T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2671 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1637
S‹YASET B‹L‹M‹
Yazarlar Prof.Dr. Davut DURSUN (Ünite 1, 4) Doç.Dr. Ahmet Kemal BAYRAM (Ünite 2) Yrd.Doç.Dr. ‹lyas SÖ⁄ÜTLÜ (Ünite 3) Prof.Dr. Y›lmaz B‹NGÖL (Ünite 5) Prof.Dr. Ömer ÇAHA (Ünite 6) Prof.Dr. Tanel DEM‹REL (Ünite 7) Doç.Dr. Hamit Emrah BER‹fi (Ünite 8)
Editörler Prof.Dr. Davut DURSUN Yrd.Doç.Dr. Mustafa ALTUNO⁄LU
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
iii
‹çindekiler
‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ viii
Siyaset ve Siyaset Bilimi .........................................................
2
S‹YASET ......................................................................................................... Siyaset ve Politika Kavramlar› ...................................................................... Siyasetin Farkl› Anlamlar› ............................................................................. Devlet Yönetimine ‹liflkin Faaliyetler Anlam›nda Siyaset ..................... ‹ktidar Mücadelesi Anlam›nda Siyaset ................................................... De¤erlerin Otorite Yoluyla Da¤›t›lmas› Anlam›nda Siyaset.................. S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N SERÜVEN‹ .................................................................. Eski Yunan Düflünürlerinde Siyaset............................................................. Modern Dönemde Siyaset............................................................................. 19. Yüzy›lda Siyaset ...................................................................................... ‹slam Dünyas› ve Siyaset Bilimi ................................................................... Siyasetnameler ve Layihalar.......................................................................... Farabî ............................................................................................................. Mâverdî .......................................................................................................... Nizamülmülk ................................................................................................. ‹bn Teymiye................................................................................................... ‹bn Haldun .................................................................................................... S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N KONUSU, KAPSAMI, YÖNTEM‹ VE TEKN‹KLER‹... Siyaset Bilimi’nin Konusu ............................................................................. Siyaset Bilimi’nin Kapsam›............................................................................ Siyaset Bilimi’nde Yöntem ............................................................................ Tümevar›m Yöntemi ............................................................................... Tümdengelim Yöntemi ........................................................................... Siyaset Bilimi’nde Kullan›lan Teknikler ....................................................... Deney Tekni¤i ........................................................................................ Karfl›laflt›rmal› Analiz Tekni¤i ................................................................. Alan Araflt›rmas› ...................................................................................... Örnek Olay Tekni¤i ................................................................................ Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› 1 ........................................................................................... Okuma Parças› 2 ........................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
3 3 4 4 4 5 6 7 7 8 11 11 12 13 13 13 14 15 15 16 17 17 17 18 18 18 18 19 20 22 23 24 24 25 25 26 27
Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar...................................... 28 ‹KT‹DAR......................................................................................................... ‹ktidar›n Kaynaklar› ve Teknikleri .............................................................. Fiziksel Kaynak ...................................................................................... Ekonomik Kaynak................................................................................... Sembolik Kaynak ....................................................................................
29 30 31 31 32
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
‹ktidar›n Görünümleri: Zor Kullanma ve Otorite........................................ Sosyal ‹ktidar: ‹ktidar›n Toplumsal Da¤›l›m› ve Paylafl›m› (Seçkinci ve Ço¤ulcu Teori) ......................................................................... Klasik Elit Teorileri........................................................................................ Demokratik Elit Teorileri .............................................................................. Siyasal ‹ktidar ve Ay›rt Edici Özellikleri ...................................................... EGEMENL‹K................................................................................................... Egemen ‹ktidar›n Özellikleri......................................................................... Egemenli¤in Tarihsel Çerçevesi ve Halk Egemenli¤i ................................ Klasik-Mutlak›yetçi ve Demokratik Egemenlik Anlay›fl› ............................. Egemenli¤in Boyutlar›: ‹ç Egemenlik ve D›fl Egemenlik ............................ ‹ç Egemenlik............................................................................................ D›fl Egemenlik ......................................................................................... Küreselleflme ve Egemenlik.......................................................................... MEfiRULUK .................................................................................................... Meflruluk Kavram› ve Farkl› Tan›mlar.......................................................... Geleneksel ve Modern Toplumlarda Meflruluk ......................................... Max Weber’in Meflru ‹ktidar (Otorite) Tipolojisi ....................................... Geleneksel Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Geleneksel Otorite) ..... Karizmatik Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Karizmatik Otorite)....... Yasal-Ussal Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Yasal-Ussal Otorite)..... Meflrulu¤un Siyasal Sistem Aç›s›ndan Önemi ve Meflruluk Krizi ............... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
3. ÜN‹TE
32 33 34 35 36 38 38 38 39 41 41 42 43 44 44 45 47 47 48 48 49 51 52 53 55 55 55 57 57
Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler..........58 DEVLET VE S‹YASAL S‹STEMLER ................................................................ Devlet Kavram›.............................................................................................. Devletin Kökeni ve ‹fllevi ............................................................................. MODERN DEVLET‹N OLUfiUMU ................................................................. DEVLET‹N K‹fi‹L‹⁄‹ SORUNU ...................................................................... DEVLET TÜRLER‹.......................................................................................... Tekçi Devlet ................................................................................................. Birleflik Devlet ............................................................................................... S‹YASAL S‹STEMLER ..................................................................................... Ço¤ulcu Sistemler ........................................................................................ Tarihsel Süreç ‹çinde Demokrasi Fikri .................................................. Ça¤dafl Demokrasi .................................................................................. Liberal Demokrasi ................................................................................... Sosyal Demokrasi.................................................................................... Tekilci Sistemler ........................................................................................... Marksist Rejimler .................................................................................78 Faflist Rejimler......................................................................................80 Özet............................................................................................................83
59 59 63 64 67 68 68 68 69 70 70 72 74 75 76
v
‹çindekiler
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
84 85 86 87 88 89 89
Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma ........................................... 90 S‹YASET OLGUSU VE S‹YASAL HAYAT ..................................................... S‹YASAL DAVRANIfi VE B‹REY‹ S‹YASETE YÖNELTEN TEMEL FAKTÖRLER ..................................................................................... Siyasal Davran›fl............................................................................................. Bireyi Siyasete Yönelten Temel Faktörler ................................................... Varl›¤›n› Koruma ve Güvenlik ‹çinde Yaflama ‹htiyac› .............................. Daha ‹yi Yaflama Arzusu .............................................................................. Z›t Duygulara Sahip Olma............................................................................ ‹ktidar Arzusu ............................................................................................... Hürriyet ‹çinde Yaflama Arzusu .................................................................. B‹REY‹N S‹YASAL AKTÖR HÂL‹NE GELMES‹ SÜREC‹: S‹YASAL TOPLUMSALLAfiMA ....................................................................... Genel Olarak Toplumsallaflma .................................................................... Siyasal Toplumsallaflma ............................................................................... Siyasal Toplumsallaflma Faktörleri ............................................................... Aile .......................................................................................................... Arkadafl Grubu ........................................................................................ ‹kincil Gruplar ........................................................................................ Siyasal/Toplumsal Dernek ve Örgütler.................................................. Haberleflme Araçlar›................................................................................ B‹REY‹N S‹YASAL HAYATA KATILMASI..................................................... Bir Eylem Olarak Siyasal Kat›lma ............................................................... S‹YASAL KATILMA B‹Ç‹MLER‹ (MODELLER‹) ............................................ Eylemin Yo¤unluk ve Zorluk Derecesine Göre Siyasal Kat›lma Biçimleri ........................................................................................... Ola¤an ve Ola¤and›fl› Siyasal Kat›lma Biçimleri ......................................... S‹YASAL KATILMAYI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER ......................................... Sosyo-Ekonomik Faktörler .......................................................................... Gelir ......................................................................................................... E¤itim ....................................................................................................... Meslek...................................................................................................... Psikolojik ve Bireysel Faktörler.................................................................... Yafl ........................................................................................................... Cinsiyet .................................................................................................... Siyasal ve Hukuksal Faktörler ...................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›................................................................. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
91 92 92 93 93 94 95 95 96 96 96 96 98 98 99 99 101 101 102 103 104 104 105 107 107 108 108 108 109 110 110 111 113 115 117 118 118 119
4. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 120 Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 121
5. ÜN‹TE
Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi ......................... 122 DEMOKRAS‹ KAVRAMI VE TANIMI ............................................................ DEMOKRAS‹N‹N TEMEL N‹TEL‹KLER‹ ........................................................ DEMOKRAS‹ KURAMI VE DEMOKRAS‹N‹N GEL‹fi‹M‹ .............................. DEMOKRAS‹ ÇEfi‹TLER‹ ............................................................................... Do¤rudan Demokrasi.................................................................................... Temsilî Demokrasi ........................................................................................ Ça¤dafl Demokrasi Modelleri........................................................................ Ço¤unlukçu Demokrasi Modeli ............................................................. Uzlaflmac› Demokrasi Modeli................................................................. Temsilî Liberal Demokrasiye Elefltiriler ve Alternatif ................................. Demokrasi Önerileri...................................................................................... Halk Demokrasisi.................................................................................... Sosyal Demokrasi.................................................................................... Radikal Demokrasi .................................................................................. Müzakereci Demokrasi ........................................................................... Y‹RM‹ B‹R‹NC‹ YÜZYILDA DEMOKRAS‹YE GEÇ‹fiLER ............................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
6. ÜN‹TE
123 124 126 129 129 130 131 131 133 135 135 136 137 137 138 139 142 144 145 146 147 148 149 149
Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler ............................................. 150 MUTLAK‹YETÇ‹ (OTOR‹TER) DÜfiÜNCE.................................................... Mutlakiyetçi Düflüncede ‹nsan ve Toplum.................................................. Mutlakiyetçi Düflüncede Otorite ve Devlet ................................................. L‹BERAL‹ZM ................................................................................................. Liberalizmde Birey ve Toplum ..................................................................... Liberalizmde Siyâsî Yap› ve Demokrasi ...................................................... Liberalizmin ‹ktisadi Boyutu ....................................................................... MUHAFAZAKÂRLIK ...................................................................................... Muhafazakâr Düflüncede ‹nsan ve Toplum................................................. Muhafazakâr Düflüncede Düzen ve De¤iflim ............................................. Muhafazakâr Düflüncede Devlet ve Otorite ................................................ SOSYAL‹ZM ................................................................................................... Marx’ta Tarihsel Materyalizm ve Sosyal S›n›flar .......................................... Marx’a Göre Kapitalizmden Sosyalizme Geçifl ............................................ Dünyada Sosyalizm ve Sonuçlar› ................................................................ Sosyalist Rejimlerin Özellikleri ..................................................................... SOSYAL DEMOKRAS‹ ................................................................................... Bernstein ve Sosyal Demokrasi Anlay›fl› .................................................... Sosyal Demokrasinin Savundu¤u De¤erler ................................................ FAfi‹ZM...........................................................................................................
151 152 153 154 155 156 156 157 158 158 159 160 160 161 162 162 163 164 165 166
vii
‹çindekiler
Faflizmin Düflünsel Temelleri........................................................................ Faflizmin Savundu¤u De¤erler...................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
167 168 171 174 175 175 176 177 179 179
Siyasal Güçler........................................................................... 180 S‹YASAL PART‹LER ....................................................................................... KAMUOYU .................................................................................................... BASKI GRUPLARI.......................................................................................... BÜROKRAS‹................................................................................................... BÜROKRAS‹ VE S‹YASET ............................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
181 185 188 192 193 198 199 200 200 201 201 202 203
Küresel Siyaset......................................................................... 204 KÜRESEL S‹YASET ........................................................................................ Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar› ..................................................................... ‹dealizm ................................................................................................... Realizm .................................................................................................... Marksizm.................................................................................................. Elefltirel Kuram ........................................................................................ Uluslararas› Sistemin Do¤uflu ....................................................................... SO⁄UK SAVAfiIN B‹T‹fi‹ VE DÜNYADA DE⁄‹fiEN DENGELER ............... Yeni Dünya Düzeni ...................................................................................... KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE S‹YASET........................................................ ULUSÜSTÜ S‹YASAL ÖRGÜTLENMELER: AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ÖRNE⁄‹ ...... ULUS-DEVLET‹N GELECE⁄‹......................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. Yararlan›lan ‹nternet Adresleri .....................................................................
7. ÜN‹TE
205 205 206 206 206 207 207 211 212 213 216 219 222 223 224 225 226 226 227 227
8. ÜN‹TE
viii
Önsöz
Önsöz Kendisinden önce kurulmufl ve kurumsallaflm›fl iliflkiler a¤›na do¤umla dahil olan insan›n hayat›, toplumsal çevresiyle kurdu¤u sosyal, ekonomik, kültürel, psikolojik, tarihsel ve siyasal boyutlar› bulunan iliflkiler a¤lar›nda geçer. Çevresindeki iliflkilere belli tür tepkiler ve davran›fllarla kat›lan insan›n bu çabalar› hayat boyu devam eder; çevresindeki olup bitenlerden etkilenir ve olup bitenleri etkilemeye çal›fl›r. ‹nsan›n toplumsal çevresinde cereyan eden hayata dair gerçekliklerin bafl›nda iktidar, otorite, egemenlik ve güç kullan›m›yla ilgili olan siyasal iliflkiler gelir. Bu iliflkilerin fark›nda olunsun veya olunmas›n her toplumsal yap› için bir siyaset gerçe¤i vard›r ve bunun d›fl›nda kal›nmas› da mümkün de¤ildir. Hem günlük hayat›m›zda hem de literatürde siyasetin birbirinden farkl› anlamlarda kullan›lmas› bu alan›n ne kadar genifl bir yelpazeye yay›lm›fl oldu¤unu gösterir. Hala siyasetin, yaflad›¤›m›z hayat›n bir gerçekli¤i olarak de¤il de kendisinden uzak durulmas› gereken tehlikeli bir alan veya kurnazl›k, açgözlülük ve ilkesizlik gibi olumsuz davran›fl formlar›yla birlikte an›lan bir alan olarak görülmesi bu konuda yap›lmas› gereken çok fleyin oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Siyaset Bilimi, insanlar aras›ndaki toplumsal iliflkilerin iktidar, güç, otorite, meflruiyet ve egemenlik yönleriyle ilgilenen ve bu iliflkilerin analizi üzerinde uzmanlaflan ça¤dafl bir sosyal bilim disiplinidir. Yaflanan toplumsal hayat›n en önemli gerçeklik alanlar›ndan biri olan iktidar iliflkileri temelinde flekillenen siyaset olgusuna iliflkin kavramlar›, kurumlar›, örgütleri, süreçleri, inanç ve de¤erleri, çat›flmalar› ve uzlaflmalar› kendisine konu olarak seçmifl olan Siyaset Bilimi, sosyal bilim dallar›ndan biridir. Yirminci yüzy›lda ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmadan önce Siyaset Bilimi’nin konular› di¤er bilim dallar›nda yer alm›flt›r. Genel olarak sosyal bilimlerin sanayi devriminin yol açt›¤› çeflitli toplumsal sorunlar›n incelenmesi ihtiyac›ndan do¤mufl olmas› durumu Siyaset Bilimi için de k›smen geçerlidir. Bununla birlikte Siyaset Bilimi’nin ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›nda siyaset konusunda düflünceleri bize kadar intikal eden Eski Yunan düflünürleri Platon ve Aristoteles’ten bu yana pek çok düflünürün ve bilim adam›n›n önemli katk›s› olmufltur. Günümüzde Siyaset Bilimi iktisat ve idari bilim ö¤renimi veren fakültelerde temel derslerden biri olarak kabul edilmektedir. Lisans ö¤rencilerinin ders kitab› ihtiyac›n› karfl›lamak üzere haz›rlanm›fl olan bu kitap, içinde yaflad›¤›n›z toplumdaki yerel, ulusal ve küresel düzeydeki siyaset olgusunu tan›may›, iktidar iliflkilerini anlamay› ve aç›klayabilmekle ilgili bilgileri kazand›rmay› amaçlamaktad›r. Editörlü¤ünü Prof.Dr. Davut Dursun ile Yrd.Doç.Dr. Mustafa Altuno¤lu’nun birlikte yapt›klar› elinizdeki Siyaset Bilimi kitab› sekiz ayr› ünite olarak tasarland›. Prof.Dr. Davut Dursun taraf›ndan kaleme al›nan I. ÜN‹TE'de Siyaset ve Siyaset Bilimi konular› ele al›nmaktad›r. Bu ünitede Siyaset Bilimi’nin tarihsel geliflimine genifl yer ayr›larak hem Bat›da hem de ‹slam dünyas›nda temayüz etmifl önemli düflünürlerin temel tezleri özetlenmeye çal›fl›ld›. Doç.Dr. Ahmet Kemal Bayram taraf›ndan yaz›lan II. ÜN‹TE'de Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar ifllendi. ‹ktidar,
Önsöz
egemenlik, meflruluk gibi Siyaset Bilimi’nin temel kavramlar› bu ünitede genifl bir yelpazede verilmeye çal›fl›ld›. Yrd.Doç.Dr. ‹lyas Sö¤ütlü taraf›ndan yaz›lan III. ÜN‹TE'de Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler ele al›nd›. Modern devletin oluflumu, devlet türleri ile ço¤ulcu sistemler ve tekilci sistemler bu ünitede ele al›nan konulard›r. Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma konusunun ifllendi¤i IV. ÜN‹TE'yi Prof.Dr. Davut Dursun yazd›. Bu ünitede bireyin toplumsal hayatta siyasal rolleri oynayabilecek hale gelmesi ile siyasal sürece kat›lma biçimlerine iliflkin konular anlat›lmaktad›r. Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi’nin ele al›nd›¤› V. ÜN‹TE’yi Prof.Dr. Y›lmaz Bingöl yazd›. Demokrasi kavram›, nitelikleri, geliflimi ve çeflitlerinin yan› s›ra yirmibirinci yüzy›lda demokrasiye geçifller konular›n›n incelendi¤i bu bölümü Prof.Dr. Ömer Çaha taraf›ndan yaz›lan VI. ÜN‹TE takip etmekte ve burada Siyasi Düflünceler ve ‹deolojiler ele al›nmaktad›r. Mutlakiyetçi düflünçe, liberalizm, muhafazakarl›k, sosyalizm, faflizm gibi temel konular›n ele al›nd›¤› bu üniteyi Prof.Dr. Tanel Demirel taraf›ndan yaz›lan Siyasi Güçler’e ayr›lan VII. ÜN‹TE takip etmekte olup burada siyasal partiler, kamuoyu, bürokrasi konular› incelenmektedir. Kitab›n son ve VIII. ÜN‹TE’sini Doç.Dr. Hamit Emrah Berifl kaleme ald›. Bu ünitede Küresel Siyaset üzerinde durulmakta ve küresel siyasetin kavramsal analizinden sonra So¤uk Savafl sonras›ndaki durum, uluslarüstü küresel örgütlenmeler ile ulus-devletin gelece¤i gibi konular ele al›nmaktad›r. Sekiz ayr› üniteden oluflan Siyaset Bilimi kitab›n›n baz› konular› d›flar›da tuttu¤u söylenebilir. Ne var ki girifl niteli¤indeki bu kitaba bütün üniteleri dahil etmek mümkün de¤ildir. Temelde editoryal bir çal›flma olan bu kitab›n yedi ayr› yazar› bulunmaktad›r. Her bir yazar›n yaklafl›mlar›, konular› ele al›fl tarzlar› ve yazma biçimleri aras›nda baz› farklar›n oldu¤unu siz de göreceksiniz. Bu tür farkl›l›klar› korumaya çal›flt›k. Mesela kimisi Aristoteles derken kimisi Aristo demeyi tercih etmektedir. Ünitelerin farkl› yazarlarca yaz›lm›fl olmas› nedeniyle metinde ve görsel malzemede baz› tekrarlar bulunmaktad›r. Kitap yay›ma haz›rlan›rken mümkün oldu¤u kadar farkl›l›klar azalt›lmaya ve bir form içinde bütünlefltirmeye çal›fl›ld›ysa da baz› farkl›l›klar› koruman›n gerekli oldu¤u kanaati oluflmufltur. Bu bak›mdan bu tür farkl›l›klar›n normal görülmesi gerekir. Bu kitab›n okuyucunun eline geçmesinde pek çok kiflinin büyük katk›s› olmufltur. Baflta say›n yazarlara, Aç›kö¤retim Fakültesinin de¤erli yöneticileri ve uzaktan ö¤retim tasar›m birimi yetkililerine, yay›m› gerçeklefltiren her düzeydeki çal›flanlara çok teflekkür ederiz. Kitab›n baflta ö¤rencilere ve siyasete ilgi duyan herkese yararl› olmas› bizleri mutlu edecektir.
Editörler Prof.Dr. Davut DURSUN Yrd.Doç.Dr. Mustafa ALTUNO⁄LU
ix
1
S‹YASET B‹L‹M‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Siyaset ve politika kavramlar›n›n süreç içerisindeki de¤iflik anlamlar›n› aç›klayabilecek, Siyaset Bilimi’nin ortaya ç›kmas›nda katk›s› bulunan belli bafll› düflünürlerin siyasete iliflkin düflüncelerini aktarabilecek, Siyaset Bilimi’nin konusu, kapsam›, yöntemi ve tekniklerini aç›klayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • • • • •
Siyaset Politika ‹ktidar, Siyasi ‹ktidar Aristotales Machiavelli Marx Weber
• • • • • • •
‹bn Haldun Siyasetname Farabi Siyaset Bilimi Yöntem Siyasal Gerçeklik Alan Araflt›rmas›
‹çindekiler
Siyaset Bilimi
Siyaset ve Siyaset Bilimi
• S‹YASET • S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N SERÜVEN‹ • S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N KONUSU, KAPSAMI, YÖNTEM‹ VE TEKN‹KLER‹
Siyaset ve Siyaset Bilimi S‹YASET Üniversite ö¤renimine yeni bafllam›fl ö¤rencilerden “siyaset”in tan›m›n› isteyecek olursak birbirinden oldukça farkl› tan›mlarla karfl›laflaca¤›m›z kesindir. Gerçekten de günlük konuflma dilinde olsun toplumsal bilimler alan›nda olsun siyaset kavram›n›n çok farkl› anlamlarda kullan›ld›¤›n› görmekteyiz.
Siyaset ve Politika Kavramlar› Günlük dilde farkl› anlamlarda kullan›lan siyaset kelimesi Arapça’dan Türkçe’ye geçen bir kelime olup bu dilde “siyasa” fleklinde kullan›lmaktad›r. SWS veya sâsa kökünden gelen siyâsa kelimesi yönetmek, e¤itmek, yetifltirmek anlam›na gelmekte ve etimolojik olarak ‹branice Kitab-› Mukaddesteki at anlam›na gelen sûs kelimesine ba¤lanmaktad›r. Orijinal olarak bu kelime önce Bedevi toplumlarda hayvanlar›n özellikle de atlar›n ve develerin, terbiye edilmesi ve yetifltirilmesi için kullan›lm›fl, atlar› t›mar eden, yetifltiren, e¤iten ve bakan kifliye de seyis ad› verilmifltir. Siyaset kelimesi daha sonra flehirlerin ve insanlar›n yönetimi anlam›nda kullan›lm›fl ve insanlar› yönetme sanat›n› ifade etmifltir. Bu durumda siyaset bir amaç veya prensip gere¤ince flehrin yönetilmesine iliflkin sanat anlam›nda kullan›lm›flt›r. Müslüman düflünürler flehir ve toplum yönetimi konusunda erdem ve faziletle ilgili düflüncelerini siyaset-nâme ad› alt›ndaki kitaplarda toplam›fllard›r. Modern dönemde Arapça literatürde siyâsa ve siyâsî kelimeleri, Bat› dillerindeki politika, politik ve policy kelimelerinin anlamlar›n› kazanarak onlar›n yerine kullan›lm›flt›r. Osmanl› Devleti’nde ise siyaset kelimesi genelde devlete karfl› ifllenen suçlar›n cezaland›r›lmas› anlam›na gelmifltir. Mesela hükümdarlar›n mutlak otoritelerine dayanarak siyasî sebeplerle devlet hizmetindeki görevliler hakk›nda, bir soruflturma sonunda veya herhangi bir soruflturma yapmaks›z›n verdikleri ölüm cezas›na “siyaseten katl” denmifltir. Abbasilerden sonraki Türk-‹slam yönetimlerinde görülen bu ceza genellikle “siyaset” veya “siyaset etmek” fleklinde ifade edilmifltir. Siyaset kelimesinin yerine kullan›lan politika kelimesi, siyasetin Bat› dillerindeki karfl›l›¤›d›r. Politikan›n kökü Eski Yunan’daki flehir devletlerini ifade eden “polis”; yurttafl için kullan›lan “polites”; devlet yap›s›, siyasal rejim ve anayasa anlam›nda kullan›lan “politeia”; vatandafll›k hakk›na iliflkin fleyler, devlet yap›s›n› ve egemenlik hakk›n› ilgilendiren her fley anlam›ndaki “politica” ile politika sanat› anlam›ndaki “politikè” kelimeleriyle ayn› kökten gelmekte olup polis/devlet’in yönetimine iliflkin ifller, devletle ilgili faaliyetler anlam›n› tafl›maktad›r. Eski
4
Siyaset Bilimi
Yunan düflünürlerinden Aristoteles (öl. M.Ö. 322) flehir devletleri, anayasalar›, örgütlenmeleri ve siyasal Geriye b›rakt›¤› rejimleri inceledi¤i Politika adl› kitab›nda aile, köy ve Politika eseriyle Siyaset Bilimine flehir (polis/devlet) birliklerini do¤al topluluklar olaciddi katk›lar yapan rak görmekte ve polis/devlet’in aile ve bireylere göre SIRA S‹ZDE “siyasal bir SIRA S‹ZDE ve insan› hayvan” olarak önceli¤i bulundu¤unu çünkü bütünün parçalardan tan›mlayan Eski önce geldi¤ini söylemektedir. ‹nsan›n “siyasal bir hayYunan düflünürü D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M van (zoon politikon)” oldu¤unu söyleyen AristoteAristoteles (öl. M.Ö. 322). les’e göre polis/devlet’in temel amac› “iyi yaflama”d›r ve topluluklar›n en üstünü ve hepsini kapsayan› olan O R U www.aristotelesarastirmalari.com SKaynak: S O R U “her devlet iyi bir amaçla kurulmufl bir topluluk”tur. “En yüksek iyiyi” polis amaç edinmekte ve bu topluluk türüne de politik denmekteD‹KKAT D‹KKAT dir. Bu durumda politika, topluluklar›n en üstünü ve di¤erlerini kapsayan devletin temel amac› olan iyi yaflamay› temin etmek için gösterilen faaliyetler olmaktad›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Aristoteles’in politikay›, “en yüksek iyiyi” ve “iyi yaflama”y› amaçlayan devlete iliflkin tüm faaliyetler, devlet yönetimi ve yurttafll›¤a iliflkin ifller fleklinde tan›mlamas› kendisinden sonra gelen düflünürler ve devlet adamlar› taraf›ndan da benimAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ senmifl ve günümüze kadar genellikle bu anlamda kullan›lm›flt›r. Resim 1.1
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Aristoteles’in siyasetle ilgili düflünce ve analizleri için Aristoteles (1983) Politika Çeviren: K ‹ T A P Mete Tunçay, ‹stanbul: Remzi Kitabevi, adl› kitab›na bakabilirsiniz.
Siyasetin Farkl› Anlamlar› TELEV‹ZYON
Uzunca bir süre, Aristoteles’in siyaset kavram›na atfetti¤i anlam kendisinden sonra gelen düflünürler ve devlet adamlar›nca benimsenmifl olsa da, siyaset biliminin ba¤›ms›z bir disiplin hâline gelifli ile birlikte kavram›n farkl› anlamlara gelecek biçim‹ N T E R Nbaflland›¤›n› ET de kullan›lmaya görürüz.
Resim 1.2 H. Laski’nin devlet yönetimini ele ald›¤› Politikaya Girifl: Sosyalist Siyaset Anlay›fl› (1966). Çeviren: Ali Seden, ‹stanbul: Remzi Kitapevi Yay›nlar› Kültür Serisi:41, adl› kitab›n›n kapa¤›.
Kitapta bafltan sona kadar devlet konusu incelenmektedir. Kitaptaki dört ayr› bölümün bafll›klar›: Devletin do¤as›, Devletin örgütlenmesi, Devletin ifllevleri, Devletin di¤er devletlerle iliflkileri fleklinde düzenlenmifltir. Politika’ya Girifl adl› bir kitab›n içeri¤inde sadece devletin ele al›nm›fl olmas› bu anlay›fl› ortaya koymas› bak›m›ndan önemlidir.
Devlet Yönetimine ‹liflkin Faaliyetler Anlam›nda Siyaset Politika, XIII. yüzy›ldan itibaren Bat› dillerinin sözlüklerine girmifl ve devlet yönetimi anlam›nda kullan›lm›flt›r. 20. yüzy›lda kaleme al›nan baz› Siyaset Bilimi kitaplar›nda da politikan›n Aristoteles gibi “iyi yaflamay›” temine yönelik devlet yönetimi ile ilgili ifller anlam›nda kullan›ld›¤› gözlenmektedir. H. Laski’nin Politikaya Girifl ve Marcel Prélot’nun Politika Bilimi (Çeviren: Nihal Önol, ‹stanbul, Varl›k Yay›nlar›, 1972) adl› kitaplar›nda devlet yönetimine iliflkin konular ele al›nmakta ve bafltan sona devlet yönetimi incelenmektedir.
‹ktidar Mücadelesi Anlam›nda Siyaset Siyaset Bilimi’nin henüz ba¤›ms›z bir disiplin olarak geliflmedi¤i ve siyasi konular›n daha çok kamu ve anayasa hukuku aras›nda yer ald›¤› dönemlerde siyaset veya politikan›n devlet yönetimi, devlet yönetimine iliflkin faaliyetlerin tümü, devletin di¤er devletlerle iliflkileri ve vatandafll›¤a iliflkin ifller anlam›nda kullan›ld›¤›n› söyleyebiliriz. Böyle bir anlay›flta en büyük örgütlü insan toplulu¤u olan devletin ortak ç›karlar do¤rultusunda yönetilmesi, bu yönde kararlar alma yetkisinin kulla-
5
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
n›lmas› siyaset kavram› çerçevesinde düflünülmüfltür. Yaln›z ortak ç›karlar konusunda bir toplumun bütün üyelerinin ittifak etmesini, al›nacak kararlar›n herkes taraf›ndan benimsenmesini beklemek mümkün de¤ildir. Çünkü bir toplum, ne kadar homojen olursa olsun, beklentileri ve ç›karlar› birbirinden farkl› kesimlerden meydana gelmektedir. Toplumsal gerçeklik alan›ndaki farkl›l›klar›n varl›¤› bireyler ve toplum kesimleri aras›nda bir çat›flmaya ve iktidar iliflkisine yol açmaktad›r. Belli statüleri iflgal edenler di¤erlerine karfl› kazand›klar› üstünlük, güç ve kuvvetlerini korumak, di¤erleri de bu pozisyonlar› ele geçirmek için bir mücadeleye girmektedirler. Bu çat›flma hâli siyasetin bir iktidar mücadelesi olarak anlafl›lmas›na imkân vermifltir. Tan›nm›fl siyaset bilimcilerden V.Van Dyke siyaseti, “kamuyu ilgilendiren sorunlarda kendi tercihlerini kabul ettirmek, bu tercihleri uygulatmak, baflkalar›n›n tercihlerinin gerçekleflmesini engellemek üzere çeflitli aktörlerin yürüttükleri bir mücadeledir” fleklinde tan›mlamaktad›r ki bu tan›m›n özünde siyasetin bir iktidar mücadelesi oldu¤u anlay›fl› yatmaktad›r. Siyasetin iktidar mücadelesi olarak anlafl›lmas›n›n temelinde, toplumsal hayat›n SIRA S‹ZDE karfl›l›kl› z›tl›klar›n çat›flmas› ve siyasetin de bu mücadelede z›tl›klar› belli dengede uzlaflt›ran bir faaliyet olarak ortaya ç›kmas› anlay›fl› vard›r. Bu yaklafl›ma göre siyaset, toplumda bir az›nl›¤›n ço¤unluk üzerindeki ayr›cal›klar›n› sürdürmesine hizmet D Ü fi Ü N E L ‹ M etmektedir. ‹ktidar mevkilerini ele geçirmifl olan grup veya s›n›flar, toplum üzerindeki kontrollerini sürdürme, de¤erlerin paylafl›m›nda kendi menfaatlerini gözetme ve S O R U‹ktidardakiler di¤erlerinin davran›fllar›n› belirleme yetki ve gücü elde etmektedirler. mevkilerini korumak ve sürdürmek, di¤erleri ise iktidar› ele geçirmek için bir mücadeleye giriflmektedirler. ‹ktidar çerçevesinde sürdürülen mücadeleyi olarak D ‹ K K Asiyaset T tan›mlad›¤›m›zda savaflla özdefllefltirmifl olmaktay›z. Bu yaklafl›m›n en iyi örne¤ini M. Duverger, Politikaya Girifl ad›ndaki eserinde vermektedir. Bu eserin içindekiler k›sSIRA S‹ZDE m›na bak›ld›¤›nda bölüm bafll›klar›n›n “Savafl›n Etkenleri”, “Savafl›n Biçimleri” ve “Çat›flmadan Birleflmeye” fleklinde formüle edildi¤ini görürüz. Bu eserde asl›nda bildi¤imiz türde bir savafl de¤il siyaset olgusu incelenmektedir. Yazar siyaseti bir savafl AMAÇLARIMIZ biçimi olarak ele almakta ve olguyu savafl›n argümanlar›yla analiz etmektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Siyaseti bir iktidar mücadelesi olarak sunan yaklafl›m için M. Duverger’nin PolitiK ‹ T A (1984) P kaya Girifl. Çeviren: Samih Tiryakio¤lu, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›, adl› eseri okunabilir. Siyaseti iktidar mücadelesi veya savafl olarak sunanlara karfl›l›k T E L E Vonu ‹ Z Y Otoplumlarda N düzeni ve adaleti hakim k›lmak için gösterilen faaliyetlerin tümü fleklinde takdim edenler de vard›r. Bu anlay›flta olanlar toplumsal düzenin, çat›flan menfaatlerin uyumlaflt›r›lmas›n›n ve adaletin sa¤lanmas› için her toplumda bir dizi çaban›n gösterildi¤i‹ N T E R N Ebunlar T ni, temelde siyaseti bu çabalar›n oluflturdu¤unu ve siyasetin amac›n›n olmak gerekti¤ini savunmaktad›rlar. Demek ki siyaseti hem mücadele hem de bar›fl ve düzeni tesis etmek için gösterilen çabalar fleklinde birbirinden tamamen z›t kutuplardaki faaliyetler olarak anlamak mümkündür.
De¤erlerin Otorite Yoluyla Da¤›t›lmas› Anlam›nda Siyaset Siyaseti bir süreç olarak de¤erlendiren D. Easton, siyaseti “maddi ve manevi de¤erlerin otoriteye dayal› olarak da¤›t›lmas› süreci” fleklinde tan›mlam›flt›r. Yukar›da verilen Aristogil tan›m ile siyaseti nihai karar verme yetki ve otoritesini elde etmek için ve-
Kaynak: http://en.wikipedia.org
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Resim 1.3 Kanadal› siyaset bilimci D. Easton, sistem teorisini Siyaset Bilimi’ne uyarlayarak yeni aç›l›mlar getirmifltir.
6
Siyaset Bilimi
Resim 1.4 Easton’un önemli eserlerinden biri olan (1979). A Systems Analysis of Political Life. Chicago Un. Of Chicago,kitab›n›n kapa¤›.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
rilen iktidar mücadelesi fleklindeki tan›mlarda toplumun yaratm›fl oldu¤u ortak maddi ve manevi de¤erlerden kimlerin, nas›l ve ne kadar pay alacaklar› çözümsüz kalmaktad›r. Toplumsal hayatta bir dizi ortak maddi ve manevi de¤er oluflmakta ve bunlar bir biçimde bölüflülmektedir. Asl›nda hayat›n her düzeyinde devaml› yeni de¤erlerin yarat›lmas› ve bunlar›n belli flekillerde bölüflülmesi söz konusudur. Ailede, flirkette, okulda, flehirde, devlette sürekli yeni de¤erler yarat›l›yor ve yarat›lan bu de¤erler belli flekillerde bölüfltürülüyor. Hem de¤erlerin nas›l yarat›laca¤› hem de yarat›lan de¤erlerin nas›l bölüfltürülece¤i önemli bir sorundur. “Otoriteye iliflkin bölüflüm”den anlat›lmak istenen, bir de¤erin bölüflümünde sürece müdahale ederek ve gerekirse güç kullanarak bölüflümün belli flekilde yap›lmas›n› sa¤lama yetkisine sahip olma ve bölüflümün belli biçimde gerçeklefltirilmesini sa¤lamad›r. Demek ki bir bölüflümün siyasal nitelikte olabilmesi için yönetilenlerin kabullerine (r›za) göre sürece müdahale edilmesi ve gerekirse güç kullanma yetkisine sahip kiflilerin (yönetenlerin) bir faaliyeti olmal›d›r. Bu durumda meflru güç kullanma yetkisine sahip kiflilerin faaliyetleri siyaset olarak ifade edilmektedir. Siyasetin bu flekilde tan›mlanmas› onun salt devlete iliflkin ifller, kurumlar ve faaliyetler olarak de¤il her türlü de¤erlerin bölüflümü için “otorite” kullan›m›n› gerektiren faaliyetler olarak anlafl›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Bu yaklafl›m siyaset olgusunun çerçevesini geniflletmekte olup siyaseti hem modern ulus-devletlere hem de tüm toplumsal/siyasal organizasyonlara iliflkin bir ortak faaliyet alan› olarak de¤erlendirmektedir. Yukar›da özetlenen farkl› tan›m ve yaklafl›mlar göstermektedir ki siyaset konusunda herkesin ittifak etti¤i bir tan›m bulunmamaktad›r. Her bir tan›m veya yaklafl›m siyasal gerçeklik dedi¤imiz toplumsal hayat›n bir yan›na dayanmaktad›r. Bu durumda siyaseti, toplumun tümünü ilgilendiren iliflkileri son aflamada meflru zora dayanarak düzenleyen eylemler bütünü olarak tan›mlayabiliriz. Siyaset Bilimi “siyaset”e yüklenen farkl› anlamlar nelerdir? K›saca SIRAliteratüründe S‹ZDE aç›klay›n›z. D Ü fi ÜB‹L‹M‹’N‹N NEL‹M S‹YASET SERÜVEN‹
Siyaset Bilimi’nin yirminci yüzy›lda ba¤›ms›z bir disiplin olarak ortaya ç›kmas›ndan önce pek çok önemli katk›lar› olmufltur. Eski Yunan düflünürlerinden S Odüflünürün R U ça¤dafl isimlere kadar siyaset üzerinde eserler veren ve farkl› flekillerde siyaset olgusunu ele alan kiflilerin geriye b›rakt›klar› zengin bir siyaset literatürü bulunmakD‹KKAT tad›r. Bunlar›n hepsine de¤inme imkân›m›z olmasa da belli bafll›lar›na ve onlar›n çal›flmalar›na k›saca de¤inmekte yarar vard›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
7
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
Eski Yunan Düflünürlerinde Siyaset Eski Yunan düflünürlerinden Platon (öl. M.Ö. 347), iyi ve erdemli bir devletin nas›l olaca¤›, kimlerin yönetece¤i gibi konularda ideal düflüncelerini Devlet ad›ndaki kitab›nda ortaya koymufltur. “‹deal devlet nas›l olmal›d›r?” sorusuyla ilgilenen ve olmas› gerekenle ilgili düflüncelerini dile getiren Platon, devletin bilge krallar taraf›ndan yönetilmesini veya filozoflar›n kral olmas›n› savunmufltur. Platon’a göre Devlet; iktidar› kullanan idareciler, savaflç›lar ve üretimi gerçeklefltiren çiftçiler ve halk s›n›flar›ndan oluflmaktad›r. “Ahenkli” bir Devletin olmas› için bu s›n›flar›n kendilerine düflen görevleri yerine getirmeleri gerekir, halk›n (demos) görevi idarecilerle savaflç›lar›n ihtiyaç duydu¤u üretimi gerçeklefltirmektir.
Resim SIRA 1.5 S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Eski Yunan düflünürü Platon D Ü fi Ü N E L ‹ M (öl. M.Ö. 347), devletin bilge krallar taraf›ndan yönetilmesiniS O R U savunmufltur.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/Plato AMAÇLARIMIZ
Eski Yunan düflünürlerinin siyaset konusundaki düflünceleri için Platon’un K ‹ T A P(2001) “Devlet” Üçüncü Bas›m, Çevirenler: Sabahattin Eyubo¤lu-M.Ali Cimcoz, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, adl› kitab› ile Aristoteles’in (1983). “Politika” Çeviren: Mete Tunçay, ‹stanbul, Remzi Kitabevi, adl› eserlerini gözden geçirebilirsiniz. TELEV‹ZYON Bir di¤er Eski Yunan düflünürü Aristoteles, devleti ve devlet yönetimiyle ilgili süreçleri bir inceleme ve gözlem konusu olarak ele alarak zaman›n siyasal sistem‹NTERNET lerini karfl›laflt›rmal› bir biçimde ortaya koymakla ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin temellerini atan önemli bir düflünür olarak kabul edilebilir. Ona göre insan akl›n›n bilmek (theorein), yapmak (prattein) ve yaratmak (poiein) olmak üzere üç temel ifllemi bulunmaktad›r. Bütün bilimler akl›n bu üç iflleminden do¤maktad›r. Bilmek iflleminden teorik bilimler (matematik, fizik), yapmak iflleminden uygulamal› bilimler (ahlak, ekonomi, politika) ve yaratmak iflleminden de fliirsel (söz söyleme/belagat, mant›k) bilimler do¤arlar. Yapmak iflleminden do¤an ahlak (etik) kiflisel davran›fllar bilimi, ekonomi aile (oikos), ailenin oluflumu ve gelir kaynaklar› ile u¤raflan bilim, politika da polisin (site/devlet) kuruluflu ve yönetimi ile ilgilenen bilim olarak ortaya ç›kmaktad›r. Aristoteles Politika adl› eserinde, Eski Yunan sitelerinin siyasal örgütlenmelerini gözlemlerle ortaya koymaya ve siyasal rejimleri s›n›fland›rmaya çal›flm›fl ve kendisinden sonra gelen düflünürleri etkilemifltir.
Modern Dönemde Siyaset Ortaça¤ boyunca dinin etkisi alt›nda kalan siyaset düflüncesinde 16. yüzy›l›n bafl›nda yaflayan Floransal› devlet adam› ve tarihçi N. Machiavelli (öl. 1528) ‹talya’daki prenslikleri ele ald›¤› meflhur kitab› Prens ile yeni bir 盤›r açm›flt›r. Machiavelli yaflad›¤› dönemdeki olaylar ve olgulardan hareketle siyaset konusundaki idealist ve ahlakç› çizgiyi terk ederek siyaseti gerçekçi zemine oturtmufltur. Kitab›nda prenslerin (hükümdarlar›n) iktidar› ele geçirmelerini, elde tutmalar›n› ve di¤erleriyle iliflkilerini anlat›rken gözlemlere ve tarihî tecrübelere yer verip siyasetin insanlara boyun e¤dirme niteli¤ine dikkat çekmifltir. Prenslerin davran›fllar›n› tart›fl›rken ahlaka de¤il iktidar› ele geçirme ve muhafaza etme amac›na hizmet edecek gerçeklere dikkat çekmifltir. O, biri yasalara uyarak di¤eri zora baflvurarak yürütülen mücadele olmak üzere iki tür mücadele oldu¤unu belirtmifl ve birincisi yetmedi¤inde ikincisine baflvurman›n gereklili¤ini anlatm›flt›r. Ona göre bir prens “devleti elinde tutmak için s›k s›k verdi¤i söze karfl›, iyilikseverli¤e karfl›, insanl›¤a karfl›, dine karfl› davranmak zorunda ka-
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
Siyaset Bilimi
l›r. Bu yüzden tarihin rüzgâr›na göre, durumlar›n de¤iflmelerine göre, dönmeye haz›r bir zihne sahip olmal›d›r ve SIRA S‹ZDE (...) elverirse iyilikten uzaklaflmas›n ama gerekiyorsa kötülü¤ü seçmesini bilsin. (...) Bir prens amaç olarak flunu seçsin: Devletin ele geçirilmesi ve elde tutulmas›...” D Ü fi Ü N E L ‹ M Machiavelli siyasi davran›fllar› “iyi”, “kötü” gibi ahlaki kavramlarla de¤il kendi gerçeklikleri temelinde ele alS O R U m›flt›r. Onun düflüncesinde amac›n gerçeklefltirilmesi için her türlü eylemin meflru oldu¤u anlay›fl› egemendir. Siyasetin di¤er toplumsal faaliyetlerden ayr› bir mant›¤› ve D‹KKAT D‹KKAT Kaynak: www.biyografim.net iflleyifli oldu¤unu fark eden Machiavelli siyaseti ahlaktan ve dinden ba¤›ms›zlaflt›rmakla kendisinden sonra gelenSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE leri etkilemifltir. Bu anlay›fl Makyavelizm fleklinde ifade edilmifl ve ço¤u kez amaca varmak için hiçbir kural, ilke ve de¤er tan›mama fleklinde anlafl›lm›flt›r. Oysaki Machiavelli siyasetin kifli ve dinî ahlaktan ayr› bir mant›¤›, iflleyifli ve kurallar› oldu¤unu AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ savunmufltur. Resim 1.6
‹talyan düflünür N. Machiavelli SIRA S‹ZDE (öl.1528) siyasette olmas› gereken Dde¤il Ü fi Ü N olan EL‹M gerçekli¤e dayal› analizleriyle Siyaset Bilimi’nde yeni bir S O R U 盤›r açm›flt›r.
N N
K ‹ T A P
Machiavelli’nin K ‹ siyasete T A P iliflkin gerçekçi düflünceleri için Machiavelli (1984) Prens adl› kitab›n› ‹talyanca’dan çeviren: Naz›m Güvenç, ‹stanbul: Anahtar Kitaplar Yay›nevi, okuyabilirsiniz.
Ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin öncülerinden kabul edilen Frans›z düflünürü Montesquieu (öl. 1755), güçler ayr›l›xv›››. yüzy›l ¤› ilkesini savunmufl ve olaylar aras›ndaki zorunlu iliflkiAyd›nlanma leri incelemifl, olmas› gerekenden çok olanlarla ilgilença¤›n›n en ilgi ‹ Nçekici TERNET ‹NTERNET mifltir. Meflhur L’Esprit des lois (Kanunlar›n Ruhu) adl› düflünürlerinden kitab›nda bir ülkede uygulanan yasalar›n arka plan›n› Kanunlar›n Ruhu ortaya ç›karmaya ve niçin ayn› yasalar›n farkl› toplumadl› meflhur eserin sahibi Montesquieu larda farkl› sonuçlar verdi¤ini aç›klamaya çal›flm›flt›r. (öl. 1755) Ona göre iklimin ve co¤rafi özelliklerin yasalar ve siyasal davran›fllar üzerinde önemli bir etkisi bulunmaktad›r. Kitab›nda hükümet biçimlerini, iklim ve arazinin insanlar›n gelenekleri, kurumlar ile toplumsal nedenlerin Kaynak: http://www.arqnet.pt/portal/teoria/ aron_montesquieu.html yasalar üzerindeki etkisini incelemeye çal›flm›flt›r. Hükümet biçimleriyle ilgili analizinde Aristoteles’ten çokça etkilenmifl olmakla birlikte Montesquieu cumhuriyet, monarfli ve istibdat üzerinde durmufltur. Hükümet biçimlerinin do¤as›n› ve temel ilkesini ortaya koymaya çal›flm›fl ve ülkenin büyüklü¤ü ile hükümet biçimleri aras›ndaki iliflkiye dikkat çekmifltir. Ona göre cumhuriyet için küçük, monarfli için orta ve istibdat için de büyük bir imparatorluk gereklidir.
T E L E VResim ‹ Z Y O N 1.7
TELEV‹ZYON
19. Yüzy›lda Siyaset 19. yüzy›l ça¤dafl toplum bilimlerin do¤du¤u ve ba¤›ms›z birer disiplin olarak kurumlaflt›klar›, toplumsal iliflkilerde radikal dönüflümlerin yafland›¤› bir as›r olmufltur. Üretim iliflkilerindeki de¤ifliklikler, tar›m toplumundan sanayi toplumuna geçifl ve yeni toplumsal hareketler geleneksel toplum yap›s›nda ve nispeten statik iliflkilerde büyük dönüflümlere sebep olmufltur. Modern dünyaya ait bir giriflim olarak ortaya ç›kan toplumsal bilimler, yaflanan gerçeklik hakk›nda bir biçimde ampirik olarak do¤rulanan sistemli, dünyevi bilgi üretme çabas›na dayanm›fllard›r. Her zaman her yerde do¤ru olan do¤an›n evrensel yasalar›n› aramak fleklinde tan›mlanan
9
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
bilim anlay›fl› toplumsal dünyadaki nesneler için de söz konusu edilmeye bafllanm›flt›r. Bafllang›çta aralar›nda fazla bir farkl›l›k bulunmayan bilim ve felsefe dünyevi gerçe¤i araflt›r›yorlard›. Ancak deneysel, ampirik çal›flmalar bilimin vizyonunda merkezi yer edindikçe felsefe ile bilim aras›ndaki ay›r›m giderek derinleflmifltir. Bu geliflmede toplumsal bilimlerin de¤iflik disiplinleri “gerçeklik” hakk›ndaki ampirik bulgulara dayal› “nesnel” bilgi elde edilmesini sa¤lamak için harcanan genel çabalar›n bir parças› olarak do¤dular. 19. yüzy›lda ‹ngiltere, Fransa, Almanya, ‹talya ve Amerika Birleflik Devletleri’nde toplanm›fl olan araflt›rmac›lar›n üniversitelerde yo¤unlaflan toplumsal gerçeklikle ilgili çal›flmalardan özellikle sosyoloji ve iktisat bilimleri öne geçti¤inden Aristoteles’ten beri Siyaset Bilimi’nin di¤er toplumsal bilimlere üstünlü¤ü kanaati son bulmufltur. Sosyolojinin kurucusu kabul edilen A. Comte (öl. 1853) bütün çabas›n› toplumsal gerçeklikle ilgilenmede yo¤unlaflt›rm›flt›r. Onun düflüncesine göre insanl›k üç temel evreden geçmektedir; metafizik dönem, teolojik dönem ve pozitif dönem. Comte’un sosyolojiyi öne geçiren ve Siyaset Bilimi’nin gündemden düflmesinde etkili olan düflüncesi pozitivist felsefeye dayan›yor ve metafizik düflünceden tümüyle ar›nm›fl bulunuyordu. Gözlemlenebilen olaylar›n ard›nda yatan “anlamlar›” çözümlemenin d›fl›nda tutuyordu. Sosyoloji için ancak gözlemlenebilen ve ölçülebilen olgular bilimsel faaliyetin nesnesi olabiliyordu. Gözlem d›fl› veya ölçülebilirli¤i olmayan olgular ise bilinemez olarak kabul ediliyordu. 19. yüzy›l›n en önemli ismi hiç kuflku yok ki K. Marx’d›r (öl. 1883). Marx’›n liberal iktisat anlay›fl›na getirdi¤i elefltiriler, toplumsal gerçekli¤i aç›klamada tercih SIRA S‹ZDE etti¤i diyalektik metot ve de¤iflimi üretim iliflkileri ile ResimSIRA 1.8 S‹ZDE aç›klama çabalar› toplumbilim ve siyaset düflünceToplumsal geliflmesinde uzun y›llar etkisi devam edecek bir devrim yi deterministik D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M meydana getirmifltir. Toplumsal dinamizmi s›n›f çayaklafl›mla ve üretim güçleri aras›nt›flmas›nda görmesi, toplumsal iliflkilerin de¤iflimini daki çat›flmayla ele S O R U S O R U üretim iliflkilerinin de¤iflimiyle aç›klamas› ve topalan 19. yüzy›l›n lum yap›s›n› alt-yap› ve üst-yap› olarak s›n›flad›¤› büyük ismi K. Marx hem yeni bir yaklakurumlar aras›ndaki iliflkilerle izah etmesi önemli ‹KKAT D‹KKAT fl›m getirmiflDhem de bir yenilik olmufltur. Asl›nda K. Marx çal›flmalar›n›n ça¤›n› ve sonras›n› ço¤unu üretim iliflkileri ve s›n›f mücadelesi temelinen çok etkileyen SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE isim olmufltur. de yo¤unlaflt›rm›flt›r. Fakat üretim iliflkilerinin de¤iflmesinde bafl vurdu¤u toplumsal alt-yap› ve üst-yap› etkilefliminde üst-yap› kurumu olarak gösterdi¤i Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ siyaset konusuna da e¤ilmifltir.
N N
K. Marx’›n temel tezleri için Aron, R. (1986). Sosyolojik Düflüncenin Ankara: K ‹ TEvreleri. A P Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, adl› esere bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
Makyavelist anlay›fl siyaseti toplumsal iliflkilerde belirleyicili¤e T E L E V ‹ Zsahip Y O N bir olgu olarak sunarken Marx, tam tersine siyasetin özerk bir kurum olmad›¤›n› ve alt-yap› kurumlar› taraf›ndan belirlendi¤ini savunur. Marx’a göre siyaset, siyasetçilerin ve yöneticilerin aralar›ndaki mücadele ile aç›klanamaz. Çünkü bu mücadele, asl›nda ‹ N T E R N Ede T toplumun toplumsal s›n›flar aras›ndaki mücadelenin bir parças›d›r ve temelde üretim tarz›na ba¤l›d›r. Ona göre siyaset bir üst-yap› kurumudur ve onu belirleyen temel faktör, üretim iliflkilerinin oluflturdu¤u alt-yap› kurumlar›d›r. Alt-yap›, yani üretim tarz› de¤iflmedikçe üst-yap› da de¤iflmez. Kapitalizmin sosyolo¤u ve iktisatç›s› olan Marx’a kadar toplumsal de¤iflmenin düflünce ve kanaatlerden kaynaklan-
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
10
Siyaset Bilimi
d›¤› düflünülmekteydi. O bu geleneksel çizgiyi de¤ifltirerek toplumsal de¤iflmenin temelinde alt-yap› iliflkilerinin, yani bir toplumun üretim yetene¤ini ifade eden üretim güçleri ile üretim iliflkileri aras›ndaki çeliflkinin yatt›¤›n› ileri sürmüfltür. SIRA S‹ZDE
2
K. Marx’›n siyasete iliflkin düflüncelerinde öne ç›kan temel noktalar› tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE
Frans›z D›fliflleri Bakanl›¤›na kadar yükselmifl bir siyaset adam› olan A. de D Ü(öl. fi Ü N E1859), L‹M Tocqueville Amerika Birleflik Devletleri demokrasisi ile ilgili gözlemlerini Amerika’da Demokrasi adl› meflhur kitab›nda anlatm›flt›r. Kitab›nda ekonomik geliflmeS ile yap›lar aras›ndaki iliflkileri, Amerikan toplumunun özelS O R U O R siyasal U Resim 1.9 liklerini ve Avrupa toplumlar›na k›yasla farkl›l›klar›n› karfl›laflt›rmal› olarak ele alm›fl ve bununla KarD‹KKAT D ‹De KKAT A. fl›laflt›rmal› Siyaset Bilimi’nin önemli bir örne¤ini Tacqueville’in ortaya koymufltur. siyasete iliflkin SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE görüfllerini Tocqueville, Comte ve Marx’›n aksine geçmifl taö¤renmek için rihin kat› yasalar taraf›ndan yönetilmifl oldu¤una, Siyaset Bilimi’nde bütün insanl›¤›n ayn› çizgiden geçece¤ine ve geleönemli yeri olan AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ cek olaylar›n önceden belirlenebilece¤ine inanmaz. (1994). Amerika’da Demokrasi. Tarihi ortadan kald›rmaya de¤il onu anlafl›l›r k›lmaTürkçesi: ‹hsan ya çal›fl›r. K ‹ T A P KSezal-Fatofl ‹ T A P Dilber, Ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin öncü isimlerinden M. WeAnkara: Yetkin Yay›nlar›, adl› ber (öl. 1920), as›l mesle¤i hukukçulu¤un yan›nda Avkitab›n›n kapa¤›. rupa ve Amerika’ya inceleme gezilerinde bulunmufl, TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON üniversitede ders vermifl, fiilen siyaset hayat›na girmifl biridir. Farkl› u¤rafl›lar› ve de¤iflik toplumlar üzerindeki gözlemleri ona karfl›laflt›rmal› incelemeler yapma imkân› vermifltir. zihniyet ile davran›fllar ve toplumsal iliflkiler konusundaki ‹NTERNET ‹ N T E R NÖzellikle ET çözümlemeleri büyük ilgi görmüfl, metodolojik alanda getirdi¤i çözümleme çerçevesi sadece Siyaset Bilimi’ne de¤il tüm toplum bilimlerine büyük bir katk› sa¤lam›flt›r. Weber, meflhur Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu adl› eserinde Protestan ahlak anlay›fl›n›n kapitalizmin do¤uflunda oynad›¤› rolü ortaya koymaya çal›flm›flt›r. ‹ktisadi zihniyetle dinî inançlar aras›nda kurdu¤u iliflki hâlâ ilgiyle takip edilmektedir. Siyaset alan›nda ise ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin Resim 1.10 temel konular›ndan olan iktidar, egemenlik, oto‹ktidar, egemenlik, otorite, rite ve meflruiyet gibi olgularla ilgilenmifl, bürokmeflruiyet gibi temel siyasal olgularla ilgelenen ve rasi ve siyaset aras›ndaki iliflkilere dikkat çekmifltoplumsal eylemeleri tir. Siyasal iktidar›n meflrulu¤unun temellerini bir analizinde ekonomik determinizme karfl› ç›k›p model çerçevesinde aç›klamaya çal›flm›flt›r. Ona kültürün ve özellikle de göre siyaset kiflinin di¤er kifliler üzerinde egedinin insan davran›fllar›n›n menlik kurmas›d›r. Söz konusu egemenlik farkl› oluflumundaki rolüne dikkat çeken analizlerle M. olabilmekte ve meflrulaflt›r›rken farkl› argümanlaWeber (öl. 1920) Ça¤dafl ra dayanabilmektedir. Dolay›s›yla siyasetin temeSiyaset Bilimi’nin flekillenmesinde etkili olan linde egemenlik ve itaat iliflkisi bulunmaktad›r. isimlerden biridir. Weber’in bu iliflkide cevab›n› arad›¤› bafll›ca soru Kaynak: http://www.e-sosyoloji.com/weber.htm insanlar›n niçin yöneticilere itaat ettikleri sorusudur. Siyasal iktidar›n temel ögelerinden otorite konusunda yapt›¤› geleneksel otorite, karizmatik otorite ve hukuki/rasyonel otorite ay›r›m› son derece kullan›fll› bir analiz çerçevesi sunmufltur. Ona göre iktidar sadece fliddet ve cebir üzerinde kurulamaz, ayn› zamanda meflrulu¤unu yönetilenlere kabul ettirmesi zorunludur. D Ü fi Ü N E L ‹ M
N N
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
AMAÇLARIMIZ
M. Weber’in siyasetle ilgili temel düflünceleri ve yaklafl›mlar› için (2006). Olarak K ‹ T A Meslek P Siyaset Çev. Afflar Timuçin-Mehmet Sert, ‹stanbul: Chiviyaz›lar› Yay›nlar› ile Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu (1985). Türçesi: Zeynep Aruoba, ‹stanbul: Hil Yay›nlar› adl› kitaplar›n› okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
11
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹slam Dünyas› ve Siyaset Bilimi Siyaset Bilimi’nin gelifliminde ‹slam medeniyetinin Resim 1.11 ‹NTERNET ‹NTERNET önemli temsilcileri olan pek çok Müslüman düflünüFarabi tasvirli rün, filozofun ve bilginin katk›s›n›n oldu¤u belirtilme‹ran’a ait bir pul. lidir. ‹slam düflünürlerinin siyaset olgusuna yaklafl›mlar›nda temelde dinin evren ve toplum anlay›fl› belirSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE leyici olmufl ve siyasetin de ahlaki eylemler alan› olarak de¤erlendirilmesi çabas› öne ç›km›flt›r. Bundan dolay›d›r ki bilimlerin s›n›fland›r›lmas›nda Siyaset BiliD Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M mi, bireylerin iradeleriyle yapt›klar› eylemleri, ahlaki ve siyasi davran›fllar› inceleyen hukuk ve kelam ilimS O R U S O R U leriyle birlikte ayn› kategoride yer alm›flt›r. Meflhur düflünür Farabî (öl. 950) ‹hsa’ül-Ulûm (‹limlerin Say›m›) Kaynak: http://tr,wikipedia.org/wiki/Farabi adl› eserinde do¤al ihtiyaçlar›n zorlamas›yla bir flehir D‹KKAT D‹KKAT (medine, devlet) kuran insanlar›n irade ile yapt›klar› iflleri (ef’al) ve hareketleri (sünen) ele alan bilime Medeni ilim demekte ve siyasete iliflkin davran›fllar›n incelenSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE mesini ele alacak Siyaset Bilimi’ni bu kategoride düflünmektedir. Di¤er bir ‹slam düflünürü olan Gazali (ö. 1111) de siyaset bilimini metafizik, ahlak ve psikoloji ile birlikte din ile ilgili olan ilimler kategorisine yerlefltirmifltir. ‹slamAMAÇLARIMIZ dünyas›nda yetiflmifl AMAÇLARIMIZ düflünürlerden baz› önemli isimlere ve temel tezlerine de¤inmek yerinde olacakt›r.
N N
Farabi’nin ilimleri tasnifi için ‹limlerin Say›m› (‹hsa’ül-Ulûm (‹limlerin Çeviren: K ‹ T Say›m›), A P Ahmet Atefl, ‹stanbul, MEB Yay›nlar›, 1990) adl› kitab› okuyabilirsiniz.
Siyasetnameler ve Layihalar
TELEV‹ZYON
‹slam düflünürleri anayasa, idare, maliye ve ceza hukuku, yöneten-yönetilen iliflkileri ile siyasal iktidara iliflkin düflüncelerini genellikle f›k›h kitaplar›n›n muhtelif bölümlerinde dile getirmifllerse de bunlar› bir arada ele ald›klar› eserler de yazm›fllar‹ N T E R N E Tve nasihatd›r. 9. yüzy›ldan itibaren yayg›nl›k kazanan bu tür eserler siyaset-nâme nâme ad›yla an›lm›fllard›r. Siyasetnameler, hükümdarlar için kaleme al›nm›fl eserler olup hükümdarlara yönetimde izleyecekleri politikalar ve ahlaki ilkeler konusunda tavsiyelerde bulunulur. Ahlak ilkelerine uymayan kötü yönetimin zararl› sonuçlar›na dikkat çekilmeye çal›fl›l›r. Bu niteliklerle siyasetnameler hem bir siyaset hem de bir ahlak kitab› olarak kabul edilebilir. Siyasetname türündeki eserlere pek çok örnek vermek mümkündür. Bu türdeki eserlerin en önemlileri Maverdî’nin El-Ahkâmu’s-Sultâniye’si (Çeviren: Ali fiafak, ‹stanbul, Bedir Yay›nevi, 1976) ile Nasîhatü’l-Mülük’u (Siyaset Sanat›, Çeviri: Mustafa Sar›b›y›k, ‹stanbul, K›rkambar Kitapl›¤›, 2000), Nizamülmülk’ün Siyasetname’si (Çeviri: Nurettin Bayburtlugil, ‹stanbul, Dergah Yay›nlar›, 1981), Gazali’nin Nasihatü’l-Mülûk’u; (Çeviri: Osman fiekerci, ‹stanbul, Sinan Yay›nevi, 1995), ‹bn Teymiye’nin Es-Siyasetü’fl-fieriyye’si ( Türçesi: Vecdi Akyüz, ‹stanbul, Dergah Yay›nlar›, 1985), Muhammed b. Turtûflî’nin Sirâcu’l-Mülûk’u (Sirâcu’l-Mülûk/Siyaset Ahlak› ve ‹lkelerine Dair, Yay›na Haz›rlayan: Said Aykut, ‹stanbul, ‹nsan Yay›nlar›, 1995), Ebû Mansur es-Seâli-
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
12
Siyaset Bilimi
bî’nin Adâbu’l-Mulûk’u (Adâbu’l-Mulûk, Çeviren: Sait Aykut, ‹stanbul, ‹nsan Yay›nlar›, 1997) gösterilebilir. Bu eserlerde genel olarak siyasal konular ele al›nmakta ve düflünürler konuyla ilgili teorik görüflleriyle gözlemlerine yer vermektedirler. ‹slam dünyas›nda devlet yöneticilerine sunulan ve dönemin devlet yap›s›n›, kamu yönetimine iliflkin sorunlar› ve bu sorunlar›n çözümüne iliflkin çözümleri öneren layiha türündeki eserler de bu cümleden de¤erlendirilebilir. Layihalar yaz›ld›klar› dönemin siyasal durumunu, sorunlar› ve iktidar iliflkilerinin iflleyiflini ortaya koymalar› bak›m›ndan önemlidirler. Sorunlara önerilen çözümlerle önemli aç›l›mlar ve tezler içermektedirler. Bu nitelikteki eserlerin bafl›nda III. Murat zaman›nda kaleme al›nm›fl olan ve yazar› belirsiz Kitâb-› Müstetâb (Yaflar Yücel (Yay›nlayan), Kitâb-› Müstetâb, Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi Yay›nlar›, 1974) ile 1631 tarihinde haz›rlanarak 1623-1640 y›llar› aras›nda padiflahl›k yapan IV. Murad’a sunulmufl olan Koçi Bey Risalesi (Zuhuri Dan›flman, Koçi Bey Risalesi, ‹stanbul, MEB Yay›nlar›, 1997) gelmektedir. Bu tür eserlerde yaz›ld›¤› dönemdeki devlet yap›s› ve sorunlar› ele al›nd›¤›ndan o dönemdeki siyasal ve idari sorunlar›n ve iflleyiflin tespiti noktas›nda yararlan›labilir. Bu eserlerin sadece sorunlar› ve mevcut durumu tespitle yetinmeyip sultana çeflitli özgün öneriler getirmesi dikkat çekicidir.
Farabî
Resim 1.12 Farabî’nin meflhur eseri El-Medinetü’lFaz›la adl› kitab›n›n kapa¤›.
Farabî’nin El-Medinetü’l-Fâz›la (Çeviren: Nafiz Dan›flman, ‹stanbul, MEB Yay›nlar›, 1990) adl› klasik eseri, temelde bir siyaset kitab›d›r. Farabî, belli bir amaç ile bir flehirde toplanm›fl kimselerin meydana getirdi¤i topluluk anlam›nda kulland›¤› “medine”nin “faziletli bir flehir” olarak kurulabilmesi için gerekli flartlara de¤inmekte ve kendisinden etkilendi¤i Platon gibi “ideal devlet”in yarat›labilmesi için gerekli olan hususlara dikkat çekmektedir. Farabî muhtelif insanlar›n bir araya gelmelerinden topluluk olufltu¤unu, bunlar›n “kâmil” veya “eksik” topluluklar olduklar›n›, kâmil olanlar›n büyük, orta ve küçük olmak üzere üç k›sma ayr›ld›klar›n› belirtmektedir. ‹nsan topluluklar›n› bu flekilde de¤erlendiren Farabî temel tezini “hay›r, nas›l arzu ve iradeyle elde edilirse kötülük de arzu ve iradeyle elde edilir” ön kabulüne dayand›rmakta ve flehirde yaflayanlar›n aralar›ndaki dayan›flmay› ve iliflkileri kötü amaçlara do¤ru yöneltmeleri mümkün oldu¤u gibi iyiye de yönelmeleri mümkündür. Buna göre flehir sakinlerinin saadete eriflmek amac›yla yard›mlaflt›klar› bir flehir, “fâz›l bir flehir olur. Zaten saadete eriflmek maksad›yla kurulan her topluluk da fâz›l bir topluluk say›l›r.” Farabî fâz›l flehri, sa¤l›kl› bir vücuda benzetir. Nas›l vücuttaki çeflitli organlar yard›mlaflarak çal›fl›rlarsa flehrin de böyle çal›flmas› gerekmektedir. Ona göre nas›l vücudun hakim bir organ› varsa ve bu organ›n niteli¤i bütünün yap›s›n› etkilemekteyse “fâz›l flehrin” de hakim organ› devlet baflkan›d›r. Farabî kitab›nda toplumunun en üstün kiflisi olan fâz›l flehir reisinin meziyetlerini, en ince detaylar›na kadar ortaya koymaya çal›fl›r. Gerçekten ortaya koydu¤u niteliklere sahip bir kiflinin bulunup bulunamayaca¤› merak konusudur. Onun düflüncesinde siyasal iktidar› kullanan kifli toplumun en kâmil kiflisi oldu¤undan ideal bir kiflilikle karfl› karfl›ya oldu¤umuz unutulmamal›d›r. Bunun yan›nda fâz›l flehre ayk›r› olan fleyleri de ortaya koyan düflünüre göre câhil flehirler, fas›k flehirler,
13
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
de¤iflmifl flehirler ve flaflk›n flehirler fâz›l flehirlere ayk›r› olanlard›r. Bir kez daha hat›rlatmal›y›z ki buradaki flehir kelimesini “devlet” olarak anlamam›z gerekmektedir. ‹slam düflünürlerine göre siyaset ahlaktan ba¤›ms›z bir davran›fl olmay›p ahlaki ilkelere ve ölçülere göre iflleyen bir aland›r. N. Machiavelli siyaseti genel ahlaktan ayr› iflleyen bir alan olarak ortaya koyana kadar Bat›’da da siyaset ahlak ba¤›ml› bir gerçeklik olarak düflünülmekteydi. ‹slam yazarlar› ise siyasi iktidar yetkisini kullanan hükümdarlar›n siyasa belirleme, uygulama ve denetleme eylemlerini din taraf›ndan flekillenen genel ahlak ilkeleri temelinde düflünmüfl ve ele alm›fllard›r. Ahlak ilkelerinin yönetim ve yöneticilerin davran›fllar› üzerinde olumlu etki meydana getirece¤ini, erdemli bir toplum ve yönetim için ahlak›n temel esas oldu¤unu savunmufllard›r.
