Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

BANJA LUKA

POSLOVNA INFORATIKA ŠKOLSKA 2009/2010. GODINA

TEHNOLOGIJE RAZVOJA WEB APLIKACIJA

Prof. dr Rade Tanjga

[email protected]

Banja Luka, oktobar 2009.

1

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Sadržaj:

Uvod: Tehnologije razvoja Web aplikacija

3

1. Protokoli: HTTP protokol, statičke i dinamičke Web stranice

3

2. Markerski jezici

7

2.1. SGML (Standard Generalised Markup Language)

7

2.2. HTML (Hyper Text Markup Language)

12

2.3. XML (eXtensible Markup Language)

15

2.4. XHTML (eXtensible Hyper Text Markup Language)

22

2.5. WML (Wireless Markup Language)

24

3. Jezici i tehnologije razvoja dinamičkog Web-a

26

3.1. Skript jezici

26

3.1.1. JavaScript

26

3.1.2. VBScript

27

3.1.3. Perl

28

3.1.4. Python

28

3.2. Web tehnologije

30

3.2.1. CGI (Common Gateway Interface)

30

3.2.2. ISAPI (Intrenet Server Application Programming Interface)

31

3.2.3. PHP

32

3.2.4. ASP (Active Server Pages)

33

3.2.5. Java

35

3.2.6. Java Server Pages (JSP)

38

3.2.7. .NET Framework

39

3.2.8. ASP.NET

42

4. XML Web servisi

44

4.1. Koncepti XML Web servisa

45

4.2. Standardi Web servisa

46

4.3 SOAP: Simple Object Access Protocol

47

4.4. WSDL: Web Service Description Language

48

4.5. UDDI: Universal De Description Discovery an and Integration

2

49

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Uvod: Tehnologije razvoja Web aplikacija

Tokom devedesetih godina prošlog vijeka mnogobrojne sfere ljudske djelatnosti su se veoma brzo preselile na mrežu svih mreža – Internet. Jedna od ključnih aktivnosti –   poslovanje  poslovanje postaje postaje generator generator (motiv) (motiv) razvoja razvoja tehnologija tehnologija za Internet. Internet. Rješavajući Rješavajući zahtjeve za brzinom, skalabilnošću i bezbjednošću, bez kojih je nemoguće zamisliti savremeno poslovanje, informatičke tehnologija je morala velikom brzinom nalaziti odgovore na nove izazove. Internet je prešao vremenski kratak, ali tehnološki dugačak put od vojne tehnologije, zatim novotarije sa kojom su se zabavljali u naučnim krugovima, preko .COM groznice krajem devedesetih godina, sve do današnjeg pouzdanog medija za nebrojene primjene. Zbog toga se na ovom mjestu bavimo aktuelnim tehnologijama za funkcionisanje i razvoj Web aplikacija. 1. Protokoli: HTTP protokol, statičke i dinamičke Web stranice

Osnovni stek (dio) protokola koji se koristi na Internetu jeste TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet Protocol). Kao podloga najkorištenijeg Internet servisa, World Wide Web-a, upotrebljava se HTTP protokol (HiperText Transfer Protocol), koji  je dio aplikativnog aplikativnog sloja OSI modela modela TCP/IP. TCP/IP. HTTP HTTP je zasn zasnov ovan an na konc konceeptu ptu post postav avlj ljan anja ja zaht zahtje jeva va i dobi dobija janj njaa odgo odgovo vora ra,, i obezbj obe zbjeđu eđuje je prenoše prenošenje nje informa informacija cija između između klijent klijenta, a, koji koji zahtije zahtijeva va informa informacije cije,, i servera, koji odgovara na postavljene zahtjeve. Web čitač klijenta šalje zahtjev (HTTP reques request) t) ka Web

server serveru. u. Kad dobije dobije taj zahtje zahtjev, v, Web serve serverr provje provjerav ravaa svoja svoja

spremišta datoteka da bi pronašao stranicu koja je tražena. Ako je pronađe, pakuje HTML (HyperText Markup Language) kod sadržan u stranici (koristeći TCP), adresira  pakete  pakete na čitač (pomoću (pomoću HTTP) HTTP) i vraća ih u mrežu. mrežu. Ako server ne može da pronađe pronađe traženu datoteku, generiše sopstveni HTML sa kodom greške i porukom.

3

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

HTTP zahtjev Zahtjev: Get / defaultaspx /http://www.isa.bl.teol.net /HTTP1.1 Zaglavlje: Korisnikov agent IE 6.0 Prihvaćeno: Prihvaćeno: */* Datum: 20/10/2006 Tijelo: (prazno ili POST  podaci) Web server 

Klijent HTTP odgovor  Odgovor: HTTP1 1/200 OK  Zaglavlje: Server: Server : Microsoft IIS 6.0 Datum: 20/10/2006 Tijelo: ...............

Slika 1.: Dijelovi HTTP protokola: zahtjev (request) i odgovor (response) Web je u početku svog razvoja razvoja funkcionisao funkcionisao upravo upravo na navedeni navedeni način: postojao je isključivo kao statički, tj. nisu postojale tehnologije koje bi uzele u obzir informacije koje su pristigle od korisnika i na osnovu njih generisale odgovor. Proces objavljivanja informacija statičkim Web stranama svodio se na sljedeće korake (slika 2.): 1. Autor piše HTML i pohranjuje ga na disku Web servera, 2. Klijent daje HTTP zahtjev za Web stranicu, 3. Web server locira .htm datoteku, 4. HTML tok (od .htm strane) vraća se čitaču, 5. Čitač obrađuje HTML i prikazuje stranu

4

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Web server  1

4

Autor piše HTML i  pohranjuje  pohranjuje ga na disku Web servera

HTML tok (od .htm Strane) vraća se čitaču

3 Web server locira .htm datoteku

Klijent 2

5 Čitač obrađuje HTML i prikazuje stranu

Klijent daje HTTP zahtjev za Web stranu

Slika 2.: Serviranje statičkih Web strana Mogućnosti statičkog Web-a nisu bile naročito velike: HTML strane jesu nosilac informacija, ali onih koje se ne mijenjaju zavisno od konteksta: te informacije su uvijek  iste. Očigledno je bilo neophodno da se dođe do određenog stepena programabilnosti na Web-u, tj. da se razviju tehnologije koje će omogućiti veći stepen interaktivnosti od statičkog Web-a. Dinamičke Web strane se zasnivaju na principu da se HTML kod ne stvara sve dok  korisnik ne poželi da vidi Web stranu.To dinamičko stvaranje strana omogućuje da one  budu prilagođene prilagođene korisnikovim korisnikovim zahtjevima, zahtjevima, da zavise od prethodnih prethodnih akcija korisnika, korisnika, od vremena i mjesta kad je pristupio lokaciji, od njegovog identiteta i specifičnih  potreba,  potreba, Pojava dinamičkog dinamičkog Web-a dovela je i do mogućnost mogućnostii da se Internet Internet iskoristi iskoristi kao medij za elektronsko poslovanje, uz uvažavanje svih njegovih specifičnosti. Proces objavljivanja informacija dinamičkim Web stranama ima sljedeće korake (slika 3.): 1. Autor piše instrukcije (program, klasu, skript..., zavisno od tehnologije), 2. Klijent daje HTTP zahtjev za Web stranu, 3. Web server locira datoteku sa instrukcijama,

5

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

4. Web server obrađuje (izvršava) instrukcije da bi stvorio HTML (interpretira skript, instancira klasu, učitava program...), 5. HTML tok vraća se čitaču, 6. Čitač obrađuje HTML i prikazuje stranu. 3

Web server locira datoteku sa instrukcijama

4

Web server obrađuje instrukcije da bi stvorio HTML (interpre (interpretir tiraa skript , instancira instancira klasu , učitava program...)

Web server  1

5

Autor piše instrukcije (program, klasu, skript skript ..., zavisno od tehnologije

HTML tok vraća se čitaču

Klijent 2

6

Klijent daje HTTP zahtjev za Web stranu

Čitač obrađuje HTML i prikazuje stranu

Slika 3. Serviranje dinamičkih Web strana Razlika između statičkih i dinamičkih Web strana konceptualno je očigledno veoma mala: u oba slučaja imamo približno slične korake u dobavljanja sadržaja od servera, i u oba slučaja rezultat uspješno izvršenog HTTP zahtjeva jeste HTML koji se prikazuje u Web Web pret pretra raživ živač ačuu klije klijenta nta.. Jedin Jedinaa i najbi najbitn tnija ija razl razlik ikaa je kora korakk u koje kojem m se (kod (kod dinamičkih Web strana) na serveru vrši programska konstrukcija HTML-a. Postoje različiti načini za postizanje ovog koraka, jer su se tokom vremena razvile mnogobrojne tehnologije za razvoj Web aplikacija. Neke od tih tehnologija prikazaćemo ovdje. 2. Markerski jezici

