Slobodan Miladinović
Izvorni naučni članak
Fakultet organizacionih nauka
UDK:316.344.42
Beograd
Primljeno:25.05.2001.
DOPRINOS VLADAJUĆIH ELITA RASPADU JUGOSLAVIJE Contribution of the Power Elites to Yugoslav State Disintegration ABSTRACT The Yugoslav state disintegration occurred in start of nineteenth’s. The power elites was one of main generator of Yugoslav state crisis. This paper analyzes the role of power elites in generating the crisis. The survey data are collected before the state disintegration in frame of the macroproject “Social structure and quality of life” (sample of members of power elites in Serbia and Croatia -politicians and enterprises' managers). Elites started much social changes but it did not have interest to finish changes. The conclusion is The Yugoslav elites was not modernization elites. The elites tended to conserves new established (at first political and economical) system. The main characteristic of social conscious of the elites is ideological and theoretical inconsistency or in other words its ambivalence between the old that did not hold out judgment of practice and the unknown news. KEY WORDS elites, social conscious, nationalism, traditionalism, liberalism, authoritarianism, Yugoslav state disintegration
APSTRAKT Početkom devedesetih dolazi do raspada jugoslovenske države. Jedan od glavnih generatora jugoslovenske državne krize su bile vladajuće elite. U ovom tekstu se analizira uloga elita u generisanju krize. Analiziraju se podaci dobijeni u projektu “Društvena struktura i kvalitet života” na poduzorku za pripadnike vladajućih elita u Srbiji i Hrvatskoj (političari i direktori). Elita jeste pokrenula mnoge društvene promene ali ona nije imala interes da promene sprovede. Zaključak je da jugoslovenska elita nije bila elita modenizacije već da je nastojala da konzervira novouspostavljeni (prvenstveno politički i ekonomski) poredak. Glavna karakteristika društvene svesti vladajućih elita je ideološko-teorijska nekonzistentnost odnosno njena ambivalentnost između staroga koje nije izdržalo sud prakse i novog koje predstavlja veliku nepoznanicu. KLJUČNE REČI elite, društvene vrednosti, nacionalizam, tradicionalizam, liberalizam, autoritarnost, raspad Jugoslavije
Tokom devedesetih došlo je do raspada nekih višenacionalnih socijalističkih država. Globalno su bila vidljiva tri oblika njihovog raspada (Surčulija, 1996: 314-324): prvi je bio oblik mirnog raspada (Čehoslovačka); drugi je oblik relativno mirnog raspada
(SSSR) u kom su sistemski razlozi (slabost i istrošenost sistema) imali primarnu ulogu dok je nacionalizam taj raspad samo ubrzao (naravno, relativno miran raspad ne isključuje moguće sukobe u pojedinim delovima bivšeg SSSRa - npr. u Čečeniji); treći je oblik raspada putem rata i oružanih sukoba, kao što je to bio slučaj sa Jugoslavijom. Njen je raspad bio u direktnoj vezi sa narastanjem nacionalizma, premda jedan od glavnih uzroka raspada Jugoslavije treba tražiti u etatističkom (komunističkom) sistemu u okviru kog nije bilo moguće sprovesti punu modernizaciju društva finaliziranu formiranjem funkcionalne tržišne privrede i razvijenog građanskog društva. Traženje uzroka raspada Jugoslavije i uloge vladajućih elita u njemu ni u kom slučaju ne može biti skoncentrisano samo na kraj osamdesetih i početak devedesetih. Njegovi koreni su mnogo dublje upleteni u istorijski kontekst, socijalnu strukturu i sam nastanak i razvoj jugoslovenske države, pri čemu se ne sme zanemariti ni uloga elite u tom procesu, koja je bila primetna još od samog nastanka stare Jugoslavije. Da bi se razumela dešavanja s početka devedesetih mora se imati u vidu da je jugoslovenska socijalstička revolucija bila nošena duhom radikalizma. Njen osnovni cilj je bila potpuna promena vladajućeg društvenog odnosa i stvaranje novog humanijeg i harmoničnog društva, društva socijalne pravde i jednakosti (ne ulazimo u to da li je ostvarenje takvog cilja realno moguće). Međutim, cilj nije postignut. Kopiranjem iskustva SSSRa te stvaranjem profesionalnog državnog aparata i sistema nomenklature preuzeti su već na samom početku izgradnje socijalističkog društva i neki elementi konzervativizma koji se pod Staljinovom vlašću već uveliko odomaćio u SSSRu. Prekid odnosa sa SSSR 1948. je na kratko povratio duh radikalizma uvođenjem samoupravljanja. Međutim, apsolutni monopol moći partije kao i uspostavljanje sistema društvenih odnosa u kojem elita ovladava totalitetom društvenih odnosa pokazali su se kao nepremostiva granica dalje demokratizacije društva. Krajem sedamdesetih narasta ekonomska kriza te u konjunkturi različitih ideja prevagu dobijaju sada već konzervativno orijentisane vladajuće elite [1]. Mnogi pripadnici revolucionarne elite fiksiraju se u prošlosti, u prevaziđenim ritualima i valjano naplaćenim zaslugama, u mitologiziranju događaja i likova kratkotrajne istorije sopstvenog pokreta (Miladinović, 1998). Umesto dovršavanja započetog orijentišu se na čuvanje postignutog. Tradicija ranijeg poretka uglavnom je proterana iz kolektivnog pamćenja naraoda (posebno mlađe generacije) te zbog toga raste potreba da ista bude supstituisana novozasnovanom tradicijom socijalističkog poretka. Radikalno se pretvorilo u konzervativno, ali i dalje veruje da je radikalno te se u skladu s tim teško odriče svoje ideologije koja je krajem osamdesetih definitivno izgubila svoj kredibilitet. Osa društvenih sukoba se u bivšoj Jugoslaviji nalazila između i unutar vladajućih elita. S obzirom da su, krajem osamdesetih i početkom devedesetih, bile prisutne
oštre suprotnosti na bazi nacionalnih i religijskih podela to se glavna linija sukoba nalazila između republičkih (što se gotovo moglo izjednačiti s nacionalnim) elita. Ovi su sukobi imali dužu predistoriju koju je obeležila akumulacija iracionalnih, nerešenih i u dogledno vreme nerešivih društvenih sukoba širih razmera. Između dva svetska rata najznačajniju ulogu je imala hegemonistička velikosrpska elita koja je, praktično, stvorila jugoslovensku državu. Posle drugog svetskog rata na sceni je bila nadnacionalna komunistička elita. Kao posledica otpora supercentralizmu nadnacionalnih elita, već od kraja šezdesetih, počeli su da se pojavljuju masovni i agresivni separatistički nacionalistički pokreti (Maspok u Hrvatskoj, U BiH islamska deklaracija, dok je pokret Albanaca na Kosovu još od ranije bio primetan). Bez obzira što tadašnji nacionalistički udar nije uspeo, imao je odjeka na ustavne promene (1974). Tokom osamdesetih nastupa novi talas agresivnog nacionalističkog (i populističkog) pokreta u Srbiji (predvođenog S. Miloševićem) koji se legitimisao kao unitarističko-integrativni pokret i branilac i spasilac federacije. Ovaj pokret je istovremeno predstavljao autoritarnu (i nasilnu) reakciju na agresivne separatističke (secesionističke) pokrete (prvenstveno na Kosovu a zatim i u Sloveniji i Hrvatskoj) i revitalizaciju nacionalističke megalomanije, i to u dva vida: (a) kroz ideju očuvanja Jugoslavije i dominacije srpske političke elite u njoj i (b) kroz ideju Velike Srbije (Pečujlić i Nakarada, 1994: 34-35). Rezultat ovog je, na jugoslovenskom nivou, bilo stvaranje dva suprotstavljena tabora - konfederalnog (čije su jezgro činile Hrvatska i Slovenija) i federalnog (čije su jezgro činile Srbija i Crna Gora). Nacionalizam je u nacionalno relativno homogenim zemljama istočne Evrope imao integrativnu ulogu i nosio trag demokratske legitimacije s obzirom da je sopstvenu naciju stavljao nasuprot SSSRu. Međutim u Jugoslaviji, kao multietničkoj sredini, integrativno-demokratska uloga nacionalizma naprosto nije bila moguća jer je ovaj nužno težio secesionizmu. Globalna kriza sistema orijentiše podeljene elite ka odbrani “ugroženih” nacionalnih interesa i ka radikalnoj nacionalizaciji (etnifikaciji) društva i poretka što potvrđuju i nalazi istraživanja[2]. Visoki procenti prihvatanja tvrdnje kojom se izražava međunacionalno nepoverenje (u Srbiji je takvih u okviru elite 52,4% a u okviru političara još više - 60,3%), odnosno sigurnost u okruženju sopstvene nacije (ovu tvrdnju u Srbiji prihvata 32,8% pripadnika elite odnosno 36,8% političara). U Hrvatskoj su brojke znatno manje, no, glavni razlog tome treba tražiti u činjenici da su podaci za Srbiju prikupljani skoro godinu dana kasnije nego podaci za Hrvatsku (Miladinović, 1997). U međuvremenu je došlo do zaoštravanje nacionalizma na prostoru bivše Jugoslavije što je, između ostalog, imalo kao posledicu i to da je isti mogao biti (čak je u pojedinim trenucima to bilo i politički poželjno) javno manifestovan. Međutim, usvajanju nacionalističkog imidža prethodila je ideološka preparacija čije je krajnje sredstvo bilo “pročišćavanje redova” elite bilo u obliku prirodne smene generacija bilo u obliku smene (čistki) onih koji svojim radom i
