümkün olabildi¤i gibi kombinasyonlar›n› kombinasyonlar ›n› gös- Q3=3000 terir. Faktörler üretimde (sermaye-yo¤un üretim), B Q2=2000 B birbirlerini iyi bir K 0 noktas›n›n gösterdi¤i gibi çok Q1=1000 flekilde ikâme edebiliy- say›da iflgücü (L 3) ve az mikorlarsa efl ürün e¤rileri flekildeki gibi düzgün tarda sermaye (K0) kullanaEmek Miktar› (L) L0 L1 L2 L3 kavisli olacakt›r. rak da üretmek mümkündür.(emek-yo¤un üretim) Yukar›daki flekil ayn› miktar mal›n üretebilece¤i farkl› faktör kombinasyonl kombinasyonlar›n› ar›n› gösterdi¤i için Efl ürün e¤risi olarak adland›r›lm›flt›r. ‹ktisat teorisi dersinden hat›rla- Efl Ürün E¤risi: Bir firman›n yaca¤›n›z bu e¤ri baz› özelliklere sahiptir. Bu özellikleri k›saca hat›rlamam›z ya- belirli bir miktarda üretimi sa¤layabilmesi için rarl› olacakt›r. kullanabilece¤i çeflitli emek

Efl Ürün E¤rilerinin Özellikleri

ve sermaye kombinasyonlar›n› gösteren e¤ridir.

Bu özelliklerin bafl›nda negatif e¤imli olmalar› gelmektedir. Buna göre üretimde emek ve sermayenin birbiri yerine kullan›labildi¤i varsay›ld›¤›nda, faktörlerden birinin istihdam› azalt›ld›¤›nda ayn› üretim düzeyini koruyabilmek için di¤er üretim faktörünün kullan›m›n›n artt›r›lmas› gerekmektedir. Örne¤in ayakkab› fabrikas›ndaki makinelerin bir k›sm› bozulursa, üretim seviyesini düflürmemek için bozuMarjinal Teknik ‹kâme lan makinelerin yerine iflgücü istihdam›n› artt›rmak gerekmektedir. Oran›: Üretim miktar› Efl ürün e¤rilerinin ikinci özelli¤i orijinden bak›ld›¤›nda d›fl bükey olmalar› d›r. d›r. sabitken sermayenin emek Hat›rlanaca¤› gibi bu özellik azalan marjinal teknik ikâme oran› kavram› ile il- yerine kullan›labilece¤i (ikâme edece¤i) orand›r.

38


giliydi. Bu durum e¤ri boyunca yukar›dan afla¤›ya inildikçe ayn› üretim düzeyini korumak için sermayede meydana gelecek ayn› miktardaki azalmalar›n giderek daha fazla emek kullanarak telafi edilebilmesinden kaynaklanmaktad›r. E¤rinin üst k›s›mlar›nda sermaye fazla kullan›ld›¤› için sermaye faktörünün marjinal verimi düflük, emek az kullan›ld›¤› için marjinal verimi yüksektir. E¤rinin alt k›s›mlar›nda ise bunun tersi söz konusudur. E¤rinin üst k›s›mlar›nda marjinal verimi düflük sermaye faktöründe meydana gelen belirli bir azalma marjinal verimi yüksek emek faktöründen az bir ilave ile telafi edilebilmektedir. Öte yandan afla¤›ya inildikçe, flimdi marjinal verimi daha yüksek hale gelen sermaye faktörü ayn› miktar azalt›ld›¤›nda, bunu telafi etmek için marjinal verimi eskisine nazaran azalm›fl olan emek faktörünü daha fazla artt›rmak gerekecektir. Efl ürün e¤rilerinin üçüncü özelli¤i orijinden uzaklaflt›kça daha yüksek üretim düzeyini göstermesidir. fiekilde C noktas› A noktas›na göre daha yüksek üretim düzeyini göstermektedir. Çünkü C noktas›nda A’ ya nazaran kullan›lan sermaye miktar› azalt›lmadan emek miktar› artt›r›lm›flt›r. Bunun gibi, her iki faktörden daha fazla kullan›ld›¤›n› gösteren D noktas› da C’ ye nazaran daha yüksek bir üretim düzeyini göstermektedir. Son olarak efl-ürün e¤rilerinin kesiflmeme özelli¤inin de oldu¤unu hat›rlamam›z gerekmektedir. fiekil 3.3’te yer alan düzgün kavisli efl-ürün e¤risi faktörler aras› ikâmenin oldu¤u durumu yans›tmaktad›r. Üretimin faktörlerin ancak belirli oranlarda kullan›lmas› ile yapabildi¤i, yani faktörler aras› ikâmenin olmad›¤› durumlarda efl ürün e¤rilerinin bu flekilde düzgün kavisli e¤riler de¤il, L fleklinde köfleli e¤riler oldu¤unu hat›rlayal›m.

Faktör Fiyatlar›: Efl Maliyet Do¤rular› Konunun bafl›nda, firmalar›n uzun dönemde ne kadar sermaye ve ne kadar emek kullanacaklar›n›n iki unsura ba¤l› oldu¤unu, bunlardan birincisinin üretimde emek ile sermayeyi birbiri yerine kullanmaya teknolojinin ne ölçüde izin verdi¤i idi. Bunu önceki bafll›kta efl ürün e¤rileri yard›m›yla inceledik. Bu iki faktörden ne kadar kullan›laca¤› ayEfl Maliyet Do¤rusu: Sermayenin maliyeti ve n› zamanda bu faktörlerin fiyatlar›na ve firman›n üretim için ay›rd›¤› bütçeye de ba¤l›d›r. ücret oran› veri iken bir Belirli bir zamanda iflgücünün sabit ücreti (W) oldu¤u gibi, sermayenin de kifirman›n belirli bir miktardaki paras›yla (üretim ra bedeli (r) olacakt›r. r kullan›lan sermaye ekipman›n›n birimi bafl›na düflen bir bütçesi) sat›n alabilece¤i dönemlik sat›n alma/kiralama maliyetini göstermektedir. fiekil 3.4’te yer alan Eflbütün farkl› sermaye ve emek kombinasyonlar›n› veri faktör fiyatlar›nda firman›n belirli bir miktar para ile sat›n maliyet do¤rular› veri gösteren e¤ridir. alabilece¤i farkl› sermaye/emek kombinasyonlar›n› kombinasyonlar›n› göstermektedir. Ücret oran› W 1 ve sermayenin fiya fiekil 3.4. t› r1 oldu¤unda, firman›n E 1 kadar pa Efl-maliyet Do¤rular› Sermaye Miktar› (K) ras› olmas› durumunda firma bütün pa Seti K3 F ras›yla E1/W 1=L1 kadar emek (A nokEfl maliyet do¤rusu tas›) veya E1/r1=K1 kadar sermaye (B faktör fiyatlar› veri K2 D noktas›) kullanabilecektir. Bu iki nokoldu¤unda firman›n belirli bir B tay› birlefltirirsek AB do¤rusunu elde K1 harcama düzeyi ile ederiz. Bu do¤ru firman›n E 1 kadar sat›n alabilece¤i üretim bütçesi ile sat›n alabilece¤i farkemek ve sermaye l› faktör kombinasyon kombinasyonlar›n› lar›n› göstermekmiktarlar›n›n E A C tedir. Do¤ru üzerindeki her noktada geometrik yerini L1 L2 L3 Emek Miktar› (L) gösteren e¤ridir. firma E 1 kadar üretim bütçesinin tümünü harcad›¤›ndan, bu do¤ruya efl maliyet do¤rusu ad› verilmektedir.


Efl Maliyet Do¤rular›n›n Özellikleri Efl maliyet do¤rular›n›n baz› özellikleri vard›r. ‹ktisat teorisi dersinde verilen bu konuya burada ayr›nt›l› olarak de¤inilmeyecektir. Ancak birkaç cümle ile bunlar›n hat›rlanmas›nda hat›rlanmas ›nda yarar vard›r. Efl-maliyet do¤rular›n›n bafll›ca özelli¤i, negatif e¤imli olmalar›d›r. Bu do¤ru veri faktör fiyatlar›nda firman›n belirli bir miktar para ile sat›n alabilece¤i farkl› sermaye/emek kombinasyonlar›n› kombinasyonlar›n› gösterdi¤ine göre, herhangi bir faktörden daha fazla para kullan›lmas›n›n sonucu di¤er faktörden daha az kullan›lmas›d kullan›lmas›d›r. ›r. Efl-maliyet do¤rular›n›n ikinci özelli¤i, e¤iminin sabit ve faktör fiyatlar›n›n birbirine oran›na (w/r) eflit olmas›d›r . E¤imin sabit olmas› firman›n piyasada geçerli faktör fiyatlar›ndan istedi¤i kadar sermaye ve emek alabilece¤ini göstermektedir. Üçüncü özellik, üretim bütçesindeki de¤iflikliklerin efl-maliyet do¤rular› ile gös- Veri faktör fiyatlar›nda firman›n emek ve sermaye üzerine daha terilebilmesidir. Veri terilebilmesidir. fazla harcamada bulunmas› efl maliyet do¤rusunu öncekine paralel biçimde (AB’den CD ve EF’ ye) sa¤a kayd›r›r. Buna göre orijinden daha uzaktaki efl-mali yet do¤rusu daha yüksek harcama düzeyini gösterecektir. Son olarak, faktör olarak, faktör fiyatlar›ndaki de¤iflikliklerin efl-maliyet do¤rular› ile gösteri- do¤rular›n bir baflka özelli¤idir. Faktör fiyatlar› do¤rular›n e¤imi oldu¤ulebilmesi do¤rular›n lebilmesi na göre, bunlarda meydana gelen de¤iflmeler efl-maliyet do¤rular›n›n e¤imini de¤ifltirecektir. Efl-maliyet do¤rusu AB iken ve di¤er unsurlarda bir de¤iflme yokken sermayenin fiyat›n›n ucuzlamas› firman›n bütün paras› ile daha fazla sermaye alabilmesini sa¤layacak, do¤ru AD’ye kayacakt›r.(Kesikli do¤ru) Burada eme¤in fiyat› ve üretim bütçesi de¤iflmedi¤inden firman›n bütün paras›yla sat›n alabilece¤i emek miktar› da de¤iflmeyecek, efl maliyet do¤rusunun A aya¤› ayn› kalacakt›r. Görüldü¤ü gibi faktör fiyat›ndaki bu de¤iflme do¤runun e¤imini de¤ifltirerek dikleflmesine sebep olmufltur. Di¤er fleyler sabitken ücretlerin yükselmesi efl maliyet do¤rusunun e¤imini nas›l etkiler?

Uzun Dönemde ‹stihdam Düzeyinin Belirlenmesi

SIRA S‹ZDE

1

Buraya kadar uzun dönemde bir firman›n sermaye ve emek faktörlerinden ne kadar talep edece¤inin (a) bu faktörler aras›nda ikâmenin mümkün olup olmamas›na (b) bu faktörlerin nispi fiyatlar›na ba¤l› oldu¤unu inceledik. Bu noktada her iki unsura iliflkin bilgilerimizi birlefltirerek kâr›n› azamilefltirmek isteyen iflverenin faktör kullan›m miktarlar›n› nas›l belirledi¤ini afla¤›daki flekil yard›m›yla inceleyebiliriz. Firman›n Q 0 kadar mal fiekil 3.5. üretmeye karar verdi¤ini kaUzun Dönemde Denge Sermaye Miktar› (K) A4 bul edelim. Firma bu aflama ‹stihdam Düzeyi K Uzun dönemde belirli bir da flu kritik soruyu yan›tlamak A3 miktar mal› en düflük durumundad›r: Hangi serma- maliyetle üretmeyi Y A2 ye/emek bileflimi söz konusu amaçlayan firma efl ürün üretimin en düflük maliyetle e¤risinin orijine en yak›n A1 X efl maliyet do¤rusu ile yap›lmas›n› sa¤lar? fiekilde sa¤lar? fiekilde K K0 kesiflti¤i (te¤et oldu¤u) Z L ve L noktalar›, orijine en uzak Q0 noktada denge faktör B1 B2 B3 B4 efl maliyet do¤rusu (A 4B4) kullan›m miktarlar›n› Emek Miktar› (L) L0 belirleyecektir. üzerinde oldu¤undan, Q 0 kadar üretimin en pahal› yap›ld›¤› faktör bileflimlerine iflaret etmektedir. Oysa biz ayn› üretimin olabilen en dü-


40

flük maliyetle yap›ld›¤› noktay› araflt›rd›¤›m›z için, hem Q 0 efl-ürün e¤risi hem de orijine en yak›n efl-maliyet do¤rusu üzerinde bulunan faktör kombinasyonunu araflt›rmaktay›z. Bu ise Y ve Z noktalar›n›n de¤il, X noktas›n›n gösterdi¤i kombinasyondur. Q0 efl-ürün e¤risinin A 2B2 efl-maliyet do¤rusuna te¤et oldu¤u X noktas›nda firma K0 kadar sermaye ve L 0 kadar emek kullanarak üretimi en düflük maliyetle gerçeklefltirmektedir. fiekildeki A1B1 efl-maliyet do¤rusu di¤erlerine nazaran en düflük harcama se viyesini göstermekle birlikte, Q0 efl-ürün e¤risi ile herhangi bir noktada kesiflmedi¤inden, bu miktarda bir üretimi gerçeklefltirmeye yetmeyecektir.

Uzun Dönemde Ücret De¤iflimi Önceki flekilde, denge istihdam düzeyini inceleyerek uzun dönem emek talep e¤risine bir ad›m daha yaklaflm›fl olduk. Uzun dönemde kâr›n› azamilefltirmek iste yen bir firman›n emek ve sermaye faktörlerinden ne kadar kullanaca¤›n› belirledi¤imize göre, bu aflamada flu sorunun yan›t›n› arayaca¤›z: Ücret oran› de¤iflirse, örne¤in yükselirse, bunun iflverenin kulland›¤› emek ve sermaye miktarlar› üzerindeki etkisi nedir? Bu soruyu afla¤›daki flekil yard›m›yla yan›tlamak mümkündür. fiekil 3.6.

fiekilde, bafllang›ç efl maliyet do¤rusunun AB oldu¤unu, Q 1 kadar mal üreten firman›n bu üretimi en düflük maliyetle X noktas›nda sa¤lad›¤›n›, buna göre L 2 kadar emek ve K0 kadar sermaye Q1 Q2 kulland›¤›n› varsayal›m. Ücret oranlar› yükseldi¤inde, C A bütçe k›s›t› BC’ ye kayarak daha Emek (L) dikleflecektir. Buna göre serma yenin fiyat› ve üretim bütçesi de¤iflmedi¤i için firman›n bütün paras› ile sat›n alabilece¤i sermaye miktar› de¤iflme yecek (B noktas›), ancak ücretler yükseldi¤i için üretim bütçesinin tamam› ile sat›n al›nabilecek emek miktar› azalacakt›r (A’ dan C’ ye). Di¤er fleyler eflitken, ücretlerin yükselmesi k›sa ve uzun dönemde olmak üzere istihdam› iki flekilde etkiler. Ücretin yükselmesi maliyetleri artt›racakt›r. Fiyatlar veri iken maliyetin artmas› firman›n üretim ölçe¤ini küçültmesine (Q 1’den Q2’ye) neden olacak. Q2 efl ürün e¤risi üzerinde daha az mal ve hizmet üreten firma kulland›¤› iflgücünü de L 2’den L1’e azaltacakt›r. Üretim ölçe¤inin küçülmesi nedeniyÖlçek Etkisi: Ücret art›fl› le istihdam da meydana gelen bu daralmaya ölçek etkisi denilmektedir. veya azal›fl› sonucunda ‹flgücünün daha pahal› olmas› nedeniyle üretim ölçe¤ini küçülten firma flekilde firman›n optimal üretim düzeyinin de¤iflmesine ba¤l› Y noktas›nda Q2 kadar mal› en düflük maliyetle üretememektedir. Q 2 kadar mal›n olarak emek talebinde minimum maliyetle üretildi¤i nokta Q 2 efl ürün e¤risi ile BC efl maliyet do¤rusunun meydana gelen de¤iflmedir. te¤et oldu¤u Z noktas›d›r. Ancak k›sa dönemde sermaye miktar› K 1’de sabit kalaca¤›ndan, firma pahal›laflan emek faktöründen kulland›¤› miktar› azaltmakla birlikte, Q2 kadar mal› hâlâ biraz pahal› bir flekilde üretmek durumundad›r. Öte yandan uzun dönemde firma sermaye miktar›n› da artt›rabilme imkan›na sahip oldu¤undan faktör kombinasyonunu bu defa Q 2 kadar üretimini en düflük maliyetle yapacak flekilde yeniden gözden geçirecek, fiyat› de¤iflmedi¤i için emek faktörüne nazaran daha ucuz hale gelen sermayeden kulland›¤› miktar› K2'’e artt›rarak kulland›¤› emek miktar›n› bir kez daha (L 1'den L0’a) azaltacakt›r. Sermaye (K) Uzun Dönemde Ücret De¤iflimi ve Emek Talebi B Ücret oran›n›n yükselmesi; k›sa dönemde maliyetleri yükseltti¤i Z için istihdam›n azalmas›na K1 Y X K0 sebep olacakt›r. Uzun dönemde ayr›ca iflveren için fiyat› de¤iflmedi¤i için nispeten ucuz hale gelen sermayeden daha fazla kullanmak daha kârl› olaca¤›ndan, talep edilen emek L0 L1 L2 miktar› bir kez daha azalacakt›r.


Buna ikâme etkisi denilmektedir. Firma böyle yapmakla efl ürün e¤risi ile efl maliyet do¤rusunun te¤et oldu¤u Z noktas›nda bulunacak, bu faktör bileflimi ile Q2 kadar mal› flimdi en düflük maliyetle üretebilecektir.

KISA VE UZUN DÖNEM TALEP E⁄R‹LER‹

41

‹kâme Etkisi: Ücret oran›ndaki bir de¤iflmeye ba¤l› olarak sermayenin emek yerine kullan›lmas› nedeniyle emek talebinde meydana gelen de¤iflmedir.

Ünitenin bafl›nda k›sa dönem emek talep e¤risini toplam ve marjinal ürün kavramlar›ndan hareketle hareketle elde etmifltik. Bir önceki flekilden hareketle bu kez efl ürün e¤rileri ve efl maliyet do¤rular› ile hem k›sa hem de uzun dönem emek talep ni elde etmemiz mümkündür. Afla¤›daki flekil flekil 3.6’daki bilgilerden e¤rileri ni hareketle elde edilmifltir. fiekil 3.7. fiekil 3.7’nin dikey ekse K›sa ve Uzun Dönem Emek Talep ninde ücret oran›, yatay ek- Ücret Oran› (w) E¤rileri Ücret yükselmelerine iflverenlerin seninde emek miktar› (L) (‹sz y w uzun dönemde gösterdikleri tepki 1 tihdam) yer almaktad›r. Bafldaha fliddetlidir. K›sa dönemde lang›çta ücret W 0 iken istihemek talebi sadece ölçek etkisi x w0 dam L2’dir ve X noktas›nda sebebiyle azal›rken, uzun dönemde ikâme etkisi de emek ‹kâme Ölçek bulunulmaktad›r. ud etkisi etkisi talebinin daha fazla azalmas›na DL kd Ücretler W 0’dan W 1’e sebep olmaktad›r. DL yükseldi¤inde, firman›n buL0 L1 L2 Emek Miktar› (L) na tepkisi kademeli olacakt›r. Maliyetleri artan ve üretim ölçe¤ini küçültmek zorunda kalan firma k›sa dönemde ölçek etkisi nedeniyle istihdam› L 2’den L1’e azalt›r. Ancak önceki flekilden de görülece¤i gibi Y gibi Y noktas› firma için maliyet minimizasyonunun sa¤land›¤› faktör kombinasyonu de¤ildir. Bunun nedeni k›sa dönemde firman›n kulland›¤› sermaye miktar›n› de¤ifltirememesidir. Uzun dönemde sermaye miktar›n› de¤ifltirme imkan›na kavuflan firma ikâme Uzun Dönem Emek Talep etkisi ile fiyat› nispeten ucuz hale gelen sermaye faktörünü pahal› emek faktörü E¤risi: Hem emek, hem de sermaye faktörleri de¤iflken ile ikâme edecek, kullan›lan emek miktar› bir kez daha (L 1’den L0’a) azalacakt›r. oldu¤unda ücret oran› ile Yukar›daki flekil, k›sa ve uzun dönem emek talep e¤rilerini karfl›laflt›rmal› ola- firman›n istihdam düzeyi iliflkiyi gösteren rak incelememizi sa¤lamaktad›r. ‹ki talep e¤risi aras›ndaki temel fark k›sa dönem aras›ndaki e¤ridir. emek talep e¤risinin ücret de¤iflimine daha az duyarl› (daha az esnek-inelastik), uzun dönem emek talep e¤risinin ise daha duyarl› (daha esnek-elastik) olmas›d›r. Emek talebinin ücret esnekli¤i ile ilgili 4. Ünitede bunun nedenlerini ayr›nt›l› bir flekilde inceleyece¤iz. SIRA S‹ZDE

K›sa dönemde emek talebinin daha az esnek olmas› ne anlama gelir?

EMEK TALEB‹N‹ ETK‹LEYEN ÜCRET DIfiI UNSURLAR Ürün Talebindeki De¤iflmeler Emek talebi türetilmifl bir talep oldu¤undan ürün piyasas›nda piyasas›nda meydana gelen de¤iflmeler ayn› yönde emek piyasas›na yans›yacakt›r. Örne¤in, ürün piyasas›nda ürün arz› sabitken ürün talebinin artmas› ürün fiyatlar›n›n yükselmesine sebep olacakt›r. Ürün fiyat›n›n yükselmesi ise marjinal geliri artt›raca¤›ndan sonuçta eme¤in marjinal ürün geliri aratacak, emek talebi artacakt›r. Emek talep art›fl› olarak isimlendirilen bu de¤iflme, talep e¤risinin bütün olarak sa¤a kaymas› ile gösterilir. Yukar›daki örne¤in tersine ürüne olan talep azalm›fl olsayd›, bu taktirde emek talebi de azalacak, emek talep e¤risi sola kayacakt›.

2


42

fiekil 3.8. Ücret Oran› (w) Ücret D›fl› Unsurlar›n Emek 1 2 0 Talebi Üzerindeki DL DL DL Etkileri Emek talebini etkileyen ücret d›fl› x z unsurlar talep e¤risinin bütün olarak sa¤a (talep art›fl›) veya sola L0 L1 (talep azal›fl›) kaymas› ile gösterilir.

Ücret yükselmelerine iflverenlerin uzun dönemde gösterdi¤i tepki daha fliddetlidir. K›sa dönemde emek talebi sadece ölçek etkisi sebebiyle azal›rken, uzun dönemde ikâme etkisi de emek talebinin daha fazla artmas›na sebep olmaktad›r.

y

L2

Emek Miktar› (L)

Verimlilik De¤iflmesi

Hat›rlanaca¤› gibi emek talebinin eme¤in marjinal ürün gelirine (MP L X MR) eflit oldu¤u belirtilmiflti. Buna göre emek verimlili¤indeki bir art›fl, ürün fiyatlar›ndaki düflme ile tümüyle giderilme- di¤i taktirde, marjinal ürün gelirini de artt›racakt›r. Bu durumda emek talebi de artarak talep e¤risi flekil 3.8 de DL0’dan DL1’e kayacakt›r. Emek verimlili¤inin azalmas› durumunda ise mekanizma tersine isteyerek emek talep e¤risi D L0’dan DL2’ye kayacakt›r.

‹flveren Say›s› Piyasa emek talep e¤risi iflverenlerin bireysel taleplerinin yatay toplam› al›narak bulundu¤una göre, piyasaya yeni iflverenler girerse emek talebi de buna ba¤l› olarak artacak, emek talep e¤risi sa¤a kayacakt›r. Öte yandan ekonomik krizlere ba¤l› olarak yaflanan iflaslar veya sektörün cazibesini kaybetmesi durumunda iflverenlerin sa y›s›n›n azalmas› emek talebini de azaltacak, emek talep e¤risi sola do¤ru kayacakt›r.

Di¤er Üretim Faktörlerinin Fiyatlar› Sermaye, toprak ve hammadde fiyatlar›ndaki de¤iflmeler emek talep e¤risini sa¤a veya sola kayd›rabilir. Emek ve sermaye üretimde birbirinin yerine kullan›labili yorsa, iki faktör aras›nda ‹kâme iliflkisi söz konusudur. Bu durumda eme¤in fiya‹kâme iliflkisi t› sabitken sermayenin fiyat›ndaki bir art›fl sermaye kullan›m›n› azalt›p emek kullan›m›n› artt›racakt›r. Örne¤in tar›m iflçilerinin ücreti sabitken tar›msal aletlerin fi yat› yükselirse tar›m iflletmeleri makine yerine iflgücü kullanmay› tercih edebilecekler,emek talep e¤risi sa¤a do¤ru kayacakt›r. Öte yandan emek ile sermaye aras›nda tamamlay›c›l›k iliflkisi de olabilmekte, tamamlay›c›l›k iliflkisi üretimde bu iki faktör birlikte kullan›labilmektedir. kullan›labilmektedir. Bu durumda-eme¤in ücreti sabitken-sermaye fiyat›nda meydana gelen bir düflüfl emek talebini artt›r›rken, sermayenin fiyat›n›n yükselmesi emek talebini azaltacakt›r. Örne¤in bilgisayar fiyatlar› ucuzlarsa bilgisayar talebi artaca¤›ndan, bilgisayar operatörlerine olan talep de artacak, talep e¤risi sa¤a do¤ru kayacakt›r. SIRA S‹ZDE

3

Vinç fiyatlar›n›n artmas› acaba vinç operatörü talebini nas›l etkiler?


43

Özet K›sa dönemde bir iflveren kaç iflçi çal›flt›raca¤›na 1 nas›l karar verir? • Firma Firmalar lar k›sa dönemde dönemde kaç iflçi iflçi çal›flt›raca çal›flt›racaklar› klar›na na marjinal karar alma kural› ile karar verirler. Bu karar› verirken ifle alacaklar› son iflçinin firmaya sa¤lad›¤› getiri ile maliyetini karfl›laflt›r›rlar. • Marji Marjinal nal iflçinin iflçinin maliyeti maliyeti ile getirisi getirisi aras›nda aras›nda getirisi getirisi lehine ihmal edilebilecek kadar küçük bir fark dahi olsa kâr›n› azamilefltirmek isteyen iflveren o iflçi yi ifle alacakt›r. • Bu nedenle nedenle denge denge istihdam istihdam kural› kural› istihdam›n istihdam›n iflçiiflçinin maliyeti (W) ile getirisinin (marjinal ürün geliri) birbirine eflit oldu¤u düzeyde yap›lmas› olarak kabul edilir.

 AMAÇ

Piyasa emek talep e¤risi nas›l elde edilir ve flekli  AMAÇ nas›ld›r? 2 • Piyasa iflvere iflverenlerden nlerden olufltu¤ olufltu¤una una göre göre piyasa piyasa emek talep e¤risi firmalar›n bireysel talep e¤rilerinin toplanmas› ile elde edilir ve negatif e¤imlidir. • Piyasa emek emek talep talep e¤risi e¤risi elde edilirken edilirken emek emek taletalebini etkileyen ücret d›fl›ndaki unsurlar sabit kabul edilir. • Buna göre göre ücret ücret oran›nda oran›nda meydana meydana gelen gelen de¤iflde¤iflmeler talep e¤risi üzerinde sola veya sa¤a hareketle gösterilir ve emek talep miktar›n›n azalmas› ve ya artmas› olarak isimlendirilir.  AMAÇ

3

Uzun dönemde emek talep e¤risi nas›l elde edilir?

• K›sa dönemde dönemde sermaye sermaye faktö faktörünün rünün sabit, sabit, sadece sadece emek faktörünün de¤iflken olmas›na karfl›l›k, uzun dönemde firmalar sermaye faktörünü de artt›rabilme imkan›na sahiptirler. • Firm Firmalar alar›n ›n uzun dönemde dönemde emek emek ve sermaye sermaye fakfaktörlerinden ne kadar kullanaca¤›, (a) üretimde bu iki faktörün birbiri yerine kullan›l›p kullan›lmayaca¤›na (b) faktörlerin nispi fiyatlar›na ba¤l›d›r. • Uzun dönemde firman›n denge faktör kullan› kullan›m m miktarlar› efl-ürün e¤risinin efl maliyet do¤rusuna te¤et oldu¤u noktada belirlenir. Denge bir kez tespit edildi¤inde, ücret oran›n› yükselterek bunun nas›l de¤iflece¤i analiz edilebilir. Bu analiz sonuçta uzun dönem emek talep e¤risinin elde edilmesini sa¤layacakt›r.

K›sa ve uzun dönem emek talep e¤rileri aras›nda- 4 ki fark nedir? • K›sa ve uzun dönem dönem emek talep e¤rile e¤rileri ri aras›nda aras›nda esneklik fark› vard›r. • K›sa dönemde dönemde emek emek talep talep e¤risi e¤risi daha daha az esnek (inelastik), uzun dönemde ise daha az esnektir (elastik). • Bunun nedeni ücret yükseldi yükseldi¤inde ¤inde k›sa dönemde emek talebi sadece ölçek etkisi sebebiyle azal›rken, uzun dönemde ikâme etkisinin de devreye girerek emek talebinin daha fazla azalmas›na neden olmas›d›r.

 AMAÇ

 AMAÇ

5

Emek talebini etkileyen ücret d›fl› unsurlar nelerdir?

• Emek talep talep e¤risi, e¤risi, ücret ücret oran› ile ile talep edilen edilen emek emek miktar› aras›ndaki iliflkiyi gösterir. Oysa emek talebinin tek belirleyicisi ücret oran› de¤ildir, baflka unsurlar da bu konuda etkilidir. • Ürün talebindek talebindeki, i, verimlilikt verimlilikteki, eki, iflveren iflveren say›s›ndasay›s›ndaki de¤iflmeler ile di¤er üretim faktörlerinin fiyatlar› emek talebini etkileyen ücret d›fl› unsurlar aras›nda say›labilir. • Bu unsurlardak unsurlardakii de¤iflmeler de¤iflmeler emek emek talebini talebini artt›r›artt›r› yorsa e¤rinin bir bütün olarak sa¤a, azalt›yorsa sola kaymas› ile gösterilir.

44


Kendimizi S›nayal›m

6. Ölçek ve ikâme etkileri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden

elde edilirken yap›lan varsay›mlardan biri de¤ildir? a. Fir Firmal malar ar kâr maksim maksimiza izasyo syoncu ncusudu sudur. r. b. ‹flgüc ‹flgücü ü heteroje heterojendir ndir (birb (birbirine irine benzem benzemez). ez). c. Firmalar ürün ve emek piyasas›nda tam rekabetçidir. d. Eme Emek k maliye maliyeti ti ücret ücretten ten olufl oluflur. ur. e. Üretim için sadec sadecee emek ve sermaye sermaye kullan kullan›l›r. ›l›r.

hangisi do¤rudur? a. K›s K›saa dönemde dönemde sadec sadecee ikâme ikâme etkisi etkisi vard›r vard›r.. b. Uzun dönemd dönemdee sadece sadece ölçek etkisi vard›r. c. K›s K›saa dönemde dönemde hem hem ikâme ikâme etkisi etkisi hem hem de ölçek ölçek etkisi vard›r. d. Uzun dönem dönemde de hem ikâm ikâmee etkisi etkisi hem de ölçek ölçek etkisi vard›r. e. Hiçbiri.

2. Afla¤›dakilerden hangisi herhangi bir eylemi yapmak-

7. Afla¤›dakilerden hangisi eflürün e¤rilerinin özellikle-

la elde edilecek getiri ve maliyetin karfl›laflt›r›lmas› esas›na dayan›r? a. Kâ Kârr ma maksi ksimi miza zasyo syonu nu b. Az Azal alan an ve veri riml mler er c. Mar Marjin jinal al kar karar ar alm almaa kural kural›› d. Ma Marj rjin inal al ürü ürün n geli geliri ri e. Ar Arta tan n maliy maliyet etle lerr kanun kanunu u

rinden biridir? a. Po Pozi ziti tiff e¤i e¤iml mlid idir ir.. b. E¤imi E¤iminin nin faktör faktör fiyat fiyatlar›n› lar›n›n n oran›na oran›na eflitdir eflitdir.. c. Oriji Orijinden nden uzakla uzaklaflt›kç flt›kçaa daha daha yüksek yüksek fayda fayda düzeyidüzeyini gösterir. d. Öncel Önceleri eri artan, artan, sonralar› sonralar› azala azalan n bir h›zda h›zda artar. artar. e. Ori Orijin jinden den bak›ld bak›ld›¤› ›¤›nda nda d›fl d›fl bükeydir bükeydir..

3. Emek piyasas›nda tam rekabetçi bir firman›n ücret ora-

8. Eme¤in fiyat› sabitken sermayenin fiyat› ucuzlarsa efl

n› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Eme Emek k mikta miktar› r› artt artt›kç ›kçaa artar artar.. b. Eme Emek k miktar miktar›› artt›k artt›kça ça azal› azal›r. r. c. Top Toplam lam ürü ürün n artt› artt›kça kça aza azal›r l›r.. d. Top Toplam lam ürü ürün n artt› artt›kça kça art artar. ar. e. Sabittir.

maliyet do¤rusu nas›l etkilenir? a. Sa Sabi bitt kal›r kal›r,, de¤ifl de¤iflme mez. z. b. Oriji Orijinden nden yukar› yukar›ya ya paralel paralel bir flekilde flekilde kayar. c. Oriji Orijine ne yak›nla yak›nlaflarak flarak paral paralel el bir bir flekilde flekilde kayar. d. Da Daha ha dik dikle lefli flir. r. e. Da Daha ha ya yat› t›kl klafl afl›r ›r..

4. Afla¤›dakilerden hangisi k›sa dönemde firman›n kâr›n›

9. Ücret oran›nda meydana gelen bir yükselme emek ta-

azamilefltiren denge istihdam kural›d›r? a. MRPL=W b. W/PW e. MRPL
lebi üzerinde nas›l bir etki yarat›r? a. Tal Talep ep e¤risi e¤risi bütü bütün n olarak olarak sa¤a sa¤a kaya kayar. r. b. Tal Talep ep e¤risi e¤risi bütü bütün n olarak olarak sola sola kayar. kayar. c. Talep e¤risi üzeri üzerinde nde yukar›y yukar›yaa do¤ru do¤ru hareket hareket eder. d. Talep e¤risi üzerin üzerinde de afla¤›ya afla¤›ya do¤ru hareket hareket eder. e. Hiçbiri.

5. Emek ile sermaye faktörleri aras›nda ikâme imkanlar›-

10. Sermaye miktar› sabitken istihdam art›nca toplam üre-

n› gösteren e¤rilere ne ad verilir? a. Efl Ma Mali liye yett do¤r do¤rul ular ar›› b. Fa Fark rks› s›zl zl›k ›k e¤ri e¤rile leri ri c. Büt ütççe k›s k›s›t ›t›› d. Efl Ürü Ürün n E¤ri E¤rile leri ri e. Mar Marjin jinal al Ürün Ürün Gel Geliri iri E¤r E¤risi isi

tim nas›l bir seyir izler? a. Sa Sabi bitti ttir, r, de¤ de¤ifl iflme mez. z. b. Sürekl Süreklii olarak olarak azala azalan n bir seyir izler izler.. c. Sü Süre rekl klii olar olarak ak art artar ar.. d. Önce artan, artan, sonra sonra azalan azalan oranlar oranlarda da artar artar ve makmaksimuma ulafl›r. e. Hiçbiri.

1. Afla¤›dakilerden hangisi k›sa dönem emek talep e¤risi


“

Yaflam›n ‹çinden ABD’de iflten ç›karmalara devam: Amex, 7.500 kifliye ‘teflekkür etti’* Mali hizmetler firmas› American Express 8.500, elektronik devi Applied Materials 1.700 kifli ç›karaca¤›n› bildirdi. 13 Aral›k-Amerikan flirketleri yo¤un biçimde iflter ç›karmalar› sürdürüyor. Son olarak American Express ve Applied Materials toplam 8.200 kifliyi ç›karacaklar›n› aç›klad›. Mali hizmetler firmas› American Express, yar›s›ndan fazlas› seyahat biriminden olmak üzere, 6 bin 500 çal›flan›n› daha iflten ç›kar›yor. 11 Eylül’ün ard›ndan seyahat tale binin düflmesiyle zor duruma düflen American Express, bu y›l daha önce 7 bin 700 kifliyi iflten ç›karm›flt›. Ekonomideki durgunluk nedeniyle, flirketin kredi kart› faaliyetleri de yavafllam›fl durumda. Para yönetimi faali yetleri de bulunan American Express, borsadaki de¤er kayb›ndan da olumsuz etkilendi. Dünyan›n en büyük yonga ekipman› üreticisi Applied Materials da, iflgücünü yüzde 10 k›sarak 1.700 çal›flan›n› iflten ç›karmay› planl›yor. Applied Materials, ekonomik durgunlu¤a ra¤men, flimdiye dek iflgücü k›sma yoluna gitmede istekli olmam›flt›. Çünkü 1998 y›l›nda talep azalmas› nedeniyle iflgücü k›san Applied Materials, daha sonra artan talebi karfl›lamakta zorlanm›flt›. *Bu yaz› http://www.ntvmsnbc.com/news/124588.asp internet adresinden al›nm›flt›r.

45

Yararlan›lan Kaynaklar Biçerli, M.K. (2000). Çal›flma Ekonomisi , ‹stanbul, Beta Bas›m Yay›m, s.71-131. Kaufman, B. E.(1989). The Economics Of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition, Chicago, The Dryden Press.s.145-225. Ehrenberg, R. G; Smith, R. (2000). Modern Labor Economics: Theory And Public Policy, 7th Edition, New York, Addison-Wesley, s.62-68.

”

46


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


1. b

S›ra Sizde 1

2. c 3. e 4. a 5. d 6. d 7. e 8. d 9. c 10.. d 10

Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bi bilg lgii iç için in “M “Mar arji jina nall Ka Kara rarr Al Alma ma Ku Kura ral› l›”” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bi bilg lgii iç için in “M “Mar arji jina nall Ka Kara rarr Al Alma ma Ku Kura ral› l›”” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bi bilg lgii iç için in “M “Mar arji jina nall Ka Kara rarr Al Alma ma Ku Kura ral› l›”” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilggi iç için “K “K›s ›saa Dön Dönem emde de De Deng ngee ‹st ‹stih ih-dam Düzeyinin Belirlenmesi” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bi bilg lgii iç için in “F “Fak aktö törl rler er Ar Aras as›› ‹k ‹kâm âme: e: Efl Ürün E¤rileri” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bi bilg lgii iç için in “U “Uzzun Dön önem emde de Üc Ücre rett DeDe¤iflimi” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bi bilg lgii iç için in “F “Fak aktö törl rler er Ar Aras as›› ‹k ‹kâm âme: e: Efl Ürün E¤rileri” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bi bilg lgii iç için in “F “Fak aktö törr Fi Fiya yatl tlar ar›: ›: Efl Ma Mali liye yett Do¤rular›” konusuna bak›n›z. Ayr yr›n ›nt› t›l› l› bi billgi iç için in “P “Piy iyas asaa Eme Emek k Tal Talep ep E¤ E¤ri risi si”” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilgi gi iç için in “M “Mar arji jina nall Kar Karar ar Al Alma ma Ku Kura ral› l›”” konusuna bak›n›z.

Üretim için ayr›lan bütçe ve sermayenin fiyat› sabitken ücret oran›n›n yükselmesi efl maliyet do¤rusunun dikleflmesine neden olacakt›r. Bu durumda E ve r sabit oldu¤undan paran›n tamam› ile sat›n al›nabilecek sermaye miktar› de¤iflmeyecek (E/r), ancak ücret oran›n›n artmas› paran›n tamam› ile çal›flt›r›labilecek iflçi say›s›n› (E/w) azaltacakt›r. S›ra Sizde 2

Emek talebinin ücret esnekli¤i emek talebinin ücret de¤iflimine karfl› ne oranda duyarl› oldu¤unun göstergesidir. Buna göre emek talebi ücret de¤iflimine k›sa dönemde daha az duyarl›, uzun dönemde ise daha fazla duyarl›d›r. K›sa dönemde emek yerine sermaye kullanmak mümkün olmad›¤›ndan ücretler yükseldi¤inde iflverenler çal›flt›klar› iflçi say›s›n› azaltacaklar, ancak bu azalma s›n›rl› oranda kalacakt›r. S›ra Sizde 3

Vinç ile vinç operatörü birbirlerini tamamlayan iki faktördür. Vinç fiyatlar› artt›¤›nda vinç kullanan firmalar vinç taleplerini k›sacaklard›r. Uzun dönemde vinç talebinin azalmas› do¤al olarak vinç operatörlerine olan talebi de azaltacak, vinç operatörleri talep e¤risi sola do¤ru kayacakt›r.

Emek Talep Esnekli¤i

4

‹ktisat bilimini küçümseme e¤iliminde olanlar biraz da arz ve talebin bu bilimin iki ana damar›n› oluflturmas›ndan hareketle; “E¤er bir papa¤ana arz ve talep ke- limesini ezberletmiflseniz onu yar› yar›ya iktisatç› yapm›fls›n›z demektir” esprisini yaparlar. Tabiiki bu çok yüzeysel bir de¤erlendirmedir ve bir mal›n/faktörün fiya- t› yükseldi¤inde arz›n›n art›p, talebinin azalacak olmas›n› bilmek asla yeterli de- ¤ildir. Burada arz ve talep de¤iflmelerinin ne kadar olaca¤›n› da bilmek gerekmektedir. Konuya emek talebi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, eme¤in fiyat› olan ücret yükseldi¤inde istihdam›n ne kadar azalaca¤› iflverenlerin, iflçi örgütlerinin ve kamunun bilmek durumunda oldu¤u önemli bir husustur. Emek talebinin ücret de- ¤iflmelerine karfl› duyarl›l›¤›n›n derecesi firmalar›n maliyetlerinden istihdam ve iflsizli¤e, sendikalar›n pazarl›k güçlerinin ne olaca¤›na kadar pek çok konuda belirleyici faktördür. Bu ünitede söz konusu duyarl›l›¤›n nas›l ölçüldü¤ü ve nelere ba¤l› oldu¤u incelenecektir.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.  Emek talebinin ücret de¤iflmelerine karfl› duyarl›l›¤› nas›l ölçülür?  Ücret yükselmeleri hangi durumlarda, iflverenin toplam maliyetlerini nas›l etkiler?  Emek talebinin esnek olup olmamas› hangi unsurlara ba¤l›d›r?

47

48


DECODE 200 ‹flçiyi ‹flten Ç›kard›: Araflt›rma-Gelifltirme Çal›flmalar›nda Otomasyon* NEW YORK, 27 Eylül 2002 DECODE Genetik Firmas› bugün yapt›¤› bir aç›klama ile pozitif nakit ak›fl›n› sa¤- lamak amac›yla önümüzdeki y›l genetik araflt›rmac›lar›n›n %30’una karfl›l›k gelen 200 kifliyi iflten ç›karaca¤›n› bildirmifltir. Firma, bunun genetik araflt›rmalar›- n›n devam edebilmesi için zorunlu olan otomasyon sürecinin (insan gücü yerine sermaye ekipman› kullan›lmas›) bir parças› oldu¤unu belirtti. Bu de¤ifliklik sonucunda firman›n dünya çap›nda çal›flanlar›n›n say›s› 650’den 450’ye inecek. DECODE’nin 20 ülkede personeli bulunmakta.Firman›n fiikago’daki ofisinde ça- l›flan 75-80 Amerikal› çal›flana bas›n aç›klamas› yap›lmadan önce iflten ç›karacaklar› sözlü olarak duyuruldu. Firman›n en üst düzey yöneticisi olan Kari Ste- fansson “araflt›rma-gelifltirme faaliyetlerini finanse eden hisse senedi piyasalar›- n›n kapanmas› ile birlikte DECODE’ nin ayakta kalabilmesi için bunun d›fl›nda bir tercihlerinin kalmad›¤›n›” belirtti. Mr.Stefansson ayr›ca flirketin 2004 y›l› itibariyle bafla bafl noktas›na gelece¤inin planlanmas›na karfl›l›k, mevcut ekonomik koflullar›n bunu erkene çekti¤ini, firman›n bu durumu daha güçlü bir flirket olufl- turmak için bir f›rsat olarak kabul etti¤ini belirtti. * Bu okuma parças› http://www.genomeweb.com/articles/view-article.asp?Artic- le=200292795740 internet adresinden al›nm›flt›r.

Anahtar Kavramlar • Top Toplam lam ücr ücret et ödem ödemesi esi • Emek taleb talebinin inin ücret esnekl esnekli¤i i¤i Marshall-Hicks türeti türetilmifl lmifl talep kanunl kanunlar› ar› • Emek ta talebi lebinin nin çapraz çapraz ücret ücret esnekli¤ esnekli¤i i • Marshall-Hicks

‹çindekiler • • • • • •

EMEK TALEB‹N‹N ÜCRET ESNEKL‹⁄‹ EMEK TALEP ESNEKL‹K TÜRLER‹ B‹R TALEP E⁄R‹S‹ ÜZER‹NDE FARKLI ESNEKL‹K DE⁄ERLER‹ EMEK TALEP ESNEKL‹⁄‹-TOPLAM ÜCRET ÖDEMES‹ ‹L‹fiK‹S‹ EMEK TALEB‹N‹N ÇAPRAZ ÜCRET ESNEKL‹⁄‹ EMEK TALEP ESNEKL‹⁄‹N‹ ETK‹LEYEN UNSURLAR • Ürün Talebi • Emek Maliyetinin Toplam Maliyet ‹çindeki Pay› • Di¤er Üretim Faktörlerinin ‹kâme Edilebilirli¤i • Di¤er Üretim Faktörlerinin Arz Esnekli¤i

49

Ünite 4 - Emek Talep Esnekli¤i

G‹R‹fi K›sa ve uzun dönem emek talebinin incelendi¤i önceki ünitede ücret de¤iflimine karfl› k›sa dönemde emek talebinin fazla duyarl› olmamas›na karfl›l›k, uzun dönemde daha duyarl› oldu¤u, bu durumun talep esnekli¤inin farkl›l›¤›ndan kaynakland›¤› belirtilmiflti. Emek talebinin ücret de¤iflmelerine karfl› duyarl›l›¤›n›n göstergesi olan emek talep esnekli¤i gerek iflçiler, gerekse iflverenler ve hükümetlerin göz önünde bulundurduklar› önemli bir kavramd›r. Örne¤in hükümetin asgari ücrette yapaca¤› bir art›fl›n veya sendikalar›n yüksek ücret taleplerinin istihdamda ne kadarl›k bir azalmaya neden olaca¤› ancak emek talep esnekli¤i bilindi¤inde hesaplanabilir. Emek talep esnekli¤inin çeflitli yönlerden incelenece¤i bu ünitede öncelikle emek talebinin ücret esnekli¤inin nas›l hesapland›¤›, esnek türleri ve emek talep e¤risinin esnekli¤i ile ilgili özellikler incelenecektir. Ünitede daha sonra emek talebinin baflka faktörlerin fiyatlar›ndaki de¤iflmelere duyarl›l›¤›n› ölçen çapraz ücret esnekli¤i kavram› ile emek talep esnekli¤ini etkileyen unsurlar›n neler oldu¤u analiz edilecektir.

EMEK TALEB‹N‹N ÜCRET ESNEKL‹⁄‹ Önceki ünitede elde etti¤imiz emek talep e¤risi, ücretler artt›¤›nda istihdam›n azalaca¤›n› (veya tersi) gösterir flekilde negatif e¤imli bir e¤riydi. Ücret oran› ile istihdam düzeyi aras›nda ki iliflkinin yönü bilinmekle birlikte; firmalar›n, iktisatç›lar›n ve politika üreten kiflilerin istihdam düzeyinin ücret art›fllar›na göre ne derece hassas oldu¤unu bilmeleri gerekmektedir. Bu bilgiyi bize afla¤›daki eflitlikle gösEmek Talebinin Ücret terilen emek talebinin ücret esnekli¤i verir. Ed = Talep edilen emek miktar›ndaki oransal de¤iflim Ücret oran›ndaki oransal de¤iflim Ücret oran› ile istihdam düzeyi ters iliflkili oldu¤u için esnekli¤in iflaretinin negatif olmas› gerekir. Ancak pratikte kolayl›k sa¤lamak amac›yla negatif iflaretin gözard› edildi¤i veya yukar›daki formülün bafl›na eksi iflareti konularak esneklik de¤erinin pozitif de¤er almas›n›n sa¤land›¤› görülmektedir. ‹ktisada Girifl dersinin talep esnekli¤i ile ilgili konusunda talebin nokta ve yay esnekli¤i hakk›nda size aktar›lan bilgiler bu ünite için de geçerlilik tafl›maktad›r. Emek talebinin ücret esnekli¤inin hesaplanmas›nda hesaplanmas›nda tersine çevrilebilirlik problemi ortaya ç›kmaktad›r. Örne¤in ücretin 50 milyon TL’ dan 100 milyon TL’ na yükselmesi oransal anlamda %100’lük bir art›flken, 100 milyon TL’ dan 50 milyon TL’ na düflmesi sadece %50’lik bir düflüfltür. Bu nedenle iktisatç›lar ücret esneklik katsay›s›n› hesaplarken iki ücretin ve iki miktar›n (bafllang›ç de¤eri ve yeni de¤er) ortalama de¤erini kullan›rlar. Yukar›daki örnek aç›s›ndan söylemek gerekirse, ücretin 100 milyon TL’ dan 50 milyon TL’ na düflmesi ve 50 milyon TL’ dan 100 milyon TL’ na yükselmesi durumlar› ücretin %66,6 oran›nda de¤iflmesi olarak kabul edilir. Bu durumda emek talep esnekli¤ini afla¤›daki flekilde yazmam›z gerekmektedir. DL

Ed =

L 1 + L2 D W W 1 + W 2 / 2

Esnekli¤i (Ed): ‹stihdam›n ücret de¤iflmelerine ne ölçüde duyarl› oldu¤unun göstergesidir. ‹stihdamdaki oransal de¤iflmenin ücretteki oransal de¤iflmeye bölünmesi ile bulunur.

50


EMEK TALEP ÜCRET ESNEKL‹K TÜRLER‹ Emek talebinin ücret esnekli¤ini afla¤›daki flekilde gösterildi¤i gibi befl türde s›n›fland›rmak mümkündür. fiekil 4.1. Çeflitli Emek Talep Esneklikleri Emek talebi ücret de¤iflmelerine duyarl› de¤ilse s›f›r esnek, ikizkenar hiperbol fleklinde ise birim esnektir. Emek talebi sadece bir ücret düzeyinde yap›l›yorsa talep e¤risi sonsuz esnekliktedir. Ayn› noktadan geçen iki emek talep e¤risinden yat›k olan› esnek, dik olan› esnek olmayan talebi gösterir.

Ücret Oran› (W)

Ücret Oran› (W)

Ed = 0

W1 Ed = •

Z

Y X

W0 D2

Ed = 1 Emek Miktar› (L)

D1

L0

L1 L2

Ed>1 Ed<1 Emek Miktar› (L)

fiimdi bu esneklik türlerini k›saca inceleyelim. 1. E d =0 E¤er ücret oran›ndaki bir art›fl emek talebini hiç etkilemiyorsa, emek talep esnekli¤i “0” olacakt›r. Bu durumda emek talep e¤risi yukar›daki fleklin (a) k›sm›nda gösterildi¤i gibi tam olarak inelastiktir. 2. Ed <1 Talep esnekli¤i birden küçük, fakat s›f›rdan büyükse, bu durumda esnek olmayan talep söz konusudur. Buna göre ücret oran›ndaki yükselme veya düflüfller istihdamda oransal olarak daha küçük de¤iflmelere neden olmaktad›r. Örne¤in e¤er ücretler %10 azal›rken emek talebi %5 artarsa E d=0.05/0.10=0.5 olacakt›r. Esnek olmayan emek talep e¤risi emek talebinin emek maliyetine karfl› nispeten hassas olmad›¤›n› ifade eder. Bunu fleklin (B) k›sm›nda görebiliriz. 3. Ed =1 E¤er emek talebindeki % de¤iflim ücretteki % de¤iflime tam olarak eflitse, Ed=1 olacakt›r. fieklin (A) k›sm›nda gösterilen ikizkenar hiperbol fleklindeki böyle bir talep e¤risine Birim Esnek Talep E¤risi denilir. 4. Ed >1 E¤er emek talebindeki % de¤iflim ücret oran›ndaki % de¤iflimden bü yük olursa, talep esnekli¤i birden büyük olacakt›r. Bu tür bir talebe esnek talep denilir. Esnek talep, emek talebinin ücret oranlar›na karfl› yüksek derecede duyarl› oldu¤unu ifade eder. Bunu fleklin (B) k›sm›nda yat›k talep e¤risi olarak görebiliriz. 5. Ed =• E¤er firma cari ücret düzeyinde bütün iflçileri istihdam etmeye istekli fakat bu ücretin üzerinde hiçbir iflçi istihdam etmeyecekse, Tam Esnek (tam elastik) talep söz konusudur. Tam esnek talep afla¤›daki fleklin (A) k›sm›nda eksene paralel do¤ru olarak gösterilmifltir.

B‹R TALEP E⁄R‹S‹ ÜZER‹NDE FARKLI ESNEKL‹K DE⁄ERLER‹ fiekil 4.1’in (B) k›sm›nda ayn› noktadan geçen iki talep e¤risinden dik olan› için inelastik (esnek olmayan), yat›k olan› için ise elastik (esnek) emek talep e¤risi denilmiflti. Her iki e¤rinin de kesiflti¤i X noktas›n› bafllang›ç noktas› olarak al›rsak (W 0 ücret düzeyi ve L0 istihdam düzeyi), ücret W 1’e yükseldi¤inde D L1 talep e¤risinde X noktas›ndan Y noktas›na gelinecek istihdam L 2-L1 kadar (D1) azalacakt›r. Öte yandan ayn› ücret de¤iflimi DL 2 talep e¤risi söz konusu oldu¤unda X noktas›ndan Z’ ye harekete neden olacak, istihdam L 2’den L0’a (D2) azalacakt›r. Ayn›


miktarda ücret de¤iflimine D L1 emek talep e¤risinde daha az, DL 2 emek talep e¤risinde ise daha fazla duyarl›l›k gösterildi¤i için D L1 esnek olmayan, DL 2 esnek talep olarak isimlendirilm isimlendirilmifltir. ifltir. Ancak iki talep e¤risi aras›nda esnek-esnek olmayan ay›r›m›n› yaparken, gerek iktisada girifl gerekse iktisat teorisi derslerinden bildi¤imiz bir gerçe¤in burada da geçerli oldu¤unu belirtmemiz gerekmektedir: Emek talep e¤risinin her noktas›n›n esneklik de¤eri ayn› de¤ildir ve e¤ri hem esnek hem de esnek olmayan k›s›mlara sahiptir. Bu durumu afla¤›daki flekil üzerinde gösterebiliriz. Ücret Oran› (w)

90 80 70 60 50 40 30 20 10

ESNEK (ELAST‹K) Ed>1 A B

Ed=1 ESNEK DE⁄‹L (‹NELAST‹K) Ed<1 A B

10 20 30 40 50 60 70 80 90 Emek Miktar› (L)

fiekil 4.2. Talep E¤risi Üzerinde Farkl› Esneklik Noktalar› Bir emek talep e¤risinin her noktas›n›n esneklik de¤eri farkl›d›r. E¤rinin orta noktas›nda talep esnekli¤i bire eflitken, bunun üstünde birden büyük, alt›nda ise birden küçük de¤erdedir. fiekil 4.2’deki gibi do¤rusal bir emek talep e¤risinin özelli¤i, e¤ri boyunca her noktada ücretlerdeki bir birim de¤iflmenin istihdamda da bir birim olarak ayn› miktar de¤iflmeye neden olmas›d›r. Örne¤in, flekilde ücretlerde her 10 birimlik (TL) azalma, istihdam› da 10 birim artt›rmaktad›r. artt›rmaktad ›r. Bununla birlikte e¤ri boyunca birim olarak ayn› de¤iflmelerin olmas› de¤iflmelerin oransal olarak ayn› oldu¤unu göstermez.

fiekil 4.2’deki gibi do¤rusal bir emek talep e¤risinin özelli¤i, e¤ri boyunca her noktada ücretlerdeki bir birim de¤iflmenin istihdamda da bir birim olarak ayn› miktarda de¤iflmeye neden olmas›d›r. fiekilde ücretlerde her 10 birimlik (TL) azalma istihdam› da 10 birim artt›rmaktad›r. Bununla birlikte e¤ri boyunca birim olarak ayn› de¤iflmelerin olmas› de¤iflmelerin oransal olarak ayn› oldu¤unu göstermez. Örne¤in ücret 80 TL’den 70 TL’ na düflerse (A’ dan B’ ye hareket), istihdam 20 iflçiden 30 iflçiye yükselir. E d=%DL/%D W=%50 / %12.5 = 4 oldu¤undan emek talep e¤risinin üst taraflar›nda talebin ücret esnekli¤inin bir hayli yüksek oldu¤u görülmektedir. Öte yandan ücret 20 TL ile bafllay›p 10 TL’ na inerse (C’den D’ ye hareket) istihdam 80 iflçiden 90 iflçiye ç›kmaktad›r. Bu durumda emek talep esnekli¤i E d= %DL / %D W = %12.5 / %50 = 0.25 (%2.5) olarak hesaplan›r. Görüldü¤ü gibi e¤rinin alt k›s›mlar› esnek olmayan talep özelli¤i tafl›maktad›r. Do¤rusal bir talep e¤risinin e¤imi her noktada ayn› iken, ayn› miktar ücret de¤iflimine karfl›l›k e¤rinin ortas› birim esnek, üst k›sm› elastik alt k›sm› ise inelastiktir. Bunun nedeni e¤imin mutlak de¤er, esnekli¤in ise oransal (yüzde) de¤iflimlere göre hesaplanmas›d›r. hesaplanmas›d›r. Ücret 80 TL iken 10 TL’l›k bir düflme oransal olarak küçük bir düflüfl iken (%12.5), ücret 20 TL iken 10 TL’l›k bir düflme oransal olarak büyük bir yüzdeyi (%50)göstermektedir. Emek talep e¤risinin ücret esneklik de¤erinin her noktada farkl› oldu¤una iliflkin bu aç›klamalardan sonra gösterim kolayl›¤› aç›s›ndan ayn› noktadan geçen iki talep e¤risinden dik olan›n›n esnek yat›k yat›k olan›n›n esnek olmayan talebi ifade edeceklerini kabul etmek emek talep teorisi ile çeliflmeyecektir.

51

52


EMEK TALEP ESNEKL‹⁄‹-TOPLAM ÜCRET ÖDEMES‹ ‹L‹fiK‹S‹

Toplam Ücret Ödemesi: Firmalar›n veri bir ücret oran›nda iflgücü için yapt›klar› toplam ödemeleri gösterir. Ücret oran› ile iflçi say›s› çarp›larak elde edilir.

Emek talebinin ücret esnekli¤i iflçi-iflveren ücret pazarl›¤›nda taraflar›n bilmeleri gereken önemli bir bilgidir. Emek talep teorisine göre ücretler yükseldi¤inde talep e¤risinin negatif e¤imli olmas› sebebiyle istihdam›n azalaca¤› bellidir. Ancak ücret yükselmesinin iflverenin iflçilerine yapt›¤› toplam ödemelerini artt›r›p azaltaca¤› emek talebinin ücret esnekli¤ine ba¤l›d›r. Toplam ücret ödemesi , iflverenin iflçilerine yapt›¤› ücret ödemelerinin toplam›d›r ve ücret oran› ile emek miktar› çarp›larak bulunur.(W x L) fiekilsel olarak toplam ücret ödemesi talep e¤risi üzerinde seçilen herhangi bir noktan›n alt›nda kalan aland›r. Toplam ücret ödemeleri ile esneklik aras›nda nas›l bir iliflki bulundu¤unu afla¤›daki flekil yard›m›yla inceleyebiliriz.

fiekil 4.3.

Ünitenin bafl›nda aktar›lan bilgile Esneklik-Toplam Ücret re dayanarak flekil 4.3’teki emek talep Ücret Oran› (W) Ödemesi ‹liflkisi e¤rilerinden DL1’in esnek, DL2’nin ise Toplam ücret ödemesi Y Z esnek olmayan talebi gösterdi¤ini söyemek talep e¤risi 15 leyebiliriz. X noktas› her iki talep e¤üzerinde seçilen bir noktan›n alt›nda kalan risinin de ortak noktas› oldu¤una göX 10 aland›r. Ücret oran› ile re, bafllang›çtaki toplam ücret ödemetoplam ücret ödemesi DL 1 si TÜO1=10x8=80 TL’ d›r. emek talebi esnekse ters DL 2 yönde, esnek de¤ilse Ücret 15 TL’ s›na yükseldi¤inde esayn› yönde de¤iflecektir. Emek Miktar› 3 7 8 nek olmayan emek talep e¤risine göre talep miktar› 7’ye düflerken (Z noktas›), esnek emek talep e¤risine göre talep miktar› 3’e düflmektedir (Y noktas›). fiimdi yeni ücret oran›nda gelinen bu noktalar› bafllang›ç noktas› (X noktas›) ile karfl›laflt›rarak esneklik ile toplam ücret ödemesi aras›ndaki iliflkiyi belirleyebiliriz. Esnek Talep E¤risi için (DL1) Esnek Olmayan Talep için (DL2) TÜO1=10x8=80TL (X noktas›) TÜO1=10x8=80TL (X noktas›) TÜO2=15x3=45TL (Y noktas›) TÜO2=15x7=105TL (Z noktas›) Buna göre ücret yükseldi¤i zaman; esnek olmayan emek talebi e¤risi söz konusu oldu¤unda istihdam ücret yükselmesini dengeleyecek ölçüde azalamam›fl, bu yüzden toplam ücret ödemesi artm›flt›r. Öte yandan emek talebi esnek oldu¤unda, ücret yükselmesine ba¤l› olarak istihdam önemli ölçüde azald›¤›ndan toplam ücret ödemesi azalm›flt›r. Buradan hareketle afla¤›daki genellemeleri yapmam›z mümkündür. Genelleme 1: Emek talebi esnekse ücret oran›ndaki bir de¤ifliklik toplam ücret ödemesinin ters yönde hareketine neden olur. Yani W ≠ ise TÜOØ veya W Ø ise TÜO≠ Genelleme 2: Emek talebi esnek de¤ilse ücret oran›ndaki bir de¤ifliklik toplam ücret ödemesinin de ayn› yönde de¤iflmesine neden olur. Yani W ≠ ise TÜO≠ ve ya W Ø ise TÜOØ SIRA S‹ZDE

1

A sendikas›n›n karfl› karfl›ya oldu¤u emek talep e¤risine göre; ücret saat bafl› 4 TL’dan 5 TL’na yükseldi¤inde istihdam 30 kifliden 15 kifliye düflüyorken, B sendikas›n›n karfl› karfl›ya oldu¤u emek talep e¤risine göre ücret saat bafl› 6 TL’dan 5 TL’na indi¤inde istihdam 40 kifliden 44 kifliye art›yorsa hangi sendika üyeleri toplam gelirlerini artt›rmakta daha baflar›l›d›r?

53


EMEK TALEB‹N‹N ÇAPRAZ ÜCRET ESNEKL‹⁄‹ Emek talebinin ücret esnekli¤i ve türetilmifl talep kanunlar›na yönelik bu aç›klamalardan sonra, esneklikle ilgili son olarak emek talebinin di¤er faktörlerin fiyat›ndaki de¤iflmelere ne ölçüde ba¤l› oldu¤unu gösteren emek talebinin çapraz nin incelenmesi, sizlerin emek talebi ile ilgili eksik bilgilerinizin ücret esnekli¤i nin tamamlanmas›n› tamamlanma s›n› sa¤layacakt›r. Firmalar çeflitli türde emek ve sermaye istihdam ettiklerinden, herhangi bir türün talebi di¤erinin fiyat›ndaki de¤iflmelerden etkilenebilecektir. Örne¤in, marangozlar›n ücreti yükseldi¤inde daha çok kifli betonarme veya tafl evleri tercih eder hale gelecek, bu durumda duvar iflçilerinin talebi artabilecektir. Öte yandan, marangozlar›n ücretlerindeki art›fl ekonominin genelinde konut yap›m›n› azaltabilecek, buna ba¤l› olarak örne¤in tesisatç›lar›n talebi azalabilecektir. Nihayet, serma ye fiyat›ndaki de¤iflmeler, burada inceledi¤imiz üç tür eme¤e olan talebin artmas›na veya azalmas›na neden olabilecektir.

Emek Talebinin Çapraz Ücret Esnekli¤i: Emek talebinin di¤er üretim faktörlerinin fiyatlar›ndaki de¤iflmelere ne ölçüde duyarl› oldu¤unun göstergesidir.

Faktörlerin talebi aras›ndaki bu karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k, talebin çapraz ücret esnekli¤i ile gösteri gösterilir. lir. “k” ve “j” iki üretim girdisi ise (bunlar ( bunlar emek-sermaye olabilecekleri gibi marangoz-duvar iflçisi gibi iki farkl› türde emek de olabilir), “k” girdisinin % D Lj fiyat›ndaki de¤iflmeye ba¤l› olarak “j” girdisinin talep esnekli¤ini ej,k = % D W k olarak yazabiliriz. Benzeri flekilde “j” girdisinin fiyat›ndaki (ücretindeki) de¤iflmeye ba¤l› olarak “k” girdisinin talep esnekli¤i de e k,j =%DLk/% D W j fleklinde yaz›labilir. Burada incelenen faktörler aras›nda iki tür iliflki olabilir. Bunlar: ikâme edicilik ve ve tamamlay›c›l›k iliflkileridir. E¤er yukar›daki çapraz esneklik formülleri pozitif iflaret tafl›yorsa, bu durumda girdilerden birinin fiyat›ndaki bir de¤iflme di¤erinin talebini artt›r›yor demektir. Buna göre iki faktör aras›nda ikâme edicilik iliflki vard›r. Ço¤u üretim alan› için “emek-sermaye” iliflkisi buna örnek verilebilir. Ayr›ca yukar›da da belirtildi¤i gibi, marangozlar ile duvar iflçileri veya yetiflkin iflçiler ile genç iflçiler aras›nda benzeri bir ikâme iliflkisinin oldu¤u düflünülebilir. Öte yandan, emek talebinin çapraz ücret esnekli¤i negatif iflaret tafl›yorsa bu durumda girdilerin birinin fiyat›nda meydana gelen bir art›fl di¤erinin talebini azalt›yor demektir. Buna göre, iki faktör aras›nda tamamlay›c›l›k iliflkisi vard›r. Kimi durumda emek ile sermaye faktörleri aras›nda böyle bir iliflki vard›r. Örne¤in vinç fiyatlar›n›n yükselmesi (payda) inflaat firmalar›n›n vinçlere olan talebini azaltacak, buna ba¤l› olarak vinç operatörlerinin talebi de (pay) azalaca¤›nda azalaca¤›ndan n çapraz ikâme esnekli¤inin iflareti negatif ç›kacakt›r. Tamamlay›c› iliflkisinin sadece emek ile sermaye aras›nda olmad›¤›, farkl› emek türleri aras›nda da (inflaat iflçileri-s›hhi tesisatç›lar gibi) olabilece¤ini belirtmemiz gerekmektedir. Nitelikli-niteliksiz emek ile sermaye aras›nda ikâme iliflkisi mi tamamlay›c›l›k iliflkisi mi vard›r?

SIRA S‹ZDE

2

54


EMEK TALEP ESNEKL‹⁄‹N‹ ETK‹LEYEN UNSURLAR

Marshall-Hicks Türetilmifl Talep Kanunlar›: Emek talep esnekli¤inin büyüklü¤ünü belirleyen dört spesifik faktördür.

Buraya kadar emek talep esnekli¤inin ne oldu¤u ve nas›l ölçüldü¤ü gibi konular› inceledik. Ünitenin bu k›sm›nda yan›t›n› arayaca¤›m›z soru fludur: Herhangi bir eme¤in talebinin esnek olup olmamas› hangi unsurlara ba¤l›d›r? Emek talep esnekli¤ini belirleyen faktörler Alfred Marshall ve John R.Hicks taraf›ndan özetlenmifltir. Marshall-Hicks Türetilmifl Talep Kanunlar› olarak bilinen bu kanunlara göre, ceteris paribus, • Üreti Üretilen len mal›n mal›n fiyat esne esnekli¤i kli¤i ne derece derece yükse yüksekse kse • Emek maliye maliyetinin tinin toplam toplam mali maliyet yet içindeki içindeki pay› pay› ne derece derece büyükse büyükse • Üretim Üretimde de eme¤i eme¤i di¤er faktörl faktörlerle erle (sermaye (sermaye gibi) gibi) ikâme ikâme edebilmek edebilmek ne ne derece kolaysa • Di¤er üretim üretim faktörle faktörlerini rinin n arz esnekli¤i esnekli¤i ne kadar kadar büyükse büyükse emek talebi talebi o ölçüde esnek olacakt›r. fiimdi bu unsurlar› k›saca inceleyelim.

Ürün Talebi Hat›rlanaca¤› gibi, önceki ünitede ücret art›fllar›n›n üretim maliyetlerini artt›rarak ürün fiyatlar›n›n artmas›na sebep olaca¤› belirtilmiflti. Nihai ürün talebinin fiyat esnekli¤i ne kadar yüksekse (örne¤in o mal baflka bir mal ile kolayl›kla ikâme ediliyorsa veya mal için ödenen para tüketicilerin toplam harcamalar› içinde önemli bir yer tutuyorsa) bu fiyat art›fl›n›n yol açaca¤› sat›fl ve üretim azal›fl› o kadar bü yük olacakt›r. Di¤er fleyler eflitse, üretim ve sat›fllar›n büyük ölçüde azalmas› iflverenlerin türetilmifl bir talep olan emek faktöründen kulland›klar› miktarlar› da önemli ölçüde azaltmalar›na sebep olacakt›r. Öte yandan, ürün talebi esnek de¤ilse ücret art›fl› nedeniyle maliyetlerde meydana gelen art›fl fiyat yoluyla tüketicilere daha kolay bir flekilde aktar›labilecek, fiyatlar›n yükselmesi ürüne olan talebi fazla azaltmayaca¤›ndan, sonuçta emek talebi de çok fazla azalmayacakt›r. Burada ürün talebi ile ilgili türetilmifl talep kanununun iki özelli¤inden bahsedilebilir. Bunlardan birincisi, di¤er fleyler sabitken firman›n faaliyet gösterdi¤i ürün piyasas› ne kadar rekabetçi ise, o firman›n emek talep e¤risi o ölçüde esnek olacakt›r. Bir mal› piyasada satan ne kadar çok firma varsa, tüketiciler bir firma yerine di¤erinden kolayl›kla mal sat›n alabilirler. Bu da flirketlerin ürün taleplerini fiyat de¤iflimine karfl› duyarl› yapacakt›r. Bundan dolay›d›r ki eksik rekabetçi bir firman›n emek talep e¤risi rekabetçi bir firman›n emek talep e¤risinden daha az esnektir. Sendikalar bu özellik nedeniyle rekabetçi piyasalara nazaran eksik rekabetçi piyasalarda çok fazla istihdam kayb›na sebep olmadan ücretleri artt›rabilme imkan›na sahiptirler. Türetilmifl talep kanunlar›n›n ürün talebi ile ilgili ikinci özelli¤i, piyasan›n tü- mü için emek talep e¤risinin tek bir firman›n emek talep e¤risine nazaran daha dik (az esnek) olmas›’ d›r. Örne¤in; bir lastik piyasas›nda sadece bir üreticinin ifl yerinde ücretlerin yükselmesi, o markan›n fiyat›n› yükselterek, firman›n sat›fllar›n› önemli ölçüde düflürecektir. Çünkü bir marka otomobil lasti¤i di¤erinin yak›n bir ikâmesidir. Öte yandan; sadece bir firmada de¤il de piyasan›n tamam›nda ücretler yükselirse, piyasadaki her marka lasti¤in fiyat› yükselece¤inden, tüketici için yukar›da belirtilen ikâmeyi gerçeklefltirmek mümkün olmayacakt›r. Bu durumda piyasada talep edilen lastik miktar› azalmakla birlikte, bu azalma önemli ölçüde olmayacakt›r. Bundan dolay›d›r ki sendikalar genellikle bir piyasan›n tamam›nda organize olmaya çal›fl›rlar.


Emek Maliyetinin Toplam Maliyet ‹çindeki Pay› Toplam maliyet içinde emek maliyetinin pay› ne derece büyük olursa ücret oran›ndaki bir art›fl firman›n toplam maliyetini o ölçüde fazla artt›racakt›r. Maliyetleri yükselen firma bunu karfl›lamak için ürün fiyatlar›n› artt›rmak isteyecektir. Bu ise üretim ve sat›fllar›n azalmas›na neden olacak, sonuçta emek talebi de azalacakt›r. Ürünün fiyat esnekli¤i veri iken, iflgücünün toplam maliyet içindeki pay› ne kadar büyükse istihdamdaki azalma o ölçüde büyük olacakt›r. Örne¤in, petrol rafinerisi gibi sermaye yo¤un endüstrilerde emek maliyeti toplam maliyetin küçük bir yüzdesini oluflturmaktad›r. Bu iflkolunda toplam maliyetin %20’si emek maliyetinden olufluyorsa, böyle bir durumda ücretlerin %10 oran›nda artmas› toplam maliyetleri sadece %2 oran›nda artt›racak ve istihdam üzerinde nispeten az bir etkide bulunacakt›r. Çünkü ücret art›fl› sonucunda toplam üretim maliyet o oranda artmam›flt›r. Öte yandan; tekstil gibi daha çok emek yo¤un bir endüstride eme¤in toplam maliyet içindeki pay›n›n %80 oldu¤unu varsayarsak, ücretlerde %10 oran›nda meydana gelecek bir art›fl toplam maliyetleri önemli ölçüde artt›raca¤›ndan (%8 oran›nda), fiyatlar önemli ölçüde yükselecek ve sat›fllar azalacakt›r. Sat›fllar›n bü yük oranda azalmas› ayn› flekilde emek talebinin de önemli ölçüde azalmas›na neden olacakt›r. Görüldü¤ü gibi, emek maliyetinin toplam maliyet içindeki pay›n›n düflük olmas›, emek talebini ücret yükselmelerine karfl› duyars›z hale getirerek bu konuda iflçilere avantaj sa¤lamaktad›r. Bu nedenle söz konusu özellik önemsiz olman›n önemi olarak da isimlendirilir.

Di¤er Üretim Faktörlerinin ‹kâme Edilebilirli¤i Önceki ünitede uzun dönemde emek talep e¤risi elde edilirken ücretler yükseldi¤inde sermayenin maliyetinde bir de¤iflme yoksa eme¤in nispeten pahal› hale gelece¤i, bu durumda iflverenlerin “ikâme etkisi” nedeniyle emek taleplerini k›sarak kulland›klar› sermaye miktar›n› artt›rabilecekleri ifade edilmiflti. Buna göre, üretimde eme¤i di¤er faktörlerle ikâme etmek ne derece kolaysa emek talebi o ölçüde esnek olacak, ücretlerde meydana gelecek yükselmeler istihdam›n oransal olarak daha fazla azalmas›na sebep olacakt›r. Konuyu bir örnekle aç›klamak yararl› olacakt›r. Tar›m iflçileri ile pilotlar› ele alal›m. Tar›m iflçilerinin daha ziyade el eme¤i ve kazma-kürek gibi basit sermaye araçlar› ile yapt›klar› çal›flmalar›n ço¤u (ekme, sulama, çapalama, sökme,yükleme vb) daha geliflmifl sermaye ekipmanlar› (mibzer, motopomp, çapa makinesi, biçerdöver hidrolik kepçe vb) kullan›larak da yap›labilir niteliktedir. Öte yandan, havayolu ulafl›m›nda pilotlar› sermaye veya baflka bir üretim faktörü ile ikâme etmek mümkün de¤ildir. Hava ulafl›m teknolojisi emek-serma ye ikâmesini ciddi bir biçimde s›n›rland›rmaktad›r. Buna göre tar›m iflçileri ile pilotlar›n ücretlerine eflit oranlarda zam yap›ld›¤›nda-di¤er fleyler eflitken-ikâme imkanlar›n›n kolayl›¤› nedeniyle tar›m iflçilerinin istihdam›n›n daha fazla azalaca¤› söylenebilir. Yukar›daki örnek, eme¤in sermaye ile ikâmesine yönelik olmakla birlikte, bir grup eme¤i (örne¤in, sendikal› iflçiler) bir baflka gurup emek (sendikas›z iflçiler) ile de ikâme etmek mümkündür. Bu anlamda sendikalar pazarl›k güçlerini kullanarak sendikal› iflgücünün gerek sermaye ile gerekse baflka tür emekle ikâmesini k›s›tlamaya çal›fl›rlar. Sendikalar›n Sendikalar›n bu amaçla; belirli ifllerin yap›lmas› için istihdam edilmesi gereken minimum iflçi say›s›n› belirlemek, yasalar izin veriyorsa firmaya


56

ifle girecek iflçilerin ya bafllang›çta ya da belirli bir süre sonra sendikaya üye olmas›n› flart koflmak ( closed shop ve ve union shop uygulamalar›) gibi faaliyetler içinde bulunabildikleri gözlenmektedir. SIRA S‹ZDE

3

Bilgisayar ve büro makinelerindeki geliflmeler sizce büro çal›flanlar›n›n istihdam›n›n miktar›n› ve niteli¤ini nas›l etkileyecektir?

Di¤er Üretim Faktörlerinin Arz Esnekli¤i Daha önce ücretlerin sermayenin fiyat›na oranla daha fazla artmas›n›n firmalar› emek yerine sermaye ikâme etmeye yöneltti¤i belirtilmiflti. Ancak sermaye mallar›n› üretenler tam kapasitede çal›fl›yorlarsa yeni siparifl almalar› üretim maliyetlerini artt›rabilecektir. Çünkü zaten tam zamanl› çal›flan iflçilerinin fazla mesai yapmalar›n› sa¤lamak için daha yüksek ücret ödeyeceklerdir. Bu durumda sermaye mallar›n›n fiyat› yükselece¤i ve sermayenin emek faktöründen daha ucuz olma özelli¤i ortadan kalkaca¤› için, sermayeyi emek yerine kullanmak kârl› olmayacakt›r. Eme¤in yerine ikâme edilebilecek di¤er faktörlerin arzlar› bu flekilde inelastik olup talebin bunlara kaymas› fiyatlar›n›n önemli ölçüde yükselmesine neden olu yorsa, ikâme imkanlar›n›n k›s›tlanmas› emek talebinin de esnek olmamas›na (inelastik) neden olacakt›r.


57

Özet  AMAÇ

1

•

•

•

•

Emek talebinin ücret de¤iflmelerine karfl› duyarl›l›- ¤› nas›l ölçülür? Emek talebinin talebinin ücret ücret de¤iflmeleri de¤iflmelerine ne karfl› duyarl›l duyarl›l››¤›n› talebin ücret esnekli¤i vermektedir. Ücret esnekli¤i emek miktar›ndaki yüzde de¤iflmenin ücretteki yüzde de¤iflmeye oranlanmas› ile bulunur. Ücretler Ücret ler yükseldi¤i yükseldi¤inde nde emek talep talep miktar› miktar› o oranoranda azalm›yorsa esnek olmayan talep (talebin du yarl›l›¤› az), ücret yükselmesinden daha büyük bir oranda azal›yorsa esnek talep (talebin duyarl›l›¤› fazla) söz konusudur. Emek talebi talebi sadece sadece ücrete ücrete ba¤l› de¤ildi de¤ildir, r, di¤er di¤er üretim faktörlerinin fiyatlar› da bu konuda belirleyici unsurdur. Emek talebinin çapraz ücret esnekli¤i emek talebinin di¤er üretim faktörünün fiyat›ndaki de¤iflmelere karfl› ne ölçüde duyarl› oldu¤unu gösterir. Di¤er üretim faktörü sermaye olabilece¤i gibi, bir baflka emek türü/grubu da olabilir. (örne¤in sendikal› iflçiler için di¤er üretim faktörü sendikas›z iflçiler olabilir) Emek ile ile di¤er üretim üretim faktörü faktörü üretimde üretimde birbiri yerine kullan›labiliyorsa (ikâme iliflkisi) çapraz ücret esnekli¤inin iflareti pozitiftir. Öte yandan emek ile di¤er üretim faktörü aras›nda tamamlay›c›l›k iliflkisi varsa iflaret negatif olacakt›r.

Ücret yükselmeleri hangi durumlarda iflverenin toplam maliyetini nas›l etkiler? 2 • Ücre Ücretler tlerin in yükselmesi yükselmesi durumunda durumunda iflvereni iflverenin n iflgücüne ödedi¤i toplam harcaman›n (toplam ücret ödemesi) artmas› veya azalmas› emek talep esnekli¤i ile ilgilidir. • Emek talebi talebi esnek esnek de¤ilse de¤ilse ücretleri ücretlerin n yükselmesi yükselmesi istihdamda oransal olarak daha az bir düflüfle neden olaca¤›ndan, iflverenin toplam ücret ödemesi artacakt›r. • Öte yandan, yandan, esnek esnek bir bir emek talebi söz konusu konusu ise, ise, ücretin yükselmesi istihdam›n önemli ölçüde azalmas›na neden olaca¤›ndan iflverenin toplam ücret ödemesi azalacakt›r.

 AMAÇ

3

•

•

•

 AMAÇ

•

Emek talebinin esnek olup olmamas› hangi unsurlara ba¤l›d›r? Emek talebini talebinin n esnekli¤i esnekli¤i dört dört unsura ba¤l›d› ba¤l›d›r. r. Bunlar›n bafl›nda ürün talebi gelmektedir. Bir mala yönelik tüketici talebi esnek ise (esnek de¤ilse) de ¤ilse) o mal›n üretiminde kullan›lan eme¤e olan talep de esnek olacakt›r (esnek olmayacakt›r). Bu kuraldan hareketle ayr›ca; eksik rekabetçi bir piyasaya nazaran rekabetçi bir piyasada, piyasan›n tümüne nazaran tek bir firmada emek talebinin daha esnek oldu¤u (yani ücret de¤iflimine karfl› daha duyarl› oldu¤u) söylenebilir. Bu konuda konuda etkili olan olan ikinci ikinci unsur emek maliye maliyetitinin toplam maliyet içindeki pay›d›r. Eme¤in üretimde yo¤un olarak kullan›ld›¤› durumda ücret yükselmeleri firman›n maliyet ve ürün fiyat›n› önemli ölçüde artt›racak, buna ba¤l› olarak sat›fllar› da önemli ölçüde azalan firma ayn› flekilde istihdam etti¤i emek miktar›n› önemli ölçüde azaltacak azaltacakt›r. t›r. Eme¤in üretim maliyetinin büyük bir k›sm›n› oluflturmamas› bu anlamda kendisine avantaj sa¤layacakt›r. Üretimde Üretim de eme¤in eme¤in di¤er di¤er üretim faktörl faktörleri eri ile ikâme ikâme edilebilirli¤i de emek talep esnekli¤ini etkileyen üçüncü unsurdur. Teknolojinin emek yerine sermaye kullan›m›na izin vermedi¤i durumlarda iflverenler ücretler çok yükselse de iflgücünden vazgeçemeyecekler, dolay›s› ile emek talebi inelastik olacakt›r. Bu durum örne¤in pilotlara olan talebin tar›m iflçileri talebinden daha az esnek oluflunun nedenlerinden biridir. Ancak söz konusu konusu ikâme baflka üretim üretim faktörleri faktörleri-nin arz esnekli¤ine de ba¤l›d›r. Örne¤in, ücretler yükseldi¤inde iflverenlerin ço¤u iflgücü yerine daha ucuz hale gelen sermaye kullan›m›n› artt›rmaya karar verirlerse, ancak sermaye mallar›n›n arz› çeflitli nedenlerle esnek de¤ilse (inelastik), talep art›fl› sermaye mallar›n›n fiyatlar›n›n önemli ölçüde artmas›na neden olacakt›r. Bu durumda sermaye mallar› eskisi kadar ucuz olmayaca¤›ndan, iflgücünü sermaye ile ikâme etmek bafllang›çta düflünüldü¤ü kadar kârl› olmayacakt›r. Sonuçta ücret yükselmifl bile olsa iflveren iflgücünü önemli ölçüde k›smak istemeyece¤inden emek talebi esnek olmayan özellikle olacakt›r.


58

Kendimizi S›nayal›m 1. A iflkolu için emek talebinin ücret esnekli¤i formülünün pay›nda afla¤›dakilerden hangisi yer al›r? a. A ifli ifli ücret ücret ora oran›nd n›ndaki aki % de¤ifl de¤iflme me b. A iflinde iflinde emek emek talep talep mikta miktar›ndak r›ndakii % de¤iflm de¤iflmee c. B ifli ifli ücret ücret ora oran›nd n›ndaki aki % de¤ifl de¤iflme me d. B iflinde iflinde emek emek talep talep mikta miktar›ndak r›ndakii % de¤iflm de¤iflmee e. A ifli ifli yan ödem ödemele elerin rindek dekii % de¤ifl de¤iflme me

2. Bir firman›n eme¤i sadece belirli bir ücrette istihdam etmesi, bunun alt›nda veya üstünde istihdam›n söz konusu olmamas› durumunda, emek talep e¤risinin esnekli¤i nas›l olur? a . E d= 0 b. Ed=1 c . Ed=∞ d. 1
3. Kad›n iflgücü emek talebinin ücret esnekli¤i –0,75 ve kad›n iflgücü istihdam›n› %12 oran›nda artt›rmak istiyorsak, di¤er fleyler sabitken kad›n iflgücünün ücretini nas›l de¤ifltirmemiz gerekir? a. %75 oran oran›nd ›ndaa artt›r artt›rmam mam›z ›z gerek gerekir ir b. %75 oran› oran›nda nda azalt azaltmam mam›z ›z gerek gerekir ir c. %16 oran oran›nd ›ndaa azalt azaltmam mam›z ›z gere gerekir kir d. %12 oran› oran›nda nda azalt azaltmam mam›z ›z gerek gerekir ir e. %16 oran oran›nd ›ndaa artt›r artt›rmam mam›z ›z gerek gerekir ir

4. Toplam ücret ödemesi nas›l hesaplan›r? a. b. c. d. e.

‹flçi say›s› ‹flçi say›s› x iflçile iflçilerin rin k›dem k›dem y›lla y›llar› r› Sermay Ser mayee fiyat fiyat›› x iflçi iflçi say say›s› ›s› Kullan Kul lan›la ›lan n sermaye sermaye mikta miktar› r› x ücret ücret oran› oran› Ücret Ücr et oran› oran› x çal›fl çal›flan an iflçi iflçi say›s say›s›› Kullan›lan Kulla n›lan sermay sermayee miktar› miktar› x sermaye sermaye fiyat fiyat››

5. Toplam ücret ödemesi (TÜÖ) ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Emek taleb talebii esnekse esnekse ücretler ücretler artt›¤ artt›¤›nda ›nda TÜÖ’ TÜÖ’ de artar. b. Emek talebi talebi esnek de¤ils de¤ilsee ücretler ücretler artt›¤› artt›¤›nda nda TÜÖ TÜÖ azal›r. c. Emek talebi esnekse ücretl ücretler er azald› azald›¤›nda ¤›nda TÜÖ’ de azal›r. d. Emek talebi esnek de¤ilse ücretler azald› azald›¤›nda ¤›nda TÜÖ artar. e. Emek talebi talebi esneks esneksee ücretler ücretler artt›¤› artt›¤›nda nda TÜÖ’de TÜÖ’de azal›r.

6. X ve Y gibi iki emek türü aras›nda çapraz ikâme esnekli¤i ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Esnekli Esnekli¤in ¤in iflareti iflareti poziti pozitifse fse iki iki emek emek türü birbir birbirini ini ikâme etmektedir. b. Esnekl Esnekli¤in i¤in iflareti iflareti pozit pozitifse ifse iki iki emek türü birbirine birbirine tamamlay›c›d›r. c. Esnekl Esnekli¤in i¤in iflaret iflaretii negatifs negatifsee iki emek türü birbirini birbirini ikâme etmektedir. d. Esnekli¤in iflareti s›f›rsa iki emek türü tamamlay›c›d›r. e. Hiçbiri

7. Afla¤›daki türetilmifl talep kanunlar›ndan hangisi “önemsiz olman›n önemi” olarak isimlendirilir? a. Üretil Üretilen en mal›n mal›n fiyat esnekl esnekli¤ini i¤inin n yüksek yüksek olmas› olmas› b. Eme¤i Eme¤in n di¤er faktörl faktörlerle erle kolayca kolayca ikâme ikâme edilebil edilebilirli¤ irli¤ii c. Topl Toplam am maliyet maliyet içind içindee emek maliye maliyetini tinin n pay›n›n pay›n›n düflüklü¤ü d. Di¤er üretim faktör faktörlerini lerinin n arzlar›n› arzlar›n›n n esnek oluflu e. Piya Piyasan› san›n n tümünün tümünün emek taleb talebinin inin tek tek bir firmafirman›n talebinden daha az esnek oluflu

8. Eme¤in di¤er faktörlerle ikâme edilebilirli¤i göz önüne al›narak afla¤›daki mesleklerden hangisinde emek talebi di¤erlerinden daha esnekdir? a. Kim Kimya ya iflk iflkolu olu çal çal›fla ›flanla nlar› r› b. Pilotlar c. Ta Tar› r›m m iflç iflçil iler erii d. fiar fiarap ap tad tad›c› ›c›lar lar›(d ›(degu egusta statörl törler) er) e. Fu Futb tbol ol hake hakeml mler erii

9. Afla¤›dakilerden hangisinde emek talep e¤risinin esnekli¤i daha azd›r? a. Eme¤i di¤er üretim faktö faktörleri rleri ile ikâme ikâme etmek kolay kolaysa sa b. Fir Firma ma ürün ürün piyasa piyasas›n s›nda da tekelc tekelcii ise c. Emek maliye maliyetini tinin n toplam toplam maliyet maliyet içindek içindekii pay› yüksekse d. Eme¤i ikâme eden faktörü faktörün n arz› arz› inelasti inelastik k ise e. Tek firma firma yerine yerine piyas piyasan› an›n n tümünün tümünün emek emek talep talep e¤risi inceleniyorsa

10. Ayn› noktadan geçen iki emek talep e¤risi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Dik olan›n olan›n esnekli esnekli¤i ¤i bir, yat›k yat›k olan›nk olan›nkii s›f›ra s›f›ra eflittir. eflittir. b. Dik olan›n olan›n esnekli¤ esnekli¤ii s›f›ra, s›f›ra, yat›k yat›k olan›n olan›n ki bire eflitti eflittir. r. c. Dik olan› esnek, yat›k olan› esnek de¤il de¤ildir. dir. d. Yat›k olan› esnek, dik olan› olan› esnek de¤ild de¤ildir. ir. e. He Herr ikis ikisii de es esne nekt ktir ir..


“

Yaflam›n ‹çinden HAVA YOLLARINDA ÜCRETLER ÇOK YÜKSEK* Trebor Banstetter Star-Telegram Muhabiri 7 Kas›m 2002

Amerikan Havayollar› Merkezi’nde bir araya gelen analizcilere konuflma yapan Amerikan Havayollar› Yönetim Kurulu Baflkan› ve Genel Müdürü Don Carty pilotlar›n sendikas› ile üzerinde anlaflt›klar› 2.2 milyar$’l›k geçici ücret indiriminin flirketin federal hükümetten kredi garantisi almas›na yetmeyebilece¤ini belirtti. Carty Havayollar›n›n tekrar kârl› hale gelmeden önce sektörde ücretlerin sabitlenmesi veya düflürülmesi gerekti¤ini söyledi. Toplant›da sektörün derin bir kriz içinde oldu¤unu belirten planlama baflkan yard›mc›s› Henry Joyner flirketin gelecek y›l kapasitesini %16 düflürece¤ini ifade etti. Carty pilotlar›n sendika liderlerinin kabul ettikleri ücret indirimini onaylamalar› durumunda bile Amerikan pilotlar›ndan %2 oran›nda daha yüksek ücret alacaklar›n› belirtti. Carty, ayr›ca befl buçuk y›l sonra pilotlar›n ücretlerinin flimdiki seviyesine (ki bu Amerikan pilotlar›ndan %27 daha yüksektir) ulaflaca¤›n› söyledi. Carty iflkolunda ücret art›fllar› durdurulam›yor veya ücretler azalt›lam›yorsa bile ücret art›fl h›z›n›n yavafllat›lmas› gerekti¤ini ekledi. fiirketin Sothwest Havayollar› gibi düflük maliyetli flirketlerle rekabet edebilmesi için maliyetlerini 4 milyar $ azaltmas› gerekti¤ini söyleyen genel müdür, bu amaçla ayr›ca ekonomik olarak rantabl olmayan baz› yurt içi ve yurt d›fl› hatlar›n›n da kald›r›laca¤›n› ifade etti. Ancak flirketin bu giriflimlerinin uzun dönemli temel problemleri çözmekte yeterli olamayaca¤›n› söyleyen Carty, Irak ile yap›lacak savafl›n daha fazla problemler yaratabilece¤ini belirtti. fiirketin hükümetle iliflkilerinden sorumlu Baflkan Yard›mc›s› Will Ris ücretlerin ba¤lay›c› hakemlik kurumu ile belirlenmesinin ifllerini büyük ölçüde kolaylaflt›raca¤› söyledi. Ancak sendikalar, grev faaliyetlerini s›n›rland›ran bu öneriye fliddetle karfl› ç›kmaktad›rlar. *Bu haber http://www.dfw.com/mld/df http://www.dfw.com/mld/dfw/news/4464510.html w/news/4464510.html internet adresinden al›nm›fl ve k›salt›larak tercüme edilmifltir.

59

Yararlan›lan Kaynaklar Biçerli, M.K. (2000). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul, Beta Bas›m Yay›m, s.115-128. Biçerli, M.K. (1992). Sendikalar›n Ekonomik Analizi ve ‹flgücü Gelirleri Üzerindeki Etkileri: Türkiye Uygulamas›, Eskiflehir, Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› Yay No.707, s.62-67. Kaufman, B.E.(1989). The The Economics Of Labor Markets And Labor Relations,Second Edition, Chicago, The Dryden Press, s.162-166. Lordo¤lu,K;Özkaplan,N ve Törüner M.,(1999) Çal›flma ‹ktisad› , 3. Bask›, ‹stanbul, Beta Bas›m Yay›m, s.120126. McConnell,C.R ve Brue, S.L..(1989). Contemporary La bor Economics, New York, McGraw-Hill Book Company, s.127-133. Elliott, R.F.(1997). Karfl›laflt›rmal› Çal›flma Ekonomi,Çev.Mehmet Befleli, Seyhan Erdo¤du, Arif Genifl, si ,Çev.Mehmet Fatih Güngör, Gülay Toksöz, Ankara, Ankara Üniversitesi Yay›nlar› Yay.No.210, s.232-238.

”

60




1. b

S›ra Sizde 1 Bu soruyu yan›tlamak için önce verilerden hareketle sendikalar›n karfl›laflt›klar› emek taleplerinin esnekliklerini hesaplamam›z gerekmektedir.

2. c 3. c 4. d 5. e 6. a 7. c 8. c 9. b 10.. d 10

Ayr› Ay r›nt nt››l› bi bilg lgii iç için “Em “Emek ek Tale lebi bini nin n Üc Ücre rett Es Esnekli¤i” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt››l› bi bilg lgii iç için “Em “Emek ek Tale lebi bini nin n Üc Ücre rett Es Esnekli¤i” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt››l› bi bilg lgii iç için “Em “Emek ek Tale lebi bini nin n Üc Ücre rett Es Esnekli¤i” konusuna bak›n›z. Ayr yr››nt nt››l› bi bilg lgii iç için “Em Emek ek Tal alep ep Es Esne nek kli li¤¤ii-To Top plam Ücret Ödemesi ‹liflkisi” konusuna bak›n›z. Ayr yr››nt nt››l› bi bilg lgii iç için “E “Eme mek k Tal Talep ep Es Esne nek kli li¤¤ii-T Top op-lam Ücret Ödemesi ‹liflkisi” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilgi gi iç içiin “Em “Emek ek Tal aleb ebin inin in Çap apra razz Üc Ücret Esnekli¤i” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilggi içi için n “Em “Emek ek Ta Tale lep p Esn Esnek ekli li¤i ¤ini ni Et Et-kileyen Unsurlar” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilggi içi için n “Em “Emek ek Ta Tale lep p Esn Esnek ekli li¤i ¤ini ni Et Et-kileyen Unsurlar” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilggi iç için “E “Eme mek k Tal Talep ep Es Esne nekl kli¤ i¤in inii EtEtkileyen Unsurlar” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilgi gi iç için in “E “Eme mek k Tal Taleb ebin inin in Ücr Ücret et EsEsneklik Türleri” konusuna bak›n›z.

15 15 30 + 45 45 / 2 A Sendi Sendikas kas›› için için e D = = 37.5 = 0.4 = 2 1 1 0.2 4 +5 /2 4.5 (negatif iflareti göz ard› ediyoruz) 4 4 40 + 44 44 / 2 B Sendi Sendikas› kas› için eD = = 42 = 0.09 = 0.5 1 1 0.18 6+5 /2 5.5

(negatif iflareti göz ard› ediyoruz) Buna göre A sendikas› esnek , B sendikas› ise esnek olmayan emek talebi ile karfl› karfl›yad›rlar. Bu konuda yapt›¤›m›z 2. Genellemeden hareketle B sendikas›n›n daha baflar›l› olaca¤› aç›kt›r. Çünkü B sendikas› ücreti yükseltti¤inde iflverenin toplam ücret ödemesi (sendika üyelerine yap›lan toplam ödemeler) artacakt›r.

S›ra Sizde 2 Nitelikli veya niteliksiz iflgücünün üretimde sermayenin tamamlay›c›s› m› yoksa ikâmesi mi oldu¤u konusunda karar verilmesi zordur. Ancak nitelikli (veya iyi e¤itilmifl iflgücünün) niteliksiz iflgücüne nazaran sermayenin tamamlay›c›s› olmas› daha muhtemeldir. E¤er her ikisi de sermayenin ikâmesi ise ikâme edilebilirlik derecesinin nitelikli iflgücü için daha düflük oldu¤u söylenebilir. Daha aç›k bir ifadeyle; sermaye niteliksiz iflgücünün yapt›¤› iflleri büyük ölçüde yapabilirken, nitelikli iflgücünün yapt›¤› iflleri ayn› ölçüde yapamaz. S›ra Sizde 3 Bilgisayarlar ve büro makineleri eskiden çok kifli ile yap›lan ifllerin daha az iflgücü kullanarak yap›labilmesini sa¤larlar. Bu aç›dan sektörde istihdam› azalt›c› etkilerinin oldu¤u söylenebilir. Bu geliflme ayn› zamanda teknolojiyi daha etkin kullanabilen, programlama yapabilen veya paket programlar› kullanabilen iflgücüne ihtiyaç do¤uraca¤›ndan, büro personelinin niteli¤inin de yükselmesini sa¤layaca¤› aç›kt›r.

Emek Piyasas› Dengesi

5

Dengede duramazsa, bu sporcuyu bekleyen kaç›n›lmaz son “düflmek” olacakt›r. “Denge” gündelik hayat›n pek çok yönünde oldu¤u gibi emek piyasalar›nda da sa¤lan›lmas› amaçlanan anahtar bir sonuçtur. Eme¤ini arz eden iflçiler ile iflçi ça- l›flt›rmak isteyen iflverenlerin bir araya geldikleri bu piyasalarda dengenin sa¤la- namamas›, çal›flmak isteyen isteyen iflçilerin ifl bulamamalar›na bulamamalar›na veya iflverenlerin çal›fl- t›rmak için yeterli say›da iflçi bulamamalar›na sebep olur. Her Her iki durum da kaynak da¤›l›m›nda etkinlikten uzaklafl›lmas› anlam›na gelecektir. Bu ünitede “Emek piyasalar› nas›l dengeye gelir?, Arz ve talep yönlerinden denge bozuldu¤unda yeni denge nas›l sa¤lanabilir?” gibi sorular›n yan›tlar› aranacakt›r.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›¤›m›zda afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.  Tam Rekabetçi bir emek piyasas›nda denge nas›l oluflur?  Tam rekabetçi alt piyasalarda tek bir ücret hangi mekanizmalarla sa¤lan›r? talebindeki de¤iflmeler dengeyi nas›l de¤ifltirir? de¤ifltirir?  Emek arz ve talebindeki  Ücretlerin azalma yönünde kat› oldu¤u durumda bozulan denge nas›l tekrar oluflur?  Tam rekabetçi bir firma için denge nas›l oluflur?  Tekelci bir firma için denge nas›l oluflur, bunun tam rekabetçi firman›n dengesinden farkl›l›¤› nedir?  Oligopolcü firma için denge ücret ve istihdam düzeyi nas›l belirlenir?

61

62


HEMfi‹RELER REKABETTEN FAYDA SA⁄LAR* Özel sektör eliyle verilen rekabetçi bir sa¤l›k hizmetinin kaynaklar›n› devlet eliyle verilen tekelci sa¤l›k sisteminden daha etkin bir flekilde da¤›tt›¤›n› destekleyen çok say›da kan›t vard›r. Bu kan›tlardan en aç›¤› ücret oranlar›d›r; tekelci sa¤l›k sistemlerinde sa¤l›k çal›flanlar›n›n ücretleri düflüktür. Örne¤in ‹sveçli hemflireler, geçti¤imiz birkaç y›lda, bu ülkenin kamu taraf›n- dan finanse edilen sa¤l›k hizmetleri modeline rekabetçi tercihlerin kat›lmas›ndan fayda sa¤lamaktad›rlar. ‹sveç’te geçmiflin tekelci sa¤l›k hizmetleri sistemine benze- meksizin say›lar› giderek artan sa¤l›k iflverenleri hemflireler ve di¤er sa¤l›k hizmetleri için birbirleri ile rekabet etmektedir. • Bu alanda rekabe rekabetin tin bafllamas› bafllamas› ile 1995-19 1995-1999 99 aras›nda aras›nda hemflirele hemflirelerin rin ücret- ücret- leri %26 oran›nda artm›flt›r. • Hemflir Hemflireleri elerin n bu kazançlar› kazançlar› özel özel sektör sektör alternat alternatifinin ifinin zay›f zay›f oldu¤u oldu¤u önceki önceki dönemlerde elde ettiklerinden 3 kat fazla olmufltur. ‹sveç Hemflireler Sendikas›, do¤al olarak sa¤l›k hizmetlerinin piyasa sistemi taraf›ndan yürütülmesini desteklemektedir. desteklemektedir. Bunun tersine di¤er kamu sektörü çal›- flanlar› hükümetin tekelci oldu¤u durumda toplu pazarl›k yoluyla piyasa denge ücretinin üstünde ücret alabilmektedir alabilmektedirler. ler. • Örne¤ Örne¤in in British British Columbia Columbia Hastanesi’ Hastanesi’nin nin sa¤l›k sa¤l›k personeli personeli olmayan olmayan çal›flan- çal›flanlar›n›n sendikas› 1997-2001 döneminde sürekli olarak hemflirelerden fazla ücret art›fllar› sa¤lam›flt›r. • Uzman Uzmanlar, lar, bu persone personelin lin piyasa piyasa dengesinin dengesinin üstünde üstünde ücret ücret alabilmel alabilmelerini erinin n sendikan›n tekelci pozisyonuna ve greve gitme konusundaki isteklili¤ine ba¤lamaktad›rlar. Hemflireler ve hastalar›n bak›m› ile do¤rudan sorumlu olan di¤er çal›flanlar›n greve gitme konusunda daha isteksiz olmalar› onlar›n pazarl›k güçlerini zay›fla- maktad›r. K›smen bu nedenle, Kanadal› doktorlar A.B.D.’li meslektafllar›n›n kazand›klar›n›n sadece %55’ini, hemflireler ise A.B.D.’deki piyasa ücretinin %85’ini kazanabilmektedirler. * Bu parça Milli Politika Analizleri Merkezi’nin (National Center For Policy Analysis) http://www.ncpa.org/iss/hea/pd120501 http://www.ncpa.org/iss/hea/pd120501e.html e.html ‹nternet adresinde 5 Aral›k Nurses Benefit From Competition” bafll›kl› yoru- 2001 tarihinde yay›nlanan “ mun tercümesidir.


Tam Rekab Rekabetçi etçi Emek Piyas Piyasas› as› Deng De ngee Ücr Ücret eti i Tekk Ücre Te Ücrett Kanu Kanunu nu Tale Ta lepp Fazl Fazlas as› ›

• Arz Arz Fa Fazl zlas as› › • Ücr Ücret et Kat Kat›l› ›l›¤› ¤› • Mar Marjin jinal al Ürün Ürün De¤er De¤eri i

‹çindekiler • REKABETÇ‹ P‹YASALARDA EMEK P‹YASASI DENGES‹ • Tam Rekabet Piyasas›nda Tek Ücret Kanunu • Tam Rekabetçi Alt Piyasalarda Dengelenme • Piyasa Dengesinde De¤iflmeler • Ücret Rijitli¤i (Kat›l›¤›) Durumunda Dengelenme • Tam Rekabetçi Bir Firma ‹çin Ücret ve ‹stihdam Düzeylerinin Belirlenmesi Belirlenmesi • TEKELC‹ B‹R F‹RMA ‹Ç‹N P‹YASA DENGES‹ • OL‹GOPOLCÜ B‹R F‹RMA ‹Ç‹N P‹YASA DENGES‹

63

Ünite 5 - Emek Piyasas› Dengesi

G‹R‹fi Ücret, ço¤umuzun hayat›n› do¤rudan veya dolayl› bir flekilde önemli ölçüde etkileyen bir kavramd›r. Eme¤in fiyat› olan ücretin temel belirleyicileri emek arz› ve talebidir. Bu ünite söz konusu kavramlar›n ayr›nt›l› bir flekilde incelendi¤i 2. ve 3. ünitelerin do¤al bir uzant›s› niteli¤indedir. Kaynak da¤›l›m›n›n en etkin oldu¤u tam rekabet piyasas›nda denge ücret ve istihdam düzeylerinin nas›l belirlendi¤i, bu dengenin hangi durumlarda nas›l de¤iflece¤i konular› ünitenin hareket noktas›n› oluflturacakt›r. Ünitede ayr›ca tam rekabetçi, tekelci ve oligopolcü firmalar için emek piyasas› dengesinin nas›l olufltu¤u incelenerek piyasa yap›lar›na göre denge ücret ve istihdam düzeylerinin nas›l farkl›laflt›¤› tespit edilecektir. Ünite, oldukça teknik konular› içermekle birlikte konular›n yal›n, k›sa ve anlafl›labilir olmas›na özen gösterilmifltir. Ancak sizlerin bu üniteyi gerekti¤i flekilde anlayabilmeniz ‹ktisada Girifl ve ‹ktisat Teorisi derslerindeki tam rekabet, tekel ve oligopol piyasalar› ile ilgili konular› özümseyebilmeniz ile mümkün olacakt›r.

REKABETÇ‹ P‹YASALARDA EMEK P‹YASASI DENGES‹ Kitab›m›z›n buraya kadar olan ünitelerinde çal›flma ekonomisinin temel kavramlar› olan emek arz› ve emek talebi ile ilgili konular› inceledik. Bu ünitede söz konusu iki kavram› birlikte ele alarak eme¤in fiyat›n›n nas›l belirlendi¤ini analiz edece¤iz. Bu konuda bafllang›ç noktam›z› rekabetçi piyasalar oluflturacakt›r.

Tam Rekabet Piyasas›nda Tek Ücret Kanunu

Rekabetçi Emek Tam rekabetçi emek piyasas› asl›nda gerçek hayatta - afla¤›da s›ralanacak var- Tam Piyasas›: ‹fllerin ve

say›mlar› yönünden - tüm özellikleri ile gözlenebilen piyasa de¤ildir. Ancak, analizimize kaynak da¤›l›m›n›n en etkin bir fleklide gerçekleflti¤i bu piyasa yap›s› ile bafllamam›z bafllamam ›z daha sonra inceleyece¤imiz eksik rekabetçi piyasalar›n mükemmellikten ne kadar uzakta oldu¤unu anlamam›z› sa¤layacakt›r. sa¤layacakt›r. Tam rekabetçi bir emek piyasas› için afla¤›daki varsay›mlar kabul edilmektedir. • Firm Firmalar alar kârlar›n› kârlar›n›,, iflçiler ise faydalar›n› faydalar›n› azâmilefl azâmilefltirme tirme peflinded peflindedirler irler.. • Piya Piyasa sa fleffaft›r. fleffaft›r. Firmal Firmalar ar ve iflçiler iflçiler piyasadaki piyasadaki ifller ifller ve ücretler ücretler hakk›nda hakk›nda tam bilgiye sahiptirler. • Piya Piyasada sada homojen homojenite ite vard›r. vard›r. ‹flçiler ‹flçiler beceri ve verimlilik verimlilik bak›m›n bak›m›ndan, dan, ifller ifller ise ücret d›fl› gelirler ve çal›flma flartlar› bak›m›ndan homojendirler. (birbirinin ayn› özelliklere sahip) • ‹fl piyasas›n piyasas›nda da çok say›da say›da iflçi iflçi ve iflveren iflveren vard›r, vard›r, sendikala sendikalarr yoktur. yoktur. • Piya Piyasada sadaki ki bütün ifller ifller iflçilerin iflçilerin rekabetine rekabetine aç›kt›r. aç›kt›r. ‹flçinin ‹flçinin bir iflten di¤erin di¤erinee geçiflini engelleyen k›dem flart› veya firma içinden elemanlar›n ifle al›nmas› gibi kurumsal engeller yoktur. Mobilite (emek hareketlili¤i) maliyetsizdir. fiimdi bir k›sm›n›n bir hayli k›s›tlay›c› oldu¤unu söyleyebilece¤imiz bu varsa y›mlar alt›nda emek arz ve talebini bir arada ele alarak tam rekabetçi bir emek pi yasas›nda dengenin nas›l olufltu¤unu inceleyelim.

‹flgücünün homojen ve çok say›da oldu¤u, fleffafl›k ve emek hareketlili¤inin tam oldu¤u, sendikalar›n olmad›¤› bir emek piyasas›d›r.

64


fiekil 5.1. Tam Rekabette Emek Piyasas› Dengesi Tam rekabetçi bir emek piyasas›nda denge emek arz ve talep e¤rilerinin kesiflti¤i X noktas›nda sa¤lan›r. Dengenin üzerindeki bir ücret emek arz fazlas›na sebep olur ve iflçiler aras› rekabet ücretin denge ücretine kadar kademeli olarak azalmas›na neden olur. Dengenin alt›ndaki bir ücrette ise talep fazlas› meydana gelecek, iflverenler aras› rekabet ücretin denge ücretine kadar kademeli olarak artmas›n› sa¤layacakt›r sa¤layacakt›r..

Ücret Oran› (W) a

b

w2

wTR w1

SL

x

c

L1

d

LTR

L2

DL Emek Miktar› (L)

‹ktisada Girifl dersinde bir mal›n piyasa denge fiyat›n›n arz ve talep e¤rilerinin kesiflti¤i noktada olufltu¤u belirtilmiflti. Ayn› analiz emek piyasas›na uyarlan›ld›¤›nda, tam rekabetçi bir emek piyasas›nda piyasa dengesinin emek arz (S L) ve talep (DL) e¤rilerinin kesiflti¤i X noktas›nda kuruldu¤u görülmektedir. X noktas›nda Denge Ücreti: Emek arz ve denge ücreti olan W TR ücretine raz› olup çal›flmak isteyen herkes (L TR kadar ifltalebini eflitleyen ücrettir. gücü) iflverenler taraf›ndan talep edilece¤inden, piyasada iflsizlik olmayacakt›r. Bu‹flsizli¤in olmad›¤› bu ücret düzeyine piyasay› temizleyen rada akla bu dengenin kararl› bir denge olup olmad›¤›, yani dengeden herhangi ücret de denilir. bir flekilde uzaklafl›ld›¤›nda piyasan›n kendi iflleyifli ile tekrar dengeye gelip gelemeyece¤i sorusu gelebilir. Tam rekabet piyasas›nda denge kararl› bir dengedir. Örne¤in, piyasa ücreti W 2’ye yükselirse denge bozulacak, yüksek ücret iflçiler için cazip oldu¤undan L 2 kadar iflgücü bu ücrette çal›flmak isteyecektir. Ancak iflverenler böyle bir yüksek ücret düzeyinde sadece L1 kadar iflçi çal›flt›rmak isteyeceklerinden, L 1-L2 (veya ab) kadar iflgücü ücrete raz› olduklar› halde ifl bulamayacaklard›r. Piyasada Piyasada bu flekilde iflsizli¤in olmas›, say›lar› aç›k ifllere göre fazla olan iflçilerin istihdam imkan› bulabilmek için birbirleriyle rekabete girmelerine neden olacakt›r. Emek arz fazlas›n›n neden oldu¤u bu rekabet ücretlerin kademeli olarak tekrar W TR düzeyine inmesini sa¤layacakt›r. Bu ücret düzeyinde ücrete raz› olup çal›flmak isteyen herkes ifl imkan› buldu¤undan, iflçilerin birbirleri ile daha fazla rekabet etmelerine gerek kalmayacak, piyasa X noktas›nda tekrar dengesine kavuflacakt›r. Ayn› flekilde, ücret düzeyi W 1 gibi denge düzeyinin alt›nda olursa, bu taktirde yukar›daki mekanizman›n tersi söz konusu olacakt›r. W 1 ücreti düflük oldu¤u için iflverenler için cazip, iflçiler için arzulanmayan bir ücret düzeyidir. Bu ücret düze yinde iflverenler L 2 kadar iflçi çal›flt›rmak isteyecekler, ancak L 1 kadar iflgücü bu ücrete raz› olarak piyasada çal›flmak isteyecektir. Buna göre L 1-L2 (cd) kadar talep fazlas› olacak, iflverenler çal›flt›rmak için iflçi bulamayacakla bulamayacaklard›r. rd›r. Bu durum iflverenlerin az say›da iflgücünü çal›flt›rmak için rekabete girmelerine neden olacak, ücretler kademeli olarak yükselecektir. W TR ücret düzeyinde iflverenler tam çal›flt›rmak istedikleri kadar (L TR ) iflgücünü piyasada haz›r bulacaklar›nda bulacaklar›ndan n ücretleri yükseltme rekabeti sona erecektir. Denge ücretinde (W TR ) emek arz› emek talebine eflit olup iflsizlik olmad›¤›ndan, buna piyasay› temizleyen ücret oran› da (market clearing wage rate) denilir.

65


Tam Rekabetçi Alt Piyasalarda Dengelenme Dengelenme Önceki flekilde tam rekabetçi bir emek piyasas›n›n kararl› denge halinde oldu¤unu, denge ücretinden sapmalar olsa da piyasan›n zaman içinde tekrar denge ücretine dönece¤ini incelemifltik. Bu duruma tam rekabette tek ücret kanunu denilir. Piyasan›n geneli için geçerli olan bu sonuç alt piyasalar için de geçerlidir. Daha aç›k bir ifadeyle belirtmek gerekirse tam rekabetçi iki piyasa aras›nda ücret farkl›l›klar› olabilse de, bu durum uzun dönemde geçerli olmayacak ve ücretler eflitlenecektir. Bunu afla¤›daki flekil yard›m›yla inceleyebiliriz.

Tek Ücret Kanunu: Tam rekabet piyasalar›nda k›sa dönemde denge ücretinden sapmalar olabilse de, uzun dönemde arz ve talep güçlerinin piyasay› tekrar denge ücretine getirece¤ini ifade eden kurald›r.

fiekil 5.2. Tam Rekabette Ücret Eflitlenme Süreci Ücret Oran› (W)

1

Sa

Ücret Oran› (W) 2

Sb

2

Sa

100.000

80.000

80.000

50.000

2

La

1

La

A fiehri

Emek Miktar› (L)

2

Lb

1

Lb

B fiehri

Tam rekabetçi iki alt piyasada k›sa dönemde ücret farkl›l›¤› olabilse de, uzun dönemde bu 1 durum kal›c› olmaya- Sb cakt›r. ‹flgücünün düflük ücretli piyasadan yüksek ücretli piyasaya geçifli ücretlerin yüksek oldu¤u piyasada ücret düflüflüne, düflük Emek oldu¤u piyasada ise Miktar› (L) ücret yükselmesine neden olacakt›r. Sonuçta her iki piyasada da ücretler eflitlenecektir.

Yukar›da tam rekabet piyasas›n›n özelliklerini tafl›yan bir mesle¤in iki ayr› flehirdeki piyasa dengeleri verilmifltir. Bafllang›çta A flehrinde denge ücretinin 100.000TL, B flehrinde ise 50.000TL oldu¤unu varsayal›m. Acaba tam rekabet piyasas› varsay›mlar› geçerli iken bu ücret farkl›l›¤› kal›c› olacak m›d›r? Tek ücret kanunu bu durumda geçerlili¤ini yitirecek midir? Bu iki soruya tek bir yan›t verilebilir: Hay›r

Tam rekabet piyasas›n›n fleffafl›k varsay›m› varsay›m› (özelli¤i) gere¤i B flehrinde çal›flan iflçiler A flehrindeki kendileri ile ayn› özelliklere sahip (homojenite) meslektafllar›n›n daha yüksek ücret ald›klar›ndan haberdar haberdar olacaklard›r. Yine piyasan›n mobili- varsay›m› gere¤ince düflük ücretle çal›flan iflçiler A tenin tam ve maliyetsiz oluflu varsay›m› piyasas›na gireceklerdir. Çünkü iflçilerin düflük ücreti kabullenmeleri onlar›n faydalar›n› azamilefltirme peflinde olacaklar› varsay›m› ile çeliflecektir. ‹flgücünün bu flekilde B piyasas›ndan A piyasas›na geçifl yapmas›, di¤er fleylerde de¤iflme yokken göç alan B piyasas›nda emek arz›n›n sa¤a (artma), göç veren B piyasas›nda ise sola (azalma) kaymas›na neden olacakt›r. Bu durumda emek arz›n›n bollaflt›¤› A flehrinin piyasas›nda ücretler düflerken, B flehrinde bunun tersi olacakt›r. Arz e¤risinin bu flekilde kaymas› belki flekilde gösterildi¤i gibi tek seferde de¤il, birden fazla seferde olacakt›r. Ancak sonuçta, her iki piyasada da ücretler eflitlenecek, iflçilerin bir piyasadan di¤erine göç etmeleri için art›k bir neden kalmad›¤›nda emek arz e¤risi daha fazla kaymayacakt›r. Özetlersek, tam rekabetçi bir emek piyasas›n›n özellikleri geçerli ise iki alt piyasada (örne¤in ayn› mesle¤in iki

66


farkl› flehirdeki piyasas›) ücret farkl›l›klar› kal›c› olmayacak, ücretler zaman içinde eflitlenecektir. Bir baflka deyiflle tek ücret kanunu piyasan›n geneli (O mesle¤in ülke genelindeki arz ve talebi) için geçerli oldu¤u kadar, bütünü oluflturan alt piyasalar aras›nda da geçerli olacakt›r.

Piyasa Dengesinde De¤iflmeler ‹fl piyasalar›n›n bafll›ca görevi, iflgücünün etkin da¤›l›m›n› gerçeklefltirmektir. Piyasan›n gerek arz gerekse talep yönünün oldukça dinamik oldu¤u göz önünde bulundurulursa, bu gerçeklefltirilmesi gerçeklefltirilmesi bir hayli zor bir görevdir. Arz yönünden her y›l piyasaya yeni iflçiler girer ve mevcut çal›flanlar›n bir k›sm› ifl de¤ifltirirken, talep yönünden de kimi iflveren firmas›n› kapat›p piyasadan çekilirken baz›lar› da piyasa ya yeni girifl yapmakla, bir k›sm› da iflini büyüttü¤ü için ilave iflçiye ihtiyaç duyar. Böylesine dinamik iki unsurun dengede olabilmesi ücretlerin de¤iflebilmesi ve eme¤in hareketlili¤i sayesinde mümkün olmaktad›r. fiimdi, tam rekabetçi bir emek piyasas›nda denge oluflumuna oluflumuna yönelik basit bir zihin jimnasti¤i yapal›m ve bozulan bir dengenin hangi mekanizmalar ile yeniden kurulabildi¤ini inceleyelim. Bu konuda karfl›m›za iki farkl› durum ç›kacakt›r. Bun ve arz fazlas› d›r. d›r. Talep Fazlas›: Emek arz veya lar: talep fazlas› ve talep e¤rilerindeki kaymaya ba¤l› olarak veri ücret düzeyinde emek talep miktar›n›n emek arz miktar›ndan fazla olmas› durumudur.

