DAFTAR ISI
DAFTAR ISI ................................................................................................................................ii DAFTAR TABEL ......................................................................................................................v DAFTAR GAMBAR ................................................................................................................ vi ................................................................................................................vi BAB I PENDAHULUAN………………………………………………..…….. 1 1.1 Epidemiologi Tumor ele!"#r Liur ............................................................................... ...............................................................................1 1.$ E%iologi Tumor Tumor ele!"#r Liur ….............................................. ….................................................................. .................... $ BAB II ANAT ANAT&MI ELEN'AR LIUR …………………………………..….. ( $.1 A!#%omi A!#%omi ele!"#r liur ........................................................................................................ ........................................................................................................( $.1.1. $.1.1. ele!" ele!"#r #r P#ro%i P#ro%i)) …………. ………….......................................................................................* $.1.$. $.1.$. ele!" ele!"#r #r Su+m Su+m#!d #!di+u i+ul# l# ……… ………............................................................................., $.1. $.1.- ele ele!" !"#r #r Su+l Su+li! i!gu gu#l #l..................................................................................................1 1 $.1. $.1.- ele ele!" !"#r #r Liur Liur Mi!o Mi!or r ...................................................................................... ......................................................................................///////.. 1 $.$. Fi)iologi ele!"#r Liur …………........................................... …………................................................................ ..................... 11 BAB III TUM&R ELEN'AR LIUR ……………….……………...………/ 1( -.1. Tumor 'i!#0 ele!"#r Liur ……......................................................... ……................................................................. ........ 1( -.1.1. Pleomori0 Ade!om#.................................................................................................1* -.1.$. Tumor 23#r%i! ….......................... …................................................. .............................................. ................................... ............ 1, -.1.-. M4oepi%eliom#……………….…............... M4oepi%eliom#……………….…...................................... ............................................. ...................... 15 -.1.( Hem#!giom# …………..................... …………............................................ .............................................. ............................... ........ $1 -.$. Tumor G#!#) ele!"#r Liur …............................................ …................................................................... ....................... $$ -.$.1. #r)i!om# Epidermoid ..............................................................................................$( $( -.$.$. #r)i!om# #r) i!om# i)%i0 Ade!oid …….............................................. ……..............................................................//.$6 ................//.$6
-.$.-. Ade!o0#r)i!om# Polimori Low Polimori Low Grade …............................................. …............................................... .. $7 -.$.(. #r)i!om# Sel A)i!i0 ............................................................................. /..$7 -.$.*. Tumor G#!#) 8#mpur#! .......................................................................... / $5 -.$.6. #r)i!om# Sel S0u#mo)# ……........................................... ……................................................................/ ...................../ .$5 -.-. S%#gi!g Tumor Tumor G#!#) ele!"#r Liur …………....................... …………........................................../. .................../. - -.(. -.(. Pemeri Pemeri0)# 0)##! #! Pe!u!" Pe!u!"#! #!g g P#d# P#d# Tumo Tumorr ele!" ele!"#r #r Liur Liur …………… ………………… ………… …… -$ BAB I9 &PERASI TUM&R ELEN'AR LIUR ……….………………………--
(.1. &per#)i Tumor ele!"#r P#ro%i)...................................................................................-(.1.1. P#ro%ide0%omi Superi)i#l ……………...................................................... ……………...................................................... -(.1.$. P#ro%ide0%omi To%#l To%#l De!g#! Pre)erv#)i Nervu) F#)i#li) ...............................-7 (.1.-. P#ro%ide0%omi To%#l To%#l De!g#! Re)e0)i Nervu) Ner vu) F#)i#li) d#! Gr#% ..................-5 (.$. &per#)i Tumor ele!"#r Su+m#!di+ul#..................................................................($ (.-. &per#)i Tumor ele!"#r Su+li!gu#l...........................................................................(*
BAB 9 SIMPULAN …………………………..………………………………. (, DAFTAR PUSTAA ..............................................................................................................(5 (5
BAB I PENDAHULUAN
1.1. Epidemiologi Tumor Kelenjar Liur
Tumor 0ele!"#r liur melipu%i %imur "i!#0 d#! g#!#) 0ele!"#r liur m#4or d#! 0ele!"#r liur mi!or. Tumor 0ele!"#r liur m#4or #!%#r# l#i! 0ele!"#r p#ro%i)/ 0ele!"#r )u+m#!di+ul# d#! 0ele!"#r )u+li!gu#li). ele!"#r liur mi!or #d#l#3 0ele!"#r 4#!g +er#d# di mu0o)# d#! )u+mu0o)# ro!gg# mulu%.
1
I!)ide!)i %umor 0ele!"#r liur )#!g#% 0e:il/ di )eluru3 du!i# +erv#ri#)i d#ri /( ; 1-/* 0#)u) per 1. popul#)i. D#ri )eluru3 %umor 0ep#l# d#! le3er/ %umor 0ele!"#r liur per)e!%#)e!4# 0ur#!g d#ri -<. Di Poli &!0ologi THT=L RS H#)#! S#di0i! B#!du!g/ p#d# %#3u! $1 d#ri 7-$ p#)ie!/ per)e!%#)e %umor 0ele!"#r liur 3#!4# /6<. D#ri )eluru3 %umor 0ele!"#r liur/ ,< %umor +er#d# di 0ele!"#r p#ro%i)/ 1=1* < %umor )u+m#!di+ul#/ d#! )i)#!4# %umor 0ele!"#r )u+li!gu#l d#! 0ele!"#r liur mi!or. Sem#0i! 0e:il u0ur#! 0ele!"#r/ )em#0i! +e)#r 0emu!g0i!#! %umor g#!#). ,< %umor p#ro%i) #d#l#3 %umor "i!#0/ *< %umor 0ele!"#r )u+m#!di+ul# #d#l#3 %umor "i!#0/ d#! 0ur#!g d#ri (< %umor 0ele!"#r )u+li!gu#l d#! 0ele!"#r liur mi!or #d#l#3 %umor "i!#0.
$
Tumor 0ele!"#r liur le+i3 )eri!g %er"#di p#d# or#!g de>#)#/ 4#i%u )e0i%#r 5*<. 2#!i%# le+i3 )eri!g d#rip#d# l#0i=l#0i. Tumor "i!#0 0ele!"#r liur 4#!g p#li!g )eri!g p#d# or#!g de>#)# #d#l#3 pleomori0 #de!om# )ed#!g %umor "i!#0 p#d# #!#0=#!#0 4#!g p#li!g )eri!g #d#l#3 3em#!giom#. emu!g0i!#! %umor g#!#) p#d# #!#0=#!#0 #0#! me!i!g0#% +il# di%emu0#! %umor )olid +u0#! d#ri pem+ulu3
d#r#3. Se0i%#r ,*< %umor g#!#) 0ele!"#r liur p#d# #!#0=#!#0 +er#)#l d#ri %umor p#ro%i) de!g#! mucoepidermoid carcinoma 4#!g p#li!g )eri!g.
