BIBLIOTECA DO PROFESORADO
Ciencias da Natureza GUÍA DIDÁCTICA A guía didáctica Ciencias da Natureza 6, para sexto curso de Primaria, é unha obra colectiva concibida, deseñada e creada no Departamento de Edicións Educativa s de Santillana Santi llana Educación, S. L. / Edicións O bradoiro, bradoiro, S. L., dirixido por Teresa Grence Ruiz e Ana M.ª Guerra Cañizo. Na súa elaboración participou o seguinte equipo: TEXTO Cristina Zarzuelo Puch
EDICIÓN Pilar de Luis Villota
EDICIÓN EXECUTIVA Juan Ignacio Medina Medina Crespo
DIRECCIÓN DO PROXECTO Antonio Brandi Fernández
DIRECCIÓN E COORDINACIÓN EDITORIAL DE PRIMARIA Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero
A I R A M I R P
Índice Así é o libro do alumno......................... ............. ........................ ................... .......
4
Así é a guía didáctica ........................ ............ ........................ ..................... .........
8
Guións didácticos O ser humano. As funcións vitais: a función de relación ................ ........... .....
16
Unidade 1. A nutrición I. Os aparellos dixestivo e respiratorio ....................... ............ ...........
18
Unidade 2. A nutrición II. Os aparellos circulatorio e excretor ....................... ........... ..............
34
Unidade Unidade 3. A reproduci reprodución ón ....................... ................................... ................ ....
50
Os seres vivos. O medio ambiente. Os ecosistemas. A fotosíntese. As relacións de alimentación ........... 68 Unidade 4. A organización organización dos seres vivos ............ ....... .....
70
Unidade 5. A clasificación clasificación dos seres vivos ............. ............ .
84
Unidade 6. Os fungos e outros reinos .................... ........... .........
98
Materia Materia e enerxía enerxía ........................ ................................... ....................... .................. ...... 114 Unidade 7. A enerxía e os cambios cambios da materia ...... 116 Unidade 8. A electricidade e o magnetismo ........... 132
3
Así é o libro do alumno O libro Ciencias da Natureza 6 consta de 8 unidades que teñen unha duración de 3 ou 4 semanas e mais o proxecto. Agrúpanse en trimestres. Antes do inicio de cada bloque inclúese unha dobre páxina inicial en que se repasan contidos de cursos anteriores. As unidades están organizadas do seguinte xeito:
Que lle pasa?
A nutrición I. Os aparellos dixestivo e respiratorio
1
Non pode respirar!
Os primeiros auxilios salvan vidas Un día, no comedor escolar, un dos alumnos, Carlos, érguese e leva as mans ao pescozo, angustiado, sen poder respirar. Atragoouse cun anaco do plátano que estaba comendo. O alimento foi por mal camiño e quedou atascado na apertura da traquea, por onde entra o aire aos pulmóns.
Argh!
Que lle pasa a Carlos?
Deixádeme, que fixen un curso de primeiros auxilios. .
Esta situación podería acabar moi mal pero, afortunadamente, Fátima, unha das coidadoras, sabe o que hai que facer nestes casos. Fixo un curso de primeiros auxilios e sabe que debe aplicar a manobra de Heimlich.
Ao final, todo acabou ben.
Upm, uf!
Esta manobra consiste en apertar a persoa que se atragoou polo lombo, colocar un puño no seu abdome, entre o embigo e o final do esterno, agarralo coa outra man e dar un tirón forte cara atrás e cara arriba. Hai que repetir esta operación ata que se expulse o que está obstruíndo o paso do aire.
Menos mal que estaba Fátima.
Ao final, Carlos cospe o anaco de plátano e de todo isto só lle queda o recordo dun mal momento, grazas a que Fátima se preocupou de aprender primeiros auxilios.
Le e comprende o problema Explica coas túas palabras o que son os primeiros auxilios. Por que na lectura se di: «Esta situación podería acabar moi mal»? Por que sabe Fátima como actuar fronte a este problema? Que técnica de primeiros auxilios aplicou Fátima? Coñeces algunha outra técnica de primeiros auxilios? Explica cal. Observa o cómic e explica como pode ser que o anaco de plátano impida respirar. EXPRESIÓN ORAL. Explica aos compañeiros
SABER FACER
QUE SABES XA?
TAREFA FINAL
A funci ón de nutrici ón
Reaccionar ante unha urxencia
A nutr ición s erve par a proporc ionarn os a enerxía e os materiais que necesitamos para o noso corpo.
Ao final izar es ta unidade saberás que facer se se produce unha urxencia. Antes diso es tudarás algúns aparellos do corpo humano e o seu funcionamento. Para saber como se actúa fronte a algún accidente ou enfermidade, hai que coñecer o noso corpo.
D C B A
Na nutrición interveñen diversos aparellos: o dixestivo, o respiratorio, o circulatorio e o excretor. Todos estes aparellos deben f uncion ar dunha forma coordinada para que se leve a cabo a función de nutrición. 1
Identifica os aparellos que aparecen nos debuxos da dereita.
en que consiste a respiración artificial. 7
6
.
.
As páxinas de apertura Cada unidade iníciase cunha lectura, que ten como obxectivo espertar a curiosidade científica dos alumnos: presenta un problema relacionado co medio natural ou coa investigación científica e as formas en que os seres humanos o resolveron ou se enfrontaron a el. A lectura ilústrase con imaxes de forte impacto visual. O tema da lectura relaciónase coa tarefa final que os alumnos resolverán na sección Saber facer ao rematar a unidade, cun contido que se anticipa nestas páxinas. 4
A sección Le e comprende o problema desenvolve a comprensión lectora a través dunha serie de preguntas sobre a lectura. Esta sección finaliza cunha actividade de expresión oral, con preguntas destinadas ao traballo colectivo na aula. A sección Que sabes xa? recolle unha serie de elementos (textos, imaxes e actividades) que permitirán detectar os coñecementos previos dos alumnos.
As páxinas de contidos Os contidos desenvólvense en dúas ou tres dobres páxinas. O texto informativo caracterízase pola claridade e a organización. Destácanse cunha trama de cor os parágrafos que conteñen as ideas principais. Nalgunhas unidades, a sección Saber máis propón informacións adicionais ou complementarias respecto dos contidos do texto expositivo.
As imaxes son un elemento imprescindible do proxecto, pola súa calidade e pola súa carga informativa. Na sección Traballa coa imaxe ensínaselles aos alumnos a analizalas. En ocasións, inclúese o apartado Comprender mellor , que proporciona apoios didácticos para facilitar a aprendizaxe dos contidos máis complexos ou ambiguos. Cada dobre páxina finaliza coas actividades.
O proceso dixestivo
1 SABER MÁIS
O proceso dixestivo realízase no aparello dixestivo e comprende tres fases: a dixestión, a absorción e mais a eliminación de refugos.
capilares sanguíneos
Esquema da absorción no intestino delgado.
A absorci ón tubo dixestivo
glándulas anexas glándula salivar
boca
farinxe
Comeza na boca . Os dentes trituran os alimentos e as glándulas salivares segregan saliva. A lingua mestura os alimentos mastigados coa saliva e deste xeito fórmase o bolo alimenticio , que é empurrado cara á farinxe, baixa polo esófago e finalmente chega ao estómago.
fígado páncreas
A absorción é o paso dos nutrientes do intestino delgado ao sangue. O interior do intestino delgado é moi rugoso porque está cheo de repregamentos que se chaman pilosidades intestinais . Isto fai que haxa moita superficie de contacto entre o quilo, que contén os nutrientes, e o intestino delgado. 2
COMPRENDER MELLOR Observa a diferente lonxitude que ocupa esta cinta de papel estirada e pregada en dobras.
A absorción prodúc ese cando os nut rientes pasa n do interior do intestino delgado aos capilares sanguíneos das pilosidades. A través do sangue, os nutrientes chegarán a todas as células do corpo.
A elimin ación dos refugos Os refugos son os restos dos alimentos que quedan despois da dixestión e que o corpo non pode utilizar. Entre eles encóntrase, por exemplo, a fibra.
Continúa no estómago . Nas paredes do estómago segréganse os zumes gástricos e prodúcense uns movementos que permiten que os zumes se mesturen cos alimentos. Así fórmase o quimo, que é unha papa cos alimentos parcialmente dixeridos.
esófago
Algo se mellante acontece coas pilosidades no noso intestino.
Estes refugos pasan ao intestino groso e forman as feces, que se expulsan ao exterior polo ano.
estómago
ACTIVIDAD ES
Termina no intestino delgado. Nel mestúrase o quimo co zume intestinal e cos zumes que verten ao intestino dúas glándulas:
Con eles o quimo transfórmase no quilo, que contén os nutrientes e os restos de alimento non dixeridos.
En que parte das pilosidades intestinais están os capilares? pilosidade intestinal
2
A dixest ión
– O fígado, que verte a bile.
Describe como son as pilosidades intestinais e explica por que aumentan a superficie de contacto entre o quilo e o intestino.
O interior do tubo está repleto de bacterias. Alimént anse de p arte dos alimentos que percorren o tubo e, a cambio, axudan no proceso dixestivo.
O tubo dixestivo. Está formado pola boca, a farinxe, o esófago, o estómago, o intestino delgado, o intestino groso e o ano.
– O páncreas, que verte zume pancreático .
Que aspecto ten o intestino delgado?
O tubo dixestivo disponse no noso interior moi dobrado. Por esa razón, a súa lonxitude pode ser maior ca a do noso propio corpo. Así, o aparello dixestivo dunha persoa adulta pode medir uns once metros de lonxitude.
O aparello dixestivo está formado polo conxunto de órganos que realizan o proceso dixestivo. Está composto por: 1
A dixestión é o proceso polo cal se obteñen os nutrientes contidos nos alimentos. A dixestión realízase en varias etapas:
TRABALLA COA IMAXE
nutrientes
O tubo dixestivo
O aparello dixestivo
As gl ándula s anex as. Son as glándulas salivares, o fígado e o páncreas, onde se fabrican unha serie de líquidos que interveñen na dixestión.
intestino delgado
intestino delgado intestino groso ano
1
Explica en que consiste a dixestión.
2
Contesta as seguintes preguntas: Que líquidos se forman nas glándulas salivares, o estómago e o fígado? Onde se verten eses líquidos dixestivos?
1
3
Que diferenza hai entre o quilo e o quimo?
4
É correcto dicir que as feces son restos de alimentos? Xustif ica a re sposta.
Órganos do aparello dixestivo.
10
11
.
.
Algunhas actividades teñen un sentido especial, que se indica cunha destas etiquetas: Expresión escrita. Utilízase en actividades relacionadas
coa elaboración de textos escritos de distintas tipoloxías. Usa as TIC. Nestas actividades proponse a busca de información
en Internet e a elaboración de documentos usando medios informáticos. Educación cívica. Son actividades para reflexionar desde o punto
de vista ético e cidadán. 5
A tarefa final Na sección Saber facer , os alumnos resolverán problemas de carácter científico e tomarán as súas propias decisións sobre as cuestións formuladas. A tarefa está relacionada coa lectura inicial. O obxectivo desta tarefa é aplicar o aprendido nunha situación da vida cotiá co fin de que, progresivamente, vaian mellorando as súas competencias.
SABER FACER
Reaccionar ante unha urxencia
RESUMO. Copia
1
Chámase primeiros auxilios a axuda que se presta a algunha persoa que sofre un accidente ou enfermidade ata que é atendida por un sanitario.
Técnicas de estudo
1
SABER ESTUDAR
A sección Saber estudar está dedicada a afianzar os coñecementos aprendidos na unidade a través de varias técnicas de estudo. Os alumnos farán un resumo da unidade e o esquema dunha dobre páxina de contidos. Deberán localizar as ideas principais e as palabras clave respondendo varias preguntas. Nalgunhas unidades copiarán e completarán táboas de contido.
e completa no caderno o resumo da unidade.
A función de nutrición serve para p roporcionarnos e materiais. Proporciónann olos os dos alimentos. A nutrició n inclúe o p roceso , a respiración , a e a excreción.
Nestes casos o primeiro que debemos facer é poñer en marcha o sistema de urxencia. Para iso abonda con recordar a palabra PAS, que está formada polas iniciais das tres actuacións para atender o accidentado: P de protexer, A de avisar e S de socorrer.
O proceso dixestivo ocorre no aparello dixestivo e inclúe a dixestión, a e a eliminación dos .
Le as normas de actuación no caso de urxencia
A respiración é o proceso po lo que obtem os o do aire. Ocorre no aparello respiratorio, que está formado polas vías respiratorias e polos . Dentro dos pulmóns encóntranse os pulmonares.
• P de protexer
Nun accidente, ante todo hai que asegurarse de que o accidentado e nós mesmos estamos fóra de todo perigo. Por exemplo, no caso de accidente de tráfico, débense colocar os triángulos de urxencia.
O aire entra nos pulmóns mediante a a expiración. Dentro dos alvéolos ocorre o co sangue.
• A de avisar
e sae mediante gasoso
Para coidar o noso aparello dixestivo debemos seguir unha dieta e para coidar o noso aparello respiratorio é conveniente evitar o .
Chamaremos ao teléfono do servizo de urxencias (112, 061, 091, 092) para avisar do accidente. • S de socorrer
Unha vez que protexésemos o accidentado e avisásemos o servizo de urxencias, o sanitario ocuparase de socorrelo.
ESQUEMA. Copia
2
no caderno e completa o seguinte esquema sobre
a dixestión:
Que podes facer? Alimento
1. Conservar a calma. Se te mantés tranquilo, poderás actuar de forma correcta. 2. Tranquilizar o lesionado. Os accidentados adoitan estar asustados e necesitan unha persoa en que apoiarse. 3. E vitar aglomeracións arredor do accidentado que poderían entorpecer a actuación do socorrista.
4. Protexer o lesionado cunha manta para evitar que arrefríe.
Saliva Boca
5. Non mover ou trasladar o lesionado porque poderían empeorar as súas lesións. 6. Non deixar que o lesionado se levante ou se sente. 7. Non dar en ningún caso ao lesionado comida, auga, café ou medicamentos.
Estómago
Busca información e responde 1
Por que non hai que deixar que o lesionado se mova ou se levante?
2
Por que non convén dar comida ou medicamentos a un lesionado?
3
Infórmate sobre o que habería que facer no caso de que unha persoa se desvaneza.
Intestino delgado
VOCABULAR IO. Define os seguintes termos:
3
nutriente
quimo
inspiración
nicotina 17
16
3
i
1_
1.i
1
/ 3/ 1
:
: 1
1
3
i
1_
1.i
1
/ 3/ 1
ACTIVIDA DES FINA IS
Cop ia e completa no caderno unha táboa coma a seguinte: N ut ri en te s
F un ci ón
5
1
: :
9 Contes ta as preguntas:
Cop ia no caderno o debuxo do aparello respiratorio e escribe os nomes dos seus órganos.
Que é a respiración celu lar e para que serve?
A li me nt os
En que se diferencian a respiración celular e a respiración?
Hidratos de carbono
En que consiste o intercambio de gases?
Graxas
Actividades de repaso A unidade péchase cunha serie de actividades de repaso e integración do aprendido. Hai actividades que propoñen un Traballo cooperativo por parte dos alumnos, importante para que aprendan a colaborar e organizar o traballo dentro dun grupo e aprender uns doutros. Outras, denominadas Toma a iniciativa, que supoñen o deseño e a elaboración dun proxecto.
Proteínas
10 Ex plica que diferenzas hai entre
Vitaminas
o aire que entra nos pulmóns e o que sae deles.
Auga e sales minerais
2
3
11 I ndica en que tipos de alimentos
se encontra a fibra e por que é conveniente comela.
En umera os procesos que interveñen na nutrición e explica en que consisten.
12 Por que debemos evitar tomar
Cop ia no caderno o debuxo do aparello dixestivo e escribe os nomes dos seus órganos.
13 TOMA A INICIATIVA. Deseña un cartel
demasiada graxa e alimentos que conteñen moito azucre? 6
Contes ta as preguntas:
para promover entre os escolares a dieta sa.
Que son os alvéolos pulmonares?
7
Com o chega a eles o aire?
14 I maxina que es a persoa
Que proceso ocorre neles?
responsable do comedor do colexio.
Defi ne os seguintes termos:
Que recomendacións terías que seguir para darlles aos rapaces do colexio unha dieta equilibrada e sa?
Inspiración Expiración Intercamb io de gases 8
Confecc iona unha táboa que recolla as recomendacións anteriores para unha dieta equilibrada durante a adolescencia.
Cop ia as seguintes frases no caderno. Subliña o que é incorrecto en cada unha e escríbeas de forma correcta. A absorción é o paso de nutrientes desde o intestino groso ata o sangue.
Defin e os seguintes termos: Dixestión Absorción Eliminación de refugos
Elixe e realiza unha das seguintes actividades:
Nos movementos respiratorios interveñen varios ósos, entre eles o diafragma.
A. Amplía a información sobre os prexuízos que causa o tabaco e fai un cómic que conte unha historia relacionada con esta cuestión.
Nas fosas nasais prodúcese o intercambio gasoso de osíxeno e dióxido de carbono.
18
Luns
Martes...
Almorzo Mañá Comida Merenda Cea 16 TRABALLO COOPERATIVO. Intercambia
o teu plan semanal da actividade anterior coa dalgún compañeiro. Cada un valorará a táboa que elaborou o outro para comprobar que cumpre co que debe ser unha dieta equilibrada e sa. 17 EDUCACIÓN CÍVICA. A Marta apet écelle
probar o tabaco. Pensa que cando queira, vai poder deixalo lentamente. Cres que realmente podería deixalo ? Que lle aconsellarías? 18 PARA PENSAR. Cando facemos exercicio,
respiramos máis rapidamente que cando estamos en repouso. Que ocorrería se non pasase así?
B. Coa axuda dun adulto, prepara un biscoito ou galletas. Despois, lévaas á aula e compárteas con todos os demais. C. Realiza un modelo en plastilina do aparello dixestivo ou do aparello respiratorio. 19
3
i
1_
1.i
1
/ 3/ 1
:
:
Polo menos hai unha de maior nivel de dificultade, Para pensar , co fin de que o alumno propoña hipóteses ou dea argumentos fundados. A páxina péchase con Demostra o teu talento, un apartado para o desenvolvemento do talento de cada alumno. 6
en conta a lista e a táboa que confeccionaches nas actividades anteriores. Completa a seguinte táboa:
Demostra o teu talento
Os refug os son os restos das graxas que quedan despois da dixestión.
4
15 El abora a dieta dunha semana tendo
3
i
1_
1.i
1
/ 3/ 1
: :
Repasa o vocabulario
Comproba o que sabes Fecundación. Unión do óvulo e do
nutrientes do intestino delgado ao sangue.
espermatozoide para formar o cigoto.
Adolescencia. Etapa en
o terceiro mes de embarazo ata o parto.
que as persoas cambian moito física, mental e emocionalmentee pasan de nenos a adultos.
Glóbulos brancos. Células do sangue que
son a dixestión, a absorción e… a. amastigación. b. a formación do bolo alimenticio. c. a eliminación de refugos.
dosangueque transportanosíxeno.
Inspiración. Movemento respiratorio en que entra o aire nos pulmóns.
3
Líquido amniótico. Líquido que rodea o feto durante o desenvolvemento no útero materno.
existentes entre as mulleres e os homes.
Nutrición. Conxuntodeprocesos mediante
Cigoto. Primeira célula dun novo individuo,
os cales obtemos enerxía e materiais de construción dos alimentos.
resultadodafecundación.
Circulación. Percorrido do sangue
Nutrientes. Substanciassimplespresentes
polo corpo para transportar substancias.
Embarazo. Período que transcorre desde a fecundación ata o nacemento do bebé.
do interior do intestino delgado onde se realiza a absorción dos nutrientes.
Embrión. Fase do desenvolvemento que vai
Plaquetas. Fragmentosdecélulas
desde a implantación ao terceiro mes de embarazo.
do sangue que axudan a taponar feridas.
masculinas.
Excreción. Eliminación desubstancias
os aparellos reprodutores e se desenvolven os caracteres sexuais secundarios.
de refugo do sangue.
Respiración. Proceso en que se toma
Expiración. Movemento respiratorio
osíxeno e se expulsa dióxido de carbono.
en que sae o aire dos pulmóns.
Sístole. Movementodecontraccióndocorazón.
dos conceptos clave de cada trimestre.
a. o útero. b. o cordón umbilical. c. o líquido amniótico. 10 As mamas desenvol vidas e a barba
Comproba o que sabes. Un test
son exemplos de… a. caracteres sexuais primarios. b. caracteres sexuais secundarios. c. órganos sexuais.
5 O aparello circulatorio está formado
polo sangue, o corazón e… a. os vasos sanguíneos. b. as arterias. c. as veas.
que lles permite aos alumnos avaliar o grao de adquisición dos contidos. Inclúese o solucionario despois do último trimestre.
En que fallaches?
Comproba as respostas e corrixe as que non acertases. Despois explica no caderno en que debes mellorar e como vas facelo.
6 Hai tres tipos de vasos sanguíneos…
Plasma. Parte líquida do sangue. Puberdade. Período durante o cal maduran
Espermatozoides. Célulassexuais
a. nas trompas de Falopio. b. nos ovarios. c. nos testículos. 9 A unión ent re a placenta e o embrión é…
a. nos bronquios. b. na traquea. c. nos alvéolos pulmonares.
Óvulos. Célulassexuaisfemininas. Pilosidadesintestinais. Repregamentos
os nutrientes contidos nos alimentos.
Repasa o vocabulario. Definicións
8 A fecundación prodúcese…
As vías respiratorias son as fosas nasais, a farinxe, a larinxe… a. a traquea, os bronquios e os bronquíolos. b. a traquea, os bronquios e os pulmóns. c. o esófago, a traquea, os bronquios e os bronquíolos.
4 O intercambio de gases prodúcese...
nos alimentos que nos proporcionan enerxía ou materiais de construción.
Diástole. Movementoderelaxacióndocorazón. Dixestión. Proceso polo cal se obteñen
a. unha aurícula e dous ventrículos. b. dúas aurículas e dous ventrículos. c. unha aurícula e un ventrículo.
2 As etapas do proceso dixestivo
Glóbulosvermellos. Célulasmáisabundantes
Caracteressexuais. Diferenzascorporais
7 No corazón hai…
a. o tubo dixestivo e as glándulas anexas. b. o tubo dixestivo e os bronquios. c. o tubo dixestivo e a traquea.
nos defenden contra as infeccións.
Mestura dos alimentos mastigados coa saliva.
a. arterias, cavas e capilares. b. arterias, veas e capilares. c. arterias, veas e válvulas.
Pensa coma un técnico en urxencias Imaxina que te contratan para dar charlas de formación a alumnos de autoescolas sobre a forma de reaccionar ante unha urxencia que se produza na estrada. Explica:
Identifica as células do debuxo.
De que aparello do corpo humano formanparte?
2
1 Na dixestión interveñen…
Feto. Fase do desenvolvemento que vai desde
Bolo alimenticio.
Esta dobre páxina serve para repasar os contidos do trimestre por medio de tres tipos de tarefas:
Copia no caderno cada unha das preguntas xunto á resposta correcta.
Absorción. Paso dos
1
Ponte a proba
PRIMEIRO TRIMESTRE
PONTE A PROBA
A
B
Pensa coma un… Esta actividade pon
Que é o primeiro que se debe facer no caso de accidente.
C
en xogo a capacidade de razoamento científico dos alumnos.
Cales son os números dos servizos de urxencias e por que é importante chamalos.
Escribe os nomes dos procesos que interveñen na nutrición.
Que é o que non debe facerse en ningún caso. Como se lle pode tomar o pulso a alguén. 49
48
.in
/ /
: :
O meu proxecto. Un xoguete eléctrico
.in
/ /
: :
O meu proxecto
PROXECTO
Un xogo de unir conceptos O proxecto que ides realizar consiste en deseñar e fabricar un xogo eléctrico de unir conceptos. Para facer o voso xogo podedes elixir entre dous temas que estudastes neste curso: ocorpo humano e a clasificación dos seres vivos .
Para finalizar o6.º cursode Ciencias da Natureza de Primaria, propoñémosche a elaboración dun proxectomoi especial. Antes de comezar, debes lembrar…
Para cada proxecto teredes que recompilar,elixir e ordenar a información, realizar ou obter as fotografías ou os debuxos necesarios, deseñar o aspecto do voso xogo e construír o circuíto eléctrico para que funcione correctamente.
Que é un proxecto? É un conxunto de actividades sobre un mesmo tema e que están encamiñadas a un obxectivo final. Estas actividades serven para obter información, organizala e presentala.
Ao finalizar oproxecto, compartiredes cos vosos compañeiros o traballo realizado. Por unha parte, poderedes intercambiar os vosos xogos. Por outra parte, faredes unha exposición para explicar como fixestes o proxecto. Para iso, utilizaredes unha ferramenta informática depresentaciónde diapositivas.
Como se fai un proxecto?
Navosa presentacióndeberedesincluírfotografías do proceso de montaxe do proxecto. Así que non esquezades facer fotografías, cunha cámara ou cun teléfono móbil, de todo o que fagades.
Para facer un proxecto, sigue estes pasos: Recolle información observando, preguntando a persoas que saiban sobre o tema ou consultando libros, Internet, etc. Realiza unha presentación multimedia coa información que recolliches. Podes acompañala con imaxes e animacións entre as diapositivas.
O corpo humano O xogo consiste en identificar e localizar os principais órganos dalgún dos aparellos implicados na realización das funcións vitais.
Explica na clase todo o que aprendiches sobre o tema do proxecto.
Para iso haberá que conectar cos cables cada parte do corpo cos seus correspondentes nomes.
Con quen vas facer o proxecto?
Se se acende a luz, a resposta é correcta.
O proxecto que vas realizar é un proxecto cooperativo. Chámase proxecto cooperativo porque vas traballar xunto con varios compañeiros. Cada un de vós encargarase de facer unha parte do traballo.
A clasificación dos seresvivos Nestecaso,o xogoconsisteen identificar eclasificarseresvivos apartir dunhasimaxes. Coma no xogo anterior, hai que conectar cos cables cada ser vivo co seu correspondente grupo e a luz acenderá cando a resposta sexa correcta.
O teu profesor dirache as actividades que hai que facer para realizar o proxecto e a mellor forma de repartilas entre todos.
122
123
Uni
. in
/ /
: :
Uni
.in
/ /
: :
Obradoiro de Ciencias
OBRADOIRO 2
Comproba a cantidade de azucre que contén un refresco
1
Unha lata de refresco de 33 cl
esesrefrescos?
Obs erva o que sucede cando ferve o refresco e contesta no caderno.
Unrecipiente
a.
Que contido do refresco se evaporou?
Unha fonte de calor
b.
Que parte do refresco permaneceu no recipiente?
Unha báscula
Cando se elabora un refresco engádeselle unha gran cantidade de azucre, ademais doutros ingredientes, para conseguir o seu sabor doce característico. Vas realizar unha experiencia para determinar a cantidade de azucre que contén unha lata de refresco.
Anota os resultados.
Materiais
A moitas persoas gústalles tomar refrescos en ugar l de auga cando teñen sede, pero sabemos o que conteñen
2
Un lapis
Co pia a seguinte táboa no caderno e complétaa cos datos que anotaches en cada paso.
Unha folla de papel
Masa dorecipiente Paso 1
A
Paso 3
Sigue os pasos.
Paso 6
1. Utiliza a báscula para pesar o recipiente baleiro e anota
oresultado.
A
Analiza o que pasou.
2. Verte o contido da lata de refresco no recipiente.
B 3
S egundo os resultados da táboa, que cantidad e de azucre hai na lata de refresco?
4
Os hidrat os de carbono forman un 50-60 % da nosa dieta. A Organización Mundial da Saúde recomenda que só o 10 % deses hidratos sexan azucres, polo que só se deberían tomar un máximo de 30 gramos de azucre ao día.
3. Pesa de novo o recipiente co refresco e volve anotar
oresultado. 4. Coloca o recipiente na fonte de calor a unha temperatura
adecuada para que poida ferver.
Extrae conclusións
C
5. Deixa o refresco no lume e observa como o líquido
B
se vai evaporando. Cando quede pouco líquido, baixa o lume ao mínimo ata que o líquido se evapore por completo e só quede unha pasta densa, o azucre. D
a. Tendo
en conta estas indicacións, cantos refrescos poden tomarse nun día?
6. Por último, pesa o recipiente co azucre e anota
oresultado.
E
b. Se consumimos refrescos baixos en
calorías,
cal é a diferenza? C
D
5
E
Cando bebemos un refresco estamos inxerindo unha gran cantidade de azucres en pouco tempo. Que sucede no corpo? Elixe a resposta correcta e cópiaa no caderno. O fígado responderá convertendo eses azucres en graxas, o que, se se fai habitualmente, poderá derivar en sobrepeso. O corpo queima todo o azucre moi rápido, polo que podemos tomar todo o refresco que queiramos sen que iso produza sobrepeso. O estómago transformará os azucres en vitaminas necesarias para o noso organismo.
6
7
Uni
.in
Proponse desenvolver ao final do curso un proxecto que consiste en construír un xogo eléctrico de unir conceptos. Trátase dun traballo cooperativo guiado. Está dividido en trimestres en función da temática e da dificultade das tarefas que se encargan. As tarefas inclúen a busca de información en diversos soportes, especialmente en Internet, e a organización desa información. O obxectivo final é realizar un traballo por medio dun presentador multimedia co fin de desenvolver a competencia dixital do alumnado.
/ /
: :
Uni
.in
/ /
: :
O libro acompáñase deste material complementario en que se propoñen sinxelas prácticas e experimentos. Unha forma de aplicar a ciencia á vida cotiá e de estimular a curiosidade científica dos alumnos. Preténdese ir formando a súa capacidade de razoar dun modo científico a partir da realización de experiencias e da análise dos resultados. Contén seis obradoiros para realizar con materiais sinxelos, explicados paso a paso e con diferentes tipos de actividades. 7
Así é a guía didáctica A guía do profesor reproduce integramente o libro do alumno. Cada unidade está organizada da seguinte maneira:
Presentación da unidade
1
A nutrición I. Os aparellos dixestivo e respiratorio Banco de recursos para a unidade
Contidos da unidade •
A función de nutrición.
Aprendizaxe eficaz
BIBLIOTECA DO PROFESORADO
O proceso dixestivo.
•
Contidos da unidade.
•
A respiración.
Programación didáctica da aula
A saúde dos aparellos dixestivo e respiratorio.
Recursos para a avaliación
•
•
Avaliación inicial.
Respiración celular.
•
•
Glícidos, lípidos.
•
VOCABULARIO
•
Quimo, quilo, pilosidades intestinais.
•
Vías respiratorias, alvéolos pulmonares, inspiración, expiración.
•
COMUNICACIÓN ORAL
Procedementos que se van realizar.
SABER FACER
Lectura e comprensión dun texto sobre os primeiros auxilios.
•
Explicación da diferenza entre alimento e nutriente.
•
Interpretación e rotulación de debuxos anatómicos do aparello dixestivo e do aparello respiratorio.
INTERPRETACIÓN DE IMAXES •
Programa de educación en valores.
•
Programa de educación emocional.
RECURSOS DIXITAIS
Avaliación por competencias. Proba 1.
LibroMedia
•
Plan de mellora. Bloque 1. Fichas 1, 2 e 3.
•
Programa de ampliación. Bloque 1. Ficha 1.
•
Proxectos de traballo cooperativo •
Explicación da respiración artificial.
•
ESCRITURA
Avaliación de contidos. Unidade 1: controis B e A. Test.
Ensinanza individualizada
•
LECTURA
•
•
SABER
Técnicas de estudo e preparación de exames.
Proxectos interdisciplinarios
Unidade 1: actividades, recursos, páxinas web e glosario.
OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO
Proxecto do primeiro trimestre. Os Xogos Olímpicos.
Natural Science 6
Relación dos materiais e recursos do proxecto para a unidade didáctica.
Recursos complementarios •
Lecturas de Ciencias da Natureza.
Proxectos para días especiais.
•
Programa plurilingüe.
•
Interpretación dun debuxo sobre o intercambio gasoso.
•
Curiosidades de Ciencias da Natureza.
•
Prácticas de Ciencias da Natureza.
Esquemas mudos.
•
•
USO DAS TIC
Suxestións para elaborar traballos.
•
Busca de información sobre canto aire poden conter os pulmóns.
Biografías.
•
Láminas dun planeta vivo.
•
Esquema sobre a dixestión.
•
TÉCNICAS DE ESTUDO
Resumo da unidade.
•
TAREFA FINAL
•
Reaccionar ante unha emerxencia.
SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN Interese por coidar a propia saúde.
•
SABER SER
FORMACIÓN EN VALORES
•
Gusto por aprender sobre a anatomía e fisioloxía do corpo humano.
Setembro
Outubro
Novembro
Suxestións de temporalización para o desenvolvemento da unidade.
Páxinas iniciais Enumeración dos propósitos didácticos de cada dobre páxina. Máis recursos para a unidade: páxinas web, propostas de lectura, fotografías, etc.
Que lle pasa?
Propósitos • Aprender, mediante a lectura dun texto, a realización de actividades e a observación de imaxes, sobre a importancia dos primeiros auxilios. • Activar os coñecementos previos.
Máis recursos A respiración artificial pode salvar a vida dunha persoa accidentada que non respira, e é moi útil para as vítimas de afogamento. Pódese facer co método do «boca a boca», que se debe aplicar ata que a vítima comece a respirar ou ata que cheguen os servizos de emerxencia. Na parte inferior da páxina proponse unha actividade sobre este contido.
A nutr ició n I. Os apa rello s dixestivo e respiratorio
1
NOTAS Non pode respirar!
Os primeiros auxilios salvan vidas Un, día, no comedor escolar, , un dos alumnos, , Carlos, , érguese e leva as mans ao pescozo, , angustiado, , sen poder respirar . . Atragoouse cun anacodoplátano que estaba comendo. . Oalimentofoi por mal camiño e quedouatascado na apertura da traquea, , por onde entra oaire aos pulmóns. .
Argh!
Que lle pasa a Carlos?
Deixádeme, que fixen un curso de primeiros auxilios.. ..
Esta situación podería acabar moi mal pero, , afortunadamente, , Fátima, , unha das coidadoras, , sabe oque hai que facer nestes casos. . Fixoun curso de primeiros auxilios e sabe que debe aplicar a manobra de Heimlich. .
Ao final, todo acabou ben.
Upm, uf! ,
Esta manobra consiste en apertar a persoa que se atragooupololombo, , colocar unpuñono seuabdome, , entre oembigoe o final doesterno, , agarralocoa outra man e dar un tirón forte cara atrás e cara arriba. . Hai que repetir esta operación ata que se expulse o que está obstruíndo opasodoaire. .
Menos mal que estaba Fátima. .
Aofinal, , Carlos cospe oanacode plátano e de todoistosó lle queda orecordo dun mal momento, , grazas a que Fátima se preocupoude aprender primeiros auxilios. .
Le e comprende o problema Explica i coas túas palabra s o que son ios primeiros i iiauxilios. . Por que na lectura se i: di: «Esta i situación i podería í acabari moi mal»? Por que sabei Fátima como actuar fronte a este problema? Que técnica i de i primeiros i i iauxiliosi aplicoui Fátima? Coñeces algunha outra técnica i de i primeiros i i auxili i os? Explica i . cal. Observa o cómic i e iexplica como pode ser que o anaco de plátano i i impida irespirar. . EXPRESIÓN ORAL. iExplica
aos compañeiros i en que consiste i a irespiración i i i artificial. i .
SABER FACER
QUE SABES XA?
D C
A función de nutrición
TAREFA FINAL Reaccionarante unha urxencia
A nutrici óni serve i para proporcionarn i os a enerxía e os materiais que necesitamos i para o noso corpo. .
Ao i ifinalizar estai unid ade saberás que facer se se produce unha urxencia. i .
Na nutricióni interveñen i i diversos i aparellos: o dixestivo : , o respiratorio , , o circulatorio e o excretor . .
Antes i diso estudarás algúns aparellos do corpo humano e o seu funcionamento. i . Para saber como se actúa fronte a algúni accidente ou enfermidade, i , i hai que coñecer o noso corpo. .
Todos estes aparel los deben funci onari dunha forma coordinadai para que se leve a cabo a función de i nutrición. i i
B A
,
Uni
8
Suxestións para o desenvolvemento das competencias
.
1 Identif ica os aparellos que aparecen
nos debuxos da dereita.
6
Suxestións relativas á lectura inicial e proposta doutras actividades.
.
7
Uni
. in
.in
Suxestións sobre a lectura Pedirlles aos alumnos que resuman cada parágrafo do texto nunha oración para fomentar a súa capacidade de síntese.
Para explicar Respecto á actividade «Observa o cómic e explica como pode ser que o anaco de plátano impida respirar», será necesario sinalar que este anaco está atascado na farinxe, que é un conduto común ao aparello respiratorio e ao dixestivo, é dicir, por ela pasan tanto aire como alimentos. Por iso un alimento atascado na farinxe impide o paso do aire.
/ /
/ /: :
: :
Uni
Uni
. in
7 .in
7
Outras actividades
Competencias
PARA AMPLIAR A respiraciónartificial. Mostrar na clase debuxos que expliquen os pasos necesarios para realizar a respiración artificial:
Comunicaciónlingüística. Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto e observan atentamente os debuxos para responder as preguntas.
1. Primeiro, a cabeza da persoa accidentada inclínase cara atrás. Tírase cara arriba do queixo cunha man e coa outra man empúxase cara atrás a fronte.
Aprender a aprend er. Afianzar os conceptos clave é fundamental para incorporar novos coñecementos de forma significativa para o alumnado.
2. Despois, tápanse os orificios nasais cos dedos. 3. A continuación, inspírase profundamente e insúflase o aire na boca do accidentado. Desta forma entra aire con forza nos pulmóns.
Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA • Os primeiros auxilios son axudas ou procedementos de urxencia que se lle prestan a unha persoa en caso de accidente ou enfermidade repentina.
/
/
/
/:
:
:
:
• O alimento quedou atascado na apertura da traquea. Isto impide que entre o aire nos pulmóns e, polo tanto, prodú cese a asfixia. • Fátima fixo un curso de primeiros auxilios. • A manobra de Heimlich. • R. L. • No esquema anatómico vese que o anaco de plátano está na farinxe e, polo tanto, impide que pase o aire e chegue aos pulmóns. • Expresiónoral. R. L. QUE SABES XA? 1 A. Aparello circulatorio. B. Aparello excretor. C. Aparello dixestivo. D. Aparello respiratorio.
Solucionario das preguntas da lectura e do apartado Que sabes xa?
2
Guións didácticos
O tratamento das intelixencias múltiples No ámbito educativo, a intelixencia considerouse, tradicionalmente, un concepto unitario. Así, entendíase que calquera alumno podía ter unha intelixencia máis ou menos desenvolvida, que se manifestaba nunhas capacidades concretas. No ano 1983, o psicólogo Howard Gardner, na súa obra Teoría das intelixencias múltiples, propuxo un concepto plural da intelixencia e estableceu a existencia de distintos tipos de intelixencias localizadas en diferentes áreas do cerebro. Gardner tamén defendeu a idea de que estas intelixencias, lonxe de ser capacidades innatas e inamovibles, podían desenvolverse se o medio e a acción educativa ofrecían as condicións adecuadas para iso. A partir da obra de Gardner, diversos autores fixaron a existencia de oito tipos de intelixencias, distintas e independentes entre si. Polo tanto, cada individuo ten unhas máis desenvolvidas ca outras: un alumno pode destacar pola súa intelixencia lóxico-matemática e outro pola súa intelixencia lingüística. En ningún caso poderemos dicir que un é máis intelixente ca o outro, posto que non é posible valorar ningún tipo de intelixencia por encima das demais. A nova lei de educación, a LOMCE, insiste na necesidade de mellorar as capacidades e competencias dos alumnos para que poidan actuar adecuada e eficazmente en diferentes situacións persoais e sociais. Para isto, o proxecto Saber Facer propón actividades e estratexias de traballo orientadas a estimular o desenvolvemento de todas as intelixencias. Estas propostas están formuladas tendo en conta as distintas capacidades e estilos cognitivos das alumnas e dos alumnos. Na guía didáctica márcanse cunha etiqueta aquelas actividades ou seccións do libro especialmente orientadas ao desenvolvemento de cada unha destas intelixencias: Intelixencia lingüística. É a habilidade de utilizar a
linguaxe oral e escrita eficazmente para informar, persuadir e adquirir novos coñecementos. Evidénciase nos alumnos que saben comunicar ideas, memorizan con facilidade e teñen aptitude para a aprendizaxe de idiomas.
12
Intelixencia lóxico-matemática. É a capacidade
de manexar números, relacións e patróns lóxicos dunha maneira eficaz. Os alumnos que a desenvolveron teñen facilidade para resolver problemas e realizar cálculos numéricos, así como para razoar cientificamente. Intelixencia corporal-cinestésica. É a habilidade
para usar o propio corpo e supón destrezas de coordinación, equilibrio, forza, flexibilidade e velocidade. Maniféstase nos alumnos que destacan en actividades deportivas, danza e expresión corporal. Intelixencia espacial. É a habilidade de percibir
a realidade apreciando as relacións espaciais, de representar graficamente as ideas e de manifestar sensibilidade pola cor, pola liña e pola forma. Apréciase nos alumnos que utilizan gráficos e esquemas para estudar, teñen facilidade para elaborar mapas conceptuais e para o debuxo. Intelixencia musical. É a capacidade de per-
cibir, distinguir, transformar e expresar o ritmo, o timbre e o ton dos sons musicais. Os alumnos e as alumnas que a teñen séntense atraídos polos sons da natureza e por todo tipo de melodías, e gozan seguindo o compás. Intelixencia interpersoal. É a capacidade de percibir
os sentimentos e emocións dos demais, desenvolver empatía e traballar cooperativamente dun modo efectivo. Está presente en alumnos que establecen relacións sociais con facilidade e teñen habilidades de liderado. Intelixencia intrapersoal. É a habilidade para tomar
conciencia dun mesmo e coñecer as propias fortalezas e debilidades, actuando consecuentemente. Implica dispoñer dunha autoimaxe acertada e de capacidade de reflexión e autodisciplina. Intelixencia naturalista. É a capacidade de interac-
tuar coa natureza, distinguir e clasificar elementos da flora e a fauna, ou rochas e minerais. Inclúe habilidades de observación, experimentación e reflexión sobre o medio. As alumnas e os alumnos que presentan esta intelixencia desenvolvida gozan cos traballos de campo e teñen conciencia ambiental.
Ciencias da Natureza O libro Ciencias da Natureza para sexto curso de Primaria é unha obra colectiva concibida, deseñada e creada no Departamento de Edicións Educativas de Santillana Educación, S. L./Edicións O bradoiro, S. L., dirixido por Teresa Grence Ruiz e Ana María Guerra Cañizo. Na súa elaboración participou o seguinte equipo: TEXTO Susana Lobo Fernández Daniel Masciarelli García Juan Ignacio Medina Crespo Luis Requena Gijón Juan San Isidro González-Escalada Cristina Zarzuelo Puch
ILUSTRACIÓN Alademosca il·lustració Digitalartis
EDICIÓN Luz Cures Vázquez Pilar De Luis Villota Susana Lobo Fernández Daniel Masciarelli García Juan Ignacio Medina Crespo Juan San Isidro González-Escalada
EDICIÓN EXECUTIVA Begoña Barroso Nombela
DIRECCIÓN DO PROXECTO Antonio Brandi Fernández
DIRECCIÓN E COORDINACIÓN EDITORIAL DE PRIMARIA Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero
As actividades deste libro non deben ser realizadas en ningún caso no propio libro. As táboas, esquemas e outros recursos que se inclúen son modelos para que o alumno os traslade ao caderno.
A I R A M I R P
Unidade
Lectura inicial
As funcións vitais: a función de relación
O ser humano
1
Os primeiros auxilios salvan vidas
A nutrición I. Os aparellos dixestivo e respiratorio
A función de nutrición O proceso dixestivo A respiración
6
2
Saber
A saúde dos aparellos dixestivo e respiratorio Un adestramento perfecto
A nutrición II. Os aparellos circulatorio e excretor
O aparello circulatorio A circulación do sangue A excreción
20
A saúde dos aparellos circulatorio e excretor Un momento moi especial
3 A reprodución
Os caracteres sexuais e o aparello reprodutor As células sexuais e a fecundación O embarazo, o parto e a lactación
34
A reprodución e a saúde
PONTE A PROBA. Primeiro trimestre O medio ambiente
Os seres vivos
Os ecosistemas A fotosíntese As relacións de alimentación Explorando o pequeno
4 A organización dos seres vivos
Os niveis de organización Os tecidos
52 Como se identifica un ser vivo?
5 A clasificación dos seres vivos
Cal é o bo?
Os fungos e outros reinos
Os cinco reinos O reino dos animais O reino das plantas
64
6
A célula
O reino dos fungos O reino dos protistas O reino das bacterias
76 PONTE A PROBA. Segundo trimestre
A materia
Materia e enerxía
A enerxía
7
Desalinizadoras de auga
A enerxía e os cambios da materia
As mesturas e a súa separación Os efectos da calor sobre a materia
92
As reaccións químicas A invención da lámpada
8 A electricidade e o magnetismo
As cargas eléctricas O magnetismo A corrente eléctrica
106 PONTE A PROBA. Terceiro trimestre O MEU PROXECTO. Un xoguete eléctrico
14
As formas da enerxía
Os circuítos eléctricos
Saber máis
Saber facer
O tubo dixestivo
Reaccionar ante unha urxencia
O latexo cardíaco
Realizar un experimento e interpretar os datos
A suor: un refrixerante para a pel Cando o ril non funciona
A saúde de quen acaba de nacer
Entrevistar unha nai sobre o parto
Observar e debuxar células
A observación e a identificación dos animais
Identificar plantas cunha clave
Os virus
Describir un cogomelo
Competencias Ao longo do libro, diferentes iconas sinalan e identifican a competencia concreta que se traballa en cada actividade ou apartado.
A oxidación
Separar mesturas
Competencia matemática, científica e tecnolóxica Comunicación lingüística
O pararraios
Construír un circuíto eléctrico
Competencia social e cívica Competencia dixital Conciencia e expresión cultural Aprender a aprender Iniciativa e emprendemento
15
O ser humano Propósitos • Coñecer para que serve a función de relación e saber como ocorre. • Diferenciar entre movementos voluntarios e reflexos. • Saber como se realizan eses movementos.
Previsión de dificultades É importante que os alumnos nesta etapa comprendan ben a función de relación. Recalque que é un proceso complexo en que interveñen diversos órganos do corpo. O feito de que a medula ordene certos movementos pode ser difícil de entender para os alumnos. Na explicación, facer fincapé neste feito que ocorre cos movementos reflexos.
A función de relación O corpo é unha máquina complexa formada por pezas que traballan de forma coordinada. Alimentámonos e respiramos para conseguir a materia e a enerxía necesarias para medrar e realizar todas as nosas actividades diarias. O cerebro funciona coma un ordenador, procesa a información do interior do corpo e a que captamos do exterior para elaborar respostas axeitadas. Os músculos e ósos permítennos facer movementos para andar, manexar ferramentas ou tocar un instrumento. A función de relación permítenos percibir o que acontece ao noso arredor e reaccionar dun xeito adecuado. Nela interveñen os órganos dos sentidos, o sistema nervioso e o aparello locomotor A función de relación ocorre en varios pasos: Os órganos dos sentidos posúen uns receptores que captan a información do que pasa ao noso arredor. Os receptores envían a información ao cerebro mediante nervios. O cerebro analiza a información e decide que facer. O cerebro envía ordes a través dos nervios. O aparello locomotor recibe as ordes e realiza os movementos. Para realizar esta función, necesitamos o sistema nervioso, no que se distinguen dúas partes: o central e o periférico.
O sistema nervioso central A súa función consiste en recibir información, interpretala e elaborar unha resposta. Está formado polo encéfalo e pola medula espiñal.
O sistema nervioso periférico Fórmano os nervios, que son fibras longas formadas pola unión de axóns de varias neuronas. Hai dous tipos de nervios: os nervios sensitivos e os nervios motores.
Sistema nervioso
Neurona
4
Para explicar Comece formulando aos alumnos preguntas relacionadas coa función de relación: – Que sentidos se necesitan para tocar a guitarra? – E para conducir un coche? – Que sentidos utilizamos ao estudar? – Que sentido se encontra estendido por todo o corpo?
Coñecementos e experiencias previas Dividir a clase en grupos para que comproben entre eles o re flexo patelar. O reflexo patelar compróbase en posición sen tada e coas pernas colgando, sen que os pés toquen o chan. Ao golpear suavemente no xeonllo debaixo da rótula, a perna
16
estírase (debido á contracción do músculo cuadríceps da coxa). Este golpiño pódese dar co canto externo da man.
Educación cívica Destaque a importancia de que debemos permanecer aten tos en cada instante ao momento presente. Así decataré monos mellor de todo, aproveitamos o tempo, somos conscientes de canto hai ao noso arredor. Isto impulsara nos un sentimento de gratitude por cada cousa que vemos e sentimos: os nosos sentidos, o noso corpo, o aire, as plantas, a luz do sol, os amigos, os nosos pais e profeso res, a comida, o vestido e o calzado… O contrario de estar atento é estar distraído. Cando aconte ce isto, non recordamos onde puxemos as lentes nin as
As funcións vitais: a función de relación
NOTAS
Os movementos Se temos en conta a parte do sistema nervioso que intervén, os movementos pódense clasificar en dous tipos: voluntarios e reflexos ou involuntarios.
Os movementos voluntarios
Os movementos reflexos
Neles participa o cerebro. Os órganos dos sentidos captan un estímulo, envían a información, o cerebro analiza a información e elabora unha resposta. Os músculos executan a orde encargada polo cerebro cun movemento axeitado.
Son movementos rápidos e involuntarios. Neles non intervén o cerebro, senón a medula espiñal, que recibe a información do exterior e que elabora unha resposta moi rápida.
ACTIV IDADES 1
Cales son os pasos en que ocorre a función de relación? Explícao.
2
Explica o que sucede en cada escena e di cal das secuencias representa un movemento voluntario e cal un involuntario ou reflexo. A
B
5
chaves, esquecemos o que temos que facer, pasamos dunha tarefa a outra sen terminar ningunha… e cansámonos moito sen dármonos de conta da enerxía que malgastamos.
rebro procesa a información, identifica a chamada e envía unha orde aos músculos do brazo a través dos nervios. 3. Os músculos dos brazos executan a orde do cerebro e actúan movéndose para coller o teléfono.
Solucionario
B. 1. A pel capta que o vaso está moi quente. Os ner vios levan a información á medula espiñal. 2. A medula recibe a información e envía a orde de retirar a man aos músculos a través dos nervios. 3. Os músculos dos bra zos actúan e retiramos rapidamente a man do vaso quente.
1
2
Os órganos dos sentidos posúen uns receptores que captan a información do que pasa ao noso arredor. Os receptores envían a información ao cerebro mediante nervios. O cerebro analiza a información e decide que facer. O cerebro envía ordes a través dos nervios. O aparello locomotor recibe as ordes e realiza os move mentos.
A secuencia A representa un movemento voluntario e a secuencia B, un involuntario ou reflexo.
A. 1. Os oídos captan o son do teléfono. A información viaxa ao cerebro a través dos nervios auditivos. 2. O ce -
17
1
A nutrición I. Os aparellos dixestivo e respiratorio
Contidos da unidade •
A función de nutrición.
•
O proceso dixestivo.
A respiración.
•
•
A saúde dos aparellos dixestivo e respiratorio.
SABER Respiración celular.
•
Glícidos, lípidos.
•
VOCABULARIO
•
•
LECTURA COMUNICACIÓN ORAL ESCRITURA
•
•
•
•
SABER FACER
INTERPRETACIÓN DE IMAXES •
USO DAS TIC
TÉCNICAS DE ESTUDO
TAREFA FINAL
SABER SER
18
FORMACIÓN EN VALORES
•
Quimo, quilo, pilosidades intestinais. Vías respiratorias, alvéolos pulmonares, inspiración, expiración. Lectura e comprensión dun texto sobre os primeiros auxilios. Explicación da respiración artificial. Explicación da diferenza entre alimento e nutriente. Interpretación e rotulación de debuxos anatómicos do aparello dixestivo e do aparello respiratorio. Interpretación dun debuxo sobre o intercambio gasoso. Busca de información sobre canto aire poden conter os pulmóns.
•
Esquema sobre a dixestión.
•
Resumo da unidade.
•
Reaccionar ante unha emerxencia.
•
Interese por coidar a propia saúde.
•
Gusto por aprender sobre a anatomía e fisioloxía do corpo humano.
Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO
Aprendizaxe eficaz •
Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación Avaliación inicial.
Proxectos interdisciplinarios •
Programa de educación en valores.
•
Programa de educación emocional. emocional.
•
•
•
Avaliación de contidos. Unidade Unidade 1: controis B e A. Test. Avaliación por competencias. Proba Proba 1.
Ensinanza individualizada •
Plan de mellora. Bloque Bloque 1. Fichas 1, 2 e 3. 3.