Talep Fazlas› Bir piyasada talep fazlas› ; ya emek arz› sabitken emek talebinin artmas›, ya da emek talebi sabitken emek arz›n›n azalmas› nedeniyle olabilir. Afla¤›daki flekil bu iki durumu göstermektedir.

fiekil 5.3. Tam Rekabetçi Bir Emek Piyasas›nda Talep Fazlas› Tam rekabetçi bir emek piyasas›nda veri bir ücret düzeyinde talep fazlas› ya emek arz› sabitken emek talebinin sa¤a kaymas› ile veya emek talebi sabitken emek arz›n›n sola kaymas› ile meydana gelebilir. Bafllang›çtaki denge noktas›na nazaran her iki durumda da ücretler yükselirken, istihdam ilk durumda artmakta, ikinci durumda ise azalmaktad›r.

Ücret Oran› (W)

Ücret Oran› (W)

SL2

SL w2 w1

C A

w2 w1

B

C B

A DL

DL1 DL2 L1 L3 L2 (a)

Emek Miktar› (L)

SL1

L2 L3 L1

Emek Miktar› (L)

(b)

fieklin her iki k›sm›nda da bafllang›çta dengenin A noktas›nda olufltu¤unu, denge ücret ve istihdam düzeyinin W 1 ve L1 oldu¤unu varsayal›m. Arz da bir de¤iflme yokken herhangi bir nedenle-örne¤in yeni iflverenlerin piyasaya girmesi nedeniyle-talebin artarak DL2’ye kayd›¤›n› düflünelim. (Emek talebini hangi unsurlar›n kayd›raca¤› hakk›nda 3. Üniteye bak›n›z) Bu durumda piyasan›n A noktas›nda oluflturdu¤u denge bozulacak, W 1 ücretinde emek arz› L1’de kalmaya devam ederken emek talebi L2 olacakt›r. Talebin bu flekilde kaymas› ile AB kadar talep fazlas› oluflacak, daha önce aç›kland›¤› gibi iflverenler aras› rekabet ücretleri yükselterek pi yasa C noktas›nda yeni bir dengeye ulaflacakt›r. Yeni denge noktas›nda (C) gerek

67


ücret (W 2) ve gerekse istihdam düzeyi (L3) eski denge noktas›na (A) oranla daha yüksek olacakt›r. Emek piyasas›n›n talep cephesinde bir de¤iflme yokken emek arz›n›n azalmas› da (örne¤in, iflgücünün bölge d›fl›na göç etmesi nedeniyle) talep fazlas›na neden olacakt›r. (Arz e¤risini hangi unsurlar›n kayd›raca¤› hakk›nda 2. Üniteye bak›n›z.) fieklin (b) k›sm›nda bu durum gösterilmifltir. Bafllang›çta piyasa A noktas›nda dengede iken (Emek Arz›=Emek Talebi) talebin bu flekilde sola kaymas› ile W 1 ücretinde L2L1 kadar (AB) talep fazlas› meydana gelecek, bu durumda iflverenler aras› rekabet ücretlerin yükselmesini sa¤layarak piyasa C noktas›nda yeniden dengeye gelecektir. Yeni denge noktas›nda (C) eski denge noktas›na (A) nazaran ücret oran› (W 2) artarken istihdam düzeyi daha düflük (L 3) olacakt›r.

Arz Fazlas› Emek piyasalar›nda piyasa dengesinin bozulmas›na neden olan bir baflka durum d›r. Arz fazlas› afla¤›daki flekilde gösterildi¤i gibi ya talepte bir de¤iflme arz fazlas› d›r. yokken emek arz e¤risinin sa¤a kaymas› ile, ya da arz da bir de¤iflme yokken emek talep e¤risinin sola kaymas› ile meydana gelebilir.

Arz Fazlas›: Emek Arz veya talep e¤rilerindeki kaymaya ba¤l› olarak veri ücret düzeyinde emek arz miktar›n›n emek talep miktar›ndan fazla olmas› durumudur.

fiekil 5.4.

Ücret Oran› (W)

Ücret Oran› (W)

SL1

DL

w1 w2

Tam Rekabetçi Bir Emek Piyasas›nda Arz Fazlas›

SL2

B

A

(a)

Emek Miktar› (L)

SL

DL2 w1 w2

C

L1 L3 L2

DL1

A

B C

L2 L3 L1 (b)

Emek Miktar› (L)

Tam rekabetçi bir emek piyasas›nda veri bir ücret düzeyinde arz fazlas› ya emek talebi sabitken emek arz›n›n sa¤a kaymas› ile veya emek arz› sabitken emek talebinin sola kaymas› ile meydana gelebilir. Bu durumda –bafllang›çtaki denge noktas›na nazaran- her iki durumda da ücretler düflerken, istihdam ilk durumda artmakla, ikinci durumda ise azalmaktad› azalmaktad›r. r.

fieklin her iki k›sm›nda da bafllang›çta dengenin A noktas›nda olufltu¤unu, denge ücret ve istihdam düzeylerinin W 1 ve L1 oldu¤unu varsayal›m. Talep sabitken emek arz e¤risinin fleklin (a) k›sm›nda gösterildi¤i gibi sa¤a do¤ru kayd›¤›n› (SL1’den SL2’ye) varsayal›m. Böyle bir arz art›fl›, örne¤in, inceledi¤imiz piyasadaki çal›flma koflullar›n›n iyileflmesinden kaynaklanabilir. Piyasa A noktas›nda dengede iken emek arz e¤risinin kaymas› ile W 1 ücret düzeyinde emek talebi L1’de kal›rken emek arz miktar› L 2 olacak, L1L2 kadar (AB) emek arz fazlas› oluflacakt›r. Bu durumda ücrete raz› oldu¤u halde ifl bulamayan AB kadar iflgücü az say›daki aç›k ifllere girebilmek için ücretleri afla¤›ya çekme hususunda rekabete girifleceklerdir. Sonuçta ücret kademeli olarak W 2’ye düflecek, emek piyasas› C noktas›nda yeniden dengeye gelecektir. Yeni denge noktas›nda bafllang›ç bafllang›ç noktas›na göre ücret düzeyi daha düflük (W 2), istihdam düzeyi ise daha yüksek (L 3) olacakt›r. fieklin (b) k›sm›nda ise emek arz›nda bir de¤iflme yokken emek talebinin azalarak talep e¤risinin sola kaymas› durumu gösterilmifltir. Burada emek talebinin ürün

68


talebinin azalmas› nedeniyle azald›¤›n› varsayabiliriz. Emek piyasas› A noktas›nda dengede iken emek talep e¤risinin sola kaymas› ile birlikte piyasada L 1L2 kadar (AB) arz fazlas› ortaya ç›kacakt›r. Emek arz fazlas› iflçiler aras› rekabet nedeni olarak ücretlerin W 2’ye düflmesine neden olacak. Piyasa C noktas›nda bafllang›ç noktas›na oranla daha düflük bir ücret ve istihdam düzeyinde yeniden dengeye gelecektir. SIRA S‹ZDE

1

Ücret Kat›l›¤›: Parasal ücretlerin; sendikalar, toplu sözleflme düzeni veya iflverenlerden kaynaklanan sebeplerle azalamamas› halidir.

SIRA S‹ZDE

2

Di¤er fleyler eflitken bir mala olan talep artarsa, bu durum o mal›n üretildi¤i emek piyasas›nda veri ücret düzeyinde arz fazlas›na m› yoksa talep fazlas›na m› sebep olacakt›r? Ücret ve istihdam düzeyleri bundan nas›l etkilenir?

Ücret Rijitli¤i (Kat›l›¤›) Durumunda Dengelenme Buraya kadar tam rekabetçi bir emek piyasas›nda arz veya talepte bir de¤iflme oldu¤unda ücretlerin artarak veya azalarak piyasada yeniden dengenin sa¤lanabilece¤ini teorik aç›dan inceledik. Gerçek hayatta ise parasal ücretlerin artabildi¤i halde azalma yönünde yap›flkan (rijit) oldu¤u bilinmektedir. Parasal ücretlerin azalamamas› kimi zaman sendikalardan ve toplu sözleflme düzeninden kaynakland›¤› halde, bazen de iflverenler ücret indirimini arzulamamaktad›rlar. arzulamamaktad›rlar. ‹flte tam bu noktada akla flu soru gelmektedir: Ücretler azalma yönünde yap›flkan ise, arz veya talep kaymas›na ba¤l› olarak piyasada arz fazlas› olufltu¤unda bozulan piyasa dengesi tekrar kurulabilir mi? Yukar›daki soruya evet yan›t› verilebilir. Böyle bir durumda piyasan›n yeniden dengeye gelmesini sa¤layan unsurlar nispi ücretler ve faktör hareketlili¤idir. Konu yu bir örnekle aç›klamaya çal›flal›m. Örne¤in, baflka piyasalarda piyasalarda bir de¤iflme yokken, Eskiflehir mobilya piyasas›nda kriz yafland›¤›n› ve pek çok mobilya firmas›n›n kapanarak piyasay› terk etti¤ini düflünelim. Bu durum flekil 5.4’ün (b) k›sm›ndaki gibi bir talep kaymas›na neden olacakt›r. Böyle bir durumda ücret azalma yönünde esnek olsayd› A noktas›ndan C noktas›na gelinebilecek, emek piyasas› yine dengede olacakt›. Ancak ücretin W 1’in alt›na düflmeyifli AB kadar iflsizli¤e neden olacakt›r. Di¤er piyasalarda bir problem yokken Eskiflehir’de böyle bir durumun olmas› iki geliflmeye neden olacakt›r. Birincisi kriz içindeki Eskiflehir piyasas›nda mobilya iflçilerinin ücretleri yükselmezken, di¤er piyasalarda (örn. ‹negöl, Ankara, Kayseri vb.) ücretler yükselecektir. Bu durumda Eskiflehir’de mobilya iflçilerinin nispi ücreti (W ESK‹fiEH‹R /W di¤er) düflecek, zaman içinde Eskiflehir mobilya iflçileri di¤erlerine nazaran daha ucuz hale gelecektir. ‹kincisi, kriz nedeniyle Eskiflehir’de iflsiz kalan iflçiler canl› piyasalara göç edecekler, bu durum emek arz›n› azaltacak emek arz e¤risi sola kayacakt›r. Eskiflehir’de nispi ücretlerin ucuzlamas› zaman içinde piyasaya girifl yapmay› düflünen iflverenler için de bu kenti cazip hale getirebilecek, emek talebinin bu nedenle artmas› emek talep e¤risini sa¤a do¤ru kayd›racakt›r. Sonuçta, belirli bir zaman sonra ayn› parasal ücret düzeyinde ancak daha düflük bir istihdam düzeyinde piyasa dengesi tekrar sa¤lanabilecektir. Ücretlerin azalma yönünde rijit olmas› durumunda emek piyasas› dengesi yeniden kolay ve maliyetsiz bir fleklide sa¤lanabilir mi?

69


Tam Rekabetçi Bir Firma ‹çin Ücret ve ‹stihdam Düzeylerinin Belirlenmesi Tam rekabet piyasas›nda denge ücretinin nas›l belirlendi¤ini ve dengenin nas›l de¤iflti¤ini inceledikten sonra hem üretti¤i ürünün piyasas›nda hem de emek piyasas›nda tam rekabet piyasas›nda olan bir firmada ücret ve istihdam düzeylerinin nas›l belirlendi¤ini inceleyebiliriz. fiekil 5.5. Tam Rekabetçi Bir Firmada Ücret Oluflumu

Ücret Oran› (W)

w2

wTR

SL=ACL=MCL

w1 L0

Emek Miktar› (L)

Tam rekabetçi bir piyasada yer alan bir firma piyasada oluflan ücreti “veri” olarak al›r ve bu ücret düzeyinde istedi¤i kadar iflçi çal›flt›rabilir. çal›flt›rabili r. Firman›n kaç iflçi çal›flt›raca¤› emek arz ve talep e¤rilerinin kesiflme noktas›nda belirlenecektir.

Eme¤i tam rekabetçi bir piyasadan istihdam eden firma piyasada bu tür eme¤i istihdam eden çok say›da firmadan birisi konumunda olacakt›r. Eme¤in fiyat› bu durumda fiekil 5.1’de gösterildi¤i gibi piyasa emek arz ve talep e¤rilerinin kesiflti¤i noktada W TR olarak belirlenecektir. Tam rekabet piyasas›nda yer alan tek bir firman›n fiyat› de¤ifltirme gücü olmad›¤›, yani fiyat al›c›s› oldu¤u hat›rlan›rsa, firma bu ücreti (W TR ) veri olarak alacak ve bu ücret düzeyinden diledi¤i kadar iflçi çal›flt›rabilecektir. Firma bütün iflçilere ayn› ücreti ödeyece¤inden, hem ortalama emek maliyeti (ACL) hem de marjinal emek maliyeti (MC L) (ifle al›nan son iflçiye ödenen ücret) bu ücrete eflit olacakt›r. Dolay›s›yla flekilde W TR ücretinden yatay eksene paralel olarak çizilen do¤ru hem tam rekabetçi bir firmaya olan emek arz›n› (S L), hem de ortalama ve marjinal emek maliyetlerini gösterecektir. Emek arz e¤risinin sonsuz esneklikte olmas› veri ücret düzeyinde firman›n ücreti de¤ifltirmeksizin diledi¤i kadar iflçi çal›flt›rabilece¤i çal›flt›rabilece¤ini ni göstermektedir. Hat›rlanaca¤› gibi emek talebi ile ilgili üçüncü ünitede ürün piyasas›nda tam rekabetçi bir firman›n marjinal ürün geliri e¤risinin (MRP L) ayn› zamanda emek talep e¤risine (DL) eflit oldu¤u bulunmufltu. Tam rekabet piyasas›nda bu e¤ri ayn› zamanda marjinal ürün de¤eri ne ne de (VMP) eflittir. Bu noktada marj marjinal inal ürün ürün de- Marjinal Ürün De¤eri: ‹lave iflçinin istihdam edilmesi ile ve marjinal ürün geliri kavramlar›n› tan›mlayarak aralar›ndaki benzerli¤in ne para birimi cinsinden ¤eri ve toplumun sa¤lad›¤› ekstra oldu¤unu belirtmek yararl› olacakt›r. gösterir. Son iflçinin Marjinal ürün de¤eri (VMP) ilave iflçinin istihdam edilmesi ile para birimi cin- üretimi verimlili¤i ürün fiyat› ile sinden toplumun sa¤lad›¤› ekstra üretimi gösterir ve son iflçinin verimlili¤i ile çarp›larak bulunur. ürün fiyat›n›n çarp›m›na eflittir. Marjinal ürün geliri (MRP) ise 3. Üniteden hat›rlanaca¤› gibi ilave iflçinin istihdam› ile firman›n para birimi cinsinden sa¤lad›¤› ekstra üretimi gösterir ve son iflçinin verimlili¤i ile firman›n marjinal gelirinin (son üretilen mal›n sat›m›ndan elde edilecek gelir) çarp›m›na eflittir. Üçüncü ünitede, ürün piyasas›nda tam rekabet oldu¤unda firman›n marjinal gelirinin mal›n fiyat›na eflit olaca¤› belirtilmiflti. Buna

70


göre, ürün piyasas›nda tam rekabetçi bir firma için emek talebi (D L) ayn› zamanda marjinal ürün gelirine ve marjinal ürün de¤erine de eflit olacakt›r. Emek piyasas›nda tam rekabetçi olan bir firma için ücret zaten piyasada belirlendi¤inden, burada belirlenecek tek fley vard›r: ‹stihdam düzeyi. fiekilde firma emek arz› ile emek talebinin kesiflti¤i noktan›n iflaret etti¤i L 0 kadar iflçi çal›flt›racakt›r. Bu hususta son olarak flu sorunun yan›t›n› arayal›m: Firma acaba W TR ’nin al- t›nda veya üzerindeki bir ücret düzeyinden iflçi istihdam edecek midir? Bu sorunun yan›t› hay›r d›r. d›r. Örne¤in, W 1 gibi düflük bir ücret düzeyi firma için kârl› olmakla birlikte ünitenin bafl›nda s›ralanan tam rekabet piyasas›n›n fleffafl›k ve ve tam bilgi varsay›mlar› gere¤i iflçiler piyasadaki ücretin gerçekte W TR fayda maksimizasyonu varsay›mlar› oldu¤unu bileceklerdir. Tam rekabet piyasas›nda denge ücret düzeyinde (W TR ) herkes ifl bulup iflsizlik olmad›¤›ndan, faydas›n› azamilefltirmek azamilefltirmek (maksimize etmek) isteyen hiç kimse W 1 ücretinde çal›flmak istemeyecektir. Öte yandan, kâr›n› azâmilefltirme amac›nda olan hiçbir firma iflgücüne W 2 gibi denge ücretinin üstünde bir ücret teklif etmeyecektir. Çünkü firma denge ücretinde (W TR ) zaten diledi¤i kadar iflgücünü bulabilmektedir. ‹flgücü temininde zorluk olmad›¤› halde iflçiye daha yüksek ücret verilmesi firmalar›n amaçlar›n›n kârla- varsay›m›na ters düflecektir. r›n› azâmilefltirmek oldu¤u varsay›m›na

TEKELC‹ B‹R F‹RMA ‹Ç‹N P‹YASA DENGES‹ fiimdi, yukar›daki analize ufak bir farkl›l›k getirerek eme¤i tam rekabetçi bir piyasadan alan ancak üretti¤i ürünün piyasas›nda tekelci konumda bulunan bir firmada denge ücret ve istihdam düzeylerinin nas›l olufltu¤unu olufltu¤unu inceleyelim. Tekelci bir ilaç firmas›n›n sekreter istihdam› buna örnek olarak verilebilir. Sekreterler hemen hemen bütün firmalarda çal›flt›r›ld›klar› için emek piyasas›n›n bu durumda tam rekabete yak›n oldu¤u düflünülebilir. Böyle bir durumda, emek piyasas› bir önceki örnekte oldu¤u gibi rekabetçi varsay›ld›¤› için, emek arz e¤risinin flekli 5.5’te gösterilenden farkl› olmayacakt›r. Daha aç›k bir ifadeyle, firma üretti¤i ürünün piyasas›ndaki tek firma olsa da, sekreter istihdam› hususunda piyasada sekreter çal›flt›ran binlerce firmadan birisi olacakt›r. Firma bu nedenle piyasada oluflan W TR ücretini veri olarak kabul edecek, ifle ald›¤› her iflçiyi ayn› ücretten çal›flt›raca¤› için bu ücret düzeyi ayn› zamanda ortalama emek maliyetine ve marjinal emek maliyetine eflit olacakt›r. fiekil 5.6. Ürün Piyasas›nda Tekelci Bir Firmada Ücret Oluflumu Emek piyasas›nda tam rekabetçi, ürün piyasas›nd piyasas›nda a tekelci olan bir firman›n emek arz e¤risi tam rekabetçi firman›n e¤risi iken emek talep e¤risi iken emek talep e¤risi tam rekabetçi bir firman›n talep e¤risinin daha solunda ve daha diktir. Buna göre di¤er fleyler eflitken tekelci bir firma tam rekabetçi bir firmaya nazaran daha az iflçi çal›flt›r›r.

Ücret Oran› (W)

DLTEKEL

wTR

DLTR

x

y

LTEKEL LTR

SL=ACL=MCL

Emek Miktar› (L)


Ancak, firma ürün piyasas›nda tekelci oldu¤undan emek talebi önceki flekilde gösterilenden farkl› olacakt›r. Bu farkl›l›¤› gösterebilmek için afla¤›daki flekilde hem tam rekabetçi hem de tekelci emek talep t alep e¤rileri yanyana çizilmifltir. Önce bu farkl›l›¤›n nedenlerini aç›klayal›m. fiekilde, ürün piyasas›nda tekelci bir firman›n emek talep e¤risinin tam rekabetçi bir firman›n emek talep e¤risinin sol taraf›nda yer ald›¤› ve daha dik oldu¤u görülmektedir. Bu farkl›l›¤›n temel nedeni tam rekabetçi bir firmada marjinal gelirin mal›n fiyat›na eflit olmas›na karfl›l›k, tekelci bir firmada marjinal gelirin fiyattan küçük olmas›d›r. Bunu basit bir örnekle aç›klayal›m. Ürün piyasas›nda tam rekabetçi bir firma, fiyat al›c›s› konumunda oldu¤undan oldu¤undan üretti¤i bütün mallar› piyasada oluflan fiyata göre satmak durumundad›r. Firma bütün sat›fllar›n› ayn› fiyattan yapaca¤› için, satt›¤› sonuncu birim maldan elde etti¤i gelir (marjinal gelir) ayn› zamanda mal›n fiyat›na eflit olmaktad›r. Öte yandan, tekelci firma piyasadaki tek firma oldu¤undan, bu firman›n ürününe olan talep e¤risi ayn› zamanda piyasa talep e¤risi olacakt›r. Bir mal›n piyasa talep e¤risinin negatif e¤imli bir e¤ri oldu¤u hat›rlan›rsa, flunu söylemek mümkündür: tekelci bir firma daha çok mal satabilmek için fiyat› düflürmek zorundad›r. ‹flte bu nedenle söz konusu firma için marjinal gelir fiyata eflit olmayacakt›r. Bu noktada, rakamsal bir örnek daha aç›klay›c› olacakt›r. Firman›n fiyat› 10TL oldu¤unda 10 birim mal sat›p 100TL toplam gelir elde etti¤ini düflünelim. Fiyat 9TL’na indirildi¤inde sat›fllar 12 birime yükselirse, toplam gelir 108TL olacakt›r. Bu durumda marjinal gelir (∆ Toplam Gelir/∆ Sat›fllar)(8TL/2=4TL) mal›n fiyat›ndan (9TL) daha düflük olacakt›r. Buna göre tekelci bir firman›n marjinal ürün gelirinden (marjinal ürün x fiyat) daha düflük olaca¤›ndan, flekilde görüldü¤ü gibi tekelci bir firman›n emek talep e¤risi tam rekabetçi bir firman›n emek talep e¤risinden daha içeride yer alacakt›r. E¤rinin di¤erinden daha dik olmas› ücret de¤iflimlerine karfl› tekelci bir firman›n tam rekabetçi bir firmadan daha az duyarl› oldu¤unu göstermektedir. fiimdi, tekelci ilaç firmas›n›n sekreter istihdam›nda dengenin ne oldu¤unu inceleyebiliriz. fiekil 5.6’ya göre denge firman›n emek talep e¤risi (D TEKEL) ile emek arz (SL) kesiflti¤i X noktas›nda oluflacak, ücreti belirleme imkan› olmayan bu firma LTEKEL kadar iflçi istihdam edecektir. fiekle göre söz konusu firma ürün piyasas›nda tekelci de¤il de tam rekabetçi olsayd› denge Y noktas›nda oluflacak, firma L TR kadar iflçi istihdam edecektir. Buna göre flu genellemeyi yapmak mümkündür: di- ¤er fleyler eflitken tekelci firmalar, tam rekabetçi firmalara nazaran daha az say›- da iflçi istihdam ederler.

OL‹GOPOLCÜ OL‹GOPOLC Ü B‹R F‹RMA ‹Ç‹N P‹YASA DENGES‹ Ünitenin buraya kadar olan k›sm›nda tam rekabetçi ve tekelci firmalar için emek piyasas› dengesinin nas›l olufltu¤unu gördük. Konuyu teorik aç›dan daha pek çok piyasa türü için (monopson, iki yanl› tekel vb) incelemek mümkündür. Ancak analizi çok geniflletip karmafl›k hale getirmemek için son olarak gerçek ha yatta oldukça s›k rastlanan bir piyasa türünü, oligopol piyasas›n›, inceleyerek üniteyi tamamlayaca¤›z. Oligopol piyasas›, bildi¤iniz gibi endüstrideki üretimin büyük bir k›sm›n›n az say›da firma taraf›ndan yap›ld›¤› bir piyasa türüdür. Oligopol piyasas›nda firmalar›n üretim, sat›fl, yat›r›m ve reklam planlar›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k söz konusudur. Bir firman›n bu de¤iflkenlerle ilgili bir manüpülasyon manüpülasyonu u di¤er firmalar›n buna misillemede bulunmalar›na neden olmaktad›r. Bu tür piyasalarda iflkolundaki toplam

71

72


üretimin büyük bir k›sm›n› gerçeklefltiren az say›da büyük firma emek piyasas›nda da etkilidir. Afla¤›daki flekil oligopolcü bir firma için denge ücret ve istihdam düzeylerinin nas›l belirlendi¤ini göstermektedir. fiekilde, oligopolcü firmaya olan emek arz e¤risi L 1 istihdam düzeyine kadar sabit bir ücretten (W 0) yatay eksene paralel bir flekilde iken, L 1 istihdam düzeyinden sonra pozitif bir e¤im tafl›maktad›r. Bunun anlam› firman›n piyasadaki geçerli üc fiekil 5.7. Oligopolcü Bir Firman›n Ücret ve ‹stihdam Belirlemesi Oligopolcü bir firman›n karfl›laflt›¤› emek arz e¤risi belirli bir istihdam düzeyine kadar yatay eksene paralelken, o düzeyden sonra pozitif e¤imlidir. Buna göre oligopolcü piyasadaki iflsizlerin tamam›n› geçerli ücretten çal›flt›rabi çal›flt›rabilirken, lirken, daha fazla kifli çal›flt›rmak istedi¤inde di¤er firmalardan iflçi transfer etmesi, bunun için ise ücretleri yükseltmesi gerekmektedir.

Ücret Oran› (W)

DL3 DL1 DL2

w1

SL=MCL

x

w0

L0

L1 L2

Emek Miktar› (L)

retten (W 0) iflsizlerin toplam› kadar iflgücünü ücreti yükseltmeksizin istihdam edebilece¤idir. Nitekim firman›n emek talebi D L1’den DL2’ye artt›¤›nda, oligopolcü pi yasadaki geçerli ücreti artt›rmadan istihdam› L 0’dan L1’e artt›rabilecektir. X noktas›nda firma piyasadaki iflsizlerin tümünü istihdam etmifl olmaktad›r. Oligopolcü firma istihdam› L 1’in ötesine artt›rmak istiyorsa, baflka firmalarda çal›flan iflçileri kendi firmas›na çekebilmek için W 0’dan daha yüksek ücret ödemesi gerekecektir. Bu nedenle flekilde emek arz e¤risi X noktas›nda dirsek yapan ve o noktadan sonra pozitif bir seyir takip eden bir e¤ri olacakt›r. Yukar›da, oligopol piyasas›nda firmalardan birinin ataca¤› ad›mlar›n di¤er firmalar›n misilleme yapmalar›na neden olaca¤› belirtilmiflti. Emek arz e¤risinin, pozitif esneklikte olan k›sm›n›n hangi esneklikte olaca¤› (dik veya yat›k olaca¤›) inceledi¤imiz firman›n rakiplerinden eleman transfer etme çabalar›na karfl›l›k rakip firmalar›n iflgücünü korumak veya istihdam düzeyini yükseltmek için benzeri flekilde ücretleri ne kadar yükselteceklerine ba¤l›d›r. E¤er di¤er firmalar ücretleri yükseltme konusunda yar›fla girmezlerse, emek arz e¤risinin pozitif e¤imli k›sm› fazla dik olmayacakt›r. Öte yandan, firmalar birbirlerinin ücret tekliflerine aynen takip ederek veya ondan daha yüksek ücret vererek karfl›l›k verirlerse, emek arz e¤risinin pozitif e¤imli k›sm› daha dik olacakt›r. SIRA S‹ZDE

3

Neden oligopolcü firmalar birbirleri ile ücret yar›fl›na girmezlerse emek arz e¤risinin pozitif e¤imli k›sm› yat›k, tersi durumunda dik olacakt›r? Son olarak, oligopolcü firmalar›n piyasadaki üretimin büyük k›sm›n› gerçeklefltiren büyük kurulufllar oldu¤u gerçe¤inin alt›n› çizmekte fayda vard›r. Bu nedenle oligopolcü firmalar›n karfl›laflacaklar› karfl›laflacaklar› emek arz e¤risi asla- tam rekabetçi bir firma- n›n karfl›laflt›¤› gibi - sonsuz esneklikte bir e¤ri olmayacakt›r.


73

Özet Tam Rekabetçi bir emek piyasas›nda denge nas›l 1 oluflur? • Tam rekab rekabet et piyasas piyasas›, ›, gerçek gerçek hayat hayatta ta tüm tüm flartlar› flartlar› ile gözlenmesi güç varsay›mlar içermesine karfl›l›k kaynak da¤›l›m›nda tam etkinli¤in sa¤land›¤› piyasalar oldu¤undan, gerek mal ve hizmet fiyatlar›n›n gerekse eme¤in fiyat›n›n (ücret) aç›klanmas›nda bafllang›ç noktas›n› oluflturmaktad›r. • Tam rekab rekabetçi etçi bir emek emek piyas piyasas›n as›nda da denge denge emek emek arz ve talep e¤rilerinin kesiflti¤i noktada oluflur. Denge ücret düzeyinde iflsizlik olmad›¤›ndan, buna piyasay› temizleyen ücret oran› da denilmektedir. • Rek Rekabet abetçi çi bir bir piyasada piyasada k›sa k›sa dönemd dönemdee denge denge ücretinücretinden sapmalar olabilse de, uzun dönemde tekrar denden ge ücretine dönülecektir. Bu durum tam rekabetçi piyasalarda tek ücret kanunu olarak adland›r›l›r.

 AMAÇ

Tam rekabetçi alt piyasalarda tek bir ücret hangi mekanizmalarla sa¤lan›r? 2 • Tam rekab rekabetç etçii alt piyasa piyasalar larda da k›sa k›sa dönemde dönemde farkl› farkl› ücretler olabilse de, piyasan›n varsay›mlar› varsay›mlar › göz önünde tutuldu¤unda bu durum uzun vadede kal›c› olmayacak, piyasalar aras›nda ücretler eflitlenecektir. • Örne¤ Örne¤in, in, ayn› ayn› mesle¤i mesle¤in n iki farkl farkl›› flehirdeki flehirdeki piyasa piyasalalar›ndan birinde ücretler daha yüksek ise, piyasan›n fleffafl›k varsay›m› gere¤i iflçiler bundan haberdar olacaklar “faydalar›n› azamilefltirmek” isteyen iflçiler kolayl›kla ücretlerin düflük oldu¤u flehirden yüksek oldu¤u flehire göç edeceklerdir. • Son Sonuçt uçtaa ücretleri ücretlerin n yüksek oldu¤ oldu¤u u piyasaya piyasaya iflgücü iflgücü girifli fazla oldu¤undan ücretler düflerken, ücretlerin düflük oldu¤u gerekçesi ile iflgücünün bir b ir k›sm›n› kaybeden piyasada ise emek arz› azald›¤›ndan ücretler yükselecektir. Eme¤in piyasalar aras›ndaki hareketlili¤i ücretler birbirine eflitleninceye kadar devam edecektir.

 AMAÇ

Emek arz ve talebindeki de¤iflmeler dengeyi nas›l de¤ifltirir? 3 • Emek arz› arz›nda nda ve taleb talebinde inde meydan meydanaa gelebil gelebilece ecek k kaymalar rekabetçi bir emek piyasas›nda var olan dengenin bozulmas›na neden olabilecektir. Ancak piyasan›n iflleyifli farkl› bir ücret ve istihdam bilefliminde yeniden dengeye gelinmesini sa¤layacakt›r.

 AMAÇ

• Arz veya talebi talebin n kaymas› kaymas› ile bafllan bafllang›çta g›çtaki ki denge denge ücretinde talep fazlas› oluflmuflsa daha yüksek bir ücret düzeyinde piyasa yeniden dengeye gelebilecektir. Talep fazlas› emek arz› sabitken emek talebinin artmas›ndan kaynaklanm›flsa denge istihdam düzeyi de artacak, talep sabitken arz›n azalmas›ndan kaynaklanm›flsa azalacakt›r. • Öte yan yandan dan,, eme emek k piy piyasa asas›n s›nda da arz fazlas›n›n oluflmas› ücretlerin düflmesine neden olacakt›r. fiayet arz fazlas› talep sabitken arz›n artmas›ndan kaynaklanm›flsa denge istihdam düzeyi azalacak, arz sabitken talebin azalmas›ndan kaynaklanm›flsa denge istihdam düzeyi artacakt›r. Ücretlerin azalma yönünde kat› oldu¤u durumda bozulan denge nas›l tekrar oluflur? 4 • Gerçe Gerçek k hayatta hayatta paras parasal al ücretl ücretlerin erin artma yönünde esnek olduklar› halde, azalma yönünde ayn› esnekli¤e sahip olmad›klar› bilinmektedir. Ücret kat›l›¤› sendikalar ve toplu sözleflme düzeninden kaynaklanabildi¤i gibi zaman zaman iflverenlerin tutumu da bu konuda etkili olabilmektedir. • Parasa Parasall ücretler ücretlerin in azalama azalamad›¤› d›¤› durumda denges dengesii bozulan bir emek piyasas› uzun bir zaman gerektirse de ayn› ücret düzeyinde yeniden dengeye gelebilecektir. Dengenin yeniden kurulmas›nda nispi üc- retler ve ve emek hareketlili¤i anahtar kavramlard›r.

 AMAÇ

 AMAÇ

5

Tam rekabetçi bir firma için denge nas›l oluflur?

• Tam rekab rekabetçi etçi firm firmaa piyasad piyasadaki aki çok çok say›da say›da firmafirmadan biri oldu¤undan eme¤in fiyat›n› etkileme gücüne sahip de¤ildir. Firma piyasada toplam emek arz ve talep e¤rilerine göre belirlenen denge ücretini veri olarak al›r. • Firma Firman›n n›n bu ücret düzeyi düzeyinde nde ne kadar iflçi çal› çal›flt›raflt›raca¤› emek arz ve talep e¤rilerinin kesiflme noktalar› taraf›ndan belirlenir.

74


 AMAÇ

Tekelci bir firma için denge nas›l oluflur, bunun b unun tam rekabetçi firman›n dengesinden farkl›l›¤› nedir? Ürün piyasa piyasas›nda s›nda tam rekabet rekabetçi çi ve ve tekelci tekelci firma firmalalar›n emek talep e¤rileri farkl›d›r. Farkl›l›¤›n temel nedeni marjinal gelir-fiyat iliflkisidir. Ürün piyasa piyasas›nda s›nda tam rekabet rekabetçi çi firma firma fiyat fiyat al›c›s al›c›s›› konumunda oldu¤undan sat›fllar›n› piyasada oluflan denge fiyat›ndan yapacakt›r. Bu durumda firman›n marjinal geliri fiyata eflittir. Öte yandan, piyasa talebi talebinin nin tümünü karfl›l karfl›lama ama durumunda olan tekelci bir firman›n daha fazla mal satabilmesi ürün fiyat›n› düflürmesi ile mümkün olaca¤›ndan Marjinal Gelir=Fiyat eflitli¤i burada söz konusu olmayacakt›r. Bu nedenle, nedenle, tekel tekelci ci bir bir firman›n firman›n emek talep e¤risi tam rekabetçi bir firman›n e¤risinin daha solunda yer al›r ve daha diktir. Bunun do¤al sonucu fludur: Veri bir ücret oran›nda tekelci firma tam rekabetçi firmadan daha az iflçi çal›flt›r›r.

6

•

•

•

•

 AMAÇ

7

•

•

•

•

Oligopolcü firma için denge ücret ve istihdam dü- zeyi nas›l belirlenir? Oligopo Oli gopolcü lcü bir bir firma firma iflkolund iflkolundaki aki toplam toplam üreti üretimin min büyük bir k›sm›n› gerçeklefltiren az say›da firmadan biridir. Oligopo Oli gopolcün lcünün ün emek arz arz e¤risi e¤risi piyasa piyasa ücreti ücretinden nden belirli bir istihdam düzeyine (piyasadaki iflsizlerin tamam›n› gösteren düzey) kadar yatay eksene paralel, ondan sonra ise pozitif e¤imlidir. Buna göre göre oligopol oligopolcü cü firma firma piyasada piyasadaki ki iflsizler iflsizlerin in say›s› kadar iflçiyi piyasadaki geçerli ücreti yükseltmeksizin istihdam edebilecektir. Ancak,, istihdam Ancak istihdam›› bunun bunun da ötesine ötesine artt›r artt›rmak mak isterse rakip firmalardaki iflçileri kendi firmas›na çekmesi gerekecektir. Bu durum firman›n ücretleri yükseltmesini zorunlu k›lacakt›r.


Kendimizi S›nayal›m 1. Tek ücret kanunu afla¤›daki piyasa türlerinin hangisinde geçerlidir? a. Tekel b. Ta Tam m rek rekaabe bett c. Monopson d. Oligopol e. ‹k ‹kii yan yanl› l› te teke kell

2. Afla¤›dakilerden hangisi tam rekabet piyasas›n›n varsa y›mlar› aras›nda yer almaz ? a. Firmal Firmalar ar kârlar› kârlar›n› n› azamil azamilefltirme efltirme amac amac›ndad› ›ndad›r. r. b. Piyasa Piyasadaki daki iflçiler iflçiler iflleri ifllerin n rekabetine rekabetine aç›k aç›kt›r. t›r. c. Emek piyas piyasas› as›nda nda sendik sendikala alarr mevcuttu mevcuttur. r. d. Piyasa Piyasada da çok çok say›da say›da iflçi ve iflveren iflveren vard›r vard›r.. e. Pi Piya yasa sa hom homoje ojend ndir ir..

75

6. Tam rekabetçi bir firma için ücret oran› afla¤›dakilerden hangisine eflit de¤ildir ? a. Em Emek ek ta tale lebi bine ne b. Mar Marjin jinal al ürün gel geliri irine ne c. Eme Eme¤in ¤in mar marjin jinal al veri verimin minee d. Mar Marjin jinal al emek mal maliye iyetin tinee e. Ma Marj rjin inal al ürün ürün de¤e de¤eri rine ne

7. Afla¤›dakilerden hangisi ilave iflçinin istihdam edilmesi ile para birimi cinsinden toplumun sa¤lad›¤› ekstra üretimi gösterir? a. Ma Marj rjin inal al ürü ürün n geli geliri ri b. Mar Marjin jinal al emek mal maliye iyeti ti c. Or Orta tala lama ma emek emek mali maliye yeti ti d. Ma Marj rjin inal al ürü ürün n de¤e de¤eri ri e. Or Orta tala lama ma ürün ürün ge geli liri ri

3. Oligopolcü bir firmaya olan emek arz e¤risinin flekliyle

8. Ücretler azalma yönünde yap›flkan ise emek piyasas›n-

ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Büt Bütünüy ünüyle le nega negatif tif e¤i e¤imli mlidir dir.. b. Büt Bütünüy ünüyle le pozit pozitif if e¤iml e¤imlidi idir. r. c. Belirl Belirlii bir ücrete ücrete kadar kadar s›f›r s›f›r esnek, esnek, sonra sonra pozitift pozitiftir. ir. d. Belirl Belirlii bir ücrete kadar s›f›r esnek, sonra negatif negatif e¤imlidir. e. Belir Belirli li bir bir istihdam istihdam düzeyin düzeyinee kadar kadar sonsuz sonsuz esnek, esnek, sonra pozitif e¤imlidir.

da bozulan denge afla¤›dakilerden hangisinin yard›m› ile tekrar sa¤lanabilir? a. Sen endi dika kala larr b. Eme¤ Eme¤in in bulundu¤ bulundu¤u u emek piyasas› piyasas›n› n› terk etmemes etmemesii c. Re Reel el üc ücre retl tler er d. De Devl vlet et mü müda daha hale lesi si e. Ni Nisp spii ücr ücret etle lerr

4. Biri ürün piyasas›nda tam rekabetçi di¤eri tekelci iki

üstüne ç›k›l›rsa afla¤›dakilerden hangisi olur? a. Em Emek ek arz arz faz fazla las› s› olufl oluflur. ur. b. ‹flçil ‹flçiler er aras› aras› rekabet ücreti yukar› yukar›ya ya çeker. çeker. c. ‹flvere ‹flverenler nler aras› rekabe rekabett ücreti ücreti afla¤› afla¤›ya ya iter. d. Ücret Ücretler ler iflçiler iflçiler aras› aras› rekabet rekabet nedeniyl nedeniylee eski seviyeseviyesine düfler. e. Ücr Ücret et yükselm yükselmesi esi devam devam eder, eder, dengeden dengeden gidere giderek k uzaklafl›l›r.

firman›n emek talep e¤risiyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. ‹ki ‹kisi si de de pozi pozitif tif e¤i e¤imli mlidir dir.. b. Tam rekabetçi rekabetçi firman› firman›n n ki s›f›r esneklikte esneklikte,di¤eri ,di¤eri sonsuz esnekliktedir. c. Tam rekabetç rekabetçii firman›n firman›n ki sonsuz sonsuz esneklik esneklikte, te, di¤edi¤eri s›f›r esnekliktedir. d. ‹ki ‹kisi si de sonsu sonsuzz esnekl esneklikt iktedi edir. r. e. Hiçbiri

5. Afla¤›dakilerden hangisinde tam rekabetçi bir piyasada talep fazlas› meydana gelir? a. Emek talebi sabitk sabitken en piyasay piyasayaa yurtd›fl›nd yurtd›fl›ndan an iflgücü iflgücü göçünün olmas› b. Emek arz› arz› sabitken sabitken yeni yeni iflverenler iflverenlerin in piyasaya piyasaya girifl yapmas› c. Emek arz› arz› sabitke sabitken n iflgücünün iflgücünün verim verimlili lili¤ini ¤inin n düflmesi düflmesi d. Emek talebi sabitke sabitken n di¤er iflleri ifllerin n ücretl ücretlerinin erinin artmas› e. Emek arz› arz› sabitk sabitken en üretilen üretilen ürüne olan talebi talebin n azalmas›

9. Tam rekabetçi bir emek piyasas›nda denge ücretinin

10. Tam rekabetçi bir firmada denge istihdam düzeyinin belirlendi¤i nokta ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Ortal Ortalama ama emek maliy maliyeti eti marjina marjinall ürün ürün de¤erinden de¤erinden büyüktür. b. Marj Marjinal inal emek emek maliyeti maliyeti ortalam ortalamaa emek maliyeti maliyetinnden küçüktür. c. Marjina Marjinall emek emek maliyeti marjinal ürün gelirin gelirinee eflittir. eflittir. d. Marji Marjinal nal ürün ürün de¤eri de¤eri ortalama ortalama emek maliyet maliyetinden inden büyüktür. e. Marji Marjinal nal ürün ürün de¤eri de¤eri ortala ortalama ma emek emek maliyeti maliyetinden nden küçüktür.

76

“


Yaflam›n ‹çinden

Okuma Parças›

Dayton’un D›fl›ndaki Çimenler O Kadar Yeflil De¤ildir * Patrick L.Thimangu Dayton Business Journal 1 fiubat 2002

Yüksek Maliyetler Silikon Vadisinin Rekabet Avantaj›n› Tehdit Etmektedir* David A. Sylvester Mercury News 19 Ocak 2003

Daha yüksek ücret kazanmak için Dayton’u terk edip ülkenin baflka eyaletlerine giden iflçiler, bir anlamda yaban ördeklerini takip eden kifliler konumunda olacaklard›r. En son ücret istatistiklerine göre Dayton’daki özel sektör çal›flanlar› ülkenin 230 metropoliten bölgesindeki meslektafllar›ndan daha ücret almaktad›rlar. Örne¤in, DaytonSpringfield’de 1999 y›l›nda bir iflçi ortalama olarak y›lda 30.600$ kazan›yorken, bu miktar Jacksonville’de 27.400$, ve Honolulu’da 29.000$’d›r. Yerel bir flirketin müdürü olan Charlene Miller; yaflam maliyeti, ulafl›m süresi, emlak fiyatlar› ve yaflam kalitesi birlikte düflünüldü¤ünde Dayton-Springfield’de çal›flanlar›n daha büyük flehirlerde yaflayanlardan önemli ölçüde yüksek gelir elde ettiklerini belirtmektedir. Ancak, Dayton Üniversitesi ‹fl ve Ekonomik Araflt›rmalar Merkezi Müdürü Richard Stock imalat sanayiindeki yüksek ücretlerin uzun ömürlü olmayabilece¤i endiflesini tafl›maktad›r. Bölgedeki yüksek ücretlerin otomotiv sektöründen ve sendikalardan kaynakland›¤›n› belirten Stock, “firmalar›n fabrikalar› emek piyasalar›n›n daha ucuz oldu¤u di¤er eyaletlere veya deniz afl›r› ülkelere kayd›rmalar› durumunda ücretlerin düflece¤ini” ileri sür-

mektedir. Stock ayn› zamanda, firmalar›n giderek iflgücünü daha modern ve geliflmifl ekipmanlarla ikâme ederek daha az emek-yo¤un hale dönüflmekte olduklar›n›, bunun da ücretleri geriletece¤ini belirtmektedir. * Bu haber http://www.bizjournals.com/dayton/sto- nes/2002/02/04/story 5.html ‹nternet adresinden al›n›p k›salt›larak tercüme edilmifltir.

Silikon vadisindeki flirketlerin baflkanlar›ndan biri olan Keith Kennedy vergi oranlar› yükseltilip hizmetler azalt›ld›kça silikon vadisinin ifl yapmak için daha pahal› bir yer haline gelece¤ini, bunun ise ekonomik canlanmay› tehlikeye sokan bir durum oldu¤unu belirtti. Kennedy’nin baflkanl›¤›n› yapt›¤› Joint Venture’›n bugün yay›nlanan raporunda geçti¤imiz iki y›lda ifllerin ve gelirlerin önemli ölçüde düfltü¤ü belirtildi. Raporda belirtilen iyi bir geliflme, geçen y›l iflgücü verimlili¤inin artmas›na ba¤l› olarak maliyetlerin azalmas› d›r. Vadideki flirketler bölgedeki yüksek maliyetleri ancak iflçiler baflka yerlerdeki iflçilerden daha verimli olduklar›nda kald›rabileceklerdir. Geleneksel olarak verimlilik art›fl› araflt›rmalar sonucunda yeni ve geliflmifl ürünler üreterek daha ucuz ve eski teknolojiyi baflka ülkelerde (off-shore) üretmekle sa¤lanmaktad›r. Ancak, mevcut ürünler bu flekilde ücretlerin düflük oldu¤u deniz afl›r› ülkelerde üretilirken, silikon vadisinin keflfedilmemifl teknoloji piyasas›nda çok iyi durumda olmad›¤› bilinmektedir. Ekonomistler Baflkan› Doug Henton, vadi için esas olan›n yeni teknoloji ürünlerinin yarat›lmas› oldu¤unu ve düflük mali yetli üreticiler olman›n kendilerine bir fley kazand›rmayaca¤›n› belirtmektedir. Yar› iletken ‹flkolu Baflkan› George Scalise de vadideki flirketlerin yeni ürünler yaratmalar› durumunda daha h›zl› büyüyerek daha yüksek ücretler verebileceklerini söylemektedir. * Bu haber http://www.ledger-enquirer.com/mld/ledgeren- http://www.ledger-enquirer.com/mld/ledgeren- quirer/business/technology/498739 quirer/business/t echnology/4987399.html 9.html adresinden al›- n›p k›salt›larak tercüme edilmifltir.

”




Biçerli, M.K.(2000). Çal›flma Ekonomisi . ‹stanbul, Beta Bas›m Yay›m A.fi., s.151-172. Kaufman, B.E.(1989). The Economics of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition, Chicago The Dryden Press, s.225-252. Mc Connell, C.R ve Brue, S.L. (1989). Contemporary La bor Economics Second Edition , New York: Mc Graw-Hill Book Company, s.174-176. Rima, I (1981). Labor Markets, Wages And Employement: An Introduction To Labor Economics , New York: W.W. Norton&Company, s.134-135.

1. b 2. c 3. e 4. e 5. b 6. d 7. d 8. e 9. d 10. c

77

Ayr›nt›l› bilgi için “Tam Rekabet Piyasas›nda Tek Ücret Kanunu” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Tam Rekabet Piyasas›nda Tek Ücret Kanunu” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Oligopolcü Bir Firma ‹çin Piyasa Dengesi” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Tekelci Bir Firma için Piyasa Dengesi” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Talep Fazlas›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Tam Rekabet Piyasas›nda Tek Ücret Kanunu” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Tam Rekabet Piyasas›nda Tek Ücret Kanunu” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Ücret Rijitli¤i Durumunda Dengelenme” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Tam Rekabet Piyasas›nda Tek Ücret Kanunu” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Tam Rekabetçi Bir Firma ‹çin Ücret ve ‹stihdam Belirlenmesi” konusuna bak›n›z.

78



S›ra Sizde 3

S›ra Sizde 1

Oligopolcünün emek arz e¤risinin pozitif e¤imli k›sm› firman›n piyasadaki iflsizlerin tümünü istihdam ettikten sonra di¤er firmalardan eleman transfer etmek durumunda kald›¤› istihdam düzeylerini gösterir. Oligopolcü rakip firmalardan transfer yapmak istedi¤inde rakipleri de elemanlar›n› kapt›rmamak için ücretleri yükseltirlerse emek arz e¤risinin pozitif e¤imli k›sm› dik olacakt›r. Öte yandan rakip firmalar oligopolcünün bu çabalar›na karfl›l›k vermezlerse emek arz e¤risinin pozitif e¤imli k›sm› yat›k olacak, oligopolcü ücreti fazla yükseltmeden rakip firmalardan personel transfer edebilecektir.

Bir mala yönelik talebin artmas› o mal›n üretiminde kullan›lan eme¤e olan talebin de artmas›na neden olur. Di¤er fleylerde de¤iflme yokken emek talebinin bu flekilde artmas› emek talep e¤risini sa¤a kayd›racak ve geçerli ücret düzeyinde talep fazlas› meydana gelecektir. Piyasada ifl verenlerin çal›flt›rmak istediklerinden daha az iflçi olmas› iflverenler aras› rekabete sebep olarak emek piyasas› eskisine göre hem daha yüksek ücret, hem de daha yüksek istihdam düzeyinde yeni bir dengeye gelecektir. S›ra Sizde 2

Bir emek piyasas›nda denge bozuldu¤unda ücretler azalma yönünde rijit oldu¤unda bile piyasada denge yeniden sa¤lanabilir. Ancak bu süreç ne kolay ne de maliyetsiz dir. Böyle bir durumda talep daralmas›n›n yafland›¤› piyasada ücretler yükselmeyece¤i için nispi ücretler düflecek, iflsiz kalan iflçiler baflka piyasalara giderlerken nispi ücretlerin düflüklü¤ü yeni yat›r›mc›lar› bu piyasaya çekecektir. Sonuçta piyasa eski nominal (parasal) ücret düzeyinde ancak daha düflük bir istihdam düzeyinde yeniden dengeye gelebilecektir. Ancak bu süreç uzun ve zor bir süreçtir. Ayr›ca talep daralmas›n›n yafland›¤› piyasada iflsiz kalan iflçilerin bir k›sm› (örne¤in yafll› iflçiler) baflka piyasalara veya sektörlere geçifl yapamayacaklar, kal›c› bir flekilde iflsiz konumuna düflebileceklerdir.

Ücret ve Ücret Teorileri

6

Ücret, eme¤i karfl›l›¤›nda çal›flan insanlar›n gelirini ve yaflam standard›n› belirleyen bir unsur; beslenme, giyinme ve bar›nma gibi temel gereksinimlerini karfl›layabilece¤i yegane kaynakt›r. Bunun yan›nda, iflveren aç›s›ndan, üretim sürecinin önemli bir maliyet unsurudur. Hükümetler bak›m›ndan ise, istihdam, fiyatlar ve enflasyon, ulusal verimlilik, yat›r›m ve tasarruflar gibi ekonominin geliflme h›z›n› do¤rudan etkileyen temel bir ö¤edir. Özellikle geliflmifl ülkelerde çal›flanlar›n yaklafl›k olarak %80-90’›n›n ücret ya da maafl geliri ile geçimini sa¤l›yor olmas›, konunun ne kadar genifl bir kitleyi ilgilendirdi¤inin de en önemli göstergesidir.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz:  Bir ekonomideki ücret düzeyi neden önemlidir?  Ücretle ilgili bilinmesi gereken bafll›ca temel kavramlar nelerdir?  Ücret teorileri hangi ihtiyaçtan do¤mufl ve bu konuda neden çeflitli dönemler- de bir çok teori ortaya at›lm›flt›r?  Ücret teorileri nas›l s›n›fland›r›labilir?

79

80


HENRY FORD VE ETK‹N ÜCRETLER Dünyan›n en popüler otomobilini, T modelini, üreten Henry Ford, 1914’te yapt›¤› bir aç›klamayla flirketinin bütün nitelikli iflçilere günlük sekiz saatlik bir çal›flma karfl›l›¤›nda 5 dolar ödeyece¤ini duyurdu. Bu, günde dokuz saatlik çal›flmayla 2,34 dolar ücret alan iflçiler için büyük bir ücret art›fl›yd›. Firman›n kâr oran›n›n yüksek olmas›na ra¤men, ücretlerdeki bu art›fl -ki firman›n o dönemdeki kâr›n›n yaklafl›k yar›s› tutar›ndad›r- pek küçümsenecek bir düzeyde de¤ildi. Henry Ford’un bu uygulamas› sonucunda 1913’te %370 olan iflten ayr›lma oran›, bir y›l sonra, 1914’te, %54’e, 1915’te de %16’ya düflmüfltür. ‹flten ç›karma oran› da 1913’te %62 iken, 1914’te %7’ye, 1915’te de %0.1’e inmifltir. Ayn› flekilde, iflçilerin ifle devams›zl›k oranlar›nda da önemli bir düflüfl yaflanm›flt›r. 1913’te %10 olan devams›zl›k oran›, 1914’te %2.5’e gerilemifltir. Bütün bu olumlu geliflme- lerle yüksek ücretler aras›ndaki iliflki konusunda bir kuflku olmasa gerek. Ford’un fabrikas›ndaki verimlilik art›fl›, artan ücret maliyetlerini karfl›lamada yeterli olmufl mudur? Bu sorunun yan›t› pek net de¤ildir. 1914’teki verimlilik 1913’e göre yüksektir. Yüksek ücretlere ra¤men kârlarda da bir art›fl gözlenmifltir. Ancak, kârlardaki bu art›fl›n ne kadar› bu uygulaman›n sonucu, ne kadar› da T modelinin artan baflar›s› sebebiyledir, bunu tahmin etmek güçtür. Henry Ford’un fabrikas›ndaki bu uygulaman›n sonuçlar› etkin ücretleri des- teklerken olaya kâr maksimizasyonu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ücretlerin 5 dolara yükseltilmesi pek rasyonel görülmeyebilir. Ancak, Henry Ford bununla iflçilerin kurumsal ba¤l›l›¤›n› gelifltirerek iflyerinde disiplini ve etkinli¤i artt›rmay› baflarm›fl- t›r. Ayr›ca, hem sendikalar› d›flar›da tutmufl, hem de kendisinin ve flirketinin bedava reklam›n› yapm›flt›r. Kaynak: Raff, D., Summer, L. (1986). “Did Henry Ford Pay Efficiency Wa ges”, NBER Working Paper, 2101.


Do¤al Ücre Do¤al Ücrett Teori Teorisi si Ücret Ücr et Fon Fonu u Teor Teorisi isi Art›k Art ›k De¤er De¤er Teor Teorisi isi Marjinal Marji nal Verim Verimlilik lilik Teoris Teorisi i

• Pazarl Pazarl›k ›k Teo Teoris risi i • Sat Sat›na ›nalma lma Gücü Gücü Teor Teorisi isi • Etk Etkin in Ü Ücre crett Teoril Teorileri eri

‹çindekiler • ÜCRET‹N ÖNEM‹ • ÜCRET VE ÜCRETLE ‹LG‹L‹ ÇEfi‹TL‹ KAVRAMLAR • Ücret Haddi-Ücret Geliri • Brüt Ücret-Net Ücret • Parasal Ücret-Gerçek Ücret • Asgari Ücret • ÜCRET TEOR‹LER‹ • Klasik Ücret Teorileri • Modern Ücret Teorileri

81

Ünite 6 - Ücret ve Ücret Teorileri

G‹R‹fi Ücret konusu, çal›flma ekonomisinin oldu¤u kadar, sosyal politika, ifl hukuku ve iflletme gibi di¤er sosyal bilim dallar›n›n da ele ald›¤› çok boyutlu bir konudur. Bu nedenle ücretler, Sosyal Politika, ‹fl Hukuku ve ‹nsan Kaynaklar› Yönetimi kitaplar›n›zda da ele al›nacak bir konu olacakt›r. Ancak, her bilim dal›n›n konuya yaklafl›mlar› aras›ndaki farkl›l›klar sebebiyle, do¤al olarak bu kitaplar›n›zda ücret konusunun farkl› yönleri ele al›nacakt›r. Biz de bu ünitede, konuya çal›flma ekonomisi penceresinden bakarak, ekonomide anahtar bir rol oynayan ücreti, ücretle ilgili kavramlar› ve ücret oluflumunu aç›klayan bafll›ca teorileri ele almaya çal›flaca¤›z.

ÜCRET‹N ÖNEM‹ Günümüzde gerek ekonomik ve gerekse de sosyal politikalar›n temel konular›ndan birisini ücretler oluflturmaktad›r. Özellikle geliflmifl ülkelerde, çal›flanlar›n yaklafl›k olarak %80-90’›n›n ücret ya da maafl geliri ile geçimini sa¤l›yor olmas›, konunun ne kadar genifl bir kitleyi ilgilendirdi¤inin de en önemli göstergesidir. Temel üretim faktörü olan eme¤in fiyat› fleklinde tan›mlanan ücret, ekonomik ve sosyal boyutlar›yla çok yönlü bir konudur. Zira ücret, eme¤i karfl›l›¤›nda çal›flan insanlar›n gelirini ve yaflam standard›n› belirleyen bir unsur; beslenme, giyinme ve bar›nma gibi temel gereksinimlerini karfl›layabilece¤i yegane kaynakt›r. Bunun yan›nda, iflveren aç›s›ndan, üretim sürecinin önemli bir maliyet unsurudur. Hükümetler bak›m›ndan ise, istihdam, fiyatlar ve enflasyon, ulusal verimlilik, yat›r›m ve tasarruflar gibi ekonominin geliflme h›z›n› do¤rudan etkileyen temel bir ö¤edir. Özellikle geliflmekte olan ülkelerde en büyük iflverenin devlet olmas›, hükümetlerin ücret düzeyi ile do¤rudan ilgilenmesini ilgilenmesini zorunlu k›lmaktad›r. Günümüzde ücret, emek piyasas›nda arz ve talebe göre belirlenen bir de¤er olman›n ötesinde anlamlar tafl›maktad›r. Bu yönüyle ücret, iflçinin eme¤inin bedeli olmas›n›n yan›s›ra onun kiflili¤ine ve insan haklar›na da ba¤lanarak, ekonomik oldu¤u kadar sosyal bir olgu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Adil olmayan, düflük ya da abart›lm›fl yüksek ücretler, ekonomik ve sosyal yaflant›y› çeflitli biçimlerde ve yönlerde etki alt›na almaktad›r. Sefalet ücretleri ya da çok düflük ücretler önce, toplumda sosyal bar›fl› tehlikeye sokar, huzursuzluklar›n kayna¤› olur. ‹flçilerin üzerinde olumsuz etkiler yapar. Verimlilik ve ekonominin geliflme h›z› düfler. Bunun yan›nda, tüketicisi olmayan mallar›n üretimi ekonomik bunal›mlara yol açar. Di¤er taraftan verimlili¤in üzerine ç›km›fl ücretler, toplumda iflsizlik denilen ve geliri yaln›z ücretinden oluflan insanlar bak›m›ndan büyük sak›ncalar›n kayna¤› olan sorunu ortaya ç›kar›r. Özellikle tam istihdam›n sa¤lanm›fl oldu¤u ülkelerde, sendikalar›n elde ettikleri toplu pazarl›k gücünden yararlanmak suretiyle ve iflverenlerin istihdam piyasas›nda birbirleriyle rekabetleri sonunda verimin üzerine ç›kan ücret düzeyleri oluflturmalar› nedeniyle, ekonomide istikrar› tehlikeye düflürür. Enflasyona yol açar ve sürekli bir geliflmenin olanaklar›n› k›s›tlayarak sosyal adaletsizliklere neden olur (Talas, 1997, s.37). Ücretlerin bir ekonomi içindeki anahtar rolü nedir?

ÜCRET VE ÜCRETLE ‹LG‹L‹ ÇEfi‹TL‹ KAVRAMLAR Bütün ekonomik ve sosyal olaylar gibi ücrete de çeflitli aç›lardan bak›ld›¤›nda farkl› tan›mlamalar yap›labilir. Ancak yap›lacak tan›m, iflçi için bir gelir kayna¤›, iflveren için ise bir maliyet unsuru olan ücretin bu iki yönünü de kapsamak durumundad›r. Ayr›ca, ücret kavram›n› yaln›z para ile belirlenen bir gelir anlam›nda da al-

SIRA S‹ZDE

1

82


Ücret: Bir ifl karfl›l›¤›nda iflveren taraf›ndan iflçiye saat bafl›na, gündelik, haftal›k, on befl günlük ya da ayl›k olarak ödenen, para ve para ile belirlenebilen mallar›n ve hizmetlerin oluflturdu¤u bir gelirdir.

Ücret Haddi: Belirli bir üretim ya da zaman birimi bafl›na eme¤e ödenen ücrettir. Ücret Geliri: Genellikle ifl süresi ile ücret haddinin çarp›m›na eflittir. Ancak bu gelire, prim, ikramiye, fazla çal›flma ücreti gibi ücret ekleri de dahildir.

g›lamamak gerekir. ‹flveren taraf›ndan iflçiye yap›lan parasal olmayan ödemeler de ücretin bir parças› olarak kabul edilebilir. Dolay›s›yla, bütün bu bak›fl aç›lar›n› tek bir tan›m içerisinde toplaman›n güçlü¤üne ra¤men ücrete iliflkin flu genel tan›mlamalar› yapabiliriz: “Ücret, ekonomik anlam› ile mal ve hizmet üretiminde harcanan insan eme¤inin karfl›l›¤›, baflka bir ifadeyle eme¤in fiyat›d›r”. “Ücret, bir ifl karfl›l›¤›nda iflveren taraf›ndan iflçiye saat bafl›na, gündelik, haftal›k, on befl günlük ya da ayl›k olarak ödenen, para ve para ile belirlenebilen mallar›n ve hizmetlerin oluflturdu¤u bir gelirdir”. “Ücret, ekonomik aç›dan eme¤in fiyat›, sosyal politika aç›s›ndan eme¤in geçim arac›, ifl hukuku aç›s›ndan da eme¤in bedeni ve fikri faaliyetlerinin karfl›l›¤›d›r”. karfl›l›¤›d›r”. Ücret konusunun daha iyi anlafl›labilmesi için, ücretle ilgili baz› kavramlar›n bilinmesi gerekmektedir. Bu kavramlar›n belli bafll›lar› flunlard›r:

Ücret Haddi - Ücret Geliri Ücret haddi (oran›): Belirli bir üretim ya da zaman birimi bafl›na eme¤e ödenen ücrettir. Saat bafl›na 1.500.000 TL ya da ürün bafl›na 5.000.000 TL gibi ifade edilebilen ücret haddi, iflçilik maliyetlerinin hesaplanmas›nda iflveren için önemlidir. Ücret geliri ise, genellikle ifl süresi ile ücret haddinin çarp›m›na eflittir. Ancak bu gelire, prim, ikramiye, fazla çal›flma ücreti gibi ücret ekleri de dahildir. Dolay›s›yla, bir iflçinin yaln›zca ücret haddini bilmek, ücret gelirini ö¤renmemize yetmez. Ücret haddi d›fl›nda ücret gelirini etkileyen di¤er unsurlar› da ayn› zamanda bilmemiz gerekir. ‹flçinin sat›nalma gücü bak›m›ndan ücret geliri daha önemlidir.

fiekil 6.1 Ücret Haddi, Kazanç, Toplam Ücret ve Gelir Aras›ndaki ‹liflkiler

Ücret Haddi (Wage Rate) X Çal›fl›lan Zaman Birimi (Zaman birimi bafl›na ödeme)

=

Kazançlar (Earnings) Yan Ödemeler

+

Kaynak: Ehrenberg, R. Smith, R. (2000). Modern Labor Economics, s. 35.

=

Toplam Ücret

Ücret D›fl› Gelir (Faizler, Temettüler, Transferler) + =

Brüt Ücret: ‹flçi için iflletmenin kasas›nda ç›kan ücrettir. Net Ücret: ‹flletme taraf›ndan belirli bir dönem için ödenen ücret gelirlerinden, vergi ve sosyal sigorta primleri gibi kesintiler yap›ld›ktan sonra iflçinin eline geçen ücrettir.

Gelir

Brüt Ücret-Net Ücret ‹flveren taraf›ndan iflçiye ödenen ücret brüt ücrettir. ‹flletme taraf›ndan belirli bir dönem için ödenen ücret gelirlerinden, vergi ve sosyal sigorta primleri gibi kesintiler yap›ld›ktan sonra iflçinin eline geçen ücret ise, net ücret tir. tir. Yani, brüt ücret iflletmenin kasas›ndan ç›kan, net ücret ise iflçinin cebine giren para miktar›d›r. Brüt ücretten yap›lan kesintiler artt›kça net ücret düfler. ‹flveren için önemli olan elbette, iflçilik maliyetlerinin hesab›nda dikkate al›nan, brüt ücret iken; iflçi için ise önemli olan eline geçen net ücrettir.

83


16 YAfiINI DOLDURMUfi ‹fiÇ‹LER ‹Ç‹N ASGAR‹ ÜCRET‹N NET‹N‹N HESABI (TL/AY) ASGAR‹ ÜCRET 306.000.000 SSK PR‹M‹ %14 42.840.000 ‹fiS‹ZL‹K S‹G.FONU % 1 3.060.000 GE L ‹ R V E R G ‹ S ‹ % 1 5 32.265.000 DAMGA VERG‹S‹ %06 1.836.000 KES‹NT‹LER TOPLAMI 80.001.000 NET ASG SGAR AR‹‹ ÜCRET 225.999.000

Tablo 6.1: Asgari Ücretin Net Hesab› (01.01.2003 tarihinden itibaren) Kaynak: http://calisma.gov.tr

Parasal Ücret-Gerçek Ücret Ücretleri, ödenen ücretin de¤eri bak›m›ndan parasal (nominal) ve gerçek (reel) ücret olarak ikiye ay›rabiliriz. Bir iflletme için önemli olan bir iflçi için kasas›ndan ç›kan parad›r, yani parasal ücret tir. tir. Ancak enflasyonist bir ekonomiye sahip ülkelerde paran›n sat›nalma gücünde yaflanan düflüfller iflçi için ücretin sat›nalma gücünün, yani reel ücret in in öne ç›kmas›na neden olmaktad›r. Özetle, iflçinin refah› elde etmifl oldu¤u parasal gelirle de¤il; eline geçen bu para ile sat›n alabilece¤i mal ve hizmetlerin de¤eri ile ölçülür. ‹flveren aç›s›ndan ise, önemli olan parasal ücretlerdir. Çünkü, iflçilik maliyeti parasal ücretlere göre hesaplan›r. Belirli bir dönemdeki reel ücret, o dönemdeki parasal ücretin tüketici fiyat indeksine bölünmesiyle bulunabilir.

Parasal Ücret: ‹flçinin eline geçen parasal de¤erdir. Gerçek Ücret: Ücretin sat›nalma gücüdür.

Tüketici Fiyatlar› ‹ndeksi Genel tan›m› ile tüketici fiyatlar› indeksi (TF‹), belirli b ir dönemde belirli bir kitle taraf›ndan tüketici mal ve hizmetlerine ödenen perakende fiyatlardaki de¤iflikliklerin ölçüsüdür. TF‹ belirli bir referans dönemde belirli bir kitle taraf›ndan sat›n al›nan mal ve hizmetlerle belirlenen bir sepetin maliyetini, zaman içinde karfl›laflt›rarak fiyat de¤iflikliklerini ölçer. Sepet ayn› maddeleri içerdi¤inden, miktar ve kalite de ayn› kald›¤›ndan, indeks sadece fiyat hareketlerini yans›t›r. Bu nedenle TF‹, tüketici fiyatlar›nda, dolay›s›yla tüketicilerin sat›n alma gücünde zaman içinde meydana gelen de¤iflmelerin göstergesi olarak kullan›l›r. TF‹ çeflitli kesimlerce de¤iflik amaçlarla kullan›lmaktad›r. Bu amaçlardan en önemlileri; • enf enflas lasyon yon ve ekon ekonomi omi içi içinn bir bir göste gösterge rge olm olmas› as›,, • hük hüküme ümetle tlerin rin ekonom ekonomik ik politik politikala alar›n r›n›n ›n belirle belirlenme nmesi, si, • üc ücre rett ve fiy fiyat atla lar› r›nn ayarl ayarlanm anmas› as›,, • mi millllii muha muhase sebe be hes hesap apla lar› r›,, • fi fiya yatt an anal aliz izle leri ri,, • tic ticari ari faal faaliye iyetle tlerin rin yön yönlen lendir dirilm ilmesi esidir dir.. D‹E Kentsel Yerler Tüketici Fiyatlar› ‹ndeksi (1994=100) Y›l Türkiye Ankara ‹stanbul ‹zmir 1998 1163.0 1190.0 1191.3 11 51.7 1999 1917.4 2001.3 1968.5 19 05.9 2000 2970.4 3127.8 3038.6 29 10.3 2001 4586.3 4826.6 4682.2 45 01.5 2002 6648.6 6905.9 6758.1 65 37.5

Tablo 6.2: Tüketici Fiyatlar› ‹ndeksi Kaynak: D‹E (http:/www.die.gov.tr/ konularr/fiyat03.htm)

84


Asgari Ücret Asgari Ücret: Bir yandan iflçiye sosyal bak›mdan uygun asgari bir yaflam düzeyi sa¤lamaya elveriflli olan, öte yandan da iflverenleri daha düflük ücret ödemekten al›koyan zorunlu niteli¤i olan bir ücrettir.

Sosyal politika yönünden ücret, verime ve ihtiyaca göre farkl› flekillerde ele al›nmaktad›r. Verime göre ücret iktisadi bir kavramd›r. Herkesin yapt›¤› iflin de¤erine ve çal›flmas›na göre ücret almas›n› ifade eder. Oysa, ihtiyaca göre ücret sosyal bir kavramd›r. Burada ücret, bir üretim faktörü olan eme¤in bedeli olarak de¤il, toplumun ve yaflam›n merkezini oluflturan insan›n yaflamas›n› mümkün k›lan bir gelir kayna¤› olarak kabul edilir (Zaim, 1997, s. 220). Ancak, iflverenler ihtiyaca göre ücret kavram›n› kendiliklerinden benimsemedikleri benimsemedikleri için bunu sa¤layacak bir araç olan asgari ücret uygulamas›na gerek görülmüfltür. O halde asgari ücreti flu flekilde tan›mlayabiliriz: “Bir yandan iflçiye sosyal bak›mdan uygun asgari bir yaflam düzeyi sa¤lamaya elveriflli olan, öte yandan da iflverenleri daha düflük ücret ödemekten al›koyan zorunlu niteli¤i olan bir ücrettir” (Kutal, 1969, s. 6). Asgari ücret konusunda daha genifl bilgiyi Sosyal Politika kitab›n›zda bulabilirsiniz.

ÜCRET TEOR‹LER‹ Ücretin nas›l olufltu¤u ve düzeyi konusunda her dönemde iktisatç›lar taraf›ndan çeflitli teoriler ileri sürülmüfltür. Ancak, ücretleri etkileyen farkl› bir çok unsurun olmas› ve bu unsurlar›n bütün ekonomik, endüstriyel ve sosyal yap›yla do¤rudan iliflkili olmas› her dönemde ve herkes taraf›ndan kabul edilebilir bir teorinin varolmas›n› olanaks›z k›lm›flt›r. Ayr›ca, ilkel denebilecek tar›msal ve el sanatlar› üretimine dayal› statik (durgun) ekonomiler için geçerli olabilecek teorilerin ço¤u dinamik ve sanayileflmifl ülkelerde ço¤u zaman geçerli olmayabilir. Bununla birlikte, her ülkenin ve her dönemin ekonomik ve sosyal koflullar› dikkate al›nd›¤›nda, her bir ücret teorisi ücret sorunlar›n›n birçok farkl› yönüne ›fl›k tutarak önemli faydalar sa¤layabilir (ILO, 1982, s. 110). Çeflitli dönemlerde ortaya at›lan ücret teorileri farkl› biçimlerde s›n›fland›r›labilir. Bu konuda kullan›lan en yayg›n s›n›fland›rm s›n›fland›rmaa Klasik ve Modern ücret teorileri biçimindedir. fiimdi bu s›n›fland›rmay› kullanarak baz› önemli ücret teorileri üzerinde dural›m.

Klasik Ücret Teorileri Daha çok 19. yüzy›l ücret teorilerini ifade eden Klasik ücret teorilerinden, Do¤al ücret teorisi, Ücret fonu teorisi ve Art›k de¤er teorisi bu bafll›k alt›nda s›ras›yla ele al›nacakt›r.

Do¤al Ücret Teorisi Liberal düflünürlerden Cantillon, Cantillon, Turgot ve Smith taraf›ndan ortaya konup Ricardo taraf›ndan gelifltirilen bu teoriye göre ücret, bir iflçinin yaflam›n› sürdürebilmesi için en çok gerekli olan tüketim mallar›n› sa¤lamaya sa¤lamaya yeten ve iflçiye eme¤inin karfl›l›¤› olarak verilen para veya mald›r. fiu halde, ücretin düzeyini belirleyen temel etken, iflçinin bedensel gereksinimleridir. gereksinimleridir. Adam Smith’e göre ücret öyle bir düzeyde bulunmal›d›r ki, iflçi yaflam›n› sürdürebilmeli ve toplumun ileriki y›llarda gereksinim duyaca¤› iflgücünün devam› sa¤lanabilmeli yani yeni kuflaklar yarat›labilmelidir. Turgot, Smith’in bu görüflünü biraz daha aç›klayarak, ücretin iflçinin fizyolojik ihtiyaçlar›n›n yan›s›ra di¤er sosyal ve kültürel gereksinimlerini de karfl›layacak, iflsiz kald›¤›nda veya hastalanmas› durumunda hiç olmazsa bir süre yaflam›n› devam ettirmesini olanakl› k›lacak tasarruftan onu yoksun b›rakmayacak bir düzeyde olmas› gerekti¤ini ileri sürmüfltür. Ricardo’nun düflüncesinde de ücret, iflçi ve ailesinin yaln›z fizyolojik gereksinimlerini de¤il, di¤er baz› gereksinimlerini de karfl›lamal›d›r (Talas, 1997, s. 42).


Do¤al ücret teorisinde genel ücret düzeyini belirleyen temel düflünce, Malthus’un nüfus teorisidir. Buna göre, uzun dönemde do¤al ücretle piyasa ücret düzeyi ayn› noktada buluflacakt›r. Piyasa ücreti herhangi bir nedenle artarak do¤al ücretin üzerinde seyretmeye bafllad›¤›nda, bafllad›¤›nda, emek arz› artacak ve ücretler do¤al ücret düzeyine inecektir. Ya da herhangi bir nedenle piyasa ücret düzeyi do¤al ücretin alt›na indi¤inde, emek arz› azalaca¤›ndan ücretler yine do¤al ücret düzeyine yükselecektir. Bu nedenle, k›sa dönemde piyasa ücreti geçici olarak do¤al ücret düzeyinin alt›nda veya üstünde seyredebilir. Ancak uzun dönemde piyasa ücreti ve do¤al ücret ayn› noktada buluflacakt›r. Klasik iktisatç›lar taraf›ndan ileri sürülen do¤al ücret teorisi, Laselle taraf›ndan insafs›z bir Tunç Kanunu olarak nitelendirilmifltir. Do¤al ücretin ancak asgari fiz yolojik gereksinimleri karfl›layaca¤› ve nüfusun, özellikle fakir aileler içinde h›zla artmas›ndan dolay› yükselmeyece¤i bir durumda, klasiklerin do¤al ücretinin en çok ücret say›lmas› gerekti¤i ortaya konulmufltur. Bu düflünceden hareketle Laselle, iflçilerin yaflam düzeylerinin ve refahlar›n›n iyilefltirilmesinin iyilefltirilmesinin olanaks›z oldu¤unu, o halde var olan ekonomik ve sosyal düzenin de¤iflmesinin gerekli oldu¤u sonucuna varm›flt›r (Talas, 1997, s. 42). Bu teoriye yöneltilen temel elefltirilerden birisi, Malthus’un nüfus teorisine da yand›r›lm›fl olmas›d›r. olmas›d›r. Halbuki, sadece belirli bir dönemi kapsayan tarihi incelemesinde g›da maddelerindeki art›fl›n nüfusun art›fl h›z›n›n gerisinde oldu¤unu ileri süren Malthus’un bu teorisi gerçekleflmemifltir. Bunun d›fl›nda bir baflka elefltiri noktas› da, teorinin evlenme ve do¤umlar›n da gelirle orant›l› olarak art›p azalaca¤› öngörüsüne yöneliktir. Oysa, y›llar itibariyle refah düzeyi artt›kça do¤um oranlar›n›n azald›¤› gözlenmifltir. Ayr›ca, bu teori 20. yüzy›lda bat› ekonomilerindeki nüfus art›fl›yla birlikte ortaya ç›kan gerçek ücret art›fllar›n› da aç›klayamam›flt›r (Zaim, 1997, s. 229).

Ücret Fonu Teorisi Klasik ücret teorilerinden ikincisi, ‹ngiliz iktisatç› John Start Mill taraf›ndan ileri sürülen ücret fonu teorisidir. Bu teoriye göre, ücret düzeyini, iflgücü hacmi ile ücretlerin ödenmesine ayr›lan ve de¤iflmeyen fon aras›ndaki iliflki belirler. Ücret düze yi bu fonun iflçi say›s›na bölünmesiyle bulunabilir. ‹flçi say›s› N , fon da F ile gösterilirse, ücret (W)= F/N olarak hesaplanabilir. ‹flçilere ödenecek ücret miktar›n›n artmas›, ücret fonunun iflçi say›s›na oranla daha h›zl› artmas›na ya da iflçi say›s›n›n azalmas›na ba¤l›d›r. ba¤l›d›r. Ancak, daha sonraki y›llarda Mill, bu sav›n› bir yana b›rakarak ücret fonunun yaln›zca iflverenler taraf›ndan belirlenmedi¤ini, iflçilerin de fon üzerinde etkili oldu¤unu ve fonun de¤iflmez olmay›p flartlara göre de¤iflebilece¤ini kabul etmifltir. Bu teoriye de bir çok elefltiri yöneltilmifltir. Bir kere, belli bir zamanda ücretleri ödemek için mevcut para miktar› ve iflgücü hacmi sabit kabul edilemez. Gerek ücret fonu gerekse de iflgücü hacmi belli s›n›rlar içinde esnektir. Bu s›n›rlar da k›sa dönemde dard›r. Nitekim, istatistikler göstermektedir ki, milli gelir içinde ücretlerin pay› çok uzun dönem dikkate al›nd›¤›nda küçük de¤iflmeler göstermektedir. Genel olarak reel ücretler düzeyindeki h›zl› art›fllar, ülkedeki sermayenin nüfus art›fl h›z›ndan daha h›zl› artmas› ile gerçekleflebilir. Bu da üretimi h›zla artt›rd›¤›ndan, gelir içindeki üretimin pay› art›fl göstermeyebilir (Lordo¤lu, 1999, s. 139).

85

86


Art›k De¤er Teorisi Klasik iktisatç›larla birlikte ortaya ç›kan do¤al ücret ve ücret fonu gibi kavramlardan hareketle, Karl Marx taraf›ndan ortaya at›lan bu teoride, iflçinin iflveren (kapitalist) taraf›ndan sömürüldü¤ü ve üretti¤i de¤erin karfl›l›¤› olan ücretin kendisine tam olarak verilmeyip bir k›sm›n›n al›kondu¤u ileri sürülmektedir. Bu, Marx taraf›ndan art›k de¤er olarak adland›r›lmaktad›r. adland›r›lmaktad›r. Marx’›n art›k de¤er kavram›, eme¤in kullan›m de¤eri ile de¤iflim de¤eri aras›ndaki farkt›r. Eme¤in kullan›m de¤eri, eme¤in fiilen çal›flt›¤› süre içersinde üretti¤i de¤erdir. Örne¤in iflçi günde 8 saat çal›fl›yorsa, bu süre içersinde iflçi taraf›ndan yarat›lan de¤er eme¤in kullan›m de¤eridir. Ancak, iflçi yaratt›¤› bu de¤erin tümüne sahip olamaz. Çünkü ona ödenen ücret ancak onun ve ailesinin asgari düzeyde geçimini sa¤layabilecek kadard›r. Bu da eme¤in de¤iflim de¤eri olarak adland›r›l›r. Yani, eme¤in de¤iflim de¤eri, eme¤in kendini yeniden üretebilmesi için sat›n alabilece¤i mallar›n de¤erine eflittir. Yukar›daki örne¤e yeniden dönersek, 8 saat çal›flan iflçinin bu sürenin 4 saatlik bölümünde kendi de¤erini yeniden üretti¤i varsa y›lacak olursa, kalan 4 saatlik çal›flma karfl›l›¤› üretilen ve karfl›l›¤› ödenmeyen bu de¤er parças› Marx’a göre kapitaliste gider ve art›k de¤er olarak adland›r›l›r. Teoriye göre art›k de¤eri ço¤altmak, mutlak ve nispi olarak bafllang›çta iki flekilde gerçeklefltirilebilir. De¤eri, harcanan iflgünü zaman› cinsinden ölçebildi¤imize göre, yarat›lan art›k de¤er, iflgünü zaman›n›n uzunlu¤u ile iflgücünün de¤eri aras›ndaki farka eflittir. O halde iflgünü zaman›n›n uzamas› art›k de¤eri ço¤altacakt›r. Nispi art›k de¤erin art›fl› ise, iflgücü veriminin art›fl›na ba¤l›d›r. Eme¤e ödenen ücret de¤iflmeyece¤i için, ayn› iflgücü ile daha fazla mal veya hizmet elde edilmesi art›k de¤eri artt›racakt›r. Art›k de¤erin bir di¤er dolayl› art›fl›n› da iflgücünün karfl›l›¤› olarak ödenen ücretin sat›nalma gücündeki de¤iflmeler belirlemektedir (Lordo¤lu, 1999, s. 140). Karl Marx, kapitalist taraf›ndan iflçinin bu flekilde sömürüldü¤ünü anlatt›ktan sonra, ücretlerin niçin asgari düzeyin üzerine ç›kamayaca¤›, yoksullaflman›n yoksullaflman›n ve sömürünün nas›l devam edece¤ini de aç›klamaktad›r. Marx ücret teorisiyle, emek arz› ve ücretler aras›nda daha önce Ricardo taraf›ndan da kurulan iliflkiyi kurmufltur. Yani, ücretlerin uzun dönemde asgari geçim düzeyini aflamayaca¤›n› söylemifltir. Ricardo taraf›ndan ileri sürülen do¤al ücret teorisi’nin temelini Malthus’un nüfus konusunda ileri sürdü¤ü görüfller oluflturmaktayd›. Marx ise, Malthus’un nüfus teorisini kabul etmemekte, onun yerine, baflka bir kavram› ortaya atmaktad›r. Bu ise, iflsizlerin oluflturdu¤u yedek iflsizler ordusu dur. dur. Yedek iflsizler ordusu piyasada sürekli olarak emek arz›n› talebin üzerinde tutmakta ve bu da asgari geçim düzeyinde bir istihdam› olanakl› k›lmaktad›r. Yani, emek arz›, talebin üzerinde oldu¤undan ücretler yükselememektedir (Yalç›ntafl, 1969, s. 29). Bu teoriye yöneltilen elefltirilerin temelinde, ücretlerin asgari geçim düzeyini Art›k De¤er: Eme¤in yeniden geçemeyece¤i görüflünü ileri süren Klasiklerin do¤al ücret teorisi’ne t eorisi’ne dayanm›fl olüretimi için gerekli olan de¤er ile eme¤in yaratt›¤› mas› yatmaktad›r. Oysa, kapitalist üretim sisteminin uyguland›¤› ülkelerde ücretletoplam de¤er aras›ndaki rin ço¤u zaman bu düzeyin üzerinde oluflmas› ve iflçilerin sendikalar arac›l›¤›yla farkt›r. ücretler üzerinde etkili olmalar› gibi nedenlerle bu görüfl büyük ölçüde geçerlili¤ini yitirmifltir.

Modern Ücret Teorileri Daha çok 20. yüzy›l ücret teorilerini ifade eden modern ücret teorilerinden, marjinal verimlilik teorisi, pazarl›k teorisi, sat›nalma gücü teorisi ve etkin ücret teorileri bu bafll›k alt›nda s›ras›yla ele al›nacakt›r.

87


Marjinal Verimlilik Teorisi 20. yüzy›l›n bafllar›nda genifl bir biçimde tart›fl›lm›fl olan marjinal verimlilik teorisi, bugün de üzerinde en çok durulan teorilerden birisidir. Ücret düzeyini, iflçinin üretiminin yani verimlili¤inin belirledi¤ini belirledi¤ini öne süren bu teori, uzun ya da k›sa dönemde ücret düzeyinin oluflumunu en iyi aç›klayan teorilerden birisi olarak kabul edilmektedir. Bu teorinin dayand›¤› baz› varsay›mlar flunlard›r: • ‹flvere ‹flverenler nler ilave ilave emek birimlerin birimlerinii gerektirecek gerektirecek olas› olas› verimlilik verimlilik art›fl›n› art›fl›n› peflipeflinen ölçebilirler. • ‹flver ‹flverenler enler aras›n aras›nda da emek temini temini konusun konusunda da tam ve mutlak mutlak bir rekabet rekabet vard›r. E¤er bu olmazsa, eme¤e verimlili¤inin alt›nda ücret ödenir. • ‹flçil ‹flçiler er marjinal marjinal veriml verimlili¤i ili¤in n ne oldu¤unu oldu¤unu bilebi bilebilirle lirler. r. • ‹flçil ‹flçiler er aras›nd aras›ndaa piyasada piyasada tam tam ve mutlak mutlak bir rekab rekabet et vard›r. vard›r. • Emek ve serma sermayenin yenin hare hareketlil ketlili¤i i¤i tamd tamd›r. ›r. • Bütün iflçil iflçiler er ifl bulabi bulabilir lir ve istihda istihdam m edilebili edilebilirler. rler. • Serm Sermayeni ayenin n tamam› tamam› kullan›lma kullan›lmaktad› ktad›rr (Zaim, (Zaim, 1997, s. 239-40). 239-40). Bu teoriye göre, piyasada tam rekabet koflullar›na dayal› bir arz ve talebin bulundu¤unu varsayal›m. varsayal›m. ‹flletmede ifle al›nan son iflçinin üretti¤i de¤er, bu iflçinin ifl verene olan maliyetini karfl›lad›¤› sürece iflveren iflçi al›m›na devam edecektir. Bu noktadan sonra al›nan her iflçinin iflverene maliyeti o iflçinin üretti¤i mal›n de¤erini geçecektir. Hiçbir iflveren herhangi bir iflçisine verimlili¤inin üzerinde ücret ödemez. Sonuçta, ücretler verimlili¤i en düflük olan iflçinin ücretine göre belirlenecektir. Yani, ücret üretim sürecine kat›lan en son iflçinin toplam ç›kt›da yaratt›¤› de¤ifliklik olan marjinal verime eflit olacakt›r. Marjinal verimlilik teorisi, belirli bir istihdam düzeyinde ücretlerin ç›kabilece¤i en yüksek düzeyi, yani tavan› belirtir. Bu ta van, verimlili¤i artt›rmak suretiyle yükselmedikçe ücret düzeyinin artmas› mümkün olmaz. Marjinal verimlilik teorisi, çeflitli iktisatç›lar taraf›ndan gerek dayand›¤› varsa y›mlar ve gerekse vard›¤› sonuçlar bak›m›ndan bir çok elefltiriyle karfl›laflm›flt›r. Teoriye yöneltilen elefltirilerin bafl›nda, marjinal verimlili¤in ölçülmesi sorunu gelmektedir. Günümüzde üretimin karmafl›klaflan yap›s›, marjinal verimlili¤in ölçülmesini güçlefltirmekte hatta bir çok alanda imkans›z k›lmaktad›r. ‹kinci bir elefltiri konusu, firmalar›n her zaman kar maksimizasyo maksimizasyoncusu ncusu olarak görülmesidir. Oysa, piyasadaki firmalar zaman zaman maksimizasyoncu olmayan davran›fllar içinde de olabilirler. Yine, teorinin kabul etti¤i sermaye/emek ikamesi her tür üretim alan›nda geçerli olmad›¤›ndan, kimi durumlarda eme¤in marjinal ürün e¤risi çizilemez. Ücretler ve verimlilik aras›nda marjinal verimlilik teorisinde öngörülmeyen bir korelasyonun bulunmas› bulunmas› da bu elefltiriler aras›nda say›labilir (Biçerli, 2000, s. 90). Bu kadar çok elefltiri ald›¤› halde, marjinal verimlilik teorisi niçin hâlâ kullan›lmaya de vam etmektedir?

Pazarl›k Teorisi Pazarl›k teorisi, iflçi ve iflverenin ayr› birer taraf oldu¤unu ve ücretlerin iki taraf aras›nda yap›lan pazarl›k sonucunda belirlenece¤ini kabul etmektedir. ‹flçi ve iflverenler ücretleri belirlemek üzere bir araya gelerek karfl›l›kl› isteklerini belirtirler. Ücretlerin en düflük ve en yüksek limitleri vard›r. Do¤al olarak iflçiler en yüksek, ifl verenler ise en düflük limitten pazarl›¤› bafllat›rlar. Sonuçta ücret düzeyi, taraflar›n pazarl›k güçlerine göre bu iki limit aras›nda bir yerde belirlenir. Cari ücret düzeyi-

SIRA S‹ZDE

2

88


ni belirleyen etken, iflverenin eme¤e olan gereksinim düzeyi ile iflçinin geçinmek için bir ifle sahip olma zorunlulu¤unun derecesidir. Bir çok iktisatç›, pazarl›k teorisinin k›sa dönemde ücret düzeyleri bak›m›ndan geçerli oldu¤unu, ancak uzun dönemde, bir ücret fonu ya da marjinal verimlilik teorisi gibi geçerli olan kurallar› ortaya koyamad›¤›n› söylemifltir. Ayr›ca bu teori, ücretin alt ve üst limitlerinin ne olaca¤›n› belirtmemektedir. Herhangi Herhangi bir pazarl›k durumunda iflverenlerin ödemeye raz› olabilece¤i en yüksek ücret düzeyi, iflletmenin kazanç düzeyine, rekabetçi gücüne, emek maliyetlerinin çok yükselmesi durumunda ortaya ç›kabilecek sat›fl kay›plar›n›n büyüklü¤üne ba¤l›d›r. En düflük ücret düzeyi ise, iflçilerin yaflam standartlar›n›n düflürülmesi karfl›s›nda gösterecekleri direniflin gücüne, sendikalar›n gücüne ve grev fonlar›n›n büyüklü¤üne ba¤l› olacakt›r (ILO, 1982, s. 113).

Sat›nalma Gücü Teorisi Üretimin devaml›l›¤›, üretilen mal ve hizmetlerin sat›nalma gücüne sahip toplum birimlerince talebine ba¤l›d›r. Sanayide üretilen mallar›n büyük bir k›sm› iflçiler ve onlar›n aileleri taraf›ndan tüketilir. E¤er iflçilerin ücretleri ve sat›nalma güçleri yüksekse, mallara karfl› yeterli talep oluflacak ve bu mallar›n üretiminin de devaml›l›¤› sa¤lanm›fl olacakt›r. Ücretler ve sat›nalma gücü düflükse, buna paralel olarak üretim azalacak ve sonuçta iflsizlik artacakt›r. Di¤er teorilerde oldu¤u gibi, bu teori de bir noktaya kadar geçerlidir. Uygulamada sat›nalma gücü teorisinin yetersiz kald›¤› baz› durumlar ortaya ç›kabilir. fiöyle ki, bu teorinin varsay›m›na göre, artan ücretler her zaman üretimde de bir art›fl meydana getirmelidir. Sat›nalma gücündeki art›fllar, e¤er tasarruflara yönelmezse, enflasyonist bir etki ortaya ç›kar›r. Bu teori, iflsizli¤in talep yetersizli¤inden kaynakland›¤› durumlarda uygulanabilir. Bununla birlikte, iflsizlik sermaye yetersizli¤inden kaynaklan›yorsa, ücret art›fllar›yla sat›nalma gücünün artt›r›lmas› iflsizli¤i azaltmada etkisiz kalabilir. Ayr›ca, yo¤un olarak uluslararas uluslararas›› ticarete ba¤l› ülkelerde, artan ücretlerin ithal mallara olan talebi artt›rabilece¤i de gözden uzak tutulmamal›d›r. E¤er ücret art›fllar› verimlilikteki art›fllarla desteklenmiyorsa, bu durum ülkenin uluslararas› rekabet gücünü de zay›flatabilir. Bu da ülkenin ödemeler dengesinde büyük bir aç›¤›n ortaya ç›kmas›yla sonuçlanabilir sonuçlanabilir (ILO, 1982, s. 113). SIRA S‹ZDE

3

Uluslaras› ticaretin h›zla küreselleflti¤i ve rekabetin k›z›flt›¤› günümüzde sat›nalma gücü teorisi size göre ne ölçüde gerçekçi olabilir?

Etkin Ücret Teorileri Marjinal verimlilik teorisinde ücreti belirleyen temel faktörün marjinal verimlilik düzeyi oldu¤u ifade edilmiflti. Yani, bu teoriye göre verimlilikten ücrete do¤ru bir geçifl söz konusu olmaktayd›. Oysa, son y›llarda baz› iktisatç›lar taraf›ndan bunun tam tersinin de, yani ücretlerden verimlili¤e do¤ru bir geçiflin de geçerli oldu¤unu iddia eden baz› teoriler ileri sürülmüfltür. Etkin ücret teorileri ad› verilen bu teorilere göre, iflçilere çeflitli nedenlerle piyasa ücretinin üzerinde bir ücret verilmesi durumunda emek verimlili¤i artacakt›r. Etkin ücret ödemeleri görünüflte emek maliyetlerini yükseltse de, bu yolla sa¤lanacak verimlilik art›fllar› kârlar› artt›raca¤›ndan bunu kolayl›kla telafi edecektir. Emek piyasas›nda bilinen bir gerçek vard›r: “Ne kadar ücret öderseniz o kadar karfl›l›¤›n› al›rs›n›z”. Buna göre, ücret düzeyini düflürmeye çal›flan bir iflveren k›sa dönemde bundan kazançl› ç›km›fl gibi görünse de uzun dönemde bunun bir tak›m


gizli maliyetleri ortaya ç›kacakt›r. Çal›flanlar›n bozulan morali verimlili¤in düflmesine ve hatta üretimin sabote edilmesine yol açabilecektir. Düflük ücretli iflçiler, ifl yerindeki malzemeleri hor kullanmak, h›rs›zl›¤a göz yummak, teknolojik yeniliklere karfl› ç›kmak ve iyi müflterileri küstürmek gibi firmaya zarar verebilecek baz› davran›fllar içine girebilirler. ‹flçilerin bu tür kötü niyetli davran›fllar›n› tespit etmek ve cezaland›rmak ço¤u zaman mümkün olmamaktad›r. Bu tür faaliyetleri engellemek isteyen firmalar çal›flanlar›n iyi niyetine güvenmek zorundad›rlar. Bunu sa¤laman›n yolu ise onlara yüksek ücret vermektir. ‹flçilerine piyasa denge ücretinin üzerinde ücret veren iflverenlerin maliyetleri k›sa dönemde artsa da, bu durum iflçilerin moralini olumlu yönde etkileyece¤inden uzun dönemde verimlilikte ve buna ba¤l› olarak kârlarda art›fl meydana gelecektir (Biçerli, 2001, s. 93-94). ‹ktisatç›lar taraf›ndan ücretlerin emek verimlili¤i üzerindeki etkisini aç›klamada çeflitli teoriler ileri sürülmüfltür. Bunlardan ilki, daha çok az geliflmifl ülkeler için geçerli olan beslenme teorisi dir. dir. Bu teoriye göre, iyi ücret alan iflçi daha iyi beslenebilir ve sa¤l›kl› iflçi daha verimlidir. Dolay›s›yla, iflverenler sa¤l›kl› bir biçimde beslenebilmesi için iflçilerine denge ücret düzeyinin üzerinde bir ücret öderler. Bu durum esasen geliflmifl ülkeler için pek geçerli de¤ildir. Çünkü, bu ülkelerde denge ücret düzeyi zaten bir iflçinin sa¤l›kl› bir biçimde beslenmesine yetecek bir düzeydedir. ‹kinci bir etkin ücret teorisi, daha çok geliflmifl ülkelere uygun bir teori olan ifl- dir. Buna göre, yüksek ücretler iflçi devrini düflürür. ‹flçiler, daha iyi çi devri teorisi dir. bir kariyer ya da iyi bir pozisyona sahip olmak gibi nedenlerle ifllerinden ayr›l›rlar. ‹flveren iflçisine piyasada kazanabilece¤i ücretin üzerinde bir ücret ödedikçe, iflçisinin iflinden ayr›lmas›n› engelleyecektir. Böylece, yeni iflçilerin e¤itim maliyetleri gibi baz› maliyetlerden de kurtulmufl olacakt›r. Üçüncü etkin ücret teorisi ise, seçim teorisi dir. dir. Bir firman›n sahip oldu¤u iflgücünün niteli¤i iflçilerine ödedi¤i ücrete ba¤l›d›r. E¤er bir iflveren ücretleri düflürürse nitelikli iflçiler daha iyi alternatifler sunan baflka firmalara gidebilirler. ‹flveren denge ücret düzeyinin üzerinde bir ücret öderse, daha nitelikli iflçileri istihdam eder ki bu da iflyerinde verimlili¤i artt›r›r. Dördüncü etkin ücret teorisine göre, yüksek ücretler iflçileri daha iyi çal›flma konusunda motive eder. ‹flçilere, o iflte çal›flmalar›n› çal›flmalar›n›n n iflten ç›kar›lmalar›na k›yasla daha iyi bir alternatif oldu¤unu düflünmelerini sa¤lamaya yetecek kadar yüksek ücret verilmesi firmalar için avantajl› olabilir. Böyle yap›l›rsa, iflçilerin ç›kt›s›n›n kalitesi, firman›n iflçilerin performans›n› kontrol etmek için büyük harcamalar yapmas›na gerek kalmadan artacakt›r. ‹flçilerin çal›flmalar›n› çal›flmalar›n›n n iflyerinde izlenmeleri oldukça güçtür. ‹flçiler çok iyi çal›flabilirler ya da iflten ç›kar›lma riskini göze alarak kaytarmay› seçebilirler. ‹ktisatç›lar bu durumun bireylerin davran›fllar›n›n iyi bir flekilde izlenmedi¤inde, uygun olmayan davran›fllara yönelme e¤iliminde olduklar›n› anlatan sübjektif risk almaya bir örnek oldu¤unu ileri sürerler. Firma, bu sübjektif risk sorununu daha fazla ücret ödeyerek azaltabilir. Ücret artt›kça, iflçi için iflinden olman›n maliyeti artaca¤› için, kaytarma önlenmifl ve verimlilik art›fl› da sa¤lanm›fl olur (Mankiw, 2000, s. 143-144). Bu ünitede ele ald›¤›m›z ücret teorilerinin her birinde ücret oluflumu ile ilgili bir gerçek pay› olmakla birlikte hiçbir teori de gerçe¤in tamam›n› ifade etmemektedir. Günümüzde emek arz›n›n talebini aflt›¤› durumlarda, özellikle geliflmekte olan ülkelerde vas›fs›z iflgücüne ödenen ücretler, do¤al ücrete, yani asgari geçim düzeyine do¤ru iner. Gerçekte asgari ücret uygulamas›n›n sebebi, ücretlerin k›sa dönemde de olsa asgari düzeyin alt›na inmesini önlemektir. Ücretler ülkeden ülkeye de-

89

90


¤iflen bu taban düzeyinin alt›na inerse iflverenler iflçi bulamayacakl bulamayacaklard›r. ard›r. Asgari geçim düzeyi bu yönden bir anlam tafl›r. Ücret fonu görüflü, bir ülkedeki ücret toplam›n›n milli gelirdeki oran› ve bu yönden tasarruf ve yat›r›mlara, dolay›s›yla emek talebine etkisi bak›m›ndan do¤ruluk pay› tafl›r. Yani ücretlere ödenecek toplam gelir imkan› artmad›kça, ücret art›fl› emek talebini azaltabilir ya da bir kesimdeki ücret art›fl› toplam ödeme gücü artmam›flsa, baflka kesimlerde ücretlerin düflmesine yol açabilir. Marjinal verimlilik teorisi, bir ülkede belirli bir istihdam seviyesinde ücretlerin ç›kabilece¤i en üst düzeyi, yani tavan› belirlemesi bak›m›ndan gerçe¤i ifade eder. Bu tavan verimlili¤i artt›rmak suretiyle yükselmedikçe, ücretlerin artt›r›lmas› uzun dönemde mümkün olmaz. Emek piyasalar›nda ücretler, asgari geçim düzeyinin gösterdi¤i taban ile marjinal verimlili¤in belirtti¤i tavan aras›nda herhangi bir düzeyde belirlenebilir. Bu düzeyin de ne olaca¤›n› pazarl›k teorisi aç›klar (Zaim, 1997, s. 251).


91

Özet  AMAÇ

1

Bir ekonomideki ücret düzeyi neden önemlidir?

• Ücret, Ücret, eme¤i karfl›l›¤› karfl›l›¤›nda nda çal›flan çal›flan insanlar›n insanlar›n gelirini gelirini ve yaflam standard›n› belirleyen bir unsur; beslenme, giyinme ve bar›nma gibi temel gereksinimlerini karfl›layabilece¤i yegane kaynakt›r. Bunun yan›nda, iflveren aç›s›ndan, üretim sürecinin önemli bir maliyet unsurudur. Hükümetler bak›m›ndan ise, istihdam, fiyatlar ve enflasyon, ulusal verimlilik, yat›r›m ve tasarruflar gibi ekonominin geliflme h›z›n› do¤rudan etkileyen temel bir ö¤edir. Ücretle ilgili bilinmesi gereken bafll›ca temel kavramlar nelerdir? 2 • Ücret Ücretle le ilgili ilgili bilinmesi bilinmesi gereken gereken baz› temel temel kavramkavramlar› ve bunlar›n anlamlar›n› flu flekilde özetleyebiliriz: Ücret haddi, belirli bir üretim ya da zaman birimi bafl›na eme¤e ödenen ücreti ifade ederken ücret geliri ise, genellikle ifl süresi ile ücret haddinin çarp›m›na eflittir. Ancak ücret gelirine, prim, ikramiye, fazla çal›flma ücreti gibi ücret ekleri de dahildir. • ‹flvere ‹flveren n taraf›ndan taraf›ndan iflçiye iflçiye ödenen ödenen ücret brüt brüt ücrettir. ücrettir. ‹flletme taraf›ndan belirli bir dönem için ödenen ücret gelirlerinden, vergi ve sosyal sigorta primleri gibi kesintiler yap›ld›ktan sonra iflçinin eline geçen ücret ise, net ücret tir. tir. Yani, brüt ücret iflletmenin kasas›ndan ç›kan, net ücret ise iflçinin cebine giren para miktar›d›r. • Ücretle Ücretleri ri ödenen ödenen ücretin ücretin de¤eri de¤eri bak›m›ndan bak›m›ndan parasal (nominal) ve gerçek (reel) ücret olarak ikiye ay›rabiliriz. Bir iflletme için önemli olan bir iflçi için kasas›ndan ç›kan parad›r, yani parasal ücret tir. tir. Ancak, enflasyonist bir ekonomiye sahip ülkelerde paran›n sat›nalma gücünde yaflanan düflüfller iflçi için ücretin sat›nalma gücünün, yani reel ücret in in öne ç›kmas›na neden olmaktad›r.

 AMAÇ

• Asgari Asgari ücret, ücret, bir yandan yandan iflçiye iflçiye sosyal bak›mda bak›mdan n uygun asgari bir yaflam düzeyi sa¤lamaya elveriflli olan, öte yandan da iflverenleri daha düflük ücret ödemekten al›koyan zorunlu niteli¤i olan bir ücrettir. Ücret teorileri hangi ihtiyaçtan do¤mufl ve bu konuda neden çeflitli dönemlerde bir çok teori ortaya 3 at›lm›flt›r? • Ücret Ücretin in nas›l olufltu olufltu¤u ¤u ve düzeyi düzeyi konusunda konusunda ortaya ortaya ç›kan ihtiyaç, her dönemde iktisatç›lar taraf›ndan çeflitli teoriler ileri sürülmesine neden olmufltur. Ancak, ücretleri etkileyen farkl› bir çok unsurun olmas› ve bu unsurlar›n bütün ekonomik, endüstriyel ve sosyal yap›yla do¤rudan iliflkili olmas› her dönemde ve herkes taraf›ndan kabul edilebilir bir teorinin varolmas›n› olanaks›z k›lm›flt›r. Ayr›ca, ilkel denebilecek tar›msal ve el sanatlar› üretimine dayal› statik ekonomiler için geçerli olabilecek teorilerin ço¤u dinamik ve sanayileflmifl ülkelerde ço¤u zaman geçerli olmayabilir. Bununla birlikte, her ülkenin ve her dönemin ekonomik ve sosyal koflullar› dikkate al›nd›¤›nda, her bir ücret teorisi ücret sorunlas orunlar›n›n birçok farkl› yönüne ›fl›k tutarak önemli faydalar sa¤layabilir.

 AMAÇ

 AMAÇ

4

Ücret teorileri nas›l s›n›fland›r›labilir?

• Çeflitli Çeflitli dönemlerde dönemlerde ortaya ortaya at›lan at›lan ücret teorileri farkl› biçimlerde s›n›fland›r›labilir. Bu konuda kullan›lan en yayg›n s›n›fland›rma Klasik ve Modern ücret teorileri biçimindedir. Daha çok 19. yüzy›l ücret tet eorilerini ifade eden Klasik ücret teorilerinden baz›lar›: Do¤al ücret teorisi, ücret fonu teorisi ve art›k de¤er teorileridir. 20. yüzy›l ücret teorilerini ifade eden modern ücret teorileri aras›nda ise, Marjinal verimlilik teorisi, pazarl›k teorisi, sat›nalma gücü teorisi ve Etkin ücret teorileri say›labilir.

92


Kendimizi S›nayal›m 1. Belirli bir üretim ya da zaman birimi bafl›na eme¤e ödenen ücrete ne ad verilir? a. Üc Ücre rett ha hadd ddii b. Üc Ücre rett ge geli liri ri c. Net ücret d. Brü rütt üc ücre rett e. Asg sgar arii üc ücre rett

2. Belirli bir dönemdeki reel ücret nas›l hesaplan›r? a. Brüt Brüt ücretten ücretten net ücret ücretin in ç›kar› ç›kar›lma lmas›y s›yla la b. Gayri safi milli has›lan› has›lan›n n toplam toplam çal›flma çal›flma süresine bölünmesiyle c. O dönemdeki dönemdeki paras parasal al ücretin ücretin tüketic tüketicii fiyatlar fiyatlar›› indeksine bölünmesiyle d. O dönemdeki dönemdeki enfla enflasyonun syonun iflsiz iflsizlik lik oran›na oran›na bölünmesiyle e. O dönemdek dönemdekii parasal parasal ücret ücretin in döviz döviz kuruna kuruna böbölünmesiyle

3. Afla¤›dakilerden hangisi düflük ücretlerin ortaya ç›kard›¤› olumsuz etkilerden biri de¤ildir? a. Ve Veri riml mlil ili¤ i¤ii düflür düflürmes mesii b. So Sosy syal al bar› bar›fl› fl› bozm bozmas as›› c. Sat Sat›na ›nalma lma güc gücünü ünü düfl düflürme ürmesi si d. Enf Enflas lasyonu yonu yük yüksel seltme tmesi si e. Gel Gelir ir da¤ da¤›l› ›l›m›n m›n›› boz bozmas mas››

4. Afla¤›dakilerden hangisi do¤al ücret teorisine yöneltilen elefltirilerden biridir? a. Ücret Ücretin in verimli verimlili¤e li¤e göre belirl belirlenmifl enmifl olmas› b. Ne Nett ücre ücreti ti esa esass alma almas› s› c. Ekonom Ekonomiye iye devlet müdaha müdahalesini lesini gerekl gereklii görmesi görmesi d. Par Parasa asall ücretl ücretleri eri dikka dikkate te almas› almas› e. Malth Malthus’un us’un nüfus teorisi teorisine ne dayand›r dayand›r›lm›fl ›lm›fl olmas›

5. Ücret fonu teorisine göre, afla¤›dakilerden hangisi genel ücret düzeyinin yükselmesine neden olur? a. Dev Devlet letin in ücretl ücretlere ere müdah müdahale ale etmes etmesii b. Sen Sendik dikala alar›n r›n daha daha güçl güçlü ü olmas› olmas› c. ‹fl ‹flçi çi say say›s ›s›n ›n›n ›n artm artmas as›› d. ‹flç ‹flçii say› say›s›n s›n›n ›n aza azalma lmas› s› e. Eme Emek k veri verimli mlili¤ li¤ini inin n düflme düflmesi si

6. Afla¤›dakilerden hangisi asgari ücretin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Sos Sosyal yal bir nit niteli eli¤in ¤inin in olma olmas› s› b. Zo Zoru runl nlu u olma olmas› s› c. ‹ht ‹htiya iyaca ca gör göree beli belirle rlenmes nmesii d. ‹fli ‹flin n niteli niteli¤in ¤inee ba¤l› ba¤l› olmas olmas›› e. ‹flç ‹flçini inin n niteli¤i niteli¤inden nden ba¤›m ba¤›ms›z s›z olmas olmas››

7. Marjinal verimlilik teorisi’nde ücretler neye göre belirlenir? a. Ücr Ücret et fon fonunun unun büy büyükl üklü¤ü ü¤üne ne b. ‹flç ‹flçini inin n temel temel gereksi gereksinim nimler lerine ine c. Veriml Verimlili¤i ili¤i en düflük düflük olan iflçin iflçinin in ücretin ücretinee d. Veriml Verimlili¤i ili¤i en yüksek yüksek olan iflçin iflçinin in ücretine ücretine e. ‹flç ‹flçii ve iflveren iflveren aras› aras›ndak ndakii pazarl pazarl›¤a ›¤a

8. Marx’a göre, art›k de¤erin artmas› afla¤›dakilerden hangisine ba¤l›d›r? a. Üre Üretim tim mali maliyet yetler lerini inin n artmas artmas›na ›na b. Asg Asgari ari geçim geçim düzeyi düzeyinin nin yüksel yükselmesi mesine ne c. Ücr Ücret et fon fonunun unun yük yüksel selmes mesine ine d. ‹flg ‹flgünü ünü zam zaman› an›n›n n›n uza uzamas mas›na ›na e. Tek Teknol noloji ojinin nin de¤ de¤iflm iflmesi esine ne

9. Daha çok azgeliflmifl ülkelerde için geçerli olan Etkin Ücret Teorisi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Se Seçi çim m te teor oris isii b. Be Besl slen enme me te teori orisi si c. Ka Kayt ytar arma ma teo teori risi si d. ‹fl ‹flçi çi de devri vri te teori orisi si e. Mar Marjin jinal al veri verimli mlilik lik teor teorisi isi

10. Afla¤›daki Afla¤›dakilerden lerden hangisi etkin ücret teorilerine göre, yüksek ücretlerin olumlu etkilerinden birisi de¤ildir? a. Ve Veri riml mlil ili¤ i¤ii ar artt tt›r ›rma mas› s› b. ‹fl ‹flçi çi devri devrini ni düflü düflürm rmesi esi c. Nit Niteli elikli kli iflç iflçile ileri ri çek çekmesi mesi d. ‹flç ‹flçiyi iyi kayta kaytarma rmakta ktan n al›koym al›koymas› as› e. ‹fl kaza kazas› s› risk riskini ini aza azaltm ltmas› as›


“


Çal›flan›n önceli¤i yaflanabilecek ücret 15/08/2002 Radikal

AA - ANKARA - Ba¤›ms›z Büro Çal›flanlar› Sendikas›’n›n (BÇS) yapt›¤› ankete göre, memurlar›n %51’i, insanca yaflayabilece¤i, yoksulluk s›n›r›n›n üzerinde bir ücret talep ediyor. BÇS, Ankara’daki çeflitli kamu kurulufllar›nda çal›flan %74’ü bir sendika üyesi, %26’s› ise sendika üyesi olmayan 570 memur ile yapt›¤› anketin sonuçlar›n› yaz›l› olarak aç›klad›. Ankete göre, hiçbir sendikaya üye olma yan memurlar›n ise %61’i sendikalar›n siyasetin etkisinde oldu¤unu, %26’s› mesleki gelece¤ini olumsuz etkileyece¤ini, %13’ü ise sendikalara güvenmedikleri için üye olmad›. ‘Sendikalar›n yapaca¤› toplu görüflmelerde öncelikli beklentiniz nedir?’ sorusunu kat›l›mc› kat›l›mc›lar›n lar›n %51’i insanca yaflayabilece¤i, yoksulluk s›n›r›n›n üzerinde ücret isterken, %19’u üç y›ll›k reel ücret kayb› ile birlikte hedeflenen enflasyon üzerinde ücret art›fl› bekledi¤ini vurgulad›. Kat›l›mc›lar›n %16’s›, ücret adaletsizli¤inin giderilerek düflük maafl alanlara fazla art›fl yap›lmas›n›, %14’ü de baflta kira, aile, çocuk yard›m› ve harc›rahlar baflta olmak üzere, 40’› bulan sosyal yard›m›n günün ekonomik koflullar›na göre belirlenmesini istedi.

Türkiye’de nitelikli iflgücü de ucuz ‹hracatta önemli rekabet unsurlar›ndan biri olarak kabul edilen iflgücü maliyetlerindeki düflüklük, nitelikli personel aç›s›ndan da önemli adaletsizli¤e neden oluyor. 08/ 12/ 2002, www.internethaber.com Tekstil ve konfeksiyon sektöründe çal›flan nitelikli iflçi, ABD’de, Türkiye’dekinin 5.8, ‹talya’da 6.2 kat› ücret al› yor. Türkiye ve Türkiye gibi geliflmekte olan ülkelerde, nitelikli iflgücü ile niteliksiz iflgücü aras›ndaki ücret fark› da oldukça düflük. D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›’n›n (DTM)

93

tekstil ve konfeksiyon sektörünün sorunlar›n› belirlemek amac›yla düzenledi¤i sektör toplant›lar›nda sunulan ve daha sonra rapor haline getirilen verilere göre, bu sektörde çal›flan nitelikli eleman›n saat ücreti, Türkiye’de 2.9 dolar iken, ABD’de 16.8 dolar, ‹talya’da 18.1 dolar. Geliflmekte olan ülkelerden Güney Kore’de nitelikli tekstil ve konfeksiyon eleman›n›n saat ücreti 5.76 dolar, Brezilya’da 4 dolar düzeyinde iken, Hindistan’da 1.15 dolara, Endonezya’da 0.59 dolara kadar düflüyor. Ayn› sektörde çal›flan niteliksiz eleman, Endonezya’da 0.15, Hindistan’da 0.69, Brezilya’da 1.36, Türkiye ve ABD’de 1.59, Kore’de 2.68, ‹talya’da ise 15.9 dolar saat ücreti al›yor. Tekstil ve konfeksiyon sektöründe, Türkiye’de nitelikli iflgücü maliyeti Hindistan ve Endonezya’dan, niteliksiz iflgücü maliyeti ise Brezilya, Hindistan ve Endonezya’dan daha yüksek olsa da bu rakamlar, nitelikli ve niteliksiz iflgücü aras›ndaki ücret fark›n›n, özellikle geliflmekte olan ülkelerde nitelikli iflgücünü özendirici olmaktan oldukça uzak oldu¤unu ortaya koyuyor. Verilere göre, bu sektörde, en yüksek ücretleri, ‹talya’daki sektör çal›flanlar› al›yor. ‹talya’da, nitelikli tekstil ve konfeksiyon çal›flan›n›n saat ücreti 18.1 dolar, niteliksiz çal›flan›n ücreti ise 15.9 dolar. ABD’de nitelikli sektör çal›flan› saatte 16.8 dolar al›rken, niteliksiz sektör çal›flan›n›n ücreti 1.59 dolara kadar düflüyor. Buna göre, bu sektörde nitelikli ve niteliksiz çal›flanlar›n saat ücretinde, Türkiye’de 1.8, ABD’de 10.6, Güney Kore’de 2.15, ‹talya’da 1.14, Endonezya’da 3.9, Hindistan’da 1.7, Brezilya’da ise 2.9 kat fark bulunuyor. Geliflmifl ülkelere göre ücret farkl›l›¤›na ra¤men, DTM’nin sektör raporunda, Türkiye’de iflçilik maliyetlerinin özellikle Çin ve di¤er Asya ülkelerine göre oldukça yüksek oldu¤una dikkat çekilerek, bu ülkelerde sosyal güvenlik uygulamalar›n›n nispeten daha gevflek uygulanmas›ndan dolay› ihracattaki rekabet flans›n›n olumsuz etkilendi¤i belirtildi. Raporda, Türkiye’de iflgücünün baz› Avrupa ülkelerine göre ucuz görünse de verimlili¤inin düflük oldu¤una dikkat çekildi.

”

94


Yararlan›lan Kaynaklar Artan, S. (1981). Endüstri ‹flletmelerinde Ücret Yönetimi ve Türkiye’deki Uygulama, Eskiflehir. Biçerli, M. K. (2000). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul. Biçerli, M. K. (2001). “Ücret Rijitli¤i, ‹flsizlik ve Etkin Ücret Modelleri”, Bahçeflehir Üniversitesi Ekonomi ve Yönetim Bilimleri Dergisi, C.3, S.1. DPT (2000). Verimlili¤e Dayal› Ücret Sistemlerine Geçifl, Ankara. ILO (1982). Wages, A Workers’ Education Manual, Geneva. Kutal, M. (1969). Teorik Esaslar› ve Tatbikat› Bak›m›ndan Asgari Ücret, ‹stanbul. Lordo¤lu, K., Özkaplan, N. ve Törüner, M. (1999). Çal›flma ‹ktisad›, ‹stanbul. Mankiw, N. G. (2000). Macroeconomics, New York. Talas, C. (1997). Toplumsal Ekonomi, Ankara. Yalç›ntafl, N. (1969). Ücretler ve Emek Arz›, ‹stanbul. Zaim, S. (1997). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

a c d e d d c d b e

Bkz. Ücret Haddi Bkz. Gerçek Ücret Bkz. Ücretin Önemi Bkz. Do¤al Ücret Teorisi Bkz. Ücret Fonu Teorisi Bkz. Asgari Ücret Bkz. Marj rjiinal Verimlilik Teo eorrisi Bkz. Art›k De¤er Teorisi Bkz. Etkin Ücret Teorileri Bkz. Etkin Ücret Teorileri

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Temel üretim faktörü olan eme¤in fiyat› fleklinde tan›mlanan ücret, ekonomik ve sosyal boyutlar›yla çok yönlü bir konudur. Zira ücret, eme¤i karfl›l›¤›nda çal›flan insanlar›n gelirini ve yaflam standard›n› belirleyen bir unsur; beslenme, giyinme ve bar›nma gibi temel gereksinimlerini karfl›layabilece¤i yegane kaynakt›r. Bunun yan›nda, iflveren aç›s›ndan, üretim sürecinin önemli bir maliyet unsurudur. Hükümetler bak›m›ndan ise, istihdam, fiyatlar ve enflas yon, ulusal verimlilik, yat›r›m ve tasarruflar gibi ekonominin geliflme h›z›n› do¤rudan etkileyen temel bir ö¤edir. S›ra Sizde 2 Teoriyi elefltirenlerin marjinal verimlilik teorisi yerine geçebilecek yeni bir teoriyi henüz ileri sürememeleri bu teorinin hâlâ en yayg›n kullan›lan teori olmas›n› sa¤lamaktad›r. S›ra Sizde 3 Uluslararas› ticaretin ve buna ba¤l› olarak da rekabetin h›zla geliflti¤i günümüz dünyas›nda, sat›nalma gücünde bir yükselmeye neden olan ücret art›fllar›n›n ithal mallara olan talebi artt›rabilece¤i, yerli üretimi ve dolay›s›yla istihdam› düflürece¤i ve bu durumun uluslararas› rekabet avantaj›n› elinde tutan ülkelerin ifline yarayaca¤› söylenebilir. Bu da ülkenin ödemeler dengesinde büyük bir aç›¤›n ortaya ç›kmas›yla sonuçlanabilir.

