Tutubi Tutubi, Huwag Kang Magpapahuli Magpapahuli Sa Mamang Salbahi (Jun Cruz Reyes) BUOD NG NOBELA Kasasara lang ng eskwlahan at kabababa lang ng batas militar. Si Jojo, nagaaral sa Philippine School for Science and Technology, ay napadaan at binalak na bumisita sa nagbagong paaralan. Militar na ang pumalit sa s a mga gwardiya kay makikipila at magpapa-inspect magpapa-inspect para makapasok. Kinukumpiska maski ang suklay na patulis ang dulo. Dapat din ay proper uniform. May nakasabit pa nganga “Sa ikauunlad ng bayan, disiplina ang kailangan” kasama pa ang ibong walang pakpak pakpak at paa. Nakipila Nakipila pa rin si Jojo at noong noong siya na ang kinapkapan, kinapkapan, hinanap hinanap ang kanyang ID, sinita kung bakit hindi siya nakauniporme at ininspeksyon ang kanyang libro. Napagkamalan pa nga siyang aktibista dahil sa kanyang porma. Dinala siya sa dati nilang library at inusisa ng miltary interrogator(Gardonet) na parang di marunong magtagalog. Kada iling ay maybatok. Pinipilit siyang komunista. Pinagsabi Pinagsabi pa nga siya ng mga kilala niyang komunista at nagimbento naman siya. Ginupitan siya ng bohok pagkatapos. Biglang dumating si Kulas, kabarkada niya at parang may sinesenyas ito. Pinaglinis si Jojo ng mga sasakyan suot ang malaking plakard at doon niya narinig ang mga sigaw ni Kulas. Napilitan siyang maglakad dahil nga nagastos niya ang tirang pera sa barberya. Naglabasan ang mga billboard ng multinational. Napinturahan ang suso ni Moran at baril ni Bronson. Nilapitan siya ng Amerikanong preacher na naniningil pa para sa leaflet. Lumayo rin ang Kano at tuloy ang lakad. Naisipan niya ring ibenta ang relo na bigay ng kanyang ama. Buti umabot siya sa Tambunting Tambunting at naibenta ito ng higit ochenta. Bumili ng sigarilyo, pagkatapos pagkatapos ay kumain sa restawrant at nang marinig ang kampana ay nagmadali ng umuwi. Dumaan muna siya sa simbahan at pinagbentahan at kinuwentuhan pa ng mga pa- lengkera. lengkera. Nakipila rin siya sa sinasabing milagrosang imahen(na muntik manakaw). Noong bata pa siya ay pinakokolekta sila ng porno materials ng pari at noong high school ay pinakukumpisal ukol sa kahalayan. Idinidepensa naman niya ang urges na dapat hindi pinipigil. Nang pumasok na siya sa simbahan pilit na dinidikta ng pari ang Good News. Pero pumasok sa isip niya ang plano na pagsamahin lahat ng ayaw niya sa floating school na iiwan sa dagat na maraming pating. Natakot rin siyang mapunta sa impyerno kung too ang imahe. Ganon pa rin ang labas, palengke at mga nagdedebate. Pagkaalis ng simbahan naalala naalala niya ang mga unang araw sa eskwela at pagbabago ng paniniwala sa talino. Kapareho nito ng ilan niyang kabarkada sina Kulas, Minyong, Joey, Herbi, Lib at si Mr. Kabayan. Mga aktibista ang kanyang mga kasama kaya medyo nahahawa na rin siya. Ikinukwento niya rin ang mga pangyayari sa paaralan lalo na ang tungkol sa mga chismis ni Miss Spermatozoa(na bastos). Isang araw pa nga ay nagpatigasan sila ni Jojo dahil sa proper uniform. Sa huli ay sumuko rin ang guro. Akala niya ay kickout na siya pero biglang nagsara ang paaralan dahil sa batas militar. Napadaan naman siya sa tindahan ng hayop at halaman at napansing nakakulong ang mga hayop at ginawang bonsay ang mga halaman. Sa kanyang palagay, maski ang hayop at halaman ay tutol sa pagkakakulong. Lumabas siya ng tindahan at si Tess naman ang pumasok sa
