SƏRNİŞİN VƏ YÜK AVİATARİFLƏRİ-SEYDULLA ALIYEV

Sərnişin və yük aviatarifləri

«AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI» QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI

SƏRNİŞİN VƏ YÜK AVİATARİFLƏRİ DƏRS VƏSAİTİ 50

Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 21 avqust 2015-ci il tarixli 892 saylı əmri ilə qrif verilmişdir.

BAKI-2015

1


Müəllif:

Milli Aviasiya Akademiyası, Avianəqliyyat istehsalatı kafedrasının baş müəllimi Seydulla İsgəndər oğlu Əliyev.

Elmi redaktor:

Milli Aviasiya Akademiyası, Avianəqliyyat istehsalatı kafedrasının müdir müavini t.f.d., dosent E.M. Nəcəfov.

1. Milli Aviasiya Akademiyası, Nəqliyyat texnologiyaları fakültəsinin dekanı, h.f.d., dosent N.T. Nağıyev.

Rəyçilər:

2. «Silk Way» MMC – nin «AIRPORT GATE» filialının Reklam, Marketinq və Müqavilələr şöbəsinin rəisi, i.e.n., dosent B.Ə.Kərimov.

Üz qabığının dizayneri

E. Q. Məmmədov.

2


Annotasiya “Sərnişin və yük aviatarifləri” adlı dərs vəsaitində nəqliyyat sistemində xüsusi yer tutan hava nəqliyyatının kommersiya fəaliyyətinin ən vacib məsələlərindən olan aviadaşımaların qiymətinin təyin edilməsi prinsipləri və bu proseslərə təsir göstərən amillər izah edilmişdir. Dərs vəsaitində tariflərin müəyyən edilməsi, aviadaşımaların tarif vasitəsi ilə tənzimlənməsi, qiymətin əmələgəlməsinə təsir edən amillər və onun strategiyası geniş şəkildə izah edilmişdir. Burada daşımaların maya dəyərinin müəyyən edilməsi, aviaşirkətin istismar və daxili xərcləri, bazarın konyukturasının öyrənilməsi və tələbatın proqnozlaşdırılması məsələlərindən bəhs edilir. Təqdim edilən bu vəsaitdə hava nəqliyyatının fəaliyyətinin əsasını təşkil edən tariflər və onların işlənib hazırlanmasının əsasları, dövlətin nəqliyyat sahəsindəki fəaliyyətinin mühüm vəzifələri, tariflərin tənzimlənməsi metodları, beynəlxalq tarif rejimləri, tariflərlə bağlı milli siyasət və praktika, tətbiq edilən terminlər, beynəlxalq aviadaşımaların qiymət konsepsiyası, beynəlxalq aviatariflərin növləri və xüsusiyyətləri, tətbiq edilən tariflərin kodları və yığımlar geniş və ətraflı şəkildə göstərilmişdir. Sadə dildə hazırlanmış bu dərs vəsaiti“Nəqliyyatda daşımaların təşkili və idarə edilməsi” və“Avianəqliyyat istehsalatının təşkili mühəndisliyi” ixtisaslarında təhsil alan tələbələr və aviadaşımaların satışı ilə bağlı fəaliyyət göstərən müxtəlif kateqoriyadan olan personal üçün çox faydalı olacaq və bu sahədə tədrisin yüksək keyfiyyətlə həyata keçirilməsinə əlverişli imkan yaradacaq. Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin, Dövlət Mülki Aviasiya Administrasiyasının və Milli Aviasiya Akademiyasının tələblərinə uyğun şəkildə hazırlanmışdır. Vəsaitdə həmçinin sərnişin, baqaj və yüklərin hava nəqliyyatı ilə daşınmasında istifadə edilən və Beynəlxalq Hava Nəqliyyatı Assosiasiyası (IATA) tərəfindən tövsiyə edilən əsas sənədlərin nümunəsi və tərtib edilməsi qaydaları göstərilmişdir.

3


Giriş Nəqliyyat sisteminin inkişafı ölkə üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ölkə iqtisadiyyatının infrastruktur sahələri olan enerji, rabitə, təhsil və səhiyyə ilə yanaşı, nəqliyyat cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin ilkin tələbatını təmin etməklə yanaşı sosial, iqtisadi, xarici siyasət və dövlətin digər prioritet sahələrinin inkişafında da mühüm rol oynayır. Dövlətin nəqliyyat sisteminin inkişaf etdirilməsindəki əsas məqsədi əhalinin daşımalara olan tələbatını təmin etməklə yanaşı iqtisadiyyatın inkişafını təmin etmək üçün etibarlı, sağlam və əlverişli nəqliyyat siyasətinin həyata keçirilməsini təmin etməkdir. Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra dövlət tərəfindən nəqliyyat sistemində əsaslı struktur islahatları həyata keçirilmiş, bazar iqtisadiyyatı şəraitində nəqliyyat sektorunun fəaliyyətini təmin etmək məqsədi ilə vahid nəqliyyat siyasəti strategiyası işlənib hazırlanmışdır. Bu strategiyanın əsas hədəflərindən biri də subsektorların inteqrasiyasını təmin etmək və nəqliyyat xidməti bazarında mövcud olan birləşmiş və multi – model nəqliyyat sistemlərində fəaliyyət göstərən personalın professional biliklərinin və bacarıqlarının artırılması olmuşdur. Nəqliyyat sisteminin inkişafı eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının müdafiə potensialının yüksəldilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nəqliyyat haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu nəqliyyat sisteminin inkişafını, dövlətin nəqliyyat sahəsində fəaliyyətinin əsas vəzifələrini, vahid prioritetlər sistemini təyin edir və nəqliyyatın spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla ayrı – ayrı nəqliyyat növlərində bu prioritetlərin həyata keçirilməsinin istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Dövlət orqanlarının, özəl müəssisələrin və nəqliyyatdan istifadə edənlərin hüquqları bu strategiyada nəzərə alınmış və buradakı şərtlər Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının tələblərinə uyğun müəyyən edilmişdir. Nəqliyyat sektorunun fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi vacibdir və bu tənzimləmə dövlətin siyasətinə uyğun olaraq ölkənin digər iqtisadi sektorlarının (enerji, müdafiə, turizm və s.) inkişafı ilə yanaşı ictimai 4


ehtiyacların ödənilməsinə və ölkənin iqtisadi tələblərinə uyğun təşkil edilməlidir. Nəqliyyat sistemində hava nəqliyyatı xüsusi yer tutur. Ölkələr arasında iqtisadi, siyasi və mədəni əməkdaşlığın, həmçinin regionlarda inteqrasiya proseslərinin sürətlə inkişaf etməsi, digər nəqliyyat növləri ilə müqayisədə daha sürətli, rahat və təhlükəsiz olan hava nəqliyyatının bu sahədəki rolunu və əhəmiyyətini daha da artırmışdır. Hava nəqliyyatının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi xüsusi vasitələr, forma və metodlardan istifadə etməklə hava nəqliyyatına dair dövlət siyasətinin təmin edilməsi kimi qəbul edilir. Burada əsas məqsəd hava nəqliyyatının səmərəli şəkildə fəaliyyət göstərməsi və bununla bağlı infrastrukturun digər sahələrinin də gələcək nəsillərin rifahı naminə inkişaf etməsidir. Hava nəqliyyatının dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:  ölkənin mülki aviasiyasının texniki təchizatını beynəlxalq standartlar səviyyəsində təmin etmək üçün zəruri olan elmi – texniki bazanı yaratmaq və inkişaf etdirmək;  aviasiya səhəsində mövcud olan texnologiya əsasında aviasiya təhlükəsizliyini yüksək səviyyədə təmin etmək, aviatexnikanın uçuşa yararlılığını təmin edən sistemin inkişaf etməsini və hava sahəsindən istifadə etmədə mövcud olan texniki və təşkilati əsasları inkişaf etdirməklə yanaşı uçuşların təhlükəsizliyini təmin etmək;  beynəlxalq və daxili hava limanları şəbəkələrini təkmilləşdirmək;  aviatexnikanın alınması ilə bağlı kredit sistemini təkmilləşdirmək, təyyarə parkının yenilənməsini və lizinq qaydalarını aviaşirkətlər üçün əlverişli şərtlərlə təmin etmək;  mülki aviasiyanın səmərəli şəkildə fəaliyyət göstərməsi üçün zəruri şərtlərin təmin edilməsi və infrastrukturun inkişafını təmin etmək;  mülki aviasiyada və aviasiya istehsalatı sahəsində rəqabət şərtlərini tənzimləmək;  mülki aviasiya sahəsində fəaliyyətin normativ – hüquqi bazasını inkişaf etdirmək. Hava nəqliyyatının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi əsasən üç istiqamətdə həyata keçirilir: 1) hüquqi–elmi: bu sahədəki fəaliyyəti tənzimləyən hüquqi – normativ sənədlərin hazırlanması və dərc edilməsi; 5


2) hüquqi–tətbiqi: tənzimləmə qanunlarının icrası və tətbiqi ilə bağlı fəaliyyət; 3) hüquqi–müdafiə: bu sahədə fəaliyyət göstərən subyektlərin (aviamüəssisə, hava limanları və digərləri) hüquqlarının qorunması, qanun pozuntuları ilə bağlı xəbərdarlıqlar və məsuliyyətə cəlb etmələr. Dövlətin hava nəqliyyatının inkişafı və tənzimlənməsi ilə bağlı siyasəti aşağıdakı metodlarin tətbiq edilməsi vasitəsi ilə təmin edilir: a) birbaşa: bu metod idarəetmənin inzibati vasitələrlə təşkil edilməsidir. Bu vasitələr tənzimləmənin dövlət orqanları tərəfindən bilavasitə təyin edilmiş məsuliyyət çərçivəsində və subyektlərin hüquqi baxımdan icra etmələrinin vacib olduğu direktivlərin həyata keçirilməsi ilə xarakterizə edilir. Məsələn: mülki hava gəmilərinin dövlət qeydiyyatı, lisenziya və sertifikatların verilməsi və s. b) birbaşa olmayan və ya dolayı: bu metod iqtisadi əsaslar vasitəsi ilə həyata keçirilir və iqtisadi cəhətdən zəruri şəraitin yaradılması, maddi mükafatlandırma və məsuliyyətlə xarakterizə edilir. Məsələn: planlaşdırma, pul – kredit və büdcə siyasəti, qiymət əmələgəlmə vasitələri və s. c) hüquqi: bu metod aviasiya sahəsində fəaliyyət göstərən subyektlərin müqavilələr əsasında hüquq və məsuliyyət dərəcələrinin təyin edilməsi ilə xarakterizə edilir. Dövlətlərin xarici iqtisadi fəaliyyətlərinin bir növü olan aviadaşımalar son zamanlar iqtisadiyyatın əsas sahələrindən birinə çevrilmişdir. Bu gün dünyada həyata keçirilən daşımaların yarısından çoxu hava nəqliyyatının payına düşür.

6


I Fəsil. Aviatariflərin tətbiq edilməsi qaydaları 1.1. Tariflərin müəyyən edilməsi Daşımanın qiyməti rəqabəti tənzimləyən əsas amil olduğuna görə bəzi hallarda onu da daşımanın keyfiyyəti kimi dəyərləndirirlər. Aviaşirkətin kommersiya fəaliyyətinin əsasını, kəskin rəqabətin mövcud olduğu aviadaşımalar bazarına təklif etdiyi məhsulun keyfiyyətinin yüksək səviyyədə olmasına yönəldilmiş siyasətini həyata keçirməklə yanaşı daşınmaya olan tələbatın daima onun mənfəət dairəsində olmasına nail olması təşkil edir. İstehsalatın səmərəliliyini tənzimləyən və artmasını təmin edən əsas iqtisadi amillərdən biri məhsulun qiymətidir, yəni müəssisənin qiymət siyasətidir. Müəssisənin uğurla fəaliyyət göstərməsi onun qiymət əmələgəlmə siyasətindən asılıdır. Qiymətin formalaşmasında müəssisə məhsulun hazırlanmasına sərf edilən xərclərin azalmasından əlavə istehsalatın inkişafı və təkmilləşməsinə, cari xərclərin ödənilməsinə, həmçinin əmək kollektivinin yaşayış səviyyəsinin artması üçün zəruri olan yüksək gəlirin əldə edilməsinə çalışır. Bu amil beynəlxalq səviyyədə formalaşmış işgüzar dairələrdə mövcud olan əsas prinsip və ya şərtlərdən ən mühüm olanıdır. Qiymət və qiymət əmələgəlmə bazar iqtisadiyyatının mərkəzi elementi hesab edilir. Bazar iqtisadiyyatında qiymət, məhsulu bazarda xarakterizə edən əsas amil sayılır, burada bazar iqtisadiyyatının əsas məfhumları olan tələbat, təklif, sorğu, zərurət və s. kimi faktorlar cəmləşir. Bazarda qiymətin formalaşması prosesi məhsulun satılması (realizə) ilə müəyyən edilir. Tarif siyasəti beynəlxalq hava nəqliyyatının tənzimlənməsinin əsas üç elementlərindən biridir. Digər iki elementlər isə bazara daxil olma və daşıma imkanı (qabiliyyəti) son zamanlar hava nəqliyyatınin liberallaşması nəticəsində bu prosesə təsir etmə güclərini itirməkdədirlər (ICAO Doc. 9626). Mülki aviasiya səhəsində tariflərin işlənib hazırlanmasını, koordinasiya edilməsini və tətbiq edilmə qaydalarını, həmçinin daşımaların qiymətinin hesablanmasını beynəlxalq səviyyədə təşkil edən və tənzimləyən orqan Beynəlxalq Hava Nəqliyyatı Assosiasiyasıdır (International Air Transport Association – IATA). IATA ilə yanaşı tariflərin tənzimlənməsi sahəsində ciddi fəaliyyət göstərən beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatlardan biri də Beynəlxalq Mülki 7


Aviasiya Təşkilatıdır (International Civil Aviation Organization–ICAO). Bu təşkilatın hazırlayıb nəşr etdiyi “Beynəlxalq hava nəqliyyatının iqtisadi tənzimlənməsinə dair sənəd”in (Policy and Guidance Materialon the Economic Regulation of International Air Transport Doc 9587) 4–cü hissəsində Beynəlxalq sərnişin və yük tarifləri bölməsi öz əksini tapmışdır. Bu bölmədə, dövlətlər tərəfindən tariflərin tənzimlənməsinin səbəbləri, “tarif“ sözünün lüğəti mənası, aviasiya sənayesində mövcud olan tariflərin növləri və xüsusiyətlərinə dair məlumat, tariflərin təyin edilməsi metodları, həmçinin tariflərin tənzimlənməsi prosesində beynəlxalq və milli nexanizmlərdən istifadə edilməsi və tariflərlə bağlı digər əsas problemlərin həlli yolları göstərilmişdir. Dövlətin, beynəlxalq tariflərin tənzimlənməsini öz üzərinə götürməsinin əsas səbəbləri aşağıdakılardan ibarətdir (ICAO Doc. 9626):  beynəlxalq hava daşımalrını həyata keçirən milli aviaşirkət və ya aviaşirkətlər üçün əlverişli və ədalətli şərtlərin təmin edilməsi;  beynəlxalq turizmin və ticarətin, həmçinin bu kimi əməkdaşlığın inkişafının milli maraqlar çərçivəsində yüksək səviyyədə təmin edilməsi;  beynəlxalq hava nəqliyyatında mövcud olan sərt rəqabətə tab gətirmək üçün bu sahədə fəaliyyət göstərən milli daşıyıcılara müxtəlif imtiyazların verilməsi (bir qisim tariflərin daşıyıcılar tərəfindən təyin edilməsinə icazə verilməsi və s.)  beynəlxalq hava nəqliyyatının xidmətindən istifadə edənlərin tələblərinin müəyyən hissəsinin təmin edilməsi (əhalinin müəyyən təbəqəsinin müxtəlif imtiyaz və güzəştlərlə təmin edilməsi). Dövlət tərəfindən işlənib hazırlanmış tariflər, daşımalarda maraqlı olan digər dövlətləri əksər hallarda qane etmir və bunun nəticəsi olaraq tariflərin bir qismi iştirakçı dövlətlərin birgə razılığı əsasında təyin edilir. Aviatariflərin bu prinsiplə təyin edilməsi müxtəlif aviadaşımalar bazarlarında və ya eyni bazarda mövcud olan müxtəlif seqmentlərin uyğunlaşdırılması məsələləri beynəlxalq aviatariflərin mürəkkəb bir sistem şəklini almasına səbəb olmuşdur. Hava nəqliyyatının beynəlxalq aviadaşımaları iqtisadi cəhətdən səmərəli şəkildə həyata keçirməsinin əsasını daşımaların qiyməti, yəni tariflərin müəyyən edilməsi təşkil edir. Tariflərin müəyyən edilməsi prosedurlarının mürəkkəb olmasının əsas səbəbləri ölkələrin iqtisadiyyatının və əhalinin yaşayış səviyyəsinin müxtəlif olması, ölkələrin yerləşdiyi coğrafi ərazilər və əhalinin hava daşımalarına olan tələbatının fərqli olmasıdır. Bu 8


səbəbdən dövlətlər tariflərin təyin edilməsini ICAO və IATA vasitəsi ilə həyata keçirilməsinin vacib olduğunu birmənalı şəkildə qəbul etmiş və son zamanlar bu işi bəzi istisnalar edilməklə aviadaşıyıcıların öhdəsinə qoymuşlar. Tənzimləmə nöqteyi–nəzərindən “tarif” termininin müəyyən edilməsi, qiymətlərin yaranmasının və aviaşirkətlərin kommersiya təcrübəsinin hansı aspektlərdən təşkil edilməsindən asılıdır. Bu səbəbdən dövlətin “tarif“ termininin tətbiq edilmə dərəcəsi, həmin dövlətin beynəlxalq hava nəqliyyatının fəaliyyətini hansı aspektən tənzimləmək istədiyini ifadə edəcək. Tariflərin bütün aspektlərini geniş və hərtərəfli şəkildə tənzimləmək istəyən dövlətlər bu termini geniş və hərtərəfli şəkildə tətbiq etməlidirlər. O dövlətlər ki, aviaşirkətlərin qiymət əmələgəlmə siyasətinin liberallaşmasına tərəfdar çıxırlar, sözsüz ki, bu terminin istifadəsində bir sıra məhdudiyyətlər tətbiq etmək məcburiyyətində qalırlar. Tariflərin təyin edilməsi prosesinin əsas elementi, tariflərin vahid bir qanun əsasında işlənib hazırlanması və tətbiq edilməsi, həmçinin transfer və stop–over məntəqələrinin də daxil olduğu mürəkkəb marşrutlarda daşımanın qiymətinin hesablanmasıdır. Tarif–iki və ya daha çox məntəqə arasında yerinə yetirilən aviadaşımaların qiymətidir və bu baxımdan iki cür məna kəsb edir: 1. Hava nəqliyyatı ilə daşınan sərnişinlər, baqaj və yüklər (poçt istisnaedilir) üçün, daşımanın şərtlərindən asılı olmayaraq, aviaşirkətə ödənilən məbləğin miqdarı. 2. Aviaşirkət və ya onun agentinin elektron formasında və ya kağız üzərində yazılı şəkildə təqdim etdiyi daşımanın qiymətinin və ya şərtlərinin ödənməsini təsdiq edən sənədin tənzimləmənin səlahiyyətli orqanına təqdim edilməsi. Beynəlxalq tarif–iki və daha çox dövlətləri əhatə edən daşımalar üçün tətbiq edilir, daxili tarif isə yalnız bir dövlətin daxilində yerləşən iki və daha çox məntəqələr arasındakı daşımalar üçün nəzərdə tutulur. Amerika Birləşmiş Ştatları ilə Kanada arasında aviadaşımalardatətbiq edilən beynəlxalq tarif transsərhəd tarifi adlanır. Daşımanın növündən asılı olaraq həm beynəlxalq və həm də daxili tariflər iki kateqoriyaya bölünürlər: sərnişinlərin daşınması üçün nəzərdə tutulmuş sərnişin tarifləri və yüklərin daşınması ilə bağlı tətbiq edilən yük tarifləri. Yük tarifləri eyni zamanda hava gəmilərinin çarter uçuşlarının tam şəkildə istifadə edilməsində və müntəzəm uçuşlarda “blok–çarter“lərin satışında da tətbiq edilir. 9


ICAO–nun hazırladığı 9587 saylı (Doc.9587) sənədin 4–cü hissəsində “beynəlxalq tarif“ termini əsasən müntəzəm aviadaşımalar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu termin tarif qaydalarını və ya şərtlərini, yəni daşımanın qiymətini və məhdudiyyətlərin və ya şərtlərin tənzimlənməsini müəyyənləşdirir. Tariflərin tətbiq edilməsini tənzimləyən qaydalar iki növdür: ümumi və xüsusi. 1. Ümumi qaydalar: müxtəlif növ tariflərin tətbiq edilməsi nəzərdə tutulur. Məsələn: sərnişin və yük tariflərinin tətbiq edilməsi, valyuta əməliyyatları qaydaları, qarşılıqlı iddiaların baxılması və ödənilməsi prosedurları, daşımanın şərtləri, baqajın pulsuz daşınması normalarının razılaşdırılması və normadan artıq baqaj üçün ödəmələrin tətbiq edilməsi, aviabiletlərin təxsis edilməsi və qeydiyyatın şərtləri, güzəştlərin tətbiq edilməsi və uçuşdan imtina hallarında ödənişlərin geri qaytarılması qaydaları və s. 2. Xüsusi qaydalar: sərnişin və yük tariflərinin ümumi qaydalar əsasında tətbiq edilməsini qadağan edir. Məsələn: marşrutdakı məntəqələrdə dayanacaq vaxtına (maksimum və minimum) məhdudiyyətlərin tətbiqi, stop– over və transfer sərnişinlər üçün tariflər, marşrutun dəyişilməsi ilə bağlı tariflərin tətbiq edilməsi və belə hallarda uçuşdan imtina edildikdə ödənişlərin geri qaytarılması qaydaları və s. Bəzi hallarda ümumi tarif qaydaları daşımanın şərtlərini özündə əks etdirir, yəni hər hansı bir aviaşirkətin təşkil etdiyi daşımanın şərtlərini aviaşirkət özü təyin edir. Daşımanın şərtləri adətən daşınmaya dair bağlanmış müqavilənin şərtləri ilə eyni olur, yəni nəqliyyat sənədlərində–sərnişin biletində və ya yük aviaqaiməsində qeyd edilən şərtlərlə uyğun olur. Tariflərin növləri (ümumi və xüsusi) aviadaşımaların müxtəlif üstünlük və məhdudiyyətləri ilə izah olunur. Bu üstünlük və məhdudiyyətlər daşınmanın qiyməti ilə birlikdə daşımaya dair bağlanan müqaviləni müəyyənləşdirir. Bir çox hallarda yük aviaqaiməsinin tətbiqi ilə əlaqədar yükalan, yəni yükü alan adlanan fiziki şəxs və ya təşkilat, yükgöndərən, bu yükü göndərən şəxs və ya təşkilat, sözləri tətbiq edilir. ICAO–nun təbirincə, “sərnişin tarifləri“ aviaşirkətlərin satış üzrə agentlərə (turizm və ekspeditor təşkilatları) təqdim etdikləri tariflər, ödədikləri komisyon ödəmələr və sərnişinlərə şamil edilən müxtəlif növ güzəştlər də (mehmanxana və avtomobil kiralanması xərcləri, aviaşirkətin xidmətindən tez–tez istifadə edilməsi ilə əlaqədar güzəştlər, bonuslar və s.) daxil edilməklə hesablanan tariflər nəzərdə tutulur. 10


1.2. Aviadaşımaların tarif vasitəsi ilə tənzimlənməsi Hava xətlərində, kommersiya yükləmələrinin növündən asılı olmayaraq daşımanın qiyməti tarif vasitəsi ilə müəyyən edilir. Beynəlxalq aviatariflər sərnişinlərin, baqajın və yüklərin beynəlxalq hava xətləri ilə daşınmasının qiyməti kimi təyin edilir. Geniş mənada tarif sadəcə daşımanın qiyməti deyil, bu eyni zamanda agentlərə satış üçün ödənən komisyon ödəmələr və daşımanın şərtlərinə uyğun tətbiq edilən güzəştlər, həmçinin digər əlavə xərclərdir. Beynəlxalq aviadaşımalar bazarında tarif, özünün iqtisadi xüsusiyyətinə görə çoxlu sayda, xüsusən də daşımalara olan tələbat, daşıyıcının istismar xərclərinin həcmi, müntəzəm və çarter daşıyıcıları arasındakı rəqabət, həmçinin digər nəqliyyat növləri ilə olan rəqabət kimi amillərin təsiri ilə müəyyənləşən bazar qiyməti ilə təyin edilir. Eyni beynəlxalq hava xəttini istismar edən aviaşirkətlər, qiymət rəqabətindəki iqtisadi itkilərin azalması məqsədi ilə qiymətlərin razılaşdırılması üçün öz aralarında razılığa gəlməli və tərəfləri qane edən ümumi qiymət tətbiq etməlidirlər. Tariflərin beynəlxalq səviyyədə hərtərəfli şəkildə tənzimlənməsi məsələsi ilk dəfə ICAO–nun yaranmasının əsasını təşkil edən Çikaqo Konfransında (1944) səslənmişdir. Bu konfransda kommersiya hüquqlarına dair əməkdaşlığın tənzimlənməsi məsələləri ilə məşğul olan beynəlxalq bir orqanın yaranması məsələsi müzakirə edilmiş və IATA–nın Tarif Konfransları adlanan orqan təsis edilmişdi. IATA–nın tariflərin təyin edilməsi mexanizmi tariflərin bu təşkilata üzv olan aviaşirkətlər tərəfindən yekdilliklə qəbul edilməsini özündə əks etdirirdi və bu mexanizm 1960–cı illərə qədər fəaliyyət göstərdi. 1970–ci illərin əvvəlində istehsalatda və aviadaşımaların dünya bazarlarındakı satışı ilə əlaqədar mövcud olan şərtlərdə baş verən obyektiv dəyişikliklər bu mexanizmin fəaliyyətinə faktiki olaraq son qoydu. Tariflərin razılaşdırılması prosedurları mürəkkəb və uzunmüddətli olmuşdur, bu prosedurlarda iştirak edən, mürəkkəb marşrutlarda fəaliyyət göstərən aviaşirkətlərin sayı getdikcə artmağa başlamışdır. Qeyri–müntəzəm daşımaların həcmi müntəzəm daşımalarla müqayisədə kəskin şəkildə artmış və bu daşımalarda tətbiq edilən tariflərə ciddi şəkildə nəzarət etmək praktiki olaraq mümkün olmamışdır. Yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu axtaran başda ABŞ olmaqla bir sıra dövlətlər tariflərin aviaşirkətlər tərəfindən bazara uyğun 11


şəkildə tətbiq edilməsi təklifi ilə çıxış etməyə başladılar və 1978–ci ildə IATA tariflərin təyin edilməsi mexanizminin fəaliyyətində ciddi dəyişikliklər etməyə məcbur oldu. Belə ki, hökumətlərin dəstəyi ilə fəaliyyət göstərən bu mexanizmin strukturu dəyişdirildi və 1979–cu ilin oktyabr ayının 1–dən etibarən IATA–ya üzv aviaşirkətlər bu mexanizmin fəaliyyətində iki istiqamətdə: professional (bütün üzvlər) və tariflərin koordinasiya edilməsi üzrə (könüllü şəkildə) iştirak etməyə başladılar. Tariflərin koordinasiya edilməsi üzrə konfranslar öz fəaliyyətlərini aviaşirkətlərin tariflərin səviyyəsinin və tətbiq edilməsi şərtlərinin müzakirəsi, agent komisyonlarının məbləği və bu kimi məsələlərin həlli ilə bağlı qətnamələrin hazırlanması və hökumətlərə təsdiq edilməsi üçün təqdim edilməsi kimi prosedurlar əsasında həyata keçirirlər. İşin əsas həcmi IATA– nın tarif zonalarında fəaliyyət göstərən, regionlardakı tariflərin işlənib hazırlanmasını təmin edən zona konfranslarının üzərinə düşür. Ehtiyac olduqda bu konfranslar birgə sessiyalar təşkil edir və bu tədbirlər birləşmiş konfranslar adlanır. Konfranslarda qəbul edilən qətnamələr yekdil səsvermə yolu ilə həyata keçirilir, hər bir tarif üçün ayrıca səsvermə təşkil edilir və bu səsvermədə bu marşrutda daşımaları üçüncü və dördüncü “hava azadlığı” prinsipləri ilə təşkil edən aviaşirkətlər iştirak edirlər. Beləliklə, aviaşirkətlər beynəlxalq tariflərin tənzimlənməsi üzrə fəaliyyət göstərən mexanizmin xidmətlərindən istifadə etmək və ya etməmək hüququna malik olurlar. Bu tip müqavilələrin arasında 1946–cı ildə ABŞ ilə Böyük Britaniya arasında imzalanmış və sonradan “Bermuda–1” kimi tanınan Bermud sazişini qeyd etmək olar. Bu sazişdə, müasir dövrdə də ikitərəfli müqavilələrdə istifadə edilən beynəlxalq tariflərin təyin və tətbiq edilməsinin əsas prinsipləri göstərilmiş və iki əsas prinsip xüsusi ilə qeyd edilmişdir: 1. Tariflər hökumətlər səviyyəsində təsdiq edildikdən sonra tətbiq edilir. 2. Tariflərin müəyyən edilməsi prosesində əldə edilən gəlirin hesablanmasında istehsalat xərcləri və aviaşirkətlərin tətbiq etdikləri digər tariflər də diqqətə alınır. Eyni zamanda bu müqavilələrdə tariflərin hərtərəfli koordinasiya edilməsi və əməkdaşlıq prinsipləri də göstərilmişdir. Bu prinsiplər aşağıdakı amilləri özündə əks etdirir:  beynəlxalq aviatariflərin hərtərəfli şəkildə müəyyən edilməsi sistemini beynəlxalq aviasiya cəmiyyətinin iştiraki ilə təmin etmək; 12


 hökumətləri, daşıyıcıların fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən birtərəfli şəkildə qərar qəbul etməkdən çəkindirmək;  beynəlxalq tariflərin müəyyən edilməsi prosedurları hərtərəfli əsaslar prinsipi ilə təmin edilsin, bu prosedurlar regional səviyyədə təşkil edildikdə isə beynəlxalq hava nəqliyyatı sisteminin maraqları diqqətə alınsın; IATA–nın tariflər üzrə konfranslarının müəyyən etdiyi və sonradan müvafiq dövlətlərə təsdiq üçün təqdim etdiyi tariflər qanuni hesab edilsin, həmçinin daşıyıcıların bu konfransların işində iştirak etməsində maneələr olmasın. Bu müqavilələrdə, tariflər müəyyən edilərkən müştərilərin maraqları, istehsalat xərcləri, daşımanın xüsusiyyəti, komisyon yığımlar, əldə edilən gəlir, digər aviaşirkətlərin tətbiq etdikləri tariflər və daşımalar bazarında mövcud olan kommersiya xarakterli amillərin mütləq diqqətə alınması qeyd edilir. Tariflərin işlənib hazırlanması mexanizmi daşıyıcılara sərbəst qərar qəbul etmək baxımından geniş imkanlar yaradır, hətta aviaşirkət sərbəst şəkildə aviatarif müəyyən etmək imkanına malik olur, amma bu prosesin danışıqlarda və daşımalarda iştirak edən tərəflərlə razılaşdırılması daha məqsədə uyğun hesab edilir, çünki müəyyən edilən tariflərin bütün iştirakçılar tərəfindən təsdiq edilməsi vacibdir. Bir çox dövlətlər tarif siyasətlərini ikitərəfli müqavilə və ya razılaşmalar əsasında həyata keçirirlər. Bu müqavilə və ya razılaşmalarda adətən tariflərin müəyyən edilməsi prinsipləri, tətbiq edilən tariflərin marşrutlarının təyin edilməsi, tariflərin müəyyən edilməsinə təsir edən faktorların diqqətə alınması, danışıqlarda iştirak edən tərəflərin məsuliyyət dərəcələri və hökumətlərin müəyyən edilən tariflərin təsdiq edilməsi prosedurları müzakirə obyekti olur. Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, tariflərin tətbiq edilməsi və ya bunun əksinə dair son qərarı daşımalar bazarının yerləşdiyi ölkələrin hökumətləri verir.

1.3. Aviadaşımaların qiymətinin müəyyən edilməsi Mütəxəssislər, son zamanlar beynəlxalq hava nəqliyyatında həyata keçirilən liberallaşma ilə bağlı prosesləri bu sahənin inkişafının əsasını təşkil edən amil, aviadaşımaların qiymətiniisə aviaşirkətlər arasındakı rəqabətin müəyyənedici mərhələsi kimi dəyərləndirirlər. Hava nəqliyyatındakı liberallaşma prosesləri nəticəsində yaranan yeni şərtlər aviaşirkətlərin aviadaşımaların qiymətinin təyin edilməsi proseslərinə olan münasibətlərini müəyyənləşdirir. Bir çox aviaşirkətlər istehsalat xərclərinin 13


aviadaşımaların qiymətinə olan nisbətini təyin etməkdə çətinliklərlə üzləşirlər və bunun nəticəsində əsas məqsədlərdən: maksimum gəlir və sərbəst konvertasiya olan valyuta əldə etmək, aviaşirkətin daşımalar bazarında yüksək nüfuza (imicə) və bazarın böyük hissəsinə malik olmaq, maliyyə çətinliklərindən yaxa qurtarmaq və bu kimi sair amillərə yetərincə diqqət ayırma imkanından məhrum olurlar. Hər halda aviadaşımaların qiyməti ona təsir göstərən faktorlardan ayrıca müzakirə edilə bilməz və onun müəyyən edilməsi üçün bazardakı rəqabətin təhlili, aviaşirkətin xərcləri və onun müəyyən edilmiş tarif strategiyası mütləq diqqətə alınmalıdır. Avianəqliyyatın məhsulu və onun qiyməti, yuxarıda qeyd edilən amillərin təhlili ilə eyni zamanda və birgə müəyyən edilməlidir.

1.4. Qiymətin əmələgəlməsinə təsir edən amillər Müəssisənin məhsuluna bazar iqtisadiyyatında təsir göstərən əsas amillər aşağıdakılardır: 1. Məhsula olan tələbat, yəni istehlakçının məhsulu, öz alıcılıq qabiliyyəti çərçivəsinə uyğun təyin edilmiş müəyyən qiymətə almaq arzusu. Tələbat aşağıdakı faktorlarla müəyyən edilir:  alıcının bu məhsula olan tələbatı;  alıcının gəliri;  məhsulun qiyməti;  bu məhsulu əvəz edən digər məhsulun qiyməti;  alıcının alıcılıq qabiliyyəti (yaşayış səviyyəsi);  alıcının öz gələcək həyatındakı maddi vəziyyəti ilə bağlı rəyi. Adi hallarda tələbat ilə qiymət arasındakı asılılıq tərs mütənasib olur, yəni qiymət artdıqca tələbat azalır. Ancaq yüksək keyfiyyətli və markalı (brend) məhsullarda bu prinsip özünü doğrultmur və qiymət bahalaşdıqca alıcı sayı da artır və tələbat çoxalır. Məsələn: aviaşirkət bəzi hallarda qiyməti qaldırdıqca bilet satışı artır və alıcılar bunu xidmət keyfiyyətinin yüksəlməsi kimi qəbul edirlər. 2. Məhsulun minimum qiymətini müəyyənləşdirən istehsalat xərcləri. Bu xərclər iki hissəyə bölünür:  sabit xərclər (işçilərin maaşı, elektrik və istilik ödəmələri, kira və s.);  qeyri–sabit xərclər, istehsal edilən məhsulun həcminə (miqdarına) görə dəyişir. İstehsalatın fəaliyyəti müvəqqəti dondurulduğu və ya dayandırıldığı zaman müəssisənin məruz qaldığı itkilər sabit xərclərin müəyyən bir hissəsi ilə təmin edilir, yəni müəyyən bir müddət ərzində müəssisə məhsulunu qeyri – sabitxərclər 14


hesabına təyin etdiyi qiymətə sata bilər. 3. Rəqiblərin təyin etdikləri qiymətlər, müəssisə bu qiymətləri nəzərə alaraq, öz təkliflərini rəqiblərin təklifləri (qiymətləri) ilə uyğunlaşdıra bilər. Müəssisənin istehsal etdiyi məhsul keyfiyyət baxımından rəqiblərin məhsulu ilə eyni səviyyədə olsa, bu məhsulun qiyməti də həmin (rəqiblərin) məhsulun qiymətinə uyğun, əgər keyfiyyət ondan yüksək olarsa, ondan bir az baha, aşağı olduqda isə bir az ucuz qiymət təyin etmək olar. 4. Bazardakı rəqabətin növləri:  təmiz (düzgün) rəqabət: bu aviaşirkətlər üçün istehsal etdikləri məhsulun sayında və müxtəlifliliyindəki mövcud olan məhdudiyyətlər səbəbindən uyğun deyil;  inhisarçılıq (monopoliya): buna misal olaraq, minlərlə aviaşirkətin fəaliyyət göstərdiyi ABŞ–ın daxili aviadaşımalar bazarını göstərmək olar;  oliqapoliya (fransızca oligopole–daxilində çoxlu sayda alıcının olmasına baxmayaraq çox az sayda satıcısı olan bazar): ayrıca bir hava xəttindən və ya regiondan ibarət olan, tərkibində 3–4 aviaşirkətin fəaliyyət göstərdiyi və aviadaşımalar üçün məqbul hesab edilən bazar. Burada fəaliyyət göstərən aviaşirkətlər qiymət dəyişməsinə çox həssasdırlar, bir aviaşirkət biletin qiymətini 10% aşağı saldığı təqdirdə, digərləri bunun müqabilində ya eyni şəkildə hərəkət edir və yada göstərilən xidmətlərin sayını artırır və s. (qiymətin dəyişməsi bazardakı tələbata güclü təsir göstərir);  təmiz (xalis) inhisarçılıq (monopoliya), SSRİ vaxtında dövlət müəssisəsi olan « » üçün olan şərtləri misal göstərmək olar. 5. Qiymət dəyişməsinin dəyəri: özlərinin qiymət sistemini, qiymət əmələgəlmə strategiyasını hazırlamış və tətbiq edən müəssisələr bəzən bu qiymətləri dəyişmək, yüksəltmək və ya aşağı salmaq məcburiyyətində qalırlar:  təşəbbüs vasitəsi ilə qiyməti aşağı salmaq: istehsalat güclərinin (hava gəmilərinin) tam şəkildə yüklənməməsi, təyyarədəki yerlərin (kresloların) boş qalması səbəbindən müəssisə iş həcmini artırır;  təşəbbüs vasitəsi ilə qiymətin qaldırılması: tələbatın artması və bu tələbatı aviaşirkətin təmin edə bilməməsi nəticəsində qiymətləri tədricən artırmaq, güzəştləri müvəqqəti ləğv etmək və s. 6. Qiymətin tətbiq edilmə müddəti: bu prosedura bazardakı rəqiblər, qiymət əmələgəlmə strategiyası və xarici mühitdə baş verən dəyişikliklər təsir edir. 7. Məhsulun satışı ilə bağlı olan xərclər: məhsulun hazırlanması,satış xidmətinin təşkili, araşdırmalar, əlaqələrin (kommunikasiya xətləri) yaradılması,bölüşdürmənin təşkili, qiymətin təyin edilməsi və s. 15


8. Məhsuldakı yeniliklər:  istehlakçıların qeyri–ənənəvi tələbatlarını təmin etmək üçün yeni məhsullar (yeni hava gəmiləri);  bazardakı məhsullarda yeniliklər–yeni məhsulların təkmilləşdirilməsi;  mövcud məhsulun xarici görünüşündə yeniliklərin (modernize) edilməsi–firma nişanlarının və dizaynın yeniləşdirilməsi, keyfiyyətin yaxşılaşdırılması. Qiymətin əmələgəlməsi faktorlarının mühüm olduğu sahələrdə (aviasiya, aerokosmik sənaye, dəmiryolu nəqliyyatı, neft şirkətləri və s.) müəssisə və firmalar öz strukturlarında qiymət (tarif) şöbələri yaradır və bu şöbələr qiymətlərin müəyyən edilməsi prosedurlarını həyata keçirirlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müəssisənin qiymət siyasətinə satış xidmətinin, istehsalat və maliyyə şöbələrinin rəhbərləri də təsir etmə imkanına malikdirlər.

1.5. Qiymət əmələgəlmənin strategiyası Qiymət əmələgəlmənin strategiyası üç mərhələdən ibarətdir: I. Cari informasiyanın toplanması. II. Strateji təhlil. III. Strategiyanın formalaşması. Qiymət əmələgəlmənin əsas strategiyaları aşağıdakılardır: 1. “Qaymaqların xarıc edilməsi” (skimming) strategiyası: öz yeniliklərini patent vasitəsi ilə qoruyan bir çox firma və müəssisələr bazardakı “qaymaqları” oradan xaric etmək məqsədi ilə bu məhsullara ilk mərhələdə yüksək qiymət təyin edirlər. 2. Bazara əsaslı şəkildə (sağlam) daxil olma strategiyası: bazarın böyük hissəsini ələ keçirmək və böyük müştəri kütləsini cəlb etmək məqsədi ilə müəssisə yeni məhsuluna aşağı (ucuz) qiymət təyin edir. 3. Psixoloji qiymət strategiyası: məhsulun qiyməti aşağı salınır, alıcıistehsalçının və satıcının qiymətləri ciddi şəkildə təhlil etdiyini və mümkün olanən ucuz qiyməti tətbiq etdiyini və ya onun güzəştlə satıldığını düşünür. 4. Nüfuzlu (yüksək) qiymət strategiyası: adi hallarda tələbat ilə qiymət arasındakı asılılıq tərs mütənasib olur, yəni qiymət artdıqca tələbat azalır. Ancaq yüksək keyfiyyətli və markalı (brend) məhsullarda bu prinsip özünü doğrultmur və qiymət bahalaşdıqca alıcı sayı da artır və tələbat çoxalır. Məsələn: aviaşirkət qiyməti qaldırdıqca bilet satışı artır və alıcılar bunu xidmət keyfiyyətinin və digər parametrlərin yüksəlməsi kimi qəbul edirlər. 16


5. Hədiyyəli və ya əlavə xidmətli qiymət əmələgəlmə strategiyası: əsas məhsul onu tamamlayan və ya hədiyyə ilə birlikdə təqdim edilir. Məsələn: aviadaşımanın qiymətinə mehmanxana xərcləri də daxildir (turpaket) və s.

1.6. Daşımaların maya dəyərinin və xərclərin müəyyən edilməsi Mülki aviasiya sistemində fəaliyyət göstərən müəssisələrin müəyyən bir zaman ərzində aviadaşımaların təşkili ilə bağlı məruz qaldıqları xərclər istismar xərcləri adlanır. Bu xərclərin tam və düzgün hesablanmasını, həmçinin istehsal xərclərinin yüksək səviyyədə layihələşdirilməsini təmin etmək məqsədi ilə təşkil edilən planlaşdırma, uçot və təhlil kimi amillər əsasən iki istiqamətdə aparılır: 1. İstehsalat üçün zəruri olan resursların həcmini təyin etmək imkanı yaradan, iqtisadi elementlər qrupuna aid edilən və iqtisadi xarakterinə görə eyni tipli xərclərin təhlili. 2. Aviaşirkətin məhsulunun maya dəyərini təyin etmək imkanı yaradan, istesalat prosesində yerinə yetirdikləri funksiyalara görə maddələr qrupuna aid edilən xərclərin təhlili. Hava nəqliyyatının istismar xərcləri digər istismar sahələrinin xərclərindən fərqlənir: burada natamam istehsalat yoxdur, amma ehtiyat hissələrinə, yanacağa və sürtkü materiallarına sərf edilən xərclər çox böyükdür. Məhz bu səbəblərdən buradakı amortizasiya xərclərinin xüsusi çəkisi digər sahələrdəki müvafiq xərclərdən 5–6 dəfə böyükdür. IATA–nın rəhbər sənədlərində istismar xərcləri iki hissəyə bölünür: əsas (82%) və əlavə (18%). Əsas xərclər də öz növbəsində iki hissəyə bölünür: birbaşa istismar xərcləri (52%) və birbaşa olmayan istismar xərcləri (30%). Qeyd edilənlər şəkil 1.1 – də göstərilmişdir. 1. Yanacaq–sürtkü materialları (YSM) xərcləri: aviaşirkətin şturmanşöbəsinin hesablamarı əsasında uçuş üçün zəruri olan və yerdə sərf edilən, həmçinin aeronaviqasiya ehtiyatı (1 saat uçuşa sərf edilən yanacaq) yanacağının pul vəsaiti ilə ifadə edilən məbləği.

QYSM =XYSM ×(GU +GY) ×(KXM +1) ×E QYSM–YSM xərcləri; XYSM–hava limanlarındakı yanacağın qiyməti man.; GU–uçuşa sərf edilən yanacağın miqdarı, ton; GY–yerdə sərf edilən yanacağın miqdarı, ton; KXM–sürtkü və digər xüsusi maye xərclərinin hesablanmasında tətbiq 17


edilən əmsal;

E–qeyri–məhsuldaruçuş saatlarının hesablanmasında tətbiq edilən əmsal. 2. Hava gəmilərininvə aviamühərriklərin amortizasiyası: mövcud normalara uyğun hava gəmilərinin planer və mühərriklərinin balans qiymətləri nəzərə alınmaqla tam bərpasına ayrılan ümumi amortizasiya xərcləri.

XAM =(0,08 × QHGP : US) + (0,1 × QHGM : US) XAM–uçuş saatına ayrılan amortizasiya xərcləri; QHGP–hər tip üçün ayrıca hesablanan hava gəmisiplanerlərinin

ümumi

balans qiyməti (dəyəri);

QHGM–hər tip üçün ayrıca hesablanan hava gəmisimühərriklərinin ümumi balans qiyməti (dəyəri);

US–hava gəmiləri parkının illik uçuş saatları; 0,08–planerin yenilənməsinə (bərpasına) norma üzrə ayrılan amortizasiya; 0,1–mühərriklərin yenilənməsinə (bərpasına) norma üzrə ayrılan amortizasiya. 3. Hava gəmiləri və aviamühərriklərin təmir fondu və buraayrılan vəsait: uçuş saatının maya dəyərinə müxtəlif şəkildə təsir göstərə bilən aviatexnikanın əsaslı təmir xərcləri. Bu xərclər aşağıdakı şəkildə ola bilər:  aviaşirkət aviadaşımaların maya dəyərinə daxil edilən təmir fondu təsis etmə, vəsaitlərin bura daxil edilməsinə dair normativ hazırlama və müntəzəm olaraq bu vəsaitləri ora köçürə bilmə hüququna malikdir;  aviaşirkət bu maddə hesabına aviatəmir zavodlarına görülən işlər üçün birdəfəlik ödəmələr həyata keçirə bilər;  aviaşirkət öz aviatexniki bazasında (ATB) müxtəlif növ təmirlər təşkil edəbilər və bununla əlaqədar yaranan xərcləri “Texniki xidmət” və ya “Ümumi təsərrüfat xərcləri” maddələri hesabına həyata keçirə bilər. 4. Uçuş heyətinin maaşı: aviaşirkətdə qəbul edilmiş normativ hesablama metodları əsasında hesablanan uçuş heyətinin maaşı. Bura ştata uyğun əmək haqqı, işəmuzd ödəmə dərəcələri, müavinət və digər ödənişlər daxildir. 5. Bortbələdçilərin maaşı: aviaşirkətdə qəbul edilmiş normativ hesablama metodları əsasında hesablanan bortbələdçilərin maaşı. 6. Hava gəmilərinə göstərilən texniki xidmət xərcləri: aviatexnikanın təhlükəsiz və səmərəli şəkildə istismar edilməsini təmin edən texniki xidmət və təmir işlərinə sərf edilən xərclər. 18


7. Hava limanı xərcləri: hava limanlarında hava gəmilərinə göstərilən xidmət növləri üçün təyin edilmiş yığımlar:  uçuş/eniş yığımları;  sərnişinlərə göstərilən xidmət yığımları;  yüklərin emalı (yüklənməsi/boşaldılması) yığımları;  hava gəmilərinə göstərilən texniki xidmət yığımları;  meteoroloji və digər xidmətlər yığımları. 8. Aeronaviqasiya yığımları: uçuş zamanı hava gəmisinin aeronaviqasiya avadanlığından istifadəsinə görə tətbiq edilir. Yığımlar hava gəmisinin tipinə uyğun olaraq hər 100 km məsafə üçün dövlətlər tərəfindən müəyyən edilir. İstismar xərcləri Əsas olmayan

Əsas Hava gəmilərinə aid YSM Texniki xidmət Cari və kapital təmir Uçuş / eniş Aeronaviqasiya xidməti Yığımlar (h/g təmizlənməsi, geri dönmə)

H/g xərcləri (kredit, lizinq, sığorta)

Daşımaların təşkilinə aid Sərnişin və yük komisyonları %

Gəmi heyətinin maaşı

H/g yüklənməsi, sərnişin və yük yığımları

Əlavə Satış, marketinq və hesablaşmalar İnzibati və digər

Bortbələdçilərin maaşı ATB-da cari və texniki xidmətlər

Təyyarədəki yemək xərcləri

Baza hava limanındakı xərclər

Digər (baqaj axtarışı,reysin ləğvi)

Gəmi heyətinə verilən gündəlik ezamiyyə xərcləri Şəkil 1.1. IATA – nın rəhbər sənədlərinə əsasən aviaşirkətlərin istismar xərclərinin təsnifatı 19


9. Digər istehsalat və təsərrüfat xərcləri: idarəetmə aparatının işçilərinin, tədris və hesablama mərkəzləri personalının maaşları, yerüstü əsas fondların, geyim forması, uçuş heyəti və sərnişinlərin yeməklə təminatı, uçuş heyətinin sığortalanması və digər xərclər. 10. Agentlərə ödəmələr: gəlirin həcminə görə faizlə müəyyən edilir. Reys üzrə aviadaşımaların qiymətini aviaşirkətlər adətən iki qrup xərclər əsasında hesablayırlar: 1. Birbaşa istismar xərcləri. Bura reysin yerinə yetirilməsi ilə bağlı olan xərclər (hava limanı yığımları), operativ texniki xidməd xərcləri, YSM xərcləri, aeronaviqasiya xərcləri, meteoroloji təminat xərcləri, gəmi heyəti və sərnişinlərin uçuş zamanı yeməklə təminat xərcləri, gəmi heyətlərini hava limanlarında yeməklə təminat xərcləri, sərnişinlərin (yüklərin) sığortalanması xərcləri və agentlərə ödənən komisyon xərcləri daxildir. 2. Hava gəmisinin tipinə görə hesablanan uçuş saatının qiyməti. Bura hava gəmisinin və mühərriklərin amortizasiya xərcləri, lizinq xərcləri, uçuş heyəti və bortbələdçilərinmaaş xərcləri, maaşa görə sosial ödəmələr, hava gəmisinin və mühərriklərin əsaslı təmiri xərcləri, hava gəmisinin sığorta xərcləri, daşıyıcının məsuliyyəti ilə bağlı yaranan xərclər və vaxtaşırı texniki xidmət xərcləri daxildir. Beynəlxalq aviadaşımalar yerinə yetirən aviaşirkətlərin ümumi xərclərinin təxminən 25%–dən çoxu YSM xərcləri, 17%–texniki xidmət, 11%– hava limanı xərcləri və işçilərin əmək haqqı və 9%–əsas fondlara ayrılan amortizasiya xərcləri təşkil edir. Mülki aviasiya sistemində əmək məhsuldarlığının və iqtisadi səmərəliliyin artırılmasının əsas prioritet istiqaməti hava gəmilərinin və mühərriklərin texniki cəhətdən, xüsusən aerodinamik və termodinamik xüsusiyyətlərinin təkmilləşdirilməsidir.