shvatanjima nisu zadovoljili kriterijume opstanka u eliti u novonastalim uslovima. Ovo potvrđuje i podatak da je 64% političara u Srbiji i 59,3% istih u Hrvatskoj na funkciji bilo manje od pet godina. Rezultat je čistki da je nadnacionalna komunistička elita bila zamenjena prvo umerenom nacionalističkom a zatim popunjena i militantnim nacionalistima opsednutim megalomanskim nacionalističkim idealom za čije ostvarenje nijedna ljudska cena nije previsoka. Unutrašnja logika sukoba podeljenih republičkih elita može se pratiti kroz tri ravni (Pečujlić i Nakarada, 1994: 35-39): (1) prva se ravan formirala oko koncepcije jugoslovenske države (s jedne strane se zagovarala transformacija federalnih jedinica u nezavisne države, dok se s druge strane insistiralo na očuvanju federacije), (2) druga je ravan imala korene u viziji novih nezavisnih država shvaćenih kao “velike nacionalne države” (Velika Srbija, Velika Hrvatska, Velika Albanija), (3) Treći izvor sukoba je predstavljalo shvatanje o legitimnosti upotrebe svih sredstava (uključujući i rat) za ostvarenje vrhovnog (nacionalnog) cilja. Kod elite je u vreme raspada bivše Jugoslavije bila vidljiva očigledna diskrepancija između deklarativne liberalno-demokratske retorike (prisutne u novooblikovanim političkim i ideološkim stavovima i zvaničnim državnim aktima) i aktuelne prakse. Radi se o tome da su u obe republike na modernizacijskim vrednostima insistirali upravo oni koji su u dubini svog bića bili autoritarno, autokratski i totalitarno orijentisani i čija je politička akcija bila oblikovana idejama nacionalnog partikularizma sa etiketom mondijalizma. Deklarativna spremnost na dijalog i toleranciju bila je, gotovo po pravilu, praćena postavljanjem uslova za koje je čak i neupućenom posmatraču bilo jasno da ne mogu biti zadovoljeni. Na kraju se može postaviti pitanje “šta je elita učinila na putu ka modernizaciji društva i prevazilaženju društvene krize?”, odnosno “kakav je bio njen doprinos razbijanju jugoslovenske države?”. U kontekstu ovih pitanja Johan Galtung, govoreći o jugoslovenskoj krizi, zapaža da je (1) elita, u Brozovo vreme, imala veoma čvrst program te da je, u posleratnom periodu (do kraja sedamdesetih), izgradila i obnovila zemlju do nivoa država centralne Evrope, pa i više; (2) da je tokom sedamdesetih, a naročito osamdesetih, elita ostala bez programa - sve što je trebalo biti urađeno u okviru socijalizma je već bilo urađeno; (3) u međuvremenu nije artikulisan alternativni program s obzirom da Jugoslavija nije imala demokratsku višepartijsku strukturu u kojoj bi opoziciona/e partija/e mogla/e bez straha da traži/e širu podršku za neki drugi program; (4) od ranije poznat alternativni nacionalni program u pansrpskoj i panhrvatskoj verziji je bio potisnut “bratstvom i jedinstvom” (Galtung, 1994: 115). Očigledno da su se vladajuće elite, kao uostalom i društvo u celini, našli u ideološkom i akcionom vakumu. Bivša Jugoslavija je nužan uslov opstanka morala naći jedino u skladnom funkcionisanju različitih (uglavnom nacionalnih, verskih i kulturnih) socijalnih entiteta, no za to nije bilo valjanih uslova. Kao odgovor na napred postavljena pitanja može se reći da je, krajem osamdesetih, elita svojom socijalnom akcijom omogućila, u obe posmatrane republike, kao
uostalom i u celoj SFRJ i Istočnoj Evropi, ukidanje jednopartijskog političkog sistema. Višepartijski sistem je u vreme istraživanja prihvatala velika većina pripadnika elite (potpuno ili delimično prihvatanje tvrdnje da višepartijski sistem garantuje izražavanje interesa svih društvenih grupa iskazalo je 83,7% pripadnika elite u Srbiji i 82,3% pripadnika elite u Hrvatskoj). Uvođenje višepartizma je, u jugoslovenskim uslovima, moglo da predstavlja samo prvi korak demokratizacije jer je ono zahtevalo duboku promenu strukture političke moći koja je i dalje ostala zasnovana na monopolu moći vladajućih partija (pred sam raspad u Srbiji je to bila SPS a u Hrvatskoj HDZ) čija se vlast i dalje zasnivala na posedovanju države, na koncentraciji političke i ekonomske moći u vrhu tih partija i novoutemeljenih (evidentno starih) elita. Vlast je i dalje bila jedinstvena i u rukama vladajuće elite i sastojala se u upotrebi državne sile i mogućnosti arbitrarnog sprovođenja i tumačenja zakona i bez značajnijih promena odnosa snaga vladajuće i opozicionih partija. Dakle, elita je samo pokrenula proces političke demokratizacije, što ni u kom slučaju ne mora da znači da je ona uopšte htela da taj proces zaživi. Da je elita imala bilo kakav interes da demokratizuje politički sistem, ona bi to, s obzirom na političku moć kojom je raspolagala, bez daljnjeg i učinila. Može se čak, na osnovu podataka iz istraživanja, konstatovati da je unutar elite, a naročito političara, postojalo jako antidemokratsko jezgro (u Srbiji 19,8% a u Hrvatskoj 17,9% političara koji su izrazili neslaganje sa stavom da višepartijski sistem garantuje izražavanje interesa svih društvenih grupa; njima se priključuje svaki deseti menadžer). Otuda je razumljiv veliki otpor uvođenju višepartijskog sistema koji je posebno bio izražen u Srbiji kao poslednjoj od bivših jugoslovenskih republika u kojoj su obavljeni višestranački izbori i jedinoj (sa Crnom Gorom) u kojoj je stara elita i posle izbora ostala na vlasti. Na ekonomskom planu nisu usledili oslobađanje privrednih subjekata od upliva politike i otvaranje ka privatnoj inicijativi i tržišnoj privredi. Na osnovu podataka iz istraživanja može se konstatovati da elita kao celina, a posebno političari, nije videla nikakav interes u razvijanju privatnog sektora. U Srbiji čak 59,6% političara odbacuje stav da će društveni napredak počivati na privatnom vlasništvu, u Hrvatskoj je takvih 51,4% s tim da u obe republike dominira potpuno neslaganje s ponuđenom tvrdnjom. Menadžeri su, s druge strane, znatno otvoreniji za privatnu svojinu. U Srbiji potpunu ili delimičnu saglasnost sa ovom tvrdnjom je iskazalo 63,8% menadžera a u Hrvatskoj 68,1% istih iz čega se može pretpostaviti da otvaranje ka tržišnoj privredi i privatnoj inicijativi za njih ima, pre svega, formu (re)privatizacije društvenog (državnog) vlasništva. No, privatizacijom bi bila razbijena mogućnost dominacije elite nad totalitetom društvenih odnosa, odnosno nad najznačajnijim (ekonomskim) resursima društva. Osnovni uslov opstanka globalnog sistema društvenih odnosa je u suprotnosti sa dominantnim prihvatanjem grupne autonomije preduzeća, odnosno deetatizacije privrede te se može smatrati da je saglasnost sa tvrdnjom da je potpuna nezavisnost radnih kolektiva od države uslov privrednog rasta prvenstveno
