UNIVERSIDAD DE LA SERENA PROGRAMA DE MAGÍSTER EN PSICOLOGÍA MENCIÓN PSICOLOGIA EDUCACIONAL
TESIS DE “TEORIAS SUBJETIVAS SUBJETIVAS DE ALUMNOS ALUMNOS (AS) DE ESCUELA BÁSICA RURAL, RESPECTO A LA CONVIVENCIA ESCOLAR EN EL AMBITO DE LA RESOLUCIÓN DE CONFLICTOS".
AUTOR (A)
:
ROSA GUARDIA ROJAS*
PROFESOR GUÍA DE TESIS
:
GABRIEL RETUERT ROE**
ASESOR METODOLÓGICO
:
*Profesora Bás!a" Me#!$#: I#%e&ra'a I#&s e #forá%!a E'+!a%,aE'+!a%,a- L!e#!a'a e# E'+!a!$#** Ps!$o&o" . Ma&/s%er e# 0s!oo&/a e#!$# 0s!oo&/a e'+!a!o#a e'+!a!o#a U#,ers'a' 'e La Sere#a- A!a'!o A!a'!o De0ar%ae#%o 'e Ps!oo&/a U#,ers'a' 'e La Sere#a-
1
Índ! Teas
Pá&#as
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------R#$%n----
1
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------In&'d$!!n ----
2
Co#% Co #%e3% e3%+a +a4 4a! a!$ $## 'e 'e Pro5 Pro5e eaa-------------------------------------------------------------------------------------------------------
6
Def# f#!$# 'e 0ro5e 5ea77777777777777777
8
O*+&# O59e%,o Ge#era7777777777777777777--
O59e%,os Es0e!/f!os77777777777777777--
An&!dn&# T'!# Co#,,e#!a Es!oar777777777777777777
;<
La !o !o#,,e#!a es es!oar = e e a0 a0re#'4a9e7777777777-
;;
Co#f!%os77777777777777777777--
;>
Los !o#f f!%os e# os !e#%ro #%ross e'+!a%,os77 s7777777777-
;>
Reso so+! +!$# 'e !o#f!%os e# e a+a777777777777-
;1
S+59e%,'a' ''ee a a+#o (a (a)77777-7777777777
;2
Teor/as s+5 s+59e%,as7777777777777777777-
;2
M&d-/0 M%o'o77777777777777777777777--
;?
I#s% I#s%r+ r+e e#% #%oo = re!o re!oe!! e!!$# $# 'e 'a% 'a%os77 os777 777 7777 7777 777 777 77-----
;?
S+9e S+9e%%os = es% es%ra ra%%e&a e&ass 'e 'e se see! e!! !$# $#77 777 777 7777 7777 777 777 7777---
;8
Pro! ro!eso 'e a# a#áss7 ss77 777777777777777777-
;8
R#$-&0d# Res+ Res+% %a' a'os os"" !o' !o'f f!a !a! !o# o#es es = o'e o'eo o e30 e30! !a% a%, ,o7 o777 7777 7777 77----
><
Ds! Ds!+s +s$# = !o#! !o#!+so +so#e #es7 s777 777 777 77---77 7777 7777 7777 777 77-
18
R1'n!0# B*-'21!077777777--7777777777-2
2>
Índ! Teas
Pá&#as
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------R#$%n----
1
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------In&'d$!!n ----
2
Co#% Co #%e3% e3%+a +a4 4a! a!$ $## 'e 'e Pro5 Pro5e eaa-------------------------------------------------------------------------------------------------------
6
Def# f#!$# 'e 0ro5e 5ea77777777777777777
8
O*+&# O59e%,o Ge#era7777777777777777777--
O59e%,os Es0e!/f!os77777777777777777--
An&!dn&# T'!# Co#,,e#!a Es!oar777777777777777777
;<
La !o !o#,,e#!a es es!oar = e e a0 a0re#'4a9e7777777777-
;;
Co#f!%os77777777777777777777--
;>
Los !o#f f!%os e# os !e#%ro #%ross e'+!a%,os77 s7777777777-
;>
Reso so+! +!$# 'e !o#f!%os e# e a+a777777777777-
;1
S+59e%,'a' ''ee a a+#o (a (a)77777-7777777777
;2
Teor/as s+5 s+59e%,as7777777777777777777-
;2
M&d-/0 M%o'o77777777777777777777777--
;?
I#s% I#s%r+ r+e e#% #%oo = re!o re!oe!! e!!$# $# 'e 'a% 'a%os77 os777 777 7777 7777 777 777 77-----
;?
S+9e S+9e%%os = es% es%ra ra%%e&a e&ass 'e 'e se see! e!! !$# $#77 777 777 7777 7777 777 777 7777---
;8
Pro! ro!eso 'e a# a#áss7 ss77 777777777777777777-
;8
R#$-&0d# Res+ Res+% %a' a'os os"" !o' !o'f f!a !a! !o# o#es es = o'e o'eo o e30 e30! !a% a%, ,o7 o777 7777 7777 77----
><
Ds! Ds!+s +s$# = !o#! !o#!+so +so#e #es7 s777 777 777 77---77 7777 7777 7777 777 77-
18
R1'n!0# B*-'21!077777777--7777777777-2
2>
R#$%n
E 0ro=e!%o 0ro=e!%o 'e %ess %ess re0or%a re0or%a +# es%+'o" es%+'o" !+=o o59e%,o o59e%,o f+e 'es!r5r 'es!r5r e #%er0r #%er0re%a e%arr a ea5ora!$# ea5ora!$# 'e %eor/as s+59e%,as s+59e%,as s+s%e#%a'as s+s%e#%a'as 0or +# &r+0o 'e a+#os a+#os (as) 'e e#se@a#4a 5ás!a 'e +#a +# a es!+ea es!+e a r+ra 'e a !o+#a 'e O,ae" a!er!a 'e a !o#,,e#!a es!oar e# e # e á5%o á5%o 'e a reso+!$ reso+!$## 'e !o#f!%o !o#f!%oss- Se +%4$ +%4$ +#a e%o'oo e%o'oo&/a &/a !+a%a% !+a%a%,a ,a-- Para a re!oe!!$# 'e 'a%os se rea4aro# re&s%ros 'e o5ser,a!o#es sea#aes '+ra#%e as !ases a5%+aes" a5%+aes" e#%re,s%a e#%re,s%ass &r+0aes e #','+a #','+aes" es" !o#s%%+ !o#s%%+'o 'o 0or as %ra#s!r0!o# %ra#s!r0!o#es es 'e os 0a#%eae#%os &e#eraes 'e as grounded theory- Se rea4aro# 1 &r+0os 'e 's!+s$#" 0ar%!0a#'o >; es%+'a#%es es%+'a#%es = ses e#%re,s%as e# 0rof+#''a' #','+a#','+a- Res+%a'os: Res+%a'os: os es%+' es%+'a#% a#%es es
'ef#e 'ef#e## a !o# !o#,, ,,e# e#!a !a es!oa es!oarr !oo !o0e !o0e9a 9a = ',er ',ersasa-
Eer& Eer&ee !oo
0reo!+0a#%e a rea!$# 0rofesor a+#o !o# +#a 0oar'a' 'e es%os- As/ %a5#" e30!a# as !o#'+!%as a #%eror 'e a+a = re!oe#'a# re!oe#'a# a a or&a#4a!$# or&a#4a!$# 're!%,a 'ar !+0e#%o !+0e#%o a re&ae#%o #%er#o es%a5e!'o = a#%e#er +# 'áo&o 0era#e#%e-
3
In&'d$!!n La e'+!a!$# e# !o#,,e#!a a'+ere es0e!a ree,a#!a e# a #s%%+!$# es!oar" e#fo!a'as #o s$o e# #%er,e#r" s#o %a5# a 0re,e#r as s%+a!o#es 'e ,oe#!a es!oarLos e'os 'e !o+#!a!$# = as #,es%&a!o#es #os +es%ra# '/a a '/a a s%+a!$# 'e %e#s$# !o%'a#a +e eer&e e# os !o#%e3%os e'+!a%,os 'e ',ersas !+%+ras a #,e +#'a" os !+aes #'!a# a !o0e9'a' !a'a ,e4 a=or 'e as es!+eas" as !+aes se %ra#sfora# e# es0a!os re0rese#%a%,os 'e os o'eos so!aes +e #f+=e# %a#%o 'e a#era 0os%,a !oo 'e fora #e&a%,a e# e 'esarroo = a0re#'4a9e 'e os es%+'a#%esCo# res0e!%o a a !o#,,e#!a es!oar" as s%+a!o#es +e ás 0reo!+0a# es%á# ,#!+a'as !o# e +so 'e es%ra%e&as #a'e!+a'as e# a reso+!$# 'e !o#f!%os 'e 0ar%e 'e os e'+!a'ores = 'e os es%+'a#%es" !o# os !as so!aes es!oares %$3!os (Ar$# M!";)" a sa+' e#%a 'e a !o+#'a' e'+!a%,a" = a !+%+ra es!oar e# &e#era (D/a4A&+a'o" ><<H Bro#" Br! = a#!era" ><<H Taar" ><<H Morrso# = SK5a" ><<;H F+ro#& = Morrso#" ><<<)- Des'e es%a 0ers0e!%,a" +#a %eor/a s+59e%,a 0+e'e %e#er !a5os" %ra#sfora!o#es" !re!e#%os o re'+!!o#es a o ar&o 'e %e0o- As/" e !a5o 'e as %eor/as s+59e%,as" se&# ra+se (><<) se 0ro'+!e e'a#%e +# 0ro!eso se!+e#!a" 'e%er#a'o e# fases = !o# oe#%os (Cas%ro" ><<8)Es 0or %a ra4$#" +e e 0rese#%e es%+'o se !e#%ra e# as e30!a!o#es 'e os es%+'a#%es a!er!a a!er!a 'e a !o# !o#, ,,e# ,e#! !aa es!o es!oar ar"" es0e!/ es0e!/f f!a !ae#% e#%ee e# a reso reso+! +!$ $## 'e !o#f !o#f! !%o %ossCo#s'erar a ra'a 'e s+9e%o #o 0!a 0e#sar soae#%e e# e s+9e%o #erso e# s%+a!o#es 'e ,oe#!a- Se %ra%a 'e !o#s%r+r !o#,,e#!a es!oar !oo #s%a#!a 'e 0re,e#!$# 'e ,oe#!a" o +e 0!a a !o#s%r+!!$# 'e a4os so!aes- (Bo&&#o" ><<)E#%e#'e#'o +e a !o#,,e#!a es!oar es a #%errea!$# e#%re os 'fere#%es e5ros 'e +# es%a5e!e#%o e'+!a!o#a" +e %e#e #!'e#!a sf!a%,a e# e 'esarroo %!o" so!oafe!%,o e #%ee!%+a 'e a+#os = a+#as- Es%a !o#!e0!$# #o se %a a a rea!$# e#%re 0erso#as" s#o +e #!+=e as foras 'e #%era!!$# e#%re os 'fere#%es es%a es%ae e#% #%os os +e +e !o#f !o#for ora a## +#a +#a !o+ !o+# #'a 'a'' e'+! e'+!a% a%, ,a" a" 0o 0orr o + +ee !o#s !o#s% %%+ %+=e =e +# +#aa !o#s%r+!!$# !o#s%r+!!$# !oe!%,a !oe!%,a = es res0o#sa5'a' res0o#sa5'a' 'e %o'os os a!%ores e'+!a%,os e'+!a%,os s# e3!e0!$#N e3!e0!$#N (M#e'+!" ><<>)- Se %or#a 0ar%!+are#%e ree,a#%e !o#o!er os 0ro!esos s+59e%,os a!er!a 4
'e a !o#s%r+!!$# 'e a !o#,,e#!a" se#'o os a+#os (as) +# fo!o 'e es0e!a #%ersU#a !o#,,e#!a es!oar &e#+#ae#%e 'eo!rá%!a" e3&e e# 0aa5ras 'e J+a# Ba+%s%a Mar%/#e4 (;8) re!o#o!er a os !oe!%,os 0!a'os e# a e'+!a!$#" es!+!ar s+ ,o4" +e se ar%!+a 'es'e se#%e#%os = ,,e#!as !o+#es" = +e e30resa %o'a +#a ,are'a' 'e a%!es = ras&os += 0or%a#%e a %e#er e# !+e#%a e# a or&a#4a!$# = &es%$# 'e os !e#%ros es!oares" 0ero a 'fere#!a 'e eo" !o#%#+a Mar%/#e4" !o# rea!$# a os 9$,e#es" 'es!o#o!eos o +e 0e#sa = '!e e a+#a'o !oo !o#se!+e#!a 'e +e #o o es!+!aos- Los es%+'a#%es se e30resa# !o#%#+ae#%e = #arra# s+s ,,e#!as 'e a#era 5as%a#%e #a%+ra- S# e5ar&o #o es!+!aos o +e '!e#- S%+a!$# 0or o 'eás" +e #o o5e'e!e +!as ,e!es a +#a !o#'+!%a a+%or%ara" s#o +e ra'!a e# +# 'es!o#o!e#%o 'e as foras 'e e30res$# 9+,e#- Los es%+'a#%es s&+e Mar%/#e4 #o +%4a# e ,o!a5+aro 0o/%!o so!a 'e os a'+%os (7) Es" 0or %a#%o" +# e#&+a9e 0ro0o !o# 0aa5ras 'e +so fre!+e#%e" = !o# ,,e#!as += #%e#sas- Para es!+!ar as ,o!es !o#!+=e Mar%/#e4 0re,ae#%e a= +e re!o#o!erasPare!era ser +e %o'a,/a es%aos a!os%+5ra'os a a5ar = ás +e a5ar" se#%r '!e (Mo#a" ><<>)" 'e +e e# a es!+ea s$o a= a+#os" o,'a#'o +e a= !!os = !!as" 9$,e#es" !+'a'a#os = !+'a'a#as" !o# +#a sere 'e 'ere!os = %a5# 'e 'e5eres !oo #%e&ra#%es 'e a so!e'a' e# e 0rese#%e- S+ ,aor #o ra'!a e# a 0o%e#!a'a' 'e ser !+'a'a#os 'e f+%+ro7" so# !+'a'a#os = !+'a'a#as aora- S #o" !orreos e 0e&ro a&re&a Mo#a 'e !o#s%r+r +#a es!+ea 'e a0are#!a" +#a es!+ea !oo s f+era- Pare!era ser +e %o'a,/a" !oo #'!a O=ar4# (><<;)" e !eo se s&+e o,e#'o e# e'o 'e ',ersas !o#%ra'!!o#es" e#%re a !+%+ra es!oar" f+er%e" 0or%e#%osa" e#a 'e e'os = e'os" a#%&+a = 's!0#a'oraH = a !+%+ra 9+,e#" ,&orosa = a5&+a" ,,a" 0er%#e#%e" +e se rea4a e# os ár&e#es 'e a es!oar'a'" %a5# !o# e'os" 0ero !o# e#os e'osPor o%ra 0ar%e" e !o#o!e#%o = a fora!$# 'e ,aores #o !o#s%%+=e# +#a !+es%$# 'e %ra#ss$# 'e #fora!$#" s#o +e re+ere 0or 0ar%e 'e os 'fere#%es a!%ores e #s%%+!o#es so!aes a 0ee#%a!$# 'e es%ra%e&as 'e a!!$# +e 0ro0!e# a e30ora!$#" a !rea%,'a'" %e#e#'o e# !+e#%a a e30ere#!a ,%a = a 0rá!%!a so!a 'e os s+9e%os (DQa#&eo" ;)5
