Strateji Ve Guvenlik

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2731 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1692

STRATEJ‹ VE GÜVENL‹K

Yazarlar

Prof.Dr. Mustafa AYDIN (Ünite 3, 4, 7, 8) Doç.Dr. Sinem AKGÜL AÇIKMEfiE (Ünite 1, 2, 5-7) Yrd.Doç.Dr. Fulya EREKER (Ünite 3, 4, 8) Cihan D‹ZDARO⁄LU (Ünite 7)

Editörler

Prof.Dr. Mustafa AYDIN Yrd.Doç.Dr. Ahmet Halûk ATALAY

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University University All rights reserved No part of this book may be reproduced reproduced or stored in a retrieval retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar Tasar›mc›lar›› Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flmanlar› Gözde Metin Hatice Çal›flkan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Strateji ve Güvenlik

ISBN 978-975-06-1398-2

1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 12.500 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ekim 2012

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University University All rights reserved No part of this book may be reproduced reproduced or stored in a retrieval retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar Tasar›mc›lar›› Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flmanlar› Gözde Metin Hatice Çal›flkan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Strateji ve Güvenlik

ISBN 978-975-06-1398-2

1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 12.500 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, Ekim 2012

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............. .......................... ........................... ............................ ........................... ........................... ........................... ........................... ..............

vii

Strateji Strat eji ve Güven Güvenlik lik Kavra Kavramlar mlar›..... ›.......... ........... ............ ........... .......... ........... ........... ....... ..

2

1. ÜN‹TE

STRATEJ‹ KAVRAMI .................. ..................................... ...................................... ...................................... .............................. ........... 3 TAKT‹K, TAKT‹ K, ASKER ASKER‹‹ STRATE STRATEJ‹ J‹ VE GENEL STRATE STRATEJ‹ J‹ TANIM TANIMLARI... LARI........ .......... ......... ...... 3 STRATEJ‹ DÜfiÜNCES‹N‹N GEL‹fi‹M‹...................... GEL‹fi‹M‹......................................... ..................................... .................. 5 Klasik Dönemde Strateji................... Strateji...................................... ..................................... ..................................... ........................ ..... 5 Sun Tzu’nun Strateji Anlay›fl› Anlay›fl›................ ................................... ...................................... ............................... ............ 6 Thucydides’in Strateji Anlay›fl›................................. Anlay›fl›.................................................... ............................... ............ 7 Machiavelli’nin Strateji Anlay›fl› ................... ..................................... ..................................... ......................... ...... 8 Modern Dönemde Stratejik Düflünce........................... Düflünce.............................................. ................................ ............. 8 Napoléon’un Strateji Anlay›fl› ................... ...................................... ...................................... ........................... ........ 8 Jomini’nin Strateji Anlay›fl›.................. Anlay›fl› ..................................... ...................................... ................................. .............. 9 Clausewitz’in Strateji Anlay›fl› ................... ...................................... ...................................... ........................... ........ 10 Hart’›n Strateji Anlay›fl›........................... Anlay›fl›.............................................. ...................................... .............................. ........... 10 Nükleer Dönemde Stratejik Düflünce .................. ..................................... ...................................... ....................... 11 GÜVENL‹K KAVRAMI .................. ..................................... ...................................... ...................................... ........................... ........ 12 GÜVENL‹K KAVRAMININ TANIMINDA DÖNÜfiÜM .................. .................................. ................ 12 GÜVENL‹K KAVRAMININ ANA UNSURLARI ................. .................................... ............................. .......... 14 Güvenlik Özneleri Özneleri................... ...................................... ...................................... ..................................... ................................ .............. 14 Güvenlik Tehditleri ................. .................................... ...................................... ..................................... ................................ .............. 16 Özet.............................................. Özet........................... ..................................... ..................................... ...................................... ............................. .......... 17 Kendimizi S›nayal›m..................... S›nayal›m........................................ ...................................... ...................................... ........................... ........ 18 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ................. .................................... ...................................... ........................ ..... 19 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ................. .................................... ...................................... ...................................... ....................... .... 19 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ................... ...................................... ............................ ......... 20

Stratejik Çal›flmalar......................................................... Çal›flmalar................................................................. ........ 22 STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN KAPSAMI ................ ................................... ...................................... ...................... ... 23 STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN GEL‹fi‹M‹ ................... ...................................... ..................................... .................. 25 Stratejik Çal›flmalar›n Do¤uflu ......................................... ............................................................ ............................ ......... 25 Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤› ................................. .................................................... ................................. .............. 26 Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤›n›n Temel Özellikleri Özellikleri................. .......................... ......... 27 Alt›n Ça¤da Stratejik Çal›flmalara Yöneltilen Elefltiriler .................. ....................... ..... 28 Yumuflama ve Stratejik Çal›flmalar›n Duraklama Dönemi ................... .......................... ....... 29 Stratejik Çal›flmalarda Canlanma ve Sorgulama Dönemi ................... ........................... ........ 31 Stratejik Çal›flmalara Alternatif Yaklafl›mlar›n Do¤uflu ................. ............................... .............. 33 Demokratik Bar›fl Teorisi Teorisi................. .................................... ...................................... .................................... ................. 33 Güvenlik Rejimleri Yaklafl›m› .................. ..................................... ...................................... ........................... ........ 34 Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu ................... ...................................... ...................................... ...................... ... 34 Ortak Güvenlik ve Alternatif Savunma................................ Savunma.................................................. .................. 34 STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN MEVCUT DURUMU .................. ..................................... ...................... ... 35 Özet ................... ...................................... ...................................... ...................................... ...................................... ................................... ................ 36 Kendimizi S›nayal›m .................. ..................................... ...................................... ...................................... ............................. .......... 37

2. ÜN‹TE

iv

‹çindekiler

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

3. ÜN‹TE

38 39 39

Stratejik Çal›flmalar ve Savafl................................................. 40 STRATEJ‹K ÇALIfiMALAR VE SAVAfi............................................................ 41 Savafl Kavram› ............................................................................................... 41 Savafl Türleri .................................................................................................. 44 Hakl› Savafl Kavram› ..................................................................................... 46 Savafl›n Nedenleri.......................................................................................... 50 Savafl›n Kayna¤›............................................................................................. 51 Y‹RM‹NC‹ YÜZYIL SAVAfiLARINDA SAVAfi STRATEJ‹LER‹ VE TAKT‹KLER 54 Birinci Dünya Savafl›’nda Strateji Anlay›fl› ve Taktik................................... 54 ‹ki Savafl Aras› Dönemde Strateji ................................................................. 55 ‹kinci Dünya Savafl›’nda Strateji ve Taktik .................................................. 55 Özet................................................................................................................ 56 Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 57 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 58 S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 58 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 59

4. ÜN‹TE

Stratejik Çal›flmalarda Cayd›r›c›l›k ve Oyun Teorisi........... 60 STRATEJ‹K ÇALIfiMALARDA CAYDIRICILIK VE OYUN TEOR‹S‹.............. CAYDIRICILIK ............................................................................................... Cayd›r›c›l›k Kavram› ...................................................................................... Cayd›r›c›l›k Teorisinin Geliflimi ................................................................... 1945-1962 Dönemi ................................................................................. 1962-1983 Karfl›l›kl› Cayd›r›c›l›k Dönemi ............................................. 1983’den 2001’e ‹kinci Nükleer Ça¤da Cayd›r›c›l›k .............................. 11 Eylül Sonras› Cayd›r›c›l›k Stratejisi ................................................... OYUN TEOR‹S‹ ............................................................................................ Oyun Çeflitleri................................................................................................ Tavuk Oyunu ......................................................................................... Mahkûm ‹kilemi ...................................................................................... Oyun Teorisinin Eksikleri ve Yararl› Yönleri .............................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

5. ÜN‹TE

61 61 61 63 63 64 67 67 70 70 71 74 76 79 80 81 82

Realist Güvenlik Çal›flmalar›................................................... 84 REAL‹ST GÜVENL‹K ÇALIfiMALARI ............................................................ REAL‹ZMDE GÜVENL‹K AKTÖRÜ............................................................... REAL‹ZMDE GÜVENL‹K TEHD‹TLER‹......................................................... Devlet ‹radesinden Kaynaklanan Güvenlik Tehditleri .............................. Yap›dan Kaynaklanan Güvenlik Tehditleri .................................................

85 86 87 89 90

v

‹çindekiler

Güvenlik ‹kilemi .......................................................................................... Kutupluluk ve Güvenlik ‹kilemi ........................................................... REAL‹ZMDE GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI VE GÜÇ DENGES‹ ..................... Güç Dengesi.................................................................................................. Dengeleme..................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

91 92 94 94 96 98 99 100 100 101

Güvenlik Çal›flmalar›nda De¤iflim.......................................... 102 GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA DE⁄‹fi‹M.................................................... GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA GÜNDEM DE⁄‹fi‹M‹ ................................. GÜVENL‹K ÇALIfiMALARININ SORGULANMASI ........................................ GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA YEN‹ YAKLAfiIMLAR................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

103 103 106 108 113 114 115 115 115

Büyük Güçlerin Güvenlik Politikalar›: ABD, Rusya, Avrupa Birli¤i, Çin ................................................................... 116 BÜYÜK GÜÇLER‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI ......................................... ABD’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI........................................................... So¤uk Savafl Dönemi’nde ABD’nin Güvenlik Politikalar›........................... So¤uk Savafl Sonras› Dönemde ABD Güvenlik Politikalar›........................ 11 Eylül Sald›r›lar› Sonras›nda ABD’nin Güvenlik Yaklafl›m›..................... RUSYA’NIN GÜVENL‹K ANLAYIfiI............................................................... So¤uk Savafl Dönemi’nde SSCB’nin Güvenlik Yaklafl›m› ........................... So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Rusya’n›n Güvenlik Anlay›fl› .................... AVRUPA B‹RL‹⁄‹’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI ..................................... So¤uk Savafl Dönemi’nde AT ve Avrupa Güvenli¤i ................................... So¤uk Savafl Sonras› Dönemde AB ve Avrupa Güvenli¤i.......................... 11 Eylül Sonras› Dönemde AB Güvenlik Politikas› .................................... Ç‹N’‹N GÜVENL‹K YAKLAfiIMI.................................................................... So¤uk Savafl Dönemi’nde Çin’in Güvenlik Anlay›fl›.................................... So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Çin’in Güvenlik Politikalar›...................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

6. ÜN‹TE

117 117 117 120 122 124 124 126 128 129 132 134 134 134 135 138 139 140 140 140

7. ÜN‹TE

vi

‹çindekiler

8. ÜN‹TE

Türkiye’de Strateji ve Güvenlik ............................................. 142 TÜRK‹YE’DE STRATEJ‹ VE GÜVENL‹K ....................................................... TÜRK‹YE’DE GÜVENL‹K VE STRATEJ‹ TANIMLAMALARI......................... TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K KÜLTÜRÜ .......................................................... TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K VE STRATEJ‹ UYGULAMALARI........................ Türkiye’nin Stratejileri ................................................................................... Türkiye’nin Güvenlik Politikalar› ................................................................. 1990’l› Y›llar............................................................................................. 11 Eylül Sonras›....................................................................................... TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARININ KURUMSAL YAPISI........... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................

143 143 147 149 149 150 150 153 155 157 158 159 159 160

Önsöz

Önsöz Bireylerin varl›klar›n› sürdürebilmek için su ve yiyecek kadar temel ihtiyaçlar›ndan birisi olan güvenlik, 1940’lardan bu yana Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin ana araflt›rma meseleleri aras›nda yer al›r. So¤uk Savafl y›llar› boyunca Stratejik Çal›flmalar çat›s›nda strateji, savafl, jeopolitik ve cayd›r›c›l›k kimi çeflitli kardefl kavramlarla birarada an›lan ve devlet-merkezli, askeri sorunlara odaklanan güvenlik kavram›, So¤uk Savafl›n son dönemlerinde çehre de¤ifltirdi. Özellikle de, So¤uk Savafl›n sona ermesiyle birlikte birey ve toplum güvenli¤i ya da çevre, g›da, sa¤l›k, enerji güvenli¤i örneklerinde oldu¤u gibi farkl› s›fatlarla anlamland›r›lan bir kavrama dönüfltü. Güvenlik kavram› çerçevesinde geliflen ve Stratejik Çal›flmalar›n dar kal›b›ndan s›yr›larak, Güvenlik Çal›flmalar› ad›n› alan disiplin ise, devlet ötesinde bireyden uluslararas› sisteme kadar farkl› aktörlerin genifl bir gündem çerçevesindeki sorunlar›n› ele alan bir çal›flma alan› görünümünü kazand›. Dün yan›n sayg›n üniversitelerinde önceleri Strateji, Stratejik Çal›flmalar ya da Strateji ve Savafl gibi bafll›klarda okutulan dersler, günümüzde art›k Güvenlik, Güvenlik Çal›flmalar› ya da Uluslararas› Güvenlik gibi genel bafll›klardaki lisans ve lisansüstü derslere dönüfltü. Güvenlik anlay›fl› ve e¤itimindeki bu dönüflüm, Türkiye’de akademik dünyada uzun y›llar yeterince ilgi çekmedi. Bunun sonucunda, dönüflen mant›k çerçevesindeki güvenlik anlay›fl› lisans-lisansüstü müfredatlara bir hayli geç girdi, akademik çal›flmalar çok s›n›rl› say›da kald› ve alana dair bir ders kitab› bugüne kadar haz›rlanmad›. Bu çerçevede, elinizdeki bu kitap Strateji ve Güvenlik alan›ndaki bu bofllu¤u doldurmak üzere titiz bir çal›flma süreci sonucunda haz›rland›. Yazarlar, hem bir ders kitab› ifllevini yerine getirecek, hem de alandaki Türkçe literatüre katk›da bulunacak flekilde üniteleri kaleme ald›lar. Araflt›rmalar›m›zda bizlere destek olan asistan arkadafllar›m›z Göksenin Üstün ve Mühdan Sa¤lam’a, tasar›m› titizlikle gerçeklefltiren Aç›kö¤retim Fakültesi dizgi ekibine, bizlerle yak›n temas ve sab›r içerisinde yay›n sürecini koordine eden Anadolu Üniversitesi ö¤retim üyeleri Yrd.Doç.Dr. Elif Toprak ve Yrd.Doç.Dr. Ahmet Haluk Atalay’a teflekkürü bir borç bilirim. Yazar arkadafllar›mla birlikte, Strateji ve Güvenlik alan›ndaki ders kitab› bofllu¤unun giderilmesi için bizlere bu f›rsat› tan›yan Anadolu Üniversitesi Rektörlü¤ü ve Aç›kö¤retim Fakültesi Dekanl›¤›’na müteflekkiriz. Yo¤un bir eme¤in ve tak›m çal›flmas›n›n bir ürünü olarak ortaya ç›kan elinizdeki bu kitab›n baflta ö¤renciler olmak üzere, Türkiye’de Güvenlik Çal›flmalar› alan›nda çal›flanlara ve konuya ilgi duyanlara yararl› olaca¤›n› umuyoruz.

Editör Prof.Dr. Mustafa AYDIN

vii

1


Amaçlar›m›z    

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Strateji kavram›n› tan›mlayabilecek; taktik, askeri strateji ve genel strateji kavramlar› aras›ndaki farklar› ay›rt edebilecek, Strateji düflüncesinin geliflimindeki dönüm noktalar›n› saptay›p, belli bafll› stratejistlerin fikirlerini tart›flabilecek, Güvenlik kavram›n› tan›mlayabilecek ve kavram›n tan›mlanmas›nda So¤uk Savafltan günümüze nas›l bir dönüflümün gerçekleflti¤ini ifade edebilecek, Güvenlik kavram›n›n tan›mlanmas›ndaki ana unsurlar› belirtebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • • • •

Strateji Genel Strateji Stratejist Taktik

• Güvenlik • Güvenlik tehdidi • Güvenlik öznesi

‹çindekiler Strateji ve Güvenlik

Strateji ve Güvenlik Kavramlar›

• STRATEJ‹ KAVRAMI • GÜVENL‹K KAVRAMI

Strateji ve Güvenlik Kavramlar› STRATEJ‹ KAVRAMI Strateji kavram› Stratejik Çal›flmalar disiplininin anahtar kavram›d›r. Antik Yunanda “strategos” general anlam›na gelir. Strateji kelimesinin kökü olan “strategia” ise generalin sanat› veya ifli demektir.

Bu kitap boyunca Stratejik Çal›flmalar ifadesi akademik bir disipline karfl›l›k geldi¤inden büyük harfle yaz›lacakt›r.

TAKT‹K, ASKER‹ STRATEJ‹ VE GENEL STRATEJ‹ TANIMLARI Strateji kavram›n› tan›mlayabilecek; taktik, askeri strateji ve ge AMAÇ

1

nel strateji kavramlar› aras›ndaki farklar› ay›rt edebilmek.

Dar anlamda strateji, Eski Yunan gelene¤inde generallik sanat›n›, yani askeri araçlar›n savafl›n amac›na ulaflmada kullan›lmas›n› ifade eder. Prusyal› general Carl von Clausewitz, 1832’de yay›nlanan “Savafl Resi m 1. 1 Üzerine” bafll›kl› çal›flmas›nda “stratejiCarl von Clausewitz (1780-1831) : yi savafl›n amaçlar›na ulaflmak için muPrusyal› asker ve savafl kuramc›s›. ‹lk askeri deneyimini 13 yafl›nda Napoléon’un harebenin araç olarak kullan›lmas› tekomutas›ndaki Frans›z ordusuna karfl› orisi” fleklinde tan›mlamaktad›r. yap›lan savaflta kazand›. 1812-1814 aras›nda Rusya’da ve 1815’te Waterloo’da Benzer flekilde, ‹ngiliz askeri tarihNapoléon’a karfl› savaflt›. 1818’de Prusya çi Sir Basil Henry Liddell Hart’›n Savafl Akademisi yöneticili¤ine getirildi. Ona göre savafl, siyasetin fliddet 1941’de ilk bask›s›n› yapan “Strateji: araçlar›yla sürdürülmesinden baflka bir Dolayl› Tutum” bafll›kl› eserinde belirtfley de¤ildi. Ünlü yap›t› “Savafl Üzerine” askeri düflünceyi oldu¤u kadar siyasal ti¤i üzere “strateji, politikan›n amaçladüflünceyi de etkilemifltir. r›n›n gerçeklefltirilmesi için askeri imkanlar›n da¤›t›m› ve uygulanmas› sanat›d›r”.

4

Strateji ve Güvenlik

Prusyal› general Helmuth Karl Bernhard von Moltke’nin tan›m›Sir Basil Liddell Hart (1895-1970) : ‹ngiliz asker, na göre de “strateji generalin emaskeri tarihçi ve savafl kuramc›s›. Cambridge Üniversitesi'ndeki yüksek ö¤renimini b›rak›p, I. rine verilen araçlar›n savafl›n Dünya Savafl›'nda yaraland›ktan sonra, savafl amac›na eriflmek üzere pratik düüzerine çeflitli kitaplar yazd›. 1920'de ordunun resmi Piyade Talimnamesini haz›rlad›. 1917'de zeyde uyarlanmas›d›r”. “geniflleyen sel” ad›n› verdi¤i hücum yöntemlerini Yukar›daki strateji tan›mlar› gelifltirdi. Hava gücünün ve mekanize tank savafl›n›n etkin kullan›m›n›n ilk savunucular›ndan ›fl›¤›nda, strateji siyasi amaçlar biri oldu. için askeri kuvvetlerin kullan›m› 1927'de yüzbafl› rütbesiyle emekliye ayr›ld›. Liddell ya da kullan›lmas› tehdidine iliflHart'›n yaz›lar›, Birleflik Krall›k ve Fransa'dan çok Almanya'da etkili oldu. kin teori ve pratik olarak betimlenebilir (Gray, 1999). Askeri araçlar-siyasi hedef iliflkisini aç›klayan bu kavram literatürde askeri strateji olarak da tan›mlanmaktad›r. Askeri strateji ile genellikle kar›flt›r›lan bir kavram da taktiktir. Askeri strateji muharebenin, savafl›n amac› için kullan›lmas›n› ifade ederken, taktik kavram› muharebenin düzenlenmesi ve yönetil Re si m 1. 3 mesini ça¤r›flt›r›r. Clausewitz’e göre taktik, Helmuth Karl Bernhard von Moltke “muharebe s›ras›nda askeri güçlerin kulla(1800–1891): Prusya'l› asker ve stratejist. n›lmas› teorisi”, strateji ise “savafl›n amac› Genelkurmay Baflkan› olarak 1866 ve için muharebenin kullan›lmas› teorisi” ola1870 savafllar›nda Avusturya ve rak tan›mlan›r (Clausewitz, 1999). Benzer Fransa’ya yönelik harekatlar› yönetmifltir. Alman Birli¤i’nin flekilde Hart’a göre de, “askeri araçlar›n kulkurulmas›n›n ard›ndan Alman lan›lmas› eylem olarak savafla dönüflüyorordusunun gelifltirilmesine önemli katk›larda bulunan Von Moltke, sa, bu tutumun düzenlenmesi ve yönetilII. Mahmut taraf›ndan da Osmanl› mesi taktik terimi ile tan›mlan›r” ve dolay›ordusunun iyilefltirilmesi amac›yla görevlendirilmifltir. Von Moltke, s›yla taktik askeri stratejinin daha alt düClausewitz etkisiyle stratejinin daha zeyde uygulanmas›na dair bir kavramd›r çok askeri boyutuyla ilgilenmifltir. (Hart, 2002). Re si m 1. 2

SIRA S‹ZDE

1

Strateji ile takti¤in fark› nedir? Stratejinin bu dar tan›m›, askeri gücün kullan›m› veya kullan›lmas› tehdidini içerir; dolay›s›yla strateji hem savafl, hem bar›fl dönemini ilgilendiren bir kavram olarak karfl›m›za ç›kar. Hatta kimi stratejistlerce (örne¤in Sun-Tzu) stratejinin amac›n›n savafl›n önlenmesi olarak tan›mland›¤›, dolay›s›yla salt bar›fl zaman›na dair bir kavram olarak de¤erlendirildi¤i bile görülür. Fakat, özellikle Clausewitz anlay›fl›nda strateji, Hart’›n da elefltirisine konu oldu¤u üzere salt savafl dönemine ait bir kavramd›r. Buna karfl›l›k, nükleer silahlar›n varl›¤› ve bu silahlar›n tahrip gücü dikkate al›nd›¤›nda, özellikle 20. yüzy›ldan itibaren savafl›n kazan›lamaz bir niteli¤e bürünmesiyle, strateji art›k daha çok bar›fl› ilgilendiren bir kavram haline dönüflmüfltür. Örne¤in, Hart’a göre, nükleer silahlanman›n ard›ndan savaflta kazanmay› hedeflemek delilikten baflka bir fley de¤ildir. Nükleer silahlar›n gücü dikkate al›nd›¤›nda, stratejik doktrinin amac› savafl de¤il, termonükleer katliamdan daha az felaket içeren alternatifler yaratmakt›r. Sonuç olarak, askeri anlamda stratejiyi hem bar›fl, hem de savafl zamanlar›na ait bir kavram olarak tan›mlamak daha yerinde olacakt›r.

5

1. Ünite - Strateji ve Güvenlik Kavramlar›

Genifl anlamda strateji ise, Hart’›n tan›m› ›fl›¤›nda bir ulusun ya da uluslar toplulu¤unun siyasi amaçlara ulaflabilmek için tüm kaynaklar›n› koordine etmesini ve yönlendirmesini içeren bir kavramd›r. Genel strateji, yüksek strateji ya da ulusal strateji olarak da an›lan bu kavram bir milletin siyasi, ekonomik, askeri, psikolojik kaynaklar›n› savafl ve bar›fl zaman›nda hükümetin belirledi¤i ulusal siyasi hedefleri elde etmeye yönelik en fazla deste¤i verecek flekilde yönlendirme bilim ve sanat›d›r. Bu tan›m, gücün askeri olmayan araçlar›n›n da stratejinin belirlenmesinde kullan›laca¤›n› aç›k biçimde ortaya koyar. Andre Beaufre taraf›ndan da belirtildi¤i üzere, strateji ekonomik, siyasi ve askeri araçlar› içerir ve koordine eder (Beaufre, 1965). fieki l 1. 1 Taktik: Muharebenin sevk ve idaresi Strateji: Muharebenin savafl›n amaçlar› do¤rultusunda kullan›lmas›

Taktik, Strateji ve Genel Strateji Tan›mlar›

Genel Strateji: Gücün tüm unsurlar›n›n siyasi amaçlar do¤rultusunda kullan›lmas›

STRATEJ‹ DÜfiÜNCES‹N‹N GEL‹fi‹M‹ Strateji düflüncesinin geliflimindeki dönüm noktalar›n› saptamak  AMAÇ

2

ve belli bafll› stratejistlerin fikirlerini tart›flabilmek.

Stratejinin anahtar kavram› oldu¤u Stratejik Çal›flmalar disiplini bir akademik alan olarak nükleer silahlanma ve So¤uk Savafl ile birlikte geliflmifltir. Buna karfl›l›k, strateji düflüncesinin köklerini çok daha eskilerde bulmak mümkündür. Strateji düflüncesinin özünde savafl vard›r, dolay›s›yla strateji kavram›n›n temellerini tarihte çeflitli savafllar› anlatan ve savafllar›n nas›l yürütülmesi gerekti¤ini inceleyen eser ve yazarlarda bulabiliriz. Stratejik düflüncenin geliflimini üç dönemde incelemek mümkün: 18. yüzy›l öncesi klasik dönem, 18. yüzy›l sonras› modern dönem ve nükleer silahlar›n geliflti¤i dönem. Strateji düflüncesinin geliflimindeki dönüm noktalar› ve önemli stratejistler hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Paret, Peter (1986). The Makers of Modern Strategy: From Machiavelli to the Nuclear Age. Princeton Univesity Press.

Klasik Dönemde Strateji Klasik dönemde stratejinin efl anlaml›s› olarak alg›lanan savafl sanat› genel itibar›yla düflmana ya da rakibe tuzak kurma vb. hayvan avc›l›¤› döneminden kalma taktiklerle ifade ediliyordu. Savafl sanat› denildi¤inde tarihten akla ilk gelen isimler Makedon ya Kral› Aleksandros (Büyük ‹skender) (M.Ö. 356-323), Kartacal› ünlü komutan Hannibal (M.Ö. 246-183) ve Roma ‹mparatoru Gaius Julius Ceasar (M.Ö. 100-44)’d›r. Girecekleri çat›flmalar› önceden planlamalar›, bu planlamalar› tek tek muharebeleri kazanmaya yönelik olarak yapmalar› ve muharebelerin de k›sa ve sert olarak tasarlanmas› stratejik düflüncenin ve uygulaman›n derinliklerinde karfl›m›za ç›k›yor.

So¤uk Savafl: So¤uk Savafl kavram› ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda, temelde ABD ile SSCB aras›nda geliflen düflmanca iliflkileri ve ideolojik çat›flmay› tan›mlamak için kullan›lm›flt›r. Bu çat›flma kendisini aç›k askeri eylemlerle de¤il, ekonomik bask›, propoganda ve silahlanma yar›fl›yla gösterdi. Bu dönem için ço¤unlukla Churchill’in 1946’daki “demir perde” konuflmas› bafllang›ç, 1989’da Berlin Duvar›n›n y›k›l›fl› veya 1991’de SSCB’nin da¤›lmas› da bitifl olarak kabul edilmektedir. Nükleer silahlar So¤uk Savafl döneminde çok önemli bir rol oynam›fllard›r. Kaynak: Keskin, Funda (2001).

“So¤uk Savafl Kavram› ve Kronolojisi”, Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim, s. 536.

K ‹ T A P

6


Sun Tzu’nun Strateji Anlay›fl› Re si m 1. 4

Sun Tzu: M.Ö. 500’de Çin’de yaflam›fl asker ve savafl kuramc›s›. Çin’de Savaflan Beylikler döneminde (M.Ö. 480 - MÖ. 221) yaz›ld›¤› tahmin edilen Savafl Sanat› bafll›kl› kitab› en eski askeri strateji ve Uluslararas› ‹liflkiler çal›flmas› olarak bilinir.

Strateji ile ilgili ilk fikirleri ortaya atan M.Ö. 5. yüzy›lda yaflayan Çinli filozof SunTzu’dur. Sun Tzu’nun strateji anlay›fl›n› en iyi “Savafl Sanat›” bafll›kl› eserindeki flu ifadesinden tespit edebilirsiniz: “Strateji uzman› bir komutan, nihai zaferi kazand›ktan sonra küçük muharebelerle u¤rafl›r, hâlbuki yenilmeye mahkum bir komutan önce küçük muharebelerle kendini y›prat›r, daha sonra nihai zafer yollar›n› arar.” Bir baflka deyiflle, strateji savafl›n amac›na ulafl›lmas› ile eflanlaml›d›r. Sun Tzu, “savafllar›n tümünde sa vaflarak zaptetmek en üstün baflar› de¤ildir; üstün baflar› düflman›n direncini savaflmadan k›rmakt›r” anlay›fl›n› benimseyerek stratejinin sadece cephede savaflmak olmad›¤›n› da yüzy›llar öncesinden ortaya koymufltur. Bu örneklerden anlafl›laca¤› üzere, strateji teorisinin köklerini içinde bulabildi¤imiz “Savafl Sanat›”, tarih boyunca Caesar’dan Napoléon’a, Hitler’den Mao’ya kadar bir çok komutan ve lider taraf›ndan okunmufl ve onlara yol göstermifltir. Okuma Parças› 1 Sun-Tzu der ki,

1. Savafl Sanat›’n›n en pratik kavram›, düflman ülkesini tümüyle, zarara u¤ratma- dan ele geçirme fikridir. Yak›p y›kman›n kimseye faydas› olmaz. Ayn› flekilde, bir orduyu da tümüyle ele geçirmenin nimetleri s›n›rs›zd›r. 2. Bu nedenle, savafllar›n tümünde savaflarak zaptetmek en üstün baflar› demek de- ¤ildir. Üstün baflar› düflman›n direncini savaflmadan k›rmakt›r. 3. (a) Komutanl›¤›n en üstün meziyeti düflman plan›n›n çözüp k›rmakt›r. 3. (b) En iyi ikinci meziyet düflman güçlerinin birleflmesini engellemektir. 3. (c) Üçüncüsü ise düflman ordusuna savafl meydan›nda taarruzda bulunmakt›r. En kötü meziyet ise surlarla korunan bir kentin kuflat›lmas›d›r. 4. Savaflta ana kurallardan biri, mümkün olabildi¤ince surlarla korunan kentlerin kuflat›lmas›ndan kaç›nmakt›r. Kuflatmada kullan›lacak savafl gereçlerinin haz›r- lanmas› bile aylar sürecektir. 5. Öfkesini kontrol etmesini bilmeyen komutan ordusunu düflman üzerine kar›nca sürüsü gibi yollayand›r. Bu taktik, ordusunun en az üçte birinin daha savafl›n bafl›nda boflu bofluna yok olmas›ndan baflka sonuç getirmez. Özellikle kuflatma esnas›nda bafla gelen en büyük felaket budur. 6. Ak›ll› lider düflman ordusunu savaflmadan, düflman kentlerini kuflatmadan ele geçirmesini bilir. Düflman krall›¤›n› savafl meydan›nda uzun sürecek savafllar- dan çok savafl oyunlar› ile bitirir. 7. Ordusunu savafl meydanlar›nda bofluna k›rd›rmad›¤›ndan imparatorluk taht›- na göz dikebilir. Böylece bir adam bile yitirmeden kesin zafere ulaflabilir. ‹flte buna Stratejik Savafl denir. 8. Savaflta önemli bir kural: Elindeki ordunun gücü düflmandan on misli büyük ise düflman› kuflat; befl misli büyük ise sald›r; iki misli büyük ise ordunu ikiye böl.

7


9. Güçleriniz eflitse hala çat›flmaya girebilirsin; gücün zay›fsa düflmandan uzak durmanda fayda var; ancak her alanda düflmandan zay›fsak geri çekilmek ya- p›lacak en ak›ll› ifltir. 10. Her ne kadar, küçük bir kuvvetle inatç› bir direnifl yapmak mümkünse de, genellikle büyük kuvvetlerin zafere daha yak›n oldu¤u gerçe¤i asla unutulmamal›d›r. 11. Komutanlar devletin kalesidir. Kalenin her noktas› sa¤lam ise, devlet güçlü; kale çürükse devlet zay›ft›r. 12. Bir komutan yapaca¤› üç hata ile ordusunun bafl›na felaket getirebilir. 13. (a) Orduya ilerleme veya geri çekilme emri verdi¤inde ordunun bu emri uygula- mayaca¤›n›n fark›nda olmas›. Buna orduyu topallaflt›rma da denir. 14. (b) Ordudaki koflullar› düflünmeksizin orduyu krall›¤›n› yönetir gibi yönetmeye kalkmas›. Bu, askerin zihninde huzursuzluk yarat›r. 15. (c) Zor koflullara uyum askeri prensibini göz önüne almaks›z›n, subay seçimi. Bu askerin güvenini sarsar. 16. Ordunun huzuru kaçar, güvenini yitirirse bu durumdan di¤er prenslerin yararlanmaya çal›fl›p, sorun yaratacaklar› kesindir. Bu da orduya anarfli getirecek, zaferi olanaks›zlaflt›racakt›r. 17. Zafer için befl ana koflulun oldu¤unu bilmeliyiz: (a) Savafl›, ancak ne zaman savafl›l›p, ne zaman savafl›lmayaca¤›n› bilen kazan›r. (b) Savafl›, elindeki zay›f gücü de kuvvetli gücü de en iyi kullanan kazan›r. (c) Savafl›, ordusunun her seviyedeki personeline ayn› ruhu veren kazan›r. (d) Savafl›, düflman›n en haz›r olmad›¤› zaman› beklemesini bilen kazan›r. (e) Savafl›, askeri kapasiteye sahip olup, sivil yönetim taraf›ndan müdahale edil- meyen komutan kazan›r. 18. Sonuçta, düflman› ve kendinizi iyi biliyorsan›z, yüzlerce savafla girseniz bile so- nuçtan emin olabilirsiniz. Kendini bilip, düflman› bilmiyorsan›z, kazanaca¤›n›z her zafere karfl›n yenilgiyle de tan›flabilirsiniz. Ne kendinizi ne de düflman› biliyorsan›z, sizin için girece¤iniz her savaflta yenilgi kaç›n›lmazd›r. Kaynak: Bu bölümün al›nd›¤› eser için bkz. Clearly, Thomas (der.) (2004). Sun Tzu-Savafl Sanat›. Çev. Adil Demir. ‹stanbul: Kostafl, s.49-51

Thucydides’in Strateji Anlay›fl› Thucydides’in strateji anlay›fl›n› kadim Yunan flehir-devletleri olan Atina ile Sparta aras›ndaki Peleponnez savafllar›n› (M.Ö. 431-404) anlatt›¤› ünlü kitab›nda bulabiliriz. Thucydides, iflbirli¤i ve yüksek moral de¤erlerden çok güç politikas›n›n, yani ulusal ç›kar ve güç peflinde koflman›n savafla neden oldu¤unu belirtmifltir. Uluslararas› iliflkilerde “güçlünün yapabileceklerini yapaca¤›n›, güçsüz olanlar›nsa bunlar› kabullenmek zorunda olduklar›n›” ileri süren Thucydides, bu yaklafl›m›yla strateji kavram›n›n güç kavram›yla özdefl oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Thucydides’in stratejiye bak›fl› küçük bir güç statüsündeki Melos’un liderleriyle yapt›klar› konuflmada dönemin büyük gücü Atina’n›n komutanlar›n›n dilinden anlafl›labilir. ‹ki devlet aras›nda M.Ö. 416’da yaflanan gerilim s›ras›nda güçlü Atina’l›lar›n adalet duygusu ve ilkelerine at›fta bulunarak ba¤›ms›z bir devletin onuruna sayg› gösterme-

Re si m 1. 5

Thucydides: (M.Ö 460M.Ö 395) : Bilimsel tarihçili¤in ve siyasal gerçekçili¤in (realizm) babas› olarak bilinir.

8


leri gerekti¤ini ileri süren Melianlara karfl›, adaletin bir çeflit uluslararas› iliflkiler modeli oldu¤una, fakat herkesin eflit de¤erlendirilmesi anlam›na gelmedi¤ine, aksine herkesin gücüne göre yerini bilmesi gerekti¤ine inanan Thucydides’in Atinal› komutana verdirdi¤i cevap flöyledir: “Adaletin flekli gücün eflitli¤ine dayan›r; asl›nda güçlü gücü yetti¤ini yapar, zay›flar- sa kabul etmeleri gerekeni kabullenirler. ...Güvenli kural fludur: Kendi eflitine karfl› durmak, kendinden üstün olanlara karfl› cayd›r›c›l›kla karfl›l›k vermek ve kendinden altta olanlara anlay›flla davranmak. …bu toplant› sona erdi¤inde yeniden tekrar tekrar düflünün: Burada tart›flt›¤›m›z ülkenizin ülkenizin kaderidir; sadece bir ülkeniz var ve onun gelece¤i sizin vermek üzere oldu¤unuz, iyi ya da kötü, tek bir karara ba¤l›d›r.”

Bu ifadeler, stratejik düflüncenin özünde güç politikas›n›n ilke ve kurallar› oldu¤unun en aç›k örne¤idir.

Machiavelli’nin Strateji Anlay›fl› Re si m 1. 6

Niccolò di Bernado dei Machiavelli (1469 – 1527): Tarih ve politika biliminin kurucusu say›lan Floransal› düflünür, devlet adam›, stratejist.

Machiavelli’nin strateji anlay›fl›n› 16. yüzy›lda yazd›¤› ve devlet adamlar›na güç maksimizasyonu için pratik tavsiyelerde bulundu¤u “Prens” ve “Savafl Sanat›” bafll›kl› eserlerinde görmek mümkün. Machiavelli’ye göre yöneticilerin devletin varl›¤›n› sürdürebilmek için bire yin sahip oldu¤undan farkl› ahlaki de¤erlerle hareket etmesi gerekir. Yöneticilerin temel sorumlulu¤u her zaman kendi ulusal ç›karlar›n› korumak, ilerletmeye çal›flmak ve bekây› sa¤lamakt›r. Bu da güçlü olmay› gerekli k›lar. E¤er bir devlet güçlü de¤ilse, bu di¤erlerinin av› olmaya davettir. Dolay›s›yla yönetici av de¤il avc› olmal›d›r. Bu gerekti¤inde ulusal ç›karlar›n korunmas›nda ac›mas›zl›k da içeririr. Bir baflka deyiflle, Machiavelli’ye göre de strateji güç politikas›n›n efl anlaml› sözcü¤üdür.

Modern Dönemde Stratejik Düflünce Modern dönem 18. yüzy›lda Napoleon savafllar› ile bafllar (Booth, 1987). Modern dönemde stratejik düflüncenin dört önemli öncüsü Napolyon, Jomini, Clausewitz ve Hart’›n strateji anlay›fllar› dönemin temel özelliklerini aç›klamak için yol göstericidir. göste ricidir. MAKALE

Modern dönemde strateji düflüncesinin geliflimi hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Booth, Ken (1987). “The Evolution of Strategic Thinking”, John Baylis vd. (der.), Contemporary Strategy. New York: Holmes&Meier, s. 30-71).

Napoléon’un Strateji Anlay›fl› Tarihin ak›fl›n› de¤ifltiren önemli siyasetçi ve askerlerden biri olan ve ulus devlet anlay›fl›n›n yayg›nlaflt›¤› bir dönemi temsil eden Napoléon Bonaparte modern dönemin ilk büyük stratejisti olarak kabul edilir. Strateji kavram›na en büyük katk›s› askeri yöntemleri, yani kuvvet kullan›m›n› belli prensipler çerçevesinde ele al›p, politik bir hareketin parças› olarak tan›mlamas›d›r. Frans›z toplumunun eflit haklara sahip yurttafllar olarak ulus-devletin gü-

9


venli¤ine etkin et kin kat›l›m kat ›l›m sa¤lamas› sa¤la mas› ile oluflturulan ulus-ordu sistemi, tüm Fransa vatandafl› erkeklere askerlik yapma yükümlülü¤ü getirdi. Askeri kapasitenin bu yolla art›r›lmas›yla beraber Napoléon, geçmiflte yaflanan savafllarda uygulanan savaflan taraflar›n askerlerinin tek bir s›ra halinde karfl›l›kl› yürüyerek s›rayla atefl etti¤i düz hat takti¤i yerine, hareketli birimlerle savafl mant›¤›n› gelifltirmifl ve orduyu komuta da¤›l›m›n› sa¤lamak için küçük bölümlere bölümlere ay›rm›flt›r. ay›rm›flt›r. Ordunun Ordunun iyi komutanlar eliyle yeterli boyutlarda parçalardan oluflan bir yap› olarak örgütlenmesi Sun Tzu’nun da gerekli gördü¤ü bir yöntemdir. Napoléon’un poléon’ un ça¤›nda yaflanan teknolojik geliflmeler ve sanayi üretim kapasitesinin giderek artmas› art mas› savafl›n yayg›nl›¤›n›n, süresinin ve y›k›c›l›¤›n›n artmas› sonucunu do¤urmufltur. Askeri kuvvetini gerekti¤i anda savafl alan›na yay›p, gerekti¤i anda toplama, sald›r› an›nda di¤er tarafa göre mutlaka güçlü olma, muharebeden mutlak sonuç alma gibi ana prensipler, Napoléon’dan sonra gelen di¤er stratejistlerin bu alana dair çal›flmalar›nda belirleyici rol oynam›flt›r. Askeri anlamda istenen sonuçlar› veren taktik ve stratejiler yaratabilen Napoléon, hedefledi¤i politik sonuçlara ulaflmas›n› sa¤layacak kapsaml› bir genel strateji oluflturamam›flt›r.

Re si m 1. 7

Napoléon Bonaparte (1769 - 1821) : Frans›z Devriminin generali; 1799-1804 aras› Fransa Cumhuriyetinin ilk Baflkan›; 1804-1814 aras›nda ise I.Napoleon ad›yla Fransa ‹mparatoru.

Jomini’nin Strateji Anlay›fl› Antoine-Henri de Jomini Jomini uzun y›llar Napoléon Napoléon Bonaparte’›n Bonaparte’›n ordusunda ordusunda görev yapm›fl bir subayd›r. Özellikle Frans›z ordusundan ayr›l›p Rus ordusuna kat›lmas›yla beraber ald›¤› sorumluluk onun kendi fikirlerini uygulamas›na izin vermifltir. Onun stratejik bilgisini önemli k›lan kendi ordusunu ça¤dafl› olan ordulardan birkaç ad›m öne ç›kartacak hamleler yapm›fl olmas›d›r. 18. yüzy›l›n son döneminde ordular dolays›z bir biçimde savafl alan›nda karfl› karfl›ya gelmekteydiler ve bu yüzden yap›lan manevralar oldukça kritik bir öneme sahipti. Jomini Jomini bu türdeki savafllar›n hem asker hem de kaynak kayb›na yol açt›¤›n› fark ederek sadece manevra yapman›n yetersiz oldu¤unu ortaya koymufl ve manevralar›n h›zl› gerçeklefltirilmesinin daha önemli oldu¤unu savunmufltur. Süratli hamleler yapabilmek için ordunun küçük parçalar halinde -bir bütünün organik parçalar› olmak kayd›yla- yeniden örgütlenmesi gerekti¤ini savunmufltur. Ayr›ca, modern Avrupa ordular› için lojistik ve harita bilgisinin önemini fark ederek, o döneme kadar savafl alanlar›nda a lanlar›nda as›l hedef olarak gösterilen toprak iflgali yerine düflman› h›zl› bir biçimde bertaraf ederek dolayl› yoldan alan kazanman›n gereklili¤ini savunmufltur. Napoléon’un strateji anlay›fl› ile özellikle sald›rgan ve kesin zafere h›zl› yollardan ulaflmay› hedefleyen yöntemler benimsemesi nedeniyle benzer yönlere sahiptir. Bu takti¤i 20. yüzy›l›n ortalar›na do¤ru Adolf Hitler yönetimindeki Nazi ordusu, “Blietzkrieg” stratejisinin bir parças› olarak kendi hava kuvvetlerinde uygulam›flt›r. Anlafl›laca¤› üzere Jomini da t›p-

Re si m 1. 1.8 8

Antoine-Henri Jomini (1779-1869): ‹sviçreli asker ve savafl kuramc›s›. 19. ve 20. Yüzy›l tarihçi ve stratejistleri üzerinde Clausewitz kadar etkili olmufltur.

10


k› Napoléon gibi, savafl›n yürütülmesi ile meflgul olmufl; bir baflka deyiflle savafl taktikleri ve askeri strateji kavramlar› Jomini’nin düflüncelerini yönlendirmifltir.

Clausewitz’in Strateji Anlay›fl› Savafl stratejisi anlay›fl›n›n geliflmesine katk› yapan öncü düflünür ve askerlerden biri olan Carl von Clausewitz, “Savafl Üzerine” bafll›kl› kitab›nda strateji stra teji ile savafl aras›nda do¤rudan iliflki kurmufl; bu tart›flmay› da ald›¤› felsefe e¤itimi çerçevesinde esas itibar›yla felsefi bir temele oturtmufltur. Clausewitz, bu eserinde savafl›n do¤as›, teorisi, savafl-siyaset iliflkisi, strateji, muharebe ve savafl›n yürütülmesi gibi konulardan bahseder. Bunlar› hem felsefi olarak inceler, hem de pratik önermelerde bulunur. Ayn› dönemin fikir ve kültür ak›mlar›ndan ak›mla r›ndan etkilendi¤i ortada olan ola n Alman felsefesinin kurucu isimlerinden Immanuel Kant (1724-1834) ve Clausewitz aras›ndaki benzerlikleri vurgulamak, Clausewitz’in Clausewitz’in strateji anlay›fl›n›n köfle tafllar›n› oluflturan kavramlar›n ve savafl-politika iliflkisinin daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layacakt›r. ‹nsan düflüncesinin kendi etraf›ndaki olaylar› belirleyen ana güç oldu¤u görüflünde olan Kant’a göre irade ak›ldan önce gelir. Clausewitz’e göre de insan iradesi çok önemlidir çünkü savafl onun tan›mlamas›na göre z›t iradelerin çarp›flmas›n› ifade eder. Ayr›ca, Clausewitz iradeyi ön planda tutmakla t utmakla beraber akl› göz ard› etmemifltir. Ayd›nlanma döneminin nesnellik üzerine kurdu¤u anlay›fl, Clausewitz taraf›ndan elefltirilmifltir. Bunun sebebi ise Jomini gibi düflünürlerin savafl›n yönetilmesine dair kesin rasyonaliteye dayanan daya nan anlay›fllar›n›n ona göre az önce belirtti¤imiz iradeyi göz ard› etmeleridir. Savafllar›n kendine özgü koflullar›n›n bulundu¤u ve bu yüzden benzer koflullar›n varl›¤› iddias›yla savafllarla ilgili kesin niceliksel formüller ortaya koymak do¤ru de¤ildir. Clausewitz kendi eserinde de savafllar›n kazan›lmas› için kurallar koymak yerine onun felsefi dinamikleri üzerinde durmay› tercih etmifltir. Clausewitz’e göre stratejinin ahlaki, fiziki (askeri güç), matematiksel (askeri gücün konuflland›r›lmas›), co¤rafi (ülkenin co¤rafi konumunu belirleyen da¤, nehir, orman gibi unsurlar) ve istatistiksel unsurlar› vard›r. Ço¤u kaynakta, modern dönemin ilk büyük stratejisti olarak an›lan Clausewitz’in strateji anlay›fl› Moltke, Schlieffen gibi Alman generaller ve hatta Lenin gibi politikac›lar taraf›ndan izlenmifltir. ‹NTERNET

Clausewitz’in hayat›, eserleri, strateji-savafl hakk›ndaki görüflleri ile hakk›nda di¤er yazarlar›n yap›tlar› için http://www.clausewitz.com/ adresini ziyaret edebilirsiniz.

Hart’›n Strateji Anlay›fl› Strateji ve savafl konusunda yukar›da de¤inilen üç önemli düflünüre ek olarak askerlik ve savaflta kazanman›n, zafer elde etmenin neden sonuç iliflkilerini “ dolayl› tutum” kavram›yla aç›klamaya çal›flan bir baflka düflünür olan Liddell Hart’›n strateji anlay›fl›n› incelemek gerekmektedir. Bu ba¤lamda, Hart’›n çal›flmalar›n›n en önemlilerinden biri olan “Strateji-Dolayl› Tutum” hem dünya tarihinde yaz›ld›¤› güne kadar gerçekleflen savafllar›n tarihini analitik bir görüflle irdelemesi, hem de stratejinin tarihsel geliflimini ele almas› bak›m›ndan önem arz etmektedir. Hart stratejinin tarihini M.Ö. 5. yüzy›ldan bafllatmas›yla bu alandaki çal›flmalara ciddi anlamda ilk tarihsel perspektifi kazand›rm›flt›r. Antik Yunan ve Roma’dan itibaren Napoleon savafllar› da dahil olmak üzere kayna¤›na ulafl›labilen tüm savafllar› sebep sonuç iliflkileri içerisinde bir araya toplam›fl ve 20. yüzy›la kadar getirdi¤i savafl›n tarihinden bir tak›m sonuçlar ç›kartarak strateji kavram›n›n geçirdi¤i de¤iflime iflaret ederek hepsinin özünde düflman› dolayl› yollardan yan›ltman›n önemini vurgulam›flt›r.


Okuma Parças› 2 Yüksek Strateji:

Taktik, nas›l stratejinin daha afla¤› seviyedeki bir uygulan›fl› ise; strateji de “yük- sek strateji”nin daha afla¤› derecedeki kullan›l›fl›d›r. “Yüksek strateji”, savafl hedefini belirlemesi gereken üst derecedeki temel politikadan farkl› olarak, savafl›n yönetimi- ne esas olan siyasetle hemen hemen ayn› anlama geldi¤i gibi, “uygulama halindeki siyaset” manas›n› da tafl›r. Çünkü, yüksek stratejinin görevi, bir milletin veya milletler grubunun bütün imkanlar›n›, temel politikan›n tan›mlad›¤› amaç olarak harbin siyasal hedefinin elde edilmesi için koordine etmek ve yönetmektir. Yüksek strateji, silahl› kuvvetleri desteklemek için, milletlerin ekonomik imkanla- r›n› ve insan gücünü hem hesaplamal› ve hem de gelifltirmelidir. Bu husus, moral gü- cü de kapsar. Çünkü, halk›n moral duygular›n›n canl› tutularak yükseltilmesi, çok defa daha belirli kuvvet kaynaklar›na sahip olmak kadar önemlidir. Yüksek strateji, silahl› kuvvetlerin kendi aralar›nda oldu¤u gibi, bu kuvvetlerle sanayi aras›ndaki güç bölümünü de düzenlemelidir. Savaflma gücü, yüksek strateji araçlar›ndan sadece biridir. Bu strateji, düflman›n azmini zay›flatmak için, kendi mali, diplomatik, ticari ve bunlar kadar önemli olan moral bask› gücünü de hesaba katmal› ve uygula- mal›d›r. ‹yi bir düflünce, bir kalkan oldu¤u kadar, ayn› zamanda bir k›l›çt›r. Buna göre, savaflta flövalye ruhu, moral gücü kuvvetlendirdi¤i gibi, hasm›n direnme azmini zay›flatan en etkili bir silah da olabilir. Stratejinin ufku savaflla s›n›rland›r›ld›¤› halde, yüksek strateji bak›fllar›n› savafllar›n ötesine afl›rarak harbi izleyecek bar›fla da yöneltir. Ayr›ca, yüksek strateji, çeflit- li araçlar› yaln›z birlefltirmekle kalmaz, gelecek bar›fl durumuna emniyet ve refah yö- nünden bir zarar vermeyecek biçimde bunlar›n kullan›l›fl›n› da düzenler. Birçok harpten sonra görüldü¤ü üzere, bir bar›fl›n her iki taraf için de ac› sonuç vermesi flu gerçe¤e ba¤lanabilir: Yüksek strateji alan›, stratejini aksine, büyük k›sm› ile bilinme- yen bir sahad›r. Bu nedenle hala incelenme ve anlafl›lma ihtiyac›ndad›r. Kaynak: Bu bölümün al›nd›¤› eser için bkz. Hart, Liddell (2002). Strateji: Dolayl› Tutum. Çev: Cemal Enginsoy-Ankara:ASAM, s. 249-250.

Nükleer Dönemde Stratejik Düflünce ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan bafllayan nükleer dönemde strateji anlay›fl kendinden önceki dönemlerden dört temel noktada farkl›l›k tafl›r: • Fransa baflbakanlar›ndan Georges Benjamin Clemenceau’nun “savafl, generallere b›rak›lamayacak kadar ciddi bir ifltir” sözünü hakl› ç›karacak flekilde, özellikle nükleer dönemde politikac›lara tavsiyelerde bulunan stratejistler art›k akademik kurulufllarda görev yapan sivil uzmanlard›r. • ‹lk iki dönemde, strateji daha çok askerlik bilimi ile ilintili bir kavram iken, yeni dönemde disiplinlerararas› bir nitelik kazanm›flt›r. Dönemin ünlü stratejistleri farkl› disiplinlerdeki uzmanl›klar›yla ünlüdürler. Örne¤in, Herman Kahn fizikçi, Thomas Schelling ekonomist, Henry Kissenger tarihçi, Albert Wohlstetter matematikçi, Morris Janowitz sosyolog, Paul Keskemeti psikolog, Bernard Brodie, William Kaufmann ve Glenn Synder ise siyaset bilimcidir (Walt, 1991). • Bernard Brodie’nin özellikle ekonominin yöntemlerinin kullan›lmas›n› sal›k vererek bafl›n› çekti¤i bir ak›m do¤rultusunda bilimsellik anlay›fl› nükleer dönemde strateji düflüncesinin özünü oluflturmufltur.

11

12


• Nükleer silahlar›n varl›¤›, strateji kavram›n› bar›fla daha yak›n hale getirmifltir. Nükleer silahlar›n y›k›c› gücü nedeniyle , düflman üzerinde zafer kazanmak ikinci plana düflmüfl, cayd›r›c›l›k stratejisi ön plana ç›km›flt›r. MAKALE

Nükleer dönemde strateji düflüncesi hakk›nda bir örnek için bkz. Brodie, Bernard (1978). “The Development of Nuclear Strategy”, International Security, Cilt 2, No 4, s. 65-83.

GÜVENL‹K KAVRAMI Kelime anlam›yla güvenlik kiflilerin korkusuzca yaflayabilmeleri durumu ve zarar veya tehlikeye karfl› emniyet halidir. Bir baflka deyiflle, tehditle yüzleflme ve tehdide ra¤men hayatta kalma güvenli¤in temel dinamikleridir. 1940’larda Stratejik Çal›flmalar ad›yla do¤an ve 1980’lerde Güvenlik Çal›flmalar› ad›n› alan disiplinin anahtar kavram›d›r. 1980’lere kadar askeri strateji ve güvenlik kavramlar› neredeyse efl anlaml› kullan›l›yordu. 1980’lerden itibaren güvenlik kavram› farkl› tan›mlara iflaret eden bir dönüflüm geçirdi. fie kil 1. 2

Güvenlik Tan›mlar›

“Güvenlik ölümlülerin bafl düflman›d›r.” Hunter, G. K (der.) (1967). William Sha kespeare – Macbeth. Londra: Penguin Books, s. 103. “Objektif anlamda güvenlik, kazan›lm›fl de¤erlere yönelik tehditlerin varl›¤›n› ölçer, sübjektif anlamda güvenlik ise bu de¤erlere sald›r›laca¤›na dair korkunun olmama- s›d›r.” Wolfers, Arnold (1962). Discord and Colloboration. Baltimore: John Hop- kins University Press, s. 150. “Güvenlik, devletlerin ve toplumlar›n ba¤›ms›z kimlik ve ifllevsel bütünlüklerini koruma kabiliyetidir.” Buzan, Barry (1991). People, States, and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era (2.B.). Harlow, Lon- dra: Pearson Longman, s. 19. Güvenlik, tehditlerin olmamas›d›r. Özgürleflme, insanlar›n birey ya da grup olarak öz- gürce yapmay› tercih ettikleri fleyleri yapmalar›n› engelleyen fiziki ve insani engellerden kurtulmalar› anlam›na gelir. Savafl ve savafl tehdidi, yoksulluk, e¤itimsizlik, siyasi bask› vb. konularla birlikte bu s›n›rlamalardan biridir. Güvenlik ve özgürleflme yaz›-tura gi- bidir. Güç ya da düzen de¤il, özgürleflme gerçek güvenlik sa¤lar Booth, Ken (1991).“Se- curity and Emancipation”, Review of International Studies, Cilt 17, No 4, s. 319. “Güvenlik, zarar veya tehlikeye karfl› emniyette olmak veya emniyette oldu¤unu hisset- mektir” Terriff Terry vd. (1999). Security Studies Today. Cambridge: Polity Press, s. 1.

GÜVENL‹K KAVRAMININ TANIMINDA DÖNÜfiÜM Güvenlik kavram›n› tan›mlayabilmek ve kavram›n tan›mlanmas›n-

 A M A Ç da So¤uk Savafltan günümüze nas›l bir dönüflümün gerçekleflti¤i-

3

ni ifade edebilmek.

Güvenlik kavram›, So¤uk Savafl›n bafllad›¤› 1940’lardan So¤uk Savafl›n sona erdi¤i 1980’lere kadar neredeyse tamamen Stratejik Çal›flmalar’›n gölgesinde tan›mlan› yordu. Yani, bu döneme kadar güvenlik, devletleri ilgilendiren askeri sorunlar çerçevesinde devletlerin uygulad›¤› güç politikalar› ile özdefllefltiriliyordu. 1980 önce-

13


si dönemde güvenlik kavram›n›n Stratejik Çal›flmalar ötesinde tan›mlanmas›na dair giriflimler yok denecek kadar azd›. 1980’lerden itibaren güvenlik Stratejik Çal›flmalar’›n dar kal›b›na s›¤mayan bir kavrama dönüfltü. 1980’lerin sonlar›nda, süper güçler aras›ndaki nükleer gerilim ortadan kalkarken, güvenli¤in askeri sorunlar›n yan› s›ra yoksulluk, nüfus fazlal›¤›, çevre sorunlar›, siyasi bask›lar, suç, ekonomik istikrars›zl›k, hastal›k, göç vb. sorunlarla tehdit edildi¤i anlay›fl› yerleflmeye bafllam›flt›. Askeri nitelik tafl›mayan bu tehditler hep vard›, fakat So¤uk Savafl y›llar› boyunca askeri konular›n gölgesinde kalm›flt›. SSCB lideri Mihail Gorbaçov’un So¤uk Savafl›n tarihe kar›flmas› ile sonuçlanacak politikalar benimsedi¤i, Do¤u Avrupa’da devrimlerin gerçekleflti¤i, Berlin duvar›n›n y›k›ld›¤›, Varflova Pakt›n›n ve en nihayetinde de SSCB’nin da¤›ld›¤› y›llarda askeri tehditlerin uluslararas› güvenlik iliflkilerindeki önemi arka plana itildi. Bu flekilde, uluslararas› güvenlik iliflkilerini etkileyen yeni sorunlar›n belirginleflmesi, güvenli¤in Stratejik Çal›flmalar ötesinde tan›m›n›n yap›lmas›n› gerektirdi. Bir baflka deyiflle, güvenlik gündemine al›nan yeni sorunlar›n devletlerin karfl›laflt›¤› askeri sorunlar›n askeri gücün maksimizasyonu çerçevesinde çözümünü öngören güç kavram› ile aç›klanmas› mümkün de¤ildi. Bu çerçevede, güvenlik kavram›n›n askeri tehditler ötesinde kavramsallaflt›r›lmas›na ihtiyaç duyuldu. So¤uk Savafl›n son y›llar›nda yaln›zca güvenlik tehditleri baz›nda de¤il, bu tehditlerden etkilenen ana özneler bak›m›ndan da de¤iflim gözlenmiflti. Yeni güvenlik gündemi art›k yaln›zca devletleri de¤il, bireylerden uluslararas› sisteme, çok-uluslu flirketlerden az›nl›klara kadar uluslararas› politikan›n farkl› aktörlerini etkilemeye bafllam›flt›. Ayr›ca, So¤uk Savafl y›llar›nda uluslararas› politikan›n as›l aktörü olan devletin bu baflat niteli¤i devlet-d›fl›ndaki aktörlerin varl›¤›yla sorgulan›yordu. Bu çerçevede, devlet-merkezli güç analizleri ile Stratejik Çal›flmalar’›n örne¤in, bir devlete göç eden bir toplulu¤un söz konusu devletin toplumu üzerinde oluflturdu¤u güvenlik tehditlerini aç›klamak olanaks›zd›. Dolay›s›yla, güvenli¤in devlet-merkezli anlay›fl ötesinde kavramsallaflt›r›lmas› gereksinimi do¤mufltu. Güvenlik kavram›n›n Stratejik Çal›flmalar ötesinde de tan›mlanmas›yla birlikte güvenlik çok-boyutlu bir kavram olarak karfl›m›za ç›km›flt›r. Bugün art›k tek ve yeknesak bir güvenlik kavram›ndan söz etmek mümkün de¤ildir. Günümüzde bireysel, ulusal, bölgesel, uluslararas›, küresel güvenlik ile askeri, siyasi, toplumsal, çevresel, ekonomik, insani güvenlik kavramlar› bir arada bulunmaktad›r. Bir baflka deyiflle, güvenlik kavram›, devletten grup ve bireyler ile biyosfere do¤ru dikey olarak; askeri tehditlerden siyasi, ekonomik, sosyal, çevresel ve insani konulara do¤ru yatay olarak ve ulus-devletten bölgesel-yerel hükümetler, uluslararas› kurulufllar, hükümet-d›fl› örgütler, kamuoyu, bas›n, piyasa ve do¤a güçlerine do¤ru geniflletilmifltir (Rothshild, 1995).

Varflova Pakt›: Varflova

Pakt› olarak bilinen Varflova Antlaflmas› Örgütü, 14 May›s 1955’te SSCB, Arnavutluk, Bulgaristan, Çekoslovakya, Do¤u Almanya, Macaristan, Polonya ve Romanya aras›nda imzalanan ve Dostluk, ‹flbirli¤i ve Karfl›l›kl› Yard›m Antlaflmas› ile kuruldu. Bat› Almanya’n›n NATO’ya üye olmas›na tepki olarak kurulan bu örgüt, üyelerinden herhangi birine yönelik sald›r›da kolektif müdafaa sa¤lama amac›n› tafl›yordu. Do¤u Avrupa’da sosyalist rejimlerin çöküflü neticesinde 1 Temmuz 1991’de Prag Zirvesi’nde Pakt›n sona erdi¤i ilan edildi.

Resi m 1. 9 Berlin Duvar›: Berlin

flehrinin sosyalist rejimle yönetilen Do¤u Almanya ile Federal Almanya Cumhuriyeti aras›ndaki s›n›rlar›n› çizen ve So¤uk Savafl›n ideolojik bölünmüfllü¤ünü simgeleyen Berlin Duvar›, 1961’de Do¤u Almanya taraf›ndan infla edilmifl, 9 Kas›m 1989’da da So¤uk Savafl›n bitiflini yans›tan geliflmelerden biri olarak y›k›lm›flt›r.

14


Sonuç itibar›yla, alan›n anahtar kavram› güvenliktir. Güvenli¤e hangi etiketin yap›flt›r›laca¤› ise tehdit ile tehdide maruz kalan özneye ba¤l› olarak de¤iflmektedir. Bir baflka deyiflle, güvenlik kavram›n›n belirleyici k›staslar› özneler ve tehditlerdir.

GÜVENL‹K KAVRAMININ ANA UNSURLARI Güvenlik kavram›n›n tan›mlanmas›ndaki ana unsurlar› belirte AMAÇ

4

bilmek.

Güvenlik kavram›n›n ana unsurlar›n›n ne oldu¤una dair kapsaml› ilk çal›flmay› Arnold Wolfers yapm›flt›r. Wolfers, güvenli¤i “kazan›lm›fl de¤erlere kasteden tehditlerin ya da bu tehditlerin varl›¤›na dair korkular›n bulunup bulunmamas›” olarak tan›mlay›p, kavram›n ana unsurlar›n›n belirlenmesinde “hangi de¤erlere kasteden tehditlerin, hangi araçlarla, ne pahas›na bertaraf edilece¤i” sorular›n›n cevaplanmas› gerekti¤ini ifade etmifltir (Wolfers, 1952) Wolfers’dan esinlenen David Bald win de, güvenli¤in yedi unsurunu flu flekilde s›ralamaktad›r: “Kim ve hangi de¤erler için, hangi tehditlere karfl›, hangi araçlarla, ne pahas›na, ne kadar sürede, ne ölçüde güvenlik?” (Baldwin, 1997). Buna karfl›l›k, güvenlik kavram›n› tan›mlayan eserleri genel olarak inceledi¤imizde yo¤unlukla iki unsurun kullan›ld›¤›n› görürüz: Bu unsurlardan ilki olan güvenlik özneleri, kim için güvenlik sorular›nda, ikincisi olan güvenlik tehditleri ise, neye karfl› güvenlik sorusuna cevap vermektedir. Güvenlik kavram›na bu sorular›n cevaplar›na ba¤l› olarak devlet güvenli¤i ya da ekonomik güvenlik örneklerinde oldu¤u gibi etiketler yap›flt›r›lmaktad›r.

Güvenlik Özneleri Kimin güvenli¤i sorusunun cevab›n› ortaya koymayan güvenlik kavram› bir anlam ifade etmez. Günümüz Güvenlik Çal›flmalar› literatüründe güvenlik öznelerinin kimler oldu¤una dair bir uzlafl› yoktur. Her bir güvenlik teorisi bireylerden uluslararas› sisteme kadar de¤iflen tercihlere sahiptir. Kimi teoriler yaln›zca herhangi bir öznenin güvenli¤ine odaklan›rken –feministler ve kad›n-, kimileri de –örne¤in, Kopenhag Okulu- güvenlik aktörleri bak›m›ndan çok boyutlu bir anlay›fl› benimsemektedir. Çok boyutlu yaklafl›mda, bireylerin, çeflitli etnik ve dini kimliklere sahip gruplardan oluflan toplumun, ulusun, devletin ve sistemin güvenli¤inin bir arada bulunabilece¤i görüflü hâkimdir. Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplininde “kim için güvenlik” sorusuna yaklafl›k k›rk y›l boyunca neredeyse hep bir a¤›zdan “devlet” yan›t› verilmiflti. 1940’lardan 1980’lerin sonlar›na kadar devam eden devlet-merkezli güvenlik anlay›fl›n›n kökeninde Stratejik Çal›flmalar’›n baflat gücünden kaynaklanan analitik ve normatif nedenler bulunmaktad›r. Stratejik Çal›flmalar’›n dayand›¤› geleneksel realist anlay›flta devletler Uluslararas› ‹liflkilerin merkezindedir. Dolay›s›yla, Uluslararas› ‹liflkiler analitik aç›dan devletler aras›ndaki iliflkileri inceler. Normatif aç›dan bak›ld›¤›nda da, güvenli¤in ana teminat› olan devlet, içeride bireyin güvenli¤ini sa¤lay›p, di¤er devlet ve toplumlardan yönelen tehditlere karfl› en güçlü kolektif yan›t› veren birimdir. Bu iki nedenle realist teoride güvenlik iliflkilerinin merkezinde devlet vard›r. Buna karfl›l›k bu bak›fl aç›s›nda yaln›zca devletin karfl›laflt›¤› güvenlik sorunlar› analiz edildi¤inden devlet taraf›ndan bireye yöneltilen tehditler göz ard› edilmekte, yani bireyin güvenli¤i analiz kapsam› d›fl›nda b›rak›lmaktad›r. Devlet-merkezli yaklafl›mda göz ard› edilen bireyin ana güvenlik öznesi oldu¤u düflüncesi asl›nda 17. yüzy›l›n ortalar›na kadar gerilere götürülebilir. Birey güvenli-


¤i ayd›nlanma fikridir. Fakat, Napolyon Savafllar›’yla beraber güvenli¤in devletlerin amac› oldu¤u ve askeri-diplomatik araçlarla elde edilece¤i yaklafl›m› benimsenmifltir. Bu dönemde güvenlik hem devletler hem bireylere yönelik bir durumdur. Frans›z Devrimi’yle birlikte birey güvenli¤i ve devlet güvenli¤i iç içe geçmifltir. Jean Jacques Rousseau’nun “Toplumsal Sözleflme”deki “bireyin hayat› ve özgürlü¤ünün devletin kurumlar›n›n çözüm bulaca¤› temel bir sorun” oldu¤u görüflü ile birlikte 19 yüzy›ldan itibaren devletin güvenli¤i fikri baflat nitelik kazanm›flt›r. Bireyin, güvenli¤in ana öznesi oldu¤u fikri özellikle Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar› ve 1990’larda Kanada’da geliflmeye bafllayan ‹nsan Güvenli¤i yaklafl›mlar› taraf›ndan savunulmaktad›r. Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar›’n›n en önemli isimlerinden Ken Booth’a göre, devlet bireyin güvenli¤ini sa¤layan araç, bireyin güvenli¤i ise amaçt›r. Devletin as›l güvenlik öznesi olmas› durumu amaçlarla araçlar›n birbirine kar›flt›r›lmas› durumu ortaya ç›kar (Booth, 1991). Kanada kökenli ‹nsan Güvenli¤i yaklafl›m›nda da güvenli¤in ana öznesi insand›r. Bu yaklafl›m, Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program›’n›n (UNDP) 1994 y›l› raporu çerçevesinde do¤mufl, ard›ndan akademik çevrelerin ilgisini çekmifltir. UNDP raporunda flöyle denilmektedir: “‹nsan güvenli¤i, ölmemifl bir çocuk, ya y›lmam›fl bir hastal›k, sonland›r›lmam›fl bir ifl, fliddete varmam›fl etnik bir gerilim, susturulmam›fl bir muhaliftir. ‹nsan güvenli¤i silahlarla de¤il, insan yaflam› ve onuruyla ilgilenir.” Feminist Güvenlik Çal›flmalar› ve Bar›fl Araflt›rmalar›’nda da insan ana güvenlik öznesidir. Fakat bu iki yaklafl›mda da insanlar genel olarak de¤il, yap›sal fliddete maruz kald›klar›, marjinallefltirildikleri ölçüde güvenlik öznesi haline dönüflürler. Yap›sal fliddet kavram›ndan kastedilen, sosyo-ekonomik eflitsizlik, e¤itim seviyesinin düflüklü¤ü veya ayr›mc›l›kt›r. Özellikle, Bar›fl Araflt›rmalar›nda bu tür fliddete maruz kalanlar özne olarak kabul edilirken, Feminist Güvenlik Çal›flmalar›’nda hem yap›sal hem de fiziksel fliddetle karfl›laflan ve hatta toplumda “suskunluk” noktas›na kadar marjinallefltirilen kad›nlar›n güvenlik sorunlar› ele al›nmaktad›r. Bu çerçevede, savafllarda ölenlerle dünyadaki göçmen nüfusun büyük ço¤unlu¤unun kad›n ve çocuklardan olufltu¤una, tecavüzün önemli bir savafl arac› oldu¤una, toplum içinde kad›nlara yönelik fliddetin yayg›nl›¤›na (namus cinayetleri, aile-içi fliddet gibi), çal›flan kad›n nüfusun gelir seviyesinin düflüklü¤üne dikkat çekilerek, kad›nlar›n karfl›laflt›¤› bu sorunlar güvenlik kavram›na dahil edilmektedir. Baz› yazarlara göre söz konusu olan bireylerin temel insani ihtiyaçlar›na, yani yaflam›n maddî gereksinimlerine yöneltilen tehditlerse, o zaman bireyi güvenli¤in ana öznesi olarak ele almak do¤ru bir yaklafl›md›r. Fakat, baz› tehditler vard›r ki, bireysel anlamda insanlar› de¤il, bireylerin parças› olduklar› grup kimliklerini etkiler. Bir baflka deyiflle, kimli¤in oluflumu, kendini ifade etme yetene¤i ve ortadan kalkmas›na dair konular bireyin güvenli¤inden daha uzak konulard›r; dolay›s›yla birey tek bafl›na güvenlik öznesi olamaz. Burada, bireyin içinde bulundu¤u gruplar, bireylerin toplam›ndan fazla bir nitelik tafl›maktad›r. Bu çerçevede etnik, dinsel ve medeniyete dayal› kimliklere sahip gruplar güvenlik özneleri olarak karfl›m›za ç›kar. Özellikle Kopenhag Okulu ve Post-yap›sal Güvenlik Çal›flmalar›’nda grup kimliklerinin güvenli¤i sorunsal› incelenmektedir. Kim için güvenlik sorusunun bir baflka cevab› da sistem düzeyinde karfl›m›za ç›kar. Örne¤in, çevre sorunlar› güvenlik tehditleri olarak kavramsallaflt›r›ld›¤›nda, biyosferin kendisi güvenlik öznesi haline dönüflür. Benzer flekilde, liberal ekonomik düzen de liberal güvenlik anlay›fl›n› savunanlar için bir güvenlik öznesi olarak alg›lan›r.

15

16


Sonuçta, kim için güvenlik sorusunun tek bir cevab› yoktur. Güvenlik teorilerinin büyük bir k›sm› tek bir aktöre yönelmek suretiyle güvenli¤i kavramsallaflt›rsa da, yukar›daki örneklerden de anlafl›laca¤› üzere Güvenlik Çal›flmalar›’n› tek ve yeknesak bir aktör çerçevesinde flekillendirmek mümkün de¤ildir. Tek bir güvenlik öznesi benimsemek yerine, somut analizler yap›larak; zaman, mekan ve konu ya ba¤l› uygun bir güvenlik öznesi tespit edilmesi daha sa¤l›kl› bir yaklafl›md›r (Wyn Jones, 1996). Bu çerçevede, “güvenli¤i tehdit edilen fley” bazen birey, bazen devlet, bazen de sistem düzeyinde kendini gösterebilir. Son y›llarda, Kopenhag Okulunun da böylesine bir yaklafl›m benimsedi¤ini söylemek mümkündür. SIRA S‹ZDE

2

Güvenlik Çal›flmalar› literatüründe güvenlik özneleri hangi düzeylerde karfl›m›za ç›kar?

Güvenlik Tehditleri Geleneksel güvenlik anlay›fl›nda benimsenen güvenlik gündeminin özünde askeri tehditler vard›r. Buna karfl›l›k, uluslararas› politikada meydana gelen de¤iflimler sonucunda 1970’lerden itibaren güvenli¤in askeri nitelik tafl›mayan sorunlarla da tehdit edildi¤ine ve güvenli¤in analizinde bu geleneksel olmayan tehditlere yer verilmesi gerekti¤ine dair ça¤r›lar yap›lmaktad›r. Günümüzde, realist ak›mlar d›fl›nda neredeyse tüm güvenlik teorileri, güvenli¤in çevreden sa¤l›k sorunlar›na, ekonomik istikrars›zl›klardan göçe kadar çok genifl bir çerçevede ele al›nmas› gerekti¤i konusunda hemfikirdir. Örne¤in, Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu güvenli¤in nükleer silahlar kadar g›da, sa¤l›k, para, ticaret gibi sorunlardan da etkilendi¤ini vurgular. Bu çerçevede, Üçüncü Dünyay› etkiledi¤i sürece yoksulluk, e¤itimsizlik, sa¤l›k gibi konular› güvenlik tehditleri olarak görmek mümkündür. Benzer flekilde, kad›nlara yönelik her türlü fliddet ve kad›nlar›n maruz kald›¤› her türlü ayr›mc›l›k feministler taraf›ndan güvenlik sorunu olarak alg›lanmaktad›r. Ozon tabakas›n›n delinmesi bile bir güvenlik sorunu olarak de¤erlendirilebilmektedir. Bu çerçe vedeki en genifl yorum elefltirellerce yap›lm›flt›r: Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar›’nda bireyleri veya gruplar› tehdit eden her fley güvenlik sorunudur. Kopenhag Okulu ise her fleyin güvenlik sorunu olarak alg›lanmas› görüflüne karfl›d›r. Çünkü böylesi bir tutum Güvenlik Çal›flmalar› alan›n› s›n›rlar›ndan yoksun hale getirecektir. Bunu engellemek için bulunan formül, “güvenliklefltirme” kavram›d›r. Bu çerçevede, askeri, ekonomik, toplumsal, çevresel ve siyasi sektörlerde bir sorunun güvenlik tehdidi olarak benimsenmesi, yani güvenliklefltirilmesi flartlara ba¤lanm›flt›r. Bir baflka deyiflle, bir sorun ilgili aktör taraf›ndan söylem do¤rultusunda tehdit olarak infla edilmedi¤i sürece güvenlik tehdidi olarak nitelendirilemeyecektir. D‹KKAT

Güvenlik Özneleri ve Güvenlik Tehditleri bölümlerinde bahsi geçen teorilere yedinci üni tede ayr›nt›l› olarak yer verilecektir.


17

Özet Dar anlamda strateji, siyasi amaçlar için askeri kuvvetlerin kullan›m› ya da kullan›lmas› tehdidine iliflkin teori ve pratik olarak betimlenebilir. Genifl anlamda strateji ise, bir ulusun ya da uluslar toplulu¤unun siyasi amaçlara ulaflabilmek için tüm kaynaklar›n› koordine etmesini ve yönlendirmesini içeren bir kavramd›r. Genel strateji, yüksek strateji ya da ulusal strateji olarak da an›lan bu kavram bir milletin siyasi, ekonomik, askeri, psikolojik kaynaklar›n› savafl ve bar›fl zaman›nda hükümetin belirledi¤i ulusal siyasi hedefleri elde etme ye yönelik en fazla deste¤i verecek flekilde yönlendirme bilim ve sanat›d›r. Stratejinin anahtar kavram› oldu¤u Stratejik Çal›flmalar disiplini bir akademik alan olarak nükleer silahlanma ve So¤uk Savafl ile birlikte geliflmifltir. Buna karfl›l›k, strateji düflüncesinin köklerini çok daha eskilerde bulmak mümkündür. Strateji düflüncesinin özünde savafl vard›r, dolay›s›yla strateji kavram›n›n temellerini tarihte çeflitli savafllar› anlatan ve savafllar›n nas›l yürütülmesi gerekti¤ini inceleyen eser ve yazarlarda bulabiliriz.

Güvenlik kavram›, So¤uk Savafl›n bafllad›¤› 1940’lardan So¤uk Savafl›n sona erdi¤i 1980’lere kadar neredeyse tamamen Stratejik Çal›flmalar’›n gölgesinde tan›mlan›yordu. Yani, bu döneme kadar güvenlik, devletleri ilgilendiren askeri sorunlar çerçevesinde devletlerin uygulad›¤› güç politikalar› ile özdefllefltiriliyordu. So¤uk savafl sonras›nda ise güvenlik kavram› , Güvenlik Çal›flmalar› alt disiplinin konu haline geldi. Bu çerçevede güvenlik kavram›n›n Stratejik Çal›flmalar ötesinde de tan›mlanmas›yla birlikte güvenlik çok-boyutlu bir kavram olarak karfl›m›za ç›km›flt›r. Di¤er bir söyleyiflle, güvenlik kavram›, devletten grup ve bireyler ile biyosfere do¤ru dikey olarak; askeri tehditlerden siyasi, ekonomik, sosyal, çevresel ve insani konulara do¤ru yatay olarak ve ulus-devletten bölgesel-yerel hükümetler, uluslararas› kurulufllar, hükümet-d›fl› örgütler, kamuoyu, bas›n, piyasa ve do¤a güçlerine do¤ru geniflletilmifltir.

18


Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi askeri strateji tan›m›nda kul-

6. Afla¤›dakilerden hangisi, modern dönem stratejistle-

lan›l›r? a. Muharebenin savafl›n amaçlar› do¤rultusunda kullan›lmas› b. Bir milletin siyasi, ekonomik, askeri ve psikolojik kaynaklar›n› savafl ve bar›fl zaman›nda ulusal siyasi hedeflere ulaflmak için kullan›lmas› c. Harp s›ras›nda düflman› yan›ltacak yöntemlere baflvurulmas› d. Muharebenin sevk ve idaresi e. Gücün tüm unsurlar›n›n siyasi amaçlar do¤rultusunda kullan›lmas›

rinden a. b. c. d. e.

2. Strateji kavram›n›n savafl-bar›fl kavram›yla iliflkisi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Sun-Tzu’ya göre stratejinin amac›, savafl›n önlenmesi oldu¤undan, salt bar›fl zaman›n› ilgilendiren bir kavramd›r. b. Hart, askeri stratejiyi yaln›zca savafl zaman›na dair bir kavram olarak ele ald›¤› için Clausewitz’i elefltirmifltir. c. Nükleer silahlar›n tahrip gücü, savafl› savafl›lmaz bir niteli¤e büründürdü¤ünden strateji bar›fl zaman›n› da ilgilendiren bir kavramd›r. d. Clausewitz anlay›flta strateji yaln›zca savafl zaman›n› ilgilendiren bir kavramd›r. e. Nükleer silahlar›n geliflimi neticesinde strateji yaln›zca savafl zaman›n› ilgilendiren bir kavramd›r.

3. Thucydides’e göre savafl›n as›l nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Adalet aray›fl› b. Bar›fl› sa¤lama c. Onuru koruma d. Güç peflinde koflma e. Haks›zl›klara karfl› ç›kma

4. Afla¤›daki düflünürlerden hangisinde, strateji fikrinin izlerini bulmak mümkün de¤ildir? a. Jean Jacques Rousseau b. Sun-Tzu c. Liddell Hart d. Thucydides e. Machiavelli 5. Afla¤›daki yazar-eser efllefltirmelerinden hangisi yanl›flt›r? a. b. c. d. e.

Sun Tzu-Savafl Sanat› Clausewitz-Savafl Üzerine Napoleon-Savafl›n Tarihi Machiavelli-Savafl Sanat› Liddell Hart-Strateji: Dolayl› Tutum

biri de¤ildir? Jomini Machiavelli Hart Von Moltke Clausewitz

7. Nükleer dönemin strateji anlay›fl› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Dönemin stratejistleri asker kökenlidir. b. Dönemin strateji uzmanlar› genellikle akademik kurulufllarda görev yapan sivillerdir. c. Dönemin stratejistleri farkl› alanlarda uzmanl›¤a sahiplerdir. d. Bilimsellik anlay›fl› nükleer dönemde strateji düflüncesinin özünü oluflturmufltur. e. Nükleer dönemde savafl tahrip gücü yüksek bir olgu oldu¤undan, cayd›r›c›l›k anlay›fl› çal›flmalarda önem kazanm›flt›r.

8. So¤uk savafl döneminde güvenlik afla¤›dakilerden hangisi ile özdefllefltirilmifltir? a. Askeri güç kullan›m› ya da kullan›m› tehdidi b. Çevre ve sa¤l›kl› yaflam sorunlar› c. Ekonomik istikrars›zl›klar d. Refah›n paylaflt›r›lmas› e. Göç ve iltica faaliyetleri

9. So¤uk Savafl döneminde güvenli¤i tehdit edilen özne olarak tekellefltirilen aktör afla¤›dakilerden hangisidir? a. Birey b. Toplum c. Yap›sal fliddete maruz kalan bireyler d. Devlet e. Kad›n

10. Bireyi güvenlik öznesi olarak kabul etmeyen yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir? a. Realist anlay›fl b. Elefltirel güvenlik anlay›fl› c. ‹nsan güvenli¤i yaklafl›m› d. Bar›fl Araflt›rmalar› e. Post-yap›sal güvenlik anlay›fl›


19

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. a

S›ra Sizde 1 Askeri strateji muharebenin, savafl›n amac› için kullan›lmas›n› ifade ederken, taktik kavram› muharebenin düzenlenmesi ve yönetilmesini ifade eder.

2. e

3. d 4. a 5. c 6. b 7. a 8. a 9. d 10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Taktik, Askeri Strateji ve Genel Strateji Tan›mlar›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Taktik, Askeri Strateji ve Genel Strateji Tan›mlar›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Dönemde Strateji” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Strateji Düflüncesinin Geliflimi” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Strateji Düflüncesinin Geliflimi” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Dönemde Stratejik Düflünce” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nükleer Dönemde Stratejik Düflünce” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Kavram›n›n Tan›m›nda Dönüflüm” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Güvenlik Kavram›n›n Tan›m›nda Dönüflüm” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Özneleri” bölümünü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 Güvenlik çal›flmalar› litüretüründe So¤uk Savafl sonras› dönemde birey, birim (Devlet) ve sistem düzeylerinde farkl› aktörler güvenlik özneleri olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

20


Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Baldwin, David (1997). “The Concept of Security”, Review of International Studies, Cilt 23, No 1. Baylis, John ve Wirtz, James J. (2002). “Introduction”, John Baylis vd. (der.), Strategy in the Contemporary World: An Introduction of Strategic Studies. Oxford: Oxford University Press, s. 1-14. Beaufre, Andre (1965). An Introduction to Strategy. Londra: Faber. Bond, Brian (1996). The Pursuit of Victory: From Napoleon to Saddam Hussein. Oxford: Clarendon Press. Booth, Ken (1991). “Security and Emancipation”, Review of International Studies, Cilt 17, No 4. Booth, Ken (1987). “The Evolution of Strategic Thinking”, John Baylis vd. (der.). Contemporary Strategy. New York: Holmes&Meier Bull, Hedley (1968). Strategic Studies and its Critics World Politics, Cilt 20, No 4. Buzan, Barry; Wæver, Ole ve de Wilde, Jaap (1998). Security: A New Framework for Analysis. Boulder, Londra: Lynne Rienner Publishers. Clausewitz, Carl von (1999). Savafl Üzerine. çev. H. Fahri Çeliker. ‹stanbul: Özne. Cawkwell, George (1997). Thucydides and the Peloponnesian War. London: Routledge. Cleary, Thomas (2004). Sun-Tzu - Savafl Sanat› (der. Thomas Cleary, çev. Adil Demir). ‹stanbul: Kastafl. Earle, Edward M. (1943): Makers of Modern Strategy: Military Thought from Machiavelli to Hitler. Princeton: Princeton University Press. Gray, Colin S. (1982). Strategic Studies and Public Policy: The American Experience. Lexington: University Press of Kentucky. Handell, Michael I. (2001). Masters of War: Classical Strategic Thought. Londra: Routledge Hart, B. H. Liddell (2002). Strateji: Dolayl› Tutum. çev. Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM. Howard, Michael (1983). Clausewitz. New York: Oxford University Press. Jomini, Baron Antoine Henri (1992). The Art of War. Londra: Greenhill Books. Mearsheimer, John J. (1988). Liddell Hart and the Weight of History. Ithaca, NY: Cornell University Press.

Paret, Peter (der.) (1986). The Makers of Modern Strategy: From Machiavelli to the Nuclear Age. Princeton: Princeton University Press. Rothschild, Emma (1995). “What is Security?”, Daedalus: Journal of the American Academy of Arts and Sciences, Cilt 124, No 3. Thucydides (1972). History of the Peloponnesian War (der. M. I. Finley, çev. Rex Warner). Harmondsworth: Penguin. UNDP (1994). Human Development Report 1994: New Dimensions of Human Security. New York: Oxford University Press. Walt, Stephen M. (1991). “The Renaissance of Security Studies”, International Studies Quarterly, Cilt 35, No 2. Wolfers, Arnold (1952). “National Security as an Ambigous Symbol”, Political Science Quarterly, Cilt 67, No 4. Wyn-Jones, Richard (1996). “Travel Without Maps: Thinking About Security After the Cold War”, M. Jane Davis (der.). Security Issues in the Post-Cold War World. Cheltenham: Edward Elgar.

2


Amaçlar›m›z       

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Stratejik Çal›flmalar disiplinini tan›mlay›p, alan›n içeri¤ini aç›klayabilecek, Stratejik Çal›flmalar›n geliflimindeki dönüm noktalar›n› tespit edebilecek, Stratejik Çal›flmalar›n do¤ufluna yol açan geliflmeleri ifade edebilecek, Stratejik Çal›flmalar›n alt›n ça¤›n› tan›mlay›p, bu dönemi ana özellikleri çerçevesinde inceleyebilecek, Stratejik Çal›flmalar›n neden duraklama dönemine girdi¤ini sorgulayabilecek, 1980’lerde Stratejik Çal›flmalarda yaflanan dinamizmi nedenleriyle birlikte tart›fl›p, bu dönemde disiplini sorgulayan alternatif bak›fl aç›lar›n› karfl›laflt›rabilecek, Stratejik Çal›flmalar›n mevcut durumunu analiz edebileceksiniz.


Stratejik Çal›flmalar Ulusal Güvenlik Çal›flmalar› Demokratik Bar›fl Güvenlik Rejimleri

• Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu • Alternatif Savunma ve Ortak Güvenlik • Bar›fl Çal›flmalar›

‹çindekiler

Strateji ve Güvenlik Stratejik Çal›flmalar

• STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN KAPSAMI • STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN GEL‹fi‹M‹ • STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN MEVCUT DURUMU

Stratejik Çal›flmalar STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN KAPSAMI Stratejik Çal›flmalar disiplinini tan›mlay›p, alan›n içeri¤ini aç›kla AMAÇ

1

yabilmek.