deklarativnog karaktera, što se može potvrditi i kasnijom praksom u kojoj nije bilo mesta deetatizaciji privrede. Ona i dalje ostaje pod kontrolom elite kao zastupnika države.”Ekonomski napredak pod patronatom države” i dalje biva ključna reč privrednih tokova. Vladajuće partije i njihove elite i dalje insistiraju na državnoj, društvenoj i mešovitoj svojini (Vuković, 1996; Zec, 1994). U novije vreme ovoj terminologiji dodat je i naziv javno preduzeće. O privatizaciji se razmišlja samo tamo gde pripadnici elite imaju interes i nameru da se pretoče u većinske vlasnike dojučerašnjih državnih (društvenih) preduzeća. Konačni rezultat ekonomske politike je bio privredni haos sa porastom sive ekonomije i kriminalizacijom društva. Elite su putem medijske manipulacije neprestano održavale autoritarni i tradicionalni sistem vrednosti dopunjen hipertrofiranim značajem nacionalnog elementa, umesto da se koncentrišu na formiranje sistema vrednosti građanskog društva i slobodnog građanina koji će se, u svojoj socijalnoj akciji, oslanjati na racionalno znanja (na autoritet argumenta umesto dosadašnjeg oslanjanja na argument autoriteta), na sopstvene potrebe i interese i ličnu inicijativu. Radi se o tome da individua kao subjekt društvenog života, u političkoj i ekonomskoj platformi vladajućih elita, ne figurira kao subjekt odlučivanja i inicijative niti na nivou globalnog društva (s izuzetkom možda samo harizmatskog vođe, u obe republike, i eventualno njegove uže svite) niti je okosnica mikro odnosa u lokalnoj ili radnoj grupi. Umesto individue u političkom žargonu i političkoj akciji dominiraju termini država i nacija, koji su duboko kolektivistički konotirani i koji se materijalizuju kroz težnju za utemeljenjem nacionalnih država. U konačnom rezultatu nacionalno je dobilo neprikosnoveni primat nad individualnim i građanskim. U istraživanjima obavljenim po raspadu Jugoslavije (Lazić, 1995a; Gredelj, 1994; Golubović, Kuzmanović, Vasović,1995; Mirić, 1996) zabeležen je značajan uspon autoritarnosti, tradicionalizma i nacionalizma. Još uvek nije utemeljena pravna država sa stabilnim i nearbitrarnim zakonima čija je funkcija da, ograničavajući monopolsku moć države, štiti građanina i njegova prava. Umesto toga i dalje je na snazi politička (partijska) država koja ima pravo arbitrarnog tumačenja i menjanja zakona u skladu sa svojim trenutnim potrebama s ciljem daljeg jačanja moći države (i vladajuće partije) i njenog monopola vlasti. Ovo je pratila i etatizacija društvene svojine i zaostajanje procesa privatizacije. Praktično, ovo znači da, na jugoslovenskom prostoru (i posebno u dve posmatrane republike) nije konstituisano građansko društvo. Država i dalje kontroliše društvo dok je višestranačka skupština s minornom opozicijom činila samo “demokratski dekor”. Zbog medijske manipulacije nije se oformila javnost. Masa stanovništva je bila depolitizovana i udaljena od bilo kakve političke i privredne inicijative. Građanin, kao društvena kategorija, još uvek nije oformljen. Pitanje nacionalnih prava još uvek dominira nad pitanjem individualnih sloboda. A to je sve posledica nespremnosti i neaktivnosti elite da pokrene i izvede modernizacijske promene.
Dosadašnja praksa postsocijalističkih društava ukazuje na to da pravce izlaza iz krize treba tražiti u preorijentaciji na tržišnu privredu, reprivatizaciji, decentralizaciji upravljanja i političkoj demokratizaciji koja treba da legalizuje pluralizam interesa i u transformaciji dominantnih vrednosnih orijentacija. Od svega ovog najvidljiviji pomak u godinama koje su sledile po raspadu SFRJ postignut je u legalizaciji višepartizma. No, prodor opozicionih političkih koncepata još uvek nije bio dovoljna garancija demokratizacije iako bi trebalo da bude njen prvi indikator. Postignuti rezultati su još uvek daleko od dostignutog stepena razvoja demokratije u industrijski i demokratski razvijenim društvima. U postsocijalističkim društvima tek predstoji izgradnja političkih, pravnih i ekonomskih institucija i instrumenata koji garantuju demokratizaciju društvenih odnosa. Podaci koji se ovde analiziraju su prikupljeni u vreme koje je neposredno prethodilo krupnim društvenim promenama, sada sa već poznatim ishodom. Ključni ideološki sukob krajem osamdesetih (pred raspad SFRJ) odvijao se oko pitanja konzervacije postojećih (realsocijalističkih) društvenih odnosa, odnosno njihove promene. Brojni pokazatelji govore da je opšte raspoloženje društva bilo za promene. Međutim ostalo je sporno pitanje smera promena. Da li se vratiti tradiciji, naciji, veri predaka, patrijarhalnim vrednostima predindustrijskog tradicionalnog društva i njegovim kolektivističkim i autoritarnim životnim obrascima ili zaploviti u nepoznato gradeći neki novi (građanski) svet, zasnovan na načelima liberalne ekonomije, koji u dugoročnoj perspektivi, ako je verovati istoriji razvijenih industrijskih društava, vodi u prosperitet. Kratkoročno gledano, put do prosperiteta je dug i trnovit. Ono što se iz sadašnje pozicije može nazreti kao neposredna budućnost na putu promene je ono što u mnogo čemu podseća na “prirodno stanje”, na surovu darvinovsku borbu za opstanak iz perioda prvobitne akumulacije. Zagovarana transformacija svojine se lako može pretočiti u surovu eksploataciju i konkurentsku borbu za golo preživljavanje, praćenu izraženom socijalnom nesigurnošću. Pluralizam mišljenja i sloboda njegovog izražavanja može lako prerasti u opšti sukob i rat. Dakle, razvojne mogućnosti jugoslovenskog društva osamdesetih bile su ili orijentacija ka industrijalizaciji i modernizacijskim vrednostima, što u krajnjoj liniji znači ka izgradnji modernog građanskog društva, ili orijentacija ka konzervativnim vrednostima, što implicira retradicionalizaciju društva i dalje jačanje autoritarne političke države kao centra ukupne društvene moći. Tradicionalni autoritet poziva na bezuslovnu poslušnost mlađih i neoborivo pravo starijih (po rangu) da zapovedaju, stoga on ne poznaje ustanovu prigovora, te su njegove odluke i zapovesti samovolja jer on načelno isključuje svaku diskusiju. Racionalnost podrazumeva da se sva pitanja od bitnog značaja za društvo mogu urediti kroz (racionalni) dogovor jednakih, koji isključuje hijerarhijsku nadređenost i podređenost i koji se oslanja, pre svega, na snagu i autoritet argumenta. Stoga se slobodna društvena zajednica i organizacija ne mogu zasnivati na (autoritarnom) diktatu već to mora biti postignuto u (demokratskom) dijalogu. Ukoliko se onemogući dijalog tada se zajednica održava nasiljem i bez pristanka njenih članova
a političke odluke poprimaju despotski karakter. Evidentno je da na jugoslovenskom prostoru, što se posebno može istaći za odnose Srbije i Hrvatske a važi i za ostale republike, dijaloga nije bilo. Dobra volja za uspostavljanje dijaloga izostala je s obe strane. I ono malo dijaloga na najvišem nivou je predstavljalo običnu farsu i s punim pravom je zaslužilo naziv dat u narodu “putujući cirkus”. Veliko je pitanje da li je postojao subjektivni potencijal za izvođenje modernizacijskih promena. Da bi se odgovorilo na ovo pitanje treba videti kakav je bio delatni (akcioni) potencijal osnovnih društvenih grupa. Kolikim akcionim potencijalom će pojedine grupe raspolagati u prvom redu zavisi od toga koliku društvenu moć one poseduju. Evidentno je da je elita zaposedala sve ključne pozicije u društvu, da je raspolagala i najvećom društvenom, prvenstveno političkom moći, centrima za distribuciju informacija (koji teško da se mogu smatrati sredstvima masovnih komunikacija), sredstvima za proizvodnju pa čak i ljudima. Pripadnici elite su uglavnom bili visoko obrazovani (oko tri četvrtine, kod menadžera procenti su viši - Srbija 83,0% a u Hrvatskoj 84,4% - reč je samo o fakultetskom obrazovanju) a takođe su (uglavnom) bili i članovi autoritarne vladajuće partije (približno oko 15% menadžera, u obe republike, nikada nije bilo u članstvu SK dok su kod političara nečlanovi bili izuzetak). Makar koliko bili autonomni u obavljanju svoje funkcije, bili su podložni “višem autoritetu” - nadređenom centru političke moći. Vrednosna opredeljenja kojima se deklarišu, ako se njima uopšte iskreno deklarišu, bila su od drugorazredne važnosti pred direktivama “odozgo”. Nebrojeno puta potvrđena Marksova teza da društveno biće određuje društvenu svest daje dobar deo odgovora na pitanje uzroka promene deklarisanih vrednosnih opredeljenja u vezi s konzervativnim i tradicionalističkim vrednostima, od kojih nesumnjiv značaj za dešavanja koja su kasnije usledila ima, pre svega, nacionalizam. Prirodna težnja da se očuva stečeni elitni status bila je dovoljno jak razlog da se iznevere humanistički ideali za koje se elita deklarativno zalagala (pitanje moralnog kredibiliteta i čvrstine pripadnika elite je problem druge vrste, odnosno tema za neko drugo istraživanje ove grupe, u koje ovde zbog nedostatka empirijskih podataka nismo ulazili). Posedovanje monopola nad sredstvima informisanja (u koje su uključeni ne samo strateški mediji već i marginalna - tzv. žuta ili bulevarska štampa) omogućilo je plasiranje revidiranih vrednosnih stavova i ideja, čija je formulacija zavisila od trenutne idejne konjunkture, nekritički orijentisanoj masi stanovništva. Po logici stvari elita, čiji su pripadnici u velikoj većini slučajeva visokoobrazovani (pripadnici inteligencije), bi trebalo da bude, po svojim vrednosnim oprede-ljenjima, modernizacijski orijentisana društvena grupa. Međutim, dobar broj ispitanih članova elite ne ispunjava ovaj uslov. Očigledno da je bitna determinanta kako vrednosnog sistema tako i konkretnih postupaka pojedinačnih pripadnika elite, ali i elite kao posebne društvene grupe, politički pragmatizam i konformizam. Upravo u tom pragmatizmu i konformizmu elita je doživljavala svoj intelektualni i moralni pad koji je bio najdublji kod autoritarizma i nacionalizma. U vreme prikupljanja podataka