Cn&3&$0-40!n d- 5'*-%0 La e'+!a!$# 5ás!a e# e !o#%e3%o r+ra se a 'ef#'o 0or s+ o!a4a!$#" e !ará!%er !+%+ra 'e a 0o5a!$# es!oar +e a%e#'e = s+s es0e!f!'a'es 0e'a&$&!as 0ro0as (aso#" ><<2)- Da'as 0r#!0ae#%e 0or as '#á!as 'e ,'a 'e s+s a5%a#%es" ar!a# +# 0or%a#%e es0a!o 'e#%ro 'e a !+%+ra 'e 0a/s = +#a s#&+ar fora 'e ,er e +#'o = e#%e#'er s+ e#%or#o (Co3" ><<1)" as !+aes re+ere# 'e +#a e'+!a!$# +e ' res0+es%a a s+s 0ar%!+ar'a'es- Por es%e o%,o" e ss%ea e'+!a%,o !e#o a 0roo,'o e 'esarroo 'e 0rá!%!as 0e'a&$&!as o'er#as" !o#%e3%+a4a'as a +#'o r+ra" !o# a%eraes es0e!/f!os 0ara a r+ra'a' = %ra5a9o !oa5ora%,o e#%re os 0rofesores (M#s%ero 'e E'+!a!$#" ;8)De es%a fora" a e'+!a!$# a'+ere +# ro f+#'ae#%a e# e 'esarroo +a#o = a e9ora e# a !a'a' 'e as 0erso#as +e ,,e# e# e e'o r+ra" 'os as0e!%os +e ,a# 'e a a#o !o# e a!!eso a o0or%+#'a'es 'e !re!e#%o = 'e !o#o!e#%o" 'os #o'os +e se a!e# a%e#%es e# a a#era e# +e se fora# = se e'+!a# as 0erso#as +e ,,e# e# r+ra'a' = e# a !a'a' +e '!a e'+!a!$# es 0+es%a a 's0os!$# 'e a &e#%e r+ra (Mo#%ero" ><<;)La e'+!a!$# a0+#%a f+#'ae#%ae#%e a a !o#s%r+!!$# 'e s+9e%os +e 0osea# +#'os #%er#os" s+59e%,'a'es r!as" a+%o#o/a 0erso#a" +#'o a a !o#!e#!a 'e 0er%e#e!er" 9+#%o !o# o%ras 0erso#as" a +#a !o+#'a' 'e se#%'os (@&a" ><<<)- As/" a !o#s%r+!!$# 'e !a'a s+9e%o #o es 0+es%a- Ta0o!o es e3!+s,a = 'es!o#%e3%+a4a'a- Más 5e#" es e res+%a'o 'e a #%era!!$# +e e #','+o %e#e" !oo a&e#%e a!%,o" !o# s+ e'o (Ca%aá#" ><;<" 0- 2;) E# e 0a#o 'e a !o#s%r+!!$# 'e s/ so #','+a = 'e s/ so so!a (+!!" ><<;)" +#a !o#,,e#!a es!oar +e fa,ore4!a a 0ar%!0a!$# 'e os a+#os = a+#as e# a !o#s%r+!!$# 'e o59e%,os 'e 5e# !o# = 'e a!+er'os !oo e'os 0ara a!a#4aros" #%e#!o#a +# !o#%e3%o a%ae#%e 0er%#e#%e = ree,a#%e 0ara e 'esarroo 'e s/ so 0erso#a = a e30res$# 'e +#!'a' !oo a&e#%e a!%,o" 0ro0os%,o = !oa5ora%,o-
6
E +#'o !o#s%r+'o 0or a #f+e#!a 'e a #%era!!$# !o# o%ros" es %a5# e +#'o !o#s%r+'o 0or !a'a 0ro%a&o#s%a 'e s+ 0ro0a e30ere#!a 'e #%era!!$#- Ca'a s+9e%o ea5ora s+s s/#%ess" a o'o 'e re0rese#%a!o#es" 0ara #%er0re%ar" 'e!'r = a!%+ar e# s+ e'o (Ca%aá#" ><;<" 0- 2<)Para Jo'ee% (;88)" %o'a re0rese#%a!$# es a re0rese#%a!$# 'e +# o59e%o" 'e a&o = 'e a&+e#: re0rese#%ar es e 0ro!eso e'a#%e e !+a se es%a5e!e es%a rea!$#- Las re0rese#%a!o#es %e#e# +# !ará!%er 'e a&e# = a 0ro0e'a' 'e 0o'er #%er!a5ar o se#s5e = a 'ea (so# a a ,e4 s5$!as = sf!a#%es)- So# !o#s%r+!%,as" a+%$#oas = !rea%,asS&+e#'o a S%4 (;?>V;;H Bers%e#" ;8>H S!ar%4 Ja!o5s" ;82)" 0o'eos 0a#%ear +e !a'a s+9e%o se +5!a e# e +#'o 'e +#a a#era es0e!/f!a" !a'a !+a %e#e s+ s%+a!$# 5o&ráf!aH s# e5ar&o e se#%'o !o# es a#%eror a s+9e%o" es !+%+ra" es +# +#,erso !o# sf!a!$# +e 'e5eos #%er0re%ar 0ara a'a0%ar#osH a'eás" %e#e +# !ará!%er #%ers+59e%,o" a!!es5e a %o'os e# a #f+e#!a re!/0ro!a-
Ws%o 'es'e a
0ers0e!%,a 'e !o#s%r+!!o#so so!a" as #%era!!o#es e#%re as 0erso#as !o#s%%+=e# +#a f+e#%e 'e e30ere#!a #','+aH 'e a#era +e ás +e e e!o 'e +e e# a #%era!!$# #o se #%er!a5e e30ere#!a" s%a e# s/ se !o#s%r+=e e# a #%era!!$# (B+%%";6) E !ará!%er #','+a o !oe!%,o a%r5+5e a as %eor/as s+59e%,as es%á aso!a'o a a #o!$# 'e re0rese#%a!o#es" a +e res+%a a0!a5e a !o#!e0%o" 0+es !+a#'o e s+9e%o #%e#%a a0ree#'er a rea'a'" re!+rre a 0$%ess +e" e# se#%'o es%r!%o a re0rese#%a#- o %o'a re0rese#%a!$# es" a a ,e4" %eor/a s+59e%,aH 0ero s/ %o'a TS es +#a fora 'e re0rese#%a!$#- (Ca%aá#" ><;<" 0- 21)-
D1n!n d- P'*-%0
7
E a5or'a9e 'e +#a #o!$# a0a 'e a !o#,,e#!a e# os !e#%ros e'+!a%,os +e #!+=a a !a'a' 'e as rea!o#es e#%re os e5ros 'e a !o+#'a' e'+!a%,a" a fre!+e#!a = a 0or%a#!a 'e os !o#f!%os = os e!a#sos ás a5%+aes 0ara s+ reso+!$#" a 0ar%!0a!$# 'eo!rá%!a e# as 'e!so#es rea!o#a'as !o# a !o#,,e#!a = os e!a#sos 'e &es%$# 'e a !o#,,e#!a +e se 0o#e# e# 9+e&o #o s$o 0ara reso,er os !o#f!%os" s#o 0ara 0re,e#ros = 0ara e9orar e !a 'e !o#,,e#!a- (M+@o4" Saa,e'ra" Wa%a" ><)E# efe!%o" es #'s!+%5e +e e 0ro5ea 'e a !o#,,e#!a es rea = !o0e9o" a'eás e9er!e +# ar!a'o efe!%o so5re a 0era#e#!a" 'eser!$#" re#'e#%o a!a'!o" !+%+ra es!oar" !a'a' 'e a e'+!a!$#" = e# &e#era a !+%+ra !+'a'a#a- Por !o#s&+e#%e %oa#'o e# !o#s'era!$# os a#%erores as0e!%os se 0ro0o#e# os s&+e#%es #%erro&a#%es 0ara e 'esarroo 'e a 0rese#%e #,es%&a!$#XC+áes so# as %eor/as s+59e%,as +e ea5ora# os a+#os (as)" 'e a es!+ea 5ás!a r+ra A!o#es Ba9os" a!er!a 'e a !o#,,e#!a es!oar" e# e á5%o 'e a reso+!$# 'e !o#f!%oY •
XC+áes so# os as0e!%os f+#'ae#%aes +e #!'e# e# a !o#,,e#!a es!oar"
•
'es'e a 0ers0e!%,a 'e os a+#os (as)Y XC+áes so# as %eor/as s+59e%,as +e os a+#os (as) %e#e# e# s+ !o#%e3%o"
•
a!er!a 'e a !o#,,e#!a es!oarY XC+áes so# os as0e!%os f+#'ae#%aes +e #'!e# e# os !o#f!%os o!+rr'os e# e
•
a5e#%e es!oar" 'es'e a 0ers0e!%,a 'e as e30!a!o#es +e ea5ora# os s+9e%osXC+áes so# as %eor/as s+59e%,as +e os a+#os (as) %e#e# a!er!a 'e os !o#f!%os o!+rr'os e# e a5e#%e es!oarY XC+áes so# as %eor/as s+59e%,as 'e os es%+'a#%es a!er!a 'e a reso+!$# 'e !o#f!%os e# a es!+ea = s+ 0a!%o (o rea!$#) !o# a !o#,,e#!a es!oarY
O*+&#
8
O*+& Gn'0•
Des!r5r e #%er0re%ar as %eor/as s+59e%,as +e ea5ora# os a+#os (as)" 'e a es!+ea 5ás!a r+ra A!o#es Ba9os" 'e a IW re&$#" a!er!a 'e a !o#,,e#!a es!oar" e# e á5%o 'e a reso+!$# 'e !o#f!%o-
O*+&# E#5!/1!# •
Co0re#'er !+áes so# os as0e!%os f+#'ae#%aes +e #!'e# e# a !o#,,e#!a
•
es!oar" 'es'e a 0ers0e!%,a 'e os a+#os (as)I'e#%f!ar as %eor/as s+59e%,as +e os a+#os (as) %e#e# e# s+ !o#%e3%o" a!er!a
•
'e a !o#,,e#!a es!oarCo0re#'er !+áes so# os as0e!%os f+#'ae#%aes +e #'!e# e# os !o#f!%os o!+rr'os e# e a5e#%e es!oar" 'es'e a 0ers0e!%,a 'e as e30!a!o#es +e
•
ea5ora# os s+9e%osI'e#%f!ar as %eor/as s+59e%,as +e os a+#os (as) %e#e# a!er!a 'e os !o#f!%os
•
o!+rr'os e# e a5e#%e es!oarI'e#%f!ar as 0r#!0aes e30!a!o#es so5re !o#,,e#!a es!oar +e se s+s!%a# e# os a+#os (as) e# rea!$# a a reso+!$# 'e !o#f!%osCara!%er4ar as %eor/as s+59e%,as 'e os es%+'a#%es a!er!a 'e a reso+!$# 'e !o#f!%os e# a es!+ea = s+ 0a!%o (o rea!$#) !o# a !o#,,e#!a es!oar-
An&!dn&# T'!# Cnn!0 E#!-0' E o5re es +# ser 0s!oso!a +e '/a a '/a #%era!%a !o# s+ e'o" 0ro!eso e'a#%e e !+a a0re#'e = se 'esarroa afe!%,ae#%e" = 'es'e 'o#'e !o#f&+ra os 0r#!0os +e 9
&+/a# s+ a!%+a!$# e# so!e'a' (Pre%o = Carro" ><<)- A es%e 0ro!eso 'e #%era!!$# se e 'e#o#a !o#,,e#!a = se &e#era e# os 's%#%os á5%os 'e a!!o#ar +a#o !o%'a#oE %r#o !o#,,e#!a es!oar" 0+e'e ser 'ef#'o 'e a#era &e#era !oo e !a 'e #%errea!o#es +e se 0ro'+!e e# a #s%%+!$# es!oar" +#a re' 'e rea!o#es so!aes" +e se 'esarroa# e# +# %e0oes0a!o 'e%er#a'o (es!+ea)" +e %e#e +# se#%'o =Vo 0ro0$s%o (e'+!a!$# = fora!$# 'e os s+9e%os) = +e !o#,o!a a os 's%#%os a!%ores +e 0ar%!0a# e# ea ('o!e#%es" es%+'a#%es" 're!%,os" a'#s%ra%,os) a ser !a0a!es 'e !oo0erar" es 'e!r" o0erar e# !o#9+#%o = a!o0a@arse e# a !o#s%r+!!$# 'e rea!o#es = ,/#!+os e#%re s+s e5ros- La !o#,,e#!a es!oar se !o#f&+ra !oo +# es0a!o rea!o#a 'e !oo0era!$# = !re!e#%o = se !o#s%r+=e = re!o#s%r+=e e# a ,'a !o%'a#a(Po/%!a 'e Co#,,e#!a Es!oar" M#s%ero 'e E'+!a!$# Re05!a 'e Ce" ><<>) Des'e e a@o ><<; !+a#'o se #!$ a ea5ora!$# 'e a Po/%!a 'e Co#,,e#!a Es!oar e# Ce se a es%a'o %ra5a9a#'o e #,es%&a#'o so5re e %ea" a !o#!+s$# 'es0+s 'e a&+#os a@os 'e es%+'o se sos%e#e +e: e3s%e +# 'f!% e# e o&ro 'e fora!$# e# as es!+eas = +e a !o#,,e#!a es!oar 'e5er/a ser e#%e#''a !oo +# e9e !e#%ra +e 'e5e sos%e#er e 0ro=e!%o e'+!a%,o" !e#%ra'a' +e se a 0er''oH se #s%aaro# re&ae#%os" se #ora4aro# as 0ro0+es%as 0ero #o a= " 'e 0ar%e 'e os a!%ores " a0ro0a!$# 'e se#%'o 'e +#a sa#a !o#,,e#!a (La@a: ><<:?)O%ros es%+'os rea4a'os e# e !o#%e3%o 'e a !o#,,e#!a (Ma&es# = J#e4) se@aa# +e: !o#,,e#!a es!oar sf!a ,,r e# 5+e#a aro#/a =" a 'fere#!a 'e !o#f!%o" %e#e +#a !o##o%a!$# 0os%,a e 0!a %a5# a0re#'4a9e" #oras !o+#es = re&+a!$# 'e !o#f!%o- E3&e a'a0%arse a os 'eás = a a s%+a!$#- Por o %a#%o a5rá +e %e#er fe35'a'" a!e0%ar o 'fere#%e- E#%o#!es !o#,,e#!a es!oar es%á ore#%a'a a 0re,e#r o a 0ee#%ar e''as = a!%+a!o#es +e &es%o#e# as rea!o#es so!aes7 0or o %a#%o" a5ar 'e !o#,,e#!a e,a 0/!%o a5ar 'e os !o#f!%os +e s+r&e# e# a !o+#'a' e'+!a%,a" 0or o +e a aro#/a #o será res+%a'o 'e for4ar +#a ,s$# #!a" s#o 'e ar%!+ar e %r#oo aro#/a!o#f!%oreso+!$#-( !%a'o e#: F+#es ><;;:1>)
10
