MÜHENDİSLİK YAPILARINDA ÖLÇMELER PROF. DR. HALİL ERKAYA 2011
MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ Bilindiği üzere “Mühendis” sözcüğü Arapça‟dır ve “Geometri”, anlamındaki “Hendese” sözcüğünden türetilmiştir. Yunanca bir sözcük olan “Geometri” ise, yer-arazi ölçme ve hesaplaması anlamındadır. Bu ilişkiler nedeniyle, bazı batı ülkelerinde harita mühendisliği ile ilgili işler yapan kişilere “geometriyi uygulayan” anlamında (jeometer) denilmektedir (Ş. Kuşcu).
Mühendislik ölçmeleri FIG (Federation Internationale des Geometres)‟e göre “yapılarda uygulama ve kontrol ölçmeleri” şeklinde tanımlanmaktadır. Çok genel olarak ele alındığında mühendislik ölçmelerinin iki ana bileşeni; Aplikasyon, hesap ve ölçmeleri, Yer kabuğunda ve önemli yapılarda meydana gelen yatay ve düşey geometrik değişimlerin (deformasyonların) izlenmesi ana başlıkları altında toplanabilir (Baykal, 2003).
2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları Jeodezinin görevi “fiziksel yeryüzünün geometrisinin belirlenmesidir” şeklinde tanımlanabilir (Baykal, 2003). Günümüz teknolojisindeki gelişmeler ve buna bağlı olarak ortaya çıkan yöntemler sonucunda, jeodezinin uğraş alanı sadece fiziksel yeryüzü ile kısıtlı kalmamış, su altı zeminine ilişkin bilgilerin edinilmesi, yeraltı maden işletmeleri, tüneller gibi yeni uğraş alanlarını da kapsamıştır. Uydu jeodezisindeki gelişmeler de dikkate alındığında, yeryüzünün yakın çevresinin de jeodezinin uğraş alanı içerisine girdiği rahatlıkla söylenebilir. Bu gelişmeler çerçevesinde oluşan son derece geniş bir uygulama spektrumunda yer alan alanlardan birisi de mühendislik ölçmeleridir.
MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ Mühendislik ölçmelerinin ilk uygulamaları çok eski zamanlara dayanmaktadır. Mısırlılar, Yunanlılar ve daha sonra da Romalılar inşa ettikleri büyük yapıların biçimini, konumunu, çalışma verimini ve güvenliğini kontrol etmek için değişik ölçme teknikleri uygulamışlardır. Mısır piramitleri ve Roma su yolları en çarpıcı eski uygulama örnekleridir. Romalıların gerçekleştirmiş olduğu su tünellerinin ölçmesiz mümkün olamayacağı bilinmektedir. Newton‟un Dünya çevresinin yeterince güvenilir belirlenememesi nedeniyle, ünlü Gravite Teorisini açıklamasını 15 yıl geciktirmesi; Napolyon dönemindeki, Süveyş Kanalının açılması projesinde, başlangıçta yapılan bir nivelman hatası (Akdeniz ile Kızıl Deniz arasında 8.8 m kot farkının ortaya çıkması) nedeniyle vazgeçilmesi; 1827 yılında açılan Erie Kanalı inşaatında, yeterli ölçme hizmeti verilemeyişi nedeniyle inşaatın uzun yıllar aksaması ve gecikmesi;
MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ Günümüzde, özellikle, Batı ülkelerinde, işin başında sorumlu Maden Ölçme Mühendisi bulunmadıkça yeraltı maden ocaklarının çalıştırılmamasının yasal düzenlemelerde yer alması gibi örnekler geçmişten günümüze, ölçmenin ve ölçmecinin mühendislik uygulamalarındaki rolünü ortaya koymaktadır. Bu nedenledir ki günümüzde, arazide uygulanacak hiçbir planlama ve proje amaca uygun ölçüm ve haritalama hizmeti ile desteklenmedikçe gerçekleştirilmesinin mümkün olamayacağı, ilgili tüm mühendislik disiplinleri, mimarlar ve kamuoyu tarafından da anlaşılan bir gerçek olmuştur.
MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ Mühendislik ölçmeleri, ileri ülkelerde inşaat mühendisliği uygulamaları ile ilgili planlama, proje geliştirme, geometrik kontrol sistemleri oluşturma, veri toplama ve diğer ilgili fiziksel ölçmeleri yapma, elde ettiği verileri kullanma ya da kullanıcılara sunma işlevleri ile görevli bir harita mühendisliği uğraşı olarak değerlendirilmektedir. Ülkemizdeki anlam ve uygulama şekli ile de, mühendislik ölçmelerinin, özellikle, inşaat mühendisliği disiplini ile ilgili arazi içerikli yerüstü ve yeraltı projelerinin planlama, tasarım uygulama ve uygulama sonrası aşamalarında ihtiyaç duyulan harita mühendisliği görevleri olduğu söylenebilir.
MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ Mühendislik ölçmeleri, günümüzde, projenin konusuna göre, yol ile ilgili ise yol ölçmeleri, su ve su yapıları ile ilgili ise hidrografik ölçmeler, madencilik ile ilgili ise madencilik ölçmeleri, endüstri ile ilgili ise endüstriyel ölçmeler,
bina inşaatları ile ilgili ise inşaat-yapı ölçmeleri, arazi içerikli hareketler ve deformasyonlar ile ilgili ise deformasyon ölçmeleri v.b adlarla da anılmaktadır. Geçmişte bu ölçmeler, ilgili mühendislik disiplinine mensup mühendisler tarafından yapıldığı ya da yaptırıldığı için “Mühendislik Ölçmeleri” olarak adlandırılmıştır. Büyük inşaat şantiyelerinde, bu hizmetlerden sorumlu olan harita mühendisleri “Ölçme Mühendisi”, tüm ölçme personeli ise “ölçme grubu” olarak adlandırılmaktadır.
MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ Yapısal tesisler, planlama, yapım ve kullanma aşamalarından oluşur. Yapıların inşasında aşağıdaki aşamalarda mühendislik ölçmeleri işleri gerçekleştirilir: 1. Planlama ve tasarım aşamasının öncesinde ve esnasında, 2. Şantiye (yapı yerinin) inşaatı ya da ön hazırlıklar öncesinde, 3. Yapının inşası sırasında, 4. İnşaat sürecinin tamamlanmasında, 5. Yapısal tesislerin kullanımı aşamasında Mühendislik ölçmeleri işleri, ölçme tekniği işlerinin yerine getirilmesindeki yükümlülük -yani işveren ve yüklenici ilişkisi- tam olarak yazılarak ihale edilir. Yapı işleri için ihale düzenlemelerinde bunlar standart olarak yer alır. İşlerin tanımlanması, mühendisler ve mimarlar için ücret düzenlemesinin tek tek iş aşamaları çıkarılır. Bu işleme şunlar dahildir. Plan-proje (tasarım) ölçmeleri, İnşaat ölçmeleri, Diğer ölçme tekniği işleri (tasarım ve inşaat aşaması dışındakiler).
MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ Ölçme tekniği işleri, binaların, mühendislik yapılarının ve trafik tesislerinin yapımıyla bağlantılı olarak özellikle, yapılara ve tesislere, taşınmaz mala ve topografyaya, planların yapımına, planların yerine uygulanmasına, keza yapının inşaatındaki ölçme tekniği kontrollerine ilişkin konum belirleyici verilerin tedarik edilmesi gerekir. Alım ölçmeleriyle bir objenin (yapılar, sanayi alanları, güzergâhlar) mevcut durumunun geometrik büyüklükleri elde edilir. Bir konum ve yükseklik planının temeli, bir objenin olması gereken durumunun geometrisinin saptanmasıyla elde edilir. Projelendirmenin neticesinde bir yapı tasarımı ortaya çıkar. Bir yapının veya bir geçkinin geometrisinin zemine aktarılması ve kontrolü aplikasyondur. Yapı tamamlandıktan sonra hareketlerin veya şekil değişikliğinin (deformasyonların) ispatı ve ispat güvencesi için obje, ölçme teknikleriyle kontrol edilir.
MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ Mühendislik Ölçmeleri Alım
Projelendirme Yapının İnşası
Aplikasyon
Kalite Güvencesi
Yapının Alımı (Ölçümü) Yapının Kontrolü Yapı kontrol Ölçmeleri Sapmalar Hoşgörü Sınırları
Deformasyon Ölçmeleri (Gözlemleri)
Kayma
Şekil Değişimi
Deformasyon Analizi
Şekil 1. Yapı İnşası ve Yapı Kontrolünde Mühendislik Ölçmelerinin Yeri
2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları “Mühendislik Ölçmeleri” olarak adlandırılan jeodezik hizmetleri diğerlerinden ayıran bazı önemli farklar aşağıdaki başlıklarda toplanabilir: Amacın “hizmete özel” oluşu: Mühendislik ölçmelerinin amacı bir başka mühendislik disiplini ile ilgili arazi içerikli bir uygulamaya jeodezik hizmet vermektir. Doğruluk ölçütleri açısından farklılık: Doğal olarak, “hizmete özel ölçmeler” için, işin özelliğine göre özel doğruluk standartları gerekmektedir. Zamanlama, süre ve gereksinim açısından farklılık: Bir proje ile ilgili mühendislik ölçmelerinin zamanlaması, süresi ve gereksinim yoğunluğu, projenin süresine ve diğer iş guruplarındaki faaliyetlere bağlıdır. Proje konusunda bilgi sahibi olunması gereği: Hizmeti verenlerin, jeodezik bilgi ve beceriler yanında, ilgili proje ve meslek disiplininde de bazı temel bilgilere sahip olması gerekmektedir. Neden olabileceği sorunlar ve sorumluluklar açısından farklılık: Hatalı veya yanlış yapılmış ölçüler, düzeltilmesi çok zor oluşumlara, kayıplara ve hatalı kararlara neden olmaktadır.