nacionalne podele su već uveliko bile zahvatile i zagadile sve sfere javnog života i sve segmente društva uključujući i ideologizovanu i politizovanu i nekada nacionalizmu suprotstavljenu elitu. Štaviše, ona je ovog puta bila najuporniji i najproduktivniji proizvođač nacionalnih ali i ostalih društvenih podela. Jugoslavija počinje da funkcioniše kao “sistem sa unutrašnjim sagorevanjem” (Sekelj, 1995: 119) još od sedamdesetih godina, od donošenja ustavnih amandmana i Ustava (1974), s obzirom da je način reprodukcije društvene moći stvarao destruktivne sile koje su iznutra razarale državnu i političku zajednicu. Tada pokrenuti tokovi decentralizacije su u uslovima političkog monopola i jednopartijske vlasti neprestano iznova proizvodili i produbljivali unutrašnju krizu modernizacije i industrijalizacije čiji je konačni rezultat bio raspad države po etničkim granicama i stvaranje etničkih entiteta u obliku državnih i kvazidržavnih organizacija koje su međusobnu komunikaciju uspostavile putem rata. Jedan od osnovnih argumenata u prilog tezi da jugoslovenska vladajuća elita s kraja osamdesetih ipak nije bila elita modernizacije je činjenica da je gotovo od samog osvajanja vlasti i pored nekoliko bezuspešnih sistemskih reformi nastojala da konzervira novouspostavljeni društveni poredak. U tom smislu se zdušno zalagala za poništavanje kulturne i istorijske tradicije jugoslovenskih naroda i uspostavljanje nove revolucionarne socijalističke tradicije [3]. Nije potrebno posebno naglašavati da socijalistička (što se prenelo i na postsocijalistička) društva funkcionišu rigidno te da su nefleksibilna i neprijemčiva za unutrašnje promene. Restriktivan i nedodirljiv legitimacijski osnov, utemeljen na komunističkom neotradicionalizmu, postavlja uske i krute granice procesu prestrukturiranja privrede i oblikovanja modernih institucija. Restriktivnost i rigidnost legitimacijske osnove socijalističkog društva ogledala se u onemogućavanju političkog (interesnog) organizovanja onih društvenih grupa koje bi bile ili bi mogle biti nosioci intenzivnog ekonomskog ili celokupnog društvenog razvoja, čime se sprečava oblikovanje i samostalno političko nastupanje srednje rangiranih grupa i njihovo klasno konstituisanje. Po okončanju faze ekstenzivnog rasta privredne i društveno-institucionalne infrastrukture, samo ustrojstvo novokonstituisanog društvenog sistema postaje kočnica daljeg intenzivnog razvoja za koji su presudni preduzetništvo zasnovano na ličnoj i grupnoj inicijativi, inovativnost, profesionalizacija i znanje. Pravilo je da pojedinci usvajaju one vrednosti koje prihvataju primarne grupe kojima pripadaju. Iz toga sledi da pojedinac teško da može svoje vrednosti da formuliše nezavisno od svog svakodnevnog okruženja. Prevedeno na domaće uslove, ljudi koji su socijalizovani u primarnim grupama seoskog karaktera su, po pravilu, naklonjeni vrednostima tradicionalne kulture. Poznato je da velika većina stanovništva Jugoslavije potiče iz niže rangiranih društvenih grupa egzistencijalno ili fizički vezanih za seoski životni i ekonomski prostor. Ovim se može objasniti i naglašeno,
takoreći dominantno, prisustvo tradicionalizma u svesti vladajućih elita. Nalazi istraživanja upravo ukazuju na značajno prisustvo tradicionalne svesti, posebno u sferi muško-ženskih odnosa na relaciji javno-privatno. Ovo naročito ilustruje podatak da je, kod elita, visoko prihvatana tvrdnja da ako je u braku samo jedan supružnik zaposlen prirodno je da to bude muškarac (ukupan skor saglasnosti u Srbiji iznosi 4.01 a u Hrvatskoj 4.28, što ukazuje na bezmalo opštu prihvaćenost ove tvrdnje). Dakle, patrijarhalni tradicionalizam i konzervativizam se usvajaju kao (tradicionalni) orijentiri akcije koji, kao vrednosti, impliciraju autoritarnu organizaciju društva zasnovanu na značajnom prihvatanju destruktivnog cinizma kao jednog vida autoritarnosti. Destruktivni cinizam, izražen kroz saglasnost sa tvrdnjom da ljudi mogu podeliti na dve glavne vrste - jake i slabe, prihvatilo je 40.5% pripadnika elite u Srbiji i 32.4% istih u Hrvatskoj. Stoga je i razumljivo da su tokom izgradnje socijalističkog društva i njemu odgovarajućeg sistema društvenih vrednosti, ali i postepenog stvaranja modernog društva i usvajanja modernizacijskih vrednosti, pripadnici elite u njih unosili i mentalitet tradicionalnog društva i kulture. Masovno oslobađanje pojedinaca od normi, vrednosti i ciljeva vladajuće ideologije, koje je nastupilo tokom osamdesetih, nije bilo u direktnoj korelaciji sa prihvatanjem modernih vrednosti. Raspadom socijalističkih ideoloških vrednosti na scenu stupaju povećana identifikacija sa društvenim institucijama koje su bile i ostale slobodne od vladajućeg ideologizovanog vrednosnog sistema (povratak religiji i tradiciji i zatvaranje u nacionalne okvire) što znači da nije mogla biti ostvarena transformacija tradicionalnih i patrijarhalnih vrednosti u moderne i univerzalne. Motivi za usvajanje konzervativnih stavova mogu biti uslovljeni brojnim kulturnim i psihološkim činiocima. Međutim osnovni motiv usvajanja konzervativnog stava je strah od promena, strah da se njima ne izgubi stečeni društveni status i želja da se sačuvaju zaposednute društvene pozicije - bogatstvo, vlast, privilegije. Stoga je i logično očekivati da će u svim etabliranim društvima sa krutom strukturom nosioci konzervativnog duha biti dominantne grupe (Marković, 1987: 8). U jugoslovenskom slučaju to su bile vladajuće elite udružene sa apologetskom inteligencijom koja je predstavljala rezervoar za popunjavanje elitnih položaja. No, s obzirom na opštu ekonomsku situaciju, koju je karakterisala egzistencijalna nesigurnost širokih slojeva stanovništva, ne čudi što je i masa stanovništva pokazala sklonost da pruži podršku konzervativnim idejama i političkim organizacijama, plašeći se da bi promene mogle da ugroze ionako loš materijalni položaj većine. Po jednom shvatanju ekonomska kriza u društvu (sa ugrožavanjem elementarnog egzistencijalnog minimuma) prirodno vodi ka depolitizaciji i političkoj apatiji (masifikaciji) stanovništva, budući da zadovoljavanje egzistencijalnih potreba (kao hijerarhijski nižih) uslovljava politički i društveni angažman (kao hijerarhijski viših potreba). Prema drugom shvatanju ekonomska kriza “detonira” akcioni potencijal i oslobađa društvene i individualne energije, kumulirane kroz dugotrajne frustracije i nezadovoljstvo vlastitim položajem i stanjem u društvu. Te energije razaraju stare,
istrošene institucije i odnose i stvaraju nove koje su u stanju da usmere razvoj društva u željenom pravcu. Događaji na jugoslovenskoj političkoj sceni nekoliko godina pre definitivnog raspada kazuju da je to bilo vreme “dešavanja naroda” (koje je u ekstremnom obliku došlo do izražaja u Srbiji mada je bilo, u blažoj formi, prisutno i u ostalim republikama) koje (dešavanje) nije bilo spontano već je bilo pokrenuto odozgo, iz “institucija sistema” da bi zatim bilo preneseno na ulicu. Naročito je u Srbiji, a povodom kosovske krize, “dešavanje naroda” dobijalo formu populističkog pokreta. Populizam po svojoj suštini ne može biti izvor demokratske akcije masa s obzirom da u njegovoj pozadini obavezno stoje politički vođe i instrumenti manipulacije masama (Miladinović: 1994). Populizam, dakle, podrazumeva uspavanu masu čija se socijalna akcija ostvaruje u “hipnotičkom snu”. Radi se o tome da masu, perfidnim metodama, pokreću elite na taj način da posmatrač sa strane ima utisak da je reč o autohtonoj političkoj volji i autohtonoj akciji mase. Dok je eliti odgovarala uspavana masa koja će aklamativno prihvatati direktive “odozgo” dotle je masa otvoreno bila depolitizovana. Posle smrti Josipa Broza, u vreme kada je proces konfederalizacije savezne