RISQET E BANKAVE DHE KRIZA FINANCIARE NE SISTEMIN BANKAR
PUNOI: Ermal ZGURO PËRMBAJTJA I. Risqet e Bankave dhe Kredise Bankare
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Hyrje Hyrje.................................................................................................................................................................3 Menaxhimi i Riskut të kredisë.......................................................................................................................4 Përkufizimi i Riskut të kredisë.............................................................................................4 Komponentët e menaxhimit të riskut të kredisë...................................................................5 Kriza e riskut të kredisë 2007-2009...................................................................................10 Menaxhimi i Riskut te Tirana Bank....................................................................................11
Risku Operacional.........................................................................................................................................14 Përkufizimi dhe Elementët e Riskut Operacional..............................................................14 Menaxhimi i Riskut Operacional .......................................................................................15 Situata Aktuale dhe Risku Operacional në nivel Global....................................................17 Risku Operacional në Shqipëri..........................................................................................18
Risku i Likuiditetit........................................................................................................................................22 Çfarë është Risku i Likuiditetit...........................................................................................22 Ta kuptosh Riskun e Likuiditetit dhe ta drejtosh atë .........................................................25 Risku i likuiditetit dhe mbikëqyrja......................................................................................26 Risku i likuiditetit në Shqipëri dhe Mbikëqyrja ..................................................................27
Risqet e normave të interesit, kurseve të këmbimit dhe tregut................................................................29 Risku i normave të interesit ..............................................................................................29 Si e menaxhon riskun e normave te interesit BKT?..............................................................................30 Kurset e këmbimit ose risku i monedhës..........................................................................32 Risku i tregut ose çmimi i riskut.........................................................................................35 Si e menaxhon riskun e tregut BKT?....................................................................................................36
Konkluzione...................................................................................................................................................37
Page 2
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Hyrje Në biznesin e sotëm risku luan një rol kritik. Pothuajse në çdo vendim biznesi kërkohet që menaxherët dhe ekzekutivët të balancojnë riskun dhe kthimin. Menaxhimi efektiv i riskut të biznesit është esencial në suksesin e kompanisë. Në sistemin bankar menaxhimi i risqeve merr një rëndësi të vecantë, ku rregullatorët janë përgjegjës për mbrojtjen kundrejt dështimeve të sistemit bankar dhe të ekonomisë. Megjithëse bankat kanë shumë risqe të njëjta me bizneset e tjera, risqet kryesore që veçanërisht ndikojnë bankat janë: -
Risku i Kredisë,
-
Risku Operacional.
-
Risku i Likuiditetit,
-
Risku i Tregut,
-
Risku i Normave të Interesit,
-
Risku i monedhës së huaj.
Bankat duhet ti menaxhojnë me kujdes pasi një menaxhim jo efektiv i risqeve, mund të çojë shumë shpejt në dështimin e bankës. Nëqoftëse një bankë perceptohet që është në pozicion të dobët financiar, depozituesit do të tërheqin fondet e tyre, bankat e tjera nuk do ta kreditojnë, nga ana tjetër banka vetë nuk do jetë në gjëndje të shesë letrat me vlerë të borxhit në tregjet financiare. Të gjitha këto do të përkeqësonin edhe më tepër situatën financiare të saj. Frika e dështimeve të bankave ishte një nga shkaqet kryesore të krizës së kredisë në vitet 2007-2009.
Page 3
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Menaxhimi i Riskut të kredisëi Përkufizimi i Riskut të kredisë Risku kryesor me te cilën përballen bankat është risku i kredisë i cili përkufizohet si: “Potenciali që një debitor do të dështojë në përmbushjen e detyrimeve te tij (principal, interesa, komisione), në kohë apo në përputhje të plotë sipas termave të kontraktuara të kredisë”1. Bankave ju kërkohet me ligj të mirëmbajnë llogarinë e Rezervave të Humbjes së Kredisë2 për të mbuluar këto kredi. Risku i kredisë lind nga potenciali që një debitori ose i mungon dëshira për të paguar detyrimin e tij ose aftësia e tij për të paguar detyrimin është përkeqësuar duke rezultuar në një humbje ekonomike për bankën. Humbja mund të jetë e gjithë shuma e kredisë ose shuma pjesore e kredisë dhënë kredimarrësit. Humbja rezulton nga nje reduktim i vlerës së portofolit si rezultat i përkeqësimit aktual apo të përceptuar të cilësisë. Risku real nga krediti është devijimi i performancës së portofolit nga vlera e pritur. Risku i kredisë është edhe risku i përkeqësimit të pozicionit financiar të emetuesit të letrës me vlerë (aksionet, obligacinet). Risku i kredisë vjen nga marrëveshjet e kredisë së një banke me individët, korporatat, institucionet financiare apo shtetit. Për pjesën më të madhe të bankave kreditë janë burimi më i madh dhe më i dukshëm i riskut të kredisë, sidoqoftë risku i kredisë rrjedh nga aktivitete të tjera bankare: nga zërat në bilanc dhe nga zërat jashtë bilancit3. Bankat po perballen me riskun e kredis ne instrumenta te ndryshem financiare duke pwrfshire: Pranimet bankare, transaksionet nderbankare, transaksionet e kurseve te kembimit, kontratat “Future”, swaps, opsionet Risku i kredisë mund të kategorizohet në bazë të arsyeve të dështimit. P.sh dështimi mund të jetë në sajë të shtetit në të cilin banka ka ekspozim apo si rezultat i problemeve në kryerjen dhe përfundimin e transaksioneve. Jo domosdoshmërisht risku i kredisë ndodh i vetëm. Të njëjtat burime që ekspozojnë institucionin ndaj riskut të kredisë, mund ta ekspozojnë gjithashtu dhe ndaj risqeve të tjera, psh një portofol i keq shfaq problem dhe me likuiditetin. Banka duhet të konsiderojë lidhjen ndërmjet riskut të kredisë dhe risqeve të tjera. Banka duhet të identifikojë, të matë, të monitorojë dhe të kontrollojë riskun e kredisë që lidhet me aktivitetet e saj (për të gjithë portofolin, transaksionet dhe kreditë individuale), si dhe të caktojë mjaftueshmërinë e kapitalit kundrejt këtij risku dhe nëse është mjaftueshmërisht i kompesuar. 1
Orfea Odhuci, Advanced Bank Management 2009 Loan Loss Reserve 3 On and off balance sheet 2
Page 4
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Objektivi kryesor i Menaxhimit të Riskut të Kredisë është të maksimizojë normën e kthimit të rregulluar nga risku duke mbajtur një nivel të pranueshëm të ekspozimit ndaj riskut të kredisë. Risku duhet të menaxhohet në nivel të “Debitorëve të Lidhur”4. Komponentët e menaxhimit të riskut të kredisë. Menaxhimi efektiv i riskut tw kredisw wshtw thelbwsore pwr suksesin afatgjatw pwr cdo organizwm bankar. Ekspozimi ndaj kwtij risku vazhdon tw jetw burimi i problemeve nw bankat nw mbarw botwn, mbikqyrwsit e tyre duhet tw jenw nw gjwndje tw nxjerrin leksione tw vlefshme nga eksperienca e shkuar. Pavarësisht se praktikat e menaxhimit të riskut të kredisë mund të ndryshojnë midis bankave, në varësi të natyrës, kompleksitetit të aktiviteteve të kredisë etj.,struktura e menaxhimit të riskut të kredisë do të jetë e ngjashme. 2.2.1 Struktura e menaxhimit të riskut të kredisë mund të grupohet në këto komponentë kryesorë: a) Bordi dhe menaxhimi i lartë, b) Struktura organizative, c)
•
Sistemet dhe proçedurat për identifikimin, pranimin, matjen, monitorimin dhe kontrollin e risqeve.
Bordi dhe menaxhimi i lartë,
Është përgjegjësia e bordit të bankës të aprovojë strategjitë dhe politikat kryesore në lidhje me riskun e kreditit dhe menaxhimin e tij, e cila duhet të bazohet në strategjinë bazë të bankës. Strategjia duhet të rishikohet nga bordi, e preferueshme një herë në vit. Stategjitë dhe politikat duhet të: a)
Përshkruajnë tolerancën e përgjithshme të bankës ndaj riskut të kreditit.
b) Sigurojnë që ekspozimi i përgjithshëm i riskut të kredisë mbahet në nivele të kujdesshme dhe në përputhje me kapitalin. c) Të sigurojnë që menaxhimi i lartë si dhe individët përgjegjës për menaxhimin e riskut të kredisë zotërojnë aftësitë dhe njohuritë për të kryer sukseshëm funksionet e menaxhimit të riskut. Qëllimi primar i strategjisë së kredisë së bankës është të përcaktojë dëshirën për risk të bankës. Pasi përcaktohet niveli i pranimit të riskut banka zhvillon plane për të optimizuar kthimin duke mbajtur riskun e kreditit brenda niveleve të paracaktuar. Strategjia e riskut të kredisë duhet të shpjegojë: a)
Planet e bankës për të dhënë kredi bazuar në segmente të klientëve të ndryshëm, produktet, sektorët e ekonomisë, vendodhjen gjeografike, monedhën dhe afatet e kredive.
b) Tregun e synuar, nivelin e preferuar të diversifikimit dhe përqëndrimit. 4
Connected obligor: Dy ose më shumë individë apo njësi ligjore formojnë nje riks te vetëm 1) ku njeri ka kontroll mbi tjetrin në mënyrë direkte ose indirekte, ose 2) janë të ndërlidhur në mënyrë të tillë që veshtirësitë financiare të njërit do të ketë ndikojnë tek gjithë të tjerët në vështirësi të pagesave të detyrimeve.
Page 5
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar c) Strategjinë e cmimeve. Strategjia duhet të marrë në konsideratë në mënyrë të vazhdueshme ciklet e ekonomisë së vëndit dhe ti ndryshojë në përputhje me përbërjen dhe cilësinë e portofolit të kredisë. Nga ana tjetër strategjia duhet të jëtë e qëndrueshme në terma afatgjata. Menaxhimi i lartë krijon dhe zhvillon politikat dhe proçedurat për administrimin e kredive dhe merr aprovimin për to nga bordi i drejtorëve dhe është përgjegjës për implementimin efektiv të këtyre. Politikat dhe proçedurat duhet të jenë të qarta dhe të komunikohen në të gjitha nivelet hierarkike si dhe shërbejnë si guidë për stafin mbi tipet e kredidhënies duke përfshirë korporatat, SME, konsumatorët, agrobiznesin etj. Qëllimet e politikave të kreditit janë: -
Të Organizojnë dhe Implementojnë proçesin e vendim marrjes së kredisë,
-
Te Promovojnë aktivisht një kulturë ndjeshmërie ndaj riskut tek banka dhe punonjësit,
-
Te Identifikojnë dhe të emërojnë autoritetet për implementimin e manualit te riskut të kredisë;
-
Të Përcaktojnë metoda të përshtatshme për menaxhimin e riskut te kredisë,
-
Të Themelojnë një sistem me cilësi të mira, për menaxhimin efektiv të këtij risku.
-
Të Krijojnë një mjedis në të cilin ekspozimi i kredisë nga aktivitetet të jetë në përputhje me objektivat e bankës.
•
Struktura organizative
Stuktura organizative duhet të jetë në përputhje me madhësinë e bankës, kompleksitetit dhe diversifikimit të aktiviteteve të saj. Struktura mbështet ekzekutimin e duhur të menaxhimit të riskut të kredisë dhe proceset e kontrollit. Çdo bankë, krijon Komitetin e Menaxhimit te Riskut të Kredisë që është përgjgjës për implementimin e politikave dhe proçedurave të aprovuara nga bordi, krijimin e niveleve të pranueshme te riskut te kreditit që përballet banka. Monitoron riskun e kredisë, rekomandon bordin për politika të qarta mbi standartet, vendos përgjegjësitë dhe fuqitë e niveleve aprovuese mbi ekspozimet e kredisë, standartet për kolateralet, mekanizmat e rishikimit te kredive, përqëndrimin e riskut, monitorimin dhe vlerësimin e riskut, cmimet e kredive, provigjonet, rregullat dhe përputhshmërinë me ligjet. Bankat duhet të krijojnë Departamentin e Menaxhimit të Riskut të Kredisë i cili siguron që risku i ndërmarrë është brenda kufijve të krijuara nga Komiteti i Menaxhimit të riskut të kredisë, siguron që linja e biznesit është në përputhje me parametrat e riskut. Janë përgjegjes për sigurimin e provigjoneve të mjaftueshme. Sistemet dhe proçedurat
-
Origjinimi i kredisë Page 6
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Bankat duhet të operojnë brenda kritereve të mirëpërcaktuara për kreditë e reja dhe ato ekzistuese. Kreditë duhet të jepen në përputhje me startegjinë dhe brenda tregjeve të synuara. Banka duhet të sigurohet që kredia është përdorur sipas qëllimit të financimit të kredimarrësit. Nuk duhet të mbështetet vetëm tek kolaterali për dhënien e kredisë, por fokusi primar duhet të jetë aftësia për të paguar dhe reputacioni i klientit në treg. Banka mund të reduktojë riskun nëpërmjet diversifikimit (kredi për biznese të industrive të ndryshme ose kredimarrësve me vendndodhje të ndryshme), por nuk mund të eleminohet plotësisht sepse një pjesë e riskut rezulton nga risku sistematik. Risku i kredisë reduktohet edhe nëpërmjet analizave të kujdesshme të kredisë, analizës së riskut, kërkimi i kolateralit për të mbuluar kredinë, financimit të klientëve ekzistues për të shmangur zgjedhjet negative. -
Vendosja e limiteve
Një element i rëndësishëm në menaxhimin e riskut është krijimi I limiteve të ekspozimit për një kredimarrës dhe për grupin e klientëve të lidhur. Madhësia e limiteve duhet të bazohet në forcën e kredisë së kredimarrësit, kushtet ekonomike dhe toleranca ndaj riskut. Limite vendosen për produkte, aktivitete të ndryshme, për industri specifike, sektorë të ekonomisë, apo për rajone gjeografike për të shmangur përqëndrimin e riskut. -
Administrimi i kredisë
Ndër funksionet e administrimit të kredisë janë plotësimi i dokumentacionit në perputhje më termat e aprovimit, disbursimi i kredisë, monitorimi i kredisë, shlyerja e kredisë, mirëmbajtja e dosjeve, ruajtja në kasaforta të dokumentave të garancisë dhe kolateralit. -
Matja e riskut të kredisë
Procesi tipik i ciklit te jetës së manaxhimit të riskut të kredisë
Page 7
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Matja e riskut të kredisë është shumë e rëndësishme në menaxhimin e tij. Shumica e falimentimeve të bankave kanë ardhur si rezultat i dështimit të portofolit të kredisë. Bankat duhet të krijojnë një strukturë vlerësimi të kredisë për të gjitha tipet e aktiviteteve. Vlerësimi duhet të përfshijë Riskun e biznesit Faktorët sasiorë dhe cilësorë në vlerësimin e kredisë per kredimarrësit.
(karakteristikat industrisë,
e pozicionin
konkurues etj), Riskun Financiar
(kushtet
financiare, përfitueshmërinë, strukturën
e
kapitalit,
etj). -
Vlerësimi i riskut
të brëndshëm Vlerësimi i riskut të kredisë5 është një përmbledhje e treguesve të një ekspozimi kredie individuale ndaj bankës. Një sistem vlerësimi i brendshëm i kategorizon të gjitha kreditë në klasa të ndryshme bazuar në treguesit e cilësisë së kredisë. Një vlerësim i mirë strukturuar i kredisë shërben si mjet i rëndësishëm për të monitoruar dhe kontrolluar riskun e kredive individuale, portofolin e kredisë së bankës, afatet dhe cmimet e kredisë, frekuenca e monitorimit, analiza e përkeqësimit të kredive dhe llogaritjen e saktë të provigjoneve të ardhshme të kredive. Faktorët sasior dhe cilësorë në vlerësimin e riskut të kredisë
Disa tregues kryesorë që masin cilësinë e një kredie janë: a) Pozicioni financiar dhe kushtet e biznesit, b) Analiza e llogarisë, sidomos për klientët ekzistues, c) Vlerësimi i kolateralit.
5
Credit Risk Rating Page 8
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Po cilat ekspozime duhet të vlerësohen? Idealisht të gjitha ekspozimeve duhet tu caktohet një vlerësim risku. Por është shumë e kushtueshme dhe e pamundur për bankat për ta ndjekur.Vendimi për të vlerësuar kredi të caktuara mund të bazohet në faktorë si psh shuma e ekspozimit apo linja e biznesit. Bankat përdorin modelet e vlerësimit me pikë (scoring) për kreditë konsumatore/retail. -
Monitorimi dhe kontrolli i Riskut të kredisë
Monitorimi i riskut të kredisë i referohet monitorimit të vazhdueshëm të kredive individuale, duke përfshirë ekspozimet jashtë bilancit (Off- Balance sheet) të debitorëve si dhe gjithë portofolin e kredisë të bankës. Krijimi i një sistemi monitorimi kredie efiçient dhe efektiv do të ndihmonte menaxhimin e lartë të monitoronte cilësinë e total portofolit të kredisë dhe trendit të tij. Politikat sigurojnë informacion në lidhje me persona pergjegjës, frekuencën e monitorimit, ekzaminimin periodik të kolateralit, identifikimi i kredive të përkeqësuar. Auditi i brendshëm vepron në mënyrë të pavarur dhe siguron që udhëzuesi i menaxhimit të riskut të kreditit është subjekt i rishikimeve të plota dhe efektive. Auditi i brendshëm e siguron komitetin e Auditit që kontrollet e brendshme dhe praktikat e riskut te kreditit janë të duhurat dhe të mjaftueshme për tipin dhe kompleksitetin e aktiviteteve risk marrëse. -
Rishikimi i riskut
Qëllimi është të vlerësojë proçesin e administrimit të kredisë, vlerësimin e saktë të kredive dhe cilësinë e total portofolit të kredisë. -
Menaxhimi i kredive problematike
Banka duhet të ketë politikë risku të qartë se si duhet të menaxhojë kreditë problematike. 2.2.2 Komiteti i Bazelit6 Komiteti i Bazelit ka identifikuar fushat në të cilat bankat duhet te sigurojnë transparencë të plotë dhe korrekte dhe ato janë: Praktikat dhe politikat e kontabilitetit, Menaxhimi i riskut të kredisë, Cilësia e kredisë, Fitimet. Monitoron bankat për transparencën e riskut të kredisë. Bazel II ka vendosur rregulla se sa duhet te jetë kapitali i institucioneve financiare për të mbuluar humbjet potenciale. Për matjen e riskut të kredisë janë propozuar dy opsione. E para është mënyra tradicionale e standartizuar, e dyta është baza e vlerësimit të brendshëm7,IBR që do të sigurojë një strukturë të vetme nëpërmjet së cilës komponentët e riskut do të përkthehen në kërkesa minimale të kapitalit. 6
Basel Committee on Banking Supervision, Bank of International Settlements. 2008. Principles for Sound Liquidity Risk Management and Supervision (http://www.bis.org/publ/bcbs144.htm) 7
Internal ratings based IRB approach. Page 9
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Kriza e riskut të kredisë 2007-2009 Kultura e kredidhënies në 5 vjecarin e fundit në SHBA ka ndryshuar shumë. Shndërrimi i aktiveve në letra me vlerë ndryshoi mënyrën se si bankat rritën biznesin e kredidhënies. Më parë bankat grumbullonin depozita për të financuar një kredi të re po kjo nuk ishte metoda më e shpejtë dhe efiçiente për të fituar para. Bankat zbuluan se mund të rrisnin biznesin e tyre shumë shpejt nëqoftëse i drejtoheshin tregjeve të kapitalit sesa duke grumbulluar depozita. Diagrami i mëposhtëm tregon pjesën në % të kredive “Subprime” 8 ndaj total kredive të origjinuara si dhe % e Amerikanëve që jetonin në shtëpitë e tyre kundrejt atyre që jetonin në shtëpi të marra me qera. Kreditë hipotekore “Subprime” përbënin më pak se 10% të të gjithë kredive hipotekore të dhëna deri më 2004 dhe gjatë 2005 - 2006 arritën pikun në 20%. Këto kredi hipotekore, për individë me histori të keqe kredie, me vlerësimim jo të mjaftueshëm të kredisë, ishin të preferueshme nga investitorët në tregjet dytësore sepse ofronin norma shumë të larta kthimi.
Kështu gjithnjë e më shumë po rritjej përqindja e parave të grumbulluara nga shitja lirë e paketave të kredive “sub-prime”, në tregjet e kapitalit krahasuar me fondet e grumbulluara nga depozitat e klientëve. Bankat vepronin në mënyre të tillë sikur të kishin transferuar plotësisht riskun e tyre të kredisë. Ato i kushtonin vëmëndje sasisë së aktivitetit të kredidhënies sesa cilësisë së tij. Mbështetja në paketat e kredisë “sub-prime” dhe shitja e letrave me vlerë të siguruara nga këto kredi hipotekore në tregjet dytësore ishte bërthama e problemeve të tyre sepse ajo inkurajonte sjellje të shitjes grabitqare dhe standarte kredidhënie jo te forta apo të kujdesshme. Rritja dramatike e kredive problematike 8
Subprime lending (near-prime, non-prime, or second-chance lending) në financë dotë thotë të dhënit kredi me risk shumë të lartë për individët. Page 10
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar hipotekore e si rrjedhim humbja e vlerës së Letrave me Vlerë të garantuara me këto lloj kredish çoi në kizë të kredisë, krizë të pasurive të patundshme dhe krizë financiare. Rezultati ishte rënie e madhe e kapitalit të shumë bankave në USA, falimentimi i një numri shumë të madh bankash dhe që pati pasoja negative për tregjet financiare në të gjithë globin. Gjithë tregjet u tkurrën në kredidhënie. Pra që prej fillimit të krizës financiare në vitin 2007 numri i bankave të falimentuara në SHBA ka shkuar në 248, me total aktive prej $615.2 bilion, total depozita $ 430.1 bilion dhe kosto e FDCI9 $69 bilion. Gjatë krizës financiare në SHBA falimentuan 3 banka në 2007, 26 banka në 2008, 140 banka në 2009 dhe 80 banka gjatë 2010 (Janar - Qershor 2010).