Ücret Farkl›l›klar Farkl›l›klar››

7

Saat, insano¤lunun ilk ça¤lardan bu yana zaman› belirleme (veya takip etme) ça- bas›n›n ürünü olan çok eski bir araçt›r. Günümüzde saat denilince akla ilk gelen ülke ‹sviçre’dir. Bu ülkede üretilen saatler, kalite ve zarafeti bir yana, hassas iflleyifli ile ün salm›flt›r. ‹nsan›m›z aksamadan iflleyen fleylere “‹sviçre saati gibi” ben- zetmesini yapar. Acaba ekonominin temel piyasalar›ndan olan emek piyasalar› için de bu benzetmeyi yapmam›z mümkün müdür? Emek piyasalar›nda aksakl›k- lar varsa bunun ücretler ve istihdam üzerindeki etkileri neler olabilir? Bu ünitede bu gibi sorulara k›smen yan›t bulaca¤›z.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›¤›m›zda afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz:  Gerçek hayatta neden tam rekabet piyasas›nda elde edilen tek ücret gözlenemez?  ‹fller hangi aç›lardan birbirinden farkl›lafl›r ve bu farkl›l›klar ücretlere nas›l yans›r?  ‹flçiler hangi yönlerden birbirlerine benzemezler ve bunlar›n ücret farkl›l›kla- r› ile ilgisi nedir?  Emek piyasalar›nda ücret farkl›l›klar›na neden olan aksakl›klar nelerdir?

95

96


BEYAZ YAKALILARIN KARA GÜNLER‹* ‹fl dünyas› Kas›m 2000 ve fiubat 2001 krizlerinin faturas›n› binlerce insan›n iflsiz kalmas›, birçok küçük, orta ve büyük ölçekli iflletmenin kapanmas›yla ödedi. Res- mi verilere göre, bu süreçte yaklafl›k 450 bin kifli iflini kaybetti. D‹E’nin verilerine göre ise 2000 y›l›nda 1 milyon 450 bin düzeyinde bulunan iflsiz say›s› bu y›l›n ilk çeyre¤inde yüzde 24.9 artarak 1milyon 815 bine ulaflt›. Ancak TÜS‹AD, ‹TO, TOBB gibi kurumlar kriz dolay›s›yla iflten ç›kar›lanlar›n say›s›n›n 600 bine ulaflt›¤›n› öne sürüyor. ‹nsan Kaynaklar› Yönetim Derne¤i’nin (‹nkade) de¤iflik sektörlerden 40 grubu ve 310 flirketi kapsayan ve müdür, flef, uzman, mühendis, yönetici asistan›, sekreter ve memur olmak üzere 180 kifli ile karfl›l›kl› görüflülerek gerçeklefltirilen gerçeklefltirilen araflt›rma- s›, ekonomik krizin flirket politikalar› üzerindeki etkileriyle ilgili çarp›c› sonuçlar içeriyor. Yap›lan araflt›rmada ilk dikkati çeken nokta pozisyonlar aras› maafl farklar›nda meydana gelen daralma. Kriz öncesinde söz konusu ücret farkl›l›klar› yüzde 30- 50 aras›nda gerçekleflirken, krizin ard›ndan bu aral›¤›n yüzde 10 -30’a geriledi¤i görülüyor. Buna neden olarak, flirketlerin maliyetlerin düflürülmesi aflamas›nda, yüksek ücretlileri iflten ç›kar›p, düflük ücretlileri istihdam etmelerini gösteren ‹nkade Baflkan› Yücel At›fl, krizden en çok etkilenen bölümlerin insan kaynaklar›, üre- tim ve bilgi teknolojiler teknolojilerii gibi yeni ekonominin vazgeçilmezleri vazgeçilmezleri oldu¤una dikkat çe- kiyor. ‹nkade’ nin araflt›rmas› kriz sonras›nda art›k ‘çok eleman-çok ücret-çok ifl’ döneminin yerini, ‘az eleman-az ücret-çok ifl’in ald›¤›n› gösteriyor. http://www.activefinans.com/act efinans.com/activeline/sayi19/beyazyak iveline/sayi19/beyazyakalilar.html alilar.html *Kaynak: http://www.activ

Anahtar Kavramlar • Telafi Telafi Edici Edici Ücret Ücret Farkl›l Farkl›l›kla ›klar› r› • Eme Emekk V Veri erimli mlili¤ li¤i i • Ay›r›m

‹çindekiler • GERÇEK HAYATTA TEK ÜCRET KANUNU NEDEN GEÇERL‹ DE⁄‹LD‹R? • ÜCRET FARKLILIKLARININ NEDENLER‹ • ‹fllerin Heterojenli¤ Heterojenli¤i i • ‹flçilerin Heterojenli Heterojenli¤i ¤i • ‹fl Piyasas› Aksakl›klar›

Ünite 7 - Ücret Farkl›l›klar›

G‹R‹fi Ekonomide pek çok kiflinin gelirini oluflturan ve do¤rudan/dolayl› etkileri ile önemli bir unsur olan ücretlerin, kifliler, meslekler ve piyasalar aras›nda farkl›laflt›farkl›laflt›¤› gözlenen bir durumdur. Ücret farkl›l›klar›nda kimi zaman çal›flanlar›n özellikleri, kimi zaman ifllerin özellikleri rol oynarken, bazen de iflverenlerin tutumu ve sendikalar gibi kurumlar bu konuda belirleyici olmaktad›r. Kitab›n bafl›ndan buraya kadar olan ünitelerin müflterek bir flekilde ele al›nmas›n› gerektirecek bu ünite ile birlikte ücretler konusundaki analizimiz büyük ölçüde tamamlanm›fl olacakt›r. Ücret farkl›l›klar› bu ünitede; ifllerin farkl›l›¤›, iflçilerin farkl›l›¤› ve emek piyasas›ndaki aksakl›klar aç›lar›ndan incelenecektir. Ünitede ücret farkl›l›klar› sadece teorik yönden incelenmeyecek, bunu destekleyen güncel hayat örnekleri ile konu olabildi¤ince genifl bir perspektifle analiz edilmeye çal›fl›lacakt›r.

GERÇEK HAYATTA TEK ÜCRET KANUNU NEDEN GEÇERL‹ DE⁄‹LD‹R? Emek piyasas› dengesinin incelendi¤i 5. Ünitede k›sa dönemde tam rekabet piyasas›nda denge ücretinden sapmalar olabilse de, uzun dönemde piyasan›n denge ücretine dönece¤i aç›klanarak bunun tek ücret kanunu olarak kanunu olarak adland›r›ld›¤› belirtilmiflti. Ayn› ünitede tam rekabetçi iki alt piyasa aras›ndaki ücret farkl›l›¤›n›n iflçiler taraf›ndan bilinece¤i ve eme¤in düflük ücretli bölgeden yüksek ücretli bölgeye geçerek zaman içinde ücretleri eflitleyece¤i belirtilmiflti. Öte yandan gerçek hayatta ücretler ile ilgili gözlemlerimizin bu teorik aç›klamalar ile ba¤daflmad›¤› görülmektedir. Gerçek hayatta ifl kollar› aras›nda ücret farkl›l›klar›n›n olmas›n›n olmas›n›n yan› s›ra, ayn› ifl kolu hatta ayn› firma içinde benzeri özelliklere sahip iflçilerin farkl› ücretler ald›klar›na flahit olmaktay›z. O halde flu sorunun yan›t›n› aramak durumunday›z: Ücretle ile ilgili teorik aç›klamalar gerçek hayat gözlemleri ile ba¤daflmad›¤›na göre teorik bilgilerde yanl›fll›k veya eksiklik oldu¤u düflünülebilir mi? Ücretler konusunda teori-pratik uyuflmazl›¤›n›n nedeni teorinin yanl›fll›¤› de¤il, varsay›mlar›n›n varsay›mlar›n ›n gerçek hayatta gözlenmeyiflidir. Rekabetçi ücret teorisi, varsay›mlar› ile tutarl› ve geçerli bir teoridir. Örne¤in teoride piyasadaki bütün iflçilerin ayn› özelliklere sahip olduklar› (homojen olduklar›) varsay›lmaktad›r. Oysa gerçek hayatta bu varsay›m geçerli de¤ildir ve iflçiler; e¤itim düzeyi, çal›flkanl›k, zeka, tercihler vb. hususlarda birbirlerinden farkl›l›klar gösterirler. Bu farkl›l›klar ücretlerin de farkl›laflmas›na neden olmaktad›r. Yine tam rekabet teorisinde tek ücret kanununun dayand›¤› dayand›¤› bir baflka varsay›m piyasadaki ifllerin ayn› özellikler tafl›mas›d›r. Gerçek hayatta bunun böyle olmad›¤› ve ifllerin; içerdi¤i tehlike, gerektirdi¤i e¤itim düzeyi, firma ölçe¤i vb. pek çok hususlardan hususlarda n farkl›l›k tafl›d›¤› bilinmektedir. Bu farkl›l›klar, do¤al olarak, ücretlerin de farkl›laflmas›na neden olmaktad›r. Tam rekabet teorisinde ayr›ca iflçilerin piyasadaki ücret farkl›l›klar›ndan haberdar olacaklar› ve emek hareketlili¤i kolay ve maliyetsiz oldu¤undan oldu¤undan ücretlerin yüksek oldu¤u piyasaya girifl yaparak ücretlerin dengelenmesini sa¤layacaklar› sa¤layacaklar› varsa y›lmaktad›r. Daha aç›k bir ifadeyle piyasan›n tam ve mükemmel bir flekilde iflledi¤i varsay›lmaktayd›. Oysa gerçek hayatta emek piyasalar›n›n iflleyiflinde aksakl›klar vard›r. ‹flçiler teorinin t eorinin varsayd›¤› gibi ücret farkl›l›klar›ndan haberdar olmayabilirler. ‹flçiler ücret farkl›l›klar›n› bilseler bile mobilite-teoride varsay›ld›¤› gibi-kolay

97

98


ve maliyetsiz olmad›¤›ndan ücretlerin yüksek oldu¤u piyasalara girip ücreti dengeleyemezler. Bunun do¤al bir sonucu olarak piyasalar aras›nda ücret farkl›l›klar› olabilir.

ÜCRET FARKLILIKLARININ NEDENLER‹ Buraya kadar yap›lan aç›klamalar bir anlamda bu ünitede izlenecek yol haritas›n› da belirlemektedir. Buna göre, ücret farkl›l›klar›n›n nedenlerini üç ana bafll›k alt›nda inceleyece¤iz. Bunlar: ‹fllerin heterojenli¤i, iflçilerin heterojenli¤i ve emek piyasas› aksakl›klar›d›r.

‹fllerin Heterojenli¤i Tam rekabetçi piyasalarda ifller bütün yönleri ile birbirinin ayn›s› (homojen) olarak kabul edildi¤inden kâr›n› maksimize etmek isteyen iflçi nerede çal›flaca¤›na ücrete bakarak karar vermekteydi. Oysa, gerçekte gerçekt e ifller pek çok yönden birbirlerinden farkl›l›klar gösterirler. ‹fller aras›ndaki farkl›l›klar› dört alt bafll›k alt›nda inceleyebiliriz.

Telafi Edici Ücret Farkl›l›klar› (TEÜF) Telafi Edici Ücret Farkl›l›klar› (TEÜF): ‹fllerin alternatif ifllerde olmayan istenmeyen yönlerini tazmin etmek amac›yla iflçilere yap›lan fazladan ödemelerdir.

Piyasadaki ifllerden baz›lar› tafl›d›klar› özellikler itibariyle insanlar›n geneli taraf›ndan arzulanmayabilir. Örne¤in, pis ve tehlikeli ifllerde insanlar›n geneli çal›flmay› tercih etmemektedir. ‹flçileri bu ifllerde çal›flmaya zorlamak mümkün olmayaca¤›na göre, onlar›n bu seçimi gönüllü olarak yapmalar›n› sa¤layacak bir uygulaman›n olmas› gerekir. Telafi edici ücret farkl›l›¤› (bundan böyle TEÜF) ifllerin, alternatif ifllerde olmayan, istenmeyen özelliklerini tazmin etmek (yani iflçilerin bu özellikler nedeniyle u¤rayabilecekleri zararlar› karfl›lamak) amac›yla iflçilere yap›lan fazladan ödemelerdir. TEÜF uygulamas› yukar›da belirtilen problemi çözerek istenmeyen mesleklerde gönüllü istihdam› sa¤lamaktad›r. Ancak, TEÜF’n›n uyguland›¤› ifllerde çal›flan iflçiler çal›flma koflullar› daha iyi ifllerde çal›flan meslektafllar›ndan meslektafllar›ndan daha yüksek ücret alacaklar›ndan, uygulama ücret farkl›l›klar›na da neden olacakt›r. Konuyu basit bir örnekle aç›klayal›m. A ve B gibi iki ifl oldu¤unu, bunlardan A iflinin temiz ve güvenli çal›flma flartlar› alt›nda yap›l›rken B iflinin kirli ve gürültülü bir fabrikada yap›ld›¤›n› varsayal›m. Her iki ifl de saat bafl› 100.000TL ücret veriyorsa iflçiler hangi iflte çal›flmay› tercih edeceklerdir? Bu sorunun yan›t› A iflidir. Çünkü A ifli sadece B ile ayn› ücreti vermemekte, ayn› zamanda temiz ve güvenli bir çal›flma ortam› sunmaktad›r. B firmas› iflçi temin edebilmek için iki seçenekle karfl› karfl›yad›r. Bunlar, iflye- tir. B firmas›n›n rini temizleyip gürültüden ar›nd›rmak veya ar›nd›rmak veya ücretleri yükseltmek tir. çal›flma koflullar›n› de¤ifltiremedi¤ini varsayarsak, iflçilerine di¤er firmadan daha yüksek bir ücret-örne¤in 135.000TL- vermesi sorunu çözecektir. ‹ki iflin aras›ndaki 35.000TL’l›k fark TEÜF’ d›r. Bu ödeme ile iflin istenmeyen yönleri tazmin edildi¤i için TEÜF’ na eflitleyici ücret farkl›l›¤› da denilmektedir. TEÜF’nin uyguland›¤› B iflinde iflçiler saat bafl› 135.000TL almalar›na karfl›l›k 35.000TL’l›k ekstra rahats›zl›¤a katland›klar›ndan, katland›klar›nda n, net avantajlar› 100.000TL olacakt›r. Öte yandan, A iflinde iflçiler saatte 100.000TL kazanmalar›na karfl›l›k 0 TL’l›k rahats›zl›k oldu¤undan, burada da net avantaj 100.000TL olacakt›r. Görüldü¤ü gibi TEÜF uygulamas› ifllerin net avantajlar› aras›nda eflitli¤i sa¤lam›flt›r. Telafi edici ücret farkl›l›¤›n›n hangi durumlarda uyguland›¤›n› uyguland›¤›n› incelemeden önce TEÜF’na iliflkin baz› hususlar› belirtmek faydal› olacakt›r.


Bunlardan birincisi, böyle bir uygulaman›n insanlar›n istenmeyen özelliklere sahip ifllerde gönüllü olarak çal›flmalar›n› teflvik etmesidir. Bu ayn› zamanda kötü çal›flma koflullar›n› sunan iflverenler için finansal bir ceza olarak da kabul edilebilir. Kömür madeni, demir oca¤› gibi çal›flma koflullar›n› düzeltmenin çok zor oldu¤u ifllerde TEÜF uygulamas› iflçilerin bu meslekleri gönüllü olarak seçmelerini sa¤lar. Uygulama ile bu tür meslekleri seçen iflçiler daha yüksek ücretler ile ödüllendirilmifl olurken, iyi koflullarda çal›flmay› tercih edenler daha düflük ücretle çal›flmaya raz› olarak bir anlamda iyi çal›flma koflullar›n› sat›n almaktad›rlar. Dolay›s› ile TEÜF iyi çal›flma koflullar›n›n sat›n al›nabilece¤i veya kötü çal›flma koflullar›n›n iflçilere sat›labilece¤i fiyat olmaktad›r. ‹kinci olarak, TEÜF uygulamas›n›n emek arz›na ba¤l› olaca¤› ve zaman içinde süreklili¤ini koruyamayabilece¤idir. koruyamayabilece¤idir. ‹flsizlik oran›n›n yükselmesi iflgücünü ne ifl olsa yapar›m düflüncesine yönlendirmekte, iflgücü tehlikeli ve rizikolu iflleri ücret farkl›l›¤› istemeden veya küçük bir farkl›l›k karfl›l›¤›nda yapmaya raz› olabilmektedir. Böylelikle, bafllang›çta TEÜF’ n›n uyguland›¤› mesleklerde emek arz miktar›na ba¤l› olarak telafi edici farkl›l›k azalabilecek, tümüyle ortadan kalkabilecek veya tersine dönebilecektir (yani insanlar zor ve tehlikeli iflleri kolay ifllerden daha düflük ücrette yapmaya raz› olabileceklerdir). Üçüncüsü, TEÜF’ n›n uygulanabilmesi için iflçilerin iflin özelliklerine iliflkin bilgi sahibi olmalar› gerekti¤idir. ‹flçiler iflin içerdi¤i potansiyel risk hakk›nda bilgi sahibi iseler, iflverenin TEÜF vermeden bunlar› çal›flt›rmas› mümkün olmayacak, eninde sonunda ücretler yükselecektir. Örne¤in, asbestin insan sa¤l›¤›na zararl› oldu¤u bundan 40 sene öncesine kadar bilinmedi¤i için o tarihlerde asbestle ilgili ifllerde çal›flan iflçilere telafi edici ücret farkl›l›¤› uygulamas› da söz konusu de¤ildi. TEÜF uygulamas› ile ilgili bahsedilmesi gereken dördüncü husus, istenmeyen özelliklere sahip ifllerde çal›flan herkesin di¤erlerinden daha yüksek ücret alaca¤› konusunda bir genelleme yapman›n yanl›fl olaca¤›d›r. Ücret farkl›l›klar›n›n tek nedeni TEÜF de¤ildir ve baflka nedenler de bu konuda etkilidir. Bu nedenlerden baz›s›n›n -örne¤in sendikalaflma gibi- di¤erlerinden di¤erlerinden daha etkili olmas› TEÜF’ n›n etkisini azaltabilece¤i gibi tümüyle ortadan da kald›rabilecektir. Telafi edici ücret farkl›l›klar›n›n çeflitli nedenlerden uyguland›¤› bilinmektedir. Bu nedenlerin bafl›nda ölüm ve yaralanma riski gelmektedir. riski gelmektedir. Ekonomide kimi ifller güvenli iken kimi ifllerde ölüm ve yaralanma riski daha yüksektir. Riskin yüksek oldu¤u ifllerde çal›flanlar› tazmin edebilmek için onlara daha yüksek ücret vermek gerekmektedir. Buna göre, ölüm ve yaralanma riskinin yüksek oldu¤u; dalg›çl›k, polislik, maden iflçili¤i, demir-çelik iflçili¤i gibi ifllerde çal›flanlara güvenli ifllerde çal›flanlardan daha yüksek ücret verilmesi gerekir. ‹flin yap›ld›¤› yer de iki aç›dan TEÜF uygulamas›n› gerektirebilmektedir. Bunlardan birincisi yaflam maliyetlerinin her bölge ve flehirde birbirinin ayn›s› olmamas›d›r. Baz› flehirlerde mal ve hizmetlerin fiyatlar› di¤erlerine nazaran oldukça yüksektir. Örne¤in, benzeri özelliklere sahip bir konutun ayl›k kiras› ‹stanbul gibi büyük bir metropolde oldukça yüksek olabilirken, daha küçük ölçekli Anadolu kentlerinde (Eskiflehir, Kütahya, Amasya gibi) daha ucuz olabilmektedir. Bu nedenle yaflam›n daha pahal› oldu¤u metropollerde ücretlerin de di¤er yörelere nazaran daha yüksek olmas› gerekir. Ülkemizde, ‹stanbul’da ortalama ücretlerin Türkiye genelinden yüksek olmas› k›smen bununla izah edilebilir. fiehirler ve bölgeler aras›nda farkl›l›k yaratan di¤er unsurlar yaflam›n zorlu¤u/kolayl›¤› ve flehirlerin sunduklar› imkanlard›r. Baz› flehirlerde iklim koflullar› yumuflak iken baz›lar› y›l›n önemli bir k›sm›nda zor koflullar içindedir. Rusya’da Si-

99

100


birya bölgesinde ve ABD’de Alaska yöresinde çal›flan iflçilerin (örne¤in boru hatt› iflçileri) yüksek ücret almalar›n›n zor iklim koflullar›n› telafi etmeye yönelik oldu¤u söylenebilir. Ayn› flekilde büyük kentler; e¤itim, sa¤l›k, kültürel hizmetlerle ilgili çok say›da alternatifler sunarken, küçük ölçekli flehirler bu tür imkanlar› sunamamaktad›rlar. Bu nedenle bir anlamda mahrumiyet bölgesi olarak bölgesi olarak nitelendirilebilecek bu yörelerde gönüllü çal›flmay› teflvik etmek et mek için TEÜF uygulanmas› gerekmektedir. SIRA S‹ZDE

1

fiehirlerin baz› imkanlar› sunamamas› nedeniyle TEÜF uygulamas›na ülkemizden örnek verebilir misiniz? Telafi edici ücret uygulamas›n›n di¤er bir nedeni gelir düzenlili¤i dir. dir. Baz› ifller y›l boyu istihdam sunarken, baz›lar› mevsimlik istihdam imkan› sunmaktad›r (turizm, inflaat ve tar›m iflkollar›nda istihdam genellikle mevsimliktir). Bu ifllerin her ikisine de ayn› ücret verilmesi durumunda iflgücünün büyük bir k›sm› istihdam›n sürekli oldu¤u için iflleri tercih edeceklerdir. Bu nedenle, di¤er fleyler eflitken düzenli istihdam veya gelir vaat etmeyen inflaat sektörü, dan›flmanl›k, komisyon usûlü sat›fl elemanl›¤› gibi iflleri cazip k›labilmek için TEÜF uygulanmas› gerekmektedir. ‹fllerin prestijlerinin farkl› olmas› da olmas› da TEÜF uygulanma nedenidir. Baz› ifller yüksek statü ve prestij verirken, baz› ifllerin toplum nazar›nda statüsü düflüktür. Örne¤in, sa¤l›k teknisyenli¤inin -di¤er yönlerden de farkl› özellikler gerektirmesinin yan› s›ra- kanalizasyon iflçili¤inden daha prestijli olarak kabul edildi¤i söylenebilir. ‹ki mesle¤in ücretlerinin eflit olmas› durumunda hemen herkes sa¤l›k teknisyenli¤ini seçip bunun için gerekli e¤itimi almak isteyecektir. O halde, statüsünün daha düflük oldu¤u kabul olunan ifllerin iflgücünü çekebilmesi için di¤erlerinden daha yüksek ücret vermesi gerekebilecektir. ‹flleri birbirinden farkl› k›lan unsurlardan birisi de iflçinin iflin yap›l›fl›nda ne derece inisiyatife sahip oldu¤udur. Baz› ifllerin çal›flma saatleri daha esnektir ve iflçiler çal›flma tempolar›n› kendileri ayarlayabilirler. Öte yandan, üretimin montaj hatt› ile yap›ld›¤› büyük iflletmelerde çal›flma temposu daha yo¤undur ve çal›flma saatleri esnek de¤ildir. Örne¤in, montaj hatt›ndaki bir iflçinin dinlenme saatleri d›fl›nda lavaboya dahi gitmesi hatta bulunan di¤er iflçilerin de üretimlerinin durmas›na sebep olacakt›r. Di¤er fleyler eflitken, her iki tür ifl için ayn› ücretin verildi¤i varsa y›ld›¤›nda hemen hiç kimse çal›flma koflullar›n›n daha s›k› oldu¤u bir iflte çal›flmak istemeyecektir. Bu nedenle iflçinin ifl h›z› üzerinde inisiyatifinin olmad›¤› ifllerin ücret düzeylerinin daha yüksek olmas› gerekmektedir. ‹fl ahlak› noktas›ndan bak›ld›¤›nda ekonomide herkesin iflini gerekti¤i biçimde ve do¤ru yapmas› esast›r. Ancak bu kurala uyulmamas› durumunda do¤abilecek sak›ncalar her meslek için ayn› de¤ildir. Örne¤in, bir ayakkab› tamircisi ile hakim, savc›, doktor, polis, istihbarat, eleman› gibi mesleklerde görev yapan kiflilerin ifllerini gerekti¤i gibi yapmamalar›n›n sonuçlar› farkl› olacakt›r. Klasik iktisatç›lardan Adam Smith güven gerektiren ifllerde çal›flanlara yüksek ücret ödenmesinin onlar› daha dürüst davranmaya teflvik edece¤ini, düflük yaflam standard›na sahip olan kiflilere bu konuda güvenmenin zor oldu¤unu savunmakta idi. Bu anlamda iflin gü- nin de TEÜF uygulama nedeni oldu¤u söylenebilir. ven gerektirme gerektirmesi si nin ‹flleri birbirinden farkl› k›lan unsurlar›n birisi de firma taraf›ndan sa¤lanan befleri sermaye veya iflyerinde e¤itimdir. Örne¤in, 22 yafl›nda bankac›l›k mesle¤ine bafllayan bir kiflinin sürekli iflyerinde e¤itime tabi tutulaca¤›, zamanla çal›flt›¤› iflyerinde daha yüksek mevkilere terfi edece¤i beklenebilir. Öte yandan, ayn› yaflta


marangoz olmaya karar vermifl birisinin kazanc›nda y›llar itibariyle önemli bir art›fl olmas› pek muhtemel de¤ildir. Kiflilerin gelirlerin elde edilme zaman› konusundaki tercihlerinin ayn› oldu¤u varsay›l›rsa, veri bir ücrette bireyler gelecekte gelir art›fl› ihtimalinin daha yüksek oldu¤u ifli tercih t ercih edeceklerdir. Örne¤imizden hareketle, bu durumda bankac›l›k sektörüne emek arz› marangozluktan daha fazla olacakt›r. Bu nedenle gelecekte ücret art›fl ihtimalinin fazla olmad›¤› marangozluk gibi olmad›¤› marangozluk girifl düzeyinde telafi edici farkl›l›¤› uygulamas› gerekmektedir. ifllerde girifl ifllerde Son olarak yan ödemeler in in de TEÜF ile ilgisi oldu¤u söylenebilir. Bilindi¤i gibi, ço¤u durumda ücretler çal›flma karfl›l›¤› olan ç›plak ücret ile çal›flma karfl›l›¤› olmayan yan ödemelerden oluflur. Y›ll›k ücretli izin ve çeflitli amaçlarla verilen yard›mlar (çocuk, krefl, do¤um, ölüm hastal›k, g›da yemek yard›mlar› gibi) yan ödemelere örnek gösterilebilir. Baz› firmalar yan ödeme verme konusunda rahat davran›rlarken baz›lar›n›n yan ödemelerin ücretler ile verimlilik aras›ndaki ba¤lant›y› kopard›¤› görüflünde olduklar› ve yan ödeme vermedikleri gözlenmektedir. Di¤er fleyler eflitken, iki iflin ayn› ç›plak ücreti verdi¤ini, ancak bunlardan birinin bunun yan› s›ra yan ödeme de verdi¤ini, di¤erinin vermedi¤ini varsayal›m. Bu durumda, faydas›n› maksimize etmek isteyen iflçiler yan ödeme veren firmay› seçeceklerinden, yan ödeme vermek istemeyen firma TEÜF uygulayarak ç›plak ücreti yüksek tutmak zorunda kalacakt›r. Bu prensibin tersine iflleyifline gündelik hayatta rastlan›lmaktad›r. rastlan›lmaktad›r. Bahflifl ödenmesinin adet oldu¤u ifllerin ücretinin bahflifl ödenmeyen benzeri ifllere nazaran daha düflük olmas› buna örnek olarak verilebilir.

‹fllerin Beceri Gereklerinin Farkl› Olmas› Ünitenin buraya kadar olan k›sm›nda ifllerin birbirinden farkl› olmalar› durumu TEÜF çerçevesinde incelemeye çal›flt›k. ‹fllerin beceri gereklerinin farkl› olmas› da ifllerin heterojen olmas›na neden olan di¤er bir faktördür. Emek piyasas›nda farkl› ifl ve meslekler farkl› beceri düzeyi gerektirir. Örne¤in temizlik iflçisi olabilmek için okur-yazar olmak ve süpürge-farafl kullanmay› bilmek yeterli iken, yeminli mali müflavir olmak; idari bilimler fakültesinden mezun olmay›, belirli bir süre staj yapmay› ve aç›lacak s›navlarda baflar›l› olmay› gerektirmektedir. Beceri düzeyi daha yüksek olan kiflilerin daha düflük olan kiflilere naza ran daha uzun süre e¤itim yat›r›m› yapt›klar› ve daha fazla maliyetle katland›klar› aç›kt›r. (Bu konuya E¤itim Ekonomisi’nin incelendi¤i 8. Ünitede ayr›nt›l› olarak de¤inilecektir.) Bu durumda biri daha fazla, di¤eri daha az beceri gerektiren iki ifle ayn› ücret ödenirse, daha fazla beceri sahibi olabilmek için di¤erinden daha fazla e¤itim yat›r›m› yapan kifli yat›r›m›n getirisini elde edemeyecektir. Beceri elde etmenin getirisinin geti risinin bu flekilde negatif olmas› insanlar› bu konuda isteksizli¤e yöneltece¤inden, beceri düzeyi yüksek kiflilerin di¤erlerinden daha yüksek ücret almalar› gerekmektedir.

Etkin Ücret Ödemeleri Ücret teorileri ili ilgili üniteden hat›rlanaca¤› gibi iflçiyi denetlemenin, performans›n› ölçmenin zor olmas›, iflçinin hatal› üretiminin maliyetli olmas›, iflin belirli bir süre iflyerinde spesifik (firmaya özel) e¤itim gerektirmesi gibi durumlarda firmalar›n bilerek denge ücreti ödeyebildikleri bilinmektedir. Etkin ücret uygulamas› denilen bir yöntemle firmalar›n birden fazla fayda sa¤lad›klar› görülmektedir. Piyasa ücretinden yüksek ücret vermekle firmalar iflçilerin kaytarmalar›n›n ve iflten at›lmalar›n›n f›rsat maliyetini yükseltmekte, bu ise iflçilerin daha verimli çal›flmalar›na se-

101

102


bep olmaktad›r. Yüksek ücret ifli b›rakma oranlar›n› düflürüp k›dem seviyesini yükseltmekte, iflçilerin daha iyi beslenmelerini sa¤layarak sa¤layarak da verimlili¤i yükseltmektedir. Ayr›ca bir firman›n di¤erlerinden yüksek ücret vermesi o firmay› iflçiler için bir cazibe merkezi haline getirmekte, firma çok say›da ifl baflvurusu aras›ndan piyasan›n en nitelikli iflçilerini seçme imkan›na da sahip olmaktad›r. Etkin ücret uygulamas› gerek iflçiler gerekse iflverenler aras›ndan olumlu sonuçlar› olan bir uygulama olmas›na karfl›l›k, piyasada ücret farkl›l›klar›na da sebep olmaktad›r. Benzeri özelliklere sahip iki iflçinin ayn› branflta çal›flma üzere iki ayr› firmada ifle girdiklerini varsayal›m. Bu firmalardan birinde etkin ücret uygulanmas› iflleri birbirinden farkl› k›larak ücret farkl›l›klar›na neden olmaktad›r.

Di¤er ‹fl veya ‹flveren Heterojenlikleri ‹flleri birbirinden farkl› k›larak ücret farkl›l›klar›na neden olan unsurlar buraya kadar aç›klananlardan ibaret de¤ildir. Bu bafll›k alt›nda k›saca inceleyece¤imiz üç unsurun daha iflleri birbirinden farkl›laflt›rarak ücret farkl›l›klar›na neden oldu¤unu inceleyece¤iz. Bunlar: sendika üyeli¤i, firma ölçe¤i ve iflverenin ay›r›m› d›r. d›r. Yap›lan gözlemler ço¤u durumda sendikalar›n üyeleri lehine önemli ekonomik avantajlar sa¤lad›klar›n› göstermektedir. Sendikal› iflçilerin sendikas›z iflçilerden daha yüksek ücret almalar› k›smen sendikal› iflçilerin verimliliklerinin daha yüksek olmas› ile ilgilidir. (Ünite 11’de bu konu incelenecektir). Ancak, bu konuda araflt›rma yapan ço¤u iktisatç›ya göre sendikal› sendikas›z iflçi ücret farkl›l›klar›n›n önemli bir k›sm› sendikalar›n üyelerine sa¤lad›klar› rant dan kaynaklanmaktad›r. Bu durumda, benzeri özelliklere sahip ve benzeri iflleri yapan iki iflçiden birinin sendika üyesi olmas›, di¤erinin aleyhine bir ücret farkl›l›¤›n›n do¤mas›na sebep olmaktad›r. Di¤er ifl veya iflveren heterojenli¤i konusunda inceleyece¤imiz inceleyece¤imiz ikinci neden fir- neden fir- dir. Ço¤umuzun günlük hayatta kolayca gözleyebilece¤imiz gibi ücretler ma ölçe¤i dir. ile firma ölçe¤i (büyüklü¤ü) aras›nda genelde do¤ru yönlü bir iliflki vard›r. Bu konuda yap›lan araflt›rmalar›n da destekledi¤i bu sonuca göre, yüksek ücretler genellikle büyük firmalar taraf›ndan ödenir. Firma büyüklü¤ü ile ücretler aras›ndaki iliflkinin nedenlerini aç›klamadan önce bu durumun da bir ücret farkl›l›¤› nedeni oldu¤unu belirtmekte yarar vard›r. Benzeri özelliklere sahip iki kifliden biri büyük, di¤eri küçük ölçekli bir firmada çal›flt›¤›nda, muhtemelen büyük ölçekli firmada çal›flan di¤erinden daha yüksek ücret alacak, bu durum ücretler aras›nda farkl›l›¤a neden olacakt›r. Bu tespiti yapt›ktan sonra ücretler ile firma ölçe¤i aras›ndaki pozitif iliflkinin sebepleri nelerdir? Sorusunun yan›t›n› arayabiliriz. Bu iliflkinin -birbiri ile ilgili say›la- çeflitli sebepleri vard›r. bilecek- çeflitli Büyük firmalarda ücretlerin daha yüksek olmas›n›n bafll›ca nedeni bu firmalarEmek Verimlili¤i: Belirli bir dönemde bir firman›n, da emek verimlili¤inin küçük firmalara nazaran daha yüksek olmas›d›r. Emek veiflkolunun veya ülkenin rimlili¤i belirli bir dönemde bir firman›n, iflkolunun veya ülkenin üretti¤i toplam üretti¤i toplam reel üretim miktar›n›n bu üretimin elde reel üretim miktar›n›n bu üretimin elde edilmesi için kullan›lan toplam emek-saat edilmesi için kullan›lan toplam emek-saat miktar›na miktar›na bölünmesi ile bulunur. Verimlilik rakamlar› iflçi bafl›na düflen üretim miktar›n› gösterir. bölünmesi ile bulunur. Verimlili¤i etkileyen unsurlar›n bafl›nda iflgücünün kalitesi gelmektedir. kalitesi gelmektedir. Daha iyi e¤itilmifl ve nitelikli iflçilerin e¤itim ve nitelik düzeyi düflük iflçilere nazaran veri bir zaman döneminde daha fazla mal ve hizmet üretebildikleri bir gerçektir. ‹kinci olarak, emek verimlili¤i ile birim emek bafl›na düflen sermaye mal› miktar› ve kalitesi aras›nda do¤ru yönlü bir iliflki mevcuttur. Elektrikli testere kullanan

103


bir marangoz belirli bir zamanda el testeresi ile üretebilece¤inden daha fazla kereste üretebilecektir. Büyük firmalar genelde sermaye yo¤un firmalard›r ve iflçi bafl›na düflen makine ve teçhizat›n gerek say›s› gerekse kalitesi küçük firmalardan daha iyidir. Emek kalitesi ve sermaye yo¤unlu¤u birbirini tamamlayan unsurlar olduklar›ndan, bu firmalar›n kaliteli iflçileri istihdam etmeleri gerekmektedir. Kaliteli iflçileri çal›flt›rmak için ise yüksek ücret vermek gerekir. Verimlili¤i etkileyen bir baflka unsur da üretim faktörlerinin daha etkin bir fle- d›r. Bunu sa¤layan unsurlar›n bafl›nda ise uzmanlaflma ve iflbö- kilde kullan›lmas› d›r. lümü gelmektedir. Üretimde uzmanlaflma ve iflbölümü küçük firmalardan daha çok büyük firmalarda gözlenen bir durumdur. Uzmanlaflm›fl iflgücünün iflgücünün di¤erlerine nazaran daha fazla e¤itim yat›r›m› yapm›fl olmas› onlar›n ücretlerinin niteliksiz iflgücü ücretinden daha yüksek olmas›n› gerektirir. Emek verimlili¤i ile ilgili bu aç›klamalardan sonra büyük firmalarda ücretlerin yüksek olmas›n›n daha önce aç›klad›¤›m›z üç faktörle daha ilgisi oldu¤u söylenebilir. Bunlar›n bafl›nda sendikalaflma gelir. Yap›lan gözlemler sendikalaflman›n bü yük firmalarda daha yayg›n oldu¤unu göstermifltir. Ayr›ca bu firmalar makine ve teçhizata fazla yat›r›m yapt›klar› için, bu yat›r›m›n maliyetlerini ç›karabilmek amac›yla iflgücünü daha s›k› bir flekilde çal›flt›rmak isterler. Bu ise iflçilerin iflverene karfl› hak ve ç›karlar›n› korumak amac›yla sendikalaflmay› tercih etmesine sebep olur. Bütün bu anlat›lanlard anlat›lanlardan an flu sonucu ç›karabiliriz: Büyük firmalarda ücretlerin yüksek olmas› k›smen bu firmalarda sendikalaflman›n sendikalaflman›n da yüksek olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Sizce sendikalar neden büyük firmalarda daha yayg›nd›r? Büyük firmalarda ücretlerin yüksek olmas›n›n bir baflka nedeni de daha önce TEÜF’ n› aç›klarken belirtti¤imiz gibi bu firmalar›n genelde metropoliten alanlarda kurulmufl olmas›d›r. Büyük flehirlerde çal›flanlara buralarda yaflam maliyetlerinin daha yüksek oluflunu telafi etmek amac›yla daha yüksek ücret verilmektedir. Bu nedenle büyük firmalardaki yüksek ücretlerin k›smen firman›n bulundu¤u yerdeki yaflam maliyetlerinin yüksekli¤i tazmin etmeye yönelik TEÜF oldu¤u söylenebilir. Firma ölçe¤i-ücret iliflkisi hakk›nda son olarak büyük firmalarda iflgücünü denetlemenin güç ve maliyetli oluflu nedeniyle etkin ücret uygulamas›n›n (iflçiye pi yasa denge ücretinin üstünde ücret verilmesi) daha yayg›n oldu¤unu belirtmek gerekir. Bir baflka deyiflle, bu firmalarda ücretlerin daha yüksek olmas› k›smen etkin ücret uygulamas›n uygulamas›ndan dan kaynaklanmakta kaynaklanmaktad›r. d›r. Di¤er ifl veya iflveren heterojenli¤i bahsinde son olarak iflverenin ay›r›m yap- nden bahsedilebilir. Kimi zaman iflverenlerin iflçilerin fiziksel verimlilikverimlilik ma e¤ilimi nden leri ile ilgisi olmayan önyarg›lar› nedeniyle baz› gruplar› istihdam etmek istemedikleri (meslek ay›r›m›) veya onlara daha düflük ücret verdikleri (ücret ay›r›m›) gözlenebilmektedir. Emek piyasalar›nda iflçiler aras›nda ay›r›m yap›lmas› yap›lmas› iflverenlerin önyarg›s›ndan kaynaklanabildi¤i gibi, iflverenin yanl›fl bilgilendirilmesinden de kaynaklanabilmektedir. ‹flveren baz› iflçi gruplar›n›n (örne¤in kad›nlar, gençler, yafll›lar, göçmen iflçiler gibi) di¤erlerinden daha verimsiz olduklar› konusunda yanl›fl bilgilendirilmifl ise, bu durum söz konusu gruplara karfl› önyarg›n›n oluflmas›na neden olacakt›r. Bunun gibi kimi durumda iflyerinde çal›flan iflçilerin ço¤unlu¤unun belirli bir grup iflçi ile çal›flmak istememeleri veya müflterilerin çeflitli gruplara mensup iflçilerden hizmet almak istememeleri iflvereni ay›r›mc› davranmaya yöneltebilmektedir.

SIRA S‹ZDE

2

Ay›r›m: ‹flverenlerin iflçilerin verimlilikleri ile ilgisi olmayan baz› önyarg›lar› nedeniyle baz› iflçi gruplar›n› istihdam etmek istememeleri veya düflük ücret vermeleridir.

104


Birbirine benzer özelliklere sahip iki kad›n iflçinin benzeri iflleri yapmak üzere iki farkl› firmada ifle girdiklerini varsayal›m. ‹flverenlerden birisi ay›r›mc› davranmazken di¤erinin kad›nlar hakk›nda önyarg›l› oldu¤u ve bu nedenle onlara daha düflük ücret verdi¤ini varsayarsak, emek piyasas›nda ücret farkl›l›¤› oluflacakt›r.

‹flçilerin Heterojenli¤i Emek piyasalar›nda ücret farkl›l›klar›n›n görülmesinin ana sebeplerinden di¤eri iflgücünün-tam rekabet piyasas›nda varsay›ld›¤› gibi homojen de¤il heterojen (birbirinden farkl›) olufludur. Bu farkl›l›¤› iki alt bafll›k alt›nda inceleyece¤iz. Bunlar: bireysel tercihlerin ve befleri sermaye düzeylerinin farkl›l›klar›d›r.

Bireysel Tercihlerin Farkl›l›¤› Telafi edici ücret farkl›l›klar›n› incelerken ifllerin ölüm ve yaralanma riski, statü, süre vb. aç›lardan birbirinden farkl› olduklar› belirtilmiflti. Burada, ifllerin özelliklerine yönelik kiflilerin bak›fl aç›lar›n›n da farkl› oldu¤unu belirtmeliyiz. Örne¤in, baz›lar› jet pilotlu¤una tehlikeli oldu¤u için olumsuz bir de¤er verirken, baz›lar› bu mesle¤i heyecan verici bulup çok büyük de¤er verebilmektedirler. ‹fllerin ücret d›fl› yönlerine iliflkin tercihlerinin t ercihlerinin farkl› olmas› ücret farkl›l›klar›na neden olmaktad›r. Bu durumu afla¤›daki flekil yard›m›yla inceleyebiliriz. fiekil 7.1 Bireysel Tercih Farkl›l›klar› ve Ücretleri

Riskli bir ifl için emek arz e¤risinin alt k›sm›nda ifli fazla riskli bulmayanlar üst k›s›mlar›nda yer al›r. Talebin düflük düzeylerinde öncelikle tehlikeyi seven iflçiler çal›flt›r›laca¤›ndan çal›flt›r›lac a¤›ndan ücretler normal ifllerden de düflük olacakt›r. Talep artt›kça tehlikeden kaç›nan iflçileri çal›flt›rmak gerekece¤inden W 0 - W 2 kadar TEÜF ödenmesi gerekecektir.

Nispi Ücret wA/wB

SL

w2 w0 = 1.00 D2

w1

D1

fiekilde dikey eksen ve A ve B iflleri aras›ndaki nispi ücreti, yatay eksen ise A iflindeki istihdam› göstermektedir. Dikey eksendeki 1.00 noktas› iki iflin ücretlerinin ayn› oldu¤u durumu göstermektedir. A iflinin B ifline göre daha riskli oldu¤unu (örne¤in gökdelen inflaat iflçili¤i) varsayal›m. Baz› kifliler kolayca risk üstlenebilirken, baz›lar› risk almaktan hofllanmazlar. ‹flçilerin ifllerin ücret d›fl› yönlerine iliflkin bu flekilde farkl› tercihlere sahip olmalar› nedeniyle emek arz e¤risi (S L) pozitif e¤imli olacakt›r. Emek arz e¤risinin alt k›sm›nda ifli riskli bulmayan iflçiler yer al›rken, üst k›s›mlar›ndan ifli riskli olarak de¤erlendiren iflçiler yer almaktad›r. ABD’de gökdelenler ilk infla edilmeye baflland›¤›nda emek talebi oldukça düflük düzeyde idi.(DL1) Bu dönemde, gökdelenlerdeki çelik iflçili¤i yüksekten korkmamalar› ile ünlü Mohawk K›z›lderililerine yapt›r›lmakta idi. Bu iflçiler yapt›klar› ifli riskli olarak görmediklerinden TEÜF almak bir yana, bu ifli güvenli baflka ifllerden daha ucuza yapt›lar. Ancak, piyasadaki bütün iflçiler gökdelen iflçili¤i konusunda Mohawklar gibi düflünmüyorlard›. düflünmüyorla rd›. Gökdelen inflaatlar›n›n say›s› art›p daha çok iflçiye ihtiyaç duyul-

105


du¤unda (DL2) say›lan s›n›rl› olan Mohawklar›n d›fl›nda riskten kaç›nan beyaz iflçileri de çal›flt›rmak gerekti. Ne var ki flekil 7.1’den de görülece¤i gibi emek arz e¤risinin üst taraflar›nda yer alan bu iflçileri çal›flt›rmak için ücretin W 2 olmas› (yani TEÜF uygulanmas›) gerekmifltir. Görüldü¤ü gibi, iflgücünün iflleri farkl› biçimlerde de¤erlendirmelerii ücret farkl›l›klar›na neden olmaktad›r. de¤erlendirmeler

Befleri Sermaye Farkl›l›¤› Emek piyasalar›nda bulunanlar› birbirinden farkl› k›lan özelliklerden birisi de sahip olduklar› befleri sermaye düzeyidir. Bu durum emek piyasalar›nda birbiri ile rekabet edemeyen guruplar›n oluflmas›na ve ücret farkl›l›klar›na neden olmaktad›r. Emek piyasalar›nda birbiri ile rekabet edemeyen guruplar iki nedenden ortaya ç›kar. Bunlardan birincisi bireylerin sahip olduklar› e¤itimin miktar› ve kalitesidir. Örne¤in, emek piyasas›nda lise mezunlar›n›n yapabilece¤i iflleri vas›fs›z iflçilik kategorisi alt›nda toplayabiliriz. Bu ifller benzin istasyonunda pompac›l›k, sat›fl elemanl›¤›, fast-food dükkan›nda iflçilik vb. s›n›flara ayr›labilir. Bu ifllerin her birinde çal›flanlar di¤er iflleri de yapabileceklerinden birbirleri ile rekabet edebilirler. Fakat bu gruptakilerin hiçbiri daha üst e¤itimli grupta yer alan avukatlar, muhasebeciler, veya mühendisler ile rekabet edemezler. Rekabet edemeyen gruplar›n oluflmas›n›n ikinci nedeni kiflilerin farkl› ö¤renme ve uygulama yetene¤ine sahip olmalar›d›r. Bir nükleer fizik uzman›, futbol oyuncusu, petrol mühendisi ve profesyonel model olabilmek için gerekli entelektüel veya fiziksel altyap› herkes de bulunmamaktad›r. Emek piyasas›nda bu gruplar aras›nda rekabet yoktur. Acaba ayn› meslekte olan kifliler birbirleri ile rekabet edebilirler mi?

SIRA S‹ZDE

3 ‹flçilerin befleri sermaye yat›r›m› yaparak bir rekabetçi gruptan di¤erine geçebilmeleri mümkündür. Örne¤in, fast-food restaurant’ta çal›flan bir lise mezunu, üni versiteye giderek mühendis unvan›n› kazanabilir. Ancak bu da bireyin üniversite e¤itimi yapmak için yeterli finansal güce, ve zihinsel yetene¤e sahip olmas›na ba¤l›d›r. Bireyler aras›nda finansal ve zihinsel farkl›l›klar›n oldu¤u göz önüne al›n›rsa, daima ücret farkl›l›klar›n›n olaca¤›n› söyleyebiliriz. Burada son olarak, sahip olunan e¤itimin miktar› kadar kalitesinin de önemli oldu¤unu vurgulamam›z vurgulamam›z gerekmektedir. Nispeten az tan›nan bir üniversiteden al›nacak bir mühendislik e¤itiminin mezuniyet sonras› getirisi tan›nan bir üniversiteden al›nandan daha düflük olacakt›r.

‹fl Piyasas› Aksakl›klar› Ünitede ücret farkl›l›klar›n›n nedenlerinden son olarak ifl piyasas› aksakl›klar›na de¤inilecektir. Hat›rlanaca¤› gibi, tam rekabet piyasas›nda emek piyasas›n›n mükemmel bir flekilde iflledi¤i kabul edilerek piyasalar aras›nda tek bir ücretin olaca¤› sonucu elde edilmekteydi. Gerçekte ise emek piyasalar› baz› yönlerden aksamaktad›r. Ücret farkl›l›klar›na neden olan bu aksakl›klar› takip eden iki alt bafll›k alt›nda inceleyelim.

Bilgi Eksikli¤i Tam rekabet piyasas›nda iflçilerin piyasadaki aç›k ifller ve çal›flma koflullar› hakk›nda tam bilgiye sahip olduklar› varsay›lmaktayd›. Gerçekte ise iflçilerin piyasa hakk›ndaki bilgileri eksiktir ve bu konuda bilgi edinmeleri için; ifl alanlar›n› taramak, iflverenlerle görüflmelere kat›lmak, baflvuru mektuplar› ve özgeçmifller (CV) haz›rlamak gibi faaliyetlerde bulunmalar› gerekir.

106


Emek piyasalar›nda iflsizlerin ifl ararken piyasa hakk›nda bilgi derlemeleri maliyetli bir ifltir. Bunun için; telefon paras›, ulafl›m gideri, k›rtasiye harcamas› gibi do¤rudan harcamalar yap›laca¤› gibi, ifl araman›n dolayl› maliyeti de vard›r. Bu maliyet iflsizin o ana kadar bulabildi¤i bir iflte çal›fl›yor olmaktansa ifl aramaya de vam etmesinin bedelidir ve reddedilen iflin ücretine eflittir. “Bu tür maliyetler içerdi¤i halde insanlar neden ifl ararlar?” sorusunun yan›t› aç›kt›r: Çünkü ifl arama maliyeti kiflilere sadece maliyet yüklemez, getirisi de vard›r.‹fl araman›n getirisi bu sayede yüksek ücretli ifl teklifi ile karfl›laflmakt›r. ‹flsiz için ifl arama sürecinin bafllang›c›nda ifl araman›n getirisi maliyetin çok üstündedir ve ifl aramak kârl› bir yat›r›md›r. Ancak, ifl arama süresi uzad›kça yüksek ücretli ifl bulma ihtimali (getiri) azal›rken, katlan›lan maliyetler artacakt›r. O halde, ifl arama yat›r›m› ile faydas›n› azamilefltirmek isteyen bir iflsiz bunu getiri maliyetten yüksek oldu¤u sürece yapacak, tersi oldu¤unda ifl arama faaliyetini durduracakt›r. Emek piyasalar›nda iflverenler ücretleri kendi özel flartlar›na ve piyasa ücretine yönelik tahminlerine göre belirlerler. Baz› iflverenler ortalama ücretin biraz fazlas›n› öderlerken, baz›lar› daha az›n› öderler. Ancak emek piyasalar›nda bilgi eksikli¤i ve bilgi edinmenin maliyetli olmas› iflverenlerin farkl› ücretler ödemelerini mümkün k›lar. Ayn› özelliklere sahip iki iflsizin ifl arad›klar›n› varsayal›m. ‹flçiler piyasa hakk›nda bilgi sahibi olmad›klar›ndan bunlardan biri 700 milyon TL ayl›k veren bir iflte çal›flmaya bafllarken, o firmadan haberi olmayan ve uzun süre ifl arad›¤› için da yanma gücü kalmayan di¤eri o zaman kadar kendisine teklif edilen en iyi ücreti olan 600 milyon TL’ n› kabul ederek ifle bafllayabilir. fiüphesiz bu iflçi piyasa hakk›nda tam bilgiye sahip olsa idi o da arkadafl›n›n firmas›nda ifle bafllayacak, ücret farkl›l›¤› oluflmayacakt›.

Emek Hareketlili¤ini Engelleyen Unsurlar Emek piyasas› dengesinin incelendi¤i 5. Ünitede iki piyasa aras›nda ücret farkl›l›¤› oldu¤unda iflgücünün ücretin düflük oldu¤u piyasadan yüksek oldu¤u piyasaya kolayl›kla geçerek ücretler aras›nda eflitli¤i sa¤layaca¤› varsay›lm›flt›. Oysa-emek hareketlili¤i ile ilgili takip eden ünitede ayr›nt›s› ile incelenece¤i gibi-gerçek hayatta emek hareketlili¤i baz› nedenlerden dolay› s›n›rl›d›r. Bu durum piyasalar aras›nda ücretlerin farkl› olabilmesine neden olmaktad›r. Eme¤in bir bölgeden di¤erine göçü iflçinin yaflam boyu gelirlerini artt›ran bir befleri sermaye yat›r›m›d›r. Eme¤in mobilitesinin mobilitesinin yat›r›m olma özelli¤i, kifliye gelir yat›r›m olma getirmesinin yan› s›ra baz› maliyetlerde yüklemesinden kaynaklanmaktad›r. Bu maliyetler; tafl›nma maliyeti ve yer de¤iflimi s›ras›nda çal›flamamak çal›flamamak nedeniyle u¤ran›lan gelir kayb›, k›demlilik kayb› gibi parasal gibi parasal nitelik nitelik tafl›yabilece¤i gibi, aileden ve arkadafllardan ayr›lmak, göç edilen yere uyum sa¤layamamak gibi psikolojik nite psikolojik nitelikte de olabilmektedir. Bunun gibi baz› sosyolojik nedenler de eme¤in mobilitesini s›n›rlayabilmektedir. Örne¤in toplumda kad›nlar›n belirli mesleklerde yo¤unlaflmalar› söz konusu ise, kad›n iflçilerin düflük ücret ödeyen kad›n iflinden daha yüksek ücret veren erkek ifllerine geçifli k›s›tlan›yor demektir. Emek mobilitesinin çeflitli flekillerde engellenmesini engellenmesinin n sonucu olarak bireylerin düflük ücret ödeyen bölgeler/sektörlerden yüksek ücret ödeyen bölgeler/ sektörlere geçerek ücretleri eflitlemeleri mümkün olmamakta, piyasada bölgeler, sektörler ve cinsiyetler aras›nda kal›c› ücret farkl›l›klar› oluflabilmektedir. Örne¤in Eskiflehir’de 850 milyon TL maaflla çal›flan mühendis benzeri niteliklere sahip meslektafllar›n›n Kars’ta 1 milyar TL maaflla çal›flt›klar›ndan çal›flt›klar›ndan haberdar olmakla birlikte; mesafenin uzakl›¤›, çocuklar›n okul durumu, büyük flehirde yaflaman›n avantajlar› vb. nedenlerle göç edemeyebilecektir. Emek hareketlili¤i olmad›¤›ndan bu durumda iki piyasa aras›ndaki ücret farkl›l›¤› giderilemeyecek, kal›c› olacakt›r.


107

Özet Gerçek hayatta neden tam rekabet piyasas›nda elde edilen tek ücret gözlenemez? 1 • Emek piyasas› piyasas› dengesi dengesinin nin incelendi¤ incelendi¤ii ünitede ünitede tam rekabetçi emek piyasalar›nda k›sa dönemde ücret farkl›l›klar› olmakla birlikte uzun dönemde bunun giderilece¤i belirtilmifltir. Burada akl›m›za flu soru tak›lmakta: Tam rekabet piyasas›nda tek ücret varken, gerçekte piyasalarda ücretlerin farkl› olmas›n›n nedenleri nelerdir? • Tek ücret ücret kanunuda kanunuda anahtar anahtar unsur unsur tam rekabet rekabet pipi yasas›n›n varsay›mlar›d›r. ‹ki piyasada “homojen” homojen iflçilere ifllerde çal›flan homojen iflçilere farkl› ücret ödenirse, piyasan›n fleffafl›k özelli¤i gere¤ince iflçiler bu durumdan haberdar olacaklard›r. • ‹flçiler er faydalar›n› faydalar›n› maksimize etme amac› içinde olduklar›ndan ücret farkl›l›klar›na r›za göstermeyecekler, ücretin düflük oldu¤u piyasada çal›flan iflçiler yüksek ücretin yüksek oldu¤u piyasaya “kolay ve maliyetsiz” bir flekilde girifl yapabileceklerdir. Eme¤in iki piyasa aras›ndaki hareketlili¤i sonuçta ücretleri eflitleyecektir. • O halde, halde, gerçek gerçek hayatta hayatta ücret farkl›l› farkl›l›klar›n›n klar›n›n gözlenmesi tam rekabet piyasas› varsay›mlar›n›n olma y›fl›ndan kaynaklanmaktad›r. Gerçek hayatta ifller ve iflçiler homojen de¤il heterojendir ve emek piyasalar› mükemmel ifllemez, aksar.

 AMAÇ

‹fller hangi aç›lardan birbirinden farkl›lafl›r ve bu 2 farkl›l›klar ücretlere nas›l yans›r? • ‹flleri birbirin birbirinden den farkl›laflt farkl›laflt›ran ›ran unsurlar›n unsurlar›n bafl›nda bafl›nda TEÜF gelmektedir. Piyasadaki baz› ifller; tehlikeli oluflu, statüsünün düflüklü¤ü, ilerleme imkan›n›n olmay›fl› vb. nedenlerle istenmeyen özelliklere sahiptir. ‹nsanlar› bu tür ifllerde gönüllü olarak çal›flmaya yöneltmek için di¤er ifllerden yüksek ücret vermek gerekmektedir. Bu ise ücretlerin farkl›laflmas›na neden olacakt›r. • Etkin ücret ücret uygulamas› uygulamas› da firmal firmalar› ar› ve ücretleri ücretleri birbirbirinden farkl›laflt›ran baflka bir nedendir. Bunun gibi, baz› ifllerde sendikalar›n organize olup ücretleri yükseltebildikleri de gündelik hayatta s›kça gözlenen bir durumdur.

 AMAÇ

• Büyük firmalar firmalar›n ›n çeflitli çeflitli nedenlerden nedenlerden dolay› dolay› çal›flançal›flanlar›na daha yüksek ücret verdikleri bilinen bir gerçektir. Son olarak, piyasada baz› iflverenlerin çeflitli ifl gruplar›na karfl› ay›r›mc› tav›r tak›nmalar› iflleri ve dolay›s›yla ücretleri farkl›laflt›rmaktad›r. ‹flçiler hangi yönlerden birbirlerine benzemezler ve bunlar›n ücret farkl›l›klar› ile ilgisi nedir? 3 • Emek piyasala piyasalar›nda r›nda ifller ifller gibi iflçiler iflçiler de farkl› farkl› özelözelliklere sahiptirler. Bu farkl›l›klar›n bafl›nda tercihlerin farkl›l›¤› gelmektedir. farkl›l›¤› gelmektedir. Baz› kifliler baz› iflleri riskli veya s›k›c› bulurken, baz›lar› ayn› ifller için çok olumlu düflüncelere sahip olabileceklerdir. Bireylerin ifllere bak›fl aç›lar›n›n farkl› olmas› ücret farkl›l›klar›n› da aç›klamaktad›r. • Bireyl Bireylerin erin befleri befleri sermaye sermaye düzeylerinin düzeylerinin farkl› farkl› olmaolmas› emek piyasalar›nda birbiri ile rekabet edemeyen gruplar ›n ›n oluflmas›na neden olur. Örne¤in lise mezunu sat›fl eleman› üniversite mezunu bir avukat ile rekabet edemez. Bu durum her iki meslekte de ücretlerin farkl› olmas› sonucunu do¤uracakt›r.

 AMAÇ

Emek piyasalar›nda ücret farkl›l›klar›na neden olan aksakl›klar nelerdir? 4 • Emek piyasalar› gerçekte tam rekabet piyasas›n›n varsayd›¤› gibi mükemmel ifllemez. Piyasalar›n fleffaf olmamalar› iflçilerin ücret farkl›l›klar›ndan haberdar olmalar›n› engelleyebilir. • Gerçek Gerçekte, te, piyasalar piyasalar aras›nda aras›nda eme¤in eme¤in hareketlili hareketlili¤i ¤i kolay ve maliyetsiz de¤ildir. Emek gücünün bir sonraki ünitede ayr›nt›s› ile inceleyece¤imiz maliyetleri vard›r. Göçün maliyetli oluflu iflçilerin ücret farkl›l›klar›n› bilseler dahi düflük ücretli piyasalardan yüksek ücretli piyasalara geçerek ücretleri eflitlemelerini engellemektedir.

 AMAÇ

108


Kendimizi S›nayal›m 1. Tam rekabet piyasas›ndaki tek ücret kanununun gerçek hayatta gözlenemeyiflinin nedeni Afla¤›dakilerden hangisidir? a. Teo Teorik rik bil bilgil gileri erin n yanl› yanl›fll› fll›¤› ¤› b. Gerçe Gerçek k hayatta hayatta iflgüc iflgücünün ünün homojen oluflu c. Piy Piyasa asalar lar aras› aras› mobil mobilite itenin nin kolay kolay oluflu oluflu d. ‹fl ‹flle leri rin n homo homoje jen n oluflu oluflu e. Teori Teorinin nin varsay varsay›mlar› ›mlar›n›n n›n gerçe gerçek k hayatt hayattaa gözlenmeyifli

2. ‹fllerin istenmeyen özelliklerini tazmin etmek amac›yla iflçilere fazladan ücret verilmesine ne ad verilir? a. ‹kra ram miye b. Maafl c. Tel Telafi afi edi edici ci ücre ücrett farkl farkl›l› ›l›¤› ¤› d. Yan öd ödeme e. Prim

3. TEÜF uygulamas› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? eflitleyici ücret a. Bu tür ücr ücret et fark farkl›l l›l›kl ›klar› ar›na na eflitleyici ücret farkl›l›¤› da denilir. b. Bu uygulam uygulamaa istenmeyen istenmeyen ifllerd ifllerdee gönüllü gönüllü çal›flma çal›flma- y› teflvik eder. c. TEÜ TEÜFF uygulam uygulamas› as› emek emek arz›na arz›na ba¤l› ba¤l›d›r d›r.. d. TEÜF kötü çal›flm çal›flmaa koflullar›n koflullar›n›› sunan iflveren iflverenler ler için için finansal bir cezad›r. e. TÜEF iflsiz iflsizli¤in li¤in artt›¤ artt›¤›› dönemler dönemlerde de yüksekti yüksektir. r.

4. Afla¤›dakilerden hangisi TEÜF’n› uygulama nedenlerinden biri de¤ildir? a. Ölü Ölüm m ve yaralan yaralanma ma riskin riskinin in yüksek yüksekli¤ li¤ii b. ‹flleri ‹fllerin n beceri beceri gerekl gereklerinin erinin farkl farkl›› olmas› olmas› c. ‹fl ‹flin in stat statüs üsünü ünün n düflükl düflüklü¤ ü¤ü ü d. ‹fly ‹flyeri erinin nin metrop metropoli oliten ten bölged bölgedee olmas› olmas› e. ‹fl ‹flin in mev mevsi siml mlik ik olm olmas as››

5. Afla¤›dakilerden hangisi büyük firmalarda ücretlerin yüksek olmas›n›n nedenlerinden biridir? a. Bu firm firmala alar›n r›n eme emek-y k-yo¤u o¤un n oluflu oluflu b. ‹flg ‹flgücü ücünün nün vas›f vas›f düzeyi düzeyinin nin düflükl düflüklü¤ü ü¤ü c. Firm Firmalar alar›n ›n genelde genelde büyük büyük flehirler flehirlerin in uza¤›nda uza¤›nda oluflu oluflu d. Sen Sendik dikala alar›n r›n daha daha yayg yayg›n ›n oluflu oluflu e. Kullan› Kullan›lan lan sermaye mallar› mallar›n›n n›n yetersizl yetersizli¤i i¤i ve eskili¤i eskili¤i

6. Afla¤›dakilerden hangisi TEÜF uygulamas› içinde “ölüm ve yaralanma riski”ne konu olan ifllerden biridir? a. ‹t ‹tfa faiy iyec ecil ilik ik b. Sa Sat› t›flfl el elem eman anl› l›¤› ¤› c. Mu Muha hase sebe beci cili lik k d. Si Sigo gort rtaa acen acenta tal› l›¤› ¤› e. S› S›hhi hhi tes tesis isat atç› ç›l› l›k k

7. Afla¤›dakilerden hangisi verimlili¤i etkileyen faktörlerden de¤ildir? a. ‹flg ‹flgücü ücünün nün e¤itim e¤itim düzeyi düzeyinin nin yüksek yüksekli¤ li¤ii b. Emek bafl›na düflen sermay sermayee mal›n›n mal›n›n mikta miktar› r› c. Uz Uzma manl nlafl aflma ma d. Emek bafl›na düflen sermay sermayee mal›n›n mal›n›n kalit kalitesi esi e. Hiçbiri

8. Afla¤›dak Afla¤›dakilerden ilerden hangisi ifl araman›n dolayl› (f›rsat) maliyetidir? a. Ul Ulafl afl›m ›m gi gide deri ri b. Red Redded dedile ilen n ifl tekli teklifin finin in ücreti ücreti c. ‹fl baflv baflvurus urusu u için için tele telefon fon gid gideri eri d. CV haz haz›r ›rla lama ma gid gideri eri e. ‹fl araman araman›n ›n s›k›c s›k›c›› bir faali faaliyet yet olmas olmas››

9. Afla¤›daki mesleklerden hangisinde statü düflüklü¤ü nedeniyle TEÜF uygulanmas› yap›l›r? yap›l›r? a. Doktorluk b. Ay Ayak akka kab› b› tamirc tamircil ili¤ i¤ii c. Ka Kana nali liza zasyo syon n iflçil iflçili¤ i¤ii d. Ec Eczzac ac›l ›l››k e. El Elek ektr troni onik k iflçi iflçili li¤i ¤i

10. Afla¤›dakilerden hangisi ifllerin heterojenli¤i ile ilgili de¤ildir? a. Bir Bireys eysel el tercih tercihler lerin in farkl farkl›l› ›l›¤› ¤› b. ‹flleri ‹fllerin n beceri beceri gerek gereklerind lerindeki eki farkl farkl›l›kl ›l›klar ar c. Ay›r›m d. Fi Firm rmaa öl ölçe çe¤i ¤i e. Se Send ndik ikal alafl aflma ma


“

109


Okuma Parças›

Mühendisler odas›ndan maafl isyan›*

T‹SK ‹statistikleri ve Ücret Farkl›l›klar›*

Türk Mühendis ve Mimar Odalar› Birli¤i (TMMOB) kamuda çal›flan üyelerinin ücretlerinin son 10 y›lda h›zla geriledi¤ini belirterek, mühendis ve mimar ücretlerinin insanca yaflanacak bir düzeye ç›kar›lmas›n› istedi. TMMOB’ dan yap›lan yaz›l› aç›klamada mimar ve mühendislerin çok zor koflullarda görev yapt›klar› vurguland› ve bu kesimin yoksulluk s›n›r›n›n alt›nda yaflamaya zorland›¤› iddia edildi. IMF ve Dünya Bankas› politikalar› sonucunda kamuda en üst düzeyde ücret alan üyelerin 1990’l› y›llarda yaklafl›k 730 dolar olan ücretlerinin günümüzde 350 dolara düfltü¤ü kaydedilen aç›klamada, “Gelirlerin asgari geçim tutarlar›na oranlamas› da göstermektedir ki,10 y›l içinde yüzde 45 düzeyinde bir erimeyle yoksullaflma giderek derinleflmifltir’’ görüflüne yer verildi. Aç›klamada, farkl› kurumlarda çal›flan mühendis ve mimarlar ile ayn› kurumda farkl› statüde çal›flan di¤er personel aras›nda da mimar ve mühendisler aleyhine yüzde 300’lere ulaflan ücret farkl›l›klar› bulundu¤u da kaydedildi ve bunun olumsuzluklar› daha da artt›rd›¤› bildirildi.

Ücret ve Al›m gücü “Bizlerden özveri isteyenler, öncelikle ülke kaynaklar›n›n kimlere peflkefl çekildi¤ini, milyarlarca dolar›n kimlere aktar›ld›¤›n›, IMF ve Dünya Bankas› politikalar›n›n hesab›n› vermeli” denilen aç›klamada, mimar ve mühendislerin günümüzde 1967’deki ekmek al›m gücüne sahip olunabilmesi için maafllar›n 1 milyar 99.9 milyon, etteki al›m gücüne sahip olabilmek için de 4 milyar 400 milyon lira olmas› gerekti¤i belirtildi. * Hürriyet gazetesinde 17.7.2001 tarihinde yay›nlanan bu haber afla¤›daki internet adresinden al›nm›flt›r. http://arama.hurriyetim.com.tr/devam.asp?id=4712

Türkiye’de ücretler ile ilgili verilerin bulunabilece¤i kaynaklardan biri Türkiye ‹flveren Sendikalar› Konfederasyonunun (T‹SK) her yol yay›nlad›¤› Çal›flma ‹statistikleri kitapç›¤›d›r. 14 iflkoluna iliflkin verilerin bulundu¤u bu kitapç›kta sadece ücret verileri yer almamakta, ayn› zamanda iflgücü ile ilgili baflka verilerde bulunmaktad›r. Bu özelli¤i dolay›s›yla söz konusu kaynak ücretlerin iflkollar› aras›nda nas›l farkl›laflt›¤› ve bu farkl›l›¤›n muhtemel nedenlerinin neler oldu¤u konular›nda ilk bak›flta baz› sonuçlara ulaflmam›za imkan sa¤lamaktad›r. T‹SK’in 2001 y›l›na iliflkin verilerine göre, incelenen 14 iflkolunda ortalama saat bafl› ç›plak ücret 2.103.963 TL’ d›r. ‹flkollar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda; ilaç, cam, kimya, fleker, inflaat ve ka¤›t iflkollar›nda ücretler ortalaman›n üstünde iken; tekstil, turizm, toprak ve a¤aç iflkollar›nda ortalaman›n alt›ndad›r. T‹SK’in kitapç›¤›ndan iflkollar› aras›nda ücret farkl›l›klar›n›n iflgücünün cinsiyet da¤›l›m› ile ilgisi olabilece¤i görülmektedir. ‹flkollar›nda çal›flan kad›nlar›n ortalama oran› %12.8 iken, bunun ücretlerin düflük oldu¤u sektörlerde genelde daha yüksek, ücretlerin yüksek oldu¤u sektörlerde ise (dikkatin ve el becerisinin gerekti¤i ilaç sektörü hariç) genelde daha düflük oldu¤u görülmektedir. Örne¤in cam sanayiinde çal›flanlar›n sadece %2.5’u, fleker sanayiinde çal›flanlar›n ise %4.6’s› kad›nd›r. Verilerin ç›plak gözle incelenmesinden ücretlerin yüksek oldu¤u sektörlerde k›dem seviyesi nin nin de genelde ortalaman›n üstünde oldu¤u görülmektedir. Örne¤in bütün iflkollar›nda çal›flan ve 11-15 y›ll›k k›demi olan iflçilerin oran› ortalama %16.5 iken; bu oran ücretlerin yüksek oldu¤u cam iflkolunda %25.8, ücretlerin düflük oldu¤u sektörlerden toprak iflkolunda %10.1, turizm iflkolunda ise %15.2’dir. Ücretlerin belirleyicilerinden biri de bireylerin sahip olduklar› befleri sermaye düzeyi dir. dir. ‹statistiklere bu aç›dan bak›ld›¤›nda ücretlerin yüksek oldu¤u sektörlerde yüksek ö¤renim mezunu iflçilerin oran›n›n (ilaç: %10.4, cam: %6.4, kimya: %3.7, fleker: %2.4 inflaat: %15.3 ve ka¤›t: %15.5) ücretlerin düflük oldu¤u sektörlere (Tekstil: %30, Turizm: %12.6, Toprak: %40 ve A¤aç: %2.1) nazaran genelde daha yüksek oldu¤u görülmektedir. ‹flkollar› aras›nda ücret farkl›l›klar›n›n flüphesiz çok say›da nedeni vard›r. Bunlar›n hangi ölçüde ücret farkl›l›klar›na neden olduklar›n›n belirlenmesi için daha ayr›nt›l› ekonometrik analizlerin yap›lmas› gerekir. Ancak T‹SK’in sundu¤u veri seti de bu konuda kabaca yukar›daki ipuçlar›n› vermektedir. *Bu parça T‹SK’in 2001 y›l› Çal›flma ‹statistikleri ve ‹flgücü Maliyeti adl› istatistik kitapç›¤›ndan yararlan›larak haz›rlanm›flt›r.

”

110




Bellante, D. ve Jackson, M. (1983). Labor Economics: Choice In Labor Markets, New York, McGraw-Hill Book, s.146, 162-164,199, 201-204. Biçerli, M.K. (2000). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul, Beta Bas›m Yay›m A.fi., s.185-206, 214-219. Ehrenberg, R.G. ve Smith, R.S. (1988). Modern Labor Economics: Theory And Public Policy, Third Edition, Glenview, Scott Foresman And Company, s.251-265. Elliott, R.F. (1991). Labor Economics: A Comperat›ve Text, London, Mc Graw-Hill Book Company, s.31415, 341. Kaufman, B.E. (1989). The Economics Of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition, Chicago, The Dryden Press, s.342-347. Kleiner, M.M., McLean, R. ve Dreher, G.F. (1998). Labor Markets And Human Resource Managament, Glenview, Scott, Foresman And Company, s.109. Lordo¤lu, K., Özkaplan, N. ve Törüner, M. (1999). Çal›flma ‹ktisad›, 3. Bask›, s.160. McConnell, C.R. ve Brue, S.L. (1989). Contemporary Labor Econom›cs, Second Edition, New York, McGraw-Hill Book Company, s.354-368, 373-377.

S›ra Sizde 1 Ülkemizde do¤u ve güney do¤u Anadolu bölgelerinde görev yapan kamu personeline daha yüksek ücret verilmesi buna örnek gösterilebilir. Bu bölgelerin bat› bölgeleb ölgelerine nazaran daha az kalk›nmas› ve geliflmifl bölgelere uzak oluflu çal›flanlar›n buralarda görev alma konusunda isteksiz davranmalar›na davranmalar›na sebep olabilmekt olabilmektedir. edir. TEÜF uy gulamas› ile insanlar›n gönüllü olarak bu bölgelerde çal›flmalar› sa¤lan›lmaktad›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. c 3. e 4. b 5. d 6. a 7. e 8. b 9. c 10. a

Ayr›nt›l› Ayr›nt ›l› bil bilgi gi içi için n “Gerç “Gerçek ek Haya Hayatta tta Tek Ücr Ücret et KaKanunu Neden Geçerli De¤ildir?” konusuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi için için “Te “Telaf lafii Edici Edici Ücr Ücret et Fark Farkl›l l›l›kl ›klar› ar›”” konusuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi için için “Te “Telaf lafii Edici Edici Ücr Ücret et Fark Farkl›l l›l›kl ›klar› ar›”” konusuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bilg bilgii için için “Tela “Telafi fi Edic Edicii Ücret Ücret Fark Farkl›l l›l›kl ›klar› ar›”” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l Ayr› nt›l›› bilg bilgii içi için n “Fir “Firma ma Ölç Ölçe¤i e¤i”” konus konusuna una bak› bak›n›z n›z.. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi için için “Te “Telaf lafii Edici Edici Ücr Ücret et Fark Farkl›l l›l›kl ›klar› ar›”” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l Ayr› nt›l›› bilg bilgii içi için n “Fir “Firma ma Ölç Ölçe¤i e¤i”” konus konusuna una bak› bak›n›z n›z.. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi için için “Bi “Bilgi lgi Eks Eksikl ikli¤i i¤i”” konusu konusuna na bak› bak›n›z n›z.. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi için için “Te “Telaf lafii Edici Edici Ücr Ücret et Fark Farkl›l l›l›kl ›klar› ar›”” konusuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bilgi bilgi için için “‹flleri “‹fllerin n Heteroje Heterojenli nli¤i” ¤i” konus konusuna una bak›n›z.

S›ra Sizde 2 Büyük firmalar genelde eksik rekabetçi piyasalarda bulunurlar. Bu piyasalarda ise kâr marjlar› rekabetçi piyasalardan daha yüksektir. Bu durumun sendikalaflma üzerinde iki etkisi olmaktad›r. Birincisi firmalar›n yüksek kâr elde etmeleri sendikalar›n organize olma çabalar›na karfl› direnmemelerini sa¤lar. Bu tav›r sendikalar›n organize olma maliyetlerini düflürür. ‹kincisi firmalar›n kâr marjlar›n›n yüksek olmas› sendikalar›n pazarl›k güçlerini artt›rarak üyeleri için daha yüksek ücret art›fllar› alabilmelerini mümkün k›lar. S›ra Sizde 3 Tam olarak rekabet edebildikleri söylenemez. Örne¤in profesyonel futbol klüplerinde ayn› mevkilerde oynayan futbolcular›n farkl› transfer ücretleri ald›klar› gözlenebilmektedir. Futbolcular ayn› ifli yap›yor olsalar da, farkl› do¤al becerilere sahip olduklar›ndan birbirleri ile tam olarak rekabet edemeyebilirler. Bu ise ücret farkl›l›klar›na sebep olmaktad›r.

E¤itim Ekonomisi

8

Rus yazar Grigory Petrov dilimize de tercüme edilen “Ak Zambaklar Ülkesinde” isimli eserinde batakl›klarla dolu ve geri kalm›fl bir ülke olan Finlandiya’n›n nas›l geliflip beyaz zambaklar ülkesi haline geldi¤ini anlatmaktad›r. Eserin ana kahra- man› Snelman ,önceleri tek bafl›na bafllatt›¤› çabalar› ile okullar›, bürokrasiyi, ki- liseleri ve k›fllalar› motive ederek bir ulusun e¤itim ve verimlili¤ini artt›rm›fl, ekonomik kalk›nma böylelikle sa¤lanm›flt›r. E¤itim bireylerin verimliliklerini gerçekten artt›r›r m›? Bir ülkenin e¤itim sistemi ile kalk›nm›fll›k düzeyi aras›nda iliflki var m›- d›r? Bu sorular›n yan›t›n› bu ünite de bulacaks›n›z.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›¤›m›zda afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.  E¤itim bir yat›r›m m›d›r?  E¤itim yat›r›m›na nas›l karar verilir?  ‹flyerinde e¤itimin türleri nelerdir?  ‹flyerinde e¤itimin maliyetlerine kim katlan›r ve getirilerinden kim yararlan›r?  Befleri sermaye teorisi hangi aç›lardan elefltirilmekt elefltirilmektedir? edir?  E¤itim ile kalk›nma aras›ndaki iliflki var m›d›r?

111

112


EKONOM‹K KALKINMA E⁄‹T‹M ‹LE BAfiLAR Tia Mitchell Times Union Yazar› Geçmiflte bir üniversitenin bir firma ile iflbirli¤ine girmesi ö¤renciler için “stajyer- lik” ve üniversite için “mali destek” anlam›na gelmekteydi. Günümüzde bu tür ifl- birlikleri “s›n›flara kadar girmek” fleklinde yap›lmaktad›r. Üniversite-sanayi iflbirli¤i sayesinde üniversiteler nitelikli ö¤rencileri çekmek için onlara mezuniyet sonras› ifl bulmalar›n› sa¤layan yarat›c› programlar sunarlarken, firmalar da bu yolla gelecekteki çal›flanlar›n› önceden belirleme f›rsat›n› bulmaktad›rlar. ‹flgücünün gelifltirilmesi, basit bir tan›mla yetiflkinleri çeflitli ifller için e¤itmek olarak tan›mlanabilir. Yüksek ö¤retim kurumlar› bu giriflimin baflar›l› olmas›n- da önemli katk›lar sa¤lamaktad›rlar. Hatta Florida’ n›n baz› yüksek okullar› “e¤itim programlar› yoluyla ekonomik kalk›nmay› sa¤lamak” hususunda kanu n- la görevlendirilmifllerdir. Jacksonville’ deki Florida Community College (FCCJ) da k›smen kanunun kendisine yükledi¤i bu görev nedeniyle 200’ den fazla flirketle iflbirli¤i kurarak üniversite-sanayi iflbirli¤i konusunda önderlik yapmaktad›r. Bunun gibi North Florida Jacksonville Üniversitesi ve Edward Waters College gibi bölgedeki di¤er yüksek ö¤retim kurumlar› da önemli say›da üniversite-sanayi iflbirli¤i projelerini gerçeklefltirmektedirler. ‹fl dünyas› liderlerinin de bu gayretleri destekledikleri görülmektedir. görülmektedir. Jacksonville Ticaret Odas›’ ndan Sally Patch üniversite-sanayi iflbirli¤inin yeni endüstrinin eksikliklerini tamamlamak için sat›fl noktas› oldu¤unu söylemektedir. Patch “ Sahip oldu- ¤umuz e¤itim kurumlar›n›n say›s›n› ve türlerini gelifltirmeden Jacksonville’ e gelmek isteyen firmalarla konuflma dahi yapm›yoruz. Aç›kcas›, Jacksonville’ de bu günün ve yar›n›n iflgücünün haz›rlanmas›nda e¤itim fevkalade bir öneme sahiptir” dedi. FCCJ Rektörü Steven Wallace ‘da iflgücünün gelifltirilmesinin sadece üniversite- nin görevi olmad›¤›n›, bunun ayn› zamanda bölgenin baflar›s›n›n temel unsuru oldu¤unu belirterek, bilgiye dayanan bir ekonomide fark› yaratan unsurun orga- nizmada yer alan kiflilerin yetenekleri oldu¤unu sözlerine ekledi. * Bu metin http://www.jacksonville.com/tu-online/stories/062302/met_9738064.html adresinden al›nan asl›n›n k›salt›lm›fl bir tercümesidir.

Anahtar Kavramlar • Yafl-Ge Yafl-Gelir lir Pro Profil fili i • Bu Bugü günk nkü ü De¤e De¤er r • Res Resmi mi (Form (Formal) al) E¤it E¤itim im

• ‹flyeri ‹flyerinde nde Genel Genel E¤iti E¤itim m • ‹fly ‹flyeri erinde nde Özel Özel E¤iti E¤itim m


BEfiER‹ SERMAYE TEOR‹S‹: RESM‹ E⁄‹T‹M BEfiER‹ SERMAYE TEOR‹S‹: ‹fiYER‹NDE E⁄‹T‹M BEfiER‹ SERMAYE TEOR‹S‹NE YAPILAN ELEfiT‹R‹LER E⁄‹T‹M YATIRIMINA MAKRO B‹R BAKIfi

Ünite 8 - E¤itim Ekonomisi

G‹R‹fi E¤itim hem bireysel geliflmenin, hem de ekonomik kalk›nman›n baflta gelen belirleyicilerinden biri olmas›na karfl›l›k, iktisatç›lar 1950’li y›llara kadar e¤itimin yat›r›m olmas› özelli¤ini dikkate almam›fllard›r. almam›fllard›r. E¤itim yat›r›m›n› ekonomik boyutu ile inceleyece¤imiz bu ünitede hareket noktam›z› bu konudaki temel yaklafl›mlar›n bafl›nda gelen befleri sermaye teorisi oluflturacakt›r. Bu amaçla öncelikle okullarda s›n›f düzeninde yap›lan resmi e¤itim daha sonra da iflyerlerinde atölye düzeninde yap›lan gayri resmi e¤itim çeflitli yönlerden incelenecek, e¤itim yat›r›m karar›n›n nas›l verildi¤i analiz edilecektir. Konuya farkl› aç›lardan da bakabilmek için ünitede daha sonra befleri sermaye teorisinin hangi aç›lardan elefltirildi¤i elefltirildi¤i ve buna alternatif olarak gelifltirilen teori ve görüfllerin neler oldu¤u incelenecektir. E¤itimin bireylerin verimlilik ve gelirleri üzerindeki etkileri ile ilgili mikro boyutlu bu k›s›mdan sonra ünitenin son k›sm›nmikro boyutlu da e¤itim yat›r›m›na makro aç›dan yaklafl›larak e¤itimin ekonomik kalk›nma üzemakro aç›dan rindeki etkileri çeflitli örnekler yard›m›yla aç›klanacakt›r.

BEfiER‹ SERMAYE TEOR‹S‹ VE RESM‹ E⁄‹T‹M E¤itimi ekonomik bir yat›r›m olarak aç›klamaya yönelik teorilerin bafl›nda Befleri Sermaye Teorisi (BST) gelmektedir. Teorinin oluflturulmas› asl›nda 50 y›l öncesine rastlamakla birlikte, kökleri klasik ekonomistlere kadar uzanmaktad›r. Klasik ekonomistlerden Adam Smith 1776’da yay›mlanan ünlü kitab› Uluslar›n Zenginli¤i nde nde (The Wealth of Nations) pahal› bir makine ile al›fl›lm›fl›n d›fl›nda d›fl›nda fleyler üretilebilece¤ini, e¤itilmifl iflçinin de buna benzedi¤ini belirtmiflti. Smith e¤itim yaparken kiflinin çal›flamamaktan dolay› kayba u¤rad›¤›n›, normal iflçiden daha nitelikli ve verimli olan bu iflçinin normal iflçi ücretinin üzerinde ücret almas› durumunda yapt›¤› masraf› karfl›lay›p kazanç elde edebilece¤ini, e¤itimin getirisinin fiziksel serma ye yat›r›m›n›n getirisinden az olmamas› gerekti¤ini ileri sürmüfltü. Smith’in e¤itim üzerine bu görüflleri daha sonra fiziksel sermaye yat›r›m› üzerine yo¤unlaflan ekonomistler taraf›ndan büyük ölçüde gözard› edilmiflti. Ancak 1950’lerin bafl›nda Thedore Schultz, Jakob Mincer ve Gary Becker gibi ekonomistler Smith’in görüfllerini yeniden keflfettiler ve bunlardan yararlanarak Befleri Sermaye Teorisi’ni gelifltirdiler. Teorinin temel görüflü, di¤er fleyler eflitken e¤itimin verimlili¤i ve dolay›s›yla gelirleri artt›rd›¤› biçimindedir. Teori ayn› zamanda yat›r›m kavram›n›n sadece fiziksel sermaye yat›r›m›n› (makine ve techizat al›m›, bina yap›m› gibi) kapsamad›¤›n›, e¤itim gibi insan kaynaklar›n› gelifltiren ve verimlili¤i artt›ran baz› faaliyetlerin de yat›r›m say›laca¤›n› savunmaktad›r. kavram›, genellikle, yap›ld›¤› genellikle, yap›ld›¤› muhasebe döneminin ötesinde gelir ak›- Yat›r›m kavram›, Yat›r›m m› sa¤layan harcamalar için kullan›l›r. Birey aç›s›ndan düflünüldü¤ünde; resmi e¤itim, iflyerinde e¤itim, sa¤l›k hizmeti, göç ve ifl arama gibi faaliyetler bireye bafllang›çta maliyet yüklese de, gelecekte gelirleri artt›raca¤› ümit ve beklentisiyle yap›ld›¤› için, befleri sermaye yat›r›m› denilir. yat›r›m› denilir. Buna göre, bir toplumun toplam serveti hem befleri hem de befleri olmayan sermayelerinin toplam›ndan oluflmaktad›r. Befleri olmayan servet toplumun arazi, binalar ve makine stokunu içerirken; befleri sermaye yukar›da aç›klanan e¤itim, iflyerinde e¤itim, göç ve sa¤l›k gibi unsurlara yap›lan yat›r›mlar› içermektedir. Bu ünite de befleri sermaye yat›r›m› olarak e¤itim, sonraki ünite de ise emek göçü analiz edilecektir.

113

114


E¤itimin Maliyetleri ve Getirileri Befleri sermaye yat›r›mlar› içinde çal›flma ekonomistlerinin en fazla dikkatini çeken, e¤itimdir. E¤itim, baz› kimseler için bir tüketim mal› (yani kifli zevk için veya bilgi ve kültürünü artt›rmak için okuyorsa) olsa da, pek çok birey için gelece¤i yönelik bir yat›r›md›r. Bu yönüyle di¤er yat›r›m türlerinin oldu¤u gibi e¤itimin de maliyetleri ve getirileri söz konusudur. E¤itim yat›r›m›ndan beklenen getiriler; daha yüksek gelir sahibi olmak, daha iyi bir ifl tatmini sa¤lamak, daha çekici istihdam imkanlar›, daha yüksek statü ve sos yal prestij elde etmek olarak say›labilir. Maliyetler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, e¤itim yat›r›m›n›n üç tür maliyeti oldu¤u söylenebilir. Bunlar: Do¤rudan, dolayl› ve psikolojik maliyetlerdir. E¤itimin do¤rudan maliyetleri; harçlar, kitaplar, k›rtasiye ve di¤er e¤itim malzemeleri için yap›lan harcamalardan oluflur. Bu tür maliyetlere cüzdandan yap›lan maliyetler (out of pocket costs) de denilmektedir. E¤itim zaman al›c› bir yat›r›md›r ve genellikle bireyleri ayn› zamanda di¤er faaliyetlerde bulunmaktan al› koyar. Bu nedenle e¤itimin maliyetlerinden birisi de di¤er faaliyetlerden al›nan zaman›n bedelidir. Buna e¤itim yat›r›m›n›n f›rsat mali- denilir. E¤itim yat›r›m›n›n alternatifi piyasada çal›flmak oldu¤undan, kaybolan yeti denilir. yeti zaman hesaplan›rken, kiflinin okulda olmak yerine piyasada çal›fl›yor olmas› durumunda ne kadar gelir elde edebilece¤i göz önüne al›n›r. Yap›lan hesaplamalar f›rsat maliyetinin toplam e¤itim maliyetinin %70’ini oluflturdu¤unu göstermifltir. Son olarak, e¤itimin psikolojik maliyetinin oldu¤u da kesindir. E¤itim, güç ve kimilerine göre s›k›c› olarak nitelendirilebilecek bir süreçtir. Ö¤rencilerin derslerin ve s›navlar›n kendilerine yükleyece¤i strese dayanabilmeleri psikolojik olarak bir bedel ödemelerini gerektirecektir. Psikolojik maliyetleri parasal olarak ifade etmek mümkün olmasa da bunlar› inkar etmek de mümkün de¤ildir.

Yafl-Gelir Profilleri Bireyin e¤itim yat›r›m›na nas›l karar verdi¤ini incelerken, lise e¤itimi sonras›nda dört y›ll›k üniversite e¤itimi al›p almamas› konusundaki karar› nas›l ald›¤›n› analiz edece¤iz. Ancak burada elde edilecek prensipleri, sadece üniversite e¤itimi için de¤il, her seviyede e¤itim yat›r›m› için kullanmam›z mümkündür. Befleri sermaye teorisi ile ilgili bu bilgilerden sonra, teorinin resmi e¤itime uygulan›fl›n› inceleyebiliriz. Burada resmi e¤itim kavram› ile üniversite-lise e¤itimi gibi okullarda ve s›n›f düzeninde yap›lan e¤itim kastedilmektedir. E¤itim yat›r›m› yap›p yapmama karar› maliyetlere oranla elde edilecek faydan›n büyüklü¤üne ba¤l›d›r. E¤itimin önceki bafll›k alt›nda sözel olarak inceledi¤imiz fayda ve maliyetlerini bu defa flekil 8.1 yard›m›yla inceleyebiliriz. Yandaki flekilde, düfley ek fiekil 8.1 sende e¤itimin kazanç ve mali Üniversite E¤itiminin Fayda ve yetleri, yatay eksende bireyin yaMaliyetleri Üniversite Kazanç fl› yer almaktad›r. Lise mezunu ve E¤itimin Parasal Getirisi Liseden sonra üniversite e¤itimine Maliyetler (3) bir bireyin üniversite yat›r›m ka(TL) devam eden kiflinin katland›¤› F›rsat Lise rar› incelendi¤inden, yafl ekseni Maliyetleri do¤rudan maliyetler (1) (2) 18’den bafllay›p emeklilik yafl› numaral›, dolayl› maliyetler ise 0 Do¤rudan olarak kabul edilen 65’de sona (2) numaral› alanda Maliyetler gösterilmifltir. gösterilmiflt ir. E¤itim bireyin (1) ermektedir. Dikey eksendeki 0 verimlili¤i ve ücretini yükseltecek, y ükseltecek, noktas› kazanç ve maliyetlerin üniversite mezununun yafl-gelir 18 65 Yafl birbirine eflit oldu¤u orijin nok22 profili daha yukar›da olacakt›r. tas›n› göstermektedir. Bu nokta(3) numaral› alan e¤itimin parasal getirisini gösterir. n›n üzerinde parasal kazanç, alt›nda ise maliyet söz konusudur.


115

fiekilde A ve B noktalar›ndan bafllayan bafllayan lise ve üniversite mezunu bireylerin gelir ak›mlar›n› gösteren e¤riler yafl-gelir profili olarak adland›r›l›r. Yafl-gelir profili, ayn› e¤itim düzeyinde olan kiflilerin yafllar› ile gelir düzeyleri aras›ndaki iliflkiyi gösterir. fiekildeki yafl-gelir profillerinin parabolik bir seyir izlemesi, daha aç›k bir ifadeyle erken yafllarda h›zla artarken daha sonra art›fl h›z›n›n yavafllamas›, befleri sermaye teorisinin temel varsay›m› ile ilgilidir. Hat›rlanaca¤› gibi BST’ ne göre e¤itim kiflinin verimlili¤ini artt›rarak daha yüksek ücret geliri elde etmesini mümkün k›lmaktayd›. Yafl-gelir profillerinin parabolik biçimde olmas› ilerleyen yafllarda kiflilerin ilave befleri sermaye yat›r›m› yapmad›klar›, dolay›s›yla sahip olduklar› befleri sermaye stokunun azalarak (afl›narak) gelir art›fl h›z›n›n düfltü¤ünü göstermektedir. fiekil 8.1 iki farkl› yat›r›m karar›nda bireylerin yafl-gelir profilinin ne olaca¤›n› göstermektedir. Buradaki birinci strateji liseden sonra tam gün (full-time) bir ifle girip 65 yafl›na kadar çal›flmakt›r. fiekilde, lise mezunu bireyin yafl-gelir profili 18 yafl›nda dikey eksenin pozitif k›sm›ndan bafllay›p zaman içinde fazla yükselmemektedir. Üniversite mezununun yafl-gelir profili ise ilk dört y›l üniversite e¤itimi nedeniyle negatif gelirin (yani maliyetin) söz konusu oldu¤unu göstermektedir. E¤itim sonras› bireyin emek piyasas›na at›lmas›yla birlikte bafllang›çta ücreti lise mezunundan düflük olsa da gelir ak›m› lise mezununun elde edece¤i gelir ak›m›ndan yüksek olmaktad›r. Üniversite e¤itiminin fayda ve maliyetlerini flekil 8.1 üzerinde görmemiz mümkündür. fiekilde (1) numaral› bölge üniversite e¤itimi için yap›lan do¤rudan harcamalar› gösterdi¤i için yafl gelir profili e¤itim süresince (18-22 yafl aras›nda) dikey eksenin negatif k›sm›nda yer almaktad›r. Birey 18 yafl›ndan sonra üniversiteye devam etmeyip çal›flm›fl olsayd›, 4 y›ll›k e¤itim esnas›nda lise mezununun yafl gelir profili ile orijin aras›nda kalan alan kadar gelir elde etmifl olurdu. Üniversiteye devam etmekle birey flekilde (2) numara ile gösterilen bu gelirden vazgeçmifl olmaktad›r. Bu nedenle (2) numaral› alan üni versite e¤itiminin f›rsat maliyetini (bu yat›r›m› yapmak için vazgeçilen gelirleri) göstermektedir. Üniversite e¤itiminin parasal getirisi emek piyasas›nda daha yüksek gelir elde etmektir. Bu kazanç flekilde iki yafl-gelir profili aras›ndaki fark› gösteren (3) numaral› alan ile gösterilmifltir. Görüldü¤ü gibi, kazançlar aras› fark yafl ilerledikçe artmakta ve ilerleyen y›llarda lise mezununun yafl-gelir profilinin art›fl h›z› yavafllad›¤›ndan bu fark en yüksek düzeye ç›kmaktad›r. fiekilde C noktas› üniversite e¤itimi sonras›nda emek piyasas›nda çal›flmaya çal›flmaya bafllayan bir kimsenin liseden sonra do¤rudan emek piyasas›na giren di¤erinin gelir seviyesini yakalad›¤› noktad›r. Bu nedenle bu noktaya yakalama noktas› deninoktas› denilir. fiekil 8.1 çizilirken üniversiteden sonra çal›flmaya bafllayan birinin 4 y›ld›r çal›flan bir lise mezunundan hemen daha fazla kazanaca¤› varsay›ld›¤› için C noktas› 22 yafl›nda gösterilmifltir. Asl›nda, liseden sonra çal›flmaya bafllayan bireyin 4 y›l bo yunca ifl tecrübesi kazand›¤› göz önüne al›n›rsa, üniversite mezununun onun gelir düzeyini hemen yakalayamamas› durumu da çok flafl›rt›c› say›lmamal›d›r. Buna göre, yakalama noktas›n›n nerede olaca¤› yap›lan varsay›ma ba¤l›d›r. Örne¤in, bunun 25 yafl›nda olaca¤› varsay›lsa idi bu taktirde üniversite mezununun yafl gelir profili 25 yafl›nda lise mezununun yafl/gelir profilinin üstüne ç›kacak, üniversite bittikten sonra 3 y›l daha üniversite e¤itiminin f›rsat maliyeti devam etmifl olacakt›.

Yafl-Gelir Profili: Bireylerin çeflitli yafllarda elde edecekleri gelir büyüklü¤ünü gösteren e¤ridir.

116


E¤itim Yat›r›m› Karar› Yafl-gelir profilleri ile ilgili bu aç›klamalardan sonra bireyin e¤itim yat›r›m› yap›p yapmamaya nas›l karar verdi¤ini inceleyebiliriz. Befleri Sermaye Teorisine göre, birey yat›r›m karar› verirken e¤itimin beklenen getirileri ile maliyetlerini karfl›laflt›r›r. Ancak, bu karfl›laflt›rmay› yaparken beklenen maliyetleri bir sütuna, beklenen getirileri di¤er sütuna yaz›p bunlar›n toplamlar›n› karfl›laflt›rmak do¤ru olmayacakt›r. Çünkü, befleri sermaye yat›r›m›n›n maliyeti ve getirileri farkl› zamanlarda meydana geldi¤inden, de¤erleri birbirinden farkl› olaBugünkü De¤er: Gelecek cakt›r. Befleri sermaye yat›r›m›n›n maliyeti büyük ölçüde hemen ödenmekle birlikdönemlerde elde edilecek getiri maliyetlerin bir iskonto te getirisi gelecek dönemlerde elde edilebilecektir. Dolay›s›yla, fayda ve maliyetleoran› ile iskonto edilmesidir. ri karfl›laflt›rabilmek için gelecekte yap›lacak maliyet harcamalar› ile getirileri bugünkü de¤er e indirmemiz gerekir. Gelecekte de elde edilecek bir parasal büyüklük, iki nedenden dolay› bugün elde edece¤imiz ayn› miktardaki parasal büyüklükten daha az de¤ere sahip olacakt›r. Birincisi, flayet insanlar paralar›n› harcamay› düflünüyorlarsa bunu mümkün oldu¤unca erken gerçeklefltirmek isterler. Kifliler tüketimi flimdi yapabileceklerinden bir hayli emin olabilirler, ancak yaflam›n belirsizlikleri gelecekteki tüketimi belirsiz hale getirebilir. ‹kincisi, insanlar paralar›n› harcamak yerine yat›r›ma yöneltmeyi düflünüyorlarsa faiz geliri elde edip harcamalar›n› gelecekte artt›rabileceklerdir. Dolay›s›yla insanlar paralar›n› nas›l harcamay› düflünürlerse düflünsünler gelecekte elde edecekleri gelirleri bir ölçüde iskonto edeceklerdir. Gelecekte harcan›lacak veya elde edilecek herhangi bir parasal büyüklü¤ün iskonto edilerek bugünkü de¤ere çevrilmesi ifllemine-anlat›m› ifllemine-anlat›m› karmafl›k hale getirmemek için- burada için- burada de¤inilmeyecektir. Bu aflamada bugünkü bir parasal büyüklük ile gelecekteki bir parasal büyüklü¤ün do¤rudan karfl›laflt›r›lamayaca¤›n›, gelecekteki de¤erin iskonto edilerek bugünkü de¤ere dönüfltürülmesi gerekti¤ini bilmemiz yeterli olacakt›r. E¤itim yat›r›m karar›, her ikisi de ayn› sonucu veren iki farkl› yöntem ile al›n›r. Birinci yöntem de e¤itimin getirilerinin iskonto edilmifl bugünkü de¤erinin mali yetlerin iskonto edilmifl bugünkü de¤erinden büyük olmas› durumunda e¤itim yat›r›m karar› al›nacakt›r. Bu durumda, e¤itim yat›r›m›n net bugünkü de¤eri (getirilerin iskonto edilmifl de¤eri ile maliyetlerin iskonto edilmifl de¤eri aras›ndaki fark) pozitif olaca¤›ndan e¤itim yat›r›m karar› ekonomik aç›dan rasyonel olacakt›r. Öte yandan e¤itim yat›r›m›n net bugünkü de¤erinin negatif olmas› e¤itimin maliyetinin getirisinden fazla olaca¤› anlam›na gelecektir. Bu durum da bir yat›r›m olarak e¤itim kârl› olmayacak, buraya harcan›lacak paran›n faiz geliri elde etmek için finansal kurumlara yat›r›lmas› daha kârl› olacakt›r. Bu yöntemle ayn› sonucu veren di¤er yöntem içsel getiri oran›n›n hesaplanmas›d›r. ‹çsel getiri oran› alternatif iki befleri sermaye yat›r›m›n›n gelir ak›mlar›n›n net bugünkü de¤erlerini birbirine eflitleyen iskonto oran› olarak tan›mlan›r. Bu kavram iktisat teorisi dersinin Yat›r›mlar ile ilgili ünitesinde yer alan sermayenin marjinal Yat›r›mlar ile etkinli¤i (SME) kavram›ndan farkl› de¤ildir. Hat›rlanaca¤› gibi fiziksel sermaye yat›r›m karar›nda giriflimci sermaye mal›n›n gelecekte sa¤layaca¤› getirilerin bugünkü de¤erini sermaye mal›n›n sat›n al›nma fiyat›na eflitleyen iskonto oran›n› (r) hesaplamaktayd›. Sermayenin marjinal etkinli¤i olarak adland›r›lan bu oran yat›r›m›n kârl›l›¤›n›n göstergesiydi. Giriflimci, yat›r›m›n karl›l›k oran›n› (r) yat›r›m›n maliyetini gösteren faiz oran› (i) ile karfl›laflt›rmakta ve r>i oldu¤u durumda yat›r›m karar› almakta idi.


Fiziksel sermaye yat›r›m karar›nda baflvurulan bu mant›k befleri sermaye yat›r›m› için de geçerlidir. Burada da birey önce üniversite mezununun gelir ak›m› ile lise mezununun gelir ak›m›n›n net bugünkü de¤erlerini birbirine eflitleyen iskon to oran›n›n ne oldu¤unu hesaplar. Daha sonra bu oran› e¤itim-yat›r›m›n›n maliyetini ifade eden piyasa faiz oran› ile karfl›laflt›r›r. E¤er içsel getiri oran› piyasa faiz oran›na eflitse bu durumda yat›r›m›n net bugünkü de¤eri s›f›ra eflit olacak, birey yat›r›m yap›p yapmama aras›nda farks›z olacakt›r. Öte yandan içsel getiri oran› pi yasa faiz oran›ndan büyükse bu durumda yat›r›m›n net bugünkü de¤eri s›f›rdan büyük olacak, e¤itim yat›r›m› bireye maliyetinden fazla getiri sa¤layaca¤›ndan kârl› say›lacakt›r. Burada, yat›r›m karar› al›n›rken e¤itim yat›r›m›n›n içsel getiri oran›n›n (e¤itim yat›r›m›n kârl›l›¤›n›n göstergesidir) neden piyasa faiz oran› ile karfl›laflt›r›ld›¤› sorusu akla gelebilir. Faiz oran› iki nedenden dolay› e¤itim yat›r›m›n›n maliyetini gösterir. Birincisi, birey e¤itim yat›r›m›n› finansal kurulufllardan sa¤lad›¤› krediler ile yap›yor olabilir. Bu durumda al›nan kredilere karfl›l›k faiz ödenece¤inden, faiz oran› yat›r›m›n maliyetini gösterecektir. Finansman› bu yolla sa¤lanan bir e¤itim yat›r›m›n›n kârl› olabilmesi için getirisinin faiz oran›ndan yüksek olmas› gerekir. Böylelikle birey ald›¤› kredileri geri ödedikten sonra kendisine de pozitif bir de¤er kalabilecektir. ‹kinci neden, faiz oran›n›n e¤itim yat›r›m›n›n alternatifi olmas› nedeniyle yat›r›m›n ayn› zamanda f›rsat maliyetini de göstermesidir. E¤er belirli bir paray› e¤itimde kullanmak yerine faizde de¤erlendirmekle daha yüksek getiri sa¤layacaksa sa¤layacaksa,, bu taktirde yat›r›m yapmak kârl› olmayacakt›r.

Befleri Sermaye Teorisinin Genellemeleri Gelir Ak›m›n›n Uzunlu¤u Üniversite e¤itimi alan kiflilerin neredeyse tamam› neden gençlerden oluflur? Bu soruya ilk etapta verilecek yan›t üniversite e¤itiminin lisenin devam› oldu¤u, gençlerin ço¤unlukta oluflunun bundan kaynakland›¤›d›r. Bu yan›t do¤ru olmakla birlikte, bunun BST’nin genellemeleri ile ilgili yönü de vard›r. Buna göre di¤er fleyler sabitken yat›r›m sonras› gelir ak›m› ne kadar uzun sürerse befleri sermaye yat›r›- m›n›n net bugünkü de¤eri o ölçüde büyük olacakt›r. Üniversiteyi bitiren gençlerin oldukça uzun bir süre e¤itimin getirisinden yararlanacak olmalar› e¤itim yat›r›m›n› kârl› k›lacakt›r. Öte yandan, üniversiteye 40’l› yafllar›nda kat›lan bir kifli liseden sonra do¤rudan üniversiteye devam edenlerden 20 y›l geç kalm›fl olacak, mezuni yet sonras› emek piyasalar›nda çok uzun süre kalamayaca¤›ndan befleri sermaye yat›r›m›n›n net bugünkü de¤eri (getiriler-maliyetler) fazla olmayacakt›r. Teorinin bu genellemesi ayn› zamanda kad›n-erkek ücret farkl›l›klar›n› da aç›klamaktad›r. Kad›nlar›n genellikle; genellikle; evlilik, çocuk sahibi olma ve çocuk yetifltirme gibi nedenlerle belirli sürelerle emek piyasalar›n›n d›fl›na ç›kt›klar› bilinmektedir. ‹flgücünde kal›nan süre azald›kça e¤itimin maliyetini geri alabilme imkan› da zorlaflacak, bu durum kad›nlar›n daha az e¤itim yat›r›m› yapmalar›na sebep olabilecektir. Kad›nlar›n iflgücüne kat›lmalar›n›n kesintiye u¤rayabilece¤i gerçe¤i ayr›ca iflverenlerin iflyerinde e¤itim programlar› için onlar yerine erkekleri tercih edebilmelerine de sebep olabilmektedir. Nitekim, araflt›rmalar kad›n-erkek ücret farkl›l›¤›n›n büyük ölçüde e¤itim süresi ve ifl tecrübesinden kaynakland›¤›n› göstermektedir.

117

118


Maliyetler Befleri sermaye teorisinin genellemelerinden birisi de e¤itimin maliyetini düflüren d›r. Örne¤in, ö¤renci burslar›n›n her faktörün e¤itim yat›r›m miktar›n› artt›raca¤› d›r. daha bol ve kolay elde edilir olmas› flekil 8.1’de e¤itimin do¤rudan maliyetlerini azaltarak üniversite e¤itimini daha cazip k›lacakt›r. E¤itimin dolayl› ve f›rsat mali yetlerindeki azalma da ayn› flekilde e¤itimin getirisini artt›rarak üniversite e¤itimini daha kârl› hale getirir. Bu gerçekten hareketle baz› yüksek ö¤retim kurumlar›nda devam zorunlulu¤unun kald›r›ld›¤› gözlenebilmektedir. Burada amaç ö¤rencinin tümgün (full-time) veya k›smen (part-time) çal›flmas›na imkan sa¤layarak e¤itimin f›rsat maliyetini düflürmektedir. SIRA S‹ZDE

1

Üniversitelerimizde ikinci ö¤retim programlar›n›n aç›lmas› sizce üniversite e¤itiminin maliyetlerini nas›l etkiler? Birinci genellemede, üniversiteye kat›l›m›n yafll›lar aras›nda yayg›n olmay›fl›n›n bunlar›n ifl piyasas›nda bulunacaklar› sürenin az olmas› nedeniyle, yat›r›m›n kârl›l›¤›n›n düflük olmas›ndan kaynakland›¤› belirtilmiflti. Yafll›lar›n e¤itim karar›n› etkileyen di¤er husus da burada inceledi¤imiz maliyetlerle ilgilidir. fiekil 8.1’de yer alan yafl/gelir profilleri yaflla birlikte gelirlerin de artt›¤›n› göstermektedir. Bu nedenle, yafll›lar için üniversiteye kat›l›m›n f›rsat maliyeti daha büyük olaca¤›ndan, di¤er flartlar sabitken e¤itimin net bugünkü de¤eri düflük olacak, e¤itim yat›r›m kârl› olmayacakt›r.

Kazanç Farkl›l›klar› Befleri sermaye teorisinin üçüncü genellemesi e¤itim düzeyi yüksek olan kiflilerin dir. Bu genellemenin üç nedeni vard›r. Birincisi, daha yüksek gelir elde edecekleri dir. e¤itimin maliyetlerini telafi edebilmek için kazançlar›n e¤itim yat›r›m› yapmayan kiflilerin kazançlar›ndan yüksek olmas› gerekir. Bu mant›ktan hareketle üniversite mezununun lise mezunundan daha yüksek gelir elde etmesi gerekti¤i gibi, e¤itim süresi daha uzun olan doktorlar›n 4 y›ll›k di¤er fakülte mezunlar›ndan fazla gelir elde etmeleri gerekti¤i de söylenebilir. ‹kinci neden, daha fazla e¤itim yat›r›m› yapan kiflilerin ifl piyasas›nda bulunabibulunabilecekleri sürenin azalmas›d›r. E¤itim düzeyi düflük olan kiflilere nazaran ifl piyasas›nda daha az kalan ve daha fazla maliyete katlanan kiflilerin bu yat›r›m› yapmaya teflvik edilmeleri için daha yüksek gelir elde etmeleri gerekmektedir. Son olarak, e¤itilmifl kifliler yüksek gelirlerini hayat›n nispeten daha geç dönemlerinde elde ettiklerinden, gelirler bugünkü de¤ere indirgendi¤inde önemli ölçüde iskonto olacakt›r. E¤itim yat›r›m› yapan kiflilerin gelir ve tüketimlerini erteledikleri göz önüne al›n›rsa, yat›r›m› cazip k›labilmek için bu kiflilerin gelirlerinin daha yüksek olmas› gerekmektedir.

BEfiER‹ SERMAYE TEOR‹S‹ VE ‹fiYER‹NDE E⁄‹T‹M Resmi (Formal) E¤itim: Üniversite, Lise e¤itimi gibi okullarda s›n›f düzeninde verilen e¤itimdir.

Ünitenin buraya kadar olan k›sm›ndaki aç›klamalar befleri sermaye yat›r›m türü olarak belirli bir müfredat çerçevesinde, s›n›f düzeninde ve kamu denetiminde yürütülen e¤itim, bir baflka deyiflle resmi e¤itim üzerinde yo¤unlaflm›fl yo¤unlaflm›flt›. t›. Ancak, emek piyasas›nda kullan›lan becerilerin ço¤unun resmi e¤itim yoluyla de¤il iflyerinde e¤itim (on-the-job-training) e¤itim (on-the-job-training) yoluyla elde edildi¤i de bir gerçektir. ‹flyerinde e¤itim (‹YE) önceki bafll›k alt›nda inceledi¤imiz üniversite e¤itimi gibi yap›ld›¤› dönemde maliyet yükleyip, gelecek dönemlerde ise fayda sa¤lamas›


119

aç›s›ndan bir befleri sermaye yat›r›m› fleklidir. ‹flyerinde e¤itim baz› durumlarda okullardaki s›n›f düzenine yak›n bir biçimde yap›lsa da, ço¤u durumda atölye ve imalathanelerdee yaparak ö¤renme veya tecrübeli bir ustabafl›n›n/arkadafl›n imalathanelerd ustabafl›n›n/arkadafl›n tarifi ile ö¤renme fleklinde olabilmektedir. Bu özelli¤i nedeniyle iflyerinde e¤itime gayri resmi (informal) e¤itim de e¤itim de denilir. ‹flyerinde e¤itim yat›r›m› yap›ld›¤› dönemde gerek iflçilere, gerekse iflverenlere maliyetler yükler. ‹YE’ in iflveren aç›s›ndan bafll›ca maliyeti e¤itim alan iflçiler için ustabafl›lar›n ve e¤itmenlerin görevlendirilmeleri ile oluflan harcamalard›r. Ayr›ca e¤itim süresince iflçilerin üretimde görev almamalar› da iflverenin katland›¤› di¤er maliyettir. ‹flçilerin ‹YE yat›r›m› yaparken katland›klar› maliyet ise daha düflük ücretle çal›flmaya raz› olmalar›d›r. Ç›raklar›n yetiflkin iflçilerden düflük ücret almalar›n›n nedenlerinden birisi ifli ö¤renme süreci içinde olduklar›ndan tam anlam›yla üretime kat›lamamalar›d›r. Bu maliyetlere karfl›l›k e¤itim sonras›nda her iki taraf›n da sa¤layacaklar› yararlar vard›r. ‹flyerinde e¤itimden firman›n kazanc› iflçilerin sonuçta daha verimli olmalar›d›r. Bu durum firman›n kâr›n›n artmas›na sebep olacakt›r. ‹flçiler de ‹YE ile pazarl›k güçlerini ve daha yüksek gelir elde etme yeteneklerini artt›ran yeni beceriler elde ettikleri için kazançl› olacaklard›r.

‹flyerinde E¤itimin Türleri ‹flyerinde e¤itimi iki s›n›fta incelememiz mümkündür. ‹flyerinde genel e¤itim sa- ‹flyerinde Genel E¤itim: dece e¤itimin al›nd›¤› firmada de¤il iflkolunun tamam›nda tamam›nda geçerli olan bilgi ve be- Bireyin verimlili¤ini sadece e¤itimin verildi¤i firmada cerilerin edinilmesi anlam›na gelmektedir. Bir baflka deyiflle, bu e¤itim iflçinin ve- de¤il piyasan›n tamam›nda rimlili¤ini bütün firmalar için yükseltmektedir. Elektrikçilik, marangozluk, bilgisa- yükselten e¤itimdir. (Marangozluk, elektrikçilik yar kullan›m›, buldozer kullan›m› gibi konularda verilen e¤itim buna örnek olarak gibi) verilebilir. Öte yandan, ‹flyerinde özel (spesifik) e¤itim ise sadece e¤itimi veren firma- ‹flyerinde Özel E¤itim: da kullan›labilen, iflçinin verimlili¤ini sadece o firma için artt›ran e¤itimdir. ‹flçinin Verimlili¤i sadece e¤itimin verildi¤i firmada yükselten, sadece bir firmaya yönelik üretim sürecinde e¤itilmesi spesifik özellik tafl›r. Örne- piyasan›n kalan›nda ¤in, telefon kablo operatörünün edindi¤i bilgiler büyük ölçüde telefon flirketinde artt›rmayan e¤itimdir. (Telefon flirketinde kablo geçerlidir ve piyasadaki di¤er firmalar için bir anlam ifade etmeyecektir. operatörlü¤ü gibi)

‹flyerinde E¤itim Yat›r›m Karar› ‹flyerinde e¤itimin de maliyet ve getiriler aç›s›ndan t›pk› resmi e¤itim gibi gibi yat›r›m yat›r›m özelli¤i tafl›d›¤› belirtilmiflti. Buna göre iflyerinde e¤itim yat›r›m›n›n yap›labilmesi için bunun di¤er yat›r›m türlerine rakip olabilecek bir getiri oran›na sahip olmas› gerekmektedir. Burada sorun yat›r›m›n fayda ve maliyetlerinin iflçi iflveren aras›nda nas›l paylafl›laca¤›d› paylafl›laca¤›d›r. r. ‹YE yat›r›m›n›n maliyeti e¤itim alan iflçinin üretime kat›lamamas› dolay›s›yla verimlili¤inin düflmesidir. düflmesidir. Ancak, e¤itim tamamland›¤›nda ö¤rendi¤i yeni bilgiler iflçinin verimlili¤ini ve ücretini yükseltecektir. ‹YE’ in getirisi budur. E¤er ‹YE genel nitelikte ise e¤itim sonras›nda iflçinin verimlili¤i sadece e¤itim ald›¤› firmada de¤il piyasan›n tamam›nda yükselecek, iflçi eskisine oranla daha yüksek bir ücretten kolayl›kla ifl bulabilecektir. Burada, e¤itim transfer edilebilir nitelikte edilebilir nitelikte oldu¤undan ifl veren e¤itim sonras›nda iflçiye düflük ücret verirse onu çal›flt›rmas› mümkün olma yacakt›r. E¤itim sonras› iflçiyi firmada tutabilmenin güçlü¤ü firman›n e¤itim verme konusunda isteksiz davranmas›na davranmas›na neden olacakt›r. Bu nedenle, iflçi e¤itim esnas›nda e¤itime kat›lmayan üretim iflçilerinin ald›¤› ücretin daha alt›nda bir ücretle ça-

120


l›flmaya raz› olarak e¤itimin maliyetini karfl›lam›fl olacakt›r. Ancak, e¤itim sonras›nda verimlili¤i yükselen iflçi iflveren ile anlaflabilirse firmas›nda, anlaflamazsa bir baflka firmada çal›flacak, genel iflyerinde genel e¤itimin getirisinden de sadece kendisi yararlanacakt›r. Öte yandan, e¤itim özel nitelikte ise e¤itim sonras›nda iflçinin verimlili¤i sadece o firmada verimlili¤ini yükseltecek, iflçinin yeni edindi¤i bilgiler di¤er firmalar›n ifline yaramad›¤›ndan, di¤er firmalar›n nazar›nda iflçi hiç ‹YE yat›r›m› yapmayan iflçilerle ayn› kabul edilecektir. ‹flçiler bu durumda iflyerinde özel e¤itim yat›r›m› yapmak istemeyecekler, iflveren bu yat›r›m›n maliyetini karfl›layarak iflçileri buna raz› edecektir. ‹flveren e¤itim esnas›nda üretim yapamayan iflçilere üretim iflçilerinin ücretini vererek iflyerinde özel e¤itim maliyetlerini üstlenmifl olacakt›r. ‹flyerinde özel e¤itimin maliyetini bu flekilde iflveren karfl›larken, getirisini iflçi ve iflveren birlikte paylaflacaklard›r. Bu tür iflyerinde e¤itim i ki yanl› tekel e benzer bir sonuç do¤uracakt›r. E¤itim sonras›nda iflçinin verimlili¤inin sadece kendi firmas› için yükseldi¤ini, e¤itimin piyasan›n kalan› için bir anlam ifade etmedi¤ini bilen iflveren iflçiye yüksek ücret vermek istemeyecektir. Öte yandan, iflçi de firmay› terk etmesi durumunda iflverenin e¤itim için yapt›¤› harcamalar›n bofla gidece¤ini, yeni iflçileri e¤itmek için yeniden para ve zaman harcan›laca¤ harcan›laca¤›n› ›n› hat›rlatarak yüksek ücret konusunda direnecektir. Görüldü¤ü gibi, bu durumda hem iflçi hem de iflveren birbirine muhtaç oldu¤undan ücret taraflar›n pazarl›k gücüne göre belirlenecek, e¤itimin getirisi paylafl›lacakt›r. E¤er iflçinin pazarl›k gücü yüksekse ücret iflçinin e¤itim sonras› verimlili¤ine yak›n bir düzeyde belirlenecektir. ‹flverenin pazarl›k gücünün daha fazla olmas› durumunda ise ücret hiç e¤itim yat›r›m› yapmam›fl iflçilerin ücretlerine yak›n belirlenecektir. Bu aflamada iflyerinde özel e¤itim ile ilgili iki genelleme yapmam›z mümkündür. Bunlardan birincisi di¤er fleyler eflitken iflyerinde özel e¤itim alm›fl iflçilerin de- d›r. Bunun sebebi yukar›da da virlerinin (ifle girifl ç›k›fllar›n›n) daha düflük olaca¤› d›r. aç›kland›¤› gibi iflyerinde özel e¤itimin iflçi ve iflvereni birbirine ba¤›ml› hale getirmesi, iflten ayr›lmay›/iflçi ç›karmay› zorlaflt›rmas›d›r. ‹kinci genelleme asgari ücre- d›r. Daha önce ifltin yükseltilmesinin iflyerinde genel e¤itim yat›r›m›n› azaltaca¤› d›r. yerinde genel e¤itim yat›r›m› yapan iflçilerin düflük ücretle çal›flarak e¤itimin mali yetini karfl›lad›klar› belirtilmiflti. Asgari ücretin yüksek belirlenmesi durumunda ifl veren yasal olarak bunun alt›nda ücret veremeyece¤inden iflyerinde genel e¤itim program›n› sürdürmeyecektir.