2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları Mühendislik ölçmeleri üstlendiği, yerine getirmek zorunda olduğu hizmetlere bakıldığında, günümüz modern yaşantısını çok yakından ilgilendiren bir yapıya sahip olduğu hemen görülecektir. Dünyamızın hızla artan nüfusu, beraberinde insanoğlunun ihtiyaçlarında önemli çeşitliliklere yol açmış ve buna bağlı olarak da yeni projelerin hayata geçirilmesi süreçlerini başlatmıştır. Örneğin,
özellikle metropollerde hızla çoğalan yüksek katlı yapılar, kalabalıklaşan ve dolayısıyla trafik yoğunluğunun hızla arttığı büyük şehirlerde en önemli ulaşım alternatifi olan metro, hafif raylı sistemler, şehirlerarası ve kısmen şehir içi ulaşım için yapılan otoyol ya da hızlı demiryolu yapıları, yine İstanbul gibi doğal su alanları ile çevrili şehirlerde her geçen gün ağırlık kazanan, tüp geçit vb. deniz altı ulaşım yapıları, mühendislik ölçmelerinin uygulama alanları arasında ilk bakışta hemen göze çarpan önemli proje örneklerinden sadece bir kaç tanesidir.
2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları Mühendislik ölçme uygulamaları hiç kuşkusuz bunlarla sınırlı değildir. Baraj, köprü, viyadük, tünel, karayolu/demiryolu inşaatları, binalarda giydirme cephe sistemleri, restorasyon amaçlı rölöve çalışmaları, yüksek kule ve endüstriyel baca inşaatları,
önemli mühendislik yapılarında meydana değişimlerin (deformasyonların) izlenmesi
gelen
geometrik
gibi gerek yeryüzünde ve gerekse yeraltında gerçekleştirilen bir çok uygulama, mühendislik ölçmeleri çalışmaları kapsamında yer almaktadır.
Deniz, göl, akarsu vb. de yapılan hidrografik ölçmeler ile su altında ve kıyılarda yapılan birçok mühendislik projesinin gerçekleştirilmesinde de mühendislik ölçmeleri son derece önemli bir yere sahiptir.
2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları Bilgisayar ve elektronik alanlarındaki gelişmelerin mesleğimize olan yansımaları sonucu, donanım, ölçme yöntem ve değerlendirmelerinde çok önemli gelişmeler olmuş, bunun sonucunda mühendislik ölçmeleri uygulamaları sadece klasik mühendislik yapılarında değil, diğer endüstri projelerinde de uygulanabilir hale gelmiştir. Ancak bu çalışmaların klasik, alışılagelen değerlerin çok üzerinde bir doğruluk gereksinimi olduğu açıktır. Bunun sağlanabilmesi için, hiç kuşkusuz bu doğrulukları sağlayacak donanım/yazılımlara ihtiyaç olduğu gibi, daha da önemlisi çalışmaları gerçekleştirebilecek bilgi, tecrübe ve yeteneğe sahip, son derece kalifiye teknik elemanlara (mühendislere) ihtiyaç vardır. Çünkü bu tür uygulamalardaki yanlışlıkların ya da noksanlıkların çoğunlukla geri dönüşü çok güç olmakta ve kimi zaman hataların düzeltilmesi proje maliyetinin bile üstünde maliyetler gerektirebilmektedir.
2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları Tüm büyük yapı projelerinde ölçme tekniği projelerinin hazırlanması öncesinde, ölçme programı çerçevesinde jeodezik işler belirlenir. Bunlar aşağıdaki konuları (hususları) içerir: Ölçülecek ya da aplike edilecek obje Referans sistemi ve sabit nokta alanı Ölçme yöntemleri ve ölçme aletleri (doğruluk ve kalibrasyon verileri) Doğruluk (incelik) istemleri: standart sapmalar, toleranslar ve güven aralıkları Ölçme koşulları: yanına ulaşılabilirlik, engeller, kısıtlamamlar
Ölçüm-veya aplikasyon noktaları, işaretleme ve koruma (sigorta) Ölçme zamanları Aletlerin depolama kapasiteleri ve CAD-ya da yer-bilgi sistemleri arasında veri alış verişi için ara yüz (kesit yerleri)
Sonuçların gösterimi
2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları Ölçmelerde Aşağıdaki Hususlara Dikkat Edilmelidir Yöntemin veya ölçme sensörünün umulan (beklenen) sistematik ölçme sapmaları ortadan kaldırılmalı ya da ölçüm öncesinde belirlenmeli ve düzeltme olarak getirilmeli. Belirlenen büyüklükler (örneğin, açı, uzunluk veya yükseklik farkı) tekrarlı ve bağımsız ölçülmelidir. Bilinmeyenlerin tek anlamlı olarak belirlenmesi için fazla ölçü olması önemlidir. Ölçme yöntemleri öyle belirlenmeli ki, doğru ve güvenilir ölçme sonuçları elde edilsin. İşverenin incelik istemleri, elde mevcut ölçme sensörleri ve öngörülen ölçme teknolojileriyle ön inceleme ve tahminlere (kestirimlere) uygunluk temelinde olmalıdır. Burada doğrultu ve kenar ölçmelerindeki incelik, boyuna ve enine sapma ilişkisi olarak dikkate alınmalıdır.