-
&rg#!i)#)i 0e)e3#%#! du!i# 2H& p#d# %#3u! 155$ %el#3 me!4u)u! 0l#)ii0#)i %umor 0ele!"#r liur +erd#)#r0#! 3i)%op#%ologi!4# d#! mem+#gi me!"#di %u"u3 0#%egori 4#i%u #de!om#/ 0#r)i!om#/ %umor !o!epi%el/ limom# m#lig!#/ %umor (
)e0u!der/ %umor %id#0 %er0l#)ii0#)i/ d#! le)i 4#!g me!4erup#i %umor. 1.. E!iologi Tumor Kelenjar Liur
"
E%iologi %umor 0ele!"#r liur )e+#gi#! +e)#r %id#0 di0e%#3ui. Ad# pe!i!g0#%#! i!)ide!)i %umor 0ele!"#r liur 0#re!# #d#!4# ri>#4#% p#p#r#! r#di#)i )eper%i 4#!g dil#por0#! )e%el#3 +om Hiro)3im# d#! N#g#)#0i. S%udi "#!g0# p#!"#!g p#d# or#!g=or#!g 4#!g )el#m#% d#ri +om/ me!u!"u00#! pe!i!g0#%#! ri)i0o -/* 0#li u!%u0 %umor "i!#0 d#! 11 0#li u!%u0 %umor g#!#) 0ele!"#r liur di+#!di!g or#!g 4#!g %id#0 %erp#p#r r#di#)i io!i)#)i. Ri>#4#% r#dio%er#pi 03u)u)!4# u!%u0 %umor 0ep#l# d#! le3er di3u+u!g0#! de!g#! pe!i!g0#%#! ri)i0o %umor g#!#) 0ele!"#r liur. Iodi!e 1-1 4#!g digu!#0#! u!%u0 %er#pi %umor %iroid d#p#% me!i!g0#%0#! ri)i0o %er"#di!4# %umor g#!#) 0ele!"#r liur 0#re!# i)o%op "ug# %er0o!)e!%r#)i di 0ele!"#r liur. P#p#r#! r#di#)i ul%r#viole% "ug# me!i!g0#%0#! ri)i0o/ )el#i! p#p#r#! r#di#)i p#d# pemeri0)##! r#diologi 4#!g ru%i! u!%u0 gigi. 9iru)
Ep)%ei!=B#rr
di3u+u!g0#!
de!g#!
%umor
g#!#)
p#ro%i)
4#!g
+erdiere!)i#)i +uru0 p#d# popul#)i A)i# d#! I!ui% di Gree!l#!d d#! d#er#3 Ar%i0 di 0u%u+ u%#r#. F#0%or=#0%or l#i! 4#!g me!i!g0#%0#! ri)i0o i!)ide!)i #!%#r# l#i! pe0er"##! d#! g#4# 3idup. &r#!g=or#!g 4#!g +e0er"# di p#+ri0 0#re%/ pip# d#! !i0el/ 4#!g
%i!gg#l di de0#% %#m+#!g #)+e) memili0o ri)i0o 4#!g le+i3 +e)#r u!%u0 %er"#di!4# %umor 0ele!"#r liur. Pero0o0 d#! pemi!um #l0o3ol memili0i ri)i0o 4#!g le+i3 %i!ggi u!%u0 %umor 0ele!"#r liur di+#!di!g0#! de!g#! +u0#! pero0o0 #%#u +u0#! pemi!um #l0o3ol.
-
T#+el 1.1. I!)ide!)i Tumor ele!"#r Liur di Poli &!0ologi THT=L RS H#)#! S#di0i! %#3u! $1 No 1 $ ( * 6 7 , 5 1 11 1$ 11( 1* 16
Diagno#i# Tumor N#)o#ri!g Tumor Si!o!#)#l Tumor L#ri!g 8# To!)il 8# Tiroid 8# Lid#3 Tumor 8olli A!gioi+rom# 8# &ro#ri!g Tumor &ro#ri!g Tumor P#ro%i) 8# 8AE Tumor uli% 8# &r+i%# 8# Hipo#ri!g 8# M#!di+ul# Gr#!d To%#l
$umla% 7,-6* $6 1(1 1( 7( 67 *( *1 (1$ 1$ , 7 $ 15-$
Pre#en!a#e (/*< 1,/5< 1/7< 7/-< */(< -/,< -/*< $/,< $/6< $/$< /6< /6< /(< /(< /$< /1< 1/<
BAB II ANAT&'I KELEN$AR LIUR PAR&TIS
.1. Ana!omi Kelenjar liur
1()(*
ele!"#r liur #d#l#3 0ele!"#r e0)o0ri! 4#!g memprodu0)i )#liv#. Ad# %ig# p#)#!g 0ele!"#r liur m#4or %erdiri d#ri 0ele!"#r p#ro%i)/ )u+m#!di+ul# d#! )u+li!gu#l. Sel#i! i%u #d# +#!4#0 0e:il liur mi!or 4#!g +er#d# di mu0o)# d#! )u+mu0o)# ro!gg# mulu%. ele!"#r liur m#4or +er0em+#!g p#d# mi!ggu 0e=6 )#mp#i 0e=, 0e3idup#! em+rio d#! +er#)#l d#ri "#ri!g#! e0%oderm. ele!"#r liur mi!or +er#)#l d#ri "#ri!g#! e0%oderm or#l )er%# e!doderm !#)o#ri!g d#! mem+e!%u0 )i)%em %u+ulo#)i!er )eder3#!#. Se%i#p 3#ri/ r#%#=r#%# )e0i%#r * ml )#liv# diprodu0)i 4#!g +erv#ri#)i. P#d# )##% i)%ir#3#%/ )e0i%#r /- ml?me!i% )#liv# diprodu0)i/ %e%#pi me!i!g0#% me!"#di $/ ml? me!i% de!g#! )%imul#)i. o!%ri+u)i d#ri m#)i!g=m#)i!g 0ele!"