BEfiER‹ SERMAYE TEOR‹S‹NE YAPILAN ELEfiT‹R‹LER Ortaya at›ld›¤› tarihten itibaren üzerinde çok say›da ampirik araflt›rma yap›lan befleri sermaye teorisi çeflitli yönlerden elefltirilmifltir. Bu elefltirileri dört noktada toplamak mümkündür.

Veri ve Ölçüm Sorunu Veri ve Ölçüm Sorunu olarak isimlendirebilece¤imiz ilk elefltiri e¤itim yat›r›m›na karar verecek bireylerin-hesaplanmas› son derece güç olan-yat›r›m›n getiri oran›n› hesaplayamayacaklar› hesaplayamayac aklar› yönündedir. Yap›lan gözlemler ö¤rencilerin bunu yaklafl›k olarak tahmin edebildiklerini göstermektedir. Ancak bu durum, yukar›daki elefltirinin hakl› oldu¤u gerçe¤ini de¤ifltirmemektedir.

121


Yetenek Sorunu ‹kinci elefltiri, yetenek elefltiri, yetenek sorunu olarak isimlendirilebilir. BST di¤er fleyler eflitken daeflitken daha fazla e¤itimin verimlili¤i artt›raca¤› görüflüne dayanmaktad›r. Oysa gerçekte, di¤er fleyler eflit de¤ildir ve daha fazla do¤al yetenek (zeka), disiplin ve motivasyona sahip kiflilerin üniversite e¤itim almalar› daha muhtemeldir. Bu kifliler üniversite e¤itimi almasalar bile yüksek ücret alabileceklerinden, teoriyi elefltirenler bunlar›n kazand›klar› gelirin büyük bir k›sm›n›n kendilerinde bulunan yeteneklerden kaynakland›¤›n› kaynakland›¤› n› ileri sürmektedirler.

Eleme Hipotezi Eleme Hipotezi olarak Hipotezi olarak isimlendirilen üçüncü elefltiri, e¤itimin asl›nda BST’ nin ileri sürdü¤ü gibi verimlili¤i artt›rmad›¤›n›, iflverenin iflçileri elemesi için bir sinyal gösinyal görevi gördü¤ünü savunmaktad›r. Buna göre üniversite diplomas› iyi ifllere (yüksek ücret ve statülü, terfi imkan› bulunan) girifl bileti görevini üstlenmektedir. Bu görüfle göre daha düflük e¤itim düzeyine sahip iflçiler bu tür iflleri yapamayacaklar› için de¤il, bu ifllere girmelerini sa¤layacak üniversite diplomalar› olmad›¤› için eleneceklerdir. Dolay›s›yla eleme hipotezine göre, üniversite mezunlar›n›n elde edecekleri yüksek gelirler onlar›n daha verimli olmalar›ndan de¤il, iflverenler taraf›ndan daha yüksek derecelendirilmelerinden kaynaklanmaktad›r. E¤itim konusunda BST mi yoksa eleme hipotezinin mi do¤ru oldu¤u bireysel aç›dan önem tafl›mamaktad›r. tafl›mamaktad›r. Çünkü her ikisi de e¤itimle kiflilerin gelirlerinin artt›¤›n› savunmaktad›r: Bu daha çok sosyal aç›dan önemli bir konudur. BST’ne göre sosyal aç›dan e¤itim iflgücünün verimlili¤ini artt›rd›¤› için ekonomik büyümenin önemli bir kayna¤›d›r. Eleme hipotezi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda e¤itime yap›lacak harcamalar›n yarataca¤› sosyal fayda belirsizdir. Buna göre e¤itim verimlilikte gerçekte az bir art›fl sa¤layaca¤›ndan sa¤layaca¤› ndan ilave kaynaklar› e¤itime harcaman›n getirisi sosyal aç›dan düflük olacakt›r. Sizce güncel hayatta eleme hipotezi gözlenebilmekte midir?

‹kili ‹fl Piyasalar› Befleri sermaye teorisine yöneltilen elefltirilerin sonuncusunu, ‹kili ‹fl Piyasalar› bafll›¤› alt›nda incelemek mümkündür. BST’ ne göre ifl piyasas›nda iyi durumda olmayanlar›n temel sorunu e¤itim yetersizli¤idir. Dolay›s›yla bu insanlara yönelik e¤itim programlar›n›n artt›r›lmas› bunlar›n daha yüksek ücretler ödeyen iyi ifllere geçiflini sa¤layacakt›r. Ancak ABD’de zencilerin ald›klar› e¤itime ra¤men bir türlü be yazlar kadar kazanamamalar›n› araflt›ran bilim adamlar›, bunun emek piyasalar›ndaki bölünmeden ve iflverenlerin ay›r›m›ndan kaynakland›¤›n› ileri sürmüfllerdir. ‹kili ifl piyasalar› teorisine göre, emek piyasalar›nd piyasalar›ndaa sektörler birincil ve ve ikincil sektörler olarak ikiye ayr›l›r ve sektörler aras›nda mobilite s›n›rl›d›r. s›n›rl›d›r. Birincil sektör; ücretlerin yüksek ve çal›flma koflullar›n›n iyi oldu¤u, iflçilerin terfi edebilecekleri, istihdam›n istikrarl› oldu¤u ifllerden oluflmaktad›r. oluflmaktad›r. ‹kincil sektör ise bunun tersine; ücret ve çal›flma koflullar›n›n koflullar›n›n kötü oldu¤u, iflçiler aras›nda ay›r›mc›l›¤›n uyguland›uyguland›¤›, terfi flans›n›n olmad›¤›, ifl disiplininin zay›f oldu¤u ifllerin oluflturdu¤u sektördür. Bu teoriye göre, ikincil sektörde çal›flan iflçilerin e¤itim alsalar dahi birincil sektöre geçmeleri zordur. Çünkü iflverenler çal›flma yaflam›na ikincil sektörde baflla yan iflçilerin sektörün olumsuz özelliklerini tafl›d›klar›na inand›klar›ndan, onlara karfl› ay›r›mc› bir tutum izleyeceklerdir. Bu flekilde e¤itim alsalar dahi birincil sektöre geçemeyen iflçiler sonunda bu piyasan›n do¤as›na uyacaklar; s›k s›k ifl de¤ifltirecek, aylakl›k ve yavafl çal›flma düzeni içine gireceklerdir.

SIRA S‹ZDE

2

122


E⁄‹T‹M YATIRIMINA MAKRO B‹R BAKIfi E¤itim yat›r›m›na ünitenin bu k›sm›na kadar bireysel aç›dan bak›p, verimlili¤i ve ücretleri nas›l etkiledi¤ini inceledik. Oysa e¤itim sadece bireysel (mikro) getirileri olan bir yat›r›m de¤ildir, makro anlamda ekonomik kalk›nma ile e¤itim aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Ünitenin bu k›sm›nda e¤itim yat›r›m›n› makro aç›dan k›saca incelemek yararl› olacakt›r.

E¤itim Yat›r›m›n›n Makro Özellikleri Makro aç›dan e¤itim yat›r›m›n›n temel özelli¤i, uygun yat›r›m karar›n›n verilme- tür. Bu güçlük e¤itimin uzun vadeli bir yat›r›m olmas›ndan ve yat›sindeki güçlük tür. r›m›n bir gecikme dönemi içermesinden kaynaklanmaktad›r. Fiziksel sermaye yat›dönemi içermesinden kaynaklanmaktad›r. r›mlar› daha k›sa zamanda yap›labilirken, e¤itim düzeyi çok düflük bir topluluktan yeterli say›da mühendis yetifltirmek zor ve zaman al›c› bir süreçtir. E¤itim yat›r›m›n› di¤er yat›r›mlardan ay›ran bir baflka özellik de e¤itimin; teknoloji, politik yaflam, organizasyon ve kültür alanlar›nda keflfetmeye ve gelifltirmeye d›r. Bu özelli¤i nedeniyle e¤itim tekdaha muktedir kiflilerin yetiflmesini sa¤lamas› d›r. noloji ve üretimi baflka hiçbir yat›r›m›n etkilemeyece¤i kadar etkiler. Yukar›da e¤itimin baflta gelen özelli¤inin uzun vadeli bir yat›r›m oldu¤u belirtilmiflti. Buradan hareketle e¤itim yat›r›m›n›n üçüncü özelli¤ine ulaflabiliriz: e¤itim planlamas› zorunlu bir yat›r›md›r. Kaynak da¤›l›m›nda etkinli¤i sa¤layabilmek için “Ne için e¤itim? Hangi mesleklerde e¤itim? Ne kadar e¤itim?” gibi sorular›n yan›tland›r›lmas› gerekmektedir. E¤itim yat›r›m›ndan istenilen sonucun al›nabilmesi ve toplumun t oplumun belirlenen kalk›nma hedeflerine ulaflabilmesi için çeflitli türdeki iflgücünün birbiri ile uyumlu olmas› gerekir. Örne¤in, doktorlar›n say›s› ile yard›mc› sa¤l›k personelinin say›s›n›n uyumlu olmas› gerekir. E¤itim planlamas› iyi yap›lmad›¤› zaman baz› mesleklere eksik yat›r›m yap›lacak, baz›lar›na ise fazla yat›r›m yap›lacak ve diplomal› iflsizlik problemi iflsizlik problemi meydana gelecektir. SIRA S‹ZDE

3

E¤itim sisteminin sizce emek piyasalar› ile ilgili fonksiyonlar› neler olabilir?

E¤itimin Bireysel Olmayan Getirisi Bu ünitede e¤itim karar› verilirken bireylerin e¤itimin getirisini hesaplad›klar›n›, bunun için de çal›flma yaflam› boyunca elde edecekleri getirileri ve maliyetleri kulland›klar›n› görmüfltük. Bu analiz sadece bireysel aç›dan yap›lm›flt›. Oysa e¤itim yat›r›m›n›n sadece bu yat›r›m› yapan kifliye de¤il baflkalar›na da faydalar› oldu¤u gibi, e¤itimin maliyeti de sadece bireylerin ödedikleri okul harçlar›ndan oluflmamaktad›r. Bu konuda toplumun yüklendi¤i maliyetlerde vard›r. vard›r . Bu durum bize e¤itimin bireysel getiri oran›n›n olmas› gibi sosyal getiri oran› n›n n›n da oldu¤unu göstermektedir. E¤itimin sosyal getiri oran› toplumun kaynaklar› e¤itime harcamakla ne elde etti¤ini gösterir bir orand›r. Bunu hesaplarken e¤itimin getiri ve maliyetlerine toplumsal aç›dan bakmak gerekir. Örne¤in, bir kimsenin t›p doktoru olmas› sadece kendisine gelir art›fl› sa¤lamaz, onun pek çok kifliyi iyilefltirip hayatlar›n› kurtarmas› ekonomiye de katk›lar sa¤lar. Öte yandan, örne¤imizdeki doktorun e¤itim süresinde ödedi¤i harçlar ve e¤itim bedelleri e¤timin gerçek maliyetini yans›tmaz. Çünkü bu maliyetler üzerinde kamunun önemli ölçüde sübvansiyonu vard›r. E¤itimle ilgili altyap›y› planlayanlar›n (hükümetler) esas dikkate ald›klar› getiri oran› sosyal getiri oran›d›r. Herhangi bir e¤itim yat›r›m›na karar verirken baflvurulan kriter e¤i-


tim harcamalar›n› e¤itim yat›r›m›n›n marjinal sosyal getiri oran› di¤er yat›r›mlar›n (örne¤in fiziksel sermaye yat›r›m›) marjinal getiri oran›na eflit oldu¤u noktaya kadar artt›rmakt›r. Örne¤in e¤er fiziksel sermayeye yap›lacak bir yat›r›m %20 getiri sa¤larken, ayn› miktar kaynak e¤itime harcan›ld›¤›nd harcan›ld›¤›ndaa sadece %10 getiri sa¤l›yorsa toplum fiziksel sermaye yat›r›m›n› tercih edecektir.

E¤itim ve Kalk›nma Sanayileflmenin 18.yy’dan itibaren Kuzeybat› Avrupa’da bilimsel bulufllarla bafllaSanayileflmenin d›¤› ve e¤itim düzeyi geliflmifl yörelere süratle yay›ld›¤› görülmektedir. Sanayileflmenin yay›lmas›nda e¤itim düzeyi yüksek yörelerin öncülük etmesi, e¤itimin yeni teknolojilerin kullan›m›n› mümkün hale getirmesinden kaynaklanmaktad›r. kaynaklanmaktad›r. Yap›lan araflt›rmalar e¤itimin bireylere sa¤lad›¤› getirilerin yan› s›ra ekonomik kalk›nman›n da anahtar unsuru oldu¤unu göstermektedir. Befleri sermaye teorisini formüle edenlerin hareket noktas› dünya savafllar›ndan ma¤lup ç›kan ve ekonomik altyap›lar›n› önemli ölçüde kaybeden Almanya ve Japonya’n›n k›sa sürede toparlanmalar›› ve ekonomilerini büyütmelerinin parlanmalar büyütmelerinin e¤itilmifl insan faktöründen kaynakland›¤› gerçe¤i oluflturmufltur. Bunun gibi Danimarka’da sa¤lanan tar›msal kalk›nma da e¤itimin neler yapabilece¤ine güzel bir örnek olmufltur. Danimarka 19.yy’›n ortalar›nda Prusya ile yapt›¤› savaflta toprak ve prestij kaybetmiflti. Ayn› dönemde Amerika k›tas›n›n uçsuz bucaks›z çay›rlar›n›n üretime aç›lmas› tah›l piyasalar›n›n gerilemesine neden olmufltu. Bu dönemde Danimarka halk liselerinin ve kolejlerin çiftçilere yönelik programlar› bir süre sonra Danimarka’y› dünyan›n en verimli tereya¤› ve bacon (domuz past›rmas›) üreticisi haline getirmifltir. E¤itim-kalk›nma iliflkisi konusunda öncü çal›flmalardan birisi olan Edward Denison’ un ABD’nin 1929-1957 dönemine yönelik araflt›rmas›nda toplam reel milli gelir art›fl›nda e¤itimin katk›s› %23, kifli bafl› reel milli gelir art›fl›nda ise %42 olarak hesaplanm›flt›r. hesaplanm›fl t›r. Benzeri flekilde Latin Amerika ve Uzakdo¤u ülkelerine yönelik çal›flmalarda da e¤itim ile kalk›nma aras›nda iliflki oldu¤u tespit edilmifltir. Bu konuda yap›lan nedensellik testleri nedenselli¤in e¤itimden kalk›nmaya do¤ru oldu¤unu, yani e¤itim düzeyi yükseldi¤i için kalk›nman›n sa¤land›¤›n› sa¤land›¤›n› bulmufllard›r.

123

124


Özet  AMAÇ

1

E¤itim bir yat›r›m m›d›r?

• Yat›r›m Yat›r›m kavram›n›n kavram›n›n temel temel özelli¤i özelli¤i yap›ld›¤› yap›ld›¤› dönemdönemde maliyet art›fl›na sebep olmas›, ancak sonradan daha kaliteli ve bol üretimi mümkün k›l›p gelir art›fl› sa¤lamas›d›r. • Bu aç›dan aç›dan bak›ld›¤›nd bak›ld›¤›ndaa e¤itim e¤itim harcamalar› harcamalar› da fizikfiziksel sermaye yat›r›m› gibi yat›r›m say›lmal›d›r. s ay›lmal›d›r. E¤itim yap›ld›¤› dönemde bireylere üç tür maliyet yükler. E¤itim için harcan›lan okul harçlar›, kitap-k›rtasiye bedelleri e¤itimin do¤rudan maliyetini oluflturur. E¤itim bireyi piyasada çal›flmaktan al›koyan bir faaliyet oldu¤undan, e¤itimin f›rsat maliyeti çal›flamamak nedeniyle kaybedilen gelirdir. Son olarak e¤itim zor bir süreç oldu¤undan kifliye psikolojik maliyette yükledi¤i söylenebilir. • Bütün bu maliyetl maliyetlerine erine karfl›l›k karfl›l›k e¤itim e¤itim bireyle bireylerin rin verimliliklerini artt›ran bir faaliyettir. Verimlilik art›fl› ise gelirlerin artmas›n› sa¤layacakt›r. Befleri Serma ye teorisinin e¤itim yat›r›m› konusundaki temel görüflü de budur.  AMAÇ

2

E¤itim yat›r›m›na nas›l karar verilir?

• E¤itim yat›r›m yat›r›m›na ›na karar karar verecek verecek kifli e¤itimin e¤itimin malimali yetleri ve getirilerini karfl›laflt›r›r. Ancak e¤itim maliyetleri için bugün harcama yap›l›rken, e¤itimin getirileri çal›flma hayat› boyunca kademeli olarak elde edilecektir. Bu nedenle iki de¤iflken aras›nda anlaml› bir karfl›laflt›rma yapabilmek için gelecekte yap›lacak maliyet harcamalar›n› ve elde edilecek gelirleri bir iskonto oran› iskontolamak gerekir. • E¤itim yat›r›m yat›r›m›n›n ›n›n iskonto iskonto edilmifl edilmifl gelirleri gelirleri iskonto iskonto edilmifl maliyetlerden büyük ise e¤itim yat›r›m› kârl› olacakt›r.  AMAÇ

3

‹flyerinde e¤itimin türleri nelerdir?

• ‹flyerinde ‹flyerinde e¤itim e¤itim genelde atölye atölye düzeni düzeni için verildi verildi-¤inden buna gayri-resmi e¤itim de denilir. ‹ki türlü iflyerinde e¤itim vard›r. • ‹flyerinde genel e¤itim iflçinin verimlili verimlili¤ini ¤ini sadece sadece e¤itimin verildi¤i firmada de¤il piyasan›n tamam›nda yükselten bir e¤itimdir. (marangozluk gibi). ‹fl yerinde özel e¤itim de ise iflçilere firmaya özgü bilgiler ö¤retilir. Bu bilgiler piyasadaki di¤er firmalar ile ilgili olmad›¤›ndan e¤itim iflçinin verimlili¤ini sadece e¤itimin verildi¤i firmada yükseltir (telefon operatörlü¤ü gibi).

‹flyerinde e¤itimin maliyetlerine kim katlan›r ve getirilerinden kim yararlan›r? 4 • Genel iflyerinde iflyerinde e¤itim e¤itim iflçinin iflçinin verimlili verimlili¤ini ¤ini piyasapiyasan›n tamam›nda artt›rd›¤›ndan iflverenler bu tür bir e¤itimi verme konusunda isteksiz davranacaklard›r. Bu nedenle e¤itimin maliyetine iflçiler e¤itim süresince düflük ücretle çal›flarak karfl›larlarken, karfl›larlarken, getirisinden de sadece iflçiler yararlanacaklard›r. • Öte yandan yandan spesifik spesifik iflyerinde iflyerinde e¤itim e¤itim iflçinin iflçinin verimlili¤ini piyasada de¤ifltirmeyece¤inden iflçiler bu konuda istekli davranmayacaklard›r. Bu nedenle bunun maliyetini iflverenler karfl›layacak, getirisini ise taraflar aralar›nda pazarl›k yaparak paylafl›rlar.

 AMAÇ

Befleri sermaye teorisi hangi aç›lardan elefltirilmektedir? 5 • Befleri sermaye sermaye teorisine teorisine yöneltil yöneltilen en elefltirileri elefltirilerin n bafl›nda yat›r›m karar›n› al›rken e¤itimin getiri ve maliyetlerinin iskonto edilmifl bugünkü de¤erlerinin hesaplanmas›n›n karmafl›k oldu¤u ve herkes taraf›ndan yap›lamayaca¤› gelmektedir. • Bu konuda yap›la yap›lan n bir baflka elefltir elefltirii e¤itilmifl e¤itilmifl iflgüiflgücünün yüksek veriminin ne kadar›n›n e¤itimden kaynakland›¤›n›n kestirilemeyece¤i; zeka, yetenek ve motivasyonun da burada etkili olabilece¤idir. Eleme hipotezi ad› verilen görüfle göre ise e¤itim asl›nda verimlili¤i etkilemez, iflverenler iflçileri seçerken bir sinyal vazifesi görür. • ‹kili ifl piyasal piyasalar› ar› ad›ndaki ad›ndaki görüfl görüfl ise e¤itimin e¤itimin ikincil ikincil sektördekilerin birincil sektöre geçerek verimlerini yükseltmelerini sa¤lamayaca¤›n› ileri sürmektedir.

 AMAÇ

 AMAÇ

5

E¤itim ile kalk›nma aras›ndaki iliflki var m›d›r?

• E¤itim bireysel geliflm geliflmeyi eyi sa¤lad›¤› sa¤lad›¤› gibi makro makro anlamda ekonomik kalk›nmay› da sa¤lamaktad›r. Dünya savafllar›ndan ma¤lup ç›karak altyap›lar›n› önemli ölçüde kaybeden Almanya ve Japonya’n›n kalk›nma yans›nda öne ç›kmalar›nda e¤itilmifl e¤itilmifl insan gücü önemli bir rol oynam›flt›r. • Yap›l Yap›lan an deneysel deneysel gözlemler gözlemler e¤itim e¤itim ile kalk›nma kalk›nma araaras›nda pozitif bir korelasyon tespit ederken nedenselli¤in e¤itimden kalk›nmaya do¤ru oldu¤unu göstermifltir. Buna göre ülkeler ekonomik aç›dan kalk›nd›klar› için e¤itim düzeyi yükselmemekte, bunu tersine e¤itim düzeyi yükseldi¤i için ekonomik kalk›nma sa¤lanmaktad›r.


Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi befleri sermaye teorisinin görüleflri aras›nda yer almaz? a. E¤itim maliy maliyetini etini düflüren her faktör faktör e¤iti e¤itim m yat›r›m yat›r›m miktar›n› artt›r›r. b. Yafll›l Yafll›lar ar için için üniversite üniversite e¤itimin e¤itiminin in kârl›l›¤› kârl›l›¤›n›n n›n düflük düflük olmas›n›n nedeni ifl piyasas›nda bulunacaklar› sürenin az olmas›d›r. c. Kad› Kad›nla nlarr için befleri befleri sermaye sermaye yat›r› yat›r›m›n m›n›n ›n net bugünkü de¤eri erkeklere nazaran daha yüksektir. d. Yükse Yüksek k e¤itim e¤itim kurumlar›n kurumlar›nda da devam mecbur mecburiyet iyetiinin kald›r›lmas› e¤itimin f›rsat maliyetini azalt›r. e. E¤itim düzeyi yüksek kiflile kiflilerr daha yüksek gelir elde ederler.

2. ‹flyerinde özel e¤itim sonras›nda iflçinin ücretinin belirlenmesi ile ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Ücret iflçini iflçinin n e¤itim e¤itim öncesi öncesi verimlili verimlili¤ine ¤ine göre göre belirleni belirlenir. r. b. Ücre Ücrett iflçinin iflçinin e¤itim e¤itim sonras› verimli verimlili¤i li¤ine ne göre belirleni belirlenir. r. c. Ücr Ücret et piyasa piyasa ücreti ücretine ne göre göre belirle belirlenir nir.. d. Ücret iflçi iflçi ile ile iflveren iflveren aras›nda aras›nda pazarl pazarl›k ›k sonucu sonucu belirlenir. belirlenir. e. ‹flkolun ‹flkolundaki daki di¤er di¤er firmala firmalar›n r›n teklif teklif etti¤i etti¤i ücret esas al›n›r.

3. E¤itim yat›r›m› yapan birisinin bunun yerine piyasada çal›flmas› durumunda elde edece¤i geliri gösteren e¤riye ne ad verilir? a. Befle Befleri ri serm sermaye aye tal talep ep e¤r e¤risi isi b. Befle Befleri ri serm sermaye aye arz e¤r e¤risi isi c. ‹ç ‹çse sell ge geti tiri ri or oran an›› d. E¤i E¤itim timin in f›r f›rsat sat mal maliye iyeti ti e. Ne Nett bugü bugünk nkü ü de¤e de¤err

4. E¤itim yat›r›m karar› al›nabilmesi için afla¤›dakilerden hangisi gereklidir? a. E¤itim E¤itimin in getiril getirilerinin erinin maliy maliyetleri etlerine ne eflit eflit olmas› olmas› b. E¤itim E¤itimin in iskonto iskonto edilmifl edilmifl maliye maliyetlerin tlerinin in iskonto iskonto ediledilmifl getirilerinden büyük olmas› c. E¤iti E¤itimin min maliyetl maliyetlerini erinin n getiriler getirilerinden inden büyük büyük olmas› olmas› d. E¤itim E¤itimin in iskonto iskonto edilmifl edilmifl getiri getirilerini lerinin n iskonto iskonto ediledilmifl maliyetlerine eflit olmas› e. Di¤er yat›r› yat›r›m m türlerine türlerine rakip rakip olabilec olabilecek ek bir getiri getiri oran›na sahip olmas›

5.

Kazanç ve Maliyetler

125

Üniversite (5)

(4) Lise

(3)

(2)

(1)

18

22

65

Yafl

Yukar›daki flekilde e¤itim yat›r›m›n›n do¤rudan maliyetleri hangi numara ile gösterilmifltir? a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 5

6. Afla¤›daki mesleki e¤itim türlerinden hangisi özel özel mesmesleki e¤itim alan› içinde yer al›r? a. S› S›hhi hhi te tesi sisa satç tç›l ›l›k ›k b. Ma Mara rang ngoz ozlu luk k c. Du Duva varr iflç iflçil ili¤ i¤ii d. Vi Vinç nç op opera eratör törlü lü¤ü ¤ü e. Tel Telefo efon n kabl kablo o opera operatörl törlü¤ü ü¤ü

7. ‹flyerinde genel e¤itimin fayda ve getirilerinin paylafl›m›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Mali Maliyetini yetini iflçil iflçiler er karfl›lar, karfl›lar, getiri getirisini sini iflveren iflveren al›r. al›r. b. Mali Maliyetini yetini iflveren karfl›l karfl›lar, ar, getirisi getirisini ni iflçi iflçi al›r. al›r. c. Hem maliyeti maliyetini ni hem hem de getirisi getirisini ni iflçi-iflv iflçi-iflveren eren paylafl› paylafl›rlar. rlar. d. Mali Maliyetini yetini iflveren karfl›l karfl›lar, ar, getirisi getirisini ni iflveren iflveren al›r. al›r. e. Hiçbiri

8. E¤itim verimlili¤i artt›rmaz ancak iyi ifllere girebilmek bilet görevi üstlenir. BST’ye yöneltilen bu elefltiri afla¤›dakilerden hangisi içinde yer al›r? a. Ve Veri ri ve Öl Ölçü çüm m sor sorunu unu b. Ye Yete tene nek k sor sorun unu u c. El Elem emee hi hipo pote tezi zi d. ‹k ‹kil ilii ‹fl ‹fl Piy Piyas asas as›› e. Hiçbiri

9. BST’de fazla e¤itimin afla¤›dakilerden hangisi yoluyla gelirleri artt›raca¤› düflünülür? a. K› K›dem demli lili lik k ar art› t›fl› fl› b. Ve Veri riml mlil ilik ik ar art› t›fl› fl› c. Se Send ndik ikal alafl aflma ma ar art› t›fl› fl› d. ‹fl kaz kazala alar›n r›nda da aza azalma lma e. Mo Mobi bili lite te art art›fl ›fl››

10. Afla¤›dakilerden hangisi e¤itim planlamas›n›n iyi yap›lmamas› halinde ortaya ç›kan bir durumdur? a. Üc Ücre retl tler erin in dü düflme flmesi si b. Kifl Kiflise isell gelir gelirler lerin in azal azalmas mas›› c. Di Dipl plom omal al›› iflsi iflsizl zlik ik d. Fi Fiya yatl tlar ar›n ›n art artma mas› s› e. ‹fl de¤ifl de¤ifltir tirme me oranla oranlar›n r›n›n ›n artma artmas› s›

126

“


Yaflam›n ‹çinden DÜfiÜK E⁄‹T‹M DÜZEY‹ EKONOM‹K GEL‹fiMEYE ENGELLER* “West Virginia”n›n (Bat› Virjinya) sanayi iflçileri daima ABD’deki ortalama sanayi iflçilerinden daha verimlidirler. Ancak güneydo¤u West Virginia’n›n ekonomik aç›dan geri kalmas›n›n temel sebebi e¤itimdir.” Yukar›daki ifade Marshall Üniversitesi profesörlerinden Michael Hicks’in yeni yay›nlanan “‹flgücünün Durumu Raporu” nda nda ulafl›lan sonuçlardan biridir. West Virginia’l›lar ayn› zamanda ortalama bir A.B.D.’li iflçiden daha uzun süre çal›fl›rlar. ‹malat sanayi ve inflaat sektörlerinde verimlilik daima ülke ortalamas›ndan yüksektir. Ancak emek-yo¤un sektörlerinde verimlilik geçti¤imiz 20 y›lda ülke ortalamas›n›n %20 alt›na düflmüfltür. Bu iflkollar›; toptan ve perakende ticaret, finans, sigorta, emlak ve di¤er hizmet iflkollar›d›r. E¤itimi ekonomik geliflmenin önemli bir unsuru olarak tan›mlayan Hicks raporunda flu tespitleri yapmaktad›r. • Ülke genelinde 25 yafl›n üstündekilerin %6s›ndan daha az› dokuzuncu s›n›f› tamamlayamad›¤› halde, bu oran West Virginia’da %10’dur. • Ülke genelinde 25 yafl›n üstündekilerin en az›ndan %12’sinin Üniversite diplomas› varken, West Virginia’ l›lar aras›nda bu oran %8’den azd›r. Hick bunun bölgenin en ürkütücü özelli¤i oldu¤unu ve bölgede bulunan her flirketin bu problemle karfl› karfl›ya geldi¤ini belirtmektedir. * Bu yaz› Paul J.Nryden’›n 18 Ocak 2002 tarihli The Charleston Gazette Online’de yer alan “Poor Education Hinders Economic Development” haberin tercümesidir. Makalenin temin edildi¤i ‹nternet adresi fludur: http://www.wvgazette.com/news/other+News/2002 011725/

EKONOM‹K KALKINMADA ÖNEML‹ OLAN NED‹R*?

THE JOURNAL GAZETTE

Milletvekili Mark Souder’ in seçim bölgesinde teknolojik beceri aç›¤› ile ilgili uyar›s› hükümet ve ifl dünyas›n›n y›llard›r tart›flt›klar› ekonomik kalk›nma sorununu yeniden gündeme getirmifltir. Firmalar› bir bölgeye çekmek ve orada tutabilmek araflt›rma ve verilere dayanan bir bilim oldu¤u kadar, ayn› zamanda bir sanatt›r. Bir firma için ifle yarayan taktik ve stratejiler di¤erleri için ayn› baflar›y› sa¤layamayabilir. Bunun için do¤ru teflvikler kombinasyonunun ne oldu¤unu bulmak zordur. Ekonomik geliflmeye önderlik edecek do¤ru kiflileri bulmak da ayn› flekilde zor bir ifltir. Souder, firmalar›n baflar›l› mühendis ve di¤er teknik uzmanlar› bölgeye çekememesinde okullardaki ve üniversitelerdeki teknoloji e¤itiminin zay›fl›¤›n›n temel engel oldu¤unu belirtmektedir. Souder ayn› zamanda ulafl›m planlamas›ndaki kusurlar›n da bu konuda sorumlu oldu¤unu söylemektedir. Souder’in yorumlar›na kat›l›r m›s›n›z? Sizce Kuzeydo¤u Indiana yeterince vas›fl› iflgücüne sahip midir? E¤itim firmalar için ne kadar önemlidir? Ekonomik kalk›nmada; valilerin, flehir meclisi üyelerinin, flehir görevlilerinin, millet vekillerinin rolü nedir? Seçilmifl bir görevli ekonomik kalk›nmada ne ölçüde bir fark yaratabilir? Devlet baflkan›n›n belirledi¤i politikalar bu konuda daha m› etkilidir? Uluslararas› ticaretin gelifltirilmesi için ne kadar çaba gösterilmelidir? Ticaret bölgede yeni ifller mi yarat›r yoksa mevcutlar› ortadan kald›r›r m›? Düflük vergiler ve ücretlerin yüksek ücret beklentisi içinde olan vas›fl› iflgücünden ziyade iflverenler için daha cazip olmas› muhtemel midir? Ekonomik kalk›nmay› etkile yen faktörlere yönelik görüfllerinizi lütfen gazetemiz ile paylafl›n›z. * Bu yaz› http://www.fortwayne.com/mld/journalgazette/4440537.htm adresinden al›nm›flt›r.

”


127



Biçerli, M.K. (1991). Role of Education And Training In Development, Eskiflehir Anadolu Üniversitesi ‹‹BF Dergisi, CIX, s.1-2, s.250, 256-261. Gilles, S.P. (1996). Dual Labor Markets, Cambridge. The MIT Press, s.2. Ginzberg, E. (1975). The Manpower Connection, Cambridge MA, Harvard University Press, s.10. Kaufman, B. (1989). The Economics of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition Chicago, The Dryden Press, s.284, 286, 290. Levitan, S., Garth, A., Magnum, L. ve Marshall. R. (1976). Human Resources And Labor Markets, Second Edition, New York, Harper&Row, s.127. Marshall, F.R. ve Briggs, V.M. (1989). Labor Economics: Theory, Institutions And Public Policy, Sixth Edition, Boston, Irwin, s.182.

S›ra Sizde 1 ‹kinci ö¤retim dersleri akflam saatlerinde bafllad›¤›ndan, bu uygulama ö¤rencilerin gündüz çal›fl›p akflam derslere kat›lmalar›n› sa¤layarak üniversite e¤itimin f›rsat maliyetlerini düflürür.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. d 3. d 4. e 5. a 6. e 7. e 8. c 9. b 10. c

Ayr›nt›l› Ayr›nt ›l› bil bilgi gi içi için n “Befl “Befleri eri Ser Sermay mayee Teor Teorisi isinin nin Genellemeleri” konusuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “‹flyer “‹flyerind indee Özel Özel E¤i E¤itim tim”” konus konusuuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “E¤it “E¤itimi imin n Maliy Maliyetl etleri eri ve Geti Getiril rileeri” konusuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “E¤it “E¤itim im Yat Yat›r› ›r›m m Karar Karar›” ›” kon konusuusuna bak›n›z. Ayr›nt› Ayr› nt›l› l› bil bilgi gi içi için n “Yafl“Yafl-Gel Gelir ir Prof Profill illeri eri”” konusu konusuna na bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “‹flyer “‹flyerind indee Özel Özel E¤i E¤itim tim”” konus konusuuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “‹fly “‹flyeri erinde nde Gen Genel el E¤i E¤itim tim”” konu konu-suna bak›n›z. Ayr›nt›l Ayr› nt›l›› bilg bilgii için için “Befl “Befleri eri Serm Sermaye aye Teor Teorisin isinee Yöneltilen Elefltiriler” konusuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “Befle “Befleri ri Serm Sermaye aye Teo Teoris risii ve Res Res-mi E¤itim” konusuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bilg bilgii için için “E¤itim “E¤itim Yat›r Yat›r›m› ›m›n›n n›n Makro Makro Özel Özel-likleri” konusuna bak›n›z.

S›ra Sizde 2 Evet. Zaman zaman ulusal gazetelerde yay›nlanan baz› ifl ilanlar›nda sadece belirli birkaç üniversiteden mezun olanlar›n baflvurabilece¤i belirtilmektedir. Burada iflveren belirtti¤i üniversitelerin mezunlar›n›n daha üretken ve iyi yetiflmifl olduklar› öngörüsü ile söz konusu üniversitelerin diplomalar›n› sinyal sinyal olarak olarak kullanabilmektedir. Ancak bu gözlem befleri sermaye teorisini rafa kald›rmam›z› sa¤layacak s›kl›kla de¤ildir. Yap›lan deneysel gözlemlerin ço¤u befleri sermaye teorisinin belirtti¤i gibi e¤itimin verimlili¤i ve gelirleri artt›rd›¤›n› göstermektedir. S›ra Sizde 3 E¤itim sisteminin emek piyasalar› ile ilgili dört ana fonksi yonu oldu¤u söylenebilir. Bunlar: (a) ‹flgücünü toplumun ihtiyac› olan ifllerin gereklerine göre yetifltirmek, (b) ekonomide yap›sal de¤iflime uyumu sa¤lamak, (c) Ekonomik performans› gelifltirmek ve (d) kiflilerin kendilerini gelifltirmelerine imkan› vermek ve istihdam konusunda kiflilere f›rsat eflitli¤i sa¤lamakt›r.

Emek Mobilitesi

9

Kimli¤imizin yans›mas› olan türkülerimiz ve ata sözlerimiz, ayr›l›k ve göçle ilgili çok say›da kayna¤a sahiptir. ‘Ölüm ‘Ölüm Allah’›n emri, ayr›l›k olmasayd›.’ “Ya beni de götür, ya sen de gitme” uzun havalar› ço¤umuzu duyguland›r›r. Ayr›l›klar›n ço¤u zaman, temel nedeni ekonomiktir. Neyse ki kültürümüzde ayr›l›kla ilgili sözlerin Vatan tümü karamsar de¤ildir. Ekonomik Ekonomik nedenli göçü en iyi flekilde aç›klayan “ Vatan do¤du¤un yer de¤il doydu¤un yerdir” sözü buna örnek olarak verilebilir. Bafl- lang›çta do¤du¤u topraklardan kolayca kopamayan insan›m›z, bu sözün sundu- ¤u gerekçeyi onaylar flekilde son 40 y›lda flehirler ve ülkeler aras›nda daha hareketli hale gelmifltir. Bu ünitede kültürümüzün bir unsuru olan göçü ekonomik aç›- dan inceleyerek “‹nsanlar neden göç ederler? Göç karar› nas›l al›n›r? Göç bireylere ve ülkelere neler sa¤lar? gibi sorular›n yan›t›n› bulmaya çal›flaca¤›z.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›¤›m›zda afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz:  Kaç çeflit emek hareketlili¤i vard›r?  Emek göç karar›n›n nas›l al›n›r? Emek göçünü hangi unsurlar belirler?  Emek göçü her koflulda bireysel gelirleri artt›r›r m›?  Emek göçünün göç alan ve göç veren ülkeler üzerindeki etkileri nelerdir?  Türkiye’den iflgücü göçü hangi ülkelere yap›lm›flt›r?, ekonomimizin ekonomimizin bundan  ne fayda sa¤lam›flt›r?

129

130


AVRUPA’YA GÖÇTE YANLIfi OLAN NED‹R?* ROTTERDAM-1620 y›l›nda Mayflower isimli bir gemi ile bir grup ‹ngiliz’in Ameri- ka’ya gitmesi sonras›nda Avrupa’n›n bu da¤›n›k liman›, as›rlarca yeni dünyaya giden gemilere binmek için gelen kalabal›klara ev sahipli¤i yapm›flt›. Bugün Rot- terdam caddelerindeki insanlar›n yüzlerinin flekillerine ve renklerine bak›ld›¤›n- da göç veren k›tada art›k ifllerin yoluna girdi¤i anlafl›lmaktad›r. Avrupa art›k giderek artan bir biçimde göçmenlerin merkezi haline gelmifltir. Ancak flehirde yaflayanlar›n da aç›kça belirttikleri gibi Avrupa bu dönüflünü çok iyi gerçeklefltireme- mektedir. Hollanda gibi Avrupa’n›n en liberal bir ülkesinde bile göçle ilgili anlaflmazl›klar politik hayat› felce u¤ratmakta, suç oranlar›n›n artmas›na ve ciddi kimlik krizlerine neden olmaktad›r. Avrupal› nüfus bilimcilerin ve ekonomistlerin daha fazla göçe ihtiyaç oldu¤u yolundaki görüfllerine karfl›l›k, politikac›lar ve seçmenlerin ço¤u k›tan›n yeni göç- men ak›mlar› ile bafla ç›kamayaca¤›n› söylemektedirler. Göçmenlere yönelik duy- gular›n sadece politikac›lara mahsus olmad›¤›n› belirtmemiz gerekir. Bugünlerde Avrupal› sendika liderlerinin hemen her toplant›s› “göçün nas›l önlenebilece¤i” tart›flmalar›na sahne olmaktad›r. Avrupa’ya göçte yanl›fl olan nedir? Ve bu nas›l düzeltilebilir? Uzmanlara göre problemler hem kültürel hem de ekonomik kökenli. Georgetown Georgetown Üniversitesi Ulusla- raras› Göç Araflt›rmalar› Enstitüsü Müdürü Susan Martin, sorunun kökeninde Av- rupa’n›n emek piyasalar›nda göçmen iflçileri k›s›tlay›c› tutumunun oldu¤una inanmaktad›r. Martin’ e göre göçmen iflçilerin iflsizlik oranlar›n›n yerli iflçilerden oldukça yüksek olmas› bunlar›n; dil engelleri, vas›f yetersizli¤i ve e¤itim düzeyi dü- flüklü¤ü gibi özelliklerinden çok emek piyasalar›nda onlara yönelik ay›r›mc› uygulamalar›n bir sonucudur. Göçmenlerin pek çok ifl alan›na giriflleri çeflitli düzenle- melerle engellenmek engellenmektedir. tedir. Susan Martin, 1900’lü y›llar›n bafl›nda ABD’nin de göçmenlerle benzeri problemler yaflad›¤›n›, o dönemde New York polis flefinin suç iflleme e¤ilimleri yüksek oldu¤u için Musevi göçmenlerin göçmenlerin ülkeye giriflini yasaklatmaya çal›flt›¤›n› belirterek, belirterek, sorunun çözümünün göçmenlerin emek piyasalar›na entegrasyonunda oldu¤unu söylüyor. Günümüzde Musevi göçmenlerin ABD’deki göçmen gruplar›n en baflar›- l›s› olduklar› bilinmektedir. ABD - AB karfl›laflt›rmas› ile ilgili olarak Martin esprili bir flekilde flunlar› söylemektedir. “A.B.D.’de bir göçmenin yapabilece¤i en kötü fley, herhangi bir tür kamu yar- d›m› almakt›r. Çünkü buraya gelen göçmenlerin beklentileri çal›flmak ve emek piyasalar›na girmektir. Öte yandan, Avrupa’da bir göçmenin yapabilece¤i en kötü fley emek piyasas›nda bulunmakt›r. Çünkü Avrupa refah ödemelerini göçmenlerle paylaflmakta ne derece cömertse iflleri paylaflma konusunda o derece k›s›tlay›c› ve ay›r›mc› davranmaktad›r.” * Bu okuma parças› International Herald Tribune gazetesinin 24 Aral›k 2002 tarihli nüshas›nda yay›nlanan Thomas Fuller’in “Foreign Workers Face Tur ning Tide” isimli makalenin bir özetidir. Makalenin orijinali http//www.iht.com/articles/81250 http//www.iht.co m/articles/81250.html .html ‹nternet adresinden elde edilmifltir.

Anahtar Kavramlar • Geri Geriye ye gö göç ç • Be Beyi yin n göç göçü ü

• Göçü Göçün n reel reel negatif negatif d›flsal d›flsall›kl l›klar› ar›

‹çindekiler • • • • •

EMEK MOB‹L‹TES‹ TÜRLER‹ EME⁄‹N GÖÇ KARARI NASIL ALINIR? EMEK GÖÇÜNÜN BEL‹RLEY‹C‹LER‹ EMEK GÖÇÜNÜN SONUÇLARI TÜRK‹YE’DEN YABANCI ÜLKELERE ‹fiGÜCÜ GÖÇÜ

Ünite 9 - Emek Mobilitesi

G‹R‹fi Emek faktörünün firmalar, meslekler ve co¤rafi bölgeler aras›nda hareketlili¤i iflgücü piyasalar›n›n dinamikli¤inin bir göstergesidir. Emek hareketlili¤i ayn› zamanda kaynak da¤›l›m›nda etkinli¤i sa¤laman›n olmazsa olmaz flart›d›r. olmaz flart›d›r. Emek hareketlili¤i sayesinde bireyler en iyi gelir imkanlar›n› elde edebilecekleri ve/veya en verimli olabilecekleri ifllerde çal›flabilecekler, toplum da bundan fayda sa¤layacakt›r. Emek mobilitesinin incelendi¤i bu bölümde önce mobilite türleri, göç karar›n›n nas›l al›nd›¤› ve emek göçünü hangi unsurlar›n belirledi¤i incelenecektir. Ünitede daha sonra emek göçünün bireyler, ekonominin geneli ve göç alan/göç veren ülkeler üzerindeki sonuçlar› analiz edilecektir. Türkiye’nin uluslararas› emek piyasalar›nda önemli say›da iflgücü ihraç etti¤i göz önüne al›narak, ünitenin sonunda Türkiye’den yabanc› ülkelere iflgücü göçünün geliflimi ve ekonomimiz üzerindeki etkileri incelenecektir.

EMEK MOB‹L‹TES‹ TÜRLER‹ Emek piyasalar›nda iflgücünün hareketlili¤i çeflitli flekillerde ortaya ç›kabilmektedir. Farkl› emek mobilitesi türlerini ayn› bölgede ve farkl› co¤rafi bölgeler aras›nda yap›lan hareketlilik olarak iki alt grupta inceleyebiliriz.

Ayn› Bölgede Emek Hareketlili¤i Eme¤in belirli bir co¤rafi bölge içindeki hareketlili¤i iki flekilde olmaktad›r. Bunlardan en yayg›n olan›, sadece iflyeri de¤iflimi fleklinde de¤iflimi fleklinde olan›d›r. Bu tür hareketlilikte emek sadece çal›flt›¤› iflyerini de¤ifltirmektedir. Bir sigorta eleman›n›n bir sigorta flirketinden di¤erine geçifl yapmas› buna örnek gösterilebilir. Ayn› co¤rafi bölge içinde olan ikinci tür hareketlilik, meslek de¤iflimi fleklinde de¤iflimi fleklinde olmaktad›r. Bu tür mesleki hareketler genellikle birbirine yak›n meslekler aras›nda meydana gelir. Örne¤in, bir üretim iflçisinin denetleyicilik ifline terfi etmesi gibi. Bazen de bu mesleki de¤iflim önemli bir mobiliteyi gösterebilmektedir. Örne¤in, bir ambarda yar›-zamanl› iflçi olarak çal›flan bir kifli üniversite e¤itimini tamamlay›p ayn› flehirde bulunan bir borsa acentas›nda ifle girebilir.

Bölgeler Aras›nda (Co¤rafi) Emek Hareketlili¤i Emek hareketlili¤inin ikinci türü eme¤in bölgeler aras›nda (bir flehir,bölge veya ülkeden baflka flehir, bölge veya ülkeye) yer de¤ifltirmesi fleklinde olmaktad›r. Co¤rafi emek mobilitesinde de iki farkl› durum olabilmektedir. Bunlardan daha s›k gözlenen türü, iflgücünün meslek de¤ifltirmeksizi de¤ifltirmeksizin n bölgeler ‹ negöl’e aras›nda hareketlili¤i dir. hareketlili¤i dir. Eskiflehir mobilya piyasas›nda çal›flan bir iflçinin ‹negöl’e göç ederek ayn› sektörde çal›flmas› buna örnek olarak verilebilir. Ülkemizde Do¤u Anadolu ve Çukurova bölgesindeki tar›m iflçilerinin pancar sökme zaman›nda ‹ç Anadolu’ya, f›nd›k hasad› zaman›nda ise Karadeniz bölgesine göç etmeleri bunun en çarp›c› örne¤idir Co¤rafi emek hareketlili¤i ülke içinde bölgeler aras›nda olabilece¤i gibi, ülkeler aras›nda da olabilmektedir. Örne¤in, bir kaynakç›n›n Türkiye’den Almanya’ya göç ederek ayn› ifli yapmas› bu tür bir hareketlili¤i gösterir. Co¤rafi emek hareketlili¤inin ikinci türü, iflgücünün hem yapt›¤› ifli, hem de ça- l›flt›¤› bölgeyi de¤ifltirmesi fleklinde de¤ifltirmesi fleklinde olmaktad›r. ‹flsiz kalan bir tar›m iflçisinin flehre göç ederek inflaat sektöründe çal›flmas› buna örnek olarak verilebilir. Türkiye’de 1978 y›l›nda iflgücünün %77’sinin tar›mda çal›fl›yorken bunun 2001 y›l›nda %36’ya düflmesi ülkemizin önemli ölçüde bu tür bir mesleki hareketlilik içinde bulundu¤unun bir göstergesi olarak kabul edilebilir.

131

132


‹flgücünün co¤rafi bölgeler aras›ndaki hareketlili¤in genelde gelir imkanlar›n›n zay›f oldu¤u bölgelerden daha iyi oldu¤u bölgelere do¤ru oldu¤u gözlenmektedir. Bu durum emek göçünün önceki ünitede inceledi¤imiz e¤itim gibi bir befleri sermaye yat›r›m› olmas›n›n do¤al bir sonucudur. Hat›rlanaca¤› gibi, befleri sermaye kiflinin sahip oldu¤u gelir sa¤lay›c› bilgi beceri ve tecrübelerinin geneline verilen isimdir. Befleri sermaye yat›r›m› ise fiziksel sermaye yat›r›m› gibi örne¤in (bir ifladam›n›n yeni makineler sat›n almas›) yap›ld›¤› dönemde kifliye maliyet yükleyen, ilerleyen dönemlerde getiri sa¤layan faaliyetlere verilen genel isimdir. Emek göçü, e¤itim ve sa¤l›k hizmetleri bu anlamda befleri sermaye yat›r›m›d›r. Bireylerin bir bölgeden di¤erine göç etmelerinde göç edilecek bölgenin çekici özelliklerinin (örne¤in o bölgede gelir imkanlar›n›n daha iyi olmas›) yan› s›ra terk edilen bölgenin itici özellikleri de (örne¤in iflsizlik oranlar›n›n yüksekli¤i) rol oynamaktad›r. Bu faktörlerin göç karar›n› ve göçmen iflçilerin durumlar›n› nas›l etkileyece¤i ünitenin bundan sonraki k›s›mlar›n›n a¤›rl›¤›n› oluflturacakt›r.

EME⁄‹N GÖÇ KARARI NASIL ALINIR? Eme¤in bir co¤rafi bölgeden di¤erine hareketlili¤inin asl›nda bir tür yat›r›m oldu¤unu belirtmifltik. Burada yan›t› aran›lacak soru bu yat›r›m karar›n›n nas›l al›naca¤›d›r. Bu amaçla öncelikle bireyin göç karar›n› nas›l verdi¤ini inceleyece¤iz. Ancak günümüzde hem erke¤in hem de kad›n›n çal›flt›¤› ailelerin oran›n›n giderek artt›¤› göz önüne al›n›rsa, göç karar›n›n da asl›nda ailede kad›n ve erke¤in birlikte ald›klar› söylenebilir. Bu nedenle ikinci olarak ailenin göç karar›n›n incelenmesi bu konudaki bilgileri tamamlay›c› rol oynayacakt›r.

Bireysel Göç Karar› ‹flgücünün göç karar› almas›nda ekonomik unsurlar›n önemli oldu¤u bilinmektedir. Göç etmeye karar verecek olan birey göçün maliyeti ile getirilerini karfl›laflt›rmak durumundad›r. Burada iflçinin göç karar›n› Ünite 8’deki befleri sermaye yat›r›m›na benzer bir yöntemle inceleyebiliriz. Afla¤›daki flekil önceki ünitede kulland›¤›m kulland›¤›m›z ›z yafl/gelir profillerinden hareketle bireyin göç karar› ald›¤› ve almad›¤› durumlardaki durumlardaki gelirlerinin seyrini göstermektedir. fiekil 9.1. Bireyin Göç Karar›

Gelirler

fiekilde E 1 göç yap›ld›¤›nda, E 0 ise göç yap›lmad›¤›nda yap›lmad›¤›ndaki ki gelir profilleridir. ABC alan› göçün maliyetini, C noktas›n›n sa¤›ndaki iki gelir profili aras›ndaki farkta göçün getirilerini gösterir.

E1 C

E0

B A

Göçten sonraki y›llar

fiekilde dikey eksende gelirler, yatay eksende ise göçten sonraki y›llar yer almaktad›r. E0 göç yap›lmad›¤› durumda, E 1 ise göç yap›ld›¤›nda elde edilecek gelir profillerini göstermektedir. göstermektedir. fiekilden görüldü¤ü gibi, birey göçe karar verirse C noktas›n›n iflaret etti¤i y›la kadar göç yap›lmam›fl olsayd› elde edilecek gelirin al-

133


t›nda bir gelir elde edecektir. Çünkü göçle birlikte birey muhtemelen yeni bölgede bir süre ifl arayacak ve bafllang›çta çok yüksek ücretler kazanamayaca kazanamayacakt›r. kt›r. Dolay›s›yla flekildeki ABC alan› göçün maliyetini ifade eder. Birey göç karar› al›rken bunu göç edece¤i yerde çal›flma hayat› boyunca elde edece¤i gelirlerin flimdiki yerinde elde edebilece¤inden fazla olaca¤› öngörüsü (veya hesaplamas›) ile yapacakt›r. fiekilde E 1 profilinin C noktas›ndan sonra E 0’›n üstünde seyretmesi bunu göstermektedir. Buna göre E 0 - E 1 aras›nda kalan alan göçün getirilerini gösterir. Bireyin bir yerden bir baflka yere göç etme karar› verebilmesi için faydan›n maliyetten büyük olmas› gerekir. fiekilsel olarak belirtmek gerekirse C noktas›n›n sa¤›nda kalan alan›n solundaki alandan büyük olmas› gerekir. Ancak göçün maliyet ve getirilerini matematiksel anlamda hesaplamak o kadar kolay de¤ildir. Çünkü göçün maliyeti bugün yap›lsa da, getirileri çal›flma hayat›n›n süresi boyunca her y›l elde edilecektir. Bugün yap›lan bir harcama ile gelecekte sa¤lanacak getiriyi karfl›laflt›rmak için gelecekteki getirileri getiriler i bugünkü de¤ere iskontolamak gerekir. Bu konudaki teknik bilgilere konuyu karmafl›k hale getirmemek için burada de¤inilmeyecektir.

Ailenin Göç Karar› Göç karar› ile ilgili olarak yap›lan analiz göç karar›n› bireyin kendisinin ald›¤› varsay›m›na dayanmaktad›r. dayanmaktad›r. Bu yaklafl›m, ailede kad›n ve erke¤in göç karar›n› birlikte ald›klar› durumu göz ard› etti¤i için, dar bir yaklafl›md›r. Ailenin karar alma süreci her ne kadar ekonomik olmayan baz› unsurlar› da içerse de, ço¤unlukla amaç ailenin ekonomik refah›n› iyilefltirmektir. Göç konusunda daha kapsaml› bir analiz yapabilmek için ailede göç karar›n›n hangi flartlar alt›nda verildi¤inin incelenmesi gerekmektedir. Tipik bir ailenin bir bölgeden di¤erine göç etmekle sa¤layabilecekleri faydalar› afla¤›daki flekil yard›m›yla inceleyebiliriz. fiekil 9.2. (+)

A (-)

GEL‹R KADIN

K 1

Ailenin Göç Karar›

B (+)

2

0 45°

E 3

C

GEL‹RERKEK

45°’lik do¤runun sa¤›nda kalan ABC üçgeninde göçle birlikte ailenin toplam geliri artacakt›r. Ancak bu üçgen içinde sadece (2) ile iflaretlenen bölgede göçten hem kad›n hem de erkek gelir art›fl› sa¤larken, (1) numara- l› bölgede erkek, (3) numaral› bölgede ise kad›n göç sonras›nda gelir kayb›na u¤rayacakt›r.

(-)

fiekilde dikey eksende ailede kad›n›n göçten net kazanc› (Gelir KADIN), yatay eksende ise erke¤in net kazanc› (GelirERKEK) gösterilmektedir. Net kazanç yeni yer ile eski yerde elde edilen gelirler aras›ndaki farkt›r. Ortalama bir kad›n›n ücretinin kocas›n›n ücretinden düflük oldu¤u kabul edilerek, kad›n›n yaflam boyu elde ede-

134


bilece¤i maksimum gelir (OK) kocas›n›nkinden (OE) düflük çizilmifltir. K ve E gelir düzeyleri elde edilebilecek en üst gelir düzeyleri oldu¤undan, bunu göstermek amac›yla bu noktalardan do¤rular çizilmifltir. fiekilde orijinden çizilen 45°lik aç›l› do¤ru geometrik deyimle bir aç› ortay› d›r. ortay› d›r. Yani bu do¤ru eksenler aras›ndaki tam orta mesafeden geçer ve üzerindeki her noktada yatay ve dikey eksende gösterilen de¤erler birbirine eflittir. Örne¤in orijinle C aras›nda kalan k›s›mda ailede kad›n›n güçten kazanc› negatif olurken, erke¤in kazanc› ayn› miktarda ve pozitif olacak, ailenin net kazanc› s›f›r olacakt›r. Öte yandan 45°lik do¤ru ile A noktas› aras›nda kalan k›s›mda bu kez göçten kad›n kazançl› ç›karken (dikey eksenin pozitif k›sm›) erkek için ayn› miktarda zarar söz konusu olacak (erkek yatay eksenin negatif bölgesindedir), ailenin net kazanc› yine s›f›r olacakt›r. O halde aile için göçten net fayda sa¤lanabilecek alan 45°lik do¤runun sa¤›nda kalan ve flekilde ABC ile gösterilen üçgen aland›r. fiekille ilgili bu teknik aç›klamalardan sonra ailede kimin hangi durumda göçten kazançl› ç›kabilece¤ini inceleyebiliriz. Yukar›da ABC üçgeninde ailenin göçten kazançl› ç›kt›¤› belirtilmiflti. Ancak bu ailede hem kad›n›n hem de erke¤in kazançl› olduklar› söylenemez. Örne¤in 2 numaral› bölgede göçten her iki tarafta kazançl› ç›karken (hem kad›n hem erkek için eksenlerin pozitif k›sm› söz konusudur), 3 numaral› bölge de kad›n kazançl› ç›karken (pozitif bölgede) erkek zarara u¤ramaktad›r(negatif bölgede). Ancak bu bölgede de ailenin toplam faydas› artmaktad›r. fiekil 9.2’de OHC ile gösterilen 3 numaral› bölgede ise göçten erkek kazanç sa¤larken, kad›n zarara u¤ramaktad›r. (Gelir ERKEK>0, GelirKADIN<0) Göç sonras›nda ailede böyle bir sonucun oluflmas› çok muhtemeldir. Erke¤in ücreti daha yüksek ve emek piyasas›na ba¤l›l›¤› daha kuvvetli oldu¤undan, pek çok durumda göç karar› erke¤in (ve ailenin) toplam gelirini artt›r›rken genellikle kad›n›n ifl piyasas› f›rsatlar›n›n azalmas›na neden olmaktad›r. Kad›n›n ücretinin ve emek piyasas›na ba¤l›l›¤›n›n eflininki kadar kuvvetli olmas› durumunda göç karar› nedeniyle kad›n›n önemli ölçüde kayba u¤ramas› muhtemeldir. Bu nedenle erkek ve kad›n›n birlikte çal›flt›¤› bir ailenin göç karar› almas› tek kiflinin çal›flt›¤› bir aileye nazaran daha zordur. SIRA S‹ZDE

Bireysel göç karar› m›, yoksa ailenin göç karar› m› daha kolay al›n›r?

1

EMEK GÖÇÜNÜN BEL‹RLEY‹C‹LER‹ Ünitenin buraya kadar olan k›sm›nda önce emek mobilitesi türlerini, daha sonra göç karar›n›n nas›l al›nd›¤›n› birey ve aile aç›s›ndan ayr› ayr› inceledik. Göç karar›n›n ekonomik, demografik ve sosyo-politik çeflitli belirleyicileri vard›r. Bu k›s›mda söz konusu belirleyiciler alt› bafll›k alt›nda incelenecektir.

Yafl Göçle ilgili çal›flmalar, yafl faktörünün göç karar›n› belirleyen temel faktör oldu¤unu göstermektedir. Di¤er fleyler eflitken bir kiflinin yafl› ne kadar küçükse göç etmesi o derece muhtemeldir. Bu durumun çeflitli nedenleri vard›r. ‹lk olarak, daha ileri yafllarda göç edenlerin göç nedeniyle katlan›lan maliyetleri ç›karabilmek için daha az zamanlar› vard›r. Genç bir insan nispeten küçük bir ücret farkl›l›¤›n› yaflam süresi aç›s›ndan önemli olarak görebilirken, emeklili¤ine 23 y›l kalm›fl bir insan k›sa süreli bir ücret farkl›l›¤› için göç maliyetlerine katlanmak istemeyecektir.


‹kinci olarak, yafll› kifliler çal›flt›klar› iflte daha yüksek bir spesifik e¤itim düze yine sahiptirler. Yafl, k›dem ve ücretler birbiri ile pozitif iliflki içindedirler. 8. Üniteden hat›rlayaca¤›n›z gibi, bir kimsenin k›demi ne kadar büyükse iflyerinde özel e¤itim miktar› o derece çoktur. Özel befleri sermaye, yap›s› gere¤i di¤er firmalara transfer edilemez niteliktedir. Dolay›s›yla belirli bir k›dem düzeyinden sonra kiflinin elde etti¤i ücret k›smen iflyerinde özel e¤itimin getirisini yans›t›r ve bu ücret genelde kiflinin baflka yerde alabilece¤i ücretten büyüktür. Bu nedenle, yat›r›m maliyetlerini geri almak için sahip oldu¤u süre ne olursa olsun daha yafll› kiflilerin göç etmeleri daha az muhtemeldir. Üçüncü olarak, daha yafll› kiflilerin göç maliyetleri gençlere oranla genelde daha yüksektir. Genç bir insan›n eflyalar›n› ufak bir kamyonete koyup bir bölgeden di¤erine göç etmesi mümkünken, daha yafll› bir insan›n büyük bir kamyon ve profesyonel tafl›y›c›lara ihtiyaç duyaca¤› aç›kt›r. Maliyetler ile ilgili bir baflka husus da göç maliyetlerinin büyük bir k›sm›n›n psikolojik olmas›d›r. Bu maliyetler tan›d›k çevrenin, arkadafllar›n ve toplumsal ba¤lar›n terk edilmesi ile oluflan maliyetlerdir. Yafll› kimselerin toplumsal ba¤lar› gençlere göre daha kuvvetlidir. Dolay›s›yla bunlar› terk etmekle oluflacak psikolojik maliyetin büyük olmas› mobiliteyi k›s›tlay›c› rol oynayacakt›r. Yeni bir bölgeye tafl›nman›n psikolojik maliyeti, göç edenin davran›fl› ile düflürülebilmektedir. Göç edenlerin bu konuda izledikleri en yayg›n yol, göç edilen yerlerde belirli mahallelerde toplanarak özel zevklerini ve yaflam biçimlerini yans›tan klüp, kahvehane, dükkan ve ibadet yerlerini oluflturmakt›r. A.B.D.’de Dominikli, Koreli, Çinli Haitili ve Meksikal›lar›n birlikte yaflad›klar› bölgeler, Avrupa’da Türk iflçilerinin oluflturduklar› Türk mahalleleri buna örnek olarak verilebilir. ‹nsanlar›n, yaflam flartlar› genellikle kötü olan bu mahallelerde toplanmalar› toplanmalar› bir ölçü ye kadar göç edilen ülke vatandafllar›n vatandafllar›n›n ›n ayr›mc› tutumu ve yoksulluk ile ba¤lant›l› olsa da, bunun ötesinde amaç yukar›da belirtildi¤i gibi göçün psikolojik mali yetlerini azaltmakt›r. Bu durum özellikle yabanc› bir çevreye uyum sa¤layabilen, e¤itim düzeyi yüksek kiflilerden çok vas›fs›z göçmenler için geçerlidir. Son olarak, insanlar e¤itimlerini tamamlay›p ifl piyasas›na girdikten sonra ifl be- ¤enme (job shopping) sürecine shopping) sürecine girerler. Bu nedenle do¤al olarak gençlerin mobiliteleri yüksek olmaktad›r. Öte yandan daha yafll› iflçiler bu süreci geçtikleri için mobiliteleri ve göç etme ihtimalleri düflük olacakt›r.

Medeni Durum ve Aile Büyüklü¤ü Yap›lan araflt›rmalar bekarlar›n evlilerden, çocuksuz evlilerin ise çocuklulardan daha fazla göç etme ihtimaline sahip bulunduklar›n› bulunduklar›n› göstermektedir. Bu durumun temel aç›klay›c›s› göçün maliyetleridir. fiekil 9.2’yi aç›klarken de belirtilen bir gerçe¤i bir kez daha uygulamakta fayda vard›r. Efllerden birinin çal›flmad›¤› çal›flmad›¤› veya düflük ücret ald›¤› bir ailenin, her ikisinin de çal›flt›¤› ve yüksek ücret ald›¤› bir baflka aileye nazaran göç etmesi ihtimali daha kuvvetlidir. Çünkü ailede hem erkek hem de kad›n çal›fl›yor ve yüksek ücret al›yorsa, göç sonucunda efllerden birinin tafl›n›lan yerde ifl bulamamas› göçü o aile için maliyetli hale getirecektir. Bunun gibi, ailenin okul ça¤›nda çocuklar›n›n bulunmas› göç etme ihtimalini azaltacakt›r.

E¤itim Kiflilerin e¤itim düzeyleri artt›kça göç etme ihtimallerinin artt›¤› bilinen bir durumdur. Bunun nedeni, aç›k ifller hakk›nda bilgilenme konusundaki farkl›l›klard›r.

135

136


Gazetelerin eleman aran›yor sayfalar› aran›yor sayfalar› dikkatlice incelenirse oradaki aç›k ifllerin genelde e¤itim ve vas›f düzeyi yüksek iflgücüne yönelik oldu¤u görülür. Emek pi yasalar›nda vas›fs›z iflgücü arz› genelde talepten fazla oldu¤undan iflverenler bu tür iflgücüne duyduklar› ihtiyac› iflyerlerinin cam›na ast›klar› veya yerel gazetelerde ya y›nlatacaklar› ilanlarla rahatl›kla karfl›layabilirler. Öte yandan, nitelikli iflgücünün piyasas› yerel de¤il ulusal niteliktedir ve bu özellik onlar› baflka flehirlerdeki/ülkelerdeki ifller konusunda bilgi sahibi k›larak onlar› daha mobil hale getirecektir.

Uzakl›k Eskiflehir’de çal›flan bir iflçinin-di¤er fleyler eflitken-Kütahya’ya m› yoksa Rize’ye mi göç etmesi daha muhtemeldir? Bu soruya rahatl›kla Kütahya’ya göç etme ihtimalinin daha kuvvetli olaca¤› fleklinde yan›t verebiliriz. Yap›lan araflt›rmalar, göç edilecek mesafenin uzakl›¤› ile göç etme ihtimali aras›nda ters yönde iliflki oldu¤unu göstermektedir. Bu durumun iki nedeni vard›r. ‹lk olarak, göç edilen mesafe uzaklaflt›kça potansiyel bir göçmenin ifl imkanlar› hakk›nda daha az bilgi edinece¤i söylenebilir. Günümüzde iletiflimde sa¤lanan büyük geliflmeler bilgi edinme imkanlar›n› eskisine nazaran önemli ölçüde artt›rsa da, yak›n flehir ve ülkelerden bilgi sa¤laman›n hâlâ daha kolay ve ucuz kabul edilebilir. ‹kinci olarak, tafl›n›lan mesafe ne kadar uzak olursa tafl›nman›n psikolojik maliyeti de o ölçüde büyüyecektir. Eskiflehirli bir iflçinin ülke içinde Rize yerine Kütahya’ya tafl›nmas› veya ülkeler aras›nda Avustralya yerine Fransa’ya tafl›nmas› daha az psikolojik maliyet do¤uracakt›r. K›sa mesafeye yap›lan göçlerin tatil, hastal›k, kutlama, ölüm gibi hallerde esas bölgeye geri dönüflü kolaylaflt›rd›¤› için göçün psikolojik maliyetini azaltt›¤› söylenebilir.

‹flsizlik Oranlar› Ünitenin bafl›nda eme¤in bölgeler aras›nda göçü konusunda baz› faktörlerin itici, baz› faktörlerin ise çekici rol oynad›¤›na de¤inilmiflti. ‹flsizlik itici faktörler aras›nçekici rol da say›lmaktad›r. Deneysel gözlemlerden hareketle bu konuda iki genelleme yapmak mümkündür. Bunlar; • Aile reisinin reisinin iflsiz iflsiz oldu¤u oldu¤u ailelerin ailelerin göç etme etme ihtimalleri ihtimalleri di¤erlerin di¤erlerinden den daha büyüktür. • Göç veren ülkedek ülkedekii iflsizlik oran›n›n yüksekli¤i göçü pozitif olarak etkilemektedir. Göç edilecek ülkedeki iflsizlik oran›n›n ifl bulma olas›l›¤›n› azalt›p azaltmad›¤› tam olarak bilinmemektedir. Çünkü genel iflsizlik oran›na bakarak belirli bir bire yin ifl bulup bulamayaca¤›n› söylemek mümkün de¤ildir. Ancak yine de göç etmeyi düflünen kifliler gitmeyi düflündükleri ülkede iflsizlik oran›n›n düflük olmas›na dikkat etmektedirler. Göç edilen ülkedeki iflsizlik ihtimali belirsizli¤in derecesini artt›ran bir unsurdur. Yap›lan çal›flmalar, göçmen iflçilerin iflsizlik oranlar›n›n hem yerli iflçilerin iflsizlik oranlar›ndan daha yüksek oldu¤unu, hem de daha fazla de¤iflme gösterdi¤ini vurgulamaktad›r. Talepteki küçük bir düflüfl yerleflik iflçilerin iflsizlik oranlar›nda sadece küçük bir art›fla neden olurken, göçmen iflçilerin iflsizlik oran› bundan daha büyük ölçüde etkilenmektedir. Bu aç›dan, co¤rafi emek hareketlili¤inde göç edilecek bölgenin ekonomik yap›s›n›n göçmen iflçilerin kendi bölgelerinin ekonomik yap›s›ndan daha önemli oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r.

137


‹flsizlik ile emek göçü aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?

Siyasal ve Sosyal Geliflmeler

SIRA S‹ZDE

2

Emek göçünün tümüyle ekonomik faktörlerden kaynakland›¤› söylenemez. Siyasal ve sosyal geliflmeler de özellikle uluslararas› emek göçünde önemli bir belirle yici olabilmektedir. Baz› ülkelerde siyasal ve sosyal huzursuzluklar›n bulunmas› bulunmas› iflgücünün baflka ülkelere göç etme e¤ilimini artt›rmaktad›r. Geliflmifl ülkelere bu amaçla yap›lan siyasi s›¤›nma taleplerinin baz›s› gerçekten siyasal bask›lara dayansa da, bir k›sm›nda esas amaç ifl bulabilmek ve oturma izni alabilmek olmaktad›r. Göç alan ülkelerin bu duruma siyasal, ›rksal ve dinsel nedenlerden dolay› zaman zaman müsamahakâr davrand›klar› görülmektedir.

EMEK GÖÇÜNÜN SONUÇLARI Buraya kadar emek hareketlili¤inin türlerini, göç karar›n›n nas›l al›nd›¤›n› ve hangi unsurlar›n göç etme ihtimalini etkiledi¤ini inceledik. Ünitenin bu bölümünde emek göçünün sonuçlar›n› (1) Mikro (kiflisel) olarak ve (2) Makro ( göç alan/veren ülkeler veya bölgeler aç›s›ndan) ayr› ayr› inceleyece¤iz.

Emek Göçünün Mikro Sonuçlar› Bireyler bir yerden di¤erine göç karar› al›rlarken göçün muhtemel getiri ve mali yetlerini karfl›laflt›r›rlar. Emek göçü katlan›lan maliyetleri karfl›lad›ktan sonra kazanç da sa¤l›yorsa bireyler göç karar› alabileceklerdir. Nitekim yap›lan hesaplamalar göçün kiflilerin gelirlerini artt›rd›¤›n› göstermektedir. Bu sonuçtan hareketle, emek göçünün her koflulda kiflilerin gelirlerini artt›rd›- fleklinde bir genelleme yap›labilir mi? Böyle bir genelleme muhtemelen yanl›fl ¤› fleklinde ¤› olacakt›r. Baz› durumlarda bireyler göçten elde etmeyi umduklar› getirileri sa¤la yamazlar. Göçün makro sonuçlar›na geçmeden önce bunlar›n neler oldu¤unu k›saca incelememiz yararl› olacakt›r.

Belirsizlik ve Eksik Bilgilenme Göç karar› beklenen net getirilere dayan›r ve bu kararlar›n ço¤u belirsizlik ve eksik bilgilenme alt›nda al›n›r. Bu aç›dan göçün ortalama getiri oran›n›n yüksekli¤i bunun bütün göç edenler için pozitif oldu¤u anlam›na gelmez. Pek çok durumda göçten beklenen kazanç sa¤lanamaz. Örne¤in; göç edilen bölgede veya ülkede beklenen ifl bulunamaz, yeni bölgenin yaflam maliyetleri beklenenden yüksektir, aileden ve arkadafllardan uzak kalman›n psikolojik maliyeti umulandan büyük olmufltur vb. Bütün bu nedenlerden dolay› göç edenlerin bir k›sm›n›n geriye göç et- Geriye Göç: Belirsizlik nedeniyle göçün tikleri, yani esas bölgelerine geri dönüfl yapt›klar› görülmektedir. maliyetlerinin iyi Geriye göç, geriye dönüflü yapan kifli için maliyetli olsa da, bunun ayn› zaman- hesaplanamay›fl›ndan bir durumdur. da fayda sa¤layan bir ekonomik fonksiyonu da vard›r. Bu durum di¤er potansiyel kaynaklanan Göçten umduklar› getiriyi göçmenlerin daha iyi bilgilenmelerini sa¤lar. Böylelikle sonraki göçler daha etkin elde edemeyen iflçilerin esas bölgelerine geri dönüflüdür. bir biçimde gerçekleflebilecektir. Burada, geriye yap›lan her türlü göçün kârs›z bir befleri sermaye yat›r›m› oldu¤u genellemesini yapmamak gerekir. Baz› kifliler iflyerinde e¤itim ve lisans/lisansüstü e¤itim almak için geçici bir süre için bir ülkeye göç ederler. Bunlar amaçlar›n› elde ettiklerinde ülkelerine geri dönerler. Bu tür geriye göçler orijin ülke aç›s›ndan oldukça yararl› sonuçlar do¤urmaktad›r.

138


Gelir Art›fllar›n›n Zamanlamas› Emek göçünün en önemli nedeni yaflam boyu gelirlerin artmas›d›r. Ancak gelir art›fl› göçün hemen sonras›nda gerçekleflmeyebilir, aksine göçün ilk y›llar›nda eskisinden düflük gelir elde edilebildi¤i de görülmektedir. Ço¤u iflçi emek göçünü k›sa mesafeli koflu yerine bir maraton koflusu olarak alg›lar ve bafllang›çtaki k›sa süreli gelir azalmalar›n› bir yat›r›m maliyeti olarak kabul eder. Onlara göre önemli olan gelirlerdeki bu düflüfllerin ilerleyen y›llarda telafi edilmesidir.

Gelir Farkl›l›klar› ‹flçilerin göç sonucunda yaflam boyu gelirlerinin artmas› göçmenlerin göç edilen yerdeki benzeri niteliklere sahip iflçiler ile ayn› ücreti ald›¤› anlam›na gelmemelidir. Çünkü iflçilerin sahip olduklar› becerilerin her zaman ülkeler ve bölgeler aras›nda tam bir biçimde transferi mümkün olmamaktad›r. Bu durum lisan probleminden kaynaklanabildi¤i gibi, kiflinin sahip oldu¤u spesifik e¤itimin göç edilen yerde ifle yaramamas›ndan da kaynaklanabilmektedir. Bazen de mesleki lisans uygulamalar›ndaki gulamalar›nd aki farkl›l›klar nedeniyle iflçilerin sahip olduklar› lisanslar›n göç edilen yerlerde geçerli olmamas› bu tür ücret farkl›l›¤›na neden olabilmektedir.

Efllerin Gelirleri Göç karar›n› teorik aç›dan incelerken de gördü¤ümüz gibi, göç nedeniyle ailenin toplam gelirinin artmas› çal›flan efllerin her ikisinin de gelirlerinin artmas› anlam›na gelmemektedir. Yap›lan baz› araflt›rmalar göç nedeniyle genellikle erkeklerin gelirleri artarken, kad›nlar›n göçten sonraki 5 y›ll›k dönemde gelirlerinin düflme e¤iliminde oldu¤u sonucuna ulaflm›flt›r.

Ücret Azalmalar› Göçün getirisinin pozitif olmas› göç eden kiflilerin daima son ald›klar› ücretten daha yüksek ücret alacaklar› anlam›na gelmez. ‹flsizlik ve politik bask›lar sonucunda emek göçü meydana gelmiflse, göç bireylerin yaflam boyu gelirlerini artt›rmakla birlikte onlar› eski seviyelerine getirmeyebilmektedir. Örne¤in 1 milyar TL maaflla çal›fl›yorken iflsiz kalan ve ekonomik durgunluk nedeniyle 500 milyon TL’ dan fazla ücret teklifi alamayan birey bir baflka bölgeye göç ederek 750 milyon TL ücret kazanabiliyorsa kârl› olacak. Burada emek göçü bireyi eski ücret düzeyine getiremese de yaflam boyu gelirleri artt›raca¤› aç›kt›r.

Emek Göçünün Makro Sonuçlar› Emek göçü, göç eden kiflileri etkiledi¤i gibi toplam ekonomiyi de çeflitli aç›lardan etkileyebilmektedir. Bu etkileri alt› bafll›k alt›nda k›saca aç›klayabiliriz.

Ücret Farkl›l›klar› Üzerindeki Etkileri Eme¤in ülkeler veya bölgeler aras›nda hareketlili¤i ücret farkl›l›klar›n› giderici bir rol oynayacakt›r. ‹flgücünün ücretlerin düflük oldu¤u bölgeden yüksek oldu¤u bölgeye geçmesi yüksek ücretli bölgelerde emek arz›n›n artarak ücretin düflmesine, di¤er bölgede ise yükselmesine neden olacakt›r. Göç alan bölgede piyasalarda rekabetçi yap›lanma yayg›nsa ücretlerde gerçekleflen bu düflme mal ve hizmet üretim maliyetlerinin ve fiyatlar›n düflmesine neden olacak, mal ve hizmet talebi artarak emek talep e¤risi sa¤a kayarak hem ücret hem de istihdam düzeyini artt›racakt›r. Öte yandan, e¤er ürün piyasalar›nda tekelci yap›lanmalar yayg›nsa göç alan bölgedeki ücret düflüfllerinin neden oldu¤u maliyet azalmalar› fiyatlara yans›maya-

139


cak, iflverenlerin kârlar› artacakt›r. Bu durumda iflverenler kâr art›fllar›n› yat›r›ma yöneltirlerse emek talebi artacakt›r. Kârlar›n tüketime yöneltilmesi durumunda da ekonomide toplam talep artaca¤›ndan-yat›r›ma yöneltilmesi kadar olmasa da-ekonomide ilave ifl imkan› yarat›labilecektir. Son olarak, göç eden iflçilerin gelirlerini büyük ölçüde göç ettikleri ülkede harcamalar› durumunda durumunda pek çok iflkolunda emek talebi artabilecektir. Emek göçü nedeniyle bafllang›çta yeterli iflçilerin ücretlerinde meydana gelen azalmalar bu durumda k›smen giderilebilecektir.

Bölgelerin Gelirler Üzerindeki Etkisi Emek göçü, göç alan ülkede üretimin ve milli gelirin artmas›n› sa¤larken, göç veren ülkede genellikle üretim ve milli gelir azalacakt›r. Ancak bu azalt›c› etki her zaman olmayabilir. Göç eden iflçiler ülkelerinde zaten iflsiz iseler bu durumda göç veren ülkede toplam üretim de¤iflmeyecek, göç veren ülke bundan üç tür ç›kar sa¤layacakt›r. Bunlardan birincisi, iflsizlerin bir k›sm›n›n baflka ülkelere gitmesi ile iflsizlik probleminin hafiflemesidir. hafiflemesidir. Göç veren ülkenin sa¤layaca¤› ikinci ç›kar ise milli gelirin daha az kifliye bölünmesi sonucunda kifli bafl›na milli gelirin artmas›d›r. Son olarak, göç eden iflçilerin tasarruflar›n› ülkelerine yollamalar› da elde edilen bir baflka fayda olacakt›r. Öte yandan, göç eden iflçiler e¤itilmifl profesyonel iflgücü ise göç veren ülke hem bu iflçinin yetifltirilmesi maliyetlerine katlanm›fl, hem de bundan yararlanmam›fl olaca¤›ndan bundan zarara u¤rayacakt›r. Beyin göçü olarak isimlendirilen bu durum söz konusu maliyeti nedeniyle ülkelerin önemle üzerinde durduklar› bir konudur. Profesyonel eme¤in göçünün bafll›ca nedenleri aras›nda; göç edilen ülkedeki gelirin ve bilimsel çal›flma imkanlar›n›n fazlal›¤›, geliflmifl ülkelerde yüksek nitelikli iflgücüne olan talebin t alebin e¤itim sisteminin kapasitesinden fazla büyümesi, e¤itilmifl elemanlar›n geliflmekte olan ülkelerde yeterli istihdam imkanlar› bulamay›fllar› sa y›labilir. Bu alanda geliflmekte olan ülkelerde henüz ihtiyaç duyulmayan baz› alanlarda (aerodinamik, sibernetik, astrofizik gibi) e¤itim verilmesinde geliflmifl ülkelerin telkin ve yönlendirmelerini yönlendirmelerinin n oldu¤u söylenebilir. Çünkü bu branfllarda yetiflenlerin geliflmifl ülkelere göçü kaç›n›lmazd›r. Uluslararas› beyin göçü konusunda ABD’nin en fazla göç alan ülke oldu¤u, bu ülkeye sadece Türkiye gibi geliflmekte olan ülkelerden de¤il, ‹ngiltere baflta olmak üzere geliflmifl ülkelerden de yüksek nitelikli iflgücünün göç etti¤i bilinmektedir. (Kurtulufl, 1999:21-25) Örne¤in Kanada’dan A.B.D.’ye göç eden her üç kifliye karfl›l›k (bunlar›n ço¤u vas›fl› iflgücü) bu ülke A.B.D.’den bir göçmen almaktad›r. Dünyadaki bütün yabanc› ö¤rencilerin 1/3’ünü e¤iten A.B.D. uluslararas› nitelikli iflgücü konusunda bir “m›knat›s” olarak isimlendirilmektedir. Yap›lan hesaplamalar bu ülkede doktora e¤itimi alan kiflilerin yar›s›n›n (matematik ve fizik alanlar›nda %60’dan fazlas›n›n) fazlas›n›n) ülkelerine dönmediklerini göstermektedir. Ayn› araflt›rmalar özellikle Hindistan, Çin ve ‹ngiltere’den gelen ö¤rencilerin büyük ço¤unlu¤unun A.B.D.’ye yerlefltiklerini göstermektedir. (The Economist, s.2)

‹flçilerin Gelirleri Üzerine Etkileri Emek göçü genelde neden oldu¤u çeflitli olumsuzluklar sebebiyle göç alan ülkelerdeki çeflitli bask› gruplar›n›n istemedi¤i bir durumdur. Bu bask› gruplar›, ülkeye yabanc› iflgücü giriflini s›n›rlamas› için hükümetler nezdinde çeflitli giriflimlerde bulunurlar. Bu bask› gruplar›n›n bafl›nda iflçi örgütleri gelmektedir.

Beyin Göçü: E¤itimli ve

nitelikli iflgücünün befleri sermayenin getirisi daha yüksek oldu¤undan genelde daha yoksul ülkelerden daha zengin ülkelere göçüdür.

140


‹flçi örgütlerinin genelde göçe karfl› tav›r izlemelerinin nedeni, göçün yerli iflçileri üzerinde yaratt›¤› negatif d›flsall›kt›r. Daha aç›k bir ifadeyle söylemek gerekirse, bir ülkeye veya bölgeye d›flar›dan iflgücü giriflinin olmas› emek arz›n› artt›rarak emek gelirinin düflmesine neden olabilmektedir. Bu durum özellikle göçmen iflçiler yerli iflçileri ikâme etti¤i zaman söz konusudur. Ancak göçmen iflçiler yerli iflçileri “tamamlay›c›” nitelikte iseler, bu taktirde emek göçü yerli iflçilere olar talebin ve ücretlerin yükselmesine neden olabilir. Bir ülkenin yeterince hemflireye sahip oldu¤unu, ancak ülkede doktor aç›¤›n›n oldu¤unu düflünelim. Doktorluk ve hemflirelik birbirlerini tamamlayan meslekler olduklar›ndan, doktor say›s›n›n yeterli olmamas› hemflirelerin de tam olarak istihdam edilememelerine neden olacakt›r. Böyle bir durumda ülkeye d›flar›dan doktor girifli yerli hemflirelerin istihdam ve ücretlerinin artmas›na neden olabilecektir. Bunun gibi ülkedeki giriflimci yetersizli¤inin de d›fl göçle kapat›lmas› ayn› etkiyi do¤uracakt›r. 1960’lar ve 1970’lerde ‹ngiltere’nin giriflimci eksi¤i oldu¤u, ancak bu aç›¤›n 1990’lara do¤ru Kuzey Amerika’dan ve Do¤u Afrika’dan giriflimci göçü ile bir ölçüde giderildi¤i bilinmektedir. Giriflimciler, yeni ifl alanlar› yaratt›klar› veya mevcut iflleri büyüttükleri için, giriflimci göçü yerli iflçilere olan talebi artt›rm›flt›r. Bu konuda yap›lan baz› ampirik çal›flmalar göçmen iflçilerin yerli iflçileri de¤il, daha fazla birbirlerini ikâme ettiklerini göstermektedir. Buna göre göç yerli iflçilerin gelirlerini çok fazla etkilemezken daha önce göç etmifl iflçilerin ücretlerini düflürebilmektedir.

Göç Alan Bölgede ‹fl Adamlar›n›n Gelirleri Üzerine Etkileri Emek göçünün ekonomik etkileri ilgili önceki aç›klamalarda göç alan ülkede emek arz›n›n artmas›na ba¤l› olarak daha fazla mal ve hizmet üretebildi¤i ve milli gelirin artt›¤› ifade edilmiflti. Milli gelir art›fl›n›n bir k›sm› göçmen iflçiler taraf›ndan al›n›rken; ifladamlar›n›n geliri de artacakt›r. ‹fladamlar› göçmen iflçilerin gelifli ile hem yerli iflgücü ucuzlad›¤› hem de daha fazla mal ve hizmet üretebildikleri için iflgücü göçünden kârl› ç›kacaklard›r.

Kamu Hizmetleri ve Finansman› Üzerindeki Etkileri

Göçün Reel Negatif D›flsall›klar›: Göçle birlikte

kiflilerin gelirleri artarken gecekondulaflma, suç oranlar›n›n artmas› gibi negatif d›flsall›klara ba¤l› olarak göçün sosyal maliyetinin kiflisel getirilerden fazla olmas›d›r.

Uluslararas› iflgücü göçünün, kamu hizmeti ve finansman› üzerinde de baz› etkileri vard›r. Bu etkilerin baz›lar› reel negatif d›flsall›klar olarak isimlendirilmektedir. isimlendirilmektedir. Reel negatif d›flsall›klar, üçüncü flah›slara yay›lan ve kaynaklar›n yanl›fl da¤›l›m›na neden olan özel faaliyetlerdir. Bunu, su kirlili¤i örne¤ini hat›rlatarak aç›klamam›z mümkündür. E¤er bir firma, üretimde bulunurken afla¤› kesimlerdeki belediyelerin, iflkollar›n›n, e¤lence yerlerinin kulland›¤› bir nehri kirletiyorsa, bu durumda firma yapt›¤› kirlili¤in bütün maliyetlerini karfl›lamayacakt›r. karfl›lamayacakt›r. Sonuçta, firman›n üretti¤i ürünün fiyat› çok ucuz olacak, bu ürünü üretmek için sosyal aç›dan optimal olan miktardan daha fazla kaynak ayr›lm›fl olacakt›r. Bu durumda, nehrin alt kesimlerinde yafla yanlar ileride önemli ölçüde kaynak tüketecek maliyetlere maruz kalacaklard›r. Emek göçü de baz› durumlarda benzeri bir negatif d›flsall›k yaratabilmektedir. Göç kiflilerin gelirlerini katland›klar› maliyetlerden daha fazla yükseltebilir. Ancak insanlar› kalabal›k kentsel alanlara yerlefltirmenin sosyal maliyeti net kiflisel kazançtan farkl› olacakt›r. Göçle birlikte kalabal›¤›n artmas› göç edilen yerlerde daha fazla kamu hizmetinin yap›lmas›n› zorunlu k›lacakt›r. Göç alan bölge veya ülkelerin bu sosyal talebi t alebi karfl›layamamas› karfl›layamamas› gecekondulaflma ve çarp›k kentleflme sorununu beraberinde getirmektedir.

141


Öte yandan, bu durumda göç veren bölgelerde hastane, okul gibi sosyal hizmetler üretiminde kapasite fazlas› ortaya ç›kabilmektedir. Metropoliten alanlara yap›lan göçlerin toplumsal aç›dan neden oldu¤u bir baflka d›flsall›k da suç oranlar›n›n artmas› olmaktad›r. Göçün de¤erlendirmesini yaparken bu tür reel negatif d›flsall›klar› da göz önüne ald›¤›m›zda flu sonuca ulaflmam›z mümkündür: Yo¤un göçün yafland›¤› bölgelerde göç edenlerin ve iflverenlerin net kiflisel kazançlar› toplumun göçten net kazanc›n›n oldu¤undan yüksek görünmesine neden olmaktad›r. Emek göçü, kamu hizmetlerini oldu¤u gibi kamu finansman› da etkilemektedir. Göçmen iflgücü, kendi ülkesinde vergi ödemeyi b›rakarak geldikleri ülkelerde yeni vergi yükümlülüklerini üstlenirler. Bu durumda iflgücü arz eden ülkeler aç›s›ndan vergi kay›plar› önemli büyüklüklere ulaflabilmektedir. ulaflabilmektedir. Ancak, bu ülkelerin vergi kay›plar› incelenirken iflçilerin gönderdikleri para ak›mlar›na da dikkat etmek gerekmektedir. Göç alan ülkeler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bak›ld›¤›nda, göçmen iflçiler gelirleri ne kadar düflük olursa olsun belirli vergileri ödeyecekleri için, uluslararas uluslararas›› emek göçünün bu ülkelerin vergi gelirlerini olumlu etkiledi¤i et kiledi¤i söylenebilir. Harvard Üniversitesi’nden Mihir Desai’nin Hindistan’dan beyin göçünün mali etkileri ile ilgili yak›n zamanlarda yapt›¤› çal›flmaya göre A.B.D.’de yaflayan 1 mil yon Hintli, Hindistan nüfusunun binde 1’ini oluflturmas›na karfl›l›k, Hindistan’›n milli gelirinin %10’u kadar gelir elde etmektedir. Bu kifliler flüphesiz kendi ülkelerinde A.B.D.’de kazand›klar› kadar gelir elde edemeyeceklerdir. Ancak yine de Hindistan’›n, göç nedeniyle vergi mükelleflerinin önemli bir k›sm› kaybetti¤i düflünülmektedir (The Economist, s.4). Bir ülkenin yurtd›fl›na göçmen iflçi vermesi vergi gelirlerini azalt›r m›?

Ödemeler Dengesi Üzerindeki Etkileri Kalk›nma çabas› içinde bulunan iflgücü arz eden ülkelerin karfl›laflt›klar› bafll›ca sorunlardan birisi döviz darbo¤az›d›r. Uluslararas› iflgücü arz eden ülkelere yurt d›fl›nda çal›flan iflçilerin tasarruf olarak veya geride b›rakt›klar› aile bireylerinin geçimlerini sa¤lamak için gönderdikleri fonlar, ülke ekonomisi için önemli bir döviz kayna¤› olmaktad›r. Bu fonlar döviz darbo¤az›n›n k›r›lmas›na, k›r›lmas›na, ithalat kapasitesinin genifllemesine, genifllemesin e, böylece kalk›nma h›z›n›n yükselmesine katk›da bulunabilir. Öte yandan, göç alan ülkeler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda böyle bir fon transferinin olumlu oldu¤u söylenemez. Göç alan ülkelerin bu konuda karfl›laflabilece¤i bir baflka olumsuz etki de, göçmen iflçilerin zevk ve tercihlerini gittikleri ülkeye tafl›mas›ndan dolay›, bu ülkelerin ithalatlar›n›n artmas›d›r. Bununla birlikte, uluslararas› emek göçünün göç alan ülkelerin ödemeler dengesi üzerinde olumlu etkileri de söz konusudur. Göç, bu ülkelerde ücretleri ve maliyetleri düflük düzeylerde tutarak ülkelerin ihracatta rekabet edebilirliklerini artt›rmaktad›r. Ucuz iflgücü ayn› zamanda baflka ülkelere yap›lmas› düflünülen yat›r›mlar› yurt içine çekmesinin yan› s›ra, yabanc› özel sermaye girifllerini de h›zland›rabilmektedir.

TÜRK‹YE’DEN YABANCI ÜLKELERE ‹fiGÜCÜ GÖÇÜ Türkiye uluslararas› emek piyasalar›nda önemli bir iflgücü arzc›s› konumundad›r konumundad›r.. Ülkemizden yurtd›fl›na ilk defa 1961 y›l›nda ‹fl ve ‹flçi Bulma Kurumu arac›l›¤› ile Federal Almanya’ya iflçi gönderilmifl, daha sonra emek göçü di¤er Avrupa ülkelerine de yay›lm›flt›r. Bu dönemde Avrupa ülkelerinin göçmen iflçi talep etmesi, II. Dünya Savafl› sonras›nda bu ülkelerin amaçlad›klar› h›zl› kalk›nmay› sa¤layacak emek faktörüne sahip olmamas›ndan kaynaklanm›flt›r. ‹flgücü göçü ile emek aç›¤›-

SIRA S‹ZDE

3

142


n› kapatan Bat› Avrupa ülkeleri 1970’li y›llar›n ortalar›ndan itibaren iflgücü taleplerini durdurmufllar, buna ra¤men aile birleflmeleri ve do¤umlar nedeniyle bu ülkelerdeki yabanc› nüfusta art›fl e¤ilimi devam etmifltir. Türk iflgücü göçü, bu dönemde de S.Arabistan baflta olmak üzere Ortado¤u ülkelerine, 1990 sonras›nda ise Rus ya Federasyonu ve Türk Cumhuriyetleri’ne yönelik olarak devam etmifltir. 2001 y›l› itibariyle yurtd›fl›nda 1.180.550 kiflisi iflçi olmak üzere 3.520.040 vatandafl›m›z yaflamaktad›r. Türk iflçilerinin en fazla Avrupa ülkelerinde (%88,8) yaflad›¤›, bu ülkeler içinde Almanya’n›n yurtd›fl›ndaki iflçi varl›¤›m›z›n %62’sini bar›nd›rd›¤› görülmektedir. Avrupa ülkeleri d›fl›nda S.Arabistan’da da 95.000 Türk iflçisi (yurtd›fl›ndaki iflçilerimizin %8’i) bulunmaktad› bulunmaktad›r. r. Türkiye’den yurtd›fl›na yap›lan iflgücü göçünde bafllang›çta niteliksiz iflçileri a¤›rl›k tafl›rken, ilerleyen y›llarda emek talep eden ülkeler daha çok nitelikli iflgücü talep etmeye bafllam›fllard bafllam›fllard›r. ›r. Bu yönü itibariyle Türkiye’den yabanc› ülkelere iflgücü ak›m›n›n beyin göçünden çok adale göçü özelli¤i tafl›d›¤› söylenebilir. Bu konuda gözlenen bir baflka geliflme de bafllang›çta iflçi olarak yurtd›fl›na ç›kan iflçilerin zamanla kendi ifllerini kurarak müteflebbis konumuna geçmeleridir. Avrupal› Türk ‹fladamlar› Birli¤inin verilerine göre, sadece Almanya’da 64 bine yak›n Türk kendi iflyerlerini kurmufl olup, 165 de¤iflik ifl branfl›nda hizmet vermektedir. 300 bin iflçi çal›flt›ran (bunun %30’u Alman vatandafl›) Türk ifladamlar› 60 milyar mark cirolar› ile bu ülke ekonomisine büyük canl›l›k katmaktad›r (Karluk, 2002: 27). Türkiye’den Avrupa Birli¤i (AB) ülkelerine göçün nedenlerini itici ve çekici faktörler olarak s›n›fland›rmak mümkündür. ‹tici faktörler olarak; Türkiye’deki gelir seviyesinin düflüklü¤ü, iflsizlik, çal›flma koflullar›n›n zorlu¤u, ifl hayat›ndaki belirsizlikler say›labilir. Buna karfl›l›k Avrupa Birli¤i ülkelerinde gelir seviyesinin hem daha yüksek standartta tüketime hem de tasarrufa imkan sa¤lamas› çekici faktör olmufltur. Nitekim Merkez Bankas› taraf›ndan yap›lan bir anket çal›flmas›nda gelir seviyesi ve iflsizlik itici faktörler, tasarruf yapma arazi-bina sat›n alma, ifl kurma, bilgi artt›rma ve ülke görme ise çekici faktörler aras›nda yer alm›flt›r. 1980’li y›llar›n ilk yar›s›na kadar AB ülkelerine yönelik Türk iflgücü hareketine yol açan nedenler aras›nda itici faktörler hakimken, 1980’li y›llar›n ikinci yar›s›ndan sonra çekici faktörlerin ön plana ç›kt›¤› gözlenmektedir. Ünitenin teorik k›sm›nda emek göçünün göç alan ve göç veren ülke ekonomilerini çeflitli yönlerden etkilendi¤ine de¤inilmiflti. Türkiye’den AB ülkelerine yönelik iflgücü göçü ile ilgili bir araflt›rmada, Türkiye’den göç eden iflgücünün büyük ço¤unlu¤unu tar›m kesimindeki niteliksiz iflgücünün oluflturdu¤u belirtilmektedir. Tar›m sektöründe gerek aç›k gerekse gizli iflsizli¤in yo¤un oldu¤u göz önüne al›n›rsa, emek göçünün iflsizlik sorununu hafifletirken ülkede önemli bir üretim kayb›na neden olmad›¤› söylenebilir. Yurtd›fl›ndaki iflçilerimizin ülkeye gönderdikleri fonlar›n ülkemiz ekonomisi üzerinde olumlu etkileri olmufltur. Yap›lan alan çal›flmas› fonlar›n büyük ölçüde tüketime yöneldi¤ini (%85) yat›r›m harcamalar›na düflen pay›n az oldu¤unu göstermektedir. Türkiye’den iflgücü göçü üretim kayb›na yol açmadan ülkenin d›fl alem gelirlerine önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. Göçmen iflçiler genellikle vergi yükü en az olan tar›m kesiminden ç›kt›klar› için, iflgücü göçünün vergi gelirlerini azalt›c› etkisinin olmad›¤› söylenebilir. ‹flçilerin fonlar› uzun y›llar d›fl ticaret aç›¤›m›z›n düflük kalmas›n› sa¤lam›fl, özellikle döviz gelirlerinin s›n›rl› oldu¤u 1980 öncesinde döviz darbo¤az›n›n afl›lmas›nda önemli ifllevi olmufltur.


143

Özet  AMAÇ

Kaç çeflit emek hareketlili¤i vard›r?

1

• Eme¤in Eme¤in iki tür tür hareketl hareketlili ili¤i ¤i oldu¤u oldu¤u söylen söylenebil ebilir. ir. Bunlar; ayn› bölgede ve bölgeler aras›nda emek hareketlili¤idir. • Ayn› bölge bölgede de emek emek hareketli hareketlili¤i li¤i sadece iflyeri de¤iflimi fleklinde olabilece¤i gibi, meslek de¤iflimi flekfle klinde de olabilmektedir. Ayn› flekilde bölgeler aras› emek göçü de meslek de¤ifltirmeksizin olabildi¤i gibi (mobilya iflçisinin Eskiflehir piyasas›ndan ‹negöl piyasas›na geçmesi gibi), meslek de¤iflimi ile birlikte de olabilmektedir. (tar›m iflçisinin kentte inflaat iflçisi olmas› gibi).  AMAÇ

2

Emek göç karar› nas›l al›n›r?

• Emek Emek göçü yap›ld› yap›ld›¤› ¤› dönemler dönemlerde de önceleri önceleri maliy maliyet et yükleyen, sonralar› ise gelir art›fl› sa¤layan bir faali yettir. Bu yönü dolay›s›yla emek göçü de önceki ünitede incelenilen e¤itim gibi bir befleri sermaye yat›r›m›d›r. • Göç etme konu konusunda sunda kara kararr verecek verecek birey birey,, göçün göçün maliyeti ile getirisini karfl›laflt›r›r. Getirisi maliyetinden büyük oldu¤u sürece göç kârl› bir yat›r›md›r. • Anc Ancak ak günüm günümüzd üzdee ailede ailede hem hem erke¤in erke¤in hem hem de kad›kad›n›n çal›flt›¤› göz önüne al›n›rsa göç karar› alman›n pek kolay oldu¤u söylenemez. Göç karar› ailenin toplam faydas›n› artt›r›rken bundan bazen efllerin her ikisi de ç›kar sa¤lay›p bazen de kad›n veya erkekten birisi göç nedeniyle zarara u¤rayabilmektedir.  AMAÇ

3

 AMAÇ

• Emek göçü her zaman zaman bireyse bireysell getirile getirileri ri artt›rma artt›rmayayabilir. Bazen göç eden iflçiler umduklar›n› bulama y›p geri dönüfl yaparlar. Ço¤u zaman göçle birlikte bireylerin gelirleri hemen artmaz, bunun için zaman gerekebilir. • Göçme Göçmen n iflçiler iflçiler gelirle gelirlerini rini artt›ra artt›rabilsel bilseler er bile bile yerli yerli iflçilerin gelir düzeyine yükselemeyebilirler. Emek göçü kimi durumda efllerden birinin zarar görmesine de neden olabilir.  AMAÇ

5

•

•

•

•

•

Emek göçünü hangi unsurlar belirler?

• Emek Emek göçünün göçünün belir belirley leyici iciler lerini inin n bafl›nda bafl›nda yafl yafl gelir. gelir. Gençler, yafll›lara nazaran göç etmeye daha meyillidirler. Bu durumun sebebi göçün maliyetinin gençlerde daha düflük olmas›d›r. • Medeni durum ve aile büyüklü¤ü de büyüklü¤ü de göç karar›nda etkilidir. Bekârlar›n evlilere, çocuksuz ailelerin çocuklu ailelere nazaran göç etme ihtimalleri daha yüksektir. • E¤itimin de göç ihtimali ile ilgisi vard›r. E¤itilmifl kiflilerin ifl piyasalar› bölgesel de¤il ulusal özellikte oldu¤undan, baflka bölgelerdeki aç›k ifller konusunda bilgi edinmeleri daha kolayd›r. • ‹flsi ‹flsizz bireylerin bireylerin göç etme etme e¤ilimle e¤ilimlerini rinin n çal›flanla çal›flanlardan rdan daha yüksek oldu¤u belirlenmifltir. Bu konuda yap›lan bir baflka tespit de bireylerin iflsizlik oranlar› n›n n›n düflük oldu¤u bölgelere göç etmeyi tercih ettikleridir. huzursuzluklar da • Son olarak siyasi ve sosyal huzursuzluklar da bölgeden d›flar›ya do¤ru göçü artt›rmaktad›r.

Emek göçü her koflulda bireysel getirileri artt›r›r m›?

4

Emek göçünün göç alan ve veren ülkeler üzerinde- ki etkileri nelerdir? Eme¤in bölgel bölgeler er aras›nda aras›nda hareket hareketlili¤ lili¤ii ücret ücret farkl› farkl›-l›klar›n› azalt›c› rol oynayacak, göç alan ülkenin üretim ve milli gelirinin artmas›na neden olacakt›r. Ülkeler Ülkel er aras› aras› emek emek göçünde göçünde göçme göçmen n iflçiler iflçiler yerli yerli iflçileri ikâme ediyorlar ise yerli iflçilerin ücretleri azatamamlay›c›l›k iliflkilacak, iki tür iflgücü aras›nda tamamlay›c›l›k iliflkisi varsa yerli iflçilerin ücretleri artacakt›r. Göç alan ülkede iflada ifladamlar› mlar› hem daha daha fazla fazla mal ve ve hizmet üretebildikleri, hem de ucuz iflgücü kullanabildikleri için göçten fayda sa¤layacaklard›r. Emek Eme k göçü bireye bireye fayda fayda sa¤lam sa¤lamakl aklaa birlikt birliktee gecekondulaflma ve suç oranlar›n›n artmas› gibi konularda topluma negatif d›flsall›k yükleyebilmektedir. Göçmen iflçile iflçilerr kazançl kazançlar›n›n ar›n›n bir k›sm›n k›sm›n›› tasarruf tasarruf edip kendi ülkelerine gönderirler. Bu durum göç veren ülkenin ödemeleri dengesi üzerinde olumlu etki do¤urur.

Türkiye’den iflgücü göçü hangi ülkelere yap›lm›flt›r ve ekonomimizin bundan ne fayda sa¤lam›flt›r? 6 • Türki Türkiye’den ye’den Avrupa ülkel ülkelerine erine iflgüc iflgücü ü göçü göçü ilk olarak 1961 y›l›nda Almanya’ya yap›lm›fl, daha sonra di¤er Avrupa ülkelerine yay›lm›flt›r. 1980’li y›llarda Avrupa ülkelerine iflgücü talebini durdurmalar› iflçilerimizi S.Arabistan baflta olmak üzere di¤er Avrupa ülkelerine, Rusya Federasyonu ve Türk Cumhuriyet’ lerine yöneltmifltir. • 2001 y›l› itiba itibariyle riyle yurtd› yurtd›fl›nda fl›nda 1.180. 1.180.550 550 iflçimiz vard›r. Yurtd›fl›ndaki iflçi varl›¤›m›z›n %62’si Almanya’dad›r. • Yurtd› Yurtd›fl›na fl›na giden iflçil iflçilerimi erimizin zin ülkemi ülkemize ze yollad yollad›klar ›klar›› fonlar uzun y›llar d›fl ticaret aç›¤›n›n düflük kalmas›n› sa¤lam›flt›r.

 AMAÇ

144



6. Afla¤›dakilerden hangisi ailenin göç karar›n›n temel

1. Afla¤›daki gruplar›n hangisinde emek göçü ihtimali dad aha yüksektir? a. Evliler b. Yafll›lar c. Gençler d. Spesi Spesifik fik e¤iti e¤itim m düzeyi düzeyi yüksek iflçil iflçiler er e. Oku Okull ça¤›nd ça¤›ndaa çocu¤u çocu¤u bulun bulunan an ailel aileler er

2. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’den AB ülkelerine yap›lan göçte “çekici” faktörlerden biridir? a. AB ülkele ülkelerinde rinde gelir seviye seviyesinin sinin yüksekl yüksekli¤i i¤i b. Türki Türkiye’de ye’de gelir seviye seviyesinin sinin düflüklü düflüklü¤ü ¤ü c. AB ülkele ülkelerinde rinde çal›fl çal›flma ma koflull koflullar›n›n ar›n›n zorlu¤ zorlu¤u u d. Türki Türkiye’de ye’de iflsiz iflsizlik lik oranla oranlar›n›n r›n›n yüksek yüksekli¤i li¤i e. AB ülkele ülkelerinde rinde ifl hayat› hayat›n›n n›n belirsi belirsizli¤i zli¤i

3. Afla¤›dakilerden hangisi emek göçünde göç alan ülkenin veya bölgenin karfl›laflabilece¤i olumsuz sonuçlardan biri de¤ildir ? a. Su Suçç oranl oranlar ar›n ›n›n ›n artm artmas as›› b. Ucuz iflgücünün uluslarar uluslararas› as› rekabet edebilirl edebilirli¤i i¤i artt›rmas› c. Yer Yerli li iflçile iflçilerin rin ücret ücretler lerini inin n düflmesi düflmesi d. Gec Geceko ekondul ndulaflm aflmaa ve çarp›k çarp›k kentleflm kentleflmee e. Okul, hastan hastanee gibi yeni kamusal kamusal mallar mallar›n ›n üretilmeüretilmesi gere¤i 4. Afla¤›dakilerden hangisi ayn› co¤rafi bölgede meslek de¤iflimine örnektir? a. Bir sigorta sigortac›n›n c›n›n X sigorta sigorta flirketin flirketinden den Y sigorta sigorta flirketine geçifli b. Tar› Tar›m m iflçi iflçisinin sinin kente göç ederek inflaa inflaatt iflçi iflçisi si olmas› c. Bir üretim üretim iflçisi iflçisinin nin denetleyi denetleyicili cilik k ifline ifline terfi terfi etmesi etmesi d. Eskifleh Eskiflehir’li ir’li bir mobilya mobilya iflçisi iflçisinin nin Ankara Ankara mobilya mobilya piyasas›na girifli e. Hiçbiri Gelirler E1 B A

C

E0

Göçten sonraki y›llar

5. Yukar›daki flekle göre bireysel göç karar› ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Göç edil edildi¤ di¤ii durumda durumdaki ki gelir gelir prof profili ili E0’d›r. b. Göçün maliy maliyeti eti C noktas› noktas›n›n n›n sa¤›n sa¤›nda da E0-E1 aras›nda kalan aland›r. c. Göçün getiri getirisi si A B C ile gösteril gösterilen en aland›r. aland›r. d. Göç eden eden kiflinin kiflinin geliri geliri göç sonras›nd sonras›ndaa hemen “göçün olmad›¤› durum”un üstüne ç›kar. e. ABC alan alan›› göçün göçün maliye maliyetin tinii gösteri gösterir. r.

amac›d›r? a. Ailed Ailedee erke¤in erke¤in ekonom ekonomik ik refah refah›n› ›n› artt›r artt›rmak mak b. Ailed Ailedee kad›n›n kad›n›n ekonom ekonomik ik refah› refah›n› n› artt›rm artt›rmak ak c. Aile Ailede de kad›n›n kad›n›n göçte göçten n “en az” az” zarar zarar görmemes görmemesini ini sa¤lamak d. Aile Ailede de erke¤in erke¤in göçten göçten “en az” az” zarar zarar görmemesin görmemesinii sa¤lamak e. Ail Aileni enin n ekonomik ekonomik refah refah›n› ›n› artt› artt›rma rmak k

7. Afla¤›dakilerden hangisinin göç etme ihtimali daha yüksektir? a. Te Temi mizl zlik ik ifl iflçi çile leri ri b. Ay Ayak akka kab› b› tamir tamirci cile leri ri c. Ma Maki kine ne mü mühe hendi ndisl sler erii d. Ka Kasi siye yerl rler er e. Te Tezg zgah ahta tarl rlar ar

8. Di¤er fleyler eflitken afla¤›dakilerden hangisine göç etme ihtimali daha yüksektir? a. Tür Türkiy kiye’d e’den en Yen Yenii Zela Zelanda nda’ya ’ya b. Tür Türkiy kiye’d e’den en Avu Avustra stralya lya’ya ’ya c. Tü Türk rkiy iye’ e’de den n Tayva Tayvan’a n’a d. Tü Türk rkiy iye’ e’de den n Kore’ Kore’ye ye e. Tü Türk rkiy iye’ e’de den n Frans Fransa’ a’ya ya

9. Eme¤in bölgeleraras›nda hareketlili¤i ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Bölge Bölgelerara leraras› s› ücret farkl farkl›l›¤ ›l›¤›n› ›n› artt›r artt›r›r. ›r. b. Bölg Bölgeler eleraras› aras› ücret ücret farkl›l› farkl›l›¤› ¤› üzerinde üzerinde bir etkisi etkisi yoktur. c. Bölge Bölgelerara leraras› s› ücret ücret farkl farkl›l›kl ›l›klar›n› ar›n› azal azalt›r. t›r. d. Ücreti Ücretin n yüksek oldu¤u bölged bölgedee göçle göçle birlikte birlikte ücret ücret daha da yükselir. e. Ücreti Ücretin n düflük oldu¤u bölged bölgedee göçle göçle birlikte birlikte ücret daha da düfler.

10. Afla¤›dakilerden hangisi geliflmekte olan bir ülkeden geliflmifl bir ülkeye “beyin göçü” olarak nitelendirilebilir? a. Ma Maden den iflç iflçil iler erin inin in göç göçü ü b. Aeo Aeoro ro dinam dinamik ik uzman uzman›n› ›n›n n göçü göçü c. Ür Üret etim im iflçi iflçile leri rini nin n göçü göçü d. Ö¤ Ö¤re retm tmen enin in gö göçü çü e. Ov Overl erlok okçu çu’n ’nun un gö göçü çü


“

Yaflam›n ‹çinden Türkiye’de Kaçak ‹flçilik H›zla Yayg›nlaflmakta* Türkiye önceleri d›flar›ya iflçi gönderen yani iflçi göçü veren ülke konumundayken 1991’den itibaren “iflçi göçü alan” ülke konumuna geçti. Özellikle, Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan Orta ve Do¤u Asya ülkelerinde Komünist rejimlerin çökmesi ile çok say›da insan, ifl bulmak ya da Bat› Avrupa ülkelerine geçmek umuduyla Türki ye’ye geldi. Rejimin ve ekonominin iflas etti¤i bu ülkelerden gelen insanlar, en düflük ücretleri almaya raz› oldular. Tek istedikleri, geride b›rakt›klar› ailelerine gönderebilecekleri kadar para kazanmakt›. Bafllang›çta çok fazla önemsenmeyen; hatta maliyetlerini düflürmek isteyen orta ve küçük ölçekli iflletme sahipleri taraf›ndan hemen benimsenen bu insanlar, son 10 y›ld›r giderek artan say›lar› ile y›llard›r iflsizlik problemi yaflayan, kaçak iflçili¤in h›zla yayg›nlaflt›¤› Türkiye’de yeni bir sorun olarak o larak ortaya ç›kt›lar. Gelenlerin büyük bir bölümü çal›flma izinleri olmad›¤› için kaçak iflçi durumuna düfltüler. Çal›flt›klar› ifllerde hiçbir sosyal güvenceleri yoktu. Bu kifliler çok para kazan›p ülkelerine geri dönmeyi ya da Avrupa ülkelerine gitmeyi amaçlad›klar›ndan dolay› da en kötü koflullarda çal›flmaya raz› oldular. Bugün Türkiye’de büyük bir bölümü ‹stanbul’da olmak üzere yaklafl›k 1 milyon kaçak iflçi oldu¤u tahmin ediliyor. Tamamen kay›t d›fl› çal›flt›r›ld›klar›, sigortal› olmad›klar›; dolay›s›yla da gereken vergilerin hiç biri iflverenler taraf›ndan ödenmedi¤i için bu durum da Türk ekonomisi için yaklafl›k 1.5 katrilyonluk bir zarar anlam›na geliyor. Öte yandan, bu insanlar›n kendi ülkelerine y›lda yaklafl›k 2 milyar dolarl›k döviz transferi yapt›klar› tahmin ediliyor. kaçak iflçi Türkiye’de kaçak iflçi kavram›, ilk kez Romenlerle yayg›nlaflmaya bafllam›flken flimdi ülkemize gelenler aras›nda Çinliler, Afrikal›lar, Afganlar, Ermeniler dahil olmak üzere bir çok farkl› ülkeden insan bulunuyor. Türkiye bugün, “yasad›fl› insan trafi¤i” için en önemli geçifl noktalar›ndan birisi olarak kabul ediliyor. Bunun bafll›ca nedeni ise ülkemizin göç veren ülkelere co¤rafi olarak yak›nl›¤›d›r. * Bu okuma parças› 24 Temmuz 2002 tarihinde NTV’de Mithat Bereket’ in sundu¤u ve kaçak iflçiler sorununun incelendi¤i program›n metninden al›nm›flt›r. Metnin orijinali http://www.ntvmsnb http://www.ntvmsnbc.com/news/165995 c.com/news/165995.asp .asp internet adresinden sa¤lanabilir.

145

Yararlan›lan Kaynaklar Borgas, G.J. (1987). Immigrants, Minorities And Labor Market Competition, Industrial And Labor Relations Review, April, s.382-392. Ehrenberg, R. ve Smith, R.S.(2000). Modern Labor Economics, 7th Edition, New York, Addison-Wesley, s.342-352. Elliott, R.F. (1990). Labor Economics: A Comparative Text , London, McGraw-Hill Book Company, s.143. Gökdere, A. (1978). Yabanc› Ülkelere ‹flgücü Ak›m› ve Türk Ekonomisi Üzerindeki Etkileri , Ankara, T.‹fl Bankas› Yay›nlar›, s.70. Hamermesh, D.S. ve Rees, A. (1988). The Economics of Work And Pay , New York, Harper&Row Publishers, s.192-196. Kurtulufl B. (1999). Amerika Birleflik Devletleri’ne Türk Beyin Göçü, ‹stanbul, Alfa Yay›nlar›, s.13, 21-25. Kutlu, E (1992). Uluslar aras› ‹flgücü Hareketi Teorisi Çerçevesinde Türkiye’den AT’ye ‹flgücü Göçünün Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkilerinin Analizi , Eskiflehir, Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›, Yay.No: 656, s.17-20, 25-31. McConnell, C.R. ve Brue, S.R. (1989). Contemporary La bor Economics , Second Edition, New York, McGrawHill Book Co., s.406-409, 412. TC Merkez Bankas› (1986). Yurtd›fl›ndaki Vatandafllar›m›z›n Tasarruf E¤ilimleri Araflt›rmas› , Ankara, s.11-12. The Economist, Do Developing Countries Gain or Lose When Their Brightest Talents Go Abroad . http//www.economist.com/displaystory.cfm?story_id=1352810 internet sitesinden elde edilen makale.

”

146


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. a 3. c 4. c 5. e 6. e 7. c 8. e 9. c 10. b

Ayr›nt›l› bilgi için “Yafl” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Türkiye’den Yabanc› Ülkelere ‹flgücü Göçü” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Emek Göçünün Makro Sonuçlar›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Emek Mobilitesi Türleri” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Bireysel Göç Karar›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Ailenin Göç Karar›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “E¤itim” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Uzakl›k” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Ücret Farkl›l›klar› Üzerine Etkileri” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Bölgelerin Gelirleri Üzerine Etkileri” konusuna bak›n›z.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bireysel göç karar› daha kolay al›n›r. Birey göç karar› al›rken göçün maliyeti ile getirisini karfl›laflt›r›l›r, getirisi fazla ise göç karar› alabilir. Evli olmayanlar için göçün maliyetleri genelde daha düflüktür. Öte yandan hem erkek hem de kad›n›n çal›flt›¤› bir ailenin göç karar› alabilmesi daha zordur. Göç ailenin toplam faydas›n› artt›rmakla birlikte ço¤u zaman efllerden birisi (genelde kad›n) göçten zarar görür. Ayr›ca ailenin tafl›nma maliyeti tek bir kifliden daha yüksektir. Özellikle okul ça¤›nda çocuklar›n olmas› durumunda göç etme ihtimali daha da düflebilecektir. S›ra Sizde 2 ‹ki yönlü bir iliflki vard›r. Birincisi, bireylerin iflsiz olmalar› göç karar› almalar›n› kolaylaflt›r›r. ‹kincisi iflçiler göç etmeyi düflündükleri yerde iflsizlik oranlar›n›n fazla yüksek olmamas›na önem verirler. Her ne kadar iflsizlik oran›n›n yüksekli¤i bireyin ifl bulma ihtimali ile tamamen ilgili sa y›lmasa da göç edilen ülkedeki iflsizlik ihtimali belirsizli¤in derecesini artt›r›r. S›ra Sizde 3 Teoride azaltabilir. Göçmen iflçiler kendi ülkesinde vergi ödemeyi b›rakarak gittikleri ülkede vergi verecekleri için göç veren ülke için vergi kayb› söz konusu olabilecektir. Ancak göçmen iflçiler geldikleri ülkede zaten iflsiz olup vergi mükellefi de¤iller ise, göç veren ülkenin vergi aç›s›ndan bir kayb› olmayacakt›r. Ayr›ca göçmen iflçilerin tasarruflar›n› kendi ülkelerine göndermeleri durumunda vergi gelirlerinin güçle birlikte artabilece¤i de söylenebilir.