2. Mühendislik Ölçmelerinin Niteliği, İçeriği ve Uygulama Alanları Ölçülerin değerlendirilmesi, tek anlamlı, itirazsız sonuçlarla yapılmalı ve şunları kapsamalıdır:
Verilerin noksansız olduğu ve doğruluğunun kontrolü (makul kontroller), Ölçü değerlerinin indirgenmesi (örneğin, Gauss-Krüger meridyen dilimlerinde koordinat hesabı için yatayda) ve düzeltmeler getirilmesi, Ölçülen büyüklüklerin tekrarı, Bilinmeyenlerin hesabı (örneğin, koordinatlar, yükseklikler), Standart sapmanın tahmini, güven alanında ölçme güvenliği, korelasyonlar ve toleranslar.
3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi Mühendislik Ölçmelerinin amacı, diğer mühendislik disiplinleri ile ilgili projelere servis hizmeti vermektir. Bu nedenle, ölçmelerin doğruluğunun bu hizmeti alanın istek ve gereksinimlerine göre belirlenmesi uygun olacaktır. Bu temel yaklaşım yanında, ilgili literatürde ve genel yönetmeliklerde, mühendislik ölçmeleri ile ilgili jeodezik ağlar için bazı doğruluk ölçütlerinin verildiği görülmektedir.
3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi Mühendislik Projeleri ile ilgili ihale teknik şartnamelerinde, genellikle:
Bir yol inşaatında, “yol ince tesviye (reglaj) yüzeyi, 1cm doğrulukla oluşturulur.” Bir demiryolu, tünel, metro, boru hattı, kanal, kanalizasyon (vb.) inşaatında “proje eğimi 0.0005 doğrulukta gerçekleştirilir.” Bir baraj ya da benzeri bir mühendislik yapısı inşaatında “gerçekleştirilen imalat boyutları ile proje boyutları arasındaki farkın proje boyutuna oranı 1/500‟den fazla olamaz.” Bir tünel, metro, kuyu, veya bir inşaat işinde, “işin proje kazı kesiti ile, gerçekleştirilen kesit arasındaki fark, boyutsal olarak 1/200; ya da alansal olarak da 1/500‟den büyük olamaz.” Bir Madencilik tasmanı ölçümünde, “ölçü doğruluğu, yatay konumda 0,003m‟den, düşey konumda 0,002m‟den az olamaz” şeklinde verilmiş doğruluk ölçütlerinin yer aldığı görülür.
3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi Bu durumlarda, bu işlerle ilgili Ölçme Mühendisinden, verilen bu ölçütlerin ne anlama geldiğini bilmesi ve yapılacak ölçmelerin bu değerlere ulaşacak doğrulukta olması istenir. Bunu sağlarken de işin projesinde, şartnamesinde öngörülen doğruluk ölçütlerinin ve kot, konum, eğim boyut, alan, fark gibi değerlerin kesin-hatasız değerler olarak alınması, bu değerlere ulaşmak için ölçülerin ve doğruluklarının hata yayılma ve dengeleme kurallarına göre belirlenmesi gerekecektir.
3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi Her projenin farklı olması dolayısı ile, tüm mühendislik ölçmeleri için geçerli olacak, standart doğruluk ölçütlerinin verilmesinin doğru olmayacağı söylenebilir. Örneğin betonarme bir yapı inşaatında, birkaç cm düzeyinde ölçü doğruluğu yeterli olurken, çelik yapılarda bunun mm düzeyinde olmasının gerektiği bilinmektedir. Ancak mühendislik projelerinin, genelde, 1/500, 1/1000, 1/2000 gibi büyük ölçekli bir temel plan (halihazır harita) üzerinde tasarımlandığı ve bu haritaya temel olan jeodezik kontrol noktalarına bağlı olarak uygulandığı ya da işin sonunda, yapılan ölçülerin bu haritalara entegre edilmesi gereği düşünülürse, bir projedeki mühendislik ölçmeleri doğruluğunun, projeye altlık oluşturan temel planların yapımında aranan doğruluk ölçütlerinden daha düşük olmaması gereği temel yaklaşım olmalıdır.
3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi Ülkemizde bu alanda yaşanan en önemli eksiklik hiç kuşkusuz mühendislik yatırımlarının gerektirdiği tekniğe uygun jeodezik standartların saptanmamış olmasıdır. Bunun sonucunda çalışmalar ya gereğinden fazla bir doğrulukla yapılmakta ve buna bağlı olarak maliyetler artmakta ya da yetersiz doğruluklarda işler yapılmakta ve buna bağlı olarak da çalışmaların ileriki aşamalarında büyük sorunlar ortaya çıkabilmektedir (Baykal 1984). Bu çerçevede Federal Almanya‟da yaklaşık 7 yıllık bir süreç içerisinde, mevcut mühendislik ölçmeleri standartları güncelleştirilmiştir. DIN (Deutsche Industrie Norm) 18710 numarası ile belirlenen bu standartlarda, konum ve yükseklik ölçmeleri için Çizelge 1 ve 2‟deki doğruluk değerleri verilmektedir.