isip. Naalala niya nang una silang magkita sa lamay. Umasang tatawagan pero naghintay lang sa wala. Pumasok siya sa Ma-mon-luk at pagkatapos ay tinabihan ng isang matandang parang nagpapabata. Hinimas-himas ang kanyang hita at yinaya pa sa I.C. Nagpaalam naman siyang jumingel sa Lola at paglabas niya nang banya ay lumayo at iniwan ang bill sa matanda. Inabutan siya ng curfew kaya napilitang makitambay sa mga naglalamay. Kapag nasa probinsya akala ay lagi siyang tama. Pero may kwento rin naman ng kamartiran tulad ng kay Idyo(na dapat ay valedictorian nila). Malas niya lang at napagmali na lahi sila ng mangkukulam at nang lumaon ay lumuwas rin ng maynila. Mayroon ring ibang sikat sa kanila tulad ni Doming na naging Sundalo; si Zeny, dating puta na naging kabit ng pulitiko; si Mayor Adlaza na payaman ng payaman at ang huli nama'y si Tininte na dating magsasaka na naging asendero. Tapos na ang curfew at humigop muna siya ng goto bao naisipang dumeretso sa boarding house. Hindi sila nagpansinan ng landlady(kahit alam niyang galit iyon). Dumeretso siya sa kwarto at nadatnang tulog sina Minyong at sisiw(anak ni landlady) pero wala pa rin si Kulas. Umidlip siya at paggising ay kinausap na lang si Minyong. Hindi pa talaga umuuwi si Kulas at dagdag pa si Kwakkwak(pusa) na pinalayas dahil nahuling nagnanakaw ng pagkain sa ref(kasama si Minyong). Nadamay pa nga sila ni Kulas pero nalaman niya rin na wala pa si Mr. Kabayan. Umalis si Minyong para makibalita sa tribo nila. Gusto niya ring lumabas pero wala namang maisip na pupuntahan. Nakita niya ang sulat ng kanyang itay(na walang lamang pera). Pero kakaiba ang nasa sulat, parang hindi maayos ang kalagayan nila at ang huling salita pa eh “magingat ka.” Gusto niya ring sumulat pero hindi niya alam kung magsasabi siya ng totoo. Nong minsan kasing nagsabi ng totoo ay nakagalitan pa(pumunta kasing central luzon). Gusto na nga rin siyang ilipat sa kanilang probinsya pero napilit pa rin na huwag. Gusto niyang magdoktor noong una pero ngayo'y ayaw na niya. Gusto na nyang umuwi pero hindi niya maisulat. Naisip niya namang sulatan si Tess pero napunta lang sa basurahan ang nagawang sulat. Tumawag si Joey sa telepono para yayain sa meeting si Jojo. Pero naiilang siyang pumunta dahil nandon sina Ven at Tess. Kasi nang magbreak sina Ven at Tess ay siya ang ginawang pantakip butas ng babae. Kaya nang magkaayusan na ay naging panggulo na lang s iya. Dumating siya sa folk house(na may trying hard na Bob Dylan at walang folk). Hindi na niya makita ang matandang waiter na tumanggap sa kanila noong una. Nang dumating na si Joey(nakapaburgis na kasuotan dahil daw ayaw magpahalatang aktibista), pinagusapan nila ang nangyayari sa grupo. Si Kulas ay hinuli. Pinlano nila na sunugin kaagad lahat ng maaaring ebidensya sa boarding house at sa umaga nila yon gagawin kaya tumuloy muna sila kina Herbi. Pagbisita kina Herbi, una kaagad na pinoblema ang pagkain. Si Herbi ay anak ng pasto at sanay sa hirap. Ang pisong baon sa buong semestre ay pinapadami sa chess. Sabi niya ay may solusyon pa naman siya sa kanilang gutom. Sa tabing lagoon ay maraming kangkong. Tulad ng dati si Jojo ang lookout at sinwerte pa rin sila sa kangkong. Nang