Burimi: Calculator Plus, Finance & Loan10 Bankat e falimentuara Nr. i bankave Total Aktive të Viti 2007 2008 2009 2010 Totali
të
bankave te
Humbjet e FDIC's
falimentuara 3 25 140 80 248
falimentuara $2,602,500,000 $373,588,780,000 $170,867,000,000 $68,171,000 $615,229,280,000
DIF11 $113,000,000 $15,708,200,000 $36,432,500,000 $16,786,600 &69,040,300,00
Pyetja që ngrihej herë pas here ishte: ”Përse bankat ju dhanë kredi individëve, të cilët kurrë nuk do mund të kthenin kredinë mbrapa”? Përgjigja do të ishte: ”Bankat nuk donin tia dinin për riskun e kredisë sepse dukej sikur ishte transferuar nga ato tek investitorët që investonin në letrat me vlerë të tyre”. Menaxhimi i Riskut te Tirana Bank12 Tirana Bank analizon dhe menaxhon riskun e kredisë me efektivitet bazuar në modelet dhe rregullat e duhura. Politika e bankës kërkon që kreditë të rishikohen periodikisht të paktën një herë në vit ose më shpesh kur klientët shfaqin probleme. 2.4.1 Komiteti i menaxhimit të riskut të kredisë është përgjegjës për: -
Zhvillimin e sistemit të menaxhimit të Riskut të Kredisë, analizimi i rezultateve dhe raportimi tek menaxhimi,
9
FDIC: Korporata e sigurimit të depozitave federale. Kur bankat dështojnë, FDIC caktohet si marrësi i tyre. http://www.calculatorplus.com/savings/advice_failed_banks.html, 2010 Bank Failures. 11 DIF: Fondet e sigurimit të depozitave; Depozituesit janë të mbrojtur nga limiti i sigurimit të FDIC. 12 Tirana Bank Annual Report 2009, www.tiranabank.al 10
Page 11
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar -
Përgatitjen e bankës për implementimin e Bazel II,
-
Mbajtjen e mardhënieve me Bankën Qendrore të Shqipërisë, Grupin e Pireut, si dhe autoritete të tjera në kuadër të efektivitetit të kredisë.
Komiteti i auditit dhe Departamenti i Auditit të brendshëm ndjek përputhshmërinë e politikave dhe proçedurave. 2.4.2 Matja e riskut te kredisë Shkalla e vlerësimit të brëndshëm të kredive: •
Në grupin A klasifikohen asetet financiare të të atyre kredimarrësve që vlerësohen nga vlerësues të
jashtëm si Investment Grade Rating13. Banka nuk ka patur klientë të tillë në Dhjetor 2008 dhe 2009. •
•
Në grupin B (Standard) klasifikohen asetet financiaretë të:
-
Bankës së Shqipërise dhe Qeverisë së Shqipërisë;
-
Klientët e rregullt që nuk ka gjasa të dështojnë që paguajnë brenda 30 ditëve.
-
Ekspozimet e kredive të siguruara kolateral të klasit të I (me depozita).
Në grupin C (Special Mentioned) klasifikohen asetet financiaretë drejt atyre kredimarrësve që paguajnë me vonësë rreth 30 ditë, ndonjëherë deri në 90 ditë por që nuk priten përkeqësime në të ardhmen.
•
Në grupin D (Sub Standard) klasifikohen asetet financiaretë drejt atyre kredimarrësve: -
Paguajnë me vonesë deri në 90 ditë, ndonjëherë paguajnë 91-180 ditë me vonesë.
-
Banka nuk siguron informacion të kënaqshëm apo dokumenta të mjaftueshme në lidhje me shlyerjet e detyrimeve.
•
13
Në grupin E (Doubtful and Loss) klasifikohen asetet financiaretë drejt atyre kredimarrësve: -
Ka gjasa të forta të humbjes së një pjese të asetit,
-
Shlyejnë detyrimet me 90-180 ditë vonesë, nganjëherë dhe me 181- 360 ditë vonesë.
-
Janë në proçes likuidimi, kanë deklaruar falimentin apo kanë probleme ligjore.
Investment Grade rating : vleresim nga Moody's (Aaa, Aa, A, Baa) dhe Standard & Poor's, (AAA, AA, A, BBB). Page 12
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar
Burimi: Raporti vjetor i 2009 Tirana Bank.
Page 13
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Risku Operacionalii PËRKUFIZIMI DHE ELEMENTËT E RISKUT OPERACIONAL Marrëveshja e re e Basel-it, e njohur gjithashtu si Basel II qartësisht e përkufizon Riskun Operacional14 si klasë të veçantë risku, i ndryshëm nga risku i kredisë apo risku i tregut dhe një kontribues i rëndësishëm në profilin e riskut të shërbimeve financiare të bankës. Risku Operacional është ai risk që rrjedh nga zbatimi i funksioneve të biznesit të kompanisë. Si i tillë, ai është koncept shumë i gjerë duke përfshirë p.sh. risqet e mashtrimit, risqet ligjore, fizike ose risqet mjedisore, etj. Risku Operacional është një term që ka shumëllojshmëri kuptimesh prandaj, për qëllime të brendshme, bankat janë lejuar të miratojnë përkufizimet & vlerësimin e tyre të Riskut Operacional, duke i inkurajuar përpjekjet për të përmirësuar dhe zhvilluar metodologjine dhe mbledhjen e të dhënave në lidhje me menaxhimin e tij. Në këtë detyrë do ti qëndrojmë përkufizimit të përbashkët të miratuar nga industria e menaxhimit të riskut e cila e njeh Riskun Operacional si: "Risku i humbjeve direkte apo jodirekte që rezulton nga proçese të brendshme të pamjaftueshme ose të gabuara, njerëzit dhe sistemet ose nga ngjarjet e jashtme."15 Ky përkufizim fokusohet në shkaqet e Riskut Operacional gjë kjo e përshtatshme si për menaxhimin e riskut dhe për matjen e tij. Kush janë shkaqet e Riskut Operacional?
Shkaqet standarde – Për të mundësuar identifikimin e faktorëve kryesorë shkaqet ndahen në 8 kategori: -
Cilësia e personelit – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga gabime njerëzore,
trajnim i pamjaftushëm, njohuritë, aftësitë, karakteristikat etike të personelit. -
Numri i nevojshëm i personelit – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga numër i
pamjaftueshëm i personelit. -
Proçesi i përcaktimit (dizenjimit) të produktit – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve
shkaktuar nga mangësi në dizenjimin e proçesit apo produktit. -
Niveli i komunikimit midis njësive – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga
mungesë komunikimi midis njësive. -
Klienti– Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar apo iniciuar nga klientët.
-
Kontraktorët – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga kontraktorë të ndryshëm.
-
Palët e treta (të jashtëm) – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga ngjarje jashtë
Bankës apo palë të treta, që nuk janë klientë apo kontraktorë të Bankës. -
Sistemi IT – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga mungesë, zhvillime të
gabuara, shpërndarje apo përdorim i një aplikacioni të caktuar të IT (psh. Program softëare) ose mosfunksioni i paisjeve (harëare) eksiztuese & ATMs.
14 15
Risku Operacional gjendet shpesh në literaturat e përkthyera si “Rreziku Operativ”. Navin Shankar Patel & Godwin George,2009, Integrated Operational Risk Management Page 14
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar -
Paisjet – Ngjarje të Riskut Operacional, humbjeve shkaktuar nga mosfunksionimi i duhur i
paisjeve (përjashtuar hardware apo ATM) dhe infrastrukturës.
Përcaktimi – tregon qëllimin apo mungesën e tij kështu që kemi: Me paramendim/ i qëllimshëm ose I paqëllimshëm
Një ngjarje e Riskut Operacional mund të rezultojë në një apo disa pasoja me efekt financiar dhe/ose cilësor. Klasifikimi si më poshtë:
Pasoja me efekt financiar – Në këtë rast Banka njeh vetëm humbjet. Si humbje direkte konsiderohen ato që kanë efektin e mëposhtëm financiar: Shënimet – Reduktimet direkte të vlerës së aseteve si pasojë e vjedhjes, mashtrimit, aktivitetit të paautorizuar ose humbje të tregut/ kredisë të gjeneruara nga risku operacional. Kosto ligjore –Gjyqe, shlyerje dhe kosto të tjera ligjore. Penalitete nga Rregullatorët – Gjoba dhe pagesa direkte nga gjithë penalizimet e tjera. Dëmshpërblime – Pagesa në favor të palëve të treta për llogari të humbjeve operacionale për të cilat kompania është ligjërisht përgjegjëse. Humbje e të drejtës së tërheqjes – humbje që ndodh kur një palë e tretë nuk përmbush detyrimet që ka ndaj firmës, dhe kjo i atribuohet një ngjarjeje apo gabimi operacional (e cila mund të shmangej edhe pse pala tjetër në kontratë refuzonte apo nuk mund të shlyente detyrimin). Humbje apo dëmtimi i aseteve fizike – Reduktim direkt i vlerës së aseteve fizike si pasojë e aksidenteve, veprimeve keqbërëse apo fatkeqësive natyrore. Të tjerë – Çdo kosto tjetër që ka lidhje me Riskun Operacional por që nuk përfshihet në mënyrë direkte te kategoritë e mësipërme.
Pasojat me efekte cilësore, kategorizohen si më poshtë: Impakt/ efekti ligjor Pasojë sociale Efekt në ndërprerjen e proçesit Efekt në përpuethshmëri Efekt në reputacion Kënaqësi e klientit Efekt në riskun e kredisë Efekt në riskun e tregut MENAXHIMI I RISKUT OPERACIONAL Menaxhimi i Riskut Operacional duhet parë si pjesë e gjithë platformës së përputhshmërisë që Banka
duhet të respektojë, deçentralizimi i funksionit të menaxhimit të riskut siguron mbrojtje më të mirë të Page 15
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar -Çfarë ju a prish gjumin? - Kam vazhdimisht një ankth të tillë: Jam në një festë, gjërat po shkojnë më së miri, bashkëbisedimi është i këndshëm, mbrëmja është plot emocione pozitive dhe premtuese për më tepër; pastaj dikush më afrohet dhe më pyet se çfarë pune bëj për të siguruar jetesën. Në çast e gjej veten duke folur për sfidat e Basel II. E di që mbrëmja ka marë fund. Zgjohem i mbuluar nga djersë të ftohta… Angus Grandfield-it (Menaxher i Riskut Operacional, JP Morgan Chase)
interesave të aksionerëve. Nëse njëra nga hallkat e ciklit nuk do funksionojë si duhet atëherë rezultati mund të jetë shumë larg realitetit. Një nga paradokset e rolit të menaxhimit të riskut është se efiçenca e kontrollit të riskut dhe mjedisit operues është përgjegjësia bazë e menaxhimit të biznesit. Janë të shumta diskutimet që në rast problemesh përgjegjësia është e menaxherëve të biznesit dhe jo e menaxherëve të riskut. Në raste të tilla lind natyrshëm pyetja: kush është përgjegjësia bazë e menaxherëve të riskut? Paradoksi tjetër që ja vlen të përmendet është fakti që Risku Operacional vazhdon të mbetet si risi në disiplinat e riskut, me burime të pamjaftueshme informacioni për shkallën e gjerë dhe rolin kritik që ai luan në bankë. Kërkesa e lartë për menaxhimin e Riskut Operacional është tregues i rëndësisë që ka ORM-ja 16. Për të kuptuar më mirë këtë çështje le të bëjmë pyetjen e anasjelltë: Nëse gjithë grupi i Riskut Operacional në industri do të zhdukej brenda natës, çfarë ndryshimi do bënte? Shpresojmë që përgjigjia të jetë e qartë në fund të trajtimit të këtij risku. Menaxhimi i Riskut Operacional vazhdon të shtrihet në një spektër të gjerë, nëse do shikonim strukturat dhe praktikat në një numër të madh bankash, do të identifikonim disa filozofi dhe struktura të ndryshme. Këto modele varen nga kultura dhe filozofia e bankës, natyra e biznesit dhe “oreksi” i tyre për risk por edhe nga eksperiencat (sa dhe si janë “djegur” nga ngjarjet e riskut). Fazat klasike (Basel II) të menaxhimit të Riskut Operacional tregohen në diagramën më poshtë, ku çdo fazë është e pazëvendësueshme dhe me ndikim të madh në fazat e tjera.
Burimi: Navin Shankar Patel & Godwin George, 2009, Integrated Operational Risk Management Beyond Basel II
16
Operational Risk Management Page 16
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Nga hulumtimet dhe kërkimet mbi Riskun Operacional, në materiale shumica para 10 vitesh te krijohet ndjesia e një “déjà vu -je”. Diskutimet dhe pikat kyçe duken po aq koherente dhe të përshtatshme sot sa dhe atëhere. Të krijohet përshtypja që Risku Operacional ka bërë shumë përpara por ende duket si në “fëmijërinë” e tij. Sa më shumë përpiqesh ta fiksosh, ta fusësh në korniza, aq më i pakapshëm bëhet. SITUATA AKTUALE DHE RISKU OPERACIONAL NË NIVEL GLOBAL Nga perspektiva e Riskut Operacional, si risku financiar më i gjerë dhe me ndikimin me të madh nga gjithë eksperiencat që mund të kalojë një institucion financiar, viti 2008 shënoi regjistrimet më të këqija. Risqet e kredisë, tregut dhe likuiditetit e theksuan shkallën e efektit. Këtë e dëshmon masa e dy ngjarjeve që shërbyen si konkluzionet e librave për vitin: transaksioni i paautorizuar prej $7 bilionë i Societe Generale që u zbulua në Janar ’08 dhe mashtrimi i kompanisë së Bernard Madoff prej $30 bilionë që u shfaq në Dhjetor ’08. Të dy ngjarjet e Riskut Operacional përbënin mashtrime të ndërmarra para krizës globale të kredisë por situata e tregjeve financiare e përshkallëzoi ashpërsinë e tyre.
Grafiku 1
Burimi: Penny Cagan, the Journal of Banking Financial Services & Insurance; Compliance Risk & Opportunity, Shkurt 2009 Grafiku 217
17
Bankat tregtare dhe/ose ato të investimit janë pjesë shumë të rëndësishme të grupeve (kompanive të shërbimeve financiare) si: Credit Suisse Group, Societe General Group, Citic Group, etj. Analiza është bërë në total pasi ndarja e efektit vetëm nga/dhe për bankat është i vështirë. Page 17
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar
Burimi: Penny Cagan, the Journal of Banking Financial Services & Insurance; Compliance Risk & Opportunity, Shkurt 2009 Risku Operacional në 2008-ën ishte jashtë çdo parashikimi statistikor18. Grafiku 1 dëshmon se ky nuk ishte viti i numrit më të madh të ngjarjeve për institucionet financiare por në grafikun 2 duket qarte që ishte viti më i vështire përsa i përket madhësisë së humbjeve nga Risku Operacional. Duke marë parasysh rrethanat që këto humbje përfshinë institucione financiare në gjithë globin grafiku 3 na krijon ide të qartë se sa ishte impakti i humbjeve në tregjet më të turbulluara – Europë & USA.
Burimi: Penny Cagan, the Journal of Banking Financial Services & Insurance; Compliance Risk & Opportunity, Shkurt 2009 Numri i ngjarjeve në Amerikën e Veriut në raport me totalin e ngjarjeve në nivel botëror përbën 63% ndërsa shuma e humbjeve 75%, raporte këto të frikshme. Për Europën dhe Azinë situata paraqitet ndryshe, ato kanë përqindje më të larta ngjarjesh (përkatësisht 21%; 9%) dhe përqindje më të ulët në impaktin e humbjeve (përkatësisht 17%; 5%). RISKU OPERACIONAL NË SHQIPËRI
18
Sudime të bëra nga Algorithmics’ FIRST, 2009 Page 18
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Politika Operacionale e Mbikëqyrjes (POM) të Bankës së Shqipërisë është dokument i cili përcakton kriteret e një mbikëqyrjeje të vazhdueshme të orientuar sipas riskut. Përcaktimi i profilit të riskut të bankës, si dhe vlerësimi sasior dhe cilësor i aktivitetit të saj, realizohen nëpërmjet inspektimeve në vend dhe analizave
nga
jashtë. Fokusi kryesor i
“ Disa nga sistemet informatike kanë natyrë të lartë operacionale dhe në disa raste kanë paraqitur vështirësi në dhënien e informacionit në kohë dhe me efikasitet duke mbartur kështu rreziqe operacionale.Në përgjithësi është konkluduar se ka nevoja reale për sisteme informatike të reja apo module të ndryshme për të mbështetur aktivitetet kryesore bankare.” (Përfundimi i analizës së Bankës së Shqipërisë për vitin 2009.)
tyre
janë: risku
i
kredisë, risku i tregut, risku i likuiditetit, risku operacional si edhe ai ligjor, të cilët shoqërojnë aspekte të ndryshme të aktivitetit të bankave. Profili i riskut të një banke do të vlerësohet kryesisht në bazë të sistemit CAMELS19 që përditësohet me rezultatet e monitorimit të vazhdueshëm të risqeve të aktiviteteve bankare. Përgjithësisht, cikli i mbikëqyrjes të një banke mund të ndryshojë pas një inspektimi të plotë në vend. Banka e Shqipërisë gjykon se industria bankare duhet të rishikojë strategjitë e rritjes së aktivitetit bankar, duke harmonizuar më mirë nevojat për njerëz të kualifikuar si dhe ato financiare dhe teknologjike. Identifikimi dhe menaxhimi i Riskut Operacional mbetet një përparësi. Në terma më praktik, ky proçes duhet të synojë në ndërtimin e mekanizmave të brendshëm që përvetësojnë krijimin e tepricave në drejtime të caktuara të veprimtarisë bankare dhe synojnë një diversifikim më të mirë të investimeve, si dhe mbështetjen e formave më të qëndrueshme të burimeve financiare. Të gjitha këto kërkojnë forcimin e sistemit të auditimit të brendshëm, nxitjen e strukturave për të vlerësuar dhe administruar Risqet Operacionale në përgjithësi, personel me ekspertizë bankare, si dhe vendosjen e marrëdhënieve të qëndrueshme me depozituesit dhe klientët e tjerë të shërbimeve bankare përmes rritjes transparencës. A ndjekin Bankat që operojnë në Shqipëri politika të qarta dhe aktive për menaxhimin e Riskut Operacional? Raiffeisen Bank20 Risqet operative lindin si pasojë e të gjithë operacioneve të Grupit dhe shqyrtohen nga të gjitha njësitë e biznesit. Përgjegjësia parësore për zhvillimin dhe implementimin e kontrolleve për të adresuar riskun
19
Emri i shkurtuar C.A.M.E.L.S., i referohet treguesve të gjendjes së bankës, të cilët vlerësohen gjatë inspektimit dhe konkretisht: - (Capital adequacy) mjaftueshmëria e kapitalit, - (Asset quality) cilësia e aktiveve, - (Management) administrimi, - (Earnings) të ardhurat, - (Liquidity) likuiditeti, - (Sensitivity to market risk) ndjeshmëria e bankës ndaj riskut të tregut. 20 Raiffeisen Bank Shqipëri, Shkurt 2009, Raporti Vjetor 2008, www.raiffeisenbank.al Page 19
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar operativ i caktohet Drejtimit të Lartë për çdo njësi biznesi. Kjo përgjegjësi mbështetet nga zhvillimi i standardeve të përgjithshme të Bankës për menaxhimin e riskut operativ në fushat e mëposhtme: − kërkesa për ndarjen e duhur të detyrave, duke përfshirë dhe autorizimin e pavarur të transaksioneve; − kërkesa për bashkërendimin dhe monitorimin e transaksioneve; − përputhja me kërkesat ligjore dhe rregullative; − dokumentim i kontrolleve dhe i proçedurave; − kërkesa për vlerësimin periodik të risqeve operative të analizuara dhe përshtatshmërinë e kontrolleve dhe proçedurave për të adresuar risqet e identifikuara; − kërkesa për raportimin e humbjeve operative dhe veprimit rregullues të propozuar; − zhvillimi i planeve rastësore; − trajnim dhe zhvillim profesional; − standardet etike dhe të biznesit; − zvogëlim i riskut, duke përfshirë sigurim në rastet kur është efektiv. Pajtimi me standardet e Grupit mbështetet nga një program kontrollesh periodike të ndërmarra nga Auditi i Brendshëm. Rezultatet e kontrolleve të bëra nga Auditi i Brendshëm diskutohen sëbashku me menaxhimin e njësisë së biznesit me të cilën lidhen, me përmbledhjet e dorëzuara Komitetit të Auditit dhe drejtimit të lartë të Grupit. Tirana Bank21 Në 2009, për shkak të mungesës së vazhdueshme të likuiditetit në tregun ndërkombëtar dhe tërheqjen e depozitave me të cilën sektori bankar u ballafaqua gjatë tremujorit të fundit të 2008-ës, Njësia e Menaxhimit të Riskut vazhdon të jetë e fokusuar në monitorimin periodik të pozitës së likuiditetit të Bankës, prirja janë kreditë problematike dhe parandalimi i rreziqeve të tjera të mundshme. Në përputhje me vendimet e Grupit për të miratuar praktikat më të mira të menaxhimit të Riskut, përveç monitorimit dhe kontrollit, theksohet cilësia e të dhënave dhe reduktimi i kohës së raporteve.Pika kryesore e aktivitetit në lidhje me Riskun Operacional është: Kontrolli i Riskut dhe Vetë-Vlerësimi (RCSA) Metodologji që zbatohet nga të gjitha njësitë e biznesit për të menaxhuar dhe kontrolluar çdo burim të Riskut Operacional.
21
Tirana Bank Annual Report 2009, www.tiranabank.al Page 20
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Banka Kombëtare e Greqisë22 (NBG Bank), operon në mjedis që rritet dhe ndryshon në mënyrë të vazhdueshme, për këtë arsye është e vetëdijshme për ekspozimin ndaj riskut operacional dhe nevojën për menaxhimin efektiv të tij. Banka e konsideron riskun operacional si kategori të veçantë risku i shkëputur nga risqet e tregut, të kredisë dhe ai i likuiditetit. Për këtë arsye, Banka po zhvillon një sistem aktiv dhe të qëndrueshëm për Menaxhimin e Riskut Operacional (“ORM” bazuar në Basel II), në një linjë me praktikat më të mira dhe në përputhje me kërkesat e rregullatorëve, si pjesë e Menaxhimit të Riskut të përgjithshëm të Bankës.
Ngjarjet e humbjeve nga Risku Operacional per Vitin 2009 (NBG Group)
Klientet,praktikat e prodhimit dhe biznesit
6%
9% Demtimi i Aseteve fikse
7% 5%
Nderprerje e proceseve ose mosfunksionim i sistemit Ekzekutimi i transfertave dhe Menaxhimi i proceseve
42% Mashtrime te brendshme
27%
4%
Mashtrime te jashtme
Siguria ne pune dhe praktikat e punesimit
Burimi: National Bank of Greece Annual Report 2009, www.nbg.gr Ndërkohë që në tregjet ndërkombëtare Riskut Operacional po i kushtohet shumë më tepër vëmendje se më parë, tashmë e kanë ulë në tryezën e “të mëdhenjve”, në vendin tonë gjithçka ngelet vetëm në letër. Disa prej bankave, si pjsë e grupeve ndërkombëtare, kanë filluar të respektojnë dhe ndjekin rregullat që respektojnë mëmat e tyre. Janë ngritur departamente të mirëfillta ne këto dy vitet e fundit, tashmë jemi në rrugën e duhur thjesht na duhet të kapim ritmin e tregjeve të paparashikueshëm.