3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi Çizelge 1. Konum Doğruluklarının Sınıflandırılması (DIN 18710)
Sınıf
Konum Ölçmeleri için Standart Sapma (K)
Açıklama
K1
50 mm < sK
K2
15 mm < SK ≤ 50 mm
Düşük doğruluk
K3
5 mm < SK ≤ 15 mm
Orta doğruluk
K4
0.5 mm < SK ≤ 5 mm
Yüksek doğruluk
K5
SK ≤ 0.5 mm
Çok düşük doğruluk
Çok yüksek doğruluk
3. Mühendislik Ölçmelerinde Doğruluk Gereksinimi Çizelge 2. Yükseklik Doğruluklarının Sınıflandırılması (DIN 18710)
Sınıf
Yükseklik Ölçmeleri için Standart Sapma (Y)
Açıklama
Y1
20 mm < sY
Y2
5 mm < SY ≤ 20 mm
Düşük doğruluk
Y3
2 mm < SY ≤ 5 mm
Orta doğruluk
Y4
0.5 mm < SY ≤ 2 mm
Y5
SY ≤ 0.5 mm
Çok düşük doğruluk
Yüksek doğruluk Çok yüksek doğruluk
4. Standartlaşma Globalleşen dünyada serbest ticaret antlaşmaları, Avrupa Birliği v.b yapılanmalarla sermaye, mal ve hizmetlerin serbest dolaşımı gittikçe artmaktadır. Bu dolaşım gelişi
güzel olmayıp yapılan bazı yasal düzenlemelere uygun olarak yürütülmektedir. Özellikle mal ve hizmetlerin dolaşımında yasal düzenlemelerin yanında kalite ön plana çıkmaktadır. Çünkü yasal düzenlemelerde mal ve hizmetlerin dolaşımıyla ilgili kurallar ortaya konulurken, bunların kaliteleriyle ilgili ayrıntılı düzenlemeler göz ardı edilebilmektedir. Bir mal ya da hizmetin kalitesi, ister ulusal ister uluslararası anlamda olsun, aynı standartlarda olmalıdır. Bu, mal ve hizmeti üretenler için oldukça önemlidir. Uluslararası pazarda önemli bir yer tutulması ve bunun sürekli olması, büyük
ölçüde üretilen mal ve hizmetin kalitesine bağlıdır. Burada da kalitenin nasıl belirleneceği ve ölçüleceği sorusu akla gelmektedir? Bu soruda bizi mal ve hizmetlerdeki standartlara ve bunların standartlaşmasına getirmektedir. Bu standartların nasıl, hangi şartlarda ve kimler tarafından belirleneceği konunun en önemli yanını oluşturmaktadır. Bir mal ya da hizmetin standartlara uygunluğunun güveni, üreticilerin bildirgeleriyle ya da bağımsız kuruluşlarca yürütülen kontrollerle sağlanır.
4. Standartlaşma Durumun önemini Uluslararası Ölçmeciler Federasyonu (FIG) kavramış ve 1997 „de yapılan kongresinde standartlar konusu ele alınmış ve konu ile ilgili bir çalışma grubu kurulmasına karar verilmiştir. Oluşturulan çalışma grubu, FIG‟ in 1998 de Brighton‟ da yapılan kongresinde standartlar çalışmasını başlatmıştır. Hâlihazırda FIG‟ in, ISO bünyesindeki 3 Teknik Komite ile ilişkisi vardır. Bu teknik komiteler; TC59 – 4. Alt Komite – Boyutsal Toleranslar ve Ölçümler TC211 – Coğrafi Bilgi / Geomatik TC172 – 6. Alt Komite – Jeodezi ve Ölçme Aletleri FIG içinde ISO ile ilgili olarak oluşturulan çalışma grubunun amacı; Ölçmecilerin uygulama alanları ile ilgili standartların geliştirilmesi işleminde ISO‟ ya teknik destek vermektir. Çalışma grubu bu hizmeti FIG üyesi kuruluşlardan aldığı destekle yürütmektedir.
4. Standartlaşma Bir harita firması ile ilgili standartların belirlenmesinde parametreler ve onlarla ilgili standartlar göz önüne alınabilir.
aşağıdaki
Ölçme Donanımı ve büro donanımı ile ilgili standartlar Firmanın sahip olduğu total station, nivo, hidrografi gemisi, sonar, uçuş için kullanılacak uçak, alım kamerası, uydu alıcısı gibi ölçme alet ve sistemleri, bilgisayar, yazıcı, plotter, tarayıcı v.b büro donanımları ile veri toplama, veri işleme, değerlendirme ve çıktıların alınmasını sağlayan bilgisayar yazılımları ile ilgili standartlar. Bu standartlar belirlenirken şu sorgulamalar yapılabilir.