Mâverdî Tan›nm›fl hukukçulardan Mâverdî (öl. 1057), f›k›h kitaplar›n›n muhtelif bölümlerinde yer alan anayasa, kamu hukuku ve siyasete iliflkin hükümleri bir araya toplayarak önemli bir çal›flmaya imza atm›flt›r. El-Ahkâmu’s-Sultaniyye adl› kitab›nda devlet yönetimine iliflkin teorik görüfllere yer veren Mâverdî Nasihâtü’l-Mulük’unda hem devlet örgütünün genel yap›s›n› kurumlar›n› ve bunlar›n iflleyiflini ele al›r hem de bu yap›n›n sa¤l›kl› iflleyebilmesi için hükümdara çeflitli ö¤ütler, nasihatler ve tavsiyelerde bulunur. Kendi türünün en iyi örneklerinden biri olan Nasihâtü’l-Mulük’unda pek çok konu ele al›nmaktad›r. Bunlardan halk›n yönetimi ve genel siyaset, vergi politikas›, gelirlerin paylafl›m›, uluslararas› iliflkiler ve d›fl politika ile ilgili tart›flmalar› ilgi çekicidir.
Nizamülmülk Genellikle hükümdarlar›n iste¤i üzerine yaz›lan ve kendilerine sunulan siyasetnamelerin en tan›nm›fl olanlar›ndan biri Nizamülmülk’ün (öl. 1092) eseridir. SIRA S‹ZDE Nizamülmülk’ün Siyasetname’si Selçuklu Sultan› Melikflah’›n tavsiyesi üzerine kaleme al›nm›flt›r. Eserde nasihatlerin yan›nda devrin olaylar›na, Selçuklu Devleti’nin iflleyifliD Ü fi Ü N E L ‹ M ne, aksakl›klar ve al›nmas› gereken tedbirlere, kurumlara ifllerlik kazand›rmak için yap›lmas› gereken düzenlemelere de yer verilmifltir. Nizamülmülk’ün dinî de¤erler S O R U Fasl› “fiarap konusunda fazla titiz davranmad›¤› söylenebilir. Zira kitab›n Otuzuncu Meclisinin Kurulmas› ve fiartlar›”na ayr›lm›flt›r. Eser meliklerin, emirlerin, vezirlerin, kad›lar›n, hatip ve benzeri idarecilerin siD‹KKAT yaset, ahlak ve davran›fllar›n› tanzim etmek için yaz›lm›fl olup devrin sapk›n siyasal hareketleri hakk›nda da bilgi vermektedir. Toplam elli bir fas›ldan ibaret olan S‹ZDE Siyasetname’de devlet yönetimiyle ilgili konular ele al›nmaktaSIRA ve yöneticinin yapmas› gerekenler belirlendikten sonra bununla ilgili tarihî ve dinî argümanlar sunulmaktad›r. “Hikâye” bafll›¤› ile özetlenen tarihî olaylardan yöneticilerin ders ç›karAMAÇLARIMIZ malar›, yaflanm›fl tecrübelerden faydalanmalar› umulmaktad›r.
N N
Siyasetname türü eserlerin en meflhuru olan Nizamülmülk’ün (1981). (SiyeK ‹ Siyasetname T A P ru’l-mülük), adl› eserini, Türkçesi: Nurettin Bayburtlugil, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar› okuyabilirsiniz.
‹bn Teymiye
TELEV‹ZYON
‹slam siyaset teorisinin en özgün isimlerinden olan ‹bn Teymiye (öl. 1328), siyaset ve devlet yönetimiyle ilgili el-Hisbe ile es-Siyasetu’fl-fieriyye adl› eserleriyle öne ç›k‹ N T Emüdahalesini RNET m›flt›r. El-Hisbe’de bireyin ekonomik faaliyetleri ve devletin buna ele alm›flt›r. Es-Siyasetu’fl-fieriyye ise genel olarak anayasa ve kamu hukukunun bir
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
14
Siyaset Bilimi
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
SIRA S‹ZDE
özeti niteli¤indedir. Bu eserde anayasa, idare, maliye hukuku gibi siyasal iktidar› ilgilendiren konulara yer verilmifltir. Ayr›ca kitap hukukî hükümleri ortaya koymaD Ü fi Ü N E L ‹ M n›n yan›nda hükümdarlara ve devlet görevlilerine nasihat vermekte oldu¤undan yol gösterici, ö¤üt verici bir ahlak ve nasihat kitab› olarak da de¤erlendirilebilir. S O R U
‹bn Haldun D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Cemil Meriç’in Ça¤’›n karanl›k gecesinde muhteflem ve münzevi bir y›ld›z; D ‹ K K“Orta AT ne öncüsü var, ne devamc›s›” olarak takdim etti¤i ‹bn Haldun (öl. 1408) XIV. yüzy›lda Kuzey Afrika’da yaflam›fl ve çeflitli devletlerde görev alm›fl bir devlet adam›, SIRA S‹ZDE tarihçi, tarih felsefecisi, hukukçu, ilahiyatç›, düflünür, sosyal bilimci, kültür tarihçisi, siyaset teorisyeni, e¤itimci gibi çok genifl bir yelpazede de¤erlendirilen önemli bir isimdir.AMAÇLARIMIZ Dünya tarihi niteli¤indeki Kitabu’l-‹ber adl› yedi ciltlik kitab›na yazd›¤› girifl mahiyetindeki Mukaddime’si ile tan›nm›flt›r.
N N
Bu konuda (1982). K ‹ T A ‹bn P Haldun’un Mukaddime. Haz›rlayan: Süleyman Uluda¤, Cilt: I, II, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›, adl› eserini okuyabilirsiniz. ‹bn Haldun ortaya koydu¤u görüfl ve konular› ele al›fl biçimiyT E L E V ‹Mukaddime’de ZYON le büyük bir yenilik yapm›fl, o güne kadar pek bilinmeyen kavram ve tezler ileri sürerek yeni bir bak›fl getirmifltir. Genelde siyasete iliflkin kitaplarda Kitap ve Sünnet’in siyasetle ilgili hükümlerin ortaya konulmas›, tarihî tecrübelerin nakledilmesi ‹ N T E R N E Ten iyi ahlaki davran›fl›n ö¤ütlenmesi fleklindeki nasihatnâme ve hükümdarlara yöntemini de¤ifltirerek bak›fl›n› topluma, toplumsal olaylar›n arka plan›na ve olaylar›n gerisindeki temel yasalar› keflfe çevirerek ampirizmi ve analitik düflünceyi bütünlefltirmeye çal›flm›flt›r. “O, tarihe ne sadece olaylar›n bir katalo¤u ne de yaln›z geçmifl zamanlarda vukua gelmifl olanlar›n bir hikâyesi gibi de¤il, devletlerin yükselmelerinin ve sukutlar›n›n sebeplerini anlamak için ö¤renilecek bir ilim gözü ile bakar.” ‹bn Haldun, tarihi nas›l farkl› bir temele oturttu¤unu “Bât›n ve içyüzü itibariyle tarih; düflünmek, araflt›rmak ve olan fleylerin (vekâyin) sebeplerini bulup ortaya koymakt›r. Olan fleylerin ilkeleri incedir, hadiselerin keyfiyeti ve sebepleri hakk›ndaki bilgi derindir” cümleleriyle ortaya koymaktad›r. ‹bn Haldun’un özgünlü¤ü ve siyaset teorisine olan katk›s› öncelikle ortaya koydu¤u yeni kavramlarda ve medeniyetin geliflim çizgisini yakalama çabas›nda ortaya ç›km›flt›r. O tarihin güdücü gücünün belirlenmesine özel önem vermifltir. Bu çerçevede ortaya koydu¤u asabiyet teorisi ile ilgiyi bedevilik ve hadarilik hâlleri aras›ndaki dinamizme kayd›rm›flt›r. Ayn› soydan gelenler veya aralar›nda yak›nl›k bulunanlar aras›ndaki dayan›flma duygusu olarak tan›mlanacak asabiyet, bir toplulu¤un muhaliflere karfl› birlikte hareket etmelerini, belli organizasyonlar› gerçeklefltirmelerini, güç ve iktidar kazanmalar›n› sa¤layan bir olgu olarak sunulmufltur. ‹bn Haldun asabiyet kavram›n› dayan›flma ruhu, cemaat ruhu, grup duygusu, kabilecilik, kan ba¤›, toplumsal dayan›flma anlamlar›nda kullanm›flt›r. ‹bn Haldun ilkel hayattan medeni hayata (hadarili¤e); aile, afliret ve kabile birliklerinden devlet yap›s›na; hukuksuzlu¤un ve kaba kuvvetin egemen oldu¤u dönemlerden hukuk devleti düzenine geçiflin her aflamas›nda asabiyetin temel rol oynad›¤›n› savunmufltur. Devletlerin ve siyasal topluluklar›n kuruluflunda ve kurulmalar›ndan sonra da asabiyetin etkili oldu¤unu, hükümdar›n iktidar›n› sürdürebilmesi için asabiyeti canl› tutmak zorunda oldu¤unu, asabiyetin azalmas› durumunda asabiyeti daha yüksek topluluklar taraf›ndan iktidar›n y›k›laca¤›n› ve üstünlü¤ün asabiyeti yüksek gruplara geçece¤ini ileri sürmüfltür.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
AMAÇLARIMIZ
‹bn Haldun’un asabiyet teorisi hakk›nda daha detayl› bilgi edinmek Ça¤r›K ‹için T AMustafa P c›’n›n konu hakk›ndaki makalesi (“Asabiyet”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, Cilt:III) ile Ümit Hassan’›n (1988) monografik çal›flmas›n› ‹bn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi. ‹stanbul: Toplumsal Dönüflüm Yay›nlar›, okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON
S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N KONUSU, KAPSAMI, YÖNTEM‹ VE TEKN‹KLER‹
‹ N T E RBilimi N E T ba¤›ms›z 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda davran›flç› ekolün de katk›s›yla Siyaset bir disiplin olarak geliflmifltir. 1945’lere gelene kadar siyasal faaliyet, olay ve olgular özellikle hukuk bilimleri, tarih ve sosyoloji gibi farkl› bilim dallar›n›n konular› aras›nda yer almaktayd›. Bu bak›mdan siyasete iliflkin konular hukuk, sosyoloji ve tarih bilimlerinin kapsamlar› aras›nda da¤›lm›fl hâlde bulunuyordu. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Amerika Birleflik Devletleri’nin ekonomik ve stratejik alanda bir numaral› dünya gücü olarak etkili olmas›, Üçüncü Dünya’n›n uluslararas› sahneye ç›kmas› ve üniversitelerin nitel ve nicel olarak yayg›nlaflmalar› toplumsal bilimlerin geliflmesine önemli katk› sa¤lam›flt›r. Bat› d›fl› dünya ile ilgili tezler yeniden sorgulan›rken toplumsal gerçekli¤in araflt›r›lmas›na çeflitli fonlar ayr›lm›flt›r. Bu yeni yönelifl Siyaset Bilimi’nin gelifliminde de etkili olmufltur.
SIRA S‹ZDE
15 AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Siyaset Bilimi’nin Konusu Klasik Siyaset Bilimi inceleme alan› olarak devleti kendisine konu al›yor ve devletle kendini s›n›rland›r›yordu. Bu yaklafl›mda devletin kuruluflu, temel ifllevleri, amaçlar›, kurumlar›, vatandaflla iliflkileri gibi konular inceleniyordu. Bu bak›mdan Siyaset Bilimi bir bak›ma bir devlet bilimi olarak anlafl›l›yordu. Bu anlay›fl›n kökleri Aristoteles’e kadar geriye gitmektedir. Siyaset Bilimi’nin temel inceleme konusunun devlet oldu¤unda ›srarl› olanlar hâlâ bulunmakla birlikte genel e¤ilim bu de¤ildir. Devlet Siyaset Bilimi’nin konular› aras›nda yer almakta ancak onunla s›n›rl› bulunmamaktad›r. Siyasetin iktidar mücadelesi olarak tan›mlanmas› ve toplumsal güçlerin de bu çerçeveye dâhil edilmesiyle Siyaset Bilimi’nin alan› da birden genifllemifl oldu. Siyaset Bilimi’nin bir iktidar bilimi olarak geliflmesi onu devletin yan› s›ra toplumsal iktidar alanlar›na da yöneltmifltir. Siyasal nitelikteki güç, etki ve otoritenin söz konusu oldu¤u devlet d›fl›ndaki iktidar alanlar› da Siyaset Bilimi’nin kapsam›na dâhil edilmifltir. Toplumsal hayatta mevcut her türlü iktidar türleriyle bir bilimin ilgilenmesi söz konusu olamayaca¤›ndan Siyaset Bilimi’nin inceleResim 1.13 me konusunun sadece siyasal iktidarla s›n›rl› olmaÇa¤dafl Siyaset s› bir mecburiyet olmufltur. Bu anlay›flta Siyaset BiBilimcilerinden H. limi, bir siyasal iktidar bilimi olarak ortaya ç›kmakLasswel ta ve toplum yap›s›nda meflru zor (cebir) kullanma tekeli çerçevesinde iflleyen otorite, güç ve iktidar iliflkilerinin oluflturdu¤u bütünü incelemektedir. Buradaki meflru zor (cebir) kullanma niteli¤i, iktidar türleri içerisinde siyasal olan›n hangisi oldu¤unu belirleyen ve di¤erlerinden ayr›flt›ran, dolay›s›yla Siyaset Bilimi’nin inceleme konusunun ne oldu¤unu belirleyen temel ayraç olmaktad›r. Bu durumda günümüzde Siyaset Bilimi’nin temel Kaynak: http://communucationtheory.org/lasswellskonusu “iktidar”, “güç” ve “otorite”ye iliflkin davramodel/ n›fllar, oluflumlar, faaliyetler, kurumlar ve iliflkilerdir
16
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Siyaset Bilimi
diyebiliriz. Bu yeni anlay›fl sosyolojik özellik göstermekte ve siyasal olay›n sosyal temelde aç›klanmas› çabas›n›n bir ürünü olmaktad›r. Ça¤dafl siyaset bilimcileri SiyaSIRA S‹ZDE set Bilimi ile ilgili tan›mlar›n› genellikle “iktidar” kavram›yla iliflkilendirerek yapm›fllard›r. Mesela D. Easton, yukar›da belirtildi¤i gibi siyaseti “bir toplumda de¤erlerin otoriteye dayal› olarak bölüfltürülmesi sürecidir” fleklinde tan›mlarken H. Lasswel D Ü fi Ü N E L ‹ M Siyaset Bilimi’ni “iktidara biçim verilmesinin ve iktidar›n paylafl›lmas›n›n incelenmesidir” diye yazm›flt›r. Bu durumda Siyaset Bilimi, konusu siyasal iktidar olan bir biS O R U lim olarak anlafl›lmal›d›r. Günümüzde Siyaset D ‹ K K A TBilimi “iktidar”, “güç” ve “otorite”ye iliflkin davran›fllar, oluflumlar, faaliyetler, kurumlar ve iliflkiler gibi konularla ilgilenmektedir.
N N
SIRA S‹ZDE
Siyaset Bilimi’nin Kapsam›
Siyaset Bilimi’nin kapsam›, UNESCO’nun 1948 y›l›nda Paris’te düzenledi¤i bir toplant›da dört temel konu ile s›n›rland›r›lm›flt›r: AMAÇLARIMIZ I. Siyaset Teorisi A. Siyaset teorisi K ‹ T Adüflünceler P B. Siyasal tarihi II. Siyasal Kurumlar A. Anayasa B. Merkezi T E L E V ‹ Z Yhükümet ON C. Bölgesel ve yerel yönetimler D. Kamu yönetimi/idare E. Devletin ekonomik ve toplumsal görevleri ‹NTERNET F. Karfl›laflt›rmal› siyasal kurumlar III. Siyasal Güçler. Toplumsal Katmanlar A. Siyasal partiler B. Siyasal birlikler ve dernekler C. Vatandafllar›n devlet ve hükümet yönetimine kat›lmas› (Seçimler ve seçim sistemleri) D. Kamuoyu IV. Uluslararas› ‹liflkiler A. Uluslararas› siyaset B. Uluslararas› örgütlenme ve kurumlar C. Uluslararas› hukuk UNESCO’nun bu düzenlemesiyle kapsam› belirlenmifl olan Siyaset Bilimi hem ba¤›ms›z bir disiplin olarak geliflmifl hem de uluslararas› kabul gören bir içeri¤e kavuflmufltur. Daha çok ampirik bir s›n›fland›rma görüntüsü veren bu tablo, ülkemizde ve dünyada genel kabul görmüfltür. Bu tabloda öne ç›kan ana konular siyaset teorisi, siyasal kurumlar, siyasal güçler ve uluslararas› iliflkilerdir. Bu tablodaki konular›n bir k›sm› zamanla farkl› bilim dallar› fleklinde geliflirken bir k›sm› alt disiplinler fleklinde geliflmifltir. Mesela dördüncü ana konu olarak belirtilen Uluslararas› ‹liflkiler, ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak geliflirken, Siyasal Düflünceler Tarihi, Siyaset Teorisi, Kamu Yönetimi, Karfl›laflt›rmal› Kamu Yönetimi, Anayasa, Yerel Yönetimler, Devlet Sistemleri, Siyaset Sosyolojisi, Siyaset Psikolojisi, Siyasal Partiler, Kamuoyu gibi farkl› bilim dallar› olarak geliflmifltir. Bütün bunlar siyaset olgusunu farkl› yönleriyle ele alan disiplinler fleklinde görülebilir. Amerikan Siyaset Bilimi Derne¤i (APSA; American Political Science Assosiation) 1973 y›l›nda yeni bir bak›flla Siyaset Bilimi’nin kapsam›n› ve alt disiplinlerini yeni-
17
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
den belirlemifltir. Bu dernek taraf›ndan belirlenen tablo ile UNESCO’nunki aras›nda benzer yanlar bulundu¤u gibi farkl› yanlar da vard›r. Bu çal›flma ulusal bir çaban›n ürünü oldu¤undan belirlenen içerikte ulusal ve yerel nitelikler öne ç›kmaktad›r. Ayr›ca Amerikan toplumsal bilim anlay›fl› ve davran›flç› e¤ilimin etkileri belirgin olarak öne ç›kmaktad›r. Söz konusu tablonun temel konular› flu flekildedir: • Siyasal kurumlar ve davran›fllar • Metodoloji • Uluslararas› hukuk, örgütler ve siyaset • Siyasal istikrar ve siyasal de¤iflme • Siyasal teori • Kamusal siyasan›n tayini ve içeri¤i • Kamu yönetimi • ABD’nin siyasal kurumlar›, siyasal süreçler, güçler ve davran›fl Yabanc› dilde yaz›lm›fl bir Siyaset Bilimi kitab› ile Türkçe’de yaz›lm›fl bir S‹ZDE Siyaset Bilimi kiSIRA tab›n›n içindekilerini karfl›laflt›r›n›z; farkl› ve benzer yanlar›n› belirleyiniz.
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Siyaset Bilimi’nde Yöntem Temelde bilimin iki ana yöntemi vard›r ve bunlar tümdengelim ile S O(dedüksiyon) R U tümevar›m (endüksiyon) yöntemleridir.
Tümevar›m Yöntemi
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Tümevar›m yöntemi, tikel yani tek tek olgulardan genel sonuçlar›n ç›kar›ld›¤› bir SIRA olgular S‹ZDE toplan›r, süreci ifade etmektedir. Bu süreçte önce gözlemlemek suretiyle ard›ndan toplanan ampirik bulgular çözümlenir, s›n›fland›r›l›r, bunu takiben de genellemelere gidilir. Son aflamada ise genellemeler s›nanmak için yeniden gözlem AMAÇLARIMIZ dünyas›na dönülür. Bu tür bilimsel faaliyette tek tek olgular›nSIRA gözlenmesiyle var›S‹ZDE lan sonuçlardan genellemelere gidilmektedir. Tümevar›mc›lara göre bilim gözlemle bafllar; gözlem bilimsel bilginin üzerinde infla edilece¤i sa¤lam bir temel teflkil KD Ü‹ fi ÜT NAE L P‹ M etmektedir ve bilimsel bilgi tümevar›mla gözlem önermelerinden oluflmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE
Tümdengelim Yöntemi
S O R U TELEV‹ZYON
N N
S O R U TELEV‹ZYON
Buna karfl›l›k tümdengelim yönteminde ise bilimsel faaliyet, verili bir iddia yahut aç›klay›c› genelleme çerçevesinde olgular›n çürütülmesi, do¤rulanmas› yahut teyit D‹KKAT edilmesi süreci fleklinde ifllemektedir. Burada yöntemde genellemelerden olgulara T E R N E Tbilim adam› ve bunlar›n teyit edilmesi veya çürütülmesine gidilmektedir. ‹ NK›saca SIRA S‹ZDE önce genel önermeler ileri sürer ve bu önermeleri ad›m ad›m teste tabi tutarak çürütür veya teyit eder. Genel önermeden ç›kar›lan tikel önermeler ve olgular s›nanmaya tabi tutulur, tikel önerme veya olgu do¤rulan›rsa genelleme pekiflmifl, yanAMAÇLARIMIZ l›fllan›rsa genelleme çürütülmüfl olur.
N N
Siyaset Bilimi’nde yöntem konusunda Erkan Ak›n (1997). Bilim ve Siyasal Ankara: K ‹ T ASistem. P Birey ve Toplum Yay›nlar› adl› çal›flmay› okuyabilirsiniz. Siyasal olgular›n karmafl›kl›¤›, insanlar›n ba¤›ms›z iradeleriT Eile L E hareket V ‹ Z Y O N etmeleri, toplumsal iliflkiler alan›nda genellemeler yapmam›z› zorlaflt›rmaktad›r. Pozitivist bilim anlay›fl›n› savunanlarla buna karfl› elefltiri getirenler aras›nda ciddi tart›flmalar bulunmaktad›r. Özellikle pozitivist bilim anlay›fl› do¤al bilimlerle toplumsal bilim‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M
D‹KKAT
‹NTERNET SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
18
Siyaset Bilimi
ler aras›nda bir fark görmezken buna karfl› olanlar bu iki alandaki nesneler aras›nda fark oldu¤unu, yani do¤a bilimlerin nesneleri ile toplumsal bilimlerin nesnelerinin farkl› oldu¤unu ileri sürmektedirler. Do¤a bilimlerinin nesneleri de¤er ba¤›ms›z olabilirken toplumsal bilimlerin nesneleri olan insanlar de¤er ba¤›ml› ve ahlaki varl›klard›r. Bu bak›mdan sadece Siyaset Bilimi de¤il tüm toplumsal bilimler insan›n ahlaki bir varl›k oldu¤u gerçe¤ini görmezlikten gelemezler. Neticede siyasal eylem ve davran›fllar belli de¤erlere göre gerçekleflmekte olup siyasal tutum ve davran›fllar›n bir de¤erler bütünü olarak ortaya ç›kan kültür, ideoloji ve inançlardan ba¤›ms›z olmas› düflünülmemektedir.
Siyaset Bilimi’nde Kullan›lan Teknikler Siyasal olgular, olaylar ve fleylerle ilgili bilimsel bilgilerin üretilmesinde metot olarak ister tümevar›m ister tümdengelim tercih edilsin her durumda incelenen nesne veya nesneler hakk›nda gözlemde bulunmak, verileri toplamak, bunlar› çözümlemek, genellemelere gitmek, yeniden ampirik alanda test edilmesine yönelmek sürecinde çeflitli inceleme ve araflt›rma tekniklerinden yararlan›l›r. Bu tekniklerin belli bafll›lar›na k›saca göz atmakta yarar var.
Deney Tekni¤i Do¤a bilimlerinin s›kl›kla kulland›¤› teknik laboratuarda deney yapmad›r. Deney, inceleme nesnemizle ilgili de¤iflkenlerin laboratuar ortam›nda yeniden üretilmesine, bu süreçte iliflkilerin kontrollü ve sistematik flekilde gözlenmesine, de¤iflkenler aras›ndaki iliflkilerle ilgili bulgular›n kay›t alt›na al›nmas›na, iliflkilerin istedi¤imiz kadar tekrarlanmas›na ve hipotezlerin s›nanmas›na imkân vermektedir. Siyasal olaylar› laboratuarda yeniden üretmemiz, tekrarlamam›z ve toplumsal dünyadaki olaylar› oldu¤u gibi burada da canland›rmam›z mümkün de¤ildir. Bu bak›mdan olaylar veya de¤iflkenler aras›ndaki sebep-sonuç iliflkileri deneylerle do¤rulanamayaca¤›ndan kesin nedensellik ba¤lar›n›, siyasal iliflkilerde egemen olan “yasa”lar› ortaya ç›karmak mümkün de¤ildir. Bu durumda Siyaset Bilimi’nde deneysel aç›klama imkân› çok s›n›rl› olup siyasal olaylar›n deneyle test edilmeleri imkâns›z gibidir.
Karfl›laflt›rmal› Analiz Tekni¤i Bir siyasal olgunun de¤iflik toplumlardaki görünümünün bir bütün içinde ele al›nmas›na imkân veren karfl›laflt›rmal› analiz, Siyaset Bilimi’nde çokça kullan›lan tekniklerden biridir. Belli bir siyasal olgu, nesne veya olay, bütün toplumlarda ayn› yap› ve nitelikler göstermedi¤i gibi ayn› ifllevler de görmemektedir. Bu bak›mdan bir siyasal olgunun anlafl›labilmesi ve aç›klanabilmesi, benzer olgu ile karfl›laflt›r›lmas› ile mümkündür. Bu bak›mdan karfl›laflt›rma tekni¤i hem bir olgunun farkl› toplumlardaki görünümüne hem de ayn› toplumda iki ayr› zamandaki durumunun tespitine imkân vermektedir.
Alan Araflt›rmas› Siyasal olgular›n belli bir toplumsal ortamda nas›l bir görünüm sergiledi¤i alan araflt›rmas› tekni¤iyle belirlenebilir. Bu teknik, olgunun gerçek hayat içinde incelenmesinde kullan›lmaktad›r. Bunun için araflt›rmac› bizzat alana girmekte ve olguyu do¤rudan gözlemeye çal›flmaktad›r. Olgunun ne tür de¤iflkenlerden etkilendi¤i, bu de¤iflkenlerin nas›l bir etki meydana getirdikleri gibi sorular›n cevaplanmas›na çal›flmaktad›r. Bu çerçevede ilgililere sorulacak sorular›n haz›rlanmas›,
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
19
bunlar›n uygulanmas›, cevaplar›n de¤erlendirilmesi ve bunlardan baz› sonuçlar›n ç›kar›lmas› gibi hususlar belli teknikleri gerektirmektedir. Alan araflt›rmas›nda olgu ile ilgili herkesin gözlenmesi ve incelenmesi imkâns›z oldu¤undan kütleyi temsil edecek bir örneklem grubunun oluflturulmas› ve araflt›rman›n bu grup üzerinden sürdürülmesi gerekmektedir.
Örneklem Grubu: Araflt›r›lmas› düflünülen anakütlenin tamam› yerine onu temsil eden bir parçan›n al›narak anakütlenin özelliklerinin belirlenmeye çal›fl›lmas›na örnekleme denir. Anakütlenin tümünün araflt›r›lmas› hem imkâns›z hem de pratik anlam› olmad›¤›ndan örnekleme sonucu anakütleyi temsil eden bir örneklem grubu oluflturulmas› gerekir. Örneklem grubunun anakütleyi temsil kabiliyetine sahip olmas› ve anakütlenin özelliklerini tam olarak yans›tmas› temel flartt›r.
Örnek Olay Tekni¤i Örnek olay tekni¤i de siyasal bilimlerde kullan›lan tekniklerden biridir. Özellikle inceleme nesnesinin büyüklü¤ü ve homojenli¤i dikkate al›nd›¤›nda olguyu temsil etti¤ine inan›lan herhangi bir örnek olay derinlemesine incelenerek ana kütle hakk›nda baz› sonuçlara var›labilir. Mesela azgeliflmifl ülke siyasal sistemi incelenecekse tüm azgeliflmifl ülkelerin siyasal sistemlerini tek tek incelemek yerine azgeliflmifl ülke siyasal sistemini en iyi temsil etti¤ine kanaat getirilen bir örne¤in incelenmesiyle söz konusu ana kütle hakk›nda bir hükme varabilmek mümkündür.
20
Siyaset Bilimi
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Siyaset ve politika kavramlar›n›n süreç içerisindeki de¤iflik anlamlar›n› aç›klamak. Siyaset ve politika kelimeleri birbirinin yerine kullan›lmakla birlikte etimolojileri ve geliflimleri farkl› olmufltur. Arapça kökenli siyaset, e¤itmek, yetifltirmek ve yönetmek anlam›nda olup at yetifltiricisi ve e¤iticisine verilen “seyis” ile ayn› kökten gelmektedir. Daha sonra insan ve flehir yönetimi anlam›n› kazanan siyaset kelimesinin Bat› dillerindeki karfl›l›¤› politika’d›r. Eski Yunan’daki flehir devletlerini anlatan polis’in yönetimine iliflkin ifller ve faaliyetler anlam›nda kullan›lan politika zamanla farkl› anlamlar kazanm›flt›r. Günümüzde siyaset, hem günlük dilde hem de bilim alan›nda farkl› anlamlarda kullan›lmaktad›r. Devlet yönetimine iliflkin her türlü faaliyetler anlam›nda kullan›lmaya devam edildi¤i gibi iktidar mücadelesi anlam›nda da kullan›lmaktad›r. Baflkalar›n› etkileme anlam›ndaki iktidar›n ele geçirilmesi için verilen mücadele de siyaset olarak tan›mlanmaktad›r. Bunun yan›nda toplumda maddi ve manevi de¤erlerin son aflamada zora dayal› olarak da¤›t›lmas› süreci, toplumun genelini ilgilendiren konular›n son tahlilde meflru zora baflvurularak düzenlemelerin yap›lmas› da siyaset kavram›yla ifade edilmektedir. Görüldü¤ü gibi siyasetin genifl bir kullan›m alan› mevcuttur ve tek bir tan›mla s›n›rland›r›lmas› mümkün de¤ildir. Siyaset Bilimi’nin ortaya ç›kmas›nda katk›s› bulunan belli bafll› düflünürlerin siyasete iliflkin düflüncelerini aktarmak. Siyaset olgusunu konu alan Siyaset Bilimi’nin uzun bir tarihsel geçmifli bulunmaktad›r. Eski Yunan düflünürleri Platon ve Aristoteles’ten ça¤dafl siyaset bilimcilerine kadar pek çok kifli bu bilim dal›n›n geliflmesinde önemli katk›lar› olmufltur.
Devlet yöneticilerinin kimler olmas› gerekti¤ine iliflkin düflüncelerini aç›klayan Platon’un idealizmine karfl›l›k Aristoteles gerçekli¤i benimsemifl ve devletin temel amac›n›n “en yüksek iyiyi” ve “iyi yaflamay›” temin oldu¤una yönelik analizler yapm›flt›r. Ortaça¤ boyunca dinin etkisinde kalan siyaset düflüncesinde, 16. yüzy›l›n bafllar›nda, N. Machiavelli meflhur Prens kitab›yla büyük bir yenilik yapm›fl ve siyaseti gerçekçili¤e yönlendirmifltir. Siyaseti iyi ve kötü gibi ahlaki kavramlarla de¤il rasyonelikle de¤erlendiren Machiavelli’yi takip eden Montesquieu, güçler ayr›l›¤› ilkesiyle önemli bir katk› yapm›flt›r. Sosyal bilimlerin kuruldu¤u 19. yüzy›lda pozitivist yaklafl›mla A. Comte, diyalektik yöntemle K. Marx, demokrasinin geliflimine iliflkin analizlerle A. de Tocqueville gibi isimlerin katk›s› siyaset düflüncesinde yeni aç›l›mlar getirmifltir. 20. yüzy›l›n bafllar›nda M. Weber’in toplumsal eylemi merkeze alan yaklafl›m› yeni bir bak›fl sunmufltur. Siyaset Bilimi’nin gelifliminde ‹slam dünyas›nda yetiflmifl düflünürlerin de katk›lar› önemlidir. Genellikle ‹slam düflünürleri siyasete iliflkin düflünce ve tavsiyelerini siyasetname/nasihatname türü eserlerde dile getirmifllerdir. Bilimlerin tasnifinde Siyaset Bilimi’ne de yer veren düflünürler de¤iflik konularda katk›lar yapm›fllard›r. Farabi, Gazali, Maverdi, ‹bn Haldun, Nizamü’l-mülk, Koçi Bey, ‹bn Teymiye gibi pek çok düflünür eserlerinde siyasete iliflkin konular›n tart›flmalar›n› yapm›fl ve geriye önemli katk›lar b›rakm›fllard›r.
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
N AM A Ç
3
Ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin konusu, kapsam›, yöntemi ve tekniklerini aç›klamak. Ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin konusu, siyasetin tan›m›na göre de¤ifliklik göstermektedir. Klasik Siyaset Bilimi’nin konusu, devlet ve devlete iliflkin faaliyetlerken günümüzde bu anlay›fl de¤iflmifl olup genel olarak kabul gören siyasetin iktidar mücadelesi fleklindeki tan›m›ndan hareketle bu bilimin konusu iktidar, güç ve otorite olarak kabul görmüfltür. Ne var ki toplumsal hayat›n her düzeyinde varolan iktidar›n konu olarak benimsenmesi bu bilimin alan›n› çok geniflletece¤inden siyasal iktidarla s›n›rland›r›lm›flt›r. Ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin temel konusunun “siyasal iktidar”a iliflkin faaliyetler, kurumlar ve iliflkiler oldu¤u belirtilebilir. Siyaset Bilimi’nin kapsam› konusunda, genellikle UNESCO’nun 1948 y›l›ndaki Paris toplant›s›nda benimsenen ve siyaset teorisi, siyasal kurumlar, siyasal güçler ile uluslararas› iliflkilerin yer ald›¤› tablo benimsenmekte ise de ulusal farkl›l›klar ve ihtiyaçlar› dikkate alan farkl› yaklafl›mlar›n da tercih edildi¤ini görmekteyiz.
21
Bir toplumsal bilim olan Siyaset Bilimi de di¤er bilim dallar› gibi tümevar›m veya tümdengelim yöntemlerini kullanmaktad›r. ‹nceleme konusu olan olgunun niteli¤i ve flartlar› dikkate al›nd›¤›nda tercih edilen yöntemin de fark› olaca¤› aç›kt›r. Siyasal olgular›n incelenmesinde de¤iflik teknikler kullan›labilmektedir. Herhangi bir siyasal olgunun farkl› yap›lar›n›n ortaya konulmas›nda karfl›laflt›rmal› analiz, belli bir toplumdaki mevcut durumu tespit etmek için alan araflt›rmas›, benzer olay ve olgular› ortaya koymak için örnek olay gibi farkl› teknikler kullan›lmaktad›r. Toplumsal hayat›n ve gerçekli¤in en önemli boyutunu temsil eden siyaset olgusu, ça¤dafl toplumsal bilim dünyas›nda bilimsel çal›flmalar›n önemli bir konusunu oluflturmaktad›r. Siyaset Bilimi, ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak kendine özgü konu, yöntem ve tekniklere sahip olup bu alanda yap›lan inceleme ve araflt›rmalarla yetkinli¤i herkes taraf›ndan kabul edilmifl bir bilim dal›d›r. Di¤er ülkelerde oldu¤u gibi Türkiye’deki üniversitelerin lisans ve lisans üstü programlar›nda Siyaset Bilimi ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak ö¤retilmekte ve araflt›rmalar yap›lmaktad›r.
22
Siyaset Bilimi
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Eski Yunan düflünürü Platon’un siyasete iliflkin kitab›n›n ad›d›r? a. Devlet b. Prens c. Politika d. Kanunlar›n Ruhu e. Siyasetname 2. Siyaset kelimesi ile ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Siyaset kelimesi Arapça’dan Türkçe’ye geçmifltir. b. Siyaset ile at bak›c›s› ve terbiyecisi anlam›ndaki seyis kelimesi ayn› kökten gelmektedir. c. Siyaset kelimesi flehirlerin ve insanlar›n yönetiminde kullan›lm›fl ve insanlar› yönetme sanat›n› ifade etmifltir. d. Osmanl› Devleti’nde siyaset kavram› iktidar mücadelesi anlam›nda kullan›lm›flt›r. e. Siyaset kelimesinin Bat› dillerindeki karfl›l›¤› politikad›r. 3. D. Easton siyaseti hangi anlamda kullanm›flt›r? a. “Herhangi bir konuda izlenen yol” anlam›nda. b. “Farkl› toplum kesimlerinin iktidar mücadelesi” anlam›nda. c. “Devlet yönetimine iliflkin her türlü faaliyetler” anlam›nda. d. “Maddi ve manevi de¤erlerin otoriteye dayal› olarak da¤›t›lmas› süreci” anlam›nda. e. “Herhangi bir kalabal›¤› ya da bir grup insan› güruh de¤il de toplum yapan husus” anlam›nda. 4. Afla¤›dakilerden hangisi N. Machiavelli’nin düflüncelerini yans›tmaz? a. Siyaset din ve ahlak kurallar›na uygun olarak yap›lmal›d›r. b. Hükümdarlar siyasi hedeflere varabilmek için her fleyi göze almal›d›rlar. c. Siyasetin kurallar› ile din ve ahlak kurallar› ayn› de¤ildir. d. Siyasi amaca ulaflmak için gerekirse güç ve kuvvet kullanmaktan kaç›nmamak gerekir. e. Siyasetin amac› devletin ele geçirilmesi ve elde tutulmas›d›r.
5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi K. Marx’a göre yanl›flt›r? a. Siyaset, siyasetçilerin ve yöneticilerin aralar›ndaki mücadele ile aç›klan›r. b. Siyaset bir üst-yap› kurumudur ve onu belirleyen temel faktör üretim güçlerininin oluflturdu¤u alt-yap› kurumudur. c. Toplumsal de¤iflmenin ve dinamizmin temelinde üretim iliflkilerindeki de¤iflim ile s›n›flar aras›ndaki menfaat çat›flmas› yatmaktad›r. d. Toplumsal gerçekli¤i diyalektik metotla ve toplumsal de¤iflimi de üretim güçleri ve üretim iliflkileri ile aç›klamak gerekir. e. Siyaset özerk bir kurum de¤ildir, alt-yap› kurumlar› taraf›ndan belirlenir. 6. Siyasi iktidar›n temel ö¤elerinden olan otoriteyi geleneksel otorite, karizmatik otorite ve hukuki/rasyonel otorite fleklinde üçe ay›rarak analiz eden düflünür kimdir? a. K. Marx b. Montesquieu c. M. Weber d. A. Comte e. Aristoteles 7. Eski Yunan düflünürü Aristoteles’e göre devletin temel amac› nedir? a. Vatandafllar›n güven içinde yaflamas›n› temin etmek. b. En yüksek iyiyi ve iyi yaflamay› sa¤lamak. c. Savafllarda baflar›l› olmak. d. Demokrasiyi iflletmek. e. Vatandafllar›n refah seviyesini yükseltmek. 8. Afla¤›dakilerden hangisi siyasetname türündeki eserler için do¤ru de¤ildir? a. Siyasetnameler hem bir siyaset hem de bir ahlak kitab›d›r. b. Siyasetnameler hükümdarlar için kaleme al›nm›fllard›r. c. Siyasetnameler temelde f›k›h kitaplar› olup hükümdarlar›n izleyecekleri siyaseti gösterirler. d. Siyasetnamelerin di¤er bir ad› da nasihat-nâmedir. e. Siyasetnameler ahlak ilkelerine uymayan kötü yönetimlerin zararl› sonuçlar›na dikkat çekmeye çal›fl›rlar.
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
“
9. Afla¤›dakilerden hangisi Siyaset Bilimi’nin temel dallar›ndan biri de¤ildir? a. Siyasal kurumlar b. Sosyal siyaset c. Uluslararas› iliflkiler d. Siyaset felsefesi e. Uluslararas› hukuk
10. Afla¤›dakilerden hangisi islam düflünürü ‹bn Haldun’un bir toplulu¤un ilkel hayattan medeni hayata, aile, afliret ve kabile birliklerinden devlet yap›s›na geçiflte etkili oldu¤unu savundu¤u, toplulu¤un dayan›flma ruhu, cemaat ruhu, grup duygusu, kabilecilik, kan ba¤›, toplumsal dayan›flma gibi anlamlarda kulland›¤› kavramd›r? a. Cemaat dayan›flmas› b. Din ba¤› c. Birlik ruhu d. Asabiye e. Organik dayan›flma
23
Yaflam›n ‹çinden Siyaset Çuval› Deldirmemektir! “Siyaset, un çuval›n› patlatmama sanat›d›r. Rivayet olunur ki, Muhyiddin ibn Arabî bir gün ‹skenderiye liman›nda gemiden un boflaltmakta olan hamallar› seyretmektedir. Bafl hamal yüksekçe bir yere ç›km›fl sürekli talimat vermektedir: “Enes, evlad›m, çuval› siyasetle tut. Malik, o¤lum, çuval› siyasetle tafl›. Ahmet, yavrum, çuval› siyasetle indir!” ‹bn Arabî hamalbafl›na yaklafl›r ve ‘çuval› siyasetle indirme’nin ne manaya geldi¤ini sorar. Cevap: “Siyasetle indirmek, çuval› patlatmamakt›r. Patlad›ktan sonra, dö¤ünmenin faydas› yoktur!” (...).
”
Kaynak: Özel, M. (07 Kas›m 2002). Siyaset, çuval› deldirmemektir!, Yeni fiafak.
24
Siyaset Bilimi
Okuma Parças› 1
Okuma Parças› 2
El-Medinetü’l-Fâz›la’dan! “Büyük topluluk, yeryüzündeki bütün insanlardan ibarettir. Ortancas›, yeryüzündeki [ayr› ayr›] milletlerden teflekkül eder. Küçü¤ü ise bir milletin topraklar›nda oturan flehir halk›ndan ibarettir. Eksik topluluk ise, köy, mahalle, sokak veya ev halk›ndan teflekkül eder. Evden küçük olan kulübe de bu cümledendir. Mahallenin ve köyün her ikisi de flehre tâbidir; flu farkla ki köy, flehre hâd›m olmas› itibariyle; flehre bir cüz’ü olmas›yla tâbidir. Bu kabilden ev, soka¤›n bir cüz’ü, flehir millet topraklar›n›n bir cüz’ü, millet de dünya nüfusunun bir cüz’ü say›l›r. Mamafih hayr›n efdal› ve kemâlin âlâs› -flehirden ufak olan topluluk merkezlerinde de¤il- flehirlerin s›n›rlar› içinde elde edilir.(...) (fi)ehri teflkil eden unsurlar, yarad›l›flta çeflitli ve birbirlerinden üstün yap›dad›rlar. Bunlar›n aras›nda riyaset vazifesini gören bir insanla, mertebece ona yak›n baflka kimseler bulunur. Bunlar›n her biri, kendi kabiliyet ve melekelerini reisin gayelerine uygun bir surette kullan›r. Bu yüksek rütbe sahiplerinin emrinde baflka kimseler bulundu¤u gibi, bunlar›n da emrinde baflkalar› bulunur. Merâtib silsilesiyle böylece alçala alçala nihayet en afla¤› tabakalara var›l›r ki bu sonuncular, art›k baflkalar›na emretmeyip yaln›z ald›klar› emirleri yerlerine getirirler.(...) Fâz›l flehrin reisi de gelifli güzel herhangi bir adam olamaz. Riyaset iki fleyle olur. Birisi reisin riyasete tabiat ve yarad›l›fl› ile müstaid bulunmasiyle; di¤eri reisin heyetce ve irâdi melekesi ile riyasete mastaid bulunmasiyle. (...) Câhil flehir öyle bir flehirdir ki, halk›, saadeti ne tan›rlar ne düflünürler. Kendilerine ö¤retilse bile ne onu kabul ederler ne de ona inan›rlar. Onlar ancak s›hhat, servet, flehvet, serazad olmak, sayg› ve itibar kazanmak gibi zevahire, hayat›n gayesi nazariyle bakarlar. ‹flte bu fleylerin her biri cahil flehir halk›nca birer saadet say›l›r. Onlar›n en büyük saadetleri de bütün bu fleylerin bir arada toplanmas›d›r...”
Mukaddime’den “‹bn Haldun, bedevi cemiyetlerin, iptidaî afliret ve kabilelerin sevk ve idaresine riyaset (baflkanl›k), hadarîlerinkine mülk (hükümdarl›k, saltanat) ad›n› vermektedir. Hadarî bir cemiyetin bafl›nda melik (hükümdar, sultan, padiflah) vard›r ve hükümdar›n bir mülkü (devleti) ve devletin teflkilât› bulunmaktad›r. Bedevî cemiyetlerin bafl›nda ise bir reis (baflkan) vard›r ama reisin bir devleti ve devlet teflkilât› bulunmamaktad›r. Fakat gerekti¤inde bafl›nda reisin bulundu¤u kabilenin genci, yafll›s›, erke¤i, kad›n› onun etraf›nda birleflerek fedakâr ve cesur birer asker oluverir. Tehlike ve ihtiyaç, bütün kabileyi yekvücut bir askerî birlik hâline getirebilir. (...) (B)edevî bir cemiyette âdil ve müsavatç› reislik tarz›nda bir idare vard›r. Toplum; reisi, bir büyük ve baba olarak kabul etmifltir, reisin siyaseti, askerî ve emniyet teflkilât› olmad›¤› için, verdi¤i hüküm mutlaka istiflareye ve ikna etmeye dayan›r. Kendine has meziyet ve fazileti, flahsî haslet ve kabiliyetleri sebebiyle cemiyetin bütün fertleri severek ve gönüllü olarak ona itaat eder, tavsiye ve ikazlar›na önem ve de¤er verirler. Onun en büyük istinatgâh› ve mühim müeyyidesi, toplumdaki gelenek ve göreneklerin bu flekilde teflekkül etmesidir. Cemiyette kanun ve kaide, töreden ibarettir. Reis asalet ve kudret sahibidir, belli bir soydan gelmifl, asabiyete sahip olmufl, mücadelelerde ehliyet ve liyakat›n› kabul ettirmifltir. K›saca, reisin, bedevi bir cemiyeti sevk etmesi tamamiyle rehberlik tarz›ndad›r.(...) Hadarilerde ve flehirlerde görülen mülk ve devlet teflkilat› ile ona dayanan sevk ve idare, tegallübe, galibiyete, kahra ve istilâya dayan›r. Bedevilikte reisin hükmüne itaat mecburiyeti yoktur veya onun hükmüne itaat etmek törenin icab›d›r. Toplumda kabul gördü¤ü ölçüde reisin emirleri geçirlilik kazan›r, ona muhalefet etmenin müeyyidesi yoktur. Halbuki melikin ve hükümdar›n ferman› kesindir, ona muhalefet ölümle neticelenebilir. K›saca riyasetle mülk, reisle melik birbirinden farkl› fleylerdir. Riyaset ve reis iptidaî toplumlardaki vasat ve flartlar›n, mülk ve melik hadari toplumlardaki içtimaî vasat ve flartlar›n mahsulüdür. (...) Mülk tarz›nda olan siyaset, idare ve icraat galebe ve kahra dayan›r. ‹ktidar ve hakimiyet, galip ve kahir olan›nd›r. Her türlü murakabe ve müeyyideden uzak olan bu idare tarz› sorumsuz oldu¤undan keyfili¤e ve zulme aç›kt›r; istismara ve suistimale elverifllidir. Hükümdarl›k -ehil olsun veya olmas›n- padiflah›n çocu¤una intikal eder; mülk melikin o¤luna miras kal›r. Mülk tarz›ndaki siyaset ve idare, hukukî statüsünü esasta kendisi tayin eder. Mülkün menfaati ve maslahat› icap ettirdi¤i zaman, dini hükümlere bakmadan olumlu veya olumsuz tavr›n› ortaya koyar. Bunun böyle olmas› gayet tabiidir.”
Kaynak: Farabî (1990). El-Medinetü’l-Fâz›la, Çev. Nafiz Dan›flman, ‹stanbul: MEB Yay›nlar›, s. 79-91.
Kaynak: Uluda¤, S. Mukaddime. I. s.135-8.
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
25
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. d 3. d
4. a 5. a 6. c 7. b 8. c 9. b 10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Yunan Düflünürlerinde Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyaset ve Politika Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤erlerin Otorite Yoluyla Da¤›t›lmas› Anlam›nda Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Dönemde Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “19. Yüzy›lda Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “19. Yüzy›lda Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Yunan Düflünürlerinde Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasetnameler ve Layihalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyaset Bilimi’nin Kapsam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹slam Dünyas› ve Siyaset Bilimi ile ‹bn Haldun” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Siyaset Bilimi literatüründe siyaset esas itibariyle üç farkl› anlamda kullan›labilmektedir: i) devlet yönetimine iliflkin faaliyetler; ii) iktidar mücadelesi; iii) de¤erlerin otorite yoluyla da¤›t›lmas›. Siyaset, Aristoteles’in kavrama yükledi¤i anlama benzer bir biçimde, baz› Siyaset Bilimi kitaplar›nda, “iyi yaflamay›” temin etmeye yönelik devlet yönetimi ile ilgili ifller anlam›nda kullan›lmaktad›r. Siyaset bilimi ba¤›ms›z bir disiplin olarak gelifltikçe, “siyaset” sadece devletle ilgili ifller anlam›nda de¤il, kapsama alan› devleti aflacak biçimde “iktidar mücadelesi” anlam›nda kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Farkl› bireylerin ya da gruplar›n di¤erleri üzerindeki ayr›cal›klar›n› sürdürmesine hizmet etmesi aç›s›ndan siyaset asl›nda bir iktidar mücadelesini temsil etmektedir. Son olarak, D. Easton toplumun yaratm›fl oldu¤u ortak maddi ve manevi de¤erlerden kimlerin, nas›l ve ne kadar pay alacaklar›na iflaret eder bir biçimde, siyaseti, de¤erlerin otorite yoluyla da¤›t›lmas› anlam›nda kullanmaktad›r.
S›ra Sizde 2 K. Marx’›n diyalektik metodunda siyaset ba¤›ml› bir olgu olarak ele al›n›r. T›pk› kültür, din, sanat, vb. üst yap› unsurlar› gibi siyaset de ekonomik alt yap›ya yani üretim iliflkilerine ba¤›ml›d›r. Marx’a göre siyaseti, siyasetçiler ve yöneticiler aras›ndaki mücadele ile aç›klayamay›z. Çünkü bu mücadele, asl›nda s›n›flar aras›ndaki mücadelenin bir parças›d›r ve bu özelli¤i ile üretim tarz›na ba¤l›d›r. Kapitalist üretim tarz›n› dikkate alarak söylemek gerekirse, burjuvazi ile iflçi s›n›f› aras›ndaki giderilmesi mümkün olmayan uyuflmazl›k, yani iflçi s›n›f›n›n burjuvazi taraf›ndan sömürülmesi ile ortaya ç›kan mücadelede siyaset asl›nda burjivazinin ç›karlar›na hizmet etmek üzere vard›r. Bu anlamda ekonominin siyaset üzerindeki mutlak belirleyicili¤i Marx için vazgeçilmez bir düflüncedir. S›ra Sizde 3 Siyaset Bilimi’nin kapsam› konusunda farkl› uygulamalar dikkat çekmektedir. Bu konuda yaz›lm›fl kitaplar›n içeriklerinde ortak noktalar ve konular öne ç›ksa da ulusal ve yerel farkl›l›klardan kaynaklanan de¤iflik içerikler de gözden kaçmamaktad›r. Mesela Michael G. Roskin, Robert L. Cord, James A. Medeiros ve Walter S. Jones taraf›ndan yaz›lm›fl Political Science: An Introduction, (Pearson, 2011), adl› eserin içindekilerine bak›ld›¤›nda flu konular›n ele al›nd›¤›n› görüyoruz: Siyasetin temelleri (teoriler, ideolojiler, devletler, anayasalar, rejimler), siyasal davran›fllar (siyasal kültür ve kamuoyu), siyasal etkileflimler (siyasal iletiflim, bask› gruplar›, partiler, seçimler), siyasal kurumlar (yasama, yürütme ve bürokrasi, yarg›), siyasal sistem ne yapar? (siyasal ekonomi, siyasal güç kullan›m›, uluslararas› iliflkiler). Andrew Heywood’un Politics, (Third Edition, New York, Palgrave Macmillan, 2007) adl› kitab›n içindekilerinde flu konular› görüyoruz: Siyaset teorileri (siyaset nedir?, hükümetler, sistemler ve rejimler, siyasal ideolojiler, demokrasi, devlet), milletler ve küreselleflme (milletler ve milliyetçilik, küresel siyaset, milletalt› siyaset), siyasal etkileflim (ekonomi ve toplum, siyasal kültür, kimlik ve meflruluk, kitle iletiflimi ve siyasal iletiflim, temsil, seçimler ve oyverme, siyasal partiler ve parti sistemleri, gruplar ve menfaatler ve hareketler), hükümet sistemleri (anayasalar, hukuk ve yarg›, parlamentolar, yürütme gücü, bürokrasi, askeri güç ve siyasal güçler), siyasa ve performans (siyasa süreçleri ve performans sistemi).
26
Siyaset Bilimi
Yararlan›lan Kaynaklar Bunlara karfl›l›k Bülent Daver’in Siyaset Bilimine Girifl (Ankara, Siyasal Kitabevi, 1993) adl› eserinin içindekilerine bak›ld›¤›nda flunlar› görüyoruz: Temel kavramlar (siyaset ve politika terimleri, siyaset sanat›, siyaset bilimi), siyasetin temelleri (psikolojik temeller, siyasetin sosyolojik temelleri, ekonomik temeller), siyasal kurumlar (hukuk ve devlet, devlet teflkilat›), siyasal hayat ve davran›fllar (siyasal kat›lma, siyasal etki, siyasal partiler, bask› ve menfaat gruplar›, kamuoyu, siyasal ideolojiler, propaganda). Ahmet Taner K›fllal›’n›n Siyaset Bilimi (Ankara, ‹mge kitabevi, 1997)’nin içindekilerinde flunlar yer al›yor: Siyaset bilimi nedir, siyasal yaflam›n etkenleri (alt yap›sal etkenler, üst yap›sal etkenler), siyasal yaflam›n boyutlar›, (birey, küçük gruplar, toplumsal s›n›flar, toplum), siyasal güçler (siyasal partiler, bask› gruplar›, seçkinler). Görüldü¤ü gibi farkl› Siyaset Bilimi kitaplar›nda genellikle ortak konular varsa da tamamen farkl› konular da yer almaktad›r. Siyaset, siyaset teorisi, siyasal kurumlar, siyasal güçler, seçimler gibi konular ortakken küreselleflme, federalizm, demokratikleflme, ulus alt› sistemler gibi farkl› konular da dikkat çekmektedir.
Ak›n, E. (1997). Bilim ve Siyasal Sistem. Ankara: Birey ve Toplum Yay›nlar›. Aristoteles. (1983). Politika. Çev. Mete Tunçay, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Aron, R. (1986). Sosyolojik Düflüncenin Evreleri. Ankara: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Bosworth, C. E. (1997). “Siyâsa”, The Encyclopedia of Islam. New Edition, Vol. IX, Leiden. Çam, E. (1987). Siyaset Bilimine Girifl. ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Çar›c›, M. (1991). “Asabiyet”, TDV ‹slam Ansiklopedisi. Cilt:III, ‹stanbul: TDV Yay›nlar›. Dahl, R. A. (1991). Modern Political Analysis. Fifth Edition, New Jersey: Prentice-Hall International Editions. Dan›flman, Z. (1997). Koçi Bey Risalesi. ‹stanbul: MEB Yay›nlar›. Daver, B (1993). Siyaset Bilimine Girifl. Ankara: Siyasal Kitabevi Yay›nlar›. De Tocqueville, A. (1994). Amerika’da Demokrasi. Çev. ‹hsan Sezal-Fatofl Dilber, Ankara: Yetkin Yay›nlar›. Duverger, M. (1984). Politikaya Girifl. Çev. Samih Tiryakio¤lu, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›. El-Maverdi, E. (1976). el Ahkâmu’s-Sultâniyye. Çev. Ali fiafak, ‹stanbul: Bedir Yay›nevi. El-Mâverdi, E. (2000). Siyaset Sanat›. Çev. Mustafa Sar›b›y›k, ‹stanbul: K›rkambar Kitapl›¤›. Erkal, M. (1988). “el-Ahkâmu’s-Sultaniyye”, Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi. Cilt: I, ‹stanbul: TDV Yay›nlar›. Ery›lmaz, B. (2002). Bürokrasi ve Siyaset: Bürokratik Devletten Etkin Yönetime. ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›. Es-Seâlibî, E. (1997). Hükümdarl›k Sanat› (Adâbu’l-Mulûk). Çev. Sait Aykut, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›. Farabî. (1990). El-Medinetü’l-Fâz›la. Çev. Nafiz Dan›flman, ‹stanbul: MEB Yay›nlar›. Farabî. (1990). ‹hsa’ül-Ulûm (‹limlerin Say›m›). Çev. Ahmet Atefl, ‹stanbul: MEB Yay›nlar›. Fedayi, C. (2011). Siyaset Bilimi. Ankara: Kadim Yay›nlar›. F›nd›ko¤lu, Z. F. (1965). ‹ktisat Sosyolojisi Aç›s›ndan Sosyalizm. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Yay›nlar›. Girdner, E. J. (1996). People and Power/An Introduction to Politics. ‹stanbul: Literatür Yay›nlar›.
1. Ünite - Siyaset ve Siyaset Bilimi
Gulbenkiyan Komisyonu. (1996). Sosyal Bilimleri Aç›n. Çev. fiirin Tekeli, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Hassan, Ü. (1988). ‹bn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi. ‹stanbul:Toplumsal Dönüflüm Yay›nlar›. ‹bn Haldun. (1980). Mukaddime. Cilt: I, II, III, Tercüme: Zakir Kadiri Ugan, ‹stanbul: MEB Yay›nlar›. ‹bn Haldun. (1982). Mukakdime. Haz. Süleyman Uluda¤, Cilt: I, II, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. ‹bn Teymiye. (1985). Siyaset/es-Siyesetü’fl-fieriyye. Çev. Vecdi Akyüz, ‹stanbul: Dergah Yay›nlar›. Kalayc›o¤lu, E. (1984). Ça¤dafl Siyasal Bilim/Teori Olgu ve Süreçler. ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m. Kapani, M. (2000). Politika Bilimine Girifl. 12. Bas›m, ‹stanbul: Bilgi Yay›nevi. Laski, H. (1966). Politikaya Girifl: Sosyalist Siyaset Anlay›fl›. Çev. Ali Seden, ‹stanbul: Remzi Kitapevi Yay›nlar› Kültür Serisi: 41. Levend, A. S. “Siyaset-Nameler”, Türk Dili Araflt›rmalar› Y›ll›¤› Belleten. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›. Lewis, B. (1984). “Siyâsa”, In Quest of An Islamic Humanizm içinde, Ed. A. H. Green, Cairo: American University in Cairo Press. Machiavelli. (1984). Prens. ‹talyanca’dan Çev. Naz›m Güvenç, ‹stanbul: Anahtar Kitaplar Yay›nevi. Mâverdi, el-Ahkâmu’s-Sultaniyye. Morris G. C. (1997). “Montesquieu ve Siyasi Tecrübenin Çeflitleri”, Siyasi Düflünce Tarihi. Ed.: David Thomson, Çev. Ali Yaflar Aydo¤an ve di¤erleri, ‹stanbul: fiule Yay›nlar›. Mumcu, A. (1985). Osmanl› Hukukunda Zulüm Kavram›. Ankara: Birey ve Toplum Yay›nlar›. Najjar, F. M. (1984). “Siyasa in Islamic Political Philosophy”, Islamic Theology and Philosphy. Ed. By Michael E. Marmara, Albany: Studies in Honor of George E. Havran›. Nizamülmülk. (1981). Siyasetname (Siyeru’l-mülük). Çev. Nurettin Bayburtlugil, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›. Özel, M. (2002). “Siyaset, çuval› deldirmemektir!”, Yeni fiafak, 17 Kas›m. Platon (Eflatun). (2001). Devlet. Üçüncü Bas›m, Çev. Sabahattin Eyubo¤lu-M.Ali Cimcoz, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Prélot, M. (1972). Politika Bilimi. Çev. Nihal Önol, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›. fiirvani, H. H. (1965). ‹slam’da Siyasi Düflünce ve ‹dare. Çev. Kemal Kuflçu, ‹stanbul: ‹rfan Yay›nevi.
27
Turan, ‹. (ty.). Siyasal Sistem ve Siyasal Davran›fl. ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Turtûfli, M. (1995). Sirâcu’l-Mülûk/Siyaset Ahlak› ve ‹lkelerine Dair. Said Aykut, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›. Vergin, N. (2010). Siyasetin Sosyolojisi/Kavramlar, Tan›mlar, Yaklafl›mlar. 7.Bask›, ‹stanbul: Do¤an Kitap. Weber, M. (1985). Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu. Çev. Zeynep Aruoba, ‹stanbul: Hil Yay›nlar›. Weber, M. (1998). Sosyoloji Yaz›lar›. Çev. Taha Parla, 2. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Weber, M. (2006). Meslek Olarak Siyaset. Çev. Afflar Timuçin-Mehmet Sert, ‹stanbul: Chiviyaz›lar› Yay›nlar›. Yücel, Y. (Yay›nlayan) (1974). Kitâb-› Müstetâb. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi Yay›nlar›.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri www.aristotelesarastirmalari.com http://en.wikipedia.org http://en.wikipedia. org/wiki/Plato www.biyografim.net http://www.arqnet.pt/portal/teoria/ aron_montesquieu. html http://tr.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx http://www.e-sosyoloji.com/weber.htm http://tr,wikipedia.org/wiki/Farabi http://communucationtheory.org/lasswells-model/
2
S‹YASET B‹L‹M‹
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹ktidar ve siyasal iktidar kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Egemenlik kavram›n› tan›mlay›p, küreselleflme ve egemenlik iliflkisini yorumlayabilecek, Meflruluk, otorite tiplerini ve meflrulu¤un siyasal sistemler için önemini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • ‹ktidar • Siyasal ‹ktidar • Egemenlik
• Meflruluk • Otorite
‹çindekiler
Siyaset Bilimi
Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
• ‹KT‹DAR • EGEMENL‹K • MEfiRULUK
Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar ‹KT‹DAR ‹ktidar, Siyaset Bilimi literatürünün ana kavramlar›ndan birisidir. Siyasal olgular›n bilimsel olarak çözümlenmesi sürecinde iktidar›n ne oldu¤u, nas›l ortaya ç›kt›¤›, nas›l iflledi¤i ve nas›l paylafl›ld›¤› meselesi üzerine yap›lan tart›flmalar çok önemli yer tutar. Siyaset literatürünün di¤er temel kavramlar›ndan egemenlik ve meflruluk iktidar›n s›fatlar›ndand›r. Etimolojik olarak kudret kelimesinden türeyen ve mülk, erk, saltanat, kontrol edebilme gücü gibi anlamlara gelen iktidar; genel anlamda bir bireyin yahut bireyler toplulu¤unun kendi istekleri do¤rultusunda, r›zalar› olup olmad›¤›na bakmaks›z›n di¤er insanlar›n davran›fllar›n› etkileyebilme, yönlendirebilme veya denetleyebilmesi; toplumu yönetme, yönlendirme gücü, bu gücü elinde bulunduran otorite, iliflki veya organ anlam›na gelmektedir. Ayr›ca iktidar›n, “baflkalar›n›n davran›fllar›n› kontrol edebilme kapasitesi” anlam› da vard›r. Sosyal bilimlerde iktidar›n tan›mlanmas›nda s›kça gönderme yap›lan Max Weber’e göre ise iktidar, bir toplumsal iliflkide, bir kifli ya da grubun kendi iradesini, dirençleri afl›p yerine getirme olana¤›d›r. Yani iktidar bir toplumsal iliflki, sosyal yaflam düzleminde var olur. ‹nsanlar aras›ndaki farkl›l›klar, toplumsal Resim 2.1 yaflama eflitsizlik olarak yans›r. Baz› insanlar Antonio Gramsci: daha güçlü, baz›lar› zay›f, daha zengin veya 1891-1937 y›llar› daha fakir olabilir. Bu farkl›l›klar bir kifli ya aras›nda yaflam›fl ‹talyan yazar, da grubun itaat üretme becerisini elde etmepolitikac›, siyaset lerine yani muktedir olmalar›na yol açar. Yifelsefecisi ve ne bu farkl›l›klar, toplumlar›n hiyerarflik oladilbilimci. rak örgütlenmelerine neden olmaktad›r. ‹ktidar en genel anlam›yla bir kifli ya da grubun di¤er kifli ya da gruplar› kendi arzusu ve düflüncesi do¤rultusunda etkileyip yönlendirebilmesi olarak tan›mland›¤›nda iktidar›n her türden toplumsal iliflkide var oldu¤u sonucuna var›l›r. Bir etkileme, belirleme becerisi olarak iktidar›n farkl› yüzleri, boyutlar› ortaya ç›kar. ‹ktidar bazen karar verme, gündem belirleme, Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Antonio_Gramsci gündemi sapt›rma becerisi olabilece¤i gibi bazen de hegemonik (ikna ederek, bilinç infla ederek -A. Gramsci) tarzda baflkalar›n›n düflüncelerini, isteklerini veya ihtiyaçlar›n› be-
30
Siyaset Bilimi
lirleme (S. Lukes) fleklinde ortaya ç›kabilir. Bir anlamda iktidar iliflkisinin bir taraf› (A), ç›kar›yla çat›flsa da di¤er taraf› (B) etkiler; B’ye gerçek ç›kar›n›n ne oldu¤u ö¤retilir, B’nin durumu belirlenir, onun için eriflilebilir olan bilgiler yönlendirilebilir. Bu aç›dan propaganda, ideoloji afl›lama, psikolojik kontrol gibi uygulamalar da iktidarla ilgilidir. SIRA S‹ZDE Bu yolla insanlar›n tercihleri bile belirlenebilir. Böylece baz› meseleler kamusal tart›flman›n d›fl›nda tutulabilir. Bu aç›dan iktidar›n bir görünen aç›k iflleyifli bir de do¤rudan gözlemlenemeyen vard›r. Örne¤in bir iktidar gündemi belirleyerek, tart›flmalaD Ü fi Ü N E L ‹iflleyifli M r› s›n›rland›rarak, hakikatin ne oldu¤unu belirleyerek, ›slah ederek, normallefltirerek, bilgiyle birleflerek (M. Foucault) istenilen kararlar›n ç›kmas›n› sa¤layarak iflleyebilir. O R U daha da etkili olabilir. Hatta bu tür Siflleyifl
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
Propaganda Dfikir psikolojik kontrol gibi uygulamalar kiflilerin tercihlerini, ‹ K K Aafl›lama, T düflüncelerini biçimlendirir ve bu aç›dan iktidar iliflkilerinde önemli rol oynarlar.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
Bask›n bir iradenin, bireyler ve gruplar üzerine dayat›lmas›d›r iktidar. Bu hakimiyeti M. Foucault, 1926dayatman›n çok çeflitli yollar› olabilir. Michel AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 1984 y›llar› Foucault’nun ifadesiyle iktidar, ‘flebeke, a¤ aras›nda yaflayan Frans›z düflünür. benzeri bir örgüt arac›l›¤›yla’ ifller. ‹ktidar K ‹ T A P K ‹ T A P tüm toplumsal düzlemlerde birtak›m stratejiler gelifltirir (bu stratejiler sadece yöneticilerin iktidar›ndan ibaret de¤ildir) ve iktidar tüm TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON topluma yay›lm›flt›r. ‹ktidar tek merkezli de¤ildir. Bu flebekenin, a¤›n bir taraf›nda bilgi, di¤er taraf›nda bilim, cinsellik, ekonomi, din vs. olabilir. Yani sosyal iliflkiler a¤›nda tek ‹NTERNET ‹NTERNET bir iktidar de¤il, bu flebekenin farkl› kollar›nda iflleyen ‘iktidarlar’ vard›r. Hatta F. Nietzsche, hayatta kalma-yaflama ile iktidar iraKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Michel_Foucault desi, istenci aras›nda zorunlu bir iliflki oldu¤unu iddia ederek tüm yaflam›n asl›nda iktidar›n art›r›lmas›na yönelik bir çaba oldu¤unu belirtir. Siyasal sistem, bir ‹ktidar toplumsal hayat›n ayr›lmaz bir parças›, ayn› zamanda toplumsal düzenin toplumda siyasi iktidar yetkisi kullanan kurumlar›n ana dayana¤›d›r. Siyaset en genel anlam›yla bir kollektivite (toplum, topluluk) ad›belli bir düzenlilik ve na ba¤lay›c› kararlar alma ve yürütme süreci olarak tan›mland›¤›nda, her toplumkarfl›l›kl› etkileflim içinde oluflturduklar› bütünlük. sal oluflum kendine özgü bir siyasal sistem (rejim) gelifltirir. Bu siyasal sistem ayn› zamanda toplumsal düzeni tesis edecek ve iflletecek iktidar› elde etme mekanizmalar›n›n neler oldu¤u ve iktidar›n nas›l iflletilece¤ini belirleyen iktidar yap›lar› oluflturur. ‹flte bu yap›larla beraber iktidar sahipleri herkesin uyaca¤› kurallar koyarlar. Bu aç›dan iktidar, toplumsal iliflkilerin bir düzen içinde ifllemesini sa¤lar. Resim 2.2
‹ktidar›n Kaynaklar› ve Teknikleri Baflkalar›n›n davran›fllar›n› etkileyebilme gücüne sahip olmak, baz› araçlara ve farkl›l›klara sahip olmay› gerektirir. Di¤erleri üzerinde bir etki kurabilmek, bir farkl›l›k ya da di¤erlerinin sahip olmad›¤› araçlar› kullanabilmeyi gerektirir. Bu farkl›l›klar veya araçlar maddi oldu¤u kadar maddi olmayabilir de. Ekonomik zenginlik, fiziki güç, silah gücü gibi maddi farkl›l›klar›n yan›nda bilgi, yetenek, statü, kiflilik özellikleri gibi maddi olmayan farkl›l›klar iktidar iliflkisinde birer kayna¤a dönüflür. ‹ktidar›n farkl› kaynaklar› ve farkl› biçimleri vard›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar S O R U
‹ktidar›n fiziksel, ekonomik ve sembolik olmak üzere üç kayna¤› vard›r. D‹KKAT
S O R U
31
D‹KKAT
Bir iktidar iliflkisi servete, konuma, bilgiye, karizmaya dayanabilir ya da sadece SIRA S‹ZDE otoriteden kaynaklanabilir. Ayn› flekilde iktidar›n farkl› görünümleri de olabilir. ‹ktidar bazen etkileme, zorlama, yönlendirme, zor kullanma bazen de denetim biçiminde karfl›m›za ç›kabilir. ‹ktidar›n amaçlar› da farkl› olabilir. AMAÇLARIMIZ ‹ktidar›n amac› bireysel, toplumsal olabilir; siyasal veya iktisadi olabilir ya da istikrarl› bir siyasal düzen olabilir. K›saca iktidar bu yönüyle toplumsal yaflam›n birçok alan›nda yer al›r ve farkl› kaynaklara ba¤l› olarak ortaya ç›kar. K ‹ T A P Toplumsal düzlemde iflleyen iktidar›n kayna¤› fiziksel (zor kullanma gücü, kuvvet kullan›m›), ekonomik (maafl, ödüllendirme) veya sembolik (sayg›, prestij, propaganda, meflruluk) olabilir. Bu kaynaklara ba¤l› olarak iktidar, T E L E V ‹ Z kaba Y O N kuvvete, parasal güce, itibara veya otoriteye dayal› olarak elde edilip uygulanabilir.