•
Programa de ampliación. ampliación. Bloque 1. Ficha Ficha 1.
Proxectos de traballo cooperativo •
Proxecto do primeiro trimestre. trimestre. Os Xogos Olímpicos.
Técnicas de estudo e preparación de exames.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia •
Unidade 1: actividades, recursos, recursos, páxinas web e glosario.
OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO
Natural Science 6
Recursos complementarios •
Lecturas de Ciencias Ciencias da Natureza. Natureza.
•
Proxectos para días especiais. especiais.
Programa plurilingüe.
•
•
Curiosidades de Ciencias da Natureza. Natureza.
•
Prácticas de Ciencias Ciencias da Natureza. Natureza.
Esquemas mudos.
•
•
Suxestións para elaborar traballos.
Biografías.
•
•
Láminas dun dun planeta vivo.
SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN
Setembro
Outubro
Novembro
19
Propósitos • Aprender, mediante a lectura dun texto, a realización de actividades e a observación de imaxes, sobre a importancia i mportancia dos primeiros auxilios. • Activar os coñecementos coñecementos previos. previos.
Máis recursos A respiración artificial artificial pode salvar a vida dunha persoa accidentada que non respira, e é moi útil para as vítimas de afogamento. Pódese facer co método do «boca a boca», que se debe aplicar ata que a vítima comece a respirar ou ata que cheguen os servizos de emerxencia. Na parte inferior da páxina proponse unha actividade sobre este contido.
1
A nu nutr tric ició ión n I. Os ap apar arel ello los s dixestivo e respiratorio
Os primeiros auxilios salvan vidas Un día, no comedor escolar, un dos alumnos, Carlos, érguese e leva as mans ao pescozo, angustiado, sen poder respirar. Atragoouse cun anaco do plátano que estaba comendo. O alimento foi por mal camiño e quedou atascado na apertura da traquea, por onde entra o aire aos pulmóns.
Argh!
Esta situación podería acabar moi mal pero, afortunadamente, Fátima, unha das coidadoras, sabe o que hai que facer nestes casos. Fixo un curso de primeiros auxilios e sabe que debe aplicar a manobra de Heimlich. Esta manobra consiste en apertar a persoa que se atragoou polo lombo, colocar un puño no seu abdome, entre o embigo e o final do esterno, agarralo coa outra man e dar un tirón forte cara atrás e cara arriba. Hai que repetir esta operación ata que se expulse o que está obstruíndo o paso do aire. Ao final, Carlos cospe o anaco de plátano e de todo isto só lle queda o recordo dun mal momento, grazas a que Fátima se preocupou de aprender primeiros auxilios.
Le e comprende o problema Explica coas túas palabras o que son os primeiros auxilios. Por que na lectura se di: «Esta «Esta situación podería acabar moi mal»? Por que sabe Fátima como actuar actuar fronte a este problema? Que técnica de primeiros auxilios auxilios aplicou Fátima? Coñeces algunha outra técnica de primeiros primeiros auxilios? Explica cal. Observa o cómic e explica explica como pode ser que o anaco de plátano impida respirar. EXPRESIÓN ORAL. Explica aos compañeiros en que consiste a respiración artificial.
SABER FACER TAREFA TAREFA FINA L Reaccionar ante unha urxencia Ao f inal izar esta unid ade saberás que facer se se produce unha urxencia. Antes diso e studa rás al gúns aparellos do corpo humano e o seu funcionamento. Para saber como se actúa fronte a algún accidente ou enfermidade, hai que coñecer o noso corpo.
6
Suxestións sobre a lectura
Outras actividades
Pedirlles aos alumnos que resuman cada parágrafo do texto nunha oración para fomentar a súa capacidade de síntese.
PARA AMPLIAR A respiración artificial. Mostrar na clase debuxos que expli quen os pasos necesarios para realizar a respiración artificial:
Para explicar
1. Primeiro, a cabeza da persoa accidentada inclínase cara atrás. Tírase cara arriba do queixo cunha man e coa outra man empúxase cara atrás a fronte.
Respecto á actividade «Observa o cómic e explica como pode ser que o anaco de plátano impida respirar», será necesario sinalar que este anaco está atascado na farinxe, que é un conduto común ao aparello respiratorio respiratorio e ao dixes tivo, é dicir, por ela pasan tanto aire como alimentos. Por iso un alimento atascado na farinxe impide o paso do aire.
20
2. Despois, tápanse os orificios nasais cos dedos. 3. A continuación, inspírase profundamente e insúflase o aire na boca do accidentado. Desta forma entra aire con forza nos pulmóns.
Que lle pasa?
NOTAS Non pode respirar!
Que lle pasa a Carlos?
Deixádeme, que fixen un curso de primeiros auxilios.
Ao final, todo acabou ben.
Upm, uf!
Menos mal que estaba Fátima.
QUE SABES XA?
D C
A f unc ión de n utri ción A nu tric ión serv e pa ra p ropor cion arn os a enerxía e enerxía e os materiais que materiais que necesitamos para o noso corpo.
B A
Na nutrición interveñen diversos aparellos: o dixestivo, dixestivo, o respiratorio, respiratorio, o circulatorio e circulatorio e o excretor. excretor. Todos es tes apar ello s de ben func iona r dunha forma coordinada para que se leve a cabo a función de nutrición. 1
Identifica os aparellos aparellos que aparecen nos debuxos da dereita.
7
Competencias Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto e observan atentamente os debuxos para responder as preguntas. Comunicación lingüística.
Ap rend re nd er a ap rend re nd er. Afianzar
os conceptos clave é fundamental para incorporar novos coñecementos de forma significativa para o alumnado.
Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA • Os primeiros auxilios son axudas ou procedementos de urxencia que se lle prestan a unha persoa en caso de accidente ou enfermidade repentina.
• O alimento quedou atascado na apertura da traquea. Isto impide que entre o aire nos pulmóns e, polo tanto, prodú cese a asfixia. • Fátima fixo un curso curso de primeiros primeiros auxilios. • A manobra de Heimlich. • R. L. • No esquema anatómico vese que que o anaco de plátano está na farinxe e, polo tanto, impide que pase o aire e chegue aos pulmóns. • Expresión oral. R. L.
QUE SABES XA? A. Aparello Aparello circulatorio. B. Aparello excretor. excretor. C. Aparello dixestivo. D. Aparello respiratorio. 1
21
A función de nutrición Propósitos • Saber en que consiste a función da nutrición, en que pasos se realiza e cales son os principais nutrientes.
A funci ón de n utrició n Para funcionar correctamente necesitamos conseguir:
Enerxía. Usámola para realizar todas as nosas actividades, como comer, estudar, facer deporte, etc.
Materiais. Empregámolos para medrar e para substituír as partes do noso corpo que se renovan constantemente, como a pel.
Máis recursos Destacar a importancia de comer froitas e verduras crúas. Desta forma conservan os seus nutrientes, sobre todo as vitaminas. A maioría delas destrúense durante o proceso de cociñado debido á calor.
FUNCIÓN DE NUTRICIÓN 1
A nutrición é o conxunto de procesos mediante os cales obtemos a enerxía e os materiais que necesitamos. Obtemos os materiais e a enerxía grazas aos alimentos. Os alimentos conteñen nutrientes, que son as substancias simples que nos proporcionan enerxía ou nos serven como materiais. Para obter a enerxía dos nutrientes emprégase a respiración celular . Trátase dun conxunto de reaccións químicas que acontecen nas células. Nelas, os nutrientes combínanse con osíxeno e producen enerxía. Neste proceso tamén se producen substancias de refugo, como o dióxido de carbono, que se deben eliminar.
MATERIAIS 1
ENERXÍA
Esquema da nutrición.
TRABALLA COA IMAXE
Os nutrientes
Como se representa no esquema que a nutrición proporciona materiais de construción? E como se representa que proporciona enerxía?
Os nutrientes pódense clasificar en varios grupos:
Expresa nunha oración o que nos indica o esquema.
Hidratos de carbono ou glícidos. Proporciónannos enerxía de forma rápida. Obtémolos de alimentos de orixe vexetal como o azucre, a froita, as patacas, os legumes e os cereais ou os seus derivados, como o pan e a pasta.
e nc ia I n te l ix s t ica l ing ü í
Graxas ou lípidos. Proporcionan moita enerxía, aínda que máis lentamente ca os glícidos. Algunhas graxas proceden dos animais, como a manteiga. Outras graxas proceden das plantas, como o aceite de oliva.
Proteínas. Son necesarias para medrar e para reparar o noso corpo. Os legumes, o peixe, a carne, o leite e os ovos conteñen moitas proteínas.
Vitaminas. Son imprescindibles para o bo funcionamento dos procesos que ocorren no noso corpo. Encóntranse principalmente en froitas e verduras crúas.
Auga e sal es mine rais. Obtemos auga ao bebela e cos alimentos. Os sales minerais son fundamentais e encóntranse en froitas e verduras. Outros sales, como o calcio, están en alimentos como o leite. 8
Coñecementos e experiencias previas En quinto curso os alumnos tiveron a oportunidade de estu dar a nutrición. Algunhas preguntas iniciais permitirán saber o que lembran dos contidos e da anatomía dos aparellos implicados. Por exemplo: Por que necesitamos dixerir os ali mentos? En que partes do corp o hai vaso s sang uíneos? Onde están situados os pulmóns?
Para explicar Para comprender mellor as misións da nutrición, pódeselles poñer aos nenos e nenas o exemplo dun coche. Coma o seu propio organismo, o coche necesita enerxía para moverse, aceite para que o motor funcione correctamente, auga para o radiador... Pero, ademais, esa enerxía non pode ser de cal -
22
quera tipo: cada vehículo necesita un tipo concreto de com bustible, aceite, auga, etc. Pódeno comparar co seu corpo, que necesita enerxía e nutrientes concretos e nas cantidades adecuadas para funcionar optimamente.
Actividades do libro do alumno A actividade 1 servirá para afianzar o concepto de respiración celular, recordará o concepto de célula como unidade viva, que necesita o osíxeno para respirar. Destacar a importancia de fixarse no debuxo na dirección de cada frecha, que indica entradas e saídas de substancias na célula. Se é necesario, lembrar as principais partes da célula: mem brana (límite co exterior); núcleo (grande e azulado no debu xo); citoplasma e orgánulos.
1
NOTAS
A nutrición paso a paso A fu nció n de nutr ició n en glob a va rios proce sos que o corr en en diversos aparellos e sistemas do noso organismo. Observa o que ocorre no interior de Sara despois de comer unha mazá:
Proceso dixestivo
Respiración
Sara mastiga a mazá e no seu aparello dixestivo comeza o proceso dixestivo. Da mazá obtéñense diversos nutrientes, que pasan ao sangue.
Sara respira continuamente. O osíxeno do aire entra no seu aparello respiratorio e vai ao sangue. O aparello respiratorio tamén expulsa o dióxido de carbono que se produciu nas células.
Circulación O aparello circulatorio transporta os nutrientes e o osíxeno que pasaron ao sangue para que cheguen a todas as células do corpo. Nas células ten lugar a respiración celular e prodúcense substancias de refugo e dióxido de carbono, que pasan ao sangue.
Excreción Cando o sangue pasa polo aparello excretor fíltrase para separar as substancias de refugo, que se eliminarán coa urina.
ACTI VIDA DES Elabora un esquema da respiración celular. Para iso, copia o debuxo da célula e complétao coas seguintes palabras:
1
e nc ia I n te l ix c ia l e s pa
nutrientes − enerxía − dióxido de carbono − osíxeno − substancias de refugo
2
EXPRESIÓN ESCRITA. É o mesmo alimento ca nutriente? Explícao.
3
Fai unha listaxe cos aparellos que interveñen na nutrición e os procesos que ocorren en cada un deles.
9
Traballa coa imaxe A achega de materi ais de construción represéntase me diante o crecemento do corpo. Hai un debuxo de dous ra paces nunha gráfica, un máis baixo e outro máis alto. Os materiais que permitiron este crecemento proceden dos alimentos e da nutrición. A achega da enerxía represénta se con outro debuxo mediante o movemento dunha de portista.
Solucionario 1
De arriba abaixo e de esquerda a dereita: nutrien tes, osíxeno, enerxía, dióxido de carbono, substancias de refugo.
2
Expresión escrita. Comemos alimentos. Estes conteñen nutrientes, que son as substancias que nos dan enerxía e nos serven como materiais de construción.
3
Aparello dixestivo. O proceso dixestivo, que consiste na obtención de nutrientes dos alimentos, para que poidan ser aproveitados polo organismo. Aparello respiratorio. A respiración, que consiste na ob tención do osíxeno que necesitamos para vivir. Aparello excretor. A excreción, que serve para eliminar as substancias de refugo que se producen no noso organismo. Aparello circulatorio. A circulación, que serve para trans portar por todo o corpo os nutrientes, o osíxeno e as substancias de refugo.
23
O proceso dixestivo Propósitos • Coñecer as etapas do proceso dixestivo.
Máis recursos Comentarlles aos alumnos que, para familiarizarse cos órganos dixestivos e memorizar os seus nomes, é moi útil debuxar e completar con rótulos un debuxo anatómico tomando como modelo o que aparece no libro. Pódese calcar con axuda dun papel cebola.
SABER MÁIS
O proceso dixestivo realízase no aparello dixestivo e comprende tres fases: a dixestión, a absorción e mais a eliminación de refugos.
O tubo dixestivo O tubo dixestivo disponse no noso interior moi dobrado. Por esa razón, a súa lonxitude pode ser maior ca a do noso propio corpo. Así, o aparello dixestivo dunha persoa adulta pode medir uns once metros de lonxitude.
O aparello dixestivo O aparello dixestivo está formado polo conxunto de órganos que realizan o proceso dixestivo. Está composto por: 1
O interior do tubo está repleto de bacterias. Alimént anse de parte do s alime ntos que percorren o tubo e, a cambio, axudan no proceso dixestivo.
O tubo dixestivo. Está formado pola boca, a farinxe, o esófago, o estómago, o intestino delgado, o intestino groso e o ano. As glá ndu las ane xas . Son as glándulas salivares, o fígado e o páncreas, onde se fabrican unha serie de líquidos que interveñen na dixestión.
tubo dixestivo
A dixestión
glándulas anexas glándula salivar
boca
A dixestión é o proceso polo cal se obteñen os nutrientes contidos nos alimentos. A dixestión realízase en varias etapas:
farinxe
Comeza na boca. Os dentes trituran os alimentos e as glándulas salivares segregan saliva. A lingua mestura os alimentos mastigados coa saliva e deste xeito fórmase o bolo alimenticio, que é empurrado cara á farinxe, baixa polo esófago e finalmente chega ao estómago.
fígado páncreas
Continúa no estómago. Nas paredes do estómago segréganse os zumes gástricos e prodúcense uns movementos que permiten que os zumes se mesturen cos alimentos. Así fórmase o quimo, que é unha papa cos alimentos parcialmente dixeridos.
esófago
estómago
Termina no intestino delgado. Nel mestúrase o quimo co zume intestinal e cos zumes que verten ao intestino dúas glándulas: – O páncreas, que verte zume pancreático. – O fígado, que verte a bile. Con eles o quimo transfórmase no quilo, que contén os nutrientes e os restos de alimento non dixeridos.
intestino delgado intestino groso ano 1
Órganos do aparello dixestivo.
10
Para explicar
Outras actividades
Anotar no encerado o vocabulario novo que aparece nesta dobre páxina para aclarar o seu significado e facilitar a comprensión do contido. Por exemplo: tubo dixestivo, glándulas anexas, bolo alimenticio, zumes gástricos, páncreas, zume pancreático, fígado, bile, quimo, quilo, absorción, pilosidades intestinais.
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE As pilosidades intestinais. Para mellorar a comprensión do que son as pilosidades intestinais e de como aumentan a superficie de contacto dos nutrientes co intestino, pódese realizar unha actividade con luvas de goma. Preparar unha luva de forma que os dedos queden cara ao interior e explicar que sería similar a imaxinar a superficie do intestino delgado lisa. Sacar os dedos cara ao exterior e explicar que cada dedo representa unha pilosidade e comparar a superficie que quedaría agora en contacto cos nutrientes.
Saber máis A forma en que está pregado o tubo dixestivo obsérvase moi ben no debuxo. Para comprender mellor o contido deste apartado, pódese levar á clase un nobelo de la e cortar un anaco de 11 metros. Pregalo despois para imitar a disposi ción do intestino delgado no corpo humano.
24
1 intestino delgado
NOTAS
TRABALLA COA IMAXE
nutrientes
Que aspecto ten o intestino delgado? Describe como son as pilosidades intestinais e explica por que aumentan a superficie de contacto entre o quilo e o intestino. En que parte das pilosidades intestinais están os capilares? pilosidade intestinal capilares sanguíneos
2
Esquema da absorción no intestino delgado.
A absorción A absorción é o paso dos nutrientes do intestino delgado ao sangue. O interior do intestino delgado é moi rugoso porque está cheo de repregamentos que se chaman pilosidades intestinais. Isto fai que haxa moita superficie de contacto entre o quilo, que contén os nutrientes, e o intestino delgado. 2
COMPRENDER MELLOR Observa a diferente lonxitude que ocupa esta cinta de papel estirada e pregada en dobras.
A absorc ión prod úcese c ando os nutrie ntes pa san do i nterior do intestino delgado aos capilares sanguíneos das pilosidades. A través do sangue, os nutrientes chegarán a todas as células do corpo.
A elimi nación dos refugos Os refugos son os restos dos alimentos que quedan despois da dixestión e que o corpo non pode utilizar. Entre eles encóntrase, por exemplo, a fibra.
Algo semel lante aconte ce coas pilosidades no noso intestino.
Estes refugos pasan ao intestino groso e forman as feces, que se expulsan ao exterior polo ano.
ACTI VIDA DES 1
Explica en que consiste a dixestión.
2
Contesta as seguintes preguntas: Que líquidos se forman nas glándulas salivares, o estómago e o fígado? Onde se verten eses líquidos dixestivos?
3
Que diferenza hai entre o quilo e o quimo?
4
É correcto dicir que as feces son restos de alimentos? Xust ific a a respo sta.
11
Traballa coa imaxe
2
• O intestino delgado ten forma de tubo longo e estreito. Por fóra ten aspecto liso e o interior está cheo de ondulacións. • Visto o interior a grande aumento, está formado polas chamadas pilosidades intestinais, que son repregamentos moi abundantes e finos. En lugar dun punto concreto de con tacto, cada repregamento ten moita superficie en contacto cos nutrientes. • No interior de toda a pilosidade.
Solucionario 1
A dixestión é o proceso polo cal se obteñen os nutrientes contidos nos alimentos.
• Nas glándulas salivares fórmase a saliva. No estómago fórmanse os zumes gástricos, e no fígado fórmase a bile. • A saliva vértese na boca; os zumes gástricos, no inte rior do estómago, e a bile, no intestino delgado.
3
O quimo é unha papa que se forma no estómago cos alimentos parcialmente dixeridos. O quilo fórmase no intestino delgado e contén os nutrientes e os restos de alimentos non dixeridos.
4
Si, os refugos son os restos dos alimentos. Coma a fibra, que queda tras a dixestión e que o corpo non pode utilizar. Estes refugos pasan ao intestino groso e forman as feces, que se expulsan ao exterior polo ano.
25
A respiración Propósitos • Saber en que consiste a respiración, como se realiza o intercambio de gases e identificar os órganos que se encargan dela. Tamén diferenciar os movementos respiratorios.
Sen enerxía non podemos vivir e as nosas células necesitan osíxeno para obtela. Este osíxeno provén do aire que respiramos.
COMPRENDER MELLOR Non hai que confundir a respi ració n coa respi raci ón celular .
A r esp ira ció n é o p roce so que ser ve par a obter o osíxeno do aire.
A respiración ocorre no aparello respiratorio e é o proceso mediante o cal se consegue osíxeno do aire. A respiración celular ocorre nas células e consiste en combinar o osíxeno cos nutrientes para obter enerxía.
A r esp ira ció n r eal íza se no apa rel lo res pir ato rio , que está formado polas vías respiratorias e os pulmóns. 1
As vías respirat orias
Previsión de dificultades Prestarlle atención ao recadro «Comprender mellor» para aclarar a diferenza entre a respiración e a respiración celular. Na páxina 9 da unidade, a actividade 1 está dedicada á respiración celular, en que se debe rotular o debuxo dunha célula con palabras dadas.
Máis recursos En relación co apartado «Coñecementos e experiencias previas», é importante ter en conta que os pulmóns nunca se baleiran totalmente, sempre queda algo de aire no seu interior.
As ví as re sp ir at or ia s son os condutos polos cales o aire entra e sae do noso corpo.
TRABALLA COA IMAXE No debuxo hai unha parte que aparece dentro dun círculo. Que se quere indicar con iso?
As vías resp ira tori as son as fosas nasais, a farinxe, a larinxe, a traquea, os bronquios e os bronquíolos. O aire entra nas vías respiratorias polas fosas nasais ou pola boca e despois percorre a farinxe, a larinxe e a traquea. A traquea divídese en dous bronquios e cada un deles entra nun pulmón. No interior dos pulmóns os bronquios vanse dividindo en bronquíolos que son cada vez máis finos.
Que partes teñen en común o aparello respiratorio e o dixestivo?
fosas nasais
alvéolos pulmonares
Os pulmóns Os pulmóns son dous órganos que se encontran no tórax. O esquerdo é algo máis pequeno, pois nese lado encóntrase o corazón. Os pulmóns e o corazón están protexidos pola caixa torácica, que está formada por varios ósos: o esterno, as costelas e parte da columna vertebral. O interior dos pulmóns está cheo dun número enorme de bronquíolos e nos extremos dos bronquíolos máis finos encóntranse os alvéolos pulmonares. Os alvéolos son uns saquiños cuxas paredes son moi delgadas e que están recubertos de capilares sanguíneos. Neles prodúcese o intercambio de gases.
farinxe larinxe
bronquio
traquea
bronquíolo
pulmón
1
O aparello respiratorio.
12
Coñecementos e experiencias previas Repartir entre os alumnos varios globos e pedir que os inflen. A cont in uación , in dicar que os desinf len le ntamente . Preguntar que órganos do corpo humano poden representar os globos. Trátase dos pulmóns, órganos que pertencen ao aparello respiratorio, necesario para obter o osíxeno do aire. Comentar que o globo inflado representa un pulmón cheo de aire, mentres que cando se desinfla simula un pulmón tras a expiración.
Para explicar Suxíralles aos alumnos que poñan as mans á altura das costelas e sintan os movementos que o corpo realiza ao respirar. Centrar a súa atención no esquema anatómico
26
do aparello respiratorio e pedir que localicen nel os órganos que se nomean no texto. Insistir en que o intercambio gasoso entre o aire do exterior e o sangue se realiza nos alvéolos pulmonares.
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Os debuxos anatómicos. Dirixir a observación dos debuxos para que os alumnos aprendan a fixarse en todos os deta lles. Sinalar a importancia de prestarlles atención ás formas, ás cores, ás frechas e aos textos. Por exemplo, na figura 2, resaltar que a frecha da inspiración ten a punta cara ao na riz, indica entrada do aire. A frecha da expiración ten a punta en sentido contrario, indica saída do aire.
1
NOTAS
Os movementos respiratorios Para respirar é necesario que o aire entre e saia dos pulmóns. Isto sucede grazas aos movementos respiratorios, que son a inspiración e a expiración. 2
diafragma
Durante a inspiración, a caixa torácica expándese e con ela tamén os pulmóns. Isto fai que o aire entre nos pulmóns. Durante a expiración, a caixa torácica contráese e, con ela, os pulmóns. Isto fai que o aire saia deles. Nos movementos respiratorios interveñen varios músculos: o diafragma, que separa o tórax do abdome; os músculos intercostais, situados entre as costelas, e os abdominais.
inspiración 2
expiración
Os movementos respiratorios.
O intercambio de gases
alvéolo pulmonar
Con cada inspiración, o aire percorre as vías respiratorias e chega ata os alvéolos pulmonares. Neles prodúcese un intercambio de gases: 3 O osíxeno do aire pasa dos alvéolos ao sangue. O dióxido de carbono que hai no sangue pasa ao interior do alvéolo e expúlsase coa expiración. Como resultado deste intercambio de gases, o sangue que pasa polos pulmóns cárgase de osíxeno e queda libre de dióxido de carbono.
bronquíolo
osíxeno
3
di óxido de carbono
O intercambio gasoso.
ACTIV IDADES 1
Escribe en orde o camiño que segue o aire ao entrar desde as fosas nasais ata os alvéolos pulmonares e o que segue ao saír.
2
Escribe as oracións que se forman ao unir as tres columnas:
3
Durante a expiración…
… os pulmóns diminúen o seu volume…
… e o aire entra neles.
Durante a inspiración…
… os pulmóns aumentan o volume…
… e o aire sae deles.
USA AS TIC. Investiga canto aire poden conter os pulmóns.
13
Competencias Competencia dixital. Insistir
na importancia de indicar a unidade de cada magnitude de medida; neste caso, a capacidade dos pulmóns mídese en litros. Para facer comparacións, cómpre que todas a magnitudes estean na mesma unidade.
Solucionario 1
O aire entra polas fosas nasais, pasa á farinxe, despois á larinxe e desta á traquea. Percorre a traquea e chega aos bronquios. Cada bronquio entra nun pulmón. Dentro dos pulmóns, os bronquios divídense en bronquíolos. Os bronquíolos máis finos terminan nos alvéolos pulmonares. O camiño de saída do aire é en sentido contrario: alvéolos pulmonares, bronquíolos, bronquios, traquea, larinxe, farinxe, fosas nasais.
2
Durante a expiración, os pulmóns diminúen o seu volume e o aire sae deles.
Traballa coa imaxe • A parte que aparece dentro dun círculo (alvéolos pulmonares) indica que é un detalle que se debuxa a maior tamaño para poder velo mellor, como a través dunha lupa de moito aumento. • A farinxe é un conduto común ao aparello respiratorio e ao dixestivo.
Durante a inspiración, os pulmóns aumentan o seu volume e o aire entra neles. 3
Usa as TIC. R. L.
27
A saúde dos aparellos dixestivo e respiratorio Propósitos • Saber como coidar a saúde dos aparellos dixestivo e respiratorio.
A dieta sa Para coidar o noso aparello dixestivo é moi importante ter unha alimentación saudable, o cal tamén mellorará a saúde de todo o noso organismo. A dieta é o conx unto de alim entos que habi tualmen te come unha persoa.
Máis recursos Ademais do que aparece no libro do alumno, outro efecto negativo do tabaco é que provoca hipertensión arterial. Tamén é importante saber que os fumadores son máis propensos a padecer enfermidades infecciosas que afectan as vías respiratorias, como catarro e bronquite.
Unha dieta saudable debe ser equilibrada, é dicir, proporcionar a cantidade necesaria de cada nutriente dependendo das necesidades de cada persoa en función da súa idade, sexo, actividade física, etc. Para conseguir unha dieta equilibrada pódense seguir algúns consellos:
Almorza r ben . O almorzo
Comer alimentos variados.
é unha comida moi importante, pois levamos toda a noite sen comer e dános a enerxía que precisamos para as tarefas da mañá.
Deste xeito, obteremos todos os nutrientes que necesitamos. Hai que comer froitas e verduras todos os días e reducir o consumo de carne.
Tomar alimentos ricos en fibra. A fibra encóntrase
en alimentos de orixe vexetal como a froita, a verdura e os cereais integrais. A fibra non é un nutriente, pero é fundamental porque favorece que os alimentos se movan polo tubo dixestivo e contribúe a mantelo san.
TRABALLA COA IMAXE
Que alimentos ricos en fibra aparecen na ilustración? A que hora se re comend a fac er as cinco comidas diarias?
Repartir os alimentos ao longo do día. Así, dispoñemos sempre
dos nutrientes e da enerxía necesarios. Recoméndase tomar alimentos cinco veces ao día.
Evitar o exceso de graxas e de alimentos que conteñan moito azucre. É importante evitar
as graxas de orixe animal, os refrescos e os bolos e pasteis industriais. Estes alimentos fannos engordar e poden favorecer que aparezan enfermidades como a diabetes ou a hipertensión.
14
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE A dependencia do tabaco. Aínda que os fumadores non o vexan así, un dos efectos do tabaco é que nos quita a nosa liberdade. No momento en que empezamos a fumar, o corpo desenvolve unha dependencia da nicotina e doutras substan cias que se lle engaden ao tabaco. Por iso, moitas persoas teñen que saír do restaurante para fumar durante a comida, porque non resisten as ganas de fumar. Solicitarlles aos alumnos que lles pregunten ás persoas do seu contorno cantos cigarros fuman ao día e en que momentos o fan.
28
PARA AMPLIAR O azucre. Pedirlles aos alumnos que observen as etiquetas de alimentos envasados para comprobar a cantidade de azucre que conteñen. Así descubrirán que case todos estes alimentos posúen moita cantidade e que ao longo do día se consome azucre sen decatarse. Indicar que anoten os nomes dos alimentos e o azucre que conteñen. Pedir que inclúan aqueles alimentos que máis lles gustan, como marmeladas, ketchup, refrescos, doces industriais e larpeiradas.
Educación cívica Para alimentarnos ben necesitamos saber o que comemos. Incidir na importancia de ler as etiquetas dos produtos que consumimos para coñecer a súa composición, así como
1 A importan cia de respirar aire limp o
NOTAS
TRABALLA COA IMAXE
Cando respiramos, o aire do exterior entra dentro do noso corpo. Se o aire ten substancias nocivas, como fume de tabaco ou outros contaminantes, estas substancias pasan aos nosos pulmóns e, deles, ao sangue. Isto pode ser moi prexudicial para a nosa saúde.
Que mostra o cartel? Que quere dicir? Inventa outra oración para substituír o texto que vai sobre a foto.
O aire adoita ter máis contaminación nas cidades ca nas aldeas, pois os automóbiles, as calefaccións e as fábricas expulsan ao aire substancias contaminantes. Por iso, se vivimos nunha cidade, é conveniente pasear por xardíns e facer excursións na natureza para poder respirar aire limpo. Tamén é i mportant e ventilar as vivendas, así como as aulas e as salas onde se reúnen moitas persoas, para renovar o aire e que entre aire limpo.
Os efectos do tabaco Os científicos demostraron que o fume do tabaco contén substancias tóxicas que producen efectos prexudiciais no noso organismo. Algúns destes efectos son inmediatos, como a irritación da gorxa; outros aparecen a curto prazo, como o dano nas vías respiratorias, e outros, moi graves, poden aparecer a longo prazo, como o cancro de pulmón ou o de larinxe. Os cigarros teñen diversas substancias prexudiciais, como a nicotina, o alcatrán e o monóxido de carbono:
1
Cartel para combater o consumo de tabaco.
e nc ia I n te l ix t ica l ing ü í s
A nicotina é unha substancia estimulante, como a cafeína do café. Causa dependencia, é dicir, fai que as persoas que a consomen teñan a necesidade de seguir consumíndoa para sentirse ben. Por esta razón, aos fumadores cústalles moito deixar de fumar. O alcatrán dana as vías respiratorias e os pulmóns. É a causa principal do cancro de pulmón. O monóxido de carbono é un gas que pasa ao sangue e fai que este xa non poida transportar a mesma cantidade de osíxeno. Co tempo, os pulmóns dos fumadores van deteriorándose. Destrúense numerosos alvéolos pulmonares e diminúe a capacidade respiratoria. Isto fai moi difícil conseguir o osíxeno necesario. O máis intelixente fronte ao tabaco é non empezar a fumar, porque custa moito deixalo. Ademais, así tamén evitaremos os efectos prexudiciais que produce no noso corpo. 1
ACTIV IDADE S 1
Por que é importante o almorzo?
2
Fai unha lista coas substancias que contén o tabaco e os problemas que ocasiona cada unha.
15
as normas para a adecuada conservación de cada alimento. Invitar os alumnos a que lean algunhas etiquetas de alimentos que formen parte habitual da súa dieta.
Solucionario 1
Ao levantarnos pola mañá, levamos moitas horas sen comer. O noso corpo necesita máis nutrientes e enerxía para realizar as tarefas da mañá. Cando non almorzamos ou almorzamos mal, estamos máis cansos e cústanos prestar atención na clase.
2
A nicotina é unha substancia estimulante e causa depen dencia. O alcatrán dana as vías respiratorias e mais os pulmóns. É a causa principal do cancro de pulmón. O monóxido de carbono é un gas que pasa ao sangue e fai que este xa non poida transportar a mesma cantidade de osíxeno.
Traballa coa imaxe Ilustración sobre a dieta sa. Alimentos ricos en fibra: verduras (leituga, tomate) e froita (plátano, mazá, laranxa). Horas recomendables para facer as cinco comidas diarias: almorzo ás 8; ás 11, comida de media mañá; ás 2, xantar; ás 5, merenda, e ás 9, cea. Cartel para combater o consumo de tabaco. No cartel hai unha moza que está rompendo un cigarro. Esta imaxe está relacionada cos textos que aparecen, e serven para evitar que os mozos comecen a fumar. R. L.
29
SABER FACER
Propósitos
Reaccionar ante unha urxencia
• Reaccionar ante unha emerxencia.
Chámase primeiros auxilios a axuda que se presta a algunha persoa que sofre un accidente ou enfermidade ata que é atendida por un sanitario.
Previsión de dificultades
Nestes casos o primeiro que debemos facer é poñer en marcha o sistema de urxencia. Para iso abonda con recordar a palabra PAS, que está formada polas iniciais das tres actuacións para atender o accidentado: P de protexer, A de avisar e S de socorrer.
Nas actividades propostas hai que aplicar coñecementos teóricos adquiridos ao longo da unidade. Tamén adquirir novos coñecementos, eliminando ideas previas erróneas, que permitan actuar de forma adecuada ante unha emerxencia.
Le as normas de actuación no caso de urxencia • P de protexer
Nun accidente, ante todo hai que asegurarse de que o accidentado e nós mesmos estamos fóra de todo perigo. Por exemplo, no caso de accidente de tráfico, débense colocar os triángulos de urxencia. • A de avisar
Chamaremos ao teléfono do servizo de urxencias (112, 061, 091, 092) para avisar do accidente.
Máis recursos
• S de socorrer
Levar á clase un chaleco reflectante e un triángulo de sinalización de accidentes. Escurecer a aula e iluminar estes elementos con lanternas para mostrar como funciona o seu material reflectante e a súa utilidade en caso de accidente ou avaría dun coche.
Unha vez que protexésemos o accidentado e avisásemos o servizo de urxencias, o sanitario ocuparase de socorrelo.
Que podes facer?
1. Conservar a calma. Se te mantés tranquilo, poderás actuar de forma correcta. 2. Tranquilizar o lesionado. Os accidentado s adoitan estar asustados e necesitan unha persoa en que apoiarse. 3. Evitar aglomeracións arredor do accidentado que poderían entorpecer a actuación do socorrista.
NOTAS
4. Protexer o lesionado cunha manta para evitar que arrefríe. 5. Non mover ou trasladar o lesionado porque poderían empeorar as súas lesións. 6. Non deixar que o lesionado se levante ou se sente. 7. Non dar en ningún caso ao lesionado comida, auga, café ou medicamentos.
Busca información e responde 1
Por que non hai que deixar que o lesionado se mova ou se levante?
2
Por que non convén dar comida ou medicamentos a un lesionado?
3
Infórmate sobre o que habería que facer no caso de que unha persoa se desvaneza.
16
Actividades do libro do alumno Respecto á actividade 3, que facer ante un esvaecemento ou desmaio. O desmaio prodúcese cando momentaneamente chega menos sangue do necesario ao cerebro. Pérdese entón a consciencia. Se unha persoa se desmaia, hai que colocala sobre as súas costas e elevarlle as pernas, de ma neira que os pés queden por encima da posición do corazón. Tamén se deben afrouxar os cintos, os colares ou calquera roupa que oprima.
Educación cívica Non axudar cando se produce un accidente de tráfico e abandonar as vítimas sen prestarlles axuda, ademais dunha falta de humanidade, é un delito penado pola lei.
30
Solucionario 1
Non hai que deixar que o lesionado se mova ou se levan te, porque poderían empeorar as lesións. Por exemplo, aumentar o tamaño dunha fractura ósea, danar a medula espiñal, algún órgano interno…
2
Non convén darlle comida ou medicamentos a un lesio nado porque poden producirlle máis danos. Por exemplo, provocar vómitos ou interferir con medicamentos que tomase previamente.
3
R. L.
1
SABER ESTUDAR
RESUMO. Copia
1
Propósitos
e completa no caderno o resumo da unidade.
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para isto estratexias que facilitan a aprendizaxe, como o resumo, o esquema e o uso preciso do vocabulario.
A fu nció n de nutr ició n se rve para prop orcio nar nos e materiais. Proporciónannolos os dos alimentos. A nu tric ión incl úe o proc eso , a respi raci ón, a e a excreción. O proceso dixestivo ocorre no aparello dixestivo e inclúe a dixestión, a e a eliminación dos . A re spir ació n é o pro ceso polo que obte mos o do a ire. Ocorre no aparello respiratorio, que está formado polas vías respiratorias e polos . Dentro dos pulmóns encóntranse os pulmonares.
NOTAS
O aire entra nos pulmóns mediante a e sae mediante a expiración. Dentro dos alvéolos ocorre o gasoso co sangue. Para coidar o noso aparello dixestivo debemos seguir unha dieta e para coidar o noso aparello respiratorio é conveniente evitar o .
ESQUEMA. Copia
2
no caderno e completa o seguinte esquema sobre
a dixestión: Alimen to Saliva Boca
Estómago
Intestino delgado
3
VOCABULA RIO. Define
nutriente
os seguintes termos:
quimo
inspiración
nicotina 17
unha dieta equilibrada e para coidar o noso aparello respiratorio é conveniente evitar o aire contaminado.
Solucionario 1
Resumo. A función de nutrición serve para propor cionarnos enerxía e materiais. Proporciónannolos os nutrientes dos alimentos. A nutrición inclúe o proce so dixestivo, a respiración, a circulación e a excreción. / O proceso dixestivo ten lugar no aparello dixestivo e inclúe a dixestión, a absorción e a eliminación dos refugos. / A respiración é o proceso polo que ob temos o osíxeno do aire. Ocorre no aparello respiratorio, que está formado polas vías respiratorias e polos pulmóns. Dentro dos pulmóns encóntranse os alvéolos pulmonares. / O aire entra nos pulmóns me diante a inspiración e sae mediante a expiración. Den tro dos alvéolos ocorre o intercambio gasoso co sangue. / Para coidar o noso aparello dixestivo debemos seguir
2
3
Esquema. De arriba abaixo e de esquerda a dereita. Sa liva, zumes gástricos , zume pancreático, zume intestinal. Alimento, boca, esófago, estómago, intestino delgado, intestino groso. Bile. Vocab ular io. Nutriente: substancia sinxela conti da nos alimentos que nos proporciona enerxía ou nos serve como material de construción. Quimo: papa formada por alimentos parcialmente dixeridos que se elabora no estómago. Inspiración: movemento respiratorio durante o que a caixa torácica se expande e os pul móns se enchen de aire. Nicotina: substancia estimulan te que está no tabaco. Produce danos no corpo e causa dependencia.
31
ACTIVID ADES FI NAIS
Propósitos
1
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade.
Copia e completa no caderno unha táboa coma a seguinte: Nutrientes
Función
5
Copia no caderno o debuxo do aparello respiratorio e escribe os nomes dos seus órganos.
6
Contesta as preguntas:
Alimentos
Hidratos de carbono
Previsión de dificultades
Graxas
Para comprender mellor as funcións dos sales minerais, pódese dar esta información sobre algúns minerais presentes no noso corpo:
Proteínas Vitaminas Auga e sales minerais
calcio está nos ósos e nos dentes. As súas necesidades son maiores en época de crecemento. O sodio e o potasio interveñen na contracción dos músculos e mais na transmisión dos impulsos nos nervios. O ferro é imprescindible para o transporte do osíxeno por todo o corpo. O fósforo encóntrase nas membranas plasmáticas das nosas células. O
2
Enumera os procesos que interveñen na nutrición e explica en que consisten.
3
Copia no caderno o debuxo do aparello dixestivo e escribe os nomes dos seus órganos.
Que son os alvéolos pulmonares? Como chega a eles o aire? Que proceso ocorre neles? 7
Define os seguintes termos: Inspiración Expiración Intercambio de gases
8
Copia as seguintes frases no caderno. Subliña o que é incorrecto en cada unha e escríbeas de forma correcta. A absorción é o paso de nutrientes desde o intestino groso ata o sangue. Os refugos son os restos das graxas que quedan despois da dixestión.
4
Define os seguintes termos: Dixestión Absorción Eliminación de refugos
Nos movementos respiratorios interveñen varios ósos, entre eles o diafragma. Nas fosas nasais prodúcese o intercambio gasoso de osíxeno e dióxido de carbono.
18
tados polo organismo. A respiración, que consiste na obtención do osíxeno que necesitamos para vivir. A excreción, que serve para eliminar as substancias de refugo que se producen no noso organismo. A circulación, que serve para transportar por todo o cor po os nutrientes, o osíxeno e as substancias de refugo.
Solucionario 1
2
32
Hidratos de carbono. Función: achegan enerxía de forma rápida. Alimentos: azucre, froita, etc. Graxas. F: proporcionan moita enerxía. A: manteiga, aceite de oliva. Proteínas. F: necesarias para medrar e reparar o noso corpo. A: peixe, carne, ovos, etc. Vitaminas. F: imprescindibles para o bo funcionamento do noso corpo. A: froitas e verduras crúas. Auga e sa les minerais. F: a auga forma parte de todos os nosos tecidos. Os sales son moi abundantes nos ósos. A: auga, ao bebela e cos alimentos. Sales minerais, en froitas, verduras e no leite. O proceso dixestivo, que consiste na obtención de nutrientes dos alimentos, para que poidan ser aprovei -
3
Segundo o debuxo da páxina 10, «O proceso dixestivo».
4 Dixestión: obtéñense
os nutrientes dos alimentos. Abso rción: paso dos nutrientes do intestino delgado ao sangue. Eliminación de refugos: expulsión polo ano dos restos dos alimentos.
5
Segundo o debuxo da páxina 12, «A respiración».
6
Saquiños de paredes moi delgadas e recubertas de capilares sanguíneos. / O aire chega tras atravesar
1 9
en conta a lista e a táboa que confeccionaches nas actividades anteriores. Completa a seguinte táboa:
Que é a respiración celular e para que serve? En que se diferencian a respiración celular e a respiración? En que consiste o intercambio de gases?
Luns
Mañá
o aire que entra nos pulmóns e o que sae deles.
se encontra a fibra e por que é conveniente comela. 12 Por que debemos evitar tomar
Martes...
Almorzo
10 Explica que diferenzas hai entre
11 Indica en que tipos de alimentos
NOTAS
15 Elabora a dieta dunha semana tendo
Contesta as preguntas:
Comida
e nc ia I n te l ix r soa l e i n t ra p
demasiada graxa e alimentos que conteñen moito azucre? 13 TOMA A INICIATIVA. Deseña un cartel
para promover entre os escolares a dieta sa. 14 Imaxina que es a persoa
responsable do comedor do colexio. Que recomendacións terías que seguir para darlles aos rapaces do colexio unha dieta equilibrada e sa? Confecciona unha táboa que recolla as recomendacións anteriores para unha dieta equilibrada durante a adolescencia.
Merenda Cea
16 TRABALLO COOPERATIVO. Intercambia
o teu plan semanal da actividade anterior coa dalgún compañeiro.
e nc ia I n te l ix r soa l e i n te r p
Cada un valorará a táboa que elaborou o outro para comprobar que cumpre co que debe ser unha dieta equilibrada e sa. 17 EDUCACIÓN CÍVICA. A Ma rta apet écel le
probar o tabaco. Pensa que cando queira, vai poder deixalo lentamente. Cres que realmente podería deixalo? Que lle aconsellarías? 18 PARA PENSAR. Cando facemos exercicio,
respiramos máis rapidamente que cando estamos en repouso. Que ocorrería se non pasase así?
Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Amplía a informació n sobre os prexuízos que causa o tabaco e fai un cómic que conte unha historia relacionada con esta cuestión.
B. Coa axuda dun adulto, prepara un biscoito ou galletas. Despois, lévaas á aula e compárteas con todos os demais. C. Realiza un modelo en plastilina do aparello dixestivo ou do aparello respiratorio.
e nc ia I n te l ix c ia l e s pa
as vías respiratorias. / Neles ten lugar o intercambio de gases. movemento respiratorio en que a caixa torácica se eleva, o aire entra nos pulmóns e aumenta o seu volume. / Expiración: movemento respiratorio en que a caixa torácica descende, o aire sae dos pulmóns e diminúe o seu volume. / Intercambio de gases: o osíxeno do aire pasa dos alvéolos ao sangue, e o dióxido de carbono, do sangue pasa ao alvéolo.
ción, en cambio, ocorre no aparello respiratorio e é o proceso mediante o cal se consegue osíxeno do aire. / En intercambio de osíxeno e dióxido de carbono nos al véolos.
7 Inspiración:
8
9
… (groso) delgado ata o sangue. / … (as graxas) os alimentos... / … (ósos) músculos… / (nas fosas nasais) os alvéolos pulmonares… Reaccións químicas que se producen nas células. Serve para obter enerxía a partir dos nutrientes. / A respira -
19
10
O aire que entra nos pulmóns está cargado de osíxeno. O que sae está cargado de dióxido de carbono.
11
A fibra favorece o paso dos alimentos, a súa dixestión e o tránsito de refugos a través do tubo dixestivo.
12 Fannos
engordar e poden favorecer que aparezan enfermidades como a diabetes ou a hipertensión.
13 a 17 R. 18
L.
Para pensar. Se non houbese osíxeno suficiente, as células musculares non poderían contraerse e non poderiamos seguir facendo exercicio.
33
2
A nutrición II. Os aparellos circulatorio e excretor
Contidos da unidade •
O aparello circulatorio.
•
A circulación do sangue.
•
O aparello excretor.
A excreción.
•
•
SABER
VOCABULARIO
•
Uréter, uretra, urina.
•
Arteriosclerose, infarto de miocardio.
LECTURA •
COMUNICACIÓN ORAL •
• •
SABER FACER
INTERPRETACIÓN DE IMAXES
•
•
USO DAS TIC •
•
TÉCNICAS DE ESTUDO
•
•
TAREFA FINAL
•
•
SABER SER
FORMACIÓN EN VALORES •
34
Aurícula, ventrículo, válvula, sístole, diástole.
•
•
ESCRITURA
Glóbulos vermellos, glóbulos brancos, plaquetas.
Lectura e comprensión dun texto sobre o adestramento deportivo e o funcionamento do corazón. Debater o que é máis importante para un atleta, as súas condicións físicas naturais ou o seu adestramento. Explicación de a que recorda o aparello circulatorio: a un río, a unha rede de estradas ou a un embude. Definir termos sobre a excreción. Redacción sobre o deporte que practican ou que lles gustaría practicar. Interpretación de debuxos anatómicos sobre o aparello circulatorio, o aparello excretor, o corazón e a pel. Busca de información sobre a cantidade de células sanguíneas que hai no sangue. Tamén sobre a limoada alcalina. Indagación sobre as características saudables do peixe azul. Resumo da unidade. Esquema sobre os compoñentes do aparello circulatorio. Definición de termos. Realizar un experimento e interpretar os datos: variación do pulso cardíaco. Gusto por adquirir coñecementos sobre o corpo humano e o seu funcionamento. Interese por coidar a propia saúde.
Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO
Aprendizaxe eficaz •
Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación •
•
Avaliación de contidos. Unidade 2: controis B e A. Test.
Proxectos interdisciplinarios •
Programa de educación en valores.
•
Programa de educación emocional.
Avaliación por competencias. Proba 2.
Ensinanza individualizada •
Plan de mellora. Bloque 1. Fichas 4 e 5.
•
Programa de ampliación. Bloque 1. Ficha 2.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia •
Proxectos de traballo cooperativo •
Técnicas de estudo e preparación de exames.
Proxecto do primeiro trimestre. Os Xogos Olímpicos.
Recursos complementarios •
Lecturas de Ciencias da Natureza.
•
Proxectos para días especiais.
Unidade 2: actividades, recursos, páxinas web e glosario.
OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO
Natural Science 6
Programa plurilingüe.
•
•
Curiosidades de Ciencias da Natureza.
•
Prácticas de Ciencias da Natureza.
Esquemas mudos.
•
•
Suxestións para elaborar traballos.
Biografías.
•
•
Láminas dun planeta vivo.
SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN
Setembro
Outubro
Novembro**
35
Propósitos • Aprender, mediante a lectura dun texto, a realización de actividades e a observación de imaxes, sobre o adestramento deportivo e o funcionamento do corazón. • Activar os coñecementos previos.
Máis recursos Levar á clase pulsómetros, colocalos correctamente e ver como varían os latexos cardíacos segundo o tipo de actividade.
2
A nutrición II. Os aparellos circulatorio e excretor
Un adestramento perfecto Para os deportistas de elite, a diferenza entre gañar ou perder unha competición pode estar simplemente en ter adestrado correctamente. Un bo adestramento fai que o deportista chegue no seu mellor estado de forma á competición para así render ao máximo. Para adestrar ben, os deportistas teñen que esforzarse o suficiente e durante o tempo necesario. Se o adestramento é insuficiente, non serve de moito, pero se é excesivo, chegarán cansos á competición. O difícil é saber como é o esforzo que están realizando, se é demasiado ou se resulta escaso, porque, como se pode medir o esforzo? En realidade é máis fácil do que parece. Canto maior é o esforzo físico que realiza unha persoa, máis rápido debe funcionar o seu corazón. Así, se se mide o rápido que latexa, teremos unha idea do traballo que está realizando a persoa. Por iso os deportistas levan nos seus adestramentos os pulsómetros, uns aparellos que miden o ritmo ao que traballa o corazón. Deste xeito, asegúranse de adestrar de forma correcta.
Le e comprende o problema Busca no dicionario o significado das palabras seguintes: ades tram ento – elite – rend er
Que se consegue cun bo adestramento? Por que o latexo do corazón serve para medir o esforzo que realiza unha persoa? Na fotografía desta páxina está un deportista consultando o pulsómetro. Como pensas que funciona o pulsómetro. Fíxate na imaxe.
EXPRESIÓN ORAL. Debate cos compañeiros que é máis importante, segundo a túa opinión, para un atleta, as súas condicións físicas naturais ou o seu adestramento. nc ia 20
Suxestións sobre a lectura Pídalles aos alumnos e ás alumnas que, tras leren o texto, propoñan títulos alternativos.
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE A fotografía dos corredores. Pídalles aos alumnos que des criban a fotografía dos corredores e que sinalen os detalles que indican o esforzo físico que están a realizar.
Competencias Ap rend er a ap render. Afianzar
os conceptos clave é fundamental para incorporar novos coñecementos de forma
36
SABER FACER TAREFA FINA L
Realizar un experimento e interpretar os datos Ao t ermi nar esta unid ade saberás realizar un experimento. Para iso, aprenderás a mirar o pulso. Ante s va s es tuda r como funciona o aparello circulatorio para que poidas interpretar os resultados que obteñas.
e I n te l ix r soa l e p i n te r
significativa para o alumnado. Nesta unidade é necesario comprobar que todos os alumnos saben en que consiste a función de nutrición: proceso dixestivo, respiración e excreción. Comunicación lingüística. Coa lectura do texto, a observa -
ción das imaxes e o traballo proposto nas actividades, favo récese e afiánzase a comprensión lectora e desenvólvense as habilidades de comunicación oral. Así mesmo, favorecemos o desenvolvemento da expresión escrita realizando activida des e traballos por escrito.
Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA • Adestramento : preparación para a práctica dun deporte. Elite: minoría selecta. Render : dar froito ou utilidade.
NOTAS
QUE SABES XA?
A c ircu laci ón A ci rcula ción inte rvén na función de nutrición xunto co proceso dixestivo, a respiración e a excreción.
3
Por que pensas que é importante a circulación?
A ci rcula ción encá rgas e de repartir por todo o corpo o osíxeno e os nutrientes e de recoller as substancias de refugo. 1
Que é a función de nutrición?
2
Explica o que son o proceso dixestivo, a respiración e a excreción.
21
• Conséguese un mellor estado de forma para a competi ción e render ao máximo. • Canto maior é o esforzo físico que realiza unha persoa, máis rápido funciona o seu corazón. A maior esforzo, máis rápido latexa o corazón. • Un pulsómetro é un dispositivo electrónico que serve para medir a nosa frecuencia cardíaca en tempo real, é dicir, cantas pulsacións por minuto realiza o noso corazón. Ten unha correa elástica cuberta de eléctro dos que se axusta ao peito á altura do corazón. Estes eléc trodos son os encargados de recoller os datos das pulsa cións e envialos a un dispositivo, parecido a un reloxo dixital, que se adoita levar no pulso. Alí aparece a frecuen cia cardíaca. • Expresión oral. R. L
QUE SABES XA? 1
2
A función de nutrición inclúe todos os procesos para conseguir os materiais de construción e a enerxía que necesitamos para vivir. O proceso dixestivo consiste na obtención de nutrientes dos alimentos, para que poidan ser aproveitados polo organismo. Prodúcese no aparello dixestivo. A respiración consiste na obtención do osíxeno que ne cesitamos para vivir. Ten lugar no aparello respiratorio. A excreción serve para eliminar as substancias de refugo que se producen no noso organismo. Ocorre no aparello excretor.