La !o#,,e#!a es!oar #o se o&ra !o# re&ae#%os # !o# 0rá!%!as !oa!%,as" !o# ss%eas r/&'os 'e !as%&os = sa#!o#es" s#o +e se o&ra a 0ar%r 'e &e#erar es0a!os e# e a+a +e 0ro0!e# a !o+#!a!$#" 0ar%!0a!$#" e 0e#sae#%o !r/%!o = a !o#s%r+!!$# 'e ,aores so!aes- NLa !ase es e +&ar 0or e3!ee#!a 0ara a0re#'er !o#,,e#'o = !o#,,r a0re#'e#'o" 0a#%eaos a a e'a!$# = a #e&o!a!$# !oo es%ra%e&a 'e 0re,e#!$# = 'e reso+!$# 'e !o#f!%os-N (Bo&&#o" ><<)- La !o#,,e#!a e# e á5%o es!oar" es f+#'ae#%a" 0or ser +#o 'e os 0reros es0a!os 'e so!a54a!$# 'e #','+o = 0or a ree,a#!a +e es%a e30ere#!a %e#e e# s+ ,'a- La !a#%'a' 'e %e0o +e +# #@o" a'oes!e#%e o 9o,e# 0era#e!e e# a es!+ea 0os5%a a rea!$# !o# 0ares" 0rofesores = o%ros a'+%os +e#es #f+rá# s+ !o#'+!%a 0ara e#fre#%ar e +#'o !+a#'o a'+%o (Cs0e'es" ><<8)- E# ese se#%'o" a !a'a' 'e a !o#,,e#!a es +#o 'e os as0e!%os ás ree,a#%es e# a or&a#4a!$#" 0or+e #f+=e 're!%ae#%e e# e 5e#es%ar = 'esarroo 'e !a'a +#o 'e os e5ros 'e a !o+#'a' e'+!a%,a (Ar$#" Ma!+!a = E+0o" ><<>)-
L0 Cnn!0 E#!-0' 6 - A5'nd40+ E !a es!oar = as foras 'e !o#,,e#!a %e#e# !o0ro5a'os efe!%os so5re e re#'e#%o 'e os a+#os" s+ 'esarroo so!o afe!%,o = %!o" e 5e#es%ar 0erso#a = &r+0a 'e a !o+#'a'" = so5re a fora!$# !+'a'a#a (Ba#4" ><<8" 0- 6)- Co#,,e#!a = a0re#'4a9e" se !o#'!o#a# +%+ae#%e- La !a+sa'a' !r!+ar 0er%e !o0re#'er a #%errea!$# e#%re a5os: !a'a +#o es !o#'!$# #e!esara (a+#+e #o s+f!e#%es 0or s/ soos) 0ara +e se ' e o%ro (Ia##" ><<>)- Para es%e a+%or" a !o#,,e#!a se a0re#'e = es%e 0ro!eso es #%er#a5e" 0+es%o +e s$o se a0re#'e a 0ar%r 'e a e30ere#!a" se a0re#'e s se !o#,er%e e# +#a #e!es'a' = s$o se a0re#'e s se o&ra# !a5os '+ra'eros e# a !o#'+!%a" +e 0er%a# a!er +#a a'a0%a!$# a!%,a a e#%or#o 0erso#a = so!a 'e !a'a +#o- Por o%ra 0ar%e" afra +e a !o#,,e#!a e#se@a" 0+es 'e ea se a0re#'e# !o#%e#'os a!%%+'#aes" 's0os!o#es fre#%e a a ,'a = a +#'o +e 0os5%a# e a0re#'4a9e 'e o%ros !o#%e#'os !o#!e0%+aes = 0ro!e'e#%aes-
Cn1-!&# 11
Los !o#f!%os so# s%+a!o#es e# as +e 'os o ás 0erso#as e#%ra# e# o0os!$# o 'esa!+er'o" 0or+e s+s 0os!o#es" ,aores" #%ereses" as0ra!o#es" 'eseos o #e!es'a'es so# #!o0a%5es o" a e#os" se 0er!5e# !oo %aes- A'eás" 0ara e#%e#'er os !o#f!%os 'e5eos sa5er +e as eo!o#es = se#%e#%os +e se 0ro'+!e# e# os 's%#%os 0ro%a&o#s%as 9+e&a# +# 0a0e += 0or%a#%e- Por %o" +# eee#%o +e 0+e'e a=+'ar a e#%e#'er as s%+a!o#es !o#f!%,as es a rea!$# e#%re as 0ar%es e# +# !o#f!%o" =a +e s%a 0+e'e sar refor4a'a o 'e%erora'a" e# f+#!$# 'e 0ro!eso 'e reso+!$# (Torre&o" ><<<) = 'e#%ro 'e á5%o es!oar se refere" 0or o %a#%o" a as s%+a!o#es 'e 'esa!+er'o #o soae#%e e#%re a+#os (!o# o s# ,oe#!a)" s#o e#%re %o'os s+s !o0o#e#%es: a+#os" 'o!e#%es" 're!%,os" faares" e#%re o%ros = a'eás +# !o#f!%o #o res+e%o" es +# !o#f!%o 'e %o'a a !o+#'a' e'+!a%,a = afe!%a" 'e +#a + o%ra fora" a a es%r+!%+ra e# s+ !o#9+#%o-
L# !n1-!&# n -# !n&'# d$!0&#. La !o#s%r+!!$# 'e a !+%+ra 'e 0a4 e# os !e#%ros e'+!a%,os e3&e e'+!ar e# = 0ara e !o#f!%o (Cas!$#" ><<;)" 'es!+5re#'o a 0ers0e!%,a 0os%,a 'e !o#f!%o" a0re#'e#'o a a#a4ar e !o#f!%o = a 'es!+5rr s+ !o0e9'a' = e#!o#%ra#'o so+!o#es a os !o#f!%os +e se 0ro'+!e# e# s+ se#o- Coo se@aa (Bo+" ><<>): as ,,e#!as !o#f!%,as e#a4a# #','+o" es!+ea = e#%or#o so!a" = 0er%e# a 0ar%!0a!$# 'e %o'os os a&e#%es e'+!a%,os e# a !o!o#s%r+!!$# 'e a%er#a%,as %ra#sfora'oras- E'+!ar e# = 0ara e !o#f!%o ofre!e" 0+es" +#a o0or%+#'a' s# &+a 0ara re#o,ar as 0rá!%!as e'+!a%,as" fa!%a#'o e a0re#'4a9e = a !o#s%r+!!$# !oe!%,a 'e ,aores so!ae#%e sf!a%,os = 0roo,e#'o +# %0o 'e !o0or%ae#%o #','+a" !oe!%,o e #s%%+!o#a 5asa'o e# a #%er'e0e#'e#!a = e# a !oo0era!$# Es%e %0o 'e !o0or%ae#%o !o#e,a e 'esarroo 'e a!%%+'es" ,aores = #oras +e re!a!e# = 0re,e#&a# !+a+er %0o 'e ,oe#!a a %ra,s 'e +#as rea!o#es +a#as ás sa%sfa!%oras-
R#-$!n d Cn1-!&# n -0 #!$-0
12
La reso+!$# 'e !o#f!%os es +# !a#o !o# f+%+ro" #o s$o 0or+e a e'+!a!$# es a a0+es%a 'e f+%+ro 'e !+a+er so!e'a'" s#o %a5# 0or+e a reso+!$# 'e !o#f!%os" 0ara ser a+%#%!a reso+!$#" 'e5e %e#er 0or e%a a 0a4 = a 9+s%!a- (Cor%#a" ;?)Es%e es e 'esaf/o 'e a e'+!a!$# = es +# re%o +e 'e5e !oe#4ar 'e fora 0re,e#%,a =a +e a a&res,'a' e#%re es!oares a0are!e %e0ra#ae#%e !+a#'o os #@os = #@as e0e4a# a rea!o#arse = afrarse o 'ef#rse e# f+#!$# 'e os o%ros (Ber&er Ls5oa" ><<)To'as as %!#!as 'e reso+!$# 'e !o#f!%os 0ar%e# 'e a 0or%a#%e 0resa +e !o#!er#e e3!+s,ae#%e a os a!%ores = a s+ !a0a!'a' 'e rea4ar %ra#sfere#!as 0os%,as 'e #e&o!ar e #%er!a5ar" 'e %ra#sforar ,o+#%arae#%e o59e%,os #!aes = 'e &e#erar e0a%/a" es%o es" 'e !o0re#'er as eo!o#es = os se#%e#%os 'e os 'eás" 'e !oo!ar#os e# s+ +&ar = !r!+#s%a#!a (Be9ara#o" ;)S# e5ar&o" La reso+!$# 'e !o#f!%os %a# soo 0re%e#'e e,%ar a a0ar!$# 'e res0+es%as !arae#%e err$#eas =" so5re%o'o" #%e#%a %ra#s%r a&+#os !o#o!e#%os = a&+#as 0a+%as 'e !o#'+!%a 0ara %ra%ar 'e o'os !oo0era%,os a os !o#f!%os- Eso a ,e!es sf!ará s+ so+!$#" 0ero e# o%ros !asos o5%e#'reos res+%a'os a0are#%ee#%e ás o'es%os: a &es%$# 0os%,a 'e os !o#f!%os" e o&ro 'e a!+er'os %a'os 0ero !o#s%r+!%,os" o a 0a!f!a!$# 'e as 0ar%es a+#+e as 0os%+ras res0e!%,as 0+e'a# se&+r es%a#'o fre#a'as- Por o %a#%o" #o 'e5eos es0erar res+%a'os a&rosos 'e as %!#!as 'e reso+!$# 'e !o#f!%os" s#o a 0os5'a' 'e 'esarroar !a0a!'a'es 0erso#aes +e 0re's0o#e# a a!+er'o = a a reso+!$# !oo0era%,a 'e as s%+a!o#es 'e !o#f!%o (P+&" ;?:)F#ae#%e" es #e!esaro 5+s!ar 0os5es so+!o#es a 0ro5eá%!a 'e !o#,,e#!a e# os !e#%ros e'+!a%,os" 0o'eos &+ar#os 0or (Bo=er = L+e#&o" ><<;)" +e s+&ere# rea4ar +#a !ara!%er4a!$# ás a9+s%a'a 'e a+#a'o = 'e s+ e#%or#o" #%ro'+!r !a5os e# e !+rr/!+o es!oar" fa,ore!er a !oa5ora!$# 'e as faas e# e !e#%ro e'+!a%,o" %oar e''as +e afro#%e# a #f+e#!a 'e !o#%e3%o so!a 'e os es%+'a#%es" re,sar = e9orar
13
as es%ra%e&as 'o!e#%es 'e &es%$# 'e a+a" e#%re o%ros" o s0ee#%e os 0ro!e'e#%os +e ás se a'e!+e# a 'e%er#a'a #s%%+!$# e'+!a%,a-
S$*+&d0d d- 0-$%n (0) E 0rese#%e es%+'o 0o#e #fass e# as %eor/as s+59e%,as +e rea4a# os es%+'a#%es" = e# 0ar%!+ar a !oo s%os se e30!a# = !o#s%r+=e# sf!a'os e# %or#o a a !o#s%r+!!$# 'e a !o#,,e#!a es!oar" e# e á5%o 'e a reso+!$# 'e !o#f!%os- De es%e o'o" 0ara fa!%ar a !o0re#s$#" se rea4ará +#a 5re,e s/#%ess %e$r!a a!er!a 'e as Teor/as S+59e%,as = !o#!e0%os rea!o#a'os-
T'/0# S$*+&0#. Las Teorías Subjetivas so# 'ef#'as !oo !o#s%r+!!o#es 0erso#aes e30!a%,as" 'e es%r+!%+ra ar&+e#%a%,a 'e %0o !a+saefe!%o- Se#'o 0ar%!+ares" e!as 0or os s+9e%os a!er!a 'e eos sos = 'e s+ !o#%e3%o" es 0er%e# #%er0re%ar = 0o#'erar f+#'ae#%ae#%e s+s rea!o#es !o# os o%ros- Es%as %eor/as 'e !ará!%er #','+a" 0ar%!0a# 'e o so!a" %a#%o e# s+ !o+#!a!$# !oo e# s+ fora!$#" s# 0or eo 0er'er s+ !o#'!$# 'e re0rese#%a!o#es #','+aes- Las !o#s'eraos !oo s+s!e0%5es 'e ser %a#%o 0/!%as !oo e30/!%as- O0era!o#ae#%e" se as 'e#%f!a !o# e#+#!a'os 'e %0o si... entonces... (Gor'o" ;;H F!K ;1H Ca%aá#" ;?)- Se es asa +#a f+#!$# !e#%ra e# a 0erso#a" e# a e''a e# +e 0er%e# e30!ar" 0re'e!r = ore#%ar e !o0or%ae#%o (Groe5e#" !%a'o e# Ars%e&+ e% a-" ><<2)Des'e es%a 0ers0e!%,a" +#a %eor/a s+59e%,a 0+e'e %e#er !a5os" %ra#sfora!o#es" !re!e#%os o re'+!!o#es a o ar&o 'e %e0o- As/" e !a5o 'e as %eor/as s+59e%,as" se&# ra+se (><<) se 0ro'+!e e'a#%e +# 0ro!eso se!+e#!a" 'e%er#a'o e# fases = !o# oe#%os (Cas%ro" ><<8)-
14
Para F!K (><<2)" as %eor/as s+59e%,as !o0ar%e# s+0+es%os e0s%eo$&!os = %e$r!os +e 0+e'e# +5!arse !oo 0ar%e 'e #%era!!o#so s5$!oH 5ás!ae#%e" os +e s+s%e#%a# e es%+'o es%as %eor/as" se&# es%e so a+%or" so#: Z Las 0erso#as e# s+ ,'a !o%'a#a 'esarroa# %eor/as so5re e f+#!o#ae#%o 'e +#'o = s+s a!%,'a'esZ Las %eor/as 'esarroa'as 0or as 0erso#as so# a0!a'as = e,a+a'as e# as a!%,'a'es 'e 'aro ,,rZ La es%r+!%+ra #&/s%!a 'e es%as %eor/as se asee9a a 'e as %eor/as !e#%/f!as = s+s ar&+e#%os se or&a#4a# #%er'e0e#'e#%ee#%eLa #'a&a!$# 'e as %eor/as s+59e%,as" !oo a!%,'a' 0rofeso#a o a!%,'a' !e#%/f!a" %e#e +# fo!o !o#: os 0ro!esos refe3,os- Las 0erso#as so# 0roa!%,as" !o#s%r+=e# #%er0re%a!o#es 'e s/ = 'e s+ e#%or#o !o# as +e ore#%a# s+ !o0or%ae#%o" 'esarroa#'o ar&+e#%a!o#es 'e 's%#%os &ra'os 'e !o0e9'a'" 'e !o#!e#!a = e30!a!$#- Co#se!+e#%ee#%e" 0ara a!!e'er a as %eor/as s+59e%,as !a5e a0ro3arse a a s+59e%,'a'" a os 0ro!esos refe3,os +e as 0erso#as rea4a#" 'es'e eas sasH 'e o'o +e a #'a&a!$# 'e a#as%a sea a a ,e4 a #'a&a!$# 'e 0osee'or 'e as %eor/as s+59e%,as = a %area 'e a+ se !o#!re%e- (Ca%aá#" ><;<" 0-;<)- E# e 'es0e&+e 'e 0e#sae#%o refe3,o 'e s%e" e# e e#%e#''o +e: Lo +e !o#s%r+=e e 0e#sae#%o refe3,o es e e3ae# a!%,o" 0erss%e#%e = !+'a'oso 'e %o'a !ree#!a o s+0+es%a fora 'e !o#o!e#%o a a +4 'e os f+#'ae#%os +e a sos%e#e# = as !o#!+so#es a as +e %e#'e (Dee=" ;11V;8" 0->) As/" e !o#s%r+r o re!o#s%r+r %eor/as s+59e%,as será e# 0rera #s%a#!a" +#a a!%,'a' 'e 0ro0o s+9e%o a +e# e 0er%e#e!e# %aes TSH e#%ras +e e #,es%&a'or o a#as%a %e#'rá !oo ro 5ás!o proconstruir %eor/as s+59e%,as 'e s+9e%o (Ca%aá#" ><;<" 0;<)
15