N N
Fiziksel Kaynak
‹ N T kuvvet E R N E T kullan›m›Fiziksel kaynak kapsam›nda, denetim kurman›n en önemli arac› d›r. Kuvvet kullan›m›, fiziksel kayna¤a dayal› olarak polis ve askeri güç örne¤indeki gibi maddi olabilir. Ama her kuvvet kullan›m› maddi olmak durumunda de¤ildir; zor kullanma tehdidi, y›ld›rma, sindirme, korkutma, sembolik fliddet bask› ve denetim için fiziksel kayna¤a dayal› kuvvet kullan›m› örnekleridir. Bir iktidar iliflkisinde fiziksel kayna¤a dayal› olarak kuvvet kullan›m› yasal ya da meflru olabilece¤i gibi yasa d›fl› ya da gayrimeflru olabilir. Örne¤in, genel arama tarama kapsam›nda polisin kimlik sormas› yasal bir kuvvet kullan›m›d›r ama ayn› polisin kendi çocu¤unu döverek cezaland›rmas›, yasa d›fl› kuvvet kullan›m›n› örnekler. Her iki iliflki de fiziksel kayna¤a dayal› kuvveti araç olarak kullanan bir denetim, iktidar iliflkisidir ve bu kayna¤a dayal› iktidar iliflkilerinde s›kça baflvurulan teknik, zor kullanmad›r. Zor kullanma iktidar iliflkilerinin en görünür özelliklerinden biridir. Hatta modern toplumlarda devletin kulland›¤› en üstün iktidar olan siyasal iktidar›n en önemli ay›rt edici özelli¤i, meflru zor kullanma tekelini elinde tutmas›d›r. En kibar iflleyen modern demokratik toplumlarda bile nihai ikna arac› fliddettir. Zira, fliddet araçlar› üzerindeki denetim ve bu denetimi iflletecek polis, asker teflkilatlar› oluflturmak siyasal iktidar›n temel niteliklerindendir ve bu nitelik var olmadan hiç bir devlet ayakta kalamaz.
Ekonomik Kaynak Ekonomik kaynak, iktidar tesis etmenin di¤er kayna¤›d›r. Ekonomik kaynaklara sahip olanlar, bu kayna¤a dayanarak iktidar› elde edip bu konumlar›n› devam ettirirler. ‹ktidar› elde etmek için sahip olduklar› ekonomik kaynaklar› da¤›tma ve belli kifli ya da gruplar› yararland›rma yoluna gidebilirler. Geleneksel toplumlarda kaynak da¤›t›m› ve paylafl›m›nda öncelikli olarak hanedan üyeleri, avane ve bürokratlar gözetilirken modern toplumlarda bu paylafl›m belli yasal kurallara ve ilkelere ba¤lanm›flt›r. Ekonomik kayna¤a dayal› olarak iktidar iliflkilerinde baflvurulan di¤er bir yöntem de rütbe, makam, ödül gibi avantajlar›n da¤›t›lmas›d›r. Örne¤in, iflvereniflçi aras›ndaki iktidar iliflkisinin kayna¤› önemli ölçüde ekonomiktir. Bu iktidar iliflkisinde zor kullanma yoktur ama ekonomik yapt›r›mlar vard›r. Ödüllendirme ya da cezaland›rma (para cezas›, rütbe yükseltme ya da iflten kovma gibi), bu kayna¤a dayal› iktidar iliflkilerinde s›kça baflvurulan bir tekniktir. Bu kaynak ve teknik, hem sosyal hem de siyasal iktidar iliflkilerinde yayg›n olarak kullan›l›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
32
Siyaset Bilimi
Sembolik Kaynak ‹ktidar tesis etmenin bir di¤er kayna¤› da sembolik kaynakt›r. Bu kaynak, itibar kazand›ran bir kaynakt›r ve iktidar iliflkisini meflrulukla bezeyerek otoriteye dönüflmesini sa¤lar. Sembolik kaynaklar kapsam›ndaki teknikler aras›nda propaganda, endoktrinasyon (fikir afl›lama) ve yönlendirme (manipülasyon) yer al›r. Yönlendirme, özellikle kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmas›yla s›kça karfl›lafl›lan bir teknik olmufltur. Kaynaklar ve bilginin dolafl›m› üzerinde denetim sa¤land›¤›nda siyasal kültür özelliklerine göre baz› geleneksel de¤erler (bayrak sevgisi gibi) ön plana ç›kar›larak denetim kolaylaflt›r›l›r. ‹ktidar› elde etme ya da iktidar› sürdürme aflamas›nda iktidar sahipleri, denetimlerindeki iletiflim araçlar›n› (yaz›l›-görsel bas›n), e¤itim kurumlar›n› propaganda ya da manipülasyon amaçl› kullanarak gerçekleri sapt›rabilir ya da iktidar sahiplerinin üstün varl›klar olarak alg›lanmas›n› sa¤layabilirler. Kitleler bu yolla flartland›r›l›r ve iktidar sahiplerine itibar kazand›r›l›r. Kitle iletiflim araçlar›nda imaj yaratma (image-making) yöntemleriyle iktidar sahiplerinin abart›l› bir tarzda sunulmas›; bayrak, vatan gibi baz› ulusal sembollere, geleneksel de¤erlere sürekli vurgu yap›lmas›, mevcut iktidar iliflkisini meflrulaflt›rma ve iktidar sahiplerine itibar kazand›rma çabalar›d›r. Meflruluk niteli¤ini kazanan iktidar iliflkisi (yani iktidar›n kabul edilebilir oldu¤una dair kanaat) uzun süre ayakta kalabilir. Bir anlamda meflruluk kurumsallaflm›fl, etkin ve sürekli iktidar›n temelidir. Bu yüzden tüm iktidarlar meflru olduklar›na dair bir kanaat oluflturma çabas›na girerler ve sembolik kaynaklar› kullan›rlar. Sembolik kaynak, iktidar tesis etmenin en ekonomik ve en verimli kayna¤›d›r. Fiziksel ve ekonomik kaynaklar hem pahal› hem de süreklilik aç›s›ndan s›k›nt›l› oldu¤undan iktidar sembolik kayna¤a dayand›¤›nda meflrulafl›r, otoriteye dönüflür ve böyle bir iktidar iliflkisinde itaat, gönüllülük ve sempatinin sonucunda âdeta kendili¤inden ortaya ç›kar. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
‹ktidar›n verimli SIRA iflleyifli S‹ZDE aç›s›ndan fiziksel, ekonomik ve sembolik kaynaklar› karfl›laflt›r›n›z.
‹ktidar›n Görünümleri: Zor Kullanma ve Otorite
D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ktidar›n kaynaklar›ndaki farkl›l›k, iktidar›n farkl› görünümlerle ortaya ç›kmas›na da yol açar. ‹ktidar›n zor kullanma ve otorite biçiminde iki uç görünümünden bahsetmek mümkündür. ‹ktidar iliflkileri ekonomik ve fiziksel kayna¤a dayal› olduS O R U ¤unda iliflki cebir yani zor kullanma görünümünde ortaya ç›kar. Zor kullanma biçimindeki iktidar en görünür, en sonuç al›c› ama ayn› zamanda en riskli ve en paD‹KKAT hal› iktidar iliflkisidir. Örne¤in; göstericileri da¤›tmak isterken cop kullanan polisin uygulad›¤› iktidar, zor kullanmaya örnektir. Bu iliflkide polisin maafl›, üniformas›, SIRA S‹ZDE hepsi mali bir külfettir. Ayr›ca risklidir çünkü baz› durumlarkulland›¤› araç-gereç da polisin gücü göstericileri da¤›tmaya yetmeyebilir. Böyle bir durumda devlet otoritesi ciddi sars›lma riskiyle yüz yüze gelecektir. AMAÇLARIMIZ ‹ktidar›n di¤er uçtaki görünümü ise sembolik kaynaktan beslenen otorite görünümüdür. En genel anlam›yla otorite bir iktidar biçimidir ve bazen de meflru iktidar, yönetme-hükmetme K ‹ T A P olarak görülür. ‹ktidar en genel anlam›yla di¤erlerinin davran›fl›n› etkileme becerisi fleklinde nitelendirildi¤inde otorite de bunu yapma hakk› olarak tan›mlanacakt›r. Otorite, bir zorlama veya manipülasyondan ziyade kabul görmüfl itaat yükümlülü¤üne dayan›r. Zor kullanma görünümünde itaat, kaba kuvvete TELEV‹ZYON dayal› olarak tesis edilirken otorite iliflkisi kaba kuvvete dayanmaz. ‹taat adeta kendili¤indendir. Bir iktidar iliflkisinde emir verenlerin emir vermesini bir hak, di¤erleri-
N N
‹NTERNET
33
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
nin de bu emre itaati bir ödev olarak görmesi otorite iliflkisidir. Otoritede zor kullanma yoktur, itaat kendili¤inden ortaya ç›kar ve bu yüzden otorite görünümündeki iktidar iliflkisi, en ucuz ve en kesin sonuç al›c› iktidar iliflkisidir. Örne¤in, tek bir trafik polisinin bir iflareti veya düdü¤üyle çok say›da arac› durdurmas› veya hareket ettirmesi otorite iliflkisidir. Bu yüzden her yönetim sistemi, zor kullanman›n pahal›l›¤› ve sürdürülemezli¤inden dolay› belli bir derecede otorite iflletmek zorundad›r. K›saca belirtmek gerekirse iktidar›n ekonomik, sembolik, fiziksel kaynaklar› ile zor kullanma ve otorite fleklinde görünümleri vard›r. Örne¤in iktidar bazen fiziksel SIRA S‹ZDE bazen de kaynaklar kullan›larak ç›plak güç ya da zor kullanma k›l›¤›na bürünürken, sembolik kayna¤a dayal› olan otorite biçiminde karfl›m›za ç›kabilir. Ancak bir irade olmaks›z›n bu kaynaklar›n, tekniklerin devreye sokulmas› mümkün de¤ildir. Yani D Ü fi Ü N E L ‹ M iktidar›n kullan›m›ndaki temel bileflen iradedir. Kayna¤›, görünümü de¤iflse de de¤iflmeyen gerçek, iktidar iliflkilerinin evrenselli¤idir. ‹ktidar iliflkileri her tür toplumS O R U da, tüm toplumsal düzlemlerde ortaya ç›kan eflitsiz, asimetrik iliflkilerdir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
‹ktidar, fiziksel ve ekonomik kaynaklara dayal› olarak ç›plak güç, zorD kullanma; sembolik ‹KKAT kayna¤› kullanarak da otorite biçiminde görünebilir. SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Sosyal ‹ktidar: ‹ktidar›n Toplumsal Da¤›l›m› ve Paylafl›m› (Seçkinci ve Ço¤ulcu Teori)
Emir ve itaat iliflkisiyle birlikte, bir etki veya kapasiteyi de ça¤r›flt›ran iktidar, topAMAÇLARIMIZ lumsal yaflam›n tüm düzeylerinde görülür. Bir fleyleri yapma iktidar›ndan çok, bir fleyler üzerindeki iktidara odaklan›ld›¤›nda, belli birey veya gruplar›n kendi iradelerini di¤erlerine dayatmas›n›n bir sonucu olarak sosyal iktidarK ortaya Bu a盋 T A ç›kar. P dan toplumsal iliflkiler içinde iflleyen “toplumsal iktidar” kavram›, daha kapsaml› bir çerçeve içinde farkl› iktidar biçimlerini de kapsar. Toplumsal iktidar›n üç biçimi vard›r. Bunlar: (i) Ekonomik iktidar: Nadir olan mal ve Tkaynaklar› E L E V ‹ Z Y O N elde tutup di¤erlerinin emek gücüne sahip olmak, (ii) ‹deolojik iktidar: Bir otorite taraf›ndan desteklenen belirlenmifl bir yap›ya ait fikirleri ve inançlar› elde tutmak, (iii) Siyasal iktidar: Fiziksel zor kullanmay› mümkün k›lan bir tak›m donan›mlara sahip olma ‹NTERNET ile temellenmifl yetki. Siyasal iktidar da dâhil olmak üzere tüm iktidar uygulamalar› sosyal olarak infla edilir. Soysal infla sürecinde iktidar bir flebeke olarak toplumsal yaflam›n her boyutuna (bilim, din, siyaset, e¤itim...) nüfuz eder ve kaç›n›lmaz olarak toplumun tüm bireyleri bu flebekenin bir parças› olur. Bu aç›lardan düflünüldü¤ünde iktidar›n iflledi¤i iki ana düzlemden bahsedilebilir: Siyasal iktidar›n da yer ald›¤› kurumsal olarak iflleyen yap›sal iktidar (örne¤in, devlet-yurttafl iliflkisi) ve kifliler aras› iliflkiler üzerinden iflleyen mikro-iktidar (örne¤in, ö¤retmen-ö¤renci iliflkisi). Sosyal iktidar›n kapsay›c›l›¤› çerçevesinde her iktidar›n kaç›n›lmaz olarak ayn› zamanda bir mikro iktidar iliflkisi oldu¤u belirtilmelidir. Sosyal iktidar olgusunun kapsay›c›l›¤› çerçevesinde ele al›nan daha sosyolojik bir mesele de iktidar›n kimler taraf›ndan nas›l kullan›ld›¤› meselesidir. Siyaset sosyolojisi kapsam›nda, iktidar›n sosyal hayatta iflleyifli, paylafl›m› ve da¤›l›m› konusunda, dört ana yaklafl›m vard›r. Bunlar: korporatizm, Marksizm, elitizm ve demokratik ço¤ulculuktur. Korporatizm iktidar›, özel sektör (meslek örgütleri) ile devletin iflbirli¤i çerçevesinde ele al›r ve toplumun iktisadi, kültürel, siyasal tüm faaliyetlerinin bu iflbirli¤i çerçevesinde düzenlenmesi gerekti¤ini savunur. Marksizm ise ekonomi merkezli aç›klamas›nda, toplumda iktidar›n eflitsiz da¤›ld›¤›n› belirterek iktidar›n, üretim araçlar›na sahip olan yönetici s›n›f›n elinde yo¤unlaflt›¤›n› öne
SIRA S‹ZDE
Ekonomik iktidar, ideolojik AMAÇLARIMIZ iktidar ve siyasal iktidar, toplumsal iktidar›n üç biçimidir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
34
Siyaset Bilimi
sürer. ‹ktidar farkl› kurumlara da¤›lm›fl gibi görünse de egemen s›n›f bu iktidar›, kendi ç›karlar› Robert Michels’in do¤rultusunda alt s›n›f üyelerinin toplumu dödemokrasilerde nüfltürme çabalar›n› engellemek için kullan›r. Sosoligarflik e¤ilimleri analiz etti¤i Parti yolojik niteli¤i a¤›r basan bu analizlerin yan›nda Politikalar› adl› Siyaset Bilimi literatüründe ön plana ç›kan yaklakitab›n Frans›zca fl›mlar, elitizm (seçkinci) ve elitist ögeleri de babask›s›n›n kapa¤›. r›nd›ran demokratik ço¤ulculuk (poliarfli) yaklafl›mlar›d›r. Elitist teorinin (seçkinci kuram) kökleri Platon veya ‹bni Haldun’a kadar götürülebilse de modern dönemdeki en önemli temsilcileri G. Mosca, V. Pareto, R. Michels ve C. W. Mills’dir. ‹ktidar›n toplumda eflitsiz paylafl›ld›¤›n› iddia eden elitistlere göre bu durum, evrensel bir gerçekliktir. Her Kaynak: türden toplumda her zaman iyi örgütlenmifl ve http://openlibrary.org/works/OL1914758W/Les_partis iktidar›n avantajlar›n› paylaflmak konusunda az _politiques çok uzlaflm›fl az›nl›klar, her zaman örgütsüz y›¤›nlara hükmeder ve onlar› tahakküm alt›nda tutar. Bu seçkin (elit) grubu, iyi örgütlenmenin yan›nda d›fla kapal› ve süreklilik arz eden, ortak ç›karlar› olan bir gruptur. ‹ktidar sahibi seçkin gruplar her zaman ayn› sektörden oluflmayabilir. Bu grup militarist rejimlerde oldu¤u gibi sadece askerlerden oluflabilirken baz› örneklerde ifl dünyas›, bas›n, ordu, siyaset gibi farkl› kesimlerden kiflilerin bir araya gelmesiyle oluflabilir. Sosyal iktidar çerçevesinde yapt›¤› araflt›rmalarda Mills, her toplumun zorunlu olarak baz› gruplar›n tahakkümü alt›nda oldu¤unu iddia etmifltir. Yani tüm yönetimler kaç›n›lmaz olarak oligarflik (az›nl›¤›n iktidar›) niteliktedir. Bu durum elitistler taraf›ndan ‘oligarflinin tunç kanunu’ (Michels) biçiminde ifade edilir. Elit grup ister tek bir sektörden oluflsun isterse farkl› sektörlerden kifliler bar›nd›rs›n, de¤iflmeyen gerçek her zaman iyi örgütlenmifl az›nl›klar›n, örgütsüz y›¤›nlara hükmetti¤idir. Toplumlar›n küçük bir az›nl›k taraf›ndan yönetildi¤i ya da yönetilmesi gerekti¤i görüflünü iddia eden elitist teoriler, Klasik Elit Teorileri ve Demokratik Elit Teorileri diye iki bafll›kta ele al›nabilir. Resim 2.3
Resim 2.4 V. Pareto, 18481923 y›llar› aras›nda yaflayan ‹talyan iktisatç› ve sosyolog.
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Vilfredo_Pareto
Klasik Elit Teorileri Toplumun küçük bir az›nl›k taraf›ndan yönetildi¤i veya yönetilmesi gerekti¤i görüflünün asl›nda siyasal düflünce tarihinde oldukça eski bir geçmifli vard›r. Antik Yunan düflünürlerinden, M.Ö. 4. yüzy›lda Platon ve Aristoteles örne¤in, toplumun bilge bir kral ya da mülk sahibi, soylu az›nl›klar (aristokratlar) taraf›ndan yönetilmesi gerekti¤ini savunmufllard›r. Modern sanayi toplumlar›n› çözümlemeye çal›flan elitist teorinin öncüleri ise 20. yüzy›l düflünürlerinden Mosca, Mills, Pareto ve Michels’tir. Eliti, ‘yönetici s›n›f’ olarak adland›ran Mosca’ya göre tüm toplumlar, yöneten ve yönetilen olarak iki s›n›fa ayr›l›r. Gelmifl geçmifl bütün top-
35
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
lumlarda iyi örgütlenmifl seçkin az›nl›klar, örgütsüz y›¤›nlara hükmederler. Mosca’ya göre bu durum tüm toplumlar için geçerlidir. Az›nl›k seçkin grubu, siyasal iktidar›n nimetlerinden faydalan›r ve bu grup, yönetici s›n›f olarak belirledi¤i amaçlar, kurallar ve ilkeler do¤rultusunda ço¤unlu¤u yönlendirir ve onlara hükmeder. Mosca, küçük bir az›nl›¤›n ço¤unlu¤a hükmetmesini, bu az›nl›¤›n iyi örgütlenmesine ba¤lar. Bu grup iyi örgütlenmenin yan›nda, dayan›flma içindedir ve iyi iletiflim kanallar› gelifltirmifltir. Yönetilen ço¤unluk ise örgütsüz, da¤›n›k ve kendi içinde çeliflkilerle dolu bir gruptur. Tek bir amaç etraf›nda güdülenmifl seçkin az›nl›k, bu da¤›n›k kitleyi kolayca hakimiyeti alt›na almaktad›r. Ayr›ca seçkinlerin zekâ, servet, itibar, soyluluk gibi üstünlükleri oldu¤u varsay›l›r. Bu üstünlükleri olmasa bile, sanki öyleymifl gibi toplumu inand›r›rlar. Mosca, yönetici s›n›f›n denetimi tesis edebilmek için inand›rma, korku, hukuk gibi de¤iflik yöntemlere baflvurdu¤unu belirtir. Ancak yönetici seçkin s›n›f›, de¤iflmez ya da mutlak bir s›n›f de¤ildir; evrimsel ya da devrimsel de¤iflime u¤rar ama az›nl›k grubu de¤iflse de, baflka bir seçkin az›nl›k yönetime gelir ve bu yeni seçkin az›nl›k y›¤›nlara hükmetmeye devam eder. Mosca’ya göre de¤iflmeyen gerçek, yönetimlerin bu oligarflik niteli¤idir. Modern elitizmin ilk temsilcisi Mosca olsa da elitizm kavram›n› siyaset literatürüne kazand›ran düflünür Pareto’dur. Pareto’ya göre özellikle zeka, çal›flkanl›k ve beceri gibi özellikler aç›s›ndan toplum elit ve elit olmayan diye iki s›n›ftan oluflur. Pareto, toplumdaki tüm kesimlerin bu flekilde ayr›labilece¤ini belirtir. Her meslekte daha baflar›l›, yetenekli olanlar elittir. Yani sadece yönetici elitlerden bahsedilemez; yönetici olmayan elitler de vard›r. Bu elitler siyasal iktidar› ellerinde tutmasalar bile, iktidar üzerinde etkili olurlar. Zaten iktidarlar da desteklerine ihtiyaç duyduklar› bu elitleri her zaman dikkate almak durumundad›rlar. Ayr›ca Pareto, elit gruplar›n›n kapal› olmad›¤›n›, aç›k oldu¤unu hatta olmas› gerekti¤ini belirtmifltir; eski elitin yerini yeniler al›r yani “elit dolafl›m›- devri daimi” vard›r. Bu dolafl›m, toplumsal patlamalar› engelleme iflleviyle adeta düzenin sigortas›d›r. Gönüllü olmayan de¤iflim, zorla ya da devrimle de¤iflime yol açar. Pareto’ya göre de de¤iflim nas›l olursa olsun de¤iflmeyen tek fley, seçkin yöneten az›nl›klar›n seçkin olmayan ço¤unluklara hükmetti¤i gerçe¤idir. Ayn› flekilde elit teorilerinin öncülerinden Roberto Michels de seçkin az›nl›k yönetiminin kaç›n›lmazl›¤›n› vurgular. Michels’e göre y›¤›nlar genellikle siyasetle ilgilenmezler ve yukar›dan bir dayatma olmad›kça kendi bafl›na harekete geçmezler. Ona göre kitleler yönetilme ihtiyac› duyarlar ve kendi kendilerini yönetme becerisinden uzakt›rlar. Çünkü gündelik ifllerinden genel siyasal meselelere ay›racak fazla zaman bulamazlar. Bu nedenle bir anlamda seçkin yönetimi, örgütsüz y›¤›nlar›n da ç›kar›n› gözeten bir iflleyifltir ve bu yüzden seçkinlere r›za gösterilir. Elit teorilerine göre neden her zaman seçkin bir az›nl›k ço¤unlu¤a SIRA hükmeder? S‹ZDE
Demokratik Elit Teorileri
2
fi Ü N E L ‹ M ‹ktidar›n toplumda eflitsiz paylafl›ld›¤›n› ve yönetimin küçük birD Üaz›nl›¤›n elinde oldu¤unu iddia eden elitizm genel kabul görmekle beraber, böyle bir durumda deS O Rgelmektedir. U mokrasinin nas›l tesis edilece¤i önemli bir sorun olarak gündeme H. Laswell ve R. Aron gibi düflünürler demokrasi aç›s›ndan klasik elit yaklafl›m›n› elefltirmifllerdir. Laswell, siyasal iktidar›n en üst makamlar›n›n seçkin bir az›nl›k taD‹KKAT raf›ndan elde tutuldu¤unu kabul etmekle beraber, bu sürecin demokratik olabilece¤ini iddia etmifltir. Laswell’e göre, demokrasilerde, seçkin bir az›nl›k da olsa siSIRA S‹ZDE yasal iktidar› ellerinde tutanlar seçimle iflbafl›na gelirler ve yönetilen halk y›¤›nlar›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Elit dolafl›m›, eski seçkinler grubunun yerini yeni bir seçkinler grubunun almas›d›r ve Pareto’ya göre bu dolafl›m, düzenin sigortas›d›r.
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
36
Siyaset Bilimi
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R poliarfli U R. Dahl’in yaklafl›m›na göre iktidar, birbirleriyle rekabet hâlindeki D ‹ K K ço¤ul A T seçkin gruplar› taraf›ndan paylafl›l›r ve bu ço¤ulluk, oligarflinin demokrasiyle SIRA S‹ZDE uyumlu olmas›n› sa¤lar.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
yönetenleri denetlerler. Klasik elit yaklafl›m›n›n belirtti¤i gibi siyasal iktidar az›nl›¤›n elindedir ama demokratik mekanizmalarla (seçim, bask› gruplar›, kamuoyu vb.) ço¤unlu¤un az›nl›¤› denetleyebildi¤i ölçüde demokrasiden bahsedilebilir. Hiçbir zaman ço¤unlu¤un az›nl›¤› yönetti¤inin görülmedi¤ini belirten Aron da bu gerçe¤e ra¤men demokrasilerde elit grubun farkl› fikir, ideoloji, s›n›f ve meslek örSIRA S‹ZDE gütleri taraf›ndan dengelendi¤ini belirtir. Marksizmin ekonomik güce sahip s›n›f›n iktidara da sahip oldu¤u iddias›n›n aksine Aron, bu s›n›f›n kendileriyle ilgili kararlar› etkileyebilece¤ini ama tüm siyasal sürece hükmedemeyeceklerini iddia eder. D Ü fi Ü N E L ‹ M Ona göre çok partili demokratik sistemler, rekabetçi do¤alar›yla yönetici eliti sürekli yenileyip de¤ifltirebilir. S O Relit U teorilerine benzer bir yaklafl›m› benimseyen ve R. Dahl’in baDemokratik fl›n› çekti¤i ço¤ulcular ise iktidar›n eflitsiz paylafl›ld›¤›n› kabul etmekle beraber tüm iktidar›n sadece D ‹ K K tek A T bir az›nl›k grubunun elinde yo¤unlaflmad›¤›n›, birbirine rakip ço¤ul seçkin gruplar›ndan bahsedilebilece¤ini belirtirler. Poliarfli olarak adland›r›labilecek bu sistemde iktidar, rakip gruplar aras›nda üzerinde pazarl›k yap›lan bir SIRA S‹ZDE kapasitedir ve sonuçta iktidar, ç›karlar ittifak›n› temsil eden bu rakip ve gönüllü gruplar taraf›ndan kullan›l›r. Küçük ç›kar gruplar› vard›r ve bu gruplar rekabet hâlinde iktidar üzerinde mücadele ederler. ‹ktidar›n iflleyiflinin ana belirleyicisi, sosAMAÇLARIMIZ yal gruplar aras›ndaki bu rekabettir.
N N
R. A. Dahl’inK (2010). ‹ T A P iktidar›n paylafl›m›na dair ço¤ulcu yaklafl›m›na iliflkin daha ayr›nt›l› bilgi için Demokrasi Üstüne Çev. Betül Kad›o¤lu, Ankara: Phoenix Yay›nevi adl› kitab›na bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON
K›saca belirtmek gerekirse demokratik elit teorilerine göre demokrasi aç›k ve yar›flmac› nitelik tafl›d›¤›ndan, yönetici elit konumu ve iktidar pozisyonlar› en az›ndan ilkesel olarak herkese aç›kt›r. Ayr›ca elit gruplar› aras›ndaki rekabet aç›k ve T E R N E Ther zaman alternatif elit gruplar olacakt›r. Yani tek bir elit grupeflit oldu¤u‹ Nsürece tan de¤il, ço¤ul elit gruplardan bahsedilebilir. Bu elit gruplardan biri genifl halk kitlelerinin seçimiyle siyasal iktidar› elde etti¤inde bu kitlelere karfl› sorumlu olur ve halka hesap vermek durumunda kal›r.
Siyasal ‹ktidar ve Ay›rt Edici Özellikleri Siyasal iliflkiler önemli ölçüde iktidar boyutu tafl›sa da ve siyaseti iktidar mücadelesi olarak tan›mlamak mümkün olsa da tüm iktidar iliflkileri zorunlu olarak siyasal bir niteli¤e sahip de¤ildir. Bir etkileme olarak iktidar, toplumsal etkileflimden do¤an bir iliflkidir. Siyasal iktidar ise bu etkinin, tüm toplulu¤u ilgilendiren karar alma süreçlerinde kullan›m›d›r. ‹ktidar›n iliflkisel niteli¤i çerçevesinde toplumsal iliflkilerin tümünü kapsayan iktidar iliflkilerinden (baba/o¤ul, doktor/hasta) bahsedebilmek mümkündür. Ancak her iktidar iliflkisinin siyasal bir nitelik tafl›y›p tafl›mad›¤› önemli bir meseledir. Siyasal iktidar› en genel anlamda “toplum ad›na ba¤lay›c› karar alma ve bunlar› uygulama gücü” fleklinde tan›mlad›¤›m›zda flüphesiz ki toplumsal yap›daki iktidar iliflkilerinin önemli bir bölümü d›flar›da kalacakt›r. Siyasal iktidar, iktidar›n boyutlar›ndan biridir ve kamusal alanda iflleyen iktidard›r. En genel anlam›yla siyasal iktidar, belli bir ülke üzerinde yaflayan toplumun bütünü üzerinde iflleyen iktidard›r. Sosyal yaflamda bir baban›n aile içindeki iktidar› aile ölçe¤iyle ö¤retmenin ö¤renciler üzerindeki iktidar› s›n›fla s›n›rl›yken siyasal iktidar toplumdaki tüm birey, grup ve kurumlar üzerinde ifller. Bu aç›dan siyasal iktidar di¤er sosyal iktidar biçimlerinden ayr›l›r. Siyasal iktidar›n kapsay›c›l›k,
37
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
üstünlük ve zor kullanma tekeli gibi birtak›m ay›rt edici özellikleri vard›r. Günümüzde devlet eliyle kullan›lan siyasal iktidar, bu özellikler çerçevesinde tüm ülke ölçe¤inde iflletilir. Siyasal iktidar, bir ülke ve üzerindeki halk›n denetimini, yönetimini gerçeklefltirmek üzere, toplumdan ayr›flm›fl bir örgüt olan devlet elinde yo¤unlaflan, merkezî ve bütünsel iktidard›r. (i) Siyasal ‹ktidar›n Kapsay›c›l›¤›: Siyasal iktidar›, toplumsal yaflamda iflletilen sosyal iktidar pratiklerinden ay›ran en önemli özellik, siyasal iktidar›n kapsam›d›r. Ö¤retmen-ö¤renci iliflkisinde ö¤retmenin iktidar› s›n›f ile s›n›rl›yken tüm ülke ve ülke içindeki nüfusun hareketleri siyasal iktidar›n denetimi alt›ndad›r. Yasama, yürütme ve yarg› ifllevleriyle bir merkezde yo¤unlaflan siyasal iktidar, ülke içindeki tüm kifli, grup ve mülkiyet üzerinde ifller ve kapsam› tüm ülkedir. Siyasal iktidar ülke s›n›rlar› içindeki tüm birey, grup ve kurumlar üzerinde bir güce, yapt›r›ma sahiptir. (ii) Siyasal ‹ktidar›n Üstünlü¤ü: Ülke çap›ndaki kapsay›c›l›¤› çerçevesinde siyasal iktidar›n koydu¤u kurallar di¤er tüm iktidar biçimleri (sosyal, ekonomik, ideolojik) aras›nda en üstün konumdad›r. Bu özellik, siyasal iktidar›n egemenli¤inin de iflaretidir. Siyasal iktidar, iktidar hiyerarflisinde en üstün konumdad›r. Siyasal iktidar için ba¤lay›c› karar alabilecek daha üstün bir iktidar mertebesi yoktur. Hukukun üstünlü¤ünü benimsemifl ço¤ulcu demokratik düzenlerde siyasal iktidar›n iflleyifline iliflkin birtak›m düzenlemeler ve s›n›rlamalar tabii ki vard›r ama bu, siyasal iktidar›n hiyerarflik üstünlük özelli¤ini yok eden bir durum de¤ildir. Bu üstünlük yetene¤iyle siyasal iktidar, baflka hiçbir merciden emir almaz, baflka hiçbir iktidar›n alt›nda yer almaz. Üstünlük özelli¤i ile siyasal iktidar, ülke çap›nda bürokratik olarak örgütlenir ve toplad›¤› vergilerle finanse etti¤i ifllevleri gerçeklefltirir ve bunu yaparken tüm kifli ve gruplar› ba¤lay›c› kararlar verir. Siyasal iktidar›n üstünlük özelli¤i, egemenli¤in göstergesidir ve bu özellik, egemenlik bafll›¤› alt›nda daha ayr›nt›l› ele al›nacakt›r. (iii) Siyasal ‹ktidar›n Zor Kullanma Tekeli: Siyasal iktidar, kamusal olarak örgütlenmifl etkili bir fiziksel güç, zor kullanma tekeline sahiptir. Asker ve polis gücü oluflturularak iflletilen fiziksel zor kullanma tekeli çerçevesinde içeride güvenlik ifllevi yerine getirilir, d›fl iliflkiler aç›s›ndan ise savafl açma kapasitesi muhafaza edilir. Bu tekel çerçevesinde modern devletler, toplumdaki tüm birey ve gruplar› silahs›zland›rm›fl ve önce sürekli ordular, ard›ndan da sürekli polis gücü oluflturmufllard›r. Tüm bu düzenlemeler ve örgütlenmeler çerçevesinde, toplumsal yaflamda sadece siyasal iktidar, gerekti¤inde, meflru fiziksel zor kullanmaya baflvurabilir. ÖrSIRA S‹ZDE ne¤in; suç ifllemifl birinin cezaya çarpt›r›lmas›, siyasal iktidar›n tekelindedir. Siyasal iktidar› kullanan devlet d›fl›ndaki hiç kimse ceza veremez. Weber, siyasal iktidar›n bu özelli¤ini, modern devleti oluflturan ana ö¤elerden biri olarak AnD Ü fi Ügörmektedir. NEL‹M cak yine Weber, devleti meflru zor kullanma tekeline sahip varl›k olarak tan›mlamas›na ra¤men, zor kullanmay› devletin normal ya da tek arac› olarak görmez ve S O R U fliddeti her tür siyasetin en son kozu olarak belirler. D ‹ K K Aolarak T Belli bir ülke üzerinde yaflayan toplumun bütünü üzerinde iflleyen iktidar tan›mlanan siyasal iktidar; kapsay›c›l›k, üstünlük ve zor kullanma tekeli gibi ay›rt edici özelliklere sahiptir. SIRA S‹ZDE
N N
Daha önce de belirtildi¤i gibi zor kullanma tekeli siyasal iktidara özgü olsa da AMAÇLARIMIZ Zaten sibu iktidar› kullanan devletler iflleyiflte sadece ç›plak güce baflvurmazlar. yasal iktidar zor kullanmaya ne kadar az baflvurursa meflruluk ve sayg›nl›¤› o kadar güçlüdür. Bu tekel, genellikle en son çare olarak görülür. Sosyal iktidar pratik-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
38
Siyaset Bilimi
lerinde zor kullanmadan çok inand›rma, yönlendirme, ikna, teflvik, ödül gibi yöntemlere baflvurulur. Bu yöntemler toplumun, siyasal iktidara r›za gösterme e¤ilimlerini art›r›r ve r›za ço¤unlukla zorun alternatifi olarak gündeme gelir ve bu siyasal iktidar, ayn› zamanda yönetilenlerin r›zas›n› bar›nd›ran meflruluk niteli¤ine de sahip olur.
EGEMENL‹K Egemenlik özünde yasa yapma, kural koyma ve etkin biçimde hüküm sürme becerisidir. Egemen, istedi¤i her alanda zorlay›c› yasalar koyabilendir. Egemen konumundaki iktidar yasa yapmakla beraber, yürütme ve bu yasalar›n adli takibini de yapar. Modern siyaset anlay›fl›nda egemenlik kavram›, modern ulus devletlerin ay›rt edici bir özelli¤i olarak siyasal iktidar ve bu iktidar›n iflledi¤i ülkeyi ifade etmektedir. Egemenlik, egemenin ülke içinde kendi iktidar›na rakip olabilecek bir iktidar, ülke d›fl›nda da üstün bir kuvvet tan›nmad›¤›na iliflkin hukuki bir formüldür.
Egemen ‹ktidar›n Özellikleri Egemen iktidar, hiyerarflideki en üstün iktidard›r; siyasal sistem içindeki kararlar›n hepsini yaln›z bafl›na egemen vermez ama karar verme merci aç›s›ndan egemenden daha üstün bir otorite yoktur. Tek bir gerçek kiflinin yani hükümdar›n egemenli¤i, egemenlik iliflkilerinin en sade hâlidir. Frans›z kral› XIV. Louis’nin ‘devlet, benim’ L’Etat, C'est moi ifadesi, egemenli¤in bu hâlinin en yal›n ifadesidir. Modern dönemlerde ise devletin egemenli¤i bu yal›nl›k özelli¤ini yitirmifltir. Özellikle modern demokratik devletlerdeki hukuki anlamda egemenlik, yukar›dan afla¤›ya iflletilen tek yönlü bir süreç de¤il döngüsel bir sürece dönüflmüfl ve yay›lm›flt›r. Örne¤in; devlet baflkan›, en üst düzey yetkili olarak görülebilir ama seçmenler de karar verme sürecinde yer al›r. Bu aç›dan egemenlik döngüseldir. Yine modern demokrasilerde hiçbir kurum ya da kifli egemenli¤i yaln›z bafl›na kullanmaz karar almada yasama, yürütme, yarg› organlar›, sivil toplum örgütleri vb. sürece müdahil olur. Bu da iktidar odaklar›ndaki ço¤ullaflmaya paralel olarak egemenli¤in yay›ld›¤›n›n göstergesidir. Bununla birlikte egemen devlet, keyfi yönetim demek de¤ildir. Demokratik düzenlerde, devlet mutlak egemenlik iddias›nda olsa da al›nan kararlarda, anayasal çerçevede hukuki ba¤lay›c›l›kla beraber toplumsal katmanlar do¤rudan ya da dolayl› bu karar süreçlerine kat›l›rlar. Ço¤ulcu demokratik düzenlerde toplum kesimleri sivil toplum örgütleri arac›l›¤›yla al›nan kararlar› etkilerler. Bu aç›dan egemenlik, hukuki -de jure- olarak söz konusudur; fiiliyatta -de facto- ise mutlak egemenlikten söz edilemez. Egemenlik, fiilen her zaman s›n›rland›r›l›r.
Egemenli¤in Tarihsel Çerçevesi ve Halk Egemenli¤i Tarihsel olarak modern egemenlik anlay›fl›n›n kökleri Orta Ça¤’a kadar uzan›r. ‹ktidar gibi egemenli¤in kayna¤›n›n Tanr›sal irade oldu¤u bu ça¤larda egemen yasama merci Tanr› idi. Geleneksel toplumlarda iflleyen rejimde kraliyet, her fleyi üstün bir merkez çerçevesinde örgütler ve meflrulu¤unu uyruklar› olan nüfustan de¤il, kutsall›ktan al›rd›. Orta Ça¤’daki hakim anlay›fla göre Tanr›’n›n evrensel ölçekteki egemenli¤i gibi, dünyevi iktidar›n bafl› olan kral da kendi ülkesinin yasa koyucusu olarak egemendir. Modern dönemde bu anlay›fl de¤iflmeye bafllam›flt›r. En önemli de¤iflim egemenli¤in kayna¤›yla ilgilidir. Modern dönemde egemenli¤in kayna¤› dünyevileflmifl (sekülerleflmifl) ve bunun bir sonucu olarak modern ulus devletlerde egemenli¤in kayna¤› halk olmufltur.
39
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
Klasik-Mutlak›yetçi ve Demokratik Egemenlik Anlay›fl› Tarihsel olarak de¤iflen egemenlik kavram›, modern ulus devletin 16. ve 17. yüzSIRA S‹ZDE y›llarda Avrupa’da ortaya ç›kmas›yla gündeme gelen bir kavramd›r. 15. yüzy›ldan itibaren Avrupa’da, evrensel Katolik Kilisesi ve Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu¤u’nun zay›flamas›na paralel olarak öncelikle ‹ngiltere, FransaD Üve siyafi Ü ‹spanya’da NEL‹M sal iktidar› tekellerinde yo¤unlaflt›ran güçlü merkeziyetçi monarfliler do¤mufltur. Bu monarklar, üstün iktidar iddialar›n› yürütebilme kapasitesine sahip olmufllar ve S O R U egemenlik anlay›fl› gelifltirmifllerdir. Klasik-mutlak›yetçi egemenlik anlay›fl›na göre egemen iktidar, bölünemez, D ‹ K K A Tdevredilemez, en üstün, s›n›rs›z ve mutlak iktidard›r. SIRA S‹ZDE
N N
J. Bodin (1530-1596) ve T. Hobbes (1588-1679) gibi dönemin siyaset düflünürleri, mutlak›yetçi monarflileri onaylam›fllar ve egemen monark›n, feodal düzenin ana AMAÇLARIMIZ karakteri olan adem-i merkezi ve parçal› iktidar yap›lar›n›n aksine s›n›rs›z, bölünemez ve devredilemez yani egemen bir iktidar kullanabilece¤ini belirtmifllerdir. Çünkü Bodin ve Hobbes gibi mutlak›yetçi düflünürlere göre bir devlet içerisinde düzen K ‹ T tekli¤idir. A P ve istikrar›n teminat›, üstün hukuk kayna¤›n›n ve sadakat oda¤›n›n ‹stikrar ve düzen ancak tüm yasalar tek bir merkezden düzenlendi¤inde ve ülke içindeki tüm kifli, grup ve kurumlar yine ayn› merkeze biat etti¤inde; yasama, yürütme ve T E LHobbes, E V ‹ Z Y O N J. J. Rousyarg› erklerinin tek bir elde toplanmas›yla mümkündür. Bodin, seau gibi klasik egemenlik doktrini savunucular›na göre egemenlik, tek bir merkezde odaklanan iktidard›r ve mutlak, bölünemez, s›n›rland›r›lamaz özellikleriyle her fleyi kapsayan iktidar anlam›ndaki egemen, mutlak olarak ba¤›ms›zd›r. Çünkü dev‹NTERNET let ancak bölünmez ve devredilemez bir egemenlikle kamu düzenini sürdürebilir. Egemen, tüm uyruklar›n›n iradelerinin temsilcisi olarak görülür. ‹ç egemenlikle ilgili bu mutlak›yetçi anlay›fl›n yan›nda egemenlikle demokrasi ve anayasalc›l›k iliflkisini kuran düflünürler de vard›r. Bu düflünürler aras›nda Rousseau (1712-1778) genel irade fikrinde ifadesini bulan “halk egemenli¤i” ve John Austin (1790-1859) “parlamenter egemenlik” görüflleri çerçevesinde, egemenlikle halk iradesini bütünlefltirmifllerdir. Meflruti monarfli ve meclis sistemi gibi sistemler, bu anlay›fllar›n ürünüdür. Geleneksel olarak adland›r›labilecek tüm bu egemenlik doktrinlerinin birleflti¤i ortak nokta, egemenli¤in mutlakl›¤›, s›n›rs›zl›¤›, bölünemezli¤i ve tek bir organ›n (monark, meclis...) elinde olmas› gerekti¤ini savunmalar›d›r. Millî egemenlik teorisi, monarflik meflrulu¤a karfl› demokratik meflrulu¤un temeli olarak (egemenlik anlay›fl›nda herhangi bir de¤iflim olmadan), monarka ait mutlak, tek, s›n›rs›z iktidar› millete devretmifltir. Asl›nda 15. yüzy›lda flekillenmeye bafllayan mutlak monarflilerin kulland›¤› iktidar ve klasik egemenlik anlay›fl›n› savunanlar›n tan›mlad›klar› egemenlikle, Orta Ça¤’da Tanr›sal irade çerçevesinde iflletilen egemenlik aras›nda mutlakl›k ve s›n›rland›r›lamazl›k aç›s›ndan benzerlikler vard›r. Örne¤in, Rousseau’ya göre genel irade ile ortaya ç›kan millî iradeyi s›n›rland›racak hiçbir merci yoktur. Klasik mutlak›yetçi egemenlik doktrinini savunan düflünürler, mutlak, bölünmez iktidar olarak egemenli¤in tek bir kifli ya da organ›n elinde toplanmas› gerekti¤ini belirtmifl ve tüm egemenli¤in bir elde topland›¤›, tekelleflti¤i siyasal mutlak›yetçili¤i savunmufllard›r. Klasik egemenlik anlay›fl› iki aç›dan sorunludur. Öncelikle, tüm grup ve bireylerin etkileflim içinde olduklar› gerçe¤inden yola ç›k›ld›¤›nda, devlet de dâhil hiçbir siyasal ve sosyal varl›¤›n mutlak anlamda ba¤›ms›z olamayaca¤› görülür. Yani
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
40
Siyaset Bilimi
bu anlay›fl gerçekçi de¤ildir. ‹kincisi, klasik egemenlik görüflü, demokratik devletin iflleyifliyle uyuflmamaktad›r. Çünkü liberal demokrasi, s›n›rl› bir iktidar anlay›fl›na dayan›r ve hukukun üstünlü¤ü ilkeleri gere¤ince devletin de tabi oldu¤u ba¤lay›c› kurallar vard›r. Bu aç›dan egemen özerk bir devlet içindeki en üstün, nihai ve en genel iktidard›r ama bu iktidar her fleyi kapsayan, ebedî, s›n›rland›r›lamaz veya bölünemez bir iktidar de¤ildir. Asl›nda kurumsal anlamda kamuya karfl› hiçbir sorumlulu¤u olmayan küçük bir seçkin grubunun elindeki iktidar, siyasal rejim olarak otoriter bir sistemdir. Bu anlamda klasik egemenlik anlay›fl› asl›nda otoriter bir sistemi öngörmektedir. Zaten bu geleneksel egemenlik doktrinleri, ‘kuvvetler ayr›l›¤›’ ilkesine dayal› dengefren mekanizmalar› ile iflleyen ço¤ulcu demokratik yönetim sistemleri aç›s›ndan ciddi elefltirilere tabi tutulmufltur. Hatta, iktidar›n farkl› kurumlar aras›nda paylaflt›r›lmas› gerekti¤ini öngören liberal demokratik ilkelerin, tam anlam›yla geleneksel egemenlik görüflünün z›dd› oldu¤u belirtilmifltir. Liberal demokrasinin temel bileflenleri bireysel özgürlükle beraber halk egemenli¤idir. Demokrasi, “kim yönetecek?” sorusuna cevap olarak halk egemenli¤i fikrine dayal› yönetim biçimidir. Demokrasilerde egemen olan seçmen ço¤unlu¤udur. Frans›z Devrimi ile beraber, J. Locke, Voltaire ve Rousseau gibi düflünürlerin görüflleri do¤rultusunda “egemenli¤in ulusta oldu¤u ve hiç kimsenin ulusal iradeden do¤mam›fl bir iktidar› kullanamayaca¤›” anlay›fl› hakim olmufltur. Bir anlamda hanedan otoritesi ulusal egemenli¤e boyun e¤mek zorunda kalm›flt›r. Modernlik ile birlikte egemenli¤in kayna¤› art›k toplumun d›fl›nda bir yerlerde de¤il, toplumun içinde aranmaya bafllam›flt›. Bir Resim 2.5 baflka ifade ile siyasal iktidar›n meflrulu¤unun C. Schmitt, 1888kayna¤› art›k halkt›. Bu halk›n egemen oldu¤u; 1985 y›llar› onun iradesinin ve bu halk› oluflturan özgür, aras›nda yaflam›fl eflit, yetkin bireylerin r›zas›n›n onaylad›¤› iktidar Alman hukukçu, meflru olabilirdi. Locke’un bafl›n› çekti¤i liberalfilozof, siyaset felsefecisi ve hukuk ler, klasik egemenlik anlay›fl›n›n aksine, ülke profesörü. içinde mutlak egemenli¤in bireysel özgürlükler için risk oluflturaca¤›n› ve bu yüzden egemenli¤in s›n›rlanmas› gerekti¤ini savunurlar. Egemenli¤in kiflilere de¤il, parlamentoya ait olmas› gerekti¤ini belirten liberaller, egemenli¤in, seçilmifllerden oluflan parlamentoya ait olmas›n›n da tek bafl›na yeterli olmad›¤›n› belirtirler. Bunun yan›nda yasaman›n karmafl›k bir süreçle gerçeklefltirilmesi, temel hak ve özgürlüklerin anayasal teminat alt›na al›nmas› gerekir. Yani, demokraKaynak: http://www.phillwebb.net/topics/society /Schmitt/Schmitt.htm tik egemenlik anlay›fl›na göre temel hak ve özgürlükler, sadece s›n›rl› egemenlikle teminat alSIRA S‹ZDE SIRA Ancak S‹ZDE Carl Schmitt egemeni, “istisnai duruma” (ola¤anüstü hâl) kat›na al›nabilir. rar veren merci olarak tan›mlar. Schmitt savafl, afet gibi istisnai durumlarda devletin, anayasal bir sistemle iflletiliyor olsa da egemen olarak hukuk sisteminin s›n›rD Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M lar›n› zorlay›p normlar› dahi çi¤neyebildi¤ini belirtmifltir. Yani liberallerin aksine Schmitt, anayasa temelli s›n›rl› egemenlik iddias›na karfl› siyasal aç›dan egemen S O R U S O R U daha üstün oldu¤unu savunur. olan›n her zaman D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Demokratik Degemenlik anlay›fl›na göre klasik egemenlik fikri, temel hak ve özgürlükler ‹KKAT için risk oluflturur.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
41
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
Klasik mutlak›yetçi de olsa demokratik de olsa modern dönemde egemenli¤in dayana¤› halk ya da millet iradesidir. Ancak, halk egemenli¤i kavram› birtak›m belirsizlikler tafl›maktad›r. Bunun ana nedeni, Rousseau’nun toplum sözleflmesi teorisinde yer verdi¤i genel iradeye karfl›l›k gelen millî iradenin soyut bir bütüne iflaret etmesidir. Demokratik düzenler, millî egemenlik veya halk egemenli¤i doktrinleri etraf›nda flekillenir. Ancak millî egemenlik gibi halk egemenli¤i ö¤retisi de belirsizlikler tafl›r. Millet, ölmüflleri ve do¤acaklar› da kapsayan soyut bir bütün iken halk yaflayanlara karfl›l›k gelmektedir. Ancak tarihsel pratikler ve günümüz uygulamalar›nda tüm nüfusun halk olmad›¤› da aç›kt›r. Egemenlik bir anlamda, siyasal irade sahibi oldu¤u varsay›lan yetiflkin vatandafllara bölüfltürülmüfltür. Daha somuta hitap eden halk egemenli¤i doktrini, millî egemenli¤in aksine, temsilî demokrasinin yan›nda kat›l›m› ve denge-fren mekanizmalar› aç›s›ndan ço¤ulculu¤u k›smen ön plana ç›kar›r. Ça¤dafl devlet anayasalar› her iki doktrinden de beslenmifltir. Temel hak ve özgürlükler aç›s›ndan egemenli¤in kayna¤›n›n halk iradesi veya Tanr›sal iraSIRA S‹ZDE de olmas› bir fark yarat›r m›? Tart›fl›n›z.
3
Ü fi Ü N E L ‹ M Egemenli¤in Boyutlar›: ‹ç Egemenlik ve D›fl DEgemenlik
Kavram olarak mutlak ve s›n›rs›z iktidar anlam›ndaki egemenlik, hem en üstün huO R U egemenli¤in kuki otorite hem de karfl› konulamaz siyasal iktidar demektir.S Yani hem hukukî hem de siyasal bileflenleri oldu¤u gibi siyasal otoritenin varabilece¤i en üstün düzey olarak ülke içi ve ülke d›fl›nda daha üstün bir iktidar›n olmad›¤› D‹KKAT anlam›na gelir. Sonuçta egemenli¤in içsel ve d›flsal diye iki ana boyutu vard›r. Bu boyutlara ba¤l› olarak egemenlik kavram›, iki farkl› anlamda kullan›l›r: ‹ç egemenSIRA S‹ZDE lik ve d›fl egemenlik.
‹ç Egemenlik
AMAÇLARIMIZ
N N
Devlet, belli bir ülke üzerinde iflleyen egemen iktidard›r ve bu iktidar zor kullanma tekelini elinde tutar. ‹ç egemenli¤e sahip olan bir devlet kendi halk›n›n üzerinde mutlak otoriteye sahiptir. Yani ülke içinde devletin egemenli¤ine K ‹ T A Palternatif bir otoritenin olmamas› demektir. Egemen organ olarak devlet, kendi s›n›rlar› içindeki tüm yurttafl, grup ve kurumlar üzerinde ba¤lay›c› kararlar al›r ve bu kararlar› kendi d›fl›nda bir s›n›r tan›madan yürütür. “Halk egemenli¤i”, egeT E L “parlamenter EV‹ZYON menlik” gibi terimler, iç egemenlikle ilgilidir. ‹ç egemenli¤in iki ana bilefleni vard›r: Hukukî egemenlik ve siyasal egemenlik. Hukuki Egemenlik: Hukuki egemenlik, devletin ülkesi üzerindeki hiyerarflinin ‹ N T Ekullanmas› RNET en üstünde yasa yapma otoritesine sahip olmas› ve bu otoriteyi anlam›n› bar›nd›r›r. Her devlet resmî olarak egemendir ve her türlü nihai karar alma yetkinli¤ine sahip bir organd›r; kimin ya da hangi kurumun yetkisinin ne olaca¤›n› yine egemen belirler. Egemen, mutlak siyasal ve hukuki otoritedir yani egemen olan devlet yöneticilerden ayr› gayriflahsi bir kurumdur. Devletin egemenli¤i tüm ülkede yekparedir; devletin koydu¤u ve yapt›r›m› olan yasan›n ifllemedi¤i hiçbir bölge söz konusu olamaz. K›saca hukuki egemenlik, üstün yasal otorite demektir. Buradaki üstünlük, yasa taraf›ndan tan›mlanm›fl bir üstünlüktür ve itaat talep etme hakk› aç›s›ndan rakipsizlik demektir. Örne¤in, devletin koydu¤u yasalar herkes için ba¤lay›c›d›r ve bu ba¤lay›c›l›¤› ortadan kald›rabilecek herhangi bir kifli ya da grup yoktur. Vergiyi sadece yasal egemen olma iddias›ndaki devlet koyar ve vergilendirme ile ilgili tüm düzenlemeleri yine devlet yapar.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
42
Siyaset Bilimi
Siyasal Egemenlik: Egemen otorite, herhangi bir siyasal hiyerarfli içinde tart›flmalar› sona erdirecek flekilde nihai kararlar› veren en üstün otoritedir. Böylesi kararlar› verebilen egemen otorite d›fl güçlerden ba¤›ms›zd›r ve içerideki gruplar üzerinde mutlak otoriteye ve hakimiyete sahiptir. Egemen, yaln›zca bir kifli ya da temsilciler meclisi gibi bir gruptan oluflabilir. Egemen iktidar›n ilk özelli¤i konumla ilgilidir; egemenlik siyasal ve hukuki bir hiyerarfli demektir. Bu hiyerarfli içindeki nihai karar mercidir. Bu iktidar ayr›ca özerktir; iliflkilerinde mutlak ba¤›ms›zl›¤a sahiptir ve yurt içi ya da yurt d›fl› herhangi bir kifli ya da kuruma tabi de¤ildir. Siyasal egemenlik, fiilen olmasa da hukuki olarak s›n›rs›z bir siyasal iktidar› ifade eder. Egemen, zor kullanma tekeli çerçevesinde s›n›rs›z itaat ettirme yetene¤ine sahiptir. Egemenin uyruklar›ndan talep etti¤i itaati engelleyecek herhangi bir organ yoktur. Siyasal egemenlik, zor kullanma tekeli ile teminat alt›na al›nm›fl itaat üretebilme becerisidir. Siyasal olarak egemen olan›n buyru¤u, gerekti¤inde zor kullan›larak itaat gören bir buyruktur. Liberal demokrasi anlay›fl›n›n hakim oldu¤u 20. yüzy›l sonlar›nda, iç egemenlikle ilgili tart›flmalar önemli ölçüde azalm›flt›r. Çünkü hem hukuki hem de siyasal egemenlik anayasal çerçevede s›n›rland›r›lm›fl ve temel haklar›n teminat alt›na al›nmas›, Schmitt’in itirazlar›na ra¤men, neredeyse tart›fl›lmaz ideallere dönüflmüfltür. Örne¤in, zor kullanmaya hangi durumlarda ne dereceye kadar baflvurulaca¤›, yasama faaliyetinin s›n›rlar› tan›mlanm›flt›r. 20. yüzy›l›n sonlar›nda özellikle küreselleflme ile beraber d›fl egemenlikle ilgili tart›flmalar ise yo¤unlaflm›flt›r.
D›fl Egemenlik D›fl egemenlik, bir devletin uluslararas› düzendeki yeri ve ba¤›ms›z, özerk bir varl›k olarak faaliyette bulunma kapasitesiyle ilgilidir. “Ulusal egemenlik” ve “egemen devlet” terimleri d›fl egemenlik kapsam›ndad›r. Tarihsel olarak d›fl egemenlik düflüncesi, modern ‘ulusal egemenlik’ fikri ile ba¤lant›l›d›r. D›fl egemenlik, ulusal ba¤›ms›zl›k ve halk›n kendi kendini yönetmesi ilkeleriyle hayat bulmufltur. D›fl egemenlik aç›s›ndan düflünüldü¤ünde bir ulus, ancak kendine has ihtiyaçlar ve ç›karlara göre kendi kaderini tayin edebilme becerisine sahip oldu¤unda egemendir. Bu aç›dan egemenlik, halk›n özgürlü¤ü demektir ve uluslar bu konuda oldukça hassast›r. D›flsal boyut aç›s›ndan ise egemenlik, devletin kendi toplumu üzerinde daha üstün bir organ›n olmamas› demektir. Egemenli¤in d›flsal boyutu, devletler aras›ndaki iliflkilerin temel kural›d›r. Bir devletin uluslararas› düzen içindeki konumu, özerk ve ba¤›ms›z bir varl›k olarak bu arenadaki hareket edebilme yetene¤i, becerisi ve tan›nma d›fl egemenlikle iliflkilidir. Modern dönemde devletlerin d›flsal egemenlikleri, Westphalia Antlaflmas›’yla (1648) uluslararas› hukuki bir nitelik kazanm›flt›r. Bu anlamda egemenlik, uluslararas› politikan›n temel belirleyici ilkesi olmufltur. D›flsal egemenlik çerçevesinde devletler, uluslararas› iliflkilerin ana aktörleri konumuna gelmifltir. 20. yüzy›l›n bafllar›nda imparatorluklar›n ortadan kalkmas›na paralel olarak, uluslar›n kendi kaderlerini tayin etme ilkesi çerçevesinde çok say›da devlet ortaya ç›km›fl ve bu devletler uluslararas› iliflkilerinde egemen bir aktör olarak rol alm›fllard›r. ‹ç egemenlikte oldu¤u gibi d›fl egemenlik aç›s›ndan da mutlakl›ktan bahsedilemez. Devletler aras›ndaki iliflkiler karfl›l›kl› egemenlik tan›mas›yla ifllemekle beraber, bu egemenlik de fiilen mutlak de¤ildir. ‹letiflim ve ulafl›m teknolojilerindeki geliflmelere paralel olarak ortaya ç›kan küreselleflme süreciyle Avrupa Birli¤i, NAFTA gibi ulus-üstü örgütler oluflturulmufltur. Devletler yasama faaliyetlerinde kendi ana-
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
43
yasalar› d›fl›nda bu örgütlere verdikleri taahhütleri de dikkate almak zorundad›r. Örne¤in egemen bir devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti, ticaret hukuku, ceza hukuku alan›nda düzenlemeler ya da yasama faaliyeti gerçeklefltirirken yapt›¤› uluslararas› anlaflmalar gere¤i AB kriterlerine uymak zorundad›r. Küreselleflen dünyada ülkeler aras›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n artmas›yla mutlak egemenlik iddias›n›n geçerlili¤ini yitirdi¤i, yasal egemenli¤in diplomatik nezaket düzeyine indi¤i bir ortamda da mutlak siyasal egemenlikten bahsedilemeyece¤i dile getirilmektedir.
Küreselleflme ve Egemenlik Küreselleflme kavram›, özellikle 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ortaya ç›kan karmafl›k ve çok boyutlu de¤iflimleri aç›klamak için kullan›lmaktad›r. Küreselleflme sürecini tetikleyen farkl› nedenler ve boyutlar vard›r. Bunlardan ilki, II. Dünya Savafl› sonras›nda ortaya ç›kan ve ABD ile SSCB’nin ana aktörler oldu¤u So¤uk Savafl dönemindeki kutuplaflmalard›r. Bu kutuplaflmalara ba¤l› olarak ittifak kuran ülkeler aras›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n artmas› küreselleflmeyi tetikleyen ilk nedenlerdendir. ‹kinci önemli neden, uluslararas› ticaretin ve ifl örgütlerinin faaliyetleri sonucu, küresel bir kapitalist sistemin ortaya ç›kmas› ve dolay›s›yla küresel ölçekli bir ekonominin gündeme gelmesidir. Küreselleflme sürecini h›zland›ran bir di¤er önemli etken de teknolojik geliflmelerdir. Biliflim ve iletiflim alan›ndaki geliflmeler, bilginin h›zla küresel ölçekte dolafl›m›na yol açarken yine teknolojinin geliflmesine ba¤l› olarak nükleer tehdit, çevre kirlili¤i gibi sorunlar, ulusal s›n›rlar› aflm›fl (trans-national) ve küresel bir mesele hâline gelmifltir. Bu nedenlerin bir sonucu olarak ortaya ç›kan küreselleflmenin hem siyasal hem ekonomik hem de kültürel sonuçlar› vard›r. Liberal de¤erlerin yay›lmas›, sermayenin küreselleflmesi bu sonuçlardand›r. Ulusal ekonomilerin küreselleflmesi, bilgi ve kültürel de¤erlerin dolafl›m›n›n ulus-üstü nitelik kazanmas›, AB, NAFTA gibi ulusüstü örgütlenmeler, geleneksel egemen, uluslararas› iliflkilerin tek aktörü olan ulus devleti de etkilemifltir. Küreselleflmeyle birlikte art›k yaflamlar›m›z bizden çok uzak bir yerlerde al›nan kararlar çerçevesinde flekillendirilmektedir. Küreselleflme, bu flekillendirmeyi yapan karmafl›k bir iliflkiler a¤›d›r. Bu sürecin en önemli özelli¤i, co¤rafi uzakl›klar›n önemini yitirmesi ve D. Harvey’in ifadesiyle ‘zaman ve mekân s›k›flmas›na’ ba¤l› olarak devletler aras›ndaki ülkesel s›n›rlar›n öneminin azalmaya bafllamas›d›r. Bu durum küresel olan›n, yerel ve ulusal olan› tamamen önemsiz k›ld›¤› anlam›na gelmez. Ama yerel, ulusal ve küresel olaylar›n birbirlerini çok yo¤un biçimde etkileyiflleri siyasal sürecin hem genifllemesi hem de derinleflmesine yol açm›flt›r. ‹letiflim ve ulafl›m teknolojilerindeki geliflmelere paralel olarak küreselleflen dünyada egemen devletler hâlâ dünya siyasetinde en önemli aktörler olsalar da modern dönemde yerleflik olan egemenlik anlay›fl› da de¤iflmeye bafllam›flt›r. Modern dönemde as›l olan belli bir toprak parças› yani ülke üzerindeki egemenlik iken küreselleflen dünyada s›n›r tan›mayan para, bilgi, insan ak›fl› üzerindeki egemenlik daha önemlidir. Tüm geliflmeler, egemenli¤in k›smen ülke içi boyutunu ilgilendirmekle beraber as›l tart›flma egemenli¤in d›fl boyutuyla ilgilidir. Çünkü küreselleflen dünyada ulus devletleri aflan, klasik egemenlik anlay›fl›n› tehdit eden bir tak›m otorite odaklar› ortaya ç›km›flt›r. Bu odaklar aras›nda dünya ekonomik sistemi, uluslararas› hukuk, uluslararas› örgütler (BM gibi), ulus-üstü bölgesel ve küresel kurumlar (AB gibi) vard›r; bu kurumlar devletler üzerinde otorite kullan›rlar ve devletlerin egemenli¤ini s›n›rlarlar.
Küreselleflme toplumlar›n ekonomik, siyasal, kültürel, sosyal, teknolojik ve ekolojik alanlarda bütünleflmesi ve dayan›flman›n artmas› sürecini ifade etmektedir. Dünyan›n tek düze hale gelmesi de¤ilse de farkl›l›klar›n azalmas›, gücün ve etkinin yerelden küresel alana tafl›nmas›d›r.