Stratejik Çal›flmalar, “Uluslararas› ‹liflkilerin askeri boyutunu anlamak ve aç›klamakla ilgilenen alan” olarak tan›mlanabildi¤i gibi, “fliddet veya fliddet araçlar›n›n siyasi birimler taraf›ndan di¤er siyasi birimlere karfl› ç›karlar›n›n savunulmas› amac›yla kullan›lmas› ya da kullanma tehdidinin incelendi¤i alan” olarak da tan›mlanabilmektedir (Booth ve Herring, 1994; Buzan, 1981). Bu tan›mlar ve uygulaman›n gözlemlenmesi ›fl›¤›nda Stratejik Çal›flmalar›n büyük güçlerin savunma politikalar›ndan bölgesel güvenlik sorunlar›na, nükleer cayd›r›c›l›k teorisinden silahs›zlanma doktrinine, askeri teknolojik gelifllmelerden çat›flman›n nedenlerine ve jeopolitik çal›flmalara kadar genifl bir yelpazedeki askeri-siyasi konular› inceleyen bir alan oldu¤u sonucuna varabiliriz. Jeopolitik Etimolojik aç›dan yer, zemin, toprak, yeryüzü anlamlar›na gelen ‘geo’ ve politika kelimelerinden oluflan jeopolitik, temelde siyasi co¤rafyadan do¤mufl bir bilim dal›d›r. Co¤rafyan›n bilimsel bir disiplin alt›nda siyasi olarak yorumlanmas› gere¤ini ilk kez vurgulayan Halford Mackinder’in 1904’te Kraliyet Co¤rafya Toplulu¤u’na sundu¤u The Geographical Pivot of History (Tarihin Co¤rafi Ekseni) bafll›kl› çal›flmas›yla jeopoliti¤in bir çal›flma alan› olarak do¤du¤u kabul edilir. Buna karfl›n, ‘jeopolitik’ terimi ilk olarak ‹sveçli siyaset bilimci Rudolf Kjellén taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Nicholas Spykman’e göre jeopolitik, bir ülkenin güvenlik politikas›n›n co¤rafyaya göre planlanmas›d›r. Klaus Dodds taraf›ndan yap›lan ve günümüzde kazand›¤› anlam›na daha yak›n bir tan›m ise jeopoliti¤i, ulusal ya da uluslararas› politikalar›n belirlenmesi sürecinde çeflitli co¤rafi unsurlar›n etkilerini ortaya ç›karmak ve aç›klamak yoluyla dünyay› analiz etmeyi sa¤layan bir yöntem olarak betimler. Bu noktada, jeopoliti¤in stratejiyle iliflkisi ortaya ç›kmaktad›r. Co¤rafyan›n politika yap›m›na dair sundu¤u f›rsatlardan ne ölçüde faydalanabilece¤i do¤rudan stratejiyle ilgilidir. Jeopolitik, bir ülkenin gücüne dair tüm unsurlar›n belirlenen ulusal hedefler do¤rultusunda yönlendirilmesi ve kullan›lmas› olarak tan›mlanan ‘genel strateji’ kavram›n›n da kapsam›nda yer al›r. Bu çerçevede jeopolitik, gücün unsurlar› olarak de¤erlendirilen co¤rafi f›rsatlardan yararlanma boyutuyla ilgilidir. Jeopolitik ayr›ca askeri strateji ile de yak›ndan iliflkilidir. Bir devletin savunulmas›nda önemli yerler ya da tersine sald›rgan güçlerin lehine olacak co¤rafi zay›fl›klar askeri strateji için önemlidir; dolay›s›yla bu durumun özellikle çat›flma dönemlerinde strateji ve taktik belirlenirken hesaba kat›lmas› gerekir.

24

Strateji ve Güvenlik Re si m 2 .1

Büyük Güçler: Uluslararas› ‹liflkilerin realist teorisine göre uluslararas› politikada meydana gelenleri büyük devletler flekillendirir. Bu yaklafl›m›n önde gelen temsilcilerinden Kenneth Waltz’a göre, devletlerin büyük güç niteli¤ine sahip olabilmesi için flu unsurlar›n hepsinde ayn› anda üstün konumda olmas› gerekir: 1) Yüzölçümü ve nüfus; 2) Do¤al kaynaklar; 3) Ekonomik kabiliyet; 4) Askeri güç; 5) Siyasal istikrar ve yetki. Bu unsurlardan yaln›zca biri bak›m›ndan devletlerin büyük güç olmas› mümkün de¤ildir. Benzer flekilde, bir devletin nükleer güce sahip olmas› o devletin büyük güç oldu¤u anlam›na gelmez. Büyük güçler, nükleer silahlara sahip olduklar› için de¤il, yukar›da belirtilen tüm unsurlar bak›m›ndan rakiplerinden ileri olduklar›ndan büyük güç niteli¤ine sahiptirler . Öte yandan, Mearsheimer büyük güçleri Waltz’dan daha dar bir bak›fl aç›s›yla, göreli askeri kabiliyetleri çerçevesinde tan›mlar (Waltz, 1979). Büyük güç say›labilecek devletler, dünyadaki en güçlü devlete karfl› yürütülecek topyekün konvansiyonel bir savaflta karfl› tarafa zarar verecek düzeyde askeri kapasiteye sahip olan güçlerdir. Bir baflka deyiflle, Mearsheimer büyük güçleri salt askeri kabiliyetleri ekseninde tan›mlarken, Waltz daha genifl bir tan›msal perspektife sahiptir. Ayr›ca, Waltz’un aksine Mearsheimer büyük güç olmak için devletlerin mutlaka nükleer kabiliyete sahip olmas› gerekti¤ini savunur (Mearsheimer, 2001).

So¤uk Savafl döneminin ABD kaynakl› eserleri incelendi¤inde Stratejik Çal›flmalar yerine Ulusal Güvenlik Çal›flmalar› bafll›¤›n›n yayg›n olarak kullan›ld›¤› görülmektedir. Öte yandan, Ulusal Güvenlik Çal›flmalar› etiketi kimi yazarlarca herhangi bir devletin güvenlik politikas›n›n tek tarafl› analizini ça¤r›flt›rd›¤› için elefltirilmifl; genellikle ‹ngiliz literatüründe benimsenen Stratejik Çal›flmalar bafll›¤›n›n So¤uk Savafl döneminin güvenlik iliflkilerini daha do¤ru yans›tan bir ifade oldu¤u sa vunulmufltur (Garnett, 1987). Bu çerçevede, kelime anlamlar› karfl›laflt›r›ld›¤›nda, yaln›zca herhangi bir devletin askeri nitelikli ulusal güvenlik politikas›n›n incelenmesi önyarg›s›n› do¤uran Ulusal Güvenlik Çal›flmalar›’n›n aksine, Stratejik Çal›flmalar ibaresinin daha aç›klay›c› ve kapsay›c› oldu¤unu söyleyebiliriz. D‹KKAT

Bu noktada, sorunun asl›nda sadece semantik ba¤lamda önemli oldu¤unu belirtmekte yarar var; zira Ulusal Güvenlik Çal›flmalar›n›n yaratt›¤› s›n›rl› ça¤r›fl›m›na ra¤men, bu ismi benimseyen Amerikan literatüründe Stratejik Çal›flmalar çat›s›nda de¤erlendirilen her konu ayn› yo¤unlukta ele al›nmaktad›r. Devlet-merkezli analiz yapan Stratejik Çal›flmalar, askeri konulara öncelik verir ve Uluslararas› ‹liflkilerin realist varsay›mlar›n› kullan›r. 1930’lar›n bafl›ndan 1980’lerin ortas›na kadar Uluslararas› ‹liflkiler disiplininde baflat role sahip olan ve bu nedenle de “uluslararas› iliflkilerin teorisi” olarak an›lan realist okulun varsay›mlar› 1980’lere kadar Stratejik Çal›flmalar› flekillendirmifltir. Realist teoriden Stratejik Çal›flmalara ithal edilen iki temel varsay›mdan söz edilebilir: Realizmin devleti uluslararas› politikan›n ana aktörü olarak de¤erlendirmesinden hareketle, Stratejik Çal›flmalar devleti hem güvenlik öznesi hem de güvenli¤i sa¤layan aktör olarak alg›lam›fl ve bu çerçevede devlet-merkezli analizler yapm›flt›r. ‹kinci olarak, realist teoride, gücün esas olarak askeri güç temelinde ele al›nmas› çerçevesinde, Stratejik Çal›flmalar askeri tehditlere ve bu tehditlerle bafl edebilmek için askeri güç kullan›m›na öncelik verir. Realist gelene¤in etkisini yans›tmak amac›yla Stratejik Çal›flmalar veya Ulusal Güvenlik Çal›flmalar› adland›rmalar›n›n yerine özellikle 1980’lerden itibaren literatürde “Realist Güvenlik Çal›flmalar›”, “Geleneksel” (Traditional) veya “Baflat” (Mainstream) ya da “Ortodoks Güvenlik Çal›flmalar›” terimleri de kullan›lmaktad›r (Krause, 1998).

25

2. Ünite - Stratejik Çal›flmalar

Realist teori hakk›nda genel bilgi ve teorinin Güvenlik Çal›flmalar›’ndaki uygulamalar› hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi yedinci ünitede bulabilirsiniz.

D‹KKAT

STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN GEL‹fi‹M‹  A M A Ç Stratejik Çal›flmalar›n geliflimindeki dönüm noktalar›n› tespit etmek.

2

Literatürdeki yayg›n görüfle göre Stratejik Çal›flmalar›n bir disiplin olarak 1940’lar›n ortalar›nda do¤du¤u, 1955-65 döneminde alt›n ça¤›n› yaflad›¤›, 1965-80 aras›nda duraklad›¤› ve neredeyse çöküfl yaflad›¤›, 1980’lerden itibarense hem canlanma hem de sorgulama dönemine girdi¤i kabul edilir.

Stratejik Çal›flmalar›n Do¤uflu  A M A Ç Stratejik Çal›flmalar›n do¤ufluna yol açan geliflmeleri ifade etmek.

3

Stratejik Çal›flmalar 1940’larda nükleer silahlanman›n etkilerinin hissedilmeye bafllanmas›yla birlikte ABD’de do¤mufltur. Stratejik Çal›flmalar›n do¤uflunda ‹kinci Dünya Savafl›n›n ard›ndan ortaya ç›kan nükleer gerilim çerçevesinde sivil uzmanlara duyulan gereksinim etkili olmufltur. ‹lk çal›flmalar› yapanlar ABD’nin 1942’de bafllatt›¤› nükleer silah gelifltirme amaçl› Manhattan Projesi ’nden etkilenmifllerdir. Nükleer silahlanman›n bafllamas› sonucunda, bu tür silahlar›n sahip oldu¤u topyekun tahrip olas›l›¤› savafl› “savafl›lmamas› gereken” bir olgu haline dönüfltürmüfl, bu da klasik askeri uzmanl›ktan farkl› bir uzmanl›k alan›na duyulan ihtiyac› ortaya ç›kartm›flt›r. Bu uzmanl›k, herhangi bir nükleer bafll›¤›n teknik özelliklerinin araflt›r›lmas› veya tahrip gücünün hesaplanmas›ndan, karfl› taraf›n niyetinin incelenmesinin ard›ndan at›lacak ad›m›n etkilerine, hangi ateflleme sisteminin maksimum fayday› yarataca¤›ndan, hangi durumlarda ilk vurufltan kaç›n›laca¤›na kadar genifl bir yelpazede yer alan konularla ilgilenilmesini gerektirmifltir. Stratejik Çal›flmalar neden sivil uzmanl›k gerektirir?

1 Stratejik Çal›flmalar›n özerk bir araflt›rma alan› olarak do¤mas›n›n göstergeleri flu flekilde s›ralanabilir: ‹lk olarak, sivillerin strateji konular›ndaki eserleri ‹kinci Dünya Savafl›n›n hemen ard›ndan yay›nlanmaya bafllam›flt›r. ‹lk yap›tlar Bernard Brodie’nin Absolute Weapon: Atomic Weapon and World Order (Mutlak Silah: Atom Gücü ve Dünya Düzeni) ve William Borden’in There Will Be No Time: The Revolution in Strategy (Zaman Kalmad›: Stratejide Devrim) bafll›kl› eserleridir. ‹kinci olarak, strateji konular›nda makalelerin yay›nland›¤› World Politics ve International Organization dergileri yay›n hayat›na bafllam›flt›r. Üçüncü olarak, çeflitli askeri konular› de¤erlendirmek üzere 14 May›s 1948’de RAND (Research and Development Corporation) ad›nda sivil bir araflt›rma merkezi (think tank ) Amerikan Hava Kuvvetlerinin deste¤iyle kurulmufltur.

SIRA S‹ZDE

26

Araflt›rma Merkezleri: 1950’lerin bafl›nda üniversiteler bünyesinde kurulan bu araflt›rma merkezleri flunlard›r: Princeton Üniversitesi’nde Center of International Studies, Columbia Üniversitesi’nde Institute of War and Peace Studies, Ohio

Devlet Üniversitesi’nde Mershon Center for International Security Studies , Harvard

Üniversitesi’nde 1998’de Weatherhead Center for International Affairs ad›n› alacak olan Center for International Affairs,

Massachusetts Institute of Technology’de Center of International Studies.

‹NTERNET


Think-Tank Sözcü¤ün birebir Türkçe karfl›l›¤› olmamas›na ra¤men, genellikle bu kavram›n karfl›l›¤› olarak “düflünce kuruluflu” ifadesinin kullan›ld›¤› görülür. Düflünce kurulufllar›n›n ilk ne zaman ortaya ç›kt›¤› konusunda görüfl ayr›l›klar› olmakla birlikte, bu kurumlar›n esas itibar›yla 20. yüzy›l›n ürünü olarak ABD’de do¤up geliflti¤i konusunda ortak kan› oluflmufltur. Buna ek olarak, kar amac› gütmeyen ve kamu politikalar› ile ilgilenen araflt›rma merkezleri olarak tan›mlanman›n ötesinde think tank kavram›n›n bugün varl›k gösteren tüm bu kurulufllar› ortak çat›da toplayan genel ve kapsay›c› bir tan›m› da yap›lmam›flt›r. Buna karfl›l›k, kimi yazarlar çeflitli kriterlere dayanarak think-tank’leri alt kategorilere ay›rm›flt›r. Örne¤in, konuyla ilgili en çok at›f yap›lan isimlerden Kent Weaver (1989)’e göre bask›n flekilde akademik incelemeler yapan ve “ö¤rencisiz üniversite” olarak tan›mlanan merkezler (örne¤in Brookings), hükümetin istedi¤i çal›flmalar› yapan ve “sözleflmeli araflt›rma kurumu” olarak adland›r›lan kurulufllar (örne¤in RAND Corporation) ve son olarak da “tarafl›” politikalara sahip, ideolojik yandafll›klar› bulunan ve politika tart›flmalar›n› yönlendirmeyi hedefleyen birimler (örne¤in Heritage Foundation) think-tank olarak an›l›r. Söz konusu düflünce kurulufllar›, do¤rudan ya da dolayl› olarak ABD d›fl politikas› üzerinde etkilidir ve karar al›c›lar da bu kurulufllar›n çal›flmalar›ndan ve tavsiyelerinden yararlanmaktad›r.

RAND Corporation hakk›nda ayr›nt›l› bilgiye www.rand.org.tr adresinden ulaflabilirsiniz. Son olarak da, üniversitelerde savafl üzerine dersler verilmeye bafllanm›fl ve baz› üniversitelerde özellikle savafl üzerine çal›flmalar yapan araflt›rma merkezleri kurulmufltur. Bu geliflmelerle temeli 1940’larda at›lan Stratejik Çal›flmalar esas olarak 1950’lerin ikinci yar›s›nda yerleflik bir alan görünümüne bürünecektir.

Kitlesel Karfl›l›k Stratejisi: Kitlesel Karfl›l›k, Kuzey Atlantik Konseyi’nde 17 Aral›k 1954’te al›nan kararla benimsenen stratejidir. Bu strateji uyar›nca, nükleer kapasitesini gelifltirmeye bafllayan SSCB’den gelecek bir sald›r›n›n konvansiyonel güçle durdurulmas›n›n imkans›z hale gelmesi nedeniyle, olas› bir sald›r›ya nükleer silahlar da dahil olmak üzere NATO’nun tüm kaynaklar›yla karfl›l›k vermesi öngörülmektedir.

Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤› Stratejik Çal›flmalar›n alt›n ça¤›n› tan›mlay›p, bu dönemi ana özel AMAÇ

4

likleri çerçevesinde incelemek.

1950’lerin ikinci yar›s›ndan détente olarak adland›r›lan yumuflama dönemine kadar yaklafl›k on y›l literatürde Stratejik Çal›flmalar›n “alt›n ça¤›” olarak an›l›r. Alt›n ça¤, esas olarak Bat› Blo¤unda 1954’te benimsenen ve Kuzey Atlantik Antlaflmas› Örgütü (NATO) üyelerine yönelik ortaya ç›kabilecek bir komünist sald›r› karfl›s›nda, nükleer silahlarla karfl›l›kta bulunulmas›n› öngören kitlesel karfl›l›k stratejisi ile bafllam›flt›r.

K ‹ T A P

Kitlesel karfl›l›k stratejisi hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi ‹lter Turan’›n NATO’nun kuruluflu ve 1970’lere kadar geliflimi ile ittifak›n yaratt›¤› sorunlar› detayl› olarak inceleyen NATO ‹ttifak›n›n Stratejik ve Siyasi Sorunlar› (‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›, 1971) bafll›kl› kitab›nda bulabilirsiniz.

‹NTERNET

NATO’nun kurumsal yap›s›, askeri teflkilat›, üyelik sistemi, karar alma mekanizmalar› ile farkl› dönemlerde uygulanan stratejileri gibi tüm bilgilere, www.nato.int adresindeki res mi web sayfas›ndan ulaflabilirsiniz.

27

2. Ünite - Stratejik Çal›flmalar Re si m 2.2

NATO: Kuzey Atlantik Antlaflmas› Örgütü (NATO), 4 Nisan 1949’da ABD, ‹ngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Kanada, Portekiz, ‹talya, Danimarka, Norveç ve ‹zlanda taraf›ndan imzalanan Washington Antlaflmas› ile kurulmufltur. 24 A¤ustos 1949’da yürürlü¤e giren ve üyelerine yönelecek tehditlere karfl› ortak bir güvenlik sistemi kuran antlaflman›n 5. maddesi uyar›nca taraflar herhangi bir NATO üyesine yöneltilecek sald›r›ya karfl› “ortak savunma” taahhüdü alt›na girmifllerdir. 1952’de Türkiye ve Yunanistan, 1954’te Almanya, 1982’de ‹spanya, 1999’da Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, 2004’te Bulgaristan, Romanya, Slovenya, Slovakya, Estonya, Litvanya, Letonya ve 2009’da da Arnavutluk ve H›rvatistan’›n kat›l›mlar›yla NATO günümüzde 28 üyeli bir uluslararas› örgüte dönüflmüfltür. Merkezi Belçika’da olan NATO’nun en üst düzey karar organ› üye devletlerin d›fliflleri bakanlar›n›n kat›l›m›yla toplan›p oybirli¤i ile karar alan Kuzey Atlantik Konseyi’dir. NATO’nun kurumsal yap›lanmas›nda askeri komuta birimleri ile sivil idari organlar› bulunmaktad›r.

Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤›n›n Temel Özellikleri Stratejik Çal›flmalar›n do¤ufluyla birlikte karfl›m›za ç›kan ve alt›n ça¤a damgas›n› vuran alt› temel özellikten bahsedilebilir. ‹lk olarak, Stratejik Çal›flmalar düflünce kurulufllar›nda do¤an ve neredeyse 1960’lar›n sonuna kadar tamamen düflünce kurulufllar›nda geliflen bir aland›r. Özellikle RAND Stratejik Çal›flmalar›n ana alt-dal› olan cayd›r›c›l›k teorisinin ve cayd›r›c›l›¤›n dayand›¤› oyun teorisinin gelifliminde büyük rol oynam›flt›r. 1950’lerde ortaya at›lan “mahkumun ikilemi” RAND’›n ürünü olan bir oyun modelidir. Bu çerçevede, RAND’da çal›flan akademisyenlerin ayn› zamanda üniversitelerde de görevli olduklar›n›, fakat konuyla ilgili çal›flmalar›n› RAND bünyesindeki görevleri çerçevesinde yürüttüklerini belirtmemiz, alan›n üni versite d›fl›nda geliflti¤ini ortaya koymak aç›s›ndan önemlidir. Cayd›r›c›l›k ve Mahkumun ‹kilemi hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi beflinci ünitede bulabilirsiniz.

D‹KKAT

Stratejik Çal›flmalar›n ikinci önemli özelli¤i disiplinler aras› niteli¤idir. Strateji kavram›n›n içeri¤inde siyasetten ekonomiye, co¤rafyadan fizi¤e pek çok unsur bulundu¤undan, bu kavram›n üzerine infla edilen Stratejik Çal›flmalar›n bu boyutlardan herhangi birisini ele almaks›z›n yapt›¤› analiz eksik kalacakt›r. Disiplinleraras› niteli¤i a¤›r basan Stratejik Çal›flmalar›n asl›nda Uluslararas› ‹liflkiler disiplini ile yak›n akrabal›¤› bulunmaktad›r. Bu çerçevede, alan›n üçüncü önemli özelli¤i Uluslararas› ‹liflkiler disiplinindeki hâkim anlay›fl› simgeleyen realist teorinin varsay›mlar› do¤rultusunda hareket etmesidir. Yukar›da da belirtildi¤i üzere, Stratejik Çal›flmalar›n devlet-merkezli ve askeri tehditler ile güç kullan›m› yönelimli analizinin kayna¤› realizmin temel varsay›mlar›d›r. Stratejik Çal›flmalar ve Uluslararas› ‹liflkilerin realist teorisi aras›nda nas›l bir ba¤ vard›r?

SIRA S‹ZDE

2 Dördüncü olarak, Stratejik Çal›flmalar bilimsellik iddias› ile yola ç›km›flt›r. Özellikle Brodie stratejinin sistematik bir analiz çerçevesine sahip olmas› gerekti¤ini sa vunmufl, ekonomi disiplininin metodolojik modelinin stratejiye uyarlanmas›n› önermiflti. Nitekim, metodolojik e¤ilim zaman içerisinde sosyal bilimlerden do¤a bilimlerine do¤ru kaym›fl, bu çerçevede de Stratejik Çal›flmalar özellikle 1960’lardan itibaren do¤a bilimleri metodolojisine benzer bir yaklafl›m izlemeye bafllam›flt›r. Bu

28


tarihten itibaren “ölçülebilir ve gözlemlenebilir de¤iflkenleri” analiz etme amac›yla yola ç›kan Stratejik Çal›flmalar sibernetik modeller, oyun teorisi, deneysel psikoloji ve benzeri bilimsel yöntem ve araçlar› kullanm›flt›r. Yukar›da belirtilen metodoloji ›fl›¤›nda analiz edilen nükleer iliflki modellerinin ampirik uyarlamas›n›n yap›lamamas›, bir baflka deyiflle Japonya’ya at›lan atom bombalar› hadisesi d›fl›nda somut bir örne¤in bulunmamas› soyutluk derecesini art›ran önemli bir neden olmufltur. Stratejik Çal›flmalar›n di¤er bir özelli¤i de alan›n Amerika-merkezli niteli¤idir. Bu durum yazarlar›n genellikle Amerikal› olmas›, ABD’nin uluslararas› sorunlar›n›n incelenmesi ve analiz edilen dünyan›n Amerikan bak›fl aç›s›yla de¤erlendirilmesi çerçevesinde aç›klamaktad›r. Buna karfl›l›k, alandaki Amerikan hâkimiyeti nedeniyle SSCB’de, Avrupa’da veya Üçüncü Dünya ülkelerinde ba¤›ms›z stratejik geleneklerin oluflmad›¤› sonucuna var›lmamal›d›r. Fakat, Sovyetler Birli¤i örne¤inde oldu¤u gibi, bu çal›flmalar ya asker-güdümlü kalm›flt›r, ya da Avrupa veya Üçüncü Dünya ülkeleri örne¤inde oldu¤u gibi istisnaîdir. Son olarak belirtilebilecek ay›rt edici bir özellik, alan›n politika güdümlü olmas›d›r. Bir baflka deyiflle, stratejistler genel olarak politika oluflturuculara tavsiyede bulunup, stratejiyi bir rehber olarak sunarlar. Hatta bir k›sm› politika oluflturma süreçlerinde aktif rol alm›fllard›r.

Alt›n Ça¤da Stratejik Çal›flmalara Yöneltilen Elefltiriler “Herman Kahn’›n ‘On Thermonuclear War’ bafll›kl› kitab› kitlesel cinayetin nas›l planlanaca¤›, nas›l ifllenilece¤i, nas›l örtbas edilece¤i ve nas›l meflrulaflt›r›laca¤› hakk›nda manevi bir broflürdür.” James R. Newman

Düflünce kurulufllar›nda geliflen, disiplinleraras› niteli¤e sahip, realizmden varsa y›mlar ithal eden, bilimsel, Amerikan-merkezli ve politika-güdümlü Stratejik Çal›flmalar›n uzun y›llar boyunca güvenlik analizlerinin neredeyse tek hâkimi olmas› elefltirilere hedef olmad›¤› anlam›na gelmez. Bu çerçevede, ilk olarak, özellikle Anatol Rapoport stratejistlerin milyonlarca hayat› tehlikeye atma kapasitesine sahip stratejiler gelifltirirken, etik de¤erleri d›flar›da b›rak›p, yaln›zca nesnel kayg›larla hareket etmelerini elefltirir. Rapoport’a göre, Stratejik Çal›flmalarda vicdan yoktur (Rapaport, 1964). Benzer nedenlerle Newman da, Herman Kahn’›n “On Termonucle- ar War ” bafll›kl› kitab›n› kitlesel cinayet hakk›nda bir broflür olarak nitelendirmektedir. Bir baflka ifadeyle, stratejistlerin fliddeti cazip bulduklar›na, savafl› önlemekten çok desteklediklerine, pek çok kez de insanl›¤› felaketin efli¤ine getirdiklerine dair iddialar bulunmaktad›r. Stratejik Çal›flmalara içeriden yöneltilen di¤er bir elefltiri, alan›n politika güdümlü niteli¤i hakk›ndad›r. Bu çerçevede, elefltiri oklar›n›n ucunda stratejistlerin dan›flmanl›k hizmetleri karfl›l›¤›nda para almalar› ve bu nedenle de hükümetlerin istekleri do¤rultusunda, onlar›n politikalar›n› meflrulaflt›racak analiz yapmalar› bulunmaktad›r. Di¤er bir elefltiri de alandaki incelemelerin afl›r› rasyonelli¤ine iliflkindir. Alt›n ça¤da özellikle cayd›r›c›l›k teorisi çerçevesinde yap›lan analizlerde, devletlerin rasyonel davrand›¤› varsay›m›ndan hareket edilip, psikolojik, tarihi, kültürel ve di¤er iç siyasi faktörlerin dikkate al›nmad›¤› vurgulanmaktad›r. Son olarak, alt›n ça¤›n teorik çal›flmalar›n›n daha çok nükleer strateji ve cayd›r›c›l›k ile ilgili olmas› ve yaln›zca iki kutup aras›ndaki güç iliflkilerini inceleyerek Üçüncü Dünyada yaflanan sorunlar› göz ard› etmesi ayr› bir elefltiri konusu olmufltur. Bu çerçevede, öncelikle iç savafl, devrim, müdahale, gerilla savafl› gibi konvansiyonel nitelik tafl›yan kuvvet kullan›m› alanlar› stratejistlerin fazla ilgisini çekmemifltir. Ayr›ca, Küba füze bunal›m› ile Vietnam Savafl›, Stratejik Çal›flmalar›n Üçüncü Dünyan›n güvenlik sorunlar›n›n teorik düzeyde incelenmesine kay›ts›z kald›¤›n› ispatlam›flt›r; zira stratejistlerin mevcut teorileri bu krizleri aç›klamakta yetersiz kalm›flt›r.


29

Yumuflama ve Stratejik Çal›flmalar›n Duraklama Dönemi  A M A Ç Stratejik Çal›flmalar›n neden duraklama dönemine girdi¤ini sor-

5

gulamak.

Do¤du¤u andan itibaren nükleer gerilim üzerine uzmanlaflan Stratejik Çal›flmalar, iki kutup aras›nda savafl tehlikesinin azald›¤› ve farkl› boyutlarda anlaflmalar›n sa y›lar›n›n artt›¤› yumuflama (détente) döneminde atalet içine girmifltir. Bir baflka de yiflle, alan›n ana gündem maddesinin göreli önemini yitirmesi sonucunda literatürde duraklama dönemi bafllam›flt›r. Buna karfl›l›k, 1960’lar›n ortalar›nda bafllay›p 1970’lerde devam eden bu dönemde, Stratejik Çal›flmalar literatüründe çok fazla bir geliflmenin gözlenmemifl olmas›, alanda hiç bir yenili¤in olmad›¤› anlam›na gelmez; aksine alanda kurumsal geliflmeler devam etmiflir. 1965-80 dönemindeki kurumsallaflman›n ilk göstergesi Stratejik Çal›flmalar›n üniversitelerin Uluslararas› ‹liflkiler veya Siyaset Bilimi bölümlerinde 1960’lar›n sonlar›ndan itibaren ayr› bir ders olarak okutulmaya bafllanmas›d›r. Askeri akademilerde ve harp okullar›nda da ayn› yaklafl›m izlenmifltir. ‹kinci olarak, bu dönemde hükümet deste¤iyle John’s Hopkins Üniversitesi’nde SAIS (School of Advanced International Studies) , Columbia Üniversitesi’nde Saltzman Enstitüsü ve Harvard Üniversitesi’nde de John M. Olin Enstitüsü kurulmufltur. Ayr›ca, üniversite-temelli bir nitelik kazanan Stratejik Çal›flmalar alan›nda yap›lan analizlerin yay›nlanabilece¤i iki dergi bu dönemde -1976’da International Security , 1978’de de Journal of Strategic Studies- yay›n hayat›na bafllam›flt›r. Kurumsallaflmaya ek olarak, dönemin en önemli özelli¤i, Stratejik Çal›flmalar›n Uluslararas› ‹liflkilerin alt-disiplini haline dönüflümüdür. Alt›n ça¤da, herhangi bir disiplinin çat›s› alt›nda bulunmayan Stratejik Çal›flmalar, 1970’lerden itibaren Uluslararas› Ekonomi-Politik ile birlikte Uluslararas› ‹liflkiler disiplinin alt dallar›ndan birisi haline gelmifltir. Uluslararas› ‹liflkiler disiplinine dahil olman›n iki göstergesi vard›r: Üniversitelerin Uluslararas› ‹liflkiler bölümlerinde alanla ilgili derslerin aç›lmas› ve teorik çal›flmalar›n büyük ölçüde düflünce kurulufllar›ndan üniversitelerin Uluslararas› ‹liflkiler bölümlerine ve ba¤lant›l› merkezlere tafl›nmas›d›r. 1940’lardan itibaren teorik çal›flmalar düflünce kurulufllar›nda yap›l›rken, 1960’lar›n sonundan itibaren bu kurulufllarda çal›flan akademisyenler akademiye geçmifl/geri dönmüfl ve çal›flmalar›n› üniversitelerde Uluslararas› ‹liflkiler ve/veya Siyaset Bilimi bölümlerinde sürdürmeye bafllam›fllard›r. Akademisyenlerin ders verme gerekçesi d›fl›nda düflünce kurulufllar›ndaki görevlerini b›rak›p üniversitelere tafl›nmas›n›n nedenini dönemin uluslararas› koflullar›nda aramal›y›z. Nükleer gerilimin azalmas›yla birlikte Stratejik Çal›flmalar önemini yitirmeye bafllay›nca, düflünce kurulufllar›n›n baflat rolü sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Bu da akademisyenler için tetikleyici olmufltur. Buna karfl›l›k, akademisyenlerin düflünce kurulufllar›n› terk etmesi de bu kurulufllar›n nitelik de¤ifltirmesini gerektirmifltir. Önceleri hem teori üreten hem de politika oluflum sürecini etkileyen bu kurulufllar, art›k yaln›zca kendilerinden istenen araflt›rmay› yap›p öneriyi sunan bürokratik araflt›rma merkezleri haline dönüflmüfltür. Örne¤in, pek çok teorinin ve projenin alt›nda imzas› olan RAND bu yarat›c› niteli¤ini yitirmifltir. Yukar›da belirtilen bafll›ca geliflmelere ra¤men Stratejik Çal›flmalarda gözlenen dura¤anl›¤›n yan› s›ra alternatif bak›fl aç›lar› da ortaya ç›km›flt›r. ‹lk olarak, güvenli¤in yaln›zca Stratejik Çal›flmalar›n inceledi¤i askeri sorunlar çerçevesinde alg›lan-

Uluslararas› EkonomiPolitik: Uluslararas› siyasi iliflkileri ekonomi perspektifinden inceleyen akademik bir disiplindir. Uluslararas› ‹liflkiler araflt›rmalar› 1973’teki Dünya Petrol Bunal›m› ve yaflanan ekonomik krizlerle birlikte 1970’lerde küresel ba¤›ml›l›k, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k kavramlar› ve bunlar›n dünya politikas› üzerindeki rolü ile ilgilenmeye bafllad›. Buna ba¤l› olarak, ekonomik ve sosyal öncelikler tart›flma konusu haline geldi. Bu yeni düflünce tarz› zamanla kaç›n›lmaz olarak politika ve ekonomi iliflkisinin dünya politikas›ndaki yerinin yeniden de¤erlendirilmesine yol açarak Uluslararas› EkonomiPolitik’in bir alt-disiplin olarak geliflmesini sa¤lad›.

30


OPEC (Petrol ‹hraç Eden Ülkeler Örgütü) ve OAPEC (Petrol ‹hraç Eden Arap Ülkeleri Örgütü) Petrol flirketlerinin düflük fiyat politikalar›ndan olumsuz yönde etkilenen petrol ihraç eden ülkeler Eylül 1960’da Ba¤dat’ta imzalanan bir anlaflma ile OPEC’i kurmufllard›r. ‹mzac› taraflar› ‹ran, Irak, Kuveyt, Venezüella ve Suudi Arabistan’›n oldu¤u OPEC’in bugün kurucu üyeleri ile birlikte toplam on iki üyesi (Katar, Libya, Birleflik Arap Emirlikleri, Cezayir, Nijerya, Ekvator, Angola) vard›r.

mamas› gerekti¤i ve devlet-merkezli analizlerin yetersiz oldu¤u anlay›fl› geliflmeye bafllam›flt›r. 1973 OAPEC petrol ambargosu ile OPEC’in petrol fiyatlar›n› ani olarak art›rmas› ve dolar›n de¤erinin ani biçimde düflmesi, ekonomik güvenlik, yani ekonomik sorunlar›n güvenli¤i tehdit etti¤i anlay›fl›n› gündeme getirmifltir. Güvenlik gündemine yerleflen di¤er bir konu da kapsaml› bir flekilde ilk kez 1972’deki Birleflmifl Milletler ‹nsan Çevresi Konferans›’nda dile getirilen ‘çevresel güvenlik’ kavram› olmufltur. Ayn› dönemde, dünyan›n ekonomik aç›dan karfl›l›kl› ba¤›ml› hale geldi¤i, ekonomik ve refah meselelerinin askeri güç karfl›s›nda önem kazand›¤› ve devletin uluslararas› iliflkilerdeki bask›n konumunu çokuluslu flirketler gibi ‘devlet-d›fl›’ aktörlere ve güçlere kapt›rd›¤› anlay›fl› da geliflmifltir. Bu flartlar alt›nda, Stratejik Çal›flmalar askeri sorunlara atfetti¤i önem ve devlet-merkezli bak›fl aç›s›yla bu tür sorunlar›n incelenmesi bak›m›ndan yetersiz kalm›flt›r. ‹kinci olarak, Stratejik Çal›flmalara détente döneminde en kapsaml› elefltiri 1960’lar›n sonu 1970’lerin bafl›nda ciddi anlamda geliflen Bar›fl Araflt›rmalar› alan›ndan gelmifltir. Bar›fl Araflt›rmalar›nda güvenlik realist düflüncenin “güç modeliyle ba¤lant›s› nedeniyle kirletilmifl bir kavram” olarak alg›land›¤›ndan, “güvenlik” yerine “bar›fl” ana kavram olarak çal›fl›lm›flt›r. Zaten, Bar›fl Araflt›rmalar›nda güvenli¤in, bar›fl›n do¤al bir sonucu oldu¤u ve sürekli bar›fl›n herkes için güvenlik sa¤lad›¤› yaklafl›m› benimsenmifltir. Bu çerçevede, Bar›fl Araflt›rmac›lar›n›n gündeminde flu sorular vard›r:

1967 Ortado¤u Savafl›’n›n ard›ndan Arap devletleri ‹srail’e destek olan devletlere petrol ambargosu uygulamaya bafllay›nca Venezüella, ‹ran ve Endonezya gibi Arap olmayan ülkelerin lehine haks›z bir rekabetin do¤mas›n›n ard›ndan 9 Ocak 1968’de Beyrut’ta Libya, Kuveyt ve Suudi Arabistan aras›nda imzalanan bir anlaflmayla OAPEC kuruldu. Bu kurucu üyelerle birlikte, günümüzde örgütün toplam on (Cezayir, Bahreyn, M›s›r, Irak, Katar, Suriye, Birleflik Arap Emirlikleri) üyesi vard›r. 1973 y›l›nda Arap-‹srail Savafl›’n›n patlak vermesiyle birlikte OAPEC ‹srail, ABD ve baz› Bat› Avrupa ülkelerine petrol ambargosu uygulamaya bafllad›. OPEC de OAPEC’in tutumuna destek vererek petrol fiyatlar›n› afl›r› düzeyde art›rd›. OPEC ve OAPEC hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi söz konusu örgütlerin www.opec.org ve www.oapecorg.org adreslerinde yer alan resmi web sayfalar›nda bulabilirsiniz.

“Savafl ve benzeri aç›k çat›flma davran›fllar›n›n nedenleri nedir, bunlardan nas›l kaç›n›l›r, silahlanma yar›fllar› nas›l bafllar, geliflir ve önlenebilir, kal›c› bar›fla ulaflman›n yolu uluslararas› ve di¤er sistemlerin entegrasyonu ya da çat›flmalar›n çözümü için oluflturulacak kurumsal mekanizmalar m›, yoksa popüler ve politik kültürü daha bar›flç› yapmak m›d›r?” (Ayd›n, 2011).

Bu sorular›n muhatab› ise, Stratejik Çal›flmalar›n tersine devletler de¤il, bireyler ve küresel toplumdur. Bu çerçevede, merkezinde nükleer gerilimin bireyler ve bireylerden oluflan küresel toplum için yaratt›¤› tehdit bulunan Bar›fl Araflt›rmalar›, di¤erlerinin yan› s›ra, “genel olarak bütün uluslararas› veya global sistemin güvenli¤i ile ilgilenir.” Sonuç olarak, Stratejik Çal›flmalar, “terör, iki kutuplu militer So¤uk Savafl sistemi, süper güçlerin hâkimiyeti ve Üçüncü Dünyan›n suiistimalinin bulufltu¤u bir denge” olarak nitelendirilmifl ve Bar›fl Araflt›rmac›lar› taraf›ndan yo¤un bir elefltiri bombard›man›na tutulmufltur (Buzan ve Wæver, 2007). Détente döneminde yaflanan dura¤anl›k nedeniyle, bu elefltirilere karfl› kendini gelifltirme imkan›n› bulama yan Stratejik Çal›flmalar, 1970’lerin sonu ile 1980’lerin bafl›nda yumuflaman›n sona ermesiyle eski canl›l›¤›n› ve baflat gücünü bir süreli¤ine tekrar kazanmas›na ra¤men, eski parlak günlerine dönememifltir.

K ‹ T A P

Bar›fl Çal›flmalar› hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi Mustafa Ayd›n’›n Bar›fl Çal›flmalar› ve Çat›flmalar›n Çözümü (Ankara: ASAM, 2001) bafll›kl› kitab›nda bulabilirsiniz.

D‹KKAT

Bar›fl Çal›flmalar› bu dönemde Stratejik Çal›flmalara alternatif olarak güvenli¤i analiz eden bir model olarak geliflmemifltir. Bar›fl Çal›flmalar› kuvvet kullan›m›n› rasyonel bulmayan, askeri strateji konular› ile ilgilenmeyen ve hatta bunlar› savafl nedeni sayan, ana araflt›rma meselesi “bar›fl” olan bir disiplindir. Dolay›s›yla, Bar›fl Çal›flmalar›n› bu dönemde Stratejik Çal›flmalar›n alternatifi olarak görmemek gerekir; bu iki disiplin farkl› araflt›rma sorular›na sahiptir.

31


Stratejik Çal›flmalarda Canlanma ve Sorgulama Dönemi  AMAÇ

6

1980’lerde Stratejik Çal›flmalarda yaflanan dinamizmi, nedenleriy le birlikte tart›fl›p, bu dönemde disiplini sorgulayan alternatif ba k›fl aç›lar›n› karfl›laflt›rmak.

ABD-SSCB iliflkilerinin, taraflar›n Avrupa’ya orta menzilli nükleer füzeler yerlefltirmesi ve Sovyetlerin 1979’da Afganistan’› iflgal etmesiyle yeniden gerginleflmesinin ard›ndan Stratejik Çal›flmalarda yeniden bir canlanma gözlendi. Öncelikle, 1979’un sonunda SSCB’nin SS-20 füzelerini kendi topraklar›n›n yan› s›ra, ve Do¤u Avrupa’daki müttefiklerinin topraklar›na da yerlefltirmesi sonucunda, 12 Aral›k 1979’da toplanan NATO Bakanlar Konseyi’nden Bat› Avrupa ülkelerine ABD’nin orta menzilli Pershing II ve karadan karaya f›rlat›lan Cruise güdümlü füzelerinden toplam 572 adet yerlefltirilmesi karar›n›n ç›kmas› ile taraflar aras›ndaki silahlanma yar›fl› yeni bir boyut kazand›. Resi m 2. 3

Pershing II Füzeleri: ABD taraf›ndan 1960’da kullan›lmaya bafllanan ve 1976’da modifiye edilen Pershing I füzelerinin isabet menzilini ve oran›n› art›rmak amac›yla üretilen Pershing II füzeleri orta menzilli balistik füzeler olarak tan›mlan›r. Pershing II füzeleri 5-50 kiloton a¤›rl›¤›nda W-85 nükleer savafl bafll›¤› tafl›yan ve 1800 km menzili hedef alabilen karan karaya yönelimli füzelerdir. NATO karar› do¤rultusunda Avrupa’ya tahsis edilen 108 adet Pershing II füzelerinin tamam› 1983 y›l›nda Bat› Almanya’ya yerlefltirilmifltir. Bu füzelerin kullan›m› 1988’de Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler Antlaflmas› ile yasaklanm›fl ve 1991’de son Pershing II füzesi imha edilmifltir. Pershing II ve di¤er füze türleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgiye www.missilethreat.com adresinden ulaflabilirsiniz. Resi m 2. 4

Cruise Füzeleri: Cruise füzesi normal bir uçak gibi uçan, fakat pilotu bulunmayan, içinde nükleer patlay›c› ya da nükleer bomba olan savafl bafll›klar›n› tafl›yan güdümlü silah sistemlerine verilen genel bir isimdir. Bu füzeler ebat, menzil, h›z ve nereden at›ld›klar›nda ba¤l› olarak, örne¤in uzun menzilli havadan-karaya, karadankaraya füzelerden k›sa veya orta menzilli gemi-savar füzelere kadar büyük çeflitlilik göstermektedir. Askeri amaçla kullan›lan ilk “Cruise” füzesi 2. Dünya Savafl›’nda Almanya’n›n Londra’y› bombard›man için kulland›¤› V-1 uçan bombalard›r. Günümüzde bu füzelerin en meflhuru 1991 Körfez Krizi, 2001 Afganistan savafl›, 2003 Irak Savafl› ve 2011 Libya krizinde kullan›lan Tomahawk füzeleridir. Kaynak: http://www.tayyareci.com/makaleler/cruis e.asp

32


Bu do¤rultuda, ilk olarak détente döneminde neredeyse unutulan cayd›r›c›l›k analizleri yeniden önem kazand›. Örne¤in, ABD Baflkan› Ronald Reagan’›n 1983 tarihli Y›ld›z Savafllar› projesi çerçevesinde uzayda füze savunmas› sistemine dayanan Stratejik Savunma Giriflimi ile SSCB’nin füzelerinin ABD’ye ulaflmadan önce yok edilece¤ine dair cayd›r›c›l›k anlay›fl› Stratejik Çal›flmalar›n merkezine yerleflti. Re si m 2 .5

Y›ld›z Savafllar› Simulasyonu

OKUMA PARÇASI YILDIZ SAVAfiLARI (SDI, STRATEJ‹K SAVUNMA G‹R‹fi‹M‹) SSCB’ye karfl› sürdürülen ideolojik ve teknolojik mücadelede daha atak bir politikan›n öncülü¤ünü yapan ABD Baflkan› Ronald Reagan Temmuz 1982’de Ulusal Uzay Program›n›, Mart 1983’te ise kamuoyunda “Y›ld›z Savafllar›” olarak da an›lan Stratejik Savunma Giriflimini (Strategic Defence Initiative) bafllatt›. Asl›nda uzay›n askeri amaçlarla kullan›lmas› daha önce bafllam›fl, hem ABD hem de SSCB taraf›n- dan bu amaçla çok say›da uydu gönderilmiflti. Ama bu geliflmeyle silahlanma yar›- fl›n›n uzaya tafl›nmas› büyük h›z kazanacakt›. ABD uzayda kuraca¤› bu sistemle Sovyet balistik füzelerini havada etkisiz hale getirmeyi amaçl›yor ve böylelikle cayd›- r›c›l›¤›n artaca¤›n› ileri sürüyordu. Ama bu durumda iki taraf›n birbirini yok etme yetene¤ine dayanan “dehflet dengesi” bozulaca¤› için buna karfl› ç›k›yordu. Ayr›ca, bu giriflimin 1972’de imzalanan Anti-Balistik Füzeler (ABM) anlaflmas›na da ayk›- r› oldu¤u ileri sürülüyordu. Her ne kadar silahlanma yar›fl›n›n bir aflamas› olarak görülse de, SDI 1980’lerde ekonomik zorluklar çekmeye bafllayan SSCB’yi benzeri bir giriflime zorlayarak bu ülkenin y›k›lmas›n› h›zland›rmak amac›n› da tafl›yordu. Bunun yan›nda çok genifl kapsaml› bir proje olan SDI, gerek askeri gerekse sivil alanda teknolojik geliflmeye yapaca¤› katk›lar aç›s›ndan da önem tafl›yordu. Bu yüzden, So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle gündemden düflen SDI, 2000’lerde baflkan George W. Bush taraf›n- dan Ulusal Füze Savunma Sistemi (“Füze Kalkan›”) ad› alt›nda tekrar gündeme getirilecektir.

Kaynak: Bu bölüm için bkz. Uzgel, ‹lhan (2001). “ABD ve NATO’yla ‹liflkiler”, Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgu lar, Belgeler, Yorumlar, Cilt II: 1980-2001. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, s. 36.


Bu dönemde Stratejik Çal›flmalar alan›nda göze çarpan en önemli geliflmelerden birisi de ‘konvansiyonel cayd›r›c›l›k’ anlay›fl›n›n literatüre girmesidir. SSCB’nin Avrupa’daki konvansiyonel gücüne karfl› NATO’nun yetersizli¤i, SSCB’nin bu gücünü kullanmas› ihtimaline karfl› ABD’nin k›tadaki konvansiyonel kuvvetlerinin geliflimini desteklemesini gerektirmifltir. Taraflar›n Avrupa’da konvansiyonel denge elde etme çabalar›n›n do¤al sonucu olarak da konvansiyonel cayd›r›c›l›k mant›¤› ortaya ç›km›flt›r. Bu dönemde stratejik istihbarat konusu da literatüre eklenmifl, Intelligence and National Security ve The International Journal of Intelligence and Counter-Intelligence adl› dergiler yay›n hayat›na bafllam›flt›r. Stratejik Çal›flmalar 1980’lerde gözlenen bu canlanmaya paralel olarak kapsaml› biçimde sorgulanmaya bafllanm›flt›r. 1980 öncesinde güvenlik kavram›n›n baflat güvenlik anlay›fl› olan Stratejik Çal›flmalar›n devlet-merkezli askeri konular›n ötesinde tan›mlanmas›na iliflkin giriflimler yok denecek kadar azd› ve güvenlik kavram›n›n bu s›n›rl› çerçeveden ba¤›ms›z analizi literatürde neredeyse tamamen göz ard› edilmiflti. Stratejik Çal›flmalar kapsam›nda güç kavram›n›n gölgesinde tan›mlanan güvenlik, devletlerin askeri sorunlara karfl› güç politikalar› ile korunmas›n› ifade ediyordu. Literatürdeki yayg›n görüfle göre, So¤uk Savafl›n son on y›l›nda güvenlik kavram›n›n devletlerin askeri sorunlar karfl›s›nda güç art›rmalar› ve kuvvet kullanmalar› ötesinde de tan›mlanmas›, yani Stratejik Çal›flmalar›n kavramsal çerçevesinin sorgulanmas› çabalar› büyük ölçüde artm›flt›r. Bu dönüflümün temelinde, So¤uk Savafl›n son döneminde askeri tehditlerin öneminin azalmas›yla birlikte daha önceleri gözard› edilen ekonomik, çevresel, toplumsal, siyasi vb. di¤er sorunlar›n güvenlik iliflkilerini etkiledi¤i gerçe¤inin anlafl›lmas› yatmaktad›r. Ayr›ca, öne ç›kan yeni sorunlar›n yaln›zca devletleri de¤il, uluslararas› politikan›n devlet-d›fl› aktörlerini de etkiledi¤i aç›kt›r. Bu alg›lama, güvenlik gündeminin daha önce ikinci plana itilen toplumsal, ekonomik, çevresel ve hatta bireysel konular› kapsayacak flekilde ve devlet-ötesinde geniflletilmesi anlay›fl›n› günde getirmifl ve yo¤un biçimde literatüre sokmufltur. Art›k, Stratejik Çal›flmalar›n güvenli¤i askeri tehdit ve devlet-merkezli olarak alg›layan anlay›fl› dönemin geliflmelerine dar geliyordu. Bir baflka deyiflle, geliflmekte olan genifl güvenlik anlay›fl› ile Stratejik Çal›flmalar birbirine uymuyordu.

Stratejik Çal›flmalara Alternatif Yaklafl›mlar›n Do¤uflu Güvenlik gündeminin genifllemesine katk›da bulunan akademik tart›flmalar›n yan› s›ra, yeni geliflen baz› güvenlik teorileri de Stratejik Çal›flmalar› kendi perspektiflerinden sorgulamaya bafllam›flt›r. Bu çerçevede Demokratik Bar›fl Teorisi, Güvenlik Rejimleri Yaklafl›mlar›, Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu ve Alternatif Güvenlik Yaklafl›m› gibi baz› yeni güvenlik yaklafl›mlar› ortaya ç›km›flt›r.

Demokratik Bar›fl Teorisi Kant’›n 1795 tarihli Perpetual Peace (Kal›c› Bar›fl) bafll›kl› çal›flmas›ndaki fikirlerin 1980’lerde, özellikle Michael Doyle taraf›ndan gelifltirilmesiyle birlikte ortaya ç›kan Demokratik Bar›fl ak›m› demokratik düzenler aras›nda savafl olmayaca¤›n› ve bu suretle güvenli¤in Stratejik Çal›flmalar›n öngördü¤ünden farkl› yöntemlerle sa¤lanabilece¤ini iddia etmektedir.

33

“Güvenlik Çal›flmalar› alan›, günümüzde Bar›fl Araflt›rmalar›ndan Stratejik Çal›flmalara kadar yay›lan pek çok kompart›mana ayr›lm›flt›r.” Helga Haftendorn

34


Güvenlik Rejimleri Yaklafl›m› Liberal Kurumsalc›l›¤›n bir dal› olarak “ortak kurulufllara (Avrupa Topluluklar› ya da kapitalist küresel ekonominin merkezi teflkilatlar› gibi) kat›lan devletlerin benimsedi¤i normlar›n önemini vurgulayan rejim teorisinin” güvenlik alan›na uyarlanmas›yla geliflen Güvenlik Rejimleri yaklafl›m›, stratejistlerin varsay›mlar›n›n aksine, güvenlik alan›nda “devletler aras›nda iflbirli¤ine dayal› davran›fllar›, aç›k veya z›mnî normlar ve kurallar çerçevesinde düzenleyen sistemi ifade etmektedir” (Booth ve Herring, 1994).

Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu mensuplar›, genel olarak Stratejik Çal›flmalar› Bat› (Amerikan) merkezli oldu¤u için elefltirip, konuyu geliflmifllik-güvenlik ba¤lant›s›na/ikilemine getirirler. Geliflmifl Bat› ülkeleri için tehditler d›flar›dan gelirken, geliflmekte olan Üçüncü Dünyan›n güvenli¤i temelde iç tehditlerden etkilenir ve bunlar genellikle askeri karakterli de¤ildir. Güvenli¤i g›da, sa¤l›k ve ekonomik sorunlar çerçevesinde ele alan bu yaklafl›mda, analizler devlet-merkezlidir. Üçüncü Dünya Güvenlik Okulunun en önemli katk›s› güvenlik kavram›n›n merkezini de¤ifltirerek, alan›n Amerikan/Bat›-güdümlü karakterini uluslararas› görünüme büründürmesidir. Art›k, Güvenlik Çal›flmalar› kapsam›nda yaln›zca Bat›n›n de¤il, Üçüncü Dünyan›n da güvenli¤i analiz edilecektir.

Ortak Güvenlik ve Alternatif Savunma Bu dönemde, Stratejik Çal›flmalara elefltirel bakan di¤er bir ak›m da bünyesinde birbiriyle ba¤lant›l› iki ayr› alt-ak›m› -Ortak Güvenlik ve Alternatif Savunma - bar›nd›ran Alternatif Güvenlik yaklafl›m›d›r. Kökeni 1982 tarihli Palme Komisyonu Raporuna dayanan Ortak Güvenlik anlay›fl›nda, güvenli¤e s›f›r-toplaml› yaklafl›m›n uygun olmad›¤› iddia edilir. Nükleer bir savaflta, iki taraf da kaybedece¤inden, taraflar di¤erinin güvensizli¤ini art›rmadan kendi güvenli¤ini sa¤lamaya çal›flmal›d›r. Bu çerçevede, taraflar güven art›r›c› önlemlere baflvurabilir, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤› art›rabilir veya alternatif savunma yollar› benimseyebilirler. ‹flte, Alternatif Savunma ya da Sald›rgan-olmayan Savunma (Non-Offensive Defence) yaklafl›m› bu son yöntem dahilinde karfl›m›za ç›kmaktad›r. 1980’lerde, Pershing ve Cruise füzeleri ile SS-20 füzelerinin Avrupa k›tas›na yerlefltirilmesiyle ortaya ç›kan Sald›rgan-olmayan Savun- ma yaklafl›m› kapsam›nda, askeri konuflland›rmay› savunmaya yönelik cayd›r›c›l›k kapasitesini optimize edecek flekilde yeniden yap›land›rmak bulunmaktad›r. 1980’lerde Stratejik Çal›flmalara alternatif olarak do¤an bu ak›mlara ek olarak, yumuflama döneminin ürünü olan Bar›fl Araflt›rmalar› da, bu dönemde geleneksel anlay›fl›n sorgulanmas› yaklafl›m›n› sürdürmüfltür. Fakat, bu dönemin en önemli özeliklerinden birisi Bar›fl Araflt›rmalar›n›n, s›n›rl› da olsa Stratejik Çal›flmalara yak›nlaflmas› ile sonuçlanan dönüflümüdür. Daha önceleri kuvvet kullan›m›n› rasyonel bulmayan, askeri strateji konular›yla ilgilenmeyen ve hatta bunlar› savafl nedeni sayan Bar›fl Araflt›rmac›lar›, bu dönemde savunma ve askeri strateji meselelerini incelenmeye bafllam›fllar ve bu anlamda Stratejik Çal›flmalara yaklaflm›fllard›r. ‹ki ak›m›n birbiri ile kesiflti¤i temel alan Sald›rgan-olmayan Savunma yaklafl›m›d›r. Stratejistler bu kapsamda, güvenlik ikileminin giderilmesi için askeri gücün gereklili¤ini vurgulay›p savunmaya yönelik olarak askeri gücün gelifltirilmesi mant›¤›n› benimserken, Bar›fl Araflt›rmac›lar› bar›fl›n sa¤lanmas› için savunma gücünün varl›¤›n›n gereklili¤ini kabullenmifllerdir. Hatta, Sald›rgan-olmayan Savunma yaklafl›-


m› Bar›fl Araflt›rmalar›n›n bir alt-dal› olarak tasvir edilir hale gelmifltir. Bar›fl Araflt›rmac›lar›n›, stratejistlere yaklaflt›ran di¤er bir konu da bu alanda önceleri temelde bar›fl kavram› kullan›l›rken, 1980’lerden itibaren güvenlik kavram›n›n yo¤un olarak analiz edilmeye bafllanmas›d›r. Bu çerçevede, daha önceki dönemlerde Güvenlik Çal›flmalar›’n›n bir parças› olmay› reddeden Bar›fl Araflt›rmalar›, art›k alan›n t›pk› Stratejik Çal›flmalar gibi bir parças› haline dönüflmüfltür.

STRATEJ‹K ÇALIfiMALARIN MEVCUT DURUMU  A M A Ç Stratejik Çal›flmalar›n mevcut durumunu analiz etmek.

7

Güvenlik gündeminin askeri sorunlar ve devlet-merkezlilik ötesinde tan›mlanmas› çabalar› ve Stratejik Çal›flmalara alternatif anlay›fllar›n do¤uflu/geliflimi ile paralel olarak literatürde 1980’lerde alan›n ad›n›n “Güvenlik Çal›flmalar›” veya “Uluslararas› Güvenlik Çal›flmalar›” olarak tan›mlanmas› fikri benimsendi. Bu görüflü savunanlar, Stratejik Çal›flmalar› da di¤erlerinin yan› s›ra Uluslararas› Güvenlik Çal›flmalar› genel çat›s› alt›na yerlefltirmekteydi. Yukar›da aç›klanan alternatif yaklafl›mlardan da aç›kça anlafl›ld›¤› üzere, 1980’lerden itibaren Stratejik Çal›flmalar güvenlik analizinde art›k ne yaln›z ne de baflatt›r. Üstelik kendi içinde de bir dönüflüm yaflam›fl ve Betts’in iç içe geçen halkalar yaklafl›m›ndan esinlenilerek gelifltirilen afla¤›daki flekilde de görülece¤i üzere “muharebelerin kazan›lmas› için gerekli teknoloji, örgütlenme ve taktiklerin toplam›” olarak tan›mlanan askerlik bilimine yaklaflan bir alan haline gelmifltir. Bu dönemde, güvenli¤in kavramsallaflt›r›lmas›nda Resi m 2. 6 realist teorilerin temel varsay›mlardan yararStratejik Çal›flmalar›n Güvenlik Çal›flmalar› Kapsam›ndaki Mevcut Konumu lanan yaklafl›m için art›k askerlik bilimine yak›nlaflan Stratejik Çal›flmalar yerine yukaAskerlik Bilimi r›da da belirtildi¤i üzere Realist Güvenlik Çal›flmalar› ifadesi yayg›n biçimde kullan›lStratejik maya bafllanm›flt›r. Bir baflka ifadeyle, önceÇal›flmalar leri realizmle beraber an›lan Stratejik Çal›flRealist Güvenlik malar 1980’lerden itibaren daha teknik niteÇal›flmalar› lik tafl›yan askerlik bilimine yak›nlafl›nca eskiden Stratejik Çal›flmalar›n temsil etti¤i geUluslararas› Güvenlik nel alan›n ad› Realist Güvenlik Çal›flmalaÇal›flmalar› r›’na dönüflmüfl ve Güvenlik Çal›flmalar› çat›s› alt›nda konumland›r›lan bu alt-alan Stratejik Çal›flmalar› bir alt-dal› olarak kapsar hale gelmifltir. Dolay›s›yla, günümüzde Realist Güvenlik Çal›flmalar› ile Stratejik Çal›flmalar birbirinin yerine geçecek flekilde kullanmak do¤ru de¤ildir.

35

36


Özet Uluslararas› ‹liflkilerin askeri boyutunu inceleyen ve realist paradigmadan varsay›mlarla yola ç›kan Stratejik Çal›flmalar bir disiplin olarak 1940’lar›n ortalar›nda nükleer silahlanmayla birlikte, savafl›n savafl›lmamas› gereken bir olguya dönüflmesi sonucunda sivil uzmanl›¤a duyulan gereksinim sonucunda do¤mufltur. 1955-1965 döneminde kitlesel karfl›l›k stratejisinin gelifltirilmesiyle nükleer gerilimin zirveye ulaflmas›n›n ard›ndan alt›n ça¤›n› yaflamaya bafllayan Stratejik Çal›flmalar, bu dönemde disiplinleraras›, düflünce merkezleri a¤›rl›kl›, ABDmerkezli, politika-güdümlü, afl›r› rasyonel bir görünüme bürünmüfl, bu özellikleri nedeniyle de elefltirilmifltir. Do¤du¤u andan itibaren nükleer gerilim üzerine uzmanlaflan Stratejik Çal›flmalar, iki kutup aras›nda savafl tehlikesinin azald›¤› ve farkl› boyutlarda anlaflmalar›n say›lar›n›n artt›¤› yumuflama (détente) döneminde atalet içine girmifltir. Bir baflka deyiflle, alan›n ana gündem maddesinin göreli önemini yitirmesi sonucunda literatürde duraklama dönemi bafllam›flt›r. Buna karfl›l›k, 1960’lar›n ortalar›nda bafllay›p 1970’lerde devam eden bu dönemde, Stratejik Çal›flmalar literatüründe çok fazla bir geliflmenin gözlenmemifl olmas›na karfl›n, s›n›rl› da olsa çeflitli yay›n faaliyetleri ve alan›n akademiye tafl›nmas› gibi örneklerde görüldü¤ü üzere, kurumsallaflma faaliyetleri mevcuttur. Buna ra¤men, alan hem içeriden geliflme gösterememifl, hem de Bar›fl Çal›flmalar› gibi farkl› kulvardaki disiplinlerden elefltirilerle karfl› karfl›ya kalm›flt›r. 1980’lerden itibaren So¤uk Savafl›n nükleer gerilim temposunun artmas›yla birlikte alan›n canlanma dönemine girdi¤i, fakat hemen ard›ndan da çeflitli farkl› güvenlik yaklafl›mlar›nca sorguland›¤› ve bu nedenle de taht›n›n sars›ld›¤› genel olarak kabul edilir. Alternatif yaklafl›mlar›n do¤uflu ve So¤uk Savafl›n sona erme belirtileri sonucunda, 1980’lerden itibaren Stratejik Çal›flmalar gü venlik analizinde art›k ne yaln›z ne de baflatt›r. Stratejik Çal›flmalar, 1980’lerden itibaren güvenli¤in ana kavram olarak araflt›r›ld›¤› Uluslararas› Güvenlik Çal›flmalar› disiplininin bir alt araflt›rma alan›na dönüflmüfltür.


37

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Stratejik Çal›flmalar›n arafl-

5. Stratejik Çal›flmalar›n alt›n ça¤›nda afla¤›daki husus-

t›rma konular› aras›nda yer almaz? a. Bireylerin yiyecek ve bar›nma ihtiyac› b. Büyük güçlerin savunma politikalar› c. Nükleer cayd›r›c›l›k d. Silahs›zlanma e. Savafl›n ekonomik maliyeti

lardan hangisi bak›m›ndan elefltiriler dile getirilmemifltir? a. Afl›r› rasyonellik b. Üçüncü Dünyan›n sorunlar›n›n göz ard› edilmesi c. Politika güdümlülük d. Akademi merkezlilik e. Vicdani ve ahlaki düzeydeki boflluk

2. Afla¤›dakilerden hangisi Stratejik Çal›flmalar alan›yla içerik bak›m›ndan efl anlam tafl›yan bir disiplindir? a. Alternatif Savunma b. Ulusal Güvenlik Çal›flmalar› c. Güvenlik Rejimleri d. Elefltirel Güvenlik Yaklafl›m› e. Bar›fl Çal›flmalar›

3. Stratejik Çal›flmalar disiplininin do¤uflunda sivil uzmanlara duyulan gereksinim ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Nükleer silahlanman›n bafllamas› ile birlikte nükleer tahrip gücü yüksek olan savafl› önlemek için sivil uzmanlar›n bilgi ve deneyimlerine ihtiyaç vard›r. b. ABD ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ordusunu tasfiye edece¤inden sivil uzmanlara gereksinim duymaktad›r. c. Askerler çok yüksek maafl talep etmektedirler. d. Sivil uzmanlar askerlerden daha deneyimli ve bilgilidir. e. Nükleer silahlar›n teknik özelliklerini en iyi sivil uzmanlar bilmektedir.

4. Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤›nda afla¤›dakilerden hangisi gözlenmemifltir? a. Stratejik Çal›flmalar realist ak›m›n varsay›mlar›ndan yola ç›kar. b. Stratejik Çal›flmalar do¤a bilimleri yöntemlerinden yararlanmaya çal›fl›r. c. Stratejik Çal›flmalar ABD merkezlidir. d. Stratejik Çal›flmalar politikac›lara hizmet eden akademik bir aland›r. e. Stratejik Çal›flmalar üniversitelerde geliflme gösteren bir aland›r.

6. Stratejik Çal›flmalar›n 1970’lerin bafllar›nda dura¤an bir döneme girmesinin nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹ki kutup aras›ndaki nükleer gerilimin kutuplar aras›nda savafl tehdidinin azalmas› ve anlaflmalar›n akdedilmesiyle hafiflemesi b. ‹ki kutup aras›ndaki nükleer gerilimin Avrupa’ya SSCB ve ABD taraf›ndan SS-20 ve Pershing II ile Cruise füzelerinin yerlefltirilmesi neticesinde artmas› c. Avrupa’da alternatif güvenlik ak›mlar›n›n do¤mas› d. ABD’nin tek kutuplu politika izlemeye bafllamas› e. So¤uk Savafl›n sona ermesi ve SSCB’nin da¤›lmas›

7. Afla¤›dakilerden hangisi, yumuflama ve stratejik çal›flmalar›n duraklama döneminde, alan›n kurumsallaflmas›na katk› sa¤layan geliflmilerden de¤ildir? a. Bar›fl Çal›flmalar›n›n do¤mas› b. Üniversitelerde kürsülerin kurulmas› ve alan›n ders olarak okutulmas› c. Alanla ilgili dergilerin yay›n hayat›na bafllamas› d. Enstitülerin kurulmas› e. Stratejik Çal›flmalar›n Uluslararas› ‹liflkilerin altdisiplinine dönüflümü

8. Stratejistlerin göz ard› etti¤i devletler aras›nda iflbirli¤ine dayal› davran›fllar›, aç›k veya z›mnî normlar ve kurallar çerçevesinde düzenleyen bir sistemi aç›klayan afla¤›dakilerden hangisidir? a. Alternatif Savunma b. Ortak Güvenlik c. Güvenlik Rejimleri d. Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu e. Demokratik Bar›fl Yaklafl›m›

38


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 9. Afla¤›dakilerden hangisi 1980’lerde Stratejik Çal›flmalara alternatif olarak do¤an yaklafl›mlar aras›nda yer almaz? a. Güvenlik Rejimleri b. Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu c. Alternatif Savunma d. Demokratik Bar›fl yaklafl›m› e. Risk Çal›flmalar›

10. Günümüzde Stratejik Çal›flmalar›n Uluslararas› Gü venlik Çal›flmalar› disiplinindeki yeri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Stratejik Çal›flmalar disiplini yok olmufltur. b. Stratejik Çal›flmalar Askerlik bilimine yak›nlaflm›flt›r. c. Stratejik Çal›flmalar Uluslararas› Güvenlik Çal›flmalar›n›n bir alt-disiplinidir. d. Stratejik Çal›flmalar›n alternatifi say›labilecek pek çok güvenlik yaklafl›m› mevcuttur. e. Stratejik Çal›flmalar Realist Güvenlik Çal›flmalar›n›n bir alt dal›d›r.

1. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalar›n Kapsam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalar›n Kapsam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalar›n Do¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalar›n Alt›n Ça¤›n›n Temel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alt›n Ça¤da Stratejik Çal›flmalara Yöneltilen Elefltiriler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yumuflama ve Stratejik Çal›flmalar›n Duraklama Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yumuflama ve Stratejik Çal›flmalar›n Duraklama Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalara Alternatif Yaklafl›mlar›n Do¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalara Alternatif Yaklafl›mlar›n Do¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stratejik Çal›flmalar› Mevcut Durumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


39

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 So¤uk Savafl döneminde nükleer silahlanman›n bafllamas› sonucunda, bu tür silahlar›n sahip oldu¤u topyekun tahrip olas›l›¤› savafl› “savafl›lmamas› gereken” bir olgu haline dönüfltürmüfl, bu da klasik askeri uzmanl›ktan farkl› bir uzmanl›¤› gerektirmifltir. S›ra Sizde 2 Stratejik Çal›flmalar Uluslararas› ‹liflkiler disiplinindeki hâkim anlay›fl› simgeleyen realist teorinin varsay›mlar› do¤rultusunda hareket eder. Stratejik Çal›flmalar›n devlet-merkezli ve askeri tehditler ile güç kullan›m› yönelimli analizinin kayna¤› realizmin temel varsay›mlar›d›r.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ayd›n, Mustafa (2001). Bar›fl Çal›flmalar› ve Çat›flmalar›n Çözümü. Ankara: ASAM. Baylis, John vd. (der.) (2002). Strategy in the Contemporary World: An Introduction of Strategic Studies. Oxford: Oxford University Press. Betts, Richard (1997). “Should Strategic Studies Survive”, World Politics, Cilt 50, No 1. Booth, Ken ve Herring, Eric (1994). Keyguide to Information Sources in Strategic Studies. Londra: Mansell. Borden, William (1946). There Will be No Time: The Revolution in Strategy. New York: Macmillan. Brodie, Bernard (der.) (1946). Absolute Weapon: Atomic Power and World Order. New York: Harcourt. Buzan, Barry (1981). “Change and Insecurity: A Critique of Strategic Studies”, Barry Buzan ve R. J. Barry Jones (der.), Change and the Study of International Relations: The Evaded Dimension. Londra: Frances Pinter. Doyle, Michael W. (1983). “Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Part I-II”, Philosophy and Public Affairs, Cilt 12, No 3. Haftendorn, Helga (1991). “The Security Puzzle: TheoryBuilding and Discipline-Building in International Security”, International Studies Quarterly, Cilt 35, No 1.

Garnett, John C. (1987). “Strategic Studies and its Assumptions”, John Baylis vd. (der.), Contemporary Strategy: Theories and Concepts Vol. 1. New York: Holmes and Meier. Krause, Keith (1998). “Critical Theory and Security Studies: The Research Programme of Critical Security Studies”, Cooperation and Conflict, Cilt 33, No 3. Mearsheimer, John J. (2001). The Tragedy of Great Power Politics. New York, Londra: W.W. Norton & Company. Rapoport, Anatol (1964). Strategy and Conscience. New York: Harper and Row. Turan, ‹lter (1971). NATO ‹ttifak›n›n Stratejik ve Siyasi Sorunlar›. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›n›. Waltz, Kenneth N. (1979). Theory of International Politics. New York: Random House. Uzgel, ‹lhan (2001). “ABD ve NATO’yla ‹liflkiler”, Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II: 1980-2001. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Wæver, Ole ve Buzan, Barry (2007). “After the Return to Theory: The Past, Present, and Future of Security Studies”, Alan Collins (der.). Contemporary Security Studies. Oxford: Oxford University Press. Weaver, Kent (1989). The Changing World of Think Tanks. http://www.medientheorie.com/doc/wea ver_changing_worlds_ of_think_tanks.pdf

3


Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;  Savafl kavram›n› farkl› çat›flma türleri çerçevesinde tan›mlayabilecek,  ‘Hakl› Savafl’ kuram› çerçevesinde savafllar›n hakl›l›¤› konusunu tart›flabilecek,  Savafllar›n nedenleri konusundaki alternatif aç›klamalar aras›ndaki farkl›l›klar› ay›rdederek savafllar›n nedenlerini belirtebilecek,  Savafllar›n kaynaklar›yla ilgili bilgiler ›fl›¤›nda, ‘savafllar›n insanlardan m›, devletlerden mi, yoksa uluslararas› sistemden mi kaynakland›¤›’ sorusunu yan›tlayabilecek,  Yirminci yüzy›l savafllar›nda uygulanan strateji ve taktikleri ifade edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Savafl • Savafl türleri • Savafl›n nedenleri

• Savafl›n kayna¤› • Hakl› savafl

‹çindekiler


Stratejik Çal›flmalar ve Savafl

• STRATEJ‹K ÇALIfiMALAR VE SAVAfi • Y‹RM‹NC‹ YÜZYIL SAVAfiLARINDA SAVAfi STRATEJ‹LER‹ VE TAKT‹KLER

Stratejik Çal›flmalar ve Savafl STRATEJ‹K ÇALIfiMALAR VE SAVAfi Stratejik Çal›flmalar savafl›n üç boyutu olarak tan›mlanan savafl›n nedenleri, yürütülmesi ve sonuçlar› ile ilgilenen bir araflt›rma alan›d›r. Savafllar›n ortaya ç›k›fl nedenlerinin, sürdürülmesinin, sonland›r›lmas›n›n ve sonras›nda oluflacak koflullar›n anlafl›labilmesi, askeri gücün analiz konusu haline getirilmesiyle mümkündür. Sa vafl› anlamak ve ç›kar›mlar yaparak pratik önermelerde bulunmak ilk ça¤lardan itibaren asker ya da sivil pek çok stratejistin teorik ve pratik düzeyde gündemini oluflturmufltur. Benzer flekilde, Stratejik Çal›flmalar alan›na dair akademik ilgi So¤uk Savafl koflullar›nda, yani savafl›n bir tehdit unsuru olarak varolufluyla do¤mufltur. Dolay›s›yla Stratejik Çal›flmalara gösterilen entelektüel ilgi ile savafl›n geliflim çizgisi do¤ru orant›l› olmufl, savafl olas›l›¤› artt›kça akademik ilgi de artm›fl, savafl olas›l›¤› azald›kça Stratejik Çal›flmalar›n bir araflt›rma alan› olarak önemi azalm›flt›r. Bu ba¤lamda savafl, Stratejik Çal›flmalar alan›n›n varl›k nedenidir.

Savafl Kavram›  A M A Ç Savafl kavram›n› farkl› çat›flma türleri çerçevesinde tan›mlamak.

1

‹nsanl›k tarihi büyük oranda savafllarla flekillenmifltir. Bu nedenle savafl çok tan›d›k ve bilinen bir kavramd›r. Yine de, hemen herkesin savafl konusunda bir fikri olmas›na karfl›n, bilimsel anlamda savafl›n genel kabul gören bir tan›m›n› yapmak kolay de¤ildir. Savafl denildi¤inde akl›m›za ilk gelen, devletler aras›ndaki silahl› çat›flmalar olmaktad›r. Nitekim Türk Dil Kurumu sözlü¤ünde savafl, “iki ya da daha çok devletin, istediklerini kabul ettirmek ya da baflkas›n›n isteklerine boyun e¤memek amac›yla, birbiriyle diplomatik iliflkilerini keserek silahl› güçlerle vuruflmalar›” olarak tan›mlanmaktad›r. Benzer flekilde, Webster ‹ngilizce sözlükte de, devletler veya milletler aras›nda genellikle aç›k ve ilan edilmifl silahl› düflmanca çat›flma durumu olarak tan›mlanmaktad›r. Fakat, akademik anlamda savafl tan›m›, kuvvet kullan›m›n› içermesi anlam›nda devletler aras› silahl› çat›flmalarla benzerlik gösteren, fakat devletler aras›nda gerçekleflmeyen toplum içi çat›flmalar› (iç savafl gibi) da kapsamaktad›r. Bu ba¤lamda savafl, en genifl anlam›yla bir toplulu¤un farkl› konulardaki hedeflerine ulaflabilmek ad›na “kuvvet” kullanmas›d›r. Öte yandan, strateji düflüncesine önemli katk›larda bulunmufl olan ondokuzuncu yüzy›l stratejisti Carl von Clausewitz’in de belirtti¤i gibi, savafl sosyal ve siyasal

42


bir faaliyettir ve savafla dair genel tan›mlaman›n bu niteli¤i de içermesi gerekir. Bu ba¤lamda savafl›n, “siyasal birimlerin farkl› hedeflere ulaflmak için birbirlerine karfl› uygulad›klar› düzenli fliddet” olarak tan›mlanmas› daha kapsay›c› olacakt›r. Tablo 3.1 Baz› Stratejist ve Siyasi Düflünürlerin Savafla Dair Görüfl ve Tan›mlamalar›

Klasik Dönem • Sun-Tzu: Sun-Tzu’nun kendi sözleriyle, “askeri eylem ulus için önem tafl›r -çünkü bu var olma ya da yok olma yolu, ölümle kal›m meydan›d›r. O nedenle iyi incelemek gerekir”. Sun-Tzu’nun düflüncesinde var olma/yok olma sorunu aç›s›ndan tan›mlanan savafl, sevk ve idare edilmesi gereken bir olaylar silsilesi olarak görülür. Bu noktada devreye söz konusu sevk ve idareyi sa¤layacak araç olan strateji girmektedir. • Thucydides: Thucydides’e göre savafl gücün ve güç aray›fl›n›n sonucudur. ‹nsan do¤as›na özgü güç aray›fl›, zay›f olan›n duydu¤u korkuyla birleflince savafllara yol açar. Thucydides savafla yol açan güç ve korku unsurlar›n› insan do¤as›na özgü varsayd›¤›ndan savafllar› da kaç›n›lmaz görmektedir. Nitekim Peleponnez savafllar›n› anlatt›¤› kitab›nda, bu çerçevede “savafl› kaç›n›lmaz yapan Atina’n›n gücünün artmas› ve bunun Sparta’da yaratt›¤› korkudur” demektedir. Rönesans Dönemi • Machiavelli: “Savafl kimlere gerekliyse onlar için hakl›d›r ve silahlar kutsald›r - tek umut onlar oldu¤undan” sözleri Machiavelli’in savafla dair görüfllerini aç›kça özetlemektedir. Machiavelli için savafl, en önemli politik amaç olan devletin bekâs› için gerekli bir araç olmaktan öte anlam tafl›mamaktad›r. Modern Dönem-Ayd›nlanma • Thomas Hobbes: Hobbes’a göre savafl, devletleraras› iliflkileri belirleyen “do¤a durumu”nun bir uzant›s›d›r. Do¤a durumu, düzen, hukuk ve adaletin var olmad›¤› ve insanlar›n daha fazla güç elde etme arzusundan kaynaklanan “herkesin herkesle savaflt›¤›” durumdur. ‹nsanlar, bu savafl halinden kurtulmak için bireysel özgürlü¤ünden ve kendini yönetme yetkisinden vazgeçip bunu ortak bir güce, yani devlet ya da topluma devretmekte iken, devletler aras› alanda bu öngörülmemektedir. Çünkü Hobbes’a göre, devletler aras›ndaki do¤a durumu kazançl›, dolay›s›yla da katlan›labilirdir. • Jean-Jacques Rousseau: Rousseau, Hobbes’un aksine, savafllar› insan do¤as›na dayand›rmaz. Savafl sosyal bir kurumdur ve bireyler aras›nda de¤il, devletler aras›ndaki çat›flmalar› ifade eder. Savafl›n kayna¤› uluslararas›ndaki eflitsizliktir ve Rousseau bu ba¤lamda, savafllar›n bir bak›ma kaç›n›lmaz oldu¤unu öne sürmektedir. Bu düflüncesinin ifadesini “savafllar›n tüm dehfleti, insanlar›n onu önleme çabas›ndan kaynaklan›r” sözünde bulabiliriz. Savafllar›n insanlardan de¤il, toplumsal eflitsizlikten kaynakland›¤›n› düflünen Rousseau’ya göre bu soruna uluslararas› düzeyde çözüm bulmak, dolay›s›yla da savafl sorununu ortadan kald›rmak olanakl› de¤ildir. Modern Dönem-Ondokuzuncu Yüzy›l • Carl Von Clausewitz: Savafl›, düflmana irademizi zorla kabul ettirmek için kuvvet kullanma eylemi olarak tan›mlayan Clausewitz’e göre, savafl politikan›n baflka araçlarla devam›d›r. Politik niyet amaç, savafl ise sadece bir araçt›r. Politik amaçla, savafl›n kendine özgü araçlar› aras›nda çeliflkiye düflülmemesini (savaflman›n, amac›n önüne geçmesi gibi) sa¤layacak olan, Clausewitz’in savafl sanat› olarak adland›rd›¤› stratejidir. • Georg Wilhem Friedrich Hegel: Ondokuzuncu yüzy›l düflünürü Hegel’e göre savafl devletleraras› alana ait bir kavramd›r. Savafl, Hegel’in düflüncesinde di¤er birçok düflünürde gördü¤ümüz gibi kaç›n›lmaz ve do¤al olarak karfl›lanmakla kalmaz, ayn› zamanda yüceltilir de. Çünkü Hegel’e göre baflar›l› savafllar, devletlerin gücünü sa¤lamlaflt›r›r ve bu yolla insanlar›n ahlaksal sa¤l›klar›n› ve ulusal onurlar›n› korurlar. • Antoine Henri Jomini: Savafl› bir sanat de¤il, bilim olarak tan›mlam›fl ve bu çerçevede savafl› geometrik yöntemlerle anlamaya ve aç›klamaya çal›flm›flt›r. Ça¤dafl› Clausewitz gibi savafllarda politikan›n etkisini yok saymamakla birlikte, savafl›n bilimsel oldu¤unu varsayd›¤› pratik yönleriyle daha fazla ilgilenmifltir. Bu ba¤lamda savafl› strateji ve taktik çerçevesinde ele almakla birlikte, “Savafl Sanat›’n›n Ana Hatlar›” bafll›kl› eserinde savafl türlerine dair yapt›¤› s›n›fland›rma, savafllar› devletlerin güç aray›fl› ve güç dengesi çerçevesinde de¤erlendirdi¤ini ortaya koymaktad›r.

43

3. Ünite - Stratejik Çal›flmalar ve Savafl

‹nsanl›¤› tarih boyunca derinden etkileyen bir faaliyet olan ve ak›llarda genellikle kötü bir imaj yaratan savafl›n, her zaman olumsuzlanmad›¤›, zaman zaman insanl›¤›n, siyasal hayat›n veya devlet olman›n do¤al bir uzant›s› olarak görülebildi¤i bir gerçektir. Bu istisnai olumluluklar›na karfl›n, düflünce tarihinin klasik döneminden itibaren savafl› olumsuzlayan ve yasaklanmas›na yönelik görüfller de varolmufltur. “Hakl› savafl” kavram› çerçevesinde ifadesini bulan bu görüfller ilgili bafll›kta ele al›nacakt›r. Yirminci yüzy›la gelindi¤inde ise, Birinci Dünya Savafl›’n›n yaratt›¤› y›k›c› etkiyle savafl, yasaklanmas› öngörülen bir eylem biçimi haline gelmifltir. Nitekim savafl›n hukuken yasaklanmas›na dair ilk uygulama, Birinci Dünya Savafl› sonras›nda Milletler Cemiyeti ’nin (MC) kurulmas›yla ortaya ç›km›fl; ard›ndan 1928’de ABD D›fliflleri Bakan› Frank B. Kellog ile Fransa D›fliflleri Bakan› Aristide Briand’›n giriflimleri sonucu haz›rlanan Briand-Kellog Pakt› savafl› bir d›fl politika arac› olarak yasaklama konusunda MC Misak›ndan ileri gitmifltir. Savafl›n hukuken yasaklanmas› konusundaki en kapsaml› giriflim ise, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan kurulan Birleflmifl Milletler (BM) fiart›’nda yer almaktad›r.

Resim 3.1 Milletler Cemiyeti Asamblesi’nde Bir Oturum

M‹LLETLER CEM‹YET‹: ABD Baflkan› Woodrow Wilson taraf›ndan Birinci Dünya Savafl› sonras› uluslararas› düzenin tesisi amac›yla haz›rlanan 14 ilkeden biri olan “büyük ve küçük devletlere eflit flekilde toprak bütünlü¤ü ve siyasi ba¤›ms›zl›k için karfl›l›kl› taahhütler sa¤lama amaçl› özel misaklar çerçevesinde genel bir devletler ortakl›¤› kurulmas›” fikrine dayanarak 28 Haziran 1919’da imzalan›p 10 Ocak 1920’de yürürlü¤e giren Misak’la kurulan siyasi nitelikteki evrensel ilk uluslararas› örgüt. Temel olarak uluslararas› uyuflmazl›klar›n çözümü, yapt›r›m uygulama, silahs›zlanma, uluslararas› anlaflmalar›n tescili ve manda rejimi gibi görev alanlar›nda yetkili olan MC, bu görevlerini Konsey, Asamble, Sekretarya gibi organlar› ve Uluslararas› Sürekli Adalet Divan› gibi özerk kurulufllar› eliyle yerine getirmifltir. Merkezi Cenevre’de olan örgütün 42 kurucu üyesi olup, en çok üye say›s›na (58) 1934-1935 döneminde ulaflm›flt›r. MC, 1946 y›l›nda la¤vedilmifltir.

Birleflmifl Milletler hakk›nda genel bilgi ve örgütün bar›fl operasyonlar› hakk›nda ayr›nt›lar için “Broken Promises: The United Nations at 60” belgeselini internet arac›l›¤›yla izleyebilirsiniz. Milletler Cemiyeti MC Misak› esas olarak kuvvet kullan›m›n› yasaklamam›fl, üye devletler sadece baz› giriflimler (hakemlik/tahkim, uluslararas› mahkeme taraf›ndan yarg›lama, soruflturma gibi) sonuçlan›ncaya kadar savafla baflvurmayacaklar›n› taahhüt etmifllerdir. Söz konusu giriflimler sonucunda al›nan karar›n ard›ndan, üç ayl›k bekleme süreci içerisinde taraflar savafla baflvurmamakla yükümlüdür. Buna karfl›l›k, bu sürenin sonunda yukar›da belirtilen mekanizmalar›n ald›klara karara uyulmam›flsa taraflar›n bu yükümlülükleri ortadan kalkar. Bir baflka deyiflle, MC Misak› hükümleriyle devletlerin savafla baflvurma haklar›n› bütünüyle ellerinden alan bir düzenleme ortaya koyulmam›fl, uyuflmazl›klar›n bar›flç› yollarla çözülmesi konusunda belirli önlemler al›nabilmesi aç›s›ndan kuvvet kullan›m› s›n›rlanm›flt›r. Briand-Kellog Pakt› Pakt›n 1. maddesinde, taraflar uluslararas› uyuflmazl›klar›n çözülmesi için savafla baflvurma yöntemini reddetmekte ve savafl› ulusal politikan›n bir arac› olarak kullanmaktan vazgeçtiklerini aç›klamaktad›rlar. 2. maddede ise, taraflar niteli¤i ve kayna¤› ne olursa olsun uyuflmazl›klar›n›n çözümünü bar›flç› yollar d›fl›nda aramayacaklar›n› belirtmektedirler. Buna karfl›n Pakt, meflru müdafaa durumunda, pakta taraf olmayan devletler aras›nda ya da onlara karfl› ve pakta ayk›r› davranan devletlere karfl›, ayr›ca uluslararas› bir zorlama önlemi olarak kullan›lmas› durumunda savafl› yasaklamam›flt›r. Birleflmifl Milletler fiart› BM fiart›’n›n 2/4 maddesinde üye devletler, uyuflmazl›klar›n› uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i tehlikeye sokmayacak biçimde bar›flç› yollarla çözmeyi taahhüt etmektedirler. Ayr›ca, anlaflmay› imzalayan devletler uluslararas› iliflkilerinde di¤er devletlerin toprak bütünlü¤üne ya da ba¤›ms›zl›klar›na karfl› BM’nin amaçlar›na uygun olmayan biçimde tehdide ve kuvvet kullan›lmas›na karfl› olduklar›n› da beyan etmektedirler. BM fiart›’yla birlikte kuvvet kullan›m› devletler aras›ndaki uyuflmazl›klarda bir çözüm yolu olmaktan ç›kart›lm›fl; BM Anlaflmas›’n›n öngördü¤ü meflru müdafaa (51. Madde) durumu ile örgütün yetkili organlar›nca al›nacak kararlar uyar›nca zorlama önlemi olarak kuvvet kullan›lmas› durumlar› d›fl›nda savafla baflvurulmas› yasaklam›flt›r.

D‹KKAT

Tablo 3.2 Savafl›n Yasaklanmas› Giriflimleri Resim 3.2 Birleflmifl Milletler’in New Yok’taki Merkezi

B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER: ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan 26 Haziran 1945’te San Francisco’da imzalan›p, 24 Ekim 1945’te yürürlü¤e giren fiart’la kurulan evrensel bir uluslararas› örgüt. Merkezi New York’ta olan BM’nin ana organlar› Genel Kurul, Güvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Uluslararas› Adalet Divan› ve Genel Sekreterlik’tir. Örgütün, BM Kalk›nma Program› gibi programlar› ve UNESCO gibi özerk ajanslar› vard›r. Kuruldu¤unda 51 üyesi olan BM’nin bugünkü mevcut üye say›s› 192’dir.