magluluto na si Herbi, napagkatuwaan nilang magchess(pero pareho silang nagdadayaan). Naisip niya na naman si Tess pero dinaan na lang nila sa kain at biruan ang problema. Nakatulog na ang dalawa pero siya ay nagiisip pa. Bago pa man din siya makatulog napansin na niyang may sakit si Herbi. Ginising niya si Joey at naghanap naman si Jojo ng gamot sa mga gamit ni Herbi. Nakakita siya ng gamot at “calamine lotion” ang basa niya. Ipinahid niya sa pantal ng kaibigan. Nang gumanda-ganda na ang pakiramdam ay napansin ni Joey na anti-allergy syrup pala ito at kulang na para ipainom. Dumeretso sila sa infirmary at doon nakatulog ang tatlo. Nagising lang sila Joey at Jojo nang
dumating ang doktor. Ngayon na pinabalik ni Joey si Jojo sa boarding house para linisin ang dapat linisin. Pagdating sa boarding house, nakita niya na maraming tao at nalaman niyang pinasok ito ng mga militar. Minabuti niyang lumayo muna. Sa paglalakad, nakita niya ang maraming pagbabago sa Maynila at naalala ang mga pagbabago sa probinsya. Nang mapagod na ay bumalik din sa boarding house at doon niya nakasalubong si Inday. Tinangay nga sila sisiw at landlady. Hinahanap raw si Mr. Kabayan at mga estudyante nito. Pagpasok naman niya ng kwarto ay nalimas na ang lahat ng kanyang gamit maliban sa maruruming damit, jaket na bigay ni tess at silindro ni Kulas. Pagbalik niya sa bahay ni Herbi, may iniwang note si Joey na pinapapunta siya kina Lib. Ayaw niya doon dahil sa mga magulang nito. Tinawagan niya muna ang bahay nila Lib at nalamang gabi pa ito uuwi. Kulang na ang pamasahe niya(at gutom na gutom pa) kaya naisipan na lang niyang dumiskarte sa Bus. Sinwerte naman siya at nakasakay. Pagdating sa Cubao ay nakaupo na siya pero minabuti niya na lang ibigay sa matandang ale ang upuan. Dahil nga sa gutom at pagod ay nahilo siya at hinimatay. Pagkagising niya, nakita niya ang isang matandang babae na nagsusubo ng mainit na sabaw sa kanya. Siay ang babaeng binigyan niya ng upuan at “Mamay” ang tawag sa kanya. Dadalhin sana niya si Jojo sa ospital kaso ay mahirap lang rin sila at manghihilot naman siya. Gusto na umuwi ni Jojo pero masakit pa ang kanyang binti at baka abutin ng curfew( at nalaman niyang 3 araw na siya doon). May dumating namang buntis na nagkwento sa mga pagbabago sa kanilang lugar. Tutol dito si Mamay. Maya maya lang ay dumating si Boy na basang basa. Nagkausap sila ng kaunti(nabanggit ni boy ang aktibistang kuya) at nang dumating si Jem ay natulog na sila. Kinabukasan pagkatapos magalmusal ay nagpaalam na siya. Inabutan siya ng limang piso at hinatid na ni Boy palabas. Minabuti niyang magpunta muna sa kababayang si Idyo para makibalita sa bayan nila. Pagdating kina Idyo, sinama siya ng kaibigan sa raket nito, maging fixer. Nang makaipon na ay pumunta sa isang Kritikal na Papel 7 eskenita at makipaginuman. Habang nagdadaldalan ang mga lasenggo ay tahimik siya hanggang mapansin ang isang makapal na sinturong nakadispley. Pagkatapos magsalita ay siya naman ang napunta sa “hot seat” sa usapan. Tuloy ang inuman at walang nagpapahalatang lasing. Merong lumabas at humihiga at dahil pala wala nang mainom. Buti ay may nagpakuha pa ng isang kahon. Noong malasing na si Jojo tsaka lang sinabi ni Idyo ang nangyari. Nasunog ang kanilang tindahan at nabugbog si Tata