države uzeo maha unutarsistemske protivrečnosti su toliko narasle da je potreba za alternativnim projektima i idejama postala jasno vidljiva. Eliminišući, tokom perioda socijalističke izgradnje, svaki oblik političkog pluralizma a posebno stranački pluralizam (sa opozicionim partijama) SK je ipak tolerisao, podržavao pa čak i ideologizovao sopstvenu unutrašnju diferencijaciju, uspostavljenu na nacionalnoj osnovi. Ta je karakteristika sistema determinisala specifične forme reakcije jugoslovenske javnosti na društvenu krizu. Stoga i nije slučajno da je nacionalizam na jugoslovenskom prostoru bio “prvo sredstvo opozicije u borbi protiv komunista i poslednje sredstvo komunista da se održe na vlasti” (Baćević, 1992: 15). Radi se o tome da se i socijalistička i nacionalistička ideologija oslanjaju na kolektivističke i antiindividualističke vrednosti, zatim obe određuju državu kao centar moći. U oba slučaja je stvaranjem autoritarnog mentaliteta omogućeno funkcionisanje sistema. Obe ideologije se održavaju na predrasudama čiji je jedan od karakterističnih primera rigidna podela na dobro (mi) i zlo (oni). Obe ideologije usvajaju kolektivnu identifikaciju kao zamenu za nerazvijenu samoidentifikaciju. Zahvaljujući ovim sličnostima posledica razvoja događaja tokom devedesetih je bilo jačanje moći države na nacionalnom nivou uz podsticanje nacionalnih umesto liberalno-demokratskih političkih i ekonomskih ideja (Golubović, 1994: 164-165). Narastanje nacionalizma u nekoj sredini ima svoju objektivnu osnovu, međutim, u novije vreme, razvojem komunikacijske tehnologije a posebno elektronskih medija, otvoren je prostor delovanju subjektivnog činioca u nastajanju i kanalisanju nacionalizma. U literaturi je uočeno sedam tema koje imaju ključnu ulogu u procesu infiltracije nacionalističkih ideja u masu stanovništva (Supek, 1973: 246-248). Prva je tema kojom započinje proces manipulacije, tema oštećenosti čija se suština
sastoji u tome da se masi neke nacije saopšti da ih neko drugi pljačka, tlači i da oni sve to trpe. Iza ovoga ide tema zavere čija se suština sastoji u tome da se masi ukaže na postojanje nekih “mračnih, neprijateljskih sila” koje su skovale zaveru i infiltrirale svoje agente i plaćenike. U trećem koraku dominira tema biološke ugroženosti kojom se naciji predočava da je neko nastoji istrebiti. Četvrta je tema ideološkog alarma. Suština joj je u tome da se naciji ukaže na “surovu činjenicu” da ona srlja u propast a da toga nije svesna te da ju je potrebno probuditi i organizovati u borbene formacije protiv brojnih neprijatelja. Peta tema je tema etnocentrične superiornosti koja se sastoji u nalaženju svetlih istorijskih primera superiornosti svoje nacije nad ostalim. Šesta je tema autoritarnosti ili sadomazohizma kojom se ističe da masa poštuje moć tj. da su joj potrebni ljudi od moći koji znaju njom vladati kao snažne i neprikosnovene vođe kojima će se potpuno pokoravati i sa njima identifikovati u društvenim akcijama. I na kraju ide tema osvete - uništavanje svih onih koji naciji “rade o glavi”, eksploatišu je i razaraju. Pažljivim proučavanjem medijskih analiza tekućih dešavanja par godina pre i posle raspada Jugoslavije može se uočiti da su sve ove teme na ovaj ili onaj način bile iscrpljene u medijskoj kampanji. Njih je (in)direktno plasirala sama vladajuća elita uz pomoć, u kasnijoj fazi, raznih ekstremnih nacionalističkih političkih grupa. U stabilnom društvu, kada se dati sistem društvenih odnosa ne dovodi u pitanje a sukobi se rešavaju kroz važeće institucionalne okvire, nacionalizam i posebno njegova ekstremna varijanta - šovinizam je slabo prisutan a zastupaju ga uglavnom neprilagođeni pojedinci s margine društva te se povremene manifestacije nacionalizma smatraju za patološku pojavu marginalnog značaja. Međutim, njegov marginalni karakter može biti održavan samo ako postojeći sistem društvenih odnosa omogućava masi stanovništva zadovoljavanje dostignutog nivoa potreba, te ukoliko vladajuće grupe uspevaju održavati i prikazivati postojeće institucije prirodnim, odnosno kad dominaciju ne održavaju neposrednom upotrebom sile. Sistemska kriza i odsustvo političkog subjekta zainteresovanog da se ta kriza što uspešnije razreši, pogodovala je da se u masi stanovništva pojave ideje, utemeljene u prošlosti i nacionalnoj mitologiji, koje bi mogle da umire kolektivne strahove, nezadovoljstva i neizvesnosti. Sledeći korak je stvaranje predstava o podeli društva na relaciji mi - oni čija je osnovna karakteristika nepoverenje. Savremeni nacionalizam na jugoslovenskom prostoru je samo jedan vid manifestacije konzervativne svesti. Vulgarizovano predstavljanje nacionalne neravnopravnosti zasnovano na poluistinama o ekonomskim kretanjima (ekonomska eksploatacija jedne republike/nacije od strane drugih) trebalo je da svojom naturalističkom sugestivnošću zatre tragove racionalizma i utre put nacionalnom vođi. Punu političku instrumentalizaciju od strane elite obe republike dobilo je isticanje sopstvenih ekonomskih neuspeha i gubitaka uz istovremeno isticanje eksploatatorske strategije i politike druge strane (Madžar, 1996). Upravo su ovakvim argumentima obe republičke elite raspirivale netrpeljivost i ubirale svoje političke
poene. Osećaj eksploatacije je izuzetno delotvoran instrument ali i materijal političke manipulacije sa izuzetnom razornom snagom. Autoritarni sistem u Jugoslaviji je, neprestanom medijskom manipulacijom, reprodukovao iracionalno masovno društvo. Vladajuća ideologija je bila instrument indoktrinacije masa čiji je krajnji cilj trebalo da bude učvršćivanje mazohističke potčinjenosti vođi ili vođama (Tadić, 1988: 57). Uloga elite se ispoljavala u reprodukovanju i održavanju starateljskog odnosa prema difuznoj, zavisnoj i atomizovanoj masi naroda, što se vidi iz visokog vrednovanja destruktivnog cinizma i prihvatanja vođe kao segmenta autoritarnog vrednosnog sistema. Stav da je bez vođe svaki narod kao čovek bez glave prihvata 57.1% pripadnika elite u Srbiji i 44.8% istih u Hrvatskoj. Tako su negovane sve bitne osobine autoritarne države i autoritarnog karaktera. Pored integralnog etatizma svakodnevno je širena propaganda o permanentnoj ugroženosti čime je opravdavan progon neprijatelja svih boja u atmosferi permanentnog građanskog rata. Nju je dopunjavala i atmosfera konformizma proizišla iz onog tipa mišljenja koje ne vlada stvaralačkim duhom već krutim formulama koje se u beskraj ponavljaju. To je organizacijski podupiralo uverenje o izuzetnoj vrednosti vladajuće moći i potrebi saglasnosti sa njenim normama. Propagirani su mitologija i misticizam, strasna primitivizacija kulture i izbezumljeni napadi na intelektualnost uopšte. Cela ova zbrka imala je jasan cilj: uništiti sve one intelektualne i političke snage koje su želele da zemlju otrgnu od konzervativne tradicije (ovde treba imati u vidu kako već klasičnu trediciju narodnog života i sistema vrednosti predindustrijskog društva tako i novoutemeljenu revolucionarnu socijalističku tradiciju) i upute je u novu budućnost. Najsigurniji put ostvarivanja tog cilja bio je prizivanje davne prošlosti da bi se pokazala iluzornost svake društvene akcije usmerene ka istorijskom prevazilaženju postojećeg stanja i boljeg života organizovanog na racionalnim i čoveka dostojnim osnovama. Duhovna kontrarevolucija, u čijoj pozadini su stajale vladajuće elite, nastupala je kao pokret koji nacionalni fanatizam i ostrašćenost u potpunosti pokreće i okreće protiv svih onih snaga koje su zagovarale prevazilaženje postojećih teškoća putem racionalne organizacije društvenog života zasnovane na temeljnoj promeni osnovnog proizvodnog i političkog odnosa a masovnu psihozu patrijarhalnog autoritarnog mentaliteta protiv građanske liberalne političke i ekonomske svesti. Uporedo sa obožavanjem i idealizovanjem prošlosti stvoreni su uslovi i atmosfera za mazohističko potčinjavanje autoritetu vođe. Globalno gledano, autoritarnost pripadnika elite je u obe republike bila tako konfigurisana da je štitila vrhovni politički autoritet - autoritet koji je u isto vreme bio i kreator zvanične ideologije obeležene kolektivizmom (prvobitno socijalističkim, a u kasnijoj fazi nacionalističkim) a čiji je glavni cilj bio zaštita vladajućeg poretka i njegovih vrednosti.