6

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

2.1. SGML (Standard Generalised Markup Language)

Međunarodna organizacija za standardizaciju - ISO je 1986. godine objavila SGML  jezik kao odgovor odgovor na potrebu potrebu standardizacije standardizacije podataka. podataka. Ovaj jezik se može koristiti za sve tipove dokumenata koji su pisani u bilo kojem jeziku i koji sadrže bilo koju brstu  podataka.  podataka. Opšti Opšti cilj SGML SGML je da omogući omogući da se se dokumenti dokumenti razmjenju razmjenjuju ju i procesiraju procesiraju na mnogim računarskim sistemima i na razne načine, odnosno da njihova razmjena i  procesiranje  procesiranje nisu zavisni zavisni od platforme. platforme. Osnovna Osnovna osobina osobina SGML SGML jezika je da dijeli dokum dok ument ent u struktu strukturu ru i tip sadrža sadržaja, ja, što nije poveza povezano no sa tsruktu tsrukturom rom dokument dokumentaa i njegovim aktuelnim sadržajem. Ovo je jezik namijenjen definisanju markerskih jezika, a HTML je samo jedna od  primjena  primjena SGML. SGML. Primjene SGML -a sastoje se iz nekoliko dijelova: •

SGML SGML dekl deklar arac acije ije,, koja koja odre određu đuje je koji koji se kara karakt kter erii i znac znacii inter interpu punk nkcij cijee  pojavljuju  pojavljuju u aplikaciji, aplikaciji,

•

DTD DTD (Doc (Docum umen entt Type Type De Defi fini niti tion on), ), koji koji defi defini niše še sint sintak aksu su mark marker ersk skih ih konstrukcija,

•

Specifikacije koja definiše semantiku markerskog jezika, kao i sintakse zabrane koje ne može da definiše DTD,

•

Instance dokumenata koje sadrže podatke i markiranje. Svaka instanca ima reference na DTD koji se koristi za njenu interpretaciju.

Možda se najbolje SGML jezik može definisati objašnjavajući pojedine pojmove koji su uključeni u njegov naziv: Standard

SGML je internacionali standard (Standard) koji objašnjava kako se dokument može razdvojiti na dva dijela, tekst i dio koji opisuje strukturubez obzira na referencu u odnosu na neki partikularni sistem. Standardizacija jezika omogućava komunikaciju na internacionalnof osnovi jer to nije singularni sistem ili tip softvera koji zahtijeva čitanje jezika. Opšti

7

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

SGML je opšti (Generalized) (Generalized) jezik jer su njegovi njegovi doku dokumenti menti markirani na neutralan neutralan način i pohranjeni u neutralnoj formi. Ove karakteristike jezika su detaljno naznačene kako slijedi: •

•

•

 Nezavisno  Nezavisnost st od uređaja uređaja;; dokumenti dokumenti nisu vezan vezanii niti za jedan poseban poseban hardve hardver; r;  Nezavisa  Nezavisann od sistema sistema;; jezik nije nije specifično specifičnost st nekog nekog posebn posebnog og sistema; sistema;  Nezavisa  Nezavisann od aplikacije; aplikacije; jezik može biti primjenjen primjenjen na razne doku dokumente mente od  jednostavni  jednostavnihh do veoma veoma složenih; složenih;

•

 Nezavisno  Nezavisnost st od jezika; jezika; kako kako je on standa standard, rd, jezik jezik se može može koristiti koristiti širom širom svijeta. svijeta.

Markiranje

SGML SGML je jezi jezikk za mark markir iraanje nje (Mar (Marku kup) p).. Mark Markir iran anje je može može biti biti defi defini nisa sano no kao kao informacija koja je dodata tekstu, a koja se odnosi na način koako se on procesira i formatira. Markiranje se može predstaviti ako se zamisli izdavač koji prirpema i označava (markira) rukopis kao uputstvo štamparu kako ga treba „prelomiti“ za štampu. Jezik 

SGML je jezik (Language) je metajezik (što znači da ima sintaksu ali nema semantiku) za neutralno predstavljanje strukture dokumenata. SGML je takođe, sposoban da opiše i simbole i zbog toga nije ograničen samo na tekstualne dokumente. Kao ilustraciju ideje i potrebe uvođenja SGML jezika poslužićemo se primjerom pisma. Kreiraćemo jedno kratko pismo da bi objasnili karakteristike SGML jezika.

Pismo:

 Janković Stojan Stojan Sime Matavulja 38, Banja Luka 8

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

 Datum: 27.02.2006. 27.02.2006. Stojanović Marko  Ive Andrića 22 22  Beograd   Beograd 

 Poštovani gospodine Janković!  Molim Vas da mi hitno potvrdite Vašu saglasnost za predavanje iz SGML-a koje će se održati u Banjoj Luci u maloj sali Banskog dvora, dana 25.05.2006. godine u 11,00 časova, u skladu s našim usmenim dogovorom. Očekujem Vaš hitan odgovor. S poštovanjem,  Janković Stojan Stojan

Ovo pismo mogli smo napisati i na sljedeći način: Stojanović Marko

Janković Stojan

 Ive Andrića 22 22

Sime Matavulja Matavulja 38

 Beograd

Banja Luka Luka  Datum: 27.02.2006.

 Poštovani gospodine Janković!  Molim Vas da mi hitno potvrdite Vašu saglasnost za predavanje iz SGML-a koje će se održati u Banjoj Luci u maloj sali Banskog dvora, dana 25.05.2006. godine u 11,00 časova, u skladu s našim usmenim dogovorom. Očekujem Vaš hitan odgovor. S poštovanjem,  Janković Stojan Stojan

Iz ovog ali i drugih primjera pisama se vidi da postoje neke zajedničke karakteristike (dijelovi) za sva pisma, kojima ćemo dati imena: , , , , (ili ), ,  Na englesk engleskom om jeziku jeziku to izgleda: izgleda: ER>,, , >, EE>,, , >, , >, , >, .

9

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Pismo može biti markirano pomoću zajedničkih karakteristika koje smo identifikovali. To markiranje čini osnovu SGML dokumenata. dokumenata. Sada naš primjer izgleda ovako: Stojanović

Marko

Ive

Andrića

22

Beograd  

J anković Stojan Sime Matavulja 38 Banja Luka gospodine Janković!  Datum: 27.02.2006.  Poštovani gospodine Molim m Vas da mi hitn hitno o potv potvrd rdit itee Vašu Vašu sagl saglas asno nost st za Moli  predavanje iz SGML-a SGML-a koje će se održati u Banjoj Luci u maloj sali Banskog dvora, dana 25.05.2006. godine u 11,00 časova, u skladu s našim usmenim dogovorom. Očekuj Očekujem em Vaš Vaš hitan hitan odgo odgovo vor. r. S poštovan poštovanjem, jem, Janković Janković Stojan

SGML konstrukti korišteni u HTML-u

Entiteti su numerička ili simbolička imena za karaktere koji se mogu uvrstiti u HTML dokument. Oni su korisni kada alat koji se koristi ne pruža mogućnost unosa nekog karaktera. Entiteti počinju ta (&), a završavaju sa (;) (na primjer:   za razmak, " za navodnik itd) SGML definiše elemente koje predstavljaju predstavljaju strukture ili željeno željeno pona ponašanje šanje Element se obično sastoji od tri dijela: startni tag, sadržaj i završni tag. Startni tag se označava , gdje je element-name naziv elementa. Završni tag se predstavlja sa . Na primjer,

Sadržaj ovog taga je preformatirani tekst.

 Neki HTML HTML elementi elementi nemaju nemaju sadržaj. sadržaj. Na Na primjer, primjer, BR tag nema nema sadržaj sadržaj jer on pokaz pokazuje uje kada se linija teksta završava, a dalji sadržaj se prebacuje u novu liniju. Takvi „prazni“ tagovi nemaju završne tagove. Važno je napomenuti da elementi nisu isto što i tagovi. Na primjer, head element je uvijek prisutan, iako ni početni na završni tagovi nisu prisutni u dokumentu. 10

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Elementi mogu imati pridružene osobine koje se nazivaju atributi. Atributima se mogu dodijeliti vrijednosti. Atribut i vrijednost se nalaze ispred oznake za kraj početnog taga (>). Jedan element može imati više atributa, a njihov tedoslijed nije bitan.  Na primjer, primjer, H1 element element može može da izgleda izgleda ovako: ovako:

Ovo je centrirani naslov

SGML zahtijeva da se sve vrijednosti atributa označe sa („) ili sa (‘). Vrijednosti se mogu sastojati od slova ( a-z i A-Z), brojeva (0-9), povlaka (ASCII decimalno 45) i tačaka (ASCII decimalno 46). HTML komentari imaju snjedeću sintaksu:

2.2. HTML (Hyper Text Markup Language)

HTML jezik nastao je 1991. godine na osnovama SGML SGML jezika. Autor HTML jezika je Tim Barners-Li (Tim Barnars-Lee) iz Cerna (Švajcarska, Centar za visokoenergetsku fiziku) fiziku).. HTML HTML dok dokume ument nt je ASCII ASCII ili Unicode Unicode tekstu tekstualn alnaa datoteka datoteka koja koja sadrži sadrži markerske tagove. Tagovi govore Web brauzeru kako da prikaže sadržaj strane. HTML