44

SIRA S‹ZDE


1

Milletler Cemiyeti Misak› ve Birleflmifl Milletler fiart› aras›nda savafl›n yasaklanmas›na dair hükümlerdeki farkl›l›k nedir?

Savafl Türleri Savafllar farkl› ölçütler çerçevesinde s›n›fland›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Savafl›n biçimini ve niteli¤ini belirleyen unsurlar olarak, güç kullanan toplulu¤un niteli¤i ve büyüklü¤ü, kullan›lan fliddetin ve araçlar›n türü, kullan›lan yöntem gibi birçok farkl› ölçüte göre yap›lm›fl s›n›fland›rmalara rastlamak mümkündür. Bu çerçevede savafllar, kullan›lan ölçütlerin çeflitlili¤ine ba¤l› olarak çok farkl› gruplara ayr›labilir. Sa vafllar›n yo¤unluk dereceleri ve kapsad›¤› co¤rafi alan›n büyüklü¤üne göre topyekûn savafl-s›n›rl› savafl; kullan›lan silahlar›n türüne göre konvansiyonel savafl-nükleer, biyolojik, kimyasal savafl; kullan›lan yönteme göre düzenli savafl-gerilla savafl›; savaflan taraflar›n niteliklerine göre uluslararas› savafl-iç savafl-asimetrik savafl; savaflan taraflar›n nitelik ve bu niteliklerinden kaynaklanan güdülere göre dini sa vafl-etnik savafl; ve son olarak, silahl› çat›flma ile ideolojik çat›flma ayr›m›na göre s›cak savafl-so¤uk savafl gibi ayr›mlar yap›labilir. D‹KKAT

Yukar›da örnek olarak verilen ayr›mlar›n mutlak olmad›¤›, bir kategoriye dahil olman›n di¤er kategorileri d›fllamayaca¤› ve asl›nda her bir savafl›n, farkl› ölçütlerle ele al›nd›¤›nda birden fazla kategori çerçevesinde tan›mlanabilece¤i unutulmamal›d›r. Örne¤in, bir ça t›flman›n belirli bir ölçüt çerçevesinde dini savafl olarak nitelendirilmesi, bir baflka ölçüte göre iç savafl ve hatta daha kapsay›c› olarak s›cak savafl alt›nda de¤erlendirilmesine engel teflkil etmez. Topyekûn savafl çat›flan taraflar›n kesin zafer elde etme hedefiyle askeri, ekonomik ve hatta ideolojik tüm kaynaklar›n› seferber ettikleri savafllard›r. Belirli silahlarla, belirli bir savafl alan›nda askerlerin çarp›flt›klar› savafllar›n aksine, topyekûn savafllarda ayr›m yoktur. Nüfusun tamam› asker, ülkenin tamam› savafl alan›d›r. Asker ile sivil aras›ndaki ay›r›m kaybolur ve askerlerle birlikte siviller ile sivillere ait alanlar da savafla dâhil edilir. ‹kinci Dünya Savafl› topyekûn savafl›n en iyi örneklerindendir. S›n›rl› savafl ise topyekûn savafl›n aksine, hedefleri, kullan›lan silahlar ve savafl alan› aç›s›ndan s›n›rl› tutulan savafllard›r. Avrupa’da din savafllar› ve Napoléon savafllar› d›fl›nda, Birinci Dünya Savafl›’na kadar görülen savafllar bü yük ölçüde bu özelliktedir. Konvansiyonel savafl , konvansiyonel silah sistemlerinin kullan›ld›¤›, çat›flan taraflar›n birbirlerinin savaflma iradesini k›rmaya çal›flt›klar›, geleneksel çat›flma fleklini temsil eden savafllard›r. Bu savafllarda nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlar kullan›lmaz, savafl geleneksel askeri strateji ve taktiklere göre yürütülür. Nükleer savafl , konvansiyonel silah sistemlerinin yan›nda, nükleer silahlar›n kullan›ld›¤› sa vafllard›r. Nükleer silahlar flu ana kadar sadece ‹kinci Dünya Savafl›’nda ABD taraf›ndan Japonya’ya karfl› kullan›lm›fl, bu tarihten sonra kullan›lmam›fl olmakla birlikte, varl›klar› askeri stratejiyi de¤ifltiren ve flekillendiren bir unsur olmufltur. Nükleer silahlar›n ortaya ç›kmas›yla birlikte, insanl›k tarihinde ilk defa, nükleer silahlara sahip devletler s›cak çat›flmaya girmek zorunda kalmadan birbirlerini yok etme yetene¤ine sahip olmufltur. So¤uk Savafl döneminde süper güçler, misilleme olarak di¤erini tamam›yla yok edecek ikinci vurufl kapasitesine sahip olduklar›ndan, “karfl›l›kl› teyit edilmifl yok etme” noktas›na ulaflm›fllard›. Bu durum düflmana karfl› savaflarak zafer elde etme stratejisini geri plana atm›fl ve bunun yerine aske-


45

ri stratejiyi belirleyen esas unsur cayd›r›c›l›k olgusu ile iliflkilendirilmifltir. Biyolojik ve kimyasal savafllar ise, kitle imha silahlar› olarak adland›r›lan silahlarla yürütülen savafllara verilen add›r. Kitle imha silahlar›, etkileri zaman veya mekânla s›n›rland›r›lamayan, savafl bittikten sonra dahi zararlar› devam eden, savafl›n tamamen d›fl›ndaki sivillere ve mallar›na zarar veren, hatta bu silahlar› kullanan taraf› dahi etkileyebilecek silahlard›r. Gerilla savafl› , düzenli yürütülen savafllar›n aksine ve düzenli ordularla savafl yürütülemeyecek durumlarda yürütülen gayr-i nizami bir çat›flma türüdür. Genellikle zay›f taraf›n güçlü tarafa karfl› yürüttü¤ü bir savafl olarak ortaya ç›kar. Vietnam savafl›nda ABD’ye karfl› yürütülen gerilla savafl› baflar›s› dolay›s›yla ak›llara gelen ilk örneklerdendir. Gerilla savafllar› bafll› bafl›na bir savafl olmaktan çok, s›kl›kla topyekûn savafl›n parças› olarak da görülmektedir. Gerilla savafllar›nda taktik, da¤›n›k ve küçük gruplar halinde örgütlenme, karfl› taraf için önemli kiflileri kaç›rma, haberleflme ve ulaflt›rma olanaklar›na zarar verme fleklinde ortaya ç›kmaktad›r. ‹ç savafl , ayn› ülkede yaflayan ve belirli bir bölge ya da hükümet üzerinde kontrol sa¤lamay› amaçlayan örgütlü gruplar aras›ndaki savafllard›r. Bununla birlikte taraflardan birisinin hükümet oldu¤u savafllar da iç savafllara dâhil edilmektedir. Uluslararas› hukukta iç savafl bir savafl türü olarak kabul edilmemekte, ancak savafl hukukuna dair Cenevre Sözleflmeleri’nde “uluslararas› olmayan sa- Cenevre Sözleflmeleri: Dört ile üç protokolden vafllar” bafll›¤› alt›nda tan›mlanarak, bir devlet s›n›rlar› içinde ordu güçleri ile ta- sözleflme oluflan Cenevre n›mlanmayan silahl› gruplar aras›ndaki çat›flmalar olarak ele al›nmaktad›r. Söz- Sözleflmeleri, savaflta zarar leflmeye göre, bir iç çat›flman›n uluslararas› olmayan savafl olarak kabul edilme- görenlere uygulanacak hukuku ortaya koyar. Bu si için taraflardan en az birisinin belirli bir ulusal topra¤a hâkim olmas›, çat›flma- sözleflmelerin ilki 1864, n›n belirli bir zaman içinde yo¤un ve genifl bir seviyeye ulaflm›fl olmas› gibi ko- ikincisi 1906, üçüncüsü 1929, dördüncüsü de flullar gereklidir. 1949’da imzalanm›flt›r. Asimetrik savafl da düzenli olmayan savafllar kapsam›ndad›r. Stratejik Çal›fl- 1949’da üç protokolle ilk üç sözleflmede de¤ifliklik malarda asimetrik savafllar, hem devletlerle ordular› olmayan aktörler aras›ndaki yap›lm›flt›r. çat›flmalar›, hem de devletler aras›nda dolayl› olarak yürütülen çat›flmalar› tan›mlamada kullan›lmaktad›r. Belirleyici özelli¤i en basit flekliyle ad›ndan da anlafl›labilece¤i gibi, çat›flman›n taraflar›ndan birisinin di¤erinden daha zay›f olmas›d›r. Taraflardan birinin zay›fl›¤› d›fl›nda, kullan›lan strateji ve taktiklerin farkl›l›¤› daha da önemlidir. Çünkü daha çok devlet d›fl› aktörler olarak görülen zay›f taraf›n savafl hukukuna uyma gibi yükümlülüklerle ba¤l› olmamas›, özellikle sivillere zarar vermeyi de içerecek ve ahlaki kriterleri göz ard› edecek taktik ve stratejileri kullanabilmesine yol açmaktad›r. Gerilla savafllar› da asimetrik savafl kategorisine girmekle birlikte, ABD’ye yönelik gerçeklefltirilen 11 Eylül sald›r›lar› sonras›nda kavram bu kapsay›c› anlam›n›n d›fl›nda, özelde uluslararas› terörizm kapsam›nda da ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Asimetrik savaflla ilgili kuramsal ve ayn› zamanda güncel de¤erlendirmeler içeren bir çal›flma için bkz. Aral, Berdal (2007). “Asimetrik Sald›r› Savafllar›, Siyaset ve Uluslararas› Hukuk”, Uluslararas› ‹liflkiler , Cilt 4, No 14, s. 39-83. Son olarak, So¤uk savafl taraflar aras›nda silahl› çat›flmaya varmayan, çok yo¤un ideolojik ve siyasal mücadeleleri tan›mlamak üzere kullan›lmaktad›r. So¤uk Savafl›n araçlar› genellikle, siyasal ve ekonomik faaliyetler, propaganda, casusluk ve vekâleten yürütülen savafllard›r. Vekâleten savafl , iki taraf›n birbirleri ile fiilen silahl› çat›flmaya girmeden, üçüncü taraflar› kullanmak yoluyla karfl› tarafa sald›rmas› olarak tan›mlanabilir.

MAKALE

46

‹NTERNET


Tarihsel olarak savafllara dair, niceliksel ölçütlerle ortaya koyulmufl ve güncellenen bilimsel bir proje olan “Correlates of War Project” sitesini, savafllarla ilgili tarihsel (ve güncel) niceliksel verilere ulaflmak için http://correlatesofwar.org adresinden ziyaret edebilirsiniz.

Hakl› Savafl Kavram› Hakl› Savafl kuram› çerçevesinde savafllar›n hakl›l›¤› konusunu  AMAÇ

2

tart›flabilecek.

Hakl› savafl, en genifl anlam›yla Bat› kültüründe siyasal amaçlar do¤rultusunda kuvvet kullan›m›n›n ne zaman hakl› görülebilece¤ini belirlemeye ve böyle hakl› bir durumda bile kuvvet kullan›m›n› s›n›rlamaya çal›flan tüm düflünce ve pratikleri içermektedir. Bu çerçevede, savafllar› bir zafer kazanma sorunu olarak gören stratejistlerin görüfllerinden ayr›lmaktad›r. Kavram, özellikle Bat› kültüründe, yüz y›llar boyunca geliflme gösteren felsefî ve dinsel ahlak düflüncesinden, yasal ve askeri kurama kadar çok çeflitli kültürel kaynaklar›n ürünüdür. Hakl› savafl kuram›, iki temel ilkeye dayanarak geliflmifltir. ‹lki, savafl›n belirli jus ad bellum: Savafl›n hakl› bir durumda hakl› olup olamayaca¤›n› belirlemeye yönelik jus ad bellum ilkesive adil oluflu. dir. Bu ilkeyle savafl› hakl› k›lan çeflitli ölçütler belirlenmifltir. Bunlar; • Hakl› neden, • Hukuka uygun otorite, • Hukuka uygun niyet/iyi niyet, • Kuvvet kullan›m›n›n amac›n ötesinde zarar vermemesi (oranl›l›k), • Savafla son çare olarak baflvurulmas›, • Amac›n bar›fla ulaflmak olmas›, • Savafl›n baflar› flans›n›n olmas›d›r. K ‹ T A P

jus in bello: Savaflta adil olma

Hakl› savafl kuram› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Walzer, Micnael (2010). Hakl› Savafl, Haks›z Savafl: Tarihten Örneklerle Desteklenmifl Ahlaki Bir Tez . ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›. Hakl› neden, jus ad bellum ’un ilk ve en önemli kofluludur. Hakl› savafl kuramc›lar›n›n hemen hepsi sald›r› amac›yla yap›lan savafllar›n “hakl›” olamayaca¤›n› kabul etmektedirler. Bu ba¤lamda, hakl› bir savafl›n nedeninin ancak savunma olabilece¤i öne sürülür. Fakat hangi eylemin haks›z bir sald›r› say›laca¤› konusunda görüfl birli¤i yoktur. Burada öne sürülen tek koflul, sald›r› kapsam›nda da olsa, savafl›n amac›n›n önceden yap›lm›fl bir kötülü¤e karfl›l›k vermek olmas›d›r. Hukuka uygun otorite ile genel olarak devletin iktidar› kastedilir. Hakl› savafl kuram›nda savafl ilan› yaln›zca hukuka uygun otoriteye aittir, aksi bir durumda savafl›n hakl› olma olas›l›¤› ortadan kalkacakt›r. Hukuka uygun niyet ya da iyi niyet koflulunda genel kabul, savafl›n kamu yarar› için olmas› ve kiflisel ya da ülkeyi geniflletmek gibi haks›z ç›karlar için olmamas› yönündedir. Hakl› savafl kuram›nda, savafl›n baflar› flans›n›n olmas› kofluluna da önem verilmektedir. Bu koflulun as›l vurgusu, insan ve ekonomik kaynaklar›n baflar› flans› olmayan bir eylem için bofla harcanmamas›d›r. Oranl›l›k koflulu ise kuvvet kullan›m›n›n amac›n ötesinde zarar vermemesiyle ilgilidir. Hakl› Savafl kavram›n›n ikinci temel ilkesi, jus in bello ilkesidir. Savaflta kuv vet kullan›m›n›n hakl›l›¤›n› sa¤lamaya yönelik bu ilkenin iki önemli koflulu bulunmaktad›r; sivil dokunulmazl›¤› ve oranl›l›k.

47


Sivil dokunulmazl›¤›, savaflta do¤ru hedefin kimler oldu¤unu belirlemeye yönelik bir ölçüttür. Hakl› savafl kuram›na göre, hakl› bir savaflta hedefler aras›nda ayr›m yapmamak sivilleri de kapsayaca¤›ndan savafl›n hakl›l›¤›n› zedeleyecektir. ‹lk baflta din adamlar›n›n dokunulmazl›¤›yla bafllayan ilke, zamanla tüm sivilleri kapsayacak flekli alm›fltr. Yine de baz› durumlarda sivillerin öldürülmesinin kaç›n›lmaz olabilece¤i de kabul edilmektedir. Hakl› savafl kuramc›lar› bu durumu “çift etki” ile aç›klamaktad›rlar. Çift etki, savaflta sivillerin ölümünün niyet edilmedi¤i, ama kaza ile bunun gerçekleflti¤i durumlar› ifade etmektedir. Hakl› bir savaflta fliddetin ne ölçüde ve ne flekilde kullan›lmas›n›n moral ilkelere uygun olaca¤›n› belirlemeye çal›flan ölçüt ise oranl›l›kt›r. Oranl›l›k ölçütüne göre, hakl› bir savaflta uygulanan fliddetin ulafl›lmaya çal›fl›lan hedefe uygun olmas› gerekmektedir. Bu, jus ad bellum ’daki oranl›l›ktan farkl›d›r. Jus in bello ilkesindeki oranl›l›k, sa vafl›n fliddetini ve y›k›c›l›¤›n› minimize etmeye yönelik bir ölçüttür ve zamanla çeflitli silah ve sald›r› yöntemlerinin kullan›lmas›n›n yasaklamas›yla genifllemifltir. “ Jus ad bellum” ile “ jus in bello” aras›ndaki kavramsal fark nedir? Antik Ça¤: St. Augustine, hakl› savafl kuram›na ilk kaynakl›k eden De Civitate Dei (Tanr› Devleti Üzerine) bafll›kl› eseridir. Tanr› Devleti-‹nsan Devleti ayr›m›n› yapan Augustine’e göre mutlak hakl› olan Tanr›’n›n savafllar›d›r. Bunun d›fl›nda bir savafl›n hakl› say›labilmesi için, hakl› bir nedenin olmas›, savafl›n meflru otorite taraf›ndan yap›lmas› ve iyi niyetin bulunmas› gereklidir. Augustine kitab›nda, “Savaflta gerçekten kötü olan fliddet, öç alma tutkusu, ac›mas›zl›k, doymak bilmez düflmanl›k duygusu ve güç tutkusudur... Böyle fleylerin cezaland›r›lmas› gereklidir ve bu cezaland›rma savafl yapmay› gerektiriyorsa, Tanr› ve meflru otoriteye itaat ederek iyi insanlar savafl yapabilirler” demektedir. Ortaça¤:

Thomas Aquinas ’›n, Summa Theologica bafll›kl› çal›flmas›nda cevap arad›¤› temel

soru, baz› savafllar›n izin verilir olup olmad›¤›d›r. Aquinas’a göre, hakl› bir savafl için kaç›n›lmaz üç koflul bulunmaktad›r: Hakl› bir neden, savafl› tek merk ezden örgütleyip sürdürebilecek bir otoritenin varl›¤› ve iyi niyet. Jus in bello ilkesine sivillerin öldürülmemesi kapsam›nda katk›da bulunmufltur. Ayr›ca, esir al›nan düflmanlar›n ve yemek yerken, uyurken ya da benzer flekilde askeri olmayan bir iflle meflgulken düflmanlar›n öldürülmesinin hukuka ayk›r› oldu¤unu öne sürmüfltür. Rönesans Francisco De Vitoria, ilk olarak dinsel farkl›l›¤›n kesinlikle bir hakl› neden olamave Modern yaca¤›n› söylemifltir. ‹mparatorlu¤un topraklar›n› geniflletme iste¤i de Vitoria’ya göDönem: re hakl› neden oluflturmaz. Ayr›ca, prensin kiflisel ç›kar› ya da flan-fleref elde etme arzusu da bir savafl›n hakl› nedeni olamaz. Sald›r›, daha önceden yap›lm›fl bir haks›zl›¤› cezaland›rmak için yap›lmal›d›r. Daha önceden hiçbir haks›zl›k gerçekleflmemiflse, sald›r› amaçl› bir savafl›n hakl› olmas› mümkün de¤ildir. Hugo Grotius, De Jure Belli Ac Pacis (Savafl ve Bar›fl Hukuku) bafll›kl› çal›flmas›nda, savafl›n tek hakl› nedeninin haks›zl›¤a u¤rama oldu¤unu belirtir. Bu çerçevede savafl› hakl› gösteren nedenleri flu flekilde s›ralamaktad›r: bizim olan bir fleyi savunma, bize borçlu olunan bir fleyi elde etmeye çal›flma ve cezaland›rma. Grotius’a göre, bir savaflta kesinlikle hakl› say›lamayacak “göz boyay›c› nedenler”, komflu bir devletin güçlenmifl olmas›ndan duyulan korku, daha verimli topraklar elde etme iste¤i, baflkalar›n›n elinde olan fleyleri elde etmeye çal›flmak, baflkalar›na iyilik yapma bahanesiyle onlar› boyunduruk alt›na almak, ‹mparator ya da Kilisenin evrensel buyurma hakk› oldu¤u inanc›yla, kiflisel ç›karlar› için savafla giriflmek ve son olarak da boyunduruk alt›ndaki bir halk›n ba¤›ms›zl›k iste¤iyle savaflmas›d›r.

SIRA S‹ZDE

2 Tablo 3.3 ‹lkça¤lardan Günümüze Hakl› Savafl Kuram›na Katk›da Bulunan Düflünürler

48

Strateji ve Güvenlik Thomas More “Ütopya” bafll›kl› çal›flmas›nda yaln›zca ülkeyi savunmak, dostla-

r›n topraklar›n› düflmanlardan ya da zorbalardan kurtarmak ve daha önce yap›lm›fl kötülüklerin öcünü almak için yap›lan savafllar› ‘hakl›’ saymaktad›r. More’a göre savafllar›n en asil olan› zay›f› korumak için giriflilen savafllard›r. Yine, hedeflere ulafl›ld›¤› anda savafl durdurulmal›, savafl sürecinde insanc›l olmaya dikkat edilmeli ve zay›f kalabal›klara asla dokunulmamal›d›r. Ayd›nlanma: Immanuel Kant’›n “Ebedi Bar›fl” eserinde göre savafl, bütün kötülüklerin ve ahlaksal bozulmalar›n kayna¤›d›r. Toplumlar›n savaflmadan, bir arada olabilmelerinin tek ak›lc› yolu bir dünya devletinin kurulmas›d›r. Fakat bir dünya devleti de despotikleflip insan hak ve özgürlüklerini ihlal etmeye meyledebilecektir. Bu nedenle Kant’›n ebedi bar›fl için önerisi, “bar›flç› bir birlik” kurulmas›d›r. Buna karfl›n, sürekli bir bar›fl ancak savafllar›n zorlamas›yla, savafllar›n y›k›c› etkilerinin anlafl›lmas›yla kurulabilecektir. Sonuç olarak Kant, siyaset felsefecisi yönüyle savafllar› en az›ndan bar›fl için benimsemifl, ama ahlak felsefecisi yönüyle bunu reddetme e¤iliminde olmufltur.

Okuma Parças› Mutlak Savafl, Gerçek Savafl “Clausewitz, hem Ayd›nlanma döneminin son y›llar›n›, hem de Frans›z ‹htila- li ve Napoléon savafllar›n› yaflam›flt›r. ‹htilal ile Avrupa sisteminin gayri mütecanis bir nitelik kazanmas›, eski dönemin s›n›rl› manevra savafllar›n›n (les guerres en dentelle) yerini büyük ordularla yürütülen halk savafllar›na b›rakmas› ve Napole- on’un strateji anlay›fl›na getirdi¤i de¤ifliklikler, makul siyasi amaçlar› fazlas›yla aflan hedefler benimsenmesi, devletlerin siyasi rejimlerinin salt d›fl politika amaç- lar›n›n yan›nda önemli bir savafl hedefi haline gelmesi, Clausewitz’in düflüncesin- de izler b›rakm›flt›r. Clausewitz’in savafl teorisini gelifltirdi¤i fikir ortam›, Ayd›nlanman›n miras›na elefltirel bir gözle bakmaktayd›. Clausewitz Kant’›n sanat teorisinden esinlenmifltir. Estetik kurallar gibi, savafl kurallar›n›n da yarat›c› dehay› hapsetmemesi gerekti¤i- ni vurgulam›flt›r. Kant’m sanat teorisini Ayd›nlanman›n askeri düflüncesinin elefltirisine uyarlayarak kendi savafl teorisini gelifltirmifltir. Ayd›nlanma ça¤›n›n askeri düflünürleri savafl yönetiminde uyulmas› gereken ak›lc› ve nesnel ilkeler oldu¤u- nu ileri sürüyorlard›. Matematik de¤erlendirmelere elveriflli verileri dikkate al›yorlar, fakat manevi ve iradi unsurlara gereken önemi vermiyorlard›. Böylece teori, maddi fleyler ve tek yanl› bir etkinlik üzerine kuruluyordu. Clausewitz’in eseri, Ayd›nlanman›n bu anlay›fl›na tepki olarak do¤mufltur. Onun deyifliyle, Ayd›nlanman›n savafl düflüncesi, kesin nicelikler peflindedir; oysa savaflta hiçbir fley kesin de¤ildir, aksine bütün hesaplar degiflken niceliklerle yap›l›r. Bu düflünce, yaln›z maddi nicelik ve nitelikleri gözönüne almakla yetinir; oysa, savafl hareketinin tümü manevi güçlerin etkisi alt›ndad›r. Yine bu teoriler sadece bir taraf›n faaliyetleriyle ilgilenirler; oysa savafl iki taraf›n sürekli olarak birbirini etkileyen eylemlerinin alan›d›r.


Bu elefltiriden Clausewitz’in savafl›n ölçülebilen taraflar›n›n küçümsedi¤i sonucunu ç›karmak do¤ru de¤ildir. Mesela, ikmal ve intikal hatlar›, say› ve malzeme üstünlü¤ü, co¤rafi ve topografik faktörler, hiç flüphe yok ki, önemlidir. Fakat ölçülebilirli¤in ötesinde, manevi ve iradi unsurlara gereken yeri vermeyen bir savafl teorisi esastan mahrumdur, çünkü savafl›n nesnel unsurlar›na anlam kazand›ran insand›r. Savafl, insan iliflkilerinin bir biçimidir. Clausewitz, Ayd›nlanman›n “iyimserli¤ini” ve bilimsel dogmatizmini reddederek, dikkatleri özneye, yani savafla özgü belirsizliklerin içindeki insan eylemine çeker. Aynen Kant’da oldu¤u gibi, burada da özgür irade temel unsur olarak öne ç›kar. Clausewitz’in ak›l yürütmesi teori ve tarih aras›nda sürekli gidip gelir ve teori ile tarih birbirinden ayr›lmaz bir bütün haline gelir. Clausewitz, teori kurarken tarihteki öz- nel yönelifllerin evrensel yap›s›n› araflt›r›r. Tarihsel gerçeklik özü olmayan nicelik ve rastlant›larla doludur. Bu gerçekli¤i anlamak için, duyularla alg›lanan nesnelerin ötesine geçerek özü kavramak gerekir. Clausewitz’in teoriden anlad›¤›, tümevar›msal bir genelleme de¤il, fakat öze yönelik bir kavrama çabas›d›r. Onun yapmak istedi¤i, tarihsel ba¤lam içinde yer alan savafllar›n evrensel yap›s›n› anlamakt›r. Teorinin evrensel mant›¤› ise, tarih düzeyinde öznelliklere dönüflür. Ayd›nlanma Avrupa’s›n›n savafllar›, Napoleon döneminin savafllar›ndan farkl›yd›. Günümüzün savafllar› da o dönemlerin savafllar›ndan farkl›d›r. Teorinin yapmas› gereken, tüm savafllar›n de¤ifl- meyen özünü de¤iflen özelliklerinden ay›rmakt›r. ‹fl stratejik planlamaya gelince, savafllar›n temel de¤iflmez unsurlar›n› ihmal etmemek gerekti¤i gibi, ça¤dafl özellikleri- ni de dikkate almak gerekecektir. Clausewitz, savafllar›n kazan›lmas›n› sa¤layan re- çeteler ya da uyulmas› gereken kurallar ortaya koymaz. Onun yapt›¤› sadece savaflla ilgili bir tak›m felsefi düflünceler sunmakt›r. Bunlar mutlaka muharebe meydan›na tafl›nmas› gereken düflünceler de¤ildir. Siyasi ve askeri karar vericilerin analiz yete- neklerini ve savafl hakk›nda düflünme becerilerini gelifltiren metinlerdir. Savafl Üzerine’nin “Savafl Nedir?” bafll›¤›n› tafl›yan ilk bölümünde Clausewitz, savafl›, karfl›t iradelerin çat›flt›¤› karfl›l›kl› fliddet hareketi olarak tan›mlayarak ak›l yürütme- ye bafllar. fiiddet hareketinin ilk amac›, hasm› irademizi yerine getirmeye zorlamakt›r. ‹radenin içeri¤i ise siyasidir. Yani, nihai amaç siyasidir. Bu amaca ulaflabilmek için, düflman› yok etmek ya da silahtan tecrit etmek ya da kendisini böyle bir ciddi tehdit al- t›nda hissedece¤i bir duruma getirmek gerekir. Bu, savafl harekat›n›n askeri amac›, yani ilk amac›d›r. Ne var ki bu askeri amaç çat›flma sureci içinde siyasi amac›n yerini alabilmekte, onu bir bak›ma, sanki savaflla ilgisi yokmufl gibi bir kenara itebilmektedir. Taraflar›n her ikisi de ayn› amac› (karfl› tarafa iradesini zorla kabul ettirmek için onu silahtan tecrit etmek) güttü¤ü için, ortaya ç›kan karfl›l›kl› hareket, kavram olarak ve mant›ken afl›r›l›klara götürür. “Ben düflman› yenmedikçe o beni yenebilir. Öyleyse, imkan ve gayretlerimi düflmana üstünlük sa¤layacak flekilde art›rmal›y›m... “ anlay›fl› her iki tarafa da hakim olur. Bu mant›k, taraflar› afl›r›l›klara iten bir yar›flmaya yol açar. Böylece savafl, s›n›r tan›mayan bir fliddet eylemi niteli¤i kazan›r. Afl›r› fliddetle ifade edilen çat›maya Clausewitz, “Mutlak Savafl” ad›n› vermektedir. Bu kavram, ayn› Kant’›n “Ebedi Bar›fl›” gibi, bir soyutlama, bir “ideal-tip”tir. Her türlü de¤iflken ayr›nt›dan soyutlanm›fl ve tarihi ba¤lam›n d›fl›na ç›kar›lm›fl savafl› ifade eder. Bu kavram›n karfl›s›nda tarihi ba¤lam içinde yer alan “Gerçek Savafl” kavram› var- d›r. Her “Gerçek Savafl” s›n›rs›z fliddete do¤ru t›rmanma e¤ilimi gösterir, fakat hiçbir zaman “Mutlak Savafl”a eriflemez, aynen “Ebedi Bar›fl”a ulafl›lamad›¤› gibi.” Kaynak: Okuma parças› için bkz. Karaosmano¤lu, Ali L. (2007). “Muhteflem Ortak- l›k: Kant ve Clausewitz”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 4, Say› 14.

49

50


Savafl›n Nedenleri Savafllar›n nedenleri konusundaki alternatif aç›klamalar aras›n AMAÇ

3

daki farkl›l›klar› ay›rt ederek savafllar›n nedenlerini belirtmek.

‹kinci Dünya Savafl›’ndan beri yaln›zca Stratejik Çal›flmalar çerçevesinde de¤il, genel olarak sosyal bilimlerde savafllar›n nedenlerini tespit etmek için büyük çaba harcanm›flt›r. Buna karfl›l›k tüm çal›flmalar›n ortak sonucu, savafllar›n tek bir temel nedeninin olmad›¤›, dolay›s›yla tek bir büyük savafl teorisinin ortaya koyulamayaca¤› olmufltur. Bu yayg›n olarak kabul edilmekle birlikte, yine de savafllar›n nedenlerine dair araflt›rmalar›n önü kesilmemifl, özellikle de “savafllar› önlemenin tek yolunun onlar› anlamak oldu¤u” görüflüyle hareket edenler nedenleri ortaya ç›karma ve s›n›fland›rma çabalar›n› sürdürmüfllerdir. Stratejik Çal›flmalar alan›nda savafllar›n nedenlerine yönelik ortaya koyulan kategoriler, John Garnett taraf›ndan s›n›fland›r›lm›flt›r. Garnett, savafllar›n çeflitli nedenleri aras›nda benzerlik ve farkl›l›klar yoluyla birtak›m genellemelere ulafl›lmas›n›n olanakl› ve gerekli oldu¤unu öne sürmüfltür. Buna karfl›n, savafllar›n ortaya ç›k›fl›nda birçok farkl› unsurun etkili oldu¤unun, savafllar› tek bir nedene indirgeme çabas›n›n anlams›z oldu¤unun da alt›n› çizmektedir. Bu ba¤lamda, savafllar› nedenlerine dayal› olarak s›n›fland›rma çabas›n›n anlay›fl›m›z› gelifltirmek ötesinde bir kesinlik tafl›mayaca¤›n› da belirtmektedir. John Garnett’a göre savafllar, görünen-esas neden, etkili-izin verici neden ve yeterli-gerekli neden ayr›mlar›na dayan›larak kategorize edilebilir. Garnett s›n›fland›rmas›nda içgüdüsel-ö¤renilmifl davran›fl ve bilinçli-bilinçsiz güdülere de yer vermekte ve insan do¤as›na de¤il, insan davran›fl›na dayal› bu kategorileri di¤erleri yan›nda etkili saymaktad›r. Tablo 3.4 Garnett’in Savafl Nedenleri S›n›fland›rmas›

1. Görünen neden-temel neden: Görünen neden, savafllar›n ortaya ç›k›fl›n› tetikleyen neden olarak tan›mlanabilir. Görünen nedene dair en iyi ve en fazla kullan›lan örnek, Birinci Dünya Savafl›’n›n nedeni olarak Avusturya-Macaristan veliahd›n›n S›rp bir milis taraf›ndan öldürülmesidir. Birinci Dünya Savafl›’n› bildi¤imiz flekliyle tetikleyen görünürdeki neden bu olayd›r. Buna karfl›n esas neden, devletlerin politikalar›ndan çok uluslararas› sistemin yap›sal etkilerinin analiz edilmesiyle anlafl›labilecek nedendir. Birinci Dünya Savafl› örne¤inde savafl›n ç›kmas›na yol açan esas nedenin sömürgecilik yar›fl› oldu¤unu söyleyebiliriz. Çünkü savafla giden süreçte devlet adamlar›n›n savafl› önlemek amac›yla yapt›klar› giriflimler, sömürgecilik yar›fl›n›n sert rekabet koflullar› içinde geçmesi nedeniyle savafl›n ç›k›fl›na engel olamam›flt›r. 2. Etkili neden-izin veren neden: Etkili neden, belirli bir savafl› ortaya ç›karan belirli koflullara atfen kullan›l›r. Örne¤in, A devletinin B devletinin sahip oldu¤u bir fleyi istemesi durumunda etkili neden A devletinin iste¤idir. Örnek vermek gerekirse, 2002’deki Irak Savafl›’n›n etkili nedeni ABD ve ‹ngiltere’nin Saddam Hüseyin’i devirme ve ard›ndan da Irak’a demokrasi getirme arzular›d›r. Buna karfl›n, bu etkili nedenlerin alt›nda yatan, izin verici nedenlerdir. ‹zin verici neden , aktif olarak savafl› ça¤r›flt›rmayan, fakat savafl›n ç›kma olas›l›¤›n› yaratan nedenlerdir. Kenneth Waltz’a göre, savafllarda izin verici neden uluslararas› sistemin yap›s›ndan (anarfli) kaynaklanan, devletleraras› rekabetin savafla dönüflmesini engelleyemeyecek oluflumdur.

51


3. Yeterli neden-gerekli neden: Yeterli neden, ortaya ç›kt›¤›nda mutlaka savafl meydana getiren nedendir. Örnek olarak, birbirinden ideolojik ve pratik anlamda nefret eden iki devletin bulunmas› savafl›n ç›kmas› için yeterli bir neden olarak gösterilebilir. Buna karfl›n yeterli nedenin varl›¤›, savafllar›n ç›kmas› için gerekli bir neden olmayabilir. Gerekli nedenler, savafl›n ç›kmas› için olmazsa olmaz nedenleri ifade eder. Örne¤in silahl› kuvvetlerin varl›¤› bir savafl›n yaflanmas› için olmazsa olmaz nedenlerdendir. Savafl için silah gerekir, ama di¤er yandan silahlar›n varl›¤› savafl›n ç›k›fl› için yeterli de¤ildir. Bir baflka aç›dan, yeterli nedenler zamanla de¤iflebilir; belli bir dönemde savafllar›n ç›kmas› için yeterli olan nedenler, daha sonraki zaman dilimlerinde yeterli nedeni oluflturmayabilirler. Örne¤in, hanedan ba¤lar› geçmiflte savafllar›n yeterli nedeni iken, bugün için geçerlili¤i kalmam›flt›r.

Yukar›da k›saca özetlenen bu s›n›fland›rma hakk›nda daha detayl› bilgi için bkz. Garnett, John (2010). “The Causes of War and the Conditions of Peace”, John Baylis, James J. Wirtz ve Colin S. Gray (der.), Strategy in the Contemporary World. Oxford: Oxford University Press.

MAKALE

Savafl›n nedenlerine dair teorik bir çal›flma için bkz. Waltz, Kenneth (2009) ‹nsan, Devlet ve Savafl: Teorik Bir Analiz Ankara: Asil Yay›nevi, Waltz, Kenneth (2001). Kitab›n özgün bask›s› için bkz. Waltz, Kenneth (2001). Man, The State and War: A Theoretical Analysis. New York: Columbia University Press.

K ‹ T A P

Savafl›n Kayna¤› Savafllar›n kaynaklar›yla ilgili bilgiler ›fl›¤›nda, “savafllar›n insan-

 A M A Ç lardan m›, devletlerden mi, yoksa uluslararas› sistemden mi” kay-

4

nakland›¤› sorusunu yan›tlamak.

Savafl›n nedenleri konusunda farkl› bak›fl aç›lar› ortaya koyulmufltur. Bu bak›fl aç›lar›n› farkl› analiz düzeylerinde de¤erlendirmek, savafl›n nedenleri konusundaki görüflleri düzenlememize yard›mc› olacakt›r. Çünkü “savafllar neden kaynaklan›r?” sorusuna verilen yan›tlar›n farkl›l›¤›, temelde bu soruyu soran›n nereden bakt›¤›na, yani konuyu hangi analiz düzeyinde ele ald›¤›na dayanmaktad›r. Bu çerçevede Garnett’›n savafllar›n nedenlerine dair s›n›fland›rmas› da temelinde analiz düzeylerine dayanmaktad›r. Analiz Düzeyleri: Uluslararas› iliflkiler alan›nda aktör say›s›n›n çok fazla oluflu, aktör ve süreçlerin farkl› kategorilere ayr›larak/analiz düzeyleri oluflturularak çal›fl›lmas›na neden olmufltur. Herhangi bir fenomenin analizi için araflt›rmac›n›n bir bafllang›ç noktas› olmal›, yani “neyi” çal›flaca¤›n› bilmelidir. Herfleyin -özellikle de uluslararas› iliflkiler gibi aktör say›s›n›n çok fazla oldu¤u bir alanda- çal›fl›lmas› olanaks›zd›r. Çal›flman›n bir odak noktas› olmal›d›r. Uluslararas› iliflkiler alan›nda da temel olarak üç odak noktas› var d›r. Analiz düzeyleri olarak adland›r›lan bu odak noktalar›; birey, devlet ve sistem düzeyleridir.

Devlet Analiz Düzeyi; devletlerin özellikleri ve bu özelliklerin uluslararas›

Birey Analiz Düzeyi; s›radan insanlar›n ve daha çok

Tek bir analiz düzeyine odaklanmak, di¤er düzeylerin d›fllanmas› anlam›na gelmemelidir. Analiz düzeyleri sizin araflt›rma sorunuza “nereden bakt›¤›n›z›” belirler. Uluslararas› iliflkiler her düzeyde iflleyen çok çeflitli unsurlardan etkilendi¤inden, her bir analiz düzeyinde farkl› aç›klamalar ortaya konulmas› olanakl› olmaktad›r. Bu ba¤lamda tek bir “do¤ru” analiz düzeyi oldu¤unu söylemek do¤ru de¤ildir.

politika yap›c›lar›n kiflisel özellikleriyle ilgilidir. Bu analiz düzeyinde politikay› bireylerin yapt›¤› kabulü yle yola ç›k›l›r. Bu ba¤lamda, uluslararas› iliflkilerin anlafl›lmas› için insanlar›n (bireysel olarak ya da grup içinde) nas›l karar ald›klar›n›n bilinmesi gerekti¤i kabul edilir.

alanda devlet davran›fllar›na etkisiyle ilgilidi r. Bu analiz düzey inde uluslararas› iliflkilerin temel aktörü devlettir. Bu nedenle, karar verme süreçlerine odaklan›larak devletlerin politikalara nas›l karar verdiklerini anlamak, uluslararas› iliflkilerin iflleyiflinin anlafl›lmas›na yol açacakt›r. Sistem Analiz Düzeyi; devletler ve devlet-d›fl› global aktörler aras›ndaki

etkileflimle ilgilidir. Bu analiz düzeyine göre, dünyan›n sosyal-siyasalekonomik yap›s› ve etkileflim kal›plar› devletlerin ve di¤er aktörlerin politikalar›n› etkiler. Bu nedenle, dünyan›n sosyal-siyasal-ekonomik yap›s›n›n ve etkileflim kal›plar›n›n anlafl›lmas›n›n, uluslararas› iliflkilerin iflleyiflinin de anlafl›lmas›na yol açaca¤› kabul edilir.

52


Savafl›n nedenlerini analiz düzeyleri yoluyla düzenlemek ve bir tipolojiye dayand›rmak, Waltz’un Man, The State and War (‹nsan, Devlet ve Savafl) kitab›nda yapt›¤› “üç imaj” ayr›m›na dayanmaktad›r. Bu kitapta Waltz, savafllar›n neden kaynakland›¤› sorusuna birey ve devlet olarak iki düzeyden (birinci ve ikinci imaj) bak›larak yan›t arand›¤›n›, oysa savafllar›n “esas” nedenlerinin üçüncü düzeyde, yani uluslararas› sistem düzeyinde bulunabilece¤ini öne sürerek üç imaj belirlemifltir. Waltz’un belirledi¤i bu düzeylere zaman içerisinde çeflitli yazarlarca farkl› düzeyler eklenmiflse de, temelde savafllar›n kaynaklar›na dair çal›flmalarda bu fikir genel kabul görmüfltür. Birey düzeyinde analizler, savafllar›n nedenlerinin insanlardan kaynakland›¤› sa v›yla do¤rudan insana odaklanmaktad›r. Bu analiz düzeyinde savafllar›n insan kaynakl› nedenlerine dair farkl› görüfller ortaya koyulmufltur. ‹lk görüfle göre, savafl insan do¤as›ndan kaynaklanmaktad›r. Savafllar›n insan do¤as›na dayand›r›larak aç›klanmas›, genellikle siyaset felsefesi, psikanaliz, sosyo-biyoloji alanlar›nda ortaya ko yulmufltur. Bu tür önermeleri, H›ristiyan felsefesinde insan›n “do¤ufltan günahkâr” oldu¤u anlay›fl›ndan, uluslararas› politikan›n özünü insan›n bencil ve ç›karc› do¤as›na dayand›ran klasik realizme kadar çok genifl bir düflünce dünyas›nda bulmak mümkündür. Bu görüfle göre, savafllar temelde insan›n bencil ve sald›rgan do¤as›ndan kaynaklanmaktad›r. Savafllar›n esas nedeni insan do¤as›d›r, di¤er tüm nedenler ikincil önemdedir. Örne¤in, Richard Dawkins insan do¤as›n›n sald›rgan oldu¤unu ve bunun ise genlerden kaynakland›¤›n› öne sürmüfltür. Genler var olabilmek için sald›rgan olmak zorundad›r. Bu bak›fl aç›s›ndan, insan do¤as›n›n içerdi¤i sald›rganl›k savafllar›n da esas kayna¤› olarak görülmektedir. Benzer flekilde psikanaliz alan›n›n kurucusu Sigmund Freud da insan do¤as›ndaki sald›rgan güdülerle savafl aras›nda do¤rudan iliflki kuran bak›fl aç›s›n›n temsilcilerindendir. Sosyal psikoloji alan›nda ortaya koyulan çal›flmalara dayanan ikinci görüfle göre, insanlar bir fleylerin eksikli¤ini hissettikleri zaman savafl ç›karmaya daha yatk›n olurlar. Bu noktada temel belirleyen olarak hayal k›r›kl›¤›n›n etkisi ortaya ç›kmaktad›r. ‹nsanlar herhangi bir hedefe ulaflma yolunda engellendiklerinde, hayal k›r›kl›¤›na u¤rar ve bu duygu do¤rudan öfke ve sald›rganl›¤a yol açar. Reinhold Niebuhr’a göre, s›radan insan güç ve prestij gibi hedeflerine ço¤unlukla ulaflamaz. Hayal k›r›kl›¤› yaflar ve bunu siyasi faaliyetlerine yans›t›r. Bir fleye ulaflamaman›n nedenlerini insan kendisinde aramaz, engellendi¤ini düflünür. Bu düflünce de kendisini engelleyenlere karfl› sald›rma dürtüsünü harekete geçirir. Bu çerçevede, hayal k›r›kl›¤›, göreceli yoksullukla da bir araya geldi¤inde savafl›n kayna¤› durumuna gelir. Üçüncü görüfl savafl›n nedenlerini bireylerin yanl›fl alg›lamalar›na dayand›r›r, dolay›s›yla bunu etkileyen kiflilikleri, psikolojileri ve inanç sistemlerine odaklan›r. Bu görüfle göre savafllar, devlet adamlar›n›n yanl›fl alg›lamalara dayal› kararlar›ndan kaynaklanmaktad›r. Liderlerin yanl›fl alg›lama ve hesaplamalar›n›n etkisinin aç›kça görülebilece¤i tarihsel örnekler fazlad›r. Birinci Dünya Savafl› öncesinde Kayzer Wilhelm’in ‹ngiltere’nin ç›kacak bir savaflta tarafs›z kalaca¤›na dair abart›l› inanc› ya da ‹kinci Dünya Savafl› öncesinde Hitler’in, esas›nda bir ölçüde ‹ngiltere Baflbakan› Neville Chamberlain’in Çekoslovakya’n›n parçalanmas›yla sonuçlanan Münih Konferans’ndaki tutumundan cesaret alm›fl olmas› en bilinen örneklerdir. Di¤er tarafta ise Chamberlain’›n, Münih konferans›ndan döndü¤ünde, “zaman›n bar›fl zaman› oldu¤unu” söyleyebilmifl olmas›, verilen mesajlar›n ne ölçüde karfl›l›kl› olarak yanl›fl alg›land›¤›n› aç›kça göstermektedir. Dördüncü görüfle göre, savafl›n nedenleri grup faaliyetleri çerçevesinde aç›klan›r. Ünlü Alman filozof Friedrich W. Nietzche’ye göre ç›lg›nl›k bireylerde istisna, gruplarda kurald›r. Normalde sald›rgan olmayan insanlar›n, grup ortamlar›nda sal-


d›rganlaflt›klar›n› görürüz. Bunun nedeni, gruplarda bireysel sorumlulu¤un ortadan kalkmas› ve sorumlulu¤un yay›lmas›d›r. Grup düflüncesinin bir di¤er boyutu, devletlerin karar-alma yap›lar› olarak gruplar›n etkileriyle ilgilidir. Bu bak›fl aç›s›na göre, bir gruba dâhil olan bireylerin, birli¤i bozmama bask›s› alt›nda hareket etmeleri sonucu birey olarak tercih etmeyecek bile olsalar, baz› seçeneklere (savafl karar›, sald›rgan politika gibi) grup içinde yer alman›n etkisiyle yönelmeleri ile ilgilidir. Gruplar devletlerin karar-alma yap›lar› çerçevesinde, bürokrasi ya da elit gruplar› olarak ele al›nd›¤›nda, baz› çal›flmalarda birey düzeyinde de¤il, devlet-alt› düzey olarak farkl› bir kategoride de de¤erlendirilebilmektedir. Birim (devlet) düzeyinde analizler devlet veya toplumlar›n savafl ya da fliddete e¤ilimli olmalar›na yol açan temel niteliklerine odaklan›rlar. Örne¤in, So¤uk Savafl sürecinde Marksistler, kapitalist devletlerin uluslararas› sorunlarda kuvvet kullanmaya daha yatk›n oldu¤unu öne sürerken, kapitalistler komünist devletlerin yay›lmac›, ideolojik ve totaliter nitelikleri dolay›s›yla fliddet kullanmaya daha yatk›n oldu¤unu öne sürmekteydiler. Ayn› biçimde, demokrasiler ile otoriter devletler aras›nda da savafla baflvurma e¤ilimleri aç›s›ndan benzer bir ayr›m yap›lmakta ve otoriter devlet yap›lar›nda savafla baflvurma olas›l›¤›n›n daha yüksek oldu¤u iddia edilmektedir. Buna karfl›n, tarihsel olarak devletlerin niteliklerine ba¤l› olmaks›z›n birbirlerine benzer biçimlerde savafla baflvurduklar› gözlemlenebildi¤inden, devletlerin nitelikleri ile savafla yönelik davran›fllar› aras›nda do¤rudan bir iliflki kurmak çok zordur. Devletler gibi, toplumlar›n da nitelikleri ile savafla e¤ilimleri aras›nda bir iliflki kurmak ve bu iliflkiden yola ç›karak genellemelere ulaflmak zordur. Dahas› ayn› toplum, zamanla savafla e¤ilimli olandan bar›flsever olana do¤ru (veya tersi) de¤iflebildi¤inden, bu tür genellemeler yapmak do¤ru bir sonuca götürmeyecektir. Örne¤in, Japon toplumunun ‹kinci Dünya Savafl› öncesinde uluslararas› sorunlarda kuvvet kullanmaya e¤ilimli oldu¤u söylenebilirken, bu tarihten sonras› için ayn› ç›kar›m› yapmak olanakl› de¤ildir. Etkileflim Düzeyi, temel olarak iki devlet aras›ndaki etkileflimlerin dinamikleri ile söz konusu devletlerin paylaflt›klar› nitelikler üzerine odaklan›lan bir analiz düzeyidir. Bu düzeyde savafl farkl› yaklafl›mlarla, ama esas olarak iki yaklafl›mla analiz edilir. ‹lki, devletler aras› etkileflimi güç iliflkileri ba¤lam›nda analiz etmektedir. Örne¤in Güç Geçifli Teorisine (Power Transition ) göre, gücün devletler aras›nda göreceli olarak eflit da¤›ld›¤› dönemlerde, çat›flmalar›n savafla dönüflme olas›l›¤› daha yüksektir. Çat›flma Sarmal› yaklafl›m›na göre ise, iki devlet aras›ndaki etkileflimlerde taraflardan biri gücünü, savunma-güvenlik amaçl› da olsa art›rmaya bafllad›¤›nda karfl› taraf bunu bir tehdit olarak alg›layacakt›r. Bu alg›lamayla hareket eden devlet gücünü art›rma çabas›na girecek ve ayn› durum bu sefer ilk devlet için tehdit yaratmaya bafllayacakt›r. Devletler bu flekilde etkileflimleriyle geri dönülmesi zor bir çat›flma sarmal›na girecekler ve bunun savafla dönüflmesi olas›l›¤› giderek yükselecektir. Bir di¤er yaklafl›m olan cayd›r›c›l›k ise, Güç Geçifli Teorisinin aksine, örne¤in silahlanma yar›fl› ba¤lam›nda, taraflar›n güçlerinin eflitlenmesinin sa vafla de¤il, iflbirli¤ine yol açaca¤›n› öne sürmektedir. Etkileflim dinamikleri de çat›flmalar›n savafla dönüflme olas›l›klar›n› araflt›rman›n bir boyutu olarak analiz edilmektedir. Bu ba¤lamda daha çok demokrasi ve ticari iliflkiler gibi unsurlara odaklan›lmaktad›r. Örne¤in, Demokratik Bar›fl yaklafl›m› birbirleriyle etkileflim halinde olan iki devletin benzer demokratik siyasal sistemlere sahip olmas›n›n, savafla ulaflabilecek çat›flmac› iliflkileri saf d›fl› b›rakaca¤› önermesine dayanmaktad›r.

53

54


Uluslararas› sistem düzeyinde analizin en temel unsuru, uluslararas› sistemin yap›s› olarak tan›mlanan “anarfli”dir. Burada anarfli, uluslararas› sistemde devletlerin davran›fl›n› s›n›rland›rmak ya da yönlendirmek için hiçbir yüksek otoritenin ya da hiyerarflik yap›n›n, bir anlamda dünya hükümetinin olmay›fl›n› ifade eder. Savafllar›n nedenleri k›sm›nda da de¤inildi¤i gibi, burada Waltz’un anarflinin devletler aras› savafllarda izin verici neden olarak iflledi¤i fikriyle hareket edilmektedir. Devletler kendi güvenliklerini sa¤lama amac›nda olsa dahi, uluslararas› sistemde savafllar›n ç›kmas›n› engelleyecek bir yap›n›n olmay›fl›, devletler aras› rekabetin savafla dönüflme olas›l›¤›n› art›rmaktad›r. Uluslararas› sistem düzeyinde bir di¤er yaklafl›m Hegemonik ‹stikrar Teorisi’dir. Bu teoriye göre, uluslararas› sistemde hegemonun varl›¤›, sistem düzeyinde düzenleyici güç ifllevi görerek anarflinin etkisini azalt›r. Bu durum en az›ndan orta bü yüklükteki güçler aras›ndaki çat›flmalar›n savafla dönüflmesi olas›l›¤›n› azalt›r. Son olarak, ele al›nan analiz düzeylerinden hiçbirisinin tek bafl›na savafla dair tüm sorular›m›z› yan›tlayabilecek aç›klay›c›l›kta olmad›¤› gözden kaç›r›lmamal›d›r. Her bir analiz düzeyi esas›nda analiz yapan›n sordu¤u sorular, yani nereden bakt›¤› ile ilgilidir. Her bir düzey belirli bir ölçüde aç›klay›c›l›¤a sahiptir ve muhakkak di¤erleriyle iliflki içerisindedir. Bu çerçevede son dönemlerde, böyle bir önermeyle yola ç›kan birçok çal›flmada “çok-düzeyli analiz”ler ortaya koyulmaya bafllanm›flt›r.

Y‹RM‹NC‹ YÜZYIL SAVAfiLARINDA SAVAfi STRATEJ‹LER‹ VE TAKT‹KLER Yirminci yüzy›l savafllar›nda uygulanan strateji ve taktikleri ifa AMAÇ

5

de etmek.

Birinci Dünya Savafl›’nda Strateji Anlay›fl› ve Taktik ‹kincisi ç›kana kadar “Büyük Savafl” olarak an›lan Birinci Dünya Savafl›, tarihteki ilk topyekûn savafl olarak kabul edilmektedir. Çünkü tarihte ilk kez, savaflan ülkelerde yaflayan hemen herkes savafltan bir flekilde etkilenmifltir. Savaflta strateji anSchlieffen Plan›: Schlieffen lay›fl› bak›m›ndan da önemli farkl›l›klar olmufl, savafllardaki belirleyicili¤i bak›m›nPlan›, Almanya’n›n bat›da dan askeri strateji anlay›fl›n›n yerini, “genel strateji” anlay›fl› alm›flt›r. Bu çerçevede, Fransa ve do¤uda Rusya ile iki cephede efl zamanl› bu tarihten önce strateji ve savafl›n gidiflat› aç›s›ndan baflkomutanlar belirleyici olarak savaflmas›n› önlemek iken, Birinci Dünya Savafl› ile devlet adaml›¤› önem kazanm›flt›r. Savaflta Llyod Geve her iki cephede de zafer orge, Georges Clemenceau ve Kayzer Wilhelm II gibi liderler baflrolde yer alm›flkazanmas›n› sa¤lamak için oluflturulan bir askeri lard›r. Bir baflka deyiflle, askeri strateji ve siyasetin iç içeli¤i ilk kez bu savaflta göstratejidir. Bu plan rünür olmufltur. Clemenceau’nun “savafl, askerlere b›rak›lamayacak kadar ciddi bir çerçevesinde, Almanya öncelikle Fransa’da h›zla bir ifltir” ifadesi de bu yaklafl›m›n ürünüdür. Örnek olarak, Almanya’n›n Birinci Dünya zafer kazanmay›, ard›ndan Savafl›’ndaki genel stratejisi modern savafllar›n y›k›c›l›¤› ve düflmanlar›n›n gücü da Rusya’n›n seferber olmas›na ve Rus ordusunun ba¤lam›nda hesaplanarak oluflturulmufltur. Bu çerçevede, Almanya’n›n kazanabibat›da konufllanmas›na lece¤i bir savafl›n gerek zaman, gerekse hedef kapsam›nda s›n›rl› tutulmas› genel f›rsat vermeksizin trenle ordusunu do¤u cephesine stratejisinin temeli olmufltur. Askeri stratejisi ise, bu genel stratejiye ba¤l› olarak Alsüratle aktarmay› man Genelkurmay Baflkan› Schlieffen taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. hedeflemifltir. Taktik aç›dan, Birinci Dünya Savafl›’nda atefl gücünün artmas› nedeniyle sald›r› yoluyla düflman cepheyi ezip geçmek imkâns›z hale geldi¤inden savunma anlay›fl› (özellikle siper savafl›) belirgin hale gelmifltir. Di¤er yandan, mekanizasyon olarak adland›r›lan topçu ve tank birliklerindeki geliflmelerle hücum sorunu afl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Topçu s›n›f›n piyade karfl›s›nda öncelik sa¤lamas› bu savaflla olmufl, “piyade iflgal eder, topçu ise fetheder” sözü taktik anlamda hayata geçirilmifltir. Bi-

55


rinci Dünya Savafl’›nda hava gücü kapsam›nda yaflanan geliflmeler, sonras›nda ha va gücüne dair askeri doktrinlerin geliflmesi için de gerekli zemini haz›rlam›flt›r. Birinci Dünya Savafl›’n›n bir di¤er özelli¤i, denizlerde sürdürülen savafllarda dretnot Yat›flt›rma (Appeasement) (savafl gemisi) ve denizalt›lar›n etkileridir. Son olarak, topyekûn bir savafl olmas›- Politikas›: “‹kinci Dünya na karfl›n Birinci Dünya Savafl›’nda gayr-i nizami savafl taktikleri de kullan›lm›flt›r. Savafl›na giden dönemde ‹ngiltere Baflbakan› Neville Bu daha çok Osmanl›’n›n Arap topraklar›nda ve Afrika’da görülmüfltür. Chamberlain ile

‹ki Savafl Aras› Dönemde Strateji ‹ki savafl aras› dönemde Stratejik Çal›flmalar›n en temel konusu, Birinci Dünya Sa vafl› s›ras›ndaki etkileriyle hava ve tank gücü olmufltur. Bu çal›flmalarda hava gücünün sald›r›, kara gücünün ise savunma amaçl› kullan›lmas› görüflü belirleyici olmufltur. Bu ba¤lamda deniz ve kara gücü kesin sonuç al›c› yöntemler olmaktan ç›km›flt›r. Bu geliflmenin nedeni ise bombard›man uçaklar›n›n gelifltirilmifl olmas›d›r. Hava gücü, stratejinin zaman ve mekân unsurlar›n› tamamen de¤ifltirmifltir. Sa vafla hareketlili¤i ve sald›r›y› geri getirecek flekilde tank taktiklerinin uygulanmas›, savunma stratejisi yapan ordular› etkisiz hale getirecek ve savunmay.› k›rabilecek etkiler do¤urmufltu. Bu çerçevede, ünlü stratejist Liddell Hart’›n yaklafl›m› da z›rhl› ve mekanize birlikleri dengeli bir flekilde kullanarak sonuç almaya yönelikti. Esas›nda bu tür stratejilerin temel kayg›s›n›n Birinci Dünya Savafl›’ndaki kitlesel y›k›m› önleyebilecek yöntemler bulmak oldu¤u söylenebilir.

‹kinci Dünya Savafl›’nda Strateji ve Taktik

özdefllefltirilen politika.

Chamberlain Hitler’in esas ilgi alan›n›n do¤uda oldu¤una inand›¤› için Komunist SSCB’ye karfl› kendileriyle ittifaka girece¤ini, hatta bir ihtimal Hitler’i Sovyet topraklar›na yöneltebilece¤ini umut etmifl, Südetleri ald›ktan sonra daha önce Bismarck’›n yapt›¤› gibi Hitler’in de art›k durarak kazand›klar›n› elinde tutmaya çal›flaca¤›n› ummufltu. Fakat Bismarck’tan çok Napoléon’a benzeyen Hitler, durmak bir yana taleplerinde daha da fütursuzlaflt›.

‹kinci Dünya Savafl›nda da genel strateji anlay›fl›n›n hâkimiyeti söz konusudur ve Münih Anlaflmas› yat›flt›rma doruk yine ülkelerin siyasi liderleri stratejistler olarak baflroldedir. Almanya’n›n bu savafl- politikas›n›n noktas›yd›. Konferanstan taki genel stratejisi temelde sald›rgand›r ve toprak geniflletmeyi hedeflemifltir. ‹n- dönen Chamberlain uçaktan “size bugün giltere’nin genel stratejisi ise, ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u’nu ve büyük güç konumunu indi¤inde onurlu bir bar›fl getirdim” korumakt›. Buna karfl›n stratejide uluslararas› çevrenin gerçeklerine yer verilme- diyecekti. Fakat 15 Martta mifl, çevresel savunmayla hedefe ulafl›laca¤› düflünülmüfl, yani Hitler Almanya’s›- Almanya hiçbir Alman›n yaflamad›¤› Çekoslovakya n›n yarataca¤› do¤rudan tehditler göz ard› edilmiflti. Dönemin ‹ngiltere Baflbakan› topraklar›n› iflgale Neville Chamberlain’in 1930’lar›n sonlar›nda izledi¤i yat›flt›rma stratejisi de bu bafllay›nca, yat›flt›rma politikas›n›n bitti¤ini ilan politikan›n bir uzant›s›d›r. Strateji, savafl bafllad›ktan sonra, 1940’ta Winston Churc- etmek zorunda kald›. hill’in iktidara gelmesiyle de¤ifltirilmiflti. Bu ayn› zamanda ülkelerin askeri strateji- Takibeden haftalarda ‹ngiltere Polonya’ya garanti lerinde siyasi liderlerin rolü ile ilgili de iyi bir örnek teflkil etmektedir. verdi ve ciddi savafl ‹kinci Dünya Savafl›, teknik geliflmenin yo¤un yafland›¤› bir dönemi simgeler. haz›rl›klar›na bafllad›. Fakat bir savafl› önlemek Bu dönemde savafl makineleflmifl; tank, uçak, radar, telsiz savaflta gerçek anlamda büyük için art›k ifl iflten geçmiflti.” kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Uçak, Birinci Dünya Savafl›’n›n son y›llar›na yetiflebilmifl ve daha çok keflif amac› ile piyade deste¤i olarak kullan›lm›flt›. ‹kinci Dünya Sava- Kaynak: Ayd›n, Mustafa (2001). “‹kinci Dünya Savafl› fl›’nda ise indirme harekat›, ordular›n tafl›nmas› ve düflman› bombalama amac›yla ve Türkiye: 1939-1945”, kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Tank, Birinci Dünya Savafl›’nda düzenli ordular›n defor- Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl masyonu ve düflman hatlar›n› yarmak için, ‹kinci Dünya Savafl›’nda ise bölge kon- Savafl›’ndan Bugüne trolü ve iflgal amaçl› kullan›lm›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n sonunda ABD’nin Ja- Olgular, Belgeler, 1919-1980, Cilt I. ponya’ya karfl› kulland›¤› iki atom bombas› ise, savafl›n gidiflat›yla ilgili etkilerinin Yorumlar, ‹stanbul: ‹letiflim, s. 408. çok ötesinde, nükleer strateji dönemini bafllatm›flt›r. Yirminci yüzy›l savafllar›n›, uygulanan strateji ve taktikleri çerçevesinde ele alan bir çal›flma için bkz. Mehmet Tanju Akad (1992). 20. Yüzy›l Savafllar›: Stratejik, Taktik, Teknolojik ve Jeopolitik Yönleriyle . ‹stanbul: Kastafl Yay›nlar›.

K ‹ T A P

56


Özet Savafl kavram› neredeyse insanl›k tarihiyle yafl›t bir kavramd›r. Buna ra¤men savafl kavram›n›n net bir tan›m› yap›lamam›fl, dolay›s›yla savafl kavramsal olarak s›n›rland›r›lamam›flt›r. Yine de bir çerçeve çizebilmek aç›s›ndan savafl, siyasal birimlerin hedeflerine ulaflabilmek amac›yla birbirlerine uygulad›klar› düzenli fliddet olarak tan›mlanabilir. Sun Tzu, Machiavelli ve Fredrich Hegel gibi isimler farkl› tarihlerde yaflayan düflünürler olmalar›na ra¤men sa vafl›n kaç›n›lmaz ve hatta gerekli oldu¤u kan›s›na varm›fllard›r. Savafl›n çeflitli düflünürlerce gerekli bir olgu olarak tan›mlamas› e¤ilimine ra¤men savafl›n giderek fliddetlenmesi özellikle Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra insanlar› savafl› engelleme ve bar›fl aray›fllar›na sürüklemifltir. Bu çerçevedeki ilk ad›m Milletler Cemiyeti’nin kurulufludur. Uluslararas› düzeyde savafl› yasaklama giriflimleri MC ile s›n›rl› düzeyde bafllam›fl ve 1928 Briand Kellog Pakt› ve Birleflmifl Milletler fiart› ile uluslararas› hukukta kuvvet kullan›m› yasaklanm›flt›r. Geliflen teknolojinin savafl araçlar›n› da gelifltirmesi ve çeflitlendirmesi yeni savafl türlerinin do¤mas›na sebep olmufltur. Geleneksel savafl araçlar›n› ve çat›flma fleklini öngören savafl konvansiyonel savafl olarak adland›r›l›rken, konvansiyonel silahlara ek olarak nükleer silahlar›n kullan›ld›¤› savafl nükleer savafl ad›n› alm›flt›r. Daha genel bir ifadeyle, savafl›n biçimini ve niteli¤ini belirle yen unsurlar olarak, güç kullanan toplulu¤un niteli¤i ve büyüklü¤ü, kullan›lan fliddetin ve araçlar›n türü, kullan›lan yöntem gibi birçok farkl› ölçüte göre yap›lm›fl s›n›fland›rmalara rastlamak mümkündür. Bu çerçevede savafllar, kullan›lan ölçütlerin çeflitlili¤ine ba¤l› olarak çok farkl› gruplara ayr›labilir. Savafllar›n yo¤unluk dereceleri ve kapsad›¤› co¤rafi alan›n büyüklü¤üne göre topyekûn savafl-s›n›rl› savafl; kullan›lan silahlar›n türüne göre konvansiyonel savafl-nükleer, biyolojik, kimyasal savafl; kullan›lan yönteme göre düzenli savafl-gerilla savafl›; savaflan taraflar›n niteliklerine göre uluslararas› savafl-iç savafl-asimetrik savafl; savaflan taraflar›n nitelik ve bu niteliklerinden kaynaklanan güdülere göre dini savafl-etnik savafl; ve son olarak, silahl› çat›flma ile ideolojik çat›flma ayr›m›na göre s›cak savafl-so¤uk savafl gibi ayr›mlar yap›labilir. Bu noktada ortaya ç›kan ve gerekçesi itibar›yla bir nevi savafl türü olarak nitelendirebilece¤imiz “hakl› savafl” kavram›, savafl›n onu meydana getirecek hakl› sebeplere ve bu sebeplerin hakl›l›¤›n› destekleyecek adil düzeye sahip olmas›d›r.

Sosyal Bilimler ‹kinci Dünya Savafl›’ndan beri savafllar›n nedenlerini aç›klamak için yo¤un çaba sarf etmifltir. Bu noktada en kapsaml› aç›klama John Garnett’tan gelmifltir. Garnett’a göre savafllar, görünen-esas neden, etkiliizin verici neden ve yeterli-gerekli neden ayr›mlar›na dayan›larak kategorize edilebilir. Savafl nedenlerinin yan› s›ra, savafl›n kayna¤› da Waltz modelinde yola ç›k›larak birey, birim (devlet) ve sistem; yani üç imaj ekseninde de¤erlendirilebilir.


57

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi savafl› insan do¤as›ndan kaynaklanan nedenlerle aç›klamaz? a. Richard Dawkins b. Jean Jacques Rousseau c. Thomas Hobbes d. Machiavelli e. Thucydides

6. Afla¤›dakilerden hangisi bir savafl türü de¤ildir? a. b. c. d. e.

Nükleer savafl Konvansiyonel savafl Petrol Savafl› Gerilla savafl› ‹ç savafl

7. Afla¤›dakilerden hangisi, bir savafl› hakl› k›lan ölçüt2. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Ayd›nlanma Döneminde savafl ve strateji kavramlar›n› tan›mlam›flt›r? a. Clausewitz b. Sun-Tzu c. F. Hegel d. Machiavelli e. Rousseau

lerden a. b. c. d. e.

biri de¤ildir? Karizmatik bir liderin varl›¤› Hukuka uygun otorite Savafla son çare olarak baflvurulmas› Hakl› neden Savafl›n baflar› flans›n›n olmas›

8. Savafl›n ç›kmas› için olmazsa olmaz kabul edilen ne3. Milletler Cemiyeti’nde savafl›n yasakland›¤› haller ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Savafl tahkim, uluslararas› yarg› ve soruflturma süreçlerinde al›nan kararlar›n ard›ndan karara uyulmas›n›n beklendi¤i üç ayl›k sürede yasakt›r. b. Savafl tahkim, uluslararas› yarg› ve soruflturma süreçlerinde al›nan kararlar›n ard›ndan al›nan karara uyulana kadar yasakt›r. c. Savafl tahkim, uluslararas› yarg› ve soruflturma süreçlerine baflvurulursa tamamen yasakt›r. d. Savafl her durumda yasakt›r. e. Savafl yasak de¤ildir.

4. Afla¤›dakilerden hangisi, BM sisteminde savafl›n yasaklanmad›¤› hallerden biridir? a. Meflru müdafaa durumunun ortaya ç›kmas› b. Bir devletin afl›r› silahlanmas› c. Bir devletin nükleer silahlara sahip olmas› d. Ekonomik hegemonya tehdidinin ortaya ç›kmas› e. Bir devletin BM’ye üye olmay› reddetmesi

5. Afla¤›dakilerden hangisi, “topyekûn savafl”a örnektir? a. b. c. d. e.

‹kinci Dünya Savafl› Vietnam Savafl› So¤uk Savafl Körfez Savafl› Napoléon Savafllar›

den afla¤›dakilerden hangisidir? a. Yeterli Neden b. Görünen Neden c. ‹zin verici Neden d. Gerekli neden e. Etkili Neden

9. Afla¤›dakilerden hangisi, savafllar›n nedenleri konusunda a. b. c. d. e.

kullan›lan bir analiz düzeyi de¤ildir? Bölge Düzeyi Birey Düzeyi Devlet Düzeyi Etkileflim Düzeyi Uluslararas› Sistem Düzeyi

10. Savafllar›n kayna¤›n› “üç imaj (birey-devlet-sistem)” ayr›m›na dayand›ran yazar afla¤›dakilerden hangisidir? a. Emmanuel Kant b. Carl von Clausewitz c. Hedley Bull d. Thomas Hobbes e. Kenneth Waltz

58




1. b

S›ra Sizde 1 BM Sisteminde savafl meflru müdafaa halleri d›fl›nda tamamen yasaklanm›flt›r. Buna karfl›l›k, MC sisteminde savafl bir tak›m giriflimler (tahkim, yarg›lama, soruflturma) neticesinde al›nan kararlar›n ard›ndan uygulaman›n beklendi¤i üç ayl›k süre içerisinde yasakt›r.

2. e 3. a 4. a 5. a 6. c 7. a 8. d 9. a 10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Kavram›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Kavram›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Kavram›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Kavram›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Türleri” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl Türleri” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hakl› Savafl Kavram›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl›n Nedenleri” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl›n Kayna¤›” bölümünü gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl›n Kayna¤›” bölümünü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 Jus ad bellum savafl eylemine baflvurman›n hakl› oluflunu ifade ederken jus in bello , savafl s›ras›ndaki araç ve eylemlerin hakl›l›¤›na iliflkindir.


59

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akad, Mehmet Tanju (1992). 20.Yüzy›l Savafllar›: Stratejik, Taktik, Teknolojik ve Jeopolitik Yönleriyle. ‹stanbul: Kastafl Yay›nlar› Aral, Berdal (2007). “Asimetrik Sald›r› Savafllar›, Siyaset ve Uluslararas› Hukuk”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 4, Say› 14. Ayd›n, Mustafa (2001). “‹kinci Dünya Savafl› ve Türki ye: 1939-1945”, Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim. Biddle, Stephen (2004). Military Power: Explaining Victory and Defeat in Modern Battle. Princeton, NJ: Princeton University Press. Cashman, Greg ve Robinson, Leonard C. (2007). An Introduction to the Causes of War. Lanham: Rowman and Littlefield Publishers. Clausewitz, Carl von (1999). Savafl Üzerine. çev. H. Fahri Çeliker, ‹stanbul: Özne. Collins, John (2001). Military Strategy: Principles, Practices, and Historical Perspectives. Washington D.C.: Potomac. Doyle, Michael (1997). Ways of War and Peace. New York: Norton & Company. Ereker, Fulya (2003). “‹lkça¤lardan Günümüze Hakl› Savafl Kavram›”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 1, Sa y› 3. Ferrill, Arthur (1997). The Origins of War: From the Stone Age to Alexander the Great. Boulder, CO: Westview Press. Hoffmann, Stanley (1963). “Rousseau on War and Peace”, The American Political Science Review, Cilt 57, Say› 2, s. 317-333. Howard, Michael (1984). The Causes of Wars. Cambridge: Harvard University Press. Garnett, John (2007). “The Causes of War and the Conditions of Peace”, Baylis, John, Wirtz, James, Gray, Colin S. ve Cohen, Eliot (der.) Strategy in the Contemporary World. Oxford: Oxford University Press. Karaosmano¤lu, Ali L. (2007). “Muhteflem Ortakl›k: Kant ve Clausewitz”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 4 Say› 14. Kennedy, Paul (1981). Grand Strategies in War and Peace. New Haven: Yale University Press. Levy, Jack S. ve Thompson, William R. (2010). Causes of War. Chichester: Wiley-Blackwell.

McInnes, Colin ve Sheffield, G. D (der.) (1988). Warfare in the Twentieth Century: Theory and Practice. London: Unwin Hyman. Paret, Peter (der.) (1986). Makers of Modern Strategy: from Machiavelli to the Nuclear Age. Oxford: Oxford University Press. Rapaport, Anatol (1992). Peace: an Idea Whose Time has Come. University of Michigen Press. Suganami, Hidemi (1996). On the Causes of War. Oxford: Clarendon Press. Suganami,Hidemi (2009). “Understanding Man, the State, and War”, International Relations, Cilt 23, Say› 3. Tzu, Sun (1996). Savafl Sanat›. Çev. Sibel ÖzbudunZeynep Ataman, ‹stanbul: Anahtar Kitaplar. Vasquez, John A. (1993). The War Puzzle. Cambridge: Cambridge University Press. Vasquez, John A. (der.) (2000). What do we Know about War? Lanham: Rowman and Littlefield Publishers. Waltz, Kenneth (1988). “The Origins of War in Neorealist Theory”, Journal of Interdisciplinary History, Cilt 18, Say› 4. Waltz, Kenneth (2001). Man, The State and War: a theoretical analysis. New York: Columbia University Press. Walzer, Michael (2010). Hakl› Savafl, Haks›z Savafl: Tarihten Örneklerle Desteklenmifl Ahlaki Bir Tez. Çev. Mehmet Do¤an, ‹stanbul: Bo¤aziçi Üni versitesi Yay›nevi, 2010. Wright, Quincy (1983). A Study of War. Chicago: Uni versity of Chicago Press, Midway Reprint.

4


Amaçlar›m›z    

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Cayd›r›c›l›k kavram›n›, çeflitli cayd›r›c›l›k türleri ›fl›¤›nda tan›mlayabilecek; Cayd›r›c›l›k teorisinin dönüm noktalar›n› tespit edip, cayd›r›c›l›k kavram›n› güncel geliflmelere uyarlayabilecek; Oyun teorisinin genel varsay›mlar›n› kavray›p, Stratejik Çal›flmalar alan›ndaki konumunu saptayabilecek; Oyun teorisini içerdi¤i çeflitli oyun türleri kapsam›nda tart›flabilecek ve güncel stratejik durumlara uyarlayabileceksiniz.


Nükleer Cayd›r›c›l›k Esnek Karfl›l›k Kitlesel Karfl›l›k Karfl›l›kl› Teyit Edilmifl Yoketme

• Dehflet Dengesi • Tavuk Oyunu • Mahkûm ‹kilemi

‹çindekiler


Stratejik Çal›flmalarda Cayd›r›c›l›k ve Oyun Teorisi

• STRATEJ‹K ÇALIfiMALARDA CAYDIRICILIK VE OYUN TEOR‹S‹ • CAYDIRICILIK • OYUN TEOR‹S‹

Stratejik Çal›flmalarda Cayd›r›c›l›k ve Oyun Teorisi STRATEJ‹K ÇALIfiMALARDA CAYDIRICILIK VE OYUN TEOR‹S‹ Cayd›r›c›l›k ve oyun teorisi Stratejik Çal›flmalar alan›n›n ilgilendi¤i temel konular ve anahtar kavramlard›r. So¤uk Savafl döneminin teorik çal›flmalar›nda ve pratikte genel anlam›yla karfl› taraf› sald›rmaktan men etmeyi öngören “cayd›r›c›l›k” anlay›fl›n›n yayg›n olarak kulland›¤› analiz yöntemi oyun teorisidir. Stratejik Çal›flmalar›n ana ilgi alanlar›ndan olan oyun teorisi, özellikle devletleraras› çat›flmalarda t›rmanma, silahlanma yar›fl›n›n dinamikleri, nükleer silahlanma ve pazarl›k gibi konular› ele al›r. Oyun teorisi çerçevesinde ak›l yürütmeden en fazla etkilenen alansa cayd›r›c›l›k kavram›d›r. Oyun teorisi, özellikle Thomas Schelling’in sistematik ve bilimsel, dolay›s›yla da yeterli olmad›¤›n› öne sürdü¤ü cayd›r›c›l›k teorisinin eksiklerini tamamlayacak bir araç olarak cayd›r›c›l›k analizlerinde yo¤un olarak kullan›lm›flt›r. Schelling’e göre oyun teorisi en iyi davran›fl biçiminin di¤erlerinden beklenilen davran›fla göre belirlendi¤i bir yaklafl›m ortaya koydu¤undan cayd›r›c›l›k teorisiyle uyumlu ve onu tamamlay›c›d›r.

CAYDIRICILIK Stratejik Çal›flmalar›n önemli bir ilgi alan›n› oluflturan cayd›r›c›l›k, So¤uk Savafl döneminin, dolay›s›yla nükleer strateji ça¤›n›n temel kavramlar›ndand›r. Kavram olarak cayd›rma, insanl›¤›n çat›flma ya da diplomasi tarihi ile yafl›tt›r. Fakat, Stratejik Çal›flmalar›n bir konusu olarak “cayd›r›c›l›k” anlay›fl› nükleer silahlar›n ortaya ç›k›fl›yla do¤mufltur. Bir baflka deyiflle, yüzy›llar boyunca stratejik düflüncenin özünde yer alan cayd›r›c›l›k, yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›nda analitik bir kavram olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

Cayd›r›c›l›k Kavram›  Cayd›r›c›l›k kavram›n› çeflitli cayd›r›c›l›k türleri ›fl›¤›nda tan›mlaAMAÇ

1

yabilmek.

Cayd›rma, Türk Dil Kurumu sözlü¤ünde bir sald›rganl›¤› engellemek için önlem alma eylemi olarak tan›mlanmaktad›r. Cayd›r›c›l›k ise, en genel anlamda karfl› taraf› olas› bir davran›fltan vazgeçirmek için tehdit ve vaat gibi mekanizmalar›n bilinçli olarak kullan›lmas›na yönelik strateji olarak tan›mlanabilir. Stratejik Çal›flmalar literatüründe ise farkl› tan›mlara rastlan›r. Alexander L. George’a göre cayd›r›c›l›k, düfl-

ABD’li ekonomist Thomas C. Schelling, The Strategy of Conflict (1960), Strategy and Arms Control (1961), Arms and Influence (1977) ve Micromotives and Macrobehavior (1978) bafll›kl› kitaplar›yla tan›nd›. Schelling, oyun teorisi analizi ile çat›flma ve iflbirli¤i anlay›fl›n› gelifltirdi¤inden 2005’te Nobel ekonomi ödülüne lay›k görüldü.

62


man› belirli bir davran›fl biçimini seçmesinin maliyetinin faydas›ndan çok olaca¤›na ikna etmektir. Glenn Snyder’a ait bir baflka tan›ma göre cayd›r›c›l›k, bir taraf›n di¤er tarafa belirli bir davran›fl karfl›s›nda cezai yapt›r›m uygulanaca¤›n› veya ödül verilece¤ini aç›k ya da örtülü olarak belirtti¤i bir havuç-sopa takti¤idir. Bruce Russett’e göre cayd›r›c›l›k, taraflar›n potansiyel düflman›n beklenen davran›fllar›na dayal› bir fayda ve maliyet hesab› üzerine oturan bir stratejik etkileflim oyunudur. Cayd›r›c›l›k stratejisinin zamanla farkl› türleri ortaya ç›km›fl ve bunlar çeflitli flekillerde s›n›fland›r›lm›flt›r. En temel ayr›m, cayd›r›c›l›k ile geniflletilmifl cayd›r›c›l›k aras›ndad›r. Bunun yan›nda genel ve dolays›z cayd›r›c›l›k aras›nda da ayr›ma gidilmektedir. Geniflletilmifl cayd›r›c›l›k, bir devletin korudu¤u müttefik devlete karfl› düflmanca davran›fllar› cayd›rmas›d›r. Tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi burada genel anlamda cayd›r›c›l›ktan farkl› olarak, cayd›r›c› devlet kendisine yönelik bir tehdide maruz kalmamakta, müttefiki kabul etti¤i baflka bir devletin karfl› karfl›ya oldu¤u olas› sald›r› tehdidini cayd›rmaya çal›flmaktad›r. Örne¤in, ‹ngiltere ve Fransa aras›nda 1947’de imzalanan Dunkirk Antlaflmas›, ‹ngiltere’nin Fransa’ya herhangi bir sald›r› halinde yard›m edece¤i taahhüdünü içerdi¤inden Almanya’y› Fransa’ya sald›rmaktan cayd›rmay› hedeflemiflti. Geniflletilmifl cayd›r›c›l›k genel ve dolays›z cayd›r›c›l›k olarak karfl›m›za ç›kabilir. Genel cayd›r›c›l›k, So¤uk Savafl döneminde ABD ve Sovyetler Birli¤i liderli¤indeki iki kutuplu düzende en yayg›n görülen cayd›r›c›l›k türüdür. Burada cayd›rma, kesin ve yak›n bir sald›r› olas›l›¤› olmasa da, taraflar aras›ndaki iliflkilerin düzenlenmesinde kullan›lan bir yöntem olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolays›z cayd›r›c›l›k ise, taraflardan en az birisi ciddi ve kesin bir sald›r› plan› içindeyse ve karfl› taraf da misilleme tehdidiyle bu sald›r›y› önlemeye çal›fl›yorsa ortaya ç›kan cayd›r›c›l›k türüdür. fiekil 4.1

Taraflar

Cayd›r›c›l›k Türleri

Tehdit Düzeyi

Genel Cayd›r›c›l›k

Sald›rgan Taraf Cayd›r›c› Taraf

Düflmanca iliflki durumu ve yak›n-olas› tehdit yoktur.

Dolays›z Cayd›r›c›l›k

Sald›rgan Taraf Cayd›r›c› Taraf

Yak›n-Olas›

Geniflletilmifl Genel Cayd›r›c›l›k

Sald›rgan Taraf Cayd›r›c› Taraf Korunan Taraf

Düflmanca iliflki durumu ve yak›n-olas› tehdit yoktur.

Geniflletilmifl Dolays›z Cayd›r›c›l›k

Sald›rgan Taraf Cayd›r›c› Taraf Korunan Taraf

Yak›n-Olas›

Geniflletilmifl genel cayd›r›c›l›k devletler aras›nda düflmanca iliflkilerin oldu¤u durumla ilgilidir, fakat herhangi bir devlete karfl› do¤rudan askeri kuvvet kullan›m› haz›rl›¤› görülmez. Temel olarak silahlanma yar›fl›, ittifaklar ve politika yap›c›lar›n beyanlar› yoluyla yürütülür. Geniflletilmifl dolays›z cayd›r›c›l›kta, sald›rgan devletin, bir baflka devlete karfl› sald›r› olas›l›¤› yak›n tehdittir. Tehdide maruz kalan devlet ise bir baflka devlet için korunan müttefik konumunda oldu¤undan, bu üçüncü devlet aç›k ya da örtülü olarak sald›rgan› cayd›rmak amac›yla misilleme yapaca¤› tehdidinde bulunur.

63

4. Ünite - Stratejik Çal›flmalarda Cayd›r›c›l›k ve Oyun Teorisi

Cayd›r›c›l›k Teorisinin Geliflimi Cayd›r›c›l›k teorisinin dönüm noktalar›n› tespit edip, cayd›r›c›l›k  AMAÇ

2

kavram›n› güncel geliflmelere geliflmelere uyarlamak

Cayd›r›c›l›¤›n öncü teorisyeni, Stratejik Çal›flmalar›n gelifliminde önemli bir isim olan Bernard Brodie’dir. Brodie, ‹kinci Dünya Savafl›’nda Hiroflima ve Nagasaki’ye atom bombas› at›lmas›n›n ard›ndan, “bugüne kadar askeri hedefimiz savafllar› kazanmakt›, fakat bu tarihten sonra temel amac›m›z onlar› önlemek olmal›d›r” sözleriyle cayd›r›c›l›¤›n temelini atm›flt›r. Bu tarihten sonra cayd›r›c›l›k ca yd›r›c›l›k aflamal› olarak geliflmifl, dönemsel etkilerle flekillenerek, bir nükleer stratejiye dönüflmüfltür. Cayd›r›c›l›k stratejisinin geliflini belirli dönemlere ay›rmak mümkündür. Bu kapsamda, 1945-1962 aras› Zorlay›c› ‹kna Dönemi, 1962-1983 Karfl›l›kl› Cayd›r›c›l›k Dönemi, 1983-1990 Sa vunmac› vunma c› Cayd›r›c Cayd›r›c›l›k ›l›k Dönem Dönemii ve 1990 1990 sonras› sonras› Nüklee Nükleerr Stratejileri Stratejilerin n De¤iflmes De¤iflmesii DöneDönemi fleklindeki ayr›m Stratejik Çal›flmalarda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.

1945-1962 Dönemi

Baz› çal›flmalarda cayd›r›c›l›k stratejisinin geliflimi, So¤uk Savafl döneminin iki süper gücü ABD ile Sovyetler Birli¤i’nin birbirlerine karfl› konumlar›na göre de dönemlerine ayr›lmaktad›r. Örne¤in, Bruce Russet’in yapt›¤› dönemlendirme, 1945-1952 ABD’nin Nükleer Tekeli, 1953-1957 ABD’nin Nükleer Hakimiyeti, 19581966 ABD’nin Nükleer Üstünlük Dönemi ve 19671983 ABD-Sovyetler Birli¤i Nükleer Eflitlik Dönemi fleklindedir.

Bu dönem cayd›r›c›l›k stratejisinin ilk geliflme dönemi olmakla birlikte, birçok yazar bu dönemi cayd›r›c›l›k de¤il, zorlay›c› ikna ( compellence ) kavram›yla ifade etmeyi tercih etmektedir. Schelling’e ait olan bu ayr›ma göre cayd›r›c›l›k, düflman›n belirli politikalar›n› engelleme gibi negatif bir etkiye sahipken, zorlay›c› ikna düflman› belirli davran›fllar› göstermeye ikna etmek fleklinde pozitif bir etkiye sahiptir. Yine de zorla zorlay›c› y›c› ikna ikna,, ABD’ni A BD’nin n nükle nükleer er güç teke tekelini lini elind elindee bulun bulundurdu durdu¤u ¤u ve 1950’lerin ortalar›ndan itibaren tekel olmay› sürdüremese de üstünlü¤ünü korudu¤u döneme ait bir stratejidir. Bu dönemde nükleer silahlar siyasal etki araçlar› olarak de¤erlendirilmifl ve ABD nükleer silah kullanma tehdidiyle pazarl›k avantaj› sa¤lamaya çal›flm›flt›r. Sovyetler Birli¤i 1949’da atom bombas› yapm›fl olmas›na karfl›n operasyonel silahlara daha sonra sahip olacakt›r. 1950’li y›llar cayd›r›c›l›k teorisinin belirginleflti¤i ve keskinleflti¤i Resi Re sim m 4. 4.11 dönemdir. Kas›m 1954’te NATO’nun benimsedi¤i kitlesel karfl›l›k stratejisi, komünizmden gelecek herhangi bir sald›r›ya karfl›l›k nükleer güçle karfl›l›k verilece¤i beyan›d›r. Kitlesel karfl›l›k stratejisi, ABD’nin ayn› dönemde dönemde tahrip gücü yüksek yüksek hidrojen bombas›n› bombas›n› gelifltirmifl olmas› nedeniyle etkili olmufltur. Yine de bu strateji birçok uzman taraf›ndan elefltirilmifltir. Kitlesel karfl›l›k stratejisini elefltirenler, kademeli cayd›r›c›l›¤› önermekteydi. Kademeli cayd›r›c›l›k, ad›ndan da anlafl›laca¤› gibi, askeri gücün taktik nükleer silahlar›n kullan›m› yoluyla s›n›rl› nükleer savafla kadar uzanacak flekilde kademeli olarak art›r›lmas›n› içermekteydi. Bu anlay›fl, özellikle nükleer s›SPUTNIK: n›r bir kez afl›ld› m›, savafl›n s›n›rl› kalamayaca¤›, yani genel nükleDünyan›n ilk yapay uydusu olarak kabul er savafla varma olas›l›¤›n›n belirmesi nedeniyle elefltirilmifltir. edilen 58 cm çap›nda ve 83,6 kg a¤›rl›¤›ndaki Sputnik 1, 4 Ekim 1957’de 1950’lerin sonlar›nda ise cayd›r›c›l›k stratejisinin nükleer silahlar› SSCB taraf›ndan uzaya f›rlat›ld›. pazarl›k amac›yla kullanma tehdidi t ehdidi üzerine kurgulanmas› gündeme geldi. Bir baflka deyiflle, zorlay›c› ikna ba¤lam›nda cayd›r›c›l›¤›n geçerlili¤i tart›fl›lmaya ve bunun yerine cayd›rmaya dayal› bir stratejiye geçilmesi gerekti¤i önerilmeye baflland›. Bunun en önemli nedeni, 1957’de Sovyetler Birli¤i’nin Sputnik 1 uydusunu f›rlatmas›n›n ard›ndan ABD’nin Sovyetler Birli¤i karfl›s›nda nükleer tekelini koruyamayaca¤›n›n ortaya ç›km›fl olmas›yd›. Çünkü Sputnik’i uzaya f›rlatan roketler, k›talararas› füzeleri gönderecek mekanizma olarak kullan›lma potansiyeline sahipti ve ABD bu teknolojinin gerisinde kalm›flt›.

