Turkish Studies TÜRKİYE'DE DARBELER VE ASKERİ YARGI KURUMLARI Hatice ALTUNOK * -Fatma Gül GEDİKKAYA

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 12/16, p. 65-82 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11960 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

This article was checked by iThenticate.

TÜRKİYE’DE DARBELER VE ASKERİ YARGI KURUMLARI Hatice ALTUNOK* - Fatma Gül GEDİKKAYA** ÖZET Askerî darbe, askerlik mesleğince benimsen emir-komuta zinciri zihniyetine tabi, eyleminde ve söyleminde şiddet barındıran, toplumsal ve siyasal alana müdahaledir. Bu müdahale toplumların demokratikleşme yolundaki adımlarını geriletir ve durdurur. Askerî darbelerin yaşandığı ülkelerde siyaset ve yönetim, darbe ihtimali ile her zaman kıskaç altındadır. Bu ihtimal bireylerin hafızalarının bir köşesinde saklanır. Darbenin etkisi, sadece hafızalarda değil, toplumsal alanı düzenleyen en önemli metinlerde, anayasalarda da saklıdır. Türkiye’de anayasaların oluşturulması, darbeler sonucunda olmuştur. Bu anayasalar, darbe mimarı askerî yenin kendi özerklik alanını toplum karşısında güçlendiren düzenlemelerini de bol miktarda içermektedir. Eğitim, sağlık, barınma, personel rejimi gibi pek çok açıdan farklı uygulamalara tabi olan askerî kesimin yaptığı ve yaptırdığı darbe ürünü anayasalar ayrıca askere özgü yargı kurumlarını da oluşturmuştur. Böylelikle devletin temeli olan yasama, yürütme ve yargı kuvvetlerinden diğerlerini denetleyebilme niteliğini haiz yargı kuvvetini kendisi için özerkleştirmiştir. Askerî bürokrasi, askerî yargı mevzuat ve kurumlarını, 1960 ve 1980 darbeler sonrası Anayasaları ile sivil yargı alanının karşısında üretmiştir. Bu çalışmada Türkiye’de 1960 darbesi, 1971 muhtırası, 1980 darbesi ve 2016 darbe girişimi sonrasında askerî yargı kurumlarının nasıl şekillendiği açıklanmıştır. Askerî n özellikle yargı alanında etkinliğini kuvvetlendirecek kurumlar oluşturarak, sivil bürokrasi aleyhine özerklik alanını genişlettiği gözlenmiştir. Anahtar Kelimeler: 1960 Darbesi, 1980 Darbesi, 1971 Muhtırası, 2016 Darbe Girişimi, Askerî Yargı, Askerî Yargı Kurumları.

Yrd. Doç. Dr. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü, E-mail: [email protected] ** Arş. Gör. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü, E-mail: [email protected] *

66

Hatice ALTUNOK - Fatma Gül GEDİKKAYA

COUP D'ÉTATS AND MILITARY JURISDICTION IN TURKEY ABSTRACT The military coup, subject to the mentality of the chain of command embraced by military profession, thus is violent in its act and the rhetoric, is an intervention to social and political arena. This intervention halts and reverses the process of democratization of societies. In the countries where military coups were experienced once, politics and government are under claws of possible coup d'etat. This possibility stored in the memories of the individuals: The effects of military coups are not only stored in memories but also stored in the most important texts regulating the social field: the constitutions. In Turkey, the constitutions are results of the coups. These constitutions, contains the regulations that strengthen the autonomy of the architects’ of the coups, the military against the society. The military, subject to different application in many aspects such as education, health, shelter and personal regime, created/made to create constitutions lay down the basis of the institutions of military jurisdiction. In this way, military has autonomous judiciary, which has the ability to control the others from legislative, executive and judiciary, fundamental powers. The military bureaucracy produced military jurisdicial legislation and institutions across civilian jurisdiction in the aftermath of 1960 and 1980 coups. In this study, it is explained how military judicial institutions formed after the 1960 coup d'etat, the 1971 intervention, the 1980 coup d'état and the 2016 coup attempt. It has been observed that the military has expanded the field of autonomy against the civilian bureaucracy, creating institutions that will strengthen some judicial field activities.

STRUCTURED ABSTRACT Coup d’états enable suitable environment for Military to reform politics and society. In countries where coup d’états are frequent, it is produced the concept of military tutelage which control the civilian. Over time, many areas such as education, law and art have been shaped by the military tutelage system. Meanwhile, army establishes a unique legal system to enforce its own power. This legal system controlled by the Military, defines the most important base for the military intervention. The purpose of the article is to explain the institutionalization of the coup d’états that constitute the main sections of Turkey's public administration calendar. In this study, it will be reviewed the constitutional texts, relevant institutional legislation and fundamental literature. The Research question to be answered in this article is how the privileged legal system of military coups in Turkey has been institutionalized. Studies examining the Coups have important place in literature In Turkey. It is because almost every event to be explained or narrated is scheduled according to the Coups. Every coup had an increasing effect on bureaucracy which led even more tutelage in specific fields. In this study, specific fields will be examined. Similar to the studies that evaluates the coups and the effects of them on society and politics, this study will focus how coups have shaped the military judiciary. In the article, it will be shown how military coups institutionalized the military

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16

Türkiye’de Darbeler ve Askerî Yargı Kurumları judicial system. Military judicial institutions are positioned as the most important mechanisms for strengthening military tutelage, the study aimed to present a dimension that attracts attention to the reader. As Ortay (2012) pointed out, the coups date back to the Ottomans. On the other hand the history of the Coup d’états in republican period was started by the 1960 coup, followed by 1971, 1980 coups and 2016 coup attempt. Each of these military coups and attempts has determined the boundaries of government and the society, either by forming constitutions or by amending them. In other words, constitutions in Turkey, which are the most basic legal texts that regulate the main principles of how the Government operates, are shaped by military coups. 1960 coup d'état led the establishment of the military judiciary, constitutionally. This strengthened the privileged position of the Military over the civilian bureaucracy. Having the power to overthrow the elected government, the Military bureaucracy used the same power to increase its autonomy. Judicial institutions were separated into civilian and military courts. For example, the authority of Council of State on Military personnel was given to the Supreme Military Administrative Court. At the same time, Military Court of Appeals became a constitutional institution. According to constitution of this period, the military judicial branch shall be executed by military courts and disciplinary courts. In 1971, the army made a memorandum against anarchy. In 1971 -1973 period, significant changes were made in 1961 Constitution which is the product of the 1960 coup d'état. These changes essentially included expanding the jurisdiction of the Military, in which the military jurisdiction was extended against civilian jurisdiction. For example, the jurisdiction of Military courts in crime cases such as non-military persons committed against soldiers was expanded. A rank criterion was adopted in membership of the Military Court of Appeals. With the establishment of the State Security Courts in which military judges were stationed, a new institution was introduced in the field of administrative law, along with the Supreme Military Administrative Court. In 1980, Military overthrew the Government for the reasons such as maintaining the national unity, solidarity and the unity of country. The Military adopted the same method of previous interventions, which is the idea that a new constitution is required. As a result, the 1982 Constitution was adopted. In this Constitution, the Military Court of Appeals and the Supreme Military Administrative Court are considered among the supreme courts. The jurisdiction of the Supreme Military Administrative Court has been further expanded compared to the constitutional amendment of the 1971. These courts exercised extended jurisdiction authority, taking a criterion of the need for military service. Until 2004 the State Security Courts also maintained their constitutional existence. Since the military coup of 1960, military tutelage has been constantly increased its power on politics and society. The processes of 1971 and 1980 also provided opportunities for this tutelage to reproduce and strengthen itself. By the year 2016, Turkey was again tested with the military, which is responsible for protecting the national unity and the society. It is faced that the Military has targeted state managers and the National Assembly with weapons, aircraft and tanks. This incident, called


67

68

Hatice ALTUNOK - Fatma Gül GEDİKKAYA the coup attempt of July 15, was confronted with the fact that a substantial part of the army, assumed to be more conservative and leftist, is in fact in the hands of the Fethullah Terrorist Organization. Although the differences have been expressed from other military conflicts, the most important difference is that Fethullah terrorists had acquired not only military tutelage system but also the ranks in civilian bureaucracy. After the incident, not only the judiciary but also the education, promotion and civilian bureaucracy have been reformed. Unlike the 1960s and 1980s, the resistance of the Turkish people to the coup has shaped the reforms made following the initiative. In 2017, Constitutional amendments dissolve the Military Court of Appeals, the Supreme Military Administrative Court and the Military Courts except Military disciplinary courts. As a result, the military jurisdiction, which was the mainstay of military tutelage in Turkey, has been abolished and a new era has begun in the sense of military-civilian relations. Keywords: 1960 Coup, 1980 coup, 1971 intervention, 2016 coupattempt, Military jurisdiction, Military Judicial Authorities.

1.

Giriş

Türk siyaset ve yönetim tarihini şekillendiren en önemli tartışma konularından biri askerî ve sivil bürokrasi mücadelesidir. Bunun temel göstergelerinden birini askerî bürokrasinin ‘darbe’ ile siyaseti -sivil alanı- şekillendirme çabası oluşturmuştur. 27 Mayıs 1960 tarihi ile Cumhuriyet tarihinde darbe, sivil hayatı sekteye uğratan, toplumu bulunduğu aşamadan geriye götüren bir durum ve tehdit unsuru haline gelmiştir. Bu durum aynı zamanda askerî bürokrasiyi, yönetim ve siyasette aktör olma amaçlarından dolayı negatif algıların beslendiği bir kesim haline getirmiştir. Askerî kesim darbeler nedeniyle savunmayı sağlayan kamu görevlisinden öte korku uyandıran grup olmuştur. Dolayısıyla sorumlu olduğu kamu görevi alanını tarihsel kökenlerine, elde ettikleri güç ve otoriteye, bulunduğu dönemin şartlarına göre kendini özerkleştirerek ve daha da güçlendirerek şekillendirmiştir. Askerî n darbe odaklı ürettiği davranış modelleri, bulunulan dönemde hangi ideolojik ya da düşünsel algıların etkin olacağı öngörülüyorsa o doğrultuda geliştirilmiştir. Örneğin 1960 sonrası Kemalist figürüyle öne çıkan askerî kesim, 2016’ya gelindiğinde 1970 itibarıyla dinsel temelleri referans aldığı söylemiyle topluma yerleşen FETÖ cemaatinin hegemonyasında olduğu görülmüştür. Toplum bunu da deneyimledikten sonra asker ile ilgili yapılan tüm eleştirilerin dikkate alınarak askerî kurumların revize edilmesi gerektiği ortaya çıkmıştır. Farklı görüşlere sahip hemen tüm kesimlerin asker hegemonyasına karşı olduğu bir ülkede, bugün itibarıyla bakıldığında 1960’dan günümüze yargısını bile kendine özgü belirlemiş bir kesimin her koşulda kendini yeniden üretmenin yollarını bulduğu görülmüştür. Bu makale kapsamında askerin kendini yeniden özerkleştirerek üretebilmesinin en önemli mekanizması olan kendine özgü yargı kurumlarının darbeler sonucu oluşumları incelenmiştir. Bu çerçevede belli bir sınıfın hukukunu koruma amacını güden askerî yargının darbe çıktısı olduğu, uzun vadede ise askerî alanın gücünü sağlamlaştıran sonuçlara ulaştığına dikkat çekilmiştir. Çalışmanın kapsamında 1960 darbesi itibarıyla askerî yargı kurumlarının anayasadan kaynağını alarak örgütlendiği, 1971 Muhtırası sonrası Anayasa değişikliği ile özerkliğini arttırdığı, 1980 darbesi sonrasında 1982 Anayasası ile bu yapıyı koruduğu ve 2017 Anayasa değişikliği ile askerî yargının önemli bir reforma tabi tutulmasına yer verilmiştir.