11

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

dokument mora da ima htm ili html ekstenziju, a može se kreirati u običnom tekst editoru, mada postoje brojni alati koji pomažu kod pisanja HTML –a. Elemen Elementi ti HTML HTML-a -a čine HTML HTML dok dokume ument, nt, i oni su defini definisan sanii upo upotre trebom bom HTML HTML tagova. Tagovi se koriste za označavanje elemenata i označeni su znacima < (manje) i > (veće). Tagovi obično idu u paru, na primjer, i . Najprije ide početni, a zatim završni tag. Struktura HTML dokumenta je sljedeća: Sadržaj strane. Podebljani tekst Tago Tagovi vi imaj imajuu svoj svojee atrib atribut utee koji koji obez obezbj bjeđ eđuj ujuu doda dodatne tne infor informa maci cije je o HTML HTML elementima. Na primjer, definiše pozadinsku boju strane, tačnije  boju body elementa. elementa. Isto tako, tag border=“0“> definiše da tabela tabela nema ivicu. Atributi predstavljaju par neme=“value“, i dodaju se početnom tag elementu. Jedan Jedan od osnovnih osnovnih tagova u HTML HTML doku dokumentu mentu jeste jeste title tag. On definiše naslov naslov strane, na primjer,

Loš HTML XML je markerski jezik u kome sve mora da se markira ispravno. XML je napravljen da opiše informacije a HTML da ispisuje te informacije. Danas postoje različiti Web čitači, neki prikazuju Internet na računaru a neki na mobilnim telefonima i palm uređajima. Ti drugi Web čitači nemaju resursa da interpretiraju "loš" markerski jezik, ali XHTML je tu da premosti tu manu kombinujući snagu HTML i XML kako danas tako i u budućnosti. 22

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

XHTML strane mogu biti gledane na svim uređajima koji podržavaju XML. XHTML  predstvlja  predstvlja sljedeću sljedeću generaciju HTML. HTML. U suštini XHTML XHTML nije toliko različit od HTML HTML 4.01, i ukoliko ste prebacili vaš HTML kod na ovaj standard neće vam biti teško da  pređete  pređete na XHTM XHTML. L. Pravila za formiranje ispravnog XHTML koda su sljedeća: 1. XHTML je ponovi aplikacija SGML-a, i kao takav je definisan pomoću SGML DTD definicije. XHTML DTD precizno opisuje sintaksu i gramatiku XHTML-a. Kod mora  proštovati  proštovati sintaksna ograničenja ograničenja zadata u jednom jednom od tri DTD dokumenta, dokumenta, u zavisnosti zavisnosti od toga da li je u pitanju strict, transitional ili frameset XHTML-a. 2. Korjeni element dokumenta mora biti . 3. Korjeni Korjeni element element mora sadržavati sadržavati xmlns deklaraciju deklaraciju XHTML XHTML imenovano imenovanogg prostora, prostora, na primjer: 4. je takođe obavezan dio dokumenta, tako da se XHTML dokument sastoji od tri dijela: DOCTYPE, head i body.DOCTYPE deklaracijamora biti u prvoj liniji XHTML dokumenta. 5. DTD podskupovi se ne smiju koristiti za nadjačavanje bilo kojeg parametarskog entiteta u DTD-u. Razlike između XHTML i HTML 4 liče na razlike između XML i HTML jezika: •

•

•

•

•

zabranjeno je ukrštanje tagova, elementi i imena atributa morasju se pisati malim slovima, obavezno je zatvaranje svih tagova za neprazne elemente, vrijednosti atributa moraju biti navedene pod navodnicima, zabranjeno je minimiziranje atributa (moraju se uvijek navoditi parovi ime = vrijednost ), ),

•

 prazni  prazni elementi takođe moraju moraju biti zatvoreni (kao u XML-u: umjesto umjesto
mora se  pisati
),

•

elementi koji predstavljaju skript ili stil prikaza moraju biti dio CDATA označene sekcije. 23

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

2.5. WML (Wireless Markup Language)

WAP (Wirele (Wireless ss App Applic licatio ationn Protoc Protocol), ol), protok protokol ol koji koji je namije namijenje njenn pristup pristupuu Web Web sadržajima sa mobilnih telefona i ručnih računara (handheld), koristi markerski jezik  koji se zove WML. WML koristi tagove isto kao i HTML ali mu je sintaksa strožija. WML je definisan kao XML 1.0 aplikacija. WML strane se nazivaju špil (deck). Oni se sastoje od skupa karata (card) . Kada klijent  pristupi  pristupi WML strani, sve karte se skidaju skidaju sa WAP servera. servera. Navigacija Navigacija između kartica obavlja se u samom mobilnom telefonu, bez pristupa serveru. Primjer WML dokumenta:

WML primjer dokumenta

Njegova druga kartica:

Kao što se može vidjeti iz primjera, WML dokument je zapravo XML dokument. DOCTYPE

je

definisan

kao

wml,

www.wapforum.org/DTD/wml_1.1.xml.. www.wapforum.org/DTD/wml_1.1.xml

24

a

DTD-u

se

pristupa

na

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Sadr Sadrža žajj doku dokume menta nta je unut unutar ar . >...< .. > tago tagova va.. Svak Svakaa karte karte je unut unutar  ar  ... tagova, a paragrafi su unutar

...

tagova. Svaka karta ima identifikator i naslov. Za formatiranje teksta koriste se, pored

...

taga, snjedeći tagovi: tagovi:
,
, ......, m>, strong... trong>,, ... ...,, ..., ..., ... ...,, ...< ..., >, ...< ... all>.. Za ispis ispis tabela tabela koriste koriste se

.. >..., >, ... i tagovi. Za linkove se koristi tag. Ovaj tag uvijek ima i task (go, prev ili refresh). Task određuje akciju koja se pokreće kada korisnik odabere link. Primjer: Link na sljedeću stranu Postoji i tag koji uvijek izražava go task bez promjenjivih. Primjer: Next page Slike se prikazuju pomoću taga. Primjer:

3. Jezici i tehnologije razvoja dinamičkog Web-a

Aplikacije za Web se mogu pisati u raznim programskim jezicima, od klasičnih (Pascal, Fortran, C, C++...) do jezika koji su nastali i razvijli se upravo kao nosioci „Internet  programiranja  programiranja““ (Java, (Java, razni skript jezici (PERL, (PERL, PHP, PHP, JavaScript. JavaScript...) ..) ...). Moraju se

25

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

razl razliko ikova vati ti sami sami jezic jezicii od tehno tehnolo logi gija ja koje koje te jezik jezikee koris koriste te (reci (recimo mo,, CG CGII kao kao tehnologija koristi čitav niz jezika poput C/C++-a, PERL-a, TCL-a...; ASP tehnologija koristi JScript ili VBScript, Java tehnologija koristi Java programski jezik itd.). Ovdje ćemo najprije dati kratak pregled skript jezika (s obzirom na to da je njihova prvobitna namj namjen enaa bila bila klije klijents ntsko ko ili serve servers rsko ko skrip skripto tova vanje nje i da su nasta nastali li para parale lelno lno sa ekspanzijom dinamičkog Weba), a zatim ćemo se osvrnuti na danas vodeće Web tehnologije. 3.1. Skript jezici

3.1.1. JavaScript

JavaScript je jezik čija je sintaksa slična programskom programskom jeziku Java, i na tome se gotovo sva sličnost i završava. JavaScript je razvijen od strane kompanije Nestcape pod kodnim imenom Mocha, da bi kasnije bio preimenovan u LiveScript i na kraju konačno u JavaScript. Jezik je široko prihvaćet i standardizovan pod imenom ECMAScript, a  podrška  podrška za njega njega ugrađena ugrađena je u sve novije novije brauzere. brauzere. Za razliku razliku od Java, Java, koji koji predstavlja predstavlja objektno orijentisan programski jezik visokog nivoa i koji se izvršava isključivo unutar  Java virtuelne mašine (JVM), JavaScript programi (skriptovi) su obično klijentski skriptovi. Oni su ugrađeni u HTML stranice, i izvršavaju se u brauzeru klijenta. <script> function update () { alert („Podaci su poslani!“); }

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

value=“Pošalji“> Zahvaljujući DOM (Document Object Model) specifikaciji, iz JavaScript skriptova moguće je kontrolisati sve elemente brauzera, kao i dokumenta učitanog u brauzer. Klijentski JavaScript se obično koristi za postizanje posebnih efekata na Web stranama, ili za klijentsku validaciju podataka koji se unose u HTML forme. Postoji mogućnost da se JavaScript koristi i na serveru, ali obično u sprezi sa još nekom Web tehnologijom (npr. ASP). 3.1.2. VBScript