1.7. Aviaşirkətin “daxili” xərcləri ICAO–nun statistik məlumatlarında qeyd edilməyən, ancaq aviaşirkətin illik hesabatında göstərilən ümumi xərcləraviaşirkətin daxili xərcləri adlanır. Bura aşağıdakı xərclər aid edilir:  kapital qoyuluşu;  kira xərcləri, borclar və müxtəlif növ ödəmələr;  yanacaq xərcləri;  əmək haqqı xərcləri; 20


 digər müəssisə və firmaların göstərdiyi xidmətlərin xərcləri, hava limanı xərcləri və s. Bu xərclərdən əmək haqqı (30%) və yanacaqxərclərini (20%) xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu xərclərin azalması istiqamətində aviaşirkətlər müxtəlif yollar axtarırlar. Məsələn: yanacağı yerli və ucuz bazarlardan almaq, valyuta məzənnəsindəki fərqdən istifadə etmək (yanacağın qiyməti ABŞ dolları ilə təyin edilir), yanacaq sərfiyyatı az olan hava gəmilərinin istismarı, tranzit hava limanlarında yanacaq təminatında məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsi və s. Əmək haqqı xərclərinin azalması məqsədi ilə aviaşirkətlər əmək məhsuldarlığının artmasını təmin etmək, müqavilələr əsasında ucuz qiymətə xidmət göstərən firmaların xidmətindən istifadə etmək, əl əməyindən imtina edərək avtomatlaşdırılmış sistemə keçid, mövsüm ilə bağlı istehsalatda yaranan fasilələr zamanı mühəndis – texniki heyəti digər aviaşirkətlərə müvəqqəti olaraq işləmək üçünezamiyyətə göndərmək, yeni daha müasir texnika almaq və s. imkanlardan istifadə edirlər. Nəhəng aviaşirkətlər və aviamüəssisələr idarəetməni daha da səmərəli şəkildə tətbiq etmək üçün müxtəlif növ müasir idarəetmə sistemlərini istehsalatda tətbiq edirlər. Vahid çoxfunksiyalı informasiya sistemləri maliyyə əməliyyatlarında şəffavlığı və biznes proseslərində yüksək səmərəliliyi təmin edir ki, bu da müasir dövrdə nəhəng aviaşirkət və hava limanlarında ən aktual məsələlərdən biridir.

1.8. Aviadaşımalar bazarının proqnozlaşdırılması metodları Qısa və orta müddətli aviadaşımaların proqnozlaşdırılması metodları aviasiya sahəsində və istismar edilmənin şərtlərində aparılan təhlillərin düzgün və dəqiq olmasından, həmçinin hava daşımalarına və daşımaların qiymətinə birbaşa təsir göstərən iqtisadi və demoqrafik amillərdən asılıdır. Aviadaşımaların həcminin proqnozlaşdırılması makrosəviyyədə iqtisadi – riyazi metodların tətbiq edilməsi ilə həyata keçirilir və bunun nəticəsində aviaşirkətin makrosəviyyədə gözlənilən daşıma payı ciddi şəkildə hesablanır. Proqnozlaşdırmada aşağıdakı metodlar tətbiq edilir: 1. Keyfiyyət metodu: sorğu və anketlərin tərtib edilməsi, ekspertlərin dəyərləndirməsi. 2. Kəmiyyət metodu: statistik məlumatların təhlili, iqtisadi–riyazi modellərin tətbiqi və s. 21


3. Optimal qərarların qəbul edilməsi metodu: müxtəlif əyləncələrin və kütləvi şəkildə xidmətlərin nəzəriyyəsi və s. Riyazi metodların bir çoxu faizlə hesablanır: səbəb olan amillərdəki dəyişikliklərin (faizlə) aviadaşımalardakıdəyişikliklərə (faizlə) olan nisbəti iləhesablanır, yəni daşımalar həcminin müxtəlif amillər nəticəsində dəyişməsi (elastik göstərici). Bu göstəricinin əmsalı mənfi 0,5–1,0 arasında dəyişir ki, bu da tarifin aşağı düşməsi nəticəsində daşımaların həcminin artmasını bildirir. Yük aviadaşımalar bazarlarının proqnozlaşdırılmasında iki modeldən istifadə edilir: Birinci modeldə idxal edilən ölkənin iqtisadi aktivliyindən asılı olan yük daşımalarına olan tələbat proqnozlaşdırılır. Buradakı məhdudiyyətlər valyuta məzənnəsinin qeyri–sabit olmasından və aviadaşımaların maya dəyərindən, beynəlxalq ticarətdəki limit və kvotalardan, gecə uçuşlarına və bəzi ölkələrlə ticarətə qoyulan qadağalardan (embarqo) asılıdır. İkinci model ixrac edən ölkədəki istehsalatın həcmi ilə bağlı olan proqnozlaşdırmalardan ibarətdir. Dünya üzrə aviadaşımalar həcminin proqnozlaşdırılmasının əsas modeli aşağıdakı düsturla hesablanır:

Y = a x Xb x Zc Y–yerinə yetirilmiş sərnişin–kilometrlər (SK); X–həqiqi ölçülərindəgöstərilən ümumdaxili məhsul (ÜDM); Z–sərnişin daşımalarından əldə edilən gəlirin sərnişin–kilometrlərə olan nisbətinin həqiqi ölçüləri (PYIELD); a–statistik qiymətləndirmə metodu ilə əldə edilmiş sabit əmsal; b, c–tələbatın elastik qiymətləndirmə əmsalının müvafiq olaraqÜDM və PYIELD–ə olan nisbətləri. Loqarifm üsulundan istifadə edərək yuxarıda qeyd edilən düsturu aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:

LnY = a + b x LnX + c x LnZ Rusiya Federasiyasının ən böyük aviaşirkəti« proqnozlaşdırılmasında

»aviadaşımaların

Ln SK = 1,14 + 2,11 x LnÜDM – 0,62 x LnPYIELD , «Boeing» şirkəti isə

LnSK = 3, 21 + 1,88 x LnÜDM modellərindən istifadə edirlər. 22


Aviadaşımaların proqnozlaşdırılması prosesi başa çatdıqdan sonra aviaşirkətin bu daşımalardakı payı müəyyən edilir. «Boeing» şirkətinin analitikləri belə hesab edirlər ki, aviaşirkətin bazardakı payı onun uçuş cədvəli, təyyarədəki xidmət səviyyəsi və imici ilə müəyyən edilir. Aviaşirkətin aviadaşımalar bazarındakı payı onun «Flight–factor» adlanan faktor ilə düzmütənasibdir. «Flight–factor» aviaşirkətin bazara təklif etdiyi sərnişin kreslolarının sayının, dayanacaqların sayının və həftə ərzində yerinə yetirilən uçuşların (reyslərin) sayınaolan hasili ilə alınan nəticədir. Aviaşirkətin aviadaşımalar bazarındakı «Flight - factor»nun xüsusi çəkisini təyin etmək üçün bu bazarda fəaliyyət göstərən bütün aviaşirkətlərin «Flight– factor»larının cəmini müəyyən etmək lazımdır. Bu aşağıdakı şəkildə hesablanır:

MS (Market Share)– bir aviaşirkətin bazardakı payı; cfs (closest flight seeker fraction)–uçuş cədvəlinə birinci dərəcəli əhəmiyyət verən sərnişinlərin payı; F (frequency)–uçuş tezlikləri; S (Stop factor)–dayanacaqların sayı; T (Time preference)–uçuş cədvəlinin əlverişli olması (0–dan 1–qədər); I (Airline image)–aviaşirkətin imici (0–dan 1–qədər); C (Interior comfort rating)–hava gəmisinin komfortlu olması (0–dan 1– qədər); A (Airline appeal)–aviaşirkətdəki xidmət səviyyəsi (0–dan 1–qədər); 1 və 2 – birinci və ikinci aviaşirkətlər Aviadaşımaların həcminin düzgün müəyyən edilməsi üçün aviadaşımalar bazarının seqmentasiya edilməsini (alıcıları qruplara ayırmaq) və aviaşirkətin müəyyən edilmiş seqmentlər (bir mala eyni reaksiya göstərən alıcı qrupları) ilə bağlı imkanlarını dəqiq təhlil etmək lazımdır. Hava daşımaları bazarları iki qismə bölünürlər: beynəlxalq və daxili. Bu bazarlar da tərkibində sərnişin və yük daşımaları olan müntəzəm və qeyri – müntəzəm bazarlardan təşkil edilir. Bu bazarlarda aşağıdakı cədvəl 1.1–də göstərilən seqmentlərə diqqət edilməlidir:

23


Sərnişin daşımaları Yük daşımaları

işgüzar sərnişinlərin daşınması qeyri–işgüzar sərnişinlərin daşınması adi yüklərin daşınması təcili yüklərin daşınması Cədvəl 1.1.

Hər hansı bir regionun aviadaşımalar bazarının öyrənilməsinə və yaxud yeni bir xidmətin tətbiq edilməsinə dair qərar qəbul edən aviaşirkət buradakı xüsusiyyətləri və seqmentləri nəzərə almalı və bunlara uyğun istehsalat və kommersiya fəaliyyətini təşkil etməlidir. İşgüzar sərnişinlər bazarının əsas xüsusiyyəti yaş səviyyəsidir (5–55 arası) və onların da təxminən 30 %–ə qədərini qadınlar təşkil edir ki, onların da arasında əsas etibarı ilə aşağıdakı subseqmentlər mövcuddur: a) iş adamlarının öz hesablarına təşkil etdikləri fərdi səyahət zamanı özlərinin həyat səviyyəsinə uyğun şəkildə yüksək səviyyəli xidmət tələb etmək; b) nəhəng holdinqlərin əməkdaşlarının şirkətin hesabına təşkil edilən daşımalar zamanı yüksək səviyyəli xidmətlə yanaşı, aviaşirkət tərəfindən pulsuz təklif edilən müxtəlif əyləncə və suvenirlərin təqdim edilməsi və s.; c) iş adamlarının intensiv şəkildə konfranslara, simpoziumlara və ya müşavirələrə ezam edildiyi zaman işgüzar görüşlərlə yanaşı istirahət xarakterli tədbirlərin təşkil edilməsi. Aviabiletlərin sifariş verilməsi və mehmanxanalarda yerlərin bronlaşdırılması və s. xidmətlərin təqdim edilməsi. Birinci və ikinci qrupa aid olan sərnişinlər üçün əsas amil uçuş cədvəlinin əlverişli və uçuş tezliklərinin yüksək (çox)olması, həmçinin edilən müraciətlərə aviaşirkətin qısa müddət ərzində reaksiya verməsi, üçüncülər üçün isə əsas amil yüksək səviyyəli xidmət və daşımanın qiymətinin ucuz olmasıdır. Son zamanlar işgüzar sərnişinlərin daşınması bazarında hiss ediləcək dərəcədə dəyişikliklər baş vermişdir. Beləki, əvvəllər bu seqmentin qiymətə olan münasibəti elastik hesab edilirdisə, hazırda öz hesabına fərdi səyahət edənlərin və şirkət hesabına ezamiyyətə gedənlərin sayı daha çoxdur. Bu kateqoriyadan olan sərnişinlər aviaşirkətlərin «Frequent–flyer» proqramı əsasında tətbiq etdikləri güzəştlərdən maksimum istifadə etməyə çalışırlar və bunun nəticəsində onlar üçün qiymət daha çox əhəmiyyət kəsb edir. 24


«Frequent–flyer proqramm» aviaşirkətlərin xidmətindən intensiv şəkildə istifadə edən sərnişinlər üçün nəzərdə tutulur və burada hər uçuşa görə sərnişinə ballar təqdim edilir ki, bu da öz növbəsində onlara daimi güzəşt və ya pulsuz biletdən istifadə etmək hüququ verir. Məsələn “Azərbaycan Hava Yolları” aviaşirkətinin “AZAL MILES” proqramının şərtlərinə uyğun olaraq, şirkətin vəonun əməkdaşlıq etdiyi şirkətlərin xidmətlərindən istifadəyə görə sərnişinin şəxsi hesabına müəyyən sayda “mile-bal” köçürülür. Proqram iştirakçısı zəruri balları yığaraq 23 kq çəkidə 1 bagaj vahidi (biznes sinif 32kq) baqajın pulsuz daşınması, xidmət sinifinin “Y” sinifindən “A” biznes sinifinə ödənişsiz artırılması, pulsuz aviabiletin (biznes və ekonomi sinif) əldə edilməsi kimi imkanları əldə edir.

« » aviaşirkətiisə bonus proqramı tətbiq edir. Bu proqrama əsasəndaxili xətlərdə 20 000 km, Rusiya ilə Avropa arasında 30 000 km və Rusiya ilə Şimali Amerika arasında 50 000 km məsafədə uçuşlardan istifadə edən sərnişinlər ekonomi sinifdə pulsuz bilet alma hüququna malik olurlar. Nəhəng aviaşirkətlər müxtəlif növ stimullaşdırıcı proqramlar tətbiq edirlər: işgüzar səfərlər zamanı sərnişinlərin topladıqları ballar əsasında səfərə çıxdıqları zaman onlara şəxsi məqsədlər(istirahət, səyahət və s.) üçün bu güzəştlərdən istifadə etmək imkanı yaradılır. Bir çox hallarda sərnişinlər bu güzəştlərə uçuş cədvəlinin əlverişli olması amilindən daha çox önəm verirlər. Bu tip proqramların tətbiq edilməsi daha çox birinci və biznes sinif xidmətindən istifadə edən sərnişin axınını formalaşdırır ki, bu da PARETO prinsipinin qismən tətbiq edilməsinə imkan yaradır: bu tip sərnişinlərin 20 %– inin hesabına aviaşirkətin ümumigəlirinintəxminən 80%-i təmin edilir. Nəticədə daimi müştərisi olan aviaşirkət bazarda rəqiblərinə nisbətən möhkəm mövqe tutur və böyük pay sahibi olur. Yuxarıda qeyd edilənlərə malik olan aviaşirkətlər, müasir dövrdə bir çox aviaşirkətlərin böyük sərnişin kütləsini öz reyslərinə cəlb etmək məqsədi ilə kommersiya fəaliyyətlərində tətbiq etdikləri 25


müxtəlif növ metodların (linked marketing) işlənib hazırlanması qayğısı ilə üzləşmirlər. Qeyri–işgüzar sərnişinlərin daşınması bazarı iki subseqmentə bölünür: turizm məqsədlərlə səyahət və qohum və ya dostların yanına istirahət məqsədli səfərlər. Hər iki subseqment üçün qiymət əsas amil hesab edilsə də ikinci üçünxidmət keyfiyyəti də mühüm rol oynayır. Şəxsi məqsədlər üçün sərnişinlərin fərdi şəkildə daşınması iki növ olur: 1) gözlənilməz hadisələr ilə bağlı səfərlər (qohum və dostların xəstəliyi, ölümü, həmçinin fəlakət zonasında yaşaması və s. ilə bağlı); 2) iş yerindən digər iş yerinə səfərlər. Birinci kateqoriyadan olan sərnişinlər üçün uçuş cədvəlinin əlverişli olması, uçuş tezlikləri və aviaşirkət personalının tələb olunan marşruta bilet satışının qısa bir zaman ərzində təşkil edilməsi amilləri əsas hesab edilir. Burada qiymət amili o qədər də mühüm rol oynamayır. İkinci kateqoriyadan olan sərnişinlər üçün qiymət amili mühüm olduğu üçün hava nəqliyyatından istifadə edən bu tip sərnişinlərin sayı çox deyil. Qeyd etmək lazımdır ki, şəxsi məqsədlər üçün fərdi şəkildə səyahət edən sərnişinlərin sayı aviadaşımalar bazarında çox azdır. Aviadaşımalar bazarını öyrənərkən aviaşirkətlər uçuşun müddəti amilinə xüsusi diqqət etməlidirlər. Beləki, «Boeing» şirkətinin təhqiqatları nəticəsində uçuş müddəti 2 saatdan qısa olan sərnişinlərin 60%–i uçuş cədvəlinin əlverişli olması amilinə daha çox əhəmiyyət verirlər. Buna görə də qısa marşrutlarda kiçik tutumlu təyyarələrdən istifadə etməklə yanaşı aviaşirkərlər,sərnişinlər üçün uçuş tezlikləri çox olan əlverişli cədvəl tərtib etməlidirlər. Qısa marşrutlar bazarında rəqabətin kəskin olduğunu nəzərə alaraq, sərnişinlərin istək və arzuları mütləq diqqətə alınmalıdır. Bu tip bazarlardakısərnişinlərin istək və arzuları adətən aşağıdakılardan ibarət olur:  hava limanındakı bilet və baqajın qeydiyyatıprosedurlarını sürətləndirmək və yüksək səviyyədə təşkil etmək məqsədi ilə ayrıca qeydiyyat masasının təşkil edilməsi;  baqajın pulsuz daşınma normasının böyük olması və təyinat məntəqəsində baqajın sərnişinə təhvil verilməsi prosedurlarının sürətlə və yüksək səviyyədə təşkil edilməsi;  hava limanlarında biznes sinif sərnişinlər üçün gözləmə zalının (CIP) və təyyarədə ayrıca salonun olmasının təşkil edilməsi. Uçuş saatı 5 saatdan çox olan marşrutlarda səfərə çıxan sərnişinlər təyyarədəki yerlərinin (kresloların) rahat olmasına, təyyarə salonunun tərtib 26


edilməsinə və mühərriklərin səsinə, təyyarədəki xidmət səviyyəsinə və uçuşdan əvvəl və sonrakı xidmətlərin təşkil edilməsi amillərinə daha çox əhəmiyyət verirlər. Bunlardan əlavə bu kateqoriyadan olan sərnişinlər üçün qiymət amilio qədər də mühüm deyil, yəni tariflərin aşağı düşməsi tələbatın artmasına səbəb olmur. Yük aviadaşımaları bazarlarının özünə məxsus xüsusiyyətləri mövcuddur. Bu xüsusiyyətlərə aşağıdakıları aid etmək olar:  yüklərin müxtəlifliyi;  digər nəqliyyat növləri ilə olan kəskin rəqabətin olması;  bazarda güclü monopoliyanın olması;  bazardakı tələbatın adətən biristiqamətli olması. Yüklərin hava nəqliyyatı ilə daşınması zamanı onun digər nəqliyyat növlərindən fərqləndirən üstünlüklərindən,yəni yüksək sürət və keyfiyyətlə çatdırılmasından istifadə edilir ki, bu da yükgöndərənin əlavə xərclərə (inventerizasiya və anbarda saxlanma) məruz qalmasının qarşısını alır. Tez xarabolan və qiymətli yüklərin daşınmasında hava nəqliyyatı ən əlverişli nəqliyyat hesab edilir və bu yüklər demək olar ki, ancaq hava nəqliyyatı ilə daşınır. Qeyd etmək lazımdır ki, tələbatın təhlili və proqnozlaşdırılmasıçox nadir hallarda hər seqment üçün ayrıca aparılır, baxmayaraq ki, hər bir seqment müxtəlif amillərlə xarakterizə edilir. Nəticədə hər seqment üçün ona uyğun proqnoz modelinin tərtib edilməsinə imkan yaranır.

27


II Fəsil. Tariflərin növləri və xüsusiyyətləri

Beynəlxalq hava nəqliyyatında digər nəqliyyatlardan fərqli olaraq müxtəlif növ çoxlu sayda tariflər mövcuddur. Tariflərin sayının çox olması, aviaşirkətlərin öz fəaliyyətlərini aviadaşımalar bazarında müxtəlif və çoxlu saydamövcud olan şərtlərə uyğun şəkildə təşkil etmələrinin nəticəsidir. Əgər aviaşirkətlər bazarın şərtlərinə riayət etməsələr, burada mövcud olan sərt rəqabətə tab gətirə bilməz və bazardan çıxmaq təhlükəsi ilə üzləşərlər. Məhz bunun nəticəsində eyni bazarda fəaliyyət göstərən aviaşirkətlərin tarifləri müxtəlif olur və bu da əldə edilən gəlirlərin fərqli olmasına səbəb olur.

2.1. Sərnişin tarifləri Sərnişinlərin beynəlxalq hava xətlərində daşınmasının qiymətinin müəyyənləşdirilməsindəistifadə edilən,qarşılıqlı surətdə bir–biri ilə bağlı olan və qiymətin tənzimlənməsini təmin edən amillər, həmçinin tariflərin tətbiq edilmə şərtləri və qaydaları, daşınmanın qiymətinin hesablanması şərtləri, güzəştlər, imtiyazlar və yığımlar hamısı birlikdə sərnişin aviatarifləri sistemini təşkil edir. Aviaşirkətlərin qiymətmüəyyənləşdirmə siyasətində əsasən sərnişin tarifləri ümumilikdə iki növ olur: dərc olunmuş və dərc olunmamış. Dərc olunmuş və ya elan olunmuş tarif–bütün daşıyıcılar tərəfindən qəbul edilən, bir neçə məntəqədən keçən və bir neçə daşıyıcının xidmət göstərdiyi marşrutda tətbiq edilən (INTERLINE), geniş miqyasda dərc edilən və yayılan, elektron satış sistemlərinin hamısında mövcud olan, zərurət olduqda isə hökumətə təsdiq edilməsi üçün təqdim olunan tariflərdir. Bu tariflər də öz növbəsindəiki formada IATA – nın dərc olunmuş və aviaşirkətin dərc olunmuş tarifləri kimi tətbiq edilir. IATA–nındərc olunmuş tariflərindən digər tariflərin müəyyən edilməsində baza kimi istifadə edilir və onların təyin edilməsi prosedurlarına aviaşirkətlər müdaxilə edə bilmirlər, bu tariflər beynəlxalq avtomatlaşdırılmış bronlaşdırma sistemlərinin (ABS) hamısına daxil edilir,tariflərə dair məlumat kitabçalarının hamısında dərc edilir və məhz bu səbəbdən dərc olunmuş adlanır. Bu tariflər, adətən bir neçə aviadaşıyıcının xidmətindən istifadə edilən mürəkkəb marşrutlarda da tətbiq edilir. 28


Avropada ən çox istifadə edilən tarif kitabçası Passenger Air Tariff (PAT) adlı məlumat kitabçasıdır. PAT 7 hissədən ibarətdir: 1. General Rules (ildə 4 dəfə nəşr edilir); 2. Eastern Hemisphere (EH) Fares and Fares Rules (ildə 4 dəfə

nəşr edilir); 3. Western Hemisphere (WH) Fares (ildə 4 dəfə nəşr edilir); 4. Western Hemisphere (WH) Rules (ildə 4 dəfə nəşr edilir); 5. Maximum Permitted Mileage (MPM) (ildə 1dəfə aprel ayında nəşr edilir); 6. Eastern Hemisphere (EH) Fares (ildə 8 dəfə nəşr edilir); Bu kitabçada yuxarıda qeyd edilənlərdən başqa aşağıdakı fəsillər də mövcuddur:  terminlərin müəyyən edilməsi;  tariflərin təyin və tətbiq edilməsi qaydaları;  fəsillərdə rəqəmlərlə göstərilmiş qeydlərin izahı;  proporsional əlavələr;  dərc olunmuştariflər;  şəhərlərin qısaldılmış kodları (IATA kodları);  göstərilmiş marşrutlardakı hava limanları arasındakı məsafə (mil ilə);  mil əlavələrinin cədvəli;  IATA–nın tarif zonalarının xəritəsi. Sərnişin tarifləri və yığımlar daşınmanın başlandığı ölkənin milli valyutası və ya ABŞ dolları, milli valyutası qeyri–sabit olan dövlətlərdə isə ancaq ABŞ dolları ilə göstərilir. Aviaşirkətin dərc olunmuş tarifləri konkret bir marşrutda olan və yalnız bir aviaşirkətin tətbiq etdiyi tariflərdir. Bu tariflərin tətbiq edilməsi və yaxud dəyişdirilməsi IATA–nın razılığı ilə həyata keçirilir və IATA–nın dərc olunmuştariflərindən o qədər də çox fərqlənmir, adətənfərq 2–10 ABŞ dolları həcmində olur. Məs: Frankfurt–Lissabon–Frankfurt marşrutunda IATA–nın YBB tarifi 1738 USD, həmin marşrutda “Lufthansa“–nın HBB tarifi 1736 USD təşkil edir. Bəzən aviatarifin hesablanması müxtəlif qaydaların tətbiq edilməsi nəticəsində mürəkkəb prosedurlardan ibarət olur. Tarifin qiyməti uçuş məntəqələri arasındakı məsafədən, marşrutdakı dayanacaqlardan (stop–over), təyyarənin salonundakı xidmət növündən və uçuşun yalnız “ora” (One way) və ya “ora və geri”(Round Trip) olmasından asılıdır. Daşınmada əgər müxtəlif 29


ölkələrin aviaşirkətləri iştirak edirsə, bu ölkələrin milli valyutalarının məzənnələrinin qarşılıqlı təsirinin qarşısını almaq üçün tarifin hesablanmasındasünivə ya konstruktivneytral hesablama vahidiNUC(Neutral Units of Construction) təbiq edilir. 1989–cu ildə IATA valyutanın konvertasiya edilməsi üçün sünihesablama vahidinin (NUC) tətbiqini nəzərdə tutan “Ümumdünya konvertasiya sistemi” adlı bir sistemin tətbiq edilməsinə dair qərar qəbul etmişdir. Bu sistemin əsas vəzifəsi milli valyutaların bir–birinə olan nisbəti zamanı onların məzənnələrindəki dəyişiklikləri hesaba almaqdır.Tarif hesablanarkən yerli valyuta ilə olan tarif LCF (Local Currency Fare) süni və ya konstruktiv neytral hesablama vahidinə (NUC) daşınmanın başlandığı ölkənin milli valyutasının məzənnəsi ilə çevrilir və belə adlanır: IATA–nın mübadilə məzənnəsi ROE (IATA Rate of Exchange).ROE–nin məzənnəsinə dair məlumat, yəni yerli valyutanın kursu ildə 4 dəfə (rübdə bir dəfə) IATA– nın Hesablama Palatası (ICH–Clearing House) tərəfindən məlumat kitabçalarında (APT, PAT və s.), ABS sistemlərində dərc edilir və 3 ay müddətinə “dondurulur”, dəyişilməz olaraq saxlanılır (düzəlişlər məzənnədəki fərq 10%–dən çox olduqda edilir).NUC ixtisar edilmir, NUC ilə hesablanan tariflərdə vergüldən sonra iki rəqəm saxlanılır. PAT–da göstərilən bütün milli (yerli) valyutalar (LCF) özünün ixtisar edilmə qaydalarına malikdir və vergüldən sonrakı rəqəmlərin sayı burada qeyd edilir. Bu məlumat kitabçasında göndərilmə və təyinat məntəqələri arasındakı tarif müxtəlif şriftlərlə əlifba sırası ilə “From/to” qrafasında göstərilir. Göndərilmə məntəqəsi (şəkil 2.1.) aşağıdakı informasiyaya malikdir:  məntəqənin adı və mötərizədə onun üç hərfli IATA kodu;  məntəqənin yerləşdiyi ölkənin adı;  tarifin tətbiq edildiyi valyuta və mötərizədə onun üç hərfli kodu. “Max. Mileage” (GI MPM & ROUTING) qrafasında dərc olunmuştariflə istənilən marşrut üçün məntəqələr arasında icazə verilən maksimum məsafə (mil ilə) Maximum Permitted Mileage– göstərilir. Əgər MPM Global istiqamətdən (GI) asılı olarsa, o zaman GI–nin kodu qeyd edilir. Məsələn: AP 1210, AT 5422, EH 9998, EH 0001 və s.

30


Şəkil 2.1. 31


“Fare type” qrafasında tariflərin tipi (Y, C, F, YLPX2M, YHEE3M,YHPX3M və s.) göstərilir, bəzən tarif mövsümün kodu ilə də qeyd edilir:  YL–ekonomi sinifdə aşağı mövsüm (Low Season);  YH–ekonomi sinifdə yüksək mövsüm ( High Season). “Notes” (RULE) qrafasında xüsusi və ya güzəştli tariflərin qeydlərinin nömrəsi (məs: D047, Y046 və s.) göstərilir. NUC “OW” və “RT” qrafasında bir tərəfə (One Way) və “ora və geri” (Round Trip)olan tarif NUC (Neutral Units of Construction–süni və ya konstruktiv neytral hesablama vahidi) ilə göstərilir. NUC valyuta deyil və ancaq tarifin müəyyən edilməsində istifadə edilir. “Routing”qrafasında Qlobal istiqamətin kodları göstərilir (AT,EH və s.). “OW” və “RT” qrafalarında tarif yerli valyutada (LCF–Local Currency Fare) göstərilir və onların kodları bu qrafalarda qeyd edilir. Dərc olunmamış və ya xüsusi aviatarif (bəzən isə bazar aviatarifi adlanan)–dərc olunmayan və hökumətə təqdim olunmayan tariflərdir. Yuxarıda qeyd edilənlərdən başqa aviaşirkətin konfidensial tarifi adlanan tariflərdən də istifadə edilir. Bu tarif kommersiya sirri hesab edilir, heç bir yerdə dərc edilmir və beynəlxalq avtomatlaşdırılmış bronlaşdırma sistemlərinə (ABS) daxil edilmir. Bu tariflər bir aviaşirkətin həyata keçirdiyi daşımaların konkret marşrutlarında tətbiq edilir, dərc olunmuştariflərdən ucuz olur və marşrutdakı tələbat və rəqabətdən asılı olur. Aviaşirkətin konfidensial tarifinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onun tətbiqi zamanı çoxlu sayda xüsusi şərtlər, adətən məhdudiyyətlər tətbiq edilir və aviabiletin satışı ancaq daşımanın başlandığı məntəqədə rəsmiləşdirilir. Son zamanlar xüsusi təkliflər adlanan əslində isə reklam xarakteri daşıyan tariflərdən geniş şəkildə istifadə edilir. Burada əsas məqsəd aviaşirkətin “özü haqqında müştərilərə xatırlatması”, sərnişinlərin yeni reyslərə cəlb edilməsi, köhnə marşrutlarda rəqabətə tab gətirməsi və mövsümlə əlaqədar boş olan yerlərin doldurulmasıdır. Xüsusi təkliflər həm daxili və həm də beynəlxalq daşımalarda tətbiq edilir. Buna misal olaraq «British Midland» aviaşirkətinin biznes sinifində reklam məqsədi ilə təklif etdiyi üç kateqoriyalı biletləri qeyd etmək olar: « » kateqoriyasından olan bilet sərnişinə Heathrow hava limanından Böyük Britaniyanın istənilən şəhərinə 99£ (funt sterlinq), « » kateqoriyasından olan bilet ilə Heathrow hava limanından yaxın şəhərlərə Amsterdam, Brüssel, Köln, Frankfurt və s. 32


159 £ və « » kateqoriyasından olan bilet ilə uzaq məsafələrə (Praqa, Varşava və s.) 229£ təklif edilir. Başqa bir misal. “Azərbaycan Hava Yolları” “AZAL MILES” proqramını tətbiq edir.Sərnişinin şəxsi hesabına hər uçuş üçün müəyyən sayda mile-bal köçürülür. Proqram iştirakçısı zəruri balları yığaraq aşağıdakı imkanları əldə edir:  23 kq çəkidə 1 bagaj vahidi (bizness sinif 32kq) baqajın pulsuz daşınması;  xidmət sinifinin “Y” sinifindən “A” biznes sinifinə pulsuz artırılması;  aviaşirkətin təqdim etdiyi pulsuz aviabiletin (biznes və ekonomi sinifi) əldə edilməsi.  “AZAL MILES” proqramında iştirakçılar üçün müvafiq statuslar mövcuddur: Participant ard, Silver Card, Gold Card Platinum Card.Öz növbəsində bu kartlara malik olanlar şirkətin yerinə yetirdiyi daşımalarda yuxarıda göstərilənlərdən əlavə müəyyən imtiyazlar əldə edirlər Bu tip reklam aksiyaları hər iki tərəf üçün (aviaşirkət və sərnişin) sərfəlidir, lakin bu aksiyaların ən böyük çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, potensial müştəri (sərnişin)hansı aviaşirkətinhansı marşrutda və hansı müddətdə, həmçinin hansı şərtlərlə və hansı qiymətlərlə təklifi olacağını bilmir. Buna baxmayaraq bu təkliflərdən yararlanmaq istəyən sərnişin aviaşirkətin internet saytlarından və reklam kompaniyalarından ona lazım olan məlumatı əldə edə bilər. Tariflər aşağıdakılara bölünürlər:  tətbiq edilmə şərtlərinə görə: adi (normal) (Normal Fares), xüsusi (Special or Promotional Fares) və güzəştli (Discounted Fares);  qurulma şərtlərinə görə: birbaşa (Through Fares) və marşrut (ərazi) üzrə və ya məsafəyə uyğun tətbiq edilən tarif (Sector Fares);  müəyyən edilmə şərtlərinə görə:dərc olunmuş (Published Fares), qurulmuş (Constructed Fares) və proporsional(Add-On Amounts). Tariflər hesablanarkən,bir çox hallarda eyni olan əsasən beşamil nəzərə alınır: 1. Dərc olunmuş tariflərin hesablanması metodları fərqli olur. IATA tarifləri IATA–nın tarif konfranslarında işlənib hazırlanır və IATA–nın tarif sisteminə daxil olan dərc olunmuş tarifləradlanır. Bu sistemə daxil olmayan istənilən dərc olunmuş tariflərIATA sisteminə daxil olmayan dərc olunmuş tariflər adlanır. Bu tariflərəikitərəfli/ çoxtərəflitarifləradlanan iki və ya daha çox aviaşirkətin ikitərəfli və ya regional səviyyədə razılığı əsasında tətbiq 33


edilən tariflər aid edilir. Dövlətin istəyi (sifarişi) ilə təyin edilən tarif, hökumət sərəncamı ilə bir aviaşirkət və ya alyansa daxil olan aviaşirkətlər tərəfindən tətbiq edilir. Bu tip tariflər aviaşirkətin tarifi adlanır və fərdi şəkildə, alyansa daxil olan aviaşirkətlərin razilığı ilə tətbiq edilir.Bu tariflərin tətbiqi son vaxtlar sürətlə inkişaf etməkdədir. Razılaşdırılmış tarif və ya tarif müqaviləsi termini həm IATA, həm də ikitərəfli/çoxtərəfli tariflərə aid edilir. 2. Dərc olunmuş tariflər sərnişin daşımalarında iştirak edən aviaşirkətlərin sayından asılı olaraq bir neçə qrupa bölünür. Bir neçə aviaşirkətin iştirakı ilə yerinə yetirilən daşımada tətbiq edilən tarif interlayn və ya ümumi (daşımada iştirak edən aviaşirkətlər üçün) tarif adlanır və vahid bir qiymət kimi tətbiq edilir. Bir aviaşirkətin fərdi şəkildə yerinə yetirdiyi daşımada tətbiq ediləntarif onlayn və ya yerli tarif adlanır. İnterlayninq termini bir neçə aviaşirkətin iştirak etdiyi daşımaya aid edilir. IATA–nın tariflərinin hamısı ikitərəfli/çoxtərəfli, dövlətin istəyi ilə tərtib edilən,bəzi hallarda isə aviaşirkətin tarifi (alyansa daxil olan tərəfdaşların tarifləri) interlayn tariflərinə aid edilir. 3. Dərc olunmuş tariflərə aid edilən birbaşa tariflər (göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə qədər tətbiq edilən ümumitarif)təyin edilmə metoduna əsasən fərqli olurlar. Adətən birbaşa tariflər az sayda cüt hava limanları (giriş/çıxış) arasında tətbiq edilir, bu tariflər xüsusi təyin edilmişadlanır, konkret olaraq marşrut üzrə ancaq “ora“ (OW–One Way) və ya“ora və geri“(RT–Round Trip)və ancaq daşımanın başlandığı məntəqədə tətbiq edilir. Birbaşa tariflər digər cüt hava limanları üçün tətbiq edilərkən, xüsusi təyin edilmiş tariflə əlavə, birdəfəlik və ya proporsional tariflərin (ADD–ON–AMOUNTS) birləşməsi üsulundan istifadə edilir. Əlavə, birdəfəlik və ya proporsional tariflər spesifik xarakter daşıyır, müstəqil şəkildə məna kəsb etmir, dərc olunmamış birbaşa tariflərin hazırlanması, öyrənilməsi və təyin edilməsi məqsədi daşıyır. Bu tariflər ancaq dərc olunmuş tariflərə əlavə (kombinasiya) edilməklə tətbiq edilir və PAT kitabçalarında və ABS sistemlərində yerləşdirilir.Dərc olunmuş və əlavə edilmiş (proporsional) tarif əsasında (bazasında) hesablanan tarif vahid tarif kimi qəbul edilir və biletdə göstərilir. Bu tariflərin struktur cədvəli mövcuddur və onun hansı informasiyaya malik olduğuna dair geniş məlumat proporsional tariflər bölümündə qeyd edilib. Bu tariflərlə hesablananmarşrutunəzərdənkeçirək:Tokio ilə Monreal arasında mövcud olan tarif, Vankuverdən keçmək şərti ilə Tokio ilə Vankuver arasındakı xüsusi təyin edilmiş tarifə, Vankuver ilə Monreal arasında mövcud olan əlavə(proporsional) tarifin əlavə edilməsi nəticəsində 34


tətbiq edilir. Dərc olunmamış birbaşa tariflər, xüsusi təyin edilmiş tariflərin və əlavə (proporsional) tariflərin mövcud olmadığı marşrutlarda tətbiq edilir. 4. Məsafəyə uyğun tətbiq edilən tarif.Bu tarif biletdə göstərilən məntəqələr arasındakı minimal məsafələrin cəminin müəyyənləşdirilməsi üsulu ilə təyin edilir. Əgər biletdə göstərilən məntəqələr arasındakı ən qısa məsafələrin cəmi (TPM–Ticketed Point Mileage), göndərilmə ilə təyinat məntəqələri arasındakı dərc olunmuşmaksimum icazə verilmiş məsafədən (MPM–Maximum Permitted Mileage) kiçik olarsa (ΣTPM MPM), göndərilmə məntəqəsi ilə təyinat məntəqəsi arasındakı mövcud olan birbaşa tarifdən istifadə edilir. Əgər biletdə göstərilən məntəqələr arasındakı ən qısa məsafələrin cəmi, göndərilmə ilə təyinat məntəqələri arasındakı dərc olunmuşmaksimumicazə verilmiş məsafədən böyük olarsa (ΣTPM MPM), göndərilmə məntəqəsi ilə təyinat məntəqəsi arasındakı mövcud olan birbaşa tarifə, onun differensial cədvəl üzrə 5%–dən 25%–ə qədəriəlavə edilir, yəni iki məntəqə arasında mil ilə olan ən qısa (birbaşa) məsafələrin cəmi (ΣTPM) icazə verilmiş maksimum millərdən ( ) böyük olmasıfaizlə hesablandıqda 25%–dən çox deyilsə, o zaman bu metod tətbiq edilir. Tarifin hesablanmasında tətbiq edilən bu metod Mil sistemi (THE MILEAGE SYSTEM) adlanır. 5. Dərc olunmuş tariflər təklif edilən güzəşt və qiymətlərə əsasən iki kateqoriyaya bölünürlər: adi və xüsusi. Adi və ya normal tariflər(Normal Fares)birinci, biznes və ekonomi sinif biletlərin satışında, onların təxsis və ləğv edilməsində, həmçinin transfer və stop–over sərnişinlərin marşrutdakı dayanacaq müddətinin müəyyənləşdirilməsində tətbiq edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tip tariflərin tətbiqi sərnişinlərin maksimum rahatlığını təmin etmək məqsədi ilə həyata keçirilir vəeyni zamanda 2 yaşına qədər olan uşaqlara (INF) 90%, 2 ilə 12 yaş arasında olan uşaqlara (CHD) isə 50% güzəştlər tətbiq edilir. Bu tariflərlə satılan biletlərin istifadə müddəti biletin birinci uçuş kuponunda göstərilən uçuş tarixindən bir il müddətinə qədərdir. Adi və ya normal tarif hava nəqliyyatında ən bahalı tarifdir. Xüsusi tariflərə (Special or Promotional Fares) adi və ya normal olmayan tariflər aid edilir və qiymət baxımından ən ucuz olan tarif kateqoriyasına aid edilirlər ki, bu da öz növbəsində çoxlu sayda məhdudiyyətlərin tətbiqi ilə bağlıdır. Biletin qiyməti uçuz olduqca məhdudiyyətlər daha da sərt olur. Bu məhdudiyyətlər adətən aşağıdakıları özündə əks etdirir: sonuncu məntəqədə qalma müddəti, aralıq məntəqələrdə (stop–over) qalmağa icazə verilmir, uçuş tarixini dəyişməyə nadir hallarda 35


xüsusi şərtlərlə və əlavə ödəmələrlə icazə verilir, uçuşdan imtina hallarında (biletin geri qaytarılması zamanı) sərnişinlə hesablamalar aparılmır və ödədiyi məbləğ geri qaytarılmır, satış və təxsis müddətlərində məhdudiyyətlər tətbiq edilir, sərnişin ancaq gəldiyi məntəqədən geri qayıda bilir (istisna hallarda ancaq bir ölkə daxilində olan digər məntəqədən geri dönməyə icazə verilir), əksər hallarda bilet “ora və geri“ (RT–Round Trip) formasında rəsmiləşdirilir vəbu tariflərlə satılan biletləri əldə etmək ucuz olduğuna görə çətin olur. Xüsusi tariflər də öz növbəsində iki növ olurlar: həvəsləndirici və həvəsləndiriciolmayan (qeyri–həvəsləndirici). Həvəsləndirici olmayan və ya statuslu tarif–güzəştli tarifdir. Bu tarifin tətbiqində məhdudiyyətlər mövcuddur, yəni əhalinin müəyyən bir təbəqəsinə şamil olunur. Məsələn: tələbələr, əlillər, dövlət məmurlarının müəyyən edilmiş bir qismi, aviasiya sahəsində çalışanlar, zəvvarlar və s. Statuslu tarif əhalinin az bir qismi üçün nəzərdə tutulur və bu kateqoriyaya aid şəxslər dövlətin göstərişi ilə müəyyən edilir. Həvəsləndirici tarif əhalinin geniş kütləsi üçün nəzərdə tutulur və bu güzəştlərdən daşımanın şərtlərinə əməl edənlər istifadə edə bilirlər. Bura aşağıdakı kateqoriyadan olan tariflər daxildir:  ekskursiya (səyahət) tarifləri (Excursion fares YEE);–ekskursiyanın müəyyən şərtlərlə, təyinat məntəqəsində və stop–over zamanı məhdudiyyətlərin tətbiqinin zəruri olması ilə tətbiq edilir;  xüsusi ekskursiya (səyahət) tarifləri və ya PEX (YPX), həmçinin SUPER PEX (YSX) tarifləri–ekskursiya tariflərindən ucuz olan tariflərdir və buradakı məhdudiyyətlər ekskursiya tariflərindəki məhdudiyyətlərdən daha çoxdur, biletdə uçuş tarixi qeyd edilir və marşrut adətən “ora və geri“ (RT– Round Trip) olur, biletin etibarlılıq müddəti adətən 2 və ya 3 ayolur;  xüsusi ekskursiya tarifləri və ya APEX (YAP), həmçinin SUPER APEX (YAB) tarifləri–biletin təxsis edilməsi və ya satışı uçuşdan əvvəl müəyyən edilmiş müddət ərzində (deadline) adətən 1–28 gün ərzində həyata keçirilir və PEX tariflərindəki məhdudiyyətlər burada da tətbiq edilir, uçuş tarixi qeyd edilir və onun dəyişilməsinə icazə verilmir;  PEX və APEX tariflərinin tətbiqi zamanı uçuşa gecikən və ya ondan imtina edən sərnişinə kompensasiya ödənilmir, istisna hallarda uçuşun tarixinin dəyişdirilməsinin və ya uçuşa gecikmənin səbəbi sərnişinin xəstəliyi ilə bağlı olarsa, aviaşirkət ya uçuş tarixini dəyişər və ya da biletin qiymətinin 10–50%–i qədər sərnişinə kompensasiya ödəyər. APEX tarifləri 3 növdür: APEX1M (1 aylıq), APEX2M (2 aylıq) və APEX3M (3 aylıq). SUPER APEX 36


tariflərinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu tariflərin tətbiqinə dair vahid bir qayda mövcud deyil və müxtəlif aviaşirkətlər öz məhdudiyyət və qadağalarını istədikləri formada tətbiq edirlər. Tətbiq edilən məhdudiyyətlər və qadağalardan əsas məqsəd əhalinin imkanlı təbəqəsinin bu tariflərdən istifadəsinin qarşısının alınması, daşımalara olan tələbatı optimal formaya salmaq, təyyarələrinkommersiya yüklənməsini günün saatına, həftənin gününə və mövsümə görə maksimum təmin etmək və s.  qrup tarifləri (Group travel fares). Bu tariflər adətən məktəb şagirdləri və digər tədris müəssisələrində təhsil alan yaşı 19–dan çox olmayanların və qrup şəklində sayı 11nəfərdən (qrup rəhbəri+ 10 şagird) az olmayanların daşınmasında tətbiq edilir. 2 ilə 12 yaş arası uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş güzəştlərin tətbiqi bu tariflərdən istifadə zamanı qadağan edilir və səyahətin məqsədi təhsilin səviyyəsinin artması və ya mədəni əlaqələrin inkişafı ilə bağlı olmalıdır. Bu tariflərin tətbiqi xüsusi qayda və şərtlərlə tənzimlənir, uçuş tarixinin dəyişilməsi ancaq fərdi bilet ilə qrup bileti arasındakı qiymət fərqinin ödənməsi ilə həyata keçirilir.  qruplar üçün tətbiq edilən “inclusive tour” GIT (IT fares/Package holiday fares) tarifləri. Bu xüsusi tariflər turizm və səyahət təşkilatlarına, səyahət edənlərin sayının bəlli bir miqdarda (4–25nəfər) olması şərti ilətətbiq edilir.  fərdişəkildə tətbiq edilən “inclusive tour” IIT tarifləri. Bu xüsusi tariflər turizm və səyahət təşkilatlarına, qrupla birgə səyahət etmə imkanı olmamış, sonradan isə bu imkana malik olan turistlərin daşınmasında tətbiq edilir.  gənclər üçün tətbiq edilən tariflər. Bu tariflərin tətbiqində yaş məhdudiyyəti nəzərə alınır, adətən 24–26 yaşında olan sərnişinlər bundan istifadə etmək hüququna malik olurlar. Biletin etibarlılıq müddəti bir ildir, təxsis etmə uçuşdan 365 gün əvvəl həyata keçirilə bilər, lakin biletin rəsmiləşdirilməsində (satışı) məhdudiyyətlər tətbiq edilir: ən tez 2 ay və ən gec uçuşa 7 və ya 3 gün qalmış, geriyə uçuş tarixi açıq (open) ola bilər, uçuş tarixi müəyyən cərimə ödəmə müqabilində dəyişdirilə bilər, biletin geri qaytarılması qadağandır. Burada da vahid bir qaydaların olmaması səbəbindən aviaşirkətlər güzəştləri müxtəlif məhdudiyyətlər tətbiq etməklə həyata keçirirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, gənclər üçün nəzərdə tutulan tariflər ISIC və GO–25 kartı olan sərnişinlərə şamil edilir. ISIC (International Student Identity Card) tələbə bileti YUNESKO (UNESCO) tərəfindən təsdiq edilmişdir və bu tip tələbə bileti olanlar dünyanın istənilən məntəqəsində 37


beynəlxalq daşımalar zamanı, mehmanxanalardan istifadə edərkən, muzey və sərgilərə, həmçinin idman yarışlarına və gecə klublarına bilet alarkən güzəştlərdən istifadə etmək hüququna malikdirlər.Beynəlxalq Gənclər Təşkilatının Turist kartı olan GO–25 sahibləri də yuxarıda qeyd edilən güzəştlərdən istifadə edə bilirlər. ITIC (International Teacher Identity Card) kartı olan müəllimlər, professorlar, təlimatçılar və tədris müəssisələrində rəsmi şəkildə işləyənlər də bəzi aviaşirkətlərin («Lufthansa», «British Airways» və digərləri) müəyyən edilmiş formada güzəştlərindən istifadə edə bilirlər. ISIC, ITIC və GO–25 kartlarını Tələbə Səyahət Agentliyində (Student Travel Agency STA) və ya digər nəhəng turizm təşkilatlarında qeydiyyatdan keçirmək olar.  güzəştli (Discounted fares) tariflər. Bu tariflər dərc olunmuştariflərin müəyyən faizini təşkil edir və aşağıdakılara bölünürlər: 1) evlilər üçün tarif. Müəyyən edilmiş ölkələrə uçuşlarda tətbiq edilir, evlilərdən birinə (ər və ya arvada) birinci, biznes və ya ekonomi sinif tarifinin 50%–i qədər güzəşt verilir, biletin etibarlılıq müddəti 1 aydır və tarifin tətbiqi xüsusi qaydalar ilə tənzimlənir; 2) ailələr üçün tarif. Müəyyən edilmiş ölkələrə uçuşlarda tətbiq edilir, ailə üzvlərini müşayiət edən evlilərdən birinə (ər və ya arvada) və 2 ilə 25 yaş arası olan uşaqlara ekonomi sinif tarifinin 50%–ə qədər güzəşt verilir, biletin etibarlılıq müddəti 1 aydır, tarifin tətbiqi və biletin geri qaytarılması xüsusi qaydalar ilə tənzimlənir; 3) 2 yaşına qədər olan uşaqlar üçün tarif. Bugüzəşt normal tarifin 90%– ni təşkil edir, təyyarədə ayrıca yer verilmir və baqajın pulsuz daşıma norması bu uşaqlara tətbiq edilmir. Əgər uşaqların sayı birdən çox olarsa (bir böyük sərnişinlə 2 uşaq), belə hallarda ikinci uşaq üçün 50% güzəştli bilet alınır və ayrıca yer verilməklə pulsuz baqaj daşıma norması tətbiq edilir ; 4) 2 ilə 12 yaş arası olan uşaqlar üçün tarif. Bu güzəşt normal tarifin 50%–ni təşkil edir, təyyarədə ayrıca yer verilir və baqajın pulsuz daşıma norması bu uşaqlara tətbiq edilir; 5) yaşlılar üçün tarif. Bəzi aviaşirkətlər müəyyən edilmiş marşrutlarda yaşı 60–dan yuxarı olan sərnişinlərə normal tarifin 25%–i qədər güzəştli tariflər təklif edirlər; 6) aviaşirkət və turist agentləri üçün tarif. Bəzi aviaşirkətlər öz işçiləri üçün normal tarifin 50%–dən 100%–nə kimi, turist agentləri üçün isə 15%–ə qədər güzəşt tətbiq edirlər. 38


Qeyd etmək lazımdır ki, bu güzəştlərin tətbiq edilməsi aviaşirkətlərin səlahiyyətlərində olan bir məsələdir və IATA ancaq tövsiyə xarakterli təkliflər verə bilər. Yuxarıda qeyd edilənlərdən əlavə bəzi aviaşirkətlər biletin “ora və geri” alınmasında 30%, çoxuşaqlı analara 50%, ali qanunverici orqan üzvlərinə (deputatlar), əlillərə və onları müşayiət edənlərə və əhalinin digər təbəqəsinə güzəştli tariflər tətbiq edirlər. Bu tariflər adətən ekonomi siniflərdə tətbiq edilir. Güzəştli tariflə bileti olan sərnişinlər tam tarifli bileti olan sərnişinlərdən təyyarədə göstərilən xidmətlərdə və baqajın pulsuz daşınması normalarının tətbiq edilməsində fərqlənmirlər, yəni xidmət və pulsuz baqaj daşıma eyni şəkildə tətbiq edilir. Xüsusi və güzəştli tariflərin və müxtəlif güzəşt sistemlərinin işlənib hazırlanması və tətbiq edilməsində aviaşirkətlər əsasən iki məqsəd güdür: birincisi əlbəttə, kommersiya maraqlarıdır, ikincisi isə aviaşirkətlərin mənsub olduqları dövlətlərin hökumətlərinin əhalinin az təminatlı təbəqələrinin (gənclər, təqaüdçülər, tələbələr, əlillər və s.) hüquqlarının qorunması və sosial təminatlarla təmin edilməsi ilə bağlı apardığı sosial siyasəti dəstəkləməkdir. Aviaşirkətlərin bir çoxu aviadaşımalar bazarında tarifləri (qiymətlərin təyin edilməsi) tələbatın sabit olmadığı vaxtlara uyğun təyin edirlər, yəni ilin fəslinə görə tariflər müxtəlif olur. Xüsusi tariflər, xüsusən ucuz tariflər ilin mövsümünə görə təyin edilir və mövsümi xarakter daşıyır. Bu tariflər adətən tətbiq edilmə formasından asılı olaraq iki növ olur: mövsümlə əlaqədar tətbiq edilənlər və uçuşun başlandığı günün həftənin hansı günündə yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olan tariflər. Yuxarıda qeyd edilənlərdən əlavə bəzi aviaşirkətlər müəyyən reyslərdəsatışın həcminə uyğun şəkildə mərhələlərlə (pilləli formada) tətbiq edilən tarif strukturlarından istifadə edirlər. Dərc olunmuş tariflər çap edilmiş kitabçalar və ya normativ sənədlər vasitəsi ilə satış məntəqələrinə çatdırılır. Bu məqsədlə aviaşirkətlər elektron vasitələrindən də istifadə edirlər. Aviasiya tarifləri nəşriyyatı təşkilatı ATPCO (Airline Tariff Publishing Company) və Beynəlxalq Aviasiya Telekommunikasiya Cəmiyyəti SITA (State Information Technology Agency) aviaşirkətlərin tətbiq etdikləri tarifləri toplayıb, kitab formasında avtomatlaşdırılmış təxsisetmə məntəqələrinə və tariflə əlaqədar fəaliyyət göstərən digər beynəlxalq təşkilatlara çatdırırlar. 39


Dərc olunmuş tariflərdən fərqli olaraq, dərc olunmayan tariflərin çatdırılma və tətbiq edilmə prinsiplərində məhdudiyyətlər mövcuddur. Çünki bu tariflərin tətbiq edilməsi aviaşirkətlərlə turizm, konsolidator, bilet satışı ilə məşğul olan agentliklər və digər təşkilatlarla bağlanmış xüsusi müqavilələr əsasında həyata keçirilir. Bu tariflərlə biletlərin avtomatlaşdırılmış formada satışı İnternet şəbəkəsində xüsusi saytlar vasitəsi ilə həyata keçirilir. Turizm və digər şirkətlərə verilən xüsusi güzəştli tariflərin satışının İnternet vasitəsi ilə təşkil edilməsində həmin şirkətlərə aviaşirkətin verdiyi xüsusi kodlardan istifadə edilir. Aşağıda cədvəl 2.1–də bəzi aviaşirkətlərin tətbiq etdikləri güzəştlər qeyd edilmişdir: Tarifin növü Uşaqlar üçün2 yaşına qədər 2 yaşına qədər 2 – 12 yaş arası Evlilər üçün Tələbələr üçün Efiniti Incentive (həvəsləndirici) Convention (müşavirə, simpozium və s. iştirakçıları) Dənizçilər üçün Turizm təşkilatı personalı üçün Turist qrupları rəhbərləri üçün Gənclər üçün

Güzəştin həcmi 90% 50% 50% 50% 25 – 50% 24 – 40% ≈45% 25%

Tətbiq etmənin şərtləri 1 uşağaayrıca yer verilmir, digər uşaqlara isə ayrıca yer verilməklə ayrıca yer verilməklə RT və CT tarifləri,ailə başçısı 100% RT və CT tarifləri, şagird,tələbə vəaspirant RT və CT tarifləri, qrup 15-30 nəfər RT və CT tarifləri, qrup 12-16 nəfər RT və CT tarifləri, qrupdakı sərnişinlərin sayı 25-dən az olmamalı OW tarifləri

25 – 50% 75% 1 bilet 50% Qrupdakı turistlərin sayı: 1pulsuz bilet, 1 10 – 14 nəfər bilet 50% 15 – 24 nəfər 4pulsuz bilet 60 nəfər və ondan çox 25 – 50% 12- 31 yaş arası, bəzi xətlərdə Cədvəl 2.1

Dərc olunmamış tariflərin bir çoxu müqaviləli tariflərə aid edilir, yəni onların tətbiqi xüsusi şərtlərlə həyata keçirilir. Bu tariflərin ən geniş yayılmış növü güzəştli tariflər və ya güzəştli biletlərdir və bu tariflərlə biletlər ancaq turizm agentlikləri və ya təşkilatları vasitəsi ilə satılır. Aviaşirkətlər, konsolidator və ya digər vasitəçi nəqliyyat təşkilatlarına satış zamanı güzəştli tariflərdən istifadə etmələrinə çox nadir hallarda icazə verirlər. Bu tariflər adətən aviaşirkətin müəyyən bir təşkilatla bağladığı müqavilə əsasında və ya

40


kütləvi formada təşkil edilən tədbirlər (idman yarışları, müşavirələr, simpozium və s.) zamanı tətbiq edilir. Dərc olunmamış tariflərin dərc olunmuş tariflərin bütün növlərindən tarif səviyyəsinə (daşımanın qiymətinə) görə fərqləndiyini nəzərə alsaq, bir sıra dərc olunmamış tariflər sanki hüquqi cəhətdən qeyri–qanuni xarakter daşıyır. Bu da öz növbəsində qəbul edilmiş tarif qaydalarına və qiymətlərə ciddi şəkildə riayət edilməsi məsələsini gündəmə gətirir. Tariflərin tənzimlənməsinə nəzarət edən orqanlar beynəlxalq aviadaşımaların yerinə yetirilməsində qəbul edilmiş mövcud aviatariflərə riayət edilməsini təmin etmək məqsədi ilə beynəlxalq səviyyədə müxtəlif tədbirlər həyata keçirirlər. Bunlardan ən çox təşkil ediləni yeni satış məntəqələrindəki nəzarətin gücləndirilməsi, tətbiq edilən tariflərin düzgünlünün yoxlanılması və s. tədbirlərigöstərmək olar. Məsələn: bəzi dövlətlər aviaşirkətlərin tətbiq etdikləri internet–tariflər və ya veb–tariflərin (internet şəbəkəsi vasitəsi ilə satış) təsdiq edilməsi üçün hökumətə təqdim edilməsini aviaşirkətlərdən tələb edirlər. Son zamanlar ən çox istifadə edilən tariflər SUPER SAVER tarifləridir. Bu tariflərin tətbiqi zamanı, xüsusilə SUPER APEX və SUPER PEX, həmçinin DEADLİNE tariflərində çoxlu sayda məhdudiyyətlər tətbiq edilir. Məsələn biletin satış tarixi (21, 14, 7 və 3 gün əvvəlcədən alınması və yaxud ən azı uçuşa 3, 7 və s. gün qalmış), BLACK OUT DEYS günlərində bu tarifin tətbiqinin qadağan edilməsi və digər məhdudiyyətlər. Bu tariflərə xüsusi təklif (Special Offers) və müxtəlif reklamlar (Promotional) adlanan tarifləri də əlavə etmək olar. Bu tariflərin tətbiq edilməsi aviaşirkətlərin hava gəmilərində boş qalan yerləri doldurmaq və ya yeni reyslərə sərnişinləri cəlb etmək məqsədi daşıyır. Bu proqramların təşkil edilməsində yaranan ən böyük çətinlik onun əvvəlcədən müəyyənləşdirilməsinin mümkün olmamasıdır.