Firmanın sahip olduğu ölçme aletlerinin teknik özellikleri standartlara uygun mu? Aletlerin kalibrasyon ve testleri periyodik olarak yapılıyor mu? Firmanın kullandığı yazılımlar, istenilen doğrulukları sağlayabilecek yeterlikte mi?
4. Standartlaşma Kullanılan ölçme ve değerlendirme yöntemleriyle ilgili standartlar FIG ve FIG‟ e üye kuruluşlar ile ölçmecilerle ilgili diğer önemli kuruluşlar, bu konu ile ilgili ayrı ayrı çalışmalar yapmalı ve yaptıkları çalışmaları bir araya getirerek, çalışılan bölge şartlarını da dikkate alarak proje bazında ölçme ve değerlendirme yöntemlerini belirlemelidirler. Değerlendirme sonuçları da ISO standartları olarak uygulamaya konulmalıdır. Personelin sürekli eğitimi ve sertifikasyonu Ölçme işlemleri; mühendis, tekniker, teknisyen v.d. ilgili personel tarafından yürütülür. Ülkemizde üniversiteden mezun olarak mühendis, tekniker gibi unvanların, liseden mezun olarak da teknisyen unvanının kazanılması, ilgili sektörlerde vasıflı eleman olarak sürekli çalışılması için genellikle yeterli görülür. Bu unvanlara sahip kişilerde periyodik olarak bir yeterlilik aranmaz. Herhangi bir dalda eğitim görmüş kişiler için sürekli eğitim modeli hayata geçirilmeli ve bunların mesleki bilgi ve becerileri, periyodik olarak yapılacak sertifika programları ile geliştirilmelidir.
4. Standartlaşma Her hizmet sektörü kendi içinde farklı standartlar barındırmasına rağmen, mühendislik hizmetlerine yönelik hizmet sektörlerinin tamamında belirleyici olabilir. Bir harita firmasının yukarıda 3 ana başlık altında verilmiş olan standartları belirlemeye yönelik parametreleri, ISO gibi geçerli bir standart kuruluşunun ön gördüğü şekilde bünyesinde barındırması, o firmanın uluslararası alanda serbest dolaşımını kolaylaştıracak ve ona birçok ticari kolaylıklar sağlayacaktır.
4. Standartlaşma Personelin görev tanımları yetkili bir organ tarafından yapılmadığından kimin ne iş yaptığı belli değildir. Özellikle inşaat sektöründeki harita işlerinin büyük bir çoğunluğu topograf olarak adlandırılan ve çoğunlukla bu konuda yeterli eğitim almamış kişilerce yürütülmektedir. İnşaat piyasasında büyük bir çoğunluk, harita mühendislerini topograf olarak tanımaktadır. Harita mühendisinin tam anlamıyla tanınmadığı bir yerde harita teknikeri ve harita teknisyeni gibi unvanlara sahip yardımcı personelimizin tanınması mümkün değildir. Bu da bizim meslek grubu olarak etkili olamadığımızı ve kendimizi ifade edemediğimizi ortaya koymaktadır. Gelişmiş ülkelerde, mühendisin büro açma şartları belirli ölçütlere bağlanmış ve mühendisin sürekli eğitiminden bahsedilirken, ülkemizde diplomayı alır almaz hemen büro açarak iş ve meslek hayatına başlanabilmektedir.
5. Ülkemizdeki Mühendislik Ölçmeleri Uygulamaları Ülkemizde Harita Mühendisliği uygulamalarının, genelde, kadastro (mülkiyet), belediyecilik (hâlihazır harita yapımı, imar uygulamaları) ve askeri alanlarda yoğunlaştığı; bunun dışında kalan mesleki uygulamaların ise, uzun yıllar, birer topograflık (teknisyenlik) hizmetleri olarak görüldüğü, yeterince ilgi görmediği söylenebilir. Ancak son yıllarda, bu alandaki gereksinimlerin ve beklentilerin zorlaması, mesleki donanım ve bilgi-işlem vasıtalarındaki teknolojik gelişmeler ve özellikle jeodezik hizmetlerin, mühendislik projelerinin her aşamasındaki rolünün ve öneminin ilgililerce anlaşılmış olması gibi nedenler bu değerlendirmenin değişmesini hızlandırmıştır.
5. Ülkemizdeki Mühendislik Ölçmeleri Uygulamaları Diğer yandan, faaliyetlerinde harita mühendisliği hizmetlerine ihtiyaç duyan Karayolları (TCK) Devlet Su İşleri (DSİ), Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ), Köy Hizmetleri Genel Müdürlükleri gibi önemli kamu kuruluşlarının ve belediyelerin, projelerini, genelde, ihale yolu ile yürütmeleri de, hem idarelerde hem de işi yapan özel sektör kuruluşlarında Harita Mühendisliği hizmetlerinin önem ve değer kazanmasını sağlamıştır. Son yıllarda, arazi içerikli mühendislik projeleri ile ilgili ihalelerde, ihale sözleşmelerinin eklerini oluşturan, Bayındırlık İşleri Genel Şartnamesi ve Bayındırlık İşleri Kontrol Yönetmeliğinde, özel teknik şartnamelerde, ölçme ile ilgili konulara yer verilmesi de bu önemi göstermektedir. Bu tür kurumsal ve ülke genelindeki genel teknik düzenlemelerden kaynaklanan gereksinimlerin, ancak harita mühendisliği eğitimi almış kişilerce karşılanması mümkün olabildiğinden, mühendislik uygulamalarında harita mühendislerinin istihdamını kendiliğinden zorunlu hale getirdiği de söylenebilir.