VBScript je podskup Visual Basic programskog jezika. Koristi se u svrhe slične JavaScript-u, kao klijentski skript koji se izvršava u brauzeru, s tim što je podržan isključivo od strane Microsoft-a i pretraživača MS Internet Explorel. Uz pomoć ovog  jezika i Windows Windows Scripting Scripting Host, Host, unutar unutar kojeg se izvršavaju izvršavaju programi, programi, moguće moguće je napisa nap isati ti skripto skriptove ve koji koji rješav rješavaju aju određe određene ne admini administra strativn tivnee proble probleme me u Window Windowss operativnim sistemima (dodavanje novih korisnika, izmjena prava, rad sa diskovima, pa čak čak i auto automa mati tiza zaci ciju ju rada rada sa MS Offic fficee apli aplika kaci cija jama ma itd) itd).. Pošt Poštoo pre predsta dstavl vlja ja  pojednosta  pojednostavljeni vljeni skup VBasic VBasic naredbi, naredbi, mnogo mnogo je jakši i jednostavn jednostavniji iji za učenje od JavaScript-a, ali je znatno manje zastupljen što se tiče klijentskog skriptovanja, jer nije toliko moćan i ima problema sa kompatibilnošću kod korisnika koji ne koriste Internet Explorer. Tehnologija koja je proslavila ovaj skripting jezik jeste ASP, s tim da se u ASP-u ASP-u VB VBSc Scrip riptt koris koristi ti kao kao podra podrazu zumij mijev evan anii jezi jezikk za razv razvoj oj serve serversk rskih ih (a ne klijentskih) skriptova.Kao primjer navodi se VBScript koji se izvršava unutar Windows Scripting Host-a: podiže se aplikacija MS Word bez korisničkog interfejsa, kreira se nova datoteka, umeće se tekst i datoteka se snima na disk: Dim MS Word, WSHShell Set WSHShell = WScript.CreateObject(„WScript.Shell“) Set MSWord = WScript.CreateObject(„Word.Basic“) MSWord.FileNew(„Normal“) MSWord.Insert(„Ovo je poglavlje o skript jezicima,“ & Chr(13)) 27

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

MSWord.Insert(„ u ovom pasusu govorimo o upotrebi VBScript-a.“) MSWordFileSaveAs(„c:\Test.doc“) MSWord.FileClose Još jedna prednost VBScript-a je prirodno i jednostavno korištenje ActiveX objekata, što se vidi i na gornjem primjeru. 3.1.3. Perl

To je akronim izraza Practical Extruction and Report Language i predstavlja jedan od najpopularnijih jezika za razvoj dinamičkog Web-a. Perl je kreirao Larry Wall 1987. godine. Trenutna verzija nosi oznaku 5, i izdata je još 1994. godine, sa podvarijantom 5.8 koja se pojavila 2002. godine. Perl je preuzeo najbolje osobine jezika poput C, awk, sed, sh i BASIC. Posebno je moćan u oblasti manipulacije tekstom, uz vrlo brz razvoj Web aplikacija, što ga je učinilo jako rasprostranjenim. Još jedna velika prednost Perl-a  jeste CPAN (Comprehe (Comprehesive sive Perl Archive Network), Network), distribuirana distribuirana arhiva sa preko 2000 2000 modula koji pokrivaju najrazličitije programerske zadatke. Perl je skript jezik u kojem kojem se najčešće razvijaju razvijaju CGI CGI aplikacije, aplikacije, tako da se vrlo šesto šesto  pri prominjanju prominjanju ovog jezika misli na na cjelokupn cjelokupnuu CGI CGI Web tehnologiju, tehnologiju, što je pogre pogrešno. šno. 3.1.4. Python

Predstavlja interpretirani, interaktivni, objektno-orijentisani programski jezik, nastao 1991. godine. Uključuje podršku za module, dinamičko tipiziranje, dinamičke tipove  podataka  podataka veoma veoma visokog nivoa, nivoa, i klase. klase. Python kombinuje kombinuje veliku veliku moć sa veoma veoma janom sintaksom, Moguće je pisati proširenja ovog jezika u C ili C++, mada se sam koristi kao  jezik za proširenje proširenje za aplikacije aplikacije kojima kojima je potreban potreban programab programabilni ilni intefejs. intefejs. Kona Konačno, čno, Python je portabilan i raspoloživ za različite Unix platforme, za Macintosh i PC računare pod DOS-om, OЅ/2 ili Windows-om. Oblasti primjene su veoma široke,  počevši  počevši od procesiranja procesiranja stringova, stringova, preko preko programiran programiranja ja vezanog vezanog za Internet Internet protokole protokole (HTTP (HTTP,, FTP, FTP, SMTP, SMTP, XML/R XML/RPC, PC, POP, POP, IMAP, IMAP, CGI progra programira miranje nje), ), softve softversk rskog og inženjerstva, do programiranja interfejsa operativnih sistema (sistemski pozivi, fajlsistemi, TCP/IP soketi). Danas su u upotrebi tri implementacije Python-a: 28

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

•

CPython (originalna inapisana u C-u, trenutno je aktuelna verzija 2.2),

•

Jython (implementacija za Java virtuelnu mašinu),

•

Python.NET (najnovija vetzija napisana za Common Language Runtime virtuelnu mašinu .NET aplikativnog okvira kompanije Microsoft.

Pojedini dijelovi Yahoo! servisa (Yahoo!Groups i Yahoo!Maps) intenzivno koriste Python (recimo, Yahoo!Groups kolekcija Internet mailing lista koja je čisto dinamička, sastoji se od 180.000 linija Python koda i u stanju je da pošanje oko 200 poruka u sekundi koristeći jedan Pentium računar na 400MHz!) , a neki Google bot-ovi, Web spider-i i dijelovi pretraživača su takođe napisani u ovom jeziku. Zope korporacija razvila je aplikativni server visokih mogućnosti koristeći Python kao besplatno rješenje.

3.2. Web tehnologije

3.2.1. CGI (Common (Common Gateway Interface)

CGI je standard za spajanje eksternih aplikacija sa serverima informacija, kao što su HTTP (Web) serveri. CGI programi se izvršavaju u realnom vremenu, i proizvod njihove egzekucije predstavlja (kao i kod ostalih tehnologija za generisanje dinamičkog Web sadržaja) dinamčki generisan HTML. Pošto CGI program, u najširem smislu,  predstavlja  predstavlja izvršnu datoteku datoteku kojoj dopuštamo dopuštamo da bude pokrenuta pokrenuta od strane bilo kog 29

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

 posjetioca  posjetioca našeg sajta, jasno je da takav način programiranja programiranja Web aplikacija aplikacija nije najsigurniji sa bezbjednosnog stanovišta – postoje mnoge sigurnosne pretpostavke kojih se mora moramo mo prid pridrža ržava vati. ti. Uo Uobič bičaje ajena na je prak praksa sa da, da, upra upravo vo zbog zbog bezb bezbje jedn dnos osti, ti, omogućujemo da se CGI aplikacije izvršavaju u samo jednom folderu (najčešće se naziva cgi-bin folder) na našem serveru. CGI aplikacije se mogu pisati u bilo kom  programskom  programskom jeziku jeziku višeg nivoa (C/C++, (C/C++, Fortran, Fortran, Pascal...) Pascal...) ili skript jeziku koji je  podržan  podržan na našem serveru serveru (PERL, (PERL, TCL, TCL, bilo koji Unix shell skript jezik, VBScript, VBScript, AppleS App leScrip cript.. t...), .), tako tako da od kon konkre kretno tnogg jezika jezika zavisi zavisi da li će CG CGII apilka apilkacij cijaa biti kompajliran ili interpretiran kod. Loša osobina CGI aplikacija jeste upravo to što je CGI, u principu, program – aplikacija koja se po pozivu od strane klijenta učitava u memoriju servera, izvršava, a zatim briše iz memorije. Kreiranje procesa je sa stanovišta performansi mnogo skuplja operacija nego,, na primjer, jednostavno nego jednostavno iščitavanje iščitavanje HTML HTML datoteke. datoteke. Pretpostavimo Pretpostavimo da sa našeg sajta u jednom momentu 100 korisnika zatraži izvršavanje CGI programa. To bi značilo da serverski operativni sistem treba da učita 100 instanci programa u memoriju, da zatim izvrši te programe i oslobodi resurse. Ovo može veoma brzo da popuni serverske resurse, tako da je skalabilnost ovakvih aplikacija izuzezno loša. Ipak, CGI je istorijski  prvi poku pokušaj šaj kreiranja kreiranja dinamičkog dinamičkog Weba, Weba, i tako ga treba i posmatrati. posmatrati. I pored ovog  problema,  problema, CGI CGI je i dalje dalje veoma veoma popular popularno no rješenje, rješenje, naročiro naročiro u Unix svijetu. svijetu.