#r "ug# +erv#ri#)i. P#d# )##% i)%ir#3#%/ 0ele!"#r p#ro%i) me!g3#)il0#! $< )#liv#/ 0ele!"#r )u+m#!di+ul# 6*< d#! 0ele!"#r )u+li!gu#l )er%# 0ele!"#r liur mi!or m#)i!g= m#)i!g 1*< )#liv#. P#d# )##% )%imul#)i/ )e0re)i 0ele!"#r p#ro%i) me!i!g0#% me!"#di )#mp#i *<. Si#% )e0ere)i "ug# +erv#ri#)i/ )e0re)i 0ele!"#r p#ro%i) )e+#gi#! +e)#r )ero)#/ )e0re)i 0ele!"#r )u+m#!di+ul# #d#l#3 )eromu0o)#/ d#! )e0re)i 0ele!"#r )u+li!gu#l d#! 0ele!"#r liur mi!or +er)i#% mu0oid. S#liv# )#!g#% pe!%i!g u!%u0 pelum#)#! mu0o)#/ +er+i:#r#/ d#! me!el#!. S#iv# "ug# +erper#! d#l#m pro)e) demi!er#li)#)i gigi. e0ur#!g#! produ0)i )#liv#
di%#!d#i de!g#! #d#!4# @ero=)%#mi#/ 0#rie)/ d#! meru)#0 periodo!%#l. Ber+#g#i e!im pe!:er!##!/ #m4l#)e/ IgA/ li)o)im/ d#! l#0%oeri! "ug# di)e0re)i +er)#m##! de!g#! )#liv#. .1.1. Kelenjar Paro!i#
ele!"#r p#ro%i) +er0em+#!g )e+#g#i pe!e+#l#! epi%el di pipi d#ri ro!gg# mulu%. Pe!e+#l#! i!i melu#) 0e +el#0#!g 0e #r#3 %eli!g# d#l#m +id#!g )uperi)#l mem+e!%u0 !ervu) #)i#li). B#gi#! d#l#m 0ele!"#r p#ro%i)/ p#d# +ul#! 0e%ig# 0e3#mil#! +er0em+#!g me!"#di lo+u) prou!d#. Se%el#3 e!#m +ul#! 0e3#mil#!/ 0ele!"#r p#ro%i) %er+e!%u0 )empur!#. ele!"#r p#ro%i) memili0i du# lo+u) 4#i%u lo+u) )uperi)i#l 4#!g +eru0ur#! , d#! lo+u) prou!d# +eru0ur#! $<. edu# lo+u) i!i di3u+u!g0#! ole3 i)mu). Di #!%#r# 0edu# lo+u) i!i "ug# %erd#p#% :#+#!g=:#+#!g !ervu) #)i#li) 4#!g 3#ru) di:#ri p#d# )##% oper#)i 0ele!"#r p#ro%i). ele!"#r p#ro%i) #d#l#3 0ele!"#r #ir liur m#4or 4#!g %er+e)#r. Terle%#0 di ru#!g #!%#r# +#%#) po)%erior r#mu) m#!di+ul# d#! pro)e)u) m#)%oid#li) %ul#!g %empor#l. #!#li) #0u)%i0u) e0)%er!u) d#! o))# gle!oid#li) %erle%#0 di #%#) pro)e)u) 4gom#%i0u). B#gi#! d#l#m!4# %erd#p#% pro)e)u) )%4loid#li)/ 0e #r#3 i!erior p#ro%i) )eri!g %ump#!g %i!di3 de!g#! #!gulu) m#!di+ul#/ permu0##! 4#!g d#l#m!4# de0#% de!g#! pro)e)u) %r#!)ver)u) ver%e+r# )ervi0#l per%#m#. Be!%u0 0ele!"#r p#ro%i) +erv#ri#)i/ )eri!g0#li +er+e!%u0 )egi%ig# de!g#! pu!:#0 me!g#r#3 0e i!erior. N#mu! +i)# "ug# +er+e!%u0 0u+u) #%#u "ug# )egi%ig# de!g#! pu!:#0 di )uperior. R#%#=r#%# p#!"#!g!4# #d#l#3 6 :m de!g#! le+#r m#0)im#l -/- :m. P#d# $< popul#)i %erd#p#% lo+u) %#m+#3#! 0e:il 4#!g mu!:ul d#ri per+#%#)#! #%#) d#ri du0%u) p#ro%i) )e0i%#r 6 mm di dep#! 0ele!"#r u%#m#.
ele!"#r i!i di0elili!gi ole3 0#p)ul i+ro)# )e+elum!4# di#!gg#p %er+e!%u0 d#ri l#pi)#! #)i# le3er d#l#m.
+am,ar .1 ele!"#r p#ro%i) d#! )%ru0%ur=)%ru0%ur di )e0i%#r!4#.
1
8#+#!g perier !. #)i#li) d#! du0%u) 0ele!"#r p#ro%i) +er#d# di d#l#m l#pi)#! )el lo!gg#r #!%#r# du# lem+#r #)i#. Pe!g#m#%#! i!i pe!%i!g )##% oper#)i p#ro%i). B#%#) )uperior 0ele!"#r p#ro%i)/ %erle%#0 di #!%#r# 0#!#li) #0u)%i0u) e0)%er!u) d#! )e!di %emporom#!di+ul#r. B#%#) i!erior #d#l#3 #!gulu) m#!di+ul# d#! )eri!g melu#) )#mp#i 0e )egi%ig# dig#)%ri0/ dim#!# le%#0!4# de0#% de!g#! 0u%u+ po)%erior 0ele!"#r )u+m#!di+ul#. B#%#) #!%erior!4# %ump#!g %i!di3 de!g#! +#%#) )uperior o%o% m#))e%er d#! +#%#) po)%erior!4# %ump#!g %i!di3 de!g#! +#%#) #!%erior o%o% )%er!o0leidom#)i%oid#li).