Türkiye’de Darbeler ve Askerî Yargı Kurumları

2.

69

Türkiye’de Darbelerin Askerî Yargıyı Güçlendirmesi

Devlet iktidarının genellikle silahlı kuvvetler tarafından şiddet yoluyla, demokratik ve anayasal olmayan bir çerçevede ele geçirilmesi şeklinde tarif edilen darbelerin dünyadaki başarılı örnekleri arasında Yunanistan, Şili gibi ülkelerin yanında ne yazık ki Türkiye de gösterilmektedir (Marshall, 2005: 309). Özellikle az gelişmiş ülkelerde silahlı kuvvetler seçilmiş siyasiler üzerinde baskı kurabilmekte ya da doğrudan yönetime el koyabilmektedir. Aynı zamanda bunlar demokrasinin silahlı müdahaleyle sona ermesi anlamına gelmektedir (Yılmaz, 2001: 234). Darbeler sonucunda Kurtuluş Savaşıyla elde edilen kazanımlar, modernleşme ve gelişme yolunda atılan tüm adımlar geriye gitmiştir. Devlet yönetimini basit bir iktidar savaşına çeviren asker ve siyasetçiler, toplumu karşılığı tarif edilemeyecek kadar geniş kayıplarla baş başa bırakmıştır. Darbeler ve darbeleri yapan kesimlerin bunu bir gelenek haline getirmeleri nedeniyle ülkemizde her konu, kurum, hukuk, faaliyet darbeler odağında anlatılmış, aktarılmış ve öğrenilmiştir. Bu çalışmada askerî yargının anayasal düzeyde yer almaya başladığı 1960 darbesi başlangıç noktası olarak alınmıştır. Ancak Türkiye’nin darbe geçmişi 31 Mart 1909’a dayanmaktadır (Ortaylı, 2012: 129). Darbeler nedeniyle devleti yöneten kadrolar sivil ve asker olarak ikili bir ayrım sergilemiştir. Bu ayrımın kaynağı ise darbeleri takiben yapılan anayasa ve anayasa değişiklikleri olmuştur. Demokratik sistemlerde askerî güç sivil otoriteye bağlıdır ancak Türkiye'de anayasal süreç içerisinde askerî güç ilk kez 1960 darbesinden sonra yapılan 1961 Anayasası ile anayasal açıdan devlet yönetiminde etkin olmaya başlamıştır. 1971 ve 1980 askerî müdahalelerinden sonra da anayasaya dayanan etkinliğini arttırarak, kendisine özgü yargı alanını ceza hukuku ve idare hukukunu da kapsayacak biçimde genişletmiştir. Bunun yanında yürütme erkini de Bakanlar Kurulundan daha etkin kullanarak siyasi temsilcileri etkisiz bırakmış, dolayısıyla siyaset alanını da daraltmıştır (Kardaş, 2009: 295). 1960 darbesinden itibaren Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK)’nın üst üste gerçekleştirdiği silahlı müdahaleler nedeniyle sivil siyasal güçler ve devlet bürokrasisinde teslimiyet ilişkisi gelişmiştir. Bu müdahalelerin etkisiyle TSK üstün ve özerk konumunu inşa etmiştir. İktidara ulaşmayı amaçlayan iki kesimden biri, bütün isteklerini gerçekleştirdiğinde diğerinden daha çok iktidara sahip olur. Asker de hem Russell’in işaret ettiği iktidara daha çok sahip olma çabasını sürdürmüş hem de ihtilal-darbemüdahale deneyimleri ile toplumda silinmesi zor etkiler meydana getirmiştir (İnsel, 2009: 42; Russell, 2014: 33). Bu etkilerin meydana gelmesinde asker toplumdaki ayrıcalıklı konumunu korumak için adli yargıdan bağımsız yeni bir yargı kolunu -askerî yargıyı- kurumsallaştırmıştır (Erdem, Coşkun, 2009: 95). Yeni yargı kolunun kuruluş ve işleyişi başlıca şu kanunlarda düzenlenmiştir (Demirbağ, 2008: 222): Askerî mahkemelerin kuruluş ve işleyişi 25.10.1963 tarihli ve 353 sayılı Askerî Mahkemeler Kuruluşu ve Yargılama Usulü Kanunu, Disiplin mahkemelerinin kuruluş ve işleyişi de 16.06.1964 tarihli ve 477 sayılı Disiplin Mahkemeleri Kuruluşu Yargılama Usulü ve Disiplin Suç ve Cezaları Hakkında Kanun, Askerî Yargıtay’ın kuruluş ve işleyişi de 27.06.1972 tarihli ve 1600 sayılı Askerî Yargıtay Kanunu, Askerî hakimlerin mesleğe kabulü, yükselmeleri, atanmaları gibi özlük hakları ise 26.10.1963 tarihli ve 357 sayılı Askerî Hakimler Kanunu. 1960 Darbesi: Askerî Yargının Anayasal Kuruluşu 1950-60 dönemi tek partinin sisteminin değiştiği, devrimlerin gerçekleşmesine öncülük eden bürokratik kadroların yerine yeni kadroların geldiği bir dönemdir (Gözübüyük, 1997: 119). Tarım sektörü ve köylünün ihtiyaç ve isteklerine odaklanan Demokrat Parti programı ve düşüncesi, makineleşme sonucu tarım işçileri ve az topraklı köylülerin şehirlere göç eden nüfusun sorunlarına çözüm ürebilecek niteliğe sahip olamamıştır. Bu nedenle gerekli değişikliklerin yapılmasında gecikilmiş ve bu durum Demokrat Parti iktidarı için sorunlar doğurmuştur. Ana muhalefet partisi, Demokrat Parti’nin Cumhuriyet ilkelerine hassasiyet göstermediği, piyasa ekonomisine fazla önem verdiği ve zamanla otoriteryen bir tutum içine girdiği gibi eleştirilerle hükümeti uyarmıştır. Demokrat Parti bu uyarıları önceleri göz önünde tutsa da üst üste seçimleri kazanmasından dolayı zamanla bu eleştirileri dikkate almamış ve muhalefetle çatışmalar yaşanmıştır (Karpat, 2012: 172; Yayman, 2008: 207). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16

70


Şiddetlenen muhalefet-iktidar çatışmaları ordunun siyasete karışmasına yol açmıştır. 1954 yılında askerlerin kurdukları gizli bir teşkilatın harekete geçmesi için uygun ortam hazırlanmış ve 27 Mayıs 1960’ta bu teşkilat askerî darbe ile siyasi iktidara el koymuştur (Karpat, 2012: 173). 1960 darbesi Türkiye’deki ilk çok partili demokrasi tecrübesine son vermiş ve ülkenin siyasal yaşamına damgasını vuracak bir dizi askerî müdahalenin ilki olmuştur (Camelio, 2016: 119). 1960 darbesi anayasa ve hatta Kemalizmi korumak gibi gerçekçi olmayan esaslara dayandırılmıştır. Ancak durumun özü halkın seçtiği iktidar zorla devrilerek anayasa ve demokrasinin ihlal edilmesidir. Bu darbe askerin siyasete karışmasının önünü açmış, böylece Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren bizzat Atatürk’ün desteklediği siyasetin sivil bir alan olduğu ve askerin siyasetten uzak durması gerektiği yönündeki temel ilke çiğnenmiştir (Karpat, 2012: 179). Siyasetin değişen ortamına ayak uyduramayan siyasi ve idari kadrolarının ortak hatası olan (Ortaylı, 2012: 130) bu darbe sonucunda 1961 Anayasası hazırlanmıştır. 1960 darbesiyle bürokratlar, askerî bürokrasiyle işbirliği içerisinde etkinliklerini sürdürmeyi amaçlamışlardır. Darbe sonrası süreç sivil bürokrasinin etkinliğini kaybetme, askerî bürokrasinin ise ön plana çıkma dönemi olmuştur (Durgun, 2010: 167). Bu dönemde yapılan düzenlemelerle askerî ve sivil yönetim alanı birbirinden ayrılmış ve idarenin bütünlüğü bozulmuştur. Bu durum sivil idare düzeni ve askerî idare rejimi olmak üzere her biri kendi kendine yeten, birbirinden bağımsız iki farklı bürokrasi düzeni doğurmuştur (Eryılmaz, 2014: 300). Askerî darbeyi izleyen yıllarla birlikte idarenin yeniden düzenlenmesi çalışmaları başlamıştır. Bunların yürütülmesi amacıyla Devlet Planlama Teşkilatı ve Devlet Personel Dairesi kurulmuştur (Yayman, 2008: 210). Bu Anayasa; Anayasa Mahkemesi, Yüksek Hâkimler Kurulu, Devlet Planlama Teşkilatı, Türkiye Radyo Televizyon Kurumu, Cumhuriyet Senatosu gibi kurumları oluşturmuştur. Bunların yanında Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, Milli Prodüktivite Merkezi de bu dönemin ürünü sayılabilir (Akşin, 1996: 233). 1960 itibarıyla ordu sivil bürokrasi aleyhine yeni tavizler edinmiş ve askerî yargı sivil yargı aleyhine genişlemiştir. Asker kişilerle ilgili idari eylem ve işlemlerin yargısal denetimi, Danıştaydan alınarak yeni kurulan Askerî Yüksek İdare Mahkemesine verilmesi ve sıkıyönetime geçişin kolaylaştırılması bu kapsamda değerlendirilebilir (Gözler, 2007a: 47). 1961 Anayasasının yargı alanında getirdiği en önemli yenilik hâkimlerin bağımsızlığını sağlamak için kurulan Yüksek Hâkimler Kuruludur. Bu anayasa ile mahkemeler; Yargıtay, Danıştay, Askerî Yargıtay, Uyuşmazlık Mahkemesi gibi yüksek mahkemeler tek tek düzenlenmiştir. Yargı alanında en önemli yenilik ise kanunların Anayasaya uygunluğunu denetlemekle görevli bir Anayasa Mahkemesi’nin kurulması olmuştur (Gözler, 2007a: 45; Karpat, 2011: 155). 1961 Anayasası ile askerî kurumlar ve sivil otorite arasındaki ilişkiler açısından önemli değişiklikler yapılmıştır. 1961 Anayasası ile ilk defa askerî yargı ve Askerî Yargıtay anayasa içine alınıp, anayasa kurumu haline getirilerek askerî bürokrasi yönetsel ve siyasal yapı içerisinde ayrıcalıklı biçimde konumlandırılmıştır. Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulundan oluşan iki başlı yürütme, askerî bürokrasi etkinleşmesiyle üç başlı hale gelmiştir (Tanör, 2000: 399; Kardaş, 2009: 295).1961 Anayasasının getirdiği bu yapı askerî vesayeti kurumsallaştırmıştır. 1961 Anayasasının VII. Kısmında 138. maddede Askerî Yargı şu şekilde düzenlenmiştir (Kili, Gözübüyük, 1985: 215): “Askerî yargı, Askerî Mahkemeler ve Disiplin Mahkemeleri tarafından yürütülür. Bu mahkemeler, asker kişilerin askerî olan suçları ile bunların asker kişiler aleyhine veya askerî mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler. Askerî Mahkemeler asker olmayan kişileri, ancak özel kanunda belirtilen askerî suçlardan dolayı yargılarlar. Askerî Mahkemelerin, savaş veya Sıkıyönetim hallerinde hangi suçlar ve hangi kişiler bakımından yetkili olduğu kanunla gösterilir. Askerî Mahkemelerde üyelerin çoğunluğunun hâkimlik niteliğine sahip olması şarttır. Askerî yargı organlarının kuruluşu, işleyişi, askerî hâkimlerin özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre özel kanunla düzenlenir.” Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16