3.2.2. ISAPI (Intrenet Server Application Programming Programming Interface)

Radi prevazilaženja ograničenja u performansama i skalabilnosti koje je donio CGI, kompanija Microsoft razvila je novi način na koji je trebalo pisati brze i skalabilne Web aplikacije. Ovo rješenje se naziva Internet Server Application Programming Interface (ISAPI). (ISAPI). Umjest Umjestoo da funkc funkciona ionalno lnost st smješt smještaa u egzek egzekuta utabiln bilnim im datote datotekam kama, a, ISAPI ISAPI koristi dinamičke biblioteke (DDL-ove), što donosi bitnu prednost u performansama. Postoje dva osnovna tipa ISAPI DDL-ova: ISAPI ekstenzije i ISAPI filteri. Ekstenzije se eksplicit icitno no pozivaju u URL-u koji se šanje IIS IIS serveru (na (na prim primje jer, r, http://localhost/heloisapi.ddl), http://localhost/heloisapi.ddl ), i na ovaj način se aplikaciji mogu proslijediti i parametri 30

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

(preko URL-a) na osnovu kojih će biti izvršena konkretna akcija. Po ovoj osobini ISAPI ekstenzije su veoma slične CGI programima. Sa druge strane, ISAPI filtere  poziva IIS, i ne mogu biti pozvan pozvanii direktno. direktno. IIS će pozvati pozvati odgo odgovaraju varajući ći filter kada kada se za to ukaže potreba, reagujući na neki događaj u životnom ciklusu HTTP zahtjeva (kad, na  primjer,  primjer, server server preprocesira preprocesira klijentska klijentska zaglavnja zaglavnja (headers), (headers), kada vrši autentifikac autentifikaciju iju klijenta, prije nogo što podaci budu poslani od klijenta ka serveru, kad se sesija završi...). ISAPI filteri mnogo su rijeđi do ekstenzija. Obe vrste DDL-ova se obično  pišu u jeziku C/C++. C/C++. ISAPI ekstenzije popravljaju mnoge slabosti CGI aplikacija. Za razliku od CGI-a, koji krera i uništava proces pri svakom pozivu, ISAPI ekstenzije se učitavaju u memoriju  jednom,  jednom, prilikom starta servera, servera, i ostaju aktivne za vrijeme vrijeme rada servera, servera, uslužujući uslužujući  pojedinačne  pojedinačne korisničke korisničke zahtjev zahtjevee kreiranjem kreiranjem program programskih skih niti niti (threads). (threads). Zbog Zbog „bliskost „bliskosti“ i“ sa Web serverom IIS, ISAPI ekstenzije se obično izvršavaju u istom adresnom prostoru sa serverom, što takođe izvrsno utiče na performanse (ova osobina se može podesiti). Loše strane ISAPI interfejsa jesu programeri koji razvijaju Web aplikacije, jer su za ovakav razvoj potrebni (diveloperi) ljudi koji odlično poznaju C/C++, rad sa MFC (Microsoft Foundation Classes) i koji istovremeno odlično poznaju HTML i Web dizajn. Ove dvije grupe vještina se veoma rijetko sreću u istoj osobi. ISAPI ekstenzija  jeste jedan jedan monolitni monolitni DDL, bez janog janog razdvaja razdvajanja nja funkcionaln funkcionalnosti osti i interfejsa, interfejsa, što može  biti veliki problem. problem. Dalje, Dalje, učitavanje učitavanje DDL-a DDL-a u memoriju memoriju bez mogućnosti mogućnosti kasnije kasnije zamjene novom DDL verzijom dok se ne zaustavi serverski proces, takođe, može biti  problem  problem za administratore administratore sistema, sistema, pogotovo kod velikih velikih Web aplikacija, aplikacija, koje moraju  biti u pogonu pogonu 24x7. 24x7. Zbog Zbog vega vega oboga, oboga, kada kada govorimo govorimo o najširem najširem krugu krugu divelopera divelopera Web Web aplikacija, možemo slobodno reći da ovakvo rješenje nije nikada potpuno prihvaćeno niti je zaživjelo. 3.2.3. PHP

 Najpopularniji  Najpopularniji open opensourc sourcee način razvoja razvoja Web aplikacija aplikacija današnjice današnjice jeste PHP, PHP,  programska  programska platforma i jezik interesantnog interesantnog rekurzivnog rekurzivnog naziva naziva (PHP je skraćenica skraćenica od PHP: Hypertext Preprocesor). To je programski jezik koji se dodaje u HTML kod strane (slično ASP načinu skriptovanja), i po svojoj sintaksi sličan je jezicima C, Java i Perl. PHP omogućava generisanje Web strane u vrijeme izvršavanja – kada čitač 31

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

klijenta pozove PHP stranu, Web server šalje zahtjev PHP procesoru. Procesor čita dokument koji čitač želi da preuzme, i izvršava PHP iskaze obuhvaćene oznakama za  početak  početak () PHP skripta. skripta. Na taj način način PHP procesor procesor ispisuje ispisuje dinamičk dinamičkii generi generisan sanii HTML HTML u memorij memorijuu Web Web serve servera ra koji, koji, zatim, zatim, takav takav sadrža sadržajj  prosljeđuje  prosljeđuje klijentu. klijentu. PHP znatno olakšava pristup brojnim bazama podataka, podataka, a najprirodnije najprirodnije sarađuje sa drug drugim im open openso sour urce ce rješ rješeenje njem, RDBM RDBMS S serv server erom om MySQ MySQL. L. Podr Podrža žava va rad rad sa  protokolima  protokolima IMAP, IMAP, POP3, POP3, NNTP NNTP i HTTP, HTTP, a može da koristi koristi priključke priključke za rad sa drugim TCP/IP protokolima. Može se koristiti na različitim serverskim platformama (Linux, FreeBSD, Windows – gdje se na IIS instalira kao ISAPI dodatak). Popularnost  je stekao stekao zahvaljujući zahvaljujući jednostavn jednostavnosti, osti, cijeni i izuzetno izuzetno bog bogatoj atoj doku dokumenta mentaciji. ciji. Loša strana (kao i kod ASP-a) jeste izmješan HTML i PHP kod, koji je teško održavati. Funkcionalni i prezentacioni dio Web aplikacije su na ovaj način isprepleteni i teško odvojivi.

3.2.4. ASP (Active Server Pages)

ASP  je, slično PHP-u, PHP-u, tehnologija tehnologija koja omogućava omogućava programsku programsku konstrukciju konstrukciju HTML strana nepsredno pred njihovu isporuku čitaču. Microsoft je zvanično objavio ASP 1996. godine pod šifrom Denali, a verzija ASP 1.0 bila je na tržištu koncem 1996. godin godine. e. Poče Početk tkom om 1997 1997.. godi godine ne (mar (mart) t) ASP ASP je ugra ugrađe đenn u IIS i post postaje aje znat znatno no rasp raspro rost stra ranje njeni niji. ji. ASP ASP ne zavis zavisii od konk konkre retno tnogg klije klijenta nta,, odno odnosn snoo čitač čitača, a, jer jer se cjelokupan kod izvršava na serveru. Tu imamo sljedeće prednosti, koje važe i za ostale serverski orijentisane tehnologije: •

Programi se mogu izvršavti u programskom jeziku koje brauzer ne podržava,

•

Mogućnost Mogućnost programiranja programiranja dinamičkih dinamičkih Web aplikacija nezavisno nezavisno od čitača, bez  programiran  programiranja ja na strani klijenta Java Java apletima, apletima, DTML-om DTML-om ili ActiveX-om ActiveX-om – svi oni zahtijevaju određene čitače ili platforme. 32

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

•

Dostavljanje čitaču podataka koji su mu inače nedostupni,

•

Brže se učitava – jer do čitača stiže samo HTML, a ne neki klijentski kod,

•

Bezbjedniji je – programski kod ne može se vidjeti.

Rad u Active Server Pages 3.0 svodi se na pisanje skriptova koji koriste ASP objektni model. ASP ima sedam ugrađenih (built-in) objekata: Server, Application , Session, Requ Reques est, t, Resp Respon onse se,, Ob Obje jectC ctCon onte text xt,, ASPE ASPErro rror. r. Svak Svakii od ovih ovih obje objeka kata ta svoj svojom om funkcionalnošću pokriva određeni dio zadataka koje se postavljaju pred ASP kao serversku tehnologiju za razvoj Web aplikacija. Na slici 4 prikazan je način rada ASP objektnog modela.

Objekt Application

Klijent Zahtjev klijenta

Objekt Session Objekt Request

Odgovor  servera

Web server 

Objekt Response

Klijent

Objekt Session

Zahtjev klijenta

Objekt Request Odgovor  servera

Objekt Response

Slika 4: Prikaz ASP objektnog modela

33

Objekt Response

Objekt Response

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Jezik kojim se vrši serversko skriptovanje može biti VBScript ili JScript, MS varijanta JavaS JavaScrip cript-a. t-a. ASP strane strane su kombin kombinaci acija ja tri tipa sintak sintakse se:: obično običnogg teksta teksta,, HTML HTML oznaka i ASP naredbi. Tipovi sintakse u ASP datotekama:

•

Prvi tip sintakse: Tekst

Svrha: Ovaj tip sintakse se koristi za informacije koje se fiksno upisuju a koje treba  prikazati  prikazati korisniku korisniku.. Tumač: Tumač ovog tipa sintakse jeste čitač koji na korisnikovom računaru prikazuje tekst. Oznake: Za označavanje ovog tipa sintakse koristi se jednostavan tekst u ASCII kodu.

•

Drugi tip sintakse: HTML oznake

Svrha: Ovaj tip sintakse daje uputstva čitaču kako da formatira tekst i slike. Tumač: Tumač ovog tipa sintakse jeste čitač koji na korisnikovom računaru tumači oznake za formatiranje teksta. Oznake: Za označavanje ovog tipa sintakse koriste se graničnici <> i svaka oznaka se nalazi unutar graničnika. HTML oznake su većinom u parovima (otvorena oznaka i zatvorena oznaka), na primjer,

...

i .