64


Bu çerçevede yap›lan tart›flmalar, cayd›r›c›l›k stratejisinin teorik anlamda en dinamik dönemi olan ikinci dalga çal›flmalar› ortaya ç›kard›. ‹kinci dalgan›n öncü teorisyenleri Bernard Brodie, Thomas Schelling, Glenn Snyder ve Albert Wohlstetter’di. Cayd›r›c›l›k stratejisinin gelifliminde yayg›n etkiye sahip olan bu çal›flmalar›n ço¤u, cayd›r›c›l›k analizlerini oyun teorisine, daha spesifik olarak “tavuk oyunu”na dayand›rm›flt›r. Afla¤›da görülece¤i üzere bu, iki taraf›n ilk tercihlerinin taviz vermeme oldu¤u, fakat nihayetinde iki taraf›n da geri çekilmeyi seçece¤i bir oyundur. Bu nedenle iki taraf da taviz vermeyece¤inin düflünülmesini sa¤lamaya çal›fl›r. Bu çal›flmalar›n bir di¤er ortak özelli¤i rasyonellik varsay›mlar›d›r. Bu dönemde ortaya koyulan cayd›r›c›l›k analizlerinde analiz konusu olan devletlerin karar al›c›lar›n›n rasyonel davranaca¤›, yani önlerindeki seçeneklerin tümünü rasyonel flekilde de¤erlendirip, fayda ve maliyetleri hesaplayacaklar›, dolay›s›yla en rasyonel tercihe yönelecekleri varsay›lm›flt›r. Bu tür analizlerde tam bir rasyonelli¤in varsay›lamaya varsay› lamayaca¤›, ca¤›, hatta rasyon rasyonellik ellik ötesin ötesinde de de de hareket hareket edileb edilebilece ilece¤inin ¤inin hesaba kat›lmas› gerekti¤i yönündeki elefltiriler bir sonraki dalgada s›kl›kla dile getirilmifltir. Son olarak bu çal›flmalar›n bir di¤er ortak ve sonradan elefltiriye maruz kalan özelli¤i, sadece ceza/tehdit üzerine odaklanarak, cayd›r›c›l›k stratejisinin önemli bir parças› olan ödül/uzlaflmay› gözard› etmifl olmalar›d›r. Bunda, Russett’›n belirtti¤i flekilde, tavuk oyunu mant›¤› içinde düflünmenin önemli etkisi olmufltur. Çünkü bu oyunun mant›¤›nda, taraflardan birisi di¤erinin geri ad›m atmaya haz›r oldu¤unu fark etti¤inde taviz vermemeye yönelecektir. fieki fie kill 4. 4.22 Zorlay›c› ‹kna ve Cayd›r›c›l›k Stratejileri

Kaynak: Goldstein, Avery (2000). Deterrence and Security in the 21th Century. Stanford: Stanford University Press, s. 27. N:Nükleer Silahlar, K: Konvansiyonel Silahlar.

‹NTERNET

Statükoyu Korumak CAYDIRMAK

Hedef

Strateji

Araçlar

Statükoyu De¤ifltirmek

Cayd›r›c›l›k

N.

K.

‹KNA

Savunma

N.

Zorlay›c› ‹kna

K.

N.

K.

Sald›r›

N.

K.

Cayd›r›c›l›k stratejisi ve oyun teorisinin geliflimine önemli katk›lar› olan ABD merkezli düflünce kuruluflu RAND’›n www.rand.org www.rand.org adresinde nükleer cayd›r›c›l›k cayd›r›c›l›k ile ilgili makale, ra por ve yorumlar bulabilirsiniz.

1962-1983 Karfl›l›kl› Cayd›r›c›l›k Dönemi Karfl›l›kl› cayd›r›c›l›k olarak nitelendirilen dönem 1962’de ABD ve Sovyetler Birli¤i aras›nda ç›kan Küba Krizi’yle bafllam›flt›r. “Ekim Füzeleri” bunal›m› olarak da bilinen bu kriz, ABD’nin 1962 ilkbahar›ndan itibaren Küba’ya yerlefltirilen Sovyet füzelerinin varl›¤›n› varl›¤ ›n› tespit tespit etmesi etmesi ve ve ard›ndan ard›ndan bu bu füzelerin füzelerin atefllem atefllemee sistemleri sistemlerinin nin Küba’ya Küba’ya ulaflmas›na engel olmak için Ekim 1962’de aday› abluka alt›na almas›yla bafllad›. ABD’nin Küba karasular›na giren gemileri bat›raca¤›n› ilan etmesine ra¤men Sovyetler Birli¤i


65

önce gemileri durdurmayaca¤›n› aç›klad›, fakat k›sa sürede Küba’daki füzelerini kald›rmaya karar verdi. Bir taraftan ABD’nin cayd›r›c› etkisinin izleri ile iki taraf›n do¤rudan nükleer bir savafltan kaç›nma arzusu göze çarparken, di¤er taraftan, taraflar aras›nda Türkiye’deki Jüpiter füzeleri ile Küba’daki SSCB füzelerinin karfl›l›kl› kald›r›lmas› konusunda bir pazarl›k oldu¤u da daha sonra ortaya ç›km›flt›. Küba krizinin Türkiye aç›s›ndan bir de¤erlendirmesi için bkz. Sever, Ayflegül (1997) “Yeni Bulgular Ifl›¤›nda 1962 Küba Krizi ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi Dergisi , Cilt 52, No 1-4, s. 647-660. Süper güçler aras›nda karfl›l›kl› cayd›r›c›l›k döneminin bafllamas›yla, kitlesel karfl›l›k stratejisinin yerini Baflkan Kennedy taraf›ndan aç›klanan ve NATO stratejisine dönüflen esnek karfl›l›k stratejisi ald›. Esnek karfl›l›k stratejisi, düflman sald›r›s›na taktik nükleer silahlar yan›nda konvansiyonel güçleri de dâhil eden bir stratejik karfl›l›k olarak gelifltirilmiflti. Esnek karfl›l›k stratejisi, do¤rudan savunma, hesapl› t›rmanma ve genel nükleer savafl aflamalar›na ayr›lm›flt›r. Do¤rudan savunma, karfl› taraftan (örne¤in SSCB’den) gelebilecek konvansiyonel bir sald›r›y›, yine konvansiyonel silahlarla durdurmaya çal›flmay› içerir. Hesapl› T›rmanma, sald›r›ya konvansiyonel güçlerle karfl› koyamama durumunda taktik nükleer silahlar›n kullan›lmas›n› ve son aflamada genel nükleer savafl ise düflmana yönelik genel bir nükleer sald›r›y› içermektedir. Esnek karfl›l›k stratejisinin ABD taraf›ndan 1960’lar›n bafl›nda benimsenmesine karfl›n, Avrupal› müttefiklerin isteksizli¤i nedeniyle NATO taraf›ndan ancak 1967’de kabul edildi. NATO’nun Avrupal› üyelerinin esnek karfl›l›k stratejisine ihtiyatl› yaklaflmalar› yakla flmalar› büyük ölçüde stratejinin kon vansiyonel güçleri içerme ve ilk aflamada Avrupa topraklar›nda konvansiyonel bir savafl› gerektirmesiydi. Karfl›l›kl› cayd›r›c›l›k stratejisine geçilmesi süper güçler aras›ndaki nükleer silah yar›fl›n› dizginlemek dizginlemek yerine, daha daha da tetikledi. Bunun Bunun nedeni taraflar›n bu dönemdönemde “ikinci vurufl” kapasitesine ulaflmalar›d›r. Wohlstetter taraf›ndan üretilen “ilk vurufl” ve “ikinci vurufl” kapasitesi kavramlar› cayd›r›c›l›¤› anlamada önemlidir. ‹lk vurufl kapasitesi, buna sahip olan taraf›n tara f›n karfl› taraf›n misilleme, ya da “ikinci vurufl”, kapasitesini yok edebilece¤i ve nihayetinde kendisinin en az zarar› görece¤i anlam›na gelir. Dolay›s›yla, ilk vurufl kapasitesi, karfl› taraf›n nükleer bir sald›r›y› atlatma kapasitesinin göreli olarak zay›f olmas› ya da olmamas› halinde mümkündür. ‹kinci vurufl kapasitesine ulafl›ld›¤›nda ise, karfl› taraf›n ilk vuruflunu atlat›p, ilk vuruflu yapan› yok edebilecek nitelikle bir ikinci vurufl yapabilmek mümkündür. Bu durumda taraflar karfl› taraf› tar af› mutlak olarak yok etmek mümkün olmad›¤› sürece ilk vurufltan da kaç›nacaklard›r; fakat ikinci vurufl kapasitesine sahip olmak da sürekli silah gücünü art›rmay› ve gelifltirmeyi gerektirdi¤inden silahlanma yar›fl› kaç›n›lmaz olacakt›r. Bu çerçevede So¤uk Savafl›n süper güçleri k›sa sürede bir nükleer sald›r›y› atlat›p, daha sonra da karfl› tarafa t arafa nükleer misilleme yapabilecek ikinci vurufl kapasitesine ulaflt›lar. Bu duruma literatürde “karfl›l›kl› “ka rfl›l›kl› teyit edilmifl yoketme” (mutual assured destruction-MAD) durumu denilmektedir. Karfl›l›kl› teyit edilmifl yok etme durumu, Raymond Aron’a göre, taraflar birbirlerinin nükleer misilleme yetene¤ini yok edemedi¤i ya da da nükleer silahlara karfl› mutlak bir savunma z›rh› gelifltiremegelifltiremedikleri sürece güvenli bir varoluflsal cayd›r›c›l›k durumu oluflturdu. Nitekim So¤uk Savafl süresince bu konu birçok yazar taraf›ndan, farkl› biçimlerde de olsa nükleer silahlar›n güvenlik sa¤lad›¤› fleklinde dile getirilmifltir. Örne¤in, Kenneth Waltz

MAKALE

“...ancak silahlar›n gerçekten yeterli oldu¤una dair hiç flüphemiz kalmad›¤›nda onlar›n asla kullan›lmayaca¤›ndan emin olabiliriz.” John F. Kennedy

Karfl›l›kl› Teyit Edilmifl Yoketme (Mutually Assured Destruction - MAD) kavram› için So¤uk Savafl Çal›flmalar›’nda “dehflet dengesi” (balance of terror) ifadesi de kullan›lm›flt›r.

66


Resim 4.2

1981’deki bir çal›flmas›nda “sorumlu flekilde kullan›ld›klar› sürece nükleer silahlar›n savafl ç›kma olaABD’nin denizden f›rlat›lan RIM-161 anti-balistik füzesi s›l›¤›n› azaltt›¤›n› ve devletlerin nükleer silahlar konusunda sorumlu davranmak için güçlü dürtüleri oldu¤undan, nükleer silahlar›n yay›lmas›ndan korkulmamas› gerekti¤ini” öne sürmüfltü. Fakat, 1960’l› y›llar›n sonlar›na do¤ru süper güçlerin, özellikle de ABD’nin, bir savunma sistemi olarak anti-balistik füze sistemlerini (ABM) gelifltirme ye bafllamalar› karfl›l›kl› teyit edilmifl yok etme dengesinin s›n›rlar› konusunda düflünülmesine neden oldu. Örne¤in, ABD Baflkan› Richard M. Nixon ABD’nin savunma sistemleri gelifltirmesinin, Sovyetler Birli¤i y›k›c›l›k kapasitesini daha da art›rmaya Bu sistemlerin orijinal isimlendirmesi “Anti-ballistic Missiles” teflvik edece¤ini, bunun da dehflet dengesinin yöoldu¤undan ABM olarak k›salt›lmaktad›r. Anti-balistik füzeler, nünü kitlesel tahribe çevirece¤ini dile getirmifltir. düflman›n nükleer, kimyasal, biyolojik ya da konvansiyonel savafl Yeni füze sistemlerinin dehflet dengesini bozup, bafll›klar›n› tafl›yan balistik füzelerini yok etmeyi ya da etkisiz hale getirmeyi hedefleyen, savunma amaçl› füze sistemleridir. kitlesel tahribe yönelinmesine yol açabilece¤ine dair kayg›lar, taraflar› 1969’da “Stratejik Silahlar› S›n›rland›rma Görüflmeleri”nde (SALT) bir araya getirdi. Resim 4.3 1972’de Moskova’da imzalanan SALT-I Antlaflmas› ile Jimmy Carter (ABD) ve Leonid Brezhnev (SSCB) ile SALT II ‹mza Töreni de taraflar baflkentlerinin 150 km civar›nda 100’den fazla ABM bulundurmayacaklar›, bunlarla ilintili radarlar›n say›s›n›n iki büyük ve sekiz küçük radarla s›n›rland›r›laca¤› ve bu füzelerden baflka devletlere vermeyecekleri konusunda anlaflt›lar. SALT-I’in ard›ndan 1979’da K›talararas› Anti-Balistik Füzeler (In- tercontinental Balistic Missiles - ICBM) ve çok bafll›kl› füze sistemleri ( Multiple Independently Targe- table Re-Entry Vehicles - MIRV) ile Denizalt›lardan At›lan Balistik Füzelerin (Submarine Launched Bal- listic Missiles - SLBM) s›n›rland›r›lmas› ile ilgili SALTII Antlaflmas›na gidecek olan görüflmeler bafllad›. Fakat, 18 Haziran 1979’da Viyana’da imzalanan SALT II Bu görüflmelerin orijinal isimlendirmesi “ Strategic Arms Limitation Antlaflmas›, SSCB’nin 1979’da Afganistan’› iflgali üzeTalks ” fleklinde oldu¤undan, SALT olarak k›salt›lmaktad›r. rine önce ABD Senatosu’nca onaylamad›, ard›ndan da ABD 1986’da antlaflmadan çekildi¤ini aç›klad›. SALT I görüflmeleri ABD ve SSCB aras›nda bir yumuflama bafllatm›flsa da, SALT II’nin sonuçsuz kalmas› ve Sovyetlerin Afganistan’› iflgali 1980’li y›llar›n bafl›nda ABD’yi yeniden ‘ilk vurufl’ kapasitesi hakk›nda düflünmeye ve “önleyici vurufl” ba¤lam›nda nükleer silahlar›n kullanabilece¤ini anlay›fl›na yöneltti. Bu çerçevede, nükleer silahlardan korunman›n tek yolunun onu ilk kullanan olmak oldu¤u görüflü ABD’de gerek stratejist, gerekse de politika yap›c›lar aras›nda hâkim olmaya bafllad›. Bu geliflmeler, cayd›r›c›l›k çal›flmalar›nda 1970’lerden itibaren, daha bilimsel ve sistematik olma çabas›yla a¤›rl›kl› olarak ampirik analizlere dayanan ve en önemli özelli¤i rasyonellik varsay›m›n› sorgulayacak flekilde karar al›c›lar›n rasyonelli¤ini etkileyen psikolojik unsurlar›n çal›fl›lmas› olan “üçüncü kuflak” çal›flmalar› ortaya ç›kard›.

67


fiekil 4.3

1. Sald›rgan ve cayd›r›c› taraflar›n karar al›c›lar› rasyoneldir; mevcut koflullar› rasyonel olarak de¤erlendirirler.

2. Nükleer silahlar gibi çok yüksek riskli tehditler sald›rganl›¤› teflvik etmez, yat›flt›r›r. 3. ‹ki taraf›n da de¤er s›ralamas› benzerdir, en az›ndan büyük ölçekli fliddetten kaç›nma gibi temel de¤erleri paylafl›rlar.

4. Her iki taraf da nükleer silahlar›n kullan›m› gibi stratejik kararlar›n al›nmas›nda, karar alma yap›s› üzerinde merkezi kontrole sahiptir.

1983’den 2001’e ‹kinci Nükleer Ça¤da Cayd›r›c›l›k Reagan 1983’te Y›ld›z Savafllar› (Star Wars) olarak bilinen ‘Stratejik Savunma Giriflimi’ni bafllatt›¤›nda nükleer stratejide yeni bir aflamaya geçilmifltir. Balistik füzelerin havada vurulmas› ve ABD’ye ulaflmadan imha edilmesini öngören bu projeyle, a¤›rl›kla uzayda konuflland›r›lacak silahlarla bir savunma kalkan› oluflturulmas› anlay›fl›yla yeniden savunma sistemleri öne ç›kt›. ABD’ye göre “karfl›l›kl› teyit edilmifl yoketme” anlay›fl›n›n gerektirdi¤i sald›r› odakl› nükleer güç yerine savunma odakl› bir sistem, nükleer silahlar› kullan›lamaz hale getirebilecekti. Aç›kland›¤›ndan itibaren gerek gerçeklefltirilebilirli¤i, gerekse de yüksek ekonomik maliyeti nedeniyle sorgulanan proje, ayn› zamanda anti-balistik savunma sistemlerine s›n›rland›rma getiren SALT I’i ihlal anlam›na da gelmekteydi. So¤uk Savafl’›n sona ermesinin ard›ndan George Bush döneminde de sürdürülen Y›ld›z Savafllar› Projesi, 1993’te dönemin Baflkan› Bill Clinton taraf›ndan durduruldu. Fakat yine de 1990’lar boyunca ABD’de nükleer silahlar›n ve cayd›r›c›l›¤›n önemi vurgulanmaya devam etti ve Y›ld›z Savafllar› Projesi yerine, daha dar kapsaml› bir balistik füze savunma program› kabul edildi. So¤uk Savafl’›n sona ermesi nükleer cayd›r›c›l›k stratejisinde de¤iflime neden olmuflsa da, bu cayd›r›c›l›¤›n sorgulanmas› ya da ne flekilde uygulanaca¤›ndan ziyade, kimin cayd›r›laca¤› konusundaki tart›flmalardan kaynaklanm›flt›r. Bu da ancak 2000’lerde olgunlaflacak olan dördüncü kuflak cayd›r›c›l›k çal›flmalar›n›n zeminini haz›rlam›flt›r. Bu ba¤lamdaki çal›flmalar, daha çok ilk kuflak çal›flmalar gibi bir teori gelifltirme amac› d›fl›nda, içinde bulunulan uluslararas› koflullar dolay›s›yla bir strateji gelifltirme hedefiyle ortaya koyulmufllard›. Bu çal›flmalar› kendisinden önceki çal›flmalardan ay›ran en önemli fark ise, asimetrik tehdit ve kitle imha silahlar›n› içeren terör gibi konulara odaklanmalar› olmufltur.

11 Eylül Sonras› Cayd›r›c›l›k Stratejisi 11 Eylül 2001’de ABD’ye karfl› gerçeklefltirilen terörist sald›r›lar ilk anda cayd›r›c›l›k stratejisinin sonunun ilan edilmesine yol açt›. ABD’nin nükleer güç bak›m›ndan tart›fl›lmaz üstünlü¤üne karfl›n bu tür bir sald›r›ya maruz kalmas›, So¤uk Savafl dönemi cayd›r›c›l›¤›n›n art›k geçerli olmad›¤› anlay›fl›n› ortaya ç›kard›. Bu dönemde tehdit oluflturan yeni aktörlere karfl› cayd›r›c›l›k, nükleer güç kullanma ihtimali gibi klasik güvenlik yöntemlerinin art›k ifle yaramayaca¤›n› belirten George W. Bush yönetimince önal›c› vurufl (pre-emptive strike) olarak nitelenen yeni bir savunma anlay›fl›n› ortaya ç›kartt›. Bush doktrini olarak da bilinen bu çerçevede 2002’de aç›klanan ABD Ulusal Güvenlik Stratejisi, ABD’nin nükleer gücünün, nükleer silahlara sahip olmasalar da kimyasal ve biyolojik silahlara sahip devletlere karfl› kullan›labilece¤ini ilan etti.

(Geleneksel ) Cayd›r›c›l›k Teorisinin Temel Varsay›mlar›

Kaynak: Holsti, K. J. (1997). International Politics: A Framework for Analysis. New Jersey: Prentice Hall.

68


Böylece teorik alanda yeni aktör ve koflullara uyarlanan, stratejik alanda da ABD’nin ulusal güvenlik stratejisinde yerini bulan dördüncü kuflak cayd›r›c›l›k çal›flmalar›, dönemin flartlar›na uygun flekilde, ilk kuflak çal›flmalar gibi, teorik tart›flmalar› gelifltirmekten ziyade strateji gelifltirmeye yöneldi. Kendi içlerinde farkl›l›klar bar›nd›rsa da, bu çal›flmalar› önceki kuflaklardan ay›ran önemli baz› ortak özellikler vard›r: • Bu tarihe kadar cayd›r›c›l›k çal›flmalar›n›n odak noktas› olan devletleraras› iliflkilerin d›fl›na ç›karak, daha çok devlet d›fl› aktörlere, bu ba¤lamda da terörizme odaklanmaktad›rlar. Bu çal›flmalarda, haydut devletler (rogue states) uluslararas› bar›fl› tehdit eden ve terörizme destek veren devletler olarak ele al›nd›klar›ndan So¤uk Savafl döneminin devletleraras› cayd›r›c›l›k anlay›fl›nda yer almazlar. • Dördüncü kuflak çal›flmalar›n tümü asimetrik tehdide odaklanmaktad›rlar. • Cayd›r›c›l›¤›n hala geçerli bir strateji oldu¤unu savunmakla birlikte, savunma ve güvenlik politikalar›nda So¤uk Savafltaki merkezi rolüne dönülmesini de¤il, gerekti¤inde kullan›lacak bir strateji olmas›n› savunurlar. Bu çerçevede de, uyarlanm›fl cayd›r›c›l›k (tailored deterrence) kavram› öne ç›km›flt›r. Uyarlanm›fl cayd›r›c›l›k, her duruma uyan tek bir cayd›r›c›l›k stratejisi yerine, farkl› olaylara farkl› cayd›r›c›l›k stratejilerinin gelifltirilmesi anlam›nda kullan›lmaktad›r. • Dördüncü kuflak cayd›r›c›l›k çal›flmalar›, 11 Eylül sonras› Bush doktrininin ortaya koydu¤u önal›c› sald›r› stratejisi konusunda ikiye bölünmüfltür. Bir k›s›m çal›flma önal›c› sald›r›n›n esasen cayd›r›c›l›k oldu¤unu öne sürerken, di¤erlerinde cayd›r›c›l›k ve önal›c› sald›r› farkl› stratejiler olarak ele al›nmaktad›r. Bunlar, cayd›r›c›l›¤›n mevcut koflullarda uygulanmas› zor bir strateji oldu¤unu kabul etmekle birlikte, önal›c› sald›r›n›n daha zor oldu¤unu ortaya koymaya çal›flmaktad›rlar. • Bu çal›flmalarda öne ç›kan bir baflka kavram da “dolayl› cayd›r›c›l›k”t›r. Dolayl› cayd›r›c›l›k, terörist grup ve eylemelere destek veren devletleri cayd›rmak yoluyla terörü cayd›rmak anlam›na gelmektedir. Bu çerçevede, Bush doktrininin uygulamada uyarlanm›fl cayd›r›c›l›k tan›m›yla uyumlu oldu¤u, uluslararas› teröre karfl› giriflilen eylemlerin bu ba¤lamda de¤erlendirilmesi gerekti¤i birçok cayd›r›c›l›k analizinde kabul edilmektedir. Örne¤in, 11 Eylül sald›r›lar›n› gerçeklefltiren El-Kaide Örgütü’ne destek verdi¤i gerekçesiyle Afganistan’a karfl› Ekim 2001’de bafllat›lan savafl cayd›r›c›l›k stratejisi kapsam›nda de¤erlendirilmektedir. K ‹ T A P

Nükleer terörizme dair önleyici stratejiyle ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz. Allison, Graham T. (2006) Nükleer Terörizm: Önlenebilir Nükleer Felaket. ‹stanbul: Salyangoz Yay›nlar›. 2009’da ABD baflkanl›¤›n› devralan Obama’n›n 2010’da aç›klad›¤› güvenlik stratejisi ise Bush doktrininden farkl›laflm›flt›r. Cayd›r›c›l›ktan çok terörizm ve silahlanmayla mücadeleye a¤›rl›k veren yeni stratejide, Bush stratejisinden farkl› olarak nükleer silahlara sahip olmayan devletlere karfl› nükleer silah kullanmama garantisi verilmifltir. Bu çerçevede konvansiyonel silah kapasitesinin gelifltirilmesi, Rus ya ve Çin gibi nükleer güçlere karfl› mevcut nükleer kapasiteyle cayd›r›c›l›k ile terör örgütleri ve eylemlerine destek veren devletlerin nükleer silah edinmesini önleme yeni stratejinin temellerini oluflturmufltur. Obama’n›n ABD stratejisinin temel hedefinin nükleer silahlardan ar›nd›r›lm›fl bir dünya oldu¤unu aç›klamas›na karfl›n, nükleer silahlar var oldukça ABD’nin kendisi ve müttefikleri için güvenli ve etkili bir nükleer cayd›r›c›l›¤a sahip olmay› sürdürece¤ini de dile getirmifltir. Bu çerçevede ABD D›fliflleri Bakan› Hillary Clinton’un Nisan 2010’da Estonya’da düzenlenen NATO D›fliflleri Bakanlar› toplant›s›nda söyledi¤i “Nükleer silahlar var oldu¤u sürece NATO nükleer bir ittifak olarak kalacakt›r. Nükleer bir ittifak olarak da NA-


TO’nun nükleer risk ve sorumluluklar› paylaflmas› esast›r” fleklindeki sözleri NATO’nun gelecekteki stratejisinin belirleyici unsurlar›n› ortaya koymufltur. Sonuçta, ABD stratejisi büyük oranda NATO’nun Kas›m 2011’de Lizbon Zirvesi’nde kabul etti¤i yeni stratejik konseptine de yans›m›fl, nükleer ve konvansiyonel kuvvetlerin uygun karmas›na dayal› cayd›r›c›l›k genel stratejinin temel unsuru olarak kalm›flt›r. Burada nükleer silahlar›n kullan›m›n› gerektirebilecek flartlar›n uzak oldu¤u vurgulanmakla birlikte, müttefiklerin güvenli¤i için en önemli garantinin yine stratejik nükleer güç oldu¤u ifade edilmifltir. Benzer flekilde, yeni NATO stratejisinde ABD’nin Y›ld›z Savafllar› Projesinden beri kurmaya çal›flt›¤› füze savunma sistemine benzer yeni bir program›n benimsenmifl olmas›, cayd›r›c›l›¤›n 11 Eylül sonras› geçerli¤ini yitirdi¤ine dair görüflleri çürütmektedir. Bu çerçevede öne sürülen görüfller, uluslararas› sistemin anarflik oldu¤u, devletlerin ulusal ç›karlar›n› ulusüstü ç›karlardan üstün tuttuklar› ve nükleer silahlar›n y›k›c›l›¤›na tamam›yla karfl› koyacak bir araç bulunamad›¤› sürece nükleer cayd›r›c›l›k stratejisinin öneminin devam edece¤i yönündedir. OKUMA PARÇASI 1: “Nükleer Cayd›r›c›l›k Ahlâki midir? Hakl› savafl ö¤retisi ahlaki yarg›larda bulunurken baz› koflullar›n yerine getirilmesi gerekti¤ini söyler. Meflru müdafaa genellikle hakl› bir neden olarak görülür, ama bir savafl›n araçlar› ve sonuçlar› da ayn› ölçüde önemlidir. Araçlar bak›m›n- dan, siviller muhariplerden ayr› tutulmal›d›r; sonuçlar bak›m›ndan, amaçlar›n de- ¤eri ile araçlar›n maliyeti aras›nda belli bir orant›, belli bir iliflki olmal›d›r. Nükleer savafl›n hakl› savafl modeline uyabilmesi ihtimali var m›d›r? Teknik olarak evet. Radar sistemlerine, denizalt›lara, denizdeki gemilere ya da derin yeralt› komuta koruganlar›na karfl›, topçu mermileri ya da derinlik bombalar› gibi düflük te- sirli nükleer silahlar kullan›labilir. Bu durumda, muharip olanlar ile olmayanlar› birbirinden ay›rabilir ve etkileri görece s›n›rl› tutabiliriz. Savafl burada dursayd›, nükleer silahlar› hakl› savafl ö¤retisine uydurabilirdik. Ama savafl burada durur mu, yoksa t›rman›r m›? T›rmanma en büyük risktir, zira 100 milyon kiflinin hayat›n›n ya da dünyan›n gelece¤inin de¤eri neyle ölçülebilir? So¤uk Savafl s›ras›nda baz› insanlar bu soruya “K›z›l olmak ölü olmaktan ye¤dir” cevab›n› verdi. Ama bu soru bu flekilde yanl›fl sorulmufl olabilir. Bunun yerine flöyle sorabiliriz: Büyük bir facia için küçük bir risk almak hakl› gösterilebilir mi? Küba füze krizi s›ras›nda, John Kennedy’nin savafl olas›l›¤› için ‘üçte bir, hatta daha düflük’ dedi¤i söyleniyordu. Bunun yan› s›ra, bir nükleer t›rmanma riski vard›. Kennedy böyle bir risk almakla do¤ru mu yapt›? fiayet olsayd› deyip flunlar› sorabiliriz: Kennedy Küba’da riski almaya istekli olmasayd›, Kruflçev daha tehlikeli bir fleyi dener miydi? Sovyetlerin elde edebilece¤i bir baflar› ileride nükleer bir krize ya da mesela Berlin ya da Panama Kana- l› nedeniyle daha büyük bir konvansiyonel savafla yol açsa ne olurdu? Nükleer silahlar So¤uk Savafl’›n s›cak savafla dönüflmesini önlemede muhtemelen önemli bir rol oynad›. 1980’lerde, Amerikan Katolik Piskoposlar Birli¤i nükleer cay- d›r›c›l›¤›n, daha iyi bir fley gelifltirilene kadar kabul edilebilir bir ara dönem önlemi olarak, flartl› bir temelde hakl› görülebilece¤ini belirtmiflti. Ama ara dönem ne kadar sürecektir? Nükleer bilgi var oldukça, belli ölçüde nükleer cayd›r›c›l›k olacakt›r. Nük- leer silahlar So¤uk Savafl döneminde ihtiyat do¤urmufl olsa da, rehavet tehlikesi hep vard›. ABD ve Sovyetler Birli¤i’nin nükleer silahlar›n nas›l denetlenece¤ini ö¤renme- leri belli bir zaman ald›; böyle denetim sistemlerinin Kuzey Kore ve ‹ran gibi yeni nükleer güç sahipleri aras›nda da var olaca¤› kesin de¤ildir. Üstelik terörist gruplar için denetim söz konusu bile olmayabilir.

Kaynak: Nye, Joseph S. ve Welch, David (2010). Küresel Çat›flmay› ve ‹flbirli¤ini Anlamak. çev. Renan Akman. ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

69

Anarfli sözlük anlam›yla fliddet, y›k›m ve kaosu ça¤r›flt›r›yorsa da, Uluslararas› ‹liflkiler literatüründe devletlerin üzerinde hiyerarflik anlamda bir otoritenin bulunmad›¤› durumu ifade eder.

70


OYUN TEOR‹S‹ Oyun teorisinin genel varsay›mlar›n› kavray›p, Stratejik Çal›flma AMAÇ

3

lar alan›ndaki konumunu saptayabilmek.

Oyun teorisi, pazarl›k ve çat›flmay› analiz etmenin özel bir yoludur. Teorinin en önemli varsay›m›, her tür sosyal durumun matematiksel de¤erlere indirgenebilece¤idir. Oyun teorisinin önemli unsurlar› poker, satranç ve mal al›m›nda yap›lan pazarl›klarda görülebilir. Oyun teorisi politikaya, daha çok karar alma, diplomasi, stratejik cayd›r›c›l›k ve savafla uyarlanm›flt›r. Oyun teorisinin en önemli özelli¤i, sosyal durumlar› analiz ederken çat›flman›n kötü birfley olmak d›fl›nda, insan hayat›n›n bir parças› oldu¤unun göz önüne al›nmas›na olanak tan›mas›d›r. Oyun teorisinin temel varsay›mlar›ndan birisi, iktisat biliminden ödünç al›nan rasyonellik kavram›d›r. Rasyonel birey, birçok alternatifle karfl› karfl›ya olsa da her zaman seçim yapabilen, alternatiflerini önceliklerine göre de¤erlendirebilen, alternatifler içinde her zaman önceliklerini en fazla karfl›layan› seçebilen ve ayn› alternatiflerle karfl› karfl›ya kald›¤› her seferde ayn› karar› verebilendir. Bir baflka deyiflle, oyundaki her taraf›n tutarl› ve geçiflli öncelikleri vard›r. Oyuncular kifli, grup ya da ülke olabilir. Her oyunda oyuncular›n birbirinden farkl› hedefleri vard›r ve her birinin farkl› de¤er yükledi¤i ya da ödül sayd›¤› birden fazla olas› sonuçla karfl› karfl›yad›rlar. Her oyuncu, di¤er oyuncunun oyunun sonucunu etkileyebilecek farkl› ç›karlar› oldu¤unu hesaba katarak kendi ödüllerini art›rmaya çal›fl›r. Bu ödüller, olas› sonuçlar ve alternatif tercihler ödül matrisi (payoff matrix) denilen bir grafikte gösterilir. Matrisler efl zamanl› yap›lmas› gereken belirli tercihler ›fl›¤›ndaki stratejik durumlar› temsil ederler. Oyunlar›n tümü temel baz› özellikleri paylafl›rlar: i. Oyunda iki ya da daha fazla oyuncu olmal›d›r; ii. Oyun, oyunculardan biri ya da daha fazlas›n›n alternatifler aras›ndan seçim yapmas›yla bafllar; iii. ‹lk seçim yap›ld›ktan sonra di¤er oyuncunun alternatiflerini belli derecede s›n›rlayan bir durum ortaya ç›kar; iv. Oyuncular›n birbirlerinin seçimleri hakk›nda bilgisi olabilir ya da olmayabilir (oyuncular›n birbirlerinin seçimlerini bildikleri oyunlara mükemmel enformasyon oyunlar› denir); v. Oyun baflar›l› seçimler içerirse “sona erdirme kural›” vard›r; vi. Her oyun kesin bir durumla sona erer. MAKALE

Oyun teorisiyle ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz. Özdamar, Özgür (2007). “Oyun Kuram›n›n Uluslararas› ‹liflkiler Yaz›n›na Katk›lar›”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 4, No 16, s. 33-65.

Oyun Çeflitleri Oyun teorisini içerdi¤i çeflitli oyun türleri kapsam›nda tart›flabil AMAÇ

4

mek ve güncel stratejik durumlara uyarlayabilmek.

Oyunlar iki kiflili s›f›r toplaml› oyundan n-kiflili de¤iflken toplaml› oyuna kadar çeflitli flekillerde ortaya ç›kabilir. En basiti birinin kazanc› mutlaka di¤erinin kayb›na iflaret eden iki kiflili s›f›r toplaml› oyunlard›r. Bu oyun düello gibi tam karfl›tl›¤› içe-

71


rir. Fakat siyasal yaflam çok daha karmafl›k unsurlar içerdi¤inden, bu basit oyuna baflka unsurlar›n da eklenmesi gerekir. S›f›r toplaml› iki kiflili oyuna siyasal yaflama daha uyumlu olmas› için eklenen ilk unsur baflka oyunculard›r. Bu ekleme oyunu n-kiflili s›f›r toplaml› oyun yapar ve ödül matrisi karmafl›k hale gelir. Siyasal yaflama çok daha uygun bir oyun elde etmek amac›yla yap›lacak baflka bir önemli de¤ifliklik de oyunun de¤iflken toplaml› (variable-sum) hale getirilmesidir. De¤iflken toplaml› oyunlarda bir oyuncunun kazanc› mutlaka di¤erinin kayb›na denk gelmez; her iki oyuncunun da kazanç sa¤layaca¤›, her ikisinin de kaybedebilece¤i ya da her ikisinin de belirli oranlarda kayba veya kazanca ulaflabilece¤i durumlar olabilir. Oyuncular ödüllerini maksimize etmek konusunda iflbirli¤i içinde düflünülebilirler, fakat bu ödüllerin nas›l da¤›t›laca¤› konusunda çat›fl›rlar. Oyunlar iki ya da n kiflili, s›f›r toplaml› ya da de¤iflken toplaml› olabildiklerinden, dört farkl› oyun çeflidinden söz edilebilir. fiekil 4.4

S›f›r-toplaml› (zero-sum)

2-kifli

n-kifli

De¤iflken-toplaml› (variable-sum)

2-kifli s›f›r-toplam (örne¤in; 2 kiflilik poker, Rus ruleti, baz› savafl çeflitleri) - flans oyununa dönüflür

2-kifli de¤iflken-toplam (örne¤in; ABD-SSCB silahlanma yar›fl›, “Tavuk Oyunu” ve “Mahkum ‹kilemi” modelleri) - gerçek hayata daha yak›nd›r

n-kifli s›f›r toplam (örne¤in;, beflli poker, üç kiflilik düello)

n-kifli de¤iflken toplam (örne¤in; ABD-SSCB-Çin silahlanma yar›fl›) - çok karmafl›kt›r, analiz edilmesi zordur

N-kiflili de¤iflken-toplaml› oyun en ideal model olmas›na karfl›n, karmafl›kl›¤› dolay›s›yla bu modeli kullanmak olanaks›zd›r. Bu ba¤lamda, iki kiflili de¤iflkentoplaml› oyun modelleri olan “tavuk oyunu” ve “mahkûm ikilemi”, gerçekten bütünüyle uzak olmayan ve analiz edilmesi mümkün oyun örnekleridir.

Tavuk Oyunu Tavuk oyunu birçok flekilde haz›rlanabilir. En bilinen anlat›m› çal›nt› arabalar›n› birbirlerine do¤ru son süratle süren gençleri içeren oyundur. Bu oyunda her oyuncunun iki seçene¤i vard›r: yoldan sapma ya da sapmama. Bu nedenle oyunun dört olas› sonucu olacakt›r. ‹ki oyuncu da yoldan sapt›¤›nda, ikisi de “tavuk” olur ama hiçbiri prestij kaybetmez. A sapt›¤›nda B sapmazsa, A “tavuk” olur ve B prestijini art›r›r. Ayn› flekilde, A de¤il B saparsa, bu sefer de B prestij kaybederken A kazan›r. Son olarak, ikisi de sapmadan yollar›na devam ederse, çarp›fl›rlar ve bu oyun ölümle sonuçlan›r.

Oyun Çeflitleri

72


fiekil 4.5 b1 (sapma)

Tavuk Oyunu Matrisi

B

b2 (sapmama)

0

a1b1 (her iki taraf da sapar)

a1 (sapma)

A

+10 (statü kazan›r) a1b2

baflat strateji

0

-10 (prestij kaybeder) -10 (prestij kaybeder)

a2 (sapma)

-100 (ölüm)

a2b2 (çarp›flma)

a2b1

+10 (statü kazan›r)

-100 (ölüm)

Bu matriste sapma, A oyuncusu için a1, B oyuncusu için b1 ve sapmama da A oyuncusu için a2, B oyuncusu için de b2 olarak gösterilmifltir. Matristeki hücreler olas› sonuçlar› göstermektedir. Çeflitli sonuçlara verilen de¤erler, her rasyonel oyuncunun bu sonuçlardan elde edece¤i sonuca atfetti¤i de¤ere iflaret etmektedir. Bu oyunda oyuncular›n sonuçlar üzerinde k›smi kontrolü söz konusudur. Tek bir oyuncunun seçimi oyunun kesin sonucunu belirlemez, kesin sonuç ancak iki oyuncunun seçimleriyle belirlenir. Tavuk oyununda her oyuncunun baflat bir stratejisi vard›r. Bu örnek oyunda baflat strateji a1b1, yani her iki oyuncunun da sapmas›d›r. Çünkü bu olas›l›¤› en yüksek sonuçtur. Bunun nedeni, her oyuncu için en rasyonel yaklafl›m›n kötünün iyisini seçmek olmas›d›r. Zira en iyi peflinde koflman›n alternatif maliyeti en kötü duruma düflmek olabilir. Zararlar› minimize etmeye yönelik bu yaklafl›ma “ minimax strateji” denir. Minimax stratejiye göre oyuncular seçimlerini kazançlar›n› art›rma f›rsatlar› aras›ndan de¤il, kay›plar›n› en aza indirecek stratejiler aras›ndan yaparlar. Tavuk oyununda bu stratejinin iflleyifli; A için sapmama durumunda bafl›na gelebilecek en kötü fley (-100) olurken, sapma halinde en kötü ihtimal (-10) oldu¤undan, A sapmay› tercih edecektir. B de ayn› hesaba dayanarak ayn› flekilde sapmay› tercih edecektir. Bu durumda a 1b1 sonucu baflat olmakta ve oyun belirli bir denge ya da bel noktas›na (saddlepoint) do¤ru evrilmektedir. Anatol Rappaport’un tan›m›na göre bel noktas› bir matriste ayn› sonucun bir oyuncu için yatay eksende bak›ld›¤›nda en kötü sonuç olmas›na karfl›n, düfley eksende en iyi sonuç olmas› ile belirlenir. Yukar›daki matriste bunu B oyuncusu için saptamak mümkündür. a1b1 sonucu yatay eksende bak›ld›¤›nda, a1b2 karfl›s›nda B için en kötü sonuç olurken (çünkü a 1b2’de B prestij kazan›r), a1b2 düfley eksende B için en iyi sonucu oluflturur. Bu durumda B’nin tercihi b 1 (yani sapma) yönünde a¤›rl›k kazanacakt›r. Benzer bir analizi A için de yapmak mümkündür. Bu durumda baflat strateji a1b1’dir.

73


Stratejik Çal›flmalar aç›s›ndan tavuk oyunu ABD ile SSCB aras›ndaki krizlerde görülebilir. ABD A oyuncusu, SSCB de B oyuncusu olarak al›nd›¤›nda, sapma nükleer savafl›n efli¤inden dönme, sapmama nükleer savafl riskine ra¤men kesin kararl›l›k içinde olma anlam›na gelmektedir. Tavuk oyunundaki baflat strateji, So¤uk Sa vafl döneminde neden bir nükleer savafl olmad›¤›n› aç›klamaya yarar. Yine, Küba Krizi’nde SSCB’nin nükleer savafltan kaç›nmak için önemli oranda prestij kayb›na göz yummas›n› da aç›klamaktad›r. Tavuk oyunu uluslararas› iliflkilere uyarland›¤›nda ve modele özellikle ön taahhüt ve rasyonel-d›fl› durumlar eklendi¤inde de¤iflik olas›l›klar ortaya ç›kmaktad›r. Örne¤in, Herman Kahn “Thinking About the Unthinkable” bafll›kl› çal›flmas›nda ta vuk oyununa rasyonel olmayan halleri eklemifltir. Burada A, yoldan sapmama konusunda kesin kararl› oldu¤una, dolay›s›yla rasyonel olmad›¤›na B’yi ikna etmeye çal›flmaktad›r. Bunun için, araba yar›fl› örne¤imizdeki oyunculardan A örne¤in arabadan bofl içki flifleleri atarak B’yi sarhofl oldu¤una ikna etmeye çal›flabilir ya da direksiyonu kopar›p atarak, B’ye rasyonel olmad›¤›n› ve dolay›s›yla kesinlikle sapma yaca¤›n› göstermeye çal›flabilir. A’n›n sapmayaca¤›na dair verdi¤i bu ön taahhüt B’yi dört yerine sadece iki seçenekle karfl› karfl›ya b›rak›r. A kesinlikle sapmayaca¤›na göre B, rasyonel bir oyuncu olarak sapmay› seçip kay›plar›n› minimize etme ye çal›flacakt›r. Sonuç olarak A, B’yi ön taahhütleriyle rasyonel olmad›¤›na inand›rarak kolayca zafer elde etmifl olur. Bu mant›¤› özellikle So¤uk Savafl dönemi SSCB ABD iliflkilerine uyarlad›¤›m›zda, cayd›r›c›l›k stratejisinde gözlemlemek mümkündür. Cayd›r›c›l›k stratejisinde önemli olan, karfl› taraf› karfl›l›kl› intihar anlam›na gelse de nükleer silahlar› kullanabilece¤ine ikna etmek oldu¤undan, bu durumda ödülü elde edecek olan taraf, nükleer silahlar› kullanmaya en yak›n duran olacakt›r. fiekil 4.6 b1 (füzeleri geri çekme) B(SSCB) b2 (füzeleri geri çekmeme/kararl›l›k) 0 +10 a1b1 (uzlaflma)

a1 (blokaj)

A(ABD)

a1b2 (SSCB zaferi)

baflat strateji

-10

0 -10 (prestij kaybeder)

-100

a2b1 (ABD zaferi)

a2 (hava harekât›)

+10

a2b2 (nükleer savafl)

-100

Öte yandan, bu mant›k ancak tek bir krize uyarlanabilir. Gerçek hayat ise sürekli tekrarlanan oyunlardan oluflur ve taraflar ö¤renme sürecinden geçerler. Bu ba¤lamda, uluslararas› iliflkilerin araba yar›fl› yapan gençler örne¤indeki gibi ifllemedi¤i aç›kt›r. Araba yar›fl› yapan gençler yar›fltan sonra evlerine gidip olay› unut-

ABD-SSCB Tavuk Oyunu: Küba Füze Krizi

74


ma olana¤›na sahipken, uluslararas› iliflkilerde ayn› oyunu tekrar tekrar oynay›p hayatta kalmak gerekir. O nedenle tek bir oyunda ön taahhütle hayatta kalma ve kazanma olas›l›¤› %90 iken, karfl›laflmalar›n tekrarlanmas› durumunda karfl› taraf›n ö¤renme süreci sonunda bu oran h›zla düfler. Tek bir oyunda/çat›flmada hayatta kalma olas›l›¤› %90 iken, ikinci oyundan itibaren bu olas›l›k %81’e düflmektedir. Ayn› mant›kla, yedinci karfl›laflmadan sonra hayatta kalma flans› %50’nin alt›na düfler. Bu durum tavuk oyununda rasyonel olmayan durumlar›n sadece k›sa dönemde ifle yarayan bir taktik oldu¤unu göstermektedir. fiekil 4.7 Tek Oyunda ve Toplamda Hayatta Kalma (Bekâ) Olas›l›¤›

Oyun say›s›

1

2

3

4

5

6

7

Tek oyun

.9

.9

.9

.9

.9

.9

.9

n oyun sonra

.9

.81

.729

.656

.590

.531

.478

Mahkûm ‹kilemi Stratejik Çal›flmalar›n do¤as›na ›fl›k tutabilecek ikinci oyun mahkûmun ikilemidir. Bu oyunun en bilineni, tutuklanan iki flüphelinin birbirinden ayr› tutularak sorgulanmas› örne¤idir. Soruflturmay› yapan, flüphelilerin suçlu oldu¤undan emindir ama elinde kan›t yoktur. fiüphelilere yaln›zca itiraf etme ya da etmeme seçenekleri sunulur. fiüphelilerin ikisi de suçlu olduklar›n› itiraf etmeyerek susarsa, ikisi de hafif birer cezayla kurtulur. Her ikisi de itiraf ederse, ikisi de suçlanabilir ama itiraf ettikleri için alabilecekleri en a¤›r cezadan daha az ceza al›rlar. Fakat sadece birisi itiraf eder, di¤eri susarsa itiraf eden iflbirli¤i yapt›¤› için çok düflük bir ceza al›rken, di¤eri en a¤›r cezay› al›r. fiekil 4.8 Mahkûm ‹kilemi Matrisi

b1(susma)

B

b2 (itiraf)

-10 (1 y›l ceza)

a1 (susma)

A

-3 (3ay ceza)

a1b1

a1b2

(ikisi de susar)

-100 (10 y›l ceza)

-10 (1 y›l ceza) -100 (10 y›l ceza)

a2 (itiraf)

a2b1

-3 (3ay ceza)

-50 (5 y›l ceza)

a2b2 (ikisi de itiraf eder) baflat strateji

-50 (5 y›l ceza)

75


Bu matris incelendi¤inde, iki flüpheli de faydalar›n› maksimize etmeye çal›flt›¤›ndan, ikisi için de en rasyonel tercih itiraf etmek olacakt›r. Burada baflat strateji, iki flüphelinin de itiraf ederek 5’er y›l ceza almalar›d›r. Fakat bu örnekte en rasyonel sonuç en iyi sonuç demek de¤ildir. ‹kisi de sessiz kalsa 1’er y›l cezayla kurtulacaklard›r, ama her flüpheli di¤erinin itiraf edebilece¤i olas›l›¤›n› hesaba kataca¤›ndan konuflmay› tercih edecektir. Örne¤in A sessiz kalmay› seçse, B’nin itiraf etmesi en kötü sonuca (10 y›l ceza) neden olacakt›r. Bu durumda flüpheli minimax stratejisine göre kötü sonuçlar içinde kendisine en az zarar› verecek olan› seçme, yani itiraf etme yoluna gidecektir. Buna bir baflka aç›dan da bakmak mümkündür. Sessiz kalmas› karfl›s›nda örne¤in A’n›n önündeki seçenekler 1 y›l ya da 10 y›l hapis cezas›, itiraf etmesi karfl›s›nda ise 3 ay ve 5 y›ld›r. Bu durumda A, 3 ay› 1 y›la ve 5 y›l› da 10 y›la tercih edecektir. B ile iletiflim kurma olas›l›¤› da olmad›¤›ndan, B ne seçerse seçsin A için rasyonel olan itiraf etmek olacakt›r. Bu nedenle, oyunda denge/bel noktas› taraflar›n susarak 1 y›l cezayla kurtulmas› de¤il, ikisinin de itiraf ederek 5’er y›l ceza almalar›d›r. Mahkûm ikilemi oyunundan ç›kar›labilecek en önemli ders, baz› oyunlarda farkl› ve karfl›l›kl› olarak tercih edilecek seçenekler oldu¤undan, rasyonel hesab›n her iki oyuncunun da felaketine yol açabilecek olmas›d›r. Bu oyun uluslararas› iliflkilere uyarland›¤›nda, kriz ortam›nda taraflar›n istemeseler de nas›l çat›flmaya sürüklenebileceklerini göstermektedir. Bu durum için yine iki ülke aras›ndaki silahlanma yar›fl› iyi bir örnek oluflturur. fiekil 4.9 b1 (düflük silahlanma)

b2 (yüksek silahlanma)

B

-10

a1 (düflük silahlanma)

A

+50 (B’nin avantaj›)

a1b1 silahlar›n s›n›rland›r›mas›

-10

a1b2

-100 (A’n›n ciddi kayb›) -50

-100 (B’nin ciddi kayb›)

a2 (yüksek silahlanma)

a2b1

a2b2 (silahlanma yar›fl›) baflat strateji

+50 (A’n›n avantaj›)

-50

Bu matrise göre A düflük silahlanma harcamalar›n› seçerse olas› en kötü sonuç, B’nin yüksek silahlanma harcamalar›na devam ederek uluslararas› alanda askeri ve siyasal avantajlar›n› art›rmas› olacakt›r (A -100; B +50). A yüksek silahlanma harcamalar›na devam etmeyi seçerse, olas› en kötü sonuç karfl›l›kl› olarak pahal›ya mal olacak silahlanma yar›fl› (-50; - 50) ya da B düflük silahlanmay› seçmiflse A’n›n

Mahkum ‹kilemine Göre Silahlanma Yar›fl›

76


avantaj› (B -100; A +50) olacakt›r. Bu durumda A, B’nin seçimi ne olursa olsun silahlanma harcamalar›n› art›rmay› seçecektir. B de benzer bir hesapla ayn› alternatifi tercih edece¤inden ortaya silahlanma yar›fl› ç›kacakt›r. Mahkûm ikilemi oyunuyla çok daha karmafl›k sonuçlar elde etmek de mümkündür. Örne¤in, oyuncular›n iletiflim kurma olanaklar›n›n artmas› iflbirli¤i yapma olas›l›¤›n› art›r›r. Ayr›ca, ayn› durumun tekrar etmesi sonucu bir ö¤renme sürecinin devreye girmesiyle de oyuncular iflbirli¤i yapmaya yaklafl›rlar. Bu çerçevede oyun teorisinin, uluslararas› iliflkileri anlamaya yarayan bir baflka yönü olarak bir iletiflim çeflidi olan “z›mni pazarl›k” kavram› da aç›klanmal›d›r. Bu kavram›n önemi, taraflar aras›nda do¤rudan temas olmadan nas›l iletiflim kurulabilece¤ini göstermesidir. Z›mni pazarl›k, bize karfl›t taraflar›n niyet ve beklentilerini, savafl›n ortas›nda bile uyumlaflt›r›labileceklerini göstermektedir. Örne¤in, ‹kinci Dünya Savafl›’nda daha önce görülmemifl düzeyde bir fliddet yaflanmas›na ve taraflar aras›nda bir anlaflma olmamas›na ra¤men, hiç bir taraf›n zehirli gaz kullanmam›fl olmas› iyi bir örnektir. Bir taraf›n bunu yapmaktan kaç›nmas›, di¤er taraf da kullanmad›¤› sürece bunu yapmamaya istekli oldu¤una dair iflaret haline gelmifltir. Yine, ‹kinci Dünya Savafl›’nda Almanlar Do¤u Cephesinde Rus tutsaklara ac›mas›z davranm›fl, Ruslar da ilerlerken ayn› flekilde karfl›l›k vermifltir. Buna karfl›n Almanya Bat› Cephesinde savafl tutsaklar›yla ilgili Cenevre Sözleflmesine uygun davranma e¤iliminde olunca, Bat›l› müttefikler de yn› flekilde karfl›l›k vermifllerdir. Bu tür z›mni anlaflmalar söz konusu oldu¤unda taraflar, birbirlerinin benzer flekilde alg›layaca¤›n› düflündükleri ‘belirgin çözüm’lere yönelirler. Örne¤in, Schelling’in bir çal›flmas›nda iki kifliye toplam 100 ABD Dolar› verilece¤i söylenmifl ve bunun ne flekilde paylaflt›r›lmas›n› istediklerini birbirleriyle iletiflim kurmadan bir ka¤›da yazmalar› istenmifltir. Ancak taraflar›n yazd›klar› miktarlar›n toplam› 100 Dolar› aflarsa ikisi de hiç para alamayacaklard›r. Çal›flmaya kat›lan deneklerin % 90’›, 50 Dolar yazmay› tercih etmifltir. Z›mni iletiflim taraflar aras›nda çat›flan de¤il, birbiriyle uyumlu ç›karlar oldu¤unda da ortaya ç›kabilir. Bu durumda taraflar aralar›nda iletiflim olmad›¤› halde, di¤erlerinin de benzer beklentilere sahip oldu¤unun fark›nda olursa bu beklentileri uyumlaflt›rmaya çal›fl›rlar. Yine Schelling’in bir deneyinde taraflardan bir para miktar› belirlemeleri istenmifl ve hepsinin ayn› miktar› belirlemesi durumunda bu paray› alacaklar› söylenmifltir. Burada da deneklerin %95’i 10’un katlar›n› oluflturan miktarlar› seçmifl ve bunlar›n içinde de ço¤unluk 1 milyon ABD Dolar› demifltir. Bu durumun aç›klamas› 1 milyon dolar›n belirgin çözüm olmas›d›r. Taraflar tek tarafl› ç›karlar›n›n ötesinde, genelde herkesin ne bekleyebilece¤ini mant›k yürüterek bulmaya çal›flm›fllard›r. Tavuk oyununda oldu¤u gibi burada da baz› riskler söz konusudur. Örne¤in, ABD’nin Vietnam’da uygulad›¤› t›rmanma politikas› ve Kuzey’in bombalanmas› asl›nda Kuzey Vietnaml›lara bir iflaret olarak düflünülmüfltü. Fakat bu oyunda Kuzey Vietnaml›lar rasyonel olmamay› seçmifl, sonuçta ad›m ad›m ilerleyen t›rmanma iki tarafa da büyük bedellere mal olmufltu.

Oyun Teorisinin Eksikleri ve Yararl› Yönleri Oyun teorisi belirgin varsay›mlara dayanmaktad›r. Örne¤in, matristeki rakamlar taraflar›n sonuçlara atfettikleri de¤erleri yans›t›r, ama keyfi bir durum da yarat›r. Bu keyfilik analizi yapan›n ilgili konu hakk›ndaki bilgisini yans›t›r. Yine, oyun teori-


sinde karar al›c›lar›n tercihlerinin sabit oldu¤u, çeflitli alternatifler konusunda yeterli bilgiye sahip olduklar›, ortaya ç›kacak sonucun de¤erini do¤ru alg›lad›klar› varsay›lmaktad›r. Oysa gerçek hayatta zaman bask›s›, eksik ya da yanl›fl bilgi gibi unsurlar nedeniyle bu süreç sorunludur. Ayr›ca, oyuna dâhil tüm taraflar›n do¤rudan oyunu ayn› flekilde alg›lad›klar› varsay›lmaktad›r. Alg›lama sorunu oyun teorisinin en önemli eksikliklerinden birisidir. Alg›lamalar› oyunlara dâhil etmeye yönelik çabalar 1960’lar›n sonlar›ndan itibaren bafllasa da, bunlar› içeren modeller yayg›n olarak kullan›lmam›fllard›r. Mahkûm ‹kilemi ve Tavuk Oyunlar› oyun teorisi kapsam›nda en fazla baflvurulan oyunlar olmakla birlikte, en basit modellerdir. Söz konusu basit modelleri sa y›lan eksikleri aç›s›ndan gelifltirmek yönünde ciddi çabalar harcanm›fl, bilgisayar yaz›l›mlar›ndaki geliflmelerden de faydalan›larak ciddi çal›flmalar yap›lm›fl, fakat analiz için yayg›n olarak kabul edilen ve kullan›lan yeni bir oyun ortaya koyulamam›flt›r. Bunun en önemli sebeplerinden birisinin modellerin anlafl›lmalar›n› güçlefltiren matematiksel karmafl›kl›klar›d›r. Bu durumda teoriyi basit modellerin ötesine götürme çabalar› büyük oranda teknik kalmakta ve dolay›s›yla ço¤u araflt›r›c› için anlafl›lmaz olmaktad›r. Bütün eksik yönlerine karfl›n oyun teorisinin yararl› yönleri de vard›r. Oyun teorisinin rasyonellik varsay›m›, çat›flma durumlar›n› etik hesaplardan uzak, taraflar›n nas›l davranmalar› gerekti¤ine göre de¤il, rasyonel olarak nas›l davranabileceklerine göre inceleme ve bu ba¤lamda da çat›flmay› düflman taraf›n bak›fl aç›s›na göre de¤erlendirme olana¤› sa¤lar. Oyun teorisi farkl› olas› sonuçlar ortaya koymas›yla sezgisel bir de¤ere de sahiptir. Uluslararas› çat›flman›n do¤as› ve dinamikleri konusunda önemli ipuçlar› verir. Dikkatleri yap›sal özelliklere çekerek, çat›flmalar›n devlet adamlar›n›n kötülü¤ünden ve beceriksizliklerinden kaynakland›¤› türündeki de¤erlendirmelerden uzaklafl›lmas›n› sa¤lar. Yine çok çeflitli alternatif çözümler ortaya koydu¤u ve bir sorunda her zaman en iyi çözümün seçilmeyebilece¤ini gösterdi¤i için de önemlidir. Stratejik Çal›flmalar alan›na dahil edildi¤i ve en s›k kullan›ld›¤› So¤uk Savafl y›llar›nda oyun teorisinden beklenen, belirli bir stratejik durum içinde aktörler için ‘tek bir en rasyonel tercih’ belirlemek olmufltur. Bir di¤er deyiflle oyun teorisiyle yekpare rasyonel çözümlere ulafl›lmas› beklenmifl ve bu çerçevede her zaman baflat stratejilere a¤›rl›k verilmifltir. Oysa say›lan tüm eksik ve yararl› yönleri göz önünde bulunduruldu¤unda bu teoriden beklenmesi gerekenin do¤rudan tercihi belirlemesi olmad›¤› aç›kt›r. Oyun teorisinden beklenecek olan aktörlerin içinde bulunduklar› durumu anlamalar›n› ve önlerindeki seçenek, iletiflim olanaklar› ile vaat, pazarl›k, tehdit ve blöf gibi taktikleri görebilmelerini sa¤lamak olmal›d›r.

77

78


OKUMA PARÇASI 2: Kore Yar›madas›nda Tavuk Oyunu Oyun teorisi bir matematik teorisi olmakla beraber baflta ekonomi ve uluslarara- s› iliflkiler olmak üzere birçok alanda da kullan›lmakta. Yukar›da bahsetti¤imiz cesaret oyunu daha ziyade Sovyetler Birli¤i ve Amerika’n›n karfl›l›kl› tehdit, blöf ve çe- kiflmelerinin yer yer s›cak çat›flma ihtimalini gündeme getirdi¤i So¤uk Savafl döne- minde kendisini göstermekteydi. Hollywood filmlerini and›ran bu oyun sahnesi diplomasi kanallar›n›n artt›¤› ve karfl›l›kl› tehditlerin azald›¤› So¤uk Savafl sonras› dö- nemde art›k eskisi kadar uluslararas› iliflkiler sahnesinde görünmüyor. So¤uk Savafl’›n en canl› haliyle süregeldi¤i Kore Yar›madas›’nda ise bu oyun y›l- lard›r ikili iliflkiler sahnesindeki yerini devam ettiriyor. Genelde tahrik ve provokas- yonlar› yapan taraf So¤uk Savafl mantalitesini koruyan komünist Kuzey Kore olurken, akl› selimle hareket eden Güney taraf› önce bu tehditlere benzer tehditlerle cevap verdikten sonra olas› bir kazay› önlemek için flerit de¤ifltirmek zorunda kal›yor. Bu sene içerisindeki Güney Kore’ye ait Cheonan gemisinin bat›r›lmas›nda da, Sar›denizdeki Güney Kore topra¤› Yeonpyeong Adas›’n›n bombalanmas›nda da Ku- zey Kore taviz vermeyen, fleridinde devam eden sürücü olurken, olas› bir kazan›n bu cesaret oyununu kaybetmekten çok daha kötü sonuçlar do¤uraca¤›n›n fark›nda olan Güney Kore akl›selimi tercih ederek “stratejik” sab›r politikas› ad› alt›nda flerit de¤ifltirmek ve “ya sab›r” çekmek zorunda kalm›flt›. Güney Kore’nin Sar›deniz’deki mutat tatbikat›n› Kuzey’e gövde gösterisi mahiye- tinde büyük çapta yapaca¤›n› duyurmas›n›n ard›ndan, Kuzey Kore bu tatbikat›n kendi deniz s›n›r›n›n ihlali anlam›na gelece¤ini, bu sebeple karfl›l›k verece¤ini aç›k- lad›. Yani Güney Kore arabayla son sürat Kuzey Kore taraf›na giderken, Kuzey Ko- re de ayn› fleritte h›z›n› almaya bafllam›flt›. Kuzey Kore’ye karfl› gövde gösterisi olmas›n›n yan› s›ra son bombalaman›n ar- d›ndan görevinden al›nan Savunma Bakan›’n›n yerine yeni atanan Bakan’›n mu- hafazakârlar› tatminine yönelik olan bu çapl› tatbikat, Kuzey Kore’nin tehdidine, Çin’in ve son dönemde Kore Yar›madas›’ndaki olaylarda daha ziyade sessiz kalma- y› tercih eden Rusya’n›n yap›lmamas› yönündeki ikazlar›na ve Kore’deki muhalefe- tin yo¤un elefltirilerine ra¤men yap›ld›. Bu sefer ise fleritten çekilme s›ras› kendinden beklenmedik bir akl›selimle hareket eden Kuzey Kore’deydi. Kuzey Kore taraf› tatbikat›n yap›ld›¤› gün yapt›¤› aç›klama- da tatbikat› “karfl›l›k vermeye de¤mez” diye nitelendirdi. Kuzey’in tehdidinin blöften öteye gidememesi, k›rm›z› çizgilere kadar gerilen ortam› daha fazla germekten çe- kinmesinden kaynakland›. Ateflkesin imzaland›¤› 1953 y›l›ndan günümüze kadar bunca provokasyon ve küçük çapl› çat›flmalara ra¤men hiçbir olay›n kazaya sebebiyet verecek kadar büyü- memesinin aç›klamas› iki taraf›n da olas› bir kazadan tamiri mümkün olmayan za- rarla ç›kacaklar›n›n fark›nda olmalar› ve birbirlerini k›rm›z› çizgilerine kadar çok iyi tan›malar›d›r. Kore Yar›madas›’nda bar›fl anlaflmas›, deniz s›n›r›n› da kapsayacak flekilde, imza - lanana kadar So¤uk Savafl rüzgârlar› esecek ve bu cesaret oyunu oynanmaya devam edecektir. Bir bar›fl anlaflmas› ise ateflkes antlaflmas›nda imzalar› olan Amerika ve Çin’in bu yönde bir iradesi olmadan imzalanamayacakt›r. (2) Cesaret oyununun Ko- re Yar›madas›’nda kazaya sebebiyet verme ihtimali ise yok denecek kadar azd›r.

Kaynak: Kadir Ayhan, “Kore Adas›nda Cesaret Oyunu”. Aral›k 2010. (http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=922: kore-yarmadasnda-cesaret-oyunu&catid=92:analizler-uzakdogu&Itemid=140.)


79

Özet Stratejik Çal›flmalar›n önemli bir ilgi alan›n› oluflturan cayd›r›c›l›k, temel olarak So¤uk Savafl döneminin, dola y›s›yla nükleer strateji ça¤›n›n yaratt›¤› bir kavramd›r. Terim olarak cayd›rma, insanl›¤›n çat›flma tarihi ile yafl›tt›r, fakat Stratejik Çal›flmalar›n bir parças› olarak cayd›r›c›l›k stratejisi nükleer silah ve stratejilerin do¤ufluyla ortaya ç›km›flt›r. Cayd›r›c›l›k, en genel anlamda karfl› taraf› olas› bir davran›fltan vazgeçirmek için tehdit ve vaat gibi mekanizmalar›n bilinçli olarak kullan›lmas›na yönelik stratejidir. Cayd›r›c›l›k stratejisinin zamanla farkl› türleri ortaya ç›km›fl ve çeflitli flekillerde s›n›fland›r›lm›fllard›r. Yap›lan en temel ayr›m, cayd›r›c›l›k ile geniflletilmifl cayd›r›c›l›k aras›ndad›r. Geniflletilmifl cayd›r›c›l›k, bir devletin korudu¤u müttefik bir devlete karfl› düflmanca davran›fl› cayd›rmas›d›r. Öte yandan genel cayd›r›c›l›k So¤uk Savafl döneminde ABD ve Sovyetler Birli¤i önderli¤indeki iki kutuplu düzende en fazla gözlemlenen cayd›r›c›l›k türüdür. Geniflletilmifl cayd›r›c›l›k genel ve dolays›z olmak üzere iki farkl› yöntemle ortaya koyulmaktad›r. Geniflletilmifl genel cayd›r›c›l›k devletler aras›nda düflmanca iliflkilerin oldu¤u durumla ilgilidir, fakat herhangi bir devlete karfl› do¤rudan askeri kuvvet kullan›m› haz›rl›¤› görülmez. Geniflletilmifl dolays›z cayd›r›c›l›kta, sald›rgan devletin, bir baflka devlete karfl› sald›r› olas›l›¤› yak›n tehdittir, tehdide maruz kalan devlet ise bir baflka devlet için korunan müttefik konumunda oldu¤undan, bu üçüncü devlet aç›k ya da örtük olarak sald›rgan› cayd›rmak amac›yla misilleme yapaca¤› tehdidinde bulunur. Cayd›r›c›l›k stratejisinin geliflinde 1945-1962 dönemi nükleer silahlar›n siyasal etki araçlar› olarak de¤erlendirildi¤i ve ABD’nin nükleer silah kullanma tehdidiyle kendisine pazarl›k avantaj› sa¤lad›¤› dönemdir. Dönemin ortalar›nda cayd›r›c›l›k stratejisinin teorik anlamda en dinamik geliflmesi olan ikinci dalga cayd›r›c›l›k çal›flmalar› ortaya ç›km›flt›r. 1962-1983 karfl›l›kl› cayd›r›c›l›k dönemi 1962’de ABD ile SSCB aras›nda ç›kan Küba Krizi’yle bafllam›flt›r. Kriz sonras›nda nükleer silahlar›n pazarl›k arac› olarak kullan›lmas› yerine savafl› önlemeye yönelik kullan›lmas› söz konusu olmufl ve nükleer stratejide 1950’lerin sonunda geliflen kitlesel karfl›l›k stratejisinin yerini esnek karfl›l›k stratejisi alm›flt›r. Karfl›l›kl› cayd›r›c›l›k stratejisi süper güçler aras›ndaki nükleer silah yar›fl›n› art›rm›fl ve dehflet dengesini ortaya ç›kartm›flt›r. Bu durum ABD ile SSCB’yi 1969’da Stratejik Silahlar› S›n›rland›rma Görüflmelerinde (SALT) bir araya getirmifltir. 1970’lerde teorik alanda bir farkl›laflma olarak üçüncü kuflak çal›flmalar ortaya ç›km›flt›r. 1983’te

Y›ld›z Savafllar› (Star Wars) projesinin hayata geçirilmesiyle bafllayan ‹kinci Nükleer Ça¤ döneminde So¤uk Savafl’›n sona ermesi nükleer cayd›r›c›l›k stratejisinde kimin cayd›r›laca¤› sorununu, dolay›s›yla da cayd›r›c›l›k stratejisinde yeni de¤ifliklikleri ortaya ç›karm›flt›r. 11 Eylül 2001’de ABD’ye karfl› gerçeklefltirilen terörist sald›r›lar sonras›nda yo¤un olarak So¤uk Savafl dönemi cayd›r›c›l›¤›n›n geçerlili¤ini yitirdi¤i tart›fl›lm›fl, fakat cayd›r›c›l›k k›sa sürede teorik alanda “dördüncü kuflak” çal›flmalar taraf›ndan yeni aktör ve koflullara uyarlanarak, stratejik alanda ABD’nin ulusal güvenlik stratejilerinde yeniden yerini alm›flt›r Cayd›r›c›l›k çal›flmalar›nda en fazla kullan›lan analiz yöntemi oyun teorisi olmufltur. Pazarl›k ve çat›flmay› analiz etmenin özel bir yolu olan oyun teorisi her tür sosyal durumun matematiksel de¤erlere indirgenebilece¤i varsay›m› üzerine kuruludur. Temel varsay›mlar›ndan bir di¤eri ise rasyonelliktir. Rasyonellik varsay›m›na göre oyuncular birçok alternatif aras›nda seçim yapabilen, alternatiflerinin tümünü kendi önceliklerine göre de¤erlendirebilen ve alternatifler içinde her zaman önceliklerini en fazla karfl›layan› seçebilen ras yonel aktörlerdir. Oyuncular kifli, grup ya da ülke olabilir. Her oyunda oyuncular›n birbirinden farkl› hedefleri vard›r ve her biri farkl› de¤er yükledi¤i ya da ödül sayd›¤› birden fazla olas› sonuçla karfl› karfl›yad›rlar. Her oyuncu, di¤er oyuncunun oyunun sonucunu etkileyebilecek farkl› ç›karlar› oldu¤unu da hesaba katarak kendi ödüllerini art›rmaya çal›fl›r. Bu ödüller, olas› sonuçlar ve alternatif tercihler ‘oyun matrisi’ denilen bir grafikte gösterilir. Oyunlar iki kiflili s›f›r toplaml› oyundan, n-kiflili de¤iflken toplaml› oyuna kadar çeflitli flekillerde ortaya ç›kabilir. ‹ki kiflili s›f›r toplaml› oyunlar oyun çeflitlerinin en basitidir. En ideali olan n-kiflili de¤iflken-toplaml› oyunu de¤erlendirmek olanaks›zd›r. Buna karfl›n "tavuk oyunu" ve "mahkum ikilemi oyunu" gibi iki kiflili de¤iflken-toplaml› oyun modelleri gerçekten bütünüyle uzak olmayan ve ayn› zamanda analiz edilmesi mümkün olan oyun örnekleridir. Tüm oyunlar baz› temel özellikleri paylafl›rlar: i) Oyunda iki ya da daha fazla oyuncu olmal›d›r; ii) Oyun, oyunculardan biri ya da daha fazlas›n›n alternatifler aras›ndan seçim yapmas›yla bafllar; iii) ‹lk seçim yap›ld›ktan sonra di¤er oyuncunun alternatiflerini belli derecede s›n›rlayan bir durum ortaya ç›kar; iv) Oyuncular›n birbirlerinin seçimleri hakk›nda bilgisi olabilir ya da olmayabilir; v) Oyun baflar›l› seçimler içerirse "sona erdirme kural›" vard›r; ve vi) Her oyun kesin bir durumla sona erer.

80


Kendimizi S›nayal›m 1. Afla ¤›dakiler den hangisi cayd›r›c› l›k türlerinden

5. Afla¤›dakilerden hangisi “dördüncü kuflak” cayd›r›-

biri de¤ildir? a. Cayd›r›c›l›k b. Genel cayd›r›c›l›k c. Dolays›z cayd›r›c›l›k d. Geniflletilmifl Genel Cayd›r›c›l›k e. Dolays›z Genel Cayd›r›c›l›k

c›l›k çal›flmalar›n›n ortak özelliklerinden biridir? a. Devletleraras› iliflkiler d›fl›na ç›karak daha fazla devlet–d›fl› aktörlere odaklanmas› b. Cayd›r›c›l›k stratejisinin geçerlili¤ini yitirdi¤ini öne sürmesi c. Temel analiz birimlerinin devletler olmas› d. Cayd›r›c›l›¤›n So¤uk Savafl döneminde oldu¤u gibi güvenlik politikalar›n›n temel stratejisi olmas›n› savunurmas› e. Strateji gelifltirme yerine teoriye odaklanmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi, karfl›l›kl› cayd›r›c›l›k stratejisi döneminde ortaya ç›kan “ikinci dalga” cayd›r›c›l›k çal›flmalar›n›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. S›n›rl› rasyonellik ve rasyonel d›fl› olas›l›klar›n› analizlerine dahil etmeleri b. Analizlerini büyük oranda oyun teorisine dayand›rmalar› c. Analizlerinde daha fazla ceza ve tehdit üzerine odaklanmalar› d. Tam rasyonellik varsay›m› çerçevesinde çal›flmalar› e. Cayd›r›c›l›k stratejisinin bir parças› olarak ödül ve uzlaflmay› gözard› etmeleri

3. Afla¤›dakilerden hangisi esnek karfl›l›k stratejisinin niteliklerinden biri de¤ildir? a. S›n›rl› nükleer savafla uzanacak hesapl› bir t›rmanma aflamas›n› içermesi b. Konvansiyonel silahlarla yap›lacak sald›r›ya karfl› nükleer silahlarla karfl›l›k vermeye dayanmas› c. Konvansiyonel silahlarla do¤rudan savunmaya yer vermesi d. Taktik nükleer silahlar›n kullan›m›n› içeren bir tür kademeli cayd›r›c›l›k olmas› e. Genel nükleer savafl› içermesi

4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi ABD ve Sovyetler Birli¤i aras›nda imzalanan SALT I anlaflmas› ile ilgili de¤ildir? a. Çok bafll›kl› sald›rgan füzelerle (MIRV) ilgili kesin s›n›rland›rmaya gidilmifltir. b. Anti balistik füze (ABM) radarlar› ile ilgili kesin s›n›rland›r›lmaya gidilmifltir. c. SALT I 1972 y›l›nda Moskova’da imzalanm›flt›r. d. Anti balistik füze (ABM) radarlar›n›n say›s› s›n›rland›r›lm›flt›r. e. Anlaflmaya taraf devletler anti balistik füzelerden (ABM) baflka devletlere vermeyeceklerini taahhüt etmifllerdir.

6. Afla¤›dakilerden hangisi oyun teorisinin niteliklerinden biri de¤ildir? a. Çat›flmay› insan, dolay›s›yla da devlet hayat›n›n ayr›lmaz bir parças› olarak görür. b. Pazarl›k ve çat›flman›n analiz edilmesiyle ilgili bir teoridir. c. Her tür sosyal durumun matematiksel de¤erlere indirgenebilece¤ini varsayar. d. Oyun teorisi cayd›r›c›l›k çal›flmalar›na bir alternatif olarak ortaya ç›km›flt›r. e. Oyun teorisi en fazla cayd›r›c›l›k, karar alma, diplomasi ve savafl analizlerinde kullan›l›r.

7. n-kifli de¤iflken toplaml› oyunlar›n özellikleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Bu oyun türünde bir oyuncunun kazanc› mutlaka di¤erlerinin kayb›na denk gelir. b. Üç kiflilik düello bu tür oyunlara örnek gösterilebilir. c. Çok karmafl›k oldu¤undan analiz edilmesi çok zordur. d. Mahkumun ‹kilemi oyunu bu türdendir. e. So¤uk Savafl dönemi silahlanma yar›fl›n› analiz etmede gerçe¤e en yak›n analizler bu oyun türüyle ortaya koyulmufltur.

8. Afla¤›dakilerden hangisi “Tavuk Oyunu”nun olas› sonuçlar›ndan biri de¤ildir? a. B oyuncusu prestij kazan›rken, A oyuncusunun korkak tavuk olmas› b. A oyuncusu prestij kazan›rken, B oyuncusunun korkak tavuk olmas› c. Her iki oyuncunun tavuk olmas› d. Her iki oyuncunun kayb› e. Her iki oyuncunun mutlak kazanc›


81

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 9. Oyun teorisinde anahtar bir kavram olan “z›mni iletiflim” ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Z›mni iletiflim olanaklar› savafl koflullar›nda geçerli de¤ildir. b. Oyunun taraflar› aras›nda do¤rudan temas olmasa da iletiflim kurulabilece¤ini gösterir. c. Taraflar›n birbirlerinin olas› tercihlerini göz önünde bulundurarak belirgin çözümlere yönelmesini getirir. d. Taraflar›n beklentileri aras›nda söylenmeden bir uyumlaflt›rmaya gitmeleridir. e. Z›mni iletiflim sadece çat›flmada de¤il, iflbirli¤i koflullar›nda da uygulanabilir.

10. Afla¤›dakilerden hangisi, oyun teorisinin Stratejik Çal›flmalar alan›na yapt›¤› katk›lar olan biri aras›nda de¤ildir? a. Çat›flmalar›n karar al›c›lar›n alg›lamalar›n›n da hesaba kat›ld›¤› oyunlarla analiz edilmesini yayg›nlaflt›rmas› b. Çat›flmay› etik hesaplardan uzak, yap›sal özelliklere göre de¤erlendirme olana¤› sunmas› c. Taraflar›n stratejik koflullar› olmas› gerekene göre de¤il, rasyonel olarak nas›l olabilece¤ine göre de¤erlendirme olana¤› sa¤lamas› d. Çat›flmay› tek tarafl› de¤il, düflman taraf›n bak›fl aç›s›na göre de¤erlendirme olana¤› sa¤lamas› e. Bir kriz durumunda her zaman en iyi çözümün seçilmeyebilece¤inin görülebilmesini sa¤lamas›

1. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cayd›r›c›l›k Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nükleer Ça¤da Cayd›r›c›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karfl›l›kl› Cayd›r›c›l›k Dönemi” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karfl›l›kl› Cayd›r›c›l›k Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “11 Eylül Sonras› Cayd›r›c›l›k Stratejisi” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oyun Teorisi” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oyun Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tavuk Oyunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mahkumun ‹kilemi Oyunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oyun Teorisinin Eksikleri ve Yararl› Yönleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

82


Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Allison, Graham T. (2006). Nükleer Terörizm: Önlenebilir Nükleer Felaket. ‹stanbul; Salyangoz Ya y›nlar›. Bennet, Peter G. (1995). “Modelling Decisions in International Relations: Game Theory and Beyond”, Mershon International Studies Review, Cilt 39, Say› 1. Freedman, Lawrence (1986). “The First Two Generations of Nuclear Strategists”, Peter Paret, (der.) Makers of Modern Strategy: From Machiavelli to the Nuclear Age. Oxford: Clarendon Press. Goldstein, Avery (2000). Deterrence and Security in the 21 th Century. Stanford: Stanford University Press. Holsti, K. J. (1977). International Politics: A Frame work for Analysis. New Jersey: Prentice Hall. Huth, Paul ve Russet, Bruce (1984). “What Makes Deterrence Work? Cases from 1900 to 1980”, World Politics, Cilt 36, Say› 4. Huth, Paul (1988). “Deterrence and the Outbreak of War”, The American Political Science Review, Cilt 82, Say› 2. Jervis, Robert (1979). “Deterrence Theory Revisited”, World Politics, Cilt 31, Say› 2. Kahn, Herman (1960). On Thermonuclear War. Princeton: Princeton University Press. Kahn, Herman (1962). Thinking About the Unthinkable. New York: Avon Books. Kaplan, Fred (1991). The Wizards of Armageddon. Stanford: Stanford University Press. Knopf, Jeffrey W. (2010). “The Fourth Wave in Deterrence Research”, Contemporary Security Policy, cilt 31, Say› 1. Nye Joseph S. ve Welch David (2010), Küresel Çat›flmay› ve ‹flbirli¤ini Anlamak. Çev. Renan Akman. ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Özdamar, Özgür (2007). “Oyun Kuram›n›n Uluslararas› ‹liflkiler Yaz›m›na Katk›lar›”. Uluslararas› ‹liflkiler , Cilt 4, No 16. Poundstone, William (1992). Prisoner’s Dilemma. New York: Anchor Books. Randall, Stone W. (2001). “The Use and Abuse of Game Theory in International Relations: The Theory of Moves”, Journal of Conflict Resolution, Cilt 45, Say› 2.

Rapaport, Anatol (1985). Two Person Game Theory. New York: Dover Publications. Russet, Bruce (1983). The Prisoners Insecurity: Nuclear Deterrence, The Arms Race and Arms Control. New York: W. H. Freeman and Company. Sagan, Scott (1994). “The Perils of Proliferation: Organization Theory, Deterrence Theory and the Spread of Nuclear Weapons”, International Politics, Cilt 18, Say› 4. Schelling, Thomas C. (1981). The Strategy of Conflict. Boston: Harvard University Press. Sever, Ayflegül (1997). “Yeni Bulgular Ifl›¤›nda 1962 Küba Krizi ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilgiler Fakültesi Dergisi , Cilt 52, No. 1-4. Snidal, Duncan (1985). “The Game Theory of International Politics”, World Politics, Cilt 38, Say› 1. Tucker, Robert W. (1985). The Nuclear Debate: Deterrence and the Lapse of Faith. New York: Holmes & Merer.

5


Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;  Realist Güvenlik Çal›flmalar›n›n “güvenlik aktörü” kavram›n› nas›l tan›mlad›¤›n› ifade edebilecek,  Realist Güvenlik Çal›flmalar›ndaki “güvenlik tehdidi” tan›mlamas›n› aç›klayabilecek,  Realist paradigman›n “güvenlik ikilemi” ve “kutupluluk” kavramlar›n› tan›mlayabilecek,  Realizmin güvenlik politikalar› anlay›fl›n›n temelini oluflturan “güç dengesi” ve “dengeleme” kavramlar›n› aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Realist Güvenlik Çal›flmalar› • Realizm • Güvenlik ‹kilemi

• Kutupluluk • Güç dengesi • Dengeleme

‹çindekiler


Realist Güvenlik Çal›flmalar›

• REAL‹ZMDE GÜVENL‹K AKTÖRÜ • REAL‹ZMDE GÜVENL‹K TEHD‹TLER‹ • REAL‹ZMDE GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI VE GÜÇ DENGES‹

Realist Güvenlik Çal›flmalar› REAL‹ST GÜVENL‹K ÇALIfiMALARI Realist Güvenlik Çal›flmalar›, 1940’larda realist teorinin varsay›mlar›n› kullanarak Stratejik Çal›flmalar ad›yla do¤an ve 1980’lerde güvenli¤in realist perspektiften analizine getirilen elefltirilerle çeflitlenerek dallara ayr›lan Güvenlik Çal›flmalar›n›n günümüzdeki alt kollar›ndan birisidir. Güvenli¤in realist okulu olarak da adland›r›lan, Realist Güvenlik Çal›flmalar›, Uluslararas› ‹liflkilerin realist paradigmas›ndan farkl› bir analiz çerçevesine sahip olmay›p, güvenli¤in kavramsallaflt›r›lmas›nda realist teorilerin temel varsay›mlardan yararlan›r. Bu çerçevede, Realist Güvenlik Çal›flmalar›nda realizmin genelinde oldu¤u gibi “devlet” uluslararas› politikan›n temel aktörü olarak kabul edilir. Devletler aras›ndaki iliflkilerin, uluslararas› sistemi yöneten ve ülkeleri birbirinden koruyan hiyerarflik bir otoritenin bulunmay›fl› ile ifade edilen anarfli gölgesinde devam etti¤i varsay›l›r. Bu anarflik ortamda devletlerin, self-help düzeni içerisinde ya bekâlar›n›/güvenliklerini sa¤lamak ya da güçlerini art›rmak üzere güç mücadelesine girifltikleri iddia edilir. Ayr›ca, devletlerin, bu hedeflerini gerçeklefltirirken kuvvet kullanmaya ya da kullan›m›na dair tehditlere baflvurmaya meyilli olduklar› düflünülür. Realizmin en önemli kavramlar›ndan birisi olan self-help, Türkçe’ye çevrilen çeflitli eserlerde “kendi-kendine yard›m” (Örn., Waltz ve Quester, 1982; Evans ve Newnham, 2007) ve ya “kendi-bafl›nal›k” (Örn., Aksu, 2003) fleklinde ifade edilmektedir. Daha do¤ru bir flekilde “kendi ayaklar› üzerinde durma” olarak ifade edilebilecek kavram, Uluslararas› ‹liflkiler disiplini ile ilgili Türkçe çal›flmalarda ço¤unlukla orijinal haliyle kullan›lmaktad›r. Bu genel tercih ve Türkçe terminolojinin henüz oturmam›fl olmas› nedeniyle bu ünitede Türkçe yaz›nda yayg›n olarak benimsendi¤i flekliyle, kavram›n ‹ngilizce yaz›m› kullan›lacakt›r.

D‹KKAT

Realist teori ailesinde ortak olarak savunulan bu varsay›mlar arac›l›¤›yla gü venli¤in analiz edilmesi nedeniyle, Uluslararas› ‹liflkilerin realist teorisi “realist gü venlik teorisi” olarak adland›r›lmaktad›r. ‹çeriksel olarak ortaya ç›kan bu içiçe geçmifllik, esas itibar›yla, realist paradigmada güvenli¤in uluslararas› iliflkilerin bafll›ca sorunsal› olarak alg›lanmas›ndan da kaynaklanmaktad›r.

Farkl› realist ak›mlar›n varl›¤›na iflaret etmek amac›yla, realist literatürde yayg›n olarak “klasik”, “neorealist/yap›sal” ve “neoklasik” realizm ayr›mlar›na rastlan›r.

Realist paradigma hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Ayd›n, Mustafa (2004). “Uluslararas› ‹liflkilerin Gerçekçi Teorisi: Kökeni, Kapsam›, Kriti¤i”, Uluslararas› ‹liflkiler , Cilt 1, No 1.

MAKALE

86


REAL‹ZMDE GÜVENL‹K AKTÖRÜ Güvenli¤in realist okulunun güvenlik aktörünü nas›l tan›mlad›¤›n›  AMAÇ

1

ifade etmek.