10

Toplu Pazarl›k ve Toplu Pazarl›k Modelleri

Demokratik sistemin geliflimi, çal›flanlar›n temel hak ve özgürlüklerine konan k›- s›tlamalar›n ortadan kalkmas›yla mümkün olabilmifltir. ‹flverenlerin tek tarafl› kural koyma otoritesine karfl› çal›flanlara iflyerinde kararlara kat›lma ve çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde söz sahibi olma hakk›n›n verilmesi bu bak›mdan önem- li bir aflama olarak kabul edilebilir. Günümüzde bu, genifl ölçüde toplu pazarl›k- lar yoluyla gerçekleflmek gerçekleflmektedir. tedir.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz:  Toplu pazarl›k nedir?  Toplu pazarl›k gücü nedir?  Toplu pazarl›k gücünü belirleyen faktörler nelerdir?  Toplu pazarl›¤› aç›klamaya yönelik gelifltirilen modeller nelerdir?

147

148


‹fiÇ‹LER‹N ZORLU DÖNEM‹ “Özel sektörde çal›flan 250 bin emekçi, bu y›l toplu sözleflmeye oturacak. Hüküme- tin, ‘enflasyon hedefi kadar zam’ bask›s› alt›ndaki sözleflmeler, çetin pazarl›klara sahne olacak. Toplu sözleflmelerde en büyük yük, 50 bin iflçiyi aflan iflyerleriyle tekstil ve 80 bine yaklaflan iflçi say›s›yla metal iflkolunda oluflacak. Bunu bankac›- l›k ve g›da izleyecek. ‹flsizlik y›l› haline gelen 2001’in ard›ndan, özel sektör 2002 y›l›nda yenilenecek toplu sözleflmelerin s›k›nt›s›na girecek. Yaklafl›k 250 bin iflçiyi kapsayacak ve Tür- kiye’nin önemli iflyerlerinde yaflanacak toplu sözleflme pazarl›¤›nda, 2000 y›l›nda oldu¤u gibi, hükümet kanad› ‘hedef enflasyon ve fiyat’ bask›s›yla müdahil olmaya haz›rlan›yor.

Toplu Sözleflme AKfiAM’›n derledi¤i bilgilere göre, 2002 y›l›nda, 470 özel sektöre ait iflyerinde 290 bin civar›nda, ço¤unlu¤u belediye ve belediye flirketleri olmak üzere 690 kamu iflyerinde de 60 bin civar›nda iflçiyi kapsayan toplu sözleflme görüflmeleri yürütüle- cek. Toplu sözleflmelerin a¤›rl›¤› özel sektör iflyerlerinde, bir miktar› da kamu iflyerlerinde gerçekleflecek gerçekleflecek.. Toplu sözleflmelerde en büyük yük, 50 bin iflçiyi aflan iflyerleriyle tekstil ve 80 bine yaklaflan iflçi say›s›yla metal iflkolunda oluflacak. Bu iflkollar›n›, bankac›l›k, bü- ro hizmetleri ve g›da iflkolu izleyecek. En fazla iflçiye iliflkin toplu sözleflme ise 670 belediyede çal›flan 80 bini aflk›n iflçi için imzalanacak. Bu arada, 2002 toplu sözleflmesi, krizin iflçilere ç›kard›¤› faturay› da bir ölçü- de ortaya koyacak. Henüz tamamlanmamakla birlikte, derlenen bilgilerde, ço¤u iflyerinde iflçi say›s›nda önemli azalmalar oldu¤u görüldü. Sendikal› iflçilerin say›- lar›n›n azalmas›n›n 2002 toplu sözleflmelerinin daha da çetin geçmesine yol aça- ca¤› vurguland›.

Hükümet Müdahil Öte yandan hükümet, imzalanacak toplu sözleflmelere ekonomik program gerekçe- siyle ‘müdahil olmaya’ haz›rlan›yor. Nitekim bu yolda ilk iflaret, Hazine Müsteflar- l›¤›’n›n Asgari Ücret Tespit Komisyonu’na sundu¤u ‘Ekonomik Geliflmeler ve Bekle- yifller’ bafll›kl› raporunda geldi. Müsteflarl›¤›n raporunda, ‘Hükümet, enflasyonu düflürme çabalar›nda kendi üzerine düflen sorumlulu¤u s›k› bir mali disiplin sa¤- lamak suretiyle yerine getirecektir. Ayr›ca program uygulamas›yla etkileflim içeri- sinde bulunan gruplarla devam eden görüflmelerde ve Ekonomik ve Sosyal Kon- sey’in bir sonraki toplant›s›nda, beklenen enflasyon hedefiyle uyumlu olarak ileri- ye dönük fiyat ve ücret belirlenmesi teflvik edilecektir’ denildi. Hükümet, ekonomik ekonomik program gerekçesiyle 2000 y›l›nda imzalanan baz› toplu sözleflmelere müdahale etmiflti. Grev karar› al›nan sözleflmeleri erteleyen hükümet, düflük oranl› zam belirlenmesi yönünde iflveren kanad›n›n yan›nda yer alm›flt›.” Akflam Gazetesi 02.01.2002


Toplu Topl u Pazar Pazarl› l›k k Toplu To plu Paz Pazarl arl›k ›k Gücü Gücü Anlaflm Anl aflman› an›n n Maliye Maliyeti ti Anlaflm Anl aflmama aman›n n›n Maliye Maliyeti ti

‹çindekiler • TOPLU PAZARLIK KAVRAMI • TOPLU PAZARLIK GÜCÜ • TOPLU PAZARLIK MODELLER‹

• • • •

Da¤›t›mc› Da¤›t› mc› Paz Pazarl arl›k ›k Birlefl Bir lefltir tirici ici Pazarl Pazarl›k ›k Örgüt Örg üt ‹çi Paz Pazarl arl›k ›k Davran Dav ran›fls ›flsal al Yap›la Yap›lanma nma

Ünite 10 - Toplu Pazarl›k ve Toplu Pazarl›k Modelleri

G‹R‹fi Geliflmifl bat› ülkelerinde siyasal bir sistem olarak demokrasinin tarihi, iflçilerin temel hak ve özgürlüklerini kazanmalar›na paralel olarak geliflmifltir. Baflka bir ifadeyle, demokratik sistemin geliflimi, çal›flanlar›n hak ve özgürlüklerine konan k›s›tlamalar›n ortadan kalkmas›yla mümkün olabilmifltir. ‹flverenlerin tek tarafl› kural koyma otoritesine karfl› çal›flanlara, bir anlamda, iflyerinde kararlara kat›lma ve çal›flma koflullar›n›n belirlenmesinde söz sahibi olma hakk›n›n verilmesi bu bak›mdan önemli bir aflama olarak kabul edilebilir. Günümüzde bu, genifl ölçüde toplu pazarl›klar yoluyla gerçekleflmektedir. Toplu pazarl›k, sendikalar›n baflta ücret olmak üzere, çal›flma koflullar›n› belirlemede iflveren karfl›s›nda iflçilerin temsilcisi olarak yer ald›klar› önemli bir faali yet alan›d›r. Bu yolla iflverenlerin tek tarafl› kural koyma otoritesi k›s›tlanmakta, çal›flanlara da kendi ç›karlar›n› koruma do¤rultusunda kararlara kat›lma hakk› hakk› tan›nmaktad›r. Di¤er taraftan, iflveren aç›s›ndan da iflyerindeki verimlilik ve sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›nda toplu pazarl›k sonucu ulafl›lan uzlaflman›n da önemi büyük olmaktad›r.

TOPLU PAZARLIK KAVRAMI Tan›nm›fl ‹ngiliz Sosyal Politika tarihçileri Sidney ve Beatrice Webb taraf›ndan, ilk defa 1891 tarihinde ortaya at›lan Toplu Pazarl›k (Collective Bargaining) kavram›n›n do¤uflu ve geliflimi sanayileflme sürecine, demokrasinin varl›¤›na, hür ve ba¤›ms›z sendikac›l›¤›n siyasal düzenin vazgeçilmez bir kurumu olarak kabul olunmas›na s›k› s›k›ya ba¤l›d›r. Bunun sonucu olarak, toplu pazarl›¤›n bir ülkede geliflmesi de o ülkenin sanayileflme h›z›yla ve o ülkedeki hür ve ba¤›ms›z sendikac›l›k hareketinin geliflimi ile yak›ndan ilintilidir. Artan sanayileflme h›z›na paralel bir flekilde sanayide çal›flanlar›n say›s›n›n da h›zla artmas›, toplu pazarl›k sisteminin daha genifl bir kitleyi kapsamas› kapsamas› sonucunu do¤urmufltur. do¤urmufltur. Toplu pazarl›k pazarl›k sisteminin temelinde serbestlik vard›r. Serbestlik taraflar›n özgürlü¤ünü ve devlet müdahalesinden ar›nm›fl olmalar›n› olmalar›n› ifade eder. Bu da ancak hür ve ba¤›ms›z sendikac›l›k hareketinin geliflmesiyle gerçekleflebilir. fiu halde, hür ve ba¤›ms›z sendika olmaks›z›n bir toplu pazarl›k sistemini düflünmek de mümkün de¤ildir. Toplu pazarl›¤›, kararlar›n verilmesi yöntemi olarak görenlerin yan›nda, iflveren ve sendika aras›ndaki uyuflmazl›klar› uzlaflma yoluyla çözen bir yöntem oldu¤unu söyleyenler de vard›r. Webb’ler toplu pazarl›¤› “bir tarafta sendika, sendika, di¤er tarafta da iflveren ya da iflveren örgütü olmak üzere ücret ve çal›flma koflullar›na iliflkin yap›lan pazarl›k ve görüflmeler” olarak ifade etmektedir. Uluslararas› Çal›flma Örgütü taraf›ndan kabul edilmifl bulunan 154 say›l› Sözleflmede ise, toplu pazarl›k flu flekilde tan›mlanmaktad›r: tan›mlanmaktad›r: “Bir tarafta bir iflveren veya bir ya da birden fazla iflveren örgütü ile di¤er taraftan iflçileri temsil eden bir veya birden fazla iflçi örgütü aras›nda; - çal›fl çal›flma ma koflull koflullar› ar› ve ve istihdam istihdam iliflk iliflkisini isinin n belirlen belirlenmesi mesi;; ve /veya /veya - iflçiler ve iflverenler aras›ndaki iliflkilerin düzenlenmesi; ve/veya - iflveren veya onlar›n örgütleriyle iflçilerin örgüt veya örgütleri aras›ndaki iliflkileri düzenlemek konusunda girifltikleri bütün görüflmelerdir” (ILO, 1992, s. 1223). Bu duruma göre, toplu pazarl›¤›n flu 4 unsuru kapsad›¤› söylenebilir. Birincisi; toplu pazarl›¤›n, en az›ndan iflçiler yönünden, toplu bir hareket olufludur. Buradaki toplu kelimesi iflçilerin taleplerini bir örgüt yoluyla tek bir ses halinde ifade et-

149

150


Toplu Pazarl›k: Bir tarafta sendika, di¤er tarafta da iflveren ya da iflveren örgütünün yer ald›¤›, ücret ve çal›flma koflullar›na iliflkin yap›lan pazarl›k ve görüflmelerdir.

SIRA S‹ZDE

1

meleri anlam›na gelmektedir. ‹flverenlerin toplu olarak hareket etmeleri zorunlu olmamakta beraber toplu pazarl›¤a taraf olan iflyerleri ço¤ald›kça, yani bölge ve iflkolu düzeyinde toplu sözleflmelere gidildikçe iflveren taraf› da örgütlenmeye bafllam›flt›r. Toplu pazarl›¤›n ikinci unsuru, pazarl›kt›r . Esasen bu sistemin ortaya ç›k›fl›n›n bafll›ca sebebi iflçilerin pazarl›k gücünü artt›rabilmektir. Toplu pazarl›k sistemi iflçilere çal›flma flartlar› konusunda iflverenle pazarl›k edebilme gücü sa¤lar. fiu halde sistemin toplu olma özelli¤i ile pazarl›k aras›nda bir sebep-sonuç iliflkisi bulunmaktad›r. Toplu pazarl›¤›n üçüncü bir unsuru ise, kurumsal bir nitelik tafl›- mas›d›r . Bu, taraflardan en az birisinin her zaman bir örgüt olmas›n›n bir sonucudur. Toplu pazarl›¤›n dördüncü unsuru da, sistemin sürekli bir de¤iflim içersinde geliflen sosyal ve ekonomik hayata göre ayarlanan dinamik bir süreç olufludur . Ülkemizde toplu pazarl›k sisteminin geçmifline bak›ld›¤›nda, toplu ifl iliflkilerinin kurumsal düzeyde ortaya ç›k›fl›n›n 1963 y›l›na dayand›¤› görülmektedir. Sizce, toplu pazarl›k sisteminin ülkemizdeki bafllang›c› neden bu kadar gecikmifltir?

TOPLU PAZARLIK GÜCÜ Toplu Pazarl›k Gücü Kavram› Toplu Pazarl›k Gücü: Toplu pazarl›kta bir taraf›n kendi flartlar› üzerinde anlaflma sa¤lama yetene¤idir.

‹ki taraf aras›ndaki mücadeleyi analiz ederken taraflar›n güçlerini mutlak anlamda ölçmek mümkün de¤ildir. Örne¤in, askeri bir birli¤in gücü; onun boyutuna, silahlar›na, kararl›l›¤›na, moraline ve hedefleriyle ilgili alm›fl oldu¤u pozisyonuna ba¤l›d›r. Büyük bir düflman birli¤inin geçiflini engellemek söz konusu iken bir da¤› ya da geçidi elinde tutan küçük bir birlik güçlü say›l›rken, ayn› birlik aç›k araziden düflman› ç›karmak söz konusu oldu¤unda güçsüz say›labilmektedir (Marshall, 1988, s. 246). Demek ki güç, belirli bir zamanda ve belirli bir durumla ilgilidir. Söz konusu meseleye ve karfl› taraf›n gösterece¤i tepkiye göre de¤iflir. Toplu pazarl›k literatüründe önemli bir yer tutan pazarl›k gücü kavram›, örtülü bir biçimde de olsa, ilk defa R. Hicks taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Hicks, buna pazarl›k gücü dememifltir ama onun kudret (ability) kavram› içerik olarak daha sonra gelifltirilen pazarl›k gücü kavram›yla ayn› anlamda kullan›lm›flt›r. Chamberlain, Hicks’in yaklafl›m›na baz› elefltiriler getirmifltir. Buna göre, Hicks’in kulland›¤› pazarl›k gücü yaln›zca ücret ve fiyatlar›n belirlenmesinde etkilidir. Ayr›ca afl›r› derecede analitiktir. Oysa, pazarl›k gücünün bir grup gücü oldu¤u ve bunun için de grup iliflkilerinden ve grubu çevreleyen ekonomik, sosyal ve politik flartlardan etkilenebilece¤i gözard› edilmifltir (Chamberlain, 1986, s. 176). Pazarl›k gücü konusundaki kavramlaflt›rma çabalar›n›n en önemli k›sm› geleneksel iktisatç›lar taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Chamberlain ve Kuhn, pazarl›k gücünü, “birinin kendi flartlar› üzerinde anlaflma sa¤lama yetene¤i” olarak tan›mlarlar. Samuel Bacharach ve Edward Lawler’a göre, bir taraf›n pazarl›k gücü, karfl› taraf›n pazarl›k iliflkisine olan ba¤›ml›l›¤› ile ayn› oranda artar. Ba¤›ml›l›k, bir taraf›n alternatif gelir kaynaklar›n›n bir fonksiyonudur. Yani, daha çok alternatife sahip olan taraf daha güçlüdür (Leap, 1986, s. 203). Charles Lindbloom’a göre, pazarl›k gücü al›c› ve sat›c›n›n fiyat› belirlemek ya da korumak için sahip olduklar› güçtür. Bu güç taraflar›n hedefleri ve motivasyonlar› taraf›ndan belirlenir. Bunun yan›nda, taraflar›n tecrübeleri ve içinde bulunduklar› rekabet koflullar› da pazarl›k gücünü etkiler (Lindbloom, 1986, s. 396).


Toplu Pazarl›k Gücünü Belirleyen Faktörler Toplu pazarl›k gücünü belirleyen faktörler çeflitli kriterlere göre s›n›fland›r›l s›n›fland›r›labilir. abilir. Bizim burada yapaca¤›m›z s›n›fland›rma ise genel bir s›n›fland›rma olacakt›r. Buna göre; toplu pazarl›k gücünü belirleyen faktörler; ekonomik , yap›sal ve kurumsal , ve toplu pazarl›k sürecinde belirginleflen faktörlerdir. yasal ve

Ekonomik Faktörler Toplu pazarl›k gücünü belirleyen faktörlerin belki de en önemlisi, ekonomik faktörlerdir. Ülkenin içinde bulundu¤u ekonomik durum ve hükümetler taraf›ndan izlenen ekonomi politikalar› taraflar›n toplu pazarl›ktaki gücünü önemli ölçüde etkiler. Örne¤in, bir sendikan›n grev gücü, grevci iflçilerin ve onlar› destekleyen aile bireylerinin içinde bulunduklar› ekonomik koflullarla yak›ndan ilgilidir. Ülkedeki iflsizlik oran› yükseldikçe grevci iflçiler ve aile bireylerinin ifl bulma olas›l›klar› da azalaca¤›ndan, bu durum sendikan›n toplu pazarl›ktaki gücünü olumsuz yönde etkileyecektir. Pazarl›k gücünü belirleyen makroekonomik faktörlerin aras›nda özellikle tasarruf ve yat›r›m düzeyi, istihdam istihdam durumu, üretim ve ve istihdam hacmi, ücretler ücretler ve fi yatlar genel düzeyi, d›fl ticaret durumu gibi bir çok faktör yer almaktad›r. Ayr›ca, hükümetler taraf›ndan izlenen gelirler politikalar› da pazarl›k gücünü etkileyen önemli bir makro ekonomik faktördür. Örne¤in, hükümetler çeflitli dönemlerde ücretleri stabilize etmek amac›yla ücret-fiyat kontrolleri gibi gelirler politikas› araçlar›na baflvurabilirler. Genellikle ekonomik durgunluk dönemlerinde toplu pazarl›klarda sendikalar yeni ekonomik kazan›mlar elde etmeye çal›flmaktan ziyade, varolan kazan›mlar›n› koruma e¤iliminde olurlar. Ekonominin geniflleme ve refah dönemlerinde ise toplu pazarl›klar eme¤in milli gelirden daha adil bir pay almas›n› sa¤lar. Bu dönemlerde iflsizlik oran› düflük olaca¤›ndan iflçilerin olas› bir grevde dayanabilmek için tasarruflar›› olmas› olas›l›¤› artacak, grev k›r›c›lar› taraf›ndan ifllerinin ellerinden tasarruflar al›nmas› olas›l›¤› ise düflük olacakt›r. Ayn› zamanda, ekonominin geniflleme dönemlerinde meydana gelebilecek grevler iflverenler için daha büyük bir sat›fl kayb› do¤uracakt›r. Di¤er taraftan, durgunluk dönemlerinde sendikalar›n pazarl›k güçleri daha zay›f olacakt›r. Böyle zamanlarda iflçiler ifllerini kaybetme tehlikesi nedeniyle greve gitmeye daha az istekli olurlarken, iflverenler aç›s›ndan grev nedeniyle meydana gelebilecek sat›fl kayb› da daha az olacakt›r. Bu makroekonomik faktörlerin yan›nda baz› mikroekonomik faktörler de pazarl›k gücü üzerinde etkili olmaktad›r. Toplu pazarl›k gücünü belirleyen mikroekonomik faktörler daha çok iflverenin (firman›n) içinde bulundu¤u ekonomik koflullarla ilgilidir. Bunlar›n bafl›nda, istihdam edilen eme¤in talep esnekli¤i gelmektedir. Emek talebinin esneklik oran› düfltükçe sendikalar›n pazarl›k güçleri artacakt›r. Hat›rlanaca¤› gibi emek talep esnekli¤inin incelendi¤i 4. ünitede MarshallHicks Türetilmifl Talep Kanunlar›na göre; - üretilen mal›n fiyat esnekli¤i ne derece yüksekse, - emek maliyetlerinin maliyetlerinin toplam maliyetler içindeki pay› ne ne derece büyükse, - üretimde eme¤in di¤er faktörlerle ikâmesi ne derece derece kolaysa, kolaysa, - di¤er üretim faktörlerinin arz esnekli¤i esnekli¤i ne kadar büyükse, emek talebinin o derece esnek olaca¤› belirtilmiflti. Firman›n kâr ve verimlilik art›fl oranlar› da pazarl›k gücünü etkiler. Kâr ve verimlilik düzeyi artt›kça iflverenin ücret art›fllar›n› karfl›lamas› kolaylaflacakt›r. kolaylaflacakt›r. Firma-

151

152


n›n tahmin edilen kâr düzeyi yükseldikçe sendikan›n gücü ve talepleri de artacakt›r. Ayn› zamanda iflveren de beklenen kârlar›n› riske etmemek için mümkün oldu¤unca sendikan›n teklifine yaklaflacakt›r. SIRA S‹ZDE

2

Ülkemizdeki sendikalar›n›n gücü 2001 y›l›nda yaflanan ekonomik krizden nas›l etkilen mifltir? Neden?

Yap›sal ve Kurumsal Faktörler Yap›sal ve kurumsal faktörler aras›nda; toplu pazarl›¤›n, üretimin, endüstrinin ve sendikan›n yap›s›, sendikalaflma oran› ve sendikalar aras› rekabet say›labilir. Bunlar›n üzerinde k›saca dural›m: Toplu pazarl›¤›n ülkelere göre de¤iflen düzeylerde yap›ld›¤› bilinmektedir. Bunda, ülkelerin ekonomik, sosyal ve co¤rafi yap›lar›n›n etkisi oldu¤u kadar iflçi ve iflverenlerin e¤ilimleri ve tercihlerinin de rolü bulunmaktad›r. Günümüzde yayg›n olan pazarl›k düzeyleri; iflyeri, iflletme, iflkolu ve ulusal düzeylerde toplu pazarl›klard›r. ‹flyeri ve iflletme düzeyinde yap›lan toplu pazarl›klar merkezileflmemifl ve alt düzeyde toplu pazarl›klar olurken; bölgesel, iflkolu ve ulusal düzeyler gibi daha üst düzeyde yap›lan toplu pazarl›klar merkezileflmifl bir yap› göstermektedir. Ço¤u zaman pazarl›k güçlerini artt›rmas› sebebiyle iflverenler merkezileflmemifl, sendikalar ise merkezileflmifl toplu pazarl›k yap›lar›n› tercih etmelerine ra¤men, baz› durumlarda sendikalar güçlerini olumlu yönde etkiledi¤i için iflyeri düzeyinde pazarl›¤› da tercih edebilirler. Üretimi durdurman›n maliyeti taraflar›n güç iliflkilerinde önemli bir faktördür. Bu maliyetler mal›n türüne ve endüstrinin yap›s›na ba¤l›d›r. E¤er firma hizmet ya da dayan›ks›z mal üretiyorsa, grev s›ras›nda karfl›lafl›lan karfl›lafl›lan sat›fl kayb›n›n telafisi güç olabilir. Buna karfl›l›k dayan›kl› mal üreten ve normal kapasitesinin alt›nda üretim yapan bir endüstride grev esnas›ndaki üretim kayb› grevden sonra kapat›labilir. Bu arada gerek firma ve gerekse tüketiciler taraf›ndan yap›lan stoklar da güç iliflkilerini önemli ölçüde etkiler. Örne¤in, çelik üreticileri olas› bir greve karfl› önlem olarak her zaman belirli bir miktar kömür stok ederler. E¤er kömür stoklar› çoksa, bu sektörde olacak bir grevin etkisi de az olacakt›r. Bu durumda stoklar azald›kça sendikan›n pazarl›k gücü artacakt›r. Bir sendika için içinde bulundu¤u endüstrinin durumu ve rekabet koflullar› da son derece önemlidir. E¤er bir endüstride iflverenler, aralar›ndaki rekabet dolay›s›yla biraraya gelemiyorlarsa, bu durum sendikaya bir pazarl›k avantaj› sa¤layabilir. ‹flverenler bu nedenle u¤rad›klar› zarardan kaç›nabilmek için toplu pazarl›¤›n endüstri düzeyinde yap›lmas›n› isteyebilirler. Sendikalaflma oran› ile sendikan›n pazarl›k gücü aras›nda bir iliflki kurulabilir. Sendikalaflma oran› yükseldikçe iflçiler aras›ndaki dayan›flma artacak ve sendikal› iflgücünün ikâmesi azalacakt›r. Bir sendikan›n greve ça¤›rma gücü ile dayan›flma do¤ru orant›l›, sendikal› iflgücünün ikâme edilebilirli¤i ise ters orant›l›d›r. Bir endüstrideki sendikalaflma derecesi, o sektördeki sendikan›n pazarl›k gücünün düze yini de gösterir. Di¤er bir ifadeyle, sendikalaflma oran›ndaki oran›ndaki bir de¤iflim, sendikan›n gücündeki bir de¤iflimin aynas›d›r (Armstrong, 1988, s. 92). Sendikan›n gücü sendikalaflma oran›n›n yan›nda sendikan›n kapsad›¤› iflçi say›s›na ba¤l›d›r. Sendikalaflma oran› sabitken sendikalar›n gücü, sendika say›s› ile ters orant›l›d›r. Yani, sendikalaflma oran› sabitken, iflçiler ne kadar az say›da sendikada toplanm›fllarsa, toplanm›fllarsa, sendikalar o kadar güçlüdür. Bunun yan›nda, sendikalar›n üye yap›lar›n›n homojenlik derecesi de sendikalar› güçlü k›lan bir di¤er faktördür. Bir sendikan›n üye-

153


leri ne kadar homojense, yani aralar›nda çal›flma koflullar›, ortak ç›karlar aç›s›ndan ne kadar az farkl›l›k varsa, di¤er koflullar sabitken, sendikan›n baflar›s› artacakt›r. Buna karfl›l›k, bir sendikan›n üyeleri birbirinden ne kadar farkl› ise, üyelerinin yapt›klar› ifller ve çal›flma koflullar› aras›nda ne kadar fark varsa, sendika üyelerinin ç›karlar› da farkl›laflacak, bu da sendikan›n baflar›s›n› olumsuz yönde etkileyecektir (Makal, 1986, s. 186).

Yasal Faktörler Pazarl›k gücünün belirlenmesinde yasal faktörlerin önemi, devletin endüstri iliflkileri sistemi içersindeki düzenleyici rolünün yasalarla ayr›nt›l› bir flekilde düzenlendi¤i ülkelerde kendini daha derinden hissettirmektedir. Sendikac›l›k ve toplu pazarl›k düzeninin gelenek ve kurumlar›n›n henüz yerleflmedi¤i ülkelerde, geliflmifl bat› ülkelerinde sosyal taraflar›n sahip ç›karak koruduklar›, toplumsal olarak geliflen ve yerleflen birikimler yasalarla sa¤lanmaya çal›fl›lmaktad›r. Böylece, sendikalaflmay› ve sendikal faaliyetleri teflvik edeci yasal düzenlemeler sendikalar›n nispi pazarl›k gücünü artt›r›rken, tersi bir durum ise sendikan›n pazarl›k gücünü azaltmaktad›r.

Toplu Pazarl›k Sürecinde Belirginleflen Faktörler Toplu pazarl›k sürecince belirginleflen baz› faktörler de toplu pazarl›k gücü üzerinde etkili olmaktad›r. Bunlardan baz›lar›; bilgi ak›fl sistemi, taraflar aras›ndaki iliflkilerin düzeyi, toplu pazarl›¤a kat›lan görüflmecilerin nitelikleri, pazarl›kta kullan›lan strateji ve taktikler ile sendika liderinin güç ve deneyimidir. Taraflar›n gerek pazarl›k öncesinde gerekse de pazarl›k s›ras›nda birbirleri hakk›nda elde edecekleri bilginin önemi önemi büyüktür. Örne¤in, Örne¤in, sendikan›n grev fonufonunun boyutlar›n›n ö¤renilmesi iflveren aç›s›ndan pazarl›k gücünü etkileyen önemli bir faktörken; sendikan›n firman›n durumuna iliflkin bilgi sahibi olmas› da sendikan›n pazarl›k gücünü etkiler. Çünkü taraflar, pazarl›k stratejilerini gelifltirirken tüm bu bilgilerden yararlan›rlar. Toplu pazarl›k sürecinde taraflar aras›ndaki iliflkiler de pazarl›k gücünü etkiler. Taraflar aras›ndaki iyi bir iliflki, temelde iki faktöre ba¤l›d›r; güven ve iletiflim. Do¤ruluk ve dürüstlü¤ü ile bilinen bir görüflmecinin bu nitelikleri tafl›mayan bir görüflmeciden daha etkili olaca¤› aç›kt›r. Toplu pazarl›kta etkin bir iletiflim de karfl› taraf›n ikna edilmesi aç›s›ndan son derece önemlidir. Bu bak›mdan toplu pazarl›¤a kat›lacak grubun tecrübeli ve pazarl›k sanat›ndan anlayan kiflilerden oluflmas› pazarl›k gücünü, o taraf aç›s›ndan olumlu yönde etkiler. Bütün bunlar›n yan›nda taraflar›n toplu pazarl›k esnas›nda izledikleri strateji ve taktikler de pazarl›k gücünü etkiler. Firman›n kârl›l›¤› ve verimlilik oranlar› sendikan›n gücünü nas›l etkiler?

TOPLU PAZARLIK MODELLER‹ Günümüzde çal›flanlar›n büyük bir bölümünün çal›flma koflullar› toplu pazarl›klar yoluyla belirlenmektedir. Toplu pazarl›¤a dahil olan konular›n genifllemesi ve toplu pazarl›klar›n, bu sürece dahil olmayan çal›flanlar› da dolayl› flekilde etkiledi¤i düflünülecek olursa, toplu pazarl›¤›n ne kadar genifl bir alan› etkiledi¤i ortaya ç›kmaktad›r. Toplu pazarl›k iliflkilerindeki bu geniflleme toplu pazarl›¤a yönelik de¤iflik yaklafl›m ve modellerin de ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Bu modeller özellikle 1930’lardan sonra geliflmifltir. Bunun bir nedeni, toplu pazarl›k iliflkilerindeki ge-

SIRA S‹ZDE

3

154


niflleme ise, bir di¤er nedeni de iktisat teorisindeki geliflmelerdir. Bu döneme kadar iktisat teorileri büyük ölçüde arz ve talebin ücret ve istihdam düzeyini belirledi¤ine inanm›fllard›r. Dolay›s›yla bu teoriler çerçevesinde toplu pazarl›¤› aç›klamak mümkün olmam›flt›r. Ancak, 1930’lardan sonra toplu pazarl›k konusu iktisat literatüründe u¤rafl› alan› bulmufltur (Makal, 1987, s. 58). Toplu pazarl›¤›n daha ba¤›ms›z ve iktisat d›fl› faktörlere ba¤l› olarak ele al›nmas› ise 1950’lerden sonra gerçekleflmifltir. Neil Chamberlain ve John Dunlop toplu t oplu pazarl›¤› aç›klarken iktisadi faktörlerin yan›s›ra kurumsal faktörlere de yer vermifllerdir. 1930’lardan günümüze kadar toplu pazarl›¤› gerek iktisadi ve gerekse sosyal ve davran›flsal aç›dan inceleyen bir çok model ya da yaklafl›m gelifltirilmifltir. Bu modellerden baz›lar›, bize genel bir çerçeve sunmas› aç›s›ndan burada incelenecektir.

Hicks’in Toplu Pazarl›k Modeli Toplu pazarl›k sürecinin ilk ve en basit modeli John R. Hicks taraf›ndan gelifltirilmifltir. 1932 y›l›nda Hicks taraf›ndan ortaya at›lan bu modele göre, ücret pazarl›klar›nda iflverenin taviz verme e¤ilimi ile grevin beklenen süresi aras›nda do¤ru yönlü, buna karfl›l›k sendikan›n direnme e¤ilimi ile grevin süresi aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r. Modelin iflleyiflini grafik üzerinde görelim: Yandaki flekilde yatay eksende fiekil 10.1. grevin beklenen süresi, dikey ekHicks’in Ücret Oran› sende de ücret oran› gösterilmifltir. Toplu e c W 1 ücreti iflverenin, sendikan›n buPazarl›k ‹flverenin Taviz E¤risi Modeli lunmad›¤› durumda ödeyece¤i ücd w* ret düzeyidir. ‹flverenin taviz e¤risi (ae) iflverenin belirli sürelerdeki grevden kaç›nmak için kabul edeSendika Direnme E¤risi w1 bilece¤i minimum ücretleri gösterir. a b f Bu e¤ri üzerindeki her noktada gre0 vin beklenen maliyeti, taviz vermet* Grevin Beklenen Süresi (t) nin beklenen maliyetine eflittir. ‹fl verenin taviz e¤risi ile sendikan›n direnme e¤risi (cf) d noktas›nda kesiflmektedirler. Bu noktaya karfl›l›k gelen w* ücret düzeyi iyi bir görüflmecinin iflverenden alabilece¤i maksimum ücrettir. E¤er sendika bu düzeyin üzerinde bir ücret talebinde bulunursa, iflveren bu talebi reddedecek ve greve raz› olacakt›r. ‹flveren w* ücretinin alt›ndaki bütün ücret düzeylerini kolayl›kla kabul edebilir, anlaflma bu noktalardan birinde de sa¤lanabilir, ancak bu durumda sendikan›n bir baflar›s›zl›¤› söz konusudur. Özetle, Hicks’in modelinde, toplu pazarl›k taraflara belli maliyetler yüklemektedir. ‹flveren ücret art›fl›n›n maliyetini olas› bir grevin süresi ile karfl›laflt›racak, sendika da iflverenin teklifini hemen kabul edip, düflük bir ücrete raz› olmak ile uzun süreli bir greve katlanarak iflverenin önerilerini reddetmenin maliyetini de¤erlendirecektir. Hicks’in toplu pazarl›k modeli bir çok hakl› elefltiriyle karfl›laflm›fl ve daha sonra bu elefltirileri karfl›lamaya yönelik yeni modeller ortaya at›lm›flt›r. Hicks modeline yöneltilen elefltirilerin bafl›nda, Hicks’in taraflar›n birbirlerinin durumlar› hakk›nda tam bilgiye sahip olduklar›na iliflkin varsay›m› gelmektedir. Hicks grevlerin nedenini taraflar›n birbirleri hakk›nda tam bilgi sahibi olmamalar› ve rasyonel davranmamalar› olarak kabul etmifltir. Oysa, toplu pazarl›k sürecinin en temel özelliklerinden birisi belirsizlik tir. tir. E¤er, bu varsay›m do¤ru olsayd› pazarl›k sürecinde ya-


pacak bir fley kalmayacakt›. Ayr›ca, toplu pazarl›k konular›n›n çeflitlenmesi, toplu pazarl›¤› sadece ücretin belirlenmesi olarak ele alan Hicks’in modeline yönelik elefltirileri de artt›rm›flt›r. Nitekim bugün ücret d›fl› konular da taraflar aras›nda pazarl›k ve uyuflmazl›k nedeni olabilmektedir.

Ashenfelter ve Johnson’un Politik Modeli Toplu pazarl›k modellerinin politik bir versiyonu O. Ashenfelter ve G. Johnson taraf›ndan A. M. Ross’un eski bir çal›flmas›na çal›flmas›na dayan›larak dayan›larak gelifltirilmifltir. Bu model model pazarl›k sürecini sadece sendika ve iflveren taraflar›n› içine alacak flekilde incelemenin uygun olmad›¤› görüflüne dayan›r. Buna göre, toplu pazarl›k, iflveren, sendika üyeleri ve sendika liderleri aras›nda gerçekleflmektedir. Model, esas olarak sendika liderleri ile üyeler aras›ndaki amaç ayr›l›¤› üzerinde yo¤unlafl›r. Sendikal› iflçiler öncelikle kendi istihdam koflullar›n›n parasal ve parasal olmayan yanlar› ile ilgilenirken, sendika liderleri ayn› zamanda sendikan›n varl›¤›n› sürdürmesi ve bü yümesi ile oldu¤u kadar kendi kiflisel politik varolufllar›yla da ilgilenirler (Özkaplan, 1994, s. 52). fiekil 10.2. Yandaki fleklin üst k›sm›nda sendikaAshenfelter ve Ücretler n›n ücret talep e¤risi, alt k›sm›nda ise gre Johnson’un En çok tercih edilen ücret vin çeflitli aflamalar›nda sendikan›n ücret Toplu Pazarl›k Modeli talebinin kabul edilmesi durumunda firman›n gelecekteki kârlar›n›n bundan nas›l etkilenece¤i gösterilmektedir. GörülSendikan›n kabul dü¤ü gibi, grevin erken devrelerinde ifledemeyece¤i ücret düzeyi verenin sendikan›n talebi üzerinde anlaflmay› reddetmesi gelecekteki emek mali0 yetlerini azaltmaktad›r. Bu azalma sat›fl Grev Süresi Kâr geliri kayb›ndan büyük oldu¤u müddetçe iflverenin kâr› artacakt›r. Ancak, bir nok(+) tada sat›fl geliri kayb› emek maliyetinden büyük olur ve iflverenin grev nedeniyle 0 Grev Süresi beklemekten do¤an kâr› azalmaya bafllar. (-) Anlaflma noktas› Pazarl›¤›n bu aflamas›nda iflveren sendikan›n taleplerini kabul ederek anlaflmay› imzalar ve grev sona erer. Bu model grevin ne kadar sürece¤inin iflverenin grevden do¤an kazanc›na ba¤l› oldu¤unu ve iflverenin sendikan›n ücret talep e¤risini bildi¤ini ileri sürmektedir. Buna göre iflveren kâr› en yüksek noktaya ç›kana kadar greve müdahale etmeyecek ve anlaflmaya yanaflmayacakt›r. Model anlaflman›n önemli bir unsurunun da sendika üyeleri oldu¤unu ileri sürmektedir. Buna göre, bak›fl aç›s› genelde üyelerden daha genifl olan ve iflverenin ödeme kapasitesi hakk›nda bilgi sahibi olan sendika lideri iflverenin ücret teklifinin iyi oldu¤unu düflünüyor ancak üyeleri ücret taleplerini afla¤› çekmek konusunda ikna edemiyorsa, kendi politik gelece¤ini riske atmamak için greve gidilmesine karar verecektir (Ashenfelter, 1969, s. 37). Ashenfelter ve Johnson modelinin bu yap›s›yla bir pazarl›k modeli olmay›p, veri bir sendika direnme e¤risi k›s›t› alt›nda firman›n kâr maksimizasyonunu nas›l yapt›¤›n› öneren bir model oldu¤unu, modelin grevlerden sadece sendikalar› sorumlu tutmas›n›n yan›s›ra Ross’un belirtti¤i anlamda politik olmad›¤›, modele yöneltilen bafll›ca elefltiriler olmufltur (Biçerli, 1992, s. 59).

155

156


Chamberlain’in Toplu Pazarl›k Gücü Modeli 1950’li y›llarda Neil W. Chamberlain pazarl›k gücü kavram› ve onun belirleyicileri üzerinde yo¤unlaflan bir pazarl›k iliflkisi modeli gelifltirmifltir. Chamberlain’e göre, “pazarl›k gücü, birinin kendi flartlar› üzerinde di¤erini anlaflmaya ikna etme yetene¤idir. Sizin pazarl›k gücünüz, benim sizin flartlar›n›z üzerinde anlaflma iste¤imdir. Bu istek çeflitli faktörler taraf›ndan belirlenir. Sizin pazarl›k gücünüz, yaln›zca sizin beni istedi¤iniz flartlarda anlaflmaya zorlamak için sahip oldu¤unuz kiflisel güçlerinizin bir yans›mas› de¤ildir. Ayn› zamanda bizi çevreleyen ekonomik, politik, sosyo-psikolojik bütün olaylar›n bir yans›mas›d›r. Benim sizin flartlar›n›z üzerinde anlaflma iste¤im, sizin flartlar›n›zla anlaflmaman›n bana olan maliyetinin anlaflmam›n bana olan maliyetine oran›d›r. E¤er anlaflmamam anlaflmamdan daha pahal›ya mal olacaksa anlaflaca¤›m. Bunun aksi durumda ise anlaflmayac anlaflmayaca¤›m. a¤›m. Yani, benim sizin flartlar›n›z üzerinde anlaflma iste¤im sizin pazarl›k gücünüzün derecesini temsil edecektir” (Chamberlain, 1970, s. 134). Buradan hareketle, bir toplu pazarl›kta sendikan›n ve iflverenin pazarl›k güçlerini flu flekilde ifade etmek mümkündür: Sendikan›n flartlar› üzerinde anlaflmaman›n iflverene maliyeti Sendikan›n Pazarl›k Gücü = Sendikan›n flartlar› üzerinde anlaflman›n iflverene maliyeti ‹flverenin flartlar› üzerinde anlaflmaman›n sendikaya maliyeti ‹flverenin Pazarl›k Gücü = ‹flverenin flartlar› üzerinde anlaflman›n sendikaya maliyeti

Anlaflmaman›n Maliyeti: Her iki taraf için de anlaflmazl›ktan do¤an kay›plard›r.

Yukar›daki ifadelerden hareketle her iki taraf›n da karfl›l›kl› olarak birbirlerinin pazarl›k güçlerini bire eflitlemeye çal›flt›klar› söylenebilir. Çünkü, pazarl›k gücünün birden küçük olmas› durumunda anlaflma sa¤lanamayacakt›r. sa¤lanamayacakt›r. Bir taraf di¤er taraf›n pazarl›k gücünü ya anlaflma maliyetini veya anlaflmama maliyetini de¤ifltirerek etkileyebilir. Örne¤in, e¤er iflverenin pazarl›k gücü 1’in alt›nda ise, sendika iflverenin anlaflmazl›k maliyetini artt›rarak kendi flartlar›n› kabule zorlayabilir. Sendika bunu iflçilerin kararl›l›¤›n› veya uzun süreli bir grevi destekleyecek fonlara sahip oldu¤unu göstererek sa¤layabilir. Anlaflmaman›n maliyeti , her iki taraf için de anlaflmazl›ktan do¤an kay›plar olarak tan›mlanabilir. Grev, sendikan›n flartlar›n› iflverene kabul ettirmek için kulland›¤› en önemli silaht›r. Bir sendikan›n pazarl›k gücü, en basit flekilde sendikan›n bu silah› kullanmak suretiyle iflveren için anlaflmazl›¤›n maliyetini artt›rmas› ile do¤ru orant›l›d›r. Sonuçta, taraflar›n grev karfl›s›ndaki pozisyonlar› onlar›n nispi pazarl›k güçlerinin temel belirleyicisidir. Bir sendikan›n greve gitme kabiliyetini etkileyen faktörler flunlar olabilir; sendikan›n iç politikalar›, grev fonlar›n›n büyüklü¤ü, üyelerinin üzerindeki mali sorumluluklar› ve di¤er sendikalar›n greve deste¤i. ‹flverenin olabilecek bir grev karfl›s›ndaki pozisyonunu belirleyen faktörler ise flunlar olabilir; firman›n mali durumu, stoklar›n durumu, iflyerinde kullan›lan teknoloji, grev sigortas›n›n bulunup bulunmad›¤› ve greve kat›lan iflçilerin niteli¤i.

157


anlaflman›n do¤rudan maliAnlaflman›n maliyeti ise üç kategoride yer alabilir; anlaflman›n yetleri, anlaflman›n ikincil maliyetleri ve anlaflman›n parasal olmayan maliyetleri. Do¤rudan maliyetler; ücret art›fllar›, fazla çal›flma ve izin süreleri gibi parasal mali yetleri kapsar. Sendikan›n tekliflerinin maliyeti ile iflverenin pazarl›k hedefleri aras›ndaki fark büyüdükçe, anlaflman›n do¤rudan maliyetleri de artar. ‹kincil maliyetlere ise, toplu pazarl›k sonucu sendikan›n sendikan›n elde etti¤i kazan›mlar›n pazarl›¤›n pazarl›¤›n kapsam›na girmeyen di¤er sendikal› veya sendikas›z iflçiler için de emsal teflkil etmesi örnek olarak verilebilir. Parasal olmayan maliyetler, sendika güvenli¤i gibi ekonomik terimlerle ifade edilemeyen daha çok ilkesel konular› kapsar. Chamberlain’in modeli toplu pazarl›k gücü konusunda yararl› bir analitik araç olmakla birlikte sübjektif ölçülere dayand›¤› ve toplu sözleflme imzalanana kadar sürekli olarak de¤iflime u¤ramas› sebebiyle elefltirilmifltir.

Anlaflman›n Maliyeti: Anlaflman›n do¤rudan maliyetleri, anlaflman›n ikincil maliyetleri ve anlaflman›n parasal olmayan maliyetleridir.

Walton ve Mc Kersie’nin Davran›flsal Modelleri R. Walton ve R. Mc Kersie davran›flsal modellerinde modellerinde toplu pazarl›k sürecini pazarl›k stratejisi ve taktikleri aç›s›ndan incelemifllerdir. incelemifllerdir. Onlara göre, toplu pazarl›k süreci davran›flsal aç›dan incelendi¤inde, bu süreçte dört alternatif faaliyet oldu¤u görülür. Bunlar; da¤›t›mc› pazarl›k, birlefltirici pazarl›k, örgüt içi pazarl›k ve davran›flsal yap›lanma modelleridir.

Da¤›t›mc› Pazarl›k Da¤›t›mc› pazarl›k modeline göre, toplu pazarl›kta genellikle bir taraf›n kazanc› di¤er taraf›n kayb› olmaktad›r. Sendikalar ücretlerin tespiti, ifl süreleri ve çal›flma koflullar›n›n belirlenmesi konusunda iflçileri temsil ederler. Sendikalar›n toplu pazarl›kta iflçileri temsilen pazarl›k yapt›klar› bu konular, iflletme aç›s›ndan maliyetleri artt›r›c›, dolay›s›yla kârlar› azalt›c› etki yapar. Da¤›t›mc› pazarl›kta taraflar›n birbirlerinin direnme güçlerini zay›flatma çabalar› önemli yer tutar. Toplu pazarl›kta karfl› taraf›n t araf›n direnme noktas› çeflitli sonuçlara verdi¤i de¤erlerle do¤ru orant›l› olarak de¤iflir. Bu bak›mdan bir taraf karfl› taraf›n yapt›¤› teklifin kendisi için fazla olumlu olmad›¤› ve önemsiz oldu¤unu; aksine kendisinin yapt›¤› teklifin karfl› taraf için fazla olumsuz olmad›¤›n› hissettirebilmelidir. Yani, olas› bir grevin karfl› tarafa maliyetinin yüksek olaca¤›n› ifade etmeye çal›flmal›d›r. çal›flmal›d ›r. Bu aç›dan karfl› taraf›n direnme noktas›n›n belirlenmesi büyük bir önem tafl›maktad›r. Taraflar birbirlerinin direnme noktas› hakk›nda iki flekilde bilgi edinebilirler. Bunlar; dolayl› tahmin ve do¤rudan tahmin yöntemleridir. Dolayl› tahminde bafll›ca bilgi kaynaklar›; envanterler, alternatif üretim ve depolama olanaklar›, piyasa koflullar›, sendikal› iflçi say›s›, grev oylamas›na kat›lanlar›n say›s› olabilir. Ayr›ca, bu konudaki bilgiler dedikodu zinciri ve di¤er haber alma yöntemleriyle de sa¤lanabilir (Walton, 1958, s. 61). Do¤rudan tahmin yönteminde ise, gerek iflletmeler ve gerekse sendikalar karfl› taraf›n pazarl›k alan› ve direnme noktalar›n› belirleme konusunda çeflitli verileri kullan›rlar. Örne¤in, ülkemizde Devlet ‹statistik Enstitüsü taraf›ndan yay›nlanan enflasyon oran› rakamlar› toplu pazarl›kta taraflar için önemli bir gösterge olarak kabul edilmektedir. Bu tür kaynaklardan elde edilen bilgilerin ›fl›¤›nda taraflar pazarl›k sürecinde birbirlerine karfl› alacaklar› tav›r ve davran›fllar› belirlerler.

Da¤›t›mc› Pazarl›k: Bir taraf›n kazanc›n›n di¤er taraf›n kayb› oldu¤u konular›n ele al›nd›¤› pazarl›kt›r.

158


Birlefltirici Pazarl›k Birlefltirici Pazarl›k: Çözümü halinde her iki taraf›n da kazançl› ç›kaca¤› konular›n görüflüldü¤ü pazarl›kt›r.

Da¤›t›mc› pazarl›kta taraflar›n menfaatlerinin çat›flt›¤›n›, bir taraf›n kazanmas›n›n karfl› taraf›n kaybetmesine yol açaca¤›n› söylemifltik. Birlefltirici pazarl›kta ise, çözümü halinde her iki taraf›n da kazançl› ç›kaca¤› konular görüflülmektedir. Yani, her iki taraf›n da ayn› anda kazanma flans› vard›r. Bu sebeple, birlefltirici pazarl›k sürecine, ayn› zamanda sorun çözme süreci de denilebilir. Bu süreç 3 temel ad›m› içerir; sorunu tan›mlama, alternatif çözümleri ve sonuçlar›n› araflt›rma ve çözümlerin öncelik s›ralamas›n›n ve hareket tarz›n›n t arz›n›n belirlenmesi. Taraflar›n motivasyonu, karfl›l›kl› güvenleri, bilgi ve iletiflim imkanlar› sorun çözme sürecinde etkinli¤in sa¤lanabilmesi için önemli faktörlerdir. Ayr›ca, bu süreçte pazarl›k gündeminin belirlenmesi de önem tafl›maktad›r. Taraflar, üzerinde anlaflma sa¤lanabilecek ve her iki taraf›n da aleyhine olmayan konular üzerinde durmay› tercih edeceklerdir. Birlefltirici pazarl›¤›n varolabilmesi için ortaya ç›kan sorunun yap›sal özelli¤i gere¤i her iki taraf›n da menfaatlerini artt›r›c› çözüm flekillerinin bulunabilmesi gerekir. Bu süreçteki pazarl›k konular›na örnek olarak; ifl gü venli¤i, yönetim esnekli¤i, ifllerin rasyonalizayonu ve ücret teflvik sistemlerinin gelifltirilmesi gibi konular gösterilebilir.

Örgüt ‹çi Pazarl›k Örgüt ‹çi Pazarl›k: Sendika ve iflveren temsilcilerinin gerek toplu görüflme öncesinde ve gerekse toplu görüflmeler s›ras›nda kendi örgütleri ile olan iliflkileridir.

Toplu pazarl›kta en önemli konulardan birisi de sendika ve iflveren temsilcilerinin gerek toplu görüflme öncesinde ve gerekse toplu görüflmeler s›ras›nda kendi örgütleri ile olan iliflkileridir. Taraflar kendi örgütleri içersinde baz› konularda konsensüse varamam›fl olabilirler. Örne¤in, Örne¤in, iflverenin belirledi¤i pazarl›k marj› ile pazarl›¤a kat›lan temsilcisinin belirledi¤i marj›n farkl› olmas› örgüt içinde baz› sorunlar do¤urabilir. Bu nedenle, taraflar toplu pazarl›k görüflmelerinde kendi örgütleri içersinde üzerinde anlaflma sa¤lanm›fl konularda pazarl›¤a giriflmelidirler. Toplu pazarl›¤a kat›lan görüflmeciler gruplar›n›n kendilerinden neler bekledi¤ini ve nas›l hareket etmeleri gerekti¤ini, di¤er bir de¤iflle rollerini iyi de¤erlendirmek zorundad›rlar. Aksi halde bu konuda yap›lacak hatalar iflveren-sendika iflbirli¤ini de olumsuz yönde etkileyebilir.

Davran›flsal Yap›lanma Davran›flsal Yap›lanma: Toplu pazarl›k sürecinde taraflar›n birbirlerine karfl› izleyebilecekleri tav›r ve davran›fllard›r.

Davran›flsal yap›lanma, toplu pazarl›¤›n duygusal ve sosyo-psikolojik boyutlar›n› içerir. Toplu pazarl›k sürecinde taraflar›n birbirlerine karfl› tutum oluflturmalar› ve iliflki biçimlerini belirlemeleri son derece önemlidir. Taraflar görüflmelerde aç›kça ifade edilmemekle birlikte karfl›l›kl› olarak belirli tav›rlar içersindedirler. Bu tav›rlar flöyle s›ralanabilir s›ralanabilir;; Çat›flma: Çat›flmac› tav›rda taraflar büyük bir rekabet içersindedirler. Sürekli olarak birbirlerini zay›flatmak ve y›kmak için çabalarlar. Kontrollü sald›rganl›k: Taraflar aras›nda ›l›ml› bir rekabet vard›r. ‹ki taraf da etki alanlar›n› geniflletme çabas› içersindedirler. Uyuflma: Taraflar bar›flç›d›rlar ve anlaflma taraftar›d›rlar. Sendika ve iflveren aras›nda az da olsa bir rekabet vard›r ve iliflkiler s›n›rl› bir güven temeline dayan›r. Taraflar›n iliflkilerine olumsuz bir duygusall›k yerine rasyonellik hakimdir. ‹flbirli¤i: Taraflar aras›ndaki iliflkilere karfl›l›kl› güven ve dostluk hakimdir. Pazarl›k konular› ücretler, çal›flma süreleri ve çal›flma koflullar›yla s›n›rl› olmay›p verimlilik, kaynak israf›n›n önlenmesi, teknolojinin gelifltirilmesi ve ifl güvenli¤i gibi konular› da kapsamaktad›r.

159


Gizli anlaflma: Temsil ettikleri taraflar›n amaçlar›na ayk›r› olarak karfl›l›kl› iki taraf›n bir araya gelmesi ve aralar›nda gizli bir anlaflmaya varmalar›d›r. varmalar›d›r. Örne¤in, ifl veren, toplu pazarl›kta sald›rgan davranmamas› için sendikaya gizlice yard›mda bulunabilir ya da sendika liderleri baz› yard›mlar karfl›l›¤›nda ücretlerin daha düflük bir düzeyde belirlenmesini kabul edebilirler. Gizli anlaflmada taraflar aras›nda karfl›l›kl› flantaja dayal› bir güven bulunmaktad›r (Walton, 1958, s. 188).

Toplu pazarl›¤a kat›lan görüflmecilerin, toplu görüflmeler s›ras›ndaki tav›r ve davran›fllar› toplu pazarl›k sonuçlar›n› nas›l etkiler?

SIRA S‹ZDE

4

160


Özet  AMAÇ

1

Toplu pazarl›k nedir?

• Toplu paza pazarl›k, rl›k, sendika sendikalar›n lar›n baflta ücret olmak üzere, çal›flma koflullar›n› belirlemede iflveren karfl›s›nda iflçilerin temsilcisi olarak yer ald›klar› önemli bir faaliyet alan›d›r. Bu yolla iflverenlerin tek tarafl› kural koyma otoritesi k›s›tlanmakta, çal›flanlara da kendi ç›karlar›n› koruma do¤rultusunda kararlara kat›lma hakk› tan›nmaktad›r. Di¤er taraftan, iflveren aç›s›ndan da iflyerindeki verimlilik ve sosyal bar›fl›n sa¤lanmas›ndaa toplu pazarl›k sonucu ulafl›lan uzsa¤lanmas›nd laflman›n da önemi büyük olmaktad›r. • Ulus Uluslara lararas› ras› Çal› Çal›flma flma Örgüt Örgütü ü toplu paza pazarl›¤ rl›¤›› flu flekilde tan›mlanmaktad›r: “Bir tarafta bir iflveren ve ya bir ya da birden fazla iflveren örgütü ile di¤er taraftan iflçileri temsil eden bir veya birden fazla iflçi örgütü aras›nda; çal›flma koflullar› ve istihdam iliflkisinin belirlenmesi; ve /veya iflçiler ve iflverenler aras›ndaki iliflkilerin düzenlenmesi; ve/veya iflveren veya onlar›n örgütleriyle iflçilerin örgüt veya örgütleri aras›ndaki iliflkileri düzenlemek konusunda girifltikleri bütün görüflmelerdir”.  AMAÇ

2

Toplu Pazarl›k gücü nedir?

• Toplu Toplu pazarl pazarl›k ›k gücü, gücü, sendikan sendikan›n ›n veya iflver iflverenin enin,, toplu pazarl›kta kendi flartlar› üzerinde karfl› taraf› anlaflmaya ikna etme yetene¤idir. Sendikan›n gücü; kendi flartlar› üzerinde anlaflmamas›n›n iflverene maliyetinin, yine kendi flartlar› üzerinde anlaflmas›n›n iflverene olan maliyetine oran›d›r. Anlaflmaman›n maliyeti, her iki taraf için de anlaflmazl›ktan do¤an kay›plar olarak tan›mlan›rken, anlaflman›n maliyeti ise, anlaflman›n do¤rudan maliyetleri, anlaflman›n ikincil maliyetleri ve anlaflman›n parasal olmayan maliyetleri fleklinde s›ralanabilir.

 AMAÇ

3

Toplu pazarl›k gücünü belirleyen faktörler nelerdir?

• Toplu paza pazarl›k rl›k gücün gücünü ü belirleye belirleyen n faktörler faktörler çeflit çeflitli li kriterlere göre s›n›fland›r›labilir. Genel olarak, toplu pazarl›k gücünü belirleyen faktörler; “ekonomik”, “yap›sal ve kurumsal”, “yasal” ve “toplu pazarl›k sürecinde belirginleflen” faktörler olarak s›ralanabilir. • Toplu pazar pazarl›k l›k gücünü belirle belirleyen yen faktörle faktörlerin rin belki de en önemlisi, ekonomik faktörlerdir. Ülkenin içinde bulundu¤u ekonomik durum ve hükümetler taraf›ndan izlenen ekonomi politikalar politikalar›› taraflar›n toplu pazarl›ktaki gücünü önemli ölçüde etkiler. Ülkedeki iflsizlik oran› yükseldikçe grevci iflçiler ve aile bireylerinin ifl bulma olas›l›klar› da azalaca¤›ndan bu durum sendikan›n toplu pazarl›ktaki gücünü olumsuz yönde etkileyecektir. Pazarl›k gücünü belirleyen makroekonomik faktörlerin aras›nda özellikle tasarruf ve yat›r›m düzeyi, istihdam durumu, üretim ve istihdam hacmi, ücretler ve fiyatlar genel düzeyi, d›fl ticaret durumu gibi bir çok faktör yer almaktad›r. Bu makroekonomik faktörlerin yan›nda baz› mikroekonomik faktörler de pazarl›k gücü üzerinde etkili olmaktad›r. Toplu pazarl›k gücünü belirleyen mikroekonomik faktörler daha çok iflverenin (firman›n) içinde bulundu¤u ekonomik koflullarla ilgilidir. Bunlar›n bafl›nda, istihdam edilen eme¤in talep esnekli¤i gelmektedir. Firman›n kâr ve verimlilik art›fl oranlar› da pazarl›k gücünü etkiler. Kâr ve verimlilik düzeyi artt›kça iflverenin ücret art›fllar›n› karfl›lamas› kolaylaflacakt›r. Firman›n tahmin edilen kâr düzeyi yükseldikçe sendikan›n gücü ve talepleri de artacakt›r. Ayn› zamanda iflveren de beklenen kârlar›n› riske etmemek için mümkün oldu¤unca sendikan›n teklifine yaklaflacakt›r. • Yap› Yap›sal sal ve ve kurumsal kurumsal fakt faktörler örler aras› aras›nda; nda; topl toplu u pazarl›¤›n, üretimin, endüstrinin, ve sendikan›n yap›s›, sendikalaflma oran› ve sendikalar aras› rekabet say›labilir.


• Pazarl›k Pazarl›k gücünü gücünün n belirlenm belirlenmesinde esinde yasal faktö faktörlerin rlerin önemi, devletin endüstri iliflkileri sistemi içersindeki düzenleyici rolünün yasalarla ayr›nt›l› bir flekilde düzenlendi¤i ülkelerde kendini daha derinden hissettirmektedir. Sendikalaflmay› ve sendikal faaliyetleri teflvik edeci yasal düzenlemeler sendikalar›n nispi pazarl›k gücünü artt›r›rken, tersi bir durum ise sendikan›n pazarl›k gücünü azaltmaktad›r. • Topl Toplu u pazarl›k pazarl›k süreci sürecince nce belirgi belirginlefle nleflen n baz› faktör faktörler ler de toplu pazarl›k gücü üzerinde etkili olmaktad›r. Bunlardan baz›lar›; bilgi ak›fl sistemi, taraflar aras›ndaki iliflkilerin düzeyi, toplu pazarl›¤a kat›lan görüflmecilerin nitelikleri, pazarl›kta kullan›lan strateji ve taktikler ile sendika liderinin güç ve deneyimidir. Toplu pazarl›¤› aç›klamaya yönelik gelifltirilen modeller nelerdir? 4 • Günümü Günümüzde zde toplu pazar pazarl›k l›k iliflki iliflkilerini lerinin n genifllem genifllemesi esi toplu pazarl›¤a yönelik de¤iflik bir çok yaklafl›m ve modelin de ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. 1930’lardan günümüze kadar toplu pazarl›¤› gerek iktisadi ve gerekse sosyal ve davran›flsal aç›dan inceleyen bir çok model ya da yaklafl›k gelifltirilmifltir. Bunlardan baz›lar› flunlard›r; • Toplu paza pazarl›k rl›k süreci sürecinin nin ilk ilk ve ve en basit modeli John R. Hicks taraf›ndan gelifltirilmifltir. Hicks taraf›ndan ortaya at›lan bu modele göre, ücret pazarl›klar›nda iflverenin taviz verme e¤ilimi ile grevin beklenen süresi aras›nda do¤ru yönlü, buna karfl›l›k sendikan›n direnme e¤ilimi ile grevin süresi aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r.

 AMAÇ

161

• Neil W. Chamberl Chamberlain ain pazarl pazarl›k ›k gücü gücü kavram› kavram› ve onun onun belirleyicileri üzerinde yo¤unlaflan bir pazarl›k iliflkisi modeli gelifltirmifltir. Chamberlain’e göre, “pazarl›k gücü, birinin kendi flartlar› üzerinde di¤erini anlaflmaya ikna etme yetene¤idir. Sizin pazarl›k gücünüz, benim sizin flartlar›n›z üzerinde anlaflma iste¤imdir. Bu istek çeflitli faktörler taraf›ndan belirlenir. Sizin pazarl›k gücünüz, yaln›zca sizin beni istedi¤iniz flartlarda anlaflmaya zorlamak için sahip oldu¤unuz kiflisel güçlerinizin bir yans›mas› de¤ildir. Ayn› zamanda bizi çevreleyen ekonomik, politik, sosyo-psikolojik bütün olaylar›n bir yans›mas›d›r. Benim sizin flartlar›n›z üzerinde anlaflma iste¤im, sizin flartlar›n›zla anlaflmaman›n bana olan maliyetinin anlaflmam›n bana olan maliyetine oran›d›r. E¤er anlaflmamam anlaflmamdan daha pahal›ya mal olacaksa anlaflaca¤›m. Bunun aksi durumda ise anlaflmayaca¤›m. Yani, benim sizin flartlar›n›z üzerinde anlaflma iste¤im sizin pazarl›k gücünüzün derecesini temsil edecektir • R. Walton Walton ve ve R. Mc Mc Kersie Kersie davran davran›flsal ›flsal model modellerin lerinde de toplu pazarl›k sürecini pazarl›k stratejisi ve taktikleri aç›s›ndan incelemifllerdir. Onlara göre, toplu pazarl›k süreci davran›flsal aç›dan incelendi¤inde, bu süreçte dört alternatif faaliyet oldu¤u görülür. Bunlar; da¤›t›mc› pazarl›k, birlefltirici pazarl›k, örgüt içi pazarl›k ve davran›flsal yap›lanma modelleridir.

162


Kendimizi S›nayal›m 1. Bir ülkede toplu pazarl›k sisteminin geliflimi ile afla¤›dakilerden hangisi aras›nda bir iliflki yoktur ? a. Sanayileflme süreci b. Demokrasinin geliflimi c. Sendikac›l›¤›n geliflimi d. Sanayide çal›flanlar›n say›s›ndaki art›fl e. D›fl ticaretin geliflmesi

2. Afla¤›dakilerden hangisi toplu pazarl›¤›n unsurlar›ndan biri de¤ildir ? a. Toplu bir hareket oluflu b. Pazarl›¤a dayanmas› c. Kurumsal bir nitelik tafl›mas› d. Dinamik bir süreç oluflu e. Kanuna dayanmas›

3. Afla¤›daki ekonomik faktörlerden hangisi sendikan›n gücünü artt›r›r? a. Üretilen mal›n fiyat esnekli¤inin yükselmesi b. Emek maliyetinin toplam maliyetler maliyetler içindeki pay›n›n artmas› c. Üretimde eme¤in ikâmesinin kolaylaflmas› d. Di¤er üretim faktörlerinin arz esnekli¤inin azalmas› e. Ekonominin durgunluk dönemine girmesi

4. Toplu pazarl›¤›n daha ba¤›ms›z ve iktisat d›fl› faktörlere ba¤l› olarak ele al›nd›¤› dönem afla¤›dakilerden hangisidir? a. 1890’lar b. 1920’ler c. 1930’lar d. 1950’ler e. 1970’ler

5. Afla¤›dakilerden hangisi R. Hicks’in toplu pazarl›k modeline yöneltilen elefltirilerden biri de¤ildir ? a. Taraflar›n birbirlerinin durumlar› hakk›nda tam tam bir bilgiye sahip olmalar› b. Grevlerin nedeninin bilgi eksikli¤i olmas› c. Toplu pazarl›¤›n taraflara belli maliyetler yüklemesi d. Grevlerin taraflar›n taraflar›n rasyonel rasyonel olmayan davran›fllar›ndan kaynaklanmas› e. Toplu pazarl›k pazarl›k sürecinin sadece ücretlerin belirlenmesi süreci olarak ele al›nmas›

6. Afla¤›dakil Afla¤›dakilerden erden hangisi toplu pazarl›kta iflveren için anlaflmaman›n maliyetlerinden biridir? a. Grev sonucu do¤an kay›plar b. Ücret art›fllar› c. Çal›flma koflullar›n›n iyileflmesi d. Elde edilen kazan›mlar›n sendikas›z iflçiler için de emsal oluflturmas› e. Elde edilen kazan›mlar› kazan›mlar›n n di¤er iflverenler iflverenler için de emsal oluflturmas›

7. Neil Chamberlain’e göre, sendikan›n pazarl›k gücü, sendikan›n flartlar› üzerinde anlaflmaman›n iflverene mali yetinin afla¤›dakilerden hangisine oranlanmas›d›r? a. ‹flverenin flartlar› flartlar› üzerinde üzerinde anlaflman›n anlaflman›n sendikaya sendikaya maliyetine b. Sendikan›n flartlar› üzerinde anlaflman›n iflverene maliyetine c. ‹flverenin flartlar› üzerinde anlaflmaman›n sendika ya maliyetine c. Sendikan›n flartlar› üzerinde anlaflmaman›n iflverene maliyetine d. ‹flverenin flartlar› üzerinde anlaflman›n anlaflman›n iflverene maliyetine

8. Afla¤›dakilerden hangisi olas› bir grev karfl›s›nda iflverenin gücünü etkilemez? a. Firman›n mali durumu b. Stoklar›n durumu c. ‹flyerinde kullan›lan teknoloji d. Greve kat›lan iflçilerin niteli¤i e. ‹flyerinde gerekli ifl güvenli¤i güvenli¤i tedbirlerini alma

9. Afla¤›dakilerden hangisi Walton ve Mc Kersie’nin davran›flsal modellerinden, birlefltirici pazarl›¤›n konular›ndan biridir? a. Ücretlerin tespiti b. ‹fl güvenli¤i c. ‹fl sürelerinin belirlenmesi d. Fazla çal›flma ücretinin belirlenmesi e. Sosyal yard›mlar›n belirlenmesi

10. Davran›flsal yap›lanma modeline göre, afla¤›dakiler afla¤›dakiler-den hangisi taraflar›n toplu pazarl›k sürecinde karfl›l›kl› olarak gelifltirdikleri tav›rlardan biri de¤ildir ? a. Çat›flma b. Uyuflma c. ‹flbirli¤i d. Hakeme gitme e. Gizli anlaflma


“


163


‹flsizlik korkusu greve hay›r dedirtti 20.10.2001 Akflam

Bursa Büyükflehir Belediyesi iflçisi, toplu ifl sözleflmelerinde uzlaflma olmay›nca, Türkiye’nin içinde bulundu¤u durumu gözönüne alarak ‘Greve Hay›r’ karar› ald›. ‹flçinin ald›¤› bu karar baz› çevrelerce, ‘Belediye Baflkan› Erdo¤an Bilenser’in, toplu ifl sözleflmeleri konusundaki aç›klamalar› s›ras›nda, d›flar›da asgari ücretle çal›flacak iflçi çok. Unutmamal› ki, aylarca maafl alamadan piyasada çal›flan bir sürü insan var’ fleklinde sarfetti¤i sözleri üzerine, belediye iflçisinde iflsizlik korkusu has›l oldu. Yaklafl›k 2 bin belediye çal›flan›n› ilgilendiren ve 7 ayd›r ücretleri kapsayan 4 madde üzerinde anlafl›lamayan toplu ifl sözleflmesi görüflmelerinin ç›kmaza girmesiyle Erdo¤an Bilenser yönetimindeki belediye ve Hizmet-‹fl Sendikas› aras›nda sert rüzgarlar esmiflti. ‘Grev konusunu iflçimizin tercihine b›rak› yoruz’ diyen Hizmet-‹fl Sendikas› Genel Sekreteri Mahmut Aslan, dedi¤ini yapt› ve iflçinin görüflüne baflvurdu. Geçti¤imiz y›lki toplu sözleflme görüflmelerinin ç›kmaza girmesiyle baflta ifl hafifletme, sakal b›rakma ve saç kaz›tma gibi saçma sapan protestolar yapan iflçiler bu kez de, ‘‹flsiz ve ekmeksiz kalmamak amac›yla greve hay›r’ demesinin alt›nda do¤rusu buza¤› aramak laz›m! Belediye yönetimi, Mart 2001’den geçerli yeni dönem için ilk 6 aya yüzde 4, di¤er 6’flar ayl›k 3 dönem içinde yüzde 10’ar art›fl önermiflti. Sendika ise, ilk 6 aya yüzde 35 zam isterken, di¤er dönemlere de enflasyon oran›nda art›fl talep etmiflti. Konu hakk›nda bir aç›klama yapan Hizmet-‹fl Genel Sekreteri Arslan, iflverenin teklifini reddeden iflçilerin, buna ra¤men ülke koflullar›n› dikkate al›p, grevi tercih etmediklerini söyledi.

Armstrong, K.J., Bowers, D., Burkitt, B.(1988). “The Measurement of Trade Union Bargaining Power” , British Journal of Industrial Relations, Vol. XV, No:1. Ashenfelter, O., Johnson, G. (1969). “Bargaining Theory, Trade Unions and Industrial Strike Activity”, American Economic Review, Vol. 59, No. 1. Biçerli, K. (1992). Sendikalar› Sendikalar›n n Ekonomik Analizi ve ‹flgücü Gelirleri Üzerindeki Etkileri: Türkiye Uygulamas› , Eskiflehir. Chamberlain, N. (1970). “Bargaining Power and the Cost of Disagreeing and Agreeing”, Perspectives on Wage Determination içinde, New York. Chamberlain, N.W., Kuhn J.W. (1986). Collective Bargaining, New York. Gündo¤an, N. (1999). Sendikalar›n Toplu Pazarl›ktaki Gücü, Eskiflehir. ILO (1992). International Labour Conventions and Recommendations 1919-1991, Volume II, Geneva. Leap, T., Grigsby, D. (1986). “A Conceptualization of Collective Bargaining Power”, Industrial and Labor Relations Review, Vol. 39, No:2. Lindbloom, C. (1986). “Bargaining Power in Price and Wage Determination” , Quartly Journal of Economics, Vol. 62. Lordo¤lu, K., Özkaplan, N. ve Törüner, M. (1999). Çal›flma ‹ktisad› , ‹stanbul. Makal, A. (1986). Grev, Kuramlar ve Uluslararas› Farkl›l›klar , Ankara. Marshall, F.R., Briggs, V. (1988). Labor Economics: Theory, Institution and Public Policy , Boston. Özkaplan, N. (1994). Sendikalar ve Ekonomik Etkileri , Ankara. Talas, C. (1997). Toplumsal Ekonomi , Ankara. Walton, R., Mc Kersie, R. (1958). A Behavioral Theory of Labor Negotiations, New York.

”

164


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. e 3. d 4. d 5. c 6. a 7. b 8. e 9. b 10. d

Bkz. To Bkz. Topl plu u Paz Pazar arl› l›k k Ka Kavr vram am›› Bkz. Bk z. To Topl plu u Paz Pazar arl› l›k k Ka Kavr vram am›› Bkz.. Topl Bkz Toplu u Paza Pazarl› rl›k k Gücü Gücünü nü Bel Belirl irleye eyen n Fakt Faktörl örler er Bkz. Bk z. To Topl plu u Paz Pazar arl› l›k k Mod Model elle leri ri Bkz. Bk z. Hi Hick cks’i s’in n Top Toplu lu Pa Paza zarl rl›k ›k Mo Mode deli li Bkz. Bk z. Cha Chamb mber erla lain in’i’in n Topl Toplu u Pazar Pazarl› l›k k Gücü Gücü Mod Model elii Bkz.. Cham Bkz Chamberl berlain ain’in ’in Top Toplu lu Paz Pazarl arl›k ›k Güc Gücü ü Mode Modeli li Bkzz. Top Bk Toplu lu Pa Pazzar arl› l›k k Güc Gücü ü B k z. z. W al al t on on v e Mc Mc K er er s ie ie ’ ni ni n Da Da v ra ra n ›fl ›fl s al al Modelleri Bkz.. Davr Bkz Davran› an›flsa flsall Yap›l Yap›lanm anmaa Mode Modeli li

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Toplu Pazarl›k sisteminin do¤uflu ve geliflimi sanayileflme s anayileflme sürecine, demokrasinin varl›¤›na, hür ve ba¤›ms›z sendikac›l›¤›n siyasal düzenin vazgeçilmez bir kurumu olarak kabul olunmas›na s›k› s›k›ya ba¤l›d›r. Bunun sonucu olarak, toplu pazarl›¤›n bir ülkede geliflmesi de o ülkenin sanayileflme h›z›yla ve o ülkedeki hür ve ba¤›ms›z sendikac›l›k hareketinin geliflimi ile yak›ndan ilintilidir. Artan sanayileflme h›z›na paralel bir flekilde sanayide çal›flanlar›n say›s›n›n da h›zla artmas›, toplu pazarl›k sisteminin daha genifl bir kitleyi kapsamas› sonucunu do¤urmufltur. Toplu pazarl›k sisteminin temelinde serbestlik vard›r. Serbestlik taraflar›n özgürlü¤ünü ve devlet müdahalesinden ar›nm›fl olmalar›n› ifade eder. Bu da ancak hür ve ba¤›ms›z sendikac›l›k hareketinin geliflmesiyle gerçekleflebilir. fiu halde, hür ve ba¤›ms›z sendika olmaks›z›n bir toplu pazarl›k sistemini düflünmek de mümkün de¤ildir. de ¤ildir. Ülkemizin sanayileflme sürecinde yaflad›¤› sorunlar ve sa¤l›ks›z yap›, iflçi s›n›f›n›n ortaya ç›k›fl›n› geciktirmifl, buna ba¤l› olarak da sendikal hareket geliflememifltir.

S›ra Sizde 2 Ülkemizde 2001 y›l›nda yaflanan ekonomik kriz, büyük bir durgunlu¤u ve iflsizli¤i de beraberinde getirmifltir. Böyle zamanlarda iflçiler ifllerini kaybetme tehlikesi nedeniyle neden iyle greve gitmeye daha az istekli olurlar. Bu da sendikalar›n gücünü zay›flat›r. Sendikalar genellikle durgunluk dönemlerinde yeni ekonomik kazan›mlar elde etmeye etmey e çal›flmaktan ziyade varolan kazan›mlar›n› koruma e¤iliminde olurlar. Dolay›s›yla bu kriz de sendikalar›n gücünü olumsuz yönde etkilemifltir. S›ra Sizde 3 Firman›n karl›l›¤› ve verimlilik düzeyindeki art›fllar sendikan›n toplu pazarl›k gücünü olumlu yönde etkiler. Kâr ve verimlilik düzeyi artt›kça iflverenin ücret art›fllar›n› karfl›lamas› kolaylaflacakt›r. Firman›n tahmin edilen kâr düzeyi yükseldikçe sendikan›n gücü ve talepleri de artacakt›r. Ayn› zamanda iflveren de beklenen kârlar›n› riske etmemek için mümkün oldu¤unca sendikan›n teklifine yaklaflacakt›r. S›ra Sizde 4 Toplu pazarl›k s›ras›nda taraflar›n birbirlerine karfl› olan tav›r ve davran›fllar› önemlidir. Toplu pazarl›k pür anlamda ekonomik bir görüflme olsayd›, daha rasyonel ve hissi olmayan bir flekle bürünürdü. Oysa, toplu pazarl›kta ço¤unlukla sendika-iflveren çekiflmelerinin hissi bir atmosferde geliflti¤i görülmektedir. Örne¤in bir görüflmecinin: “Bunlar bizim taleplerimiz, kabul ederseniz sizinle bir anlaflmaya varabiliriz” varabiliriz” fleklindeki olumlu bir ifadesinin yan›nda, “Bunlar bizim taleplerimiz, kabul etmezseniz greve gidece¤iz” biçimindeki olumsuz bir ifadesi pazarl›¤›n seyrini önemli ölçüde etkileyebilir.

11

Sendikalar›n Ekonomik Etkileri

F›kray› bilirsiniz. Timur’un köylerine b›rakt›¤› filin tarlalar›na verdi¤i zarardan ma¤dur olan köylüler, Nasrettin Hoca’ y› “Arkanday›z” diyerek, ikna ederler ve bu durumu flikayet etmek üzere grup olarak Timur’un karargâh›na do¤ru yola ç›- karlar. Karargâha yaklafl›ld›kça içlerini korku bürüyen köylüler en önde yürüyen Hoca’ ya belli etmeden gruptan kaçarlar. Nihayet Timur’un huzuruna kabul edilen hoca “Biz” diye söze bafllay›nca Timur’un “Hangi biz?” sorusuna muhatap olur. Arkas›na dönüp bütün köylülerin kendisini terk etti¤ini anlayan hoca Nas- rettin, Timur’un “Ne için geldin?” sorusuna biraz da kendisini yar› yolda b›rakan arkadafllar›ndan intikam almak için “Gönderdi¤in fil yaln›zl›ktan çok s›k›l›yor, ona bir efl göndermeni istemek için buraday›m” yan›t›n› verir. Acaba iflyerlerinde iflgücünü rahats›z eden ve tek tek herkesin flikayetçi oldu¤u, ama herkesin “birilerinin” bu flikayeti yapaca¤› beklentisi içinde oldu¤u durumlarda iflçi örgütlerinin rolü nedir? Bu örgütler hangi mikro ve makro ekonomik de- ¤iflkenleri nas›l etkilerler? Bu sorular›n yan›tlar›n› bu ünitede bulacaks›n›z.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz: Sendikalar üyelerinin ve kendisine üye olmayan iflçilerin ücretlerini nas›l et-  kilerler?  Sendikalar›n verimlilik üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir?  Sendikalar gerçekten firmalar›n kârl›l›¤›n› azalt›rlar m›?  Sendikalar firma içinde ve firmalar aras›nda ücret da¤›l›m›n› nas›l e tkilerler?  Sendikalar enflasyondan sorumlu mudurlar?  Sendikalar ile iflsizlik aras›nda iliflki var m›d›r?  Sendikalar›n iflgücünün milli gelirdeki pay›n› artt›r›rlar m›?

165

166


SEND‹KALAR EKONOM‹LER‹ GEL‹fiT‹REB‹L‹RLER Dünya Bankas›/13 fiubat 2003 WASHINGTON Dünya Bankas›’n›n, organize iflgücüne mesafeli yaklaflan geleneksel yaklafl›m›n- dan hareket eden bir çal›flmas›nda “bir ülkede iflçilerin büyük ço¤unlu¤unun sendikalara üye olmalar› durumunda ekonominin daha iyi olabilece¤i” belirtilmektedir. Dün yay›nlanan raporun bulgular›na göre, sendikalaflma oranlar›n›n yüksek olmas› iflsizlik ve enflasyon oranlar›n›n daha düflük olmas›na, daha yüksek verimlili¤e ve ekonomik floklara daha çabuk uyum sa¤lanabilmesine yol açmaktad›r. Bankan›n sosyal koruma müdürü Robert Holzmann, Reuter Ajans›na “Banka geçmiflte sendikalara karfl› düflmanca bir tutum izlemifl olabilir. Ancak bu kitap- la gösterilmek istenen fley bankan›n bugün geçmifle göre çok aç›k ve farkl› bir yaklafl›m içinde oldu¤unu göstermektir. Bu sendikalara aç›k bir çek vermek anlam›- na gelmemekle birlikte, büyük bir tekliftir. Çünkü sendikalar çok önemli kurulufllard›r” dedi. Rapor gerek zengin gerekse fakir ülkelerde sendikalara üye olan iflçilerin ortalama ücretlerinin üye olmayanlara göre önemli ölçüde yüksek oldu¤unu göster- mektedir. A.B.D.’de sendika üyelerinin ücretleri %15 daha fazla iken di¤er sanayileflmifl ülkelerde %5-10 daha fazlad›r. Çal›flmada ayr›ca sendika üyeli¤inin vas›fl›-vas›fs›z, erkek-kad›n iflçiler ara- s›ndaki ücret farkl›l›klar›n› azaltt›¤› bulunmufltur. Öte yandan, sendikalar ,aç›k ve fleffaf olmamalar› durumunda problemler ya- ratabilmektedirler. Holzmann “sendikalar›n do¤ru bir flekilde yönetildikleri taktirde de¤iflimi sa¤layan önemli unsurlar olabileceklerini, ancak bunun tersi söz konusu oldu¤unda ise zararl› etkilerinin olabilece¤ini” belirtmektedir. *Bu haber http://www.stuff.conz/stuff/0,2106,2259253 a 6026,00. html ‹nternet adresinden tercüme edilmifltir.

Anahtar Kavramlar • Sen Sendik dika a Yay›lm Yay›lma a Etkisi Etkisi • Sendi Sendikalaflm kalaflma a Tehdid Tehdidii Etkis Etkisi i • Bek Beklem lemee ‹flsizli ‹flsizli¤i ¤i Etkisi Etkisi • Ürü Ürün n piyas piyasas› as› etk etkisi isi

• K›s›tlay›c K›s›tlay›c›› çal›flm çal›flma a kuralla kurallar› r› • Ç›k Ç›k›fl ›fl (exi (exit) t) mekani mekanizma zmas› s› • Ses (voic (voice) e) mek mekani anizma zmas› s›

‹çindekiler • SEND‹KALAR VE ÜCRETLER • Sendikalaflma Ücretleri Belirleyen Tek Unsur mudur? • Sendikalar›n Ücretler Üzerindeki Do¤rudan Etkileri • Sendikalar›n Ücretler üzerindeki Dolayl› Etkileri • SEND‹KALAR VE VER‹ML‹L‹K • Sendikalar›n Verimlilik Üzerindeki Olumsuz Etkileri • Sendikalar›n Verimlilik Üzerindeki Olumlu Etkileri • SEND‹KALAR VE F‹RMA KÂRLILI⁄I • SEND‹KALAR VE ÜCRETLER‹N DA⁄ILIMI • Sendikalar›n Ücret Eflitsizligini Art›rmas› • Sendikalar›n Ücret Eflitsizli¤ini Azaltmas› • SEND‹KALAR VE ENFLASYON • SEND‹KALAR VE ‹fiS‹ZL‹K • SEND‹KALAR VE GEL‹R DA⁄ILIMI

Ünite 11 - Sendikalar›n Ekonomik Etkileri

G‹R‹fi Sanayi devrimi ile birlikte iflçi s›n›f›n›n do¤uflu, bafllang›çta, iflgücünün kötü çal›flma koflullar› ve düflük ücretlerle uzun saatler çal›flt›r›lmas› sonucunu vermifltir. Emek faktörünün bu flekilde özensiz kullan›m› iflçileri sorunlar›n› çözmek amac›yla bir organizasyon çat›s› alt›nda toplanmaya yöneltmifltir. Bu ihtiyaçtan do¤an sendikalar›n temel amac› üyelerinin ücret ve istihdam koflullar›nda iyilefltirmeler yapmakt›r. Sendikalar, yukar›da belirtilen amaç do¤rultusunda faaliyetlerde bulunurlarken, baz› mikro ve makro de¤iflkenler üzerinde de dolayl› yönlerden etkiler do¤ururlar. Bu etkilerin incelenece¤i 11. Ünitede önce sendikalar›n üyelerinin ve üye olmayan di¤er iflçilerin ücretleri üzerinde ne tür etkiler do¤urdu¤u araflt›r›lacakt›r. Ünitede daha sonra sendikalar›n; enflasyon, iflsizlik ve gelir da¤›l›m› gibi ço¤u makro özellik tafl›yan de¤iflkenleri hangi durumlarda nas›l etkileyebilece¤i analiz edilecektir.

SEND‹KALAR VE ÜCRETLER Sendikalaflma Ücretleri Belirleyen Tek Unsur mudur? Sendikalar›n üyelerinin ücretlerini nas›l etkiledi¤i konusunda fikir edinmenin basit yolu, sendikal› ve sendikas›z iflçi ücretlerini karfl›laflt›rarak aradaki fark›n sendikalaflman›n dikalaflman ›n etkisini gösterdi¤ini ileri sürmektir. Ancak böyle bir karfl›laflt›rma iki nedenden dolay› sendikalaflman›n ücretler üzerindeki gerçek etkisini göstermeyebilir. Bunlardan birincisi sendikalaflman›n sendikalaflman›n ücretleri etkileyen tek unsur olmamas›d›r. ‹kincisi, sendikalar sadece kendi üyelerinin ücretlerini de¤il, kendisine üye olmayan iflçilerin ücretlerini de dolayl› yönlerden etkileyebilmektedirler. Dolay›s›yla sendikal›-sendikas›z iflçi ücretlerini karfl›laflt›rarak aradaki fark›n sadece sendikalaflmadan kaynakland›¤›n› kaynakland›¤›n› belirtmek yanl›fl olacakt›r. Sendikalaflma d›fl›nda ücretleri hangi unsurlar›n etkiledi¤ini dört bafll›k alt›nda k›saca inceleyebiliriz.

Verimlilik Farklar› Sendikalar›n genelde büyük firmalarda organize olduklar› bilinmektedir. Bunun nedeni, büyük firmalar›n kârlar› yüksek oldu¤undan hem sendikan›n pazarl›k gücünün yüksek olmas›, hem de bu firmalar›n sendikalaflmaya karfl› direnç göstermemeleridir. Hat›rlanaca¤› gibi, ücret farkl›l›klar› ile ilgili ünitede büyük firmalarda ücretlerin de yüksek oldu¤u, bunun baflka sebeplerle birlikte emek verimlili¤inin yüksek oluflundan kaynakland›¤› kaynakland›¤› belirtilmiflti. Buna göre, büyük firmalarda çal›flan ve daha verimli iflçiler ayn› zamanda sendika üyesi iseler, bunlar›n ücretlerindeki yüksekli¤inin ne kadar›n›n sendikalaflmadan kaynakland›¤›n› tespit etmek zordur. Çünkü, bu iflçiler sendikalar olmasa dahi yüksek verimleri sebebiyle yüksek ücret alabileceklerdir.

Demografik Özellikler Yap›lan gözlemler, sendikalaflman›n sendikalaflman›n erkekler ve k›demli iflçiler aras›nda daha yayg›n oldu¤unu göstermektedir. Erkek iflçiler genelde kad›nlara oranla daha fazla fiziksel güç gerektiren ifllerde çal›flt›klar›ndan daha yüksek ücret alabilmektedirler. Bunun gibi k›demli iflçiler de k›demleri dolay›s›yla daha yüksek ücret al›rlar. Bu iflçilerin ayn› zamanda sendika üyesi olmalar› ücret art›fllar›n›n ne kadar›n›n sen-

167

168


dikalaflmadan, ne kadar›n›n ise iflçilerin demografik özelliklerinden kaynakland›¤›n›n tespitini güçlefltirir.

‹flin Niteli¤i Ücretin belirleyicilerinden birisi de yap›lan iflin niteli¤idir. Ücret farkl›l›klar› ile ilgili ünitede, iflin zor ve tehlikeli oldu¤u durumlarda iflçilerin telafi edici ücret farkl›l›¤› (TEÜF) ad›nda alternatif ifllere nazaran daha yüksek ücret alabildikleri belirtilmiflti. Araflt›rmalar bu tür kötü çal›flma koflullar›na sahip iflçilerin sendikaya üye olma ihtimallerinin daha yüksek oldu¤unu göstermektedir. Bu durumda söz konusu iflçilerin ald›klar› yüksek ücretlerin tümü sendikalaflmadan kaynaklanmamakta, TEÜF’n›n da burada katk›s› bulunmaktad›r.

Piyasa Yap›s› Sendikalaflma gibi ücretleri etkileyen bir baflka unsur da firman›n faaliyet gösterdi¤i piyasan›n yap›s›d›r. Eksik rekabetçi piyasalarda (tekel, oligopol gibi) firmalar›n afl›r› kâr elde etmeleri sendikalar›n daha sald›rgan politika izlemelerini sa¤layabilmektedir. Öte yandan eksik rekabet piyasalar›nda iflverenlerin afl›r› karlar elde etmeleri daha kaliteli iflçi çal›flt›rmalar›n› ve daha yüksek ücret vermelerini mümkün k›lmaktad›r. Dolay›s›yla eksik rekabetçi bir firmada sendikalar›n ücretler üzerindeki gerçek etkisini ölçmek zordur. Bunu ölçmek isteniliyorsa sendikal›-sendikas›z iflçi ücretleri karfl›laflt›r›l›rken piyasa yap›s›n›n da hesaba kat›lmas› gerekir.

Sendikalar›n Ücretler Üzerindeki Do¤rudan Etkileri Do¤rudan etki daha önce sendikaya üye olmayan iflçilerin sendikaya üye olmalar› durumunda ücretlerinde meydana gelen de¤iflmeyi gösterir. Sendikalar genellikle ekonomide mevcut olduklar›ndan bu etkiyi ampirik olarak test etmek bir hayli güçtür. Ancak yap›lan çok say›da araflt›rma sendikalar›n üyelerinin ücretlerini önemli ölçüde yükseltti¤ini göstermektedir (Bkz.Biçerli,1992:85-90). Sendikalar›n ücretler üzerindeki do¤rudan etkisi genelde monopson piyasas›nda ücret oluflumu ile aç›klan›r. Buna göre sendikalar›n olmad›¤› durumda iflveren adeta tek al›c› gibi davranarak iflgücüne verimlili¤inin alt›nda ücret verebilmektedir. ‹flçilerin sendikalaflmas› ücreti verimlili¤e uygun bir düzeye veya rekabetçi pi yasan›n ücret düzeyine çekebilece¤i gibi, istihdam› da artt›rabilecektir.

Sendikalar›n Ücretler Üzerindeki Dolayl› Etkileri ‹fl piyasalar›, sendikal› ve sendikas›z sektörler ile bir bütünlük içinde oldu¤undan, sendikal› sektördeki ücret art›fllar›n›n art›fllar›n›n sendikas›z sektördeki istihdam› istihdam› ve ücretleri dolayl› yönden etkilemesi mümkündür. Dolay›s›yla sendikal›-sendikas›z sendikal›-sendikas›z sektörler aras›ndaki bu karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤› göz ard› ederek her iki sektör ücretleri aras›ndaki fark›n sendikalaflmadan kaynakland›¤›n› söylemek yanl›fl olacakt›r. Bu ünitede, sendikalar›n sendikas›z sektör üzerindeki dolayl› etkileri Sendika ve Ürün Piya- Yay›lma Etkisi , Sendikalaflma Tehdidi Etkisi , Bekleme ‹flsizli¤i Etkisi ve sas› Etkisi olmak üzere dört bafll›k alt›nda incelenecektir. Sendika Yay›lma Etkisi: Sendikal› sektörde ücret art›fl› nedeniyle iflsiz kalan iflçilerin sendikas›z sektöre geçerek burada ücretleri düflürmeleridir.

Sendika Yay›lma Etkisi Yukar›da sendikalar›n genelde üyelerinin ücretlerini yükselttikleri belirtilmiflti. Ekonominin iki sektörden olufltu¤unu, sendikalaflman›n olmad›¤›n› olmad›¤›n› ve her iki sektörde de ücretlerin birbirine eflit oldu¤unu varsayal›m. varsayal›m. Bu sektörlerden birinde iflçilerin sendikaya üye olmalar› ücretlerinin yükselmesine sebep olacakt›r. Emek ta-

169


lep e¤risinin negatif e¤imli oldu¤u hat›rlan›rsa, bu sektörde ücretlerin yükselmesi istihdam›n azalmas›na sebep olacak, baz› iflçiler bu nedenle ifllerini kaybedeceklerdir. Sendikal› sektörde ücret yükselmesi nedeniyle ifllerini kaybeden iflçiler sendikas›z sektöre geçerler ise ne olacakt›r? Bu taktirde sendikas›z sektörde emek arz› artaca¤›ndan ücretler düflecektir. Görüldü¤ü gibi, bafllang›çta her iki sektörde de ücretler ayn› düzeydeyken sendikalaflma ile birlikte hem sendikalaflan sektörde ücret artm›fl, hem de sendikas›z sektörde ücretler düflerek ücret farkl›l›¤› meydana gelmifltir.

Sendikalaflma Tehdidi Etkisi Yay›lma etkisinde sendikalaflma sonras›nda sendikal› sektörde ücretlerin yükseldi¤i ve ortaya ücret farkl›l›¤›n›n ç›kt›¤› belirtildi. Sendikalar›n üyelerine sa¤lad›klar› bu avantajlar sendikas›z sektörde de iflçilerin örgütlenme çabas› içine girmelerine sebep olacakt›r. Sendikas›z sektördeki iflverenler iflçilerinin sendikalaflmas›n› önlemek için iflçilerine sendikal› iflçilerin ald›klar›na yak›n bir ücret teklif edebilecektir. Böyle bir uygulama her iki tarafa da faydalar sa¤layacakt›r. Sendikalaflma tehdidi ile iflçilerine yüksek ücret ödemek zorunda kalan iflveren planlad›¤›ndan fazla ücret ödemek zorunda kalsa da baz› aç›lardan avantajlar elde edecektir. ‹flveren böyle davranmakla sendikalaflmadan kurtulup personel politikalar›n› esnek tutmaya devam edecektir. Çünkü, iflverenlerin sendikalardan temel yak›nma noktalar› sadece ücretleri yükseltmeleri de¤il, ifle girifl-ç›k›fl ve terfi gibi konularda iflverenin inisiyatifini ortadan kald›rmalar›d›r. ‹flveren iflçileri sendikalaflmadan vazgeçirerek bu konularda sahip oldu¤u esnekli¤i korumufl olacakt›r. Ayr›ca sendikal› iflyerlerinde grev olurken kendi iflyerinde grevin olmay›fl› ve üretimin kesintisiz devam etmesi de iflverenin sa¤layaca¤› bir baflka fayda olacakt›r. Sendikalaflma tehdidi ile yüksek ücret alan iflçiler bunun d›fl›nda baflka faydalar da sa¤larlar. Bunlar›n bafl›nda sendikaya üye olman›n getirece¤i yükümlülüklerden (aidat ödemek, sendika toplant›lar›na kat›lmak gibi) kurtulmak gelmektedir. Ayr›ca iflçilerin greve girmeleri söz konusu olmayaca¤›ndan, grev nedeniyle ücret geliri kayb› da söz konusu olmayacakt›r. Sendikalar ile ilgili araflt›rmalar›yla tan›nan Richard Freeman ve James Medoff A.B.D.’de tehdit etkisinin özellikle büyük firmalarda söz konusu oldu¤unu, sendikalaflman›n sendikas›z büyük firmalarda ücretleri %10-20 oran›nda artt›r›rken yan ödemeleri de artt›rd›¤›n› belirlemifllerdir.

Sendikalaflma Tehdidi Etkisi: ‹flverenin iflyerindeki potansiyel bir sendikalaflma ihtimalini ortadan kald›rmak amac›yla iflçilerine sendikal› iflçilerin ald›klar› ücretin ayn›s›n› veya ona yak›n bir ücreti vermesidir.

Sizce, sendika yay›lma etkisi mi yoksa sendikalaflma tehdidi etkisi mi daha kuvvetli oldu¤unda sendikal›-sendikas›z iflçiler aras›nda daha fazla dayan›flma olacakt›r?

SIRA S‹ZDE

1

Bekleme ‹flsizli¤i Etkisi Sendikal› sektörde ücretin yüksek olmas› bu sektörde ifl bulman›n getirisini yükseltecektir. Bu durum baz› sendikas›z iflçilerin gelecekte sendikal› bir ifl bulmak amac›yla ifllerini b›rakmalar›na ve önceden sendikal› olup da iflsiz kalan iflçilerin sendikas›z sektörde çal›flma yerine sendikal› sektörde ifl bulmak için beklemelerine sebep olacakt›r. ‹flçilerin bu flekilde davranmalar›-emek talep e¤risinin esnekli¤ine ba¤l› olarak-kimi zaman sendikas›z iflçi ücretlerinin düflmesine, kimi zaman ise yükselmesine sebep olabilmektedir.

Bekleme ‹flsizli¤i Etkisi: Geçici iflsizlik türüdür. Sendikal› sektörde çal›fl›yorken iflsiz kalan bireylerin düflük ücretli sendikas›z sektörde çal›flmak yerine sendikal› sektörde ifl aramalar› veya sendikas›z sektörde çal›flan bireylerin iflten ayr›l›p beklenen gelirlerin daha yüksek oldu¤u sendikal› sektörde ifl aramalar›d›r

170


Ürün Piyasas› Etkisi Ürün Piyasas› Etkisi: Sendikal› iflçilerin ücret art›fl› nedeniyle sendikal› sektörde maliyetlerin ve fiyatlar›n yükselmesi, buna ba¤l› olarak tüketici talebinin sendikas›z sektörde üretilen mallara yönelmesidir. Sendikas›z sektörün ürünlerine olan talebin artmas› bu sektörde emek talebinin ve ücretlerin yükselmesine sebep olacakt›r.

Bu etkiye göre, sendikalar›n ücret art›fl› sa¤lamalar› o sektörde maliyet art›fllar›na yol açacak, bu art›fllar da sendikal› sektörde üretilen mallar›n fiyatlar›na yans›yacakt›r. Bu durumda tüketiciler daha pahal› olan sendikal› sektörün üretti¤i mallar yerine daha ucuz olan sendikas›z sektörde üretilen mallar› sat›n almay› tercih edeceklerdir. Sendikas›z sektörün üretti¤i mallara olan talep art›fl› türetilmifl bir talep olan iflgücü talebini de artt›racak, sendikas›z sektörde iflçi ücretlerinin yükselmesine neden olacakt›r. Bundan dolay› ürün piyasas› etkisini dikkate almadan yap›lacak hesaplamalar tam sendika ücret etkisini oldu¤undan küçük gösterecektir. Buraya kadar sendikalar›n çeflitli yollardan sendikal› ve sendikas›z iflçi ücretlerini nas›l etkileyebilece¤ini inceledik. Bu konuda ABD ve Avrupa ülkeleri için yap›lan çal›flmalar›n ço¤u sendikalaflma tehdidi ve ürün piyasas› etkilerinin yay›lma etkisinden daha büyük oldu¤unu ve sendikalar›n genelde sendikas›z iflçi ücretleri üzerinde pozitif etkileri oldu¤unu bulmufltur. Türkiye’de veri eksikli¤i nedeniyle bu alanda çok say›da araflt›rma yap›lamam›flt›r. Yap›lan az say›da araflt›rmalardan birinde sendikalar›n 1950-1975 döneminde ücretleri %30 oran›nda artt›rd›¤› bulunmufltur. 1990 y›l›na ait verilerin kullan›ld›¤› bir baflka çal›flmada ise sendikalaflma oran›ndaki %10’luk bir art›fl›n ç›plak ücretleri %11 oran›nda artt›rd›¤› sonucu elde edilmifltir.

SEND‹KALAR VE VER‹ML‹L‹K Bildi¤imiz gibi, verimlilik kullan›lan girdi birimi bafl›na düflen ürün (ç›kt›) miktar›n› gösteren bir kavramd›r. Sendikalar›n verimlilik ile ilgisini araflt›ran çal›flmalar baz› sendika uygulamalar›n›n verimlili¤i olumlu yönde etkilenirken, baz›lar›n›n olumsuz etkilerinin oldu¤unu göstermektedir. Bu nedenle sendikalar›n olumlu ve olumsuz etkilerinin neler oldu¤unu ayr› ayr› incelememiz yararl› olacakt›r.

Sendikalar›n Verimlilik Üzerindeki Olumsuz Etkileri K›s›tlay›c› Çal›flma Kurallar› K›s›tlay›c› Çal›flma Kurallar›: Sendikalar›n pazarl›k güçlerinin yüksek oldu¤u dönemlerde kabul ettirdikleri, iflvereni gere¤inden fazla iflçi istihdam etmeye zorlayan ve/veya teknolojik geliflmeye direnen kurallard›r.

Sendikalar›n pazarl›k güçlerinin iflverenlerin pazarl›k güçlerinden fazla oldu¤u durumlarda toplu ifl sözleflmelerine koyduklar› baz› uygulamalar iflverenin gere¤inden fazla iflçi istihdam etmesine neden olmaktad›r. Sendika bazen haftal›k veya günlük üretimi s›n›rlama yoluna gidebilmekte veya zaman tüketici üretim metotlar›n›n uygulanmas› konusunda ›srar edebilmektedir. Örne¤in, belirli bir yerin bo yanmas› söz konusu ise sendika sprey tabancalar›n›n kullan›m›n› yasaklayabilmektedir. Sendika kimi durumda herhangi bir iflin yap›lmas› için çal›flt›r›lmas› gereken iflçi say›s›n› do¤rudan belirleyerek veya iflçilerin yapt›klar› ifle iliflkin hukuksal k›s›tlamalar getirerek de iflverenin hareket alan›n› daraltabilmektedir. Örne¤in, sendika metal ve duvar iflçilerinin iflleri ile ilgili basit marangozluk ifllerini yapmalar›n› yasaklayabilmektedir. ‹flveren bu durumda normalde di¤er iflçilerin yapabilece¤i ufak tefek ifller için marangoz çal›flt›rmak durumunda durumunda kalacakt›r. Bunun gibi, sendikan›n atamalarda k›dem esas› üzerinde ›srar etmesi bunu iflçinin yetenek ve etkinli¤ine göre yapmak isteyen iflveren için k›s›tlay›c› bir durum olarak kabul edilmektedir. Sendikalar›n bu flekilde k›s›tlay›c› kurallara baflvurmalar›n›n temel sebebi, verimlilik art›fl› sa¤layan yeni teknolojilerin iflsizli¤e neden olmas›n› önlemektir. Ancak kaynaklar›n etkin kullan›m›n› k›s›tlayan ve verimlili¤i düflüren bu kurallar›


171

uygulamak k›sa dönemde grev silah›n› kullanarak mümkün olabilse de, bu tür uygulamalar uzun dönemde genellikle baflar›s›zl›kla sonuçlanmaktad›r. Çünkü bu kurallar›n uzun süreli uygulanmas› sendikalara verilecek afl›r› kârlar›n ortadan kalkmas› sonucunu vermektedir.

Grevler Sendikalar›n verimlilik üzerinde olumsuz sonuçlar do¤uran bir uygulamas› da grevlerdir. Toplu ifl görüflmeleri boyunca sendika ile iflveren belirli bir anlaflmaya ulaflamad›klar›nda grev meydana gelir ve üretim durur. Grev nedeniyle firma sat›fl geliri kayb›na u¤rarken, iflçiler de çal›flmad›klar çal›flmad›klar›› için ücret geliri kayb›na u¤rarlar. Üretim ak›m›n›n grevler nedeniyle durmas› flüphesiz ekonomi aç›s›ndan etkinlik ve verimlilik kayb›d›r. Grevler nedeniyle ekonominin u¤rad›¤› üretim ve verimlilik kayb› her sektör ve zaman için ayn› olmayacakt›r. Örne¤in, PVC kap› pencere üreten bir fabrikada greve gidilmesi belirli say›da iflgününün kaybolmas›na neden olsa da, tüketicileri fazla etkilemeyecektir. Tüketici bu konudaki ihtiyac›n› erteleyebilece¤i gibi, baflka bir marka PVC kullanmay› da tercih edebilecektir. Öte yandan, hava yollar›nda veya kamu tafl›mac›l›k sisteminde meydana gelebilecek bir grev, grevin taraf› olmayan tüketiciler, iflçiler ve firmalara önemli maliyetler yükleyebilecektir. Bunun gibi ürünün stoklanabilir oldu¤u iflkollar›nda iflverenlerin grev öncesinde vardiya say›s›n› ve üretimi artt›rmalar› grev nedeniyle üretimin düflmesini engelleyebilmektedir.

Sektör De¤ifltirme Maliyeti Konunun bafl›nda yay›lma etkisi incelenirken sendikal› sektörde ücret art›fl› nedeniyle iflsiz kalan iflçilerin sendikas›z sektöre kolayca geçtikleri belirtilmiflti. Oysa gerçekte, ifl aramak ve eme¤in bir sektörden di¤erine geçifli hem do¤rudan hem de f›rsat maliyetleri olan bir faaliyettir. Bu maliyetler göz önüne al›nd›¤›nda, sendikalar›n etkinlik ve verimlili¤i olumsuz yönde etkiledi¤i söylenebilir.

Sendikalar›n Verimlilik Üzerindeki Olumlu Etkileri Sendikalar›n Toplu Bir Ses Oluflturmas› ‹flçilerin iflle ilgili problemleri oldu¤unda baflvurabilecekleri iki mekanizma vard›r. Bunlar: ç›k›fl ve ses mekanizmalar›d›r. Ç›k›fl mekanizmas› nda nda çal›flma koflullar›ndan memnun olmayan iflçi ifli b›rakarak çal›flma koflullar› daha iyi olan baflka bir ifl aramaktad›r. Ancak bu mekanizma iki aç›dan firmalar›n arzu etmedikleri bir çözüm yoludur. ‹lk olarak, iflçiler iflten ayr›l›rlarsa firma yeni gelen iflçileri ifle almak ve e¤itmek için önemli ölçüde maliyetlere katlanacakt›r. ‹kinci olarak, ç›k›fl mekanizmas› ile birlikte nitelikli iflçilerin ifllerini b›rakmalar› firma aç›s›ndan önemli bir kay›p olacakt›r. Bunun tersine ses mekanizm mekanizmas› as› ifli b›rakmay› de¤il iflçilerin iflverenle de¤iflmesini istedikleri konular› tart›flmalar›n› ifade etmektedir. Sorunlar›n iletiflim yoluyla çözülmesi iflçilerin firmay› terk etmelerini engelleyecek, firma hem nitelikli iflgücünü kaybetmeyecek, hem de yeni iflçileri ifle alma ve e¤itme maliyetlerinden kurtulmufl olacakt›r. Bu yönü dolay›s›yla ses mekanizmas›n›n ç›k›fl mekanizmas›ndan daha iyi oldu¤u aç›kt›r.

Ç›k›fl (exit) Mekanizmas›: Çal›flma koflullar›ndan memnun olmayan iflçilerin çal›flt›klar› ifllerden ayr›larak isteklerine uygun baflka ifllerde çal›flmalar›d›r.

Ses (voice) Mekanizmas›: Çal›flma koflullar›ndan memnun olmayan iflçilerin sorunu iflverene ileterek çözmelerini ifade eder. ‹flçilerin sorunlar› iflverene birlikte iletmeleri (toplu ses) tek bafllar›na iletmelerinden (bireysel ses) daha etkilidir. Sendikalar toplu sesi sa¤larlar.

172


‹flçilerin problemlerin çözümü için ses mekanizmas›n› kullanmalar› daha iyi bir çözüm olmakla birlikte, iflçilerin bireysel olarak bu konuda etkili olabilmeleri çok zordur. Çal›flma koflullar› hakk›nda iflçilerin ço¤unlu¤u flikayetçi olsa da, herkes “birilerinin” bu flikayeti iflverene aktarmas›n› isteyecek kendisi bu konuda gönüllü olmayacakt›r. Sorunlar› iflverene aktarma cesareti gösteren iflçi ya da iflçiler ise iflveren taraf›ndan dikkate al›nmayacak ve problem ç›kar›c› lar lar olarak isimlendirilebileceklerdir. ‹flte, sendika herkesin rahats›zl›k duydu¤u konular› iflverenle tart›flarak bu konuda toplu bir ses oluflturur. ‹flçileri tek tek dikkate almayabilecek iflverenler, iflçilerin tümünü temsil eden sendikalar› ciddiye al›p sorunlar› çözme yoluna gidebileceklerdir. Bu ise hem iflçi devrini düflürüp k›dem seviyesini yükseltecek hem de problemleri çözülmüfl iflçilerin morallerini ve motivasyonlar›n› yükselterek verimlili¤in artmas›n› sa¤layacakt›r.

Sendikalar›n ‹fl Güvencesi Sa¤lamas› E¤itimin bir çefliti de sorarak ö¤renme dir. dir. Herhangi bir iflin nas›l yap›ld›¤›n› deneme/yan›lma metodu ile ö¤renmek zaman al›c› ve maliyetli bir yoldur. Öte yandan, firma içindeki yafll› insanlar›n genç personele yard›mc› ve ö¤retici olma konusunda genelde çekimser davrand›klar› bilinmektedir. fiüphesiz bunun sebebi yafll› iflçilerin pozisyonlar›n› genç iflçilere kapt›rabilecekleri endiflesidir. Sendikalar›n terfi ve iflten ç›karmalarda k›dem esas›n› uygulatmas› k›demli iflçilerin kendilerini gü vende hissetmelerini sa¤layacakt›r. Böyle bir ortam k›demli iflçilerin bilgi ve tecrübelerini genç iflçilere daha rahat aktarmalar›n› sa¤layacak, sa¤layacak, iflgücünün verimlili¤i yükselecektir.

Teknolojik Geliflme ve Daha ‹yi Yönetim Daha önce sendikalar›n k›s›tlay›c› çal›flma kurallar› ile teknolojik geliflmeye karfl› direnebildiklerini belirtmifltik. Sendikalar›n teknolojik geliflmeyi teflvik eden bir yönü de vard›r. Sendikalar›n çabas› ile ücretlerin yükselmesi maliyetlerin artmas›na neden olacak, firman›n içinde bulundu¤u ürün piyasas› rekabetçi ise firma maliyet art›fl›n› fiyatlara yans›tamayaca yans›tamayacakt›r. kt›r. Firman›n bu durumda ayakta kalabilmesinin yolu verimlili¤i yükseltmesidir. ‹flveren kulland›¤› sermaye mal› miktar›n› artt›rarak iflçi bafl›na daha fazla makine ve teçhizat düflmesini sa¤layabilir. Bu ise verimlilik art›fl›d›r. Sendikalaflman›n Sendikalaflma n›n iflverenlerin daha fazla sermaye kullanmaya teflvik etmesi konusunda farkl› flekilde düflünmek de mümkündür. Buna göre sendikalar›n ücretleri yükseltmesi kârlar› azaltarak yeni yat›r›mlar›n (teknolojinin yenilenmesi, makine ve teçhizat say›s›n›n artt›r›lmas› gibi) iptal edilmesine de sebep olabilmektedir. Bu konuda yap›lan araflt›rmalar›n baz›s›nda sendikalaflman›n sendikalaflman›n teknolojik geliflmeyi artt›rd›¤›, baz›s›nda sendikalaflma sendikalaflman›n n›n teknolojik geliflmeyi olumsuz etkiledi¤i sonucuna ulafl›lm›flt›r. Sendikalaflman›n verimlilik üzerindeki di¤er olumlu etkisi yönetimin performans›n› gelifltirmesidir. Firmalar eme¤i etkin kullanman›n maliyeti küçük oldu¤unda etkin kullan›m hususunda fazla titiz davranmayabilmektedirler. Ancak, güçlü sendikalar ve yüksek ücret talepleri firmalar› sendika taleplerini karfl›lamak ve kârl›l›klar›n› koruyabilmek için daha iyi personel ve üretim metotlar›n› bulma ya yöneltmektedir. Firmalar bu durumda daha iyi yöneticiler çal›flt›rmak, denetle yici personelin e¤itim durumunu yükseltmek, üretim standartlar›n› yükseltmek ve iflçileri denetlemek için daha etkin metotlar kullanmak gibi yönetim performans›n› artt›ran uygulamalar uygulamalaraa yönelmektedir.


Sendikalar-verimlilik iliflkisine yönelik dünyada yap›lan çal›flmalar genelde sendikal› iflçilerin daha verimli olduklar›n›, bunun da sendikal› sektördeki ücretlerin yüksekli¤i, ifli b›rakma oranlar›n›n düflüklü¤ü, ifl uyuflmazl›¤›n›n az olmas› gibi nedenlerden kaynakland›¤›n› göstermektedir. Ülkemizde bu konuda çok say›da çal›flma oldu¤u söylenemez. Bunun temel nedeni veri yetersizli¤idir. Türkiye için yap›lan bir çal›flmada Petrol, Kimya, Lastik iflkollar›nda yer alan 42 firmadan sadece 11’ine ait sonuçlar istatiksel aç›dan anlaml› bulunmufl, bunlar›n da sadece ikisinde sendikalar›n verimlilik etkisinin pozitif oldu¤u saptanm›flt›r.

SEND‹KALAR VE F‹RMA KÂRLILI⁄I Sendikalar›n firma kârl›l›¤› üzerindeki etkilerini inceleyen çal›flmalar›n genelinde ulafl›lan sonuç sendikalar›n baz› durumlar d›fl›nda firma kârl›l›¤›n› azaltt›¤› yönündedir. Burada cevab› aran›lacak soru soru sendikalar›n kârlar› kârlar› azaltmas›n›n iyi mi yoksa kötü mü oldu¤udur. Bu soruya “ Piyasa yap›s›na göre de¤iflir” cevab›n› vermek gerekir. E¤er sendika tekelci bir firman›n kâr›n› azalt›yorsa, tekelci kârlar sermaye sahiplerinden iflçilere do¤ru da¤›t›lm›fl olacakt›r. Öte yandan, sendikalar rekabetçi bir piyasada faaliyet gösteren ve zaten normal düzeyde kâr elde eden iflverenlerin kârlar›n›n azalmas›na neden oluyorsa; firmalar›n kapanmas›na ve endüstride üretimin düflmesine, sonuçta tüketicilerin daha yüksek fiyat ödemelerine neden olacaklard›r. Nitekim yap›lan gözlemler sendikalar›n tekelci rantlar› paylaflt›klar›n›, ancak rekabetçi piyasalarda kârlar› etkileyemedi¤ini göstermektedir. Bunun birbiri ile ba¤lant›l› iki sebebi olabilir.(1) Rekabetçi piyasalarda kârlar normal düzeydedir ve sendikalar›n alabilece¤i bir fazlal›k yoktur ve (2) bu iflkollar›nda sendikalar güçlü de¤ildir. Yukar›da sendikalar›n genelde kârl›l›¤› azaltt›¤› belirtilmiflti. Bu durumun istisnalar› da vard›r. Sendikalar ücretleri artt›¤›nda bazen piyasadaki firmalar›n biraraya gelerek fiyat tespitinde tekelci gibi davrand›klar› ve maliyet art›fl›n› fiyatlara fazlas›yla yans›tarak kârlar›n› artt›rd›klar› da görülebilmektedir. Bunun d›fl›nda, firmalar›n ciddi ekonomik s›k›nt› içinde olduklar› ve kapanma noktas›na geldikleri baz› durumlarda sendikalar›n daha düflük ücretlere destek vererek firmalar› b›çak s›rt› pozisyonundan kurtard›klar› da gözlenmifltir. Uzun vadede taraflar›n her ikisi için de yarar sa¤layan böyle bir davran›fl›n toplum refah›n› olumlu etkiledi¤i aç›kt›r.

SEND‹KALAR VE ÜCRETLER‹N DA⁄ILIMI Sendikalar›n ücretlerin da¤›l›m› üzerindeki etkilerinin incelenmesi asl›nda ücretler aras›ndaki eflitsizli¤i artt›r›p artt›rmad›¤›n›n sorgulanmas›d›r. Baz› bilim adamlar› sendikalar›n ücretler aras›ndaki eflitsizli¤i artt›rd›klar›n›, baz›lar› ise bu tür eflitsizlikleri gidererek ücret da¤›l›m›n› daha dengeli hale getirdiklerini savunmaktad›rlar. Her iki görüflün dayanaklar›n›n neler oldu¤unu k›saca incelememiz gerekir.

Sendikalar›n Ücret Eflitsizli¤ini Artt›rmas› Sendikalar›n ücret eflitsizli¤ini artt›rd›¤›n› savunanlar›n temel hareket noktas›, ya y›lma etkisidir. Hat›rlanaca¤› gibi bafllang›çta ücretlerin ayn› düzeyde oldu¤u iki iflkolundan birinde sendikalaflma sendikalaflma olmas› o sektörde ücretlerin yükselmesine, di¤erinde ise düflmesine sebep olarak ücret farkl›l›klar›n› do¤urmaktayd›. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda sendikalar›n ücret da¤›l›m›ndaki eflitsizli¤i artt›rd›¤› söylenebilir.


174

SIRA S‹ZDE

2

Yay›lma etkisi de¤il de sendikalaflma tehdidi etkisi daha kuvvetli olsayd› sendikalar›n ücret da¤›l›m›n› bozucu etkisi nas›l olurdu? Bu konudaki görüfllerin ikinci dayanak noktas›n› sendikan›n iflvereni denge ücret düzeyinin üstünde bir ücret ödemeye zorlamas› durumunda iflverenin uzun dönemde o ücret düzeyinde çal›flt›rabilece¤i en nitelikli iflgücünü istihdam edece¤i gerçe¤i oluflturmaktad› oluflturmaktad›r. r. Örne¤in, sendika lise mezunlar›na verimliliklerinin üstünde bir ücret ödenmesini sa¤larsa, iflverenler o ücret düzeyinde daha verimli olan yüksekokul mezunlar›n› çal›flt›rmaya yönelecekler, lise mezunlar›n› kademeli olarak tasfiye edeceklerdir. Sonuçta yüksekokul mezunu iflçilerin talebi ve ücretleri artarken lise mezunlar›n›n talebi ve ücretleri düflecek, iki grup iflçi aras›ndaki ücret eflitsizli¤i büyüyecektir.

Sendikalar›n Ücret Eflitsizli¤ini Azaltmas› Bir grup iktisatç›ya göre, sendikalar hem firma içinde hem de firmalar aras›nda ücret da¤›l›m›nda eflitleyici rol oynarlar. Sendikalar›n firma içinde eflitli¤i sa¤lay›c› uygulamalar›n›n uygulamalar›n ›n bafl›nda eflit ifle eflit ücret uygulamas› gelir. Sendikalar›n olmad›¤› durumda ücretler iflverenler taraf›ndan serbestçe belirlenmektedir. ‹flverenler ücretleri belirlerken ço¤u kez iflçilerin performanslar›n› ölçü olarak al›rlar. Ancak bazen subjektif yarg›larla da iflçiler aras›nda ay›r›m yapabilmekte ve ayn› ifli yapan iflçilere farkl› ücretler verebilmektedirler. Sendikalar üyelerini yönetimin bu tür keyfi kararlar›ndan korumak için eflit ifle eflit ücret prensibini hayata geçirirler. Sendikalar bunu yapmakla hem iflçiler aras› dayan›flmay›, hem de kendi kurumsal güçlerini korumay› amaçlarlar. Çünkü sendika ücret eflitsizli¤ini sa¤layamad›¤› sa¤layamad›¤› zaman iflçilerin sendikalaflma talepleri önemli ölçüde düflebilecektir. Sendikalar›n firma içinde ücret eflitsizli¤ini azaltmakla izleyecekleri ikinci yol bütün iflçilere ayn› miktar ücret art›fl› alarak iflçiler aras›ndaki ücret farkl›l›klar›n› oransal olarak azaltmakt›r. Bir iflletme de en yüksek ücretin 100.000TL, en düflük ücretin ise 50.000TL oldu¤unu varsayal›m. En düflük ücret alan iflçi en yüksek ücretin %50’si kadar kazanmaktad›r. fiimdi sendikan›n bütün iflçilerin ücretlerine 20.000TL’l›k art›fl elde etti¤ini ett i¤ini düflünelim. Bu durumda en yüksek ücret 120.000TL’na, en düflük ücret ise 70.000 TL’ s›na yükselecektir. Yeni durumda en düflük ücret en yüksek ücretin %58’ine yükselmifl, ücretler aras›ndaki fark daralm›flt›r. Sendikalar sadece firma içinde de¤il firmalar aras›nda da ücret eflitsizli¤ini daralt›c› rol oynayabilmektedirler. Sendikalar›n bir iflkolunda az say›da firma yerine iflkolunun daha genifl bir k›sm›nda organize olmalar› pazarl›k güçlerini artt›rman›n olmazsa olmaz kofluludur. Sendikalar az say›da firmada organize olmufllarsa sendikalar nedeniyle yüksek ücret ödeyen firmalar rekabet güçlerini kaybedebilecek ve zamanla ücretleri düflürmeye zorlanabileceklerdir. Buna neden olmamak için sendikalar ücret art›fllar›n› firmalar aras›nda standart hale getirerek ücretleri rekabetin d›fl›na çekerler. Sendikalar›n iflkolu baz›nda yapt›klar› toplu sözleflmeler ücretleri standartlaflman›n (yani ücret dengesizliklerini gidermenin) önemli bir yoludur.