•

Treći tip sintakse: ASP naredbe

Svrha: Ovaj tip sintakse se koristi za uputstva Web serveru, na kome radi ASP, kako se stvaraju dijelovi strane koje treba poslati. Tumač: Tumač ovog tipa sintakse jeste Web server Web lokacije pomoću ASP oznaka izvršava ASP kod. Oznake: Za označavanje ovog tipa sintakse koristi se svaki dio ASP-a sadržan između graničn graničnika ika <% %>. %>. ASP naredbe naredbe sadrže sadrže strukture strukture programs programskih kih jezika, jezika, kao kao što su VBScript i JScript. 3.2.5. Java 34

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Java je istovremeno i platforma i programski jezik. U pitanju je već zrela tehnologija komp kompan anije ije Sum Sum Micr Micros osys yste tems ms,, koja koja je razv razvija ijana na goto gotovo vo isklju isključiv čivoo za Inte Interne rnett  programiranje  programiranje.. Programsk Programskii jezik Java ima sljedeć sljedećee karakterist karakteristike: ike: •

•

•

•

•

•

Jednostavnost, Objektnu orijentiranost, Distribuiranost, Robustnost, Sigurnost, Arhitekturnu neutralnost,

•

Portabilnost,

•

Visoke performanse,

•

Dinamičnost i

•

Mogućnost razvoja aplikacija sa više grana (multithreading).

Za razliku od većine programskih jezika koji se ili kompajliraju ili interpretiraju da bi se mogli izvršavati na računaru, Java je i kompajliran i interpretiran jezik. Najprije se kompajlerom izvorni kod prevede u „međujezik“ (intemediate language – IL) – tzv.  bajtkod  bajtkod (bytecode), (bytecode), koji koji je nazivisan nazivisan od platform platformee i izvršiv u tzv. tzv. Java virtuelno virtuelnojj mašini (JVM) (JVM),, da bi se zatim zatim taj taj bajtk bajtkod od parsi parsira raoo i inter interpre pretir tirao ao unut unutar ar JVM. JVM. Proc Proces es kompilacije se izvršava samo jednom, da bi se bajtkod interpretirao svaki put pri  pokretanju  pokretanju Java Java progra programa ma (slika (slika 5):

MyProgram.java

interpreter 

Klijent

kompajler

MyProgram.class

Slika 5: Kompajliranje i interpretiranje Java programa

35

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Zahvaljujući Zahvaljujući ovak ovakvom vom konc konceptu, eptu, postaje postaje moguća moguća paradigma paradigma „napiši „napiši jednom, jednom, pokreni pokreni svugdje“: bez obzira na platformu (PC, Macintosh, Solaris,...), ukoliko postoji Java virtuelna mašina – program se može izvršavati na toj platformi. class HelloWorldApp{  pub lic static sta tic vo id main < Sistem .out.println <”Hello world”< world”< } }

kompajler 

helloWorldApp.java

interpreter 

Win32

interpreter

Solaris

interpreter  

MacOS

Slika 6: Java paradigma Posljedica interpretiranja – bez native-code kompajlera – jeste kod koji je nešto sporiji od kompajliranog. Međutim, savremene Java virtuelne mašine u velikoj mjeri anuliraju tu prednost klasičnog kompajliranja: ukoliko su performanse ranije i bile problem, danas su u tom pogledu klasične i Java aplikacije gotovo izjednačene. Java nije samo  platforma  platforma za Internet Internet razvoj, razvoj, jer se koristeći koristeći ovaj jezik i Java virtuelnu mašinu mogu napisati aplikacije za bilo koju namjenu. Što se tiče pisanja internet aplikacija, moramo razdvojiti dva tipa programa, i to: •

aplete (applet) koji se izvršavaju u klijentskim Java virtuelnim mašinama i

•

servlete (servlet) koji se izvršavaju na serverima, dok se rezultat njihovog rada šalje klijentima.

36

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Problem koji je Microsoft imao sa ISAPI-jem (monolitnost dinamičkih biblioteka i HTML koji je „ugrađen“ u dll, izmješanost koda i interfejsa) Sun je dobio servletama, tako da je reagovao na sličan način: osmišljena je tehnologija koja znatno olakšava izradu i održavanje dinamičkih Web aplikacija – Java Server Pages (JSP). 3.2.6. Java Server Pages (JSP)

Ideja koja se nalazi u osnovi JSP koncepta jeste da se omogući paralelan ili bar  nezavisna rad Web dizajnera i programera. JSP strane su tekstualne datoteke koje sadrže HTML oznake, ali i specijalne tagove koji omogućavaju dodavanje dinamičkih elemenata u stranu. Ti tagovi su sintaksno potpuno isti kao i u ASP-u (<% za otvaranje i %> za zatvaranje bloka koda). Realizacija se zasniva na sljedećoj ideji: ovako napisana JSP strana će poslužiti kao osnov za dinamičko generisanje servleta koje će proizvesti upravo onakvu HTML stranu koja je specificirana u JSP strani. Takav servlet se generiše kao klasična datoteka sa izvornim Java kodom. Nakon generisanja servleta vrši se njegovo prevođenje u Java bajtkod, a zatim izvršavanje u Java virtuelnoj mašini na serveru. Proizvod tog izvršavanja jeste čisti HTML koji se vraća klijentu (slika 7). hello.jsp čita

http request http response

generiše

Internet Klijent

helloServlet.java

Web server  izvršava

kompajlira

helloServlet.class

Slika 7: Postupak dinamičkog generisanja servleta Iz JSP kod kodaa moguće moguće je koristi koristiti ti klase klase iz raspolo raspoloživ živih ih Java Java bibliot biblioteka eka,, JavaB JavaBean eanss komponente, Enterprise JavaBeans, pristupati bazama podataka preko JDBC-a itd. Na taj način JSP strane imaju dovoljnu funkcionalnost za gradnju kompleksnih, skalabilnih 37

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Web aplikacija. Apache Software i Foundation Jakarta Project stoje iza najpoznatije implementacije JSP JSP tehnologije – Tomcat.

3.2.7. .NET Framework  Framework 

.NET tehnologija (čita se dotNET) predstavlja novi način razvoja aplikacija za (za sada) za Windows operativne sisteme. .NET vizija nasljeđuje Windows DNA tehnologiju za razvoj troslojsnih poslovnih aplikacija, koja je bila zasnovana na COM+ modelu. .NET Framework (= programski okvir) predstavlja platformu za razvoj aplikacija koja  bi trebalo trebalo da postane postane nezavisna nezavisna od operativnog operativnog sistema sistema – popu poputt programsko programskogg jezika Java. Java. Postoji Postoji mogućnost mogućnost izrade Windows Windows aplikacija, Web aplikacija, aplikacija, Web servisa, servisa, aplikacija za mobilne uređaje itd, na relativno uniformisan i jednostavan naćčin, uz jaku objektnu orijentaciju.  Na slici slici 8 prikazan prikazan je koncept koncept .NET Frame Framework work platforme platforme.. Ispod čitavog framework-a nalaze se sistemski servisi. U trenutnoj implementaciji u  pitanju je Win32 API i COM+, COM+, mada teoretski teoretski (još uvijek ne i praktično) praktično) te servise servise može pružati bilo koji operativni sistem. Iznad sistemskih servisa nalazi se najbitniji dio framew framework ork-a, -a, CLR CLR (Commo (Commonn Langu Language age Ru Runtim ntime) e) (adek (adekvar varan an prevod prevod ne pos postoji toji,, najpribližnije bi bilo: zajedničko izvršno okruženje – ustvari virtuelna mašina za .NET). CLR učitava i izvršava kod napisan na bilo kom jeziku koji može da bude kompajliran u MSIL (Microsoft Intermediate Language). Dakle, koncept je veoma sličan Javi. Kod koji se na ovaj način izvršava naziva se upravljanim kodom (managed code).  Na CLR se oslanjaju .NET framework framework klase. klase. Ove klase mogu biti instancirane instancirane iz bilo kog programskog jezika, i predstavljaju osnovu funkcionalnosti .NET framework-a. Klase pokrivaju veoma veliku oblast, os servisa za pristupanje podacima do mrežnih  biblioteka  biblioteka i upravljanja upravljanja nitima (threads (threads). ). Programer Programer jednostav jednostavno no naslijedi naslijedi klasu i koristi koristi  je – razvoj razvoj aplikacija aplikacija je brz, brz, grešaka grešaka je manje. manje.

38

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Iznad klasa nalaze se posebne kolekcijeobjekata za rad sa podacima (ADO.NET) i XMLXML-om om.. Dalje alje imam imamoo podr podršk škuu za dva dva (zas (zasad ad)) osno osnovn vnaa tipa tipa apli aplika kaci cija ja:: za tradicionalne klijente koji koriste Windows Forms, kombinaciju Visual Basic i MFC formi, i za ASP.NET, koji uključuje Web forme i Web servise. Iznad ovoga dolazi se do CLS (Common Language Specification) i konačno do razvojnih jezika koji prate CLS. Zajednička jezička specifikacija (CLS) je skup pravila koje mora da zadovolji  programski  programski jezik jezik da bi se mogao mogao nazvati nazvati .NET .NET kompatib kompatibilnim. ilnim.

V B.N ET

C#

Jscript.N ET

...