+am,ar . ele!"#r P#ro%i) d#! Nervu) F#)i#li)
6
Permu0##! )uperi)i#l 0ele!"#r di%u%upi ole3 0uli% d#! o%o% pl#%i)m#. Be+er#p# :#+#!g %ermi!#l !. #uri0ul#ri) m#4or "ug# %erle%#0 di )uperi)i#l 0ele!"#r. Di per+#%#)#! )uperior d#ri p#ro%i) %erd#p#% pem+ulu3 d#r#3 %empor#l )uperi:i#l de!g#! #r%eri di dep#! ve!#!4#. ele!"#r p#ro%i) me!d#p#% perd#r#3#! m#4ori%#) d#ri #. 0#ro%i) e%er!#/ 4#!g +er:#+#!g me!"#di du# 4#i%u #. m#0)il#ri) d#! #. %empor#li) )uperi)i#l )e%i!ggi 0o!dilu) m#!di+ul#. Ar%eri #)i#li) %r#!)ver)e)/ :#+#!g d#ri #. %empor#li) )uperi)i#l memperd#r#3i 0ele!"#r p#ro%i)/ du0%u) S%e!)e!/ d#! m. m#))e%er. Ar%eri i!i di%em#!i ole3 ve!# #)i#i) %r#!)ver)e) d#! +er"#l#! di #!%erior!4# di #!#%#r# #r0u) igom# d#! du0%u) p#ro%i).
ele!"#r p#ro%i) #d#l#3 )#%u=)#%u!4# 0ele!"#r liur memili0i du# l#pi)#! !odul lim#%i0u). L#pi)#! )uperi)i#l %erdiri d#ri -=$ !odul/ +er#d# di #!%#r# 0ele!"#r d#! 0#p)ul!4#. Nodul i!i me!erim# dr#i!#)e lim#%i0 d#ri 0ele!"#r p#ro%i)/ 0#!#li) #0u)%i0u) e0)%er!u)/ pi!!#/ 0uli% 0ep#l# 0elop#0 m#%# d#! 0el!"#r l#0rim#li). L#pi)#! 0edu# +er#d# di d#l#m 0ele!"#r p#ro%i) d#! me!dr#i!#)e lim#%i0 d#ri 0ele!"#r p#ro%i)/ 0#!#li) #0u)%i0u) e0)%e!u)/ %eli!g# %e!g#3/ !#)o#ri!g/ d#! p#l#%um mole. Du# l#pi)#! !odu) lim#%i0u) i!i me!g#lir0#! :#ir#! lim#%i0u) 0e )i)%em lime di deep cervical . ..
Fi#iologi Kelenjar Liur
ele!"#r liur +erper#! memprodu0)i )#liv#/ dimul#i d#ri pro0)im#l ole3 #)i!u) d#! 0emudi#! dimodii0#)i di +#gi#! di)%#l ole3 du0%u). ele!"#r liur memili0i u!i% )e0re)i 4#!g %erdiri d#ri #)i!u)/ %u+ulu) )e0re%ori/ d#! du0%u) 0ole0%ivu). Sel=)el #)i!i d#! du0%u) pro0)im#l di+e!%u0 ole3 )el=)el mioepi%eli#l 4#!g +erper#! u!%u0 memprodu0)i )e0re%. Sel #)i!i me!g3#)il0#! )#liv# 4#!g #0#! di#lir0#! d#ri du0%u) i!%er0#l#)i me!u"u du0%u) i!%erlo+ulu)/ 0emudi#! du0%u) i!%r#lo+ulu) d#! +er#03ir p#d# du0%u) 0ole0%ivu). ele!"#r
)u+m#!di+ul#
d#!
p#ro%i)
mempu!4#i
)i)%em
%u+ulo#)i!er/
)ed#!g0#! 0ele!"#r )u+li!gu#l memili0i )i)%em )e0re)i 4#!g le+i3 )eder3#!#. ele!"#r p#ro%i) 3#!4# memili0i )el=)el #)i!i 4#!g memprodu0)i )e0re% 4#!g e!:er/ )ed#!g0#! 0ele!"#r )u+li!gu#l memili0i )el=)el #)i!i mu0u) 4#!g
memprodu0)i )e0re% 4#!g le+i3 0e!%#l. ele!"#r )u+m#!di+ul# memili0i 0edu# "e!i) )el #)i!i )e3i!gg# memprodu0)i )e0re% +#i0 )ero)# m#upu! mu0oid. ele!"#r liur mi!or "ug# memili0i 0edu# "e!i) )el #)i!i 4#!g memprodu0)i 0edu# "e!i) )e0re%.
1
+am,ar .-. Hi)%ologi 0ompo!e! +e)#r 0ele!"#r liur
Ada lima fungsi utama saliva antara lain a) lubrikasi bolus makanan dan membasahi permukaan rongga mulut, b) menjadi buer, c) mempertahankan integritas gigi, d) sebagai antibakteri, dan e) menambah rasa dan berperan pada proses mengunyah.
Inera#i au!onom dan #e/re#i liur Si#!em #ara0 para#impa!i#
Si)%em )#r# p#r#)imp#%i) me!4e+#+0#! )%imul#)i p#d# 0ele!"#r )#liv#
)e3i!gg# me!g3#)il0#! )#liv# 4#!g e!:er. ele!"#r p#ro%i) me!d#p#% per)#r##! p#r#)imp#%i) d#ri !ervu) glo)o#ri!geu) C!.I@. ele!"#r )u+m#!di+ul# d#! )u+li!gu#li) me!d#p#%0#! per)#r##! p#r#)imp#%i) d#ri 0ord# %imp#!i C:#+#!g !. 9II. Si#!em #ara0 #impa!i#
Ser#+u% )#r# )imp#%i) 4#!g me!gi!erv#)i 0ele!"#r )#liv# +er#)#l d#ri g#!glio! )ervi0#li) )uperior d#! +er"#l#! +er)#m# de!g#! #r%eri 4#!g me!)upl#i 0ele!"#r )#liv#. Ser#+u% )#r# )imp#%i) +er"#l#! +er)#m# de!g#! #r%eri 0#ro%i) e0)%er!# 4#!g mem+eri0#! )upl#i d#r#3 p#d# 0ele!"#r p#ro%i)/ d#! +er)#m# #r%eri li!gu#li) 4#!g mem+eri0#! )upl#i d#r#3 0e 0ele!"#r )u+m#!di+ul#/ )er%# +er)#m# de!g#! #r%eri #)i#li) 4#!g memperd#r#3i 0ele!"#r )u+li!gu#li). S#r# i!i me!)%imul#)i 0ele!"#r )#liv# u!%u0 me!g3#)il0#! )e0re% 0e!%#l 4#!g 0#4# #0#! 0#!du!g#! org#!i0 d#! #!org#!i0.
BAB III TU'&R KELEN$AR LIUR
".1. Tumor $ina/ Kelenjar Liur
Tumor "i!#0 0ele!"#r liur +erd#)#r0#! 0l#)ii0#)i 3i)%op#%ologi 2H& %#3u! 155$ #d# )e+#!4#0 )em+il#! m#:#m %umor 0ele!"#r liur #!%#r# l#i! pleomori0 #de!om#/ m4oepi%eliom#/ basal cell adenoma/ %umor 2#r%3i!/ o!:o)i%om#/ #de!om# )e+#)e#/ p#pillom# du0%#l/ d#! cystadenoma.