22
National Bank of Greece, 2009, Operational Risk Implementation Guidelines, www.nbg.gr Politikat e menaxhimit të riskut janë të unifikuara me ato të grupit. Page 21
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Risku i Likuiditetitiii Çfarë është Risku i Likuiditetit Likuiditeti gjithmonë vjen i pari, pa të një bankë, nuk mund ti celë dyert, me të një bankë ka kohë të zgjidhë problemet e saj bazë. (Donald Howard, Chief Financial Officer, Citicorp). Sigurisht , nevoja e institucioneve financiare në përgjithësi dhe e bankave në vecanti , për likuiditet nuk ështe dicka e re . CEO I Citicorp ne vitin 1977 I cituar më lart , shpjegonte që përsa I përket
prioritetit qe
duhet të kenë komponentët ne sistemin e retingut CAMEL , duhet te bëjmë rivers të këtij termi ne LEMAC . duke vënë në radhë të parë likuiditetin , si më të rëndësishmin. Më poshtë po paraqesim disa përkufizime për likuiditetin dhe riskun e tij . Sipas Bankës së Shqipërisë “ Mungesë Likuiditeti” do të konsiderohet çdo situatë në të cilën banka: i. nuk disponon aktive likuide të mjaftueshme ose ka vështirësi për t’I realizuar ato në treg , me qëllim përmbushjen e detyrimeve kur ato maturohen dhe kërkohen nga depozituesit ose kreditorët e tjerë,ose ii. nuk ka mundësi të financojë rritjen e aktiveve të veta; Ndërsa “Rreziku i likuiditetit” është mundësia e humbjes financiare si rezultat i mungesës së likuiditetit; Një përkufizim tjeter Shkëlqim Cani - Risku I likuiditetit është shumë dimensional23 Së pari , ai është risku I mosfendesimit të fondeve me kosto normale .Ky risk buron nga perceptimi që kanë depozituesit dhe kreditorët e tjerë për emetuesin e borxhit( bankën ) dhe politikën e tij të fondesimit.Ky perceptim lind nga sjellja e bankës në tregun e fondeve si dhe nga pozicioni I tij financiar. Së dyti , risku I likuiditetit është risku që tregu I një aktivi të jetë jo shumë likuid,pra të mos ketë cash të mjaftueshëm në treg. Së treti, risku I likuiditetit është risku që dhe vetë aktivi të mos jetë likuid, domethënë që të mos ketë aftësinë për tu shitur lehtësisht, megjithëse tregu vetë është likuid. Një përkufizim tjetër lidhur me likuiditetin dhe riskun e tij jepet nga Lasse Heje Pedersen24 , 23
Shkëlqim Cani , ish guverator I Bankës së Shqipërisë Lasse Heje Pedersen , Professor i Financës tek Stern School of Business at NYU dhe Associate Editor tek Journal of Finance dhe Journal of Economic Theory. 24
Page 22
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Sipas tij : Ka dy lloje likuiditetesh: likuiditeti I tregut dhe likuiditeti I financimit Një letër me vlerë ka likuiditet të mirë tregu, nëse ajo mund të tregtohet lehtësisht, pra ka
një diferencë
të ulët cmim blerje-cmim shitjeje, lehtësisht e gjendshme . Një bankë ose një investitor ka likuiditet të mirë financimi, nëse ai ka mundë financime te mjaftueshme, si nga kapitali I tij ashtu dhe nga kreditë e hipotekuara. Me këtë përkufizim të dhënë me lart, kuptimi I riskut të likuiditetit është I qartë : Risku I likuiditetit të tregut është risku që likuiditeti I tregut të keqësohet kur nevojitet tregtimi . Risku I likuiditetit të financimit është risku që palët të mos kenë mundësi të mbyllin pozicionet e tyre dhe janë të detyruar të tërhiqen .
Ku na çon mungesa e likuditetit – ilustrim i krizës së likuiditetit
Likuiditeti përgjithësisht varion në kohë dhe tregje të ndryshme . Të gjithë ishim dëshmitarë të krizës së likuiditetit me të cilën u përball bota financiare gjatë vitit 2008 .Forma më ekstreme e likuiditetit të tregut është që të ketë vetëm kërkesë dhe të mungojë oferta për fonde, e cila ndodhi gjatë 2008 në disa tregje si ato të tregjeve për bono të konvertushme dhe disa tipe letrash me vlerë të garantuara .Gjithashtu tregu u përball dhe me mungesë likuiditeti financimi , përsa kohë bankat ishin me mungesë kapitali dhe bankat u detyruan të shkurtonin financimet në aktivitete që kërkonin kapitale të shumta , apo shkurtuan finacimet e shoqërive apo individëve . Të dyja format e likuiditetit janë të ndërlidhura dhe ndikojnë tek njëra–tjetra si një spirale , ku financimi I pakët con në më pak aktivitet tregtar. I cili nga ana e vet redukton likuiditetin e tregut , duke cuar në rritje të marzheve dhe duke forcuar menaxhimin e riskut , që në fund të fundit, keqëson financimin dhe kështu me radhë. Risku i Likuiditetit dhe cmimi i aseteve Një aset ilikuid ka një kthim të kërkuar më të lartë për të kompesuar investitorët për koston e transaksionit. Meqë likuiditeti I tregut mund të prishet kur do të duhet te shitet në të ardhmen, investitorët përballen me riskun e likuiditetit të përmendur më lart. Investitorët natyrisht do të duan të kompesohen për këtë, kështu risku I likuiditetit të tregut rrit kthimin e kërkuar.
Këndvështrim – Risku I likuiditetit dhe kriza e 2008 , spiralja e rënies së likuiditetit
Sic dihet, shkaku I krizës ishte “plasja e flluskave të sapunit: të cmimeve të ndërtesave, e shoqëruar me një ekspozim të lartë të institucioneve financiare. Kjo coi në humbje te konsiderueshme financiare e shoqëruar Page 23
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar me probleme të likuiditetit të financimit. Kjo filloi spiralen e likuiditetit .Ndërsa bilancet e bankave pësonin humbje duhej të merreshin masa. Këto masa përfshinin: Shitja e aseteve; Grumbullimi i kesh-it; Shtrëngimi i menaxhimit të riskut. Kjo krijoi stress ne tregun e financimit ndërbankar, sepse cdokush po përpiqej të minimizonte ekspozimin e vet. Problemi i likuiditetit të financimit të bankave u përhap shumë shpejt. Të tjerë investitorë bankarë , si psh , Fondet e investimeve , të cilat kanë një levë të lartë financiare , u përballën me riskun e financimit , pasi bankat po bëheshin shumë pak dashamirëse në kredidhënie . Si rrjedhojë ata rritën marzhin e cmimeve. Dhe në ekstrem situata përfundoi me falimentimin e Lehman Bank. Ky risk likuiditeti për financime , coi në ilikuidet të tregut me një variacion të gjerë të cmimeve shitje – blerje në tregje të ndryshme Ky ilikuiditet I tregut , së bashku me parashikimet për një risk më të madh të likuiditetit I frikësoi investitorët dhe cmimet ranë , vecanërisht për asetet ilikuide me marzhe të larta. Grafiku më poshtë ilustron efektin spirale të likuiditetit të shpjeguar më lart Dikush është prane riskut, apo ka pësuar humbje dhe merr pozicion mbrojtes duke reduktuar pozicionin e tij, si rrjedhim 1. Kjo con në ndryshime të cmimeve kundër tyre apo te tjerëve në te njejtin pozicion, duke cuar në humbje të mëtejshme. 2. Rrit ndryshueshmërinë e tregut, dhe redukton likuiditetin e tregut. 3. Rriten marzhet dhe forcohen masat për mbikëqyrjen e riskut të likuiditetit. Kjo e gjitha con në probleme më te thella të riskut te likuiditetit të financimit; Kjo con në pozicione të reduktuara dhe i gjithë cikli tre hapësh rifillon; E gjithë kjo vazhdon deri sa të arrihet një ekuilibër i ri.
Page 24
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar
Burimi: Garleanu and Pedersen (2007) dhe Brunnermeier and Pedersen (2008)
Ta kuptosh Riskun e Likuiditetit dhe ta drejtosh atë
Problemet më të zakonshme dhe keqkuptimet
Risku I likuiditetit ështe një nga risqet më pak të kuptuara dhe më të nënvlerësuara me të cilat pjesëmarrësit në tregun financiar përballen dhe kjo vjen për disa arsye
Risku i likuiditetit nuk ka tregues lehtësisht të përdorshëm Në kushte normale tregu , problemet e likuiditet nuk vihen re Pavarësisht rekomandimeve , menaxhimi I riskut të likuiditetit është lënë jashtë llogaritjeve të mjaftueshmërisë së kapitalit , për shkak të mungesës së kontrollit dhe te rregullave Menaxhimi I likuiditetit shpesh ngatërrohet me menaxhimin e riskut të likuiditetit Risku I tregut dhe I kredisë fokusohen tek asetet, ndërkohë që risku I likuiditetit buron sa tek asetet , po aq dhe tek detyrimet .
Risku I likuiditetit është gjithashtu I ndryshëm nga risku I tregut dhe I kredisë dhe rrjedhimisht duhet trajtuar ndryshe Page 25
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Analizat normale të risqeve të tregut dhe kredisë janë të pamjaftueshme , risku I likuiditetit mund të kuptohet vetëm nëpërmjet skenarëve Nën stres Matësit historike të likuiditetit shpesh janë të pavend , janë të domosdoshme perspektiva të reja Për riskun e likuiditetit nuk mund të përdoren lehtësisht strategji mbrojtëse , ai thjesht mund të zbutet nëpërmjet monitorimit dhe kontrollit Për menaxhimin e riskut të likuiditetit bankat krijojnë strukturë organizative për këtë qëllim
si dhe
përcaktojnë qartë kompetencat dhe ndarjen e përgjegjësive të njësive/funksioneve organizative të bankës që realizojnë monitorimin dhe administrimin e rrezikut të likuiditetit . Kjo njësi emërtohet ALCO25 . Por si mund të menaxhohet risku i likuiditetit. Cilat janë hapat që duhet të ndiqen për të realizuar një menaxhim efikas të riskut? Sipas Michael R. Guglielmo26 Për të pasur një menaxhim të mirë të riskut të likuiditetit çdo strukturë duhet tu përgjigjet pyetjeve të mëposhtme: 1. Sa likuiditet kemi në dispozicion (operacional, rezerva, dhe emergjence)? 2. Sa I aksesueshëm është ky likuiditet dhe me çfarë kostoje? 3. Sa likuiditet na nevojitet ne për veprimtarinë e përditshme në afat shkurtër dhe në afat gjatë? 4. Nëse kushtet e tregut apo situatat ekonomike ndryshojnë si do të ndryshojnë kërkesat tona për likuiditet dhe disponueshmëria e Cash-it? 5. Cfarë krizash dhe kushte ekonomike do të mund të ndikonin nevojat tona për cash dhe do të na ndërhyjnë në aksesin tonë tek rezervat apo tek burimet e emergjenës? 6. A kemi një sistem të përshtatshëm lajmërimi që na mundëson aksione të mënjëhershme me shfaqjen e një problemi? 7. Cfarë aksione do të merrnin në rast të një krize likuiditeti dhe për sa kohë do ti ndiqnim operacionet? 8. A kemi proçese të përshtatshme dhe sistemi kontrolli të tilla që të na mundësojnë qe planet e përcaktuara do të ndiqen me sukses? Nëse një njësi arrin t’u japë në kohë përgjigje këtyre pyejeve, mund të thuhet që ka ngritur një sistem të mirë për menaxhimin e riskut të likuiditetit. Risku i likuiditetit dhe mbikëqyrja Parimi nr 1 I Bazelit
27
shpjegon - “Supervizorët duhet të vlerësojnë përshtatshmërinë e strategjisë për
menaxhimin e riskut të likuiditetit si dhe pozicionin e likuiditetit të një banke dhe duhet të marrin masa të
25
ALCO asset-liability management committee – Komiteti per menaxhimin e aktiv-pasiveve
26
Michael R. Guglielmo is Managing Director at Darling Consulting Group,Neëburyport, Massachusetts
27
Komiteti I Bazelit ështe autoriteti I cili përgatit standarte për supervizionin bankar dhe rekomandime për autoritet mbikëqyrse Page 26
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar menjëhershme nëse banka ështe deficente në cdonjërën nga këto fusha , në mënyrë qe të mbrohen depozitorët dhe të limitojnë humbjet potenciale në sistemin financiar . Pra , ajo që theksohet dhe në parimin e I të Bazelit është që Supervizorët duhet të sigurohen që të gjitha instutucionet dhe bankat në vecanti , janë duke përdorur sistemet e duhura për menaxhimin e riskut të likuiditetit . Kriza e vitit 2008 në fakt nxorri në dukje që bankat dështuan në menaxhimin e riskut të likuiditetit , dhe ky dështim erdhi jo vetëm ngaqë bankat nuk kishin strategji të qarta për riskun e likuiditetit , por
I kushtonin
rëndësi vetëm riskut në përgjithësi . Shumë banka , nuk patën likuiditetin e nevojshëm që atyre u nevojitej për të përmbushur nevojat imediate . apo detyrimet afatshkurtra . Shumë nga ata I trajtonin problemet e likuiditetit si të përkohshme , dhe nuk zbatuan stress teste , të cilat të mbështeteshin në faktin që tregu po ngushtohej dhe problemet e likuiditetit mund të rëndoheshin më tej . Planet e kontigjencës nuk lidheshin sic duhet me rezultatet e stress- testeve , dhe shpesh nuk morën parasysh mbylljen eventuale të disa burimeve të financimit . Duke pasur parasysh zhvillimet më të fundit të tregut , si dhe mësimet , të cilat rezultuan nga kjo krizë , Komitet I bazelit I bëri një rishikim të asaj që e quante , manual të praktikave për menaxhimin e riskut të likuiditetit . Në këtë manual u theksuan sidomos pikat e mëposhme. Rëndësia e përcaktimit të tolerancës së riskut të likuiditetit. Nevoja për të mbajtur një nivel të kënaqshëm likuditeti , Nevoja për të shpërndarë kostot e likuiditetit, benefitet dhe risqet në të gjitha aktivitetet e rëndësishme të biznesit. Identifikimi dhe matja e të gjitha llojeve të riskut të likuiditetit, duke përfshirë dhe risqet e likuiditetit imediat. Dizenjimi dhe përdorimi I skenarëve të stresit Nevoja për plane financimi të kontigjencës të plota dhe të detajuara. Menaxhimi i riskut të likuiditetit ditor, dhe kolateralit. Rëndësi shumë e madhe iu kushtua këtu rolit që duhet të luajnë supervizorët. Masave që duhet të merren nëse vihen re problem në nje bankë ta caktuar. Theksi u vu gjithashtu bashkëpunimit që duhet të rezultojë në të tilla raste mes supervizorëve dhe stakeholderve të tjerë, të tillë si bankat qëndrore, sidomos kjo në ato vende ku roli i mbikqyrësve në dallim nga vende si Shqipëria nuk zbatohet nga banka qendore. Risku i likuiditetit në Shqipëri dhe Mbikëqyrja Sistemi bankar në Shqipëri ështe prekur dy herë nga tërheqje masive të depozitave. Kështu ishte kriza e vitit 2002 , e cila nxorri jashtë sistemit bankar rreth 8 % të totalit të depozitave dhe kriza e vitit 2008 Page 27
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar .Karakteristikë e këtyre krizave ishte se në dallim nga të tjerët mund të thuhet që Shqipëria nuk u prek nga mungesa e likuiditetit , por nga mungesa e besimit të klientëve në sistemin financiar . Shqipëria nuk e vuajti mungesën e likuiditetit pasi në dallim nga të tjerët është një ekonomi cash-I . Në vitin 2008 , madje u vu re një dalje e cashit të filialeve të bankave në Shqipëri , drejt kompanive nënë jashtë vendit . Për të shmangur këtë dalje të cash-it , Banka e Shqipërisë , nxorri dhe udhëzimin që u ndalonte bankave nxjerrjen e valutës jashtë vendit , por se sa kjo u arrit mbeti e panjohur . Shumë e rëndësishme në këto periudha ishte besimi që u arrit të përcillej tek publiku që sistemi bankar në Shqipëri ishte shumë I sigurtë . dhe pavarësisht tërheqjeve të bëra , mund të thuhet që gati të gjitha depozitat të tërhequra në vitin 2002 dhe një pjesë e konsiderueshmë e atyre të 2008 , u arrit të kthehej në sistemin bankar . Krahas pranisë së vazhdueshme në media për sqarimin e publikut, Banka e Shqipërisë vendosi një regjim të përforcuar të monitorimit të zhvillimeve, duke nisur nga marrja e një informacioni ditor kryesisht për zhvillimet në situatën e likuiditetit të sektorit bankar dhe së fundi edhe për ato të kredisë. Gjithashtu, për të ruajtur gjendjen likuide të sektorit bankar, u ndërmorën operacionet e nevojshme të tregut të hapur duke ofruar likuiditet të bollshëm për bankat tregtare, kryesisht me maturime javore por edhe me maturime mujore e tremujore. Banka e Shqipërise dhe në vecanti , Departamenti Mbikëqyrjes eshte autoriteti I vetëm në Shqipëri , I cili mbikëqyr riskun e likuiditetit dhe sesi menaxhohet ai nga bankat që kryejnë aktivitet ne vendin tonë . Udhëzimi I parë per likuiditetin e bankave , është udhëzimi nr 4 , I dt 19.01 .2000 , udhëzim , I ndryshuar me pas me udhëzimin nr 8 dt 12.02.2003. Ne 14 dhjetor të vitit 2009, Banka e Shqipërise ka nxjerrë për zbatim rregulloren nr 71, “Për administrimin e rrezikut të likuiditetit” Objekt i kësaj rregulloreje është përcaktimi i kërkesave dhe standardeve minimale për administrimin efektiv të rrezikut të likuiditetit, nga subjektet e kësaj rregulloreje. Menaxhimi I riskut të likuiditetit në Shqipëri bëhet
nga struktura të përcaktuara të cdo banke, që janë
komitetet e menaxhimit te aktiv- pasiveve ALCO. Bankat janë përgjegjëse për ngritjen e një sistemi raportimi të tillë që u mundëson te njohin me saktësi gjendjen e likuiditetit ditor dhe mujor. Çdo ditë bankat raportojnë në Bankën e Shqipërise lidhur me hyrje daljet e cash-it, si dhe bëjnë raportime mujore lidhur me disa tregues të likuiditetit. Raportet më të përdorshme në Shqipëri janë: Raporti Depozita/Aktive Totale, Raporti Kredi/Aktive Totale, Raporti Kredi/ Depozita. Banka e Shqipërisë nëse vëren probleme tek një bankë e caktuar mund të kërkojë raportime më të shpeshta dhe të marrë masa për sistemimin e gjendjes . Udhëzimi i ri i Bankës së Shqipërisë , ka konsideruar shumë të rëndësishëm për menaxhimin e risku të likuididetit , krijimin e një strategjie të qartë për menaxhimin e riskut , kryerjen e stress testeve , krijimin e planeve të kontigjencës për reagime në situata të caktuara . Stres testet duhet të bëhen jo më pak se 4 herë ne vit, dhe Banka e Shqipërise nëse e konsideron të nevojshme mund të kërkojë qe këto teste të behen dhe më shpesh. Page 28
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Risqet e normave të interesit, kurseve të këmbimit dhe tregutiv Risku i normave të interesit Normat e interesit ndryshojnë vazhdimisht. Ato janë në varësi të kushteve të tregut monetar dhe atij financiar, të cilët në vetvete, janë në varësi të të gjithë veprimtarisë ekonomike të vendit, të ndërhyrjes së autoriteteve monetare e financiare në tregje monetare e të kapitalit, si edhe të ndryshimit të kushteve në tregjet financiare e monetare ndërkombëtare. Risku i normave të interesit është një lloj i veçantë i riskut financiar. Ky lloj risku ekziston në çdo shoqëri që merr hua ose blen (emeton) instrumente interespaguese dhe për çdo investitor apo huadhënës, që investon në instrumenete interespaguese.Për një bankë ky është njё nga risqet mё tё zakonshme me tё cilat ajo duhet tё pёrballet, ёshtё pasiguria pёr lёvizjen e ardhshme tё normave tё interesit. Konkretisht njё lёvizje nё normat e interesit ndikon në tё ardhurat e aktiveve dhe të pasiveve në mёnyra tё ndryshme. Themi kёshtu pasi jo çdo lloj aktiv ndikohet njёsoj nga kjo lёvizje. E njёjta gjё mund tё thuhet edhe pёr pasivet.Janё aktivet dhe pasivet afatshkurtёra ato qё ndikohen nё masёn mё tё madhe nga ndryshimi i normave tё interesit. Deri kёtu nuk ёshtё parashtruar problemi qё mund tё shqetёsojё drejtuesit e njё banke. Po tё analizojmё themi se ndryshimi i normave tё interesit tё aktiveve sjell ndryshim tё tё ardhurave nga kёto aktive. Nga ana tjetёr ndryshimi i normave tё interesit tё pasiveve gjithashtu do tё sjellë ndryshim tё kostos pёr kёto pasive. Nё rast se këto ndryshime nё tё ardhura (aktive) dhe nё kosto (pasive) janё afёrsisht tё barabarta atёherё efekti neto nё fitimin e bankёs do tё jetё i pandjeshёm. Ndёrsa kur ky ndryshim mes tё ardhurave dhe kostove shtesё qё vijnё si pasojё e ndryshimit tё normёs sё interesit ёshtё i madh atёherё kjo gjё do tё thotё njё ndryshim i madh nё fitimin e bankёs qё herё do tё rezultojё me fitim tё madh dhe herё me fitim tё ulёt ose humbje.Vetё kjo ёshtё pasiguria nё fitime qё sjell ndryshimi i normёs sё interesit. Ndryshimi i normёs sё interesit gjithashtu e jep efektin e vet edhe tek aktivet dhe pasivet afatgjata. Nё kёtё rast nuk do tё kemi ndryshim tё tё ardhurave apo tё kostove korente (siç ndodhte pёr aktivet dhe pasivet afatshkurtёra) por do tё ketё ndryshim tё vlerave tё tregut tё aktiveve dhe pasiveve afatgjata. Dhe pёrsёri ndryshimi neto nё vlerёn e pasiveve dhe aktiveve afatgjata do të rezultojё si fitim apo humbje pёr bankёn. Nga sa thamё ndryshimi i normёs sё interesit sjell pasiguri pёr fitimet dhe vlerёn e njё banke qё nё fund tё fundit rezultonte nё pasiguri nё fitime.Vetё kjo pasiguri ёshtё risku qё vjen nga luhatja e normave tё interesit. Pra risku i normave të interesit është mundësia që ndryshimi i normave të interesit të ndikojë në të ardhurat nga interesat dhe në vlerën e aktiveve në treg të çdo investitori. Ndërsa, me ekspozim ndaj riskut, kuptohet , vetë prania e riskut. Ekspozimet mund të maten dhe të vlerësohen me menyra te ndryshme.