Güvenlik Çal›flmalar› alan›nda “kimin güvenli¤i” sorusuna verilen cevap güvenlik özneleri/aktörlerinin tespit edilmesi aç›s›ndan önemlidir. Realist güvenlik anlay›fl›nda, realizmin içinde ne tür ayr›flmalar olursa olsun, bu soruya verilebilecek tek bir cevap vard›r: Devlet. Realistler, devleti uluslararas› politikada oynad›¤› merkezî rol nedeniyle güvenli¤in temel öznesi olarak görürler. Uluslararas› politikan›n ana aktörünün devlet oldu¤u yaklafl›m› realizmin öncüsü Thucydides’den bugüne realist teori içerisindeki yerini korumaktad›r. Thucydides, antik Yunan’da Atina, Melos ve Sparta kent-devletleri aras›ndaki iliflkileri inceleyerek bu varsay›m› do¤rulamaktad›r. Yine realist gelenek kapsam›nda ad› geçen Thomas Hobbes’ a göre insanlar› içinde bulunduklar› “do¤a hali”nden kurtaracak ve aralar›ndaki çat›flmalar› engelleyecek güç Leviathan’d›r. Bu üst ve yetkin otorite, bireyler ve gruplar aras›ndaki çat›flmalar› çözümleyece¤i gibi, toplumu da karfl›tlar›na karfl› koru yacakt›r. Bireylerin kendilerine ait yetki ve kuvvet kullanma otoritesini Leviat- han ’a devretmeleriyle insan do¤as› de¤iflmeyecektir; fakat insan do¤as›nda kavga ya neden olan kötü özellikler kontrol alt›na al›nacakt›r. Hobbes’un Leviathan ’› Max Weber’e göre, belirli bir alanda meflru fliddet tekeline sahip, bu alanda çat›flan nüfus üzerinde düzen dayatan birim olarak tan›mlanan ve günümüzdeki temel örgütlenme biçimi olan modern devlettir (Kolodziej, 2005). Resim 5.1 Thomas Hobbes (1588-1679) “‹ngiliz filozof ve siyaset kuramc›s›. Baflyap›t› kabul edilen 1651'de yay›nlad›¤› Leviathan, özellikle bir “din ve dünya devleti”nin oluflturulmas›nda bireyler aras› toplumsal sözleflmeye verdi¤i önem ve ahlak kurallar›n› tamamen laik ve do¤al bir temele oturtufluyla dikkat çeker. Bu kitapta Hobbes, “Tanr›n›n buyruklar›” olan do¤a yasalar›ndan yola ç›karak ideal devletin oluflturulmas› yollar›n› gösterir; ayr›ca hem dinsel, hem de toplumsal-e¤itimsel gerekçelerle ça¤›n›n üniversite sistemine elefltiriler yöneltir. Leviathan, Bat› siyaset biliminde Machiavelli’nin Hükümdar’› ölçüsünde önemli bir baflyap›tt›r.”

Kaynak: Hobbes, Thomas (1992). Leviathan veya Bir Din ve Dünya Devletinin ‹çeri¤i, Biçimi ve Kudreti, çev. Semih Lim. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Yukar›daki paragraf, kitab›n iç kapa¤›ndaki tan›t›m notunda yer almaktad›r.

Realizmin bu klasik görüflleri do¤rultusunda, devleti uluslararas› politikan›n, dolay›s›yla güvenlik iliflkilerinin ana aktörü yapan iki temel neden vard›r: ‹lk olarak, devletler dünya nüfusunun temel örgütlenme biçimi olarak karfl›m›za ç›kar. ‹nsanlar, yüzy›llar boyunca aralar›ndaki etkileflimi yürütmesi ve yönetmesi amac›yla, aralar›ndaki ulus, etnik köken, dil, din, kültür vb. farklara bakmaks›z›n devleti “kurum” olarak tercih etmifllerdir (Kolodziej, 2005). Bu varl›¤›n kökeni hakk›nda farkl› görüfller ileri sürülür. Bir görüfle göre devlet, ilk olarak avc›-toplay›c› yaflam tarz› yerine yerleflik tar›m toplumlar›n›n ortaya ç›kt›¤› Mezopotamya uygarl›¤›nda varl›k göstermifltir. Dolay›s›yla, devletin d›flar›dan gelebilecek tehditlere karfl› insan

87

5. Ünite - Realist Güvenlik Çal›flmalar›

topluluklar›n›n sahip olduklar› unsurlar› koruma ifllevini yerine getirmek üzere ortaya ç›kt›¤› düflünülür. Bir baflka görüfle göre de, devletin ilk nüvelerini yine ilkça¤da, M.Ö. 8. yüzy›l ve M.S. 5. yüzy›l aras›ndaki dönemde Helen uygarl›¤›ndaki kent-devletlerinde bulmak mümkündür. Günümüz modern devletinin temeli ise 15. yüzy›lda at›lm›fl; bir baflka deyiflle, 15. yüzy›lda özellikle ‹ngiltere, Fransa ve ‹spanya’da oluflmaya bafllayan modern devlet, geçmiflteki tüm rakiplerini devirmifl; kent-devletlerinin, feodal yönetimlerin ve hatta kimi zaman halklar üzerinde devlet-benzeri otorite kurabilen Kilise’nin yerini alm›flt›r. Hangi ça¤da olursa olsun, halk bir üst otorite olarak tüm yetkilerini devretti¤i ve günümüzde devlet olarak adland›r›lan bu olufluma sadakatle ba¤l›d›r. Kendi üzerinde otoriteye sahip bir birim kurup, bu birime sadakat duygusuyla ba¤lanan bireyler, devlete kendilerine ait kuvvet kullanma yetkisini devretmifllerdir. Bu çerçevede, devlet sahip oldu¤u meflru kuvvet kullanma tekeliyle, içte ve d›flta güvenli¤i sa¤layacak aktör rolünü üstlenmifltir. Devletin bu meflru yetkisi, yani güvenlik sa¤lama fonksiyonu, bu birimi uluslararas› politikan›n temel aktörü yapan ikinci nedendir. Devletin içte ve d›flta güvenlik sa¤lama ifllevi Hobbes’un Leviathan ’›n sahip olmas›n› öngördü¤ü temel özelliklerdir. Gerekçeleri ne olursa olsun, realistlere göre uluslararas› politikan›n ana aktörü devletlerdir; dolay›s›yla güvenli¤i tehdit edilen ana özneler de devletlerdir. Yap›sal realist yazarlardan Barry Buzan, devletin üç kurucu unsuru itibar›yla güvenlik öznesi oldu¤unu vurgular: Ulus ve ideoloji gibi düflünsel unsurlar›; yasama, yürütme, yarg› birimleri ve normlar›, yani devletin iflleyifline dair unsurlar›; ve son olarak da fiziksel bileflkeleri, yani nüfusu ve ülkesi bak›m›ndan devletler güvenlik tehditleri ile karfl› karfl›ya kalabilir (Buzan, 1991). Bu yaklafl›mla, güvenlik öznesi olarak devletin kendisini oluflturan hangi unsurlar bak›m›ndan tehdit edilebilece¤i ortaya koyulur. Benzer flekilde, Patrick Morgan da devlet güvenli¤i denildi¤inde, devletin fiziksel güvenli¤i ile rejiminin ve hükümetinin özerkli¤i gibi unsurlar›n güvenli¤inin kastedildi¤ini ifade etmektedir (Morgan, 2007). Dolay›s›yla, hangi unsurlar› itibar›yla güvenli¤i tehdit edilirse edilsin, realist teoride esas olan devletin güvenli¤idir. Devlet realist anlay›flta hangi gerekçelere göre güvenli¤in esas aktörü olarak benimsenir?

REAL‹ZMDE GÜVENL‹K TEHD‹TLER‹ Realist Güvenlik Çal›flmalar›ndaki güvenlik tehdidi tan›mlamas›n›  AMAÇ

2

aç›klamak.

Realist teoride güvenlik sorunlar› kuvvet kullan›m› ya da kullan›laca¤›na dair tehdit ile özdefltir. Edward Kolodziej (2005) “tüm güvenlik sorunlar›n›n siyasal sorunlar oldu¤unu, fakat tüm siyasal tart›flmalar›n güvenlik sorunu yaratmad›¤›n›” iddia eder. Herhangi bir siyasal sorun, taraflar› aras›nda fliddet ve kuvvet içermeyen yollardan, örne¤in uzlaflma ve anlaflmaya dayal› olarak çözülüyorsa, siyasal niteli¤ini korumakla birlikte, güvenlik sorunsal›na dönüflmez. Buna karfl›l›k, güvenlik sorunundan bahsetmek için siyasal bir sorunun çözümünde taraflardan biri ya da tümünün kuvvet kullan›m› ya da kullan›m› tehdidine baflvurmas› gerekir. Yani, aktörler, birbirlerinden istediklerini kuvvet kullan›m› ya da tehdidi yoluyla elde edi yorlarsa, güvenlik siyasal bir kavgan›n merkezi özelli¤i olarak ortaya ç›kar. Sonuç

1

SIRA S‹ZDE

88


itibar›yla, realistler güvenlik tehdidinin niteli¤i konusunda ortak bir paydada birleflirler: Siyasal bir sorunun taraflar›ndan biri ya da hepsi amaçlar›na ulaflmak için kuvvet kullan›m›na veya bu yönde bir tehdide baflvurdu¤unda güvenlik sorunu vard›r. Thucydides’ten bu yana realist görüflü benimseyen neredeyse bütün yazarlar, insan topluluklar›n›n kendi içlerinde oldu¤u kadar d›fl çevreleriyle iliflkilerinde de kuvvet kullan›m› ve/veya tehdidi ile karfl› karfl›ya olduklar›n› belirtmifllerdir. Hobbes’un insanlar aras›ndaki do¤a hali kavram›n› genel uluslararas› iliflkilere uyarla yan realistlere göre, insan topluluklar› amaçlar›na ulaflma konusunda fliddet e¤ilimlidirler. Bu durumda her türlü gerilimde fliddete baflvurulmas› olas›l›¤› yüksektir. Ça¤dafl realizmin öncülerinden Kenneth Waltz’a göre, “bir devletin, di¤er devletlerle iliflkisini fliddet gölgesi alt›nda yürüttü¤ü söylenir. Baz› devletler her an kuvvet kullanabilece¤i için, tüm devletler de ayn› fleyi yapmak üzere haz›r bulunmal›d›rlar... Devletler aras›ndaki do¤a hali, savafl halidir” (Waltz, 1979). Dolay›s›yla, realist paradigman›n entellektüel kökenlerinde oldu¤u kadar, günümüz realizminde de kuvvet kullan›m› ya da tehdidi devletlerin ya da devlet benzeri birimlerin, karfl›laflt›¤› ve çözüm bulmak zorunda oldu¤u birincil güvenlik problemidir. Waltz’un “Yunanistan’da Thucydides, Hindistan’da Kautilya’dan bu yana kuvvet kullan›m› ve bunun denetim olas›l›¤› uluslararas› siyasal çal›flmalar›n temel u¤rafl›s›d›r” ifadesi de bu görüflü desteklemektedir. Resim 5.2 Kenneth N. Waltz (1924-) Neorealizmin öncüsü Prof. Kenneth N. Waltz, ABD’de California ve Columbia üniversitelerinde görev yapmaktad›r. Uluslararas› ‹liflkiler teorisine özellikle analiz düzeyleri ve yap›sal realizmin gelifltirilmesi konusunda önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. 1999’da Siyaset Bilimine katk›lar›ndan ötürü Amerikan Siyaset Bilimi Derne¤i taraf›ndan James Madison ödülüne lay›k görülen Waltz’un bafll›ca eserleri flunlard›r: Man, the State and War (1959), Foreign Policy and Democratic Politics (1967), Theory of International Politics (1979), The Spread of Nuclear Weapons (2002, Scott Sagan ile), Realism and International Politics (2008).

Güvenlik tehditlerinin niteli¤i konusunda ortak yaklafl›m benimseyen realist teori ailesi, bu tehditlerin kayna¤› üzerinde genel olarak ikiye bölünmüfltür. Bir tarafta güvenlik tehditlerinin devletlerin bilinçli iradesiyle ortaya ç›kt›¤›n› iddia eden iradî , di¤er tarafta devletlerin iradesi d›fl›nda sistemin dayatt›¤› dinamikler sonucunda güvenli¤in sorun haline dönüfltü¤ünü öngören yap›sal görüfl bulunmaktad›r. Uluslararas› politikay› insan do¤as› analojisi ile tan›mlay›p, devletlerin davran›fllar›n›n insan davran›fllar›na benzedi¤ini ve uluslararas› politika ç›kt›lar›n›n da devletlerin iradesiyle flekillendi¤ini ifade eden klasik/siyasi realistler birinci görüflü benimserken; devlet davran›fllar›n› sistem düzeyinde aç›klayan yap›sal realistler güvenlik tehditlerinin kayna¤›na dair ikinci görüflü öne ç›kart›rlar.

89


Devlet ‹radesinden Kaynaklanan Güvenlik Tehditleri Klasik realizm devletleri h›rs sahibi, aç gözlü birimler olarak ele al›p, tüm devletlerin hedefinin daha fazla güç elde etmek ve bu u¤urda karfl› taraf› boyunduruk alt›na alarak güçlerine güç katmak oldu¤unu iddia eder. Devletlerin bu amaçlar›n›n özünde devletlerin insan do¤as› metaforuyla özdefllefltirilen karakteri bulunmaktad›r: “Bireyler gibi devletler de doymak bilmez bir güç arzusu içindedir; özünde bencillik-kötü niyet olan devletler animus dominandi ile hareket ederler” (Wolfers, 1951). Uluslararas› politikay› “biyo-psikolojik” faktörlerle aç›klayan Hans J. Morgenthau’ya göre, tüm sosyal iliflki modellerinde tüm insanlara özgü egemen olma güdüsü vard›r. Bu güdü ve e¤ilim “aileden çeflitli meslek kurulufllar›na, yerel siyasal örgütlerden devlete kadar tüm insan örgütlenmelerinde mevcuttur” (Morgenthau, 1967). Benzer flekilde, Reinhold Niebuhr (1932) da “sosyal çat›flmalar›n ve adaletsizliklerin nihai kaynaklar›n›n insanlar›n cehaleti ve bencilli¤inde aranmas› gerekti¤ini” ve “insanlar›n sahip oldu¤u kötülük potansiyelinin ulusal bencilli¤e dönüflebilece¤ini” belirtir.

Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations ; E. H. Carr, The Twenty Years ’ Crisis: An Introduction to the Study of International Relations; Reinhold Niebuhr, Moral Man and Immoral Society: A Study in Ethics and Politics ; Nicholas John Spykman,

America’s Strategy in World Politics: The United States and the Balance of Power; Arnold Wolfers, Discord to Collaboration: Essays on International Politics

bafll›kl› eserleri ile klasik realizmin önde gelen isimleri aras›nda an›l›rlar.

animus dominandi: egemen olma arzusu

Resim 5.3 Hans J. Morgenthau (1904-1980) Uluslararas› ‹liflkiler disiplinine klasik realizmin kurucusu olarak damgas›n› vuran Morgenthau, CUNY, Harvard, Columbia, Northwestern, California ve Yale üniversitelerinde akademik çal›flmalar›n› sürdürmüfl; ABD D›fliflleri ve Savunma bakanl›klar›na dan›flmanl›k yapm›fl; 1974’de Amerikan D›fl Politikas› Ulusal Komitesini kurmufltur. Bafll›ca eserleri flunlard›r: Scientific Man versus Power Politics (1946), Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace (1948), In Defence of National Interest (1951), The Purpose of American Politics (1960), Truth and Power: Essays of a Decade 1960-1970 (1970).

Klasik realistler insan do¤as›na verdikleri önem itibar›yla “biyolojik realistler” olarak da adland›r›l›rlar.

D‹KKAT

Bu modelde, devletlerin tümü güç peflinde koflan egoist varl›klard›r ve yay›lma fleklindeki sald›rgan e¤ilimlerini engelleyebilecek bir üst otorite yoktur. Bu flartlar alt›nda herkes için fliddete maruz kalma ve yok olma tehlikesi mevcuttur. Bu tehlikeyi unutan ve güç art›fl›yla ilgilenmeyen devletler yok olur. Bu noktada devletler hem güce duyduklar› karfl› konulmaz arzu ve sald›rgan e¤ilimleri ile, hem de buna karfl›l›k tüm devletlerin sahip oldu¤u bu e¤ilimin yarataca¤› kendini koruma güdüsü çerçevesinde her an fliddete/savafla dönüflme olas›l›¤› bulunan maksimum güce eriflme mücadelesine girifleceklerdir. K›saca, bu iki güdünün iç içe geçmesiyle fliddet, uluslararas› iliflkiler arenas›na damgas›n› vuracakt›r. Klasik realizmin klasik bir eseri için bkz. Morgenthau, Hans J. (1970). Uluslararas› Poli tika: Güç ve Bar›fl Mücadelesi, çev. Bask›n Oran ve Ünsal Oskay. Ankara: Türk Siyasi ‹limler Derne¤i Yay›nlar›.

K ‹ T A P

90


Yap›dan Kaynaklanan Güvenlik Tehditleri Neorealizmde güvenlik tehdidi devletlerin güç arzusuna dayal› revizyonist iradelerinden de¤il, uluslararas› sistemin anarflik yap›s› ve bu yap›dan do¤an self-help düzeninden kaynaklan›r. D‹KKAT “Neo-realizmin merkezi kavramlar› en aç›k flekilde 1970'lerin sonuna dogru bas›lan iki çal›flmada ortaya kondu: Hedley Bull, The Anarchical Society ve Kenneth Waltz, Theory of International Politics . Özellikle Waltz'un çal›flmas› 1980'lerde Uluslararas› ‹liflkiler çal›flmalar›n›n temel okumas› haline geldi.” “Waltz klasik realizmin temel unsuru olan anarflik uluslararas› sistem içerisinde hareket eden ba¤›ms›z devletleri analizinin bafllang›ç noktas› olarak al›r. Fakat bu gelene¤in normatif unsurlar›n› gözard› ederek klasik realizmden uzaklafl›r. Morgenthau'nun aksine insan do¤as›yla ilgilenmez ve devlet adaml›¤›n›n eti¤ini analizi d›fl›nda b›rak›r. Waltz'un büyük oranda pozitivist modellerden etkilenen Theory of International Relations '› uluslararas›

siyasi sistemin "bilimsel" bir aç›klamas›n› sa¤lamaya çal›flarak bizi devletlerin belirli (öngörülebilir) flekillerde davranmalar›n› beklemeye iter. Waltz'a göre en iyi Uluslararas› iliflkiler teorisi sistemin yap›s›, süreklilik ve de¤iflkenliklerine odaklanan neo-realist sistem teorisidir. Bu yaklafl›mda, sistemin yap›s› ve özellikle sistem içinde gücün da¤›l›m› temel analiz noktas›d›r.”

Kaynak: Ayd›n, Mustafa (2004). “Uluslararas› ‹liflkilerin Gerçekçi Teorisi: Kökeni, Kapsam›, Kriti¤i”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 1, No 1, s. 48.

Literatürde yap›sal realizm ve neorealizm genel olarak birbirinin yerine geçecek flekilde kullan›lmaktad›r. Waltz da kendini yap›sal realist olarak tan›mlar. Waltz’a göre, uluslararas› politikada, bir devletin di¤erine karfl› kuvvet kullanmas› olas›l›¤›na karfl› “gerekli yetkiyle donat›lan ve kendi kendine eylem yapabilme kabiliyetine sahip üst bir otorite”nin bulunmamas› olarak tan›mlanan anarfli, sistemin yap›s›n›n düzenleyici ilkesidir. Anarflinin tersi olan hiyerarflik düzende, yani merkezi bir hükümetin var oldu¤u ulusal sistemde, sistemin öznelerinin birbirlerine karfl› kuvvet kullanmalar›n› engelleyecek veya kuvvet kullananlar› cezaland›racak meflru otorite söz konusudur. Hiyerarflik sistemlerde “birimler di¤erlerinin varl›¤› karfl›s›nda güvenliklerini korumak ve kimliklerini devam ettirmek için gerekli yollar gelifltirme kayg›s› olmaks›z›n ç›karlar›n›n peflinde koflabilirler”. Bir baflka deyiflle, bu tür bir sistemde birimler bekâ sa¤lamakla ilgilenmek zorunda kalmazlar; zira bunu teminat alt›na alan yetkili bir üst otorite vard›r. Buna karfl›l›k, anarflik uluslararas› sistemde, devletler kendilerini ancak kendi çabalar›yla koruyabilirler. Dolay›s›yla, anarflik yap› self-help sistemini ortaya ç›kart›r. Uluslararas› Sistem ve Yap› Neorealizmin özünde, birimleri aras›ndaki siyasi iliflkileri biçimlendiren bir yap› olarak uluslararas› sistem vard›r. Waltz’a göre, “sistem, yap›dan ve etkileflim halindeki birimlerden oluflur”. Yap› tan›mlan›rken birimlerin özellikleri (örne¤in devletlerin ideolojik taahhütleri, siyasi liderlerin türleri, sosyo-ekonomik kurulufllar) ile birimlerin etkileflimleri (örne¤in devletler aras›ndaki kültürel, ekonomik ve askeri iliflkiler) dikkate al›nmaz. Yap› tan›m›nda gözönünde bulundurulan sistemdeki birimlerin birbirleriyle iliflkileri de¤il, bu birimlerin birbirlerine karfl› göreli konumlar›d›r. Bir baflka deyiflle, Waltz’a göre yap› sistemin parçalar›n›n düzenlenmesini, birbirlerine karfl› s›ralanmas›n› ifade eden bir kavramd›r. Waltz, uluslararas› politikan›n yap›s›- n› tan›mlarken iki temel özellikten bahseder: Anarfli ve devletler aras›ndaki güç da- ¤›l›m›. Sistemin düzenleyici ilkesi olan anarfli, daha önceki ünitelerde de belirtildi¤i üzere devletlerin itaat edece¤i bir üst otoritenin bulunmamas›n› ifade eder. Tüm uluslararas› sistemler anarflik oldu¤una göre, tüm sistemlerin yap›lar›n›n ayn› olma- s› gerekir; fakat gerçekte durum böyle de¤ildir. Fark› yaratan birimler aras›ndaki güç da¤›l›m›d›r. Sistemin birimleri aras›ndaki kabiliyetlerin da¤›l›m›ndaki de¤iflim, yap›- n›n de¤iflimine neden olur. Sistem düzeyinde kabiliyetlerin da¤›l›m› ile kastedilen sistemdeki büyük güçlerin say›s›d›r. Waltz’a göre, büyük güçlerin say›s›nda de¤ifliklik meydana geldikçe, sistemde de¤ifliklik meydana gelir. Waltz’un sistem düzeyinde güç da¤›l›m› olarak adland›rd›¤› bu özellik Uluslararas› ‹liflkiler literatüründe kutupluluk teorisi olarak an›lmaktad›r.

Self-help sisteminde herkes bafl›na buyruk oldu¤undan, yani devletleri di¤erlerine karfl› kuvvet kullan›m›ndan imtina ettirebilecek merkezi bir otorite bulunmad›¤›ndan, bir devletin di¤erine karfl› kuvvet kullanmas› ihtimali her zaman mevcut-


tur. Buna ba¤l› olarak, self-help ilkesinin geçerli oldu¤u bir sistemde kendisine karfl› kuvvet kullan›lmas› ihtimali karfl›s›nda devletler bekâlar› konusunda kayg› du yarlar. Bir baflka deyiflle, self-help sistemi kimsenin kimseye güvenmedi¤i bir gü vensizlik ortam› yarat›r. Böyle bir ortamda, sistemin dayatmas› sonucunda devletler bekâ/güvenlik endiflesine kap›l›rlar. Bu endifle içindeki devletler varl›klar›n› korumak amac›yla askeri kapasitelerini, yani sistem içindeki göreli güçlerini art›rma yoluna giderler. Böylece anarflik uluslararas› ortam devletleri kendi güvenliklerini sadece kendi güçlerine dayanarak sa¤lamaya yönelik stratejiler üretmeye, önlemler almaya yönlendirir. Neorealizmin güvenlik tehdidi anlay›fl›n›n özündeki güvenlik ikilemi de tam bu noktada do¤ar.

Güvenlik ‹kilemi Realist paradigman›n güvenlik ikilemi ve kutupluluk kavramlar› AMAÇ

3

n› tan›mlamak.

Waltz, neorealist anlay›fltaki güvenlik bunal›m›n›n “di¤erlerinin niyetlerinden emin olmayan devletlerin güvenlik için silahlanarak k›s›r döngü yaratt›klar› bir durum”, yani güvenlik ikilemi oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bir baflka deyiflle, di¤erinin niyetinden emin olmayan devletin güvenli¤ini sa¤lamak için güç art›rmas›, di¤erinin, hissetti¤i güvensizli¤i ortadan kald›rmak için güç art›rmas›na neden olacak; bu flekilde kaç›fl› olmayan bir güvenlik ikilemi ortaya ç›kacakt›r. Güvenlik ikilemi kavram›, Waltz taraf›ndan da benimsendi¤i flekliyle ilk kez 1950’lerde Amerikal› siyaset bilimci John Herz ve ‹ngiliz tarihçi Herbert Butterfield taraf›ndan kullan›lm›fl, daha sonra baflta Robert Jervis ve Charles L. Glaser olmak üzere pek çok realist yazar taraf›ndan gelifltirilmifltir. Tüm bu yazarlar için güvenlik ikilemi, genel olarak “bir devletin güvenli¤indeki art›fl›n di¤erinin güvenli¤ini azaltmas›” anlam›n› tafl›maktad›r. Devletlerin güvenlik ikilemine düflmesinin nedeni davran›fllar›ndaki belirsizliktir. Butterfield (1951) güvenlik ikilemi trajedisinin temel niteli¤inin belirsizlik oldu¤unu neredeyse konuyla ilgili tüm kaynaklarda at›f verilen flu cümleleriyle ortaya koyar: “...siz karfl› tarafa zarar vermek istemedi¤inizi bilirsiniz... [ama karfl› taraf›n] sizin kafan›z›n içindekileri göremeyece¤inden niyetleriniz hakk›nda ayn› güvene sahip olamayaca¤›n› tam olarak hat›rlaman›z veya farketmeniz hiçbir zaman mümkün olmayacakt›r”. Wheeler ve Booth (1992) da güvenlik ikilemi tan›mlar›nda bu belirsizlik unsuruna odaklan›r: “Bir devletin askeri haz›rl›klar›, di¤erinin zihninde bu haz›rl›klar›n (belirsiz bir dünyada güvenli¤i art›rmak do¤rultusunda) savunma veya (kendi avantaj› için statükoyu de¤ifltirmek do¤rultusunda) sald›r› amaçl› olup olmad›¤›na dair çözülemez bir belirsizlik yaratt›¤›nda güvenlik ikilemi vard›r”. Bir baflka deyiflle, devletler karfl› taraf›n sald›r› veya savunmaya dair niyetini tespit edebilme konusundaki belirsizlik nedeniyle güvenlik ikilemine düflerler. Yukar›da da belirtildi¤i üzere, anarflik yap›dan do¤an self-help sisteminin en önemli özelliklerinden birisi yaratt›¤› belirsizliktir; yani devlet adamlar› di¤er devletlerin niyetini bilemez ve bu belirsizlik devletlerde di¤erlerinin kendisine zarar verebilece¤ine dair korku ve endifle yarat›r. Bu endifle ve korku, devletleri güvenliklerini sa¤lamak üzere askeri güç art›fl›na yönlendirir. Bir devletin bu amaç ve yolla güvenli¤ini art›rmas› di¤erinin güvenli¤inin -bu yönde bir niyet ve arzu olmaks›z›n- azalmas›na yol açar. Örne¤in, A devletinin askeri gücünde meydana

91

92


gelen bir art›fl, B devleti için kendisine yönelik bir tehdittir; zira A’n›n hangi amaçla askeri güç art›fl›na baflvurdu¤u belirsizdir. A devleti yaln›zca kendi savunma kabiliyetini güçlendirmek amac›yla askeri faaliyetlerde bulunsa da, B devleti A devletinin niyetini kesin olarak bilemeyece¤inden en kötü senaryoya, yani A’n›n B’ye sald›rma niyeti bulundu¤u ihtimaline göre hareket etmek zorunda kalacakt›r. Uluslararas› anarflik yap›n›n herkesin bafl›n›n çaresine bakmas›n› gerektirdi¤i düzende B devleti böyle davranmazsa A’y› durdurabilecek bir üst otorite ‹ki kutupluluk, sistem yoktur. Sonuçta, belirsizlik ortam›ndaki iki devletin birbirinden kuflku duyarak ve içerisindeki gücün temel birbirine güvenmeyerek askeri gücünü karfl›l›kl› olarak art›rd›¤› bir k›s›r döngü itibariyle iki devlet etraf›nda toparland›¤› yap› olarak ortaya ç›kar. tan›mlan›r. Örne¤in, Yukar›daki örnekte de görüldü¤ü üzere, A devleti bu yönde bir niyeti olmaks›uluslararas› sistem 17. yüzy›lda ‹ngiltere ve ‹spanya z›n B devletinin güvensizli¤ine, ard›ndan da B devletinin ald›¤› tedbirler kas›ts›z aras›nda, So¤uk Savafl biçimde A devletinin güvensizli¤ine neden olmufltur. Sonuç itibar›yla, “güvenlik s›ras›nda da ABD ve SSCB aras›nda iki kutupludur. Üç ikilemi iki ya da daha fazla taraf aras›nda kimse bu sonucu istemese dahi savafl›n kutuplulukta, sistemdeki ç›kabilece¤i bir durumu tan›mlamaktad›r. Yani, [ortada] statükoyu de¤ifltirmeye çagücün da¤›l›m› üç devlet l›flan revizyonist ya da devrimci bir devlet olmasa dahi savafl ç›kabilecektir” (Colaras›nda gerçekleflir. Dört veya daha fazla devlet lins, 2004). aras›nda gücün da¤›ld›¤› sistem çok kutuplu olarak tan›mlan›r. Napoléon Savafllar›ndan K›r›m Savafl›’na kadar devam eden “Avrupa Uyumu” dönemi ile Birinci ve ‹kinci Dünya Savafllar› aras› dönemdeki düzen çok kutuplulu¤a örnek teflkil eder. Uluslararas› sistemde gücün, yaratt›¤› kültürel, ekonomik ve askeri etki ile tüm uluslararas› iliflkileri düzenleyecek tek bir devletin elinde toplanmas› haline ise tek kutupluluk denir. Her ne kadar günümüz sisteminin tek kutuplu mu, çok kutuplu mu oldu¤u tart›flmal› olsa da, So¤uk Savafl sonras› on y›ll›k dönemde ABD’nin flekillendirdi¤i tek kutuplu bir sistemin mevcudiyeti daha a¤›r basan görüfltür.

Tablo 5.1 Mearsheimer’a Göre ‹ki-kutuplu Düzen ile Çok-kutuplu Düzen Aras›ndaki Farklar

Kutupluluk ve Güvenlik ‹kilemi Neorealist anlay›fltaki uluslararas› anarflik yap›dan do¤an güvenlik ikileminin, sistemin salt anarfli ilkesi ile tan›mlanmas› halinde, sabit bir karaktere sahip olmas› beklenmektedir. Buna karfl›l›k güvenlik ikilemleri, Waltz realizmindeki yap›y› belirleyen anarfli d›fl›ndaki kutupluluk prensibi çerçevesinde farkl› kutup sistemlerinde de¤iflken sonuçlar do¤urmaktad›r. Waltz’a göre (1979) çok-kutuplu yap›larda güvenlik ikilemlerinin savaflla sonuçlanmas› olas›l›¤› daha yüksekken, iki-kutuplu sistemlerdeki güvenlik ikilemleri istikrar e¤ilimlidir. Benzer flekilde, yap›sal realist yazarlardan John M. Mearsheimer (1990) da iki kutuplu düzenin çok kutuplu düzenden daha bar›flç› oldu¤unu iddia eder. David Singer ve Karl Deutsch (1964) ise çok kutuplu sistemin istikrar› sa¤lamakta daha baflar›l› olaca¤›n›, çünkü belirsizli¤in karar vericileri çok daha dikkatli olmaya itece¤ini öne sürerler. Buradaki “dikkat”, geçmiflte denenmifl do¤ru politikalar› sürdürmek, sapmalara kaymamak anlam›na gelmektedir. Dahas›, ba¤›ms›z aktörlerin say›s›ndaki art›fl›n, bir aktörün tek bir aktöre verebilece¤i dikkati bölece¤i ve ilginin fazla say›da aktöre da¤›lmas›yla da savafl olas›l›¤›n›n daha da düflece¤ini iddia ederler.

‹K‹-KUTUPLU DÜZEN

ÇOK-KUTUPLU DÜZEN

Güç Say›s›

‹ki büyük güç sisteme hâkim- Üç veya daha fazla güç sistemi yönetir. Di¤er güçdir. Di¤er güçler, iki kutup- lerin, ittifak kurma konusunda daha çok tercihleri tan birine ba¤l› hale gelir. vard›r; hatta isterlerse ba¤lant›s›z da olabilirler.

Çat›flma Noktalar›

‹ki büyük güç sisteme hâkim oldu¤undan, tek bir noktada çat›flma söz konusudur. Küçük devletler aras›nda çat›flma olas›l›¤› azd›r; hepsi kutuplardan birine ba¤l› durumdad›r.

Sistemde çok say›da güç oldu¤undan, çat›flma merkezleri fazlad›r. Üç tip çat›flma mümkündür: - Büyük güçler aras› - Büyük güçlerle, küçük devletler aras› - Küçük devletler aras› Dolay›s›yla, ceteris paribus, çok-kutuplu düzende savafl olas›l›¤› daha fazlad›r.


Güç ‹ki-kutuplu düzende denge Dengesi ve hâkimdir. Denge hali cayd›Cayd›r›c›l›k r›c›l›k yarat›r; yani taraflar birbirine sald›rmaktan kaç›n›r.

Güçler aras›nda denge olmamas› durumu yayg›nd›r. Güçlü olan devletin cayd›r›lmas› zorlafl›r. Çok-kutuplu düzende ortaya ç›kan dengesizlik sonucunda iki tip çat›flma gözlenir: 1. ‹ki devlet biraraya gelip, üçüncüye sald›rabilir. 2. Bir büyük devlet, kendinden güçsüz bir devlete tek bafl›na sald›rabilir. Güçler aras›ndaki dengesizli¤in giderilmesi, güç dengesi dinamikleri devreye girebilir. Fakat, güç dengesinin tesis edilmesinin önünde birtak›m co¤rafi ve eflgüdümsel engeller bulunabilir. Co¤rafi engeller: Dengeleyici durumundaki devlet, tehdit oluflturan devlete karfl› arada tampon bir devlet bulundu¤undan yeterince askeri bask› uygulayamamaktad›r. Eflgüdümsel engeller: 1. Devletler gücün dengelenmesi sürecindeki yükü üstlenmek istemezler ve bu sorumlulu¤u di¤er devletlerin üzerine atmaya çal›fl›rlar. Yani, devletler askeri güçlerini gelifltirmek (iç yöntemler) yerine, d›fl yöntemlerle (koalisyon oluflturma) denge oluflturma e¤ilimindedirler. 2. A ve B aras›ndaki savaflta C devleti, güç dengeleme yerine kenarda kalmay› ye¤leyebilir; çünkü A ve B aras›ndaki savafl sonucunda her ikisi de zay›flayacak ve C göreli gücünü art›rm›fl olacakt›r. 3. Baz› devletler sald›rgan devletin kendisini hedef almad›¤›n› düflünerek, dengeleme sürecinin d›fl›nda kalabilir. 4. Diplomasi belirsiz bir süreçtir ve savunma amaçl› bir koalisyon kurmak uzun sürebilir. Daha ittifak kurulmadan, sald›rgan devlet baflar›ya ulaflm›fl olabilir.

Karfl› Taraf›n Gücünü ve Niyetini Alg›lama Durumu

N‹YET: Çok-kutuplu düzende pek çok aktör bulundu¤undan bir devlet bütün di¤er devletlerin davran›fllar›n› tahmin etmek durumundad›r. Yani, tekkutuplulukta oldu¤u gibi tek bir “karfl› taraf” yoktur. Ayr›ca, çok say›da ittifak alternatifi bulundu¤undan, ittifaklar/koalisyonlar de¤iflkendir. Bu durum devletlerin davran›fl biçimlerini de etkiler; bir gün dostane iliflkilerin sürdürüldü¤ü devletle, ertesi gün düflmanca iliflkiler geliflebilir. Dolay›s›yla devletler aras› iliflkilerin kurallar› h›zla de¤iflebilir. GÜÇ: Devletlerin dâhil olabilecekleri koalisyon tercihleri çeflitli oldu¤undan, A devleti karfl›s›ndaki X koalisyonunun gücünü (yani koalisyona dahil devlet say›s›n›) yanl›fl hesaplayabilir (Örne¤in, Almanya, ‹kinci Dünya Savafl›’nda ‹ngilizlerin Fransa ve Rusya’n›n yan›nda yer alaca¤›n› tahmin etseydi, savafltan cayabilirdi).

N‹YET: A devletinin karfl›s›nda yaln›zca B devleti vard›r; taraflar aras›ndaki iliflkinin kurallar› zaman içerisinde yerleflik hale gelmifltir. Dolay›s›yla; taraflar›n birbirlerinin niyetlerini yanl›fl anlamalar›n›n imkân› yoktur. GÜÇ: Karfl› tarafta tek bir düflman oldu¤undan, koalisyonlar›n gücünü (kaç tane devletten olufltu¤unu) hesaplamak durumu söz konusu de¤ildir.

93

94

MAKALE


Yukar›daki tabloda özetlenen hususlar hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Mearsheimer, John M. (1990). “Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War”, International Security, Cilt 15, No 1. Yukar›da belirilen hususlar do¤rultusunda, uluslararas› anarflik yap›n›n yaratt›¤› belirsizlik ortam›nda asl›nda iyi niyetli devletlerin bekâ kayg›s› sonucunda do¤an, sonuçta herkes için nihai olarak güvensizlik yaratan ve fliddeti kutup say›s› çerçevesinde artan ya da azalan güvenlik ikilemi, neorealizmin/yap›sal realizmin güvenlik tehdidi anlay›fl›n›n merkezinde yer almaktad›r. Güvenlik ikilemlerinin uluslararas› çat›flmalarla ba¤lant›s›n› en iyi Butterfield (1951) ortaya koymufltur: “Tarihteki en büyük savafl, dünyaya kas›tl› zarar verebilecek büyük suçlular›n müdahalesi olmadan meydana gelebilir. Ümitsizce çat›flmay› önlemeyi hedefleyen iki güç aras›nda da ç›kabilir”.

REAL‹ZMDE GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI VE GÜÇ DENGES‹ Realizmin güvenlik politikalar› anlay›fl›n›n temelini oluflturan güç  AMAÇ

4 Morgenthau’ya (1967) göre güç dengesi, belirli bir iliflki modelini hedefleyen politika, gerçek bir iliflki hali, gücün yaklafl›k olarak eflit da¤›l›m› ve gücün herhangi bir flekilde da¤›l›m› olarak dört farkl› flekilde tan›mlanabilir. Ernst B. Haas’a (1953) göre güç dengesi, gücün da¤›l›m›, eflitlik, hegemonya, istikrar/bar›fl, istikrars›zl›k/savafl, genel olarak güç politikas›, tarihin evrensel hukuku ve politikaoluflumu için sistem ve rehber olarak sekiz ayr› anlama gelir. Martin Wight’a (1966) göre ise güç dengesi, gücün eflit biçimde da¤›l›m›na, gücün eflit da¤›l›m›na dair ilkeye, mevcut güç da¤›l›m›na, büyük güçlerin zay›f devletlerin topraklar›n› eflit biçimde bölüflmelerine dair ilkeye, güç da¤›l›m›ndaki eflitsizlikleri önlemek üzere bir güç marj› b›rakmaya, gücün eflit da¤›l›m›n› sa¤lamak için özel bir role, gücün da¤›l›mdan avantaj sa¤lamaya, hâkimiyete, uluslararas› politikan›n gücün eflit da¤›l›m›n› sa¤lama yönündeki yineleyen e¤ilimine iflaret etmektedir.

dengesi ve dengeleme kavramlar›n› aç›klamak.

Tüm realist yazarlara göre, kayna¤› ve nedeni ne olursa olsun bir devletin güç art›rmas› di¤eri için güvenlik tehdididir. Artan güç hegemonyan›n ve kuvvet kullan›m› ihtimalinin habercisidir; bu nedenle bekâ sa¤lamaya çal›flan devletlerce bu güce karfl› tedbirler al›nmal›d›r. Bir baflka deyiflle, realizmde bir devlet güç art›rd›¤›nda di¤er devletler buna karfl› güvenlik politikalar› benimseyecektir. Güvenlik tehditleri ile karfl›laflan ve güvenli¤ini sa¤lamak isteyen devletlerin gizlenme, tarafs›zl›k, dengeleme, güçlünün yan›nda yer alma, anlaflma, ateflkes, emperyal hâkimiyet ve hatta etnik temizlik gibi yöntemlere baflvurabilecekleri kabul edilse de, realist yaz›nda bu politikalar aras›nda en fazla yer tutan davran›fl biçimi dengelemedir.

Güç Dengesi Neredeyse tüm realist yazarlar anarflik dünyadaki güvenlik sorunlar›n›n çözümü için, devletleri sürekli olarak birbirine sald›rmaktan men edecek yöntem olarak dengelemeden bahsederler. Realistlere göre, bir devlet ya da devletler grubu sistemde tamamen ya da k›smen hâkimiyet sa¤layacak flekilde orant›s›z güç art›r›rsa, di¤er devletler bir araya gelip, kabiliyetlerini birlefltireceklerdir. Baflat gücün zaferini önlemek amac›yla güç dengesi kurulmas› gereklili¤i fikri Thucydides’e kadar geriye götürülebilir. Literatürde dengeleme kavram› yukar›daki ifadeden de anlafl›laca¤› üzere kimi zaman güç dengesi kavram› ile özdefllefltirilse de, asl›nda bu iki kavram birbirinden farkl›d›r. Bu çerçevede, bu bafll›kta öncelikle güç dengesi kavram›n›n literatürde nas›l kullan›ld›¤› aç›kl›¤a kavuflturularak dengelemenin tan›m› yap›lacak; ard›ndan da realist teorinin dengeleme politikas›n›n amaçlar›, taraflar›, yöntemleri ve dayanaklar› hakk›ndaki önermeleri de¤erlendirilecektir. Güç dengesi kimilerine göre, uluslararas› sistemde gücün mevcut, ideal ya da eflit da¤›l›m›n› öngören bir ç›kt›, kimilerine göre bir devlet stratejisi, kimilerine göre ise devletlerin d›fl politika davran›fllar›n› ve sonuçta oluflan uluslararas› ç›kt›lar› aç›klayan bir teoridir. Güç dengesi kavram›na dair çeflitlilikleri Morgenthau’nun


dört, Haas’›n sekiz, Wight’›n da dokuz ayr› tan›m› çerçevesinde gözlemlemek mümkündür. Dana Zinnes (1967), tüm güç dengesi yazarlar›n›n ortak bir paydas›n›n bulundu¤undan söz eder: Güç dengesi “bir sistemdeki devletler aras›nda hiçbir devletin ya da var olan ittifak›n baflat güce sahip olamayaca¤› flekilde gücün da¤›l›m›n› ifade eder...Sistemdeki birimlerin devlet ya da devletler ittifak› gücü geri kalan tüm birimlerin toplam gücünden az oldu¤u müddetçe her türlü da¤›l›m kabul edilebilir.” Güç dengesinin temelinde gücünü art›ran, yani “potansiyel hegemon” durumunda olan bir devlet vard›r. Güç dengesi yazarlar›na göre, bir devletin ya da koalisyonun bu flekilde güç üstünlü¤ü istenmeyen bir durumdur, zira bu anlamda üstün olan aktörün güç kullanmas› ihtimali olacakt›r.

OKUMA PARÇASI Do¤ru ifade edildi¤i zaman güç dengesi kuram›, devletler hakk›nda baz› varsa- y›mlardan ifle bafllar: Devletler, en az›ndan varl›klar›n› korumak ve en ço¤undan evrensel baflatl›k arzusunda olan bütüncül faktörlerdir. Devletler ya da onlar ad›na hareket edenler bir dereceye kadar makul bir flekilde, amaçlanan sonuçlara ulaflabilmek için ellerindeki araçlar› kullan›rlar. Bu araçlar iki genel kategoriye girer: ‹ç gayretler (ekonomik varl›¤› art›rma çabalar›, askeri gücü art›rma çabalar›, zekice stratejiler gelifltirme çabalar›) ve d›fl gayretler (kendi ittifak›n› güçlendirme ve büyütme faaliyetleri veya karfl›t ittifak› zay›flatma gayreti). Çeflitli d›fl kombinezonlarda safla- ra ayr›lma oyunu üç ya da daha fazla oyuncu gerektirir ve bir güç dengesi sisteminin de en az›ndan bu say›ya gereksinme gösterdi¤i söylenir. Bu beyan yanl›flt›r. Çün- kü, iki devletli bir sistemde denge politikas› yine devam eder, ancak bafllang›ç halindeki bir dengesizlik iç çabalar› yo¤unlaflt›rarak bertaraf etmeye çal›fl›l›r. O halde kuram›n varsay›mlar›na onun iflleyebilme flartlar›n› da katmam›z gerekir: ‹ki ya da daha fazla say›da devlet kendi kendilerine yard›m etme durumunda bir arada yaflar- lar. Bu sistemde zay›flayan ülkenin yard›m›na gelecek ya da elindeki her türlü ara- c› kullanarak güçlenmek isteyeni durduracak üstün bir gücün bulunmad›¤› bir hal mevcuttur. O halde kuram, devletlerin varsay›lan güdülerinden ve bunlara karfl›l›k olan hareketlerinden oluflmaktad›r. Kuram, bu hareketlerin oluflturdu¤u sistemden do¤an k›s›tlamalar› betimlemekte ve beklenen sonuca iflaret etmektedir; yani güç dengesinin kuruluflunu anlatmaktad›r. Güç dengesi kuram›n›n aynen ekonomistle- rin verdi¤i anlamda bir mikro kuram oldu¤una dikkati çekmek isterim. Sistem, aynen ekonomideki Pazar gibi, kendi birimlerinin hareket ve karfl›l›kl› etkileflimlerin- den oluflmaktad›r ve kuram onlar›n davran›fllar› hakk›ndaki varsay›mlara dayanmaktad›r. Genellikle büyük güçlere bak›fl aç›s› olmas›na ra¤men, güç dengesi kura- m› rekabet eden herhangi bir devlet grubuna uygulanabilir. Ayr›ca kuramdan, bü- yük ve küçük devletlerin iliflkileri ve birbirlerine olan etkisi hakk›nda baz› beklentiler elde edilebilir. Bu beklentilere ulafl›lmas› ayr›nt›l› incelemeyi gerektirir. Böyle bir incelemeyi zorunlu olarak yapmad›m. Kaynak: Uluslararas› ‹liflkiler Kuram› ve Dünya Siyasal Sistemi: Kenneth Waltz ve George H. Quester (1982). çev. Ersin Onulduran. Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›.

95

96


Dengeleme Literatürdeki genel kan› uyar›nca, güç dengesi, hiçbir devletin mutlak hâkimiyet ve di¤er devletler üzerinde egemenlik konumuna sahip olamayaca¤› flekilde gücün sistemdeki da¤›l›m›n› ifade eden ve ço¤unlukla uluslararas› politika ç›kt›s› olarak benimsenen bir kavramd›r. Buna karfl›l›k, yukar›da da belirtildi¤i üzere, güç dengesinin bu ç›kt›n›n gerçekleflmesini sa¤layacak bir araç olarak da tan›mland›¤› görülmektedir. Güç dengesi bir politika olarak tan›mland›¤›nda asl›nda dengeleme kavram›na iflaret edilmektedir. Bu nedenle, literatürde genellikle “dengeleme, bir devlet stratejisi ya da d›fl politika davran›fl›”, güç dengesi ise, “dengeleme davran›fl› sonucunda oluflan sistem ya da alt-sistem düzeyinde bir ç›kt›” olarak tan›mlanmakta ve kullan›lmaktad›r. Dengelemenin amac› yükselen bir gücün hegemonya kurmas›n› engellemektir; bu engelleme baflar›l› olursa güç dengesi do¤ar. Bir baflka deyiflle, devletlerin güvenlik tehditleri karfl›s›nda dengeleme stratejileri izlemeleri sonucunda güç dengesi kurulamayabilir. SIRA S‹ZDE

Güç dengesi ve dengeleme kavramlar› aras›ndaki fark nedir?

2 Yukar›da belirtilenler ›fl›¤›nda, dengeleme kavram›, literatürde bir devletin hegemon statüsüne erifliminin ve kuvvet kullan›m›na dönüflme riski tafl›yan güç art›rmas› giriflimlerinin engellenmesini sa¤layacak bir devlet stratejisi/politikas›/davran›fl› olarak tan›mlanmaktad›r. Yani, dengeleme, bir devleti cayd›rmak ya da yenmek üzere, askeri görevlerin yerine getirilmesini sa¤layacak kabiliyetleri gelifltirmek için tasarlanan politikad›r. Bu tan›mdan yola ç›k›ld›¤›nda, realist teorilerin tümü dengelemenin amac›n›n potansiyel hegemon olarak görülen devleti etkisiz hale getirmek oldu¤u konusunda hemfikirdir. Zira bu gerçekleflmezse devletlerin birincil amac› olan bekâ tehlikeye girecektir. Realistlere göre, dengeleme stratejisi üç ayr› flekilde potansiyel hegemonlar üzerinde etki do¤urur: Potansiyel hegemon, yani güç art›ran devlet kendisine karfl› bir koalisyon oluflaca¤›na inand›¤› ya da karfl› taraftan güç art›rma eylemlerine karfl› dengeleme stratejisi izlenece¤ine dair sinyaller ald›¤› için muhtemel sald›rgan davran›fl›ndan cayacakt›r. Cayd›r›c›l›k etkisi yaratan bu dengeleme olas›l›¤› Mearsheimer’a göre So¤uk Savafl s›ras›nda ABDSSCB iliflkilerinde belirleyici olmufltur. ‹kinci olarak, sald›rgan e¤ilimlerde bulunan potansiyel hegemon, bu e¤ilimlerinin karfl›s›nda bir koalisyon veya silahlanma yar›fl› oldu¤unu gördü¤ünde geri çekilecektir. Üçüncü olarak ise, cayd›r›c›l›k etkisi yaratan ve ilkinden farkl› olarak dengelemenin bir ihtimal de¤il gerçek oldu¤u dengeleme modeline ra¤men sald›rgan e¤ilimlerinde ›srar eden devlete karfl› savafl bafllayacakt›r. Sonuçta, bu üç aflamal› dengeleme modelinde potansiyel hegemon kuvvet kullan›larak ya da kullan›lmadan engellenecek; dolay›s›yla dengeleme stratejisi amac›na ulaflm›fl olacakt›r. Baflka bir aç›dan bak›ld›¤›nda, dengeleme ve sa vafl aras›ndaki iliflki nedeniyle dengeleme davran›fl›n›n amac›n›n san›lan›n aksine do¤rudan bar›fla ulaflmak olmad›¤› göze çarpmaktad›r. Söz konusu dengeleme davran›fl›n› izleyebilecek devletler büyük güçlerdir, yani güç dengesinin taraflar› sistemdeki büyük devletlerdir. Bu çerçevede, Waltz ve Mearsheimer taraf›ndan uluslararas› politikan›n büyük güç politikas› olarak kabul edilmesi hipotezinden hareketle, dengelemeyi sa¤layacak taraflar›n büyük güçler oldu¤u söylenebilir. Küçük ve orta büyüklükteki devletler de hegemonya kurma ya çal›flan devletin gücünü s›n›rlamaya çal›fl›r, fakat kabiliyetler aç›s›ndan bu faali yeti gerçeklefltirebilecek olanlar sadece büyük devletlerdir.


97

Büyük devletlerin hangi yöntem ve araçlar eliyle dengeleme politikas› izledikleri konusunda realist literatürde tam bir uzlafl› mevcuttur. Devletler, bir yandan kendi askeri kabiliyetlerini art›rarak, di¤er yandan da ittifaklar kurarak ya da mevcut ittifaklar› güçlendirerek yükselen bir gücü durdurmaya çal›flacaklard›r. Devletlerin potansiyel hegemon karfl›s›nda askeri kabiliyetlerini gelifltirip, bu do¤rultuda ekonomik ve s›naî altyap›lar›n› güçlendirmeye dayal› faaliyetlerine iç dengeleme yöntemleri ad› verilmektedir. ‹ttifaklar eliyle gerçeklefltirilen faaliyetler ise d›fl dengeleme yöntemleri olarak adland›r›lmaktad›r. Waltz’a göre, devletler güç da¤›l›m›ndaki de¤iflimler karfl›s›nda bekâ sa¤lamak için self-help prensibi ›fl›¤›nda ekonomik kabiliyetlerin ve askeri gücün art›r›lmas›na dair iç ve mevcut ittifak›n geniflletilip, büyütülmesi ile karfl› ittifak›n zay›flat›l›p, küçültülmesini sa¤layacak d›fl dengeleme araçlar›na sahiptirler.

Waltz’un ö¤rencisi Stephen M. Walt’a göre ittifak, “iki veya daha fazla egemen devlet aras›nda güvenlik iflbirli¤i için yap›lan formel ve informel düzenleme”dir. Bu tan›ma göre, NATO formel bir ittifakt›r; ABD-‹srail aras›ndaki iliflki ise informel bir ittifak olarak adland›r›labilir.

‹ttifaklar hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Walt, Stephen M. (1987). The Origins of Alliances. Ithaca: Cornell. Realizmde, genellikle devletlerin bu yöntemlerden hangisini tercih edecekleri gücün kutuplar aras›nda da¤›l›m› çerçevesinde tan›mlanan kutupluluk ilkesi ile aç›klan›r. ‹ki-kutuplu düzenlerde süper gücü dengeleyebilecek tek devlet di¤er süper güçtür. Bir baflka deyiflle, A süper gücünün, B süper gücüne karfl› denge sa¤layabilmek için güç birlefltirebilece¤i büyük bir devlet sistemde bulunmamaktad›r. Dolay›s›yla, iki kutubu oluflturan büyük güçler, askeri güçlerinin gelifltirilmesi yoluyla iç yöntemler aralar›ndaki dengeyi sa¤larlar. Mearsheimer’a göre bu en etkili denge sa¤lama yöntemidir ve gerçek denge ancak bu flekilde ortaya ç›kar. Waltz’a göre, büyük güçler, güç da¤›l›m›ndaki de¤iflimi tespit edip, bekâ kayg›s›yla gerekli davran›fl biçimi olan dengelemeyi, karfl›s›ndaki en güçlü devletin askeri, diplomatik veya ekonomik uygulamalar›n› taklit ederek sa¤layacakt›r. Dolay›s›yla, uluslararas› sistem devletleri en güçlüyü taklide teflvik edip, devletler aras›nda ayn›l›k etkisi yaratacak, bu etkileflim sonucunda da sisteme güç dengesi hakim olacakt›r. Waltz, So¤uk Savafl s›ras›nda ABD ve SSCB’nin bu modele uygun davran›fllar sergilediklerini flu sözleriyle aç›klar: “ABD, dünyan›n o ana kadar tan›d›¤› en güçlü askeri silahla silahlan›rken, SSCB de üç milyon askeri silah alt›nda tutmaya devam etmifl ve savaflta çok zarar görmesine ra¤men yeni askeri teknolojileri edinmeye çal›flm›flt›r”. So¤uk Savafl döneminde oldu¤u gibi iki-kutuplu düzenlerde iç dengeleme yöntemlerine baflvurulurken, çok-kutuplu düzenlerde ittifaklar›n kuruldu¤u varsay›m›, Morgenthau’dan bu yana realist yaz›nda benimsenen ortak görüfllerden birisidir. Waltz, da ikiden fazla devletle güç politikas›n›n ittifaklar›n kurulmas›, korunmas› ve bozulmas› diplomasisine dönüflece¤ini belirtir. Devletlerin çok-kutuplu sistemlerde genellikle ittifak yöntemini neden benimsedikleri konusunda ise ittifaklar›n maliyetinin iç dengeleme yöntemleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha az oldu¤una iflaret edilmektedir.

K ‹ T A P

“Tarihi aç›dan güç dengesinin en önemli biçimi, di¤er devletlerden soyutlanm›fl bulunan iki devlet aras› denge de¤il, bir devlet ya da devletler aras› ittifak ile baflka bir ittifak aras›nda görülen denge biçimidir.”

Hans J. Morgenthau

98


Özet Realist Güvenlik Çal›flmalar›, 1940’larda realist teorinin varsay›mlar›n› kullanarak Stratejik Çal›flmalar ad›yla do¤an ve 1980’lerde güvenli¤in realist perspektiften analizine getirilen elefltirilerle çeflitlenerek dallara ayr›lan Güvenlik Çal›flmalar›n›n günümüzdeki alt kollar›ndan birisidir. Realist Güvenlik Çal›flmalar›, Uluslararas› ‹liflkilerin realist paradigmas›ndan farkl› bir analiz çerçevesine sahip olmay›p, güvenli¤in kavramsallaflt›r›lmas›nda realist teorilerin temel varsay›mlardan yararlan›r. Realist teori ailesinde ortak olarak savunulan varsay›mlar arac›l›¤›yla güvenli¤in analiz edilmesi nedeniyle Uluslararas› ‹liflkilerin realist teorisi, “realist güvenlik teorisi” olarak adland›r›lmaktad›r. ‹çeriksel olarak ortaya ç›kan bu içiçe geçmifllik, esas itibar›yla, realist paradigmada güvenli¤in uluslararas› iliflkilerin bafll›ca sorunsal› olarak alg›lanmas›ndan da kaynaklanmaktad›r. Realist güvenlik anlay›fl›nda, realizmin içinde ne tür ayr›flmalar olursa olsun, bu soruya verilebilecek tek bir cevap vard›r: Devlet. Realist teoride güvenlik sorunlar› ise kuvvet kullan›m› ya da kullan›laca¤›na dair tehdit ile özdefltir. Thucydides’ten bu yana realist görüflü benimseyen neredeyse bütün yazarlar, insan topluluklar›n›n kendi içlerinde oldu¤u kadar d›fl çevreleriyle iliflkilerinde de kuvvet kullan›m› ve/veya tehdidi ile karfl› karfl›ya olduklar›n› belirtmifllerdir. Güvenlik tehditlerinin niteli¤i konusunda ortak yaklafl›m benimseyen realist teori ailesi, bu tehditlerin kayna¤› üzerinde genel olarak ikiye bölünmüfltür. Bir tarafta güvenlik tehditlerinin devletlerin bilinçli iradesiyle ortaya ç›kt›¤›n› iddia eden iradî, di¤er tarafta devletlerin iradesi d›fl›nda sistemin dayatt›¤› dinamikler sonucunda güvenli¤in sorun haline dönüfltü¤ünü öngören yap›sal görüfl bulunmaktad›r. Uluslararas› politikay› insan do¤as› analojisi ile tan›mlay›p, devletlerin davran›fllar›n›n insan davran›fllar›na benzedi¤ini ve uluslararas› politika ç›kt›lar›n›n da devletlerin iradesiyle flekillendi¤ini ifade eden klasik/siyasi realistler birinci görüflü benimserken; devlet davran›fllar›n› sistem düzeyinde aç›klayan yap›sal realistler güvenlik tehditlerinin kayna¤›na dair ikinci görüflü öne ç›kart›rlar. Yap›sal anlay›fl, gü venlik ikilemi ve kutupluluk kavramlar›yla güvenlik tehditlerinin kayna¤›n› ve sistemin istikrar›n› aç›klama ya çal›fl›rlar.

Tüm realist yazarlara göre, kayna¤› ve nedeni ne olursa olsun bir devletin güç art›rmas› di¤eri için güvenlik tehdididir. Artan güç hegemonyan›n ve kuvvet kullan›m› ihtimalinin habercisidir; bu nedenle bekâ sa¤lamaya çal›flan devletlerce bu güce karfl› tedbirler al›nmal›d›r. Bir baflka deyiflle, realizmde bir devlet güç art›rd›¤›nda di¤er devletler buna karfl› güvenlik politikalar› benimseyecektir. Neredeyse tüm realist yazarlar anarflik dün yadaki güvenlik sorunlar›n›n çözümü için, devletleri sürekli olarak birbirine sald›rmaktan men edecek yöntem olarak dengelemeden bahsederler. Realistlere göre, bir devlet ya da devletler grubu sistemde tamamen ya da k›smen hâkimiyet sa¤layacak flekilde orant›s›z güç art›r›rsa, di¤er devletler bir araya gelip, kabiliyetlerini birlefltireceklerdir.


99

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi, Realist Güvenlik Çal›flmala-

6. Kenneth M. Waltz afla¤›daki önermelerden hangisi-

r›nda benimsenen varsay›mlardan biri de¤ildir? a. Esas olan bireylerin güvenli¤idir. b. Devlet uluslararas› politikan›n temel aktörüdür. c. Uluslararas› sistem anarfliktir. d. Düzenin belirleyici ilkesi self-help’tir. e. Sistemde devletler aras› güç mücadelesi mevcuttur.

ni ileri sürmüfl olamaz? a. Kuvvet kullan›m› devletlerin revizyonist iradelerinden kaynaklan›r. b. Güvenlik tehdidi self-help düzeninden kaynaklanan güvenlik ikileminden do¤ar. c. Sistemin yap›s› güvenlik tehditlerinin ortaya ç›kma nedenidir. d. Güvenlik ikilemleri güç da¤›l›m›na ba¤l› olarak istikrarl› ya da göreli bar›flç›l nitelik tafl›r. e. ‹ki kutuplu düzenler istikrarl›d›r.

2. Afla¤›dakilerden hangisi, realist paradigman›n bir alt kolu olarak kabul edilmez? a. Neorealizm b. Yap›sal realizm c. Postyap›sal realizm d. Klasik realizm e. Neoklasik realizm

3. Afla¤›dakilerden hangisi güvenli¤in realist okulunda ana aktör olarak benimsenir? a. Bireyler b. Devletler c. Uluslararas› örgütler d. Çok uluslu flirketler e. Kabileler

4. Afla¤›dakilerden hangisi realizmin tehdit tan›m› içinde kabul edilir? a. Kuvvet kullan›m› b. Çevre kirlili¤i c. Göç d. Ekonomik istikrars›zl›k e. Kaçakç›l›k

5. Güvenlik tehditlerinin uluslararas› sistemin yap›s›ndan kaynakland›¤› görüflünü afla¤›daki yaklafl›mlardan hangisi ileri sürebilir? a. Morgenthau realizmi b. Klasik realizm c. Neoklasik realizm d. Neorealizm e. Biyolojik realizm

7. Afla¤›daki dönemlerden hangisi çok-kutuplulu¤a örnek teflkil etmez? a. Napolyon Savafllar› ile K›r›m Savafl› aras› dönem b. Birinci Dünya Savafl› c. Avrupa Uyumu d. ‹kinci Dünya Savafl› e. So¤uk Savafl dönemi

8. So¤uk Savafl dönemi kutupluluk teorisi aç›s›ndan afla¤›daki örneklerden hangisine uygundur? a. Üç-kutupluluk b. Tek-kutupluluk c. ‹ki-kutupluluk d. Çok-kutupluluk e. Kutupsuzluk

9. Dengeleme afla¤›daki hangi araçlar eliyle sa¤lanamaz? a. Silahs›zlanma b. ‹ttifak kurulmas› c. Karfl› ittifak›n zay›flat›lmas› d. Askeri kabiliyetlerin gelifltirilmesi e. Askeri kabiliyetlerin gelifltirilmesi için s›nai kapasitenin güçlendirilmesi

10. Çok kutuplu düzenlerde genellikle karfl›lafl›lan dengeleme arac› afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹ttifaklar›n kurulup, bozulmas› b. Askeri kabiliyetlerin gelifltirilmesi c. Askeri kabiliyetlerin gelifltirilmesi için s›nai kapasitenin güçlendirilmesi d. Deniz gücünün takviye edilmesi e. Yeni savafl uçaklar›n›n envantere kat›lmas›

100


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realist Güvenlik Çal›flmalar›” bölümünü gözden geçiriniz. 2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realist Güvenlik Çal›flmalar›” bölümünü gözden geçiriniz. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde Güvenlik Aktörü” bölümünü gözden geçiriniz. 4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde Güvenlik Tehditleri” bölümünü gözden geçiriniz. 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde Güvenlik Tehditleri” bölümünü gözden geçiriniz. 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde Güvenlik Tehditleri” bölümünü gözden geçiriniz. 7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik ‹kilemi” ve “Kutupluluk ve Güvenlik ‹kilemi” bölümlerini gözden geçiriniz. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik ‹kilemi” ve “Kutupluluk ve Güvenlik ‹kilemi” bölümlerini gözden geçiriniz. 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde Güvenlik Politikalar› ve Güç Dengesi” bölümlerini gözden geçiriniz. 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Realizmde Güvenlik Politikalar› ve Güç Dengesi” bölümlerini gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Dünya nüfusunun yüzy›llard›r temel örgütlenme biçimi olmas›yla ve iç-d›fl güvenlik sa¤lama fonksiyonlar›n› yerine getirmesi nedeniyle devlet güvenli¤in ana aktörü olarak kabul edilir. S›ra Sizde 2 Dengeleme, bir devlet stratejisi ya da d›fl politika davran›fl›; güç dengesi ise, dengeleme davran›fl› sonucunda oluflan sistem ya da alt-sistem düzeyinde bir ç›kt›d›r.


101

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akgül-Aç›kmefle, Sinem (2011). “Alg› m›, Söylem mi? Kopenhag Okulu ve Yeni-Klasik Gerçekçilikte Güvenlik Tehditleri.” Uluslararas› ‹liflkiler , Cilt 8, No. 30. Aksu, Fuat (2003). “Türk-Yunan ‹liflkilerinde Güvenlik ve Güven Artt›rma Çabalar›”, Cem Karadeli (der.), So¤uk Savafl Sonras›nda Avrupa ve Türkiye . Ankara: Ayraç Yay›nlar›. Ayd›n, Mustafa (2004). “Uluslararas› ‹liflkilerin Gerçekçi Teorisi: Kökeni, Kapsam›, Kriti¤i”, Uluslararas› ‹liflkiler Dergisi , Cilt 1, No 1. Butterfield, Herbert (1951). History and Human Relations. Londra: Collins. Buzan, Barry (1991). People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era . Harlow, Londra. Collins, Alan (1997). The Security Dilemma and the End of the Cold War . Edinburgh: Keele University Press. Collins, Alan (2004). “State-Induced Security Dilemma: Maintaining the Tragedy”, Cooperation and Conflict , Cilt 39, No 1. Evans, Graham ve Jeffrey Newnham (2007). Uluslararas› ‹liflkiler Sözlü¤ü, çev. Ahsen Utku. ‹stanbul: Gökkubbe. Haas, Ernst B. (1953). “The Balance of Power: Prescription, Concept, or Propoganda”, World Politics, Cilt 5, No 4. Herz, John J. (1950). “Idealist Internationalism and the Security Dilemma”, World Politics, Cilt 2, No 2. Kolodziej, Edward A. (2005). Security and International Relations. Cambridge: Cambridge University Press. Mearsheimer, John M. (1990). “Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War”, International Security , Cilt 15, No 1. Morgan, Patrick (2007). “Security in International Politics: Traditional Approaches”, Alan Collins (der.), Contemporary Security Studies. Oxford: Oxford University Press. Morgenthau, Hans J. (1967). Politics Among Nations: The Struggle for Power and Peace, 4. B., New York: Alfred A. Knopf. Morgenthau, Hans J., Uluslararas› Politika: Güç ve Bar›fl Mücadelesi , çev. Bask›n Oran ve Ünsal Oskay. Ankara: Türk Siyasi ‹limler Derne¤i Yay›nlar›.

Niebuhr, Reinhold (1932). Moral Man and Immoral Society: A Study in Ethics and Politics. New York: Scribner’s. Paul, T.V., Wirtz, James ve Fortmann, Michel (der.) (2004). Balance of Power: Theory and Practice in the 21st Century . Stanford: Stanford University Press. Sheehan, Michael (1996). The Balance of Power: History and Theory . Londra, New York: Routledge. Uluslararas› ‹liflkiler Kuram› ve Dünya Siyasal Sistemi: Kenneth Waltz ve George H. Quester (1982). çev. Ersin Onulduran. Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›. Vasquez, John A. ve Elman, Colin (der.) (2003). Realism and the Balancing of Power: A New Debate. New Jersey: Prentice Hall. Walt, Stephen M. (1987). The Origins of Alliances . Ithaca: Cornell. Waltz, Kenneth N. (1979). Theory of International Politics. New York: Random House. Wheeler, Nicholas J. ve Ken Booth (1992). “The Security Dilemma”, John Baylis ve N. J. Rengger (der.), Dilemmas of World Politics: International Issues in a Changing World . Oxford: Clarendon Press. Wight, Martin (1966). “The Balance of Power”, Herbert Butterfield ve Martin Wight (der.), Diplomatic Investigations: Essays in the Theory of International Politics. Londra: Allen&Unwin. Wolfers, Arnold (1951). “The Pole of Power and the Pole of Indifference”, World Politics, Cilt 4, No 1. Zinnes, Dana A. (1967). “An Analytical Study of the Balance of Power Theories”, Journal of Peace Research , Cilt 4, No 3.

6


Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda;  So¤uk Savafl›n sona ermesinin ard›ndan, Güvenlik Çal›flmalar› gündemindeki de¤ifliklikleri belirleyebilecek,  1990’lardan itibaren Güvenlik Çal›flmalar›n›n gelece¤ine yönelik ne tür sorgulamalar›n yap›ld›¤›n› tespit edebilecek,  Güvenlik Çal›flmalar›ndaki yeni yaklafl›m ve teorileri aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Güvenlik Çal›flmalar› • Güvenlik Teorileri • Yeni Güvenlik Çal›flmalar›

• Kopenhag Okulu • Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar› • Güvenlik Epistemolojisi

‹çindekiler


Güvenlik Çal›flmalar›nda De¤iflim

• GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA GÜNDEM DE⁄‹fi‹M‹ • GÜVENL‹K ÇALIfiMALARININ SORGULANMASI • GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA YEN‹ YAKLAfiIMLAR

Güvenlik Çal›flmalar›nda De¤iflim GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA DE⁄‹fi‹M So¤uk Savafl›n sona ermesinin ard›ndan, Güvenlik Çal›flmalar›  AMAÇ

1

gündemindeki de¤ifliklikleri belirlemek.

Güvenlik Çal›flmalar›, 1940’larda Stratejik Çal›flmalar ad›yla do¤arak, uzun y›llar boyunca realist bak›fl aç›s›n›n etkisinde kald›ktan sonra, günümüzde Realist Gü venlik Çal›flmalar› da dahil olmak üzere pek çok güvenlik teorisine ev sahipli¤i yapan kapsaml› bir disiplin haline gelmifltir (Bkz. Ünite 2 ve 6). Her ne kadar So¤uk Savafl y›llar›nda elefltirilerle karfl›laflsa da (Bkz. Ünite 1-2), esas olarak So¤uk Savafl›n sona ermesi Güvenlik Çal›flmalar›nda etkili olmufltur. SSCB’nin da¤›lmas› ve iki kutuplu düzenin sona ermesiyle Uluslararas› ‹liflkiler disiplininde bafllayan de¤iflimin Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplini bak›m›ndan üç önemli sonucu olmufltur: Güvenlik gündeminin dönüflümü, Güvenlik Çal›flmalar›n›n sorgulanmas› ve yeni yaklafl›mlar›n do¤mas› ya da geliflmesi.

GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA GÜNDEM DE⁄‹fi‹M‹ 1970’lerde bafllayan, fakat nükleer gerilimin azald›¤› détente (yumuflama) y›llar›nda askeri tehditlerin belirleyicili¤inin gölgesinde kalarak, geliflme imkan› bulamayan güvenlik gündemi, So¤uk Savafl›n sona ermesiyle h›zla genifllemifl ve yeni tart›flmalara tan›k olmufltur. Güvenlik gündeminin çevresel, ekonomik ve benzeri sorunlar› kapsayacak flekilde geniflletilmesi gerekti¤i anlay›fl›n› Bat› yaz›n›nda, Barry Buzan ve Richard Ullman’›n 1983 tarihli eserlerinde bulabiliriz. Fakat, So¤uk Savafl›n sona eriflini takip eden ilk y›llardaki gü venlik literatürü ayr›nt›l› olarak incelendi¤inde, karfl›m›za ç›kan say›s›z eser, geniflleme tart›flmas›n›n esas olarak So¤uk Savafl’›n sona ermesinin bir ürünü oldu¤unu gösterir. Bir baflka deyiflle, So¤uk Savafl döneminde SSCB-ABD nükleer gerilimi nedeniyle ikinci plana at›lan askeri nitelik tafl›mayan sorunlar›n bu gerilim ortadan kalkt›¤›nda Güvenlik Çal›flma-

Resi m 6. 1

Barry G. Buzan (1946-) Yap›sal realizm ve ‹ngiliz Okulu’nun önde gelen temsilcilerinden Barry Buzan, Güvenlik Çal›flmalar› alan›nda Kopenhag Okulu’nun kurucusu olarak tan›nmaktad›r.

104


lar› kapsam›nda incelenmesi ço¤unluk taraf›ndan desteklenen bir yaklafl›m haline dönüflmüfltür. Buzan’›n People, States and Fear (1983) bafll›kl› kitab› ile Ullman’›n Redefining Security (1983) bafll›kl› makalesi güvenlik kavram›n› askeri tehditlerin ötesine geçecek flekilde kavramsallaflt›rm›flt›r. Buzan, devletlerin askeri, siyasi, toplumsal, ekonomik ve çevresel sorunlarla tehdit edildi¤i görüflünü ortaya atarak, “befl sektörde güvenlik” yaklafl›m›n› benimsemifltir. Ullman da, “güvenlik tehdidini, bir devlette yerleflenlerin yaflam kalitesini düflüren veya bir devletteki özel, hükümet d›fl› birimler (birey, grup, flirket) ile hükümetlerin politika tercihlerini daraltan tehdit” olarak tan›mlar. Askeri ekolün hakim oldu¤u dönemde farkl› fikirler ileri sürdükleri için Buzan ve Ullman “yerleflmifl gelene¤e karfl› ç›kan yazarlar” olarak betimlenirler (Wyn Jones, 1996). Tablo 6.1

Buzan’›n Güvenlik Sektörleri Yaklafl›m› Kaynak: Buzan,

Barry (1991). People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era. Harlow, Londra:

Pearson Longman, 2. B., s. 19-20.

SIRA S‹ZDE

1

Askeri güvenlik , devletlerin sald›r› ve savunmaya dayal› silahl› kabiliyetleri ile birbirlerinin niyetleri konusundaki alg›lamalar› aras›nda iki-düzeyli karfl›l›kl› etkileflime iliflkindir. Siyasi güvenlik , devletlerin örgütsel istikrar›, hükümet sistemleri ve onlara meflruiyet veren ideolojilere iliflkindir. Ekonomik güvenlik , devletin gücünü ve refah›n› kabul edilebilir düzeyde sürdürebilmek için kaynaklara, finansmana ve pazarlara eriflime iliflkindir. Toplumsal güvenlik , dil, kültür, dini ve ulusal kimlik ile geleneklerin geleneksel kal›plar›n›n geliflimi için kabul edilebilir koflullar dahilinde sürdürülebilirli¤ine iliflkindir. Çevre güvenli¤i, tüm di¤er insani teflebbüslerin varl›¤›n›n dayand›¤› gerekli destek sistemi olarak yerel ve gezegenin biyosferinin korunmas›na iliflkindir.

Barry Buzan taraf›ndan ortaya at›lan befl güvenlik sektörü yaklafl›m›nda ele al›nan kategoriler nelerdir? So¤uk Savafl›n sona ermek üzere oldu¤u y›llarda askeri güvenlik anlay›fl›n› sorgulayan ve güvenlik gündeminin geniflletilmesi yaklafl›m›n› benimseyen yazarlar aras›nda Jessica Tuchman Mathews, Brad Roberts, Theodore Moran da bulunmaktad›r. Mathews, güvenlik tan›m›n›n çevresel ve demografik unsurlar› da içerecek flekilde geniflletilmesini savunurken, Moran ekonomik, Roberts da insan haklar› konular›n›n güvenlik gündemine dahil edilmesi gerekti¤ini savunmufllard›r. So¤uk Savafl›n sona ermesiyle birlikte güvenlik gündeminin açl›ktan kad›n sorunlar›na, çevrenin kirletilmesinden ekonomik istikrars›zl›klara ve hatta salg›n hastal›klara karfl› genifl bir yelpazede ele al›nmas›n› destekleyen eserler artan biçimde yaz›na girmifltir.

Tablo 6.2

1990’lardaki Çal›flmalarda Örneklenen Baz› Yeni Güvenlik Tehditleri

Çevre Sorunlar›

Peter H. Gleick, Thomas Homer-Dixon, Norman Myers

Kad›n Sorunlar›

Ann Tickner, Rebecca Grant,

Göç-Kimlik

Myron Weiner, Ole Wæver

Ekonomik Ba¤›ml›l›k

Beverly Crawford

Geniflleyen güvenlik gündemi ile birlikte alan›n “Yeni Güvenlik Çal›flmalar›” olarak adland›r›ld›¤› görülür. Türkiye’de Güvenlik Çal›flmalar› disiplininin önde gelen temsilcilerinden P›nar Bilgin’e göre, “ad›na yeni güvenlik denilen yaklafl›m,

6. Ünite - Güvenlik Çal›flmalar›nda De¤iflim

doksanl› y›llarda güvenlik gündeminin salt askeri konular›n ötesinde, insan, devlet, hatta üzerinde yaflad›¤›m›z gezegenin güvenli¤ini ilgilendiren baflka hususlar› da içerecek flekilde gelifltirilmesi ça¤r›lar› ile karfl›m›za ç›km›flt›r” (Bilgin, 2010)

OKUMA PARÇASI “Yeni Güvenlik Ne De¤ildir?

“Yeni Güvenlik” denildi¤inde ço¤unlukla güvenlik anlay›fl›n›n daha genifl bir tehdit yelpazesini içerecek flekilde geniflle(til)mesi anlafl›lmaktad›r. Bu “yeni” tehditler, askerî tehditlerin yan› s›ra ekonomik eflitsizlik ve adaletsizlik, çevre kirlili¤i ve do- ¤al kaynaklar›n yok olmas›, etnik anlaflmazl›klar, uluslararas› göç, uyuflturucu ticareti, kaçakç›l›k vb. sorunlar› da içermektedir. Ancak, “yeni güvenlik” sadece günde- min geniflle(til)mesinden ibaret de¤ildir. Gündemin geniflle(til)mesi, “yeni güvenlik” anlay›fl›n›n benimsenmesinin uygulamadaki yans›mas›d›r...Bir felsefe olarak yeni güvenlik anlay›fl ve uygulamalar›n›n merkezine insan›n ihtiyaçlar›n› yerlefltirmeyi hedefleyen topyekûn bir yenilenme giriflimidir. Güvenli¤e yaklafl›mdaki bu dönü- flüm, daha bütüncül, güvenli¤in askerî ve tüm boyutlar›n› içeren bir anlay›fl›n benimsenmesi anlam›na gelir. Bunu yaparken sorulan temel soru fludur: Güvenlik kimin içindir? Verdi¤i cevap da flöyledir: güvenlik insan içindir. Yeni güvenlik yaklafl›m› ile gündeme eklenen yeni tehditlerden Bat› literatür ve uygulamas›nda “yumuflak güvenlik ( soft security )” diye de bahsedilmektedir. Eski- nin, devletlerin s›n›rlar› d›fl›ndan kaynaklanan askerî tehditleri ise “sert güvenlik ( hard security )” olarak adland›r›lmaktad›r. Gerçekten de kullan›ld›¤›nda binlerce hatta yüz binlerce hayat› tehdit edebilecek kitle imha silahlar›n›n dünya güvenli¤ine ve üzerinde yaflad›¤›m›z gezegenin ve sonraki nesillerin gelece¤ine oluflturdu¤u tehdit ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda ekonomik, çevresel ve benzeri sorunlar “yumuflak” kalabilir. Dünyan›n baz› bölgelerinde (mesela Afrika’da) insanlar›n yiyecek yemek, içecek su bulamamalar› ve bu yüzden göç etmek ya da yasa d›fl› yöntemlerle (mesela uyuflturucu ticareti) geçimlerini sa¤lamak durumunda kalma lar› da “yumuflak tehditler” olarak görülebilir. Ancak bu insanlar›n içinde bulunduklar› güvensizlik ortam›nda bu tehditler gayet sert bir flekilde hissedilmektedir. Di¤er bir deyiflle, “yumuflak-sert” tehditler aras›ndaki ay›r›m içecek su, yiyecek yemek, bar›nacak yer gibi baz› konularda kendini güvencede hisseden (ço¤u zaman Bat›-merkezli) bir bak›fl aç›s›ndan yap›ld›¤›nda anlaml› gibi görünse de, bu güvensizliklerle günbegün mücadele etmek durumunda olan geliflmekte olan ülkelerin insanlar› için çok da anlaml› de¤ildir. Ayr›ca küreselleflme ile gittikçe daha da adaletsiz bir hâl alan dünyadaki kaynak da- ¤›l›m›n›n yaratt›¤› ortam›n Bat›y› da nas›l “sert” bir flekilde vurabilece¤i terör sald›- r›lar› ile net bir flekilde ortaya ç›km›flt›r. Di¤er bir deyiflle askerî tehditleri “sert”, di¤er- lerini ise “yumuflak” olarak nitelendiren bu ve benzeri yaklafl›mlar, yaln›zca insani güvensizliklere çare olmakta yetersiz kalmaz ayn› zamanda bu güvensizliklerin kendilerini yeniden üretmelerine de zemin haz›rlar... Kaynak: Bilgin, P›nar (2010). “Güvenlik Çal›flmalar›nda Yeni Aç›l›mlar: Yeni Gü- venlik Çal›flmalar›”, Stratejik Araflt›rmalar, Cilt 8, No 14, s. 79-80.

105

106


GÜVENL‹K ÇALIfiMALARININ SORGULANMASI 1990’lardan itibaren Güvenlik Çal›flmalar›n›n gelece¤ine yönelik  AMAÇ

2

ne tür sorgulamalar›n yap›ld›¤›n› tespit etmek.

1990’lar›n ilk yar›s›nda genifl güvenlik gündemi taraftarlar›na karfl›, geleneksel gündemin muhafaza edilmesini, yani güvenlik kavram›n›n dar tutulmas› gerekti¤ini savunan görüfller de ileri sürülmüfltür. Bu çerçevede, Güvenlik Çal›flmalar› alan›n›n askeri güç kullan›m›, kullan›m tehdidi veya denetimi ile s›n›rl› tutulmas›n› iddia eden Stephen M. Walt’›n görüfllerine özellikle de¤inmek gerekir: ...baz› yazarlar, güvenlik kavram›n›n yoksulluk, AIDS, çevre sorunlar›, uyuflturucu kaçakç›l›¤› gibi konular› kapsayacak flekilde derinlefltirilmesini önermektedir. ...gü- venlik çal›flmalar›n› afl›r› derecede geniflletmek, kirlilik, çocuk istismar› ve ekonomik sorunlar›n güvenlik tehdidi olarak görülmesini sa¤lar. Alan› bu flekilde tan›mlamak, onun entelektüel tutarl›l›¤›na zarar verir ve önemli sorunlara çözüm üretmeyi zor- laflt›r›r. Kaynak: Walt,Stephen M. (1991). “The Renaissance of Security Studies”, International Studies Quarterly, Cilt 35, No 2, s. 213.

Walt gibi, Shultz, Godson ve Greenwood taraf›ndan 1993’te derlenen kitab›n girifl bölümünde de alan askeri güçle s›n›rl› olarak de¤erlendirilmifltir. Benzer flekilde, Dorff da (1994) ekonomik, ekolojik ve toplumsal konular›n önemli sorunlar oldu¤unu kabul ederken, bunlar›n güvenlik tehdidi niteli¤ini tafl›mad›¤›n›, sadece askeri sorunlarla iliflkili olmalar› halinde güvenlik sorununa dönüflebilece¤ini ileri sürmektedir. Bu görüfle göre örne¤in namus cinayetleri bir güvenlik sorunu de¤ildir, ama savafl s›ras›nda kad›n ve çocuklar›n eziyet görmesi güvenlik sorunudur. Geniflleme karfl›t› yazarlardan Lawrence Freedman (1998) ise, “yaflam kalitesini düflüren her fleyin güvenlik sorunu olarak alg›lanmas› halinde alan›n odakland›¤› konudan uzaklaflaca¤›n›” savunmaktad›r. Güvenlik gündeminin genifllemesi tart›flmas›na paralel olarak, Güvenlik Çal›flmalar› alan›n›n gelece¤i konusunda üç farkl› görüfl ortaya ç›km›flt›r: Tablo 6.3

Güvenlik Çal›flmalar› Disiplininin Gelece¤ine Dair Görüfller

‹lk görüfle göre, alan askeri konularla s›n›rl› tutularak, Uluslararas› ‹liflkilerin alt-disiplini olarak varl›¤›n› sürdürmelidir. Bu çerçevede, Güvenlik Çal›flmalar›n›n Realist Güvenlik Çal›flmalar› ile s›n›rl› kalmas› düflüncesi hakimdir ( Bkz. Ünite 6). ‹kinci görüfle göre, Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplini yeni gündem ile birlikte anlam›n› yitirmifltir, bu nedenle Uluslararas› ‹liflkiler genel çat›s›na yeniden entegre edilmelidir. Örne¤in, Richard Betts’e göre (1997), güvenlik kavram›n›n ç›kar ve refaha iliflkin tüm konularla özdefllefltirilmesi sonucunda alan›n s›n›rlar› belirsizleflmifltir. “Bir alt-disiplin konuya iliflkin tüm sorunlar› kapsayacak kadar genifl, ana alan ve di¤er alt-alanlardan ayr›flt›r›labilecek ve tutarl› bir araflt›rma alan› olabilecek kadar da dar tutulmal›d›r”. Benzer bir görüfl de David Baldwin (1995) taraf›ndan ileri sürülmüfltür: “Güvenlik Çal›flmalar›’n›n kapsam›n›n geniflletilmesi, zaten alt-disiplin olan Güvenlik Çal›flmalar› ile ana alan Uluslararas› ‹liflkiler ve D›fl Politika çal›flmalar› aras›ndaki belirsiz ayr›m› daha da belirsiz hale getirmifltir...Belki de Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplinini ortadan kald›rman›n zaman› gelmifltir.” Üçüncü görüfle göre, alan askeri tehditler d›fl›ndaki sorunlar› da içerecek flekilde Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin parças› olmaya devam etmelidir.

107


Bugün gelinen noktada, genel e¤ilimin üçüncü görüflle uyumlu oldu¤u söylenebilir. Yeni Güvenlik Çal›flmalar› geniflleyen güvenlik gündemini de içerecek flekilde Uluslararas› ‹liflkilerin alt-disiplini olarak varl›¤›n› sürdürmektedir. Buna karfl›l›k, Güvenlik Çal›flmalar›n›n yeni tart›flmalar›na bakt›¤›m›zda, gündemin ya da güvenlik sektörlerinin ötesinde güvenlik özneleri, tehditlerin iç/d›fl boyutlar›, gü venlik siyaseti ve Güvenlik Çal›flmalar›nda epistemoloji gibi konular›n yeni yaklafl›mlar›n merkezine yerleflti¤i gözlenmektedir. Yeni Güvenlik Çal›flmalar›n›n bafll›ca tart›flmalar› Buzan ve Lene Hansen (2009) taraf›ndan befl soru çerçevesinde yal›n bir flekilde özetlenmifltir. 1. Kimin güvenli¤i korunmal› ve çal›fl›lmal›? (Bkz. Ünite 1) 2. Askeri güvenlik temel güvenlik sektörü müdür? (Bkz. Ünite 1) 3. Güvenlik sadece d›fl s›n›rlara yönelik tehditlerle mi ilgilidir, iç tehditleri de kapsar m›? Güvenlik devlet egemenli¤i ile özdefllefltirildi¤inde, tehditler d›fl s›n›rlara yöneliktir (Örn. Realist Güvenlik Çal›flmalar›). Buna karfl›l›k, güvenli¤in devlet içi tehditlerle de ilintili bir kavram oldu¤unu ileri süren yaklafl›mlar mevcuttur (Örn. Paris Okulu). 4. Güvenlik siyasetinin belirleyici kavram› aciliyet midir? Güvenlik Çal›flmalar›nda rasyonel aç›klamalar çeflitli yaklafl›mlarca kullan›l›r ve materyal tehditler karfl›s›nda aktörlerin (özellikle devletlerin) rasyonel davran›p, gerekli önlemleri alacaklar› varsay›l›r (Özellikle Realist Güvenlik Çal›flmalar›). Mesela, So¤uk Savafl s›ras›nda SSCB tehdidi nedeniyle, cayd›r›c›l›k sa¤lamak amac›yla ABD’nin nükleer silahlanmas› rasyonel modellemelere uygundur. Baz› yaklafl›mlarda ise güvenlik aciliyet içeren siyasi bir kavram olarak de¤erlendirilir ve bu aciliyet/tehlike aktörlerce radikal ve istisnai önlemler al›nmas›n› gerektirir. Bir baflka deyiflle, güvenlik istisnai önlemler almak demektir. Bu da güvenli¤in siyasili¤ini ortaya koyan bir yaklafl›md›r. Bu kapsamda, ilgili istisnai güvenlik önlemlerine dair kararlar› al›rken kimi zaman materyal unsurlardan da etkilenen aktörler mutlaka rasyonel davranmayabilirler. 5. Güvenlik epistemolojisi nedir? Güvenlik bilgisine nas›l ulafl›laca¤›na iliflkin olarak Buzan ve Hansen’in iflaret etti¤i ilk ayr›m nesnel-öznel ve söylemsel yaklafl›mlar aras›ndad›r. Nesnel (objektif) güvenlik yaklafl›m›, uyar›nca önemli olan somut tehditlerin varl›¤› ya da yoklu¤udur. Öznel (sübjektif) güvenlik yaklafl›m› ise, materyal ya da objektif tehditlerle ölçülen objektif güvenli¤in tarih, normlar, alg›lamalar ve iliflkiler (dostluk-düflmanl›k gibi) süzgecinden geçirilmesini ifade eder. Söylemsel yaklafl›mlarda ise, bir sorunun güvenlik tehdidi olarak siyaset gündemine al›nmak üzere dile getirilmesi öngörülür. Di¤er bir epistemolojik tart›flma da pozitivistler ve post-pozitivistler aras›nda süregelmektedir. Pozitivistlere göre, bilgiye ulaflmak için sosyal bilimlerde ve do¤a bilimlerinde ayn› yöntemler kullan›l›r ve pozitivizmde nedensel analizler, neden-sonuç iliflkileri ve niceliksel yöntemlere baflvurulur. Buna karfl›l›k, sosyal dünyan›n do¤a bilimlerinin yöntemleriyle incelenemeyece¤i görüflünü savunanlar, felsefi, sosyolojik ve kurucu nitelikteki post-pozitivist yöntemlere baflvurmaktad›rlar.