T#+el -.1 I!)ide!)i %umor 0ele!"#r p#ro%i)
7
Tipe %umor
I!)ide!)i CPer)e!%#)e
Pleomori0 #de!om# Tumor 2#r%3i!
$,/-/,
Tumor "i!#0 l#i!!4# To%#l %umor "i!#0
*-/-
,*/( 5
#r)i!om# mu0oepidermoid Ade!o0#r)i!om#
1/,
#r)i!om# )el )0u#mo)#
/5
#r)i!om# )el #)i!i0
/5
Tumor g#!#) :#mpur#!
/5
Tumor g#!#) l#i!!4#
/5
To%#l %umor g#!#)
1(/6
(
. ".. Pleomor0i/ adenoma
Pleomori0 #de!om# #d#l#3 %umor "i!#0 0ele!"#r liur 4#!g p#li!g )eri!g/ )e0i%#r 6*< d#ri )eluru3 %umor 0ele!"#r liur. Lo0#)i p#li!g )eri!g #d#l#3 di 0ele!"#r p#ro%i) de!g#! )e0i%#r per)e!%#)e ,*<./ 1< di 0ele!"#r liur mi!or d#! $
*< di 0ele!"#r )u+m#!di+ul#. I!)ide!)i!4# $/( ; - < per 1. popul#)i per %#3u!!4#/ de!g#! u)i# r#%#=r#%# (6 %#3u! d#! )edi0i% le+i3 +#!4#0 p#d# >#!i%#.
-
Se:#r# 0li!i)/ %umor i!i +erup# +e!"ol#! 4#!g %id#0 !4eri d#! l#m# mem+e)#r. Tumor 4#!g 0e:il %#mp#0 lu!#0/ +er+#%#) %eg#)/ d#! mobile. Tumor 4#!g +e)#r #0#! me!ipi)0#! 0uli% d#! mu0o)# di #%#)!4#. Tumor 4#!g mul%iple #%#u re0ure! #0#! mem+e!%u0 %umor 4#!g %eri0)ir. N4eri #%#u p#re)e !. #)i#li) "#r#!g di0elu30#!/ u0ur#! %umor +i#)#!4# #!%#r# $=* :m. Pleomori0 %umor +i#)#!4# )oli%er/ !#mu! +i)# )i!0ro!ou) #%#u mu!:ul +er)#m##! de!g#! %umor 2#r%3i! d#! di 0ele!"#r liur 4#!g +er+ed#. Tumor i!i me!g#!du!g )el me)e!0im d#! )el epi%el. Se:#r# m#0ro)0opi)/ %erli3#% memili0i 0#p)ul/ %e%#pi +il# dili3#% )e:#r# mi0ro)0opi)/ pleimori0 #de!om#/ memili0i e0)%e!)i p)eudopod 0e "#ri!g#! di )e0i%#r!4#. #re!# 0#r#0%eri)%i0 i!i/ %umor i!i memili0i re0ure!)i lo:#l )e+e)#r -< +il# m#)i3 %er)i)# 0#p)ul p#d# )##% oper#)i. $
+am,ar ".1. Pleomori0 #de!om# p#ro%i).
1
Bil# pleomori0 #de!om# me!ge!#i 0ele!"#r liur mi!or +i#)#!4# +er0em+#!g +uru0 d#! %id#0 memili0i 0#p)ul. Di 0ele!"#r p#ro%i)/ pleimori0 #de!om# le+i3 )eri!g me!ge!#i lo+u) )uperi)i#l. &per#)i p#ro%ide0%omi )uperi)i#l )el#m# +er%#3u!=%#3u! me!"#di oper#)i 4#!g dipili3 u!%u0 %umor 0ele!"#r p#ro%i)/ %e%#pi )e+#gi#! +e)#r do0%er #3li +ed#3 me!4#d#ri oper#)i p#ro%ide0%omi 4#!g #de0u#% +erg#!%u!g p#d# u0ur#! d#! lo0#)i!4#/ )er%# me!gide!%ii0#)i d#! me!4el#m#%0#! !. #)i#li).
+am,ar ".. Pleomori0 #de!om#
-
Peru+#3#! ge!e%i0 4#!g +er3u+u!g#! de!g#! pleomori0 #de!om# %el#3
di0e!#li. DNA %umor memili0i 0el#i!#! 0romo)om p#d# 0romo)om ,1$. 2#l#u pu! %erm#)u0 %umor "i!#0/ pleomori0 #de!om# me!im+ul0#! perm#)#l#3#! d#l#m pe!#%#l#0)#!##!!4#/ 0#re!# 0e:e!deru!g#! u!%u0 re0ure!)i d#! ri)i0o u!%u0 me!"#di %umor g#!#). Di#g!o)i) %umor 0ele!"#r p#ro%i) +erd#)#r0#! #!#m!e)i)/ pemeri0)##! i)i0 d#! +iop)i #)pir#)i "#rum 3#lu) CFNAB. P#d# )e+#gi#! +e)#r 0#)u)/ p#d# #!#m!e)i) did#p#%0#! #d#!4# +e!"ol#! 4#!g +er%#m+#3 +e)#r de!g#! l#m+#% 4#!g dir#)#0#! p#)ie! )el#m# +er+ul#!=+ul#! +#30#! +er%#3u!=%#3u! d#! #>#l!4# di0e%#3ui p#d# )##% p#)ie! +er:u0ur/ mem+#)u3 mu0# #%#u mem#0#i 0o)me%i0. P#d# +e+er#p# 0#)u) l#i!/ p#)ie! mer#)#0#! #d#!4# +e!"ol#! 4#!g mem+e)#r de!g#! :ep#%/ %#pi i!i %id#0 )el#lu me!#!d#0#! %umor g#!#). N4eri p#d# %umor p#ro%i) )el#lu me#!d#0#! #d#!4# p#re)e !. #)i#li).
+am,ar ".". Tumor p#d# lo+u) )uperi)i#l 0ele!"#r p#ro%i)
1
Re0ure!)i p#d# 0ele!"#r liur mi!or "#r#!g %er"#di/ %e%#pi p#d# 0ele!"#r p#ro%i)/ #!g0# re0ure!)i )e+e)#r -/(< )e%el#3 lim# %#3u! d#! 6/,< )e%el#3 )epulu3 %#3u!. Re0ure!)i :e!deru!g le+i3 %i!ggi p#d# p#)ie! u)i# mud#.