Se a!e fa!%5e +e e %ea e# es%+'o sea a5or'a'o 'es'e as %eor/as s+59e%,as" 'ef#'as !oo sares a as !e#%/f!as" +e 0osee# s+0+es%os or&a#4a'os #%er'e0e#'e#%ee#%e = +e as 0erso#as e0ea# 0ara e30!arse e +#'o = s+ 0ro0o !o0or%ae#%o" a0!á#'oas = 0ro5á#'oas e# a ,'a !o%'a#a (F!K" ><<2)- Lo re!oe#'a5e 'e res!a%ar a s+59e%,'a' = a #%ers+59e%,'a' e# e !a5o #','+a = so!a" o +e sf!a !o#s'erar a 0ers0e!%,a 'es'e a !+a os s+9e%os !o#!5e# o +e aaos rea'a'" #o soo 0ara !frar e30e!%a%,as 'e !a5o" s#o" f+#'ae#%ae#%e" 0ara %e#eros !oo 0ro%a&o#s%as (Ca%aá#" ><;< )- E# es%e se#%'o" #o !a5e '+'a +e as ,er5a4a!o#es 'e os e5ros 'e +#a !o+#'a' 9+e&a# +# 0a0e f+#'ae#%a e# a !o#s%r+!!$# 'e a rea'a' 'e os #','+os +e 0er%e#e!e# a ea (Ber&er = L+!Ka##" ;?6H Go#4áe4 Re=" ><<>)E +#'o !o#s%r+'o 0or a #f+e#!a 'e a #%era!!$# !o# o%ros" es %a5# e +#'o !o#s%r+'o 0or !a'a 0ro%a&o#s%a 'e s+ 0ro0a e30ere#!a 'e #%era!!$#- Ca'a s+9e%o ea5ora s+s s/#%ess" a o'o 'e re0rese#%a!o#es" 0ara #%er0re%ar" 'e!'r = a!%+ar e# s+ e'o- As/" a !o#s%r+!!$# 'e !a'a s+9e%o #o es 0+es%a- Ta0o!o es e3!+s,a = 'es!o#%e3%+a4a'a- Más 5e#" es e res+%a'o 'e a #%era!!$# +e e #','+o %e#e" !oo a&e#%e a!%,o" !o# s+ e'o (Ca%aá#" ><;<)Por s+ 0ar%e (F!K" ;>)" 0a#%ea +e as %eor/as s+59e%,as !+0e# a f+#!$# 'e ore#%ar" e# !+a#%o 0er%e# e#fre#%ar s%+a!o#es es0e!/f!asH a f+#!$# 'e 9+s%f!ar o 'e ea5orar e30!a!o#es a 0os%eror = a f+#!$# 'e a!oo'ar os 0ro0os se#%e#%os = ,aores- E# 'ef#%,a" as %eor/as s+59e%,as 0er%e# ore#%ar a !a0%a!$# 'e a rea'a'H 'ar +# ar!o e30!a%,o a fe#$e#os = e30ere#!as 0asa'asH 0re'e!r = s+&err #+e,os !o0or%ae#%os" o +e 0!a +e &+/a# e a!!o#ar 'e s+9e%o e #,o+!ra# se#%e#%os 'e 'e#%'a' +e e 'a# +# se#%'o s+59e%,o a a e3s%e#!a 'e #','+o (Ca%aá#" ><;<)E# !+a#%o a a 0er%#e#!a = ree,a#!a 'e es%+'o es 0re!so e#!o#ar +e e 'e,ear as %eor/as s+59e%,as 'e os es%+'a#%es" a!er!a 'e a !o#,,e#!a es!oar" e# e á5%o 'e a reso+!$# 'e !o#f!%o" o +e !o#s%%+=e e# +# a0or%e +e 0er%r/a !o0ee#%ar os a!%+aes o'eos 'e 0a# 'e &es%$# 'e !o#,,e#!a es!oar" a a ,e4 0ro0or!o#ar/a
16
e,'e#!as +e 0os5%ar/a# e#r+e!er os o'eos e30!a%,os 'e a &es%$# 'e a 5+e#a !o#,,e#!a-
M7&d E 0rese#%e es%+'o a'o0%$ +#a e%o'oo&/a 'e #,es%&a!$# !+a%a%,a" +%4a#'o e e#fo+e 'e a &ro+#'e' %eor= (Gaser S%ra+ss" ;6?H S%ra+ss Cor5#" ><<>)" e !+a es 'ef#'o !oo +# %o'o +e 0re%e#'e !o#s%r+r %eor/as e30!a%,as 'e fe#$e#os so!aes a 0ar%r 'e e,a#%ae#%o 'e 'a%os e0/r!os +e so# ss%eá%!ae#%e a#a4a'os '+ra#%e e 0ro!eso 'e #,es%&a!$#- A 0ar%r 'e as e30ere#!as s+59e%,as 'e os 0ar%!0a#%es 'e a #,es%&a!$#" se a!!e'e a sf!a'o 'e !o#,,e#!a es!oar" e# e á5%o 'e a reso+!$# 'e !o#f!%os = se 'esarroa +# !o#9+#%o 'e !o#!e0%os +e" a #%e&rarse" 0ro,ee# +#a e30!a!$# %e$r!a'es!r0%,a 'e fe#$e#o es%+'a'o (S%ra+ss Cor5#" ><<>)-
In#&'$%n&# d '!-!!n d d0&# Se rea4aro# %res %0os 'e re!oe!!$# 'e 'a%os: a) La o5ser,a!$# '+ra#%e a 9or#a'a 'e !ases" e# 0ero'os sea#aes- 5) e#%re,s%a &r+0a sees%r+!%+ra'a e# 0rof+#''a'- !) e#%re,s%as #','+aes e# 0rof+#''a' La o5ser,a!$# se rea4$ !o# +# /#o 'e 0ar%!0a!$#" se&# %0oo&/as so5re es%e re!+rso e%o'o$&!o (Waes" ><<<)- La o5ser,a!$# f+e rea4a'a 0or +#a 'o!e#%e e#%re#a'a" +e# sea#ae#%e #fora5a 'e s+ a5or a a #,es%&a'ora- Para e 0rese#%e es%+'o" as o5ser,a!o#es %+,ero# !oo fo!o as #%era!!o#es ,er5aes e#%re a 'o!e#%e 'e a+a" a 'o!e#%e 'e 0ro&raa 'e #%e&ra!$# = os #@os" !oo 'e os #@os (as) e#%re s/- La #fora!$# +e'a5a re&s%ra'a e# a+'o- Pos%erore#%e" se 'es!r5/a o o5ser,a'o '+ra#%e a ses$# = se rea4a5a +#a %ra#s!r0!$# %e3%+a 'e as ,er5a4a!o#es 'e os 0ar%!0a#%es e# os e0so'os rea%a'osLas e#%re,s%as e# 0rof+#''a'" se ,#!+a# += es%re!ae#%e !o# a #'a&a!$# 'e %eor/as s+59e%,as- (S!eee = Groe5e# ";88" e# Groe5e# = S!eee" ><<;) 0ro0o#e# e +so 'e a 17
e#%re,s%a sees%r+!%+ra'a !oo %o'o 0ara a re!o#s%r+!!$# 'e as %eor/as s+59e%,as e# as0e!%os rea!o#a'os !o# s+0+es%os e30/!%os" +e eer&e# !+a#'o se for+a# 0re&+#%as a5er%as so5re +# %ea es0e!/f!o = +e" e# +# #,e 'e a=or 0rof+#''a'" 0+e'a# #!+r s+0+es%os 0/!%os e!%a'os 0or 0re&+#%as 'r&'as a %a 0ro0$s%oSe rea4aro# %res e#%re,s%as &r+0aes" !o#fora'as 0or se%e s+9e%os e# !a'a &r+0o = ses e#%re,s%as #','+aes e# 0rof+#''a'" 'r&'a a !o#%ras%ar os 'a%os re!o&'os e# as e#%re,s%as a#%erores e #'a&ar as0e!%os +e a# 0o'/a# es%ar a+se#%es-
Co# es%e
0ro!e'e#%o se a!a#4$ a sa%+ra!$# %e$r!a 0ro0a 'e es%os es%+'os-
S$+&# 6 #&'0&0 d #-!!n Se +%4$ e !r%ero 'e +es%ra #%e#!o#a'a" +e es%ará !o0+es%a 0or se%e a+#os = a+#as 'e >[ !!o 'e e#se@a#4a 5ás!a ([ a 8[)" !o# +# /#o 'e %res a@os 'e 0era#e#!a es a es!+ea 5ás!a r+ra 'e A!o#es Ba9os- Los 0ar%!0a#%es" !o# e'a'es 'e o#!e a !a%or!e a@os 'e e'a'Pos%erore#%e" !oere#%e !o# os 0ro!e'e#%os 'e Gro+#'e' Teor=" se rea4$ +# +es%reo %e$r!o" !o#ss%e#%e e# +e e #,es%&a'or see!!o#a #+e,os !asos a es%+'ar 'e a!+er'o a s+ 0o%e#!a 0ara a=+'ar a ref#ar o e30a#'r os !o#!e0%os = %eor/as =a 'esarroa'as (Ta=or Bo&'a#" ;6" 0- ;)" es%o 0er%$ a!a#4ar a sa%+ra!$# %e$r!a" refer'a a +e os 'a%os +e eer&e# e# #+e,as e#%re,s%as #o !o#%#+aro# a&re&a#'o #fora!$# #+e,a (ra+se" ;)-
P'!# d 0n2-## E a#áss 'e os 'a%os" !o#s%%+'o 0or as %ra#s!r0!o#es 'e a #fora!$# re!o0a'a" se rea4$ a 0ar%r 'e os 0a#%eae#%os &e#eraes 'e a grounded theory" ore#%a'a a a &e#era!$# 'e %eor/a 'es'e os 'a%os (S%ra+ss = Cor5#" ><<>)" !o0ee#%a'o !o# 0ro!e'e#%os es0e!/f!os 0ara a 'e#%f!a!$# = a#áss 'e %eor/as s+59e%,as (Ca%aá#" ><;<)-
18
E a#áss 'e 'a%os !o#%e0$ e método de comparación constante (Gaser S%ra+ss" ;6?)" o +e 0!$ +e e# a e''a +e se f+ero# re!o&e#'o os 'a%os se f+ero# a#a4a#'o #e'a%ae#%e e# 5ase a os o59e%,os = a 0ar%r 'e es%o" se e,a#%aro# 0$%ess +e +e&o &+a5a# as e#%re,s%asE# !+a#%o a os 0ro!e'e#%os es0e!/f!os a0!a5es a a#áss 'e %eor/as s+59e%,as" se !o#s'er$ a #!+s$# 'e a !a%e&or/a o !$'&o %eor/a s+59e%,a" !oo #!a !a%e&or/a 0rees%a5e!'a 0ara a !o'f!a!$# a5er%a" #!or0ora#'o !+a+era o%ra 'e a#era eer&e#%e- Ta5# se !o#s'er$ o%ros as0e!%os es0e!/f!os" !oo e es%a%+s %e$r!o 'e ea5ora!$# a!a#4a'o = a ore#%a!$# a a a!!$# 'e as %eor/as s+59e%,as 'e#%f!a'as (Ca%aá#" ><;<) Por o %a#%o" e 0ro!eso !o#ss%$ e# %res !o'f!a!o#es: la codificación abierta, codificación axial y la codificación selectiva- La !o'f!a!$# a5er%a" rea4á#'ose 0rero
+# a#áss 'es!r0%,o 'e os 'a%os +e 0er%ero# or'e#ar = ss%ea%4ar a #fora!$# e#
!a%e&or/asH e# +#a se&+#'a re'+!!$# a !o'f!a!$# a3a" 0ara or&a#4ar as
#%er0re%a!o#es 'e 'os &ra#'es fe#$e#os !e#%raes: “Cnn!0 E#!-0'8,
6
“R#-$!n d !n1-!&# %'n. F#ae#%e a !o'f!a!$# see!%,a" 'e#o#a'a: “E1'#!n!0 d -0 !nn!0 #!-0' “, re#e e# +# a#áss f#a 'e %o'as as !a%e&or/as 'es'e +#a 0ers0e!%,a ás #%er0re%a%,a = 0a#%ea +#a %eor/a e30!a%,a +e #%e#%a res0o#'er a 0ro5ea 'e #,es%&a!$#Se !o#s'er$ a !re'5'a' !oo 0r#!0a !r%ero 'e r&or !e#%/f!o a !+0r" !o# re!+rsos !oo a o5ser,a!$# 0erss%e#%e" 'e#s'a' a rea4ar as e#%re,s%as se es%r+!%+ra'as" #','+aes = &r+0aes" %o'as 'o!+e#%a'as +e 0er%$ e a#áss" e3a+s%,o 'e !a'a !asoH %ra#&+a!$# a oe#%o 'e !o0ar%r res+%a'os !o# os !oa5ora'ores- Ta5# f+e !o#s'era'a a 'e#s'a'" !o#%e3%+a'a'" #%ers+59e%,'a'H %ra#sfer5'a' = a0!a5'a'" a ea5orar +# o'eo %e$r!o a!er!a 'e as %eor/as s+59e%,as +e 0er%e !o#o!er as e30!a!o#es 'e os es%+'a#%es
a!er!a 'e a
!o#,,e#!a es!oar = as/ ea5orar = 'r&r 0os5es #%er,e#!o#es e# e á5%o 'e a reso+!$# 'e !o#f!%os19
R#$-&0d# A 0ar%r 'e os 0ro!esos 'e a#áss rea4a'os" es 0os5e 0a#%ear 'os &ra#'es o'eos a3aes +e 'a# !+e#%a 'e fe#$e#os #%er0re%a%,os 'e os a+#os (as)" 0or +# a'o as %eor/as s+59e%,as rea!o#a'as !o# a !o#,,e#!a es!oar 'e#%f!a'a !oo efer,es!e#%e" 0or o%ra 0ar%e" as %eor/as s+59e%,as a!er!a 'e a reso+!$# 'e !o#f!%o eer&e#%e !o%'a#a = s+ 0a!%o e# a saa 'e !ases- U# o'eo e30!a%,o f#a" 0er%e !o0re#'er = e30!ar !$o #f+=e 0ara es%os s+9e%os s+ ra'a a!er!a 'e os 0rofeso#aes 'e a e'+!a!$#" 'e e#%or#o = 'e ss%ea es!oar e# e !+a se e#!+e#%ra# #ser%os" e# as '#á!as !o%'a#as 'e !o#,,e#!a e# e á5%o 'e a reso+!$# 'e !o#f!%osDes'e a 0ers0e!%,a 'e os a+#os (as)" #*' !nn!0 #!-0'" se@aa# +e: …. la convivencia es como la forma de relacionarnos bien entre todos los ue estamos en la escuela, de no andar peleando y tener buena onda con todos…!. (E#%re,s%a: 2 P;>R;1)-
Des'e a 0ers0e!%,a 'e os a+#os (as)" a !o#,,e#!a es!oar es%á #f+'a 0era#e#%ee#%e 0or +#a sere 'e fa!%ores" +e 0+e'e# aso!arse a %res á5%os 'e #f+e#!a re!/0ro!a 'e:
“R-0!n D'!&'8, -0 “R-0!n 5'1#'90-$%n8 6 -0 “'-0!n 0-$%n90-$%n8. E# os fa!%ores rea!o#a'os !o# a 're!!$# 'e es%a5e!e#%o" os es%+'a#%es se@aa# +e a !o#'+!%a 'e 're!%or es a +e #f+=e 're!%ae#%e e# e %0o 'e !o#,,e#!a es!oar +e se 'esarroe e# e #%eror 'e a es!+ea: yo creo ue el responsable ue se dé una buena convivencia en la escuela es el director, es el jefe de la escuela, pero ni saluda, apenas te pesca, es pesado...en mi curso nadie le tiene buena…porue cuando te mandan a la oficina, te pone a mirar la pared y después te manda a la sala…por "ltimo ue te diga, no sé po….hay un reglamento…no nada….no dice nada!.