Selo. Nagkayayaan naman silang manood ng bomba. Marumi ang sinehan at matapos ang palabas sa sine ay pumasok ang isang announcer na nagyayaya sa isang live show sa maliit na silid sa gilid ng sinehan. Medyo may kamahalan ang tiket pero bumili pa rin ang makakasama. Mabaho at makalat ang silid na iyon, parang isang malaking basurahan. Nagumpisa na ang palabas sa pagitan ng isang babaeng medyo may edad at lalaking maton. Iba't ibang posisyon ang pinakita at palipat-lipat naman ng upuan ang mga kasama. Nang matapos na sila ay nagyaya ang announcer na manood uli. Paglabas ay may nakasalubong na grupo ng mga lasing. Lumapit ang isa at tinadyakan ang isa nilang kasama. Paglayo ay sinalubong naman sila ng pulis, agad na nagsumbong, at binalikan ang grupo. Nang magharap-harap ay inagaw ng lasing ang baril sa pulis at kasabay nito ang dahandahan nilang pagtakas. Humiwalay na si Jojo sa grupo ni Idyo nang makitang may umaalialigid na metrocom. Pagdating ni Jojo kina Lib, nadatnan niya si Joey at agad na kinwento ang mga nangyari. Nabalitaan niya rin na patay na sa engkwentro sila Kulas at Mr. Kabayan. Dahil dito napagpasyahan na buuin muli ang grupong tutubi.
ANALISIS Wika at Estilo Gumamit si Reyes ng “first person point of view” at nang “eksperimental na gamit ng satire.. na kung saan dadaanin sa ngiti ang pagmumura”(Reyes, 1987). Sa paggamit ng first person point of view mas nabigyang pansin ang mga pananaw ng kanyang pangunahing tauhan na si Jojo. Madalas na sa pagbibigay pa niya ng mga side comments nagiging nakakatuwa ang mga pangyayari. Halimbawa, nang bigyan siya ng leaflet ng kano sa ikatlong kabanata sinabi na “pati pala salita ng Diyos binebenta sa Maynila”. Sa ikasampung kabanata nang maglakad siya ng umaga “mahirap nang mapagkamalang poste ng meralco. Mahirap nang mapintahan ng kalburo, mahirap nang magmukhang sementeryo. Mahirap ding tumigil baka maihian ng aso.” Sa ganitong paraan niya rin ipinapahayag ang ilang kritiko at reklamo. Halimbawa, sa ika-7 kabanata sa mga iniisip niya tungkol sa titser “siyempre siya'y matagal nang nagsunog ng kilay at ako'y wala pang nasusunog maliban sa effigy ni Marcos at Uncle Sam. Siya ang tama at ako ang mali”. Ang ilang pagpuna rin sa gobyerno ay dinadaan sa pabirong paraan tulad ng “si Boss Mam(Imelda).. ay nababaliw sa kanyang kagandahan.”. Sa paggamit rin nito ng unang panauhan, iniiba niya rin ang karaniwang mga katawagan at pangalan ng mga bagay-bagay. Maraming binagong pangalan ay tungkol kay Marcos at kanyang asawa pati na rin sa kanyang mga guro. Wala naman sigurong may pangalang Miss Spermatozoa o Miss Moral Character. Ginamit niya ang mga katawagang iyon para mailarawan pang maigi ang mga tauhan at madalas naman talagang gawin iyon ng mga estudyante. Maraming variety ng wikang ginamit sa nasabing nobela. Sa ilang mga naging panimula sa mga kabanata, parang medyo malalim at matalinhanga. Halimbawa, sa ika-12 kabanata “walang tainga ang mundo, walang puso ang mundo...” at sinabi pa niya “Tigil mundo, parahan mo ako”. Sa loob rin ng mga insights ng pangunahing tauhan makikita ang ilang seryoso at derechong pangungusap at ang ilan ay mga retorika at maloko. Madalas makita ang seryosong mga pangungusap sa bandang dulo, halimbawa “hindi ako makaiyak dahil sa awa sa aking pamilya. Ngayo'y naiiyak ako dahil sa galit.. Putang ina.”