71

Maddenin 1. fıkrasında yer verilen geniş görev tanımıyla asker kişiler doğal yargıçlarından ayrılmışlardır. 2. fıkra ile de asker olmayan kişilerin özel kanunda belirtilen askerî suçlarından dolayı askerî mahkemelerde yargılanacakları öngörülmüştür. Böylece sivillerin askerî mahkemelerde yargılanmalarına anayasal meşruiyet sağlanmıştır. Böylelikle sivillerin askerî mahkemelerde yargılanmalarının yolu açılmış, asker ve siviller için doğal hâkim ilkesi ihlal edilmiştir. Bu madde ile disiplin mahkemeleri askerî yargı sistemine dâhil edilmiş ve askerî yargının görev alanı genişletilmiştir (Kardaş, 2009: 296; Erdem, Coşkun, 2009: 97). 1961 Anayasası ile anayasal düzeyde tanımlanan askerî yargı organları aşağıda açıklanmıştır: Askerî Yargıtay Askerî Yargıtay 6 Nisan 1941 (24 Mart 1330) tarihinde 233 sayılı Geçici Kanunla, Divan-ı Temyiz-i Askerî adıyla “Divan-ı Harp”lerden verilen hükümleri temyizen incelemek için kurulmuştur. Bu kanuna göre Divan-ı Temyiz-i Askerî, kolordu komutanlığı yapma yetkisine sahip bir korgeneralin başkanlığında, Temyiz Kurulu ve Temyiz Başsavcılığından teşekkül etmektedir. Temyiz Kurulu, dördü askerî ve üçü adli yedi üyeden oluşmuştur. Askerî üyeler, binbaşı ve daha üst rütbeli subay veya general ve amiraller (Erkan ve Emera-yi Askerî ye) arasından, adli üyeler ise hukuk öğrenimi görmüş ‘adli müşavir’ unvanına sahip askerî memurlar arasından Harbiye Nazırınca (Milli Savunma Bakanı) seçilip Padişah tarafından atanmıştır. Kurul kararları kesin olarak kabul edilmiş, bunlara karşı Başsavcılığa itiraz hakkı tanınmamıştır (Askerî Yargıtay, 2002: XIII). Genel olarak Askerî Temyiz Mahkemesinin geçirdiği aşamalar şöyledir; 233 sayılı 1914 tarihli kanunla Divan-ı Temyiz-i Askerî teşkil edilmiştir. 6 Ekim 1932 tarihli kanunla teşkilatı genişletilmiştir. 30 Haziran 1920 tarihinde lağvedilerek “Adliyei Askerî ye Dairesi”ne bağlı Heyet-i Temyiziye teşkil edilmiştir. 10 Kasım 1920’de Heyet-i Temyiziye lağvedilerek “Divan-ı Temyiz-i Askerî” oluşturulmuştur. 20 Mayıs 1338 tarih ve 238 sayılı kanunla Milli Hükümetçe Ankara’da yeniden Divanı Temyiz-i Askerî kurulmuştur. 22 Mayıs 1930 tarih ve 1631 sayılı Askerî Mahkeme Usulü kanunla Askerî Temyiz Mahkemesi teşkilatı ve Temyiz Usulü tayin ve tesbit edilmiştir. 30 Mayıs 1938 tarih ve 3410 sayılı kanunla Askerî Temyiz Mahkemesine idari davalara bakma yetkisi verilmiştir. 7 Temmuz 1953 tarih ve 6142 sayılı kanunla idari dava yetkisi Devlet Şurasına devredilmiştir (K.K.K., 1956: 92). Askerî Yargıtayın 2017 Anayasa değişikliğinden önceki adı ve yapısı 1960 darbesinden sonra oluşturulmuştur. Bu anayasa ile Askerî Yargıtay diğer yüksek yargı organlarıyla birlikte yüksek mahkemelerden biri olarak düzenlenmiştir (Askerî Yargıtay, 2002: XV). Anayasanın 141. maddesinde şu şekilde düzenlenmiştir (Gözler, 2007a): “Askerî Yargıtay, Askerî Mahkemelerce verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Ayrıca, askerî işlere ait belli davalarda ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Askerî Yargıtay üyeleri ile Başsavcı hâkimlik niteliğine sahip kırk yaşını bitirmiş ve en az on yıl askerî hâkimlik veya askerî savcılık yapmış kimseler arasından Askerî Yargıtay Genel Kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğu ile boş yerin üç misli olarak gösterdiği adaylar arasından Cumhurbaşkanınca seçilir. Askerî Yargıtay Başkanlarını kendi üyeleri arasından seçer. Askerî Yargıtay'ın kuruluşu, işleyişi, yargılama usûlleri, üyeler hakkındaki disiplin işleri, mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir”. Bu madde ile ceza yargılaması alanında Yargıtayın yanına bir Askerî Yargıtay konularak yargılama birliği ilkesine aykırı olarak çift başlı bir ceza yargılaması meydana getirilmiştir (Kardaş, 2009: 296). Askerî Mahkemeler ve Disiplin Mahkemeleri 25.10.1963 tarih ve 353 sayılı Askerî Mahkemeler Kuruluşu ve Yargılama Usulü Kanunu’nun 1. maddesine göre Türk Milleti adına yargı yetkisini kullanacak askerî mahkemeler; kolordu, ordu (deniz ve havada eşidi) ve kuvvet komutanlıkları ile Genelkurmay Başkanlığı Teşkilâtı’nda Milli Savunma Bakanlığı’nca kurulacağı belirtilmiştir. Kanunun 1. maddesinde Kuvvet Komutanlıklarının yapacakları teklif veya Genelkurmay Başkanlığı’nın doğrudan doğruya göstereceği gereklilik üzerine, diğer kıta Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16

72


komutanlıkları veya askerî kurum amirlikleri nezdinde de Millî Savunma Bakanlığı’nca askerî mahkeme kurulabilir ve aynı yolla kaldırılabilir. Kanunun 2. maddesinde askerî mahkemelerin iki askerî hâkim ve bir subay üyeden kurulacağı, ancak Genelkurmay Başkanlığı nezdindeki askerî mahkeme, general ve amiralleri yargıladığı zaman üç askerî hâkim ile iki general veya amiralden oluşacağı belirlenmiştir. Bu maddeye göre askerî mahkeme kurulunda bulunanların en kıdemlisi mahkeme başkanlığı görevini yapar. Kanunun 9. maddesinde askerî mahkemelerin kanunlarda aksi yazılı olmadıkça asker kişilerin askerî suçları ile bunların asker kişiler aleyhine, askerî mahallerde veya askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevli oldukları belirtilmiştir. 353 sayılı kanunla askerî mahkemelerin iki askerî hâkim ve bir subaydan meydana gelmesi hâkim bağımsızlığı ve güvencesine uygun bir yapı ve işleyiş sergilememiştir (Tanör, Yüzbaşıoğlu, 2001: 431-432). 1961 yılında anayasal zemine kavuşan Disiplin Mahkemeleri 16.06.1964 tarih ve 477 sayılı Disiplin Mahkemeleri Kuruluş, Yargılama Usulü ve Disiplin Suç ve Cezaları Hakkında Kanun ile düzenlenmiştir. Kanunun 1. maddesinde Disiplin Mahkemesinin; alay, tuman, kolordu (Deniz ve Havada eşidi), Ordu Komutanlıkları, Jandarma Genel Komutanlığı ve Kuvvet Komutanlıkları ile Millî Savunma Bakanlığı Müsteşarlığı ve Genelkurmay Başkanlığı nezdinde kurulur. Jandarma Genel Komutanının, Kuvvet Komutanlarının ve Millî Savunma Bakanlığı Müsteşarının göstereceği gerekçe üzerine veya doğrudan doğruya Genelkurmay Başkanlığınca, diğer komutanlıklar veya askerî kurum amirlikleri nezdinde de disiplin mahkemesi kurulabileceği hüküm altına alınmıştır. Kanunun 2. maddesinde bu mahkemelerin biri başkan ikisi üye olmak üzere üç subaydan kurulduğu; astsubay, erbaş ve erlerin yargılanmaları durumlarında üyelerden birinin astsubaylardan seçildiği hükmü yer almıştır. Bu mahkemelerin görevi kanunun 7. maddesinde; asker kişilerin bu kanunda yazılı disiplin suçlarına ait dâvalara bakmak şeklinde düzenlenmiştir. Bu kanunda yazılı disiplin suçlarından dolayı disiplin âmiri, özel kanunlarda kendisine tanınan yetki içinde, oda veya göz hapsi verebileceği gibi disiplin mahkemesine de gönderebilme gibi yetkilere sahip olmuştur. 1970 yılında Anayasa Mahkemesi’nin 1970/29 sayılı kararında disiplin mahkemesinde alınan bir karara karşı Anayasa Mahkemesi’ne başvurulduğunda, disiplin mahkemelerinin Anayasa'da yer alan "mahkeme" sözcüğünün kapsamına dâhil olup olamayacakları, bir başka deyimle Anayasa Mahkemesi’ne bir hükmün Anayasaya aykırılığı iddiasıyla başvurup vuramayacakları tartışılmıştır. Bunun yanında disiplin mahkemelerini Anayasa'da "mahkeme" adı verilmesini esas alarak öteki mahkemelerle aynı tutulamayacağı gibi görüşler sunulmuştur. Kuruluş biçimleri, işlerin nitelikleri ve tüm kararlarına karşı Yargıtaya başvurma yolunun kapalı olması gözönünde tutulduğunda, bunların "mahkeme" değil, disiplin kurulu sayılmasının daha doğru olacağı yönünde görüşler sunulmuştur (Anayasa Mahkemesi Kararı, Esas Sayısı: 1970/6, Karar Sayısı: 1970/29). 2000’li yıllarda ise disiplin mahkemesini kuruluşunun mahkemelerin bağımsızlığı ilkesine aykırı olduğu gerekçesiyle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne yapılan başvuru sonucunda bu mahkemelerin nesnel bağımsızlığının olmadığına karar verilmiştir (Demirağ, 2008: 226). 3.