E# !+a#%o a fa!%or 'e os es%+'a#%es" refere#%e a á5%o 'e Rea!$# ProfesorA+#o = 'e a!+er'o a os 'a%os o5%e#'os so5re as rea!o#es 'e !o#,,e#!a +e se es%a5e!e# e# e 20
a+a" a %ra,s 'e os 's!+rsos" +e'a 'e a#fes%o +e a rea!$# %e#e %res ars%as e3%rea'ae#%e 0oar4a'as- Es 'e!r" 0or +# a'o os a+#os 'a# 0or%a#!a a a#e9o
-0*'0-" 'e !+a 0er!5e# +#a rea!$# 0$&'&0'0" es%r!%a" %e#sa" a+%or%ara = r&+rosa" = 0or o%ro a'o" se o5ser,a +#a rea!$# Profesor A+#o" *-0nd0 +# %a#%o a3a !are#%e 'e fre4a" !o# 0re'o#o 'e 'e9ar a!er- Por o%ra 0ar%e" es%á# as ,ara5es 5'#n0-# 'e os 'o!e#%es +e 0+e'e# !a%e&or4arse e#: d#!'%n0&'0" =a +e se@aa# +e os 'o!e#%es" 'e9a# ser a os ás n&-n&#. Des'e es%a 0ers0e!%,a" os sf!a'os 'e os es%+'a#%es e# rea!$# a ro 'e os 'o!e#%es" 0+e'e# a&r+0arse e#: a) +# '- 0$&'&0', 5) +# '- *-0nd, !) +# ro d#!'%n0d'-
R- D!n& “0$&'&0'8 e# e 's!+rso 'e os a+#os e# es%e 0rer a#áss es 0os5e #ferr +#a a!%%+' r&+rosa 'e 0ar%e 'e os 'o!e#%es- Es%e %ra%o e# as rea!o#es #%er0erso#aes 'e !ará!%er e3a!er5a'as 'e a&+#os 'o!e#%es 0ro'+!r/a" ra5a" aes%ar e 0o%e#!a e# os es%+'a#%es- I0o%e#!a +e e,a a #ferr +e se !rea# a!%%+'es 'e re5e'/a" e #!o#forso +e #s%a# e #!%a# a +# #o!,o !o0or%ae#%o e# e #%eror 'e a saa 'e !ases" !oo rea!!$# 'e ress%e#!a a a %ra%o = a a+%or%arso a !+a se#%e# so# soe%'os os es%+'a#%es- A res0e!%o +# a+#o se@aa: # veces los profesores uieren respeto y hay profesores ue no nos respetan a nosotros. #
“
mí me ense$aron ue si uno uiere respeto tiene ue respetar. % el respeto en la sala de clases no es mutuo. Si nosotros tenemos ue respetar a los profesores ellos también tiene ue respetarnos a nosotros aunue seamos menores… una día el &arcelo se estaba levantando y no se podía pararse y una profe le dijo %e 0esa a 0a#sa" /ra%e a &+a%a +e
%e#/ = e Mar!eo e '9o = +s%e' #o se a ra'o a es0e9o" es %err5e fea = a 0rofesora o f+e a!+sar !o# e 're!%or = e a#'aro# a aar a0o'era'o- (G-F->" S" 1) E 'o!e#%e" e#%o#!es"
9+e&a +# 0a0e 0or%a#%e e# e %0o 'e rea!o#es +e se
es%a5e!er/a# e# a saa 'e !asesE a+%or%arso 0e'a&$&!o e9er!'o 0or os 'o!e#%es" %e#e se&# os es%+'a#%es !oo f#a'a' !o#%roar as a!!o#es 'e #@os = #@as = a#%e#er +# a5e#%e +e%o = %ra#+o21
Ba9o esas !r!+#s%a#!as se o0%a 0or +%4ar es%ra%e&as 0ara a#%e#er e &r+0o 5a9o !o#%ro e#%re eas e '!%a'o" e es!r5r s# 0a+sa- A res0e!%o +# a+#o se@aa: 'si nos paramos a conversar o alguien dice algo o tira una cosa nos dice te voy a anotar y te voy a poner un dos y voy a citar a tu apoderado. … lo "nico ue sabe es anotar poner un dos si no hacemos la tarea, y llamar al apoderado. (so es lo ue no me gusta de la escuela. )(ntrevista *+ -/.01
De a!+er'o a os 's!+rsos 'e os #@os = #@as e a+%or%arso !o# +e se e#fre#%a# os a+#os o=" es +# a+%or%arso rea!%,o" 'o#'e e 'o!e#%e o e,a a !a5o !oo +# %o'o 'e e#se@a#4a = +#a a#era 'e %oar e !o#%ro 's!0#aro e# e #%eror 'e a+aSe #%er0re%a +e os es%+'a#%es !o#s'era# +e e9er!er e a+%or%arso !oo #!a es%ra%e&a 0ara a#%e#er e# a&+#a e''a e !o#%ro e# e #%eror 'e a saa 'e !ases a%e#%a !o#%ra +# 5+e# !a eo!o#a = 0er9+'!a as rea!o#es = a sa#a !o#,,e#!a e# e #%eror 'e a saa 'e !ases-
R- d!n& “5'%#8, 'e#%ro 'e os sf!a'os 0ro0or!o#a'os 0or os a+#os e# s+s 's!+rsos +e'a !aro +e e3s%e# e30!a!o#es
'fere#%es" a as a+%or%aras"
e#!o#a'as a#%erore#%e" e# !o#%ra0os!$# a +#a 0os%+ra a3a" #'fere#%e = 0ers,a" es 'e!r" +#a rea!$# 5a#'a" a#fes%a#'o +e a re0rese#%a!$# 'e a 0rá!%!a 'o!e#%e e# e a+a #o es es%r!%a" s#o !o#%e0a%,a 0re,ae!e#'o e 'e9ar a!er- S%+a!$# +e 'e &+a fora #!oo'a a os e'+!a#'os" =a +e es%a 0as,'a' 'e 0ar%e 'e a&+#os 'o!e#%es es #%er0re%a'a !oo +#a 'e9a!$# o fa%a 'e #%ers" 'e !o0roso a a a5or +e !+0e e 'o!e#%e e# e a+a #unue el profesor les dice ue no hagan desorden y toda la cuestión pero los ni$os no le hacen caso, cada uno hace lo ue uiere. ero no todo el curso es así '. )(ntrevista 2+22 /231
“……. (l profesor no se autoimpone, entonces no lo respetan, para ellos da lo mismo. (l
profesor le mandan a llamar el apoderado nunca lo traen.4 5ué es lo ue hace el profesor6+ 7ada, se ueda y trabaja con los ue le est8n preguntando y usualmente
22
cuando hacen mucho desorden ya no tiene nada m8s ue hacer y se ve superado, entrega algunas citaciones y como no las traen no tiene nada m8s ue hacer, llena de anotaciones negativas el libro. )(ntrevista 3+ , 93, /, 9:1 '..;os profesores deberían ser m8s duros con ellos, porue cuando los mandan a la oficina, ellos dicen+ ahora sí ue me voy a portar bien y no pasa nada. 9 /, >>1
'..Sí, yo considero ue es bueno ue los profesores pongan mano dura. (s la "nica manera ue se puede mejorar, esa sería la "nica solución porue otra m8s no hay..! )(ntrevista :+,>? /,>*1
E 'o!e#%e se&# es%os 's!+rsos 0ro!+ra #%er,e#r o e#os 0os5e" 'e9a a!er a s+s a+#os" #o &+/a" #o 'era" #o %oa 'e!so#es #o ore#%a" a 0are!er #o +ere !o0roe%erse !o# #a'a !o# e 0re%e3%o 'e +e os es%+'a#%es 0or !+e#%a 0ro0a 0+e'a# so+!o#ar soos s+s 0ro5eas- S# e5ar&o" os es%+'a#%es 0er!5e# +e a&+#os 'o!e#%es se a!e# os 'ese#%e#''os 0ara #o as+r !o0rosos" es ás fá! 'ares e &+s%o a %o'os s# e#es%arse !o# #a'e" %ra%a#'o 'e &a#ar a a!e0%a!$# 'e %o'os !oo +# 'o!e#%e 5+e#a o#'a- Ta !oo o se@aa +# es%+'a#%e e# a s&+e#%e !%a: ';as peleas mayormente se originan en la sala de clase porue de repente se arma el desorden y el, profe no sabe manejar las situaciones, no sabe cómo controlar la cuestión. %o creo ue también los ni$os se pasan pa la punta de repente, porue el profe no les dice nada ni siuiera les manda a buscar el apoderado.! )(ntrevista 9+2>/221
De a!+er'o a os 's!+rsos 'e os es%+'a#%es #o e3s%r/a +# e+5ro e#%re es%as 'os 0os%+ras- A 0are!er as 0rá!%!as 'e os 'o!e#%es se e#!o#%rar/a# ás !er!a#as a os e3%reos" 'o#'e 0or +# a'o se o5ser,a" o es%r!%o" o ,er%!a" o 0+es%o" o a+%or%aro" 0or o%ro a'o" e# es%a rea!$# a+#o0rofesor ás 's%e#''a" a3a = !o#%e0a%,aEs%os sf!a'os +e +es%ra# 0oar'a'es 0er%e# #ferr 'os sf!a'os" os 'o!e#%es 0ers,os = os 'o!e#%es a+%or%aros- E# a5os !asos os a5e#%es so# %e#sos" 0ro'+!e# 23
!o0or%ae#%os = 0rá!%!as 0e'a&$&!as #o!,as 0ara +#a sa+'a5e !o#,,e#!a e# e #%eror 'e a saa 'e !ases-
R- d!n& d#!'%n0d', s a5aos 'e seres +a#os" 0or e9e0o" 0o'eos 's!r#aros e#%re o%ros !r%eros" 0or e'a'" !oor 'e 0e" #,e 'e es%+'os" !o#o!e#%os" r+e4a" !oor 'e o9os" e#%re o%ros" o o5s%a#%e" e# s+ a!e0!$# ás !oo+a" e %r#o 's!r#a!$# se refere 'al acto de hacer una distinción o segregación ue atenta contra la igualdad de oportunidades. orae#%e se +%4a 0ara
referrse a a ,oa!$# 'e a &+a'a' 'e 'ere!os 0ara os #','+os 0or !+es%$# so!a" ra!a" re&osa" ore#%a!$# se3+a o 0or ra4$# 'e &#ero- La 's!r#a!$# %a5# es +# eee#%o a !o#s'erar 'e +!a 0or%a#!a a%r5+'a 0or os es%+'a#%es a a#a4ar a !o#,,e#!a +e eos 0er!5e# e# s+ !o#%e3%o e'+!a%,o- De a!+er'o a os 'a%os e#%re&a'os 0or os s+9e%os 'e a #,es%&a!$#" se sos%e#e +e '!os a!%os 'e 's!r#a!$# 0ro,e#e# 'e 0rofesora'o" !oo +es%ra a s&+e#%e !%a: '…;o ue pasa es ue hay una alumna ue se porta mal ue garabatea a todos y no le dicen nada y tiene como tres hojas de anotaciones y no le dicen nada, entonces entre nosotros nos enojamos porue algunos hacen cosas y no le dicen nada y otro hace algo le llaman al apoderado al tiro… no sé si los profes le tienen miedo o hay preferencias. )@.9+ 9>1 ';o ue pasa también, es ue a veces uno no es el ue hace el desorden o se porta mal e igual nos echan la culpa por ser los m8s desordenado o los ue tenemos m8s anotaciones, en cambio los otros se hacen los 'santitos! porue hacen todas las tareas entonces a ellos nunca les dicen nada. )@. 92.1
'Auando anotan a alguien en mi curso, lo primero ue dicen 4% por ué a mí y al otro no6 Si est8 haciendo lo mismo ue yo, entonces eso trae problema, lo mejor es mirar a todos por igual y sin ayudar a nadie. )@.>.01
'% también ue los profesores no hagan diferencias entre los alumnos sino ue todos sean tratados de igual menara. 7o deberían existir alumnos preferidos, sino ue todos seamos tratados con igualdad!. )@.2.?1
24
Lo 0reo!+0a#%e e# o e30resa'o 0or os es%+'a#%es +e '!e rea!$# !o# +e a 0refere#!a es%á ar!a'a e# os +e so# “%2# n&-n. '. Aomo ue algunos profesores con algunos hacen una cosa y con otros hacen otra cosa y eso es injusto. # veces hay peleas entre nosotros mismos por eso.. )@.9+ -1. %o estoy hablando lo ue pasa en mi curso, donde sí los profesores tienen sus alumnos preferidos y son los m8s 'inteligentes!. . )@.9+ 9B1
'ero igual eso es algo com"n porue todo profesor siempre tiene algunos preferidos y ellos son los m8s inteligentes, los ue hacen las tareas, los ue no hacen desorden y los ue son m8s cercanos a los profesores esos alumnos como ue son los preferidos de los profesores!.)@.9+ ,:1
A 0ar%r 'e as e30!a!o#es 'e os a+#os 0+e'e 'es0re#'erse +e es%as ,ara5es ('re!!$#" a+#o = 0rofesor) %e#'r/a# #f+e#!as re!0ro!as e#%re s/ = a !o5#a!$# 'e es%os fa!%ores" &e#erar/a +#a #f+e#!a #!a = 0ar%!+ar 0ara !a'a es%a5e!e#%o so5re s+ !o#,,e#!a es!oar-
E# !o#se!+e#!a es%a rea'a' es 0er!5'a !oo +#a #s%a#!a +e #o !o#%r5+=e a as 5+e#as rea!o#es e# e a+a" 0er9+'!a#'o +# !a sa+'a5e e# a rea!$# 0rofesor a+#oE# os fa!%ores ,#!+a'os !o# e a+#o" eos 'e#%f!a# 0or +#a 0ar%e as0e!%os aso!a'os a contexto social y familiar 'e 0er%e#e#!a- U#a es%+'a#%e se@aa: ....me gusta vivir en el campo, ac8 todos nos conocemos y la mayoría somos medios parientes,
igual hay
rivalidades entre familias, por enreos familiares,…igual hay peleas y esas cosas, pero piola…, lo malo es ue llegan muchos ni$os ue los echan de otras escuelas y son terrible de malos y tu teni ue avivarte no m8s…eso si.. y defenderte.! )(ntrevista >+0/?1.
25
De#%ro 'e 0ro%o%0o 'e !+%+ra +e se e#!o#%raro#" se e,'e#!$ +e a 0o5a!$# #o es oo&#ea" +!os 'e os e5ros 'e a !o+#'a' se a# a!er!a'o a +#a !+%+ra a a +e #o 0er%e#e!/a# o +e or&#a #!o0re#s$#" ses&os e #!+so a!%%+' 'e re!a4o-7 lo malo es ue llegan muchos ni$os ue los echan de otras escuelas y son terrible de malos y tu teni ue avivarte no m8s…eso si.. y defenderte…y esos echan a perder la escuela.! )(ntrevista 3+99/9>1.
E# os fa!%ores ,#!+a'os !o# a “R-0!n 0-$%n (0) :0-$%n (0)8. La a=or 0ar%e 'e os es%+'a#%es e30resa# +e a#fes%a# +# &ra'o 'e 0reo!+0a!$# fre#%e a +#a rea'a' so!a es!oar +e a!o#%e!e e# a saa 'e !ases\+e'a e# e,'e#!a" a e3s%e#!a 'e +# 'es!o#%ro e# !+a#%o a o +e s+!e'e e# e #%eror 'e a saa 'e !ases" 'esor'e# &e#era4a'o" #o a= o5e'e#!a a as $r'e#es 'a'as 0or os 'o!e#%es" s%+a!o#es 'e 5er%#a9e" fa%a 'e res0e%o" 0roo!$# a#%,a$r!a- o a= 're!!$#" +# 'era4&o +e se 0o#&a = e ' e se#%'o +e se es0era e3s%a e# +#a saa 'e !ases" = f+#'ae#%ae#%e s os a+#os se e#!+e#%ra# e# 0rese#!a 'e +# 0rofesor ;o ue pasa es ue antes, la cosa era distinta, por ejemplo pasabas a llevar a alguien o lo empujabas le pedias disculpas, y ahí uedaba todo, pero ahora lo, pasai a llevar a alguien o lo empuj8is por descuido te echan la terrible ani$adita si es ue no te pegan al tiro… '. '…;o ue pasa también, es ue si a uno lo empujan y se ueda callado después todos lo van a tener como 'perCin! eso es la cuestión también, por lo menos si pelea ya todos los otros van a saber ue pelea y no lo van andar leseando y cuestiones así, pero si se ueda todos van a saber ue lo tienen de perCin y lo van a tener pa los mandao auí en la escuela y en cualuier escuela pasa lo mismo, hay ue hacerse respetar o si no uno va venir a la escuela y lo van a tener pal leseo. Tampoco es vivo andar peleando pero igual po , no podis dejar ue te anden pegando. )(ntrevista 9+90/9?1
'..#unue a veces yo también no me comporto muy bien, lo ue pasa es ue veo a todos jugando mientras el profesor est8 llamando a sentarse y no me ueda otra ue sumarme a ellos.)@2. .:.1
26
';os compa$eros en la sala de clases y en los recreos, igual tienen algunas diferencias, pero se arreglan entre nosotros… en todas las escuelas pelean, hay ue saber defenderse no m8s, mi mam8 dice ue no me deje pegar, si me pegan, yo también tengo ue pegar, o sino después te agarran pal leseo! )(ntrevista >+ 9B/991
';as ni$as empieDan a tirarse las cosas, uitarse los estuches, tirarse los cuadernos, los libros, lo hacen jugando, pero a veces en estos juegos algunas se enojan y se pican. (n cambio los hombres nos ponemos a pelear y a jugar en sala, la cuestión es pasarla bien, igual no es na muy bueno pero lo pasamos bien!.)(ntrevista 9+?/*1
'….por ejemplo, cuando nos invitan a otras escuelas ahí, ninguno pelea somos todos amigos…es la escuela no m8s ue nos enojamos.)@.9. .>1.
A 0ar%r 'e s+s !o#!e0!o#es" es 0os5e 'fere#!ar %res &ra#'es %0os 'e 'ef#!o#es 'e
!nn!0 #!-0' (CE) " es%as so#: a+eas 'ef#'as 'es'e +#a 0ers0e!%,a rea!o#a" !o0or%ae#%o re&ae#%ara" o%ra +#$# = ar%!+a!$#" = 'ef#!o#es aso!a'as a ,aores !oo !o#s'era!$# = 's!0#a- U# 0rer á5%o 'e 'ef#!o#es se 0+e'e 'e#o#ar !oo comportamiento E reglamento, se#'o !o0ar%'o 0or a a=or 0ar%e 'e os s+9e%os 'e es%+'o"
+e#es a+'e# a a CE !oo +# !o#9+#%o 'e #oras 0ara a re&+a!$# 'e !o0or%ae#%o 'e#%ro 'e +# !o#%e3%o es!oar = +e a 0ar%r 'e eas" se 'ef#r/a o es0era'o o #o 'e as 's%#%as !o#'+!%as 'e +e#es 0ar%!0e# 'e ese !o#%e3%o +e %e#e +# re&ae#%o" +#a a+#a o e30resa !oo: 'convivencia escolar tiene ue ver con la forma de comportarse en la escuela y respetar el reglamento interno, porue o si no, no habría buena convivencia! )(ntrevista 2 : /-1
U# se&+#'o á5%o" a+'e a CE !oo +# es0a!o e# 'o#'e se 'a# +# !o#9+#%o 'e +#o#es = ar%!+a!o#es e#%re es%ae#%os = 0erso#as +e fora# 0ar%e 'e es%a5e!e#%o e'+!a!o#a'la convivencia es unidad entre todos, ue todos nos entendamos y apoyemos con los problemas ue pasen en la escuela, porue si hay unidad los profes nos entienden a nosotros y nosotros a ellos! )(ntrevista 3 0/?1. F#ae#%e" e# +# %er!er á5%o 'e 'ef#!o#es" es%á#
a+eas !o#!e0!o#es 'e a CE !oo e e9er!!o !o%'a#o 'e ,aores !oo a !n#d'0!n
6 -0 d#!5-n0, 'a'o +e es%o es%ar/a aso!a'o !o# +#a e9or !o#,,e#!a- Waros es%+'a#%es 27
!o#!+er'a# +e es%os ,aores 'e a&# o'o se e30resa# e# os !o#%e3%os rea!o#aes = !o# a=or o%,o e# a es!+ea- La s&+e#%e !%a 'a !+e#%a e# 0ar%e 'e es%o: 'es ue hay ue respetar y considerar ue el profe igual est8 haciendo su pega, y con desorden no se puede, yo creo ue falta ponerse en el lugar del otro también, porue igual ellos a veces también son pesaos.! )(ntrevista */9B1.