44
Siyaset Bilimi
Küreselleflmenin, mevcut kurumlar›n yönetim kapasiteleri üzerinde de önemli etkisi olmufltur. Bu etki daha çok egemenlik alan›nda ortaya ç›kmaktad›r. ‹nsan, mal ve bilginin, ulafl›m ve biliflim teknolojilerindeki yeniliklere paralel olarak h›zl› dolafl›ma girmesi ulusal s›n›rlar›n daha geçirgen olmas›na yol açm›flt›r. Küresel süreçteki etkileflimler, devletleri d›fl etkilere karfl› daha hassaslaflt›rm›fl ve bu devletlerin siyasal karar alma özerklikleri zay›flam›flt›r. Uluslararas› siyaset sahnesinde rol üstlenen aktörler, sadece devletler de¤ildir art›k; uluslararas› aktörler ço¤ullaflm›flt›r. Bazen uluslararas› bir flirket hatta yaln›zca bir birey bile devletin muhatab› olabilir. Sonuçta günümüz devletleri hukuki aç›dan egemenliklerini önemli ölçüde muhafaza ederken, fiilen her geçen gün artan ölçüde ba¤›ms›zl›k kayb› yaflamaktad›rlar. Örne¤in, s›n›rlar› içerisinde geçerli olacak yasal düzenlemeler üzerindeki denetimleri bile mutlak de¤ildir art›k. Egemenlik aç›s›ndan modern ulus devletler hem yukar›dan hem de afla¤›dan bir bas›nç alt›ndad›r. Heterojen nitelikteki toplumsal talepler içeriden bas›nç uygularken para, mal, insan, bilginin uluslararas› dolafl›m› d›flar›dan bas›nç yapmaktad›r. Modern devletleri tan›mlay›c› özelliklerden biri olan üstün ve eflsiz yönetim yetkisi anlam›ndaki egemenlik, küreselleflmeyle beraber ciddi afl›nmaya u¤ram›flt›r. Küreselleflmenin siyasal boyutunun devlet üzerindeki ilk etkisi, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n artmas›na paralel olarak devlet s›n›rlar›n›n daha geçirgen hâle gelmesidir. Ba¤›ml›l›¤›n sonucu olarak egemenli¤in paylafl›lmas› bile söz konusu olmaya bafllam›flt›r. Bir anlamda egemenlik, art›k mutlak ba¤›ms›zl›kla ayn› anlama gelmemektedir. Yerel, bölgesel ve küresel ölçekte ulus devletin egemenli¤ini paylaflan yönetiflim birimleri ortaya ç›km›flt›r. Bu birimlerin iliflkilerinin s›k›laflmas› ‘paylafl›lan egemenlik’ anlay›fl›n› do¤urmufltur. Bu anlay›fl art›k neredeyse bir norma dönüflmüfltür. K›saca küreselleflme, liberal demokrasinin bünyesinde yeflerdi¤i ulus devletin modernlik içindeki ayr›cal›kl› konumunu bunal›ma sokmufl, egemenli¤in bir veri olarak al›nmas›n› engellemifl; bu egemenli¤i parçalay›p s›n›rland›rm›flt›r. Modern toplum ve onun kurucu ö¤esi olan ulus devlet art›k bütünlefltirici bir sistem olma ifllevini yitirmifltir.
MEfiRULUK Siyaset Bilimi literatüründe “meflruluk” kavram›, t›pk› iletiler, egemenlik, otorite ve yasall›k kavramlar› gibi, öteden beri ciddi bir tart›flmaya kaynakl›k etmektedir. Kavrama pek çok farkl› anlam›n yükleniyor olmas›, beraberinde kavram kargaflalar› ve yanl›fl anlamlar› getirebilmektedir.
Meflruluk Kavram› ve Farkl› Tan›mlar Meflruluk kavram› oldukça karmafl›k ve çok boyutludur. Meflruluk iki belirleyici nitelik bar›nd›r›r: (i) yönetme hakk› veren usullerin var oldu¤u fikri ve (ii) yönetim biçimini hakl› k›lacak flekilde yöneten ve yönetilenlerin beraberce paylaflt›¤› baz› dayanaklar›n (ideoloji, r›za, inanç) varl›¤›. Bu niteliklere dayal› olarak meflrulu¤un iki türünden bahsedilebilir: Usûllere dayal› meflruluk ve esaslara dayal› meflruluk. Usullerden do¤an meflruluk anlay›fl›na göre, bir düzeni meflrulaflt›ran ögeler aras›nda kurallar ve karar alma süreçlerinde takip edilen usûller önceliklidir. Örne¤in, bir yasa ç›kar›l›rken hangi usûllerin takip edilece¤i gibi. Esaslardan do¤an meflruluk anlay›fl›na göre ise meflrulu¤un de¤erlendirilmesinde usuller de¤il, iktidar›n hakl›laflt›r›lmas› ve sorumlulu¤u ön plandad›r. ‹ktidar sahibinin eylemleri kabul görüyor mu gibi.
45
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
Meflruluk, otorite ve iktidar kavramlar› ile birlikte, yöneten/yönetilen farkl›laflmas› ve emir/itaat, egemenlik iliflkisinin yer ald›¤› bütün toplumsal düzeylerde söz konusudur. Bu aç›dan iliflkisel niteli¤i olan iktidar›n yer ald›¤› bütün alanlarda meflruluktan da bahsedilebilir. Yani meflruluk iktisadi, toplumsal ve de siyasal alanlar için söz konusudur. Meflruluk bu çerçevede genel olarak yönetenlerin sahip oldu¤u araç ve kaynaklar›n kullan›lmas›n›n onlara ait bir hak oldu¤una iliflkin emir alan veya yönetilenlerin inanc›d›r. Meflruluk, yönetilmenin ve itaat nedenlerinin anlaml› ve makul olarak kabul edilmesi inanc›d›r. Bu inanc›n nedenleri say›s›z olabilir. Bu nedenler aras›nda gelenekler, emir veren konumundaki kiflinin kiflisel nitelikleri, al›flkanl›klar, sosyo-psikolojik arka plan, maddi ç›kar, gayriflahsi kurallar, sistemin etkinli¤i say›labilir. Siyasal teorinin merkezi konular›ndan biri olan meflruluk, di¤er iktidar alanlar›yla beraber siyasal iktidara iliflkin bir olgudur. Toplumun bütününü ilgilendiren kararlar› al›p bu kararlar›n uygulanmas›nda zor kullanma tekeli gibi önemli bir ay›rt edici özelli¤e sahip olan siyasal iktidar›n, bu hak ve yetkiyi nereden ald›¤› önemli bir sorudur. Bu önemli soru, meflruluk ile ilgili tart›flmalar›n temelini oluflturmaktad›r. Yani yönetenlerin sahip olduklar› iktidar›n kayna¤›n›n ve dayana¤›n›n ne oldu¤u ve yönetenlerin emir verme haklar›n› nereden ald›klar› meflruluk meselesinin ana sorunudur. Meflruluk, meflru olma hâlidir. Meflru ise benimsenmifl, genel kabul görmüfl ilkelere, kurallara ve ölçülerle uyumlu; hukuka ya da yerleflik yasal usûl ve gereksinimlere uygun olma biçiminde tan›mlanabilir. Ayr›ca meflru kelimesi, bir düflünce, duygu ya da iddian›n, makul ve hakl› gerekçelere dayand›¤›n› da ifade etmektedir. Bu tan›mlamalara göre meflru olan ayn› zamanda onaylanm›fl bir konumu ifade eder. Ayr›ca meflruluk, hukuk taraf›ndan hak, yetki ve imtiyaz verilmifl, yasal, uygun anlamlar›n› da tafl›r. Yasall›k kavram› ile meflruluk kavram›n›n anlamlar›n›n ortak ça¤r›fl›mlar› vard›r. Hatta bu iki kavram zaman zaman birbirlerinin yerine kullan›lmaktad›rlar. Bu ça¤r›fl›mlar›n en önemli nedeni meflruluk kavram›n›n tan›m›nda yer alan “hukuk taraf›ndan hak, yetki ve imtiyaz verilmifl, yasal ve hukukilik” ö¤eleridir. Oysa meflruluk, yasall›¤› aflan bir kavramd›r. Çünkü meflruluk, hukukilik ile beraber makul, hakl› ve uygun olma anlamlar› da tafl›r. Ayr›ca meflrulu¤un tek kayna¤› hukuk olmayabilir. Gelenek, karizma, ak›l, bilgi, inançtan do¤an otorite, yasall›k kavram›ndan farkl› olarak meflruluk kavram›n›n tan›m› içerisinde yer al›r. Herhangi bir eylem yasal olabilir ama meflru olmayabilir ya da meflru görülen her fley yasalaflt›r›lmayabilir. Örne¤in, yerleflik usûller takip edilerek çok yüksek oranda vergi koymak yasald›r ama meflru görülmeyebilir. Meflruluk tan›m› çerçevesinde yasall›k-meflruluk iliflkisini tart›fl›n›z.SIRA S‹ZDE
Geleneksel ve Modern Toplumlarda Meflruluk
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M Kavram›n içeri¤inin tarihsel süreçte hukuk ve bu hukukun kayna¤› ile iç içe oldu¤u aç›kt›r. Din kaynakl› hukuk, meflruluk kavram›na dine uygunluk anlam› katt›¤› S O R U kavram›na gibi hukukun kayna¤›ndaki sekülerleflmeye paralel olarak meflruluk yönetilenlerin r›zas› da eklenmifltir. Nitekim meflruluk kavram›n›n günümüzdeki kullan›mlar›nda da bu ö¤eye yer verilmektedir. Asl›nda siyasal iktidar›n kayna¤›n› D‹KKAT iflaret eden meflruluk, tarihsel süreç içerisinde iflaret etti¤i kayna¤a göre farkl› anlamlar kazanm›flt›r. Örne¤in; iktidar›n ilahi iradenin bir lütfu olarak de¤erlendirilSIRA S‹ZDE di¤i dönemlerde meflruluk, yönetenlerin eylemlerinin ilahi iradeye uygunlu¤u flek-
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
46
Siyaset Bilimi
SIRA S‹ZDE
linde anlam kazanmaktad›r. Oysa iktidar›n kayna¤› olarak halk iradesinin iflaret edildi¤i dönemlerde ise meflruluk, yönetilenlerin r›zas›na uygun olarak elde edilen ve kullan›lan iktidara itaati sa¤layan bir niteliktir. Meflruluk, otorite olma, hukukilik, ba¤lay›c›l›k ve do¤ruluk nitelikleriyle iç içedir. Bir devlet ‘yönetme hakk›na’ sahip ise meflru oldu¤u düflünülebilir. Bu hak taSIRA S‹ZDE inanc›ndan do¤abilece¤i gibi aflk›n, metafizik ya da dinsel mamen yönetilenlerin birtak›m adreslere referans verilerek de gerekçelendirilebilir. Örne¤in, modern öncesi dönemlerde siyasal meflrulu¤a iliflkin yaklafl›mlar, do¤al hukuk gelene¤i çerD Ü fi Ü N E L ‹ M çevesinde usulcü de¤il esasç› idi. Teolojik yorumlar›n hakim oldu¤u bu yaklafl›mlarda uyruklar›n haklar› de¤il, egemenin emirleri ön plandayd›. Egemenin emirleS O R Ugeçici yans›mas› olarak görülüyordu. ri, ilahi emirlerin
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Meflruluk, kapsam›nda gelenek, ak›l, bilgi, inanç kaynakl› otoriteyi de bar›nd›rd›¤›ndan D‹KKAT yasall›¤› aflan bir kavramd›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Geleneksel toplumlarda meflruluk meselesi daha çok ilahi iradenin iflletti¤i evrensel düzen ve hukukilik aç›s›ndan ele al›nm›flt›r. Monarflik yönetimlerin hakim oldu¤u geleneksel dönemlerde devletler, kral›n otoritesinden dolay› meflru görülürAMAÇLARIMIZ dü. Çünkü krallar›n otoriteyi do¤rudan Tanr›’dan ald›klar› düflünülürdü. ‹ktidar›n ilahi kaynakl› oldu¤u geleneksel dönemde, örf, âdet, töreler ilahi bir amaç tafl›yor ve siyasal meflru da bütün evreni kuflatan ilahi iradenin bir parças› olarak iflK ‹ T Aiktidar P liyordu. Hem fizik hem de sosyal evrendeki bütün iflleyifl ilahi iradenin bir yans›mas› biçiminde alg›lan›yordu. Böylesi bir dünya görüflü çerçevesinde yerleflik iktidar iliflkileri veT Ebu meflrulu¤u neredeyse kendili¤inden tesis edilmiflti. Bir anL E Viktidar›n ‹ZYON lamda yerleflik düzen, evrensel düzenin bir yans›mas›yd›. Bireysel irade, halk›n iradesi, r›za, bireysel özgürlük gibi ö¤eler geleneksel siyasal sistemlerde yer almayan ö¤elerdi. Ancak monarflik yönetimlerin ortadan kalkmas›yla meflruluk önemli bir ‹NTERNET sorun olarak ortaya ç›km›flt›r. Modern düflüncede devletin meflrulu¤u gelenekler ya da ilahi iradeye de¤il, halk›n iradesine dayand›r›lm›flt›r. Meflrulukla ilgili net kavramlaflt›rmalar ise toplum sözleflmesi teorileriyle gündeme gelmifltir. Siyasal otoritenin nas›l meflru k›l›nabilece¤i ya da hangi yönetimin meflru olabilece¤i sorusu modern dönemlerin ana siyasal sorular›ndand›r. Hobbes, Locke, Rousseau gibi modern dönem siyaset düflünürleri meflrulu¤u, gelenek ya da Tanr›sal iradeye de¤il, bireysel r›zaya dayal› olarak aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Bu düflünürler meflrulu¤u, halk›n yöneticilere gönüllü olarak itaat etmeleri biçiminde anlam›fllar ve uyruklar›n bir sözleflme arac›l›¤›yla bildirdikleri r›zan›n, devletin kullanaca¤› iktidar› meflru k›laca¤›n› belirtmifllerdir. Bir otoritenin ancak yönetilenlerin r›zas›yla meflru olabilece¤ini belirten bu düflünürler, halk iradesi çerçevesinde meseleyi tart›flm›fllard›r. Yani geleneksel dönemde metafizik ve din temelindeki aç›klamalar, gönüllülük ve r›zaya kaym›flt›r. Modern dönemde meflruluk sorunu, ulusal dayan›flma çerçevesinde, yani otoritenin, meflru iktidar›n kayna¤›n›n ulusal irade oldu¤u anlay›fl›yla afl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Demokratik kat›l›m, her bir yurttafl için aidiyet hissi uyand›rm›fl ve kat›l›m, ulusal ölçekte milletin bir parças› olma duygusu yaratm›fl ve bu duygu, meflrulu¤un köklerini oluflturmufltur. Bu aç›dan liberal demokrasilerde otorite, önderlerin kiflisel özelliklerinden çok yasalara, usûllere ve kurumlara dayal›d›r. Liberal demokratik devletlerde meflruluk, bireysel özgürlü¤e ve kamuoyuna karfl› sürekli aç›k ve duyarl› olmakla tesis edilir. Bu aç›dan liberal demokratik sistemler otoritenin, yönetilenlerin r›zas›ndan kaynakl› olarak ‘afla¤›dan yukar›ya’ do¤ru iflledi¤ini varsayarlar.
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
47
Max Weber’in Meflru ‹ktidar (Otorite) Tipolojisi Meflruluk; bar›nd›rd›¤› hakl›l›k ile bir buyru¤a Resim 2.6 otorite, yani ba¤lay›c›l›k niteli¤i kazand›r›r. M. Weber, 1864Meflrulukla beraber iktidar iliflkisi, otorite ilifl1920 y›llar› kisine dönüflür. Otorite; zorlama, etki ve yönaras›nda yaflam›fl, Alman düflünür, lendirme gibi iktidar›n alt kümesidir ve baflkasosyolog ve ekonomi lar›n›n aksi halde yapmayacaklar› bir fleyi bir politik uzman›. ödev olarak yerine getirmeleri demektir. Otorite kendine has bir buyru¤u ve bununla ba¤lant›l› itaati kapsar. Otorite iliflkisinde emirler makul ve hakl› görülür. Buyruk, boyun e¤meye yol açacak flekilde emir verme hakk› tan›d›¤›nda otorite bar›nd›r›r. Zor kullanan iradeye boyun e¤menin nedeni tehdit ya da ödenebilecek bedellerden kaç›nmakt›r. Oysa otorite iliflkisinde böyle bir kayg› yoktur. Sosyal bir düzen ister zorla isterse uzlafl›yla kurulmufl olKaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Max_weber sun, bu düzen meflrulaflt›rma teknikleri, ideoloji, hegemonya, yönlendirme gibi uygulamalarla kendisini otoriteye dönüfltürür ve inançlar› yönlendirilen yurttafllar›n istekli, gönüllü itaatini teminat alt›na al›r. Max Weber, farkl› toplumlardaki siyasal sistemleri incelemifl ve iktidar›n meflrulaflt›r›larak otoriteye, meflru tahakküme dönüfltürüldü¤ü üç tip otorite iliflkisi tan›mlam›flt›r. Her otorite iliflkisi için hayati nokta olarak yönetenlere itaatin hakl› oldu¤una dair asgari bir inanc› iflaret eden Weber, bu s›n›fland›rmada itaatin dayana¤›n›, gerekçesini ölçüt alm›flt›r. Daha önce belirtildi¤i gibi meflruluk, yurttafllar›n belli bir sisteme neden itaat ettiklerinin cevab›d›r. Otoritenin üç biçimi bir anlamda bu soruya cevap teflebbüsüdür.
Geleneksel Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Geleneksel Otorite) Eskiden kalma kural ve iktidar pratiklerinin kutsall›¤›n› öne sürerek meflruluk iddias›nda bulunan ve kendisine inan›lan otorite türüne geleneksel otorite denir. Bu otorite çerçevesinde oluflan hiyerarflide resmî görevliler aras›nda ast-üst iliflkisi de¤il efendi-hizmetçi iliflkisi vard›r. Yönetilenler toplulu¤un üyeleri de¤il, iktidar sahibinin arkadafllar› veya uyruklar›d›r. ‹taat geleneksel iktidarda, iktidar sahibine karfl› bir ödevdir. Bu tipte otoritenin gerekçesi, inanc› zorunlu k›lan bir gerekçedir. Geleneklere ya da kutsall›¤a dayal› statüler ön plandad›r ve bundan dolay› geleneksel otorite, herhangi bir kural veya usûlün de¤il, gelene¤in ürünüdür. Geleneksel gerekçelerden do¤an otorite, geleneklerin flemsiyesi alt›nda, eski geleneklerin önemine iliflkin yerleflik inanç çerçevesinde iflleyen ya da bir gelenek içindeki örf ve uygulamalara uygun olarak seçilmifl kiflilerin kabul görmesi ve ayr›cal›¤›na olan yerleflik inanca dayal› otoritedir. Krallar, kraliçeler ve dini erkân otoritesi gibi. Bu otorite meflrulu¤unu, kutsal, yerleflik geleneklerden al›r. Kökleri geçmifle dayal› bu otorite, ataerkil ve patrimonyal tarz›n iflledi¤i geleneksel toplumda bir prens taraf›ndan kullan›l›r. Geleneksel gerekçelerden do¤an otorite, en ilkel ve en evrensel meflru iktidar biçimi olmas›na ra¤men, modern siyasal sistemler bile, geleneklerden önemli ölçüde meflruluk devflirirler. Hemen hemen bütün istikrarl› siyasal sistemler, gelene-
48
Geleneksel otorite, kutsall›k, örf, adet, al›flkanl›klar ve geleneksel de¤erlerin yer ald›¤› otorite iliflkisidir.
Siyaset Bilimi
¤i iflleyerek bir miktar meflruluk kazan›rlar. K›saca, meflrulu¤un ana kaynaklar›ndan biri de geçifl dönemlerinde geleneksel bütünlefltirici kurumlar›n süreklilik halidir. Bu aç›dan eski devletler, ulusal siyasal gelenekleri ile meflruluk türetebilirler. Köklü geleneklere sahip devletler, geçmifle göndermeler yaparak meflruluklar›n› takviye edebileceklerinden dolay› daha avantajl›d›rlar. K›saca geleneksel otorite meflrulaflt›rma sürecinde kutsall›k, örf, adet, al›flkanl›klar ve geleneksel ö¤elerin yer ald›¤› otorite iliflkisidir. Bu otorite iliflkisi daha çok geleneksel toplumlarda görülür. Örflere dayanan bu hükümranl›k tipinde, hat›rlanamayacak kadar eskiye giden kökenlerin, kendi bafl›na süreklilik arz eden bir meflrulu¤a sahip oldu¤una inan›l›r. Hanedanl›¤›n hüküm sürdü¤ü bir siyasal sistemde kral ölünce, bir baflka hanedan üyesinin kral olmas› geleneksel otorite iliflkilerini örnekler.
Karizmatik Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Karizmatik Otorite)
Karizmatik otorite, bir önderin ola¤anüstü kiflisel özelliklerinden do¤an en k›sa ömürlü otoritedir.
Yasal-ussal otorite, geleneksel veya dinsel kurallar de¤il de ak›l temel al›narak yap›lan kurallarla iflleyen otoritedir. Bu otoritenin en güzel örne¤i modern bürokrasilerdir.
Karizmatik otorite, ola¤anüstü kiflilik (peygamberlik, kahramanl›k gibi) özellikleri olan karizmatik bireyin koydu¤u kurallara adanmaya dayal› otoritedir. Karizmatik otorite, bu kiflinin ola¤anüstü niteliklerinden do¤an meflruluktur ve halk›n bu niteliklerin oldu¤una inanmas› önemlidir. Weber’in ifadesiyle bu otorite, Tanr› vergisi olan kiflisel, s›ra d›fl› özelliklerin (karizma) otoritesidir. Bu, karizmatik bir hakimiyettir ve peygamber, seçilmifl bir savafl kahraman›, büyük demagog veya parti liderince kullan›l›r. Bu yap›da meflruluk, bir kiflinin kahramanl›k, kutsall›k, örnek teflkil edecek karakter veya o kiflinin iflaret etti¤i, destekledi¤i siyasal veya ahlaki düzene dayan›r. Esin kayna¤› olabilen bu tür önderler, yüce hedefleri gerçeklefltirece¤ine dair güçlü ikna yetene¤ine sahiptirler. Weber’e göre karizmatik otorite, k›sa ömürlü ve istikrars›z olsa da siyasal meflrulukta dinamik ve devrimsel bir ö¤edir. ‹ktidar›n törensel araçlarla (taç giyme gibi) bir kifliden baflka birine verilmesi, geleneklerin bafllang›c›n› temsil eder ve karizmatik bir anlay›fla dayan›r. Ancak bu devir teslimden sonra veya ola¤anüstü özellikleri olan önderin ölümü veya ayr›lmas›yla karizma s›radanlaflmaya bafllar ve her karizmatik otorite, geleneksel veya yasal-ussal otoriteye dönüflür. Karizmatik otorite de geleneksel otorite gibi demokratik ve modern bir nitelik tafl›mamas›na ra¤men, tüm modern devletlerde rastlanan bir olgudur. Modern devletin ortaya ç›k›fl›yla geleneksel önderlik modernize edilmifltir. Modern siyasal sistemlerde önderlerin önemi (karizmatik otorite), yasal-ussal otorite karfl›s›nda az›msanmayacak bir konumdad›r. “Kurucu Babalar”, “Ulusal Önder”, “Milli fief” gibi s›fatlar, karizmatik önderlerin modern dönemlerdeki s›fatlar›ndand›r. K›saca, karizmatik otorite tipinde iktidar›n meflrulu¤u ve itaat, yöneticinin, hükümran›n eylemlerinden çok kiflili¤ine ya da kiflisel özelliklerine dayan›r. Örne¤in, güzel konuflma yetene¤iyle kitleleri etkileyebilen bir önderin otoritesi, karizmatik otoritedir. Weber’e göre bu tür otorite iliflkileri sürekli de¤ildir; karizma sahibi önderin ömrüyle s›n›rl›d›r ve bu yüzden geçifl aflamas›ndaki otorite tipidir. Rutinleflerek ya geleneksel otoriteye ya da yasal-ussal otoriteye dönüflür. Gandi, Atatürk, Napolyon gibi önderler bu otorite tipinin temsilcileridir.
Yasal-Ussal Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Yasal-Ussal Otorite) Weber tipolojisindeki bir di¤er otorite ise dini kurallar ya da geleneklere de¤il de ak›l temel al›narak yap›lm›fl yasalara ve kurallara dayal› olan yasal-ussal otoritedir. Bu otorite tipinde meflru hükümranl›k, yasal konum ve ifllevsel yeterlili¤in geçerlili¤ine olan inanca dayan›r. Bu otorite, Weber’in ifadesiyle devletin “modern
49
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
hizmetçileri” yani bürokratlar taraf›ndan kullan›l›r. Yasal-ussal otorite kapsam›nda ussal ifllemler, usûller vard›r. Meflruluk, hukuk taraf›ndan tan›mlanm›fl gayriflahsi usûllerden do¤ar. Modern siyasal ve bürokratik sistemler, bu otoriteyi örnekler. Burada otorite konumu, gelenek ya da kutsall›¤a de¤il, üzerlerinde uzlafl›lm›fl usullere dayan›r. ‹ktidar›n yasal bir yolla kullan›ld›¤› inanc›, bu tür meflrulu¤un dayana¤›d›r. Anayasal kurallar, yasalar ve yetkililerin gücünün ba¤lay›c›l›¤› kabul görür. Çünkü onlar yasald›r. Yasall›k, hukukî usûllere uygunluk, modern dönemde meflrulu¤un temel dayana¤›d›r. Yasal-ussal otoritenin kapsam›nda gayriflahsi, evrensel ve tüm ilgililere uygulanan genellefltirilmifl kurallar bütünü vard›r. Bu, ça¤dafl devletlerin özelliklerinden olan örgütlü idari kadro ve bürokratik yap›da görülür. Ayr›ca hukuk, tüm yasalar›n kayna¤› olarak yer al›r. Weber’e göre yasal-ussal meflrulu¤a dayal› egemenli¤in en saf örne¤i, modern bürokrasilerdir. K›saca, bu tür otorite iliflkisinde itaatin kayna¤› yasalard›r. En güzel örneklerini modern anayasal yönetimler ve bürokrasilerin oluflturdu¤u bu tür otorite iliflkilerinde iktidar›, kabul görmüfl usûller, tüzükler, yönetmelikler ve yasalar meflrulaflt›r›r. Bu türden otorite iliflkilerinde yasall›k ile meflruluk birbirine yaklafl›r. Meflruluk sadece iktidar›n kayna¤› bak›m›ndan de¤il, bu iktidar›n kullan›l›fl› bak›m›ndan da önemli bir mesele oldu¤undan, bafllang›çta yasal-ussal meflrulu¤a sahip bir yönetim bunu kaybetmekle beraber tam tersi de olabilir. Siyasal iktidar hukukili¤e uymad›kça meflruluktan uzaklaflabilir veya hukuk kurallar›na uymakla beraber, toplumdaki meflruluk anlay›fl› de¤iflebilir. Yasalar›n, kurallar›n toplumsal dayanaklar› ve etkinlikleri zay›flam›fl olabilir. Bu durumda iktidar, yasal temele sahiptir ama meflruluk bunal›m› ile yüz yüzedir. Yani yasall›k, zorunlu olarak meflrulu¤u beslemeyebilir. Örne¤in; hukuki usuller takip edilerek vergi oranlar› art›r›labilir ama yüksek vergi, yasal olsa da genellikle meflru görülmez. Yasall›k, meflrulu¤un temelini sa¤lamaktad›r ama onun tamam› de¤il, ö¤esidir. Zaten Weber de hiçbir otorite tipinin saf olarak bulunamayaca¤›n› ve sistemlerin meflruluk temellerinin, her üç otorite tipinin kar›fl›m›ndan olufltu¤unu belirtir. Weber tipolojisinde ihmal edilmifl önemli bir nokta da bazen otoritenin dayatma yoluyla tesis edilebilece¤i gerçe¤idir. Bazen otorite, hem Weber’in belirtti¤i gerekçeler hem de iktidar arac›l›¤›yla dayat›labilir. Hegemonya, meflrulaflt›rma, ideoloji, ön yarg›n›n harekete geçirilmesi, sahte uzlafl› gibi kavramlar bu tür otoriteyi iflaret eden süreçlerdir. Elefltirel ve radikal yaklafl›mlara göre ça¤dafl toplumlarda otorite, ya dolays›z denetimler kurarak (zor kullanma) ya da dolayl› ba¤›ml›l›k iliflkileri (hegemonya, manipülasyon) yoluyla iktidarca dayat›l›r. Geleneksel, karizmatik ve yasal-ussal gerekçelere dayal› otoritelerin ay›rt edici özellikleSIRA S‹ZDE ri nelerdir?
5
D Ü fi Ü N E L ‹ M Meflrulu¤un Siyasal Sistem Aç›s›ndan Önemi ve Meflruluk Krizi
Bir ülkedeki rejimin niteli¤i ne olursa olsun, her yönetim k›smen S Ode R Uolsa yönettikleriyle ifl birli¤i yapar. Her yönetim, zor kullanma veya iktisadi kaynaklara baflvurmaks›z›n itaat görmek ve emirlerini meflru göstermenin yollar›n› bulmak ister. HerK K A olanlar›n T hangi bir buyruk, emir verilenlerin ç›karlar›yla çat›flsa bile emreD ‹tabi gönüllü itaatini sa¤lad›¤› ölçüde meflrudur. Meflruluk, yöneten kesimin ve yönetilenlerin yönetme hakk›n› ayn› zaSIRA tan›d›¤›, S‹ZDE manda üzerinde uzlaflt›klar› yönetsel iktidar›n temelidir. Meflruluk, bir anlamda AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
50
Siyaset Bilimi
hem siyasal sisteme ba¤l›l›k hem de siyasal sistemin otorite niteli¤ine bürünmesinin arac›d›r. Ülke içine ve d›fl›na iliflkin kararlar al›p uygulayan devletin, bu faaliyetlerinde yönetilenlerin onay›n› alma ihtiyac› vard›r. Bu durum siyasal rejimlerin hepsinde ortakt›r. Çünkü her rejim kendisine itaat ettirmek durumundad›r. Yani rejim kendini hakl›laflt›rmak, meflru göstermek ve yurttafllar›n ba¤l›l›¤›n› elde etmek zorundad›r. Siyasal sistemler için meflruluk, iki aflamada çok hassas bir mesele olarak ortaya ç›kar. Birinci aflama, siyasal sistem içinde iktidar›n ele geçirilmesiyle ilgiliyken bir di¤er aflama iktidar›n iflleyifliyle ilgili meflruluk meselesidir. Örne¤in, demokratik mekanizmalaResim 2.7 r›n iflletildi¤i bir ülkede e¤er iktidar, serbest seJurgen Habermas, çimler sonucu el de¤ifltiriyorsa bu iktidar›n elde 12 Haziran 1929 edilmesi sürecinde meflruluktan bahsedilebilir. tarihinde do¤an Ancak iktidar›n meflru tarzda bir kere elde edilAlman felsefeci, mesiyle siyasal sistem içinde pratikteki iktidar›n siyaset bilimci ve sürekli meflru kalaca¤› anlam›na gelmez. Hesosyolog. men hemen bütün iktidarlar meflruluktan ziyade zor kullan›larak ele geçirildi¤inden, as›l olan uygulama aflamas›ndaki meflruluktur. Zor kullanan iktidarlar›n iktidara, fiziksel çat›flmadaki üstün güçleri ile geldi¤i ve yönetimlerinin meflrulu¤unu kabul ettirmeyi k›smen de olsa zor kullanarak baflard›klar› söylenebilir. Zaten bir çok Kaynak: http://de.wikipedia.org/wiki/J%C3%BCrgen_Habermas devlet ve merkezî siyasal kurumlar zor kullanma sonucu yani askerî fetihler ile do¤mufltur. Bu aç›dan iktidar›n bafllang›çta ç›plak güç ile kazan›ld›¤› iddia edilebilir ama bu, iktidar›n her yerde her zaman zor kullanma veya tehdidinden do¤an korku ile devam ettirildi¤i anlam›na gelmez. Bu zor kullanma uygulamalar› her zaman meflruluk ilkeleri ile s›n›rlan›r. Çünkü meflruluk, güvenli, verimli, etkili ve daha az maliyetlidir. Meflruluk, istikrara katk›n›n yan›nda, emir verme yetkisi ile bu emre uymay› zorlayan zemini oluflturur. Sürekli zor kullanmaya baflvuran düzenler, hem ekonomik kaynaklar› savurMeflruluk, istikrarl› ve etkin siyasal sistemlerin ganca kullan›r hem de bir krize sürüklenirler. Ayr›ca, bazen devletler, ekonomik dayana¤›d›r; bu yüzden bir veya idari birtak›m sorunlardan dolay› da meflruluk kayb›na u¤rayabilir ya da Jursistem için meflruluk krizi gen Habermas’›n ifadesiyle ‘meflrulaflt›rma kriziyle’ karfl› karfl›ya gelebilirler. büyük risk demektir. Bu riski gidermek üzere iktidarlar, Yönetilenlerin düzene inançlar› kalmad›¤›nda ya da yönetim koordinasyonu bakendilerini sürekli meflru flar›s›z görüldü¤ünde, meflrulaflt›rma krizi do¤ar. Habermas’a göre devletler, sosgösterme çabas›ndad›rlar. yal harcamalar gibi bir tak›m görevler üstlendikçe yurttafllar›n›n gündelik yaflamlar›na daha fazla müdahil olmakta, devlet müdahale ettikçe halk›n talepleri artmakta ve devlet bu talepleri karfl›lamakta güçlük çekmeye bafllay›nca da meflruluk kayb› ortaya ç›kmaktad›r. Yani devletlerin performanslar› ile meflruluklar› iliflkilidir. Toplumsal yap›daki meflruluk alg›lamas›ndaki de¤iflim, do¤rudan sisteme yans›r. Bir yönetimin gayrimeflru görülmeye bafllamas› ve bu görüflün yayg›nl›¤›, devrimsel nitelikteki dönüflümler demektir. Siyasal sistem meflru görüldü¤ünde hem yönetilenlerin siyasal olarak seferber edilmesi kolaylafl›r hem de asgari kaynak ile hacimli icraat yapma imkân› do¤ar. Meflruluk, siyasal sistemin teminat› niteli¤indedir. Bu yüzden iktidar kendini sürekli meflrulaflt›rmak ya da meflru göstermek zorundad›r. Sosyal düzen nas›l kurulmufl olursa olsun, bu düzenin devam› ve istikrar› için birtak›m meflrulaflt›rma tekniklerine baflvurulur. Böyle durumlarda düzenler bu inanc›n muhafaza edilmesi ad›na kitle iletiflim araçlar›n›, müfredat› hatta sosyal harcamalar› ideolojik bir tarzda yönlendirme (manipülasyon) ve propaganda için kullan›rlar. Yani tüm iktidarlar kendilerini meflrulaflt›rmaya ya da meflru göstermeye çal›fl›rlar.
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
51
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
‹ktidar ve siyasal iktidar kavramlar›n› tan›mlamak. ‹ktidar, egemenlik ve meflruluk, siyaset literatürünün en temel kavramlar›ndand›r. Birbiriyle ba¤lant›l› olan bu kavramlar ve aralar›ndaki iliflki, literatürde oldukça hacimli yer tutar. Siyaset, en genel anlam›yla bir toplum ad›na ba¤lay›c› kararlar alma ve yürütme süreci olarak tan›mland›¤›nda hem karar alma hem de yürütmenin bir kapasite ya da iktidar meselesi oldu¤u aç›kt›r. Yani siyaset süreci bütün olarak iktidar iliflkileriyle iç içedir. ‹ktidar, itaat üretme becerisi olarak tan›mland›¤›nda bu becerinin sosyal yaflam›n birçok farkl› alanlar›nda farkl› kaynaklara dayal› olarak farkl› biçimlerde ortaya ç›kt›¤› görülür. ‹ktidar›n kayna¤› fiziksel, ekonomik veya sembolik olabilir ve iktidar iliflkisi, bu kaynaklara dayal› olarak bazen zor kullanma (ç›plak güç, fliddet) bazen de otorite k›l›¤›nda ortaya ç›kabilir. Sosyal yaflamda iflleyen iktidarlardan biri de siyasal iktidard›r ve sahip oldu¤u kapsay›c›l›k, üstünlük ve zor kullanma tekeliyle di¤er sosyal iktidar tiplerinden ayr›l›r. Egemenlik kavram›n› tan›mlay›p, küreselleflme ve egemenlik iliflkisini yorumlamak. Egemenlik bir siyasal sistem içinde kural koyma, etkin hüküm sürme becerisine sahip yo¤unlaflm›fl iktidard›r. Modern egemenlik anlay›fl›n›n tarihsel kökleri Orta Ça¤’a kadar götürülse de 17. yüzy›lda modern ulus devletlerin ortaya ç›kmas›yla iyice belirginleflmifltir. ‹ktidar›n tek bir merkezde yo¤unlaflmas›, modern devleti feodal dönemden ay›ran en önemli özelliktir. Modern dönemde iki ana egemenlik anlay›fl› geliflmifl ve bunlardan ilki egemenli¤i, s›n›rs›z, bölünemez ve devredilemez iktidar olarak tan›mlayan klasik anlay›flt›r. ‹kincisi ise mutlak egemenlik anlay›fl›n› elefltiren ve egemenli¤in anayasal birtak›m s›n›rlamalara tabi tutulmas›n› savunan demokratik egemenlik anlay›fl›d›r. ‹ç ve d›fl egemenlik diye iki ana boyut bar›nd›ran egemenlik, küreselleflme süreciyle beraber bir tak›m dönüflümler geçirmektedir.
N A M A Ç
3
Meflruluk, otorite tiplerini aç›klayabilmek ve meflrulu¤un siyasal sistemler için önemini aç›klamak. Meflruluk bir iktidar iliflkisinde emir alanlar›n bu konumlar›n› kabullenmesi ve emri verenlerin hakl›l›¤›na olan inançt›r. Yönetenlerin yönetme hakk›na yönelik onay ve inanç k›l›¤›nda afla¤›dan yukar›ya do¤ru bir onay› ifade eden meflruluk, geleneksel ve modern toplumlarda farkl› içerikler edinmifltir. Meflru iktidar anlam›ndaki otoriteyle ilgili Weber s›n›fland›rmalar yapm›fl ve meflru bir iktidar›n dayana¤› olarak gelenek, karizma ve yasalar› iflaret etmifltir. Bir iktidar iliflkisi meflru oldu¤unda istikrar kolayca tesis edilebilir ve bu yüzden sistemler için meflruluk hayati öneme sahiptir; siyasal iktidar›n ele geçirilme veya iflletilme aflamas›nda iktidar, yönetilenlerin onay›n› alam›yorsa bu siyasal sistem için bir risk oluflturmaktad›r.
52
Siyaset Bilimi
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi iktidar iliflkisi aç›s›ndan do¤ru de¤ildir? a. ‹ktidar sahibi, di¤er kiflilerin davran›fllar›n› yönlendirebilir. b. ‹ktidar, her türden toplumsal iliflkide ortaya ç›kabilir. c. ‹ktidar iliflkisi eflitsiz, hiyerarflik bir iliflkidir. d. Her iktidar iliflkisinde ana bileflenlerden biri r›zad›r. e. ‹ktidar iliflkisi, bir etkileme iliflkisidir.
6. Afla¤›dakilerden hangisi elitist teorinin (seçkinci kuram) iddialar›ndan de¤ildir? a. ‹ktidar, toplumdaki gruplar aras›nda dengeli paylafl›l›r. b. Her zaman iyi örgütlenmifl az›nl›klar örgütsüz y›¤›nlara hükmeder. c. Demokrasilerde de seçkin az›nl›k yönetimi görülür. d. Seçkin gruplar her zaman ayn› toplumsal kesimden oluflmayabilir. e. Tüm yönetimler oligarflik niteliklidir.
2. Afla¤›daki ifadelerden hangisi iktidar yap›lar› aç›s›ndan yanl›flt›r? a. Her siyasal sistemin kendine özgü iktidar yap›lar› vard›r. b. ‹ktidar yap›lar›, iktidar› elde etme mekanizmalar›n› ve iktidar›n nas›l iflletilece¤ini belirler. c. ‹ktidar yap›lar› toplumsal düzeni tesis eder. d. ‹ktidar yap›lar› tüm siyasal sistemlerde ayn›d›r. e. ‹ktidar yap›lar›, siyasal sistemin parças›d›r.
7. Afla¤›dakilerden hangisi Egemenlik aç›s›ndan, feodal siyasal sistemden modern siyasal sisteme geçiflin temel göstergesidir? a. Egemenli¤in farkl› organlara da¤›lmas› b. Egemenli¤in tek bir merkezde yo¤unlaflmas› c. ‹mparatorluklar›n çökmesi d. Feodal önderlerin güç kazanmas› e. Katolik Kilisesi’nin güç kaybetmesi
3. Weber’e göre, zor kullanma aç›s›ndan devletin ay›rt edici özelli¤i nedir? a. Zor kullanmaya sadece devletin baflvurmas›. b. Asker ve polis gibi zor kullanan örgütlerinin olmas›. c. Belli bir ülke üzerinde zor kullanabilmesi. d. Nüfusu zor kullanarak yönetmesi. e. Meflru zor kullanma tekelini elinde tutmas›.
8. Klasik egemenlik anlay›fl›n› savunan hangi düflünür egemenli¤i, “mutlak, bölünemez ve s›n›rland›r›lamaz” iktidar olarak millet iradesine dayand›r›r? a. Jean Bodin b. Thomas Hobbes c. Jean Jacques Rousseau d. John Locke e. John Austin
4. Milli marfl›n çal›nmas›, bayrak töreni gibi uygulamalar hangi iktidar kayna¤›n›n kullan›m›yla ilgilidir? a. Fiziksel kaynak b. Ekonomik kaynak c. Sembolik kaynak d. Otoriter kaynak e. Askeri kaynak
9. Afla¤›dakilerden hangisi küreselleflmenin egemenlikle ilgili sonuçlar›ndan de¤ildir? a. Egemenlik, ülke üzerinden para, mal ve bilgi ak›fl› üzerindeki egemenli¤e kaym›flt›r. b. Devletler ba¤›ms›zl›k kayb› yaflamaktad›rlar. c. BM, AB gibi örgütler, devletlerin egemenli¤ini s›n›rlamaya bafllam›fllard›r. d. Devletlerin s›n›rlar› daha geçirgen olmufltur. e. Uluslararas› siyaset sahnesinde rol üstlenen aktörler olarak devletler, alternatifsiz kalm›flt›r.
5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi otoriteyi tan›mlar? a. Otorite, devletin kulland›¤› iktidard›r. b. Otorite, emre itaatin bir ödev olarak alg›land›¤› iktidar iliflkisidir. c. Otorite, siyasal sistemlerin kulland›¤› iktidard›r. d. Otorite, fiziksel kayna¤a dayal› iktidar iliflkileridir. e. Otorite, ekonomik kayna¤a dayal› iktidar iliflkileridir.
10. Afla¤›dakilerden hangisi Weber’in otorite tipolojisine göre, yasal-ussal otoritenin özelliklerinden de¤ildir? a. Yasal-ussal otorite, ak›l temel al›narak yap›lm›fl yasa ve kurallara dayan›r. b. Yasal-ussal otorite, bürokratlar›n kulland›¤› otoritedir. c. Yasal-ussal otorite, hanedanlar›n kulland›¤› otoritedir. d. Yasal-ussal otorite daha çok modern toplumlarda yayg›n olan otoritedir. e. Yasal-ussal otorite, hukuk taraf›ndan tan›mlanm›fl gayriflahsi usullerden do¤ar.
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
“
53
Yaflam›n ‹çinden Egemenin ve Politikan›n Hukukileflmesi Politikan›n çok eskiden yap›lm›fl, birbirini tamamlayan ve son tahlilde bir nizam› amaçlayan iki klasik tan›m› vard›r. Bunlardan biri, zaman›n›n en önemli politika bilimcisi David Easton'a aittir. Easton'un tan›m›n› -biraz de¤ifltirerek- flöyle aktarabiliriz: Politika, toplumdaki (maddi) ve (maddi olmayan) de¤erlerin otorite yoluyla da¤›t›m›d›r. Bu tan›mda eklenmifl olan "maddi de¤erler", paran›n sembolize etti¤i kaynaklar›; tabiri caizse, bir toplumun mal varl›¤›n› ifade eder. "Maddi olmayan de¤erler"den kas›t ise o toplumdaki mevkiler, statüler, payeler, unvanlar, vs. gibi liyakat sembollerinin oluflturdu¤u kaynaklar ve imkanlar bütünüdür. Easton'un ça¤dafl› bir di¤er politika bilimcisi, Robert Dahl'›n politikadan anlad›¤› ise fludur: Kim, neyi, ne kadar ve nas›l almaktad›r? ‹ki tan›m› birbirini tamamlayan flekle getirdi¤imizde, politika olgusuna flu flekilde bakmak mümkündür: Politika, toplumdaki maddi ve maddi olmayan de¤erleri kim(ler)in, neleri, ne kadar ve nas›l elde edeceklerine otorite yoluyla karar verilmesidir. Otoritenin bizim kültürümüzde ilk semantik ça¤r›fl›m› devlet oldu¤undan; politikan›n tan›m›nda da devlet, politik olan› önceleyen bir olguya muadil k›l›n›r. Bu ise, politikay› kurulufl ve iflleyifl esaslar› -afla¤›da aç›klanacak- egemenin "hukuk" dedi¤i araçla tesis edilmifl, cansiperane korunmas› gereken kurallar bütününden müteflekkil bir devlet nizam›na indirgeyen bir anlay›fla tekabül eder. Türkiye'de hukuk-politika iliflkisini oda¤a alan güncel olaylar› baz› çevrelerin "devlet krizi" olarak nitelemeleri, bu aç›dan manidard›r. "Devlet krizi" neyin krizidir gibi bir soru sorulmadan, neredeyse olup biten her fleyi "kriz" olarak gören zihin haritas› da anlafl›lamaz. Bu haritaya biraz yak›n plandan bakt›¤›m›zda yayg›n olan kan›n›n tersi bir durumun söz konusu oldu¤unu görebiliriz: Türkiye'de hukuk politikleflmemekte, politika hukukileflmektedir. Ne demek istedi¤imizi biraz açal›m. Antropolojinin bize gösterdi¤i gibi, e¤er hukuk, toplumu kontrol etme mekanizmas› ise hukukun hiçbir zaman politik olan›n d›fl›nda düflünülemeyece¤ini de söyleyebiliriz. Çünkü, toplumsal kontrol, her fleyden önce, flu üç durumu kapsayan bir etki gücüne sahip olarak belirir: Bir toplumsal kesimin, di¤er(ler)i üzerinde; 1. Halihaz›rda sahip oldu¤u bir (ekonomik, sosyal, politik) hak ve/ya faydadan yoksun k›l›nmas›; 2. Yeni bir
hak ve/ya fayda elde etmesini önlemek; 3. Baz›lar›na bir hak ve/ya fayda sa¤larken, di¤erlerini bundan d›fllamak. Böyle bir mekanizman›n iflleyiflinin, ancak, ihlali halinde genelin d›fl›nda b›rak›lmay› dayatan ba¤lay›c› normlar ve nihayetinde bir res judicata (kesin hüküm) sayesinde mümkün olaca¤› aç›kt›r. Hal böyle olunca, hukukun (yasan›n) toplumsal kontrol mekanizmas› olarak üzerine oturdu¤u zeminin bir ayr›m yapmaktan, istisna getirmekten olufltu¤u da söylenebilir. Hukuku iktidar olgusuyla ilintilendiren, dolay›s›yla onun politik olandan ayr› düflünülmeyece¤i nokta da tam buras›d›r. Çünkü, toplumsal kontrolü ifa ederken ayr›m yapma, istisna oluflturma ve bunu kesin bir hükme ba¤lama egemenli¤i, yani nihai ba¤lay›c› karar alma iktidar›, politik olan› vücuda getiren olmazsa olmaz bir kofluldur. Hukuku bu ba¤lam d›fl›nda düflünmek, asl›nda "toplumu iktidars›z olarak düflünme"ye özdefltir. Oysa, gene antropolojinin gösterdi¤i gibi, yeryüzünde ad›na "toplum" dedi¤imiz hiçbir varl›k iktidars›z vücut bulmam›flt›r. Bununla beraber, toplumsal kontrolün iktidarla ilintili bir olgu olarak belirmesi ve bir ayr›m yapma nihai gücüne sahip durumu zorunlu k›lmas›, neticede egemen olan› münhas›ran hukukî bir varl›k saymam›z› zorunlu k›lmaz. E¤er, herhangi bir mevcut durum res judicata olarak istisnaî yap›labiliyorsa, bu, egemeni, hukuk yoluyla hukuku ask›ya alma gibi hem hukukun içinde, hem d›fl›nda tutan paradoksal bir konuma itecek; onu, Giorgio Agamben'in ifadesiyle "hukuk düzeninin ayn› anda hem d›fl›nda hem de içinde" tutacakt›r. Egemenin bu paradoksal konumu, konumuz bak›m›ndan da son derece önemlidir. Çünkü, gene Agamben'in ifadeleriyle; "Egemen, hukukun geçerlili¤ini ask›ya alma konusunda yasal yetkiye sahip olmakla, kendisini yasal olarak hukukun d›fl›nda tutuyor. Yani... '[h]ukuk kendisinin d›fl›ndad›r' ya da '[h]ukukun d›fl›ndaki egemen olarak ben, hiçbir fleyin hukukun d›fl›nda olmad›¤›n›... ilan ediyorum [demektedir]". Bu anlay›fl, Carl Schmitt'in meflhur "istisnaî hal" dedi¤i bir yap›ya vücut veren anlay›flt›r. Schmitt, istisnay› esasen karar›n mutlakl›¤› fleklinde hukukun resmi bir unsuru olarak görür ve bir s›n›fa dahil edilemeyen fley olarak niteler. Schmitt'e göre, " ...[H]ukuk düzeninin anlaml› olabilmesi için düzenin tesis edilmesi gerekir. Düzenli bir durum yarat›lmal›d›r; ve iflte egemen, böyle bir durumun gerçekte etkin olup olmad›¤›na tek bafl›na
54
Siyaset Bilimi
karar veren kiflidir. Bütün yasalar 'durumsal yasa'lard›r. Egemen, söz konusu durumu bir bütün olarak ve her fleyiyle yaratan ve garanti eden kiflidir. Nihai karar üzerinde tekel sahibidir. Egemeni kurulmufl (constitued) güç /iktidar olarak tan›mlad›¤›m›zda, bir kurucu potansiyel güç/iktidar karfl›s›nda o konumu kazanmas›n›n mümkün oldu¤unu da söylemifl oluruz. Bir baflka deyiflle, egemeni egemen k›lan, "kurucu d›flar›" olan potansiyel bir kurucu (constituting) güç karfl›s›nda "karar alma" (hüküm verme) kabiliyetidir. Mutlak karar alma (hüküm verme) son tahlilde yasaya ihtiyaç duymaz. Egemen zaten budur: "Yasa koymak için yasalara ihtiyaç duymad›¤›n› ispat eden" güç. Bir kez daha vurgularsak; bir hukuk düzeninin tesisi, ilk ve her fleyden önce, bir düzenin tesis edilmesiyle mümkündür. Bir düzenin tesisi ise egemen bir gücün vücut verdi¤i bir olgu oldu¤undan; Hukukun/yasan›n üzerine infla edildi¤i zemin güç /iktidar iliflkilerinin meydana getirdi¤i bir zemindir. Türkiye'de güncel olaylar› bu perspektife oturttu¤umuzda; meselenin, son tahlilde, politik olan› "devlet nizam›"na indirgemifl bir zihniyet ile bunu aflman›n as›l politik olan› ortaya ç›karaca¤›n›, dolay›s›yla bunun da toplumdaki maddi ve maddi olmayan de¤erleri da¤›tmay› zapturapt alt›na alm›fl böyle bir "nizam"›n d›fl›na ç›kmakla mümkün olaca¤›n› görenler aras›ndaki bir egemenlik mücadelesi oldu¤u söylenebilir. Politika, insanlar›n en az›ndan potansiyel çat›flma ekseninde bir arada yaflama koflullar›n›n bir düzene sokulmas›n›, dolay›s›yla çat›flma ve farkl›l›k eksenlerinde bir birli¤in sa¤lanmas›n› zorunlu k›lar: Toplumda kolektivitelere iliflkin yerlerin ve rollerin da¤›t›lmas›, bunu sa¤layan r›zaya dayanan toplumsal meflrulaflt›r›c› pratiklerin, kurumlar›n, örgütlenmelerin, söylemlerin hayata geçirilmesini amaçlar. Politika felsefecisi Jacques Ranciere, genelde "politika" olarak adland›r›lan bu olguya "polis" (police) demeyi tercih eder ve böylece politikay› düzen (nizam) tesis eden faaliyetler bütününe eflde¤er k›lar: "...Polis, özü itibar›yla, bir taraf›n pay›n› ya da paydan yoksunlu¤unu tan›mlayan, genellikle örtük yasad›r... Polis, bu yüzden ilkin, yap›p etme, var olma ve söyleme tarzlar›n›n paylaflt›r›m›n› tan›mlayan bir bedenler düzenidir ve bu bedenlerin belli bir yere ve göreve ad yoluyla [veya ismen] atanmalar›n› gözetir; polis, belli bir etkinli¤in görülür olmas›n›, bir di¤erinin görülür olmamas›n› gözeten, bu konuflman›n söylem, flu konuflman›n u¤ultu olarak anlafl›lmas›na nezaret eden, görülür-olan›n ve söylenir-olan›n bir düzenidir." Ran-
ciere, bu ba¤lamda, politikay›, polis'in karfl›t› olarak "o duyulur flekillenmeden kopan her ne varsa o" konumuna yerlefltirmek gerekti¤ini; polis ve eflitlik gibi iki heterojen sürecin "karfl›lafl›p buluflacak bir yeri ve yolu var oldu¤unda" politikan›n ortaya ç›kt›¤›n› vurgular. O halde, bir durumun "politik" olmas›, her fleyden önce, kurulu bir düzen (nizam) içinde eflitlik talebinin, o düzenin mant›¤›na karfl›t konuma gelecek düzeyde (mevcut iliflkileri yeniden flekillendirmeye bafllad›¤› eflikte) karfl›t bir mant›k olarak kendini duyurmas›yla mümkündür. Göstermeye çal›flt›¤›m›z, politik olan›n devleti önceledi¤i noktas›ndan hareketle, "bir halk›n politik statüsü"nün yerine "politik olan›n statüsü"nü koyarak; hukukun/yasan›n devletin de¤il, politik olan›n nizamnamesi fleklinde tan›mlanmas›n›n daha uygun olaca¤›d›r. Bu da ancak halk›n tek ve en önemli toplumsal meflruiyet kayna¤› say›lmas›yla ve politik olarak cisimleflmesiyle mümkün olacak bir husustur.
”
Kaynak: Sar›bay, A. Y. (22.02.2010). Egemenin ve Politikan›n Hukukileflmesi. Zaman.
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
55
Okuma Parças›
KendimiziS›nayal›m Yan›t Anahtar›
Mana Mana, Pasifik’te insandan insana geçebilen, her tür do¤aüstü ve gayri flahsi iktidara verilen add›r. Çok arzulanan bir fleydir ve bir birey mana kapasitesini art›rabilir. Cesur bir savaflç› yüksek derecede mana elde edebilir, ama bu iktidar› savaflma becerisine ya da bedensel kuvvetine borçlu de¤ildir; bu iktidar ona katledilen düflman›n›n manas› olarak geçer. Marquesalarda bir kabile üyesi, kiflisel yi¤itlik yoluyla savafl flefi olurdu. Savaflç›n›n, öldürdü¤ü herkesin manas›n› kendisine katt›¤› düflünülürdü, kendi manas› yi¤itli¤iyle orant›l› olarak artard›. Yerlinin zihninde, yi¤itlik manan›n nedeni de¤il sonucuydu. Savaflç›n›n sebep oldu¤u her ölümle m›zra¤›n›n manas› da ayn› flekilde art›yordu. Gö¤üs gö¤üse bir çarp›flman›n galibi, yenilen düflman›n›n iktidar›na iliflkin varsay›m›n›n niflan› olarak, katledilen düflman›n ad›n› al›rd›; onun manas›n› do¤rudan kendine katabilece¤i inanc›yla, onun etinin biraz›n› yerdi; ve savaflta bu iktidar kazand›ran etkinin varl›¤›n› garantilemek için ele geçirilen manayla özel, dostça iliflkisini temin etmek için alt edilen düflman›n fiziksel bir yadigar›n› savafl giysisinin bir parças› olarak tafl›rd›: bir kemi¤ini, kurumufl bir elini, bazen bütün bir kafatas›n›...
1. d
2. d 3. e 4. c 5. b
6. a
7. b
8. c
9. e Kaynak: Canetti, E. (1998) Kitle ve ‹ktidar. Çev. Gülflah Aygen, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹ktidar›n Kaynaklar› ve Teknikleri” ile “‹ktidar›n Görünümleri: Zor Kullanma ve Otorite” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar›n Kaynaklar› ve Teknikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar›n Kaynaklar› ve Teknikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar›n Görünümleri: Zor Kullanma ve Otorite” ve “Max Weber’in Meflru ‹ktidar (Otorite) Tipolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal ‹ktidar: ‹ktidar›n Toplumsal Da¤›l›m› ve Paylafl›m› (Seçkinci ve Ço¤ulcu Teori)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Egemen ‹ktidar›n Özellikleri” ile “Egemenli¤in Tarihsel Çerçevesi ve Halk Egemenli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik-Mutlak›yetçi ve Demokratik Egemenlik Anlay›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Egemenlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meflruluk” ve “Max Weber’in Meflru ‹ktidar (Otorite) Tipolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ‹ktidar asimetrik, eflitsiz bir iliflki olarak baflkalar›n›n davran›fllar›n› denetleme kapasitesi olarak tan›mlanabilir. Bu kapasitenin dayand›¤› temel kaynaklar fiziksel, ekonomik ve sembolik kaynaklard›r ve bu kaynaklar, insanlar aras›ndaki farkl›l›klara dayal› olarak toplumsal yaflamda da eflitsiz da¤›lm›fl kaynaklard›r. Bu çerçevede sembolik kaynak, iktidar tesis etmenin en ekonomik ve en verimli kayna¤›d›r. Fiziksel ve ekonomik kaynaklar hem pahal› hem de sürekli kullan›labilecek kaynaklar de¤illerdir. Oysa iktidar, sembolik kayna¤a dayand›¤›nda meflrulafl›r, otoriteye dönüflür ve böyle bir iktidar iliflkisinde itaat, gönüllülük ve sempatinin sonucunda adeta kendili¤inden ortaya ç›kar.
56
Siyaset Bilimi
S›ra Sizde 2 Toplumun küçük bir az›nl›k taraf›ndan yönetildi¤i veya yönetilmesi gerekti¤i görüflü oldukça eski olmas›na ra¤men, bu iddian›n modern dönemdeki savunucusu elit teorileridir. Elit teorilerine göre tüm toplumlarda kaç›n›lmaz olarak yöneten ve yönetilen diye iki s›n›f vard›r ve yönetimler oligarflik niteliktedir. Bu, evrensel bir gerçektir ve bunun birtak›m nedenleri vard›r. Yönetici az›nl›klar›n iyi örgütlenmesi, dayan›flmas› ve iyi iletiflim içinde olmalar› bu nedenlerden birincisidir. Baz› insanlar zekâ, çal›flkanl›k ve beceri gibi özellikler aç›s›ndan üstün olup bu üstünlükler farkl› toplumsal kesimlerde ortaya ç›kar. Yönetici elit s›n›f›n›n iflte bu üstün yetenekli ve baflar›l› insanlardan oluflmas›, ikinci nedendir. Üçüncü neden olarak da y›¤›nlar›n genel olarak siyasetle ilgilenmemesi ve yönetilmeye olan ihtiyaçlar› say›labilir. Kitleler gündelik ifllerinden dolay› siyasetle ilgilenecek fazla zaman bulamazlar ve bu yüzden seçkinlerin yönetimine ihtiyaç duyarlar. S›ra Sizde 3 Egemenlikle ilgili as›l dikkate al›nmas› gereken nokta egemenli¤in kayna¤›ndan çok, egemenli¤in nas›l iflletildi¤idir. Toplumsal yaflamda tüm grup ve bireylerin etkileflim içinde olduklar› gerçe¤inden yola ç›k›ld›¤›nda, devlet de dâhil hiçbir siyasal ve sosyal varl›¤›n mutlak anlamda egemenli¤i söz konusu de¤ildir. Ancak devletler ya da hükümetler, kendilerini halk iradesinin temsilcisi olarak görüp s›n›rs›z iktidar kullanma e¤ilimi gösterdi¤inde temel hak ve özgürlükler riske girebilir. Bu aç›dan, kayna¤› ister Tanr›’ya isterse halka dayans›n, klasik egemenlik görüflü, demokratik devletin iflleyifliyle uyuflmamaktad›r. Çünkü liberal demokrasi, s›n›rl› bir iktidar anlay›fl›na dayan›r ve hukukun üstünlü¤ü ilkeleri gere¤ince, egemen devletin de tabi oldu¤u ba¤lay›c› kurallar vard›r. Bu aç›dan egemen, özerk bir devlet içindeki en üstün, nihai ve en genel iktidard›r ama bu iktidar her fleyi kapsayan, ebedî, s›n›rland›r›lamaz veya bölünemez bir iktidar de¤ildir. Asl›nda kurumsal anlamda kamuya karfl› hiçbir sorumlulu¤u olmayan küçük bir seçkin grubunun elindeki iktidar, siyasal rejim olarak ister ilahi iradeye isterse halk iradesine dayans›n, otoriter bir sistemdir ve insan haklar› aç›s›ndan risklidir. S›ra Sizde 4 Yasall›k kavram› ile meflruluk kavram›n›n anlamlar›n›n ortak ça¤r›fl›mlar› vard›r. Hatta bu iki kavram zaman zaman birbirlerinin yerine kullan›lmaktad›rlar. Meflruluk, yönetilmenin, itaat etmenin anlaml› ve makul görülme-
sini sa¤layan inançt›r. Yasall›k ise belli bir kural ya da uygulaman›n yerleflik usullere göre yap›lmas› veya iflletilmesi anlam›na gelir. Yasall›k niteli¤i sadece usûller çerçevesinde ortaya ç›kabilir ancak meflruluk sadece usullere uygunluk anlam› tafl›maz. Oysa meflruluk, usulleri, dolay›s›yla yasall›¤› aflan bir kavramd›r. Çünkü meflruluk, hukukîlik ile beraber makul, hakl› ve uygun olma anlamlar› da tafl›r. Ayr›ca meflrulu¤un tek kayna¤› hukuk olmayabilir. Gelenek, karizma, ak›l, bilgi, inançtan do¤an otorite, yasall›k kavram›ndan farkl› olarak meflruluk kavram›n›n tan›m› içerisinde yer al›r. Herhangi bir eylem yasal olabilir ama meflru olmayabilir ya da meflru görülen her fley yasalaflt›r›lmayabilir. Örne¤in, yerleflik usûller takip edilerek çok yüksek oranda vergi koymak yasald›r ama meflru görülmeyebilir ya da belli kültürlerde on sekiz yafl›ndan küçük gençlerin evlenmesi meflru görülebilir ama yasal de¤ildir. S›ra Sizde 5 Weber, farkl› siyasal sistemleri inceleyerek, itaatin gerekçesini ölçüt alm›fl ve iktidar›n meflrulaflt›r›larak otoriteye ya da meflru tahakküme dönüfltürüldü¤ü üç tip otorite iliflkisi tespit etmifltir. Weber’in tespitine göre en ilkel ve evrensel otorite, geleneksel gerekçelere dayal› oland›r. Eski geleneklerin önemine yönelik inanç çerçevesinde iflleyen bu otorite tipinde itaat, iktidar sahibine karfl› bir ödevdir. Daha çok geleneksel toplumlarda geçerli olan bu otorite gerekçesi meflrulu¤u yasalardan de¤il, yerleflik örf, âdet ve al›flkanl›klardan türetir. Karizmatik otorite ise ola¤anüstü özellikleri olan bir önderin koydu¤u kurallara adanmaya dayal› otoritedir. Bu otorite iliflkisinde meflruluk, hükümran›n eylemlerinden çok kiflisel özelliklerinden kaynaklan›r ve bu özelliklere sahip önder öldü¤ünde karizmatik otorite de ortadan kalkar. Bir önderin ola¤anüstü özelliklerinden kaynaklanan bu otorite, hem geleneksel hem de modern toplumlarda görülmekle beraber, en k›sa ömürlü otoritedir ve kaç›n›lmaz olarak ya geleneksel ya da yasal-ussal otoriteye dönüflür. Yasal-ussal otorite ise gelenek ya da dini kurallarla de¤il de ak›l temel al›narak yap›lm›fl kurallar, ifllemler ve usullerden do¤an otoritedir. Modern toplumlar›n siyasal ve bürokratik örgütlerinde rastlanan bu otorite, devletin ‘modern hizmetçileri’ yani bürokratlar taraf›ndan kullan›lan otoritedir. Yasal-ussal otoritenin kapsam›nda gayriflahsi, evrensel ve tüm ilgililere uygulanan genellefltirilmifl kurallar bütünü vard›r ve bu yüzden hiyerarfli, ast-üst iliflkisi biçiminde oluflur.
2. Ünite - Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar
57
Yararlan›lan Kaynaklar Akal, C. B. (1998). ‹ktidar›n Üç Yüzü. Ankara: Dost Kitabevi. Bealey, F., Johnson, A.G. (1999). The Blackwell Dictionary of Political Science: A User’s Guide to Its Terms. Oxford. Blackwell Pub. Bellamy, R., Mason, A. (2003). Political Concepts, Manchester: Manchester University Press. Canetti, Elias. (1998). Kitle ve ‹ktidar. Çev. Gülflah Aygen, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Colin, F. (ed.) (2004). Contemporary Political Theory. London: Sage Publications. Dahl, R.A. (2010). Demokrasi Üstüne. Çev. Betül Kad›o¤lu, Ankara: Phonix Yay›nevi. Demir, Ö., Acar, M. (1992). Sosyal Bilimler Sözlü¤ü, ‹stanbul: A¤aç Yay›nlar›. Dursun, D. (2002). Siyaset Bilimi, ‹stanbul: Beta Bas›m. Duverger, M. (1998). Siyaset Sosyolojisi, Çev. fi. Tekeli, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›. Foucault, M. (1992). Hapishanenin Do¤uflu, Çev. M. Ali K›l›çbay, Ankara: ‹mge Yay›nevi. Habermas, J. (1975). Legitimation Crisis, Çev. T. McCarthy, Boston: Beacon Press. Held, D. (1991). ‘Democracy and the Global System’, D. Held (ed.) Political Theory Today. Cambridge. Polity Press: Heywood, A. (2000). Key Concepts in Politics. London: MacMillan Press Ltd.: Kapani, M. (2000). Politika Bilimine Girifl. Ankara: Bilgi Yay›nevi: Keyman, E. F. (der.). (2002). Liberalizm, Devlet, Hegemonya. ‹stanbul: Everest Yay›nlar›. McClelland, J.S., (2005). A History of Western Political Thought. London: Routledge Pub.: Miller, D. (ed.). (2000). The Blackwell Encyclopaedia of Political Thought. Oxford: Blakwell Publishers Ltd.: Öztekin, A., (2000). Siyaset Bilimine Girifl. Ankara: Siyasal Kitabevi. Poggi, G. (1990). The State, Its Nature, Developments and Prospects. Cambridge: Polity Press. Riley, M. (1988). An Introduction to the Sociology of Politics. New York: Harvester. Rousseau, J.J. (1997). Toplum Anlaflmas›. Çev. V. Günyol, ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi. Sar›bay, A.Y. (2010), Egemenin ve Politikan›n Hukukileflmesi, Zaman, 22.02.2010.