1971 Muhtırası: Askerî Yargının Güçlenmesi

1961 Anayasası dönemiyle birlikte kamu çalışanlarına örgütlenme hakkı verilmiş, Danıştay’ın üst mahkeme olarak yürütme organının eylem ve işlemlerine karşı denetim gücü arttırılmış, üniversitelere bilimsel ve idari özerklik verilmiş ve bürokrasi-siyaset dengesi sağlanmaya çalışılmıştır. Ancak bu politika değişiklikleri Adalet Partisi iktidarı tarafından dikkate alınmamış ve bürokrasi ile siyasal iktidar arasında mücadele başlamıştır. Bu mücadele 12 Mart Muhtırasına götüren süreçte ilerlemiş ve ülke yeniden siyasal ve yönetsel bir krize sürüklenmiştir (Yayman, 2008: 209). 1963’ten sonra silahlı kuvvetler birbiriyle rekabet eden çeşitli hiziplere bölünmüş ve emir komuta zincirinin dışından müdahale tehdidi meydana gelmiştir. 1971’de kaos ortamı oluşmuş; üniversiteler işlevlerini yitirmiş, öğrenciler ABD görevlilerini kaçırmış ve banka soymuşlardır. Öğretim üyelerinin evleri bombalanmış, fabrikalar greve gitmiştir (Ahmad, 1995: 204-205; Akşin, 1996: 236). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16


73

1971 Muhtırası ile ordu anarşi, kardeş kavgası ve sosyal huzursuzlukları bastırmak gerekçesiyle, kanunların kendisine verdiği ‘Türkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak’ görevini yerine getirmek için idareyi ele almayı kararlaştırmıştır (Karpat, 2012: 204). Muhtıranın görünürdeki amacı 1961 Anayasasının belirlediği sosyal ve ekonomik reformların hayata geçirilmesini sağlamak şeklinde yansıtılsa da büyük bir sosyal grubun veya siyasi partinin desteğini alamamıştır (Karpat, 2011: 230, 233). 27 Mayıs’tan önce her sorunun çaresi olarak Anayasa değişikliği öngörülmüş ve benzer şekilde 1969 seçimlerinden sonra da karşılaşılan tüm sorunların kaynağını anayasada arama alışkanlığı devam ettirilerek sorunların çözümü yine anayasada değişiklik yapılmasında görülmüştür (Gözübüyük, 1997: 130). Bu gerekçe ve 1961 Anayasasına karşı duyulan tepkiler birleşince 1971-73 ara rejimi sırasında TSK destekli anayasa değişiklikleri yapılmıştır. Değişikliklerle temel haklar ve özgürlükler aleyhine sınırlamalar getirilmiş, yürütme kısmen güçlendirilmiş, yasama ve yürütme üzerindeki yargı denetimi nispeten gevşetilmiş, askerî otoritenin sivil otorite karşısında özerkleşmesine yönelik adımlar atılmıştır (Tanör-Yüzbaşıoğlu, 2001: 30). Sıkıyönetim düzeni altındaki değişiklikler sendikalar, basın, radyo ve televizyon, üniversiteler, Devlet Konseyi, Anayasa Mahkemesi, Meclis, Senato ve Yargıtay gibi hemen her kurumu kapsamıştır. 1961 Anayasasının garanti altına aldığı hak ve hürriyetler engellenmiştir. Nihat Erim ve yüksek komuta kademesi liberal anayasanın Türkiye için bir lüks olduğu şeklinde temelsiz bir gerekçeyi benimseyerek yaygınlaştır (Ahmad, 1995: 214). Muhtırayı izleyen süreçte bürokrasi-siyaset ilişkisi farklı bir evreye geçmiş, sivil bürokratik kesimin ağırlığı siyaset açısından neredeyse yok edilmiştir. Bürokrasi büyük oranda politize olmuş ve bürokrasinin üst ve orta kademelerinde yöneticilerin değişme hızı yüksek düzeylere ulaşmıştır. Yetenekli ve liyakatli yönetici yerine partili yönetici etkinliği oluşturulmaya çalışılmıştır (Durgun, 2010: 167; Eryılmaz, 2014: 300). 1971 Muhtırası ile devlet iktidarının yeniden düzenlenmesinde temel eğilimlerden biri askerî gücün iktidar karşısında alanını genişletme yönünde olmuştur. Bunun ilk göstergesi ise askerî yargının sivil yargı aleyhine genişlemesidir. Örneğin asker kişilerle ilgili idari işlemlerin yargısal denetimi Danıştay’dan alınarak, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi adıyla oluşturulan yeni kuruluşa verilmiştir. Sivillerin askerî nitelikte olmayan suçlarından dolayı yargılanmaları sağlanmıştır. Anayasa değişikleri ile yargı alanında üyelerinin atanmasında Bakanlar Kurulunun aday gösterdiği Devlet Güvenlik Mahkemeleri kurulmuş, tabii yargı yolu yerine kanuni yargı yolu getirilmiş, Anayasa Mahkemesine doğrudan iptal davası açma hakkı, Türkiye Büyük Millet Meclisinde grup kuramayan partilerden alınmıştır. Adalet Bakanının Yüksek Hâkimler Kuruluna oy sahibi olarak katılması sağlanmıştır. Anayasa Mahkemesi, anayasa değişikliklerini yalnızca biçim yönünden inceleyecektir (Tanör, 2000: 413-414; Kardaş, 2009: 297; Gözler, 2007a: 47; Gözübüyük, 1997: 131-132). 12 Mart 1971 ara rejimi döneminde yürürlüğe giren 1488 ve 1699 sayılı kanunların Devlet Güvenlik Mahkemeleri’nin kuruluşunu düzenleyen 136, askerî yargıyı düzenleyen 138 ve Danıştayı düzenleyen 140. maddelerini değiştirmesi ile askerî yargı sivil yargı aleyhine önemli ölçüde güçlenmiştir (Yazıcı, 1997: 125). 1971 değişiklikleri çeşitli yargı kuruluşlarının yetkilerini sınırlamış ya da yargı bağımsızlığını zedelemiştir. Bu değişikliklerle suçların işlenmesinden sonra suça ve sanığa göre mahkeme kurulmasını önleyen ‘doğal yargıç’ ilkesini ortadan kaldırmış, askerî yargıçların güvencelerini zedeleyecek kaygılar getirmiş, askerî yargının yetki alanını genişletmiş, Askerî Yargıtay başkanlarının seçiminde daha önceki serbestliği kaldırmış, asker kişilerle ilgili yönetim işlemlerinin denetimin Danıştay’dan alarak Askerî Yüksek İdare Mahkemesine vermiştir. Adalet Bakanının Yüksek Hakimler Kuruluna oy sahibi olarak katılımının sağlanmasıyla savcıların özlük işlerinde Adalet Bakanlığının rolü daha belirgin hale getirilmiştir (Soysal, 1997: 80). 1961 Anayasasının Askerî Yargıyı düzenleyen 138. maddesi 20.9.1971 tarih ve 1488 sayılı kanunla şu şekilde değiştirilmiştir (Suna, Kili, 1985: 215; Gözler, 2007a: 46 ); “Askerî yargı, Askerî Mahkemeler ve Disiplin Mahkemeleri tarafından yürütülür. Bu mahkemeler, asker kişilerin askerî olan Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16