3
A circulación serve para transportar por todo o corpo os nutrientes, o osíxeno e as substancias de refugo.
37
O aparello circulatorio Propósitos
O aparello circulatorio encárgase do transporte de nutrientes, osíxeno e substancias de refugo por todo o corpo.
• Coñecer os principais compoñentes do sangue e comprender como é o corazón.
O aparello circulatorio está formado polo sangue, os vasos sanguíneos e o corazón. glóbulos vermellos
Previsión de dificultades
O sangue O sangue chega a todas as células do noso corpo. O sangue ten dúas partes:
Insístalles aos alumnos na importancia de comprender que os debuxos anatómicos mostran cortes do corpo humano, pero que os órganos reais teñen volume.
O plasma. É un líquido composto na maior parte por auga. O plasma transporta:
glóbulo branco 1
plaquetas
As cé lulas sanguí neas.
– Nutrientes, como proteínas, glícidos, etc. – Substancias de refugo das células. – Outras substancias. Por exemplo, gases como o dióxido de carbono.
Prestar atención ao cambio de unidades na actividade 5. A unidade que se emprega nunha análise de sangue é o milímetro cúbico, e a maior parte dos datos que os alumnos atoparán estarán nesta unidade, polo que será necesario que fagan o cambio de unidade a centímetro cúbico.
As c élul as. Poden ser de tres tipos:
1
– Glóbulos vermellos. Son as máis abundantes e as que dan a cor vermella ao sangue. A súa función consiste en transportar osíxeno. – Glóbulos brancos. Son células que cumpren unha función de defensa do noso corpo contra as infeccións. – Plaquetas. Son fragmentos de células que axudan a pechar as feridas cando se produce unha hemorraxia.
Os vasos sanguíneos Os vasos sanguíneos son os condutos polos que circula o sangue. Hai tres tipos de vasos sanguíneos: arterias, veas e capilares. 2 As a rter ias. Conducen o sangue desde o co-
Veas
Arteria s
xugular
carótide
subclavia cava superior pulmonar
subclavia aorta pulmonar
cava inferior
ilíaca
femoral
ilíaca
femoral
razón aos órganos. Son vasos sanguíneos grosos e elásticos. As ve as. Levan o sangue desde os órganos
ata o corazón. As veas son vasos máis finos ca as arterias. Os capilares. Conducen o sangue polo interior
dos órganos. As arterias e as veas divídense en vasos cada vez máis finos ata formar os capilares sanguíneos.
2
Principais vasos sanguíneos.
22
Coñecementos e experiencias previas
Outras actividades
Antes de entrar no tema, pídalles aos nenos que lembren se fixeron algunha vez unha ferida que sangrase. En que parte
PARA AMPLIAR Células sanguíneas e actividade matemática. Tras realizar a actividade 5, pídalles aos alumnos que elaboren un gráfico de barras en que representen as diferentes cantidades de cé lulas sanguíneas por centímetro cúbico. Indíquelles que utili cen unha cor distinta para cada tipo de célula.
do corpo fixeron a ferida? Como era o sangue?
Para explicar Aclárelles aos alumnos que, nos esquemas anatómicos, as arterias e as veas sempre se representan con distinta cor: de cor vermella as arterias e de cor morada as veas. Despois, pídalles que diferencien as veas e as arterias na ilus tración 2 e comente que se trata dun esquema moi simplifica do, xa que hai veas, arterias e capilares por todo o corpo.
38
Traballa coa imaxe • Os ventrículos son máis grandes. • As veas cavas, a vea cava superior e a vea cava inferior, chegan á aurícula dereita. A arteria aorta sae do ventrículo esquerdo.
2
NOTAS
O corazón O corazón é un órgano musculoso que latexa continuamente para impulsar o sangue por todo o corpo. Está situado na caixa torácica, entre os dous pulmóns. O interior do corazón está dividido en dúas metades separadas por un tabique continuo. Cada metade (dereita e esquerda) ten dúas cámaras: unha aurícula, á que chegan as veas, e un ventrículo, do que parten as arterias. Cada aurícula comunícase co ventrículo do seu lado a través dunha válvula, que permite que o sangue circule sempre desde a aurícula ata o ventrículo e non en sentido contrario. 3 vea cava superior
arteria aorta
aurícula dereita
veas pulmonares dereitas
3
arteria pulmonar aurícula esquerda veas pulmonares esquerdas válvula
válvula
vea cava inferior
Esquema do corazón. Nel obsérvanse os vasos sanguíneos e as cavidades do corazón.
ventrículo esquerdo
TRABALLA COA IMAXE Que cavidades son máis grandes, as aurículas ou os ventrículos? Que vasos sanguíneos chegan á aurícula dereita? Que vaso sanguíneo parte do ventrículo esquerdo? Ademai s das válvul as que separa n as aurículas dos ventrículos, ves algunha válvula máis no esquema? Explica onde.
e nc ia I n te l ix c ia l e s pa
ventrículo dereito
ACTIV IDADES 1
EXPRESIÓN ESCRITA. A qu e ch e rec orda
4
o aparello circulatorio, a un río, a unha rede de estradas ou a un embude? Elixe e explica a túa elección. 2
Conducen o sangue polo interior dos órganos. Levan o sangue desde o corazón cara aos órganos do corpo.
Que células do sangue están relacionadas coa nutrición? Cales teñen outras funcións? En que consisten?
3
Explica o que ocorre con cada latexo do corazón. Pode ir o sangue desde un ventrículo a unha aurícula? Por que?
A que vasos sanguíneos se refire cada oración?
Devolven o sangue desde os órganos do corpo ao corazón. 5
USA AS TIC. Que cantidade de células
sanguíneas hai nun centímetro cúbico de sangue?
23
• Vense outras válvulas; á entrada da arteria pulmonar e da arteria aorta.
Solucionario 1
Expresión escrita. R. M. Lembra unha rede de estradas, pois hai moitas vías relacionadas que se van dividindo en vías máis estreitas.
2
Os glóbulos vermellos están relacionados coa nutrición, xa que a súa función consiste en transportar osíxeno. Os glóbulos brancos cumpren unha función de defensa do noso corpo contra as infeccións. As plaquetas axudan a pechar as feridas cando se produce unha hemorraxia.
3
Cada latexo do corazón impulsa a circulación do sangue. Cada aurícula comunícase co ventrículo do seu lado
a través dunha válvula, que permite que o sangue circule sempre desde a aurícula ata o ventrículo e non en sentido contrario. 4
Conducen o sangue polo interior dos órganos – Capila res. / levan o sangue desde o corazón cara aos órganos do corpo – Arterias. / Devolven o sangue desde os órga nos do corpo ao corazón – Veas.
5
Usa as TIC. Nun centímetro cúbico de sangue hai arredor de 5.000.000.000 de glóbulos vermellos, de 5.000.000 a 10.000.000 de glóbulos brancos e de 150.000.000 a 300.000.000 de plaquetas.
39
A circulación do sangue Propósitos • Saber como se produce a circulación do sangue e diferenciar a circulación pulmonar e a circulación xeral.
Previsión de dificultades É necesario que os alumnos comprendan que tanto a circulación pulmonar coma a circulación xeral se producen de forma continua e simultánea, aínda que as diferenciamos para explicar e estudar a circulación no seu conxunto.
O conxunto de vasos sanguíneos forma un circuíto pechado que o sangue percorre continuamente impulsado polo corazón. O corazón latexa sen parar, e con cada latexo as súas paredes contráense e reláxanse. O movemento de contracción chámase sístole e o de relaxación, diástole. Estes dous movementos fan que o corazón bombee o sangue e que o impulse por todo o corpo. A circ ulac ión é o perc orri do qu e real iza o sang ue. C ompre nde a circulación pulmonar e a circulación xeral.
SABER MÁIS O latexo cardíaco Os médicos escoitan o latexo do corazón cun aparello chamado estetoscopio. O latexo cardíaco pode revelarlle ao médico como é o estado de saúde do corazón. Este aparello tamén permite estudar o funcionamento dos pulmóns e doutros órganos internos.
A circulación pulmo nar A circul ación p ulmona r é o ci rcuíto q ue seg ue o san gue entre o corazón e os pulmóns. Durante a circulación pulmonar prodúcese un intercambio de gases. Este intercambio ten lugar nos pulmóns, onde o sangue cede dióxido de carbono e capta o osíxeno que se reparte por todo o corpo no circuíto xeral. A ci rcul ació n pu lmon ar p rodú cese así:
3. Nos alvéolos pulmonares prodúcese o intercambio de gases, é dicir, o sangue cede o dióxido de carbono que levaba e cárgase de osíxeno.
1. O sangue cargado co dióxido de carbono que se recolleu nas células chega á aurícula dereita.
4. O sangue cargado de osíxeno chega polas veas pulmonares á aurícula esquerda. Desde alí, pasa ao ventrículo esquerdo.
2. Da aurícula dereita o sangue pasa ao ventrículo dereito e sae polas arterias pulmonares cara aos pulmóns.
24
Coñecementos e experiencias previas Inicie a clase facendo que todos os alumnos localicen o seu pulso, no pescozo ou no pulso. Pregunte: Que é o latexo que notamos?
Para explicar Guíe a observación dos esquemas. É fundamental fixarse nos números e nas liñas. Os números indican a orde de lectura e as liñas sinalan a parte do debuxo a que se refire a explicación. No esquema da páxina 24, a lectura comeza arriba á esquer da e segue o sentido das agullas do reloxo. No esquema da páxina 25, a lectura comeza arriba á dereita e a orde de lec tura segue este mesmo sentido.
40
Pídalles aos alumnos que se fixen no debuxo do corazón da páxina 25 do seu libro, e explique que unha das metades do corazón recolle e expulsa cara ao resto do corpo o sangue osixenado, mentres que a outra metade recolle e expulsa cara aos pulmóns o sangue cargado de dióxido de carbono.
Saber máis O estetoscopio permite escoitar con precisión os sons que hai no interior do corpo humano. Colocando a orella no peito dun compañeiro podemos escoitar tamén os seus latexos. O alumnado está familiarizado co uso do estetoscopio por propia experiencia, pola televisión ou polas películas. Pida que expliquen como se coloca e como se usa.
2
NOTAS
A ci rcula ción xera l TRABALLA COA IMAXE
A ci rcul ació n xe ral é o p ercor rido que real iza o sang ue por todo o corpo, excepto polos pulmóns.
De onde procede o sangue que impulsa o ventrículo no punto 1?
Durante o seu percorrido o sangue leva o osíxeno a todas as células e recolle o dióxido de carbono que se forma nelas.
Que representan as redes de vasos sanguíneos que hai na parte superior do debuxo?
A ci rcula ción xera l pro dúce se a sí:
4. As vea s reco llen o sang ue e lévano ao corazón. As vea s cava s dese mbocan na aurícula dereita.
1. O ventrículo esquerdo contráese e impulsa o sangue cargado de osíxeno fóra do corazón a través da arteria aorta.
3. Nos capilares o sangue cede o osíxeno e os nutrientes e recolle o dióxido de carbono e as substancias de refugo.
2. Desde a arteria aorta o sangue repártese por vasos cada vez máis finos e, finalmente, chega aos capilares de todos os órganos.
ACTIV IDADES 1
2
Copia no caderno este esquema simplificado da circulación e sinala nel os seguintes elementos: aurícula dereita
veas cavas
aurícula esquerda
arterias pulmonares
ventrículo dereito
veas pulmonares
e nc ia I n te l ix c ia l e s pa
ventrículo esquerdo
capilares pulmonares
arteria aorta
capilares do resto do corpo
Di que dous percorridos efectúa o sangue polo noso organismo e que función ten cada un deles.
25
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Elaboración de esquemas. Pídalles aos alumnos que elabo ren dous esquemas para representar a circulación sanguínea pulmonar e a xeral. Indíquelles que escriban os nomes das partes do corazón, así como os das veas e arterias que interveñen.
Traballa coa imaxe • O sangue que impulsa o ventrículo no punto 1 procede dos pulmóns.
Solucionario 1
R. G.
2
A circulación pulmonar é o circuíto que segue o sangue entre o corazón e os pulmóns. Durante ela prodúcese un intercambio de gases nos pulmóns, onde o sangue cede dióxido de carbono e capta o osíxeno que se reparte por todo o corpo no circuíto xeral. A circulación xeral é o percorrido que realiza o sangue por todo o corpo. Durante o seu percorrido o sangue leva o osíxeno a todas as células e recolle o dióxido de carbo no que se forma nelas.
• Representan os vasos sanguíneos dos distintos órganos da parte superior do corpo.
41
A excreción Propósitos • Coñecer os órganos do aparello excretor e saber como se producen a urina e a suor.
Previsión de dificultades Prestar atención para comprobar que os alumnos diferencian excreción e expulsión das feces. Tamén que entenden que a expulsión de dióxido de carbono na respiración forma parte da eliminación de refugos e, polo tanto, da excreción.
Nas nosas células prodúcense diversas substancias de refugo que pasan ao sangue. Estas substancias son tóxicas e non se poden acumular no noso corpo, polo que é necesario expulsalas.
COMPRENDER MELLOR O aparello excretor tamén recibe o nome de sistema urinario, posto que, realmente, na excreción participan diversos aparellos.
A función d e excreción c onsiste na eliminaci ón de substancias de refugo do sangue. A ex crec ión léva se a ca bo no aparello excretor , nas glándulas sudoríparas e nos pulmóns. Xa sabes como se expulsa o dióxido de carbono nos pulm óns. Agora im os ver co mo funci onan o ap arello ex cretor e a s glándulas sudoríparas.
O aparello excretor O aparello excretor está formado polos riles, os uréteres, a vexiga da urina e a uretra. 1 Os riles son os órganos principais do aparello excretor. Teñe n f or ma se me ll an te á d un ha fa ba e e st án si tu ad os na parte posterior do abdome. Nos riles fórmase a urina. Os uréteres son dous condutos que transportan a urina desde os riles ata a vexiga da urina. A vexiga da urina é o órgano onde se acumula a urina antes de ser expulsada. Ten forma de bolsa e as súas paredes son elásticas, de modo que pode estirarse ou contraerse dependendo da cantidade de urina que acumula. A uretra é o tubo que comunica a vexiga da urina co exterior do corpo.
O funcionamento do aparello excretor Todo o san gue q ue cir cula polo noso c orpo pasa polos riles . Os riles funcionan coma se fosen dous coadores: continuamente filtran o sangue e reteñen as substancias de refugo que transportan. Con estas substancias de refugo fórmase a urina, que sae dos riles, percorre os uréteres e chega á vexiga. A urin a prodú cese c ontinu ament e e acu múlas e na ve xiga a ta que alcanza certa cantidade e é expulsada fóra do corpo a través da uretra. Máis do 95 % da urina é auga. Isto significa que coa urina se elimina tamén parte da auga que hai no corpo e que a temos que repoñer.
ril
uréter
vexiga da urina uretra
1
O aparello ex cretor.
26
Pídalles ás alumnas e aos alumnos que lembren situacións en que súen moito, como ao facer exercicio ou cando vai moita calor, e que digan as zonas do seu corpo que súan máis (as axilas, as palmas das mans, os pés, a cabeza...). Explique que nestas partes hai maior cantidade de glándulas sudoríparas.
e non podemos vela. Alí é onde se encontran as glándulas sudoríparas. Pídalles aos alumnos que calquen o debuxo para rotular outros elementos da pel. Identifique a graxa en cor amarela na parte inferior; a raíz do pelo que sae pola su perficie. Á esquerda deste hai capilares que saen de vasos sanguíneos finos situados na parte inferior. Tamén hai forma cións redondeadas que pertencen a distintos receptores do sentido do tacto.
Outras actividades
Educación cívica
PARA AMPLIAR O corte da pel. Sinale que o debuxo 2 mostra un corte da pel en tres dimensións. A parte superior é a que está en contacto co exterior e a parte inferior está dentro da pel
Incida na importancia que a doazón de órganos e os transplantes teñen á hora de salvar a vida de moitos enfermos. Os riles son dos órganos que se transplantan con máis éxito e que salvan máis vidas cada ano.
Saber máis
42
2
NOTAS
As glándulas sudoríparas poro
As glándulas sudoríparas forman a suor , un líquido composto case todo por auga, pero que tamén contén unha pequena parte de sales e de substancias de refugo. Ao eliminar a suor, expúlsanse tamén algunhas substancias de refugo. Por iso estas glándulas interveñen na función de excreción. As glá ndu las sud orí par as est án rep art ida s p or tod a a pel . Cada glándula consiste nun longo tubo que se enrola formando unha especie de globo e que se comunica co exterior a través dun poro polo que sae a suor. 2
SABER MÁIS
glándula sudorípara
A su or: un refri xerante para a pel
2
Cando vai moita calor ou facemos exercicio prodúcese maior cantidade de suor. Isto é debido a que a función principal da suor é refrescarnos, xa que cando se evapora arrefría a superficie do noso corpo.
Ao fa cer un exercicio intenso, hai que repoñer os sales que se p erden coa suor.
Glándula sudorípara. As gl ándula s sudoríparas encóntranse na parte profunda da pel.
TRABALLA COA IMAXE En que parte da pel se encontran as glándulas sudoríparas?
Posto que case toda a suor é auga, cando suamos moito necesitamos beber máis auga, para repoñer a que perdemos pola pel. Como a suor ten sales ademais de auga, os deportistas toman bebidas isotónicas, que conteñen auga e unha pequena cantidade de sales.
Que forma teñen? Como chega a suor ata a superficie da pel?
ACTIV IDADES 1
Di se a seguinte frase é verdadeira ou falsa e explica por que.
3
O aparello dixestivo intervén na función de excreción ao eliminar os refugos a través das feces.
2
Explica a función que realizan os riles. Podemos vivir sen eles? Razoa a resposta.
4
EXPRESIÓN ESCRITA. Escribe definicións para os seguintes termos: uréter
urina
glándula sudorípara
suor
Que dúas funcións cumpre a suor no noso corpo? Explícaas.
27
refugo que producen as nosas células son tóxicas e cómpre expulsalas.
Traballa coa imaxe • Na parte profunda da pel. • R. M. Teñen forma de tubiño enrolado.
3
Expresión escrita. Uréter : conduto que transporta a urina desde cada ril ata a vexiga da urina. Urina: líquido que se forma nos riles como resultado de filtrar o sangue. Está formada por auga (95 %) e substancias de refugo (5 %). Glándula sudorípara: glándula da pel que fabrica a suor. Suor : líquido que se forma nas glándulas sudorí paras da pel e está composto case na súa totalidade por auga, e tamén por unha pequena parte de sales e de substancias de refugo.
4
Elimina substancias de refugo e refréscanos cando facemos exercicio ou vai moita calor, xa que cando se evapora arrefría a superficie do noso corpo.
• Ascende por un tubo fino desde a parte glomerular máis profunda ata a superficie da pel.
Solucionario 1
2
Falsa. A función de excreción consiste na eliminación de substancias de refugo do sangue. As feces son restos de alimento sen dixerir que se expulsan polo ano. Nos riles fórmase a urina: continuamente filtran o sangue e reteñen as substancias de refugo que transportan. Non podemos vivir sen eles, xa que as substancias de
43
A saúde dos aparellos circulatorio e excretor Propósitos
Enfermidades do aparello circulatorio
• Saber como coidar a saúde dos aparellos circulatorio e excretor.
As e nfer mida des que afec tan o apar ello circu lato rio son frecuentes e graves e son a causa da morte de millóns de persoas cada ano. Entre as enfermidades que afectan o aparello circulatorio están a arteriosclerose e o infarto de miocardio.
Máis recursos Levar á clase varios exemplos de peixe azul (ou mostrar fotografías) para que os alumnos se familiaricen con estes animais, xa que están acostumados a velos en lata ou xa cociñados, pero quizais non saiban identificalos.
A arteriosclerose consiste no endurecemento das arterias. Normalmente prodúcese porque no seu interior se deposita graxa. Isto causa un estreitamento do grosor interno da arteria, que pode chegar a taponarse. O resultado é grave porque o órgano ao que chegaba a arteria queda sen osíxeno e sen nutrientes. 1 O infarto de miocardio consiste en que unha parte do corazón queda sen circulación sanguínea. O corazón recibe osíxeno e nutrientes a través das arterias coronarias . Cando unha destas arterias se estreita e se tapona, a causa da arteriosclerose, prodúcese un infarto, que pode ser máis ou menos grave segundo a proporción do corazón á que afecte e o tempo que permaneza sen circulación.
1
Esquema de dúas arterias. A da esquerda é unha arteria normal. A da dereit a est á afe ctada de arteriosclerose.
Al gun ha s des ta s enf er mi da de s pre sé nta ns e no s ad ul tos , pero están moi relacionadas cos hábitos de vida que se adquiren durante a nenez e a adolescencia. Manter unha serie de hábitos saudables axudaranos a previr enfermidades. Hai tres hábitos que son básicos para manter a saúde do aparello circulatorio: a dieta saudable, o exercicio e non consumir alcohol nin tabaco.
COMPRENDER MELLOR
A dieta sa udab le A di eta é fund amen tal para a saú de e n xe ral e pa ra a saúd e do aparello circulatorio en particular. Para coidar o noso aparello circulatorio debemos seguir consellos coma os seguintes: Non tomar demasiados hidratos de carbono e graxas, pois producen obesidade, o que resulta prexudicial para o aparello circulatorio. Evitar as graxas de orixe animal, pois favorecen a aparición de arteriosclerose e outras enfermidades. Outras graxas, como o aceite de oliva, de soia ou de xirasol, son máis saudables, así como a graxa do peixe azul. Evitar tomar demasiado sal, pois o exceso de sal tamén é prexudicial para o aparello circulatorio.
Os peixes azuis teñen maior proporción de graxa ca os brancos. Esta graxa é saudable para o aparello circulatorio cando se consome con moderación. Algúns exempl os de peixe azul son o atún, o bonito, as sardiñas, os bocareus e o salmón.
28
Para explicar Guiar a interpretación dos debuxos da figura 1. Trátase de dúas arterias ás que se lles cortou un fragmento para poder ver o seu interior. O sangue circula polo centro, aínda que non se debuxou. A parte amarela da arteria da dereita representa a graxa depositada.
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Resumir . Pídalles aos alumnos que escriban un resumo so bre a saúde dos aparellos circulatorio e excretor desta dobre páxina en que inclúan todas as palabras que están en letra grosa.
44
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Concurso de cociña. Organicen un sinxelo concurso de cociña que consistirá na preparación de canapés cardio saudables. Fagan unha lista cos ingredientes que se poden usar: verdura, froita, queixo branco, peixe azul… Elixan entre todos o gañador. As variacións son sinxelas e intermina bles; pódense empregar latas de conserva. Algúns exemplos son: xarda con pementos do piquillo; xoubas con rodas de tomate; pisto (tomate, pemento, cebola); atún con tomate triturado.
Educación cívica Destaque a importancia de comer peixe azul polo menos unha vez á semana. Aínda que contén máis graxa ca o bran -
2
NOTAS
A saúde do aparello excretor Hai dous hábitos básicos para manter a saúde do aparello excretor: Beber suficiente auga. Continuamente perdemos auga a
través da urina, da suor, da respiración e da evaporación a través da pel. Recoméndase beber polo menos un litro e medio de auga ao día. Deste xeito, os nosos riles funcionarán mellor para eliminar de maneira eficaz substancias tóxicas do noso organismo. En situacións en que perdemos máis auga do normal, por exemplo, cando vai moita calor, facemos exercicio, temos febre, diarrea ou vómitos, temos que beber máis auga para repoñer a perda e evitar así a deshidratación.
ACTIV IDADES 1
Explica que ten que ver a arteriosclerose co infarto de miocardio.
2
USA AS TIC. Busca información sobre a limoada alcalina:
Manter a pel limpa. A pel é un órgano que cobre to do o
noso corpo. É unha barreira para a entrada de bacterias e nela encóntranse as glándulas sudoríparas, a través das cales eliminamos a suor. Temos que coidar a hixiene da pel para eliminar os restos da suor e manter limpos os poros polos que sae. Tamén é importante lim par, despois de urinar e ao duchar nos, arredor da saída das vías urinarias.
que é. como se prepara. para que se utiliza.
SABER MÁIS Cando o ril non funciona Os riles son uns órganos fundamentais para o bo funcionamento do noso organismo. Unha persoa pode vivir cun ril danado, pois o outro ril é capaz de realizar todo o traballo. Pero se deixan de funcionar os dous riles, as substancias tóxicas acumularanse no sangue, o cal acabará causando a morte. Cando non funcionan os riles dunha persoa, sométese a un tratamento chamado diálise . Consiste en pasar o seu sangue varias veces á semana por unha máquina que funciona coma un filtro e retira as substancias tóxicas. O sangue, unha vez limpo, devólvese ao paciente. Unha solución mellor é o trasplante de ril . Trátase dunha intervención cirúrxica que consiste en substituír o ril enfermo dunha persoa, o receptor, por un ril san procedente doutra persoa, o doador, normalmente, falecida.
29
co, é unha graxa moi saudable e achega substancias que necesitamos, como os ácidos graxos omega-3. Entre os peixes que achegan máis ácido omega-3 destacan a sardiña, a xarda e o salmón.
Solucionario 1
Ademais, dependendo do peixe, o seu contido en minerais pode chegar a ser 25 veces superior ao de calquera outro alimento de orixe animal. O peixe azul tamén proporciona vitaminas, sobre todo D e A. 2
Competencias Competencia dixital. Ani me
a expresar a información coas súas propias palabras sen copiala literalmente de onde a atopen. Resalte a importancia de consultar fontes fiables e de contrastar os datos antes de dalos por bos.
A arteriosclerose é o endurecemento das arterias debido a que no seu interior se deposita graxa e isto causa un estreitamento da arteria, que pode chegar a taponarse. O corazón recibe osíxeno e nutrientes a través das arte rias coronarias. Cando unha destas arterias se estreita e se tapona, a causa da arteriosclerose, prodúcese un infarto de miocardio. Usa as TIC. A limoada alcalina é un preparado que se usa para rehidratar en caso de deshidratación ou diarrea. Para preparala, férvese un litro de auga (ou usar un litro de auga mineral, caso en que non é necesario fervela); engádese media culleradiña de bicarbonato sódico; 50 gramos de azucre e o zume dun limón.
45
SABER FACER
Propósitos
Realizar un experimento e interpretar os datos
• Realizar un experimento e interpretar os datos: variación do pulso cardíaco.
Un experimento científico é unha proba que se realiza para estudar, investigar ou comprobar algo.
Imos realizar un experimento para comprobar que o corazón funciona máis rapidamente cando facemos exercicio que cando estamos en repouso e que despois
NOTAS
volve ao nivel de repouso. Comprobámolo medindo os latexos por minuto do corazón. Para iso, tomaremos o pulso, que é o reflexo deste latexo nunha arteria.
Apren de a toma r o puls o Os lugares onde é máis fácil notar os latexos son o pulso e a gorxa. Observa as ilustracións e trata de localizar o teu pulso onde che resulte máis fácil. Para calcular as pulsacións por minuto, tómase o pulso durante dez segundos e multiplícase por seis.
Realizade a experiencia por parellas Agru páde vos en p arel las. Un c ompa ñeiro da p arell a ma nexa rá u n rel oxo ou cronómetro e o outro tomaralle o pulso. Tomarallo antes de facer exercicio, despois de saltar cos pés xuntos sobre o sitio durante un minuto, dous minutos despois de terminar e catro minutos despois de terminar.
Rexistrade os resultados Usade unha táboa coma a seguinte que fixo Laura, unha nena de sexto:
Pulsacións
E n re po us o
A o t erm in ar
D ous mi nu to s d es po is
C at ro mi nu tos de sp oi s
84
111
94
87
Realizade un informe do experimento 1
No informe debedes recoller a data do experimento, as persoas que participastes e os resultados que obtivestes.
e nc ia I n te l ix te má t ica - ma ló x ico
Anal izad e os resul tado s 2
Explica como varían as pulsacións por minuto ao longo do experimento.
3
Tendo en conta o que sabes sobre a nutrición e sobre a circulación, explica por que obtivemos estes resultados.
e nc ia I n te l ix l is ta na t u ra
30
Educación cívica Traballar en parellas favorecerá que os alumnos desenvolvan destrezas de comunicación e de organización do traballo nun ambiente de respecto e compañeirismo.
Competencias
Solucionario 1
R. L.
2
As pulsacións aumentan despois de saltar durante un tempo, e catro minutos despois diminúen.
3
Cando facemos exercicio, os músculos precisan máis osíxeno. O corazón acelérase para bombear máis sangue e que haxa máis osíxeno dispoñible onde se necesita. Tras a actividade, os latexos van diminuíndo ata recupe rar o ritmo de repouso.
Competencia matemática, científica e tecnolóxica.
Ao abordar esta páxina, os alumnos deberán aplicar os coñecementos adquiridos relacionados coa nutrición, a circulación do sangue, o transporte de osíxeno e o corazón. Tamén terán que tomar datos, organizalos en táboas e formular hipóteses, realizar un informe e dar unha explicación científica do obser vado. Reúnense moitas tarefas propias desta competencia.
46
Solucionario 1
Resumo. O aparello circulatorio está formado polo sangue, os vasos sanguíneos e o corazón. O sangue
2
SABER ESTUDAR
1
RESUMO. Copia
Propósitos
e completa no caderno o resumo da unidade:
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para iso estratexias que facilitan a aprendizaxe, como o resumo, o esquema e o uso preciso do vocabulario.
O aparello circulatorio está formado polo , os vasos sanguíneos e o . O sangue está formado polo plasma e por . Os vasos sanguíneos son as arterias, as e os capilares. O corazón está dividido en dúas metades e posúe dúas e dous ventrículos. A c irc ula ció n é o p erc orr ido que rea liz a o san gue por todo o corpo. Comprende a circulación , que leva o sangue aos pulmóns; e a circulación , que o leva ao resto do corpo.
NOTAS
O aparello circulatorio pódese ver afectado por enfermidades como a arteriosclerose ou o infarto de . Prevéñense cunha dieta saudable, practicando e evitando o alcohol e o tabaco. A ex crec ión é o proce so p olo que se e limi nan as s ubst anci as de do sangue. Ocorre no aparello , no respiratorio e nas glándulas . Para coidar o aparello excretor é conveniente beber auga e manter limpa a pel.
2
ESQUEMA. Copia
no caderno e completa o seguinte esquema sobre
a circulación: Aparell o circul atorio
Sangue
Veas
Plaquetas
3
VOCABULA RIO. Define
capilar
os seguintes termos: aurícula
uretra
suor 31
está formado polo plasma e por glóbulos vermellos, glóbulos brancos e plaquetas. Os vasos sanguíneos son as arterias, as veas e os capilares. / O corazón está dividido en dúas metades e posúe dúas aurículas e dous ventrículos. / A circulación é o percorrido que realiza o sangue por todo o corpo. Comprende a circulación pulmonar , que leva o sangue aos pulmóns, e a circula ción xeral, que o leva ao resto do corpo. / O aparello circulatorio pódese ver afectado por enfermidades como a arteriosclerose ou o infarto de miocardio. Prevense cunha dieta saudable, practicando deporte e evitando o alcohol e o tabaco. / A excreción é o proceso polo que se eliminan as substancias de refugo do sangue. Ocorre no aparello excretor , no respiratorio e nas glán dulas sudoríparas . / Para coidar o aparello excretor
2
3
é conveniente beber auga suficiente e manter limpa a pel. Esquema. Aparello circulatorio. Sangue, corazón, vasos sanguíneos. Sangue, plasma, células. Células, glóbulos vermellos , glóbulos brancos, plaquetas. Vasos sanguíneos, veas, arterias. Vocabulario. Capilar: vaso sanguíneo moi fino que conduce o sangue polo interior dos órganos. Aurícula: cavidade do corazón á que chegan veas. Uretra: conduto que leva a urina desde a vexiga da urina ata o exterior. Suor: líquido que se forma nas glándulas sudoríparas e está formado por auga (99 %) e substancias de refugo (1 %).
47
ACTIVID ADES FI NAIS
Propósitos
1
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade.
Copia no caderno e rotula o debuxo do corazón.
5
Copia no caderno o debuxo do aparello excretor e escribe os nomes dos seus órganos.
6
Sinala os órganos que forman o aparello excretor:
Máis recursos Información para a actividade do apartado Demostra o teu talento. Christiaan Barnard naceu en África do Sur o 8 de novembro de 1922, cursou os estudos de medicina tanto no seu país natal como en Estados Unidos, onde se especializou en transplantes. O 3 de decembro de 1967, Lewis Washkansky foi a primeira persoa que recibiu un transplante de corazón con éxito, cun órgano que procedía dunha muller que faleceu nun accidente.
2
Define os seguintes elementos do sangue: Plasma Glóbulos vermellos Glóbulos brancos Plaquetas
Durante a operación, que durou nove horas e en que participou un equipo de especialistas en diferentes áreas, logrouse implantar con éxito o corazón do doador no receptor.
3
Explica que función realiza cada un dos seguintes vasos sanguíneos: As arterias conducen…
7
As veas levan… Os capilares conducen…
A operación considerouse un éxito; o corazón funcionou ben, pero Washkansky morreu de pneumonía 17 días despois debido a unha infección.
4
aurícula
pulmón
capilar
plaqueta
válvula
riles
fígado
vexiga da urina
boca
páncreas
uretra
Completa as seguintes frases para explicar o funcionamento do aparello excretor:
Os riles funcionan coma dous coadores… A urina fórmase con…
… o sangue pasa polo ril para eliminar substancias de refugo.
A urina pasa por… Temos que repoñer auga para o noso corpo porque…
… o sangue pasa polo intestino para tomar nutrientes.
… o sangue toma dióxido de carbono das células.
uréteres
vea
Todo o sangue do noso corpo pasa por…
Completa no caderno as oracións que se forman indicando se ocorren durante a circulación pulmonar ou a circulación xeral.
… o sangue toma osíxeno e cede dióxido de carbono nos pulmóns.
corazón
8
Responde as seguintes preguntas: Que é a suor? Por que as glándulas sudoríparas interveñen na función de excreción?
32
Solucionario 1 2
48
R. G. Segundo a páxina 23 do libro do alumno. Plasma : parte líquida do sangue composta na maior par te por auga. Glóbulos vermellos: células máis abundantes do sangue. A súa función consiste en transportar osíxe no. Glóbulos brancos: células do sangue con función de defensa contra as infeccións. Plaquetas: son fragmentos de células que hai no sangue.
3
… o sangue desde o corazón aos órganos. … o sangue desde os órganos ata o corazón. … o sangue polo inte rior dos órganos.
4
Durante a circulación xeral…/ Durante a circulación xe ral…/ Durante a circulación pulmonar…/ Durante a circu lación xeral.
5 6 7
8
9
R. G. Riles, vexiga da urina, uréteres, uretra. …os riles. / …filtran o sangue e reteñen as substancias de refugo que transporta. / …auga e substancias de re fugo do sangue / … polos uréteres, a vexiga da urina e a uretra. / …coa urina elimínase tamén parte da auga que hai no corpo. A suor é un líquido que se forma nas glándulas sudoríparas e está fo rmado por aug a (99 %) e substanci as de refugo (1 %). Estas glándulas interveñen na excreción porque eliminan refugos do noso corpo. Grazas aos pulmóns, expúlsase o dióxido de carbono. / Cando a suor se evapora, a superficie do noso corpo arrefría.
2 9
Contesta as preguntas: Por que participan os pulmóns na excreción? De que forma a suor refrixera refrixera a pel?
NOTAS
seguintes alimentos en en dous 14 Agrupa os seguintes grupos: o dos que son saudables para o aparello circulatorio e o dos que non o son.
consiste: 10 Explica en que consiste:
A
circulación do do sangue B
circulación pulmonar circulación xeral latexo cardíaco cardíaco
C
infarto de miocardio diálise
D
transplante de de ril tres hábitos 11 Cales son os tres saudables que debemos adquirir para coidar o noso aparello circulatorio? seguintes frases sobre sobre 12 Completa as seguintes a dieta saudable para coidar o aparello circulatorio: Non tomar moitos hidratos hidratos de carbono e graxas porque… As graxas de orixe animal favorecen favorecen algunhas enfermidades como… Evitar tomar moito sal porque o exceso de sal… A graxa do peixe peixe azul... 13 USA AS TIC. Investiga por que
o peixe azul é máis saudable ca o peixe branco para o aparello circulatorio.
E
F
15 EXPRESIÓN ESCRITA. Escribe unha
redacción sobre o exercicio que practicas ou que che apetecería practicar. Explica en que consiste e por que che gusta.
ia ixe nc i x n te l i I n soa l ra pe r s n t r i n
16 PARA PENSAR. Algú ns d epor tist as u tili zan
substancias que aumentan a cantidade de glóbulos vermellos no sangue. Esta práctica chámase dopaxe e está prohibida. Responde as seguintes preguntas: Por que cres que os deportistas queren ter maior cantidade de glóbulos vermellos? Que opinión tes sobre sobre a dopaxe?
Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Busca en Internet algunha animación relacionada coa circulación do sangue e móstraa na clase.
10
11
B. Busca información sobre o doutor Barnard e a historia do primeiro transplante de corazón e fai unha exposición oral na clase. C. Escribe un relato que trate sobre a doazón de órganos.
ia ixe nc i x n te l i I n ica t i s t ing ü í s n l i
A circulación é o percorrido que realiza o sangue polo corpo. / A circulación pulmonar é é o circuíto que segue o sangue entre o corazón e os pulmóns. / A circulación xer al é é o percorrido que realiza o sangue por todo o corpo, excepto polos pulmóns. / Latexo cardíaco é o movemento de contracción e de relaxación que reali za o corazón e que impulsa o sangue no seu percorrido. / nun infarto de miocardio unha parte do corazón queda sen rega sanguínea. / A diálise é o tratamento que consiste en filtrar o sangue cunha máquina para retirar as substancias tóxicas. / O transplante de ril é é substituír un ril enfermo. A dieta saudable, o exercicio exercicio e non consumir alcohol nin tabaco.
33
12 Non
tomar demasiados hidratos de carbono e graxas produc en o besidade, besidad e, o que qu e resulta r esulta prexudi cial porque producen para o aparello circulatorio circulator io. / As graxas de orixe animal favorecen algunhas enfermidades, como a aparición de arterio sclerose scleros e. / Evitar tomar demasiado sal porque o exceso de sal é prexudicial para o aparello circulatorio . / A graxa do peixe azul azul é moi saudable.
Usas as TIC. R. L. 14 Saudables: peixe azul, froitas e verduras, verduras, aceite de oliva. A, C, E. Non No n sau dabl da bles: es: mant ma ntei eiga ga,, car ne ver mell me lla, a, embutidos. B, D, F. 15 Expresión escrita. R. L. 16 Para pensar. Para ter máis osíxeno dispoñible para as células musculares que están traballando. / R. L. 13
49
3 A reprodución Contidos da unidade
SABER
•
Os caracteres caracteres sexuais.
•
Os aparellos aparellos reprodutores. reprodutores.
•
As células células sexuais.
Óvulo, espermatozoide.
•
VOCABULARIO
•
Ovarios. Trompas Trompas de Falopio. Útero.
Testículos. Pene.
•
•
LECTURA COMUNICACIÓN ORAL ESCRITURA
•
•
•
•
INTERPRETACIÓN DE IMAXES
•
•
SABER FACER
USO DAS TIC
TÉCNICAS DE ESTUDO
TAREFA FINAL
•
Descrición de viñetas sobre o parto. Redacción sobre os cambios persoais persoais ata o momento presente. Observación de fotografías das células células sexuais. Interpretación dos debuxos dunha viñeta sobre o parto. Interpretación de esquemas anatómicos anatómicos dos aparellos reprodutores, a fecundación e o embarazo. Busca de información sobre os cambios cambios do feto durante o seu desenvolvemento. Resumo da unidade.
•
Táboa sobre os caracteres caractere s sexuais.
•
Esquema sobre sobre a fecundación.
•
Uso adecuado do vocabulario científico.
•
Entrevistar a unha nai sobre o parto. parto.
FORMACIÓN EN VALORES •
50
Lectura e comprensión comprensión dun texto sobre sobre o parto.
•
•
SABER SER
Fecundación. Cigoto. Cigoto. Embrión. Feto. Feto.
Interese por coñecer o funcionamento do corpo humano. Interese por coidar coidar a propia saúde.
Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO
Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación •
•
Avaliación de contidos. Unidade 3: controis B e A. Test.
•
Programa de educación educación en valores. valores.
•
Programa de educación emocional. emocional.
Aprendizaxe eficaz •
Técnicas de estudo e preparación de exames.
Avaliación por competencias. Proba 3.
Avaliación trimestral.
•
Ensinanza individualizada •
Plan de mellora. Bloque 1. Fichas 6 e 7.
•
Programa de ampliación. Bloque 1. Ficha 3.
Proxectos de traballo cooperativo •
Proxectos interdisciplinarios
Proxecto do primeiro trimestre. trimestre. Os Xogos Olímpicos.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia •
Unidade 3: actividades, recursos, páxinas web e glosario.
OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO
Natural Science 6
Recursos complementarios •
Lecturas de Ciencias Ciencias da Natureza. Natureza.
•
Proxectos para para días especiais. especiais.
Programa plurilingüe.
•
•
Curiosidades de Ciencias da Natureza. Natureza.
•
Prácticas de Ciencias da Natureza.
Esquemas mudos.
•
•
Suxestións para elaborar traballos.
Biografías.
•
•
Láminas dun planeta vivo.
SUXESTIÓNS DE TEMPORALIZACIÓN
Outubro
Novembro
Decembro
51
Noto contraccións na barriga. O bebé xa quere saír!
Propósitos • Aprender sobre o parto mediante a lectura dun texto, a realización de actividades e a observación de imaxes. • Activar os coñecementos previos.
Máis recursos Comparar entre todos o que é capaz de facer un neno que acaba de nacer fronte á madureza doutros animais, que poden camiñar, nadar…
3
A reprodución
Un momento moi especial O parto é quizais o momento máis esperado polas nais e polos pais. É unha situación moi emocionante para os dous, pois finalmente ven o seu bebé tras varios meses de espera. Pero hai anos non se vía igual. Antes, o parto era moi doloroso. Hoxe en día, en cambio, existen anestesias que eliminan a dor pero permiten que a nai estea esperta e consciente todo o tempo.
Xa está aquí a cabeza, xa pasou o máis difícil.
Ademais, había numerosas complicacións que podían poñer en perigo tanto a vida da nai coma a do meniño. Actualmente, os avances da medicina permiten que o parto sexa moi seguro e que, con todo, siga conservando toda a súa emoción. Simplemente as medidas de hixiene que seguen as persoas que participan no parto, xunto co uso de medicamentos como os antibióticos, fano moi seguro.
Le e comprende o problema Que é o parto e por que é tan emocionante para a nai e para o pai? Por que o parto se esperaba con medo? Como se trata hoxe en día a dor no parto? Que medidas fan que hoxe o parto sexa moi seguro? En que parte do corpo do bebé se encontra o cordón umbilical?
EXPRESIÓN ORAL. Describide as viñetas que ilustran as páxinas. Cada alumno explicará unha delas: o que aparece nela, en que lugar ocorre a acción, o que din os personaxes...
Fixéchelo moi ben, cariño.
SABER FACER TAREFA FINA L
Entrevistar unha nai sobre o parto Ao f inal izar a un idad e entrevistarás unha nai sobre o seu parto. Ante s, a pren derá s os feit os principais da reprodución humana. Tamén sa berá s co mo d ebes coidar a saúde do aparello reprodutor.
34
Para explicar Mostrar a fotografía dalgún neno ou nena que acaba de nacer en que se vexan os restos do cordón umbilical e a pinza que se usa para ligalo. Ao cabo duns días este resto do cordón seca, cae e queda o embigo. Ata que isto sucede, a hixiene é moi importante.
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Debate sobre o parto. Para motivar, cóntelles aos alumnos que, antigamente, nalgúns países as raíñas tiñan que dar a luz en presenza dun gran séquito. Por exemplo, en Francia no século XVIII o parto era un acto público. Todos os membros da familia real, os altos dignitarios e a servidume dos monar-
52
cas tiñan dereito a estar no dormitorio. No primeiro parto da raíña María Antonieta, en 1778, había máis de 50 persoas na súa alcoba. Despois, establecer un debate na clase sobre como debería ser un parto, que persoas deberían estar presentes e se é adecuado facelo na casa ou é mellor acudir a un hospital.
PARA AMPLIAR O parto dos mamíferos. Buscar en Internet o vídeo do nacemento de varios mamíferos: golfiño, vaca, tenreiro, gatiños, cadeliños… Sinalar similitudes e diferenzas respecto ao nacemento dun bebé.
Non se preocupe, señora. Parir é o máis natural do mundo e ímola axudar.
Que nervios! Imos para o hospital!
Si, pero apure, por favor.
Case está. Faga forza coa barriga. Aperte ben forte!
NOTAS
Ánimo, Lucía!
Por fin o temos! Que feliz estou!
Non vou esquecer nunca este día. ai que cortar o cordón. Quere facelo vostede?
Podo? Habíame encantar!
QUE SABES XA?
A re produ ción dos ani mais A reprodución sexual é na que participan dous individuos de distinto sexo, masculino e feminino. Son animais vivíparos os que teñen crías que comezan a desenvolverse no corpo da nai. 1
Como se chaman os animais que non son vivíparos?
2
Indica varios exemplos de animais que sexan vivíparos.
35
Educación cívica O parto é moito máis ca un acto médico. A preparación dos pais para ese momento é fundamental. A nai acode ás clases de preparación ao parto. Nelas unha ximnasia específica axuda a aliviar os síntomas dos últimos meses de embarazo e prepara o corpo para o traballo que terá que realizar no momento do parto.
Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA • O parto é o nacemento dun bebé. É unha situación moi emocionante para os pais, xa que finalmente ven o seu bebé tras varios meses de espera.
• Hai anos, o parto podía ser moi doloroso e adoitaba haber complicacións que podían poñer en perigo tanto a vida da nai coma a do bebé. • Existen anestesias que eliminan a dor e permiten que a nai estea esperta e consciente todo o tempo. • Os avances en medicina fan que hoxe o parto sexa moi seguro; así, as medidas de hixiene que se toman e algúns medicamentos, como os antibióticos. • O cordón umbilical sae do embigo do bebé. • Expresión oral. R. L
QUE SABES XA? 1 Ovíparos. 2
R. M. Gato, rato, león, cabra, ovella, cabalo.
53
Os caracteres sexuais e o aparello reprodutor Propósitos
Os caracteres sexuais
• Diferenciar os caracteres sexuais primarios e secundarios. • Identificar os órganos do aparello reprodutor feminino e masculino.
mamas desenvolvidas
barba
As dif ere nza s c orp ora is que exi ste n e ntr e as mulleres e os homes son os caracteres sexuais. Distinguimos entre caracteres sexuais primarios e secundarios. Os caracteres sexuais primarios son os órganos dos aparellos reprodutores, que s on distintos nas mulleres e nos homes. Estes caracteres están presentes desde o nacemento.
Previsión de dificultades É importante que os alumnos comprendan que os debuxos anatómicos mostran un corte do corpo humano, pero que os órganos reais teñen volume.
Os caracteres sexuais sec undarios son características físicas que permiten distinguir ás mulleres dos homes e que non son os órganos reprodutores. Por exemplo, os homes teñen barba, pelo abundante no corpo e a voz grave. As mulleres teñen cadeiras anchas, mamas desenvolvidas e voz aguda. Todos estes trazos son caracteres sexuais secundarios e desenvólvense a partir da puberdade . 1
cadeiras anchas
musculatura desenvolvida pelo
1
Caracteres sexuais secundarios na muller e no home.
A puberdade
TRABALLA COA IMAXE
A pu berda de é o pe ríod o de temp o du rante o cal maduran os órganos do aparello reprodutor e en que se desenvolven os caracteres sexuais secundarios.
Fai unha lista cos caracteres sexuais secundarios do home e outra cos da muller.
Nas nenas crecen as mamas, ensánchanse as cadeiras e aparece pelo na pube e nas axilas. Nos nenos aparece pelo na cara, na pube e noutras partes do corpo, desenvólvese a musculatura e cambia a voz. Nas nenas a puberdade prodúcese entre os once e os catorce anos e nos nenos, entre os trece e os quince anos. Con todo, estas idades son orientativas, pois varían dunhas persoas a outras e pódense adiantar ou atrasar. A a dol esc enc ia com eza coa pub erd ade . N est a etapa prodúcense, ademais dos cambios físicos, cambios na forma de ser e de pensar. 36
Coñecementos e experiencias previas Anúncielles aos alumnos os contidos da unidade e explique que coñecer ben os nosos aparellos reprodutores é moi importante para entender os cambios que experimentamos ao longo da vida, así como para previr enfermidades. Invite os alumnos a recoñecer nos propios corpos os carac teres sexuais primarios e secundarios.
Para explicar Coméntelles aos alumnos que non existe unha idade concre ta para a chegada da puberdade e que non ten por que producirse á mesma idade en todas as persoas. Nalgunhas mozas e mozos iníciase aos once anos, mentres que noutros,
54
aos trece ou mesmo aos quince. É como a saída dos dentes nos bebés: a algúns sáenlles antes ca a outros, pero final mente sáenlles a todos.
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Os órganos sexuais. Reelaborar a información do libro pode ser para os alumnos unha forma de comprobar que com prenderon correctamente os conceptos principais. Pídalles que redacten, a partir dos dous esquemas da páxina 37, a forma en que están dispostos os órganos e con que outros órganos están comunicados.
3
NOTAS
O aparello reprodutor feminino O aparello reprodutor da muller está formado polos seguintes órganos: 2 Ovarios. Neles prodúcense as células sexuais femininas, que se chaman óvulos. Trompas de Falopio. Son dous condutos que comunican os ovarios co útero. Útero. É o órgano en que se desenvolve o bebé durante o embarazo. Vaxina . É un canal que comunica o útero co exterior. Vulva . É a parte externa do aparello reprodutor. Está formada por dous pregamentos de pel, os labios, que protexen o orificio da vaxina e tamén o orificio da uretra, polo que se expulsa a urina.
trompas de Falopio
ovario
vaxina útero vulva
2
Principais órganos do aparello reprodutor feminino.
O aparello reprodutor masculino O aparello reprodutor do home está formado polos seguintes órganos: 3
uretra
conduto deferente
Testículos. Neles fórmanse as células sexuais ma sculinas, os espermatozoides. pene
Condutos deferentes. Conducen os espermatozoides desde os testículos ata a uretra. Uretra. Leva os espermatozo ides ao exterior. Tamén serve para expulsar a urina.
próstata
Próstata. É unha glándula. Fabrica un líquido que serve de alimento e transporte aos espermatozoides. Pene. No seu extremo desemboca a uretra, por onde saen os espermatozoides ao exterior.
testículo 3
Principais órganos do aparello reprodutor masculino.
ACTIVIDADES Indica que tipo de caracteres sexuais, primarios ou secundarios, son os seguintes:
1
Permítennos saber se un bebé que acaba de nacer é neno ou nena. Permítennos saber se a persoa que nos atende nun comercio é home ou muller. Explica o que é a puberdade e indica os cambios que se producen nesta etapa.
2
3
En que órgano se producen os óvulos? E en que órgano se producen os espermatozoides?
4
Di se os seguintes órganos pertencen ao aparello reprodutor feminino ou ao masculino e escribe algunha característica de cada un. útero vulva vaxina uretra próstata trompas de Falopio 37
Traballa coa imaxe
3
Caracteres sexuais secundarios do home: barba, pelo, muscu latura desenvolvida. / Caracteres sexuais secundarios da mu ller: mamas desenvolvidas, cadeiras anchas.
Os óvulos prodúcense nos ovarios. Os espermatozoides prodúcense nos testículos.
4
Aparello reprodutor feminino. Útero: é o órgano en que se desenvolve o bebé durante o embarazo. Vulva: é a parte externa do aparello reprodutor. Está formada por dous pregamentos de pel, os labios, que protexen o orificio da vaxina e tamén o orificio da uretra, polo que se expulsa a urina. Vaxina: é unha canle que comunica o útero co exterior. Trompas de Falopio: son dous condutos que comunican os ovarios co útero. Aparello reprodutor masculino. Próstata: é unha glándula. Fabrica un líquido que serve de alimento e transporte aos espermatozoides. Uretra: leva os espermatozoides ao exterior. Tamén serve para expulsar a urina.
Solucionario 1
Permítennos saber se un meniño que acaba de nacer é neno ou nena: primarios. Permítennos saber se a persoa que nos atende nun comercio é home ou muller: secunda rios.
2
A puberdade é o período de tempo durante o cal maduran os órganos do aparello reprodutor e se desenvolven os ca racteres sexuais secundarios.
55
As células sex uais e a fecundación
Propósitos • Coñecer as características das células sexuais.