2.2. Tariflərin kodları (Fare Basis) Aviabiletdə onun satışı zamanı hansı tarifin tətbiq edildiyi xüsusi işarələrlə (kodlarla) göstərilir. Aviaşirkətlərin tətbiq etdikləri kodlar çox nadir hallarda fərqli olurlar və hər tarif özünə məxsus koda malik olur. Tarifin kodu xidmət sinifini və tarifin tipini (növünü) bildirir. Adi və ya normal tarifin kodu əsas koddan (F/C/Y/J və s.) və bəzən ikinci səviyyəlikoddan, həmçinin güzəştin (Discount) kodundan ibarət olur.Normal tariflərinəsas kodları (Fare Basis for normal fares) aşağıdakılardan ibarətdir: R/P/F–birinci sinif illik tarifi bildirir; 41


C/J–biznes sinif illik tarifi bildirir; Y–ekonomi sinif illik tarifi bildirir. Mövsümlərdəki tariflər fərqli olduğu zaman mövsümü, həftənin günlərini və güzəşti (əgər tətbiq edilirsə) bildirən kodun sonunda qeyd edilən kodlarikinci səviyyəli kodlara aid edilir: L–aşağı (zəif) mövsüm (Low Season); K–baza mövsümü (Intermediate/Shoulder/Basis Season); H–yüksək (güclü) mövsüm (High Season); W–cümə, şənbə və bazar günləri tətbiq edilən tarif (Weekend Period); X–həftənin cümə, şənbə və bazar günlərindən başqa günlərində tətbiq edilən tarif (Midweek Period). Kodların bir neçəsinin biletlərdəki yazılış qaydasını nəzərdən keçirək: YL–daşınma illik tariflə ekonomi sinifdə aşağı mövsümlə rəsmiləşdirilmiş biletlə təşkil edilir; CX–daşınma illik tariflə biznes sinifdə həftə boyu cümə, şənbə və bazar günləri (Weekend) istisna edilməklə təşkil edilir; 1/2RT–CX+CW–daşınmacümə, şənbə və ya bazar günlərində (Midweek) başlayıb, həftənin digər günlərində–bazar ertəsi, çərşənbə axşamı, çərşənbə və ya cümə axşamı günlərində (Weekend) sona çatır; FCH–daşınma illik tariflə birinci sinifdə yaşı 2 ilə 12 arasında olan uşağın olduğunu bildirir (CH–CHILDREN yaşı 2 ilə 12 arası olan uşaq); YLXIN–daşınmanın illik tariflə ekonomi sinifdə 2 yaşına qədər olan uşağın aşağı mövsümdə (L) həftənin cümə, şənbə və bazar günlərindən (Midweek X) başqa, digər günlərində başladığını bildirir; AP–Advance Purchase tarifi(əvvəlcədən ödəmə); PX–Purchase Excursion tarifi (ekskursiya); MM–hərbçilər üşün tarif; OX–bir tərəfə (ora) səyahət tarifi; ZZ–gənclərüçün tətbiq edilən tariflər; EE–ekskursiya (səyahət) tarifləri; YHXEE3M–ekskursiya tariflə (EE) ekonomi sinifdə (Y) həftənin Midweek (X) günlərində yüksək mövsümdə (H) son məntəqədə 3 aydan (3M) çox qalmamaq şərti ilə daşınma; YHAP–ekskursiya tariflə satışda məhdudiyyətlər tətbiq etməklə yüksək mövsümdə təşkil edilən daşınma; YLXZZ–gənclər üçün tətbiq edilən tariflə, ekonomi sinifdə (Y) həftənin Midweek (X) günlərində aşağı mövsümdə təşkil edilən daşınma; 42


YIT35–inklyuziv tur (inclusive tour IT) tariflə, ekonomi sinifdə son məntəqədə 35 gün qalmaqla təşkil edilən daşınma. Biletin rəsmiləşdirildiyi (satışı) zaman biletdə xidmətin sinifi və tarif latın hərfləri ilə xarakterizə edilir. Məsələn: birinci sinif R–səsdən iti təyyarə, P–yüksək səviyyəli birinci sinif (xüsusi yerlər, sputnik telefonu, fərdi monitor və s.), F– birinci sinif, A–güzəştli birinci sinif. Biznes sinif biletlərdə liter adlanan kodlar tətbiq edilir: J–yüksək səviyyəli biznes sinif (geniş kreslo, seçilmiş menyu, kompüter və s.), C–biznes sinif, D–güzəştli biznes sinif. Ekonomi sinifdə tətbiq edilən kodlar: W–yüksək səviyyəli ekonomi sinif (kreslolar arasındakı məsafə genişləndirilir), Y–ekonomi sinif, H, L, Q, və s.–güzəştli ekonomi sinif. Tarifin müəyyən edilməsində daşınmanın növü (tipi) də əsas amillərdən hesab edilir. Daşınmanın növləri aşağıdakılardır:  bir tərəfə (One Way–OW) daşınma–bir tərəfə olan, OW tarifi əsasında və aşağıdakı şərtlərlə təşkil edilən daşınma: 1) göndərilmə və təyinat məntəqələri müxtəlif ölkələrdə yerləşir; 2) göndərilmə və təyinat məntəqələri üst–üstə düşür və aralarında beynəlxalq ərazi mövcuddur; 3) göndərilmə və təyinat məntəqələri üst–üstə düşür və ya eyni ölkədə yerləşir və aralarında “daxili” ərazi mövcuddur, ancaq bu daşınmada 3 və daha artıq tarif komponenti tətbiq edilir. Bir tərəfə (One Way) daşınmada OW NUC tarifləri tətbiq edilir.  “Ora və geri”(Round Trip–RT) daşınma–göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə və həmin marşrutla geri fasiləsiz hava daşımasıdır, iki tarif komponentindən ibarətdir və göndərilmə məntəqəsindən istənilən məntəqəyə, hətta geri dönmə məntəqəsinə qədər RT tarifinin yarısı, ½ RT tətbiq edilir. RT tarifinin yarısı “ora” komponenti üçün tətbiq edilən tarif “geri” üçün tətbiq edilən RT tarifinin yarısına bərabər olmalıdır, yəni “ora” tətbiq edilən tarifin məbləği “geri” tətbiq edilən tarifin məbləği ilə eyni olmalıdır. Məs: BAK–IST 200 NUC, IST–BAK 200 NUC olmalıdır.  dairəvi (Circle Trip–CT) daşınma–mürəkkəb dairəvi marşrutdan ibarət olan, iki və daha çox tarif komponentindən və aşağıdakı şərtlərdən ibarət olan daşımadır: 1) göndərilmə məntəqəsi eyni zamanda təyinat məntəqəsidir, amma Outbound ilə Inbount tarif komponentləri fərqlidirlər (bərabər deyil), yəni ½ RT OW + ½ RT OW eyni deyil; 2) daşınma hava ilə fasiləsiz təşkil edilir və ½ RT NUC tarifləri tətbiq 43


edilir. Normal tariflərin tətbiqi zamanı tarif komponenti iki və daha çox ola bilər. Əgər xüsusi tariflərdən (promotional və ya special fares) istifadə edilərsə, ancaq iki beynəlxalq tarif tətbiq ediləcək. Sonuncu tarif komponentinin hesablanmasında sərnişinin hərəkət istiqamətinin əksinə olan komponent tətbiq edilir.  dünya səyahəti (Round the World–RW)–bu daşıma bir növ CT–nin genişləndirilmiş bir formasıdır, Atlantik və Sakit okeanlardan bir dəfə keçməklə göndərilmə məntəqəsində tamamlanan daşımadır. Bu daşımada (RW) tarif ən kiçik kombinasiyaların cəm edilməsi prinsipi ilə (Low cost Combinations) hesablanır. Yuxarıda qeyd edilənlərdən əlavə tariflər ancaq göstərilən xidmət sinifinə görə deyil, həmçinin qlobal istiqamət (GI–Global Indicator) adlanan uçuşun istiqamətinə görə də fərqlənir. Məsələn: ekonomi sinif tarifi Los– Anceles (LAX) ilə Hon–Konq (HKG) arasında Atlantik okeanı üzərindən olan uçuşda Sakit okean üzərindən olan uçuşla müqayisədə yüksək (baha) olacaq.

2.3. Tarif zonaları Tariflərin hesablanması və razılaşdırılması prosedurlarının sadələşdirilməsi məqsədi ilə IATA yer kürəsini üç tarif zonasına bölmüşdür (şəkil 2.2. və şəkil 2.3.). Ölkələrin hansı tarif zonasında yerləşdiyini göstərən dəqiq siyahı Passenger Air Tariff (PAT) General Rules Ölkələrin kodu (Country Codes) və The Air Cargo Tariff (TACT) Rules b. 1.2.2. Zonaların müəyyən edilməsi (Definitions of Areas) bölümlərində qeyd edilmişdir. Birinci zona – Şimali, Mərkəzi və Cənubi Amerika və ətrafdakı adalar (Qrenlandiya, Bermud, Karib dənizi hövzəsi, Havay, Miduey və Palmir adaları) TC1 İkinci zona – Avropa (Rusiya Federasiyasının Avropa hissəsi, İslandiya, Azor və Seyşel adaları), Afrika və ətrafdakı adalar, həmçinin İran da daxil olmaqla Asiyanın qərb hissəsi (İran və Yaxın Şərq) TC2 Üçüncü zona – Asiya ( Asiyanın ikinci zonaya daxil olan hissəsi istisna edilməklə), Avstraliya, Yeni Zelandiya və Cənibi Sakit okean adaları (birinci zonaya daxil olan adalar istisna edilməklə) TC3 Şəkil 2.2.

Bu zonalar arasında uçuşlarıntəşkilizamanı tariflərin tətbiqi ilə bağlı məsələlərin həllinin sadələşdirilməsi məqsədi ilə IATA Qlobal İstiqamət 44


(GI–Global Indicator) adlanan 7 marşrut tətbiq edir. Bu əsas 7 Qlobal İstiqamətdən əlavə tariflərin hesablanmasının sadələşdirilməsi məqsədi ilə daha 4 istiqamət tətbiq edilir (şəkil 2.4. və 2.5.).

Şəkil 2.3.

WH – Western Hemisphere TC1 - birinci zona daxilində daşımalar EH – Eastern Hemisphere TC23 - ikinci və üçüncü zonalar daxilində və yaxud bu zonalar arasında daşımalar AT – Atlantic Route TC12 - Atlantik okeanı üzərindən keçən birinci və ikinci zonalarda başlayan daşımalar AP - Atlantic and Pacific Route TC23 - Atlantik və Sakit okeanları üzərindən keçən ikinci və üçüncü zonalarda başlayan daşımalar TS – Trans Siberian Route - Avropada başlayan Moskvadan keçməklə Uzaq Şərq istiqamətindəki daşımalar PA – Pacific Route TC13 - Sakit okeanı üzərindən keçən birinci və üçüncü zonalarda başlayan daşımalar PO – Polar Route - Avropada başlayan Alyaskadan keçməklə Uzaq Şərq istiqamətindəki daşımalar Şəkil 2.4. 45


FE – Far East – üçüncü zona ölkələri (Yaponiya və Cənubi Koreya istisna olmaqla) ilə Rusiya və ya Ukrayna arasında təşkil edilən daşımalar PN – Şimali və Mərkəzi Sakit okeandan keçməmək şərtilə, Cənubi Amerika və Cənub – Qərbi Sakit okean arasında Şimali Amerikadan keçməklə təşkil edilən daşımalar RU – Russian Route – Avopa ölkələrindən yalnız Rusiya və üçüncü zona ölkələrindən Yaponiya və Cənubi Koreya istiqamətində təşkil edilən daşımalar SA – Cənubi Amerika ölkələrindən Argentina, Braziliya, Çili, Paraqvay, Uruqvay və Cənub – Şərqi Asiya arasında Atlantik Okeanı, Mərkəzi Afrika, Cənubi Afrika və Hind okenı adalarından keçməklə və ya birbaşa təşkil edilən daşımlar Şəkil 2.5.

2.4. Tariflərin tətbiqində istifadə edilən ümumi qaydalar Tariflərin tətbiqi zamanı beynəlxalq praktikada adətən aşağıdakı qaydalar tətbiq edilir:  ödənilmiş tarif müqabilində daşıma göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə qədər təşkil edilir, bəzi aviaşirkətlər şəhər mərkəzindən hava limanına sərnişinin çatdırılmasını əlavə ödəmə tətbiq etmədən öz öhdəsinə götürür;  tətbiq edilən tarif uçuş günü qüvvədə olan tariflə uyğun olmalıdır. Daşıyıcı tərəfindən tariflərdə dəyişikliklər edilərsə, əvvəlcədən alınmış biletlər etibarlı sayılır və bununla bağlısərnişinə əlavə ödəmələr tətbiq edilmir;  tariflərdə və qaydalarda olan dəyişikliklər, əgər daşıma başlayandan sonra tətbiq edilirsə, bu daşımalar əvvəlki şərtlərlə təşkil edilir;  sərnişin, bileti rəsmiləşdirməmişdən əvvəl marşrut dəyişmə hüququna malikdir, yeni marşrutdakıgöndərilmə və təyinat məntəqələri arasındakı tarif əvvəlcədən bəyan edilmiş marşrutdakından böyükolmamalıdır (aradakı məntəqələrin sayından asılı olmayaraq);  sərnişin marşrut dəyişmə hüququna malikdir, əgər yeni marşrut əvvəlkindən qiymət baxımından baha olarsa, sərnişin əlavəödəmələri yerinə yetirməlidir, əgər yeni marşrut əvvəlkindən ucuz olarsa, o zaman sərnişinə aradakı fərq geri qaytarılmalıdır; 46


 daşımanın qiyməti və yığımlar daşıyıcının müəyyən etdiyi və satışın təşkil edildiyi ölkədəki pul vahidi ilə təyin edilir. Əgər ödəmə başqa pul vahidi ilə həyata keçirilirsə, o zaman həmin pul vahidi mövcud olan məzənnə ilə hesablanır və məzənnəyə (kurs) dair məlumat sərnişinə təqdim edilir. Qeyd etməklazımdır ki, tariflərin hesablanması texnologiyası çox mürəkkəbdir. Hər il IATA–nın tariflərin hesablanmasına dair nəşr etdiyi tövsiyələr ən azı 100 səhifədən çox olur və burada icazə verilmiş maksimum millər (MPM), biletdə qeyd edilən məntəqələr arasında ən qısa məsafə (TPM), yardımçı tarif və s. hesablanması metodları qeyd edilir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, bilet rəsmiləşdirən operatorlar və agentlər yüksək səviyyəli professionallar olmalı və tariflərin hesablanması qaydalarını, həmçinin bu qaydalara çoxlu sayda tez–tez edilən dəyişiklikləri və əlavələri yaxşı bilməlidirlər.

2.5. Mil sistemi (THE MILEAGE SYSTEM) Mil sistemi – ən kiçik kombinasiyaların cəm edilməsi prinsipi ilə (Low cost Combinations) hesablanır.Bu hesablamalarda cüt şəhərlər arasındakı məsafə əsas götürülür. Məlumat kitabçalarında (APT, PAT və TACT) və avtomatlaşdırılmış bronlaşdırma sistemlərində (ABS) qeyd edilən şəhərlər arasındakı məsafələr maksimum icazə verilmiş məsafələrdir (Maxsimum Permitted Mileage MPM) və bu məsafələr təxminən 15 – 25% həmin şəhərlər arasında mövcud olan faktiki məsafələrdən böyükdür. MPM ilə yanaşı məlumat kitabçalarında və ABS sistemlərində ayrica cədvəldə biletdə qeyd edilən aralıq məntəqələr (transfer) arasındakı birbaşa məsafələrdə (Ticketed Point Mileage TPM) göstərilir. Mil sisteminin tətbiq edilməsi üçün əsas şərt,dərc olunmuştariflər üçün maksimum icazə verilmiş məsafənin (MPM) olması və sərnişinin göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə hərəkəti aralıq məntəqələrdə (transfer və ya stop – over) dayanması və ya reysi dəyişməsi ilə təşkil edilməsidir. Biletdə qeyd edilən aralıq məntəqələr (transfer və stop–over) göndərilmə və təyinat məntəqələri ilə birlikdə «Ticketed Points» adlanır. Əgər,biletdə qeyd edilən aralıq məntəqələr arasındakı birbaşa məsafələrin (TPM) cəmi tarif komponentində maksimum icazə verilmiş məsafədən (MPM) çox olarsa, tarif mil əlavəsi ilə hesablanır, yəni tarifə mil əlavəsi artırılır. TPM–in cəmi MPM–ə bölünür və alınan rəqəm cədvəllə müqayisə edilir: Məs: ∑ TPM : MPM = 1.0000 47


1.0000–dən çox 1.0500 az olarsa MPM–lə göstərilən tarifə (NUC) 5% əlavə edilir; 1.0500–dən çox1.1000 az olarsa MPM–lə göstərilən tarifə (NUC) 10% əlavə edilir; 1.1000–dən çox1.1500az olarsa MPM–lə göstərilən tarifə (NUC) 15% əlavə edilir; 1.1500–dən çox 1.2000 az olarsa MPM–lə göstərilən tarifə (NUC) 20% əlavə edilir; 1.2000–dən çox1.2500 az olarsa MPM–lə göstərilən tarifə (NUC) 25% əlavə edilir; Mil sistemi ilə tarif aşağıdakı qayda ilə müəyyən edilir: 1) məntəqələr arasında MPM marşrutu üzrə məsafə müəyyən edilir; 2) şəhər cütlükləri arasında TPM marşrutu üzrə faktiki məsafə müəyyən edilir; 3) TPM üzrə məntəqələr arasında məsafələrin cəmi müəyyən edilir ∑TPM=CUM 4) MPM ilə CUM müqayisə edilir, cəm olan CUM faktiki mil məsafəsi MPM ilə müqayisədə ya MPM – dən az, ya ona bərabər və ya da ondan çox olsa belə 25% – dən artıq olmamalıdır. Əgər CUM 25%–lik məhdudiyyəti aşarsa, yəni CUM/MPM > 1,25 tarif NUC ilə dərc olunmuş marşrut (ərazi) üzrə və ya məsafəyə uyğun tətbiq edilən tarif (Sector Fares) vasitəsi ilə ən az kombinə edilmə prinsipi (Low cost Combinations) əsasında hesablanır.

2.6. Daşımanın qiymətinə təsir göstərən amillər Birbaşa olmayan (transfer və ya dayanacağı olan) daşımalarda, dərc olunmuş tarifin tətbiq edilməsini və ya yeni tarifin hesablanmasını müəyyən etmək lazımdır. Bu halda daşımanı xarakterizə edən əsas amillər mütləq nəzərə alınmalıdır. Bu amillərin dəqiq təyin edilməsi daşımanın qiymətinin düzgün müəyyən edilməsi üçün zəmanət yaradır. 1. Tarif komponenti – marşrutda olan iki məntəqə arasındakı tarifdir, daşımanın ümumi qiymətinin hesablanmasında istifadə edilən və qiymətin əsasını təşkil edən amildir. Daşımanın marşrutu, müəyyən şərtlərə riayət edilməkləbir neçə tarif komponentindən ibarət ola bilər:  daşımanın başlandığı məntəqə (göndərilmə),bir komponentli tariflə hesablanan marşrutda təkrarlanmamalıdır. Məs: 48


BAK – LON – BAK – DEL – TYO bir komponentli olmaz; BAK – LON – BAK – DEL – TYO bu marşrut iki komponentli tarifdir;  daşınmanın sona çatdığı məntəqə (təyinat) bir komponentli tariflə hesablanan marşrutda təkrarlanmamalıdır. Məs: BAK – DEL – SIN – TYO – SINbir komponentli olmaz; BAK – DEL – SIN – TYO – SINbu marşrut iki komponentli tarifdir;  stop – over məntəqəsi (aralıq məntəqədəki dayanacaq 24 saatdan çox) bir komponentli tariflə hesablanan marşrutda təkrarlanmamalıdır. Məs: BAK – DEL – SIN – DEL – TYO bir komponentli olmaz; BAK – DEL – TYO + DEL – SIN – DELolar, ancaq iki komponentli tarifdə. 2. Biletin qiymətinin ödənildiyi və satışın həyata keçirildiyi ölkələr amilidir. Bu, bir və ya bir neçə ölkədə təşkil edilə bilər. Burada beynəlxalq satış indikatoru (International Sale Indicator, ISI) adlanan 4 vəziyyət mümkündür: onlar ödəmənin və biletin satışının harada təşkil edildiyini bildirir və biletin “ORIGIN/DESTINATION” qrafasında mütləq göstərilir. a) SITI (SALE INSIDE, TICKED INSIDE)–ödəmə və biletin satışı daşınmanın başlandığı ölkədə həyata keçirilib; b) SOTI (SALE OUTSIDE, TICKED INSIDE)–ödəmə başqa ölkədə, biletin satışı isə daşınmanın başlandığı ölkədə həyata keçirilib; c) SITO (SALE INSIDE, TICKED OUTSIDE)–ödəmə daşınmanın başlandığı ölkədə, biletin satışı isə başqa ölkədə həyata keçirilib; d) SOTO (SALE OUTSIDE, TICKED OUTSIDE)–ödəmə və biletin satışı daşınmanın başlandığı ölkədən xaricdə həyata keçirilib. 3. Daşımanın növü amilidir: a) daşımanın bir tərəfə olması (One Way Trip–OW): BAK–IST– LON; b) daşımanın “ora və geri” olması (Round Trip of Return – RT), yəni daşınmanın göndərilmə məntəqəsindən başlayıb və həmin məntəqədəsona çatması,iki tarif komponentindən ibarət olmasıvəaşağıdakı üç prinsiplərdənbirinə malik olması:  daşınma geri istiqamətdə eyni marşrutla təşkil edilir: BAK – IST – LON – IST – BAK;  tarif komponentinin “ora” istiqamətindəki məntəqələr arasındakı məsafələrin (ərazi və ya sektor məsafə TPM) cəmi, həmçinin “geri” istiqamətindəki məntəqələr arasındakı məsafələrin cəmi də göndərilmə və təyinat məntəqələri üçün mövcud olan maksimum icazə verilmiş məsafə (MPM) çərçivəsində olur. Məs: 49


BAK – x/FRA – ROM – x/PAR – BAK BAK – x/FRA – ROM =M (MPM) ROM – x/PAR – BAK =M (MPM)  “ora” istiqamətində tarif komponentinə olan faiz əlavəsi “geri” istiqamətində tarif komponentinə olan faiz əlavəsi ilə eynidir. Məs: BAK – x/AMS – x/PAR – ROM – x/VIE – BAK BAK – x/AMS – x/PAR – ROM = 20M ROM – x/VIE – BAK = 20M Beləliklə, “ora və geri” daşımanın əsas xüsusiyyəti tarif komponentləri ilə hesablanmış “ora” və “geri” istiqamətlərində tariflərin eyni olmasıdır. Dairəvi daşıma (Circle Trip–CT)–göndərilmə məntəqəsindən başlayaraq hər hansı bir məntəqəyə qədər və oradan da göndərilmə məntəqəsində başa çatan, həmçinin “ora və geri” marşrutundan fərqli olan daşımadır. Daşıma aşağıdakı üç xüsusiyyətlərdən birinin olduğu təqdirdə “dairəvi” adlanır:  tarif komponentinin göndərilmə məntəqəsi ilə geri dönmə məntəqəsinə kimi olan məntəqələr arasındakı məsafələrinin cəmi mövcud olan maksimum icazə verilmiş məsafə çərçivəsində olur (∑TPM < MPM), digər tarif komponenti (geri dönmə məntəqəsi ilə göndərilmə məntəqəsi arasında) isə faiz əlavəsinin(∑TPM > MPM) əlavə edilməsini tələb edir. Məs: BAK – x/AMS – ROM – x/VIE – BAK; BAK – x/AMS– ROM = M; ROM – x/VIE – BAK = 20M  hər tarif komponenti üçün faiz əlavələri müxtəlifdir. Məs: BAK – x/VIE – ROM – x/FRA – BAK; BAK – x/VIE – ROM – 20M; ROM – x/FRA – BAK – 5M  tarif komponentlərinin birində və ya hər birində yüksək aralıq tarifi vardır. Məs: BAK – PAR – ROM – x/PAR – BAK; HIF PAR – ROM Beləliklə, dairəvi daşımanın əsas xüsusiyyəti tarif komponentlərinin hesablanmış tariflərdən fərqli və özlərinin də müxtəlif olmasıdır.  OW, RT və ya ilə bu marşrutda olan məntəqədən kənara çıxmaq və sonra yenidən həmin məntəqəyə qayıtmaq (Side Trip – ST) şərti ilə təşkil edilən daşıma. Məs: BAK – IST – FRA – IST – PAR  marşrutda məntəqələr arasında fasilə (Interrupted Travel) olan daşıma.Məs: BAK – IST//FRA – LON ; 50


 “ora və geri” (Round Trip RT) və ya dairəvi (Open Jaw OJ) marşrutların natamam olduğu daşıma. Məs: BAK – SVO – FRA ; BAK – ROM//MIL – BAK ;BAK – ROM// MIL – LED. 4. Daşımanın tipi amilidir. Daşımanı aşağıdakı tiplərə bölürlər:  birbaşa daşıma, yəni bir reys ilə göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə daşıma;  transfer daşıma, yəni göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə, iki və daha çox reys ilə sərnişinin transfer hava limanlarındabir təyyarədən digərinə minməsi (dayanacaqlar 24 saatdan çox olmamaq şərti ilə) ilə təşkil edilən daşıma;  aralıq məntəqələrdəki dayanacaqlar 24 saatdan çox (stop–over) olan daşıma. Hər bir sərnişin aşağıdakı şərtlərə əməl etdikdə aralıq məntəqələrdə 24 saatdan çox qalma hüququna malikdir:  biletin təxsis edilməsi və ya satışı zamanı bu barədə daşıyıcıya xəbər verdikdə;  dayanacaqlar daşıyıcının malik olduğu müvafiq “hava azadlığı” olan məntəqələrdə mümkündür;  tariflərin tətbiqi qaydaları dayanacaqları qadağan edirsə, dayanacaqlara icazə verilmir;  dayanacaqların sayı daşımanın və ya tariflərin tətbiq edilmə şərtləri ilə məhdudlaşdırıla bilər;  aralıq məntəqələrdəki qalma müddəti 24 saatdan (transfer) çox olduqda dayanacaq hesab edilir. Daşımanınqiyməti hesablanarkən “ora və geri”(Round Trip RT) və“dairəvi” (Open Jaw OJ) marşrutlardakı geri dönmə və ya marşrutda dönmə məntəqələri dayanacaqların ümumi sayı müəyyənləşdirildikdə bu dayanacaqlar hesaba alınmırlar. 5. Daşımadakı göndərilmə məntəqəsi ilə təyinat məntəqəsi arasındakı məsafənin bu cüt şəhərlər üçün təyin edilmiş məsafəyə uyğun olub və ya olmamasının nəzərə alınması amilidir. 6. Daşımanın marşrutunda yüksək aralıq tariflərin (Higher Intermediate Fare, HIF)olmasının diqqətə alınması amilidir. Beləliklə yuxarıda qeyd edilənlərdən əsasən iki nəticə əldə etmək olar: birincisi daşımanın qiymətinin hesablanması qaydaları daşımanın üç növündə OW, RT/ və digərlərində ½ RT tariflərinin tətbiq edilməsi ilə hesablanır, 51


ikincisi isə hesablama qaydaları hər bir konkret vəziyyət üçün və onların uyğunlaşdırılması ilə təşkil edilir.

2.7. Marşrut üzrə daşımanın qiymətinin müəyyən edilməsi 1. Bir tarif komponentindən ibarət olan birbaşa marşrut. Bu daşımanın ən sadə formasıdır, bir reys ilə göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə aralıq məntəqələrdə hava gəmisinin enmə və qalxmasından asılı olmayaraq təşkil edilən daşımadır. Belə daşımanın qiymətinin müəyyən edilməsi ödəmənin və biletin satışının,daşımanın başlandığı ölkəyə nisbətənharadatəşkil edilməsindən asılıdır. 2. Bir tarif komponentli birbaşa olmayan marşrut. Transfer və ya dayanacaqları olan marşrut birbaşa olmayan marşrut adlanır. Birbaşa olmayan marşrutda daşımanın tarifinin müəyyən edilməsi tarif komponentlərinin sərhədlərinin müəyyən edilməsindən, stop–over olan transfer məntəqələrindən və təyinat məntəqəsindən, həmçinin ödəmənin və bilet satışının harada təşkil edilməsindənasılı olur. Bu amillər müəyyən edildikdən sonra daşıyıcı dərc olunmuş tariflər və məsafələr haqqında məlumat əldə etməlidir. Bu prosedurlardan sonra tarifin hesablanmasında hansı metoddan istifadə ediləcəyinə dair qərar qəbuledilir və ilk olaraq TPM ilə MPM müqayisə edilir. 3. İki və daha çox tarif komponentli marşrut. Bu tip marşrutda ilk olaraq tarif komponentlərinin sərhədləri müəyyən edilir, ona görə ki, tarif komponenti iki məntəqə arasında olan tarifdir və ümumi hesablamada (qiymətin təyin edilməsində) əsas amil kimi istifadə edilir. Bu tip daşımada tarif komponentinin tərkibinə daxil olan amillər aşağıdakılardan çox olmamalıdır:  daşımanın başlandığı göndərilmə məntəqəsindən göndərilmə bir dəfədən;  təyinat məntəqəsinə gəliş bir dəfədən;  stop–over məntəqəsi bir ölkədə bir dəfədən çox olmamaq şərti ilə,tarif komponentinin daxil olduğu ölkədə isə transfer məntəqələrinin sayı istənilən qədər ola bilər. Hər komponent üçün tarifin hesablanması ayrıca mil sistemi qaydalarıvə yüksək aralıq tarifin, həmçinin BACKHAUL (BHC–Backhaul check – bir tərəfə minimum yoxlama) yoxlanılması əsasında təşkil edilir. Birtərəfli marşrut üçün mil sistemi qaydaları ilə tarif aşağıdakı şərtlərlə müəyyən edilir: 52


 MPM ilə CUM (∑TPM) müqayisə edilir;  marşrut istiqamətində NUC ilə tarif müəyyən edilir;  ehtiyac olduqda marşrutdakı ən yüksək tarifə mil əlavəsi əlavə edilir. Yüksək aralıq tarifi (Higher Intermediate Fare–HIF və ya Higher Intermediate Point–HIP)–tarif komponentinə daxil olan və eyni xidmət sinifi ilə təşkil edilən daşıma istiqamətindəki istənilən aralıq tarifin həmin məsafədəkibirbaşa tarifdən çox olmasıdır. QAYDA: Əgər tarif komponentində:  göndərilmə məntəqəsi ilə stop–over məntəqəsi arasında və ya;  stop–over məntəqəsi ilə təyinat məntəqəsi arasında yaxud;  hər hansı iki stop–over məntəqələri arasında olan tarif dərc olunmuşbirbaşa tarifdən böyük olarsa, bu birbaşa tarif mövcud olan böyük tarifə qədər yüksəldilməlidir. Mil sistemi qaydalarınıntətbiq edildiyi hesablamar zamanı tarifə faizəlavəsinin tətbiq edilməsi zərurəti yarandıqda, bu əlavə marşrutdakı yüksək aralıq tarifətətbiq edilir. Beləliklə, yüksək aralıq tarifinin tətbiq edilməsində əsas faktor marşrutda stop–over məntəqələrininmövcud olmasıdır. Mil əlavəsi tətbiq edildikdə, tariflərin ən kiçik əməliyyatlar (Low cost) QAYDAsının şərtləri ilə qurulmasını nəzərə almaq lazımdır və mütləq tarif minimumu yoxlanılmalıdır, yəni daşımanın marşrutu üçün qurulmuş (müəyyən edilmiş) tarif göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə qədər olan dərc olunmuşbirbaşa tarifdən ucuz (kiçik) olmamalıdır. Əgər marşrutda yüksək aralıq tarifi (HIP) mövcuddursa, HIP–i daşımanın başlandığı məntəqədən–BACK HAUL–u "one way backhaul check"–ə görə yoxlamaq lazımdır. 2.7.1. Hesablamalar Bir tərəfli marşrut (One Way Trips OW) 1) Avropa və Asiyanınbeşşəhəri arasında bir tərəfə (OneWay) marşrutu üzrə tarifin müəyyən edilməsi. Marşrut: Moskva (MOW)–Ankara (ANK) – İstanbul (IST) – Dehli (DEL) – Çennai (Chennai Madras MAA) Birtərəfə (One Way) olanmarşrut üçün tariff milsistemiqaydası ilə hesablanır. Əgərmarşrutmürəkkəbdirsə və dərc olunmuş tarif marşrutuilə üst– üstə düşmürsə, o zaman mil sistemi qaydası tətbiq edilir ki, bu da beynəlxalq tarif kitabçalarında qeyd edilmiş cüt şəhərlər arasında mövcud olan maksimum mil məsafələridir (maximum mileages). Bu məlumat 53


kitabçalarında həmçinin ayrıca cədvəllərdə aralarında birbaşa reyslərin mövcud olduğu məntəqələr arasında birbaşa ərazi məsafələri (Ticketed Point Mileages, TPM) göstərilmişdir. Mil sistemi aşağıdakı şərtlər mövcud olduqda tətbiq edilir: a. Əgər sərnişin bütün marşrut boyu eyni daşıyıcının bir reysi ilə hərəkət edirsə və aralıq məntəqələrdə dayanacaqyoxdursa, o zaman aralıq məntəqələr arasındakı məsafələrin cəm edilməsinə ehtiyac qalmır, çünki belə şərtlərlə təşkil edilən marşrutda göndərilmə və təyinat məntəqələri arasında mövcud olan dərc olunmuş birbaşa tarif tətbiq edilir. b. Əgər sərnişin marşrut boyu aralıq məntəqələrdə dayanacaqdan istifadə edirsə və yaxud biletinin xidmət sinifini dəyişirsə, o zaman biletdə göstərilmiş məntəqələr arasındakı ən qısa məsafələrin cəmini dərc olunmuşmaksimum icazə verilmiş məsafə ilə, yəni TPM–in cəmini MPM ilə müqayisə etmək lazımdır. Əgər məntəqələr arasındakı ən qısa məsafələrin (TPM) cəmi göndərilmə və təyinat məntəqələri arasında mövcud olan dərc olunmuş birbaşa maksimum icazə verilmiş məsafədən (MPM) çox deyilsə, dərc olunmuş birbaşa tarif tətbiq edilir, bu məsafələrin cəmi çox olduqda isə faiz əlavələri cədvəli əsasında yeni tarif hesablanır. Əgər ərazi məsafələrinin (TPM) cəmi göndərilmə ilə təyinat məntəqələri arasındakı birbaşamaksimum icazə verilmiş məsafədən (MPM) 25%–dən çox olarsa, o zaman ərazi tariflərinin ən kiçik(minimum) kombinasiyaları tətbiq edilir. Moskva ilə Çennai arasında MPM 6153 mil, tarif isə OW 2420.00 NUC təşkil edir. Məntəqələr TPM (mil) Məntəqələr TPM (mil) Moskva – Ankara 1093 İstanbul – Dehli 2833 Ankara – İstanbul 227 Dehli - Çennai 1095 C Ə M İ 5248

 TPM MPM



5248 6153

 0,85  1 Bu səbəbdən dərc olunmuşbirbaşa tarif

tətbiq edilir: 2420.00 NUC. Yüksək aralıq tarifə (HIP) görə yoxlama. Göndərilmə məntəqəsi ilə marşrutdakı hər–hansı bir aralıq məntəqə və ya hər–hansı aralıq məntəqə ilə təyinat məntəqəsi və ya istənilən iki aralıq məntəqə arasındakı dərc olunmuşbir tərəfə (OW) və yaxud “ora və geri” (RT) marşrutundakımövcud olanən böyük tarif yüksək aralıq tarifi Higher Intermediate Fare – HIF və ya Higher Intermediate Point– HIP) adlanır. 54


Cədvəldən də göründüyü kimi ən yüksək aralıq tarif Moskva – Dehli arasında olan tarifdir (2266.00 NUC) və bu da Moskva – Çennai arasındakı tarifdən (2420.00NUC) kiçikdir. Məhz buna görə də 2420.00 NUC tətbiq edilir. Məntəqələr Moskva – Ankara Moskva – İstanbul Moskva – Dehli Ankara – İstanbul Ankara – Dehli Ankara - Çennai

Tarif (NUC) 882.00 882.00 2266.00 106.00 1036.00 1204.00

Məntəqələr Tarif (NUC) İstanbul – Dehli 1085.00 İstanbul – Çennai 1255.00 Dehli – Çennai

416.00

2) Bakı (BAK)–İstanbul (IST)–London (LON) marşrutunda İstanbul şəhəri stop–over olmaqşərti və biletin rəsmiləşdirilməsi SITI olmaqla daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. Dərc olunmuştariflər: BAK – LON OW Y 1486.00 NUC MPM 2966 IST – LON OW Y 782.00 NUC Ərazi (aralıq) məsafələri TPM: BAK – IST 1108 mil IST – LON 1562 mil ∑ TPM 2670 mil < MPM 2966 mil Belə olduqda, yəni MPM TPM – in cəmindən böyük olduqda faiz əlavəsi əlavə edilmir, lakin daşımanın qiyməti Bakı ilə London arasındakı yüksək aralıq tarifi ilə hesablanır: CF = 1486.00 NUC. 3) Sankt–Peterburq (LED) – Helsinki (HEL) – Brüssel (BRU) marşrutunda Helsinki şəhəri stop–over olmaq və biletin rəsmiləşdirilməsi SITI olmaqla daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. Dərc olunmuş tariflər: LED–BRU OW Y 873.00 NUC MPM 1410mil HEL–BRUOW Y 895.50NUC Ərazi (aralıq) məsafələri TPM LED – HEL187 mil HEL – BRU1024 mil ∑ TPM 1211mil < MPM1410 mil Belə olduqda, yəni MPM TPM – in cəmindən böyük olduqda faiz əlavəsi əlavə edilmir, lakin daşımanın qiyməti Helsinki ilə Brüssel arasındakı yüksək aralıqtarifi ilə təyin edilir: CF = 895. 50 NUC. 55


4) Moskva (MOW) – Sürix (ZRH) – Ciddə (JED) – Sinqapur (SIN) – Cakarta (JKT) marşrutunda stop–overin hər yerdə icazə verildiyi və biletin rəsmiləşdirilməsi SITI olmaqla daşımanın qiymətinin hesablanması. Dərc olunmuştariflər: MOW – JKTOW Y NUC2631. 83 EH MPM 8839 mil MOW – SIN OW Y NUC2368. 00 EH ZRH – JKTOW Y NUC2727. 00 EH HIF ZRH – SINOW Y NUC2341. 81 EH TPM MOW – ZRH1360 mil ZRH – JED 2473mil JED – SIN4568mil SIN – JKT557 mil ∑ TPM 8958mil > MPM 8839 mil. 8958 : 8839 = 1,01 5M Yekun tarif marşrutda ən yüksək tarifə onun 5% – inin əlavə edilməsi ilə təyin edilir. Bu da Sürix (ZRH) ilə Cakarta (JKT) arasında olan tarifdir (2727.00 NUC). 2727.00×1.05 = 2863. 35 NUC. 5) Sankt–Peterburq (LED)–Amsterdam (AMS)–London (LON)–Paris (PAR) marşrutunda Amsterdam və London stop–over olmaqla daşımanın qiymətinin hesablanması. Bu marşrutda göndərilmə məntəqəsindən stop–over məntəqələrinə qədər olan iki yüksək aralıq tariflərindən daha böyük olanı LED – LON OW YNUC968.00. BunagörədəSankt – PeterburqiləParisarasındakıdaşımanınqiymətini968.00 NUC–a qədər yüksəltmək lazımdır. Ərazi(aralıq) məsafələrinin cəmi maksimumicazə verilənməsafədən az olduğu üçün(∑TPM < MPM) faiz əlavəsinə ehtiyac yoxdur. Göndərilmə məntəqəsi iləstop–over məntəqəsi arasında yüksək aralıq tarifinin mövcud olması BACK HAUL metodu ilə yoxlamanı tələb edir. Bumetod iki riyazi üsuldan ibarətdir: a) yüksək aralıq tarifdən (HIF), göndərilmə və stop–over məntəqələri arasındakı tarif komponentindən həmin məsafədəki birbaşa tarifi çıxmaq lazımdır; b) alınan fərqə marşrutdakı yüksək aralıq tarifini (HIF) əlavə etmək lazımdır. Bu əməliyyatlardan sonra alınan nəticələr müqayisə edilir və dahaböyük olan tarif tətbiq edilir. 56


LED – LONarasındakı tarifdən(968.00 NUC) LED – PAR arasındakı tarifif (809.00 NUC) çıxmaq lazımdır və alınan nəticəni(159.00 NUC) LED – LONarasındakı tarifə (968.00 NUC) əlavə etmək lazımdır (968.00NUC+159.00NUC=1127.00NUC). Tariflərin müqayisə edilməsi onu göstərir ki, BHC metodu iləyoxlanılan tarif daha böyükdür və o da qəbul edilir: CF = 1127.00 NUC. 6) Nyu – York (NYC) – Ottava (OTW) – London (LON) – Cenevrə(GVA) – Budapeşt (BUD) marşrutu üzrə daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. NYC – BUD arasındakı tarifin müəyyən edilməsi üçün:  PAT (fares)–dən NYC – BUD arasındakı maksimum mil məsafəsini (MPM) və bir tərəfə (OW) olan daşımaüçün dərc olunmuştarifi təyin etmək;  yüksək aralıq tarifinin mövcud olmasını yoxlamaq;  əgər yüksək aralıq tarifi mövcud deyilsə, PAT–dan (General rules) marşrutdakı məntəqələr arasındakı mil məsafələrini qeyd etmək;  mil əlavəsini yoxlamaq: NYC – BUD MPM 5235mil Y OW 1295 NUC a. uçuş Atlantik okeanı üzərindən təşkil edildiyi üçün Qlobal İstiqamətin AT kodu tətbiq edilir; b. yüksək aralıq tarifinin mövcudluğu yoxlanıldıqdan və onun olmadığı təyin edildikdən sonra mil sistemi qaydası tətbiq edilir: TPM NYC – OTW331mil OTW – LON3332 mil LON – GVA466 mil GVA – BUD 626 mil ∑ TPM 4755 mil Mil əlavəsini nəzərdən keçirək: ∑TPM/MPM = 4755/5235=0,9< 1, yəni əlavə yoxdur. MPM TPM – dən böyük olduğuna görə mil əlavəsi tətbiq edilmir və tarif 1295.00 NUC təşkil edir. 7) London (LON) – Luksemburq (LUX) – Vyana (VIE) –Qahirə (CAI) – İstanbul (IST) marşrutu üzrə daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. LON – IST tarifinin təyin edilməsi üçün: a) PAT (fares)–dən LON – IST arasındakı maksimum mil məsafəsini (MPM) və bir tərəfə (OW) olan daşıma üçün dərc olunmuştarifi təyin etmək; 57


b) yüksək aralıq tarifinin mövcud olmasını yoxlamaq; c) əgər yüksək aralıq tarifi mövcud deyilsə, PAT (General rules) – dənmarşrutun hər sahəsi üçün ərazi mil məsafələrini qeyd etmək; d) mil əlavəsini yoxlamaq lazımdır. LON – ISTMPM 1862 EHfare type OW Y 749.30 NUC Uçuşun TC23 (2 və 3–cü Tarif zonalarından) keçdiyini nəzərə alaraq, Qlobal İstiqamət (GI) kodu EH tətbiq edilir. Bundan sonra yüksək aralıq tarifinin mövcudluğu yoxlanılır və onun olmadığı diqqətə alınır və bunun nəticəsində mil sistemi qaydası tətbiq edilir.Aralıq mil məsafələri: TPM LON – LUX310 mil LUX – VIE482 mil VIE – CAI1471mil CAI – IST 764 mil ∑ TPM3027mil Mil əlavəsinə görə yoxlama: ∑ TPM/MPM = 3027/1862 = 1,6 > 1,25 low ost combination, yəniən kiçik (ucuz) aralıq tariflərin əməliyyatlar metodunu tətbiq edirik.  Vyanaya görə marşrutu bölürük: TPMTPM LON–LUX310mil VIE–CAI1471mil LUX–VIE 482 mil CAI – IST764 mil ∑TPM792 mil ∑TPM2235 mil LON – VIEMPM936 milEH fare type OW Y 507.61 NUC VIE – IST MPM 934 milEHOW Y 638.40 NUC ∑TPM/MPM = 792/936 = 0,85 => 0% ∑TPM/MPM = 2235/934 = 2,39 => low cost combination.  Qahirəyə görə marşrutu bölürük: TPM TPM LON – LUX 310 milCAI – IST 764 mil LUX – VIE 482 mil VIE–CAI1471mil ∑TPM2263 mil LON – CAI MPM 2672 milЕ fare type OW Y 949.02 NUC CAI – IST MPM 916 mil Е fare type OW Y 388.12 NUC ∑TPM/MPM=2263/2672=0,85= ∑TPM/MPM=764/916=0,83 = Tarif : 949.02 + 388.12 = 1337.14 NU təşkil edir. 2.7.2. “Ora və geri” marşrutu (Round Trip RT) 58