74


suçları ile bunların asker kişiler aleyhine veya askerî mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara ait dâvalara bakmakla görevlidirler. Askerî Mahkemeler asker olmayan kişilerin özel kanunda belirtilen askerî suçları ile kanunda gösterilen görevlerini ifa ettikleri sırada veya kanunda gösterilen askerî mahallerde askerlere karşı işledikleri suçlara bakmakla görevlidirler. Askerî Mahkemelerin, savaş veya Sıkıyönetim hallerinde hangi suçlar ve hangi kişiler bakımından yetkili olduğu kanunla gösterilir. Askerî Mahkemelerde üyelerin çoğunluğunun hâkimlik niteliğine sahip olması şarttır. Ancak, savaş halinde bu şart aranmaz. Askerî yargı organlarının kuruluşu, işleyişi, askerî hâkimlerin özlük işleri, askerî savcılık görevlerini yapan askerî hâkimlerin refakatinde bulundukları komutanlarla ilişkileri mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre kanunla düzenlenir”. Kanunun ikinci fıkrasındaki değişiklikle asker olmayan kişilerin askerî yargıya dâhil edilecek suçlarının kapsamı genişletilmiştir. Asker olmayan kişilerin askerlere karşı; görevlerini ifa ettikleri sırada veya askerî mahallerde askerlere karşı işledikleri suçlar, askerî mahkemelerin görev alanında kabul edilerek askerî mahkemelerin asker olmayan kişilere yönelik yargı yetkisi genişletilmiştir (Demirbağ, 2008: 215-216). 15.3.1973 tarih ve 1699 sayılı Kanunun 4. fıkrasına göre; “Askerî Mahkemelerde üyelerin çoğunluğunun hâkimlik niteliğine sahip olması şarttır. Ancak, savaş halinde bu şart aranmaz” hükmünü maddeye ekleyen değişiklik Anayasa Mahkemesi’nin 15.4.1975 tarih ve E.1973/19, K.1975/87 sayılı kararı ile iptal edilmiştir (AMKD, 403-478). Bu hüküm savaş halinde askerî mahkeme üyelerinin çoğunluğunun subaylardan oluşmasını sağlayacaktı (Demirbağ, 2008: 216). 1971 Muhtırasıyla gerçekleştirilen anayasa değişiklikleriyle askerî yargı organlarının görünümü aşağıda açıklanmıştır: Askerî Mahkemeler 1961 Anayasası'nın 138. maddesinin 2. fıkrasına göre askerî mahkemeler asker olmayan kişileri ancak özel kanunlarda belirtilen askerî suçlarından dolayı yargılayabilmektelerdi. Bu düzenleme esasen hukuka aykırıdır çünkü işlenen suçun niteliği farketmeksizin sivillerin askerî mahkemelerde yargılanmaları doğal yargıç ilkesinin çiğnenmesi anlamına gelir. 20.9.1971 tarihli ve 1488 sayılı kanun ile maddenin bu fıkrasında değişiklik yapılarak sivillerin askerî mahkemelerde yargılanacakları alan daha da genişletilmiştir. Bu değişiklikle askerî mahkemeler sivil kişileri sadece özel kanunda belirtilen askerî suçlarından dolayı değil, ayrıca kanunda gösterilen görevleri ifa ettikleri sırada veya kanunda gösterilen askerî mahallerde askerlere karşı işledikleri suçları nedeniyle de yargılayabilme gücünü kazanmışlardır. 353 sayılı Askerî Mahkemeler Kuruluş ve Yargılama Usûlü Kanunu’nda da Anayasanın öngördüğü yönde düzenlemeler yapılmıştır (Kardaş, 2009: 297). Askerî Yargıtay 20.9.1971 tarih ve 1488 sayılı kanunla Askerî Yargıtayın düzenlendiği 141. madde şu şekilde değiştirilmiştir (Kili, Gözübüyük, 1985: 217, Gözler, 2007b: 338); “Askerî Yargıtay, Askerî Mahkemelerden verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Ayrıca, asker kişilerin kanunla gösterilen belli dâvalarına ilk ve son derce mahkemesi olarak bakar. Askerî Yargıtay üyeleri en az albay rütbesinde birinci sınıf askerî hâkimler arasından Askerî Yargıtay Genel Kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğu ile her boş yerin üç misli olarak gösterdiği adaylar arasından Cumhurbaşkanınca seçilir. Askerî Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, ikinci Başkanı ve daire Başkanları Askerî Yargıtay üyeleri arasından rütbe ve kıdem sırasına göre atanırlar. Askerî Yargıtay'ın kuruluşu, işleyişi, yargılama usûlleri ve üyeler hakkındaki disiplin ve özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre kanunla düzenlenir”. Anayasaya eklendiği ilk halinden sonra bu değişiklikle Askerî Yargıtay üyeliği için sayılan niteliklerden hizmet süresi yerine, rütbe esası getirilmiştir (Demirbağ, 2008: 218). Bununla birlikte Askerî Yargıtay Kanunun düzenlenmesinde esas alınacak kriterler arasında ‘askerlik hizmetlerinin gerekleri’ de sıralanmıştır.



75

12 Mart Muhtırasından sonra 8 Temmuz 1972’de yürürlüğe giren 27 Haziran 1972 tarihli ve 1600 sayılı kanunla Askerî Yargıtay teşkilatı yeniden düzenlenmiştir (Askerî Yargıtay, 2002: XV). 1978 yılından itibaren sıkıyönetim ilan edilmesi ve buna bağlı olarak sıkıyönetim askerî mahkemelerinin kurulması üzerine Askerî Yargıtayın iş yükünün arttığı, dava dosyalarının karara bağlanması sürecinin uzadığı, yeni kadro ihtiyacı ortaya çıktığı gerekçeleriyle 1600 sayılı Askerî Yargıtay Kanununu Kuruluş başlığını taşıyan 2. maddesi ile dairelerin kuruluşuna ilişkin 5. maddesinde ve bazı maddelerde, Milli Güvenlik Konseyince çıkarılan 11.12.1981 tarihli ve 2563 sayılı kanunla değişiklik yapılarak daire sayısı dörtten beşe çıkarılmış, Cumhuriyet savcılarının Askerî Yargıtay Başsavcılığında, Yargıtay tetkik hâkimlerin de dairelerde ve Daireler Kurulunda görevlendirilmeleri yoluna gidilmiştir. Bu düzenleme 1982 Anayasasında aynen korunmuştur (Askerî Yargıtay, 2002: XVI). Askerî Yüksek İdare Mahkemesi 1971 değişikliğiyle ilk kez önemli bir düzenleme, idari yargı alanında yapılmıştır. Bu düzenlemeyle askerî güç kendisine idare hukuku alanında yeni bir yargı yeri kurmuştur. 1961 Anayasası'nın Danıştay'ı düzenleyen 140. maddesine 20.9.1971 tarih ve 1488 sayılı kanunla bir fıkra eklenmiş ve asker kişilerle ilgili idari eylem ve işlemlerin yargı denetimi Danıştay'dan alınarak Askerî Yüksek İdare Mahkemesi'ne verilmiştir. Askerî güç kendisine ceza yargılamasının yanında örneği bulunmayan bir Askerî Danıştay oluşturarak idari yargıyı hem gevşetmiş hem de çift başlılık ortaya çıkmıştır (Kardaş, 2009: 298-299). Yönetsel yargının asker kişileri ilgilendiren kısmı Danıştay’dan ayrılarak Askerî Yüksek İdare Mahkemesi adındaki yeni mahkemeye verilmesiyle askerî yönetsel yargı ayrı bir yargı düzeni olarak hukuk sisteminde yer almıştır. Bu düzenleme biçimi 1982 Anayasasında da aynen benimsenmiştir (Gözübüyük, 1997: 257). Anayasanın 140. maddesine 1971 değişikliğinden sonra (Gözler, 2007a: 479): “…Asker kişilerle ilgili idarî eylem ve işlemlerin yargı denetimi Askerî Yüksek İdare Mahkemesince yapılır. Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin kuruluşu, işleyişi, yargılama usûlleri, başkan ve üyelerinin nitelikleri ile atanmaları, disiplin ve özlük işleri; hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre, kanunla düzenlenir” hükümleri eklenmiştir. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi hukuki mantığa dayanmamaktadır. Böyle bir kurumsallaşmanın, devlet mekanizmasını oluşturan başka kurumlar açısından mevcudiyeti düşünüldüğünde ortaya karmaşık bir tablo çıkacağı görülmektedir. Örneğin her bakanlık kendi personeli için kendisinin hâkim olduğu yüksek mahkeme isteyebilir. Bu mantıktan hareket edilirse 600 bin personeli olan Millî Eğitim Bakanlığı'nın idari işlem ve eylemlerine ilişkin davaların Eğitim Yüksek İdare Mahkemesi'nde, İçişleri Bakanlığı'nın idari işlem ve eylemlerine ilişkin davaların da İçgüvenlik Yüksek İdare Mahkemesi'nde görülmesi gerekir (Kardaş, 298-299). Dolayısıyla sınırlı bir uzmanlık alanına göre kurulmuş bir mahkeme niteliğinin çok ötesinde askerîn yargısının yüksek yargı olarak örgütlenmesi hukuk sisteminde hukuksuzluk oluşturmuştur. Devlet Güvenlik Mahkemeleri Anayasanın yargı bölümünde mahkemelerin kuruluşunu düzenleyen 136. maddesinde Devlet Güvenlik Mahkemelerinin kuruluşu öngörülmüş ve madde şu şekilde yeniden şekillendirilmiştir (Kili, Gözübüyük, 1985: 213-214): “Mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir. Devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğü, hür demokratik düzen ve nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyet aleyhine işlenen ve doğrudan doğruyla Devlet güvenliğini ilgilendiren suçlara bakmakla görevli Devlet Güvenlik Mahkemeleri kurulur. Ancak sıkıyönetim ve savaş haline ilişkin hükümler saklıdır. Devlet Güvenlik Mahkemesinde bir başkan, dört asıl ve iki yedek üye ile bir savcı ve yeteri kadar savcı yardımcısı bulunur. Başkan, iki asıl ve bir yedek ile savcı, birinci sınıfa ayrılmış hâkim ve Cumhuriyet savcıları arasından; iki asıl ve bir yedek üye birinci sınıf askerî hâkimler arasından; savcı yardımcıları ise Cumhuriyet savcıları ve askerî hâkimler arasından atanır. Devlet Güvenlik Mahkemesi Başkanlığı, üyeliği, yedek üyeliği, savcılığı ve savcı yardımcılığı atamalarında Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16

76


Bakanlar Kurulunca, her boş yer için bir misli aday gösterilir. Bu adaylar arasından Devlet Güvenlik Mahkemesi hâkimlerinin atanması Yüksek Hâkimler Kurulunca, savcı ve yardımcılarının atanmaları Yüksek Savcılar Kurulunca, askerî hâkimlerden üye, yedek üye ve savcı yardımcılarının atanmaları ise özel kanunlarında gösterilen usule göre yapılır. Devlet Güvenlik Mahkemeleri, başkan, üye ve yedek üyeleri ile savcı ve savcı yardımcıları üç yıl için atanırlar, süresi bitenler yeniden atanabilirler. Devlet Güvenlik mahkemeleri kararlarının temyiz mercii Yargıtayda yalnız bu mahkemelerin kararlarını incelemek üzere kurulacak daire veya daireler; Genel Kurul ise, Yargıtay Ceza Daireleri Genel kuruludur. Devlet Güvenlik Mahkemelerinin kuruluş ve işleyişi, görev ve yetkileri ve yargılama usulleri ile ilgili diğer hükümler kanunda gösterilir”. 26.06.1973 tarih ve 1773 sayılı Devlet Güvenlik Mahkemelerinin Kuruluş ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun kabul edilmiş 14591 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Anayasadaki maddede yer verilen “… Ancak savaş halinde bu şart aranmaz” kuralı nedeniyle Anayasa Mahkemesi, Anayasanın 9. maddesindeki (Devlet şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki Anayasa hükmünün değiştirilemeyeceğine ve değiştirilmesi teklif edilemeyeceğine) ilişkin şekil kuralına aykırı olduğuna ve bu nedenle iptaline karar vermiştir (26.02.1976 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan Anayasa Mahkemesi 1975/87 sayılı kararı). 4.