As cé lulas sex uais son u ns el emen tos esenc iais na rep rodución. Prodúcense nos aparellos reprodutores e son diferentes nos homes e nas mulleres. As c élu las sexu ais femi nina s
• Saber como se produce a fecundación.
Máis recursos Lémbrelles aos alumnos que existen diferentes tipos de reprodución no mundo animal. A máis común é a reprodución sexual, en que dous individuos de distinto sexo se unen para formar un novo individuo que ten as características dos seus pais. Comente que existen animais que posúen órganos sexuais masculinos e femininos, e que poden ser macho ou femia en diferentes etapas da súa vida: son os animais hermafroditas. Un exemplo é o caracol, que é permanentemente hermafrodita, ou algunhas especies de peixes, que son machos ou femias en distintos momentos da súa vida. Tamén existen animais con reprodución asexual, como a estrela de mar.
As cél ulas sex uai s feminin as son os óvulos, que se forman nos ovarios. Son unhas células moi grandes con forma de esfera.
1
Unha nena, ao nacer, xa ten todos os óvulos nos seus ovarios, pero aínda son inmaturos. Cando chega a puberdade, comezan a madurar os óvulos. Cada 28 días, aproximadamente, madura un deles. O óvulo maduro sae do ovario, percorre a trompa de Falopio, o útero e a vaxina e sae ao exterior xunto cunha pequena cantidade de sangue. A isto chámaselle menstruación.
1
O óvulo é a célula sexual feminina.
2
O espermatozoide é a célula sexual masculina.
Arred or dos cincu enta anos, as mull eres deix an de produci r óvulos maduros. É a menopausa . A partir dese momento, as mulleres tamén deixan de ter menstruacións. As c élu las sexu ais masc ulin as
As células sexuais masculinas son os espermatozoides , que se forman nos testículos. Son moi pequenos, teñen unha cabeza de pequeno tamaño e unha cola longa que moven para desprazarse. 2 Os espermatozoides prodúcense continuamente nos testículos desde a puberdade. De aí pasan aos condutos deferentes e á uretra e saen ao exterior polo pene. Os espermatozoides saen ao exterior xunto cun líquido formando o seme. Este líquido sérvelles aos espermatozoides como medio de transporte e fonte de alimento. COMPRENDER MELLOR
O óvulo humano é a célula máis grande do corpo. Mide arredor dun milímetro, polo que é visible a simple vista. Ten o tamaño da cabeza dun alfinete. Pero o espermatozoide ten un tamaño moito menor; de longo mide cinco ou seis milésimas de milímetro e de largo, dúas ou tres milésimas de milímetro. Polo tanto, é moitísimo menor ca o óvulo. Esta diferenza ten que ver co papel de cada un. No óvulo encóntrase toda a materia nutritiva necesaria para o desenvolvemento do embrión.
38
Para explicar Á hora de mencionar as diferenzas entre o óvulo e o esper matozoide, explique que o distinto tamaño obedece a que a principal función da célula masculina é alcanzar o óvulo e fecundalo, e isto sería máis difícil se fose maior. O óvulo, pola súa parte, almacena alimentos para as primeiras etapas do desenvolvemento do embrión.
Outras actividades PARA AMPLIAR Tamaños celulares. En bioloxía utilízase o micrómetro (μm) como unidade de medida das células. Proporciónelles os seguintes datos: un óvulo mide: 1.000 μm; un espermatozoide mide: 1 μm. As equivalencias son as seguintes:
56
1 metro – 1 millón de μm; 1 decímetro – 100.000 μm; 1 centímetro – 10.000 μm; 1 milímetro – 1.000 μm. Cos datos anteriores, pídalles que indiquen a proporción de tamaño dun óvulo respecto a un espermatozoide, e que calculen o tamaño en metros, decímetros, centímetros e milímetros.
Educación cívica En ocasións, os alumnos teñen ideas preconcibidas erróneas relacionadas coa función de reprodución. Ao falar da mens truación, deixe que expresen as súas ideas ao respecto e corrixa as que sexan equivocadas, como por exemplo que durante estes días as mulleres non poden desenvolver unha actividade completamente normal: practicar deportes, incluída a natación, bailar, ducharse, etc.
3
NOTAS cigoto
embrión
Fecundación. Unión do óvulo e o espermatozoide. espermatozoides O embrión adhírese á parede do útero. Óvulo maduro que sae do ovario.
3
O proceso da fecundación. TRABALLA COA IMAXE
A fe cund ació n
Para que se forme un bebé é necesario que se unan unha célula masculina, o espermatozoide, e unha célula feminina, o óvulo.
De onde sae o óvulo? Onde se encontran o óvulo e o espermatozoide? Onde se adhire o embrión para desenvolverse?
A fec unda ción é a u nión do óvulo e mais o espermatozoide. Cando un óvulo madura, pasa do ovario á trompa de Falopio. Se mentres percorre a trompa de Falopio se encontra cun espermatozoide, pode producirse a fecundación. Para que se produza a fecundación, é necesario que os espermatozoides cheguen á vaxina da muller. Isto acontece durante a cópula. A continuación, os espermatozoides nadan ata as trompas de Falopio. Cando o óvulo e o espermatozoide se encontran, únense e prodúcese a fecundación, que dá orixe a unha nova célula chamada cigoto , que é a primeira célula do novo ser. O cigoto divídese e orixina dúas células. Estas dúas células tamén se dividen e dan orixe a catro. Este proceso de división continúa así ata que o cigoto se transforma nunha pequena esfera formada por numerosas células, o embrión. O embrión percorre as trompas de Falopio e, uns días despois, chega ao útero e adhírese á súa parede. Alí, o embrión continúa crecendo e cambiando ata converterse nun bebé. 3
ACTIV IDADE S 1
Que quere dicir que os óvulos e os espermatozoides son células sexuais?
2
En que se diferencian os óvulos e os espermatozoides?
3
Explica o que é:
fecundación seme cigoto
39
Traballa coa imaxe
2
Os óvulos fórmanse nos ovarios. Son unhas células moi grandes con forma de esfera. Unha nena, ao nacer, xa ten todos os óvulos nos ovarios, pero aínda son inmaturos. Os espermatozoides fórmanse nos testículos. Son moi pequenos, teñen unha cabeza de pequeno tamaño e un rabo longo que moven para desprazarse. Prodúcen se continuamente nos testículos desde a puberdade.
3
A fecundación é a unión do óvulo e o espermatozoide. O seme é un líquido que lles serve aos espermatozoides como medio de transporte e fonte de alimento. O cigoto prodúcese coa fecundación do óvulo e do espermatozoi de e é a primeira célula do novo ser.
• O óvulo sae do ovario. • Encóntranse na trompa de Falopio. • Para desenvolverse, o embrión adhírese á parede do útero.
Solucionario 1
As células sexuais son uns elementos esenciais na repro dución. Créanse nos aparellos reprodutores e son dife rentes nos homes e nas mulleres. Para que se forme un bebé, é necesario que se unan unha célula masculina, o espermatozoide, e unha célula feminina, o óvulo.
57
O embarazo, o parto e a lactación Propósitos • Saber como cambian o corpo da muller e o feto durante o embarazo. • Coñecer o proceso do parto.
Máis recursos Como forma de asegurarse de que os alumnos comprenderon correctamente a diferenza entre cigoto, embrión e feto, propóñalles que debuxen no seu caderno estas tres fases, escribindo debaixo de cada unha delas o nome que recibe. Se o cre conveniente, pode propoñelo como actividade grupal, de forma que elaboren entre todos un mural que poden ilustrar con debuxos e fotografías e en que describan o desenvolvemento do bebé fase por fase.
primeiro mes
terceiro mes
sexto mes
noveno mes 1
O embarazo
Cambios que experimentan a nai e o futuro bebé durante o desenvolvemento.
Desde que o embrión se adhire á parede do útero ata o nacemento do bebé pasan uns nove meses. Este período chámase embarazo. Durante o embarazo prodúcense cambios no bebé que se está formando e tamén na muller. Varios síntomas avisan á muller de que está embarazada: cesan as menstruacións e poden producirse mareos e vómitos. Nos tres primeiros meses o embarazo apenas se nota externamente. Pero, pouco a pouco, o futuro bebé medra e ocupa cada vez máis espazo. En consecuencia, o ventre da nai cada vez está máis avultado. Tamén as mamas crecen e prepáranse para aleitar o bebé. 1
placenta
cordón umbilical
útero líquido amniótico
O desenvolvemento do embrión e do feto Cando o embrión se pega á parede do útero, está envolto por unha bolsa chea dun líquido que se chama líquido amniótico. Ademais, no útero fórmase un órgano chamado placenta. A unión entre a placenta e o embrión é o cordón umbilical. A través deste cordón pasan desde a nai os alimentos e o osíxeno que o embrión necesita. 2 O embrión durante o embarazo vai crecendo e vanse formando todos os órganos. Aos tres meses recibe o nome de feto . Xa se poden distinguir todas as súas partes: brazos, mans, dedos, pernas... Os seus órganos xa se identifican, aínda que non estean totalmente formados. O feto segue crecendo ata os nove meses. Cando mide uns 50 cm e pesa uns 3.300 g, está preparado para nacer.
feto
2
Embrión de dous meses no útero. O corazón xa latexa e comézanse a formar órganos como os ollos, o nariz e os labios.
40
Coñecementos e experiencias previas
Outras actividades
Pregunte que cren os alumnos que sente un bebé no interior da barriga da súa mamá. Destaque que perciben o mundo que os rodea, que se moven e cambian de postura, chupan o dedo, escoitan latexar o corazón da súa nai; tamén teñen sentido do gusto e saborean o líquido amniótico.
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE O parto e o calendario. Divida a clase en grupos e repar ta un calendario para cada un deles. A continuación, indique a cada grupo unha data que sinale o primeiro día de emba razo, e pídalles que calculen en que data aproximada se pro ducirá o parto, cando se forman as mans, os pés e a cabeza do bebé, cando están os órganos totalmente formados, etc.
Para explicar Explique que un embarazo é un proceso dinámico en que se producen numerosos cambios tanto no bebé coma na nai. Fágalles ver que a placenta, o cordón umbilical e o líquido amniótico só se forman no interior das mulleres durante o embarazo.
58
PARA AMPLIAR Experiencia persoal. Pídalles aos alumnos e alumnas que lles pregunten aos seus pais todo o que precisen coñecer acerca da súa xestación e nacemento. Para orientalos, díga lles que indaguen se se movían moito cando estaban dentro do ventre da súa nai, canto pesaron ao nacer... Utilizando
3
NOTAS
O parto No parto o bebé sae ao exterior a través da vaxina da nai. Un dos sinais do inicio do parto é a ruptura da bolsa que contén o líquido amniótico, que sae pola vaxina. A isto chámaselle romper augas. O parto comeza coa fase de dilatación. Nela, o colo do útero ábrese pouco a pouco, para que poida pasar o meniño. Á vez, o útero co ntráese para em purrar o bebé ca ra á vaxi na. Estes movementos son involuntarios.
3
A con tin uac ió n p rod úce se a fas e de expulsión, en que o bebé sae ao exterior. O útero contráese e a nai empurra con forza cos músculos do abdome. 3
Fase de expulsión do parto.
TRABALLA COA IMAXE
Que parte do bebé é a primeira en saír?
Cando o bebé naceu, córtase o cordón umbilical. O sinal que queda da unión entre o cordón umbilical e o bebé é o embigo. O parto finaliza cando se expulsa a placenta. Esta fase chámase libramento.
A lacta ción Os primeiros meses de vida, os bebés aliméntanse só de leite. Por iso, esta etapa do crecemento chámase lactación. O leite prodúcese nas mamas da nai despois do parto. O leite materno é moi saudable porque contén todo o alimento que o bebé necesita e ademais contén defensas contra moitas enfermidades. 4 Cando a nai non pode aleitar o bebé, pódese alimentar con biberóns de leite especialmente preparado.
4
Os médicos recomendan, sempre que sexa posible, alimentar o bebé con leite materno.
ACTIV IDADES 1
Son o mesmo o embrión e o feto? Explícao.
2
Completa as oracións correctamente e escríbeas no caderno.
Durante o embarazo o feto... ... recibe alimentos polo cordón umbilical. ... medra fóra do útero. ... ten sempre o mesmo tamaño.
e nc ia I n te l ix t ica l ing ü í s
O parto termina cando... ... o bebé sae do útero. ... se corta o cordón umbilical. … se expulsa a placenta.
41
a información obtida coa axuda dos seus pais, pídalles que elaboren unha redacción sobre o seu nacemento e, unha vez terminada, dedique un espazo de tempo para que cada alumno a comparta co resto da clase.
Educación cívica Coméntelles aos alumnos que as diferenzas fisiolóxicas entre homes e mulleres obedecen exclusivamente a fins reproduti vos e que para nada implican ningún ti po de superioridade dun sexo sobre outro. Invite os alumnos a expresar a súa opinión sobre este tema, preguntando, por exemplo, se mulleres e homes teñen dereito a gozar das mesmas oportunidades, ou se cren que un home e unha muller poden desempeñar os mesmos traballos.
Pode abordarse este asunto durante o desenvolvemento destas páxinas ou esperar ás actividades finais. A actividade final 16 propón un debate sobre se debería haber traballos reservados para os homes ou para as mulleres.
Traballa coa imaxe • A primeira parte do bebé en saír é a cabeza.
Solucionario 1
Embrión é o nome que recibe o futuro meniño ata o tercei ro mes do embarazo, momento en que desenvolveu xa todos os seus órganos e pasa a recibir o nome de feto.
2
Durante o embarazo, o feto recibe alimentos polo cordón umbilical. O parto remata cando se expulsa a placenta.
59
A reprodución e a saúde Propósitos • Saber como coidar a saúde do aparello reprodutor.
Previsión de dificultades Será necesario aclarar que o urólogo é o médico encargado da saúde dos órganos sexuais do home e tamén do aparello urinario dos dous sexos (riles, vexiga e vías urinarias).
Máis recursos Comente que, ata os dezaseis anos, a atención médica corre a cargo dos pediatras. A eles pódese acudir para resolver calquera dúbida relacionada coa saúde dos órganos sexuais, a menstruación e a puberdade.
A rep roduc ión s ó pod e rea lizarse c ando os ór gano s sex uais están completamente desenvolvidos.
A exper iencia da p uberdade e a adolescencia A parti r da pu berdade prodúcen se m oito s ca mbio s. A lgún s dos cambios físicos pódense ver externamente, como o crecemento das mamas ou da barba. En cambio, outros cambios non se ven, porque son mentais e emocionais e relaciónanse cos afectos, as sensacións, os sentimentos e a forma en que se viven as relacións cos demais. 1 É importante comprender que estes cambios son normais e forman parte do proceso de crecemento. Este proceso é distinto nas nenas e nos nenos. E tamén é distinto en cada persoa. Cada persoa ten o seu propio ritmo de cambio. Algunhas experimentan estes cambios moi axiña e poden sentirse diferentes dos seus compañeiros e das súas compañeiras. Outras persoas experiméntanos máis tarde, o cal lles pode xerar ansiedade. Por iso é importante aceptar os cambios e evitar compararse cos demais.
1
Durante a adolescencia, adquiren moita importancia as relacións dentro do grupo de amigos.
A miú do, os ado lesce ntes resol ven a s súas dúbidas pr eguntándolles aos amigos, que teñen tantas dúbidas coma eles. O mellor é consultar as dúbidas a adultos formados, como os pais ou os profesores, que estarán dispostos a escoitalos e axudalos.
Saúde e hixiene dos órganos sexuais
Lémbrelles aos seus alumnos que poden acudir ao seu pediatra con confianza en caso de necesidade.
Como calquera outra parte do noso corpo, os órganos sexuais deben estar limpos. Na ducha diaria debemos lavar ben todo o corpo e tamén os órganos sexuais externos. Ademais, as mulleres deben coidar especialmente a súa hixiene durante a menstruación. Débese coidar a hixiene dos aparellos reprodutores e acudir ao médico se se considera necesario. Ante calquera molestia, dor ou irritación debe consultarse cun médico, quen dará un diagnóstico e, se é necesario, indicará un tratamento. Os médicos encargados da saúde dos órganos sexuais son os xinecólogos, no caso do aparello reprodutor feminino, e os urólogos, no caso do masculino. 42
Coñecementos e experiencias previas
Outras actividades
Facer algunha pregunta para comprobar se son correctos os hábitos de hixiene dos alumnos.
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Saúde e carteis de campañas. Buscar en Internet carteis de campañas relacionadas coa saúde do aparello reprodutor e a prevención das súas enfermidades.
Saber máis Estas sinxelas probas permiten detectar problemas nos ini cios da vida e evitar graves consecuencias posteriores. Apro veitar a ocasión para agradecer o afortunados que somos por vivir nun país con tantos avances médicos e comodidades. Reflexionar sobre a situación de tantas nais que perden a vida durante o parto e tantos bebés que morren ou sofren graves problemas durante o parto ou nos primeiros días por falta da atención médica necesaria.
60
Traballo cooperativo Divida a clase en grupos para que cada un busque informa ción sobre algunha ONG ou asociación que se encargue de protexer a saúde das mulleres embarazadas e dos seus bebés. Por exemplo, Manos Unidas, Médicos sen Fronteiras. Cada grupo fará un pequeno informe (que fan, como o fan, onde, como podemos colaborar…) e compartirao co resto da clase.
3
NOTAS
SABER MÁIS A sa úde de q uen acab a de nace r
Aos bebés realíza nlles varias probas tra s o nace mento par a comprobar o seu estado de saúde. Algunhas delas son: O test de Apgar. Lévase a cabo ao minuto e aos cinco minutos do
nacemento. Trátase Trátase dunha exploración rápida e sensible que valora o estado xeral do bebé e a súa adaptación ao novo ambiente. A proba do talón. Trátase, en realidade, dun conxunto de probas que
se realizan a partir do sangue que se lle extrae ao bebé do talón cunha pequena picada. O sangue analízase para detectar diversas enfermidades graves. Ao detectalas precozmente, pódense corrixir ou tratar. Unha destas enfermidades é a fenilcetonuria, que produce atraso mental cando non se trata. Pero, cando se detecta no bebé que acaba de nacer, pódese evitar seguindo unha dieta especial.
A impo i mportan rtancia cia da p reven revención ción Cada vez adquire máis importancia a medicina preventiva, é dicir, a que está orientada a evitar a enfermidade antes de que se presente ou cando está nas súas etapas iniciais. As revisións periódicas axudan a previr algunhas enfermidades ou a detectalas rapidamente, antes de que produzan síntomas. Deste xeito, a súa curación é máis fácil. 2 Un tipo de cancro que afecta especificamente as mulleres é o cancro de mama. Unha medida de prevención é a mamografía. É coma unha radiografía das mamas e axuda a detectar este cancro en etapas temperás, cando é máis fácil curalo. Os homes maiores poden sufrir cancro de próstata. Tamén existen probas para axudar a detectar este cancro. Desde hai poucos anos está dispoñible unha vacina que prevén o cancro de colo de útero. Pónselles ás adolescentes para evitar a aparición desta enfermidade durante a súa vida adulta.
2
Cartel para promover as revisións periódicas no xinecólogo.
TRABALLA COA IMAXE Explica os elementos do cartel que se usan para promover as revisións xinecolóxicas.
ia ixe nc i x n te l i I n ica t i s t ing ü í s n l i
ACTI VIDADE S 1
Que tipos de cambios cambios se producen producen durante a puberdade e a adolescencia?
2
Explica quen son son o xinecólogo e o urólogo.
3
EDUCACIÓN CÍVICA. Inventa un lema que promova as revisións periódicas para combater enfermidades nos aparellos reprodutores, no masculino ou no feminino.
43
A distrib distribución ución de tarefas tarefas terá en conta as capacidad capacidades es de cada cada alumno, organizativas, comunicativas, de busca de informa ción, de empatía…; así, a actividade grupal convértese nun traballo cooperativo.
Competencias É o momento de aplicar á vida cotiá os coñecementos adquiridos sobre o coidado da saúde dos órganos reprodutores. reprodutores.
unha muller nova, moderna e actual coa que os alumnos e as alumnas se poden identificar.
Solucionario 1
Cambios físicos que se poden ver externamente: crecemento das mamas, da barba, cambio da voz, aumento da estatura, crecemento do pelo corporal… Cambios mentais, emocionais e na relación cos demais.
2
Xinecólogo: Xinecól ogo: médico médico encargado da saúde dos órganos sexuais da muller. Urólogo: médico Urólogo: médico encargado da saúde dos órganos sexuais do home e do aparello urinario dos dous sexos.
Competencia social e cívica.
Traballa coa imaxe O texto en verde da camiseta, con poucas palabras e un NON de gran tamaño. O texto sobre a pel da moza, escrito á man, que anima tamén a pedir cita. A roupa indica que é
3
Educación cívica. R. L.
61
SABER FACER
Propósitos
Entrevistar unha nai sobre o parto
• Entrevistar unha unha nai sobre sobre o parto.
Unha entrevista é unha conversa entre dúas persoas co obxectivo de obter algunha información. A en trev ista non é co ma u nha conv ersa calquera cun amigo. Ten que ter un obxectivo e débese preparar con antelación.
NOTAS
As e ntre vist as e mpré gans e mo ito na p rens a es crit a, na televisión ou na radio. Entrevistarás unha nai que elixas sobre como foi un dos seus partos. Pode ser a túa propia nai, a túa avoa ou outra que ti decidas.
Prepara a entrevista Na entrevista obterás información de dous tipos: Datos obxectivos. Por exemplo, a data, a hora, onde estaba cando comezou, onde foi o parto, se estivo presente o pai… Sentimentos. Por exemplo, que sentía en cada momento, se estaba preocupada, o que pensou ao ter o bebé con ela… Debes facer preguntas sobre as dúas cuestións, empezando polos datos obxectivos. 1
Prepara un guión con todas as preguntas que vas facer. facer. Procura que inclúa datos obxectivos e sentimentos. Escríbeas nun caderno e deixa espazo para anotar as respostas.
ia ixe nc i x n te l i I n soa l pe r s n te r p i n
Realiza a entrevista Para realizar a entrevista, debes acordar coa mamá o momento e o lugar. Non trates de facela en calquera momento, pois seguro que terá cousas que facer! 2
Vai facendo as preguntas e anota as respostas. Ao l ongo da e ntrev ista pode xurdi r al gunh a cu esti ón interesante. Se é así, pregunta e anota a pregunta e a resposta ao final das que xa tiñas.
Escribe a entrevista 3
Pasa a limpo limpo a entrevista. entrevista. Para Para iso: Escribe a quen entrevistaches, cando e onde. Anot a as preg unta s e as r espo stas en o rde. Entre pregunta e pregunta podes explicar como vai sendo a conversa e a impresión que che dá a entrevistada.
44
Para explicar Incida sobre a importancia de preparar con antelación a entrevista. A redacción das preguntas e a orde en que se formulen están relacionadas cos resultados obtidos.
o embarazo? Como prexudican estas substancias a saúde da muller? Como poden danar a saúde do seu bebé?
Solucionario 1 , 2
e
3
R. L.
Outras actividades PARA PARA AMPLIAR AMPL IAR Substancias prexudiciais e embarazo. A placenta impide que cheguen ao feto substancias prexudiciais procedentes do sangue materno, pero non é unha barreira perfecta. A nicotina, o alcohol, as drogas e algunhas medicinas medicinas atravesan a placenta e poden producir danos no bebé. Reflexionar e conversar na clase sobre estas preguntas: Por que é impo im port rtan ante te evit ev itar ar as subs su bsta tanc ncia iass prex pr exud udic icia iais is dura du rant ntee
62
Solucionario 1
Resumo. Os caracteres sexuais son as diferenzas físicas que existen entre os homes e as mulleres. Poden ser primarios e secundarios. / Os caracteres sexuais sexuais prima rios son os órganos dos aparellos reprodutores reprodutores masculi no e feminino. / Os caracteres sexuais secundarios son as diferenzas físicas entre homes e mulleres que non son os aparellos reprodutores. Desenvólvense durante
3
SABER ESTUDAR
1
RESUMO.
Propósitos
Copia e completa no caderno o resumo da unidade.
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para isto estratexias que facilitan a aprendizaxe, aprendizaxe, como o resumo, o esquema e o uso preciso do vocabulario.
Os sexuais son as diferenzas físicas que existen entre os homes e as mulleres. Poden ser e secundarios. Os caracteres sexuais primarios son os reprodutores masculino e feminino.
dos aparellos
Os caracteres sexuais secundarios son as diferenzas físicas entre homes e mulleres que non son os aparellos reprodutores. Desenvólvense durante a . Os homes producen producen óvulos nos o cigoto, que dá orixe ao
nos testículos e as mulleres . Cando se unen na fórmase .
NOTAS
Durante o , que dura nove meses, o embrión crece e transfórmase no . Este continúa crecendo ata que nace mediante o . O bebé que acaba de nacer aliméntase só do leite durante a . A sa úde dos apar ello s rep rodu tores cóid ase medi ante a acudindo ao médico e coa prevención.
,
Completa a táboa táboa dos caracteres caracteres sexuais.
2
CARACTERES SEXUAIS
Nas mulleres
Nos homes
3
ESQUEMA.
Primario s
Secund ario s
Ova rios
Mam as
Testículo s
Barba
Completa o esquema sobre a fecundación.
espermatozoide fecundación
4
VOCABULA RIO. Define
e mbrión
bebé
os seguintes termos:
puberdade
testículo
placenta
lactación
vaxina
próstata
parto
fecundación 45
a puberdade. / Os homes producen espermatozoides nos testículos e as mulleres producen óvulos nos ovarios. Cando se unen na fecundación fórmase o cigoto, que dá orixe ao embrión. / Durante o embarazo, que dura nove meses, o embrión crece e transfórmase no feto. Este continúa crecendo ata que nace mediante o parto. / O bebé que acaba de nacer aliméntase só de leite durante a lactación. / A saúde dos aparellos reprodutores cóidase mediante a hixiene, acudindo ao médico e coa prevención. 2
De arriba abaixo e de esquerda a dereita: Ovarios. Trom Trom pas de Falopio. Útero. Vaxina. Vulva. / Mamas desenvol vidas, cadeiras anchas e voz aguda. / Testículos. Condu tos deferentes. Uretra. Próstata. Pene. / Barba, pelo abundante no corpo e a voz grave.
3
4
Esquema. Espermatozoide, óvulo, fecundación, cigoto, embrión, feto, bebé. Vocabulario. Puberdade: Puberdade: período de tempo en que ma duran os órganos do aparello reprodutor e se desenvol ven os caracteres sexuais secundarios. Testículo: é o órgano en que se forman os espermatozoides. Placenta: órgano que se forma no útero durante o emba razo. Lactación: primeiros meses de vida dos bebés en que se alimentan soamente de leite. Vaxina: canle que comunica o útero co exterior. Próstata: glándula que fa brica un líquido que lles serve de alimento e transporte aos espermatozoides. Parto: saída do bebé ao exterior a través da vaxina da súa nai. Fecundación: unión do óvulo e o espermatozoide.
63
ACTIVI DADES F INAIS
Propósitos
1
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade.
Copia os debuxos no caderno e escribe os nomes das súas partes.
6
Explica o que aparece en cada unha das fotografías.
A A
B
Máis recursos Para traballar a actividade 17, debuxe no encerado un esquema que explique a formación de xemelgos univitelinos e pídalles aos alumnos que fagan outro similar sobre a formación dos xemelgos bivitelinos.
B
Os xemelgos univitelinos proceden dun mesmo cigoto. Este cigoto, tras dividirse varias veces, forma un embrión. Este embrión pártese en dous fragmentos e cada un orixina un embrión que se desenvolve independentemente. Son os xemelgos.
2
Empeza a puberdade á vez nas nenas e nos nenos? E empeza á vez en todos os nenos e en todas as nenas?
C
7
Que é o embarazo?
Explica a resposta. 3
Como sabe a muller que está embarazada?
Copia e completa o cadro coas características das células sexuais. Óvulo
Por que medran a barriga e as mamas durante o embarazo?
Espermatozoide 8
Explica o que ocorre desde que se forma o cigoto nunha trompa de Falopio ata que o feto está preparado para nacer, ao final do embarazo.
9
Copia o debuxo no caderno e escribe o nome de todas as partes que están indicadas.
Órgano Tamaño
Os xemelgos bivitelinos proceden de dous cigotos diferentes, é dicir, de dous óvulos fecundados por dous espermatozoides distintos. Polo tanto, poden ser do mesmo ou de distinto sexo e non teñen por que parecerse físicamente máis ca outros irmáns.
Mobilidade Produción 4
Escribe os percorridos que seguen os óvulos e os espermatozoides desde que se producen ata que saen ao exterior cando non hai fecundación.
5
Escribe un texto breve en que apareza a resposta para as seguintes preguntas:
Responde as preguntas.
Que é a fecundación? Onde ocorre? Que se produce? Por que é tan importante no proceso da reprodución? 46
Solucionario
64
1
R. G. Ver a páxina 37 do libro do alumno.
2
Non. Nas nenas prodúcese entre os once e os catorce anos, e nos nenos, entre os trece e os quince anos.
3
Óvulo. Ovarios. Moi grande. Non. Maduración periódi ca desde a puberdade á menopausa. Espermatozoide. Testículos. Moi pequenos. Si. Continua desde a puberdade.
4
Óvulo maduro: ovario, trompa de Falopio, útero, vaxina, exterior. Espermatozoides: testículos, condutos deferentes, uretra, pene, exterior.
5
A fecundación é a unión do óvulo e o espermatozoide. Prodúcese na trompa de Falopio. Fórmase un cigoto. É a primeira célula do novo ser.
6
A. embrión. B. espermatozoides. C. embrión de 2 meses.
7
O embarazo é o período de desenvolvemento do feto dentro do útero materno. / Cesan as menstruacións e poden producirse mareos e vómitos. / O futuro bebé medra e ocupa cada vez máis espazo.
8
Cando o embrión se pega á parede do útero, está envolto por unha bolsa chea do chamado líquido amniótico. Ademais, no útero fórmase un órgano chama do placenta. A unión entre a placenta e o embrión é o cordón umbilical. A través deste cordón, pasan desde a nai os alimentos e o osíxeno que o embrión necesita. Durante o embarazo o embrión vai medrando e vanse formando todos os órganos. Aos tres meses, recibe o nome de feto. Xa se poden distinguir todas as súas
3 10 Explica en que consiste cada unha
das fases do parto. 11 Nalgúns lugares as nais pensan que
alimentar os bebés con biberón é mellor porque é máis «moderno». Que lles dirías a esas nais?
NOTAS
14 Completa no caderno as seguintes
oracións: Na fecundación... O embrión pasa a chamarse feto a partir... O embrión e o feto reciben alimento... O embarazo dura... O parto termina... O libramento é... A me llor form a de alim enta r un bebé consiste en...
I nt e l i x c i i nt r a en a pe r s o a l 12 EXPRESIÓN ESCRITA. Pensa en como
cambiaches desde que comezaches en primeiro de Primaria deica agora, que xa estás terminando. Escribe unha redacción en que recollas os cambios que che parezan máis importantes. 13 As seguintes oracións son incorrectas.
Escríbeas corrixidas no caderno. As c élul as s exua is s on o s óv ulos . Os homes e as mulleres producen as células sexuais cada 28 días aproximadamente. Os óvulos e os espermatozoides déixanse de producir cara aos 50 anos. A fecundación é a unión de dous óvulos ou dous espermatozoides. A fecundación ocorre en calquera lugar do aparello reprodutor.
O leite prodúcese en... 15 EDUCACIÓN CÍVICA. Os pais coidan
dos fillos de moitos xeitos.
nc ia In te l ixe l is ta na t u ra
Que obrigas teñen os fillos e as fillas cara aos pais? 16 Os homes e as mulleres son distintos
fisicamente. Organizade un debate para discutir se debería haber traballos reservados para os homes ou para as mulleres. Expoñede as vosas opinións respectuosamente e prestade atención ás dos demais. 17 PARA PENSAR. Algunhas mulleres dan
a luz no parto a dous bebés ou incluso a máis de dous. Tendo en cont a o que estu dach es, explica como pensas que é posible que se orixinen os xemelgos.
Demostra o teu talento Elixe e realiza unha destas actividades: A. Busca información en Internet sobre os cambios do embrión e do feto ao desenvolverse e prepara unha presentación para mostrala na clase. B. Realiza un debuxo relacionado coa adolescencia e os seus cambios.
C. Preparade unha obra de teatro sobre un grupo de rapaces ou rapazas do voso tempo e como viven os cambios que experimentan eles mesmos e os demais do grupo. Podedes representala ou gravala en vídeo cunha cámara ou cun teléfono con cámara.
e nc ia I n te l ix ra l co r po
partes: brazos, mans, dedos, pernas... Os seus órganos xa se identifican, aínda que non estean aínda totalmente formados. O feto segue a medrar ata os nove meses. Cando mide uns 50 cm e pesa uns 3.300 g, está preparado para nacer. 9 De arriba abaixo e de esquerda a dereita: útero – feto – placenta – cordón umbilical. 10 Romper augas. Ruptura da bolsa que contén o líquido amniótico, que sae pola vaxina. Fase de dilatación. O colo do útero ábrese pouco a pouco, para que poida pasar o bebé. Á vez, o útero contráese para empuxar o bebé cara á vaxina. Fase de expulsión. O útero contráese e a nai empuxa con forza cos músculos do abdome. O bebé sae ao exterior. 11 e 12 Expresión escrita. R. L.
47
As células sexuais son os óvulos e os espermatozoides. / As mulleres producen as células sexuais cada 28 días aproximadamente. / Os óvulos deixan de madurar cara aos 50 anos. / A fecundación é a unión dun óvulo e un espermatozoide. / A fecundación ocorre nas trompas de Falopio. 14 Na fecundación únense un óvulo e un espermatozoide. / O embrión pasa a chamarse feto a partir do tercei ro mes. / O embrión e o feto reciben alimento a través do cordón umbilical . / O embarazo dura nove meses. / O parto remata cando se expulsa a placenta. / O parto é a expulsión da placenta. / A mellor forma de alimentar un bebé consiste en alei talo ./ O leite prodúcese nas mamas. 15 Educación cívica, 16 e 17 Para pensar. R. L. 13
65
PONTE A PROBA
Propósitos
Repasa o vocabulario
• Repasar o contido das unidades 1 a 3 do libro a partir do repaso de vocabulario e do test de autoavaliación.
Previsión de dificultades A principal dificultade da páxina de actividades é que o alumno lembre o contido que estudou nas unidades 1 a 3.
Absorción. Paso dos
Fecundación. Unión do óvulo e do
nutrientes do intestino delgado ao sangue.
espermatozoide para formar o cigoto.
Adolescencia. Etapa en
o terceiro mes de embarazo ata o parto.
que as persoas cambian moito física, mental e emocionalmente e pasan de nenos a adultos.
Glóbulos brancos. Células do sangue que
Feto. Fase do desenvolvemento que vai desde
nos defenden contra as infeccións.
Glóbulos vermellos. Células máis abundantes do sangue que transportan osíxeno.
Bolo alimenticio.
Inspiración. Movemento respiratorio
Mestura dos alimentos mastigados coa saliva.
en que entra o aire nos pulmóns.
Caracteres sexuais. Diferenzas corporais existentes entre as mulleres e os homes.
Cigoto. Primeira célula dun novo individuo, resultado da fecundación.
Circulación. Percorrido do sangue polo corpo para transportar substancias.
Diástole. Movemento de relaxación do corazón. Dixestión. Proceso polo cal se obteñen os nutrientes contidos nos alimentos.
Embarazo. Período que transcorre desde
Líquido amniótico. Líquido que rodea o feto durante o desenvolvemento no útero materno.
Nutrición. Conxunto de procesos mediante os cales obtemos enerxía e materiais de construción dos alimentos.
Nutrientes. Substancias simples presentes nos alimentos que nos proporcionan enerxía ou materiais de construción.
Óvulos. Células sexuais femininas. Pilosidades intestinais. Repregamentos
a fecundación ata o nacemento do bebé.
do interior do intestino delgado onde se realiza a absorción dos nutrientes.
Embrión. Fase do desenvolvemento que vai
Plaquetas. Fragmentos de células
desde a implantación ao terceiro mes de embarazo.
do sangue que axudan a taponar feridas.
Espermatozoides. Células sexuais masculinas.
Plasma. Parte líquida do sangue. Puberdade. Período durante o cal maduran
Excreción. Eliminación de substancias
os aparellos reprodutores e se desenvolven os caracteres sexuais secundarios.
de refugo do sangue.
Respiración. Proceso en que se toma
Expiración. Movemento respiratorio
osíxeno e se expulsa dióxido de carbono.
en que sae o aire dos pulmóns.
Sístole. Movemento de contracción do corazón.
1
Identifica as células do debuxo.
De que aparello do corpo humano forman parte?
2
A
B
C
Escribe os nomes dos procesos que interveñen na nutrición.
48
Competencias
Solucionario
Comunicación lingüística. A ampliación do vocabulario proposto nas actividades favorece e afianza a comprensión lectora e desenvolve as habilidades de comunicación oral.
REPASA O VOCABULARIO
Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia vinculando os coñecementos novos cos xa aprendidos. A autoav ali aci ón medi ante a resolu ció n dun test de dez preguntas desenvolve esta competencia. Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Para ser capaces de pensar como un técnico de emerxencias, cómpre proporcionar un achegamento ao pensamento científico que nos axude a aplicar os métodos propios da racionalidade científica.
66
1 De esquerda a dereita: glóbulos vermellos, glóbulo
branco, plaquetas. Todas forman parte do aparello circulatorio. 2 A dixestión, a respiración, a circulación e a excreción.
A dixesti ón ocor re no aparello dixesti vo. Do ali mento obtéñense os nutrientes que pasan ao sangue. Na respiración o osíxeno do aire entra no aparello respiratorio e de aí pasa ao sangue. O aparello respiratorio expulsa o dióxido de carbono que se produciu nas células. O aparello circulatorio transporta nutrientes e osíxeno a todas as células do corpo. Nas células ten lugar a respiración celular e prodúcense substancias de refugo e dióxido
PRIMEIRO TRIMESTRE
NOTAS
Comproba o que sabes Copia no caderno cada unha das preguntas xunto á resposta correcta. 1
Na dixestión interveñen… a. o tubo dixestivo e as glándulas anexas. b. o tubo dixestivo e os bronquios. c. o tubo dixestivo e a traquea.
2
As etapas do proceso dixestivo son a dixestión, a absorción e… a. a mastigación. b. a formación do bolo alimenticio. c. a eliminación de refugos.
3
4
5
6
As vías respiratorias son as fosas nasais, a farinxe, a larinxe… a. a traquea, os bronquios e os bronquíolos. b. a traquea, os bronquios e os pulmóns. c. o esófago, a traquea, os bronquios e os bronquíolos. O intercambio de gases prodúcese... a. nos bronquios. b. na traquea. c. nos alvéolos pulmonares.
7
No corazón hai… a. unha aurícula e dous ventrículos. b. dúas aurículas e dous ventrículos. c. unha aurícula e un ventrículo.
8
A fecundación prodúcese… a. nas trompas de Falopio. b. nos ovarios. c. nos testículos.
9
A unión entre a placenta e o embrión é… a. o útero. b. o cordón umbilical. c. o líquido amniótico.
10 As mamas desenvolvidas e a barba
O aparello circulatorio está formado polo sangue, o corazón e… a. os vasos sanguíneos. b. as arterias. c. as veas.
son exemplos de… a. caracteres sexuais primarios. b. caracteres sexuais secundarios. c. órganos sexuais. En que fallaches?
Hai tres tipos de vasos sanguíneos… a. arterias, cavas e capilares. b. arterias, veas e capilares. c. arterias, veas e válvulas.
Comproba as respostas e corrixe as que non acertases. Despois explica no caderno en que debes mellorar e como vas facelo.
Pensa coma un técnico en urxencias Imaxina que te contratan para dar charlas de formación a alumnos de autoescolas sobre a forma de reaccionar ante unha urxencia que se produza na estrada. Explica: Que é o primeiro que se debe facer no caso de accidente. Cales son os números dos servizos de urxencias e por que é importante chamalos. Que é o que non debe facerse en ningún caso. Como se lle pode tomar o pulso a alguén. 49
de carbono, que pasan ao sangue. Cando o sangue pasa polo aparello excretor, fíltrase para separar as substancias de refugo, que se eliminarán coa urina.
COMPROBA O QUE SABES 1 a; 2 c; 3 a; 4 c; 5 a; 6 b; 7 b; 8 a; 9 b; 10 b.
• O alumno debe comprobar, a partir do libro de texto, se respondeu as preguntas correctamente.
• Unha vez corrixido o test, debe repasar os contidos daque las que non respondeu correctamente.
PENSA COMA UN TÉCNICO EN URXENCIAS
• Nun accidente o primeiro é asegurarse de que o acciden tado e nós mesmos estamos fóra de todo perigo. Despois
vez avisado o servizo de urxencias, o sanitario ocuparase de socorrelo.
• Os números dos servizos de emerxencias son 112, 061, 091, 092. É necesario chamalos porque eles saben o que cómpre facer, o que é máis adecuado e a orde en que debe realizarse. Tamén acoden médicos e enfermeiros que poden dar as medicinas necesarias.
• En ningún caso se debe mover ou trasladar o lesionado; nin deixar que o lesionado se levante ou se sente; nin darlle ao lesionado comida, auga, café ou medicamentos.
• Para tomarlle o pulso a alguén, primeiro hai que localizar o latexo da arteria no pulso ou no pescozo. Despois, cóntanse as pulsacións durante dez segundos e multiplícase por seis, para saber cantas pulsacións ten por minuto.
hai que chamar ao teléfono do servizo de urxencias. Unha
67
Os seres vivos Propósitos O medio ambiente
• Aprender cales son os elementos que constitúen o medio ambiente dun ser vivo.
O medio ambiente dun ser vivo está formado por todo o que o rodea e inflúe sobre el. Forman parte do medio ambiente dun ser vivo os elementos do ecosistema onde hab ita: os seres vivos e os factores do medio físico, como a temperatura ou a cantidade de chuvia caída. Ademais, no medio ambiente tamén se inclúen elementos non naturais, como estradas, pontes, encoros, edificios ou vehículos.
• Comprender que un ecosistema está formado polo medio físico e a comunidade de seres vivos que habitan nel. • Saber que as plantas fabrican os seus alimentos mediante a fotosíntese e coñecer o que necesitan para realizala: auga, sales minerais, dióxido de carbono e a enerxía do Sol.
Por exemplo, forman parte do medio ambiente dun lince os coellos dos que se alimenta, os arbustos en que se oculta, as estradas en que pode sufrir un atropelo, as persoas das que se oculta e as que se dedican a estudalo.
• Coñecer as relacións de alimentación e diferenciar os organismos produtores, consumidores e descompoñedores.
Os ecosistemas Un ecosistema é o conxunto de seres vivos que habitan nun lugar, onde se relacionan entre eles, e o medio físico en que viven. Por exemplo, un deserto é un ecosistema que está formado pola area, as rochas, o aire, todos os seres vivos que habitan nel, como os camelos, lagartos, serpes, escorpións, cactos, palmeiras, etc., e as relacións que se establecen entre todos eles e o medio en que viven.
Previsión de dificultades Os alumnos poden ter problemas para diferenciar o medio ambiente dun ser vivo e o medio físico. Explíquelles que o medio físico está formado por compoñentes non vivos, como as rochas ou a auga, e por factores que inflúen sobre a vida, como temperatura ou luz. O medio ambiente dun ser vivo, polo seu lado, está formado polos seres vivos, os factores do medio físico e tamén elementos non naturais, como estradas, edificios, vehículos…
Na Terra hai moitos ecosistemas diferentes. A ecosfera é o conxunto formado por todos os ecosistemas da Terra.
O medio ambiente do lince ibérico.
Os ecosistemas están formados por: Os seres vivos: son os animais, as plantas e todos os demais seres vivos, como algas, fungos e bacterias, que forman parte do ecosistema. O conxunto dos seres vivos que viven na Terra chámase biosfera. O medio físico está formado por: todos os compoñentes non vivos como as rochas ou a auga; e por factores que inflúen sobre a vida, como temperatura ou cantidade de luz. O medio pode ser: terrestre no que os seres vivos están rodeados de aire, como por exemplo un bosque ou un deserto; e acuático, no que os seres vivos están rodeados de auga, por exemplo unha lagoa ou un arrecife mariño.
Na fotografía vemos un ecosistema acuático. entre os seres vivos podemos distinguir peixes, estrelas de mar, corais e distintos tipos de algas. O medio físico está dominado pola auga mariña sobre as rochas dos arrecifes.
50
Para explicar Pódese comezar o traballo desta dobre páxina repasando cos alumnos as características dos seres vivos en compara ción cos seres inertes. Despois, pódelles explicar aos alumnos que os seres vivos están adaptados ás condicións determinadas do medio en que viven e que teñen unhas marxes de tolerancia. Isto signi fica que poden soportar cambios nesas condicións, pero non se eses cambios son moi drásticos. A miúdo os ecosistemas sofren cambios que poden ser de orixe natural, como un fu racán ou unha riada, por exemplo, ou causados pola activida de humana; pero se eses cambios bruscos superan os límites de tolerancia dos seres vivos que o habitan, moitas especies non poderán sobrevivir.
68
Outras actividades PARA AMPLIAR Durmir con plantas no cuarto. Existe a crenza de que non é bo durmir con plantas no cuarto xa que consomen osíxeno ao respirar. Explique que a cantidade de osíxeno que conso men as plantas durante a respiración é moi pequena e que unha persoa consome moito máis osíxeno ca as plantas que caben nun cuarto. PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Comer ou ser comidos. Os animais deben buscar o seu ali mento, xa que non son capaces de producilo por si mes mos, como as plantas. Normalmente encóntrano no corpo ou nalgunha parte do corpo doutro ser vivo, o que lles esixe
O medio ambiente. Os ecosistemas. A fotosíntese. As relacións de alimentación
NOTAS
A fotosíntese
Relacións de alimentación
A fotosíntese é o proceso polo que as plantas fabrican o seu propio alimento. Para realizar este proceso as plantas necesitan: Auga e sales minerais, que toman da terra a través das raíces. Dióxido de carbono, que obteñen do aire. Enerxía, que é obtida directamente da luz do sol. A fot osí nte se prodúc ese nas partes verd es da planta. As plantas captan a enerxía solar grazas a unha substancia verde que se chama clorofila e que se encontra, principalmente, nas follas e no talo. Grazas á fotosíntese as plantas producen osíxeno, que se libera á atmosfera.
Grazas á fotosíntese, as plantas e as algas fabrican o seu propio alimento, por esta razón reciben o nome de produtores. Os animais non poden fabricar o seu alimento. Conségueno dos seres vivos dos que se alimentan. Por iso, aos animais chámaselles consumidores. Os consumidores primarios son os herbívoros, como os saltóns e os coellos, que se alimentan de plantas. Os consumidores secundarios son os animais carnívoros, que se alimentan doutros animais. É o caso dos lobos ou das arañas. Tamén hai consumidores terciarios, que se alimentan dos secundarios; cuaternarios, etc. Os preeiros, como os voitres, aliméntanse dos cadáveres doutros animais. Tamén hai descompoñedores. Son microorganismos e fungos que se alimentan de restos doutros seres vivos. As relacións de alimentación represéntanse con cadeas alimentarias.
Fotosíntese
luz solar
osíxeno
auga e sales
dióxido de carbono
alimento
ACTIV IDADES 1
Fai unha lista dos elementos que forman parte do teu medio ambiente. Sepáraos en dous grupos: os que forman parte do ecosistema onde está a túa localidade e os que son fabricados polas persoas.
2
Unha illa volcánica que se acaba de formar, pódese considerar un ecosistema? Explica por que.
3
Que gas entra e que gas sae das plantas na fotosíntese? Explica de onde procede o osíxeno que os seres vivos utilizamos para respirar.
4
Os saltóns aliméntanse de trigo, as lagartas comen saltóns e os aguiachos comen lagartas. Representa a cadea alimentaria.
51
dedicar boa parte do seu tempo a buscar e capturar as súas presas. Pero, ao mesmo tempo, teñen que evitar ser comi dos por outros animais. A busca de alimento e a defensa dos seus predadores son os dous grandes problemas no mundo animal. Por esta razón, os animais teñen que desprazarse, cazar, de fenderse, fuxir e esconderse, e só cunha óptima adaptación ao medio poden sobrevivir.
2
Se a illa se acaba de formar, é posible que aínda non es tea habitada por seres vivos, polo tanto non se podería considerar un ecosistema. Non obstante, nunha zona onde non hai vida pode chegar a crearse un ecosistema.
Na fotosíntese, as plantas toman dióxido de carbono e expulsan osíxeno. O osíxeno que respiramos procede da fotosíntese que realizan as plantas e tamén algunhas al gas e bacterias. 4 Trigo-saltón-lagarta-aguiacho. 3
Solucionario 1
R. M. Ecosistema da miña localidade: persoas, animais, temperatura, chuvia, árbores, río… Fabricados polas per soas: estrada, casa, ponte, tractor, coche…
69
4
A organización dos seres vivos
Contidos da unidade
SABER
VOCABULARIO
LECTURA
COMUNICACIÓN ORAL
ESCRITURA
INTERPRETACIÓN DE IMAXES
•
A célula: compoñentes e tipos.
•
A organización dos seres vivos.
•
Os tipos de tecidos animais e vexetais.
•
Unicelular e pluricelular.
•
Membrana, citoplasma e núcleo.
•
Célula, tecido, órgano, sistema e aparello.
•
Súber, parénquima.
•
•
•
•
•
SABER FACER
USO DAS TIC
•
•
•
TÉCNICAS DE ESTUDO
TAREFA FINAL
Redacción sobre a vida e os descubrimentos de Antonie van Leeuwenhoek.
Descrición de células, tecidos e órganos. Observación e distinción de tecidos animais e vexetais.
Busca de información sobre o tamaño dunha neurona. Resumo da unidade. Táboa comparativa de células animais e vexetais. Esquema sobre os niveis de organización.
•
Uso adecuado do vocabulario científico.
•
Observar e debuxar células.
FORMACIÓN EN VALORES •
70
Explicación do que lle gustaría observar cun microscopio.
•
•
SABER SER
Lectura e comprensión dun texto sobre o microscopio de Leeuwenhoek.
Interese por observar de forma científica o mundo que nos rodea. Valoración dos avances científicos.
Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO
Aprendizaxe eficaz •
Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación •
•
Avaliación de contidos. Unidade 4: controis B e A. Test. Avaliación por competencias. Proba 4.
Ensinanza individualizada •
Plan de mellora. Bloque 2. Fichas 1, 2 e 3.
•
Programa de ampliación. Bloque 2. Ficha 1.
Técnicas de estudo e preparación de exames.
Proxectos interdisciplinarios •
Programa de educación en valores.
•
Programa de educación emocional.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia •
Unidade 4: actividades, recursos, páxinas web e glosario.
Proxectos de traballo cooperativo •
Proxecto do segundo trimestre. España e Europa.
OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO
Natural Science 6
Recursos complementarios •
Lecturas de Ciencias da Natureza.
•
Proxectos para días especiais.
Programa plurilingüe.
•
•
Curiosidades de Ciencias da Natureza.
•
Prácticas de Ciencias da Natureza.
Esquemas mudos.
•
•
Suxestións para elaborar traballos.
Biografías.
•
•
Láminas dun planeta vivo.
SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN
Decembro
Xaneiro
Febreiro
71
Propósitos • Aprender, mediante a lectura dun texto e a observación de imaxes, a importancia que tivo para a ciencia a invención do microscopio e o traballo de Leeuwenhoek. • Activar os coñecementos previos.
Máis recursos Motive os alumnos coas palabras que escribiu Leeuwenhoek no ano 1683, tras observar ao microscopio unha mostra do seu propio sarrio dental. «Case sempre observei, con enorme sorpresa, que na materia branca extraída dos meus dentes había unha gran cantidade de pequenísimos animáculos vivos. Moitos deles mostraban movementos bruscos e rápidos, e saían disparados entre a saliva como unha perca na auga. Outros xiraban como unha buxaina a maior parte do tempo… e estes eran os máis abundantes».
4
A organización dos seres vivos
Explorando o pequeno Antigamente os científicos non podían observar nada que non puidesen ver a simple vista. Isto facía imposible estudar en detalle seres tan pequenos como unha pulga ou determirar que é o que fai que se enturbe a auga dunha charca. Antonie van Leeuwenhoek, nacido en 1632, foi un destes científicos empeñados en explorar o pequeno. Para iso dispoñía de lentes que conseguían aumentar o tamaño das imaxes. Tratábase de simples lupas. Pero Leeuwenhoek conseguiu fabricar lupas tan potentes que eran auténticos microscopios. Os microscopios de Leeuwenhoek eran moi simples: consistían nunha lente de vidro moi pequena, case coma a cabeza dun alfinete, montada nunha chapa metálica, cunha agulla en que colocar a mostra.
QUE SABES XA?
Cos seus microscopios puido entrar nun mundo que antes era invisible ao ollo humano e descubriu seres vivos minúsculos que ata daquela eran descoñecidos.