SEND‹KALAR VE ENFLASYON Bilindi¤i gibi, enflasyon cari fiyat düzeyinde toplam talebin toplam arzdan daha fazla olmas› demektir. Bunun sonucunda fiyatlar genel düzeyi yükselmeye baflla yacakt›r. Buna göre, enflasyonu fiyatlar genel düzeyindeki sürekli art›fllar fleklinde tan›mlamam t an›mlamam›z ›z mümkündür.


175

Kitab›m›z›n 15. ünitesinde de belirtildi¤i gibi, nedenleri itibariyle iki tür enflas yon vard›r. Bunlar; talep enflasyonu ve maliyet enflasyonudur. Sendikalar genelde maliyet enflasyonunda enflasyonundan n sorumlu tutulurlar. Bu ünitenin bafl›nda sendikalar›n gerek kendi üyelerinin gerekse sendika üyesi olmayan iflçilerin ücretlerini çeflitli flekillerde etkiledi¤i incelenilmiflti. Bu etkilerden sendikalaflma tehdidi etkisinin yay›lma etkisinden büyük olmas› durumunda sendikalar hem üyelerinin hem de sendika üyesi olmayanlar›n ücretlerini artt›r›yor demektir. Emek maliyetinin ekonominin genelinde toplam maliyetlerin önemli bir k›sm›n› oluflturdu¤u düflünülürse, ücret art›fllar›n›n maliyetleri önemli ölçüde artt›rabilece¤i, bu durumun arz e¤risini kayd›rarak fiyatlar genel seviyesini yükseltece¤i, yani ekonomide enflasyonist bir bask› oluflturaca¤› söylenebilir. 15. ünitede incelenece¤i gibi, ücret art›fl› nedeniyle maliyetlerdeki bu yükselme fiyatlar›n yükselmesini sa¤layarak enflasyona sebep olacak, enflasyon reel ücretleri afl›nd›rd›¤›ndan bu durum sendikalar›n üyelerinin yaflam standart›n› korumak amac›yla ücretleri tekrar yükseltmelerine, bu ise maliyetlerin ve fiyatlar›n tekrar artmas›na neden olacakt›r. Sendikalar›n maliyetler ile fiyatlar aras›nda oluflturdu¤u bu sarmala ücret-fiyat sarmal› denilmektedir. Sendikalar›n ücret-fiyat sarmal› ile enflasyonun bafllamas›na bafllamas›na veya h›zlanmas›na neden oldu¤u savunan görüfllere karfl›l›k, parasalc›lar adl› bir iktisat ekolü bunun tersini savunmaktad›r. Onlara göre enflasyon parasal bir olgudur ve sendikalar s›cakl›¤› (yani enflasyon sürecini) yaratan f›r›nlar de¤il, s›cakl›¤› gösteren termometrelerdir. Buna göre, ekonomideki para miktar› para otoritelerince artt›r›lmad›¤› taktirde sendika ücret art›fl›n›n enflasyonist etki oluflturmas› söz konusu olmayacakt›r. Para miktar› ve paran›n el de¤ifltirme h›z› artmazsa insanlar üreticilerin istedikleri yüksek fiyatlar› veremeyeceklerdir. Bunun sonucunda sendikal› sektörde istihdam azalacak, sendikalar ücret taleplerine s›n›rlama getirecekleri için ücret-fi yat sarmal› k›r›lacakt›r.

SEND‹KALAR VE ‹fiS‹ZL‹K Sendikalar›n iflsizlik ile ilgisi hakk›nda iki farkl› görüfl vard›r. Bir görüfle göre ekonomide talebin darald›¤› dönemlerde ücretler azalma yönünde esnek olabilse ekonomi daha düflük bir istihdam düzeyinde yeni bir dengeye gelebilecek ve iflsizlik olmayacakt›r. Ancak, ücret azalma yönünden esnek olmad›¤› için iflsizlik meydana gelmektedir. Burada sendikalar›n üç yönden etkisi oldu¤u ileri sürülmektedir. Birincisi, sendika-iflveren ücret anlaflmas› (toplu ifl sözleflmeleri) genellikle 2-3 y›ll›k dönemler için yap›l›r. Bu nedenle talep darald›¤›nda iflverenin ücreti düflürmesi yasal olarak mümkün de¤ildir. ‹kincisi, sendikalar aç›s›ndan ücretlerin düflürülmesini onaylamak kabul edilemeyecek bir geri ad›m olarak nitelendirilmektedir. Üçüncü olarak, sendikalar›n ücretleri yükseltmesinin çal›flmayan ila ve iflçileri (ö¤renciler, ev kad›nlar› gibi ikincil iflgücünü) ifl piyasas›na çekmesi, böylelikle iflsizli¤i artt›rmas› da mümkündür. Ücretlerin azalma yönünde esnek olmay›fl›, bütünüyle sendikalardan m› kaynaklan›r?

SIRA S‹ZDE

3 Sendikalar›n iflsizlik üzerindeki bu olumsuz etkisine karfl›l›k iflsizli¤i azalt›c› etkilerinin oldu¤u da bilinmektedir. Bu ünitede, sendikalar-verimlilik iliflkisi incelenirken sendikalar›n toplu ses oluflturarak iflçilerin ifl ile ilgili tatminsizliklerini giderdi¤i, bunun da iflçi devri katsay›s›n› düflürdü¤ü belirtilmiflti. ‹flçi devri katsay›s›n›n düflmesinin iflsizlik oran›n› azaltaca¤› söylenebilir.

176


SEND‹KALAR VE GEL‹R DA⁄ILIMI Sendikal hareketin temel amaçlar›ndan birisi, iflgücünün milli gelirden ald›¤› pay› toplu pazarl›k yolu ile yükseltmektir. Bu konu ile ilgili yap›lan çal›flmalar genelde sendikalar›n üyelerinin ücretlerini artt›r›rken bunu iflverenlere de¤il, sendikas›z iflçilere yüklediklerini göstermektedir. Buna göre, sendikal› sektörde sa¤lanacak iyileflmeler yay›lma etkisi nedeniyle sendikas›z sektörde meydana gelecek gelir düflüflü taraf›ndan giderilmektedir. ‹flverenlerin sendikalara karfl› milli gelirdeki paylar›n› iki flekilde koruyabildikleri düflünülebilir. ‹lk olarak, sendikal› iflçi ücretleri yükseliyorken sermayenin fiyat› de¤iflmiyorsa makine ve teçhizat iflgücüne nazaran ucuzlam›fl olacakt›r. ‹fl veren bu durum da bir k›s›m iflgücünü ç›kararak bunun yerine daha fazla sermaye kullanmay› kârl› bulabilmektedir. Sonuçta, sendikalar›n ücret art›fl› ile sa¤lad›klar› pozitif etki istihdam azalmas› nedeniyle meydana gelen negatif etki taraf›ndan giderilecektir. ‹kinci olarak, iflverenlerin milli gelirdeki paylar›n› sendikalara karfl› koruyabilmeleri verimlili¤i ve fiyatlar› artt›rmalar› ile mümkün olabilmektedir. ‹flveren her iki durumda da ücret art›fllar›n›n kârlarda yaratabilece¤i azalmay› giderebilmektedir.


177

Özet  AMAÇ

1

Ücretlerin tek belirleyicisi sendikalar m›d›r?

• Ücretlerin tek belirleyicisi belirleyicisi sendikalar de¤ildir. Bu konuda verimlili¤in, iflin niteli¤inin, demografik özelliklerin ve piyasa yap›s›n›n da etkileri vard›r. Örne¤in verimlili¤in yüksek oldu¤u durumlarda ücretler de yüksektir. Bunun gibi; yap›lan gözlemler erkeklerin ortalama ücretlerinin kad›nlar›n ücretlerinden fazla oldu¤unu, tekelci piyasalarda ücretlerin rekabetçi piyasalara nazaran daha yüksek oldu¤unu göstermektedir. Ayr›ca zor ve tehlikeli ifllerde de ücretlerin daha yüksek oldu¤unu ücret farkl›l›klar› ünitesinden hat›rlayacaks›n›z.

Sendikalar üyelerinin ve kendisine üye olmayan iflçilerin ücretlerini nas›l etkilerler? 2 • Sendikala Sendikalar›n r›n üyelerinin üyelerinin ücretlerin ücretlerinii sendika sendika öncesi duruma göre yükseltti¤i aç›kt›r. ‹flgücünün sendikalaflma çabas›n›n en önemli sebebi budur. • Sendik Sendikalar alar faaliyetl faaliyetleri eri ile sadece sadece üyelerinin üyelerinin ücretleücretlerini de¤il-dolayl› olarak-üye olmayan iflçilerin ücretlerini de etkilerler. Bu etkiler dört grupta toplanabilir. • Bu etkilerden etkilerden yay›lma yay›lma etkisin etkisinee göre sendikal› sendikal› seksektörde ücretler yükseldi¤i için iflsiz kalanlar›n sendikas›z sektöre geçmeleri sendikas›z iflçi ücretlerini düflürecektir. Öte yandan, sendikas›z iflçilerin sa¤lad›¤› avantajlar nedeniyle sendikalaflmaya çal›flmalar› iflveren aç›s›ndan ciddi bir tehdit olacak, bunu önlemek için iflveren sendikas›z iflçilerin ücretlerini yükseltebilecektir. • Sendik Sendikal› al› sektörde sektörde ücretleri ücretlerin n daha yüksek yüksek olmas›, olmas›, bu sektörde iflsiz kalanlar›n di¤er sektöre geçme yip sendikal› ifl bulmak için beklemelerine veya sendikas›z sektördeki iflçilerin istifa ederek sendikal› sektörde ifl aramalar›na da sebep olabilmektedir. Bekleme iflsizli¤i olarak adland›r›lan bu etkiye göre-emek talep e¤risinin esnekli¤ine ba¤l› olaraksendikas›z iflçi ücretleri art›p azalabilmektedir. • Son olarak, olarak, ürün ürün piyasas› piyasas› etkisine etkisine göre sendika sendikal› l› sektörde ücretlerin yükselmesi bu sektördeki mali yetlerin ve fiyatlar›n artmas›na sebep olacak, tüketici talebi daha ucuz hale gelen sendikas›z iflçilerin ürettikleri ürünlere kayacakt›r. Bu talep art›fl› sendikas›z iflçi ücretlerini artt›racakt›r.

 AMAÇ

Sendikalar›n verimlilik üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir? 3 • Sendik Sendikalar› alar›n n verimlili¤i verimlili¤i hem olumsuz olumsuz hem de olumolumlu etkiledi¤i ileri sürülmektedir. • Sendikal Sendikalar›n ar›n istihdam düzeyini korumaya yönelik k›s›tlay›c› kurallar›n›n, grevler nedeniyle üretimin kesintiye u¤ramas›n›n ve yüksek ücretler nedeniyle iflsiz kalan bireylerin baflka sektörlere geçifl yapmalar›n›n maliyetli ve verimlili¤i düflüren unsurlar oldu¤u söylenebilir. • Öte yandan, yandan, sendikala sendikalar›n r›n iflçilerin iflçilerin flikayetl flikayetlerini erini ifl verene aktarmada toplu ses olmalar› sorunlar›n çözülerek iflgücünün daha verimli çal›flmas›n› sa¤lamaktad›r. Bunun gibi sendikalar›n k›dem esas›n› benimsemelerinin de verimlili¤i artt›rd›¤› söylenebilir. Son olarak, sendikalar nedeniyle emek mali yeti yükselen iflverenler ya nispeten ucuz hale gelen sermaye faktöründen daha fazla kullanacaklar› veya emek faktörünü daha etkin bir flekilde kullanmak için yönetim politikalar›n› de¤ifltireceklerdir. Her iki durum da verimlili¤in artmas›na sebep olacakt›r.

 AMAÇ

Sendikalar gerçekten firmalar›n kârl›l›¤›n› azalt›rlar m›? 4 • Yap›l Yap›lan an gözlemleri gözlemlerin n ço¤u sendikala sendikalar›n r›n genelde genelde firma kârl›l›¤›n› azaltt›klar›n›, bu durumun özellikle eksik rekabetçi piyasalar için daha fazla söz konusu oldu¤unu göstermektedir.

 AMAÇ

Sendikalar firma içinde ve firmalar aras›nda üc- ret da¤›l›m›n› nas›l etkilerler? 5 • Sendi Sendikala kalar›n r›n ücret ücret da¤›l›m›n› da¤›l›m›n› iki yönde yönde etkiledi¤i etkiledi¤i düflünülmektedir. E¤er yay›lma etkisi geçerli ise sendikalar›n sektörler aras›nda ücret da¤›l›m›n› “bozucu” bir rol oynad›klar› söylenebilir. • Öte yandan, yandan, sendikalar sendikalar›n ›n temel politik politikalar› alar›ndan ndan birisi olan eflit ifle eflit ücret uygulamas›n›n ücret da¤›l›m›ndaki dengesizlikleri azaltt›¤› bilinmektedir. Bunun gibi, bütün iflçiler için belirli bir miktarda ücret art›fl›n›n sa¤land›¤› durumlarda da ücret dengesizlikleri azalabilmektedir.

 AMAÇ


178

 AMAÇ

Sendikalar enflasyondan sorumlu mudurlar?

6

• Bu konuda konuda iki farkl› farkl› görüfl görüfl vard›r. vard›r. Bir görüfle görüfle göre göre sendika ücret politikas› maliyetleri artt›rarak ücretfiyat sarmal›n› harekete geçirmekte ve maliyet enflasyonunun oluflmas›na sebep olmaktad›r. • Bir baflka baflka görüfle göre göre enflasyon enflasyon parasal parasal bir bir olgudur ve as›l sorumlu ücretleri artt›ran sendikalar de¤il, sendikalar›n bu politikas›n› para arz›n› artt›rarak destekleyen merkez bankalar›d›r.  AMAÇ

7

Sendikalar ile iflsizlik aras›nda iliflki var m›d›r?

• Sendikalar› Sendikalar›n n iki yönden iflsizli¤ iflsizli¤ii artt›rd›¤›, artt›rd›¤›, bir yönyönden ise azaltt›¤› söylenebilir. Ekonominin durgunluk dönemlerinde sendikalar nominal ücretlerin azalma yönünde esnemesine engel olarak iflsizli¤i artt›rabilirler. Bunun gibi sendikalar›n sa¤lad›klar› ücret avantaj› çal›flmay› düflünmeyen ikincil iflgücünün piyasaya girmesine sebep olarak da iflsizli¤i artt›rabilir. • Öte yandan, yandan, sendikal sendikalar›n ar›n toplu toplu ses olufltura oluflturarak rak iflgücünün flikayetlerini çözmesi, ifli b›rakma oranlar›n› ve iflsizli¤i azalt›c› bir etki oluflturabilecektir.

Sendikalar›n iflgücünün milli gelirdeki pay›n› artt›r›rlar m›? 8 • Yap›l Yap›lan an araflt›rmalar araflt›rmalar,, sendikalar›n sendikalar›n genelde genelde iflgücüiflgücünün milli gelirdeki pay›n› artt›rmak konusunda baflar›l› olamad›klar›n› göstermektedir. Bu sonuçtan hareketle sendikalar›n üyelerine sa¤lad›klar› avantajlar› iflverenlerin s›rt›ndan de¤il, genelde sendikas›z iflçilerin daha düflük ücretler almalar› pahas›na gerçeklefltirdikleri ifade edilebilir.

 AMAÇ



179

6. Afla¤›dakilerden hangisi sendikalaflma tehdidi etkisine

artt›rd›¤›n› savunanlar›n temel hareket noktas›d›r? a. Bek Beklem lemee ifls iflsizl izli¤i i¤i etk etkisi isi b. Ür Ürün ün piy piyas asas as›› etki etkisi si c. Ya Yay› y›lm lmaa et etki kisi si d. Send Sendika ikalafl laflma ma tehd tehdidi idi etk etkisi isi e. Ücr Ücret et stan standard dardiza izasyo syonu nu etkis etkisii

ba¤l› olarak oluflan ve iflverenler aç›s›ndan olumsuz olarak de¤erlendirilen bir geliflmedir? a. Sen Sendik dikala alaflma flman›n n›n önüne önüne geçi geçilme lmesi si b. Grev nedeniy nedeniyle le üretimi üretimin n durmas›n›n durmas›n›n engell engellenmesi enmesi c. Perso Personel nel politi politikala kalar›nda r›ndaki ki esnekli¤ esnekli¤in in devam devam etmesi etmesi d. ‹flçil ‹flçilere ere yüksek yüksek ücret ödeme zorund zorundaa kal›nmas kal›nmas›› e. Hiçbiri

2. Afla¤›dakilerden hangisinde sendikalaflma oran› daha

7. Afla¤›dakilerden hangisi sendikalar›n uygulad›¤› k›s›t-

1. Afla¤›dakilerden hangisi sendikalar›n ücret eflitsizli¤ini

yüksektir? a. Re Reka kabe betç tçii piyasa piyasala lard rdaa b. Küç Küçük ük fi firm rmal alar arda da c. Ka Kad› d›nl nlar ar ar aras as›n ›nda da d. Ge Genç nçle lerr ar aras as›n ›nda da e. Bü Büyük yük fi firm rmal alar arda da

3. Afla¤›daki piyasalardan hangisi sendikan›n ücretler üzerindeki do¤rudan etkisini aç›klar? a. Monop opso son n b. Monopol c. Düopol d. Oligopol e. Ta Tam m re reka kabe bett

4. Sendikal› sektörde ücretlerin yüksek olmas› nedeniyle sendikas›z iflçilerin istifa ederek sendikal› ifl aramalar› durumuna ne ad verilir? a. ‹k ‹kâm âmee etk etkis isii b. Ya Yay› y›lm lmaa etki etkisi si c. Send Sendika ikalafl laflma ma teh tehdid didii etki etkisi si d. Bek Beklem lemee iflsi iflsizli zli¤i ¤i etk etkisi isi e. Ür Ürün ün piy piyas asas as›› etki etkisi si

5. Sendikalar›n sendikas›z iflçi ücretleri üzerindeki etkileri ile ilgili afla¤›daki afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Yay›l Yay›lma ma etkisine etkisine göre göre sendikas› sendikas›zz iflçi ücret ücretleri leri artar. artar. b. Ürün piyasas› piyasas› etkisi etkisine ne göre sendika sendikas›z s›z iflçi iflçi ücretleücretleri azal›r. c. Sendik Sendikalaflma alaflma tehdidi etkisi etkisine ne göre göre sendikas›z sendikas›z iflçi ücretleri artar. d. Beklem Beklemee iflsizli¤i iflsizli¤i etkisi etkisine ne göre sendik sendikas›z as›z iflçi iflçi ücücretleri de¤iflmez. e. Hiçbiri

lay›c› çal›flma kurallar› aras›nda yer almaz? a. Beli Belirli rli bir bir iflin kaç kaç tane iflçi iflçi ile yap›la yap›laca¤› ca¤›n›n n›n tespiti tespiti b. Haft Haftal›k al›k veya veya günlük günlük üretimi üretimin n s›n›rland› s›n›rland›r›lmas r›lmas›› c. Zaman tüketi tüketici ci üretim metotl metotlar›n›n ar›n›n uygula uygulanmas› nmas› d. Atama ve terfiler terfilerin in k›dem k›dem esas›na esas›na ba¤la ba¤lanmas› nmas› e. ‹flçil ‹flçilerin erin sorunla sorunlar›n›n r›n›n iflvere iflverenlere nlere iletil iletilmesi mesi

8. Afla¤›dakilerden hangisi sendikalar›n verimlilik üzerindeki olumsuz etkileri aras›nda yer almaz? a. K›s K›s›tl ›tlay› ay›c› c› çal› çal›flma flma kural kurallar lar›› b. Gre Grevv nedeniy nedeniyle le üretim üretimin in durmas durmas›› c. Yüksek ücretl ücretler er nedeniyle nedeniyle sendik sendikal› al› iflçil iflçilerin erin iflsiz iflsiz kalmalar› d. Sendik Sendikalar› alar›n n yeni teknoj teknojilere ilere karfl› istihda istihdam m düzedüze yini korumalar› e. Sen Sendik dikala alar›n r›n toplu toplu ses ses olufltur oluflturmas mas››

9. Afla¤›daki sektörlerden hangisinde meydana gelen bir grev daha çok üretim ve verimlilik kayb›na neden olur? a. PV PVC C se sekt ktör örün ünde de b. Me Meta tall se sekt ktörü öründ ndee c. A¤ A¤aç aç ür ürünl ünler erii sekt sektör örü ü d. Ul Ulafl aflt› t›rm rmaa sektörü sektöründ ndee e. ‹ç ‹çki ki sek sektö törü ründ ndee

10. Afla¤›dakilerden Afla¤›dakilerden hangisi sendikalarda ücret farkl›l›klar›n› giderici rol oynar? a. Grevler b. K›s K›s›tl ›tlay› ay›c› c› çal›fl çal›flma ma kurall kurallar› ar› c. Efli Eflitt ifle ifle eflit eflit ücr ücret et uygu uygulam lamas› as› d. Ya Yay› y›lm lmaa etki etkisi si e. Ç› Ç›k› k›flfl me meka kani nizm zmas as››

180

“



Okuma Parças›

Sendikalar Kan Kaybediyor* Çal›flma Bakanl›¤› kay›tlar›na göre, ifl hayat›na 1960’l› y›llarda giren ve 1978’de say›lar› 912’ye kadar yükselen iflçi sendikalar›ndan bugün sadece 112’si faaliyette bulunuyor. 28 Aral›k-Türk ifl hayat›na 1960’l› y›llarda giren iflçi sendikalar›n›n say›s›, 1978’de 912’ye kadar yükselirken, bu sa y› bugün 112’ye düfltü. ‹flçi ve iflveren sendikalar›n›n sa y›s›nda, 1960’l› y›llardan günümüze kadar inifller-ç›k›fllar yaflan›yor. 1960’l› y›llarda 500’ün üzerinde olan iflçi sendikalar›n›n say›s›n›n, 1978’de 912’ye kadar yükseldi¤i, baz› inifl ve ç›k›fllardan sonra, 1990’da 81’e kadar indi¤i, 1998 y›l›ndaki rakam›n ise 112 oldu¤u göze çarp›yor. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›’n›n en son yapt›¤› tespitlere göre, 2000 y›l›n›n Ocak ay› itibariyle 4 milyon 508 bin 529 olan toplam iflçi say›s›ndan 3 milyon 86 bin 305’inin sendikal› oldu¤u ve sendikalaflma oran›n›n ise yüzde 68.45’e yükseldi¤i belirtiliyor.

KONFEDERASYONLAR: AKT‹F SEND‹KALI ÜYE 800-900 B‹N KESK Genel Baflkan› Siyami Erdem, konuya iliflkin olarak yapt›¤› aç›klamada, Bakanl›k kay›tlar›n›n son 30 y›l›n toplam üye say›s›n›n göstergesi olabilece¤ini ve üye kay›tlar›nda yenileme olmad›¤›ndan dolay› rakamlar›n hatal› oldu¤unu savundu. Erdem, konfederasyonlar›na ba¤l› 19 sendikaya üye 258 bin 425 kamu emekçisinin bulundu¤unu belirterek, “Yaklafl›k 40 milyon nüfuslu 1980’li y›llarda, Türkiye’de, 2 milyonun üzerinde sendikal› iflçi bulunuyordu. Bugün nüfus 80 milyona yaklafl›rken, bu say›n›n 900 bine indi¤ini tahmin ediyoruz” dedi. Erdem flöyle devam etti: “Türkiye’de son y›llarda iflçi konfederasyonlar›n›n üye say›lar›nda azalma görüyoruz. Bu düflüfl, özellefltirme ve tafleronlaflt›rma gibi faktörlerin sendikalaflma üzerindeki olumsuz etkileri” sonucunda yaflanm›flt›r. Ç›k›fl yolu olarak, sendika say›s›n›n azalt›larak, büyük ve daha güçlü sendikalar›n kurulmas› görüldü. Ama bu bir çözüm getirmedi. Esas olan de¤iflimdir, de¤iflime ayak uydurmak zorunday›z. Bugüne kadar bir, “ücret ekseninde sendika anlay›fl›” mevcuttu. Sadece ücret endeksli sendika anlay›fl› yerine, ifl bar›fl›na, üretime, mesleki e¤itime yönelik bir politikaya gidilmelidir” *Bu haber http://www.ntvmsnbc.com/news/53536.asp. internet adresinden k›salt›larak al›nm›flt›r.

SEND‹KALAR N‹Ç‹N SAVUNULMAYA DE⁄ER KURULUfiLARDIR?* Sendikalar öldü mü? ‹ngiliz kömür endüstrisinde 24 y›ll›k mücadele sonras›nda sendikan›n deste¤i ile erkeklerle ayn› ücreti almaya hak kazanan 800 kad›n çal›flan kesinlikle böyle düflünmemektedirler. Sendikalar›n deste¤i sadece bu olayda ortaya ç›kmam›fl, bunun gibi bireylerin ifl mahkemelerine yapt›klar› binlerce baflvuruda sendikalar çal›flanlar ve onlar›n aileleri ad›na adaleti sa¤lamak için çaba göstermifllerdir. Sendika olmaks›z›n iflçi-iflveren iliflkisi güçlerin eflit olmad›¤› bir iliflki olacakt›r. Avrupa insan haklar› ve temel hür riyetler kongresinde de belirtildi¤i gibi sendikas›z bir ortam bireylerin flahsiyetlerinin göz ard› edilebilmesine zemin haz›rlayabilmektedir. Bu do¤rultuda ILO’nun evrensel insan haklar› bildirgesinde de yans›t›lan görüfllerinde Papa II.John Paul Sendikalar› "sosyal adaleti sa¤layan ve mesle¤inin gereklerini yerine getiren iflçiler için sözcülük görevini üstlenen kurulufllar" olarak tan›mlamaktad›r. Günümüzde sendikalar 1960’lar ve 1970’lerdenkinden oldukça farkl› organizasyonlard›r. Ekonomi ve çal›flma dün yas› son 150 hatta 20 y›lda önemli de¤iflmeler geçirmifl, bu durum sendikalar›n da tarihsel esaslar›n› koruyarak kendilerini gelifltirmelerini zorunlu k›lm›flt›r. Sendikalar› de¤iflime zorlayan bu geliflmeleri iki grupta toplamak mümkündür. ‹lk olarak; madenler, demiryollar›, dokuma sanayi, limanlar gaz ve elektrik gibi geleneksel olarak "sendikalar›n kaleleri" olarak nitelendirilen sektörler hizmetler sektörünün geliflmesi veya yeni teknolojilerin bulunmas› ile birlikte ya ortadan kalkm›fllar veya bu sektörlerde istihdam önemli ölçüde daralm›flt›r. ‹kinci olarak, kamu sektörünün geliflmesi ile birlikte sendikalar›n etkisi sanayi d›fl›nda da geliflmifltir. Bu durum pek çok kad›n›n k›smi-zamanl› (part-time) iflçi olarak emek piyasalar›na giriflini beraberinde getirmifltir. ‹flyerleri ve toplumun bu flekilde dönüflüm geçirdi¤i durumda sendikalar da geliflimlerini devam ettirmek için mevcut üyelerini korumak ve yeni üyeler kazanmak zorundad›rlar. Sendikalar›n gündemi sadece “erkek sanayi iflçileri için ücret pazarl›¤› yapma”n›n ötesine geçmek durumundad›r. Sendikalar her sektördeki ve bölgedeki; kad›n iflçileri, geçici iflçileri, genç iflçileri, beyaz yakal› ve nitelikli iflçileri de kucaklamal›d›r. Bu anlamda ‹ngiltere’de son 15 y›lda sendika üyeli¤inin ilk kez artmas›n›n alt›nda sendikalar›n iflverenlerle yeni bir diyalog flekli oluflturmalar›n›n etkili oldu¤u söylenebilir. Baz› kimselerin düflündü¤ü gibi sosyal koruma ile ekonomik baflar› aras›nda “biri veya di¤eri” fleklinde kat› bir tercih yoktur: Sendikalar verimlili¤i artt›rarak hem kifliler hem de firmalar aç›s›ndan çeflitli faydalar sa¤lar.

”


181

Okuma Parças› /Devam›


‹lk olarak sendikalar, iflyerlerindeki kazalar› azalt›rlar. Yap›lan hesaplamalar sendikal› firmalarda yaralanmalar›n sendikas›z firmalardan 1/3 oran›nda daha az oldu¤unu göstermektedir. ‹kinci olarak sendikal› iflyerlerinin “f›rsat eflitli¤ini” ve “aile”yi temel alan politikalar›n›n özellikle kad›n iflçileri teflvik etti¤i aç›kt›r. Üçüncü olarak sendikalar, ücret da¤›l›m›n› daha adil yaparlar. Sendikalar›n oldu¤u yerlerde; kad›n-erkek, beyazetnik az›nl›k aras›ndaki farkl›l›klar daha azd›r. London School of Economics’in yapt›¤› bir araflt›rma sendikalar olmasayd› ‹ngiltere’de cinsiyetler aras› gelir farkl›l›¤ farkl›l›¤›n›n ›n›n %2,6, ›rklar aras› farkl›l›¤›n ise %1,4 daha fazla olaca¤›n› göstermektedir. Bu oranlar çok fazla bir katk› gibi gözükmeyebilir. Fakat bu ortalama oranlar›n sendikalar›n gerçekten fark yaratt›¤› binlerce olay› gizledi¤ini göz önünde bulundurmak gerekir. Dördüncü olarak, sendikalar›n iflçilere daha adil bir flekilde muamele edilmesini sa¤lad›klar› bir gerçektir. Sendikalar sayesinde gereksiz görülen veya iflten at›lan iflçiler itiraz etmek ve dan›flmanl›k hizmeti almak imkan›na kavuflmaktad›rlar. Sendikalar sadece iflçilerini savunmamakta, ayn› zamanda insanlara gerçek f›rsat duygusunu vererek onlar› daha kuvvetli k›lmaktad›r. Bugünkü sendikac›l›k hareketinin görevi sahip oldu¤u ana de¤erleri koruyarak iflgücünün daha büyük bir kesimine ulafl›p u lafl›p onlar› kucaklamakt›r. Sendikalar bunu baflarabilirlerse 21. yüzy›la uygun daha güçlü ve yeniden canland›r›lm›fl bir hareketi hep birlikte görece¤iz demektir.

Belman, D. (1992). Unions, The Quality of Labor Relations And Firm Performance, Eds. Lawrance Mishel ve Paula B.Yoos, Unions And Economic Competitiveness, M.E.Sharpe Inc., New York, s. 45. Biçerli, M.K. (1992). Sendikalar›n Ekonomik Analizi ve ‹flgücü Gelirleri Üzerindeki Etkileri: Türkiye Uygulamas›, Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›,Yay›n No: 707, Eskiflehir, s. 71-73, 112-123. Ehrenberg, R.G. ve Smith, R.S. (2000). Modern Labor Economics: Theory And Public Policy , Addison Wesley Longman Inc., Reading MA, s. 504-506. Flanagan, R.F; Smith, R.S. ve Ehrenberg R.G. (1984). Labor Economics And Labor Relations , Scott Foresman And Company, Illinois, s. 553. Freeman, R.B ve Medoff, J.L. (1984). What Do Unions Do?, Basic Books Inc., New York, s. 90-93,169-172, 175-179, 182-186. Hamermesh, D.S. ve Rees, A. (1988). The Economics of Work And Pay , Fourth Edition, Harper&Row Publ›shers, New York, 1988, s. 293. H›rsch, B.T ve Addison, J.T. (1986). The Economic Analysis of Unions, Allen&Unw›n, Boston, s. 119155. Kaufman,B.E (1989). The Economics of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition The Dryden Press, Chicago s. 584. Kwoka, J.E. (1983). A Monopoly Plant And Union Effects On Workers Wages, Industrial And Labor Relations Reviaw Vol. 36 No: 2, January s. 251. McConnell, C.R. ve Brue, S.L. (1989). Contemporary Labor Economics, Second Edition, McGraw-Hill Book Company, New York, s. 237, 239, 245, 247. Özkaplan, N. (1994). Sendikalar ve Ekonomik Etkileri: Türkiye Üzerine Bir Deneme, Kavram Yay›nlar›, ‹stanbul, s. 281.

*Bu parça Cherie Booth’un http://www.timesonline.co.uk/article/0,,200-239903,00.html?gavalidate ‹nternet adresinde yer alan “Why The Trade Unions Are Worth Defending” adl› makalesinin k›salt›lm›fl bir tercümesidir.

182


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. e 3. a 4. d 5. c 6. d 7. e 8. e 9. d 10.c

Ayr›nt›l› bilgi için “Sendikalar›n Ücret Eflitsizli¤ini Artt›rmas›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Sendikalaflma Ücretleri Belirle yen Tek Unsur mudur?” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Sendikalar›n Ücretler Üzerindeki Do¤rudan Etkileri” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Bekleme ‹flsizli¤i” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Sendikalar›n Ücretler Üzerindeki Do¤rudan Etkileri” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Sendikalafl “Sendikalaflma ma Tehdidi Etkisi” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “K›s›tlay›c› Çal›flma Kurallar›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Sendikalar ve Verimlilik” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Grevler” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› bilgi için “Sendikalar›n Ücret Eflitsizli¤ini Azaltmas›” konusuna bak›n›z.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Sendikalaflma tehdidi etkisi daha kuvvetli ise sendikal›sendikas›z iflçiler aras›ndaki dayan›flma daha fazla olacakt›r. Çünkü yay›lma etkisinde sendikal› iflçilerin ücretlerini yükseltmeleri sendikas›z iflçi ücretlerini düflürürken, sendikalaflma tehdidi etkisinde yükseltmektedir. Bu nedenle sendikalaflma tehdidi etkisi kuvvetli ise sendikas›z iflçiler kendi ücretlerinin yükselmesine sebep olan sendikal› iflçileri daha s›cak bakacaklard›r. S›ra Sizde 2 Yay›lma etkisi de¤il de sendikalaflma tehdidi etkisi daha kuvvetli olsayd› sendikalar›n ücret da¤›l›m›n› bozucu etkisi daha küçük olurdu. Çünkü bu durumda sendikal› iflçi ücretlerinin artmas› sendikas›z iflçi ücretlerini de artt›racak, ücretler birbirine yaklaflacakt›r. S›ra Sizde 3 Ücretlerin azalma yönünde rijitli¤inin bütünüyle sendikalardan kaynakland›¤›n› söylemek haks›zl›k olur. Bunun “iflverenler”den kaynaklanan nedenleri de vard›r. Mallara olan talebin düfltü¤ü durgunluk dönemlerinde ifl verenler ücretleri azaltmak yerine istihdam› daraltmay›, yani baz› iflçileri iflten ç›karmay›, tercih ederler. Çünkü ücretler azald›¤› zaman firman›n üzerinde yat›r›m yapt›¤› de¤erli iflçilerin buna k›z›p firmadan ayr›lmalar› ihtimali vard›r. Firma bu iflçileri gücendirmek yerine nominal ücretleri azaltmay›p kendisine en az yarar› oldu¤una inand›¤› iflçileri (genellikle en k›demsiz iflçilerdir) iflten ç›karmay› daha ak›lc› bir politika olarak kabul edecektir.

12

Kamu ve Emek Piyasalar›

Devlet kavram›, hepimizin kafas›nda “Baba” görüntüsünü ça¤r›flt›r›r: Otorite sahibi, kural koyan ama ayn› zamanda müflfik, koruyan ve gözeten. Kamu (devlet) -hayat›n her yönünde oldu¤u gibi- emek piyasalar›nda da faaliyetleri ile emek ar- z› ve emek talebini do¤rudan ve dolayl› olarak etkileyebilmektedir. etkileyebilmektedir. Bu ünitede söz konusu etkileri analiz ederek “Devlet emek piyasalar›n›n neresindedir?” sorusunun cevab›n› arayaca¤›z.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz:  Kamu istihdam›n› hangi faktörler etkiler?  Kamusal mallar emek talebini ve arz›n› nas›l etkiler?  Vergilerin emek piyasalar› ile ne tür ilgisi vard›r?  Kamunun sendikalar ile ilgili yasal düzenlemelerin etkileri nelerdir?  Asgari ücretin emek piyasalar› üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir?  Kamu iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i alan›na neden müdahale eder ve bunun etkileri nelerdir?  Kamu emek piyasalar›nda hangi mekanizmalarla rant sa¤lar ve bu piyasalar› nas›l etkiler?

183

184


ASGAR‹ ÜCRET‹N YÜKSELT‹LMES‹ YOKSULLARA YARDIMCI OLACAK MI?* A.B.D.’de 1983 y›l›ndan 1989 y›l›na kadar saatte 3.35$ olarak sabit tutulan asgari ücret, geçti¤imiz 10 y›l içinde 4 kez yükseltilerek Eylül 1997 itibariyle saatte 5.15$ olmufltur. 1999 y›l›n›n adil asgari ücret yasa tasar›s›, yak›n zamanda mec- lise gönderilmifltir. Tasar› kabul edilirse, asgari ücret önümüzde 10 y›l için bir dolar artt›r›lacak 6.15$’a ulaflacakt›r. Tasar›y› savunanlara göre asgari ücretin yük- seltilmesindeki temel amaç, iflgücünde bulunan yoksul veya yoksula yak›n ailelerin gelirlerini yükseltmektir. 19 Ocak 1999’da tasar›y› Senatoya getiren Senatör Edward Kennedy “Bu y›l asgari ücretin yükseltilmesi için elimden geleni yapaca- ¤›m, yaflamak için çal›flan hiç kimse yoksulluk içinde olmamal›d›r” dedi.

Asgari Ücret ve Yoksulluk Asgari ücret yükseldi¤inde, istihdam, iki nedenden dolay› azalabilir. Birincisi, asgari ücretin yükselmesi di¤er üretim faktörlerini nispeten daha ucuz hale getirece- ¤inden iflveren ikâme etkisinin etkisi ile ucuz olan faktörü asgari ücretli iflçi yerine kullanabilecektir. ‹kincisi ise asgari ücret yükselmesinin maliyet ve fiyatlar› artt›- rarak sat›fllar›n düflmesine sebep olabilmesidir. Ancak, asgari ücretin istihdam üzerindeki bu etkileri ço¤u politikac› taraf›ndan göz ard› edilebilecek bir sonuç olarak de¤erlendirilir. Bu nedenle yoksullukla mücadelede asgari ücretin yükseltil- mesi iyi bir kamu politikas› olarak düflünülür. Fakat, esneklik de¤eri düflük olsa da, asgari ücret yükseldi¤i zaman e¤er istihdam azalacaksa bu politika yoksullara nas›l faydal› olacakt›r? Asgari ücretteki yükselmenin istihdam› azaltmas›na ra¤men bu amac› nas›l sa¤layaca¤› iki sorunun yan›tlanmas›na ba¤l›d›r. Birinci soru, asgari ücret yükseldi¤i zaman baz› kimselerin iflsiz kalmas›na karfl›l›k, düflük ücretli iflçilerin ortalama olarak gelirlerinin art›p artmayaca¤›d›r. Asgari ücret yükseldi¤inde düflük ücretli iflçilerin toplam gelirleri artarsa politika- n›n yoksullara fayda sa¤lamas› daha muhtemeldir. ‹kinci soru, asgari ücret art›fl›ndan yararlanacaklar›n yoksulluk s›n›r›nda veya onun alt›ndaki düflük gelirli aileler olup olmad›¤›d›r. Örne¤in, asgari ücret yükseldi¤i zaman iflini kaybedenler daha varl›kl› ailelerden gelen gençler iken, uygulamadan dul kad›n iflçiler (single parents) faydalan›yorsa uygulaman›n yoksul ve düflük gelirli ailelerin gelirlerini artt›rmas› daha muhtemeldir. *Bu okuma parças› Federal Reserve Bank of Cleveland’›n 1 fiubat 1999’da ya- y›nlad›¤› "ECONOMIC COMMENTARY" dergisinde yay›nlanan David Neumark, Mark Schweitzer ve William Wascher’ in yazd›klar› "Will Increasing the Minimum Wage Help The Poor" adl› makaleden özetlenmifltir. Makalenin internetten elde edilen nüshas› 6 sayfad›r.

Anahtar Kavramlar • Emek Piyas Piyasalar› alar›nda nda Ekonom Ekonomik ik Rant • Güm Gümrük rük Tar Tarife ifeler leri i

• ‹th ‹thala alatt Kot Kotala alar› r›

‹çindekiler • • • • •

KAMU ‹ST‹HDAMI VE EMEK P‹YASALARI KAMU HARCAMALARI VE EMEK P‹YASALARI KAMUSAL MALLAR/H‹ZMETLER VE EMEK P‹YASALARI VERG‹LER VE EMEK P‹YASALARI YASAL DÜZENLEMELER VE EMEK P‹YASALARI

Ünite 12 - Kamu ve Emek Piyasalar›

G‹R‹fi Endüstri iliflkileri sisteminin üç temel aktörü vard›r. Bunlar; iflçiler, iflverenler ve kamu’ dur. Kitab›m›z›n buraya kadar olan ünitelerinde iflçi ve iflveren kesiminin pi yasadaki rollerinin neler oldu¤unu; emek arz› ve talebinden ücretlerin oluflmas›na, emek mobilitesinden sendikalar›n ekonomik etkilerine kadar uzanan oldukça genifl bir yelpazede incelemifl olduk. Bu ünitede sistemin üçüncü -ve belki de en önemli- aktörü olan kamunun emek piyasalar›n› hangi aç›lardan etkiledi¤ini inceleyece¤iz. Kamu emek piyasalar›n› çeflitli aç›lardan do¤rudan veya dolayl› olarak etkilemektedir. Bu ünite de öncelikle önemli bir iflveren olan kamunun istihdam üzerindeki etkileri incelenecek, bunu kamu harcamalar› ve kamusal mallar ve hizmetlerin üretiminin etkileri takip edecektir. Ünitede son olarak kamunun emek piyasas› ile ilgili çeflitli yasal düzenlemelerin hangi tür etkilerinin olabilece¤i analiz edilecektir.

KAMU ‹ST‹HDAMI VE EMEK P‹YASALARI Devletlerin ekonomilerdeki a¤›rl›klar›na ba¤l› olarak kamu sektörü hemen bütün ülkelerde önemli bir istihdam kayna¤›d›r. Kamu sektöründe istihdam›n ve ücretlerin yap›s›n› incelerken konuya özel sektör için yap›lan analizden farkl› yaklaflmak gerekir. Kamu-özel sektör aras›ndaki temel farkl›l›k özel sektörde iflverenlerin kâr azamilefltirmesii (maksimizasyonu) ilkesi ile hareket etmelerine karfl›l›k, bunun kaazamilefltirmes mu sektörünün ço¤u biriminde geçerli olmamas›d›r. Bu konudaki bir baflka farkl›l›k da kamu karar al›c›lar›n›n karfl› karfl›ya olduklar› k›s›tlar›n özel sektördekinden farkl› olmas›d›r. Emek piyasalar›nda devlet baz› tür iflgücünde özel sektörle birlikte iflçi istihdam eden bir birim iken, baz› tür iflgücünün tek istihdam edicisidir. Örne¤in devlet; askeri personelin, posta çal›flanlar›n›n, itfaiyecilerin ve polislerin tek istihdam edicisi konumundad›r. Öte yandan devlet Kamu ‹ktisadi Teflebbüsleri (K‹T) denilen flirketlerle çeflitli mal ve hizmetleri özel sektörle birlikte üretti¤inden, bu alanlarda tek iflveren konumunda de¤ildir. Kamunun ne kadar kifli istihdam edece¤i, toplumun kamusal mal ve hizmetlere olan talebine ba¤l›d›r. Kamu istihdam›n› belirleyecek olan karar al›c› öncelikle toplumun istekleri do¤rultusunda ne kadar kamu hizmeti verilece¤ini belirler. Karar al›c› optimal kamu hizmeti düzeyini belirlerken bütçe k›s›t›n› ve bu hiz metlerin topluma yükleyece¤i maliyeti de göz önünde bulundurmak zorundad›r. Devlet iflçi istihdam etti¤inde ekonomik kaynaklar› kullanm›fl olacakt›r. Daha aç›k bir ifadeyle örne¤in, devletin posta çal›flanlar›n› ve askeri personeli istihdam etmesi, bu iflgücünün baflka mal ve hizmetlerin üretiminde kullan›lamamas› anlam›na gelmektedir. Kamu istihdam›n›n genelde, bütün ülkelerde, art›fl seyri içinde oldu¤u gözlenmektedir. Bu art›fl›n temel nedeni nüfus art›fl› ve flehirleflmeye ba¤l› olarak kamu hizmetlerine olan talebin artmas›d›r. Kamu harcamalar›n harcamalar›ndaki daki büyümeyi aç›klayan ünlü iktisatç› Adolf Wagner’ e göre sanayileflme ve flehirleflmeye ba¤l› olarak devletin düzenleyicilik rolü artm›fl, bu da kamu harcamalar›n›n ve istihdam›n artmas›na neden olmufltur. Wagner’ e göre toplumun reel gelirinin artmas›; yüksek ö¤renim, sa¤l›k, parklar ve e¤lence alanlar› gibi talebi gelire karfl› esnek olan (yani gelir artt›kça talebin daha fazla artt›¤›) kamusal hizmetlere olan talebi artt›rm›flt›r. Ayr›ca toplumda e¤itim talebinin artmas›n›n di¤er bir nedeni de genç nüfustaki art›fl-

185

186


lar olmufltur. Bütün bu say›lan hususlar kamunun zaman içinde daha fazla iflçi ve memur istihdam etmesini gerektirmifltir. Kamu kesiminde istihdam art›fl›n›n nedenleri yukar›da say›ld›¤› gibi sadece ekonomik veya demografik faktörlerden kaynaklanmamaktad›r. Bunlar›n yan› s›ra politik faktörler de kamu harcamalar›, istihdam ve ücretlerin düzeyini önemli ölçüde etkileyebilmektedir. Genelde seçilmifllerin tekrar seçilme ihtimalleri ne kadar çok kamu harcama program› uygulad›klar›na ba¤l› oldu¤undan, bu durum kamu kesiminin optimalden fazla kaynak kullanmas›na sebep olmaktad›r.

KAMU HARCAMALARI VE EMEK P‹YASALARI Kamunun emek piyasalar›n› etkilemesinin bir arac› da kamu harcamalar› harcamalar›d›r. d›r. Kamu harcamalar› iki grupta incelenebilir. Birinci grupta kaynak tüketen kamu harcamalar›, ikinci grupta ise transfer harcamalar› yer almaktad›r. Kaynak tüketen kamu harcamalar› ile kast olunan kamunun piyasadan mal ve hizmet al›m›d›r (kamunun iflgücü istihdam› ve tüketim mallar› sat›n al›m› gibi). Bu tür harcamalarda eme¤in ve di¤er kaynaklar›n kullan›m› söz konusu oldu¤u için kaynaklar›n kamu sektörü taraf›ndan kullan›lmas›n›n f›rsat maliyeti, di¤er sektörlerin daha az üretim yapmalar›d›r. Öte yandan, Kamunun özel sektörden mal ve hizmet al›m› belirli türdeki özel sektör iflçilerine türetilmifl talep yaratabilmektedir yaratabilmektedir.. Örne¤in, kamu inflaat harcamalar›ndaki art›fllar inflaat iflçileri talebinin ve ücretlerinin yükselmesine neden olacakt›r. Ayn› tür etkiyi sadece inflaat sektörü için de¤il de, kamunun talebi etkileyecek büyüklükte al›m yapt›¤› bütün sektörler için düflünmemiz mümkündür. ‹kinci grupta yer alan transfer harcamalar›na; emekli ayl›klar›, sübvansiyonlar, iflsizlik yard›mlar›, borç faizleri gibi harcamalar örnek olarak verilebilir. Transfer ödemesini alanlar karfl›l›¤›nda bir fley yapmak zorunda olmad›klar›ndan, bu harcamalar birinci gruptaki harcamalar gibi kaynak tüketimine yol açmazlar. Bunun yerine, transfer harcamalar› kaynaklar›n toplumdaki bireyler aras›nda yeniden da¤›l›m›n› gerçeklefltiren harcamalard› harcamalard›r. r. Transfer harcamalar›n›n emek piyasalar›na etkilerini arz ve talep yönlerinden ayr› ayr› incelemek mümkündür. Talep yönünden bak›ld›¤›nda transfer harcamalar›n›n ekonomide toplam talebin yap›s›n› de¤ifltirerek belirli bir tür iflgücüne talep yarataca¤› düflünülebilir. Örne¤in, yafll›lara ve emeklilere yap›lan transfer ödemelerindeki art›fllar bu kimselerin al›m güçlerini artt›raca¤›ndan, genelde tüm mal ve hizmetlerin, özelde ise huzurevi ve sa¤l›k hizmeti gibi yafll›lar›n daha çok faydaland›klar› hizmetlerin talebini artt›racakt›r. Buna ba¤l› olarak söz konusu sektörlerde istihdam genifllemesi olaca¤› düflünülebilir. Transfer ödemelerinin talebi oldu¤u kadar arz› da çeflitli flekillerde etkilemesi mümkündür. Transfer ödemeleri, yararlananlar üzerinde gelir etkisi yaratarak insanlar›n normal mallara olan taleplerinin artmas›na neden olurlar. Bofl zaman da normal mal oldu¤undan, kiflilerin bu durumda daha az çal›flmalar› söz konusu olabilir. Emek arz› üzerinde olumsuz etkisi olabilece¤i düflünülen bir baflka transfer ödemesi de iflsizlik sigortas›d›r. ‹flsizlik sigortas› uygulamas›nda kiflilerin ifl bulduklar› durumda ödemenin kesilmesi, uygulamadan yararlananlar›n çal›flma istekleri üzerinde olumsuz etkide bulunabilmektedir. Nitekim iflsizlik sigortas›n›n gerek miktar, gerekse süre bak›m›ndan cömert bir flekilde uyguland›¤› baz› bat›l› ülkelerde uygulaman›n kiflileri tembelli¤e itti¤i belirlenmifltir. ‹flsizlerin ifl bulma konusundaki isteksizlikleri sigorta fonlar›n› ciddi bir flekilde afl›nd›rd›¤›ndan, bu ülkelerin iflsizlik sigortas› sistemindeki de¤ifliklikleri tart›flt›klar› görülmektedir.

187


Transfer harcamalar› emek arz›n› yukar›da aç›kland›¤› gibi sürekli olarak olumsuz bir flekilde etkilemez, olumlu etkisi de olabilmektedir. Örne¤in, hükümetin üniversite ö¤rencilerine verdi¤i burslar› artt›rmas› üniversite e¤itiminin maliyetini düflürerek e¤itimin getirisinin artmas›na neden olacakt›r. Bu durum üniversiteye kat›l›m› artt›racak, uzun dönemde emek piyasas›nda nitelikli iflgücü artacakt›r. Transfer ödemelerindeki art›fl veya azal›fllar emek piyasalar›n› etkiledi¤ine göre, sizce sübvansiyonlar nas›l etkiler?

KAMUSAL MALLAR/H‹ZMETLER VE EMEK P‹YASALARI Bir ekonomide kamu sektörü sadece piyasadan mal ve hizmet talep ederek ve transfer harcamalar›n› gerçeklefltirerek emek piyasas›n› etkilemez. Bunlar›n yan› s›ra kamunun aslî görevlerinden birisi kamusal mallar olarak tan›mlanan mallar›n üretimini sa¤lamakt›r. Kamunun bu faaliyetinin emek piyasalar›na do¤rudan ve dolayl› baz› etkileri oldu¤u bilinmektedir. Bilindi¤i gibi, kamusal mallar toplumda bireylerin birlikte tükettikleri, bir kimsenin tüketiminin di¤erinin tüketimini etkilemeyece¤i mallar olarak tan›mlan›r. Adalet, milli güvenlik, radyo ve televizyon, hava kontrolü gibi hizmetler pür kamusal mallara örnek olarak verilebilir. Bu mallar›n di¤er özellikleri bölünemezlik ve tüketimden hariç tutulamazl›kt›r. Kamunun Kamunun bu tür mal ve hizmetleri üretmesi emek arz› ve talebini çeflitli aç›lardan etkilemektedir. Örne¤in, hükümetin bir nehir üzerine baraj yapt›rd›¤›n› düflünelim. Böyle bir kamu yat›r›m› elektrik üretimi, ürün kontrolü, sulama, e¤lence gibi pek çok alanda fayda sa¤layacakt›r.

Kamusal Mallar ve Emek Talebi Kamunun bu tür yat›r›m› istihdam› do¤rudan ve dolayl› olarak etkiler. Do¤rudan etki kamunun bu mallar› üretmek için iflçi çal›flt›rmas›n›n yan› s›ra, bu amaçla mal ve hizmet sat›n ald›¤› özel sektörde de istihdam genifllemesine sebep olmas› ile aç›klanabilir. Baraj örne¤inden hareket edersek, kamu bu yat›r›m› gerçeklefltirmek için inflaat iflçileri-floförler-vinç operatörleri-mühendisler operatörleri-mühendisler gibi pek çok gruptan iflçi çal›flt›racakt›r. Kamunun ayr›ca baraj yap›m› için piyasadan inflaat malzemeleri, ifl makineleri vb. talep etmesi bu sektörlerde de üretimin ve istihdam›n artmas›na sebep olacakt›r. Kamu yat›r›m›n›n emek talebi üzerinde dolayl› etkileri de söz konusudur. Örne¤imizdeki baraj yap›m› ile birlikte sulama siteminin gelifltirilmesi bölgede sulu tar›mdan anlayan iflçilere olan talebi artt›racakt›r. Bunun gibi barajla birlikte bal›kç›l›k, sandalc›l›k, su kayakç›l›¤› gibi dinlenme-e¤lence faaliyetleri de bafllayaca¤›n bafllayaca¤›n-dan, bunun da istihdama olumlu etkisi olaca¤› düflünülebilir. Son olarak, baraj e¤er elektrik fiyatlar›nda ucuzlama sa¤l›yor ise, bu durumun üreticileri o yörede yat›r›m yapmaya teflvik edece¤ini düflünebiliriz. Buraya kadar kamusal mallar›n emek piyasas› üzerindeki etkilerini baraj örne¤i çerçevesinde incelemeye çal›flt›k. Buradan bütün kamusal mallar› kapsayan baz› genellemeleri yapmam›z mümkündür. Bu genellefltirmelerin ilki flu flekilde yap›labilir: Di¤er fleyler eflitken üretilen kamusal mallar özel sektör mallar›na tamamlay›c› ise özel sektör mallar›n›n üretimini sa¤layan iflçilere olan talebi artt›r›r. Öte yandan bu mallar özel sektör mallar›na üretim veya tüketimde ikâme ise, bu taktirde özel sektör mallar›n›n üretimini sa¤layan iflçilere olan talep daralacakt›r.

SIRA S‹ZDE

1

188


Kamusal Mallar ve Emek Arz›

Kamusal mallar özel sektör mallar›n› ne kadar çok ikâme ederse emek arz›nda meydana gelen azalma o kadar büyük olacakt›r. Kamusal mallar bofl zaman için ne kadar iyi tamamlay›c› iseler emek arz› o ölçüde azalacakt›r.

Kamusal mallar›n emek talebi kadar emek arz› üzerinde de etkileri vard›r. Kamusal mallar bireyler üzerinde gelir etkisi do¤urarak daha fazla bofl zaman talep etmelerine neden olmaktad›r. Daha aç›k bir ifadeyle, kamusal mallar bireysel emek arz›n›n, buna ba¤l› olarak toplam t oplam emek arz›n›n azalmas›na neden olabilmektedir. Kamusal mallar-emek arz› iliflkisini daha yak›ndan analiz edersek flu sonuçlara ulaflmam›z mümkündür: mümkündür: Kamusal mallar özel sektör mallar›n› ne kadar çok ç ok ikâme ederse emek arz›nda meydana gelen azalma o kadar büyük olacakt›r. Örne Örne¤in, ¤in, kamunun sa¤layaca¤› bedava g›da maddeleri insanlar›n bu mallar› sat›n almak için gelir elde etme zorunlulu¤unu ortadan kald›raca¤› veya azaltaca¤› için, daha az çal›flmalar›na neden olacakt›r. Ayn› flekilde, kamusal mallar bofl zaman için ne kadar iyi tamamlay›c› iseler emek arz› o ölçüde azalacakt›r. Örne¤in, kamunun sa¤layasa¤layaca¤› yüzme ve çeflitli spor faaliyetlerine yönelik kurslar bofl zaman talebinin artmas›na, emek arz›n›n azalmas›na neden olabilecektir. Kamusal mallar emek arz›n› her zaman yukar›da belirtildi¤i gibi azaltmaz, baz› durumda artt›rabilir de. Kamusal mallar çal›flma için ne kadar iyi tamamlay›c›la tamamlay›c›larr ise emek arz›n›n o flekilde artaca¤› söylenebilir. Örne¤in, kamunun kitle ulafl›m hizmetini ucuz ve etkin bir biçimde sa¤lamas› insanlar›n insanlar›n iflyerlerine daha ucuz ve süratli gidebilmelerini sa¤layarak emek arz›n›n artmas›na sebep olabilmektedir.

VERG‹LER VE EMEK P‹YASALARI Ünitenin buraya kadar olan k›sm›nda kamu harcamalar› ve kamusal mallar›n emek piyasalar› üzerindeki etkileri incelenildi. Kamunun bu harcamalar› yapabilmesi her fleyden önce elinde yeterli finansal kayna¤› olmas›na ba¤l›d›r. Kamunun bafll›ca gelir kayna¤›n› ise vergiler oluflturmaktad› oluflturmaktad›r. r. Burada cevab› aran›lacak soru bireylerin çal›flma süreleri üzerinde vergilerin etkisinin olup olmad›¤›d›r. Bu soruya pek çok kifli ilk aflamada muhtemelen flu cevab› vereceklerdir: Ver- gilerin çal›fl›lan süre üzerinde fazlaca bir etkisi yoktur. Çünkü pek çok iflin çal›flma süresi bellidir ve bireyler bunun üzerinde fazlaca inisiyatife sahip de¤ildirler. Ço¤u ifl için çal›flma süreleri teknolojik veya kurumsal faktörler, sendika ve hükümet yönetmelikleri taraf›ndan belirlenir. Buna göre k›sa dönemde bireylerin çal›flma süresi üzerinde tercih yapma yetkileri s›n›rl›d›r. ‹flçiler, her ne kadar bireysel anlamda çal›flma süresini belirleme konusunda tam bir yetkiye sahip olmasalar da bu durum vergi oranlar›n›n çal›flma süresi üzerinde hiçbir etkisi olmad›¤› anlam›na gelmemelidir. ‹flçiler, bu konudaki tercihlerit ercihlerini sendikalar arac›l›¤›yla toplu sözleflmelere yans›tma flans›na sahiptirler. Bu ba¤lamda vergi oranlar›ndaki de¤iflmeler, bireyin çal›flma tercihi üzerinde gelir etkisi ve ikâme etkisi olarak bilinen ve birbiri ile ters yönden iflleyen iki etkiye neden olacakt›r. Vergi oranlar›ndaki de¤iflimin çal›flma süresini artt›r›p azaltaca¤› bu iki etkiden hangisinin daha kuvvetli oldu¤una ba¤l› olacakt›r. Bu etkileri bir kez daha hat›rlamam›z gerekirse,ücretler yükseldi¤i (düfltü¤ü) zaman bireylerin gelirleri artaca¤›ndan (azalaca¤›ndan) gelir etkisi bireyin daha fazla (daha az) bofl zaman sat›n almas›n› ve çal›flma süresini azaltmas›n› (artt›rmas›n›) sa¤layan etkidir. Öte yandan, ücretlerin yükselmesi (düflmesi) bofl zaman›n f›rsat maliyetini artt›raca¤›ndan (azaltaca¤›ndan), ikâme etkisine göre bu durumda çal›flma süresi artacak(azalacak) t›r. Gelirler üzerinden al›nan vergilerin oranlar›n›n azalt›l›p ço¤alt›lmas› bir anlamda iflçilerin ceplerine giren ücretin artmas› veya azalmas› sonucunu do¤urabilecek-


tir. Örne¤in, hükümet ücretler üzerinden al›nan vergi oranlar›n› düflürürse bu durum ücretlerin yükselmesi sonucunu do¤uracakt›r. Ücret yükseldi¤i zaman flayet gelir etkisi kuvvetli ise sonuçta çal›flma süreleri azalacak, ikâme etkisi kuvvetli ise artacakt›r. Vergilerin bireylerin çal›flma kararlar› üzerindeki bu etkileri, arz yönlü iktisat olarak bilinen ekolün de temelini oluflturmaktad›r. Arz yönlü iktisadi düflünceye göre ücretler üzerinden al›nan vergi oranlar›n›n düflürülmesi kiflilerin net ücretlerini artt›racakt›r. ‹kâme etkisinin gelir etkisinden daha büyük oldu¤u varsay›l›rsa, ücretlerdeki bu art›fl kiflilerin daha fazla çal›flmalar›na neden olacakt›r. Ekonomide emek arz› bu flekilde artt›¤›nda, toplam üretim de artacakt›r. Öte yandan, ücret art›fllar›na ba¤l› olarak ekonomide reel gelir düzeyi de artaca¤›ndan, artan üretim kolayl›kla talep bulacakt›r. Bu yolla ekonomide hem toplam arz hem de toplam talep artm›fl olaca¤›ndan, enflasyona neden olmadan milli gelir düzeyini artt›rmak mümkün olacakt›r. Arz yönlü iktisadi düflünceden oluflturulan politikalara çarp›c› bir örnek A.B.D. yönetiminin 1981-1984 döneminde gelir vergisi oranlar›n› %25 düflürmesi olmufltur. Böyle bir uygulama ile çal›flma süresinin, tasarruflar›n veya yat›r›mlar›n artmas› amaçlanm›flt›r. Yap›lan ampirik gözlemler uygulama sonucunda iflgücü arz›n›n ortalama olarak %1.2-2.9 aras›nda artt›¤›n› göstermifltir.

YASAL DÜZENLEMELER VE EMEK P‹YASALARI Kamunun emek piyasalar› ile ilgisi sadece; do¤rudan iflçi istihdam›, kamusal mal ve hizmet üretimi, kamu harcamalar› ve transfer ödemeleri, vergileme gibi konularla s›n›rl› de¤ildir. Kamu ayn› zamanda yasalar ve yönetmeliklerle ekonominin yasal s›n›rlar›n› çizen ve bu yönüyle de emek piyasalar›n› çeflitli flekillerde etkile yebilen önemli bir unsurdur. Kamunun ifl piyasalar›na yasal müdahalesi bazen koruyucu, bazen de s›n›rlay›c› yöntemleri içermektedir. Müdahale yöntemi farkl› olsa da, her ikisinde de amaç piyasan›n kendi iflleyifli ile sa¤lanmayaca sa¤lanmayacak k baz› sonuçlar›n elde edilmesidir. Kamu, endüstri iliflkileri sisteminde zay›f kesimin pazarl›k gücünü eflitleyecek bir tak›m yasal düzenlemelerle daha adil sonuçlar›n elde edilmesini sa¤lamaya çal›fl›r. Bunun gibi, iflverenler aç›s›ndan maliyetli ama toplumsal aç›dan faydal› olan baz› önlemlerin rekabet nedeniyle göz ard› edilebilmesi de kamunun sisteme yasal olarak müdahale nedenini oluflturmaktad›r. oluflturmaktad›r. Bu tür önlemler iflverenler veya iflçiler aç›s›ndan k›s›tlay›c› unsurlar içerse de, kamunun bu yolla sa¤lamaya çal›flt›¤› sonuç toplum faydas›n›n maksimize edilmesidir. ‹fl piyasalar›n› do¤rudan veya dolayl› olarak etkileyen çok say›da kanun ve yönetmeli¤in mevcut olmas› bütün bunlar›n ayr›nt›l› olarak incelenmesini güçlefltirmektedir. Bu nedenle, bu ünitede söz konusu yasal düzenlemeleri dört ana bafll›k alt›nda inceleyece¤iz. Bunlar: sendikalar ve toplu ifl sözleflmeleri konusundaki yasal düzenlemeler, asgari ücret ile ilgili yasal düzenlemeler, iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i ile ilgili yasal düzenlemeler ve kamunun rant sa¤lay›c› düzenlemeleridir.

Sendikalar ve Toplu ‹fl Sözleflmeleri ‹le ‹lgili Yasal Düzenlemeler Sendikalar ve toplu ifl sözleflmeleri ile ilgili yasal düzenlemeler emek piyasas›nda ücretler, istihdam ve kaynak da¤›l›m›n da¤›l›m›n›› etkileyen önemli kurumsal faktörlerdir. Sendikalar bilindi¤i gibi kurulufl ve faaliyetleri kanunlara ba¤l› örgütlerdir. Dolay›s›yla sendikalar ve toplu ifl sözleflmesi ile ilgili yasal düzenlemeler hem sendikalaflma talebini hem de sendikal hizmetler arz›n› çeflitli yönlerden etkileyebilmektedir.

189

190


Kamu, sendikalar›n ve toplu sözleflme düzeninin iflleyiflini yasalarla belirlemenin d›fl›nda, çeflitli zamanlarda iflçi-iflveren aras›ndaki serbest toplu pazarl›k sürecine de müdahale edebilmektedir. Kamunun sisteme müdahalesinin temel nedeni, pek çok iflçinin toplu pazarl›¤a dahil olmas› ve kamunun deste¤i olmaks›z›n iflverene karfl› yeterli pazarl›k gücüne sahip olmamas›d›r. Bunun yan› s›ra kimi hayati iflkollar›nda (ulaflt›rma, iletiflim, g›da üretimi gibi) meydana gelebilecek ifl duraklamalar›n›n toplum ç›karlar›n› zedeleyebilece¤i gerçe¤i de kamunun baz› iflkollar›nda serbest toplu pazarl›¤a müdahale etmesini gerektirir. Son olarak, iflçi-iflveren toplu pazarl›¤›n›n enflasyonist bask› oluflturmas› veya ürün piyasalar›nda tekelci k›s›tlamalara neden olabilmesi de kamunun sisteme müdahale nedenleri aras›nda say›labilir. Sebep ne olursa olsun kamunun toplu pazarl›k sürecine müdahalesi, sendikalar›n ve iflverenlerin pazarl›k güçlerini etkileyerek, ücret ve istihdam düzeylerinin serbest toplu pazarl›¤a nazaran farkl› olmas›na neden olabilmektedir. Buraya kadar anlat›lanlardan hareketle sendikal haklar› k›s›tlay›c› bir yasal çerçeve içinde sendikal hizmetler arz›n›n bu durumdan olumsuz etkilenece¤i söylenebilir. Öte yandan, sendikalaflmay› daha kolay hale getiren yasalar sendikal hizmetler arz›n› ve talebini teflvik edici rol oynamaktad›r. Örne¤in, A.B.D.’de sendikasendikalaflmay› daha kolaylaflt›ran Wagner Anlaflmas›n›n 1935 y›l›nda yürürlü¤e girmesi ile birlikte o y›l 3.3 milyon olan sendikal› say›s› 1948’de 15 milyona yükselmifltir. Sendikal faaliyetlerin yasalarla olan iliflkisini ülkemizden verece¤imiz bir örnekle de aç›klamam›z mümkündür. Ülkemizde sendikalar ile ilgili yasal mevzuat, 1963 y›l›na kadar sürekli olarak s›n›rlay›c›-yasaklay›c› olmufltur. Ancak 1963 tarihinden itibaren kabul edilen yeni yasalarla, sendikal faaliyetler üzerindeki k›s›tla y›c› hususlar kald›r›lm›fl, emek-sermaye iliflkisinin toplu pazarl›k yolu ile düzenlenmesi esas› kabul edilmifltir. Yeni yasal düzenlemeler sendikalaflmay› teflvik edici çok say›da hususu içermekteydi. Bunlara örnek olarak; sendikalara üye olma yafl›n›n 16’ya indirilmesi, iflçilerin birden fazla sendikaya üye olabilmelerine imkân tan›nmas›, sendika aidatlar›na s›n›rlama getirilmemesi, sendika aidatlar›n›n iflveren taraf›ndan kesilerek sendikaya ödenmesi say›labilir. Yasalar›n sendikalaflmay› bu flekilde teflvik etmesi o dönemde gerek sendika say›s›n›n gerekse sendikal› iflçi sa y›s›n›n önemli ölçüde artmas›na neden olmufltur.

Asgari Ücret ‹le ‹lgili Yasal Düzenlemeler Ücretlere bir alt s›n›r getirilmedi¤i durumda piyasa koflullar›na ba¤l› olarak ücretlerin çok düflük düzeylerde kalabildi¤i gözlenen bir durumdur. Örne¤in, iflsizli¤in yo¤un ve ifl imkânlar›n›n k›s›tl› oldu¤u durumlarda iflçiler çok düflük ücret düzeylerinde çal›flmaya raz› olabilmektedirler. Bu nedenle, devletin ücretlerin daha alt›na inemeyece¤i bir taban belirleyerek daha adil bir ücret yap›s›n› oluflturmas› gerekir. Asgari ücret iflte bu gere¤in bir sonucudur. Asgari ücretin emek piyasalar› üzerinde teorik aç›dan hem olumsuz, hem de olumlu etkilerinin olabilece¤i düflünülmektedir. Olumsuz etkilerden birisi asgari ücretin piyasa denge ücretinin üstünde belirlenmesi durumunda istihdam›n azalmas›d›r. Asgari ücret gelir düzeyi düflük kiflileri korumaya yönelik bir uygulama oldu¤u halde, istihdam›n bu flekilde azalmas› düflük ücret düzeyinde çal›flmaya istekli pek çok kiflinin iflsiz kalmas›na sebep olacakt›r. Bu durumu flekil 12.1 üzerinde incelemek mümkündür.

191


fiekil 12.1.

Ücret Oran› (w) wAÜ

SL a

b

w0

c E

DL L1

L0

L2

‹stihdam (L)

Denge Ücretinin Üstünde Asgari Ücret Uygulamas› Emek piyasas›nda denge W 0 ücret düzeyinde sa¤lan›yorken hükümetin W AÜ ücretini asgari ücret olarak kabul etmesi L 1 - L 2 kadar (ac) iflsizli¤e neden olacakt›r. Bu iflsizli¤in L 0 -L 1 kadar› asgari ücret yükseldi¤i için iflini kaybedenlerden oluflurken, L 0 - L 2 kadar› asgari ücretin yükselmesi nedeniyle piyasaya ifl aramak için gelen yeni iflgücünden oluflmaktad›r.

Asgari ücret uygulamas›ndan önce, piyasa dengesinin E noktas›nda sa¤land›¤›sa¤land›¤›n›, denge ücret düzeyinin W 0 ve denge istihdam düzeyinin L0 oldu¤unu varsayal›m. E¤er W AÜ gibi denge ücretinin üstünde bir asgari ücret belirlenirse istihdam L0’dan L1’e düflecek, iflveren iflgücüne nazaran daha ucuz hale gelen sermayeyi emek yerine ikâme ederek çal›flt›rd›¤› iflçi say›s›n› azaltacakt›r. Bu ücret düzeyinde emek arz› L2 kadar olaca¤›ndan, ab kadar iflsizlik meydana gelecektir. Bu iflsizli¤in L0-L1 kadar› (ab) daha önce çal›fl›yorken iflsiz kalanlardan oluflurken, L 0-L2 kadar› (bc) ise asgari ücretin yüksek belirlenmesi nedeniyle piyasaya ifl aramaya gelen yeni iflgücünden oluflmaktad›r. fiekildeki emek arz ve talep e¤rileri ne kadar esnek olursa asgari ücret uygulamas›n›n neden olaca¤› iflsizlik o derece fazla olacakt›r. Ayn› flekilde belirlenen asgari ücret denge düzeyinin ne ölçüde üzerinde olursa, iflsizlik o kadar fazla olacakt›r. Asgari ücretin bu flekilde yüksek olmas›, iflverenlerin gere¤inden az emek kullanmalar›na,, yani üretimde etkin olmayan bir sermaye-emek kar›fl›m›n› seçmelerilanmalar›na ne sebep olacakt›r. Bu durumda, ücretlerin azalmas› sa¤lanabilirse istihdam artacak, daha fazla emek-yo¤un teknoloji ile ayn› ürünü daha düflük maliyetle üretmek mümkün olabilecektir. Asgari ücret uygulamas›n›n muhtemel bir baflka olumsuz etkisi de uygulaman›n baz› sektörleri kapsay›p baz›lar›n› kapsamamas› durumunda ortaya ç›kmaktad›r. Basitli¤i sa¤lamak için ekonomide iki sektörün oldu¤unu ve her ikisinde de denge ücretinin ayn› oldu¤unu varsayal›m. Bu sektörlerden birinde asgari ücret uygulanmazken di¤erinde piyasa dengesinin dengesinin üstünde bir ücret asgari ücret olarak belirlenirse ne olacakt›r? Bu durumda asgari ücretin uyguland›¤› sektörde istihdam daralacak, burada iflten ç›kar›lan iflçilerin di¤er sektöre geçmeleri ile o sektörde emek arz› artacak, ücretler düflecektir. ‹flgücünün bu flekilde yüksek ücret ödeyen sektörden düflük ücret ödeyen sektöre geçifli kaynaklar›n etkin olmayan bir biçimde da¤›t›lmas›naa da neden olacakt›r. da¤›t›lmas›n Buraya kadar piyasa dengesinin üstünde belirlenen veya sektörlerin tümünü kapsamayan asgari ücretin baz› olumsuzlara sebep olabilece¤i aç›kland›. Oysa pi yasa denge ücretine eflit veya ona yak›n bir asgari ücret tespit edilmesi durumunda istihdam azalmas› bir yana, baz› iflkollar›nda (özellikle monopsoncu iflkollar›nda) istihdam art›fl› sa¤lamak bile mümkün olacakt›r. Buna ilaveten-asgari ücretten

192


yararlananlar›n hedeflenen düflük gelirli kitleler olmas› durumunda uygulama ge yararlananlar›n lir eflitsizli¤ini azaltma ifllevini de yerine getirecektir. Ancak ifl piyasalar› homojenlikten uzak ve bölünmüfl bir özellikte ise, asgari ücretin gelir eflitsizli¤ini azaltmas› mümkün olamayacakt›r. Bölünmüfl ifl piyasalar›nda sendikalaflm›fl bir grup iflçi iyi çal›flma koflullar› ve yüksek ücret düzeyine sahipken, organize olmayan di¤er gruplar (asgari ücretten genelde bu gruplar yararlan›r) bu flartlar›n tersine sahiptir. Böyle bir durumda asgari ücret, gelir düzeyi düflük kiflilerin durumlar›n› iyilefltirmede yetersiz kalacakt›r.

‹flçi Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤i ‹le ‹lgili Yasal Düzenlemeler Herhangi bir iflçi iflyerinde yaraland›¤› veya hastaland›¤› -zaman özellikle kal›c› bir fiziksel hasar söz konusu ise-t›bbî tedavi, rehabilitasyon ve çal›fl›lmayan süre nedeniyle önemli maliyetler ortaya ç›kabilmektedir. Bu nedenle iflverenlerin iflyerlerini daha güvenli hale getirmeleri için ekonomik bir güdü vard›r. Çünkü iflyeri gü venli¤i ile ilgili yat›r›mlar›n üretim maliyetlerini azaltaca¤› aç›kt›r. Burada iki sorunun yan›tlanmas› gerekmektedir. Bunlar: “ ‹flverenler ne kadar ifl güvenli¤i yat›r›m› ve “‹flverenlerin yapt›klar› ifl güvenli¤i yat›r›m yapaca¤›na nas›l karar verirler?” ve düzeyi yeterli midir?” ‹flverenler ifl güvenli¤i yat›r›m› yaparken bu sayede kârlar›n› azamîlefltirmeyi amaçlarlar ve emek talebi ile ilgili 3. Üniteden hat›rlayaca¤›m›z marjinal karar alma kural›n› uygularlar. Buna göre ifl güvenli¤i sa¤laman›n marjinal getirisi ifl güvenli¤i yat›r›m›n›n yükleyece¤i marjinal maliyetten çok oldu¤u sürece iflverenler ifl gü venli¤ini artt›rmay› kârl› olarak kabul edeceklerdir. ‹fl güvenli¤i sa¤laman›n maliyetleri; eldiven, bafll›k gibi koruyucu ekipmanlar›n al›nmas›, daha iyi havaland›rma sisteminin kurulmas›, hastal›k esnas›nda daha uzun süreli izin kulland›r›lmas›, montaj hatt›n›n dönüfl h›z›n›n yavafllat›lmas› gibi unsurlardan oluflmaktad›r. Güvenli bir iflyerinin iflverene sa¤layaca¤› en önemli getiri- ölüm ve yaralanma riskinin düflük olmas› nedeniyle-daha düflük ücrette iflçi çal›flt›r›labilmesidir. Çünkü iflçiler, ücretlere oldu¤u kadar ifl güvenli¤ine de önem verirler. ‹fl güvenli¤ini sa¤lamakla iflverenin elde edece¤i ikinci fayda, ifl kazalar›n›n azalmas›na ba¤l› olarak üretim duraklamalar› duraklamalar›n›n n›n azalmas›d›r. Ayr›ca ölüm ve yaralanma oranlar›n›n düflürülmesi yeni iflçilerin ifle al›nmas› ve e¤itilmesi maliyetlerini de azaltacakt›r. Son olarak iflyerinin güvenli olmas› iflçi devrini azaltaca¤› için firmalar›n iflyerinde özel e¤itim yat›r›m› yapmalar›n› sa¤layacakt›r. Çünkü ölüm ve yaralanmala yaralanmalarr firmalar›n daha önce yapt›klar› özel iflyerinde yat›r›m›n›n bafla ç›kmas›na, yani firman›n bu yat›r›m›n getirisini alamamas›na sebep olmaktad›r. ‹flverenler, iflyerinde güvenli¤i artt›racak yat›r›mlar› yaparken yukar›daki mali yet ve getirileri karfl›laflt›rarak karar verirler. Konunun bafl›nda sorulan ilk soruya bu flekilde yan›t verdikten sonra ikinci sorunun cevab›na bakabiliriz. Soru iflverenlerin yapt›klar› ifl güvenli¤i yat›r›m›n›n yeterli olup olmad›¤› ile ilgili idi. ‹flverenlerin kendi ekonomik ç›karlar›n› gözeterek yapacaklar› ifl güvenli¤i yat›r›m› toplumsal aç›dan optimum say›lan düzeyin alt›ndad›r. Bu durum ifl güvenli¤i alan›na devletin müdahale etmesini gerektirir. ‹flçiler, baz› durumlarda, ifllerin zararl› yönlerine iliflkin tam bir bilgiye sahip olmayabilirler. ‹flçilerin eksik bilgilenme nedeniyle ifllerin içerdi¤i riskleri tam olarak hesaplayamamalar› hesaplayamam alar› iflverenlerin hem ifl güvenli¤ini artt›racak yat›r›mlardan kaç›nmalar›na hem de iflçileri telafi edici ücret farkl›l›¤› vermeden çal›flt›rmalar›na çal›flt›rmalar›na sebep olmaktad›r. Kamu, bu nedenle, çeflitli yasa ve yönetmeliklerle iflçi sa¤l›¤›n› koru-

193


yucu ve ifl güvenli¤ini artt›r›c› tedbirlerin zorunlu olarak al›nmas›n› sa¤lamak durumundad›r. Kamu bu amaçla; iflyerinin kuruluflu, yerleflim düzeni, makine ve tezgahlar ile ilgili önlem ve standartlar› belirler. Ayr›ca; üretimde karfl›lafl›lan zararl› maddelerin etkilerinin nas›l önlenece¤i ve iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤ine yönelik örgütlenmelerin nas›l olaca¤› da bu yönetmeliklerle kamu taraf›ndan belirlenir. Kamunun iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤ine yönelik düzenlemeleri emek piyasalar›n› çeflitli yönlerden etkileyebilmektedir. Kamu müdahalesi ile eskiden tehlikeli sa y›lan ifller daha güvenli hale gelece¤inden, daha fazla kifli bu ifllerde çal›flmak iste yecektir. Bu durumda söz konusu ifller art›k risk içermedi¤inden fazla ücret (TEÜF) ödenmesine de gerek kalmayacak, ücret farkl›l›klar› azalacakt›r. Acaba, kamunun iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i ile ilgili düzenlemeleri sendikalar› nas›l etkiler?

SIRA S‹ZDE

2 Son olarak, kamunun bu flekilde müdahalelerinin yukar›da say›lan bu etkileri do¤urabilmesinin uygulaman›n baflar›l› olmas›na ba¤l› oldu¤unu belirtmek gerekir. Bunun için yasa ve yönetmelikleri ç›karmak gereklidir ancak yeterli de¤ildir, iflverenlerin bunlara uyup uymad›klar›n›n denetlenmesi ve cezalar›n cayd›r›c› olmas› laz›md›r. Denetlemeler yetersiz ise yakalanma riski düflük olacak, iflverenler kendilerine parasal yük getiren bu yönetmeliklere uymak istemeyeceklerdir. Cezalar›n cayd›r›c› olmamas› da ayn› sonucu do¤uracakt›r.

Rant Sa¤lay›c› Düzenlemeler Buraya kadar kamunun sendikalar yasas›, asgari ücret ve ifl güvenli¤i ile ilgili yasal düzenlemelerle emek piyasalar›n› çeflitli yönlerden etkiledi¤i belirtilmiflti. Kamunun emek piyasalar› üzerindeki etkileri bunlarla s›n›rl› de¤ildir. Kamu, emek pi yasalar›nda çeflitli yollarla ekonomik rant sa¤layarak da etkili olabilmektedir. Emek piyasas› aç›s›ndan ekonomik rant belirli bir iflçiye ödenen ücret ile iflçinin piyasada çal›flmaya raz› oldu¤u ücret aras›ndaki fark olarak tan›mlanabilir. Emek piyasas›nda ekonomik rant› flekil 12.2 yard›m›yla inceleyebiliriz. Emek Piyasalar›nda Ekonomik Rant: Belirli bir iflçiye ödenen ücret ile iflçinin piyasada çal›flmaya raz› oldu¤u ücret aras›ndaki farkt›r. fiekil 12.2.

Ücret Oran› (w) (TL/saat)

SL B

100.000

C

80.000 A DL 0

L1

L0

‹stihdam (L)

Emek Piyasas›nda Ekonomik Rant Emek piyasas›nda denge ücreti 100.000TL’saat ise bu ücrette çal›flan sonuncu (L 0 ) iflçi d›fl›ndaki bütün iflçiler daha düflük ücrette çal›flmaya raz› iken daha yüksek ücrette çal›flt›klar›ndan “ekonomik rant” elde etmektedirler. ABC alan› piyasadaki iflçilerin sa¤lad›klar› toplam rant› göstermektedir.

194


fiekilde emek piyasas›nda denge ücret ve istihdam düzeyinin belirlenmesi gösterilmektedir. Emek piyasas›nda ekonomik rant iktisat teorisi dersinden hat›rlayaca¤›n›z üretici rant› ile paralellik göstermektedir. Buna göre denge ücreti olan 100.000TL/saat’ ik ücrette çal›flan sonuncu iflçi (L 0) d›fl›nda kalan her iflçi çal›flmaya raz› oldu¤u ücretin üstünde ücret almakta, bir baflka deyiflle rant sa¤lamaktad›rlar. Örne¤in, piyasadaki L 1’inci iflçi 80.000TL karfl›l›¤›nda çal›flmaya raz› iken, piyasa denge ücreti 100.000TL oldu¤undan saat bafl›na 20.000TL rant sa¤lam›fl olmaktad›r. Kamunun ücreti daha yukar›ya çekmesi piyasadaki iflçilerin sa¤layacaklar› rantlar›n artmas› anlam›na gelmektedir. Burada soru kamunun neden rant sa¤lad›¤›d›r. Kamu ad›na hareket eden hükümet yetkilileri siyasi kimlik tafl›rlar. Politikac›lar›n temel amaçlar› tekrar seçilmektir. Bu nedenle siyasiler seçmenlerin faydalar›n› artt›ran mal ve hizmetleri sa¤lamaya çal›fl›rlar. Bu hizmetlerden birisi de ekonomik rant sa¤lamakt›r. Hükümet bu yüzden kendisinden rant isteyen sendikalar, iflçi birlikleri, meslek odalar› gibi gruplarla politik olarak sürtüflmek istemez. Ülkemiz gibi ço¤u ülkede kamu kesimi sendikalar›n›n pazarl›k güçlerinin ve kamuda ortalama ücret düzeyinin genelde fazla olmas›n›n bafll›ca nedeni budur. Nitekim; 2002 y›l› ocak ay› itibariyle kamuda çal›flan iflçilerin neredeyse tamam› sendika üyesi iken, özel sektörde bu oran›n %44.6 olmas›, özel imalat sanayiinde ortalama ücretin saat bafl› 2.079.000TL olmas›na karfl›l›k kamuda bunun 4.534.000TL olmas› bu durumun aç›k bir göstergesidir. SIRA S‹ZDE

3

Kamunun belirli bir kesime rant sa¤lamas›, ekonomide baflka kesimlere zarar vermez mi? Politikac›lar zarar görenlerin tekrar oy vermemelerinden endifle duyarlar m›?

Kamu, rant sa¤lama iflini ücretleri do¤rudan yükselterek yapt›¤› gibi, belirli meslekleri yapabilmek için kamu lisans›n› zorunlu k›larak da sa¤layabilmektedir. Kamu, bu tür bir zorunluluk ile emek arz›n› kontrol edebilece¤inden, kamunun lisans flart›n› sa¤layarak mesle¤i yapanlar bu durumda fazladan ekonomik rant sa¤layacaklard›r. Son olarak, kamu gümrük tarifeleri ve ve kota uygulamalar› gibi baz› d›fl ticaret politikas› araçlar› ile de emek piyasalar›nda rant sa¤layabilmektedir. sa¤layabilmektedir. Gümrük tariGümrük Tarifeleri: Bir ülkeye ithal edilen mallara feleri ile ithal edilen ürünler üzerinden al›nan vergiler artt›r›larak ithal mallar›n fikonulan vergilerdir. Yurt içi yatlar›n›n yükselmesi sa¤lanabilir. Bu durum ithal mallar›na olan talebin k›s›larak istihdam› ve geliflmekte olan yerli üretime olan talebin artmas›na neden olacakt›r. yerli iflkollar›n› korumak amac›yla uygulan›r. ‹thal kotalar› da yurt d›fl›ndan ülkeye giren ithal mallara say›sal s›n›rlama getir‹thalat Kotalar›: mek anlam›na gelmektedir. Bu uygulamada ithal mallar› s›n›rlad›¤› için isteyen herYurtd›fl›ndan sat›n al›nacak kes bu mallar› alamayacak, talebin bir k›sm› yurt içinde üretilen mallara kayacakt›r. mallar›n miktar›n›n s›n›rland›r›lmas›d›r. Her iki uygulaman›n da emek piyasalar›n› nas›l etkileyece¤i aç›kt›r. Emek talebi türetilmifl talep oldu¤undan, yerli üretim mallara olan talep art›nca bu mallar›n üretimi için daha fazla iflgücü gerekecek, yani emek talebi de artacakt›r. Emek arz›nda bir de¤iflme yoksa, emek talebindeki bu art›fl emek talep e¤risinin sa¤a kaymas›na neden olacak, hem ücret oran› hem de istihdam seviyesi artacakt›r. Bu konuda ilginç bir uygulama örne¤ini A.B.D.’den vermek mümkündür. 1980’li y›llar›n bafllar›nda ekonomik Japon arabalar› ile rekabet edemeyerek krize giren Amerikan otomobil üreticileri ülkeye giren Japon otomobillerinin say›s›n›n s›n›rland›r›lmas›› hususunda hükümetten talepte bulunmufll land›r›lmas bulunmufllard›r. ard›r. A.B.D. ile Japonya aras›nda yap›lan ikili görüflmeler sonras›nda, Japonya A.B.D.’ne satt›¤› araba say›s›n› y›lda 1.68 milyon araba ile s›n›rland›rm s›n›rland›rmay› ay› kabul etmifltir. Bu uygulama ile Japon otomobillerine ithalat k›s›tlamas› getirilmesi A.B.D.’de üretilen otomobillere olan talebin artmas›na neden olmufltur. Bu dönemde söz konusu uygulamaya ba¤l› olarak A.B.D. otomotiv iflkolunda 46.000 kifliye fazladan ifl imkan› yarat›lm›fl, Amerikan iflçilerinin ücretleri de yükselmifltir.


195

Özet  AMAÇ

Kamu istihdam›n› hangi faktörler etkiler?

1

• Kamu-ülkeden Kamu-ülkeden ülkeye ülkeye de¤iflmekl de¤iflmeklee birlikte-eme birlikte-emek k pi yasalar›nda önemli bir iflverendir. Kamu istihdam›n genelde bütün ülkelerde artma e¤iliminde oldu¤u gözlenmektedir. • Bu art›fl›n art›fl›n temel nedeni nüfus nüfus art›fl› art›fl› ve flehirleflme flehirleflmeye ba¤l› olarak kamu hizmetlerine olan talebin artmas›d›r. Toplumun reel gelirinin artmas› da burada etkili bir faktördür.  AMAÇ

2

Kamusal mallar emek talebini ve arz›n› nas›l etkiler?

• Kamusal Kamusal mallar mallar ve hizmetlerin hizmetlerin üretilm üretilmesi esi hem do¤do¤rudan iflçi istihdam›n› gerektirir hem de dolayl› olarak baflka sektörlerde istihdam genifllemesine neden olabilir. Örne¤in, kamunun baraj yap›m› bu amaçla iflçi, mühendis istihdam›n› gerektirdi¤i gibi, kamunun bu amaçla inflaat malzemesi ve ifl makineleri sat›n almas› o sektörlerde de istihdam›n artmas›n› sa¤layacakt›r. • Kamusa Kamusall mallar mallar ve hizmetler hizmetler emek emek arz›n› arz›n› hem olumolumlu, hem de olumsuz etkileyebilir. E¤er kamusal mallar ve hizmetler özel sektör mallar›n› ikâme ediyore diyorsa emek arz› azalacakt›r. Ayn› flekilde kamusal mallar›n bofl zaman için “tamamlay›c›” olmas› da emek arz›n› azalt›r. Öte yandan kamusal mallar “çal›flma”y› ne kadar iyi tamaml›yorsa emek arz›n› o flekilde artt›racakt›r.  AMAÇ

3

Vergilerin emek piyasalar› ile ne tür ilgisi vard›r?

• Vergiler Vergiler,, kamunun harcamal harcamalar›n ar›n›› finanse etmekte etmekte kulland›klar› bafll›ca gelir kayna¤›d›r. Vergi oranlar›ndaki de¤iflme bireylerin çal›flma karar›n› gelir etkisi ve ikâme etkisi ne ba¤l› olarak farkl› yönlerden etkileyebilmektedir. • Örne¤i Örne¤in, n, vergi oranlar› oranlar›n›n n›n indirilmesi indirilmesi bireyler bireyler için için bir ücret (gelir) art›fl› gibidir. Bu durumda gelir etkisi bireyin çal›flma süresini azaltmas›na, ikâme etkisi artt›rmas›na sebep olacakt›r. Kamunun sendikalar ile ilgili yasal düzenlemele- rin etkileri nelerdir? 4 • Sendikal Sendikalar, ar, kurulufl kurulufl ve faaliyet faaliyetleri leri kanunlara kanunlara ba¤l› örgütlerdir. Kamunun sendikalar ve toplu sözleflme düzeni ile ilgili yasalarda k›s›tlay›c› olmas› sendikalar›n faaliyet ve pazarl›k güçlerini azalt›rken, kolaylaflt›r›c› olmas› tersi sonuç do¤urmaktad›r.

 AMAÇ

Asgari ücretin emek piyasalar› üzerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir? 5 • Asga Asgari ri ücretin, ücretin, piyasa piyasa dengesinin dengesinin üstünde üstünde belirlenbelirlenmesi iflsizli¤e neden olacakt›r. Bunun gibi asgari ücretin ekonominin tümünü kapsamay›p baz› sektörlerin uygulaman›n d›fl›nda tutulmas›, asgari ücretin uygulanmad›¤› sektörde ücretlerin düflmesine ve sektörler aras›nda ücret farkl›l›klar›na sebep olacakt›r. • Öte yandan yandan piyasa piyasa denge denge ücretine ücretine eflit veya veya yak›n yak›n bir asgari ücret özellikle monopsoncu piyasalarda istihdam›n artmas›na sebep olacakt›r. Ayr›ca asgari ücretten gerçekten yoksullar›n yararlanmas› durumunda uygulaman›n gelir eflitsizli¤ini azaltmas› da mümkün olabilecektir.

 AMAÇ

Kamu iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i alan›na neden mü- dahale eder ve bunun etkileri nelerdir? 6 • ‹fl güvenli¤i güvenli¤i ve iflçi iflçi sa¤l›¤› sa¤l›¤› ile ilgili ilgili yat›r›mlar› yat›r›mlar› yapyapmak asl›nda iflverenler için de sonuçta kâr sa¤layacak bir faaliyettir. Ancak iflverenlerin yapacaklar› bu yat›r›mlar toplumsal aç›dan optimum seviyenin alt›nda kalacakt›r. Bu nedenle kamunun müdahalesi gereklidir. • Kamunu Kamunun n bu konuda konuda ç›kard› ç›kard›¤› ¤› kanun kanun ve yönetmeyönetmeliklerle iflverenleri ifl güvenli¤i yat›r›m› yapmaya zorlamas› kimi durumda küçük firmalar›n bu mali yetleri karfl›layamamalar›na ve piyasadan çekilmelerine sebep olabilecektir. Böyle bir sonuç genelde büyük firmalarda organize olan sendikalar›n pazarl›k güçlerini artt›rmalar›n› sa¤layacakt›r. • Öte yandan, yandan, kamunun kamunun müdahale müdahalesi si iflleri iflleri daha gü venli hale getirece¤inden daha fazla iflçi bu ifllerde çal›flmak isteyecek, iflverenler telafi edici ücret farkl›l›¤› vermeksizin daha düflük ücretle iflçi çal›flt›rabileceklerdir.

 AMAÇ

Kamu emek piyasalar›nda hangi mekanizmalarla rant sa¤lar ve bu piyasalar› nas›l etkiler? 7 • Kamu, emek emek piyasalar› piyasalar›nda nda çeflitli çeflitli yollarla yollarla rant sa¤sa¤layabilmektedir. Bu yollar›n bafl›nda yüksek ücretler gelmektedir. Kamu ad›na hareket eden politikac›lar siyasi kimlik tafl›d›klar›ndan tekrar seçilme düflüncesi ile kamu çal›flanlar›n›n ücretlerini yüksek tutma e¤ilimindedirler. • Kamu, ayr›ca, ayr›ca, belirli belirli mesleklere mesleklere girifli kamu kamu lisans›na lisans›na ba¤layarak ve gümrük tarifesi-kota gibi d›fl ticaret politikas› araçlar›n› kullanarak emek talebi ve istihdam›n› etkileyebilmekte, rant oluflturabilmektedir.

 AMAÇ

196


Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi kaynak tüketen kamu harcamalar›na bir örnektir? a. Emekli ayl›klar› b. ‹flsizlik yard›m› c. Kamunun iflgücü istihdam› d. Borç faizi ödemeleri e. E¤itim burslar›

2. Asgari ücret uygulamas›n›n ekonominin bütününü kapsamamas› durumuyla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Kapsanan sektörde istihdam artar. b. Kapsanmayan sektörde istihdam azal›r. c. Kapsanan sektörde istihdam azal›r. d. Kap Kapsan sanan an sektörd sektördee ücretle ücretlerr düfler. düfler. e. Kapsanmayan sektörde ücretler yükselir.

3. Afla¤›dakilerden hangisi kamunun emek piyasalar›nda rant sa¤lamas›na örnek verilebilir? a. Yüksek ö¤retime yönelik burslar›n verilmesi b. Kamunun piyasadan mal ve hizmet almas› almas› c. ‹fl güvenli¤i standartlar›n›n yükseltilmesi d. Baz› mallarda ithalata kota uygulanmas› uygulanmas› e. Asgari ücretin piyasa ücretine eflit belirlenmesi

4. Afla¤›dakilerden hangisi kamu istihdam›nda meydana gelen a. b. c. d. e.

art›fl›n temel nedenlerinden biri de¤ildir? Nüfus art›fl› fiehirleflme oranlar›n›n artmas› E¤itim talebinin art›fl› Reel gelirlerin artmas› Hiçbiri

5. Vergi oranlar›n› düflürerek çal›flma sürelerinin ve toplam üretimin artt›r›labilece¤ini savunan görüfl afla¤›dakilerden hangisidir? a. Parasalc›lar b. Arz yönlü iktisat c. Bölünmüfl emek piyasalar› d. Etkin ücret hipotezi e. Orta k›demli iflçi modeli

6. Afla¤›dakilerden hangisi ifl güvenli¤i yat›r›m›n›n mali yetlerinden biri de¤ildir? a. Koruyucu ekipmanlar›n al›nmas› b. Daha iyi havaland›rma sisteminin kurulmas› c. Üretim duraklamalar›n›n azalt›lmas› d. Hastal›k izin sürelerinin artt›r›lmas› e. Montaj hatt›n›n yavafllat›lmas›

7. Türkiye’de özel sektör ve kamu sektöründe sendikalaflma oranlar› ve ücretleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Hem sendikalaflm sendikalaflmaa oranlar› hem de ücretler özel sektörde daha yüksektir. b. Hem sendikalaflma oranlar› hem de ücretler kamu sektöründe daha yüksektir. c. Özel sektörde sendikalaflma oranlar›, kamu sektöründe ise ücretler daha yüksektir. d. Kamu sektöründe sendikalaflma oranlar›, özel sektörde ise ücretler daha yüksektir. e. Sendikalaflma oranlar› her iki sektörde ayn› iken ücretler kamu sektöründe daha yüksektir.

8. Transfer ödemelerinden emekli ayl›klar›n›n artt›r›lmas› afla¤›daki sektörlerden hangisinde daha çok istihdam art›fl› sa¤lar? a. E¤lence b. Spor c. Sa¤l›k d. Konut e. E¤itim

9. I-Kamunun bedava g›da malzemesi vermesi II-Kamunun spor kurslar› açmas› Yukar›daki kamusal hizmetlerin emek arz› (çal›flma süresi) üzerindeki etkisi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. (I) emek arz›n› arz›n› artt›r›r, (II) (II) azalt›r. azalt›r. b. Her ikisi de emek arz›n› artt›r›r. artt›r›r. c. (II) emek arz›n› artt›r›r, (I) (I) azalt›r. azalt›r. d. Her ikisi de emek arz›n› azalt›r. azalt›r. e. (II) emek arz›n› artt›r›r, (I) nin emek arz› üzerinde hiçbir etkisi yoktur.

10. Asgari ücret ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Emek piyasalar› bölünmüfl ise asgari ücret gelir adaletini sa¤lar. b. Asgari ücretin piyasa dengesinin üzerinde belirlenbelirlenmesi istihdam› etkilemez. c. K›smi asgari ücret uygulamas›nda kapsanmayan sektörde ücretler artar. d. K›smi asgari ücret uygulamas›nda kapsanmayan sektörde istihdam azal›r. e. Asgari ücretin piyasa dengesi üzerinde belirlenmesi istihdam› azalt›r.


“

Yaflam›n ‹çinden Türkiye, istihdam yükünde ilk s›rada* OECD ülkeleri aras›nda istihdam edilen bir iflçinin vergi yükü aç›s›ndan iflverene maliyeti en yüksek olan ülke ü lke yüzde 43.2 ile Türkiye 6 Aral›k-OECD ülkelerinde ücretten al›nan vergiler ile iflçi ve iflveren sosyal güvenlik primlerinin toplam›n›n iflgücü maliyetine oran›n› inceleyen araflt›rmaya göre, istihdam vergi yükü aç›s›ndan yüzde 43.2 ile Türkiye ilk s›rada yer al›rken, yüzde 41.4 ile ‹sveç ikinci, yüzde 40.2 ile Belçika 3. S›rada yer al›yor. ‹stihdam vergi yükünün en düflük oldu¤u ülke ise yüzde 2.8 ile ‹zlanda. OECD verilerine iliflkin de¤erlendirme yapan Türk-‹fl Sos yal Güvenlik dan›flman› Celal Tozan, Türkiye’deki vergi ve prim oran›n›n çok yüksek oldu¤unu belirterek, flunlar› söyledi. “‹stihdam›n önündeki en büyük engellerden biri bu. Vergi yükü ve mevzuat engelleri nedeniyle Türkiye yabanc› sermaye bak›m›ndan tercih edilen bir ülke olmad›¤› gibi ülkedeki sermaye sahipleri de art›k daha ucuz maliyeti olan yerlere kaçmaya çal›fl›yor. Türkiye’de istihdam›n önü aç›lmak isteniyorsa, iflverene yüklenen vergi ve sosyal gü venlik yükleri olanaklar ölçüsünden indirilmeli.”

‹flçiler ‹flvereni Özendiriyor Sendika olarak önerilerinin SSK prim oranlar›n›n yüzde 50 oran›na kadar düflürülmesi, prim tavan s›n›r›n›n kalkmas› ve iflçilerin asgari ücrete kadar olan kazançlar›n›n vergi d›fl› b›rak›lmas› oldu¤unu ifade eden Tozan, flunlar› kaydetti: “Asgari ücret vergi d›fl› kal›rsa, iflçilerin kendileri de kay›t d›fl›nda çal›flmay› arzu etmez. Mevcut durumda vergi yükü a¤›r oldu¤u ve iflçinin eline geçen para düfltü¤ü için bizzat iflçilerin iflverene giderek, ‘Beni kaçak çal›flt›r. Maafl›mdan vergi kesme. Ben elime geçen paray› bileyim’ önerisinde bulundu¤unu duymaya bafllad›k. Geçmiflte bu olmazd›. Yük artt›kça, ekonomik koflullarda geçimi zorlaflt›rd›kça, iflçiler de sosyal güvencesini hiçe sayarak iflvereni kay›t d›fl›na ç›kma noktas›nda özendirir duruma geldi.” Bu haber http://www.ntvmsnbc.com/news/191384.asp?cp1=1 ‹nternet adresinden al›nm›flt›r.

197

Yararlan›lan Kaynaklar Bellante, D ve Jackson, M. (1983). Labor Economics: Choice In Labor Markets, New York, McGraw-Hill Book Company, s.247. Brown, C.V. ve Jackson, P.M.(1995). Public Sector Economics, 4th Edition, Blackwell U.K., s.123. Ehrenberg, G. ve Smith, R.G.(1988). Modern Labor Economics: Theory and Public Policy, Glenview, Scott Foresman and Company, s.505. Fleisher, B.M. ve Kniesner T.J.(1984). Labor Economics: Theory, Evidence And Policy, Third Edition, Engle wood Cliffs - NewJersey, Prentice-Hall Inc.,, s.431. Gunderson, M. ve Riddell, C. (1988). Labor Market Economics: Theory, Evidence And Policy In Canada, Second Edition, Toronto, McGraw-Hill Ryerson Limited, s.438. Kaufman, B.E.(1989). The Economics Of Labor Markets And Labor Relations, Second Edition, Chicago,The Dryden Press s.180-183. Marshall, F.R. ve Briggs, V.M.(1989). Labor Economics: Theory, Institutions And Public Policy, Boston, Sixth Edition, Irwin, s.485. McConnell, C.R ve Brue, S.L.(1989). Contemporary La bor Economics, Second Edition, New York, McGrawHill Book Company, s.263-266. Stiglitz, J.E. (1988). Economics Of The Public Sector, Second Edition, New York, WW. Norton & Company, s.457. T.C. Baflbakanl›k D.‹.E, ‹nternet Veri Taban› T.C. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, Çal›flma Ha yat› ‹statistikleri

”

198




1.

c

2.

c

3.

d

4.

e

5.

b

S›ra Sizde 1 Sübvansiyonlarda belirli mal ve hizmetleri kullananlara kamunun yapt›¤› maliyet destekleridir. Tar›m kesiminde kimi girdilere verilen devlet deste¤i (gübre, tar›msal ilaç, ekipmanlar gibi) ve yüksek ö¤retime yap›lan devlet katk›s› buna örnek olarak verilebilir. Sübvansiyonlar›n artmas› kiflilerin söz konusu ürünlerden daha fazla talep etmelerine neden olacakt›r. Talep art›fl›na ba¤l› olarak bu mal ve hizmetlerin üretimi için daha fazla kifliye ihtiyaç duyulaca¤› aç›kt›r.

6.

c

7.

b

8.

c

9.

d

10. e

Ayr›nt›l› bilgi için “Kamu Harcamalar› ve Emek Piyasalar›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› Ayr›nt ›l› bilgi için “Asga “Asgari ri Ücret ‹le ‹lgil ‹lgilii Yasal Düzenlemeler” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› Ayr›nt ›l› bilgi için “Rant Sa¤la Sa¤lay›c› y›c› Düzen Düzenlemele lemeler” r” konusuna bak›n›z. Ayr›nt› Ayr ›nt›l› l› bil bilgi gi içi için n “Ka “Kamu mu ‹st ‹stihda ihdam› m› ve Eme Emek k Pi yasalar›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l Ayr› nt›l›› bilg bilgii içi için n “Ver “Vergil giler er ve Emek Piya Piyasala salar›” r›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› Ayr›nt ›l› bilgi için “‹flçi Sa¤l Sa¤l›¤› ›¤› ve ‹fl Güvenl Güvenli¤i i¤i ‹le ‹lgili Yasal Düzenlemeler” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› Ayr›nt ›l› bilgi için “Rant Sa¤la Sa¤lay›c› y›c› Düzen Düzenlemele lemeler” r” konusuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “Ka “Kamus musal al Mal Mallar lar/Hi /Hizme zmetler tler ve Emek Piyasalar›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt Ayr ›nt›l› ›l› bil bilgi gi içi için n “Ka “Kamusa musall Mal Mallar lar ve Eme Emek k Arz Arz›” ›” konusuna bak›n›z. Ayr›nt›l› Ayr›nt ›l› bilgi için “Asga “Asgari ri Ücret ‹le ‹lgil ‹lgilii Yasal Düzenlemeler” konusuna bak›n›z.

S›ra Sizde 2 ‹fl güvenli¤i ile ilgili yasal düzenlemeler firmalara çok yüksek maliyet yüklüyorsa bu durum küçük ölçekli firmalar›n piyasadan çekilmelerine sebep olabilir. Sendikalar›n genellikle büyük firmalarda organize olduklar› düflünülürse, küçük firmalar›n bu flekilde piyasadan çekilmelerinin sendikalar›n pazarl›k güçlerinin ve sendikal› iflçi ücretlerinin artmas›na sebep olaca¤› söylenebilir. S›ra Sizde 3 Belirli kimselere rant sa¤lanmas› baflka kesimlere zarar yükleyebilir. Örne¤in kamu iflçilerinin ücretlerinin yükselmesi ürün fiyatlar›n› artt›rarak enflasyonun yükselmesine sebep olabilir. Hükümetler artan maliyetleri karfl›lamak için vergileri artt›rabilirler. Daha fazla vergi ve daha yüksek enflasyon ise daha az oy demektir. Ancak siyasilere burada hareket serbestisi sa¤layan unsur rant elde edenlerle zarar görenlerin farkl› gruplar olmas›d›r. Hükümetler bu gibi durumlarda genellikle tepkisini bireysel olarak yans›tacak gruplardan ziyade, sendikalar gibi toplu tav›r koyabilecek gruplar›n taleplerini ön plana ç›kar›rlar.

‹flsizlik

13

Uluslararas› Çal›flma Örgütü verilerine göre, 2000 y›l› sonu itibariyle dünyadaki iflsizlerin say›s› yaklafl›k olarak 160 milyona yaklaflm›fl olup bunlar›n ço¤unu da ilk kez ifl arayanlar oluflturmaktad›r. Nüfus art›fl verileri dikkate aland›¤›nda, dünyada iflgücünün miktar› her y›l 100 milyon kifli artarken buna karfl›l›k y›lda sadece 50 milyon kiflilik yeni istihdam kapasitesi yarat›labilmektedir. Bu demektir ki, iflsizlik sorunu önümüzdeki y›llarda da dünyam›z›n temel bir sorunu olmaya devam edecektir.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz:  ‹flsizli¤in bireysel, toplumsal ve ekonomik aç›dan tafl›d›¤› önem nedir?  ‹flsizlik ekonomik aç›dan nas›l tan›mlanabilir ve ölçülebilir?  Tarihsel süreçte, iflsizlik olgusunu aç›klamaya yönelik ne tür teorik yaklafl›m- lar gelifltirilmifltir?  ‹flsizli¤in türleri ve iflsizli¤e yol açan nedenler nelerdir?  Türkiye’de istihdam›n yap›s›n› ve iflsizli¤in niteliklerini aç›klayabilir misiniz?

199

200


2001 KR‹Z‹N‹N ‹fiS‹ZL‹K FATURASI “‹stanbul, ‹zmir, Kocaeli, Yalova, Ankara, Bursa, Adana.. Bu illerimiz ekonomik krizden en çok etkilenen illerin bafl›nda geliyor. Bu illerin gayri safi milli has›las› Türkiye ortalamas›n›n üstünde. Baflta bu iller olmak üzere, Türkiye genelinde krizin faturas› ise % 10'u geçen bir oranda iflsizlik oldu. Bu da toplam istihdam›n yaklafl›k 2 milyonu kriz döneminde iflsiz kald› demek. Araflt›rma sonuçlar›na göre bunlar›n %57.7'sinin iflsiz kalmas›n›n nedeni, ekonomik kriz. Kriz iflsizlerinin %96's› özel sektörde, %4'ü de kamu sektöründe çal›fl›yordu. Bunlar›n bafl›n› da %12.2 ile tekstil sektörü çekiyor. Bunu %8.3 ile inflaat, %8.2 ile g›da sektörü izliyor. ‹flsiz kalanlar›n %66's› sosyal sigortal›. Ancak %25.8'inin hiçbir sosyal güvencesi yok. Krizde ifllerini kaybedenlerin %64.1'i 35 yafl›n alt›nda. Ve bunlar›n 4'te 3'ü yani %76.2'si erkek. %49.3'ü de evli. %37.7'sinin bakmakla yükümlü oldu¤u en az bir kifli var. Ve bu iflsizlerin %58.1'i tazminat alamadan iflsiz kalm›fl. Alanlar›n %67.7'si de ald›klar› tazminatlar› bitirmifller. Yeniden ifl arayanlar›n %68.7'si ifl bulamazken ki bunlar›n %26.5'i, ne ifl olursa yapar›m, diye ifl aram›fl, %26.3'ü yeni bir ifle yerleflebilmifl. Peki, iflsizler geçimini nas›l sa¤l›yorlar? Araflt›rma sonuçla- r›na göre %56.6's› ailesinden destek al›yor. %22.4'ü de borç alm›fl, %7.8'i de kira- s›n› ödeyemedi¤i için daha ucuz bir eve tafl›nm›fl. Krizin beyaz yakal›lara fatura- s› da a¤›r oldu. ‹flsiz kalanlar›n %25.8'i yüksekokul ve üniversite mezunu. ‹flsizlerin %36.4'ü zaman›n› evde oturarak geçiriyor. %10.7'si ise mesleki e¤itim ve kurs- lara kat›lmaya bafllam›fl. %57.9'u gazete ilanlar›n› takip ederek ifl ar›yor. Ve krizin çarp›c› sonuçlar›ndan biri daha, yani özel yaflama yans›yan boyutlar›. ‹flsizlik nedeniyle ailelerin %40.6's›nda aile içi iliflkiler olumsuz yönde etkilenmifl. %19.4'ü ailesinden ayr›lm›fl. %5.8'i efliyle aras›n›n bozuldu¤unu söylüyor. %14'ü yeniden ifl bulabilmek için hükümetin güven vermedi¤i görüflünde. Ve araflt›rmaya kat›- lanlar gelece¤e yönelik büyük bir umutsuzluk içinde. %52.5'i durumunun daha da kötüye gidece¤ini düflünüyor. %38.9'u önümüzdeki aylarda ifl bulma ümidini yitirmifl durumda. ‹flten ç›kart›lanlar›n ise sadece %23.2'sinin yerine yeni eleman al›nm›fl...” * NTV Yak›n Plan Program›, 20.05.2002.


Okun Yas Okun Yasas as› › ‹flsi ‹fl sizl zlik ik Ora Oran› n› Do¤al Do¤ al ‹flsiz ‹flsizlik lik Oran Oran› › Geçi Ge çici ci ‹flsi ‹flsizl zlik ik

• Yap›sa Yap›sall ‹fls ‹flsizl izlik ik • Kon Konjon jonktü ktürel rel ‹flsizl ‹flsizlik ik • Me Mevsi vsimli mlikk ‹flsiz ‹flsizlik lik


‹fiS‹ZL‹⁄‹N ANLAMI ‹fiS‹ZL‹⁄‹N TANIMI VE ÖLÇÜLMES‹ ‹fiS‹ZL‹K ORANI ‹fiS‹ZL‹K OLGUSUNU AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K TEOR‹K YAKLAfiIMLAR • Neoklasik Yaklafl›m • Keynesçi Yaklafl›m • Yeni Yaklafl›mlar • ‹fiS‹ZL‹K TÜRLER‹ • Gizli ‹flsizlik • Aç›k ‹flsizlik • TÜRK‹YE’DE ‹fiS‹ZL‹K • Türkiye’de ‹flsizli¤in Boyutlar› • Türkiye’de Yaflanan ‹flsizli¤in Türleri ve Nedenleri • Türkiye’de Yaflanan ‹flsizli¤in Baz› Özellikleri

Ünite 13 - ‹flsizlik

201

G‹R‹fi ‹flsizlik, günümüzde geliflmifllik düzeyi ne olursa olsun bütün ülkeleri etkileyen; sosyal, ekonomik, siyasal ve psikolojik bir çok sonuçlar do¤uran önemli bir sorundur. Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) verilerine göre, 2000 y›l› sonu itibar›yla dünyadaki aç›k iflsizlerin say›s› yaklafl›k 160 milyona ulaflm›fl olup bunlar›n ço¤unu da ilk kez ifl arayanlar oluflturmaktad›r. Bu iflsizlerin 53 milyonu geliflmifl ülkelerde veya geçifl ekonomilerinde bulunmaktad›r. bulunmaktad›r. Ayr›ca, geliflmekte olan ülkelerde 500 milyon iflçi günde 1 dolar›n alt›nda ücretle çal›flmaktad›r. Bu demektir ki, 6 milyar› aflan dünya nüfusu içinde 1 milyara yak›n kifli iflsizlik ve eksik istihdam gibi temel istihdam sorunlar›yla karfl› karfl›ya bulunmaktad›r. Nüfus art›fl verileri dikkate al›nd›¤›nda, dünyadaki iflgücü say›s› her y›l 100 milyon kifli artarken, buna karfl›l›k y›lda sadece 50 milyon kiflilik yeni istihdam kapasitesi yarat›labilmektedir. Bu demektir ki, dünyadaki iflsizlik sorunu her geçen y›l biraz daha katlanarak artmaya devam edecektir.

‹fiS‹ZL‹⁄‹N ANLAMI ‹flsizli¤i yaln›zca onu onu yaflayan iflsiz birey ve onun ailesi ailesi aç›s›ndan bir sorun olarak olarak görmemek gerekir. Bu önemli sorunun ekonomik ve toplumsal aç›dan tafl›m›fl oldu¤u anlamlar da ayn› zamanda de¤erlendirilmelidir. de¤erlendirilmelidir. ‹flsizli¤in farkl› aç›lardan tafl›d›¤› bu anlamlar, “iflsizlik neden önemli bir sorundur?” sorusunun da yan›t›n› oluflturacakt›r. ‹flsizlik her fleyden önce onu yaflayan birey ve ailesi aç›s›ndan önemli bir sorundur. Ünitenin bafl›nda sunulan örnek olaya konu olan araflt›rman›n ortaya koydu¤u sonuca göre, ülkemizde 2001 y›l›nda yaflanan kriz sonucunda ortaya ç›kan iflsizlik nedeniyle ailelerin %40.6’s›nda aile içi iliflkilerin bundan olumsuz yönde etkilendi¤i ortaya ç›km›flt›r. Tek geçim kayna¤› ücret olan bireyin ve ailesinin, bu gelir kayna¤›ndan da yoksun kalmas›, bireysel düzeyde ciddi sorunlar yaratacakt›r. Gelir kayb› nedeniyle hayat standard› düflen bireylerde psikolojik bir tak›m rahats›zl›klar›n ortaya ç›kt›¤› bilinen bir gerçektir. Bir iflte çal›flmak, kiflinin kendisine olan özgüvenini artt›rmakta ve topluma olan aidiyet duygusunu güçlendirmektedir. Dolay›s›yla birey, iflsiz kalmakla sadece maddi bir gelirden yoksun kalmayacak, çal›flma hayat›n›n kendisine kazand›raca¤› sosyalleflme sürecinin de d›fl›nda kalacakt›r. ‹flsizli¤in artmas› makroekonomik dengelerin bozulmas›na da sebep olur. Artan iflsizlik sonucu ekonomide sat›n alma gücünün ve dolay›s›yla da harcama düzeyinin düflmesi, üretim kayb›na neden olmaktad›r. Amerikal› iktisatç› Arthur Okun taraf›ndan ileri sürülen iflsizlik ve üretim kayb› aras›ndaki bu iliflki, Okun Yasas› olarak bilinmektedir. Buna göre, iflsizlik oran›ndaki her %1’lik art›fl GSMH’n›n yaklafl›k olarak %2.5 oran›nda düflmesine yol açmaktad›r. ‹flsizlik, en önemli üretim faktörü olan eme¤in israf›na yol açmakta ve bireyin üretken kapasitesini etkileyerek onun verimlili¤ini düflürmektedir. Özellikle uzun süreli iflsizli¤e ba¤l› olarak kiflilerin sahip olduklar› mesleki niteliklerin afl›nmas› ve bu eski becerilerin tekrar bireye kazand›r›labilmesi, hem bireye hem de ekonomi ye önemli maliyetler yüklemektedir. Eme¤in di¤er üretim faktörlerinden farkl› özellikler tafl›mas›, t afl›mas›, daha aç›k bir ifadeyle, do¤rudan insan unsuru ile ilgili olmas›, iflsizli¤in toplumsal aç›dan da üzeinsan unsuru rinde durulmas› gereken önemli bir sorun olarak ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. William Beveridge, Full Employment in a Free Society isimli ünlü eserinde, iflsizli¤in yaratt›¤› en büyük olumsuzlu¤un kaybedilen maddi refah ve fiziksel etki-

Okun Yasas›: iflsizlik oran›ndaki her %1’lik art›fl GSMH’n›n yaklafl›k olarak %2.5 oran›nda düflmesine yol açmaktad›r.

202


leri de¤il, do¤urdu¤u kin ve korku ortam› oldu¤unu söylemektedir. Beveridge’e göre, “iflsizlik, iflsiz bireyde faydas›z, ifle yaramayan bir insan oldu¤u hissini yarat›r. Ayn› zamanda iflsizlik, insan hayat›na korkuyu getirir ve korkudan da nefret do¤ar”. ‹flsiz kalarak ailesinin tüm gelir kayna¤› kesilen bireyler, ço¤u zaman yasal olmayan yollara baflvurmakta ve bu da toplumdaki suç oranlar›n› yükseltmektedir. Nitekim yap›lan bir araflt›rmaya göre, ABD’de 1980-1990 y›llar› aras›nda iflsizlik ve suç iflleme e¤ilimi aras›nda aras›nda pozitif bir korelasyon tespit edilmifltir. edilmifltir. Ayr›ca, iflsizlikle intihar, alkolizm, aile içi fliddet ve boflanma gibi toplumsal sorunlar aras›nda bir iliflkinin varl›¤›ndan da söz edilebilir. ABD’de iflsizli¤in sonuçlar› konusunda Utah Üniversitesi’nden Mary Merva taraf›ndan yap›lan, 1976-1990 döneminde seçilen 30 büyük flehri kapsayan bir araflt›rman›n sonuçlar› sonuçlar› oldukça ürkütücüdür. Bu sonuçlara göre, ulusal iflsizlik oran›ndaki her %1’lik art›fl; • cin cinaye ayett ora oranla nlar›n r›n›n ›n %6. %6.7, 7, • atefll atefllii silahlarl silahlarlaa vurulma vurulma sonucu sonucu ölüm ölümlerin lerin %3.1, • ölü ölümcü mcüll kalp hast hastal› al›kla klar›n r›n›n ›n %5.6 %5.6 ve • intih intiharlar arlar›n ›n da %3.4 oran›nda oran›nda artmas› artmas›na na neden olmakt olmaktad›r ad›r (Tucker, (Tucker, 2000, 2000, s. 159). SIRA S‹ZDE

‹flsizlik neden önemli bir sorundur?