1980 Darbesi: Yüksek Mahkemeler Zincirinde Askerin Yükselişi

1980 darbesi siyasal rejimin vesayetçi niteliğinin merkezi gücünün asker olduğu ve bu gücün hâkimiyetini doğallaştırdığını göstermiştir (İnsel, 2009: 42-43). 12 Mart Muhtırasıyla yapılan anayasa değişiklikleri ve iktidar değişiklikleriyle askerî müdahalelerin gerekçesi olarak gösterilen toplumsal, siyasal ve ekonomik kargaşaya çözüm üretilemediğinden hareketle 12 Eylül 1980’de silahlı kuvvetlerin komuta kademe ve zinciri içinde ülke yönetimine el koyulmuştur. Bu durumun amacını Silahlı Kuvvetler; “ülkenin bütünlüğünü korumak, milli birliği ve beraberliği sağlamak, muhtemel bir iç savaşı ve kardeş kavgasını önlemek, devlet otoritesini ve varlığını yeniden tesis etmek ve demokratik düzenin işlemesine engel olan sebepleri ortadan kaldırmak” olarak açıklamıştır (Gözübüyük, 1997: 133). Ordunun yönetime el koymasının görünürdeki nedeni olarak Milli Selamet Partisi’nin Konya’da düzenlediği toplantı gösterilmiştir. Partinin toplantıları irtica göstergesi kabul edilmiş ve askerin yönetime el koymasını tetiklemiştir (Karpat, 2011: 209-210). Darbeyle meclis ve hükümetin faaliyetine son verilmiş ve yasama faaliyetleri için kuvvet komutanlarından oluşan Milli Güvenlik Konseyi kurulmuştur. Aslında darbe var olan bir anayasal organın yani Milli Güvenlik Kurulu’nun yönetime el koyması şeklinde olmuştur (Karpat, 2011: 214). Bu dönemde Milli Güvenlik Konseyi yasama organı, Bakanlar Kurulu ise yürütme organı fonksiyonu görmüştür (Dursun, 2005: 106). Darbecilerin yaptıkları değişiklikler birçok bakımdan, 1960 darbesinden sonra yapılanları feshetmekten ibaret olmuştur (Zürcher, 2015: 402). Darbeden sonra askerî konsey, devlet sistemini kendi denetimi altında tutabilecek biçimde şekillendirmeye çalışmıştır. Anayasa’da başında “yüksek” olan kurumlar; Yüksek Öğrenim Kurumu, Yüksek Seçim Kurulu, Yüksek Mahkemeler ve Yüksek Askerî Şura ideolojik kontrol mekanizması olarak inşa edilmiştir (Yiğit, 2012: 10). 1961 Anayasasıyla kıyaslandığında 1982 Anayasası, askerin siyasal ve yönetsel sistemdeki özerk ve üstün konumunu pekiştirmiştir. Bu durum askerî vesayetin önemli mekanizmalarından birini oluşturan askerî yargıyı da güçlendirmiştir (Erdem, Çokun, 2009: 9). 1961 Anayasasında 1971 yılında yapılan değişiklik ile askerî idari yargı genel idari yargıdan ayrı bir yargı kolu haline getirilmiş ve Askerî Yargıtay'a ilişkin getirilen tüm düzenlemeleri 1982 Anayasasında da aynen devam ettirmiştir. Görev alanı geniş, sivilleri de yargılayabilen bir askerî yargı ve Askerî Yargıtay mevcudiyetini korumuştur (Kardaş, 2009: 299-300; Tanör, Yüzbaşıoğlu, 2001: 432). 1982 Anayasasının 145. maddesinde askerî



77

yargı şu şekilde düzenlenmiştir: “Askerî yargı, askerî mahkemeler1 ve disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür. Bu mahkemeler; asker kişiler tarafından işlenen askerî suçlar ile bunların asker kişiler aleyhine veya askerlik hizmet ve görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidir. Devletin güvenliğine, anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlara ait davalar her halde adliye mahkemelerinde görülür. Savaş hali haricinde, asker olmayan kişiler askerî mahkemelerde yargılanamaz. Askerî mahkemelerin savaş halinde hangi suçlar ve hangi kişiler bakımından yetkili oldukları; kuruluşları ve gerektiğinde bu mahkemelerde adlî yargı hâkim ve savcılarının görevlendirilmeleri kanunla düzenlenir. Askerî yargı organlarının kuruluşu, işleyişi, askerî hâkimlerin özlük işleri, askerî savcılık görevlerini yapan askerî hâkimlerin görevli bulundukları komutanlıkla ilişkileri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir”. Bu maddede sivillerin askerî mahkemelerde yargılanmasına son verilmesi 2010 Anayasa değişikliği ile gerçekleşmiştir. 1982 Anayasasının askerî yargıya ilişkin 1961 Anayasasından farklılık taşıyan yönleri şunlardır (Demirağ, 2008: 220-221): savaş ve sıkıyönetim durumlarında adli yargı hâkim ve savcılarının, askerî mahkemelerde görevlendirilebilecekleri hüküm altına alınmıştır. Askerî hâkimlere yargı hizmeti dışında askerî hizmet verilmesi kabul edilmiştir. 1961’de yer alan askerî mahkeme üyelerinin çoğunluğunun hâkim niteliğine sahip olması gerektiği hükmü 1982 Anayasasında yer almamıştır. 1982 Anayasasında askerî yargı organları aşağıdaki gibi yer almıştır: Askerî Yargıtay ve Askerî Yüksek İdare Mahkemesi 1961 Anayasasının 1971 değişiklikleriyle yüksek mahkemeler arasında Askerî Yargıtay dâhil edilmiştir. 1982 Anayasasının 146. ve 160. maddelerinde yüksek mahkemeler; Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, Uyuşmazlık Mahkemesi olarak sıralamıştır. Böylece yüksek mahkemelerin ikisi askerî yargının parçası olarak anayasal düzeyde yerini almıştır. 1982 Anayasasıyla birlikte Yüksek Askerî Şûra kararlarına karşı yargı yoluna başvurulamayacağı hususu da Anayasada yer almıştır. Askerler için ilk derece mahkemeleri olarak disiplin mahkemeleri ve askerî mahkemeler iken Askerî Yargıtay ve Askerî Yüksek İdare Mahkemesi yüksek mahkeme olarak belirlenmiştir. Türkiye dışında askerî yargının, askerî ceza yargısı ve askerî idari yargı olarak teşkilatlandığı başka bir ülke bulunmamaktadır (Şimşek, 2011: 33). 1982 Anayasasının 146. maddesinde Anayasa Mahkemesinin üyelerinin yer aldığı hükümler arasında bir üyenin Askerî Yargıtay, bir üyenin de Askerî Yüksek İdare Mahkemesinden de temsilci bulunacağı yer almıştır. 1982 Anayasasının 156. maddesinde Askerî Yargıtay şu şekilde düzenlenmiştir: “Askerî Yargıtay, askerî mahkemelerden verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Ayrıca, asker kişilerin kanunla gösterilen belli davalarına ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Askerî Yargıtay üyeleri birinci sınıf askerî hâkimler arasından Askerî Yargıtay Genel Kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla her boş yer için göstereceği üçer aday içinden Cumhurbaşkanınca seçilir. Askerî Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı ve daire başkanları Askerî Yargıtay üyeleri arasından rütbe ve kıdem sırasına göre atanırlar. Askerî Yargıtayın kuruluşu, işleyişi, mensuplarının disiplin ve özlük işleri mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir”. 1961 Anayasasında Askerî Yargıtay üye olmak için benimsenen ‘albay rütbesinde’ olmak kriteri 1982 Anayasasında kanuna bırakılmıştır (Demirağ, 2008: 221). 1991 yılında sıkıyönetim mahkemelerinin kaldırılmasını takiben Askerî Yargıtay Genel Kurulunun 26.02.1993 tarihli toplantısında alınan karar, Genelkurmay Başkanlığınca uygun bulunmuş, Milli Savunma Bakanlığının 27.05.1993 tarihli onay ile dairelerdeki üye sayısı altıya indirilmiştir. 2001 1Askerî

Mahkemeler Kuruluşu ve Yargılama Usulü Kanununda 29.06.2009 ve 5530 tarihli kanunla pek çok değişiklik yapılmıştır (Erdem, Coşkun, 2009: 103).


78


yılında askerî Yargıtay Genel Kurulu beş olan daire sayısının dörde indirilmesini, buna karşılık her dairede altı olan üye sayısının yediye yükseltilmesini, yani üye bazında kanuni kadroya dönülmesini ilgili makamlara teklif etmiş ve bu teklif de onaylanmıştır (Askerî Yargıtay, 2002: XVI). Türk yargı sisteminde idari yargı kendi arasında Askerî İdari Yargı ve Genel İdari Yargı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Asker kişileri ilgilendiren ve askerî hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkları çözme görevi ilk ve son derece mahkemesi olan Askerî Yüksek İdare Mahkemesine verilmiştir. Askerî idari yargının görevi dışında kalan idari davalara genel idari yargıda bakılmaktadır. 1971 değişikliği ile asker kişilerle ilgili idari eylem ve işlemlerin hukuki denetiminin bırakıldığı Askerî Yüksek İdare Mahkemesi'nin görev alanı 1982 Anayasası ile daha da genişletilmiştir. 1971 değişikliği ile 1961 Anayasası'nın Danıştay başlıklı 140. maddesinin son fıkrasında düzenlenen Askerî Yüksek İdare Mahkemesi 1982 Anayasasının da 157. maddesinde Askerî Yüksek İdare Mahkemesi başlığı altında yer almıştır. Askerî Yüksek İdare Mahkemesine 1961 Anayasası Danıştay başlıklı maddede yer verilmişken, 1982 Anayasası bağımsız bir maddede düzenlemiştir (Erdem, Coşkun, 2009: 100). Bu düzenleme ile Askerî Yüksek İdare Mahkemesi askerî olmayan makamlarca tesis edilse de asker kişileri ilgilendiren idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların yargı denetimini yapan ilk ve son derece bir yüksek mahkeme durumuna getirilmiştir. Bununla birlikte askerlik yükümlülüğünden doğan uyuşmazlıklarda ilgilinin asker kişi olma şartı aranmayacağı hüküm altına alınmıştır. Böylece sivil kişiler de askerlik yükümlülükleri ile ilgili davalarını Askerî Yüksek İdare Mahkemesi’ne açacaklardır. Bu mahkemenin askerî yargıç üyeleri dışındaki subay üyeleri Genelkurmay Başkanlığı tarafından her boş yer için gösterilecek üç aday içinden Cumhurbaşkanınca seçilmiştir (Kardaş, 2009: 300). Askerî Yüksek İdare Mahkemesi’nin yargı denetimi yaparken “askerî hizmetin gereği” gibi hukuki olmayan ve yargı makamının takdir yetkisini genişleten bir unsurun olması bu mahkemelerin takdir yetkisini genişletmiştir (Yazıcı, 1997: 132). 1982 Anayasasının 157. maddesinde Askerî Yüksek İdare Mahkemesi şu şekilde düzenlenmiştir: “ Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, askerî olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askerî hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların yargı denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. Ancak, askerlik yükümlülüğünden doğan uyuşmazlıklarda ilgilinin asker kişi olması şartı aranmaz. Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin askerî hâkim sınıfından olan üyeleri, mahkemenin bu sınıftan olan başkan ve üyeleri tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oy ile birinci sınıf askerî hâkimler arasından her boş yer için gösterilecek üç aday içinden; hâkim sınıfından olmayan üyeleri, rütbe ve nitelikleri kanunda gösterilen subaylar arasından, Genelkurmay Başkanlığınca her boş yer için gösterilecek üç aday içinden Cumhurbaşkanınca seçilir. Askerî hâkim sınıfından olmayan üyelerin görev süresi en fazla dört yıldır. Mahkemenin Başkanı, Başsavcı ve daire başkanları hâkim sınıfından olanlar arasından rütbe ve kıdem sırasına göre atanırlar. Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri, mensuplarının disiplin ve özlük işleri mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir”. Hem ulusal platformlarda hem de Avrupa Birliği çerçevesinde yürütülen müzakelerde, Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin üyelerinin kurmay olması, hâkimlerin bağımsızlığı ilkesi ile ters düştüğünden tartışma konusu olmuştur. Devlet Güvenlik Mahkemeleri 16.6.1983 tarih ve 2845 sayılı kanun ile kurulan Devlet Güvenlik Mahkemeleri (DGM), "Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, hür demokratik düzen ve nitelikleri Anayasa'da belirtilen Cumhuriyet aleyhine işlenen ve doğrudan doğruya devletin iç ve dış güvenliğini ilgilendiren suçlara bakmakla görevli" mahkemelerdir. DGM’nin 1973 yılında 1699 sayılı kanunla kurulması öngörülmüştür. Ancak kanun biçim yönünden anayasaya aykırı bulunarak Anayasa Mahkemesi