Le e comprende o problema Busca no dicionario o significado das seguintes palabras: lupa – lente – micr oscopio
Por que é tan útil o microscopio? Que tipo de cousas se poden observar cun microscopio? Describe o microscopio de Leeuwenhoek a partir da fotografía e do debuxo que acompañan a lectura. Explica como pensas que había que utilizalo. EXPRESIÓN ORAL. Se dispuxeses dun microscopio,
que che gustaría observar con el? Explícalles aos compañeiros por que.
SABER FACER TAREFA F INAL Observar e debuxar células Ao f inal izar a un idad e se rás capaz de observar células vexetais co microscopio e realizar un debuxo. Para logralo, vas estudar moitas cousas sobre as células, que forman parte de todos os seres vivos, e vas aprender que é e como se usa un microscopio.
52
Suxestións sobre a lectura
Competencias
É importante que o alumnado capte a importancia do traballo de Leeuwenhoek. Sinalar que, antes das súas observacións, se descoñecía que puidese haber seres vivos tan pequenos. Na imaxe da ilustración obsérvase unha pulga.
Comunicación lingüística. Os alumnos realizan unha lectu -
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Relacionado coa proposta de Máis recursos, preguntar: • Que é o sarrio dental? • Que observou Leeuwenhoek neste sarrio? • Que lle fixo pensar que estaba observando algo vivo? • Que é un animálculo?
72
ra comprensiva do texto para responder preguntas sobre este e expresar por escrito ideas relacionadas co contido. Tamén hai unha resposta oral. Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave é funda -
mental para incorporar novos coñecementos de forma signi ficativa para o alumnado. Nesta unidade é necesario comprobar que todos os alumnos e alumnas saben que estamos formados por células e que cada célula realiza as tres funcións vitais: nutrición, relación e reprodución.
NOTAS
QUE SABES XA?
Estamos formados por células As p erso as, coma o res to d os s eres vivo s, estamos formados por células. As nosas células son moi pequenas, o tamaño da maioría é unhas cen veces máis pequeno ca un milímetro. Ademais, teñen formas diferentes. As c élul as, a pe sar do s eu p eque no tamaño, realizan as tres funcións vitais: a nutrición, a relación e a reprodución. 1
B
A
C
Describe como é cada unha das células do debuxo.
53
Como se ve no debuxo, o sinxelo microscopio colócase diante do ollo, moi cerca deste, e mírase polo buratiño onde está a lente. A fina agulla sostén a mostra diante da lente.
Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA • Lupa: lente de aumento, xeralmente cun mango. / Lente: obxecto transparente, xeralmente de vidro, que se utiliza nos instrumentos ópticos para desviar a traxectoria dos raios luminosos e formar imaxes. / Microscopio: instrumento óptico que permite ampliar moito a imaxe de obxectos moi pequenos. • Para observar seres vivos invisibles ata entón. • Seres microscópicos ou células. • O microscopio de Leeuwenhoek ten unha única lente pe quena e convexa montada sobre unha prancha cun me canismo para suxeitar o material que se vai examinar.
• Expresión oral. R. L.
QUE SABES XA? 1
A. A parte que contén o núcleo posúe moitas ramifica cións curtas e finas. Posúe unha prolongación longa e fina cun extremo que tamén está ramificado. B. Ten un núcleo grande e forma estrelada, con ramifica cións curtas e numerosas. C. É un cilindro de cor vermella, con numerosas liñas transversais e paralelas entre si. Hai varios núcleos.
73
A célula
Propósitos • Aprender que todos os seres vivos están formados por células, unha ou moitas. • Coñecer as partes da célula e diferenciar células animais e vexetais.
Os seres vivos teñen en común que realizan as tres funcións vitais. Ademais, todos están formados por unha gran cantidade de partes moi pequenas chamadas células. Son tan pequenas que só se poden ver mediante un microscopio. 1 As cé lulas son as unida des má is peq uenas que fo rman os seres vivos e que, á súa vez, están vivas. As c élul as re aliz an a s tre s fu nció ns v itai s: Nutrición. As células toman substancias do exterior para conseguir materiais e enerxía.
Previsión de dificultades
Relación. As células reciben a información do medio que as rodea e poden reaccionar ante ela.
Os alumnos adoitan imaxinar as células en dúas dimensións. Utilizar os debuxos do libro para mostrar que as células teñen volume.
Reprodución. As células divídense e orixinan outras células fillas.
Os animais e as plantas están formados por miles de millóns de células. Os seres vivos compostos por moitas células chámanse pluricelulares .
Máis recursos
Tamé n ha i se res vi vo s qu e es tá n fo rm ad os po r un ha so a célula. Reciben o nome de unicelulares e só se poden ver cun microscopio.
En relación coa actividade 4, na información que encontrarán os alumnos haberá medidas en microns. Dado o pequeno tamaño das células, acostúmase empregar o micron como a unidade para medilas. Será necesario aclarar isto na clase, así como explicar que un micron é algo diminuto. Un micron equivale a unha milésima de milímetro:
1
Células dun musgo vistas co microscopio.
e nc ia I n te l ix e má t ica - ma t ló x ico TRABALLA COA IMAXE
Como son as células
Das células do debuxo, cales son as máis pequenas? E as máis grandes?
As cé lulas son m oi pe quena s, pe ro teñ en di stint os ta maños . Por exemplo, as células do cerebro, as neuronas, son bastante maiores ca as do sangue, os glóbulos vermellos.
Canto mide aproximadamente o diámetro da diatomea?
Adem ais, os d isti ntos tipo s de célu las t eñen form as d ifere ntes: esférica, en forma de prisma, estrelada, plana… 2
0,1 mm
células do sangue
célula do fígado
1 micron = 0,001 mm bacterias
Representar no encerado unha neurona co seu axón como un punto e unha liña, a dúas cores. Trazar a liña moi longa, segundo a proporción 150 microns/1 metro.
euglena ameba
célula do intestino 2
diatomea
Algúns tipos de cé lulas . Cada tipo de célula ten a súa propia forma e o seu tamaño.
54
Para explicar
PARA AMPLIAR
Ás veces, os alumnos caen nun erro moi común ao definir organismos pluricelulares como aqueles formados por dúas ou tres células. Reforzar a idea de que non existen organis mos pluricelulares formados por dúas, tres ou catro células, senón por un gran número delas.
A di ferenz a de form as e tamaños na s célu la s dos organismos pluricelulares. Explicar que está relacionada coas diferentes funcións que realizan esas células. A conti nuación, facer unha posta en común sobre as funcións que cren que desempeñan as células representadas no debuxo das células do noso corpo. Musculares: contracción e relaxa ción. Neuronas: transmisión de impulsos nerviosos. Glóbulos vermellos: transporte de gases.
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE As diferenzas entre células animais e vexetais. Ao rematar a explicación da célula, aproveitar a fotografía das células de musgo para identificar nela as células que o forman e as partes máis importantes de cada unha delas (parede, cito plasma, núcleo e cloroplastos).
74
Competencias básicas Competencia dixital. A
actividade proposta axudará a comprender a importancia que teñen as medidas e as unidades de medida.
4 As part es das célu las
NOTAS
CÉLULA ANIMAL membrana
núcleo
As c élul as es tán f orma das p ola m embr ana, o cit opla sma, o núcleo e os orgánulos. A membrana é unha cuberta que rodea a célula e que a separa do exterior. O citoplasma constitúe a maior parte da célula. Está formado por auga con numerosas substancias disoltas. O núcleo é a parte que controla o correcto funcionamento da célula. citoplasma
Os orgánulos están no citoplasma. Hai orgánulos de varios tipos e cada un realiza unha función diferente.
orgánulos
CÉLULA VEXETAL
Células animais e células vexetais Tanto as cél ula s d os ani mai s c oma as das pla nta s p osú en membrana, núcleo, citoplasma e orgánulos. Pero presentan varias diferenzas. 3 As cél ula s v exe tais pos úen unh a parede ríxida por fóra da membrana. Por iso, os talos e as ramas dalgunhas plantas son duros.
núcleo
parede membrana
orgánulos
As célu las vexe tais posú en cloroplastos, uns orgánulos de cor verde en que se realiza a fotosíntese. A forma e o tamaño son diferentes. En xeral, as células vexetais adoitan ser máis grandes e teñen unha forma máis regular, normalmente prismática. Entre as células animais hai máis variedade de formas.
citoplasma
3
cloroplastos
Debuxo dunha célula animal e dunha célula vexetal.
ACTI VIDA DES 1
Que son as células? Por que dicimos que están vivas?
2
Fai o debuxo dunha célula vexetal e escribe o nome das súas partes.
3
Copia no caderno as oracións que se forman ao unir as columnas.
e nc ia I n te l ix c ia l e s pa
A membrana…
… é a parte que queda entre a membrana e o núcleo.
O núcleo…
… están no citoplasma e cada tipo ten a súa función.
O citoplasma…
… é a parte que controla o funcionamento da célula.
Os orgánulos …
… é unha cuberta que rodea a célula e que a separa do exterior.
Busca información sobre o tamaño que pode alcanzar unha neurona nos animais.
4
USA AS TIC.
55
Traballa coa imaxe
2
• As máis pequenas son as células do sangue, como os glóbulos vermellos. As máis grandes son as células do cerebro (neuronas) e as células musculares.
R. G. Ver os debuxos da célula animal e da vexetal que hai na páxina 55 desta unidade.
3
• A membrana é unha cuberta que rodea a célula e a se para do exterior. • O núcleo é a parte que controla o funcionamento da célula. • O citoplasma é a parte que queda entre a membrana e o núcleo. • Os orgánulos están no citoplasma e cada tipo ten a súa función.
4
Usa as TIC. O tamaño das células nerviosas é moi varia ble, pero o corpo celular pode chegar a medir ata 150 mi crons (un micron equivale a unha milésima de milímetro: 1 micron = 0,001 mm), e o seu axón, máis de 1 metro.
• R. M. No debuxo aparece a escala, hai unha medida que representa 0,1 mm. Segundo esta escala, a diatomea mide aproximadamente 0,18 mm.
Solucionario 1
As células son as unidades máis pequenas que forman os seres vivos e que, á súa vez, están vivas. Dicimos que están vivas porque realizan as tres funcións vitais: nutrición, relación e reprodución.
75
Os niveis de organización Propósitos • Coñecer os diferentes niveis en que se organiza un organismo pluricelular.
Os seres pluricelulares están formados por moitísimas células. Esas células non se colocan de calquera xeito, senón que están organizadas. Nos seres vivos pódense distinguir varios niveis de organización. 1
Os tecidos Nos seres pluricelulares, as células que son do mesmo tipo agrúpanse en tecidos.
Máis recursos Para exemplificar como funciona o aparello locomotor, pódense mostrar imaxes do proceso de flexión do brazo. Ao contraerse o bíceps, tira do óso ao que está unido e o brazo flexiónase.
Nos animais podemos encontrar, por exemplo, o tecido muscular, que está formado por células musculares; e o tecido óseo, que forma parte dos ósos. Nas plantas tamén hai tecidos; por exemplo, o tecido que forma as patacas, rico en substancias de reserva; ou a epiderme, o te cido que recobre as follas.
1
Niveis de organización.
célula ósea
As células dun tecido realizan u nha función com ún; por exemplo, as células do tecido muscular producen movemento.
Os órganos A u nió n d e v ari os tec ido s q ue se org ani zan par a f uncionar conxuntamente dá lugar a un órgano. Por exemplo, a lingua é un órgano formado por varios tecidos: o tecido muscular; o tecido epitelial, que forma a pel que o recobre; e o tecido nervioso, composto polos nervios que transmiten os sabores, entre outros tecidos. Todos traballan xuntos para que a lingua cumpra as súas funcións.
tecido óseo
órgano: óso
COMPRENDER MELLOR Algún s seres pluri celul ares so n mai ores c a out ros. U n ele fante, por exemplo, é moito maior ca un rato. Débese a que o elefante ten moitísimas máis células ca o rato, non a que as súas células sexan máis grandes.
sistema óseo
organismo
56
Para explicar Levar á clase láminas de aparellos e sistemas do ser humano ou dalgún outro animal. En caso de telos en formato dixital, proxectalos por medio dun canón. Utilizalos para poñer exemplos doutros órganos, aparellos ou sistemas, ademais dos expostos no libro de texto. Aclarar que a diferenza entre aparello e sistema, ás veces, non é tan clara ou non se lle dá suficiente importancia, encon trándose dúas posibilidades para mencionar o mesmo conxunto de órganos, por exemplo, aparello ou sistema circulatorio e aparello ou sistema dixestivo. Insistir na idea de que un organismo pode ser unha entidade complexa, froito da suma de tecidos, órganos, sistemas e aparellos, ou ser unha entidade unicelular, como as bacterias.
76
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE As funcións dos órganos, sistemas e aparellos e os seus exemplos. Ao longo do desenvolvemento dos contidos desta dobre páxina, preguntarlles ás alumnas e aos alumnos polas funcións que desempeñan os órganos, os aparellos e os sistemas que se poñan de exemplo. Preguntarlles tamén que outros aparellos ou sistemas forman parte do can do debuxo da parte inferior da páxina e que ór ganos conteñen os aparellos ou sistemas que propuxesen, así como as funcións que desempeña cada un deles.
4 TRABALLA COA IMAXE Describe como se colocan as células no tecido muscular.
NOTAS
Sistemas e aparellos Un sistema está formado por varios órganos do mesmo tipo que realizan a mesma función.
Que órganos aparecen no debuxo? Que outros órganos coñeces?
Por exemplo, o sistema muscular está formado por todos os músculos do corpo, mentres que o sistema óseo está formado polos ósos. Un aparello está formado por órganos diferentes ou por varios sistemas que funcionan de xeito coordinado para realizar un traballo.
célula muscular
Por exemplo, o aparello locomotor está formado polo sistema muscular e o sistema óseo. Os dous traballan xuntos para producir movementos e desprazamentos.
Os organismos A unió n de t odos os ap arell os e s istem as dá lugar a un organismo, é dicir, a un ser vivo completo.
tecido muscular
Nos organismos pluricelulares podemos distinguir células, tecidos, órganos, sistemas e aparellos e o ser vivo completo. Para que o organismo funcione, deben traballar coordinadamente todos os niveis, desde as células ata os aparellos.
órgano: músculo
Os seres vivos unicelulares, como as bacterias, quedan no primeiro nivel de organización, o celular. A súa célula debe realizar todas as funcións vitais do ser vivo.
ACTIV IDADE S 1
Observa o debuxo e explica se se trata dun tecido ou dun órgano.
2
Cres que un tecido está vivo? Explica a resposta.
sistema muscular
57
PARA AMPLIAR
• Un músculo e un óso.
Os seres pluricelulares sen tecidos. Comente que algúns seres pluricelulares, como as algas ou os fungos, non teñen tecidos. As células destes organismos non están especializa das en funcións diferentes. Exemplifique o concepto coa fo tografía das células dun musgo vistas co microscopio da páxina 54 do libro do alumno.
• R. M. Corazón, lingua, estómago, ollo.
Traballa coa imaxe
Solucionario 1
Trátase dun tecido, porque é unha estrutura formada por un grupo de células do mesmo tipo organizadas.
2
Si, un tecido está vivo porque o están as células que o forman.
É recomendable sinalar a orde do gráfico; reflíctese un au mento de complexidade de esquerda a dereita. • As células no tecido muscular colócanse unhas a continua ción doutras formando longas fibras que logo, á súa vez, se agrupan para formar o músculo.
77
Os tecidos
Propósitos
Os tecidos animais
• Coñecer os diferentes tecidos animais e vexetais e as funcións que realizan.
Nos animais podemos encontrar varios tipos de tecidos que realizan distintas funcións:
O tecido óseo componse das células óseas. Forma os ósos e ten función de soporte.
Previsión de dificultades
O tecido nervioso está formado por neuronas. A súa función é levar información ao cerebro e respostas ao resto do corpo.
Pode ser difícil para os alumnos comprender que algúns debuxos son representacións tridimensionais. Para facilitar a compresión, pode utilizarse unha caixa de zapatos e sinalar en que parte da caixa estaría cada zona do debuxo, por exemplo, do tecido muscular. O tecido adiposo está formado por células adiposas e está especializado en acumular graxas.
O tecido muscular componse de células musculares e encárgase do movemento.
O tecido sanguíneo está formado polas células sanguíneas. Encárgase de transportar substancias.
O tecido epitelial está formado polas células epiteliais. Dá lugar á pel e ten función protectora.
58
Para explicar Guiar a observación dos debuxos para que os alumnos extraian deles toda a información dispoñible. Sinalar que os debuxos representan cortes en tres dimensións dun fragmento de tecido. No caso do tecido sanguíneo, vemos as células con volume, e no caso do tecido nervioso e do súber están representadas as células planas. Pódense formular preguntas como as seguintes: Podemos ver unha soa célula ou moitas? Son todas iguais? Que forma te ñen as células musculares? E as nerviosas? Que tecidos te ñen unha forma compacta, coas células moi unidas? Que tecidos están formados por células separadas e moi diferentes unhas doutras? Son todas estas células do mesmo tamaño? Que aspecto teñen estas células? A que recorda o corte de
78
tecido epitelial? (Un muro de ladrillos, unha muralla). A que tecido vexetal se parece máis o epitelial dos animais?
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Analizar o debuxo do golfiño. É a representación en dúas di mensións dun corte saxital do corpo dun golfiño. Vaia guiando a atención dos alumnos cara aos diferentes ósos do esquele to. No interior do cranio está o cerebro, do que sae unha fre cha que dirixe ao debuxo ampliado do tecido nervioso. As nu merosas vértebras unidas que percorren todo o animal ata o rabo van diminuíndo de tamaño, e dalgunhas próximas á aleta saen as costelas. No interior da aleta pectoral tamén hai ósos; deles sae unha frecha que se dirixe ao debuxo ampliado do tecido óseo. Na zona pectoral hai músculos, debuxados en cor vermella; deles sae unha frecha que se dirixe ao debuxo
4
NOTAS
Os tecidos vexetais Na póla dunha árbore podemos atopar case todos os tipos de tecidos vexetais:
O tecido epidérmico ten a función de protexer as follas e os talos novos.
O súber é a casca, que se encontra nos talos e nas raíces vellas. Ten función protectora.
Os tecidos condutores atópanse no interior dos troncos, dos talos e dos nervios das follas. A súa función é transportar substancias.
O parénquima ten dúas funcións: nel realízase a fotosíntese e tamén almacena substancias.
ACTIV IDADE S 1
Fai unha táboa cos tecidos animais, indica por que células están formados cada un deles e a función que teñen.
2
Que tecido ten función protectora nos animais? E nas plantas?
3
En que tecido vexetal se realiza a fotosíntese?
4
Observa o debuxo e indica cantos tecidos vexetais recoñeces na sección desta folla.
59
ampliado do tecido muscular. A graxa está debuxada en cor amarela e está situada baixo a pel. Da graxa sae unha frecha que se dirixe ao debuxo ampliado do tecido adiposo. O deta lle do tecido epitelial parte da pel do rabo. Por último, hai dous grandes vasos sanguíneos debuxados con trazos vermellos grosos, dos que sae a frecha que se dirixe ao debuxo do teci do sanguíneo.
Solucionario 1
Tecido óseo – Células óseas – Función de soporte. Tecido muscular – Células musculares – Encárgase do movemento. Tecido sanguíneo – Células sanguíneas – Transporta substancias. Tecido nervioso – Neuronas – leva información ao cerebro e respostas ao resto do corpo. Tecido adiposo – Células adiposas – Acumula graxas. Tecido epitelial – Células epiteliais – Ten función protectora.
Competencia Aprender a aprender. Os alumnos organizan a información
sobre tecidos animais nunha táboa, que axuda a lembrar os contidos. Na táboa escríbese cada tecido co tipo de células que o forman e a súa función. Poden facer outra táboa similar para os tecidos vexetais.
Cabeceira da táboa: Tecido – Tipo de células – Función.
2
O tecido epitelial. O tecido epidérmico.
3
No parénquima realízase a fotosíntese.
4
Capas inferior e superior: tecido epidérmico. Zona central: parénquima.
79
SABER FACER
Propósitos
Observar e debuxar células
• Observar células vexetais a través do microscopio óptico e realizar debuxos esquemáticos das preparacións observadas.
Fai unha preparación microscópica
NOTAS
Consigue nun acuario unha planta acuática.
Coloca unha das súas folliñas sobre o portaobxectos.
Pon unha pinga de auga sobre a folla e tápaa co cubreobxectos.
Mira polo ocular e move a preparación co parafuso de enfoque grande ata vela.
Emprega o parafuso de enfoque pequeno para enfocar ben a preparación.
Observa a preparación
Coloca a preparación sobre a platina e afástaa do obxectivo. Usa un de pouco aumento.
Cambia a un obxectivo de máis aumento e volve enfocar a preparación.
Estuda e debuxa a preparación 1
Observa a última imaxe e explica como podes saber, a partir da fotografía, que as células que observas son vexetais.
2
Fai un debuxo do que se ve na última fotografía e outro dunha das células que se observan nela.
Demostra que sabes facelo 3
Fai unha preparación microscópica cunha folliña de musgo, estúdaa e debuxa o que observes.
e nc ia I n te l ix l is ta na t u ra
60
Para explicar
Competencias
Pedirlles aos alumnos que tapen coa man a fonte de luz e observen o que sucede. Para ver nun microscopio, necesi tamos que a luz atravese a mostra e que esta sexa moi fina. Logo deben mover o parafuso de enfoque moi amodo ata que logren ver nidia a imaxe.
Competencia matemática, científica e tecnolóxica.
Outras actividades
Solucionario
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Microscopio e aumentos. Aproveitar a práctica para comparar como se ve a preparación con diferentes aumen tos. Esta actividade pode servir de base para responder a actividade 4 da páxina anterior do libro do alumno.
80
Para observar e identificar células, son necesarios os coñece mentos teóricos adquiridos ao longo da unidade sobre as células e mais sobre o microscopio. É importante que os alumnos presten moita atención ás imaxes.
1
Porque teñen unha forma prismática, parede celular e cloroplastos.
2
R. G.
3
R. G.
4
SABER ESTUDAR 1
Propósitos
RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade.
Todos os sere s vi vos real izan as f unci óns por .
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para isto estratexias que facilitan a aprendizaxe, como o resumo, a táboa, o esquema e o uso preciso do vocabulario.
e es tán form ados
Os que están compostos por unha soa célula chámanse e os que están formados por moitas células, . As c élul as c onst an d e me mbra na, cito plas ma,
e or gánu los.
As c élul as v exet ais teñe n ad emai s un ha p arede celu lar e uns orgánulos propios chamados . As c élul as o rgan ízan se e n ; es tes, en ó rgan os; e os órga nos, en sistemas e aparellos, que forman un completo.
NOTAS
Os realizan diversas funcións. Por exemplo, nos animais o tecido ten a función de soporte e nas plantas o tecido transporta substancias.
2
TÁBOA. Copia e completa esta táboa e indica as diferenzas entre as células
animais e vexetais. Célula animal
Célula vexetal
Partes Forma Tamaño
3
ESQUEMA. Copia e completa no caderno o esquema dos niveis de organización
dos seres vivos.
células
4 VOCABUL ARIO. Define os seguintes termos:
cloroplasto
tecido muscular
parénquima
súber 61
Solucionario 1
Resumo. Todos os seres vivos realizan as funcións vitais e están formados por células. Os que están formados por unha soa célula chámanse unicelulares e os que están formados por moitas células chámanse pluricelulares. As células constan de membrana, citoplasma, núcleo e orgánulos. As células vexetais teñen ademais unha parede celular e uns orgánulos propios chamados cloroplastos. As células organízanse en tecidos; estes, en órganos; e os órganos, en sistemas e aparellos, que forman un organismo completo. Os tecidos realizan diversas funcións. Por exemplo, nos animais o tecido óseo ten a función de soporte e, nas plantas, o tecido condutor transporta substancias.
2
3 4
Táboa. Célula animal. Partes: membrana, núcleo, cito plasma e orgánulos. Forma: moita variedade de formas, redondeadas, prismáticas, con forma de estrela, de dis co... Tamaño: adoitan ser máis pequenas ca as vexetais. Célula vexetal. Partes: membrana, núcleo, citoplasma, orgánulos, cloroplastos e parede vexetal. Forma: teñen unha forma máis regular, normalmente prismática. Tama ño: en xeral, adoitan ser máis grandes. Esquema. De fóra cara ao interior. Organismo. Sistemas. Órganos. Tecidos. Células. Vocabulario. Cloroplasto: orgánulo vexetal encargado da fotosíntese. Tecido muscular: tecido animal que se encarga do movemento. Parénquima: tecido vexetal en que se realiza a fotosíntese e tamén se almacenan subs tancias. Súber: tecido vexetal de función protectora.
81
ACTIVI DADES F INAIS
Propósitos
1
Contesta no caderno.
4
Cales son as características comúns a todos os seres vivos? Que tres funcións realizan as células polo feito de estaren vivas? Como pode ser unha célula en canto ao tamaño e á forma? Explícao con exemplos.
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade.
NOTAS 2
A
Indica a diferenza entre os seres vivos unicelulares e os pluricelulares.
Xustific a a resposta relac ionando a túa explicación coas seguintes imaxes, e indica cales delas están feitas cun microscopio. A
B
B
5
C
3
Copia no caderno os seguintes debuxos, escribe que tipo de célula é cada unha e sinala as súas partes.
As células son partes moi pequenas que non teñen vida propia. A membrana celular é a parte que controla o correcto funcionamento da célula. As células animais teñen uns orgánulos exclusivos chamados cloroplastos. Os orgánulos das células localízanse dentro do núcleo. O núcleo constitúe a maior parte da célula e contén auga e numerosas substancias disoltas. O citoplasma controla o correcto funcionamento da célula.
D
Define as seguintes palabras e pon un exemplo de cada unha delas:
Tecidos Órganos Sistemas e aparellos Organismos
Copia as seguintes frases no caderno. Subliña o que é incorrecto en cada unha e escríbeas correctamente.
6
Describe a organización do sistema óseo e do sistema muscular dun mamífero desde o nivel máis simple ata o máis complexo.
7
Que seres vivos quedan no primeiro nivel de organización? Explica por que.
62
Solucionario 1
• Todos os seres vivos están formados por unidades máis pequenas chamadas células.
3
• Tres funcións. Nutrición: obteñen as substancias que necesitan para medrar e conseguir enerxía. Relación: obteñen información do medio que as rodea e poden reaccionar ante ela. Reprodución: divídense e dan lugar a outras células fillas. • Varias formas: esféricas, en forma de prisma, estreladas; varios tamaños: as neuronas son maiores ca as do sangue. 2
82
Os seres vivos unicelulares están formados por unha soa célula, mentres que os seres pluricelulares están forma dos por un gran número de células. B e C, seres unicelu -
4
lares, foron tomadas cun microscopio; A e D son seres pluricelulares. Tecido: agrupación de células que son do mesmo tipo e realizan unha función común. Exemplo: tecido nervio so. / Órgano: a unión de varios tecidos que se organi zan para funcionar conxuntamente. Exemplo: fígado / Sistema e aparello: un sistema está formado por varios órganos do mesmo tipo que realizan a mesma función e un aparello está formado por órganos diferentes ou por varios sistemas que funcionan de maneira coordi nada para realizar un traballo. Un exemplo de sistema é o sistema nervioso, e de aparello, o aparello dixestivo. / Organismo: é a unión de todos os aparellos e sistemas. Exemplo, un ser vivo. A, unha célula vexetal. B, unha célula animal.
e nc I n te l ix s t i l ing ü í
4 Copia e completa no caderno a táboa das funcións dos tecidos animais nos mamíferos.
8
10
PARA PENSAR. Observa
NOTAS
as fotografías
e responde. A
Tecidos animais
Función
Tecido epitelial Encárgase de acumular graxas.
B
Escribe no caderno o nivel de organización a que pertence cada unha destas imaxes en relación cunha planta e ordénaos do máis simple ao máis complexo.
9
A
Que se ve nas imaxes? Relaciónao cos diferentes niveis de organización dos seres vivos.
B
Que orixe ten o que se observa en cada unha das fotografías, animal ou vexetal?
C
Debuxa no caderno unha das células que se observan en cada imaxe e rotula todas as partes que coñezas.
D
Demostra o teu talento Elixe e realiza unha destas actividades:
a a
A.
Elixe unha célula animal ou vexetal e fai un modelo dela en tres dimensións. Utiliza plastilina ou calquera outro material que sexa facilmente moldeable. Termina o mo delo incl uínd o ca rtei s indicativos de cada unha das partes.
B.
Realiza unha presentación multimedia sobre diferentes tipos de células, tanto animais coma vexetais. Busca información e fotografías en Internet para incluílas no teu traballo.
C.
Escribe unha redacción sobre Antonie van Leeuwenhoek en que contes os aspectos principais da súa vida e dos seus descubrimentos.
e nc ia I n te l ix t ica l ing ü í s
5
6
... pequenas que (non) teñen vida propia. / (a membrana celular) O núcleo é a parte... / As células (animais) vexetais teñen... / ... localizan (dentro) fóra do núcleo. / O (núcleo) citoplasma constitúe a maior... / O (citoplasma) núcleo controla… Sistema óseo: célula ósea, tecido óseo, óso e conxunto de ósos. Sistema muscular: célula muscular, tecido muscular, músculo e conxunto de músculos.
7
Os seres unicelulares, xa que están formados por unha soa célula, que é o nivel de organización máis sinxelo. Por exemplo, as bacterias e os protozoos.
8
Tecido epitelial. Ten función protectora. / Tecido adiposo. Encárgase de acumular graxas. / Tecido óseo. Ten fun -
63
ción de soporte. / Tecido muscular. Encárgase do move mento. / Tecido sanguíneo. Encárgase de transportar substancias. / Tecido nervioso. Leva información ao cere bro e respostas ao resto do corpo. 9
A. Órgano. B. Tecido. C. Organismo. D. Célula. Do máis simple ao máis complexo a orde sería: D – B – A – C.
10
Para pensar. A e B son tecidos. / A é un tecido de orixe vexetal; B é un tecido de orixe animal. / R. G. Segundo páxinas 58 e 59 do libro do alumno.
83
5
A clasificación dos seres vivos
Contidos da unidade •
Os cinco reinos.
•
Características do reino das plantas.
•
Características do reino dos animais.
SABER
VOCABULARIO
Reino, clasificación.
•
•
Clave, grupo, identificar.
•
Ler e comprender un texto sobre
LECTURA
a variedade dos seres vivos e a súa identificación.
COMUNICACIÓN ORAL
•
Nomear seres vivos e facer unha listaxe.
•
Describir semellanzas e diferenzas entre as ximnospermas e as anxiospermas.
ESCRITURA •
sexa un animal ou unha planta.
SABER FACER
INTERPRETACIÓN DE IMAXES
TÉCNICAS DE ESTUDO
TAREFA FINAL
SABER SER
84
Narración dun conto en que o protagonista
FORMACIÓN EN VALORES
•
Observar fotografías e debuxos de animais e de plantas.
•
Resumo da unidade.
•
Táboa sobre os reinos de seres vivos.
•
Esquema de clasificación de seres vivos.
•
Identificar plantas cunha clave.
•
Interese por coñecer os seres vivos, como son, como se clasifican e se identifican.
Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO
Aprendizaxe eficaz •
Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación •
•
Avaliación de contidos. Unidade 5: controis B e A. Test.
Proxectos interdisciplinarios •
Programa de educación en valores.
•
Programa de educación emocional.
Avaliación por competencias. Proba 5.
Ensinanza individualizada •
Plan de mellora. Bloque 2. Fichas 4 e 5.
•
Programa de ampliación. Bloque 2. Ficha 2.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia •
Proxectos de traballo cooperativo •
Técnicas de estudo e preparación de exames.
Proxecto do segundo trimestre. España e Europa.
Recursos complementarios •
Lecturas de Ciencias da Natureza.
•
Proxectos para días especiais.
Unidade 5: actividades, recursos, páxinas web e glosario.
OUTROS MATERIAIS DO PROXECTO
Natural Science 6
Programa plurilingüe.
•
•
Curiosidades de Ciencias da Natureza.
•
Prácticas de Ciencias da Natureza.
Esquemas mudos.
•
•
Suxestións para elaborar traballos.
Biografías.
•
•
Láminas dun planeta vivo.
SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN
Xaneiro
Febreiro
Marzo
85
Propósitos • Aprender, mediante a lectura dun texto e a realización de actividades, sobre a variedade dos seres vivos e a súa identificación. • Activar os coñecementos previos.
Previsión de dificultades O concepto de especie é difícil para os alumnos e alumnas. Nos apartados Para explicar e Outras actividades ofrécense ideas para facilitar a comprensión.
5
A clasificación dos seres vivos
Como se identifica un ser vivo?
Existen millóns de seres vivos diferentes no noso planeta. Hai tantos que nin sequera se sabe exactamente cantos son, aínda que se describiron arredor dun millón e medio. E hai moitos aínda descoñecidos! Para que teñas unha idea, só en España atopáronse máis de 10.000 especies diferentes de plantas e máis de 50.000 de animais. Só no noso territorio hai máis de 10.000 escaravellos diferentes. Por esta razón, cando un científico quere estudar os seres vivos que habitan unha zona, enfróntase a un problema, que é identificar todos os que atopa. É dicir, debe saber cal é o seu nome. Pero, como podería alguén coñecer todos os animais ou todas as plantas que habitan en España, por exemplo? Para identificar os seres vivos, os científicos empregan claves. Hai claves para distintos tipos de seres vivos: claves de plantas, de insectos, de moluscos, etc., e serven para identificar os seres vivos que pertencen a ese grupo.
Le e comprende o problema Cantos seres vivos diferentes existen no noso planeta? – Menos dun millón e medio. – Arredor dun millón e medio. – Máis dun millón e medio. Que quere dicir identi ficar un ser vivo ? Para que serven as claves? Cantos seres vivos diferentes observas na fotografía desta páxina?
EXPRESIÓN ORAL. Anotade no encerado nomes de distintos tipos de animais e plantas: aves, insectos, peixes, árbores, herbas… Respectade a vez para poder participar todos.
SABER FACER TAREFA FINAL
Identificar plantas cunha clave Ao f inal izar a un idad e se rás capaz de utilizar unha clave para identificar seres vivos, neste caso, árbores que viven a carón dos ríos. Ante s va s es tuda r co mo se clasifican en reinos os seres vivos e os principais grupos en que se dividen os animais e as plantas.
64
Suxestións sobre a lectura
Outras actividades
Pregúntelles ás alumnas e aos alumnos como é posible que haxa tantos seres vivos que aínda son descoñecidos para nós.
PARA AMPLIAR
Para explicar Sinale que as cifras que aparecen no texto se refiren a especies e que dentro dunha soa especie pode haber moitos miles de seres vivos. Comente que unha especie está formada por aqueles animais que comparten características comúns e que poden reproducirse entre si. Por exemplo, dentro do grupo dos felinos, hai moitos animais diferentes que pertencen a distintas especies. Así, os tigres pertencen a unha especie, os leopardos a outra, etc.
86
Os nomes científicos. Cada ser vivo ten un nome científico en latín. A especie identifícase con dúas palabras. Isto permite que unha persoa de calquera lugar do mundo identifique sen dúbidas un ser vivo concreto, con independencia da lingua de cada lugar.
Educación cívica Todos os seres vivos, independentemente das súas caracte rísticas, forman parte da natureza e cumpren unha función. Todos merecen o noso respecto. Aproveite a ocasión para reflexionar sobre o coidado da natureza.
NOTAS
QUE SABES XA?
A c élul a Os seres vivos están formados por células.
1
Que partes ten unha célula?
2
Observa a imaxe e explica o que mostra.
Algú ns s eres vivo s es tán form ados por unha soa célula. Reciben o nome de unicelulares. Outros están formados por un gran número de células. Reciben o nome de pluricelulares. As c élul as d os s eres plur icel ulare s agrúpanse en tecidos; estes, en órganos; e estes, en sistemas e aparellos, que forman un organismo completo.
65
Competencias
Solucionario
Comunicación lingüística. Coa lectura do texto e o traballo
LE E COMPRENDE O PROBLEMA • Máis dun millón e medio de seres vivos. • Saber que ser vivo é e a que grupo pertence. • As claves serven para identificar os seres vivos.
proposto nas actividades, favorécese e afiánzase a compren sión lectora e desenvólvense as habilidades de comunicación oral. Así mesmo, favorecemos o desenvolvemento da expre sión escrita coa realización de actividades e traballos por escrito. Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave é funda -
mental para incorporar novos coñecementos de forma significativa para o alumnado. Nesta unidade é preciso comprobar que todos os alumnos saben que os seres vivos están formados por células, que diferencian os seres unicelu lares dos pluricelulares e tamén que coñecen os niveis de organización dos seres vivos pluricelulares.
• Seis especies diferentes de peixes, varias especies de algas e corais. • Expresión oral. R. L.
QUE SABES XA? 1 Membrana, núcleo, citoplasma e orgánulos. 2 É un tecido visto ao microscopio. Está formado por célu las alongadas e poliédricas, cun núcleo pequeno.
87
Os cinco reinos Propósitos
Como se clasifican os seres vivos?
• Coñecer o nome dos cinco reinos en que se clasifican os seres vivos e recoñecer as características comúns dos que pertencen ao mesmo reino.
Os seres vivos pódense clasificar de moitos xeitos diferentes, pero o máis habitual é clasificalos en reinos. Xa coñeces polo miúdo dous deles, os animais e as plantas. Pero aínda hai tres máis: os fungos , os protistas e mais as bacterias . Os seres vivos que pertencen a un mesmo reino teñen características comúns e son diferentes dos que pertencen a outros reinos.
Previsión de dificultades A noción de reino é nova para os alumnos, aínda que o feito de que xa coñezan dous (animais e plantas) facilita a tarefa.
Reino dos animais
Reino das plantas
TRABALLA COA IMAXE Que animal está na fotografía? Que che parece máis rechamante nel? Que planta está na fotografía? Como a describirías? Que aparece na fotografía que ilustra os fungos? Descríbeo. Describe a alga que está ilustrando os protistas.
Son pluricelulares, aliméntanse doutros seres vivos e a maioría pódense desprazar.
Son pluricelulares, fabrican o seu propio alimento e non se desprazan, pois están fixas ao chan.
Reino dos fungos
Reino dos protistas
Reino das bacterias
Hainos pluricelulares e unicelulares. Deben tomar o seu alimento do medio e non se desprazan.
Inclúe seres unicelulares e pluricelulares. Algúns, como as algas, poden fabricar o seu alimento.
Son todas unicelulares. Algu nhas fabr ican o se u propio alimento e outras tómano do medio.
Cal das fotografías se tomou a través dun microscopio? Por que o sabes?
66
Coñecementos e experiencias previas É moi común que os alumnos pensen que os seres vivos se clasifican só en dous grandes grupos: animais e plantas. Para introducir a existencia de seres vivos con características diferentes, pódese empezar por preguntarlles se coñecen algún que non pertenza a ningún destes dous grupos. A continua ción, entre todos, xustificar por que razón non son nin plantas nin animais, para o cal se fará alusión, por exemplo, ao número de células que o forman e ao tipo de alimentación que teñen.
Saber máis Observar seres vivos na natureza é unha forma excelente de coñecelos e aprender a amalos. Pouco a pouco, desen vólvese a nosa capacidade de observar, de atopar animais
88
ocultos, de diferenciar tipos de follas, de cortizas, de froitos, distinguir os trilos dos paxaros e multitude de pegadas e res tos, sinais do paso dun animal.
Traballa coa imaxe • Unha ra. R. L. A cor e o tamaño dos ollos. • Unha papoula. R. L. É unha planta cunha flor moi vistosa de cor vermella. • Un cogomelo. R. L. Ten forma de paraugas aberto. • R. M. Parece unha plantiña pequena con moitas pólas. É de cor vermella, está moi ramificada e atópase fixa ao terreo. • A fotografía das bacterias. Porque os demais seres vivos son visibles a simple vista e as bacterias non.
2 5
NOTAS
SABER MÁIS A ob serv ació n e a id enti fica ción dos animais Nun paseo polo monte ou, incluso, por un parque, é fácil observar animais ou algún dos seus rastros. Non tiveches algunha vez a curiosidade de coñecer os nomes destes animais? Dependendo do seu tamaño e da distancia á que poden ser vistos, utilízanse diferentes instrumentos para observalos e intentar identificalos. Os máis pequenos e con pouca capacidade de fuxida, como os insectos, obsérvanse a través dunha lupa. Os máis grandes pero desconfiados, como os paxaros ou os mamíferos, vense a través duns prismáticos ou dun telescopio especial para este uso. Nalgunhas ocasións non se ten a oportunidade de velos directamente pero si que se poden encontrar os seus rastros, como excrementos ou pegadas. Despois, con axuda das guías de campo, pódese coñecer o nome do animal. Nestas guías os animais ou os seus rastros agrúpanse segundo o seu tamaño, forma e cor, que son as características que se poden observar ao aire li bre e que permiten unha identificación fácil e rápida. Nelas pódense encontrar: Fotografías ou imaxes dos animais ou dos seus rastros. Textos cos seus nomes, clasificación, descrición, tamaño, alimentación, hábitat, etc. Lugares de España ou Europa onde adoitan vivir.
e nc ia I n te l ix l is ta na t u ra
ACTI VIDA DES Copia no caderno e une as dúas columnas.
1
2
Escribe en que se parecen e en que se diferencian os seguintes seres vivos.
Unicelulares
Os animais e as plantas.
Plantas
Pluricelulares
As plantas e os fungos.
Fungos
Fabrican o seu alimento
As algas e as bacterias.
Anim ais
Protistas Bacterias
Toman alimento do medio
3
É posible observar as bacterias a simple vista? Por que? Explica con que instrumento se poden ver.
67
pluricelulares como unicelulares, e ademais toman o seu alimento do medio, mentres que as plantas fabrican o seu propio alimento. • Algunhas bacterias, igual ca as algas, poden fabricar o seu propio alimento, aínda que outras o toman do medio. Ademais, as bacterias son unicelulares e as algas poden ser tanto unicelulares como pluricelulares.
Solucionario 1
2
Animais – pluricelulares – toman alimento do medio. Plantas – pluricelulares – fabrican o seu alimento. Fungos – pluricelulares – toman alimento do medio. Protistas – unicelulares – fabrican o seu alimento – toman alimento do medio. Bacterias – unicelulares – fabrican o seu alimento – toman alimento do medio. • Os animais e as plantas son pluricelulares, pero as plantas fabrican o seu propio alimento, mentres que os animais se alimentan doutros seres vivos, e os animais desprázanse e as plantas non. • As plantas e os fungos non se desprazan, as plantas son sempre pluricelulares e os fungos poden ser tanto
3
Non é posible observar as bacterias a simple vista porque son seres vivos unicelulares e, polo tanto, microscópicos. Para poder observalas, necesítanse microscopios cunha gran capacidade de aumento da imaxe.
89
O reino dos animais Propósitos • Coñecer as características xerais dos vertebrados e dos invertebrados. • Identificar os diferentes grupos en que se clasifican os animais.
Os animais son seres pluricelulares que se alimentan doutros seres vivos e pódense mover. Divídense en dous grupos: vertebrados e invertebrados.
Os animais vertebrados Os vertebrados teñen un esqueleto interno formado por ósos. Unha parte importante é a columna vertebral. Hai cinco grupos de vertebrados: os mamíferos, as aves, os réptiles, os anfibios e os peixes.
TRABALLA COA IMAXE Fai unha lista con todos os animais que saibas identificar dentro de cada grupo de vertebrados.
Previsión de dificultades Ao definir os animais invertebrados como aqueles que non teñen esqueleto formado por ósos, os alumnos poden interpretar erroneamente que carecen del. Para evitar este erro de concepto, cómpre reforzar a idea de que si poden ter esqueleto aínda que non está formado por ósos.
Os mamíferos
As a ves
Son vivíparos e amamantan as crías.
Son ovíparas e coidan as crías.
Teñen a pel cuberta de pelo.
Teñen a pel cuberta de plumas.
Respiran por pulmóns.
Respiran por pulmóns.
A maioría teñen patas.
Teñen dúas ás e dúas patas.
Máis recursos Dentro do grupo dos moluscos inclúese o invertebrado vivo máis grande coñecido: a lura xigante. Pódense encontrar numerosas imaxes en Internet. En xaneiro de 2013 foi gravado por primeira vez un exemplar de lura xigante duns tres metros de lonxitude no seu ambiente natural.
Os réptiles
Os anfibios
Son ovíparos.
Son ovíparos.
Teñen a pel cuberta de escamas.
Os peixes
Son ovíparos. Teñen a pel cube rta de escamas.
Respiran por pulmóns.
Respiran por branquias ao nacer e por pulmóns cando son adultos.
A maioría teñen patas.
Os adultos teñen patas.
Teñen aletas.
Respiran por branquias.
68
Coñecementos e experiencias previas Pregúntelles aos alumnos se sufriron algunha vez a picadura dunha medusa ou coñecen alguén que a sufrise. Explicar que as medusas conteñen nos seus tentáculos veleno para inmobilizar as súas presas. Por iso, se os seus tentáculos tocan o noso corpo, prodúcennos un forte proído e dor.
Para explicar Comezar a clase analizando o esqueleto dunha persoa, dun vertebrado cuadrúpede, dunha ave e dun peixe. Pídalles aos alumnos e ás alumnas que busquen as semellanzas e as diferenzas entre os catro esqueletos. Explique que, debi do ás características comúns, se consideran vertebrados e que polas súas diferenzas se clasifican en grupos distintos.
90
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE O esqueleto dos vertebrados. Proxectar imaxes do esque leto de animais vertebrados, como a ra, o sapo, a lagarta ou a serpe. Ao tratarse de animais aparentemente brandos e moi flexibles, é moi común que os alumnos pensen que non teñen esqueleto formado por ósos nin columna vertebral. Exemplo de esqueleto interno e externo de invertebrados. Amosarlles aos alumnos o esqueleto interno dunha xiba. Facer o mesmo coa cuncha dalgún crustáceo, como un can grexo ou un lagostino, indicándolles que é o seu esqueleto externo.
5
NOTAS
Os animais invertebrados Os invertebrados non teñen un esqueleto de ósos e carecen de columna vertebral. Dentro dos invertebrados inclúense moitos grupos de animais diferentes. Case todos son ovíparos e moitos deles, acuáticos.
As es ponx as
As me dusa s
Os vermes
Son acuáticas e viven fixas ao fondo. Aliméntanse das substancias nutritivas que hai na auga do mar.
Teñen un corp o xelatinoso en forma de saco con tentáculos que usan para cazar.
O seu corpo é brando e alongado, e carecen de patas. Hai varios tipos diferentes de vermes.
Os moluscos
Os equinodermos
Os artrópodos
Teñen o corp o br ando e a miúdo está protexido por unha cuncha.
Teñen un esq uelet o inte rno feito de placas. Algúns están cubertos de pugas.
Teñen es quel eto exte rno e patas articuladas. Inclúe o grupo dos insectos.
ACTIV IDADE S 1
Fai unha listaxe cos grupos de vertebrados e de invertebrados.
2
En que se diferencian os mamíferos e os réptiles?
3
Observa a fotografía da dereita, di a que grupo de invertebrados pertence e explica por que.
69
PARA AMPLIAR Mamíferos mariños. Explicar que dentro dos mamíferos se inclúe un grupo moi especial ao que pertencen animais como os golfiños e as baleas. Pregunte que diferenzas existen entre estes animais e os peixes. Pódense proxectar vídeos do na cemento de crías de golfiño ou de balea e do momento en que se achegan á nai para alimentarse.
Traballa coa imaxe No cadro de mamíferos, de esquerda a dereita: canguro, coello, lémure e león. O cadro de aves, de esquerda a de reita: gaivota, cegoña, falcón e pardal. No cadro de répti les, de esquerda a dereita: serpe, lagarto e tartaruga. No cadro de anfibios, de esquerda a dereita: píntega, ra e
sapo. No cadro de peixes, de arriba abaixo: tiburón, atún e siluro.
Solucionario 1
Vertebrados: mamíferos, aves, réptiles, anfibios e peixes. Invertebrados: esponxas, medusas, vermes, moluscos, equinodermos e artrópodos.
2
Os mamíferos son vivíparos, aleitan as crías e a súa pel está cuberta por pelo, mentres que os réptiles son ovípa ros e teñen a pel cuberta por escamas.
3
Trátase dun diplópodo. Este animal invertebrado podería se confundir cun verme, pero é un artrópodo, xa que, a diferenza dos vermes, posúe patas e unha cuncha externa.
91
O reino das plantas Propósitos • Identificar os dous principais grupos de plantas. • Coñecer as características máis importantes dos grupos de plantas.
Máis recursos
As p lant as s on s eres vivo s pl uric elul ares que fabr ican o se u alimento e que non se desprazan. Divídense en dous grupos: plantas sen flores e plantas con flores.
As plantas sen flores As pla nta s s en flo res nun ca pro duc en flo res e, pol o t ant o, non teñen froitos nin sementes. Estas plantas reprodúcense mediante esporas , que son unhas células especiais que están protexidas por unha cuberta moi resistente. As esporas dispérsanse co vento ou coa auga e poden dar orixe a novas plantas cando chegan ao lugar adecuado.
Organizar unha visita a un xardín botánico. Poderase observar a variedade de plantas, os carteis co seu nome científico e as súas partes, que varían segundo a estación do ano; por exemplo, na primavera prodúcese a floración.
Hai dous grupos principais de plantas sen flores: os musgos e os fentos.
e nc ia I n te l ix s t ica l ing ü í TRABALLA COA IMAXE Describe coas túas palabras todo o que se observa en cada unha das fotografías.
Os musgos Son unhas plantas moi pequenas. Viven en lugares moi húmidos, sobre as pedras, nos troncos das árbores e no chan. Teñen un has foll iñas dimi nuta s e un t aliñ o que non posúe vasos condutores. Agár rans e ao chan por uns pequ enos pelos ou raiciñas. As e spor as e stán dent ro d un avultamento chamado cápsula, que se forma no extremo dun filamento que sae do taliño.
Os fentos Son maiores ca os musgos e tamén viven en lugares húmidos. Abundan nas beiras dos ríos e nas zonas húmidas e pouco iluminadas dos bosques. Teñen un talo groso subt errá neo. Del saen as raíces e mais as follas, que son bastante grandes. As e spor as d os f ento s fó rman se na parte posterior das súas follas, nunhas zonas de cor escura, os soros.
70
Para explicar
Outras actividades
Levar á clase mostras representativas dos diferentes tipos de plantas que se van analizar na clase. Por exemplo, unha folla de fento, a ser posible con soros, un anaco de musgo que conteña cápsulas, piñas de piñeiro ou de ciprés e distin tos tipos de flores, para que poidan apreciar a variedade de formas e cores e distingan as partes en cada unha delas. Proxectar imaxes do medio en que se atopan os musgos e os fentos. Por exemplo, un lugar húmido con rochas e raíces de árbores para os musgos e o sotobosque dun piñeiral para os fentos. Desta maneira, apreciaranse mellor os tamaños relativos de cada planta e será máis doado para os alumnos identificalas cando as vexan no campo.
PARA AMPLIAR
92
A importancia ecolóxica dos musgos. Explicar algunhas características dos musgos relacionadas coa súa importancia ecolóxica. Por exemplo, a capacidade de colonizar de forma pioneira lugares onde o terreo está pouco desenvolvido ou a súa capacidade para almacenar humidade. Reforzar a importancia da súa protección fronte á recolección indiscri minada, especialmente en época do Nadal para ser utilizado como adorno. Algo parecido ocorre con outra planta, o acivro. Este é utilizado como adorno do Nadal pola cor verde brillante das súas follas e a cor vermella dos froitos. Pregunte que importancia poden ter estes froitos no medio natural do que procede esta árbore.
5
NOTAS
As plantas con flores Son as que teñen flores, uns órganos en que se producen as sementes. As sementes conteñen unha plantiña en miniatura e substancias alimenticias para ela, co fin de facilitar o seu crecemento. Estas plantas son moi abundantes e variadas. Non teñen flores todo o ano, senón nalgunha época, normalmente na primavera ou no verán. Hai dous grupos de plantas con flores: as ximnospermas e as anxiospermas.
As x imno sper mas Estas plantas teñen flores simples e pouco vistosas. Non producen froitos, senón que as súas sementes se forman en piñas. Son árbores e arbustos, a maioría de folla perenne. As súas follas adoitan ter forma de agulla ou de escama. Algú ns e xemp los son os c ipre ses, os a beto s, os piñeiros e os teixos.
As a nxio sper mas Teñen flores e producen froitos que conteñen as sementes. As flores poden ser grandes e vistosas, coma as rosas, ou pequenas, coma as das aciñeiras. Poden ser herbas, arbustos ou árbores, de folla caduca ou perenne. Algú ns e xemp los son o ca stiñ eiro, a ma ceir a, a papoula, o trigo e o trevo.
ACTIV IDADE S A 1
A que grupo pertencen as plantas das fotografías da dereita? Xustifica a resposta.
2
Explica o que son as esporas e as sementes.
3
EXPRESIÓN ESCRITA. Describe en que se parecen e en que se diferencian as ximnospermas e as anxiospermas.