Bu tabloda yer alan birinci ve ikinci sorular›n cevaplar› ile ilgili tart›flmalar› Birinci Ünitede bulabilirsiniz.

Tablo 6.4

Buzan/Hansen’e göre Güvenlik Çal›flmalar›n›n Befl Temel Sorusu Paris Okulu: Frans›z filozof Michel Foucault ve Frans›z sosyolog Pierre Bourdieu’dan esinlenen Didier Bigo’nun gelifltirdi¤i Paris Okulu’nun güvenlik yaklafl›m› Avrupamerkezlidir. Okul, iç güvenlik sorunlar›n›n s›n›rlar ötesine taflmas›yla iç ve d›fl güvenlik alanlar›n›n birleflti¤ini ve bunun sonucunda ulus-ötesi bir “polis” mekanizmas›n›n olufltu¤unu ve güvenlik politikalar› üretti¤ini savunur. Güvensizlikler, Paris Okuluna göre söylemle ve uygulanan güvenlik politikalar›, yani pratikle infla edilir.

Epistemoloji: Epistemoloji, bilgi felsefesi olarak tan›mlan›r. Bilgiye nas›l ulafl›laca¤› konusundaki ilke ve yollara iflaret eden bir felsefe dal›d›r. Nesnel Güvenlik: Örne¤in, A devletinin yeni teknolojiye sahip silahlar edinmesi, her durumda B devleti için tehdittir. A devletinin bu silahlar› ne amaçla ald›¤› B devletini ilgilendirmez. B devleti için önemli olan d›fl dünyada var olan nesnel gerçekliktir, bu gerçekli¤in nas›l alg›land›¤› de¤il. Öznel Güvenlik: A devletinin s›n›rlar›na tank girmesi objektif bak›fl aç›s›ndan tehdittir, fakat bu tanklar›n bar›fl gücüne ait kuvvetler olmas› tehdide bak›fl› de¤ifltirir.

D‹KKAT

108


GÜVENL‹K ÇALIfiMALARINDA YEN‹ YAKLAfiIMLAR  A M A Ç Güvenlik Çal›flmalar›ndaki yeni yaklafl›m ve teorileri aç›klamak.

3

So¤uk Savafl›n sona eriflinin Güvenlik Çal›flmalar› aç›s›ndan bir di¤er sonucu da alt-disiplinin pek çok alt parçaya bölünmesidir. Wæver ve Buzan’a göre (2007), So¤uk Savafl›n sona ermesinin ard›ndan yo¤un bir teorileflme dönemine girilmifltir. Asl›nda, So¤uk Savafl›n her döneminde, ama özellikle sonuçlanmas›na yak›n zamanlarda Stratejik Çal›flmalara alternatif çeflitli teoriler mevcuttu. Fakat, güvenlik alan›nda teorik aç›dan verimlilik esas olarak 1990’larda bafllam›flt›r. Bu çerçevede, daha önceki dönemlerdeki çabalar›n istisnaî niteli¤e sahip oldu¤una iliflkin bir yorumda bulunabiliriz. 1990’larla birlikte farkl› teorilerin ortaya at›l›p, eskilerin gözden geçirildi¤ini görüyoruz. Bu geliflmelerin sonucunda da, flu anda güvenlik teorilerinin karfl›l›kl› olarak birbirini elefltirdi¤i ve birbirlerinin eksiklerini bulup gidermeye çal›flt›¤› yo¤un bir teori üretim döneminin içinde bulunuyoruz. Öte yandan, Güvenlik Çal›flmalar› literatüründe yukar›da belirtilen bu teorik verimlili¤i ve çeflitlili¤i genel olarak yans›tan eserlerin say›s› oldukça azd›r. Bir baflka deyiflle, güvenlik teorilerini bir arada inceleyen istisnaî nitelikteki yap›tlar d›fl›ndaki eserler tek bir teoriyle ve ço¤u zaman da bu teorinin di¤erleriyle, özellikle de realist kökenli güvenlik teorileriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda göreli üstünlükleri ile ilintilidir. Bu çerçevede, güvenlik teorilerini genel olarak de¤erlendiren baz› önemli eserlere de¤inmek alan›n hangi yaklafl›mlar taraf›ndan flekillendirildi¤ini göstermek bak›m›ndan ayd›nlat›c› olacakt›r. Buzan/Hansen taraf›ndan Güvenlik Çal›flmalar›n›n geçmifli ile mevcut durumunun incelendi¤i çal›flmada yukar›da belirtilen çeflitlili¤i göstermek amac›yla afla¤›daki 11 farkl› güvenlik teorisine de¤inilmektedir: Tablo 6.5

Buzan/Hansen S›n›fland›rmas›na Göre Güvenlik teorileri ‹nflac›l›k: Uluslararas› ‹liflkiler disiplininde inflac›l›k, dünya siyasetinde aktörlerin sosyal etkileflimine odaklanan bir yaklafl›md›r. ‹nflac›lara göre devletler aras› etkileflim, kimlik, ç›kar ve de¤erlerin eylemleri biçimlendirdi¤i ve ayn› zamanda eylemler taraf›ndan biçimlendirildi¤i bir ö¤renme sürecini yans›tmaktad›r. Alexander Wendt, çerçevesini çizdi¤i inflac› yaklafl›m nedeniyle Uluslararas› ‹liflkiler literatüründe son dönemde üzerinde en çok tart›flma yürütülen isimlerden birisi haline gelmifltir. Temel olarak, disiplinde Waltz’un neorealizmine karfl› bir atak olarak bafllatt›¤› çal›flmalar›, Uluslararas› ‹liflkiler için sosyal bir teori kurma giriflimine ulaflm›flt›r. Wendt’in bak›fl aç›s›na göre Uluslararas› ‹liflkiler devletler, devletler aras› etkileflimler ve devletler ile uluslararas› yap›n›n karfl›l›kl› etkilefliminden meydana gelir. ‹nflac›l›k, 1990’larda geleneksel ve elefltirel kollara ayr›ld›¤›nda, Wendt geleneksel görüflün savunucusu olarak an›lm›flt›r. Güvenlik-d›fl›laflt›rmak: Güvenlik-d›fl›laflt›rmak, sorunlar›n, karfl›s›nda önlemlerin var oldu¤u tehditler olarak dillendirilmesi yerine, tehditsavunma s›ralamas›ndan ç›kar›larak, ola¤an kamu alan›na tafl›nmas› olarak tan›mlan›r.

Geleneksel ‹nflac›l›k

Kültür, inanç, fikir, norm ve kimli¤in devlet davran›fllar› üzerindeki etkisini inceleyen; tehditlerin askeri boyutuna odaklanan ve özellikle ABD’de pozitivist yöntemlerle çal›fl›lan yaklafl›m. Bafll›ca temsilcisi The Culture of National Security bafll›kl› eseriyle Peter J. Katzenstein’d›r.

Elefltirel ‹nflac›l›k

Devlet yerine topluluklar›n askeri güvenli¤ini özellikle söyleme dayal› post-pozitivist yaklafl›mlarla inceleyen, ABD’de bafllay›p, Avrupa’ya 1990’larda yay›lan ak›m. Bafll›ca temsilcileri, Emanuel Adler ve Michael N. Barnett’tir.

Kopenhag Okulu

Temeli 1985’te Kopenhag Üniversitesi bünyesinde kurulan “Bar›fl ve Çat›flma Araflt›rma Merkezi”nde Avrupa Güvenli¤i çal›flma grubunun “Avrupa Güvenli¤i’nin Askeri-Olmayan Boyutlar›” bafll›kl› projesi ile at›lm›flt›r. Okulun belkemi¤i Barry Buzan ve Ole Wæver Kopenhag Okulu’nun özünü oluflturan üç ana yaklafl›m› -güvenliklefltirme, sektörel analiz ve bölgesel güvenlik kompleksleri- ortaklafla çal›flmalar›nda gelifltirmifllerdir. Güvenliklefltirme yaklafl›m›na göre, bir sorunun güvenlik tehdidi olabilmesi için bu tehdit karfl›s›nda önlem almaya yetkili aktörler taraf›ndan o sorunun herhangi bir öznenin varl›¤›na yöneltilen ve bu nedenle de söz konusu aktörler taraf›ndan rutin siyasi süreçlerin d›fl›na taflan acil ve meflruiyet kazanm›fl önlemler al›nmas›n› öngören bir sorun olarak tan›mlanmas› ve ilgili dinleyici kitle taraf›ndan tehdit olarak kabul edilmesi gerekir. Bir baflka deyiflle, söylem yoluyla tehdidin varl›¤› ve kapsam› infla edilecektir. Sektörel analiz, askeri, siyasi, ekonomik, toplumsal ve çevre sektörlerindeki güvenliklefltirmeleri; bölgesel güvenlik kompleksleri ise güvenlik sorunlar› makul biçimde birbirinden ba¤›ms›z olarak çözülemeyecek ya da analiz edilemeyecek kadar güvenliklefltirme ve güvenlik-d›fl›laflt›rma süreçleri birbirine ba¤l› olan birimlerden oluflan kümeleri ifade eder.


Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar›

Frankfurt Okulu’ndan etkilenen Ken Booth ve Richard W yn Jones ile özdefllefltirilen bu ak›m Aberystwyth Okulu (ya da Galler Okulu) olarak da an›l›r. Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar›nda güvenli¤in bafll›ca öznesi devlet yerine, bireydir; zira devlet bireyin güvensizliklerine çare olamamaktad›r. Bireyler, art›k esas olarak savafllarla de¤il, ekonomik, çevresel ve g›da güvenli¤i sorunlar›yla karfl› karfl›yad›r. Bireyleri bu atmosferd en uzaklaflt›rabilecek tek çare özgürleflmedir (emancipation). Bu kavram, insanlar›n birey ya da grup olarak özgürce yapmay› tercih ettikleri fleyleri yapmalar›n› engelleyen fiziki ve insani engellerden kurtulmalar› anlam›na gelir. Savafl ve savafl tehdidi, yoksulluk, e¤itimsizlik, siyasi bask› vb. konularla birlikte bu s›n›rlamalardandir.

Feminist Güvenlik Çal›flmalar›

Feminizmde devlet-merkezli güvenlik anlay›fl› ile kad›nlar›n karfl›laflt›klar› cinsiyete özgü güvenlik sorunlar›n›n anlafl›lamayaca¤› ve analiz edilemeyece¤i savunulur. Feministlere göre, güvenli¤in ana öznesi kad›nd›r ve sistemdeki hegemonyac› erkeksilik militarist güvenlik politikalar›na neden olmaktad›r.

‹nsan Güvenli¤i

Güvenli¤in ana öznesinin insan oldu¤unu vurgulayan ve Güvenlik Çal›flmalar›n›n açl›k, az-geliflmifllik, yoksulluk gibi konular› içermesi gere kti¤ini savunan yaklafl›m. ‹lk olarak 1994 BM Kalk›nma Program›’nda kullan›lm›flt›r.

Bar›fl Ar afl t› rm alar›

Uluslararas› ‹liflkilerde kuvvet kullan›m›n›n azalmas›n› ya da kuvvet kullan›lmamas›n› normatif olarak savunan, stratejik nükleer tart›flmalardaki tehlikelere dikkat çeke n ve devletin güvenli¤i yerine bireyin güvenli¤inin analiz merkezine al›nmas›n› öngören anlay›fl.

Postkolonyal Güvenlik Çal›flmalar›

Bat›-merkezli güvenlik kavramsallaflt›rmas›na karfl› ç›karak, Üçüncü Dünyan›n güvenlik dinamiklerinin farkl› teorik aç›klamalar gerektirdi¤ini iddia ederler. Bu çerçevede, Bat›n›n sömürgecilik tarihini ve Üçüncü Dünyan›n farkl› devlet yap›lanmalar›n›n da analiz edilmesi gerekti¤ini savunurlar. Devletlerin yan› s›ra topluluklar› da güvenlik öznesi olarak kabul eden ve çok-sektörlü bir model öneren bu yaklafl›m›n önemli temsilcileri aras›nda Tar›k Barkawi yer al›r.

Postyap›sal Güvenlik Çal›flmalar›

David Campbell, James Der Derian, Michael Dillon gibi yazarlar›n temsil etti¤i postyap›sal anlay›fl devlet-merkezli güvenlik alg›lamalar›na karfl› ç›karak, güvenli¤in tehditlere iflaret eden bir söylem oldu¤u vurgulan›r. Bu söylem, özellikle “kendi” kimli¤i ile “öteki” (düflman) kimli¤inin tan›mlanmas›na dayan›r. Bir baflka deyiflle, düflman söylemle tan›mlanarak tehdit oluflturulur.

Stratejik Çal›flmalar

Konuyu siyasi-askeri kavramlarla ele alan ve askeri dinamiklere odaklanan geleneksel literatür. Savafl, nükleer yay›lma, cayd›r›c›l›k teorisi, silahlanma yar›fl›, silahlar›n kontrolü gibi alt-literatürleri vard›r. ABD ve ‹ngiltere’de yayg›n bir anlay›fl› temsil eder.

(Neo) Realizm

Realist yaklafl›mlar›n, uluslararas› iliflkilerin do¤as› hakk›ndaki özellikle devlet-merkezli, materyalist, güç-politikas› ve çat›flmaya dayal› varsay›mlar› nedeniyle Stratejik Çal›flmalarla yak›n iliflkisi vard›r. Özellikle kutupluluk (Waltz, 1979) gibi neorealist kavramlar, nükleer cayd›r›c›l›k, silahlar›n kontrolü ve silahlanma yar›fl› gibi konular› aç›klamak için kullan›lm›flt›r. ABD’de temel yaklafl›md›r; Avrupa’da etkilidir, ama tart›flmal›d›r.

Kaynak: Buzan, Barry ve Lene Hansen (2009). The Evolution of International Security Studies. Cambridge: Cambridge University Press, s. 35-38 ile 187-225’den özetlenerek aktar›lm›flt›r.

109 Elefltirel Teori: Elefltirel teori kavram› ilk kez Frankfurt Okulu (Frankfurt Sosyal Araflt›rmalar Ensitütüsü) temsilcilerinden Max Horkheimer taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Elefltirel teorinin amac› sosyal bilimlerdeki pozitivist yaklafl›mlara meydan okuyup alternatifler sunarak, sosyal ve politik teoriyi yeniden kurgulamakt›r. Geleneksel teorilerden farkl› olarak Elefltirel teori, olgular› sosyal temellerinden ay›rmaz, onlar› sosyal ve tarihsel ürünler olarak görür. Bu çerçevede Elefltirel teoriye göre dünya da insan eyleminin bir ürünüdür. Sosyal olgu ve koflullar insan eyleminin ürünleri olarak görüldükten sonra, bunlar›n de¤iflmez oldu¤u fikri reddedilerek insanl›¤›n ö¤retilenlerden daha farkl› potansiyellere sahip oldu¤u görüflüne var›lmaktad›r. Elefltirel teori bu çerçevede toplumu betimlemeyi de¤il, anlamay› ve de¤ifltirmeyi amaçlamaktad›r. Feminizm: Feminizmin tan›m› ço¤unlukla cinsiyetler aras›nda eflitlik ya da kad›nlara eflit haklar üzerine odaklan›larak yap›l›r. Bu nedenle feminist Uluslararas› ‹liflkiler teorisinin de “kad›n”la ilgili oldu¤u düflünülür. Gerçekten de feministler kad›n haklar› ve eflitli¤i üzerinde fazlas›yla dururlar fakat feminizmi bu kadar dar (kad›nla ilgili) tan›mlamak, yaklafl›m›n derinli¤ini ve zenginli¤ini gözden kaç›rmam›za neden olur. Günümüzde art›k feminizm “kad›n” kavram›n› de¤il, cinsiyet kavram›n› (gender) odak noktas› olarak almaktad›r. Bu anlamda kullan›ld›¤›nda cinsiyet biyolojik cinsiyetten farkl›d›r. Cinsiyet herhangi bir toplum ya da kültürde cinsiyetler aras› iliflkilere iflaret eder. Uluslararas› ‹liflkiler alan›nda feministler çat›flma ve fliddet, bar›fl ve güvenlik konular› ile ilgilenir, gücü yeniden kavramsallaflt›r›lmaya çal›fl›r, kimlik ve toplum konusunda alternatif bak›fl aç›lar› ortaya koyar ve dünya düzeni konusunda da alternatifler gelifltirirler. Tüm bu analizlerin temelinde de cinsiyet kavram› bulunmaktad›r. Uluslararas› ‹liflkiler disiplininde feminist yaklafl›mlar›n öncüleri olarak Cynthia Enloe ve Ann Tickner an›l›r. Post-yap›salc›l›k: Uluslararas› ‹liflkilerde post-yap›sal yaklafl›mlar öncelikle bilgi, gerçeklik ve anlam›n nas›l infla edildi¤ini sorunsallaflt›rarak Bat› rasyonalizmi ve pozitivizminin dayand›¤› temelleri sarsmak hedefiyle ona meydan okumaktad›rlar. Anlam›n nas›l yerlefltirildi¤i, sorguland›¤› ve nas›l yorumlan›p yeniden yerlefltirildi¤i sorusunu sorarak, bilgi pratiklerinin ortaya koyuldu¤u metinleri ele alarak hâkim hiyerarflileri tersyüz etmeye yönelirler. Bu çerçevede ilk baflta teorinin kendisi, her biri yeni egemenlik temelleri kurmaya çal›flan anlat›lar olarak analiz nesnesi haline gelmektedir. Bu nedenle postyap›salc› yaklafl›mlar için kendilerini “hiçbir yer”de konumland›rmak çok önemlidir. Post-yap›salc› teoriler durduklar› bu “hiçbir yer”den geleneksel teorilerin nerede ve nas›l konumland›¤›n›, bir teorinin hangi koflullarda di¤erleri karfl›s›nda hakim konuma ulaflt›¤›n› ve teorinin nas›l ço¤unlukla keyfi olarak olaylardan ayr›flt›r›ld›¤›n› ortaya ç›karmak, böylece hem teori ile pratik, hem de devletler aras›ndaki verili tüm s›n›rlara meydan okumak amac›ndad›rlar.

110


Post-yap›salc› yaklafl›mlar uluslararas› iliflkilerin ne oldu¤undan daha çok, Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin söylemsel pratiklerinin bunu nas›l infla ettikleri ile ilgilenmektedir. Post-yap›salc›lar›n verili tüm s›n›rlar› y›kma amaçlar›, y›kt›klar›n›n yerine yeni birfley koymad›klar›, dolay›s›yla disiplini yaln›zca teorik bir çat›flmaya sürükledikleri ve gerçeklerden uzaklaflt›rd›klar› en fazla elefltirilen yönleri olmufltur. Esas›nda post-yap›salc›lar da geleneksel yaklafl›mlarla ayn› flekilde uluslararas› iliflkiler alan›n›n savafl, anarfli, devlet gibi geleneksel kavramlar› ile diplomasi, strateji, uluslararas› rejimler gibi geleneksel konular›yla ilgilenmektedirler. Fakat post-yap›salc›lar temel amaçlar›n› geleneksel yaklafl›mlar›n bu kavram ve konular arac›l›¤›yla belirli anlay›fllar› nas›l imtiyazl› hale getirdi¤ini göstermek ve bu ba¤lamda da uluslararas› iliflkiler kavray›fl›m›z› gelifltirmek olarak ortaya koymaktad›rlar.

Literatürde güvenlik teorilerinin bütünü hakk›nda yap›lan genifl bir de¤erlendirme de Steve Smith’e aittir. Smith, 1999 tarihli makalesinde, geleneksel ak›m d›fl›nda kalan belli bafll› teorileri flu yedi bafll›k alt›nda toplay›p, ana hatlar›yla özetlemektedir: Alternatif Savunma ve Ortak Güvenlik, Üçüncü Dünya Güvenlik Okulu, Kopenhag Okulu, ‹nflac›, Elefltirel, Feminist ve Post-Yap›sal Güvenlik Çal›flmalar›. Güvenlik teorilerini genel olarak analiz eden di¤er bir çal›flma da Security Studies Today bafll›kl› kitapt›r. Terry Terriff vd. (1999) taraf›ndan kaleme al›nan bu kitapta geleneksel güvenlik anlay›fl› ile birlikte Bar›fl Araflt›rmalar›, feminist ve postpozitivist yaklafl›mlar ayr› bölümler halinde incelenmektedir. Benzer flekilde, realist, feminist, post-yap›sal, Elefltirel Güvenlik Teorilerini ve Kopenhag Okulunu ayr› ayr› analiz eden Michael Sheehan (2005), elefltirel güvenlik teorisinin uluslararas› güvenli¤in çal›fl›lmas›ndaki en geçerli yaklafl›m oldu¤unu iddia etmektedir. Türkçe literatürde bu yönde bir de¤erlendirmeye ilk kez Oktay Tanr›sever’in (2005) güvenlik kavram›n› inceledi¤i makalede rastlanmaktad›r. Bu makalede Uluslararas› ‹liflkiler disiplininde güvenlik kavram›n›n nas›l tart›fl›ld›¤› incelenmekte; siyasal realizm, ço¤ulculuk, yap›salc›l›k ve elefltirel güvenlik kuramlar› kapsam›nda güvenli¤in nas›l kavramsallaflt›r›ld›¤› ele almaktad›r. P›nar Bilgin’in 2010 y›l›ndaki makalesi ise Yeni Güvenlik Çal›flmalar› kavram›n› Türkçe literatüre kazand›rarak, Kopenhag Okulu ile Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar› baflta olmak üzere yeni güvenlik yaklafl›mlar›n› ele alm›flt›r. Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplinini teflkil eden teoriler bak›m›ndan ABD ve Avrupa’da farkl› anlay›fllar›n hâkim oldu¤u görüflü s›kl›kla dile getirilmektedir. Bu çerçevede, 1980’lerde Avrupa’n›n kendi güvenlik yaklafl›mlar›n› oluflturmas›n›n ard›ndan, özellikle de 1990’larda güvenlik teorileri birisi ABD, di¤eri de Avrupa merkezli olmak üzere iki kümede toplanm›flt›r.

Tablo 6.6

Ole Wæver’›n 1990 Sonras›nda ABD- Avrupa Güvenlik Teorileri Ayr›m›

Avrupa’n›n Güvenlik Okullar›

ABD’deki Güvenlik Okullar›

• • • •

• • • • •

Gelenekselcilik Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar› Kopenhag Okulu Didier Bigo’nun Sosyolojik Çal›flmalar› ve Risk Toplumu • Post-modernler, feministler vd.

Sald›rgan (offensive) realizm Savunmac› (defensive) realizm Di¤er realist teoriler (post-klasik vs.) Uluslararas› ‹liflkilerin ‹nflac› teorisi Uluslararas› düzende güç ve kurumlar

ABD ve Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar›, ilk olarak Uluslararas› ‹liflkilerin genel teorileri ile ba¤lant›lar› bak›m›ndan ayr›flm›flt›r. ABD kökenli Güvenlik Çal›flmalar›nda, Uluslararas› ‹liflkiler kuramlar› (neorealizm, inflac›l›k, kurumsalc›l›k gibi) güvenli¤i anlamak ve aç›klamak için kullan›l›r. Bir baflka deyiflle, ABD’de art›k salt güvenli¤e özgü teori yoktur. Hatta Wæver ve Buzan taraf›ndan ileri sürülen bir görüfle göre, ABD’deki “Uluslararas› ‹liflkiler yazarlar›n›n Güvenlik Çal›flmalar›’na entegre olmas›ndaki gerekçe, Uluslararas› ‹liflkiler tart›flmalar›nda savunduklar› teorilere bir yer edinme çabas› ile ilintilidir”. Örne¤in, Katzenstein taraf›ndan derlenen National Security Culture bafll›kl› esere katk›da bulunan yazarlar Uluslararas› ‹liflkilerin inflac› teorisini o güne kadar materyal nitelik tafl›yan yaklafl›mlarla özdefllefltirilen güvenlik kavram›na uyarlayarak, inflac›l›¤›n realizmin kalesi olan kavramlar› anlamak ve aç›klamakta bile geçerli oldu¤unu iddia ederler. Buna karfl›l›k, Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar›, sadece güvenli¤e özgüdür. Uluslararas› ‹liflkiler teorilerinden esinlenme söz konusudur, fakat bu teoriler ABD’dekinden farkl› olarak Uluslararas› ‹liflkiler genel çat›s›ndan ç›karak salt gü-


venlik analizi ile ilgilenir hale gelmifllerdir. Hatta Avrupa’da geliflen güvenlik teorilerinin Uluslararas› ‹liflkiler teorilerinin geliflimine katk›da bulundu¤u da iddia edilmektedir. Örne¤in, 1980’lerde, yerini postmodern yaklafl›mlar›n üstünlü¤üne b›rakacakken, Booth ve di¤erlerinin çabalar› ile birlikte Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar›n›n güvenli¤i aç›klama konusundaki de¤eri anlafl›l›nca, elefltirel teori Uluslararas› ‹liflkiler disiplinindeki sayg›nl›¤›n› geri kazanm›flt›r. Benzer flekilde, Avrupa’da Kopenhag Okulunca gelifltirilen söylem analizine dayal› “güvenliklefltirme teorisi” Uluslararas› ‹liflkiler genelinde söylem analizinin kullan›lmas›na öncülük etmifltir. Sonuç itibar›yla, Uluslararas› ‹liflkiler teorileri ABD’deki Güvenlik Çal›flmalar›’n› yönlendirirken, salt güvenli¤e özgü teoriler Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar›n› flekillendirmifl ve Uluslararas› ‹liflkiler teorilerini etkilemifltir. ABD ve Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar› aras›ndaki farkl›l›klar›n kökeninde epistemolojik ayr›mlar da bulunmaktad›r. Bu çerçevede, Uluslararas› ‹liflkiler disiplininde ABD’de hâkim olan rasyonel ve Avrupa’da baflat nitelik tafl›yan yans›tmac› (reflectivist ) teoriler aras›ndaki tart›flman›n epistemolojik boyutu da Güvenlik Çal›flmalar› alan›nda kendini göstermifltir. Wæver taraf›ndan neorealizm ve neoliberalizmin birleflti¤i “neo-neo sentezi” olarak tan›mlanan rasyonel yaklafl›mlarda, pozitivist yöntemlerden yararlan›lmaktad›r. Avrupa’da ise genel olarak do¤a bilimlerinin yaklafl›mlar›n›n sosyal bilimlerde kullan›lmas›na karfl› ç›kan ve dolay›s›yla pozitivizme meydan okuyan yans›tmac› ( reflectivist ) teoriler etkilidir. Bu çerçevede, Avrupa’da geliflen Elefltirel, Feminist ve Post-modern Güvenlik Çal›flmalar›’nda neden-sonuç iliflkileri ortaya koyan ampirik analizler reddedilerek, güvenlik gözlemlere, de¤er yarg›lar›na ve söyleme ba¤l› olarak post-pozitivist yöntemlerle incelenmektedir. ABD ve Avrupa’daki epistemolojik anlay›fllar aras›ndaki farkl›l›k, rasyonel ve yans›tmac› teoriler kapsam›nda yer almayan -kimi yazarlarca her ikisi aras›nda orta yol olarak tan›mlanan- sosyal inflac›l›k ak›m›n›n güvenli¤e uyarlanmas›nda da karfl›m›za ç›kar. ‹nflac› yaklafl›mda, devletlerin güvenlik alan›ndaki davran›fllar›n›n materyal unsurlarca de¤il; normlar, kültür ve kimlik gibi normatif faktörler taraf›ndan infla edildi¤i sav› ileri sürülür. Amerikan inflac›l›¤› olarak tan›mlanan ve Wendt’in gelene¤ini takip eden yaklafl›mda nedensel iliflkiler, yani pozitivist analizler söz konusudur. Nükleer ve kimyasal silahlar›n kullan›lmas› konusundaki tabunun norm haline dönüflmesi ve bu norm nedeniyle devletlerin bu tür silahlar› kullanmayaca¤› sonucuna ulafl›lmas› Amerikan inflac›l›¤›ndaki pozitivizme örnek olarak gösterilebilir. Buna karfl›l›k, Avrupa’da Güvenlik Çal›flmalar› alan›nda inflac›l›¤›n temsilcilerinden biri olan Kopenhag Okulunda güvenlik pozitivist yöntemlerle de¤il, söyleme dayal› olarak, yani post-pozitivist yöntemlerle analiz edilmektedir. Sonuç itibar›yla, bir genelleme yap›ld›¤›nda, ABD merkezli Güvenlik Çal›flmalar›’n›n pozitivist, Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar›’n›n da post-pozitivist epistemolojiye sahip oldu¤u görüflünü benimsemek mümkündür. Son olarak, ABD ve Avrupa merkezli Güvenlik Çal›flmalar› güvenlik teorilerinin ifllevleri bak›m›ndan da farkl›l›k arz etmektedir. Avrupa kökenli güvenlik teorilerinin özünde güvenli¤in kavramsallaflt›r›lmas› bulunmaktad›r. Avrupa, daha çok gü venlik “bireysel, ulusal, cinsiyete dayal› veya toplumsal düzeyde mi ele al›nmal›?”, “askeri tehditler veya toplumsal, ekonomik, çevresel, insani, siyasi tehditler ›fl›¤›nda m› de¤erlendirilmeli?”, “hangi metodolojik ve epistemolojik yaklafl›mlar ›fl›¤›nda analiz edilmeli?” gibi sorular› tart›flmaktad›r. Bu sorulara verilen cevaplar neticesinde de pratik incelenmektedir. Di¤er bir ifadeyle, önce kavram oluflturulmakta, ard›ndan bu kavram prati¤e uyarlanmaktad›r. Bu çerçevede, Avrupa kökenli

111

112


güvenlik teorilerinin amac› teoriye ve akademiye hizmet etmektir. Buna karfl›l›k, ABD merkezli teoriler, güvenlik kavram›n›n analizi ile ilgilenmemektedir. ABD’deki güvenlik teorilerin genel olarak ifllevi neden-sonuç iliflkileri ortaya koyarak politika oluflturuculara yol göstermek, yani prati¤e hizmet etmektir. Sonuç olarak, bugün vard›¤›m›z noktada Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplini bü yük ölçüde ABD ve Avrupa merkezli olarak kümelenen onlarca güvenlik teorisine ev sahipli¤i yapmakta, her bir teori de güvenli¤i farkl› flekilde kavramsallaflt›rmaktad›r. Bu teorilerden herhangi birisinin tek bafl›na alan›n ana kavram› olan güvenlik kavram›n› aç›klayabildi¤ini iddia etmek ise olanaks›zd›r.


113

Özet Güvenlik Çal›flmalar›, 1940’larda Stratejik Çal›flmalar ad›yla do¤arak, uzun y›llar boyunca realist bak›fl aç›s›n›n etkisinde kald›ktan sonra, günümüzde Realist Gü venlik Çal›flmalar› da dahil olmak üzere pek çok gü venlik teorisine ev sahipli¤i yapan kapsaml› bir disiplin haline gelmifltir. Her ne kadar So¤uk Savafl y›llar›nda elefltirilerle karfl›laflsa da, esas olarak So¤uk Savafl›n sona ermesi Güvenlik Çal›flmalar›’nda etkili olmufltur. SSCB’nin da¤›lmas› ve iki kutuplu düzenin sona ermesiyle Uluslararas› ‹liflkiler disiplininde bafllayan de¤iflimin Güvenlik Çal›flmalar› alt-disiplini bak›m›ndan üç önemli sonucu olmufltur: Güvenlik gündeminin dönüflümü, Güvenlik Çal›flmalar›n›n sorgulanmas› ve yeni yaklafl›mlar›n do¤mas› ya da geliflmesi. 1970’lerde bafllayan, fakat nükleer gerilimin azald›¤› détente (yumuflama) y›llar›nda askeri tehditlerin belirleyicili¤inin gölgesinde kalarak, geliflme imkan› bulamayan güvenlik gündemi, So¤uk Savafl›n sona ermesiyle h›zla genifllemeye ve yeni tart›flmalara tan›k olmufltur. Güvenlik gündeminin çevresel, ekonomik ve benzeri sorunlar› kapsayacak flekilde geniflletilmesi gerekti¤i anlay›fl›n›n Bat› yaz›n›ndaki temeli 1983’te Barry Buzan ve Richard Ullman’›n eserleriyle at›lm›flt›r. Fakat, So¤uk Savafl›n sona eriflini takip eden ilk y›llardaki gü venlik literatürü ayr›nt›l› olarak incelendi¤inde, karfl›m›za ç›kan say›s›z eser, geniflleme tart›flmas›n›n esas olarak So¤uk Savafl’›n sona ermesinin bir ürünü oldu¤unu gösterir. Bir baflka deyiflle, So¤uk Savafl döneminde SSCB-ABD nükleer gerilimi nedeniyle ikinci plana at›lan askeri nitelik tafl›mayan sorunlar›n bu gerilim ortadan kalkt›¤›nda Güvenlik Çal›flmalar› kapsam›nda incelenmesi ço¤unluk taraf›ndan desteklenen bir yaklafl›m haline dönüflmüfltür.

Güvenlik gündeminin genifllemesi tart›flmas›na paralel olarak, Güvenlik Çal›flmalar› alan›n›n gelece¤i konusunda üç farkl› görüfl ortaya ç›km›flt›r. ‹lk görüfl, alan›n askeri konularla s›n›rl› tutulmas›n›; ikinci görüfl, alan›n anlam›n› yitirmesi nedeniyle Uluslararas› ‹liflkiler disiplinine entegre edilmesini; üçüncü görüfl de alan askeri tehditler d›fl›ndaki sorunlar› da içerecek flekilde Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin parças› olmaya devam etmesini içermektedir.Bugün gelinen noktada, genel e¤ilimin üçüncü görüflle uyumlu oldu¤u söylenebilir. Yeni Güvenlik Çal›flmalar› geniflleyen güvenlik gündemini de içerecek flekilde Uluslararas› ‹liflkilerin alt-disiplini olarak varl›¤›n› sürdürmektedir. So¤uk Savafl›n sona eriflinin Güvenlik Çal›flmalar› aç›s›ndan bir di¤er sonucu da alt-disiplinin pek çok alt parçaya bölünmesidir. Asl›nda, So¤uk Savafl›n her döneminde, ama özellikle sonuçlanmas›na yak›n zamanlarda Stratejik Çal›flmalara alternatif çeflitli teoriler mevcuttu. Fakat, güvenlik alan›nda teorik aç›dan verimlilik esas olarak 1990’larda bafllam›flt›r. Bu çerçevede, daha önceki dönemlerdeki çabalar›n istisnaî niteli¤e sahip oldu¤una iliflkin bir yorumda bulunulabilir. 1990’larla birlikte farkl› teorilerin ortaya at›l›p, eskilerin gözden geçirildi¤ini görülür. Bu geliflmelerin sonucunda da, güvenlik teorilerinin karfl›l›kl› olarak birbirini elefltirdi¤i ve birbirlerinin eksiklerini bulup gidermeye çal›flt›¤› yo¤un bir teori üretim dönemi bafllam›flt›r.

114


Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangileri, So¤uk Savafl›n sona er-

6. Afla¤›dakilerden hangisi, Kopenhag Okulu’nun te-

mesinin Güvenlik Çal›flmalar› üzerindeki etkileri aras›nda yer almaz? a. Stratejik Çal›flmalar›n baflat gücünün artmas› b. Güvenlik gündeminin dönüflümü c. Güvenlik Çal›flmalar›n›n sorgulanmas› d. Yeni güvenlik tehditlerinin ve aktörlerinin varl›¤›n›n tart›fl›lmas› e. Yeni güvenlik yaklafl›mlar›n›n do¤mas› ya da geliflmesi

mel yaklafl›mlar› aras›nda de¤erlendirilemez? a. Bölgesel güvenlik kompleksleri b. Güvenliklefltirme c. Güvenlik sektörleri d. Özgürlefltirme e. Güvenlik-d›fl›laflt›rma

2. Afla¤›dakilerden hangisi, Barry Buzan’›n güvenlik sektörleri yaklafl›m›ndaki sektörler aras›nda yer almaz? a. Askeri güvenlik b. Ekonomik güvenlik c. Toplumsal güvenlik d. Çevresel güvenlik e. Siber güvenlik

3. Stephen M. Walt, Güvenlik Çal›flmalar› alan›n›n afla¤›daki sorunlardan hangisiyle ilgilenmesi gerekti¤ini sa vunur? a. Ekolojik sorunlar b. Kuvvet kullan›m› ya da kullan›m› tehdidi c. Mülteciler d. Ekonomik istikrars›zl›klar e. Baflar›s›z devletler

4. Afla¤›dakilerden hangisi, So¤uk Savafl sonras›nda Güvenlik Çal›flmalar› alan›n›n gelece¤ine dair tart›flmalar aras›nda say›lmaz? a. Güvenlik Çal›flmalar›n›n sadece çevre güvenli¤i ile s›n›rl› tutulmas› b. Güvenlik Çal›flmalar›n›n Uluslararas› ‹liflkilerin alt disiplini olmas› c. Güvenlik Çal›flmalar›n›n Uluslararas› ‹liflkiler alan›na entegre edilmesi d. Güvenlik Çal›flmalar›n›n askeri sorunlar›n analiziyle s›n›rl› tutulmas› e. Güvenlik Çal›flmalar›n›n her türlü güvenlik tehdidini kapsamas›

5. Afla¤›dakilerden hangisi, güvenlik epistemolojileri aras›nda de¤erlendirilemez? a. Pozitivizm b. Söylemsel yaklafl›m c. S›n›rl› yaklafl›m d. Post-pozitivizm e. Nesnel yaklafl›m

7. Afla¤›daki yazarlardan hangisi, Kopenhag Okulu temsilcilerinden biridir? a. Michel Foucault b. Ole Wæver c. Didier Bigo d. Peter Katzenstein e. Tar›k Barkawi

8. Afla¤›dakilerden hangisi, Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar›n›n temel kavram› olarak kabul edilir? a. Güvenlik-d›fl›laflt›rma b. Güvenliklefltirme c. Özgürlefltirme d. Güvenlik inflas› e. Güvenlik kültürü

9. Post-yap›sal Güvenlik Çal›flmalar›nda, güvenlik bilgisine ulaflmak için afla¤›daki yöntemlerden hangisi kullan›l›r? a. Söylem analizi b. Nesnel epistemoloji c. Öznel epistemoloji d. Oyun teorisi e. Çat›flma analizi

10. Afla¤›daki yazarlardan hangisi, Elefltirel Güvenlik Çal›flmalar› alan›n›n temsilcilerinden biri olarak kabul edilir? a. Ken Booth b. Kenneth M. Waltz c. Hans Morgenthau d. Alexander Wendt e. Joseph Nye


115

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›nda Gündem De¤iflimi” bölümünü gözden geçiriniz. 2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›nda Gündem De¤iflimi” bölümünü gözden geçiriniz. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›n›n Sorgulanmas›” bölümünü gözden geçiriniz. 4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›n›n Sorgulanmas›” bölümünü gözden geçiriniz. 5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›n›n Sorgulanmas›” bölümünü gözden geçiriniz. 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›nda Yeni Yaklafl›mlar” Yaklafl›mlar” bölümünü bölümünü gözden gözden geçiriniz. 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›nda Yeni Yaklafl›mlar” Yaklafl›mlar” bölümünü bölümünü gözden gözden geçiriniz. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›nda Yeni Yaklafl›mlar” Yaklafl›mlar” bölümünü bölümünü gözden gözden geçiriniz. 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenlik Çal›flmalar›nda Yeni Yaklafl›mlar” Yaklafl›mlar” bölümünü bölümünü gözden gözden geçiriniz. 10. a Yan Yan›t›n ›t›n›z ›z yanl›fl yanl›fl ise ise “Güvenl “Güvenlik ik Çal›flm Çal›flmala alar›n r›nda da Yeni Yaklafl›mlar” Yaklafl›mlar” bölümünü bölümünü gözden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Barry Buzan taraf›ndan gelifltirilen befl güvenlik sektörü yaklafl›m›ndaki sektörler flunlard›r: Askeri, siyasi, ekonomik, toplumsal ve çevre güvenli¤i

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Baldwin, David (1995). “Security Studies and the End of the Cold War”, World Politics, Cilt 48, No 1. Betts, Richard (1997). “Should Strategic Studies Survive”, World Politics, Cilt 50, No 1. Bilgin, P›nar (2010). “Güvenlik Çal›flmalar›nda Yeni Aç›l›mlar: Yeni Güvenlik Çal›flmalar›”, Stratejik Araflt›rmalar , Cilt 8, No 14. Buzan, Barry (1983). People, States, and Fear: The National Security Problem in International Relations. Brighton: Harvester Wheatsheaf. Buzan, Barry (1991). People, States and Fear: An Agenda for International International Security Studies in the Post-Cold War Era . Harlow, Londra: Pearson Longman, 2. B.

Buzan, Barry ve Hansen, Lene (2008). The Evolution of International Security Studies. Cambridge: Cambridge University Press. Dorff, Robert H. (1994). “A Commentary on Security Studies for the 1990s as a Model Core Curriculum”, International Studies Notes, Cilt 19, No 3. Freedman, Lawrence (1998). “International Security: Changing Targets”, Foreign Policy , Cilt 110. Jones, Richar Richard d Wyn (1996 (1996). ). “Travel Without Maps: Thinking About Security After the Cold War”, M. Jane Davis (der.), Security Issues in the Post-Cold War World . Cheltenham: Edward Elgar. Culture ure of Katzenstein, Peter J. (der.) (1996). The Cult National Security: Norms and Identity in World Politics. New York: Columbia University Press. Kolodziej, Edward A. (2005). Security and International Relations. Cambridge: Cambridge University Press. Mathews, Jessica Tuchman (1989). “Redefining Security”, Foreign Affairs, Cilt 68, No 2. Moran, Theodore (1990/91). “International Economics and National Security”, Foreign Affairs, Cilt 69, No 5. Roberts, Brad (1990). “Human Rights and International Security”, Washington Quarterly , Cilt 13. Sheehan, Michael (2005). International Security: An Analytica Analy ticall Surv Survey ey , Boulder, Londra: Lynne Rienner. Shultz, Richard, Godson, Roy ve Greenwood, Ted (der.) (1993). Security Studies for the 1990s. Washington Washingto n D.C.: Brassey’s. Brassey’s. Smith, Steve (1999). “The Increasing Insecurity of Security Studies: Conceptualizing Security in the Last Twenty Years”, Contemporary Security Policy , Cilt 20, No 3. Tanr›sever, Oktay F. (2005). “Güvenlik”, Atila Eralp (der.), Devlet ve Ötesi: Uluslararas› ‹liflkilerde Temel Kavramlar . ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Terriff , Terry vd. (1999). Security Studies Today . Cambridge: Polity Press. Ullman, Richard H. (1983). “Redefining Security”, International Security , Cilt 8, No 1. Walt, Stephen M., (1991). (1991). “The Renaissance Renaissance of Security Studies”, International Studies Quarterly , Cilt 35, No 2. Wæver, Ole ve Buzan, Barry (2007). “After the Return to Theory: The Past, Present, and Future of Security Studies”, Alan Collins (der.). Contemporary Security Studies. Oxford: Oxford University Press.

7


Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;  So¤uk Savafl sonras› dönemin tek süper gücü konumundaki ABD’nin So¤uk Savafl s›ras›nda, sonras›nda ve 11 Eylül sald›r›lar›n›n ard›ndan güvenli¤i nas›l alg›lad›¤›n› belirleyebilecek,  So¤uk Savafl Dönemi’nin süper gücü, So¤uk Savafl sonras› dönemin ise bü yük gücü olan Rusya Rusya Federasyonu’nun güvenlik anlay›fl›n› ifade edebilecek,  Devlet-benzeri özellikleriyle büyük güç olarak an›lan Avrupa Birli¤i’nin gü venlik yaklafl›m›n› aç›klayabilecek, aç›klayabilecek,  So¤uk Savafl sonras› dönemin di¤er bir büyük gücü olan Çin’in güvenlik alg›lamalar›n› ve izledi¤i stratejiyi analiz edebileceksiniz.


Büyük Büyü k Gü Güçç ABD 11 Eyl Eylül ül Sald Sald›r› ›r›lar lar›› SSCB

• Rusy Rusyaa Feder Federas asyo yonu nu • Av Avru rupa pa Bi Birl rli¤ i¤ii • Çin

‹çindekiler Büyük Güçlerin Politikalar›: Strateji ve Güvenlik Güvenlik ABD, Rusya, Avrupa Birli¤i, Çin

• ABD’N‹ ABD’N‹N N GÜVENL‹K GÜVENL‹K POL‹T‹ POL‹T‹KAL KALARI ARI • RUS RUSYA’ YA’NIN NIN GÜVENL GÜVENL‹K ‹K ANLAYI ANLAYIfiI fiI • AVR AVRUPA UPA B‹RL‹ B‹RL‹⁄‹’ ⁄‹’N‹N N‹N GÜVEN GÜVENL‹K L‹K POL‹T‹KALARI • Ç‹N Ç‹N’‹N ’‹N GÜV GÜVENL ENL‹K ‹K YAKL YAKLAfiI AfiIMI MI

Büyük Güçlerin Güvenlik Politikalar›: ABD, Rusya, Avrupa Birli¤i, Çin BÜYÜK GÜÇLER‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI ‹kinci ünitede de¤inilen “büyük güç” kavram›yla sahip oldu¤u yüz ölçümü, nüfus, do¤al kaynaklar, ekonomik kabiliyet, askerî güç, siyasal istikrar ve yetki gibi unsurlarla uluslararas› politikada meydana gelen olaylar› etkileyebilme ve de¤ifltirebilme kapasitesine sahip olan devletlerin anlafl›lmas› gerekti¤i vurgulanm›flt›. Bu çerçevede, So¤uk Savafl’›n sona ermesinden bugüne sahip oldu¤u niteliklerle dün yadaki geliflmeleri etkileyebilme potansiyeline potansiyeline sahip güçler olarak, ABD’nin yan›s›ra Rusya Federasyonu, Çin Halk Cumhuriyeti ve Avrupa Birli¤i’nin (AB) ön plana ç›kt›¤› görülmektedir.

ABD’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI  AMAÇ

1

So¤uk Savafl sonr sonras› as› döne dönemin min tek süpe süper r gücü konu konumunda mundaki ki ABD’nin So¤uk So¤uk Savafl s›ras›nda, sonras›nda ve ve 11 Eylül sald›r›lar›- Süper Güç: Süper güçler birinci s›n›f askerî/siyasi n›n ard›ndan güvenli¤i nas›l alg›lad›¤›n› alg›lad›¤›n› belirlemek

So¤uk Savafl Dönemi’nin iki süper gücünden biri, So¤uk Savafl sonras›nda ise dün yan›n tek süper süper gücü gücü olarak tan›mlanan ABD’nin güvenlik politikalar›n› üç dönemde incelemek mümkündür: So¤uk Savafl Dönemi, So¤uk Savafl sonras› dönem ve 11 Eylül sald›r›lar› sonras› dönem.

So¤uk Savafl Dönemi’nde ABD’nin Güvenlik Politikalar› ABD, 178 1787’d 7’deki eki kuru kuruluflu luflunda ndan n ‹kinc ‹kincii Dünya Dünya Sava Savafl›’ fl›’na na kadar kadar yaln› yaln›zc› zc›l›k l›k poli politika tikas› s› izleizlemifltir. Güney Amerika ülkelerinin ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmaya bafllad›klar› bafllad› klar› bir dönemde, ABD Baflkan› James Monroe taraf›ndan 1823’te ilan edilen bu politikan›n özünde, kendi kendine yetebilen Amerika k›tas›n›n Avrupa sömürgecili¤ine kapat›lmas› ve ABD’nin ABD’ nin Avru Avrupa’n pa’n›n ›n iç çek çekiflm iflmeler elerine ine müd müdahil ahil olm olmama amas› s› anla anlay›fl› y›fl› yatm yatmakta aktad›r. d›r. Mon Monroe roe doktrini olarak an›lan bu politika çerçevesinde, ABD bir taraftan bir as›rdan fazla dönemin uluslararas› (temelde Avrupa) çat›flmalar›ndan uzak durmufl, di¤er taraftan Avrupa’n›n kolonyal devletlerinin Amerika k›tas›nda hareketlerini engelleyerek bölgede kendisi için güvenli bir “arka bahçe” oluflturmufltur. ABD yaln›zc›l›k politikas›n› ancak ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda Pearl Harbor donanma üssünde sald›r›ya u¤ramas› sonucunda terk etmifl ve o zamana kadar izledi¤i “müttefik devletlere yak›n tarafs›zl›k” politikas› yerine “savaflan taraf” olarak savafla kat›lm›flt›r (Ayd›n, 2001).

kabiliyetler ile bunlar› destekleyecek nitelikte ekonomik kabiliyetlere ve tüm bu kabiliyetlerini küresel düzlemde uygulayabilme yetene¤ine sahip olan ve bu statüleri di¤er güçlerce tan›nan güçlerdir. Bu kriterler dikkate al›nd›¤›nda, 19. yüzy›lda ‹ngiltere, Fransa ve Rusya, Birinci Dünya Savafl› sonras›nda ‹ngiltere, ABD ve SSCB, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ABD ve SSCB ile So¤uk Savafl sonras›nda ABD bu statüye sahiptir.

118

Strateji ve Güvenlik Resi m 7. 1

Pearl Harbor Sald›r›s›

(Pearl Harbor sald›r›lar›nda vurulan ABD donanmas›na ait bir gemi)

‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda Japonya’n›n Pasifik Okyanusu’nda üstünlü¤ü ele geçirmek amac›yla herhangi bir uyar› olmaks›z›n ABD’nin Hawaii adalar›ndaki Pearl Harbor donanma üssüne yapt›¤› sald›r› (7 Aral›k 1941). K›sa süren bu sald›r› sonucunda 2400’ün üzerinde ABD vatandafl› hayat›n› kaybederken, ABD’nin Pearl Harbor’da bulunan 8 savafl gemisinden 5’i batm›fl ve di¤erleri a¤›r hasar görmüfltür. Bunun yan› s›ra Hawaii’de bulunan gemilerden baz›lar› ve savafl uçaklar› da zarara u¤ram›flt›r. Maddi zarardan ziyade psikolojik olarak ABD’yi etkileyen sald›r›n›n ard›ndan k›sa bir sürede ABD Pasifik Donanmas›n› daha güçlü bir flekilde kurarak, bu bölgede Japonya’ya üstünlük sa¤lam›flt›r. Pearl Harbor sald›r›s›yla ilgili detayl› bilgiye ve foto¤raflara http://www.history.navy.mil/faqs/faq66-1.htm internet adresinden ulaflabilirsiniz. Ayr›ca, Michael Bay’in yönetmenli¤inde çekilen ve sald›r›y› konu alan 2001 tarihli Holywood yap›m› Pearl Harbor filmini izleyebilirsiniz.

So¤uk Savafl Dönemi’nde ise ABD yaln›zc›l›k politikas›ndan aktif uluslararas› müdahalecili¤e geçmifltir. Bu dönemde ABD ve SSCB’nin art arda nükleer silah ve bunlar› k›talar aras› tafl›yacak sistemleri gelifltirmeleri karfl›l›kl› tehdit alg›lamalar›n›n niteli¤ini de de¤ifltirmifltir (Erhan, 2001). So¤uk Savafl Dönemi’nde izlenen stratejilerin tamam›n›n ABD’nin iki kutuplu dünya düzeninde SSCB’yi dengelemek veya SSCB karfl›s›nda üstünlük sa¤lamaya çal›flmakla ilintili oldu¤u görülmektedir. So¤uk Savafl’›n ilk y›llar›nda Harry Truman yönetimi, George Kennan taraf›ndan ortaya koyulan “çevreleme” (containment ) stratejisini benimseyerek, Sovyetler Birli¤i’nin çevrelenmesi ve izole edilmesini d›fl ve güvenlik politikas›n›n temel hedefi hâline getirmifltir. ABD’nin bu dönemde kurdu¤u siyasi, ekonomik ve askerî yap›lanmalar›n tamam›n› çevrelemenin mant›¤›na uygun olarak iflledi¤ini söylemek mümkündür. Bu çerçevede, ABD ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra h›zla iki kutuplu sistemde Sovyet tehdidini çevrelemek amac›yla Türkiye ve Yunanistan’›n Bat› Blokuna kazand›r›lmas›n› hedefleyen Truman Doktrini’ni benimsemifl, Avrupa’n›n kalk›nmas›n›n yan› s›ra komünizmin yay›lmas›n›n ekonomik temellerini ortadan kald›rmak ve savafl s›ras›nda y›k›lm›fl olan Avrupa ekonomilerini canland›rarak uluslararas› ticarette al›m yapabilecek güce kavuflturmak amac›yla 1948-1951 aras›nda Marshall Plan› n› uygulamaya koymufl, Plan›n uygulanmas›n› sa¤lamak üzere 1948’de Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü’nü (Organization of European Economic Cooperation - OEEC) kurdurmufl; 1952’de NATO, 1954’de Balkan ‹ttifak› ile Güneydo¤u Asya’da SEATO ve 1955’de de Orta Do¤u’da Ba¤dat Pakt› ’n›n kuruluflunu sa¤lam›flt›r. Tüm bu giriflimlerde SSCB’nin küresel çapta çevrelenmesi öngörülmüfltür. Sonuç olarak 1945-1952 aras›nda ABD Baflkanl›¤› görevini yürüten Truman’›n yönetim süresi bile incelendi¤inde, Amerikan d›fl ve güvenlik politikas›n› temellerinden sarsacak flekilde de¤ifltirdi¤i görülmektedir. Nitekim Truman görevi b›rakt›¤› 1952’de, ABD komünizmle mücadeleyi her k›tada yürüten ve SSCB’yi çevreleme stratejisinin sonucu olarak dünyan›n dört yan›nda askerî mevcudi yeti olan küresel aktör konumuna yükselmifltir.

Balkan ‹ttifak› (1954): So¤uk Savafl Dönemi’nde iki süper gücün mücadele alanlar›ndan birisi olan Balkanlar bölgesinde kurulacak bir pakt, ABD’nin SSCB’yi çevreleme politikas› için önemliydi. Bu çerçevede, 1954’te Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya aras›nda imzalanan antlaflmaya göre, taraflardan herhangi birisinin sald›r›ya u¤ramas› hâlinde, di¤er taraflar›n gecikmeksizin yard›ma gitmesi öngörülmekteydi. Türkiye ve Yunanistan’› Marshall Plan›’yla Bat› Blokuna dahil eden ABD, Balkan ‹ttifak›yla birlikte Yugoslavya’y› da kendi taraf›na çekebilmifltir. Güneydo¤u Asya Antlaflmas› Örgütü - SEATO (1954): ABD, ‹ngiltere, Fransa, Avustralya, Yeni Zelanda, Filipinler ve Tayland aras›nda 1954’te imzalanan antlaflma çerçevesinde kurulan savunma örgütüdür. Örgütün kurulmas›yla birlikte, SSCB’nin yan› s›ra komünist rejime sahip Çin Halk Cumhuriyeti’nin de Güneydo¤u Asya’da çevrelenmesi sa¤lanm›flt›r.

Ba¤dat Pakt› (1955): Baflkan Eisenhower’la birlikte ABD’nin Orta Do¤u politikas›n›n gözden geçirilmesi neticesinde, SSCB’nin bölgeye yay›lmas›n›n önlenmesi amac›yla çevreleme kapsam›nda Türkiye, Irak, ‹ran, Pakistan ve ‹ngiltere aras›nda fiubat 1955’te imzalanan antlaflmayla kurulmufltur. SSCB’nin bölgeye giriflini engellemek amac›n› tafl›yan Pakt, Arap devletlerinin Pakta kat›lmamalar› ve SSCB’yle ifl birli¤ine gitmeleri nedeniyle baflar›s›z olmufltur.

119

7. Ünite - Büyük Güçlerin Güvenlik Politikalar›: ABD, Rusya, Avrupa Birli¤i, Çin

ABD’nin tehdit alg›s›n›n temelinde Sovyetler Birli¤i’nden gelecek nükleer bir sald›r› ve komünizmin yay›lmas›n›n bulundu¤u So¤uk Savafl Dönemi boyunca, Baflkanl›k görevini yürüten kiflilerin farkl› stratejilerle bu tehdide karfl›l›k vermeye çal›flt›¤› görülmektedir. ABD Baflkanlar›n›n kendi isimleriyle an›lan doktrinler, ABD’nin ulusal güvenli¤ini ve iki kutuplu dünya düzeninde bekas›n›/üstünlü¤ünü sa¤lamaya yönelik izlenen farkl› stratejileri ifade etmektedir. Truman Doktrini (1947): Harry Truman’›n 12 Mart 1947’de Kongre’de Tablo 7.1 ABD Baflkanlar›n›n yapt›¤› konuflma So¤uk Savafl›n bafllang›c› olarak da an›lmaktad›r. Söz konusu Doktrinleri konuflmayla, Yunanistan ve Türkiye’nin Bat› için öneminin alt› çizilerek, bu ülkelerin içinde olas› bir komünist rejim tehdidi ile d›flar›da SSCB’nin yarataca¤› tehditle bafla ç›kabilmeleri ve ulusal bütünlüklerini sa¤layabilmeleri amac›yla iki ülkeye mali yard›mda bulunulmas› gerekti¤i vurgulanm›flt›r. Bu doktrin, Türkiye ve Yunanistan’›n ABD’nin yan›nda yer almas›n› sa¤lam›flt›r.

Resi m 7. 2

Marshall Plan› (1947)

Eisenhower Doktrini (1957): Dwight D. Eisenhower taraf›ndan 5 Ocak 1957’de Kongre’ye sunulan plan çerçevesinde flekillenen bu doktrin, ABD’nin Orta Do¤u politikalar›nda önemli bir dönüm noktas› oluflturmaktad›r. Doktrin çerçevesinde ABD, SSCB’nin Ortado¤u’da kar›flaca¤› herhangi bir sald›r›ya karfl› koymak ve bölge ülkelerinin ba¤›ms›zl›¤›n› temin etmek için askerî kuvvetlerin kullan›lmas› dâhil her türlü yard›m› sa¤layaca¤›n› ifade etmifltir. Nixon Doktrini (1969): Richard Nixon taraf›ndan 25 Temmuz 1969’da aç›klanan doktrin uyar›nca, ABD ilk yenilgisini yaflad›¤› “Vietnam örne¤i savafllara girmeyip, müttefiklerine Amerikan askerini kullanarak de¤il ekonomik ve askerî yard›m” eliyle destek olacakt›r (Armao¤lu, 1993). Carter Doktrini (1980): Jimmy Carter 23 Ocak 1980’de Kongre’de yapt›¤› y›ll›k konuflmas›nda, Basra Körfezi’ndeki yaflamsal ç›karlar›n› savunmak için ABD’nin gerekti¤inde askerî güç kullanabilece¤ini ifade etmifltir. Carter doktrini olarak an›lan bu politika, SSCB’nin 1979’da Afganistan’› iflgaline cevap niteli¤indedir ve SSCB’nin bölgede izleyece¤i politikalara yönelik cayd›r›c›l›k amac›n› tafl›maktad›r. Reagan Doktrini (1985): Ronald Reagan’›n 6 fiubat 1985’te Kongre’de yapt›¤› y›ll›k konuflmada aç›klad›¤› doktrin çerçevesinde, ABD’nin komünizm karfl›t› hareketlere aç›k flekilde destek sa¤layaca¤› ifade edilmekteydi. Doktrin, ABD’nin So¤uk Savafl Dönemi boyunca SSCB’yle süregelen gerginli¤ini bitirmek için art›k aç›k bir flekilde mücadele edece¤ini göstermektedir.

Bu dönemin en önemli özelliklerinden birisi de Amerikan ulusal güvenlik mekanizmas›n›n yeniden yap›land›r›lmas› ve So¤uk Savafl y›llar› boyunca bu mekanizman›n evriminin devam ettirilmesidir. Farkl› bakanl›klar alt›nda örgütlenen kara, hava ve donanma kuvvetleri, 26 Temmuz 1947’de Kongre taraf›ndan kabul edilen Ulusal Güvenlik Yasas› çerçevesinde kurulan ve sivil bir bakan taraf›ndan yönetilen Savunma Bakanl›¤›’na ba¤lanm›flt›r. Bu suretle Savunma Bakan› d›fl politikan›n ve ulusal güven-

1950’lerde Marshall Plan›’n›n ruhunu ve hedefini yans›tan posterler yarat›lmas› amac›yla Avrupa’da düzenlenen yar›flmadaki görsellerden biri.

ABD D›fliflleri Bakan› George Marshall’›n 5 Haziran 1947’de Harvard Üniversitesi’nde yapt›¤› konuflmada aç›klanan plan. Resmî ad› “Avrupa Kalk›nma Plan›” (European Recovery Plan ) olan bu proje ile ABD, bir yandan Avrupa’y› kalk›nd›r›p Sovyetlerin Orta ve Bat› Avrupa’daki güç bofllu¤unu kullanarak etki alan›n› geniflletmesini, di¤er yandan da yard›mlar› koordine etmek üzere Avrupa’ya özgü bir ifl birli¤i tesis edilerek Almanya’n›n kontrol-d›fl› kalk›nmas›n› engellemeyi hedeflemifltir. Bunlara ek olarak, ABD’nin bu girifliminin önemli baflka bir nedeni de savafltan y›k›k ç›kan Avrupa devletlerinin ekonomik kalk›nd›r›lmas› yoluyla ABD ihracat›n›n artaca¤› yolundaki inan›flt›. Bilindi¤i üzere Avrupa ekonomileri sat›n alma gücü bak›m›ndan savafl sonras›nda zay›f düflmüfllerdi, buna karfl›l›k Avrupa ABD’nin en önemli pazar›yd›. Avrupa ülkeleri ABD’nin k›taya yapaca¤› ekonomik yard›mlar›n kullan›lmas›nda Avrupa’n›n koordinasyonu bizzat yapmas› talebi do¤rultusunda 12 Temmuz 1947’de Paris’te Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Komitesi’ni (CEEC: Committee on European Economic Cooperation ) oluflturup, ard›ndan da 16 May›s 1948’de Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü’nü (OEEC: The Organization for European Economic Cooperation ) kurmufllard›r. Marshall yard›mlar› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Erhan, Ça¤r› (1996). “Ortaya Ç›k›fl› ve Uygulan›fl›yla Marshall Plan›”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 51, No 1-4.

120 ABD’nin ilk savunma bakan› James Vincent Forresdal’d›r.

K ‹ T A P


lik politikalar›n›n belirlenmesinde baflkan ve d›fliflleri bakan›n›n yan›nda çok önemli bir kimlik kazanm›flt›r (Erhan, 2001). Ulusal Güvenlik Yasas›’yla birlikte getirilen bir di¤er yenilik de Ulusal Güvenlik Konseyi’nin kurulmas›d›r. Konsey, ulusal güvenlik ve d›fl politika konular›nda baflkana yard›mc› olmak ve dan›flmanl›k yapmakla yükümlü hâle getirilmifltir. Bu çerçevede, Baflkan›n k›demli ulusal güvenlik dan›flmanlar› ve kabine üyelerinin kat›l›m›yla oluflan Konsey, zamanla ulusal güvenlik ve d›fl politika konular›n›n de¤erlendirildi¤i öncelikli birim hâline gelmifltir. Ulusal Güvenlik Dan›flman› ise güvenli¤i ve d›fl politikay› ilgilendiren hemen her konuda ABD Baflkan›’n›n dan›flmanl›¤›n›n yan› s›ra, izlenecek politikalar›n olas› etkileri konusunda baflkan› bilgilendirmek ve konuyla ilgili birimler aras›nda koordinasyonu yürütmekle görevlidir. Herhangi bir dönemin Ulusal Güvenlik Dan›flman›n›n güvenlik ve d›fl politika konular›ndaki etkisi, görevde bulunan ABD Baflkan›’n›n ve/veya dan›flman›n kiflili¤iyle do¤ru orant›l›d›r. Örne¤in, Richard Nixon ve Gerald Ford’un baflkanl›klar› s›ras›nda üst üste iki kez Ulusal Güvenlik Dan›flmanl›¤› görevini yürüten Henry Kissinger döneminde, bu birim ABD d›fl ve güvenlik politikalar›n›n bafll›ca belirleyicisi olmufltur. Kissinger’›n 1973-1975 döneminde D›fliflleri Bakanl›¤› ve Ulusal Güvenlik Dan›flmanl›¤› görevlerini bir arada yürütmesi de bu etkinin derecesinin bir göstergesidir. Ulusal Güvenlik Konseyi hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Rotkopf, David (2006), Running the World: The Inside Story of the National Security Council and the Architects of American Power. New York: PublicAffairs.

So¤uk Savafl Sonras› Dönemde ABD Güvenlik Politikalar› SSCB’nin Aral›k 1991’de y›k›lmas›n›n ard›ndan, ABD sahip oldu¤u siyasi, askerî ve ekonomik nitelikler çerçevesinde So¤uk Savafl sonras› dönemin tek süper gücü olarak belirmifltir. Dönemin Baflkan› George H. W. Bush’un “Yeni Dünya Düzeni” (New World Order ) olarak da adland›rd›¤› So¤uk Savafl sonras› dönemde Orijinal ad› “The National ABD’nin izledi¤i güvenlik politikalar›nda önemli de¤iflimler yaflanm›flt›r. So¤uk Security Strategy of the United States of America” Savafl Dönemi’nde tehdit olarak görülen SSCB’ye karfl› etkili biçimde uygulanan olan belge ilk kez 1987’de “çevreleme” ve “cayd›r›c›l›k” gibi politikalar, Sovyetler Birli¤i’nin ortadan kalkRonald Reagan döneminde yay›nlanm›flt›r. Goldwatermas› ve uluslararas› sistemin tek kutuplu dünya düzenine do¤ru evrilmesiyle esNichols Yasas›’n›n 1986’da ki önemini yitirmifl; bu arada ortaya ç›kan yeni güvenlik tehditleri baflka tür karkabulüyle birlikte, ABD fl›l›klar› gerekli k›lm›flt›r. baflkanlar›n›n her y›l Kongre’ye kapsaml› ulusal So¤uk Savafl’›n ard›ndan ABD’nin genel stratejisinde potansiyel rakipleriyle aragüvenlik politikalar›n› içeren s›nda beliren büyük dengesizli¤i korumak güvenlik anlay›fl›n›n merkezine oturbir rapor sunmas› karar›n›n ard›ndan bugüne kadar mufltur. Bu hedef çerçevesinde, neredeyse tüm devletler So¤uk Savafl sonras› batoplam 15 adet rapor r›fl ortam›ndan yararlanarak savunma harcamalar›n› düflürürken, ABD savunma Kongre’ye sunulmufltur. Reagan döneminde 2 adet harcamalar›n› k›smamay› fakat niteli¤ini de¤ifltirerek teknoloji yo¤un silahlara yö(1987-1988), George Bush neltmeyi tercih etmifltir. döneminde 3 adet (19901991-1993), Bill Clinton So¤uk Savafl’›n ard›ndan kendisini bu flekilde bir anda tart›flmas›z tek süper güç döneminde 6 adet (1994konumunda bulan ABD, art›k sadece günün birinde kendisine rakip olabilecek bir 1999 y›llar› aras›nda), gücün geliflmesini engellemeyi de¤il ayn› zamanda uluslararas› sistemde kurdu¤u George W. Bush döneminde 2 adet (2002-2006) ve son hegemonyan›n ötesine geçerek sisteme mutlak egemenli¤ini kabul ettirmeyi heolarak Barack Obama deflemeye bafllam›flt›r (Ayd›n, 2003). Bu do¤rultuda izlenen stratejiyi ve bu stratedöneminde 1 adet (2010). jinin evrimini anlamak için So¤uk Savafl sonras› dönemin “Ulusal Güvenlik Stratejisi” belgelerine bakmak gerekir.


So¤uk Savafl sonras› tek kutuplu dünya düzeninde süper güç olarak ortaya ç›kan ABD’nin, uluslararas› sistemdeki egemenli¤ini sürdürebilmesi için izlemesi gereken stratejinin de taylar›n›, ABD Baflkan› Jimmy Carter’›n 1977-1981 döneminde Ulusal Güvenlik Dan›flmanl›¤›’n› yapm›fl Zbigniew Brzezinski’nin (2005) Büyük Satranç Tahtas› (‹stanbul: ‹nk›lap Ya y›nlar›) bafll›kl› kitab›nda bulabilirsiniz.

Irak’›n Kuveyt’i iflgali ve ard›ndan yaflanan Körfez Savafl›’n› takiben A¤ustos 1991’de haz›rlanan “ABD’nin Ulusal Güvenlik Stratejisi”nde, ABD’nin o güne kadar mücadele etti¤i tehditlerden daha farkl› sorunlarla ka rfl› karfl›ya oldu¤u vurgulan›rken; göç, yoksulluk, ekonomik istikrars›zl›k, siyasi bask›lar, çevresel bozulma gibi “tehdit”lerle bafla ç›kmak için ABD ve müttefikleri aras›nda küresel liderlik ve sorumluluklar›n daha fazla paylafl›ld›¤›, daha dengeli bir ortakl›k kurmak konusuna vurgu yap›lm›flt› (Erhan, 2001). Belge, ABD’nin “dünyan›n tüm güvenlik sorunlar›n› çözme sorumlulu¤una sahip dünya jandarmas› olamayaca¤›n›” aç›kça ifade etmifl ve çok tarafl› ifl birli¤i ile bölgesel ittifaklara yönelece¤inin iflaretlerini vermiflti. Böylece ABD’nin güvenlik alg›lamas›nda bir öncelik de¤iflimi yavafl da olsa belirmeye bafllad›. Ocak 1993’te George Bush’tan görevi devralan ve iki dönem üst üste baflka nl›k koltu¤unda oturan Bill Clinton da demokrat kiflili¤ine uygun bir flekilde, ABD’nin önceliklerini ekonomik sorunlar›n giderilmesi olarak saptayarak politikalar›n› bu yönde flekillendirmifltir. Clinton yönetimi taraf›ndan fiubat 1995’te yay›nlanan “Angajman ve Geniflleme: Ulusal Güvenlik Stratejisi” bafll›kl› belgede, “güvenli¤in gelifltirilmesi, ekonomik refah›n artt›r›lmas› ve demokrasinin tefl vik edilmesinin karfl›l›kl› olarak birbirini destekledi¤i”, dolay›s›yla demokratik bar›fl teorisine (Bkz. Ünite 2) uygun olarak “demokratik devletlerin ABD ç›karlar›n› daha az tehdit edece¤i ve daha çok ifl birli¤i yapaca¤›n›” vurgulanm›flt›r. Belge, So¤uk Savafl Dönemi’ndeki demokratik olmayan dünyan›n (esas olarak SSCB ve müttefikleri) “çevrelenmesi” anlay›fl›n›n yerini demokratik dünyan›n “genifllemesi” ilkesinin ald›¤›n› belirtmifl; serbest ticaret, yat›r›m kolayl›klar›, si vil toplum gelifltirme deste¤i, kültürel katk›lar gibi ekonomik-sosyal faktörleri ele alm›flt›r (Uzgel, 2008). “Ulusal Güvenlik Stratejisi” belgelerinde ortaya koyulan politikalara uygun olarak ABD, bu dönemde giriflti¤i bütün uluslararas› müdahalelerde (Körfez Savafl›, Somali, Bosna Hersek, Kuzey Irak ve Kosova operasyonlar›) ortak güvenlik stratejisine ba¤l› kal›p, geleneksel müttefikleri ve yeni dönemde “küresel güç” ABD’yle ifl birli¤i yapmaya haz›r devletlerle birlikte çal›flm›fl, operasyonlar için BM kararlar› temelinde uluslararas› meflruiyet peflinde olmufl, uluslararas› iliflkilerinde çok tarafl›l›¤› gelifltirmeye çal›flm›fl fakat yap›lan tüm operasyonlarda liderli¤i kendisi yürütmüfl, ABD askerlerinin baflka ülke komutanlar›n›n komutas›nda hareket etmesine raz› gelmemifltir (Uzgel, 2008).

121

K ‹ T A P

122


11 Eylül Sald›r›lar› Sonras›nda ABD’nin Güvenlik Yaklafl›m›

Re sim 7. 3

11 Eylül Sald›r›lar›

Radikal ‹slamc› grup El-Kaide’ye ba¤l› 19 kiflinin 11 Eylül 2011’de kaç›rd›klar› 3 uça¤›, içlerindeki yolcularla birlikte ABD’nin önemli merkezlerine intihar sald›r›lar› düzenlemekte kullanmalar›, ABD ve dünya tarihinde önemli bir dönüm noktas› oldu. ABD tarihinde 1812’den sonra baflkentine yönelik ilk sald›r› olma özelli¤ini tafl›yan sald›r›larda, uçaklardan ikisinin New York’ta bulunan Dünya Ticaret Merkezi kulelerine (‹kiz Kuleler), di¤erinin ise Washington’daki ABD Savunma Bakanl›¤› binas› Pentagon’a çarpt›r›lmas›yla 3000 civar›nda Amerikan vatandafl› hayat›n› kaybetmifltir. Sald›r›lar, uluslararas› iliflkilerde önemli sonuçlara yol açarken, devletlerin güvenlik alg›lar›nda da ciddi de¤iflikliklere neden olmufltur. ABD’nin sald›r›lar sonras›nda yay›nlad›¤› Bush Doktrini çerçevesinde terörizme karfl› savafl ilan etmesi bunun en önemli göstergesidir.

‹NTERNET

11 Eylül 2001’de ABD’nin New York ve Washington flehirlerine yönelik terörist sald›r›lar› baflta ABD olmak üzere, tüm dünyan›n güvenlik yaklafl›m›n›n de¤iflmesine yol açm›flt›r. 11 Eylül sald›r›lar›ndan (9/11 sald›r›lar› olarak da bilinmektedir) bir y›l sonra, Eylül 2002’de aç›klanan ve “Bush Doktrini” olarak an›lan ABD’nin yeni “Ulusal Güvenlik Stratejisi” belgesinde, ABD güvenli¤ini tehdit eden unsurlar›n art›k de¤iflti¤ini ve geleneksel güvenlik tehditlerinin ortadan kalkt›¤›n› vurgulam›flt›r. Bu do¤rultuda, geleneksel olmayan güvenlik tehditleriyle bafla ç›kabilmek için gereken tüm araçlar›n kullan›m›n› içeren yeni bir güvenlik politikas›n›n belirlenece¤i ifade edilmifltir. Yeni dönemde uygulanacak politikalar için Ulusal Güvenlik Konseyi’nin yap›lanmas›nda da de¤iflikli¤e gidilmifltir. Ulusal Güvenlik Konseyi’nin yap›s›na yeni eklemeler yap›l›rken ilk kez bu birim alt›nda Yurtiçi Güvenlik (Homeland Security) ad›nda bir birim oluflturulmufltur.

ABD Ulusal Güvenlik Konseyi’nin 1969-2008 aras›nda de¤iflen ve geniflleyen organizasyon yap›s›n› gösteren flemalara Brookings Institute internet sitesinden ulafl›labilir. (http://www.brookings.edu/projects/archive/nsc/structure.aspx)

Ulusal Füze Savunma Sistemi (Füze Kalkan›): Bush taraf›ndan gündeme getirilen Dönemin baflkan› George W. Bush’un izleyece¤i güvenlik politikas›n›n temelproje kapsam›nda, ABD ana k›tas›na ve Avrupa ülkelerine lerinin ortaya koyuldu¤u Bush doktrininde “ön-al›c› vurufl” (Bkz. Ünite 5) olayönelik füze tehditlerinin zaman›nda önlenmesini rak tan›mlanan strateji ön plana ç›km›flt›r. Bu strateji çerçevesinde “Amerikan uluiçeren bir savunma a¤› oluflturulmas› sal de¤erleri ve ç›karlar›n›n” tek tarafl› olarak korunmas› hedeflenmifl, ABD ulusladüflünülmekteydi. Füze kalkan› çeflitli Avrupa raras› iliflkilerinde gerekli gördü¤ü hâllerde ve di¤er devletler ifl birli¤i yapmad›¤›nülkelerine karaya da tek bafl›na hareket edece¤ini aç›klam›flt›r. Çok tarafl› ifl birli¤i ise her durumda konufllanm›fl füzeler ve radarlar yerlefltirilmesini yeniden flekillenen “arzulular›n koalisyonu” ile s›n›rl› hâle getirilmifltir. öngören bir savunma a¤› olarak tasarlanm›flt›. ABD’nin yeni strateji belgesinde ortaya koyulan tehditlerin bafl›nda terörizm Rusya’n›n kendisine yak›n ülkelere (Çek Cumhuriyeti ve gelmekle beraber, güvenlik tehdidi yaratabilecek di¤er konulara iliflkin de bir dizi Polonya) yerlefltirilmesi planlanan füze ve radarlara önlem ortaya koyulmufltur. Bunlar›n bafl›nda bölgesel çat›flmalar›n önüne geçilmetepki göstermesi üzerine, Obama döneminde planda si, kitle imha silahlar›n›n yay›lmas›n›n önlenmesi, küresel ekonomik büyümenin de¤ifliklikler yap›ld› ve maliyetler de göz önüne devam› için serbest piyasa ve serbest ticaretin teflvik edilmesi, kalk›nman›n sürdüal›narak Füze Kalkan› rülmesi için toplumlar›n d›fla aç›lmas›n›n sa¤lanmas› ve demokratik kurumlar›n altProjesinin NATO kapsam›nda ele al›nmas›na ve karar›n yap›s›n›n infla edilmesi gibi unsurlar yer almaktad›r. Ayr›ca sözü edilen güvenlik al›naca¤› NATO Zirvesi’ne Rusya’n›n da davet tehditleriyle bafla ç›k›labilmesi için de ulusal güvenlik mekanizmalar›n›n ça¤›n geedilmesine karar verildi. Ayr›ca yeni planda Rusya’y› rekliliklerine uygun olarak dönüfltürülmesi öngörülmektedir. Bu kapsamda, ilk kez kayg›land›ran yak›n çevresinde karaya Baflkan Reagan döneminde gündeme gelen Stratejik Savunma Girifliminin (Bkz. konuflland›r›lacak füzelerin yerine denize konufllu Ünite 2) devam› niteli¤indeki “Ulusal Füze Savunma Sistemi” nin ‹ran ve Kuzey füzelerin kullan›lmas›na a¤›rl›k verilmesi de Rusya’n›n Kore’den gelecek nükleer tehditlere önlem olarak uygulamaya geçmesi savunulendiflelerini gidermeye mufltur. Bunun altyap›s› da ABD Baflkan› George W. Bush’un 29 Ocak 2002 tarihyard›mc› oldu. Sonuçta, Füze Kalkan› Projesi, 19-20 Kas›m li “Birli¤in Durumu” konuflmas›nda “fier Ekseni” olarak tan›mlad›¤› ‹ran, Irak ve 2010’da Lizbon’da yap›lan NATO Zirvesi’nde Rusya’n›n Kuzey Kore’nin kitle imha silahlar› gelifltirip, terörizme destek vererek ABD’yi ve da deste¤iyle kabul edildi.

dünyay› tehdit etti¤i söylemi ile haz›rlanm›flt›r.


123

Yeni-Muhafazakarl›k: Reagan ve Bush yönetimleri s›ras›nda kuvvetlendirilmifl ve giderek Cumhuriyetçi yönetimler alt›nda bir tür iç çekirdek yönetim kadrosu oluflturabilmifl düflünce ak›m›d›r (‹rem ve Özen, 2006). Yeni-Muhafazakar anlay›fl›n temelinde, Amerikan önderli¤inde “baflkald›ran diktatörler ile düflman ideolojilere karfl› koymay› ve mümkün oldu¤u her yerde bunlar› y›kmay›;...Amerika’n›n ç›karlar› ile liberal demokratik ilkelerin desteklenmesini; ve... insan kötülü¤ünün daha afl›r› hallerine karfl› mücadele etmeye çal›flana yard›m sa¤lanmas›n›” gerektiren bir politika olan iyiliksever hegemonya yatmaktad›r (Fukuyama, 2006; ‹rem ve Özen, 2006). Bush dönemi s›ras›nda iç ve d›fl politika yap›m› üzerinde etkisi büyük ölçüde artan bu ak›m›n önde gelen savunucular› aras›nda dönemin Baflkan Yard›mc›s› Dick Cheney, Savunma Bakan› Donald Rumsfeld, Savunma Bakan Yard›mc›s› Paul Wolfowitz yer almaktad›r. ABD Baflkan› Bush’un da yeni-muhafazakar düflünce ak›m›n›n destekleyicileri aras›nda oldu¤u bilinmektedir.

Bush’un “fier Ekseni”ni tan›mlad›¤› bu konuflmas›n›n tam metni için bkz. http://www.whi tehouse.gov/news/releases/2002/01/ print/ 20020129-11.html

‹NTERNET

Bush’un mutlak kontrole dayal› neo-emperyal bir güvenlik politikas› izleyece¤inin ipuçlar›n›, Haziran 2002’de West Point Askeri Akademisi’nin mezuniyet töreninde yapt›¤› konuflmada da görmek mümkündür. Buna göre, ABD ortak güvenli¤i garanti alt›na almak için art›k büyük devletlerin ittifak›n› aramayacak ve askerî gücünü rakiplerin do¤mas›na engel olacak flekilde yeniden örgütleyecekti. Bunun için ABD’nin geleneksel realist (çevreleme ve cayd›r›c›l›k) ya da Clinton döneminde kullan›lan neo-liberal (örn. stratejik ortakl›k, küreselleflme, çok-tarafl› iflbirli¤i vb.) politikalar› yerine ön-alma stratejisini vurgulayan yeni-muhafazakar (neo-conservative ) politikalar izleyecekti (Ayd›n, 2003). ABD’de Yeni Muhafazakar görüflün do¤uflu ve tarihsel geliflimine iliflkin detayl› bilgi için bkz. Fukuyama, Francis (2006). Neo-conlar›n Sonu: Yol Ayr›m›ndaki Amerika. ‹stanbul: Profil Yay›nc›l›k.

K ‹ T A P

Yeni-muhafazakar temellere dayanan Bush Doktrini çerçevesinde küresel terö- El-Kaide: 1980’lerin Osama Bin rizme savafl açan ABD, 11 Eylül sald›r›n› düzenleyen El-Kaide terör örgütünü ve li- sonlar›nda Laden (1957-2011) deri Osama bin Laden’i ülkesinde bar›nd›rd›¤› ve destek destek verdi¤i gerekçesiy- taraf›ndan kurulan köktenci le önce 2001’de Afganistan’a yönelik operasyon bafllatm›fl; ard›ndan kitle imha si- silahl› terör örgütü. ABD, BM Güvenlik Konseyi, AB, NATO, lah›na sahip olman›n yan› s›ra, El-Kaide ve di¤er ‹slami terör örgütleriyle ba¤lant›- ‹ngiltere ve Rusya gibi l› oldu¤u suçlamas›yla 2003’te de Irak’a yönelik bir operasyon bafllatm›flt›r. Söz ko- güçlerin terör örgütü listesinde yer alan El-Kaide nusu operasyonlar ABD’nin 11 Eylül terör sald›r›lar› sonras›nda izleyece¤i politika- 11 Eylül sald›r›lar›n›n n›n tek tarafl›l›¤›n› da aç›kça ortaya koymufltur. ABD bir yandan güvenli¤ini sa¤la- sorumlulu¤unu üstlenmifltir. Örgütün lideri Osama Bin mak amac›yla tehdit olarak alg›lad›¤› unsurlarla mücadele ederken, di¤er taraftan Laden, 2011’de CIA da uluslararas› sistemdeki hegemonyas›n› sürdürme çabas› da gütmüfltür. Bu çer- taraf›ndan yürütülen bir sakland›¤› çevede, Orta Do¤u’da ABD’nin varl›¤›n› tehdit edebilecek Rusya, Çin ve AB gibi operasyonda Pakistan’da öldürülmüfltür. uluslararas› aktörler ile ABD’nin ç›karlar›n› tehdit etme potansiyeline sahip bölgesel güçlerin (örne¤in ‹ran) cayd›r›lmas› da hedeflenmifltir (A¤›r, 2006-2007). Bush’tan görevi devralan Barack Obama ’n›n döneminde, May›s 2010’da aç›klanan “ABD’nin Ulusal Güvenlik Stratejisi” belgesinde ABD’nin güvenlik politikalar›nda yeni-muhafazakar yönetim sonras›nda yaflanacak de¤iflikliklerin çerçevesi ortaya konulmufltur. Yeni stratejide Bush döneminde izlenen tek tarafl›l›k ve kuv vet kullan›m› politikalar›n›n yerine diyalogu ön plana ç›karan ve yumuflak güç unsurlar›n› bar›nd›ran bir politika anlay›fl›na vurgu yap›l›yordu. Güvenlik, refah, de¤erler ve uluslararas› düzen olmak üzere dört ana eksene sahip olan yeni “Ulusal Güvenlik Stratejisi”nde Obama, terörizmden bölgesel çat›flmalara, nükleer silahlar›n yay›lmas›n›n önlenmesinden siber güvenli¤e, küresel ›s›nmadan sürdürülebilir kalk›nmaya kadar birbirinden farkl› alanlara iliflkin güvenlik konular›n› gündeme getirmifltir.

124


Afganistan Savafl›: 11 Eylül sald›r›lar›n›n ard›ndan 7 Ekim 2001’de El-Kaide ile mücadele etmek ve teröre destek veren Afganistan’daki Taliban iktidar›n› ortadan kald›rmak üzere gerçeklefltirilen operasyon. 2001’de ABD ve ‹ngiltere hava bombard›man› ile bafllayan bu operasyon, 2006 y›l›nda ISAF (Uluslararas› Güvenlik Destek Gücü) ad›yla NATO komutas›na geçmifltir. Bu operasyonda yaklafl›k 30.000 sivilin öldü¤ü tahmin edilmektedir.

Yeni dönemde, küresel düzlemde ABD’nin temel tehdit alg›lamas›n›n topraklar›nda bir kere daha vurulmas›na neden olabilecek füze sistemlerinin geliflmesini önlemeye yöneldi¤i, uluslararas› terörizmin destek bulmas›n›n önüne geçmek için dünyan›n çeflitli bölgelerinde demokratikleflme ve liberalleflmeye destek verilece¤i, uluslararas› çok tarafl› ifl birli¤i yöntemlerinin daha fazla kullan›laca¤›, güvenli¤in temeli olarak görülen ekonominin zay›flamas›n›n önüne geçilmeye çal›fl›laca¤› ve tüm bunlar yap›l›rken ABD ile di¤er devletler aras›nda ortaya ç›km›fl olan askerî güç farkl›l›¤›n›n korunmaya çal›fl›laca¤› anlafl›lmaktad›r.

RUSYA’NIN GÜVENL‹K ANLAYIfiI So¤uk Savafl Dönemi’nin süper gücü, So¤uk Savafl sonras› döne-

 A M A Ç min ise büyük gücü olan Rusya Federasyonu’nun güvenlik anlay›-

2

fl›n› ifade etmek

Resi m 7. 4

Barack Obama (1961-)

So¤uk Savafl Dönemi’nin iki süper gücünden biri olan SSCB’nin da¤›lmas›n› takiben halefi Rusya Federasyonu uluslararas› sistemdeki yerini alm›flt›r. O tarihte olmasa bile, günümüzde sahip oldu¤u niteliklerle büyük güç olarak varl›¤›n› sürdürmeye devam eden ve uluslararas› politikada etkisini hissettiren Rusya’n›n güvenlik anlay›fl›ndaki dönüflümü anlayabilmek için öncelikle SSCB’nin So¤uk Savafl Dönemi’ndeki güvenlik yaklafl›m›na bakmak gerekir.