Page 29
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Si e menaxhon riskun e normave te interesit BKT? Një nga funksionet e bankave si transformues asetesh është dhe kthimi i tyre nga pasive përgjithesisht afatshkurtra në aktive me afatgjata.Ky transformim kohor i aseteve ndonëse përben burimin kryesor të të ardhurave të bankës ka në të njëjten kohë edhe koston e saj.Një pjesë e konsiderueshme e kësaj kostoje është dhe risku për të humbur nga ndryshimet e disfavorshme në përqindjet e interesit.Normat e interesit ne 31 Dhjetor 2009 kanë qenë si me poshtë: Tabela. 328
Si indikator të vendosjes së normave të interesit për monedhën tonë, BKT përdor REPO-t. Kuptohet depozitave u vendos norma më të ulëta se normat e REPO-ve. Ndërsa normat e kredive në përgjithësi janë në mënyrë të konsiderueshme më të larta se REPO-t. Ndërsa normat e interesave për monedhat e huaja vendosen nga tregu ndërkombetar, psh për Euro-n përdorët EUROBOR-i ndërsa për USD përdoret LIBOR-i. Tek rregullorja “Mbi risqet e tregut” të BOA përcaktohen dy modele për matjen dhe raportimin e riskut nga përqindja e interesave:ajo e “Maturimit” dhe e “Kohëzgjatjes”.Por përdorimi i tyre kufizohet vetëm në llogaritjen e riskut të tregut për portofolin e letrave me vlerë dhe jo në tërësi për ekspozimin e aktiv/pasiveve. Ndërsa BKT përdor një ndër metodat më bashkëkohore të llogaritjes së riskut të normave të interesit sic është modeli “Repricing” Modeli Repricing analizon diferencat midis atyre aseteve dhe pasiveve interesat e të cilave do te rivlerësohen apo ndryshohen brenda afateve të caktuara kohore.Kështu aktivet dhe pasivet të ndjeshme ndaj normave të interesit ndahen sipas kohëzgjatjes deri në maturim në afate kohore të ndryshme si në tabelen e mëposhtme: Tabela. 429
28
BKT_IFRS Audit report 31.12.2009 BKT_IFRS Audit report 31.12.2009
29
Page 30
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar
● Kur GAPI është negativ tregon nëse normat e interesit do të rriten gjatë vitit te analizës, banka do të paguajë më shumë si për pasivet që riçmohen, ashtu dhe për aktivet që riçmohen.Si pasojë shpenzimet për interesat do të rriten më shumë se sa të ardhurat nga interesat, kështu që marzhi i interesave neto do të ulet. N.q.s normat e interesit do të ulen do të ndodh e kundërta Psh nqs normat e interesit rriten me 1% për maturitetet 1 deri në 3 muaj, atëhere të ardhurat do të ulen me 1%ç120,150,743 = 1,201,507.43 ● Kur GAPI është pozitiv (rasti i psh.deri 1 muaj)dhe normat afatshkurtra të interesit ngrihen atëhere të ardhurat nga interesat shtohen më shumë se sa shpenzimet per interesat dhe e kundërta kur normat e interesit do të ulen. ● N.q.s GAPI do të ishte zero, ndryshimi i normave të interesit nuk do të kishte asnjë ndikim në të ardhurën neto nga interesat. Në këtë rast dhe risku është zero. Një rrugë tjetër është që banka të spekuloje.Ajo mund të rrisë të ardhurat neto nga interesat në rast se ajo është në gjëndje të parashikojë drejtimin e ndryshimit të normave të interesit.Por drejtimi i GAP-it duhet të menaxhohet në mënyrë të kujdesshme. Le të supozojmë se kemi nje GAP negativ dhe menaxherët parashikojnë se normat e interesit do të rriten.Banka në këtë rast do të synojë të rrisë depozitat mbi 1 vit,dhe të rrisë investimet afatshkurtra.Por në rast se nuk vërtetohet rritja e normave të interesit, atëherë banka do të rezultojë me marzh neto akoma më të vogël se ai i pritshmi. BKT për t’u mbrojtur ndaj ndryshimit të maturiteteve të aktiveve me pasivet, adapton normat e ndryshuara të interesave në perfundim të afateve të maturimeve të kontratave të depozitave apo kredive. Ndërsa efekti i ndryshimit të normave të interesit në investimet si obligacionet shtetërore të Vendeve të huaja, nuk ka ndikim fare në vleren e tyre kontabel.Pra nuk ndikojnë aspak në bilanc rivlerësimi apo zhvlerësimi i tyre.
Page 31
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Kurset e këmbimit ose risku i monedhës Niveli i lartë i zhvillimit ekonomik dhe i bashkëpunimit ndërmjet vendeve të ndryshme ka bërë që transaksionet me jashtë të shtohen shumë.Zgjerimi i tregtisë botërore dhe i industrisë së turizmit kanë shtuar së tepërmi pagasat ndërkombëtare.Eksportet ose importet e mallrave dhe shërbimeve sot llogariten përafërsisht mbi 600 miliardë dollarë.Tregtia ndërmjet vëndeve të ndryshme përfshin këmbimet e monedhave të tyre ose depozitave bankare në monedhat përkatëse.Kur një firmë tregtare shqiptare blen mallra në Itali, ajo e bën pagesën nëpërmjet bankës së saj ku normalisht i ka të depozituara shumat në monedhën kombëtare, në lekë.Por pagesa që merr prodhuesi italian duhet të jetë në monedhën e tij në euro.Kështu banka e firmës tregtare shqiptare dhe ajo e prodhuesit italian do të llogaritin raportin e këmbimit të monedhave për llogari të klientëve të tyre. Në çdo rast një transaksion kryhet ndërmjet rezidentëve të vendeve të ndryshme, gjë që parashikon këmbimin e monedhës së një vendi me monedhën e një vendi tjetër. Investitorët ,importuesit, turistët duhet që të këmbejnë monedhat vëndase me ato të vendeve të tjera. Këmbimi i monedhave të vendeve të ndryshme kryhet në tregjet e këmbimit valutor ku përcaktohen raportet ndërmjet tyre dhe lehtësohet ky këmbim. Në këto tregje harmonizohet kërkesa me ofertën e monedhave të ndryshme duke vendosur në këtë mënyrë raportin e këmbimit midis tyre. Nga ana e tyre bankat si pjesё tё aktivitetit normal tё tyre kanё edhe shitblerjen e monedhave, kjo ose pёr ti shёrbyer klientёve tё tyre depozitues apo kredikёrkues, ose pёr shkak tё veprimatarisё sё kёmbimit tё valutave qё bankat kryejnё. Sido qё tё jetё shkaku nёse banka do tё mbante njё pjesё tё aktiveve tё saja nё valutё, pёrveç anёve pozitive qё do tё kishte(diversifikimin) ajo do tё pёrballej me njё risk tё ri atё tё ndryshimit tё vlerёs sё valutave gjatё kohёs qё i mban. Dhe natyrisht qё ky risk ka tё bёjё me ndryshimin e disfavorshёm tё vlerёs sё monedhёs qё disponon njё bankё. Per te minimizuar riskun e kurseve te kembimit bankat marrin pjese ne tregjet e kembimeve valutore. Le te shpjegojme se cfare jane tregjet e kembimeve valutore:Tregu i kembimeve valutore ёshtё tregu nё tё cilёn shiten dhe blihen monedhat e huaja. Ai nuk ka njё vendosje fizike si bursa e aksioneve tё New York-ut nё Wall street, por ёshtё njё sistem institucionesh,procedurash qё ndiqen kur këmbehen monedhat.Transaksionet e valutave, tё monedhave tё huaja,kryhen nёpermjet njё rrjeti linjash telefonike, kompjuterike, kabllove qё lidhin subjektet nё treg. Subjektet qe marrin pjese jane: Bankat, Korporatat, Qeveria.Keto tregje janё tё pёrshtatshme pёr bankat sepse i ruajne ato nga efektet e luhatjes sё kurseve tё kёmbimit, pra shmangin njё nga rreziqet kryesore tё biznesit tё tyre.Tregjet kryesore ku operojne bankat,janё:tregjet:Spot, Future, Forwards, Option. Tregjet Spot dhe Forward Detyra kryesore e një banke në këtë rast është të plotësojë kërkesat e klientëve të saj që fondet e zotëruara prej tyre në një valutë të caktuar t’i këmbejë në një valutë tjetër të cilën ata dëshirojnë.Ky këmbim mund të marrë dy forma transaksionesh:
Page 32
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Transaksionet Spot që përfshijnë shkëmbimet e menjëherëshme të depozitave bankare me kursin e zbatueshëm të ditës (zbatimi i trasaksionit bëhet të nesërmen e rënies dakort për këmbimin).Transaksionet spot kryhen përmes bankave tregtare ose tregtarëve jobankarë të valutave.Monedhat kryesore tregtohen gjithashtu nё tregjet Forward.Tё tregtosh nё avancё do tё thotё qё premton tё blesh ose tё shesёsh valutё pas njё kohe tё caktuar, nё njё kurs tё paraspecifikuar.Paratё nuk ndёrrojnё dorё deri nё momentin e kryerjes sё transaksionit nё avancё.Kёto transaksione janё kontraktuale. Tregjet Option dhe Future Dy zhvillime tё tjera nё tregjet e valutave janё Option dhe Future.Nё transaksionet Option jepet e drejta pёr tё blerё ose shitur monedhёn me njё cmim nё njё afat tё pёrcaktuar. Dallimi mё i rёndёsishёm ndёrmjet tregut Option dhe Future ёshtё se i pari i jep pjesёmarrёsit vetёm tё drejtёn qё tё blejё ose tё shesё me cmimin nё kohёn e pёrcaktuar, ndёrsa tregu Forward e detyron atё me kontratё tё blejv ose tё shesё me cmimin e caktuar nё kohёn e caktuar. Ndёrsa tregu Future si koncept ёshtё i ngjashёm me tregun Forward nga pikpamja e detyrimeve,dallimi konsiston nё sasinё minimale tё monedhёs me tё cilёn mund tё futesh nё tregun valutor.Nё tregun Future kufiri ёshtё me i ulёt se sa nё tregun Forward. 5.2.2 Si e menaxhon riskun e kurseve te kembimit BKT? Puna pёr matjen e riskut tё kurseve tё kёmbimit nis me matjen e riskut tё bankёs nga pozicionet e hapura valutore. Llogaritjet kontabёl tё pozicionit tё hapur bёhёn njё herё nё muaj nё fillim te muajit pasardhёs dhe nё llogaritё fitim/humbje nga veprimet me valutat pёrfshihen si fitim/humbja nga shitblerja e valutave ashtu dhe rezultati nga rivlerёsimi i pozicioneve me kursin e fundmuajit. Po tё shikojmё nё pasqyrёn e tё ardhurave dhe shpenzimeve nё 31 Dhjetor 2009 shikojmё se BKT ka qenё me fitim pёrsa i pёrket rivlerёsimit nga kurset e kёmbimit tё pozicioneve long dhe short tё bilancit total,kjo kryesisht pёr shkak tё rritjes sё ndjeshme tё USD nё tregun ndёrkombёtar,e reflektuar kjo nё njё fitim neto nga rivlersimi i kursit tё kёmbimit prej 3,004,781. Nga ana tjetёr shikojmё se BKT ka rezultuar me njё fitim tё konsiderueshёm
prej $2,110,796 nga
veprimtaria e shitblerjes sё monedhave. Tabela. 530
30
BKT_IFRS Audit report 31.12.2009
Page 33
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar
Pёr nevojat e saj apo dhe nga kёndvёshtrimi i autoritetit mbikqyrёs ёshtё e rёndёsishme qё BKT tё llogarisё njё sasi kapitali pёr tё mbuluar humbjet e mundshme nga lёvizja e disfavorshme e kurseve tё kёmbimit. Konkretisht Banka e Shqipёrisё i përcakton dhe i detyron bankat e nivelit tё dytё qё tё mbajnё njё normё tё lejuar tё pozicionit tё hapur pёr njё monedhё tё vetme jo mё tё madhe se 20% tё kapitalit rregullator dhe pozicioni neto nё total pёr tё gjithё monedhat nuk duhet tё jetё mё i madh se 30% e kapitalit rregullator. Banka e Shqipёrisё si i vetmi Autoritet Mbikqyrёs i bankave tё nivelit tё dytё akoma nuk i’u ka dhёnё atyre opsioniet e pёrdorimit tё modeleve mё tё sofistikuara matematikore si metoda “Value-at-Risk”.Kёto modele janё mё tё saktё nё matjen e risqeve bankare,por ato janё tё dobishme nё kushtet e njё tregu relativisht eficient,kundrejt informacionit formal dhe pёr portofole mё vlera tё konsiderueshme dhe me instrumenta financiare tё sofistikuar,si dhe kёrkojnё investime tё konsiderueshme nё kohё dhe teknologji. Ndonёse nё disa nga udhёzimet e saj pёr bankat e nivelit tё dytё, B.SH iu lё njё fare hapёsire bankave pёr tё hartuar sisteme tё brendshme tё matjes sё riskut, praktika jonё bankare ёshtё akoma larg udhёzimeve tё Komitetit tё Bazelit pёr Mbikqyrjen Bankare.
Ndёrsa tabela e mёposhtme paraqet ekuivalentin e aseteve,pasiveve dhe Kapitalin e Vet tё shprehura nё USD nё 31 Dhjetor 2009 si dhe pozicionin neto tё aktiveve dhe pasiveve sipas monedhave pёrkatese, ku shikojmё qё Pozicioni i aktiveve dhe pasiveve tё lekut ёshtё “short”, ndёrsa i valutave tё tjera ёshtё “long”.Totali i pozicionit neto i shprehur nё kёtё raport ёshtё zero. Tabela.631
31
BKT_IFRS Audit report 31.12.2009
Page 34
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar
Risku i tregut ose çmimi i riskut Si u përmend edhe pak më lart letrat me vlerë duhet qё tё pёrballen me faktin e ndryshimit tё herё pas hershёm tё çmimit tё tregut.Shkaqet e kёtyre luhatjeve mund qё tё vijnё nga ecuria e biznesit qё ka emetuar letrёn me vlerё.Natyrisht qё nёse njё biznes ёshtё nё rritje dhe premton fitime mё tё larta pёr tё ardhmen, atёherё letrat me vlerё tё emetuara prej tij do tё pёsojnё rritje nё çmim dhe anasjelltas.Gjithashtu edhe ecuria e njё dege tё caktuar nё pёrgjithёsi ndikon nё çmimin e letrave me vlerё tё bizneseve pjesemarrёs nё atё degё.Nё kёto kushte njё bankё duhet qё tё kombinojё letrat me vlerё nё mёnyrё tё tillё qё tё arrijё sa mё shumё zvogёlimin e luhatjes sё portofolit tё letrave me vlerё qё disponon.Pra ajo duhet qё tё diversifikojё portofolin e saj me letra me vlerё qё kanё korelacion negativ (nёse ёshtё e mundur).Nga ana tjetёr nuk ёshtё vetёm ecuria e biznesit apo e degёs ku bёn pjesё,ajo qё ndikon nё çmimin e letrave me vlerё. Ashtu si çdo biznes tjetёr bankat pёrveç riskut të bisnesit, qё lidhet me shkallёn e sigurisё sё njё biznesi tё caktuar apo tё Page 35
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar njё dege tё caktuar,duhet qё tё pёrballet edhe me riskun e tregut nё pёrgjithёsi i cili prek gjithё ekonominё dhe tё cilin banka nuk mund qё t’a shmangё dhe as qё ta diversifikojё.Themi kёshtu pasi banka nёse vendos qё tё japё hua të formave tё ndryshme ajo detyrimisht do tё pёrballet me riskun e tregut. Pra nёqoftese njё bankё është duke mbajtur në llogari (per shembull bonot e thesarit.) ajo është e ekspozuar ndaj riskut tё çmimit ose tё tregut, që ka tё bёjё me paqёndrueshmёrinё e çmimit tё instrumentave.Ky risk nuk mund qё tё diversifikohet pasi tё gjitha letrat me vlerё goditen njёsoj pёr tё gjithё bizneset dhe degёt e ekonomisё.I vetmi diversifikim, nёse mund tё quhet kёshtu, mund tё bёhet nё lidhje me afatet e letrave mё vlerё pasi risku i çmimit vёrtet i prek tё gjtha letrat me vlerё por masa e ndikimit nё ndryshimin e çmimit nuk ёshtё e njёjtё pёr letra me afate tё ndyshme. Konkretisht letrave me vlerё me afate mё tё gjata u luhatet mё tepёr çmimi se sa letrave me vlerё me afate mё tё shkurtra. Dhe nё kёtё drejtim banka mund tё bёjё njё kombinim tё tillё qё të gjejё njё optimale mes afateve dhe fitimeve. Kjo sepse prirja e bankave (dhe e investitorёve nё pёrgjthёsi) ёshtё qё tё investojnё nё letra me vlerё me afate tё gjata sepse kёto ofrojnё norma fitimi mё tё larta. Pa marrё nё konsideratё mungesёn e likuiditetit, banka nёse do tё vepronte kёshtu do tё ishte e ekspozuar nё njё masё mё tё madhe ndaj riskut tё çmimit se sa nё rastin kur do tё kishte investuar edhe nё letra me vlerё afatshkurtra.Pra,nevojitet njё kombinim i afatave tё maturimit tё letrave me vlerё nё mёnyrё qё nga njёra anё tё zvogёlojnё masёn e ndikimit nga risku i çmimit dhe nga ana tjetёr pёr tё plotёsuar nevojat e saja pёr likuiditete. Pёrgjthёsisht risku i çmimit shkaktohet nga ngjarje ose fenomene të cilat nuk lidhen me aktivitetin e ndonjё biznesi apo dege tё vёcantё. Nё njё pjesё tё madhe tё rasteve janё lёvizjet e qeverise, tё Bankёs Qёndrore apo fenomene ndёrkombёtare tё cilat bёhen shkak pёr lёkundje ekonomike tё cilat pёrveç pasojave tё tjera sjellin edhe lёvizje tё çmimeve tё letrave me vlerё.Nё kёtё drejtim menaxherёt e bankёs duhet qё tё punojnё pёr tё parashikuar sa mё mire ngjarje tё cilat mund qё tё sjellin kёto pasoja të padëshiruara.
Si e menaxhon riskun e tregut BKT? Nё rregulloren e Bankёs sё Shqipёrisё tregohet se risku i tregut pёrbёhet kryesisht nga ndryshimi i cmimeve nё tregun financiar dhe ka tё bёjё me analizёn e rrezikut e pozicionit: 1.tё normёs sё interesit pёr letrat me vlerё me tё ardhura fikse 2.tё cmimit tё tregut tё letrave me vlerё me tё ardhura variabёl 3.tё tejkalimit tё kufijve pёr rreziqet e mёdha 4.tё kёmbimeve nё valutё. Me rёndёsi ёshtё tё shikojmё njё pamje mё tё hollёsishme nё lidhje me letrat me vlere ku BKT investon.BKT investon vetёm nё letra me vlerё me tё ardhura fikse si T.B held-to-maturity,T.B availablePage 36
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar for-sale ose nё Investment Securities held-to-maturity (kryesisht Obligacione Qeveritare),Investment Securities available-for-sale,ku i vetmi diversifikim qё mund tё bёhet ёshtё nё lidhje me afatet e letrave me vlerё dhe vendet ku kёto letra blihen.Ndёrsa TB mund tё tregtohen nёpёrmjet bankave tё tjera vetem nё rast se ka nevojё pёr likuiditete,nё tё kundёrt ato mbahen deri nё maturimMe rёndesi pёr t’u pёrmendur ёshtё efekti i ndryshimit tё normave tё interesit nё investimet si obligacionet shtetёrore tё shteteve tё huaja,i cili nuk ka ndikim fare nё vlerёn e tyre kontabёl.Pra nuk ndikojnё aspak nё bilanc rivlerёsimi apo zhvlerёsimi i tyre pasi ato janё letra me vlerё me normё fikse interesi. Pra sic shihet BKT diversifikon si depozitat pёrsa i pёrket afateve tё maturimit ashtu dhe investimet nё letra me vlerё nё monedhёn shqiptare e atё tё huaj. Gjithashtu pёr t’u mbrojtur nga risku i tregut Banka e Shqipёrisё ka vendosur edhe Normёn e Mjaftueshmёrisё sё Kapitalit e cila duhet tё jetё minimalisht 12%.Kjo normё matet me raportin: Kapitali Rregullator / Totali i Aktiveve me Risk tё Ponderuar.BKT kёtё normё nё fund tё vitit 2009 e ka patur 14.3%. Konkluzione Menanxhimi i riskut të kredisë gjithmonë ka qënë në kontrollin e vazhdueshëm të menaxhimit të lartë. Në situatën korrente të bizneseve Institucionet financiare kanë ndierë gjithnjë e më tepër nevojën e tij sidomos pas krizës “sub prime lending”. Në këtë stad të avancimit dhe kompleksitetit te mekanizmit të transferimit të riskut bankat duhet të ekzaminojnë bazat e menaxhimit të riskut të kredisë dhe të indentifikojnë prioritetet kryesore dhe sfidat në fushën e riskut të kredisë dhe hartimin e zgjidhjeve të problemit. Eksperienca në mbarë botën ka treguar që një cilësi e dobët e kredisë shoqëruar me praktika të dobta të menaxhimit të riskut të kredisë vazhdon të jetë një faktor dominant në dështimin e bankave dhe në krizat e sistemit bankar. Informacioni mbi profilin e riskut të kredisë së një banke dhe përputhshmërinë me proçeset e menaxhimi të tij është thelbësore në vlerësimin e mbikqyrësve dhe pjesëmarrësve të tregut në lidhje me kushtet e tyre, performancën dhe aftësinë për të mbijetuar në periudha afat gjata. Informacion është i rëndësishëm në vlerësimin e shëndetit dhe sigurisë së sistemit bankar. Risku i likuiditetit është njëri nga risqet me të cilin përballen institucionet financiare dhe mbi të gjtha bankat . Risku I likuiditetit vjen kryesisht nga mospërputhja në kohë e arkëtimeve të pritura dhe pagesave të ardhshme . Një arsye tjetër e rëndësishme që con në mungesën e likuiditetit është dhe paniku I tregjeve në rast falimentimi të njërit nga lojtarët e tij . Për shkak të faktorëve objektivë që kanë kushtëzuar në kohë mungesën e eficiencës, sektori bankar në vendin tonë ka patur nivele mjaft të larta likuiditeti. Në kushtet e rritjes së konkurrencës dhe përmirësimit të eficiencës, është objektivisht e pritshme që treguesit e likuiditetit të vijnë në rënie. Këta faktorë, Page 37
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar vështirësojnë përcaktimin e nivelit optimal të likuiditetit, në të cilin rritja e eficiencës në përdorimin e fondeve nuk cënon aftësinë e institucionit për të përballuar rreziqet e veprimtarisë.Të gjitha këto elemente, konfirmojnë nevojën që strukturat drejtuese të bankave të ndjekin praktika, që lejojnë vetë institucionin të plotësojë nevojat e pritshme për likuiditet në mënyrë të pavarur, por duke patur edhe alternativa, të cilat përmirësojnë aftësinë e tyre për të gjeneruar likuiditet në rast nevoje. Janë bankat që duhet të ndërtojë strategji efikase për të menaxhuar sa më mirë këtë risk por , Banka e Shqipërise , si institucioni mbikqyrës në vendin tonë nuk duhet të mjaftohet vetëm me nxjerrjen e udhëzimeve dhe rregulloreve për këtë qëllim , por duhet të ushtrojë një kontroll më të fortë mbi atë sesi bankat e menaxhojnë këtë risk . Paqëndrueshmërinë e tregut mund të forcojë madhësinë e ngjarjeve të riskut operacional veçanërisht ngjarjet tregtare. Rrezikshmërisë duhet të përkthehet në më shumë vëmendje kontrolleve, mbikëqyrjes, dhe mbikëqyrjen e çdo zone biznesi brenda një institucioni financiar që mund të rezultojë në mashtrim ose veprime të mëdha të paautorizuar. Kur rritet rrezikshmëria, nuk duhet të ketë tolerancë për tregtarët që shkelin kufijtë e tyre. Risku nuk mund të eleminohet, ai thjesht shndërrohet në një formë tjetër ndoshta më të fortë. Zbutja në dukje e riskut të kredisë nëpërmjet titullarizimit (securitization) rezultoi në risk më të lartë operacional dhe likuiditeti.