B
71
Competencias
Solucionario
Comunicación lingüística. Os alumnos comparan os dous
1
grupos de plantas e escriben as súas diferenzas. É importan te usar o vocabulario científico de forma precisa.
A. É unha anxiosperma, porque ten flores vistosas. B. É un musgo, porque presenta folliñas diminutas.
2
As esporas son unhas células especiais que están protexidas por unha cuberta moi resistente. A partir delas poden xurdir novas plantas cando chegan ao lugar adecuado. As sementes serven para a reprodución das plantas con flores.
3
Expresión escrita. Parécense en que as dúas teñen flores e, polo tanto, producen sementes.
Traballa coa imaxe R. M. Foto superior. Hai rochas no chan cubertas de abun dantes musgos. No círculo vese un detalle ampliado. Son visibles as cápsulas dos musgos. Foto inferior. Vese o chan dun bosque. É unha zona avesía e por iso chega pouca luz ao chan. É o lugar ideal para que medren fentos. No círculo vese ampliada a parte posterior das follas, con abundantes soros.
Diferéncianse en que as anxiospermas teñen froitos e as ximnospermas, en lugar de froitos, teñen piñas. Ademai s, as ximnospermas son árbores e arbust os e as anxiospermas tamén poden ser herbas.
93
SABER FACER
Propósitos
Identificar plantas cunha clave
• Identificar plantas con axuda dunha clave dicotómica.
As c lave s di cotó mica s se rven para iden tifi car sere s vi vos. Para usal as, hai que empezar a ler desde o número 1. Empregaremos unha clave dicotómica para identificar as principais árbores dos bosques de ribeira.
NOTAS
1 Follas moi pequenas con forma de escama .................. Tamargueira Follas sen forma de escama............................................. Ir ao número 2
2 Follas compostas por folliñas alongadas ...................... Freixo Follas simples .................................................................... Ir ao número 3
3 Follas asimétricas na base .............................................. Olmo Follas simétricas na base ................................................. Ir ao número 4
4 Ramas que colgan e flexibles ......................................... Salgueiro Ramas que non colgan ..................................................... Ir ao número 5
5 Casca do tronco branca.................................................... Álamo branco Casca do tronco gris ou grisácea.................................... Ir ao número 6
6 Tronco con fendas profundas.......................................... Álamo negro Tronco sen fendas profundas .......................................... Ir ao número 7
7 Terminación da folla en punta ......................................... Abeleira Terminación da folla redondeada ................................... Amieiro
Demostra que sabes facelo 1
Identifica as seguintes árbores de ribeira coa clave dicotómica.
e nc ia I n te l ix l is ta na t u ra
A
B
C
D
E
F
G
H
72
Coñecementos e experiencias previas Antes de usar a clave, comprobe que os seus alumnos definen con corrección os seguintes termos: copa densa, copa irregular , copa piramidal , xemas resinosas, parasol e piña con talo propio.
Para explicar Reunir na clase fotografías ou material real (ramas, follas, flo res e froitos) de diferentes árbores dos bosques que hai a carón dos ríos, en especial dalgunhas das que aparecen na páxina. Explorar estas mostras cos cinco sentidos para comprobar a textura e a dureza dos froitos, como son as fo llas, o olor das flores e dos froitos... Os alumnos terán a oportunidade de comprobar que, ao principio, todas as árbores lles parecen moi similares.
94
Despois de traballar esta páxina, decataranse de cales son as características que as diferencian.
Outras actividades PARA AMPLIAR As plantas aromáticas. Elaborar e aplicar unha clave para identificar diversas plantas aromáticas, como a lavanda, o tomiño e o romeu.
Solucionario 1
A. Salgueiro. B. Tamargueira. C. Álamo branco. D. Freixo. E. Abeleira. F. Álamo negro. G. Amieiro. H. Olmo.
5
SABER ESTUDAR
RESUMO. Copia
1
Propósitos
e completa no caderno o resumo da unidade.
Os seres vivos clasifícan se en cinco as plantas, os , os protistas e as Os animais son seres seres vivos e pódense e .
: os .
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para iso estratexias que facilitan a aprendizaxe, como o resumo, o esquema e as táboas.
,
que se alimentan doutros . Divídense en dous grupos:
Os teñen un interno formado por ósos. Divídense en cinco grupos: os , as aves, os e os . Os invertebrados non teñen un e, polo tanto, carecen de .
, os anfibios
NOTAS
formado por ósos
As p lant as s on s eres plur icel ular es, fabr ican o se u pro pio e non se desprazan. Divídense en plantas sen e plantas con flores. As p lant as s en f lore s no n pr oduc en f lore s ni n se ment es e reprodúcense mediante . Inclúen os e os fentos. As p lant as c on f lore s te ñen flore s en que produ cen Divídense en ximnospermas e .
.
Copia e completa no caderno a seguinte táboa.
2
Reino
Número de células
Alimentación
Pluricelulares Fabrican o seu alimento Fungos Algúns poden f abrica r o seu alime nto Unicelulares
ESQUEMA. Copia
3
e completa o esquema no caderno. Clasificación dos seres vivos
invertebrados mamíferos …
sen flores
…
73
Solucionario 1
Resumo. Os seres vivos clasifícanse en cinco reinos: os animais, as plantas, os fungos, os protistas e as bacterias. / Os animais son seres pluricelulares que se alimentan doutros seres vivos e pódense mover . Divídense en dous grupos: vertebrados e invertebrados . / Os vertebrados teñen un esqueleto interno formado por ósos. Divídense en cinco grupos: os mamíferos , as aves, os réptiles, os anfibios e os peixes. / Os invertebrados non teñen un esqueleto formado por ósos e, polo tanto, carecen de columna vertebral. / As plantas son seres pluricelulares, fabrican o seu propio alimento e non se desprazan. Divídense en plantas sen flores e plantas con flores. / As plantas sen flores non producen flores nin se mentes e reprodúcense mediante esporas. Inclúen os
2
3
musgos e os fentos. / As plantas con flores teñen flores en que producen sementes. Divídense en ximnospermas e anxiospermas. Animais – Pluricelulares – Toman alimento. / Plantas – Pluricelulares – Fabrican o seu alimento. / Fungos – Unicelulares e pluricelulares – Toman alimento. / Protistas – Unicelulares e pluricelulares – Algúns poden fabricar o seu alimento. / Bacterias –Unicelulares– Algunhas fabrican o seu alimento e outras tómano do medio. Esquema. A nimais, plantas, fungos, protistas e bacte rias . V ertebrados: mamíferos, aves, réptiles, anfibios e peixes. Invertebrados : esponxas, medusas, vermes, mo luscos, equinodermos e artrópodos. Sen flores: musgos e fentos. Con flores: anxiospermas e ximnospermas.
95
e nc ia I n te l ix c ia l e s pa
ACTIVI DADES F INAIS
Propósitos
1
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade.
Di que seres vivos teñen as seguintes características e pon un exemplo de cada un.
5
Copia a seguinte táboa no caderno e marca cun X segundo proceda. Con esqueleto
Son pluricelulares, necesitan alimentos e non se poden desprazar.
Sen esqueleto
Son unicelulares, a súa célula é moi simple e algúns causan enfermidades.
NOTAS
Son pluricelulares, fabrican os seus alimentos e viven debaixo da auga. Son pluricelulares, necesitan alimentos e desprázanse. 2
Copia e relaciona no caderno as dúas columnas. Mamíferos
Branquias
Pardal Arañ a 6
Escamas
7
Pulmóns
Peixes
Ovíparo
3
En que dous grandes grupos se poden clasificar os animais? Que diferenza existe entre estes grupos?
4
Indica a que grupo de vertebrados pertencen os seguintes animais.
É correcto dicir que os animais invertebrados non teñen esqueleto? Xust ific a a respo sta poñe ndo algú n exemplo.
Plumas
Anfi bios
a l n a r b m e u t l o r e C v
Estrela de mar
Vivíparo
Réptiles
o n r e t n I
Miñoca
Pelo
Aves
o n r e t x E
Escribe o grupo a que pertencen os seguintes animais e explica por que. A
B
C
D
B A
8
Imaxina que nun paseo pola praia atopas o que aparece na fotografía. De que animal se trata? Explica a resposta.
C
D
E
74
Solucionario 1
2
3
4
96
Fungos, como o mofo. / Bacterias, como a Escherichia colli . / Protistas, como as algas. / Animais, como o león. Mamíferos – pelo, vivíparo, pulmóns. / Aves – plumas, pulmóns, ovíparo. / Réptiles – escamas, pulmóns, ovíparo. / Anfibios – branquias, pulmóns, ovíparos. / Peixes – branquias, escamas, ovíparo. Os animais clasifícanse en vertebrados e invertebrados. A diferenz a ent re eles é a presen za en vertebrados dun esqueleto interno formado por ósos, mentres que os invertebrados carecen del. O can é un mamífero, o pardal é unha ave, o tiburón é un peixe, a ra é un anfibio e a serpe é un réptil.
5
Miñoca – sen esqueleto. / Estrela de mar – esqueleto interno. / Pardal – esqueleto interno, columna vertebral. / Araña – esqueleto externo.
6
Non, algúns grupos, como os equinodermo s, teñen un esqueleto interno formado por placas; outros grupos, como os artrópodos, teñen un esqueleto externo.
7
A. Ave, ás e peteiro. / B. Artrópodo, patas articuladas. / C. Molusco, corpo brando e cuncha. / D. Réptil, pel con escamas.
8
Trátase dunha medusa. É un animal que ten un corpo xelatinoso cunha forma semellante á dun saco con ten táculos.
9
Os musgos e os fentos. / Os musgos son plantas moi pequenas, teñen unhas folliñas diminutas e un taliño que ca -
5 9
Responde as seguintes preguntas.
13
Que relación existe entre as sementes, as flores e os froitos? Explica a resposta cunha planta que teña eses tres elementos.
14
Escribe o grupo a que pertencen as plantas das fotografías e explica como o sabes.
Que dous grupos de plantas sen flores coñeces? Describe como é a estrutura de cada tipo de planta. En que lugares habitan?
NOTAS
Como se reproducen? 10
Define os termos anxiospe rma e ximnospe rma utilizando as seguintes palabras segundo corresponda: plantas, flores, piñas e froitos.
11
Contesta as seguintes preguntas.
A
B
C
D
Que significa que unha planta ten a folla caduca? E perenne? Que tipo de folla teñen as árbores e os arbustos que pertencen ao grupo das ximnospermas? E as que pertencen ao grupo das anxiospermas? 12
TRABALLO COOPERATIVO. Dividide
a clase en oito grupos e realizade unha ficha descritiva dunha das seguintes plantas. 15
ciprés – maceira – abeto – lavanda – piñeiro – teixo – trigo – trevo Na ficha debe figurar o grupo a que pertence cada planta, as súas características e unha imaxe representativa. Despois, cada grupo expoñerá o seu traballo para o conxunto da clase.
PARA PENSAR. Indica
as características que temos as persoas que nos identifican como pertencentes aos seguintes grupos. Ao grupo dos seres vivos. Ao reino animal. Ao grupo dos vertebrados. Ao grupo dos mamíferos.
Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A.
Vai a un x ardín , zo olóx ico, parq ue o u espazo natural e consigue fotografías de animais e plantas. Elixe as que máis che gusten e exponas na clase.
B.
Elixe un poema ou unha canción en que aparezan animais ou plantas e preséntallelo aos compañeiros.
C.
Inventa e escribe un conto en que o protagonista sexa un animal ou unha planta.
e nc ia I n te l ix s t ica l ing ü í 75
rece de vasos condutores. Suxéitanse ao chan por pe quenos pelos ou raiciñas. Os fentos son máis grandes ca os musgos, teñen un talo groso subterráneo do que saen raíces e follas, que son bastante grandes. / Ambos ató panse en lugares húmidos e con pouca luz. / Reprodú cense por esporas os dous. 10
As plantas ximnospermas teñen flores simples e pouco vistosas. Non producen froitos, senón que as súas sementes se forman en piñas. As plantas anxiospermas teñen flores e non producen piñas, senón froitos que conteñen as sementes.
11 Árbore
de folla caduca: as follas desaparecen durante o outono e o inverno e volven aparecer na primavera. Árbore de folla perenne: ten follas todo o ano. / As xim -
nospermas teñen folla perenne. / As anxiospermas teñen folla caduca ou perenne.
Traballo cooperativo. R. L. 13 As flores son os órganos reprodutivos; transfórmanse en froitos, no interior dos cales están as sementes. Por exemplo, o albaricoqueiro. 14 A. Ximnosperma, piñas. / B. Fentos, esporas. / C. Anxiospermas, porque ten flores grandes e vistosas. / D. Mus go, cápsulas. 15 Para pensar. Realizamos as tres funcións vitais. / Alimen támonos doutros seres vivos e desprazámonos. / Esqueleto interno composto por ósos. / Somos vivíparos e aleitamos os fillos, e ademais temos pelo. 12
97
6
Os fungos e outros reinos
Contidos da unidade •
O reino dos fungos.
•
O reino dos protistas.
•
O reino das bacterias.
Os virus.
•
SABER
•
VOCABULARIO
•
•
LECTURA
•
•
COMUNICACIÓN ORAL ESCRITURA
•
•
INTERPRETACIÓN DE IMAXES SABER FACER
•
•
•
•
USO DAS TIC
• •
TÉCNICAS DE ESTUDO •
TAREFA FINAL
•
•
SABER SER
FORMACIÓN EN VALORES •
98
Cogomelo, micelio e lique. Protozoos, algas, pseudópodo, cilio e flaxelo. Diarrea, farinxite e flora intestinal. Lectura e comprensión dun texto sobre a amanita dos césares. Representación dunha conversa sobre uns cogomelos que lle ofrecen como comestibles. Narración dunha historia de ciencia ficción sobre a aparición dun virus novo. Debuxo das partes dun cogomelo: micelio, pé e sombreiriño. Explicación das diferenzas entre distintos protozoos. Análise de debuxos para explicar a diferenza entre cilios e flaxelos. Debuxo esquemático das bacterias. Busca de información sobre a fabricación do iogur e sobre os beneficios da flora bacteriana. Tamén sobre os usos das algas. Resumo da unidade. Esquema sobre o reino dos fungos e o reino dos protistas. Organización de información en táboas dos cinco reinos. Describir un cogomelo. Interese por coñecer a diversidade dos seres vivos. Valoración da importancia da relación dos fungos e as bacterias coas persoas.
Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO
Aprendizaxe eficaz •
Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación •
•
Avaliación de contidos. Unidade 6: controis B e A. Test.
Proxectos interdisciplinarios •
Programa de educación en valores.
•
Programa de educación emocional.
Avaliación por competencias. Proba 5.
Avaliación trimestral.
•
Ensinanza individualizada •
Plan de mellora. Bloque 2. Ficha 6.
•
Programa de ampliación. Bloque 2. Ficha 2.
Proxectos de traballo cooperativo •
Técnicas de estudo e preparación de exames.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia •
Unidade 6: actividades, recursos, páxinas web e glosario.
Natural Science 6
Proxecto do segundo trimestre. España e Europa.
Recursos complementarios •
Lecturas de Ciencias da Natureza.
•
Proxectos para días especiais.
Programa plurilingüe.
•
•
Curiosidades de Ciencias da Natureza.
•
Prácticas de Ciencias da Natureza.
Esquemas mudos.
•
•
Suxestións para elaborar traballos.
Biografías.
•
•
Láminas dun planeta vivo.
*A temporalización desta unidade e a das s eguintes pode variar en función das datas da Semana Santa.
SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN*
Xaneiro
Febreiro
Marzo
99
Propósitos • Aprender, mediante a lectura dun texto e a observación de imaxes, a importancia de diferenciar os cogomelos comestibles dos velenosos. • Activar os coñecementos previos.
Máis recursos Levar á clase algunha guía de cogomelos para observar como son as descricións, que imaxes ten e, sobre todo, a variedade de cogomelos que existen. Mostrar as páxinas en que aparezan os cogomelos máis típicos do lugar.
6
Os fungos e outros reinos
Cal é o bo? A amanita dos césares é un dos cogomelos comestibles máis buscados. Recibe ese nome porque é tan delicioso que os emperadores romanos, os césares, apreciábano moito e servíano na súa mesa. Hoxe en día moitas persoas búscano nos bosques durante o outono para gozar do seu sabor. Pero saben que deben ter moito coidado, pois esta amanita pódese confundir con outro cogomelo chamado amanita faloides ou cacaforra da morte. Este é un cogomelo velenoso e o seu consumo frecuentemente é mortal. Pero os buscadores expertos coñécenos perfectamente e saben distinguir uns dos outros. E se teñen dúbidas, poden consultar guías de cogomelos, que recollen fichas dos máis importantes coa súa descrición polo miúdo, así como fotos ou debuxos. Deste xeito, calquera persoa, lendo a descrición dun cogomelo e vendo as imaxes, pode recoñecelo. Lembra: non collas, nin moito menos comas, un cogomelo se un experto non che asegura que é comestible.
Le e comprende o problema Quen eran os césares? Por que o cogomelo da lectura se chama aman ita dos césa res? Por que os buscadores de cogomelos deben ter coidado? Que usan os buscadores de cogomelos para recoñecelos? Observa as fotografías dos dous cogomelos e di as súas semellanzas e diferenzas.
EXPRESIÓN ORAL. Imaxina que un compañeiro che ofrece uns cogomelos que colleu no monte e que pensa que son comestibles. Que lle contestarías? Representa, coa axuda doutro compañeiro, a conversa que teriades. nc ia 76
Competencias
Pregúntelles aos alumnos se algún recolleu algunha vez cogomelos e pídalles que lles conten esta experiencia aos compañeiros. Que detallen se foron cunha persoa experta que coñecía ben os cogomelos, como os recolleron e como os cortaron. Tamén poden engadir para que os utilizaron despois de recollelos, de que forma os cociñaron, etc.
Comunicación lingüística.
Cando recollemos cogomelos, é importante facelo de forma respectuosa. Os que non imos coller déixanse, sen rompelos nin arrincalos. Tamén hai que evitar remexer a follaxe con ferramentas, pois prexudica o bosque e os cogomelos.
100
TAREFA FINAL
Describir un cogomelo Ao t ermi nar esta unid ade aprenderás a describir un cogomelo, de xeito que outra persoa poida usar a túa descrición para recoñecelo. Para logralo, ao longo da unidade estudarás as características dos fungos e doutros reinos, como os protistas e as algas.
e I n te l ix r soa l e i n te r p
Coñecementos e experiencias previas
Educación cívica
SABER FACER
Os alumnos realizan unha lectura comprensiva do texto para responder preguntas sobre este e expresar por escrito ideas relacionadas co contido descrito. Tamén hai unha resposta oral. Aprender a aprender. Nesta unidade é preciso comprobar
que todos os alumnos coñecen os cinco reinos en que se clasifican os seres vivos e que os que teñen características comúns pertencen ao mesmo reino.
NOTAS
Amani ta dos césare s
Amani ta fa loides
QUE SABES XA?
Os cinco reinos Os seres vivos clasifícanse en cinco reinos: os animais, as plantas, os fungos, os protistas e as bacterias. Os seres vivos que pertencen ao mesmo reino teñen características comúns entre si e diferentes dos que pertencen a outros reinos. 1
Que reinos inclúen seres vivos unicelulares?
2
Que reinos inclúen seres vivos capaces de fabricar o seu alimento?
3
Escribe as características de cada reino.
77
Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA • César é o título que levaron os emperadores romanos. O cogomelo amanita dos césares recibiu este nome porque era moi apreciado por eles. • Porque algúns son velenosos e pódense confundir con outros comestibles. • Usan guías de cogomelos coas súas descricións e caracte rísticas. • Os dous cogomelos teñen pé e sombreiriño. A amanita dos césares ten o sombreiriño de cor amarela alaranxada e o pé é amarelo claro. A amanita faloides ten o sombreiriño de cor verde e o pé é abrancazado. • Expresión oral. R. L.
QUE SABES XA? 1 O reino dos fungos, o reino dos protistas e o reino das bacterias. 2 O reino das plantas, o reino dos protistas e o reino das bacterias. 3 O reino dos animais: son pluricelulares, aliméntanse doutros seres vivos e a maioría pódense desprazar; o reino das plantas: son pluricelulares, fabrican o seu pro pio alimento e non se desprazan; o reino dos fungos: poden ser unicelulares e pluricelulares, toman o alimento do chan e non se desprazan; o reino dos protistas: inclúe seres unicelulares e pluricelulares, algúns, como as algas, poden fabricar o seu alimento; o reino das bacterias: son unicelulares, algunhas fabrican o seu alimento e outras tómano do medio.
101
O reino dos fungos Propósitos
Os fungos son seres vivos distintos tanto dos animais coma das plantas, polo que pertencen a un reino diferente.
• Coñecer o reino dos fungos e as súas principais características.
Previsión de dificultades Un problema habitual do alumnado é confundir algúns tipos de fungos con plantas, xa que medran no chan e non se desprazan. Insista no feito de que os fungos non posúen clorofila e, polo tanto, non son capaces de fabricar o seu propio alimento; e que esa é a diferenza principal entre estes dous tipos de seres vivos.
Igual ca as plantas, os fungos non se desprazan e moitos deles viven na terra. Coma os animais, os fungos toman o alimento do medio.
A clasi ficación dos fung os Os fungos clasifícanse en dous grandes grupos:
1
Unicelulares. Por exemplo, os fermentos. Pluricelulares. Dentro destes fungos, diferénciase entre os que producen cogomelos para reproducirse, como o níscaro, e os mofos, como o mofo do pan, que forman unha especie de peluxe. A
B
1
Diferentes tipos de fungos. A. Fermento visto polo microscopio. B. Níscaro. C. Mofo do pan.
C
A alimentación dos fungos Todos os fun gos se ali men tan dou tro s ser es viv os ou dos seus restos, e poden facelo de formas diferentes: Moitos fungos son descompoñedores e aliméntanse de restos de plantas e de animais ou de alimentos en mal estado. Outros son parasitos e causan enfermidades a plantas e animais. Un caso especial é o dos fungos que se asocian con outro organismo de xeito que os dous saen beneficiados: son os liques. Os liques son a asociación entre un fungo e unha alga. O fungo proporciónalle humidade á alga e a alga proporciónalle alimento ao fungo. 2
2
Os liques poden vivir en lugares moi diversos, como enriba das rochas ou nos troncos das árbores.
78
Para explicar Explique que existen cogomelos comestibles e describa con axuda de fotografías algunhas das súas características, como por exemplo: • O cogomelo de coresma (Morchella vulgaris) desenvólvese en abril e xuño e o seu sombreiro é de cor gris escura con cavidades que lle dan un aspecto de colmea. • O níscaro ( Lactarius deliciosus ) é unha especie moi apreciada e popular e o sombreiriño é de cor alaranxada con zonas verdosas e forma de embude. • O fungo dos lameiros ( Agari cus campestris ) abunda en prados e xardíns; ten o sombreiro convexo e de cor branca con manchas crema. • A cantarela ou pan de cabra (Cantharellus cibarius) ten o sombreiro con forma de buxaina e cor amarela alaranxada.
102
Actividades do libro do alumno Despois de realizar a actividade 2, aclare que o cogomelo da fotografía se chama rebentabois ( Amanita muscaria ) e que, se o atopan no bosque, non deben collelo porque é veleno so. É conveniente reflexionar con eles sobre os cogomelos velenosos, porque algúns poden ser moi perigosos; por iso non se deben tocar nin recoller cogomelos se non se vai acompañado dunha persoa especialista en fungos. Entre os cogomelos velenosos están a cacaforra da morte ou amanita faloides (Amanita phalloides), que medra no outono en bosques caducifolios e o seu sombreiro é convexo e de cor verde, e o boleto de satanás ( Boletus satanas ), que se caracteriza por ter o sombreiro gris claro e un gran pé ensanchado na base.
6
NOTAS
Os fungos con cogomelo Os fungos máis coñecidos son os que forman cogomelos, como o champiñón. Estes fungos están formados por unha rede de fíos chamada micelio que medra debaixo do chan e que se ocupa de absorber o alimento. Cando chega a tempada adecuada, estes filamentos dan orixe aos cogomelos. Os cogomelos son a parte do fungo que intervén na súa reprodución. Neles prodúcense as esporas, a partir das cales se xeran novos fungos. 3
3
Proceso de formación do cogomelo e do micelio dun fungo.
esporas
cogomelo micelio
TRABALLA COA IMAXE
A importan cia dos fungos Os fungos son beneficiosos para os ecosistemas porque descompoñen os restos doutros seres vivos, de xeito que estes restos desaparecen e pasan a formar parte da terra, á que lle proporcionan fertilidade.
Explica o proceso que representa o debuxo.
Algú ns fu ngos resul tan b enef icios os pa ra nó s. Po r exe mplo , moitos fungos producen cogomelos comestibles, como os níscaros ou os champiñóns. Os fermentos, pola súa parte, participan na elaboración de alimentos.
e nc ia I n te l ix s t ica l ing ü í
Outros fungos resultan prexudiciais, como os mofos que deterioran os alimentos. Outros fungos son parasitos e causan enfermidades ás colleitas, ao gando e, incluso, ás persoas, como a enfermidade do pé de atleta.
ACTIV IDADE S
e nc ia I n te l ix l is ta na t u ra
1
Indica cales son as semellanzas e as diferenzas entre os fungos e os animais. A continuación, fai o mesmo cos fungos e coas plantas.
2
Que hai na fotografía da dereita, un fungo ou un cogomelo? Explica a resposta.
3
En que se diferencian os dous grandes grupos de fungos pluricelulares?
79
Competencias Comunicación lingüística. Os
alumnos observan as características dos fungos e descríbenas cun vocabulario preciso e específico.
Solucionario 1
Como as plantas, os fungos non se desprazan e moitos deles viven no chan, pero non son capaces de fabricar o seu propio alimento.
Traballa coa imaxe R. G. O micelio é unha rede de fíos que medra baixo o chan e que se ocupa de absorber alimento. O pé suxeita o som breiriño, no cal se atopan as esporas, que serven para a re produción de novos fungos.
O mesmo que os animais, os fungos toman o alimento do medio e son pluricelulares, aínda que tamén existen fungos unicelulares. Non obstante, os fungos non se desprazan, mentres que os animais si o fan.
2
É un cogomelo, xa que o fungo en si é unha rede chama da micelio que está baixo terra e forma o cogomelo para reproducirse a través das esporas que se producen nel.
3
Hai fungos pluricelulares que producen cogomelos para reproducirse, como o níscaro, e outros, como o mofo do pan, producen outros tipos de estruturas.
103
O reino dos protistas Propósitos
O reino dos protistas inclúe dous tipos de seres vivos moi diferentes entre eles: os protozoos e as algas.
• Coñecer as características do reino dos protistas. • Distinguir as diferenzas entre protozoos e algas.
Os protozoos
Explica as diferenzas entre a ameba e o paramecio. A con tinua ción, fai o mesmo co tripanosoma e coa vorticela.
Son organismos unicelulares , só visibles cun microscopio. A súa única célula é semellante ás que teñen os animais.
Previsión de dificultades Explíquelles aos alumnos que o reino dos protistas é coma un caixón de xastre onde se inclúen seres vivos con características moi diferentes que simplemente non teñen cabida en ningún dos outros reinos.
TRABALLA COA IMAXE
As cara cte rís tic as mái s i mpo rta nte s q ue pres ent an os protozoos son as seguintes:
Compara os cilios cos flaxelos e indica as diferenzas que existen entre eles. Ten en conta a lonxitude e o número.
Viven en medios acuáticos. Aliméntanse doutros seres vivos. Algúns cáusanlles enfermidades ás persoas, como a malaria, que afecta a moitísimas persoas de países en vías de desenvolvemento. Existe unha gran variedade de protozoos segundo a forma, o xeito de desprazarse e a forma de alimentarse. 1
pseudópodos
1
Exemplos dalgúns dos protozoos máis característicos.
flaxelo
Máis recursos A película A vida, da editorial Planeta, é unha serie de debuxos animados que recolle, entre outros temas, o efecto dos microorganismos no corpo humano. A ameba móvese e captura o seu alimento a través dos pseudópodos ou falsos pés que forma. cilios
O paramecio desprázase grazas ao movemento dos seus cilios .
O tripanosoma desprázase grazas ao movemento do seu flaxelo . cilios
A vorticela vive fixa á terra e atrae o alimento grazas ao movemento dos seus cilios .
80
PARA AMPLIAR
• En primeiro lugar, hai que tomar unha mostra de auga dunha charca, estanque ou fonte, onde a materia orgánica sexa abundante, e gardala nun bote de cristal. Pódese engadir un pouco de follaxe triturada da que haxa arredor. • O bote xa pechado debe gardarse en repouso durante uns días nun lugar cálido. • Tome unha mostra da auga cun contagotas e deposítea sobre un portaobxectos. Cúbraa cun cubreobxectos, de forma que non queden burbullas. • Agora a preparación está lista para a observación ao microscopio óptico. Probe diferentes aumentos e váialles mostran do aos alumnos o que se ve, de xeito que todos comproben que eses seres vivos que observan teñen movemento.
Observación dunha gota de auga. Realizar un cultivo de protozoos e de algas microscópicas é sinxelo:
Se o cre conveniente, debuxe algunhas das algas microscó picas ou protozoos que observen no encerado.
Saber máis A malaria é unha enfermidade infecci osa que mata máis dun millón de persoas ao ano nos países en vías de desen volvemento. Prodúcea un protozoo que se lles transmite aos seres humanos a través das picaduras dalgunhas especies de mosquitos. Desde hai anos, estúdase unha vacina para combater esta enfermidade, e hoxe en día coñécese unha que presenta unha eficacia moi alta.
Outras actividades
104
6
NOTAS
As algas As a lgas pode n ser unicelulares e pluricelulares. Algunhas algas pluricelulares chegan a alcanzar grandes tamaños. 2
A
B
2
Dous exemplos de algas. A. Kelp, unha alga mariña pluricelular. B. Diatomea, unha alga unicelular vista cun microscopio. Na fotografía aparecen catro diatomeas.
Todas a s al gas pres enta n as segu inte s ca ract erís tica s: As súas células son semellantes ás das plantas. Viven en medios acuáticos. Son capaces de fabricar o seu propio alimento. As per soa s e mpre gam os as alg as par a u sos moi div ers os, como por exemplo, para a nosa alimentación e para a elaboración de produtos cosméticos. As alga s p óden se clas ific ar en vari os grup os. Os prin cipa is son os das algas verdes, as pardas e as vermellas. 3
A
B
3
Tipos de algas segundo a cor. A. Alga verde. B. Alga parda. C. Alga verme lla.
C
e nc ia I n te l ix c ia l e s pa
ACTIV IDADE S 1
Que características teñen os protozoos? E as algas?
3
Fai un esquema en que representes a clasificación das algas.
2
Indica a función que realizan as seguintes estruturas: pseudópodos, cilios e flaxelos.
4
Explica, por medio de varios exemplos, como é a relación entre o reino dos protistas e as persoas.
81
As algas poden ser unicelulares e pluricelulares, as súas células son parecidas ás das plantas, viven en medios acuosos e son capaces de fabricar o seu propio alimen to.
Traballa coa imaxe • A ameba móvese e captura o alimento a través dos pseudópodos, e o paramecio desprázase grazas aos cilios. O tripanosoma desprázase grazas ao seu flaxelo, e a vorti cela vive fixa a un substrato e atrae o alimento con cilios. • Os cilios son moitos e curtos; o flaxelo é un e moi longo.
Solucionario 1
Os protozoos son organismos unicelulares, só visibles cun microscopio. A súa única célula é parecida ás dos animais. Viven en medios acuosos. Aliméntanse doutros seres vivos. Algúns cáusanlles enfermidades ás persoas, como a malaria. Existe unha gran variedade de protozoos segundo a forma, a maneira de desprazarse ou o xeito de alimentarse.
2
O pseudópodo serve para moverse e capturar alimento; os cilios, para moverse e atraer o alimento, e os flaxelos, para desprazarse.
3
R. L. Facer o esquema seguindo estas indicacións: as algas poden ser unicelulares e pluricelulares, dentro des tas clasifícanse segundo a súa cor.
4
Algúns protozoos pódenlles causar enfermidades ás persoas, como a malaria. Algunhas algas sérvennos de me dicamento, como o ágar-ágar, e outras de alimento, como a spirulina ou o canouco.
105
O reino das bacterias Propósitos
As ba cteri as so n os seres v ivos máis simples qu e exi sten. Son unicelulares e a súa célula é má is simple ca as dos animais e das plantas.
• Coñecer as características das bacterias. • Identificar os virus e as enfermidades que poden causar.
As c arac terí stic as máis impo rtan tes das bacteria s son: A única célula que a forma é a máis pequena e simple coñecida. 1 Viven en todas as partes do noso planeta: na terra, no aire, na auga, no interior doutros seres vivos... Hainas que habitan en lugares imposibles de habitar para outros organismos, como os surtidores de auga fervendo que hai preto dos volcáns.
Máis recursos Louis Pasteur foi un químico e biólogo francés do século XIX que descubriu as bacterias relacionadas cos procesos de fermentación do viño e a cervexa e desenvolveu o proceso de pasteurización, necesario para conservar o leite e que aínda hoxe se segue a utilizar. Estudou tamén enfermidades como a rabia, a tuberculose ou a varíola, e, grazas ás vacinas que desenvolveu, puidéronse salvar miles de vidas. En 1888 creou o Instituto Pasteur de París, hoxe en día o centro máis importante do mundo na investigación de microorganismos.
Algunhas bacterias fabrican o seu propio alimento, mentres que outras teñen que conseguilo doutros seres vivos.
1
A fot ografí a fíx ose c un mi crosc opio electrónico e mostra un grupo de bacterias (en vermello) no extremo dunha agulla moi fina.
A forma das bact erias As ba cter ias poden prese ntar formas moi diferen tes. Hain as con forma esférica, alongada, de coma ou en espiral. 2 A
B
C
D
2
As bact erias e as p ersoas As ba cteri as pre senta n dive rsos tipos de rel ación s coas persoas; entre elas destacan as seguintes: As que se empregan para fabricar derivados lácteos, como o iogur, ou as que se usan na produción de antibióticos. As que poden provocarnos enfermidades a nós e a outros seres vivos. É o caso das bacterias que producen diarrea, pneumonía, cólera ou farinxite.
As ba cteri as so n moi peque nas.
Tipos de bacterias segundo a forma vistas con microscopio. A. Coco. B. Bacilo. C. Vibri ón. D. Espirilo.
TRABALLA COA IMAXE
Realiza no caderno un debuxo esquemático das bacterias fotografadas e indica a forma que presenta cada unha delas.
As que viven no noso corpo, como a flora intestinal, que nos axuda a realizar a dixestión. A cambio, nós ofrecémoslles alimento e un lugar para vivir. 82
Outras actividades
Educación cívica
PARA AMPLIAR O esbirro. Esbirrar é un medio de transmisión de enfermida des. O aire que sae dos pulmóns a través do nariz contén bacterias e virus. A razón do esbirro está no aire que penetra no nariz. O nariz encárgase de filtralo e humedecelo para que chegue aos pulmóns en perfectas condicións, pero, se non o pode filtrar, expele violentamente esas partículas prexudiciais xunto co aire. Desta forma, eliminamos bacterias e virus que se acumulan no nariz cando, por exemplo, estamos arrefriados. Pídalles aos alumnos e ás alumnas que digan como evitar o contaxio de enfermidades debido aos esbirros.
As enfermidades infecciosas están causadas por axentes patóxenos infecciosos: bacterias, fungos, protozoos e virus. A súa transmisión pódese evitar adoptando sinxelas medidas de hixiene: • Lavar as mans antes de comer e despois de ir ao baño, cambiar cueiros ou asoar o nariz. • Non beber auga se non estamos seguros de que se trata de auga potable. • Limpar e desinfectar feridas. • Evitar compartir cubertos, vasos e outros utensilios con outras persoas. • Non camiñar descalzos en lugares húmidos, como piscinas ou vestiarios deportivos.
106
6
NOTAS
SABER MÁIS Os virus Os virus non se inclúen en ningún reino porque non se consideran auténticos seres vivos. Isto débese a que só poden reproducirse dentro dalgún organismo, ao que causan enfermidades, como a gripe, a varicela e a sida. Por esta razón, «virus» significa veleno ou toxina. Aínda qu e os virus n on poden d esprazar se por si m esmos, pódense transmitir dunhas persoas a outras a través do aire ou por contacto físico. Para diminuír o risco de contaxio, cando unha persoa está enferma é moi importante que tome precaucións para non propagar a enfermidade. Por exemplo, colocar un pano diante da boca e do nariz ao esbirrar ou tusir.
Virus da gr ipe. Fotografía de microscopio electrónico.
Para evitar algunhas das enfermidades causadas polos virus, vacinámonos. As vacinas preparan o noso corpo para que as nosas defensas eliminen o virus antes de que nos cause algún dano. A pe sar de o casi onar tant os p roble mas, son moi simp les e tan pequenos que se necesita un microscopio electrónico para poder velos.
ACTI VIDA DES É posible observar as bacterias a simple vista? Explica por que.
6
2
Cales son as características máis importantes que presentan as bacterias?
7
3
Que formas poden presentar as bacterias?
4
USA AS TIC.
1
A que reino pertencen os virus? Explica a resposta.
Un grupo de médicos vai utilizar os seguintes debuxos para elaborar un cartel.
Busca información sobre:
A fabricación do iogur e como interveñen as bacterias no proceso. A flora bacteriana e os beneficios que proporciona ao noso corpo.
Cando unha persoa sofre diarrea, perde moita flora intestinal.
5
Explica por que se lle recomenda comer iogur para recuperala.
Describe o que representan. Pensa un título para o cartel. Indica algunha outra recomendación para completar este cartel.
e nc ia I n te l ix s t ica l ing ü í
Competencias aseo persoal e a hixiene son aspectos que cómpre reforzar e traballar nesta etapa, en que os alumnos xa deben ser autosuficientes en canto á súa propia limpeza. Repase con eles os seus hábitos hixiénicos.
2
Iniciativa e emprendemento. O
3 4 5
Traballa coa imaxe R. G. A. Coco, forma redondeada. B. Bacilo, forma alongada. C. Vibrión, forma de coma. D. Espirilo, forma en espiral.
6 7
Solucionario 1
Non se poden observar as bacterias a simple vista porque son unicelulares.
83
Son unicelulares e viven en todos os lugares do noso planeta. Unhas bacterias fabrican os seus propios alimen tos e outras teñen que conseguilo doutros seres vivos. Circular, alongada, de coma ou en espiral. Usa as TIC. R. L. Porque no iogur hai bacterias e, ao comelo, contribúese a recuperar a flora intestinal. Os virus non pertencen a ningún reino porque non son seres vivos. • O debuxo da esquerda representa unhas mans que están sendo lavadas con xabón, e o da dereita, unha nena que ao esbirrar se tapa cun pano. • R. L. • R. L.
107
6
SABER ESTUDAR 1
Propósitos
RESUMO. Copia e completa no caderno o resumo da unidade.
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para iso estratexias que facilitan a aprendizaxe, como o resumo, o esquema e as táboas.
Os poden ser unicelulare s ou , aliméntans e doutros seres vivos ou dos seus restos e non se desprazan. Hai fungos unicelulares , como os e pluricelula res, como os que forman os e os , como o do pan. Os protistas inclúen os e as . Os protozoos son todos unicelulares , viven en medios e aliméntans e doutros seres vivos. As algas poden ser ou pluricelula res, viven en medios acuosos e fabrican o seu propio alimento.
NOTAS
As b acte rias son toda s
e a súa célu la é a má is s impl e ou alimentarse doutros seres vivos.
2
ESQUEMA. Copia e completa o esquema no caderno. fermentos Reino dos fungos fungos pluricelulares
mofo do pan
… Reino dos protistas
diatomea
pluricelulares
3
…
TÁBOA. Copia no caderno a táboa e sinala cun X onde corresponda.
Reinos
Pluricelulares
Unicelulares
Fabrican o seu propio alimento
Aliméntanse doutros seres vivos
Animais Plantas Fungos Protistas Bacterias
85
Competencias Aprender a aprender. A elaboración dun resumo da unida -
de de forma guiada reforza os coñecementos e prepara o camiño para realizalos de forma cada vez máis autónoma.
2
Solucionario 1
Resumo. Os fungos poden ser unicelulares ou pluricelulares, aliméntanse doutros seres vivos ou dos seus restos e non se desprazan. Hai fungos unicelulares, como os fermentos, e pluricelulares, como os que forman os cogomelos e os mofos, como o do pan. / Os protistas inclúen os protozoos e as algas. Os protozoos son todos unicelulares, viven en medios acuosos e aliméntanse doutros seres vivos. As algas poden ser unicelulares ou pluricelu-
3
lares, viven en medios acuosos e fabrican o seu propio ali mento. / As bacterias son todas unicelulares e a súa cé lula é a máis sinxela e pequena coñecida. Poden fabricar o seu propio alimento ou alimentarse doutros seres vivos. Esquema. De esquerda a dereita e de arriba abaixo: fun gos unicelulares – por cogomelos – níscaro – amanita – por outras estruturas – protozoos – ameba – algas – unicelulares – algas vermellas. Animais – pluricelulares – aliméntanse doutros seres vivos. Plantas – pluricelulares – fabrican o seu alimento. Fungos – pluricelulares e unicelulares – aliméntanse doutros seres vivos. Protistas – pluricelulares e unicelula res – fabrican o seu propio alimento – aliméntanse doutros seres vivos. Bacterias – unicelulares – fabrican o seu alimento ou tómano do medio.
109
ACTIV IDADE S FIN AIS
Propósitos
1
Responde estas preguntas.
5
Que é o micelio?
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade.
Que é o cogomelo?
O champiñón.
Que son as esporas? 2
NOTAS 3
Explica que tipo de relación existe entre os seguintes fungos e as persoas e xustifica por que.
O que causa pé de atleta.
Debuxa e describe en catro fases o proceso mediante o cal se reproducen os fungos con cogomelo. As seguintes imaxes representan dous tipos de fungos diferentes. Obsérvaas e contesta as preguntas.
O fermento. 6
Describe os diferentes lugares onde poden vivir os fungos.
7
Observa as seguintes imaxes e responde as preguntas. B
A
A
C
D
A que reino pertencen os seres vivos representados?
B
Que semellanzas presentan eses organismos entre eles? En que se diferencian? Explícao. 8
USA AS TIC. Busca
9
Que relación existe entre as persoas e os protozoos? Xustifica se se trata dunha relación beneficiosa ou prexudicial.
A que grupo pertence cada un deles? Que diferenzas existen entre eles? Que semellanzas? 4
Le esta frase e contesta as preguntas. Os fungos aliméntanse doutros seres vivos e dos seus restos. Que efecto teñen os fungos sobre a terra? Que ocorrería se os fungos non se alimentasen dos restos dos seres vivos?
10
información sobre o uso que lles damos as persoas ás algas como alimento e como materia prima para elaborar produtos cosméticos.
Responde as seguintes preguntas. A que reino pertencen as algas? Que tipos de algas coñeces? Que semellanzas presentan todos os grupos de algas? En que se diferencian?
86
Solucionario 1
• O micelio é unha rede de fíos dos fungos que medra polo chan e se ocupa de absorber o alimento.
4
• O cogomelo é a parte reprodutora dun tipo de fungos. • As esporas fórmanse no cogomelo dos fungos e dan lugar a novos fungos. 2
R. G. • No primeiro paso as esporas caen ao chan; no segun do, das esporas fórmase o micelio; no terceiro, do mi celio fórmase o pé e o cogomelo, e no cuarto, do co gomelo saen as esporas.
3
• A, pertence ao grupo de fungos con cogomelos, e B, ao de fungos que se reproducen con outras estruturas.
110
• Diferéncianse no modo en que se reproducen. Paré cense en que os dous son fungos pluricelulares. • Os fungos descompoñen a materia orgánica do chan e dela reciben nutrientes. • Que non recibirían os nutrientes necesarios.
5
• O champiñón é un alimento para as persoas. É unha relación beneficiosa para as persoas. • O pé de atleta é unha enfermidade da pel das persoas producida por un fungo. É unha relación prexudicial. • O fermento utilízase para cociñar algúns pratos, como os biscoitos. É unha relación beneficiosa.
6
Os fungos poden vivir no chan ou sobre plantas ou animais que parasitan.
7
• Pertencen ao reino dos protistas.
6 11
12
Indica os tipos de bacterias que podemos atopar segundo a súa forma.
14
NOTAS
TRABALLO COOPERATIVO. Elabora
un mural sobre a vida das bacterias coa axuda dos teus compañeiros.
Indica a que reino pertencen os seguintes organismos e explica por que.
Para facelo xuntádevos en grupos de catro. Cada membro do grupo buscará información e imaxes sobre un dos seguintes tipos de bacterias:
A
As que serven para facer alimentos. As que provocan enfermidades. As que viven dentro do noso corpo. As que o fan en lugares en condicións c ia extremas. te l ixe n
I n
B
15
13
soa l
e r A co ntin uaci ón, poñe de e n co mún i n te r p a información e as imaxes encontradas e realizade o mural sobre unha cartolina.
C
PARA PENSAR. A
moitas persoas gústalles ir coller cogomelos. Para collelos, hai que saber como facelo. Utilizando un coitelo ou unha navalla, hai que cortar o cogomelo e non tirar del, para que o fungo siga vivo.
Elabora o vocabulario da unidade. Para iso sigue estes pasos:
A co ntin uaci ón, coló case o co gome lo nunha cesta de vimbio para que as esporas caian na terra do monte e se desenvolvan novos fungos.
1.º Copia no caderno as palabras que non entendas ou que che parezan importantes. 2.º Ordénaas alfabeticamente. 3.º Busca o seu significado nun dicionario.
Explica por que o fungo segue vivo se só cortas o cogomelo.
4.º Intenta definilas utilizando as túas propias palabras.
Busca información sobre os sitios de Galicia onde se recollen cogomelos.
Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A.
Inventa e escribe unha historia de ciencia ficción que trate sobre a aparición dun virus ata agora descoñecido. Describe os seus efectos, a forma de transmisión e a súa cura.
B.
Busca en Internet vídeos dos diferentes tipos de protozoos en movemento e explícalles aos compañeiros cal che gustou máis e por que.
C.
Realiza unha maqueta con plastilina dun fungo con cogomelo. Indica nela o nome das estruturas máis importantes. 87
• Son unicelulares, viven en medios acuosos e aliméntanse doutros seres vivos. • Diferéncianse no modo de desprazarse e de capturar o alimento: a ameba (A) móvese e captura o alimento por pseudópodos; o tripanosoma (B) desprázase polo mo vemento do flaxelo; o paramecio (C) desprázase grazas aos cilios, e a vorticela (D) vive fixa ao chan, pero atrae o alimento grazas aos seus cilios. 8
Usa as TIC. R. L.
9
Os protozoos poden provocarlles enfermidades ás per soas, como é o caso da malaria; polo tanto, trátase dunha relación prexudicial.
10
• As algas pertencen ao reino dos protistas.
• Unicelulares e pluricelulares; dentro destas, as algas verdes, as vermellas e as pardas. • As algas presentan células parecidas ás plantas, viven en medios acuosos e fabrican o seu alimento. • Dentro das algas diferéncianse dous grupos: as algas unicelulares e as pluricelulares. 11 Esférico: coco; alongada: bacilo; de coma: vibrión; en espiral: espirilo. 12 A. Reino dos protistas, é unha alga. B. Reino dos fungos, é un cogomelo. C. Reino das bacterias, é unha bacteria, un ser vivo alongado e unicelular. 13 15
Traballo cooperativo. R. L. Para pensar. Se só se corta o cogomelo, o fungo segue vivo, porque permanece o micelio no chan. / R. L. e
14
111
PONTE A PROBA
Propósitos
Repasa o vocabulario
• Repasar o contido das unidades 4 a 6 do libro a partir do repaso de vocabulario e do texto de autoavaliación.
Previsión de dificultades A principal dificultade da páxina de actividades é que o alumno lembre o contido que estudou nas actividades 4 e 6.
Algas. Seres unicelulares ou pluricelulares que fabrican o alimento e viven na auga. Aparello. Agrupación de órganos diferentes ou de sistemas que funcionan de xeito coordinado para realizar un traballo. Bacterias. Seres vivos unicelulares, os máis simples que existen. Célula. Unidade viva máis pequena que forma parte dun ser vivo. Citoplasma. Parte da célula formada por auga e substancias disoltas que ocupa o espazo entre a membrana e o núcleo. Cloroplasto. Orgánulo verde da célula vexetal en que se realiza a fotosíntese. Cogomelo. Órgano reprodutor dalgúns fungos pluricelulares.
Núcleo. Parte da célula que controla o seu correcto funcionamento.
Esporas. Células protexidas por unha cuberta que interveñen na reprodución de musgos, fentos e fungos. Fermento. Fungo unicelular. Fungos. Seres vivos que non se desprazan e toman o alimento do medio. Lique. Ser vivo formado pola asociación entre un fungo e unha alga. Membrana celular. Cuberta que rodea a célula e que a separa do exterior. Micelio. Parte do fungo consistente nunha rede de fíos que se encontran debaixo do chan e absorben o alimento.
Protozoos. Seres unicelulares que viven en medios acuáticos e que se alimentan doutros seres vivos.
1
Organismo. Ser vivo completo. Órgano. Unión de varios tecidos que se organizan para funcionar conxuntamente. Orgánulo. Cada unha das partes da célula que se encontra no citoplasma e realiza diversas funcións. Parede celular. Cuberta dura que rodea a membrana das células vexetais. Parénquima. Tecido vexetal encargado de realizar a fotosíntese e que tamén serve como almacén de substancias. Pluricelulares. Seres vivos formados por un gran número de células Protistas. Grupo de seres vivos que inclúe os protozoos e as algas.
Sistema. Agrupación de varios órganos do mesmo tipo que realizan a mesma función. Súber. Tecido vexetal que se encontra nos talos e en raíces vellas e que ten función protectora. Tecido. Conxunto de células que se organizan e realizan unha función común. Unicelulares. Seres vivos formados por unha soa célula.
Que representa cada debuxo?
protozoo bacteria célula vexetal célula animal
A
C B
D
88
Competencias
Solucionario
Comunicación lingüística. A ampli ación do vocabu lario proposto nas actividades favorece e afianza a comprensión lectora e desenvolve as habilidades de comunicación oral.
REPASA O VOCABULARIO
Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia vinculando os coñecementos novos cos xa aprendidos. A autoav ali aci ón medi ante a reso luc ión dun test de dez preguntas desenvolve esta competencia. Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Para ser capaces de pensar como un micólogo, cómpre proporcionar un achegamento ao pensamento científico que nos axude a aplicar métodos propios da racionalidade científica.
112
1 De esquerda a dereita: célula animal, protozoo, célula
vexetal, bacterias. A célula animal posúe membrana, núcleo, citoplasma e orgánulos; tamén a célula vexetal, pero esta presenta así mesmo unha parede celular e cloroplastos. Ademais, teñen forma máis regular, normal mente prismática. A ameba é un protozoo, é un individuo unicelular, é dicir, está formado por unha única célula. As bacterias son tamén individuos unicelulares.
COMPROBA O QUE SABES 1 b; 2 c; 3 b; 4 a; 5 a; 6 a; 7 c; 8 a; 9 c; 10 c.
SEGUNDO TRIMESTRE
NOTAS
Comproba o que sabes Copia no caderno cada pregunta xunto á resposta correcta. 1
As partes principais dunha célula son… a. o citoplasma, o núcleo e a parede celular. b. o citoplasma, o núcleo e os orgánulos. c. o citoplasma, o núcleo e o súber.
2
Os cloroplastos son exclusivos… a. dos tecidos animais. b. das células animais. c. das células vexetais.
3
4
5
6
As plantas con flores son… a. os fentos e as ximnospermas. b. as ximnospermas e as anxiospermas. c. as algas e as anxiospermas. Algúns exemplos de animais invertebrados acuáticos son… a. os equinodermos, as esponxas e as medusas. b. os equinodermos, as esponxas e os réptiles. c. os equinodermos, as esponxas e os anfibios.
7
As algas viven na auga, fabrican o seu propio alimento e son… a. unicelulares. b. pluricelulares. c. unicelulares ou pluricelulares.
8
Os seres vivos que se reproducen por esporas son… a. os musgos, os fentos e os fungos. b. os musgos e os fentos. c. os musgos e os fungos.
9
Os únicos animais vertebrados vivíparos son… a. as aves. b. os réptiles. c. os mamíferos.
10 Os animais vertebrados con escamas
Os seres vivos clasifícanse en cinco reinos: os animais, as plantas… a. os fungos, os protistas e as bacterias. b. os cogomelos, os protistas e as bacterias. c. os fungos, as algas e as bacterias.
son… a. as aves e os mamíferos. b. os anfibios. c. os peixes e os réptiles.
En que fallaches?
Os cogomelos teñen… a. pé, sombreiriño e esporas. b. pé, sombreiriño e sementes. c. pé, sombreiriño e cores vistosas.
Comproba as respostas e corrixe as que non acertases. Despois explica no caderno en que debes mellorar e como vas facelo.