1) Bakı (BAK)–Tehran (THR) – Bakı (BAK) marşrutu üzrə daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. Dərc olunmuştarif:“Ora” BAK – THR 1/2RT Y 274.00 NUC “Geri”THR–BAK1/2RT Y 274.00 NUC Daşıma “ora və geri” (RT) kateqoriyasına aiddir və yekun tarif CF 548.00 NUC təşkil edir. 2) Sankt–Peterburq (LED)–Frankfurt (FRA)–Sankt–Peterburq (LED) marşrutu üzrə daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. Dərc olunmuştarif:“Ora”LED–FRA1/2RTY814.00NUC “Geri”FRA–LED1/2RT Y814.00NUC Daşıma“ora və geri” (RT) kateqoriyasına aiddir və yekun tarif CF 1628.00 NUC təşkil edir. 3) Bakı (BAK)–İstanbul (IST)–Afina (ATH)–Bari (BRI)–Bakı (BAK)marşrutuüzrə daşımanın qiymətinin təyin edilməsi.Ən uzaq məntəqə Bariolduğu üçün eyni zamanda geri dönmə məntəqəsi hesab edilir, yüksək aralıq tarifləri marşrutda mövcud deyil. Dərc olunmuştariflər: “Ora” BAK–BRIMPM 2630mil 1/2RT Y 1421.00NUC TPM BAK – IST1108mil IST– ATH335mil ATH – BRI441mil ∑TPM1884< 2630 = 0, 71 “Geri” BAK – BRI1/2RT Y1421.00 NUC Daşıma “ora və geri” (RT) kateqoriyasına aiddir və yekun tariff CF: 2842.00 NUC təşkil edir. 4) Sankt – Peterburq (LED) – Stokholm (STO) – Amsterdam (AMS) – London (LON)–Sankt–Peterburq (LED) marşrutu üzrə daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. Ən uzaq məntəqə London olduğu üçün eyni zamanda geri dönmə məntəqəsi hesab edilir, yüksək aralıq tarifləri marşrutda mövcud deyil. Dərc olunmuştariflər: “Ora” LED –LONMPM 1560mil1/2RTY68.00NUC TPM LED – STO432 mil STO – AMS710 mil AMS – LON217mil ∑ TPM1359 < 1560 59


“Geri” LED – LON 1/2RTY968.00NUC Daşıma “ora və geri” (RT) kateqoriyasına aiddir və yekun tarif CF 1936. 00 NUC təşkil edir. 5) Sankt–Peterburq (LED)–Kopenhagen (CPH)–Paris (PAR)–London (LON)–Paris (PAR)–Frankfurt (FRA)–Sankt–Peterburq (LED) marşrutu üzrə daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. Ən uzaq məntəqə London olduğu üçün eyni zamanda geri dönmə məntəqəsi hesab edilir, yüksək aralıq tarifləri marşrutda mövcud deyil. Dərcolunmuştariflər: “Ora” LED–LONMPM 1560mil1/2RT Y 968.00NUC TPM LED–CPH 710 mil CPH–PAR634 mil PAR–LON220mil ∑TPM1564 > 15601564/1560 = 1,003 – 5M= 968×1,05 = 1016,40 “Geri” LED – LONMPM 1560½ RT Y 968.00NUC TPM LON – PAR 220 mil PAR – FRA 286 mil FRA – LED 1087 mil ∑TPM1593> 15601593/1560 = 1,02 – 5M 968×1,05 = 1016.40 NUC Daşınma “ora və geri” (RT) kateqoriyasına aiddir və yekun tarif CF(1016.40 NUC ×2) 2032.80 NUC təşkil edir. 6) Moskva (MOW)–London (LON)–Toronto (YTO)–Çikaqo (CHI)– Madrid (MAD)–Paris (PAR)–Moskva (MOW) marşrutu üzrə daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. MOW – LON 1867mil1/2 RT Y1097.00NUCMOW – YTO 5643 mil AT1/2 RT Y1868.00NUC MOW – CHI 5977 mil AT1/2 RT Y 846.00 NUCMOW – MAD 2557mil1/2 RT Y1203.00NUC MOW – PAR1650 mil1/2 RT Y 872.00 NUC TPM MOW – LON1556mil LON – YTO3553mil YTO – CHI 436mil CHI – MAD 4192mil MAD – PAR 652mil PAR – MOW 1542 mil 60


Ən uzaq məntəqə Çikaqo(MOW–CHI MPM 5977milAT), ən böyük tarif isə Moskva–Toronto arasındadır (MOW–YTO 1868.00 NUC). Əvvəlcə bu marşrutun “dairəvi CT” olmasını müəyyənləşdirmək lazımdır və burada ən uzaq məntəqə üçün:MOW–x/LON– x/YTO –CHI–x/MAD – x/PAR – MOW Birinci komponent:MOW–CHI MPM 5977 1/2RT1846.00NUC∑TPM5545 İkinci component:MOW–CHIMPM 5977 1/2RT 1846.00NUC ∑TPM 63866386/5977 = 1,068= 10M 1846.00×1,1 = 2030.60NUC Daşıma“dairəviCT”kateqoriyasına aiddir və tarif 1846.00 + 2030.60 = 3876.60 NUCtəşkil edir. 7) Tokio (TYO)–Seul (SEL)–Hanoy (HAN)–Sinqapur (SIN)–Çennai (MAA)–Sinqapur (SIN)–Hanoy (HAN)–Seul (SEL)–Tokio (TYO) marşrutu üzrə daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. Daşımanın qiymətinin təyin edilməsi üçün əvvəlcə TYO–MAA arasındatarifi müəyyən etmək lazımdır. Bunun üçün: a) PAT (fares)–dən ½ RT dərc olunmuştarifi və TYO–MAA üçün maksimal mil məsafəsini qeyd etmək; b) mil əlavəsinin mövcudluğunu yoxlamaq; c) yüksək aralıq tarifinin mövcudluğunu yoxlamaq lazımdır. TYO–MAAMPM 5090mil EHfaretype 1/2RTY2156.26/2 = 1078.13NUC.Uçuşun TC23 (2-ci və 3- cü Tarif zonalarından) keçdiyini nəzərə alaraq, Qlobalİstiqamət (GI) kodu EH tətbiq edilir.Aralıq mil məsafələri: TPM TYO – SEL 603mil SEL – HAN2664mil HAN – SIN1038 mil SIN – MAA 764 mil ∑TPM 5069 mil ∑TPM/MPM = 5069 / 5090 = 0,9958 Bundan sonra yüksək aralıq tarifinin mövcudluğu yoxlanılır və onun olmadığı diqqətə alınır və bunun nəticəsində mil sistemi qaydası tətbiq edilir. Tarif 1078.13NUC+1078.13NUC= 2156.26 NUC təşkil edir. 8) Moskva(MOW)–Stokholm (STO)–Berlin (BER)–Nyu–York (NYC)– Boqota (BOG)–Buones–Ayres (BUE)–Boqota (BOG)–Karakas (CCS) –Nyu– York (NYC)–London (LON)–Moskva (MOW) marşrutu üzrə daşımanın qiymətini təyin edilməsi. 61


Daşımanın qiymətinin təyin edilməsi üçün əvvəlcə MOW–BUE arasında tarifi müəyyən etmək lazımdır. Bunun üçün: a) PAT (fares)–dən 1/2RT dərc olunmuştarifi və MOW–BUE üçün MPM məsafəsini qeyd etmək; b) yüksək aralıq tarifinin mövcudluğunu yoxlamaq,əgər yüksək aralıq tarifi mövcud deyilsə, PAT (General rules)–dən marşrutun hər sahəsi üçünərazi mil məsafələrini (TPM) qeyd etmək; c) mil əlavəsini yoxlamaq lazımdır. MOW – BUE MPM10059 mil AT RT 2806.00NUC Uçuşun TC23 (2 və 3 zonalardan) keçdiyini nəzərə alaraq, QlobalİstiqamətAT kodutətbiqedilir.Aralıq mil məsafələri: TPM TPM MOW – STO793 mil BUE – BOG 2907 mil STO – BER501 mil BOG – CCS 638 mil BER – NYC 3969mil CCS – NYC 2123 mil NYC – BOG 2487 milNYC – LON 3458 mil BOG – BUE2907 milLON – MOW 1556 mil ∑TPM10657 mil∑TPM 10682 mil ∑TPM/MPM = 10657/10059 = 1,0594= 10 ∑TPM/MPM = 10682/10059 = 1,0619 = 10 Bundan sonra yüksək aralıq tarifinin mövcudluğu yoxlanılır və onunolmadığı diqqətə alınır və bunun nəticəsində mil sistemi qaydası tətbiq edilir.Tarif (1/2×2806.00×1,1)+(1/2×2806.00×1,1) = 3086.60NUC təşkil edir. Round Trip( RT) – göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə və həmin marşrutla geri fasiləsiz hava daşımasıdır, iki tarif komponentindən ibarətdir və göndərilmə məntəqəsindən istənilən məntəqəyə, hətta geri dönmə məntəqəsinə qədər RT tarifinin yarısı, ½ RT tətbiq edilir. Geri dönmə məntəqəsimarşrutda göndərilmə məntəqəsindən ən uzaq məsafədə yerləşən məntəqədir (MPM). 9) Avropa və Amerikada yerləşən 6 şəhərdən və iki üst – üstə düşməyən şəhərlərdən keçən“ora və geri” (RT) kateqoriyasına aid edilən marşrut üzrə daşımanın qiymətinin hesablanması. Moskva (MOW)–Stokholm (STO)–Frankfurt (FRA)–Nyu–York (NYC) – Mexiko (MEX)–Lima (LIM)–Mayami (MIA)–Nyu–York (NYC)–Şennon (SNN)–Frankfurt (FRA)–Moskva (MOW). 62


Bu marşrut üzrə daşımanın qiyməti (tarif) mil sisteminin tətbiq edilməsiilə müəyyən edilir.Geri dönmə məntəqəsi marşrutda göndərilmə məntəqəsiMoskvaşəhərindənən uzaq məsafədə yerləşən Lima şəhəridir. Bunun üçünMoskvailə Lima arasındakı MPM üzrə məsafəni və tarifi təyin edirik. Məntəqələr Moskva – Stokholm Stokholm – Frankfurt Frankfurt – Nyu – York Nyu – York – Mexiko Mexiko – Lima Lima – Mayami Mayami – Nyu – York Nyu – York – Şennon Şennon – Frankfurt Frankfurt – Moskva

TPM (mil) 793 732 3851 10125 2100 2649 2626 1092 3079 8837 776 1264

Cəmi

(10125+8837):2=9481mil

a) Moskva – Lima MPM = 9511 mil 4566.00 NUC ∑TPM/MPM = 10125/9511 = 1,065> 1,05 = 10M. Belə olduqda dərc olunmuşbirbaşa tarifə 10% əlavə etmək lazımdır. b) Lima – Moskva MPM = 9511 mil4132.00 NUC ∑TPM/MPM = 8837/9511 = 0,929< 1 Belə olduqdaheç bir əlavəetmədəndərc olunmuşbirbaşatariftətbiqedilir. Tarif: ½ RT MOW – LIM + ½ RT LIM – MOW= ½ (4566 NUC + 10%) + ½ 4132 NUC = 2511.30 + 2066 = 4577.30 NUC Yüksək aralıq tarifə görə yoxlama. Məntəqələr Tarif (NUC) Moskva – Stokholm 1250.00 Moskva – Frankfurt 1324.00 Moskva –Nyu–York 3404.00 Moskva – Mexiko 4388.00 Stokholm–Frankfurt 1240.60 Stokholm–Nyu–York 2606.96 Stokholm – Mexiko 4271.76 Stokholm – Lima 5493.60 Frankfurt–Nyu–York 2643.18 Frankfurt – Mexiko 3458.93 Frankfurt – Lima 4162.05

Məntəqələr Tarif (NUC) Lima – Mayami 1980.00 Lima – Nyu–York 2419.00 Lima – Şennon 3172.00 Lima – Frankfurt 3172.00 Mayami – Nyu–York 812.00 Mayami – Şennon 2704.00 Mayami – Frankfurt 2992.00 Mayami – Moskva 3292.00 Nyu–York–Şennon 1794.00 Nyu–York–Frankfurt 2416.00 Nyu–York–Moskva 2382.00 63


Nyu–York – Mexiko Nyu–York – Lima Mexiko – Lima

Şennon – Frankfurt Şennon – Moskva Frankfurt – Moskva

1615.30 2212.76 1352.00

1111.30 2363.80 1673.82

Yüksək aralıq tarifi təhlil etdikdə marşrutun birinci hissəsində dərc olunmuşbirbaşa tarifdən daha yüksək tarifi müşahidə etdik. Bu Stokholm – Lima sahəsindəkitarifdir–5493.60NUC. Buna görə də yekun tarifin hesablanmasında marşrutun birinci hissəsində bu tarif tətbiq edilir və yekun tarif aşağıdakı qaydada hesablanır: Yekun tarif: ½ RT MOW – LIM + ½ RT LIM – MOW = ½ (5493.60 NUC + 10% ) + ½ 4132 NUC = 3021.48 + 2066 = 5087.48 NUC . 10) Göndərilmə və təyinat məntəqələri üst – üstə düşən (eyni məntəqə) 7 şəhərdən ibarət olan dairəvi Circle Trip (CT)marşrutu üzrə daşımanın qiymətinin (tarifin) hesablanması. Bakı (BAK)–Tehran (THR)–İstanbul (IST)–London(LON)– Paris(PAR)–Frankfurt (FRA)–Bakı (BAK) Göndərilmə məntəqəsindən başlayan vəhəmin məntəqədə tamamlananeyni zamanda öz xüsusiyyətinəgörə “ora və geri” marşrutuna bənzəməyəndairəvi mürəkkəb marşrutdairəvi (CT) marşrutadlanır. Burada aşağıdakışərtlər mütləq nəzərə alınmalıdır: a) göndərilmə və təyinat məntəqələri üst–üstə düşməlidir (eyni olmalıdır); b) “ora” olan marşrut “geri” yə olan marşrutdan fərqli olmalıdır; c) marşrutun hər iki hissəsinə (“ora” və “geri) bir birindən fərqli olan½ RT tarifi tətbiq edilməlidir. Marşrut üçün müəyyən edilmiş (qurulmuş) tarif, daşımanın başlandığı məntəqədə tətbiq edilən ən yüksək RT tarifi–CTM–dən (Circle Trip Minimum – dairəvi marşrutda minimumun yoxlanılması) kiçik olmamalıdır.Marşrutda dönmə məntəqəsini təyin etmək lazımdır: Marşrutun TPM üzrə məsafəsi 3167+2583=5750:2=2875mil. Marşrutda dönmə məntəqəsi London şəhəridir. Məntəqələr Bakı - Tehran Tehran – İstanbul İstanbul – London Cəmi

TPM (mil) Məntəqələr 348 London – Paris 1256 Paris–Frankfurt 1563 Frankfurt– Bakı 3167 64

TPM (mil) 217 275 2091 2583


a) Bakı – London MPM = 2966 mil.1624.00 NUC ∑TPM/MPM=3167/2966=1,0677=10M TPM üzrə məsafələrin cəmiMPM üzrə olan məsafədən çoxdur və mil sistemi tətbiq edilir.Birbaşa tarifə10% əlavə edilir: 1624.00 + 10% = 1786.40 NUC b) London–BakıMPM2966mil1902.80NUC ∑TPM/MPM=2583/2966=0,87< 1Belə olduqda heç bir əlavə etmədən dərc olunmuşbirbaşa tarif tətbiq edilir.Tarif: ½ RTBAK – LON + ½ RTLON – BAK =½1786.40 + ½1624 = 893.20 +812.00 = 1705.20NUC . Yüksək aralıq tarifə görə yoxlama. Məntəqələr Bakı – İstanbul Bakı – London Tehran – İstanbul İstanbul – London

Tarif (NUC) Məntəqələr 890 London – Paris 1624 London – Frankfurt 490 Paris – Frankfurt Paris – Bakı 782 Frankfurt – Bakı

Tarif (NUC) 492.07 512.84 446.25 1899.33 1538

Cədvəldə ən yüksək tarif Paris ilə Bakı arasındadır 1899.33 NUC və bu da 1705.20 NUC çox olduğu üçün tətbiq edilir. Yekun tarif 1899.33NUC. 11) Göndərilmə və təyinat məntəqələri üst – üstə düşən (eyni məntəqə) 7 şəhərdən ibarət olan dairəvi Circle Trip (CT) marşrutu üzrə daşımanın qiymətinin (tarifin) hesablanması. Moskva (MOW)–Oslo (OSL)–Frankfurt (FRA)–Malta (MLA)–Afina (ATH) – İstanbul (IST) – Moskva (MOW) Göndərilmə məntəqəsindən başlayan və həmin məntəqədə tamamlanan eyni zamanda öz xüsusiyyətinəgörə “ora və geri” marşrutuna bənzəməyən dairəvi mürəkkəb marşrut dairəvi (CT) marşrut adlanır. Burada aşağıdakı şərtlər mütləq nəzərə alınmalıdır: a) göndərilmə və təyinat məntəqələri üst–üstə düşməlidir (eyni olmalıdır); b) “ora” olan marşrut “geri” yə olan marşrutdan fərqli olmalıdır; c) marşrutun hər iki hissəsinə (“ora” və “geri) bir birindən fərqli olan ½ RT tarifi tətbiq edilməlidir. Marşrut üçün müəyyən edilmiş (qurulmuş) tarif, daşımanın başlandığı məntəqədə tətbiq edilən ən yüksək RT tarifi–CTM–dən (Circle Trip Minimum – dairəvi marşrutda minimumun yoxlanılması) kiçik olmamalıdır. Marşrutda dönmə məntəqəsini təyin etmək lazımdır: Məntəqələr

TPM (mil)

Məntəqələr 65

TPM (mil)


Moskva – Oslo Oslo – Frankfurt Frankfurt – Malta Cəmi

1017 710 1024 2751

Malta – Afina Afina – İstanbul İstanbul – Moskva

543 343 1089 1975

Marşrutun TPM üzrə məsafəsi 2751+1975=4726:2=2363mil. Marşrutdadönmə məntəqəsi Maltaşəhəridir. a) Moskva – Malta MPM 2100 mil. ∑TPM/MPM = 2751/2100 = 1,3 > 1,25 TPM üzrə məsafələrin cəmi MPM üzrə olan məsafədən çoxdur və fərq 25% - dən çox olduğuna görə mil sisteminin tətbiq edilməsi mümkün deyil. Belə olduqda aralıq tariflərin ən kiçik kombinasiya edilməsi vasitəsi ilə tarif hesablanır. a') Moskva – Oslo MPM = 1228 mil. ∑TPM/MPM = 1017/1228 = 0,83 < 1, a'') Oslo – Malta MPM = 2032 mil. ∑TPM/MPM = 1734/2032 = 0,85< 1, b) Malta – Moskva MPM = 2100 mil. ∑TPM/MPM 1975/2100=0,94< 1 Belə olduqdaheç bir əlavə etmədən dərc olunmuşbirbaşa tarif tətbiq edilir. Tarif: ½ RT MOW – OSL + ½ RT OSL – MAL + ½ RT MAL – MOW =½ 1910+½ 2021.30+ ½ 1860.18 = 955 + 1010.65 + 930.09 = 2895.74 NUC. Yüksək aralıq tarifə görə yoxlama. Məntəqələr Moskva –Frankfurt Moskva – Malta Oslo – Frankfurt Frankfurt – Malta

Tarif (NUC) 1312.00 1910.00 1200.30 1312.03

Məntəqələr Malta – Afina Malta – İstanbul Afina – İstanbul Afina – Moskva İstanbul – Moskva

Tarif (NUC) 1014.02 1269.22 407.30 1218.60 1338.00

Cədvəldə ən yüksək tarif Moskva ilə Malta arasındadır (1910.00 NUC), bu 2895.74 NUC – dan az olduğu üçün2895.74 NUC tətbiq edilir. 12) Dörd şəhər arasında bir tərəfə (OW) tarifin müəyyən edilməsi: Çikaqo (CHI) – Monreal (YMQ) – Paris (PAR) – Frankfurt (FRA). Bir tərəfə (OW) marşrutda daşımanın qiyməti tarifin mil sistemi ilə qurulması qaydası ilə müəyyən edilir. Məntəqələr TPM (mil) Çikaqo – Monreal 737 Monreal – Paris 3436 66


Paris – Frankfurt Cəmi

286 4459

Çikaqo – Frankfurt MPM = 5198 mil 1744.00 NUC ∑TPM/MPM=4459/5198=0,85<1. Belə olduqdaheç bir əlavə etmədən dərc olunmuşbirbaşa tarif tətbiq edilir. Yüksək aralıq tarifə görə yoxlama. Məntəqələr Tarif (NUC) Çikaqo – Monreal 837.12 Çikaqo – Paris 1540.00 Monreal – Paris 1328.97 Monreal – Frankfurt 1292.70 Paris – Frankfurt 446.25 Yekun tarif 1744.00 NUC təşkil edir.

2.8. Proporsional tariflər (ADD – ON –AMOUNTS) PAT məlumat kitabçasında bəzi kiçik məntəqələr arasında dərc olunmuş tariflərin hamısı göstərilmir. Ona görə də bir çox məntəqələr üçün əlavə (proporsional) tariflərdən istifadə edilir. Bu tariflər müstəqil şəkildə məna kəsb etmir və ancaq dərc olunmuş tariflərlə aparılan əməliyyatlarda istifadə olunur. Proporsional tariflər aşağıdakı variantlarda istifadə olunur: A – ADD – ON –B– tarif – C

B– dərc olunmuştarif –C– ADD – ON – D A – ADD – ON – B – dərc olunmuştarif – C – ADD – ON –D Əlavə (proporsional) tariflər də dərc olunmuş tariflər kimi məlumat kitabçalarında (PAT, APT) dərc edilir və avtomatlaşdırılmış bronlaşdırma sistemlərinə (ABS) daxil edilir. Dərc olunmuş və proporsional tariflər bazasında tərtib edilmiş tariflər tətbiq edildikdə biletdə vahid bir tarif kimi (birbaşa) göndərilmə ilə təyinat məntəqələrinə qədər qeyd edilir. Proporsional tariflərinADD–ON–AMOUNTS strukturu aşağıdakı informasiyaya malikdir:  əlavə tariflərin tətbiq edildiyi oradan/ora şəhərlərin siyahısı (əlifba sırası ilə);  əlavə tariflərin tətbiq edildiyi məntəqələrin daxil olduğu region və ölkələr;

67


 proporsional tariflərin qüvvədə olduğu normal və xüsusi tariflərlə birgə tətbiq edildiyi daşımaların istiqaməti (marşrut, ölkə, region);  proporsional tariflərlə cəm edilən dərc olunmuş tariflərin tətbiq edildiyi oradan/ora məntəqələr, bu məntəqələr birbaşatariflərin konstruksiya edildiyi məntəqələr adlanır;  konstruktiv neytral hesablama vahidi NUC və yerli valyuta (bəzən ABŞ dolları) ilə hesablanmış proporsional tariflər;  maksimum icazə verilmiş məsafə (MPM) ilə göndərilmə/təyinat məntəqələri arasındakı məsafəyə qədər artırılmış əlavə məsafə. 1) Moskva (MOW)–Kopenhagen (CPH)–Strasburq (SXB)–Brest (BES Fransa) marşrutu üzrə SITI olmaqla daşımanın qiymətinin təyin edilməsi. Moskva ilə Brest arasında dərc olunmuş tarifin mövcud olmadığıdəqiqləşdirildikdən sonraADD–ON–AMOUNTS cədvəlinə müraciət edilir. Burada Avropada Brestə qədər birbaşa tarifin konstruksiya olunan məntəqələrdən ancaq Parisdən olduğu müəyyənləşdirilir, yəni MOW–PAR üçün dərc olunmuş tarifəOW Y 872.00NUCParis ilə Brest arasındakı əlavə (proporsional) tarif 131.89 NUC əlavə edilməlidir (872.00+131.89=1003.89). Maksimum icazə verilmiş məsafəyə (MPM 1850)Paris ilə Brest arasındakı MPM 379 mil əlavə edilməlidir: 1850+379=2229 mil.Aralıq məsafələr: TPM MOW-CPH 971mil CPH-SXB 634mil SXB-BES 553mil ∑TPM 2158mil∑TPM 2158
2.9. Qiymət vahidi konsepsiyası (Pricing Unit Concept – PUC) Bu metod sərnişin aviatariflərinin konstruksiya edilməsində yenimetoddur.Qiymət vahidi konsepsiyası, qiymət vahidi (PU) adlanan marşrutun ərazilərə (sektorlara) bölünməsi əsasında tətbiq edilir. Qiymət vahidinin müəyyən edilməsi üçün həmin ərazidə və ya sektorda mövcud olan OW və ya RT dərc olunmuşnormal tariflərdən, CT və OJ, bəzən isə mil sistemi qaydalarından istifadə edilir. Bu metod, daşımanın marşrutu eyni məntəqədən və ya ölkədən iki dəfə keçdikdə tətbiq edilir. Qiymət vahidi konsepsiyasınin (PUC) tətbiqi ilə bağlı yeni termin və anlayışlar yaranmışdır. 68


Pricing Unit – marşrutun tam və ya bir hissəsinin tarifi. 1. Unit Origin – qiymət vahidində göndərilmə məntəqəsi. 2. Country of Unit Origin–ölkənin müəyyən edilmiş məntəqəsində tətbiq edilən, marşrutun ərazisi (sektoru) üçün təyin edilmişOW, 1/2RT və ya RTdərc olunmuşnormal tarif. 3. Unit Destination–qiymət vahidindəson məntəqə (təyinat məntəqəsi). 4. One Way Subjourney–marşrutun bir hissəsi–daşınmanın bir ölkədən digərinə təşkili geriyə, həmin ölkəyə (təkrar) hesab edilmədikdə bu daşımanın tarifi qiymət vahidi sayılırvəOW tarifindən istifadə edilir. 5. Return Subjourney–marşrutun bir hissəsi–daşınmanın bir ölkədən və ya məntəqədən geriyə həmin ölkə və ya məntəqəyə təşkili zamanı tarif qiymət vahidi hesab edilir və 1/2RT tarifindən istifadə edilir. Marşrutda təkrarlanan ölkə və ya məntəqələr üçün ərazi (sektor) qiymət vahidi tarifi daşımanın istiqaməti ilə eyni istiqamətdə olan tariflər tətbiq edilir. Hesablamalar: 1) Moskva (MOW)–Dehli (DEL)–Banqkok (BKK)–Sinqapur (SIN)– Bombey (BOM) marşrutu üzrə tarifin hesablanması. Daşıma "One Way Trip" kateqoriyasına aiddir və hər biri bir qiymət vahidindən(PU) ibarət olan dörd ərazidən (sektordan) təşkil edilib. Dərc olunmuştariflər: MOW – DEL OW Y 1173.00 NUC (PU 1) DEL – BKKOW Y 378.27 NUC(PU 2) BKK – SINOW Y 254.85 NUC(PU 3) SIN – BOM OW Y 543.56 NUC(PU 4) Beləliklə, daşımanın tam qiyməti 1173.00 + 378,27 + 254,85 + 543,56 = 2349.68 NUCtəşkil edir. Qiymət vahidi əsasında tariflərin qurulması (konstruksiya edilməsi) minimum tarifin yoxlanması prinsipi əsasında həyata keçirilir. OW tariflərindən istifadə edildikdə OSC–One Way Subjourney (Unit Concept) Ceck qaydası tətbiq edilir. İki və daha çox ardıcıl OW qiymət vahidli qurulmuş (konstruksiya edilmiş) tarifi, göndərilmə məntəqəsindən (birinci qiymət vahidi) təyinat məntəqəsinə (sonuncu qiymət vahidi) qədər olan birbaşa tarifdən az (kiçik) olmamalıdır. RT tariflərindən istifadə edildikdə RSC–Subjourney (Unit Concept) Ceck qaydası tətbiq edilir. 69


İki və daha çox ardıcıl qiymət vahidli qurulmuş (konstruksiya edilmiş) tarif, göndərilmə məntəqəsindən (birinci qiymət vahidi) istənilən stop–over məntəqəsinə (sonuncu qiymət vahidi) qədər olan birbaşaRT tarifdən az (kiçik) olmamalıdır. 2) Cenevrə (GVA) – Afina (ATH) – Bombey (BOM) – İohannesburq (JNB) – Afina (ATH) – Cenevrə (GVA) marşrutu ilə daşımanın qiymətinin hesablanması. GVAATH BOMJNB ATH GVA 1/2RT(PU1)1/2RT(PU2) 1/2RT(PU2)1/2RT(PU2) 1/2RT(PU1) Bu marşrut iki ardıcıl qiymət vahidindən ibarətdir: Cenevrə–Afina– Cenevrə (RT) və Afina – Bombey – İohannesburq – Afina (CT). Dərc olunmuştariflər: GVA GVA BOM - JNB - JNB

S RT S RT S RT S RT S RT

Y Y Y Y Y

916.40 NUC 916.40 NUC 877.49 NUC 691.85 NUC 1130.58 NUC

PU1 RT PU1 RT PU2 RT PU2 RT PU2 RT

Daşımanın tam qiyməti qiymət vahidlərinin cəminə bərabərdir, yəni 916.40 +916.40 +877.49+691.85+1130.58=4532.72. NUC. Bu nəticəni RSC ilə yoxlamaq lazımdır, yəni bu tarifi (NUC 4532.72) Cenevrə–İohannesburq arasındakı birbaşa RT tariflə (4797.50NUC) ilə müqayisə etməklazımdır. RT tarifi 4797.50 NUCdaha böyük olduğu üçün onu da tətbiq etmək lazımdır.

2.10. Biletin qiymətinin təyin edilməsi Moskva–Frankfurt–Lissabon marşrutu üzrə biznes sinifi üçün tarifin müəyyən edilməsini nəzərdən keçirək. Elə təsəvvür yaranır ki, tarif Moskva – Frankfurt və Frankfurt–Lissabon marşrutlarında mövcud olan tariflərin cəmi ilə müəyyənləşir. Moskva–Frankfurt marşrutunda biznes sinifin qiyməti 830 USD, Frankfurt–Lissabon marşrutunda da eyni sinif üçün qiymət 830 USD olduğunu nəzərə alsaq, ümumi tarif 1660 USD olmalıdır. Dərc olunmuştarif sistemində Moskva–Lissabon marşrutunda biznes sinif biletin qiyməti 1289 USD təşkil edir. Moskva–Frankfurt–Lissabon marşrutu üçün tarifin hesablanmasında mil sistemindən və birbaşa tarifdən istifadə edilir. Moskva ilə Lissabon arasındakı məsafə 2911 mil, Moskva–Frankfurt1264 70


mil,Frankfurt– Lissabon 1165 mil təşkil edir ki, bunlarında cəmi 2429 milə bərabərdir. Mil sisteminin tətbiq edilməsinin əsas mahiyyəti birbaşa marşrut (ilk və sonuncu məntəqə) üzrə olan mil məsafəsi tətbiq edilən marşrutdakı mil məsafəsindən böyük olarsa, birbaşa marşrutdakı mövcud tarifdən istifadə edilir və bu tarif birbaşa tarif adlanır. Bizim nəzərdən keçirdiyimiz Moskva– Frankfurt–Lissabon marşrutu üzrə biznes sinifi üçün biletin qiyməti Moskva– Lissabon marşrutundakı biznes sinif biletin qiymətinə bərabər olacaq (1289 USD). Birbaşa marşrutdakı milləri 25% artırmaq olar və bu zaman birbaşa tarifdəbu artıma müvafiq şəkildə artacaq. Məsələn: Moskva ilə Lissabon arasındakı məsafə 2911mil+25%=3638 mil. Moskva–Kiyev–Frankfurt–Sürix– London–Lissabon marşrutundakı millərdən 10% çoxdur və bu marşrutdakı biletin qiyməti 10% artırılacaq, yəni Moskva–Lissabon 1289 USD + 10% = 1418 USD. Digər bir misal: Moskva–Kopenhagen–Riqa marşrutunu nəzərdən keçirək. Moskva ilə Riqa arasındakı məsafə 638 mildir. Qeyd edilən Moskva– Kopenhagen–Riqa marşrutunundakı məsafə isə 1414 mil təşkil edir ki, bu da birbaşa marşrutdakı (Moskva–Riqa) məsafədən (25%–dən) çoxdur. Bu səbəbdən qeyd edilən marşrut üzrə biletin qiyməti Moskva–Kopenhagen 764 USD + Kopenhagen–Riqa 492 USD = 1256 USD təşkil edəcək. Stop–over olan marşrutu nəzərdən keçirək. Moskva–Amsterdam– Cenevrə marşrutu üzrə biletin qiymətini təyin edək. Birinci variant: Amsterdamda dayanacaq 24 saatdan azdır və biletin qiyməti, qeyd edilən marşrutdakı mil məsafəsi birbaşa marşrutdakı mil məsafəsindən çox olmadığına görə Moskva–Cenevrə üçün mövcud olan 863 USD olacaq. İkinci variant: Amsterdamda dayanacaq 24 saatdan çoxdur və biletin qiyməti, birbaşa tarifləri müqayisə etdikdə Moskva–Cenevrə 863 USD, Moskva– Amsterdam 928 USD olduğunu nəzərə alaraq, çox olanı, yəni, Moskva– Amsterdam 928USD olacaq. Tariflərin hesablanmasında, biletlərin təxsis edilməsində və satışında elektron vasitələrin xidmətindən geniş istifadə edilir. Hazırda ən geniş yayılmış və aviaşirkətlərin, agentlərin və turizm təşkilatlarının əksəriyyətinin istifadə etdiyi sistemlərə«Gabriel», «Amadeus», «Sabre», «Worldspan», «Galileo» və s.göstərmək olar.

2.11. Baqaj tarifləri Tarifin 50%–ni ödəmiş hər bir sərnişin, qeyri – kommersiya xarakterli sərnişinlər istisna edilməklə, qüvvədə olan qaydalar çərçivəsində pulsuz baqaj 71


daşıma hüququna malikdir. Hazırda ən çox tətbiq edilən pulsuz baqaj daşıma normaları: birinci sinif (F) bileti olan sərnişin üçün – 40 kq, biznes sinif (C)üçün –30 kq və ekonomi sinif üçün(Y) – 20 kq tətbiq edilir. Bəzi aviaşirkətlər, o cümlədən AZAL QSC daşımanın marşrutundan və xidmət sinifindən, həmçinin təyyarənin tipindən asılı olaraq,baqajın yerinin çəkisi, ölçüsü və sayının kombinasiyası üzrə (yer konsepsiyası)pulsuz daşıma normaları tətbiq edirlər.01 iyun 2012-ci ildən etibarən AZAL qeydiyyata alınan baqajın daşınma normasının yerlərin sayı üzrə hesablanması konsepsiyasını tətbiq edir¹.Ödəniş istiqamətdən, xidmət sinfindən və hava gəmisinin tipindən, habelə normadan artıq baqaj üçün tətbiq edilən tarifdən asılı olaraq yerlərin sayı üzrə hesablanır. Belə ki, baqajın pulsuz daşınma norması aşağıdakı qaydada tətbiq edilir: biznes sinifdə – hər biri 32 kq olmaqla 2 ədəd baqaj; ekonom sinifdə – çəkisi 23 kq olmaqla 1 ədəd baqaj. Baqajın qabarit ölçülərinin cəmi (H + E + D) 158 santimetrdən artıq olmamalıdır. Baqajın hər bir ədədinin ölçüsü və ya çəkisi normadan artıq olduqda, bunun üçün əlavə ödəniş tətbiq edilir. Baqajın çəkisinin normadan artıq olmasına görə əlavə ödəniş həm icazə verilən norma həddində (1-2 yer), həm də əlavə baqaj yerləri üçün tətbiq edilir. Çəkisi 32 kq–dan artıq olan baqaj yalnız yük kimi rəsmiləşdirilir vədaşınmaya qəbul olunur. Təyyarədə ayrıca yer verilməyən və 2 yaşı tamam olmamış uşaqlar (INF) üçün çəkisi 10 kq-dan vəqabarit ölçülərinin cəmi 115 sm-dən artıq olmayan bir ədəd baqajın pulsuz daşınmasına icazə verilir. 2 yaşından 12 yaşınadək uşaqlar (CHD) üçün baqajın daşınma norması böyük sərnişinlər üçün nəzərdə tutulan norma ilə eynidir. Bütün növuşaq və əlil arabaları qəti surətdəhava gəmisinin baqaj bölməsində daşınır və daşınmaya müəyyən edilmiş pulsuz baqaj normasından əlavə götürülür. 1– «Azərbaycan Hava Yolları» QSC – nin «Sərnişinlərin, baqajın və yükün daşınması qaydaları» Əmr № 120 15.02.2013.

Uçuş zamanı sərnişin üçün zəruri olan və təyyarənin salonunda daşınmasına icazə verilmiş bəzi əşyalar (uşaq yeməyi, xəstə və ya gözdən əlil sərnişin üçün dərman və müşayiət edən itlər və s.) pulsuz daşınır. Baqajın 72


pulsuz daşınma normasını və təyyarənin salonunda daşınan əşyaların növünü və siyahısını aviaşirkət rəhbəri xüsusi əmr ilə müəyyən edir. Sərnişin, könüllü surətdə daşımanın marşrutunu və ya təyyarədəgöstərilən xidmət sinifini dəyişdiyi zaman yeni marşrut və xidmət sinifindəki mövcud şərtlər tətbiq edilir, əgər bu dəyişikliklər məcburi olarsa, o zaman sərnişinin birinci marşrutdakı və xidmət sinifindəki mövcud olan şərtlər tətbiq edilir. Normadanartıq baqaj üçün ödəmə daşımanın başlandığı məntəqədə təyinat məntəqəsinə qədər olan marşruta uyğun həyata keçirilir, amma sərnişin ödəmənin marşrutdakı dayanacaq və ya transfer məntəqəsinə qədər təşkil edilməsini istəsə, buna icazə verilir. Baqaj tarifi, sərnişinin malik olduğu biletin xidmət sinifindən asılı olmayaraq həmin marşrutdakı birinci sinif (F) biletin birbaşa bir tərəfə (OW) olan qiymətinin 1% məbləğındə hər 1 kq normadanartıq çəki üçün tətbiq edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, baqajın kateqoriyasından asılı olaraq (idman ləvazimatı, diplomatik baqaj və s.) xüsusi baqaj tarifləri də mövcuddur. Birinci sinif (F) biletin qiyməti müəyyən edilərkən, marşrutdan kənara çıxmalar olduqda və birbaşa tarifə əlavələr edilərsə, bu əlavələr baqaj tarifinə tətbiq edilmir, yəni baqaj tarifi üçün əsas birbaşa F sinifinin qiyməti tətbiq edilir. Əgər əlavələr birbaşa tarifdən 25%–dən çox olarsa, yəni ∑TPM> MPM> 25M bu zaman yüksək aralıq tarifinə uyğun olaraq faktiki F sinif biletin qiyməti əsas götürülür və baqaj tarifi ona uyğun tətbiq edilir. Beynəlxalq təcrübədə normadan artıq baqaj sərnişinlə eyni təyyarədə və ya başqa təyyarədə müşayiət olunmayan baqaj kimi də daşına bilər. Müşayiət olunmayan baqaj təyyarədə yük kimi daşınır, buna dair yük aviaqaiməsi tərtib edilir və müvafiq yük tarifi, bir çox hallarda Sinif tarifi (Class Rates) tətbiq edilir. Müşayiət olunmayan baqaj aşağıdakı şərtlərlə daşınmaya qəbul edilir:  baqaj daşıyıcıya sərnişinin biletindəki uçuş tarixindən gec olmamaq şərti ilə təqdim edilməli və daşıma biletdə qeyd edilən məntəqələr arasında təşkil edilir;  sərnişinin biletinin və biletdə qeyd edilən reysin nömrələri yük aviaqaiməsində göstərilir;  baqajın hava limanına çatdırılması və gömrük orqanlarına təhvil verilməsi, həmçinin bununla bağlı rəsmi prosedurlardan baqajın keçməsi ilə bağlı məsuliyyət sərnişinin üzərinə düşür; 73


 baqajın hansı reys ilə göndəriləcəyi daşıyıcı tərəfindən müəyyən edilir;  sərnişin baqajın tərkibinə dair və digər sənədləri tərtib etməlidir. Sərnişin mövcud qayda və şərtlərə uyğun olaraq başlanğıc (göndərilmə) və aralıq məntəqələrdə baqajını qiymətləndirmə hüququna malikdir. Bəzi əşyaların (xizək, qolf ləvazimatı və s.) daşınmasında və baqajların sayı ilə bağlı aviaşirkətlər xüsusi baqaj tarifləri tətbiq edirlər. Diplomatik kuryerlərin müşayiət etdikləri diplomatik baqaj təyyarə salonunda daşınır və ona baqajın pulsuz daşınma norması tətbiq edilmir. Bu tip baqaj sərnişin kreslosunda daşındıqda, ümumi baqaj tarifi tətbiq edilir, amma bu tarif diplomatik kuryerin biletinin bir tərəfə (OW) olan qiymətindən aşağı olmamalı və onun kreslodakı çəkisi maksimum 75 kq olmalıdır.

2.12. Yük tarifləri IATA 1975–ci ildən başlayaraq yük aviadaşımaları üçün The Air Cargo Tariff (TACT) adlı rəsmi aviayük tarifləri kitabını dərc edir. Üç cilddən ibarət olan bu sənədin əsas hissəsini nəhəng aviaşirkətlərin müntəzəm reyslərdə yük daşımalarında istifadə etdikləri TACT Rules kitabı təşkil edir. Bu sənəd yük aviadaşıyıcıları üçün nəzərdə tutulmuş və özündə ümumi qaydaları əks etdirən altı əsas fəsildən ibarətdir. Bu məlumat kitabçasında (TACT Rules) yüklərin qəbulu, daşınması və təhvil verilməsi ilə bağlı hüquqi və təşkilati problemlərin həlli qaydaları göstərilmiş, yükgöndərənin, yükalanın və onun sahibinin, həmçinin daşıyıcının hüquqları və məsuliyyət dərəcələri aydın şəkildə müəyyən edilmiş, eyni zamanda yükün itməsi və ya zədələnməsi ilə bağlı şikayətlərin baxılması və təmin edilməsi qaydaları göstərilmişdir. Digər iki cildlər aşağıdakılardır: 1. Şimali Amerika tarifləri RATES NORT AMERICAISSUE)– Kanada, ABŞ və IATA – nın birinci tarif zonasında yerləşən digər ölkələrdə mövcud olan yük tariflərini və onların növlərini özündə əks etdirir. Hər iki aydan bir, fevral, aprel, iyun, avqust, oktyabr və dekabr aylarının 1– dən qüvvəyə minmək şərti ilə nəşr edilir. 2. Beynəlxalq ümumdünya tarifləri RATES WORLDWIDE ISSUE) – Şimali Amerika tarifləri istisna edilməklə dünyada mövcud olan tarifləri əhatə edir və hər iki aydan bir, fevral, aprel, iyun, avqust, oktyabr və dekabr aylarının 1 – dən qüvvəyə minmək şərti ilə nəşr edilir. 74


Bu tariflər dərc olunanda elə təsəvvür yaranırdı ki, aviaşirkətlər yük daşımalarının satışında bu tarifləri təklif edəcək, Yük Agentləri isə öz mənfəətlərini nəzərə alaraq bu tariflərə kiçik əlavələr edəcək və ya aviaşirkətlərdən aldıqları komisyon ödəmələr hesabına qazanc əldə edəcəklər. Aviaşirkətlərin əksəriyyəti yük daşımalarında bu tariflərdən daha ucuz olan güzəştli tarifləri tətbiq etməyə başladılar və bunun səbəbləri aşağıdakı amillər idi:  Bir çox ölkələrdə yük aviaqaiməsinə vergi tətbiq edilir bə buna görə də qaimədə göstərilən tarif kiçik olduqda ödənilən verginin məbləği də ona müvafiq olaraq kiçik olur.  Tələbat və təkliflərin çox olması və yük aviadaşımaları bazarlarındakı rəqabətin qiymət vasitəsi ilə tənzimlənməsi.  Dünyadakı bəzi məntəqələr ticarət mərkəzi funksiyasını yerinə yetirdiyinə görə ora və oradan təşkil edilən yük axınlarının maya dəyəri digər məntəqələrlə, hətta eyni ölkədə yerləşənlərləmüqayisə edildikdə daha ucuz olur.  Nəhəng hava limanlarında inkişaf etmiş infrastrukturun və müasir texniki avadanlıqların tətbiq edilməsi nəticəsində göstərilən xidmətlərin qiyməti ucuz olur və daşımalarla bağlı xərclərin də əsasını bunlar təşkil etdiyi üçün daşımaların maya dəyəri aşağı olur ki, bu da tariflərə birbaşa təsir göstərir.  Mühüm müştərilərə digərləri ilə müqayisədə daha cəlbedici tariflər (güzəştli) təklif edilir. Beləliklə, aviaşirkət Agentə, Agent Tarifləri adlanan tarifləri (Agent Rates), yəni öz xidmətlərinin satış qiymətini təklif edir və bu tariflər Yük Agenti üçün daşımaların qiyməti mənasını kəsb etdiyinə görə eyni zamanda Net Rate adlanırlar. Bu tariflər gizli (konfidensial) xarakter daşıyır və buna görə də aviaşirkətin müxtəlif Yük Agentlərinə təklif etdiyi tariflər də fərqli olurlar. Agent də öz növbəsində gəlir əldə etmək məqsədi ilə bu tariflərə əlavələr edərək müştəriyə Satış tarifi adlanan (Selling Rate) tarifləri təklif edir. Yuxarıda qeyd edilənlərə baxmayaraq, hazırda IATA tarifləri tətbiq edilir. Bu aşağıdakı hallarda baş verir:  daşımanın həqiqi qiymətinin kənar şəxslərdən və müştərilərdən gizlin qalması məqsədi ilə yük aviaqaiməsi tərtib edildikdə;  IATA tarifləri bəzi tariflərin hesablanmasında baza kimi əsas götürülür və sonrakı hesablamarda tətbiq edilir. 75


Yük tariflərinin təyin edilmə prinsipləri demək olar ki, sərnişin tariflərindəkilərlə eynidir, fərq ondan ibarətdir ki, burada işlədilən terminlər sərnişin tariflərindəkindən fərqlidir.Ümumi yüklər üçün müəyyən edilən tariflər, onun (yükün) hər bir yerinin çəkisinə görə müxtəlif olur, yəni hər bir yerin müəyyən edilmiş çəkidən çox və ya az olması prinsipi əsasında yük tarifi müəyyənləşdirilir. Yük tarifləri yükün hər bir kiloqram çəkisi üçün təyin edilir. Ümumi yüklər üçün təyin edilmiş tariflər daşımanın qiymətindən və xarakterindən asılı olmayaraq sabit saxlanılır. Daşınan yük əgər digər kateqoriyadan (xüsusi) olan və onlar üçün xüsusi tariflər təyin edilmiş yük qrupuna aid olarsa, bu zaman tətbiq edilən tarif ümumi yüklər üçün tətbiq edilən tarifdən fərqli olacaq.Adi normal sərnişin tariflərindən digər sərnişin tariflərinin müəyyən edilməsi prosesində baza kimi istifadə edilməsi prinsipi eyni şəkildə ümumi yüklər üçün təyin edilmiş tariflərdən digər yüklər üçün tariflərin müəyyən edilməsində baza kimi əsas götürülür. Ümumiyüklər üçün müəyyən edilmiş tarifdən fərqli olaraq digər yüklər (xüsusi) üçün tətbiq edilən tariflər siniflərə bölünür:güzəştli və xüsusi tariflər. Güzəştli tariflər qəzetlərin və müqavilə əsasında daşınan digər yüklərin, xüsusi tariflər isə daşınması xüsusi şərtlərlə təşkil edilən yüklərin (canlı heyvanlar, qiymətli metal və kağızlar və s.) daşınmasında tətbiq edilir. Yüklərin konteynerlərlə daşınması zamanı iki növ tariftətbiq edilir: 1. Yük sahibi tərəfindən yüklər konteynerlərdə qablaşdırılmış və ya paketləşdirilmiş şəkildə daşınarkən (ULD sistemi) tətbiq edilən güzəştli yüktarifi; 2. Müxtəlif növ yüklərin daşınmasında güzəştli və ya yüksək tariflər bazasında hesablanmayan, yalnız konteynerdəki yüklərin hər növü üçün ayrıca müəyyən edilən yük tarifi. Bu daşımalarda istifadə olunan konteynerlər aviaşirkətə və ya yükgöndərənə məxsus olur. Beynəlxalq hava xətlərində yük daşımalarını təşkil edən aviaşirkətlər adətən rəsmi tarif kitabçalarında dərc olunmuşyük tariflərini tətbiq edirlər. Bu kitabçalardan ən əsası IATA–nın dəstəyi ilə beynəlxalq təşkilat–International Airline Publications (IAP) tərəfindən çap edilən The Air Cargo Tariff (TACT) kitabçasıdır. Bu sənəd yük aviadaşıyıcıları üçün nəzərdə tutulmuş və özündə ümumi qaydaları əks etdirən altı əsas bölümdən ibarətdir.

2.13. Yük tariflərinin təsnifatı

76


Yüklərin hava nəqliyyatı ilə daşınması zamanı tətbiq edilən tariflər aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Ümumi yüklərə tətbiq edilən tarif və yaxud Ümumi yük tarifləri(General Cargo Rates – GCR). 2. Xüsusi qruplara aid edilən mallara (yüklərə)tətbiq edilən tarif vəyaxud Xüsusi tarif (Specific Commodity Rates – SCR). 3. Siniflərə ayrılmış mallara (yüklərə) tətbiq edilən tarif və yaxud Sinif tarifi (Class Rates or Commodity Classification Rates). 4. Yük vahidlərinə (ULD) tətbiq edilən tarif (ULD Rates).