. Sa kabilang dako naman may pabirong linya tulad ng “ang tao nga namang nagigipit kahit sa patay ng ibang tao kumakapit.”. Iba-iba rin naman ang variety ng mga dayalog: may ma-stress na ingles at filipino( Gardonet: “ar yu sosyalis”); pormal na Filiipino at Ingles (Pag kausap ang titser o may s eryosong usapan ang barkada: “Stand up and get out of my room!”); at mga balbal, kolokyal at hiram na salita sa pangungusap( kina Idyo:”pambulas ba sa aswang yan.... Gimmik lang ni erpat”). Napaganda ang plot dahil sa panauhang ginamit. Lumalabas na ang mga oryentasyon sa tauhan, tagpuan at mga pangyayari ay nakaayon lahat sa binuong pagkatao ng pangunahing tauhan. Mahusay na naipakita ang pagunlad ng pangunahing tauhan: mula sa isang pasibong tao, naging matanong at sumusuway, hanggang maging tunay na aktibistang galit. Nagkakaroon rin ng iba-ibang conflict sa pagpasok ng mga kabanata. Nagtagpi-tagpi lamang ang mga pangyayari pagdating ng mga bandang dulo ng nobela. Mas lumalabas nga na layunin ng mayakda ang ilarawan ang pangyayari sa kanyang pamamaraan ng pagsulat. Tema (Ang Simula ng Batas Militar) Ang kabuuang tema ng nobela ay ang mga unang araw ng batas militar. Ilinahad sa nobela ang mga nangyari sa panahon ng batas militar. Pero bakit nga ba nagkaroo ng batas militar ang bansa? Noong ika-23 ng Setyembre 1972 ihinayag ni Marcos sa telbisyon ang pagsasailalim ng
bansa sa batas militar para “maisalba ang Republika at ayusin ang lipunan”(akin ang salin). Pero bakit kailangang ayusin ang lipunan? Ayon kay Salvador Lopez(1974) “The assumption that the Republic needed saving and that Philippine society required reformation is an open doubt.” at ang dahilan ng pagkakadeklara ng martial law ay dahil “doom had descended upon the land”(Lopez, 1974). At para mapigilan ang pagbugso ng galit ng mamamayan, idineklara niya ang martial law. Totoo nga ang ilang nabanggit na detalye ni Reyes sa kanyang nobela. Nakita ko sa mga larawan ng “One Year of the New Society”(Marcos, 1973) ang tinutukoy niyang squatters area na may pintang puti. Oo, mukhang sementeryo. May curfew rin talaga sa lansangan mula 12-4 n.u. At tama ang paglalarawan niya sa lungsod pag gabi, tahimik. Sinasabi rin ng akda na labis ang pagbaba ng krimen at karahasan sa bansa at ang mga paligid-ligid na mga alagad ng batas sa mga lansangan. Ang kakaibang kalinisan ay nakita ko rin sa mga larawan. Marami pang nabanggit tulad na mga “improvements”sa bagong lipunan tulad ng pagsasaayos ng edukasyon sa bansa, land reform, pagbaba ng korapsyon, pagdami ng pagkain, pagdagsa ng foreign investments atbp. Ito marahil ang mga idinedepensa ng mga titser ni Jojo. Pero kung ganoon, bakit ba pinapalabas ni Jun Cruz Reyes na mali ang batas militar? Wala bang katotohanan ang kanyang pinagsusulat sa Nobela? Ihinayag ng Civil Liberties Union of the Philippines(1975) sa kanilang pamphlet na “The State of the nation after 3 years of martial law” ang ilang butas ng batas militar. Ang krimen at karahasan sa pagitan ng sibilyan at kapwa niya ay bumaba pero kung idadagdag ang karahasan ng militar tiyak na lolobo talaga ang bilang. Oo, nagkaroon ng pagbabago sa edukasyon pero para kanino? Pinilit tayo sa mga skilled jobs na madaling matutunan at pinilit na