Risqet me te cilat perballen Bankat Bankat përballen kryesisht me dy lloje risqesh, riskun e kredisë dhe riskun e tregtimit. 1. Risqet e kredisë me të cilat përballen Bankat 1.1 Çfarë është Risku i Kredise? Risku I Kredise është shpesh, funksioni kryesor i një banke. Shkalla e aktiviteteve të një banke, kufijtë relativisht të ulët fitimit te tyre te kombinuara shpesh me nje leve të lartë financiare e bën fushën e vlerësimit të riskut dhe kontrollit të tij,një funksion jetesor për çdo banke. Kredia,sipas Fjalorit te Oxford-it është përcaktuar si 'një besim në aftësinë e një personi dhe synimin që do të paguajë në një kohë te më vonëshme parate qe I ofrohen’. Një mënyrë tjetër e përcaktimit të kredisë mund të jetë,një konsiderate,për mundesine e një personi apo kompanie qe do te paguajë detyrimet në një pikë të caktuar kohore. Për të matur këto mundesi, ne duhet të përqëndrohemi në,si të; • identifikojme Page 38
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar • analizojmë, dhe • zbusim opo lehtesojme risqet që përfshihen në çdo transaksion kreditimi. 1.1.1 Identifikimi Risku në çdo transaksion duhet të identifikohet.Indentifikimi mund të kryhet duke përdorur dy burime të ndryshme informacioni,financiar dhe jo- financiar. 1.1.2 Analiza Duke pasur te identifikuar risqet e ndryshme, atëherë ne duhet të ndërmarrim analizen tonë. Ne kemi nevojë të vlerësojme mundësinë e ndodhjes së një ngjarje e cila do ti shkaktojë një humbje huadhënësit, bankës. Në një kuptim, kemi nevojë të studjojme te kaluaren dhe të shikojmë në të ardhmen. 1.1.3 Zbutja Tani duke e ditur se me çfarë risku perballemi dhe që kemi ndërmarrë analiza per te, ne duhet të përpiqemi për ta zbutur apo per t’u mbrojtur nga këto risqe. Kjo mund të bëhet në dy mënyra: nëpërmjet strukturës së kredisë,ose duke marrë garancine e duhur dhe dokumentacionin perkates. Bazat e analizës së kredise shqyrtojnë: • natyrën e biznesit të klientit në kontekst të industrisë (risku i industrise) • mjedisin politik në të cilin kompania operon (risku i vendit) • mjedisin ekonomik në të cilin kompania operon (risku i vendit) dhe • aftësinë e kompanisë për të gjeneruar para për pagesen e kredisë (risku i kompanise)
1.2 Risku i Vendit 1.2.1 Çfarë është risku i vendit? Përgjithësisht, janë tri lloje risqe të vendit që mund të kihen ne konsiderate; Page 39
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar i) Risku Sovran (Sovereign) Kjo është kur një bankë jep një hua të drejtpërdrejte për një qeveri, apo një agjensi qeveritare kundër një garancie qeveritare, duke mbuluar riskun që qeveria në një fazë te mevoneshme nuk do të jetë ose ne gjendje ose e gatshme për të përmbushur detyrimet e veta. Kur kredia jepet për nje bankë në pronësi te një qeverie ose te një agjensie qeveritare për të financuar,le te themi një fabrikë hidro-energjie elektrike, një analist kredie duhet të shikojë në projekt për të parë nëse ajo mund të gjenerojë cashflow-n e duhur për të shlyer borxhin. Megjithatë,Risku,duke pasur garanci qeveritare,zë vend mbi: • nëse qeveria ka rezerva valute të huaj për të paguar,dhe • nëse qeveria është e gatshme të paguajë ii) Risku i Transferimit Analiza e Riskut te Transferimit është e ngjashme me riskun Sovran - në thelb i referohet aftësisë së qeverisë për të financuar borxhet e saj nga monedha e huaj e vene në dispozicion lirisht. Për shembull, një projekt mund të gjenerojë me sukses cashflow në monedhën vendase, por pa valute qeveria nuk do të jetë në gjendje të shlyeje borxhin e saj. iii) Risk i përgjithshem i Vendit Ky është risku i faktorëve te nje vendi - qofshin ato sociale, ekonomike apo politike - të gjitha ata të cilat ndikojnë në aftësinë kreditore të vendit. Duke marrë parasysh risqet,sovran dhe te transferimit,më tej, ne mund të shohim se ekzistojnë katër nivele të ndryshme nga këto risqe: • përkeqësimi i perceptuar i riskut të vendit • pagesat e vonuara • Shtyrja • Humbja(write-offs) ,shtyrja e afatit, rinegocim etj i) Perkeqësimi Një perkeqësim në aftesine kreditore te perceptuar te një vendi do të thotë se bankat e tjera do të shqyrtojnë
Page 40
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar linjat e tyre të kreditise për këtë vend, dhe në përgjithësi bërja biznes me këtë vend do të bëhet më e vështirë. Ky është një sinjal i qartë për nje paralajmërim ndaj një banke,qe të jetë e kujdesshme. ii) Pagesat e vonuara Perkeqësimi në aftesine kreditore zakonisht i paraprin pagesave te vonuara. Ndonjëherë pagesat mund të jenë te vonuara për shkak të vështirësive administrative dhe bankat iu ngarkojne penalitete interesi. Megjithatë,vazhdimi i pagesave të vonuara shpesh të çon në fazën e ardhshme,që është shtyrja. iii) Shtyrja Shtyrja e borxhit ndodh kur tregjet nuk janë të gatshëm që të huazojnë para për të plotësuar deficitin e financimit te një vendi dhe për të zëvendësuar kreditë e maturuara. Duke e bllokuar Huadhënësin në huamarrëje. Edhe pse një kredi mund të jetë planifikuar me një marzh të lartë krahesuar me objektin origjinal,kthimi për banken, në fakt mund të jetë më I vogel. Arsyeja është se objekti origjinal mund të jetë rregulluar në lidhje me një numër marrëveshjesh financiare të tregtisë. Një borxh i planifikuar rrallë sjell në çdo biznes tregtare për shkak se vendi s'ka mundesi të jetë në gjendje të financoje importet e ardhme. 1
iv) Write-offs Kur një vend riplanifikon borxhin e tij, ka gjithmonë risk te Write-offs(humbje) në bankë. Të gjitha keto risqe, përkeqësojne aftesine kreditore të vendit. Përveç riskut sovran dhe atij te transferimit bankat gjithashtu duhet të marrin në konsideratë disa risqe të përgjithshme të vendit. Këto risqe janë ndoshta më të rëndësishme për kompanite, por megjithatë ato duhet të monitorohen me kujdes; • risqet e shtetezimit • Shpronësim • trazirat(shqetesimi) social • taksat mbi industrinë qe reduktojne profitabilitetin • Imponimet e kontrollit te këmbimit • Problemet e Bilancit te pagesave Implikimet për analizën e riskut te vendit per cdo probleme janë ato që; • është e nevojshme një analizë e hollësishme e kredise dhe një sistem efektiv për paralajmërimin paraprak. Page 41
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Kjo nuk ka qenë gjithmonë e njohur për bankat kryesore, analistët e kreditise te të cilëve janë të trajnuar mirë në vlerësimet e korporatës dhe bankës, por janë të kufizuar në analizat ekonomike • është me rëndësi të bëhet dallimi midis problemeve afat-shkurtra te likuiditetit dhe problemet strukturore afat-gjata. • disa vende do të dalin nga një krizë financiare me para se të tjerët, dhe bankat që identifikojnë ekonomitë kalim më herët te krizave do të identifikojnë mundësi fitimprurëse ne të ardhmen e biznesit. 1.2.2 Pse shkaktohet Risku i Vendit? Problemet e Riskut te Vendit ndodhin kur ka ose një dobesim në vullnetin dhe aftësinë për të shlyer borxhin. Deri në 1982 vetëm një pjesë të vogël të vendeve kishin dështuar për të përmbushur detyrimet e tyre ndaj bankave. Pas vitit 1982 ka një numër të madh të vendeve debitore të përfshira në sshlyerje - kryesisht për shkak të paaftësisë për të paguar se sa për mungesë të gatishmërisë. Aftësia për të paguar është e lidhur direkt me Bilancin e Pagesave të vendit. Shumica e problemeve janë shkaktuar nga • ulja e çmimeve te mallit - mungesa e eksportit • ulja e remitancave • Importet e teperta • Pagesat e tepruara për shkak të shërbimit ndaj normave të larta të interesit • Ngadalësimi i investimeve të brendshme kapitale • Ikja e kapitalit • Amortizimi i duhur Vullneti për të mos shlyer borxhin është mjaft i rralle. Kur kjo ndodh faktorët e mëposhtëm janë pothuajse gjithmonë te pranishëm; • vështirësi ekstreme ekonomike • Qeveri te dobëta dhe/ose të korruptuara • Qeveri jashtëzakonisht radikale • Një ndryshim rrenjesor në qeveri 1.3 Risku i Industrisë Duke pasur orientimin makro ose risqet e vendit që mund të ekzistojnë në një transaksion të kredisë, një analist duhet të përqendrohet më shumë nga afër në industrine, në të cilën vepron huamarrësi. Është me rëndësi të kuptosh përzierjen e biznesit të huamarrësit dhe kjo ka ndikim në profilin e tij të riskut.Risku i biznesit bëhet gjithashtu i rëndësishme kur bëhen krahasime midis industrive për të shpjeguar Page 42
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar dallimet midis kompanive.Eshtë e arsyeshme të krahasohen kompanitë e njëjtës madhësi, (ndoshta në drejtim të të ardhurave, niveleve te fitimit apo vlerës neto), por eshte e paarsyeshme të krahasohen, të themi, një dyqan i vogël ushqimore me një zinxhir supermarketesh të madh. Këto probleme rriten kur kompanitë kanë një numër biznesesh bazë krejt të ndryshem, për shembull një konglomerat shumë-kombëtar. Faktorët që duhet të marrë parasysh një analist kur bën një analizë të riskut të industrisë të një kompanie, përfshijnë; • pjesën e tregut të lojtarëve të ndryshme në industri • elasticitetin e kërkesës për produkte të huamarrësit, fuqine e konsumatorit dhe disponueshmërisë e produkteve zëvendësuese • pikën e industrisë në ciklin e jetës se saj dhe ndikimin e saj në fitimin marxhinal • pengesat për hyrjen dhe daljen nga industria • kërkesat statutore apo proteksionizmi • ndikimin dhe përhapjen e ofruesit për industrinë.
1.4 Risku I kompanise Deri tani trajtuam disa nga faktoret qe mund te ndikojne tek kompania ne kendveshtrim makro dhe ne veprimtarine e vete industrise , por ne na nevojitet te kemi nje veshtrim me te ngushte tek vete kompania . Page 43
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Jane tre faktoret te cilet afektojne kapacitetin e kredimarresve per te paguar detyrimet ndaj bankes . Keto jane : •
Risku I biznesit
•
Risku financiar
•
Risku I performances
1.4.1 Risku i Biznesit eshte kryesisht pasiguria apo ndryshueshmeria e te ardhurave apo fitimeve te ardhshme operacionale para interesave dhe taksave (EBIT). Psh kjo mund te shkaktohet nga : •
problemet teknonogjike apo depertimi
•
produktet zevendesues te zhvilluar nga konkurentet ose kompania zhvillon nje product
•
produkti nuk mund te kenaqe kerkesat rregullatore
•
renia ekonomike ose bumi ekonomik.
te ri.
Risku i biznesit rezulton nga natyra e produktit te kompanise dhe faktoreve dhe risqeve te perfshira ne krijimin dhe shitjen e produktit. Per te kuptuar riskun e Biznesit ne per kete na duhet te kuptojme procesin me te cilin kompanite krijojne cash-in - , ose ndryshe ciklin r biznesit.
C’kuptojme me cikel biznesi?
Ky eshte aktiviteti normal operacional i kompanise ne te cilin cash-I paraja perdoret per te blere lendet e para, me pas procesi I prodhimit .Mallrat pastaj shiten normalisht duke iu bere dalje debitoreve ne kushte krediti. Keto llogari vendosen dhe biznesi mbaron perseri me cash (para), fatmiresisht me shume se ne fillim te ciklit.
Pse eshte e rendesishme te kuptosh ciklin e biznesit dhe riskun e biznesit? •
per te zhvilluar nje kuptim te risqeve qe biznesi eshte i ekspozuar ne stade te ndryshme te procesit operativ;
•
per te kuptuar procesin nga i cili biznesi konsumon (shpenzon) dhe gjeneron cash-in ne nivelin operativ; Page 44
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar •
per te fituar nje vleresim te nevojave financiare te biznesit dhe te vleresoje nese financimi eshte strukturuar ne menyre te pershtatshme per biznesin;
•
per te fituar nje vleresim te kerkesave te investimit dhe te vleresoje nese vendimet e investimit jane te mjaftueshme per biznesin;
. Hapat e ciklit jane si me poshte:
cash
Hapi V Llogarive te
Hapi I Lendet e Para te blerallog.per t’u paguar
arketueshme te mbledhura
Hapi II Puna ne progres- vlera e shtuar dhe shp.e kryera
Hapi IV Mallrat e perfunduara te shituraShp. e kryera-krijimi i llogarive te arketueshme
Hapi III Mallrat e perfunduaraShpenzimet e kryera
Page 45
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Risqet e pandare ( shoqerues) te ciklit te biznesit Risqet shoqerues ne nje kompani me nje cikel te gjate operativ jane me te medha se ato ne nje cikel te shkurter. Sa me e gjate periudha midis blerjes se lendeve te para dhe mbledhjes se cash-it nga bleresit e mallrave te perfunduar, aq me i madh mundesia qe gjerat te shkojne keq.Githashtu, nje cikel i gjate zakonisht implikon : •
me shume investime ne aktivet fikse
•
me shume financim kerkohet (borxh dhe capital)
•
me shume vlere te shtuar, keshtu risku i larte shoqerohet me terma te tille si psh puna;
•
kthim me i larte kerkohet nga aksioneret per te kompesuar riskun me te larte, keshtu nevojiten margin me te larta (norma fitimi me te larta) .
Risku i biznesit varion nga nje industri ne nje tjeter dhe midis firmave te se njejtes industri. Prodhuesit e ushqimit dhe shitesit e ushqimeve shpesh tregohen si shembuj te industrive me risk te ulet biznesi, ndersa industrite prodhuese, si celiku, konsiderohen te kene vecanerisht risk te larte biznesi . Nje tjeter menyre rruge ne te cilen risku I biznesit mund te konsiderohet eshte dhe si nje funksion I ndryshueshmerise te aseteve te kompanise . Cfare do te thote kjo ? Ne duhet te shohim te gjithe procesin e aktivitetit te kompanise . Per shembull , nje kompani qe eksporton produktet do te kete me teper risk se nje kompani e cila prodhon dhe shet produkte brenda vendit . Rrjedhimisht , nuk ka dyshim , se kompania e pare ka me teper luhatshmeri persa I perket ikonvertimit te aseteve se e dyta . Duke iu rikthyer ciklit te konvertimit te aseteve , ne mund te shikojme se risku ekziston ne cdo stad te ciklit , ne fazen e blerjes se lendes se pare , ne fazen e prodhimit , ne kerkesen e tregut per produktin , ne marketingun e produktit dhe se fundi ne fazen finale te mbledhjes se detyrimeve nga debitoret . Duke permiresuar eficensen ne cdonjeren prej tyre , do te ule keto risqe , por nga ana tjeter do te kerkoje shepenzime kapitale, per shembull ne paisje te reja me eficente per te permiresuar procesin e prodhimit. Cilat jane problemet e mundshme ne cdo faze te ciklit? ■ blerja e lendeve te para (rezervat-sasia, cilesia) ■ procesi i prodhimit (pune, investimi ne aktivet fikse) Page 46
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar ■ shitja e mallrave te prodhuara (mallrat e tregtueshme) ■ mbledhja e llogarive te arketueshme (cilesia e debitorve, efektshmeria e mbledhjes- arketimit) 1.4.2 Risku financiar Risku financiar mund e permblidhet si risku qe perfshin anen e pasivit te te bilancit te kompanise , apo ndryshe ne ate se si kompania e financon aktivitetin : nepermjet borxhit apo kapitalit te saj . Pergjithesisht sa me I larte kapitali neto I nje firme aq me e larte barriera e mbrojtjes qe ekziston per huadhenesin e kesaj firme ne rast falimentimi . Nje tjeter konsiderate perfshin jo vetem dallimin midis financimit me kapital apo financim te jashtem , por dhe balancen midis financimit afatshkurter dhe afatgjate .
1.4 Risku I performances Nese risku I biznesit eshte I lidhur me anen e aktivit te bilancit , risku financiar lidhet me anen e pasivit te bilancit , nderkohe qe risku I performances lidhet me perfitueshmerine e kompanise. Risku I performances lidhet me cilesine apo me stabilitetin e fitimit te kompanise , dhe shihet ne pasqyren e te ardhurave dhe shpenzimeve . Risku I performances perfshin mundesine qe te ardhurat e gjeneruara nga nje kompani mund te permiresohen ose te pakten te mbahen ne te njetin nivel ne te ardhmen . Qartesisht , ndersa fitimet dhe te ardhurat rriten , kompania do te duhet te kete vemendjen e saj dhe rritjes potenciale te aseteve te saj .
1.5 Si mundet te matet risku I biznesit , risku financiar dhe I performances . Nje percaktim i I ketyre tre risqeve mund te behet , duke realizuar nje analize financiare te kompanise , e cila fokusohet ne tre pikate meposhtme :
•
analiza e raporteve
•
analiza e cash-flow
•
parashikimi
• Me poshte do te paraqesim shkurtimisht keto tre fusha
Page 47
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar 1.5.1 Analiza e raporteve Analiza e raporteve eshte thjesht krahasimi I dy treguesve kundrejt njeri-tjetrit . Eshte e rendesishme te thuhet se krahasimi vetem I te dhenave ne vetvete , eshte pak e vlefshme per gjithsecilin , aq me pak per nje analist qe perpiqet te percaktoje nivelin e riskut per nje huadhenes potencial. Ne na nevojiten te pakten te dhenat e tre viteve per te percaktuar nje trend te ecurise . Ne mund te perdorim analizen e raporteve per te rezultuar ne nje sere perfundimesh lidhur me gjendjen financiare : bilancit si
nje fotografi te aktiveve dhe pasiveve te kompanise ne nje moment te caktuar ,
pasqyres se te ardhurave dhe shpenzimeve ( nje paraqitje e te ardhurave , shpenzimeve , dhe fitimit te kompanise ne nje periudhe te caktuar . dhe pasqyres se cash-flow
( nje pasqyre qe tregon keshin e
gjeneruar nga kompania ne nje periudhe te caktuar dhe sesi eshte perdorur ai ). Bilanci Jane tre pika te bilancit ne te cilat ne mund te zbatojme analizen e raporteve . •
Struktura e kapitalit – struktura e kapitalit lidhte me varesine mes detyrimeve dhe kapitalit .
Ne
tashme e kemi permendur qe kjo lidhje eshte e rendesishme per nje kompani , aq me teper per shkak te kostos se kapitalit te huamarresit dhe te perqindjes se riskut te marre persiper nga huadhenesi . •
Likuiditeti eshte aftesia e kompanise per te perballuar kerkesat per cash per te paguar detyrimet e mundshme .Vecanerisht kjo eshte lidhja midis aktiveve korente dhe pasiveve korente .
•
Eficensa – eficensa e kompanise eshte shume e lidhur me likuiditetin , Serisht I kthehemi ciklit te konvertimit te aseteve dhe sesa eficente eshte nje kompani per te
shitur inventarin e saj – kthimi i inventarit .
Konvertuar llogarite e aretueshme ne cash- kthimi I debitoreve
Paguar kreditoret – kthimi I kreditoreve
Pasqyra e te ardhurave dhe shpenzimeve - eshte I njohur fakti qe matesi per riskun e performances se nje kompanie eshte mbajtja apo permiresimi I fitimit vjetor . jane 2 raporte qe ne mund ti kalkulojme ne pasqyren e te ardhurave shpenzimeve
Page 48
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar •
Shitjet – ne ne nevojitet te saktesojme nese shitjet jane stabel apo jane rritur pra nese ka patur rritje reale ne shitje nga nje vit ne tjetrin , pra ne nevojitet te krahasojmeshitjet e nje periudhe ndaj shitjeve te vitit te pare .
•
Profitabiliteti Ka disa raporte te profitabilitetit qe mund te kalkulohen , por 2 jane me zakonshmet Perfitimi marzhinal bruto – lidhja midis te ardhurave bruto ( te ardhura minus kostos se produkteve te shitura ) dhe shitjeve Periftimi marzhinal neto – lidhja midis fitimit neto dhe shitjeve .
1.5.2 Analiza e cashflow. Shume analiste tashme e konsiderojne pasqyren e cashflow-t me te rendesishmen nga pasqyrat financiare te nje kompanie. Ajo eshte nje pasqyre qe tregon se sa cash nje kompani mund te gjeneroje ne nje vit dhe se sa cash eshte perdorur. Ajo ndertohet duke perdorur informacionet e gjeneruara nga bilanci dhe pasqyra e te ardhura – shpenzimeve . Nje pike kyce eshte nese kompania eshte duke gjeneruar fonde nga aktiviteti I saj baze operues. Pasqyra e cashflowt me pas analizon sesa fonde jane harxhuar psh ne shpenzime kapitale , pagese dividenti etj .