Weber, M. (1995). Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme Kuram›. Çev. Ö. Ozankaya, Ankara: ‹mge Kitabevi: Weber, M. (1996). Sosyoloji Yaz›lar›, Çev. T. Parla, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri http://en.wikipedia.org/wiki/Antonio_Gramsci http://en.wikipedia.org/wiki/Michel_Foucault http://openlibrary.org/works/OL1914758W/Les_partis_ politiques http://tr.wikipedia.org/wiki/Vilfredo_Pareto http://www.phillwebb.net/topics/society/Schmitt/Sch mitt.htm http://tr.wikipedia.org/wiki/Max_weber http://de.wikipedia.org/wiki/J%C3%BCrgen_Habermas
3
S‹YASET B‹L‹M‹
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Devlet hakk›ndaki farkl› görüfl ve de¤erlendirmeleri s›ralayabilecek, Modern ulus devletin oluflum sürecini aktarabilecek, Modern devlet hakk›ndaki ideolojik tart›flmalar ve önerileri özetleyebilecek, Devlet türlerini aç›klayabilecek, Ça¤dafl siyasal sistemler ve aralar›ndaki farklar› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • •
Devlet Siyasal Sistem Hükümet Sistemi Demokrasi
• Totalitarizm • Otoriterizm • Modern Devlet
‹çindekiler
Siyaset Bilimi
Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
• • • • •
DEVLET VE S‹YASAL S‹STEMLER MODERN DEVLET‹N OLUfiUMU DEVLET‹N K‹fi‹L‹⁄‹ SORUNU DEVLET TÜRLER‹ S‹YASAL S‹STEMLER
Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler DEVLET VE S‹YASAL S‹STEMLER Siyaset teorisinde, üzerinde en çok tart›flma yap›lan kavramlardan biri devlettir. Devlete iliflkin tart›flmalar daha çok, devletin tan›m›, ifllevi, s›n›rlar› ve devlet-toplum iliflkileri üzerinedir. Devlet, do¤as› gere¤i soyut bir varl›kt›r. Ancak, onun ad›na, egemenli¤i fiilen kullanan, aralar›nda ifl bölümü yapm›fl belirli görev, yetki ve sorumluluklar› olan organlar vard›r. Bunlar yasalar› yapacak bir yasama organ›, bu yasalar› uygulayacak ve ülkeyi yönetecek bir icra organ› ile icra organ›n›n yasalara uyup uymad›¤›n› denetleyecek bir yarg› organ›d›r. Bir devletin siyasi kurumlar›n› teflkil eden bu organlar aras›ndaki iliflkilerin yap›s› ve niteli¤i bizi “hükümet sistemi” kavram›na götürür. Baflkanl›k sistemi, yar› baflkanl›k sistemi, parlamenter sistem gibi kavramlar, egemenli¤in hangi organlar taraf›ndan nas›l kullan›ld›¤›n› ve sistem içinde bu organlara düflen rolün ne oldu¤unu ve organlar aras›ndaki iliflkileri gösterir. Siyasal sistem kavram› ise hem devlet hem de hükümet sistemi kavram›ndan daha fazlas›n› kapsamaktad›r. Siyasal sistem kavram›, bir ülkede mevcut olan yöneten ve yönetilenler aras›ndaki iliflkinin türü, niteli¤i, kayna¤› ve dayana¤›n› anlatmaktad›r. Hükümet sisteminde, egemenli¤i kullanan organlar ve bunlar aras›ndaki güç ve yetki da¤›l›m› söz konusu iken, “siyasal sistem” ile bir bütün olarak bu organlarla halk aras›ndaki iliflkinin niteli¤i anlat›lmaktad›r. Devlet toplum iliflkilerinin niteli¤i, yani bir toplumdaki cari siyasal sistem, o toplumdaki egemen siyasal kültür kal›plar›, tarihi geçmifl, ülkedeki ekonomik ve sosyal durum ve daha birçok parametre ile yak›ndan iliflkilidir.
Devlet Kavram› Soyut bir olgu olarak devletin tan›m›n› yapmak bir hayli güçtür. Ancak gündelik yaflamda pek çok kez devlet iktidar›n›n varl›¤›n› üzerimizde hisseder, onun gücünden olumlu ya da olumsuz yönden etkileniriz. Devlet her fleyden önce bizim için zorlay›c› bir otoritedir. Biz istemesek bile kazanc›m›z›n bir k›sm›n› vergi olarak al›r, belirli bir yafla geldi¤imizde bizden askerlik yapmam›z› ister, bir trafik polisi kurallar› ihlal etti¤imizde, arac›m›z› durdurup bize ceza kesebilir. Bunun d›fl›nda devlet bizi d›fl düflmanlardan ve içerdeki zorbalardan korur. Tahsil edemedi¤imiz bir alaca¤›m›z için bir yarg› organ› olan mahkemeye baflvurabiliriz. Bütün bunlar bize devletin toplumdaki di¤er iktidar biçimlerinden farkl› bir güç ve iktidar oda¤› oldu¤unu gösterir. Devlet iktidar›, toplumdaki di¤er iktidar biçimlerinden daha genifltir ve tüm ülkeyi kapsar. Devlet iktidar› ile sosyal iktidar türleri aras›nda bir eflit-
60
Siyaset Bilimi
lik iliflkisi de¤il, hiyerarflik iliflki vard›r. Devlet, di¤er iktidar biçimlerinden daha üstündür. En önemlisi kurallar›n› ve emirlerini yürütmek üzere gerekti¤inde zor ve fliddet kullanma yetkisine sahip olan tek güçtür. Suçlular› cezaland›rmak üzere hapse koyabilece¤i gibi, ödenmemifl bir borcu tahsil etmek üzere haciz yöntemine baflvurabilir. Dahas›, devletin böyle bir hakka sahip oldu¤u yönünde toplumda bir genel kabul vard›r. Bu nedenle ço¤umuz onun kararlar›na ve emirlerine hiçbir zorlama olmaks›z›n itaat ederiz. Peki, hepimizin hayat›nda bu denli yeri olan devlet ne zaman ve niçin ortaya ç›km›flt›r? ‹nsanl›k tarihinde yöneten yönetilen farkl›laflmas›n›n ortaya ç›kt›¤› ilkel siyasal topluluklardan bafllayarak devlet benzeri siyasi otoritelerin varl›¤›ndan söz edilebilir. Ancak yönetenlerin flahs›ndan ba¤›ms›z, bir tüzel kiflilik olarak devlet, modern bir olgudur. Gerek teoride kavramsal olarak gerekse pratikte kurumsallaflm›fl bir iktidar tipi olarak devlet XVI. yüzy›lda do¤maya bafllam›flt›r. XV. yüzy›l›n bafl›nda Machiavelli, belli bir toprak parças› ve topluluk üzerinde etkili otoriteyi anlatmak üzere stato sözcü¤ünü kullanm›flt›r. Daha sonra Jean Bodin, üretti¤i “egemenlik” kavram› ile devletin kavramsal olarak biraz daha ete kemi¤e bürünmesine katk› sa¤lam›flt›r. Modern devlet bugünkü flekline ise ancak XIX. yüzy›lda ulaflm›flt›r. Bugüne kadar, modern devletle ilgili felsefeciler, siyaset bilimciler, sosyologlar, hukukçular taraf›ndan pek çok tan›m yap›lm›flt›r. Her bilimsel disiplin kendi penceresinden farkl› bir devlet tan›m› yapm›flt›r. Ancak bu tan›mlardan hiçbiri onun bütün özelliklerini ve bir toplumdan di¤erine, bir dönemden ötekine farkl›laflan yap›s›n› tasvire yeterli de¤ildir. Klasik Frans›z kamu hukuku doktrininde devlet “milletin hukuki kiflilik kazanm›fl flekli” olarak tan›mlanm›flt›r. Avusturyal› hukukçu Hans Kelsen’e göre “devlet, etkili olarak yürürlükte bulunan bir hukuki normlar sistemidir”. Alman sosyologu Max Weber (1864-1920) ise devleti, “belirli bir toprak parças› üzerinde meflru fliddet kullanma tekelini elinde baflar›yla bulunduran insan toplulu¤u” olarak tan›mlamaktad›r. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Max Weber yapt›¤› bu tan›mla modern devletin hangi özelliklerine dikkat çekmektedir? SIRA S‹ZDE Bir örgütlü iktidar oda¤› olarak “devlet”i tasvir etmenin ötesinde, onu, felsefi, D Ü fiahlaki Ü N E L ‹ M aç›dan de¤erlendirme yönünde çabalar da vard›r. Örne¤in; ideolojik ve Marksizm, liberalizm gibi büyük anlat›lar, kendi bak›fl aç›lar›na göre farkl› bir devlet tan›m› veS öngörüsü ortaya koymufllard›r. Marksist teoride devlet, bir s›n›f yap›O R U s› olarak telakki edilir. Buna göre devlet, üretim araçlar›n› elinde tutan kapitalist burjuva s›n›f›n›n, iflçi s›n›f› üzerinde tahakküm kurmak ve onun yaratt›¤› art›k ürüD‹KKAT ne el koymak için kulland›¤› bir araçt›r. Marksistlere göre iflçi s›n›f›n›n bilinçlenip kapitalist düzeni ortadan kald›rmas›na paralel olarak onun müttefiki, bekçisi, muSIRA S‹ZDE devlet de kendili¤inden yok olup gidecektir. haf›z› konumundaki Liberal teoride devlet, insano¤lu taraf›ndan, bölünemez, piyasadan al›n›p sat›lamaz nitelikte olan belirli hizmetleri yerine getirmek üzere kurulmufltur. LiberalAMAÇLARIMIZ ler, devleti, kurulufl amac›yla s›n›rl›, bu s›n›rlar› aflmamas› gereken ve bu nedenle de yönetilenler taraf›ndan sürekli denetim alt›nda tutulmas› gereken bir araç olarak görürler. s›n›rl› devlet düflüncesini, insan do¤as› hakk›ndaki tasavK ‹Liberaller, T A P vurlar›na dayand›r›rlar. Liberallere göre insan, do¤as› itibariyle “iyi”dir. Dolay›s›yla insanlar›n oluflturdu¤u toplumda duygudafll›k, birbirinin hakk›n› gözetme, adalet gibi nosyonlar hakimdir. Ne var ki genel e¤ilim bu olmakla birlikte, istisnai olarak TELEV‹ZYON insanlar aras›nda baflkalar›n›n can, mal, ›rz ve namusuna tecavüz etmek isteyenler
N N
‹NTERNET
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
bulunabilir. Yine haks›zl›¤a u¤rayan bir kimse, hakk›n› haks›zdan alma sürecinde ölçüsüz davranabilir. ‹flte devlet, bu türden istisnai durumlar dikkate al›narak toplumu d›flardan ve içerden gelecek sald›r›lara karfl› korumak, hakl›y› haks›zdan ay›rt etmek, hakl›ya hakk›n› ve haks›za da hak etti¤i cezay› vermek (adalet) için kurulmufltur. Liberallerin tan›m›n› yapt›¤› devlet âdeta bir gece bekçisidir. Ancak devletin kurulufl amaçlar›n›n d›fl›na ç›kmas› ve toplumsal iliflkilere müdahale etmesi liberallerce tasvip edilmez. Siyasi düflünce tarihi içinde farkl› ve birbirine z›t devlet anlay›fl› ortaya koyan çok say›da düflünür vard›r. Burada bunlardan Hegel, Hobbes ve Locke olmak üzere bafll›ca üç tanesine yer verece¤iz. G.W.F. Hegel (1770-1831), devlet teorisini, insan ve toplumun do¤as› konusundaki fikirlerinden hareketle infla etmifltir. Hegel, liberallerin aksine, insan do¤as› hakk›nda kötümserdir. O, bu hususta liberaller taraf›ndan dile getirilen görüflleri fazlas›yla naif bulur. Hegel’e göre insan bireyci, bencil, ç›karc›, doyumsuz ve sald›rgand›r. Dolay›s›yla insanlar›n ç›karlar› öyle gerektirdi¤i için az çok bir uzlafl› ile oluflturduklar› sivil toplum, bar›fl, istikrar ve uzlafl› aç›s›ndan k›r›lgan bir yap›dad›r. Zira sivil toplum, her zaman insan›n bu do¤al tutkular›n›n tehdidi alt›ndad›r. Hegel’e göre insan›n bu tutkular›n› gemleyecek, bar›fl ve istikrar› sa¤layacak olan devlettir. Dolay›s›yla bu kadar önemli bir görevi üstlenecek olan devlet, liberallerin öngördükleri gibi s›n›rl› ve zay›f bir devlet olmayacakt›r. Hegel’in devlet teorisini, sivil toplum-devlet iliflkilerine dair yapt›¤› de¤erlendirmelerden ç›karmak mümkündür. Hegel’in “sivil toplum”u kapitalist topluma tekabül eder. Sivil toplum, kiflisel hazz›n ve dolay›s›yla bencilli¤in, devlet ise di¤erkâml›¤›n alan›d›r. Hegel’in devletin kökeni olarak aileyi göstermesi tam da bu yüzdendir. Bilindi¤i üzere insani etkileflim bafll›ca iki ilke üzerinden yürür: Ç›kar ilkesi, arma¤an ilkesi. Birincisinde eyleme iten ilke rasyonellik (ak›lc›l›k, hesabilik), ikincisinde ise di¤erkâml›kt›r (hasbilik). Birincisinde al›nanla verilen aras›ndaki orant›ya bak›l›r. Kârl›l›k ve fayda temel motiftir, kifli, kendisi için mümkün olan en fazla fayday› sa¤lamaya çal›fl›r. Ancak ikincisinde aile fertlerinin ihtiyaçlar›, haklar› ve mutlulu¤u, insan› eyleme iten tek güdüdür. Bu eylemde do¤rudan bir fayda umulmaz, sonradan gelseler bile ödüller eylemin istenilirli¤ini hesaplamakta bir unsur de¤ildir. Dolay›s›yla bu nedenle ailede dayan›flma ve birlik, toplumda ise rekabet, çat›flma esast›r. Hegel’e göre k›s›tlanmam›fl sivil toplumdaki rekabet, zenginlerle yoksullar aras›ndaki uçurumun büyümesi sonucunu verir. Hegel sivil toplumu, özel ç›karlar›n çarp›flt›¤› bir savafl meydan›na benzetir. Dolay›s›yla devletsiz bir sivil toplum, kendi ço¤ullu¤unu felce u¤ratma ve yok etme e¤ilimindedir. Ç›kar ilkesine göre iflleyen sivil toplumun k›sa sürede alt katmanlara ve s›n›flara bölünmesi kaç›n›lmazd›r. Bu da sivil toplumu, içsel huzursuzlu¤un ve çat›flman›n alan› k›lmaya yetecektir. Toplumsal bar›fl ve huzur için, bireylerin ve s›n›flar›n bencilliklerinin frenlenmesi ve bunlar›n daha yüksek, bireysel ve s›n›fsal ç›karlar›n üstünde yüce bir amaçta birlefltirilmesi gerekmektedir. Sivil toplum, kendi iç çat›flmalar›n› çözebilecek mekanizmalardan yoksundur. Bireyleri ve s›n›flar› bu yüksek ahlaki birlik hâline dönüfltürecek ve onlara kamu ruhu afl›layacak olan devlettir. John Keane’in ifadesiyle; “Sivil toplum siyasal olarak düzenlenmedi¤i, “devletin daha yüksek gözetimine” tabi k›l›nmad›¤› sürece “sivil” olarak kalamaz”. Görüldü¤ü üzere Hegel’in tan›m›n› yapt›¤› devlette, devletle toplum aras›ndaki s›n›r kaybolmakta ve devletin “kamu ruhu”nu afl›lama amac›yla müdahale edemeyece¤i bir toplumsal alan neredeyse kalmamaktad›r. Hegel’in dizgesinde yurttafllar›n devlet iktidar›n› nas›l ve hangi koflullar alt›nda sorgulayacaklar› -siyasal demok-
61
62
Siyaset Bilimi
Totalitarizm: Siyasi iktidar›n toplumun bütün alanlar›n› s›k› denetim alt›nda tuttu¤u, bireysel özgürlüklere ve sivil inisiyatife hayat hakk› tan›mad›¤› yönetim biçimi. Toplumu belirli bir ideoloji do¤rultusunda biçimlendirme amac›ndaki bask›c› diktatörlük.
SIRA S‹ZDE
2
rasi ve aktif yurttafl olma sorunu- muallakta b›rak›lm›flt›r. Basitçe belirtmek gerekirse, kamusal iyinin gerekleri, sivil toplumun özerkli¤ini ve sivil toplumu oluflturan bireylerin özgürlüklerini s›n›rland›r›yorsa o zaman devletin müdahaleleri nas›l gayrimeflru görülebilecek ve önlenebilecektir? Devlet konusunda Hegel ile ayn› çizgide yer alan bir di¤er düflünür Thomas Hobbes (1588-1679)’tur. Hobbes’a göre devlet sivil toplumun tanr›s›d›r. Hobbes, insan do¤as› hakk›nda Hegel’den daha kötümserdir. Hobbes, devlet öncesi do¤a durumunu, bir savafl hâli olarak tasvir eder. Ona göre do¤a durumunda “insan insan›n kurdudur”. Hobbes, devleti ve devletin ifllevi konusundaki görüfllerini, devletin yoklu¤u varsay›m› üzerine bina eder. ‹nsanlar bu savafl hâline son vermek üzere aralar›nda yapt›klar› sözleflme ile can ve mal güvenli¤ini sa¤lama, yönetme, hakl›y› haks›zdan ay›rt etme hakk›n› sözleflmeye taraf olmayan bir egemene yani devlete devretmifllerdir. ‹nsanda bulunan ölüm korkusu, rahat yaflama iste¤i, çal›flarak elde ettiklerine sahip olma ve onlardan yararlanma umudu, onu bu savafl durumuna bir son vermeye yönelten nedenlerden baz›lar›d›r. Zira akl›n ve sa¤duyunun gere¤i budur. Hobbes’un devlet teorisinde toplumun varl›¤› ve devam›, devletin var oluflu ile mümkündür. Devletin kurulmas› ile do¤a durumu son bulur ve uygar dönem bafllar. Hobbes’a göre toplumsal bar›fl ve istikrar için, devlet, toplumsal yaflam›n bütün alanlar›na nüfuz etmeli, her yerde haz›r ve naz›r olmal›d›r. Devletin bu s›k› denetimi olmazsa insan›n do¤al e¤ilimi olan bencillik, doyumsuzluk ve sald›rganl›k tekrar a盤a ç›kacak ve yeniden anarfli ve savafl bafllayacakt›r. Görüldü¤ü üzere Hobbes’un hayalini kurdu¤u devlette siyasal rejim bir totalitarizmdir. Zira egemen, yasama, yürütme, yarg› haklar›n›, savafl ve bar›fl yapma ve cezaland›rma yetkisini elinde toplam›flt›r. Hobbes’a göre bu egemen bir mutlak monark da olabilir bir kurul da yeter ki insan›n potansiyel sald›rganl›¤›n› kontrol alt›nda tutacak kadar güçlü olsun. Liberal filozof John Locke (1632-1704), bu iki düflünürün aksi yönde bir devlet tasavvuruna sahiptir. Locke, insan do¤as› hakk›nda Hegel ve Hobbes gibi kötümser de¤ildir. Hobbes’un söyledi¤i gibi devlet öncesi do¤a durumu, insan›n insan›n kurdu oldu¤u bir savafl durumu de¤ildir. ‹nsanlar›n birbirlerinin can›na, mal›na, özgürlü¤üne sayg›l› olduklar› ve sa¤duyuyla hareket ettikleri bir durumdur. Genel e¤ilim bu olmakla birlikte, yine de istisnai olarak bunun d›fl›na ç›kanlar bulunabilir. Bu durumda sald›rgana karfl› kendini korumak do¤al bir e¤ilim ve hakt›r. Ancak sald›r›ya u¤rayan›n hem davac› hem de yarg›ç olmas›, sald›rana karfl› öç alma duygusuyla ölçüsüz davranmas› söz konusu olabilir, bu da toplumda yeni kargaflal›klara yol açabilir. ‹flte Locke’a göre devlet, insanlar›n, canlar›na ve mallar›na sald›ranlar› cezaland›rma yetkisini bir koruyucuya devretmesiyle do¤mufltur. Locke’a göre insan›n kendisine yap›fl›k, vazgeçilmez, devredilmez do¤al haklar› vard›r, devlet, bu haklara riayet etmekle yükümlüdür. Locke devleti, sadece bu özel iliflkiler alan›n›n koruyucusu s›n›rl› bir otorite olarak düflünür. Ona göre devlet bizzat bar›fl ve huzuru tesis etmeye çal›flmaz, yani toplumun do¤al iflleyifline müdahale etmez var olan düzeni korumaya çal›fl›r. Locke’da do¤a durumu aflamas›nda bask›n olan çat›flma ve huzursuzluk de¤il, bar›fl ve erdemdir. Çat›flma ar›zidir. Devlet çat›flmay› engellemeli, bunun d›fl›nda toplumu kendi hâline b›rakmal›d›r. K›saca Locke’un istedi¤i s›n›rl› ve zay›f bir devlettir. Bir düflünürün SIRAinsan S‹ZDEdo¤as› hakk›ndaki varsay›mlar› ile tasavvur etti¤i devletin niteli¤i aras›nda ne tür bir iliflki vard›r?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
Devletin Kökeni ve ‹fllevi Devletin do¤uflu konusundaki görüfller bafll›ca iki grupta toplanabilir. Birincisi tamamen varsay›ma dayanan Hegel, Hobbes ve Locke örne¤inde inceledi¤imiz hipotetik teoriler; ikincisi ise siyasal topluluklar›n geliflimi ve modern ulus devlete dönüflmesi sürecini tarihsel ve sosyolojik aç›dan inceleyen teorilerdir. Her iki grupta yer alan düflünürler ve özellikle birinci gruptakiler devleti aç›klamak için flu sorulardan hareket etmifllerdir: ‹nsano¤lu devlete niçin ihtiyaç duymufltur? Baflka bir ifadeyle devletin kökeni, hakikati, özü ve ifllevi nedir? Devletin yetkileri ve s›n›rlar› ne olmal›d›r? Modern zamanlarda bu sorulara cevap oluflturmak üzere birbirinden farkl› pek çok teori ileri sürülmüfltür. Hipotetik teoriler içinde en bilineni “sözleflme kuramlar›”d›r. Bu teorilere göre, insanl›k tarihinde devletin kurulmas›ndan önceki aflama bir “do¤a durumu” evresidir. Bu evrede insanlar belirli nedenlerle aralar›nda bir sözleflme yaparak devleti var etmifllerdir. Do¤a durumu ve sözleflme tezi tamamen bir kurgudur. Gerçekte ne bir do¤a durumu ne de orada yap›lm›fl bir sözleflme vard›r. Bu teorilerde amaç, devletin nas›l, hangi koflullarda ve niçin do¤du¤unun izah› de¤ildir; devletin amac›n›n, yetkilerinin, s›n›r›n›n ne olmas› gerekti¤ine dair belirli görüflleri temellendirmektir. Yap›lan inflalar sosyolojik de¤il, felsefidir. Nitekim her düflünür kendi amac›na göre farkl› bir “do¤a durumu” kurgulam›flt›r. ‹nsanl›k tarihinde devletin ortaya ç›kt›¤› belirli bir an saptayamay›z. Ancak sözleflme kuramc›lar› bu tarihsel bilgi eksikli¤i ile ilgilenmezler. Onlara göre sorun, tarihsel olmay›p analitik bir sorundur, bu yüzden “köken” terimini kronolojik de¤il, mant›ksal bir anlamda anlarlar. Arad›klar› fley, bir bafllang›ç an› de¤il, devletin varl›k nedenidir (raison d’être). Sözleflme teorilerinin bir di¤er katk›s›, devleti, özgür bir sözleflme ile var edilmifl, insan yap›s› bir araç olarak tan›mlayarak onun üzerindeki gizi ortadan kald›rm›fl ve onu apaç›k ve aflikâr bir olgu hâline getirmifl olmalar›d›r. Yine sözleflme fikri, devlet kurumunun, belli koflullara, yasal ve ahlaki s›n›rlamalara ba¤l› oldu¤unu, bu sözleflmeyi yapanlar›n iradesi d›fl›nda baflka bir gerçekli¤i olmad›¤›n› göstermektedir. Bir sözleflme teorisinde devletin niteli¤i ve toplumla iliflkilerini belirleyen en temel unsur, o teorinin insan do¤as› hakk›ndaki varsay›mlar›d›r. ‹nsan do¤as› hakk›ndaki kötümser görüfller Hegel ve Hobbes örne¤inde oldu¤u gibi otoriter ve totaliter, iyimser yaklafl›m içinde olan teoriler de liberal ve demokratik bir devlet tan›m›na ulaflm›fllard›r. Bunda düflünürlerin yaflad›klar› ve teorilerini infla ettikleri dönemdeki özgül siyasal ve toplumsal koflullar›n da pay› vard›r. Örne¤in Thomas Hobbes, ‹ngiliz iç savafl› döneminde yaflam›flt›r, onun için temel kayg› savafl›n sona ermesi ve istikrar›n yeniden tesisidir. O yüzden Hobbes, otorite konusunda ›srarc›d›r ve ona temel oluflturacak bir insan do¤as› ve do¤a durumu tasar›m› yapm›flt›r. Devletin kökeni konusunda hipotetik ve tarihsel sosyolojik teoriler ne derse desin insano¤lunun devleti var etme nedeni, devletin sa¤layaca¤› hizmetlere ihtiyaç duymas›d›r. ‹nsan, ihtiyaçlar›n›n üstesinden yaln›z bafl›na gelemeyece¤i için önce toplumu kurmufl, toplumsal düzen ve istikrar› sa¤lamak ve sürdürmek üzere de devleti var etmifltir. Devlet, bir baflka kurum ve kifli taraf›ndan yerine getirilmesi imkâns›z olan, piyasa mekanizmas› içinde edinilemeyecek baz› hayati hizmetleri yerine getirmektedir.
63
64
Siyaset Bilimi
MODERN DEVLET‹N OLUfiUMU Modern devlet, baflka bir ifadeyle ulus devlet, Bat›’da yaklafl›k on as›rl›k bir geçmifli olan, iktisadi, toplumsal ve siyasi bir örgütlenme tarz› olan feodalitenin yerini kapitalist üretim biçiminin almaya bafllamas›na paralel olarak olufltu. K›saca ulus devlet, feodalitenin tam karfl›t› olarak biçimlendi. Bu nedenle ulus devleti kavramak bak›m›ndan bir gösteren ifllevi görebilecek olan feodaliteden kal›n çizgilerle de olsa bahsetmek gerekir. Roma’n›n V. yüzy›lda Cermen kabileleri taraf›ndan da¤›t›lmas›na paralel olarak Avrupa topraklar› yaklafl›k befl yüz parçaya bölündü. Bu topraklar üzerinde yaflayan insanlar, yeni efendilerinin, topra¤a ba¤l›, toprakla birlikte al›n›p sat›labilen serfleri hâline geldiler. Serfler; iktisadi, hukuki, idari, her aç›dan senyöre ba¤l›yd›lar. Serflerin senyörlere sadakatine karfl›l›k, senyörler de onlara koruma sa¤l›yordu. Ayn› zamanda her senyör de kendisinin bir üstü konumundaki baflka bir feodal beyin “vassal”› durumundayd›. Art›k ürüne mülk sahibi olarak feodal bey el koymaktayd›. Feodal dönemde, ticaret son derece c›l›z, yollar bozuk ve güvensiz, üretim ise geçimlik düzeydeydi. ‹çe kapal›, kendine yeterli ve birbirinden büyük ölçüde kopuk birimlerden oluflan feodal toplum, güçlü bir merkezi siyasi organizasyona imkân vermiyordu. Krallarla, merkezden uzak, soylularca yönetilen bu feodal birimler aras›ndaki siyasi iliflki gevflek ve nispeten önemsizdi. Kökleri daha gerilere uzanmakla birlikte XIII. yüzy›lda feodaliteye meydan okuyan yeni bir s›n›f türedi. Bunlar, Haçl› Seferleri sonras›nda Do¤u ile geliflen ticari münasebetler sonucu önemli miktarda servet biriktirmifl, kâr tutkusu ve ilerleme heyecan› ile dolu, feodal hiyerarfli ve denetim mekanizmalar› d›fl›nda kalmay› baflarm›fl olan burjuva s›n›f›yd›. Bu s›n›f, Hansa Kentleri veya özgür kentler olarak adland›r›lan flehirlerde yaflamaktayd›lar. ‹.S. XI. yüzy›l›n bafllar›nda ortaya ç›kmaya bafllayan bu kentler, kentsel alanlara özgü üretim ve ticaretle u¤raflan, yo¤un nüfusa sahip, en önemlisi siyasal aç›dan özerk birimlerdi. Özerkliklerini ço¤u kez ya bölgesel hükümdar ve onun temsilcilerinin ya da feodal beylerin, ve her ikisinin birlikte aç›k direnifl ve muhalefetine ra¤men kazanm›fllard›. Ticaret, yüzy›llard›r süregelen çöküntü ve terkedilmifllikten sonra kentleri yeniden güçlendirdi. Tek tek güçsüz olan bireylerin ortak hareket edebildikleri merkezler olan bu kentler krallara ve feodal soylulara karfl› birtak›m haklar iddia ediyorlard›. Her birey, bu haklara, kendi içinde birli¤i olan bu toplulu¤un üyesi oldu¤undan dolay› sahipti. Kentlerdeki bu özgürlük, iflbirli¤i ve zenginlik yeni bir çekim alan› oluflturdu. Feodalitenin çözülüflünde ve feodalizmden kapitalizme geçiflte bu kentler önemli bir rol oynad›. Kapitalizmdeki iktisadi rasyonalite zaman içinde bu kentlerin birbiriyle bütünleflmesine yol açt›. Zira bir mal›n üretiminde maksimum verime ve dolay›s›yla kâra ulaflmak için, o mal›n üretilmesi için gerekli üretim faktörlerinin en verimlilerinin kullan›lmas› gerekiyordu. Ancak ço¤u kez, bu faktörlerin hepsinin bir flehrin s›n›rlar› içinde var olmas› imkâns›zd› ve minimum maliyet maksimum has›lat ilkesi uyar›nca farkl› bölgelerdeki en verimli üretim faktörlerinin bir araya getirilmesi bir zorunluluktu. Öte yandan üretilen mallar›n di¤er flehirlere pazarlanmas› yine kârl›l›k prensibinin bir gere¤iydi. ‹flte bu olgusal durum birbirinden yal›t›k olan bu flehirlerin iktisadi, fiziki (yollar), hukuki ve son kertede siyasi bak›mdan birbirine eklemlenmesini zorunlu k›ld›. Zira her biri farkl› hukuk düzenine sahip olan bu feodal cepler, kapitalist pazar›n oluflmas› aç›s›ndan bir engel oluflturuyordu.
65
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
Bu iktisadi zorunluluk, çok geçmeden siyasi alanda pratik ve teorik sonuçlar do¤urdu. O güne kadar feodal beyler hiyerarflisinin tepesinde yer almakla birlikte pek de güçlü bir konumda olamayan kral›n feodal soylular karfl›s›nda güçlenmesine yol açt›. Kral›n bu süreçte destekçisi, feodalizmin adem-i merkeziyetçi, çok parçal› ve karmafl›k yap›s›n›n merkezî iktidarla yer de¤ifltirmesine yard›mc› olan bu yükselen yeni kentsel s›n›f, yani burjuvaziydi. Kapitalist üretim biçiminin kendi yasalar›na göre geliflip serpilebilmesi için güçlü bir merkezî devlet taraf›ndan koflullar›n oluflturulmas› gerekmekteydi. Yollar›n yap›m›, güvenli¤inin sa¤lanmas›, ticaretin öngörülebilir normlara göre cereyan edebilmesi için ortak ticari kurallar›n (hukukun) oluflturulmas› gibi daha pek çok ifl bu kentleri birbiriyle ifl birli¤ine yöneltti. Çünkü kapitalist üretim biçimi, ülke çap›nda yasalar› etkili biçimde geçerli, üretimin ve pazarlaman›n güvenlik içinde yap›labilmesine arac›l›k edecek güçlü bir devlet ayg›t›n› gerekli k›lmaktayd›. Dahas›, kapitalist üretimin gerektirdi¤i çok say›da farkl› uzmanl›k alan›nda ifl gücünün e¤itimi, bu kiflilerin, üretim sürecinde rahat iletiflim kurmas› için ortak bir kavram seti ve semboller sistemine sahip k›l›nmas› için gerekli temel e¤itimin verilmesi, iletiflim a¤lar›n›n döflenmesi gibi hizmetler yine modern devlet taraf›ndan yerine getirilmektedir. Ulus devletin varl›¤›na vücut veren, iflte pek ço¤u kapitalist üretim biçimi ile yak›ndan ba¤lant›l› olan bu SIRA S‹ZDE ifllevlerdir. Bu ifller, k›sa sürede birbirinden ba¤›ms›z bu kent yap›lar›n›n siyasi bak›mdan bütünleflmesini zorunlu k›ld›. Zira kapitalist üretim biçiminin gerektirdi¤i bu hizD Ü fi Ü N E L ‹ M metlerin nas›l, kimler taraf›ndan ve hangi kaynaklarla yerine getirilece¤i gibi konular, farkl› kentlerden gelen temsilcilerin kat›ld›¤› bir platformda kararlaflt›r›lmaya S O R büyük U baflland›. Bat›’da demokratik kat›l›m ve temsil olgusunun temelleri ölçüde bu dönemde at›ld›. Bu meclisler, Bat›’da siyasetin toplumsallaflmas›n›n kurumsal yans›mas› olan parlamentolar›n temelini oluflturdu. Kentler nas›lDsakinlerinin ortak ‹KKAT iradesi ve ifl birli¤ine dayal› olarak kurulduysa bu kentlerin birleflip merkezî bir devlet hâline gelmeleri de yine ayn› motiflerle gerçekleflti. Devletin oluflumunda SIRA S‹ZDE bu içsel nedenler yan›nda d›flsal faktörlerin de önemli bir yeri vard›. Örne¤in bir ülkenin denizafl›r› ticarette üstünlü¤ü ancak güçlü bir ordu sayesinde mümkün olabiliyordu. Güçlü bir ordu ise ancak mali aç›dan güçlü birAMAÇLARIMIZ merkezî devlet taraf›ndan oluflturulabilirdi.
N N
Modern devletin oluflum süreci ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Gianfranco K ‹ T A P Poggi’nin (1991). Ça¤dafl Devletin Geliflimi ‹stanbul: Hürriyet Vakf› Yay›nlar›, adl› kitab›na bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON
Bu geliflmeler, çok geçmeden, siyasi düflünce alan›nda da yans›ma buldu. Zira nesnel koflullar, güçlü bir merkezi iktidar›n, merkezkaç yerel birimler üzerinde hakimiyetini ve üstünlü¤ünü pekifltirecek düflünsel dizgelerin üretilmesini gerektiriTERNET yordu. Mutlak monarflinin üç düflünürü ‹talya’da Machiavelli‹ N(1469-1527), Fransa’da Jean Bodin (1530-1596), ‹ngiltere’de Thomas Hobbes (1588-1679), merkezî devletin teorik temelini att›lar. Her üç düflünür de bafllang›çta kendi ülkelerinin sorunlar›na çare aramak üzere yola ç›kt›lar. Machiavelli, ‹talyan siyasal birli¤inin kurulmas›, Bodin, Fransa’daki din savafllar›n›n önlenmesi, Hobbes, ‹ngiliz iç savafl›n›n bir daha yaflanmamas› için düflünsel bir aray›fl içindeydiler. Farkl› kayg›larla da yola ç›km›fl olsalar, sonuçta her üçü de mutlak monarfliyi çare olarak gördüler. Zira bu özgül siyasal sorunlarla birlikte as›l belirleyici faktör, yeni üretim biçiminin bu türden bir siyasi organizasyonu gerekli k›lmas›yd›.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
66
Siyaset Bilimi
Resim 3.1 XIV. Louis, 17151774 tarihleri aras›nda Fransa’da krall›k yapan, Günefl Kral lakapl› devlet adam›. Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Louis_ XIV_of_France.jpg
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
3
Machiavelli’ye göre ‹talyan birli¤inin sa¤lanmas› için bu birli¤e engel oluflturan bölük pörçük feodal birimlere ve papal›¤a boyun e¤direcek kadar güçlü bir merkezî otoriteye, yani mutlak monarka ihtiyaç vard›. O, bu noktada devletin varl›¤› için “güç” unsurunun önemini vurgulad›. Zira Machiavelli’ye göre güç, devletin varl›k koflulu, belirleyici özelli¤i, hatta kurucu unsurudur. Kendi ifadesiyle “Buyurma yetkisine (imperio) sahip olan, güce (forze) sahip de¤ilse, çökmeye mahkûmdu”. Elbette bu güç, sadece fiziki fliddet potansiyeli, yani maddî güç olarak de¤erlendirilemez. Toplumun, iktidar›n hakl›l›¤›na, gereklili¤ine inanm›fl olmas› da gerekir. Bu noktada, siyasi istikrar ve iktidar›n süreklili¤i aç›s›ndan “meflruiyet” kriterinin önemi karfl›m›za ç›kar. Jean Bodin, üretti¤i egemenlik kavram› ile merkezî iktidar›n pekiflmesine güçlü bir teorik destek sa¤lad›. Onun çabalar›, egemenli¤in kralla özdeflleflmesine neden oldu. XVII. ve XVIII. yüzy›l boyunca Fransa, ‹spanya, Prusya ve Avusturya gibi ülkelerde mutlak yönetimler siyasi hakimiyetlerini pekifltirmifl durumdayd›lar. Bu dönemde Avrupa’da monarfli, doruk noktas›na ç›kt›. Bu durum, genellikle bölgesel yönetimin güçlenmesi ve küçük ve zay›f bölgelerin daha güçlülerin egemenli¤ine girmesi ile gerçekleflti. Art›k yüzlerce birbirinden nispeten kopuk yerel birimin yerini, say›ca az, ba¤›ms›z devletler alm›flt›. Monarflinin ele geçirdi¤i ve kontrol etti¤i güç o kadar büyüktü ki egemenlik “mutlak” ön ad›n› çoktan hak etmiflti. Bu mutlakç›l›k, Günefl Kral olarak yaftalanan Fransa Kral› XIV. Louis’nin flu sözlerinde somutlaflt›: “L’Etat, c’est moi (Devlet Benim)”. Üstlendi¤i bu yeni ifllevler dolay›s›yla modern devletin kurumlar›, adlî, askerî, idari mekanizmalar o kadar geniflledi ki sonuçta devlet, kral›n flahs›ndan daha fazlas›n› ifade etmeye bafllad›. Say›lar› giderek artan bu kurumlarda çok de¤iflik alanlarda uzmanl›k gerektiren iflleri üstlenen binlerce görevli vard›. Bunlar, do¤rudan kral›n flahsi emirlerinin uygulay›c›s› olmaktan çok, devletin gücünü belli ifllevlere da¤›tan bu kurallar bütününün yönlendirmesi ve denetimi alt›nda çal›fl›yorlard›. Her bir kurumun, s›n›rlar› belirli görevleri yerine getirecek kadar yasal ve maddî gücü bulunuyordu. Kral›n flahs›ndan ba¤›ms›z bir devlet tüzel kiflili¤i, bu geliflmelere paralel olarak tarih sahnesinde yerini ald›. Art›k bu noktada kral, devletin sahibi de¤il bafl hizmetkâr›yd›. Belli bir dönemde üretilen teorilerle tarihi toplumsal gereklilikler aras›nda bir paralellik SIRA S‹ZDE var m›d›r? D Ü fi Ü N Ekral, L ‹ M teorik olarak bütün güçleri elinde toplam›fl gibi görünse de Bu dönemde gerçek bundan biraz farkl› geliflmifltir. Bir kere merkezî ulus devlet yap›s› do¤rudan burjuvazinin S O R Ukontrolünde biçimlendi. Çünkü burjuvazi ticarî giriflimlerini ve ç›karlar›n› siyasi aç›dan ancak kral›n mali, askeri ve idari mekanizmalar› içinde yer alarak daha kolay koruyabilirdi. Burjuvazi yarar›na, adli, idari, askerî, e¤itim alaD‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
67
n›nda üstlendi¤i ifllevler devletin kurumsal aç›dan ve istihdam etti¤i kadrolar aç›s›ndan bir dönem öncesine k›yasla bir dev hâline gelmesine yol açt›. Büyüyen devlet organizasyonun mali yükü, burjuvazinin s›rt›ndayd›. Bu yüzden burjuva güçler, kendi iflletmelerindeki rasyonellik ilkesinin devlet yap›lanmas›nda da geçerli olmas› için u¤rafl verdiler. Bu ba¤lamda ulus devletin bütün kurumlar›, kralla burjuvazi aras›nda cereyan eden pazarl›k süreci içinde olufltu. Kral istedi¤i mali deste¤i ve itaati sa¤lamak için burjuvazi ile ifl birli¤ine mecburdu. Bunun en somut sonucu, devlet bürokrasisinin burjuva güçlerin temsilcilerince oluflturulmas›yd›. Ancak kralla burjuvazi aras›nda her zaman tam bir ifl birli¤i ve uyumdan söz edilemezdi. Politikan›n saptanmas›nda, kralla burjuvazi ve soylular›n teflkil etti¤i parlamento aras›nda sürekli bir iktidar mücadelesi vard›. Bu mücadelenin doru¤a ç›kt›¤› üç büyük devrimin; ‹ngiliz Devrimi (1640-1688), Amerikan Devrimi (1776), Frans›z Devrimi (1789)’nin ard›ndan modern demokratik devlet do¤du. Bu devrimlerle bir zamanlar hükümdara ait olan egemenlik parlamentoya devredildi ve parlamento mutlak yasa yap›c› hâline geldi. Art›k güçlü merkezî devletin korumac› politikalar›, kapitalizmin bu aflamas›ndaki rasyonalitesi ile çat›fl›yordu. En canl› örne¤ini ‹ngiltere tarihinde görece¤imiz kral ile parlamento aras›nda iktidar mücadelesi yafland›. Çat›flma, parlamentonun zaferi ile sonuçland›. Kral, saltanat süren ancak hükümet etmeyen biri hâline geldi.
DEVLET‹N K‹fi‹L‹⁄‹ SORUNU Modern zamanlarda devlete iliflkin tart›flmalardan biri de devletin kiflili¤i sorunudur. Bugün için devletin bir gerçek kifli olmad›¤› ortadad›r. Ne var ki insanl›k tarihinde uzun bir süre siyasi otoritenin, kral, imparator, sultan, hükümdar gibi unvanlarla an›lan kiflilerle özdefllefltirildi¤i de bir gerçektir. Örne¤in; Feodal dönemde ve Osmanl› gibi patrimonyal sistemlerde, kifliler aras› iliflkiler yönetimin temel tafl›yd›. Yönetim hiyerarflisi, modern devletteki gibi gayriflahsi, soyut kurallar çerçevesinde oluflmuyordu. Bu hiyerarfli içindeki her kifli, konumunu, bir üsttekine olan ba¤l›l›ktan ve sadakatten al›yordu. Örne¤in, feodalitede siyasi yap› kiflilerden oluflan bir topluluk gibiydi. Her feodal birim, bafl›nda bulunan senyörün kiflisel iktidar alan›yd›. Mahkeme, senyörün mahkemesiydi, t›pk› toprak ve onu iflleyen serfler gibi. Yine Osmanl›’da bütün topraklar hanedan›n mülkü kabul ediliyordu, hazine sultan›n flahsi hazinesiydi. Bürokratlar, sultan›n flahsi hizmetkârlar› ve mülkünde istihdam etti¤i özel görevlilerdi. Seçilmeleri, yükselmeleri, azledilmeleri baz› kurallara tabi olmakla birlikte son tahlilde sultan›n takdirine ba¤l›yd›. Osmanl›’da yönetenin flahs›ndan ba¤›ms›z bir devlet tüzel kiflili¤i XIX. yüzy›lda oluflmaya bafllad›. Sultan›n flahsi bütçesi ile devlet hazinesi bu dönemde farkl›laflt›. Devletin, yönetenlerin flahs›ndan ba¤›ms›z bir tüzel kiflilik oldu¤u, bugün için genel kabul görmüfl, üzerinde tart›flma olmayan bir konudur. Peki devlete hukuki bir kiflilik tan›mak bize pratikte ne yarar sa¤lar? Münci Kapani’nin belirtti¤i gibi devletin tüzel kiflli¤e sahip olmas›n›n hukuk tekni¤i bak›mdan pek çok yarar› vard›r. Her fleyden önce bu kiflilik sayesinde devletin hak ve borç sahibi olmas›, borçlanmas›, sorumlulu¤u, davada taraf olmas› söz konusu olabilmektedir. Devlete hukuki kiflilik tan›man›n bir di¤er faydas› devletin devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas› aç›s›ndand›r. Kiflilik, devletin, onun ad›na hareket eden kadrolar›n ömrü ile s›n›rl› olmayan, onlardan ba¤›ms›z bir varl›k oldu¤unun anlafl›lmas›na katk› sa¤lamaktad›r.
Patrimonyalizm: Baban›n aile içindeki otoritesinin siyasal düzlemdeki karfl›l›¤› olan yönetim biçimi. Sultanizm olarak da adland›r›lan patrimonyalizmde sultan ülkeyi kiflisel takdirine ve gelene¤e dayal› olarak yönetir. Patrimonyalizmde, ülke topraklar› sultan›n özel mülkü, yönetim ayg›t›n› oluflturan bürokrasi ise sultan›n kiflisel hizmetçileri kabul edilir.
68
Siyaset Bilimi
DEVLET TÜRLER‹ Günümüzde siyasi iktidar›n örgütlenmesi ve kullan›lmas› bak›m›ndan bafll›ca iki devlet türünden söz edilebilir. Bunlardan birincisi tekçi baflka bir ifadeyle üniter devlet, di¤eri ise birleflik devlettir. Bu farkl›l›¤› ortaya ç›karan en temel faktör; yer, zaman ve her toplumun kendine özgü koflullar›d›r.
Tekçi Devlet Tekçi devlet, tek devlet veya üniter devlet gibi adlarla da an›lmaktad›r. Bu devlet türünde siyasi iktidar tek merkezde toplanm›flt›r. K›saca bütün vatandafllar tek bir siyasal merkezin otoritesine tabidirler. Tekçi devlette bir tek yasama, yürütme ve yarg› gücü ve tek bir anayasa vard›r. Tüm ülke üzerinde ayn› hukuk kurallar› geçerlidir. Bütün yetkiler merkezde toplanm›flt›r. Taflradaki devlet kurulufllar› ancak merkezî yönetimin bir flubesi konumundad›rlar. Merkez taraf›ndan verilen görevleri merkez ad›na yerine getirirler ve merkezin yönetimi ve denetimi alt›ndad›rlar.
Birleflik Devlet
Resim 3.2 Rusya Federasyonu 17.075.400 km'lik yüzölçümü ile dünyan›n en genifl ülkesidir.
Birleflik devletler, siyasi iktidar›n tek merkezde toplanmad›¤›, birden çok siyasi otorite merkezinin ve dolay›s›yla birden çok yasama, yürütme ve yarg› organ›n›n bulundu¤u devletlerdir. ‹ki ya da daha fazla say›da devlet bir araya gelerek birleflik (federal) devleti oluflturmufllard›r. Her federe (kurucu) devletin kendi anayasas›, yasama, yürütme ve yarg› organ› bulunmaktad›r. Ancak federe meclislerce yap›lan yasalar›n federal anayasa ve temel yasalara ayk›r› olmamas› gerekir. Kurucu (federe) devletler içifllerinde ba¤›ms›z, d›flifllerinde birleflik devlete tabidirler. Yani federe devletlerin uluslararas› alanda ayr› bir devlet olarak tan›nmalar› söz konusu de¤ildir. Federal devletin egemenli¤i, federe devletlerin egemenli¤ini de içine alan üstün bir egemenliktir. Federalizmde büyük ve küçük devletin sa¤lad›¤› ayr› ayr› avantajl› durumlar birlefltirilmifltir. Sistemin temel esprisi federal sistemin birli¤ine dâhil olan küçük devletlerle federal devlet Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Rusya aras›nda bir dengenin sa¤lanm›fl olmas›d›r. Örne¤in Amerika Birleflik Devletleri’nde bu denge temsilciler meclisi için her federe devletin nüfusuyla orant›l› temsilci say›s›, senato için ise nüfus büyüklü¤üne bak›lmaks›z›n eflit temsilci say›s› biçiminde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Federalizmde federal ve federe devlet aras›ndaki iktidar bölüflümü anayasa ile tayin edilmifltir. Bunda yap›lacak bir de¤ifliklik de yine ayn› yolla olur. ABD, Almanya, Belçika, Pakistan ve Rusya Federasyonu birleflik devletin günümüzdeki örnekleridir.
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
S‹YASAL S‹STEMLER Yukar›da de¤inildi¤i üzere siyasal sistem, bir ülkede iktidarla toplum aras›ndaki iliflkilerin niteli¤ini ifade eden, dolay›s›yla siyasi yap›n›n bütününü kapsayan oldukça genifl bir kavramd›r. Bir ülkedeki siyasi sistemin niteli¤ini belirleyebilmek için, toplumu kim yönetecek, siyasi iktidar meflruiyetini yani yönetme hakk›n› nereden ve kimden alacak sorular›yla iktidar› kullananlarla yönetilenler aras›ndaki karfl›l›kl› haklar ve ödevlerin neler oldu¤u, iktidar›n s›n›r›n›n nerede bafllay›p nerede bitece¤i gibi sorular›n cevaplanmas› gerekir. Örne¤in, bir ülkede siyasi iktidar tek elde toplanm›fl ve yönetilenlerin iktidar› etkileme kanal› yok ise siyasal sistem bir monokrasidir. Siyasi iktidar, serbest bir seçim sonucunda ve genifl bir kat›l›mla tayin ediliyorsa bu durumda demokratik bir siyasal sistemden bahsedebiliriz. Tarih boyunca insano¤lu, çok say›da farkl› siyasal sistem var etmifltir. Biz burada bunlardan sadece modern zamanlarda geçerli olmufl olanlar›, ço¤ulcu; yani demokratik, tekilci yani totaliter ve otoriter olan sistemleri ele alaca¤›z. Siyasal sistemle, ülkelerin özgül koflullar› aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Siyasal sistem, toplumsal sistemden etkilendi¤i gibi kendisi de toplumsal sistemi etkiler. K›sacas› bir ülkedeki siyasi sistemin niteli¤i yani demokratik, otoriter ve totaliter oluflu, o ülkenin ekonomik ve sosyal geliflmifllik düzeyi, tarihî geçmifli, gelir ve e¤itim düzeyi, siyasal kültür kal›plar› gibi çok say›da faktöre ba¤l›d›r. Bu parametrelerin bütününü ifade eden toplumsal sistemle siyasal sistem aras›nda içsel bir ba¤ vard›r. Talcott Parsons’un sosyal bilimler alan›na tafl›d›¤› sistem analizi kavram›n›n bize anlatt›¤› gibi; toplumsal gerçeklik bafll› bafl›na bir sistem oluflturur. Toplumda demokratik bir siyasal kültür egemen iken siyasal sistemin otoriter olmas› düflünülemez, olsa bile sistemin bu niteli¤ini uzun süre devam ettirmesine imkân yoktur. Zira toplumsal sistemi oluflturan alt sistemlerden birinde veya bir kaç›nda meydana gelen bir de¤iflim, di¤er ö¤elerin ve iliflkilerin ve sonuçta da toplumsal sistemin bütününde bir de¤iflime neden olur. Siyasal sistem, toplumsal sistemin bir alt sistemi olarak onun ö¤eleriyle ba¤lant›l› oldu¤u gibi, kendini teflkil eden ö¤elerle (parlamento, siyasi partiler, sivil toplum kurulufllar›, siyasal seçkinler vb.) de bir sistem özelli¤i göstermektedir. Ancak, siyasal sistem, bu ö¤elerin aritmetik toplam›na indirgenemez. Siyasal sistemi teflkil eden ö¤eler birçok toplumda ayn› olabilir ancak bunlar›n kendi aralar›ndaki iliflkiler ve etkileflim farkl› oldu¤u için her siyasal sistem di¤erlerinden farkl› bir nitelik gösterir. Örne¤in, tek bir kiflinin yasaya dayal› yönetimi olarak tan›mlanan monarflinin farkl› zaman ve co¤rafyalarda farkl› biçimleri ile karfl›lafl›lm›flt›r. Örne¤in, ‹ngiliz monarflisi ile Osmanl› monarflisi ikisi de monarfli olmakla birlikte pek çok yönden birbirlerinden ayr›lmaktad›rlar. Yine bir tek adam yönetimi olmakla birlikte diktatörlük ve tiranl›k, iktidar›n ele geçirilifl biçimi ve meflruiyet dayana¤› aç›s›ndan monarfliden farkl›d›r. Monarflide iktidar veraset yoluyla intikal eder ve tarihsel bir dayana¤a sahiptir. Egemen ailenin veya hanedan›n yönetmeyi hak etti¤i düflünülür. Oysa diktatör veya tiran, iktidar›, ço¤u kez zor ve fliddet yoluyla bazen de Hitler örne¤inde oldu¤u gibi demokrasiyi araç olarak kullanarak ele geçirir. ‹ktidar›n›n meflruiyet dayana¤› ise toplumun onay›, bir ideoloji, din, karizma, vs. olabilir. Siyasi düflünce tarihi içinde siyasal sistem ve rejimleri nitelemek üzere çeflitli s›n›flamalar yap›lm›flt›r. Bu tasnifler büyük ölçüde Eski Yunan filozoflar› taraf›ndan yap›lanlarla benzerlik gösterir. Bu yüzden burada Platon’un s›n›fland›rmas›n› özetlemekle yetinece¤iz. Platon’a göre ilk yönetim biçimi patriarfli’dir. Patriarfli, iktidar›n
69
70
Siyaset Bilimi
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
baban›n ya da klan ve kabile flefinin elinde olmas›d›r. Bu yönetim biçiminde ne bir meclis ne de yasalar vard›r. Baba ya da kabile flefi aileyi gelene¤e ve kiflisel takdire D Ü fi Ü N E L ‹ M göre yönetir. Nüfusun art›fl›, kabile ve klanlar›n birleflmesi ile bu yönetim biçimi son bulmufltur. Ailelerin ve kabilelerin birleflmesine paralel olarak tüm toplum için geO R U Bu aflamada yönetim, bu kabile fleflerinden birine verilirse orçerli kurallarS üretilir. taya ç›kan yönetim biçimi monarflidir. K›saca monarfli, tek bir kiflinin yasaya ve gelene¤e ba¤l›Dolarak toplum yönetimini üstlenmesidir. Aile fleflerinin birlikte yönetimi ‹KKAT söz konusu olursa bu sistemin ad› aristokrasidir. Aristokrasi, seçkin bir az›nl›¤›n yasaya dayal› yönetimi anlam›na da gelmektedir. Platon’a göre bu seçkin az›nl›k doSIRA S‹ZDE ¤ufltan üstün özelliklere sahip ve uzun bir e¤itim süreci sonunda kendini daha da yetkinlefltirmifl olan kimseler, yani filozoflard›r. “Krallar filozof filozoflar kral olmal›d›r” sözü Platon’a aittir. Toplumdaki zengin bir az›nl›¤›n yasaya dayal› olmayan yöAMAÇLARIMIZ netimi oligarflidir, tek kiflinin zora dayal› yönetimi tiranl›k olarak adland›r›l›r.
N N
Siyasal sistem ilgili Eski Yunan’da yap›lm›fl ve bugün de geçerlili¤ini koruyan K ‹veT rejimlerle A P tan›mlar hakk›nda ayr›nt›l› bilgi edinmek için Mehmet Ali A¤ao¤ullar›’n›n (1994). Kent Devletinden ‹mparatorlu¤a. Ankara: ‹mge Yay›nlar›, adl› kitab›na bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON
Ço¤ulcu Sistemler Bu k›s›mda modern zamanlarda egemen olmufl siyasi sistemler ele al›nacakt›r. Bu sistemler, en genel anlamda ço¤ulcu sistemler ve tekilci sistemler olarak s›n›fland›‹ N T E R N sistemler ET r›labilir. Ço¤ulcu söz konusu oldu¤unda asl›na bak›l›rsa bu “ler” eki bile fazlad›r. Tarih boyunca insano¤lunun keflfetti¤i gerçek anlamda tek bir ço¤ulcu sistem vard›r, o da demokrasidir. Tekilci sistemler ise totaliter ve otoriter sistemler olarak ayr›l›r.
Tarihsel Süreç ‹çinde Demokrasi Fikri Tarihte ilk demokrasi, Eski Yunan’da kent devleti (polis) çerçevesi içinde var oldu. Ancak burada yönetime kat›l›m sadece yurttafl statüsünde olanlar için geçerliydi. Köleler, kad›nlar ve yabanc›lar›n oy hakk› bulunmuyordu. Nüfusun yo¤un olmad›¤›, oy hakk›n›n s›n›rl› tutuldu¤u polis içinde do¤rudan demokrasiyi uygulamak mümkün olabiliyordu. Atina’da M.Ö. V. yüzy›l›n ortas›ndan IV. yüzy›l›n ortalar›na kadar kamusal meselelerin çözümünün yurttafllar›n çok yönlü aktif kat›l›m› ile gerçekleflti¤i demokratik bir sistem bulunmaktayd›. Eflitlik, seçim, temsil, politik kararlar›n özgür bir tart›flma sonunda belirlenmesi, yönetenlerin siyasi ve hukuki sorumlulu¤u gibi ça¤dafl demokrasinin temel ilkelerinin pek ço¤u, bu süreçte billurlaflt›. Ancak Eski Yunan’da demokrasinin ömrü uzun olmad›, onun yerini aristokrasi, oligarfli, tiranl›k gibi insan›n eflitsizli¤i tezine dayal› rejimler ald›. Hiç flüphesiz aristokrasi, oligarfli, vb. rejimler felsefi olarak öngörüldükleri için ortaya ç›km›fl de¤illerdir. Ço¤u kez düflünceler fiili (de facto) durumun sonradan meflrulaflt›r›lmas› biçimindedir. Örne¤in, Platon’un insan›n ontolojik eflitsizli¤i ve bununla ba¤lant›l› olarak aristokratik yönetimin insan do¤as›na en uygun yönetim biçimi oldu¤unu savunmas› ile Atina’n›n siyasal hayat›nda önemli rol oynayan aristokrat bir aileden geliyor olmas› aras›nda bir iliflki vard›r. Zira kendisi de gençli¤inde Atina devletinin önderlerinden biri olmay› düfllemifltir. Demokrasi karfl›t› rejimler, varl›klar›n›, insanlar›n eflit olmad›¤› sav› üzerine temellendirmifllerdir. Aristokrasi, do¤ufltan üstün özelliklere sahip olanlar›n yönetimi olarak tan›mlan›r. Bu görüflün en güçlü savunucusu Platon’dur. Platon’a göre toplum kiflisel yetersizliklerinden dolay› ifl bölümü yapmak durumunda olan insanlar-
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
71
dan kurulu bir yap›d›r. ‹nsanlar›n mutlu, müreffeh bir yaflam sürmeleri ancak herkesin kendi yetene¤ine uygun olan ifli yapmas› ile mümkün olur. Toplumsal ve siyasi düzen ve istikrar›n ön flart› budur. Toplumu yönetme gibi zor ve karmafl›k bir görevi, ancak do¤ufltan üstün özelliklere sahip, Tanr›’n›n mayas›na alt›n katt›¤› kifliler üstlenmelidir. Bu tipler belirlenmifl ve de¤iflmeyen tiplerdir. Onlar› de¤ifltirmek, yöneticiler, koruyucular ve s›radan insanlar aras›ndaki ayr›mlar› gizlemek ya da yok etmek için yap›lan her giriflim felaket getirecektir. Zira böyle bir giriflim herkesin kendi do¤as›n›n de¤iflmez yasalar›na uygun iflleri yapmas› ilkesinin ihlali anlam›na gelecektir. Bir baflka Eski Yunan düflünürü Aristo’ya göre de insanlar do¤al yap›lar› ve öz becerileri bak›m›ndan eflitsizdirler. Dolay›s›yla kölelik yaln›zca bir uzlafl›m olmay›p do¤adan kaynaklanmaktad›r. Platon’a göre herkesin do¤ufltan getirdi¤i mesle¤i icra etmesi, adaletli bir toplumun inflas› demekti. O, teorisini sa¤lamlaflt›rmak için organizmac› analojilere baflvurur: Nas›l ki insanda bulunan farkl› organlar›n ve ö¤elerin birbirine kar›flmas› insan için bir felaket getirirse farkl› mesleklere yazg›l› olarak do¤anlar›n kendi potansiyel yetenekleri d›fl›ndaki meslekleri icraya kalk›flmalar› da ayn› düzeyde felaket getirir. ‹nsan›n do¤al eflitsizli¤i ve bunun üzerine bina edilen aristokratik yönetim fikrine ilk itiraz, Eski Yunan’da Stoac›lar olarak adland›r›lan ak›mdan gelmifltir. K›sacas›, Bat› siyasi düflünce tarihinde insan›n eflitli¤i fikri, karfl›t› kadar eskidir. Stoac›lara göre tüm insanlar do¤ufltan eflittir. ‹nsanlar soy, zenginlik, statü, ulus fark› gözetilmeksizin hepsi ayn› evrensel tanr›sal ak›ldan pay alm›fllard›r. Ne var ki tarihsel ve toplumsal nedenlerle bu fikir, uzun bir süre siyasal düzlemde yans›ma bulamam›flt›r. Modern zamanlarda insan›n eflitli¤i ve iktidar›n halka dayanmas› gerekti¤i fikrinin en güçlü savunucular›ndan biri John Locke (1632-1704) olmufltur. Thomas Jefferson, haz›rlad›¤› 1776 tarihli Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirisi’nde, tüm insanlar›n eflit yarat›lm›fl oldu¤undan ve kendilerine baz› dokunulmaz haklar ba¤›flland›¤›ndan söz etmifltir. Bunlar›n bafl›nda, yaflama, özgürlük ve mutlulu¤u izleme haklar› gelir. ‹nsanlar, hükümetleri iflte bu haklar› güvence alt›na almak için kurmufllard›r. Tarihsel süreç içinde iktidar› halkla paylaflmay›p ayr›cal›kl› bir s›n›fa münhas›r k›lman›n pek çok farkl› gerekçesi üretilmifltir. Do¤ufltan gelen yetenek farkl›l›¤›, Tanr› buyru¤u vb. üretilen gerekçelerden baz›lar›d›r. Bu ve daha birçok neden yüzünden XX. yüzy›l›n ortalar›na kadar tam demokratik bir rejim kurulamam›flt›r. Ancak, bu süreçte, demokrasiye temel oluflturan eflitlik fikri flu ya da bu ba¤lamda pek çok kez dile getirildi. Eski Roma’da imparatorlu¤un geniflleme sürecinde uyruklara vatandafll›k statüsü verildi ve tüm yurttafllar›n hukuken eflitli¤i ilkesi kabul edildi. Yine ‹sa Ö¤retisi de her ne kadar sonradan k›r›lmalara u¤rat›lsa da bafllang›çta tüm insanlar› eflit kabul eden bir ça¤r› niteli¤indeydi. Bat› tarihinde eflitlik yönünde hat›r› say›l›r ilerlemeler, XVII. yüzy›l ortalar›nda bafllad› ve XX. yüzy›lda zirve noktas›na ulaflt›. ‹ngiliz, Amerikan ve Frans›z Devrimleri, her biri ayr› ayr› eflitlik ve özgürlük fikrinin zaferine katk› sa¤lad›lar. Her üçünde de devrimcilerin amac›, yönetilenler taraf›ndan kontrol edilemeyen rejimleri ortadan kald›rmakt›. fiüphesiz bu devrimler, uzun ve zorlu bir mücadelenin sonucu olarak ortaya ç›kt›lar. ‹ngiltere’de kral›n otoritesini s›n›rlamaya yönelik ilk giriflim 1215’te Magna Carta (Büyük Sözleflme) ile gerçekleflmifltir. Önceleri ayr›cal›kl› s›n›flarla kral aras›nda mücadele biçiminde cereyan etmifl, sonradan buna yeni s›n›f olan burjuvazi de kat›lm›fl ve kraliyet yanl›lar›yla cumhuriyetçiler aras›ndaki mücadele bir iç savaflla sonuçlanm›flt›r. Özgürlü¤ün yeniden do¤uflunu sa¤layan bu ilk modern devrimle, ‹ngilizler, yönetilenlerin r›zas›na dayanan, yönetilenleri temsil eden bir yönetime ka-
Magna Carta: 1215 y›l›nda ‹ngiltere’de feodal aristokrasi, kral›n mutlak iktidar›n› s›n›rlamak ve isteklerini kabul ettirmek üzere ayaklanm›fl, sonuçta kral onlar›n isteklerine boyun e¤erek, aristokrasi lehine, kendi iktidar›n› s›n›rlayan hükümler içeren bir belgeyi imzalam›flt›r. ‹ngiltere’de anayasal monarflinin bafllang›c› kabul edilen bu belge o günden bu güne Büyük fiart (Magna Carta ) olarak an›lmaktad›r.
72
Siyaset Bilimi
vuflmufltur. At›lan bu önemli ad›m› Amerikan ve Frans›z devrimleri izlemifltir. Demokrasi, esas olarak insan›n eflitli¤i ve kendi kararlar›n› verebilecek yetkinlikte oldu¤u sav› üzerine temellenmifltir.
Ça¤dafl Demokrasi Demokrasi, Yunanca demos ve kratos sözcüklerinin birleflmesinden oluflmufltur. Demos halk; kratos ise güç, iktidar anlam›na gelir. K›saca demokrasi sözcü¤ü halk›n yönetimi demektir. Bu anlamda demokrasi, kim yönetmelidir sorusuna bir cevap oluflturur. Demokrasi, siyasi iktidar›n halk taraf›ndan tayin edilmesi, halk›n kendi ad›na siyasi ve hukuki kararlar› alacak kadrolar› seçimle iflbafl›na getirmesi olarak tan›mlanabilir. Demokraside egemenli¤in yegâne kayna¤› halkt›r. Demokrasi, toplumun siyasi özne olarak kabul edildi¤i bir rejimdir. Demokrasilerde, siyasi iktidar› halk ad›na kullanacak olanlar halk taraf›ndan seçimle iflbafl›na getirilirler, iktidarlar yine ancak halk taraf›ndan de¤ifltirilir. Ülkemizde ilkö¤retim düzeyinde, demokrasi, “halk›n kendi kendini yönetmesi” olarak ö¤retilir. Bu, sorunlu bir tan›md›r. Zira burada, yönetimin her düzeyde ald›¤› kararlara halk›n kat›ld›¤› ve onay verdi¤i gibi bir izlenim do¤maktad›r. Halk›n kendi kendini yönetebilmesi için bütün vatandafllar›n devlet taraf›ndan al›nan her karar, yap›lan her harcama, uygulanan her yapt›r›m konusunda bilgi sahibi olmas› ve bunlar hakk›ndaki görüfllerini sisteme iletebilmesi laz›md›r. Bu da insan›n s›n›rs›z bir kavrama kapasitesine sahip olmas›n› gerekli k›lar. Hâlbuki insan akl› s›n›rl›d›r. Dolay›s›yla insan toplumsal ve siyasal dünyan›n ancak çok s›n›rl› bir alan› konusunda bilgi ve uzmanl›k sahibi olabilir. Milyonlarca insan›n on binlerce farkl› konuda her gün al›nan kararlara kat›l›m›n› sa¤layacak bir iletiflim sistemi henüz icat edilmifl de¤ildir. Bu durumda politik kararlara halk do¤rudan kat›lmaz ve kat›lamaz. Demokrasilerde halk ancak kendisi ad›na bu kararlar› alacak temsilcileri seçer ve k›saca kat›l›m dolayl›d›r. Halk› kim temsil edecektir? Halk›n tümünün bir siyasi program üzerinde tam bir mutabakat sa¤lamas› mümkün de¤ildir. Zira toplum, çok farkl› ve birbiriyle çeliflen ç›kar, görüfl ve be¤enileri bünyesinde bar›nd›ran bir yap›d›r. Bu durumda pratik bir yol izlenmifl ve halk›n ço¤unlu¤unun oyunu alan yönetmelidir biçiminde bir çözüm bulunmufltur. Bu durumda az›nl›kta kalanlar ne olacakt›r? Bir kere ço¤unlu¤un oyunu alm›fl olsa bile siyasi iktidarlar belirli s›n›rlar içinde görev yaparlar, anayasa ve yasalarla s›n›rlanm›fllard›r. Her siyasi iktidar, ço¤unlukça onaylanm›fl program› gerçeklefltirirken az›nl›¤›n haklar›na da sayg› gösterir, yine yerine getirdi¤i hizmetlerden sadece kendisine oy verenler de¤il bütün yurttafllar yararlan›r. K›saca demokrasi bu ba¤lamda az›nl›¤›n haklar›n› korumak flart›yla ço¤unluk yönetimidir. Demokrasiyi diktatörlüklerden ay›ran temel k›staslardan biri, birden çok partinin varl›¤›d›r. Çünkü seçme olas›l›¤›n›n oldu¤u yerde özgürlük, seçimin olmad›¤› yerde ise bask› vard›r. Demokrasilerde bütün yurttafllar eflit oy hakk›na sahiptir. Hiçbir etkin siyasi makam yar›flma d›fl›nda b›rak›lamaz. Seçimler düzenli aral›klarla gizli oy aç›k seçim ilkesine göre yap›l›r. Siyasi partiler aras›nda aç›k bir yar›flma vard›r. Bütün bireylerin tercihlerini serbestçe aç›klama ve özgürce tercihte bulunma hakk› vard›r. Her parti kendi program›n› serbestçe aç›klar. Vatandafllar alternatif programlar› dinleyip onlar›n olumlu ve olumsuz yönlerini dikkate ald›ktan sonra karar verirler.