"." Pemeri/#aan Penunjang Pada Tumor Kelenjar Liur
Pemeri0)##! pe!u!"#!g 4#!g d#p#% mem+#!%u di#g!o)i) %umor 0ele!"#r liur #d#l#3/ 8T ):#!/ USG/ 8T )i#logr#i/ d#! MRI. MRI )#!g#% mem+#!%u +il# %id#0 #d# pe!4#0i% i!l#m#)i. Biop)i #)pir#)i "#rum 3#lu) CFNAB d#p#% mem+eri0#! 3#)il 4#!g :ep#%/ di#g!o)i) %#!p# +ed#3. U!%u0 mem+ed#0#! pe!4#0i% i!l#m#)i #%#u %umor. Se3i!gg# d#p#% me!e!%u0#! %er#pi oper#)i #%#u medi0#me!%o)#.
BAB I &PERASI TU'&R KELEN$AR LIUR
-.1. &pera#i Tumor Kelenjar Paro!i#
&per#)i %umor 0ele!"#r p#ro%i) 3#ru) dil#0u0#! de!g#! %eli%i/ 0#re!# de!g#! #!#%omi !orm#l d#! "#ri!g#! )e0i%#r!4# !orm#l/ di)e0)i !. #)i#li) memerlu0#! 0e)#+#r#! d#! per3#%i#! 4#!g +e)#r p#d# de%il d#ri !. #)i#li). -.1.1. Paro!ide/!omi Super0i#ial
2
&per#)i 0ele!"#r p#ro%i) di l#%er#l d#ri !. #)i#li). I!di0#)i!4# #d#l#3 %umor "i!#0 0ele!"#r p#ro%i) d#! %umor g#!#) p#ro%i) low grade. o!%r#i!di0#)i!4# #d#l#3 %umor p#ro%i) moder#%e #%#u 3ig3 gr#de/ %umor "i!#0 p#ro%i) di +#gi#! p#li!g i!erior 0ele!"#r p#ro%i) de!g#! 3u+u!g#! #!%#r 0ele!"#r 4#!g )empi%. Per3#%i#! 03u)u)!4# #!%#r# l#i! pemeri0)##! r#diologi preoper#)i +il# %umor %id#0 mobile/ #%#u +il# +#gi#! d#l#m %umor %id#0 +i)# dip#lp#)i. Pemeri0)##! +iop)4 "#rum 3#lu) d#p#% mem+#!%u/ 3i)%olog4 %umor pe!%i!g di0e%#3u/ d#! 0e)edi##! pemeri0)##! frozen section u!%u0 di#g!o)i) )#!g#%l#3 mem+#!%u. o
Sel#m# oper#)i/ po)i)i p#)ie! Tre!dele!+erg - %er+#li0 de!g#! e0)po)e %eli!g#/ le3er/ p#ro%i)/ )udu% mulu% d#! )udu% m#%#. Te0!i0 oper#)i
-
Po)i)i p#)ie! Tre!dele!+erg de!g#! #!e)%e)i umum/ dil#0u0#! i!)i)i modii0#)i Bl#ir de!g#! pi)#u !o. 1/ dimul#i d#ri +el#0#!g #!gulu) m#!di+ul# d#! dil#!"u%0#! 0e dep#! du# "#ri di +#>#3 +#%#) +#>#3 m#!di+ul#.
,
+am,ar -.1 I!)i)i modii0#)i Bl#ir
-
Fl#p 0uli% dielev#)i de!g#! pi)#u 0emudi#! dil#!"u%0#! de!g#! gu!%i!g 'o!e) p#d# l#p p#ro%i) di #%#) 0#p)ul p#ro%i). Nervu) #)i#li) mele>#%i 0ele!"#r p#ro%i) di +#gi#! perier!4#/ %id#0 m#)u0 0e d#l#m 0uli% di #%#) 0ele!"#r p#ro%i).
-
Di)e0)i dil#!"u%0#! )#mp#i p#r) #!%erior p#ro%i) 3i!gg# #)i# di #%#) m. m#))e%er %eride!%ii0#)i
-
Fl#p 0uli% po)%erior dielev#)i/ memi)#30#! 0uli% d#ri 0ele!"#r p#ro%i)/ 0ele!"#r p#ro%i) dielev#)i d#ri m. )%er!o0leidom#)%oid/ d#! !. #uri0ul#ri) m#4or dipre)erv#)i +il# memu!g0i!0#!.
+am,ar -. P#ro%ide0%omi )uperi)i#l
-
,
'#ri!g#! 0ele!"#r p#ro%i) dipi)#30#! d#ri 0#r%il#go 0#!#li) #0u)%i0u) e0)%er!u) me!ggu!#0#! gu!%i!g de!g#! du# 0lem 0o:3er di%emp#%0#! +#gi#! 0ele!"#r p#ro%i) 4#!g +erl#>#!#! #r#3 de!g#! 0#r%il#go %r#gu). Pem+ulu3 d#r#3 ve!# 4#!g #d# dilig#)i #%#u di0#u%er.
-
9e!%er po)%erior m. dig#)%ri0 diide!%ii0#)i/ d#! 0ele!"#r p#ro%i) dipi)#30#! d#ri o%o% i!i.
-
Tig# landmark digu!#0#! u!%u0 me!e!%u0#! le%#0 !. #)i#li)/ 4#i%u Tragal pointer / +#gi#! p#li!g )uperior d#ri ve!%er po)%erior m. dig#)%ri0/ d#! %ip m#)%oid..
-
De!g#! 0lem mo)ui%o d#! di)e0)i di dep#! %ig# l#!dm#r0 di #%#)/ "#ri!g#! p#ro%i) dipi)#30#! d#ri %ip m#)%oid/ 0#r%il#go 8AE/ d#! ve!%er po)%erior m. dig#)%ri0.
-
Di)e0)i dil#!"u%0#! d#ri #r#3 i!erior 0e )uperior/ d#! 0ele!"#r p#ro%i) %r#0)i de!g#! #r#3 +erl#>#!#!/ l#lu d#ri #r#3 po)%erior 0e #!%erior. A)i)%e! oper#)i meli3#% #p#0#3 #d# 0o!%r#0)i o%o% di >#"#3.
-
Tru!0u) u%#m# !. #)i#li) #0#! l#!g)u!g %erli3#% >#r!# 0epu%i3#! de!g#! di#me%er $ mm/ :#+#!g #r%eri #uri0ul#ri) po)%erior +i#)#!4# di #%#) !. #)i#li) .