Por o%ra 0ar%e" se 'es0re#'e 'e as e30!a!o#es 'e os es%+'a#%es" +e a CE es%ar/a !ara!%er4a'a 0or ser compleja y diversa " 'e0e#'e#'o 'e as s%+a!o#es" 'e as 0erso#as = 'e os !o0or%ae#%os &r+0aes 'e os !+rsos" as0e!%os +e se 'a# !o%'a#ae#%e = +e ,ar/a# '/a a '/a- 'hay cursos m8s complicados ue otros, los m8s grandes siempre tienen problemas cu8ticos, nadie se mete con los m8s desordenados, los profes tampoco, pero hay cursos ue son m8s piola
y todos sabemos uién es uién en la escuela..! )(ntrevista 2 9B/991!. A
res0e!%o" os es%+'a#%es e30resa# +e a !o#,,e#!a #o es es%a5e a= '/as o,'os = o%ros so# %ra#+os" 0or o +e se 0ro'+!e +#a es0e!e 'e efer,es!e#!a e# e a5e#%e 0or sa5er +e a 0asa'o '+ra#%e a 9or#a'a-
Des'e es%a !o#!e0!$# 'e !o#,,e#!a es!oar" os es%+'a#%es se@aa# +e #o se 'esarroa# es%ra%e&as 's!0#aras o %aeres- Se es re0%e e# !ases 'e ore#%a!$# so5re e9orar a !o#'+!%a" 0ero es +# %ea re0e%%,o = +e #o se se#%e# !o0roe%'os e# rea4ar !a5os 0or%a#%es a res0e!%oE# a es!+ea !oo es0a!o so!a" o!+rre# s%+a!o#es #+%r%,as +e o%or&ar/a# +# e3!ee#%e !a 'e rea!o#es 'o#'e se foe#%ar/a# as o0or%+#'a'es 0ara e30ere#%ar +#a !o#,,e#!a ar$#!a as +e 0+e'e# refe9ar +# !a a5er%o" 0ar%!0a%,o" !rea%,o" res0e%+oso" 'o#'e e3s%r/a a=or 0os5'a' 0ara a fora!$# #%e&ra 'e os #@os = #@as e# o +e !o#!er#e a o a!a'!o" o so!a = o eo!o#a- E o%ro e3%reo ser/a# as s%+a!o#es %$3!as = 'a@#as %0f!a'as 0or +# !a rre,ere#%e" rres0e%+oso" 'es!o#%roa'o" a#ár+!o" 'o#'e 0re,ae!e# as rea!o#es 'e 0o'er" 'e 'o#a!$# = 'e !o#%ro" 'e 0ar%e 'e os a+#os !oo 'e 0rofesor-
Md-; V4 #&$d0n&- '1'n& 0 -0 !nn!0 #!-0'.
28
FIGURA ; Co#s%r+!!$# a !o#,,e#!a es!oar 'es'e e 0+#%o 'e ,s%a 'e os a+#os (as)Los as0e!%os f+#'ae#%aes +e #'!e# e# os !n1-!&# o!+rr'os e# e a5e#%e es!oar" 'es'e a 0ers0e!%,a 'e as e30!a!o#es +e ea5ora# os s+9e%os" se se@aa a es%a5e!e#%o !oo +# es0a!o 'o#'e se “n'0n 5'*-%0#8" 0r#!0ae#%e rea!o#a'os !o# a&reso#es ,er5aes" a&reso#es f/s!as" #'s!0#a- Re!o#o!e# +e es%os !o#f!%os so# #e&a%,os 0ara a !o#,,e#!a" = +e es #e!esaro #%er,e#r aser%,ae#%e fre#%e a eos" as/ !oo e30resa +# es%+'a#%e: …lo ue pasa es ue se empieDan a decir cosas feas, disparates, decir sobrenombres y después se pican y se empieDan a empujar y esas cosas y eso a veces pasa en la sala de clases….! )@.> /921.
As0e!%os +e se re0%e# !o# fre!+e#!a !oo os ,er5aes" 'a'o +e se&# eos es !o# +sar +# e#&+a9e ,oe#%o = es%o 0ro,o!a s%+a!o#es 'e !o#f!%o a=or !oo a#4arse 0a%a'as" e%!- E# rea!$# a #'s!0#a" os es%+'a#%es se@aa# +e os 0rofesores #o se0re #%er,e#e# fre%e a es%as s%+a!o#es" o +e 'es'e a 0ers0e!%,a 'e os a+#os"
29
0o#er or'e# ser/a a 5ase 'e %o'o" U#a a+#o !oe#%a: 'es ue en realidad somos muy desordenados y algunos profes nos dejan ser no m8s....! )@.2 /9:1.
De es%e o'o se f+#'ae#%a +#a %eor/a s+59e%,a 0ror'a" +e se 0o'r/a re!o#s%r+r !oo: =a +e7 e# e es%a5e!e#%o se &e#era# 0ro5eas" e#%o#!es7 se re+ere reso,er os !o#f!%os 0or 0ar%e 'e a 're!!$# 'e a es!+ea" +e 0er%a# e#fre#%ar a a=or 0ar%e 'e os #!o#,e#e#%es s+s!%a'os. Es%a %eor/a se 0+e'e re0rese#%ar e# e fe#$e#o !e#%ra 'e#o#a'o !oo “R#-$!n d Cn1-!& E%'n&8, e +e e#%e#'e# !oo a 5s+e'a 'e a%er#a%,as 'e #%er,e#!$# +e 0er%a# e'ar os !o#f!%os = 0roo,er +# es0a!o 'e !o#,,e#!a sa+'a5e e#%re 0rofesores" a+#os = %o'a a !o+#'a' e'+!a%,a- Des'e es%a 0ers0e!%,a" os sf!a'os 'e os es%+'a#%es e# rea!$# a s+s a!!o#es" 0+e'e# a&r+0arse e#: a) !o#%ra !+%+ra es!oar" 5) a5e#%e so!a es!oar %o3!o !) %oa 'e 'e!so#es" +e 0+e'e s+5','rse e# #forar a os a0o'era'os = ') !o#o!er re&ae#%o 'e !o#,,e#!aLa !n&'0 !$-&$'0 #!-0', as rea!o#es #%er0erso#aes 'e !o#f!%o +e se 'a# e# e !o#%e3%o es!oar e#%re 0ares" 'e a!+er'o a os 's!+rsos 'e os s+9e%os" 0are!era# ser 0ar%e 'e a !+%+ra 9+,e#- Los 's!+rsos 'e os #@os = #@as a#fes%a# +#a '+a'a' e#%re o +e a es!+ea 'ea#'a !oo 0ar%e 'e +#a !+%+ra es!oar = o +e os #@os = #@as rea4a#" e30ere#%a# = ,,e# 'e#%ro 'e es%a !+%+ra &o5a es!oar'%o creo ue en cualuier colegio siempre va haber desorden, conflictos, mal comportamiento y peleas, sea la escuela ue sea, siempre va haber pelea, siempre hay alguien ue se pone a pelear, a molestar y a hacer desorden eso no depende de la escuela tampoco, no es culpa de la escuela ue los ni$os peleen y sean maldadosos. 5ue los ni$os peleen y sean desordenados eso ya es parte de la vida de la escuela!.)(ntrevista 9+9- /901
Los 's!+rso 'e os es%+'a#%es rea!o#a'os a as #%era!!o#es e#%re 0ares +e a!o#%e!e# e# e !o#%e3%o es!oar" 'e9a# 'e a#fes%o +#a !o#%ra !+%+ra es!oar #s%aa'a 'e#%ro 'e +#a !+%+ra &o5a es!oar- E# es%a !+%+ra &o5a es!oar" s+s%e#%a'a e# e Pro=e!%o 30
E'+!a%,o I#s%%+!o#a (P-E-I-) s+0o#e a+#os es%+'osos" res0e%+osos 'e as #oras = re&as 'e es%a5e!e#%o e'+!a%,o- Se o5ser,a e# !a5o a !o#fora!$# 'e +#a !o#%ra!+%+ra- Co#%ra !+%+ra es!oar 0er!5'a 0or os es%+'a#%es +e refe9ar/a# a!!o#es a&res,as" 0re0o%e#%es" a+%or%aras" ser !oro" rre,ere#%e" 'esafa#%e" !o# e#&+a9e &rosero" 's0+es%o a +e5ra#%ar o +e es%á 0ro5'o';o ue pasa es ue antes, la cosa era distinta, por ejemplo pasabas a llevar a alguien o lo empujabas le pedias disculpas, y ahí uedaba todo, pero ahora lo, pasai a llevar a alguien o lo empuj8is por descuido te echan la terrible ani$adita. ;o ue pasa también, es ue si a uno lo empujan y se ueda callado después todos lo van a tener como 'perCin! eso es la cuestión también, por lo menos si pelea ya todos los otros van a saber ue pelea y no lo van andar leseando…!)(ntrevista 9+90/9?1
! Se podría decir ue uno ya se va acostumbrando al ambiente de desorden, de bullicio. Fno se acostumbra y lo toma como algo normal y algo ue pasa todos los días.!)(ntrevista 2+9?/9*1
De#%ro 'e os fa!%ores se 0+e'e e#!o#%rar e a#%e#er 0or 0ar%e 'e os a+#os +# es%a%+s so!a 'e#%ro 'e +#a !o#%ra !+%+ra es!oar = +e ea es 5r#'a !er%o 0o'er 'e 'o#a!$# fre#%e a os 'eás !o0a@eros" e9er!e#'o +# 0o'er 9+s%!ero" 0o#e#'o s+s 0ro0as #ora = e=es e# o0os!$# a as #oras =a e3s%e#%e e# e !o#%e3%o #s%%+!o#a es!oarLas %0es s%+a!o#es 'e a&reso#es a#fes%a'as 0or os a+#os" 0ro0!a# +#
0%*n& #!0- #!-0' &3!- A&o 'e se#%'o %e#e# as 0aa5ras 'e +# es%+'a#%e !+a#'o se@aa: (ntre nosotros en el curso el trato yo diría ue es malo ha y mucha falta de respeto, sobrenombre, garabatos, agresiones y cosas así. 7o se respetan entre ellos..!.)@.9. /.931.
31
';o ue pasa es ue la persona ue falta el respeto a los dem8s compa$eros se cree m8s choro y las otras personas se sienten super mal porue le falta el respeto o le dicen sobrenombre.)@.9 /.9>1.
'… hay sobre nombre ue son muy pesao ue a las personas no les gusta, pero hay otros sobrenombres ue no son pesao y algunos les gusta ue le digan esos sobre nombres.)@.> /. 9B.1
Las rea!o#es #%er0erso#aes e#%re 0ares a#fes%a# a!%%+'es = !o0or%ae#%o +e e#%or0e!e# a sa#a !o#,,e#!a e# e #%eror 'e a saa 'e !ases- Los 's!+rsos e30resa'os 0or os #@os = #@as 'e9a 'e a#fes%o +# %ra%o = !o0or%ae#%o 'e 5+ra" ,oe#!a" a&res,'a'" e#os0re!o" 0re0o%e#!a" e#%re 0ares'…#uí en la (scuela, es muy com"n tratarse con groserías, existe mucho desorden, el mal trato entre compa$ero y compa$eras. ;as clases no se pueden hacer bien, en algunos casos es m8s y en otros casos es menos dependiendo del profesor, pero al final, uno se acostumbra a todo este ambiente agresivo y de mala onda…. )(ntrevista 2+0/?1
Es%a 0rá!%!a 'e a&res$# +%+a e#%re 0ares" #o soo 0ro'+!e +# 'a@o e# s+ 'esarroo so!oafe!%,o e#%re as 0erso#as 0ar%!0a#%es 'e es%as a&reso#es" !o# !o#se#%e#%o = s# !o#se#%e#%o s#o +e %a5#" e3s%e +# 'a@o 0ara %o'os os 'eás #%e&ra#%es 'e &r+0o!+rso +e a!%a# !oo “#5!&0d'#8- Eos se 'a# !+e#%a = a0re#'e# +e e# e a+a a!%a a e= 'e ás f+er%e !oo +# e'o 'e rea!o#arse !o# s+s !o0a@eros- De es%e o'o" e !+rso +e'a soe%'o a 'os 5a#'as: se a!%a e# a e= 'e ás f+er%e o se es ,/!%a 'e esa e= +e 0era a #%eror 'e a saa 'e !ases e#%re 0aresE# os fa!%ores ,#!+a'os !o# a &%0 d d!#n#, os a+#os (as) 'e#%f!a# 0or +#a 0ar%e as0e!%os aso!a'os a n1'%0' 0 -# 05d'0d#: U# a+#o se@aa: =o creo ue la escuela y los profesores deberían llamar a las mam8s de todos los alumnos desordenados para ue las mam8s anden detr8s de ellos, ahí se portarían como angelito y
32
tomarían conciencia de las cosas…!)(ntrevista :+:/-1. '..Si uno comete una falta, no importa uién sea se le debe llamar al apoderado o suspenderlo. (G->-R-;1)
F#ae#%e" o%ro fa!%or 'e#%f!a'o 0or os a+#os (as) es e “reglamento de convivencia escolar” "
a+'e#'o a 'es!o#o!e#%o +e %e#e# refere#%e a os 'e5eres = 'ere!os !oo
es%+'a#%es- Des'e s+ 0ers0e!%,a" e e!o 'e #o !o#o!ero #f+=e e# e o'o !oo e#fre#%a# a!%+ae#%e a reso+!$# 'e !o#f!%os" =a +e 'es!o#o!e# s+ f+#!o#a'a'- U# a+#o refere: 'no, se ha suspendido a nadie parece, yo no sé cu8ndo suspenden, me imagino cuando cometes faltas graves como pegarle a un profesor, pero sé…. ue cuando me matricularon le entregaron una hoja a mi mam8, ue hablaba del reglamento de la escuela, pero se perdió…nuca la leí…..eso…! )(ntrevista+ 2 -/01.
A as+r es%as a!!o#es" 'ef#e# s+&ere#!as +e os es%+'a#%es !o#s'era# #e!esaras %ra5a9ar 0ara e9orar as rea!o#es #%er0erso#aes" a+'e#'o +e 0ara eo es 'e ,%a 0or%a#!a +#a '-0!n 0rof+#'a e#%re os 0rofesores = os es%+'a#%es" es%o se&# os s+9e%os e# es%+'o a=+'ará a aa#ar e %erre#o" a e#!o#%rar as !a+sas a os !o#f!%os = as/ so+!o#aros- As+e# +e a e&a'a a e%a0a a'oes!e#%e es #%oera#%e" 0or o +e a#fes%a# +e a rea!$# e#%re 0rofesores = a+#os" e9os 'e ser 's%a#%e e #'fere#%e" 'e5er/a ser #!+so 'e %2# complicidad, e# 'o#'e 0+e'a# se#%r +e %e#e# +# a&o a'+%o +e es '&a as !osa +e #o es!+!a# e# a !asa = se#%rse comprendidos" =a +e +!as 'e as a!%%+'es +e %e#e# so# soo 0ara aar a a%e#!$#- ' yo creo ue a los profes les falta escuchar, porue siempre hay raDones ue dar, igual nosotros somos pesados, pero cuando vemos ue te escuchan, hablamos y así se entiende el problema, te dan 8nimo y uno aprende también…!)(ntrevista : 9B/991
O%ras s+&ere#!as +e s+r&e# a 0ar%r 'e s+s %eor/as s+59e%,as" se refere a: #o a!erse e desentendido y displicente
fre#%e a +#a rea'a' ae#a4a#%e" 0or e !o#%raro a=+'ar =
e#fre#%ar as s%+a!o#es e# 0os 'e 'áo&o = e 5+e# rea!o#ae#%o e# e !o#%e3%o es!oar- 7algunos profes escuchan cosas, pero se hacen los sordos y cuando hay peleas anotan en el libro, y eso…!. )@ 2. -1. autoritarismo"
Por o%ro a'o" #o +sar !oo es!+'o e
e#%e#''o ese !oo !oo e!a#so 'e 'efe#sa- !… pasa ue te
amenaDan con las notas, siempre te amenaDan con eso…! )@ >. *1.