Common Language Specification (CLS) ASP.NET Web Forms

Windows Forms

XML Web Services

ADO.NET and XML

   T    E    N  .   o    i    d   u    t    S    l   a   u   s    i    V

.NET Framework Framework Clesses

Common Language Runtime

Windows

COM + Services

Slika 8: .NET Farmework  Za razv razvoj oj se mogu mogu koris koristit titii razl različi ičiti ti prog progra rams mski ki jezi jezici: ci: Visu Visual al Basic Basic.N .NET ET,, C# C#,, JScript.NET..., tačnije svaki jezik koji zadovoljava .NET specifikaciju, tj. koji ima kompajler za prevođenje u MSIL. Svi jezici su potpuno ravnopravni, jer bi trebalo da njihovi kompajleri generišu probližno isti MSIL. Dakle, performanse ne bi trebalo da se razlikuju, što bi konačno dovelo do kraja „rata programskih jezika“. Još jedan veoma 39

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

 bitan zajednički zajednički koncept koncept jeste CTS (Common (Common Type Syustem) Syustem) – zajednički zajednički sistem tipova. tipova. Svi .NET kompatibiln kompatibilnii jezici koriste iste tipove podataka, podataka, koji su definisani na nivou framework-a, tako da je znatno olakšana jezička međuoperabilnost. Prilikom kompajliranja u .NET-u, slično Javi, ne dobijamo odmah prirodni (native) kod speci specifič fičan an za oper operat ativ ivni ni sist sistem em.. Umje Umjest stoo toga toga,, vrši vrši se komp kompaj ajlir liran anje je u MSIL MSIL –  (Majkrosoftov posredni jezik). Ovaj kod nije namijenjen niti jednom operativnom sistemu, i u njega se prevode svi .NET kompatibilni jezici. Dužnost jezičkih kompajlera  je da algorita algoritamski mski isti isti programi programi u različitim različitim jezicima jezicima generišu generišu približno isti MSIL. MSIL. Kompajliranje

Izvorni kod

Kompajl Kompajler er .NET kompatibilnog  jezika  jezika

Kompajl Kompajler er .NET kompatibilnog  jezika  jezika

JIT kompajler 

Prirodn Prirodnii (nativ (native) e) kod

Izvršavanje

Slika 9: Proces kompajliranja u .NET framework-u Da bi se program izvšio, očigledno je potrebno još rada. Za taj posao zadužen je tzv. Just-In-Time (JIT) kompajler, koji prevodi MSIL u prirodni kod specificiran od strane operativnog sistema i same mašine na kojoj se program izvodi. Tek tad operativni sistem sistem zaista zaista može može izvršiti izvršiti progra program. m. Praktič Praktično, no, faza faza kompaj kompajlira liranja nja je ista za sve  platforme;  platforme; za druge operativne operativne sisteme sisteme )ili novi hardver) potrebno potrebno je obezbijediti obezbijediti samo izvršnu fazu za to okruženje.

40

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

3.2.8. ASP.NET

ASP je zbog svoje velike popularnosti prerastao svoju ulogu, i morao je biti zamijenjen tehnologijom (napisanom u jeziku C#) koja će biti u stanju da se izbori sa zahtjevima  postavljenim  postavljenim pred savre savremene mene Web Web aplikac aplikacije. ije. Loše strane ASP su: •

 piše se pomoću pomoću skript jezika (najčešće (najčešće VBScript VBScript ili JScript) JScript)

koji su

inter interpre pretir tiran ani, i, a ne komp kompaj ajlir liran ani. i. Manjk Manjkav avos osti ti inte interpr rpret etira irani nihh jezik jezikaa su nedostatak jakih tipova i kompajliranog okruženja. ASP kešira kod, ali je on ipak interpretiran, što vodi do problema sa performansama i skalabilnošću. •

Miješanje koda i sadržaja: iako u početku smatrano prednošću, ipak je mana –  dvije grupe ljudi (Web dizajneri i programeri) rade na istim datotekama, što nije  praktično.  praktično. Kompliko Komplikovaniji vaniji kod je često značio i drastično drastično veće veće izvorne izvorne datotek datoteke. e.

•

U ASP-u se kodiraju i najjednostavnije funkcije (na primjer, validacija polja obra obraza zaca ca... ...). ). ASP. ASP.NE NET T je znat znatno no komf komfor ornij niji, i, zahv zahval alju jujuć jućii serve servers rskim kim kontrolama – dosta koda je već napisano, a razvijaoci ga samo koriste.

•

ASP ne riješav riješavaa problem problemee kompa kompatibi tibilno lnosti sti uređaja uređaja (palmto (palmtop-o p-ovi, vi, mobiln mobilnii telefoni ...). ASP.NET kontrole su dovoljno inteligentne da na osnovu HTTP zahtjeva same otkrivaju šta se nalazi nalazi sa druge strane, i „emituju“ odgovarajući kod.

•

ASP je teško teško proširi proširiv, v, zatvore zatvorenn sistem sistem,, bez bez otvore otvorene ne mogućnos mogućnosti ti pod podrške rške novim standardima (poput XHTML-a, XML/XSLT-a, ...)

Ključni ciljevi koji se postižu uvođenjem ASP.NET-a: •

Uklanjanje zavisnosti mašina za skriptovanje i omogućavanje da strane budu tipski bezbjedne i kompajlirane – mnogo bolje performanse.

•

Smanjene količine koda potrebe za razvoj aplikacije (serverske kontrole).

•

Olak Olakša šava vanje nje insta instala laci cije je Web Web aplik aplikac acija ija (XCO (XCOPY PY De Deplo ploym ymen ent) t) – XML XML konfiguracijska datoteke. Ranije veliki problemi sa COM komponentama kod three-ti three-tier er Web Web aplikac aplikacija ija zbog zbog neo neopho phodne dne registr registraci acije je na serve serveru; ru; sada sada –  Shadow Copying komponentie koje se nalaze u bin folderu u okviru vertuelnog direktorijuma (to je funkcija CLR-a; nema zaključavanja komponenti koje se

41

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

trenutno koriste jer se zapravo pozivaju sa drugog mjesta, iz keša, a ne sa originalne lokacije). •

Bolje rukovanje greškama (automatsko otkrivanje curenja memorije i restart  problematičnih  problematičnih ASP.NET ASP.NET aplikacija, aplikacija, otkrivanje otkrivanje zahtjeva zahtjeva na beskonačn beskonačnom om čekanju i mrtvih petlji i njihovo razrješavanje, skladištenje stanja sesije eksterno tako da je moguć restart ASP.NET aplikacija bez gubitka podataka krajenjeg korisnika.

•

Poboljšanje performansi: svaka ASP.NET strana je kompajlirana.

Kompajler  strane

Parsira

Zahtjev

Generiše

ASP.NET stranaстрана

DLL

Klasa PAGE

Odgovor 

Instancira

Slika Slika 10: 10: Kreiran Kreiranje je DLL-a: DLL-a: Priliko Prilikom m prvog prvog zahtje zahtjeva va klijent klijentaa za određe određenom nom aspx aspx stranom vrši se njeno kompajliranje u native kod – kreira se odgovarajući DLL

Kompajliranje strane nije jeftino i može da potraje nekoliko sekundi za složene strane. Ali, kompajliranje se uvijek vrši samo jednom za datu .aspx datoteku. Svi naknadni zahtj zahtjev evii za stra strano nom m (čak (čak i nako nakonn rest restart artov ovan anja ja Web Web serv server era) a) zado zadovo volja ljava vaju ju se instanciranjem generisane klase i zahtjevom da se strana vizualizira. Rezultat su odlične  performanse  performanse,, a cijena cijena – nešto nešto malo malo prostora prostora na na disku disku za DLL-ove. DLL-ove. Kao što JSP strane mogu da pozivaju sve ranije napisane Java klase (uključujući i JavaBe JavaBeans ans kompon komponent ente, e, JDBC JDBC ...), ...), cjelok cjelokupn upnaa .NET .NET bibliot bibliotek ekaa klasa klasa je dostup dostupna na ASP.NET stranama. Pristup podacima se vrši ADO.NET bibliotekom klasa.

42

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

4. XML Web servisi

Veliki problem u kompleksnim heterogenim hardverskim i softverskim okruženjima  jeste pove povezivan zivanje je raznorodnih raznorodnih aplikacija aplikacija i njihova njihova međusobna međusobna razmjena razmjena poda podataka. taka. Paradi Paradigma gma XML XML Web Web servisa servisa omoguć omogućila ila je snažan snažan integra integrativn tivnii mehan mehaniza izam, m, koji koji omogućava lako dijeljenje podataka između aplikacija i platformi, koristeći najbolje osobine komponentnog razvoja softvera i Weba. Koncept XML Web servisa počiva na servisno orijentisanoj arhitekturi (Service-Oriented Architecture, SOA). Servisi su komponente koje su „mrežno svjesne“ i predstavljaju funkcionalnost koja se lako može preuzeti, bez potrebe znanja detalja implementacije samih servisa – logike,  pa čak ni tehnologije tehnologije koja stoji iza realizacije realizacije komponenti. komponenti. Pošto su Web protokoli protokoli  potpuno  potpuno nezavisni nezavisni od proizvođača, proizvođača, platforme platforme ili jezika, rezultat rezultat upotrebe upotrebe servisa servisa premo Web usluge jesu aplikacije koje se izuzetno dobro integrišu sa ostatkom informacionog sistema preduzeća, dovoljno fleksibilne da prate promjene u poslovanju kompanije. Aplikacije koje su dizajnirane pomoću ovog koncepta pružaju istu funkcionalnost kao klasične monolitne aplikacije, uz dodatne prednosti: •

lakše lakše korište korištenje nje pos postoje tojeće će infrast infrastruk rukture ture starije starije genera generacije cije (legac (legacyy system systems) s) sa novim tehologijama,

•

veća fleksibilnost i lakša nadogradnja sistema, bez potrebe reinženjeringa u slučaju  promjene  promjene obima obima posla, posla,

•

uštede u implementaciji.