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
73
Resim 3.3 Demokrasi, baflar›s›z olan hükümetlerin kolayca iktidardan Seçimlerde oy kullanan uzaklaflt›r›lmalar›na olanak sa¤vatandafllar. lar. Karl R. Popper, demokrasiyi, iktidar›n fliddete baflvurmaks›z›n el de¤ifltirmesine imkân veren kurumlar›n korunmas› olarak tan›mlamaktad›r. Demokrasilerde, hükümet de¤iflikli¤i için devrime lüzum yoktur. Halk›n onay› ile iflbafl›na gelmemifl olan rejimlerde örne¤in bir diktatörlükte iktidar sahiplerini bulunduklar› mevkiKaynak: http://haber.mynet.com/yenileme-secimleri-sonuclari-408853den bar›flç› bir yoldan uzaklaflt›rpolitika/ mak kolay de¤ildir. Demokrasi d›fl› rejimlerde iktidar baflar›s›z oldu¤unda sonuç felaket olabilir, oysa demokrasilerde bir iktidar baflar›s›z oldu¤unda, bu, sistemin sonu demek de¤ildir. Seçim yoluyla baflar›s›z olan›n yerine, baflar›l› olaca¤› düflünülen bir baflkas› getirilir. Demokrasilerde siyasal sisteme dönük halk deste¤i, yani güçlü bir moral destek vard›r. Hükümetlerin programlar›n› rahatça gerçeklefltirebilmeleri ve bürokratik mekanizmalara karfl› üstünlük sa¤lamalar› bak›m›ndan bu destek önemlidir. SiSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE yasi sistemin devam› ve istikrar› bu deste¤e ba¤l›d›r. Deste¤in sürüp sürmedi¤i, belirli aral›klarla yap›lan seçimlerle s›nan›r. Demokrasi, toplumun bütünlü¤ü aç›s›nD Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M dan da elveriflli bir rejimdir. Her ne kadar demokrasi farkl›l›klar›n ifadesine ve siyasallaflmas›na f›rsat tan›mas› yüzünden ilk bak›flta ay›r›c›, parçalay›c› bir sistem giS O R U için son tahbi görünse de bütün görüfllerin ifadesine ve temsiline imkân verdi¤i S O R U lilde bütünlefltirici bir sistemdir. Demokrasinin olmazsa olmazlar›ndan birisi örgütlü bir muhalefetin varl›¤›d›r. D‹KKAT D‹KKAT Zira ancak bu nitelikte bir muhalefet, iktidar› dizginleyebilir. Alternatifin varl›¤›, iktidar için k›s›tlama getirir. E¤er bir grup, iktidar› uzun süre elinde tutarsa yozlaflma S‹ZDE SIRA S‹ZDE yaflanabilir. Toplumu demoralize eden bir durumdur bu. Bu SIRA nedenle demokrasilerde belirli aral›klarla seçime gidilir. Bir önceki seçimde az›nl›kta kalm›fl partiler halka kendi program›n› anlatarak iktidara gelebilir. Demokrasi, bu yolla, az›nl›¤a AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ ço¤unluk hâline gelme imkân›n› veren bir rejimdir.
N N
Demokasi Teorisi konusunda ayr›nt›l› bir bilgi ve birikim sahibi olmak SarK ‹ Tiçin A Giovanni P tori’nin (1999). Demokrasi Teorisine Geri Dönüfl. Ankara: Yetkin Yay›nlar›, adl› eserini okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON
Demokrasilerde devlet veya hükümetler taraf›ndan topluma ve bireylere belirli bir yaflam tarz› benimsettirilmeye çal›fl›lamaz. Demokratik bir ülkede, devletin, resmî ve dolay›s›yla herkes için ba¤lay›c› bir iyi anlay›fl› ve ideolojisi olamaz. Aksi ‹NTERNET hâlde düflünce özgürlü¤ü k›s›tlanm›fl olur. Demokrasi, herkesin kendi do¤rusunu serbestçe belirleyebilmesine ve istedi¤i zaman de¤ifltirebilmesine imkân veren bir rejimdir. Demokrasilerde hükümet ile halk aras›nda bafllang›çta bir mütekabiliyet vard›r. Ancak bu statik bir durum de¤ildir, zaman içinde bu özdeflleflme afl›nabilir. Halk›n
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
74
Siyaset Bilimi
onay›, deste¤i k›saca r›za unsuru ilelebet ayn› kalmaz. Zaman içinde iktidar meflruiyetini yitirebilir. Demokrasilerde bunun çaresi seçimdir. Yeni bir seçimle iktidar yeniden belirlenir. Demokrasiyi di¤er rejimlerden ay›ran en temel özelliklerinden biri budur. Demokrasi d›fl› rejimlerde iktidar baflar›s›z olursa bunun çaresi yoktur. Oysa demokrasilerde bafllang›çta halkla sa¤lanan mutabakat bozulursa dünyan›n sonu gelmifl demek de¤ildir. Seçim yoluyla hükümet de¤ifltirilir. K›saca demokrasi bu deste¤in test edilmesine imkân veren bir rejimdir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4
Demokrasi de birS‹ZDE az›nl›k yönetimidir. Ancak buna ra¤men demokrasi pek çok bak›mdan SIRA di¤er az›nl›k yönetimlerinden farkl›d›r. Sizce bunlar hangileridir? D Ü fi Ü Ndemokratik EL‹M Demokrasi, siyasal kültürü gerekli k›lar. Demokrasilerde yar›flma, rekabet, tabiat› itibar›yla bir çat›flma yarat›r. Ancak bu çat›flman›n fliddete dönüflmemesi içinS uzlafl›, O R U ›l›ml›l›k, empati, kendi görüfl ve ç›karlar›ndan taviz vermeye yatk›nl›k, kendi düflüncesini bir mutlakl›k olarak alg›lamama, di¤er düflüncelerin de arkas›nda belirli anlamlar›n olabilece¤ine inanç gibi unsurlar›n toplumsal külD‹KKAT tür içinde bask›n bir durumda olmas› gerekir. Demokrasinin ilkelerinden bir di¤eri güçler ayr›l›¤› ilkesidir. Güçler ayr›l›¤›, yaSIRA S‹ZDE sama, yürütme ve yarg› yetkisinin birbirinden ba¤›ms›z ayr› organlarda toplanmas›d›r. Devlet iktidar›n›n farkl› erkler aras›nda bölüfltürülmesindeki amaç, iktidar sahiplerinin AMAÇLARIMIZ giriflecekleri hukuksuz uygulamalar› engellemek için gücü güçle s›n›rlamakt›r. Bu erkler birbirlerini denetler ve s›n›rlarlar. Bu ilke Montesquieu ve John Locke’un fikrine dayan›r. Bu güçlerin ikisi veya üçünün ayn› elde toplanmas›na yetki toplulaflmas› K ‹ T A ad› P verilir.
N N
Liberal Demokrasi TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Yukar›da demokrasi T E L E V ‹ Z Y O Nbafll›¤› alt›nda söylenenler liberal demokrasi için de aynen geçerlidir. Demokrasi en genel anlamda kim yönetmelidir sorusuna cevap oluflturur. Liberalizm ise yönetimin hangi s›n›rlar içinde kalarak yönetme görevini yerine getirece¤i ile ilgilidir. Liberalizm için temel ç›k›fl noktas› birey ve onun özgürlü¤üdür. ‹NTERNET Zira liberallere göre tek gerçek varl›k bireydir. Toplum, ülke, devlet vb. bunlar›n hepsi yap›nt›d›r ve bireyden sonra gelirler. Liberallere göre bireyin özgürlü¤üne yönelik en büyük tehdit kaynaklar›ndan biri devlettir. Bu nedenle devletin s›n›rlanmas›, hatta devletin bafllang›çta s›n›rl› bir devlet olarak kurulmas› esast›r. Devletin s›n›rlanmas› için en temel araçlardan biri anayasad›r. Anayasa ile bireye ait ve devletin müdahale edemeyece¤i hak ve özgürlükler alan› güvence alt›na al›n›r. Devlet organlar›n›n yetki ve görevleri belirlenir. Liberal teoride devletin faaliyet alan›na iliflkin temel öneri fludur: Devlet olmasa bu alanda ne eksik kal›r? Liberallere göre devlet yasalar önünde eflitli¤i sa¤lamal›, bireylerin özgürlüklerini d›fltan ve içten gelecek tehlikelere karfl› korumal›, bunun d›fl›nda bireye engel olmamal›d›r. Yönetim, iktidar arac›l›¤› ile hayat bulur, bu aç›dan bak›ld›¤›nda devletin temel sorunu, iktidar›n nas›l art›r›labilece¤idir. Demokratik sistemlerde de iktidarlar yetkilerini art›rmak isterler. ‹ster demokratik isterse demokratik olmayan rejimlerde olsun devlet iktidar›n›n genifllemesi, artmas›, bireye ve sivil topluma ait alan›n daralmas›na ve özgürlüklerin k›s›lmas›na neden olacakt›r. ‹flte liberalizmin temel kayg›s› devlet iktidar›n›n genifllemesine engel olmakt›r.
75
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
Demokrasinin iki idealinden biri eflitlik, di¤eri özgürlüktür. Demokrasi, mümkün olan en fazla özgürlü¤ü ve eflitli¤i hedefleyen yönetim biçimidir. Liberal deSIRA S‹ZDE mokraside özgürlük ön plandad›r, sosyal demokraside ise eflitlik. Liberal demokraside eflitlik, f›rsat eflitli¤i yani yar›flma koflullar›n›n herkes için ayn› olmas› olarak anlafl›l›r. Özgürlük ise negatif anlamda, bireyin engellenmemesi durumunu ifade D Ü fi Ü N E L ‹ M eder. Baflkalar›na zarar vermemek kofluluyla birey tamamen özgür olmal›d›r. Liberaller, devletin toplumsal iliflkilere müdahalesine karfl›d›rlar. Bu hususta liO R U berallerin slogan› “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler”dir. SÖzgürlük, negatif özgürlük (freedom from) olarak düflünülmektedir. Piyasa güçleri aras›nda tam bir serbest rekabet olmal›, her mal ve hizmet gibi eme¤in karfl›l›¤› yani D ‹ K ücret K A T de bu koflullarda belirlenmelidir. Devlet, bireyleri engellememeli, iflçi ve iflveren aras›ndaki pazarl›k sürecine müdahale etmemelidir. Liberal filozof Adam Smith’e göre, her inSIRA S‹ZDE san, kendi ç›kar›n› herkesten iyi bilir ve ç›karlar›n›n gere¤ini yerine getirebilmesi için de özgür olmas› gerekir. Her birey, kendi ç›kar› için çal›fl›rken dolayl› olarak toplumun ç›kar›na da katk› sa¤lam›fl olur. Zira toplumsal ç›karAMAÇLARIMIZ tek tek bireylerin ç›karlar›n›n toplam›ndan oluflur.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M R U S OBireyin Negatif Özgürlük: engellenmemesi, baflkalar›na zarar vermemek kofluluyla hareketlerinde D‹KKAT serbest olmas›d›r.
N N
Liberalizm konusunda Atilla Yayla’n›n (2004). Liberalizm. ‹stanbul:K Plato ‹ T A Film P Yay›nlar›, adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz.
Sosyal Demokrasi
TELEV‹ZYON
Sosyal Demokrasi’nin düflünsel kökenlerine dair daha ayr›nt›l› bilgilere D ‹ “Siyasi K K A T Düflünceler ve ‹deolojiler” bafll›kl› 6. üniteden ulaflabilirsiniz.
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Sosyal demokrasi, kapitalizmin geliflimine koflut olarak ortaya ç›kan iflçi s›n›f›n›n sorunlar›na yönelik entelektüel ilgiden do¤mufltur. Bilindi¤i üzere kapitalizmin bir üretim biçimi olarak tarih sahnesine ç›k›fl› ve ona paralel olarak geliflen Sanayi ‹NTERNET Devrimi, insanl›k tarihinde köklü de¤iflim yaratm›fl en önemli geliflmelerden biridir. Bu devrimle k›rdan kente göç h›zlanm›fl, küçük kasabalar nüfusu yüzbinleri bulan devasa kentlere dönüflmüfltür. Kapitalizm, kâr mant›¤› üzerine temellenmifl bir sistemdir. Üretim sürecinde aktörleri davran›fla iten, güdüleyen en temel faktör kâr yani fayda maksimizasyonudur. Kapitalist sistemin esas›, yar›flma ve rekabettir. Bu sistem do¤as› itibariyle iflçilerin aleyhine iflleyen, onlar› düflük ücrete, uzun çal›flma saatlerine ve kötü yaflam koflullar›na mahkûm eden bir sistemdir. Zira bu rekabet ortam›nda üretim faktörleri içinde karfl›l›¤› kolayl›kla k›s›labilecek olan tek faktör emektir. Zira bilimsel ve teknik geliflmeler sayesinde her geçen gün insan›n yerini makine almaktad›r. T›ptaki ve hijyen koflullar›ndaki ilerlemeler sayesinde insan ömrü uzam›fl, bebek ölüm oranlar› azalm›fl, k›sacas› emek arz› artm›fl buna mukabil eme¤e olan talep azalm›flt›r. Bu da eme¤in karfl›l›¤› olan ücretin düflük düzeyde gerçekleflmesine neden olmufltur. Zira insanlar›n düflük ücrete raz› olmay›p daha yüksek bir ücret karfl›l›¤›nda sunmak üzere emeklerini biriktirme flanslar› yoktur. Oysa kapitalist s›n›f, sermayesini yat›r›ma dönüfltürmeyip biriktirebilir veya borç verip nemaland›rabilir. Dolay›s›yla bu nesnel durum, iflçileri düflük ücSIRA S‹ZDE retle çal›flmaya mahkûm etmektedir. ‹flçi s›n›f›, konumunu güçlendirmek ve burjuvazinin fiilen sahip oldu¤u hak ve özgürlükleri elde etmek için XIX. yüzy›l bafllar›nda yo¤un bir mücadele bafllatt›. Bu süD Ü fi Ü N E L ‹ M reçte ilk hedef, genel oy ve seçilme hakk›n›n elde edilmesiydi. 1789 Frans›z Devrimi’nde elde edilen bu temel hak, iflçi s›n›f›n› ancak 1848 ihtilallerinden sonra kapsam›S O R U na alm›flt›r. Bu aflamayla birlikte sosyal demokrasiye giden yol aç›lmaya bafllanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
76
Siyaset Bilimi
Pozitif Özgürlük: Negatif özgürlük durumunda bireyin teorik olarak sahip oldu¤u özgürlükleri fiilen kullanmas›na temel oluflturacak mali imkânlara devlet taraf›ndan sahip k›l›nmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
5
Sosyal demokrasi, liberal demokrasinin temel ilkelerinden olan devlet müdahalesi olmaks›z›n piyasan›n kendi yasalar›yla bir denge yaratabilece¤i, üretimin, istihdam›n, refah›n artaca¤› ve dolay›s›yla buna paralel olarak da insanlar›n daha fazla özgürleflece¤i tezine karfl› geliflen sosyalist itiraz›n bir türevidir. Liberalizm, ekonomik bak›mdan güçlü olan s›n›flar›n ç›karlar›na hizmet eden bir ideoloji olarak geliflmiflti. Sosyalizm ise tam aksine iflçi s›n›f›n›n sorunlar›na bir cevap olarak do¤du. Her iki ideolojide de özgürlük ortak hedefti. Ancak özgürlü¤e ulaflmak için önerdikleri yollar farkl›yd›. Sosyalizme göre liberalizmin alt›n› çizdi¤i hak ve özgürlükler, ancak bu özgürlüklerin gerçekleflmesine temel oluflturacak maddi koflullar›n sa¤lanmas› hâlinde var olabilirdi. K›saca özgürlükler ancak eflitlik durumunda söz konusu olabilirdi. Yasal olarak tan›nan özgürlükler, gelir da¤›l›m› bak›m›ndan bir eflitsizlik olmas› durumunda k⤛t üzerinde kalmaktan öteye geçemeyecekti. Liberalizm eflitli¤i, yanl›zca yar›flma koflullar›n›n eflit olmas› olarak anl›yordu. Oysa sosyal demokrasiye göre bafllang›çta koflullar eflit olsa bile zaman içinde beceri, kurnazl›k, flans gibi nedenlerle bu eflitlik bozulacakt›r. Hele kapitalist bir ekonomik düzende bafllang›çta bile yar›flma koflullar› eflit de¤ildir. Sosyal demokraside Marksizm’den farkl› olarak kapitalist üretim biçimi reddedilmemektedir. Üretim sürecinde kapitalizm geçerli olmal› fakat paylafl›m aflamas›nda eflitlik ve özgürlük esas al›nmal›yd›. Bu da devletin iflçi s›n›f›n› ve ekonomik bak›mdan güçsüz toplum kesimlerini korumak üzere gelirin yeniden da¤›t›lmas› için iktisadi hayata müdahale etmesi ile mümkün olabilirdi. Çünkü güçlü olanla güçsüz aras›ndaki pazarl›¤›n kimin aleyhine sonuçlanaca¤› bafltan bellidir. Bu nedenle, sömürüyü, yoksullu¤u ve özgürlüksüzlü¤ü ortadan kald›rmak için devlet müdahalesi flartt›. Sosyal demokraside özgürlük, geliri daha adil da¤›tmak üzere devletin müdahalesiyle var olabilecek pozitif özgürlüktü (freedom to). ‹flçi s›n›f›, hak ve ç›karlar›n› savunmak üzere, uzun ve zorlu mücadeleler sonucunda genel oy hakk›n›n d›fl›nda sendikal örgütlenme, toplu sözleflme ve grev hakk›n› da elde etti. Bu süreçte sosyal devlet, sosyal adalet kavramlar› gündeme geldi. Buna göre devlet, özgürlük alan›n› geniflletmek üzere, artan oranl› vergilerle fonlar oluflturup bunlar›, alt gelir gruplar›n›n ekonomik ve sosyal durumlar›n› iyilefltirici politikalar›n finansman›nda kullanmal›yd›. Toplumsal adaletin gerçekleflmesi için devletin devreye soktu¤u bafll›ca sosyal transfer enstrümanlar›, sa¤l›k ve emeklilik sigortalar›, iflsizlik ödene¤i, konut yard›mlar›, e¤itim imkânlar›n›n art›r›lmas›, ö¤renim burslar›d›r. Bu transferlerle alt gelir gruplar› daha insanca bir yaflama kavuflacak ve yar›flma sürecine daha güçlü bir biçimde kat›lacakt›r. Liberal demokrasi ile sosyal demokrasinin ortak paydas› “özgürlük”tür. En çok say›da inSIRA S‹ZDE san›n en fazla özgürlü¤ü hedefinin gerçekleflmesi konusunda bu iki ideolojinin önerileri aras›ndaki farklar nelerdir? D Ü fi Ü N E L ‹ M
Tekilci Sistemler S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Tekilci sistemler, S O R Uço¤ulcu sistemlerin tersidir. Ço¤ulcu sistemlerle tekilci sistemleri ay›rmak için kullan›labilecek temel ölçütlerden biri, kendisine iktidar yolu aç›k tutulan bir yasal muhalefetin bulunup bulunmamas›d›r. Ço¤ulcu sistemlerde iktidar D‹KKAT aç›k bir yar›flma ortam›nda halk›n oylar› ile de¤iflir. Oysa tekilci sistemlerde iktidar belirlenmesinde halk›n etkin rol almas›na izin verilmez. Tekilci sistemler, k›saca, S‹ZDE totaliter ve SIRA otoriter sistemler olarak iki bafll›k alt›nda incelenebilir. Totaliter sistemlerin tipik örne¤i komünist sistemlerdir. Totaliter rejimlerde toptanc› bir ideoloji, bu ideolojiye ba¤l› ve genellikle tek bir kiflinin, yani diktatörün liderli¤indeki bir
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
tek parti, geliflmifl bir gizli polis teflkilat›, kitle haberleflme araçlar›, e¤itim kurumlar› ve bilgilenme kanallar› üzerinde devlet tekeli, silahlar ve ekonomik örgütler üzerinde tekel vard›r. Bu tekelin mutlaka bir parti taraf›ndan yönetiliyor olmas› gerekmez. Önemli olan bu tekelci kontrolün, toplumu yönetmekte olan ve böylece onun rejimini teflkil eden elitlerin elinde olmas›d›r. Totaliter rejimlerde toplumsal bütünleflme devlet taraf›ndan sa¤lan›r. Hakikatin bütününü içerdi¤i ve tüm toplumu ebedî saadete erifltirece¤i düflünülen ideoloji bu bütünleflmenin gerekçesini oluflturur. Devlet ayg›t›n› elinde tutan kadrolar (bürokrasi, ideologlar ve militanlar) toplumu bu ideolojinin hedefleri do¤rultusunda teflvik ve gerekti¤inde bask› yoluyla seferber ederler. Buna direnenler en a¤›r biçimde cezaland›r›l›rlar. Çal›flma kamplar›, hem bir cezaland›rma hem de bir ›slah ve ar›nd›rma mekânlar› olarak düflünülmüfltür. Totaliter sistemlerde yasal bir muhalefete yer yoktur. Farkl› görüfllerin ifadesine ve dolay›s› ile kamuoyunun serbestçe teflekkül etmesine izin verilmez. Liberal demokrasilerin özelliklerinden biri ve belki de en önemlisi, siyasi iktidar›n s›n›rl› olmas› ve iktidar›n ve devletin müdahale edemeyece¤i bir sivil toplumsal alan›n bulunmas›d›r. Totaliter ve otoriter sistemlerde ise devletle toplum aras›ndaki bu s›n›r belirsizdir. Devlet iktidar›n›n nerede bafllay›p nerede bitece¤ini kestirmek güçtür. Öte yandan bu rejimlerde hukuk devleti anlay›fl› geliflmedi¤inden siyasi iktidar eylem ve ifllemlerinden sorumlu tutulamaz. Dolay›s›yla bireylerin hak ve özgürlükleri tehdit alt›ndad›r. Siyasi iktidar›n bu sorumsuzlu¤u insan haklar› ihlalleri ve yolsuzluklar›n önünü açar. Demokrasilerde de bu türden sorunlar yaflanabilir. Ancak bu türden davran›fl sergileyen kamu görevlileri ba¤›ms›z yarg› taraf›ndan cezaland›r›l›rlar. Yine seçimlerde, bu tür yollara tevessül eden hükümetleri, halk, oylar›yla iktidardan uzaklaflt›rabilir. Oysa totaliter ve otoriter rejimlerde böyle bir seçenek yoktur. K›saca yönetimden hesap sorma yollar› kapal›d›r. Demokrasi ve totaliter kategorisine girmeyen rejimleri belirli bir tipin içine sokmak oldukça güçtür. Bu rejimleri kabaca otoriter sistemler olarak grupland›rabiliriz. Bu rejimler, de¤iflik yönlerden gelen birbiriyle çeliflik, aç›k ve gizli e¤ilimin ürünü olduklar›ndan, daima karma biçimlere bürünürler. Demokrasi ve totalitarizmi tan›mlamak nispeten kolayd›r. Ancak bunun d›fl›nda kalanlar›, yani otoriter rejimleri ve otoritarizmi tan›mlamak o kadar kolay de¤ildir. Zira bu rejimler ço¤u kez kendilerinin otoriter de¤il demokratik bir rejim olduklar›n› ileri sürerler. Örne¤in; Saddam döneminde Irak, Kaddafi yönetimindeki Libya kendilerini halk egemenli¤ine dayanan bir cumhuriyet olarak takdim etmifllerdir. Ototiter rejimler, herhangi bir kifli ya da grubun iktidar› ele geçirerek yönetilenler üzerinde zora dayal› bir hakimiyet kurdu¤u rejimlerdir. Totaliter sistemler bir ideolojik perspektife sahiptirler. Bu ideoloji do¤rultusunda toplumu biçimlendirme ve seferber etmeye çal›fl›rlar. Yani as›l amaç, iktidar› elinde tutan grubun mevcut konumunu sürdürmesi de¤ildir. Otoriter sistemlerde ise kapsay›c›, totalist bir ideoloji yoktur. Bu sistemler iktidardaki az›nl›¤›n ç›kar›na hizmet ederler. Totaliter sistemlerde halka karfl› bask›, resmi ideoloji taraf›ndan belirlenen hedefi gerçeklefltirmek için yap›l›r, otoriter sistemlerde ise bask› iktidar› muhaliflere karfl› koruma ve muhafaza etmenin bir arac›d›r. Totaliter sistemlerle aralar›ndaki temel fark budur. Ancak otoriter sistemlerde de iktidar› meflrulaflt›rmak için baz› ideolojik gerekçeler üretilmifltir. Bu rejimler, demokrasinin baz› kurumlar›na biçimsel düzeyde de olsa kendi sistemleri içinde yer verebilirler. Örne¤in belli aral›klarla seçimler yap›labilir, halk› temsil iddias›nda bir parlamento var olabilir. Ancak bütün bunlar bir dekor malzemesi olmaktan öteye geçmez. Seçimler gös-
77
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
78
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Siyaset Bilimi
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Yabanc›laflma: Marks’›n infla etti¤i bir kavramd›r. Kapitalist üretim biçiminde iflçilerin aslen kendi emeklerinin ürünü olan has›lan›n büyük k›sm›na sermayedar s›n›f›n el koymas› sonucu kendi ürünlerinden ve üretim sürecinden psikolojik olarak kopmalar›n› ve uzaklaflmalar›n› ifade eder.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
termeliktir. Parlamento, liderin kararlar›n› tart›flmaks›z›n onaylayan bir meflrulaflt›rma arac›d›r. Muhalif görüfllere kendisini ifade imkân› verilmez. Seçimlerde liderin göstermelik partisi yüzde doksan›n üzerinde oy al›r. Tek bafl›na bu olgu biAMAÇLARIMIZ le rejimin demokrasiden ne denli uzak oldu¤unun kan›t›d›r. Totaliter ve Kotoriter ‹ T A Prejimler konusunda J. J. Linz’in (2008). Otoriter ve Totaliter Rejimler. Ankara: Liberte Yay›nlar›, adl› eserinde teorik ve tarihi sosyolojik de¤erlendirmeleri bulabilirsiniz. TELEV‹ZYON
Marksist Rejimler En tipik örne¤ini SSCB deneyiminde gördü¤ümüz Marksist rejimler ad› üzerinde Karl Marks’›n düflüncelerinden esinlenilerek infla edilmifllerdir. Karl Marks (1818‹ N T E R Nbiçimi ET 1883) bir üretim olan kapitalizmin Bat› dünyas›nda egemen konuma geldi¤i bir dönemde yaflad›. Kapitalizm ve onun ortaya ç›kard›¤› yeni toplumsal iliflkiler ve sorunlar, onun bafll›ca entelektüel ilgi alan›n› oluflturdu. Marks’a göre, insanl›k tarihinde ifl bölümünün ortaya ç›kmas› ile iki s›n›f do¤mufltur: Mülk sahipleri ve mülksüzler. Mülk sahipleri, sömüren ve mülksüzler ise sömürülen s›n›f› oluflturur. Ancak sömürü olgusu kapitalizm ile birlikte çok daha keskin ve dayan›lmaz bir hâl alm›flt›r. Kapitalizmde sömürünün as›l nedeni, üretim araçlar›n›n, yani sermayenin bir az›nl›¤›n özel mülkü olmas›d›r. Sermayeyi kontrol eden burjuva s›n›f›, üretim süreci sonunda ortaya ç›kan has›lan›n çok büyük bir k›sm›na, s›rf üretim araçlar›n›n sahibi olmas›n› gerekçe göstererek el koymakta ve çok az bir k›sm›n› iflçi s›n›f›na vermektedir. Böylece burjuvazi gittikçe daha da zenginleflmekte ve daha fazla sömürecek sermayeye sahip olmaktad›r. Buna karfl›l›k iflçi s›n›f› gün geçtikçe yoksullaflmakta ve özgürlü¤ünü yitirmektedir. Hâlbuki art›k ürünün as›l yarat›c›s› emektir. Ne var ki iflçi s›n›f›, bir baflkas›n›n el koymas› nedeniyle kendi yaratt›¤› ürüne ve üretim sürecine yabanc›laflmaktad›r. Ancak Marks’a göre bu durum ilanihaye devam etmeyecek, kapitalist üretim biçimi, tafl›d›¤› iç çeliflkiler yüzünden y›k›lacak ve onun yerini proleterya diktatörlü¤ü, sosyalist ve nihayet komünist toplum alacakt›r. Marks’›n ütopyas›na göre gerçek özgürlük ve demokrasi, kapitalist toplumun y›k›lmas› ve insan›n insan› sömürmesinin ortadan kalkmas› ile gerçekleflecektir. Zira zaman içinde iflçiler aras›nda ortak sorunlara ve kadere sahip olmalar›ndan dolay› bir duygudafll›k geliflecek ve iflçi s›n›f› yaflad›¤› dram›n as›l nedeninin üretim araçlar›n›n bir az›nl›¤›n özel mülkü olmas›ndan kaynakland›¤›n›n bilincine ulaflacakt›r. ‹flçi s›n›f› için bu noktadan itibaren yap›lacak olan, sömürülmesine arac›l›k eden üretim araçlar›n› sömüren s›n›f olan burjuvazinin elinden al›p onu toplumsallaflt›rmakt›r. Elbette böylesine köklü bir devrim, bar›fl ve uzlafl› yoluyla de¤il; kalk›flma, isyan ve fliddet yoluyla olacakt›r. Proletarya diktatörlü¤ü kuruldu¤unda komünist parti, tüm çal›flanlar› üretimin her aflamas›nda söz sahibi yapacakt›r. Herkes yetene¤ine göre çal›flacak ve ortaya ç›kan üründen herkes ihtiyac› kadar alacakt›r. Kapitalist türetim biçiminde burjuvazi taraf›ndan el konulan miktar tüm topluma da¤›t›laca¤›ndan toplumun genel refah seviyesi artacak, insanlar daha mutlu ve özgür olacaklard›r. Böylece insanlar, ürettikleri üzerinde söz ve karar sahibi olmakla sömürülmekten ve içinde bulunduklar› topluma ve kendi emeklerinin sonucu olan ürüne yabanc›laflmaktan kurtulacaklard›r. Marksizm’deki özgürlük anlay›fl› liberal anlay›fltan farkl›d›r. Liberalizmde özgürlük, insan›n ayr›lmaz bir parças›, do¤al bir özelli¤i olarak kabul edilmifltir. Marksistlere göre liberalizmdeki özgürlük kavram› “soyut”tur ve nesnel düzlemde an-
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
cak toplumda az›nl›¤› oluflturan burjuva s›n›f› için geçerlidir. Marksizm’de ise özgürlük tarihsel geliflim içinde, sosyo-ekonomik koflullar ba¤lam›nda ele al›nm›flt›r. Buna göre burjuva toplumunda eflitlik, sadece yasalar karfl›s›ndad›r. Hâlbuki eflitlik olmadan özgürlük, toplumun ço¤unlu¤u için yaln›zca bir hayaldir. Oysa sosyalist toplumda özel mülkiyet kalkt›¤› için, insan›n insan› sömürmesi son bulacak ve bütün insanlar eflit derecede maddi olanaklardan ve bunlar vas›tas›yla elde edilecek özgürlüklerden yararlanacaklard›r. SSCB döneminde Marksist liderler Lenin ve Stalin, toplumu komünist aflamaya haz›rlamak için tam bir totaliter sistem kurmufllard›r. Lenin ve Stalin’in öngörülerinde devlet halk içindir. Ancak uygulamada, halk›n devlet üzerinde denetim kurmas›n› sa¤layacak mekanizmalara pek fazla yer verilmemifltir. Kitlelerin siyasete kat›lmas›nda tek kanal Komünist Partisi’dir. Parti, demokrasilerde oldu¤u gibi halk›n talep ve beklentilerine göre politikalar› saptayan ve bunlar› gerçeklefltirmek üzere iktidara talip olan ve kendisini kitlelerin tercihine sunan bir örgüt de¤ildir. Aksine, belirli bir ideoloji do¤rultusunda kitleleri kat› bir disiplinle denetim alt›nda tutan, yönlendiren, e¤iten bir tek partidir. Devletin tek meflruluk temeli, MarksistLeninist ideolojidir. Bu ideoloji, mutlak, tart›fl›lmaz ve herkes için ba¤lay›c›d›r. Sosyalist sistemde halk›n kat›l›m›n› biçimsel düzeye indirgeyen en önemli etken resmî ideolojinin sorunlar›n tek çözüm yolu olarak görülmesidir. Mutlak hakikat sav›, bunu gerçeklefltirmek üzere muhaliflere karfl› fliddet ve teröre baflvurulmas›n› da ahlâkî olarak hakl› hâle getirir. Zira mutlak hakikatçilik, oy birli¤i tutkusunu ortaya ç›kar›r, muhalif unsurlar bu türdeflli¤e ulaflman›n önündeki engeller olarak görülür ve tasfiye edilir. Bu mant›k yürütme uyar›nca Sovyetler Birli¤i’nde muhaliflere karfl› terör ve fliddet s›radan uygulamalar aras›nda olmufltur. Sovyetler Birli¤i’nde rejimin totaliter ve bask›c› olmas›nda Marksistlerin kitlelere bak›fl› etkili olmufltur. Lenin ve onun sad›k ö¤rencisi Stalin için devrimci s›n›f (proletarya), say›ca fazla, ancak az e¤itimli ve yeteri kadar bilinçli olmad›¤›ndan, devrim ancak “bilimsel” Marksizm’i kavray›p uygulayabilecek seçkin, kat› disiplinli ve demir iradeli ufak bir az›nl›¤›n önderli¤inde gerçekleflecektir. Lenin’e göre bu seçkinlerden oluflan parti, iflçi s›n›f›n›n bafl› ve önderidir. Parti, herkese aç›k bir kitle partisi de¤ildir. Marx ve Lenin’in belirtti¤i gibi partinin misyonu, toplumu komünist aflamaya haz›rlamada öncülük etmektir. K›saca parti bir temsil organ› de¤il, kitleleri e¤itmek için bir okuldur. Bu sistemde parti içi demokrasinin iflledi¤i de söylenemez. Parti üyeleri, parti üst yönetiminin kararlar›n› fazla tart›flmaya gerek duymaks›z›n kabul ederler. Sovyet deneyiminde, devletin topluma üstün oldu¤u totaliter bir yap› söz konusu olmufltur. Devletle toplum aras›ndaki s›n›rlar y›k›lm›fl ve toplum Komünist Partisi ve onun yan örgütleri taraf›ndan topyekûn siyasallaflt›r›lm›flt›r. Medya, e¤itim baflta olmak üzere tüm bilgilenme kanallar› devlet tekelindedir. Ruslar, Komünist dünya d›fl›ndaki kifliler, fikirler ve toplumlarla mümkün oldu¤unca temas ettirilmemifllerdir. Karfl›t görüfllerin engellenmesi ve cezaland›r›lmas› için çok güçlü ve gizli polis teflkilat› mevcuttur. Parti içinde ve d›fl›nda tüm muhaliflere yönelik özellikle Lenin ve Stalin dönemlerinde- en ac›mas›z yöntemlere baflvurulmufltur. Sovyet sistemi, yürütmenin yasamaya üstün oldu¤u bir sistemdi. Yürütme ifllevini yerine getiren Presidium’un görev ve yetkileri bunu belirgin bir biçimde ortaya koyar. Asl›nda tek dereceli seçimle dört y›l için seçilen Yüksek Sovyet (Meclis), devlet iktidar›n›n en yüksek organ›d›r. Yüksek Sovyet, hükümet üyelerini seçer. Ancak meclis y›lda yaln›zca iki kez toplan›r ve bu toplant›larda da bakanlar kurulu taraf›ndan haz›rlanan kanun teklifleri ve al›nan kararlar, üzerinde ciddi bir tar-
79
80
Siyaset Bilimi
t›flma yap›lmaks›z›n süratle onaylan›r. Hükümetçe getirilen herhangi bir tasar›ya olumsuz oy vermifl bir meclis üyesine pek rastlanmam›flt›r. Pratikte, sosyalist devlete hiç de iflçi s›n›f› egemen olmam›fl, al›nan kararlar oluflturulan politikalar›n her ne kadar “halk›n ç›kar›” için al›nd›¤› söylenmiflse de, gerçekte bu kararlar seçkin bir az›nl›¤›n iradesinden baflka bir fley olmam›flt›r. Her fleyden önce tek-partililik dolay›s› ile iflçilerin al›nan kararlar› kabul etmeme gibi bir hakk› yoktur. Dolay›s›yla sosyalist demokrasi “biçimsel” olmaktan öte gidememifltir.
Faflist Rejimler
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Faflizm ilk kez 1922 y›l›nda ‹talya’da ortaya ç›kt›. 1933’te onu Alman Nazizmi izledi. 1927’de Portekiz’de, 1930’da Japonya’da ve 1938’de ‹spanya’da kurulan rejimler faflizme benzer nitelikler tafl›maktayd›lar. Faflizm, liberalizme ve sosyalizme bir tepki olarak do¤mufl eklektik bir ideolojidir. Dolay›s›yla faflizmin ilkelerini, olmazsa olmazlar›n› tespit etmek zordur. Faflizm redlerden do¤mufltur. Faflizmde, liberalizmin iktisadi ve siyasi alan için öngördü¤ü bireyci, yar›flmac› düzen ile sosyalizmdeki s›n›f çat›flmas› tezi ulusun birli¤ini, bütünlü¤ünü tehlikeye atan bir unsur olarak görülür ve reddedilir. Faflist diktatörlükler, kapitalistleflme konusunda nispeten geç kalm›fl ülkelerde ortaya ç›km›flt›r. ‹talya ve Almanya, ‹ngiltere ve Fransa’ya yetiflebilmek, siyasi ve askerî bak›mdan onlarla boy ölçüflebilecek düzeye gelebilmek için ekonomilerini daha SIRA S‹ZDE fazla güçlendirmek zorundayd›lar. Oysa her iki ülkede ekonomi tam olarak kapitalistleflmemifl, sanayi yeterince geliflmemiflti. Toplum kendi hâline b›rak›ld›¤›nda, D Ü fi Ü N E L ‹ M aradaki mesafenin kapat›lmas› zordu ve bu durumda devletin burjuva s›n›f›n› desteklemek üzere iktisadi hayat›n do¤al iflleyifline müdahale etmesi gerekiyordu. O R U ç›k›fl› ile iflçi s›n›f›n›n daha da yükselen taleplerini bast›rmak ve Sosyalizmin Sortaya potansiyel iktisadi kaynaklar› harekete geçirmek için güçlü ve bask›c› bir idareye ihtiyaç vard›.D ‹Zira sosyalizmin iflçi s›n›f›na yönelik ça¤r›s›, bu ülkelerin burjuva s›KKAT n›f› ve onlar›n elindeki sermaye için büyük tehdit oluflturuyordu. ‹flçi ve burjuva s›n›f› aras›ndaki çat›flma, Almanya ve ‹talya’n›n dünya ticaretinde ‹ngiltere ve FranSIRA S‹ZDE sa karfl›s›ndaki dezavantajl› konumunu daha da derinlefltirmekteydi. ‹flte faflizm, bu nesnel durumlara cevap ve çare olarak formüle edildi. Faflizm, liberalizmin ve sosyalizmin baz› argümanlar›n› reddederken baz›lar›n› kendi tezini desteklemek AMAÇLARIMIZ üzere ödünç ald›.
N N
Faflizm konusunda K ‹ T A k›sa P fakat öz bir bilgi edinmek üzere Henri Michel’in (1993). Faflizmler. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, adl› kitab›na bakabilirsiniz. Faflizm,T Ekapitalist L E V ‹ Z Y O N ekonomiden yanayd›. Ancak liberalizmin bireycili¤ini reddediyordu. Faflizme göre gerçek yar›flma ve savafl, s›n›flar aras›nda de¤il uluslar aras›ndayd›. Bu savaflta baflar›yla ç›kabilmek için ulusun s›n›flara bölünmesi de¤il “ulusal ç›kar” ortak paydas›nda birlefltirilmesi gerekiyordu. Bu, kendili¤inden ola‹ N T Ebu R N aflamada ET mayaca¤› için devreye devlet girecekti. Faflizmin milliyetçi ve hatta daha da ileri giderek ›rkç› bir boyut kazanmas› bu aflamada gündeme geldi. Zira s›n›fa sadakatin yerini ulusa sadakatin alabilmesi için insanlar›, ulusun tek gerçek varl›k ve de¤er oldu¤una inand›rmak gerekiyordu. Bunun için faflizm ak›ldan çok duygulara hitap etmifl ve manevi de¤erleri maddi de¤erlerin önüne geçirmifltir. Faflistler, tezlerini do¤rulamak üzere organik toplum teorisini ç›k›fl noktas› yapt›lar. Bu teoriye göre toplum, birbiriyle çat›flan s›n›flardan de¤il, uyum içindeki meslek teflekküllerinden oluflan bir birlik, bir organizmad›r. Nas›l ki insan vücu-
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
81
dundaki farkl› organlar aras›nda uyum ve ifl birli¤i, organizman›n bütünlü¤ünün ve devam›n›n ön koflulu ise toplumun devam› da meslek teflekkülleri aras›nda sa¤lanacak dayan›flmaya ba¤l›d›r. Faflist söylemde toplum, bireyden daha gerçek bir varl›kt›r ve toplumun, toplum içindeki insanlar›n ve sosyal birliklerin hayat›ndan ba¤›ms›z, kendine özgü bir hayat› vard›r. Bireye varl›k ve de¤er kazand›ran, onun vicdan ve düflüncelerine yön veren, yaflam›n› sürdürmesini sa¤layan toplumdur. Bireyin ç›karlar›, ancak toplumun genel ç›karlar›n›n dolayl› bir sonucudur. Faflizm, sosyalizm ve liberalizmdeki insan›n eflitli¤i ilkesini reddeder. ‹nsanlar do¤ufltan eflit yarat›lmam›fllard›r. Dolay›s›yla insanlar aras›nda mevcut eflitsizlik kapitalizmden de¤il, yetenek farkl›l›¤›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu söylemle faflistler, insanlar› s›n›f mücadelesinden al›koymak istemektedirler. Eflitsizli¤i, insanlara, do¤al, ontolojik, istense bile de¤ifltiremeyecekleri bir durum gibi göstermek ana amaçt›r. K›sacas› herkesin kaderine raz› olmas›, mevcut durumu yani düflük ücret ve kötü yaflam koflullar›n› kabullenmesi gerekir. Zira bu sermaye birikimi için, sermaye birikimi de ulusun di¤er uluslar karfl›s›nda varoluflu için bir zorunluluktur. Eflitsizlik tezinin siyasal düzlemdeki yans›mas› ise toplumu do¤ufltan üstün özelliklere sahip olanlar›n yönetmesi biçimindedir. Bu yüzden faflizm bir diktatörlük yaratm›flt›r. Faflizmde egemenlik halka de¤il, en üstün olana yani bir flefe aittir. Bu flef, ‹talya’da Duçe (Mussolini), Almanya’da Führer (Hitler)’dir, ‹spanya’da Cadillo (Franco)’dur. fief, ulusun ve devletin somutlaflm›fl fleklidir. O, halk taraf›ndan seçildi¤i için de¤il, flef oldu¤u için iktidara sahiptir. fief asla yan›lmaz ve her zaman hakl›d›r. O nedenle her sözü emirdir. Faflizm insan do¤as› hakk›nda köResim 3.4 tümser bir tablo çizer. ‹nsanlar›n büyük Franco, 1892-1975 ço¤unlu¤u kötü ve yetersizdir. Kendisi tarihleri aras›nda yaflayan ve otuz için iyi olan›n nerede oldu¤unu bilmez. alt› y›l boyunca Bu nedenle onu yönlendirmek ve do¤‹spanya’y› ru yolu göstermek gerekir. Onun bendiktatörlükte cil ve içgüdüsel davran›fllar›na engel olyöneten ‹spanyol general ve devlet mak için bask› zorunludur. Yetersiz, yaadam›. ni iyiyi kötüden ay›rma becerisinden yoksun olan insan özgür b›rak›lamaz. Devletin s›k› yönlendirmesi ve denetimi alt›nda tutulmal›d›r. Faflizmin otoriter ve totaliter özelli¤i bu noktada karfl›m›za ç›kmaktad›r. Faflizmde ulus, onu oluflturan topluluklardan ba¤›ms›z, onlar›n üzerinde bir gerçeklik olarak görülmektedir. Ulus, mevcut topluluktan daha yüksek amaçlar› olan, ›rk›n maddi ve manevi Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Francisco_Franco de¤erlerinin “en üstün bireflimi”, bireysel ve toplumsal ç›karlar›n kendisine s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤u aflk›n bir varl›kt›r. O, bireyler, gruplar, s›n›flar gibi bütün birlefltirenlerden üstündür ve onlar›n hiçbiriyle özdefllefltirilemez ve onlara indirgenemez. Ulus, ortak bir yazg›ya sahiptir. Bireyler, gruplar, s›n›flar ancak onun bir fonksiyonudurlar. Faflizme göre ulus devlette somutlaflm›flt›r. Devlet, ulusun hukuki kiflili¤e bürünmüfl hâlidir. Ulusun yaflam›n› güvence alt›na almas› ve zenginleflmesi için,
82
Siyaset Bilimi
devletin güçlü ve otoriter olmas› gerekir. Devlet, bireylerin, meslek gruplar›n›n ya da toplumsal s›n›flar›n ötesinde kolektif yarar› üstün tutar. Faflizme göre toplum ancak devlet sayesinde varl›k kazan›r. Di¤er bir ifadeyle ulus, devletin içeri¤i, devlet ise ulusun d›fl görünüflü, hukuki-siyasi kal›b›d›r. Bu durumda toplumu devletten, devleti toplumdan ay›rma olana¤› yoktur. Devlet, kendili¤inden oluflan, sosyolojik, tarihsel bir gerçektir, organik, biyolojik bir bütündür. Liberalizmde oldu¤u gibi devlet, bireylerin haklar›n› ve özgürlüklerini koruyan bir araç de¤ildir, o toplumun kendine özgü üstün amac›n›n hizmetindedir. Dolay›s›yla toplum taraf›ndan denetim ve murakabeye tabi tutulamaz, hiçbir hukuk kaidesiyle s›n›rlanamaz. Aksine devlet toplum ad›na insanlar›n görevlerini tayin eder, onlar› e¤itir, yönlendirir, cezaland›r›r. Faflizmde, bireyin, devletin bir arac› olmas›n›n bir olumsuzluk olmad›¤› söylenir. Birey devletin arac›d›r ancak devlet de üstün bir amac›n hizmetindedir, bu üstün amaç bireylerin de arzu ettikleri, vicdanlar›nda benimsedikleri amaçla özdefltir. Bu durumda bireyin devletin amaçlar›na hizmet etmesi, asl›nda kendine hizmet etmesidir. Faflizmde bireycilik ve özgürlük toplumsal çat›flmaya ve düzensizli¤e neden oldu¤u için reddedilmektedir. Faflizm, demokrasiyi de reddeder. Zira demokrasi özel ç›karlar›n siyasallaflmas›na imkân tan›makla “ulusal ç›kar”›n heba edilmesine neden olmufltur. Bu nedenle demokrasi ve parlamentarizm yozlaflt›r›c›d›r. Faflizmde devlet ve siyaset, sadece topluma de¤il, ekonomiye göre de önceliklidir ve devletin ifllevi, salt teflvik ve yol göstermeyle s›n›rl› de¤ildir. Devlet, ekonomik ve kültürel yaflam›n bütününü yönetir. Ç›karlar›n ifade ve temsilî, liberalizmde oldu¤u gibi sivil toplum örgütleri ve siyasi partiler arac›l›¤› ile de¤il, meslek örgütleri vas›tas›yla mümkündür. Faflizmde ulusun birli¤i ve bütünlü¤ü için iktisadi aç›dan dayan›flman›n gerçekleflmesi yetmez, fertler aras›nda düflünce birli¤inin de sa¤lanmas› gerekir. Bu nedenle bas›n-yay›n, film, müzik, spor tüm faaliyetler devletin kontrolüne al›nm›flt›r. Örne¤in Nazilere göre edebiyat “ulusal enerji”nin kayna¤›d›r. Bu yüzden Nazi Almanyas›’nda bütün yaz›lar ilgili komisyonlarca titizlikle incelenmifl, kütüphaneler temizlenmifl (!) ve zararl› (!) kitaplar isterik törenlerle yak›lm›flt›r, okullarda okutulacak kitaplar devlet taraf›ndan belirlenmifl ve farkl› her düflünce ve elefltiri lanetlenmifltir. Tek ulus, tek devlet, tek fikir, faflizmin temel slogan›d›r. Faflist parti göstermelik bir ayg›t ve seçimler de sadece biçimsel düzeydedir. Her fleyden önce parti siyasal tart›flmalar›n yap›ld›¤› ve politikalar›n saptand›¤› bir zemin de¤ildir. Kararlar dar bir kadro taraf›ndan al›n›r, üyeler, partinin politikalar›n›n saptanmas›na hiçbir biçimde kat›lmazlar. Parti, hiyerarflik ve otoriter iliflkilerin egemen oldu¤u bürokratik bir ayg›tt›r. Seçimler ise parti üst yönetiminin belirledi¤i listenin onaylanmas›ndan ibarettir.
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
83
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
N A M A Ç
3
Devlet hakk›ndaki farkl› görüfl ve de¤erlendirmeleri s›ralamak. Bugüne kadar, felsefeciler, siyaset bilimciler, sosyologlar, hukukçular taraf›ndan devletin pek çok tan›m› yap›lm›flt›r. Klasik Frans›z kamu hukuku doktrininde devlet “milletin hukuki kiflilik kazanm›fl flekli” olarak tan›mlanm›flt›r. Avusturyal› hukukçu Hans Kelsen’e göre “devlet, etkili olarak yürürlükte bulunan bir hukuki normlar sistemidir”. Alman sosyologu Max Weber ise devleti “belirli bir toprak parças› üzerinde meflru fliddet kullanma tekelini elinde baflar›yla bulunduran insan toplulu¤u” olarak tan›mlamaktad›r.
Modern ulus devletin oluflum sürecini aktarmak. Modern ulus devletin ortaya ç›k›fl›nda en belirleyici parametre kapitalizmdir. Kapitalizm öncesinde Avrupa birbirinden kopuk kentler ve feodal birimlerden oluflan bir yap› arz ediyordu. Kapitalist üretim biçimi, farkl› bölgelerdeki en verimli üretim faktörlerinin üretim merkezlerinde toplanmas›n› gerektiriyordu. Ayr›ca kapitalist üretimin geliflebilmesi için güçlü bir merkezî devlet taraf›ndan koflullar›n oluflturulmas› gerekmekteydi. Yollar›n yap›m›, güvenli¤inin sa¤lanmas›, ticaretin öngörülebilir normlara göre cereyan edebilmesi için ortak ticari kurallar›n oluflturulmas›, ifl gücünün e¤itimi gibi daha pek çok ifl bu kentleri birbiriyle ifl birli¤ine yöneltti. Bu iktisadi gereklilikler, siyasi ve idari bak›mdan bu kentlerin entegrasyonunu zorunlu k›ld› ve bu birleflmelerle de merkezi devletler teflekkül etti. Modern devlet hakk›ndaki ideolojik tart›flmalar› ve önerileri özetlemek. Liberalizmde devlet, d›fl ve iç güvenlik, asayifl ve adalet hizmetlerini yerine getirmek üzere insano¤lu taraf›ndan oluflturulmufl s›n›rl› bir araç olarak tan›mlanmaktad›r. Marksizmde ise devlet burjuvazinin elinde onun ç›karlar›na hizmet eden ve iflçi s›n›f›n›n devrim yapmas›n› engelleyen bir bask› ayg›t› olarak nitelenmektedir.
N A M A Ç
4
N A M A Ç
5
Devlet türlerini aç›klamak. Bir devletin siyasi kurumlar›n› teflkil eden yasama, yürütme ve yarg› organlar› aras›ndaki iliflkilerin yap›s› ve niteli¤i bizi “hükümet sistemi” kavram›na götürür. Baflkanl›k sistemi, yar› baflkanl›k sistemi, parlamenter sistem gibi kavramlar, egemenli¤in hangi organlar taraf›ndan nas›l kullan›ld›¤›n› ve sistem içinde bu organlara düflen rolün ne oldu¤unu ve organlar aras›ndaki iliflkileri gösterir. Siyasal sistem kavram› ise hem devlet hem de hükümet sistemi kavram›ndan daha fazlas›n› kapsamaktad›r. Siyasal sistem kavram›, bir ülkede mevcut olan yöneten ve yönetilenler aras›ndaki iliflkinin türü, niteli¤i, kayna¤› ve dayana¤›n› anlatmaktad›r. Hükümet sisteminde, egemenli¤i kullanan organlar ve bunlar aras›ndaki güç ve yetki da¤›l›m› söz konusu iken “siyasal sistem” ile bir bütün olarak bu organlarla halk aras›ndaki iliflkinin niteli¤i anlat›lmaktad›r. Ça¤dafl siyasal sistemler ve aralar›ndaki farklar› aç›klamak. Ço¤ulcu sistemlerde iktidar›n kayna¤› halkt›r. ‹ktidar halk›n oylar› ile tayin edilir ve de¤ifltirilir. Toplumdaki farkl› ç›kar ve görüfller serbestçe örgütlenir ve iktidara talip olabilirler. Düflünce ve örgütlenme özgürlü¤ü temel ilkelerden biridir. Temel hak ve özgürlükler anayasa ile güvence alt›na al›nm›flt›r. Bireyi devlete karfl› korumak için sistem içinde devlet iktidar›n› s›n›rlayacak pek çok mekanizma vard›r. Anayasa, hukuk devleti, güçler ayr›l›¤›, aç›k toplum, muhalif görüfllerin serbestçe ifadesi, kamuoyunun özgür bir ortamda teflekkül etmesi bunlardan en önemlileridir. ‹ktidar, aç›k bir yar›flma ortam›nda belirlenir. Düzenli aral›klarla yap›lan seçimlerle siyasi iktidar›n halka hesap vermesi ve denetlenmesi sa¤lan›r. Tekilci sistemlerde ise siyasi iktidar›n tayininde halk›n etkisi yoktur veya oldukça s›n›rl›d›r. Her türlü muhalefet lanetlenmifltir. Düflüncelerin serbestçe ifadesine ve örgütlenmesine izin yoktur. Sistem içinde iktidar sahiplerini dizginleyecek mekanizmalara yer verilmemifltir. Keyfili¤e, zorbal›¤a müsait rejimlerdir. Bar›flç› yoldan iktidardan uzaklaflt›r›lmalar› oldukça zordur.
84
Siyaset Bilimi
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi tekçi devletle ilgili do¤ru bir yarg› de¤ildir? a. Siyasi iktidar tek merkezde toplanm›flt›r. b. Devletin tek bir yasama organ› vard›r. c. Devletin tek bir anayasas› vard›r. d. Birden çok devletin bir araya gelmesi ile oluflmufltur. e. Devletin tek elden yönetilen bir yarg› kurumu vard›r.
6. Niccolo Machiavelli, “buyurma yetkisine sahip olan, güce sahip de¤ilse çökmeye mahkûmdur” ifadesi ile bir devletin varoluflu için olmazsa olmaz ögelerden hangisini anlatmaktad›r? a. Toprak b. ‹nsan toplulu¤u c. Hukuk d. ‹ktidar e. Güç
2. Max Weber’in “belirli bir toprak parças› üzerinde meflru fliddet kullanma tekelini elinde baflar›yla bulunduran en üstün otorite” ifadesiyle tan›m›n› yapt›¤› kavram afla¤›dakilerden hangisidir? a. Siyasi parti b. Devlet c. Egemenlik d. Tiranl›k e. Siyasi ‹ktidar
7. Yasama, yürütme ve yarg› yetkisinin birbirinden ba¤›ms›z ayr› organlar elinde olmas›n› ifade eden kavram afla¤›dakilerden hangisidir? a. Güçler birli¤i b. Yasaman›n mutlak üstünlü¤ü c. Güçler ayr›l›¤› d. Yetki toplulaflmas› e. Federalizm
3. Afla¤›dakilerden hangisi devleti yok olup gitmesi gereken bir kötülük olarak görmektedir? a. Liberalizm b. Faflizm c. Kapitalizm d. Muhafazakarl›k e. Marksizm 4. Liberallere göre afla¤›dakilerden hangisi devletin yerine getirmesi zorunlu olmayan bir fonksiyondur? a. D›fl güvenlik b. Asayifl c. Gelir da¤›l›m›n› eflitlemek d. Yarg› e. Yar›flma kurallar›n› herkes için eflit k›lmak 5. Devlet öncesi durumu ‘insan›n insan›n kurdu oldu¤u bir savafl durumu’ olarak tasvir eden düflünür kimdir? a. Thomas Hobbes b. Niccolo Machiavelli c. John Locke d. G.W.F. Hegel e. Adam Smith
8. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal demokrasinin ana hedefidir? a. Bireyin özgürlü¤ü b. Eflitlik ve özgürlük c. Komünist toplum d. Proleterya diktatörlü¤ü e. Liberal devlet 9. Afla¤›dakilerden hangisi ça¤dafl demokrasinin ilkeleri aras›nda yer almaz? a. Genel oy b. S›n›rl› devlet c. Gizli oy aç›k say›m d. Ço¤unlu¤un mutlak hakimiyeti e. Yasal muhalefet 10. Afla¤›dakilerden hangisi faflizmin ilkeleri aras›nda yer almaz? a. Bireysel ç›kar›n esas al›nmas› b. Liderin yan›lmazl›¤› c. Milliyetçilik d. S›n›rl› devlet e. S›n›f çat›flmas›n›n reddi
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
“
85
Yaflam›n ‹çinden Etraf›n›zda Hitler var m›? Hitler, hiç kuflkusuz geçen yüzy›l›n en çok tart›fl›lan isimlerinden biri... Hitler’in iktidara gelifl sürecinin, iktidar yaflam›n›n ve ‹kinci Dünya Savafl› y›llar›n›n neredeyse an be an kayda geçildi¤ini söyleyebiliriz. Ne var ki, flimdiye dek gençli¤ine dair, belli bafll› ve herkesçe tekrar edilen olgular d›fl›nda, ayr›nt›l› çal›flmalara rastlanm›yordu. Claus Hant taraf›ndan kaleme al›nan ve ‹ngilizce orijinalinin haz›rlanmas›na James Trivers ile Alan Roche’un katk›da bulundu¤u “Genç Hitler” adl› “belgesel roman” Hitler’in gençlik y›llar›na, 16 yafl›ndan 31 yafl›na kadar olan döneme dair önemli bir bofllu¤u dolduruyor. Tarihsel olgular› roman kurgusuyla aktarmak hayli iddal› bir ifl kuflkusuz. Daha önce senaryo çal›flmalar› da olan yazar Claus Hant’›n bunu baflard›¤›n› vurgulamak gerekir. Yine de bununla yetinmeyen yazar, olgusal ayr›nt›lar›n gerçekli¤ini kan›tlamak üzere, roman›n ard›na, kaynaklar›n yan› s›ra uzun bir “Ekler” bölümü de ilifltirmifl. 133 sayfal›k bu bölüm, roman kurgusunda birlefltirilen ayr›nt›lar›n ne denli güçlü bir tarih çal›flmas›yla elde edildi¤ini anlamam›za yar›yor. Çevirmen U¤ur Baycan’›n da iflini son derece iyi yapt›¤› söylenmelidir. Böylelikle, 20. Yüzy›l’›n ortalar›na yaklafl›rken dünyay› kan gölüne çeviren faflizmin “lider”i hakk›nda eksik olan parçalar› tamamlama flans›na sahip oluyoruz. Faflist Partiler Elbette tarihi “birey” yapamaz. Ama her tarihsel geliflme, kendine uygun bireyleri bulur. 20. Yüzy›l’›n bafl›ndan itibaren krizlerle sars›lan ve bir dünya savafl›na ra¤men bir türlü durulmayan Avrupa’da, Bolflevik Devrimi’nin ard›ndan patlak veren Alman Devrimi’nin yenilgisi yeni bir dönemi bafllatm›flt›. Uluslararas› ölçekte gericilik dalgas› yükseliyordu. Devrimin iflçi hareketleri büyük muharebelerle yenildi. ‹talya’da Mussolini liderli¤indeki faflistler iktidara yürürken, Almanya’da Nazilerin önlenemez yükselifli bafll›yor, ‹spanya’da Cumhuriyetçiler Franco taraf›ndan kanl› bir yenilgiye u¤rat›l›yordu. Avrupa’n›n bütün ülkelerinde faflist partiler p›trak gibi f›flk›rd›. Bu gerici yükseliflin Sovyetler Birli¤i’ne yans›mas›, bürokrasinin iflçi iktidar›n› gasp etmesi ve bütün muhalif seslerin susturuldu¤u bir istibdat rejiminin tesis edilmesi oldu... Bu cinnet ortam›nda, hayatlar›nda ciddi hiçbir baflar›lar› olmayan ama egolar› bir o kadar yüksek yar›-deli “lider”lerin iktidarlara yükselmesi, ayn› zamanda siyaset psikolojisinin de inceleme alan›na girse gerektir. Krizin besledi¤i toplumsal histeri içinde, faflizmin “güçlü lider” ve “güçlü devlet” vurgular› karfl›l›k buluyor, iflçi hareket-
lerini ezmek isteyen büyük patronlar kadar, h›zla yoksullaflan ve bu yoksullaflman›n faturas›n› iflçi hareketlerine ç›karan burjuvazi de faflist hareketten medet umuyordu. “Güçlü lider”, kendisinden medet uman kitleleri “ulusun kurtuluflu” için “ilahi” bir görev ald›¤›na inand›rmal›yd›... ‘Genç Hitler’de belgeleriyle de ortaya kondu¤u üzere, Hitler, Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda Belçika Werwick’te gaz –büyük ihtimalle “hardal gaz›”- zehirlenmesine maruz kalm›fl, ard›ndan büyük bir de¤iflim yaflamaya bafllam›fl. 1920’ler ve 30’larda “Hearst Uluslararas› Haber Hizmetleri” Orta Avrupa bafl muhabirli¤ini yürüten Karl H. Wiegand, flunlar› belirtiyordu: “Basit bir deyiflle o (Hitler) ilahi görevin kendisine nas›l verildi¤ine dair birkaç fley söyledi. Tam da savafl›n bitiminde, Kas›m 1918’de, bir gaz sald›r›s› yüzünden gözleri görmez halde Pasewalk’ta yatt›¤› s›rada olmufl. ‘Orada öylece yatarken, Alman halk›n› özgürlü¤üne kavuflturaca¤›m› ve Almanya’y› yüceltece¤imi gördüm,’ dedi.” Evet, Hitler “ilahi bir görev” ald›¤›na inan›rken, doktoru ona “ruhsal denge bozuklu¤u” tan›s› koyuyordu!... Asl›nda mesele sadece gaz de¤il; kitaptan edindi¤im izlenim, Hitler’in gençli¤inden gelen bir tuhafl›k “altyap›s›” oldu¤u yönünde. Ayn› oday› paylaflt›¤› yak›n arkadafl› onu bir y›l boyunca Sanat Akademisi ö¤rencisi san›rken, Hitler’in bir anda ortadan kaybolmas›yla birlikte, onun iki kez baflvurdu¤u Akademi’ye hiçbir zaman kabul edilmedi¤ini ö¤reniyordu mesela!...Üstelik Akademi müdürüne, “Sanat katili!” diye ba¤›rm›fl oldu¤unu... Evden hergün ç›k›p Akademi’ye gidermifl gibi yapan, eve ödevler ve ders notlar›yla gelen Hitler’in gerçe¤i en yak›n arkadafl›ndan bile saklamas›, saplant›l› bir ruh haline iflaret etse gerek... Genç Hitler’de enteresan tart›flmalar da var. Mesela, farkl› veriler ele al›narak, Hitler’deki Yahudi düflmanl›¤›n›n nas›l geliflti¤i tart›fl›l›yor. Öyle ki, asl›nda 1908’de girdi¤i Viyana’da Yahudi düflmanl›¤› “tavan” yapm›flken, onun kendini Yahudi düflmanl›¤›na fazla kapt›rmad›¤›n› anl›yoruz. Daha ziyade 1919 ve sonras›n›n Almanya’s›nda yükselen yeni Yahudi karfl›t› dalgaya kat›ld›¤› ve bunu siyaseten yapt›¤›, yani kitlelerin ruh halinden yararlanmay› tercih etti¤i sonucuna var›yoruz. Netice’de, faflizm sürekli bir “düflman yaratma” e¤ilimindedir. ... Hant, C. (Trivers, J. ve Roche, A.). (2012). Genç Hitler. Çev. U¤ur Baycan Abis Yay›nlar›.
”
Kaynak: Y›lmaz, A. (18.05.2012). “Etraf›n›zda Hitler Var m›?” Radikal Kitap.
86
Siyaset Bilimi
Okuma Parças› Magna Charta Libertatum (Büyük Özgürlük Ferman›) 1. Her fleyden önce, Tanr›’n›n önünde diz çöktük ve bizim ve varislerimiz için ‹ngiliz Kilisesinin sonsuza dek özgür oldu¤unu, haklar›na eksiksiz bir flekilde, özgürlüklerine de k›s›tlanmadan sahip olmas› gerekti¤ini bu sözleflme ile teyit ettik. ‹ngiliz Kilisesi için çok önemli ve gerekli görülen seçim özgürlü¤ünü, baronlarla aram›zda ç›kan ihtilaftan önce, tamamen kendi irademize dayanarak kabul etmemizden ve efendimiz Papa III. Innocent taraf›ndan da tasdiklerini arad›¤›m›z bu sözleflmeyi onaylamam›zdan do¤acak her fleyin, aynen korunmas›n› diliyoruz. Bu sözleflmeye biz uyaca¤›z; varislerimizin de sonsuza kadar samimiyetle bu sözleflmeye uyacaklard›r. Afla¤›da s›ralanan tüm özgürlüklere bizim ve varislerimizin sahip olmas›n› ve olmaya devam etmesini krall›¤›m›z›n bütün özgür insanlar›na kabul ettirdik. Bu bizim ve varislerimiz taraf›ndan onlara ve onlar›n varislerine de kabul ettirilmifl say›lmal›d›r. 12. Krall›¤›m›zda, ülkemizin Genel Meclisinin izni olmad›kça zorla, askerlik hizmeti karfl›l›¤› olarak vergi ya da yard›m paras› al›namaz. Fiziksel varl›¤›m›z›n diyet verilerek esaretten kurtar›lmas›, en yafll› o¤lumuzun flövalyeli¤e kabul töreni veya en büyük k›z›m›z›n ilk evlili¤i durumlar› bunun d›fl›ndad›r. Bu üç amaç için makul bir yard›m talep edilebilir. Londra kentinin yard›m paralar› da benzer bir biçimde ayarlanacakt›r. 13. Londra kenti, eskiden sahip oldu¤u tüm özgürlüklerini ve geleneklerini hem karada hem de denizde koruyacakt›r. Ayr›ca, tüm kentlerin, arazilerin, çiftliklerin ve limanlar›n da kendi ayr›cal›klar›n› korumalar›n› istiyor ve onlara bu hakk› bahflediyoruz. 14. E¤er yukar›da bahsedilen o üç durumun d›fl›nda yard›m paras›n›n ya da askerlik yapmama karfl›l›¤›nda al›nacak verginin miktar›n› belirlemek sözkonusu olursa, Krall›¤›m›z›n Genel Meclisinin toplanmas› amac›yla, en az 40 gün önceden olmas› kofluluyla, belirli bir gün ve yerde toplanabilmeleri için, tüm baflpiskoposlar›, piskoposlar›, manast›r baflrahiplerini, kontlar› ve büyük baronlar› mühürlü mektuplarla ça¤›raca¤›z. Ayr›ca, en yüksek mevkideki tüm kiflileri flerifler ve görevli memurlar›m›z vas›tas›yla toplant› için ça¤›raca¤›z. Tüm ça¤r› mektuplar›nda toplant›n›n gerekçesini de aç›klayaca¤›z. Ve böylece baflar›yla yerine getirilen bir ça¤r›dan sonra, sözkonusu olan ifl, ça¤r›lanlar›n tümü gelmemifl olsa bile, sadece kat›lanlardan oluflan meclis taraf›ndan kararlaflt›r›lan günde yerine getirilecektir.