1.5.3
Parashikimi
Pse na nevojitet parashikimi Deri me tani , ne kemi konsideruar vetem informacionin financiar te pergatitur nga te dhenat historike , nje fotografi e gjendjes se pasivit dhe aktivit te kompanise ne nje moment te caktuar , ( bilanci ) apo pasqyra e te adhura shpenzime. Qellimi I parashikimit eshte Te parashikoje likuiditetet e kompanise dhe te percaktoje nevojen per fonde . Te parashikoje llogarite ( bilancin dhe Pasqyren e te ardhura shpenzime , per te vleresuar rezultatet e ardhshme , dhe pozicionin financiar te kompanise . Parashikimi jo vetem ndihmon ne analize , por ne te njejten kohe lejon kompanine te : Planifikoje Page 49
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Te kordinoje departmentet e kompanise ne nje master plan per te gjithe kompanine Te komunikoje politiken e kompanise Te vendose nje sistem kontrolli
Ne fakt , nese ne vendosim te japim nje hua drejt nje kompanie , ne do te na duhet te shikojme drejt te ardhmes dhe te percaktojme nese kompania do te te kete kapacitetin per te ripaguar huane . Nje menyre per ta bere kete do te jete te parashikojme tre pasqyrat financiare qe permendem me lart . Per ta bere kete, do te na duhet te tregojme parametrat dhe supozimet mbi bazen e te cilave jane bere parashikimet . per shembull nje supozim do te jete qe shitjet do te rriten me 15 % , nje tjeter mund te jete qe shpenzimet do te rriten por vetem me 8 % , dhe ne fund mund te themi qe do te kemi ne rritje ne te ardhurat me 10 % . Keto supozime do te behen nisur nga te dhenat e marra nga kompania , per shembull qe kompania ka rritur shitjet e porositura me 15 % , dhe ne menyre qe te perballoje rritjen e blerjes se materialeve , do te duhet te rrise financimet afatshkurtra nga banka .
Kthimi i huasë _ pjese nga gazeta Ballkan
Kredia e keqe për pesë muajt e parë të vitit është rritur ndjeshëm. Shkaku, përsëri kriza botërore. Banke e Shqipërisë raporton se gjatë pesë muajve të parë të këtij viti ka një shtim me deri në 10 për qind të shifrave. Bëhet fjalë për 583 dosje me objektin kredi bankare, të cilat kanë qenë të regjistruara për vitin 2008. Ndërsa për vitin 2009 kjo shifër është 937, duke përllogaritur që nga vitit 2008 janë mbartur rreth 400-500 dosje. Kreditë e pakthyera Pjesa më e madhe e kredive të pakthyera janë për individë, të cilët kanë marrë kryesisht kredi konsumatore në bankat e nivelit të dytë. Janë 930 dosjet kemi për ekzekutim për vitin 2009 dhe rreth 95 për qind e tyre kanë të bëjnë me kredinë konsumatore. Kjo do të thotë se vlerat e kredive që nuk janë kthyer bankave janë kredi nën 1 milion lekë. Risku i moskthimit Bankat përballen me vështirësi në moskthimin në kohë të kredive nga ana e klientëve, duke ndikuar në uljen e të ardhurave të përgjithshme të sistemit bankar. Pakësimi i të ardhurave mujore për individët duket se ka qenë një prej faktorëve kryesorë në shtimin e kredive të këqija Page 50
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar për këtë kategori, pasi burimi i vetëm i tyre janë pagat. Një tjetër faktor është edhe shkurtimi i vendeve të punës, një fenomen që është shtuar si shkak i efekteve të krizës. Ndërkohë që në janar të këtij viti, kreditë e humbura në portofolin bankar llogariteshin rreth 5 milionë lekë, ndërsa një muaj më vonë ato arritën rreth 6 milionë lekë. Po ashtu, rritje të lartë pësuan edhe kreditë e dyshimta, të cilat në shkurt kapën vlerën rreth 18 milionësh, ndërsa në janar ishin rreth 16 milionë. E njëjta gjë ndodhi edhe me kreditë nën standard, të cilat arritën në rreth 7.5 milionë lekë, ndërsa një muaj më parë ishin rreth 5.5 milionë lekë. Ndërhyrja e Bankës së Shqipërisë Duke qenë se fenomeni i huave të këqija, po vjen gjithnjë e në rritje në sistemin tonë bankar për shkak të rritjes me ritme shumë të shpejta të dhënies se kredive, Banka e Shqipërisë ka forcuar rregulloren për të rritur rezervën e detyrueshme. Brenda sektorit të kredisë shqetësim mbetet fenomeni i dhënies së kredisë në valutë. Banka e Shqipërisë ka lajmëruar se, për të mënjanuar rrezikun për kthimin e kredive, bankat e nivelit të dytë duhet të japin huan në valutën që klienti ka të ardhurat. Për këtë qellim, Banka e Shqipërisë ka vendosur në kuadrin rregullativ mbikëqyrës disa kërkesa të reja, të cilat do të synojnë në mënyrë më te drejtpërdrejtë zbutjen e rreziqeve që mban kredidhenia në valutë, veçanërisht në ato raste kur kredia jepet për huamarrës që nuk gjenerojnë të ardhura në valutë.
1.6 Risku i dokumentacionit dhe Garancite Pasi ne indentifikojme dhe analizojme risqet e rrjedhura nga nje transaksion, me tej duhet te pakesojme ndikimin e tyre sa me shume te jete e mundur. Kete mund ta arrijme ne dy menyra: •
Duke strukturuar efektivisht kredite dhe
•
Duke marre dokumentacionin dhe garancite e mjaftueshme.
1.6.1 Strukturimi i kredive Procesi i vendimarrjes per dhenien e kredive konsiderohet si nje process i vazhdueshem:
Kompania kerkon kredi
Firmosja e kontrates dhe disbursimi i
kredise
Page 51
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Banka rishikon kredine
Banka merr vendim per termat e kredise
Banka&klientet negociojne termat e
kredise Manyra se si do te shlyhet kredia duhet te percaktohet dhe te shprehet qarte ne kontrata dhe dokumenta. Shlyerja e kredise Menyra e pageses se kredise nuk duhet te bazohet ne fitimet e kompanise por tek cashi qe kompani ka aftesi per te gjeneruar. Cdo huamarresi i duhet strukturuar plani i shlyerjes se kredise ne perputhje me kapacitetin per te gjeneruar cash. Mund te permendim disa menyra pagese kredie: Pagesa bullet (fishek). Principali paguhet ne nje shume te vetme ne fund te afatit te maturimit nderkohe qe interesat paguhen periodikisht gjate afati te kredise. Kjo menyre pagese eshte e pershtatshme per ato aktivitete te cilat gjenerojne te ardhura ne faza kyce. Pagesa Balloon (balone). Principali qarkullon per nje periudhe te caktuar dhe pas kesaj principali shlyhet sipas nje plani amortizimi per periudhen e mbetur te kredise. Kjo menyre pagese eshte e pershtatshme per ato aktivitete te cilat kerkojne fillimisht investime te medha kapitale, por menjehere pas perfundimit te projektit pritet te gjenerohet cash rregullish. Pagesat me plan amortizimi. Kredia shlyehet mbi nje baze te strukturuar. Pjese principali dhe interesi paguhen cdo muaj. Kjo menyre pagese eshte e pershtatshme per ato aktivitete te cilat gjenerojne cash ne menyre te rregullt. Nje menyre tjeter shlyerje kredie bazohet ne cash flow e parashikuar. Kjo menyre pagese zakonisht perdoret per industrite sezonale, psh industria e transportit ajror. Dokumentacioni i kredise Pasi percaktohet menyra e shlyerjes, kredia ne vetvete duhet te mbeshtetet dhe te plotesohet me dokumentacionin ligjor. Kalimi i fondeve te kredise ne llogarine e kredimarresit do te behet ne perputhje me termat dhe kushtet e pershkruara ne kontarten e kredise te firmos nga palet: kredidhenesi dhe kredimarresi. Qellimi i kontartes se kredise eshte te dokumentoje marreveshjen e perfunduar midis dy paleve ne nje dokument ligjor. Banka merr angazhimin te provigjonoje fondet per nje periudhe kohe dhe huamarresi merr persiper: •
Te paguaje per fondet e marra nje norme interesi (cila varet nga dy faktore, nga kosto e fondeve dhe nga marxhi qe i ngarkohet si shtese kesaj norme);
•
Te shlyeje fondet ne perputhje me kontraten e kredise;
•
Angazhohet per veprime dhe pergjegjesi ndaj bankes, te cilat i japin bankes te drejten ligjore per te kerkuar kthimin e kredise.
Page 52
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Kontrata e kredise i jep oportunitet bankes per te monitoruar kredine e dhene dhe per ti paraprire veshtiresive financiare qe mund te dobesojne pozitat e biznesit duke bere ndryshime te mundshme planit te shlyerjes se kredise. 1.6.2 Garancite Garancite konsiderohen si nje rrjet sigurie ne rastet kur kompania nuk gjeneron cash te mjaftueshem per te shlyer kredine. Kredidhenesi mund te perdore garancine per zvogeluar ekspozimin e kredise se kredimarresit. Te drejtat e kredidhenesit: 1) Ne rasti kur kredia nuk eshte e siguruar •
Kredidhenesi pretendon per detyrimin e pashlyer te kredise dhe perpiqet qe te marre pronen e debitorit ne rast mos shlyerje kredie.
•
Paraqet kerkesen per mosushtrim te aktivitetit te kredimarresit duke e cuar kete biznes drejt likuidimit.
2) Nje kredidhenes i siguruar ka nje varietet opsionesh te vlefshme: •
Te marre ne posedim garancine
•
Te shese garancine
•
Te aplikoje ne gjykate per te transferuar pronesine
•
Te caktoje nje Marres ne menyre qe te marre dhe te bllokoje te ardhurat qe mund te gjeneroje garancia si psh te ardhura nga qeraja nga prona.
Ka nje shumellojshmeri te tipeve te ndryshme te garancive te vlefshme per kredi, por garanci te formes ideale do te ishin: Lehtesisht te vleresueshme Lehtesisht te shitshme, E lehte per tu marre. Pergjithesisht jane kater forma te ndryshme qe nje garanci mund te krijohet nga nje kredimarres ne favor te nje kredidhenesi. 1) E drejta per te mbajtur pronen e tjetrit derisa borxhi aktual te shlyhet plotesisht. Pronesia e asetit nuk eshte e transferueshme. Kjo forme nuk te jep fuqi shitje.
2) Pengjet, eshte nje depozite mallrash ose document titulli mbi mallra me banken si garanci per nje paradhenie. Page 53
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar 3) Ngarkese (Charge) Nje charge eshte nje garanci e ofruar normalisht nga kompanite. Ekzistojne dy tipe: Charge fiks- titull ligjor Charge i ndryshueshem. Nje charge i ndryshueshem i bashkangjitet aseteve ne te tashmen dhe te ardhmen e tyre, dhe ndryshon nga koha ne kohe. Nje shembull do te ishte kur inventari eshte i ngarkuar me detyrim. 4) Hipoteka Hipoteka eshte njesoj si nje charge fiks. Por jepet nga nje individ, partnership ose nje kompani etj. Ne mund ti shohim garancite dhe nga pikepamja e likuiditetit.
Shkalla ne rritje e likuiditetit
Linja Art/ Argjendari
Prona
prodhimi, Makineri
Inventar Debitore
Letra Investimi
Sigurim Jete
Cash
- Me natyre te -Debitoret
-
-Mund te jene
specializuar
kerkojne
Kerkohen Mund te
me natyre te
dhe shpesh
kohe per tu
Te
paqendruesheme te
- Tregje te
specializuar, psh rezultojme
mbledhur
specializuara
fabrikat
me vlera
vecanerisht ne vlere
rishitje te
nqs ata
dobta
jane ne
vleresime ndodhen jashte
rregullta
shtetit
dijeni per
dhe eshte veshtire
- Te veshtira
-Kerkon kohe
deshtimin
per tu
per tu shitur
per tu shitur
e
riatdhesuar
kreditoreve / Page 54
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar
vendodhje - Te veshtira
jashte Inventari vendit
per tu
per rishitje
vleresuar
-Historikisht
mund te
kane treguar te
jete ne
jene te
formen e:
qendrueshme,
lendes se
me vlere ne
pare,
rritje, por kohet
prodhim ne
e fundit kane
proces,
treguar nje trend
produkt i
te mundshem
perfunduar
zbrites.
.
Nga likuiditeti i garancive ne arrijme ne perfundim qe cashi eshte garancia me e preferueshme megjithese edhe kjo garanci nuk eshte plotesisht pa risk. Risku i kredise se dhene ne valute (Gazeta Korrieri) “ Mendoj se rajoni duhet te trajtoje me shume kujdes huadhenien ne monedhe te huaj. Te vendosesh nje ekuiliber me te mire midis huadhenies ne monedhe kombetare me ate ne monedhe te huaj eshte nje domosdoshmeri. Per kete qellim, duhet te mbahet me shume parasysh natyra e regjimit te kursit te kembimit, si dhe pamundesia e bankave qendrore te rajonit per te sherbyre si haudhenese te instances se fundit ne valute. Ne kete drejtim, ne duhet te mbeshtesim nje rol me te fuqishem te monedhes vendase ne kredidhenie bankare, duke e bere kredidhenenien ne valute me te kushtueshme per bankat, nese ajo nuk mbeshtetet nga kursimet me pakice ne valute. 1.7 Permbledhje Kredia eshte sherbimi me tradicional i ofruar nga bankat per klientet e tyre, eshte berthama e aktivitetit bankar. Risqet e kredise me te cilat perballet banka mund te permblidhen ne kater kategori:
Page 55
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Risku i vendit - Risku i kreditimit te kompanise ose me monedhe te huaj ose vete kompania eshte pozicionuar jashte. Risku i industries- Risku i shoqeruar me industrine ne te cilen kredimarresi eshte pozicionuar. Risku i kompanise- risqet e brendeshme te kompanise: risku i biznesit, financiar dhe risku i performances se kompanise. Risku i garancise dhe dokumentacionit te kredise – risqet e shoqeruara me dokumentacionin e transaksioneve te kredise dhe garancive te marra per te mbeshtetur kredimarresin.
2. Risku nga ekspozimi (pozicionet e hapura) Risku financiar mund te perkufizohet si ngjarje e papritur me pasoja (efekte) financiare te cilat mund te rezultojne ne fitim apo humbje. Pavaresisht faktit nese rezultati eshte pozitiv apo negativ ngjarjet e paplanifikuara duhet te paraprihen dhe te monitorohen. Zakonisht kur flasim per riskun, nenkuptojme probabilitetin e nje ndryshimi te demshem te cmimit. Kjo e ben menaxhimin e riskut shume te rendesishem per kedo qe eshte i perfshire ne tregun financiar dhe pjesmarresi duhete te jete ne gjendje te identifikoje tipet e ndryshme te riskut qe ndeshen gjate punes. Ne kete detyre do perpiqemi te trajtojme te gjithe tipet e riskut te ilustruara me shembuj konkret. 2.1.1. Risku i cmimit qe buron nga kursi kembimit dhe norma e interesit Risku i cmimit ka te beje me mundesine e ndryshimit te cmimit te instrumentit ne drejtim pozitiv apo negative krahasuar me vleren e mbajtur. Me poshte po japim dy shembuj duke mare per baze riskun e kursit te kembimit dhe ate te normave te interesit.
Risku i kursit te kembimit: Nje banke ka blere dollare Amerikan kundrejt markes Gjermane me kursin USD/DM = 1.4860 dhe i mban duke shpresuar ti shese ne momentin kur kursi te harrije nivelin USD/DM = 1.4865. Para se kursi i kembimit te harrinte nivelin e pritur FED-i beri nje njoftim te papritur i cili e levizi kursin ne USD/DM = 1.4700. Banka gjendet ne humbje krahasuar me pozicionin e saj fillestar.
Risku i normes se interest: Nje banke i ka dhene hua, per afat 90 dite, Paund nje klienti me norme 6%, por para se dealer-i te mbroje pozicionin norma e interesit shkon 6.5%. Banka ne kete rast ndesh nje humbje prej 0.5% ( 50 pike baze). Menaxheret historikisht jane shqetesuar me shume per riskun e kursit te kembimit se sa per ate te normave te interesit. Por vitet ‘ 70 me normat e paqendrueshme te interesit ndikuan qe drejtuesit ti kushtonin vemendjen e duhur riskut te normave. 2.1.2 Risku i transaksioneve, transferimit dhe ai ekonomik.
Page 56
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Risku i transaksioneve: eshte i pranishem kur nje banke apo kompani pret te mare apo te jape nje shume monetare ne te ardhmen, gje e cila do te kerkoje kryerjen e nje transaksioni te kembimit valuator. Ne rast se kurset e kembimit ndryshojne para se transaksioni te kryhet, flukset e hyra apo te dala mund te rezultojne te ndyshme nga ato te parashikuara nga kompania. Kompania do te fitoje apo humbase ne tregun e konkurrences ne rast se kurset e kembimit ndryshojne nga njeri vend ne tjetrin.Per shembull nje eksportues ne France tregton te mira ne USA dhe pagesen e merr ne $. Ne rast se franga Franceze forcohet para arketimit te pageses, kompania do ti konvertoje $ ne shume me pak Fr, ndoshta edhe me pak se kosto fillestare e mallrave. Risku i transferimit: Kemi te bejme me risk transferimi ne rast se nje banke apo kompani ka asete apo detyrime ne nje monedhe te ndryshme nga monedha e saj e kontabilizimit (p.sh. nje Banke Franceze qe ka flukse ne $, pasi ka dhene hua ne kete monedhe). Ne perpilimin e bilancit, principali i kredise do te pasqyrohet per monedhen respektive por e konvertuar ne ekuivalenten EUR. Ne rast se EUR forcohet, atehere ekuivalenti per huane do jete nje shume me e vogel duke e beret e duket sikur nje pjese e huase eshte shlyer edhe pse principali ne USD eshte i pandryshuar. Per konvertimin e aseteve ne monedhen e kontabilizimit perdoret kursi i kembimit te fund vitit ose nje kurs mesatar per vitin, te cilet mund te variojne shume nga njeri vit ne tjetrin.
Risku ekonomik: ka te beje me pozicionin kompetitiv (konkurues) te kompanise. Le te marim ne considerate nje nga industrite me te fuqishme, ate te makinave. Pozicioni konkurues i makinave Japoneze ne USA ndikohet nga kursi USD/JPY. Ne rast se ky kurs ndryshon kompania do te rezultoje ne fitim apo humbje.
* (1 bp = 0.01%. ) 2.1.3 Risku i pales se trete: (duke e konsideruar si risk kredie) eshte ekspozimi i Bankes apo kompanise ndaj humbjes ne rast se pala tjeter deshton ne permbushjen e pageses. 2.1.4 Risku i dergimit: ne rast se pagesa mbrrin por jo ne daten e pritur (per te cilen eshte rene dakort) atehere Banka perballet me riskun e dergimit (kjo mund te ndodhe p.sh per shkak ten je gabimi njerezor) 2.1.5 Matja e riskut ne zerat e bilancit dhe jashte tij Per te qene ne gjendje qe te masim riskun e nje produkti, pjese e bilancit apo jo, duhet te kuptojme mire diferencen midis ketyre koncepteve: a. Bilanci eshte permbledhja e aktiveve dhe pasiveve (detyrime & kapitali i vet) ten nje Banke ne nje date te caktuar, zakonisht dita e fundit e vitit financiar. Page 57
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar b.
Zerat e bilancit, nga vete emri jane ato produkte qe pasqyrohen ne bilanc dhe ndryshimet ne vlerat e tyre do ndikojne direkt ne totalin e bilancit. P.sh kesh-i, certifikatat e depozitave, bonot e thesarit etj.
c.
Zerat jashte bilancit ,nga ana tjeter, nuk ndikojne ne vlerat e bilancit. P.sh swap-et, opsion-et dhe leter kredite.
Kur matet risku i produkteve ne bilanc, meret 100% e vleres sepse ne rast deshtimi te pales se trete Banka apo kompania do te humbe gjithe shumen e investuar. Me zerat jashte bilancit kompania nuk e humbet principalin por vetem nje pjese te percaktuar nga diferenca midis kursit apo normes se interesit te rene dakort dhe asaj te tregut.
2.1.6 Risqe te tjera Te tjera risqe me te cilet mund te ndeshet nje pjesmarres ne tregun financiar jane si me poshte: a.
Pozicion i parregulluar, eshte ne rastin kur Banka ka dhene apo marre hua per te mbrojtur nje pozicion por date valutat nuk perkojne me njera tjetren.
b.
Pozicion i hapur (naked) , ne rast se nuk e mbrojme pozicionin e hapur.
c.
Struktura e limiteve, risku qe shoqeron fitimin dhe kapitalin e nje Banke apo kompanie varet nga shume faktore te ndryshem. Ne maje te listes eshte kontrolli i ekspozimit ndaj ketyre risqeve, kjo mund te behet me vendosjen e limiteve.
2.2 Menaxhimi i Aktiveve dhe Detyrimeve Risku i normes se interesit ndikon kostot, fitimin dhe per rrjedhoje fitueshmerine e cdo institucioni. Ky ndikim eshte i ndjeshem si te zerat afat shkurter edhe te ato afat gjata. Pavaresisht tipit te Bankes, duke qene se normat afat shkurtera jane me te luahatshme vemendja e menaxhereve eshte e perqendruar ne aktivet dhe pasivet afat shkurtra. Gjithsesi titujt afatgjate nuk duhet te lihen mbas dore, shume kompani e kane kuptuar vone se efekti i nje ndryshimi ne normat afat gjata te interesit ka ndikim serioz ne shendetin financiar te kompanise. Menaxhimi i aktiveve dhe pasiveve mund te kuptohet si funksion i kontrollit te kohezgjatjes se flukseve dhe maturitetit te aktiveve dhe pasiveve ne menyre qe te reduktohet risku i normes se interesit duke synuar maksimizimin e kthimit.
Page 58
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Biznesi Afatgjate
55% CA Aktivet korente
45%
FA Aktivet Fikse
CL Pasivet korente
Biznesi Afatshkurter
50%
90%
85% CA Aktivet korente
Fondet e Perhershme 50% 10%
FA Aktivet Fikse
CL Pasivet korente
Fondet e Perhershme
15%
a. Menaxhimi aktiv mund te pershkruhet si marja persiper e riskut te llogaritur, duke lene pozicione te hapura per te perfituar nga levizjet e tregut; b. Menaxhim aktiv/pasiv, mbrojtje e plote e pozicioneve kur tregu eshte i paparashikueshem dhe mbajtja e pozicioneve te hapura ne rast te kundert; c. Menaxhim pasiv mund te pershkruhet si mbulimi i cdo ekspozimi (vlere mbas vlere, dite mbas dite) pavaresisht mundesive te favorshme ne treg. Menaxhimi i siper permendur eshte efikas vetem ne rast se risku i mjedisit ku operon banka eshte kuptuar dhe vleresuar mire. Tabela e meposhtme tregon se si mund te ndikoje ndryshimi i normes se interesit disa nga zerat e bilancit:
“ Peme e familjes” e instrumentave te ndikuar nga risku i normes se interesit. * There is nothing more frightful than ignorance in action. (Goethe)
Page 59
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar
III. Kriza Financiare ne Sistemin Bankar I.
Hyrje
Kriza financiare globale e 2007 dhe e 2008 është një proces kompleks dhe shumë planësh. Sipas përcaktimit të Drejtorit të Rezervës Federale, Ben Bernanke, si shkaktar kryesor te kësaj krize mund të jenë teprica e përgjithshme e likuiditetit, ose një ngopje nga kursimet në tregjet financiare ndërkombëtare, gjithashtu dhe per shkak te shperndarjes se parregullt te kredive në SHBA, kjo e ndërlidhur me një praktike të papërshtatshme të manaxhimit të riskut nga institucionet financiare. Shpërndarja e kesaj krize mund të shpjegohet me faktin e ndryshimit te alokimit të kursimeve botërore të cilat e bënë gjithnjë e më pak likuide. Duke qënë se këto vendosje lëvizën përgjatë zëravë të ndryshëm të aktiveve, ata prodhuan vlera aktivesh të fryra artificialisht. Po ku e kishte zanafillën kjo krize? •
E para, çdo gjë filloi me krizën e shtëpive në SH.B.A.