79

tarafından iptal edilmiştir. Türkiye'de DGM'nin kurulması sırasında Fransız DGM modelinden (La Cour de surete de l'Etat) esinlenilmiştir (Keskin, 1987: 2). 1982 Anayasasının yargı bölümünün 143. maddesinde Devlet Güvenlik Mahkemeleri ayrıca düzenlenmiştir. Buna göre (Kili, Gözübüyük, 1985: 301-302): “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, hür demokratik düzen ve nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyet aleyhine işlenen ve doğrudan doğruya Devletin iç ve dış güvenliğini ilgilendiren suçlara bakmakla görevli Devlet Güvenlik Mahkemeleri kurulur. Devlet Güvenlik Mahkemesinde bir Başkan, iki asıl ve iki yedek üye ile bir savcı ve yeteri kadar savcı yardımcısı bulunur. Başkan, bir asıl ve bir yedek üye ile savcı, birinci sınıfa ayrılmış hâkim ve Cumhuriyet savcıları arasından; bir asıl ve bir yedek üye, birinci sınıf askerî hâkimler arasından; savcı yardımcıları ise cumhuriyet savcıları ve askerî hâkimler arasından özel kanunlarında gösterilen usule göre atanır. Devlet Güvenlik Mahkemesi Başkan, üye ve yedek üyeleri ile savcı yardımcıları dört yıl için atanırlar, süresi bitenler yeniden atanabilirler. Devlet Güvenlik Mahkemeleri kararlarının temyiz mercii Yargıtaydır. Devlet Güvenlik Mahkemelerinin işleyişi, görev ve yetkileri ve yargılama usulleri ile ilgili diğer hükümler, kanunda gösterilir. Devlet Güvenlik Mahkemesinin yargı çevresine giren bölgelerde sıkıyönetim ilân edilmesi halinde, bu bölgelerle sınırlı olmak üzere kanunla belirlenen esaslara göre Devlet Güvenlik Mahkemesi, Sıkıyönetim Askerî Mahkemesine dönüştürülebilir”. 1973’te anayasaya eklenen bu mahkemelere ilişkin maddeye “Ancak sıkıyönetim ve savaş haline ilişkin hükümler saklıdır” hükmü dışında 1982 Anayasasında yer verilmiştir. Devlet Güvenlik Mahkemelerinin kurulması askerî idareye yargı düzeninde etkili olma olanağı sağlamıştır. Bu mahkemelerin kurulmasında askerî n sıkıyönetim dönemleri dışında da yargı alanında etkili olma düşüncesi yer almıştır (Yazıcı, 1997: 130). DGM’ler, doğal yargıç ilkesine aykırı olarak yapılanmış, mahkeme heyetinde bulunan üç üyeden biri askerî yargıç olduğu gibi iki yedek üyeleri arasında askerî yargıç yer almıştır. Ancak Avrupa Birliği uyum sürecinde askerî yargıçlar üyelikten çıkarılmıştır (Süren, 2009: 409). 18.6.1999 tarihli ve 4388 sayılı kanunun çerçeve 1. maddesiyle; Anayasanın 143. maddesinin birinci fıkrasına "Ancak, sıkıyönetim ve savaş haline ilişkin hükümler saklıdır" cümlesi eklenmiş, ikinci fıkrası aşağıdaki şekilde değiştirilmiş, üç ve dördüncü fıkraları birleştirilerek bir fıkra olarak yeniden düzenlenmiş ve son fıkrası yürürlükten kaldırılmıştır. Devlet Güvenlik Mahkemesinde bir başkan, iki asıl ve bir yedek üye ile Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısı bulunur. Başkan, iki asıl ve bir yedek üye ile Cumhuriyet başsavcısı, birinci sınıfa ayrılmış hâkim ve Cumhuriyet savcıları arasından; Cumhuriyet savcıları ise, diğer Cumhuriyet savcıları arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca özel kanununda gösterilen usule göre dört yıl için atanırlar; süresi bitenler yeniden atanabilirler (www.adalet.gov.tr) şekline getirilmiştir. 16.6.2004 tarihli ve 5190 sayılı kanunun 3. maddesiyle DGM yürürlükten kaldırılmıştır. Aynı yıl içerisinde DGM’nin kuruluşuna dayanaklık eden Anayasa maddesi de kaldırılarak bu mahkemelerin anayasal dayanağı ortadan kaldırılmıştır. 4. 2016 Darbe Girişimi: Askerî Yargının Lağvedilmesi 2016 yılına gelindiğinde terör örgütleriyle mücadele eden bir meslek grubu olarak askerin içinde aynı zamanda bir terör örgütünün örgütlendiği gerçeğiyle karşılaşılmıştır. Ülke yönetimine el koymaktan, sıkıyönetim ilan etmekten daha öte bir durum yaşanmıştır. En önemli kamu harcama kalemlerinden birini oluşturan savunma harcamaları kapsamında yer alan toplumun ‘iç ve dış düşmanlardan/tehditlerden korunması’ için sahip olunan savaş araçları, bu araçları kullanarak vatanı ve milleti korumakla görevli ‘asker kamu görevlileri’ tarafından halka karşı kullanılmıştır. Bunu yapan örgüt uzun yıllardır Türkiye’de ve başka ülkelerde din temelinde pek çok kavramı insanları etkilemek için kullanmış ve en nihayetinde etkilediği genç nesilleri, devletin eğitim başta olmak üzere tüm kaynaklarını kullanarak kamu görevlerine kimlerin getirileceğini belirleyebilecek kadar güçlenmiştir. Sözü edilen örgüt özellikle 1991’de Sovyetlerin dağılması ile Orta Asya’da sadece ticari alanda değil eğitim alanında da faaliyetler göstermiştir. Açtıkları okullarda din eğitiminin haftada bir iki saat Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16

80


olması, bu okulların dinle çok fazla ilgisi olmadığını okulların birer Türk milli örgütü gibi çalıştığı izlenimi vermiştir. Türk ve yabancı birçok araştırmacının bu hareketten takdirle söz etmesi de bu örgütün nasıl bir tehlike oluşturduğunun anlaşılmasını güçleştirmiştir (Karpat, 2012: 238). Bu tehlikenin 2016 yılında kamunun tüm kademelerine sızdığı ve devletin yargı-güvenlik-savunma-eğitim gibi tüm faaliyetlerini yönettiği gerçeğiyle karşılaşılmıştır. Bu makale kapsamında askerî yargının dönüşümü bağlamında 2016 süreci ele alındığında FETÖ terör örgütü olarak ortaya çıkan yapının askeriyede de kök salması irdelenmesi gereken sorun kaynağıdır. Bu sorunlar genel olarak; askerî okullara kimlerin gireceğinden, askerî okulların sorularının sızdırılmasına, terfi, atama müdahaleleri ve yıldırma politikasıyla dünya görüşleri kendilerine uymayan öğrenci ya da ordu mensuplarını okullarından veya mesleklerinden atılmasına kadar pek çok silah geliştirmesi şeklinde sıralanabilir. Bu süreç hükümet için askerî okullardan askerî yargıya büyük bir reform yapma zorunluluğu doğurmuştur. Bu doğrultuda 1982 Anayasasında 2017 yılında yapılan değişiklik ile mahkemelerin kuruluşunun yer aldığı 142. maddede; disiplin mahkemeleri dışında askerî mahkemeler kurulamayacağı ancak, savaş halinde asker kişilerin görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevli askerî mahkemeler kurulabileceği hükmü eklenmiştir. Bu değişiklikte Geçici Madde 21 ile Askerî Yargıtay ve Askerî Yüksek İdare Mahkemesinden Anayasa Mahkemesi üyeliğine seçilmiş bulunan kişilerin herhangi bir sebeple görevleri sona erene kadar üyelikleri devam edeceği; Kanunun yürürlüğe girdiği tarih itibarıyla Askerî Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve askerî mahkemelerin kaldırıldığı hüküm altına alınmıştır. Sonuç Askerî gücün rolünün, örgütlenmesinin, yönlendirilmesinin ve yansımalarının irdelenmesi, sınırları belirsiz, geniş bir araştırma alanına gönderme yapar. Bu alanda disipliner görüşler kesişirler ve onları birbirlerinden belirgin bir şekilde ayırmak mümkün değildir (Boene, 2011: 79). Bu makale kapsamında hukuk, siyaset, kamu yönetimi, kamu politikaları, toplum bilimi gibi pek çok alanın kendine özgü boyutlarla değerlendirebileceği Türkiye’de darbeler ve darbelerin askerî yargıyı örgütünü kurumsallaştırması, güçlendirmesi ve etkinleştirmesi süreci ele alınmıştır. Askerlerin siyasi sisteme müdahalesinin bir boşlukta oluşmadığı ve ülkenin sosyal koşulları ve kültürü ile ilgilidir. Geleneksel olarak askerî eğilimli toplumlarda bu olguyla sık karşılaşılmışken, sivil kültürün güçlü olduğu İngiltere ve ABD gibi ülkelerde müdahale yaşanmamaktadır (Yılmaz, 2001: 235). Türkiye’de darbe geleneğinden bahsedildiğinde kökeninin hangi dönemle başlatılacağı ya da hangi dönemin daha etkili olduğu öncelikli tartışma sorusudur. Aslında İnsel’in (2009: 43) belirttiği toplumda hâkim olan ataerkil toplumsal normların da ordunun merkezî toplumsal ve siyasal konumuyla uyumlu bir şekilde birbirini beslemesi durumu da bu noktada önemli bir boyuttur. Ataerkil toplumsal yapı içerisinde asker tarafından bastırılmış siyaset, bürokrasi, akademi, medya toplumsal alandaki her şeyi etkileyen asker-sivil ayrımının asker lehine özerkleşme süreci olarak gelişmesini engelleyememiştir. Asker kesim kendine özgü yargı kurarak sivil tarafından araştırılmasını, sorgulanmasını ve cezalandırılmasının önünü kapatmıştır. Bahsedilen bu durum devlet tarihimizde uzunca bir zaman dilimini kapsamaktadır. 1961 yılı ile anayasal düzeyde yargı sistemine ve kurumlarına kavuşarak gerçekleştirdiği her darbeyle güçlendirdiği öncelikli alan yargı olmuştur. Askerî yargı; yargı birliğini bozduğu, hukukun üstünlüğü ilkesine ters düştüğü, askerî vesayetin en etkili mekanizması olduğu, sınıf hukukuna yol açtığı gibi nedenlerle demokratikleşme tartışmalarında en çok eleştiriye uğrayan alan olmuştur. Örneğin askerî mahkemelerin bağımsız olmadığı, mağdurlar ya da demokratikleşme tartışmalarında dile getirilmiş olsa da yasal düzenlemeler yapma eğilimi olmamıştır. Askerî Yargıtay ve Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin varlığı Türk yargı örgütünün temel sorunları arasında sayılmıştır. Bu mahkemelerin yüksek mahkeme olarak sivil-asker ayrımının belirginleştirmesi, bu yapıların sayısının arttırması ve içtihat farklılaşmalarıyla karmaşa oluşturması çeşitli şekillerde eleştirilmiştir. Bununla birlikte bu konuda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararları ile öğretide yapılan eleştiriler