2.14. Ümumi yüklərə tətbiq edilən tarif və yaxud Ümumi yük tarifləri (General Cargo Rates – GCR) Emalında və daşınmasında xüsusi tələblər tətbiq edilməyən yüklər ümumi yüklər adlanır. Ümumi yüklərin daşınmasında tətbiq edilən tariflər digər tariflərlə müqayisədə daha çox tətbiq edilir, bu tarif digər tariflərin müəyyən edilməsində baza rolunu oynayır və digər tariflərin təyin edilməsinə qədər olan müddət ərzində dərc və tətbiq edilir. Ümumi yük tarifləri aşağıdakılara bölünürlər:  minimal yığım (tarif) (M)–birdəfəlik yük daşımalarında, göndərilmə məntəqəsindən təyinat məntəqəsinə kimi bir yük aviaqaiməsi ilə rəsmiləşdirilmiş ən kiçik məbləğ müqabilində təşkil edilən daşımada tətbiq edilir. Bu tarif, yükün ödənilən çəkisinin və tətbiq edilən tarifin səviyyəsinin əsasında hesablanan tariflə müqayisə edilir, əgər bu tarif minimal yığımdan kiçik olarsa, o zaman minimal yığım tətbiq edilir. Yükün çəkisindən asılı olmayaraq bu yığımdan daha ucuz tarifin tətbiq edilməsinə icazə verilmir;  normal tarif (N –birinci çəki kateqoriyasına aid olanyüklərin (45 kq – a qədər) daşınmasında tətbiq edilir;  miqdartarifi (Q)–yükün çəki kateqoriyasına uyğun hesablanan tarifdir. Bu tarif aşağıdagöstərilən şəkildə tətbiq edilir: a) miqdar tarifindəki çəki kateqoriyaları 45, 100, 300, 500 və 1000 kiloqramdan ibarətdir; b) çəki diapazonu üçün qüvvədə olan miqdar tarifinin səviyyəsi. Bu diapazon bir çəki kateqoriyasından növbəti çəki kateqoriyasına qədər olan kütlədən 0.5 kq çıxmaq və ya onu 1 kq–a qədər yuvarlamaq ilə müəyyən 77


edilir. Sonuncu çəki kateqoriyasına çəki baxımından məhdudiyyətlər tətbiq edilmir. c) miqdar tarifinin birinci çəki kateqoriyası ilə müəyyənləşdirilən normal tarifin tətbiq edildiyi çəki diapazonundan 0,5 kq çıxmaqla təyin edilir.  B, K–əsas və yarımkiloqram tarifi–bəzi Avropa ölkələrində tətbiq edilir, hesablama metodu: B+K × ödənilən çəki. Çəkisi 1000 kq–dan çox olan yüklərin daşınmasında tətbiq edilən tariflər aviaşirkətlərin xüsusi təklifləri (şərtləri) əsasında təşkil edilir. Tariflərin qurulma sisteminə əsasən daşınan yükün çəkisi artdıqca tətbiq edilən tarif də ucuz olur. Məsələn: Helsinki (HEL) – Nyu–York (NYC) marşrutunda avro ilə olanIATA – nın tarifini məzərdən keçirək: M.........58,87 N............7,40 +45........5,42 +100......2,76 +300......2,46 +500......2,25 Yuxarıda qeyd edilən tarif aviaşirkət tərəfindən Yük Agentinə təqdim edilir. Müxtəlif yüklər üçün bu tarifi tətbiq etməklə 1 kq yükün daşınma qiymətini təyin edək: 1) normal tariflə (N) 1 kq yükün daşınma qiyməti: 7,40 avro/kq × 1kq = 7,40 avro. Ancaq bu marşrutda Minimal yığım (M) mövcud olduğuna görə (M yükün çəkisindən asılı olmayaraq tətbiq edilir) onu tətbiq edirik ki, bu da 58,87 avrodur. 2) normal tariflə (N) 5 kq yükün daşınma qiyməti: 7,40 avro/kq × 5 kq = 37,00 avro. Bu marşrutda mövcud olan Minimal yığım (M) Normal tarifdən(N) böyük olduğu üçün onu tətbiq edirik, yəni yük üçün 58,87 avro ödənilir. 3) normal tariflə (N) 10 kq yükün daşınma qiyməti:7,40avro/kq × 10 kq = 74,00 avro. Minimal yığım (M)Normal tarifdən(N) kiçik olduğu üçünNormal tarif(N) tətbiq edilir, yük üçün 74,00 avro ödənilir. 4) normal tariflə (N) 35 kq yükün daşınma qiyməti: 7,40 avro/kq × 35 kq = 259,00 avro. Minimal yığım (M) Normal tarifdən(N) kiçik olduğu üçün Normal tarif(N) tətbiq edilir, yük üçün 259,00 avro ödənilir. Qeyd: Normal tarif(N) ancaq 45 kq – a qədər olan yüklər üçün tətbiq edilir. 5) yükün çəkisi artdıqca daşınmanın qiyməti aşağı düşür. Yükün çəkisi 45 kq olduqda hər 1 kq üçün 5,42 avro ödəniləcək. Məs: 5,42 avro/kq × 45 kq 78


= 243,90 avro. 6) Miqdar tarifi (Q) ilə 280 kq olan yükün daşınma qiymətini təyin edək: 2,76 avro/kq × 280kq = 772,80 avro. Bu yükü 300 kq – a qədər artırsaq və 300 kq və ondan daha ağır yüklər üçün tətbiq edilən tarifdən istifadə edək:2,46 avro/kq × 300kq = 738,00 avro. Yaxşı olar ki, yük daşınmaya qəbul edilərkən onun çəkisi 280 kq əvəzinə 300 kq bəyan edilsin və 772 avro deyil, 738 avro ödənilsin. 7) Çəkisi 220 kq olan yükün daşınma qiymətini təyin edək: Ümumi (baza) tarif aşağıdakı variantlarla təyin edilir: 2,76 avro/kq × 220 kq = 607,20 avro. Yükün çəkisini 300 kq qədər artırmaq məqsədə uyğun deyil, çünki 772 > 607,20. Yuxarıda aparılan hesablamalardan belə nəticə əldə etməkolar: a) kiçik və yüngül yüklərin (5 kq – a qədər) daşınmasında Minimal yığım (M) daha çox tətbiq edilir; b) Normal tarif (N) tətbiq edildikdə daşınmanın qiymətinin Minimal yığımdan (M) böyük olmasına diqqət etmək lazımdır; c) həmçinin Normal tarif (N) tətbiq edildikdə daşınmanın qiymətini 45 kq olan yük üçün tələb olunan qiymət ilə müqayisə etməli və hansının daha sərfəli olmasını müəyyən etməli; d) Miqdar tarifi (Q) tətbiq edildikdə və yükün çəkisi növbəti çəki kateqoriyasına yaxın olduqda, qiyməti bu çəki kateqoriyasına görə hesablamaq lazımdır. Alınan nəticəni yükün faktiki çəkisi üçün tətbiq edilən tariflə müqayisə edilməli və kiçik məbləğ tətbiq edilməlidir, çünki IATA qaydalarına görə (TACT Rules bölüm 3.9.3.) daşımanın qiyməti mümkün olduqca minimal olmalıdır. Beləliklə IATA, yük daşımalarında GCR tarifləri tətbiq edildikdəbütün variantları müqayisə etmək və daşımanı ən ucuz qiymətlə təşkil etmək imkanı yaradır.

Minimal Normal Miqdar

VARİANTIN NÖMRƏSİ I II M M N N Q --

Ümumi yüktarifləri aşağıdakı şərtlərlə tətbiq edilir:  ümumi yük tariflərinin səviyyəsi yükün daşınmasında bir kiloqram yükün həqiqi ölçüləri (çəkisi) üçün təyin edilir (minimal yığımdan başqa); 79


 istiqamət üçün təyin edilmiş ümumi yük tariflərinin tətbiqində vaxt məhdudiyyətləri tətbiq edildikdə,həmin istiqamətdə qüvvədə olan bütün növ tariflərin tətbiqində vaxt məhdudiyyətləri tətbiq edilir;  yükün daşınmasında xüsusi yüklərə tətbiq edilən SCR və ya sinif tariflərinin tətbiq edilməsi qadağan edildikdə, ümumi yük tarifləri tətbiq edilir.

2.15. Xüsusi qruplara aid edilən mallara (yüklərə) tətbiq edilən tarif və yaxud Xüsusi tarif (Specific Commodity Rates – SCR). Yükün daşındığı istiqamətdə əgər ümumi yük tarifləri təyin edilmişsə, həmin istiqamətdə bu tarif güzəşt/yüksəldilmə ilə tətbiq edilə bilər.Bu güzəşt/yüksəldilmə faiz ilə göstərilir və tətbiq edilir. Xüsusi yüklərə tətbiq edilən tarif (SCR) Xüsusi tarif(C) də adlanır və o ancaq təyin edilmiş göndərilmə və təyinat məntəqələri arasında daşınmasına icazə verilmiş xüsusi yüklər qrupu kateqoriyasından olan yüklərin daşınmasında tətbiq edilir. Bu tarif (SCR) ümumi yüklər üçün tətbiq edilən tarifdən (GCR) kiçik (ucuz) olur. Xüsusi tarifin tətbiq edilməsinin əsas məqsədi müəyyən qruplara aid edilən yüklərin daşınmasını güzəştli şərtlərlə təşkil etməkdir. Bu da öz növbəsində bu yüklərin konkret ölkələrə daşınmasını hər iki tərəf üçün – həm daşıyıcı və həm də yükgöndərən üçün iqtisadi cəhətdən əlverişli edir. Güzəşt/yüksəldilmə çəki diapazonu üçün müxtəlif şəkildə aşağıdakı şərtlərlə tətbiq edilir: a) minimal yığım üçün – minimal yığımın kodu (M) göstərilməklə; b) yükün çəkisindən asılı olmayan tarifdə–normal tarifin kodu (N) göstərilməklə; c) çəki diapazonu üzrə yükün çəkisindən asılı olan tarifdə – normal (N) və miqdar (Q) tariflərinin kodları göstərilməklə; d) müəyyən edilmiş çəki kateqoriyasından başlanan və yükün çəkisindən asılı olan tarifdə – miqdar tarifinin kodu (Q) göstərilməklə. Güzəşt/yüksəldilmə tətbiq edilən çəki kateqoriyaları əsas miqdar tarifinin tətbiq edildiyi çəki kateqoriyaları ilə uyğun olur. Ümumi yük tariflərinin güzəşt/yüksəldilmə səviyyəsi, əsas tarif ilə tətbiq edilən güzəşt/yüksəldilmənin hasili nəticəsində hesablanır. Xüsusi tarif “Yüklərin növləri” məlumat kitabında yükün adını (növünü) və müvafiq nömrəsini (kodunu) müəyyən etdikdən sonra tətbiq edilir. “Yüklərin növləri” məlumat kitabında daşıyıcı, qəbul edilmiş qaydalara uyğun şəkildə müəyyən dəyişikliklər və əlavələr də edə bilər. Bu kitabda yüklər oxşar xüsusiyyətlərinə görə qruplara bölünmüş və hər qrupa müvafiq 80


nömrələr təyin edilmişdir. Xüsusi tarif tətbiq edilərkən ümumi yük tarifi baza kimi əsas götürülür və mütləq ölçülərdə qeyd edilir. Qeyd edildiyi kimi, SCR tarifləri müəyyən qrup malların daşınmasında tətbiq edilir və bu malların siyahısı TACT Rates book– da göstərilmişdir. TACT Rates book–un b. 2.3. bu mallar tərkibində 1000 daxili nömrə qeyd edilmiş 10 qrupa bölünmüşdür. Əsas qruplar aşağıdakılardır: 0001– 0999 – əti yeyilən heyvanlar və tərəvəz məhsulları (elible animal and vegetable products); 1000– 1999 – canlı heyvanlar, əti yeyilməyən heyvanlar və tərəvəz məhsulları (live animals and inedible animal and vegetable); 2000 – 2999 – tekstil, lif və onlardan hazırlanan məmulatlar (textiles; fibres and manufactures); 3000 – 3999 – metal və ondan hazırlanan məmulatlar, nəqliyyat vasitələri və elektrik malları istisna edilməklə (metals and manufactures, excludingmachinery, vehicles and electrical equipment); 4000 – 4999 – avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri və elektrik malları (machinery, vehicles and electrical equipment); 5000 – 5999 – qeyri – metal minerallar və onlardan hazırlanan məmulatlar (non – metallic minerals and manufactures); 6000 – 6999 – kimyəvi məhsullar (chemicals and related products); 7000 – 7999 – kağız, rezin, saman və taxtadan hazırlanan məmulatlar (paper, reed, rubber and wood manufactures); 8000 – 8999 – elmi, peşəkar və dəqiq alətlər və cihazlar (scientifik, professional and precision instruments, apparatus and sipplies, musicalinstruments and accessories); 9000 – 9999 – digər mallar (miscellaneous). Bu qruplar da öz növbəsində hər birinin tərkibində 100 növ mal olan 10 kiçik qruplara bölünür. Bu kiçik qruplar malların müəyyən edilməsini asanlaşdırır. Buna misal olaraq birinci qrupu nəzərdən keçirək: 0001 – 0999 – «Əti yeyilən heyvanlar və bitki ərzaq məhsulları» (elible animal and vegetable products): 0001 – 0099 – ərzaq, ədviyyat və sərin içkilər (foodstuff, spices,beverages); 0100 – 0199 – sərin içkilər, çay və qəhvə (beverages, coffee, tea); 0200 – 0299 – süd məhsulları, yumurta və dondurma (dairy products, eggs, ice cream); 81


0300 – 0399 – balıq, dəniz məhsulları və qurbağalar (fish and seafood, frogs); 0400 – 0499 – meyvə və giləmeyvələr (fruits, berries, melons); 0500 – 0599 – buğda və ondan hazırlanan məmulatlar (grains and grain preparations, cereal foods); 0600 – 0699 –ət və ət məmulatları (meat, slaughtered poultry and game, sausages, meat pies); 0700 – 0799 – ədviyyat və köklər (roots and spices); 0800 – 0899 – tərəvəz, şorba və xəmir mayaları (vegetables, soup, yeast); 0900 – 0999 – digər mallar (miscellaneous edible animal and vegetable products which could not be classified between 0001 – 0899). Bu tip kiçik qruplar digər böyük qrupların hamısında mövcuddur. Bundan əlavə 9 – cu qrupdan daha asan istifadə etmək üçün, 9700 – dən 9799 – ə qədər nömrələri arasında bir çox yükləri əhatə edən xüsusi qrup tərtib edilmişdir. Məs: 9735 nömrəsinə 70 – dən çox mal və 20 ədəd SCR kodudaxildir. SCR nömrələri TACT Rates book– un b. 2.4. daha ətraflı şəkildə izahedilmişdir. Dərc olunmuştariflərin göstərildiyi bölümdə Xüsusi tariflər aşağıdakı şəkildə izah edilir: ITEM – də göstərilən nömrələr SCR tarifinin tətbiq edildiyi malların qrup nömrələrini bildirir. IATA qaydalarına əsasən yüklərin daşınması mümkün olan ən ucuz tariflə təşkil edilməlidir. Yük, Ümumi yüklər kateqoriyasına aid olduqda (onun daşınması GCR tarifi ilə mümkün olduqda) və bu yük konkret marşrutda eyni zamanda Xüsusi yüklər qrupuna daxildirsə (SCR tarifi ilə daşınması mümkündürsə), belə Cədvəl 2.1.şərtlərdə ən ucuz tarif tətbiq ediləcək. Bir çox hallardabu tarif Specific Commodity Rates tarifi olacaqdır. Xüsusi tarifin tətbiq edilməsi üçün bu amillərə diqqət etmək lazımdır: 1. Daşınan yükün hansı qrupa və SCR nömrələri olan kiçik qrupa aidolduğu TACT Rates b. 2.3. – də müəyyən edilir. 82


2. Marşrutdakıtarifmüəyyənləşdirilir (TACTRates book) və ITEM– də bu mala (yükə) uyğun olan(birinci amildəmüəyyən edilmiş)nömrə qeyd edilir (Cədvəl 2.1.). 3. Müəyyən edilmiş nömrələri TACT Rates book b. 2.4. bu nömrələrə ən yaxın (uyğun) olanı təyinedilir. Cədvəl 2.2. 4. Təyin edilmiş nömrə SCR tarifindəmüəyyən edildikdən sonra yükün daşınması üçün SCR tarifindəki həmin nömrəyə uyğun tariftətbiqedilir. Yuxarıda qeyd edilənlər TACT Rates b. 3.6.3.göstərilmişdir. Əgər mal (yük), SCR–də bir nömrədən çox variantda müəyyən edilmişsə,o zaman mala dahaçox uyğun olannömrə tətbiq ediləcək, hətta bu variantdakı Tarifböyük (baha)olsada. Beləhallarda əgər yükün Cədvəl 2.3.çəkisi ikinci nömrədəki çəkiyəuyğun olarsa, o zaman ikinci nömrədəki tarif tətbiq edilə bilər vəümumilikdədaşımanın qiymətibirincinömrədəki hesablamadan kiçik,çəki isə minimalolacaq. Bunu birmisalilə izah edək:çəkisi280 kq olan xalçanın (carpet) Dubay(DXB)–Qlazqo (GLA) marşrutu ilə daşınmasınınəzərdənkeçirək.TACT Rates Book 2.3. bəndi vasitəsi ilə malın (xalça–carpet) hansı qrupa aid olduğu müəyyən edilir: bu yük (mal) 2000–2999nömrəli qrupa aiddir (cədvəl 2.2.). 1) Tariflərin siyahısında bu mala uyğun nömrə müəyyənedilir: bu diapozonda DXB–GLA marşrutu üçün 2000 – 2999nömrəli qrup üçünuyğun nömrələr 2199 və 2865–dir (cədvəl 2.3. və 2.4.). 2) Bu nömrələrə hansı malların aid olduğu müəyyənedilir: bu 2865–dir. Təyin edilən tarif tətbiq edilir.Tariflər cədvəlindən göründüyü kimi SCR 2865 qrupu üçün ən uyğun tarif 500 kq yük üçün AED 9,95., yənitarif ancaq 500 kq – dan başlayan yüklər üçüntətbiqedilə bilər. Əgər bu yüküçün qeyd ediləntarif tətbiq edilərsə, ödəmə 500 kq × 9,95 AED = 4975 83

Sərnişin və yük aviatarifləri Cədvəl 2.4.AED təşkil edəcək.Əgər malın nömrəsi SCR – dəki nömrəyə az

uyğun olan, amma çəkisi daha yaxın olan çəkinin tarifi ucuz olarsa,o zaman daha ucuz olan tarif tətbiq edilə bilər. Cədvəldəki bu çəki 250 kq, tarif isə 10,50 AED – dir. 280 kq × 10,50 AED = 2940 AED. Bu daşımada daha ucuz olan tarif (2940 AED) tətbiq ediləcək və bu da öz növbəsində IATA– nın TACT Rules b. 3.9.3. qaydasının mümkün olan variantların hamısının müqayisə edilməsini və ən əlverişlisini (ucuz) seçmək imkanı yaratdığını təsdiq edir. Yüklərin daşınmasında Xüsusi tariflər(Specific (Special) CommodityRates–SCR) tətbiq edildikdə yük aviaqaiməsi aşağıda göstərilən qaydada tərtib edilir:  «Rate class» qrafasında C qeyd edilir;  «Commodity item no» qrafasında malın qrupunun SCR – dəki nömrəsiqeyd edilir. Məs: «2199»;  «Chargeable weight» qrafasında tətbiq edilən çəkiqeyd edilir;  «Rate / charge» qrafasında müvafiq tarifqeyd edilir.

2.16. Siniflərə ayrılmış mallara (yüklərə) tətbiq edilən tarif və yaxud Sinif tarifi (Class Rates or Commodity Classification Rates). Siniflərə ayrılmış mallara (yüklərə) tətbiq edilən Sinif tarifi adətənÜmumi yük tariflərinin (General Cargo Rates GCR) müəyyən faizi ilə, güzəşt və ya yüksəldilmə səviyyəsi ilə hesablanır. Bu tariflər konkret marşrut üçün dərc olunmur, lakin IATA – nın tarif zonasından asılı olaraq hava nəqliyyatı ilə yüklərindaşınmasında istifadə olunur. Sinif tarifi aşağıdakı yüklərin daşınmasında tətbiq edilir:  canlı heyvanlar (Live animals): IATA TACT Rules b.3.7. (Class Rates) əsasında hesablanmış tarif tətbiq edilir;  canlı heyvanların daşınması üçün nəzərdə tutulmuş xüsusu qurğu (Animal stalls);  canlı heyvanların daşındığı konteyner və bu kimi qurğu (Animal kontainers other than stalls);  qəzet, jurnal, dövri mətbuat, kitab, kataloq, Brayl şriftli ədəbiyyat və gözdən əlillər üçün nəzərdə tutulmuş vəsait (newspapers, magazines, periodicals, books, catalogues, Braille type equipment and talking books for blind): yükün çəkisindən asılı olaraq minimal, normal və ya miqdar tarifi tətbiq edilir; 84


 yük kimi daşınan müşayiət olunmayan baqaj (Baggage shipped as cargo): yükün çəkisindən asılı olaraq minimal, normal və ya miqdar tarifi tətbiq edilir;  qiymətli yüklər (Valuable cargo):yükün çəkisindən asılı olaraq 100% yüksəldilmiş minimal, normal və ya miqdar tarifi tətbiq edilir;  insan cəsədi (tabut) (Human remains):IATA TACT Rules b.3.7. (Class Rates) əsasında hesablanmış tarif tətbiq edilir;  insan cəsədi (kül): minimal tarif tətbiq edilir;  bir günlük quşların (cücə) daşınmasında 50% yüksəldilmiş normal tarif tətbiq edilir;  özü hərəkət edən nəqliyyat vasitələri (Automotive vehicles). Sinif tarifi Ümumi yüktarifi təyin edildikdən sonra müəyyənləşdirilir və onun səviyyəsi:  minimal, normal və miqdar tarifləri və ya minimal və normal tarif kimi təyin edilir;  güzəşt/yüksəldilmə minimal, normal və miqdar tariflərinə və ya minimal və normal tariflərə faizlə tətbiq edilir. Sinif tarifində tətbiq edilən güzəşt/yüksəldilmə müxtəlif ola bilər. Sinif tarifi aşağıdakı şərtlərlə tətbiq edilir: a) sinif tarifi minimal, normal və miqdar tarifləri kimi təyin edildikdə, yükün çəkisindən asılı olaraq, minimal, normal və ya miqdartarifləri tətbiq edilir; b) sinif tarifi minimal və normal tarifləri kimi təyin edildikdə, yükün çəkisindən asılı olmayaraq, minimal və normal tariflər tətbiq edilir; c) sinif tarifiminimal, normal və miqdar tariflərinə güzəşt/yüksəldilmə faizi kimi təyin edildikdə, yükün çəkisindən asılı olaraq, bu faiz minimal,normal və ya miqdar tariflərinə tətbiq edilir; d) sinif tarifi normal tarifə güzəşt/yüksəldilmə kimi təyin edildikdə, yükün çəkisindən asılı olmayaraq, bu faiz normal tarifə tətbiq edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, R kodu aşağı faizli tarifin tətbiq edilməsini, S kodu isə yüksək faizli tarifin tətbiq edilməsini göstərir. TACT Rules – in b. 3.2.7. IATA – nın tarif zonalarının daxilində və onların arasında canlı heyvanların daşınmasında tətbiq edilən tariflərin cədvəli göstərilmişdir. Bu cədvəldə qeyd edildiyi kimi bir çox hallarda canlı heyvanların daşınmasında yüksəldilmiş Sinif tarifi S tətbiq edilir. Cədvəldəki qeydlərin izahı TACT Rules – də göstərilmişdir. Məsələn: 85


 «(XXX) % of appl. GCR» – daşınma Ümumi yüklər üçün tətbiq edilən tarifə (GCR) XXX faizi əlavə edilməklə təşkil edilir;  «(XXX) % of Normal GCR» – daşınma yükün çəkisindən asılı olmayaraq Ümumi yüklər üçün tətbiq edilən Normal tarifə (N GCR) XXX faizi əlavə edilməklə təşkil edilir;  «appl. GCR» – daşınma Ümumi yüklər üçün tətbiq edilən tariflə(GCR)heç bir əlavə edilmədən təşkil edilir;  Minimal yığımların məbləği TACT Rules – in 2 – ci bölümünün m. 3.7. göstərilmişdir.

Ödəmə üçün çəki, canlı heyvanla onun daşındığı qəfəsin (konteynerin), yemin və s. birlikdə olan çəkisi hesaba alınır. Əgər yük üçün iki əlavə mövcuddursa, o zaman göndərilmə ölkəsindəki əlavəyə üstünlük verilir. Canlı heyvanların daşınmasında Sinif tarifi tətbiq edildikdə yükaviaqaiməsi aşağıda göstərilən qaydada tərtib edilir:  «Rate class» qrafasında S qeyd edilir;  «Commodity item no» qrafasında tarifin kodu və əlavənin ölçüsüqeyd edilir. Məs: Minimal tarifə 200% əlavə belə yazılacaq: M200, 150% Normal tarifə əlavə - N150;  «Chargeable weight» qrafasında ödənilən çəkiqeyd edilir;  «Rate / charge» qrafasında müvafiq tarifqeyd edilir.

86


2.17. Yük vahidlərinə (ULD) tətbiq edilən tarif (ULD Rates) Yük vahidlərinə (Unit Load Devices–ULD) tətbiq edilən tarif aşağıdakılardır:  yük vahidi üçün tətbiq edilən və U kodu ilə göstərilən əsas (baza) tarif;  yük vahidi üçün tətbiq edilən və E kodu ilə göstərilən əlavə tarif;  yük vahidi üçün tətbiq edilən və X kodu ilə göstərilən razılaşdırılmış əlavə tarif;  yük vahidi üçün tətbiq edilən və Y kodu ilə göstərilən güzəştli tarif;  əlavə çəki üçün tətbiq edilən və Wkodu ilə göstərilən tarif.

2.18. Yığımlar Yığımlar aşağıdakı qaydada təyin edilir:  daşıyıcı bəzi iriqabaritli, təhlükəli, təcili, ağır çəkili və xüsusi şərtlər tələb edən yüklərin daşınması ilə bağlı göstərilən əlavə xidmətlər üçün yığımlartəyin etmək hüququna milikdir;  əlavə xidmətlərin siyahısı daşıyıcı tərəfindən məyyən edilmiş qaydada təyin edilir;  yığımlar tariflər təyin edildikdən sonra müəyyən edilir;  yığımlar mütləq ölçülərdə, Ümumiyük tarifinə və ya tətbiq edilən tarifə əlavə edilmiş faiz kimi qeyd edilir.

2.19. Yığımların kodları RA – təhlükəli yüklərin daşınmasında tətbiq edilir; KA – ağır çəkili yüklərin daşınmasında tətbiq edilir; FD – imtiyazlı (prioriteti olan) yüklərin daşınmasında tətbiq edilir; IA – təciliyüklərin daşınmasında tətbiq edilir; AW – aviaqaimənin tərtib edilməsi üçün tətbiq edilir; LA – canlı heyvanların daşınmasında tətbiq edilir; VA – qiymətli yüklərin daşınmasında tətbiq edilir; HR – insan cəsədlərinin daşınmasında tətbiq edilir; BI – sənədləşdirmələr üçün tətbiq edilir; SO – yükün anbarda saxlanması üçün tətbiq edilir; MC – terminal yığımı; 87


M – müxtəlif yığımlar; A –agentin (Due Agent); C– daşıyıcının (Due Carrier).

2.20. Yükün qiymətləndirilməsi ilə bağlı tətbiq edilən yığımlar Yükün daşınmasına dair bağlanan müqaviləyə əsasən yükgöndərən yük aviaqaiməsinin müvafiq qrafasında qeyd edilməsi şərti ilə yükü qiymətləndirmə hüququna malikdir. Qiymətləndirməyə məhdudiyyətlər tətbiq edilmir, lakin göstərilən məbləğ yükün həqiqi qiymətindən çox olmamalıdır. Daşıyıcı yükgöndərənin təyin etdiyi məbləğin dolğunluğunu (yükün həqiqi qiymətinə uyğun olmasını) yoxlamaq hüququna malikdir. Yük qiymətləndirilmədikdə, daşıyıcının məsuliyyəti yükün həqiqi qiymətinə görə, ancaq hər kiloqramın 17 SDR – dən (IATA TACT Rules 3.2.) çox olmamaq şərti ilə müəyyən edilir. Yükün qiymətləndirilməsi ilə bağlı tətbiq edilən yığım, adətən yükün hər bir kiloqramı üçün təyin edilmiş qiymətin 0,75%-i qədər olur.

2.21. Dəyəri ödənilən çəki (Chargeable weight) Yükün daşınması üçün ödəmələr yük aviaqiməsində qeyd edilən tarif əsasında aparılır və alınan rəqəmlər manata və yaxud tətbiq edilən valyutanıntam olmasına qədər yuvarlaqlandırılır. Ümumi yüklərin daşınması üçün ödəmələr yükün dəyəri ödənilən çəkisi (Chargeable weight) əsasında təşkil edilir. Dəyəri ödənilən çəki brutto çəki (Actual gross weight) və ya həcm çəkisi (Volume weight) ola bilər. Bunlardan böyük olanı götürülür. Ödəmə yükün çəkisinə görə aparıldıqda, onun brutto çəkisi tam kiloqrama qədər yuvarlaqlanır və bu çəki bir kiloqram üçün tətbiq edilən tarifəvurulur (TACT Rules b. 3.9.3.). Yük yüngül və iriqabaritli olduqda ödəmə onun çəkisinə görə deyil, həcminə görə aparılır. Yüngül və iriqabaritli yük, yükün uzunluğunun, eninin və hündürlüyünün cantimetr ilə olan ölçülərinin hasilinin 6000–ə bölünməsi ilə (a×b×c/6000 sm ³ = dəyəri ödənilən çəki, a,b,c – yükün sm ilə olan ölçüləridir) hesablanır (TACT Rules b. 3.9.4.). Alınan nəticə yükün faktiki çəkisi ilə müqayisə edilir: həcm çəkisi brutto çəkidən kiçik olduqda – brutto çəki, böyük olduqda isə həcm çəkisi tətbiq edilir. yükün hər 1 brutto/kq–na düşən həcmi 6000 sm³ və ya ondan çox olarsa yük yüngül çəkili hesab edilir. 88


Yükün yüngül olmasını adətən sadə prinsip əsasında müəyyən edirlər: 1kub metr həcmə malik olan yükün çəkisi 167 (166.6) kq – dan az olmamalıdır, yəni 1m³ həcmə malik olan yükün çəkisi 167 kq – dan çox olarsa, ödəmə yükün faktiki çəkisinə görə təşkil edilir. Yük dairəvi və ya buna bənzər formada olduqda, ən böyük ölçülər hesaba alınır. Bir neçə yerdən ibarət olan yük partiyaları daşınmaya qəbul edildikdə, onların ümumi ölçüləri təyin edilir və 6000 rəqəminə bölünür. Alınan nəticə yüklərin bruttoçəkilərinin cəmi ilə müqayisə edilir. Bir neçəmisalı nəzərdən keçirək: 1) Çəkisi 300 kq və qabarit ölçüləri 151,9×128,8×120,2 sm olan yükü nəzərdən keçirək. Qabarit ölçülərini yuvarlamaq lazımdır: 151,9=152sm; 128,8=129sm; 120.2=120sm. Həcm 152×129×120=2352960 sm³. Bu rəqəmi 6000–ə bölmək lazımdır. 2352960/6000=392,16 kq=392kq. Faktiki çəkini (300 kq) alınan çəki (392 kq) ilə müqayisə edir və 392 300 olduğu üçün ödəmə 392 kq – a görə təşkil edilir. 2) Çəkisi 12 kq, diametri 51 sm və hündürlüyü 60 sm silindir formasında olan yükün ödənməsini nəzərdən keçirək. Həcm 51×51×60 = 156060 sm³. Bu rəqəmi 6000–ə böldükdə (156060/6000=26,01) 26 kq alınır və bu çəki (26 12) ödəmə üçün əsas götürülür. 3) İki yerdən ibarət olan yüklərin daşınmasını nəzərdən keçirək: birinci yükün çəkisi 12 kq, diametri 51 sm və hündürlüyü 60 sm silindir formasındadır. İkinci yükün qabarit ölçüləri 100×50×70 sm, ağırlığı 105 kq – dır. Bu yüklər üçün tətbiq edilən tarifin hesablanması belə olacaq: (51×51×60 + 100×50×70)/6000=84,343=84,5 kq. Bu tip daşımalarda yerlərin həcmlərinin cəmi 6000 rəqəminə bölünür və ümumi çəki ilə müqayisə edilir. Bizim misalda ümumi çəki 105+12=117 kq–dır. 117 84,5 olduğuna görə ödənilən çəki 117 kq olacaq.

2.22. Dərc olunmuştariflərin növləri və xüsusiyyətləri Dərc olunmuştariflər, yük vahidlərinə tətbiq edilən tarif istisna edilməklə, aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdirlər:  tarif, göndərilmə hava limanından təyinat hava limanına qədər olan daşımaüçün nəzərdə tutulur və ancaq bu istiqamətdə qüvvədə olur;  tarif, hava xəttinin yüklənməsindən asılı olmur və ancaq daşıyıcı tərəfindən dəyişilə bilər;

89


 aeroport – aeroport tarifi yükün hava limanına çatdırılması, emalı və s. üçün əlavə yığımların tətbiqini nəzərdə tutmur;  tarif göndərilmə ölkəsinin və ya daşıyıcının istifadə etdiyi valyutada dərc edilir (bir çox hallarda ABŞ dollarında (USD) və ya avro (EUR) ilə);  daşıma üçün tətbiq edilən tarif, aviaqaimənin rəsmiləşdirildiyi gündəqüvvədə olan tarif olacaq. IATA–nın dərc olunmuştarifləri TACT (The Air Cargo Tariff) kitabçasında (Bölüm 4.1.) dərc edilir. Cədvəl 2.5–də tariflərin dərc edildiyicədvəldən bir fraqment göstərilmişdir. Burada göndərilmə şəhərləri (departure cities) əlifba sırası ilə göstərilmiş, onların mənsub olduqları ölkələrin iki hərfli kodu və üç hərfli IATA kodları, yerli valyutanın (local currency) adı və kodu, tarif üçün tətbiq edilən ölçü vahidi (weight unit) kiloqram və ya funt göstərilir. Hər bir göndərilmə məntəqəsi üçün əlifba sırası ilə təyinat məntəqələri (arrival cities) göstərilir və aşağıda qeyd edilən qrafalarda bu şəhərlərə dair məlumat verilir: Date–bu tarifin tətbiq edilməsinin son tarixi (5 rəqəmli kod: ilk iki rəqəm gün, üç və dördüncü rəqəmlər ay və beşinci rəqəm isə ili göstərir). Type–rəqəm və ya hərif ULD – nin tipini göstərir. Note–nömrəli izahat (məs: AA001, 03211) TACT Rates Book–un bölüm 3–də yerləşən məlumata aid əlavə informasiya verilir; – daşıyıcının kodu (məs: SU– Э ) onu bildirir ki, bu aviaşirkətdə əlavə şərtlər mövcuddur və onların şifrələrinin açılışı TACT Rates Book–un bölüm 3.1– də göstərilib. Item–xüsusi tariflərin C (Specific Commodity Rates–SCR) tətbiq edildiyi yük qruplarının nömrələri. Bu qrupların geniş siyahısı TACT Rates Book–un bölüm 2–də göstərilmişdir (məs:0006–ərzaq və içki, 0007–meyvə və tərəvəz). Min weight–tarifin tətbiq edildiyi minimal çəki.M–minimal tarif (ümumi yüklər üçün tarif).N–normal tarif.45– çəkisi45 kq – dan başlayan yüklərin 1 kq üçün olan tarif.100–çəkisi100 kq– dan başlayanyüklərin 1 kq üçün olan tarif.Local Curr–bu cərgədə göndərilmə məntəqəsinin altında qeyd edilmiş valyutanın müvafiq tarifə görə yüksəlməsi göstərilmişdir.

90


Cədvəl 2.5.

2.23. Müxtəlif növ yüklərin birgə daşınması Aşağıdakı yüklərin “Müxtəlif növ yüklərin birgə daşınması” kateqoriyası ilə daşınmasına icazə verilmir: 1) qiymətli yüklər; 2) canlı heyvanlar; 3) insan cəsədi; 4) diplomatik poçt; 5) müşayiət olunmayan baqaj. Eyni tarif və şərtlərlə daşınan müxtəlif növ yüklərin eyni hava gəmisində daşınması “Müxtəlif növ yüklərin birgə daşınması” kateqoriyasına aid edilmir. Bu daşımada tərtib edilən yük aviaqaiməsində yüklərin hamısının adları, çəkiləri və tətbiq edilən tariflər ayrı – ayrı göstərilməlidir, əgər bir aviaqaimədə bu mümkün olmadıqda, aviaqaiməyə səhifə (vərəq) əlavə edilir. İki və daha çox yerdən ibarət olan daşımada şərtlər və tarif bütün yerlər üçün eyni olduqda, ödəmə çəki və ya həcm üçün ümumi şəkildə tətbiq edilir. Müxtəlif növ yüklərin birgə daşınması zamanı yükgöndərən ümumi çəki– bruttonu və ya həcmi ümumi şəkildə bəyan edərsə:  ödənilən çəki eyni növdən olan yüklərin daşınmasında tətbiq edilən şərtlərlə hesablanır;  ödəmə, tətbiq edilən tarifin ödənilən çəkiyə olan hasili ilə hesablanır. 91


Müxtəlif növ yüklərin birgə daşınması zamanı yükgöndərən çəki–brutto və ya həcmi hər növ yük üçün ayrıca şəkildə bəyan edərsə:  ödənilən çəki, hər yer və ya yerlərin eyni növdən olan yüklərin daşınması üçün tətbiq edilən şərtlərlə müəyyənləşdirilir;  ödəmə, tətbiq edilən tarifin hər yerin və ya yerlərin çəkisinə olan hasili ilə hesablanır;  bir bağlamada bir neçə növdən olan yüklər daşındıqda, buradakı yüklərdən hansının tarifinin daha yüksək olduğu nəzərə alınır və bu tarif bütün yüklər üçün tətbiq edilir. Müxtəlif növ yüklərin birgə daşınması zamanı qiymətləndirmə, ayrı – ayrı yüklər üçün deyil, ümumi çəkiyə görə müəyyən edilir. Birbaşa tariflər: göndərilmə və təyinat məntəqələri arasında birbaşa tarif olmadıqda, daşıyıcının razılığı ilə ərazi (sektor) tariflərin cəm edilməsi nəticəsində tərtib edilir. Tariflərin tətbiq edilməsiaşağıdakı ardıcıllıqla təşkil edilir: 1. Xüsusi tarif; 2. Sinif tarifi; 3. Ümumi yüklər tarifinə güzəşt/yüksəldilmə; 4. Ümumi yüklər tarifi. 5. Əgər birbaşa tarif mövcuddursa, o tətbiq edilir, əgər mövcud deyilsə, aralıq məsafələrdəki tariflərin cəmi tətbiq edilir. Beynəlxalq yük daşımalarını həyata keçirən aviaşirkətlər dərc olunmuşrəsmi tarifləri tətbiq edirlər. IATA–nın dəstəyi ilə beynəlxalq təşkilat olan IAP (International Airline Publications) tərəfindən tərtib edilən TACT ( The Air Cargo Tariff ) istifadə edilən əsas rəsmi tarif sənədidir.Bu sənəd üç cilddən ibarətdir və əsas tarif qaydaları TACTRules bölməsində dərc edilir vəaviaşirkətlər müntəzəm reyslərdə bu tarifləri tətbiq edirlər.

2.24. Çarter yük tarifləri / sərnişin tarifləri Hava gəmisinin tam və ya müəyyən bir həcminin icarəsi zamanı yüklərin daşınmasında tətbiq edilən tariflər çarter yük tarifləri adlanır. Sərnişinlərin çarter reysləri ilə daşınmasında turizm təşkilatı və ya tur– operator tərəfindən hər sərnişin üçün müəyyən edilmiş məbləğ çarter sərnişin tarifləri adlanır. Çarter sərnişin tariflərinin ümumi sərnişin tarifləri ilə bəzi oxşar xüsusiyyətləri var. Məsəslən: çarter sərnişin tarifi olan “inclusive tour” (GIT) qrup və“inclusive tour” (IIT) fərdisərnişin tariflərində tətbiq 92


edilənmüvafiq tariflərlə eyni olur, baxmayaraq ki, çarter tarifləri ümumi sərnişin tariflərindən ucuz olur.

III Fəsil.Tariflərin tənzimlənməsi metodları Aviadaşıyıcıların tariflərinin tənzimlənməsi iki fərqli amma bir–biri ilə əlaqəli mexanizm vasitəsi ilə həyata keçirilir. Birincisi hava daşımalarına dair beynəlxalq səviyyədə ikitərəfli və ya çoxtərəfli müqavilələrdə qeyd edilmiş tariflər haqqında razılığa əsasən təşkil edilir və beynəlxalq struktur adlanır. İkinci mexanizm daxili adlanır və dövlətin milli qanun və tarif siyasəti əsasında həyata keçirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, ikinci mexanizmdən ancaq ölkədaxili hava daşımaları tariflərinin tənzimlənməsi prosesində istifadə edilir.

3.1. Beynəlxalq tarif rejimləri İkitərəfli və ya çoxtərəfli sazişlərdə dövlətlər müxtəlif tarif rejimləri təklif edirlər və bu tariflərin qüvvəyə minməsi üçün onların neçə ölkə tərəfindən təsdiq edilməsi müəyyənləşdirilir. Bu rejimlər özündə tariflərin ikitərəfli təsdiqlənməsini əks etdirir, beləki, bu tariflərin tətbiq edilməsində maraqlı olan hər iki dövlət müqavilə imzalayır. Ənənəvi olan ikitərəfli təsdiqləmə rejimi adətən təyin edilmiş aviaşirkətlərin digər aviaşikətlərlə, əgər ehtiyac olarsa və həyata keçirilməsi mümkündürsə, marşrut boyu və yaxud onun müəyyən bir hissəsində tariflərin razılaşdırılmasına dair məsləhətləşmələr aparması ilə nəticələnir. Qeyd etmək lazımdır ki, aviadaşıyıcılar mümkün olduqca tariflərin müəyyən edilməsi üçün bu beynəlxalq mexanizmdən bütün marşrutlarda istifadə etməyə səy göstərirlər 93


(Doc. 9587 IV hissə). Aviaşirkətlər arasında tariflərin müəyyən edilməsinə dair razılıq əldə edilmədikdə, bu prosesə dövlətlər müdaxilə edir və razılığın əldə edilməsinə təsir göstərirlər. Son zamanlar ikitərəfli müqavilələr əsasında tətbiq edilən tariflər liberal xarakter daşımağa başlamış və mövcud olan tələbləri müəyyən dərəcədə yumşaltmışdır. Beləki, təyin edilmiş aviaşirkətlərə birtərəfli qaydada istədikləri tarifləri tətbiq etməyə imkan yaradılır və dövlətlər tərəfindən bu prosesə müdaxilə edilmir. Yuxarıda qeyd edilənlərə misal olaraq 1991–ci ildə imzalanmış And paktını (Andean Open Skies Pact) və 1997–ci ildə qəbul edilmiş Fortalez(Fortaleza Agreement) müqavilələrini göstərmək olar. Müqavilələrdə təyin edilmiş aviaşirkətlər aviadaşımalar bazarında mövcud olan kommersiya amilləri əsasında aviadaşımaları qiymətləndirirlər və bu da dövlətlərin bu prosesə, yəni tariflərin tətbiq edilməsinə birtərəfli qaydada müdaxilə etməsini məhdudlaşdırır. Hər bir dövlət tariflərin tətbiqi ilə əlaqədar digər dövlətlə məsləhətləşmələr apara bilər və tətbiq edilən tariflər bu iki dövlətlər arasında yeni tariflərə dair müqavilə imzalanana qədər qüvvədəolur.

3.2. Tariflərlə bağlı milli siyasət və praktika Bir çox dövlətlərin tariflərin aviaşirkətlər tərəfindən müəyyən edilməsi və tətbiqi, həmçinin onun tətbiq edilməsindən imtina edilməsi ilə bağlı milli qanun, qayda və siyasətləri mövcuddur. Əgər dövlət tariflərin tənzimlənməsi prosesinə birtərəfli qaydada müdaxilə etməmək barədə qərar qəbul edirsə, o zaman bu imtiyazlar daşınmada iştirak edən digər tərəfdaş (portnyor) dövlətlərin öhdəsinə düşür. Bu dövlətlər isə ilk növbədə öz milli aviaşirkətlərinin və istifadəçilərinin maraqlarına uyğun tariflərin müəyyən edilməsinə səy göstərəcəklər. Məhz buna görə də dövlətin tariflərin tənzimlənməsi prosesində iştirak etməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. İkitərəfli vəçoxtərəfli müqavilələrdə istifadə edilən terminlər bir çoxhallarda milli qanun və qaydalardakı terminlərlə uyğun gəlmir və bunun nəticəsində tariflərin müəyyən edilməsində bir sıra çətinliklər yaranır. Müqavilələrin tərtib edilməsindəki bu çətinliklərin aradan qaldırılması üçün müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Məsələn: qiymətlərin müəyyən edilməsində hansısa bir dövlətin üstünlük əldə etməsinin qarşısıalınır, yəni yeni tariflərin tətbiq edilməsi və ya mövcud tariflərə düzəlişlərin edilməsi prosesində aviaşirkətlər mövcud tariflərin yenisi ilə əvəz 94


edilməsi üçün təklif etdikləri qiymət diapazonunu dəqiq göstərməlidirlər. Dövlətlər bu iki amildən, təklif edilən qiymət diapozonu və maksimum tariflərdən istifadə edərək aviadaşımalar bazarında tariflərin aşağı salınmasına nail olur və bunu qanunlaşdırırlar.

3.3. Tariflərin qəbul edilməsi/edilməməsi prosedurları “Təklif edilən tarif“ termini hökumətin təsdiq etdiyi tarifin başlanğıc mərhələsində istifadə edilir. Tariflərin təqdim edilməsi və yaxud onlara dair məlumatın verilməsi milli qanunların, qaydaların, siyasətin tələbləri, həmçinin iki və çoxtərəfli müqavilələrin (təqdim edilməyə dair xüsusi qeydlər göstərilmədikdə) şərtləri əsasında həyata keçirilir.“Təcili təqdimat“ müvafiq səlahiyyətli orqana tarifin qüvvəyə minməsindən əvvəl təqdim edilən, “qısamüddətli təcili təqdimat“ isə təcili təqdimatdan daha da qısa müddət ərzində təqdim edilən tarifdir. Bir çox iki və çoxtərəfli müqavilələrdə dövlətlər təyin etdikləri aviaşirkətləri tariflərin təqdim edilməsi məsuliyyətindən azadedirlər və hətta bunun vacib olduğu təqdirdə isə tariflərinformasiya məqsədi ilə elan edilir. Bəzi aviaşirkətlər tariflərlə bağlı məlumatları səlahiyyətli orqanlara özləri təqdim edirlər, bir çoxları isə bu işi tarif agentliklərinin vasitəsi ilə həyata keçirirlər. Bu prosesdə ən çox ATPCO–nun (Airline TariffPublishing Company) xidmətindən istifadə edilir. IATA–nın Tarif Konfranslarında daşımalara dair qəbul edilmiş vədövlətlərdən asılı olan tarifləri dövlətə, mülki aviasiya tərəfindən milli aviaşirkətlər və ya IATA təqdim edir. Son zamanlar tariflərin sürətlə və çoxlu sayda dəyişikliklərə məruz qalmasını nəzərə alaraq, bir sıra dövlətlər tariflərin təqdim edilməsi prosesində elektron vasitələrdən istifadə edirlər, yəni təqdim edilmədə avtomatlaşdırılmış sistemdən istifadə edilir və tariflərmərkəzinə məlumatlar elektron vasitələri şəbəkəsi və ya İnternet vasitəsi ilə çatdırılır. Bu da öz növbəsində aviaşirkətlərə və agentlərə tariflərlə bağlı məlumatların, həmçinin dəyişikliklərin operativ şəkildə çatdırılmasına imkan yaradır.IATA–nın təqdim etdiyi tariflər, az sayda istisnalar edilməklə dövlətlər tərəfindən təsdiq edilir, çünki IATA tariflərin bu dövlətlərin milli qanun və qaydalarına uyğun olmasına böyük əhəmiyyət verir. Tariflərin təsdiq edilməsi zamanı onların qüvvəyə minməsi tarixi mütləq göstərilməlidir. Təsdiq edilmiş tariflər reqlament səviyyəsinə gətirilir: o qeyd edilən tarixdən təsdiq edilmiş və ya qüvvəyə minmiş hesab edilir. Adətən təsdiq edilmiş və ya qüvvəyə minmiş tariflər yeniləri ilə əvəz edilən 95


tarixə qədər qüvvədə olur. Bəzi tariflərin isə təsdiq edilməsi zamanı onların müəyyən vaxt ərzində tətbiq edilməsi nəzərdə tutulur və bu müddət sona çatdıqda həmin tariflərin təbiq edilməsi qadağan edilir. 1970–ci illərin əvvəlindən başlayaraq bir çox dövlətlər tariflərin tənzimlənməsi prosesinə nəzarəti zəiflətməyə başlamışlar və bu işi aviaşirkətlərin aviadaşımalar bazarındakı kommersiya maraqlarına uyğun şəkildə təşkil etmələri üçün geniş imkanlar yaratmışlar. Bu da öz növbəsində hava nəqliyyatının tənzimlənməsi prosesinin liberallaşması və dərc olunmamış tariflərin kütləvi şəkildə tətbiq edilməsi ilə nəticələnmişdir.