33
F#ae#%e se 'es0re#'e 'e 's!+rso 'e os es%+'a#%es a a+se#!a 'e 0ar%e 'e os 'o!e#%es 'e &e#erar = 0ro,o!ar expectativas- E#%e#''o s%e !oo +e a fa%a 'e e30e!%a%,as e,'e#!a e 'es&a#o = 'esá#o e# os es%+'a#%es- Para eos res+%a f+#'ae#%a +e e 'o!e#%e &e#ere e30e!%a%,as a 0ar%r 'e os %ae#%os" a0%%+'es = a5'a'es e#!o#%ra'as e# e #%eror 'e a saa 'e !ases- Se@aa# +e a fa%a 'e e30e!%a%,as e# e #%eror 'e a saa 'e !ases a%a %o'o e e#%+saso = e 'eseo 'e s+0erar os 'esaf/os = a!a#4ar &ra#'es e%as7… como somos del campo, como ue sentimos ue no tenemos las mismas oportunidades, entonces las ganas de ir a la escuela no son muchas, a veces voy porue o si no me retan en la casa.! (E#%re,s%a P;2R;)
Des'e a ',ers'a' 'e !o#f!%os s+s%e#%a'o 0or os es%+'a#%es" re!o#o!e# 0ro,o!ar !o#f!%os" !o# e f# 'e perder tiempos de clase, so5re %o'o e# a+eas asa%+ras +e 'ea#'a# a=or !o#!e#%ra!$# !oo e#&+a9e = a%eá%!as- 70ero +!as ,e!es #o es 'e ,er'a' a 0eea es soo 0ara #o e0e4ar a !ase (E#%re,s%a 2 P;?R;8)- Te#e# !ase +e os 'o!e#%es %e#e# s+s limitaciones 0ara rea!!o#ar fre#%e a s%+a!o#es 'e !o#f!%o = +e e# a es!+ea e# 0ar%!+ar as sa#!o#es so# rea%,as = #o afe!%a# s+ s%+a!$# es!oar- Coo e30resa +# a+#o: '…. Ggual los profes no te pueden hacer nada, ue te van hacer nada…porue los echan… te amenaDan no m8s…!.(E#%re,s%a 1
P;<R)Es #%eresa#%e #o%ar e# os 's!+rsos 0ro0or!o#a'os 0or os a+#os +e e3s%e !er%o re!o#o!e#%o a +e a a!%%+' = !o#'+!%a 'e os #@os = #@as #o es a ás a'e!+a'a = 0ro0!a e# e sa$# 'e !ases fre#%e a +# 0rofesor- o o5s%a#%e" e 'esa!a%o" se asf!a e# e a+a" sa5e#'o 'e a&+#a a#era +e e 0rofesor %a5# se e#!+e#%ra %a'oCoo !o#se!+e#!a 'e os ',ersos !o#f!%os = as s+&ere#!as" os es%+'a#%es re,ea# #o %e#er !aro s+s d'!<# = d*'# e# s+ !a'a' 'e es%+'a#%es-
34
Md-; V4 #&$d0n&- '1'n& 0 $n0 '#-$!n d !n1-!&# %'n&.
FIGURA > reso+!$# 'e !o#f!%os eer&e#%e 'es'e e 0+#%o 'e ,s%a 'e os a+#os (as)E o'eo see!%,o 'a !+e#%a 'e a '#á!a 'e !o#s%r+!!$# !o%'a#a +e se 'a e# a !o#,,e#!a es!oar = e# 0ar%!+ar !o# o +e 0+e'e o!+rrr a #,e 'e a+a" a 0ar%r 'e a s+59e%,a' 'e es%+'a#%e-" !o#s'era'o e# e 0rese#%e es%+'o 'es'e as %eor/as s+59e%,as = e e#!+e#%ro e# e ar!o 'e a rea!$# 0e'a&$&!a !o# a s+59e%,'a' 'e a+#o- Des'e a 0ers0e!%,a 'e es%+'a#%e" es%á !o0+es%a 0or %res 0or%a#%es !o0o#e#%es +e re0rese#%a# as %eor/as s+59e%,as f+#'ae#%aes" e 0rero se refere a %0o 'e
!nn!0 #!-0' = !oo a 'ef#e#" 'a'o +e es%o #f+=e e# s+s 0er!e0!o#es res0e!%o a %0o 'e !o#,,e#!a +e 'e5e 'arse e# e a+a = a fora 'e !o#s%r+ra e# os es0a!os !o%'a#os 'e #%era!!$#U# se&+#'o as0e!%o a a 5ase 'e a s+59e%,'a' 'e os es%+'a#%es" se refere a a
'#-$!n d !n1-!&#, +e '!e rea!$# !o# a fora 'e e#fre#%ar = reso,er os 35
0ro5eas +e se 0ro'+!e# e# e #%eror 'e es%a5e!e#%o" eer&e 'e os sf!a'os a #e!es'a' 'e es%a5e!er +#a %d0!n e#%re a rea!$# 0rofesora+#o = a+#o 0rofesorU# %er!er fa!%or +e #%era!%a !o# as #o!o#es 'e !o#,,e#!a es!oar = a reso+!$# 'e !o#f!%os" %e#e +e ,er !o# e 0eso s+59e%,o +e e9er!e a #&n #!-0'" 'a'o +e 0ara os es%+'a#%es &ra# 0ar%e 'e s+s e30!a!o#es as 5asa# e# as %0es e30ere#!as +e a# %e#'o +e e#fre#%ar !o# a 're!!$#" 0rofesores = 0rofeso#aes 'e a e'+!a!$#" 'á#'oe +#a sf!a%,a ree,a#!a a a %oa 'e 'e!so#es e# os oe#%os e# +e a# %e#'o +e res0o#'er a#%e !o#f!%os" as+r res0o#sa5'a'es" es0erar as sa#!o#es !orres0o#'e#%es" e#%re o%ros" +e e# s+a !o#s%%+=e +#a ,aora'o a0or%eEs%e !o#9+#%o 'e fa!%ores 0o'r/a re!o#s%r+rse e# a s&+e#%e %eor/a s+59e%,a: 7 '…es difícil mejorar la convivencia, porue todo el desorden y los conflictos pasan, porue nadie hace nada, el director te pone a mirar la muralla y después de manda a la sala, no llama a nadie, te reta un poco y eso. #l profe Sergio siempre lo llaman para resuelva las peleas, pero ahí ueda todo…en nada…yo creo mandan poco a la oficina, porue, parece ue igual retan a las profes, porue un día la rofe #ngélica me grito+ retírate, anda al ba$o…después dicen ue uno no tiene dominio de grupo, con estos demonios… así no se mejora la convivencia...!(s%a TS es +#a e30res$# !o#!re%a
(s+0erf!a) 'e +#a e30!a!$# 0rof+#'a +e a%r5+=e +#a res0o#sa5'a' 0rara e #sosa=a5e a os 're!%,os so5re a !o#,,e#!a es!oar e# a reso+!$# 'e !o#f!%osEs%a !o#9+&a!$# 'e fa!%ores es efer,es!e#%e" #%era!%+a#'o 0era#e#%ee#%e %a#%o os 0ro!esos #%er0re%a%,os #s%aa'os =a e# e %e0o" 0or e'o 'e o +e eos 'e#o#a# a &es%$#" !oo os +e es%á# e#%ra#'o e# fora 0era#e#%e a %ra,s 'e a 0ar%!0a!$#- A 0ar%r 'e es%as !o#9+&a!o#es e #%er0re%a!o#es 'e os es%+'a#%es" se &e#erar/a# %res %0os 'e !o#se!+e#!as a as a!!o#es: +#a rea!o#a'a !o# a '0n40!n +e 0ee#%a# e# e a+a 0ara e,ar a !a5o s+s a5ores 0rofeso#aes" e %0o 'e d2- (0rofesor a+#o) +e es%a5e!e# = e %0o 'e 'dn d#!5-n0' +e a0!a#-
36
La a!!$# organiDación " se refere a a fora 'e or'e#ar = !oor'#ar as 'fere#%es f+#!o#es 'aras +e rea4a# os 0rofeso#aes 'e a e'+!a!$# " e# 5e#ef!o 'e e9orar a !a'a' 'e a
e'+!a!$# 'e s+s es%+'a#%es- A 0ar%r 'e s+s 's!+rsos se 'es0re#'e a 'ea" #!e#%,ar a !o#,,e#!a es!oar" a %ra,s 'e a!%,'a'es re!rea%,as e# oraros 'e re!reos = or&a#4ar &r+0os 'e %ra5a9o 0ara +e 0rese#%e# as 'eas- U#a se&+#'a !o#se!+e#!a se refere a dialogo +e e 0rofesor 'e5e a#%e#er !o# s+s es%+'a#%es- La !o+#!a!$# 0are!era ser +#
'a%o #%eresa#%e 'es'e e 0+#%o 'e ,s%a 'e e9orar as rea!o#es #%er0erso#aes" =a +e os es%+'a#%es e30!%a# +e es 0or%a#%e ser !o#s'era'os e# s+s o0#o#es" s+&ere#!as = se#%rse es!+!a'os" o%or&á#'oes e %e0o #e!esaro 0ara !o#,ersar !o# eos" !o0re#'er s+s 0ro5eá%!as = a!o#se9aros- U#a %er!era !o#se!+e#!a e# a a!!$#" se refere a orden disciplinario +e e 0rofesor 5+s!a a0!ar- Los es%+'a#%es e30!a# +e #e!es%a# +e os
0rofesores 0o#&a# or'e# 'e#%ro 'e a saa 'e !ases = es%a5e4!a# sa#!o#es #e'a%as a os es%+'a#%es +e ro0a# as re&as" =a +e +!as ,e!es 0er!5e# +e es%á# s+0era'os fre#%e a s%+a!o#es +e #o so# res+%as e# e oe#%oCoo !o#se!+e#!a 'e o a#%eror se ,a 'esarroa#'o +# C-%0 0'%n! n -0 #0-0 d !-0## " =a +e es e es0a!o 'o#'e !o#,er&e# = se e30resa# es%os eee#%os !oe#%a'os- Se e#%e#'e e !a 'e a+a e#%o#!es" !oo a s+a e#%re a s+59e%,'a' 'e a+#o" a !o#se!+e#!a e# s+s a!%os = os ar!os 'e a!%+a!$# +e 'e es%e e#!+e#%ro se 'er,a#" !o#s%%+=e#'o +#a fora 'e or&a#4arse" rea!o#arse" e30resarse = e# 'ef#%,a !o#,,r- E !a 'e a+a" %e#'r/a +#a re0er!+s$# o #f+e#!a e# a !nn!0 #!-0'.
37
T'/0# #$*+&0# d -# #&$d0n&# #*' -0 !nn!0 #!-0'...
FIGURA 1 Mo'eo e30!a%,o: Teor/as s+59e%,as 'e os es%+'a#%es a!er!a 'e a !o#,,e#!a es!oar e# e á5%o 'e a reso+!$# 'e !o#f!%os-
Discusión y Conclusiones A f#a4ar e a#áss 'e os 'a%os e#%re&a'os 0or os a!%ores" = rea4ar a %ra#&+a!$# 'e os res+%a'os o5%e#'os" !+=a f#a'a' f+e #'a&ar so5re e sf!a'o +e e a%r5+=e# os #@os = #@as a a !o#,,e#!a es!oar e# e á5%o 'ea reso+!$# 'e !o#f!%osU# o59e%,o" !o#ss%$ e# !o0re#'er 'es'e a 0ers0e!%,a 'e os a+#os (as) os as0e!%os f+#'ae#%aes +e #'!e# e# e e9er!!o 'e a !o#,,e#!a es!oar = os !o#f!%os o!+rr'os e# e a5e#%e es!oar- Si bien los estudiantes en su mayoría se sienten bien en la escuela y mencionan llevarse relativamente bien entre ellos, se aprecia al establecimiento escolar como un espacio donde se eneran problemas, principalmente relacionados con la burla, robos, 38
aresiones verbales, aresiones !ísicas, indisciplina, disrupci"n en el aula, y la da#os materiales$ %econocen &ue estos con'ictos son neativos
para
la
convivencia,
y
&ue
es
necesario
intervenir
asertivamente !rente a ellos, pero son asumidos como parte normal e inclusive como espacios de recreaci"n en la interacci"n cotidiana del conte(to escolar$ )spectos como el aburrimiento, la *ornada escolar completa, el estr+s de los pro!esores, las metodoloías de ense#ana, los con'ictos !amiliares de los estudiantes, el escaso di-loo y comunicaci"n entre alumnos y pro!esores, el escaso tiempo para &ue se den dic.as instancias de di-loo la discriminaci"n y estimatiaci"n, la !alta de conocimiento de estrateias adecuadas para resolver los con'ictos, son alunas de las tem-ticas &ue suren de las e(plicaciones &ue los *"venes realian sobre la din-mica de la convivencia entre pares &ue ocurre en la escuela$ /os resultados indican &ue las teorías sub*etivas &ue los alumnos as elaboran acerca de la convivencia escolar en el -mbito de la resoluci"n de con'ictos son representados como comple*os y diversos$ U# as0e!%o +e
eer&e !oo sf!a%,o 'e e#!o#ar es e +e refere a a a5or 'e os 'o!e#%es- A 0ar%r 'e as re0rese#%a!o#es 'e os es%+'a#%es" se ar&+e#%a !oo +#a 'e as !a+sas 'e a #%'a!$# e e!o 'e +e os 0rofesores &r%e#" 's!r#e#" +%!e# 0rá!%!as 'o!e#%es r/&'as = += %e$r!as" +e #o 0ar%!0e# fre#%e a as s%+a!o#es 'e !o#f!%o !o%'a#o a as +e se ,e# s+9e%os os es%+'a#%es- Por o%ra 0ar%e" a+eas %!#!as o 0ro!e'e#%os #o reso+%,os 5asa'os e# +# es%o 'e a!!$# 0+s,o" #'fere#%e e #%oera#%e" #o !o#%r5+=e# # a a reso+!$# 'e !o#f!%o # a a 0roo!$# = 'esarroo 'e !as es!oares #+%r%,os o !o#s%r+!%,os- Por e !o#%raro" ,a# &e#era#'o 0a+a%#ae#%e !as so!aes #e&a%,os = %$3!os" e# os %r#os 'e M!! = Ar$# (><<<)" 'o#'e a !o#,,e#!a es!oar se a!e !a'a ,e4 ás 'f/! = as rea!o#es e#%re os 'fere#%es a&e#%es es!oares se 0rea# 'e !o#f!%os s# reso,erEs 0or%a#%e 'es%a!ar +e e# esas rea!o#es se o5ser,a +#a 0oar'a' 'e es%os- Por +# a'o +#a rea!$# 0rofesora+#o a3a" s+9e%a a !o#forso = a 'e9ar a!er = 0or o%ro 39
a'o" +#a rea!$# 0rofesora+#o e#r&!a a+%or%ara- S# e5ar&o" re!o#o!e# +e a 0esar 'e eo" #o e3s%e# sa#!o#es o a a0!a!$# 'e +# re&ae#%o" +e 0ro,o+e +# 0a!%o !o#se#%e 'e as fa%as !oe%'asS a'eás s+aos a 0er!e0!$# 'e os es%+'a#%es so5re a &ra# so5re!ar&a eo!o#a +e 'e5e# e,ar os 0rofesores 0ara #%er,e#r !o# es%+'a#%es +e 'e 0or s/ 0rese#%a# 'f!+%a'es e# s+ !o#'+!%a" +e 0ro,e#e# 'e o%ras es!+eas = 'e +# e#%or#o so!o!+%+ra res%r#&'o = 'e a%a ,+#era5'a'E# !+a#%o a %0os 'e rea!o#es +e se 'a# e#%re 0ares" es 0reo!+0a#%e +e os es%+'a#%es a'o0%e# = a!e0%e# !er%os !o0or%ae#%os !oo 0ar%e 'e s+ !+%+ra 9+,e# +e &e#erae#%e e#%ra e# 0+a !o# a !+%+ra &o5a es!oar #s%aa'a e# e !e#%ro e'+!a!o#a- Los es%+'a#%es a!e0%a# = a'o0%a# +#a sere 'e !o0or%ae#%os os !+aes es 5r#'a +#a 'e#%'a' !oe!%,a- E# es%a e%a0a 'e ,'a a'oe!e#%e" a 5s+e'a 'e 'e#%'a' se a!e ás f+er%e = e# esa 5s+e'a" resa%a# as a!!o#es 'e a&res,'a'" 0re0o%e#!a" a+%or%arso e#%re 0ares" ,,e4a" ser !oro" rre,ere#%e" 'esafa#%e" arres&a'o" 'e e#&+a9e &rosero 's0+es%o a +e5ra#%ar o es%a5e!'o- Lo 0or%a#%e es ar!ar %err%oro" e 0o#erse fre#%e a res%o 'e s+s !o0a@erosE# !o#se!+e#!a" = se&# os %es%o#os" e#%re os a+#os #o e3s%e re!a4o 0or e a !o0or%ae#%o =a +e es%as !o#'+!%as fora# 0ar%e 'e a ,'a !o%'a#a 'e os es%+'a#%es = +!as ,e!es e 'o!e#%e se se#%e so5re0asa'o = %er#a 0or a!e0%ar = re#'rse fre#%e a es%as !o#'+!%as ,,e#!a'as e#%re 0ares e# e #%eror 'e a saa 'e !asesLos 's!+rsos 'e os es%+'a#%es" 'e9a# 'e a#fes%o +e as a&reso#es e#%re 0ares so# += re!+rre#%es- I#'e0e#'e#%ee#%e 'e as o%,a!o#es +e &a%a# '!os !o0or%ae#%os o %eor/as +e s+s%e#%a# = %ra%a# 'e e30!ar es%as !o#'+!%as- E &ra# 'esaf/o 'o!e#%e !o#ss%e e# a+#ar es%os e3%reos 'e a#era +e a rea!$# a+#o 0rofesor sea ás afe!%+osa &e#era#'o 'e es%a a#era +# !a ar$#!o e# a saa 'e !ases" &e#era#'o a5e#%e so!a es!oar #+%r%,o" afe!%,o" !o#%r5+=e#'o as/ a os