So¤uk Savafl Dönemi’nde SSCB’nin Güvenlik Yaklafl›m› SSCB, II. Dünya Savafl›’nda ekonomisi büyük hasar görmesine ra¤men savafl sonras›nda dünyay› flekillendiren iki süper güçten biri olarak varl›¤›n› sürdürmüfltür. 2009’da göreve seçilen ve ABD’nin So¤uk Savafl süresince SSCB’nin liderli¤ini yapt›¤› Do¤u Blokunu tehdit halen ABD Baflkanl›¤› olarak alg›lad›¤› gibi, SSCB de bu dönemde güvenli¤ini tehdit eden en önemli ungörevini yürüten Demokrat sur olarak ABD’nin liderli¤indeki Bat› Blokunu görmüfltür. Bu çerçevede, So¤uk Baflkan. Savafl süresince Sovyetler Birli¤i’nde yönetime gelen liderlerin tamam› ayn› tehdide karfl› koyabilmek, uluslararas› sistemde Bat› ittifak›na ra¤men varl›¤›n› sürdürebilmek ve kimi zaman da bu ittifak karfl›s›nda üstün gelebilmek için farkl› güvenlik politikalar› izlemifllerdir. SSCB’nin Da¤›lmas›: Mart 1985’de Mihail Gorbaçov’un iktidara geliflini takiben uygulad›¤› glasnost (aç›kl›k) ve perestroyka (yeniden yap›lanma) politikalar› ile Sovyet Rusya’da siyasi, ekonomik ve toplumsal bir dönüflüm bafllam›flt›r. Reformlar içte ve d›flta etkiler yaratarak, eski Sovyet co¤rafyas›nda 21. yüzy›lda yeni bir yap›lanma sürecinin do¤mas›na yol açm›fl, Do¤u Bloku’nun çöküflüne, SSCB’nin da¤›lmas›na ve So¤uk Savafl’›n sona ermesine temel teflkil etmifltir. Gorbaçov reformlar›n›n d›flar›daki etkisi ise ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda Sovyet Rusya taraf›ndan iflgal edilen ve savafl sonras›nda sosyalist rejimler kurarak Sovyetler Birli¤i’nin uydusu hâline gelen Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinin 1989 sonras›nda sosyalizm yörüngesinden ç›kmalar› olmufltur. Do¤u Avrupa’da yaflanan demokratikleflme süreci hem SSCB’nin bu ülkeler üzerindeki etkisini yitirmesine hem de SSCB halklar› aras›nda ba¤›ms›zl›k hareketlenmelerin bafllamas›na yol açm›flt›r. Ekonomik kriz ve toplumsal ayaklanmalarla birlikte, Gorbaçov’un beklemedi¤i flekilde ortaya ç›kan milliyetçi ayaklanmalar yüzy›l›n son imparatorlu¤unu 1991’de da¤›lmaya götürmüfltür. Bu süreçte tüm Sovyet cumhuriyetleri ba¤›ms›z birer devlet hâline gelmifllerdir.


Tek Ülkede Sosyalizm: Stalin döneminde ortaya at›lan fikir, sosyalizmin önce SSCB’de kurulmas› gerekti¤ini ifade etmektedir. Tek ülkede sosyalizmin kurulabilmesi için, SSCB’nin geliflmek için sarf etti¤i çaban›n di¤er ülkelere tehdit olmad›¤›n›n gösterilmesi, hatta onlarla bar›fl içinde bir arada yaflanabilece¤ini göstermek gerekmekteydi. Bu çerçevede, öncelikle SSCB’de sosyalizm sa¤lam temellere oturtularak, ekonomik ve siyasi yap› bu do¤rultuda flekillendirilmifltir. Ülke içi sosyalist devrimin ard›ndan ekonomik, s›nai ve askerî at›l›mlar yap›larak, SSCB dünyan›n önemli güçlerinden biri hâline getirilmifltir. Bu suretle, SSCB sosyalist bir devlet olarak varl›¤›n› kan›tlam›fl, buna karfl›l›k sosyalist bir global devrim ile dünyaya tehdit oluflturmaya çal›flmam›flt›r.

125 Tablo 7.2 SSCB Liderlerinin Güvenlik Doktrinleri

Bar›fl ‹çinde Bir Arada Yaflama: Kruflçev döneminde, 1956’da gerçekleflen Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi 20. Kongresi’nde kabul edilen “bar›fl içinde bir arada yaflama” ilkesi, SSCB’nin Do¤u-Bat› bloklar› aras›nda savafl›n kaç›n›lmaz olmad›¤›n› kabul etmesi, kapitalist ülkelerle savafla varmayacak ›l›ml› iliflkiler kurulmas› anlam›na gelmektedir. Bu politika, nükleer bir savaflta her iki taraf›ndan da yok olaca¤›ndan hareketle, kapitalist ülkelerle SSCB’nin esas mücadelesinin ekonomik ve teknolojik alanlara kaymas›na vesile olmufltur. Brejnev Doktrini: SSCB lideri Brejnev taraf›ndan 12 Kas›m 1968’de aç›klanan politika uyar›nca, komünist ülkeler s›n›rl› bir egemenlik hakk›na sahiptirler ve sosyalizm tehlikedeyse SSCB müdahale etmekle yükümlüdür (Tellal, 2008). Doktrinin oluflumunda, 1968’de Çekoslovakya’da yaflanan ve “Prag Bahar›” olarak adland›r›lan geliflmeler etkili olmufltur. Nitekim Çekoslovakya lideri Alexander Dubcek’in siyasi demokratikleflme yönündeki giriflimlerinin, 21 A¤ustos 1968’de SSCB’nin iflgaliyle bast›r›lmas›n›n ard›ndan SSCB’nin Do¤u Bloku içerisinde yaflanacak ayk›r›l›klara izin vermeyece¤i görülmüfltür. Perestroyka (yeniden yap›lanma) ve Glasnost (aç›kl›k): Gorbaçov döneminde ortaya at›lan perestroyka ve glasnost ilkeleri, 1 Mart 1986’da Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi’nin 27. Kongresi’nde resmiyet kazanm›flt›r. Gorbaçov’a göre yeniden yap›lanma SSCB’deki üretim iliflkilerinin 1930’lardaki koflullar üzerine infla edildi¤i ve günün koflullar›na yan›t veremedi¤i teflhisine dayanmaktayd›. Bu çerçevede ekonominin yeniden yap›lanmas›na 1988’den itibaren bafllanmas› öngörülmekteydi. Bunun sa¤lanmas› için devlet yönetiminde glasnost (aç›kl›k) gerekliydi. ‹lke bürokratik hegemonyay› zay›flatarak ekonomideki yeniden yap›lanman›n önünü açmay› ifade etmektedir (Tellal, 2008).

ABD’nin atom bombas›na sahip olmas›n›n yan› s›ra izledi¤i “cayd›r›c›l›k” ve “çevreleme” gibi stratejiler, bu dönemde SSCB’nin güvenlik politikas›n›n ana hatlar›n› belirlemifltir. SSCB, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitiminden k›sa bir süre sonra 1949’da ilk atom bombas› denemesini yaparak, bu alandaki ABD tekelini k›rmay› baflarm›flt›r. Nükleer cayd›r›c›l›k sa¤lamak amac›yla 4 Ekim 1957’de uzaya gönderilen Sputnik I uydusu Sovyetler Birli¤i’nin teknolojik alanda ulaflt›¤› düzeyin göstergesi olmufltur (Tellal, 2008). Öte yandan SSCB, ABD’yle girilen yar›flta nükleer silahlarda oldu¤u gibi, konvansiyonel silahlarda da üstünlük sa¤lamak istemifltir. Bu çerçevede SSCB, So¤uk Savafl Dönemi boyunca ülke içinde yaflanan siyasal ve ekonomik sorunlar›n üstesinden gelemezken, ABD’yle girdi¤i silahlanma yar›fl›nda üstün gelebilmek için tüm enerjisini savunma alan›ndaki rekabete yönlendirmifltir. SSCB ayr›ca ABD’nin çevreleme politikas›yla ba¤lant›l› olarak oluflturdu¤u Truman doktrini, Marshall yard›mlar›, Balkan ve Ba¤dat Paktlar› ile NATO’nun kurulmas› gibi stratejilerin yaratt›¤› güvenlik tehditlerini bertaraf edebilmek için karfl›t stratejiler gelifltirmifltir. ABD’nin uygulad›¤› Truman Doktrini ve Marshall Yard›m›’na karfl›t olarak, Eylül 1947’de Kominform ’u ve Ocak 1949’da COMECON’u kurmufl, 1 Ekim 1949’da Mao Zedong önderli¤inde kurulan Çin Halk Cumhuriye-

KOM‹NFORM (1947): SSCB, Bulgaristan, Fransa, Polonya, Çekoslovakya, Macaristan, ‹talya, Romanya ve Yugoslavya komünist parti liderlerinin kat›l›m›yla 1947’de Polonya’da düzenlenen konferansta kuruldu. Komünist Enformasyon Bürosu (Communist Information Bureau) olarak da

adland›r›lan ve resmî ad› “Komünist ve ‹flçi Partilerinin Enformasyon Bürosu” olan bu yap›lanman›n temel hedefi, SSCB önderli¤inde tüm komünist partilerin faaliyetleri aras›nda efl güdüm sa¤lanmas›yd›. 1956 y›l›nda da¤›lm›flt›r.

126


COMECON (1949): Marshall Plan› çerçevesinde Avrupa’ya yap›lacak yard›m›n koordinasyonunun sa¤lanmas› ve Avrupa’daki kalk›nman›n ortak bir flekilde yürütülmesi amac›yla 1948’de kurulan Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü’nün muadilidir. 1949’da SSCB, Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Polonya ve Romanya aras›nda ekonomik kalk›nmay› h›zland›rmak amac›yla kurulmufltur. Karfl›l›kl› Ekonomik Yard›m Konseyi resmî ad›n› tafl›yan bu örgüt, SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte 1991’de üye devletler taraf›ndan feshedilmifltir. Yak›n Çevre: 1992 sonunda kabul edilen Rusya Federasyonu D›fl Politika Doktrini belgesinde tan›mlanan bu kavrama göre, Orta Asya ve Kafkasya’daki cumhuriyetler Rusya’n›n “yak›n çevre ülkeleri” olarak tan›mland› ve bu ülkelere yönelik izlenecek politikaya iliflkin ayr›nt›lar belirlendi (Tanr›sever, 2005).

ti’ni kendi yan›na çekerek ABD karfl›s›nda üstünlük elde etmeye çal›flm›flt›r. Benzer flekilde, ABD’nin Bat›’y› askerî anlamda NATO çat›s› alt›nda toplamas›na karfl›l›k olarak May›s 1955’te Varflova Pakt›n› kurmufltur.

So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Rusya’n›n Güvenlik Anlay›fl›

So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte uluslararas› sistemde yaflanan dönüflüm tüm dünyay› oldu¤u gibi, SSCB’nin halefi olarak 1991’de kurulan Rusya Federasyonunu da derinden etkilemifltir. So¤uk Savafl Dönemi boyunca izledi¤i güvenlik politikalar›n› ABD kaynakl› Bat› tehdidine göre flekillendiren SSCB’nin aksine, Rus ya’n›n kuruluflunun ilk y›llar›nda farkl› bir strateji izlendi¤i görülmektedir. Rus ya’n›n ilk Devlet Baflkan› Boris Yeltsin, baflkanl›¤›n›n ilk y›llar›nda Bat›’y› tehdit olarak alg›lamayan ve Bat›’ya uyumu öne ç›kartan bir politika yürütmüfltür. Ülke içinde yaflanan ekonomik ve siyasi krizlerin etkisiyle So¤uk Savafl sonras› dönemin bafllang›c›nda Rusya’n›n uluslararas› sistemde etkili bir aktör olamamas› da bu ›l›ml› politikan›n nedenleri aras›nda görülebilir. Rusya’da ulusal kimli¤in yeniden tan›mlanmas› süreci olarak da adland›r›labilecek bu dönemde bafll›ca tehditlerin içeriden ve da¤›lma sürecinde Rusya’n›n çevresinde yaflanan çat›flmalardan alg›land›¤› görülmektedir. Rusya’n›n etraf›nda yaflanan çat›flmalar›n etkisiyle ortaya ç›kan göç sorunu, uyuflturucu çeteleri ve organize suçlar gibi konular Rusya’n›n güvenli¤ini tehdit eden yeni unsurlar olarak alg›lanm›flt›r (Lepingwell, 1994). Bu çerçevede, ilk baflta Bat› yanl›s› ›l›ml› politikalar izleyen Rusya Federasyonu’nun güvenlik alg›lamas› k›sa bir süre içinde de¤iflmifl, güvenlik politikalar› da yeniden flekillenmifltir. Özellikle ABD’nin eski Sovyet co¤rafyas›nda ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanan ülkelere yönelik ilgisi ve bölgede enerji kaynaklar›na yönelik politikalar› Rusya’y› tehdit alg›lamas› ve güvenlik politikalaAvrasyac›l›k: Rus d›fl r›n› gözden geçirmeye sevketmifltir. Rusya’n›n dönüflümünün ilk göstergesi, yak›n politikas›n›n en önemli çevre (near abroad ) politikas›d›r. Yak›n çevre doktrininin yan› s›ra, yine bu döunsurlar›ndan birisidir. nemde benimsenen Rusya’n›n yeni askerî doktrini de dönüflümün önemli bir gösAvrasyac›l›k, iki savafl aras› dönemde, yani 1920’lerde tergesi olarak kabul edilebilir. May›s 1992’de Yeltsin’in giriflimiyle yeniden canlanRus d›fl politikas›n›n temel d›r›lan silahl› kuvvetlerin ilk ifli yeni bir askerî doktrin yaratmak olmufltur. Söz koilkelerinden biri hâline gelmifl; Sovyet-Rusya’n›n nusu askerî doktrin çerçevesinde dikkat çeken unsurlar flu flekilde s›ralanabilir: çöküflünün bafllang›ç i. Savunma pozisyonundan “ön-al›c› vurufl” kapasitesine dönmek; dönemlerinde, yani 1980’lerin sonu ile ii. Nükleer silahlar›n kullan›lmamas›ndan artan flekilde nükleer silahlar›n kul1990’lar›n bafl›nda Yenilan›lmas›n› da içeren bir politikay› benimsemek; Avrasyac›l›k ak›m› olarak yeniden do¤mufltur. iii. Nükleer olmayan cayd›r›c› güçlere artan flekilde vurgu yapmak; Özellikle, Putin döneminde iv. Askerî teknolojik geliflmelere duyulan ihtiyac› vurgulamak (Slagle, 1994). Yeni-Avrasyac› zihniyetin Rus d›fl politikas›na hâkim Yeni dönemde Rusya’n›n güvenli¤ini tehdit eden unsurlara karfl› izlenecek güoldu¤u iddia edilmektedir. venlik politikas›n› ortaya koyan bu doktrinler çerçevesinde Rusya’n›n uluslararas› Günümüzde, Rusya’n›n özgün bir kimlik ve jeopolitik alanda tekrar aktif nüfuz politikas›na ve ABD ile rekabete döndü¤ü söylenebilir. konuma sahip oldu¤unu Fakat as›l dönüflümün Vladmir Putin’in devlet baflkan› olmas›yla gerçekleflece¤inin öngören Avrasyac› anlay›fl ABD hegemonyas›na karfl› alt›n› çizmek gerekir. olup, çok kutuplu bir Mart 2000’de yap›lan seçimler sonucunda Rusya devlet baflkanl›¤› görevini devuluslararas› sistem modeli önererek, Rusya’n›n ralan Vladimir Putin, Kafkasya ve Orta Asya’da güç kullanma tehdidinden kaç›nönceli¤inin yak›n çevresi mam›fl, Çeçenistan’a sert politikalar izlemeye devam etmifl ve Kafkasya’da askerî olmas› gerekti¤ini vurgular. güç bulundurma ve bu gücü artt›rma politikas›n› sürdürmüfltür. Putin, bir taraftan Yeni-Avrasyac›l›k hakk›nda ayr›n›tl› bilgi için bkz. Dugin, Avrasyac› bir yaklafl›mla Yak›n çevrede Rusya Federasyonu’nun etkinli¤ini art›rmaAlexandr (2004). Rus ya çal›fl›rken di¤er yandan Rusya’n›n Avrupa ve ABD ile iliflkilerini de gelifltirmeye Jeopoliti¤i: Avrasyac› çaba harcam›flt›r. Putin, uluslararas› piyasalarda petrol ve do¤al gaz fiyatlar›n›n arYaklafl›m, ‹stanbul: Küre t›fl›n›n da etkisiyle, Yeltsin döneminde parçalanma efli¤inde olan Rusya’y› tekrar Yay›nlar›.


127

uluslararas› alanda dikkate al›nan bir ülke hâline getirmeyi hedeflemifltir (Kamalov, 2008). Putin döneminde, Yeltsin döneminde uygulanan güvenlik politikalar›n›n neredeyse tümü yeniden tan›mlanm›fl ve bu çerçevede Ocak 2000’de aç›klanan “Ulusal Güvenlik Doktrini” benimsenmifltir. Ocak 2000’de aç›klanan belgeye göre Rusya’n›n güvenli¤ine iliflkin tehditler flu flekilde s›ralanmaktad›r: •

Kitle imha silahlar›n›n ve onlar› gönderme araçlar› olarak kullan›lan balistik füzelerin yay›lmas› sorunu

•

Uluslararas› bar›fl ve istikrar› korumakla görevli kurulufllardan BM ve Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i teflkilat›n›n etkinli¤inin zay›flamas›

•

Rusya’n›n uluslararas› arenada politik, ekonomik ve askerî etkinli¤inin zay›flamas›;

•

NATO’nun Rusya s›n›rlar›ndaki bölgelere do¤ru genifllemesi

•

Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u içinde iliflkilerin zay›flamas›

•

BDT ülkelerinin s›n›rlar›n›n hemen ötesinde çat›flmalar›n ivme kazanmas›

•

Rusya’dan toprak talebinde bulunulmas› (Kibaro¤lu, 2001).

2001 sonras›nda ABD’nin Afganistan ve Irak’ta yürüttü¤ü operasyonlarla Orta Do¤u’ya yerleflmesinin yan› s›ra Gürcistan ve Ukrayna gibi ülkelerde ABD’nin de deste¤iyle yaflanan renkli devrimler Rusya’n›n güvenlik kayg›lar›n› art›rm›flt›r. Tüm bu tehditlere karfl›l›k Rusya’n›n güvenli¤ini sa¤lamak için izledi¤i politikalar› flu flekilde s›ralamak mümkündür: • Arka bahçesi olarak nitelendirdi¤i Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u (BDT) co¤rafyas›na yönelik ABD ilgisine karfl›l›k, Latin Amerika (bölgede ABD karfl›t› politika yürüten Küba, Venezüella ve Bolivya gibi ülkelerle) ülkeleriyle iflbirli¤i içine girmek; • ABD’nin Orta Do¤u’da artan etkisine karfl›l›k, ABD’nin haydut devletler olarak tan›mlad›¤› (Suriye, ‹ran ve Kuzey Kore) ülkelere destek sa¤lamak; • ABD’nin Orta Asya ve Kafkasya’da Rusya’y› d›flar›da b›rakacak flekilde yürüttü¤ü enerji projelerine karfl›l›k, sahip oldu¤u enerji kaynaklar›n› d›fl politikas›nda aktif flekilde koz olarak kullanmak; • Orta Asya’daki ABD etkisine karfl›l›k, Çin ile kurulufluna öncülük etti¤i fianghay ‹flbirli¤i Örgütü’nün uluslararas› arenada aktif hâle gelmesini sa¤lamak. Putin döneminin güvenlik alg›lamalar›nda NATO’nun geniflleme politikas› di¤er bir tehdit unsuru olarak belirmektedir. Nitekim 1999, 2004 ve 2009 y›llar›ndaki genifllemelerde NATO’nun eski SSCB ülkelerini (Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya, Slovakya, Slovenya, Arnavutluk ve H›rvatistan) üye olarak bünyesine katarak s›n›rlar›na dayanmas› Rusya’n›n endiflelerini artt›rm›flt›r. Buna ek olarak, ABD’nin ‹ran ve Kuzey Kore’den alg›lad›¤› tehdide karfl›l›k kurmay› planlad›¤› Füze Kalkan› projesi kapsam›nda, Çek Cumhuriyeti ve Polonya’ya yerlefltirmek istedi¤i füzeler de So¤uk Sa vafl Dönemi’nde izlenen çevreleme stratejisinin devam› olarak alg›lanm›flt›r. Bu kapsamda, fiubat 2007’de 43. Münih Güvenlik Konferans›’nda yapt›¤› konuflmada Putin, tek kutuplu dünya düzeninin art›k sürdürülemez oldu¤unu ifade ederek, ABD’nin tek tarafl› olarak izledi¤i Füze Kalkan› politikas›n› sert bir dille elefltirmifltir. Ayr›ca, “füzesavar savunma sisteminin belirli parçalar›n› Avrupa’ya konufllan-

Tablo 7.3 Rusya Federasyonu Ulusal Güvenlik Doktrini

Renkli Devrimler: So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte, önce Do¤u Avrupa’da S›rbistan’da, daha sonra Kafkaslarda Gürcistan ve Ukrayna’da, son olarak da Orta Asya’da K›rg›zistan’da demokratikleflme hareketleri bafllam›flt›r. ABD’nin deste¤iyle bafllayan rejim de¤ifliklikleri bar›flç›l ve fliddet içermeyen bir yap›ya sahiptir. Dönüflüm sürecinde kullan›lan simgeler bu süreçlerin “Renkli Devrimler” olarak adland›r›lmas›na neden olmufltur. Bu çerçevede, Gürcistan’da K›rm›z› (Gül) Devrim, Ukrayna’da Turuncu Devrim, K›rg›zistan’da Lale Devrimi tan›mlamalar› kullan›lm›flt›r. Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u (BDT): 8 Aral›k 1991’de SSCB’nin da¤›lmas› üzerine Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya devlet baflkanlar› taraf›ndan kurulmufltur. Merkezi Minsk’te olan bu siyasal ortakl›¤›n mevcut üyeleri Azerbaycan, Beyaz Rusya, Ermenistan, Kazakistan, K›rg›zistan, Moldova, Özbekistan, Rusya ve Tacikistan’d›r. Gürcistan, 1993’te üye olmufl; 2008’teki savafl›n ard›ndan 2009’da üyelikten ayr›lm›flt›r.

128 fianghay ‹flbirli¤i Örgütü: Çin, Rusya, Kazakistan, K›rg›zistan ve Tacikistan’›n 26 Nisan 1996’da fianghay’da imzalad›klar› “S›n›r Bölgelerinde Askerî Güvenin Derinlefltirilmesi Anlaflmas›”yla birlikte iyi komfluluk iliflkileri ve bölgesel güvenli¤in tesis edilmesi amac›yla oluflturulan yap›. fianghay Befllisi olarak an›lan grup, 2001’de Özbekistan’›n da dahil edilmesiyle fianghay ‹flbirli¤i Örgütü ad›n› ald›. 2001 sonras›nda Rusya ve Çin’in, ABD’nin Irak ve Afganistan’a yönelik operasyonlarla bölgede artan etkisine tepki olarak örgütü daha aktif bir hâle getirmeye çal›flt›klar› görülmüfltür.


d›rma planlar› bize yard›m etmez; tam tersine bizi rahats›z eder. Kimin bir sonraki ad›ma, ki bu durumda bu ad›m kaç›n›lmaz bir silah yar›fl› olacakt›r, ihtiyac› var?” sözleriyle ABD’nin yürüttü¤ü projenin nükleer silahlanma yar›fl›n› tekrar bafllataca¤›n› ima etmifltir. Bu aç›klama, Rusya’n›n uluslararas› güvenlik yaklafl›mlar› aç›s›ndan önemli bir dönüm noktas› olmufltur. Putin’in görev süresinin dolmas›yla birlikte May›s 2008’de yap›lan seçimlerde devlet baflkanl›¤› görevine Dmitry Medvedev’in gelmesiyle Rusya’n›n güvenlik alg›lar›nda ciddi bir farkl›laflma yaflanmam›flt›r. Zira ülkenin politika yap›m› büyük ölçüde baflbakanl›¤a atanan ve 2012’de yeniden devlet baflkanl›¤› görevine getirilen Putin’in kontrolünde kalm›flt›r. Yine de Medvedev’in göreve gelmesinden k›sa bir süre sonra, Gürcistan’›n 7-8 A¤ustos 2008’de istikrar ve düzeni hakim k›lmak ve Gürcistan’›n toprak bütünlü¤ünü yeniden tesis etmek amac›yla Güney Osetya’ya yönelik kapsaml› bir askeri operasyona kalk›flmas› ve ard›ndan Rusya’n›n buna müdahalesi gerek bölge gerek küresel çapta sonuçlara yol açan de¤iflimleri de beraberinde getirmifltir. Rusya’n›n müdahalesi ilk önce bölgesel bir Rus-Gürcü savafl›, sonras›nda özellikle Medvedev’in 26 A¤ustos’ta Abhazya ve Güney Osetya’n›n ba¤›ms›zl›klar›n› tan›yan kararnameyi imzalamas›yla birlikte Rusya ile Bat› dünyas› aras›nda bir tür yeni “So¤uk Savafl”›n bafllad›¤› fleklinde de¤erlendirmelere yol açm›flt›r (Çelikpala, 2011). Medvedev döneminde Rusya’n›n 2020 y›l›na kadar “Ulusal Güvenlik Stratejisi”ni belirleyen yeni bir belge haz›rlanm›flt›r. 12 May›s 2009’da onaylanan ve gü venli¤i genifl bir çerçevede ele alan belgede, uluslararas› güvenlikteki geliflmeler, ulusal ç›karlar, öncelikler ve tehditler, askerî ve savunma alanlar›nda ulusal güvenli¤in sa¤lanmas›, vatandafllar›n refah›, ekonomi, bilim, teknoloji ve e¤itim, sa¤l›k, kültür ve çevre gibi bafll›klar yer almaktad›r. Bu belgede, bir önceki Ulusal Güvenlik Stratejisi’nde ortaya koyulan tehditler aynen korunurken güvenli¤in yeni ve farkl› boyutlar› da ele al›nm›flt›r.

AVRUPA B‹RL‹⁄‹’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARI Devlet-benzeri özellikleriyle büyük güç olarak an›lan Avrupa Bir AMAÇ

3

li¤i’nin güvenlik yaklafl›m›n› aç›klamak

So¤uk Savafl Dönemi’nde Bat› Avrupa ülkeleri aras›nda kurulan ve yar›m yüzy›l› aflk›n bir süredir varl›¤›n› devam ettiren Avrupa Birli¤i (AB), So¤uk Savafl sonras› dönemde ekonomik bütünleflmenin ötesine geçerek eriflti¤i siyasal bütünleflme se viyesiyle birlikte uluslararas› sistemde önemli bir aktör hâline gelmifltir. D‹KKAT

Bu k›s›mda 1993 öncesi dönemde Avrupa Topluluklar› (AT), Maastricht Antlaflmas› (1993) sonras› dönemde ise Avrupa Birli¤i ifadesi kullan›lacakt›r

AB, ilk bak›flta hukuki kiflili¤e sahip bir uluslararas› örgüt olarak nitelendirilebilir. Buna karfl›l›k, AB hiçbir uluslararas› örgütün sahip olmad›¤› kendine özgü yetki alanlar› (örn., AB’nin Ortak Tar›m Politikas›nda üye devletlerin hiçbir söz hakk› yoktur; kararlar uluslarüstü yöntemlerle al›n›r ve yürütülür) ve kurumsal yap›s› ile üye devletlerin toplam›ndan ibaret bir uluslararas› kurulufl de¤ildir. Bu çerçevede AB, uluslararas› kurulufl özelli¤ine ek olarak, üye devletlerle birlikte efl zamanl› olarak varolan ve devlet-benzeri özellikleri ile kendine özgü bir siyasi yap› ya sahip bir büyük güç olarak tan›mlanmal›d›r. Avrupa’daki bütünleflme süreciyle

129


birlikte Caporaso’ya göre “post-modern uluslararas› siyasi biçim” olarak geliflen ve 1970’lerden bu yana büyük güç olarak kabul edilen AB, bugün k›tadaki güvenlik dinamiklerini neredeyse baflat flekilde belirleyen aktör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (Caporaso, 1996). Bu çerçevede, AB’yi devlet-benzeri özelliklere sahip, kimi zaman küresel bir güç olarak dünya politikas›nda rol oynayan büyük güç olarak tan›mlamak gerekir.

So¤uk Savafl Dönemi’nde AT ve Avrupa Güvenli¤i 1945 sonras›nda Avrupa’da süper güçlerin e¤emenli¤i bafllarken, ‹kinci Dünya Sa vafl›’ndan siyasi, askerî, askerî, insani ve ekonomik ekonomik aç›dan aç›dan a¤›r tahribatlarla ç›kan Avrupal› büyük güçler de bu statülerini yitirmifllerdir. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n hemen ertesinde “savafl›n gerçek anlamda iki galibi” SSCB ve ABD aras›nda bafllayan ve yaklafl›k elli y›l devam devam eden “so¤uk” mücadelede, mücadelede, kutuplar Avrupa ve kuzeydo¤u Asya’y› tamamen etkileri alt›na alarak bölgesel güvenlik dinamiklerinin ba¤›ms›z biçimde geliflimini engellemifllerdir (Erhan, 1996). Bu çerçevede, Avrupa bölgesi bir tarafta ABD, di¤er tarafta da SSCB ekseninde Bat› ve Do¤u Bloku olarak Demir Perde ile ikiye bölünmüfltür. Bu dönemde Avrupa bölgesinin süper güçlerin etkisi alt›na girmesinin iki temel göstergesi vard›r. Öncelikle, ABD k›tan›n bat›s›nda, SSCB de do¤usunda uzun bir döneme yay›lacak flekilde kuvvet konuflland›rm›fllard›r. ‹kinci olarak, bölge devletleri bir tarafta ABD güdümünde OEEC ve NATO, di¤er tarafta da SSCB güdümünde COMECON ve Varflova Pakt› gibi uluslararas› örgütler etraf›nda kümelendirilerek, büyük güç çekiflmesindeki konumlar›n› belirlemifllerdir.

Demir Perde: ‹lk defa 1946 tarihinde ‹ngiltere Baflbakan› Winston Churchill taraf›ndan kullan›lan bu terim, Avrupa’ya inen bu demir perdenin ötesinde Sovyetlerin etkisi ve hatta kontrolü alt›nda bulunan Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinin yer ald›¤›n› ifade eder. Terim, So¤uk Savafl y›llar› boyunca Avrupa’n›n ikiye bölünmüfllü¤ünü simgeleyen bir metafor olarak kullan›lm›flt›r.

D‹KKAT

Bu k›s›mda AB’nin güvenlik anlay›fl› aç›klanaca¤› ve AB’nin de öncelikle Bat› Avrupa’da bafllayan bir giriflim sonucunda do¤mas› nedenleriyle Bat› Avrupa merkezli bir anlat›m temel al›nmaktad›r.

Bu dönemde Bat› Avrupa için birincil tehdit SSCB’dir. Bir baflka deyiflle 194050’lerde Avrupa devletlerinin kendi aralar›ndaki güvenlik kayg›lar› birincil önemini yitirmifl, esas güvenlik sorunsal› Avrupa k›tas›n› aflarak bloklar aras› çat›flma ekseninde tan›mlan›r hâle gelmifltir. Zira böyle bir savafltan olumsuz olarak etkilenecek ilk cephe Avrupa bölgesiydi. Sovyet tehdidi Avrupa’da salt askerî anlamda de¤il, SSCB’nin komünist yönetim anlay›fl›n› Do¤u Avrupa’da oldu¤u gibi Bat›ya da dayatmas› olas›l›¤› ile iliflkilendirilerek, daha genifl bir siyasi-askerî tehdit olarak de¤erlendirilmifltir. Do¤u-Bat› savafl› olas›l›¤›n›n temel güvenlik tehdidi olarak alg›land›¤› bu dönemde, Almanya’n›n ekonomik aç›dan büyümesi ve buna paralel olarak askerî anlamda güçlenmesi ile her ikisinin yaratt›¤› etkiyle Avrupa’y› yeniden savafla götürmesi olas›l›¤› da baflta Fransa olmak üzere Bat› Avrupa taraf›ndan tehdit olarak alg›lanmaya devam etmifltir. Bir baflka deyiflle Avrupa devletleri için SSCB’den alg›lanan d›fl tehdidinin yan› s›ra, iç tehdit t ehdit olarak da güçlenen/güçlenme olas›l›¤› bulunan Almanya vard›r. Ayr›ca I. ve II. Dünya Savafllar›n›n ac›lar›n›n yeniden yaflanmas› ihtimali, yani topyekûn bir savafl fikri de Bat› Avrupa ülkelerinin tehdit alg›lamalar› aras›nda yer alm›flt›r. So¤uk Savafl s›ras›nda Bat› Avrupa devletleri hangi sorunlar› bafll›ca güvenlik tehditleri olarak de¤erlendirmifllerdir?

SIRA S‹ZDE

1

130


AT/AB, Bat› Avrupa’ Avrupa’da da bu sorunlar sorunlarla la mücadele edebilmek ad›na bafllayan örgütlenmeler dönemiRobert Schuman nin (Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü, NATO, Avrupa Konseyi) bir ürünüdür. Bir baflka deyiflle Schuman, 1947-1948 y›llar› AT’nin kuruluflu ile Avrupa Topluluklar›’ndan Topluluklar› ’ndan AB’ye aras›nda Fransa Baflbakanl›¤›, 1948-1953 geliflim süreci asl›nda bu güvenlik tehditlerine karfl› y›llar› aras›nda Fransa birer güvenlik politikas› olarak de¤erlendirilebilir. D›fliflleri Bakanl›¤› ve 19581960 y›llar› aras›nda da Bu çerçevede, ilk olarak, ABD’nin Almanya’n›n kalAvrupa Topluluklar› k›nmas› yönündeki talepleri karfl›s›nda Almanya’y› Parlamenterler Asamblesi mümkün oldu¤unca kontrol alt›nda tutmay› hedefBaflkanl›¤› görevlerini yürütmüfltür. Schuman’›n leyen 9 May›s 1950 tarihli Schuman Plan› haz›rlanad›yla an›lan ve AKÇT’nin m›flt›r. Plan do¤rultusun do¤rultusunda, da, “Frans›z-Alman kömürkuruluflunu öngören projenin ilan edildi¤i 9 May›s tarihi, çelik üretiminin tüm Avrupa devletlerinin kat›l›m›na kat›l›m›na her y›l Avrupa günü olarak aç›k bir örgüt çerçevesinde yer alan ve kararlar› kutlan›r. üyeleri üzerinde ba¤lay›c› olan ortak bir Yüksek Otoritenin denetimine b›rak›lmas›” öngörülerek, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Almanya ve ‹talya aras›nda 1951’de Avrupa Kömür Çelik Toplulu¤u (AKÇT) kurulmufltur. Re si m 7. 7.5 5

MAKALE

Schuman Plan› ve AKÇT’nin do¤uflu hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Akgül Aç›kmefle, Sinem (2005). “Avrupa Birli¤i Yolunda ‹lk Ad›m”, Cumhuriyet Strateji, Cilt 1, No 28.

Bu dönemde Almanya’n›n ekonomik güçlenmesi olas›l›¤› karfl›s›nda ortaya at›lan AKÇT projesine benzer biçimde, ABD taraf›ndan Sovyet tehdidine karfl› gündeme getirilen Almanya’n›n yeniden silahlanmas› önerisi karfl›s›nda, bu süreci ve Almanya’n›n askerî a skerî aç›dan artabilecek a rtabilecek gücünü denetim alt›nda tutmak üzere sas a vunma alan›nda alan›nda bütünleflmeyi bütünleflmeyi öngören Avrupa Savunma Toplulu¤u’nun kurulmas› yönünde de giriflimler olmufltur. 24 Ekim 1950’de Fransa d›fliflleri bakan› René Pleven taraf›ndan önerilen planda, Avrupa Savunma Bakanl›¤›na ba¤l› yaklafl›k 100.000 kifliden oluflan uluslar-üstü nitelikte bir Avrupa Ordusu oluflturulmas› öngörülmüfltür. 27 May›s 1952’de alt› AKÇT üyesi genel itibar›yla Pleven Plan› do¤rultusunda flekillenen Avrupa Savunma Toplulu¤u (AST) Antlaflmas›’n› Paris’te imzalad›. Frans›z Parlamentosu kurulan örgütün Almanya’n›n silahland›r›lmas›n› kontrol alt›na almada yetersiz kalaca¤› kayg›s›yla ve antlaflman›n tafl›d›¤› ulusüstü karakterin Fransa’n›n ulusal egemenlik anlay›fl›n› zedeleyece¤i endiflesiyle Paris Antlaflmas› olarak bilinen bu antlaflmay› onaylamam›flt›r. AKÇT’nin baflar›s› ba flar›s› ve v e AST ile il e erken dönemdeki d önemdeki siyasal siy asal bütünleflme büt ünleflme çabas›n›n çaba s›n›n baflar›s›zl›¤›› do¤rultusunda üye devletler bütünleflmenin öncelikle ekonomik anbaflar›s›zl›¤ lamda bafllamas›n›n daha gerçekçi olaca¤›n› düflünmüfllerdir. düflünmüfllerdir. Bu çerçevede, Mart 1957’de Fransa, Almanya, ‹talya, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg aras›nda imzalanan Roma Antlaflmas›’yla Ortak Pazar kurulmas›n› hedefleyen Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET) ve atom enerjisi alan›nda ifl birli¤inin gelifltirilmesini öngören Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u’nu Toplulu¤u’nu (AAET) kurmufllard›r. Avrupa Topluluklar›n› kuran antlaflmalar›n hiçbiri uluslararas› güvenlikle ilgili özel düzenleme düzenleme-ler içermezken, bu topluluklar›n›n her birinin kuruluflunun Bat› Avrupa’n›n ‹kinci Dünya Savafl›’n›n sona ermesinin ard›ndan karfl›laflt›¤› güvenlik sorunlar›na çözüm olarak güçlü bir Avrupa oluflturulmas› hedefi ile uyumlu oldu¤u görülmektedir. Bir baflka ifadeyle Avrupa Topluluklar›n›n kuruluflu kuruluflu bafll› bafl›na bir güvenlik politikas›d›r.


131

So¤uk Savafl’›n yumuflama döneminde Avrupa’n›n güvenlik kayg›lar›n›n SSCB tehdidinden k›smen uzaklaflt›¤› ve ekonomi-kalk›nma gibi konular üzerinde yo¤unlaflt›¤› söylenebilir. So¤uk Savafl’›n son döneminde ise ABD ve SSCB aras›ndaa ras›ndaki rekabetin de etkisiyle SSCB SS CB korkusu yeniden ön plana ç›km›flt›r. Son S on dönemde SSCB korkusunun yan› s›ra ABD ve Japonya’n›n uluslararas› sistemde ekonomik olarak güçlenmesinin, bu nedenle de AT’nin küresel ekonomik rekabet gücünün azalmas› olas›l›¤›n›n üye ülkeler taraf›ndan tehdit olarak alg›land›¤› görülmektedir. Bu korkular karfl›s›nda AT üyesi ülkelerin izledi¤i politika derinleflme ve geniflgüçlü bir aktör hâline dönüflmek olmufltur. olmufltur. leme yöntemleriyle daha güçlü

Derinleflme ve Geniflleme: Derinleflme, daha fazla politika alanlar›n›n bütünleflme sürecine dâhil edilmesi ile AT kurumlar›n›n yetkilerinin artmas› olarak tan›mlan›r. Geniflleme ise üye say›s›n›n artmas› olarak ifade edilir. Bu iki politika AB içerisinde sürekli olarak birbiriyle rekabet hâlinde olmufl, dönem dönem biri ya da di¤eri genel AB politikalar›n› etkileri alt›na alm›fllard›r.

Derinleflme Geniflleme Füzyon Hareketi (1957 ve 1965’te imzalanan Birinci Geniflleme (1973): ‹ngiltere, ‹rlanda, metinlerle Konsey, Komisyon, Parlamento ve Danimarka Divan her üç Topluluk için ortak kurumlar hâline dönüflmüfltür) Bütçe Düzenlemeleri (1970 ve 1975 tarihli ‹kinci Geniflleme (1981): (1981): Yunanistan düzenlemelerle düzenlemele rle AT’nin öz kaynaklar› oluflturulmufl; bütçe üzerinde Parlamento yetki sahibi olmufltur)

Tablo 7.4 AT’nin Kuruluflundan So¤uk Savafl’›n Sonuna Kadar Bafll›ca Derinleflme/Geniflleme Ad›mlar›

Avrupa Siyasi ‹flbirli¤i (1970’lerde bafllayan Üçüncü Geniflleme (1986): (1986): ‹spanya, Portekiz ve üye ülkelerin d›fl politika ve güvenli¤in siyasiekonomik boyutlar›nda birbirlerine dan›flmalar›n› ve ifl birli¤i içinde hareket etmelerini öngören bir mekanizma) Avrupa Tek Senedi (1986’da imzalan›p, 1987’de yürürlü¤e giren bu metinle esas itibar›yla Avrupa iç pazar›n›n (mallar›n, hizmetlerin, kiflilerin, sermayenin serbest dolafl›m›n›n sa¤land›¤› ve iç s›n›rlar›n kald›r›ld›¤› alan) oluflumu öngörülmüfltür)

AT bünyesinde “güvenlik” resmî olarak ilk kez Avrupa Siyasi ‹flbirli¤i mekanizmas› çerçe vesinde ele al›nan bir alan olmufltur. Buna karfl›l›k, bu dönemde güvenlik askerî boyutuyla de¤il, siyasi (silahs›zlanma çabalar› gibi) ve ekonomik boyutlar›yla politika üretilen ve iflbirli¤i yap›lan bir aland›r.

D‹KKAT

Avrupa Birli¤i’nin tarihsel geliflimi, kurumlar›, derinleflme ve geniflleme süreçleriyle ilgili bilgileri AB’nin resmi internet sitesi http://europa.eu/index_en.htm internet adresinde bulabilirsiniz.

‹NTERNET

132


So¤uk Savafl Sonras› Dönemde AB ve Avrupa Güvenli¤i So¤uk Savafl sonras› dönemde AB’nin gündemindeki bafll›ca tehditler flu flekilde s›ralanabilir: ‹ki Almanya’n›n birleflmesiyle birlikte yeniden su yüzüne ç›kan Alman ya korkusu, Orta ve Do¤u Avrupa’daki komünist rejimlerin y›k›lmas›n›n yaratt›¤› istikrars›zl›k ve Balkanlar’da yaflanan krizler. ‹lk olarak, Berlin Duvar›’n›n 1989’da y›k›lmas› ve Ekim 1990’da Do¤u ve Bat› Almanya’n›n birleflmesinin ard›ndan Almanya’n›n hegemonyac› bir güç olarak Avrupa’daki bütünleflme sürecine tehdit oluflturabilece¤i endiflesi belirmifltir. Bir baflka deyiflle, Almanya’n›n k›tay› egemenli¤i alt›na alma olas›l›¤› di¤er Avrupa devletlerine savafl dolu geçmifllerini hat›rlatm›fl; bu nedenle de Almanya’n›n ekonomik, siyasi ve askerî gücünü kontrol alt›nda tutabilecek bir mekanizmaya gereksinim duyulmufltur. Bu çerçevede, AB’nin Ortak D›fl ve Güvenlik Politikas› (ODGP)’n›n temel dayanaklar›ndan birinin Almanya’n›n güçlenmesi endiflesi oldu¤u söylenebilir. 1990’lar›n bafllar›nda AB’nin güvenlik endiflelerinden bir di¤eri de Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinin Sovyet yörüngesinden ç›kmalar›n›n ard›ndan bu ülkelerde geliflen iç istikrars›zl›klard›r. AB’nin s›n›rlar›nda yaflanan çat›flmalardan ve siyasi istikrars›zl›klardan do¤rudan do¤ruya etkilenebilece¤i düflünüldü¤ünden, bölgede istikrar›n sa¤lanmas› AB için aciliyet kazanm›flt›r. Bu çerçevede AB, Orta ve Do¤u Avrupa ülkelerine üyelik perspektifi vererek, söz konusu co¤rafyadaki güvenlik sorunlar›n› uzun vadede gidermeyi hedefleyen bir geniflleme stratejisi benimsemifltir. Bir baflka deyiflle, bu ülkelerle bütünleflme AB’nin öngördü¤ü güvenlik politikalar›ndan biri ve orta vadede en etkilisi olmufltur. 1990’lar boyunca Avrupa güvenli¤i ba¤lam›nda ön plana ç›kan sorunlardan bir di¤eri de Balkanlar’daki kriz ortam›d›r. 1990’lar›n bafl›ndaki Bosna ve 1998’de patlak veren Kosova Savafllar› Avrupa’da savafl›n hâlâ mümkün oldu¤unun bafll›ca göstergeleridir. Bu tür çat›flmalar›n AB devletlerini krizin taraflar› hâline getirip, üyeler aras› güç politikalar›n› yeniden tetikleme olas›l›¤› AB taraf›ndan güvenlik bofllu¤u olarak nitelendirilmifltir. Balkanlar’daki krizin ard›ndan ODGP’nin, özellikle Kosova krizinin ard›ndan da Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikas› (AGSP)’n›n güvenlik politikalar› olarak benimsendi¤i söylenebilir. Balkanlar’a yönelik geniflleme stratejisi de hâlen büyük ölçüde bu do¤rultuda izlenmekte olan bir güvenlik politikas›d›r. Genel olarak bak›ld›¤›nda, farkl› yak›n bölgelerdeki istikrars›zl›klar›n beraberinde getirece¤i ulusötesi sorunlar (göç, iltica gibi) da AB’nin tehdit tan›mlamalar› aras›nda yer alm›flt›r. Bu dönemin tehdit gündemi karfl›s›nda AB ülkelerinin izledi¤i güvenlik politikalar›n›n temelinde artan bir bütünleflme modeli söz konusudur. Bu model çerçe vesinde de¤erlendirebilecek belli bafll› güvenlik politikalar› fiekil 9.5’te özetlenmektedir:


Geniflleme 1995’te Avusturya, ‹sveç ve Finlandiya’y› kapsayan beflinci geniflleme dalgas›n›n ard›ndan AB, en kapsaml› genifllemesini 2004’te Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovenya, Slovakya, Estonya, Litvanya, Letonya, K›br›s ve Malta ile 2007’de Romanya ve Bulgaristan’›n kat›l›mlar›yla gerçeklefltirmifltir. Geniflleme politikas› güvenlik sorunu yaratabilecek nitelikteki Avrupa ülkelerini geniflleme kriterlerini yerine getirdikleri takdirde AB üyesi yaparak güvenlik sa¤lamay› hedefler. ODGP Maastricht Antlaflmas› ile üye devletlerin d›fl politika ve güvenlik konular›nda ifl birli¤i yapmalar› ve bu do¤rultuda ortak tutum-ortak eylem benimsemelerini öngören bir politika do¤mufltur. Antlaflmada, ODGP kapsam›nda nihai olarak ortak savunma politikas›n›n oluflumu da dahil olmak üzere güvenli¤e iliflkin tüm sorunlar›n ele alaca¤›n›n belirtilmesi ile AB’nin söz konusu dönemde bir savunma aktörü olmad›¤› ancak bu çizgide gelece¤e dönük bir perspektifin varl›¤› vurgulanm›flt›r. Maastricht Antlaflmas› ile ayr›ca, AB’nin kendi savunma politikas›n› oluflturana kadar savunmaya iliflkin konularda Bat› Avrupa Birli¤i’nden (BAB) yararlanmas› öngörülmüfltür. Bu suretle, BAB Maastricht Antlaflmas› sonucunda AB’nin savunma aya¤› hâline getirilmifltir. AGSP AB’nin askerî kuvvet kullan›m› konusunda ortak politika izlemesi anlam›n› tafl›yan ve ODGP’nin parças› olarak faaliyet göstermesi hedeflenen Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikas›n›n (AGSP) temelleri 1998’de ‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki St. Malo Zirvesi ile 1999’da AB’nin Köln Zirvesi’nde at›lm›flt›r. Köln Zirvesi’nde AB’nin uluslararas› krizlerle mücadele edebilecek özerk bir eylem kapasitesi ile donat›lmas› ve bu hedef do¤rultusunda askerî güç ile desteklenmesi konusunda görüfl birli¤ine varan üye devletler, Aral›k 1999 Helsinki Zirvesi’nde askerî kuvvet konusunu kapsaml› biçimde ele alm›fllard›r. Bu çerçevede, yaklafl›k 50-60.000 personelden oluflan, 60 gün içinde harekâta haz›r hâle gelip kriz mahallinde bir y›l boyunca faaliyet gösterebilen gerekli komuta, kontrol, istihbarat ve lojistik birimleri ile hava ve deniz kuvvetlerini kapsayan ve amac› Petersberg görevlerinin yerine getirilmesi olan askerî bir kuvvetin 2003 y›l›na kadar kurulmas›na karar verdiler. Helsinki’de ayr›ca, AB Genelkurmay›, AB Askerî Komitesi ile Güvenlik ve Siyasi Komitenin kurulmas› öngörülmüfltür. Helsinki’de oluflumu öngörülen ve Acil Müdahale Gücü olarak adland›r›lan bu kuvvete çeflitli vesilelerle üye devletlerin yapacaklar› tahsisler 2000 y›l›ndan bu yana her y›l düzenlenmektedir. 2003’ten beri AB’nin üstlendi¤i operasyonlarla birlikte AB’nin askerî gücü Helsinki’de öngörülen gücün hantall›¤› nedeniyle 1500 askerden oluflan AB taburlar› gibi birimlerle yenilenme sürecine girmifltir. AGSP kapsam›nda yaln›zca askerî operasyonlar de¤il, sivil nitelik tafl›yan operasyonlar (hukukun üstünlü¤ünün korunmas› gibi) da yürütülmektedir. 2009’da onaylanan Lizbon Antlaflmas›’nda bu politikan›n ad› Ortak Güvenlik ve Savunma Politikas› (OGSP) olarak de¤ifltirilmifltir. Adalet ve ‹ç ifllerinde ‹fl birli¤i ‹ltica, üye ülkeler d›fl s›n›rlar›n›n aç›lmas›na iliflkin kurallar, göç politikas›, kaçakç›l›k gibi ulusötesi suçlar ile polisiye alanlarda ifl birli¤i konular› adalet ve içiflleri politikas› kapsam›nda de¤erlendirilmektedir. Maastricht Antlaflmas›’nda üçüncü sütunda ele al›nan bu konulardan vizeler, iltica, göç ve kiflilerin serbest dolafl›m› ile ilgili olanlar› May›s 1999’da yürürlü¤e giren Amsterdam Antlaflmas›’nda birinci sütuna aktar›lm›flt›r.

133 Tablo 7.5 So¤uk Savafl Sonras› Dönemde AB Güvenlik Politikalar›

BAB: Temeli Mart 1948 Brüksel Antlaflmas› ile at›lan ve May›s 1955’te yürürlü¤e giren Paris Protokolleri ile kurulan, 2010 y›l›nda da AGSP’nin oluflumu ve Lizbon Antlaflmas›’n›n yürürlü¤e girmesiyle ifllevsiz kald›¤› gerekçesiyle üyelerince feshedilen uluslararas› örgüt. Petersberg Görevleri: ‹nsani görevler, aramakurtarma faaliyetleri, bar›fl›n korunmas›, bar›fl›n korunmas›n› da içerecek flekilde muharebe güçlerinin kriz yönetimi operasyonlar›nda kullan›m› görevleri 19 Haziran 1992 tarihinde BAB’›n Petersberg’de yap›lan Zirvesi’nde BAB’›n görev alanlar› olarak belirlenmifl; bu türdeki görevler bu tarihten itibaren genel olarak Petersberg görevleri fleklinde an›lm›flt›r.

134


11 Eylül Sonras› Dönemde AB Güvenlik Politikas› 11 Eylül’de ABD’de yaflanan terör sald›r›s› sonras›nda, AB güvenli¤ine tehdit olarak gördü¤ü unsurlar› ilk defa resmî olarak tan›mlam›flt›r. Dönemin ODGP Yüksek Temsilcisi Javier Solana’n›n ad›yla an›lan “Daha ‹yi Bir Dünyada Güvenli Avrupa” bafll›kl› Avrupa Güvenlik Stratejisi belgesinde (2003) terörizm, kitle imha silahlar›n›n yay›lmas›, bölgesel krizler, baflar›s›z devletler ve organize suçlar olmak üzere befl tehditten bahsedildi¤i görülmektedir. AB’nin bu tehditleri tan›mlamas›ndan k›sa bir süre sonra, ilk olarak 11 Mart 2004’te Madrid, ard›ndan da 7 Temmuz 2005’te Londra’da yaflanan terör sald›r›lar› AB’nin güvenlik konular›ndaki endiflelerinde hakl› oldu¤unu göstermifltir. ‹NTERNET

Solana Belgesi’nin orijinal metni için bkz. http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf

Solana belgesinde ortaya koyulan tehditlerin en fazla AB’nin komflular›ndan kaynakland›¤› ifade edilmifl ve AB’nin etraf›nda bir güvenlik çemberi yaratmas› öngörülmüfltür. Bu do¤rultuda, AB 2003’ten itibaren Avrupa Komfluluk Politikas› ad›yla bir strateji gelifltirerek, Birli¤in do¤usunda ve Akdeniz s›n›rlar›nda yak›n ve ifl birli¤i içinde iliflki kurabilece¤i iyi yönetilen ülkeler zinciri oluflturma hedefi do¤rultusunda hareket etmeye bafllam›flt›r. Bu politika do¤udaki komflular için “Do¤u Ortakl›¤›”, güneydeki komflular için de “Akdeniz için Birlik” ad› alt›nda iki farkl› patikada geliflme göstermektedir. 2008’de “De¤iflen Dünyada Güvenli¤in Sa¤lanmas›” bafll›¤›yla ilan edilen güncellenmifl Avrupa Güvenlik Strateji belgesinde tehdit olarak alg›lanan unsurlar artarak, siber güvenlik, enerji güvenli¤i, iklim de¤iflikli¤i, korsanl›k faaliyetleri, hafif silahlar ve kara may›nlar› gibi farkl› güvenlik sorunlar› da eklenmifltir.

Ç‹N’‹N GÜVENL‹K YAKLAfiIMI So¤uk Savafl sonras› dönemin di¤er bir büyük gücü olan Çin’in gü AMAÇ

4

venlik alg›lamalar›n› ve izledi¤i stratejiyi analiz etmek

Çin, h›zla büyüyen ekonomisinin yan› s›ra nüfusu, toprak büyüklü¤ü, askerî gücü, nükleer silahlar› vb. özellikleriyle büyük güç olarak nitelendirilen aktörlerden birisidir. So¤uk Savafl sonras›nda askerî kapasitesini bir hayli gelifltiren Çin’in ekonomik büyümesinin de mevcut düzeyini korumas› hâlinde yak›n gelecekte süper güç konumuna eriflebilece¤i fikri ileri sürülmektedir.

So¤uk Savafl Dönemi’nde Çin’in Güvenlik Anlay›fl› Mao Zedong önderli¤inde 1 Ekim 1949’da kurulan Çin Halk Cumhuriyeti, So¤uk Savafl Dönemi boyunca süper güçlerin üzerinde hâkimiyet kurmaya çal›flt›klar› bir ülke olmufltur. Kurulufl aflamas›nda komünist rejimi benimseyen Çin, SSCB’nin önderli¤indeki Do¤u Bloku’nun bir üyesi olarak ABD’nin tehdit tan›mlamas› kapsam›nda yer alm›flt›r. Çin-SSCB aras›nda fiubat 1950’de imzalanan Dostluk ve ‹flbirli¤i Antlaflmas›, iki ülkenin yak›nlaflmas›n›n göstergesi ve ABD’nin Çin’den tehdit alg›lamas›n›n dayana¤› olmufltur. Benzer flekilde, söz konusu Antlaflma’n›n “taraflar›n›n Japonya ya da herhangi bir müttefikinin sald›r›s›na u¤ramas› hâlinde birbirlerine yard›m edeceklerine” dair hükmü de dolayl› da olsa Çin’in ABD’den tehdit alg›lad›¤›n› ortaya koymufltur. Nitekim, 1950’de Kore’de patlak veren savafla ABD’nin

135


müdahale ederek Güney Kore’yi desteklemesi, yak›n çevresinde ABD’nin varl›¤›n› hisseden Çin, ABD’yi do¤rudan tehdit olarak alg›lamas›na neden olmufltur. Çin her ne kadar SSCB ile iyi iliflkiler sürdürse de ABD-SSCB aras›ndaki So¤uk Ba¤lant›s›zl›k Hareketi: Savafl ortam›n›n devam›n› istemifltir. Zira, iki süper gücün rekabeti, Çin’in Ba¤lan- ‹kinci Dünya Savafl› sonras› ortamda ABD ya da t›s›zl›k Hareketi ve hatta Sosyalist Blok’un liderli¤ini üstlenmesini sa¤layabilirdi. SSCB’den, bir baflka deyiflle Öte yandan, Kruflçev döneminde SSCB’nin izlemeye bafllad›¤› “bar›fl içinde bir ara- kapitalist ya da sosyalist kamplardan herhangi birinin da yaflama” politikas›, ABD-SSCB iliflkilerini gelifltirebilir ve bu durumda Çin d›flla- yan›nda yer almak nabilirdi. Bu çerçevede, 1960’larda Çin-SSCB iliflkilerinde artan gerilim, ABD-Çin istemeyen ülkelerin bafllatt›¤› hareket. aras›ndaki yak›nlaflmay› da beraberinde getirmifltir. SSCB’nin 1968’de Çekoslovak- Ba¤lant›s›zl›k fikri ilk kez ya’y› iflgaline tepki gösteren Çin’in, ayn› dönemde ABD’yle daha s›k› iliflkiler kur- 1946’da Hindistan lideri Nehru taraf›ndan maya bafllad›¤› görülmektedir. 1972’de ABD Baflkan› Nixon’un Çin’i ziyaretiyle bir- Jawaharal ortaya at›ld›. 1955’te likte iki ülke aras›nda 25 y›ld›r süren temass›zl›k sona ererken 1979’da iki ülke ara- yap›lan Bandung s›nda büyükelçiler düzeyinde diplomatik iliflkiler kurulmufltur. Bir baflka deyiflle, Konferans›’nda fiilen oluflumu tamamland› ve ABD art›k Çin için do¤rudan bir güvenlik tehdidi olmaktan ç›kmaya bafllam›flt›r. 1961 Belgrad Konferans› ile Mao Zedong’un ölümünden sonra liderli¤i devralan Deng Xiaoping, uluslarara- “Ba¤lant›s›z Devlet Grubu” ad› alt›nda resmiyet s› alanda daha kat›l›mc› bir politika izlemeye bafllam›fl ve SSCB baflta olmak üzere kazand›. Günümüzde hâlen komflular›yla s›n›r sorunlar›n› çözmek üzere görüflmeler bafllatm›flt›r. Buna karfl›l›k, varl›¤›n› sürdüren ve 15. Ba¤lant›s›zlar 1978’de SSCB’nin silahlanmas›na yard›mc› oldu¤u Kuzey Vietnam birliklerinin 2009’da Hareketi Zirvesi’ni Kamboçya’y› iflgaliyle Çin-SSCB iliflkilerinde gerilim artm›fl ve Vietnam ile aras›n- gerçeklefltiren hareket, Asya, Latin Amerika daki s›n›r savafl›nda SSCB’nin Vietnam’› desteklemesi üzerine Çin, Dostluk ve ‹flbir- Afrika, ve Karayip bölgelerinden li¤i Antlaflmas›’n›n süresini uzatmayaca¤›n› aç›klam›flt›r. kat›lan devletlerle üye Çin’in So¤uk Savafl Dönemi boyunca içte birli¤i sa¤lamaya çal›flt›¤›, s›n›r sorun- say›s›n› 118’e ç›kartm›flt›r. lar›yla yo¤un flekilde mücadele etti¤i ve iki süper güç aras›nda izledi¤i politikalarla varl›¤›n› sürdürmeye çal›flt›¤› görülmektedir. Bir baflka deyiflle, So¤uk Savafl Dönemi’nde iç güvenlik sorunlar›, s›n›r çekiflmeleri ile kimi zaman ABD kimi zaman da SSCB ile rekabet Çin’in güvenlik gündeminde yer alm›flt›r.

So¤uk Savafl Sonras› Dönemde Çin’in Güvenlik Politikalar› So¤uk Savafl sonras› dönemde Çin’in güvenlik kayg›lar›n›n temelinde ABD’nin küressel düzeyde askerî, siyasi ve ekonomik hegemonya kurma çabas›n›n yan› s›ra s›n›r sorunlar›, enerji kaynaklar›na ulafl›m ve ekonomik geliflmenin sürdürülebilir olmas› gibi unsurlar da yer almaktad›r. Çin’in So¤uk Savafl s›ras›nda ve sonras›nda duydu¤u bafll›ca güvenlik kayg›lar› nelerdir?

SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan Çin’in Orta Asya’ya yönelik izledi¤i politika temelde ülkenin güvenlik kayg›lar›yla birebir örtüflmektedir. Hem Bat› s›n›rlar›n›n hem de Sincan-Uygur Özerk Bölgesi (Do¤u Türkistan)’nin güvenli¤i aç›s›ndan Çin’in Orta Asya ülkeleriyle iyi iliflkiler kurmas› büyük önem tafl›maktad›r. Çin’in daima endifle etti¤i az›nl›klar›n yaklafl›k %90’› Do¤u Türkistan, Tibet ve ‹ç Mo¤olistan gibi s›n›r bölgelerinde yaflamaktad›r. Az›nl›k gruplar›n›n s›n›r bölgelerinde yaflamas› ve ellerinde Çin’in kalk›nmas› aç›s›ndan büyük öneme haiz do¤al kaynaklara (Çin, petrol, do¤al gaz ve di¤er önemli madenlerin yaklafl›k %40’›ndan fazlas›n› bu bölgelerden temin etmektedir) sahip olmas›, Çin aç›s›ndan etnik sorunlar› daha da hassas hâle getirmektedir (Çolako¤lu, 2006). S›n›rlar›nda istikrar›n sa¤lanmas› ve enerji kaynaklar›na ulafl›m hedeflerinin yan› s›ra bölgede So¤uk Savafl sonras›nda artan ABD ve Türkiye etkisi de Çin’in bölgeyle yak›ndan ilgilenmesini gerektirmektedir. Bir baflka deyiflle, Çin’in Orta Asya politikas›, So¤uk Savafl sonras› dönemde Çin’in güvenlik sa¤lama yöntemleri aras›nda ön plana ç›km›flt›r.

SIRA S‹ZDE

2

136

Strateji ve Güvenlik Hari ta 7. 1

Çin ve Do¤u Türkistan

So¤uk Savafl sonras› dönemde Rusya’n›n süper güç konumunu kaybetmesi ve bafllang›ç y›llar›nda ülke içindeki sorunlarla mücadele etmesi Çin’in Do¤u Asya’da aktif ifl politika izlemesini beraberinde getirmifltir. Rusya ve ‹ran’la sürdürülen iliflkilere ek olarak, bu dönemde Çin’in fianghay Befllisi’nin kurulufluna öncülük etmesi bölgede izledi¤i aktif politikalar›n sonucudur. Söz konusu yap›, 2001 y›l›nda Özbekistan’›n da kat›l›m›yla fianghay ‹flbirli¤i Örgütü ad›n› alarak, Rusya ve Çin’in ABD karfl›s›nda denge sa¤lamak için kulland›klar› uluslararas› bir örgüt hâline dönüflmüfltür. Bunun en somut örne¤i, örgütün ilk zirvesinde bir araya gelen Rus ve Çin Devlet Baflkanlar› Yeltsin ve Jiang Zemin ’in NATO’nun genifllemesi ve ABD’nin hegemonya giriflimlerine karfl› yapt›klar› ortak aç›klamalard›r (Ayd›n, 2003). Çin bafll›ca güvenlik tehditlerinden biri olan enerji ihtiyac›n›n karfl›lanmas› konusunda da bu dönemde aktif politika izlemifltir. Orta Asya’da genifl kapsaml› ortak enerji boru hatlar› projelerine ilgi gösteren Çin için, Türkmenistan ve Kazakistan gibi ülkelerle enerji alan›nda yapt›¤› ifl birliklerinin yan› s›ra Hazar Denizi hidrokarbon kaynaklar›na eriflim ihtiyac› göz önünde bulunduruldu¤unda, Orta Asya’n›n önemi bir kez daha anlafl›lmaktad›r (Ayd›n, 2005). Di¤er taraftan, Çin’in Afrika k›tas›na yönelik stratejiler geliflmeye bafllamas›n›n ard›nda da bölgedeki do¤al kaynaklara eriflim ihtiyac› öne ç›kmaktad›r. BP’nin 2030 y›l›na iliflkin tahminleri incelendi¤inde, hâlihaz›rda enerji tüketimi konusunda ABD’nin önüne geçen Çin’in enerji tüketiminin 2030’a gelindi¤inde ABD’nin neredeyse iki kat›na ulaflaca¤› görülmektedir. Tablo 7.6 Çin-ABD-Avrupa Enerji Tüketimi Karfl›laflt›rmas›

Toplam Enerji Tüketimi Avrupa

1815,8 1804,2 1908,3 2010,9 1927,7 2000,7 2058,1 2094,6 2104,9

Kaynak: BP Energy Outlook 2030, http://www.bp.com.

ABD

1984,9 2132,4 2326,9 2363,2 2267,4 2286,8 2279,6 2269,4 2251,2

Çin

685,1 917,4 967,9 1573,2 2373,7 3125,9 3653,3 4034,2 4326,3

1990 1995 2000

2005

2010

2015 2020 2025 2030

Aç›klama: Yukar›da tabloda gözüken rakamlar bir ülkenin enerji tüketiminin milyon tonluk petrol eflde¤erini ifade etmektedir. Petrol eflde¤erinin içeri¤inde yer alan as›l enerji kaynaklar› petrol, do¤al gaz, kömür, nükleer enerji, hidroelektrik ve yenilenebilir enerji kaynaklar›d›r.


137

Çin’in So¤uk Savafl sonras›nda, özellikle de 11 Eylül sonras› uluslararas› düzende temel güvenlik kayg›s› ABD’nin küresel hegemonya kurmaya yönelik uygulaSorunu: 1895-1945 malar›d›r. Çin, bu dönemin ilk y›llar›nda her ne kadar ABD’nin tek tarafl› uygula- Tayvan y›llar› aras›nda Japonya’n›n malar›na karfl› gelse de iliflkilerin gerilmesinden kaç›nm›flt›r. 1997’de aç›klad›¤› ye- kontrolünde olan Tayvan, ni Güvenlik Konsepti’nde yer alan, “bar›fl içinde bir arada yaflama” ilkesi do¤rultu- ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan ABD’nin kontrolüne sunda Çin, ABD ile iliflkilerinde karfl›l›kl› fayda sa¤layan ekonomik iliflkilerin ku- geçmifltir. 1950’li y›llar›n rulmas›, güven art›r›c› diyalog gelifltirilmesi ve çat›flmalar›n bar›flç› yoldan çözümü bafl›nda Sovyetlerin Çin’e destek vermesine karfl›l›k, uygulamalar›n› hedeflemifltir (Ayd›n, 2005). Bu çerçevede, özellikle 2001’de yafla- ABD’nin Tayvan’a nan terör sald›r›lar› sonras›nda Çin de Rusya gibi ABD’yle terörle mücadele konu- ba¤›ms›zl›k için destek vermesi ile Tayvan sorunu sunda ifl birli¤ine gitmifltir. Oimao Chen’in yorumuyla, “Çin ve ABD samimiyete, bafllad›. 1954’de ABD ile yap›c›l›¤a dayal› bir iliflki kurmufltur. Devlet Baflkan› Jiang Zemin ve Baflkan Bush Tayvan aras›nda Karfl›l›kl› Antlaflmas› aras›nda Kas›m 2002’de yap›lan Crawford Zirvesi’nde Bush, terörizme karfl› verilen Güvenlik imzaland›. Fakat, ABD- Çin mücadelede Çin’in ABD’nin müttefiki oldu¤unu bile aç›klam›flt›r” (Chen, 2005). diplomatik iliflkilerinin ‹kili iliflkilerdeki gerilimin kontrol alt›nda tutulmas› hedefine karfl›l›k Tayvan kurulmas›yla birlikte Tayvan’a yönelik ABD konusu taraflar aras›nda bir çekiflme noktas› olarak varl›¤›n› sürdürmektedir. Bu tutumu da de¤iflti ve ABD, sorun ayn› zamanda Çin-Japonya aras›ndaki gerginli¤in de devam etmesine neden Çin Halk Cumhuriyeti’nin Çin halk›n› temsil eden tek olmaktad›r. Buna ek olarak, 2001 sonras›nda ABD’nin terörle mücadele kapsam›n- yasal hükûmet oldu¤unu ve da Orta Do¤u ve Orta Asya’da hâkimiyet kurmaya bafllamas› ve ek üsler elde et- Tayvan’›n onun bir parças› oldu¤unu kabul eden bir mesi Rusya’y› oldu¤u gibi Çin’i de tedirgin etmifltir. Nitekim, ABD’nin bu giriflimle- bildirge imzalad›. Bununla riyle terörle mücadelenin yan› s›ra büyük güçler olarak an›lan Rusya ve Çin’i de birlikte ABD Baflkan› Reagan Tayvan’a yönelik dengelemek istemesi, Rusya ve Çin’in birbirleriyle daha da yak›nlaflmas›na neden döneminde askerî destek nedeni ile olmufltur. 2001’de imzalad›klar› antlaflma çerçevesinde aralar›nda stratejik ortakl›k sorun yeniden su yüzüne kuran Rusya ve Çin, ABD’nin hedefledi¤i tek kutuplu dünya düzenini k›rman›n ve ç›kt›. Yine de 1995’de ABD ile Çin sorunu göz ard› bu ülkenin uluslararas› alanda tek bafl›na eylemlerde bulunmas›n›n önüne geçme- ederek iliflkilerin devam nin yollar›n› aramaya bafllam›fllard›r. Bu do¤rultuda, Rusya ve Çin’in son y›llarda ettirilmesine karar verdiler (Akçada¤, 2010). Bu ABD’nin tek tarafl› politikalar›na yönelik artan oranda itirazlar› görülmektedir. sorunun hâlen varl›¤›n› Bunlar›n bafl›nda, ‹ran’a nükleer faaliyetleri dolay›s›yla yapt›r›m uygulamaya çal›- sürdürmesinin arkas›nda, ABD’nin yükselen güç Çin’e flan ABD’ye gösterdikleri tepki say›labilir. Her iki ülkenin ABD karfl›s›nda izledik- karfl› elindeki bir kozu leri politikalar, ABD’nin ataca¤› ad›mlarda bu ülkeleri dikkate almas›n› gerektir- kaybetmek istememesinin oldu¤u aç›kt›r. mektedir. ‹ran’a yönelik BM Güvenlik Konseyinin May›s 2010 tarihli yapt›r›m kara- Çin ve Tayvan aras›ndaki r›n›n ancak Çin ve Rusya ikna edildikten sonra ç›kmas› bunun en aç›k örne¤idir. iliflkiler de 1992’de Çin’in Mart 2011’de yay›mlad›¤› “Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi”nde savun- sa¤lanan “Tayvan Uzlafl›s›” çerçevesinde devam maya dayal› bir güvenlik politikas› takip edilece¤i öngörülmektedir. Bu durum, etmektedir. Bu çerçevede Çin’in uzun süredir devam etmekte olan ekonomik geliflimiyle yak›ndan ilgilidir. Çin, Tayvan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul Nitekim, belgede ekonomik geliflmeye yap›lan vurgu dikkat çekmektedir. Belge- etmemesine ra¤men, de, ulusal savunmayla ilgili olarak Çin’in belirledi¤i amaç ve görevler flu flekilde iliflkiler de facto ifl birli¤i içerisinde devam etmekte s›ralanm›flt›r: fakat zaman zaman karfl›l›kl› gerginlik art›r›c› 1. Ulusal egemenli¤in, ulusal ç›karlar›n ve güvenli¤in korunmas›; aç›klama ve uygulamalara 2. Sosyal uyum ve düzenin sa¤lanmas›; da sahne olmaktad›r. 3. Ulusal savunma ve silahl› kuvvetlerin modernizasyonunun h›zland›r›lmas›; 4. Dünya bar›fl› ve düzenin sa¤lanmas›. Belgede askerî modernizasyon ve savunma harcamalar›nda art›fl dile getirilse de Çin’in ekonomik geliflmesini sekteye u¤ratacak bir giriflimden kaç›nmak isteyece¤i ortadad›r. Belgenin hemen bafl›nda Çin’in hegemonya peflinde koflan bir ülke olmad›¤›n›n vurgulanmas› izlenen bar›flç›l politikayla örtüflmektedir.

138


Özet So¤uk Savafl’›n sona ermesinden günümüze kadarki dönemde sahip oldu¤u niteliklerle dünyadaki geliflmeleri etkileyebilme potansiyeline sahip güçler olarak, ABD’nin yan› s›ra Rusya Federasyonu, Çin Halk Cumhuriyeti ve Avrupa Birli¤i (AB)’nin ön plana ç›kt›¤› görülmektedir. So¤uk Savafl Dönemi’nin iki süper gücünden biri, So¤uk Savafl sonras›nda ise dünyan›n tek süper gücü olarak tan›mlanan ABD, So¤uk Savafl Dönemi’nde yaln›zc›l›k politikas›ndan aktif uluslararas› müdahaleci¤e geçmifl ve SSCB’yi dengelemek veya SSCB karfl›s›nda üstünlük sa¤lamaya yönelik strateji izlemifl; So¤uk Savafl’›n ard›ndan potansiyel rakipleriyle aras›nda beliren büyük dengesizli¤i korumay› güvenlik anlay›fl›n›n merkezine oturmufltur. 11 Eylül 2001’de ABD’nin New York ve Washington flehirlerine yönelik terörist sald›r›lar› baflta ABD olmak üzere, tüm dünyan›n güvenlik yaklafl›m›n›n de¤iflmesine yol açm›flt›r. SSCB, II. Dünya Savafl›’nda ekonomisi büyük hasar görmesine ra¤men savafl sonras›nda dünyay› flekillendiren iki süper güçten biri olarak varl›¤›n› sürdürmüfltür. ABD’nin So¤uk Savafl süresince SSCB’nin liderli¤ini yapt›¤› Do¤u Bloku’nu tehdit olarak alg›lad›¤› gibi SSCB de bu dönemde gü venli¤ini tehdit eden en önemli unsur olarak ABD’nin liderli¤indeki Bat› Bloku’nu görmüfltür. So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte Rusya’n›n etraf›nda yaflanan çat›flmalar›n etkisiyle ortaya ç›kan göç sorunu, uyuflturucu çeteleri ve organize suçlar gibi konular Rusya’n›n güvenli¤ini tehdit eden yeni unsurlar olarak alg›lanm›flt›r. Özellikle ABD’de yaflanan 11 Eylül 2001 terör sald›r›lar› sonras›nda, ABD’nin Orta Asya ve Kafkaslarda etkisini artt›rmas› Rusya’n›n tehdit alg›lamalar›n› ve güvenlik politikalar›n› tekrar gözden geçirmesinin gerekti¤ini ortaya koymufltur.

So¤uk Savafl Dönemi’nde Bat› Avrupa ülkeleri aras›nda kurulan ve yar›m yüzy›l› aflk›n bir süredir varl›¤›n› devam ettiren Avrupa Birli¤i (AB), So¤uk Savafl sonras› dönemde ekonomik bütünleflmenin ötesine geçerek eriflti¤i siyasal bütünleflme seviyesiyle birlikte uluslararas› sistemde önemli bir aktör hâline gelmifltir. So¤uk Savafl Dönemi’nde Bat› Avrupa devletleri SSCB’nin askerî ve siyasi etkisini, Almanya’n›n güçlenmesi fikrini ve Avrupa’da yeniden savafl›n ç›kmas› ihtimalini tehdit olarak de¤erlendirmifllerdir. So¤uk Savafl sonras› dönemde AB’nin gündemindeki bafll›ca tehditler flu flekilde s›ralanabilir: ‹ki Almanya’n›n birleflmesiyle birlikte yeniden su yüzüne ç›kan Almanya korkusu, Orta ve Do¤u Avrupa’daki komünist rejimlerin y›k›lmas›n›n yaratt›¤› istikrars›zl›k ve Balkanlar’da yaflanan krizler. AB, tüm bu tehditlerle mücadele için derinleflme ve geniflleme unsurlar›yla daha artan bütünleflme politikas› izlemifltir. Çin, h›zla büyüyen ekonomisinin yan› s›ra nüfusu, toprak büyüklü¤ü, askerî gücü, nükleer silahlar› vb. özellikleriyle büyük güç olarak nitelendirilen aktörlerden birisidir. So¤uk Savafl Dönemi’nde iç güvenlik sorunlar›, s›n›r çekiflmeleri ile kimi zaman ABD kimi zaman da SSCB ile rekabet Çin’in güvenlik sorunlar› gündeminde yer alm›flt›r. So¤uk Savafl sonras› dönemde Çin’in gü venlik kayg›lar›n›n temelinde ABD’nin hegemon ya kurmas› korkusu, s›n›r sorunlar›, enerji kaynaklar›na ulafl›m ve ekonomik geliflmenin sürdürülebilir olmas› gibi unsurlar mevcuttur.


139

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl döneminde

6. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya Federasyonu’nun

ABD’nin çevreleme politikas› kapsam›nda kurdu¤u yap›lanmalardan de¤ildir? a. Varflova Pakt› b. NATO c. Ba¤dat Pakt› d. SEATO e. Balkan ‹ttifak›

ABD’den alg›lad›¤› tehdidi bertaraf edebilmek için izledi¤i politikalardan biridir? a. Latin Amerika ülkelerinden Küba, Venezüella ve Bolivya gibi ülkelerle yak›n iflbirli¤ine gidilmesi b. Gürcistan ve Ukrayna’n›n NATO üyesi olmas›n›n teflvik edilmesi c. ABD’nin Orta Asya ve Kafkaslarda etkili olmas›n› sa¤layacak kolayl›klar yarat›lmas› d. Bat›n›n enerji arz›n› kesintiye u¤ratmayacak projelere imza at›lmas› e. ABD ve Bat› ile yak›n iflbirli¤ine girilmesi

2. ABD’nin müttefiklerine askeri birlikler göndermek yerine, ekonomik ve askeri yard›mda bulunmas›n› öngören doktrin afla¤›dakilerden hangisidir? a. Nixon Doktrini b. Eisenhower Doktrini c. Carter Doktrini d. Reagan Doktrini e. Truman Doktrini

3. So¤uk Savafl sonras› uluslararas› sistemde ABD’nin güç konumu nas›l tan›mlanabilir? a. Süper güç b. Bölgesel güç c. Büyük güç d. Küçük güç e. Orta-büyüklükte güç

4. George W. Bush’un fier Ekseninde yer ald›¤›n› ileri sürdü¤ü ülkelerden birisi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kore b. Çin c. Japonya d. Tayvan e. Hindistan

5. Afla¤›dakilerden hangisi Sovyetler Birli¤i’nin So¤uk Savafl döneminde izledi¤i stratejilerden biri de¤ildir? a. Esnek Karfl›l›k Stratejisi b. Bar›fl ‹çinde Bir Arada Yaflama c. Tek Ülkede Sosyalizm d. Perestroyka (Yeniden Yap›lanma ) e. Glastnost (Aç›kl›k )

7. Afla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl sonras› dönemde AB’nin izledi¤i güvenlik politikalar› aras›nda yer almaz? a. Füzyon hareketi b. ODGP c. AGSP d. Geniflleme e. Adalet ve ‹çifllerinde ‹flbirli¤i

8. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa Güvenlik Stratejisi’nde tan›mlanan tehditler aras›nda yer almamaktad›r? a. Komünizmin yay›lmas› b. Terörizm c. Kitle imha silahlar›n›n yay›lmas› d. Baflar›s›z devletler e. Ulusötesi suçlar

9. SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan Çin’in Orta Asya’ya yönelik izledi¤i politikan›n nedenleri aras›nda yer almaz? a. Bölge ülkelerinin Çin’e olan özel ilgisi b. Az›nl›klar›n büyük ço¤unlu¤unun s›n›r bölgelerinde yaflamas› c. Enerji kaynaklar›na eriflim d. Etnik sorunlarla mücadele e. ABD’nin bölgeye artan ilgisi

10. Çin’in Mart 2011’de ilan etti¤i Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi’nde afla¤›daki hususlardan hangisi yer almaz? a. ABD ile savafl b. Ulusal egemenli¤in, ulusal ç›karlar›n ve güvenli¤in korunmas› c. Sosyal uyum ve düzenin sa¤lanmas› d. Ulusal savunma ve silahl› kuvvetlerin modernizasyonunun h›zland›r›lmas› e. Dünya bar›fl› ve düzenin sa¤lanmas›

140




1. a

S›ra Sizde 1 So¤uk Savafl Dönemi’nde Bat› Avrupa devletleri SSCB’nin askerî ve siyasi etkisini, Almanya’n›n güçlenmesi fikrini ve Avrupa’da yeniden savafl›n ç›kmas› ihtimalini tehdit olarak de¤erlendirmifllerdir.

2. a 3. a 4. a 5. a 6. a 7. a 8. a 9. a 10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD’nin Güvenlik Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD’nin Güvenlik Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD’nin Güvenlik Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD’nin Güvenlik Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Güvenlik Anlay›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Güvenlik Anlay›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Birli¤i’nin Güvenlik Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Birli¤i’nin Güvenlik Politikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çin’in Güvenlik Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çin’in Güvenlik Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 So¤uk Savafl Dönemi’nde iç güvenlik sorunlar›, s›n›r çekiflmeleri ile kimi zaman ABD kimi zaman da SSCB ile rekabet Çin’in güvenlik sorunlar› gündeminde yer alm›flt›r. So¤uk Savafl sonras› dönemde Çin’in güvenlik kayg›lar›n›n temelinde ABD’nin hegemonya kurmas› korkusu, s›n›r sorunlar›, enerji kaynaklar›na ulafl›m ve ekonomik geliflmenin sürdürülebilir olmas› gibi unsurlar yer almaktad›r.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar A¤›r, Bülent Sarper (2006-2007). “Bush Dokrini: Küresel Bir Hegemonik ‹stikrar Aray›fl› m›?”, Uluslararas› ‹liflkiler, Cilt 3, Say› 12. Akçada¤, Emine (2010). “Yükselen Güç Çin’in Dünden Bugüne D›fl Politika Analizi, Bilgesam. Eriflim Adresi: http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_ content&view=article&id=605:yuekselenguec-cinin-duenden-buguene-d-politika-analizi&catid=92:analizler-uzakdogu&Itemid=140. Akgül Aç›kmefle, Sinem (2005). “Avrupa Birli¤i Yolunda ‹lk Ad›m”, Cumhuriyet Strateji, Cilt 1, No 28. Akgül Aç›kmefle, Sinem (2005). “The Management of Security in EU’s Neighbourhood: Union’s Tactics Revisited”, Perceptions: Journal of International Affairs, Cilt 10, No 3. Armao¤lu, Fahir (1993). 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi, 19141990 (Cilt I: 1914-1980). ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Ayd›n, Mustafa (2003). “Amerika Dünyadan Ne ‹stiyor? ABD’nin Yeni Ulusal Güvenlik Stratejisi ve D›fl Politikas›”, Stradigma, Say› 4. Eriflim Adresi: http://www.stradigma.com/index.php?sayfa=makale&no=60.


Ayd›n, Mustafa (2005). “Çin’in Stratejik Hesaplar›nda Orta Asya”, Mustafa Ayd›n (der.), Küresel Politikada Orta Asya: Avrasya Üçlemesi I. Ankara: Nobel. Brzezinski, Zbigniew (2005). Büyük Satranç Tahtas›. ‹stanbul: ‹nk›lap Yay›nlar›. Cameron, Fraser (2005). US Foreign Policy After the Cold War: Global Hegemon or Reluctant Sheriff?, New York: Routledge. Caporaso, James (1996). “The European Union and Forms of State: Westphalian, Regulatory or Post-modern?”, Journal of Common Market Studies, Cilt 34, No 1. Chen, Qimao (2005). “Çin’in Yeni Güvenlik Anlay›fl› ve Politikas›”, Stratejik Öngörü Dergisi, Say› 4. Çelikpala, Mitat (2011). “Güney Kafkasya’da Jeni Jeopolitik Denge”, Cavid Veliev, Araz Aslanl› (der.), Güney Kafkasya: Toprak Bütünlü¤ü, Jeopolitik Mücadeleler ve Enerji. Ankara: Berikan Matbaac›l›k, 289-312. Çolako¤lu, Selçuk (2006). “11 Eylül Sonras› De¤iflen Avrasya Dengeleri ve Çin-Orta Asya ‹liflkileri”, Orta Asya ve Kafkasya Dergisi, Cilt 1, No 2. Dugin, Alexandr (2004). Rus Jeopoliti¤i: Avrasyac› Yaklafl›m, ‹stanbul: Küre Yay›nlar›. Erhan, Ça¤r› (1996). “Avrupa’n›n ‹ntihar› ve ‹kinci Dün ya Savafl› Sonras›nda Temel Sorunlar”, Ankara Üni versitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 51, No 1-4. Erhan, Ça¤r› (1996). “Ortaya Ç›k›fl› ve Uygulan›fl›yla Marshall Plan›”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 51, No 1-4. Erhan, Ça¤r› (2001). “ABD’nin Ulusal Güvenlik Anlay›fl›”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 56, Say› 4. Fukuyama, Francis (2006). Neo-conlar›n Sonu: Yol Ayr›m›ndaki Amerika. ‹stanbul: Profil Yay›nc›l›k. Jordan, Amos A. vd. (1999). American National Security, USA: The Johns Hopkins University Press. Kamalov, ‹lyas (2008). Putin Dönemi Rus D›fl Politikas›: Moskova’n›n Rövanfl›, ‹stanbul: Yeditepe Yay›nevi. Kas›m, Kamer (2011). “Büyük Güçlerin Kafkasya Politikalar›”, Cavid Veliev ve Araz Aslanl› (der.), Güney Kafkasya: Toprak Bütünlü¤ü, Jeopolitik Mücadeleler ve Enerji. Ankara: Berikan Matbaac›l›k. Kibaro¤lu, Mustafa (2001). “Rusya’n›n Yeni Ulusal Gü venlik Konsepti ve Askeri Doktrini”, Avrasya Dos yas›: Rusya Özel, Cilt 6, Say› 4. Lepingwell, John W.R. (1994). “The Russian Military and Security Policy in the Near Abroad”, Survival, Cilt 36, Say› 3.

141

Nye, Joseph S. (1998). “US Security Policy: Challenges For the 21st Century”, US Foreign Policy Agenda, Cilt 3, Say› 3. Özdemir, Haluk (2002). “11 Eylül: Post-Modern Savafl›n Milad› ya da D›fl Politika Mücadelelerinin Görünme yen Boyutu”, Süleyman Demirel Üniversitesi ‹.‹.B.F. Dergisi, Cilt 7, No 1. Özen, Ç›nar (2002). “ESDP-NATO Relations: Considerations on the Future of European Security Architecture”, Turkish Yearbook of International Relations, Cilt 33. Özkan, Behlül (2011). “So¤uk Savafl Sonras› Amerikan D›fl Politikas›”, Stratejik Araflt›rmalar Dergisi, Cilt 9, Sa y› 16. Politkovskaya, Anna (2004). Putin’s Russia, Londra: The Harvill Press. Rotkopf, David (2006). Running the World: The Inside Story of the National Security Council and the Architects of American Power. New York: PublicAffairs. Slagle, James H. (1994). “New Russian Military Doctrine: Sign of the Times”, Parameters, No 24. Tanr›sever, Oktay (2005). “Rusya Federasyonu’nun Orta Asya-Kafkasya Politikas›: Yak›n Çevre Doktrininin ‹flas›”, Mustafa Ayd›n (der.), Küresel Politikada Orta Asya: Avrasya Üçlemesi I. Ankara: Nobel. Tellal, Erel (2008). “SSCB’yle ‹liflkiler”, Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim. Tellal, Erel (2008). “Çin-Sovyet Anlaflmazl›¤› Kutusu”, Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim. Tellal, Erel (2008). “Rusya’yla ‹liflkiler”, Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1980-2001, Cilt II. ‹stanbul: ‹letiflim. Umbach, Frank (1996). “The Role and Influence of the Military Establishment in Russia’s Foreign and Security Policies in the Yeltsin Era”, The Journal of Sla vic Military Studies, Cilt 9, No 3. Uzgel, ‹lhan (2008). “ABD ve NATO’yla ‹liflkiler”, Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Sa vafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1980-2001, Cilt II. ‹stanbul: ‹letiflim.

8


Amaçlar›m›z Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;  Türkiye’de güvenlik ve strateji kavramlar›n›n nas›l anlafl›ld›¤›n› saptayabilecek,  Türkiye’nin resmi güvenlik söylemini oluflturan güvenlik kültürünü belirle yen unsurlar› tespit edebilecek,  Türkiye’nin So¤uk Savafl s›ras› ve sonras›ndaki stratejilerini tart›flabilecek,  Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›n geliflimini ve içeri¤ini de¤erlendirebilecek,  Türkiye’de güvenlik politikalar›n› belirleyen kurumsal yap›y› aç›klayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar • Türkiye • Milli Güvenlik

• Güvenlik Kültürü • Milli Güvenlik Kurulu

‹çindekiler


Türkiye’de Strateji ve Güvenlik

• TÜRK‹YE’DE GÜVENL‹K VE STRATEJ‹ TANIMLAMALARI • TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K KÜLTÜRÜ • TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K VE STRATEJ‹ UYGULAMALARI • TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARININ KURUMSAL YAPISI

Türkiye’de Strateji ve Güvenlik TÜRK‹YE’DE STRATEJ‹ VE GÜVENL‹K Türkiye, geleneksel olarak sosyal ve siyasal gelifliminde güvenlik kavram›n› çok fazla kullanan ülkelerden birisidir. Türk toplumu uzun y›llar belirli bir güvenlik kültürüyle tan›mlanm›flt›r ve güvenlik bu kapsamda birçok baflka düflüncenin üstünde yer alm›flt›r. Bu çerçevede, Türkiye’de güvenlik ve strateji kavramlar›n›n nas›l tan›mland›¤›n›, güvenlik kültürünün nelere dayand›¤›n›, strateji ve güvenlik politikalar›n›n ne flekilde hayata geçirildi¤ini anlamak önemlidir.