1

Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün (ILO) emek piyasas›yla ilgili tan›mlar›na (www.ilo.org ) adresinden ulaflabilirsiniz.

Ülkemizde emek piyasalar›yla ilgili en güvenilir bilgi kayna¤› olan Hanehalk› ‹flgücü Anketi veri taban›na (www.die.gov.tr ) adresinden ulaflabilirsiniz.

‹fiS‹ZL‹⁄‹N TANIMI VE ÖLÇÜLMES‹ ‹flsizlik, iktisatç›lar taraf›ndan genellikle, çal›flma istek ve yetene¤inde oldu¤u halde cari ücret haddinden ifl bulamama durumu olarak tan›mlan›r. Buna göre, kifli aç›s›ndan iflsizlik durumunun varl›¤› için, öncelikle kiflinin çal›flma iste¤inde, yani ifl ar›yor olmas› gereklidir. ‹kinci olarak, çal›flma yetene¤ine sahip olmas›, yani bedensel ya da zihinsel olarak çal›flmas›n› engelleyecek bir sakatl›¤›n›n bulunmamas› gereklidir. Son olarak da, piyasada yetene¤ine uygun bir ücret getiren bir ifl bulamamas› söz konusu olmal›d›r. ‹flsizli¤in Uluslararas› Çal›flma Örgütü taraf›ndan kabul edilen standart tan›m›, ayn› anda ifade edilebilecek 3 kriterden oluflmaktad›r. Bunlar s›ras›yla: ifli olmama, ve ifl arama d›r. d›r. Referans döneminde bu kriterlere halen çal›flmaya haz›r olma ve uyan, belirli yafl üzerindeki ekonomik olarak aktif olan nüfusun tümü iflsiz olarak iflsiz olarak kabul edilir. Ülkemizde iflsizlikle ilgili verileri toplayan ve bu alanda ILO norm ve standartlar›na uygun istatistikler oluflturan bir kurum olan Devlet ‹statistik Enstitüsü iflsizi flu flekilde tan›mlamaktad›r: “Referans dönemi (tan›mlanm›fl bir zaman dilimi) içinde istihdam halinde olmayan (kâr karfl›l›¤›, yevmiyeli, ücretli ya da ücretsiz olarak hiçbir iflte çal›flmam›fl ve böyle bir iflle ba¤lant›s› da olmayan) kiflilerden ifl aramak için son üç ay içinde ifl arama kanallar›ndan kanallar›ndan en az birini kullanm›fl ve 15 gün içinde iflbafl› yapabilecek durumda olan 15 ve daha yukar› yafltaki tüm kifliler iflsiz nüfusa dahildir. Ayr›ca, ifl bulmufl ya da kendi iflini kurmufl ancak ifle bafllamak ya da iflbafl› yapmak için çeflitli eksikliklerini tamamlamak amac›yla bekleyenlerden, 15 gün içinde iflbafl› yapabilecek kifliler de iflsiz nüfusa dahildirler”. fiu halde; D‹E’nin iflsizlik ölçümünde kulland›¤› 3 kriter bulunmaktad›r bulunmaktad›r.. Bunlar flöyle s›ralanabilir s›ralanabilir:: • ‹fli yok: Bu kriter, referans dönemi içinde istihdam edilmemifl olanlar› kapsar. Dolay›s›yla, bu dönem içersinde, düzensiz de olsa bir iflte çal›flm›fl olan kifli, yeni bir ifl ar›yor olsa bile iflsiz say›lmaz.

203


• ‹fl ar›yor: Son üç ay içinde ifl arama kanallar›ndan en az birini kullanm›fl olmay› gerektirir. Bu kanallardan baz›lar›; ifl kurumuna baflvurmak, do¤rudan iflverenlere ifl baflvurusu yapmak, bu konuda akraba ve arkadafllar›n arkadafllar›n›n ›n yard›m›na baflvurmak ya da kendi iflyerini kurmaya yönelik giriflimlerde bulunmay› kapsamaktad›r. • ‹fle bafllamaya haz›r: On befl gün içinde iflbafl› yapabilecek durumda olma y› gerektirir. Bu kritere göre, bu kifliye bir ifl teklif edildi¤inde bu ifli kabul edece¤i öngörülmektedir. Bu üç kritere de ayn› anda uyan kifli, D‹E tan›m›na göre iflsiz olarak kabul edilmektedir. Ülkemizde iflsizlik, D‹E taraf›ndan Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün (ILO) norm ve standartlar›na uygun olarak tan›mland›¤› ve ölçüldü¤ü halde, neden iflsizlik oranlar›n›n gerçek durumu yans›tmad›¤› söylenir?

SIRA S‹ZDE

2

‹fiS‹ZL‹K ORANI Bir ülkedeki iflsiz say›s›, o ülkedeki iflsizli¤in fliddetinin bir göstergesi olarak, tek bafl›na fazlaca bir anlam tafl›mayabilir. Çünkü, iflgücüne dahil olan nüfus ne kadar bü yükse iflsiz say›s› da o oranda yüksek olabilir. Bu nedenle, belli zaman dilimlerindeki ve ülkeler aras›ndaki iflsizli¤i karfl›laflt›rabilmek için, genellikle iflsiz say›s›n›n toplam iflgücü içerisindeki oran›n› bilmemiz gerekir. Buna iflsizlik oran› denir. ‹flsizlik Oran› = ‹flsizler ‹flgücü

x 100 (‹flsizler = ‹flgücü - ‹stihdam Edilenler)

Toplam iflgücü içinde iflsizlerin nispi a¤›rl›¤›n› gösteren bu katsay›, önemli bir makroekonomik istikrar göstergesi olarak da kabul edilir. ‹flsizlik oranlar›ndaki art›fl, genel olarak di¤er makroekonomik göstergelerdeki öteki de¤iflikliklerle birlikte de¤erlendirildi¤inde, ekonomide bir daralmay›; tersi bir durum ise ekonomideki genifllemeyi göstermektedir. Ekonomi tam istihdam düze yinde olsa bile, emek piyasas›nda kaç›n›lmaz olarak belli bir oranda iflsizlik olacakt›r. Do¤al iflsizlik olarak adland›r›lan bu iflsizlik, emek piyasas›nda emek arz ve talep fazlas›n›n olmad›¤› durumda, yani piyasa dengede iken var olan iflsizlik oran›d›r. Bir baflka tan›ma göre, enflasyon oran›nda bir art›fl yaratmadan sürdürülebilen sürdürülebilen en dü-

Ülkeler Kanada A BD Avustralya Japonya Kore Yeni Zelanda Avusturya Belçika Çek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Macaristan ‹rlanda ‹talya Lüksemburg Hollanda Norveç Polonya Portekiz ‹spanya ‹sveç ‹sviçre ‹ngiltere OECD-Toplam Avrupa Birli¤i

1999 7.6 4.2 7.0

2000 6.8 4.0 6.3 4.7

6.8 4.0 8.6 8.8 4.8 10.2 10.7 8.4 7.1 5.6 11.3 2.4 3.2 3.2 4.5 12.8 7.2 3.0 5.8 6.6 8.7

2001 7.2 4.8 6.7 4.7

4.3 6.0 3.7 6.9 8.9 4.4 9.7 9.3 7.7 6.5 4.2 10.4 2.3 2.8 3.5 16.1 4.1 11.3 5.9 2.6 5.3 6.2 7.8

Tablo 13.1: Baz› Ülkelerdeki Standartlaflt›r›lm›fl ‹flsizlik Oranlar›.

5.0 33..9 5.3 3.6 6.6 8.2 4.3 9.1 8.6 7.7 5.8 3.8 9.4 2.0 2.4 3.6 18.2 4.1 10.7 5.1 5.0 6.4 7.4

Kaynak: OECD (2002). Main Economic Indicators, Paris, s. 26.

‹flsizlik Oran›: Toplam iflgücü içersinde iflsiz olanlar›n yüzdesidir.

Do¤al iflsizlik oran›: Emek piyasas› dengede iken bile varolan iflsizlik oran›d›r.

204


flük iflsizlik oran›na do¤al iflsizlik denir. Bu oran, uzun dönemde beklenen ve gerçekleflen iflsizlik oran›n›n birbirine eflit oldu¤u durumdaki iflsizli¤i ifade etmektedir. Do¤al iflsizlik oran›na enflasyon-iflsizlik iliflkisinin ele al›naca¤› 15. ünitede daha genifl olarak de¤inilecektir. SIRA S‹ZDE

3

‹flsiz say›s›n›n 1 milyon, istihdam edilenlerin de 9 milyon kifli oldu¤u bir ekonomide iflsizlik oran› %kaçt›r?

‹fiS‹ZL‹K OLGUSUNU AÇIKLAMAYA YÖNEL‹K TEOR‹K YAKLAfiIMLAR ‹flsizli¤in neden ortaya ç›kt›¤› sorusu, uzun zamandan beri iktisatç›lar› meflgul etmifl ve fikir ayr›l›¤›na düflürmüfl bir konudur. Bu konuda çeflitli iktisat okullar› taraf›ndan farkl› yaklafl›mlar gelifltirilmifl, ancak de¤iflen ekonomik ve sosyal koflullar karfl›s›nda her dönemde ileri sürülen teorilerin bir dönem sonraki iflsizli¤i aç›klamada yetersiz kald›¤› görülerek yeni teoriler gelifltirilmifltir. Örne¤in, Örne¤in, 1929 y›l›nda yaflanan büyük ekonomik bunal›ma kadar iflsizli¤i aç›klamada hakim olan Neoklasik Teori, bu y›lda yaflanan büyük ekonomik bunal›m sonucu ortaya ç›kan iflsizli¤i aç›klamakta yetersiz kal›nca, yerini Keynesçi Teori alm›flt›r. Ayn› flekilde, 1970’lerde yaflanan iflsizli¤i aç›klamakta Keynesçi Teorinin yetersiz kalmas› da, yeni yaklafl›mlar›n ortaya ç›kmas›na sebep olmufltur. Biz de burada, tarihsel süreçte iflsizli¤i aç›klamaya yönelik bu teorik yaklafl›mlar› k›saca ele almaya çal›flaca¤›z.

Neoklasik Yaklafl›m ‹flsizli¤i tamamen gönüllü bir sorun olarak gören Neoklasik Teori’ye göre, tam rekabet varsay›m› alt›nda iflgücü piyasas›nda arz ve talebin karfl› karfl›ya gelmesiyle denge ücret düzeyi belirlenecektir. Bu denge ücret düzeyinde, iflgücü arz› iflgücü talebine eflit olaca¤›ndan, geçici ve gönüllü iflsizlik d›fl›nda bir iflsizlikten söz edilemeyecektir. Denge ücret düzeyinde ifl arayan herkes ifl bulabilecektir. Ancak, bu ücret düzeyinin üzerinde ifl arayanlar iflsiz kalacaklard›r ki, bunlar gönüllü iflsizlerdir. Sonuç olarak, Neoklasik ‹stihdam Teorisi, bir tam istihdam teorisidir. Bu teori bize neden daima tam istihdam durumuna gelindi¤ini aç›klamaktad›r.

Keynesçi Yaklafl›m 1930’lara kadar geçerlili¤ini sürdürmüfl olan Neoklasik Teori’nin, bu dönemde yaflanan iflsizli¤i aç›klamada yetersiz kalmas› ve 1936 y›l›nda ‹ngiliz iktisatç› J. M. Keynes taraf›ndan yay›nlanan Keynes’in Genel Teorisi , iflsizlik sorununa bak›fl aç›s›n› de¤ifltirmifltir. Keynes’in Genel Teorisi ile istihdam teorisine getirdi¤i en önemli yenilik, Neoklasiklerden farkl› olarak, eksik rekabet koflullar›n› vurgulamas› ve gönülsüz iflsizlik sorununa dikkat çekmesidir. Keynes, kiflilerin ifl piyasas›nda cari ücret düzeyinde çal›flmak isteseler bile ifl bulamayacaklar› bir durumun da söz konusu oldu¤unu söylemekte, böylece gönülsüz iflsizli¤i vurgulamaktad›r. Keynes’in iflsizlik konusundaki temel görüfllerinden birisi de, iflsizli¤in toplam talep yetersizli¤inden kaynakland›¤›d›r. Bu noktada toplam talebin artt›r›lmas› gerekmektedir. Keynesçi iktisatç›lar iflsizli¤in giderilmesi için hükümetlerin kamu harcamalar›n› ve yat›r›mlar› artt›rarak, mali ve parasal araçlar›n› kullanmak suretiyle ekonomiye müdahale etmeleri gerekti¤ini savunmaktad›rlar.

205


Yeni Yaklafl›mlar 1970’li y›llara kadar iflsizlik sorununun aç›klanmas›nda aç›klanmas›nda genel olarak hakim düflünce Keynesçi görüfl olmufltur. Ancak, bu y›llarda yaflanan iflsizli¤in aç›klanmas›nda hem Neoklasikler hem de Keynesçiler yetersiz kalm›fllard›r. Bu noktada, iflsizli¤i aç›klayan hem Neoklasik hem de Keynesçi görüfllerin yeni yorumlar› ortaya ç›km›flt›r. fiimdi bu çerçevedeki baz› teorilerden özetle bahsedelim. Bu konuda ileri sürülen bir çok teori olmakla birlikte, burada örnek olmas› bak›m›ndan bahsedilecek teorilerden bir tanesi Neoklasik Teorinin, di¤eri de Keynesçi Teorinin yeni yorumu olacakt›r.

‹fl Arama Teorisi (Job Search Theory) Neoklasik iktisat görüflünün bir uzant›s› olarak kabul edilen ifl arama teorisi, emek piyasas›ndaki piyasas›nda ki bilgi aksakl›klar› üzerinde durmaktad›r. Emek piyasas›nda bilgi kiflilere bedelsiz olarak sa¤lanmamakta, bu nedenle iflsiz bireylerin bilgi toplamak için zaman ve kaynak ay›rmas› gerekmektedir. Bu teoriye göre iflsizlik, ifllere iliflkin bilgi toplama, yani ifl arama sürecinin bir sonucudur. O halde bu yaklafl›m›n iflsizlik yorumu, daha iyi bir ifl arama çal›flmas›d›r. ‹flsizlik oran› ve süresinin temel belirleyicisi olan ifl arama süreci bir çok unsurdan etkilenmektedir. ‹flsiz bireyin ifl arama sürecinde iflsizlik sigortas› ve aile içi yard›mlaflmalar yard›mlaflm alar gibi bir gelire sahip olmas›, ifl arama süresini uzatan temel faktördür. ‹flsiz bireyin ifl arama sürecindeki beklentileri ne kadar gerçekçi ise, bu süreç de o kadar k›sa olacakt›r.

‹fl Arama Teorisi: ‹flsizli¤i ifl arama sürecinin bir sonucu olarak gören yaklafl›md›r.

‹çerdekiler – D›flar›dakiler Teorisi (Insider – Outsider) Bu teorideki içerdekiler terimi, çal›flmakta olan iflçileri, d›flar›dakiler terimi ise, ifl içerdekiler terimi, d›flar›dakiler terimi aramakta olan kiflileri tan›mlamaktad tan›mlamaktad›r. ›r. Piyasada iflsizlik olmas›na ra¤men yüksek ücret oranlar›n›n gerçekleflmesi içerdekiler yüzündendir. ‹çerdekilerin sahip oldu¤u güç, içerdekilerin yerine d›flar›dakileri ifle alman›n maliyetinin yüksekli¤inden kaynaklanmaktad›r. kaynaklanmakta d›r. ‹fle alma ve e¤itim maliyetleri sebebiyle, içerdekileri d›flar›dakilerle de¤ifltirmek firmalar için pahal›d›r. Bu bak›mdan, firmalar çal›flmakta olanlarla bir ücret pazarl›¤›na girmeyi tercih etmektedirler. Bu da ücretlerin daha da yükselmesine neden olmaktad›r. ‹çerdekilerin ücretleri iflsizlerin rezervasyon ücretlerini aflsa da firmalar d›flar›dakileri istihdam etmek istemeyeceklerdir. Sonuçta, bu yaklafl›ma göre, yüksek ücretlerin ve gönülsüz iflsizlerin bir arada olmas› içerdekilerden kaynaklanmaktad kaynaklanmaktad›r. ›r. ‹flsizlik konusundaki görüflleri aç›s›ndan Keynesçi iktisatç›larla Neoklasik iktisatç›lar aras›ndaki temel farkl›l›klar nelerdir?

‹fiS‹ZL‹K TÜRLER‹ ‹flsizli¤in her zaman ayn› sebeplerden dolay› ortaya ç›kmas› ve ayn› sonuçlar› do¤urmas› beklenemez. Ülkelerin geliflmifllik düzeyleri, iflgücü piyasalar›n›n yap›lar›, yap›sal ve dönemsel koflullar gibi baz› faktörler yaflanan iflsizli¤in farkl›laflmas›na neden olmaktad›r. Bu nedenle, iflsizlik konusunda bir s›n›fland›rma yapma gere¤i ortaya ç›kmaktad›r. ‹flsizlik sorununun çözümünde uygulanacak olan politikalar›n, iflsizlik türüne göre farkl›l›k göstermesi de bu s›n›fland›rm s›n›fland›rman›n an›n niçin gerekli oldu¤unu ortaya koyan bir baflka nedendir.

Rezervasyon Ücreti: Kiflinin piyasada çal›flmaya raz› olaca¤› en düflük ücrettir.

SIRA S‹ZDE

4

206


Bu aflamada, iflsizlik türlerini öncelikle, Gizli ‹flsizlik ve ve Aç›k ‹flsizlik olmak ‹flsizlik olmak üzere iki gruba ay›rmam›z mümkündür.

Gizli ‹flsizlik ‹flsizlik türleri içinde di¤erlerinden oldukça farkl› görünen gizli iflsizlik, iflsizli¤in bir türü olmas›na ra¤men, nitelik itibariyle özel bir durumu aç›klamaktad›r. Çünkü, özel bir gizli iflsizlikte aç›k iflsizlikten farkl› olarak kiflinin bir ifli vard›r. Yani, kifli teknik anlamda iflsiz de¤ildir. iflsiz de¤ildir. Üretim teknolojisinin sabit kalmas› kofluluyla, herhangi bir üretim aflamas›nda bulunan iflgücünün, üretim d›fl›na al›nmas› durumunda, üretim hacminde bir azalma söz konusu olmuyorsa, gizli iflsizlikten bahsedilebilir. Bu durumda, söz konusu yerde çal›flan kifliler buradan al›n›p baflka bir yerde çal›flt›r›lsalar bile önceki çal›flt›klar› yerde üretimde hiçbir azalma olmamaktad›r olmamaktad›r.. Baflka bir deyiflle, bu kiflilerin marjinal verimlilikleri s›f›r ya da s›f›ra çok yak›nd›r. Gizli iflsizli¤in bulundu¤u ekonomilerde bir ya da birkaç kiflinin yapabilece¤i iflin, çok daha fazla kifliyle yap›ld›¤› görülmektedir. Gizli iflsizlik, özellikle az geliflmifl ülkelerin tar›m kesiminde, marjinal sektörde ve kamu sektöründe yayg›n olarak görülmektedir. ‹flsizlik sigortas› uygulamas›n›n bulunmad›¤› bu ülkelerde gizli iflsizlik, ço¤u zaman iflsizli¤i tazmin edici bir ifllev üstlenmektedir. Bu, sosyal bak›mdan her ne kadar olumlu gibi görülse de, ekonomik aç›dan pek olumlu olarak kabul edilemeyecek bir durumdur.

Aç›k ‹flsizlik Aç›k iflsizlik, konunun bafl›nda tan›mlad›¤›m›z tan›mlad›¤›m›z iflsizliktir. Yani, çal›flma istek ve yetene¤inde oldu¤u halde, niteliklerine uygun cari ücret düzeyinde çal›flmaya raz› olma, ancak ifl bulamama durumudur. durumudur. Aç›k iflsizli¤i nedenlerine göre; geçici, yap›sal, konjonktürel ve mevsimlik iflsizlik olmak üzere 4 bafll›k alt›nda ele almak mümkündür.

Geçici ‹flsizlik

Geçici ‹flsizlik: ‹flçilerin k›sa süreli yer ve ifl de¤ifltirmelerinden kaynaklanan iflsizliktir.

Bir ekonomide emek arz ve talebi aras›nda genel bir denge oldu¤u zaman bile, iflçilerin k›sa süreli yer ve ifl de¤ifltirmesi sonucu ortaya ç›kan iflsizlik türüdür. Geçici iflsizlik, ayn› zamanda friksiyonel zamanda friksiyonel ya ya da ar›zi iflsizlik olarak da adland›r›l›r. Geçiar›zi iflsizlik ci iflsizli¤in nedeni, ya yeni bir ifle geçifl sürecidir ya da piyasadaki aç›k ifller konusundaki bilgi eksikli¤idir. Bu nedenle geçici iflsizli¤e bazen geçifl iflsizli¤i veya veya arama iflsizli¤i de iflsizli¤i de denilir. Hemen hemen her ekonomide, ancak özellikle istihdam koflullar› yeterli olan ekonomilerde daha belirgin olarak rastlanan geçici iflsizlik, emek mobilitesinin (ak›flkanl›¤›n›n) do¤al bir sonucudur. Emek mobilitesi ise sa¤l›kl› bir ekonominin iflaretidir. Bir ekonomide geçici iflsizli¤in s›f›r olmas›, emek mobilitesinin de s›f›ra düflmesi anlam›na gelecektir ki, bu durum emek faktörünün üretim kollar› aras›nda optimal da¤›l›m›na engel olaca¤›ndan ekonomik aç›dan pek tercih edilmeyecektir. Bu bak›mdan geçici iflsizlik, di¤er iflsizlik türlerinin aksine, ekonomiye sadece maliyet yüklememekte; önemli bir ekonomik fayda da sa¤lamaktad›r. Geçici iflsizli¤in oran› her ekonominin yap›sal özelliklerine ba¤l› olarak farkl›lafl›r. Genellikle, Genellikle, %3 civar›ndaki civar›ndaki iflsizlik oran› oran› bu aç›dan makul karfl›lanabilir. karfl›lanabilir. Bir ülkedeki emek piyasalar›n›n iyi düzenlenip düzenlenmemifl olmas› ya da iflsizlik sigortas› ödeneklerinin düzeyi geçici iflsizli¤in süresini ve oran›n› belirleyen unsurlar aras›nda say›labilir.

207


Yap›sal ‹flsizlik Geçici iflsizli¤in aksine yap›sal iflsizlik k›sa süreli bir durum de¤ildir. ‹flsizlik türleri aras›nda çözümü en güç iflsizlik türü olan yap›sal iflsizlik, bünyevi ya ya da strüktü- rel iflsizlik adlar›yla iflsizlik adlar›yla da an›l›r. Baz› çal›flma ekonomisi kitaplar›nda, teknolojik iflsiz- olarak adland›r›lan ve ayr› bir bafll›k alt›nda incelenen, teknolojik geliflmelerin lik olarak lik ortaya ç›kard›¤› iflsizlik türü de kitab›m›zda yap›sal iflsizli¤in bir parças› olarak ele al›nacakt›r. Yap›sal iflsizlik, bir piyasada talep edilen ve arz edilen beceriler aras›nda bir uyumsuzluk olmas› durumunda durumunda ortaya ç›kan bir iflsizlik türüdür. E¤er ücretler tam esnek ve mesleki ve co¤rafi mobilitenin maliyetleri düflükse, bu iflsizlik türü piyasa güçleri taraf›ndan h›zla ortadan kald›r›labilir. Bununla birlikte, uygulamada bu durumun gerçekleflmesi ço¤u zaman güç olmaktad›r. Yap›sal iflsizli¤in nedenleri; mesleki ve co¤rafi dengesizlikler, teknolojik geliflmeler, okul e¤itiminin yetersiz oluflu ya da kamu politikalar› olabilir (Ehrenberg, 2000, s. 57). fiimdi s›ras›yla bunlar›n üzerinde dural›m: Mesleki dengesizlikler: A dengesizlikler: A ve B sektörlerinden oluflan iki sektörlü bir ekonomi varsayal›m. Bu iki sektörde de farkl› meslek gruplar›nda yer alan iflçilerin bulunduklar›n›, A sektöründe otomobil üretiminde çal›flan iflçilerin, B sektöründe de bilgisayar programc›lar›n›n çal›flt›klar›n› düflünelim. fiekil 13.1’de her iki sektör için de talep ve arz e¤rileri (D0A,S0A) ve (D0B,S0B), denge ücret ve denge istihdam düzeyleri de (W 0A,E0A) ve (W 0B,E0B) fleklinde verilmifltir. E¤itim maliyetleri, istihdam ve piyasa koflullar› gere¤i iki sektörde de farkl› ücret düzeyleri söz konusudur. fiekil 13.1. Emek Piyasas› A

Emek Piyasas› B

Ücretler

Ücretler S0A

S0B

W1B W0B

W0A

D1A D0A E1A E0A

‹stihdam

D0B E0B E1B

fiekilde iki sektörlü bir ekonomide mesleki dengesizliklerden kaynaklanan yap›sal iflsizlik durumu anlat›lmaktad›r.

Kaynak: Ehrenberg, G., Smith, R. (2000). Modern Labor Economics, D1B Massachusettls, Massachusett ls, s. ‹stihdam 575.

D›fl rekabete ba¤l› olarak otomotiv iflçisi talebinin D 1A’ya düfltü¤ünü, bilgisayar kullan›m›n›n artmas›n›n artmas›n›n sonucunda da bilgisayar operatörü talebinin D 1B’ye yükseldi¤ini varsayal›m. E¤er, A sektöründeki gerçek ücretler, sendikalar, yasal yap› ve sosyal kurallar nedeniyle afla¤› do¤ru esnek de¤ilse, otomotiv iflçilerinin istihdam› E1A ’e düflecektir. Bilgisayar operatörlerinin ücret ve istihdam düzeyleri de W 1B ve E 1B’e yükselecektir. K›sa dönemde, A sektöründe E 0A-E1A kadar iflsizlik ortaya ç›kacakt›r.

208


Otomotiv iflçileri e¤er maliyetsiz bir biçimde bilgisayar programc›s› olabilselerolabilselerdi, iflsiz kalan bu iflçiler B piyasas›na girecekler ve iflsizlik ortadan kalkacakt›. Ancak, meslek de¤ifltirmenin maliyetinin yüksek olmas›, A piyasas›ndaki iflçilerin B piyasas›na geçiflini önleyecek ve yap›sal iflsizli¤i artt›racakt›r. Co¤rafi dengesizlikler: Yukar›daki dengesizlikler: Yukar›daki flekilde yer alan A ve B piyasalar›n›n farkl› co¤rafi bölgeler oldu¤unu varsayd›¤›m›zda, A bölgesinde iflsiz kalan kiflilerin, baz› engeller yüzünden B bölgesinde bulunan aç›k ifllere ulaflamamas› nedeniyle bir iflsizlik durumu ortaya ç›kacakt›r. Bu engellerden baz›lar› ise flöyle s›ralanabilir; bilgi ak›fl›n›n yetersiz olmas›, tafl›nman›n parasal maliyetleri, tafl›nman›n psikolojik maliyetleri (arkadafl çevresinden uzaklaflma gibi). Teknolojik geliflmeler: Kimi iktisatç›lar›n teknolojik iflsizlik olarak iflsizlik olarak ayr› bir bafll›k alt›nda s›n›fland›rd›¤› bu durumda, teknolojik geliflmelerin istihdam üzerinde yaratt›¤› olumsuz etkiler vurgulanmaktad›r. Teknolojik geliflmeler, bazen ayn› iflin daha az iflçi çal›flt›r›larak yap›lmas›n› sa¤larken, bazen de baz› mesleklerin tamamen ortadan kalkmas›na sebep olmaktad›r. Bu durum da, bu meslek grubunda çal›flanlar›n iflsiz kalmas›yla sonuçlanmaktad›r. Kamu politikalar›: Eme¤in mesleki ve co¤rafi mobilitesinin maliyetlerinin yükseltilmesi ve ücret rijitli¤ini artt›r›c› yasal düzenlemeler, yap›sal iflsizli¤i artt›rabilir. Yap›sal iflsizli¤e düflen iflçilerin yeniden istihdam statüsüne geçebilmeleri oldukça zordur. Bu nedenle kamu, e¤itim sübvansiyon sübvansiyonlar› lar› ve di¤er bölgelerdeki emek pi yasalar› hakk›nda bilgi sa¤lama gibi baz› politikalarla bu iflsizli¤i azaltabilir.

Konjonktürel ‹flsizlik Devri iflsizlik ya da yetersiz talep iflsizli¤i olarak da adland›r›lan konjonktürel iflsizlik, piyasa ekonomilerinde ekonomik faaliyetlerin dönemsel dalgalanmalar göstermesinin bir sonucu olup, ekonominin daralma dönemlerinde dönemlerinde artmakta, geniflleme dönemlerinde ise toplam talebe ba¤l› olarak azalmaktad›r. Bundan önce inceledi¤imiz iki iflsizlik türünde de piyasada aç›k ifller bulunmakta, ancak geçici iflsizlikte bilgi eksikli¤i, yap›sal iflsizlikte de mesleki ve co¤rafi dengesizlikler gibi nedenlerle iflçi arayanlarla iflsizlerin eflleflememeleri söz konusu olmaktayd›. Konjonktürel iflsizlik ise, bunlardan farkl› olarak, piyasada yeterince ifl olmamas› nedeniyle orta ya ç›kan bir iflsizlik türüdür. Konjonktürel iflsizlik, dayan›kl› mal üreten sanayi kollar›nda (çimento ve demir Konjonktürel ‹flsizlik: Ekonomik faaliyetlerdeki sanayi gibi) daha çok etkili olmaktad›r. Dayan›ks›z mal üreten sanayi kollar›nda ise dönemsel dalgalanmalar›n yaratt›¤› bir iflsizlik türüdür. bu tehlike daha azd›r. Bir ürünün tüketim süresi ne kadar uzarsa yani dayan›kl›l›¤› ne kadar artarsa, bunal›m dönemlerinde iflçinin istihdam süresi de o oranda azalmaktad›r. Konjonktürel iflsizlik, geçici iflsizlik gibi ekonomide yayg›n olarak görülür. YaKonjonktür: Bir ülkenin ekonomik durumunu belirli ni, konjonktürel iflsizli¤i ekonominin sadece belli kesimlerinde de¤il, çok say›da bir anda aç›klayan sektörde gözlememiz mümkündür. Bu tür iflsizli¤in süresi geçici iflsizlikten daha unsurlar›n bütünüdür. uzun, yap›sal iflsizlikten ise daha k›sad›r.

Mevsimlik ‹flsizlik Mevsimlik iflsizli¤in genel olarak iki sebebi bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi, ha va flartlar› ve mevsim de¤iflmeleri sonucu üretimde meydana gelen aksamalard›r. ‹kinci tür sebep ise, mevsim koflullar› ve de¤iflmeleri sonucu baz› mal ve hizmetlerin talebinde ortaya ç›kan düflüfllerdir. Hava flartlar› ve mevsim de¤ifliklikleri genellikle üretime tesir etmek suretiyle mevsim iflsizli¤ine neden olur. Örne¤in, tar›mda ve inflaat sektöründe, üretim mevsim koflullar› bak›m›ndan y›l boyunca de-

209


vam ettirilemez. Buna karfl›l›k, di¤er baz› sanayi kollar›nda, baz› mallara karfl› talebin belirli mevsimlerde de¤iflmesinden ileri gelen bir iflsizlik ortaya ç›kabilir. Örne¤in, mayo, kürk, kömür, dondurma gibi baz› mallar›n üretimi bütün y›l boyunca devam ettirilebilir, ancak bu mallar›n talebindeki de¤iflmeler mevsim iflsizli¤ine neden olabilir (Zaim, 1997, s. 179). Mevsimlik iflsizlik bir yönüyle konjonktürel iflsizli¤e de benzemektedir. Nitekim, konjonktürel iflsizlik de emek talebindeki dalgalanmalar dalgalanmalar sonucu ortaya ç›kan bir iflsizlik türüydü. Mevsimlik iflsizli¤in konjonktürel iflsizlikten fark› ise, bu dalgalanmalar›n beklenen ve sistematik dalgalanma dalgalanmalar lar olufludur. Bu tür iflsizlik, tar›m, turizm ve inflaat sektörlerinde daha etkili olmaktad›r. Özellikle, üretimin do¤a koflullar›na ba¤l› oldu¤u tar›msal alanlarda, ekim ve hasat mevsimleri d›fl›nda istihdam olanaklar› daralmakta ve iflsizlik ortaya ç›kmaktad›r. Yine, benzer biçimde, inflaat sektöründeki durgunluk sonucunda k›fl aylar›nda inflaat iflçisi talebi de azalmaktad›r. Ülkelerin geliflmifllik düzeyleri ile karfl›laflt›klar› iflsizlik türleri aras›nda nas›l bir iliflki kurulabilir?

TÜRK‹YE’DE ‹fiS‹ZL‹K Türkiye’de çok parçal› bir yap›ya sahip bulunan emek piyasalar›, çeflitli dual yap›lar›n bir arada bulundu¤u bir nitelik arz etmektedir. K›rsal istihdam-kentsel istihdam, formel sektör-informel sektör ve tar›msal istihdam-sanayi istihdam› gibi istihdam flekilleri iç içe ve karfl› karfl›yad›r. Di¤er taraftan tar›msal istihdam›n orant›s›z büyüklü¤ü, büyük bir emek arz› fazlal›¤›, iflgücünün büyük ço¤unlu¤unun genç ve niteliksiz olmas›, ücretli çal›flanlar›n toplam istihdam içersindeki pay›n›n azl›¤› ve emek piyasas›ndaki kurumsallaflma düzeyinin düflüklü¤ü gibi temel sorunlar bulunmaktad›r. bulunmaktad› r. Emek piyasas›ndaki bütün bu sorunlar, iflsizli¤in a¤›rl›¤›n› ve fliddetini daha da artt›rmaktad›r. ‹flsizlik, Türkiye’nin son otuz y›l›na damgas›n› vurmufl sosyo-ekonomik sorunlar›n bafl›nda gelmektedir. Bu otuz y›ll›k süre içersinde, çözülmesi bir yana her geçen gün giderek yayg›nlaflan ve süreklilik gösteren yap›sal bir nitelik kazanm›flt›r. Kuflkusuz bunun temelinde, ülkemizin tar›m toplumu olma niteli¤inden bir türlü s›yr›lamay›fl›,›, h›zl› ve dengeli bir sanayileflmeni s›yr›lamay›fl sanayileflmenin n gerçeklefltirilememifl olmas› olgusu yatmaktad›r. Türkiye’de iflsizlik sorununu daha iyi kavrayabilmemiz için öncelikle ülkemizdeki istihdam›n yap›s›n› bilmemiz gerekir. Devlet ‹statistik Enstitüsü’nün 2002 y›l› II. Dönem Hanehalk› ‹flgücü Anketi ›fl›¤›nda Türkiye’nin istihdam yap›s›na iliflkin baz› verileri flu flekilde s›ralayabiliriz s›ralayabiliriz:: • Topla Toplam m istihdam istihdam içinde içinde tar›msal tar›msal istihdam›n istihdam›n pay› pay› hala çok yüksektir yüksektir (%34.6). (%34.6). Bu oran, geliflmifl ülkelerde %3-4 seviyelerindedir. Geliflmifl ülkelerde toplam istihdam içinde en yüksek paya sahip olan hizmetler sektörü (%70’ler), bu ülkelerle karfl›laflt›rd›¤›m›zda, ülkemizde ülkemizde çok düflük bir düzeyde kalmaktad›r (%46.7). Sanayi sektörünün toplam istihdam içersindeki pay› da, yine geliflmifl ülkeler ortalamas›n›n alt›ndad›r (%18.7). • ‹stihd ‹stihdam am edilenlere edilenlere iflteki iflteki durumlar› durumlar› aç›s›ndan aç›s›ndan bak›ld›¤ bak›ld›¤›nda, ›nda, geliflmifl geliflmifl ülkeülkelerde neredeyse %90’lara varan ücretlilerin toplam istihdamdaki pay›n›n, ülkemizde nispi olarak düflük bir düzeyde oldu¤u görülür (%48.6). Buna karfl›l›k, kendi hesab›na ve iflveren statüsünde çal›flanlar›n (%30.2) ve ücretsiz

Mevsimlik ‹flsizlik: Mevsim koflullar› ve de¤iflmeleri sonucu baz› mal ve hizmetlerin üretiminin azalmas› ya da baz› mal ve hizmetlerin talebinde meydana gelen düflüfller neticesinde ortaya ç›kan iflsizlik türüdür.

SIRA S‹ZDE

5

210


• •

•

•

•

aile iflçilerinin (%21.2) oran›n›n geliflmifl ülkelerle k›yasland›¤›nda bir hayli yüksek oldu¤u söylenebilir. Türkiyee genelind Türkiy genelindee tar›m tar›m sektörün sektöründe de istihda istihdam m edilmekte edilmekte olan olanlar›n lar›n (7 milyon milyon 219 bin kifli) yar›dan fazlas›n› (%53.8’ini) ücretsiz aile iflçileri oluflturmaktad›r. Herhangi Herha ngi bir sosyal sosyal güvenceye güvenceye sahip sahip olmadan olmadan istihdam istihdam edilme, edilme, k›rsal k›rsal alanda daha yayg›n iken (istihdam›n %73.6’s›), kentsel alanda bu oran daha düflüktür ((%34.1). Türkiye geneli aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, çal›flanlar›n çal›flanlar›n yar›dan fazlas›n›n (%52.3) herhangi bir sosyal güvencesi yoktur. Herhangi bir sosyal güvenlik kurulufluna ba¤l› olmadan çal›flanlar›n ço¤unlu¤unu (%61.1) erkekler oluflturmaktad›r. Türkiye Türki ye genelinde genelinde istihdam istihdam edilenler edilenlerin in büyük ço¤unlu ço¤unlu¤unu ¤unu ilkokul ilkokul mezunmezunlar› oluflturmaktad›r (%50.6). Bunu lise ve lise dengi meslek (%17.5) ile ilkö¤retim, ortaokul ve orta dengi meslek okulu mezunlar› izlemektedir (%11). Toplam istihdam içinde e¤itim düzeyi aç›s›ndan en düflük orana ise yüksekokul ve fakülte mezunlar› sahiptir (%9.7). Türkiye’de Türkiy e’de kad›nlar kad›nlar toplam toplam istihdam›n istihdam›n nispi nispi olarak olarak düflük bir oran›n› oran›n› oluflturoluflturmaktad›r (%28.5). Türkiye genelinde istihdam edilen kad›nlar›n yar›s› (%49.9) ücretsiz aile iflçisi olarak çal›flmaktad›r. ‹stihdam edilen kad›nlar›n yar›dan fazlas› (%59) tar›m sektöründe çal›flmakta ve bu sektörde sektörde çal›flan kad›nlar›n bü yük ço¤unlu¤u da (%80.2) ücretsiz aile iflçisi olarak çal›flmaktad›r. Ülkemizin Ülkem izin önemli önemli istihdam istihdam sorunlar› sorunlar›ndan ndan birisi birisi de eksik istihdamd› istihdamd›r. r. Eksik istihdam edilenlerin iflgücü içindeki oran›, Türkiye genelinde %5.8 iken, bu oran kentsel yerlerde % 6, k›rsal yerlerde % 5.5 ’tir.

Türkiye’de ‹flsizli¤in Boyutlar›

Tablo 13.2: Türkiye’de hanehalk› iflgücü anketlerinin ILO normlar›na uygun olarak yap›lmaya baflland›¤› dönemden günümüze kadar geçen süreçteki iflsizlik ve eksik istihdam oranlar›. Kaynak: D‹E, Hanehalk› ‹flgücü Anketleri *H‹A II. Dönemine aittir.

Türkiye’de iflsizlik oran›n›n çok yüksek oldu¤u, iflsizli¤in yayg›n ve sürekli bir nitelik gösterdi¤i herkesçe bilinmesine ra¤men, ülkemizdeki istihdam›n yap›sal özellikleri ve iflsizlik sigortas› sisteminin kapsam›n›n henüz yetersiz oluflu gibi baz› nedenlerle bu konuda do¤ru ve güvenilir veriler elde edilememektedir. Türkiye’de istihdam ve iflsiz‹flsizlik Or Oran› (% (%) Eksik ‹s ‹stihdam lik konusunda en kapsaml› bilgiY›llar % Oran› (%) ye D‹E’nin Hanehalk› ‹flgücü An1989 9.0 7.2 ketleri’nde (H‹A) ulafl›labilmek1990 7.4 5.7 1991 8.3 6.8 tedir. 1988 y›l›ndan sonra düzen1992 7.8 7.9 li olarak y›lda iki kez yap›lan bu 1993 7.9 6.5 anketler, 2000 y›l›ndan itibaren 1994 7.9 8.1 1995 6.6 7.0 y›lda 4 defa yap›lmaya bafllanm›fl1996 5.8 6.3 t›r. ILO norm ve standartlar›na uy1997 6.9 5.1 gun olarak yap›lan Hanehalk› ‹fl1998 6.2 6.0 1999 7.3 8.9 gücü Anketi, bu alanda ülkemiz2000 6.6 6.9 de en güvenilir veri kayna¤› ol2001 8.5 6.0 maktad›r. 2002* 9.6 5.8 2002 y›l› II. dönem H‹A sonuçlar›na göre, Türkiye genelinde iflsiz say›s› geçen y›l›n ayn› dönemine göre 650 bin kifli (% 41.5) artarak, 2 milyon 217 bin kifliye ulaflm›flt›r. Türkiye genelinde iflsizlik oran› % 9.6, tar›m d›fl› sektörlerde iflsizlik oran› ise % 13.9 olarak tahmin edilmifltir. Geçen y›l›n ayn› döneminde ise bu oranlar s›ras›yla % 6.9 6 .9 ve % 10.7'dir. Türkiye genelinde iflsizlerin % 21.9'unu (486 bin kifli) iflten ç›kart›lanlar, % 15.2'sini (337 bin kifli) ise ilk kez ifl arayanlar oluflturmaktad›r.


211

‹flsizlik oran›, 2002 y›l› II. döneminde Türkiye Türkiy e genelinde erkeklerde % 10, kad›nlarda ise % 8.7'dir. Kentsel yerlerde iflsizlik oran›, toplamda % 13.5, erkeklerde % 12.5 ve kad›nlarda % 17 olarak gerçekleflmifltir. K›rsal yerlerde bu oran, toplamda % 4.5, erkeklerde % 5.9 ve kad›nlarda % 2.3'tür. Öte yandan e¤itimli genç nüfusun iflsizlik oran› geçen y›l›n ayn› dönemine göre artarak % 27.2 olarak gerçekleflmifltir. E¤itimli gençler aras›nda iflsizlik en çok kentsel yerlerde gözlenmektedir. HANEHALKI ‹fiGÜCÜ ANKET‹ TEMEL GÖSTERGELER‹, II. DÖNEM TÜRK‹YE 2001 2002

2001

2002

2001

15 ve Daha Yukar› Yafltaki Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus (Bin Kifli )

45 58 2

46 528

28 628

29 537

16 954

16 992

‹flgücü (Bin Kifli )

22 694

23 086

12 323

13 015

10 371

10 070

21 127

20 869

11 037

11 256

10 090

9 613

1 567

2 217

1 286

1 759

281

45 8

‹flgücüne Kat›lma Oran› (%)

49.8

49.6

43.0

44.1

61.2

59.3

‹stihdam Oran› (%)

46.3

44.9

38.6

38.1

59.5

56.6

6.9

9 .6

10.4

13.5

2.7

4.5

23.2

27.2

25.3

29.1

17.2

21.6

6.0

5 .8

6.7

6.0

5.2

5.5

6.8

5 .2

5.6

4.2

10.0

7.9

‹stihdam (Bin Kifli ) ‹flsiz (Bin Kifli )

‹flsizlik Oran› (%) E¤itimli Genç (1)

Eksik ‹stihdam Oran› (%) E¤itimli

Genç (1)

KENT

KIR 2002

(1) 15 - 24 yafl grubu içinde, lise ve daha yüksek e¤itimli olanlar.

Türkiye’de Yaflanan ‹flsizli¤in Türleri ve Nedenleri Ülkemizin demografik, ekonomik ve istihdam yap›s› iflsizli¤in farkl› türlerinin ayn› anda varolmas›na neden olmaktad›r. Türkiye’nin bir tar›m ülkesi olma niteli¤ini hâlâ sürdürmesi, tar›msal istihdam›n toplam istihdam içindeki pay›n›n büyüklü¤ü, tar›mda çal›flanlar›n önemli bir k›sm›n›n küçük bir toprak parças› üzerinde, son derece düflük bir gelirle çal›flmas› ve ülkemizde tar›msal üretimin hâlâ mevsim koflullar›na ba¤l› olarak yap›lmas› nedeniyle, özellikle k›fl aylar›nda mevsimlik iflsizlik etkili olmaktad›r . Emek piyasas›n›n iflleyiflindeki aksakl›klar ve organizasyon bozukluklar› ve eksik kurumsallaflma, geçici iflsizli¤in artmas›na yol açarken; konjonktürel dalgalanmalar da ekonomik istikrar›n s›k s›k bozuldu¤u ülkemizde, konjonktürel iflsizli¤e neden olmaktad›r. Genç ve dinamik bir nüfus yap›s›na sahip olan ülkemizde iflsizli¤in en belirgin özelli¤i ise, yap›sal bir nitelik tafl›mas› tafl›mas›d›r. d›r. Türkiye’de iflsizlik bir yönüyle faktör dengesizli¤inden dengesizli¤ind en kaynaklanmaktad›r. Bunda sermaye ve donat›m yetersizli¤i, ekonomik yap›n›n özellikleri, Türkiye’nin bir tar›m ülkesi olma niteli¤ini korumas› ve istihdam politikalar›n›n yetersizli¤i gibi faktörler etkili olmaktad›r. Gizli iflsizlik ise ülkemizin tüm sektör ve kesimlerinde görülen ve yo¤un bir biçimde yaflanan bir iflsizlik türüdür. K›rsal kesimdeki nüfus art›fl›n›n yaratt›¤› bask›, s›n›rl› tar›m alanlar›nda gere¤inden fazla iflgücünün istihdam edilmesine neden olurken, k›rsal kesimden iflsizlik ve yoksulluk nedeniyle kente göç edenler de marjinal sektörde ayn› tür iflsizli¤in yaflanmas›na neden olmaktad›rlar.

Tablo 13.3: 2001 ve 2002 Y›llar› II. Dönemlerine Ait Hanehalk› ‹flgücü Anketi Temel Göstergeleri Kaynak: D‹E, H‹A.

212


Türkiye’deki ‹flsizli¤in Baz› Özellikleri Türkiye’de iflsizli¤in makroekonomik ve yap›sal nedenleri kadar mikroekonomik düzeyde incelenmesi de önemli bir konudur. ‹flsiz gruplara, H‹A verileri ›fl›¤›nda, çeflitli özellikleri itibariyle bakt›¤›m›zda flu noktalar dikkati çekmektedir: • ‹flsi ‹flsizlik zlik genel genel olarak kentsel kentsel alanlard alanlarda, a, k›rsal k›rsal bölgelere bölgelere göre daha yüksekti yüksektir. r. • Kentl Kentlerdek erdekii iflsizlikten iflsizlikten daha daha çok kad›n iflgücü iflgücü etkilenirk etkilenirken, en, k›rsal k›rsal alanlarda alanlarda iflsizli¤in daha çok erkek iflgücünü etkiledi¤i görülmektedir. • Genç nüfus nüfus olarak olarak kabul kabul edilen 15-24 15-24 yafl grubund grubundaki aki iflgücü, iflgücü, iflsizlik iflsizlikten ten en çok etkilenen yafl grubu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. • ‹flsiz ‹flsizlerin lerin büyük büyük ço¤unlu¤u ço¤unlu¤u ilkokul ilkokul düzeyinde düzeyinde e¤itime e¤itime sahip sahip kiflilerdir. kiflilerdir. Ancak, Ancak, son y›llarda e¤itimli gençler aras›nda iflsizli¤in h›zla artt›¤› gözlenmektedir. • ‹flsi ‹flsizleri zlerin n dikkate dikkate de¤er bir k›sm›, k›sm›, 1 y›l ve daha uzun uzun süreli süreli iflsizlerden iflsizlerden (uzun (uzun dönemli) oluflmaktad›r. • ‹fls ‹flsizl izleri erin n öneml önemlii bir bir bölüm bölümünü ünü ilk kez ifl arayanlar oluflturmaktad ›r. Ancak, arayanlar oluflturmaktad›r. 2001 y›l›nda yaflanan ekonomik krizin de etkisiyle, iflini kaybedenlerin oran›ndaki art›fl, iflten ç›kart›ld›¤› için ifl arayanlar›n say›s›n› artt›rm›flt›r. SIRA S‹ZDE

6

Ülkemizde yaflanan iflsizlik sorununun genç nüfus aras›nda daha etkili olmas›n›n nedenleri neler olabilir?


213

Özet ‹flsizli¤in bireysel, toplumsal ve ekonomik aç›dan tafl›d›¤› önem nedir? 1 • Tek geçim geçim kayna¤› kayna¤› ücret ücret olan bireyin bireyin ve ailesini ailesinin n iflsizlik sonucu bundan da yoksun kalmas›, bireysel düzeyde ciddi sorunlar yaratabilir. ‹flsizlik yaln›zca iflsiz birey ve ailesi için de¤il; toplumsal ve ekonomik aç›dan da önemli bir sorundur. Artan iflsizlik sonucu ekonomide sat›n alma gücünün ve dolay›s›yla da harcama düzeyinin düflmesi, üretim kayb›na neden olmaktad›r. ‹flsizli¤in yaratt›¤› toplumsal sorunlar da en az ekonomik sorunlar kadar fazlad›r. Tarihte demokrasiyi tehdit eden siyasal geliflmelerin ço¤u kitlesel iflsizli¤in bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r.

 AMAÇ

‹flsizlik ekonomik aç›dan nas›l tan›mlanabilir ve ölçülebilir? 2 • ‹ktisatç ‹ktisatç›lar ›lar taraf›ndan taraf›ndan genelli genellikle, kle, çal›flma çal›flma istek istek ve yetene¤inde oldu¤u halde cari ücret düzeyinden ifl bulamama durumu olarak tan›mlanan iflsizli¤in ölçülmesinde Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün belirledi¤i üç kriter bulunmaktad›r. Bunlar: ifli olmama, halen çal›flmaya haz›r olma ve ve ifl arama kriterleridir. • ‹flsiz nüfusun nüfusun iflgücü iflgücü içindeki içindeki oran›na, oran›na, iflsizlik iflsizlik oran› denir. Toplam iflgücü içinde iflsizlerin görece a¤›rl›¤›n› gösteren bu katsay›, önemli bir makroekonomik istikrar göstergesi olarak kabul edilir. Emek pi yasas› dengede iken bile varolan iflsizli¤e do¤al iflsizlik denir.

 AMAÇ

Tarihsel süreçte iflsizlik olgusunu aç›klamaya yöne- lik ne tür teorik yaklafl›mlar gelifltirilmifltir? 3 • ‹flsizli ‹flsizli¤in ¤in nedenleri nedenleri üzerinde iktisatç iktisatç›lar ›lar aras›nda aras›nda tam bir fikir birli¤i oluflmam›flt›r. Bunun sonucunda da çeflitli iktisat okullar› taraf›ndan gelifltirilen farkl› yaklafl›mlar ortaya ç›km›flt›r. Bu konuda Neoklasik iktisatç›lar, iflsizli¤i tamamen gönüllü bir sorun olarak görürken; Keynesçi iktisatç›lar, gönülsüz iflsizlik sorununa da dikkat çekerek, iflsizli¤in toplam talepteki yetersizlikten kaynakland›¤›n› ve bu sorunun giderilebilmesi için toplam talebin artt›r›lmas› gerekti¤ini savunmufllard›r. ‹flsizli¤i aç›klama konusunda, özellikle 1970’li y›llardan itibaren yeni yaklafl›mlar da ileri sürülmüfltür.

 AMAÇ

‹flsizli¤in türleri ve iflsizli¤e yol açan nedenler nelerdir? 4 • ‹flsizlik, süresi, kapsam› ve nedenleri nedenleri gibi çeflitli aç›lardan s›n›fland›r›labilir. Genel olarak iflsizli¤i, gizli iflsizlik ve aç›k iflsizlik olarak ikiye ay›rmak mümkündür. Gizli iflsizlik eme¤in marjinal verimlili¤inin s›f›r ya da s›f›ra çok yak›n olmas› durumudur. Aç›k iflsizlik ise, iflsizli¤in genel olarak tan›m›d›r. Aç›k iflsizli¤i dört gruba ay›rabiliriz. Bunlar, iflçilerin k›sa süreli yer ve ifl de¤ifltirmeleri sonucu ortaya ç›kan geçici iflsizlik; eme¤in piyasada talep ve arz edilen becerileri aras›nda bir dengesizlik olmas› durumunda ortaya ç›kan yap›sal iflsizlik; ekonomik faaliyetlerin dönemsel dalgalanmalar göstermesi sonucu ortaya ç›kan konjonktürel iflsizlik ve mevsim koflullar›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan mevsimlik iflsizliktir.

 AMAÇ

Türkiye’de istihdam›n yap›s›n› ve iflsizli¤in niteliklerini aç›klayabilir misiniz? 5 • ‹flsizl ‹flsizlik, ik, Türkiye’ni Türkiye’nin n özellikle özellikle son otuz y›l›na y›l›na damdamgas›n› vurmufl çok önemli bir sorundur. Ülkemizde tar›m›n toplam istihdamdaki pay›n›n nispi yüksekli¤i, k›rsal alandan kentsel bölgelere do¤ru yaflanan h›zl› göç, tar›m sektöründe ve kamudaki istihdam›istihd am›n›n verimsizli¤i, h›zl› nüfus art›fl› ve genç bir nüfus yap›s›na sahip olan ülkemizin yaflad›¤› e¤itim sorunlar›, iflsizlik sorunun yap›sal bir nitelik kazanmas›na neden olmufltur.

 AMAÇ

214


Kendimizi S›nayal›m 1. ‹flsizlikle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. b. c. d.

‹flsizler ‹flsizl er = ‹flgücü ‹flgücü - ‹stih ‹stihdam dam Edile Edilenle nlerr ‹flsizler ‹flsiz ler = ‹flgüc ‹flgücüne üne Dahil Dahil Olmaya Olmayanlar nlar + ‹flgüc ‹flgücü ü ‹flsizl ‹fls izler er = ‹flgücü ‹flgücü + ‹stih ‹stihdam dam Edil Edilenl enler er ‹flsizler ‹flsiz ler = Çal›fl Çal›flma ma Ça¤›nda Ça¤›ndaki ki Nüfus Nüfus - ‹stihd ‹stihdam am Edilenler e. ‹flsiz ‹flsizler ler = Çal›fl Çal›flma ma Ça¤› Ça¤› D›fl›nda D›fl›ndaki ki Nüfus Nüfus - ‹stihda ‹stihdam m Edilenler

2. Ekonomik aç›dan s›f›ra inmesi arzu edilmeyen iflsizlik türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ko Konj njonk onktür türel el iflsi iflsizl zlik ik b. Gi Gizl zlii iflsi iflsizl zlik ik c. Ya Yap› p›sa sall iflsiz iflsizli lik k d. Me Mevsi vsiml mlik ik iflsi iflsizl zlik ik e. Ar Ar›z ›zii ifls iflsiz izli lik k

3. ‹flsizlik oran›ndaki her %1’lik art›fl›n gayri safi milli has›lan›n yaklafl›k %2.5 oran›nda düflmesine yol açaca¤›n› ileri süren yasa afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gr Gres esha ham m Ya Yasa sas› s› b. Sa Sayy Ya Yasa sas› s› c. Oku kun n Ya Yasa sas› s› d. Pa Park rkin inso son n Ya Yasa sas› s› e. Mar Marjin jinal al Ver Veriml imlili ilik k Yasa Yasas› s›

4. Afla¤›dakil Afla¤›dakilerden erden hangisi Neoklasik Teori’nin iflsizli¤e iliflkin görüfllerinden biri de¤ildir? a. ‹fls ‹flsizl izli¤i i¤in n tamamen tamamen iste¤ iste¤ee ba¤l› ba¤l› olmas› olmas› b. Denge ücret düzeyin düzeyinde, de, iflgücü iflgücü arz›n›n arz›n›n iflgücü iflgücü taletalebine eflit olmas› c. Denge ücret düzeyi üzeri üzerinde nde ifl arayan arayanlar›n lar›n iflsiz kalmas› d. ‹flsiz ‹flsizli¤in li¤in toplam talep yetersi yetersizli¤i zli¤inden nden kaynakla kaynaklannmas› e. Neokl Neoklasik asik Teori’ni Teori’nin n bir tam istihda istihdam m teorisi teorisi olmas› olmas›

5. Afla¤›dakilerden hangisi yap›sal iflsizli¤in nedenlerinden biri de¤ildir? a. Piyasa Piyasadaki daki aç›k ifllerle ifllerle ifl arayanla arayanlarr aras›ndaki aras›ndaki vas›f uyumsuzlu¤u b. Teknoloji Teknolojik k geliflmeleri geliflmelerin n baz› baz› meslekler mesleklerii ortadan ortadan kald›rmas› c. Aç›k ifllerl ifllerlee ifl arayanl arayanlar›n ar›n farkl› farkl› co¤ra co¤rafi fi bölgelerd bölgelerdee olmalar› d. Ka Kamu mu po poli liti tika kala lar› r› e. Eko Ekonom nomini inin n daralma daralma dönem dönemine ine girme girmesi si

6. Türkiye’deki istihdam›n yap›s›na iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. ‹stih ‹stihdam dam edilenl edilenlerin erin büyük büyük ço¤unl ço¤unlu¤unu u¤unu ilko ilkokul kul mezunlar› oluflturmaktad›r. b. Kendi hesab› hesab›na na ve iflveren statüsü statüsünde nde çal›flan çal›flanlar›n lar›n oran›, geliflmifl ülkelere göre çok yüksektir. c. Çal Çal›flan ›flan kad›nl kad›nlar›n ar›n büyük büyük ço¤unl ço¤unlu¤u u¤u ücretsi ücretsizz aile iflçisidir. d. Hiz Hizmetl metler er sektörünün sektörünün toplam toplam istihdamd istihdamdaki aki pay› pay› geliflmifl ülkeler düzeyindedir. e. Kentsel aland alanda; a; herhangi herhangi bir sosyal sosyal güvenc güvenceye eye sasahip olmadan istihdam edilme k›rsal alana göre daha düflüktür.

7. Türkiye’de, iflsizlikten en fazla etkilenen yafl grubu afla¤›dakilerden hangisidir? a. 15-24 b. 25-34 c. 35-44 d. 45-54 e. 55-64

8. ‹flsizlik oran› nedir? a. Toplam Toplam iflgücü iflgücü içersinde içersinde iflsiz olanla olanlar›n r›n yüzdesidir yüzdesidir.. b. Topla Toplam m nüfus içeri içerisinde sinde iflsiz iflsiz olanlar› olanlar›n n yüzdesidir. yüzdesidir. c. Çal Çal›flma ›flma ça¤›nd ça¤›ndaki aki nüfus nüfus içerisinde içerisinde iflsiz iflsiz olanlar› olanlar›n n yüzdesidir. d. ‹stihd ‹stihdam am edilenleri edilenlerin n içerisinde içerisinde iflsiz iflsiz olanlar› olanlar›n n yüzdesidir. e. ‹stihd ‹stihdam am edilenler edilenlerin in toplam toplam nüfus nüfus içeris içerisindeki indeki yüzdesidir.

9. Afla¤›daki iflsizlik türlerinden hangisi nitelik bak›m›ndan di¤erlerinden farkl›l›k gösterir? a. Me Mevs vsim imli lik k ifls iflsiz izli lik k b. Gi Gizl zlii iflsi iflsizl zlik ik c. Ko Konj njonk onktü türe rell iflsiz iflsizli lik k d. Ge Geçi çici ci ifl iflsi sizl zlik ik e. Ya Yap› p›sa sall ifl iflsi sizl zlik ik

10. Ekonominin daralma dönemlerinde artan geniflleme dönemlerinde toplam talebe ba¤l› olarak azalan iflsizlik türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gi Gizl zlii ifls iflsiz izli lik k b. Ko Konj njonk onktü türe rell ifl iflsi sizl zlik ik c. Me Mevs vsim imli lik k ifl iflsi sizl zlik ik d. Sü Süre rekl klii ifl iflsi sizl zlik ik e. Ya Yap› p›sa sall ifl iflsi sizl zlik ik


“

215

Yaflam›n ‹çinden ‹flsizli¤in haritas› ç›kt› 31/08/2002 Radikal

ANKA - ANKARA - Seçim döneminde siyasi partilerin iflleyece¤i sorunlar›n bafl›nda gelen Türkiye'deki iflsizlerin profili ç›kar›ld›. ‹flsizlerin %30'u bir y›ldan daha uzun zamand›r ifl ar›yor, %70'i ise son bir y›l içerisinde ifl aramaya bafllad›. Ekonomik krizin, Türkiye'nin gündemine tüm a¤›rl›¤›yla getirdi¤i iflsizler ordusu, Haziran 2002 sonu itibar›yla 2 milyon 217 bin olarak aç›klanm›flt›. Devlet ‹statistik Enstitüsü'nün (D‹E) iflgücü veritaban›nda yer alan veriler istatistiklerde sadece 'iflsiz' olarak gösterilen kiflilerin dikkat çeken özelliklerini ortaya ç›kard›. ‹fl arama süresine göre en büyük bölümü 577 bin kifliyle son bir-iki ay içerisinde ifl aramaya bafllayanlar oluflturuyor. Üç-befl ayd›r arayanlar ise 487 bin, 6-8 ayd›r ifl arayanlar 301 bin, 9-11 ayd›r arayanlar ise 88 bin kifli civar›nda bulunuyor. 1.5 milyon kifli bir y›ld›r iflsiz Buna göre, iflsizlerin 1 milyon 453 bini son bir y›l içerisinde iflsiz kald› ya da ilk kez ifl gücüne dahil oldu. Bir-iki y›ld›r ifl arayan iflsizlerin say›s› 425 bini bulurken, iki-üç y›ld›r ifl arayanlar 160 bin üç y›ldan fazla bir süredir ifl ara yanlar ise 87 bin civar›nda seyrediyor. Yap›lan hesaplamalara göre, iflsizlerin 672 bini bir y›ldan daha uzun bir süredir ifl arayanlardan olufluyor. Bir y›ldan daha uzun süredir ifl arayanlar›n %30 gibi yüksek paya ulaflmas›, kriz nedeniyle konjonktürel nedenlerden kaynaklanan iflsizlik probleminin giderek yap›sallaflmaya bafllad›¤›n› gösteri yor. Devlet ‹statistik Enstitüsü'nün veritaban›nda yer alan bilgilere göre, iflsizlerin 488 binle büyük bölümünü geçici bir iflte çal›fl›rken iflin bitmesi nedeniyle iflsiz kalanlar oluflturuyor. ‹kinci s›ray› ise 486 bin kifliyle iflinden ç›kar›lanlar oluflturuyor. Kendi iflyerini kapatt›¤› ya da iflas etti¤i için iflsizler ordusuna kat›lanlar›n say›s› ise 180 bin düze yinde bulunuyor.

‹flsizlerin 89 bin kiflisi gelirini az buldu¤u için iflinden ayr›lanlardan, 198 bini iflinden memnun olmad›¤› için ayr›lanlardan, 62 bini emekli olduktan sonra yeni ifl arayanlardan, 296 bini de di¤er nedenlerle iflini kaybedenlerden olufluyor. Toplam iflsizlerin 171 bin kiflisi okuldan yeni mezun olanlardan, 70 bini askerden yeni dönenlerden, 70 bini ev han›m› iken çal›flmaya karar verenlerden, 96 bini de di¤er nedenlerden ilk kez ifl aramaya bafllayanlardan olufluyor.

Kriz, e¤itimlileri vurdu Krizin özellikle finans sektörünü etkilemesi e¤itimli iflsiz say›s›n› önemli ölçüde art›rd›. 2000 sonunda 135 bin olan üniversite mezunu iflsiz say›s› Haziran 2002 sonunda 205 bin kifliye, lise ve dengi meslek okulu mezunu iflsizlerin say›s› 130 binden 272 bine, lise mezunu iflsizlerin say›s› ise 276 binden 321 bine yükseldi. ‹flsizlerin 74 bini okuryazar olmayanlardan, 40 bini okuryazar ancak okul bitirmemifl olanlardan, 1 milyonu ilkokul mezunlar›ndan olufluyor. 284 bin kiflinin ise ortaokul mezunu oldu¤u anlafl›ld›. ‹flsizlerin yar›s› evli Bu arada, mevcut iflsizlerin yaklafl›k yar›s›n› 'evliler', 844 binini hanehalk› reisleri oluflturuyor. 1 milyon 373 bin iflsiz di¤er aile üyelerinden meydana geliyor. ‹flsizlerin 1 milyon 75 bini evli. 1 milyon 73 bini ise bekâr. Di¤erleri de ya boflanm›fl ya da eflini kaybetmifl bulunuyor.

”

216


Okuma Parças› KÜRESELLEfiEN EKONOM‹DE ‹ST‹HDAM (........) "Küresel ‹stihdam Krizinin Nedenleri ‹flsizlik sorununun makul ve sürekli olarak çözümü için iflsizlik art›fl›n›n içeri¤ini ve nedenlerini tam olarak anlamak gereklidir. Ekonomik küreselleflmenin yol açt›¤› istihdam krizi dört faktöre ba¤lanabilir. Birincisi neoklasik karfl› devrimdir. Neoklasik karfl› devrim, üretim, istihdam ve fiyatlar›n belirlenmesinde, serbest piyasa güçlerine afl›r› derecede güvenen neoklasik ekonominin iyilefltirilmesini ve eski haline getirilmesini ifade etmektedir. 1980’lerde 198 0’lerde serbest piyasa politikas›, ABD Baflkan› Reagan ile ‹ngiltere Baflbakan› Teacher’in öncülü¤ünü yapt›¤› bir dogma ve politik ideoloji olmufltur. Serbest piyasa politikas›, sanayi kapitalizminin iki yüz y›ll›k tarihinde görülmemifl bir ölçüde Amerikan ve ‹ngliz Hükümetlerini bask› alt›na alm›flt›r. Bu iki ülke, serbest piyasa ekonomisi ideolojisini bat›l› geliflmifl ülkelerin yan›s›ra, güneyin geliflen ülkelerine de yaym›flt›r. Örne¤in, Alt-Sahra Afrikas›’n›n az geliflmifl tek kültürlü ekonomileri a¤›r borç yüklerine çare bulmak için serbest piyasa politikas›n› kabul etmek zorunda kalm›flt›r. Serbest piyasa politikas› imalat ve di¤er üretken sektörleri olumsuz yönde etkilemektedir. Buna karfl›l›k, kapitalizmin vahfli ruhunu teflvik etmekte ve Adam Smith’den J. Maynard Keynes’e kadar tüm iktisatç›lar›n k›nad›¤› en kötü spekülatif finans türlerini özendirmektedir. ‹kinci faktör, modern teknolojidir. Robotlar ve bilgisayarlarla iflleyen fabrikalar korkusu, 1950’lerde normal karfl›lanm›flt›r. Fakat, yaln›zca tam istihdam›n sürdürüldü¤ü de¤il, ayn› zamanda pek çok geliflmifl ülkede, fabrika iflçisinin orta s›n›fa dahil edildi¤i 1960’larda korku azalm›flt›r. Bununla birlikte, bu korku, 1970’lerde bir realite olmufl ve daha sonra geliflmifl ülkelerde, son yirmi veya otuz y›lda, oldukça dikkate de¤er GSMH art›fl oranlar›na ra¤men, istihdam f›rsatlar› gerilemifltir. Üretim art›fllar›n›n yaln›zca dörtte biri sermaye yat›r›mlar›n›n artt›r›lmas›na ba¤lan›rken, dörtte üçü verimlilik art›fllar›ndan kaynaklanm›flt›r. Çok az yeni ifl yarat›lm›flt›r. Gerçekten, eski ifllerin bir bölümü gerekenden fazlad›r ve ortadan kald›r›lm›flt›r. Beklenti, modern teknolojinin bu iflsizlik fenomenini artt›raca¤› fleklindedir.

Üçüncü faktör olarak, serbest piyasa ekonomisinin üçüncü dünya ve Do¤u Avrupa ülkelerine yay›lmas›, küresel piyasalarda bir dizi h›zl› geliflmeye yol açm›flt›r. Bilgisayar a¤› ile yap›lan s›n›rlar aras› finansman ak›fllar› son on y›lda önemli miktarlara ulaflm›flt›r. 1990’da üçüncü dünya ülkelerinden kuzeyin geliflmifl piyasa ekonomilerine yirmi befl milyar dolardan fazla finansman ak›fl› gerçekleflmifltir. Üçüncü dünya ülkeleri uluslarüstü firmalar›n beraberinde getirdi¤i toplam finansman ak›fllar›n›n yaln›zca küçük bir bölümünü almaktad›r. Di¤er taraftan, küresel iflgücü piyasas›n›n geliflmesi, özellikle üçüncü dünya ülkelerinin menfaatine olan alanlar› önemli ölçüde s›n›rland›rmaktad›r. Özellikle vas›fs›z iflgücünde, Güney’den Kuzey’e do¤ru, iflgücü hareketi s›k› bir biçimde kontrol alt›na al›nmaktad›r. Bir bütün olarak, küresel piyasalar›n liberalleflmesi Kuzey’in zengin ve sanayileflmifl ülkelerinin lehine, Güney’in fakir ülkelerinin, özellikle Alt Sahra Afrikas› ülkelerinin aleyhinedir. Sonuçta, bu ülkelerde iflsizlik artm›flt›r. Gerçekten, geçerli teknoloji ve küresel piyasalar mevcut küresel gelir da¤›l›m› tarz›n› yans›tmaktad›r. Dünya nüfusunun %20’si dünya gelirinin %83’ünü paylaflmaktad›r. Ayr›ca Güney ülkeleri, özellikle Alt Sahra Afrikas› ülkeleri h›zl› nüfus art›fl› nedeniyle, toplam iflgüçlerinde h›zl› bir art›flla karfl›laflm›fllard›r. Son olarak, e¤itim sisteminden gelen insan gücü arz› ile ekonominin ihtiyaçlar› aras›nda sürekli bir uyumsuzluk sorunu vard›r. Pek çok ülkede, Özellikle Güney’de e¤itim sistemleri her zaman bugünkü ve gelecekteki ihtiyaçlardan çok geçmiflin insan gücü ihtiyaçlar›n› karfl›lam›flt›r. Müfredat program› çok yavafl de¤iflmekte ve birkaç kurum ekonominin vas›f ihtiyaçlar›na uyum sa¤lamaktad›r.” (........) Kaynak: Murat, G. (1998). “Küreselleflen Ekonomide ‹stihdam”, Prof. Dr. Metin Kutal’a Arma¤an, TÜH‹S Ya y›nlar›, Ankara.


Yararlan›lan Kaynaklar Ataman, B. C. (1998). “‹flsizlik Sorununa Yeni Yaklafl›mlar”, A.Ü. SBF Dergisi, C.53, No: 1-4. Beveridge, W. (1945). Full Employment in a Free Society, London. Biçerli, M. K. (2000). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul. Bulutay, T. (1995). Employment, Unemployment and Wages in Turkey, Ankara. D‹E. Hanehalk› ‹flgücü Anketleri. DPT (2000). ‹flgücü Piyasas› Özel ‹htisas Komisyonu Raporu, Ankara. Ehrenberg, G. ve Smith, R.G. (2000). Modern Labor Economics. Ekin, N. (2000). Türkiye’de Türkiye’de Yapay ‹stihdam ve ‹stihdam Politikalar›, ‹stanbul. Elliott, F.R. (1997) (Çeviri). Karfl›laflt›rmal› Çal›flma Ekonomisi, Ankara Üniversitesi Yay›nlar›, Ankara. Ersel, B. (1999). Türkiye’de ‹flsizlik ve ‹flsizlik Sigortas›, ‹stanbul. Gündo¤an, N. (2001). Genç ‹flsizli¤i, Eskiflehir. Gürsel, S. ve Ulusoy, V.(1999). Türkiye’de ‹flsizlik ve ‹stihdam, ‹stanbul. Kutal, G. (1997). “Türkiye’de ‹flsizlik Sorunu ve ‹flsizlerin Yafl Gruplar›na ve E¤itim Durumuna Göre Da¤›l›m›”, MERCEK. Lordo¤lu, K., Özkaplan, N. ve Törüner, M. (1999). Çal›flma ‹ktisad›, ‹stanbul. Murat, G. (1998). “Küreselleflen Ekonomide ‹stihdam”, Prof. Dr. Metin Kutal’a Arma¤an, TÜH‹S Yay›nlar›, Ankara. OECD (2002). Main Economic Indicators. Talas, C. (1997). Toplumsal Ekonomi, Ankara. Toksöz, G. (1999). Geliflmifl Ülkelerde ‹flsizlik Üzerine Güncel Tart›flmalar, Ankara. Tucker, I. B.(2000). Macroeconomics for Today, South Western College Publishing. Zaim, S. (1997). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul.

217

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. 2. 3. 4.

a e c d

5. 6. 7. 8. 9. 10.

e d a a b b

Bkz. ‹flsizlik Oran› Bkz. Geçici ‹flsizlik Bkz. ‹flsizli¤in Anlam› Bkz. Bk z. ‹fl ‹flsi sizzli lik k Olg lgus usun unu u Aç Aç›k ›kla lama maya ya Yö Yöne neli lik k Teorik Yaklafl›mlar Bkz. Yap›sal ‹flsizlik Bkz. Türkiye’de ‹flsizlik Bkz. Bk z. Tü Türk rkiy iye’ e’de deki ki ‹fl ‹flsi sizl zli¤ i¤in in Ba Baz› z› Öz Özel elli likl kler erii Bkz. ‹flsizlik Oran› Bkz. ‹flsizlik Türleri Bkz. ‹flsizlik Türleri

218


S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹flsizli¤in sonuçlar› yaln›zca iflsiz kalan birey ve ailesini de¤il, toplumun tamam›n› ilgilendirir. Bu sonuçlar ekonomik, sosyal hatta siyasal anlamda bir çok olumsuzlu¤a da neden olabilir. Tarihte demokrasiyi tehdit eden siyasal geliflmelerin ço¤u kitlesel iflsizli¤in bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. S›ra Sizde 2 D‹E’nin iflsizli¤i teknik olarak, marjinal bir hata pay› içinde ölçtü¤ünden kuflku duyulamaz. Ancak, iflsizlik sigortas› sisteminin ülkemizde uygulanmas›na henüz bafllan›lm›fl olmas› ve kapsam›n›n dar oluflu iflsiz say›s›n›n tam olarak bilinmesini önlemektedir. Ayn› flekilde, kay›t d›fl› ve tar›msal istihdam›n büyük boyutlara ulaflt›¤› ülkemizde istihdaist ihdam›n yap›s›ndan kaynaklanan sorunlar da iflsizlik oranlar›n›n istatistiklere do¤ru olarak yans›mas›na engel olmaktad›r. Bu sebeple ço¤u zaman iflsizlik oran›na eksik istihdam oran› da ilave edilerek bir de¤erlendirme yap›l›r. S›ra Sizde 3 Bu ekonomideki iflsizlik oran› %10’dur.

S›ra Sizde 4 Neoklasik iktisatç›lar iflsizli¤i tamamen gönüllü bir sorun olarak görüp denge ücret düzeyinde ifl arayan herkesin ifl bulabilece¤ini savunurken; Keynesçi iktisatç›lar ise, gönülsüz iflsizlik sorununa da dikkat çekmifller ve iflsizli¤in toplam talepteki yetersizlikten kaynakland›¤›n› ileri sürerek, hükümetlerin kamu harcamalar›n› ve yat›r›mlar› artt›rmak ve parasal araçlar› kullanmak suretiyle ekonomiye müdahale etmeleri gerekti¤ini savunmaktad›rlar. S›ra Sizde 5 Mevsimlik, yap›sal ve gizli iflsizlik daha çok geliflmekte olan ülkelerde görülürken, konjonktürel ve geçici iflsizli¤e ise geliflmifl ülkelerde s›kl›kla rastlan›r. S›ra Sizde 6 Genel olarak, bütün ülkelerde iflsizlik sorunundan en fazla etkilenen gruplar›n bafl›nda gençler gelmektedir. Çal›flma hayat›na henüz yeni at›lmalar› nedeniyle ifl çevresine yabanc› olufllar›, okuldan çal›flma hayat›na geçiflte karfl›lafl›lan güçlükler, ifl de¤ifltirme s›kl›klar›n›n nispi yüksekli¤i, tecrübe eksiklikleri, iflten ç›karma tazminatlar›n›n nispi olarak düflük olmas› gibi sebepler, gençlerin iflsizlikten niçin daha fazla etkilendi¤ini aç›klayan nedenlerden sadece bir kaç›d›r.

14

‹flsizlikle Mücadele Politikalar›

‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nin Bafllang›ç k›sm›n›n 3. maddesi, “Herkesin yaflama, kifli özgürlü¤ü ve güvenli¤ine hakk› vard›r” demek suretiyle yaflama hakk›n›n en temel insan hakk› oldu¤unu vurgulamaktad›r. Ayn› Bildirgenin 23. maddesinde de, “Herkesin çal›flma, iflini özgürce seçme, adil ve elveriflli koflullarda çal›flma ve iflsizli¤e karfl› korunma hakk› vard›r” denilmek suretiyle “çal›flma hakk›”n›n da bir “insan hakk›” oldu¤u ifade edilmifltir. Çal›flma hakk›n›n do¤al bir sonucu olan “iflsizli¤e karfl› korunma hakk›” da yine ayn› maddede vurgulanm›flt›r. Günümüzde, çal›flma kifli için bir “hak”, bu hakk›n yerine getirilmesi, yani bireyin iflsizli¤e karfl› korunmas› da “sosyal devlet” kavram›n›n temel unsurlar›ndan birisi haline gelmifltir.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz:  ‹flsizlikle mücadelede temel yaklafl›mlar nelerdir?  Pasif istihdam politikalar› nelerdir?  Aktif istihdam politikalar› nelerdir?  Türkiye’de iflsizlikle mücadelede ne tür politikalar izlenmektedir?

219

220


‹fiS‹ZL‹⁄E ALTERNAT‹F ÇÖZÜMLER “1929'da Amerika Birleflik Devletleri hem büyük bir ekonomik depresyona ve hem de büyük bir iflsizlik dalgas›na giriyordu. ‹flsizlik sorununun çözümünü Ameri- kan Baflkan› Rooswelt buldu. Tenessee Vadisi sulanacak, devlet bunun için para harcayacak ve zincirleme bir flekilde halk tüketime yönelecekti. Nitekim beklenen oldu. Devlet binlerce dolar para harcad›. ‹nflaatta çal›flan iflçiler ya da baraj›n ya- p›m› için yard›m istenen inflaat firmalar›n›n geliri artt›. Geliri artan kesimler harcamalar›n› art›rd› ve Amerika'n›n ortas›ndan bafllayan bu k›p›rdanma hareketi k›sa sürede tüm Amerika'ya yay›ld›. Rooswelt'in “yeni düzen” ad›n› verdi¤i teorisi gerçekleflmiflti. ‹flsizlik sorunu çözüldü. Rooswelt'in 1929'daki baflar›s› 1934'te Hit- ler Almanyas›'na ve daha sonra da Japonya'ya örnek oldu. Hitler'in sihirbaz› olarak da bilinen o günün Alman Merkez Bankas› Baflkan› Hemer fiahd, iflsizlikle bo¤uflan Almanya ekonomisini kamu harcamalar›n› art›rmak yoluyla refaha gö- türdü. fiahd'› Japon Sakakibara izledi. ‹flsizlik sorununu devlet harcamalar›n› ar- t›rmak yoluyla çözme modeli modern iktisada kadar devam etti. Ancak modern ekonomilerde iflsizlik, art›k küçülen ekonomilerin sorunuydu. Dolay›s›yla çözüm de ekonomik büyümeye ba¤l›yd›. Sorunun çözümü için de sadece büyüme yeterli olmuyordu. ‹flte Avrupa ülkelerinden iflsizlik sorununun çözümüne yönelik bir kaç örnek... Bugün tüm Avrupa ülkelerinde iflsizlikle mücadelede kurumsal yap›- lar baflrolü oynuyor. Bütün ülkelerde fiilen görev yapan ve Avrupa Birli¤i içinde koordine olmufl bir iflçi bulma kurumu bulunuyor. Bu kurum hem aktif olarak insanlara ifl buluyor hem de bir anlamda insanlar›n kuruma baflvurmalar› için yapt›r›mlar ortaya koyuyor. Örne¤in Avrupa'da iflsiz olan bir vatandafl›n ifl ve ifl- çi bulma kurumuna yaz›lmadan yurttafl olarak hiçbir hakk› yok. E¤itimini bitirip ifl arayan herkes belirli bir süreden sonra iflçi bulma kurumuna yaz›lmak zorunda. Avrupa'n›n iflsizlikle mücadelede en baflar›l› ülkeleri Fransa, ‹sveç ve Dani- marka. Bu ülkelerde iflsizlikle mücadele 3 bölüme ayr›lm›fl. Niteliksiz iflçiye e¤itim ve onlar› istihdam edecek flirketlere kolayl›k sa¤lanmas›. Yafl haddinden emekli olan birinin yerine iki genç istihdam edilmesi. E¤itimleri günümüz ihtiyaçlar›n› karfl›lamayan çal›flanlara yüksek ö¤renim sa¤lanmas›. Ve de¤iflen istihdam niteli- ¤ine yönelik yeni meslekler yarat›lmas›. Yafll› bak›c›l›¤›, ev bahç›vanl›¤›, i¤necilik, tansiyonculuk bu yeni mesleklerden baz›lar›. Avrupa ülkelerinde iflsizlik ile gelecek nesiller aras›nda da s›k› bir ba¤lant› kurulmufl durumda. Bugünlerde Avru- pa'da tam gün çal›flan kad›n personele rastlamak pek mümkün de¤il. Avrupa'n›n yafllanan nüfusu gözönünde bulundurulmufl ve do¤um oran›n› art›rmak için ka- d›n çal›flanlara yar›m zamanl› çal›flma teflvi¤i yap›lm›fl. Genel olarak, iflsizlik sorununu pratik yollarla çözen 350 milyon nüfuslu Avrupa'da bugün 15 milyon iflsiz var. Ama bunun da çözümü yolda. Çözüm küçük ve orta boy iflletmeler. Avru- pa bir kobi zengini. Avrupa'da 27 milyon kobi var. Kabaca bir hesapla her iki ko- biden biri bir iflsiz alsa sorun çözülecek. ‹flte bugünlerde kobilere vergi teflviki de yolda. Avrupa 1997'den bugüne uygulad›¤› pratik yollar sayesinde 3.5 milyon kifliye ifl bulmufl...” NTV Yak›n Plan Program› 20 May›s 2002

Anahtar Kavramlar • Pasif Pasif ‹stihda ‹stihdam m Politika Politikas› s› • ‹fl Ya Yara ratm tma a

• Aktif Aktif ‹stihda ‹stihdam m Politika Politikas› s› • ‹st ‹stihd ihdam am Sübvan Sübvansiy siyonu onu

‹çindekiler • ‹fiS‹ZL‹K SORUNUNA YAKLAfiIMLAR VE ‹ST‹HDAM POL‹T‹KALARI • Pasif ‹stihdam Politikalar› • Aktif ‹stihdam Politikalar› • TÜRK‹YE’DE ‹fiS‹ZL‹KLE MÜCADELE VE ‹ST‹HDAM POL‹T‹KALARI • Türkiye’de 1980 Öncesi Dönemde ‹flsizlikle Mücadele ve ‹stihdam Politikalar› • Türkiye’de 1980 Sonras› Dönemde ‹flsizlikle Mücadele ve ‹stihdam Politikalar›

Ünite 14 - ‹flsizlikle Mücadele Politikalar›

G‹R‹fi ‹nsan Haklar› Evrensel Birdirgesi’nin Bafllang›ç k›sm›n›n 23. maddesinde, “Herkesin çal›flma, iflini özgürce seçme, adil ve elveriflli koflullarda çal›flma ve iflsizli¤e karfl› korunma hakk› vard›r” denilmek suretiyle çal›flma hakk› n›n n›n bir insan hakk› oldu¤u ifade edilmifltir. Çal›flma hakk›n›n do¤al bir sonucu olan iflsizli¤e karfl› ko- vurgulanm›flt›r. Günümüzde, çal›flma kifli için runma hakk› da yine ayn› maddede vurgulanm›flt›r. bir hak , bu hakk›n yerine getirilmesi, yani bireyin iflsizli¤e karfl› korunmas› da sosyal devlet kavram›n›n temel unsurlar›ndan birisi haline gelmifltir. Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) taraf›ndan kabul edilen ‹stihdam›n Desteklenmesi ve ‹flsizli¤e Karfl› Korunma Üzerine 168 Say›l› Sözleflme’nin 2. maddesi de aynen flöyledir: “Her üye ülke iflsizli¤e karfl› koruma sistemini ve kendi istihdam politikas›n› koordine edecek uygun ad›mlar› atacakt›r. Bu amaçla, kendi iflsizli¤e karfl› koruma sisteminin, özellikle iflsizlik yard›m› sa¤lama yönteminin tam, üretken ve serbestçe seçilmifl istihdam›n teflvikine katk›da bulunmas›n› sa¤layacak sistemi araflt›racak ve bu sistem iflverenleri iflçi aramadan ve iflçileri de üretken istihdam bulma çabas›ndan uzaklaflt›rmayacakt›r.” uzaklaflt›rmayacakt›r.”

‹fiS‹ZL‹K SORUNUNA YAKLAfiIMLAR VE ‹ST‹HDAM POL‹T‹KALARI ‹flsizlik sorunu karfl›s›nda benimsenen yaklafl›m ve politikalar, ülkeden ülkeye de¤iflim göstermektedir. Bu yaklafl›mlar aras›nda bir uçta iflsizlik sorununun çözümünü ekonomik geliflmeye b›rakan liberal yaklafl›mlar yer al›rken, di¤er uçta ise bu sorunu toplumsal bir sorun olarak kabul eden ve istihdam politikalar›na öncelikli bir yer veren yaklafl›mlar bulunmaktad›r. Ülkelere, dönemlere ve siyasal iktidarlara göre de toplumlar bu iki uç aras›nda bir yerde bulunmaktad›rlar (Koray, 1992, s. 81). Geliflmifl devletlerin baz›lar›, iflsizlik sorununu mücadele edilecek bir sorun olarak görmekte ve bu soruna köklü çözümler getirmeye, sorunu hafifletmeye yönelik aktif önlemler almaya çal›flmaktad›rlar. Bir çok geliflmifl ülke ise istihdam› artt›rmaya yönelik politikalar yerine iflsizli¤in açt›¤› yaralar› onarmay›, geçici bir süre için de olsa iflsizlere gelir güvencesi sa¤lamay› amaçlayan pasif politikalar› tercih etmektedir. Geliflmekte olan ülkeler ise, genelde iflsizlik sorununun büyüklü¤ü ve maddi olanaklar›n›n yetersizli¤i karfl›s›nda aktif politika üretme olanaklar›ndan yoksun kalmaktad›rlar. Bu ülkelerde iflsizlere gelir güvencesi sa¤lamaya yönelik iflsizlik sigortalar›n›n kurulmas› gibi pasif politikalar›n uygulanmas› dahi yayg›nlaflamam›flt›r. yayg›nlaflam am›flt›r. Buna karfl›l›k bir çok geliflme halindeki ülkede devletin geliflmifl ülkelerde oldu¤u gibi resmi istihdam kurumlar›yla veya yasama yoluyla emek piyasas›na belirli ölçülerde müdahale etti¤i görülmektedir (Kutal, 1996, s. 33). ‹flsizlik sorunuyla mücadelede en etkin ve bilinen yöntem kuflkusuz ekonomik büyümenin sa¤lanmas›d›r. Ekonomide Ekonomide üretim kapasitesi kapasitesi ve yat›r›mlar artt›kça istihdam alanlar› da geniflleyecek ve iflsizlik sorunu azalacakt›r. Ancak, ekonomik büyüme emek piyasas›n›n bu önemli sorununu çözmede tek bafl›na yeterli olamaz. Ekonomik büyümenin yan›s›ra, iflsizli¤in türüne göre ve bu sorundan en fazla etkilenen gruplara yönelik baz› istihdam politikalar›na da gereksinim duyulmaktad›r. ‹flsizlik sorunuyla mücadelede izlenen istihdam politikalar› geleneksel olarak, iflsizlik sigortas›, iflsizlik yard›m› gibi iflsizlere gelir deste¤i sa¤lamaya yönelik pasif politikalar ile iflsizli¤i e¤itim, ifl yaratma, bilgilendirme ve ifle yerlefltirme faali-

221

222


yetleri gibi do¤rudan önlemlerle azaltmaya yönelik aktif politikalar olarak ikiye ayr›lmaktad›r. Pasif istihdam politikalar›, iflsiz iflsiz bireylere ifl bulmak ya da istihdam yaratmak yaratmak ve iflsizlik oranlar›n› azaltmak yerine; iflsizli¤in bireysel ve toplumsal aç›dan yaratt›¤› olumsuzluklar› gidermeyi amaçlamaktad›r. Aktif istihdam politikalar› ise, iflsiz bireyleri do¤rudan iflsizlikten kurtarmaya yönelik politikalard›r. Bu iki tür politika da birbirlerine alternatif olmaktan ziyade birbirlerinin tamamlay›c›s›d›r. Aktif istihdam politikalar›, ifl d›fl›nda sa¤lanan gelir deste¤ini ifade eden pasif istihdam politikalar›n›n karfl›t› olarak da kullan›l›r. Bununla beraber, çeflitli biçimlerde birbiriyle iliflkili bulunan ve birbirini etkileyen aktif ve pasif politikalar aras›ndaki çizgiyi çizmek bazen güç olabilir. Örne¤in, sosyal ödemelerin ço¤u mutlak bir hak olmaktan ziyade durumsald›r, yani flarta ba¤l›d›r. ‹ngiltere’de iflsizlik ödene¤inin ifl arama ödene¤i (jobseeker’s allowance) olarak yeniden isimlendirilmesinde oldu¤u gibi. Ayn› zamanda, aktif istihdam politikalar› ile arz yönlü di¤er aktif önlemler aras›ndaki s›n›r› belirlemede de çeflitli güçlükler bulunmaktad›r. Örne¤in, ulusal sanayie yönelik sübvansiyonla sübvansiyonlarr aktif istihdam politikas› say›lmazken; istihdam sübvansiyonlar› sübvansiyonlar› say›lmaktad›r. Yine, iflsizleri ifl için daha etkin mücadele etmeye teflvik eden önlemler aktif istihdam politikalar› aras›nda yer al›rken; sendikalar yasas›ndaki veya rekabet politikalar›ndaki de¤ifliklikler bu kategoride sa y›lmamaktad›r (Lange, 1998, s. 145). SIRA S‹ZDE

1

‹flsizlikle mücadelede aktif ve pasif politikalar aras›ndaki temel farkl›l›k nedir?

Pasif ‹stihdam Politikalar› Geliflmifl ülkelerde daha yo¤un olarak uygulanan pasif istihdam politikalar›, yukar›da da ifade edildi¤i gibi, iflsizli¤i önlemekten ziyade iflsizli¤in yaratt›¤› bireysel ve toplumsal alandaki olumsuz sonuçlar› gidermeye yönelik politikalard›r. Bu önlemler genel olarak iflsizlik sigortas› ve iflsizlik yard›mlar›d›r. ‹flsizlik sigortas›, iflsiz kalan bireyin ve ailesinin, iflsizli¤in ortaya ç›karaca¤› olumsuzluklardan daha az etkilenmesini ve dolay›s›yla toplumsal dengeyi korumay› amaçlayan, sigortac›l›k tekni¤ine göre faaliyet gösteren bir sosyal sigorta dal›d›r. ‹flsizlik sigortas›n›n bunun yan›nda, iflsizli¤i önleyici bir fonksiyonu da vard›r. O da, iflsizlik nedeniyle ortaya ç›kan sat›nalma gücünün düflmesini önleyerek üretimin azalmas›n›, dolay›s›yla toplam talep yetersizli¤inden kaynaklanan iflsizli¤in artmas›n› önlemesidir. ‹flsizlik sigortas›ndan iflsiz bireylere yap›lacak ödemelerin miktar› iflsizli¤in süresi üzerinde etkili olabilir. Bu konuda yap›lan çal›flmalar iflsizlik sigortas› ödemelerinin cömert say›labilece¤i baz› Avrupa ülkelerinde bunun iflçilerin rezervasyon ücretlerini artt›rd›¤›n› artt›rd›¤›n› tespit etmifltir. Rezervasyon ücretinin artmas› iflsizlerin iflsizlerin kendilerine önerilen iflleri kabul etmede daha seçici davranmalar›na neden olmaktad›r. Bu durum, iflsizlik sürelerinin uzamas›na sebep olaca¤›ndan bir anlamda iflsizlik tuza¤›na düflülmüfl olacakt›r. Daha aç›k bir ifadeyle, iflsizlik sigortas› uygulamas› ile pasif anlamda iflsizlikle mücadele edilmesi amaçlan›rken, uygulaman›n kendisi iflsizli¤i artt›rabilmektedir (Biçerli, 2000, s. 452). ‹flsizlik sigortas› ve iflsizlik yard›m› gibi iflsizlikle mücadeledeki pasif politikalar, Sosyal Politika dersinizde daha genifl olarak ele al›naca¤›nd al›naca¤›ndan an biz burada esas itibariyle aktif politikalar üzerinde daha yo¤un olarak duraca¤›z.


223

Aktif ‹stihdam Politikalar› Ekonomik ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Örgütü (OECD) aktif istihdam politikalar›n›, “emek piyasas›n› ve iflçilerin iflle ilgili niteliklerini gelifltirmek ve daha etkin bir emek piyasas›n› teflvik etmeye yönelik önlemler” olarak tan›mlamaktad›r. Aktif istihdam politikalar›n›n temel amac›, iflsizlere yaln›zca gelir deste¤i sa¤lamak yerine, onlar›n çal›flma hayat›na dönüfllerini kolaylaflt›rmakt›r. Aktif istihdam politikalar› genelde iflsizlikten en fazla etkilenen gruplara ve bölgelere yöneliktir. Öncelikli hedef kitlesi ise, uzun dönemli, genç, kad›n, kad›n, göçmen ve özürlü özürlü iflsizler gibi gibi emek piyasas›nda ifl bulma flanslar› oldukça zay›f olan gruplard›r. Bu politikalar aras›nda, eme¤in vas›f seviyesini yükseltici e¤itim programlar›, bilgilendirme ve ifle yerlefltirme hizmetleri, özellikle okuldan çal›flma hayat›na geçifl sürecinde bü yük zorluklarla karfl›laflan genç iflsizlere ifl deneyimi kazand›racak programlar, istihdam yaratma programlar›, iflsizli¤in yo¤un olarak yafland›¤› bölgelerde iflyerlerinin mali bak›mdan desteklenmesi ve giriflimcili¤in özendirilmesi gibi önlemler yer almaktad›r. Bugün, baflta Avrupa Birli¤i olmak üzere birçok OECD ülkesinde, aktif istihdam politikalar› güncelli¤ini ve önemini korumaktad›r. Avrupa Birli¤i’ne üye ülkeler gayri safi milli has›lalar›n›n 1985 y›l›nda ortalama %0.72’sini aktif istihdam politikalar›na harcarken, bu oran 1989’da %0.85’e ve 1995’te de %1.10’a yükselmifltir (Auer, 1997). Kam amu u E¤itim ‹stihdam Özürlülere Gençlere Toplam Akt Aktif+Pas asiif istihdam› sübvansiyönelik yönelik ALMPs Politikalar yonlar› önlemler prog. Avusturya Danimarka Finlandiya Almanya Hollanda ‹spanya ‹sveç ‹ngiltere ABD

0.13 0.13 0.14 0.21 0.35 0.08 0.26 0.18 0.06

0.09 0.97 0.55 0.36 0.13 0.14 0.43 0.09 0.04

0.21 0.31 0.53 0.34 0.42 0.20 0.70 0.03

0.06 0.28 0.12 0.28 0.54 0.02 0.67 0.02 0.03

0.06 0.10 0.22 0.07 0.10 0.07 0.02 0.13 0.03

0.44 1.79 1.57 1.25 1.53 0.50 2.09 0.42 0.17

1.73 5.80 4.79 3.79 4.86 2.37 4.25 1.47 0.43

fiimdi de aktif istihdam politikalar›ndan baz›lar›n› baz›lar›n› inceleyelim:

Bilgilendirme ve ‹fle Yerlefltirme Hizmetleri Geçici iflsizli¤in nedeninin, ya yeni bir ifle geçifl süreci ya da piyasadaki aç›k ifller konusundaki bilgi eksikli¤i oldu¤unu iflsizlik konusunun anlat›ld›¤› ünitede daha önce söylemifltik. ‹fl arama süreci, hem iflsizler için hem de firmalar için belli bir zaman almas› nedeniyle oldukça maliyetlidir. ‹flsizler ve iflverenlerin piyasa hakk›nda bilgilendirilmeleri zaman tüketimini azaltabilir. Ayr›ca, aç›k ifller ve ifl ara yanlar›n do¤ru karfl›laflmalar›na da yard›mc› olur. Emek piyasas›nda emek arz ve talebi ço¤u zaman birbiriyle karfl›laflamaz. Eme¤ini arz eden iflçi, emek piyasas›n›n iyi organize edilmeyifli nedeniyle iflsiz kal›rken, di¤er taraftan emek talep eden müteflebbis de arad›¤› vas›flar› tafl›yan eme¤in varl›¤›ndan haberdar olamamaktad›r. Gerek ifl arayanlar›, gerek müteflebbisleri ve gerekse de ülke ekonomisini yak›ndan ilgilendiren ilgilendiren bu sorunu ortadan kald›rabilmek için emek piyasas›nda eme¤ini arz edenlerle emek talep edenler aras›ndaki arac›l›k faaliyetleri önem kazanmaktad›r.

Tablo 14.1: Baz› ülkelerde aktif istihdam politikalar›na (ALMPs) yap›lan kamu harcamalar›n›n gayrisafi milli has›la içindeki oranlar›, 1997 (%) Kaynak: OECD (1999). Employment Outlook.

224


‹fle yerlefltirme hizmeti, genelde bir kamu hizmeti olarak nitelenip kamu tekeli alt›nda geliflim göstermifltir. Özellikle ifle yerlefltirmede çal›flanlar›n istismar›n›n olumsuz bir tak›m sorunlara yol açmas›, bu hizmetin bir kamu hizmeti olarak verilmesinde önemli bir rol oynam›flt›r. Di¤er taraftan, iflgücü planlamas› ve e¤itim politikalar›n›n yan›s›ra, bir tak›m ekonomik nedenler de geçmiflte ifle yerlefltirme hizmetlerinin kamu hizmeti olarak verilmesinde ve bu alanda kamu tekelinin oluflmas›nda etkili olmufltur (Törüner, 1994, s. 9). Ancak, özellikle son y›llarda bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki geliflmeler, çal›flma hayat›nda ve emek piyasalar›nda köklü de¤iflimlere neden olmufltur. Ekonominin küreselleflmesi, geliflen yeni teknolojiler, standartlaflm›fl üretim tarz›ndan esnek çal›flma modellerine do¤ru h›zl› bir hareketin bafllamas› gibi bir tak›m etkilerle geleneksel emek piyasalar›nda al›fl›lm›fl›n d›fl›nda yeni istihdam türlerinin h›zla ortaya ç›kt›¤› görülmüfltür. Bütün bu geliflmeler, ifle yerlefltirme hizmetlerinde kamunun yetersiz kald›¤›n› ve bu hizmetlerde kamunun yan›nda, yine onun gözetim ve denetimi alt›nda faaliyet gösterecek, özel istihdam bürolar›n›n varolmas› gere¤ini ortaya ç›karm›flt›r.

‹stihdam ve E¤itim Programlar› Talep yetersizli¤inden kaynaklanan iflsizlikle mücadelede kamunun en do¤rudan faaliyeti kamu istihdam programlar›n› uygulamakt›r. Bu tür programlar›n örneklerine özellikle, büyük bunal›mlar sonras›nda, 1930’larda ve 1970’lerde, rastlanmaktad›r. 1978 y›l›nda ABD’de hükümet o tarihteki iflsizlerin %10’unu oluflturan 750.000 kifliyi do¤rudan istihdam etmifltir. Bu program çerçevesinde istihdam edilenler federal hükümetlerde büro, hizmet ve bak›m-onar›m ifllerinde de¤erlendirilmifllerdir. Söz konusu uygulaman›n ABD’ye maliyeti 5.6 milyar dolar› bulmufltur (Biçerli, 2000, s. 460). Yap›sal iflsizlikle mücadelede en etkin politikalardan birisi de e¤itim programlar›d›r. Bu programlar iflsiz bireylere yeni beceriler kazand›rmada yard›mc› olur. Ancak, flunu da belirtmek gerekir ki, ekonomide yeterli düzeyde emek talebi yoksa, e¤itim programlar› yap›sal iflsizli¤in düflürülmesinde pek etkili olamaz. Yap›sal iflsizlikle mücadelede izlenecek daha k›sa vadeli politika, yap›sal iflsizleri tespit ederek bunlar› mesleki e¤itim programlar›na tabi tutmakt›r. Bu uygulamada ekonominin ihtiyaç duydu¤u ifl veya meslek dallar›nda iflsizler için ya da halen çal›flmakta olanlar›n kendilerini yenileyebilmeleri için kamu ve özel sektör taraf›ndan beceri kazand›rma ve gelifltirme kurslar› aç›l›r. Bu tür kurslar teknolojik de¤iflime ayak uyduramad›¤› için iflsiz kalanlar›n belirli bir süre e¤itime tabi tutularak, emek piyasas›nda istihdam imkan› olan sektörlere geçmelerine imkan sa¤layacakt›r. Bu tür mesleki e¤itim programlar› ayn› zamanda genel liselerden mezun olup spesifik beceri ve uzmanl›¤a sahip olmayan kiflileri de belirli mesleklerde e¤iterek ifl bulma ihtimallerini artt›rabilmektedir (Biçerli, 2000, s. 457). Yap›lan bir araflt›rmaya göre, OECD ülkelerinde gençlerin yaklafl›k olarak %1520’si iflgücü piyasas›n›n gerektirdi¤i niteliklere sahip olmaks›z›n, orta ö¤renimden ayr›lmaktad›r. E¤itim sistemi d›fl›nda kalm›fl ya da okul hayat›ndan erken ayr›lm›fl olan bu gençlerin, çal›flma hayat›na geçiflleri de, kuflkusuz, daha güç olmaktad›r. Bu durumdaki gençlerin iflsiz kalma riski hem daha yüksektir, hem de bu gençler hemen bir ifl bulmufl olsalar bile, bulduklar› ifller, genellikle ya çok k›sa süreli ya da düflük ücretli olmaktad›r. Bu nedenle de, bir çok ülkede, risk grubunda yer alan bu gençlere yönelik özel e¤itim programlar› düzenlenmektedir (Kovacs, 1998). Bu programlar›n en iyi örneklerine Danimarka, Norveç ve ‹sveç gibi ‹skandinav ülkelerinde rastlanmaktad›r. Danimarka’da belediyeler, herhangi bir niteli¤e


sahip olmaks›z›n, okullar›ndan ayr›lan 20 yafl›n alt›ndaki (baz› bölgelerde yafl s›n›r› 25’e kadar yükseltilmifltir) gençleri yasal olarak izlemek zorundad›rlar. Ayr›ca, okullar da yine yasal olarak, bu durumdaki gençleri belediyelere bildirmekle yükümlü bulunmaktad›rlar. E¤er bu durumdaki bir gençle iliflki kuruldu¤unda, gencin e¤itim görmedi¤i, iflsiz ya da geçici bir iflte çal›flt›¤› anlafl›l›rsa, özel görüflme için rehberlik servisine ça¤r›l›r ve kendisine bir dan›flman tayin edilir. Dan›flmanla birlikte e¤itim ve ifl konular›n› kapsayan bir kiflisel eylem plan› haz›rlan›r. Norveç’te de benzer biçimde, 1994 y›l›nda belediyelere bu durumdaki gençleri takip edecek ‹zleme Servisleri (Follow-up Services) kurma zorunlulu¤u getirilmifltir. ‹sveç’te ise, 1980’lerin bafl›nda belediyelere, zorunlu e¤itim sonunda e¤itimine devam etmeyen, devam edip de herhangi bir niteli¤e sahip olmadan okuldan ayr›lan veya bir ifli bulunmayan 19 yafl›n alt›ndaki bütün gençleri izleme sorumlulu¤u verilmifltir. Her üç ülkede de, izleme servisinden gelen teklifi kabul eden gençlere, çeflitli istihdam ve iflyerinde e¤itim programlar› uygulanmaktad›r (NME, 1999, s.65).

‹stihdam Sübvansiyonlar› ‹stihdam sübvansiyonlar› özellikle yap›sal ve konjonktürel iflsizlikle mücadelede etkili olmaktad›r. ‹stihdam sübvansiyonlar›n›n amac›, ekonominin daralma ve gerileme dönemlerinde, emek piyasas›nda ifl bulma flans› çok zay›f olan iflsiz gruplar›n›n (gençler, niteliksiz iflçiler, özürlüler gibi) istihdam olanaklar›n›n artt›r›lmas›d›r. Bu da, bu gruplar› istihdam edecek iflverenlerin iflgücü maliyetlerinin azalt›lmas› suretiyle gerçeklefltirilir. Bu maliyetler iki yolla düflürülebilir: Birincisi, do¤rudan ücret yap›s›n›n de¤ifltirilmesi yoludur. Bir di¤er yol ise, ücretler üzerinden al›nan vergilerin düflürülmesi ya da ücret sübvansiyonlar› gibi ücret d›fl› iflgücü maliyetlerinin düflürülmesidir. Her iki yaklafl›m›n da amac›, emek talebini artt›rmakt›r. Bu konudaki ülke uygulamalar› uygulamalar›na na bak›ld›¤›nda, baz› ülkelerde (Belçika ve Fransa gibi) do¤rudan ücretle ilgili düzenlemeler yo¤unlafl›rken, di¤er baz› ülkelerde ise, (Portekiz, ‹talya, ‹spanya gibi) iflverenlerin sosyal güvenlik ödemelerinde indirim yap›lmas› yap›lmas› gibi ücret d›fl› iflgücü maliyetlerinin azalt›lmas› yolu daha daha s›kl›kla tercih edilmektedir. Ço¤u zaman her iki yaklafl›m›n da bir arada uyguland›¤› göze çarpmaktad›r. ‹stihdam› artt›rmaya yönelik sübvansiyonlar›n etkinli¤i, bu sübvansiyonlar›n türüne ve uygulanaca¤› ifl piyasas›n›n yap›s›na ba¤l›d›r. Öncelikle, iflverenin bu sübvansiyonlar›n niteli¤i ve firmaya sa¤layaca¤› katk› konusunda bilgi sahibi olmas› gerekir. E¤er, hedef kitlenin (sübvansiyone edilen iflgücünün) talep esnekli¤i düflükse, sübvansiyonlar›n yüksek olmas› gerekecektir. Bir di¤er konu, hedef kitlenin büyüklü¤üdür. Bir taraftan programa dahil olan grup geniflledikçe, mali yetler yükselirken di¤er yandan, daha dar bir hedef kitlenin belirlenmesi ise, iflverenlerin programa olan ilgisini azaltacakt›r. Buradaki en uygun yaklafl›m›, program›n uygulanaca¤› ifl piyasas›n›n yap›s› ve flartlar› belirleyecektir. Özellikle, iflsizlik oran›n›n yüksek oldu¤u durumlarda, hedef kitleye yönelik ücret sübvansiyonlar› iflsizli¤in azalt›lmas›ndan azalt›lmas›ndan ziyade, onun yeniden da¤›t›lmas› sonucunu do¤urabilir. Bu konuda karfl›lafl›lan bir baflka problem de, bu tür bir uygulaman›n bir kez bafllad›¤›ndaa mali yap›n›n fosilleflmifl bir unsuru olabilece¤idir. Ekonominin geniflbafllad›¤›nd leme dönemine gelinip uygulama kald›r›lmak istenildi¤inde, çeflitli bask› gruplar› taraf›ndan uygulaman›n devam› yönünde genellikle lobi oluflturuldu¤u görülmektedir (Biçerli, 2000, s. 458).

225

226


‹fl Yaratma Programlar› ‹fl yaratma programlar› ifl bulmalar› çok güç olan iflsizlere yönelik olarak gelifltirilmifl programlard›r. Dolay›s›yla kat›l›mc›lar›n›n kat›l›mc›lar›n›n büyük bir k›sm›n› uzun dönemli iflsizler oluflturmaktad›r. Özellikle, 1980’li y›llarda, uzun dönemli iflsizlerin toplam iflsizler içersindeki oran›nda meydana gelen h›zl› art›fl, ifl yaratma programlar›n›n da önemini artt›rm›flt›r. ‹fl yaratma programlar›, ço¤u ülkede gençlerin çal›flma hayat› ile iliflki kurmalar› ve bir deneyim kazanmalar› amac›na yönelik, tamamlay›c› bir politika arac› olarak kullan›lmaktad›r. Bu tür programlar genellikle, flu iki özellikleriyle dikkat çekicidir: ilki, bu tür programlarda iflveren geleneksel olarak, kamu ya da kâr amac› gütmeyen kurulufllard›r. Bir di¤er özellik ise, yarat›lan ifllerin süresi ve niteli¤idir. ‹fller genellikle geçici ve sosyal faydas› olan ifllerdir. ‹flgücü maliyetleri kamu ve proje sponsorlar› taraf›ndan karfl›lan›r. karfl›lan›r. Bu tür programlar, normal olarak uzun dönem iflsizlik riskiyle karfl› karfl›ya bulunan, dezavantajl› bütün gruplara yönelik olmas›na ra¤men, gençler a¤›rl›kl› olarak bu gruplar içinde yer al›rlar (OECD, 1999, s.36). Geçmiflte ifl yaratma programlar›, genellikle yükselen konjonktürü afla¤› çekecek önlemler olarak kullan›l›rd› ve uzun dönemli istihdama etkisi pek dikkate al›nmaz, birincil amac› k›sa dönemde insanlar›n bir ifl sahibi olmalar›n› sa¤lamak olarak görülürdü. Ancak, son zamanlarda baz› ülkelerde bu programlar, ifllerin kalitesinin artt›r›lmas› artt›r›lmas› sa¤lanarak ve kat›l›mc›lara sunulan sunulan rehberlik ve dan›flmanl›k hizmetleri ile de desteklenmek suretiyle yeniden düzenlenmeye bafllanm›flt›r.

Giriflimcili¤in Teflvik Edilmesi ‹flsizlere ifl bulmalar›nda yard›mc› olmaya yönelik bir di¤er aktif istihdam politikas› da, onlar›n kendi ifllerini kurmalar›n›n desteklenmesidir. Giriflimcili¤in teflvik edilmesi, özellikle 1990’l› y›llarda iflsizlik oranlar›n›n yüksek oldu¤u Avrupa ülkelerinde istihdam politikalar›n›n da önemli bir arac› haline gelmifltir. ‹flsizlerin kendi ifllerini kurmalar›n›n teflvik edilmesi, bu amaçla teknik yard›m ve düflük faizli kredi sa¤lanmas›, giriflimcilik e¤itimi verilmesi, yeni bir iflletme kurabilmek için gerekli prosedürün daha k›sa bir sürede tamamlanmas›n›n sa¤lanmas›, giriflimcili¤i engelleyen hukuki ve idari düzenlemelerin, özellikle küçük ve orta boy iflletmeler aç›s›ndan önemli bir sorun teflkil eden muhasebe ve vergi prosedürlerinin basitlefltirilmesi, giriflimcilik kültürünün oluflturulmas›, giriflimcili¤in teflvik edilmesine yönelik önlemler aras›nda say›labilir. Bu alanda örnek olarak gösterilebilecek uygulamalardan birisi, Avustralya Genç ‹flletmecili¤i Giriflimi’dir (YBI). 1988’de kurulan YBI, 18-25 yafl grubunda yer alan ve özellikle dezavantajl› iflsiz gençlere, kendi ifllerini kurmada yard›mc› olmak amac›yla kurulmufltur. Kat›l›mc›lar genellikle uzun dönemli iflsizlerdir. YBI e¤itim, dan›flmanl›k ve bir iflletmenin idari ve mali fonksiyonlar›n›n nas›l yerine getirilece¤i gibi konularda gerekli olan deste¤i sa¤lar. Kiflisel nitelikleri ve iflletmecilik konusundaki kabiliyetlerine göre seçilen kat›l›mc›lara 6 haftal›k iflletmecilik, müflteri iliflkileri ve iflletme planlamas› gibi konular› içeren bir kurs ve bunun yan›nda 12 ayl›k dan›flmanl›k deste¤i ile 3000 Avustralya dolar›na kadar da bafllang›ç sermayesi verilmektedir (OECD, 1998).


227

TÜRK‹YE’DE ‹fiS‹ZL‹KLE MÜCADELE VE ‹ST‹HDAM POL‹T‹KALARI Ülkemizde hükümetler y›llardan beri, istihdam sorununun çözümüne ekonomik kalk›nma sürecinde halledilebilecek bir sorun alan› olarak bakm›fllard›r. Kalk›nman›n ekonomik büyüme olarak ele al›nmas›, sosyal boyutunun göz ard› edilerek, istihdama dolayl› yaklafl›lmas› varolan sorunun boyutlar›n› daha da geniflletmifltir. Türkiye’de iflsizli¤i önlemeye yönelik tedbirlerin al›nmas› planl› dönemle bafllam›fl olmas›na ra¤men, flu ana kadar iflsizlik sorunuyla mücadelede baflar›ya ulaflm›fl etkin bir istihdam politikas›n›n varl›¤›ndan söz edilemez. Ülkemizde uygulanan istihdam politikalar›, makroekonomik geliflme stratejilerinde köklü bir de¤iflimin yafland›¤› 1980 y›l›n› temel alarak; 1980 öncesi ve 1980 sonras› istihdam politikalar› biçiminde iki dönemde ele al›nabilir. Ekonomik büyüme ile ekonomik kalk›nma aras›ndaki fark ne olabilir?

Türkiye’de 1980 Öncesi Dönemde ‹flsizlikle Mücadele ve ‹stihdam Politikalar› 1960’l› y›llar›n bafl›ndan 1980’e kadar geçen dönemde Türkiye’nin endüstriyel geliflme stratejisi ithal ikamesi esas›na dayand›r›lm›flt›r. Bu dönem boyunca kendi kendine yeterli, büyük ölçüde yo¤un sermaye ve ileri teknolojiye dayal›, üretimde önceli¤in temel ve ara mallara verildi¤i h›zl› bir sanayileflme benimsenmifltir. Bunun gerçeklefltirilmesi, K‹T’ler taraf›ndan yap›lan yüksek seviyedeki genifl kamu yat›r›mlar› yan›nda, özel yat›r›mlar›n da büyük ölçüde korunmas› ve teflvikiyle mümkün olabilmifltir (Ak›n, 1996, s. 141). ‹thalat yerine yerli üretim politikas›n›n egemen oldu¤u 1980’e dek uygulama ya konan kalk›nma planlar›nda, istihdam sorununun çözümü için, biri aç›k, öbürü de üstü kapal› olmak üzere, iki ana de¤iflkenin esas al›nd›¤› söylenebilir. Bu de¤iflkenler s›ras›yla, ekonominin büyüme h›z› ve sanayileflmedir. Bir baflka anlat›mla, ifl bulma, aç›kça büyüme h›z›n›n bir türevi, ya da sonucu olarak alg›lanmakta, ekonominin büyümesi ve sanayileflme eksenine oturtulmaktad›r. Bununla birlikte, 1980’e dek yürürlü¤e konan dört kalk›nma plan›nda, bu ortak özellikleri çerçevesinde, istihdama iliflkin yaklafl›m farkl›l›klar› bulunmaktad›r. Bu farkl›laflmalar›n, bir yönden iflsizlik sorununun giderek a¤›rlaflmas›ndan, öbür yönden de ilgili plan› haz›rlayan siyasal yönetimin genel politikas›ndan kaynakland›¤› söylenebilir (TÜSES, 1990, s. 8).