3.4. Tariflərlə bağlı əsas məsələlər Tariflərlə bağlı əsas dörd məsələ mövcuddur və onların yüksək səviyyədə həlledilməsitariflərin tənzimlənməsi prosesində çox əhəmiyyətlidir. Bu məsələlərin ardıcıl şəkildə həll edilməsi vacib deyil, amma həlli zəruridir. Bu məsələlər aşağıdakılardır. 3.4.1. Tariflərin hərtərəfli koordinasiya edilməsi “Tariflərin koordinasiya edilməsi“ və ya “tariflər üzrə məsləhətləşmələr“ iki və ya daha çox aviaşirkətlərin sərnişin və yük tariflərinə dair apardıqları danışıqlar nəticəsində əldə edilən razılıq əsasında bağlanan müqavilələrin təsdiq edilməsi üçün dövlətlərə təqdim edilməsi prosesinə aid edilir. Tariflərin koordinasiya edilməsi sisteminin ən geniş yayılmış növü aviadaşımalarla bağlı keçirilən IATA konfranslarında hazırlanan tariflərdir. Bununla yanaşı aviaşirkətlərin regional assosiasiyaları da məxsus olduqları regionla bağlı və yaxud onun daxilində tətbiq edilməsi nəzərdə tutulan tariflərin hazırlanması və koordinasiya edilməsi prosesində fəal iştirak edirlər. Buna misal olaraq Afrika aviaşirkətləri Assosiasiyasını (AFRAA), Ərəb Aviadaşıyıcıları Təşkilatını (Arab Air Carriers Organization AACO), Latın Amerikası və Karib Hövzəsi Hava Nəqliyyatı Assosiasiyasını (AITA) vədigərlərini göstərmək olar. IATA sistemi ilə tariflərin koordinasiya edilməsi illər keçdikcə yumşalmış,şəffavlaşmışvə beynəlxalq interlayntariflərininmüəyyənləşdirilməsində tətbiq edilən məcburi tələblərin sayı azalmışdır. Müzakirə edilən tarifin müqavilə üçün mənbə olması vacib deyil və müzakirədə iştirak edən aviaşirkətlər müxtəlif variantlarda tarifləri təqdim edə bilərlər. Bəzi hallarda tariflərin koordinasiya edilməsi prosesində 96


iştirak edən aviaşirkətlər dövlətlərin tarifləri təsdiq etmək məqsədi ilə təşkil etdikləri müşavirələrdə də aktiv şəkildə iştirak etmək hüququ əldə edirlər. Dövlətlərin tariflərdə düzəlişlər etmək istəyi isə beynəlxalq hava nəqliyyatında mövcud olan kəskin rəqabətə öz təsirini mütləq göstərir və eyni zamanda bu düzəlişlər IATA sisteminin tariflərin koordinasiya edilməsi prosesində nə qədər effektiv olduğunu müəyyən edir. Daşıyıcıların IATA konfransları vasitəsi ilə daşımalardakı birgə fəaliyyətləri onları bir–birilərinə rəqib olmaqdansa tərəfdaş olmağa məcbur edir, bəzi hallarda isə aviaşirkətləri hüquqi cəhətdən mövcud rəqabət qaydaları məsuliyyətindən azad edir. Son zamanlar bir sıra dövlətlər rəqabətlə bağlı yeni qanunlar qəbul edir və IATA sisteminin mövcud qaydalarının tətbiq edilməsinə ciddi nəzarət edirlər. Rəqabətə qarşı olan amillərin yumşaldılması məqsədi ilə bəzi dövlətlər fərdi və ya kollektiv şəkildə, razılaşdırılmış tariflərin interlayn əsasında aviaşirkətlərin hamısına şamil edilməsi şərtlərini müəyyən etmək üçün müxtəlif qərarlar qəbul edirlər. Bu qərarların tətbiq edilməsi IATA sisteminin səmərəli fəaliyyət göstərməsinin nə qədər məqsədəuyğun olmasını müəyyənləşdirir. Məhz bu tip qərarların dövlətlər tərəfindən tətbiq edilməsinin nəticəsi olaraq 2001–ci ildə IATA Avropa İqtisadi Zonasında yük tariflərinə dair məsləhətləşmələri dayandırdı. 3.4.2. İnterlayninq Hava nəqliyyatının dünyanın bir çox şəhərləri ilə əlaqə yaradılmasında və beynəlxalq müntəzəm daşımalarda istifadə etdiyi beynəlxalq şəbəkəİnterlayn sistemi adlanır. Bu sistem,beynəlxalq miqyasda, aviadaşımaların iki və daha artıq aviaşirkətlərin xidmətindən istifadə edərək yerinə yetirilməsi prosesində əsas amildir. Beləki, uçuşların sayından və məsafələrindən asılı olmayaraq, heç bir aviaşirkət dünyadakı mövcud hava limanlarının hamısını əhatə edən uçuşlarıtək başına təşkil etmək imkanına malik deyil. İnterlayn sistemi beynəlxalq hava nəqliyyatının xidmətindən istifadə etmək istəyənlər üçün marşrut və aviaşirkət seçimində geniş imkanlar yaratmaqla yanaşı, eyni zamanda aviadaşımalar bazarındakı rəqabəti tənzimləyir. Bu sistem aviaşirkətlərin təxsisetmə (bronlaşdırma) standart və qaydalarına, həmçinin biletlərin satış və qeydiyyat tələblərinə, sərnişinlərə və onların baqajlarına xidmət texnologiyası tələblərinə əməl olunmasını təmin edir. Texniki cəhətdən iki növ interlayn mövcuddur: IATA sistemində olan interlayninq və IATA sistemində olmayan interlayninq(ikitərəfli interlayninq). 97


IATA sistemində olan interlayninq,IATA tərəfindən müəyyən edilmiş tariflər bazasındaaviaşirkətlər arasında bağlanmışçoxtərəfli müqavilələr əsasında, biletlərin qarşılıqlı surətdə inzibatiqaydadadəyişdirilməsiprosedurlarının sadələşdirilməsinitəmin edir. İnterlayn sistemi ilə daşımadan əldə edilən gəlirlər, iki və daha çox aviaşirkət arasında ayrıca bağlanmış, həmçinin proporsional tariflərin tənzimlənməsini təmin edən IATA Agentliyinintələblərinə uyğun olaraq,proporsional tariflərə dair hərtərəflimüqavilələr (MultilateralProrate AgreementMPA) və ya proporsional tariflərə dair bağlanmış xüsusiproreytmüqavilələrinin (SpecialProrate AgreementSPA)əsasında aviadaşıyıcılar arasında bölünür. Burada əsas olan odur ki, IATA üzvü olan daşıyıcıların demək olar ki, hamısı, hətta tariflərin koordinasiya edilməsi prosesində bilavasitə iştirak etməyənlər də IATA tariflərindən istifadə edən sərnişinlər üçün interlayn sisteminin tətbiqi nəticəsində təxsisetmənin yüksək səviyyədə və səmərəli olmasını təsdiq edirlər. Bunun nəticəsində interlaynsistemindən dünyada geniş və effektiv formada istifadə edilir. IATA sistemində olmayan interlayninq (ikitərəfli interlayninq)aviadaşıyıcınıntarifləri əsasında, tarifin tətbiq edilmə səviyyəsini və şərtlərini, həmçinin daşıyıcıların daşımadakı payına və mövcud marşrutların seçilməsinədair əvvəlcədənheç bir təşkilat ilə razılaşdırma əldə etmədən tətbiq edilir. Uçuşun marşrutu aviabilet satışını həyata keçirən daşıyıcı və ya agent tərəfindən müəyyən edilir, daşımanı yerinə yetirən aviadaşıyıcı onu əvvəlcədən bilmir (alyansa daxil olan aviaşirkətlərin eyni tarifləri tətbiq etdikləri hallar istisna edilməklə) və aviaşirkətlər arasında mövcud olan Multilateral Interline Traffic Agreement (MITA) və ya ikitərəfli müqavilə əsasında sərnişin daşınmaya qəbul edilir. Daşımanı təşkil edən daşıyıcı, digər daşıyıcı və ya agent tərəfindən satılmış bilet əsasında daşımanı həyata keçirir və gəliri proporsoinal qaydada interlayn sistemi ilə MPA və ya SPA müqavilələri əsasında satışı həyata keçirmiş daşıyıcıdanvə ya agentdən alır. IATA sistemində olmayan interlayninqi (ikitərəfli interlayninq)IATA sistemində olan interlayninq ilə müqayisə etdikdə, onun marşrut seçimində və daşımada iştirak edən daşıyıcıların sayında məhdudiyyətlərin mövcud olmasını müşahidə etmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, buradakı tariflər adətən IATA tariflərindən aşağı səviyyədə (ucuz) olurlar. Burada əsas məsələ interlayn sisteminin effektiv olmasında IATA–nın tariflərin koordinasiya edilməsi mexanizminin səmərəli olmasıdır. 98


Daşıyıcıların birləşmələrinin (alyanslar) sayının artması və tariflərin müəyyən edilməsi prosesinin liberallaşması rəqabət mühitinin sürətlə dəyişməsi ilə müşahidə edilir ki, bu da IATA sistemində olmayan interlayninqin geniş şəkildə tətbiq edilməsinəsəbəbolur.Bununqarşısınınalınması və səmərəli şəkildətənzimlənməsi üçün IATA yeni konsepsiya, IATA tariflərinin standartlaşdırılması (SPS) proqramı hazırlamışdır. Bu proqrama əsasən IATA tariflərinin bir hissəsi düzəlişlərə məruz qalmış və sadələşdirilmişdir ki, nəticədə çoxtərəfli interlayninqin üstünlükləri tam şəkildə qüvvədə qalmışdır. 3.4.3. İnternet tarifləri İnternetdə göstərilən aviaşirkətlərin tarifləri müxtəlif kanallarla təqdim edilir və buradakı tariflərin çoxu dərc olunmuştariflərdir. Dərc olunmayan tariflər, şirkət və təşkilatlara müqavilə əsasında verilən güzəştli tariflər aviaşirkətlərin xüsusi (gizli, konfidensial) saytlarında göstərilir və bu saytlara yalnız müqavilə imzalamış turizm və digər agentliklər daxil ola bilirlər. Bəzi turizm agentlikləri onlara məxsus olan saytlarda öz təşəbbüsləri əsasında güzəştli tariflərdən istifadə edirlər. Aviaşirkətlər adətən, müsabiqə vasitəsi ilə öz təkliflərini saytlarda yerləşdirən agentliklərə hərraclarda qiymətləri müəyyənləşdirilən tarifləri təqdim edirlər. Bundan əlavə aviaşirkətlər internettarifləri əhaliyə öz saytlarında və digər, daşımada iştirak edən və müqavilə imzalamış aviaşirkətlərin saytlarında dərc olunan, bəzi hallarda isə hətta dərc olunmayan tariflərdən də daha ucuz qiymətlər təklif edirlər. Aviaşirkətlər adətən avtomatlaşdırılmış bronlaşdırma (təxsisetmə) sisteminə (ABS) internet tarifləri ilə bağlı məlumatları tam şəkildə vermirlər və turizm agentliklərinə təklif etdikləri internet tarifləri bu sistemdə qeyd edilmir. Turizm agentlikləri üçüncü tərəfin kompüter – axtarış proqramları vasitəsi və yardımı ilə aviaşirkətlərin internet tariflərinə yol tapa bilir və onlardan istifadə edə bilirlər. İnternet tariflərlə bağlı əsas məsələlərdən biri də turizm agentliklərinin ABS–də qeyd edilməyən internet tariflərdən istifadə etməsinin məqsədəuyğun olması məsələsidir. Aviaşirkətlər, turizm agentliklərinin istifadə etdikləri internet tariflərin qiymətini aşağı salmaqdan imtina etdikdə, bu agentliklərin işində müəyyən çətinliklər yaranır və xidmət səviyyəsinə mənfi təsir göstərir. Digər tərəfdən aviaşirkətlər mövcud olan tariflərin növlərinin satışında daşımalar bazarında rəqabətə tab gətirmək məqsədi ilə ənənəvi şəkildə məhdudiyyətlər tətbiq edirlər. Buna misal olaraq ictimaiyyətin geniş kütləsinə təklif edilməyən və ancaq müqavilə imzalamış turizm agentliklərinə təqdim 99


edilən dərc edilməyən (olunmayan) tarifləri göstərmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, internet tariflər xarakter etibarı ilə dərc edilməyən (olunmayan)tariflərdən fərqlənmir və buna görə də ictimaiyyətə təklif edilən internet tariflər bu tariflərin ucuzlaşmasının qarşısını alır. Digər mübahisəli məsələlərdən biri də üçüncü tərəfin konkret saytı ilə daşımada iştirak edən aviaşirkətlər arasında bağlanan əlverişli rejim müqaviləsini(MFN) məsələsidir. Bu tip müqavilələrin şərtlərinə əsasən daşımada iştirak edən aviaşirkətlər özlərinin və üçüncü tərəfin saytlarında göstərdikləri internet tariflərin hamısını müqavilə bağladıqları sayta da təqdim etməlidirlər. Nəzəri cəhətdən bu tip müqavilələr rəqabətin zəifləməsinə və rəqib distryubuterlərin alıcılar üçün az cəlbedici olmasına səbəbolur. Məsələn: MFN müqavilələri aviaşirkətlərin hər birinə digərinin internet tariflərini nəzarətdə saxlamağa imkan yaradır, bu da əməkdaşlığın və qiymətlərin koordinasiya edilməsi proseslərinin şərtlərini asanlaşdırır. Bu müqavilələrin bağlanması nəzəri baxımdan riskli olur, çünki bu tip əməkdaşlıq rəqabəti azaldır və rəqib olan distribüterləralıcılar üçün maraqlı olmurlar. 3.4.4. “ Qarətedici “ qiymətləndirmə Uzun illər “Qarətedici“ qiymətləndirmə təcrübəsi tətbiqedilmə ehtimalı az olan və məqsədə uyğun olmayan hesab edilirdi, çünki bu təcrübə çox bahalı və inamsızlıq yaradırdı.Lakin son vaxtlar tariflərin müəyyən edilməsi prosesinin liberallaşması nəticəsində bir çox ölkələr, aviadaşımalar bazarında liderlik mövqeyində olan nəhəng aviaşirkətlərin digər, nisbətən zəif mövqedə olan rəqiblərini sıxışdırmaq və ya onların bazara daxil olmaq imkanlarını azaltmaq məqsədi ilə tarifləri aşağı (ucuz) səviyyəyə endirmələrindən narahatlıq keçirdiklərini bildirməyə başlamışdılar. Bu nəhəng aviaşirkətlərin siyahısına dövlət tərəfindən subsidiya alan aviaşirkətləri də daxil etmək olar. “Qarətedici“ qiymətləndirmə təcrübəsinin qarşısının alınması və ya məhdudiyyətlərin tətbiq edilməsi üçün rəqabətə dair qanunları və mövcud qaydaları hərtərəfli əhatə edən məsləhətləşmələr mexanizminin təkmilləşdirilməsini təmin etmək lazımdır. Bu şərtlərə əməl edilmədikdə, bazarda monopoliyanın və ya nəhəng aviaşirkətlərin konfidensial şəkildə öz aralarında tariflərə dair razılıq əldə etmələrinin yaranması labüddür. Baxmayaraq ki, “Qarətedici“ qiymətləndirmənin mövcud olmasını sübüt etmək çox çətindir və bu istiqamətdə bir çox məhkəmələr praktikada tez–tez istifadə edilən “Arida–Terner“ qaydasından (Areeda–Turner Rule) yararlanmağa çalışırlar. Bu qayda aşağıdakı mənanı əks etdirir: şirkətin təyin 100


etdiyi qiymət(müəyyən etdiyi tarif) onun qısamüddətli xərclərindən az olarsa, o zaman belə qiymətləndirmə qarətedici adlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, aviasiya sahəsində qısamüddətli xərclərin tarifdən çox olması müvəqqəti xarakter daşıyır, çünki daşınmada sərnişinlərin sayının artırılması sayəsində yaranan bu fərqi nəinki aradan qaldırmaq mümkündür, hətta onu xərclərdən də çox etməyə nail olmaq olar.Əlbəttə bunun üçün daşıma həcmindənvə ya imkanından (təyyarələrin sərnişin tutumundan) tam istifadə etmək lazımdır. Bu səbəbdən də, aviasiya sahəsində uzun müddətli xərclərə nisbətdə həmin paydan şamil etmək istəyirlər. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alan aviaşirkətlər yeni, daha mürəkkəb qaydalar hazırlayırlar. Buna misal olaraq, bazarın tərkibinə və ya strukturuna uyğun ikisəviyyəli yanaşmanı göstərmək olar. Bu yanaşma zamanı bazardakı tələbatla əlaqədar “Qarətedici“ qiymətlərin tam şəkildə istifadə edilməsi imkanları öyrənilir və sonra buna uyğun xətclərlə bağlı bir neçə test tətbiq edilir. Lakin bu qaydaların tətbiq edilməsi böyük çətinliklər yaradır. Bu, satış və marketinq fəaliyyətlərində, həmçinin daşınmanın həcmlərində mövcud olaninformasiya məhdudiyyətləri ilə əlaqədardır. Həmin çətinlikləri nəzərə alan bir çox dövlətlər, məntiqli düşüncə qaydalarına əsaslanaraq, bazarda mövcud faktiki vəziyyəti və burada lider mövqeyində olan aviaşirkətlərin fəaliyyətlərinihərtərəfli təhlil edərək tarif siyasətini müəyyənləşdirirlər.

3.5.Tariflərin təsdiq edilməsi üçün təqdim edilmə formaları 1985–ci ilin mart ayında ICAO Şurası Aviatariflər üzrə ekspertlər qrupunun hazırladığı FRP/8–2 sayılı tövsiyəni təsdiq etmişdir. Bu sənəddə aviaşirkətlərin hökumətlərə tariflərin təsdiqi üçün hansi prinsiplər əsasında təqdim edilməsinin hazırlanması formaları göstərilmişdir.Katiblik Aviatariflər üzrə ekspertlər qrupu ilə birlikdə sərnişin tariflərinin təqdim edilməsi formalarını hazırlamışdır. 1986–cı ildə Aviatariflər üzrə ekspertlər qrupu tariflərin elektron vasitələrin köməyi ilə təqdim edilməsi qaydalarını hazırlamış və bu sənəd FRP/9–2 sayılı tövsiyə adı altında 1987–ci ilin mart ayında Şura tərəfindən təsdiq edilmişdir.

3.6. Tariflərin tətbiqi ilə bağlı istifadə edilən terminlər Minimum stay–sonuncu məntəqədə minimum qalma müddəti; 101


Maximum stay–sonuncuməntəqədə maksimum qalma müddəti; Sunday Rule–“Bazar günü qaydası” və yaxud “Şənbə gecəsi qaydası”; OJ (Open jaw)–natamammarşrut (sərnişin təyinat məntəqəsindən deyil, digər məntəqədən geri qayıdır); OOJ (Origin Open Jaw)–daşımanın başlandığı ölkədəki məntəqə; Deadline–biletin alınması üçün təyin edilmiş son tarix(21, 14, 7, 3 vəs. gün); lackOut–tarifin həmin gün tətbiqi qadağandır; Open Date–açıq tarixli bilet; OW(One way)–bir tərəfə olan uçuş ( “ora” ); RT (Round Trip)–iki tərəfə olan uçuş ( “ora” və “geri” ); Stop–over–marşrutdakı məntəqələrdə 24 saatdan artıq qalmaq; SITI (Sold Inside Ticked Inside)–ödəmə və biletin satışı daşımanın başlandığı ölkədə həyata keçirilib; SOTI (Sold Outside Ticked Inside)–biletin satışı daşımanın başlandığı ölkədə, ödəmə isə başqa ölkədə həyata keçirilib; SITO (Sold Inside TickedOutside)–ödəmə daşımanın başlandığı ölkədə, biletin satışı isə başqa ölkədə həyata keçirilib; SOTO (Sold Outside Ticked Outside)–ödəmə və biletin satışı daşımanın başlandığı ölkədən xaricdə həyata keçirilib; ISI (International Sale Indicator)–beynəlxalq satış indikatoru, tarifin hesablanmasının variantlarının göstəricisi; ADC (Additional collection)–əlavə etmə; ADT (Adult)–yetkin sərnişin; ATB (Automated Ticket and Boarding pass)–avtomatlaşdırılmış bilet və minik talonu; ATC (Air Travel Card)–UATP–ın plastik ödəmə kartı; BBR(Banker´s BuyingRate)–valyutanınbanküzrə alışməzənnəsi(kursu); BSR (Banker´s Selling Rate)–valyutanın bank üzrə satış məzənnəsi(kursu); BHC (Backhaul check)–bir tərəfə istiqamətində minimumun yoxlanması; BSP (Billing Settlement Plan)–mərkəzləşdirilimiş hesablama proqramı; CF (Constructed Fare)–qurulmuş tarif; CCP (Currency of Country of Peyment)–ödəmənin təşkil edildiyi ölkənin valyutası; COC (Country of commencement of travel)–daşımanın başlandığı ölkə; COM (Country of Origin Minimum)–daşımanın başlandığı ölkədə minimum tarifin ümumi tarifə görə yoxlanılması; 102


COP (Country of peyment)–ödəmənin təşkil edildiyi ölkə; CPM(CommonPointMinimum)–ümumi tarifə görəməntəqəyə/məntəqədən minimum tarifin yoxlanılması; CT (Circle Trip)–dairəvi marşrut üzrə səyahət; CTM(Direct fare undercut check)–birbaşa tarifin bölünməsini yoxlamaq; DMC(DirectMinimumCheck)–istiqamətlərüzrə minimumunyoxlanılması; EFP (Equivalent Fare Paid)–tarifin ödənildiyi valyutanın ekvivalenti; ЕМА (Extra Mileage Allowance)–icazə verilmiş əlavə millər; EMS (Excess Mileage Surcharge)–mil əlavəsi; GIT (Group IT Fare)–qruplar üçün inklyuziv–tur tarifi; HIF (Higher Intermediate Fare)–yüksək aralıq tarifi; HIP (Higher Intermediate Point)–yüksək aralıq məntəqə; (Individual IT Fare)–fərdi inklyuziv–tur tarifi; ISO (International Standards Organization)–Standartlar üzrə Beynəlxalq Təşkilat; IT (Inclusive Tоur)–inklyuziv–tur (turpaketin bir hissəsi); LSF (Local Selling Fаre)–yerli bazarda tətbiq edilən tarif; М (Miscellaneous Charges Order)–müxtəlif yığımlar orderi; MPD (Multiple Purpose Document)–çoxməqsədli sənəd; М М (Maximum Permitted Mileage)–icazə verilmiş maksimum millər; М (Minimum Tour Price)–turun minimum qiyməti; NUC (Neutral Units of Construction)–sünivə ya konstruktiv neytral hesablama vahidi; А (Off Premise Transitional Automated Ticket)–biletin avtomatlaşdırılmış şəkildə çap edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş neytral blank; PFC (Passenger Facility Charge)–hava limanı yığımı; PUC (Pricing Unit Concept)–qiymət vahidi konsepsiyası; PU (Pricing Unit)–qiymət vahidi, tam marşrutun və ya onun bir hissəsinin tarifi ; А (Prepaid Ticket Advice)–əvvəlcədən ödəmə haqqında bildiriş; ROE (Rate of exchange)–NUC–un dəyişmə məzənnəsi (kursu); RTW (Round The World)–dünya üzrə marşrut; SOJ (Single Open Jaw)–bir məntəqəli marşrut; SU/MO (Sunday/Monday Rule)–birinci bazar/bazar ertəsi günü qaydası; А (Transitional Automated Ticket)–avtomatlaşdırılmış şəkildə biletin çap edilməsi üçün blank; 103


J (Turnaround Open Jaw)–dönmə ölkəsində yerüstü ərazi (məntəqə); М (Ticketed Point Mileage)–iki məntəqə arasında mil ilə olan ən qısa (birbaşa) məsafə; UATP (Universal Air Travel Plan)–daşıyıcının plastik kartla ödəmə proqramı; Journey (Daşınma)–sərnişinin biletdə göstərilmiş göndərilmə ilə təyinat məntəqələri arasındakı hərəkəti; Fare Component( аrif Komponenti)–iki ardıcıl məntəqə arasında qurulmuş tariflə olan daşınmanın hissəsi. Daşınma bir tarif komponentindən təşkil edildikdə, göndərilmə və təyinat məntəqələri tarifin qurulması üçün vahid məntəqə sayılır. Ticketed Points (Marşrutdakı məntəqələr)–biletin «good for passage» qrafasında göstərilmiş məntəqələr; Fare Construction Points və ya Fare Break Points (Tarifin qurulması məntəqələri)–tarif komponentinin göndərilmə və təyinat məntəqələri; Origin (Göndərilmə məntəqəsi)–biletdə göstərilən daşınmanın başlandığı məntəqə; Destination (Təyinat məntəqəsi)–müqaviləyə əsasən sərnişinin hərəkət etdiyi məntəqə; Intermediate Points (Aralıq məntəqələr)–tarifin qurulması üçün marşrutdakı məntəqələr. Bu məntəqələr birləşmə məntəqəsi adlanır və uzunmüddətli dayanma (Stopover) və reysi dəyişmə (Transfer Points) məntəqələrindən ibarət olurlar; Transfer Point (Reysi dəyişmə)–təyyarə dəyişmə məntəqəsi. Bu da öz növbəsində iki qismə bölünür: Online transfer–eyni daşıyıcının təyyarəsini dəyişmə və Interline transfer–daşıyıcının özünü dəyişmə; Stopover Points (Dayanma məntəqəsi)–sərnişinin tranzit zonadan çıxmasıilə müşahidə edilən və 24 saatdan çox olan dayanma; Connecting Points (also Transit) (Tranzit)–tranzit zonadan çıxmamaq və eyni təyyarə ilə uçuşu davam etdirmək şərti ilə 24 saata qədər dayanmaq; Unit Origin–qiymət vahidindəki göndərilmə məntəqəsi; Country of Unit Origin–dərc olunmuşOW, 1/2RT və ya RT tarifin qeyd edildiyi ölkədəki göndərilmə məntəqəsi; Unit Destination–qiymət vahidindəki sonuncu (təyinat) məntəqə; OneWay Subjourney–bir ölkədən digərinə olan daşınmadakı marşrutun bir hissəsi, bu marşrut “geri” yə hesab edilmir və tarif qiymət vahidi kimi qəbul edilir və OW tətbiq edilir; 104


Return Subjourney–eyni ölkədəki bir məntəqədən digərinə və geri və ya bir ölkədən digərinə və geri olan ½ RT tarifi ilə təşkil edilən, həmçinin qiymət vahidi kimi qəbul edilən marşrut.

3.7. Tariflərin tətbiqi qaydalarinin paraqrafları

KOD

İngilis dilində (ENG) RU EL DA SE FL AP MN MX SO TF CO BO SU AC TR SR PE HIP TE CD TC AD OD MP GP TO VI DE LI RU

QAYDALAR VƏ PARAQRAFLARININ ADI

Azərbaycan dilində (AZ)

TƏTBİQ ETMƏ QAYDALARI TƏTBİQ ETMƏ GÜN/SAAT MÖVSÜM REYS ÜZRƏ MƏHDUDİYYƏTLƏR ƏVVƏLCƏDƏN TƏXSİSETMƏ/RƏSMİLƏŞDİRMƏ (SATIŞ) MINIMUM STAY SONUNCU MƏNTƏQƏDƏ MİNİMUM QALMA MAXIMUM STAY SONUNCU MƏNTƏQƏDƏ MAKSİMUM QALMA STOP – OVERS ARALIQ MƏNTƏQƏDƏ 24 SAATDAN ÇOX QALMA TRANSFERS ARALIQ MƏNTƏQƏDƏ 24 SAATDAN AZ QALMA (TRANSFER) COMBINATIONS ƏMƏLİYYATLAR BLACKOUT DATES TARİFİN TƏTBİQ EDİLMƏSİNİN QADAĞAN EDİLDİYİ TARİX SURCHARGES ƏLAVƏ YIĞIMLAR ACCOMPANIED TRAVEL BİRGƏ SƏYAHƏT TRAVEL RESTRICTIONS SƏYAHƏTLƏ BAĞLI MƏHDUDİYYƏTLƏR SALES RESTRICTIONS SATIŞLA BAĞLI MƏHDUDİYYƏTLƏR PENALTIES CƏRİMƏLƏR HIP/MILEAGE EXCEPTIONS MİL İLƏ BAĞLI İSTİSNALAR TICKET ENDORSEMENTS BİLETDƏKİ YAZILARIN İXTİSARI CHILDREN DISCOUNTS UŞAQLAR ÜÇÜN GÜZƏŞTLƏR TOUR CONDUCTOR DISCOUNTS TURAGENTLİKLƏR ÜÇÜN GÜZƏŞTLƏR AGENT DISCOUNTS AGENTLƏR ÜÇÜN GÜZƏŞTLƏR ALL OTHER DISCOUNTS DİGƏR GÜZƏŞTLƏR MISCELLANEOUS PROVISIONS MÜXTƏLİF ŞƏRTLƏR GROUPS QRUPLAR TOURS TURLAR VISIT ANOTHER COUNTRY BAŞQA (XARİCİ) ÖLKƏYƏ SƏFƏR DEPOSITS DEPOZİTLƏR LIST ALL RESTRICTIONS BÖLÜMLƏRİN SİYAHISI (MÜNDƏRİCAT) RULE APPLICATION AND OTHER TƏTBİQ ETMƏ QAYDALARI VƏ DİGƏR CONDITIONS ŞƏRTLƏR APPLICATION AREA TƏTBİQ ETMƏ ZONASI RULE APPLICATION ELIGIBILITY DAY/TIME SEASONALITY FLIGHT APPLICATION ADVANCE RESERVATIONS/TICKETING

105

Sərnişin və yük aviatarifləri CLASS OF SERVICE THESE FARES APPLY FOR ECONOMY CLASS SERVICE NO ELIGIBILITY REQUIREMENTS APPLY NO DAY/TIME TRAVEL RESTRICTIONS APPLY NO SEASONAL TRAVEL RESTRICTIONS APPLY THE FARE COMPONENT MUST BE ON ONE OR MORE OF THE FOLLOWING ANY J2 FLIGHT CONFIRMED RESERVATIONS ARE REQUIRED FOR ALL SECTORS WHEN RESERVATIONS ARE MADE AT LEAST 100 DAYS BEFORE DEPARTURE TICKETING MUST BE COMPLETEDAT LEAST 93 DAYS BEFORE DEPARTURE WHEN RESERVATIONS ARE MADE AT LEAST 7 DAYS BEFORE DEPARTURE TICKETING MUST BE COMPLETED WITHIN 24HOURSAFTER RESERVATIONS ARE MADE NO MINIMUM STAY REQUIREMENTS APPLY TRAVEL FROM LAST SECTOR MUST COMMENCE NO LATER THAN 3 MONTHS AFTER DEPARTURE FROM FARE ORIGIN NO STOPOVERS PERMITTED 2 TRANSFERS PERMITTED ON THE PRICING UNIT -1 IN EACH DIRECTION IPREURP WITHIN EUROPEINTERNATIONAL ROUND TRIPS FARES MAY BE COMBINED ON A HALF ROUND TRIPS BASIS WITH J2 FARES TO FORM ROUND TRIPS PROVIDED NO BLACKOUT DATES APPLY

AC

TR

NO SURCHARGE REQUIREMENTS APPLY ACCOMPANIED TRAVEL ACCOMPANIED TRAVEL NOT REQUIRED TRAVEL RESTRICTIONS NO TRAVEL DATE RESTRICTIONS

XIDMƏT SİNİFİ BU TARİFLƏR EKONOMİ SİNİFDƏTƏTBİQ EDİLİR TƏTBİQ ETMƏDƏ MƏHDUDİYYƏTLƏR YOXDUR GÜN VƏ SAATDA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR SƏYAHƏTDƏ MÖVSÜM İLƏ BAĞLI MƏHDUDİYYƏTLƏR YOXDUR TARİF KOMPONENTİ J2 – NİN BİRVƏ YA BİR NEÇƏ REYSİNDƏ OLMALIDIR TƏXSİSİN TƏSDİQ EDİLMƏSİ SEKTORLARIN HAMISINDA VACİBDİR ƏGƏR TƏXSİS UÇUŞA 100 GÜNDƏN ÇOX QALMIŞ EDİLİBSƏ SATIŞ ƏN GEC UÇUŞA 93 GÜN QALMIŞ HƏYATA KEÇİRİLMƏLİDİR ƏGƏR TƏXSİS UÇUŞA 7 GÜNDƏN AZ QALMIŞ EDİLİBSƏ SATIŞ TƏXSİSEDİLƏN MÜDDƏTDƏN 24 SAAT ƏRZİNDƏ HƏYATAKEÇİRİLMƏLİDİR MİNİMUM QALMADA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR SONUNCU SEKTORDA SƏYAHƏT ORA OLAN UÇUŞ TARİXİNDƏN ƏN GEC 3AY ƏVVƏL BAŞLAMALIDIR STOPOVER QADAĞANDIR HƏR İSTİQAMƏTDƏ BİR DƏFƏ OLMAQ ŞƏRTİ İLƏ 2 TRANSFERƏ İCAZƏ VERİLİR AVROPADAXİLİ BEYNƏLXALQ RT TARİFLƏRİNİ HƏR BİRİNİN 50% BİRLƏŞDİRMƏK OLAR RT J2 TARİFLƏRİ İLƏ RT TƏŞKİL ETMƏK ÜÇÜN TARİFİN TƏTBİQ EDİLMƏSİNİN QADAĞAN EDİLDİYİ TARİX LƏĞV EDİLİB ƏLAVƏ YIĞIMLARA DAİR TƏLƏB YOXDUR BİRGƏ SƏYAHƏT ƏLAVƏ VERGİLƏR YOXDUR SƏYAHƏTLƏ BAĞLI MƏHDUDİYYƏTLƏR SƏYAHƏTLƏ BAĞLI MƏHDUDİYYƏTLƏR

106

Sərnişin və yük aviatarifləri APPLY TICKETS MUST BE ISSUED ON/AFTER 29OCT13 CANCELLATIONS BEFORE DEPARTURE CANCELLATIONS PERMITTED FOR CANCEL/REFUND NOTE - TEXT BELOW NOT VALIDATED FOR AUTOPRICING FULL FARE PAID IF TICKET IS PRESENTED FOR A REFUND MORE THAN 24 HOURS BEFORE DEPARTURE TIME SHOWN ON THEFIRST FLIGHT COUPON FARE PAID LESS 25 PERCENT IF TICKET IS PRESENTEDFOR A REFUND LESS THAN 24 HOURS BEFORE DEPARTURE TIME SHOWN ON THE FIRST FLIGHT COUPON TICKET IS NON-REFUNDABLE IN CASE OF NO-SHOW CANCELLATIONS PERMITTED FOR CANCEL/REFUND REFUND THE DIFFERENCE BETWEEN THE FARE PAID AND THE APPLICABLE FARE FOR THE TRANSPORTATION USED IN EFFECT ON THE DAY OF ORIGINAL TICKET ISSUE IF TICKET IS PRESENTED FOR A REFUND MORE THAN 24 HOURS BEFORE DEPARTURE TIME SHOWN ON THE UNUSED FLIGHT COUPONS WHEN COMBINING ON A HALF RTBASIS THE PENALTY CONDITIONS OF MORE RESTRICTED RULE APPLY PENALTIES WAIVED FOR DEATH OF PASSENGER/ TRAVELLING COMPANION OR FAMILY MEMBER FAMILY MEMBER - SPOUSE/CHILDREN/ ADOPTED CHILDREN/PARENTS REFUND OF UNUSED FEES AND TAXES PERMITTED REFUND CAN ONLY BE MADE 107

YOXDUR BİLET 29OKT13 ƏVVƏL/SONRA SATILMALIDIR LƏĞVETMƏ UÇUŞDAN ƏVVƏL LƏĞVETMƏ/GERİ QAYTARMA İLƏ BAĞLI QADAĞALAR LƏĞV EDİLİB SƏTİRƏ KEÇİD – TEKSTİN DAVAMI AVTOMATİK HESABLAMADA ÇIXMIR TARİF TAM OLARAQ GERİQAYTARILIR ƏGƏR UÇUŞDAN İMTİNA BİRİNCİ KUPONDAGÖSTƏRİLƏN VAXTDAN 24 SAAT ƏVVƏL OLARSA 25% CƏRİMƏ ÖDƏMƏK ŞƏRTİ İLƏ TARİFİN QALAN HİSSƏSİ GERİ QAYTARILIR, ƏGƏR UÇUŞDAN İMTİNA BİRİNCİKUPONDA GÖSTƏRİLƏN VAXTDAN 24 SAATDAN AZ VAXT ƏRZİNDƏ OLARSA UÇUŞA GƏLMƏDİKDƏ BİLET GERİ ALINMIR (QƏBUL EDİLMİR) BİLETİN UÇUŞDAN İMTİNA/GERİ VERİLMƏSİNƏ İCAZƏ VERİLİR BİLETİN SATILDIĞI GÜNDƏ QÜVVƏDƏ OLAN VƏ TƏTBİQ EDİLƏN TARİFLƏ İSTİFADƏ EDİLMİŞ TARİF ARASINDAKI FƏRQDƏN 25% ÇIXMAQLA ÖDƏNİLİR, ƏGƏR BİLET İSTİFADƏ EDİLMƏMİŞ UÇUŞ KUPONUNDAKI VAXTDAN 24 SAATDAN AZ VAXTDA GERİ QAYTARILARSA RT TARİFLƏRİNİN YARISI KOMBİNƏ EDİLMİŞ OLARSA CƏRİMƏLƏR ƏN ÇOX MƏHDUD EDİLMİŞ TARİFLƏRƏ TƏTBİQ EDİLİR SƏRNİŞİN AİLƏ ÜZVLƏRİ İLƏ BİRLİKDƏ SƏYAHƏT EDƏRKƏN VƏFAT EDƏRSƏ, CƏRİMƏ TƏTBİQ EDİLMİR AİLƏ ÜZVLƏRİ – ƏR/ARVAD/UŞAQLAR/ EVLADLIĞA GÖTÜRÜLMÜŞ EVLADLAR/ VALİDEYNLƏR İSTİFADƏ EDİLMƏMİŞ XİDMƏTLƏR GERİ QAYTARILIR ÖDƏMƏLƏRİN GERİ QAYTARILMASI

Sərnişin və yük aviatarifləri THROUGH ISSUING OFFICE PERIOD VALIDITY FOR SPECIAL FARE WILL BE MAX STAY OF THE FARE FROM THE DATE ON THE FIRST FLIGHT COUPON ANY TIME CHARGE EUR 50.00 FOR REISSUE/REVALIDATION CH DISCOUNT APPLY/INFANT FREE OF CHARGE CHANGES NOT PERMITTED IN CASE OF NO-SHOW CHARGE APPLIES PER TRANSACTION ) IF CHANGES ARE MADE TO THE TICKETED FIRST FLIGHT COUPON FULL AMOUNT PAID FOR THE ORIGINAL TICKET MAY BE APPLIED TOWARDS PURCHASE OF A NEW TICKET PRICED AT EQUAL OR HIGHER FARE USING -CURRENT- FARE LEVELS FOR THE SAME JOURNEY UPON PAYMENT OF THE EUR 50.00 CHANGE FEE PLUS THE DIFFERENCE BETWEEN ORIGINAL AND RECALCULATED FARES ALL RULE PROVISIONS OF THE NEW FARE INCLUDING ADVANCE PURCHASE/MIN STAY/MAX STAY/ SEASONALITY/ETC CHANGES ARE NOT PERMITTED AFTER THE DEPARTURE TIME SHOWN ON THE APPLICABLE FLIGHT COUPON. IN THIS CASE TICKET HAS NO VALUE. THE ORIGINAL NON REFUNDABLE AMOUNT REMAINS NONREFUNDABLE AND MUST BE PRINTED ON THE NEW TICKET. B) IF CHANGES ARE MADE TO OTHER THAN THE FIRST TICKETED FLIGHT COUPON - THE FARE IN EFFECT ON THE DATE OF ORIGINAL TICKET ISSUE WILL APPLY PROVIDED THE NEW ITINERARY MEETS ALL THE PROVISIONS OF THE ORIGINALLY TICKETED FARE EXCEPT ADVANCE PURCHASE AND TICKETING EQUIREMENTS NO HIP OR MILEAGE EXCEPTIONS APPLY THE ORIGINAL AND THE REISSUED 108

ANCAQ BİLETİN SATILDIĞI OFİSDƏ XÜSUSİ TARİFLƏRİN TƏTBİQ EDİLMƏ MÜDDƏTİ BİRİNCİ UÇUŞ KUPONUNDA GÖSTƏRİLƏN VAXT ÜÇÜN MAKSİMUM QALMA MÜDDƏTİ OLMALIDIR İSTƏNİLƏN VAXT BİLETİN DƏYİŞMƏSİ VƏ TƏXSİS EDİLMƏSİ ÜÇÜN 50 AVRO CƏRİMƏ UŞAQ (CHD) VƏ KÖRPƏ (İNF) ÜÇÜN GÜZƏŞT CƏRİMƏSİZ TƏTBİQ EDİLİR UÇUŞA GECİKDİKDƏ TARİX DƏYİŞMƏYƏ İCAZƏ VERİLMİR ÖDƏMƏLƏR ƏMƏLİYYATLAR ÜÇÜN TƏTBİQ EDİLİR A) ƏGƏR DƏYİŞİKLİKLƏR BİRİNCİ ÜÇÜŞ UPONUNDA EDİLİRSƏ – İLK BİLETİN TAM MƏBLƏĞİ YENİ BİLET ƏVVƏLKİ TARİF QƏDƏR VƏ YA ONDAN BÖYÜK EYNİ SƏVİYYƏDƏ VƏ EYNİ MARŞRUT ÜZRƏ OLDUQDA HESABA ALINIR VƏ CƏRİMƏ 50 AVRO OLUR İLK VƏ YENİ TARİFLƏR ARASINDAKI FƏRQ DƏ BURA ƏLAVƏ EDİLİR. YENİ TARİFİN BÜTÜN ŞƏRTLƏRİNİ (MİN STAY/MAX STAY/SEASONALİTY/ ETC) NƏZƏRƏ ALARAQ BİRİNCİ KUPONDA GÖSTƏRİLƏN VAXTDAN SONRA DƏYİŞİKLİK ETMƏYƏ İCAZƏ VERİLMİR . BU HALDA BİLET ETİBARSIZ HESAB EDİLİR. GERİ QAYTARILMAYAN İLK MƏBLƏĞ QALIR VƏ YENİ BİLETDƏ QEYD EDİLİR.

B) ƏGƏR DƏYİŞİKLİKLƏR BİRİNCİDƏN ƏLAVƏ DİGƏR KUPONLARDA EDİLİRSƏ SATIŞ GÜNÜNƏ OLAN YENİ MARŞRUTA TƏTBİQ EDİLİR. İLK BİLET ÜÇÜN MÖVCUD OLAN ŞƏRTLƏR, ƏVVƏLCƏDƏNTƏXSİS VƏ SATIŞDAN BAŞQA, QÜVVƏDƏ QALIR

MİL İLƏ BAĞLI MƏHDUDİYYƏTLƏR YOXDUR İLK VƏ SONRADAN YAZILAN BİLETIN


CNN

TICKET MUST BE ANNOTATED - VALID ON J2/NONREF – IN THE ENDORSEMENT BOX ACCOMPANIED CHILD PSGR 2-11

INS

CHARGE 67 PERCENT OF THE FARE TICKET DESIGNATOR - CH AND DISCOUNT PERCENT MUST BE ACCOMPANIED ON ALL FLIGHTS BY ADULT PSGR OR OLDER INFANT WITH A SEAT PSGR UNDER 2 TICKET DESIGNATOR - CH. MUST BE ACCOMPANIED BY ADULT PSGR 12 OR OLDER

INF

UNN

INFANT WITHOUT A SEAT PSGR UNDER 2 CHARGE 10 PERCENT OF THE FARE UNACCOMPANIED CHILD PSGR 2-11

NF

CHARGE 100 PERCENT OF THE FARE PASSENGER BOX –UN FOLLOWED BY THE AGE. NEGOTIATED FARES

ENDORSEMENT QRAFASINDA VALID ON J2/NONREF QEYD EDİLMƏLİDİR 2-11 YAŞLI MÜŞAYİƏT OLUNAN UŞAQLAR ÜÇÜN GÜZƏŞTLƏR TARİFİN 67% ÖDƏNİLİR BİLETDƏ CH VƏ GÜZƏŞTİN MƏBLƏĞİ QEYD EDİLİR UÇUŞ ZAMANI YETİŞKİN SƏRNİŞİN TƏRƏFİNDƏN MÜŞAYİƏT EDİLMƏLİDİR 2 YAŞINA QƏDƏR VƏ TƏYYARƏDƏ YERİ OLAN SƏRNİŞİN BİLETDƏ CH QEYD EDİLİR UÇUŞ ZAMANI 12 YAŞINDAN YUXARI YETKİN SƏRNİŞİN TƏRƏFİNDƏN MÜŞAYİƏT EDİLMƏLİDİR 2 YAŞINA QƏDƏR VƏ TƏYYARƏDƏ YERİ OLMAYAN SƏRNİŞİN TARİFİN 10% ÖDƏNİLİR 2-11 YAŞLI MÜŞAYİƏT OLUNMAYAN UŞAQLAR TARİF 100% ÖDƏNİLİR SƏRNİŞİNİN ADI QRAFASINDA UN VƏ SƏRNİŞİNİN YAŞI QEYD EDİLİR RAZILAŞDIRILMIŞ TARİFLƏR

IV Fəsil. Daşıma sənədləri 4.1. Sərnişin, baqaj və yüklərin hava nəqliyyatı ilə daşınmasında istifadə edilən blank və sənədlər Aviadaşımaların təhlükəsizliyini və müntəzəmliyini təmin etmək üçün hava limanı və aviaşirkət personalının, həmçinin bu daşımalardan bilavasitə istifadə edənlərin birgə səyi və fəaliyyəti nəticəsində göstərilən müvafiq yerüstü xidmətin yüksək səviyyədə təşkil edilməsi lazımdır. Sərnişinlərə, hava gəmilərinə və bütövlükdə aviadaşımalara göstərilən xidmətin yüksək səviyyədə təşkil edilməsi texniki və texnoloji təminatdan asılıdır. 109


Texniki təminat, hava limanlarının və aviaşirkətlərin avtomatlaşdırılmış informasiya sistemləri, müxtəlif növ müasir texniki avadanlıq və mexanizmlər vasitələri ilə təmin edilməsi deməkdir. Texnoloji təminat hava limanlarının və aviaşirkətlərin infrastrukturuna və mövcud tələblərə uyğun şəkildə aviadaşımalara göstərilən xidmət texnologiyasının təmin edilməsidir. Xidmət texnologiyası özündə müəyyən qayda və normaların tələblərinə uyğun təşkil edilmiş bütöv bir informasiya və xidməti sənədlərin tərtib edilməsi sistemini əks etdirir. Bu xidməti sənədlər yerüstü xidmətə dair normaları və ona nəzarət edilməsini özündə ehtiva edir. Məsuliyyət dərəcəsi, xarakteri və formasına görə bu sənədlər müxtəlif olsa da, aviaşirkətlərin tətbiq etdikləriqaydalardakı çox kiçik fərqlər istisna edilməklə, onlar hamısı tərkibinəgörə standart formaya malikdirlər və daşınmanın xarakterinə görə beynəlxalq və daxili olurlar. Dərs vəsaitində göstərilən sənədlər məzmun və formasına görə Beynəlxalq Hava Nəqliyyatı Assosiasiyası (IATA) tərəfindən işlənib hazırlanmış norma və standartların tələblərinə uyğun şəkildə göstərilimişdir. Sərnişin, baqaj və yüklərin hava nəqliyyatı ilə daşınmasında istifadə edilən blank və sənədlər şərti olaraq aşağıdakılara bölünürlər: 1. Ödəmə sənədləri. 2. Daşıma sənədləri. 3. Uçuş sənədləri. Ödəmə sənədləriaviadaşımaların rəsmiləşdirilməsində tətbiq edilənciddi hesabat blankları (CHB) və qeyri–maliyyə xarakterli olan inzibati sənədlərdən ibarətdir. Ciddi hesabat blankları aşağıdakılardır:  sərnişin bileti və baqaj qəbzi (Passenger Ticket and Baggage Check);  normadan artıq baqajın ödəniş qəbzi (Excess Baggage Ticket–EBT);  müxtəlif yığımlar orderi (Miscellaneous Charges Order – );  yük aviaqaiməsi (AirWaybill). Daşıma sənədləriaşağıdakılardan ibarətdir:  biletləri təxsis edilmiş sərnişinlərin siyahısı (PNL);  biznes sinif bileti olan sərnişinlərin qeydiyyatı üçün tətbiq edilən blank (List of check in C – class);  ekonomi sinif bileti olan sərnişinlərin qeydiyyatı üçün tətbiq edilən blank (List of check in Y – class);  sərnişinlərin bilet və baqajlarının qeydiyyat cədvəli (Sheet of passenger and baggage); 110


 müşayiət olunmayan uşaqların daşınmasına dair müqavilə(Una companied minor);  təxirə salınmış uçuşun sərnişin manifesti (Flight Interruption manifest – FIM);  baqaj cədvəli (Sheet of check);  müxtəlif yığımlar qəbzi;  baqaj birkaları (Baggage tags): a) transfer birkası (Transfer identification tag); b) “Göyərtəyə” birkası (Flight); c) “Tezsınan” birkası (Fragile); d) “VIP” birkası; e) fərdi baqaj birkası (Name of baggage tag);  sonradan göndərilən baqaj birkası (Expedite Baggage & Rush);  yük birkası (Cargo);  minik talonu (Boarding pass);  minik kuponu (Boarding coupon);  yemək talonu (Eating coupon);  biznes zala dəvətnamə (Invitation hall);  mehmanxana vauçeri (Exchange voucher);  iddia ərizəsi (Baggage Claim Blank);  baqajın itməsi və ya nasazlığına dair akt (Property Irregularity Report – PIR); Uçuş sənədləriaşağıdakılardır:  gündəlik (sutkalıq) uçuş planı;  gündəlik (sutkalıq) yük daşımalarının planı;  yekun yükləmə cədvəli (Loadsheet);  sərnişin manifesti (Passenger Manifest);  yük manifesti (Cargo Manifest);  reysin yüklənməsinə dair məlumat (Loadmessage– LDM);  hava gəmisinin hərəkətinə dair məlumat (Aircraft Movement Message –MVT);  transfer sərnişinlərə dair məlumat (Passenger Transfer Message– PTM);  transfer baqaja dair məlumat (Baggage Transfer Message– BTM);  sərnişinlərə xüsusi xidmət göstərilməsinə dair məlumat (Passenger Service Message–PSM). 111


4.2. Ödəmə sənədləri 4.2.1. Sərnişin bileti və baqaj qəbzi (Passenger ticket and baggage check - Technical specifications) Bilet – daşıyıcının və ya onun adından tərtib edilmiş Sərnişin aviabileti və baqaj qəbzi, həmçinin daşınmaya dair müqavilənin şərtlərini və sərnişin uçuş kuponlarını özündəəks etdirən hüquqi sənəddir. Bu sənəd sərnişinə, biletdə göstərilən göndərilmə və təyinat məntəqələri arasındaözünün və baqajının daşınması hüququnu verir. Bilet daşıma sənədi olmaqla yanaşı özündə sərnişinin və baqajın daşınma qayda və şərtlərini əks etdirən, həmçinin aviaşirkətin hava daşımaları xərclərinin ödənməsini təmin edən ciddi hesabat blankları qrupuna aid ödəniş sənədidir. Bu sənəd şəxsi (fərdi) olaraq, hər bir sərnişin üçün ayrıca rəsmiləşdirilir və başqa şəxslərə verilməsinə icazə verilmir, ondan ancaq üzərində soyadı qeyd edilmiş şəxs istifadə edə bilər. Beynəlxalq aviadaşımalarda biletlərin rəsmiləşdirilməsi iki növ blanklardan istifadə etməklə təşkil edilir: aviaşirkətin özünün blankları və bir çox hallarda standart daşıma sənədi (SDS) adlanan və müxtəlif hesablama sistemlərinin (BSP IATA, ARC ATA və s.) hazırladıqları neytral blanklardır. Bu blanklardan ancaq bu təşkilat və sistemlərin üzvü olan aviaşirkətlər və agentliklər istifadə edə bilirlər.Aviaşirkətlər və agentliklər biletlərin rəsmiləşdirilməsini (satışını) əl ilə və ya avtomatlaşdırılmış şəkildə həyata keçirirlər. Bilet, üzərində aviaşirkətin və ya IATA–nın loqotipi qeyd edilmiş üzlükdən, özündə “Sərnişin üçün mühüm informasiya”, “Hava daşımalarının şərtləri”, “Sərnişinlərin və baqajların daşınması qaydaları”nı əks etdirən mətn hissəsindən və daşınmanı müəyyənləşdirən nəzarət, agent, uçuş və sərnişinkuponları olan hissələrdən ibarətdir. Müasir dövrdə beynəlxalq praktikada biletlərin tərtib edilməsində dörd növ blankdan istifadə edilir: 1) Avtomatlaşdırılmış nüsxəli bilet (TAT, OPTAT, BSP); 2) Minik talonu ilə birlikdə avtomatlaşdırılmış kuponlu bilet (ATB1, ATB2, BSP); 3) Əl ilə yazılan bilet (BSP); 4) Elektron bilet (ET).

112


Qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar sərnişin biletlərinin satışında Monreal Konvensiyasının (1999) əsas müddəalarından olan elektron bilet daha çox tətbiq edilir. 4.2.2. Avtomatlaşdırılmış nüsxəli bilet Transitional Automated Ticket (TAT) Bu tip biletlər bir neçə uçuş kuponundan ibarətdir və bu kuponlar nüsxə çıxarma xüsusiyyəti olan materialdan hazırlanır. Bu da öz növbəsindəbilet çap edilərkən kuponların hamısında biletdəki yazıların avtomatik olaraq qeyd edilməsini (nüsxə çıxarma material sayəsində) və kuponların hamısında uçuşa dair məlumatın olmasını təmin edir. Bu tip blankların digərlərindən əsas üstün cəhətləri məhz bu xüsusiyyətləri hesab edilir. Bunlardan ən çox istifadə edilənləri 4 uçuş kuponu olan biletlərdir (şəkil 4.1.). Э , KLM, SAS, MALEV, CSA və digər aviaşirkətlər bu biletlərdən daha çox istifadə edirlər.

Şəkil 4.1.

4.2.3. Avtomatlaşdırılmış bilet (Off premise transitional automated ticket – OPTAT) Bu tip biletlər avtomatlaşdırılmış şəkildə çap edilir və ancaq bir sərnişin üçün beynəlxalq daşımalarda tətbiq edilir. OPTAT biletlər əl ilə yazılmır və aralarında interlayn müqavilələri imzalamış aviaşirkətlər tərəfindən tətbiq edilir(şəkil4.2.).

113


Şəkil 4.2.

4.2.4. Minik talonu ilə birlikdə avtomatlaşdırılmış kuponlu biletAutomatedTicket/BoardindPass Yuxarıda qeyd edilən 4 növ biletlər arasında elektron biletlərdən sonra ən çox istifadə ediləni bu blanklardır (şəkil 4.3.).

Şəkil 4.3.

Bu blanklardan LUFTHANSA, AIR FRANCE, SWISSAIR, FINNAIR və bir çox aparıcı aviaşirkətlər sərnişin daşımalarında istifadə edirlər. TAT blanklarından fərqli olaraq, bu biletlərin uçuş kuponları ayrıca şəkildə çap edilir və uçuşa dair informasiyaya malik olan xüsusi maqnit lenti ilə təmin edilir. Bundan əlavə kuponlarda biletlərin və baqajın qeydiyyatı zamanı təyyarədə oturacaq yerinin və hava lımanındakı çıxış qapısının nömrəsini və 114


təyyarəyə miniyin başlanması vaxtını göstərən minik talonu mövcuddur. Sərnişin üçün nəzərdə tutulmuş kupon ayrıca çap edilir və PASSENGER RECIEPT adlanır. 4.2.5. Əl ilə yazılan bilet Manual Issued Ticked Bu tip blankalrdan adətən çapetmə texnikasını (çox baha olduğu üçün) almaq imkanı olmayan kiçik agentliklər istifadə edirlər. Bundan əlavə bütün aviaşirkətlər çapetmə sistemində baş verəbiləcək qəza və dayanmalar zamanı istifadə etmək üçün öz ehtiyat mənbəələrini (rezervlərini) bu blanklarla təmin edirlər. Bu biletlər 2 və ya 4 kupondan ibarət olur, kuponlar nüsxəçıxarma materialından hazırlanır (şəkil 4.4.).