•
E dyta, kriza u shpërnda në forma të tjera të aktiveve dhe ndikoi jo vetëm në kompanitë hipotekore e në banka investimesh por gjithashtu edhe në bankat ndërkombëtare.
•
E treta, kriza globale e likuiditetit, e shoqëruar kjo me një tërheqje të depozitave nga bankat e ekspozuara me negativisht ndaj krizës, si Northern Rock, Bear Stearns dhe më vonë Lehman Brothers, duke rritur kështu ankthin për një shpërndarje të epidemisë së depozitave në një shkallë botërore.
•
E katerta, kolapsi i produktevë të strukturuara të investimit si obligacionet e borxhit te kolateralizuara (CDO), ndryshuan shpërndarjen globale të likuiditeteve drejt tregut të letrave me vlerë duke shkaktuar një fryrje te çmimeve (efekti flluskë) edhe në këtë pjesë. Page 60
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar •
E pesta, kulmi u arrit në shtator të 2008 kur shumë fonde u zhvendosën në letra me vlerë pa risk, kur Lehman Brothers shpalli falimentin dhe sistemi bankar amerikan u perball me fundin e tij.
II.
Origjina e krizës financiare
Thellësia e rrënjëve të krizës aktuale mund të gjëndet te rrjedhja e kapitalit nga shumë tregje në zhvillim si pasojë e krizës financiare Aziatike dhe Ruse të 1997/1998, gjithashtu dhe shtimi i likuiditeteve nëpër shtete me një rritje të madhe të llogarive korrente. Megjithëse lidhjet e krizes shkojnë kaq larg në kohë, në punimin tonë do fokusohemi në faktoret aktual më direkt që ndikuan në krizën aktuale. Kjo krize ka lidhje me një kombinim faktorësh makroekonomik dhe mikroekonomik. Ndër faktorët makroekonomik mund të përmendim, ekspansioni monetar në SHBA, hyrjet e mëdha të kapitalit në tregun e letrave me vlerë në SHBA, bumi në tregun e shtëpive amerikane. Karakteristikat fillestare të kësaj krize ishin: mbivleresim i shpejtë i aseteve të sigurta duke ju bashkuar kësaj risitë financiare, si zhvillimi i produkteve të reja financiare si dhe kanali i mjeteve të strukturuara të investimeve: Një përqasje jo e mirë me riskun e kredidhënies dhe me modelet e vlerësimit të aktiveve. Ekspansioni monetar ndikoi në norma interesi neto më të mëdha. Kosto e financimit për bankat ishte shumë më poshtë se normat 30 vjecare te kredive. Ndërmarrja e politikave më të forta nga ana e FED bëri që marzhet e fitimit për bankat të ulen konsiderueshëm. Në mënyrë që të mbështesnin huadhënien afatgjatë, duke patur parasysh bumin në tregun e shtëpive, bankat kërkuan risi financiare. Meqënëse u përballën me kosto shume të ulta financimi gjatë periudhës së artë të teprices së likuiditeteve, institucionet financiare përfitonin norma shumë të larta fitimi mbi huatë hipotekore duke qënë se edhe luhatja e normave nga Fed ishte shume e madhe. Fig.1:
Gjetja e parasë kaq thjeshtë dhe kaq lirë i inkurajoi bankat që të ndërmerrnin praktika me riskoze të kredidhënies. Kredidhënia e shtri shumë shpejt dhe në ata kliente që konsideroheshin me risk të lartë, gjithashtu dhe taktikat e huadhenies u benë me agresive, duke ofruar ne fillim norma interësi të ulta por dhe Page 61
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar mundësi të ndryshme pagesash. Risku i mospagimit nuk ishte më një problem që kur faktorët e kredidhënies nuk kishin ndërmend të pasqyronin ose të mbanin huatë në pasqyrat financiare të tyre. Kështu që ndodhi ekspansioni i paprecend i kredive me risk shume te madh. Volume të mëdha aktivitetesh huadhenie u futën në tregun e fondeve të letrave me vlere duke krijuar te ashtuquajturat obligacione të kolateralizuara të borxhit (CDO). Këto obligacione u shitën në treg duke siguruar të ardhura të tjera për bankat dhe duke bërë të mundur vazhdimin e kredidhënies. Kjo vale e madhe e kredidhënies nuk do të kishte qënë e mundur nëse bankat nuk do te gjenin mundësinë për të transferuar riskun e mospagimit në tregun e investitorëve, të cilët blenë CDO. Këto instrumenta financiare kompleks ishin shumë atraktiv sepse ofronin norma më të larta kthimi krahasuar me instrumenta të tjerë të ngjashëm.
CDOS=totali i emetimeve në milion USD, CDODOL= emetimet në USD, emetimet në EUR.
CDOEUR =
Burimi (SIFMA)
Suksesi i shkurter i CDO-ve u bë i mundur nga ekspansioni global i kursimeve. Investitorët ndërkombëtar ishin të etur për të blerë produkte me të ardhura të medha duke qënë se bonot e thesarit amerikane ishin shumë më poshtë se këto. Kriza e kredive të keqija ka ardhur si rezultat i ndikimit të dështimeve të një numri faktorësh makro dhe mikroekonomik. Faktoret makroekonomik përfshijnë ngopjen e tregut të kursimeve, teprica e likuiditeteve të krijuara nga Fed dhe disa banka qendrore. Likuiditetet u shtuan si shkak i kredidhenies së tepruar dhe i ristrukturimit të aktiveve të bankave duke i futur disa zëra në tregun e letrave me vlerë. Normat e ulta të bonove të thesarit bënë që investitoret të kërkojnë investime me norma më të larta kthimi që ishin CDO-te. Ndërsa faktorët mikroekonomik mund të përmëndim, zgjerimin e dhënieve të kredive me risk shume të lart duke e shoqëruar këtë me thyerje të standarteve të sigurisë të vendosura, informacion asimetrik ndaj investoreve në CDO, e cila mbase fshehu riskun e mospagimit të kredive, gabimet që bënë agjensite e kuotimit në vlerësimit të këtyre instrumentave financiare.
Page 62
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar III.
Fazat e ndryshme të krizës.
Ekzistojne pesë faza të ndryshme të krizës financiare bankare të cilat mund të klasifikohen si me poshtë: 1. Shpërthimi i krizës së kredive me risk të lartë 2. Shpërndarja e krizes së kredive, së bashku me zgjerimin e humbjeve nga institucionet financiare. 3. Shpërthimi i krizës së likuiditeve kjo e theksuar ne rënien e pandalshme të Bear Stearns, duke shprëndarë efektet dhe në banka të tjera me portofole me karakteristika të ngjashme ( si Lehman Brothers) 4. Fryrja e çmimeve (Efekti flluske) të mallrave 5. Ngrirja përfundimtare e tregjeve të kredive Faza e parë ka të bëjë me shperthimin e krizës së kredive me shume risk në 17 gusht të 2007, si pasojë e falimentimit te dy fondeve të zotëruara nga Bear Stearns. Në të njëjtën kohë tre fonde investimesh europiane e patën të pamundur të vleresonin asetet e lidhura me kreditë e këqija si pasojë e një mungese likuiditeti në këto tregje. Në këtë periudhe, indeksi TED ( Treasury over Eurodollars) u rrit me 240 pikë, nivel i cili ishte hasur më parë vetëm në vitet 1987 gjatë kolapsit të tregjëve të aksioneve. Hedhja në treg, ne tetor 2007, e likuiditeve nga Fed ndikoi në uljen e ketij indeksi në rreth 100 bps. Gjithashtu përhapja u kufizua si pasojë e një ulje të vlerësimeve për humbjet nga bankat, por kjo vetëm për borxhet e këqija. Faza e dytë ndodhi në dhjetor 2007, kur u bë e qartë se kriza financiare po luhatej ne një numër të madh institucionesh financiare. Në 11 Dhjetor 2007, TED u ngrit prap në 221 bps. Përpjekja e Fed gjatë dhjetorit 2007 dhe Shkurtit 2008 nuk arriti të ndalojë përhapjen e krizës.
U pa qartë se risku i kredive po
transformohej në një risk likuiditeti. Faza e tretë, shpejtësia e rritjes së TED e bë e pa ndalshme. Humbjet në tregjet e kredive dhe risku shume i larte sollën probleme likuiditeti shume të rënda për bankat. Kjo u përqëndrua më shumë te Bear Stesrn, rënia e të cilës shkaktoi një rritje të TED në 204 bps në 19 mars 2008. Faza e katërt pati fillimet e saj në fillimin e 2008 pasi investitoret global u ballafaquan me humbje të mëdha në CDO-të, ashtu si dhe në disa institucione financiare të aksioneve. Këto menduan se ishtë më e përshtatshme të transferonin fondet në tregjet future ( të ardhshme) meqë, sipas tyre, këto ndodheshin në pozita më normale. U pa se investitoret dhe spekulatoret e tregut gjetën stimuj të fortë për të blere kontrata të ardhshme, dhe kjo çoi ne një rritje të çmimeve të këtyre kontratave. Si tregu me i përshtatshem për investim u pa tregu i hidrokarbureve, prandaj dhe çmimi per fuci i naftes u rrit nga 75 $ në fillim të tetorit 2007, në maksimumin e tij qe ishte 147 $ në 11 qershor të 2008. Rritja e riskut të tregjeve dhe thellimi i problemeve me likuiditetet në sektorin bankar botëror çuan drejt fazës së pestë të krizës. Në këtë fazë fryrja artificiale e aseteve u spostua te Bonot Amerikave. Rrënimi gradual i likuiditeteve në sektorin bankar, e shoqëruar kjo me një paralizë të tregut te letrave tregëtare, arriti Page 63
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar pikun në 29 shtator 2008. Këtë dite u kthye mbrapsht plani për shpëtim i propozuar nga Sekretari i Thesarit Henry Paulson. Bursa e DJIA ra me 778 pikë. Normat e TED arritën vlera prej 464 bps në 10 tetor 2008. Megjithë aprovimin e Kongresit për planin e shpëtimit në fillim të Tetorit, dyshimet mbi tregun e kredive dhe impakti i ngrirjes së tregut të letrave tregtare në tregun real, nuk arriti të mënjanoj një “rënie të lirë” akoma më të thellë të investitorëve. Sistemi Ekonomik po shëmbet nga pesha e borxheve, spekullimeve dhe e investimeve absurde. Shume banka të rëndesishme si Citigroup, Bear Stearns, Lehman Brothers e Merrill Lynch ndodhen në një situatë të keqe financiare (nje falimentim dhe të tjerat u shpëtuan nga shteti). Stanley O’Neal i Merrill Lynch la vendin e tij me 161mln dollarë pas krijimit te nje humbjeje prej 40mld dollarë, ndërsa mega bosi i Citigroup, Chuck Prince, largohet me 68mln dollarë, si dhe Richard Fuld, themelues i Lehman Brothers, përfitoi 22 mln dollarë edhe pse falimentimi i saj krijoi nje vrimë të zeze prej 639 mld usd (10 here me e madhe se ajo qe krijoi Enroni me falimentimin e tij). Zhvillimet aktuale të sistemeve të komunikimt bënë që kriza në Amerikë të ketë pasoja të menjëherëshme në mbarë botën. Reniet e vazhdueshme të indekseve të bursave, rritja e çmimit të naftës, mungesa e likuiditetit të sistemit bankar si dhe pragu i falimentimit të shumë nga bankave më të mëdha amerikane, dërguan një mori sinjalesh negative në tregun mbarë botëror.
IV.
Kontinenti Europian.
Integrimi Europian po shëmbet gjatë përhapjes me shpejtësi të krizës bankare. Në bankat europiane cdo depozitues është I siguruar për shumat e depozitave të tij, por me krizën aktuale nuk dihet se për sa kohë do të jetë akoma në këmbë secila bankë. Kriza u thellua kur dështoi plani i shpëtimit te Germany's Hypo Real Estate, kjo tregoi dy rrjedhime kryesore: -
Falimentimet bankare do të vazhdojnë dhe mund edhe të përshpejtohen.
-
Shtetet e Europes do ta konkurojnë njera tjetrën. Pra do të jetë cdo vënd për veten e tij.
Bankat neper Europe, ne te vertete jane te perfshira ne nje fare niveli por nuk dihet se sa borsh te keq secila banke po mban,sipasoje ato nuk kane qene te gatshme te japin kredi njera tjetres, pasi do ktheheshin ne kredi te keqija. 1.
Mbretëria e Bashkuar
Situata e tregut te pasurive të paluajtshme te UK, ndryshon nga tregu Amerikan dhe përngjan më shumë me tregun spanjoll. Njoftimi që, brënda 48 orëve indeksi kryesor FTSE100, regjistroi rënien maximale brënda një dite, që nga viti 1987 beri qe qeveria britanike deklaroi, më 8 tetor 2008, një paketë shpëtimi për bankat që arrin në rreth 500 miliardë GBP (përafërsisht 850 miliard $) si një kunderpërgjigje ndaj krizës financiare globale. Pas dy javëve te paqendrueshme te fundit të shtatorit, në javën e parë te tetorit pati renie te Page 64
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar ndjeshme te tregut te letrave me vlerë dhe u rriten shqetësimet për stabilitetin e bankave britanike. Plani që synon të riktheje besimin e tregut si dhe te të ndihmojë në stabilizimin e sistemit bankar britanik, dhe me kusht për një sërë kredish afat-shkurtëra si dhe garancive te huadhënies nderbankare, si dhe deri në 50 miliard GBP e investimeve të shtetit në vete bankat. Plani I UK perfshin si aftesine paguese, nepermjet planit te rikapitalizimit prej 50 bilion £, si dhe financimin , nepermjet garancise shteterore per huadhenien bankare dhe zgjerimit te Skemes Speciale te Bankes se Anglise per Likuiditetin. Gjithashtu ne 8 tetor 2008 ishte nje koordinim global strategjik per uljen e normes se interesit me 0.5%, i cili mbeshtetej nga shtate banka, me qellim qetesimin e krizes financiare . 2.
Spanja
Banka Qëndrore Spanjolle si dhe bankat më të mëdha vëndase, deklarojnë që kriza spanjolle është thjesht një pasojë e lehte e derivuar nga një krizë e madhe botërore 3.
Gjermania
Në vecanti jane bankat gjermane qe po lekunden me shume dhe German Industry Bank eshte shembulli kryesor, ndërsa Commerzbank që klasifikhet si banka e dyte me e madhe kredidhenese ka deklaruar ne fillimin e muajit se ka humbur rreth126 mln. Matthias Joerss Menaxher Strategjik shpjegon se një klimë e varfër investimesh këtu i lë bankat me një nevojë të dëshpëruar për të gjetur menyra të reja për të realizuar "Ngadalesimi i vendim-marrjes dhe dobësimin e kërkesave rregullatore kështu u drejtohen mënyrës së financimit me obligacione çoi në akumulimin e borxheve të prim ku disa prej tyre mund të kenë një klasifikim sigurie këqija," tha Gref, -“ Kriza bankare ruse sapo ka filluar dhe qeveria po AAA.(S&P). Ai e ka cilesuar këtë situatë si kriza më e kunderpergjigjet shume ngadale” për bankat Gjermane që në ‘31, një krize e tillë e ndihmoi
fitime, me nën me madhe Adolf
Hitlerin te vinte ne pushtet. 4.
Rusia
Ndërsa sipas Bankës Botërore themelet e forta makroekonomike afat-shkkurtera te Rusise, bejne qe ajo te jete me e pergatitur per perballimin e kesaj krize nga shume vende te tjera me ekonomi te pa forcuar, dobësitë e saj strukturore dhe varësia ndaj të çmimit të një produkti te vetem e bejne impaktin e saj më te theksuar. Menaxhimi i menjehershem fiskal si dhe rezervat financiare të konsiderueshme mund të kene mbrojtur Rusine nga pasojat më të thella të këtij shoku. Në fillim të tetorit Sergej Ignatyev, kryetari i Bankës Qendrore, njoftoi falimentimin e pashmangshem te 50 - 70 banka. Në fakt, në fund të gushtit deri ne fund të nëntorit rregullatori mbylli vetëm nëntë banka. 5.
Belgjika
Banka e dytë belge shpëtohet nga Belgjika dhe vendet fqinje nga falimentimi. Luksemburgu, Belgjika dhe Franca investuan 6.4 bn euro,9bn,5bn për të mos e lënë të fundoset bankën Dexia. Njësoj si bankat e tjera edhe kjo bankë kishte pësuar humbje të mëdha nga investimet në tregjet financiare amerikane, si dhe nga falimentimi I Lehman Brothers. Page 65
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar 6.
Bullgaria dhe vendet e tjera të Ballkanit
Asnjë nga bankat e vëndeve të Europës Lindore nuk mban nje portofol me aksionet “problematike” të SHBA-së, citoi drejtori Bankës Kombëtare Bullgare Ivan Iskrov. Përgjithësisht përdoren kritere të rrepta përsa I përket investimeve te institucioneve bankare. Në këtë rajon kriza ka një impakt indirekt duke rritur normat e interesit të kredive me një mesatare prej 1.5% 7.
Plani
antikrizë
i
Bankës
së “Në një kontekst të përgjithshëm vlerësoj Shqipërisë se imuniteti i ekonomisë tonë ka të bëjë me
Sipas Guvernatorit të Shqipërisë, Ardian kursimet e mëdha të shqiptarëve, të Fullani, aktuale me të cilat përballet ekonomia origjinën në Shqipëri; për këtë arsye, varet
në
një
masë
të
madhe
nga
ekonomik në nivel botëror. Stabiliteti mbetet një parakusht themelor për një afatgjatë. V.
materializuara në formën e depozitave dhe në vendosmërinë e Bankës së Shqipërisë për të ndaluar në mënyrë administrative penetrimin e disa produkteve, të cilat në vende të tjera kanë rezultuar fatale.”- vuri ne dukje Fullani. “Në një këndvështrim më analitik po ndalem në veprimet tona në të kaluarën, të cilat i vlerësoj si terapinë imunizuese ndaj zhvillimeve aktuale.”
problemet
shqiptare nuk e kanë zgjidhja e tyre do të përmirësimi i aktivitetit makroekonomik do të rritje të
qëndrueshme
Kontinenti Aziatik
Vetë kontinenti aziatik nuk është prekur drejt për së drejti nga kriza e kredive hipotekore si pjesa më e madhe e kontinentit Europian, po gjithsesi ajokishte nje ndikim shumë të madh ne zhvillimet e fundit. 1.
Kina
Pret nje rritje ekonomike si rrjedhojë e lojrave olimpike dhe një ndikim jo shumë të larte nga kriza, Por gjithsesi do të ndërmarre një sërë investimesh në infrastrukturë të cilat do të sjellin të ardhura dhe në këtë mënyrë do të mbrohen nga ekspozimi I krizës financiare. 2.
India
Kriza ekonomike në SHBA ka ndikuar gjithashtu në tregjet indiane. Vlera e rubles ka rënë edhe më tej. Kjo do të coje në importe me kritike (naftën e papërpunuar)duke u bërë më të shtrenjta, e cila do të shtojë vleren e inflacionit që është mbi 12%. Norma me e larte ne 13 vitet e fundit. Në fakt, shendeti financiar i sistemit bankar indian do të thotë se ky sektor "i perafrohet trazirës financiare aktuale nga një pozicon mjaft i forte dhe i qendrueshem" tha ekonomisti i Goldman Sachs, Tushar Poddar. Kriza e tanishme nuk do të ketë një ndikim të madh në shëndetin e sistemit bankar indian, kjo për shkak se vendi nuk kishte instrumente derivative huamarrje, si dhe nuk jepte kredi me hipoteka te pa kotrolluara, thanë zyrtarët indiane. 3.
Arabia
Sektori bankar ne Arabi ka zvogeluar financimin per disa projekte madhore ne fushen e ndertimit, dhe bizneset kanë filluar të vetëinvestohen. Bumi i cmimeve te naftes, si dhe politikat inflacioniste, kane cuar ne nje fryrje te huadhenies ne Lindjen e Mesme dhe Afriken Veriore, dhe nuk dihet se sa te matura kane qene ato. Nuk dihet se kur do I vije fundi ketij bumi, kjo do te thote qe Lindja e Mesme dhe Afrika Veriore do te vazhdojne te kene rolin e nje furnitori te rendesishem kapitali. Page 66
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar 4.
Japonia
Renia e exporteve dhe rritja e importeve uli suficitin tregtar. Dy banka japoneze rezultuan te ishin te kreditorët më të mëdhenjtë Lehman Brothers. Më 17/11/2008 Ministri I Ekonomisemyller,deklaroi se Japonia ka hyrë në fazën e recensionit. VI.
Kontinentet e Amerikes se Jugut dhe Veriut.
Amerika e Jugut nuk u ndikua drejtperdrejt nga kriza financiare, edhe pse aksionet e tregjeve të Brazilit, Argjentinës, Kolumbisë dhe Venezuelës u goditën. Tregjet e reja (gjithashtu dhe vendet e zhvilluara) te zones Aziatike te Paqesorit,bankat tregetare kanë pozicion mjaft të mirë për tu përballur me krizen aktuale. 1.
Brazili
Fillimisht mendohej se do te kishte imunitet nga kriza financiare globale, por ekonomia e Brazilit u tkurr me 3.5% gjatë vitit 2008, por sistemi bankar është i qëndrueshëm. 2.
Argentina
Është prekur mga ngadalësimi I ekonomisë globale. Për të luftuar efektet e krizës financiare shteti po ndërmerr në paketë stimuluese për ekonominë vendase prej 32 bilion $, qe do favorizojë SME-të dhe do të hapë vënde të reja punë. Sistemet bankare nuk kanë të njëjtën srukturë si bankat amerikane dhe për këtë përvec panikut të ndonjë falimentimi nga individët nuk ekziton gjë tjetër që kërcënon sistemin bankar. 3.