Taj vrhovni politički autoritet je u obe republike bio personifikovan i to u Srbiji u liku aktuelnog predsednika republike S. Miloševića a u Hrvatskoj u licu vođe nacionalne (nacionalističke) opozicije F. Tuđmana. Razlika dvojice vođa se u vreme istraživanja ogledala u tome što je srpski lider već zauzeo (i učvrstio) pozicije harizmatskog vođe ali i legitimnog šefa države i vladajuće partije. Hrvatski lider je tek bio u fazi osvajanja oficijelnih vladajućih pozicija. Prema tome, prvi je zauzeo pozicije vlasti i moći dok je drugi posedovao samo svoju harizmu. Obojica su za sobom imala masovni populistički pokret ili, preciznije rečeno, masovnu podršku većine stanovnika svojih republika (koji su pokazivali sve karakteristike podanika) i obojica su, u godinama koje su nastupale, uspostavila autokratsku vlast i predstavljali se kao zastupnici i branioci nacionalnog (u sopstvenoj interpretaciji nacionalnog) interesa. Obojica su u godinama koje su sledile svojim političkim akcijama nastojali da stvaraju, održavaju i šire međunacionalne sukobe i netrpeljivosti ne bi li se na kraju posle dugotrajnog ubeđivanja od strane predstavnika svetske zajednice, u misiji uspostavljanja mira na prostoru bivše Jugoslavije, nezasluženo predstavili kao mirotvorci ne bi li na taj način sačuvali autoritarni režim u svojim državama i sopstveni opstanak na vlasti. Autoritarna vlast je sve vreme jugoslovenske krize koristila strah, koji je oslonac svake tiranije, kao provereni instrument vladanja. Strah blokira snagu, volju i slobodu izbora i odlučivanja. S obzirom da je strah postao metoda vlasti to se on institucionalizovao kroz manipulativnu propagandu, koja ne zna za (racionalnu) toleranciju te i sama postaje teroristički isključiva. Ovde su strah i laž povezani u jedinstvenu supstancu autoritarnih režima tako da je neizvesno dokle će arhaični autoritet držati prevagu nad građanskom zrelošću (Tadić, 1972: 278). Globalno se može zaključiti da je glavna karakteristika društvene svesti vladajućih elita ideološko-teorijska nekonzistentnost, odnosno njena ambivalentnost između starog koje nije izdržalo sud prakse i novog koje u našim uslovima predstavlja veliku nepoznanicu: za višepartijski sistem a protiv privatne svojine; za pluralizam i kolektivizam; za očuvanje starih ideoloških vrednosti, s jedne strane, i transformaciju sistema, s druge strane. Liberalna orijentacija je veoma prisutna u svesti pripadnika elite i to je ono pozitivno što je moglo predstavljati značajan ideološki kapital za naredne godine. Obeshrabruje činjenica da liberalne vrednosti u znatno većoj meri prihvataju menadžeri koji, iako brojniji, raspolažu znatno manjom društvenom moći od političara. Potpunu ili delimičnu saglasnost sa tvrdnjom da će društveni napredak uvek počivati na privatnom vlasništvu iskazalo je 63.8% menadžera u Srbiji i 68.1% istih u Hrvatskoj, dok je istu saglasnost iskazalo 33.1% političara iz Srbije (potpunu saglasnost samo 6.6%) i 45.0% istih iz Hrvatske (Miladinović, 1998). To je jedan od bitnih razloga što ova grupa nije, u godinama koje su sledile, nasuprot ranijim očekivanjima (Lazić, 1996: 36), imala inicijativu za radikalnu promenu sistema. Političari kao dominantan sloj elite preuzeli su inicijativu i gušili svaku ozbiljniju mogućnost transformacije sistema.
Podaci kazuju da se nesaglasnosti ne sreću samo između političara i menadžera, odnosno kod jednih ili drugih kao posebnih grupa, već i kod mnogih od njih pojedinačno. Relativna sigurnost pod skutom moćnog autoriteta ili neizvesnost na kraći rok zarad verovatne svetle budućnosti - teška je dilema. Očuvanje socijalnog mira u ionako nemirnom okruženju može doneti veliki politički poen. Transformacija sistema podrazumeva velike lomove u kojima bi među prvima stradao upravo socijalni mir. Očuvanje statusa quo je najbolja garancija opstanka onima koji imaju šta da izgube. U datom socijalnom miljeu to su, pre svih, bili pripadnici elite. U bivšoj Jugoslaviji, s obzirom na totalizirajuću prirodu sistema, nisu postojali uslovi za uspešno odvijanje modernizacije i za prihvatanje sve veće složenosti društvenog života. Radi se o tome da su institucije poretka bile u funkciji održavanja dominacije vladajuće elite te nisu bile u stanju da prihvate razvijenu diferencijaciju društvenog života i omoguće minimalni “masovni konsenzus” (Pešić, 1990:104), te potencijalnu integraciju svih pojedinaca u osnovne političke i društvene institucije. Ovakva situacija vodi u “začarani krug” u kom razvoj ruši poredak a održavanje poretka blokira razvoj. Pri analizi društvene svesti pripadnika elite mora se imati u vidu da su njihova ideološka opredeljenja prilagođena nužnim savezništvima kojima se stiče i čuva vlast. Posle svih dešavanja, krajem osamdesetih je ova grupa mogla ostati na vlasti samo u koaliciji sa nacionalno opredeljenim snagama. Dešavanja koja su usledila po prikupljanju podataka za ovo istraživanje potvrđuju reči Džona Olkoka (Allcock, 1992: 296) da je u Jugoslaviji nacionalizam bio neka vrsta političkog trojanskog konja preko kojeg je bilo moguće u znatnoj meri prošvercovati višepartizam u sistem. S obzirom na društveno-istorijski kontekst posmatranog trenutka bilo je gotovo nužno očekivati da se svi realni društveni interesi iskažu kao interesi društveno-političkih zajednica što se u datom ustrojstvu jugoslovenske državne zajednice svodilo na interese republika i pokrajina, iz čega je sledilo iskazivanje opštih društvenih interesa kao nacionalnih interesa, imajući u vidu da je reč o matičnoj (najbrojnijoj) naciji date republike, odnosno pokrajine. Potencijalnim uspostavljanjem kapitalističkih društveno-ekonomskih odnosa otvorio bi se prostor koji mnogi i van vladajućih krugova mogu iskoristiti za svoju sopstvenu političku ali i poslovnu promociju. U takvim okolnostima oni koji su blizu centrima moći imaju veće “životne šanse”. Očigledno da je potrebno da prođe neko vreme da bi pripadnici elite mogli da zaključe da su “iskoristili svoju šansu”. Jedan od ključnih momenata za proces tranzicije je donošenje racionalnog privrednog zakonodavstva a ono će biti, u većini zemalja koje transformišu svoj ekonomski i politički sistem, doneseno onda kada pripadnici elitnih krugova zaključe da je završen proces (re)privatizacije tzv. društvenog-državnog vlasništva, te da su u tom procesu i oni sami iskoristili svoju šansu tj. pretočili se u novu vlasničku klasu. Dakle, na delu je bilo suprotstravljanje starih i novih vrednosti. Stare su bile a i danas su, dobrim delom, podržavane iz centara političke moći. Egalitaristički i