-
Di)e0)i de!g#! 0lem mo)ui%o dil#!"u%0#! di #%#) !ervu) )#mp#i %erli3#% pe) #!)eri!u).
-
Terg#!%u!g d#ri le%#0 %umor!4#/ pe!g#!g0#%#! 0ele!"#r p#ro%i) dil#0u0#! d#ri #r#3 )uperior 0e i!erior #%#u i!erior 0e )uperior/ 0lem mo)ui%o dip#0#i u!%u0 memi)#30#! 0ele!"#r p#ro%i) d#ri !ervu) #)i#li).
-
Be0er"# di dep#! :#+#!g !. #)i#li) me!gi0u%i :#+#!g !. #)i#li) 0e +#gi#! perier 0ele!"#r p#ro%i)
-
Du0%u) p#ro%i) dipi)#30#! p#d# +#gi#! perier d#ri "#ri!g#! p#ro%i) 4#!g di#!g0#%.
-
Lu0# oper#)i diirig#)i de!g#! N#8L /5 perd#r#3#! dir#>#% de!g#! 0#u%er +ipol#r #%#u dil#0u0#!! lig#)i )ele0%i p#d# :#+#!g prou!d# )i)%em ve!#.
-
Dr#i! dip#)#!g/ d#! lu0# oper#)i di%u%up de!g#! 0romi0 d#! 0uli% di"#3i% de!g#! +e!#!g 6.. ompli0#)i p#):#oper#)i!4# #!%#r# l#i! p#re)e !. #)i#li)/ perd#r#3#!/
3em#%om/ !e0ro)i) l#p 0uli%. Per#>#%#! p#):#oper#)i!4# dr#i! dilep#) du# 3#ri p#):#oper#)i/ lu0# oper#)i dii!)pe0)i/ dil#!"u%0#! de!g#! +#lu%#! de!g#! %e0#!#! u!%u0 )#%u 3#ri
l#gi. -.1.. Paro!ide/!omi To!al Dengan Pre#era#i Neru# Fa#iali#
P#ro%ide0%omi %o%#l de!g#! pre)erv#)i !. #)i#li) #d#l#3 oper#)i e0)i)i )eluru3 0ele!"#r p#ro%i) de!g#! me!4el#m#%0#! !. #)i#li). I!di0#)i oper#)i i!i #d#l#3 #!%#r# l#i! # %umor "i!#0 p#ro%i) 4#!g +e)#r/ + 0e 0ele!"#r p#ro%i) d#! !odu) lim#%i0u)!4#. H#l=3#l 4#!g perlu diper3#%i0#! #d#l#3 e0%e!)i %umor/ "#r#0 %umor 0e !ervu) #)i#li)/ re0ure!)i mul%iple pleomori0 #de!om# #%#u %umor g#!#). Te0!i0 oper#)i
-
Se%el#3 dil#0u0#!
p#ro%ide0%omi
)uperi)i#l
)eper%i
%el#3
di+#3#)
)e+elum!4#/ :#+#!g=:#+#!g !. #)i#li) #0#! %erli3#%/ l#lu di+e+#)0#! d#ri "#ri!g#! p#ro%i) 4#!g %er)i)#.
+am,ar -.". 8#+#!g=:#+#!g !. #)i#li) %erli3#% )e%el#3 p#ro%ide0%omi
)uperi)i#l
-
,
Di)e0)i dil#0u0#! de!g#! 0om+i!#)i di)e0)i %#"#m d#! %umpul de!g#! perl#3#! p#d# :#+#!g=:#+#!g !. #)i#li).
-
B#gi#! 0ele!"#r p#ro%i) 4#!g %er)i)# di #!%#r# +#%#) )uperior m#!di+ul# d#! m#)%oid d#p#% di+e+#)0#! de!g#! di)e0)i %#"#m d#! %umpul
-
Per3#%i0#! :#+#!g=:#+#!g #. 0#ro%i) e0)%er!#
-
Se%el#3 i%u #0#! %er)i)# "#ri!g#! 0ele!"#r p#ro%i) di #!%#r# %ru!0u) )ervi0o#)i#l d#! %ru!0u) %empero#)i#l di #%#) m. m#))e%er
-
9e!# #)i#li) po)%erior di"epi% #%#u dipi)#30#! d#! dilig#)i
,
+am,ar -.-. Lig#)i ve!# #)i#li) po)%erior
-
Bil# %umor e0)%e!)i )#mp#i 0e lo+u) prou!d# +#gi#! medi#l/ perlu dipi0ir0#! u!%u0 mel#0u0#! m#!di+ulo%omi de!g#! :#r# %r#!)e0)i di )ep#!"#!g #!gulu) m#!di+ul#/ dim#!# )e+elum!4# di)i#p0#! %erle+i3 d#3ulu pl#% u!%u0 re0o!%ru0)i.
+am,ar -.). M#!di+ulo%omi
-
,
Dip#)#!g dr#i!/ l#lu lu0# i!)i)i di%u%up l#pi) demi l#pi).
ompli0#)i p#):#oper#)i 4#!g mu!g0i! %er"#di #d#l#3 perd#r#3#! d#! :eder# p#d# !. #)i#li) +il# e0)po)e 0ur#!g lu#) d#! di)e0)i %id#0 dil#0u0#! de!g#! %eli%i. Per#>#%#!
p#):#oper#)i!4#
#d#l#3
dr#i!
dilep#)
$(
"#m
p#):#oper#)i/ d#! dil#0u0#! +#lu% %e0#! )el#m# $( "#m. T#!d#=%#!d# p#re)e !. #)i#li) dimo!i%or de!g#! 0e%#%.
-.1.". Paro!ide/!omi To!al dengan Re#e/#i Neru# Fa#iali# dan +ra0!
&per#)i i!i #d#l#3 e0)i)i %o%#l 0ele!"#r p#ro%i) d#! !. #)i#li)/ d#! di+u#% gr#% )#r#. I!di0#)i oper#)i i!i #d#l#3 # %umor g#!#) p#ro%i) 4#!g me!ge!#i !. #)i#li)/ + re0ure!)i mul%iple pleomori0 #de!om# )e%el#3 oper#)i )e+elum!4# g#g#l/ !#mu! i!i "#r#!g )e0#li dil#0u0#!. H#l 4#!g perlu diper3#%i0#! #d#l#3 #p#+il# %umor me!ge!#i !. #)i#li) 4#!g e0)%e!)i!4# )#mp#i 0e !. #)i#li) i!%r#%empor#l. Te0!i0 oper#)i
-
P#d# )##% p#ro%ide0%omi/ !ervu) #)i#li) dire)e0)i +er)#m##! de!g#! 0ele!"#r p#ro%i) )e:#r# en bloc/ de!g#! %ru!0u) u%#m# di%r#!)e0)i di pro0)im#l d#ri pe) #!)eri!u)/ d#! +#gi#! di)%#l!4# di%r#!)e0)i di %emp#% :#+#!g!4# 0elu#r d#ri 0ele!"#r p#ro%i).