Şəkil 4.4.

4.2.6. Elektron bilet Electronic Ticked Bu tip biletlərin tətbiqi, onun satışı və tərtib edilməsinə sərf edilən vaxtın və xərclərin azaldılmasına istiqamətlənmiş və son zamanlar sürətlə inkişaf etməkdədir. IATA ekspertlərinin hesablamalarına görə aviaşirkətlər hər bir elektron biletin satışında adi bilet satışı ilə müqayisədə təxminən 9 ABŞ dolları məbləğində qənaət etmə imkanına malik olurlar. Bu gün sərnişinlərin istifadə etdikləri biletlərin 90%-i elektron biletlərin payına düşür.

115


Şəkil 4.5.

Elektron bilet digər biletlərdən müəyyən üstünlüklərlə fərqlənir. Bu üstünlüklər aşağıdakılardır:  təxsisetmə sadə və “şəffav” olur;  sərnişin sərbəst şəkildə təklif edilən reyslərdən istədiyini seçir;  saytın “şəffav” olması qiymətin dəqiq təyin edilməsinə imkan yaradır və kredit kartına görə tətbiq edilən yığımlardan sərnişini azad edir;  təklif edilən qiymətlərdən sərnişinin istədiyini seçmək imkanı olur;  biletin çap edilməsini sərnişin özü həyata keçirir və kağız biletin alınmasına ehtiyac qalmır, çünki təsdiq edilmiş kod onun elektron ünvanına göndərilir;  təxsis üçün əlavə ödəmələrə ehtiyac olmur, çünki satış vasitəçilər (tur agentlər və s.) olmadan birbaşa sərnişinin özü tərəfindən yerinə yetirilir;  əlavə əməliyyatların təşkil edilməsi (uçuş tarixinin dəyişilməsi, uçuşdan imtina və s.) imkanı olur;  biletin və baqajın qeydiyyatını internet (online check – in) vasitəsi ilə təşkil etmək və hava limanına kəldikdə birbaşa təyyarəyə minmək imkanı əldə edilir;  biletin itirilməsi, xarab olması və oğurlanması ehtimalları aradan qaldırılır. 116


Bilet elektron yazıdan ibarət olaraq aviaşirkətin kompüter sisteminin yaddaşında saxlanılır və kuponlar onların elektron ekvivalentləri ilə əvəz edilir. Bu sistemdə qeyd edilimiş “yazıdan” heç bir agentlik və ya aviaşirkət (əgər aviaşirkət bilet satan aviaşirkətlə eyni alyansa daxil deyilsə) tam şəkildə ətraflı məlumat əldə edə bilməz. Bu biletlərin tətbiq edilməsi üçün əsas şərt bütün marşrutun (göndərilmə, aralıq və təyinat məntəqələri arasındakı uçuşların hamısının) bir aviaşirkətin təyyarələri ilə təşkil edilməsidir. Bilet üçün ödəmə yerinə yetirildikdən sonra sərnişinin sifariş zamanı göstərdiyi elektron ünvana marşrut – qəbz adlanan sənəd göndərilir və biletin satışını bu sənəd təsdiq edir. Şəkil 4.5. və 4.6 – da iki elektron biletin forması və oxunma qaydası göstərilmişdir. 1. «NAME OF PASSENGER» sərnişinin pasportundakı və ya onu əvəz edən sənədində göstərilmiş soyadı Latın hərfləri ilə yazılır və soyadın ardınca / işarəsi tətbiq edilir, adının baş hərfi və onun cinsi (kişi üçün MR, qadın üçün isə MSS/MRS – miss və ya missis) yazılmışdır. 2. «CARRIER» daşıyıcının adı və ya IATA tərəfindən təyin edilmiş iki simvollu kodu qeyd edilmişdir (AEROFLOT və ya SU). 3. «VALIDATOR PLACE» («DATE AND PLACE OF ISSUE» , «AGENT») biletin satışını həyata keçirmiş agentliyin adı və ünvanı göstərilmişdir. 4. «AIRLINE DATA» kompüter sistemindəki təxsisetmənin kodu (PNR CODE) göstərilir. Biletin rəsmiləşdirilməsi (satışı) üçün əsas sayılan təxsisin kodu. 5. Sərnişinin pasportunun nömrəsi. 6. Sərnişinin doğum tarixi. 7. «VALIDATOR PLACE» («DATE AND PLACE OF ISSUE» , «AGENT»)qrafasında biletin satış tarixi. 8. «FROM/TO» marşrutdakı bütün məntəqələrin və ya hava limanlarının adı ingilis dilində yazılır. 9. «FLIGHT» reysin nömrəsi qeyd edilir. 10. «STATUS» qrafasında təxsisetmənin (bronlaşdırılmanın) statusu qeyd edilir. 11. «TIME» uçuşun başlandığı (göndərilmə) məntəqəsindəki yerli vaxtla təyyarənin uçma saatı dörd rəqəmlə (1520) qeyd edilir. 12. «BAG» («ALLOW») qrafasında baqajın pulsuz daşınma norması (20k) qeyd edilir. 117


13. «FARE» + «TAX» tətbiq edilən tarif və digər yığımlar göstərilimişdir. 14. «TOTAL» biletin yekun qiyməti satışın rəsmiləşdirildiyi məntəqədəki valyuta ilə göstərilir (RUB 4187). 15. «FARE BASIS» tətbiq edilən tarif (RUB 3355) göstərilmişdir.

Şəkil 4.6.

1. AGENCY/AIRLINEINFORMATIONbiletin satışını həyata keçirmiş agentlik. 2. NAMEOFPASSENGERsərnişinin pasportundakı və ya onu əvəz edən sənədində göstərilmiş soyadı Latın hərfləri ilə yazılır və soyadın ardınca / işarəsi tətbiq edilir, adının baş hərfi və onun cinsi (kişi üçün MR, qadın üçün isə MSS/MRS – miss və ya missis) yazılır. 3. CARRIERdaşıyıcının adı və ya IATA tərəfindən təyin edilmiş ikisimvollu koduqeyd edilir(UKRAINE INTL AIRLINES – PS). 4. FLIGHTreysin nömrəsi göstərilir. 5. DATEOFFLIGHTuçuşun tarixi qeyd edilir. 118


6. FROM/TOmarşrutdakı bütün məntəqələrin və ya hava limanlarının adı ingilis dilində yazılır. 7. CLASSxidmət sinifi qeyd edilir (F,P,A – birinci; J,C,D,I,Z – biznes;S,Y,B,H,K,L,M,N,Q,T,V,X,W– ekonomi). 8. DEPART ARRIVE(1005) uçuşun başlandığı göndərilmə (0820) və təyinat məntəqələrindəki yerli vaxt göstərilmişdir. 9. STATUS təxsisetmənin (bronlaşdırılmanın) statusu qeyd edilir. 10. 13 rəqəmdən ibarət olan biletin nömrəsi göstərilir,ilk üç rəqəm həmin aviaşirkətin prefiksi, digər on rəqəm isə biletin nömrəsidir.

4.3. Sərnişin biletinin və baqaj qəbzinin tərtib edilməsi qaydaları (Passenger ticket and baggage check – issuance and honouring procedures) Hər bir daşıyıcı və marşrutdakı məntəqələr arası sahə üçün, reysin və ya xidmət sinifinin dəyişildiyi zaman, həmçinin aralıq məntəqələrdə dayanmaq üçün ayrıca uçuş kuponu tərtib edilməlidir. Əgər biletdəki uçuş kuponlarının sayı zəruri olan saydan, yəni marşrutdakı məntəqələr arası sahələrin sayından çox olarsa, o zaman blankın«Uçuşa yararlıdır» qrafasında «Ləğv edilmişdir–VOID» qeyd edilir. Biletin vaxt baxımından rəsmiləşdirilməsi (satışı) ilə bağlı daşıyıcının tətbiq etdiyi şərtlərə (Ticketing time limit) ciddi şəkildə əməl edilməli, ölkələrin kodları və digər qeydlər mövcud standartlara uyğun olmalıdır. Uçuş kuponları, göndərilmə məntəqəsindən başlayaraq təyinat məntəqəsinə qədər ardıcıl şəkildə istifadə edilməlidir. İnterlayn müqavilələri əsasında yerinə yetirilənaviadaşımalarda iştirak edənlər biletin rəsmiləşdirilməsi və geri qaytarılması prosedurlarını, əgər bu prosedurlar konkret olaraq hansısa qətnamə və ya razılaşmaya əsasən həyata keçirilmirsə, aşağıdakı qaydalar çərçivəsində təşkil etməlidirlər: 1) eyni vaxtda və birgə rəsmiləşdirilən biletlər eyni kodla və blanklar da nömrələrinardıcıllığına riayət etməklətərtib edilməlidir; 2) daşıyıcının, reysin, xidmət sinifinin dəyişdiyi və aralıq məntəqələrdə dayanacaq olduğu təqdirdə, marşrutun göndərilmə məntəqəsi ilə təyinat məntəqəsi arasindakı hər bir sahəsi (aralıq) üçün uçuş kuponu tərtib edilməlidir; 3) yazılar çap üsulu ilə tərtib edilməlidir; 119


4) yoxlama kuponu, agent kuponu və yığım kuponları, həmçinin yararsız olan digər kuponlar satış zamanı kəsilməli və satış məntəqəsində hesabat üçün saxlanılmalıdır; 5) biletin geri qaytarılması ancaq uçuş kuponları istifadə edilmədikdə mümkündür; 6) biletdə ayın tarixi iki rəqəmlə, ay üç hərflə və il isə iki rəqəmlə göstərilir. Məs: 24 aprel 2014–cü il 24APR14; 7) biletdə valyutanın kodu IATA–nın rəhbər sənədlərinin tələblərinə uyğun göstərilməlidir; 8) ölkələrin, şəhərlərin və hava limanlarının kodları ISO və IATA tərəfindən qəbul edilmiş standartlara uyğun şəkildə göstərilməlidir; 9) biletin qrafalarında IATA–nın 727 saylı Qətnaməsindəki istisnalardan başqa hansısa qeydlərin edilməsi qadağandır. Biletin üzərində (üz cildində) aviaşirkətin və ya IATA – nın loqotipləri göstərilir, sonrakı ağ səhifələrdə isə daşınmanın şərtlərinə dair məlumat, həmçinin uçuşla bağlı əlavə informasiya (“Sərnişin üçün mühüm informasiya”, “Hava daşımalarının şərtləri”, “Sərnişinlərin və baqajların daşınması qaydaları” və s.) dərc edilir. Sərnişinin və daşıyıcının hüquq və məsuliyyət dərəcələri aşağıdakı sənədlərlə tənzimlənir: 1. 12 oktyabr 1929–cu ildə Varşava şəhərində imzalanmış və sonradan bir sıra dəyişikliklər edilmiş Varşava Konvensiyası sistemi; 2. 28 sentyabr 1955–ci ildə Haaqa şəhərində imzalanmış Haaqa Protokolu; 3. 28 may 1999–cu ildə Monreal şəhərində imzalanmış Monreal Konvensiyası; 4. Sərnişin və baqajın daşınması qaydaları (daşıyıcının ümumi qaydaları). Biletdəki sərnişin kuponları aşağıdakılardan ibarətdir: a) Yoxlama kuponu (yaşıl)–hesablamalar üçün nəzərdə tutulur, satış zamanı kəsilərək satış məntəqəsində, digər istifadə edilməyən kuponlarla birlikdə hesabat üçün saxlanılır; b) universal ödəmə forması (ağ)–müqavilənin bağlanmasını təsdiq edir və iddia üçün əsas şərt hesab edilir, həmçinin hesablamalar üçün nəzərdə tutulur; c) agent kuponu (çəhrayı)–satış zamanı kəsilərək satış yerində(arxivdə) saxlanması üçün nəzərdə tutulur; 120


d) uçuş kuponu 1, 2, 3, 4 (açıq qəhvəyi və ya sarı şəkil 4.7.)–biletdə göstərilən məntəqələr arasında uçuş üçün nəzərdə tutulur (VOID halları istisna edilməklə) və hava limanında və ya aerovağzalda qeydiyyat zamanı kəsilərək götürülür; e) yığım kuponları (taks) 1 və ya 2 (mavi)–hesablamalar üçün nəzərdə tutulur; f) sərnişin kuponu (ağ)–sərnişin üçün nəzərdə tutulur, daşınmaya dair müqavilənin olduğunu təsdiq edir və daşıyıcıya qarşı iddia qaldırmaq üçün zəruri sənəd hesab edilir.

Şəkil 4.7.

Bilet 1, 2 və ya 4 uçuş kuponundan ibarət olur. Biletin rəsmiləşdirilməsində aşağıdakı terminlər tətbiq edilir:  “ara” və ya “çiyin” «LEG»–uçuş cədvəlində qeyd edilmiş marşrutdakı iki ardıcıl məntəqələr arasındakı sahə (məsafə);  “seqment” «SEGMENT»–istənilən reyslə sərnişinin hərəkət etdiyi göndərilmə və təyinat məntəqələri arasındakı sahə (məsafə) (seqment bir və ya bir neçə «LEG» – dən ibarət ola bilər);  “sektor” «SECTOR»–tariflərin təyin edilməsində tətbiq edilən, bir və ya bir neçə “ara/seqment”dən ibarət olan planlaşdırılmış uçuş marşrutunun və ya sərnişinin hərəkətinin sahəsi (sektoru). Uçuş kuponu aşağıdakı funksional bölümlərdən və ya bloklardan ibarətdir: a) reys bloku; b) tarif bloku; c) əlavə məlumatlar bloku. «ISSUED BY» qrafasında aviaşirkətin loqotipi qeyd edilir. 121


«FLIGHT COUPON №/ » qrafasında sərnişinin uçuş marşrutuna uyğun olan uçuş kuponunun nömrəsi qeyd edilir. 1. «NAME OF PASSENGER»/«NOT TRANSFERABLE»qrafasında sərnişinin pasportundakı və ya onu əvəz edən sənədində göstərilmiş soyadı latın hərfləri ilə yazılır və soyadın ardınca / işarəsi tətbiq edilir, adının baş hərfi və onun cinsi (kişi üçün MR, qadın üçün isəMSS/MRS–miss və ya missis) yazılır. Əgər sərnişinlə bərabər uşaq varsa, o zaman 2 yaşına qədər olan uşaqlar üçün IN (INFANT), 2–12 arası yaşı olan uşaqlar üçün isə CH (CHILD) kodu və mütləq uşağın doğum tarixi göstərilməlidir. Müşayiət olunmayan uşaqların biletlərində xüsusi kodlar və koddan sonra uşağın yaşı qeyd edilir (2–12 yaş UM və 12–16 yaş YP). IATA normalarına görə buradakı yazılarda səhv və ya yanlışların sayı üçdən çox olmamalıdır.Əgər biletin satışında sərnişinin yaşı ilə bağlı güzəşt tətbiq edilərsə, bu qrafada onun doğum tarixinin (aviaşirkətin tələbi ilə) yazılmasına icazə verilir. 2. «GOOD FOR PASS GЕ BETWEEN POINTS OUTLINED»/ «FROM/TO» qrafasında marşrutdakı bütün məntəqələrin və ya hava limanlarının adı ingilis dilində yazılır və kuponların hər biri iki məntəqə arasında uçuş üçün nəzərdə tutulur. Məntəqələrin ardıcıllığı yuxarıdan aşağıya doğru qeyd edilir. Marşrutdakı məntəqələrdə hər birində bir neçə hava limanı fəaliyyət göstərirsə, məntəqənin adından sonra uçuşun hansı hava limanına təşkil edildiyi onun üç hərfli kodu ilə göstərilir. Əgər marşrutdakı məntəqələrin sayı çox olarsa və bu səbəbdən biletin tərtib edilməsi üçün bir blank kifayət etmədikdə, ikinci blank tərtib edilir və«CONJUNCTION TICKETS» (8) qrafasında onun nömrəsi göstərilir. 3. «STOPOVER» (X/O) qrafasında O qeyd edildikdə “stopover”in (dayanacağın 24 saatdan çox olduğu) olduğu, X qeyd edildikdə isə onun olmadığı bildirilir. 4. «CARRIER»qrafasında daşıyıcının IATA tərəfindən təyin edilmiş iki simvollu kodu qeyd edilir ( AZAL J2, Lufthansa LH, Aeroflot SU və s.). 5. «FLIGHT»qrafasında reysin nömrəsi qeyd edilir. 6. «CLASS» qrafasında xidmət sinifi qeyd edilir (F,P,A – birinci; J,C,D,I,Z – biznes; S,Y,B,H,K,L,M,N,Q,T,V,X,W – ekonomi). 7. «DATE»qrafasında uçuşun tarixi (dəqiqləşdirildikdə) və ya “OPEN” (dəqiqləşdirilmədikdə, yəni açıq tarixli bilet) qeyd edilir (tarix iki rəqəmlə, ay isə üç hərflə göstərilir: 03JAN, 25JUL və s.). 8. «TIME» uçuşun başlandığı (göndərilmə) məntəqəsindəki yerli vaxtla təyyarənin uçuşa başladığı saatı dörd rəqəmlə (0755, 2230) qeyd edilir. 122


9. «STATUS» qrafasında təxsisetmənin (bronlaşdırılmanın) statusu qeyd edilir: «OK» –təxsisetmə təsdiq edilib; «RQ»–təxsis üçün müraciət edilib, amma təsdiq olunmayıb və ya gözləmə siyahısına alınıb; «SA»– qeydiyyatın sonunda təyyarədə boş yer olduqda uçuşa qəbul edilə bilər; «NS»– 2 yaşına qədər olan uşaq, ayrıca yer təqdim edilməməklə; «OPEN»– açıq tarixli bilet, təxsis üçün müraciət olunmayıb. 10. «FARE BASIS» qrafasında tətbiq edilən tarif hərif və ya rəqəmlə qeyd edilir. Burada həmçinin sərnişinin hansı kateqoriyaya aid olduğu, biletin etibarlılıq müddəti, uçuşun hansı mövsüm və günlərdə tətbiq edilməsi, güzəştin kodu və faizi göstərilir. 3. «NVB/NVA» (NOT VALID BEFORE/NOT VALID AFTER) qrafası tətbiq edilən tarifin daşınmanın təşkil edildiyi vaxt ərzində, yəni uçuşun əvvəlindən sonuna qədər tətbiq edilməsi mümkün olmadıqda tərtib edilir. Belə hallarda uçuş seqmentində (uçuşun hər hansı bir hissəsində) tarifin tətbiqi ilə bağlı məhdudiyyətlər tətbiq edilir.«NOT VALID BEFORE» qrafasında qeyd edilən tarix daşınmanın geriyə olan hissəsinin göstərilən tarixdən əvvəl başlanmasını qadağan edir. «NOT VALIDAFTER» qrafasında qeyd edilən tarix daşınmanın başlanmasındakı son tarixi göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qeydlər hamısı marşrutun konkret olaraq hansısa bir hissəsinə aid edilir və bu qeydlər həmin hissəyə müvafiq uçuş kuponunda göstərilir.Əgər bu qrafada tarix göstərilməsə (qrafa boş olarsa), bu biletin etibarlılıq müddətinin bir il olmasını bildirir. 12. «BAG» («ALLOW») qrafasında baqajın pulsuz daşınma norması qeyd edilir. Bu norma çəki ilə olduqda rəqəmlə (20 kg, 30 kg və s.) və ya ədədlə olduqda isəPC(piece concept) ilə göstərilir.Bu qrafada NO yazılarsa, bu baqajın pulsuz daşınma normasının olmadığını bildirir. 13. «FARE CALCULATION» qrafasında hər məntəqə arasındakı daşınmanın qiymətinin cəmi göstərilir, məntəqələr üç hərfli kodla, aviadaşıyıcılar iki hərfli kodla və tarif komponenti isə NUC ilə qeyd edilir. Yığımların hamısını 17–ci qrafada qeyd etmək mümkün olmadıqda (sığmadıqda), onları bu qrafada qeyd etmək olar, burada həmçinin valyutanın hansı məzənnəilə NUC–a çevrildiyi göstərilə bilər (22 və 25–ci qrafalarda mümkün olmadıqda). 123


14.«FARE» qrafasında daşınmanın başlandığı məntəqədə tarifin ödənildiyi valyutanın məbləği göstərilir. Məs: Bakı–Ankara üçün tarif manatla (AZN), London–İstanbul üçün funtla (GBP) və s.Tarif konfidensial şəkildə tətbiq edildikdə bu qrafada IT və ya FORFAIT, çarter olduqda CHRT, pulsuz biletdə isə NO FAREqeyd edilir. 15.«TOTAL» qrafasında biletin yekun qiyməti satışın rəsmiləşdirildiyi məntəqədəki valyuta ilə göstərilir. Bu qrafada «EQUIV / FARE PD» ilə «TAX» qrafalarındakı məbləğlərin cəmi göstərilir.«EQUIV / FARE PD» qrafasında qeydlər edilmədikdə, burada «FARE» ilə «TAX» qrafalarındakı məbləğlərin cəmi göstərilir. 16.«EQUIV / FARE PD»daşınmanın başlandığı məntəqədəki tarifin hesablanması üçün tətbiq edilən valyuta ilə satışın təşkil edildiyi məntəqədəki valyuta arasında fərq olduqda bu qrafada göstərilir.Hesablama məzənnəsi 22, 25 və ya 13–cü qrafalarda qeyd edilir.Dərc olunmuştarifdə göstərilən valyuta ilə ödənilən valyuta eyni olduqda bu qrafada qeydlər edilmir. 17.«TAX» qrafasında sərnişinin ödədiyi yığımlar göstərilir.Yığımların əvvəlində ödənilən valyutanın üç hərfli, sonunda isə yığımın növünü bildirən iki hərfli kodlargöstərilir.Sərnişinin yığımlardan azad edilməsi burada qeyd edilir. Məs: EXEMPT/DIPLOMAT (azaddır/diplomat olduğu üçün). 18. «FORM OF PEYMENT» qrafasında ödəmənin hansı formada olduğu göstərilir. Ödəmə adətən CASH (nağd), INVOICE və ya INV, CC (kredit), GR və ya GRT (hökumət vauçeri), MCO (müxtəlif yığımlar orderi), PT və ya PTA (əvvəlcədən ödəniş) və s. olur. 19.«ORIGIN/DESTINATION»qrafasında göndərilmə/təyinatməntəqələri,həmçininsatış indikatoru(SITI, SOTO, SITO və ya SOTI)göstərilir. 20. «AIRLINE DATA» qrafasında kompüter sistemindəki təxsisetmənin kodu(PNR CODE) göstərilir. 21. «VALIDATOR PLACE» («DATE AND PLACE OF ISSUE», «AGENT») qrafasında biletin satışını həyata keçirmiş agentliyin ştampı göstərilir. Ştampda agentliyin adı, ünvanı, ofisin adı (IATA nömrəsi), bileti satmış agentin hərf – rəqəmli referensi və satış tarixi göstərilməlidir. 22.«ENDORSEMENTS/RESTRICTIONS» qrafasında tətbiq edilən tarifdə mövcud olan məhdudiyyətlər (PEX, APEX və s.) və əsas şərtlər göstərilir. Məhdudiyyətlər adətən aşağıdakı əməliyyatların tətbiqi ilə bağlı olur:  «REBOOKİNG»– təxsisetmənin dəyişməsi 124


 «REFUND»– biletin geri qaytarılması  «ENDORSEMENTS»–aviadaşıyıcının dəyişilməsi, bəzi hallarda sərnişinin ancaq müəyyən edilmiş hansısa bir daşıyıcının təyyarəsi ilə göndərilməsinə icazə verilir. Məsələn: əgər qrafada «J2 ONLY» göstərilibsə, sərnişinin ancaqAZAL–ın təyyarəsi ilə göndərilməsinə icazə verilib.  «REROUTING»–marşrutun dəyişilməsi, əgər bu terminin əvvəlində «NO/NON» qeyd edilərsə, tətbiq edilən tarifə görə marşrutun dəyişilməsinə icazə verilmir. Yuxarıda qeyd edilən yazılardan sonra «FEE» və müəyyən məbləğ göstərildikdə, marşrutun dəyişilməsinə həmin məbləğ miqdarında cərimə ödənildikdən sonra icazə verilir. Məsələn: «REB FEE USD50»– marşrutun dəyişilməsi üçün 50 dollar məbləğində cərimə ödəmək lazımdır. «NON REF» yazısı biletin geri qaytarılmasına icazə verimədiyini, «FREE» yazısı isə bu əməliyyatların heç bir ödəmə həyata keçirmədən icra edilməsinə icazə verildiyini bildirir. «FARE RESTRICTIONS APPLY» yazısı tətbiq edilən tariflə bağlı bir sıra məhdudiyyətlərin olduğunu bildirir və onların sayı çox olduğuna görə bu qrafada qeyd edilmir, ancaq sərnişin bilet alarkən buna dair məlumatlandırılır. 23. «ISSUED IN EXCHANGE FOR»–əgər bilet başqa biletlə əvəz edilmişsə, bu qrafada ilk biletin nömrəsi qeyd edilir. 24.«CONJUNCTION TICKETS»–bu qrafada marşrutdakı məntəqələrin sayı bir biletə sığmadıqda ikinci bilet tərtib edilir və onun nömrəsi burada qeyd edilir. 25.«ADDITIONAL ENDORSEMENT/RESTRICTIONS»–əlilə yazılan biletlərdə 13 və 22–ci qrafalara informasiya sığmadıqda bu qrafada əlavə informasiya qeyd edilir. 26.«TUR CODE» xüsusi və ya konfidensial tariflər tətbiq edildikdə onların kodu bu qrafada göstərilir. 27. Bu qrafada 13 rəqəmdən ibarət olan biletin nömrəsi göstərilir,ilk üç rəqəm həmin aviaşirkətin prefiksi, digər on rəqəm isə biletin nömrəsidir. Məsələn AZAL – ın prefiksi 771, AEROFLOT – un 555 və s. Biletin qeydiyyatı zamanı aşağıdakı prosedurların tətbiq edilməsi tələb olunur: 1) oğurlanmış və ya itirilmiş biletlərin siyahısı (BLACK LIST) ilə qeydiyyata təqdim edilən bileti müqayisə etmək və həmin biletin bu siyahıda olmadığına əmin olmaq; 2) biletin təqdim edən şəxsə məxsus olmasını yoxlamaq; 3) biletin etibarlılıq müddətini yoxlamaq; 125


4) satış yerini, tarixini və agentin imzasını yoxlamaq; 5) təxsisetmə ilə bağlı məlumatlara diqqət etmək (reys, tarix, tarif, status, etibarlılıqvəs.).

Şəkil 4.8.

4.4. Normadanartıq baqajın ödəniş qəbzi Excess BaggageTicket (EBT) Normadanartıq baqajın ödəniş qəbzi ciddi hesabat blankıdır və baqajın pulsuz daşınması normasından artıq olan çəkisinin və ya sayının ödənməsini təsdiq edir. Pulsuz baqaj daşıma norması aşağıdakılara şamil edilmir:  ölçüləri 50×40×70 sm = 160 sm çox olan əşyalar;  ölçüləri 50×40×70 sm = 160 sm çox olan musiqi alətləri, xalçalar, xizək və digər idman avadanlığı;  soyuducular, paltaryuyan və tikiş maşınları, motosikletlər,motorollerlər, mopedlər, velosipedlər, idman və ovçu qayıqları, həmçinin onların mühərrikləri, avtotəkərlər, nəhəng mexanizmlər və onların ehtiyat hissələri;  çəkisi 10 kq artıq olan televizorlar, maqnitofonlar, radioqəbuledicilər;  çəkisi 5 kq artıq olan güllər, otlar, quru toxumlar və bitkilər;  müəssisə və təşkilatlar üçün nəzərdə tutulmuş sənaye məhsullarının nümunəsi, mexanizmlərin ehtiyat hissələri, avadanlıqlar, cihazlar və s.; 126


 feldyegerlərin müşayiət etdiyi nəşriyyatsənədləri;  çəkisi konteyner ilə birlikdə 8 kq–dan çox olan kiçik vəhşi və ev heyvanları, quşlar, balıqlar, arılar və digər heyvanlar (gözdən əlilləri müşayiət edən itlərdən başqa, onlar pulsuz baqaj daşıma norması hesabına daşınır). Yuxarıda qeyd edilən əşyalar üçün ödəmə ümumi qaydada faktiki çəkilərinə uyğun tətbiq edilir. Ödəmə hər 1 kq normadan artıq baqaj üçün təyin edilmiş tarif və yığımlar əsasında daşınma başlamamışdan əvvəl göndərilmə məntəqəsində təyinat və ya tranzit/transfer məntəqələrinə qədər olan daşınma üçün sərnişin tərəfindən ödənilir. Normadanartıq baqajın ödəniş qəbzi (şəkil 4.9. və 4.10.) aşağıdakı kuponlardan ibarətdir: a) yoxlama (nəzarət) kuponu–Audit coupon–(qəhvəyi) rəsmiləşdirmə və ödəməyə nəzarət üçün nəzərdə tutulur və ödəniş zamanı kəsilərək aviaşirkətin müvafiq şöbəsinə təqdim edilir; b) agent kuponu (çəhrayı)–Agent coupon–satış zamanı kəsilərək satış yerində(arxivdə) saxlanması üçün nəzərdə tutulur; c) uçuş kuponu(mavi)–Flight coupon–sərnişin üçün nəzərdə tutulur və «From/to» qrafasında göstərilmiş məntəqələr arasında daşınmanın ödənildiyini təsdiq edir; d) sərnişin kuponu–Passenger coupon–daşınmanın ödənildiyini təsdiq edir və sərnişində qalır. «PASSENGER TICKET NUMBER(S)» qrafasında sərnişinin biletinin nömrəsi qeyd edilir, sərnişinlər baqajlarını qrup şəkilində qeydiyyatdan keçirdikdə, bu qrafada qrupun rəhbərinin biletinin nömrəsindən sonraP1 kodu və sərnişinlərin sayı göstərilir. «IN CONJUNCTION WITH/IN EXCHANGE FOR»qrafasında qəbz başqa sənədlə əvəz edildikdə və ya onunla birlikdə tətbiq edildikdə həmin sənədin nömrəsi qeyd edilir. «EXCESS WEIGHT (KG)» qrafasında normadan artıq baqajın çəkisi qeyd edilir. «EXCESSPIECE(S)/OVERIZE» qrafasındaicazə verilən saydan (normadan) artıq baqajın sayı və ya pulsuz daşıma normasının tətbiqedilmədiyi iriqabaritli baqajın sayı və çəkisi qeyd edilir. «RATE PER KG OR PIECE» qrafasında hər 1 kq normadan artıq çəki üçün tətbiq edilən tarif və valyutanın kodu qeyd edilir. 127


«CHARGE» qrafasında normadan artıq baqaj üçün ödənilən yekun məbləğ qeyd edilir. «TAX» qrafasında, qarşısında valyutanın üç hərfli kodu göstərilməklə yığımların məbləği qeyd edilir. «TOTAL» qrafasında qəbz (EBT) üzrə ödəmələrin yekun məbləği qeyd edilir. «FORM OF PAYMENT» qrafasında ödəmənin valyuta kodu qeyd edilir. «SKIING EQUIPMENT» (xizək ləvazimatı), «GOLFING EQUIPMENT» (qolf ləvazimatı), «PET» (canlı heyvanlar) və «BULKY BAGGAGE» (iriqabaritli baqaj) qrafalarında baqajın hansı növə aid olduğu qarşısındakı kvadratda X işarəsi ilə qeyd edilir. Boş kvadratlar digər xüsusi növ baqajın qeyd edilməsi üçün nəzərdə tutulur. «SEATS» qrafasında xüsusi növ baqajın sayı qeyd edilir. «CARRIER» qrafasında daşıyıcının iki simvollu kodu qeyd edilir. «FROM/TO» qrafasında normadan artıq baqajın daşındığı məntəqələrin və ya hava limanlarının adı qeyd edilir. «DATA AND PLACE OF ISSUE» qrafasında daşıyıcının adı, rəsmiləşdirilən yer və tarix qeyd edilir. Bu qeydlər möhür (ştamp) və qəbzi tərtib edən agentin imzası ilə təsdiq edilir. «REMARKS» qrafası əlavə məlumatların qeyd edilməsi üçün nəzərdə tutulur.

Şəkil 4.9.

128


Şəkil 4.10.

4.5. Müxtəlif yığımlar orderi (Miscellaneous charges order – МСО) Müxtəlif yığımlar orderi (MCO şəkil 4.11. və 4.12.) ciddi hesabat blankıdır və aşağıda göstərilən xidmətlər müqabilində ödəmələrdə tətbiq edilir:  hava daşımaları;  normadan artıq baqajın daşınması;  müşayiət olunmayan baqajın daşınması;  hava daşımaları zamanı göstərilən əlavə xidmətlər;  tariflərin dəyişməsi ilə bağlı yaranan əlavə yığımlar;  ödəmələrin geri qaytarılması;  mehmanxana xidmətləri;  tibbi xidmətlər, nəqliyyat, oksigen və s.;  hava daşımalarının PREPAID TICKET ADVICE (PTA) vasitəsi ilə ödənməsi;  avtomobillərin kiralanması və s. MCO aşağıdakı kuponlardan ibarətdir: e) yoxlama (nəzarət) kuponu – Audit coupon; f) agent kuponu – Agent coupon; g) mübadilə kuponu – Exchnge coupon 1 – 4; h) sərnişin kuponu – Passenger coupon. Müxtəlif yığımlar orderinin (MCO) etibarlılıq müddəti verildiyi gündən bir il ərzindədir. 129


Bir kuponlu MCO müəyyən edilmiş konkret daşıma və ya yerüstü xidmətlərin ödənilməsində təyin edilmiş daşıyıcı və ya agent göstərilməklə tətbiq edilir. İki – dörd kuponlu MCO müəyyən edilməmiş, yəni istənilən daşıma və onunla bağlı xidmətlərin ödənilməsində tətbiq edilir. Hava daşımalarının ödənişində MCO tətbiq edildikdə bilet və ya normadan artıq baqal qəbzi rəsmiləşdirilir. MCO – nun Sərnişin kuponu (Passenger coupon) olmadıqda onun tətbiq edilməsi qeyri – qanuni hesab edilir. Mübadilə kuponunda (Exchnge coupon) göstərilən məbləğ daşınmanın ödənilməsi üçün zəruri olan məbləğdən kiçik olduqda, aradakı fərq sərnişin tərəfindən ödənilməli, əgər kupondakı məbləğ zəruri olan məbləğdən böyük olarsa, aradakı fərqin qaytarılması üçün yeni MCO tərtib edilir və sərnişinə təqdim edilir. İstifadə olunmayan mübadilə kuponlarının üzərində «VOID» yazılır və yoxlama (nəzarət) kuponuna (Audit coupon) əlavə edilir. «NAME OF PASSENGER» qrafasında sərnişinin pasportundakı və ya onu əvəz edən sənədində göstərilmiş soyadı Latın hərfləri ilə yazılır və soyadın ardınca / işarəsi tətbiq edilir, adının baş hərfi və onun cinsi (kişi üçün MR, qadın üçün isəMISS/MRS–miss və ya missis) yazılır. Burada həmçinin əgər MCO bir neçə sərnişin üçün rəsmiləşdirilmişsə, onların hamısının soyadları, təşkilatın adı və ya sponsorun soyadı, qrup rəhbərinin soyadı (qrup olduqda) və qrupdakı sərnişinlərin sayı göstərilir. «TYPE OF SERVICE FOR WHICHISSUED» qrafasında MCO–nun hansı məqsədlər üçün tərtib edildiyi qeyd edilir. Məs: change of reservation charge/təxsisetmənin dəyişdirilməsi üçün yığımlar; for retund or further transportation/daşınmanın geri qaytarılması və ya davam etdirilməsi və s. Bu qrafa boş qalmamalıdır, yəni istənilən şərtlərdə burada qeydlər aparılmalıdır. «VALUE FOR EXCHANGE» qrafasında yığımların dərc olunmuşvalyuta ilə məbləği qeyd edilir. «AMOUNT IN LETTERS» qrafasında daşınmanın və ya xidmətlərin məbləği qeyd edilir. «CURRENCY» qrafasında valyutanın kodu qeyd edilir. «AMOUNT IN FIGURES» qrafasında məbləğ rəqəmlə qeyd edilir. «BANK EXCHANGE RATE» qrafasında xidmətlərin hansı valyutada dərc edildiyinin bank məzənnəsi (MCO – dakı valyutaya nisbətində)qeyd edilir. 130


«EQUIVALENT AMOUNT PAID» qrafasında MCO–dakı valyutaya ekvivalent (bərabər) olan məbləğin cəmiqeyd edilir. «TAX ON MCO» qrafasında MCO–nun rəsmiləşdirilməsinin qiyməti qeyd edilir. «OTHER CHARGES» qrafasında digər yığımlar (PTA və s.) qeyd edilir. «TOTAL» qrafasında ödəmələrin təşkil edildiyi ölkənin valyutası ilə ümumi məbləğ qeyd edilir. «ISSUED IN CONNECTION WITH» qrafasında MCO ilə birlikdə tətbiq edilən daşıma sənədinin nömrəsi qeyd edilir. «ENDORSEMENTS / RESTRICTIONS (CARBON)» qrafasında MCO – nun tətbiq edilməsindəki məhdudiyyətlər qeyd edilir. «FORM OF PAYMENT» qrafasında ödəmənin hansı şəkildə olduğu qeyd edilir:cash (nağd), AX 5678912340 (kredit kartı ilə), chek (çek ilə) və NONREF (hesab üzrə). «ISSUED IN EXCHANGE FOR» qrafasında MCO–nun hansı sənəd əvəzinə verildiyi (aviaşirkətin kodu, sənədinin nömrəsi və forması) qeyd edilir. « RIGINAL ISSUE», «AIRLINE», «FORM», «SERIAL NUMBER», «PLACE», «DATE» və «AGENT`S NUMERIC CODE » qrafalarında MCO əsasında rəsmiləşdirilən ödəmə və ya daşıma sənədlərinin rekvizitləri, daşıyıcının iki simvollu kodu, sənədlərin nömrələri, verilmə tarixləri və yerləri, həmçinin agentlərin kodları (validatorları) qeyd edilir.

131


Şəkil 4.11.

«DATE AND PLACE OF ISSUE» qrafasında agentin referensi (MCO – nun rəsmiləşdirildiyi tarix, ofisin ünvanı) qeyd edilir. «AGENT» qrafasında agentin validatorundan sonra imzası qeyd edilir. «TO/AT» qrafasında daşıyıcı/MCO – nun tətbiq edildiyi yer qeyd edilir. «RESERVATION DATA» qrafasında təxsisetməyə dair məlumatlar (reyslərin nömrələri, xidmət sinifləri, uçuş tarixləri, marşrut və təxsisetmənin statusu) qeyd edilir. «REMARKS» qrafasında MCO–nun rəsmiləşdirilməsinin məqsədi ətraflı şəkildə qeyd edilir.

132


Şəkil 4.12.

4.6. Yük aviaqaiməsi AIRWAYBILL Yük aviaqaiməsi (Air Way Bill), yükgöndərən və ya onun səlahiyyətli nümayəndəsi tərəfindən tərtib edilmiş, yükün hava nəqliyyatı ilə daşınmasına dair daşıyıcı ilə yükgöndərən arasında bağlanan müqaviləni təsdiq edən hüquqi sənəddir. Yük aviaqaiməsi (Air Way Bill) iki növ olur: 1. Master yükaviaqaiməsi (Master Air Way Bill–MAWB)–bu sənəd 11 rəqəmli nömrəyə malikdir. İlk 3 rəqəm IATA tərəfindən verilən prefiks nömrəsidir, növbəti 8 rəqəm yük aviaqaiməsinin nömrəsidir və bunlardan yeddisi bilavasitə qaimənin nömrəsi səkkizinci rəqəm isə ondan əvvəlki yeddi rəqəmli nömrənin yeddi rəqəminə bölünməsində alınan nəticəni göstərir (“yoxlama açarı” adlanır). MAWB nömrəsi vasitəsi ilə bronlaşdırmanı və yükün hərəkətini izləmək kimi prosedurları müvafiq sistemlərdə (İnternet və aviaşirkətin saytlarında) təşkil etmək mümkündür. 2. Ev aviaqaiməsi (House Air Way Bill – HAWB)–bu sənəd ilk etapda nömrəsiz olur və sonradan onu tərtib edən Yük Agenti ona nömrə verir. Bu nömrə əsasında yük ancaq Yük Agentinin sistemində izlənə bilir. Bu qaimə yardımçı xarakteri daşıyır, onun tərtib edilməsinin IATA qaydalarına əsasən təşkil edilməsi tövsiyə edilsə də, Yük Agenti onu, özünün qaydaları və müştərinin istəyinə uyğun tərtib edir. Yük aviaqaiməsindəqeyd edilən müqavilənin şərtləri IATA–nın 600a (CSC17) nömrəli Qətnaməsinin əsas müddəalarının qısa izahıdır. Yük aviaqaiməsində müqavilənin şərtləri, daşıyıcının beynəlxalq daşımalarda 133


yükün itməsi, zədələnməsi, xarab olması, əksilməsi və yubanması ilə əlaqədar məsuliyyəti təyin edilir. Müqavilənin şərtləri aşağıdakıları ehtiva edir:  daşınmaya qəbul edilmiş yükün təyin edilmiş məntəqəyə çatdırılması və yükalana təhvil verilməsinə dair daşıyıcının məsuliyyəti, daşınma xərclərinin ödənilməsi məsuliyyəti;  yükün geri qaytarılması, alıcının dəyişilməsi və alıcının hər - hansı səbəbdən yükdən imtina etdikdə hansı şərtlərə əməl olunacağı;  yükün təyin edilmiş məntəqəyə çatdığına dair alıcıya daşıyıcı tərəfindən informasiya verilməsi məsuliyyəti və alıcının yükü vaxtında almasına dair məsuliyyəti;  müqavilənin şərtlərinin pozulmasına dair tətbiq edilən cərimə sanksiyaları və kommersiya aktlarının tərtib edilməsi qaydaları;  yükün daşınması zamanı yükgöndərənin ölkənin qanun və normativ sənədlərinin tələblərinə riayət etmək məsuliyyəti;  təhlükəli yüklərin daşınması şərtlərinə dair informasiya. Yük aviaqaiməsinin funksiyaları aşağıdakılardan ibarətdir. 1. Yük aviaqaiməsi daşınma prosesində iştirak edən tərəflər arasında hesablamalar aparmaq üçün maliyyə–hesab, nəzarət və həmçinin gömrük prosedurlarının qeydiyyatı üçün əsas sənəddir. Yük aviaqaiməsinin “Üz tərəfi” aşağıdakıları əks etdirir:  yükgöndərənin və yükalanın rekvizitləri (adı və hüquqi ünvanı, bankdakı hesab nömrəsi);  daşıyıcının rekvizitləri (kodu və bankdakı hesab nömrəsi);  reysin nömrəsi, marşrut, göndərmə və çatdırılma tarixi və məntəqələri;  daşınan yükə dair məlumat (adı və yerlərin sayı, ölçüləri və həcmi, brutto çəkisi və elan edilmiş qiyməti);  ödəməyə dair informasiya;  yükalana yükün gəlməsinə dair verilən informasiya qrafası;  yükün daşınmasına dair verilən informasiya qrafası;  yükün xarakterinə dair yükgöndərənin informasiya verdiyi qrafa;  yükgöndərənin, yükalanın və yük agentinin imzaları, tarix və möhür;  iştirak edən tərəflər arasında aparılan hesablamalara dair informasiya. Yuxarıda qeyd olunan rekvizitlər və məlumatların yerləşdirilməsini elə təşkil etmək lazımdır ki, qeydiyyat aparmaq üçün texniki cəhətdən çətinliklər yaranmasın. 134


2. Beynəlxalq yük daşımalarında yük aviaqaiməsi ingilis dilində əsasən 8, bəzən isə daha çox 12 nüsxədə IATA standartlarına və tələblərinə uyğun şəkildə tərtib edilir: Orijinal 1(Forissuingcarrier)rəsmiləşdirən daşıyıcı üçün Orijinal 2 (Forconsignee)yükalan üçün Orijinal 3 (Forshipper)yükgöndərən üçün Surət 4 (Delivery receipt) yükün alınmasını təsdiqləyən imza Surət 5 (Forairportofdestination) təyinat hava limanında gömrük üçün Surət 6 (Forthirdcarrier) üçüncü daşıyıcı üçün Surət 7 (Forsecondcarrier) ikinci daşıyıcı üçün Surət 8 (For first carrier) ilk daşıyıcı üçün göndərilmə h/l saxlanılr Surət 9 (For agent) satışı həyata keçirən agent üçün Surət 10, 11, 12 (Extra copy for carrier) daşıyıcı üçün əlavə nüsxələr

Yaşıl Çəhrayı Mavi Sarı Ağ Ağ Ağ Ağ Ağ Ağ

3. Yük aviaqaiməsinin nüsxələri aşağıdakı qaydada tərtib edilir:  orijinal 3 (yükgöndərən üçün – for shipper) mavi rəngdə olur və yükgöndərənə verilir, yükünqəbulunu və daşıyıcı ilə yükgöndərən arasında müqavilənin bağlanmasını təsdiq edir;  surət 8 (satış üzrə agent üçün – for agent) ağ rəngdə olur və yük aviaqaiməsini tərtib edəndə qalır;  orijinal1(rəsmiləşdirən daşıyıcı üçün – for carrier) yaşıl rəngdə olur, hesabat üçün daşıyıcıda qalır və daşıyıcı ilə yükgöndərən arasında müqavilənin bağlanmasını təsdiq edir;  orijinal 2 (yükalan üçün – for consignee) çəhrayı rəngdə olur, yükü son hava limanınadək müşayiət edir və yük verilərkənalıcıya təqdim edilir;  surət 4(yükün alınmasını təsdiqləyən imza – delivery receipt) sarı rəngdə olur, alıcı tərəfindən imzalanır, sonuncu daşıyıcıda qalır və yükün təhvil verilməsini (çatdırılmasını) və müqavilənin şərtlərinin tam şəkildə yerinə yetirilməsini təsdiq edir;  surət 5 (for airport of destination) ağ rəngdə olur, təyinat hava limanında gömrük üçündaşıyıcı tərəfindən lazım olduqda istifadə etmək üçün nəzərdə tutulur;  surət 6 (üçüncü daşıyıcı üçün – for third carrier) ağ rəngdə olur, üçüncü daşıyıcı üçün nəzərdə tutulur;  surət 7 (ikinci daşıyıcı üçün – for second carrier) ağ rəngdə olur, üçüncü daşıyıcı üçün nəzərdə tutulur;  surət 9 (satışı həyata keçirən agent üçün – for agent)ağ rəngdə olur, satışı həyata keçirən agentdə qalır. 135


 surətlər 10, 11, 12 (Extra copy for carrier) ağ rəngdə olurlar, daşıyıcı üçün əlavə nüsxələr. 4. Yük aviaqaiməsi aşağıdakı amillərin mövcud olmasını təsdiq edir: a) yükün daşınmasına dair yükgöndərən ilə aviaşirkət arasında müqavilə (müqavilənin şərtləri orijinal 3 arxa hissəsində qeyd edilir); b) yükün qəbul edilməsinə dair sənəd; c) hesablamaların aparılmasına dair sənəd; d) tərəflərin məsuliyyətlərini təsdiq edən sənəd; e) sığortanı təsdiq edən sənəd (əgər aviaşirkətə buna dair müraciət edilibsə); f) yükləməyə dair təlimat; g) gömrük sənədi; h) yükün yükalana təhvil verilməsini təsdiq edən sənəd. Yük aviaqaiməsinin yuxarıda sağ küncündə «non negotiable» qeyd edilir və bu da yükün ancaq aviaqaimənin yükalan qrafasında göstərilmiş şəxsə verilməsinin qanuna uyğun olmasını təsdiq edir. Aviaqaimənin etibarlılıq müddəti onun imzalandığı vaxtdan yükün yükalana və ya onun Agentinə təhvil verildiyi vaxta qədərdir. Daşımanın tipindən asılı olaraq sənədlərin tərtib edilməsi iki şəkildə olur: 1. Ayrıca daşınan yüklər üçün. 2. Cəm şəklində daşınan yüklər üçün. 4.6.1. Ayrıca daşınan yüklər Ayrıca göndərilən yüklər üçün Yük Agenti MAWB qaimələrindən istifadə edir. Yük Agenti MAWB–da həqiqi yükgöndərəni və yükalanı, yükə dair məlumatı, ödəmənin hansı formada olduğunu göstərir və daşımanın qiyməti qrafasını tərtib edir. Tərtib edilmiş sənədlər tranzit və təyinat hava limanları üçün ayrı–ayrı zərflərə yerləşdirilir. Bu zərflər möhürləndikdən sonra aviaqaiməyə əlavə edilir, buna qədər isə aviaqaimənin ilk üç nüsxəsi zərflərdən götürülür və aşağıda qeyd edilən ünvanlara verilir:  Nüsxə 1 (Orijinal 3) yükgöndərənə verilir.  Nüsxə 2 (Surət 8) Yük Agentinin arxivində saxlanılır.  Nüsxə 3 (Orijinal 1) maliyyə hesablamaları üçün aviaşirkətə verilir. Təhlükəli yüklər və ya canlı heyvanlar daşındıqda bu zərflərə qeyd edilən yüklərlə əlaqədar digər sənədlər də əlavə edilir. Aviaşirkətin loqotipi – Label 136

Sərnişin və yük aviatarifləri AIR WAYBILL131 – 1234 5675 No. DESTINATIONBAK TOTAL WEIGHT No. OF THIS PIECES106 PIECE11,7 TOTAL WEIGHT THIS CONSIGMENT1662 K TRANSFER STATION(S) OTHER HANDLING INFORMATION HWB No.77147126