kolektivistički duh se suprotstavljaju duhu liberalizma. Tvrdnju da interesi kolektiva moraju uvek biti važniji od interesa pojedinaca prihvata dve trećine pripadnika elite iz obe republike. Skor saglasnosti sa ovom tvrdnjom u obe republike teži vrednosti 4.00. Takođe su visoko prihvćene etatističke vrednosti kao poseban oblik izražavanja socijalističkog kolektivizma. Za sudstvo u funkciji vlasti izjasnilo se 27.4% pripadnika elite u Srbiji i 28.2% istih u Hrvatskoj, što, bez obzira na modalno ekstremno odbijanje (u Srbiji 64.3%, u Hrvatskoj 66.9%) ipak predstavlja značajno prisustvo socijalističkog kolektivizma i samim tim jak potencijal za otpor bilo kakvim sistemskim promenama. U takvim okolnostima, kao odgovor na svaku pozitivnu inicijativu, javlja se otpor onih koji žele da sačuvaju svoje zatečene pozicije. Otuda je razumljiva i objašnjiva težnja političara da sačuvaju monopol moći držeći se starih i preživelih ideoloških vrednosti, s jedne strane, i težnja menadžera, s druge strane, da se osamostale od političke sfere i preuzmu punu kontrolu nad ekonomijom. No, sama činjenica o postojanju neegalitarne distribucije društvene, i posebno političke moći unutar i između ova dva sloja elite daje odlučujući ton toku procesa sistemske transformacije društava nastalih na prostoru bivše Jugoslavije. Političari, kao viši segment elite, imaju neuporedivo veću društvenu moć. Ako tome dodamo da je njihova društvena svest (uključujući i preduzetničku svest) znatno rigidnija od društvene svesti menadžera, onda je i razumljivo otkud toliki otpor uvođenju sistemskih novina. Uostalom, politička elita je upravo onaj sloj društva koji u ovim transformacijama može najviše da izgubi i zato je njoj bilo daleko najznačajnije da sistemskim i drugim mahinacijama obezbedi kontinuitet sopstvene vlasti, a za promene u ekonomskoj sferi “ima vremena”, pod uslovom da očuva kontinuitet svoje političke vlasti. Modernizacijska alternativa nužno zahteva demokratizaciju društva. Demokratizacija ne podrazumeva samo postojanje praznih demokratskih institucija, još manje vladavinu apstraktnog naroda. Demokratskim se može smatrati društvo kojim vladaju demokratske elite podržane snažnim i stabilnim srednjim građanskim slojevima (klasama). Dakle, mogućnosti odvijanja demokratizacije društva zavise od stepena demokratičnosti njegovih elita i njihove političke utemeljenosti na srednjim slojevima. Samo u uslovima postojanja brojne i stabilne srednje klase odnosi i sukobi između ekstrema na socijalnoj piramidi gube na značaju te dolaze do punog izražaja umereniji odnosi srednje rangiranih grupa. U slučaju nepostojanja jakih srednje rangiranih društvenih grupa elite su spremne da postojeće stanje održavaju po svaku cenu, čuvajući time sopstvene privilegovane pozicije, dok niže rangirane grupe (ako su uspele da se konstituišu kao klase i imaju mogućnost da pokrenu svoj delatni potencijal) teže da postojeće stanje, po svaku cenu, obore. Naravno, ako ne postoji pomenuti uslov demokratizacije, bilo kakvo nastojanje nižih klasa u društvu da se stanje promeni može rezultirati samo obaranjem jedne nedemokratske i ustoličenjem nove, takođe nedemokratske elite. U događajima koji su se odvijali tokom (druge polovine) osamdesetih i devedesetih godina vidljiva je bila socijalna degradacija srednje rangiranih društvenih grupa -
srednjih klasa. Degradacija je išla linijom ekonomskog osiromašivanja i slabljenja društvene moći i delatnog potencijala (Lazić, 1995b). Nasuprot ovome tekao je proces ekonomskog bogaćenja i dalje koncentracije političke i ekonomske moći u rukama elite. Pitanje je da li pod ovakvim okolnostima elita može da vlada na “društveno vredan način“ (Keller, 1963: 4). Odgovor teško da može biti pozitivan. Elite nisu pokazale upravljačku kompetentnost koja bi rezultirala izvođenjem društva iz krize, opštim napretkom koji u krajnjoj liniji ima za cilj i posledicu poboljšanje materijalnog položaja većine stanovništva. Naprotiv, one su imale velikog udela u iniciranju međunacionalnog i verskog rata čija je posledica bila definitivan raspad jugoslovenske državne zajednice. Dakle, ne može se govoriti o demokratskoj eliti sastavljenoj po funkcionalnom principu. Pre je reč o eliti koja je u kriznim trenucima s kraja osamdesetih promenila svoj legitimacijski osnov i ustanovila nove obrasce regrutacije zasnovane na principima političke podobnosti, a ne na sposobnosti i upravljačkom znanju, iza čega stoji i njena otvorena ili prikrivena kriminalizacija. Sukobi između i unutar vladajućih elita ne mogu sami po sebi dovesti do raspada nekog društva (i njegove države). Neophodan je uslov sistemska nefunkcionalnost ali takođe i ideološka zaslepljenost i nesposobnost elita, zatim “lična jednačina” vođe, eskalacija iracionalnog elementa u sukobima ali i spoljnopolitički faktor. Bivša Jugoslavija je bila zahvaćena ozbiljnom sistemskom, ali i opštedruštvenom krizom. Elite se javljaju kao jedan od glavnih uzročnika krize, odnosno kao naddeterminanta raspada države. Republičke elite su, s ciljem zaposedanja sve veće vlasti, otvoreno ili prikriveno težile suverenoj nacionalnoj državi. Vladajuća elita na saveznom nivou, sputana sistemskim rešenjima koje je sama ustanovila (Ustav 1974), nije bila u stanju da ponudi integraciju društva i države na novim osnovama. Osnovu široke integracije mogu ponuditi samo funkcionalno-racionalno orijentisane vrednosti koje razbijaju tradicionalnu konstituciju društva. Tek razbijanje primordijalnih kriterijuma integracije (kao što su rodbinska, lokalna ili ideološka pripadnost) otvara mogućnost za ulazak u moderno građansko društvo koje ostaje otvoreno za uopštavanje vrednosti i uključivanje različitih grupa u delovanje političkih institucija i proces formiranja javnog mnenja. Treba napomenuti da su konzervativno-tradicionalne vrednosti (patrijarhalni tradicionalizam, autoritarizam, nacionalizam i socijalistički kolektivizam) bile veoma zastupljene kod elite. U uslovima monokulturne, jednonacionalne i jednokonfesionalne društvene celine to ne bi predstavljalo poseban problem, izuzev što bi šanse za globalnu modernizaciju društva bile umanjene. Problem je u tome što je bivša Jugoslavija bila višenacionalna i višekonfesionalna a samim tim i polikulturna sredina. Svaka nacija, vera ili kultura na jugoslovenskom prostoru je imala svoje specifičnosti i zbog niza kulturno-istorijskih okolnosti bila je suprotstavljena drugim grupacijama (nacijama, verskim ili kulturnim grupama). Radilo se o postojanju različitih tradicija na jedinstvenom jugoslovenskom prostoru.