16. Hiç kimse, asilzadelerin ücreti için ya da di¤er herhangi bir kiral›k arazi için gerekli olandan daha fazla hizmet vermeye zorlanamaz. 20. Özgür bir adam suçun derecesine göre küçük bir suç için yaln›zca para cezas›na çarpt›r›labilir. Büyük çapl› bir suç, suçun büyüklü¤üne göre para cezas›na çarpt›r›labilir ve bir tüccar da mallar› korunarak ayn› flekilde cezaland›r›labilir. Ayn› flekilde, bir cani, e¤er bizim merhametimize mazhar olursa, para cezas›na çarpt›r›labilir.... 38. Bundan böyle hiçbir hakim her hangi bir kimseyi ilgili olayda do¤ru ve güvenilir deliller ortaya koymadan dava edemez. 39. Kendi zümresinden olanlar ya da ülkenin ilgili yasalar›na uygun olarak verilen bir karar olmad›kça hiçbir özgür kifli tutuklanamaz, hapse at›lamaz, mal ve mülkü elinden al›namaz, sürgüne yollanamaz ya da herhangi bir biçimde kötü muameleye maruz b›rak›lamaz. 40. Kimseye hakk› ya da adaleti satmayaca¤›z, menetmeyece¤iz ya da geciktirmeyece¤iz. 41. Bütün tüccarlar, kadim ve yerleflmifl geleneklere tabi olmak kofluluyla bütün kötü vergilerden muaf olarak al›flverifl yapmak amac›yla kara veya deniz yoluyla emniyetli bir flekilde ‹ngiltere’nin d›fl›na ç›kabilirler, ‹ngiltere’ye girebilirler, ‹ngiltere’de oyalanabilirler ya da transit geçifl yapabilirler. Bu olanaklar› bize karfl› savaflan bir ülkenin tüccarlar› olma durumu hariç savafl zaman›nda da güvence alt›ndad›r. Bize karfl› savaflan ülkenin tüccarlar› savafl›n bafllang›c›nda ülkemizde bulunurlarsa biz ya da bafl yarg›c›m›z, bize karfl› savaflan ülkedeki tüccarlar›m›z›n nas›l muamele gördüklerini tamam›yla ö¤renene de¤in, mallar›na ve canlar›na zarar vermeksizin, gözalt›na al›nacaklar ve e¤er bizim tüccarlar›m›z orada bir zarar görmemifllerse onlar da ülkemizde emniyet içinde olacaklard›r. 45. Krall›¤›n yasalar›n› bilmeyen ve bu yasalara tümüyle uyaca¤›na kanaat getirmedi¤imiz kiflileri hakim, vali, flerif ya da s›n›rl› yetkili hakim olarak atamayaca¤›z. 51. Atl› ve silahl› olarak ülkemize zarar vermek için gelmifl olan tüm yabanc› kökenli flövalyeleri, okçular›, kiral›k askerleri ve vasalleri bar›fl sa¤lan›r sa¤lanmaz s›n›rd›fl› edece¤iz. 61. Krall›¤›m›zda eskiden beri varolan koflullar›n daha iyi bir hale getirmek, baronlarla aram›zda mevcut olan ihtilaf›n en hay›rl› bir biçimde sonuçland›rmak ve Tanr›’n›n r›zas›n› kazanmak için yukar›da say›lan maddeleri onaylad›ktan sonra, flimdi de kapsaml› ve sürekli bir istikrardan yararlans›nlar diye afla¤›daki güvenceyi veri-
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
87
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› yoruz. Krall›¤›m›z›n s›n›rlar› içerisinde bulunan baronlar kendi aralar›ndan diledikleri 25 kifliyi seçecekler ve bu 25 kifli tüm güçleriyle, halihaz›rdaki bu fermanla kendilerine ba¤›fllad›¤›m›z ve teyit etti¤imiz bar›fl› ve özgürlükleri uygulayacaklar, bunlara uyacaklar ve karfl› taraf›n da uymas›n› sa¤layacaklard›r. Bu flu flekilde olacakt›r: E¤er biz ya da baflyarg›c›m›z veya memurlar›m›z ya da emrimizdeki herhangi bir kimse, herhangi bir durumda, herhangi birine karfl› suç ifller, güvenlik ve bar›fl kararlar›ndan herhangi birini ihlal ederse ve e¤er bu hareket ad› geçen 25 barondan sadece dördü taraf›ndan ö¤renilirse, bunlar bize gelerek veya yurtd›fl›nda isek baflyarg›c›m›za giderek, ifllenen suçu bildirecekler ve bu haks›zl›¤› hiçbir gecikme olmaks›z›n gidermemizi talep edeceklerdir. Bu hatay›, biz ya da yurtd›fl›nda isek baflyarg›c›m›z düzeltmezse, dört baron olay› geri kalan 21 baronun önüne götürecek ve bütün ülkeyi de arkalar›na alarak , kalelerimizin, topraklar›m›z›n ve mülkümüzün elimizden al›nmas› yoluyla, olay kendi isteklerine uygun bir biçimde yeniden yoluna girene dek, bize uygun bir biçimde bask› yapacaklar, haciz uygulayacaklar ve ellerinden baflka ne geliyorsa onu yapacaklard›r. Ama bu arada bizim, kraliçenin ve çocuklar›m›z›n flah›slar› dokunulmadan korunacakt›r. Ve e¤er bir de¤ifliklik yap›l›rsa daha önceden söz konusu olan uygulamaya uygun bir flekilde yap›lacakt›r... 63. Bundan dolay›, ‹ngiliz kilisesinin özgür olaca¤›n›, ülkemizdeki tebaan›n belirtilen bütün yerlerde ve bütün konularda yukar›da bahsedilen bütün özgürlüklere, haklara ve imtiyazlara hem kendileri için hem de varisleri için tam olarak ve serbest bir biçimde sahip olmalar›na karar verdik. Ayr›ca hem kendi ad›m›za hem de baronlar›n ad›na, yukar›da bahsedilen bütün hükümlere her hangi bir kötü niyet olmaks›z›n iyi niyetle uyulaca¤› üzerine yemin edildi. Saltanat›m›z›n on yedinci y›l›nda, Haziran›n on beflinci gününde Windsor ve Stanes aras›ndaki düzlükte taraf›m›za tevdi edildi. (Kaynak: http://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/magna-carta/magna_charta_libertatum.htm)
1. d 2. b 3. e 4. c 5. a 6. e 7. c 8. b 9. d 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Devletin Oluflumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ça¤dafl Demokrasi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Demokrasi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ça¤dafl Demokrasi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faflist Rejimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
88
Siyaset Bilimi
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Weber bu tan›mla öncelikle devletin kurucu unsurlar›ndan biri olan belirli bir toprak parças›, yani ülke unsuru üzerinde durmufltur. Bu toprak parças› üzerinde hakim bir iktidar olacak ve üstelik bu iktidar fliddet kullanma konusunda bir tekele sahip olacakt›r. E¤er bir ülkede devlet d›fl›nda fliddet kullanan baflka bir yasal güç varsa orada devletin varl›¤›ndan söz edilemez. Elbette en önemlisi bu fliddet kullanma hakk› ve tekeli meflru olacak yani halk›n devletin böyle bir yetkiye sahip oldu¤unu kabul etmesi, desteklemesi gerekecektir. Son olarak Weber, “baflar›yla bulunduran” ibaresiyle devletin salt bu yetkiye sahip olmas›n› de¤il bu yetkiyi etkili bir biçimde kullanacak bir güce fiilen sahip olmas›, muktedir olmas› gerekti¤inin alt›n› çizmektedir. Elbette bu baflar›n›n ayn› zamanda sürekli olmas› da gerekmektedir. S›ra Sizde 2 ‹nsan do¤as› hakk›nda kötümser bir yaklafl›m içinde olan düflünürler otoriter ve hatta Hobbes örne¤i dikkate al›n›rsa totaliter bir devlet tasarlam›fllard›r. ‹yimser olan düflünürler ise s›n›rl› ve demokratik bir devleti hayal etmifllerdir. Birinci gruptakilere göre bencil, doyumsuz ve sald›rgan olan insanlar› ancak güçlü bir devlet dizginleyip kontrol alt›na alabilir. Onlara göre devlet öncesi do¤a durumunda çat›flma, savafl esas, bar›fl ar›zidir. ‹kinci gruptakilere göre ise do¤a durumunda bar›fl, uzlafl› esas, çat›flma istisnaidir. Dolay›s›yla devlet insanlar taraf›ndan bu istisnai durumlarda devreye girmek üzere kurulmufltur. Bu nedenle devletin s›n›rl› ve zay›f bir devlet olmas› gerekir. S›ra Sizde 3 Machiavelli, Bodin ve Hobbes, iktisadi, toplumsal geliflmeler bak›m›ndan güçlü bir merkezi devleti gerekli k›lan koflullarda yaflad›lar ve entelektüel ilgilerini de o alanda yo¤unlaflt›rd›lar. Koflullar böyle bir siyasi organizasyonu gerekli k›lmasayd›, bu düflüncelerin üretilme ve üretilse bile bu kadar ilgi görme ihtimali oldukça zay›ft›. Bu durum, bilimsel ve entelektüel çal›flma ve aray›fllarla toplumsal koflullar aras›ndaki yak›n bir iliflki oldu¤unu bize göstermektedir.
S›ra Sizde 4 Demokrasilerde de di¤er rejimlerde oldu¤u gibi siyasi iktidar toplumdaki çok küçük bir grubun elindedir. Ancak demokrasi di¤er az›nl›k yönetimlerinden flu aç›lardan farkl›d›r: Bir kere demokrasilerde yönetim mevkileri herkese aç›kt›r. Bu mevkilere ulaflmak için elit gruplar› aras›nda aç›k bir yar›flma vard›r. Hangi elit grubunun yönetece¤ine halk karar verir. Üstelik iktidara gelen elitler halka karfl› sorumlu k›l›nm›fllard›r. Seçim, referandum, bas›n özgürlü¤ü, örgütlü muhalefet, düflünce özgürlü¤ü gibi kanallarla halk siyasi iktidar› kontrol eder ve gerekti¤inde de¤ifltirir. Demokrasilerde iktidarlar, anayasa ve yasalarla s›n›rlanm›fllard›r. Bireysel hak ve özgürlükler anayasal güvence alt›ndad›r. K›saca devletin müdahale edemeyece¤i bir özgürlük alan› mevcuttur. Hâlbuki otoriter ve totaliter rejimlerde demokraside var olan bu imkânlar›n hiç biri bulunmamaktad›r. ‹flte demokrasiyi onlardan ay›ran ve üstün k›lan da budur. S›ra Sizde 5 Liberaller devlet müdahalesi olmaz ve insanlar özgür b›rak›l›rsa bireylerin yarat›c› potansiyellerini daha serbestçe kullanabileceklerini varsayarlar. Zira onlara göre bu durumda üretim ve dolay›s›yla istihdam artar, fiyatlar düfler ve buna ba¤l› olarak refah düzeyi yükselir ve insanlar daha da özgürleflirler. Liberallere göre devlet bireyler aras› pazarl›k sürecini yönlendirmeye kalkar, baflka bir ifadeyle alt gelir gruplar›n› desteklemek üzere üst gelir gruplar›ndan daha fazla vergi al›rsa bu, baz› insanlar›n yan gelip yatarak çal›flkanlar›n s›rt›ndan geçinmesine neden olur. Bu da üretim flevkini k›rar, toplam üretimin ve dolay›s›yla genel refah›n azalmas›na neden olur. Bu nedenle devlet bireyler aras›na girmemeli, yaln›zca yar›flma kurallar›n› herkes için ayn› k›lmal›d›r. Sosyal demokratlara göre ise özgürlük ancak bireyler aras›nda gelir düzeyi bak›m›ndan göreli bir eflitlik olursa gerçekleflebilir. Bunun için de devletin gelirin adil da¤›t›m› için piyasaya müdahalesi flartt›r. Zira piyasa kendi iflleyifl yasalar›na b›rak›l›rsa bu yar›fl sürecinde birçok insan geride kalacak ve özgürlü¤ünü kaybedecektir. Zira kapitalist bir toplumda özgürlük, paran›n bir fonksiyonudur. Devlet müdahalesi olmazsa, özgürlük, yaln›zca küçük bir ayr›cal›kl› s›n›fla s›n›rl› kalacakt›r.
3. Ünite - Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler
89
Yararlan›lan Kaynaklar A¤ao¤ullar›, M. A. (1994). Kent Devletinden ‹mparatorlu¤a. Ankara: ‹mge Yay›nlar›. Akal, C. B. (1995). Sivil Toplumun Tanr›s›. 2. Bas›m, ‹stanbul: Engin Yay›nc›l›k. Bauman, Z. (2009). Sosyolojik Düflünmek. 6. Bas›m, Çev. A.Y›lmaz, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Callinicos, A. (2007). Toplum Kuram›. 4. Bas›m, Çev. Y.Tezgiden, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Cassirer, E. (1984). Devlet Efsanesi. Çev. Necla Arat, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. D’entrèves, A. P. (2000). “Devlet Kavram›”, Devlet Kuram›. Çev. B. Baysal, Der. Cemal Baali Akal, Ankara: Dost Kitabevi. Dursun, D. (2004). Siyaset Bilimi. 2. Bask›, ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m. Göze, A. (1995). Liberal Marxiste Faflist ve Sosyal Devlet. 3. Bask›, ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m. Kapani, M. (2004). Politika Bilimine Girifl. 16. Bas›m, Ankara: Bilgi Yay›nevi. Keane, J. (1993). “Despotizm ve Demokrasi-Sivil Toplum ile Devlet Aras›ndaki Ayr›m›n Kökenleri ve Geliflimi 1750-1850”, Çev. Levent Köker, Sivil Toplum ve Devlet. Derl. John Keane, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. K›fllal›, A. T. (1987). Siyaset Bilimi. Ankara: Ankara Ünv. B.Y.Y.O. Yay›nlar›. Linz, J. J. (1984). Totaliter ve Otoriter Rejimler. Çev. Ergun Özbudun, Ankara: “S” Yay›nlar›. Lipson, L. (2005). Siyasetin Temel Sorunlar›. Çev. Fügen Yavuz, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Mendras, H. (2009). Sosyolojinin ‹lkeleri. 2. Bas›m, Çev. Buket Y›lmaz, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Michel, H. (1993). Faflizmler. 2. Bas›m, Çev. Füsun Üstel, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Sartori, G. (1999). Demokrasi Teorisine Geri Dönüfl. Ankara: Yetkin Yay›nlar›. fienel, A. (1986). Siyasal Düflünceler Tarihi. Ankara: Teori Yay›nlar›. Poggi, G. (1991). Ça¤dafl Devletin Geliflimi. Çev. fi. Kut-B. Toprak, ‹stanbul: Hürriyet Vakf› Yay›nlar›. Türköne, M. (2006). Siyaset. 5. Bas›m, Ankara: Lotus Yay›nlar›.
Vergin, N. (2003). Siyasetin Sosyoloji. ‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›. Weber, M. (1993). Sosyoloji Yaz›lar›. Çev. Jale Parla, ‹stanbul: Hürriyet Vakf› Yay›nlar›. Yayla, A. (2004). Liberalizm. ‹stanbul: Plato Film Yay›nlar› Y›lmaz, A. (2012). Etraf›n›zda Hitler Var M›?. Radikal Kitap.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri http://tr.wikipedia.org/wiki/XV._Louis http://tr.wikipedia.org/wiki/Rusya http://haber.mynet.com/yenileme-secimleri-sonuclari408853-politika/ http://tr.wikipedia.org/wiki/Francisco_Franco http://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/magna-carta/magna_charta_libertatum.htm)
4
S‹YASET B‹L‹M‹
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Siyaset olgusunu ve siyasal hayat olgusunu aç›klayabilecek, Bireylerin siyasal hayata kat›lmalar› ve kendilerinden beklenen rolleri oynayabilmeleri için siyasal toplumsallaflma sürecinin önemini ve bu süreçte etkili olan yap›lar›n neler oldu¤unu anlatabilecek; Bireyin siyasal aktör hâline gelmesi sürecini, ilgili kavramlar› ve siyasal toplumsallaflmay› aç›klayabilecek, Siyasal kat›lma biçimlerini ve onu etkileyen faktörleri s›ralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • Siyasal Kat›lma • Siyasal Davran›fl • Toplumsallaflma
• Siyasal Toplumsallaflma • Siyasal ‹nsan • Siyasal Hayat
‹çindekiler
Siyaset Bilimi
Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
• S‹YASET OLGUSU VE S‹YASAL HAYAT • S‹YASAL DAVRANIfi VE B‹REY‹ S‹YASETE YÖNELTEN TEMEL FAKTÖRLER • B‹REY‹N S‹YASAL AKTÖR HÂL‹NE GELMES‹ SÜREC‹: S‹YASAL TOPLUMSALLAfiMA • B‹REY‹N S‹YASAL HAYATA KATILMASI • S‹YASAL KATILMA B‹Ç‹MLER‹ (MODELLER‹) • S‹YASAL KATILMAYI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER
Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma S‹YASET OLGUSU VE S‹YASAL HAYAT Toplumsal gerçeklik alan›ndaki iktidar iliflkilerinin vücut verdi¤i siyasal hayat, bir dizi bireysel ve toplumsal davran›fl›n cereyan etti¤i bir aland›r. Güç ve cebir kullanmaya dayal› iktidar iliflkileri toplumsal hayat›n her düzeyinde karfl›laflt›¤›m›z bir gerçeklik olmakla birlikte Siyaset Bilimi, sadece siyasal iktidar çerçevesindeki iliflkilerle ilgilenmektedir. Bu nedenle toplumun tümünde etken olan siyasal iktidar kapsam›ndaki iliflkilerin cereyan etti¤i siyasal hayat alan›n›n en belirgin niteli¤i bu iliflkilerin güç, cebir kullanma, etki, egemenlik ve otorite kullanma çerçevesinde iflleyen iliflkilerden oluflmufl olmas›d›r. Modern devlet veya geleneksel siyasal formlar olan afliret, feodal prenslik veya baflka bir yap›da olsun, toplumun mukadderat›na egemen olan güç ve otoritenin eylemleri ve bu eylemler karfl›s›nda toplum üyelerinin tutum ve davran›fllar›ndan oluflan bir “etkileflim alan›”n›n mevcudiyeti tart›flmas›zd›r. Bu sebeple her tür toplum yap›s›nda nitelikleri farkl› olsa da bir iktidar ve siyaset olgusu ile bu olgu çerçevesinde cereyan eden bir siyasal hayat gerçe¤i mevcuttur. Toplumsal gerçeklik alan›nda varolan siyaset, belli bir co¤rafi alanda konumlanm›fl örgütlenmeyi, fiziki cebir kullanma yetkisine sahip üstün bir otoriteyi, otoritenin örgütlü yap›s›n› ve bu otoritenin eylemlerine muhatap kesimlerle kurulan etkileflim örüntülerini kapsam›na almaktad›r. Bir toplumdaki siyaset olgusu ile bu çerçevede yaflanan siyasal hayat, öncelikle toplumun kendini korumas› ve varl›¤›n› sürdürmesi için bir co¤rafi alanda örgütlenmesiyle ortaya ç›kmaktad›r. Toplumun varl›¤›n› korumas› ve sürdürmesi iste¤inin teminat alt›na al›nmas›yla ilgili kararlar›n al›nmas›, uygulanmas› ve denetlenmesinin kim veya kimler taraf›ndan nas›l yerine getirilece¤i siyasetin örgütlenme ve biçimini gündeme getirmifltir. Kaynak: hhtp://www.sakinkafa.com Bir toplum için siyasal hayat söz konusu edildi¤inde, en genel ifadesiyle toplumun varl›¤›n› sürdürmesi amac›na yönelik olarak cebir kullanma yetkisine sahip gücün örgütlü faaliyetleri ba¤lam›nda karar almas›, al›nan kararlar› uygulamas›, topluma
‹ktidar› baflkalar› üzerinde güç ve kuvvet kullanma potansiyeli olarak tan›mlad›¤›m›zda siyasal iktidar, ülkenin geneline yay›lm›fl ve meflru cebir kullanma tekeline sahip güç ve kuvvet olarak tan›mlanabilir.
Resim 4.1 Siyasal hayatta seçmen kitlesinin “her zaman” denilebilecek s›kl›kla gerçeklefltirdi¤i en önemli siyasal kat›lma etkinli¤i seçimlerde oy kullanmakt›r.
92
Siyaset Bilimi
benimsetmesi, toplumun kararlar› etkilemesi, kararlar›n uygulanmas›nda ortaya ç›kan anlaflmazl›klar› çözümlemesi, kararlar› alacak kiflilerin belirlenmesi, siyasal de¤erlerin ve rollerin yeni nesillere benimsetilmesi, bulundu¤u iç ve d›fl çevresinden gelen istek ve bask›lara göre yeniden örgütlenmesi gibi bir dizi eylem ve davran›fla iflaret edilmektedir. Bu bak›mdan siyaset olgusu veya siyasal hayat üzerinde çal›flma yapanlar bunlardan biri veya tümü ile ilgilenmek durumundad›r. Mesela demokratik toplumlarda toplumun mukadderat›n› ilgilendiren kararlar› alacak kiflilerin belirlenmesi sürecini ifade eden seçimler ve seçimlerle ilgili geliflmeler siyaset olgusunun ve siyasal hayat›n önemli bir yan›n› oluflturmaktad›r. Karmafl›k ifllevlerden oluflan siyasal hayatta rol oynayan, belli eylemleri ve davran›fllar› gerçeklefltiren iki temel aktörden biri birey di¤eri de örgütler veya toplumsal birliklerdir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U ‹NTERNET D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Bir toplum için SIRAsiyasal S‹ZDE hayattan bahsedildi¤inde genel olarak ne anlat›lmak istenmektedir?
S‹YASAL DAVRANIfi VE B‹REY‹ S‹YASETE YÖNELTEN Ü fi Ü N E L ‹ M TEMELDFAKTÖRLER Birey-devlet ya da birey-siyasal iktidar iliflkisi tek yönlü bir iliflki de¤ildir. Devletin ya da siyasalS iktidar›n birey üzerindeki etkilerine karfl› birey de baz› tepkiler verir. O R U Dahas› özellikle halk egemenli¤ine dayal› siyasal sistemlerde siyasal iktidar›n aktif bir kat›l›mc›s›d›r. D‹KKAT
Siyasal Davran›fl
N N
SIRA S‹ZDE Canl› bir varl›k olarak yaflad›¤› fiziki ve toplumsal çevresinden sürekli etkiler alan birey, ald›¤› bu etkilere karfl› d›flar›dan fark edilen belli tepkiler vermekte, çeflitli etkinlik ve giriflimlerde bulunmaktad›r. Canl› organizmalarla çevresi aras›nda süAMAÇLARIMIZ rekli iflleyen bir etki/tepki iliflkisinin varl›¤› dikkat çekmektedir. K›saca davran›fl olarak tan›mlad›¤›m›z bu tepki, etkinlik ve giriflimlerin her biri bir eylem oluflturmaktad›r. Canl› olan insan, hem d›fl dünyadan hem de kendi iç dünyaK ‹ T organizma A P s›ndan etkiler almakta ve bunlara karfl› çeflitli tepkiler vermektedir. D›fl dünyadan SIRA S‹ZDE gelen etkilere karfl›, bireyler uyma veya uymama fleklinde iki tür davran›fl gösterirler. Uyma Tgenel olarak itaat, özdeflleflme ve benimseme fleklinde gerçekleflmektedir. ELEV‹ZYON ‹taat fleklindeki davran›fl›n›n temelinde cezaland›r›lmak yahut ödüllendirilD Ü fi Ü N Euyma L‹M mek güdüsü, özdeflleflmenin temelinde be¤enilen bir baflkas› gibi olmak güdüsü, benimsemenin temelinde de do¤ru bilinen fleyi yapmak isteme güdüsü yatmaktaS O R U ‹ N Tdavran›fl›nda ERNET d›r. Uymama ise ters tepki yahut ba¤›ms›zl›k güdüsü etkili olmaktad›r.
‹çinde yaflanan D ‹ Ksiyasal K A T toplumdaki siyasal kurumlar, otorite merkezleri, iktidar iliflkileri ve süreçlerden gelen her türlü etkilere karfl› bireyin verdi¤i tepki ve eylemlere k›saca siyasal davran›fl diyoruz.
N N
SIRA S‹ZDE
‹nsan›n her gün yapt›¤› say›s›z davran›fl ve eylemler içerisinde baz›s› siyasal toplumdan, siyasal kurumlardan ve siyasal iktidar süreçlerinden gelen etkilere karAMAÇLARIMIZ fl› verdi¤i tepkilerdir. Siyasal davran›fl veya siyasal eylem dedi¤imiz bu tepkilerin bir kiflilik özelli¤i mi, yoksa çevresel etmenlerin de etkili oldu¤u bir süreç mi oldu¤u tart›flmal›d›r. K ‹ T E¤er A P davran›fllar›n oluflumunu tamamen bir kiflilik özelli¤i olarak görürsek bu durumda belli kiflilik özelliklerine sahip bireylerin benzer etkilere karfl› sürekli benzer tepkiler verecekleri söylenebilir. Oysaki gerçek hayatta böyle bir fley söz konusu de¤ildir. benzer etkilere karfl› farkl› tepkiler vermektedirler. T E L E V ‹ Z‹nsanlar YON
‹NTERNET
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
AMAÇLARIMIZ
Bireyin çevresinden ald›¤› etkilere karfl› gösterdi¤i tepki ve uyma davran›fl› daha K ‹ T A hakk›nda P genifl bilgi edinmek için Çi¤dem Ka¤›tç›bafl› (1999). Günümüzde ‹nsan ve ‹nsanlar: Sosyal Psikolojiye Girifl, ‹stanbul: Evrim Yay›nevi adl› kitaba bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON
Sosyal psikolojik yaklafl›mlar davran›fl ve eylemelerin oluflumunda kiflilik özelliklerinin yan›nda çevresel faktörlerin de etkili oldu¤unu ortaya koymufllard›r. Buna göre insan davran›fllar› kiflilik özellikleriyle çevresel etkenlerin etkileflimi sonu‹ N T E R N anlayabilmek ET cunda oluflmaktad›r. Bu durumda bireyin herhangi bir davran›fl›n› için sadece kiflilik özelliklerinin bilinmesi yeterli de¤il, çevresel faktörlerin de bilinmesi ve bunlar›n davran›fl üzerindeki etkisinin araflt›r›lmas› gerekmektedir.
Bireyi Siyasete Yönelten Temel Faktörler Toplumsal hayat›n her düzeyinde oldu¤u gibi siyasal hayat›n her aflamas›nda bireylerin aktif bir aktör olarak belirli roller üstlendikleri ve onlar›n davran›fllar›yla ortaya ç›kan eylemlerin siyasetin iflleyiflini sa¤lad›klar›n› söyleyebiliriz. Bu bak›mdan bireyle siyaset aras›nda anlaml› bir iliflkinin varl›¤› kabul edilir. Bireyin siyasal hayatta aktif bir aktör olarak yer almas›nda baz› psikolojik özelliklerin etkili oldu¤u kabul edilmektedir. Bu noktada iki temel gerçeklik öne ç›kmaktad›r. Biri “insanlar›n daha çok iktidar” peflinde kofltuklar›, di¤eri ise “insanlar›n kiflisel menfaat kayg›s› ile hareket ettikleri” gerçe¤idir. Bireyin siyasal davran›fllar›n› yönlendiren daha çok iktidar ve daha çok kiflisel menfaat saikleri siyasetin dinamizmini aç›klama hususunda bize bir çerçeve sunmaktad›r. Bireyin siyasal hayatta etkili bir aktör olarak rol oynayabilmesi için öncelikle siyaset olgusunu nas›l alg›lad›¤› ve anlamland›rd›¤› hususu önem tafl›maktad›r. Siyaset ve buna iliflkin her türlü geliflmenin, bireylerin kendi hayatlar›ndan ba¤›ms›z, ilgisiz ve etkisiz bir olgu olarak alg›lanmas› durumunda bireylerin siyasete yönelmeleri düflünülemez. Mesela siyasetin Tanr›sal ve kutsal bir ifl olarak görüldü¤ü bir toplumda bireylerin siyasal hayata aktif bir aktör olarak kat›lmalar› ve çeflitli siyasal eylemlerde bulunmalar› beklenemez. Di¤er yandan bireylerin siyasal iktidar›n eylemleriyle kendi mukadderatlar› aras›nda bir ilginin varl›¤›na inanmalar› ve iktidar›n kararlar›n›n kendilerini etkileyece¤ini bilmeleri gerekir. Böyle bir ilgi kurulamazsa bireylerin siyasete yönelmeleri düflünülemez. Yine bireylerin siyasal iktidar›n alaca¤› kararlar› kendi eylem ve faaliyetleriyle etkilemelerinin mümkün oldu¤una inanmalar› ve tecrübelerle bunun kan›tlanm›fl olmas› gerekir. Siyaset olgusu temelde insan›n tabiat› üzerinde yükselmekte olup insan tabiat›n›n baz› temel özellikleri siyaset olgusunun temellendi¤i ve belli bir biçim ald›¤› bir alan olarak de¤erlendirilebilir. Siyasetin temellendi¤i insan tabiat›n›n genel özelliklerini birkaç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür.
Varl›¤›n› Koruma ve Güvenlik ‹çinde Yaflama ‹htiyac› Asl›nda her canl›, varl›¤›n› koruma ve güvenlik içinde hayat›n› sürdürme ihtiyac› duyar. Kiflilik yap›s›, çevresel etkenler ve di¤er faktörler nas›l olursa olsun her insan, bir canl› varl›k olarak, öncelikle varl›¤›n› korumak istemekte, hayat›n› güvenlik içinde sürdürmek ihtiyac›n› duymaktad›r. Bu içgüdüsel bir e¤ilim olup herkeste bulunmaktad›r. Tarihsel süreçte insanlar›n bireysel ve toplumsal davran›fl ve eylemlerine hakim olan ana güdünün varl›¤›n› koruma ve güvenlik içinde yaflama oldu¤u söylenebilir. Muhteflem kale ve surlar›n infla edilmesi, düflman etkisinden uzak yerlere yerleflilmesi, düflman sald›r›lar›n› püskürtmek için ak›l almaz çabala-
SIRA S‹ZDE
93
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
94
Siyaset Bilimi
ra giriflilmesi gibi davran›fllar›n gerisinde yatan ana güdü güvenlik içinde yaflamad›r. Ça¤›m›zda nükleer ve konvansiyonel silah yar›fl›, güvenlik içinde yaflamak amac›na yöneliktir. Birey sadece kendisinin varl›¤›n› koruma ve güvenlik içinde yaflamakla yetinmemekte yak›nlar›n›n, ailesinin ve çevresinin de güvenlik içinde olmas›n›, varl›¤›n› sürdürmesini istemekte ve bu amaçla bir dizi çaban›n içinde bulunmaktad›r. Resim 4.2 Dünyan›n en uzun seddi olan Çin seddi, kuzeyden gelecek sald›r›lara karfl› savunma amaçl› olarak infla edilmifltir.
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87in_Seddi Resim 4.3 5.5 km uzunlu¤unda ve 78 m. yüksekli¤indeki Diyarbak›r surlar›n›n güvenlik amac›yla infla edildi¤i ve as›rlarca bu amaca hizmet etti¤i biliniyor.
Kaynak: http://www.yapi.com.tr/Haberler/diyarbakir-surlari-ankarada-masaya-yatirilacak_90328.html)
Daha ‹yi Yaflama Arzusu Varl›¤›n› koruma ve güvenlik içinde yaflama ile ba¤lant›l› bir di¤er temel güdünün daha iyi yaflama arzusu oldu¤u söylenebilir. Bu arzu, insan hayat›na bir dinamizm, hareketlilik ve geliflme kazand›rmaktad›r. Bu amaçla insanlar daha iyi yaflaman›n yollar›n› aramakta, refah›n artmas›na çal›flmakta, farkl› sistemler gelifltirmektedir. Kolektif sorunlar› çözme yöntemi olarak tan›mlanabilecek siyasetin daha iyi yaflama arzusunun karfl›lanmas›nda önemli ifllev gördü¤ü söylenebilir. Mesela demokrasi, anayasal devlet, hukuk devleti gibi de¤erler ve kurumlar peflinde koflulmas› ve bunlar için siyaset yap›lmas›, asl›nda daha iyi yaflama güdüsünü tatmine yönelik bir faaliyet olarak de¤erlendirilebilir.
95
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
Z›t Duygulara Sahip Olma ‹nsanda güvenlik içinde hayat›n› sürdürme ve daha iyi yaflama e¤ilimi ve arzusu oldu¤u gibi bunun z›tt› niteli¤indeki macera peflinde koflma, ak›l almaz riskler yüklenme, yeni fleyler arama gibi e¤ilimler de vard›r. Belirsizli¤in ve tehlikenin ifadesi olan macera peflinde koflmak, ak›l almaz ç›lg›nl›klar yapmak, birtak›m siyasal eylemlerin gerisindeki temel e¤ilim olabilmektedir. Güvenli¤in aç›kça ihlali olan savafl›n arzulanmas› ve savafl için kitlelerin harekete geçmesi mümkündür. Avrupa’n›n merkantilizm ve kolonyalizm dönemlerinde yaflananlar›n temelinde kiflilerin ve hatta devletlerin macera peflinde koflmalar›, ç›lg›nl›k denebilecek baz› davran›fllar göstermeleri bulunmaktad›r. ‹nsan tabiat›ndaki macera ve h›rs e¤ilimine SIRA S‹ZDE verilecek en iyi örnek ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ç›kmas›nda birinci derece rol oynayan ve tüm Avrupa’y› atefle atan Hitler ile Mussolini, daha yak›n zamanda ülkesini atefle veren Miloseviç ile Irak lideri Saddam Hüseyin gibi siyasal liderlerdir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Bunlar›n macera arzular› ve ihtiraslar› insanl›¤a çok pahal›ya mal olmufltur. Bu kiflilerin eylem ve kararlar›n›n temelinde kifliliklerindeki macera ve ihtiras e¤ilimiS O R U nin oldu¤u aç›kt›r. Bir ülkenin siyasi ve ekonomik gücünün elinde tuttu¤u alt›n ve gümüfl gibi madenleD ‹ K Kde¤erli AT rin miktar›yla belirlenece¤ine inan›lan Merkantilizm ça¤›nda (16. ve 17. yüzy›l) Güney Amerika’daki zenginliklerin ve de¤erli madenlerin Avrupa ülkelerine tafl›nmas› sürecinde, AmeSIRA S‹ZDE rika’daki yerli medeniyetlerin yok edilmesi, ak›l almaz bir macerac›l›k, soygun ve talan›n yaflanmas›na tan›kl›k edilmifltir. Benzer flekilde sömürgecilik hareketlerinin yayg›nlaflt›¤› 19. yüzy›lda da Afrika’n›n iç bölgelerinin keflfi amac›yla buralara giden meflhur misyoner seyyahAMAÇLARIMIZ lar›n hareketleri tam bir macerad›r ve bu süreçte ak›l almaz uygulamalar yaflanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Resim 4.4
K ‹ T A P
‹htiras ve macerac›l›¤› ülkesinin mahv›na sebep olan S. Hüseyin.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kaynak: http://tr.vikipedia.org
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Resim 4.5
K ‹ T A P
Hitler'in iktidar ve egemenlik h›rs›, insanl›¤›n en büyük T EII. LEV‹ZYON trajedilerinden Dünya Savafl›'n›n ç›kmas› ve büyük bir y›k›m›n yaflanmas›na sebep olmufltur. ‹NTERNET
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitler
‹ktidar Arzusu Bireyin siyasal eylem ve davran›fllar›n›n temellendi¤i bir baflka psikolojik özellik ve güdü insan›n devaml› iktidar peflinde koflmas›, iktidar› elde etmek arzusu duymas›, güç ve kuvvetini gelifltirme e¤ilimidir. fiayet insanlar›n karakterlerinde baflkalar›n› etkileyecek güç, yani iktidar elde etme e¤ilimi olmasayd› belki de siyasal mücadelelere girmeyeceklerdi. Oysaki insanlar hangi flartlarda ve ortamda olursa olsun mevcut iktidarlar›n› gelifltirmek için çaba göstermektedirler. Mesela ö¤renci
96
Siyaset Bilimi
derne¤i üyesi olan bir kifli bir üst pozisyon olan yönetim kurulu üyesi, dernek baflkan›, federasyon baflkan› olmak için çaba göstermektedir. Bunun geri plan›nda iktidar ve güç elde etme arzusu yatmaktad›r. SIRA S‹ZDE
2
Macera ve ihtiraslar› nedeniyle ülkelerini oldu¤u kadar bölgelerini de atefle veren Saddam SIRA S‹ZDE Hüseyin, S. Miloseviç, M. Kaddafi, Hitler, Mussolini gibi siyasal liderlerin kendi toplumlar›na ve dünyaya ödettikleri a¤›r faturay› de¤erlendiriniz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Hürriyet ‹çinde Yaflama Arzusu S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Siyasetin temellendi¤i bir baflka ana e¤ilim de insan›n hürriyet içinde yaflama arS O R U zusudur. Bütün insanlar hangi sosyal özelliklere sahip olurlarsa olsunlar davran›fllar›n›n önüne s›n›rlar›n konulmas›n› arzu etmez ve mevcut s›n›rlar› mümkün olduD‹KKAT ¤u kadar ortadan kald›rmak ister. ‹nsanl›k tarihi bir bak›ma hürriyetler için verilen mücadeleler tarihidir. Dünyada hür yaflamak, önüne konulmufl engelleri kald›rSIRA S‹ZDE mak, her alanda ideal bir siyasal/toplumsal düzeni tesis etmek için siyasal faaliyetlerde bulunmak ihtiyac›n› gündeme getirmektedir. Hürriyet amac›yla siyaset yap›lmas›nda, hürriyetlerin yaflan›labilir k›l›nmas›n›n insan› mutlu edece¤i, mutluluk AMAÇLARIMIZ için hürriyetlerin gerekli oldu¤u kabulü yatmaktad›r. Günümüzdeki siyasal tart›flmalara bak›ld›¤›nda hürriyet alanlar›n›n geniflletilmesi özleminin ve bu çerçevede verilen mücadelenin bafl› çekti¤i görülür. Bask›c› otoriter yönetimlere karfl› kitleleK ‹ T A P rin ayaklanmalar› ve demokratik bir düzen kurma yönünde gösterdikleri çaba, temelde hür yaflamak içindir.
N N
TELEV‹ZYON
B‹REY‹N S‹YASAL AKTÖR HÂL‹NE GELMES‹ SÜREC‹: S‹YASAL TOPLUMSALLAfiMA Bireyin bir siyasal aktör hâline gelifli belli bir sürecin ürünüdür. Birey içine do¤du‹ N T Ekültürünü, RNET ¤u toplumun de¤erlerini, önceliklerini, k›saca yaflam biçimini oldu¤u kadar ekonomik ve siyasal sistemini de do¤umla birlikte bafllayan toplumsallaflma süreci içinde ö¤renir.
Genel Olarak Toplumsallaflma ‹nsan do¤du¤unda içinde do¤du¤u toplumla ilgili hiçbir fley bilmemektedir. Ne toplumun siyasal sistemi, ne ekonomisi, ne kültürü, ne e¤itim ve di¤er kurumlar› ve süreçleri hakk›nda haberdard›r. Bunlarla ilgili bilgileri çeflitli yollarla, farkl› arac› kurumlarla ve de¤iflik yöntemlerle bir süreç hâlinde ve yavafl yavafl ö¤renir. Genel olarak içinde yaflad›¤› toplumun de¤erlerini, kurallar›n›, inançlar›n›, e¤ilimlerini ve davran›fllar›n› benimsemesi sürecine toplumsallaflma diyoruz. K›saca toplumsallaflma, bireyin uyumlu bir toplum üyesi olma, toplumsal bir birey hâline gelme, toplumsal hayat›n gereklerine uygun de¤er, inanç ve e¤ilimler kazanarak beklentiler do¤rultusunda davran›fllar gösterecek flekilde yetiflme sürecidir. Toplumsallaflma, bir baflka anlat›mla kuflaklar aras› bir etkileflim olup bir kuflaktan di¤erine düzenli bilgi ak›fl›n›n sa¤lanmas› sürecidir. Toplumun devam› için yeni kuflaklara mevcut bilgilerin, de¤erlerin aktar›lmas› zorunludur. Bunun yan›nda toplumsallaflmay› birey düzeyinde düflündü¤ümüzde bireylerin toplumsal de¤erleri, inançlar› ve kurallar› benimsemeleri süreci olarak belirmektedir.
Siyasal Toplumsallaflma Toplumsallaflman›n bir boyutunu ifade eden siyasal toplumsallaflma toplumdaki siyasal de¤erlerin, inançlar›n, kurallar›n, e¤ilimlerin ve davran›fl kal›plar›n›n top-
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT 4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
SIRA S‹ZDE
N N
lum üyelerine aktar›lmas› ve benimsetilmesi süreci olarak tan›mlanabilir. K›saca “siyasal toplumsallaflma, toplumsal-siyasal çevre ile birey aras›nda yaflam boyu süren dolayl› ve do¤rudan etkileflim sonucunda, bireyin siyasalAMAÇLARIMIZ sistemle ilgili görüfl, düflünüfl, tutum ve de¤erlerinin geliflmesi” olarak görülebilir. Siyasal toplumsallaflma konusunda detayl› bilgi edinmek için Türkler K ‹ Alkan T A P(1979). Siyasal Toplumsallaflma (Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.) adl› kitab› okuyabilirsiniz. SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
97
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Topluma yeni kat›lan bireylerin siyasal sistemde rol oynayabilecek birer aktör TELEV‹ZYON hâline gelmeleri siyasal insan olarak yetiflmeleriyle mümkündür. Siyasal toplumsallaflma ile bireyler, siyasal sistemde rol oynamaya haz›r birer siyasal D Ü fi Ü insan N E L ‹ M hâline gelirler. Bu süreçle bireyler siyasal sistemin de¤erlerini, kurallar›n›, inançlar›n›, e¤iN T E R N Eve T ne tür rollimlerini ve davran›fllar›n› ö¤renir, neler yapmalar› gerekti¤ini ‹kavrar S O R U ler oynayacaklar›n› bilirler.
SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON
Toplum üyelerinin siyasal toplumsallaflma sürecinde kazand›klar› siyasal de¤er, D ‹ K K A kültür, T inanç ve kurallar› benimsemeleriyle siyasal sistem içinde belli roller oynayabilecek donan›ma sahip kifliler hâline gelirler ki bu niteliklere sahip kiflilere siyasal insan diyoruz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
Temelde siyasal kültürü bireylere ve yeni kuflaklara benimsetme, sisteme uyumlu kifliler yetifltirme, sistem içinde oynayacaklar› rolleri ö¤retme süreci olan siyasal AMAÇLARIMIZ toplumsallaflma, sistemin devam› için hayati bir öneme sahiptir. Bundan dolay› hiçbir toplum ve siyasal sistem siyasal toplumsallaflmaya karfl› kay›ts›z kalamaz ve ilgisizlik gösteremez. Bunun için siyasal toplumsallaflman›n resmî K ‹ T bir A P boyutu bulunmaktad›r. Fakat bu süreç sadece resmî kurumlar›n eylem ve davran›fllar›ndan ibaret olmay›p ayn› zamanda sivil ve bireysel faaliyetler de toplumsallaflmada önemli rol oynamaktad›r. TELEV‹ZYON Az önce belirtti¤imiz gibi siyasal toplumsallaflman›n temel amac›, sistemin devam›n› sa¤layacak nitelikte davran›fllar› gösterecek “eylemci” bireyler (aktörler) yetifltirmektir. Do¤du¤unda siyasal sistemle ilgili hiçbir fley bilmeyen bireyler zaman‹ N T E R N E T ö¤renirler. la içinde yaflad›klar› toplumun siyasal de¤erlerini, inanç ve kurallar›n› Belli bir aflamadan sonra birey, sistem içinde nas›l rol oynayaca¤›ndan ve ne tür eylemlerde bulunaca¤›ndan haberdar olur. Toplum yap›s›nda çeflitli pozisyonlar (statüler, mevkiler) iflgal eden bireylerin bu pozisyonlara uygun rollerin ne oldu¤unu bilmeleri, kendilerinden beklenen eylemleri yapmalar› için zorunludur. Bu ancak toplum üyelerinin bir siyasal insan olarak yetiflmeleriyle mümkün olabilir. Siyasal toplumsallaflma, iflte sözünü etti¤imiz siyasal insan olabilmek veya siyasal benlik kazanabilmek imkân› sa¤layan bir süreçtir. Siyasal toplumsallaflma çocukluktan bafllayarak hayat›n sonuna kadar devam eden bir süreç olmakla birlikte her dönemde eflit flekilde iflleyen bir süreç de¤ildir. Bireyin siyasal de¤erleri, inanç ve tutumlar› almas›, içinde yaflad›¤› siyasal sistemin fark›na varmas›, kendisinden beklenen rolleri kavramas› ve buna uygun eylemlerde bulunmas› çocukluk, gençlik, yetiflkinlik ve yafll›l›k dönemlerinde farkl› süreçler hâlinde ifllemektedir. Çocukluk dönemi, toplumsallaflman›n bafllang›ç dönemidir. Genellikle çocuklar›n siyasetten anlamad›klar› san›l›r ve çocuklar›n siyasetle ilgilenmemeleri gerekti¤i belirtilir. Oysaki araflt›rmalar çocuklar›n erken denebilecek y›llarda siyasetle ilgi kurduklar› ve baz› siyasal tutumlar gelifltirdiklerini ortaya ç›karm›flt›r. Çocuk ilk siyasal bilgileri, sembol ve kimlikleri okul öncesindeki y›llarda ö¤renir. Okul ça¤›na gelince ö¤retmen ve polisin flahs›nda devleti, devlet baflkan›n› ve di¤er siyasal kurumlar› alg›lar.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹NTERNET S O R U
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
98
Siyaset Bilimi
Çocukta siyasal bilinç ve kiflilik oluflurken duygusaldan biliflsele, basitten karmafl›¤a ve somuttan soyuta do¤ru bir geliflim yaflan›r. Çocuk daha okula gitmeden önce evinde birtak›m siyasal liderlerin foto¤raflar›, maketleri veya sembolleriyle tan›fl›r ve bunlara karfl› duygusal bir tutum kazan›r. Toplumsallaflmada ergenlik ve gençlik ça¤›ndaki geliflmeler son derece önemli rol oynar. Genellikle okullarda geçen bu y›llarda gençler siyasal sistemle ilgili her türlü bilgileri edinir ve gençlerin yurttafl olarak yetiflmeleri sa¤lan›r. E¤itim süresinin uzunlu¤u ile toplumsallaflma aras›nda anlaml› bir iliflki bulunmaktad›r. E¤itim düzeyi yükseldikçe bireyler, siyasal hayatta daha etkin olacak de¤er, inanç ve tutumlar kazan›r, sisteme iliflkin inançlar› pekiflir. Yap›lan araflt›rmalar gençlerin siyasal hayata kat›lmalar›n›n daha s›n›rl›, düzensiz ve de¤iflir oldu¤unu göstermifltir. Mesela TÜS‹AD’›n Seçim Sistemi ve Siyasi Partiler Araflt›rmas› (Cilt: 1: Temel Bulgular ve Sonuçlar, ‹stanbul 2001) adl› çal›flmada seçmenlerin seçimlerde oy verme s›kl›¤›n›n yafl ilerledikçe düzenli flekilde artt›¤›, gençlerin oy verme davran›fl›nda bir düzensizli¤in oldu¤u ortaya ç›km›flt›r.
Siyasal Toplumsallaflma Faktörleri Çocukluk ça¤›ndan bafllay›p hayat›n sonuna kadar devam eden siyasal toplumsallaflma sürecinde etkili olan pek çok faktörden söz edilebilir. Genelde toplumsallaflman›n ajanlar› olarak nitelenen bu faktörleri iki grupta toplamak mümkündür. Biri aile ve arkadafl grubu gibi birincil gruplar; di¤eri de okul, meslek grubu, dernekler ve medya organlar› gibi ikincil gruplard›r.
Aile Birey bir aile içerisinde dünyaya gelir, orada büyür ve ilk otorite ile burada tan›fl›r. Emirlere uyulmas› gerekti¤ini, uyulmad›¤›nda cezaland›r›laca¤›n›, davran›fllar›n› s›n›rland›rmay›, baflkas›n›n emirlerine uymay› önce ailede ö¤renir. Çocu¤un ailede tan›d›¤› otorite siyasal olmasa da bu çerçevedeki iktidar iliflkisini daha sonra siyasal alana aktarmas› mümkündür. Siyasal sistemle ilgili ilk izlenimleri, ilk bilgileri, duygular›, kavramlar› ve olaylar› ailede ö¤renir. Ailenin toplumsallaflmadaki etkisi iki alanda ortaya ç›kmaktad›r. Bir yandan aile üyelerinin çocu¤a baz› siyasal de¤erleri, inançlar›, kurallar› ve tutumlar› aktarmalar›yla birey, ilk siyasal bilgileri ailede elde etmektedir. Di¤er yandan ise ailede hiç siyasal bilgiler aktar›lmasa bile burada tan›k oldu¤u otorite iliflkisi, ileride siyasal alana da yans›yaca¤›ndan dolayl› bir etkilenme meydana gelecektir. Resim 4.6 Böylece ailenin etkisi do¤rudan Bireyin ö¤retim ile dolayl› etkilenme toplumsallaflmas›nda fleklinde ortaya ç›kmaktad›r. Aien önemli kurumlardan biri lede otoriter, sert ve disipline afl›olan aile. r› önem veren bir baban›n yan›nda yetiflen bir kiflinin siyasal otoriteye karfl› boyun e¤ici, itaatkâr ve muhalefetten çekinen bir tutum içinde olaca¤›; kendisinin otorite konumunda olmas› duruKaynak: http:motoku.com/aileyapilari-ve-turleri/ munda alttakilere karfl› sert, oto-
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
99
riter, disiplinli bir tav›r sergileyece¤i kabul edilebilir. Bir kiflinin anarflist, sosyalist, tutucu veya suikastç›; iyimser, kuflkucu veya güvensiz oluflunda ailedeki iliflkilerin ve yetiflme biçiminin önemli rol oynad›¤› belirlenmifltir. Mesela bireylerin duyduklar› siyasal güvensizli¤in arkas›nda ailede anne ve baban›n çocuklar›n› afl›r› bir koruma ile yetifltirmeleri, çocuklar›n kendilerini gerçeklefltirecekleri bir alan b›rakmamalar›n›n etkisi oldu¤u savunulmufltur. ‹nsanlar›n giriflimci bir e¤ilime sahip olup olmamalar› ile ailede yetiflme biçimleri aras›nda yak›n bir iliflkinin oldu¤u kabul edilmektedir. Kendi ayaklar› üzerinde durabilen ve zorluklar› aflabilen bireyler toplumsal hayatta daha aktif olabilmektedirler.
Arkadafl Grubu Bireyin siyasal toplumsallaflmas› sürecinde etken olan birincil gruplardan bir di¤eri de yüz yüze iliflkilerin ve biz duygusunun egemen oldu¤u arkadafl gruplar›d›r. ‹nsan hayat›n›n büyük bölümü ailenin yan› s›ra Resim 4.7 bu türdeki gruplar içerisinde geçmekte ve bunArkadafl grubu lar›n toplumsallaflma üzerinde önemli etkisi busiyasal lunmaktad›r. Toplumsal kültürün, de¤erlerin, toplumsallaflma sürecinde bireyler inançlar›n, kurallar›n ve tutumlar›n topluma yeüzerinde etkili ni kat›lacak bireylere aktar›lmas›nda arkadafl olan aktörlerden gruplar› belli ifllevler görmektedir. Bir aile içinbiridir. de do¤an birey ilk de¤erleri, kurallar› ve e¤ilimleri burada al›rken hayat›n erken dönemlerinden itibaren ailenin yan› s›ra içinde yer ald›¤› de¤iflik arkadafl gruplar›ndan da bu yönde etkilenir. Arkadafl gruplar›n›n çocu¤un davran›fllar› üzerinde belli bir etkiye sahip oldu¤u halk aras›nda da kabul edilen bir görüfltür. Bilimsel araflt›rmalar da bu görüflü do¤rulamaktad›r. Herkesin bildi¤i meflhur bir Çin atasözü arKaynak: kadafl grubunun kiflinin davran›fllar› ve tutumhttp://thistimeimeanit.com/communicating/asking-forhelp/monday-motivational-memo-building-support/ lar› üzerindeki etkisine çok aç›k flekilde iflaret etmektedir: “Bana arkadafl›n› söyle senin kim oldu¤unu söyleyeyim.”
‹kincil Gruplar Bireyin siyasal de¤erleri, kurallar›, bilgileri ve belli tutumlar› edinmesinde sadece aile ve arkadafl gruplar› gibi birincil gruplar de¤il okul, meslek kurulufllar›, dernekler ve benzeri gibi ikincil gruplar da önemli rol oynamaktad›r. Her siyasal sistemin varl›¤›n› korumak ve devam ettirmek için çeflitli faaliyetler içinde bulunmas›, kendi meflruiyetini güçlendirmesi, kendisiyle ilgili bilgi ve de¤erleri bireylere aktarmas›, do¤rulu¤una ve hakl›l›¤›na toplum üyelerini inand›rmas› ve benimsetmesi gereklidir. Bu çerçevede e¤itim faaliyeti, toplumun do¤rudan do¤ruya varl›¤›n› devam ettirmesiyle ilgili bir faaliyet olarak görülebilir. Toplumsal sistemin varl›¤›n› korumas› ve devam ettirmesinin zorunlu flart› olan siyasal toplumsallaflma sürecinde etken olan ikincil nitelikteki grup ve kurumlar›n bafl›nda okul ve e¤itim kurumlar› gelmektedir. Her siyasal sistem yönetti¤i toplum üyelerine belirli tutumlar, de¤erler, inançlar, davran›fl kal›plar› ve e¤ilimleri aktarma¤a gayret göstermektedir. Bu amaçla e¤itim kurumundan yararlan›lmakta ve
100
Siyaset Bilimi
e¤itim sürecinde bireylere belli de¤erler, tutumlar ve davran›fl kal›plar› aktar›lmaktad›r. E¤itim süreci bilinçli flekilde siyasal kültürün yeni kuflaklara, siyasal sisteme kat›lacak yeni bireylere ve kesimlere aktar›ld›¤› bir etkinlik olarak anlafl›labilir. Birey okulda, aile d›fl›nda bir baflka otorite ile tan›flmakta ve otorite iliflkisi içerisinde yaflamay› ö¤renmektedir. Bir yandan okulda bireylere siyasal sistemle ilgili çeflitli bilgiler verilirken di¤er yandan toplumsal hayat›n otorite iliflkisi içerisinde sürmesiyle ilgili bir çerçeve sunulmaktad›r. Okulda çocuk için otoriteyi ifade eden ö¤retmen ve okul yönetiminin konumu, verdi¤i emirlere uyulmas›n›n gerekli oluflu, uyulmamas› durumunda cezaland›r›lma, siyasal alanda yans›malar› olacak bir model oluflturmaktad›r. Okuldaki e¤itim sürecinde bireylere hangi siyasal tutum ve de¤erlerin verilece¤i, ne tür bilgilerin kazand›r›laca¤› müfredat programlar›nda belirlenmifltir. Okullar›n müfredat programlar›, siyasal toplumsallaflma aç›s›ndan de¤erlendirilebilir. Asl›nda e¤itim kurumuyla “iyi vatandafl” yetifltirilmek istenmektedir. ‹yi vatandafl, siyasal sistemin bir ideal olarak tan›mlad›¤› temel tutum ve de¤erlere sahip, kendisinden beklenen davran›fllar› gösterebilen bir kiflidir. Bu bak›mdan müfredat programlar› iyi vatandafl imgesi üzerinde kuruludur. Resim 4.8 Okul siyasal toplumsallaflman›n en önemli kurumudur. Ö¤retmen, okul çevresi ve müfredat program› bireye siyasal hedefler verir. Ö¤renciler okulda otorite ile tan›fl›r, otoriteye uyman›n gereklili¤ini anlar. Kaynak: www.haksozhaber.net/turk-dogru-ve-caliskan/
Okulun siyasal toplumsallaflma üzerindeki etkisi üç farkl› faktör taraf›ndan yürütülür: Ö¤retmen, okul çevresi ve müfredat program›. Bireyin aile d›fl›nda karfl›laflt›¤› en önemli otorite olan ö¤retmen, ö¤renciye siyasal bilgi aktaran en önemli kaynak konumundad›r. Ö¤retmen ö¤renciye her alanda nas›l davranmas› gerekti¤iyle ilgili kurallar, de¤erler ve e¤ilimler aktarmaktad›r. Bir otorite olarak verdi¤i emirlerin karfl›l›¤›nda ö¤rencinin itaatini istemekte, itaatsizlik durumunda cezaland›rmakta ve böylece toplumsal hayatta kurallara uyulmas›n›n önemini kavratmaktad›r. Ö¤renci otoritenin emirlerine uyulmas› gerekti¤ini ve uyulmamas› durumunda nelerin olaca¤›n› okullardaki uygulamalardan ö¤renmektedir. Bu iliflkiler modeli daha sonra siyasal hayata da teflmil edilmektedir. Ö¤retmen ve müfredat programlar›n›n yan› s›ra okul çevresinin, daha do¤rusu ders d›fl›ndaki okul ortam›n›n da siyasal toplumsallaflma sürecinde önemli etkisi oldu¤u unutulmamal›d›r. Okul ve e¤itim süreci sadece derslerle ilgili faaliyetlerden ibaret de¤ildir. Sabah ders zili çal›nca tüm ö¤rencilerin bahçede toplanmalar›, bir tür askerî komutla belli bir düzene sokulmalar›, bir disiplin içinde marfl ve and›n okunmas›, s›n›flara belli bir disiplin dâhilinde girilmesi gibi uygulamalar temelde disiplinli bir toplum yaratma amac›na yöneliktir. Yine bu çerçevede okullarda ö¤rencilerin giymek mecburiyetinde olduklar› üniformalar›n da siyasal toplumsallaflma sürecinde belli bir ifllevi oldu¤u ve tek tip bir toplum yaratma amac›na hizmet etti¤i düflünülebilir.
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
Siyasal/Toplumsal Dernek ve Örgütler Bireyin siyasal toplumsallaflmas› sürecinde etkili rol oynayan kurumlardan biri de farkl› amaçlar› bulunan çeflitli toplumsal/siyasal dernek ve örgütlerdir. Bireyin hayat› birbirinden farkl› dernek ve örgütlerde de¤iflik roller oynayarak geçer. Özellikle hayat›n olgunluk, yetiflkinlik ve yafll›l›k dönemlerinde bu tür örgüt ve dernek üyelikleri öne ç›kar. Meslek birlikleri, sendikalar, dinî örgütler, siyasal örgütler, hemflehrilik dernekleri, spor ve e¤lence birlikleri gibi çeflitli dernek ve örgütler birey hayat›nda önemli yer tutar. Bu tür dernek ve örgütlerin, siyasal toplumsallaflma sürecinde belli etkileri oldu¤u kabul edilmektedir. Meslek birlikleri veya gruplar›, temelde siyasal bir örgüt olmamakla birlikte siyasal sistemin kararlar›ndan olumlu veya olumsuz flekilde etkilenece¤inden siyasal hayatla ilgilidirler. Mesela bir iflçi sendikas› hükümetin asgari ücretle ilgili karar›ndan etkilenir, yüksek ö¤renim gençli¤i ö¤renci harçlar›n›n art›r›lmas›ndan veya yurt ücretlerinden etkilenir. Dolay›s›yla meslek grubu siyaset d›fl› bir alanda gözükse de siyasal hayattan ba¤›ms›z ve ilgisiz de¤ildir. Belli siyasal tutum, de¤er, kural ve davran›fl›n gelifltirilmesi, üyeleri taraf›ndan benimsenmesi, ortak hareket edilmesi gibi eylemlerde etkili olabilmektedir. Siyasal amaçl› veya siyasal amaçl› olmayan dernek ve örgütler, birey için bir tür siyasal e¤itim mekân› olarak ifllev görmektedir. Elbette her bir dernek veya örgütün bireyin bir siyasal insan olarak yetiflmesinde veya siyasal benlik kazanmas›nda eflit derecede etkide bulundu¤u söylenemez. Amac› siyasal olanlar›n, mesela siyasal partilerin etkisi, amac› siyasal olmayanlar›nkinden daha fazla ve do¤rudand›r. Bu dernek veya örgütler, bireylerin daha sonraki hayatlar›nda kullanabilecekleri çeflitli siyasal bilgi, kural, duygu ve tutum edinmelerinde kaynak ifllevi görürler. Bu dernek ve örgütlerdeki çeflitli çal›flma usulleri, kazan›lan beceriler ve gelifltirilen baz› kiflisel meziyetler bireyin siyasal hayatta etkin rol oynamas›n› sa¤layabilir. Mesela toplulu¤a hitap etme, etkin propaganda, komisyon hâlinde çal›flma, rakiplerinin zaaflar›n› yakalama, baflkalar›n› etkileyecek yöntemler bulma, de¤iflik alternatifler aras›nda isabetli seçim yapabilme gibi beceriler edinmede bu örgüt ve dernekler kaynakl›k edebilir.
Haberleflme Araçlar› Kitap, dergi ve gazete gibi yaz›l›; radyo ve müzik araçlar› gibi sözlü; sinema, tiyatro, bale, opera, televizyon ve video gibi hem sesli hem de görüntülü ve ‹nternet gibi çok yönlü kitle haberleflme araçlar› da siyasal toplumsallaflma sürecinde önemli rol oynamaktad›rlar. Söz konusu kitle haResim 4.9 berleflme araçlar›, öncelikle okuyucusuna veTelevizyon ya dinleyicisine bilgi aktaran, olaylar ve geliflönemli siyasal meler konusunda haber veren araçlard›r. Fatoplumsallaflma araçlar›ndan kat bu araçlar›n temel ifllevi sadece bilgi verbiridir. mekle s›n›rl› olmay›p ayn› zamanda okuyucu, dinleyici veya seyircilerine belli tutum ve de¤erleri de aktarma ve bunlar›n benimsenmesine yard›mc› olma gibi ifllevleri de bulunmaktad›r. Bilgi ve haberin yan› s›ra aktard›¤› tutum ve de¤erlerin benimsenmesini ve bu Kaynak: www.caglatuba.com/televizyon-diziler-veyolla bireylerin yönlendirilmesini sa¤lad›klar› gelecegimiz-olan-cocuklar/ bilinmektedir.
101
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
102S O R U
Siyaset Bilimi
Kitle haberleflme araçlar›n› okumas›, dinlemesi veya izlemesi bireyin kendi isD‹KKAT te¤ine ve çabas›na ba¤l› bir davran›flt›r. Bundan dolay› bu tür araçlar›n bireyler üzerindeki etkisi farkl› düzeylerde gerçekleflmektedir. Bireyler genellikle gazete, dergi veya SIRA kitapS‹ZDE okurken; yahut radyo ve müzik dinlerken; televizyon, sinema, tiyatro, bale, opera seyrederken belli tercihlerden hareket eder ve seçici davran›rlar. Herkes neAMAÇLARIMIZ her fleyi okumakta ne de her fleyi dinlemekte veya seyretmektedir. Evinin oturma odas›nda elinde televizyon kumandas›yla koltu¤a oturmufl olan kifli televizyon kanallar› aras›nda rahatl›kla gezinti yapabilmekte ve mevcut program seK ‹ T A P ilgisini çekeni tercih etmektedir. Bu tercihinde genellikle kençenekleri aras›ndan di tutum, de¤er ve inançlar›na uygunlu¤un etkili oldu¤u söylenebilir. Kitle haberleflme araçlar›n›n siyasal tutum ve davran›fllar›n de¤iflmesinde fazla etkili olmad›¤›, E L E V ‹ Z ve Y O Ndavran›fllar›n› de¤ifltirmekten çok mevcut tutum ve inançlar› bireylerin Ttutum güçlendirme yönünde etkili olduklar› belirlenmifltir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
S O R U
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Ülkemizde seçimlerin ‹ N T E R N E T yönetimi ve denetiminden sorumlu olan Yüksek Seçim Kurulu’nun resmi web sitesinden (www.ysk.gov.tr) seçim dönemlerinde radyo ve televziyonlar›n uymalar› gerekli yay›n ilkelerini inceleyebilirsiniz.
‹NTERNET
Her tür toplumda mevcut olan kitle haberleflme araçlar›n›n haberleflme özgürlü¤ünün maksimum düzeyde yafland›¤› demokratik toplumlarla bu özgürlü¤ün s›n›rl› ve devletin kat› kontrolü alt›nda bulundu¤u anti-demokratik toplumlardaki etkisinin ayn› oldu¤u söylenemez. Mesela bu tür araçlar›n devletin kontrolünde bulundu¤u toplumlarda bir bilgi ve haberin elefltirilmesi, tart›fl›lmas› imkân› bulunmad›¤›ndan bir bak›ma tek yanl› olarak siyasal iktidar taraf›ndan toplumun endoktrine edilmesi fleklinde ifllemektedir. Bundan dolay› da etki daha fazlad›r. Fakat her türlü bilgi ve haberin elefltirilebildi¤i, tart›fl›ld›¤› toplumlarda ise etkinin daha s›n›rl› ve karfl›l›kl› oldu¤u ileri sürülebilir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
Siyasal toplumsallaflma SIRA S‹ZDE sürecinde etkili olan temel faktörler hangileridir? K›saca aç›klay›n›z.
B‹REY‹N S‹YASAL HAYATA KATILMASI
Ü fi Ü N anlatt›klar›m›z EL‹M Yukar›dan Dberi bir siyasal toplumda bireylerin belli siyasal rolleri oynayabilmeleri, belli de¤erler, inançlar ve e¤ilimlerle donanm›fl bir siyasal insan hâline gelmeleri siyasal benlik kazanabilmeleri için yaflanan süreçteki geliflS O R veya U meleri ortaya koymaktad›r. Daha do¤rusu siyasal roller oynayabilmek için bir dizi haz›rl›k yapmak gerekmektedir. Bir siyasal toplumda bireylerin birer siyasal insan D‹KKAT hâline gelmeleri, kiflisel ve çevresel unsurlar›n da etkisiyle belli süreçler içerisinde siyasal kültürü, de¤erleri, inanç ve tutumlar› almalar› ve siyasal toplumsallaflma süSIRA S‹ZDE mümkün olmaktad›r. Siyasal toplumda siyasal sistemin devarecini yaflamalar›yla m›n› sa¤lamak ve varl›¤›n› korumak için bireylerin kendilerinden beklenen belli siyasal rollerin neler oldu¤unun bilincine varmalar› ve bu rolleri oynayabilecek doAMAÇLARIMIZ nan›ma eriflmeleri bir zorunluluktur. Gerekli haz›rl›klar› yapm›fl ve donan›m› edinmifl olan bireylerin belli siyasal rolleri oynamalar›, siyasal sürece kat›larak belli davran›fllarKgöstermeleri ve eylemlerde bulunmalar› ile mümkün olabilmektedir. ‹ T A P Bireylerin siyasal roller oynamalar›, davran›fl ve eylemlerde bulunmalar› siyasal kat›lma kavram› ile ifade edilen durumu ortaya koymaktad›r.