K

Azerbaijan Airlines

Yükün üzərinə yükgöndərən və yükalana dair məlumatdan, həmçinin əlavə informasiya və xüsusi yüklər üçün tətbiq edilən nişandan başqa üzərindəaviaşirkətin loqotipi qeyd edilmiş kağızdan lövhə yapışdırılır. Loqotipdə aşağıdakı informasiya qeyd edilir:  master aviaqaimənin (MAWB) nömrəsi;  göndərilmə məntəqəsi (üç hərfli IATA kodu);  tranzit məntəqə (üç hərfli IATA kodu);  təyinat məntəqəsi (üç hərfli IATA kodu);  bu yerin çəkisi;  qaimədəki yükün ümumi çəkisi;  yerlərin ümumi sayı;  yükə dair əlavə məlumat (handling information). Bu lövhə ştrix–kod nişanına (bar–coded information) malikdir və onun vasitəsi ilə yüklərin emalı və qəbulu sisteminə həmin yükə dair informasiyanın daxil edilməsi prosesini sürətləndirir. Yük təyinat hava limanına gəldikdə aviaqaimədə göstərilən yükalana buna dair məlumat göndərilir və yük ancaq ona təhvil verilir. 4.6.2. Cəm şəklində daşınan yüklər Müxtəlif yükgöndərənlərdən toplanan yüklər eyni istiqamətə göndərildikdə, yəni təyinat məntəqələri eyni olan yükləri Yük Agenti bir yerə cəm edərək bir reyslə və ya bir təyyarə ilə göndərdikdə yükgöndərənlərin daşınmaya (Yük Agentinə) təqdim etdikləri hər bir yük (yüklər) üçün Yük Agenti ayrıca HAWB tərtib edir. Bu sənəddə (HAWB) ancaq bu yükə dair 137


məlumatlar: həqiqi yükgöndərən və yükalan, yükün adı, ödəmənin forması, tarif və s. göstərilir. Yük Agenti bu sənədlərin üzərində öz istəyinə uyğun hərif və yaxud rəqəmlərdən ibarət nömrələr yazır (nişanlayır). Yükgöndərənlərin daşınmaya təqdim etdikləri sənədlər müvafiq olaraq hər bir HAWB–a əlavə edilir və bu sənədlər hamısı bir yerə cəm edilərək möhürlənmiş zərfə yerləşdirilir. Bu sənədlərdən əlavə zərfə master aviaqaimə MAWB və Yük manifesti (Consolidation Manifest) də əlavə edilir. Bu tip yük daşımalarında MAWB bütün yüklər üçün vahid bir sənəd hesab edilir, bu sənəddə yükgöndərən Yük Agenti–Konsolidator, yükalan isə Yük Agenti–Dekonsolidator olur. MAWB–da yüklərin adı göstərilmir, cəm edilmiş yüklər əlavə edilmiş Manifestlə (Consolidation as per attached Manifest) və yaxud cəm edilmiş yüklər əlavə edilmiş siyahı ilə (Consolidation as per attached list) yazılır. Hava gəmisinə yüklənmiş yüklərə dair yekun informasiyanın qeyd edildiyi yük cədvəli Yük Manifesti adlanır. Yük Manifestində adətən aşağıdaqeyd edilənlər göstərilir:  Göndərilmə ölkəsindəki Yük Agentinin (Konsolidatorun) adı və ünvanı.  Təyinat ölkəsindəki Yük Agentinin (Dekonsolidatorun) adı və ünvanı.  MAWB – nin nömrəsi.  Daşımanı həyata keçirən aviaşirkətin adı.  Göndərilmə və təyinat məntəqələri.  Reysin nömrəsi və uçuş tarixi.  HAWB – ların nömrələri və hər birində aşağıdakılar qeyd edilir: a) sonuncu təyinat məntəqəsi; b) yükgöndərənin və yükalanın adları; c) yerlərin (yüklərin) sayı; d) yükün adı; e) yükün çəkisi; f) ödəmənin məbləğivə forması;  MAWB – da göstərilən yüklərin ümumi sayı və çəkisi. Yük Manifestinin tərtib edilməsi Yük Agenti tərəfindən ümumi qaydalara riayət etməklə öz istəyinə uyğun şəkildə təşkil edilir. Yük Manifesti bir neçə nüsxədə tərtib edilir, MAWB ilə birlikdə zərfə yerləşdirilir və təyinat məntəqəsinə göndərilir. Təyinat məntəqəsində Yük Agenti–Dekonsolidator 138


zərfin içindəki sənədlərlə tanış olduqdan sonra yükləri HAWB–larda göstərilən yükalanlara çatdırır. Yüklərin bu şəkildəHAWB–lara uyğun paylanması Dekonsolidasiya adlanır. Yükün üzərinə yükgöndərən və yükalana dair məlumatdan, həmçinin əlavə informasiya və xüsusi yüklər üçün tətbiq edilən nişandan başqa üzərindəaviaşirkətin loqotipi qeyd edilmiş kağızdan lövhə yapışdırılır. Bu lövhədə birbaşa daşınan yüklərdəki lövhədən fərqli olaraq HAWB–ların nömrələri göstərilir. Loqotipdə aşağıdakı informasiya qeyd edilir:  master aviaqaimənin (MAWB) nömrəsi;  ev aviaqaiməsinin (HAWB) nömrəsi;  göndərilmə məntəqəsi (üç hərfli IATA kodu);  tranzit məntəqə (üç hərfli IATA kodu);  təyinat məntəqəsi (üç hərfli IATA kodu);  bu yerin çəkisi;  qaimədəki yükün ümumi çəkisi;  yerlərin ümumi sayı;  yükə dair əlavə məlumat (handling information);  ştrix–kod nişanına dair informasiya (bar–coded information). Sənədlər aşağıdakı qaydada paylanır:  yükgöndərənlər yükün göndərilməsini təsdiq edənHAWB–ın Orijinal 3 nüsxəsini alırlar;  yükalanların hamısı yükün təhvil verilməsini təsdiq edənHAWB–ın Orijinal 2 nüsxəsini alırlar;  göndərilmə ölkəsində Yük Agenti (Konsolidator) MAWB–ın Orijinal 3 nüsxəsini və Surət 8 özündə saxlayır;  aviaşirkətə MAWB – ın Orijinal 3 nüsxəsi verilir;  digər sənədləri Dekonsolidator təyinat ölkəsində özündə saxlayır. Bu sənədlərdənHAWB–ların Surət 4 (Delivery receipt) vərəqləri yükalanın yükü aldığına dair imzası üçün istifadə edilir. Bu sənəd (Surət 4 HAWB) yükün yükalana göstərilən ünvanda təhvil verildiyini (Proof of Delivery POD) təsdiq edir və göndərilmə ölkəsində Yük Agentinə göndərilir. Yük, yük aviaqaiməsi düzgün tərtib edildikdə daşınmaya qəbul edilir. Yük aviaqaiməsində yükə dair göstərilən məlumatlar daşıyıcı tərəfindən yoxlanılmalıdır.Yük aviaqaiməsinin tərtib edilməsi qaydaları TACT Rules kitabçasının b. 6.2. (Completion of Air Way Bill) bölümündə geniş və ətraflı şəkildə qeyd edilmişdir. Yuxarıda qeyd edilən sənədlərin nümunələri: 139


Yük manifesti – Cargo Manifest

Master yük aviaqaiməsi – Master Air Way Bill (MAWB)

140


Ev yük aviaqaiməsi – House Air Way Bill (HAWB)

141


4.6.3. Yük aviaqaiməsinin tərtib edilməsi qaydaları Yük aviaqaiməsi aşağıdakı qaydada tərtib edilir:  «Shipper’s Name and Address» 1–ci qrafada daşıyıcının adı və ünvanı göstərilir;  «Consignee’s Name and Address» 2–ci qrafada yükalanın adı və ünvanı göstərilir;  «Airport of Departure (Addr of First Carrier) and Requested Routing» 3–cü qrafada daşınmanın başlandığı hava limanı göstərilir; 142


 «Airport of Destination» 4–cü qrafada marşrutdakı sonuncu hava limanı göstərilir;  «Declared Value for Customs» 5–ci qrafada gömrük üçün yükün elan edilmiş qiyməti göstərilir;  «Handling information» 6–cı qrafada yerüstü xidmət zamanıyükə göstərilən xüsusi qaydalar göstərilir;  «No. of Pieces RCP» 7–ci qrafada yüklərin sayı göstərilir;  «Gross Weight» 8–ci qrafada yükün çəkisi göstərilir;  «Kg lb» 8a qrafasında çəki vahidi göstərilir;  «Chargable weight»9–cu qrafada yükün ödəniləcək çəkisi göstərilir;  «Rate/Charge» 9a qrafasında hər çəki vahidinə tətbiq edilən tarif göstərilir;  «Total» 9b qrafasında daşınmanın yekun məbləği göstərilir;  «Nature and Quantity of Goods (Incl Dimension or Volume)»10–cu qrafada daşınan malın sayı, ölçüləri və xüsusiyyətləri göstərilir;  «Signature of Shipper or his agent»11–ci qrafada yükün qablaşdırılması onun xüsusiyyətinə uyğun olmasına dair daşıyıcının və ya satış agentinin imzası göstərilir (təhlükəli yüklər və s.);  «Date, Time, at, Place» 12, 13, 14 və 15–ci qrafalarda yük qaiməsinin tərtib edildiyi tarix,vaxt və yer göstərilir;  16, 17 və 18–ci qrafalarda müqavilənin şərtləri haqqında məlumat göstərilir;  «Signature of Consignee or his agent» 19-cu qrafada yükalanın və ya onun agentinin imzası göstərilir;  «Account Information» 20–ci qrafada ödənişin hansı formada olduğu göstərilir. Yükün xarici görünüşü, qablaşdırılması və tərkib hissəsi qənaətbəxş deyilsə, yükü göndərən bu nasazlıqları yük aviaqaiməsində göstərməlidir. Göndərilən yük xüsusi keyfiyyətlərə malikdirsə və daşınma xüsusi şərtlərlə təşkil edilməlidirsə, yükgöndərən buna dair məlumatları yük aviaqaiməsində göstərməlidir. Yükgöndərən bu şərtlərə əməl etmədikdə, daşıyıcı yük aviaqaiməsində bu məlumatları göstərmək hüququna malikdir (borcu deyil). Daşıyıcı tərəfindən edilən düzəlişlər və əlavələr onun imzası və möhürü ilə təsdiq edilməlidir. Yükgöndərənin xahişi ilə yük aviaqaiməsi daşıyıcı tərəfindən tərtib edilərsə, yükgöndərən yük aviaqaiməsində göstərilən məlumatların ətraflı, düzgün və dəqiq olmasına dair daşıyıcı qarşısında tam məsuliyyət daşıyır və bununnəticəsində daşıyıcıya və yaxud başqa şəxsə dəyən zərəri ödəməlidir. 143


Yük aviaqaiməsində edilən düzəlişlər möhürlə təsdiqlənmiş formada ancaq daşıyıcı və ya onun agenti tərəfindən aparıla bilər, başqa şəxslər tərəfindən edilən düzəlişlər isə qeyri – qanuni hesab edilir.

Airline code number / 1A Aviaşirkətin kodu

Aviaşirkətin 3 rəqəmli prefiksi qeyd edilir (aviaşirkət qaimədə prefiksini göstərmədikdə), (TACT Rules b.1.4.). 144

Sərnişin və yük aviatarifləri Airport of departure / Göndərilmə hava limanının 3 hərifli kodu qeyd edilir Göndərilmə hava limanı (TACT Rules b.1.2.3. və b.1.2.4.) Aviaqaimənin 8 rəqəmli seriya nömrəsi qeyd edilir 1B Serial number / Seriya nömrəsi (aviaşirkət tərəfindən qeyd edilmədikdə) 2 Shipper’s name and address / Yükgöndərənin adı və ünvanı Aviaqaiməni tərtib edən aviaşirkət və ya agent tərəfindən 3 Shipper’s account number/Yükgöndərənin qeyd edilir hesab nömrəsi 4 Consignee’s name and address / Yükalanın adı və ünvanı Yükü çatdıran aviaşirkət tərəfindən qeyd edilir 5 Consignee’s account number / Yükalanın hesab nömrəsi 6 Issuing carrier’s agent, name and city / Aviaqaiməni tərtib edən yük agentinin adı və ünvanı Agentin 7 rəqəmli IATA kodu və ya CASS – ın nömrəsi 7 Agent’s iata code /IATA Agentinin kodu qeyd edilir. Aviaqaiməni tərtib edən Agent qeyd edir. Issuing carrier’s agent 8 accounting number / Yük agentinin hesab nömrəsi Hava limanlarının adları tam şəkildə göstərilir. Airport of departure 9 and requested routing / Göndərilmə hava limanı və arzuedilən marşrut Zərurət olduqda aşağıdakılar göstərilir:  Ödəmənin şərtləri-nağd (cash), çek ilə (cheque) və s.  Baqaj göndərildikdə-onun sahibinin biletinin və reysinin nömrəsi, marşrut; Accounting  Geri qaytarılan yük olduqda- onun göndərildiyi information (birinci) aviaqaimənin nömrəsi; 10 Hesaba dair məlumat  Daxili hesablamar üçün aviaşirkətin yükgöndərənə və ya Yük Agentinə təyin etdiyi referens nömrəsi;  Ödəmə kredit kartı ilə olduqda- onun nömrəsi; Yükalandan başqa bu hüquqa malik olan ikinci şəxs (Handling) A- Təyinat və ya tranzit hava limanının 3 hərfli IATA kodu; Routing and B- Birinci aviaşirkətin adı (tam) və ya iki simvollu kodu; destination - F- yük tranzit hava limanında digər aviaşirkətin 11 Marşrut və təyinat təyyarəsinə yükləndikdə tərtib edilir: «TO» qrafasında məntəqəsi təyinat hava limanının 3 hərfli, «BY» qrafasında isə aviaşirkətin iki simvollu IATA kodları qeyd edilir. Belə hallarda bu aviaşirkətlər arasında INTERLİNE müqaviləsinin olmasına diqqət etmək lazımdır (TACT Rules .8.1.). Hesablamaların aparıldığı valyutanın ISO tərəfindən təyin edilmiş 3 hərfli kodu göndərilmə hava limanında Currency (aviaqaimənin orada tərtib edildiyi üçün) qeyd edilir 12 Valyuta (TACT Rules b.5.7.). Digər hava limanlarında da 1

145


13

14

15

Charge code Ödəmənin kodu Weight charge and valuation charge – prepaid/collect / Çəki və elan edilmiş qiymət üçün ödəmə – prepaid/collect All other charges at origin – prepaid/ collect/ Göndərilmə məntəqəsindəki digər ödəmələr – prepaid /collect

Declared value for 16 carriage / daşınma üçün elan edilmiş qiymət Declared value for 17 customs / gömrük üçün elan edilmiş qiymət 18 Airport of distination təyinat hava limanı 1A Flight date / reysin B tarixi Amount of insurance 20 sığortanın məbləği

Handling information 21

Göstərilən xidmətlərə dair məlumat

Customs status of 21A shipment Gömrük statusu Number of pieces 22A Yerlərin sayı 22B Gross weight /

hesablamalar bu valyuta ilə aparılır. İstisna hallar 33A və 33B qrafalarında göstərilmişdir. Məlumatlar elektron vasitələrlə verildikdə tərtib edilir. Kodlar TACT Rules b. 6.2. 12-ci bəndində göstərilir. A – B yığımların göndərilmə məntəqəsində hansı şərtlərlə ödənilməsindən asılı olaraq («Prepaid» və ya «Collect») qrafa X işarəsi ilə qeyd edilir.

A – B digər yığımların göndərilmə məntəqəsində hansı şərtlərlə ödənilməsindən asılı olaraq («prepaid» və ya «collect») qrafa x işarəsi ilə qeyd edilir. Tranzit və təyinat məntəqələrində ortaya çıxan ödəmələr yükalan tərəfindən (collect), ödənilməsi əvvəlcədən bəlli olanlar isə əvvəlcədən yükgöndərən tərəfindən (prepaid) ödənilir. Yükgöndərən tərəfindən yükün elan edilmiş qiyməti göstərilir. Qiymət elan edilmədikdə nvd (no value declared) qeyd edilir. Yükgöndərən tərəfindən gömrük üçün elan edilmiş qiymət göstərilir. Qiymət elan edilmədikdə ncv (no customs value) qeyd edilir (tact rules b. 7.3.). Təyinat hava limanının 3 hərfli IATA kodu göstərilir. Aviaşirkətin nümayəndəsi tərtib edir. Sığorta aviaşirkət tərəfindən təşkil edildikdə tərtib edilir, bu olmadıqda xxx göstərilir sığorta baş verdikdə burada yükün sığorta məbləği, 23, 28A və 28B qrafalarında daşımanın ümumi qiymətini hesablamaq üçün sığortanın mükafatı göstərilir. Burada aşağıdakılar göstərilə bilər:  Nişanlama və sarğıya dair qeydlər;  Əlavə tələblər (keep away from direct sinlight);  Yük baqaj olduqda- sahibinin uçuşuna dair ətraflı məlumat;  Yükün çatdığına dair məlumatın veriləcəyi ünvan; Aviaqaiməyə əlavə edilmiş sənədlərin siyahısı:dangerous goods as per attached shipper’s declaration, shipper’s certification for live animals və s. Avropa ittifaqı daxilində daşınan yüklər üçün xüsusi “customs origin code” tətbiq edilməklə tərtibedilir. TACTRules b. 6.2. Eyni tariflə daşınan yüklərin sayı göstərilir. Bir neçə tarif tətbiq edildikdə eyni tariflə daşınan yüklərin yerlərinin sayı ayrıca göstərilir. Ümumi say isə 22J qrafasında qeyd edilir. Çəki vahidi göstərilmədən ağırlıq rəqəmlə qeyd edilir. 146

Sərnişin və yük aviatarifləri çəki brutto 22C Kg, lb / kiloqram və ya funt 22D Rate class / tarifin sinifi

Çəki vahidi göstərilir: «k» kiloqram, «l» isə funt olduğunu bildirir. Tətbiq edilən tarifin kodu qeyd edilir. Bu qrafa yükün növündən asılı olaraq aşağıdakı şəkildə tərtib edilir:  Xüsusi tarif C tətbiq edildikdə yükün aid olduğu qrupun kodu qeyd edilir; Commodity item number /  Güzəştli R və ya yüksəldilmiş S tarifi tətbiq edildikdə, hesablamanın aparıldığı baza tarififnin bir hərfli kodu qeyd edilir (adətən Ümumi yüklər üçün (GCR) tətbiq edilən minimal M və ya normal N tariflərin kodundan 22E yükün növünün nömrəsi sonra rəqəmlə faiz göstərilir. Məs: R tarifi üçün normal tarifə 35% tətbiq edilən güzəşt belə göstərilir: N65, S tarifi üçün minimal tarifə 50% əlavə edilmiş tarif isə M150 qeyd edilir. ULD (U) bazasında hesablanan tarif 22D qrafasında bu tarifin kodu ilə yanaşı X göstərilməklə qeyd edilir. Ödənilən çəki qeyd edilir.U tarifi tətbiq edildikdə Chargeable weight TACTRules b.6.2. M.18.7.göstərilən qaydada tərtib 22F / Ödənilən çəki edilir. Tarifin rəqəmlə məbləği qeyd edilir. 22G Rate / charge / tarif Eyni tariflə daşınan yüklərin daşıma qiymətinin cəmi. 22H Total / Yekun tarif Bu qrafa aşağıdakı şəkildə tərtib edilir: Nature and quantity of  Birbaşa və back-to-back daşımalar zamanı yükün adı qeyd edilir; goods (including dimensions or volume /  Təhlükəli yüklər üçün Dangerous goods regulations-a uyğun yükün adı; Yükün adı (ölçüləri və  Canlı heyvanlar üçün Live animals regulations-a uyğun; 22I həcmi göstərilir)  Cəm şəklində daşınan yüklər üçün Consolidation as per attached list;  Ödəmə yükün həcminə görə olduqda onun ölçüləri və həcmi qeyd edilir;  ULD tətbiq edildikdə onun kodu X işarəsi ilə yanaşı qeyd edilir (22D); Yükgöndərənin və ya gömrük orqanlarının tələbi ilə yükə dair əlavə məlumat qeyd edilə bilər (yükün mənşəyi və gömrük kodu). 22A – da göstərilən yerlərin ümumi sayı qeyd edilir. 22J Total number of pieces yerlərin ümumi sayi 22B – də qeyd edilən yüklərin ümumi çəkisi qeyd edilir. 22K Total gross weight / ümumi çəki (brutto) Daşımanın ümumi qiyməti qeyd edilir. 22L Total amount / ümumi məbləğ Aviaşirkət göstərdiyi xidmətə uyğun kodları qeyd edir: Service code xidmət kodu -airport to airport. A -service shipment (xidməti yük). B 147

Sərnişin və yük aviatarifləri 22Z C D F J P S T

Other charges

23

Digər yığımlar

-company material (aviaşirkətin materialları). -door to door service (qapıdan-qapıya). -flight specific (xüsusi reys). - priority service (prioritetli çatdırma). -small package service (kiçik bağlamanın çatdırılması). -substitute trick (yük avtomobili ilə əvəz etmə). -charter. Əlavə yığımlar: weight charges, valuation charges 3 hərfli kodlarla göstərilir və sonuncu hərf yığımın kimə məxsus olduğunu bildirir. A- agentə (Due agent) Cdaşıyıcıya (Due carrier). İlk iki hərf aşağıdakıları bildirir: AC – animal container – canlı heyvanların daşınması üçün konteynerə görə; AS – assambly service fee – yükün komplektləşdirilməsinə görə; AT – attendant – nəzarət üçün; AW – air waybill fee – aviaqaimənin rəsmiləşdirilməsinə görə; BR – bank release – bank xidmətlərinə görə CD- clearing and handling destination –təyinat məntəqəsindəki gömrük və difər xidmətlərə görə; CH - clearing and handling origin – göndərilmə məntəqəsindəki gömrük və difər xidmətlərə görə; DB – disbursment fee – təyinat və göndərilmə məntəqələrindəki xidmətlərə görə; DF – distributon service fee – distryubüter xidmətlərinə görə; FC – charges collect fee – collect xidmətinə görə; GT – government tax – dövlət yığımları; HR – human remains – insan cəsədinin daşınmasına görə; IN – insurance premium – sığorta yığımları; LA – live animals – canlı heyvanların daşınmasına görə; MA – miscellaneous charge – due agent – agent üçün yığım; MB – miscellaneous charge – unassigned – agent və ya daşıyıcı üçün yığım MC – miscellaneous charge – due carrier – daşıyıcı üçün yığım; MD to MN – miscellaneous charge – due last carrier – sonuncu daşıyıcı üçün yığım; MO to MZ – miscellaneous charge – due issuing carrier – birinci daşıyıcı üçün yığım; PK – packaging – sarğı üçün yığım; PU – pick up – yükün hava limanına çatdırılması üçün yığım; RC – dangerous goods fee – təhlükəli yüklərin daşınmasına görə; 148


Weight charge – 24 pepaid/collect A,B çəki üçün ödəmə əvvəlcədən/kollekt Valuation charge – prepaid/collect 25 elan edilmiş qiymət A, B üçün ödəmə əvvəlcədən/kollekt 26 Tax A, B Vergilər Total other charges – due agent prepaid 27 collect / Agentə ödənən A, B digər yığımların cəmi əvvəlcədən/kollekt Total other charges – due carrier prepaid 28 collect / daşıyıcıya A, B ödənən digər yığımların cəmi əvvəlcədən/kollekt 29 Unitled / adsız A, B

Total prepaid / collect / 30 A, B Cəmi əvvəlcədən/ kollekt

SD – surfance charge – destination – təyinat məntəqəsindəki yerüstü xidmətlərə görə; SI – stop in transit – tranzit məntəqədəki xidmətlərə görə; SO – storage origin – göndərilmə məntəqəsində yükün saxlanması üçün; SP – separate early release – ayrıca sürətli xidmət üçün; SR – storage distination – təyinat məntəqəsində yükün saxlanması üçün; ST – state sales tax – satışa görə dövlət yığımı; SU – sufrance charge – yerüstü yığımlar; TR – transit – tranzit üçün yığımlar; TX – taxes – vergilər; UN – ULD handling – ULD emalına görə. 21L – də alınan məbləğ qeyd edilir, A – da əvvəlcədən (prepaid), B – də kollekt (collect) ödəmə göstərilir. 16 qrafada göstərilmiş elan edilmiş qiymət (valuation charge) üçün ödənən məbləğ qeyd edilir, A – da əvvəlcədən (prepaid), B – də kollekt (collect) ödəmə göstərilir. 24 və 25 qrafalar eyni olmalıdır (prepaid və ya collect). Yükün çəkisi və ya qiymətinə (weight or valuation charges) görə tətbiq edilən verginin cəmi qeyd edilir, A– da əvvəlcədən (prepaid), B– də kollekt (collect) ödəmə göstərilir. Ətraflı izahat 23 qrafada verilir. A qrafası agent göndərilmə ölkəsində onu təsdiq etdikdə tərtib edilir, təyinat məntəqəsində yükalan agentə göndərilmə məntəqəsindəki xidmətlər üçün ödəməni yerinə yetirdikdən sonra bu məbləğ Bqrafasında göstərilir. Bu qrafalarda ancaq ümumi məbləğ göstərilir. A qrafasında göndərilmə məntəqəsində daşıyıcıya ödənilmiş yığımlar göstərilir.Bqrafasında disbursement fee, yəni təyinat məntəqəsində yükalanın daşıyıcıya ödədiyi məbləğ göstərilir. Bu qrafalarda ancaq ümumi məbləğ göstərilir. Tərtib edilmir, istisna hallarda aviaşirkət əlavə məlumatlar üçün istifadə edir. A qrafasında Prepaid ödəmələrin, B qrafasında Collect ödəmələrin cəmi göstərilir. Bu məbləğ aşağıdakılardan ibarətdir:  Çəki üçün ödəmə (WEIGHT CHARGE, qrafa 24A,B);  Elan edilmiş qiymət üçün ödəmə ( VALUATION CHARGE qrafa 25 A və ya B);  Vergilər (TAX qrafa 26 A və ya B);  Agentə ödənən digər yığımların cəmi (TOTAL OTHER CHARGES – DUE AGENT qrafa 27 A və ya B); Daşıyıcıya ödənən digər yığımların cəmi (TOTAL OTHER 149

Sərnişin və yük aviatarifləri qrafa 28 A və ya B); Yükgöndərənin və ya onun Agentinin adı və imzası qeyd edilir. CHARGES – DUE CARRIER

31

Shipper’s certification box / yükgöndərənin sertifikasiya qrafası

32A Carrier’s execution B, C box daşıyıcının identifikasiya qrafası

33

33A 33B

33C 33D

For carrier’s use at destination / təyinat məntəqəsində daşıyıcı üçün Currency conversion rates / Konvertasiyanın məzənnəsi Cc charges in destination currency kollektin cəmi yerli valyuta ilə Charges at destination / təyinat məntəqəsindəki yığımlar Total collect charges / Kollektin ümumi məbləği

Burada aşağıdakılar qeyd edilir:  Qaimənin rəsmiləşdirildiyi tarix (ay mütləq tam və ya ixtisarla hərflərlə göstərilməlidir);  Rəsmiləşdirilən yerin adı (şəhərin adı tam göstərilməlidir);  Rəsmiləşdirən aviaşirkətin və ya onun Agentinin adı;  Aviaşirkətin və ya onun Agentinin imzası. Bir çox hallarda Agent yükgöndərən tərəfindən daşıma üçün təyin etdiyi Agent və eyni zamanda aviaşirkətin satış üzrə Agenti rolunu oynadığı üçün adlar, ünvanlar və imzalar 31 və 32 qrafalarda olanlarla eyni olmalıdır. Adətən tərtib edilmir, istisna hallarda sonuncu daşıyıcı zərurət yarandıqda tərtib edir. Qrafa 12 – də göstərilmiş valyutanın təyinat ölkəsinin valyutasına olan məzənnəsi qeyd edilir. Onun tərtib edilməsi daşıyıcıdan asılıdır və çox nadir hallarda baş verir. Qrafa 30 B – də göstərilən məbləğ təyinat ölkəsinin valyutasında qeyd edilir. Onun tərtib edilməsi daşıyıcıdan asılıdır və çox nadir hallarda baş verir. Təyinat məntəqəsindəki yığımlar qeyd edilir. Bu qrafanın tərtib edilməsi daşıyıcıdan asılıdır. Yerli valyuta ilə kollektin ümumi məbləği qeyd edilir. Bu qrafanın tərtib edilməsi daşıyıcıdan asılıdır.

150

Sərnişin və yük aviatarifləri 1A

1

1B

99

Shipper’s Name and Address

Shipper’s Account Number

3

Not Negotiable

99

1C

2

Air Waybill Issued by

99 1D

Copies 1, 2 and 3 of this Air Waybill are originals and have h same validity. Consignee’s Name and Address

Consignee’s Account Number

5

It is agreed that the goods described herein are accepted in apparent good order and condition (except as noted) for carriage SUBJECT TO THE CONDITIONS OF CONTRACT ON THE REVERSE HEREOF. ALL GOODS MAY BE CARRIED BY ANY OTHER MEANS INCLUDING ROAD OR ANY OTHER CARRIER UNLESS SPECIFIC CONTRARY INSTRUCTIONS ARE GIVEN HEREON BY THE SHIPPER, AND SHIPPER AGREES THAT THE SHIPMENT MAY BE CARRIED VIA INTERMEDIATE STOPPING PLACES WHICH THE CARRIER DEEMS APPROPRIATE. THE SHIPPER’S ATTENTION IS DRAWN TO THE NOTICE CONCERNING CARRIER’S LIMITATION OF LIABILITY. Shipper may increase such limitation of liability by declaring a higher value for carriage and paying a supplemental charge if required. 1E

4

Issuing Carrier’s Agent Name and City

Accounting Information

10 6

Agent's IATA Code

14A

Account No.

7

8

Airport of Departure (Addr. of First Carrier) and Requested Routing To

By First Carrier 11A

Routing and Destination

to

by 11C

Flight/Date

18

15B

9

11B Airport of Destination

15A 14B

13

to 11D

by 11E

For Carrier Use Only

Currency 11F

Flight/Date

19A

CHGS

WT/VAL PPD

12

Other

COLL PPD

Declared Value for Customs

16

17

INSURANCE - if carrier others Insurance, and such insurance is requested in accordance with the conditions the real, indicate amount to be insured in figures in box marked "Amount of Insurance". 20B

Amount of Insurance

20

19B

Declared Value for Carriage

COLL

Handling Information 20A

21 SCI No. of

Gross

Pieces

Weight

kg

Rate Class

lb

22A

Chargeable Weight

Commodity

RCP

Rate

Nature and Quantity of Goods (incl. Dimensions or Volume)

Total

Charge

21A

Item No.

22B

22E

22C

22D

22F

22G

22H

22I

22Z

22J

22K

Prepaid

22L

Weight Charge

Collect

Other Charges 24B

24A

23

Valuation Charge 25A

25B

Tax

26B

26A

Total Other Charges Due Agent

Shipper certifies that the particulars on the face hereof are correct and that insofar as any part of the

27A

27B

consignment contains dangerous goods, such part is property described by name and is in proper condition for carriage by air according to the applicable Dangerous Goods Regulations.

Total Other Charges Due Ñarrier 28A

28B

31 29A

29B Signature of Shipper or his Agent

Total Prepaid

Total Collect

30A

30B 32A

Currency Conversion Rates

32B

32C

CC Charges in Dest. Currency 33A Executed on (date)

For Carrier's Use only at Destination

Charges at Destination

33

at (place)

Signature of issuing Carrier or its Agent

Total Collect Charges 33C

33D

151

1A

1B


4.7. İnzibati sənədlər Beynəlxalq, daxili, müntəzəm, çarter, sərnişin və yük aviadaşımaları beynəlxalq və dövlətin daxili hüquqi–normativ aktları əsasında təşkil edilir. Hava daşımalarına göstərilənyerüstü xidmətlər, bu rəhbər sənədlərin tələblərinin yerinə yetirilməsi və əməl olunması prosedurlarını, daşıyıcının, hava limanının, agentliklərin və sərnişinlərin, həmçinin yükgöndərənin və digər müştərilərin hüquq və məsuliyyətləriniözündə ehtiva edən müqavilələrinəsasında yaradılmış avtomatlaşdırılmış sistemlər vasitəsi ilə təşkil edilir. 4.7.1. Təxsisi (bronu) təsdiq olunmuş sərnişinlərin siyahısı PASSENGER NAME LIST (PNL) Avtomatlaşdırılmış bronlaşdırma sisteminə (ABS) bronlaşdırmaya dair məlumatları daxil edərkən Passenger Name Record (PNR) tərtib edilir və hava limanına təyyarənin uçuş vaxtına uyğun təyin edilmiş vaxtda Passenger Name List (PNL) adlanan bir sənəd kimi göndərilir. PNL sərnişinlərin reys üzrə bronlarının təsdiq edildiyini bildirən sənəddir və biletlərin qeydiyyatı onun əsasında təşkil edilir. PNL–in hazırlanması və təyyarənin uçuş vaxtı arasında baş verən dəyişikliklər ilkin hazırlanmış PNL–ə əlavə edilir. Bu əlavələr “əlavələr və ləğvlər” adlanan sənəddə (Additions and deletions list ADL) qeyd edilir.

152


4.7.2. Əlavələr və ləğvlər siyahısı ADDITIONS AND DELETIONS LIST (ADL) PNL tərtib edildikdən sonra təyyarənin uçuşuna qədər olan vaxt ərzində baş verən dəyişikliklər “Əlavələr və ləğvlər siyahısı” (ADL) adlanan sənəddə qeyd edilir və hava limanına göndərilir. ADL dəyişikliklərin sayına müvafiq bir neçə dəfə tərtib edilə bilər. 4.7.3. Sərnişinlərin qeydiyyatı blankı LIST OF CHECK IN Sərnişinlərin qeydiyyatı, biznes sinif sərnişinlərin qeydiyyatı blankı (List of check in C–class) və ekonomi sinif sərnişinlərin qeydiyyatı blankı (List of check in Y–class) adlanan blanklarda aparılır. Bu blanklar uçuşu yerinə yetirən təyyarənin göyərtəsinin sxemini əks etdirir və qeydiyyat zamanı kreslolara uyğun şəkildə qeyd edilmiş nömrələr blankdan qoparılır və sərnişinin minik talonuna (BOARDING PASS) yapışdırılır. Avtomatlaşdırılmış variantda qeydiyyat təşkil edildikdə sistem minik talonunu yer qeyd edilmiş formada verir.

153


4.7.4. Sərnişinlərin və baqajın qeydiyyat cədvəli SHEET OF PASSENGER AND BAGGAGE Sərnişinlərin və baqajın qeydiyyat cədvəli sərnişinlərin kateqoriya və xidmət sinifləri göstərilməklə ümumi sayının, həmçinin baqajın ümumi sayının və çəkisinin müəyyən edilməsi məqsədi ilətərtib edilir və aşağıdakı məlumatları əks etdirir:  təyinat məntəqələri göstərilməklə sərnişin və baqajın sayı;  sərnişinə məxsus baqajın sayı və çəkisi, həmçinin baqaj birkalarının nömrələri;  baqaj cədvəlinin tərtib edilməsi üçün zəruri olan məlumatlar;  yekun uçuş cədvəlinin tərtib edilməsi üçün zəruri olan məlumatlar;  ödənişli baqajın miqdarı. Sərnişinlərin və baqajın qeydiyyat cədvəli bir nüsxədə tərtib edilir və hava limanında saxlanılır. Qeydiyyatdan əvvəl cədvəlin başlığı tərtib edilir. Burada hava gəmisinin tipi və qeydiyyat nömrəsi, dayanacağın nömrəsi, təyyarədəki biznes və ekonomi siniflərdəki yerlərin sayı, göndərilmə və təyinat hava limanları, reysin nömrəsi, uçuş tarixi (gün, ay, il) və cədvəl üzrə uçuş vaxtı göstərilir. Qeydiyyat zamanı “Sərnişinlər” qrafasında sərnişinlərin hansı kateqoriyadan olduqları göstərilir (A/F, uşaqlar – CH, INF). “Baqaj” qrafasında qeydiyyatdan keçmiş baqaj haqqında məlumatverilir (baqaj qəbzləri və əgər normadan artıq baqaj varsa ödəmə qəbzi). “Baqaj sayı” qrafasında qeydiyyatdan keçmiş baqajların ümumi sayı, 154


“Çəki, kq” qrafasında ümumi çəki və “Ödənilən çəki” qrafasında isə ödənilən ümumi çəki göstərilir. “Baqaj birkalarının nömrələri” qrafasında qeydiyyatdan keçmiş sərnişinə məxsus olan baqajın birkalarının nömrələri qeyd edilir. Qeydiyyat sona çatdıqdan sonra “Qeydiyyatdan keçmiş sərnişinlərin sayı” qrafasında sərnişinlərin kateqoriyaları (A/F, CH, INF) qeyd edilməklə ümumi sayı göstərilir. Qeydiyyatdan keçmiş baqajın ümumi sayı, çəkisi və normadan artıq baqajın ödənilmiş ümumi çəkisi “Baqaj” qrafasında, sərnişinlərin özləri ilə bərabər təyyarənin göyərtəsinə götürdüklərin əl baqajının ümumi çəkisi isə “Əl baqajı” qrafasında qeyd edilir. Qrafalarda qeyd edilmiş məlumatlar hesablandıqdan sonra yekun məlumatlara dair informasiya qeydiyyat üzrə agent tərəfindən daşınma xidmətinin dispetçerinə verilir və agent öz imzası ilə qeyd edilənlərin hamısını təsdiq edir. Sərnişinlərin və baqajın qeydiyyat cədvəli uçuş kuponları ilə birlikdə etibarlı sayılır. 4.7.5. Baqaj cədvəli SHEET OF CHECK Baqaj cədvəli–qeydiyyatdan keçmiş baqajın qorunmasına dair qeydiyyat və daşınmasında iştirak edən şəxslərin məsuliyyətini təsdiq edən sənəddir. Bu sənəd qeydiyyatdan keçmiş baqajın ümumi sayı və çəkisinə, həmçinin baqaj birkalarının nömrələrinə dair məlumatları özündə əks etdirir.Baqajın sərnişindən göndərilmə məntəqəsində qəbul edilməsi və təyinat məntəqəsində ona təkrar verilməsinə qədər müddət ərzində baş vermiş bütün nasazlıqlar (baqajın sayındakı fərq, sarğının pozulması, bəzi baqajların üzərində birkaların olmaması və yaxud onların düzgün qeyd edilməməsi və s.) burada qeyd edilir. Baqaj cədvəlində qeyd edilən məlumatlar “Sərnişinlərin və baqajın qeydiyyat cədvəli” və “Yekun yükləmə cədvəli”ndə də göstərilir. Baqaj cədvəli göndərilmə məntəqəsində (başlanğıc hava limanı) aralıq məntəqələr üçün ayrıca olaraq hər biri 3 nüsxədə olmaq şərti ilə tərtib edilir, baqajı təhvil verən hava limanı işçisi (baqaj yükləyən) və onu qəbul edən gəmi heyəti üzvü (bortbələdçi) tərəfindən bütün nüsxələr imzalanır. Birinci və ikinci nüsxələraralıq məntəqədə baqajı təhvil vermək üçün gəmi 155


heyətiüzvündə, üçüncü nüsxə isə göndərilmə məntəqəsində (başlanğıc hava limanında) qalır. Aralıq məntəqədə və yaxud təyinat məntəqəsində baqaj hava gəmisindən boşaldıldıqdan sonra birinci nüsxə həmin hava limanı işçisində (baqaj üçün məsul olan baqaj boşaldan), ikinci nüsxə isə baqajı təhvil verən gəmi heyəti üzvündə, digər uçuş sənədləri ilə birlikdə aviaşirkətin müvafiq şöbəsinə təqdim edilməsi üçün qalır.

156


4.7.6. Müşayiət olunmayan uşaqların daşınmasına dair müqaviləUNACCOMPANIED MINORS (UM) Hava nəqliyyatında 2–12 yaş, bəzi hallarda daşıyıcının razılığı ilə 16 yaşa qədər uşaqlar valideynləri və ya qanuni nümayəndəsi (himayədarı) tərəfindən müşayiət olunmadan daşınmaya qəbul edilir. Bu uşaqların 157


daşınmaya qəbul edilməsi aşağıdakı şərtlər yerinə yetirildikdən sonratəşkil edilir:  onların valideynləri və ya qanuni nümayəndəsi (himayədarı) tərəfindən “Müşayiət olunmayan uşaqların daşınmasına dair müqavilə” tərtib edilməli və imzalanmalıdır;  bütün marşrut boyu aralıq və təyinat məntəqələr ilə razılıq əldə edilməlidir;  uşaqları yola salanlar onların təyyarəyə mindirilməsindən sonra hava limanını tərk etməlidirlər;  bu uşaqların daşınması daşıyıcı ilə əvvəlcədən razılaşdırılmalıdır;  uşaqlar təyinat məntəqəsində mütləq qarşılanmalıdırlar;  daşınma mövcud qayda və tarifə uyğun təşkil edilməlidir. «Ölkədən getmək, ölkəyə gəlmək və pasportlar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu»nun 2–ci maddəsindəqeyd edilir ki, ”18 yaşına çatmamış vətəndaş ölkədən öz valideynlərinin və ya qanuni nümayəndəsinin notarius tərəfindən və ya qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada təsdiq edilmiş razılığı ilə gedə bilər. Valideynlərdən birinin razılığı olmadıqda yetkinlik yaşına çatmamış vətəndaşın ölkədən getməsi məsələsi məhkəmənin qərarı əsasında həll edilir. 18 yaşına çatmamış vətəndaşın daimi yaşayış üçün ölkədən getməsinə yalnız onun valideynlərinin hər birinin və ya qanuni nümayəndəsinin yazılı şəkildə ifadə edilmiş və notariustərəfindən və ya qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada təsdiq edilmiş razılığı olduqda yolverilir. Fəaliyyət qabiliyyətsizliyi məhkəmə tərəfindən təsdiq edilmiş vətəndaş ölkədən öz qanuni nümayəndəsinin notarius tərəfindən təsdiq edilmiş vəsatəti və ya məhkəmənin qərarı əsasında qanuni nümayəndəsinin müşayiəti ilə gedir”.Beynəlxalq uçuşlarda müşayiət olunmayan uşaqların məcburi surətdə müəyyən edilmiş forma üzrə sağlamlıq haqqında arayışı olmalıdır. Müşayiət olunmayan uşaqların daşınmasında ayrıca yer verilməklə, heç bir güzəşt tətbiq edilmədən böyük sərnişin üçün nəzərdə tutulmuş tarif tam şəkildə (100%) tətbiq edilir. Biletinrəsmiləşdirildiyi agentlikdə müqavilə və məsuliyyətə dair bəyannamə tərtib edilir. Adətən bəyannamə 4 nüsxədə tərtib edilir: 1) biletlərin qeydiyyatı zamanı göndərilmə məntəqəsində (hava limanında) saxlanılır; 2) təyyarədə uşağa xidmət göstərən və bu işə məsul olan gəmi heyətinin üzvünə (bortbələdçi) verilir; 158


3) təyinat məntəqəsində (hava limanında) bu işə məsul olan gəmi heyətinin üzvü (bortbələdçi) tərəfindən uşağı qarşılayan agentə verilir; 4) uçuş boyu uşaqla birlikdə saxlanılır. Müşayiət olunmayan uşaqlar üçün bütün sənədlər (xarici pasport, doğum haqqında şəhadətnamə, etibarnamə (razılıq), aviabilet, minik talonu, baqaj birkaları, sağlamlıq haqqında arayış, müşayiət olunmayan uşağın daşınması üçün valideynlərin, qəyyumun ərizəsi, gömrük bəyannaməsi və s.) qeydiyyat zamanı yerüstü xidmət agenti tərəfindən verilən xüsusi şəffaf əl çantasında uşağın özündə saxlanılır. Onların baqajlarına üzərində UM kodu qeyd edilmiş birkalar yapışdırılır.

4.7.7. Baqaj birkaları BAGGAGE TAGS Baqaj birkaları qeydiyyatdan keçmiş baqajların tanınması üçün tətbiq edilir. Sərnişinin daşıyıcıya təqdim etdiyi baqajların hər biri ayrıca birka ilə təmin edilir. Baqaj birkası iki hissədən: əsas və talondan ibarətdir. Bundan əlavə baqaj birkasında aviaşirkətin adı (kodu), təyinat məntəqəsinin (hava limanının) adı və kodu, həmçinin reysin nömrəsi qeyd edilir. Baqajların çeşidlənməsinin asanlaşdırılması məqsədi ilə birkalar müxtəlif rənglərdə hazırlanır. Son zamanlar ştrix kodlu baqaj birkalarından daha çox istifadə edilir. Qeydiyyatdan keçmiş sərnişinin özü ilə təyyarənin salonuna götürdüyü baqaja “Göyərtəyə” (Flight) adlanan birka yapışdırılır və bu baqaj “əl baqajı” adlanır. Əl baqajının ölçülərinə olan tələblər aviaşirkətlərin tətbiq etdikləri qaydalara görə müxtəlif olur. Məsələn AZAL bu ölçülərin 56×45×25sm olmasını, 55×40×20sm və çəkisi 10kq – dan çox olmamaq şərti ilə birinci sinif bileti olan sərnişinə 2 ədəd ekonomi sinifdə isə bir ədəd, British Airways çəkisi 10kq qədər ölçüləri 56×45×25sm iki ədəd, Austrian Airlines

159


birinci sinifdə çəkisi 8 kq qədərölçüləri 56×45×25 sm olan bir ədəd əl baqajının daşınmasını tətbiq edir.

İstifadə olunan ədəbiyyat 1. Aviasiya haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 2005. 2. «Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə və qanunvericiliyə uyğun olaraq hava daşımalarına dair 160


müqavilələrin rəsmiləşdirilməsi və sənədlərin tərtib edilməsi Qaydası»nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 094 saylı 11.06.2007–ci il tarixli qərarı. 3. Azərbaycan Respublikasının Mülki Aviasiyasında Uçuşların Təhlükəsizliyinin İdarə Edilməsi üzrə Dövlət Siyasəti (UTİS). 4. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2000-ci il 13 dekabr tarixli 220 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Təhlükəli yüklərin hava nəqliyyatı ilə daşınması Qaydaları». 5. Nəcəfov E.M., Əliyev S.İ.,Axundov X.Ə. Beynəlxalq aviadaşımaların təşkili və texnologiyası. Bakı 2012. 6. Əliyev S.İ. Yük daşımaları. Bakı 2014. 7. Əliyev S.İ. Beynəlxalq yük aviadaşimalarinin satişi və təşkili.Bakı 2014. 8. «Azərbaycan Hava Yolları» QSC «Sərnişinlərin, baqajın və yükün daşınması qaydaları». 15 fevral 2013 – cü il tarixli,120 № - li əmrə 1 № - li Əlavə. 9. .И., . . . 2015. 10. И. ., . ., Э. . . 2012. 11. . . . . 2008. 12. . . . . 2002. 13. Э. . . . 2010. 14. .И . D . 9440. 15. . 9 . . 1980. 16. . . , . . . 2004. 17. . . «

», 18. Е. .

2005.

«

», « 161

»,

2007


19.

.

.

p

, 2008. 20. Airport Handling Manual IATA. 21. IATA «Dangerous Goods Regulations» 2014. 22. ICAO «Technical Instructions for the safe transportation of dangerous goods by air» 2014. 23. IATA «Live Animal Regulations». 24. IATA «The Air Cargo Tariff » TACT.

MÜNDƏRİCAT Annotasiya....................................................................................................................3 Giriş............................................................................................................................... 4 7 I Fəsil.Aviatariflərin tətbiq edilməsi qaydaları 1.1. Tariflərin müəyyən edilməsi..................................................................... 7 1.2. Aviadaşımaların tarif vasitəsi ilə tənzimlənməsi....................................... 11 1.3. Aviadaşımaların qiymətinin müəyyən edilməsi................................................ 13 162


1.4. Qiymətin əmələgəlməsinə təsir edən amillər.................................................... 1.5. Qiymət əmələgəlmənin strategiyası……………………………………….. 1.6. Daşımaların maya dəyərinin və xərclərin müəyyən edilməsi………….. 1.7. Aviaşirkətin “daxili” xərcləri…………………………………………… 1.8. Aviadaşımalar bazarının proqnozlaşdırılması metodları…........................ II Fəsil.Tariflərin növləri və xüsusiyyətləri 2.1. Sərnişin tarifləri......................................................................................... 2.2. Tariflərin kodları (Fare Basis).................................................................... 2.3. Tarif zonaları………………………………………………………….. 2.4. Tariflərin tətbiqində istifadə edilən ümumi qaydalar............................... 2.5. Mil sistemi (THE MILEAGE SYSTEM)……………............................ 2.6. Daşımanın qiymətinə təsir göstərən amillər................................................. 2.7. Marşrut üzrə daşınmanın qiymətinin müəyyən edilməsi.......................... 2.7.1. Hesablamalar.............................................................................................. 2.7.2. “Ora və geri” marşrutu (Round Trip RT).............................................. 2.8. Proporsional tariflər (ADD – ON –AMOUNTS) ....................................... 2.9. Qiymət vahidi konsepsiyası (Pricing Unit Concept – PUC)...................... 2.10. Biletin qiymətinin təyin edilməsi............................................................ 2.11. Baqaj tarifləri......................................................................................... 2.12. Yük tarifləri............................................................................................... 2.13. Yük tariflərinin təsnifatı.......................................................................... 2.14. Ümumi yüklərə tətbiq edilən tarif və yaxud Ümumi yük tarifləri (General Cargo Rates – GCR)............................................................................. 2.15. Xüsusi qruplara aid edilən mallara (yüklərə) tətbiq edilən tarif və yaxud Xüsusi tarif (Specific Commodity Rates – SCR)................................. 2.16. Siniflərə ayrılmış mallara (yüklərə) tətbiq edilən tarif və yaxud Sinif tarifi (Class Rates or Commodity Classification Rates).................................... 2.17. Yük vahidlərinə (ULD) tətbiq edilən tarif (ULD Rates)....................... 2.18. Yığımlar..................................................................................................... 2.19. Yığımların kodları...................................................................................... 2.20. Yükün qiymətləndirilməsi ilə bağlı tətbiq edilən yığımlar..................... 2.21. Dəyəri ödənilən çəki (Chargeable weight)……......................................... 2.22. Dərc edilmiş tariflərin növləri və xüsusiyyətləri...................................... 2.23. Müxtəlif növ yüklərin birgə daşınması................................................. 2.24. Çarter yük tarifləri / sərnişin tarifləri..................................................... III Fəsil.Tariflərin tənzimlənməsi metodları 3.1. Beynəlxalq tarif rejimləri............................................................................... 3.2. Tariflərlə bağlı milli siyasət və praktika................................................... 3.3. Tariflərin qəbul edilməsi/edilməməsi prosedurları..................................... 3.4. Tariflərlə bağlı əsas məsələlər.................................................................. 3.4.1.Tariflərin hərtərəfli koordinasiya edilməsi............................................. 3.4.2. İnterlayninq............................................................................................ 163

14 16 17 20 21 28 28 41 44 46 47 48 52 53 59 67 68 70 72 74 77 77 80 84 86 87 87 87 88 89 91 92 93 93 94 94 95 96 97


3.4.3. İnternet tarifləri...................................................................................... 3.4.4.“ Qarətedici “ qiymətləndirmə................................................................ 3.5. Tariflərin təsdiq edilməsi üçün təqdim edilmə formaları............................ 3.6. Tariflərin tətbiqi ilə bağlı istifadə edilən terminlər................................... 3.7. Tariflərin tətbiqi qaydalarinin paraqrafları............................................... IV Fəsil.Daşıma sənədləri 4.1. Sərnişin, baqaj və yüklərin hava nəqliyyatı ilə daşınmasında istifadə edilən blank və sənədlər ......................................................................................... 4.2. Ödəmə sənədləri......................................................................................... 4.2.1. Sərnişin bileti və baqaj qəbzi. (Passenger ticket and baggage check Technical specifications)........................................................................................ 4.2.2. Avtomatlaşdırılmış nüsxəli bilet (Transitional Automated Ticket TAT)........................................................................................................................... 4.2.3. Avtomatlaşdırılmış bilet(Off premise transitional automated ticket – OPTAT)..................................................................................................................... 4.2.4.Minik talonu ilə birlikdə avtomatlaşdırılmış kuponlu biletAutomated Ticket/Boardind Pass....................................................................... 4.2.5. Əl üsulu ilə yazılan bilet Manual Issued Ticked...................................... 4.2.6. Elektron bilet Electronic Ticked............................................................. 4.3.Sərnişin biletinin və baqaj qəbzinin tərtib edilməsi qaydaları (Passenger ticket and baggage check – issuance and honouring procedures). 4.4. Normadanartıq baqajın ödəniş qəbzi Excess BaggageTicket (EBT)........ 4.5. Müxtəlif yığımlar orderi (Miscellaneous charges order – ).............. 4.6. Yük aviaqaiməsi AIRWAYBILL............................................................. 4.6.1. Ayrıca daşınan yüklər............................................................................. 4.6.2. Cəm şəklində daşınan yüklər................................................................... 4.6.3. Yük aviaqaiməsinin tərtib edilməsi qaydaları.......................................... 4.7. İnzibati sənədlər............................................................................................ 4.7.1.Təxsisi (bronu) təsdiq olunmuş sərnişinlərin siyahısı PASSENGER NAME LIST (PNL)...................................................................... 4.7.2. Əlavələr və ləğvlər siyahısı ADDITIONS AND DELETIONS LIST (ADL)............................................................................................................... 4.7.3. Sərnişinlərin qeydiyyatı blankı LIST OF CHECK IN......................... 4.7.4. Sərnişinlərin və baqajın qeydiyyat cədvəli SHEET OF PASSENGER AND BAGGAGE............................................................................................ 4.7.5. Baqaj cədvəli SHEET OF CHECK...................................................... 4.7.6.Müşayiət olunmayan uşaqların daşınmasına dair müqavilə UNACCOMPANIED MINORS (UM)............................................................ 4.7.7. Baqaj birkaları BAGGAGE TAGS.......................................................... İstifadə olunan ədəbiyyat........................................................................................ Mündəricat................................................................................................................ 164

98 100 101 101 105 110 110 112 112 113 114 114 115 115 119 126 129 132 135 137 141 151 151 152 152 153 154 156 157 159 161


165

SƏRNİŞİN VƏ YÜK AVİATARİFLƏRİ-SEYDULLA ALIYEV

Recommend Documents