4.1. Koncepti XML Web servisa 43

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Web servisi su aplikativni servisi kojima se može pristupiti korištenjem standardnih Web protokola. Ovi servisi su primjenjivi na bilo koji oblik mrežnog okruženja i  podržavaju  podržavaju B2B (Business-to-B (Business-to-Busine usiness), ss), D2D (Department (Department-to-De -to-Departme partment) nt) i P2P (Peer-to-Peer) interakcije. Osnovni koncepti Web servisa uključuju: •

 pristup  pristup servisima servisima preko Interneta, Interneta, uz komunikaci komunikaciju ju preko preko Web protokola protokola koji su nezavis nezavisni ni od platfor platforme, me, na taj način način omogu omogućav ćavaju ajući ći integra integraciju ciju hetero heteroge genih nih okruženja,

•

stan standa dard rdee koji koji defin definišu išu inter interfe fejs js i komu komunik nikac acio ione ne prot protok okol olee koriš korište tene ne u klijent/server komunikaciji,

•

WSDL (Web Services Definition Language, jezik za definisanje Web servisa) koji dodaje apstraktni sloj između implementacije i interfejsa. Distriburane aplikacije implem implement entiran iranee pomoću pomoću Web Web servisa servisa na taj način način dob dobijaj ijajuu na fleksib fleksibilno ilnosti sti i skalabilnosti.

Web Web serv servisi isi koris koriste te tehn tehnol olog ogije ije i stan standa dard rdee koji koji su već već u širok širokoj oj upot upotre rebi, bi, što omogućava bezbolan prelazak na servis-orijentisane aplikacije, uz minimalni rizik i troškove.

4.2. Standardi Web servisa

44

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

Web servisi su izgrađeni na otvorenim i već široko prihvaćenim standardima kao što je HTTP HTTP i XML. XML. Te stan standa dard rdee održ održav avaj ajuu neza nezavi visn sne, e, nepr neprof ofit itne ne orga organi nita taci cije je za standardizaciju, koje imaju članove iz raznih tehnoloških sfera. Osnovne grupe koje  propisuju  propisuju standarde standarde vezane vezane za Web servise servise jesu: •

W3C W3 C (Wor (World ld Wide Wide Web Web Co Cons nsor ortiu tium): m): najve najveći ći broj broj širok širokoo prihv prihvać aćen enih ih Web Web standarda potiče od obog tijela (http://www.wc3.org ( http://www.wc3.org))

•

OASIS:izvor originalne XML specifikacije, donio i standard za UDDI (Universal Description, Discovery and Integration)

•

WS-I (Wev Services Interoperability Organization): grupa koja je zadužena za kontrolu interoperavilnosti standarda Web servisa.

Osim Osim XML-a koji je već opisa opisan, n, standard standardii koji koji stoje stoje iza XML XML Web Web servis servisaa jesu: SOAP, WSDL i UDDI. Direktorijum http://uddi.microsoft http://uddi.microsoft.org .org Klijent pok ušava sa lociraXML Web servis servis URL veza na discovery discovery dokument

Otkrivanje http://contoso.com/default/disco

UDDI (ili (ili drugi Directoy Directoy servisi)

Klijentt raži discovery discovery dokument Šalje se discovery discovery dokument

Klijent

Opis http://contoso.com/MyWebService.WDSL Klijent traži opis servisa Šalje se opis servisa

XML Web servisi Klijent upućujeXML zahtjev Šalje se odgovor servisa

Obrada

Slika 11: Korištenje XML Web servisa

45

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

4.3 SOAP: Simple Object Access Protocol

SOAP je standard koji predstavlja laki „koverat“ koji sadrži poruku na putovanju od servis servis provaj provajder deraa do korisni korisnika ka i oba obatno tno.. To je standa standard rd baziran baziran na XML-u XML-u,, koji koji  propisuje  propisuje sadržaj sadržaj poruke poruke i način njene obrade, obrade, te nudi način transporta transporta za razmjenu razmjenu  poruka.  poruka. Pored Pored ovih funkcija funkcija,, SOAP sadrži sadrži i skup skup pravila pravila za izražava izražavanje nje tipova tipova podataka podataka defin definisa isanih nih u aplik aplikac aciji iji,, kao kao i konve konvenc nciju iju za pred predst stav avlja ljanje nje udal udalje jeni nihh pp ppoz oziva iva  proceduram  proceduramaa (RPC , Remote Remote Proce Procedure dure Calls). Calls). Dijelovi SOAP protokola su: •

SOAP omotnica SOAP Envelope) – opisuje sadržaj poruke i kako je obraditi, uz dodatn dod atnee pojedi pojedinos nosti ti kao što su bezbje bezbjedno dnosne sne informa informacije cije ili krajnje krajnje odredi odredište šte  poruke,  poruke,

•

SOAPtransportni okvir (SOAP Transport Binding Framework) – apstraktni radni okvir za razmjenu SOAP omotnica korištenjem protokola na kojima se zasniva  prenos,  prenos, uključujuć uključujućii HTTP HTTP ili druge druge vrste transportnih transportnih protokola. protokola.

•

SOAP okvir za serijalozaciju (SOAP Serialization Framework) – skup pravila za izražavanje instanci aplikativno definisanih tipova podataka, kao što su brojevi ili tekst,

•

SOAP SOAP RPC RPC

reprez reprezent entaci acija. ja. – kon konven vencija cija za predst predstavl avljanj janjee uda udaljen ljenih ih poz poziva iva

 proceduram  procedurama, a, kao i odgovora odgovora tih distribuiran distribuiranih ih dijelova dijelova aplikac aplikacija. ija.  Najkorištenija  Najkorištenija SOAP specifikacija specifikacija jeste verzija 1.1. protokola, koja je dio WS-I Basic Profile dokumenta dokumenta.. SOAP v.1.2 je nedavno nedavno ratifikovan ratifikovan i trebalo trebalo bi da postane čiroko čiroko korišten.

4.4. WSDL: Web Service Description Language 46

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

WSDL je XML format za opisivanje mrežnih servisa kao interakcije interakcije skupa pove povezanih zanih krajnjih tačaka, koje međusobno komuniciraju porukama koje sadrže informacije ili opise pozivanja procedura. Operacije i poruke su opisane apstraktno, a zatim povezane sa konk konkre retni tnim m mrež mrežnim nim prot protok okol olom om i form format atom om poru poruka ka.. Te su poru poruke ke najče najčešće šće  povezane  povezane SOAP protokolom protokolom i HTTP HTTP transportom, transportom, ali to nije obav obavezno. ezno. Apstraktna Apstraktna  priroda WSDL-a WSDL-a za opis servisa servisa omogućava omogućava visoku visoku fleksibilnost fleksibilnost opisa kompleksn kompleksnih ih aplikacija zasnovanih na Web servisima. WSDL dokument koristi sljedeće elemente u definisanju mrežnih servisa: •

tipovi – opis definicija tipova podataka, pomoću određenog sistema tipova (kao što  je XML XML Shema Shema Definition, Definition, XSD),

•

•

•

•

 poruka  poruka – apstrakt apstraktna na tipizirana tipizirana definicija definicija podatak podatakaa koji se prenose prenose,, operacija – apstraktni opis akcije podržane servisom, tip porta – apstraktni skup operacija podržan od strane jedne ili više krajnjih tačaka, tip povezivanja – konkretan protokol i specifikacija formata podataka za određeni tip porta,

•

 port – jedna krajnja tačka definisana definisana kao kombinacija kombinacija tip pove povezivan zivanja ja i mrežne mrežne adrese,

•

servis – kolekcija povezanih krajnjih tačaka.

4.5. UDDI: Universal Description Discovery and Integration

47

Prof. dr Rade Tanjga

Tehnologije Web dizajna

UDDI UD DI pred predst stav avlja lja skup skup prot protok okol olaa i javn javnii dire direkt ktori orijum jum za regi regist stra racij cijuu i pret pretrag raguu raspoloživih Web servisa. Može se reći da UDDI predstavlja „žute strane“ (yellow  pages),  pages), oglasnik oglasnik na kojem kojem se nalazi nalazi spisak spisak servisa servisa koji koji su raspolo raspoloživi živi u datoj datoj mreži. mreži. Osnovna funkcija koju donosu UDDI jeste jedna referentna tačka koju će kontaktirati svi potencijalni korisnici Web servisa unutar preduzeća. UDDI omogućava hostovanje različitih verzija istog servisa, kreiranje alijasa, kao i ograničavanje pristupa pojedinim servisima. Iako je UDDI standardizovan, standardi u ovoj oblasti su podložni čestim  promjenama.  promjenama. Postoje Postoje i komercijalni komercijalni proizvodi proizvodi (Web Service Service Manageme Management nt alati), koji implementira implementiraju ju dijelove dijelove funkcionaln funkcionalnosti osti UDDI-ja, UDDI-ja, uz doda dodatne tne usluge usluge poput inspekcije Web servisa.

48