5. Ülkemizdeki Mühendislik Ölçmeleri Uygulamaları Bilindiği üzere, ihaleli işlerde, projelerin konumsal ve boyutsal uygulama ve kontrolü ile ilgili geometrik tamlığa; hak ediş ve kesin hesap ödemeleri ile ilgili miktar hesaplamalarına ilişkin ölçmeler ve mülkiyete ilişkin işlemler, sorumluluklar gerektiren önemli işler olmaktadır. Mühendislik ölçmeleri ülkemizde, haritacılık, inşaat, maden, jeoloji, jeofizik, makine, gemi inşaatı gibi sektörlerde çeşitli alt yapı ve sanayi hizmetleri içinde kendine yer bulmuştur. Birbirinden oldukça uzak sayılabilecek çok sayıda disiplinlerle bir arada çalışma zorunluluğu bulunan işlerde, farklı ve çok çeşitli mühendislik ölçme uygulamaları ortaya çıkmaktadır. Bu durumda mühendislik ölçmeleri bir anlamda harita mühendisliğinin dışa dönük olan yüzünü yansıtmaktadır.
5. Ülkemizdeki Mühendislik Ölçmeleri Uygulamaları Ülkemizde değişik kurumlardaki mühendislik ölçmeleri uygulamalarında bu işler çoğunlukla ya farklı disiplinlerdeki mühendisler ya da mühendis olmayan diğer teknik elemanlar tarafından yapılmaktadır. Uygulamaların söz konusu bu kişiler tarafından yapılması durumunda, o iş yerinde genellikle harita mühendisleri istihdam edilmemekte, ancak zorunlu hallerde harita mühendislerine başvurulmaktadır. Sektörümüz tarafından yapılması gereken uygulamaların diğer disiplin elemanlarınca yapılması durumunda, işin kalitesi düşmekte, hatta bazen hatalı işler veya üretimler yapılmaktadır. Örneğin, Atatürk Barajı‟ndan Harran Ovası‟na su taşıyacak Urfa Tüneli‟nin yapım aşamasının başlangıcında harita mühendisi olmaksızın inşaat yürütülmek istenmiş, daha sonra konunun önemi anlaşılarak gereken yapılmıştır (Baykal 1984).
6. Ölçme Mühendisleri ve Proje Yöneticileri İle İlgili Önemli Hususlar Bilindiği üzere büyük mühendislik projelerinin gerçekleştirilmesinde, işin tamamından proje yöneticileri sorumlu olmakta ve proje guruplarının içinde, ölçü işleri gurubu da bulunmaktadır. En başından sonuna kadar, işin her aşamasında sürekli görevde olan bu gurubun ve grup liderinin hizmetlerinde başarılı olmasının; yapılacak iş ve işlemlerin isabetli kararlara, dikkatli planlamaya, özenli ve sistemli arazi ve büro çalışmalarına, ölçme tekniği prensiplerinin eksiksiz uygulanmasına ve insan ilişkilerine verilen öneme bağlı olduğu bilinmelidir. Bir projedeki ölçme mühendisinin başarılı olması için:
6. Ölçme Mühendisleri ve Proje Yöneticileri İle İlgili Önemli Hususlar Modern ölçme ve bilgi işlem donanımları ile ilgili bilgi ve beceriler açısından yetenekli ve yeterli mesleki deneyime sahip olması; Amaca uygun yöntem ve donanım kullanımının, doğruluk ölçütlerine uygunluğun ve uyumun gereğini ve önemini iyi bilmesi;
Ölçme hizmetleri ile diğer iş ve iş gurupları arasındaki ilişkileri ve ölçmenin diğer işlere olan etkilerini iyi değerlendirip takdir edebilmesi; Gerek ölçme gurubunun gerekse diğer gurupların başarısında, halkla ilişkiler, yönetim ve insan ilişkileri, iletişim becerileri gibi teknik dışı faktörlerin önemli olduğu;
ölçme gurubunun, halkla temas eden ilk gurup oluşu ve görevinin sürekliliği nedeniyle bu konuda önemli etkisinin olduğunu bilmesi; Görevli olduğu proje ve ilgili mühendislik disiplininde (örneğin maden ölçme mühendisinin maden ve jeoloji mühendisliği, yol ölçme mühendisinin yol konusunda
vb.) gerekli temel bilgilere sahip olması; Mesleki etik konularına önem verme; gibi hususlar göz önünde bulundurulmalı ve;