TÜRK‹YE’DE GÜVENL‹K VE STRATEJ‹ TANIMLAMALARI Türkiye’de güvenlik ve strateji kavramlar›n›n nas›l anlafl›ld›¤›n›  AMAÇ

1

saptamak.

Türkiye’de “strateji” ve “güvenlik” kavramlar› neredeyse birbirinin yerine geçen bir kullan›m alan›na sahiptir. Güvenlik kavram›, kimi zaman “askeri strateji”yi ça¤r›flt›r›rken; resmi söylemde kullan›lan “ulusal güvenlik” ifadesinin afla¤›da belirtilen çeflitli kurumlarca yap›lan tan›mlar›na bak›ld›¤›nda, kavram›n “genel strateji”yle benzeflti¤i görülür. Türkiye’de güvenlik kavram›, ilk olarak ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan askeri çevrelerce kullan›lm›fl; 1961 Anayasas›’nda Milli Güvenlik Kurulu’nun oluflturulmas›yla birlikte siyasal söyleme yerleflmeye bafllam›flt›r. Bu tarih ve düzenleme öncesinde askeri ve sivil anlamda yayg›n olan “ulusal savunma” söylemi, yerini “ulusal (milli) güvenlik” kavram›na b›rakm›flt›r (Özcan, 2010). Milli güvenli¤in kavram olarak geliflimi konusunda ayr›nt›l› bilgi için bkz. Özcan, Gencer (2010). “Türkiye’de Milli Güvenlik Kavram›n›n Geliflimi”, Evren Balta Paker ve ‹smet Akça (der.), Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti , ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, s. 305-349. Türkiye’nin resmi düzeydeki milli güvenlik söylemi bekâ, ülkesel bütünlük ve rejimin korunmas› gibi temel esaslarca belirlenmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Ana yasas›’nda milletin ba¤›ms›zl›k ve bütünlü¤ünü, ülkenin bölünmezli¤ini, Cumhuri yet ve demokrasiyi koruma hedefleri temel al›nmakla birlikte, aç›k bir milli güven-

MAKALE

144


lik tan›m› yap›lmamaktad›r. Bir baflka deyiflle, güvenli¤in anayasal tan›m›, hemen her ülkede oldu¤u gibi Türkiye’de de genel ve mu¤lâk b›rak›lm›flt›r. Buna karfl›l›k, anayasan›n toplam 18 maddesinde “güvenlik” kavram› özellikle çeflitli hak ve hürriyetlerin s›n›rland›r›lmas›na dayanak olacak flekilde kullan›lm›flt›r (Özcan, 2010). Ulusal güvenlik sisteminin temel kuruluflu olan Milli Güvenlik Kurulu (MGK) ve Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterli¤i Kanunu’nun ikinci maddesinde (milli) güvenlik, “devletin anayasal düzeninin, milli varl›¤›n›n, bütünlü¤ünün, milletleraras› alanda siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik dâhil bütün menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her türlü d›fl ve iç tehditlere karfl› korunmas› ve kollanmas›” olarak tan›mlanm›flt›r. Yine ayn› Kanuna göre (milli) güvenlik politikas›; “milli güvenli¤in sa¤lanmas› ve milli hedeflere ulafl›lmas› amac› ile Milli Güvenlik Kurulunun belirledi¤i görüfller dâhilinde, Bakanlar Kurulu taraf›ndan tespit edilen iç, d›fl ve savunma hareket tarzlar›na ait esaslar› kapsayan siyaset” olarak tan›mlanm›flt›r. D‹KKAT

MGK hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi bu ünitenin “Türkiye’de Güvenlik Politikalar›n›n Kurumsal Yap›s›” bafll›¤› alt›nda bulabilirsiniz. OKUMA PARÇASI “Milli Güvenlik” kavram› Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterli¤inin inter net sayfas›nda flöyle tan›mlanmaktad›r:

Dünyada ve Türkiye’de güvenlik ve milli güvenlik kavramlar› nas›l alg›lanmaktad›r? Güvenlik, insanlar›n toplu olarak yaflamaya bafllamalar› ve devletler kurmalar›y- la bir ihtiyaç olarak ortaya ç›km›fl, kavram olarak bilimsel çal›flmalara ancak ‹kinci Dünya Savafl›ndan sonra konu olmufltur. Güvenlik kavram›, bafllang›çta yaln›z askeri ihtiyaçlar ve düzenlemeler için kullan›l›rken, günümüzde bir sosyal bilim kavram› olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. ‹nsanlar›n ve toplumlar›n en temel güdüsü ve en ilkel ihtiyac› olan güvenlik karfl›lanamad›¤› takdirde, toplumlar›n özgürlük ve refah aray›fllar›n› gerçeklefltirmeleri mümkün olamamaktad›r. Küreselleflmenin yaratt›¤› dinamik ortam›n da etkisiyle ulusal ve uluslararas› gü- venli¤e yönelik tehditler farkl›laflm›fl ve bu durum klasik güvenlik kavram›n› de¤ifltirmifltir. Nitekim BM Genel Sekreteri taraf›ndan “Tehditler, Riskler ve De¤iflim” konusunda görevlendirilen ‘Akil Adamlar Grubu’, 2 Aral›k 2004 tarihli “Daha Güvenli Bir Dünya: Ortak Sorumlulu¤umuz” bafll›kl› raporlar›nda, “Dünyan›n BM’nin kuruldu¤u dönemde öngörülemeyen tehdit ve risklerle karfl› karfl›ya oldu¤unu, tehdit / risklerin art›k hiçbir s›n›r tan›mad›¤›n›, birbirleri ile ba¤lant›l› oldu¤unu ve ulusal düzeyde oldu¤u gibi küresel ve bölgesel düzeylerde ele al›nmay› gerektirdi¤ini vurgulam›flt›r. Söz konusu rapora göre, büyük çapl› ölümlere veya yaflam flans›n›n azalmas›na yol açan ve uluslararas› sistemin temel birimi olan devleti zay›flatan herhangi bir olay veya süreç uluslararas› güvenli¤e tehdittir. Bu çerçevede, dünyan›n ilgilenmesi gereken alt› tehdit / risk grubu bulunmakta- d›r. Bunlar, terörizm, ülkeler aras› çat›flma, iç savafl, soyk›r›m ve di¤er büyük çapl› fliddet olaylar› dâhil iç çat›flma, nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlar, s›n›r aflan organize suçlar, açl›k, bulafl›c› hastal›k ve çevre sorunlar› dâhil ekonomik ve sosyal tehdit / risklerdir. Günümüzde, milli güvenli¤in tan›m› da yukar›da s›n›fland›r›lan yeni tehditler çerçevesinde yap›lmakta ve ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal her türlü konunun güvenlik boyutunun oldu¤u kabul edilmektedir.

8. Ünite - Türkiye’de Strateji ve Güvenlik

Uluslararas› temel anlaflmalar›n ortaya ç›k›fl sebepleri, ortaya konufllar›ndaki ilkeler ve bütünün yorumundan, güvenlik olgusunun sadece savafl, silahl› çat›flma, kuvvet kullanma hallerinde de¤il, baflta ekonomik, çevre, sa¤l›k, sosyal ve e¤itim olmak üzere bir bütün olarak ele al›nd›¤› görülmektedir. Birleflmifl Milletler (BM) Ant- laflmas›’n›n 55’nci maddesi bu hususu teyit eder mahiyettedir. Bu nedenlerle, Türkiye’de de 2945 say›l› MGK ve MGK Genel Sekreterli¤i Kanu- nu’nun 2’nci maddesinde; “Milli Güvenlik; Devletin anayasal düzeninin, milli var- l›¤›n›n ve bütünlü¤ünün milletleraras› alanda siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik dahil bütün menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her türlü d›fl ve iç tehditlere karfl› korunmas› ve kollanmas›n› ifade eder.”fleklinde tan›mlanm›flt›r. Bu aç›klamalar dikkate al›nd›¤›nda, Türkiye’de milli güvenlik kavram›n›n klasik ve teknik anlam›ndan uzaklaflt›r›larak tüm politik a alanlar›n› kapsayabilecek flekilde alg›land›¤›n› ve tan›mland›¤›n› belirtmek mümkün de¤ildir. Kaynak: http://www.mgk.gov.tr/Turkce/sss.html#soru_1

Söz konusu ulusal güvenlik politikas› Milli Güvenlik Siyaseti Belgesi (MGSB) olarak an›lan bir belge çerçevesinde çizilmektedir. Kamuoyunda ‘K›rm›z› Kitap’ olarak da bilinen MGSB, MGK’n›n Bakanlar Kurulu ad›na haz›rlad›¤› ulusal güvenlik konusundaki politika belgesidir. Bakanl›klar ve Genelkurmay bu belge ›fl›¤›nda genel politika ve stratejilerini belirlerler. MGK, gizli bir belge niteli¤indeki MGSB’yi, Türkiye Cumhuriyeti’nin bekâs› ve Türk Milleti’nin refah›na iliflkin izlenecek milli güvenlik siyasetinin esaslar›n› içeren; Türkiye Cumhuriyeti’nin milli menfaati ve milli hedeflerini, milli hedeflere ulafl›lmas› için takip edilecek iç ve d›fl güvenlik ile savunma siyasetlerine iliflkin esaslar› kapsayan bir yol haritas› fleklinde tan›mlamaktad›r. Türk Silahl› Kuvvetleri’nin (TSK) çeflitli belge ve aç›klamalar›ndan da resmi gü venlik söyleminin unsurlar›n› ç›karmak olanakl›d›r. TSK güvenli¤i ulusal ba¤›ms›zl›¤›n, egemenlik ve toprak bütünlü¤ü ile ülkenin hayati ç›karlar›n›n korunmas› esaslar›na dayand›rmaktad›r. Terörizm, Kitle ‹mha Silahlar› (K‹S), uzun menzilli füzeler ve bölgesel çat›flmalar ile irticai faaliyetler Türkiye’nin karfl› karfl›ya oldu¤u güvenlik tehditleri olarak kabul edilmektedir. Bu çerçevede, TSK’ya göre Türki ye’nin güvenlik politikas› ile özdefl kabul edilen savunma politikas›n›n unsurlar› flunlard›r: • Bölgesinde bir güç ve denge unsuru olmak, • Çevresinde bar›fl ve güvenlik kufla¤› oluflturmak, • Bölgesinin bar›fl ve güvenli¤ine katk›da bulunmak ve bunu genifl bölgelere yaymak, • Bölgesine ve ötesine yönelik strateji ve güvenlik üreten ülke olmak, • Ülkelerle iflbirli¤i, yak›nlaflma ve olumlu iliflkiler gelifltirmek için giriflimlerde bulunmakt›r. • Türkiye Cumhuriyeti D›fliflleri Bakanl›¤› da “Türkiye’nin Güvenlik Perspektifleri ve Politikalar›” bafll›¤› alt›nda güvenli¤i, “kendini koruma” olgusuyla tan›mlamakta ve toplumun yaflam›n› devam ettirmesi, ulusun toprak bütünlü¤ünün korunmas› ve ulusun, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel nitelikleriyle flekillenen temel kimli¤inin muhafaza edilmesi unsurlar›yla aç›klamaktad›r.

145

146


Söz konusu güvenlik tan›mlamalar› için bkz: http://www.tsk.tr/1_TSK_HAKKINDA/1_4_Savunma_Politikasi/savunma_politikasi.htm; ve http://www.mfa.gov.tr/i_-turkiye_nin-guvenlik-perspektifleri-ve-politikalari.tr.mfa

‹NTERNET

Milli Güvenlik Akademisi: Harp Akademileri Komutanl›¤›na ba¤l› bir kurum olan Milli Güvenlik Akademisi (MGA), 1952 y›l›nda Milli Savunma Akademisi ad›yla kurulmufltur. 1997’de ‹stanbul’dan Ankara’ya tafl›nan MGA, bugün MGK Genel Sekreterli¤i binas›ndad›r. MGA, ulusal güvenlik ve ulusal güvenlik politikas› kavramlar› ile devletin ulusal güvenlik politikas› hakk›nda Silâhl› Kuvvetler mensuplar› ile kamu kurum ve kurulufllar›nda ve gerekti¤inde özel kesimde üst düzey görevliler ile aday yöneticilere e¤itim vermektir.

Türkiye’de ulusal güvenlik kavram› ve politikalar›nda askeri yap›n›n etkisi konusunda bkz. Özcan, Gencer (1998). “Doksanlarda Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve D›fl Politikas›nda Askeri Yap›n›n Artan Etkisi”, Gencer Özcan ve fiule Kut (der.), Türkiye’nin En Uzun On Y›l›. ‹stanbul: Boyut Kitaplar›, s. 67-100 ve Koçer, Gökhan (2002). “1990’l› Y›llarda Askeri Yap› ve Türk D›fl Politikas›”, ODTÜ Geliflme Dergisi , Cilt 29, No 1-2, s. 123-158.

MAKALE

SIRA S‹ZDE

Görüldü¤ü gibi Türkiye’de resmi güvenlik kavram› bekâ, ulusal ba¤›ms›zl›k ve bütünlü¤ün korunmas› ile iç tehditler kapsam›nda rejimin korunmas› unsurlar› ile tan›mlanmaktad›r. Bu çerçevede, Türkiye’de güvenlik So¤uk Savafl sonras› dönemde bile büyük ölçüde geleneksel güvenlik anlay›fl›na paralel biçimde kavramsallaflt›r›lm›flt›r. So¤uk Savafl sonras› dönemde Türkiye’de güvenlik alan›nda en fazla çal›fl›lan yeni konular enerji güvenli¤i ve çevre güvenli¤i olmufltur. So¤uk Savafl›n sona ermesi ve dönüflen uluslararas› sistemin ortaya ç›kard›¤› yeni tehditler güvenlik söyleminin söz konusu tehditleri içerecek flekilde geniflletilmesini getirmekle beraber, geleneksel kavramsallaflt›rmay› de¤ifltirmemifltir. Birçok çal›flmada bunun nedeninin resmi güvenlik kavramsallaflt›rmas›n›n askeri yap› taraf›ndan belirlenmesinden kaynakland›¤› öne sürülmektedir. Buna karfl›l›k, Avrupa Birli¤i (AB) uyum sürecinde gerçeklefltirilen yasal düzenlemelerle, Türkiye’de güvenlik politikalar›n›n belirlenmesinde askeri yap› belirleyicili¤ini de¤ilse de, tekelini yitirmifltir. Buna ra¤men güvenlik politikalar›n›n dayand›¤› kavramsallaflt›rman›n de¤iflmemifl olmas›, sivil bürokrasinin alg›lamalar›n›n da benzer temellere dayand›¤›n›n göstergesidir. Sivil bürokrasinin ulusal güvenlik konusunda yak›n zamana kadar bü yük ölçüde Harp Akademileri Komutanl›¤›’na ba¤l› Milli Güvenlik Akademisi ’nden e¤itim almas› bu sonucu haz›rlayan nedenler aras›nda s›ralanabilir. Güvenlik Çal›flmalar› disiplinine bak›ld›¤›nda ise, akademik çevrelerin güvenlik alg›lamas›n›n çok az örnek d›fl›nda resmi kavramsallaflt›rma ile uyumlu oldu¤u görülecektir.

1

Türkiye’nin resmi güvenlik söylemini belirleyen unsurlar nelerdir? Türkiye’de strateji kavram›n›n nas›l anlafl›ld›¤›na bak›ld›¤›nda ise, stratejinin askeri terimlerle tan›mlanan bir kavram oldu¤u ve askerlere özgü bir u¤rafl alan› olarak kabul edildi¤i görülür. Bu ba¤lamda, Türkiye’de strateji askeri strateji ile özdefltir; genel strateji ise ulusal (milli) güvenlik kavram› ile karfl›lanan bir terimdir. Kurumsal olarak strateji sözcü¤ünü ilk sahiplenen kurum, Genelkurmay Baflkanl›¤› olmufltur. 1967’de Harp Tarihi Baflkanl›¤› bünyesinde Harp Tarihi Dairesi ve Stratejik Etüt Dairesi isimli iki daire oluflturulmufltur. Harp Tarihi Baflkanl›¤› 1978’de Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Baflkanl›¤›’na, 2004’te ise Askeri Tarih ve Stratejik Etüt ve Denetleme Baflkanl›¤›’na (ATASE) dönüfltürülmüfltür. ATASE bünyesinde bulunan Stratejik Araflt›rma ve Etüt Kurulu (SAEK) ise 2001’de bünyesine sivilleri de katarak, Stratejik Araflt›rma ve Etüt Merkezi (SAREM) ad›n› alm›flt›r. So¤uk Savafl sonras› dönemde iki kutuplu uluslararas› sistem ve nükleer savafl tehlikesinin k›s›tlay›c› çerçevesinin ortadan kalkm›fl olmas›, yeni uluslararas› sistemin yaratt›¤› güvenlik tehditleriyle de birleflince sivil alanda strateji kavram›na ilgi h›zla art›rm›flt›r. Ayn› dönemde Türkiye için genel strateji üretmeye yönelik düflünce kurulufllar›n›n say›s› da h›zla artm›flt›r. ‹lk örnekler kamu kurumlar› bünyesinde kurulan veya bu kurumlarca desteklenen D›fl Politika Enstitüsü, Ortado¤u ve Balkan


147

‹ncelemeleri Vakf› (OB‹V), Stratejik Araflt›rmalar Merkezi (SAM) gibi kurulufllar olmufltur. Di¤er yandan, resmi politikalar›n d›fl›nda farkl› görüfllerin üretilip tart›fl›lmas› ulusal güvenlik ve ç›karlara dair pratik önerilerin üretilmesine katk›da bulunacak platformlar olarak özel düflünce kurulufllar› takip eden y›llarda h›zla ço¤alm›flt›r. Bununla birlikte, özel düflünce kurulufllar›nca ortaya koyulan ve benimsenen görüfllerin genel olarak son bir kaç y›la kadar resmi-askeri bak›fl aç›s›ndan çok da farkl› olmad›klar› söylenmelidir. Bunun en önemli nedeni, nihayetinde sözü edildi¤i gibi temelde güvenlik kavray›fl›n›n a¤›rl›kl› olarak resmi bak›fl aç›s›yla uyumlu olmas›d›r. Türkiye’de stratejik düflünce ve düflünce kurulufllar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgi için Kanbolat, Hasan ve Hasan Ali Karasar (2009). Türkiye’de Stratejik Düflünce Kültürü ve Araflt›rma Merkezleri: Bafllang›c›ndan Bugüne Türk Düflünce Kurulufllar›. Ankara: Nobel.

K ‹ T A P

TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K KÜLTÜRÜ Türkiye’nin resmi güvenlik söyleminin oluflturan güvenlik kültürü AMAÇ

2

nü belirleyen unsurlar› tespit etmek.

Türkiye’nin yukar›da aç›klanan resmi güvenlik söylemi üzerinde belirleyici olan güvenlik kültürünü tarihsel ve co¤rafi unsurlar oluflturur. Tarihsel aç›dan bak›ld›¤›nda, Türkiye güvenli¤ini etkileyen f›rsat ve sorunlar› Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan devralm›flt›r. ‹mparatorluk döneminin etkileri, Cumhuriyet döneminin bafllang›c›ndan bu yana, Türkiye’nin komflular› ve Bat›l› müttefikleriyle iliflkilerinde belirleyici rol oynam›flt›r. Türkiye’nin güvenlik kültüründe Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun etkisini ortaya ko yan ö¤elerden ilki, “yaln›z kalma ve toprak kayb›” korkular›d›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u ondokuzuncu yüzy›lda Avrupal› büyük güçlere ba¤›ml› hale geldikçe, “ayr›lma ve toprak kayb› korkusu” güvenlik kültürünün temel yönü haline gelmifltir. Bu korku esas›nda Sevr Antlaflmas›yla prati¤e dökülmüfl; özellikle So¤uk Savafl›n sona ermesinin hemen ertesinde Türkiye’nin terörle mücadelesi ve Avrupa Birli¤i ile yürüttü¤ü sorunlu iliflkiler güvenlik söyleminde bu unsurlar›n belirleyicili¤ini art›rm›flt›r (Bilgin, 2005). Türkiye’nin güvenlik kültüründe Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun etkisini ortaya ko yan ö¤elerden ikincisi, güç dengesi sistemidir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u özellikle ondokuzuncu yüzy›lda bekas›n› büyük güçlerle iliflkilerinde dengeleme politikas› izleyerek sa¤lam›fl ve bu sayede toprak bütünlü¤ünü koruyabilmifltir. Türkiye Cumhuriyeti de ‹mparatorlu¤un gücünün azalmas› sonucunda Avrupal› büyük güçlerle iliflkilerinde güç dengesini güvenlik davran›fl›n›n ayr›lmaz bir unsuru haline getirmesi yaklafl›m›n› devralm›flt›r. Buna ek olarak, Avrupal› güçleri birbirlerine düflürmeye dayanan bu tutum, Osmanl› politikas›nda di¤er devletlere karfl› flüphecili¤i getirmifl; komflularla yaflanan sorunlu iliflkiler ise bu flüphecili¤i art›rarak ayn› zamanda her an savaflmaya haz›r olmaya dayal› bir stratejiyi gerektirmifltir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Türkiye’nin güvenlik kültürüne bir di¤er miras› da, ‹mparatorlu¤un özellikle yak›n çevresinde yaratt›¤› olumsuz alg›lamalard›r. Örne¤in, Türkiye’nin Kuzey komflusu Rusya’ya karfl› güvensizlik alg›lamalar›n›n temel dayana¤› Osmanl› tarihinde bulunabilir. Onyedinci yüzy›ldan itibaren güttü¤ü ya y›lmac› politikalar, Rusya’y› Osmanl›’n›n bafl düflman› haline getirmifl ve Rusya karfl›s›nda al›nan yenilgiler, Osmanl› ‹mparatorlu¤unu gücünün zay›flad›¤› gerçe¤iyle yüzlefltirmifltir. Ondokuzuncu yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu “Avrupa’n›n hasta adam›” olarak tan›mlayan I. Nicola bir Rus çar›d›r.

“Osmanl› devleti, 1798 y›l›nda Napolyon’un M›s›r seferinden bafllamak ve tüm 19. Yüzy›l boyunca sürdürülmek üzere, d›fl politikada bir ‘denge politikas›’ izledi…Gerçekten, Osmanl› devleti 1798’den bafllayarak çeflitli dönemlerde, Rusya’ya karfl› ‹ngiltere’ye, Fransa’ya karfl› Rusya ve ‹ngiltere’ye, ‹ngiltere, Fransa ve Rusya üçlüsüne karfl› Almanya’ya dayanmak yolunu tutmufltur. Çok kaba biçimde özetlemek gerekirse, 1798’den 1878 y›l›na kadar ‹ngiltere’ye ve bu tarihten sonra Almanya’ya dayan›lm›flt›r.” “Napolyon’un 1798 y›l›nda M›s›r’a sald›rmas› sonucunda Osmanl› devleti, Avrupa’n›n üçlü devletleri kendisini yaln›z b›rak›nca, Rusya ile bir ittifak imzalad›…bu ittifak, aç›k hükümlerinde klasik bir askeri yard›mlaflmay› öngörüyordu. Ancak, gizli hükümlerine göre, Napolyon’un iflgal etti¤i yedi adan›n Frans›zlardan kurtar›lmas› için, Rus donanmas› Bo¤azlar’dan serbestçe geçecek, ancak savafl bittikten sonra Karadeniz’e dönecekti.”

Kaynak: Sander, Oral (1993). Anka’n›n Yükselifli ve Düflüflü: Osmanl› Diplomasi Tarihi Üzerine bir Deneme. Ankara: ‹mge, s. 159, 170.

148


Türkiye’nin güvenlik kültürünü etkileyen ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan miras edindi¤i bir I. NICOLA (1796-1855): baflka tarihsel unsur da Bat›l›laflmad›r. Onsekizin1825-1855 y›llar› aras›nda ci yüzy›lda Osmanl› devletinde bafllayan Bat›l›laflRus Çar›. “Hasta adam” ma hareketi Türkiye’nin Bat› odakl› politikalar›n› ifadesini ‹ngiliz Büyükelçisi Sir Hamilton Seymour ile harekete geçirmifl ve güvenlik politikalar›na libeOsmanl› ‹mparatorlu¤u’nu›n ral unsurlar›n girmesini sa¤lam›flt›r. Bat›l›laflmabölüflümü üzerine yürüttü¤ü müzakerelerde kullanm›flt›r. n›n Cumhuriyet döneminde Türkiye’nin Bat›l› devlet sistemi içindeki yerini güvence alt›na alma çabas›nda önemli bir etkisi olmufltur. Türkiye’nin özellikle So¤uk Savafl döneminde Bat›n›n güvenlik kurumlar› içinde sahip oldu¤u rolü, Bat›l› kimli¤inin tan›nmas› anlam›nda bir güvence sa¤laSovyetler Birli¤i ‹kinci Dünya m›flt›r. Ayr›ca bu kurumlar, Türkiye’nin güvenlik sorun ve ç›karlar›n› ifade edesavafl› sonras›nda Türkiye’den, bildi¤i önemli f›rsatlar olarak da iflledi¤inden güvenlik politikalar›n›n önemli bir SSCB’ye Bo¤azlarda ortak savunmay› sa¤lamak için unsuru olmufltur. askeri üs verilmesi ve Montreaux Bo¤azlar Co¤rafi aç›dan bak›ld›¤›nda ise, jeostratejik konumu Türkiye’nin resmi güvenSözleflmesi’nin yeniden gözden lik söylemini flekillendiren di¤er bir unsur olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Askeri bageçirilmesi taleplerinde bulunmufltur. k›fl aç›s›ndan Anadolu yar›madas› stratejik bir bölgedir; üç taraf›nda yer alan denizSSCB bu çerçevedeki talebini Türkiye’ye 8 A¤ustos 1946’da ler ve do¤udaki da¤l›k arazi geçilmesi zor do¤al s›n›rlar konumundad›r. Bu çerçeverdi¤i nota ile dile getirmifltir. vede Türkiye’nin genel olarak savunma avantaj› vard›r. Buna karfl›l›k, jeostratejik Bu notada, Bo¤azlar›n tüm devletlerin ticaret gemileri ile konumunun yaratt›¤› güvensizlik unsurlar› da mevcuttur. Örne¤in, Bo¤azlar TürkiKaradeniz’e k›y›s› olan devletlerin savafl gemilerine ye’yi stratejik aç›dan uluslararas› bir güç konumuna getirmekle birlikte, önemli bir aç›k olmas›; buna karfl›l›k güvenlik sorunu da yaratmaktad›r. Bu sorun, ondokuzuncu yüzy›l Avrupa diploKaradeniz’e k›y›s› olmayan devletlerin istisnai durumlar masisinin temel unsurlar›ndan birisini oluflturan Bo¤azlar›n kontrolünü ele geçirhariç savafl gemilerinin Bo¤azlardan geçiflinin me mücadelesinden, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda Sovyetler Birli¤i’nin Rusyasaklanmas› gerekti¤i ve ya’n›n Bo¤azlar›n kontrolüyle ilgili tarihsel taleplerini yeniden gündeme getirmesiBo¤azlardan geçifl rejiminin Türkiye ve Karadeniz’e k›y›s› ne ve So¤uk Savafl sonras›nda geçifl rejiminin ne olmas› gerekti¤i tart›flmalar›na kaolan devletlerin yetkisinde olmas› ile Bo¤azlar›n Türkiye ve dar sürekli tehdit olarak alg›lanan bir güvenlik konusudur. Sovyetler Birli¤i taraf›ndan Jeostratejik konumunun ortaya ç›kard›¤› güvensizli¤e bir di¤er örnek de, Türsavunulmas› istenmifltir. Türkiye de 22 A¤ustos’ta kiye’nin fazla say›da ve çok farkl› nitelik, rejim, ideoloji ve hedeflere sahip komflugönderdi¤i yan›t›nda bu konular› kabul edilemez lar› olmas›yla ilgilidir. Örne¤in, Ortado¤u Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›nbuldu¤unu bildirmifltir. dan beri istikrars›zl›klar›n hâkim oldu¤u bir bölgedir. Ortado¤u’da Türkiye’nin güSovyetler Birli¤i ise 24 Eylül’de gönderdi¤i ikinci notada Türkiye’nin reddetti¤i maddeler venlik politikas› istikrara dayan›r ve bölgede istikrar› bozacak her unsur Türkiye üzerinde ›srar etmifl, Türkiye bu için güvenlik sorunlar› oluflturur. Nitekim, Filistin sorunu, Arap-‹srail savafllar›, ikinci notaya yan›t›n› Japonya ‹ran-Irak savafl›, Körfez savafl› ve daha yak›n dönemlerde Irak’›n iflgali ile Arap Bad›fl›nda Montreaux’nün tüm imzac› devletlerine göndererek har› olarak adland›r›lan halk ayaklanmalar› gibi kriz ve çat›flmalar›n tümü Türkiileride bu konuda bir konferans toplanmas› ihtimaline karfl› ye’nin yak›n güvenlik bölgesinde meydana gelmektedir. bilgilenmelerini sa¤lam›flt›r. Bu noktada, Türkiye’nin co¤rafi konumunun kendisine sa¤lad›¤› baz› avantajNotalar teatisi olarak adland›r›lan bu konu ile ilgili lar› da göz ard› etmemek gerekir. Türkiye So¤uk Savafl döneminde, özellikle Sovayr›nt›l› bilgi için bkz., Ayd›n, Mustafa (2001). “‹kinci Dünya yetler Birli¤i’nin çevrelenmesi ba¤lam›nda Bat› için önemli bir stratejik konumda Savafl› ve Türkiye: 1939-1945”, bulundu¤undan, Bat› ittifak›n›n güvenlik flemsiyesi alt›nda yer alarak kendi güvenBask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl li¤ini de sa¤lam›flt›r. Buna karfl›l›k, So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte TürkiSavafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1919 ye’nin bu konumu önemli bir dönüflüm geçirmifl, So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle 1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim, kendisini daha güvenli hissetmeyen az say›daki ülkeden birisi olarak kalm›flt›r. s. 473-475 ve Tellal, Erel (2001). “SSCB’yle ‹liflkiler”, Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› Türkiye için önemli bir güvenlik sorununu ortadan Bask›n Oran (der.), Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl kald›rmakla birlikte, da¤›lman›n yaratt›¤› boflluk Türkiye’nin çevresinde yeni güSavafl›’ndan Bugüne Olgular, venlik tehditlerine yol açm›flt›r. Türkiye bu dönemde ortaya ç›kan yeni çat›flma Belgeler, Yorumlar, 1919 Resim 8.1

1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim s. 501-509.


149

alanlar›yla (Balkanlar, Kafkasya, Ortado¤u) çevrelenmifl oldu¤undan, So¤uk Savafl sonras›nda önemini yitirdi¤i düflünülen stratejik konumu, k›sa sürede yeniden Türkiye’nin güvenlik alg›lamalar›n›n dayana¤› olarak ifllemeye bafllam›flt›r. Güvenlik kültüründe co¤rafi konumun belirleyicili¤i ve Türkiye’nin güvenlik politika ve stratejilerinin temel dayana¤› olmas› konusunda elefltirel bir çal›flma için bkz. Bilgin, P›nar (2010). “Türkiye Co¤rafyas›nda Yaln›z Güçlü Devletler Ayakta Kalabilir: Jeopolitik Gerçeklerin Türkiye’de Kullan›mlar›”, Evren Balta Paker ve ‹smet Akça (der.), Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti . ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, s. 453-474.

MAKALE

TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K VE STRATEJ‹ UYGULAMALARI Türkiye’nin Stratejileri Türkiy e’nin So¤uk Savafl s›ras› ve sonras›ndaki stratejil erini  AMAÇ

3

tart›flmak.

Türkiye, So¤uk Savafl sürecinde askeri stratejisini neredeyse bütünüyle NATO politika ve stratejileri çerçevesinde belirlemifltir. Türkiye’nin NATO’ya girdi¤i dönemde NATO’nun benimsemifl oldu¤u “s›n›rl› savafl stratejisi”, Türkiye’nin Sovyet sald›r›lar›n› ittifak›n deste¤i ulaflana dek s›n›rlar›nda oyalamas›n›, böylece bir yandan da düflman› zay›flatmas›n› öngörmekteydi. NATO 1954’te Sovyet sald›r›lar›na kon vansiyonel de olsa nükleer silahlarla karfl›l›k vermeyi öngören “kitlesel karfl›l›k stratejisi”ni benimsedi¤inde, Türkiye ABD’nin nükleer silahlar›n› yerlefltirece¤i üsleri sa¤layan ülkelerden biri olarak, stratejisini bu konumuna odaklam›flt›r. Fakat, NATO 1960’lar›n sonuna yaklafl›ld›¤›nda kitlesel karfl›l›k yerine, taktik nükleer silahlar yan›nda konvansiyonel güçleri de dâhil eden bir strateji olan “esnek karfl›l›k stratejisi”ni benimsedi¤inde, Türkiye konvansiyonel çat›flmay› yerleflim yerlerinden uzakta tutma zorunlulu¤u ile karfl› karfl›ya kalm›fl ve “ileri savunma” stratejisini benimsemifltir. Bugün de stratejisinin temel unsuru olmaya devam eden ileri savunma yan›nda askeri stratejinin temel bir di¤er unsuru da olas› tehditlere karfl› dengeleri korumay› hedefleyen “cayd›r›c›l›k” stratejisi olmufltur. So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle yeni tehdit odaklar›n›n tan›mlanmas›, Türkiye için yeni bir strateji ihtiyac›n› do¤urmufltur. 1990’l› y›llar›n ilk yar›s›nda askeri stratejinin temel motivasyonu So¤uk Savafl sonras› dönemde yaln›zca NATO’ya dayan›larak güvenli¤in sa¤lanamayaca¤›, dolay›s›yla Türkiye’nin kendi stratejisini belirlemesi gerekti¤i düflüncesi olmufltur. Bu düflüncede Türkiye’nin Sovyetler Birli¤i’ni çevreleme kapsam›nda NATO için önemini yitirmesi, ayr›ca Avrupa’da NATO’yu d›flar›da b›rakacak bir güvenlik yap›lanmas›na dair giriflimler nedeniyle Avrupa gü venlik flemsiyesinden d›fllanma endiflesi etkili olmufltur. Bu çerçevede, ülkenin ayn› anda iki bölgede savafl›rken, içten gelecek sald›r›lara karfl› da haz›rl›kl› olmak üzerine kurulu yeni bir strateji gündeme gelmifltir. ‹kibuçuk Savafl Stratejisi olarak da adland›r›lan bu stratejide Yunanistan’la birlikte güneyde Suriye, içerde de PKK önemli tehdit oda¤› olarak hesaba kat›lm›flt›r. ‹ki buçuk savafl stratejisi için bkz. Elekda¤, fiükrü (1995). “‹ki Buçuk Savafl Stratejisi”, Yeni Türkiye: D›fl Politika Özel Say›s›, Y›l 1, Cilt 3, s. 516-522’ye bakabilirsiniz.

So¤uk Savafl sonras›nda Avrupa Birli¤i’nin (AB) Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikas› (AGSP) kapsam›nda, NATO d›fl›nda kendi güvenli¤ini sa¤layacak bir yap›lanma içine girmesi Türkiye için bir endifle kayna¤› olmufltur. Oluflturulan yeni Avrupa güvenlik alan›n›n d›fl›nda kalmak NATO’ya üye olan, fakat AB üyesi olmayan Türkiye’nin söz konusu dönemde güvenlik kayg›lar›n› art›rm›flt›r.

MAKALE

150


Doksanl› y›llar›n sonlar›na yaklafl›ld›¤›nda Türkiye’nin yeni stratejisi geleneksel güvenlik tehditlerinin yan›nda, uluslararas› terörizm, uyuflturucu kaçakç›l›¤› ve enerji güzergâhlar› gibi konulara, ayr›ca Balkanlar, Kafkasya ve Ortado¤u bölgelerini de kapsayacak flekilde istikrars›zl›k ve krizlere odaklanm›flt›r. Bu çerçevede cayd›r›c›l›k ve ileri savunma gibi temel stratejilere ek olarak afla¤›daki hususlar benimsenmifltir: • kriz yönetimi; Türkiye’nin güvenli¤ini ilgilendiren uluslararas› krizlerde anlaflmazl›klar›n bar›flç› yollarla çözümüne ve ayr›ca BM ve ba¤l› olunan ittifaklar çerçevesinde uluslararas› krizlerin çözümüne katk› sa¤lamak; • kolektif güvenlik; baflta NATO olmak üzere, uluslararas› ve bölgesel ittifaklar/kurulufllar içerisinde aktif olarak yer almak. Bu noktada, NATO’nun Türkiye’nin güvenlik politika ve stratejilerinin belirlenmesindeki temel rolünü yitirmedi¤ini de belirtmek önemlidir. Bu kapsamda, So¤uk Savafl sonras›nda yaklafl›k on y›ll›k süreçlerde de¤iflim geçirmifl olan NATO stratejileri, Türkiye’nin askeri stratejisinin belirlenmesinde etkili olmaya devam etmifltir. Esas›nda NATO’nun stratejik konseptlerinde güvenlik tehdidi olarak yer alan hemen her unsur Türkiye’nin güvenli¤ini de etkileyen ve Türkiye’nin çevresinden kaynaklanan sorunlar olmaktad›r. Örne¤in, 2010 sonunda kabul edilen NATO’nun yeni stratejisinin kapsad›¤› füzesavar sisteminin, yeni stratejide aç›kça telaffuz edilmese de, ‹ran’›n nükleer faaliyetlerinden kaynaklanan tehditlere karfl› oldu¤u ve ‹ran’dan kaynaklanan bu tehdidin Türkiye’yi de yak›ndan ilgilendirdi¤i aç›kt›r. SIRA S‹ZDE

2

Türkiye’nin So¤uk Savafl döneminde izledi¤i askeri stratejileri nelerdir?

Türkiye’nin Güvenlik Politikalar› Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›n geliflimini ve içeri¤ini de¤er AMAÇ

4

lendirmek.

Türkiye’nin So¤uk Savafl dönemi güvenlik politikalar›n›n temelini, Bat› ittifak› içinde yer alma, iliflkilerini bu ittifak çerçevesinde flekillendirme ve kuzeydeki komflusu Sovyetler Birli¤i’nden gelen tehdidi bertaraf etme anlay›fl› oluflturmufltur. So¤uk Savafl sonras› de¤iflen uluslararas› ortam, ortaya ç›kan yeni ve farkl› aktörler ile bunlar›n yaratt›¤› tehditler geleneksel güvenlik politikalar›n› sürdürmeyi olanaks›zlaflt›rm›flt›r. Bu çerçevede, Türkiye’nin güvenlik politikalar› ilk olarak So¤uk Savafl›n sona ermesiyle uluslararas› koflullar›n yaratt›¤› yeni güvenlik tehditleri karfl›s›nda 1990’l› y›llarda, daha sonra da uluslararas› dengeleri de¤ifltiren 11 Eylül sonras›nda yeniden dönüflüm geçirmifltir.

1990’l› Y›llar Bu dönemin bafl›nda Türkiye, Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›yla ortaya ç›kan boflluktan kaynaklanan çat›flmalar› tehdit olarak alg›lam›fl; SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan yaflanan istikrars›zl›k ortam›nda özellikle Do¤u Avrupa’da yürütülen istikrar misyonlar›nda uluslararas› toplumla birlikte hareket etmifltir. Esas›nda güvenlik anlay›fl› bak›m›ndan istikrara çok fazla önem veren ve buna ihtiyac› olan bir ülke olarak Türkiye’nin çevresinde meydana gelen istikrars›zl›klar karfl›s›nda denge ara y›fl›nda olmak d›fl›nda fazlaca bir seçene¤i de yoktu. Geleneksel olarak bölgesel çat›flmalara kar›flmama politikas› gütmüfl olsa da, Türkiye bu dönemde uluslararas› koflullarla birlikte iç siyasi koflullar›n da etkisiyle Ortado¤u (Körfez Savafl›) Kafkasya (Da¤l›k Karaba¤) ve Balkanlarda (Bosna-Hersek ve Kosova) krizlere taraf olmak zorunda kalm›fl ve aktif politika izlemifltir.


Bu çerçevede Türkiye, 1995’den bu yana Balkanlardaki NATO harekâtlar›na aktif olarak kat›lmaktad›r. Türkiye, Bosna-Hersek’te IFOR (Operation Joint Ende- avour ) ve SFOR (Stabilization Force ), Kosova’da KFOR ( Kosovo Force ) ve Makedonya’da “Essential Harvest ”, “Amber Fox ” ve “Allied Harmony ” harekatlar›n›n tümüne destek vermifltir. NATO’nun Bosna-Hersek’teki SFOR harekât›n›n 2004 y›l› sonunda tamamlanmas›n›n ard›ndan, AB taraf›ndan NATO imkân ve yeteneklerinden yararlan›lmak suretiyle EUFOR-ALTHEA isimli yeni ve ayr› bir harekat bafllat›lm›flt›r. Türkiye ALTHEA Operasyonuna da destek vermifl ve en fazla katk› sa¤la yan AB üyesi olmayan ülke olmufltur. Ortado¤u Türkiye’nin daha 1980’li y›llarda tehlike olarak alg›lad›¤› bir bölge olmufltur. Irak ve Suriye’nin bölgede etkin olma çabalar› çerçevesinde silahlanmalar› karfl›s›nda endifle duyan Türkiye, daha Körfez Savafl› bafllamadan önce savunma bütçesini art›rma yoluna gitmifltir. Türkiye’nin bu yöneliminde Irak ve Suriye ile Dicle ve F›rat nehirlerinin sular›n›n paylafl›m›ndan kaynaklanan su sorununun krize ve çat›flmaya dönüflme ihtimalinin etkisi olmufltur. So¤uk Savafl sonras›nda, Irak’›n Kuveyt’i iflgaliyle bafllayan Körfez krizi, Türkiye’nin bölgeden alg›lad›¤› tehditleri daha da güçlendirmifl, bölgenin Türkiye’nin güvenlik politikalar› çerçevesinde birincil güvenlik sorunu olarak belirlenmesinde etkili olmufltur. Körfez Savafl› Irak’›n uluslararas› koalisyon güçlerince yenilmesiyle sona ermifl, fakat Türkiye aç›s›ndan geride önemli güvenlik sorunlar› b›rakm›flt›r. Kuzey Irak’ta “güvenlikli bölge” oluflturulmas›yla Ba¤dat, Kuzey Irak’ta egemenli¤ini kaybetmifl ve bu durum bölgenin PKK için üs haline gelmesine neden olmufltur. Bu tarihten itibaren (1992) Türkiye’nin ulusal güvenlik belgelerinde “ayr›l›kç› faaliyetler” ulusal güvenlik sorunu olarak yer almaya bafllam›flt›r. Bu dönemde Türkiye Kafkasya’da da güvenli¤ine yönelik tehditler alg›lam›flt›r. SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan bölgede ortaya ç›kan boflluk uluslararas› nüfuz mücadelesini beraberinde getirmifl, Türkiye özellikle Hazar Havzas›’ndan Avrupa’ya yönelecek enerji boru hatlar›n›n sahipli¤i konusunda Rusya Federasyonu ile farkl› güvenlik boyutlar› da olan önemli bir rekabete giriflmifltir. Bunun yan› s›ra, daha Azerbaycan ile Ermenistan ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmeden bafllayan Karaba¤ çat›flmalar›, ba¤›ms›zl›k ilanlar›n› takiben savafla dönüflmüfl, Türkiye her an topraklar›na s›çramas› ihtimali olan yeni bir çat›flmayla karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Çat›flmalar sonucu Türkiye ile Ermenistan birbirlerini güvenlik tehdidi olarak alg›lar hale gelmifltir. Ayr›ca, Ermenistan’›n iki ülke aras›ndaki s›n›r› resmen tan›may› reddetmesi de gerginlik yaratm›flt›r. Son olarak, Gürcistan’da ortaya ç›kan gerginlikler ve bu ülkenin parçalanma ihtimali ile Rusya Federasyonu içerisinde Çeçenlerin bafllatt›klar› mücadele ve takip eden dönemde bunun Türkiye’ye yans›malar› hep Türki ye’nin güvenlik alan› içerisinde gerçekleflmifl ve Türkiye’nin bu dönemde kuzeydo¤usundan da tehdit alg›lamas›na neden olmufllard›r. 1990’lar›n ilk yar›s› ayn› zamanda Türkiye’nin Ege’de alg›lad›¤› güvenlik tehdidinin sürekli yaflanan krizlerle beslendi¤i bir dönem olmufltur. Bu dönemde Yunanistan ile Türkiye aras›nda diyaloga yönelik çeflitli ad›mlar at›lm›flsa da, her ad›m›n arkas›ndan bir kriz ç›km›fl ve süreci geriye döndürmüfltür. 1996’da Ege denizinde bulunan insans›z kayal›klar üzerindeki hâkimiyet iddialar›ndan kaynaklanan Kardak Krizi iki ülkeyi s›cak çat›flman›n efli¤ine getirmifltir. 1997’de Rusya Federasyonu ile K›br›s Rum Yönetimi aras›nda imzalanan bir anlaflma uyar›nca Rus S-300 füzelerinin Güney K›br›s Rum Yönetimi topraklar›na yerlefltirilmesi söz konusu oldu¤unda yeni bir kriz daha gündeme gelmifltir. ‹kili iliflkilerin geleneksel sorun bölgesi olan K›br›s adas› ad›na Güney K›br›s Rum Yönetimi’nin AB’ye tam üyelik bafl vurusu yapmas›yla sorun Türkiye’nin üyesi olmad›¤› AB çerçevesine dahil edilmifl;

151

Saraybosna’da IFOR kontrol noktas›.

Kardak Krizi: Türkiye ile Yunanistan aras›nda yaflanan Kardak Krizi, Türk band›ral› bir geminin (Figen Akad) Aral›k 1996’da Ege denizindeki Kardak kayal›klar›nda karaya oturmas› sonras›nda iki ülkenin kurtarma ekipleri aras›nda yaflanan anlaflmazl›kla patlak vermifltir. ‹ki ülke de kayal›klar›n kendi karasular›nda bulundu¤unu iddia edince, önce Yunanistan, ard›ndan da Türkiye’nin adac›klara bayrak dikmesiyle t›rmanan kriz, iki ülkenin s›cak çat›flma efli¤ine geldi¤i noktada ABD’nin arabuluculu¤u ile çözüme kavuflturulmufltur. ABD Baflkan› Clinton’›n iki ülke hükümetleriyle yapt›¤› temaslar sonucunda bayraklar indirilmifl, asker ve gemiler bölgeden çekilerek kriz sona erdirilmifltir. Kaynak: Ayd›n, Mustafa (2002). “Türk-Yunan ‹liflkilerinde fiüpheci ‹yimserlik”, Birgül DemirtaflÇoflkun (der.), TürkiyeYunanistan; Eski Sorunlar, Yeni Aray›fllar. Ankara: ASAM, s. 212-238.

152


böylece Türkiye bu politikas›n› flekillendirirken yeni bir uluslararas› aktörü de denklemlerine katmak durumunda kalm›flt›r. Yunanistan, Kafkasya’da Türkiye’nin rekabet içinde oldu¤u Rusya ile iflbirli¤i aray›fl›na girmifl, Hazar enerji hatlar› konusunda Türkiye’ye rakip hatlar› savunmufl, 1995’te Suriye ile stratejik ortakl›k oluflturmufl ve 1996’da Ermenistan’la sa vunma anlaflmas› imzalam›flt›r. Bütün bu faaliyetler, Türkiye’nin Yunanistan’› gü venlik tehdidi olarak konumland›rmas›na neden olmufltur. Bu çerçevede, 1990’larda Türkiye ile Yunanistan geleneksel sorun alanlar› d›fl›nda da karfl› karfl›ya gelmifllerdir. Örne¤in, iki ülke bir yandan Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü (KE‹) çat›s› alt›nda biraraya gelirken (1992), di¤er taraftan Balkanlarda birbirlerini rakip olarak görmüfllerdir. Türkiye, Yugoslavya’n›n da¤›lmas›n›n ard›ndan yeni kurulan ve Yunanistan’›n ismini kabullenmedi¤i Makedonya ile yak›n iliflki kurmufl, ayn› flekilde Yunanistan’›n sorunlar yaflad›¤› Arnavutlu¤a da yak›n durmufltur. Balkanlarda Türkiye ve ortaklar› taraf›ndan çevrelenmekte oldu¤una inanan Yunanistan ise 1992’de Bosna-Hersek savafl› patlak verdi¤inde, S›rplara destek olarak, uluslararas› ambargo uygulanan Belgrad’a yard›m etmifl ve böylece bir konuda daha Türkiye’nin karfl›s›nda yer alm›flt›r. OKUMA PARÇASI 1

Türkiye’nin gözünde savafl, güvenlik için son çaredir. Bu nedenle Türkiye cay- d›r›c› bir d›fl politikay›, ülke güvenli¤ini n ön savunma hatt› olarak görür. Ancak, ne kadar yetenekle yürütülürse yürütülsün, d›fl politika dayand›¤› askeri güçten daha kuvvetli olamaz. Bu bak›mdan Türkiye’nin bar›fl içinde yaflamas›, güçlü bir cayd›r›c› güce sahip olmas›na ba¤l›d›r. 21. yüzy›l›n efli¤inde Türkiye’nin karfl›laflt›¤› güvenlik sorunlar› ve bu alanda al›nmas› gerekli önlemler flöyle özetlenebilir: • Türkiye’nin, bugün, karfl› karfl›ya oldu¤u birden fazla komflusundan kaynakla- nabilecek silahl› çat›flma tehdidi, so¤uk savafl döneminde Sovyetler Birli¤i liderli- ¤indeki Varflova Pakt›’ndan NATO ülkelerine yönelen tehdide k›yasla daha acil ve çok yönlü bir nitelik gösteriyor. • Türkiye’nin art›k NATO’nun kolektif savunmas›ndan yararlanmas› söz konusu de¤ildir. Bekas›na ve güvenli¤ine yönelecek her türlü tehdide, Türkiye bundan böyle tamamen ulusal imkanlar›na dayanarak karfl› koymak durumundad›r. • Türkiye’nin komflular›ndan biriyle çat›flmaya girmek zorunda kalmas› halinda, PKK terörüne d›flar›dan sa¤lanacak destek artacak ve iç tehdit çok daha fazla askeri kuvveti kendine angaje edecektir. • Türkiye’nin yaflamsal haklar› ve topraklar› üzerinde hak iddia eden Yunanistan ve Suriye, ülkemize karfl› ç›kar birli¤i içi ndedir ve Türkiye’yi çökertmek amac›yla PKK’ya her türlü yard›m› yapmaktad›r. Türkiye, bu ülkelere karfl› savunma planlamas›n›, ayn› anda iki ayr› cephede çat›flmaya zorlanaca¤› varsay›m› üzerine dayand›rmal›d›r. • Stratejik konumu ve alan›, ülkemize Yunanistan ve Suriye’ye karfl› bir iç hatlar stratejisi izlemek imkan›n› vermekle beraber, Türkiye savunma planlar›n› tek cephede toplayaca¤› üstün kuvvetlerle burada kesin sonuç ald›ktan sonra, kuvvetlerini diper cepheye kayd›rarak orada da kesin sonuca yönelmek gibi bir harekat konseptine dayand›ramaz. Çünkü bu devletlerin ülkemize karfl› harekatlar›n› senkro- nize etmeleri kuvvetli bir ihtimaldir. Di¤er bir deyiflle, güvenli savunma, Türkiye’yi hem Ege, hem de güney cephesinde yeterli nitelikte ve süratle takviye edilebilir kuv- vetlere dayanan bir strateji uygulamaya zorlamaktad›r.


153

• Türk Rus iliflkilerini buland›ran sorunlar olmas›na ra¤men, Rusya’n›n Türkiye için acil tehdit oluflturmad›¤› ve iki ülkenin aralar›ndaki ortak ç›kar alan›n› geniflletmek hususunda kuvvetli bir siyasal iradeye sahip oldu¤u söylenebilir. En kö- tü bir ihtimalle, Jirinovski tipindeki liderlerin iktidar›ndaki bir Rusya’n›n Türki- ye’ye sald›rmas› halinde, bunun bölgedeki tüm stratejik dengeleri de¤ifltirece¤i ve Basra Körfezi’ni de Rusya’n›n nüfuzuna tehlikeli biçimde açaca¤› endiflesi, savafl›n bir noktas›nda ABD’yi harekete geçirerek Türkiye’nin yard›m›na gelmeye teflvik edecektir. • Böyle olunca, Türkiye’nin Kuzey’den gelebilecek tehdide karfl› kuvvetlerini sat›h savunmas› konseptine göre ve büyük bir derinlik içinde kullanabilece¤i, atefl gücü yüksek ve son derece çevik askeri birliklerle yapmas› en isabetli yaklafl›m olacakt›r. Bu kuvvetin iki temel görevinden birincisi, kuzeyden bir sald›r› halinde, kuvvetler aras›ndaki aleyhte oran› oylama muharebeleri ve aktif savunmayla etkili biçimde telafi etmek olana¤›ndan yararlanmakt›r. ‹kincisi de güney cephesi için takviye kuvveti oluflturmakt›r. • Bu söylediklerimiz, Türkiye’nin savunma planlamas›n›, “iki buçuk savafla”, yani Ege ve Güney cephelerinde ayn› anda iki topyekün savafl› sürdürmeye ve bir de içeride körüklenecek yar›m savafla haz›r olacak flekilde yapmas› gerekti¤ini ortaya koymaktad›r. Bu da Türkiye’nin savunma harcamalar›n› kayda de¤er flekilde art›rmas›n› gerektirecektir. Türkiye için öncelikli sorun, bekas› ile refah› aras›n- da sa¤l›kl› bir denge kurabilmektir. Bunun da yolunun ekonomimizin istikrara ve dinamik bir yap›ya kavuflturulmas›ndan geçti¤i aç›kt›r. Kaynak: Türkiye’nin ‹ki Buçuk Savafl Stratejisi, fiükrü Elekda¤, Milliyet, 27 Kas›m

1994, s. 19.

11 Eylül Sonras› Türkiye’nin güvenlik politikalar›nda ikinci de¤iflim dönemi, 11 Eylül 2001’de ABD’ye karfl› gerçeklefltirilen sald›r›lar sonras›nda, NATO kapsam›nda gerçeklefltirilen Afganistan operasyonu ve ABD’nin Irak’› iflgali sürecinde bafllam›flt›r. 11 Eylül sonras›nda Türkiye’nin stratejik önemi yeniden gündeme yerleflmifl ve ABD’nin Irak iflgaliyle birlikte Türkiye’de güvenlik politikalar›n›n belirlenmesinde jeopolitik vurgu yerini sa¤lamlaflt›rm›flt›r. 11 Eylül’ün ard›ndan Afganistan’a asker gönderen ve NATO’nun Afganistan’daki ISAF (International Security Assistance Force ) gücünün komutas›n› üstlenen Türkiye, bu dönemde güvenlik politikalar›nda proaktif yaklafl›m benimsemeye bafllam›flt›r. Bu dönemde Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›n ana çerçevesi, küresel, bölgesel ve ikili olmak üzere ayr›, fakat birbirini tamamlayan düzeylerde oluflturulmufltur. Türkiye, küresel bir aktör olabilmek amac›yla uluslararas› örgütlerde daha a¤›rl›kl› rol oynamak üzere giriflimlerde bulunmufltur. Türkiye’nin BM Güvenlik Konseyi geçici üyeli¤ine seçilmesi (2009-2010) ve NATO’dan IMF’ye, G-20’den ‹slam Konferans› Örgütü’ne üye oldu¤u örgütlerde a¤›rl›¤›n› art›rmaya çal›flmas› bu kapsamda güdülen politikalar aras›ndad›r. Benzer flekilde, bölgesel düzeyde etkili bir aktör olma hedefi do¤rultusunda bölgesel iflbirli¤i giriflimlerini de yo¤unlaflt›rm›flt›r. Bu kapsamda Kafkasya ‹stikrar Platformu, Ortado¤u Serbest Ticaret Alan›, Enerji ‹flbirli¤i A¤lar› gibi bir dizi bölgesel iflbirli¤i projesi gündeme getirilmifltir. Söz konusu uluslararas› ve bölgesel giriflimlerle uyumlu biçimde ikili iliflkileri gelifltirmek de yeni güvenlik politikalar›n›n önemli bir aya¤›n› oluflturmaktad›r.

BM Güvenlik Konseyi taraf›ndan yetkilendirilen Uluslararas› Güvenlik Destek Gücü ISAF’›n Aral›k 2001’de Afganistan’da göreve bafllamas›n›n ard›ndan, Türkiye fiubat 2002’de ilk kuvvetlerini Afganistan’a gönderdi ve Haziran 2002fiubat 2003 aras›nda Bar›fl Gücünün komutanl›¤›n› üstlendi. ISAF harekât›n›n komutas›n› NATO’nun A¤ustos 2003’te devralmas›n›n ard›ndan Türkiye fiubat 2004-A¤ustos 2005 döneminde ikinci defa harekât›n liderli¤ini üstlendi.

154

MAKALE

Tablo 8.1 Türkiye’nin Bar›fl› Destekleme Harekâtlar›na Katk›lar›


Türkiye’nin yeni güvenlik politikalar›n› global, bölgesel ve ikili düzeylerde yeni bir çerçe ve içinde de¤erlendiren Beril Dedeo¤lu’nun “De¤iflen Dünyada De¤iflen Türkiye” bafll›kl› yaz›s›n› http://www.sde.org.tr/tr/haberler/328/degisen-dunyada-degisen-turkiye.aspx adresinde bulabilirsiniz. Somali

BM Harekat› UNOSOM

02 Ocak 1993-22 fiubat 1994

Bosna-Hersek BM Koruma Kuvveti (UNPROFOR) NATO Uygulama Kuvveti (IFOR) NATO ‹stikrar Kuvveti (SFOR) AB Kapsam›nda ALTHEA Sharp Guard (UNPROFOR ve IFOR paralelinde Adriyatik’te deniz gücü)

04 A¤ustos 1993-20 Aral›k 1995 20 Aral›k 1995-20 Aral›k 1996 20 Aral›k 1996-02 Aral›k 2004 02 Aral›k 200413 Temmuz 1992-02 Ekim 1996

Arnavutluk

AG‹T kapsam›nda ALBA Harekat›

16 Nisan 1997-1 A¤ustos 1997

Makedonya

NATO Kapsam›nda Essential Harvest Amber Fox ve Allied Harmony AB Kapsam›nda Concordia Proxima (Polis Gücü)

27 A¤ustos 2001-20 Ekim 2001 Eylül 2001- Mart 2003 31 Mart 2003-15 Aral›k 2003 15 Aral›k 2003- 15 Aral›k 2005

Kosova

NATO Kosova Koruma Gücü / KFOR

Haziran 1999-

Afganistan

Uluslararas› Güvenlik Yard›m Gücü / ISAF fiubat 2002(Haziran 2002-fiubat 2003 ISAF Komutanl›¤›) (fiubat 2004-A¤ustos 2005 ISAF Komutanl›¤›)

Demokratik Kongo Cumhuriyeti

BM Kongo DC Misyonu / MONUC

30 Temmuz 2006-30 Kas›m 2006

11 Eylül ve ABD’nin 2003 Irak iflgali sonras›nda Ortado¤u Türkiye için do¤rudan ya da uluslararas› terörizm, kitle imha silahlar›n›n yay›lmas›, uluslararas› uyuflturucu kaçakç›l›¤›, insan ticareti gibi dolayl› güvenlik tehditlerinin kayna¤› olmaya devam etmektedir. Bölgeye yönelik yeni güvenlik politikalar› “komflularla s›f›r sorun politikas›” olarak adland›r›lan daha çok ifllevsel iflbirli¤ini vurgulayan bir çerçeveye oturtulmufltur. Bu kapsamda, Türkiye’nin do¤rudan tehdit alg›lad›¤› Suriye ve Irak ile bölgesel dengeler aç›s›ndan Lübnan, Filistin gibi daha önceden do¤rudan iliflki kurulmayan ülkelerle diplomatik ba¤lar gelifltirilmifltir. Ortado¤u’da görülen bu tür ifllevsel iflbirli¤i çabalar›n›n bir benzerini Rusya ile iliflkilerde de gözlemlemek mümkündür. 11 Eylül sonras›nda Karadeniz-AkdenizHazar Havzas› bölgesinde ABD-Rusya karfl›tl›¤›n›n yerini ABD-Rusya dengesinin almas› Türkiye’nin enerji ve güvenlik politikalar› aç›s›ndan önemli sonuçlar do¤urmufltur. ABD’nin bölgede Rusya’yla rekabet yerine iflbirli¤ine yönelmesi, Türki ye’nin de kendi güvenlik beklenti ve kayg›lar› do¤rultusunda ABD-Rusya dengesini gözeterek politika üretme giriflimlerine ve Rusya ile ikili iflbirli¤ini gelifltirme çabalar›na yol açm›flt›r. Gelinen noktada, iki ülke iliflkileri güvenlik çerçevesinin d›fl›na ç›kart›lm›fl, çeflitli alanlarda iflbirli¤i ile geliflmeye bafllam›flt›r.


155

Bu noktada Türkiye’nin güvenlik politikalar›ndaki de¤iflimde, Avrupa Birli¤i’ne (AB) üyelik sürecinin ortaya ç›kard›¤› “Avrupal›laflma” olgusunun etkilerinden de bahsetmek gerekir. Türkiye’nin de¤iflen güvenlik ve d›fl politikalar›na dair birçok analiz, bölgesel güç olma e¤ilimini Avrupal›laflma kavram›yla iliflkilendirmektedir. AB’nin Türkiye’nin güvenlik politikalar›ndaki de¤iflime ilk etkisini, güvenlik politikalar›n›n belirlendi¤i yasal süreçleri AB’ye uyum yasalar› çerçevesinde sivillefltirmesinde bulmak olanakl›d›r. Ayr›ca, Türkiye’nin, So¤uk Savafl sonras›nda Avrupa için önemini yitiren jeopolitik konumunu yeniden vurgulayarak, bir bak›ma Avrupa için vazgeçilmez bir ortak olmaya çal›flt›¤› da söylenebilir. Türkiye, özellikle enerji güvenli¤i çerçevesinde Ortado¤u ile Orta Asya ve Kafkaslarda istikrar sa¤la y›c› rol üstlenerek, Avrupa güvenli¤i aç›s›ndan vazgeçilemeyen ve Avrupa de¤erleriyle uyumlu bir güç olma e¤ilimindedir.

Milli Güvenlik Kurulu, 1933’te Yüksek Müdafaa Meclisi Umumi Katipli¤i, 1949’da da Milli Savunma Yüksek Kurulu ve Genel Sekreterli¤i olarak faaliyet göstermifltir. 1961 Anayasas›'n›n 111 nci maddesi gere¤i olarak ç›kar›lan 11 Aral›k 1962 gün ve 129 say›l› Kanunla kurulan Milli Güvenlik Kurulu’nun görevleri ayn› kanunun 2. maddesine göre flunlard›r: Milli Güvenlikle ilgili kararlar›n al›nmas›nda ve koordinasyonun sa¤lanmas›nda Bakanlar Kurulu'na yard›mc›l›k etmek üzere; (1) Milli Güvenlik Politikas›n›n esaslar›n›n haz›rlanmas› ve bu politikan›n tadil ve tashihi, (2) Bu esaslar›n uygulanmas›yla ilgili olarak Milli Güvenlik konular›n›n her biri için milli plan ve programlar›n haz›rlanmas›, bunlar›n tahakkuku için, nihai ve ara hedeflerin tespiti ve bu konudaki faaliyetlerin ahenklefltirilmesi, (3) Bütün devlet teflkilat›na, her türlü özel müessese ve teflekküllere ve vatandafllara düflecek topyekün savunma ve milli seferberlik hizmetlerinin ve sorumluluklar›n›n tespiti ve bu konuda laz›m gelen kanuni ve idari tedbirlerin al›nmas›, (4) Bakanl›klar taraf›ndan haz›rlanacak Milli Seferberlik Planlar›na (Sivil Ola¤anüstü Hal Planlar›na) temel olacak esaslar›n tespiti, bu planlar›n ahenklefltirilmesi, izlenmesi ve de¤erlendirilmesidir. Milli Güvenlikle ilgili temel görüfller Bakanlar Kuruluna bildirilir. 11 Aral›k 1962 gün ve 129 say›l› Kanunla Baflbakanl›¤a ba¤l› olarak kurulan Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterli¤i'nin görevleri ise bu kanunda flu flekildedir: (1) Milli Güvenlik Kurulu'nun yukar›da s›ralanan görevleriyle ilgili çal›flmalar› ve incelemeleri yapar ve teklifleri haz›rlar. (2) Milli Güvenlik Kurulu'nca teklif ve Bakanlar Kurulu'nca tasvip edilmifl olan bilcümle karar, prensip ve planlar ile bu konudaki mevzuat›, sorumlu organlarda tatbikat›n› takip eder ve bu maksatla belirli zamanlarda raporlar haz›rlayarak Milli Güvenlik Kurulu'na sunar. (3) Milli Güvenlik Kurulu ile ilgili toplant›lar›n haz›rl›klar›n› yapar. Günümüzdeki MGK ve MGK Genel Sekreterli¤i 1982 Anayasas›’n›n 118. Maddesi uyar›nca 9.11.1983 tarih ve 2945 say›l› Kanunla kurulmufltur. Kaynak: http://www.mgk.gov.tr/Turkc e/tarihce_3.html

TÜRK‹YE’N‹N GÜVENL‹K POL‹T‹KALARININ KURUMSAL YAPISI Türkiye’de güvenlik politikalar›n› belirleyen kurumsal yap›y› aç›k AMAÇ

5

layabilmek.

Her ne kadar son y›llarda yap› h›zla de¤iflmekle birlikte, hâlihaz›rdaki geçerli mevzuat çerçevesinde Türkiye’nin ulusal güvenlik politikalar›n›n belirlenmesinde temel aktörler, Türk Silahl› Kuvvetleri, MGK ve di¤er yürütme organlar› olarak s›ralanabilir. Bu aktörlerin ulusal güvenlik sisteminin belirleyicileri olmalar›, 1982 Ana yasas›n›n 117. ve 118. maddeleri ile bu maddelere iliflkin de¤ifliklikler (2003) ve buna uygun ç›kar›lan 2945 say›l› MGK Kanununa dayanmaktad›r. 1982 Anayasas› yürütmenin bafl› olarak Cumhurbaflkan›’na ulusal güvenlik konular›nda önemli yetkiler vermektedir. TBMM ad›na Türk Silahl› Kuvvetlerinin baflkomutanl›¤›n› temsil etmek; Türk Silahl› Kuvvetlerinin kullan›lmas›na karar vermek; Genelkurmay Baflkan›n› atamak; MGK’y› toplant›ya ça¤›rmak ve MGK’ya baflkanl›k etmek bu yetkiler aras›ndad›r. Anayasaya (117. ve 118. maddeler) göre ulusal güvenli¤in sa¤lanmas› ve ulusal güvenlik politikas›n›n tespit ve uygulanmas› ile ilgili kararlar›n al›nmas› Bakanlar Kurulu’na verilmifltir. Bakanlar Kurulu ulusal güvenli¤in sa¤lanmas›ndan TBMM’ye karfl› sorumludur. Bu çerçevede, ulusal güvenlik hükümetin genel siyaseti ve sorumlulu¤u içinde yer almakla birlikte, MGK kanunu yoluyla ulusal güvenlik özerk bir alan gibi düzenlenmifl oldu¤undan, MGK ulusal güvenlik sisteminin bafl aktörü konumuna gelmektedir. 2001 y›l›nda bafllayan Avrupa Birli¤i uyum süreci çerçevesinde yap›lan de¤iflikliklere kadar MGK, devletin milli güvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmas› ile ilgili al›nan tavsiye kararlar› ve gerekli koordinasyonun sa¤lanmas› konusundaki görüfllerini Bakanlar Kurulu’na bildiren bir kurum olarak tan›mlanmaktayd›. 2003’de MGK kanununda yap›lan de¤ifliklikle MGK “bildiren” kurum olmaktan ç›kar›larak “tavsiye eden” bir kuruma dönüfltürülmüfltür. Türkiye, AB’ye kat›l›m sürecinde haz›rlad›¤› 2009 tarihli üçüncü Ulusal Program’da Anayasa ve ilgili yasa de¤ifliklikleriyle yeniden tan›mlanan Milli Güvenlik Kurulu’nun (MGK) dan›flma organ› olma niteli¤i çerçevesinde gerçeklefltirilen reformlar›n etkin flekilde uygulanmas›n›n sa¤lanmas›na devam edilece¤ini belirtmifltir. Afla¤›da belirtilen tüm reformlar›n da aç›kça gösterdi¤i üzere, MGK Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›n belirlenmesinde sivillefltirilen ve dan›flma ifllevi niteli¤i kazand›r›lan bir kuruma dönüfltürülmüfltür.

156 Tablo 8.2 AB’ye Uyum Sürecinde MGK’da Yap›lan Temel De¤ifliklikler


03 Ekim 2001 tarihli Anayasa de¤iflikli¤i • Daha önce Cumhurbaflkan›’n›n baflkanl›¤›nda Baflbakan, Genelkurmay Baflkan›, Milli Savunma Bakan›, ‹çiflleri Bakan›, D›fliflleri Bakan›, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar› ile Jandarma Genel Komutan›’ndan oluflan MGK’n›n yap›s› de¤ifltirilmifltir. Bu de¤ifliklik ile Baflbakan Yard›mc›lar› ile Adalet Bakan›’n›n da kat›l›m› ile MGK’nun üye say›s› 13’e ç›kar›lm›flt›r. 9.11.1983 tarih ve 2945 say›l› MGK ve MGK Genel Sekreterli¤i Kanunu / Madde 4, 5, 9, 13, 14, 15, 19, Geçici Madde 4 ( 7 A¤ustos 2003 tarih ve 4963 say›l› kanunla yap›lan de¤ifliklik ) • 9. ve 14. Maddelerin kald›r›lmas› ve 4. ve 13. maddenin de¤ifltirilmesi suretiyle MGK’n›n dan›flma organ› olma niteli¤i teyid edilmifltir. • 5. maddede Genelkurmay baflkan›n›n MGK’y› ola¤anüstü toplant›ya ça¤›rmas› ifadesi kald›r›lm›flt›r. Ayn› madde ile Kurulun toplant›lar›n›n ayda bir yerine iki ayda bir yap›lmas› uygun görülmüfltür. • 15. maddede yap›lan de¤ifliklikle MGK Sekreterinin orgeneral/oramiral rütbesinde Silahl› Kuvvetler mensuplar› aras›ndan Genelkurmay Baflkan›n›n inhas›, Baflbakan›n teklifi ve Bakanlar Kurulu karar› ile atanmas› usulü de¤ifltirilmifl, genel sekreterin asker olmas› zorunlulu¤u kald›r›lm›fl, sadece asker kökenlilerin sekreter olarak atanmalar› durumunda Genelkurmay Baflbakan›n›n olumlu görüflünün al›nmas› öngörülmüfltür. • Bakanl›klar, kamu kurum ve kurulufllar› ile özel hukuk tüzel kiflilerinin Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterli¤ine gerekli olan aç›k ve gizli belgeleri sürekli veya istenildi¤inde vermek zorunda oldu¤una dair 19. Madde hükmü yürürlükten kald›r›lm›flt›r. • Geçici Madde 4 ile MGK ve MGK Genel Sekreterli¤i Kanununda öngörülen düzenlemelere uygun olarak üç ay içinde bir yönetmelik ç›kar›lmas› öngörülmüfltür. (Bakanlar Kurulu Karar›n›n Tarihi: 29/12/2003, No : 2003/6688 - Yay›mland›¤› Resmi Gazete Tarihi : 08/01/2004 No: 25340)

2813 say›l› Telsiz Kanunu / Madde 6(1): Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreteri Haberleflme Yüksek Kurulu üyeli¤inden ç›kar›lm›flt›r. (21 Temmuz 2004 tarih ve 5218 say›l› kanunla yap›lan de¤ifliklik) 3984 say›l› Radyo ve Televizyon Kurulufl ve Yay›nlar› Hakk›nda Kanun / Madde 6(1): Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun oluflumunda Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterli¤i’nin kamu görevlileri aras›ndan aday göstermesi uygulamas› kald›r›lm›flt›r. (21 Temmuz 2004 tarih ve 5218 say›l› kanunla yap›lan de¤ifliklik) 21.6.1927 tarih ve 1117 say›l› Küçükleri Muz›r Neflriyattan Koruma Kanunu / Madde 2(4): Kurulda Milli Güvenlik Konseyi Genel Sekreteri taraf›ndan seçilecek bir üye bulunmas› hükmü yürürlükten kald›r›lm›flt›r. (21 Temmuz 2004 tarih ve 5218 say›l› kanunla yap›lan de¤ifliklik)

Türkiye’nin ulusal güvenli¤ine dair en temel belge olan Milli Güvenlik Siyaseti Belgesi de bu süreçler içinde ortaya ç›kar ve kabul edilir. Genelkurmay Baflkanl›¤› öncülü¤ünde, ilgili bakanl›k ve kurumlarla koordinasyon halinde MGK Genel Sekreterli¤inin haz›rlad›¤› taslak ulusal güvenlik siyaseti belgesi ilk olarak MGK’ya sunulur. MGK’da kabul edilmesinin ard›ndan tavsiye karar› olarak Bakanlar Kurulu’nun onay›na sunulur ve Bakanlar Kurulu taraf›ndan onaylanmas› halinde uygulanmaya al›n›r. Pratikte son y›llarda Bakanlar Kurulu Milli Güvenlik Siyaseti Belgesi’nin içeri¤inin belirlenmesinde giderek daha fazla etki sahibi olmaya bafllam›flt›r.


157

Özet Türkiye’de “strateji” ve “güvenlik” kavramlar› neredeyse birbirinin yerine geçen bir kullan›m alan›na sahiptir. Güvenlik kavram›, kimi zaman “askeri strateji”yi ça¤r›flt›r›rken; resmi söylemde kullan›lan “ulusal güvenlik” ifadesinin tan›mlar›na bak›ld›¤›nda, kavram›n “genel strateji”yle benzeflti¤i görülür. Türkiye’de resmi güvenlik kavram› beka, ulusal ba¤›ms›zl›k ve bütünlü¤ün korunmas› ile iç tehditler kapsam›nda rejimin korunmas› unsurlar› ile tan›mlanmaktad›r. Bu çerçevede, Türkiye’de güvenlik So¤uk Savafl sonras› dönemde bile büyük ölçüde geleneksel güvenlik anlay›fl›na paralel biçimde kavramsallaflt›r›lm›flt›r. So¤uk Savafl sonras› dönemde Türkiye’de güvenlik alan›nda en fazla çal›fl›lan yeni konular enerji güvenli¤i ve çevre güvenli¤i olmufltur. So¤uk Savafl›n sona ermesi ve yeni uluslararas› sistemin ortaya ç›kard›¤› yeni tehditler güvenlik söyleminin söz konusu yeni tehditleri içerecek flekilde geniflletilmesini getirmekle beraber, geleneksel kavramsallaflt›rmay› de¤ifltirmemifltir. Türkiye’nin resmi güvenlik kavram›n›n temelini oluflturan güvenlik kültürü tarihsel ve co¤rafi etken olmak üzere iki unsura dayanmaktad›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun reel politi¤e dayal› diplomasisi, “ayr›lma ve toprak kayb› korkusu” ile ‹mparatorlu¤un Ortado¤u’da yüzy›llar süren hâkimiyetinin yaratm›fl oldu¤u olumsuz alg›lamalar Türkiye’nin güvenlik kültürünü etkileyen tarihsel unsurlardand›r. Bir baflka tarihsel unsur da bat›l›laflmad›r. Onsekizinci yüzy›lda Osmanl› devletinde bafllayan Bat›l›laflma, Türkiye’nin Bat› odakl› politikalar›n› harekete geçirerek, Cumhuriyet döneminde Türki ye’nin Bat›l› devlet sistemi içindeki yerini güvence alt›na alma çabas›nda önemli etkisi olmufltur. Türkiye’nin jeostratejik konumu hem dünya politikas›nda normalde oynayabilece¤inden daha etkili bir rol yüklemekte, hem de Türkiye’yi uluslararas› siyasi dengelerin de¤iflimi karfl›s›nda daha hassas hale getirmektedir. Türkiye So¤uk Savafl döneminde Sovyetler Birli¤i’nin çevrelenmesi ba¤lam›nda önemli bir stratejik konumda bulundu¤undan, Bat› ittifak›n›n güvenlik flemsi yesi alt›nda yer alarak güvenli¤ini sa¤lam›flt›r. Buna karfl›n So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte Türkiye’nin konumu önemli bir dönüflüm geçirmifltir. Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› Türkiye için önemli bir güvenlik sorununu ortadan kald›rmakla birlikte, da¤›lman›n yaratt›¤› boflluk Türkiye’nin çevresinde yeni güvenlik tehditlerinin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r.

Yukar›da bahsi geçen tehditlerle mücadelede, So¤uk Savafl döneminde Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›n temelini, Bat› ittifak› içinde yer alma, iliflkilerini bu çerçevede flekillendirme ve Kuzey komflusu Sovyetler Birli¤i’nden gelen tehdidi bertaraf etme anlay›fl› oluflturmufltur. So¤uk Savafl sonras› de¤iflen uluslararas› ortam ve ortaya ç›kan yeni tehditler geleneksel güvenlik politikalar›n› sürdürmeyi olanaks›zlaflt›rm›flt›r. Bu çerçevede, Türkiye’nin güvenlik politikalar› ilk olarak So¤uk Savafl›n sona ermesiyle uluslararas› koflullar›n yaratt›¤› yeni güvenlik tehditleri karfl›s›nda 1990’l› y›llarda, daha sonra da uluslararas› dengeleri de¤ifltiren 11 Eylül sonras›nda tekrardan dönüflüm geçirmifltir. Türkiye 1990’larda Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›yla ortaya ç›kan boflluktan kaynaklanan çat›flmalar› tehdit olarak kabul etmifl, bu tehditlere karfl› güvenli¤ini sa¤lamay› öne ç›karm›flt›r. Ortado¤u, Kafkasya ve Balkanlarda kriz ve geliflmelerde taraf olmufl, bu çerçevede aktif politika izlemifltir. 11 Eylül sonras›nda Türkiye’nin stratejik önemi yeniden gündeme gelmifl ve ABD’nin Irak’› iflgaliyle birlikte Türkiye’de güvenlik politikalar›n›n belirlenmesinde jeopolitik ve jeostratejik vurgu yerini sa¤lamlaflt›rm›flt›r. Bu dönemde Türkiye’nin güvenlik politikalar›n›n ana çerçevesi, küresel, bölgesel ve ikili olmak üzere ayr›, fakat birbirini tamamlayan düzeylerde oluflturulmufltur.

158


Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi, Türkiye’nin resmi güvenlik ve savunma politikas›n›n unsurlar›ndan biri de¤ildir? a. Ülke topra¤›n› geniflletmek b. Komflular›yla iflbirli¤ini gelifltirmek c. Bölgesel bar›fl ve güvenli¤e katk›da bulunmak d. Ülkesel bütünlü¤ünü korumak e. Bölgesel bir güç ve denge unsuru olmak

6. Afla¤›dakilerden hangisi, NATO kapsam›nda gerçeklefltirilen ve Türkiye’nin katk›da bulundu¤u bar›fl› destekleme harekâtlar›ndan biridir? a. UNOSOM b. ALTHEA c. UNPROFOR d. KFOR e. MONUC

2. Afla¤›dakilerden hangisi, resmi güvenlik kavramsallaflt›rmas›n›n bir unsuru de¤ildir? a. Terörizm b. Küresel Is›nma c. Kitle ‹mha Silahlar›n›n Yay›lmas› d. Bölgesel Çat›flmalar e. ‹rticai faaliyetler

3. Afla¤›dakilerden hangisi, Türkiye’nin geleneksel gü venlik söylemini oluflturan güvenlik kültürü unsurlar›ndan biri de¤ildir? a. Toprak kayb› korkusu b. Jeostratejik konum c. Bat›l›laflma d. Güç dengesi e. Ekonomik menfaatler

4. A¤a¤›dakilerden hangisi, Türkiye’nin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan miras edindi¤i bir güvenlik kültürü unsuru de¤ildir? a. Çevresel sorunlar›n güvenlik sorunu olarak düflünülebilmesi gelene¤i b. Osmanl› ‹mparatorlu¤una yönelik olumsuz alg›lamalar c. Bat›l›laflma d. Güç dengesi e. Toprak kayb› korkusu

7. Afla¤›dakilerden hangisi, 1990’l› y›llar›n ilk yar›s›nda Türkiye’nin alg›lad›¤› güvenlik tehditleri aras›nda yer almaz? a. Bloklar aras› silahlanma yar›fl› b. Yunanistan’la yaflanan krizler c. Do¤u Avrupa’da istikrars›zl›k d. Körfez Krizi sonras›nda Kuzey Irak’ta güvenlikli bölge oluflturulmas› e. Balkanlar’da yaflanan istikrars›zl›klar

8. Afla¤›dakilerden hangisi, Türkiye’nin 11 Eylül sonras› güvenlik politikas›n›n esaslar›ndan biri de¤ildir? a. Bölgesel politika ve krizlere kar›flmama politikas› b. Uluslararas› örgütlerde a¤›rl›kl› rol oynama c. Yumuflak güç olma e¤ilimi d. Bölgesel iflbirli¤inin gelifltirilmesinde aktif rol oynama e. Komflularla ifllevsel iflbirli¤i

9. Afla¤›dakilerden hangisi, Türkiye’de ulusal güvenlik politikalar›n› belirleyen temel aktörler aras›nda say›lamaz? a. MGK b. Türk Silahl› Kuvvetleri c. Adalet Bakanl›¤› d. Bakanlar Kurulu e. Cumhurbaflkan›

5. Afla¤›dakilerden hangisi, Türkiye’nin So¤uk Savafl s›ras›nda benimsedi¤i askeri stratejiler aras›nda yer almaz? a. NATO stratejileri ile uyumlu stratejiler b. ‹leri savunma c. SSCB’nin politikalar›na paralel stratejiler d. Cayd›r›c›l›k e. Müttefiklere üs sa¤lama

10. Afla¤›dakilerden hangisi, AB Uyum Yasalar› çerçe vesinde MGK kanununda yap›lan de¤iflikliklerden biri de¤ildir? a. MGK’n›n Milli Savunma Bakanl›¤›’na ba¤lanmas› b. MGK’n›n hükümetlere bildiren bir kurum olmaktan, tavsiye eden bir kuruma dönüflmesi c. MGK’n›n her ay yerine iki ayda bir toplanmas› d. MGK’n›n üye say›s›n›n 13’e ç›kar›lmas› e. Adalet Bakan›n›n MGK toplant›lar›na kat›lmas›


159



1. a

S›ra Sizde 1 Türkiye’de resmi güvenlik kavram› bekâ, ulusal ba¤›ms›zl›k ve bütünlü¤ün korunmas› ile iç tehditler kapsam›nda rejimin korunmas› esaslar›na dayand›r›lmaktad›r.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Güvenlik ve Strateji Tan›mlamalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Güvenlik ve Strateji Tan›mlamalar›” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Güvenlik Kültürü” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Güvenlik Kültürü” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü venlik Uygulamalar›” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü venlik Uygulamalar›” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü venlik Uygulamalar›” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Strateji ve Gü venlik Uygulamalar›” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Güvenlik Politikalar›n›n Kurumsal Yap›s›” bafll›¤›n› yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Güvenlik Politikalar›n›n Kurumsal Yap›s›” bafll›¤› alt›nda “11 Eylül Sonras›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 So¤uk Savafl sürecinde Türkiye’nin askeri stratejisi NATO çerçevesinde belirlenmifltir. Türkiye 1952’de NATO’ya üye olmas›yla birlikte S›n›rl› Savafl Stratejisini benimsemifltir. NATO 1954’te Kitlesel Karfl›l›k Stratejisini benimsedi¤inde, Türkiye ABD’nin nükleer silahlar›n› yerlefltirece¤i üsleri sa¤layan ülke olarak stratejisini bu konumuna odaklam›flt›r. 1960’lar›n sonuna yaklafl›ld›¤›nda NATO taktik nükleer silahlar yan›nda konvansi yonel güçleri de dâhil eden bir strateji olarak Esnek Karfl›l›k Stratejisini benimsedi¤inde, Türkiye de kon vansiyonel çat›flmay› yerleflim yerlerinden uzakta tutma zorunlulu¤u ile karfl› karfl›ya kalm›fl ve ileri savunma stratejisini benimsemifltir.

160


Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ayd›n, Mustafa (2000). “Determinants of Turkish Foreign Policy: Changing Patterns and Conjunctures during the ColdWar”, Middle Eastern Studies, Cilt 36, Say› 1. Ayd›n, Mustafa (2001). “‹kinci Dünya Savafl› ve Türkiye: 1939-1945”, Bask›n Oran (der.), T ürk D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, Cilt I. ‹stanbul: ‹letiflim. Ayd›n, Mustafa (2003). “Securitization of History and Geography: Understanding of Security in Turkey”, Southeast European and Black Sea Studies, Cilt 3, Say› 2. Ayd›n, Mustafa (2006). “De-legitimizing Religion as a Source of Identity-Based Security Threats in a Global World”, Connections: The Quarterly Journal, Cilt 5, Say› 3. Ayd›n, Mustafa ve Sinem Akgül Aç›kmefle (2004). “To be or Not to be with Turkey: December 2004 Blues for the EU”, Turkish Policy Quarterly, Cilt 3, Say› 3. Bilgin, P›nar (2003). “Türkiye-AB ‹liflkilerinde Güvenlik Kültürünün Rolü”, Cem Karadeli (der.), So¤uk Sa vafl Sonras›nda Avrupa ve Türkiye, Ankara: Ayraç Yay›nevi. Bilgin, P›nar (2005). “Turkey’s Changing Security Discourses: The challenge of Globalisation”, European Journal of Political Research, Cilt 44. Bilgin, P›nar (2007). “Making Turkey’s Transformation Possible: Claiming ‘Securityspeak’-not Desecuritization”, Southeast European and Black Sea Studies, Cilt 7, Say› 4. Bilgin, P›nar (2010). “Güvenlik Çal›flmalar›nda Yeni Aç›l›mlar: Yeni Güvenlik Çal›flmalar›”, Stratejik Araflt›rmalar Dergisi, Cilt 8, Say› 14 . Bilgin, P›nar (2010). “Türkiye Co¤rafyas›nda Yaln›z Güçlü Devletler Ayakta Kalabilir: Jeopolitik Gerçeklerin Türkiye’de Kullan›mlar›”, Evren Balta Paker ve ‹smet Akça (der.), Türkiye’de Ordu, Devlet ve Gü venlik Siyaseti, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. D›fl Politika Enstitüsü (1987). Türkiye’nin Savunmas›. Ankara: D›fl Politika Enstitüsü.

Elekda¤, fiükrü (1995). “‹ki Buçuk Savafl Stratejisi”, Yeni Türkiye: D›fl Politika Özel Say›s›, Y›l 1, Cilt 3. Ergüvenç, fiadi (1998). “Turkey’s Security Perceptions”, Perceptions Journal Of International Affairs, Cilt 3, Say› 2. Erickson, Edward J.(2004). “Turkey as Regional Hegemon-2014: Strategic Implications For the United States”, Turkish Studies, Cilt 5 (3),s. 25-45. Fotiou, Eleni and Triantaphyllou, Dimitrios (2010). “Assessing Turkey’s “Soft Power” Role: Rhetoric versus Practice”, The International Spectator, Cilt 45, Say› 1. Girogosian, Richard, (2007). “Redefining Turkey’s Strategic Orientation”, Turkish Policy Quarterly, Cilt 6, Say› 4. Kanbolat, Hasan ve Hasan Ali Karasar (2009). Türki ye’de Stratejik Düflünce Kültürü ve Araflt›rma Merkezleri: Bafllang›c›ndan Bugüne Türk Düflünce Kurulufllar›. Ankara: Nobel. Karaosmanoglu, Ali L. (2000). “The evolution of the national security culture and the military in Turkey”, Journal of International Affairs, Cilt 54, Say› 1. Karaosmano¤lu, Ali ve Seyfi Taflhan (2004). The Europeanization of Turkey’s Security Policy: Prospects and Pittfalls. Ankara: Foreign Policy ‹nstitute. Kiriflçi, Kemal (1997). “Post Cold-War Turkish Security and the Middle East”, Middle East Review of International Affairs, Cilt 1, Say› 2. Koçer, Gökhan (2002). “1990’l› Y›llarda Askeri Yap› ve Türk D›fl Politikas›”, ODTÜ Geliflme Dergisi, Cilt 29, Say› 1-2. Müftüler Bac, Meltem (2000). “Turkey’s Role in the EU’s Security and Foreign Policies”, Security Dialogue, Cilt 31 (4), s. 489-502. Nilüfer, Narl›, (2000). “Civil-Military Relations in Turkey”, Turkish Studies, Cilt 1, Say› 1. O¤uzlu, H. Tar›k ve U¤ur Güngör (2006). “Peace Operations and the Transformation of Turkey’s Security Policy”, Contemporary Security Policy, Cilt 27, Say› 3.

Strateji Ve Guvenlik

Recommend Documents