Kanadaja
Në shkurt 2009, në një deklaratë Presidenti Obama ,e cilësoi sistemin financiar kanadez si nje menaxher shumë të mirë të vetvetes, aty ku Amerika kishte dështuar. Dhe e ciësoi si një ndër sistemet bankare më të qëndrueshme në mbledhjen e G7. Së pari, Kanadaja ka një sektor bankar të fortë dhe goditja e sistemit kanadez pasoi vetëm nga tregëtia me SHBA. Së dyti, cmimet e mallrave vazhduan të rriten deri në qershor 2008, duke mbështetur ekonominë kanadeze dhe duke vonuar fillimin e recensionit. Banka e Kanadasë e uli interesin bankar në nivelin më të ulët që prej vitit 1958 si dhe deklaroi hyrjen në recension. “Sistemi bankar i mjegullt nuk ishte i mbeshtetur, rregulluar apo monitoruar në të njejtën mënyrë si edhe sistemi bankar. Me anë të kthinave, rrugetimi drejt nje sistemi bankar kaq të turbullt që filloi të zhvillohet në këto lloj vendesh, duket që do jetë i gjatë, shumë i gjatë.” Citoi Carney. VII.
Kontinenti I Afrikës
Shërbimi I Moody's Investors paralajmëroi në 7 korrik 2008, që edhe Afrika e Jugut mund të kalonte lehtësisht në një periudhë recensioniste. Problemet e elektricitetit, interesat e larta bankare, inflacioni i lartë, një kërcim I tregut të shtëpive dhe automjeteve janë indikatorë të hyrjes në këtë fazë. Dhoma e Thesarit të Afrikës së Jugut e kritikoi Moody's duke treguar që nuk eziston munësia e rënies në recension, përderisa treguesit kanë qënë në rritje dhe rënia prej 22% e shitjeve të makinave në qershor erdhi vetëm si pasojë e normave të larta të interesit. VIII. Kontinenti I Australisë
Page 67
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Që në fillimin e 2008 ekziston kriza në tregun e kredive. Per këtë po rishikohet sistemi fiscal, në mënyrë që të reduktohen fitimet nga investimet. Në korrik, National Australia Bank uli shitjet e 850 mln A$ bonove dhe bleu 100% obligacione borxhi te kolateralizuara(CDO) te vlerësuara AAA me një vlerë prej A$900 mln. Por IMF dhe Reserve Bank of Australia treguan që Australia është e mirëpozicionuar për të përballuar krizën me shumë pak probleme. Forumi Ekonomik Botëror e rradhit sistemin bankar australian në katër më të mirët e botës, rënia e AUD me 30% shikohet si një bum në tregëti dhe shërbeu si një mburojë kundrejt krizës globale. Por edhe ndodhi kështun në prill 2009 u deklarua se ekonomia australiane kishte hyrë në recension më një hyri ne recension. Nga studimi i vendeve të ndryshme të botës vërehet: -
Vendet me ekonomi në zhvillim
nuk
janë prekur drejtpërdrejt nga kriza globale, por hyrja e ekonomisë në
recension
ka
globale
ngadalësuar
ekonominë e tyre. -
Vendet me ekonomi të zhvilluar
janë
më të prekur nga kriza e pasurive
të
paluajtshme, këto vënde kanë më
qënë të
ekspozuara dhe
kanë hyrë në
recension. Një frenim i plotë i kolapsit bankar do të thotë që janë eleminuar të gjitha kundërpartitë riskoze, që sjellin këtë reaksion zinxhir. Kreditë e këqija mbeten nëpër bilance duke ulur fitimet për vite me rradhë. Shumë banka të UK nuk do të paguajnë divident për 5 vitet në vazhdim si dhe po i jepet prioritet riblerjes së aksioneve nga shteti.
Ekzistojnë akoma probleme të krizës aktuale të cilat janë të pa evitueshme. Gjatë Depresionit të Madh në 1930 bankat nuk u morën në mbrojtje nga qeveritë dhe shumë prej tyre falimentuan .
Page 68
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Por përvec fazës së parë deri tani, vërshimit të kedive të këqija, kanë qenë edhe dy faza të tjera gjatë krizës bankare. Një fazë tjetër që është pjesërisht pasojë e fazës së parë. Në mënyrë që të paguhen $ 3 trilion për të rimëkëmbur sistemin bankar global, duhet të emetohen një numër shumë i madh bonosh thesari me dollarë amerikanë, por tani tregjet e kredive midis bankave janë të ngrira dhe lëvizin shumë ngadalë.
Çmimet e
bonove do të bien Për të financuar një numër të lartë bonosh thesari, qeverive do i duhet të printojnë para, e cila do të çojë në një sjellje inflacioniste ose do të rrisë normat e interesit në një periudhë reçensioniste. Do të ketë dhe një fazë të tretë të krizës bankare nqs do të ndiqet modeli i viteve ’30 ku u vu re një tërheqje graduale e parave kesh dhe blerja e arit (sepse ekziston një ofertë më e limituar). Është e paevitueshme një formë më e lehtë hiper inflacionit ,që do të vijë si pasojë i injektimit në sistemin financiar të 3 trilion $. Por kjo do të na shpëtojë nga një shëmbje e sistemit bankar si në 1930. Por nuk mund të dimë akoma se sa shpejt kjo krizë bankare do të kalojë nga kriza e kredive në bumin e metaleve të çmuara sepse tregjet lëvizin shumë më shpejt se në ’30-tën. Pra duhet të jemi të përgatitu dhe për këtë situatë edhe pse unanimisht shtetet në të gjithë globin po marrin masa përta ngrirë thellimin e krizës dhe për të dalë nga kjo periudhë recensioniste. IX.
Sfidat me te cilat u përballën bankat
Sfidat dhe vështirsitë e ndryshme që po hasnin bankat gjatë kësaj krize financiare kanë ringjallur debatin se cili është ai model banke më elastik që di ti përballoj dhe tu mbijetoj krizave. Mesa duket modeli i bankave universale përbënë modelin më të mire, më elastik. Bankat univerale janë ato te cilat kanë një diversifikim të lartë te aseteve te tyre. Kriza aktuale ka sjellë si nevojë diversifikimin e aseteve të bankave. Kriza godet të parat bankat e investimeve pasi janë ato që operojne me investime të perqëndruara dhe që i sigurojnë fondet në tregun “me shumicë” ato nuk pranojnë fonde nga tregu “me pakicë” siç mund të jenë depozitat e individëve apo bizneseve. Një rezultat i kësaj krize është edhe ndikimi i disa amplifikatoreve të riskut. Këta amplifikatorë të riskut bëjnë qe risku i disa aseteve të jetë më i lartë në periudha krize. Ata lidhen me: a) Vështirsitë në vlerësimin e riskut nga tregu në treg. b) Vështirsitë në përcaktimin e tregut model si rezultat i destabilitetit të parametrave të një tregu model. c) Përdorimi i lartë i levës financiare d) Mospranimi i rritjes së riskut, e reflektuar kjo me rritjen e normës Libor. Ndoshta amplifikatori më serioz i krizës është leva financiare e lartë. Në përgjithësi një rënie e theksuar e çmimit të aktiveve çon në zhvlersimin e kapitalit dhe rrjedhimisht ulet norma e kthimit për huadhesit (bankat). Por jovetëm leva financiare ndikon, edhe faktorë të tjerë si likujditeti i lartë, borxhi dhe ekspozimi i lartë (të gjitha këto janë vlersuar si probleme serioze të krizes) ndikojnë fuqishëm.
Page 69
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Duke njohur rrezikun e amplifikimit të humbjeve nga një krizë financiare, sot bankat e investimeve të mbijetura nga kriza si dhe institucione të tjera të prekura nga kriza po përballen me një numër të lartë kërkesash si për të rivlersuar asetet dhe detyrimet e tyre ashtu edhe për të krijuar stategji dhe taktika të manaxhimit më të mirë të riskut. Pra mesa duket përparësi po i jepet manaxhimit të riskut. Risku që ka një investim në një bank të caktuar vlerësohet duke u bazuar në riskun qe shoqëron të gjitha aktivitete e kësaj banke.
Përdorimi i disa
metodave të vlersimit të riskut ne vend të një metode të vetme. Përgjegjësia e vlersimit të riskut ti caktohet manaxhimit të lartë. X.
Përgjigja ndaj krizës me politika manetare dhe rregullative
Nga një vëzhgim i krizës aktuale financiare dalin sygjerime të vlefshme për politikat rregullatore që duht të ndiqen. Fokusi i këtyre politikave duhet të jetë mbi një financim më të strukturuar dhë të kufizuar. Çdo financim duhet ti nënshtrohet një survejimi rigoroz në lidhje me kapitalin minimum të lejueshëm dhe me transparencën e tyre. Bëresit e politikave duhet të kenë një njohje më të mirë të risqeve ekzistuese dhe të lidhjes midis tyre. Risku nga mospagimi i kredive, risku i normave të interesit, të likujditetit, të kurseve të këmbimit etj janë të lidhura midis tyre dhe veprojnë të integruaura. Mësime të vlefshme duhet të nxjerin bërësit e politikave monetare nga kjo krizë. Politikat monetare të ndjekura në SHBA dhe Evropë kanë pasur nën fokus nxjerjen nga kriza financiare pikërisht institucionet financiare të goditura më rëndë. Në Teto 2008 qeveria Amerikane aprovoi një fond prej $700 biljon (propozuar nga Drejtori i Thesarit Henry Paulson), në Nëntor 2008 $250 biljon u përdoren për këtë qëllim. Këto fonde u vendosën në kapitalin e bankave në formën e aksioneve të preferuar dhe u blen nga thesari i SHBA-se. Pjesa tjetër do të përdorej për blerjen ose sigurimin e garancive për kredit hipotekore problematike. Metoda e parë, ajo e emetimit të kapitalit në formën e aksioneve të preferuar përbën një metod më të mirë për përmirësimin e kapitalit të tyre duke u dhënë mundësinë për gjetjen e metodave të tjera të paksimit të aktiveve problematike. Një metodë tjetër që përdori shteti Amerikan ishte edhe rritja e limitit të siguruar të depozitave deri në $ 250’000 për depozitor. Autoriteti monetar Evropian parashikon fonde edhe më të mëdhaja për përmirsimin e situatës nga kriza financiare, kryeshisht nëpërmjet garancisë së depozitave, kredi afatshkurtëra dhe me terma lehtësuese dhënë bankave. Kështu në tetor 2008 fondi i shpërblimit i akorduar për krizen ishte $1370 biljon nga eurozona dhe $680 nga Anglia. Me gjithë këto përpjekie të autoriteteve në të gjithë botën ato përbëjnë një zgjidhje të perkohsheme dhe nuk janë gjithperfshirëse. Sot më shumë se kurrë ndjehet nevoja e një reforme gjithperfshirese në sistemin survejues dhe rregullator të institucioneve financiare dhe tregjeve ne bazë globale. Page 70
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Ndërhyrjet e shtetit për të nxjerë nga kriza institucionet e prekura duhet të jënë të kujdesshme dhe mundësisht të bëhëj nëpërmjet një sistemi fiskal stimulues dhe jo nëpërmjet injektimit të Cash-it nga Banka Qëndrore. Një likujditet i tepruar do të sjellë destabilitet çimesh duke cënuar kështu edhe kredibilitetin e vet Bankës Qëndrore. Gjithashtu një ndërhyrje e tille ng Banka Qëndrore do të rriste perceptimin tek institucionet financire se çdo veprim i tyre i ardhëshm do të garantohej nga Banka Qëndrore. Para se të ndiqet një politikë monetre është e nevojshme ndertimi i një strategjie që do të shërbejë si një piknisje dhe do ta paraprije atë. Një variant i politikës monetare mund të jetë edhe ajo që synon një target fleksibël inflacioni. Një politikë e tillë mund të sjellë njëkohësisht edhe plotësimin e disa qëllimeve makroekonomike si uljen e papunsisë apo stabilitet të kurseve të këmbimit. Nisur nga rrethanat dhe zhvillimet e kësaj krize ajo qe nxiret si mësim per politik-bërësit është kordinimi i përpjekjeve dhe shkëmbimi i eksperiencave. Vetëm në këtë mënyrë poltikat mund të rezultojnë më efektive ne nivel mikro dhe makro ekonomik. XI.
Konkluzione dhe mesime qe nxjerim nga kjo krizë
Kriza globale e tregjeve financiare që fillimisht filloi si një krizë e kredive hipotekore në SHBA ka pasuar dhe është përhapur edhe në tregje të tjera, tituj dhe institucione financiare. Kriza është një fenomen me ndikim të gjërë dhe të shumëllojshëm. Ajo çka e beri krizën kaq të paparashikuar dhe me ndikim kaq të madh është pikërisht sistemi skolastik dhe jo praktik i survejimit dhe asimetria në informacionin rreth produkteve të ndryshme financiare. Mësime të ndryshme dhe të vlefshme mund të nxiren nga kjo krizë. -
Nevoja për shpjegimin e arsyjeve që cuan në krizë financiare globale. Pasi vetëm në këtë mënyre mund të parashikohen më mirë zhvillimet e mëvoshme të krizës. Pas një parashiki më të mirë është edhe më e lehtë për të gjetur rrugzgjidhjet më të përshtatshme.
-
Metodat e vlersimit të riskut të përdorura deri tani nuk kanë qënë më të mirat, më perfektet nisur nga situtata ku ndodhemi. Rrisku faktik që shoqëron produktet e ndryshme financiare rezulton të jëtë më i lartë se ai i vlersuar. Rrjedhimisht norma e kthimit nga këto produkte financiare nuk është aq e lartë sa të kompesoj edhe riskun më të madh.
-
Nevoja e përdorimit te metodave për vlersimin sa më real të risqeve të ndryshme duke marë parasysh edhe ndërveprimin e tyre.
-
Një mësim tjetër që nxjerim nga kjo krizë ka të bëje me sistemet globale të bankave. Nga kjo krizë ato që dolën më të fituarat dhe të pa prekura nga kriza ishin pikërisht bankat universale (me diversifikim të lartë si të aseteve ashtu edhe të burimeve) dhe bankat tradicionale apo “primitive”. Page 71
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Kjo perben edhe një arsye se pse kjo krizë globale nuk preku bankat në Shqipëri. Ato jane banka tradicionale dhe “primitive” për sa i përket llojshmërisë së produktevë. Ato i sigurojë pjesën më të madhe të fondeve në tregun e brëndshëm dhe i investojnë pjesën më të madhe të tyre po në tregun e brëndshëm duke qënë kështu të izoluara nga tregjet globale dhe rrjedhimisht nga kriza globale. -
Mësime të vlefshme nxiren për bërësit e politikave rregullative. Në rrethana e krizës qeveritë dhe bankat qëndrore u përqëndruan në manaxhimin e ofertës për kredi duke i kushtuar pak rëndësi kërkesës për kredi.
-
Politika makroekonomike rregullative më të matura dhe të koordinuara. Ato nuk duhet të kufizojnë lëvizjen e kapitalit midis vendeve të ndryshme por duhet ti ndryshojne drejtimi e levizjes së kapitalit duke e cuar atë drejt rritjes së investimeve dhe jo drejt rritjes fiktive të çmimit të aseteve.
XII.
Referenca
Navin Shankar Patel & Godwin George, 2009, Integrated Operational Risk Management Beyond Basel II Penny Cagan, Shkurt 2009, the Journal of Banking Financial Services & Insurance; Compliance Risk & Opportunity Banka e Shqipërisë, Analiza e Bankës së Shqipërisë për vitin 2009. Raiffeisen Bank Shqipëri, Shkurt 2009, Raporti Vjetor 2008, www.raiffeisenbank.al Tirana Bank Annual Report 2009, www.tiranabank.al National Bank of Greece, 2009, Operational Risk Implementation Guidelines, www.nbg.gr National Bank of Greece Annual Report 2009, www.nbg.gr Risk Management www.adb.org/documents/reports/consultant/.../42096-reg-tacr.pdf Acharya, V. V., and M. Richardson (eds.), 2009, restoring financial stability: how to repair a failed system, Wiley, Hoboken NJ Orfea Dhuci (2009), “Advanced Bank Management” Risk Management www.rabobank.com/ir Risk Report 2009 www.riskwhoswho.com/Resources/RoweDavid2.pdf http://www.sas.com/industry/banking/credit/ Risk Management Guidelines for Commercial Banks & DFIs www.sbp.org.pk/riskmgm.pdf Governance, Risk, Compliance www.infosys.com/FINsights/.../pdf/issue2/Credit-Risk-Management.pdf Credit Risk Management’s www.riskwhoswho.com/Resources/RoweDavid2.pdf Markus K. Brunnermeier and Lasse Heje Pedersen. “Market Liquidity and Funding Liquidity,” June 2008. Nicolae Garleanu and Lasse Heje Pedersen (2007). "Liquidity and Risk Management," The American Economic Review, P&P, vol. 97, no. 2, pp. 193-197. Paul A. Decker the Changing Character of Liquidity and Liquidity Risk Page 72
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar Management: A Regulator’s Perspective Michael R. Guglielmo - Managing Liquidity Risk DECEMBER 2007–JANUARY 2008 Lasse Heje Pedersen Liquidity risk and the current crisis15 November 2008 Banka e Shqipërisë www.bankofalbania.org PDF Interest Rate Risk Management.Associate Professor Department of Finance,The University of Melbourne PDF Managing-Market-Risk, KPMG Europian Central Bank www.ecb.int/home Referenca http://www.onc.hk/pub/oncfile/publication/corporate/0905_EN_Security_in_Personal_Property_ http://www.pfcu.scot.nhs.uk/Glossary.html http://www.intedelta.com http://technet.microsoft.com/en-us/security/bb977553.aspx Gazeta Ballkan •
Source: El Nuevo Herald, 12/15/2007
•
Source: The Independent, 12/09/2007
•
The Bank of England recently lowered its interest rates but too late: massive credit restrictions entailed by the global “credit crunch” will cancel the effects.
•
Source: International Herald Tribune, 12/11/2007
•
Source: Telegraph, 12/06/2007
•
Generally speaking, Hungary, together with Latvia as described by LEAP/E2020 in GEAB N°16, borrows without caring about the consequences, probably expecting the Eurozone to cope with the problem. Source: Rosemanblog, 10/11/2007
•
Source: Standard, 11/21/2007
•
Source: The Sofia Echo, 06/25/2007
•
Source: Bonobo Land, 11/05/2007
•
As always, these very banks claim that there is no reason to worry.
•
Source: Reuters, 10/17/2007 Page 73
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar •
Source: Hungary Economy Watch, 12/05/2007
•
"IL&P transactions 'unacceptable' - Regulator". RTÉ. 2009-02-13. http://www.rte.ie/news/2009/0213/irishlifeandpermanent.html. Retrieved on 2009-02-13.
•
"Labour surge past FF in latest poll". RTÉ. 2009-02-12. http://www.rte.ie/news/2009/0212/poll.html. Retrieved on 2009-02-13.
•
"Fianna Fáil support collapses as Labour overtakes it for first time". The Irish Times. 2009-02-13. http://www.irishtimes.com/newspaper/frontpage/2009/0213/1233867935600.html. Retrieved on 2009-02-13.
•
"Kenny wants Regulator board to resign". RTÉ. 2009-02-15. http://www.rte.ie/news/2009/0215/kennye.html. Retrieved on 2009-02-15.
•
"Neary to retire as Financial Regulator". RTÉ. 2009-01-09. http://www.rte.ie/news/2009/0109/nearyp.html. Retrieved on 2009-01-10.
•
"Greens call for stronger finance regulator". RTÉ. 2009-01-10. http://www.rte.ie/news/2009/0110/finance.html. Retrieved on 2009-01-10.
•
"Regulator may have known of loans to FitzPatrick for eight years". The Irish Times. 2009-01-24. http://www.irishtimes.com/newspaper/finance/2009/0124/1232474679328.html?via=mr. Retrieved on 2009-01-24.
•
"Dáil votes to nationalise Anglo Irish". RTÉ. 2009-01-20. http://www.rte.ie/news/2009/0120/angloirish.html. Retrieved on 2009-01-21.
•
"McAleese signs Anglo Irish Bank Bill". RTÉ. 2009-01-21. http://www.rte.ie/news/2009/0121/angloirish.html. Retrieved on 2009-01-21.
•
From Wikipedia, the free encyclopedia
•
"Stocks slide despite reassurances". BBC News. 2008-10-06. http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/7655288.stm. Retrieved on 2008-10-08.
•
Darling, Alastair (8 October 2008). "Statement by the Chancellor on financial stability" (in English). HM treasury. http://www.hm-treasury.gov.uk/statement_chx_081008.htm. Retrieved on 2008-10-09.
•
"Central banks cut interest rates". BBC News. 2008-10-08. http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/7658277.stm. Retrieved on 2008-10-08.
Page 74
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar •
"Hansard". Hansard. 2008-10-06. http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200708/cmhansrd/cm081008/debtext/810080004.htm#08100877000003. Retrieved on 2008-10-10.
•
Barker, Alex (2008-10-08). "Brown says UK leads world with rescue". Financial Times. http://www.ft.com/cms/s/0/a3fb9670-951c-11dd-aedd-000077b07658.html?nclick_check=1. Retrieved on 2008-10-08.
•
"Q&A: How will the UK bailout work?". CNN. 2008-10-08. http://edition.cnn.com/2008/BUSINESS/10/08/uk.bailout.questions/index.html. Retrieved on 200810-08.
•
Wearden, Graeme (2008-10-08). "Government to spend £50bn to part-nationalise UK's banks". The Guardian. http://www.guardian.co.uk/business/2008/oct/08/creditcrunch.banking. Retrieved on 2008-10-08.
•
Capital base of HSBC UK strengthened, 9 October 2008
•
Standard Chartered welcomes UK Government announcement 8 October 2008
•
"UK banks receive £37bn bail-out". BBC News Online. 13 October 2008. http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/7666570.stm. Retrieved on 2008-10-13.
•
South Africa Says Moody's Recession Claim `Alarmist'". Bloomberg. 2008-07-09. http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601116&sid=aSsCu.e0KNew&refer=africa. Retrieved on 2008-07-19.
•
""Subprime": lejos de A. Latina" (in spanish). BBC Mundo. August 1, 2007. http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/business/newsid_6922000/6922832.stm.
•
Poverty Declines Slightly in Latin America and the Caribbean, in Spite of Global Financial Crisis, ECLAC Notes Nº 59 (9 December 2008)
•
Australia seen sliding into recession in 2009, International Herald Tribune, January 19, 2009
•
Economists warn of ugly year ahead". Australian Broadcasting Corporation. December 31, 2008. http://www.abc.net.au/news/stories/2008/12/31/2457194.htm. Retrieved on 2009-01-04.
•
Smith, Tanalee (March 4, 2009). "Australia's economy shrank in last quarter of 2008". Associated Press. http://finance.yahoo.com/news/Australias-economy-shrank-in-apf-14536115.html.
Page 75
Risqet Bankare dhe Kriza Financiare ne Sistemin Bankar •
Nr. 2008-43 | December 18, 2008 | http://www.economicsejournal.org/economics/discussionpapers/2008-43
Page 76
i ii iii iv