Insistiranje na jednoj nacionalnoj, verskoj ili kulturnoj tradiciji nužno za posledicu, u takvim uslovima, ima suprotstavljanje ostalim tradicijama, čime se otvara prostor socijalnim konfliktima. Konflikti su utoliko bili žešći ukoliko je bila naglašenija sistemska kriza. S obzirom da prisustvo sistemske krize s kraja osamdesetih i početka devedesetih nije potrebno posebno dokazivati, realno je bilo očekivati da će sukobi imati smer, žestinu i ishod koje su imali prilikom raspada jugoslovenske države. Elite su se javile kao generator sistemske krize. Njihova permanentna težnja da drže kontrolu nad totalitetom društvenih odnosa je neprestano produbljivala sistemsku krizu. Decentralizacija pokrenuta ustavnim amandmanima (1971) i Ustavom (1974) za svoje ishodište imala je koncentraciju nacionalno-republičkih elita. Težnja za dominaciju nad celinom društva ih je dovodila u stalni sukob. Raspad socijalističkog sistema na svetskom nivou imao je odjek u Jugoslaviji tako što se elita sa nadnacionalnog prestrojila na nacionalni kolosek. Istorijsko nasleđe i nacionalna izmešanost stanovništva imali su za posledicu da se interesi nacionalnih elita šire i van granica sopstvenih (matičnih) republika. Proces nacionalne integracije, podstaknut od elite, međutim, vodio je međunacionalnom sukobu i pojavi antijugoslovenske orijentacije. Vidna retradicionalizacija, koju je pokrenula elita okrećući se nacionalnim i verskim snagama u društvu učinila je nemogućim opstanak jugoslovenske državne zajednice. Da se elite mogu smatrati generatorom raspada Jugoslavije potvrđuje i činj-enica da ni jedno istraživanje do početka devedesetih nije registrovalo antijugoslovensku orijentaciju. Međutim, politička volja većine, u uslovima nepostojanja demokratije i sa dominantnim autoritarnim političkim sistemom i apsolutnom kontrolom nad medijima, jednostavno nije mogla biti iskazana a još manje izvršena protivno volji svemoćne elite. Da bi se ograničila moć vladajućih elita i smanjila njena konfliktnost neophodno je uspostaviti primat građanske nad nacionalnom reprezentacijom državne vlasti, zatim stvoriti uslove za demokratsko kanalisanje nacionalnih i ostalih napetosti (sukoba), kontrole i smenjivosti vlasti, razviti i usvojiti duh tolerancije i poverenja, onemogućiti razorno delovanje agresivnog nacionalizma i verske mržnje kao i omogućiti institucionalizaciju građanskog društva. Tih uslova ni pre ni posle raspada Jugoslavije nije bilo niti u Srbiji niti u Hrvatskoj. Jedan od krupnih problema vezanih za raspad Jugoslavije i učešće vladajućih elita u njemu nastao je, takođe, i priznavanjem pojedinih bivših jugoslovenskih republika od strane međunarodne zajednice (Galtung, 1994). Problem sledi iz toga što je, konkretno, priznata hrvatska vlada preduzela niz preventivnih i represivnih mera da bi sprečila preventivne akcije (srpske) manjine, a manjina je preduzela preventivne mere ka secesiji da bi odgovorila na represivne mere vlade. Priznata vlada je, logično, zatražila (pristrasnu) pomoć svetske zajednice (velikih sila), dok je pomoć
koja je spolja bila pružena manjinama od matične i još uvek nepriznate srpske države smatrana za čin agresije koji vodi međudržavnom ratu. Literatura Allcock, J. B. (1992): Retorics of Nationalism in Yugoslav Politics, in: Allcock, J. B.; Horton, J. J.; Milivojević, M.: Jugoslavia in Transition, New York, Oxford, Berg Publishers Limited. Baćević, Lj. (1992): Jugoslavija na kriznoj prekretnici, Beograd, Institut društvenih nauka. Galtung, J. (1994): Ex-Yugoslavia: Some Remarks on Diagnosis, Prognosis and Therapy, in: Radmila Nakarada (ed): Europe and the Disintegration of Yugoslavia, Belgrade, IES. Golubović, Z. (1994): The Emergence of Exclusive Nationalism Versus Democratic Processes in Post Comunist Yugoslavia, in: Nakarada, R. (ed): Europe and the Disintegration of Yugoslavia, Belgrade, IES. Golubović, Z.; Kuzmanović, B.; Vasović, M. (1995): Društveni karakter i društvene promene u svetlu nacionalnih sukoba, Beograd, Filip Višnjić. Gredelj, S. (1994): .Youth in Transition: Adopting Dominant Social Values, .Sociologija 4. Keller, S. (1963): Beyond the Ruling Class, Strategic elites in Modern Society, New York, Randon House. Lazić, M. (1995a): Osobenosti globalne društvene transformacije Srbije, u: Bolčić, (ed): Društvene promene i svakodnevni život, Beograd, ISI FF. Lazić, M. (1995b): Society in Crisis, Belgrade, Filip Višnjić. Lazić, M. (1996): Prisoners of the Command Economy: the Managerial Stratum and the Disintegration of Actually Existing Socialism, in Lengyel, G. (ed): The Transformation of East-European Economic Elites: Hungaria, Yugoslavia and Bulgaria, Budapest, Budapest University of Economic Sciences. Madžar, Lj. (1996): Ko koga eksploatiše?, u: Popov, N. (ur): Srpska strana rata, Beograd, Republika. Marković, M. (1987): “Konzervativna misao u svetu i kod nas”, Gledišta 9-10. Miladinović, S. (1994): “Fenomen vođe: između autoriteta i osporavanja”, Gradina 23-4. Miladinović, S. (1997): Etnocentrizam vladajućih elita pred raspad Jugoslavije, Nova srpska politička misao, 3-4.
Miladinović, S. (1998): “Svetovna religioznost kao oblik političkog ponašanja”, u: Etno-religijski odnosi na Balkanu, Niš, JUNIR. Miladinović, S. (1998): Liberalne vrednosti vladajućih elita i slom sistema, Nova srpska politička misao, 2-3. Mirić, J. (1996): Demokracija u postkomunističkim društvima, Zagreb, Globus. Patriotizam i revolucionarna tradicija, (1976), Beograd, Udruženje publicista. Pešić, V. (1990): “Integracija i političke elite u procesu modernizacije”, u: Teokarević, J. (ur): Modernizacija i društveni razvoj, Beograd, Stručna knjiga. Pečujlić, M. i Nakarada, R. (1994): The Breakup of Yugoslavia and the Constitution of the New World Orde”, in: Radmila Nakarada (ed): Europe and the Disintegration of Yugoslavia, Belgrade, IES. Sekelj, L. (1995): Vreme beščašća, Beograd, Akademija nova i IES. Supek, R. (1973): Društvene predrasude, Beograd, Radnička štampa. Surčulija, Ž. (1996): Nacionalizam, raspad i demokratska transformacija postkomunističkih društava, u: Ciljevi i putevi društava u tranziciji, Beograd, IDN i Rossiyskaya akademiya nauk. Tadić, Lj. (1988): “Psihološke odlike autoritarnosti u politici”, Glas, CCCLI, Beograd, SANU, Odeljenje društvenih nauka, knjiga 25. Tadić, Lj. (1972): Beograd, Tradicija i revolucija, Srpska književna zadruga. Vuković, S. (1996): Čemu privatizacija, Beograd, IKSI i SDS. Zec, M. (1994): Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora, Beograd, JK i Ekonomski institut.
[1]
Indikatori konzervativne svesti prisutni u jugoslovenskom društvu (i kod dela elite) bili su sledeći: odsustvo vizije budućnosti, odsustvo realnog programa izlaza iz krize, podređivanje opšteljudskog i socijalnog interesa nacionalnom, orijentacija na odbranu tekovina tradicije, postojećih institucija i ustavnih rešenja, prenaglašeno traganje za “neprijateljima” umesto traganja za rešenjima postojećih socijalnih problema, krajnje ograničen domet mogućih promena (u skladu sa principom kontinuiteta), spremnost na ograničavanje i kršenje ljudskih prava i na brutalne
represivne mere protiv sopstvenog naroda, prebacivanje gotovo celokupnog tereta krize na leđa radništva (Marković: 1987:14). [2]
Podaci koji će ovde biti analizirani predstavljaju rezultate istraživanja "Društvena struktura i kvalitet života" sprovedenog krajem 1989. i početkom 1990. godine na prostoru tadašnje SFRJ, a koje predstavlja deo makroprojekta "Struktura jugoslovenskog društva". Ovo istraživanje je sprovedeno na poduzorku za menadžere radnih organizacija i političke funkcionere u Srbiji i Hrvatskoj. U razmatranje su uzete samo ove dve republike iz više razloga: prvo, one su u socijalno-strukturalnom pogledu bile relativno ujednačene; drugo, takođe su bile ujednačene i po stepenu ekonomskog razvoja, čime se mogućnost samostalnog delovanja ovog, kao i prethodnog činioca, maksimalno ublažava; i treće, ove dve republike su dale najveći doprinos raspadu Jugoslavije. Podaci kojima nije naveden izvor preuzeti su direktno iz istraživanja. [3]
Kao plod ovih nastojanja već 1975. je održano savetovanje na temu “Negovanje jugoslovenskog socijalističkog patriotizma i revolucionarnih tradicija u oblasti vaspitanja i obrazovanja”, Saopštenja izložena na ovom skupu sabrana su u zborniku Patriotizam i revolucionarna tradicija, 1976.