gawin agricultural ang bansa at anumang matututunang sagabal daw sa pagunlad ng bayan ay ipinapatanggal. Titser nga ang mga anghel ng talino. Si Marcos naman ang diyos. Panay rin talaga ang dagsa ng dayuhang investors. Bawal magstrike, mababang pasweldo, maliit na buwis. Sino ba ang aayaw dumagsa sa bansa lalo na at pwede na sila magari sa bansa ng walang limitasyon? Kaya tama lang ang ipinakita ni Reyes sa kanyang akda. Marami ngang bago, pero para yon lahat kina Mam at Sir, pati sa bisita nila. Sa ganitong sistema napakalaki ng tungalian ng sibilyan at militar, pati ng mamamayan at Bagong lipunan. Totoo ngang “Power Corrupts”(CLUP, 1975) at sa bagong sistema, napalitan lang ang nangaaping elite ng mas malakas at mas matakaw. KABULUHAN SA KASALUKUYANG PANAHON Maski si Reyes sa kanyang paunang salita ay nagtatanong kung ano bang magiging kabuluhan ng kanyang nobela sa kasalukuyang panahon ngayong wala nang batas militar. Bilang isang bahagi ng panitikan dapat talaga'y hindi lang pang-martial law ang itatagal ng akda. Hindi naman nito basta na lamang inilahad ang mga unang araw ng batas militar. Hindi rin naman tayo pinilit na ito ang gawin sa mga ganito pangyayari. Ginamit niya ang isang pananaw na may espesipikong material conditions at ayon doon ang pinili niyang gawin. Sa aking palagay, naging instrumento lamang ang martial law para ipakita ang pagkasupil ng karapatan at opresyon na maski walang batas militar ay nagaganap. Mahalagang bigyang diin ang kakayanan bilang indibidwal. Iyon, dala na rin ng kanyang estilo,ay maaaring mamuhay kahit lipasan na ng panahon. Hindi nga bao ang pangungusap na “Man has the right to pursue his own happiness” na panahon pa nila John Locke at pinagpatuloy sa Utilitarianism ni John Stuart Mill sa Inglatera. Ang kaibahan lang ay isinakonteksto sa
Pilipinas ito ni Reyes. Hindi tamang dakpin ka nang wala ka namang kasalanan( Gardonet kay Jojo), pero maaari siyang magembestiga ng hindi ka gaanong napipinsala. Magandang binigyan diin niya ng pansin ang estruktura ng pamilyang pilipino. Kailangan mong sumunod sa magulang pero minsan maaari ring hindi kung itatakda ng sitwasyon. Ang ilan rin niyang kritisismo sa relihiyon ay dapat rin nating alalahanin. Marami na ang nagiging masyadong panatiko sa relihiyon at madaling magpadala basta sinabi ng pari at kung sino pa mang preacher. Madaling patakot sa impyerno. Dapat nating alalahanin na tao rin ang mga iyon at maaaring niloloko ka rin. Sa edukasyon, dapat naman tandaan na hindi mga hari't reyna ang mga guro at hindi lamang sa libro at paaralan nakukuha ang kaalaman at tama lang ang sinabi niya sa unang kabanata. “HINDI PORKE KINATATAKUTAN AY NIRERESPETO” PANGWAKAS Bilang pangwakas, nais kong ipahayag ang aking pagsangayon sa kabuuang tema ng nobela. Parang bibalikan nito kung ano ba dapat ang panitikan. May praktika at kariktan. At hindi siya gaanong nagpadala sa panahon. Malaya pa rin niyang nailahad ang katotohanan sa pamamaraang kawiliwili. Para ngang dama ko rin ang kilabot nang lapitan siya ng matandang babae, naisip ko rin ang paghihimagsik nang malamang patay na ang mga kasama (pandidiri nang manood ng kalaswaan..). Bilang estudyante talagang makakaugnay ka sa ginawang nobela ni Jun Cruz Reyes. TUTUBI, TUTUBI, 'WAG KANG PAHULI SA MAMANG SALBAHE