-
Do!or u!%u0 gr#% di#m+il d#ri !. #uri0ul#ri) m#4or ip)il#%er#l/ !. )ur#li)/ d#! !ervu) emor#li) 0u%#!eu) l#%er#l.
,
+am,ar -.*. Pe!g#m+il#! gr#% !. #uri0ul#ri) m#4or
-
U!%u0 do!or d#ri !. )ur#li)/ dil#0u0#! i!)i)i ver%i0#l )ep#!"#!g $=- :m di #!%#r# m#leolu) l#%er#l d#! %e!do! #:3ile). B#gi#! di)%#l !. )ur#li) +er#d# di d#l#m "#ri!g#! lem#0 )u+0u%#! de0#% de!g#! ve!# )#e!# m#g!#. 9e!# )#e!# m#g!# 3#ru) dire%r#0)i 0e l#%er#l/ d#! !ervu) di#m+il )e)u#i 0e+u%u3#! p#!"#!g!4#.
+am,ar -.3. Gr#% d#ri !. )ur#li)
-
,
Gr#% 0e%ig# di#m+il d#ri !. emor#li) 0u%#!eu) l#%er#l/ u!%u0 :#+#!g di)%#l. Nervu) i!i +er#d# di emur #!%erior )e0i%#r 1 :m i!erior d#ri )pi!# ili#0# #!%ero)uperior.
-
U"u!g )#r# re)ipie! d#! do!or dipo%o!g de!g#! )0#lpel %#"#m. Apro0)im#)i )#r# dil#0u0#! di +#>#3 mi0ro)0op de!g#! "#3i%#! epi!eur#l me!ggu!#0#! +e!#!g !ilo! 7. )#mp#i 1..
+am,ar -.2 Apro0)im#)i )#r# d#ri do!or d#! re)epie!.
,
BAB SI'PULAN
Tumor 0ele!"#r liur memili0i +#!4#0 m#:#m %umor "i!#0 d#! %umor g#!#)/ )e3i!gg# pemeri0)##! 3i)%op#%ologi 4#!g #0ur#% )#!g#% diperlu0#!/ Pemeri0)##! +iop)4 #)pir#)i "#rum 3#lu) #d#l#3 me%ode 4#!g #0ur#% u!%u0 di#g!o)i) %umor 0ele!"#r liur.
Se+#gi#! +e)#r %umor 0ele!"#r liur %er"#di di 0ele!"#r p#ro%i). Ad#!4# +e!"ol#! di d#er#3 p#ro%i) 3#ru) dipi0ir0#! )e+#g#i %umor p#ro%i) )#mp#i %er+u0%i +u0#! %umor/
P#ro%ide0%omi de!g#! ide!%ii0#)i d#! pre)erv#)i !. #)i#li) #d#l#3 %i!d#0#! di#g!o)%i0 d#! %er#pe%i0 u!%u0 )e+#gi#! +e)#r %umor p#ro%i).
om+i!#)i oper#)i d#! r#dio%er#pi %el#3 me!i!g0#%0#! 3#r#p#! 3idup p#)ie! de!g#! %umor 0ele!"#r liur m#4or.
6
DAFTAR PUSTAKA
1. 8#rl)o! ER/ &rd 8R. Te%+oo0 #!d :olor #%l#) o )#liv#r4 gl#!d p#%3olog4 di#g!o)i) #!d m#!#geme!%. A 'o3! 2ile4 So!)/ I!:./ Pu+li:#%io!. $, $. 8#rrol 2R/ Morg#! E. Di)e#)e) o %3e S#liv#r4 Gl#!d) D#l#m Ballenger’s &%or3i!ol#r4!golog4 He#d #!d Ne:0 Surger4 Sixteent !dition. $-. B8 De:0er I!:. H#mil%o!/ &!%#rio -. S%o!g B8/ 'o3!) ME/ '3o!) III MM. A!#%om4 #!d P34)iolog4 o %3e S#liv#r4 Gl#!d) D#l#m B4ro! '/ 'o!#) T He#d #!d !e:0 Surger4= %3
&%ol#r4!golg4. ( Edi%io!. $6. Lippi!:o% 2illi#m) 2il0i!. Hlm *17= $* (. Seier% G/ Su+i! LH. T3e 2orld He#l%3 &rg#!i#%io!) Hi)%ologi:#l 8l#))ii:#%io! o S#liv#r4 Gl#!d Tumor). A 8omme!%#r4 o! %3e Se:o!d Edi%io!. *. Eve)o! '2/ Au:l#ir P/ G!epp DR/ El=N#gg#r A. S#liv#r4 gl#!d %umor). D#l#m B#r!e) L/ Eve)o! '2/ Rei:3#r% P/ Sidr#!)04 D. He#d #!d Ne:0 Tumour). L4o! IAR8 Pre)) $*/ pp. $5=$,1. 6. &3 S/ Ei)ele D2. S#liv#r4 Gl#!d Neopl#)m D#l#m B#ile4/ B4ro! '/ 'o!#)
T He#d #!d !e:0 Surger4=&%ol#r4!golg4. (
%3
Edi%io!. $6.
Lippi!:o% 2illi#m) 2il0i!. Hlm 1*1*=1*-7. Edge SB/ B4rd DR/ 8omp%o! 88/ Fri% AG/ Gree!e FL/ Tro%%i A. A'88 %3
8#!:er S%#gi!g M#!u#l. 7 Edi%io!. $1. Ameri:#! 'oi!% 8ommi%%ee o! 8#!:er. Spri!ger=9erl#g. Ne>vor0. Hlm 75=,6
,. B#ile4 'B/ 8#l3ou! H/ 8oe4 AR/ Neel4 'G. A%l#) o He#d Ne:0 Surger4=o%ol#r4!golg4. Lippi!:o%%=R#ve!. P3il#delp3i#. 1556. Hlm $=1( 9. Be:0er 2/ N#um#!! HH/ P#l% 8R. E#r/ No)e #!d T3ro#%3 Di)e#)e 2i%3 rd
He#d #!d Ne:0 Surger4 - edi%io!. $5. Georg T3ieme 9erl#g S%u%%g#r%.