81

etkili olmamıştır (Süren, 2009: 410; Demirağ, 2008: 225). Bu ve başka konular kapsamında yapılan eleştiriler, demokrasilerin karşılaştığı en büyük sorunlardan biri olarak silahlı kuvvetlerin siyasal iktidar ve bürokrasi üzerindeki etkisini sınırlandırmak ve onun ülkenin sadece güvenlik meseleleriyle meşgul olması sağlamak anlamında dikkate alınmalıdır (Yılmaz, 2001: 235). 2010’na gelinceye kadar yargılama alanına sivilleri de dâhil eden askerî yargı kurumsallaşma sürecinde yapısal ve işlevsel güçlenme odaklı reformlara tabi tutulmuştur. Disiplin Mahkemelerinin mahkeme olma niteliği bile tartışmalıyken askerlerin tartıştığı en önemli konu asker hâkim ve subayların özlük hakları olmuştur. 2010 yılı anayasa değişiklikleriyle birlikte siyasetin sınırlandırmaya başladığı askerî yargı 2016 yılındaki darbe girişimi sonrasında tamamen kaldırılarak disiplin mahkemesi dışında örgütlenemeyeceği anayasal hüküm altına alınmıştır. Dolayısıyla Türk yargısı, sistem ve örgütlenme olarak önemli bir sorun kaynağından arınmıştır. KAYNAKÇA 1961 Anayasası. https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa61.htm, (Erişim Tarihi: 29.05.2017) 1982 Anayasası.https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa82.htm, (Erişim Tarihi: 29.05.2017) 26.02.1976 tarihli Resmi Gazete, Anayasa Mahkemesi Kararı, Esas sayısı: 1973/19 Karar sayısı: 1975/87 (http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/15511. pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/15511.pdf) (Erişim Tarihi, 5.05.2017) Ahmad, F. (1995). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Çev. Y. Alogan, İstanbul: Sarmal Yayınevi. Akşin, S. (1996). Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Ankara: İmaj Yayıncılık. AMKD, Sayı 13, Esas sayısı: 1973/19, Karar sayısı: 1975/87. http://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/kararlar_dergisi/kd_13.pdf (Erişim Tarihi, 5.05.2017) Anayasa Mahkemesi Kararı, Esas Sayısı: 1970/6, Karar Sayısı: 1970/29, Karar Günü: 4/6/1970, (RG Tarih-Sayı: 31.05.1971/13851). Anayasa Mahkemesi Kararı, Esas Sayısı: 1973/19, Karar Sayısı: 1975/87, Karar günü: 15.04.1975, (RG Tarih ve Sayı: 26.2.1976/15511). Ansay, T. Wallace, Don Jr. (1996). Introduction to Turkish Law, Ankara: Turhan Kitabevi. Askerî Mahkemeler Kuruluşu ve Yargılama Usulü Kanunu, Kanun No: 353, Kabul Tarihi: 25.10.1963, (RG Sayı: 11541). Askerî Yargıtay (2002). Kuruluşundan Günümüze Askerî Yargıtay (1914-2002), Ankara. Boene, B. (2011). ‘Askerî Sosyoloji’, Sosyolojik Düşünce Sözlüğü, (Hazırlayanlar: Borlandi, MassimoBoudon, Raymond-Cherkaoui, Mohamed-Valade, Bernard), Çev. B. Arıbaş, İstanbul: İletişim Yayınları. Camelio, N. (2016). “Askerler Tarafından El Konan Hukuk”: Türkiye’de 1961 Anayasasının Yazılması, Devlet Olma Zanaatı, Der. M. Aymes, B. Gourisse, E. Massicard, Çev. A. Berktay, İstanbul: İletişim Yayınları. Demirbağ, F. (2008). “Anayasal Bir Kurum Olarak Askerî Yargı ve Anayasa Önerileri”, TBB Dergisi, 75, 210-266. Devlet Güvenlik Mahkemelerinin Kuruluş ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun, Kanun No: 1773, Kabul Tarihi: 26.06.1973, (RG Sayı: 14591). Disiplin Mahkemeleri Kuruluşu, Yargılama Usulü ve Disiplin Suç ve Cezaları Hakkında Kanun, Kanun No: 477, Kabul Tarihi: 16.06.1964, (RG Sayı: 11738). Durgun, Ş. (2010). Modernleşme ve Siyaset, Ankara: Binyıl Yayınevi. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16

82


Dursun, D. (2005), 12 Eylül Darbesi, İstanbul: ŞehirYayınları. Erdem, F. Coşkun, V. (2009). “Askerî Yargı ve Askerî Vesayet”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 14 (20), 87-136. Eryılmaz, B. (2014). Kamu Yönetimi, Kocaeli: Umuttepe Yayınları. Gözler, K. (2007a). Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları. Gözler, K. (2007b). Anayasa Hukukuna Giriş, Bursa: Ekin Yayıncılık. Gözübüyük, A. Ş. (1997). Anayasa Hukuku ve Anayasa Metni, Ankara: Turhan Kitabevi. http://www.adalet.gov.tr/duyurular/2011/eylul/anayasalar/1982ilkson.pdf (Erişim Tarihi: 29.05.2017) İnsel, A. (2009). “Bir Toplumsal Sınıf Olarak Türk silahlı Kuvvetleri”, Bir Zümre Bir Parti Türkiye’de Ordu, (Der. A. İnsel ve A. Bayramoğlu), İstanbul: Birikim Yayınları. K.K.Y. (1956). Askerî Temyiz Mahkemesin Tarihçesi, Ankara: E.U. Basımevi. Kardaş, Ü. (2009). “Askerî Gücün Anayasal Bir Yargı Alanı Yaratması ve Yürütme Erkini Etkin Bir Şekilde Kullanması”, Bir Zümre Bir Parti Türkiye’de Ordu, (Der. A. İnsel ve A. Bayramoğlu), İstanbul: Birikim Yayınları. Karpat, K. (2011). Türk Siyasi Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları. Karpat, K. (2012). Kısa Türkiye Tarihi (1800-2012), İstanbul: Timaş Yayınları. Keskin, O. K. (1987). Devlet Güvenlik Mahkemelerinin Yapısı, Görevleri ve Yargılama Usulleri. Kazancı Hukuk Yayınları. Kili, S., Gözübüyük, Ş. (1985). Türk Anayasa Metinleri Senedi İttifaktan Günümüze, Ankara: Kurtuluş Ofset Basımevi. Maraşlı, E. (2015). Türkiye’de Askerî Darbe Teşebbüsleri, İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları. Marshall, G. (2005) Sosyoloji Sözlüğü. Çev. O. Akınhay ve D. Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. Okur, İ. (2012). “HSYK’nın Yapısal Dönüşümü”, Referandumdan Sonra HSYK: HSYK’nın Yeni Yapısı ve İşleyişine Dair Yuvarlak Masa Toplantısı, A. Bayramoğlu (Moderatör), İstanbul: Tesev Yayınları. Ortaylı, İ. (2012). Türkiye’nin Yakın Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları. Russell, B. (2014). İktidar, İstanbul: Cem Yayınevi. Soysal, M. (1997). 100 Soruda Anayasanın Anlamı, İstanbul: Gerçek Yayınevi. Süren Koçak, Ö. (2009). “Türkiye’de Yargının Örgütlenmesi ve Adalet Sisteminin Problemleri”, TBB Dergisi, 85, 403-413. Şimşek, M. (2011). Karşılaştırmalı Hukukta Askerî Yargı, Ankara: Kazancı Kitap. Tanör, B. Yüzbaşıoğlu, N. (2001). 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Yavuz, B. (2012). Kuruluş ve İşleyiş Açısından Türkiye’de Yargı Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı, Ankara: Adalet Yayınevi. Yayman, H. (2008). Türkiye’nin İdari Reform Tarihi, Ankara: Turhan Kitabevi. Yazıcı, S. (1997). Türkiye’deki Askerî Müdahalelerin Anayasal Etkileri, Ankara: Yetkin Yayınları. Yılmaz, A. (2001) Çağdaş Siyasal Akımlar, Ankara: Vadi Yayınları. Yiğit, U. (2012). HSYK’nın Yapısal Dönüşümü, Referandumdan Sonra HSYK: HSYK’nın Yeni Yapısı ve İşleyişine Dair Yuvarlak Masa Toplantısı, F. Balacar, B. Çınar (ed.), İstanbul: Tesev Yay. Zürcher, J. E. (2015). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev. Y. Saner, İstanbul: İletişim Yayınları. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/16

Turkish Studies TÜRKİYE'DE DARBELER VE ASKERİ YARGI KURUMLARI Hatice ALTUNOK * -Fatma Gül GEDİKKAYA

Recommend Documents