Pensa coma un micólogo Os micólogos son as persoas expertas en cogomelos. Nun hotel rural contratáronte para organizar unha xornada sobre cogomelos que inclúe unha excursión para collelos no monte. Pensa o que lles explicarías aos asistentes antes de ir ao monte. Que nocións lles darías sobre os cogomelos en xeral? Prepara algúns debuxos que faciliten a explicación. Que normas son necesarias para coller cogomelos? Cal é a norma máis importante de todas? 89
PENSA COMA UN MICÓLOGO • Os fungos son seres vivos que non se desprazan e que toman o alimento do medio en que se encontran. Os fun gos aliméntanse doutros seres vivos e poden facelo de diferentes formas: moitos son descompoñedores e alimén tanse de restos de plantas e de animais ou de alimentos en mal estado. Outros son parasitos e cáusanlles enfermi dades a plantas e animais. Os fungos clasifícanse en dous grandes grupos: os unicelulares, como os lévedos, e os pluricelulares, que producen cogomelos para se reproduci ren. Os fungos máis coñecidos son os que forman cogo melos, como o champiñón. Estes fungos están formados por unha rede de fíos, chamada micelio, que medra baixo o terreo e que se ocupa de absorber o alimento. Cando chega a tempada adecuada, estes filamentos dan orixe
aos cogomelos. Os cogomelos son a parte dos fungos que se encarga da reprodución, xa que neles se producen as esporas, a partir das cales se xeran novos fungos. Os co gomelos teñen dúas partes principais: o sombreiriño e o pé. • As normas para recoller cogomelos no campo son: – Tomar só as especies que se coñezan ben e sexan comestibles. – Cortalos polo pé cun coitelo ou navalla de folla estreita para non destruír o micelio. – Utilizar cestas para transportalos. • A norma máis importante é non comer nunca un cogomelo que non estea perfectamente identificado como comestible por unha persoa experta.
113
Materia e enerxía Propósitos • Coñecer que todos os obxectos que nos rodean están feitos de materia. • Saber cales son as propiedades xerais e as características da materia.
A materia e as súas propiedades Todos os obxectos que nos rodean, como un libro ou unha rocha, así como os seres vivos, son corpos e están feitos de materia. Existen moitos tipos de materia. Os garfos, por exemplo, pódense fabricar con plástico, con aceiro inoxidable ou con madeira. Cada tipo de materia é una substancia diferente.
• Aprender o que é a enerxía e cales son as súas formas e fontes.
Previsión de dificultades Leve á clase diferentes pelotas para que poidan comprobar de que están feitas, o volume que ocupan, o que pesan, etc. e realicen algún experimento con elas, como deixalos caer, empurralos con algunha máquina, aplicarlles algún tipo de forza, etc.
As propiedades da materia son: Propiedades xerais. Son comúns a todo o que está feito de materia. Por exemplo, todos os corpos teñen masa e volume. Propiedades características. Son as que varían dunhas substancias a outras e que nos permiten distinguilas. Por exemplo, a cor, o sabor, a dureza ou a densidade.
A masa
O volume
A masa é a cantidade de materia que ten un corpo.
O volume é o espazo que ocupa un corpo.
A unidade de medida da masa é o quilogramo (kg) ou o gramo (g). Un quilogramo contén 1.000 gramos.
A unidade de volume é o metro cúbico (m3 ) ou o litro (L). Un metro cúbico equivale a 1.000 litros.
Para calcular a masa dun corpo empréganse as balanzas e as básculas.
O volume mídese mediante recipientes graduados, como as probetas.
A densidade
A flotabilidade
A densidade dun corpo calcúlase dividindo a súa masa entre o seu volume.
A flotabilidade é a posibilidade de que un corpo flote. Está relacionada coa súa densidade.
A unidade de medida da densidade é o gramo por centímetro cúbico (g/m3 ). O mercurio é máis denso ca a auga. Así, 1 cm3 de mercurio ten a mesma masa ca 14 cm3 de auga.
Os corpos cuxa densidade é menor ca a da auga flotan nela. En cambio, se a súa densidade é maior, afúndense. Do mesmo xeito, os globos de helio elévanse por seren menos densos ca o aire.
90
Outras actividades
Educación cívica
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Describir de maneira científica. Para que os alumnos practiquen a expresarse con linguaxe científica, propoña que describan diferentes obxectos ou substancias utilizan do os seguintes termos: masa, volume, densidade ou flotablidade. Masa e volume. Pode ser produtivo levar á clase alimentos que estean envasados e que teñan o mesmo peso e distin to volume. Estes exemplos axudarán a comprender as dife renzas entre a masa e o volume. Por exemplo, paquetes dun quilogramo de garavanzos, de sal, de café en gran e de café moído.
Explique a importancia que teñen as enerxías renovables e os recursos naturais para evitar a contaminación e que se estra guen e esgoten os recursos. Explique que está na man de to dos facer un consumo enerxético responsable e propoña que expliquen medidas que poden tomar como consumidores: apagar as luces e os aparellos que non precisan, pechar a bi lla cando non necesitan auga, utilizar o transporte público ou a bicicleta, etc.
114
Saber máis Os materiais radioactivos, o uranio e o plutonio, propor cionan unha gran cantidade de enerxía con pequenas do ses. Para producir a mesma cantidade de enerxía con car -
A materia. A enerxía ENERXÍA EÓLICA
A enerxía
NOTAS
URANIO
ENERXÍA SOLAR ENERXÍA HIDRÁULICA
Se observas ao teu arredor, decataraste de que case todo está en permanente cambio: os seres vivos medran, as nubes desprázanse, os ríos flúen, os volcáns entran en erupción… A enerxía é a causante de que acontezan estes cambios na materia.
PETRÓLEO
CARBÓN BIOMASA
ENERXÍA XEOTÉRMICA
Formas de enerxía
Fontes de enerxía
A enerxía maniféstase de distintas formas. Luminosa. É a enerxía que ten a luz. Química. Está almacenada nalgunhas substancias, como os alimentos, os combustibles, as pilas, as baterías... Calorífica ou térmica. É a enerxía que pasa dun corpo máis quente a outro máis frío. Mecánica. Téñena os corpos en movemento, como un automóbil ou o vento. Eléctrica. É a que dá orixe aos raios ou a que circula polos cables e que fai funcionar moitos aparellos. Nuclear . Téñena algunhas substancias, como o uranio ou o plutonio.
As fontes de enerxía son os recursos naturais dos que obtemos a enerxía. As fontes de enerxía renovables son as que non se gastan porque se producen constantemente. As máis importantes son: o sol, o vento, a auga, a calor interna da Terra e a biomasa. As fontes de enerxía non renovables son recursos naturais limitados, polo que se poden esgotar. Hai dous tipos principais: os combustibles fósiles, como o carbón, o petróleo, o gas natural… e o uranio e o plutonio, que son substancias de orixe mineral. A enerxía obtida aprovéitase en centrais: térmicas, solares, hidráulicas, eólicas… para producir enerxía eléctrica.
ACTIV IDADES 1
Contesta.
Pesa máis un quilogramo de cortiza ou un quilogramo de chumbo? Cal ocupará máis volume? Por que a cortiza flota na auga e no chumbo non?
2
Por que a densidade é unha propiedade característica da materia?
3
Explica é a diferenza entre fontes de enerxía renovables e fontes non renovables.
91
bón, necesitaríanse moitas toneladas deste combustible fósil. O grande inconveniente das centrais nucleares é que producen residuos radioactivos que poden ser moi perigo sos e hai que almacenalos de forma segura durante moití simo tempo.
Solucionario 1
• Tanto a cortiza coma o chumbo pesan o mesmo, pois dise que pesan un quilogramo. • Ocupará máis volume a cortiza, pois ten menos masa ou cantidade de materia, polo que terá que ter un maior tamaño ou volume para pesar o mes mo ca o chumbo, que ten máis materia en menos volume.
• Porque a densidade da cortiza é menor ca a da auga e a do chumbo non. 2
Porque a densidade é unha propiedade que varía dunhas substancias a outras.
3
As fontes de enerxía renovables son as que non se gas tan porque se producen constantemente, como o sol, o vento, a auga, a calor interna da Terra… As fontes de enerxía non renovables son recursos naturais limitados, e polo tanto pódense esgotar, como o carbón, o petróleo, o gas natural…
115
7
A enerxía e os cambios da materia
Contidos da unidade • •
•
SABER
•
•
VOCABULARIO
•
As formas da enerxía. Substancias puras, tipos de mesturas e métodos de separación. Os cambios que produce a calor na materia. As reaccións químicas. Decantación. Destilación. Filtración. Evaporación. Oxidación combustión, fermentación.
Dilatación. Contracción.
•
LECTURA COMUNICACIÓN ORAL
•
•
•
•
INTERPRETACIÓN DE IMAXES
•
•
SABER FACER •
•
USO DAS TIC
• •
TÉCNICAS DE ESTUDO •
TAREFA FINAL
SABER SER
116
FORMACIÓN EN VALORES
Lectura e comprensión dun texto sobre as desalinizadoras de auga. Explicación razoada de onde sería axeitado construír plantas desalinizadoras. Descrición dun arco e do seu funcionamento. Interpretación de fotografías sobre a separación de mesturas. Interpretación de fotografías sobre os cambios de estado da materia. Descrición de fotografías sobre a combustión: produtos iniciais e finais. Interpretación de fotografías sobre o proceso de elaboración do pan. Busca de información sobre os termómetros de mercurio e sobre o formigón. Resumo da unidade. Esquemas sobre a materia e sobre os cambios de estado. Utilización do vocabulario científico adecuado.
Separar mesturas.
•
•
Interese por interpretar de forma científica os feitos do contorno.
Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO
Aprendizaxe eficaz •
Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación •
•
Avaliación de contidos. Unidade 7: controis B e A. Test.
Proxectos interdisciplinarios •
Programa de educación en valores.
•
Programa de educación emocional.
Avaliación por competencias. Proba 6.
Ensinanza individualizada •
Plan de mellora. Bloque 3. Fichas 3 e 4.
•
Programa de ampliación. Bloque 3. Fichas 1 e 2.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia •
Proxectos de traballo cooperativo •
Técnicas de estudo e preparación de exames.
Proxecto do terceiro trimestre. Unha viaxe no tempo.
Unidade 7: actividades, recursos, páxinas web e glosario.
Natural Science 6
Recursos complementarios •
Lecturas de Ciencias da Natureza.
•
Proxectos para días especiais.
Programa pluriilingüe.
•
•
Curiosidades de Ciencias da Natureza.
•
Prácticas de Ciencias da Natureza.
Esquemas mudos.
•
•
Suxestións para elaborar traballos.
Biografías.
•
•
Láminas dun planeta vivo.
SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN
Marzo
Abril
Maio
117
Propósitos • Aprender, mediante a lectura dun texto, a realización de actividades e a observación de imaxes, sobre as desalinizadoras de auga. • Activar os coñecementos previos.
Previsión de dificultades Pode ser difícil comprender que a auga é unha mestura de substancias. Indicar que o sabor salgado da auga de mar é un indicativo deste feito. Non podemos ver os sales porque están disoltos.
7
A enerxía e os cambios da materia
Desalinizadoras de auga Moitas zonas desérticas encóntranse nas beiras do mar. É unha mágoa que a auga do mar sexa salgada e non se poida utilizar neses lugares, onde é tan necesaria. Ou si que se pode? Aínda que non é fácil, xa hai anos que se aproveita a auga do mar para obter auga doce. Isto lévase a cabo nas plantas desalinizadoras. Estas plantas constrúense na costa. Nelas, a auga do mar faise pasar a presión por uns filtros especiais que deixan pasar a auga pero que reteñen gran parte dos sales que leva disoltos. No proceso de desalación, por cada litro de auga que se saca do mar, obtense case medio de auga doce. Esta auga pódese aproveitar nos fogares, para regar, nas industrias… En España, as primeiras plantas desalinizadoras instaláronse hai corenta anos. Actualmente encóntranse en moitos lugares das nosas costas e son fundamentais en illas con escaseza de chuvias, como Fuerteventura e Lanzarote.
Le e comprende o problema Para que necesitamos a auga? Escribe polo menos cinco exemplos. Por que non é posible utilizar directamente a auga do mar para beber ou regar? Que é unha desalinizadora? Explica como se separa a auga dos sales nestas instalacións. Observa a fotografía e explica onde está situada esta desalinizadora. Por que se elixiu esta localización?
EXPRESIÓN ORAL. Dilles aos compañeiros en que lugares de España e do mundo construirías plantas desalinizadoras e explica as túas razóns.
SABER FACER TAREFA FINAL
Separar mesturas Ao fin alizar a unid ade saberás como separar os compoñentes dalgunhas mesturas. Antes, aprenderás o que é unha mestura e os tipos de mesturas que hai. Tamén au ment arás os t eus coñecementos sobre a enerxía e sobre algúns dos cambios que se producen na materia.
92
Outras actividades PARA AMPLIAR
• Pechar a billa mentres nos enxaboamos, cando nos afeitamos ou cepillamos os dentes…
O mapa das desalinizadoras españolas. Localizar nun mapa diversas plantas desalinizadoras. Se hai algunha próxi ma, buscar máis información sobre ela.
• Non deixar correr a auga e utilizala unicamente cando realmente se necesite. Non empregar o inodoro como unha papeleira. Gástanse arredor de nove litros de auga cada vez que se descarga a cisterna para este uso.
Educación cívica
Competencias
Aproveite a ocasión para reflexionar sobre o aforro de auga e comente cos alumnos ideas de accións concretas:
Comunicación lingüística. Coa lectura do texto e o traballo
• Mellor ducharse ca bañarse. Unha ducha de 5 minutos ne cesita 100 litros cun cabezal normal e 50 litros cun aforra dor equipado dun redutor de caudal, fronte a 250 litros cun baño.
118
proposto nas actividades, favorécese e afianza a compren sión lectora e desenvólvense as habilidades de comunicación oral e escrita. Favoreceremos esta competencia, vinculando os coñecementos novos cos xa aprendidos.
Aprender a aprende r.
NOTAS
QUE SABES XA?
A e nerx ía e a mate ria
1
Explica que significa que a enerxía se transfire, se almacena e se transporta.
2
Indica os estados que aparecen nos obxectos das fotografías.
A enerxía é a razón de que ocorran cambios na natureza. A en erxí a tr ansf órma se, tran sfíre se, almacénase e transpórtase. A materia ten propiedades xerais, como a masa e o volume, e propiedades características, como a densidade. A ma teri a pó dese prese ntar na n ature za en tres estados diferentes: sólido, líquido e gasoso. Cada un destes estados ten as súas propiedades.
93
Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA • R. M. Para lavarnos, cociñar, regar, limpar, beber. • Porque contén sales. • Son instalacións onde se separa a auga dos sales. • A auga de mar faise pasar a presión por uns filtros espe ciais que reteñen gran parte dos sales que leva disoltos. • Está ao bordo do mar. Esta proximidade é necesaria para que a auga do mar sexa desalgada no mesmo lugar en que se atopa. Así non hai que facer ningún traslado da auga, nin ningún desprazamento. • Expresión oral. R. L
QUE SABES XA? 1 A enerxía transfírese, pode pasar duns corpos a outros. Por exemplo, cando se golpea unha pelota cunha raqueta, gran parte da enerxía mecánica da raqueta pasa á pelota. A enerxía almacénase para poder usala cando se necesi ta. As pilas e as baterías almacenan enerxía e proporció nana cando fai falta. A enerxía transpórtase, pode viaxar dun lugar a outro. Por exemplo, a enerxía eléctrica transpórtase mediante cables a lugares afastados. 2
O globo, a raqueta e a botella están en estado sólido. O gas do interior do globo está en estado gasoso. O líquido da botella está en estado líquido.
119
As formas da enerxía Propósitos
Todas as transf ormació ns que e xperime nta a ma teria oc orren grazas á enerxía.
• Distinguir as principais formas da enerxía e coñecer os seus usos.
Previsión de dificultades Non podemos ver a enerxía, pero continuamente observamos os cambios que produce. Por exemplo, cando golpeamos un tambor, este vibra e prodúcense sons. Nós podemos percibir estes sons, aínda que non a enerxía sonora, é dicir, percibimos os efectos da vibración da membrana do tambor.
Hai moitas formas de enerxía: mecánica, química, luminosa, eléctrica, térmica ou calorífica e nuclear. Cada forma de enerxía ten certas características.
A enerx ía m ecánica Os corpos que están en movemento teñen enerxía mecánica. Canto maior é a súa velocidade, maior é a súa enerxía mecánica. O mesmo ocorre coa masa: canto maior é a súa masa, maior é a súa enerxía mecánica. Por exemplo, unha rocha que cae pode causar máis danos canto maior é a súa velocidade e a súa masa. Os resortes e outros obxectos elásticos tamén teñen enerxía mecánica e poden facer que se movan outros corpos. 1 Tamén t eñen ene rxía mecá nica os corp os que están n unha posición elevada, pois pódense poñer en movemento por acción da gravidade.
1
Cando tiramos da corda, o arco almacena enerxía mecánica.
Débese
a que o arco é elástico.
A enerx ía q uími ca A en erxí a qu ímic a é a qu e teñen cert as substanci as: A enerxía química dos alimentos é a que fai que funcione o noso corpo. A en erxí a química do s combustibles ponse de manifesto cando estes arden ou cando se empregan nun motor, por exemplo. As pilas conteñen substancias cuxa enerxía química se transforma facilmente en enerxía eléctrica.
TRABALLA COA IMAXE
Describe como é o arco da fotografía. Explica como funciona o arco da imaxe.
e nc ia I n te l ix t ica s l ing ü í
A enerx ía e léct rica A enerxía eléctrica é a enerxía que se ma nifesta nalgúns fenómenos, como os raios. É a mesma enerxía que nos proporciona a corrente eléctrica. Esta circula polos cables eléctricos e é imprescindible para facer que funcionen as lámpadas, os televisores, os ascensores, os frigoríficos, os trens… A en erxí a el éctr ica obte nse a partir doutras formas d e en erxía nas centrais eléctricas. Á súa vez, transfórmase noutras formas de enerxía por medio de diferentes máquinas. Por exemplo, o ventilador transforma a enerxía eléctrica en enerxía mecánica. 94
Traballo cooperativo
Traballa coa imaxe
Facer murais en grupo para explicar como funcionan as células fotoeléctricas dos ascensores, que permiten que as portas permanezan abertas mentres haxa persoas pasando. A luz producida por un foco luminoso nun extremo do circuíto eléctrico incide sobre a célula fotoeléctrica situada a certa distancia. O circuíto salta ao interromperse o raio de luz, o que provoca o peche dun relé e fai que a porta do ascensor permaneza aberta.
• O arco da imaxe ten unha peza sólida de madeira con dúas pas, unha inferior (abaixo) e outra superior, cunha empuña dura no centro. Os extremos das pas teñen unha rañura en que se suxeita a corda do arco.
Educación cívica A enerxía nuclear ten aplicacións médicas, como a radiotera pia para o tratamento de tumores malignos e a esterilización de produtos médicos.
120
• Ao tirar da corda, esta almacena enerxía mecánica pola súa posición. Ao soltar a corda, esta enerxía serve para impul sar a frecha, que sae disparada na dirección da súa punta.
Solucionario 1
R. M. Mecánica. Un automóbil en movemento, o vento, o libro situado nun andel.
7
NOTAS
A e nerx ía lumi nos a
A en erxí a lu minosa é a que te n a luz. Nece sítana a s pl anta s para realizar a fotosíntese e fai posible a nosa visión. Un uso moi importante desta enerxía é a súa transformación en enerxía eléctrica nas células fotoeléctricas. Cando a luz solar incide sobre elas, producen enerxía eléctrica. 2 A e nerx ía térm ica ou calo rífi ca
A enerx ía térm ica ou c alorífica é a que p asa dun corp o qu e está máis quente a outro que está máis frío. Canto maior é a temperatura que ten un corpo, maior é a súa enerxía térmica. Así, un vaso de té que está a 40 ºC ten máis enerxía calorífica ca un vaso de zume a 10 ºC. Tamén, unha pota con sopa a 30 ºC ten máis enerxía ca un prato de sopa á mesma temperatura. É dicir, a máis cantidade de materia, máis enerxía térmica.
2
Este satélite consegue a súa electricidade grazas ás células fotoeléctricas das súas dúas grandes placas solares. Satélite artificial Artemis.
Este tipo de enerxía produce cambios que son moi visibles na materia. A e nerx ía nucl ear
A enerx ía n ucle ar é a que posúen cert as s ubstanci as c oñecidas co nome de combustibles nucleares, como o uranio e o plutonio. A igu aldade de mas a, un combu stible nucle ar xer a moitísima máis enerxía ca un combustible convencional, como a gasolina ou o carbón. O principal uso da enerxía nuclear é a obtención de enerxía eléctrica nas centrais nucleares, pero tamén se emprega para impulsar grandes barcos e submarinos.
ACTIV IDADE S 1
Cita unha situación en que interveña cada unha das formas de enerxía.
2
Que tipo de enerxía teñen os vagóns que se desprazan nunha montaña rusa? Explica a resposta.
3
Que tipo de enerxía emprega a calculadora da fotografía para funcionar? Explica a resposta.
95
Eléctrica. É a que dá orixe aos raios ou a que circula polos cables e que fai funcionar o frigorífico, a televisión ou a máquina de afeitar. Química. Está nas pilas (usamos o mando da televisión) e as baterías (usamos un teléfono móbil). Luminosa. Os satélites espaciais teñen células fotoeléctricas que lles permiten obter a enerxía que necesitan para funcionar. As plantas usan a enerxía luminosa do Sol para facer a fotosíntese. Calorífica ou térmica. A calor dun radiador quenta todo un cuarto. A calor dunha vitrocerámica emprégase para quentar unha sopa. A enerxía que pasa dun corpo que está máis quente a outro que está máis frío. Canto maior é a temperatura que ten un corpo, maior é a súa enerxía térmica.
Nuclear. Emprégase para impulsar grandes barcos e submarinos. Tamén se usa con frecuencia para datar a antigüidade dos fósiles. 2
Teñen enerxía mecánica debida ao movemento e tamén á posición elevada nalgúns puntos do percorrido. Canto máis rápido van, máis enerxía teñen; canto máis altos están, tamén.
3
É unha calculadora solar. Na parte superior ten unhas células fotoeléctricas que captan a luz e a transforman en enerxía eléctrica, que é a que usa a calculadora para poder funcionar.
121
As mesturas e a súa separación Propósitos
Substancias puras e mesturas
• Diferenciar substancias puras e mesturas.
A materia presén tase de moitas fo rmas diferentes, que chamamos substancias . A madeira, o plástico, o aire, o carbón, a auga e o diamante son exemplos de substancias.
• Identificar distintos tipos de mesturas e coñecer métodos de separación.
As substancias puras están formadas por un só tipo de materia. O osíxeno, o ouro, o sal e o azucre son substancias puras, igual ca todos os minerais. Estas substancias non se poden separar noutras diferentes. 1
Para favorecer a comprensión da decantación, proponse no apartado Outras actividades un experimento sobre a densidade usando bólas de vidro e de ferro.
Coméntelles aos alumnos que a palabra decantar significa «separar substancias non miscibles de diferente densidade nun medio líquido». Por iso, o recipiente que se emprega chámase embude (pola súa forma) de decantación (o seu uso).
sal
Distinguimos dúas clases de substancias: as substancias puras e as mesturas.
Previsión de dificultades
Máis recursos
ouro
As mesturas están formadas por varias substancias puras diferentes. Por exemplo, a auga do mar está composta por auga e por sales, as rochas conteñen diversos minerais e o leite contén auga, graxa, azucres, proteínas e moitas outras substancias.
azucre 1
mineral (pirita)
Exemplos de substancias puras.
rocha (granito)
A m aio ría das sub sta nci as que nos rod ean son mesturas. De feito, na natureza é difícil encontrar substancias puras. Incluso a auga que bebemos é unha mestura, pois contén pequenas cantidades de sales e de gases.
leite con cacao
Tipos de mesturas Todas as mesturas están formadas por varias substancias puras diferentes, pero podemos diferenciar dous tipos principais de mesturas:
sopa de fideos 2
dentífrico
Exemplos de mesturas heteroxéneas.
Mesturas heteroxéneas. Son aquelas en que se poden distinguir os seus compoñentes, como unha sopa de fideos ou unha rocha de granito. 2 Mesturas homoxéneas ou disolucións. Son aquelas en que non se poden distinguir os seus compoñentes, como a auga do mar, que está formada por auga e sales, ou o aire, que está composto pola mestura de varios gases. 3
perfume auga do mar
Un tipo especial de mesturas son as aliaxes. Son mesturas homoxéneas en que unha ou varias das substancias son metais. Por exemplo, o aceiro é unha aliaxe de ferro e carbono. As aliaxes teñen diferentes propiedades ca os seus compoñentes puros sen mesturar. Por exemplo, o aceiro é moito máis resistente ca o ferro puro.
aire
3
aceiro
Exemplos de mesturas homoxéneas.
96
Coñecementos e experiencias previas
Outras actividades
Pídalles aos alumnos que mencionen substancias puras e mesturas, e escriba as respostas no encerado, en dúas co lumnas. Ao acabar, explíquelles os dous conceptos e repase con eles a lista. Farían algúns cambios nela? Eliminarían algunha substancia de calquera das dúas columnas ou cambiaríana de columna?
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE A densidade. A densidade calcúlase dividindo a masa dun corpo entre o seu volume. Levar á clase bólas de vidro e de ferro, do mesmo volume. Ao collelas, os alumnos compro barán que teñen o mesmo volume, pero de ferro pesa moi to máis. A razón é que, ao ser o ferro máis denso, no mesmo volume hai máis masa de ferro ca de vidro.
Actividades do libro do alumno Coméntelles a expresión «Sempre queres quedar por encima, como o aceite». Refírese á obsesión por ter a última palabra en calquera tema, discusión ou acción; por quedar sempre por encima dos demais, como sucede co aceite, que sempre flota sobre calquera outro líquido.
122
PARA AMPLIAR A maionesa. Explicar que a simple vista a maionesa parece unha substancia pura, pero trátase dunha mestura homoxé nea de ovo, aceite e sal. Se é posible, prepárea na clase con axuda dun batedor e un vaso transparente.
7
NOTAS
Separación de mesturas Existen distintos métodos que se poden empregar para separar mesturas. Algúns deles son os seguintes: Filtración. Serve para separar mesturas
Evaporación. Úsase para separar mesturas
heteroxéneas formadas por un sólido e un líquido ou por dous sólidos con distinto tamaño. Faise utilizando filtros ou cribos.
homoxéneas formadas por un sólido e un líquido. Evapórase o compoñente líquido e queda o sólido. Emprégase nas salinas.
Destilación. É un tipo de evaporación
Decantación. Utilízase para separar
en que o vapor se recolle e se condensa. Serve para separar disolucións de sólidos en líquidos e de líquidos con distintas temperaturas de ebulición. Por exemplo, ao destilar a auga da billa conséguese auga destilada, sen os sales.
mesturas heteroxéneas de substancias con distinta densidade. Os embudes de decantación, por exemplo, empréganse para separar líquidos con distinta densidade.
ACTIV IDADE S TRABALLA COA IMAXE 1 Define subs tanc ia p ura , mest ura hete roxé nea ,
mest ura homo xéne a e alia xe . 2
Que método de separación usarías se tiveses unha sopa e quixeses retirar os fideos? E se tiveses unha mestura de area e pedriñas?
No embude de decantación hai dous líquidos. Por que está o aceite enriba? Que hai que facer para separar a auga e o aceite?
97
Traballa coa imaxe • O aceite é menos denso ca a auga, por iso queda encima.
Solucionario 1
Substancia pura: a que está formada por un só tipo de materia. Mestura heteroxénea: aquela en que se poden distinguir os seus compoñentes. Mestura homoxénea: aquela en que non se poden distinguir os seus compo ñentes. Aliaxe: mestura homoxénea en que unha ou varias das substancias son metais.
2
A filtración serve para separar mesturas heteroxéneas formadas por un sólido e un líquido. Pódense separar os fideos da parte líquida mediante un coador. Para separar area e pedriñas, tamén se pode usar a filtración, empre gando un cribo do tamaño adecuado, de forma que pasen só os grans de area.
• Para separar a auga e o aceite espérase ata que os dous líquidos se separasen, é dicir, o aceite quede por encima da auga. Despois, ábrese a parte inferior do embude para que saia a auga e, a continuación, péchase para que o aceite permaneza dentro do embude.
123
Os efectos da calor sobre a materia
Propósitos • Saber que a calor produce cambios de estado e cambios de volume na materia. Tamén coñecer os diferentes cambios de estado.
Máis recursos
A cal or produce diversos e fecto s sobre a m ateri a. En tre el es destacamos os cambios de estado e os cambios de volume. Os cambios de estado
A mater ia pód ese enc ont rar na nat ure za en tre s est ado s: sólido, líquido e gasoso. Normalmente, os cambios de estado prodúcense cando un corpo recibe calor ou cando o perde. Os cambios de estado son: Fusión. É
o cambio do estado sólido ao estado líquido dun corpo cando recibe calor. Incluso o aceiro se funde se a súa temperatura aumenta o suficiente. 1
Para a tarefa que se propón no apartado Traballo cooperativo, pode dar algún modelo, por exemplo:
Solidificación. É
o paso de líquido a sólido dun corpo cando perde calor. Prodúcese, por exemplo, cando no conxelador a auga se transforma en xeo.
• O mercurio é o único metal que se atopa en estado líquido a temperatura ambiente, xa que o resto de metais se caracterizan por ser sólidos a esta temperatura, e para pasar ao estado líquido necesitan ser quentados a temperaturas moi altas.
1
Río de lava. A
2
Resío.
3
Sublimación do iodo. A. O
Vapor izac ión . É
o paso do estado líquido ao estado gasoso dun corpo. Pode ocorrer de dous xeitos:
lav a é r ocha fundida que se encontra a uns 1.000 ºC.
– Evaporación. Prodúcese a calquera temperatura e lentamente. Por exemplo, se deixamos destapado un frasco de colonia, co tempo, a colonia evapórase. – Ebulición. Ocorre dunha forma rápida cando un corpo recibe calor e alcanza unha certa temperatura que é fixa para cada substancia. Por exemplo, a auga ferve, é dicir, entra en ebulición, aos 100 ºC. Condensación. É
o paso de gas a líquido. Ocorre, por exemplo, cando o vapor de auga do baño se condensa no espello, que se embaza. 2
• A auga é a única substancia que se atopa no noso planeta de maneira natural nos tres estados: sólido, líquido e gasoso. Outra das súas curiosidades é que en estado sólido é menos densa ca líquida, de forma que pode flotar sobre esta.
Sublimación. É
o paso do estado sólido ao estado gasoso directamente, sen pasar por líquido. Dáse nalgunhas substancias como o iodo e a naftalina. 3 B B
Cando o vapor de auga da atmosfera se condensa, fórmanse gotas de resío.
A A
iodo pasa de sólido a gas na base, que está quente. B. O iodo gasoso pasa a sólido na tapa, que arrefría cun xeo.
98
Coñecementos e experiencias previas Ao empezar a clase, colocar varias pedras de xeo nun prato ou nun vaso de auga. Rapidamente as pedras empezarán a desfacerse.
Para explicar Identificar na fotografía 1 a lava que está fundida (de cor vermella, viscosa) e a lava que se solidificou.
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Pedra pómez. É unha rocha ígnea que procede da solidifica ción da lava. Leve á clase varias pedras pómez para que
124
os alumnos poidan tocala. Pregunte: É lixeira ou pesada? A que credes que debe a súa lixeireza? (Ten moitos buratiños que se produciron ao evaporarse o aire durante o arrefria mento da lava). Prepare un recipiente con auga e bote a pedra pómez para observar que flota (é menos densa ca a auga). Explique que se usa con frecuencia para exfoliar a pel dura dos talóns, pola súa superficie dura e rugosa.
Traballo cooperativo Divida a clase en grupos para que realicen a exposición dalgún dato curioso sobre os estados da materia. A distribución de tarefas terá en conta as capacidades de cada alumno, creativas, manuais, organizativas, comunicativas…,
7 As temp erat uras de fusi ón e eb ulic ión
NOTAS
A
Cada substancia pura pasa de sólido a líquido a unha temperatura fixa, a súa temperatura de fusión. A temperatura de fusión é unha propiedade característica de cada substancia. A temper atura de fu sión da au ga é de 0 ºC , mentres qu e a do ouro é de 1.064 ºC e a do mercurio é de 39 ºC baixo cero. A temperatura de ebulición é a temperatura á que unha substancia entra en ebulición e pasa do estado líquido ao estado gasoso, e é tamén unha propiedade característica de cada substancia. A temperatura de ebulición da auga é de 100 ºC, mentres que a do alcohol é de 78 ºC e a do mercurio é de 657 ºC. B
A calor e os camb ios de volume A dilatación é o aumento de volume que ocorre nos corpos cando aumenta a súa temperatura. Polo contrario, cando diminúe a temperatura, o volume dos corpos diminúe. A isto chámaselle contracción. 4 É o motivo polo que as portas, sobre todo as metálicas, se atascan no verán e son máis fáciles de abrir e de pechar no inverno. Non todos os corpos se dilatan e se contraen por igual. Os obxectos de vidro, por exemplo, dilátanse menos ca os metálicos. En xeral, os corpos sólidos dilátanse e contráense menos ca os líquidos, e os líquidos fano menos ca os gases.
4
Experimento para comprobar a contracción. A. Introdúcese
un globo inchado no conxelador. B. Cando se saca despois dun tempo, o seu volume diminuíu.
ACTIV IDADE S Que cambios de estado se producen cando os corpos reciben calor? E cando o perden?
1
2 Contesta:
En que consiste a vaporización? Que tipos de vaporización hai? Cales son as súas diferenzas? 3
Explica cun exemplo o que é a temperatura de fusión.
4
USA AS TIC. Hoxe en día os termómetros que
se empregan adoitan ser dixitais, pero antes adoitaban ser de mercurio.
Investiga como funcionaban e explícao. 99
Competencia Competencia dixital. Anime a busca tanto
de datos coma de imaxes. Estas últimas servirán para entender mellor como se le a escala do termómetro de mercurio.
3
Solucionario 1
Cando os corpos reciben calor, pódese producir fu sión, vaporización ou sublimación. Cando os corpos perden calor, pódese producir solidificación ou con densación.
2
• É o paso do estado líquido ao estado gasoso dun corpo. • Hai dous tipos: evaporación e ebulición.
4
• A evaporación prodúcese a calquera temperatura e lentamente. Pola contra, a ebulición ocorre dunha for ma rápida cando un corpo recibe calor e alcanza unha certa temperatura, que é fixa para cada substancia. A temperatura de fusión é aquela en que unha substancia pura pasa de sólido a líquido. É unha propiedade carac terística de cada substancia. Por exemplo, a auga sólida (xeo) pasa a auga líquida a 0 ºC. Usa as TIC. Ao aumentar a temperatura, o mercurio do tubo dilátase, aumenta de volume e ascende polo tubo. Grazas á escala numerada, lemos a temperatura. Cando a temperatura baixa, o mercurio do tubo contráese, diminúe de volume e descende polo tubo. As temperatu ras por debaixo de cero son moi frías e indícanse cun signo menos diante da cifra.
125
As reaccións químicas Propósitos • Coñecer as reaccións químicas e os seus tipos.
Máis recursos Algúns pans fanse sen fermento, teñen aspecto plano, como de torta, debido a que non hai fermentación. É o caso do pan pita. Leve este tipo de pan á clase para observalo e comelo. Tamén se poden levar as tortillas de trigo e de millo que se empregan na gastronomía mexicana.
Cando arde un papel, prodúcese unha reacción química. O papel
1
Que son as reaccións químicas
transfórmase en fume e cinzas.
Cando se queima unha folla de papel, o papel desaparece e transfórmase nunha substancia diferente: cinzas. Neste caso produciuse unha reacción química. 1
TRABALLA COA IMAXE
Explica que se observa en cada fotografía.
As rea cció ns qu ímicas son cambi os da mater ia en que unhas substancias se transforman noutras.
Se tiveses que poñer unha fotografía máis na serie cal sería?
Nun cambio de estado, as substancias continúan sendo as mesmas. Por exemplo, cando un anaco de xeo se funde, continúa sendo auga. En cambio, nunha reacción química hai unhas substancias iniciais e ao final do proceso aparecen outras substancias distintas. É o que sucede cando se queima a folla de papel. Ao final o papel desaparece e transfórmase en cinzas. O aspecto e as propiedades do papel e da cinza son totalmente diferentes.
Os tipos de reaccións químicas
A
Existen moitos cambios químicos. Algúns exemplos son a oxidación, a combustión e a fermentación. A oxidación prodúcese cando unha substancia se transforma noutra ao combinarse co osíxeno. Oxídase, por exemplo, o ferro, pero tamén se oxidan moitas outras substancias, como o aluminio ou o cromo.
B
A combustión é un tipo especial de oxidación que sucede moi rapidamente. Nela, unha substancia, o combustible, combínase con osíxeno. Prodúcese unha chama, despréndese moita calor e, normalmente, xérase dióxido de carbono. Cando arde a madeira, transfórmase en dióxido de carbono e cinza. As fermentacións son un tipo de reaccións que ocorren nos seres vivos. Algunhas destas fermentacións empréganse para producir o iogur , o viño, o pan ou o vinagre, e son producidas pola acción de bacterias ou de fermentos. 2
2
Fermentación da masa do pan. A. A masa feita con fariña, auga
e lévedo déixase repousar para que se produza a fermentación. B. Despois dun tempo, a masa aumenta o volume.
100
Saber máis Relacionar este apartado co aprendido en páxinas anteriores sobre mesturas da materia. Pregunte que tipo de mestura é a masa que se introduce no forno. É unha mestura ho moxénea, non observamos os seus compoñentes. Se enga diramos algunhas sementes, como pipas de cabaza, ou se se tratase de fariña integral, a mestura sería heteroxénea, pois poderiamos observar as partes sólidas da mestura.
tos. Pesar unha bóla de plastilina, cambiar a súa forma, volver pesala e comprobar que o peso segue sendo o mesmo. Pro duciuse un cambio físico. A continuación, pesar uns paus de incenso. Acender os paus, recoller a cinza resultante, pesar e comparar a medida co peso inicial que tiñan. Compróbase que é menor, xa que na combustión a materia se transforma e parte dela convértese en dióxido de carbono, un gas que pasa ao aire.
PARA AMPLIAR
Outras actividades PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Unha experiencia para comparar cambios físicos e químicos da materia. Levar á clase unha báscula de pesar alimen -
126
Inflar un globo sen soprar, coa axuda de vinagre e bicarbonato. É un experimento fácil e divertido. Necesítanse lentes de seguridade, un globo, un embude, catro culleradi ñas de bicarbonato sódico, medio vaso de vinagre, unha botella de plástico de medio litro.
7
NOTAS
SABER MÁIS A ox idac ión Ao d eixa r al gúns meta is a o ai re, c o te mpo, apar ece unha capa de cor rubia chamada óxido. Esta reacción, na que o metal se transformou noutra substancia, coñécese como oxidación. O caso de oxidación máis coñecido é o do ferro, por ser moi visible este óxido ou ferruxe que se forma, pero outros metais tamén sofren este proceso, aínda que máis lentamente. Por exemplo, sobre o cobre ou sobre a prata pode formarse unha fina capa de cor verdosa.
A importancia das reaccións químicas As reaccións químicas ocupan un lugar moi importante nas nosas vidas, aínda que a miúdo non sexamos moi conscientes diso. A calor que se desprende na combustión transfórmase noutros tipos de enerxía. As m áis impo rtan tes son a en erxí a me cáni ca e a el éctr ica. Nos motores dos vehículos, a calor da combustión transfórmase en movemento. Nas centrais térmicas, a calor da combustión utilízase para producir electricidade. Grazas a ela funcionan os aparellos, a calefacción, o aire acondicionado… Ao co ci ña r su ce de n rea cc ió ns qu ím ic as no s alimentos que modifican o seu sabor e que fan máis fácil a súa dixestión. Ademais, na industria alimentaria prodúcense as fermentacións grazas ás que obtemos algúns alimentos. Nas industrias químicas conséguense multitude de produtos útiles, como colorantes, conservantes, medicamentos, plásticos, e fertilizantes que non existen na natureza. 3 Tamén no interior dos seres vivos suceden multitude de reaccións químicas, como as que serven para obter enerxía.
3
Obxectos de plástico. A mai oría dos plásticos obtéñense a partir do petróleo por medio de reaccións químicas.
ACTIV IDADE S 1
Explica en que se parecen as oxidacións e as combustións.
2
A fotografía mostra o que ocorre cando lle botamos unha cullerada de bicarbonato nun vaso con vinagre: prodúcese dióxido de carbono, que forma burbullas. Cres que ocorreu unha reacción química? Explica por que.
101
1. Ponse medio vaso de vinagre dentro da botella. 2. Co embude bótanse catro culleradiñas de bicarbonato dentro do globo e empúrrase cara ao fondo. 3. Colócase a boca do globo na boca da botella con coidado de que o bicarbonato non caia sobre o vinagre aínda. 4. Cando xa estea colocado, suxéitase o globo e déixase que o bicarbonato caia no vinagre. Observar o que ocorre e tocar a botella para notar se arrefriou ou queceu.
Traballa coa imaxe
quedan restos de papel queimado, ocupa menos espazo e ten un aspecto diferente, escuro. • R. M. Os restos de papel desfanse e convértense en cinzas, parece po.
Solucionario 1
En ambas as dúas intervén o osíxeno, e os produtos finais da reacción son distintos dos produtos iniciais.
2
Produciuse unha reacción química. Os produtos iniciais e finais son diferentes. A partir da reacción do bicarbona to e do vinagre prodúcese dióxido de carbono.
• Na primeira imaxe hai un papel branco engurrado. Na se gunda este papel está ardendo, vese lume. Na terceira
127
SABER FACER
Propósitos
Separar mesturas
• Separar mesturas.
Co que aprendiches nesta unidade e cun pouco enxeño podes separar mesturas de varias substancias. Como exemplo, observa como se separa unha mestura de area, limaduras de ferro e sal.
NOTAS
Fíxate en como se fai Pasa un imán pola mestura de area e as limaduras de ferro. Así separas as limaduras.
Bota a mestura de area e sal nun vaso con auga e reméxea ata que se disolva o sal.
Pasa a mestura por un filtro fino, que reterá a area e deixará pasar a auga e o sal.
Verte a di solu ción de auga e sal nun prato e deixa que se evapore a auga.
No fondo do prato queda depositado todo o sal, que se pode recoller.
Deste xeito, xa conseguiches separar as tres substancias: area, limaduras de ferro e sal.
Demostra que o entendiches 1
Que métodos de separación de mesturas empregaches? Hai algún método que non vises no teu libro?
2
Poderías separar a mestura realizando os procesos noutra orde? Como?
3
Que terías que facer para recuperar tamén a auga?
4
Explica como poderías separar unha mestura de sal, area e serraduras de madeira.
e nc ia I n te l ix l is ta na t u ra
102
e 4). Ao final quedarían a area e as limaduras. Pasaríase o imán pola mestura de area e limaduras de ferro para separar as limaduras.
Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica.
É o momento de aplicar os coñecementos adquiridos. É im portante que os alumnos e as alumnas observen detidamen te as fotografías e se dean conta da importancia de facer as tarefas na orde adecuada para a separación de mesturas.
Solucionario 1
Filtración, disolución e imantación. Esta última non aparece anteriormente no libro.
2
Si, poderíase ter realizado o proceso noutra orde, poderíanse ter separado primeiro o sal e a area (pasos 1, 2, 3
128
3
Para recuperar tamén a auga, pódese aplicar a destila ción, xa que é un tipo de evaporación en que o vapor se recolle e se condensa.
4
Pódese seguir este procedemento. Botar a mestura nun vaso moi grande. Agregar auga e mover con suaves movementos circulares para que a serradura vaia subindo, xa que é menos densa e flotará. Pódese sacar a serradura cunha espumadeira. O sal quedará disolto na auga; entón fíltrase e pasa a auga co sal. A area queda no filtro. Finalmente vértese a auga con sal nun prato, déixase evaporar a auga e o sal cristaliza.
7
SABER ESTUDAR
RESUMO. Copia
1
Propósitos
e completa no caderno o resumo da unidade.
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para iso estratexias que facilitan a aprendizaxe, como o resumo, o esquema e o uso preciso do vocabulario.
A en erxí a é a res pons able de q ue o corr an . Ha i di vers as formas de enerxía: , química, eléctrica, luminosa, e térmica ou . A ma teri a pó dese prese ntar en f orma de .
ou d e su bsta ncia s
As m estu ras póde nse sepa rar con méto dos como a a evaporación, a e a decantación.
,
A ca lor provo ca c ambi os n a ma teri a, c omo os c ambi os d e os cambios de volume, que son a e a contracción. As re acci óns quím icas son camb ios en q ue a lgun ha se transforma noutra diferente. Algúns tipos son a a combustión e a fermentación.
ESQUEMA. Copia
2
e
NOTAS
,
e completa o esquema. A mater ia preséntase como
poden ser
homoxéneas
Completa no caderno o esquema sobre os cambios de estado.
3
Fusión
Líquido
VOCABUL ARIO. Define
4
os seguintes termos:
enerxía eléctrica
disolución
filtración
fusión
substancia pura
aliaxe
destilación
dilatación 103
Solucionario 1
2
Resumo. A enerxía é responsable de que se produzan cambios. Hai diversas formas de enerxía: mecánica, química, eléctrica, luminosa, nuclear e térmica ou calorífica. / A materia pódese presentar en forma de mesturas ou de substancias puras. / As mesturas pódense separar con métodos como a filtración, a evaporación, a destilación e a decantación. / A calor xera cambios na mate ria, como os cambios de estado e os de volume, que son a dilatación e a contracción. / As reaccións químicas son cambios en que algunha substancia se transforma noutra diferente. Algúns tipos son a oxidación, a combustión e a fermentación. Esquema. Substancias puras, mesturas, heteroxéneas.
3 4
De arriba abaixo: Sublimación. Evaporación. Sólido. Gas. Solidificación. Condensación. Vocabulario. Enerxía eléctrica: a que nos proporciona a corrente eléctrica. Disolución: mestura en que non se poden distinguir os compoñentes. Filtración: método de separación de mesturas heteroxéneas formadas por un sólido e un líquido ou por dous sólidos con distinto tama ño. Fusión: cambio do estado sólido ao estado líquido dun corpo cando recibe calor. Substancia pura: é a formada por un só tipo de materia. Aliaxe: mestura homoxénea en que unha ou varias das substancias son metais. Destilación: método de separación de disolucións de sólidos en líquidos e de líquidos con distintas tempe raturas de ebulición. Dilatación: aumento de volume que ocorre nos corpos cando aumenta a súa temperatura.
129
ACTIV IDADE S FIN AIS
Propósitos
1
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade.
Nestas fotografías podes ver manifestacións de distintas formas de enerxía. Cales son?
5
Explica, empregando o que aprendiches nesta unidade, por que razón un automóbil sen gasolina non pode funcionar.
6
Di cal das fotos representa un mineral e cal unha rocha e explica por que o sabes.
B
A
Máis recursos
A
Sobre a actividade 17, comentar que coa técnica do baño maría se elaboran o flan, o pudin e o paté. Tamén é útil para fundir chocolate sen que se queime, e para facer conservas caseiras.
C 7
B
Cales das seguintes mesturas son disolucións? B
C
D
A
2
Cal das dúas pelotas ten máis enerxía mecánica?
8
Explica a resposta.
USA AS TIC. O
formigón é un material moi empregado na construción. Investiga se se trata dunha mestura ou dunha substancia pura. Se se trata dunha mestura, indica de que tipo é. Ilustra a resposta cunha fotografía.
9
10
3
Que tipo de enerxía almacena unha pila? Se a pila está dentro dunha lanterna, que transformacións de enerxía ocorren ao acendela?
4
Propón tres exemplos de diferentes transformacións de enerxía.
Explica en que se parecen e en que se diferencian a evaporación e a destilación. Como separarías unha mestura de arroz e garavanzos?
104
mase en enerxía mecánica no motor, que é a parte do coche encargada do movemento.
Solucionario 1 2
3
4
5
130
A. Luminosa. B. Calorífica. C. Mecánica. A que está nunha posición máis elevada. Teñen enerxía mecánica os corpos que están nunha posición elevada, pois póñense en movemento pola gravidade. As pilas almacenan enerxía química. Ao acendela, esta transfórmase en enerxía eléctrica, que se transforma á súa vez en enerxía luminosa na lámpada. R. M. Nas follas das plantas a enerxía luminosa transfórmase en química. Nun batedor a enerxía eléctrica trans fórmase en mecánica. Ao queimar un anaco de madeira, a súa enerxía química transfórmase en calorífica. O motor dos automóbiles necesita enerxía para producir movemento. A enerxía química do combustible transfór -
6
A. É unha mestura e, polo tanto, unha rocha. B. É unha substancia pura e, polo tanto, un mineral.
7
A e D, porque non se poden distinguir os compoñentes.
8
Usa as TIC. O formigón é unha mestura de pedras miúdas e morteiro de cemento e area. Ambas poden utilizarse para separar mesturas ho moxéneas formadas por un sólido e un líquido. Evapó rase o compoñente líquido e queda o sólido. No caso da evaporación, o líquido pasa a estado gasoso e pér dese. No caso da destilación, o vapor recóllese e con dénsase. Cun cribo que permita soamente o paso do arroz.
9
10
7 11 Que cambios de estado que se reflicten
nos seguintes debuxos? Explica a resposta. A
NOTAS
14 Explica o que é unha reacción química
e indica un exemplo. 15 Que son as fermentacións? Por que
son útiles as fermentacións? 16 EDUCACIÓN CÍVICA. Ao fabricar plásticos
B
consómese petróleo e prodúcense contaminantes. Ademais, cando se tiran sen control contaminan a terra e as augas, e poden causar a morte de animais mariños que os comen por erro. Elabora un cartel para concienciar sobre a necesidade de reciclar os plásticos. 17 PARA PENSAR. Algúns alimentos
12 Indica os cambios de estado que se
producen nos seguintes casos: Desde que se pon unha pota chea de xeo na cociña ata que a pota queda baleira. Cando se forman primeiro resío e despois xeada.
quéntanse coa técnica do baño de maría, é dicir, dentro dun recipiente en que hai auga fervendo. Deste xeito, asegúrase que a temperatura non sexa máis alta de 100 ºC. Explica por que. 18 Moitas das substancias que se
subliman, como a naftalina, son olorosas. A que cres que se debe?
e nc ia I n te l ix e má t ica - ma t ló x ico
13 Responde as preguntas:
Que son as combustións? Por que son reaccións químicas? Por que resultan útiles? Poden ser prexudiciais?
e nc ia I n te l ix t ica s l ing ü í
Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Prepara unha mestura para utilizala como ambientador natural. Nun frasco de cristal introduce alcohol e follas de lavanda. Ao cabo de dúas semanas, filtra a mestura e verte o líquido nun frasco pulverizador. Lévaa á clase para usala de vez en cando.
B. O petróleo é unha mestura de moitas substancias. Para separalas úsase un método chamado destilación fraccionada. Infórmate sobre este método e prepara unha exposición para presentar na clase. C. Busca unha receita para facer pan. Pídelle axuda a un adulto para facelo e lévao á clase para que o proben. 105
11
A. Evaporación. Prodúcese a calquera temperatura e len tamente. B. Ebulición. A auga do cazo quéntase e entra en ebulición, aos 100 ºC.
14
O xeo da cazola fúndese (fusión). A auga evapórase lentamente (evaporación).
As reaccións químicas son cambios da materia en que unhas substancias se transforman noutras. Por exemplo, cando se queima un anaco de papel, ao final este desaparece e transfórmase en cinza.
15
• O vapor de auga condénsase sobre as follas e convértese en gotiñas de auga (condensación). Estas gotas convértense en xeo (solidificación).
As fermentacións son un tipo de reaccións que ocorren nos seres vivos. Algunhas destas fermentacións empré ganse para producir o iogur, o viño ou o vinagre.
16
Educación cívica. R. L.
17
Para pensar. A máis de 100 ºC a auga ferve. O baño maría é un método de cocción co que se proporciona calor indirecta aos ingredientes que se cocen mediante esta técnica.
12 •
13
Son un tipo especial de oxidación. / Porque é un cambio da materia en que unha substancia se transforma noutra. / Porque se produce moita calor. / En certos ca sos si; por exemplo, a reacción química que se produce nun incendio.
18 Ao
sublimarse e pasar ao aire chegan con facilidade ao noso nariz no aire que respiramos.
131
8
A electricidade e o magnetismo
Contidos da unidade
SABER
VOCABULARIO
LECTURA
•
As cargas eléctricas e os seus tipos.
•
A corrente eléctrica e os seus efectos.
•
Os compoñentes dun circuíto eléctrico.
•
O magnetismo e as forzas magnéticas.
•
A corrente eléctrica e o magnetismo.
•
Carga eléctrica positiva e negativa.
•
Materiais illantes e materiais condutores.
•
Corrente eléctrica continua e alterna.
•
Circuíto eléctrico, xerador, interruptor.