40
e9orae#%os 'e as 0rá!%!as 'o!e#%e 'e a#era %a +e se !o#,er%a# e# 0rá!%!as efe!%,as E# !+a#%o a &#ero e# rea!$# a as !o#'+!%as = rea!o#ae#%o e#%re 0ares" es +# e!o #o%a5e +e as a!!o#es a&res,as e#%re 0ares se 'a# 'e a#era #'e0e#'e#%e a &#eroTa#%o #@os !oo #@as 0ar%!0a# s# 's%#!$# e# !o#'+!%as ,oe#%as- @os = #@as s# 's%#!$# a&+#a se a!e# 0ar%/!0es 'e as a!!o#es 'e a&res,'a'- Los 's!+rsos 'e os #@os = #@as #o +es%ra# +e se 's!r#a# e# !+a#%o a &#ero !+a#'o 'e a!!o#es ,oe#%as se %ra%a- Por %a o%,o #o sor0re#'e +e e#%re 0ares as s%+a!o#es 'e a%ra%o = a&res,'a' +%+a sea# e#%re a+#os = a+#as- Los res+%a'os #o +es%ra# +#a 'fere#!a #o%a5e e# es%e as0e!%o" 0or e !o#%raro" as #%era!!o#es = !o#'+!%as a&res,as se 'a# #'e0e#'e#%e a &#eroonsiderando lo anterior, m-s lo &ue arumentan los estudiantes sobre la necesidad de aprender y enerar estrateias alternativas de intervenci"n, se plantea como necesario no s"lo el conocimiento de la realidad vivenciada por lo estudiantes, sino tambi+n la bs&ueda de alternativas de intervenci"n &ue permitan mediar en la resoluci"n de con'ictos y &ue promuevan un espacio de convivencia saludable entre pro!esores y alumnos
y
toda la comunidad
educativa$ )dem-s
arumentan la desconana de mani!estar al director sus problemas, por considerarlo poco receptivo$ )l parecer, la instancia del di-loo y la posibilidad de proponerse metas y aprender estrateias de resoluci"n de con'ictos son prioritarias en este conte(to escolar$ Sin embaro, antes de intervenir, se .ace necesario indaar en otros aspectos &ue emeren como transversales en el estudio, asociados a la convivencia y violencia escolar, tal como serían las situaciones de violencia a nivel !amiliar y de la comunidad en la cual viven los *"venes, las di!erencias individuales y evolutivas, las características del clima y cultura escolar, teniendo presente &ue estas representaciones se construyeron en un momento .ist"rico propio del rupo de adolescentes consultados, pero &ue de 41
todas maneras nos entrean elementos sinicativos &ue permitir-n indaar con mayor pro!undidad las interacciones cotidianas &ue emeren en la convivencia de la comunidad educativa$
=. R1'n!0# B*-'21!0# Ar$#" A-H Ma!+!a" A- = E+0o (><<>) rograma de (ducación para la 7o HiolenciaPo#%f!a U#,ers'a' Ca%$!a 'e Ce V FODEF COIC]T Ar$#" A- = M!!" - (;)- Ca so!a es!oar = 'esarroo 0erso#a- U# 0ro&raa 'e e9orae#%o- Sa#%a&o: A#'rs Ba#4" C- (><<8) Aonvivencia (scolar - Do!+e#%os Waoras UC Be9ara#o" J-A- (;)- Fna agenda para la paD+ #proximaciones desde la teoría de la resolución de conflictos- Bo&o%á: Ter!er M+#'o-
Ber&er" C- Ls5oa" C- (><<) Hiolencia escolar+ estudios y posibilidades de intervención en ;atinoamérica- Sa#%a&o: U#,ers%araBer&er" L- Fe3as" G- (;8)- Teorías de los constructos personales+ aplicaciones a la pr8ctica psicológica. Bar!eo#a: Laer%esBer&er" P- = L+!Ka##" T (;?>)- La Co#s%r+!!$# 'e a Rea'a'- E'- )morrortu$ B+e#os Ares Ar&e#%#aBers%e#" J- (;8>)- Los f+#'ae#%os fe#oe#o$&!os 'e as !e#!as so!aes: Afre' S!%4- E# a reestructuración de la teoría social = 0o/%!a- M3!o: Fo#'o 'e C+%+ra E!o#$!aBo&&#o (><<a) Aómo prevenir la violencia en la escuela, (studio de c asos y orientaciones pr8cticas" Rosaro" Sa#%a Fe" Ar&e#%#a" E'!- ^ooSa0e#s Bo&&#o" " (><<5) C$o 0re,e#r a ,oe#!a e# a es!+ea- Es%+'os 'e !aso = ore#%a!o#es 0rá!%!as" Rosaro ^oo Sa0e#s- Pá&- >?42
Bo+" M-C- (><<1) C+%+ra 'e e'a!$# = !a5o so!a- Ge'sa" Bar!eo#aBo=er = L+e#&o (><<;)" ;a convivencia y la disciplina en los centros escolares- Ma'r'" Fe'era!$# 'e E#se@a#4a 'e CC-OOB+%%" T- (;6)- PCP: !o%,e or so!a 0s=!oo&=Y I# J- S!eer A- Ca%#a (E's-)" (mpirical constructivism in (urope. Gesse#: Ps=!oso4aWera&Bro#" S-H Br!" D- = a#!era" W- (><<)- B+=#& 0ers0e!%,es: E30ere#!es" a%%%+'es" a#' re!oe#'a%o#s of %o ;1 =ear o' a%%e#'#& ea% e'+!a%o# !e#%ers # %e U#%e' S%a%es- Jo+r#a of S!oo ^ea%" ?";<"1821>Cs0e'es" A- ><<8 E'+!ar as Eo!o#es" e'+!ar 0ara a ,'a- Sa#%a&o" Ce" e'- B S-A Cas!$#" F- (><<;)- E'+!a%o# # a#' !o#f!- I0rere Ro4er" Sa#%De#s a Pa#eCas%ro" P- Aambio de teorías subjetivas en profesores respecto a la ense$anDa y el aprendiDaje de valores. Tess (Do!%ora'o e# Ps!oo&/a) Po#%f!a U#,ers'a' Ca%$!a 'e Ce- Sa#%a&o" ><<8Cor%#a" A- (;?)- La _%!a 'e a so!e'a' !,: ^a!er Refora- 1[ e'!$# Ma'r': A#a=a Ca%aá#" Jor&e (><;<)- Teor/as S+59e%,as: As0e!%os %e$r!os = 0rá!%!os- ;[ e'- La Sere#a" Ce: E'%ora U#,ers'a' 'e La Sere#aCo3" C- (><<1)- Po/%!as e'+!a!o#aes e# e !a5o 'e s&o- Sa#%a&o" Ce: U#,ers%araDQa#&eo" ^er#á#'e4 (;) Waores" So!e'a' = Crea%,'a'" Iiblioteca Hirtual, Aonsejo ;atinoamericano de Aiencias Sociales, A;#ASJ" B+e#os AresDee=" J- (;11V;8)- C$o 0e#saos- +e,a e30os!$# 'e a rea!$# e#%re e 0e#sae#%o = e 0ro!eso e'+!a%,o- Bar!eo#a: Pa'$s (0->8) Da4A&+a'o" M- (><<)- Por + se 0ro'+!e a ,oe#!a es!oar = !$o 0re,e#raRe,s%a I5eroaer!a#a 'e E'+!a!$#" 1?" ;?2?F+#es S,#a (><;;) Coor'#a'ora Ges%$# Ef!a4 'e a Co#,,e#!a e# os Ce#%ros E'+!a%,os- E'%ora Graf!as M+re S-A- Ma'r'- Gar!/a ^+'o5ro" (;) La Refora E'+!a!o#a Ce#a- E'%ora 0o0+ar" Ma'r'- Pá&- 1>F+ro#&" M- Morrso#" G- (><<<)- Te s!oo # S!oo ,oe#!e 'ef#%o#s a#' fa!%Jo+r#a of eo%o#a a#' Bea,ora 'sor'ers" 8">"?;8;-
43
F!K" U- (E'-)" (;>)- La 0er!e0%o# +o%'e##e 'e a sa#% e% 'e a aa'e- S+59e!%,e %eores # so!a re0rese#%a%o#s- Pars: L`^ar%a## F!K" U- (><<2)- I#%ro'+!!$# a a #,es%&a!$# !+a%a%,a" Ma'r': Mora%aGo#4áe4 Re=" F- (><<>)- Sujeto y subjetividad. Fn aproximación histórico cultural. &éxico, <.K+ Thomson.
Gor'o" M- W-: La %eor/a 0/!%a 'e ore#%a'or = s+s re0er!+so#es 0rá!%!as- (n /evista (spa$ola de edagogía. A@o LI (b ;88" E#eroA5r)" ;;" ;<;>>Groe5e#" - (;<)- S+59e!%,e %eores a#' %e e30a#a%o# of +a# a!%o#- E#: SEMI" G- R-H GERGE" - (E's-)- E,er='a= +#'ers%a#'#&- So!a a#' s!e#%f! 0!a%o#s- Lo#'o#: Sa&eGroe5e#" - S!eee" B- (><<;)- Dao&+eere#e+%! e%o' a#' %e cresear! 0ro&rad- For+ \+a%a%,e So4afors!+#&VFor+: \+a%a%,e So!a Resear! O##e Jo+r#a" >(;)E3%ra/'o e ><;2" 'e %%0:VV-+a%a%,eresear!-#e%VfsVfse#&-% Jo'ee%" D- (;88)- La re0rese#%a!$# so!a: fe#$e#os" !o#!e0%o = %eor/a- E# SMo#!o,! (e')- Ps!oo&/a so!a- Wo- II- Pe#sae#%o = ,'a so!a- Bar!eo#a: Pa'$sIa##" -(><<1) Co#,,e#!a es!oar: U#a Tarea Pos5e" #e!esara = !o0e9aMo#o&raf/as ,r%+aes C+'a'a#/a" 'eo!ra!a = ,aores e# so!e'a'es 0+raesL/#ea %eá%!a: C+%+ra 'e !e#%ro = !o#,,e#!a es!oar" [ > A&os%oSe0%e5re ><<1-Ds0o#5e e#: %%0:VV-oe-esV,aores>Vo#o&rafasVo#o&rafa<>Vrefe3o#<>-%- Fe!a 'e !o#s+%a: ;2 'e A5r 'e ><;2ra+se" M- (;)- La #,es%&a!$# !+a%a%,a: U# !a0o 'e 0os5'a'es = 'esaf/osRe,s%a %eas 'e e'+!a!$#" ?" La Sere#a- U#,ers'a' 'e La Sere#a- ;1ra+se" M- (><<)- Ps!o%era0a = !a5o: +#a ra'a 'es'e a s+59e%,'a'- Sa#%a&o: E'!o#es U#,ers'a' Ca%$!a 'e Cera+se" M- (><<5)- La e,o+!$# 'e !a5o e# e 0ro!eso 0s!o%era0+%!o: a!a +#a %eor/a 'e !a5o s+59e%,o- 2b Co#&reso M+#'a 'e Ps!o%era0a- B+e#os Ares" Ar&e#%#aLa@a"M- (><<)- Las ,o!es 'e os a!%ores" 0rofesores"a+#os (as)" 're!%,os" a0o'era'os(as) 'e %res re&o#es:IW WIII = Re&/o# Me%ro0o%a#aLa@a M- (><;;)- La Co#,,e#!a e# os Es0a!os Es!oares" U#a I#!+rs$# a!a s+ 44
I#,s5'a'- Bra,o = Ae#'e E'%ores" Sa#%a&o"CeMar%/#e4" J- (;8) La ,o4 'e a+#a'o- A+se#!a %e0ora 'e a !+'a'a#/a- E# Re,s%a C+a'er#os 'e Pe'a&o&/a b >?" D!e5re- E'- Pra3s" Bar!eo#a" Es0a@a" 0á&#as 6 6M#s%ero 'e E'+!a!$#" (;8)- Pro&raa 'e E'+!a!$# Bás!a R+ra- Sa#%a&oCe: MIEDUC M#s%ero 'e E'+!a!$# 'e Ce" (><<>): Po/%!a 'e !o#,,e#!a es!oar- Sa#%a&oMIEDUCMo#%ero O" C- (><<;)- La es!+ea r+ra: o'a'a'es = 0ror'a'es 'e #%er,e#!$#- La: M#s%ero 'e E'+!a!$# 'e PerMo#a" F- (><<>) Es!+eas = s+9e%os- J+,e#%+' = refora e'+!a%,a e# Ar&e#%#a = Es0a@a- E#: Cares Fe3a" Care# Cos%a" Joa# Paars (e'%ores) Mo,e#%os 9+,e#es e# a Pe#/#s+a I5r!a- Graff%s" &rfo%as" oK+0as- E'- Are" Bar!eo#a" Es0a@a- Pá&- ?8Moore C- (;86)" E 0ro!eso 'e e'a!$#" Bar!eo#a" Gra#!aMorrso#" G- = SK5a" R- (><<;)- Pre'!%#& ,oe#!e fro s!oo s5ea,or: 0roses a#' 0ers- Ps=!oo&= # %e S!oo" 18">";?1;82M+@o4" M-J- Saa,e'ra" E- Wa%a" M- (><)- Per!e0!o#es = sf!a'os so5re a !o#,,e#!a = ,oe#!a es!oar 'e es%+'a#%es 'e !+ar%o e'o 'e +# !eo +#!0a 'e Ce. /evista de edagogía, Wo- >8" b 8>- Ma=oA&os%o Es!+ea 'e E'+!a!$#- U#,ers'a' Ce#%ra 'e We#e4+ea- Cara!as +!!" L- (><<;): E'+!a%o# # %e ora Doa#- Ca5r'&e U#,ers%= Press" e ]orKO=ar4+#" A- E% a (><<;) E#%re 9$,e#es re0ro'+!%ores = 9$,e#es !o!o#s%r+!%oresSe#%'o 'e a #%e&ra!$# e# a !+%+ra es!oar- E'- CIDPA" W@a 'e Mar" Ce- Pa&>>1 P+& Ro,ra" J-M- (;?)- Co#f!%os es!oares: +#a o0or%+#'a'- Auadernos de edagogía, ;?" #b >?- Pra3s: Bar!eo#a-
45
Pre%o" M- = Carro" J- (><<) Fra!aso es!oar = s+ ,/#!+o !o# e a%ra%o e#%re a+#os: e a+a !oo es!e#aro 'e a ,'a afe!%,a- Re,s%a I5eroaer!a#a 'e E'+!a!$# 2 (): ; 8Taar" F- (><<)- Ma%ra%o e#%re es!oares (5+=#&): Es%ra%e&as 'e a#e9o +e 0ee#%a# os 0rofesores a #%eror 'e es%a5e!e#%o es!oar- Ps=K" ;2";" >;;>>Ta=or" S-J- = Bo&'a#" R- (;6)- I#%ro'+!!$# a os %o'os !+a%a%,os 'e #,es%&a!$#(1g e'-) Es0a@a: Pa'$s Bás!aTorre&o J-C- (!oor'-)- (><<<): Reso+!$# 'e !o#f!%os e# #s%%+!o#es e'+!a%,asMa#+a 0ara a fora!$# 'e e'a'ores- E'- ar!ea" Ma'r'- S!%4" A(;?>V;1)- La !o#s%r+!!$# sf!a%,a 'e +#'o so!a ;[ re0res$#Bar!eo#a: Pa'$s- (0-1?)S!ar%4" ^- Ja!o5s" J- (;82)- La so!oo&/a 'e a ,'a !o%'a#a- o s+!e'e #a'a #+s%a'o (o 'e o%ra /#'oe)- E# Sociología cualitativa. &étodo para la reconstrucción de la realidad. M3!o: E'%ora Tras" Ca0" ? >1>6S%ra+ss" A- Cor5#" J- (><<>)- Bases 'e a #,es%&a!$# !+a%a%,a: %!#!as = 0ro!e'e#%os 0ara 'esarroar a %eor/a f+#'ae#%a'a- Me'e/#" Coo5a: E'%ora U#,ers'a' 'e A#%o+aWaes" M- (><<<)- T!#!as !+a%a%,as 'e #,es%&a!$# so!a- Refe3$# e%o'o$&!a = 0rá!%!a 0rofeso#a" Ma'r'" S/#%essaso#" G- (><<2)- Es%+'os so5re a e'+!a!$# 0ara a 0o5a!$# r+ra e# CeE# E'+!a!$# 0ara a 0o5a!$# r+ra e# Bras" Ce" Coo5a" ^o#'+ras" M3!o" Para&+a= = Per- Pro=e!%o FAOUESCODGCSVITALIACIDEREDUCRoa: FAOUESCO+@&a" R- (><<<): Do!+e#%o 'e %ra5a9o- A0+#%es 'e +#a !o#,ersa!$# (a#+s!r%o 'e %ra5a9o e# asesor/a 'e +#a %ess 'o!%ora Mar A!a ^a!ar%e&ara=" De!a#o 'e Ce#!a so!aes U-S-T- Sa#%a&o" Ce (#o 0o5!a'o)-
46