6. Ölçme Mühendisleri ve Proje Yöneticileri İle İlgili Önemli Hususlar Ölçme mühendisi ve gurubu, hizmetin gerektirdiği imkân, yetki ve sorumluluklarla donatılmalıdır. Uygun doğrulukta, yer ve zamanda yapılmış bir ölçüm ve haritalama hizmetinin projede önemli kazanç, hız ve verim artışı sağlayacağı, aksi durumda ise; önemli teknik, ekonomik ve hukuksal sorunlara ve kayıplara neden olacağı (ölçü hizmetinin, fizibilite, tasarım, pilot proje uygulaması gibi en az harcama ile en fazla ekonominin sağlandığı bir hizmet olduğu) bilinmelidir. Uygulamanın içindeki bir proje yöneticisinin ve ölçme işlerinden sorumlu mühendisin; projenin niteliğine göre; Bir kazının ya da dolgunun başlangıcını veya sonunu belirleyen bir şev ya da seviye kazığının hatalı-yanlış çakılmasının, Bir inşaat projesinin yanlış aplikasyonunun ve uyarlanmasının, Bir yol inşaatında, bir deverin hatalı uygulanmasının,
6. Ölçme Mühendisleri ve Proje Yöneticileri İle İlgili Önemli Hususlar Ödemeye esas olacak bir kübaj veya sanat yapısı kazısı miktarının yanlış belirlenmesinin, Bir projeye altlık oluşturacak hali hazır (temel) haritanın, hatalı olmasının veya güncel olmayışının, Koordinat ve yüksekliği hatalı verilmiş bir ölçme kontrol noktasının, Zamanında ve gereğine uygun yapılmamış bir röleve ölçmesinin veya ilk ve son durum plan-kotesinin, İki ya da daha fazla giriş noktasından yönlendirilerek açılan bir tünelmetro inşaatının hatalı yönlendirilmesinin ya da kotlandırılmasının, Eksik ve hatalı bir yeraltı maden imalat haritasının,
Yeri isabetli belirlenmemiş noktadan alınan bir tek kazı-dolgu kesitinin, Bir kuyu inşaatındaki yanlış şakullemenin, ne gibi teknik, ekonomik ve hukuksal sorunlara, kazanımlara ya da kayıplara neden olabileceğini takdir edebilecek bilgi ve deneyime sahip olması hizmete uygunluk ölçütü olarak değerlendirilebilir.
7. Etik Mesleki etikler "Bir mesleğin üyelerine veya bir kişiye rehberlik eden standartlar veya kurallardır". Mühendislikte bu kuralların en önemli ikisi; Bir mühendis kendi niteliklerinin seviyesini bilmelidir Mühendisler sadece kendi sorumluluk alanlarında hizmet vermelidir. Vasıflarını doğru sunmak, bir mühendisin nitelikli olmadığı konularda hizmet istendiği durumlara düşmemesini sağlayacaktır. Mühendisler kariyerleri boyunca mesleki gelişmelerini sürdürürler ve kendi yönetimleri altındaki mühendislerin profesyonel gelişmeleri için fırsat sağlarlar. Aynı zamanda yapılan iş ve alınan kararlar her zaman örnek teşkil eder. Bunu düşünerek daima doğruyu arama yolunda gidilmelidir.
7. Etik Bir mühendisin teknoloji ve mühendislikteki yeniliklere ayak uydurabilmek için, mesleğine ve çalıştığı kurum ve kişilere karşı mühendislik becerilerini sürekli olarak geliştirme sorumluluğu vardır. Mühendisler bu gelişmeyi, işlerindeki eğitimler ve uygulamalı deneyim vasıtasıyla en etkili ve verimli bir şekilde elde edeceklerdir. Bir mühendisin topluma karşı olan etik bilincinin temelinde ise toplumun sağlık, güvenlik ve refahını her şeyden üstün tutma sorumluluğu olmalıdır. Etik sorumluluklar, Topluma karşı sorumluluklar Doğa ve çevreye karşı sorumluluklar
İşverene ve müşteriye karşı sorumluluklar Mesleğe ve meslektaşlara karşı sorumluluklar Kendine karşı sorumluluklar
olmak üzere sınıflandırılabilir.
7. Etik Bir mühendisin aldığı projeyi zamanında ve yapılan anlaşma uyarınca istenilen şekilde yaparak teslim etmesi de bir sorumluluk örneğidir. Bir mühendis dürüst olmadığı zaman, zararı yine kendinin, meslektaşlarının ve sonunda toplumun göreceğini bilmelidir. Mühendis önce vicdanına, sonra mesleğine, daha sonra halkına ve devletine karşı sorumludur. Dürüstlük, hem sosyal hayatta hem de profesyonel hayatta insana daima kazandıran bir niteliktir. Önemli olan tüm meslektaşlarımızın bunu benimseyerek ve benimseterek icraatta bulunmasıdır. Şu anki eğitimin ve gelişmekte olan toplumların en büyük sorunu etiktir. Kişiye genç yaşta kazandırılan nitelikler o kişinin karakterinin bir parçası olur. Burada görev tüm eğitimcilere, eğitim kurumlarına ve mesleki kuruluşlara düşmektedir.