•
Imán, electroimán, alternador.
•
•
COMUNICACIÓN ORAL •
INTERPRETACIÓN DE IMAXES
•
•
SABER FACER
•
USO DAS TIC •
TÉCNICAS DE ESTUDO
132
FORMACIÓN EN VALORES
Interpretación de debuxos sobre o intercambio de cargas eléctricas e a relación entre elas. Comprensión de esquemas de imáns e forzas magnéticas. Interpretación de representacións gráficas de circuítos eléctricos. Busca de sistemas que serven para orientarse sen usar un compás. Busca de información sobre científicos e as súas contribucións á ciencia. Resumo da unidade.
•
Esquema sobre as cargas eléctricas.
•
•
SABER SER
Explicación de como sería a nosa vida diaria se non se inventasen as lámpadas.
•
•
TAREFA FINAL
Lectura e comprensión dun texto sobre a lámpada de Thomas Alva Edison.
•
Organización de información en táboas. Construír un circuíto eléctrico. Interese por dar explicacións científicas aos feitos do medio. Valoración positiva da importancia da electricidade e do magnetismo na nosa vida diaria.
Banco de recursos para a unidade BIBLIOTECA DO PROFESORADO
Aprendizaxe eficaz •
Programación didáctica da aula Recursos para a avaliación •
•
Avaliación de contidos. Unidade 8: controis B e A. Test.
Técnicas de estudo e preparación de exames.
Proxectos interdisciplinarios •
Programa de educación en valores.
•
Programa de educación emocional.
Avaliación por competencias. Proba 7.
Ensinanza individualizada •
Plan de mellora. Bloque 3. Fichas 6, 7 e 8.
•
Programa de ampliación. Bloque 3. Ficha 4.
RECURSOS DIXITAIS
LibroMedia •
Avaliación trimestral.
•
Avaliación final.
•
Unidade 8: actividades, recursos, páxinas web e glosario.
Natural Science 6
Proxectos de traballo cooperativo •
Proxecto do terceiro trimestre. Unha viaxe no tempo.
Recursos complementarios •
Lecturas de Ciencias da Natureza.
•
Proxectos para días especiais.
Programa plurilingüe.
•
•
Curiosidades de Ciencias da Natureza.
•
Prácticas de Ciencias da Natureza.
Esquemas mudos.
•
•
Suxestións para elaborar traballos.
Biografías.
•
•
Láminas dun planeta vivo.
SUXESTIÓN DE TEMPORALIZACIÓN
Abril
Maio
Xuño
133
Propósitos • Aprender, mediante a lectura dun texto, a realización de actividades e a observación de imaxes, sobre a lámpada de Thomas Alva Edison. • Activar os coñecementos previos.
Máis recursos Explique que Edison foi o inventor máis prolífico da historia: inventou o proxector de películas, un equipo telegráfico simplificado, un rexistrador eléctrico de votos, un indicador de variacións bolsistas. A estes enxeños seguíronlles o fonógrafo, o precursor dos fusibles de chumbo, o cinetógrafo, o cinetoscopio, o cinetófono… Mostre fotografías destes inventos e reflexionen sobre a súa importancia.
8
A electricidade e o magnetismo
A invención da lámpada Thomas Alva Edison quizais sexa o inventor máis famoso de todos os tempos, pois patentou case 2.000 inventos. Un dos máis importantes foi a lámpada incandescente, que é a lámpada que todos coñecemos. Esta lámpada ten no seu interior un fío moi finiño de metal. Cando a corrente eléctrica o atravesa, o fío quece tanto que se pon incandescente e emite luz. En realidade, Edison non inventou esta lámpada, el perfeccionouna para facela realmente útil e accesible. O problema ao que se enfrontaba era atopar un material económico que quecese ata a incandescencia sen se fundir. Traballou con filamentos de distintos materiais, como platino, feluxe e fibras vexetais. Ao final, ideou unha lámpada cun filamento de carbón de bambú que chegou a funcionar durante máis de corenta horas. Hoxe en día as lámpadas son algo habitual na nosa vida. Combínanse con cables e interruptores que forman parte dos circuítos eléctricos.
Le e comprende o problema Busca o significado destas palabras: incande scencia , filamento, interruptor . Que características tiña que ter o material que buscaba Edison? Que material empregou Edison para a lámpada? Son as lámpadas un dos elementos eléctricos máis usados na vida diaria? Por que? Fai unha listaxe dos lugares en que, ao longo do día, acendes algunha lámpada. Observa as ilustracións e describe as pezas e obxectos que recoñeces. EXPRESIÓN ORAL. Imaxina que hoxe non existisen
aínda as lámpadas. Como sería a nosa vida diaria? Como nos iluminariamos?
SABER FACER TAREFA F INAL Construír un circuíto eléctrico Ao f inal izar a un idad e vas ser capaz de construír un circuíto eléctrico e de entender o seu funcionamento. Para logralo, aprenderás o que son as cargas eléctricas, como se desprazan e para que se utiliza a electricidade.
106
Suxestións sobre a lectura
Competencias
É conveniente reflexionar sobre o que é un invento: é algo novidoso ou ben mellora substancialmente algo que xa exis tía. No caso da lámpada de Edison, en realidade xa existía a lámpada; a súa novidosa e radical contribución consistiu en utilizar o material adecuado para facer o filamento.
Comunicación lingüística. Coa lectura do texto e o traballo
Para explicar
Aprender a aprender. Afianzar os conceptos clave é funda -
Explique en que consiste patentar un invento e por que é necesario. Unha patente é un título que lle dá dereito a unha persoa, unha empresa ou unha asociación a explotar de maneira exclusiva un invento; a impedir que outros o fabri quen, o vendan ou o usen sen o seu consentimento expreso.
134
proposto nas actividades, favorécese e afiánzase a compren sión lectora e desenvólvense as habilidades de comunicación oral. Así mesmo, favorecemos o desenvolvemento da expre sión escrita coa realización de actividades e traballos por escrito. mental para incorporar novos coñecementos de forma significativa para o alumnado. Nesta unidade é necesario comprobar que todos os alumnos saben que a electricidade é un dos tipos de enerxía que máis usamos na nosa vida diaria, e tamén que se produce nas centrais eléctricas a partir doutras formas de enerxía.
NOTAS
QUE SABES XA?
A
A e lect rici dade A el ectr icid ade é un dos tipo s de enerxía que máis usamos na nosa vida diaria. Por exemplo, os electrodomésticos funcionan grazas á enerxía eléctrica. A en erxí a el éctr ica prod úces e nas centrais eléctricas a partir doutras formas de enerxía. 1
B
Observa as centrais eléctricas das fotografías e indica o tipo de enerxía que utilizan para producir electricidade.
107
Solucionario LE E COMPRENDE O PROBLEMA • Patentar: obter patentes de propiedade industrial. Unha patente de invención é un documento en que oficial mente se lle recoñece a alguén unha invención e os derei tos que dela derivan. Incandescencia: propiedade dun metal que se arrubia ou branquea pola acción da calor. Filamento: fío que se pon incandescente no interior das lámpadas ao acendelas. • Necesitábase un material que se puidese quentar ata a incandescencia sen fundirse e que fose económico.
• Si. Utilizámolas para ter luz. R. M. Lugares onde usamos lámpadas: na aula, no ximnasio, nos cuartos da casa, na biblioteca, no cine, nos autobuses e nos coches, nos comercios… • Parece un laboratorio ou lugar de traballo, con botes de cristal etiquetados e ordenados. Hai aparellos metálicos con cables e Edison ten unha lámpada na man. • Expresión oral. R. L.
QUE SABES XA? 1 A. Emprégase a enerxía cinética do vento. B. Emprégase a enerxía potencial da auga.
• Traballou con filamentos de platino, feluxe e fibras vexetais, como o bambú.
135
As cargas eléctricas Propósitos • Saber que os corpos teñen cargas eléctricas e que hai dous tipos destas.
Cando se freta un bolígrafo cun xersei de la e se achega ao pelo dunha persoa ou a pequenos anaquiños de papel, compróbase que o bolígrafo é capaz de atraelos. 1 Isto acontece porque, ao ser fretados, os corpos adquiren a propiedade de atraer obxectos pequenos. Dicimos que o bolígrafo se electrizou, é dicir, que adquiriu carga eléctrica.
Previsión de dificultades Pode supoñer algunha dificultade para os alumnos comprender que toda a materia ten carga eléctrica, xa que é unha calidade que non se ve, pero si as súas manifestacións, como as atraccións e repulsións entre corpos cargados. As experiencias que se propoñen nestas páxinas axudarán a comprender os conceptos.
Todos o s c orpo s q ue ves ao t eu arred or t eñen carg as eléctricas. A carga eléctrica é unha propiedade da materia, como o son a masa e o volume.
1
Un bolígrafo de plástico atrae anacos de papel ao electrizarse.
Tipos de cargas eléctricas Un corpo pode adquirir dous tipos de carga eléctrica: carga positiva ou carga negativa. Polo xeral, os corpos que nos rodean teñen a mesma cantidade de cargas positivas e negativas; é dicir, son electricamente neutros.
TRABALLA COA IMAXE
Pero as cargas negativas poden pasar facilmente dun corpo a outro co rozamento. Por exemplo, cando se freta o bolígrafo contra o xersei, pasan cargas negativas do xersei ao bolígrafo, de xeito que:
Con que cor se representa cada tipo de carga eléctrica? Como se encontran o bolígrafo e o xersei no primeiro debuxo desde o punto de vista eléctrico? Por que?
O bolígrafo queda con máis cargas negativas ca positivas, polo que queda cargado negativamente. En cambio, o xersei queda con máis cargas positivas ca negativas, é dicir, queda cargado positivamente. 2 2
1. O bolígrafo e o xersei teñen o mesmo número de cargas positivas e negativas.
2. Ao fretar o bolígrafo contra o xersei pasan cargas negativas do xersei ao bolígrafo.
Intercambio de cargas eléctricas.
3. O bolígrafo queda cargado negativamente mentres que o xersei faino positivamente.
108
Para explicar
Outras actividades
Comente algunhas situacións cotiás en que podemos percibir a electricidade que conteñen os materiais do noso contorno. Poña o exemplo de cando camiñamos sobre unha moqueta de material sintético e escoitamos e sentimos pequenos estalos. Tamén cando quitamos un pixama ou camiseta acrílicos na escuridade podemos observar peque nas chispas eléctricas.
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE
Actividades do libro do alumno Para explicar a actividade 2, pódese realizar esta experiencia. Ao fretar dous globos cun pano, adquiren carga eléctrica negativa. Ao achegar os globos, como teñen cargas eléctricas do mesmo tipo, repélense.
136
Experimento sobre as cargas eléctricas. Facer unha expe riencia baseada na imaxe 1. Pídalles aos alumnos que corten uns anaquiños de papel, e despois que freten contra a manga do seu xersei un bolígrafo con carcasa de plástico durante uns vinte segundos. Ao achegar o bolígrafo aos papeis, obsérvase que son atraídos polo bolígrafo como se estivesen imantados. Tamén poden achegar o bolígrafo ao seu pelo e comprobar o que pasa. PARA AMPLIAR A orixe da palabra electricidade. A palabra electricidade deriva do termo grego elektron. Este prefixo, electro-, apare-
8
NOTAS
A relación entre as cargas eléctricas Os corpos cargados positiva ou negativamente atráense ou repélense cando se aproximan, segundo como sexa a súa carga eléctrica. 3
TRABALLA COA IMAXE
Se dous corpos que se aproximan teñen o mesmo tipo de carga, xa sexa positiva ou negativa, repélense. Polo contrario, as cargas de distinto tipo atráense.
Copia no caderno os tres debuxos e indica mediante signos positivos e negativos a carga eléctrica de cada unha das varetas.
Se achegamos dúas varetas de ámbar electrizadas, as dúas positivamente, repélense.
Se achegamos dúas varetas electrizadas, unha de ámbar e outra de vidro, atráense.
Se achegamos dúas varetas de vidro electrizadas, as dúas negativamente, repélense.
3 Atrac ción e repuls ión de obxect os carg ados electr icame nte.
SABER MÁIS ACTI VIDADE S
O pararraios Benjamin Franklin foi un científico e inventor estadounidense que viviu no século XVIII . Franklin cría que os raios eran descargas de electricidade, e propúxose demostralo. Para iso, fabricou un papaventos con armazón metálica suxeita por un fío de seda e no seu extremo atou unha chave. Un día de tormenta, botouno a voar ata que un raio o alcanzou e puido comprobar que a chave se cargara de electricidade. Así , d emos trou que unh a v aret a m etá lic a p odí a a tra er os raios. Nacera o pararraios.
1
Que é a carga eléctrica? Cantos tipos de cargas eléctricas existen? Ten carga un corpo electricamente neutro?
2 Os seguintes corpos atráense ou repélense?
e nc ia I n te l ix l is ta na t u ra
a) Os dous corpos teñen carga positiva. b) Os dous corpos teñen carga negativa. c) Un corpo ten carga positiva, e o outro, carga negativa.
109
ce en moitas palabras relacionadas co tema desta unidade. Pídalles ás alumnas e aos alumnos que localicen estas pala bras e as anoten. Propoña que busquen algunhas delas no dicionario e escriban o significado nos seus cadernos.
Traballa coa imaxe Páxina esquerda • Os puntos dos círculos representan os dous tipos de cargas. O texto do segundo paso indica que, ao fretar o bolígrafo contra o xersei, pasan cargas negativas do xer sei ao bolígrafo. Vemos que estas son de cor vermella. As de cor verde son as cargas positivas. • No primeiro paso, o xersei e o bolígrafo teñen o mesmo número de cargas positivas ca negativas, é dicir, son electricamente neutros.
Páxina dereita R. G. De esquerda a dereita. Variñas de ámbar: signos + en ambas. Variñas de vidro: signos 2 en ambas. Variña de ámbar, signo +; variña de vidro: signo 2.
Solucionario 1
A carga eléctrica é unha propiedade dos corpos. Hai dous tipos de cargas eléctricas opostas: carga positiva e carga negativa. Os corpos electricamente neutros te ñen a mesma cantidade de cargas positivas e negativas.
2
a) Se dous corpos teñen carga positiva, repélense. b) Se os dous teñen carga negativa, tamén se repelen. c) Se un corpo ten carga positiva e o outro negativa, atráense.
137
O magnetismo Propósitos
Os imáns
• Saber en que consiste o magnetismo e que tipos de forzas magnéticas hai. • Coñecer a relación entre o magnetismo terrestre e o compás.
Máis recursos Na Antigüidade, os navegantes guiábanse de día pola posición do Sol e de noite fixándose na situación das estrelas. Reflexionar sobre o que pasaba cando o ceo estaba nubrado. Comentar entre todos o que puido supoñer o descubrimento do compás. Observar un GPS na clase e explicar como se utiliza para orientarse e desprazarse dun lugar a outro.
Un imán é un obxecto capaz de atraer outros obxectos metálicos, principalmente, os fabricados con ferro. Esta propiedade chámase magnetismo. A magn etita é un mi neral que se encon tra na nature za e é un imán natural. 1 Desde a antigüidade coñecíase a súa propiedade de atraer obxectos de ferro. Con todo, os imáns máis utilizados hoxe en día son imáns artificiais, que se fabrican con diferentes materiais e son máis potentes ca os naturais.
1
Mineral magnetita. A magnetita
é un imán natural.
Un imán non atrae o ferro por igual en todas as súas zonas. Os polos dun imán son as zonas onde é máis intenso o magnetismo. Os imáns teñen dous polos magnéticos, o polo norte (N) e o polo sur (S), que adoitan representarse con cores distintas. Unha propiedade que posúen os imáns é que os seus dous polos non se poden separar. Cando se parte un imán pola metade, obtéñense dous imáns máis pequenos, pero cada un deles presenta os seus dous polos. 2 Algún s obxectos que no n son m agnét icos poden selo cando se fretan cun imán ou empregando outros procedementos. En tal caso, dise que eses obxectos son magnetizables, e o proceso chámase imantación.
As forzas magn éticas Os imáns son capaces de exercer distintas f orzas. Estas son as forzas magnéticas.
N
N
2
S
S
N
S
Os polos dos imáns son inseparables.
É imposible conseguir un imán cun só polo. TRABALLA COA IMAXE
Describe con palabras o que está mostrando a ilustración.
e nc ia I n te l ix s t ica l ing ü í
As forzas magnéticas actúan a distancia e poden ser de atracción ou de repulsión: Se achegamos un obxecto de ferro a un imán, aparecen forzas de atracción.
Se achegamos dous imáns polos seus polos diferentes, aparecen forzas de atracción.
Se achegamos dous imáns polos mesmos polos, aparecen forzas de repulsión.
110
Para explicar
Educación cívica
Empregar imáns e clips para axudar a comprender o fenómeno do magnetismo.
Debater sobre o xeito en que os avances técnicos e científi cos permiten a mellora das condicións de vida dos seres humanos.
Outras actividades
Para finalizar, pedirlles aos alumnos que comparen a súa calidade de vida coa doutras persoas que viven en zonas menos avanzadas tecnoloxicamente.
PARA MELLORAR A APRENDIZAXE Orientarse cun compás. Propoñerlles aos alumnos varios exercicios de orientación cun compás. Por exemplo, que se sitúen no medio do patio do colexio e digan en que dirección está a canastra de baloncesto ou a portaría de fútbol. Póde se ver tamén a orientación da aula, da fachada principal do colexio e dalgún outro elemento.
138
Traballa coa imaxe Todos os imáns teñen un polo norte e un polo sur. Se partimos en dous anacos un imán, os anacos resultantes son dous imáns completos, é dicir, cada un ten polo norte e polo sur.
8 polo norte terrestre
O magnetismo terrestre
NOTAS
O planeta Terra actúa coma se fose un imán xigantesco. O polo sur magnético deste imán situaríase preto do polo norte do planeta e o polo norte magnético encontraríase preto do polo sur terrestre. 3
S
O magnetismo terrestre permítenos orientarnos grazas ao compás. Un compás é unha agulla imantada que está montada sobre un eixe para que poida xirar facilmente. Deste xeito, o polo norte da agulla apunta ao polo sur magnético, ou o que é o mesmo, ao polo norte terrestre; e o polo sur da agulla apunta ao polo norte magnético, é dicir, ao polo sur xeográfico. 4
N
polo sur terrestre 3
4
A Terra co mpórta se co ma se fose un imán xigantesco. Os polos magnéticos encóntranse preto dos polos norte e sur terrestres.
A agul la do compás oriéntas e en d irección norte-s ur. Grazas a iso, podemos orientarnos.
ACTIV IDADE S 1
Explica coas túas propias palabras o que é o magnetismo.
3
Explica o que é un compás e como funciona.
2
Copia a ilustración e colorea os polos dos imáns que faltan para que sexa certo o debuxo.
4
Explica a relación que existe entre os polos magnéticos da Terra e os xeográficos.
5
USA AS TIC. O compás emprégase
e nc ia
para orientarse porque a súa agulla I n te l ix l is ta sempre sinala ao norte. na t u ra Busca outros sistemas que se poidan utilizar para orientarse, no caso de non dispoñer dun compás.
111
Solucionario 1 2 3
4
R. M. O magnetismo é unha forma de enerxía pola que algúns corpos atraen os obxectos de ferro. R. G. Ver debuxos da páxina 110. O compás é un aparello que serve para orientarse, é dicir, para atopar os puntos cardinais. Constrúese colocando un pequeno imán sobre un pivote, que está situado no centro dun círculo cos puntos cardinais. O imán dun compás sinala a dirección norte-sur, pola forza que exerce sobre este imán o campo magnético da Terra.
5
Usa as TIC. R. M. Cun mapa, observando a posición do Sol (sempre sae polo leste e se oculta polo oeste); observando a posición das estrelas; as árbores e as rochas illadas adoitan estar cubertas de musgo e húmidas pola parte que mira ao norte; nas igrexas antigas, con planta de cruz latina, o altar está orientado ao leste, e a liña que une a porta e o altar marca a direc ción oeste-leste.
O polo norte magnético terrestre está moi cerca do polo sur xeográfico. O polo sur magnético terrestre está moi cerca do polo norte xeográfico. Polo tanto, os polos mag néticos e os xeográficos non coinciden, están invertidos.
139
A corrente eléctrica Propósitos • Aprender o que é a corrente eléctrica e cales son os seus efectos. • Comprender a diferenza entre os materiais illantes e os condutores.
Cando se poñen en contacto dous corpos con distinta cantidade ou distinto tipo de carga eléctrica a través, por exemplo, dun cable metálico, a carga pasa dun corpo a outro. A corrente eléctrica é o movemento das cargas eléctricas a través dun material. Pero non todos os materiais conducen igual a electricidade. Podemos distinguir dous tipos de materiais: Os materiais condutores. Son
os que conducen ben a corrente eléctrica. As cargas eléctricas móvense con facilidade a través deles.
Previsión de dificultades
En xeral, todos os metais son bos condutores da electricidade.
Recalque o feito de que a luz que consumimos nos fogares non sae dos enchufes, senón que provén das centrais eléctricas, desde onde se distribúe ata as nosas casas.
Máis recursos Relacionar os efectos da corrente eléctrica co contido estudado na unidade sobre a enerxía: a enerxía e as súas transformacións e a enerxía no fogar. Lembre que a enerxía que se utiliza nos fogares é, na súa maior parte, enerxía eléctrica, que se usa en todos os electrodomésticos e tamén se emprega, nalgúns fogares, para a calefacción e a auga quente.
1
Os cables teñen cobre no interior e plástico no exterior.
TRABALLA COA IMAXE
Os materiais illantes. Son
os que non conducen ben a corrente eléctrica; é dicir, as cargas eléctricas non poden moverse a través deles.
Que tipo de material é o cobre? Que función desempeña este material? Que tipo de material é o plástico? Que función desempeña este material?
A madeira , o plástic o, a goma e mais o cri stal son ma teriais illantes. Estes dous tipos de materiais utilízanse conxuntamente para a fabricación de cables, interruptores e lámpadas. Os condutores transmiten a electricidade de forma eficaz. Os illantes garanten a seguridade das persoas que os utilizan ao impedir que a corrente eléctrica pase ao corpo humano e lles produza algún dano. 1
A corrente eléc tric a e o ma gnet ismo As for zas de atr acc ión e d e r epu lsi ón das car gas e a s d os imáns teñen certa semellanza. Por iso, non é sorprendente que a electricidade e o magnetismo estean relacionados. Cando unha corrente eléctrica circula preto dun compás, a agulla deste desvíase, o que demostra que a corrente eléctrica xera magnetismo. Isto aprovéitase nos electroimáns . Un electroimán consiste nunha barra de ferro arredor da cal se enrola un cable condutor. Cando pasa a corrente polo cable, a barra de ferro convértese nun imán. Cando deixa de pasar a corrente, a barra perde o seu magnetismo. 2 Por outra parte, cando un imán se move preto dun cable, no cable prodúcese unha corrente eléctrica. Este fenómeno emprégase nos alternadores das centrais eléctricas. Un alternador é unha máquina en que se fai xirar un imán no interior dun rolo de cable condutor para conseguir unha corrente eléctrica.
2
Electroimán conectado. Cando se desconecte o electroimán, os clips separaranse.
112
Coñecementos e experiencias previas Reflexionar sobre como sería a nosa vida sen a presenza da electricidade. Moitas das nosas comodidades están rela cionadas con ela, como a televisión ou a luz artificial.
Para explicar Leve cables á clase e retire parte do plástico para ver o cobre do interior. Pregunte que misión ten cada un destes compo ñentes.
Educación cívica Axúdelles aos alumnos a ser conscientes de como se vive en moitos lugares do planeta en que non hai electricidade
140
nas casas. Pregunte a que cousas das que dispoñen os alum nos non poden acceder estas persoas. Chame a atención sobre o feito de que, cando se carece de electricidade, hai moitas actividades que quedan limitadas, simplemente pola ausencia de luz, como o estudo e o xogo.
Traballa coa imaxe • O cobre é un material condutor. Debido a que as cargas eléctricas se moven con facilidade por ese tipo de material, o cobre ten a función de conducir a electricidade. • O plástico é un material illante. Debido a que as cargas eléctricas non se moven polos materiais illantes, a súa fun ción é ser illante da electricidade e garantir a seguridade das persoas que os utilizan.
8
NOTAS
Os efectos da corrente eléctrica
A co rrent e el éctr ica pode producir diversos efec tos:
Efecto calorífico. Cando
a corrente eléctrica pasa por un material condutor, este quece. É o que ocorre cun ferro para alisar a roupa, cun radiador ou cun torrador.
Efecto luminoso. A
cor rente eléctrica pode producir luz, como sucede nunha lámpada, nun tubo fluorescente ou na pantalla dun televisor.
Efecto sonoro. A
Efecto magnético. É a capacidade
Efecto mecánico. Nos
Efecto químico. A
que posúe a corrente eléctrica de xerar magnetismo e que se emprega, por exemplo, nos electroimáns.
motores eléctricos a corrente eléctrica úsase para producir un movemento xiratorio, coma nos ventiladores, nos espremedores e nos trades.
corre nte eléctrica transfórmase en son nos altofalantes, como os dun equipo de música ou os do orden ador.
ele ctric idade pode provocar cambios químicos nas substancias e ao revés. Este efecto aprovéitase nas pilas e nas baterías recargables.
ACTIV IDADE S 1
Que é necesario para que circule a corrente eléctrica?
2
Que significa que un material é condutor da electricidade?
Pon un exemplo. Por que se di que o plástico é un material illante? Pon un exemplo
3
do uso que se lle dá a este material en relación con esta propiedade.
4
A electricidade e o magnetismo están relacionados. Indica como se aproveita
esta relación nos electroimáns e nos xeradores. 5
Indica o tipo de efecto que provoca a corrente eléctrica ao circular polos seguintes obxectos: a batería
dun teléfono móbil, a pantalla dunha tableta, un forno, un batedor e un timbre.
113
Cando deixa de pasar a corrente, a barra perde o mag netismo.
Solucionario 1
Cómpre que se poñan en contacto dous corpos con distinta cantidade ou distinto tipo de carga eléctrica para que a carga pase dun corpo a outro.
2
Que un material sexa condutor da electricidade significa que as cargas eléctricas se poden mover a través del con facilidade. R. M. Un exemplo é o cobre.
3
O plástico é un material illante, xa que por el non poden circular as cargas eléctricas. R. M. O plástico é utilizado como illante nos cables, recubrindo o material condutor que o compón.
4
Un electroimán consiste nunha barra de ferro arredor da cal se enrola un cable condutor. Cando pasa a co rrente polo cable, a barra de ferro convértese nun imán.
Cando un imán se move cerca dun cable, neste prodúce se unha corrente eléctrica. Este fenómeno emprégase nos xeradores. 5
A batería dun teléfono móbil, efecto sonoro (recibir e facer chamadas). A pantalla dunha tableta, efecto luminoso e sonoro (ver vídeos, escoitar música, ler un libro, navegar por Internet...). Un forno, efecto calorífico (cociñar alimentos mediante a calor). Un batedor, efecto mecánico (tritu rar alimentos e mesturalos, facer cremas, purés, maionesas…). Un timbre, efecto sonoro (producir son).
141
Os circuítos eléctricos Propósitos
Os compoñentes dos circuítos eléctricos
• Coñecer os principais compoñentes dun circuíto eléctrico, os diferentes tipos de xeradores eléctricos, así como as súas aplicacións.
Un circuíto eléctrico é un conxunto de compoñentes unidos adecuadamente que permiten xerar, distribuír e aproveitar a corrente eléctrica. Os compoñentes que forman os circuítos eléctricos son os seguintes:
• Aprender o que é unha rede eléctrica e saber como chega a electricidade ata as nosas casas.
O interruptor permite cortar ou restablecer a corrente eléctrica. O xerador produce a enerxía eléctrica. Ten dous p olos ou bornes; as cargas saen por un deles e entran polo outro. Deste xeito, créase a corrente.
Máis recursos Comente que nos motores dos coches hai unha batería. Cárgase cando o coche está en movemento. Ás veces, cando ao aparcar o coche se esquece apagar as luces e quedan acendidas toda a noite, a batería descárgase e entón non é posible arrancar o vehículo.
Os cables transportan a corrente eléctrica desde o xerador aos demais compoñentes do circuíto. Polo xeral son de cobre e están recubertos de plástico.
Os receptores, como lámpadas, calefactores, ventiladores, etc., reciben a corrente eléctrica e transfórmana en luz, calor, movemento…
Os xeradores Existen varios tipos de xeradores. Cada tipo de xerador produce enerxía eléctrica a partir de diferentes fontes, como a enerxía química, a luminosa ou o movemento. Pilas e baterías. Producen
enerxía eléctrica a partir da enerxía química das substancias que hai no seu interior. As pilas esgó tanse co temp o; en cambio, as baterías po den recargarse, como por exemplo a batería dun coche ou a dun teléfono móbil. Células ou paneis fotovoltaicos. Transforman a luz en
enerxía eléctrica, como os pequenos paneis que teñen algunhas calculadoras ou os grandes paneis que se instalan nas azoteas dos edificios ou nos satélites artificiais. 1 Son os xeradores que se empregan nas centrais eléctricas. Úsanse diversas fontes de enerxía para facer xirar grandes imáns e producir electricidade.
Al ter na dor es .
1
Os paneis fotovoltaicos situados nos tellados das casas producen enerxía eléctrica a partir da luz do sol.
114
Traballo cooperativo
• Conectar un cable a cada un dos dous extremos do led.
Dividir a clase en grupos e repartir tarefas para realizar unha pila caseira. A distribución de tarefas terá en conta as capaci dades de cada alumno, creativas, manuais, organizativas, comunicativas… Así, a actividade grupal convértese nun traballo cooperativo.
• Cortar o limón pola metade e introducir nel os dous cravos, tendo en conta que non se deben tocar. Unha vez feito isto, comprobar que o led se acende grazas á electricidade producida pola pila.
Fabricar unha pila caseira é sinxelo e require elementos doa dos de atopar, como un limón, un led (que se pode comprar en calquera tenda de electrónica), dous anacos de cable, un cravo de cobre e outro común, unhas tesoiras e un pouco de cinta illante. • Pelar coas tesoiras os extremos dos cables. • Suxeitar un anaco de cable a cada cravo.
142
Explíquelles aos alumnos que o limón en realidade non contén electricidade, senón que esta se produce polo feito de unir metais diferentes.
Educación cívica Algunhas pilas teñen substancias moi contaminantes no interior (mercurio, cadmio). Poden contaminar a auga e o chan se se depositan nun caldeiro de lixo ou nun vertedoiro. Para evi -
8 Representación gráfica dos circuítos eléctricos
Indica que semellanzas e que diferenzas existen entre os dous circuítos.
A re prese ntac ión dos circu ítos eléc tric os p ermí teno s en tender mellor o seu funcionamento. Grazas a ela vemos dunha forma simple e esquemática a relación que existe entre os seus distintos compoñentes. 2 Para que circule a corrente eléctrica a través do circuíto, este debe estar pechado, é dicir, con todos os compoñentes conectados entre si e co interruptor pechado.
cable condutor
interruptor
lámpada
pila
Representación gráfica dalgúns compoñentes dun circuíto eléctrico.
En cal dos dous circuítos a lámpada estará acesa? Por que?
2
Representación gráfica dun circuíto eléctrico.
Representación dun circuíto eléctrico aberto.
Representación dun circuíto eléctrico pechado.
ACTIV IDADE S 1
Cando acendes unha lanterna, que compoñentes dun circuíto eléctrico participan no seu funcionamento? Explica a función que realiza cada un.
2
Ademais dos interruptores, existe outro tipo de compoñente que permite abrir e pechar os circuítos eléctricos. Trátase do botón, que se utiliza, por exemplo, para chamar ao timbre. Que diferenza existe entre un botón e un interruptor? Pon algún outro exemplo en que se utilice un botón en lugar dun interruptor para controlar un circuíto eléctrico.
NOTAS
TRABALLA COA IMAXE
3
Observa como se representan graficamente outros compoñentes dos circuítos eléctricos e realiza a actividade.
batería
botón
e nc ia I n te l ix c ia l e s pa
timbre
Representa graficamente un circuíto eléctrico que funcione mediante unha batería e no que se poña en marcha un timbre premendo un botón.
115
talo, debemos botar as pilas gastadas en contedores apro piados. Hai contedores en que se recollen as pilas usadas. Pedir que comenten cos compañeiros e compañeiras a con veniencia desta acción.
Solucionario 1
Participa a pila, achegando a enerxía eléctrica necesaria para que a lanterna produza luz; a lámpada, que, grazas á corrente, se ilumina; os cables condutores, que permi ten que a corrente eléctrica producida pola pila chegue á lámpada; o interruptor, que mantén o circuíto pechado permitindo o movemento de cargas eléctricas que producen a corrente eléctrica.
2
Un botón cerra o circuíto un tempo determinado mentres se mantén accionado, e un interruptor mantén o circuíto pechado ou aberto ata que volve a ser accionado. R. L.
3
R. G.
Traballa coa imaxe • A lámpada, a pila e os cables condutores son iguais nos dous circuítos e diferéncianse en que no circuíto aberto o interruptor se atopa aberto e no circuíto pechado o inte rruptor está cerrado. • A lámpada só estará acendida no circuíto pechado, porque para que poida circular a corrente eléctrica é imprescindible que todos os compoñentes estean conectados entre si.
143
SABER FACER
Propósitos
Construír un circuíto eléctrico
• Construír un circuíto eléctrico.
Ante s de cons truí r un circ uíto eléc tric o ha i que pensar nos elementos que o van formar e como van ir montados.
Máis recursos
O mellor xeito de facelo é representando graficamente o circuíto que se vai construír, coma no esquema da dereita.
É posible substituír o interruptor por algún elemento metálico, como un clip, e cambialo de posición para abrir ou pechar o circuíto.
Consigue o material Para a construción deste circuíto necesitas os seguintes materiais:
NOTAS
lámpada
pila
interruptor
cinta adhesiva
portalámpada
fío condutor
tesoiras
táboa de madeira
Monta o circuíto eléctrico Coloca cada elemento como se indica na representación gráfica do circuíto eléctrico: Fixa ben sobre a base de madeira a pila, o portalámpada e o interruptor. Isto facilitarache a montaxe e o seu posterior manexo. As conexións entre os elementos eléctricos por medio do fío condutor teñen que facerse correctamente para que o circuíto funcione. Para iso, nos extremos dos cables que vaias utilizar, retira con axuda dunhas tesoiras o plástico que rodea o fío de cobre. A continuación, enrola o metal nos extremos de cada elemento.
Demostra que sabes facelo A
Nos debuxos represéntanse dúas formas diferentes de montar un circuíto eléctrico. Fíxate na colocación das lámpadas. Nos dous casos, o interruptor controla as dúas lámpadas.
e nc ia I n te l ix e má t ica - ma t ló x ico
1
Consigue o material e monta os dous circuítos.
2
Que ocorre se desconectas unha lámpada no primeiro circuíto co interruptor pechado? E no segundo?
3
Se tiveses que montar un circuíto eléctrico para iluminar algún lugar, cal das dúas opcións elixirías? Por que?
B
116
Para explicar Á hora de expoñer o funcionamento dun circuíto eléctrico, coméntelles aos alumnos a transformación que sofre a ener xía ao percorrer o circuíto. As pilas producen enerxía eléctrica a partir da enerxía química das substancias que hai no seu in terior. Esta enerxía eléctrica é transportada a través dos cables ata a lámpada, onde se transforma en enerxía lumíni ca e en enerxía calorífica. Ademais, é importante explicar outros aspectos, como a diferenza entre materiais condutores e illantes.
consiste en construír un circuíto eléctrico (Saber facer). Para iso necesítanse os coñecementos teóricos adquiridos ao longo da unidade, así como reunir os materiais necesarios e fixarse con atención no debuxo modelo.
Solucionario 1
Realizaranse os circuítos segundo o modelo da páxina 114 do libro do alumno.
2
Ao desconectar unha lámpada do primeiro circuíto, este queda aberto e non funcionará a outra lámpada. No segundo, a outra lámpada segue funcionando porque a corrente eléctrica pode pasar por outra rama.
3
Elixiríase a segunda opción, xa que, se nalgún momento falla unha lámpada, a outra segue funcionando.
Competencias Competencia matemática, científica e tecnolóxica.
A proposta que aparece na primeira páxina da uni dade
144
8
SABER ESTUDAR
Propósitos
RESUMO. Copia
e completa no caderno o resumo da unidade escribindo os textos que faltan.
1
Un corpo pode adquirir dous tipos de cargas eléctricas:
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade empregando para iso estratexias que facilitan a aprendizaxe, como o resumo, o esquema e as táboas.
.
Se dous corpos que se aproximan teñen o mesmo tipo de carga, O magnetismo é .
.
Os imáns son capaces de exercer forzas magnéticas, que poden ser . A co rren te e léct rica é
.
A el ectr icid ade e o magn etis mo
NOTAS
.
A co rren te e léct rica pode prod ucir dive rsos efec tos. Os e fect os máis útiles para nós son: . Un circuíto eléctrico é
ESQUEMA. Copia
2
.
e completa no caderno este esquema. As carg as eléc tricas
poden ser de dous tipos
ao moverse xeran
os efectos son
Copia e completa a táboa no caderno.
3
Compoñente dun circuíto eléctrico
Función que realiza
Exemplo
Representación gráfica
117
Solucionario 1
Resumo. Un corpo pode adquirir dous tipos de car gas eléctricas: positiva ou negativa. / Se dous corpos que se aproximan teñen o mesmo tipo de carga, repélense. O magnetismo é a capacidade de atraer obxectos metálicos, principalmente os fabricados con ferro. / Os imáns son capaces de exercer forzas magnéticas, que poden ser forzas de atracción ou forzas de repulsión. / A corrente eléctrica é o movemento da carga eléctrica a través dun material. / A electricidade e o magnetismo están relacionados. / A corrente eléc trica pode producir diversos efectos. Os efectos máis úti les para nós son: calorífico, luminoso, etc. / Un circuíto eléctrico é un conxunto de compoñentes unidos que permiten distribuír e aproveitar a corrente eléctrica.
2
3
Esquema. As cargas eléctricas poden ser de dous tipos: positivas ou negativas. As cargas eléctricas ao moverse xeran corrente eléctrica, os efectos da cal son calorífico , luminoso , sonoro , magnético , mecánico e químico. Xerador – producir enerxía – pila. / Interruptor – permite cortar ou restablecer a corrente eléctrica – interruptor para dar a luz dun cuarto. / Cables – transportan a corrente eléctrica desde o xerador aos demais compo ñentes do circuíto – cable dun cargador. / Receptores – reciben a corrente eléctrica e transfórmana en luz, calor, movemento… – lámpada. Todas as representacións gráficas da táboa realízanse segundo o modelo da páxina 115 do libro do alumno.
145
ACTIVI DADES F INAIS
Propósitos
1
• Repasar e afianzar os obxectivos da unidade.
Le a descrición desta experiencia e responde a pregunta.
3
Explica o que se ve na fotografía tendo en conta o que aprendiches nesta unidade.
4
Copia a táboa no caderno e complétaa colocando os seguintes materiais onde corresponda.
Cortamos dúas tiras de cinta adhesiva de 15 cm de longo e pegámolas a unha mesa. A continuación, tiramos con forza das dúas tiras. Ao achegalas, notamos que se rexeitan.
Explica o que aconteceu desde o punto de vista eléctrico. 2
cobre – plástico – ouro – goma – madeira – aluminio – vidro – prata
O electroscopio é un sinxelo aparello que permite coñecer se un obxecto está cargado electricamente ou se encontra en estado neutro.
Materiais condutores Materiais illantes 5
Se achegas á bola de aluminio un obxecto cargado electricamente, as súas cargas transmítense polo arame ata as tiras de papel de aluminio e estas sepáranse.
Sinala que efecto da corrente eléctrica se aproveita en cada caso. A
B
C
D
Por que razón se separan as dúas tiras de papel de aluminio? Que ocorrería coas tiras de aluminio se o obxecto fose neutro? Por que? Funcionaría correctamente o electroscopio se se cambia o arame por outro obxecto de plástico?
6
Define estes termos: xerador
receptor
cable
interruptor
118
no mesmo sentido, de maneira que aparecen entre eles forzas magnéticas de repulsión. Están representadas polas barras verticais.
Solucionario 1 2
3
146
As tiras electrizáronse e teñen a mesma carga, polo que se repelen. • Porque as dúas son cargadas polo obxecto electrizado e, ao teren a mesma carga, repélense. • Se o obxecto non está electrizado, non lle chegan cargas ás dúas tiras, polo que non se electrifican e, polo tanto, non se repelen. • Non, porque o plástico é un material illante, a través do cal non se poden mover as cargas eléctricas, polo que non conduce ben a corrente. Os imáns son capaces de exercer forzas magnéticas, que poden ser de atracción ou de repulsión. Na fotogra fía vemos dous imáns, un encima doutro, colocados
4
Materiais condutores: cobre, ouro, aluminio e prata. Materiais illantes: plástico, goma, madeira e vidro.
5
A. mecánico, B. calorífico, C. sonoro e D. químico.
6 Xerador: compoñente
do circuíto eléctrico encargado de producir enerxía. Cable: compoñente do circuíto eléctrico que transporta a corrente eléctrica desde o xerador aos demais compoñentes do circuíto. Receptor: compoñente do circuíto eléctrico que recibe a corrente eléctrica e a transforma en luz, calor, movemento… Interruptor: compoñente do circuíto eléctrico que permite cortar ou restablecer a corrente eléctrica.
8 7
EDUCACIÓN CÍVICA. Le o seguinte texto
8
e contesta as preguntas. A ma iorí a da s pi las que util izam os habitualmente nos nosos xoguetes e aparellos conteñen no seu interior substancias que son moi contaminantes, como mercurio ou cadmio. Se se tiran ao lixo, ao desgastarse a carcasa que as recobre, o seu contido vértese e pode contaminar a terra ou a auga.
NOTAS
USA AS TIC. Busca información sobre un
dos seguintes personaxes: Charles Augus tin d e Cou lomb, Aless andro Volta e Michael Fa raday. Non esquezas recoller a súa principal achega ou achegas á ciencia. 9
PARA PENSAR. Observa o seguinte
circuíto eléctrico e responde as preguntas.
Para evitar esta acción tan daniña para a natureza, as pilas gastadas débense depositar nos colectores axeitados. Unha vez neles, recóllense e lévanse para plantas de reciclaxe onde estes compostos tóxicos se extraen para volver utilizalos.
Q ue interruptores deberías pechar para que funcione o timbre? E para que funcionen as lámpadas? Que sucedería se unha das lámpadas se fundise? 10 Realiza a representació n gráfica
dos seguintes circuítos eléctricos. Investiga onde se encontra o colector máis próximo ao teu domicilio.
Un circuíto que funciona cunha pila e permite que soe un timbre cando se acciona un botón.
Escribe as razóns que lle darías a alguén para convencelo de que é importante tirar as pilas gastadas no colector apropiado.
Un circuíto que funciona cunha batería e permite acender dúas lámpadas cun interruptor, de xeito que se unha se funde, a outra continúe lucindo.
Demostra o teu talento Elixe e realiza unha das seguintes actividades: A. Imaxina que a subministración eléctrica da cidade sofre unha avaría. Escribe un relato a partir desta situación contigo como protagonista.
B. O electroimán emprégase para fabricar timbres. Explícalles aos compañeiros como funciona un timbre. C. Realiza unha maqueta da instalación eléctrica dun dos cuartos da túa casa.
e nc ia I n te l ix s t ica l ing ü í
7
8
Educación cívica. • Buscarase a dirección do colector de reciclaxe de pilas máis próximo a onde viven. • R. M. As razóns serían que as pilas conteñen elementos moi contaminantes que afectan os distintos ecosis temas da Terra e, polo tanto, todos os seres vivos que habitan neles. Ademais, como as persoas tomamos recursos deses ecosistemas, a contaminación causa da polas pilas que non foron recicladas afectaríanos directamente a nós. Usa as TIC. R. M. Coulomb foi o primeiro en establecer as leis cuantitativas da electrostática, e realizou moitas investigacións sobre magnetismo, rozamento e electrici dade. Estableceu a chamada lei de Coulomb: «A forza de atracción ou de repulsión eléctrica é directamente pro-
119
porcional ao produto das masas e inversamente proporcional ao cadrado da distancia que as separa». No seu honor, a unidade de carga eléctrica leva o nome de coulomb (C). 9
Para pensar. • Para que funcione o timbre, deben estar cerrados os dous interruptores. • Para que funcionen as lámpadas, chega con que se cerre o interruptor xeral do circuíto. • Se se fundise unha das lámpadas, a outra non funcionaría.
10
R. G. Todas as representacións gráficas realízanse segun do os modelos da páxina 115 do libro do alumno.
147
PONTE A PROBA
Propósitos
Repasa o vocabulario
• Repasar o contido das unidades 7 a 8 do libro a partir do repaso de vocabulario e do test de autoavaliación.
Aliaxe. Mestura homoxénea en que unha ou varias das substancias son metais. Alternador. Máquina que se utiliza para obter electricidade a partir do magnetismo. Carga eléctrica. Propiedade da materia, orixe dos fenómenos eléctricos como o raio ou a corrente eléctrica.
Previsión de dificultades A principal dificultade da páxina de actividades é que o alumno lembre o contido que estudou nas unidades 7 a 8.
Electroimán. Dispositivo que adquire propiedades magnéticas cando circula por el unha corrente eléctrica. Enerxía. Causa das transformacións que experimenta a materia. Fermentación. Un tipo de reacción química que ocorre nos seres vivos.
Circuíto eléctrico. Conxunto de elementos conectados entre si polos que circula a corrente eléctrica.
Imán. Obxecto capaz de atraer outros obxectos metálicos, principalmente os fabricados con ferro.
Combustión. Reacción química en que un combustible se combina con osíxeno e se produce chama, moita calor e, normalmente, dióxido de carbono.
Magnetismo. Propiedade que teñen algúns corpos de atraer o ferro e o aceiro.
Compás. Agulla imantada que serve para localizar os puntos cardinais, pois oriéntase en dirección norte-sur.
Mestura heteroxénea. Mestura en que se poden distinguir as substancias que a forman.
Mestura. Substancia formada por varias substancias puras.
Contracción. Diminución do volume dun corpo ao descender a súa temperatura.
Oxidación. Reacción química que se produce cando unha substancia se transforma noutra ao combinarse co osíxeno.
Corrente eléctrica. Movemento das cargas eléctricas a través dun material.
Polo magnético. Zona dun imán onde é máis intenso o magnetismo.
Decantación. Método de separación de mesturas baseado na densidade.
Reacción química. Cambio da materia en que unhas substancias se transforman noutras diferentes.
Destilación. Método de separación de mesturas que inclúe unha evaporación que se produce con recollida do gas. Dilatación. Aumento de volume dun corpo que se produce cando aumenta a súa temperatura. Disolución. Mestura en que non se poden distinguir as substancias que a forman.
1
Escribe cinco exemplos de situacións en que interveña a enerxía.
2
Copia o debuxo dun circuíto eléctrico.
Substancia. Forma en que se presenta a materia. Substancia pura. Substancia formada por un só tipo de materia.
Rotula con estas palabras: xerador, interruptor, receptores, cables. Explica a función que ten cada elemento dentro do circuíto. 120
Competencias
Solucionario
Comunicación lingüística. A ampli ación do vocabu lario proposto nas actividades favorece e afianza a comprensión lectora e desenvolve as habilidades de comunicación oral.
REPASA O VOCABULARIO
Aprender a aprender. Favoreceremos esta competencia vinculando os coñecementos novos cos xa aprendidos.
A autoav ali aci ón medi ante a resolu ció n dun test de dez preguntas desenvolve esta competencia. Competencia matemática, científica e tecnolóxica. Para ser capaces de pensar como un químico, cómpre proporcionarlles aos alumnos un achegamento ao pensa mento científico que nos axude a aplicar os métodos propios da racionalidade científica.
148
1 R. M. Mastigar, camiñar, facer unha fogueira, utilizar un
teléfono móbil, poñer a lavadora, caer a auga dunha fervenza. Todas as transformacións que experimenta a materia ocorren grazas á enerxía. Hai moitas formas de enerxía e cada unha ten certas características: a enerxía mecánica dos corpos que están en movemen to; a enerxía química é a dos alimentos, os combustibles ou as pilas; a enerxía eléctrica é a que nos proporciona corrente eléctrica; a enerxía luminosa é a que ten a luz. 2 R. G. O xerador produce a enerxía eléctrica: ten dous
polos, as cargas saen por un deles e entran polo ou tro. Así créase a corrente. O interruptor permite cortar
TERCEIRO TRIMESTRE
NOTAS
Comproba o que sabes Copia no caderno cada pregunta xunto á resposta correcta. 1
Os corpos que están en movemento e os obxectos elásticos teñen enerxía… a. química. b. mecánica. c. eléctrica.
2
Unha rocha de granito é un exemplo de… a. mestura heteroxénea. b. disolución. c. aliaxe.
3
A combustión é unha reacción química de… a. oxidación. b. fermentación. c. condución.
4
A temperatura á que unha substancia pasa de sólido a líquido chámase… a. temperatura de sublimación. b. temperatura de ebulición. c. temperatura de fusión.
5
A evaporación prodúcese cando… a. un líquido pasa a vapor a calquera temperatura e lentamente. b. un líquido pasa a sólido lentamente. c. un líquido pasa a vapor de forma rápida.
6
Para separar mesturas heteroxéneas de substancias con distinta densidade úsase… a. a filtración. b. a decantación. c. a destilación.
7
Os corpos electricamente neutros son os que… a. teñen máis cantidade de cargas positivas ca negativas. b. teñen máis cantidade de cargas negativas ca positivas. c. teñen a mesma cantidade de cargas positivas e negativas.
8
A madeira, o plástico, a goma e o cristal son exemplos de… a. materiais illantes da electricidade. b. materiais condutores da electricidade. c. electroimáns.
9
Hai varios tipos de xeradores eléctricos: a. pilas, paneis solares e alternadores. b. pilas, paneis solares e receptores. c. pilas, paneis solares e compases.
10 Se achegamos dous imáns polos seus
polos diferentes, aparecen… a. forzas de repulsión. b. forzas de atracción c. forzas eléctricas. En que fallaches?
Comproba as respostas e corrixe as que non atinases. Despois explica no caderno en que debes mellorar e como o vas facer.
Pensa coma un químico Vas dar un curso sobre os cambios químicos que podes observar na túa vida cotiá. Prepara unha táboa para organizar os contidos do teu curso. Anota os cambios químicos que son máis frecuentes. En cada caso escribe que substancias interveñen. Tamén indica en que substancias se transforman. 121
ou restablecer a corrente eléctrica. Os receptores re ciben a corrente eléctrica e transfórmana en luz, calor, movemento. Os cables transportan a corrente eléctrica desde o xerador aos demais compoñentes do circuíto. Xeralmente son de cobre e están recubertos de plástico.
COMPROBA O QUE SABES 1 b; 2 a; 3 a; 4 c; 5 a; 6 b; 7 c; 8 a; 9 a; 10 b.
A fermentación é un tipo de reacción que ocorre nos seres vivos. • R. M. A reacción de oxidación prodúcese, por exemplo, nunha chave de ferro que se combina con osíxeno se a deixamos exposta á intemperie. As reaccións de combustión oco rren, por exemplo, nos motores dos vehículos. Interveñen o combustible (gasolina ou gasóleo) e o osíxeno. Nas fer-
PENSA COMA UN QUÍMICO • R. M.
mentacións, a partir por exemplo, de l eite e bacterias. • R. M.
A ox id ac ió n pr od úc es e ca nd o un ha su bs ta nc ia se transforma noutra ao combinarse co osíxeno.
Na reacción de oxidación, o ferro transfórmase en óxido
A combustión é un tipo especial de oxidación que sucede moi rapidamente.
xido de carbono e cinzas. Na fermentación do leite aparece
de ferro. Na reacción de combustión transfórmase en dió o iogur, de sabor ácido e consistencia sólida.
149
O meu proxecto. Un xoguete eléctrico Para finalizar o 6.º curso de Ciencias da Natureza de Primaria, propoñémosche a elaboración dun proxecto moi especial. Antes de comezar, debes lembrar…
Que é un proxecto? É un conxunto de actividades sobre un mesmo tema e que están encamiñadas a un obxectivo final. Estas actividades serven para obter información, organizala e presentala.
Como se fai un proxecto? Para facer un proxecto, sigue estes pasos: Recolle información observando, preguntando a persoas que saiban sobre o tema ou consultando libros, Internet, etc. Realiza unha presentación multimedia coa información que recolliches. Podes acompañala con imaxes e animacións entre as diapositivas. Explica na clase todo o que aprendiches sobre o tema do proxecto.
Con quen vas facer o proxecto? O proxecto que vas realizar é un proxecto cooperativo . Chámase proxecto cooperativo porque vas traballar xunto con varios compañeiros. Cada un de vós encargarase de facer unha parte do traballo. O teu profesor dirache as actividades que hai que facer para realizar o proxecto e a mellor forma de repartilas entre todos.
122
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
161
Notas
162 16 2
Notas
163
Notas
164
Notas
165
Notas
166
Notas
167