Türkiye’de 1980 Sonras› Dönemde ‹flsizlikle Mücadele ve ‹stihdam Politikalar› 24 Ocak 1980 kararlar›yla birlikte, o ana kadar izlenen ithal ikamesine dayanan sanayileflme stratejisinden ihracata dayal› sanayileflme modeline geçilmifltir. Ekonomi politikas›ndaki bu önemli de¤iflim, kuflkusuz istihdam politikalar›n› da derinden etkilemifltir. 24 Ocak 1980 sonras›nda uygulamaya konulan ekonomi politikas›n›n belirle yici özelli¤i, ekonomiye iliflkin karar süreçlerinde piyasan›n kendi iflleyifline göre oluflacak fiyatlar›n tek yol gösterici olmalar›d›r. Her mal ve hizmet için, arz ve talebe göre oluflacak fiyatlar, tüm ekonomik ifllemlerde geçerli olmal›d›r. Bu yöntemle oluflacak fiyatlar, tüketim, yat›r›m ve yeniden üretim kararlar›n› belirleyecek, üretici ve tüketiciler davran›fllar›n› fiyatlara göre düzenleyecek ve en yararl›

SIRA S‹ZDE

2

228


ya da kârl› bulduklar› giriflimleri serbestçe yapacaklard›r. yapacaklard›r. Denge fiyat›ndan sapmalar› piyasa uzun dönemde kendisi düzeltecektir (Kepenek, 2000, s. 197). ‹hracata yönelik stratejide ekonomik büyüme, esas olarak d›fl ticarette rekabet imkanlar›n›n gelifltirilmesine ba¤l›d›r. Bu ise, ekseriyetle dikkatlerin nispi fiyatlar ve ücret hadlerinin de¤ifltirilmesi ölçüleri üzerinde yo¤unlaflt›rmaktad›r. 24 Ocak kararlar›n›n belirgin özelliklerinden birisi de, temel üretim faktörlerinin, bu arada iflgücünün fiyat› olan ücretin piyasa flartlar›na göre belirlenmesidir (Ak›n, 1996, s. 145). Bu politikayla bir yandan iç talep k›s›l›rken, di¤er yandan da üretim mali yetlerinin ücret yönünden afla¤› çekilmesi sa¤lan›yordu. Böylece ihraç fiyatlar›n›n düflük tutulmas›n›n önemli bileflenlerinden birisi devreye sokulmufl bulunuyordu (Oyan, 1999, s. 27). Bundan da öteye, düflük maliyetli etkin iflgücünün temini için sadece ücretleri afla¤› çekmek yetmez; bunun sürekli olabilmesi için ayn› zamanda çal›flma flartlar› konusunda iflçi haklar›n› ve onlar›n toplu pazarl›k gücünü kontrol alt›nda tutmak gerekecektir. Demokratik ortamda hayli zor olan böyle bir operasyon ise, 12 Eylül 1980 Askeri Müdahalesi ile kolayca gerçeklefltirilebilmifltir. Sendikal faaliyetler ask›ya al›narak, toplu pazarl›¤›n yerine zorunlu tahkim sistemi getirilmifltir. 1982 Anayasas›yla yeniden yön verilen çal›flma hayat›na, özellikle sendikalar taraf›ndan grev hakk›n›n kullan›lmas› hususunda getirilen ve halen tart›flma konusu olan s›n›rlamalar; hükümetin istikrar paketini korumadaki kararl› tutumu 1980-88 aras›nda reel ücretleri devaml› bir düflüfl trendi içine sokmufltur (Ak›n, 1996, s. 146). 1980 sonras› dönemde sosyal devlet anlay›fl›ndan h›zla uzaklafl›lmas› ve K‹T’lerin özellefltirilmesi giriflimleri içinde devletin bir iflveren olarak ekonomik yaflamdan d›fllanmas›, buna karfl›l›k istihdam sorununun çözümünün tümüyle özel giriflimcilerin insaf ve karar›na b›rak›lmas›, k›sacas› devletin iflsizlik sorununun çözümünün muhatab› olmaktan ç›kar›lmas›, iflsizlik sorununun da giderek a¤›rlaflmas›n› beraberinde getirmifltir (Ersel, 1999, s. 80). 1980 sonras› kalk›nma planlar›nda a¤›rl›kl› olarak vurgulanan giriflimcili¤in giriflimcili¤in tefl viki ve küçük iflletmecili¤in gelifltirilmesi görüflü, iflsizli¤in önlenmesi ve istihdam›n gelifltirilmesinde önemli yaklafl›mlar olarak göze çarpmaktad›r. Bununla birlikte, bu dönemde giriflimcilik ruhu gelifltirilememifl aksine yok edilmeye çal›fl›lm›flt›r. Çünkü, uygulanan makroekonomik politikalar, hem düflünce, hem siyasi, hem de ekonomik kalk›nma alan›nda hep k›s›tlay›c› ve s›n›rlay›c› olmufltur. Müteflebbislerin üretken yat›r›mlardan çok ticarete yönelmeleri k›sa yoldan zengin olma yollar›n› yollar›n› aramalar› hep bu s›n›rlay›c› politikalar›n sonucudur (Ersoy, 1991, s. 207). fiimdiye kadar haz›rlanan kalk›nma planlar›n›n tümüne bak›ld›¤›nda, genelde iflsizlik ve istihdam sorununa gereken önemin verilmedi¤i söylenebilir. Planlarda sorunlar›n genel çerçevesi çizilip, ortaya konmakla birlikte; bu sorunlar›n çözümüne iliflkin politikalar›n çok genel ifadelerle yer ald›¤›, somut proje ve programlar›n, çok istisnai birkaç program d›fl›nda, ele al›nmad›¤› görülmektedir. Oysa, ülkemizin en temel sorunlar›ndan birisi olan iflsizlik sorununa ancak somut, uygulanabilir ve kapsaml› istihdam politikalar›yla çözüm bulunabilir. Avrupa Birli¤i ülkeleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, ülkemizde baflar›l› say›labilecek aktif istihdam istihdam politikalar›na rastlanmamakla birlikte, bu alanda etkisiz de olsa baz› programlar›n uyguland›¤› söylenebilir. Bu çal›flmalar, a¤›rl›kl› olarak ülkemizde do¤rudan emek piyasas› ile ilgili olan Türkiye ‹fl Kurumu (‹fiKUR) taraf›ndan yürütülmektedir. ‹fiKUR taraf›ndan uygulanan aktif emek piyasas› programlar›n›n bafl›nda mesleki e¤itim gelmektedir. Bu konudaki çal›flmalar 1988 y›l›nda iflgücü


e¤itimi konusunda yürürlü¤e giren yönetmelikle bafllam›fl ve ‹fiKUR bu alanda etkin bir rol oynam›flt›r. ‹stihdam garantili ve kendi iflini kuracaklara yönelik kurslar düzenlenerek özellikle vas›fs›z iflsizlere vas›flar kazand›r›lmas› hedef al›nm›flt›r. ‹fiKUR, bu kurslarla vas›fs›z iflgücüne mesleki e¤itim arac›l›¤› ile beceri kazand›rarak onlar› istihdam garantili kurslarla istihdam etmeyi amaçlamaktad›r. Bu bak›mdan aç›lan kurs alanlar› ve kursiyerlerin özellikleri illere veya bölgelere göre de¤ifliklikler göstermektedir. ‹flgücü yetifltirme kurslar›n›n d›fl›nda, ifl ve meslek dan›flmanl›¤› ve ›smarlama e¤itim programlar› da ‹fiKUR taraf›ndan uygulanan aktif emek piyasas› programlar› aras›nda yer almaktad›r. Aktif istihdam politikalar›n›n Türkiye’deki bir di¤er uygulama alan› da özellefltirme kapsam›ndad›r. Bu çerçevede haz›rlanan Özellefltirme Uygulamalar› Teknik Yard›m› ve Sosyal Güvenli¤i Sözleflmesi Hazine Müsteflarl›¤› ve Dünya Bankas› aras›nda 5 May›s 1994 tarihinde imzalanm›flt›r. Bu sözleflmeyle iflgücü uyum program› yürütülmesi öngörülmüfltür. Aktif istihdam politikas› olarak de¤erlendirilebilecek bu programda; ‹‹BK (‹fiKUR) istihdam, mesleki e¤itim ve kamu yarar›na çal›flma programlar›ndan, KOSGEB; küçük iflletmelere dan›flmanl›k ve teflvik çal›flmalar›ndan,, TOBB ise; yerel ekonomiyi gelifltirmeye yönelik hizmetlerden sorummalar›ndan lu tutulmufltur. Aktif istihdam politikalar›n›n etkin bir biçimde uygulanabilmesi amac›yla 1993 y›l›nda bafllat›lan ‹stihdam ve E¤itim Projesi halen devam etmektedir. Bu proje ile özel istihdam kurumlar›na izin vermek suretiyle istihdam hizmetlerinin çeflitlendirilmesi ve etkinli¤inin artt›r›lmas› öngörülmüfltür. Beceri düzeyi düflük iflsizlere mesleki e¤itim verilerek üretken istihdamlar›n›n sa¤lanmas›, standartlar›, s›nav ve belgelendirme sisteminin kurulmas›, emek piyasas› enformasyon sisteminin gelifltirilmesi ve kad›n istihdam›n›n artt›r›lmas› projenin di¤er hedefleridir. Böylece emek piyasas›n›n kurumsallaflmas›n›n kurumsallaflmas›n›n sa¤lanmas› ve istihdam politikalar›n›n oluflturulmas›nda oluflturulmas›nda etkinli¤in artt›r›lmas› amaçlanm›flt›r (DPT, 2001, 48-49). Türkiye’de iflsizlikle daha etkin bir biçimde mücadele edebilmek için bu soruna karfl› nas›l bir yaklafl›m tarz› benimsenmelidir?

229

Türkiye ‹fl Kurumu’nun (‹fiKUR) bu alandaki faaliyetlerine (www.iskur.gov.tr) adresinden ulaflabilirsiniz.

SIRA S‹ZDE

3


230

Özet  AMAÇ

1

‹flsizlikle mücadelede temel yaklafl›mlar nelerdir?

• ‹flsizlik ‹flsizlik sorunu sorunu karfl›s›nda karfl›s›nda benimse benimsenen nen yaklafl›m yaklafl›m ve ve politikalar ülkeden ülkeye de¤iflim göstermektedir. Bu yaklafl›mlar aras›nda bir uçta iflsizlik sorununun çözümünü ekonomik geliflmeye b›rakan liberal yaklafl›mlar yer al›rken, di¤er uçta ise bu sorunu toplumsal bir sorun olarak kabul eden ve istihdam politikalar›na öncelikli bir yer veren yaklafl›mlar bulunmaktad›r. Ülkelere, dönemlere ve siyasal iktidarlara göre de toplumlar bu iki uç aras›nda bir yerde bulunmaktad›rlar.  AMAÇ

2

Pasif istihdam politikalar› nelerdir?

• Geliflmifl ülkelerde daha yo¤un yo¤un olarak olarak uygulanan uygulanan pasif istihdam politikalar›, iflsizli¤i önlemekten zi yade iflsizli¤in yaratt›¤› bireysel ve toplumsal alandaki olumsuz sonuçlar› gidermeye yönelik politikalard›r. Bu önlemler genel olarak iflsizlik sigortas› ve iflsizlik yard›mlar›d›r.  AMAÇ

3

Aktif istihdam politikalar› nelerdir?

• Aktif istihdam istihdam politika politikalar›n lar›n›n ›n temel amac›, amac›, iflsizlere iflsizlere yaln›zca gelir deste¤i sa¤lamak yerine, onlar›n çal›flma hayat›na dönüfllerini kolaylaflt›rmakt›r. Aktif istihdam politikalar› genelde iflsizlikten en fazla etkilenen gruplara ve bölgelere yöneliktir. Öncelikli hedef kitlesi ise, uzun dönemli, genç, kad›n, kad›n, göçmen ve özürlü iflsizler gibi emek piyasas›nda ifl bulma flanslar› oldukça zay›f olan gruplard›r. Bu politikalar aras›nda, eme¤in vas›f seviyesini yükseltici e¤itim programlar›, bilgilendirme ve ifle yerlefltirme hizmetleri, özellikle okuldan çal›flma hayat›na geçifl sürecinde büyük zorluklarla karfl›laflan genç iflsizlere ifl deneyimi kazand›racak programlar, istihdam yaratma programlar›, iflsizli¤in yo¤un olarak yafland›¤› bölgelerde iflyerlerinin mali bak›mdan desteklenmesi ve giriflimcil giriflimcili¤in i¤in özendirilmesi gibi önlemler yer almaktad›r.

Türkiye’de iflsizlikle mücadelede ne tür politikalar izlenmektedir? 4 • Türkiye Türkiye’de ’de iflsizli¤i iflsizli¤i önlemeye yönelik tedbirle tedbirlerin rin al›nmas› planl› dönemle bafllam›fl olmas›na ra¤men, flu ana kadar iflsizlik sorunuyla mücadelede baflar› ya ulaflm›fl etkin bir istihdam politikas›n›n varl›¤›ndan söz edilemez. Türkiye’de flimdiye kadar haz›rlanan kalk›nma planlar›n›n tümüne bak›ld›¤›nda, genelde iflsizlik ve istihdam sorununa gereken önemin verilmedi¤i söylenebilir. Planlarda sorunlar›n genel çerçevesi çizilip, ortaya konmakla birlikte; bu sorunlar›n çözümüne iliflkin politikalar›n çok genel ifadelerle yer ald›¤›, somut proje ve programlar›n, çok istisnai birkaç program d›fl›nda, ele al›nmad›¤› görülmektedir. • Avrupa Birli¤i Birli¤i ülkeleri ülkeleri ile ile karfl›laflt›r›l karfl›laflt›r›ld›¤›n d›¤›nda, da, ülkemizde baflar›l› say›labilecek aktif istihdam politikalar›na rastlanmamakla birlikte, bu alanda etkisiz de olsa baz› programlar›n uyguland›¤› söylenebilir. Bu çal›flmalar, a¤›rl›kl› olarak ülkemizde do¤rudan emek piyasas› ile ilgili olan Türkiye ‹fl Kurumu Ku rumu (‹fiKUR) taraf›ndan yürütülmektedir. ‹fiKUR taraf›ndan uygulanan aktif emek piyasas› programlar›n›n bafl›nda mesleki e¤itim gelmektedir. Bu konudaki çal›flmalar 1988 y›l›nda iflgücü e¤itimi konusunda yürürlü¤e giren yönetmelikle bafllam›fl ve ‹fiKUR bu alanda etkin bir rol oynam›flt›r. ‹stihdam garantili ve kendi iflini kuracaklara yönelik kurslar düzenlenerek özellikle vas›fs›z iflsizlere vas›flar kazand›r›lmas› hedef al›nm›flt›r. ‹fiKUR, bu kurslarla vas›fs›z iflgücüne mesleki e¤itim arac›l›¤› ile beceri kazand›rarak onlar› istihdam garantili kurslarla istihdam etmeyi amaçlamaktad›r. Bu bak›mdan aç›lan kurs alanlar› ve kursiyerlerin özellikleri illere veya bölgelere göre de¤ifliklikler göstermektedir. ‹flgücü yetifltirme kurslar›n›n d›fl›nda, ifl ve meslek dan›flmanl›¤› ve ›smarlama e¤itim programlar› da ‹fiKUR taraf›ndan uygulanan aktif emek piyasas› programlar› aras›nda yer almaktad›r.

 AMAÇ


Kendimizi S›nayal›m 1. Aktif ve pasif istihdam politikalar› ile ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Aktif politikalar iflsiz bireyleri do¤rudan iflsizlikten kurtarmaya yöneliktir. b. Aktif politikalar politikalar özellikle Avrupa Birli¤i ülkelerinde yo¤un olarak uygulanmaktad›r. c. Pasif politikalar›n politikalar›n birincil amac› iflsizli¤in iflsizli¤in önlenmesidir. d. Pasif politikalar politikalar geliflmifl geliflmifl ülkelerde daha yo¤un olarak uygulanmaktad›r. e. Aktif ve pasif politikalar birbirinin tamamlay›c›s›d›r.

2. Afla¤›dakilerden hangisi aktif istihdam politikalar›n›n öncelikli hedef kitlesi içinde yer almaz? a. Çocuk ukllar b. Gençler c. Uz Uzun un döne döneml mlii iflsi iflsizl zler er d. Öz Özür ürlü lüle lerr e. Kad›nlar

3. Afla¤›dakilerden Afla¤›dakiler den hangisi aktif istihdam politikalar›n politikalar›n-dan biri de¤ildir? a. ‹fl yara yaratm tmaa progr program amla lar› r› b. ‹fls ‹flsiz izli lik k sigo sigort rtas as›› c. ‹fle yer yerlefl lefltir tirme me hiz hizmet metler lerii d. E¤ E¤it itim im prog progra raml mlar ar›› e. ‹sti ‹stihdam hdam süb sübvan vansiy siyonla onlar› r›

4. Bilgilendirme ve ifle yerlefltirme hizmetleri hangi iflsizlik türüyle mücadelede daha etkilidir? a. Gi Gizl zlii ifls iflsiz izli lik k b. Me Mevsi vsiml mlik ik iflsi iflsizl zlik ik c. Te Tekn knol oloj ojik ik ifl iflsi sizl zlik ik d. Ge Geçi çici ci ifl iflsi sizl zlik ik e. Kon Konjo jonk nktü türel rel iflsi iflsizl zlik ik

5. Yap›sal iflsizlikle mücadelede di¤erlerine göre az etkili politika afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹sti ‹stihdam hdam süb sübvan vansiy siyonla onlar› r› b. Bi Bilg lgil ilen endi dirm rmee c. ‹fl yara yaratm tmaa prog progra raml mlar ar›› d. ‹fls ‹flsiz izli lik k ya yard› rd›m› m› e. E¤ E¤it itim im pr prog ogra raml mlar ar››

6. ‹stihdam sübvansiyonlar› hangi iflsizlik türüyle mücadelede daha etkilidir? a. Me Mevsi vsiml mlik ik ifl iflsi sizl zlik ik b. Te Tekn knol oloj ojik ik iflsi iflsizl zlik ik c. Ge Geçi çici ci ifls iflsiz izli lik k d. Gi Gizl zlii iflsiz iflsizli lik k e. Kon Konjo jonk nktü türel rel iflsi iflsizl zlik ik

231

7. Afla¤›dakilerden hangisi ifl yaratma programlar›n›n özellikleri aras›nda yer almaz? a. Kat›l Kat›l›mc›l ›mc›lar›n ar›n büyük k›sm› uzun dönemli iflsizl iflsizlererden oluflur. b. Bu tür progra programlar mlarda da iflveren iflveren genelli genellikle kle kamu kamu ve kâr amac› gütmeyen kurulufllard›r. c. Bu tür tür progra programlarda mlarda yarat› yarat›lan lan ifller sürekli süreklidir. dir. d. Bu tür progra programlarda mlarda yarat yarat›lan ›lan ifller ifller genelli genellikle kle sossos yal faydas› olan ifllerdir. e. Bu tür progr programlard amlardan an yararlan yararlananlar anlar aras› aras›nda nda gençgençler a¤›rl›kl› olarak yer almaktad›r.

8. ‹flsizlik oran›n›n yüksek oldu¤u dönemlerde hedef kitleye yönelik ücret sübvansiyonlar› afla¤›dakilerden hangisine neden olur? a. Genel iflsizl iflsizlik ik oran›n oran›n›n ›n düflmesin düflmesinee yol açar. b. Genel iflsizl iflsizlik ik oran›n›n oran›n›n yükselm yükselmesine esine yol açar. açar. c. ‹flsiz ‹flsizli¤in li¤in grupl gruplar ar aras›nda aras›nda yenide yeniden n da¤›l›m› da¤›l›m›na na yol yol açar. d. Geç Geçici ici ifls iflsizl izli¤e i¤e nede neden n olur. olur. e. Kon Konjonk jonktüre türell iflsizli iflsizli¤e ¤e neden neden olur. olur.

9. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de y›llardan beri iflsizlikle etkin bir biçimde mücadele edilememesinin temel nedenidir? a. Ülk Ülkeni enin n genç genç bir nüfu nüfusa sa sahip sahip olma olmas› s› b. Nitel Nitelikli ikli iflgüc iflgücü ü aç›¤›n aç›¤›n›n ›n büyük oluflu c. ‹fl yasal yasalar› ar›n›n n›n buna buna izin izin verm vermeme emesi si d. ‹hrac ‹hracata ata yönelik yönelik sanayil sanayileflmenin eflmenin benimse benimsenmifl nmifl olmas› e. ‹flsiz ‹flsizlik lik sorunun sorununun un çözümün çözümünün ün salt salt ekonomi ekonomik k bübü yümeye ba¤lanm›fl olmas›

10. Afla¤›dakilerden hangisi aktif istihdam politikalar›n›n yayg›n olarak uyguland›¤› ülkelerden biri de¤ildir? a. ‹sveç b. Meksika c. Finlandiya d. Danimarka e. Hollanda

232

“


Yaflam›n ‹çinden ‹flsizi e¤itip alana ‹fl-Kur'dan 300 dolar Hürriyet 16.02.2 Hürriyet 16.02.2003 003 Kurum, ifle göre adam sorununu çözmek için 22 milyon dolarl›k kaynak ay›rd›. Bu paran›n 15.5 milyon dolar› Dünya Bankas›'n›n Özellefltirme Destek Projesi'nden, 6.7 milyon dolar› da Türkiye'den sa¤lan›yor. Türkiye ‹fl Kurumu, iflsizlerin mesleki e¤itim alarak ifle yerlefltirilmesi için ‘iflçi alana 300 dolar’ projesi yürütüyor. ‹fl-Kur'a kay›tl› iflsizi meslek sahibi yap›p, ifle alan flirket iflçi bafl›na 300 dolar destek görecek. ‹fl-Kur Genel Müdürü Necdet Kenar, ‘‘Hedefimiz 2004 sonuna kadar 32 bin iflsize mesleki e¤itim’’ dedi. ‹fle göre adam sorununu çözmeye çal›flan Türkiye ‹fl Kurumu (‹fl-Kur), kendisinde kay›tl› iflsizlere mesleki e¤itim verip ifle alacak iflyerlerine ve önerdi¤i mesleki e¤itimle yüzde 50 istihdam garantileyen özel e¤itim kurumlar›na 22.2 milyon dolarl›k 'e¤itim deste¤i' yapacak. Dünya Bankas›'n›n Özellefltirme Sosyal Destek Projesi (ÖSDP) kapsam›nda özellefltirme nedeniyle iflsiz kalanlara ifl sa¤lamak için verdi¤i destekten ayr›lan kaynakla genel iflsizlik sorununun çözümüne de katk› sa¤lanacak. Türkiye ‹fl Kurumu Genel Müdürü Necdet Kenar, ÖSDP için 250 milyon dolarl›k kaynak sa¤land›¤›n› hat›rlatarak, bunun 200 milyon dolarl›k k›sm›n›n özellefltirme sonucu iflini kaybedenlere yap›lan ödemeler için kullan›lmakta oldu¤unu anlatt›. Kenar, ‘‘Özellefltirmeye ba¤l› olmayan di¤er iflsizlere de hizmet verilmesi hedeflendi. Kayna¤›n 6.7 milyon dolar›n› devletimiz, 15.5 milyon dolar›n› da Dünya Bankas› sa¤lad›’’ diye konufltu.

32 Bin Kifliye ‹fl Bu kayna¤›n 2004 sonuna kadar kullan›laca¤›n› ve 32 bin iflsize destek verilmesinin hedeflendi¤ini anlatan Kenar flöyle devam etti: ‘‘E¤itim hizmeti sat›n almak için özel e¤itim kurulufllar›ndan yüzde 50 istihdam garantisi istiyoruz. ‹stihdam› do¤rudan sa¤layacak kurumlar yani iflyerlerinden ise yüzde 70 istihdam garantisi bekliyoruz. Her kat›l›mc› için azami e¤itim süresi 12 ay olabilir.’’ Maksimum 300 Dolar Türkiye ‹fl Kurumu Genel Müdürlü¤ü ‹flgücü Yerlefltirme Dairesi Baflkan› Bayram Akbafl ise, ‘‘Proje, Özellefltirme ‹daresi'nin koordinasyon baflkanl›¤›nda yürütülüyor. Destek, kifli bafl›na ayl›k 300 dolar› aflmayacak flekilde düflünüldü. Teknik de¤erlendirmeyi geçen firmalar›n mali teklifleri de ayr›ca inceleniyor ve proje kurallar› çerçevesinde limitler dahilinde yap›land›rmaya gidiliyor’’ dedi.

‹fl-Kur e¤itim deste¤inde hangi giderleri ödüyor? Personel ücretleri ve idari giderler. Kira, elektrik ve su giderleri. Dayan›ks›z tüketim mallar› ve tüketim maddesi giderleri. Kat›l›mc›lar›n (iflsizlerin) ulafl›m giderleri. Ekipman amortisman› (y›ll›k en çok yüzde 20). Kat›l›mc›lara yap›lacak zaruri ödemeler (E¤itim süresince g›da, konaklama giderlerini karfl›lamak için her fiili e¤itim günü için net bir günlük asgari ücret miktar›nda e¤itime kat›lanlara yap›lacak ödemeler). Bu formül zordaki flirketi rahatlat›r Türkiye ‹fl Kurumu ‹flgücü Yerlefltirme Dairesi Baflkan› Bayram Akbafl, ‘‘kay›tl› iflsizi alana 300 dolarl›k e¤itim deste¤i’’ çerçevesinde 2002 y›l›nda 47 projeyi onaylad›klar›n› ve bunlar›n da 2 bin 512 kifliyi kapsad›¤›n› aç›klad›. 2003 itibariyle de teklifleri de¤erlendirmeye devam ettiklerini söyleyen Akbafl flunlar› söyledi: ‘‘fiu ana kadar proje say›s› 70'e ç›kt›. De¤erlendirme aflamas›ndaki dosyalarla birlikte 100 dosya olufltu. Bunlar da 6 bin iflsizi kaps› yor. Dosyalarda a¤›rl›k do¤rudan iflyerlerinde olufltu. Bu deste¤in sadece iflsize de¤il zordaki iflyerlerine de önemli yarar› oldu¤unu düflünüyoruz’’. Bayram Akbafl, projeler aras›nda çok ciddi firmalar›n da yer ald›¤›n› örne¤in Ford Otosan, MAN A.fi., GAP Tekstil gibi büyük firmalar›n da bu yöntemle ‘ifle alma’ yapt›klar›n› bildirdi. Kimler e¤itim verecek? Özel e¤itim ö¤retim kurulufllar›, özel iflyerleri (kendi e¤itimini verebilecekler), kár amac› gütmeyen sivil toplum örgütleri (vak›f, dernek, meslek örgütleri, sendikalar v.b.), kamu e¤itim e¤itim kurumlar› (özel hizmet sa¤lay›c› kurulufllardan program teklif gelmedi¤i takdirde).

”


233

Okuma Parças› Avrupa’da ‹stihdam›n Dirilifli Son yirmi y›ld›r yerleflmifl kan›ya göre, Avrupa ekonomisi ve emek piyasalar›, dinamik Amerikan emek piyasas›n›n aksine statik bir yap›ya sahiptir. Amerika Birleflik Devletleri, Avrupa ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda istihdamda daha yüksek bir büyüme yaflamakta ve daha düflük bir iflsizlik oran›na sahip bulunmaktayd›. Amerikan baflar›s›n›n s›rr›, serbest piyasa yaklafl›m›, düflük ücretler ve yüksek gelir farkl›l›klar›yd›. Önde gelen ekonomistlerin Avrupa için önerdikleri reçete ise, Amerikan baflar›s›n›n s›rr› oldu¤una inan›lan politikalar›n uygulanmas›yd›. Kurals›zlaflt›rma ve özellefltirme bu politikalar›n bafl›nda geliyordu. Ayr›ca, hükümetlerin ve sosyal taraflar›n -iflçi ve iflveren örgütlerininpiyasaya müdahale etmemeleri gerekiyordu. S›k› düzenleme ve kurallardan ar›nd›r›lm›fl giriflimcilik giriflimcilik ruhu, piyasan›n gereklerine b›rak›lan bir ücret politikas› sonuçta ekonominin ve emek piyasas›n›n geliflmesine yol açacak ve her yerde piyasa güçlerinin pozitif dinamikleri yerleflecektir. Son y›llarda Avrupa ülkelerinde iflsizlik oranlar›nda dikkate de¤er düflüfller yaflanmaya bafllanm›flt›r. Bu ülkelerde iflsizlikle mücadelede baflar›y› sa¤layan Amerikan tarz› politikalar m›d›r? Yap›lan araflt›rmalar, bu baflar›n›n s›rr›n›n kurals›zlaflt›rma, özellefltirme veya hükümetlerin ve sosyal taraflar›n ekonomiye müdahalelerinin azalt›lmas› gibi politikalar olmad›¤›n› ortaya koymaktad›r. Son y›llarda özellikle, dört Avrupa ülkesinin (Avusturya, Danimarka, ‹rlanda ve Hollanda) istihdamdaki baflar›s›n›n alt›nda yatan üç temel politika bulunmaktad›r. Bunlar; izlenen makroekonomik politikalar, sosyal diyalog ve endüstri iliflkileri politikalar› ile emek piyasas› politikalar›d›r. 1. ‹zlenen makroekonomik politikalar: Emek piyasas›nda arz ve talebi etkilemeye yönelik para ve maliye politikalar› izlenmifltir. Bu politikalar istihdam›n artt›r›lmas› do¤rultusunda dizayn edilmifltir. Örne¤in, izlenen vergi politikalar› ile özellikle düflük ücretli sektörde sosyal güvenlik ödemelerinin afla¤› çekilmesi sa¤lanm›flt›r.

2.

Sosyal diyalog ve endüstri iliflkileri: Bir çok düzeyde ve alanda varolan sosyal diyalog ve kat›l›mc› yönetim emek piyasas› politikalar›n›n belirlenmesinde etkili olmaktad›r. Sosyal taraflar›n istihdam hizmetlerinin ve sosyal güvenlik sisteminin yönetimine aktif kat›l›m›, bu kat›l›mc› yönetim sisteminin bir sonucudur. Emek piyasas› ve sosyal güvenlik düzenlemelerindeki bütün önemli reformlar hükümet ve sosyal taraflar aras›ndaki pazarl›¤›n bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r.

3. Emek piyasas› politikalar›: ‹stihdam› ve iflsizli¤i do¤rudan etkiledi¤i için hükümetler ve sosyal taraflar aktif ve pasif önlemlerden oluflan emek piyasas› politikalar›n› bir arada izlemifllerdir. Bununla birlikte, bu önlemler içinde pasif politikalar›n pay›n›n azalt›l›rken; aktif politikalar›n pay›n›n artt›r›lmas› bütün Avrupa ülkeleri için önemli bir hedef olmufltur. Emek piyasas› politikalar›n›n aktiflefltirilmesi, günümüzde Avrupa emek piyasalar›n›n en önemli reformlar›ndan birisi ve Avrupa ‹stihdam Stratejisi’nin de köfle tafl›d›r. Avrupa’da, bugün iflsizler ve emek piyasas› yönetimi aras›nda yeni bir sosyal sözleflme tesis edilmifltir. Buna göre; belli bir süre iflsizlik ödene¤inden yararlanan iflsize düzenli bir ifl ya da aktif emek piyasas› önlemlerinden birisi sunulmal›d›r. Belirli bir süre iflsizlik ödene¤inden yararlananlar›n (genellikle gençlerde 6 ay, yetiflkinlerde de 12 ayl›k bir süreden sonra) çal›flmaya veya e¤itime aktif kat›l›m› sa¤lanmal›d›r. Bu, iflsiz birey bak›m›ndan hem bir “hak”, hem de aktif emek pi yasas› politikalar›na kat›l›m› için bir “görev” olarak görülmelidir. (.......)

Kaynak: Auer, P. (2000). Employment Revival in Europa: Labour market success in Austria, Denmark, Ireland and Netherlands, International Labour Office, Ceneva.

234


Yararlan›lan Kaynaklar Ak›n, C. (1996). “1980 Y›l› Sonras› Türkiye’de ‹stihdam ve Yap›sal Emek Piyasas› Politikalar›”, Sabahaddin Zaim’e Arma¤an, ‹stanbul. Auer, P. (1997). “Activation of Labour Market Policy in the European Union-Comparative Summary”, Employment Observatory, SYSDEM, Trends No. 28. Biçerli, M. K. (2000). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul. DPT (2001). Emek Piyasas› Özel ‹htisas Komisyonu Raporu, Ankara. Ersel, B. (1999). Türkiye’de ‹flsizlik ve ‹flsizlik Sigortas›, ‹stanbul. Ersoy, A. (1991). ‹stihdam Sorunlar›, ‹stihdam Güvencesi ve ‹flsizlik Sigortas› Paneli, Hak-‹fl Ya. No: 14, Ankara. Gündo¤an, N. (2001). Genç ‹flsizli¤i, Eskiflehir. Kepenek, Y.ve Yentürk, N.(2000). Türkiye Ekonomisi, ‹stanbul. Koray, M. (1992). “Günümüzde Emek Piyasas›n›n Özellikleri, Sorunlar› ve ‹stihdam Politikalar›”, Amme ‹daresi Dergisi, C.25, S.4. Kovacks, K.(1998). “Preventing Failure at School”, The OECD Observer. Kutal, M. (1996). “Çal›flma Hakk›n›n Korunmas›nda Aktif Emek Piyasas› Politikas› Önlemleri”, Prof. Dr. Sabahaddin Zaim’e Arma¤an, ‹stanbul. Lange, T.(1998). Unemployment in Theory and Practice, London. Norwegien Ministry Of Education (NME) (1999). Nordic Transition Conference Backround Paper. OECD (1998). Youth Entrepreneurship. OECD (1999). “Preparing Youth for the 21st Century: The Policy Lessons from the Past Two Decades”, Backround Paper for Conference Organised by the OECD and the US Department of Labour and Education, Washington. Oyan, O. (1999). “1980 Sonras›n›n Neo-Liberal Politikalar›n›n De¤erlendirilmesi, Yeni Birikim Modelinin Dönüm Noktalar›”, Türk-‹fl’99 Y›ll›¤›, Ankara. Törüner, M. (1994). Çal›flma Yaflam›nda Özel ‹stihdam Bürolar›n›n Kuruluflu ve ‹flleyifli Semineri, ‹stanbul. TÜSES (1990). ‹stihdam Politikalar›, Ankara.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1.

c

2. 3. 4.

a b d

5.

d

6.

e

7. 8. 9.

c c e

10. b

Bkz. ‹fl Bkz. ‹flsi sizl zlik ik So Soru runun nunaa Ya Yakl klafl afl›m ›mla larr ve ‹s ‹sti tihd hdam am Politikalar› Bkz kz.. Ak Akti tiff ‹s ‹sti tihd hdam am Po Poli liti tika kala lar› r› Bkz. Bk z. Ak Akti tiff ‹s ‹sti tihd hdam am Po Poli liti tika kala lar› r› Bkz. Bk z. Bi Bilg lgil ilen endi dirm rmee ve ‹fl ‹flee Ye Yerl rlefl eflti tirm rmee Hizmetleri Bkz. Bk z. ‹fl ‹flsi sizl zlik ik So Soru runun nunaa Ya Yakl klafl afl›m ›mla larr ve ‹s ‹sti tihd hdam am Politikalar› Bkz. Bk z. ‹fl ‹flsi sizl zlik ik So Soru runun nunaa Ya Yakl klafl afl›m ›mla larr ve ‹s ‹sti tihd hdam am Politikalar› Bkz. ‹fl Yaratma Programlar› Bkz kz.. ‹s ‹sti tihd hdaam Sü Sübv bvan ansi siyo yonl nlaar› Bkz. Bk z. Tü Tüki kiye’ ye’de de ‹fl ‹flsi sizl zlik ikle le Mü Müca cade dele le ve ‹s ‹sti tihda hdam m Politikalar› Bkz. Tablo 1

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Pasif istihdam politikalar›, iflsiz bireylere ifl bulmak ya da istihdam yaratmak ve iflsizlik oranlar›n› azaltmak yerine iflsizli¤in bireysel ve toplumsal aç›dan yaratt›¤› olumsuzluklar› gidermeyi amaçlamaktad›r. Aktif istihdam politikalar› ise, iflsiz bireyleri do¤rudan iflsizlikten kurtarmaya yönelik politikalard›r. Bu iki tür politika da birbirlerine alternatif olmaktan ziyade birbirlerinin tamamlay›c›s›d›r. S›ra Sizde 2 Büyüme, ekonominin say›sal olarak ölçülebilen verilerindeki art›flt›r. Bu anlamda nitelikten çok nicelik bak›m›ndan ortaya ç›kan bir de¤ifliklik olarak tan›mlanabilir. Bir ekonomi büyümekte iken, o ekonomide mutlaka yap›sal bir de¤iflim yaflanmas› zorunlu de¤ildir. Büyüme, sadece üretim ve kifli bafl›na düflen gelirin artmas› olarak kabul edilebilir. Oysa, kalk›nma kavram› nicel de¤iflimin yan›nda nitel dönüflümleri de içermekte; ekonomik, toplumsal ve siyasal yap›lar›n geliflerek toplumsal refah›n artmas›n› ifade etmektedir. Bu bak›mdan kalk›nma, ekonomik bü yümeyi de kapsamakla birlikte bunu aflmaktad›r. S›ra Sizde 3 Türkiye’de iflsizlik sorunuyla mücadelede her fleyden önce iflsizlik ve istihdam politikas› konusunda bir zihniyet de¤iflikli¤ine gereksinim bulunmaktad›r. Bunun için de, iflsizli¤in do¤al kabul edilemeyece¤i, kamusal politikalarla çözüm bulunmas› gereken önemli bir toplumsal sorun oldu¤u gerçe¤inin öncelikle kabulü gerekmektedir. ‹stihdam politikalar› ancak böyle bir zemin üzerinde uygulama olana¤› bulabilir.

Enflasyon, Ücretler ve ‹flsizlik

15

Enflasyon özellikle, 1970’li y›llardan itibaren dünyan›n, ülkemizin de içinde bulundu¤u, pek çok ekonomisini derinden etkileyen önemli bir sorun haline gelmifltir. Enflasyonla, emek piyasalar›n›n ücret ve iflsizlik gibi temel de¤iflkenleri aras›n- daki iliflkiler de iktisatç›lar aras›nda uzun zamandan beri tart›fl›lmaktad›r. Bu ünitede bu araflt›rmalar ve ileri sürülen teoriler ele al›nacakt›r.

Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra afla¤›daki sorulara yan›t verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz:  Enflasyon ile ücretler aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?  Ücret-fiyat sarmal› nedir?  Gelirler politikas› nedir ve bafll›ca araçlar› nelerdir?  Enflasyon ve iflsizlik aras›nda nas›l bir iliflki bulunmaktad›r?  Philips e¤risi neyi anlat›r ve günümüze kadar hangi aflamalardan geçmifltir?

235

236


HAVA TAHM‹N‹: RASYONEL BEKLENT‹LERE B‹R ÖRNEK “Yar›n hava nas›l olacak?” E¤er yar›n pikni¤e gitmek istiyorsan›z, buna karar vermeden önce bu sorunun yan›t›n› mutlaka bilmek isteyeceksiniz. Peki, bunu ö¤renebilmek için ne yapars›n›z? Örne¤in, geçmifl bilgiler üzerine bir de¤erlendirme yapabilirsiniz: “Dün hava iyiydi. Bugün muhteflem.” Buna dayanarak, havan›n yar›n da güzel olaca¤›n› düflünebilirsiniz. Di¤er taraftan, havalar son zamanlarda çok de¤iflken ise, bu konuda daha tedbirli davranabilirsiniz. Bu “tahminler” uyarlay›c› beklentilere örnektir. Sizin tahminleriniz o günkü ve birkaç gün önceki hava durumuna dayan›r. Pikni¤e gidip gitmeme karar› verme konusunda pek fazla güvenilmeyen bu tahmi- ne göre mi hareket edeceksiniz, yoksa karar vermenize yard›mc› olacak daha fazla bilgiye mi baflvuracaks›n›z? Burada eski bir ‹ngiliz sözü hemen akla gelir: “Bir ‹ngiliz yaz›, üç güzel gün ve ar- d›ndan bir gök gürültülü ya¤mur f›rt›nas›d›r.” E¤er üç güzel gün yaflam›flsak, belki de yar›n evde kalmak daha iyi olabilir? Ya da bilimsel bir yaklafl›mla, hava tah- mini haberlerine itibar edip, her bölgesinde parlayan günefl sembollerini gösteren haritaya bakarak kendimize bir flans vermeyi düflünebiliriz. Bu son yaklafl›m da “rasyonel beklentilere” bir örnektir. Böylece, pikni¤e gidersiniz... Ve o da ne? Ya¤mur ya¤›yor. “Bahse girerim ki: “Evde kalmaya karar verseydik hava iyi olacakt›” diye homur- dan›rs›n›z, ›slanm›fl sandviçlerinizi yerken. Karar›n›z eksik ya da yetersiz bilgiye dayanm›fl olabilir. Ancak vermifl oldu¤unuz karar hâlâ rasyoneldir. Çünkü, ulafl›lacak bilgi ile al›nabilecek en iyi karard›r. Hava tahmincileri hata yapabilirler. Fakat onlar güneflli bir günü yanl›fl tahmin edebildikleri gibi ya¤murlu bir günü de yanl›fl tahmin edebilirler. Onlar›n makul nedenlere ba¤l› tahminlerine dayanan karar›n›z hâlâ rasyoneldir. Kaynak: Sloman, J. (1999). Economics, Prentice Prentice Hall Europe, s. 648.

Anahtar Kavramlar • Ücret Ücret-Fi -Fiyat yat Sarm Sarmal› al› • Ge Gelir lirler ler Polit Politika ikas› s› • Ph Phil ilip ipss E¤ris E¤risi i

• Uyarlanabi Uyarlanabilir lir Beklen Beklentiler tiler Teori Teorisi si • Rasyo Rasyonel nel Bekle Beklentile ntilerr Teorisi Teorisi • NAIRU

‹çindekiler • ENFLASYON VE ÜCRETLER • Ücret-Fiyat Sarmal› ve Gelirler Politikas› • ENFLASYON VE ‹fiS‹ZL‹K ‹L‹fiK‹S‹: PHILIPS E⁄R‹S‹ • Philips ve Lipsey Modelleri • Do¤al ‹flsizlik Oran› Hipotezi ve Philips E¤risi • Rasyonel Beklentiler ve Philips E¤risi • Enflasyonu H›zland›rmayan ‹flsizlik Oran› (NAIRU)

237

Ünite 15 - Enflasyon, Ücretler ve ‹flsizlik

G‹R‹fi Enflasyon, özellikle 1970’li y›llardan itibaren, dünyan›n pek çok ülkesini etkileyen önemli bir sorun olmufltur. Bu önemli sorunun emek piyasalar›n›n temel de¤iflkenleri olan ücretler ve iflsizlikle aras›ndaki iliflkiler de iktisatç›lar taraf›ndan uzun süreden beri tart›fl›lmaktad›r. Bu ünitede de enflasyonun emek piyasalar›n›n iki önemli de¤iflkeni de¤iflkeni olan ücretler ve iflsizlikle iflsizlikle iliflkileri ele al›nacakt›r.

ENFLASYON VE ÜCRETLER Enflasyonun hangi koflullar alt›nda ortaya ç›kt›¤›, türleri ve hesaplanmas› gibi konular, esas itibariyle Makroiktisat dersinin konusudur. Nitekim ‹ktisat derslerinizde bu konular detayl› bir biçimde ele al›nm›flt›r. Biz ise burada enflasyonun emek pi yasalar›yla, daha aç›kças› emek piyasalar›n›n iki önemli konusu olan ücretler ve iflsizlikle iliflkisi üzerinde duraca¤›z. Ekonomideki tüm fiyatlar›n a¤›rl›kland›r›lm›fl ortalamas›n› ifade eden fiyatlar genel düzeyinde, süreklilik gösteren art›fllar fleklinde tan›mlanan enflasyonun temelde iki nedenden kaynakland›¤› söylenebilir. Birincisi, toplam talepteki bir fazlal›¤›n yol açt›¤› enflasyondur ki, buna talep enflasyonu ad› enflasyonu ad› verilir. ‹kincisi ise, toplam talepte bir fazlal›k olmaks›z›n maliyetlerdeki bir art›fl›n fiyatlar genel düzeyini yükseltmesidir ki maliyetlerden kaynaklanan bu enflasyon türüne de maliyet enf- ad› verilmektedir. Bizim burada üzerinde üzerinde duraca¤›m›z konu da esas esas itibalasyonu ad› lasyonu riyle maliyet enflasyonu ile ücretler ve iflsizlik aras›ndaki iliflkilerdir. Önemli bir maliyet unsuru olan ücretlerin enflasyonun bafllamas›nda bafllamas›nda ve h›zlanmas›ndaki etkisi iktisatç›lar aras›nda tart›fl›lan son derece önemli bir konudur. Maliyet enflasyonunun nedeni olarak ücretlerdeki art›fllar› gösterenlere göre, maliyet enflasyonunu bafllatan neden, parasal ücret art›fl oran›n›n eme¤in verimlilik art›fl oran›ndan daha h›zl› bir biçimde art›yor olmas›d›r. Artan maliyetler fiyatlara yans›d›¤›nda ise enflasyon yükselmektedir. Ancak, maliyetlerdeki art›fl enflasyonun artmas›nda tek bafl›na neden olmaz. Ücretler artarken kârlar ayn› oranda düflerse, fi yatlar yükselmez, dolay›s›yla enflasyon artmaz. Ayn› flekilde, maliyet enflasyonunun sürebilmesi için para arz›n›n da artmas› gerekir. Artan maliyetler karfl›s›nda hükümet emisyon hacmini geniflleterek talebi özendirici bir politika izlemezse, maliyet enflasyonu süreci ifllemez. fiunu da belirtmek gerekir ki, maliyet enflasyonu her zaman bir ücret enflasyonu de¤ildir. Ücretler d›fl›nda, iflletmelerin fiyat politikalar›, iflletme için maliyet unsuru olan di¤er girdi ve hammadde fiyatlar›ndaki art›fllar ya da döviz kurlar›ndaki afl›r› de¤erlenmeler de maliyet enflasyonuna neden olabilir. Maliyetlerin art›fl› tek bafl›na enflasyonu artt›r›c› bir etki yapar m›?

Ücret-Fiyat Sarmal› ve Gelirler Politikas› Fiyat art›fllar›, ücret art›fllar›n› ve ücret art›fllar› da maliyetler yoluyla fiyatlar› yükseltti¤inde, genellikle, bir ücret-fiyat sarmal› ortaya ç›kmaktad›r. Ücret-fiyat sarmal› basitçe flu flekilde ifade edilebilir: Sendikalar artan yaflam maliyetlerini karfl›layabilmek için daha fazla ücret art›fl› talep ederler. Firmalar bundan dolay› artan üretim maliyetlerini karfl›layabilmek için mallar›n fiyatlar›n› daha fazla artt›r›rlar. Hükümetler bir durgunluk ortam›ndan sak›nmak için fiyat ve ücretlerdeki bu art›fllar› daha fazla para basarak desteklerler. Böylece, fiyat ve ücret art›fllar› h›zlan›r ve enflasyon yükselir.

SIRA S‹ZDE

1

238


fiekil 15.1. Enflasyonist Aktar›m Mekanizmas› Kaynak: Kaufman, B. (1989). The Economics of Labor Markets and Labor Relations, chicago, s.691’den aktaran Biçerli , K. (2000). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul, s. 448.

Bekleyifllerin Gecikmesi

Fiyat Uyum Gecikmesi

Talep Art›fl›

Stoklar ve Üretim Miktar›

Faktör Talebi

Faktör Fiyatlar›

Maliyetler

Ürün Fiyatlar›

Fiyat Bekleyiflleri

1 2

Ekonomide di¤er fleylerde bir de¤iflme yokken, talepte meydana gelen bir art›fl (1.kutu) stoklar›n azalmas›na ve üretimin artmas›na neden olacakt›r (2.kutu). Üretimdeki art›fl üretim faktörü kullan›m›n› da artt›raca¤›ndan, faktör talebi artacakt›r (burada üretim faktörü deyimi ile emek faktörü kastedilmektedir). Emek talebinin emek faktörü artmas›, eme¤in fiyat› olan ücretlerin artmas›na, ücretlerin artmas› da maliyetlerin yükselmesine neden olaca¤›ndan buna ba¤l› olarak ürün fiyatlar›nda da bir art›fl ortaya ç›kacakt›r. fiekilde enflasyonun bafllang›c›ndan sorumlu olmad›¤›n› varsayd›¤›m›z iflçiler bu noktada devreye girerek enflasyona h›z vermektedirler. Fiyatlar›n artmas› iflçiler için iki tür ücret-fiyat sarmal› oluflturur. Fiyatlar›n bu flekilde yükselmesi reel ücretleri afl›nd›raca¤›ndan; iflçiler (sendikalar) reel ücretlerdeki bu afl›nmay› gidermek için tekrar ücretlerini artt›rd›klar›nda ücret art›fl› tekrar maliyet ve fiyatlar› yükseltecek, reel ücretler tekrar afl›nacakt›r. fiekilde 1 ile numaraland numaraland››r›lan bu sarmala geri itilim sarmal› denir. sarmal› denir. Kaufman sendikalar›n bu flekilde reel ücretlerdeki afl›nmas› telafi etme çabalar›n› köpeklerin kuyruklar›n› yakalama çabalar›na benzetmektedir. fiekilde görülen ikinci sarmal, fiyat bekleyiflleriyle ilgilidir. Bekleyifller sarmal› ad› verilen bu sarmala göre, enflasyonun devam etmesi, kiflilerde fiyat yükselmelerinin gelecekte de devam edece¤i beklentisinin oluflmas›na neden olur. Bu nedenle sendikalar toplu sözleflme dönemlerinde, gelecekteki muhtemel reel ücret afl›nmalar›n› da hesaba katarak ücretleri artt›rmak isterler. Bu durum flekilde 2 numaral› yeni bir sarmal›n oluflmas›na neden olur. Sendikalar enflasyonu bafllatan unsurlar olmasa bile, enflasyonu h›zland›r›c› bir rol oynamakta, talep enflas yonu sürecini bir aflamadan sonra maliyet enflasyonu ile besleyebilmektedirler (Biçerli, 2000, s. 489). Baz› iktisatç›lara göre ise, sendikalar›n ücret-fiyat sarmal›na ve bu yolla enflas yona yol açt›¤› iddias› k›smen do¤ru olsa bile, bu etki hem enflasyonun tek sebebi de¤ildir, hem de o kadar güçlü de¤ildir. Hatta, toplu pazarl›k sistemiyle sendikalar›n uzun vadeli toplu ifl sözleflmeleri yapmalar›, k›sa devreler dikkate al›nd›¤›nda, ücretlerin art›fl seyrini yavafllatabilir. Toplu pazarl›k sisteminin ücret art›fl›na ve enflasyona etkisi tam istihdam döneminde enflasyonu azalt›c› yönde olmaktad›r. Esas›nda enflasyonun asli sebebi, para miktar›ndaki art›fl ve talep fazlal›¤›d›r. Bu faktörler enflasyonist bir zemin haz›rlad›ktan sonra enflasyon süreci ücret ve fiyat art›fllar› fleklinde cereyan eder. Bu itibarla ücret-fiyat sarmal›, enflasyonun olufl seyrini aç›klar, enflasyonun sebebi olmaktan ziyade arac›d›r (Zaim, 1997, s. 428).


239

Ücret-fiyat sarmal›n› durdurmaya yönelik bir politika olan gelirler politikas› kavram›, Bat› Avrupa ülkelerinde, önceleri iktisat politikas› hedefleri için sadece devletle ilgili bir ücret politikas› fleklinde ortaya ç›km›flt›r. Ancak, zamanla bu politikan›n hem anlam ve kapsam›nda ve hem de buna ba¤l› olarak ülkeler taraf›ndan uygulanmas›nda bir de¤iflim yaflanm›flt›r. Orijinal anlam›nda, gelirler politikas›, gerçek ücretlerdeki art›fl›, emek verimlili¤indeki art›flla s›n›rlamak suretiyle, gelir ve istihdam›n geliflmesini uygun fiyat istikrar›yla sa¤layacak koflullar› oluflturma ya yard›mc› olan politik önlemler olarak tan›mlan›r. Ancak, son zamanlarda gelirler politikas› hem enflasyonun kontrol edilmesi ve hem de istihdam›n korunmas›na yard›mc› olan bir araç olarak orijinal anlam›n›n d›fl›nda bir anlam kazanmaya bafllam›flt›r (Caravale, 1997, s. 2). Gelirler politikas› uygulamas› ile ücret ve fiyat seviyesinin belirlenmesine belirlenmesine do¤rudan müdahale edilmesi amaçlanmaktad›r. amaçlanmaktad›r. Böylece ücretlerin ve fiyatlar›n gerçek milli has›ladan daha h›zl› artmamas› sa¤lanacakt›r. Ancak, sorun ücret ve fiyat kontrollerini herhangi bir k›tl›¤a ve iflsizli¤e neden olmadan gerçeklefltirmektir. Di¤er bir deyiflle, iktisat politikalar›yla, ücret seviyesini enflasyona neden olmayacak flekilde kontrol ederken iflsizlik oran› da toplumsal t oplumsal olarak kabul edilemeyecek bir düzeye ç›kmamal›d›r. Bu ba¤lamda gelirler politikas›n›n iflsizlik oran› ile enflasyon oran› aras›ndaki ters yönlü iliflkiyi iyilefltirmedeki yetersizliklerini giderici bir ifllevi oldu¤u iddia edilmektedir. Bu noktada gelirler politikas›n›n maliye politikas› içinde bir yerde bulundu¤un bulundu¤unu u ve maliye politikas›na bir alternatif de¤il, fakat tamamlay›c› oldu¤unu söyleyebiliriz (Ataman, 1997, s. 59). Gelirler politikas› uygulamalar› geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde farkl›lafl›rken, bunun yan›nda bu ülkelerin de kendi aralar›nda bir uygulama birli¤ine sahip olduklar› söylenemez. Her ülkenin gelenekleri, sosyal ve siyasal yap›lar›, sosyal adalete ve gelir da¤›l›m›na bak›fllar› birbirinden farkl›d›r. Örne¤in, ‹ngiltere ve ABD gibi ülkelerde 1970’lerde izlenen gelirler politikas›n›n temel amac›, enflasyonun önlenmesi ve tam istihdam oldu¤u halde; Hollanda ve ‹sveç’te ise ücret yap›s›n›n adil bir flekilde tespiti, ücret farkl›l›klar›n›n azalt›lmas› gibi sosyal gayeler ön plana al›nm›flt›r. Yine, uygulamada da bu ülkeler aras›nda önemli farkl›l›klar söz konusudur. Örne¤in ‹ngiltere, bu politikalar›n uygulanmas›n›n uygulanmas›n›n bafllang›c›nda ücret art›fllar›n› tamamen serbest b›rakm›flken, zamanla zorlay›c› tedbirlere yönelmifl ve hatta son zamanlarda s›k s›k ücret ve fiyat dondurmalar›na gitmifltir. Hollanda’da tam bunun tersi cereyan etmifltir. Almanya’da ise, iktisat politikas›n› gerçeklefltirmek için, gelirler politikas› arac›l›¤›yla devletin ücret art›fllar›n› s›n›rlamas› görülmemifl; iflçi sendikalar›n›n itidalli tutumu, ücret art›fl›na karfl› istihdam art›fl› ve fiyat istikrar›n› tercih etmeleri amac› kendili¤inden gelirler politikas› uygulanmas›na fazla mahal b›rakmadan halledilmifltir (Aksu, 1996, s. 60). Ücret-fiyat sarmal›n› durdurma amac›na yönelik gelirler politikas›n›n bafll›ca araçlar› flunlard›r:

Ücret-Fiyat Sarmal›: Parasal ücretlerdeki art›fllar›n fiyat art›fllar›na geçmesi ve bunun sonucunda reel ücretlerde ortaya ç›kan düflüflün ilave ücret art›fl› talebini beslemesi sürecidir.

Ücret ve Fiyat Kontrolleri Gelirler politikas›n›n en kat› uygulama biçimi olarak kabul edilen ücret ve fiyat kontrolleri, k›saca, ücret ve fiyat art›fllar›n›n yasal olarak s›n›rland›r›lmas› fleklinde tan›mlanabilir. Ücret ve fiyat kontrollerinin temel öngörüsü fludur: insanlar ücretlerin ve fiyatlar›n yasal olarak kontrol alt›nda tutuldu¤una bir kez inan›rlarsa, ücret-fiyat sarmal› önlenmifl, önlenmifl, dolay›s›yla da enflasyon frenlenmifl olacakt›r. Ancak, bu kontroller piyasada arz ve talep dengesini bozarak darbo¤azlara neden olabi-

Gelirler Politikas›: Gerçek ücretlerdeki art›fl›, emek verimlili¤indeki art›flla s›n›rlamak suretiyle, gelir ve istihdam›n geliflmesini uygun fiyat istikrar›yla sa¤layacak koflullar› oluflturmaya yard›mc› olan politik önlemlerdir.

240


lir. Bu nedenle, ücret-fiyat kontrolleri, savafl sonras›, hiperenflasyon ve büyük ekonomik krizler gibi ola¤anüstü ekonomik koflullarda ve k›sa süreli baflvurulabilecek bir gelirler politikas› arac›d›r. SIRA S‹ZDE

2

Ücret ve fiyat kontrolleri stagflasyonu önlemede baflar›l› olabilir mi?

Ücret ve Fiyat Rehberli¤i Ücret ve Fiyat Kontrolleri: Ücret ve fiyat art›fllar›n›n yasal olarak s›n›rland›r›lmas›d›r.

Ücret ve fiyat kontrollerinden daha esnek bir uygulama olan ücret ve fiyat rehberli¤inin temel özelli¤i, zorlay›c› de¤il, yol gösterici olmas›d›r. Genellikle, ola¤anüstü dönemlerde ücret ve fiyatlar›n kontrolüyle bafllayan önlemler daha sonra gönüllü ücret ve fiyat rehberli¤ine dönüflmektedir. dönüflmektedir. ABD’de Johnson ve Carter dönemlerinde sistematik olarak ücret ve fiyat rehberli¤i programlar› uygulanm›flt›r. Örne¤in, Carter Yönetimi iflçi sendikalar›ndan, ücret art›fl oran›n› %7 ile s›n›rlamalar›n› istemifltir. Buna uymayan sendikalar› zorlamak için de karfl› bir kampanya bafllat›lm›flt›r (Tucker, 2000, s. 408).

Endeksleme Politikalar› Ekonomide gelece¤e yönelik belirsizliklerin yo¤un olarak yafland›¤› dönemlerde, ücretlerin belirlenmesinde önemli güçlükler ortaya ç›kmaktad›r. Bu dönemlerde ücretin sat›nalma gücünün korunmas›, enflasyon oran› ve döviz kurlar›ndaki de¤iflmeler gibi baz› de¤iflkenlere endekslenmek suretiyle sa¤lanabilir. Endekslemenin gelirler politikas› aç›s›ndan önemi, enflasyonist beklentilerin yüksek oldu¤u bir dönemde, ücretlerin enflasyon oran›ndan daha fazla artmas›n› önleyerek bir ücret-fiyat sarmal›n› yaratmamak ve gerçek ücret seviyesini korumakt›r. Endeksleme, enflasyonun ücretin al›m gücü üzerinde do¤uraca¤› olumsuzluklara karfl› bir koruma olarak görülebilir. Endekslemenin de, di¤er gelirler politikas› araçlar›nda oldu¤u gibi, k›sa dönemli uygulanmas›nda uygulanmas›nda yarar vard›r. Çünkü fi yatlar genel seviyesindeki art›fl›n otomatik olarak ücretlere yans›t›lmas› bir ücret-fi yat sarmal›na neden olabilir. D›flsal etkenlerden dolay› ya da ithal hammadde fiyatlar›nda meydana gelen art›fllar ücret-fiyat etkileflimini h›zland›r›r. Böyle bir durumda endeksleme ücret-fiyat sarmal› yarat›r (Ataman, 1997, s.62).

Vergilendirmeye Dayal› Gelirler Politikas› Ücret-fiyat sarmal›na son vermek için kullan›labilecek politikalardan birisi de vergilendirmeye dayal› gelirler politikas›d›r. Bu politikan›n sundu¤u temel çözüm, maliye politikas›n›n temel araçlardan birisi olan vergilendirmeyi kullanarak enflas yonist olmayan ücret art›fllar›n› bu yolla ödüllendirip teflvik etmek; aksi uygulamalar› da yine vergiler arac›l›¤›yla cezaland›rmakt›r. Enflasyonla mücadelede vergi teflvi¤ine dayal› gelirler politikas›, ücret-fiyat sarmal›n› k›rmakta etkili bir politika olsa da uygulamada bir tak›m güçlükleri ve olumsuzluklar› da beraberinde getirmektedir. ‹lk olarak, bu konuda bir tak›m ida- güçlükler bulunmaktad›r. Örne¤in, binlerce firman›n bu konuda de¤erlendirilip ri güçlükler ri denetlenebilmesi oldukça güçtür. ‹kincisi, kamunun ürün fiyatlar›na yönelik hiçbir giriflimi olmamas›na ra¤men sendikan›n ücret talebine karfl› direnen iflvereni düflük vergi ile ödüllendirmesi, sendikac›lar›n ve sendika üyelerinin do¤al olarak tepkisine yol açabilir. Son olarak da, iflçilerine belirlenen enflasyon oran›n›n üstünde ücret veren ve bu nedenle de vergi oran› yükselen iflverenlerin maliyetlerinde meydana gelen art›fllar› fiyatlara yans›t›p tüketicilere aktarabilme ihtimalidir (Biçerli, 2000, s. 493).


ENFLASYON VE ‹fiS‹ZL‹K ‹L‹fiK‹S‹: PHILIPS E⁄R‹S‹ ‹ktisat politikas›n›n temel amaçlar›ndan birisi fiyat istikrar› iken, bir di¤eri de tam sa¤lanmas›d›r. Ancak, bu iki amaç birbiriyle çeliflmektedir. Bu durum istihdam›n sa¤lanmas›d›r. istihdam›n karfl›s›nda ya fiyat istikrar›na öncelik verip, iflsizli¤in artmas› kabul edilecek, ya da iflsizlik oran›n›n afla¤›lara çekilmesi için fiyat istikrar›ndan ödün verilecek, yani enflasyonun artmas›na raz› olunacakt›r. A.W. Philips, enflasyonla ya da parasal ücretlerdeki art›fl oran› ile iflsizlik aras›ndaki iliflkiyi incelemifl ve bu iliflkiyi, kendi ad›yla an›lan e¤ri ile ortaya koymufltur. Enflasyon-iflsizlik iliflkisini ortaya koyabilmek için Keynesyen iktisatç›lar taraf›ndan kullan›lan temel bir kavram niteli¤inde olan Philips e¤risi, iktisat politikas› kararlar› alanlara, enflasyonla iflsizlik aras›nda farkl› tercihler sunmaktad›r. Buna göre, daha yüksek veya daha düflük bir enflasyon cinsinden bir maliyete katlanarak, daha düflük veya daha yüksek bir iflsizlik oran› elde edebilmek için talebi destekleyici veya k›s›c› önlemler al›nabilir. Philips e¤risinin tarihsel olarak üç farkl› aflamadan geçti¤ini söyleyebiliriz. Birincisi, enflasyon oran› ile iflsizlik aras›nda ters yönlü ve istikrarl› bir iliflkinin bulundu¤u varsay›m›ndan varsay›m›ndan hareketle, Philips ve Lipsey taraf›ndan Philips e¤risi kavram›n›n flekillendirildi¤i ilk aflamad›r. ‹kinci aflamay›, Philips e¤risinde k›sa ve uzun dönem ayr›m› yapan Friedman ve Phelps taraf›ndan yöneltilen elefltiriler oluflturmaktad›r. Üçüncü aflamada ise, Philips e¤risine rasyonel beklentiler okulunca yap›lan ve enflasyonla iflsizlik oran› aras›nda sistematik bir iliflkinin olmad›¤›n› iddia eden elefltiriler yer almaktad›r (Y›ld›r›m, 1999, s. 395). fiimdi bu aflamalar› s›ras›yla incelemeye çal›flal›m:

Philips ve Lipsey Modelleri Philips Modeli Parasal ücretlerle iflsizlik oran› aras›ndaki iliflki, 1958 y›l›nda Avustralyal› iktisatç› A.W. Philips taraf›ndan incelenmifltir. ‹ngiltere’de 1861-1957 döneminde iflsizlik ile parasal ücretlerdeki de¤iflmeler aras›ndaki iliflkiyi araflt›ran Philips, bu iki de¤iflken aras›nda ters yönlü bir iliflkinin bulundu¤u, iflsizlik oran› %5.5 olunca enflasyon oran›n›n s›f›r oldu¤u sonucuna ulaflm›flt›r. Philips e¤risi olarak ifade edilen negatif e¤imli e¤ri, iflsizlik oran› ile enflasyon oran› aras›nda bir de¤ifl-tokufl oldu¤unu ve dolay›s›yla da daha yüksek bir enflasyon oran› karfl›l›¤›nda iflsizli¤i azaltmak ya da tam tersini yapman›n mümkün oldu¤unu ifade etmektedir. Yandaki orijinal Philips e¤risinde, fiekil 15.2. dikey eksende parasal ücretteki oranDw Orjinal w= w sal de¤iflim, yatay eksende de iflsizlik Philips E¤risi B i w2 oran› yer almaktad›r. fiekle göre, ifl k e d e sizlik oran› yükseldikçe parasal ücret r m e i fl l t ¤ lerdeki art›fl oran› azalmaktad›r. Yine e e r d c flekle göre, iflsizlik oran› %5.5 iken pa ü e l d w1 a z A s ü rasal ücretler de¤iflmemekte ve para a y r a sal ücretler, iflsizlik oran› düflerken da P U 0 ha h›zl›, iflsizlik oran› artarken ise daU0 ‹flsizlik oran› 5,5 ha yavafl yükselmektedir. 1960’l› y›llarda Nobel ödüllü iktisatç›lar Paul Samuelson ve Robert So-

241

242


Philips E¤risi: Enflasyon ve iflsizlik oranlar› aras›ndaki ters yönlü iliflkiyi gösteren bir e¤ridir.

low, Philips e¤risini ekonomi politikas›n›n önemli bir analiz arac› haline getirmifllerdir. Samuelson ve Solow çal›flmalar›nda Philips e¤risini parasal ücretteki de¤iflme yerine enflasyon oran› ile iflsizlik oran› aras›ndaki iliflkiyi ifade eden bir kavrama dönüfltürmüfllerdir. Ayn› zamanda, Philips e¤risi ekonomi politikalar›n› haz›rla yanlara farkl› iflsizlik ve enflasyon oranlar›n›n kombinasyonlar›n› içeren çeflitli alternatifler sunan bir araç olarak da yorumlanm›flt›r.

Lipsey’in Talep Fazlas› Modeli A.W. Philips’in, ampirik gözlemlere dayanarak elde etti¤i Philips e¤risinin teorik temelleri R.Lipsey taraf›ndan oluflturulmufltur. Lipsey, kurdu¤u emek piyasas› modelini iki fonksiyon kullanarak Philips e¤risi ile iliflkilendirmektedir. Bunlar: emek talep fazlas› ile parasal ücretlerdeki de¤iflme aras›ndaki pozitif bir iliflkiyi gösteren ücret ayarlama fonksiyonu ile emek talep fazlas› ile iflsizlik oran› aras›ndaki negatif iliflkiyi gösteren fonksiyondur. Buna göre, emek talep fazlas› büyüdükçe ücret haddindeki art›fl h›zlanacakt›r. Emek talebi ve arz› eflitken, yani emek talep fazlas›n›n s›f›r oldu¤u durumda, parasal ücret sabit kalacakt›r. Lipsey, modelinde emek talep fazlas› ile iflsizlik oran› aras›nda ters yönlü bir iliflki kurmufl, tüm iflsizli¤in geçici (friksiyonel) iflsizlikten ibaret oldu¤u iflsizlik oran›n› tam istihdam durumu kabul ederek, bu iflsizlik durumunda talep fazlas›n›n s›f›r oldu¤unu varsaym›flt›r. Buna göre, emek talep fazlas›n›n artmas› iflsizlik oran›n› azaltaca¤› gibi talep fazlas›ndaki bir azal›fl da iflsizlik oran›n› artt›racakt›r. Philips e¤risi, bu iki fonksiyonun birlefltirilmesiyle elde edilmektedir. fiekil 15.3.

Lipsey’ in Philips E¤risinin Elde Edilmesi

w

x

i k e d › r n e a r l t o e r e c ü m fl l i a ¤ s e a d r a P

› p n e a l r a t o k › s e l a z m a E f

w0

0

x x0 Emek talep fazlas› (a) w

0

U* (b)

U ‹flsizlik oran›

i k › e n t t a e r r o c ü e l m fl a i s ¤ a e r a d P

0

U* (c)

U ‹flsizlik oran›

Yukar›daki fleklin (a) k›sm›nda parasal ücretteki de¤iflme ile emek talebi fazlas› aras›nda, (b) k›sm›nda ise emek talebi fazlas› ile iflsizlik oran› aras›ndaki iliflki görülmektedir. fieklin (c) k›sm›nda ise (a) ve (b)’ deki iliflkilerden yararlan›larak ücret enflasyonu ile iflsizlik aras›ndaki iliflki elde edilmifltir.

243


Do¤al ‹flsizlik Oran› Hipotezi ve Philips E¤risi Philips e¤risi, 1960’lar›n sonlar›ndan itibaren baflta Milton Friedman olmak üzere taraf›ndan fliddetle elefltirilmeye bafllanm›flt›r. Bu elefltirilerin hareket Parasalc›lar taraf›ndan Parasalc›lar noktas› ise, Philips e¤risinde iflsizlikle enflasyon aras›ndaki iliflkinin nominal ücret üzerinden kurulmufl ve dolay›s›yla da emek arz›n›n nominal ücretin bir fonksiyonu oldu¤unun kabul edilmifl olmas›d›r. Bu yaklafl›m›n yetersizli¤i anlafl›l›nca, iktisatç›lar emek arz›n›n reel ücretin bir fonksiyonu oldu¤unu, ancak gerçekleflen fi yat düzeyi konusunda tam bir bilgiye sahip olmayan iflçilerin beklenen fiyat düze yi üzerinden emeklerini arz ettiklerini ett iklerini kabul etmifllerdir. Özellikle M. Friedman ve E. Phelps taraf›ndan, enflasyonist beklentilerin etkilerini göz önüne almayan Philips e¤risi yorumuna karfl›l›k, de¤iflen enflasyonist beklentilerin hesaba kat›lmas› halinde, Philips e¤risinin uzun dönemde istikrarl› olma yaca¤›, e¤ri üzerinde bir noktan›n seçilmesi ile belirlenen enflasyon oran›n›n, bir uyum döneminden sonra yeni bir beklenen enflasyon oran›na ve Philips e¤risinin kaymas›na neden olaca¤› ileri sürülmüfltür. Yandaki flekilde, ekonomi birinci dönemde SRPC 1 n o › (k›sa dönem Philips e¤risi) y n ) s a LRPC (Uzun dönem Philips e¤risi) a r ( l üzerindeki A noktas›nda, f n o E gerçekleflen iflsizlik oran› D p1=%10 do¤al iflsizlik oran›na (%5,5), gerçekleflen enflasyon oran› da beklenen enflasyon oraB C p1=%5 n›na eflit ve s›f›rd›r ( p1=0). ‹kinci dönemde geniflletici para ve maliye politikalar› izA U *=%5,5 0 U=%4 U ‹flsizlik oran› lenerek toplam talebin artSPRC2 mas› ve iflsizli¤in %4’e düflüSPRC1 (p2=%5) (p1=0) rülmesi isteniyorsa, ekonomi SRPC1 üzerindeki B noktas›na gelir ve enflasyon oran› %5 olur. Fiyatlar›n %5 artmas› enflasyon beklentilerinin ayarland›¤› bir ö¤renme süreci bafllat›r ve Philips e¤risi SRPC2’ye do¤ru kayar. SRPC2 Philips e¤risi üzerinde beklenen enflasyon oran› %5’tir ve iflsizlik oran› C noktas›nda do¤al orana (%5,5) eflittir. ‹flsizli¤in %4’te tutulmas› enflasyon oran›n›n %10’a ç›kmas›yla mümkündür. Bir baflka deyiflle, geniflletici politika ekonominin uzun dönemde A noktas›ndan C noktas›na hareket etmesine yol açar. ‹flsizli¤i do¤al oran›n›n alt›nda tutmaya yönelik her giriflim enflasyonun artmas›na yol açmaktad›r. K›sa dönem Philips e¤rileri üzerindeki A ve C noktalar› beklenen ve gerçekleflen enflasyon oranlar›n›n eflitlendi¤i ve iflsizli¤in do¤al iflsizlik oran›na eflit oldu¤u noktalar›n bileflimi uzun dönem Philips e¤risini meydana getirmektedir. Do¤al iflsizlik oran› hipotezi, özetle flu flekilde ifade edilebilir: K›sa dönemde iflsizlik ve enflasyon oranlar› aras›nda bir de¤ifl-tokufl olabilir. Ancak bu, enflasyon oran›n›n bütünüyle öngörülemedi¤i ve dolay›s›yla ücret art›fllar›na yans›t›lamad›¤› yans›t›lamad›¤› durumlarda söz konusu olabilir. Örne¤in, para miktar›ndaki bir geniflleme ile ekonomideki iflsizlik oran›nda bir düflme olsa da, bu geçici bir durumdur. Çünkü, bir süre sonra bekleyifller gerçekleflen fiyat art›fllar›n› yakalayacak ve ekonomi do¤al iflsizlik oran›na dönmekle kalmay›p enflasyon oran› da yükseltilmifl olacakt›r. Özel p

fiekil 15.4.

Uyarlanabilir Bekleyifller ve Uzun Dönem Philips E¤risi

244


Uyarlanabilir Bekleyifller Hipotezi: ‹nsanlar›n enflasyon beklentilerinin geçmifl enflasyon oranlar›na dayand›¤›n› ileri süren bir teoridir.

likle Friedman’a göre, bundan ç›kacak iktisat politikas› önerisi aç›kt›r: ‹ktisat politikas› uygulay›c›lar› ekonomideki iflsizlik oran›n› baz› zorlamalarla, örne¤in parasal genifllemelerle, düflürmeye çal›flmamal›d›rlar. çal›flmamal›d›rlar. Yap›lmas› gereken, ekonomideki parasal de¤iflkenlerin, ekonominin do¤al büyümesine büyümesine göre ve sabit bir oranda artt›r›lmas›d›r (Uygur, 1983, s. 12).

SIRA S‹ZDE

Parasalc›lar›n, Philips e¤risine getirmifl olduklar› elefltirilerin hareket noktas› nedir?

3

Rasyonel Beklentiler Hipotezi: ‹nsanlar›n gelece¤e iliflkin beklentilerini olufltururken ortaya ç›kabilecek yan›lg›lar›n sürekli olmay›p uzun dönemde söz konusu olmayaca¤›n› ileri süren teoridir.

Rasyonel Beklentiler ve Philips E¤risi J.F.Muth, R.Lucas ve T.J.Sargent gibi Rasyonel beklentiler hipotezinin teorisyenleri, enflasyonist beklentilerin de di¤er tüm beklentiler gibi, plan yaparken elde edilebilir tüm bilgilerin avantaj›n› kullanmak isteyen ak›ll› insanlar taraf›ndan oluflturuldu¤unu söylerler. Onlara göre, beklentiler rasyoneldir ve bu beklentilerdeki yan›lg›lar sürekli olmay›p uzun dönemde yoktur. Beklentilerdeki yan›lg›lar ancak makro düzeydeki bilgilerin zaman›nda elde edilememesinden kaynaklanmaktad›r. kaynaklanmaktad›r. Rasyonel beklentiler hipotezine göre, insanlar enflasyonu tahmin ederken, uyarlanabilir beklentiler teorisinde ifade edildi¤i gibi, yaln›zca geçmifl y›l›n enflas yon oran›n› göz önünde tutarak, basit bir biçimde düflünmezler. Her birisinin kris- tal küresi bulutlu küresi bulutlu olmas›na ra¤men, insanlar ak›ll›d›rlar ve ekonominin iflleyifli konusunda bilgi sahibidirler. Dolay›s›yla, sadece geçmifl dönemin ve bugünün fiyat de¤iflmelerine bakmazlar, ayn› zamanda bütçe aç›klar› ya da para arz›ndaki de¤iflimin gelecek y›l›n enflasyon oran› üzerinde yarataca¤› etkileri de göz önünde tutarlar (Tucker, 2000, s. 404). Sonuç olarak, Rasyonel beklentiler hipotezine göre, para ve maliye politikalar›ndaki iflsizli¤i azaltmaya yönelik sistematik ve tahmin edilebilir genifllemeler hiçbir fayda sa¤lamad›¤› gibi daha yüksek bir enflasyonu da beraberinde getirece¤i için ekonomiye büyük oranda zarar verir. Dolay›s›yla, ekonomi kendi haline b›rak›l›r ve aktif iktisat politikalar›yla müdahale edilmezse, edilmezse, piyasalar her konuda en iyi çözümü getirir.

Enflasyonu H›zland›rmayan H›zland›rmayan ‹flsizlik Oran› (NAIRU) 1970’lerde yaflanan, yüksek iflsizlik ve enflasyonun ayn› anda varoldu¤u bir ortam› ifade eden stagflasyon olgusu, iktisatç›lar›n istikrarl› bir Philips e¤risinin varl›¤› konusundaki görüfllerini büyük ölçüde de¤ifltirmelerine yol açm›flt›r. Baz› Keynesci iktisatç›lar, yaflanan bu geliflmeler karfl›s›nda, enflasyon ve iflsizlik aras›ndaki iliflki konusunda Parasalc› ve Keynesyen görüflleri bir senteze tabi tutarak Philips e¤risini yeniden yorumlam›fllard›r. Bu kapsamda, Keynesyen iktisatç›lardan Franco Modigliani ve Lucas Papademos, NAIRU (Non-Accelarating Inflation Rate of Unemployment) kavram›n› ortaya atm›fllard›r. E¤er bir ekonomide iflsizlik oran›, istikrarl› bir enflasyon oran›n› sa¤layan NAIRU’dan daha düflükse, enflasyon yükselme e¤ilimine girecek, tersine cari iflsizlik oran› NAIRU’dan daha yüksek bir düzeyde ise enflasyon düflme e¤ilimi gösterecektir. Son y›llarda NAIRU kavram›n›n yeniden gündeme gelmesinde en önemli etken, bunun geliflmifl ülkelerin ço¤unda para politikalar›n›n yönlendirilmesinde yönlendirilmesinde temel gösterge olarak kabul edilmesidir (fi›klar, 1999, s. 6). NAIRU kavram›n›n iktisat politikalar› aç›s›ndan ortaya koydu¤u en önemli bulgu ise, talep yönetimi politikalar›n›n iflsizli¤i önlemeye yönelik olumlu etkilerinin k›sa dönemli olaca¤›, uzun dönemde ise bu politikalar›n enflasyonist etkilerinin kaç›n›lmaz olaca¤›d›r.

245


Friedman ve Phelps’in gelifltirdi¤i, enflasyonun istikrarl› bir seyir izledi¤i ve tam istihdam düzeyi ile uyumlu, emek ve mal piyasalar›n›n dengede oldu¤u iflsizlik oran› olarak kabul edilen do¤al iflsizlik oran› ile NAIRU genelde efl anlaml› kavramlar olmakla birlikte aralar›nda bir tak›m farkl›l›klar da bulunmaktad›r. Bir kere, do¤al iflsizlik oran› bir denge de¤eri olarak tan›mlanm›flt›r. Buna karfl›l›k NAIRU, istatistiksel bir de¤er olarak önerilmifltir. Daha da önemlisi NAIRU teorisi düflük iflsizli¤in, iflsizli¤in nedenlerinden ve özellikle para politikas›ndan ba¤›ms›z bir biçimde enflasyonun artmas›na neden olaca¤›n› belirtmektedir. Bir di¤er önemli farkl›l›k da, NAIRU’nun k›sa dönemde do¤al iflsizlik oran›ndan daha fazla dalgalanma göstermesidir. Dura¤an bir enflasyon oran› ile uyumlu olan iflsizlik oran› zaman içinde önemli ölçüde de¤iflebilir. Örne¤in, e¤er hava flartlar› g›da fi yatlar›n›n yükselmesine neden olmuflsa, dura¤an bir enflasyon oran› ile uyumlu olan iflsizlik oran› yükselecek, k›sa dönem NAIRU artacakt›r. Bunun tersine verimlilikte meydana gelen art›fllar fiyatlar üzerinde afla¤› do¤ru bask› oluflturarak k›sa dönem NAIRU’nun azalmas›n› sa¤lar. Oysa do¤al iflsizlik oran›, emek piyasas›n› tan›mlayan yap›sal faktörlere ba¤l› oldu¤undan zaman içinde de¤iflimi daha ya vaflt›r (Biçerli, 2000, s. 515). NAIRU kavram›n›n, iktisat politikalar› aç›s›ndan ortaya koydu¤u en önemli bulgu nedir?

SIRA S‹ZDE

4

246


Özet  AMAÇ

1

Enflasyon ile ücretler aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?

• Önemli bir maliyet maliyet unsuru unsuru olan ücretle ücretlerin, rin, enflasenflas yonun bafllamas›nda ve h›zlanmas›ndaki etkisi iktisatç›lar aras›nda tart›fl›lan son derece önemli bir konudur. Maliyet enflasyonunun nedeni olarak ücretlerdeki art›fllar› gösterenlere göre, maliyet enflasyonunu bafllatan neden, parasal ücret art›fl oran›n›n eme¤in verimlilik art›fl oran›ndan daha h›zl› bir biçimde art›yor olmas›d›r. Artan maliyetler fiyatlara yans›d›¤›nda ise enflasyon artar. Ancak, maliyetlerdeki art›fl enflasyonun artmas›nda tek bafl›na yeterli olmaz. Ücretler artarken kârlar ayn› oranda düflerse, fiyatlar yükselmez, dolay›s›yla enflasyon artmaz. Ayn› flekilde, maliyet enflasyonunun sürebilmesi için para arz›n›n da artmas› gerekir. Artan maliyetler karfl›s›nda hükümet emisyon hacmini geniflleterek talebi özendirici bir politika izlemezse, maliyet enflasyonu süreci ifllemez. fiunu da belirtmek gerekir ki, maliyet enflasyonu her zaman bir ücret enflasyonu de¤ildir. Ücretler d›fl›nda, iflletmelerin fiyat politikalar›, iflletme için maliyet unsuru olan di¤er girdi ve hammadde fiyatlar›ndaki art›fllar ya da döviz kurlar›ndaki afl›r› de¤erlenmeler de mali yet enflasyonuna neden olabilir.  AMAÇ

2

Ücret-fiyat sarmal› nedir?

• Fiyat art›fllar›, art›fllar›, ücret art›fllar›n› art›fllar›n› ve ve ücret art›fllar› da maliyetler yoluyla fiyatlar› yükseltti¤inde, genellikle bir ücret-fiyat sarmal› ortaya ç›kmaktad›r. Ücretfiyat sarmal› basitçe flu flekilde ifade edilebilir: Sendikalar artan yaflam maliyetlerini karfl›layabilmek için daha fazla ücret art›fl› talep ederler. Firmalar bundan dolay› artan üretim maliyetlerini karfl›layabilmek için mallar›n fiyatlar›n› daha fazla artt›r›rlar. Hükümetler bir durgunluk ortam›ndan sak›nmak için fiyat ve ücretlerdeki bu art›fllar› daha fazla para basarak desteklerler. Böylece, fiyat ve ücret art›fllar› h›zlan›r ve enflasyon yükselir.  AMAÇ

3

Gelirler politikas› nedir ve bafll›ca araçlar› nelerdir?

• Gelirler Gelirler politikas›, politikas›, gerçek gerçek ücretlerd ücretlerdeki eki art›fl›, art›fl›, emek verimlili¤indeki art›flla s›n›rlamak suretiyle, gelir ve istihdam›n geliflmesini uygun fiyat istikrar›yla sa¤la yacak koflullar› oluflturmaya yard›mc› olan politik önlemlerdir. Gelirler politikas›n›n bafll›ca araçlar› flunlard›r: Ücret-fiyat kontrolleri, ücret-fiyat rehberli¤i, endeksleme politikalar› ve vergilendirmeye da yal› gelirler politikalar›.

Enflasyon ve iflsizlik aras›nda nas›l bir iliflki bulunmaktad›r? 4 • ‹ktisa ‹ktisatt politikas›n politikas›n›n ›n temel amaçl amaçlar›nda ar›ndan n birisi fiyat birisi fiyat istikrar› iken, istikrar› iken, bir di¤eri de tam istihdam›n sa¤lanmas›d›r. Ancak, bu iki amaç birbiriyle çeliflmektedir. Bu durum karfl›s›nda ya fiyat istikrar›na öncelik verip, iflsizli¤in artmas› kabul edilecek, ya da iflsizlik oran›n›n afla¤›lara çekilmesi için fiyat istikrar›ndan ödün verilecek, yani enflasyonun artmas›na raz› olunacakt›r.

 AMAÇ

Philips e¤risi neyi anlat›r ve günümüze kadar hangi aflamalardan geçmifltir? 5 • A.W. Philips, Philips, enflasy enflasyonla onla ya da parasal parasal ücretle ücretlerderdeki art›fl oran› ile iflsizlik aras›ndaki iliflkiyi incelemifl ve bu iliflkiyi, kendi ad›yla an›lan e¤ri ile ortaya koymufltur. Enflasyon-iflsizlik iliflkisini ortaya koyabilmek için Keynesyen iktisatç›lar taraf›ndan kullan›lan temel bir kavram niteli¤inde olan Philips e¤risi, iktisat politikas› kararlar› alanlara, enflasyonla iflsizlik aras›nda farkl› tercihler sunmaktad›r. Buna göre, daha yüksek veya daha düflük bir enflasyon cinsinden bir maliyete katlanarak, daha düflük veya daha yüksek bir iflsizlik oran› elde edebilmek için talebi destekleyici veya k›s›c› önlemler al›nabilir. • Philip Philipss e¤risinin, e¤risinin, tarihsel tarihsel olarak olarak üç farkl› farkl› aflamadan aflamadan geçti¤ini söyleyebiliriz. Birincisi, enflasyon oran› ile iflsizlik aras›nda ters yönlü ve istikrarl› bir iliflkinin bulundu¤u varsay›m›ndan hareketle Philips ve Lipsey taraf›ndan Philips e¤risi kavram›n›n flekillendirildi¤i ilk aflamad›r. ‹kinci aflamay›, Philips e¤risinde k›sa ve uzun dönem ayr›m› yapan Friedman ve Phelps taraf›ndan yöneltilen elefltiriler oluflturmaktad›r. Üçüncü aflamada ise, Philips e¤risine rasyonel beklentiler okulunca yap›lan ve enflasyonla iflsizlik oran› aras›nda sistematik bir iliflkinin olmad›¤›n› iddia eden elefltiriler yer almaktad›r.

 AMAÇ


Kendimizi S›nayal›m 1. Maliyet enflasyonu ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Maliyet enflasyonu, her zaman bir ücret enflasyonu de¤ildir. b. Maliyet enflasyonunun sürebilmesi için para arz›arz›n›n da artmas› gerekir. c. Ücretler artarken kârlar ayn› oranda düflerse fiyatlar yükselmez. d. ‹flletmelerin fiyat fiyat politikalar› politikalar› maliyet maliyet enflasyonuna neden olabilir. e. Maliyetlerdeki art›fl tek bafl›na enflasyonu artt›r›c› bir etki yapar.

2. Afla¤›dakilerden hangisi gelirler politikas›n›n bafll›ca araçlar› aras›nda yer almaz? a. Ücret ve fiyat rehberli¤i b. Ücret ve fiyat kontrolleri c. Hanehalk› tüketim harcamalar› d. Endeksleme politikalar› e. Vergilendirme

3. Afla¤›dakilerden hangisi ücret ve fiyat kontrollerinin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Ücret ve fiyat sarmal›n› sarmal›n› önlemeye yönelik bir politika olmas› b. Yasal zorunluluk esas›na dayanmas› c. K›sa süreli olmas› d. Genellikle, ola¤and›fl› ekonomik koflullarda baflvurulmas› e. Piyasada arz talep dengesini sa¤lamas›

4. Philips e¤risi bir ekonomideki hangi iki de¤iflken aras›ndaki iliflkiyi anlat›r? a. ‹flsizlik oran› ile gayrisafi milli has›la b. Enflasyon ve iflsizlik oranlar› c. Enflasyon ve faiz oranlar› d. ‹flsizlik ve faiz oranlar› e. Enflasyon ve ücretler

5. Philips e¤risinin ilk teorik temelleri kim taraf›ndan at›lm›flt›r? a. b. c. d. e.

E. Phelps M. Friedman R. Lipsey R. Lukas J. Sargent

247

6. Rasyonel beklentiler hipotezine göre afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. ‹nsanlar ekonominin iflleyifli konusunda bilgi bilgi sahibi de¤ildir. b. ‹nsa ‹nsanlar nlar gelece gelecek k y›l›n y›l›n enflasyon enflasyon oran›n› oran›n› tahmin tahmin ederken sadece geçmifl y›l›n enflasyon oran›na bakmazlar. c. ‹flsizli¤i azaltmak için para para arz› artt›r›lmal›d›r. d. ‹flsizli¤i azaltmak için maliye politikalar›na a¤›rl›k verilmelidir. e. ‹flsizli¤i azaltmak için aktif iktisat politikalar› izlenmelidir.

7. Uyarlanabilir bekleyifller hipotezine göre, insanlar›n enflasyon beklentileri afla¤›dakilerden hangisine dayan›r? a. Beklenen bütçe aç›klar›na b. ‹zlenen maliye politikalar›na c. ‹zlenen istihdam politikalar›na d. Para arz›ndaki genifllemelere e. Geç Geçmifl mifl enf enflas lasyon yon ora oranla nlar›n r›naa

8. Afla¤›dakilerden hangisi Parasalc›lar›n Philips e¤risine yönelttikleri elefltirilerin temel nedenidir? a. Enflasyon-iflsizlik iliflkisinin nominal ücret üzerinden kurulmufl olmas› b. Enflasyon-iflsizlik iliflkisinin iliflkisinin reel ücret üzerinden kurulmufl olmas› c. Enflasyonun do¤al iflsizlik oran›nda s›f›r s›f›r olmas› d. Enflasyonun do¤al iflsizlik oran›nda %5.5 olmas› e. Enflasyonun parasal ücretlerdeki art›flla hiçbir ilifliliflkisinin olmamas›

9. NAIRU afla¤›dakilerden hangisidir? a. b. c. d. e.

Uzun dönem enflasyon oran› Uzun dönem iflsizlik oran› Y›ll›k ortalama enflasyon oran› Enflasyonu h›zland›rmayan iflsizlik oran› Ücret-fiyat sarmal›

10. Bir ekonomide yüksek iflsizlik ve enflasyonun birarada olmas› durumuna ne ad verilir? a. Enflasyon b. Devalüasyon c. Stagnasyon d. Ücret-fiyat sarmal› e. Stagflasyon

248

“


Yaflam›n ‹çinden Çal›flanlar›n maafl› kufla döndü Memurun, Temmuz 1999’da ortalama 1 Dolar 48 Cent olan saat ücreti bu ay 99 Cent’e gerilerken, üç y›lda dolar baz›ndaki erime yüzde 32.6 olarak gerçekleflti 22/07/2002

Radikal

AA - ANKARA - Memurlar›n saat ücretinde Dolar baz›nda 3 y›lda ortalama yüzde 32.6 oran›nda kay›p oldu¤u aç›kland›. Krizden ç›kma belirtileri görülen imalat sanayiinde ise istihdamda art›fl görülürken ücretler geriledi. Ba¤›ms›z Kamu Görevlileri Sendikalar› Konfederasyonu (BASK) taraf›ndan yap›lan araflt›rmaya göre, en düflük kademede maafl alan memurun saat ücreti Temmuz 1999’da 1 Dolar 48 Cent iken, Temmuz 2002'de saat ücreti, 49 Cent kay›pla 99 Cent’e indi. BASK araflt›rmas›nda dolar baz›nda memurlar›n saat ücretinde 3 y›lda ortalama yüzde 32.6 kay›p oldu¤u belirtilerek, 3 y›lda memurlar›n her bir çal›flma saatinde ücretinin üçte birini kaybetti¤i savunuldu. Araflt›rmaya göre, Temmuz 1999 ile Temmuz 2002 tarihlerini kapsayan üç y›ll›k dönem içinde, çal›flt›¤› her saat için birinci derece dördüncü kademede bulunan flube müdürünün 1 dolar, mühendisin 1 Dolar 12 Cent, hâkimin 1 Dolar 63 Cent, doktorun 1 Dolar 21 Cent kayb› oldu.

Yararlan›lan Kaynaklar Aksu, Ö. A. (1996). “Toplumsal Anlaflma Çerçevesinde Gelirler Politikas›”, Prof. Dr. Sabahattin ZA‹M’e Arma¤an, ‹stanbul. Ataman, B. (1997). “Neo Keynesci Bölüflüm Teorisi : Ücret-Fiyat Sarmal› ve Gelirler Politikas›”, Prof. Dr. Oral SANDER’e Arma¤an. Biçerli, M. K. (2000). Çal›flma Ekonomisi, ‹stanbul. Caravale, G. (1997). Some Notes on Inflation and Employment : Incomes Policy and the Perspective of the European Monetary Union, International Ad vences in Economic Research, Vol. 3, Issue 2. Lordo¤lu, K., Özkaplan, N. ve Törüner, M. (1999) Çal›flma ‹ktisad›, ‹stanbul. fi›klar, ‹., Gerek, S., Kaya A. (1999). Nairu : Teori, Elefltiri ve Türkiye Uygulamas›, Eskiflehir. Tucker, I. B.(2000). Macroeconomics for Today, South Western College Publishing. Y›ld›r›m,, K.-Karaman, D. (1999). Makroekonomi, Y›ld›r›m Eskiflehir.

”


249



1. e

S›ra Sizde 1 Hay›r. Maliyetlerdeki art›fl giriflimcilerin karlar›ndaki bir azal›flla karfl›lan›yor ve fiyatlara yans›t›lm›yorsa, talep ya da para arz›nda bir art›fl yoksa, maliyet enflasyonu süreci bafllamaz.

2. c 3. e 4. b 5. c 6. b 7. e 8. a 9. d 10.. e 10

Ayr›nt Ayr› nt›l ›l›› bil bilgi gi iç için in “E “Enf nfla lasy syon on ve Üc Ücre retl tler er”” kon konuusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilgi gi iç için in “Ü “Ücr cret et-F -Fiy iyat at Sa Sarm rmal al›› ve ve Gel Gelir ir-ler Politikas›” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bi bilg lgii iç için in “Ü “Ücr cret et-F -Fiy iyat at Ko Kont ntro roll ller eri” i” ko ko-nular›na bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bilg bilgii için için “En “Enfl flas asyo yon n ve ‹fls ‹flsiz izli lik k ‹lifl ‹liflki kisi si”” konular›na bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilgi gi iç için in “L “Lip ipse sey’ y’in in Ta Tale lep p Faz Fazla las› s› Mo Mode de-li” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilgi gi iç için in “R “Ras asyo yone nell Bek Bekle lent ntil iler er ve Ph Phiilips E¤risi” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilgi gi iç için in “D “Do¤ o¤al al ‹fl ‹flsi sizl zlik ik Or Oran an›› Hip Hipot otez ezii ve Philips E¤risi” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bil bilgi gi iç için in “D “Do¤ o¤al al ‹fl ‹flsi sizl zlik ik Or Oran an›› Hip Hipot otez ezii ve Philips E¤risi” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt nt›l ›l›› bi bilg lgii iç için in “E “Enf nfla lasy syon onu u H› H›zl zlan and› d›rm rmay ayan an ‹flsizlik Oran›” konusuna bak›n›z. Ayr› Ay r›nt› nt›l› l› bil bilgi gi içi için n “Enf “Enfla lasyo syon n ve ‹fls ‹flsiz izli lik k ‹lifl ‹liflki kisi si”” konusuna bak›n›z.

S›ra Sizde 2 Hay›r. Enflasyonla mücadelede kullan›lan ücret ve fiyat kontrolleri GSMH’n›n önemli ölçüde düflmesine ve böylece de iflsizli¤in daha da artmas›na neden olabilir. Bu durum da durgunlu¤un daha da derinleflmesine ve daha bü yük darbo¤azlara neden olabilir. S›ra Sizde 3 Bu elefltirilerin hareket noktas›, Philips e¤risinde iflsizlikle enflasyon aras›ndaki iliflkinin nominal ücret üzerinden kurulmufl ve dolay›s›yla da emek arz›n›n nominal ücretin bir fonksiyonu oldu¤unun kabul edilmifl olmas›d›r. Özellikle M. Friedman ve E. Phelps taraf›ndan, enflasyonist beklentilerin etkilerini göz önüne almayan Philips e¤risi yorumuna karfl›l›k, de¤iflen enflasyonist beklentilerin hesaba kat›lmas› halinde, Philips e¤risinin uzun dönemde istikrarl› olmayaca¤›, e¤ri üzerinde bir noktan›n seçilmesi ile belirlenen enflasyon oran›n›n, bir uyum döneminden sonra yeni bir beklenen enflasyon oran›na ve Philips e¤risinin kaymas›na neden olaca¤› ileri sürülmüfltür. S›ra Sizde 4 NAIRU kavram›n›n iktisat politikalar› aç›s›ndan ortaya koydu¤u en önemli bulgu, talep yönetimi politikalar›n›n iflsizli¤i önlemeye yönelik olumlu etkilerinin k›sa dönemli olaca¤›, uzun dönemde ise bu politikalar›n enflasyonist etkilerinin kaç›n›lmaz olaca¤›d›r.

250

Sözlük

Sözlük A

Aktif ‹stihdam Politikala Politikalar›: r›: Emek piyasas›n› ve iflçilerin iflle ilgili niteliklerini gelifltirmek ve daha etkin bir emek piyasas›n› teflvik etmeye yönelik politikalar. Aktif Nüfus: 15-64 yafl grubunda olup kurumsallaflmam›fl nüfus. Art›k De¤er: Eme¤in yeniden üretimi için gerekli olan de¤er ile eme¤in yaratt›¤› toplam de¤er aras›ndaki fark. Arz Fazlas›: Emek Arz veya talep e¤rilerindeki kaymaya ba¤l› olarak veri ücret düzeyinde emek arz miktar›n›n emek talep miktar›ndan fazla olmas› durumu. Asgari Ücret: Bir yandan iflçiye sosyal bak›mdan uygun asgari bir yaflam düzeyi sa¤lamaya elveriflli olan, öte yandan da iflverenleri daha düflük ücret ödemekten al›koyan zorunlu niteli¤i olan bir ücret. Ay›r›m: ‹flverenlerin iflçilerin verimlilikleri ile ilgisi olmayan baz› önyarg›lar› nedeniyle baz› iflçi gruplar›n› istihdam etmek istememeleri veya düflük ücret vermeleri. Azalan Verimler Kanunu: Üretim faktörlerinden birisi sabit tutulurken di¤er faktörün miktar› artt›r›ld›¤›nda toplam üründeki art›fl›n bir noktadan sonra azalaca¤›n› ifade eden iktisat kanunu.

B Ba¤›ml›l›k Oran›: Çal›flma ça¤› d›fl›ndaki nüfusun çal›flma ça¤›ndaki nüfusa oran›. Bekleme ‹flsizli¤i Etkisi: Geçici iflsizlik türüdür. Sendikal› sektörde çal›fl›yorken iflsiz kalan bireylerin düflük ücretli sendikas›z sektörde çal›flmak yerine sendikal› sektörde ifl aramas›n› veya sendikas›z sektörde çal›flan bireylerin iflten ayr›l›p beklenen gelirlerin daha yüksek oldu¤u sendikal› sektörde ifl aramas›. Beyin Göçü: E¤itimli ve nitelikli iflgücünün befleri sermayenin getirisi daha yüksek oldu¤undan genelde daha yoksul ülkelerden daha zengin ülkelere göçü. Birlefltirici Pazarl›k: Çözümü halinde her iki taraf›n da kazançl› ç›kaca¤› konular›n görüflüldü¤ü pazarl›k. Brüt Ücret: ‹flçi için iflletmenin kasas›ndan ç›kan ücret. Bugünkü De¤er: Gelecek dönemlerde elde edilecek getiri maliyetlerin bir iskonto oran› ile iskonto edilmesi. Bütçe K›s›t›: Ücret oran› ve ücret d›fl› gelir veri iken bireyin elde edebilece¤i bütün gelir ve çal›flma süresi kombinasyonlar›n› gösteren e¤ri.

D Da¤›t›mc› Pazarl›k: Bir taraf›n kazanc›n›n di¤er taraf›n kayb› oldu¤u konular›n ele al›nd›¤› pazarl›k. Davran›flsal Yap›lanma: Toplu pazarl›k sürecinde taraflar›n birbirlerine karfl› izleyebilecekleri tav›r ve davran›fllar. Denge Ücreti: Emek arz ve talebini eflitleyen ücret. Do¤al ‹flsizlik Oran›: Emek piyasas› dengede iken bile varolan iflsizlik oran›. Do¤al Ücret Teorisi: Ücretlerin düzeyini belirleyen temel etkenin iflçinin do¤al gereksinimleri oldu¤unu ileri süren teori.

E Emek Piyasalar›nda Ekonomik Rant: Belirli bir iflçiye ödenen ücret ile iflçinin piyasada çal›flmaya raz› oldu¤u ücret aras›ndaki fark. Eksik ‹stihdam: ‹stihdam›n sektörel da¤›l›m› içinde tar›m›n a¤›rl›kta oldu¤u, ücretsiz aile iflçilerinin yo¤un olarak bulundu¤u ve iflsizlik sigortas› uygulamas›n›n bulunmad›¤› ülkelerde, iflgücünün gere¤i gibi de¤erlendirilememesinden kaynaklanan önemli bir istihdam sorunu. Eme¤in Marjinal Ürün Geliri (MRPL): Son ifle al›nan iflçinin toplam üründe sa¤lad›¤› art›fl›n parasal karfl›l›¤›. Eme¤in Marjinal Ürünü (MPL): Sermaye sabitken emek girdisinin bir birim artt›r›lmas› sonucunda toplam üründe meydana gelen de¤ifliklik. Emek Piyasas›: Emek arz ve talebinin karfl›laflt›¤› ve eme¤in fi yat› olan ücretin belirlendi¤i piyasa. Emek Talebinin Çapraz Ücret Esnekli¤i: Emek talebinin di¤er üretim faktörlerinin fiyatlar›ndaki de¤iflmelere ne ölçüde duyarl› oldu¤unun göstergesi. Emek Talebinin Ücret Esnekli¤i (Ed): ‹stihdam›n ücret de¤iflmelerine ne ölçüde duyarl› oldu¤unun göstergesi, istihdamdaki oransal de¤iflmenin ücretteki oransal de¤iflmeye bölünmesi ile bulunur. Emek Verimlili¤i: Belirli bir dönemde bir firman›n, ifl kolunun veya ülkenin üretti¤i toplam reel üretim miktar›n›n, bu üretimin elde edilmesi için kullan›lan toplam emek-saat miktar›na oran›. Efl Maliyet Do¤rusu: Sermayenin maliyeti ve ücret oran› veri iken bir firman›n belirli bir miktardaki paras›yla (üretim bütçesi) sat›n alabilece¤i bütün farkl› sermaye ve emek kombinasyonlar›n› gösteren e¤ridir. Efl Ürün E¤risi: Bir firman›n belirli bir miktarda üretimi sa¤layabilmesi için kullanabilece¤i çeflitli emek ve sermaye kombi-

Ç Çal›flma Ça¤›ndaki Nüfus: 15-64 yafllar› aras›ndaki nüfus. Ç›k›fl (exit) Mekanizmas›: Çal›flma koflullar›ndan memnun olmayan iflçilerin çal›flt›klar› ifllerden ayr›larak isteklerine uygun baflka ifllerde çal›flmalar›.

nasyonlar›n› gösteren e¤ri.

Etkin Ücret Teorileri: ‹flçilere çeflitli nedenlerle piyasa ücretinin üzerinde ücret verilmesi durumunda emek verimlili¤inin artaca¤›n› ve bu yolla artan kârlar›n da bunu kolayl›kla telafi edece¤ini ileri süren teoriler.

Sözlük

F Farks›zl›k E¤risi: Üzerindeki her noktada farkl› gelir ve bofl zaman kombinasyonlar› ile ayn› fayda düzeyini gösteren e¤ri.

G Gelir Etkisi: Ücret sabitken gelir de¤iflimine ba¤l› olarak çal›flma süresinin nas›l de¤iflece¤ini gösteren etki.

Gelirler Politikas›: Gerçek ücretlerdeki art›fl›, emek verimlili¤indeki art›flla s›n›rlamak suretiyle, gelir ve istihdam›n geliflmesini uygun fiyat istikrar›yla sa¤layacak koflullar› oluflturmaya yard›mc› olan politik önlemler.

Gerçek Ücret: Ücretin sat›nalma gücü. Geriye Göç: Belirsizlik nedeniyle göçün maliyetlerinin iyi hesaplanamay›fl›ndan kaynaklanan bir durum, göçten umduklar› getiriyi elde edemeyen iflçilerin esas bölgelerine geri dönüflü.

Geriye K›vr›ml› Bireysel Emek Arz E¤risi: Düflük ücret düzeylerinde pozitif, yüksek ücret düzeylerinde negatif e¤imli arz e¤risi.

Göçün Reel Negatif D›flsal D›flsall›klar l›klar›: ›: Göçle birlikte kiflilerin gelirleri artarken gecekondulaflma, suç oranlar›n›n artmas› gibi negatif d›flsall›klara ba¤l› olarak göçün sosyal maliyetinin kiflisel getirilerden fazla olmas›.

Gümrük Tarifeleri: Yurt içi istihdam› ve geliflmekte olan yerli iflkollar›n› korumak amac›yla bir ülkeye ithal edilen mallara konulan vergiler.

I-‹ Ismarlama E¤itim: Geleneksel mesleki e¤itimden farkl› olarak, do¤rudan yap›lacak iflle ilgili, temel ifl bilgisi ve becerilerini içeren, teorik ve pratik bilgilerin ifl bafl›nda bir arada verildi-

251

‹flyerinde Özel E¤itim: Verimlili¤i sadece e¤itimin verildi¤i firmada yükselten, piyasan›n kalan›nda artt›rmayan e¤itim. (Telefon flirketinde kablo operatörlü¤ü gibi) ‹thalat Kotalar›: Yurtd›fl›ndan sat›n al›nacak mallar›n miktar›n›n s›n›rland›r›lmas›.

K K›sa Dönem Emek Talep E¤risi: Sermaye ve di¤er bütün faktörler sabitken ücret oran› ile firman›n emek talep miktar› aras›ndaki iliflkiyi gösteren e¤ri. K›s›tlay›c› Çal›flma Kurallar›: Sendikalar›n pazarl›k güçlerinin yüksek oldu¤u dönemlerde kabul ettirdikleri, iflvereni gere¤inden fazla iflçi istihdam etmeye zorlayan ve/veya teknolojik geliflmeye direnen kurallar. Konjonktürel ‹flsizlik: Resesyon dönemlerinde yeterli ifl olmamas›ndan kaynaklanan iflsizlik.

M Marjinal Teknik ‹kâme Oran›: Üretim miktar› sabitken sermayenin emek yerine kullan›labilece¤i (ikâme edece¤i) oran. Marjinal Ürün De¤eri: ‹lave iflçinin istihdam edilmesi ile para birimi cinsinden toplumun sa¤lad›¤› ekstra üretim. Marjinal Verimlilik Teorisi: Ücretin üretim sürecine kat›lan en son iflçinin toplam üründe yaratt›¤› de¤ifliklik olan marjinal verime eflit olaca¤›n› ileri süren teori. Marshall-Hicks Türetilmifl Talep Kanunlar›: Emek talep esnekli¤inin büyüklü¤ünü belirleyen dört spesifik faktör. Mevsimlik ‹flsizlik: Mevsim koflullar› ve de¤iflmeleri sonucu baz› mal ve hizmetlerin üretiminin azalmas› ya da baz› mal ve hizmetlerin talebinde meydana gelen düflüfller neticesinde ortaya ç›kan iflsizlik.

¤i, ifl standartlar› ve kaliteyi ön planda tutan istihdam garantili e¤itim.

‹kâme Etkisi: Gelir sabitken ücret de¤iflimine ba¤l› olarak çal›flma süresinin nas›l de¤iflece¤ini gösteren etki.

‹stihdam Sübvansiyonlar›: Emek piyasas›nda ifl bulma flans› çok zay›f olan iflsiz gruplar›n (gençler, niteliksiz iflçiler, özürlüler gibi) istihdam olanaklar›n›n bu gruplar› istihdam edecek iflverenlerin iflgücü maliyetlerinin azalt›lmas› suretiyle gelifltirilmesi.

‹fl Yaratma Programlar›: ‹stihdam imkanlar›n›n çok s›n›rl› oldu¤u dönemlerde, özellikle ifl bulmalar› çok güç olan ifls izlere yönelik olarak gelifltirilmifl programlar. ‹flgücü: ‹stihdam edilenlerle iflsizlerin toplam›. ‹flgücüne Kat›lma Oran›: ‹flgücünün aktif nüfusa oran›. ‹flsizlik Oran›: Toplam iflgücü içersinde iflsizlerin oran›. ‹flsizlik: Çal›flma istek ve yetene¤inde oldu¤u halde piyasa ücret haddinden ifl bulamama durumu. ‹flyerinde Genel E¤itim: Bireyin verimlili¤ini sadece e¤itimin verildi¤i firmada de¤il piyasan›n tamam›nda yükselten e¤itim. (Marangozluk, elektrikçilik gibi)

N NAIRU: Enflasyonun istikrarl› bir seyir izledi¤i ve tam istihdam düzeyi ile uyumlu, emek ve mal piyasalar›n›n dengede oldu¤u iflsizlik oran›. Net Ücret: ‹flletme taraf›ndan belirli bir dönem için ödenen ücret gelirlerinden, vergi ve sosyal sigorta primleri gibi kesintiler yap›ld›ktan sonra iflçinin eline geçen ücret.

O-Ö Okun Yasas›: ‹flsizlik oran›ndaki her %1’lik art›fl›n GSMH’n›n yaklafl›k %2.5 oran›nda düflmesine yol açaca¤›n› ileri süren yasa. Ölçek Etkisi: Ücret art›fl› veya azal›fl› sonucunda firman›n optimal üretim düzeyinin de¤iflmesine ba¤l› olarak emek talebinde meydana gelen de¤iflim. Örgüt ‹çi Pazarl›k: Sendika ve iflveren temsilcilerinin gerek toplu görüflme öncesinde ve gerekse toplu görüflmeler s›ras›nda kendi örgütleri ile olan iliflkileri.

252

Sözlük

P Parasal Ücret: ‹flçinin eline geçen parasal de¤er. Pasif ‹stihdam Politikala Politikalar›: r›: ‹flsizli¤i önlemekten ziyade iflsizli¤in yaratt›¤› bireysel ve toplumsal alandaki olumsuz sonuçlar› gidermeye yönelik politikalar. Pazarl›k Teorisi: Ücretin iflçi ve iflveren taraflar› aras›nda yap›lan pazarl›k sonunda belirlenece¤ini kabul eden teori. Philips E¤risi: Enflasyon ve iflsizlik oranlar› aras›ndaki ters yönlü iliflkiyi gösteren bir e¤ri. Piyasa Emek Arz E¤risi: Emek piyasas›nda çeflitli ücret düzeyleri ile çal›flma süreleri aras›ndaki iliflkiyi gösteren e¤ri.

R Rasyonel Beklentiler Teorisi: ‹nsanlar›n gelece¤e iliflkin beklentilerini olufltururken olufltururken ortaya ç›kabilecek ç›kabilecek yan›lg›lar›n sürekli olmay›p uzun dönemde söz konusu olmayaca¤›n› ileri süren teori. Resmi (Formal) E¤itim: Üniversite, Lise e¤itimi gibi okullarda s›n›f düzeninde verilen e¤itim.

S Sendika Yay›lma Etkisi: Sendikal› sektörde ücret art›fl› nedeniyle iflsiz kalan iflçilerin sendikas›z sektöre geçerek burada ücretleri düflürmeleri. Sendikalaflma Tehdidi Etkisi: ‹flverenin iflyerindeki potansiyel bir sendikalaflma ihtimalini ortadan kald›rmak amac›yla iflçilerine sendikal› iflçilerin ald›klar› ücretin ayn›s›n› veya ona yak›n bir ücreti vermesi. Ses (voice) Mekanizmas›: Çal›flma koflullar›ndan memnun olmayan iflçilerin sorunu iflverene ileterek çözmeleri. Stagflasyon: Enflasyon ve durgunlu¤un bir arada olmas›.

T Talep Fazlas›: Emek arz veya talep e¤rilerindeki kaymaya ba¤l› olarak veri ücret düzeyinde emek talep miktar›n›n emek arz miktar›ndan fazla olmas› durumu. Talep Kanunlar›: Emek talep esnekli¤inin büyüklü¤ünü belirleyen dört spesifik faktör. Tam Rekabetçi Emek Piyasas›: ‹fllerin ve ‹flgücünün homojen ve çok say›da oldu¤u, fleffafl›k ve emek hareketlili¤inin tam oldu¤u, sendikalar›n olmad›¤› bir emek piyasas›. Tek Ücret Kanunu: Tam rekabet piyasalar›nda k›sa dönemde denge ücretinden sapmalar olabilse de, uzun dönemde arz ve talep güçlerinin piyasay› tekrar denge ücretine getirece¤ini ifade eden kural. Telafi Edici Ücret Ücret Farkl›l›kla Farkl›l›klar› r› (TEÜF): ‹fllerin alternatif ifllerde olmayan istenmeyen yönlerini tazmin etmek amac›yla iflçilere yap›lan fazladan ödemeler. Toplam Ücret Ödemesi: Firmalar›n veri bir ücret oran›nda iflgücü için yapt›klar› toplam ödemeleri.

Toplu Pazarl›k Gücü: Toplu pazarl›kta bir taraf›n kendi flartlar› üzerinde anlaflma sa¤lama yetene¤i. Toplu Pazarl›k: Bir tarafta sendika, di¤er tarafta da iflveren ya da iflveren örgütünün yer ald›¤›, ücret ve çal›flma koflullar›na iliflkin yap›lan pazarl›k ve görüflmeler.

U-Ü Uyarlanabilir Beklentiler Teorisi: ‹nsanlar›n enflasyon beklentilerinin geçmifl enflasyon oranlar›na dayand›¤›n› ileri süren bir teori. Uzun Dönem Emek Talep E¤risi: E¤risi: Hem emek, hem de serma ye faktörleri de¤iflken oldu¤unda ücret oran› ile firman›n istihdam düzeyi aras›ndaki iliflkiyi gösteren e¤ri. Ücret Esnekli¤i: Emek talebinin di¤er üretim faktörlerinin fiyatlar›ndaki de¤iflmelere ne ölçüde duyarl› oldu¤unun göstergesi. Ücret Fonu Teorisi: Ücret düzeyini iflgücü hacmi ile ücretlerin ödenmesine ayr›lan ve de¤iflmeyen fon aras›ndaki iliflkinin belirledi¤ini ileri süren teori. Ücret Geliri: Genellikle ifl süresi ile ücret haddinin çarp›m›ndan oluflan de¤er. Ücret Haddi: Belirli bir üretim ya da zaman birimi bafl ›na eme¤e ödenen ücret. Ücret Kat›l›¤›: Parasal ücretlerin; sendikalar, toplu sözleflme düzeni veya iflverenlerden kaynaklanan sebeplerle azalamamas› durumu. Ücret ve Fiyat Kontrolleri: Ücret ve fiyat art›fllar›n›n yasal olarak s›n›rland›r›lmas›. Ücret: Bir ifl karfl›l›¤›nda iflveren taraf›ndan iflçiye saat bafl›na, gündelik, haftal›k, on befl günlük ya da ayl›k olarak ödenen, para ve para ile belirlenebilen mallar›n ve hizmetlerin oluflturdu¤u bir gelir. Ücret-Fiyat Sarmal›: Parasal ücretlerdeki art›fllar›n fiyat art›fllar›na geçmesi ve bunun sonucunda reel ücretlerde ortaya ç›kan düflüflün ilave ücret art›fl› talebini beslemesi süreci. Üretim Fonksiyonu: Veri faktör miktarlar›nda ve teknoloji düzeyinde üretilebilecek ç›kt› miktar›n› gösteren matematiksel bir eflitlik. Ürün Piyasas› Etkisi: Sendikal› iflçilerin ücret art›fl› nedeniyle sendikal› sektörde maliyetlerin ve fiyatlar›n yükselmesi, buna ba¤l› olarak tüketici talebinin sendikas›z sektörde üretilen mallara yönelmesi.

Y Yap›sal ‹flsizlik: Emek piyasas›nda talep edilen nitelikler ve arz edilen nitelikler aras›nda bir uyuflmazl›k olmas› durumunda ortaya ç›kan iflsizlik türü. Yafl-Gelir Profili: Bireylerin çeflitli yafllarda elde edecekleri gelir büyüklü¤ünü gösteren e¤ri.

Dizin

Etkin Ücret 101, 102, 103, 107 Etkin Ücret Teorileri 80, 86, 88, 91, 92, 94

Dizin A

Ailenin Göç Karar› 132, 133, 134, 144, 146 Aktif ‹stihdam Politikalar› 219, 222, 223, 228, 229, 230, 231,

F Farks›zl›k E¤risi 20, 22, 24, 25, 29, 30, 32 Firma Ölçe¤i 97, 102, 103, 108, 110

234

Aktif Nüfus 1, 2, 6, 7, 10, 12, 13 Art›k De¤er Teorisi 80, 84, 86, 94 Arz Fazlas› 62, 64, 66, 67, 68, 73, 75 Asgari Ücret 80, 83, 84, 89, 91, 92, 94 Ay›r›m 96, 102, 103, 104, 107, 108 Azalan Verimler Kanunu 32, 34, 35

G Gayri Resmi E¤itim 113 Geçici ‹flsizlik 206, 208, 213, 214 Gelir Art›fllar› 138 Gelir Etkisi 20, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31 Gelir Farkl›l›klar› 138 Gelirler politikas› 235, 236, 237, 239, 240, 246, 247, 248, 249 Gerçek Ücret 80, 83, 85, 94 Geriye Göç 130, 137 Geriye K›vr›ml› Bireysel Emek Arz E¤risi 25, 29 Giriflimcilik 226, 228, 233 Gizli ‹flsizlik 206, 211, 213, 214, 218 Gümrük Tarifeleri 184, 194

B Ba¤›ml›l›k Oran› 1, 2, 10, 11, 12, 13, 16 Bekleme ‹flsizli¤i Etkisi 179 Belirsizlik 137, 142 Befleri Sermaye Teorisi 111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 120, 121, 123, 124, 125, 127

Beyin Göçü 130, 139, 141, 142, 144, 145 Bilgilendirme 221, 223, 230, 231, 234 Bireysel Göç Karar› 132, 134, 144, 146 Birlefltirici Pazarl›k 148, 157, 158, 161 Brüt Ücret 80, 82, 91, 92 Bugünkü De¤er 112, 116, 117, 118, 124, 125 Bütçe K›s›t› 20, 22, 23, 24, 25, 29, 30, 32

‹ ‹çerdekiler – D›flar›dakile D ›flar›dakilerr Teorisi 205 ‹kâme Etkisi 20, 24, 30 ‹kili ‹fl Piyasalar› 121, 124 ‹stihdam 2, 4, 7, 8, 12, 13, 15, 16 ‹stihdam Sübvansiyonlar› 225, 231, 234 ‹stihdam ve E¤itim Programlar› 224 ‹fl Arama Teorisi 205 ‹fl Piyasas› Aksakl›klar› 96, 105 ‹fl Yaratma Programlar› 226, 231, 234 ‹fle Yerlefltirme Hizmetleri 223, 231, 234 ‹flgücüne Kat›lma Oran› 1, 2, 10, 12, 13, 16 ‹flsizlik Oran› 200, 203, 205, 210, 211, 214, 217 iflsizlik Oran› 136, 146 ‹flyerinde E¤itim 111, 118, 119, 124 ‹flyerinde Genel E¤itim 112, 119, 124, 125, 127 ‹flyerinde Özel E¤itim 112, 119, 120, 124, 125, 127 ‹thal Kotalar› 194

C-Ç Çal›flma Ça¤›ndaki Nüfus 1, 2, 6, 11, 12, 13 Çapraz Ücret Esnekli¤i 48, 49, 53, 57, 60 Ç›k›fl Mekanizmas› 171, 179

D Da¤›t›mc› Pazarl›k 148, 157, 158, 161 Davran›flsal Yap›lanma 148, 157, 158, 161, 162, 164 Do¤al ‹flsizlik Oran› 203, 204 Do¤al Ücret Teorisi 80, 84, 85, 86, 91, 92, 94

E E¤itim 130, 131, 132, 135, 136, 137, 138, 139, 143, 144, 146 Eksik ‹stihdam 1, 8, 9, 10, 12, 13, 16 Eleme Hipotezi 121, 124, 125 Emek Arz E¤risi 19, 20, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32 Emek Göçü 129, 130, 131, 132, 134, 137, 138, 139, 140, 141, 142,

K Kamu Harcamalar› 185, 186, 188, 189, 196, 198 Kamu ‹stihdam› 185, 195, 196 Kamusal Mallar ve Hizmetler 185, 195 K›s›tlay›c› Çal›flma Kurallar› 166, 170, 172, 179, 182 Konjonktürel ‹flsizlik 208, 209, 213, 214

143, 144, 146

Emek Piyasas› 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 12, 13, 16 Emek Verimlili¤i 1, 2, 11, 12, 13 Efl Maliyet Do¤rusu 32, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 46 Efl Ürün E¤risi 32, 37, 39, 40, 41 Efllerin Gelirleri 138

253

M Marjinal Teknik ‹kâme Oran› 37 Marjinal Ürün 32, 34, 35, 36, 41, 42, 43, 44

254

Dizin

Marjinal Ürün Geliri 32, 35, 36, 41, 42, 43, 44 Marjinal Verimlilik Teorisi 80, 86, 87, 88, 90, 91, 92, 94 Marshall-Hicks Türetilmifl Talep Kanunlar› 48, 54 Medeni Durum 143 Mevsimlik ‹flsizlik 206, 209, 211, 213, 214

U-Ü Uyarlanabilir Beklentiler Teorisi 236, 244 Uzakl›k 136, 146 Ücret Azalmalar› 138 Ücret Esnekli¤i 48, 49, 50, 51, 52, 53, 57, 58, 60 Ücret Fonu Teorisi 80, 84, 85, 91, 92, 94 Ücret Geliri 80, 82, 91, 92 Ücret Haddi 80, 82, 91, 92, 94 Ücret-Fiyat Sarmal› 235, 236, 237, 238, 239, 240, 246, 247, 248,

N NAIRU 236, 244, 245, 247, 248, 249 Net Ücret 80, 82, 91, 92

O-Ö Okun Yasas› 200, 201, 214 Oligopol Piyasas› 71, 72 Ölçek Etkisi 32, 40, 41, 42, 43, 44 Örgüt ‹çi Pazarl›k 157, 161

249

Ürün Piyasas› Etkisi 166, 168, 170, 177, 179

V Vergiler 183, 188, 189, 194, 195, 197, 198

Y

P Parasal Ücret 80, 83, 91, 92 Pasif ‹stihdam Politikala Politikalar› r› 219, 222, 230, 231, 234 Pazarl›k Teorisi 80, 86, 87, 88, 90, 91 Philips E¤risi 235, 236, 241, 242, 243, 244, 246, 247, 249 Piyasa Emek Arz E¤risi 19, 21, 25, 26, 29, 30, 32

R Rasyonel Beklentiler Teorisi 236 Reel Negatif D›flsall›klar 130, 140, 141 Resmi E¤itim 113, 114, 118, 119, 124, 127

S Sat›nalma Gücü Teorisi 80, 86, 88, 91 Sendika Yay›lma Etkisi 166, 168, 169 Sendikalaflma Tehdidi Etkisi 166, 168, 169, 174, 175, 179, 182 Ses Mekanizmas› 171, 172 Siyasal ve Sosyal Geliflmeler 137

T Talep Fazlas› 62, 64, 66, 67, 68, 73, 75, 77, 78 Tam Rekabet Piyasas› 62, 63, 64, 65, 69, 70, 73, 75, 77 Tek Ücret Kanunu 62, 63, 65, 66, 73, 75, 77 Telafi Edici Ücret Farkl›l›klar› 96, 98, 99, 104, 110 Toplam ücret ödemesi 48, 52, 57, 58, 60 Toplu Pazarl›k 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164

Toplu Pazarl›k Gücü 147, 148, 150, 151, 153, 156, 157, 160, 164 Toplu Pazarl›k Modelleri 155, 164 Tüketici Fiyatlar› ‹ndeksi 83, 92

Yap›sal ‹flsizlik 207, 208, 213, 214 Yasal Düzenlemeler 183, 184, 185, 189, 190, 192, 193, 195, 198 Yafl 134, 135, 143, 146 Yafl Gelir Profili 115

Aöf - Calisma Ekonomisi

Recommend Documents