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
103
Siyasal kat›lma, en özet tan›mla, bir siyasal toplumda bireylerin yerel ve ulusal düzeyde siyasal yöneticileri seçme ve yöneticilerin kendi istek ve menfaatleri do¤rultusunda karar almalar›n› temin etmek amac›yla gösterdikleri her türlü davran›fl ve eylemleri ifade etmektedir. Siyasal kat›lman›n tan›m›nda siyaset bilimciler aras›nda bir ittifak bulunmamakla birlikte nitelikleri ve hedefinin ne oldu¤u hususunda afla¤› yukar› ortak bir e¤ilim vard›r. Buna göre siyasal yöneticilerin belirlenmesi ile bunlar›n ald›klar› ve alacaklar› kararlar›, eylem ve davran›fllarla etkilemeleri siyasal kat›lman›n temel amac› olarak öne ç›kmaktad›r. Siyasal kat›lman›n iki temel alanda ortaya ç›kt›¤› söylenebilir; biri siyasal toplumu yönetecek yerel ve ulusal düzeydeki siyasal yöneticilerin seçiminde, di¤eri de bu yöneticilerin siyasal kararlar almalar› sürecinde. Böyle bir iliflkide taraflardan biri siyasal toplumun üyesi olan bireyler, di¤eri de siyasal iktidar yetkisini kullanan kadrolard›r. Siyasal kat›lmada hükümetin karar ve eylemlerini etkilemeye yönelik bütün çabalar, yasal veya yasa d›fl›, bar›flç› veya fliddete dayal›, baflar›ya ulaflm›fl veya ulaflamam›fl her türlü eylem ve davran›fl yer almaktad›r. Siyasal kat›lma temelde bir eylem, bir davran›fl olmas› nedeniyle bireylerin siyasal sistem karfl›s›ndaki durumlar›n› belirlemektedir. Baz› yazarlar davran›fla dönüflmeyen ve kifliye atfedilen tutumlar› da siyasal kat›lma kavram› kapsam›na dâhil etmekte iseler de bunun do¤ru olmad›¤› söylenebilir. Siyasi otoritelerin kararlar›n› etkilemek amac›yla gösterilen her türlü eylem ve davran›fl›n bizzat aktörlerce veya baflka birileri taraf›ndan tasarlanm›fl olmas› mümkündür. E¤er eylem ve davran›fllarda bulunan aktörler taraf›ndan tasarlanm›fl ise buna ba¤›ms›z (otonom) özerk kat›lma, baflkalar› taraf›ndan tasarlanm›fl olmas› durumunda ise uyar›lm›fl (ba¤›ml›) mobilize kat›lma söz konusudur. Asl›nda hükümetin kararlar›n› etkilemek için gösterilen bir eylemin kimin taraf›ndan tasarlanm›fl oldu¤u hükümet aç›s›ndan de¤il eylemi gerçeklefltiren aktör aç›s›ndan önemli ve anlaml›d›r. Bireylerin siyasal sistem karfl›s›ndaki konumlar›, eylemleri ve davran›fllar›n›n farkl› olmas› anlafl›lmaz de¤ildir. Siyasal kat›lman›n farkl› flekillerde gerçekleflmesi temelde eylemlerin farkl› düzeylere ve aflamalara sahip olmas›yla ilgilidir. R. Dahl’a göre siyasal kat›lman›n ilgi, önemseme, bilgi ve eylem olmak üzere birbirini izleyen dört ayr› düzeyi bulunmaktad›r. Bir davran›fl›n meydana gelmesi için önce bireyin o konuya ilgi duymas›, onu önemsemesi, konu hakk›nda belli bir bilgiye sahip olmas› ve nihayet eyleme geçmesi gerekmektedir. Bu bak›mdan ilgi, siyasal sisteme iliflkin olaylar› ve geliflmeleri izlemeyi; önemseme, siyasal sisteme iliflkin olaylara önem vermeyi; bilgi olaylar ve sorunlar hakk›nda belli bir bilgi sahibi olmay›; eylem de siyasal sürece fiilî olarak kar›flmay› ve belli bir davran›flta bulunmay› ifade etmektedir. Siyasal kat›lma, bütün bireyler için ayn› önem ve derecede de¤ildir. Bütün vatandafllar›n ayn› tür eylem ve davran›fllarda bulunduklar› söylenemez. Baz› kiflilerin siyasetle olan ilgileri daha yo¤un, baz›lar›n›n ise daha gevflek ve azd›r. Siyasal kat›lman›n en iyi bilinen flekli oy vermektir. Fakat oy vermenin d›fl›nda seçim faaliyetleri, lobicilik, örgütsel çabalar, özel temaslar, fliddet eylemleri gibi bir dizi farkl› eylemler de bu çerçevede düflünülebilir. Bunlar hem toplumdan topluma hem de kifliden kifliye de¤iflebilmekte, farkl› derecelerde gerçekleflebilmektedir. Her bir vatandafl›n siyasetteki konumu, durumu ve beklentileri farkl› oldu¤undan hükümeti etkilemeye yönelik çabalar› da farkl›l›k göstermektedir. Bu sebeple vatandafllar›n siyasal kat›lmadaki farkl›l›klardan hareketle bir siyasal tabakalaflma modeli oluflturulabilir. R. Dahl, vatandafllar›n siyasal kat›lmadaki durumlar›ndan
Siyasal kat›lma, bir toplumda bireylerin siyasal iktidarlar›n kendi menfaatleri do¤rultusunda karar almalar› ve kural koymalar› için iktidar› etkilemek amac›yla girifltikleri her türlü davran›fl ve eylemler olarak tan›mlanabilir. Bunlar bireysel olabilece¤i gibi toplumsal da olabilir.
Bir Eylem Olarak Siyasal Kat›lma
104
Siyaset Bilimi
hareketle dörtlü bir tabakalaflma modeli oluflturmufltur. Buna göre siyasi olmayan tabaka, siyasi tabaka, iktidar peflinde koflanlar›n oluflturdu¤u tabaka ile iktidar sahiplerinin oluflturdu¤u tabaka söz konusudur. En düflük kat›l›mdan en yo¤un kat›l›ma do¤ru yap›lan bu tabakalaflmada merakl›lar›n, ilgililerin, bilgililerin ve faal olanlar›n oluflturdu¤u siyasi tabakay› daha yo¤un kat›l›m sergileyen iktidar peflinde koflanlar takip etmekte ve en üstte ise iktidar› fiilen kullananlar yer almaktad›r. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
4
R. Dahl’a göre siyasal SIRA S‹ZDEkat›lma hangi farkl› düzeylerden oluflmaktad›r? Her bir düzeyi k›saca aç›klay›n›z. NEL‹M D Ü fi ÜKATILMA S‹YASAL B‹Ç‹MLER‹ (MODELLER‹)
Siyasal kat›l›m biçimlerini iki ana bafll›k alt›nda ele alabiliriz: Eylemin Yo¤unluk ve Zorluk Derecesine S O R U Göre Siyasal Kat›lma Biçimleri ve Ola¤an ve Ola¤and›fl› Siyasal Kat›lma Biçimleri ‹KKAT Eylemin DYo¤unluk ve Zorluk Derecesine Göre Siyasal Kat›lma Biçimleri
N N
SIRA S‹ZDE Hükümetleri etkilemek amac›yla gösterilen ve birbirinden farkl› biçimlerde ortaya ç›kan siyasal eylem ve davran›fllar› baz› kriterlere göre s›n›fland›rmak mümkündür. Bilim adamlar› siyasal kat›lma biçimlerini ele al›rken farkl› kriterlerden hareket etAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ mifl ve de¤iflik biçimler üzerinde durmufllard›r. Bu alanda önemli bir çal›flmaya imza atan L. Milbrath Political Participation Resim 4.10 (Chicago, III, Rand McNally, 1965) adl› kiK ‹ T A P KMiting, ‹ T A siyasal P tab›nda eylemin yo¤unluk ve zorluk derekat›lma cesini kriter olarak kabul etmifl ve siyasal faaliyetlerinden kat›lma eylemlerini üç kategoride ele albiridir. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON m›flt›r. Buna göre en kolay eylemleri izleyici faaliyetleri, daha zor olanlar› geçifl faaliyetleri ve en zor eylemleri de gladyatör faaliyetler fleklinde s›n›fland›rm›flt›r. Bir ‹NTERNET ‹NTERNET parti veya aday rozeti tafl›mak, bir kimseyi belirli bir yönde oy kullanmak için ikna etmek, bir konuda konuflma yapmak, oy verKaynak http://www.batmanpostasigazetesi.com mek, siyasal uyar›lara aç›k olmak gibi yo¤unlu¤u çok düflük olan eylemler izleyici faaliyetleri; bir siyasal toplant› veya gösteriye kat›lmak, siyasal bir liderle iliflki kurmak, bir partiye yahut adaya para yard›m› yapmak, bürokratlarla temas kurmak gibi eylemler geçifl faaliyetleri; daha yo¤un ve zor nitelikteki seçim kampanyas›nda çal›flmak, siyasal partiye ait bir makam› iflgal etmek, bir siyasal makam için aday olmak, faal siyasal parti üyeli¤i yapmak, siyasal fon temini için çal›flmak, bir siyasal strateji toplant›s›na kat›lmak gibi eylemler de gladyatör faaliyetler oluflturmaktad›r. Bir siyasal eylemin zorluk ve kolayl›k kriterine göre s›n›fland›r›lmas› biraz da çevre ve zaman flartlar›yla s›n›rl› bir durumdur. Herhangi bir toplumda nispeten kolay olarak nitelendirilecek bir siyasal eylem bir baflka toplumda çok zor olabilir. Yine bir dönem yap›lmas› çok zor ve riskli olan bir eylemin bir baflka dönemde daha kolay bir çerçevede ortaya ç›kmas› mümkündür. Mesela izleyici faaliyetleri aras›nda gösterilen oy verme eyleminin, her yerde kolay denebilecek bir flekilde yerine getirilmesi imkans›zd›r. SIRA S‹ZDE
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
105
Ola¤an ve Ola¤and›fl› Siyasal Kat›lma Biçimleri Bunun yan›nda siyasal kat›lma eylemlerini ola¤an ve ola¤and›fl› davran›fllar fleklinde ay›rmak da mümkündür. Siyasal rejim taraf›ndan konulmufl kurallara ve normlara uygun olanlar ola¤an siyasal kat›lma eylemlerini olufltururken mevcut kurallara ve normlara uygun olmayan ve onlara karfl› ç›kmak amac›yla gösterilen eylemler de ola¤and›fl› siyasal kat›lma davran›fllar›n› oluflturmaktad›r. Oy kullanmak, siyasal konularda tart›flmalarda bulunmak, siyasal miting ve toplant›lara kat›lmak, siyasal flahsiyetlerle ve kamu göfiekil 4.11 revlileriyle iliflki kurmak, baflkalar›n› Ola¤and›fl› siyasal siyasal bak›mdan etkilemek için faalikat›lma yetlerde bulunmak gibi eylemler olaörneklerinden ¤an siyasal kat›lma davran›fl› olufltu6-7 Eylül rurken toplu dilekçe vermek, gösteri olaylar›ndan bir görüntü. SIRA S‹ZDE yapmak, boykot, iflgal ve grev yapmak, SIRA S‹ZDE trafi¤i engellemek, yollarda barikatlar kurmak, vergi vermeyi reddetmek, kaD Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M mu mallar›na zarar vermek, silahl› sald›r› ve bombalamalar yapmak, suikast S O R U ve sald›r›larda bulunmak gibi eylemler S O R U ola¤and›fl› protesto davran›fllar›n› oluflKaynak: http://acikradyogunlugu.blogspot.com/2010/09/6-7turmaktad›r. Yerleflik kurallara ve eylul-belgeseli-ack-radyo.html D‹KKAT D‹KKAT normlara uygun olmayan ola¤and›fl› bu tür eylemlerin bir k›sm› hükümeti ve SIRA bast›rmak S‹ZDE SIRA S‹ZDE kurulu düzeni protestoya yönelikken bir k›sm› bu tür eylemleri ve bir bask› uygulamak amac›na yöneliktir. Neticede bunlar da ola¤and›fl› eylemler olmakla birlikte amac› protesto eylemleri üzerinde bir bask› oluflturmak ve bu yolla AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ kurulu düzene destek vermek fleklinde ortaya ç›kmaktad›r.
N N
Ola¤an siyasal kat›lma biçimleri hakk›nda detay bilgi ve Türkiye’deKinsanlar›n ‹ T A P siyasal kat›lma konusundaki e¤ilimleri üzerinde yap›lan araflt›rmay› okumak için Seçim Sistemi ve Siyasi Partiler Araflt›rmas›, Temel Bulgular ve Sonuçlar, ‹stanbul: TÜS‹AD Yay›nlar›, Cilt: 1 adl› çal›flmaya bakabilirsiniz. TELEV‹ZYON Al›fl›lagelmifl veya ola¤an siyasal kat›lma eylemlerinin en çok bilineni ve ilk akla geleni oy kullanmakt›r. Vatandafllar oy kullanmak suretiyle bir yandan siyasal ‹ N T E Rneler N E T oldu¤unu kadrolar› belirlerken di¤er yandan bu kadrolardan beklenenlerin ortaya koyarlar. Tek parti sistemlerinde oy kullanman›n anlam› ile çok partili düzenlerdeki anlam› elbette ayn› de¤ildir. Tek parti sistemlerinde oy kullanmak, de¤iflik alternatifler aras›nda bir tercihte bulunmak de¤il önlerine konulmufl olanlar›n onaylanmas› fleklindedir. Siyasal rekabetin ve iktidar yar›fl›na kat›lman›n meflru oldu¤u sistemlerde ise oy kullanmak, alternatifler aras›ndan bir tercihte bulunmay›, belli bir program›, düflünceyi ve ekibi iktidara tafl›may› ifade etmektedir. Seçimlerin partiler aras› yar›fla dönüfltü¤ü sistemlerde vatandafllar›n siyasal hayata ve seçim yar›fl›na kat›lmalar› için çeflitli yollara baflvurulmaktad›r. Seçim kampanyalar›nda herkes ayn› davran›fl› göstermemektedir. Kimisi daha faal rol oynarken kimisi sadece sand›¤a gidip oy vermekle yetinmektedir. Seçime giren adaylar›n konuflmalar›n› dinlemek, partilerin düzenledikleri toplant›lara kat›lmak, adaylara veya partilere maddi destek sa¤lamak, çeflitli yard›mlarda bulunmak, partinin propaganda-
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
106
Siyaset Bilimi
s›na çal›flmak, baflkalar›n› belli aday ve parti lehine inand›rmaya gayret etmek gibi çeflitli eylemler akla gelebilir. TÜS‹AD’›n Seçim Sistemi ve Siyasal Partiler Araflt›rmas›’n›n (Cilt:1, ‹stanbul, 2001) bulgular›na göre dokuz ayr› siyasete kat›l›m kanallar›ndan en s›k flekilde gerçeklefltirileni oy verme davran›fl›d›r. Onu s›ra ile medyada siyaset izlemek, siyaset tart›flmak, toplant›lara kat›lmak, baflvuru ve dilekçe hakk›n› kullanmak, seçimde parti için çal›flmak, toplu etkinliklere kat›lmak, sivil toplum kurulufllar›na kat›lmak ve en sonunda da aktif politika yapmak takip etmektedir. Resim 4.12 Farkl› siyasete kat›l›m biçimlerinin tercih yo¤unlu¤u. Siyasete Kat›l›m Kanallar› (ortalama puan)
Her 4 zaman
3,79 3,15
Zaman 3 zaman
1,81
Nadiren 2 Hiçbir 1 zaman Oy vermek
1,75
1,51
1,44
1,42
1,27
1,26
Medyada Siyaset Toplant›lara Baflvuru, Seçimde Toplu STK Aktif siyaset tart›flmak kat›lmak dilekçe hakk› parti için etkinliklere çal›flmalar›na politika izlemek kullanmak çal›flmak kat›lmak kat›lmak yapmak
Kaynak: Seçim Sistemi ve Siyasal Partiler Araflt›rmas›, (2001). Cilt:1, ‹stanbul: TÜS‹AD, SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
ÇevrenizdekiSIRA insanlar›n S‹ZDE siyasal kat›lma davran›fllar›n› ola¤an ve ola¤anüstülük aç›s›ndan de¤erlendiriniz. D Ü fi Ü N E Lhükümeti ‹M Vatandafllar›n ve siyasal otoriteleri etkilemek ve kendi beklentileri do¤rultusunda karar al›nmas›n› sa¤lamak için siyasal sistemde görevli kiflilerle iliflkiler kurmalar›, kendi beklenti ve isteklerini aktarmalar› da ola¤an siyasal S O Ronlara U kat›lman›n en çok baflvurulan etkinliklerinden biridir. Siyasal sistemin yasama, yürütme ve yarg› yap›lar›nda görevli olanlarla çeflitli düzeylerde iliflkiler kurulmas› ve D‹KKAT onlar›n kararlar›n› etkilemeye çal›fl›lmas› al›fl›lagelen bir davran›flt›r. Bireyler ya do¤rudan kendileri yahut herhangi bir arac› yoluyla iliflkiler kurmaktad›rlar. MeseSIRA S‹ZDE la dilekçe yazmak, telefon etmek, faks çekmek, e-posta göndermek, do¤rudan gidip ilgili kifliye meram›n› anlatmak, arac› kullanarak siyasal otoriteye ulaflmak ve bu yolla iste¤ini aktarmak gibi eylemler bu çerçevede düflünülebilir. AMAÇLARIMIZ Genelde ola¤an siyasal kat›lman›n yetersiz kald›¤›, bireylerin istek ve beklentilerini ola¤an kanallarla siyasal otoritelere aktaramad›klar›, ola¤an kat›lma kanallar›n›n t›kal› oldu¤u yahut olumlu cevap alamad›klar› durumlarda ola¤and›fl› eylemK ‹ T A P ler gündeme gelebilmektedir. Bunlar›n içinden sivil itaatsizlik olarak ifade edilebilecek olan vergi vermeme, kurallara uymama, vatandafll›k sorumluluklar›n› yerine getirmeme gibi bar›flç› yöntemler oldu¤u gibi suikast, sald›r›, tahribat, isyan ve çeTELEV‹ZYON te savafllar› gibi anarfli ve terör yaratan yöntemler de vard›r. Asaf Hüseyin, Ortado¤u’da terör eylemlerinin yayg›n olarak yaflanmas›n›n ve bir türlü önüne geçilememesinin temel sebebinin insanlar›n bar›flç› yollarla siyasal kat›lma kanallar›n›n t›kal› olmas›, ola¤an imkanlar›n›n olmamas› ve terör d›fl›nda siyasal otoriteler ‹ N T E R N kat›lma ET ve hükümetler üzerinde etki yaratacak baflka bir yöntemin ve arac›n bulunmamas›na ba¤lamaktad›r.
N N
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
AMAÇLARIMIZ
Ortado¤u’da yayg›nlaflan ola¤and›fl› siyasal kat›lma biçimleri konusunda K ‹ T ilgi A Pçekici bir çal›flma Asaf Hüseyin (1990) Ortado¤uda Devlet ve Terör Türkçesi: Taha Cevdet, ‹stanbul: P›nar Yay›nlar› adl› eserdir. Ola¤an siyasal kat›lma kanallar›n›n bulunmad›¤› Ortado¤u’da bireylerin ola¤and›fl› siyasal kat›lmaya yönelmek mecburiyetinde kald›klar› anlat›lmaktad›r. TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
107
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
S‹YASAL KATILMAYI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER Bir eylem ve davran›fl olarak siyasal kat›lman›n çeflitli bireysel ve toplumsal faktörlerden etkilendi¤i konusunda kanaat birli¤i vard›r. Araflt›rmalar do¤rula‹ N Tda E R Nbunu ET maktad›r. Siyasal kat›lma siyasal sürece hiç kat›lmama, sadece oy kullanma, yahut oy kullanman›n yan›nda baflka kat›lma eylemlerinde de bulunma fleklinde üç ayr› düzlemden hangisinde gerçekleflirse gerçekleflsin her durumda eylemin ortaya ç›kmas›nda çeflitli faktörler etkin rol oynamaktad›r. Genelde siyasal kat›lmay› etkileyen faktörleri üç alanda toplamak mümkündür. Bunlar sosyo-ekonomik, psikolojik ve siyasal-hukuksal etkenlerdir.
Sosyo-Ekonomik Faktörler Siyasal kat›lma aç›s›ndan geleneksel toplumlarda kat›l›m›n çok s›n›rl› oldu¤u geliflmifl toplumlarda ise kat›lma imkânlar›n›n ve yöntemlerinin artt›¤›, vatandafllar›n bireysel olarak ve topluluklar hâlinde siyasal hayata ve süreçlere kat›labildikleri ve al›nan siyasal kararlar› etkileyebildikleri gözlenmektedir. Sosyal ve ekonomik bak›mdan geliflmifl, refah düzeyi yüksek, flehirleflmifl, farkl›laflm›fl, karmafl›klaflm›fl toplumlarda, az geliflmifl, k›rsall›k özellikleri daha fazla, ekonomik bak›mdan daha geri durumdaki toplumlara oranla vatandafllar›n siyasete kat›lmalar› daha fazlad›r. Geliflmifl toplumlarda hem kat›lma kanallar› çeflitlenmekte hem de vatandafllar›n kat›lma yönündeki arzular› ve eylemleri artmaktad›r. Huntington ve Dominguez’in ifadeleriyle söylersek “öyle görülüyor ki, sosyo-ekonomik modernleflme ile siyasal kat›lman›n genifllemesi, tarih boyunca birbirine paralel yürümüfltür. Bir toplumda sosyo-ekonomik geliflme düzeyi ne kadar yüksekse, siyasal kat›lma düzeyi ve muhtemelen özerk kat›lman›n mobilize kat›lmaya oran› da o kadar yüksektir.” Sosyo-ekonomik geliflme ile siyasal kat›lma aras›ndaki iliflkiyi Huntington ve Dominguez befl noktada özetlemifllerdir. Buna göre: • Bir toplumda siyasal kat›lma düzeyi, sosyo-ekonomik statüye ba¤l› olarak de¤iflme e¤ilimdedir ve toplumlarda sosyal ve ekonomik faktörlerin yükselmesi, geliflmesi siyasal kat›lma e¤ilimi lehinde bir etki meydana getirmektedir. Daha yüksek gelir sahipleri, daha yüksek e¤itim görmüfl olanlar, yüksek statülü mesleklerde çal›flanlar, flehirliler, modernleflen toplum kesimleri gelir düzeyleri düflük, az e¤itim alm›fl, düflük statülü mesleklerde çal›flan, k›rsal alanlarda yaflayan ve modernleflmemifl kesimlere göre daha çok siyasal hayata kat›lmaktad›rlar. • Sosyo-ekonomik geliflme toplumda örgütlenmelerin ço¤almas›na ve daha çok kiflinin bu örgütlere kat›lmalar›na yol açmak suretiyle siyasal kat›lmay› art›rma yönünde katk›da bulunmaktad›r. • Sosyo-ekonomik modernleflme toplumsal gruplar aras›ndaki gerginlikleri ve çat›flmalar› art›r›r, yeni gruplar ortaya ç›kar, mevcut gruplar tehditlerle karfl› karfl›ya gelir, mevcut gruplar durumlar›n› iyilefltirmek için yeni imkânlar bulurlar. Yeni gruplar›n ortaya ç›kmas›, mevcut gruplar›n tehdit alt›nda kendilerini hissetmeleri, grup veya s›n›f bilincinin do¤mas› ve geliflmesi gruplar›n siyasal hayatta daha aktif kat›l›m›n› uyar›r, bireyler ve gruplar siyasete yönelmek zorunda kal›rlar.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
108S O R U
Siyaset Bilimi S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
• Ekonomik geliflme, devletin ifllevlerinin artmas›na yol açar. Devletin faaliyet D‹KKAT alanlar› geniflledikçe toplum üzerindeki etkisi ve bask›s› giderek artar. Buna karfl›l›k bireyler ve gruplar siyasal hayata kat›lma ve devletin özgürlükleri s›SIRA S‹ZDE n›rland›r›c› ifllevlerini daraltmaya çal›fl›rlar. • Sosyo-ekonomik geliflme millî bütünleflme çerçevesinde ifller. Modern millî devlette bütün vatandafllar eflit haklara sahiptirler ve siyasete kat›labilme koAMAÇLARIMIZ nusunda asgari eflit haklar› ve flanslar› vard›r.
Bireylerin tutum ve davran›fllar›n›n›n oluflmas›nda belli rolleri bulunan her türlü gelir, servet, ‹ N T E tecrübe, R N E T bilgi, iflgal edilen toplumsal pozisyon, hitabet gücü, fizikî güzellik, cinsiyet, yafl, mensubu bulunulan aile, belirli bir dinin veya mezhebin üyesi olmak gibi subjektif ve objektif etkenler siyasal kaynaklar olarak tan›mlanmaktad›r.
Siyasal geliflme geliflme aras›ndaki iliflkiyi detayl› flekilde Samuel HunK ‹ ile T Asosyo-ekonomik P tington-Jorge I. Dominguez (1975). Siyasal Geliflme. Çev. Ergun Özbudun. Ankara: Siyasi ‹limler Derne¤i Yay›nlar› adl› kitaptan takip edebilirsiniz. TELEV‹ZYON
Siyasal davran›fllar›n oluflumunda bireyin sahip oldu¤u siyasal kaynaklar, siyasal f›rsat yap›s›, siyasal güdü ve siyasal bilginin önemli rol oynad›klar› bilinmektedir. Bunlar›n bir k›sm› sosyo-okonomik nitelikte iken bir k›sm› psikolojik ve hu‹NTERNET kuksal olabilmektedir.
Gelir Sosyo-ekonomik faktörler içerisinde en önemlisi olan gelirle siyasal kat›lma aras›nda anlaml› bir iliflkinin bulundu¤u savunulmufltur. Buna göre bireylerin gelir düzeylerinin artmas›n›n siyasal kat›lma yönünde olumlu etkide bulunaca¤›, varl›kl› olanlar›n, daha az varl›kl› olanlara göre daha çok siyasal hayata kat›labilecekleri ileri sürülmüfltür. Bunu do¤rulayan baz› ampirik bulgular bulunmakla birlikte her zaman ve her yerde gelirin siyasal kat›lmay› art›r›c› yönde mutlak bir etkide bulundu¤unu söylemek zordur.
E¤itim Sosyo-ekonomik faktörler içerisinde önemli bir yeri bulunan e¤itimle siyasal kat›lma aras›nda anlaml› iliflkilerin bulunmas› beklenebilir. E¤itim düzeyinin yükselmesiyle birlikte bireylerin siyasal kat›lmalar›n›n s›klaflaca¤›n›, yüksek e¤itimlilerin daha düflük e¤itimlilere oranla daha çok siyasal hayata kat›laca¤›n› beklemek mümkündür. E¤itim bir yandan bireylerin siyasal toplumsallaflmas›na katk›da bulunurken di¤er yandan siyasete karfl› belli ilgilerin oluflmas› ve bilgilerin kazan›lmas›nda etkili olmaktad›r.
Meslek Sosyo-ekonomik faktörlerden bir di¤eri olan icra edilen meslek de siyasal kat›lma üzerinde belli bir etkiye sahiptir. Baz› meslekler siyasal kat›lmay› art›r›c› yönde etkide bulunurken baz›lar› s›n›rland›r›c› yönde etkide bulunmaktad›r. Baz› meslekler siyasal kararlardan ve hükümetlerin eylemlerinden do¤rudan ve s›k etkilenmektedir. Bu nedenle bu tür meslek sahiplerinin ilgileri devaml› hükümet üzerindedir. Grup olarak icra edilen mesleklere mensup olanlar ba¤›ms›z olarak icra edilen meslek mensuplar›ndan daha çok siyasetle ilgilidirler. Bunlar aras›nda meslek dayan›flmas› ve birbirini etkileme daha yüksektir. Ba¤›ms›z ifl yapanlarda dayan›flma az ve etkileme düzeyi düflük oldu¤undan siyasal kat›lma üzerindeki etkisi de daha s›n›rl› kalmaktad›r. Sosyo-ekonomik statüyü belirleyen gelir, e¤itim ve meslek faktörlerini ayr› ayr› de¤il belki de birlikte de¤erlendirmek ve bunlar›n oluflturdu¤u kompozisyonun bireyin siyasal kat›lma davran›fllar› üzerindeki etkisini birlikte düflünmek daha ger-
109
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
çekçi olabilir. Bu etkinin de yer ve zamana göre de¤iflebildi¤i belirtilmelidir. Bu faktörlerin baz› siyasal kat›lma biçimlerinde art›r›c› rol oynarken baz›lar›nda s›n›rland›r›c› etkide bulundu¤u gözlenmektedir. TÜS‹AD’›n Seçim Sistemi ve Siyasal Partiler Araflt›rmas›’nda seçimlerde oy verme s›kl›¤› ile sosyo-ekonomik statü düzeyi aras›nda ters orant›n›n bulundu¤u belirlenmifltir. Seçimlerde oy verme s›kl›¤› sosyo-ekonomik statü düzeyi yükseldikçe düzenli biçimde azalmaktad›r. Buna karfl›l›k medya arac›l›¤›yla siyasal tart›flmalar› takip etme, siyaset hakk›nda bilgilenme, dilekçe hakk›n› kullanma, toplu gösteri ve mitinglere kat›lma s›kl›¤› ile sosyo-ekonomik statü düzeyi aras›nda do¤rusal bir iliflki ortaya ç›km›flt›r. Sosyo-ekonomik statü düzeyi yükseldikçe bu anlamdaki siyasal kat›lma da artmaktad›r. Yine sosyo-ekonomik statü düzeyi ile yerel sorunlar›n tart›fl›ld›¤› toplant›lara kat›lma, seçimlerde belirli bir parti veya aday için çal›flma biçimindeki siyasal kat›lma aras›nda anlaml› iliflkiler ortaya ç›km›flt›r. Sosyoekonomik statü düzeyi düfltükçe bu tür siyasal kat›lma biçimlerinin de geriledi¤i gözlenmifltir. Benzer flekilde sivil toplum kurulufllar›n›n faaliyetlerine kat›lmak ve siyasal partiler bünyesinde aktif politika yapmak fleklindeki siyasal kat›lma biçimi ile sosyo-ekonomik statü düzeyi aras›nda do¤rusal bir iliflkinin varl›¤› ortaya ç›km›flt›r. Gelir ve e¤itim düzeyi dikkate al›narak oluflturulan sosyo-ekonomik statü düzeylerinden en üst iki düzeyde (A ve B) yer alanlar daha altta yer alanlardan daha s›k sivil toplum kurulufllar›n›n faaliyetlerine kat›lmakta ve siyasal partilerde faal siyaset yapmaktad›rlar. Siyasal kat›lmay› etkileyen sosyo-ekonomik faktörler nelerdir?
Psikolojik ve Bireysel Faktörler
SIRA S‹ZDE
6
D Ü fi Ü N Efaktörlerin L‹M Siyasal davran›fl›n veya bir eylemin meydana gelmesinde çevresel yan›nda psikolojik faktörlerin de etkisi bulunmaktad›r. Bir eylem ve davran›fl olarak siyasal kat›lmada bireyin tafl›d›¤› etkinlik ve giriflkenlik duygusuS genelde kat›lmay› O R U uyar›c› yönde, yabanc›laflma duygusu ise uzaklaflt›r›c›, kat›lmay› azalt›c› yönde etki etmektedir. Ayn› nitelikteki sosyo-ekonomik etkenlerin bulundu¤u bir ortamda D‹KKAT bulunan bireylerin ayn› siyasal kat›lmay› göstermedikleri gözlenmektedir. Sosyoekonomik etkenleri çevresel faktörler olarak düflünürsek bu faktörlerin bütün biSIRA S‹ZDE reylerde ayn› etkiyi yaratt›klar› söylenemez. Zira eylem ve davran›fl›n gerçekleflmesinde çevresel etkenlerin yan›nda psikolojik faktörlerin de belirleyici bir rolü vard›r. Etkinlik duygusu bireyin kendi eylem ve davran›fllar›yla çevresini de¤ifltirebilece¤ine, olup bitenlere etkide bulunabilece¤ine, geliflmeleri AMAÇLARIMIZ denetleyebilece¤ine, kendi gelece¤ini kendisinin davran›fllar›yla oluflturabilece¤ine inanmas›d›r. Böyle bir inanca sahip olan bireylerin siyasal hayata daha kolay kat›labildikleri, her türlü K ‹ T A P geliflmelerle yak›ndan ilgilendikleri ve siyaset sürecinde yer almaktan kaç›nmad›klar› gözlenmektedir. Siyasal bak›mdan kendini etkin gören bireyler, her türlü siyasal geliflmelere aktif flekilde kat›lmakta ve siyasal otoritelerin kararlar›n› etkilemeTELEV‹ZYON ye çal›flmaktad›rlar. Etkinlik duygusunun yan›nda teflebbüs ruhu ve duygusu da siyasal kat›lmada önemlidir. Baz› bireyler di¤erlerine göre daha müteflebbis ve aktif özelliklere sahipken kimisi tam tersine daha içe kapal› ve çekingendirler. Bunlar müte‹ N T içerisinden ERNET flebbis bir ruha sahip olanlar›n siyasal hayata daha çok kat›ld›klar›, kat›lma e¤ilimine sahip olduklar›, risk yüklendikleri ve kat›lmadan çekinmedikleri gözlenmektedir. Hem etkinlik hem de teflebbüs duygusu siyasal kat›lman›n lehinde bir e¤ilimin oluflmas›na katk›da bulunurken yabanc›laflma tersi bir durum yaratmaktad›r. Ken-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Yabanc›laflma, psikoloji, sosyoloji ve felsefe alan›nda kullan›lan kiflinin D ‹kendisine, KKAT içinde yaflad›¤› çevresine, topluma, do¤aya ve baflka insanlara karfl› duydu¤u SIRA S‹ZDE yabanc›l›k hissi olarak tan›mlanabilir. Bat› dillerindeki karfl›l›¤› alienation’dur. AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
110
Siyaset Bilimi
disine, içinde yaflad›¤› çevresine ve do¤aya karfl› yabanc›laflan bireyler içinde yaflad›klar› siyasal sistemi, kendisi ile hiçbir iliflkisi bulunmayan, kendisinin d›fl›nda ve ayr› bir yap› olarak görmektedirler. Kendi eylemleriyle sistemi etkileyebileceklerini düflünmemekte ve ona karfl› ilgisizleflmektedirler. Bu durum siyasal kat›lman›n aleyhine bir sonuç yaratmaktad›r. Zira yabanc›laflan bireyler siyasete ve siyasal kat›lmaya karfl› duyars›zlaflmakta ve ilgisizleflmektedirler. Asl›nda, siyaset karfl›s›nda ilgisiz durma, olumsuz anlamda bir siyasal kat›lma davran›fl› olmakla birlikte bu aktif ve olumlu bir kat›lma de¤il pasif bir kat›lma olmaktad›r.
Yafl Yafl ile siyasal kat›lma aras›ndaki iliflkiler belli yafl gruplar›n›n siyasal olaylar› alg›lama ve yaflan›lan çevrede olup biten siyasal geliflmelere karfl› belli tepkiler göstermeleriyle ilgili gözükmektedir. Burada söz konusu olan bireyin biyolojik yafl›ndan çok yer ald›¤› belli yafl grubu ve kufla¤›d›r. Belli yafl gruplar›n›n belli siyasal kat›lma eylemlerinde bulunmalar› e¤iliminin daha çok oldu¤u ampirik araflt›rmalarla da do¤rulanm›flt›r. Mesela gençlerin zaman ve enerji olarak belli siyasal eylemlere elveriflli olmalar›, aile ve geçim yükümlülü¤ü tafl›mamalar›, disiplinli ve kontrollü çal›flmay› gerektiren bir meslek sahibi olmamalar› gösteri yürüyüflü, boykot, grev, seçim kampanyalar›nda görev alma, protesto eylemlerinde bulunma gibi siyasal davran›fllar› göstermelerine imkân vermektedir. Bu eylemler için hem zamanlar› hem de enerjileri vard›r. Oysa zaman ve enerji aç›s›ndan daha s›n›rl› imkânlar› bulunan orta yafl veya yetiflkinler için gösteri yürüyüflüne kat›lma, partilerin kampanyalar›nda aktif görev alma, boykot ve grevlerde bulunma daha zordur. Bunlar›n aile geçindirme, mesle¤in gereklerini yerine getirme gibi sorumluluklar› bulundu¤undan bu siyasal kaynaklar siyasal eylemlerde s›n›rland›r›c› etkide bulunmaktad›r.
Cinsiyet Bireyin siyasal kat›lma eylemleri üzerinde etkili olan bir baflka de¤iflken cinsiyettir. Bütün toplumlarda cinsiyetten kaynaklanan bir rol farkl›laflmas› bulunmaktad›r ve bu durum siyasal davran›fllara da yans›maktad›r. Cinsler aras›ndaki rol farkl›laflmas›n›n erkeklerde siyasal kat›lman›n alan›n› geniflletirken kad›nlarda daraltmakta oldu¤u gözlenmektedir. Hukuk aç›s›ndan böyle bir farkl›laflma olmasa bile sosyolojik bak›mdan bir gerçeklik teflkil etmektedir. Erke¤e ev d›fl› roller yüklenirken kad›nlara “aile içi” ve eve yönelik roller verilmektedir. Siyasal eylemlerde bulunabilme aç›s›ndan erke¤in sosyo-ekonomik donan›m› ile kad›n›n donan›m› aras›nda önemli farkl›l›klar›n bulunmas› da kad›nlar›n aleyhine bir durum oluflturmaktad›r. Ev ve aile içi rollerle yetinen bir kad›n›n siyasal hayata aktif olarak kat›lmas› beklenemez. Ülkelerin parlamentolar›na bak›ld›¤›nda kad›n üyelerle erkek üyeler aras›ndaki farkl› da¤›l›m bunu bütün ç›plakl›¤›yla ortaya koymaya yetmektedir. Kad›nlar›n erkeklere göre siyasal hayata daha az kat›lmalar›, sadece ekonomik ve sosyal bak›mdan az geliflmifl toplumlarda de¤il geliflmifl ülkelerde de söz konusudur. Kad›nlar›n seçme ve seçilme hakk›n› kazanmalar› daha geç gerçekleflmifltir. Genel oy ilkesinin kabulü ve yayg›nlaflmas›yla kad›nlar›n da siyasal hayata oy yoluyla kat›lmalar› mümkün olmufltur. Siyasetin genellikle erkeklere özgü bir u¤rafl alan› olarak görülmesi, kad›nlar›n e¤itim düzeyinin erkeklere göre daha düflük olmas›, ev d›fl›nda geçirdikleri zaman›n s›n›rl› oluflu, faal olarak çal›flan kad›nlar›n erkeklere göre daha az oluflu, ço¤u yerde kad›n›n kocas›na ba¤›ml› durumda olmas› gibi nedenlerle kad›nlar siyasal hayatta s›n›rl› rol oynamakta ve siyasette “ikincil konumda” bulunmaktad›rlar.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
AMAÇLARIMIZ
Cinsiyetin siyasal kat›lmadaki rolü konusunda Taner Tatar’›n (1997).K “Cinsiyet ‹ T A P Faktörünün Siyasi Kat›l›ma Etkisi Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi”, say›: 10, adl› makaleyi ve kad›nlar›n siyasal hayatta ikincil konumda bulunmalar›yla ilgili olarak da Zekiye Demir, (2002). Siyasal Partilerin Kad›n Politikalar› ve Kad›nlar›n Tutumlar› Sakarya T E L(Adapazar›: EV‹ZYON Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü adl› yay›nlanmam›fl doktora tezini inceleyebilirsiniz.
Siyasal ve Hukuksal Faktörler
N T E R N E T iliflkin huBütün bunlar›n yan›nda toplumun siyasal yap›s› ile sistemin ‹iflleyifline kuksal faktörler de siyasal kat›lma ve tercihleri etkilemektedir. Bütün siyasal rejimlerde siyasal süreçlerin iflleyifli ve vatandafllar›n bu sürece kat›lmalar› belli kurallara ve normlara ba¤lanm›flt›r. Hiçbir toplumda siyasal süreçler gelifligüzel ve normatif düzenlemeler olmaks›z›n ifllemez. Baflta anayasa olmak üzere temel yasalar siyasete belli s›n›rlar çizmektedir. Vatandafllar›n siyasal sürece nas›l kat›lacaklar›, ne gibi sorumluluk ve haklara sahip olduklar›, siyasal haklar›n› kullan›rlarken hangi normlara uymalar› gerekti¤i gibi hususlar yasalarca düzenlenmifltir. Oy verme, seçme ve seçilme hakk› belli standartlara ba¤lanm›flt›r. Tarihsel olarak oy verme hakk› giderek genifllemifl olmakla birlikte yine de belli k›s›tlamalar söz konusudur. Mesela silah alt›nda bulunan erlerin oy kullanmalar› söz konusu de¤ildir. Belli suçlar› ifllemifl ve çeflitli cezalar alm›fl olanlar seçilebilme hakk›n› kaybedebilmektedir. Siyasal sistemin demokrasi veya totaliter bir rejim olmas› durumunda siyasal kat›lma farkl› anlam kazanmaktad›r. Vatandafllar›n kendi hür iradeleriyle toplumun yönetimine kat›lmalar› anlay›fl›na dayal› demokrasilerde bile siyasal kat›lman›n önüne konulmufl bir çok engel ve s›n›r bulunmaktad›r. Siyasal sistemin karmafl›klaflmas› ve sorunlar›n çözümü için profesyonelli¤in öne geçmesi de demokrasilerde bir teknokrasi sorununu gündeme getirmektedir ki bu geliflmelerin her biri siyasal tercih ve kat›lma eylemleri üzerinde s›n›rland›r›c› bir rol oynayabilmektedir. Totaliter sistemlerde siyasal kat›lman›n hem anlam› hem de iflleyifli önemli farkl›l›klar göstermektedir. Her ne kadar totaliter sistemler de kendilerini demokrasi olarak sunsalar ve halka dayand›¤›n› savunsalar da bunun fazla bir önemi olmad›¤›n› biliyoruz. Totaliter sistemlerde siyasal kat›lma bireysel düzeyde de¤il toplumsal düzeyde kitlelerin mobilize edilmesinin bir arac› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Toplum üyelerinin kulland›klar› bir hak ve siyasal hayatta aktif rol oynayabilecekleri bir kanal de¤il iktidardakilerin toplumu harekete geçirmek, belli alanlara yöneltmek ve mobilize etmek için bafl vurduklar› bir yol olarak görülmektedir. Resmî ideolojiyi toplum katlar›nda yaymak ve ideolojiye destek sa¤lamak amac›na yönelik olarak iktidar› elinde tutanlarca güdümlü olarak yönlendirilen siyasal kat›lma eylemleri hür ve özerk flekilde gerçekleflmemektedir. Totaliter sistemlerdeki siyasal kat›lma daha çok ba¤›ml› veya güdümlü kat›lma biçiminde gerçekleflmektedir. Bu sistemlerde vatandafllar›n oy verme eylemleri, alternatifler aras›ndan en uygunun seçilmesi de¤il iktidardakiler taraf›ndan önlerine konulmufl olan›n onaylanmas› fleklinde gerçekleflmektedir. Dolay›s›yla vatandafllar›n hür bir ortamda siyasal tercihlerde bulunmalar›, tercihlerini aç›klayabilmeleri, tercihleri do¤rultusunda hükümetleri etkileyebilmeleri söz konusu de¤ildir. Örgütlenme, toplu gösteri ve yürüyüfl, ifade özgürlü¤ü ve benzeri temel haklar›n kullan›lmas›yla ilgili düzenlemeler de siyasal kat›lmay› etkileyebilmektedir. Baz› toplumlarda dinî, etnik, bölgesel, s›n›fsal temelli örgütlenmelere izin verilmemekte, kimi örgütlenmeler önceden izne tabi tutulmakta veya baz› teminatlar› gerekli k›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
111
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Teknokrasi, teknisyenlerin ve uzmanlar›n belirleyici rol oynad›klar› sistem olarak tan›mlanabilir. Teknokraside her türlü teknik ve uzmanl›k bilgisine sahip bürokratlar, seçilmifl kiflilerin önüne geçerek halktan almad›klar› bir gücü, sahip olduklar› teknik bilgiye dayal› olarak kullanmaktad›rlar. Bu durum yönetme yetkisini halka ve halk›n temsicilerine veren demokrasi ile ciddi bir çeliflki oluflturmaktad›r.
112
Siyaset Bilimi
Sistemin iflleyifline iliflkin hususlar da siyasal kat›lmada etkili faktörlerdir. Demokratik sistem iki partili veya çok partili olabilir. Seçim sisteminin ço¤unluk veya nispi temsil olmas›, bunlar›n uygulamas›n›n farkl›l›¤›, iki turlu veya tek turlu olmas›, barajl› veya barajs›z uygulanmas› gibi durumlar vatandafllar›n siyasal kat›lma eylemleri üzerinde bazen geniflletici bazen de daralt›c› etkide bulunabilir. Mesela nispi temsil sistemi çok partilili¤e ve her bir partinin ald›¤› oy oran›nda parlamentoda temsil edilmesine imkân verirken bunun ulusal veya bölgesel düzeyde bir barajla uygulanmas› siyasal tercih ve kat›lmada daralt›c› bir etkiye yol açmaktad›r. Bu çerçevede ilave edilmesi gereken bir baflka faktör de siyasal liderlik konusudur. Siyasal liderlerin kiflilikleri ve kiflisel özellikleri de siyasal kat›lma eylemleri üzerinde etkide bulunabilir. Baz› liderlerin toplum kesimlerini mobilize etmede büyük baflar› gösterdikleri, toplumla daha iyi diyalog kurduklar› ve toplumun kat›l›m›n› sa¤lama yönünde büyük baflar› gösterdikleri gözlenmektedir. Etkin, karizmaya sahip, hitabet gücü yüksek, genç ve güven telkin edici liderler toplumu harekete geçirmekte ve bireylerin siyasal hayata aktif flekilde kat›lmalar›nda olumlu rol oynamaktad›rlar.
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
113
Özet
N A M A Ç
1
Siyaset olgusunu ve siyasal hayat olgusunu aç›klamak. Toplumsal hayat›n en önemli bölümünü gerekti¤inde güç ve cebir kullanmaya dayal› iliflkilerin ve süreçlerin cereyan etti¤i siyasal iliflkiler oluflturmaktad›r. Siyasal iliflkiler ve süreçlerin oluflturdu¤u toplumsal hayat›n siyasal boyutunda belli roller ve sorumluluklar üstlenen aktörlerin bulunmas› söz konusudur. Her türlü toplum yap›s›nda mevcut toplumsal flartlara göre flekillenen siyasal iliflkilerin ve süreçlerin oluflturdu¤u siyasal hayat, bu iliflkiler ve kendisine vücut veren aktörlerle bir yap› kazanmaktad›r. Siyasetin en etkin aktörü olarak birey ve toplumsal birliklerin belirli rolleri oynayabilmeleri için baz› temel flartlar›n ve kabullerin varl›¤› gereklidir. ‹ster demokratik ister demokrasi d›fl› bir yap› söz konusu olsun aktörlerin belli rolleri üstlenmeleri ve kendilerinden beklenilen ifllevleri yerine getirmeleri bir zorunluluktur. Toplumun varl›¤›n› koruyabilmesi ve sürdürmesi için siyasetin belli flekilde örgütlenmesi ve belli ifllevler görmesi gerekir. Toplumun varl›¤›n› güven içinde sürdürmesi belirli kararlar›n al›nmas›n›, al›nan kararlar›n uygulanmas›n›, ortaya ç›kacak anlaflmazl›klar›n çözümlenmesini, mevcut siyasal de¤er ve rollerin yeni nesillere aktar›lmas›n›, toplumsal taleplerin çözülmesini gündeme getirmektedir. Bu tür faaliyetler, siyasal yap›n›n niteli¤inden ba¤›ms›z olarak siyasal hayat›n en yal›n biçimini oluflturmaktad›r. Bir süreç olarak iflleyen bu iliflkiler yuma¤›nda birey ve toplumsal birlikler, birer aktif aktör olarak rol oynamaktad›r. Bütün mesele birey ve toplumsal birliklerin siyasal hayata ne kadar aktif olarak kat›labildikleri ve aktif rol oynayabildikleridir.
N A M A Ç
2
Bireylerin siyasal hayata kat›lmalar› ve kendilerinden beklenen rolleri oynayabilmeleri için siyasal toplumsallaflma sürecinin önemini ve bu süreçte etkili olan yap›lar›n neler oldu¤unu anlatmak. Bireylerin ve toplumsal birliklerin siyasal hayata aktif olarak kat›lmalar› ve birer aktör olarak belirli roller oynamalar› baz› öncüllerin gerçekleflmesine ba¤l›d›r. ‹çinde yaflanan siyasal toplumdan gelen etkilere karfl› bireyin belirli tepkiler vermesi, yani belli türde siyasal davran›fllar göstermesi için öncelikle bireylerin belli bir siyasal toplumsallaflma sürecinden geçmeleri gerekiyor. Bilindi¤i gibi bireyler, do¤duklar›nda içinde yaflad›klar› siyasal toplumun de¤er, norm ve kurallar›ndan habersizdirler; mevcut de¤erleri, normlar›, inançlar›, kurumlar› ve kültürü ö¤renmeleri siyasal toplumsallaflma süreciyle mümkündür. Beflikten mezara kadar devam eden bu toplumsallaflma sürecinde bireyler, toplumun ve siyasal hayat›n uyumlu birer bireyi hâline gelirler, siyasal benlik kazan›rlar. Böylece belli siyasal rolleri oynamaya, siyasal iliflkiler kurmaya, siyasal süreçte belli eylemlerde bulunmaya haz›r hâle gelirler ki bu nitelikleri kazanm›fl bireylere k›saca siyasal insan diyoruz. Toplumsallaflma süreciyle siyasal benlik kazanan bireylerin siyasal uyaranlara karfl› belli tepkiler vermeleri, siyasal davran›fl ve eylemlerde bulunmalar› karmafl›k bir iliflkiler sisteminin sonucudur. Kimisinde kiflilik nitelikleri öne ç›karken kimisinde çevresel faktörler daha etkin olmaktad›r. Siyasal toplumsallaflma sürecinde aile, arkadafl grubu, ikincil gruplar, siyasal/toplumsal birlikler, haberleflme araçlar› gibi kurumlar›n belli rolleri ve etkileri vard›r. Bireylerin siyasal hayata aktif birer aktör olarak kat›lmalar›nda siyaset olgusunun alg›lanma biçimi belirleyici rol oynamaktad›r. Öncelikle siyasetin dünyevi bir faaliyet olarak kabul edilmesi, geleceklerini do¤rudan ve dolayl› olarak belirleyen bir alan olarak de¤erlendirilmesi, bireysel çabalar›n siyaseti etkileyebilme özelli¤i tafl›d›¤›na inan›lmas› gerekir. ‹nsan tabiat› üzerinde temellenen siyasetin insan psikolojisinde mevcut varl›¤›n› koruma ve güvenlik içinde yaflama ihtiyac›, daha iyi yaflama arzusu, z›t duygulara sahip olmas›, iktidar peflinde koflmas› ve hürriyet içinde yaflamay› sürdürmek istemesi gibi e¤ilimlerden etkilendi¤i kabul edilmektedir.
114
N AM A Ç
3
Siyaset Bilimi
Bireyin siyasal aktör haline gelmesi sürecini, ilgili kavramlar› ve siyasal toplumsallaflmay› aç›klamak. Siyasal toplumsallaflma ile siyasal benlik kazanan ve siyasal insan hâline gelen bireyler sistem içinde belirli siyasal roller oynamaya haz›r hâle gelirler. Bireylerin, siyasal sürece kat›larak iktidarlar› etkilemeye, kendi istekleri do¤rultusunda karar almaya yönelik gösterdikleri siyasal davran›fl ve eylemler, k›saca siyasal kat›lma kavram›yla ifade edilmektedir. Ulusal ve yerel düzeydeki siyasal yöneticilerin belirlenmesi, yöneticilerin kendi istek ve arzular› do¤rultusunda karar almalar›n› sa¤lamak siyasal kat›lman›n temel amac›d›r. Herkes do¤al olarak iktidarlar›n kendi istekleri do¤rultusunda karar almas›n› arzu eder. Bunun sa¤lanmas› için belli türde faaliyetlerin gösterilmesi gerekir ki bu cümleden olan eylemleri siyasal kat›lma çerçevesinde anlat›lmaktad›r. Temelde bir eylem ve davran›fl olan siyasal kat›lma, hükümetin ve iktidar odaklar›n›n her türlü kararlar›n› etkilemeye yönelik davran›fllar› içermektedir.
N AM A Ç
4
Siyasal kat›lma biçimlerini ve onu etkileyen faktörleri s›ralamak. Herhangi bir siyasal toplumda herkesin ayn› türde ve yo¤unlukta siyasal kat›lma davran›fl› gösterece¤i beklenemez. Oy verme davran›fl›ndan miting ve gösteri yürüyüflüne, bas›n organlar›ndan siyasal nitelikli haberleri takip etmekten sivil toplum örgütlerinde aktif görev almaya, seçimlerde adaylara parasal yard›m yapmaktan siyasal pozisyonlara aday olmaya, parti örgütlerinde aktif görev almaktan siyasal tart›flmalara kat›lmaya kadar pek çok çeflit siyasal kat›lma davran›fl›ndan söz edilebilir. Siyasal hayata karfl› ilgisizlikten iktidarda belirli bir pozisyonu paylaflmaya kadar farkl› düzeyde siyasal kat›lma davran›fl› da mümkündür. Bu bak›mdan siyasal kat›lma çerçevesinde gösterilen siyasal eylemin tür ve niteli¤ine bak›larak farkl› tasnifler yap›labilir; gösterilen siyasal eylemin yo¤unluk ve zorluk derecesine göre siyasal kat›lma davran›fl› izleyici faaliyetleri, geçifl faaliyetleri ve gladyatör faaliyetler fleklinde tasnif edilebilece¤i gibi ola¤an ve ola¤and›fl› faaliyetler fleklinde de tasnif edilebilir. Siyasal sistemin belirlemifl oldu¤u kurallara ve normlara uygun olan siyasal kat›lma davran›fllar› ola¤an, bu normlara ve kurallara uygun olmayanlar ise ola¤and›fl› fleklinde s›n›fland›r›lmaktad›r. Demokratik toplumlarda bireylerin siyasal hayata kat›lma ve iktidar› etkileme kanallar› oldukça genifl oldu¤undan ola¤and›fl› yöntemlere baflvurma ihtiyac› ortaya ç›kmazken ola¤an kat›lma kanallar›n›n s›n›rl› oldu¤u toplumlarda ola¤and›fl› yöntemlere daha s›kça baflvurulmaktad›r. Demokrasinin kalitesi, biraz da ola¤an siyasal kat›lma kanallar›n›n mümkün oldu¤u kadar genifl olmas›yla ilgili olmaktad›r. Herhangi bir toplumda bireylerin bir davran›fl ve eylem olarak gösterecekleri siyasal kat›lma eylemleri birbirinden farkl› flekillerde gerçekleflmektedir. Bu farkl› gerçekleflmede sosyo-ekonomik faktörler, psikolojik özellikler, gelir düzeyi, e¤itim seviyesi, yafl, cinsiyet, kiflilik yap›s›n›n yan› s›ra siyasal ve hukuksal faktörler de etkili olmaktad›r. Sistemin niteli¤i, hukuksal yap›s›, seçim sistemi gibi unsurlar›n da kiflinin siyasal kat›lma tercihlerinde belirli etkileri bulunmaktad›r.
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
115
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ola¤an siyasal kat›lma biçimlerinden biri de¤ildir? a. Seçimlerde oy kullanmak b. Siyasilere mektup yazmak c. Siyasi toplant›lara kat›lmak d. Milletvekilleriyle görüflmeler yapmak e. Vergi vermeyi reddetmek 2. Bir bireyin di¤er bireylerin tutum ve davran›fllar›n› kendi istedi¤i yöne ve amaca yöneltebilmede rol oynayan gelir, servet, tecrübe, bilgi, iflgal edilen toplumsal pozisyon, hitabet gücü, fiziki güzellik, cinsiyet, yafl, mensubu bulunulan aile, belirli bir dinin veya mezhebin üyesi olmak gibi faktörlere ne ad verilir? a. Siyasal kaynak b. Sosyo-ekonomik etkenler c. Psikolojik etkenler d. Siyasal güçler e. Kiflisel özellikler 3. Afla¤›dakilerden hangisi siyasal kat›lma eylemini etkileyen bir faktör de¤ildir? a. Cinsiyet b. Ekonomik refah c. Hukuksal yap› d. Yaflan›lan mekan e. Co¤rafi yap› 4. Afla¤›dakilerden hangisi L. Milbrayt’›n siyasal eylem ve davran›fllar›n yo¤unlu¤una göre yapt›¤› üçlü ayr›ma göre bir siyasal toplant› veya gösteriye kat›lmak, siyasal bir liderle iliflki kurmak, bir partiye yahut adaya para yard›m› yapmak, bürokratlarla temas kurmak gibi faaliyetlerde bulunanlar›n gösterdikleri siyasal kat›lma eylemlerini ifade etmektedir? a. ‹zleyici faaliyetleri b. Gladyatör faaliyetler c. Siyasal davran›fllar d. Geçifl faaliyetleri e. Toplumsallaflma faaliyetleri
5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. Bireyin yabanc›laflma duygusu içinde bulunmas› siyasal kat›lmaya karfl› ilgisiz olmas›na yol açar. b. Yaflla siyasal kat›lma aras›nda anlaml› bir iliflkinin oldu¤u gözlenmektedir. c. Kent ve metropollerde yaflayanlar köylerde yaflayanlara nispetle daha yo¤un flekilde siyasal kat›lma eylemleri gösterirler. d. Demokratik ülkelerde ola¤an siyasal kat›lma kanallar› genifltir ve önünde engeller bulunmamaktad›r. e. Kad›nlar her ülkede erkeklere göre daha aktif flekilde siyasal kat›lma davran›fllar› gösterirler. 6. Afla¤›daki cümlelerden hangisi do¤ru de¤ildir? a. D›fl dünyadan gelen etkilere karfl›, bireyler uyma veya uymama fleklinde davran›fl gösterirler. b. Uyma davran›fl› itaat, özdeflleflme veya benimseme fleklinde gerçekleflir. c. Uymama davran›fl›nda ters tepki yahut ba¤›ms›zl›k güdüsü etkili olur. d. ‹taat davran›fl›n›n temelinde cezaland›r›lmak yahut ödüllendirilmek güdüsü etkili rol oynar. e. Özdeflleflme fleklindeki davran›fl›n temelinde do¤ru bilinen fleyi yapmak isteme güdüsü rol oynar. 7. Bireylerin siyasi otoritelerin kararlar›n› etkilemek amac›yla gösterdikleri ve bizzat kendileri taraf›ndan tasarlanm›fl olan her türlü eylem ve davran›fllar hangi kavramla ifade edilir? a. Özerk kat›l›m b. Ola¤an kat›l›m c. Mobilize kat›l›m d. Gladyatör faaliyetler e. Ola¤and›fl› kat›l›m
116
Siyaset Bilimi
8. Bir toplumda bireylerin siyasal hayata kat›labilmeleri için afla¤›dakilerden hangisinin olmas›na gerek yoktur? a. Siyasi iktidar›n ald›¤› kararlar›n bireylerin geleceklerini etkileyece¤ine inanmalar› gerekir. b. Bireylerin siyasal kat›lma yoluyla iktidar›n kararlar›n› etkileyebileceklerine inanmalar› gerekir. c. Bireylerin belli ekonomik refah seviyesine sahip olmalar› gerekir. d. Siyasal faaliyetlerin dünyevi bir faaliyet alan› olarak tan›nmas› gerekir. e. Hukuksal yap›n›n siyasal kat›lmaya imkan vermesi gerekir. 9. TÜS‹AD’›n Siyasi partiler ve Seçim Sistemleri araflt›rmas›nda elde edilen bulgular afla¤›daki ifadelerden hangisini do¤rulamaktad›r? a. Düzenli oy verme davran›fl› ile gelir ve e¤itim faktörlerinin niteledi¤i sosyo-ekonomik düzey aras›nda ters orant› vard›r. b. Medya arac›l›¤›yla siyasal tart›flmalar› takip etme e¤ilimi, sosyo-ekonomik düzey artt›kça gerilemektedir. c. Yerel sorunlar›n tart›fl›ld›¤› siyasal toplant›lara kat›lma ile sosyo-ekonomik düzey aras›nda do¤rusal bir iliflki bulunmaktad›r. d. Siyasal partilerde aktif olarak görev alma ile sosyo-ekonomik düzey aras›nda do¤rusal bir iliflki olup düzey yükseldikçe partilerde görev alma e¤ilimi de artmaktad›r. e. Sivil toplum kurulufllar›n›n faaliyetlerine kat›lma e¤ilimi, sosyo-ekonomik düzey artt›kça yükselmektedir. 10. Siyasal rejim taraf›ndan konulmufl kurallara uygun olmayan ve onlara karfl› ç›kmak amac›yla gösterilen siyasal eylem ve davran›fllara, siyasal kat›lma aç›s›ndan ne ad verilir? a. Ola¤an siyasal kat›lma b. Protesto hareketi c. Ola¤and›fl› siyasal kat›lma d. ‹zleyici faaliyeti e. Oy verme davran›fl›
117
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
“
Yaflam›n ‹çinden Siyasal Kat›l›m ve Cinsiyet
Kad›n Hiçbir zaman
Erkek
Her zaman
S›kl›k ort.
Hiçbir zaman
Her zaman
S›kl›k ort.
Seçimde oy vermek (1999 seçimlerinden sonra oy 3.5 kullanma yafl›na eriflmifl deneklere sorulmam›flt›r.)
91.5
3.84 (N=1071)
4.7
85.7
3.74 (N=1144)
TV-radyo-gazete izleyerek siyaset hakk›nda bilgi ve 16.0 fikir edinmek
39.9
2.94
9.0
61.4
3.36
Siyaset tart›flmak, farkl› görüfllerden kiflileri ikna 70.9 etmeye çal›flmak
5.4
1.50
46.0
18.4
2.11
Mahallenin, köyün, ilçenin sorunlar›n›n tart›fl›ld›¤› 77.7 toplant›lara kat›lmak
5.0
1.39
48.3
20.9
2.11
‹mza kampanyalar›na kat›lmak, baflvuru ve dilekçe 80.7 hakk›n› kullanmak
3.9
1.34
63.3
8.5
1.67
Seçimler öncesinde belirli bir parti için gönüllü olarak 88.8 çal›flmak
2.9
1.2
68.6
12.7
1.67
Miting, toplant›, gösteri yürüyüflü gibi toplu 86.7 faaliyetlere kat›larak sesini duyurmak
1.9
1.21
67.1
9.3
1.63
Sivil toplum kurulufllar›n›n faaliyetlerine kat›larak 92.7 Meclis d›fl›nda siyaset alanlar› oluflturmaya çal›flmak
0.8
1.11
77.8
5.3
1.42
Siyasi partiler bünyesinde aktif politika yapmak
93.2
1.2
1.11
79.5
6.6
1.40
N
1189
1233
TÜS‹AD'›n yapm›fl oldu¤u araflt›rmadan al›nan yukar›daki tablo Türkiye'de toplumsal cinsiyet ile siyasal kat›lma aras›ndaki iliflkiye dair çarp›c› veriler sunmaktad›r. Tablodan hareketle ulaflabilece¤imiz sonuçlardan biri seçimlere düzenli olarak kat›lma oran›n›n kad›nlar aras›nda erkeklerden istatistiksel bak›mdan anlaml› ölçüde daha yüksek oldu¤udur. Buna karfl›l›k, öbür bütün etkinlik biçimlerinin erkek seçmenlerce gerçeklefltirilme s›kl›¤› kad›nlardan anlaml› ölçüde daha yüksektir. Erkekler aras›nda, "baflvuru ve dilekçe hakk›n› kullanma", "seçimler öncesinde belirli bir parti için gönüllü çal›flma" ve "miting vb. toplu faaliyetlere kat›lma" etkinliklerinin ortalama s›kl›¤› aras›nda istatistiksel bak›mdan anlaml› bir farkl›l›k yoktur. Buna karfl›l›k, kad›nlar›n yerel sorunlar›n tart›fl›ld›¤› toplant›lara kat›lma s›kl›¤›, siyasal tart›flmaya kat›lma s›kl›¤›n›n anlaml› ölçüde gerisine düflmekte ve dilekçe hakk›n› kullanma s›kl›¤›yla istatistiksel bak›mdan farks›z hale gelmektedir. Kaynak: Seçim Sistemi ve Siyasi Partiler Araflt›rmas›. (2011). Cilt II, Ana Rapor, ‹stanbul: TÜS‹AD.
”
118
Siyaset Bilimi
Okuma Parças›
Kendizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Güçlü Demokrasi: Kat›l›mc› Tarzda Siyaset Demokrasinin gelece¤i güçlü demokrasiye kolektivist olmayan bir cemaat biçiminin, konformist olmayan bir kamusal ak›l yürütme biçiminin ve modern toplumla ba¤daflan bir yurttafl kurumlar› toplam›n›n yeniden canlanmas›na ba¤l›d›r. Güçlü demokrasi kat›l›mc› tarzda siyasetle tan›mlan›r: Tam anlam›yla, yurttafllar ad›na temsili yönetimden ziyade yurttafllar›n öz yönetimidir. Burada etkin yurttafllar, ille de her düzeyde ve her durumda de¤il, fakat yeterince s›k olarak ve bilhassa temel siyasetlere karar verilirken ve önemli bir güç konumlan›rken, kendi kendilerini yönetirler. Öz yönetim, gündem oluflturma, tart›flma, yasama ve siyaset yapma (ortak çal›flma biçiminde) süreçlerine yurttafllar›n devaml› kat›l›m›n› kolaylaflt›rmak için oluflturulmufl kurumlar yoluyla hayata geçirilir. Güçlü demokrasi bireylerin kendi kendilerini yönetme kapasitelerine sonsuz güven duymaz, fakat Machiavelli ile birlikte çoklu¤un genellikle prensler kadar hatta onlardan daha zeki olaca¤›n› ve Teodor Roosevelt'le birlikte de [s›radan insanlar›n ço¤unlu¤unun günden güne daha küçük bir insan toplulu¤unun onlar› yönetmeye çal›fl›rken yapt›¤›ndan çok daha az hata yapaca¤›n›] iddia eder. Siyasal durumun açmazlar›na karfl› bir tepki olarak düflünüldü¤ünde güçlü demokrasiye afla¤›daki formel tan›m verilebilir: Kat›l›mc› tarzdaki güçlü demokrasi ba¤›ms›z bir temelin yoklu¤unda çat›flmay›, sürekli kendi en yak›n yasalar›n› oluflturma süreci ve ba¤›ml› özel bireyleri özgür yurttafllara ve k›smi ve özel ç›karlar› da kamusal iyilere dönüfltürebilen siyasal bir cemaatin yarat›lmas› yoluyla çözer. Demokrasinin bu güçlü formülasyonundaki can al›c› terimler eylemlilik, süreç, kendi yasalar›n› oluflturma, yaratma ve dönüfltürmedir.
1. e
Kaynak: Barber, B. (1995). Güçlü Demokrasi Yeni Bir Ça¤ ‹çin Kat›l›mc› Siyaset, çev. Mehmet Beflikçi, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nevi.
2. a 3. e 4. d
5. e
6. e
7. a
8. c
9. b
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ola¤an ve Ola¤and›fl› Siyasal Kat›lma Biçimleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Kat›lmay› Etkileyen Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Kat›lmay› Etkileyen Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eylemin Yo¤unluk ve Zorluk Derecesine Göre Siyasal Kat›lma Biçimleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Kat›lmay› Etkileyen Faktörler” ve “Psikolojik ve Bireysel Faktöler” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireyin Siyasal Aktör Hâline Gelmesi Süreci: Siyasal Toplumsallaflma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireyin Siyasal Hayata Kat›lmas›” ve “Bir Eylem Olarak Siyasal Kat›lma” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireyi Siyasete Yönelten Temel Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Kat›lmay› Etkileyen Faktörler” ile “Sosyo-Ekonomik Faktöler” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Kat›lma Biçimleri” ve “Ola¤an ve Ola¤and›fl› Siyasal Kat›lma” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
119
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bir toplum için siyasal hayattan bahsedildi¤inde, genellikle, toplumun varl›¤›n› devam ettirebilmesi amac›na yönelik olarak zor kullan›m yetkisine sahip gücün örgütlü faaliyetleri ba¤lam›nda karar almas›, al›nan karalar› uygulamas›, topluma benimsetmesi, toplumun bu kararlar› etkilemesi, kararlar›n uygulanmas›nda meydana ç›kan uyuflmazl›klar› çözümlemesi, kararlar› kimin alaca¤›n›n belirlenmesi, siyasal rollerin ve de¤erlerin yeni kuflaklara benimsetilmesi, bulundu¤u iç ve d›fl çevresinden gelen istek ve bask›lara göre yeniden örgütlermesi gibi bir dizi eylem ve davran›fla iflaret edilmektedir. S›ra Sizde 2 Macera peflinde koflan, tatmin olmaz ihtiraslara sahip ve iktidarlar›n›n s›n›r›n› çizemeyen siyasal liderlerin kendi toplumlar›n› ve dünyay› nas›l atefle verdiklerinin çok say›da örne¤i vard›r. 20. yüzy›lda yaflanan iki dünya savafl›n›n milyonlarca insan›n ölümü ve mamur ülkelerin tarümar olmalar›na mal oldu¤u biliniyor. Hitler’in tüm Avrupa’y› egemenli¤i alt›na alma iste¤i sadece ülkesinin y›k›lmas›na de¤il Avrupa’n›n büyük faturalar ödemesine yol açm›flt›r. Mussolini’nin Eski Roma ‹mparatorlu¤u’nu diriltme hayaliyle giriflti¤i sald›rganl›¤›n sonunda büyük y›k›mlar yaflanm›flt›r. So¤uk Savafl y›llar›ndan sonra Irak Lideri Saddam Hüseyin’in Kuveyt’e ve ‹ran’a yönelik sald›r›lar› ülkesinin iflgal alt›na girmesine ve büyük bir y›k›m yaflamas›na yol açm›flt›r. Yine Yugoslavya lideri S. Miloseviç’in de Büyük Yugoslavya için giriflti¤i etnik temizlik ve sald›r›lar ülkesine ve insanl›¤a büyük faturalar ödetmifltir. Ayn› flekilde daha yak›n zamanda M. Kaddafi’nin iktidara olan tutkusu ve âdeta tüm dünyan›n karfl›s›nda olmas›na ra¤men giriflti¤i direnç ve kendisine karfl› ayaklananlara karfl› uygulad›¤› ac›mas›z y›k›m politikas› ülkesinin y›k›m›yla sonuçlanm›flt›r. Bu muhteris ve macerac› liderler, girifltikleri ak›l almaz politikalar sonunda hayatlar›n› kaybetmekle kalmam›fl ülkelerinin y›k›m›na da yol açm›fllard›r. Bir yandan güvenlik ve hürriyet içinde yaflama, refah düzeyini art›rma, halk›na daha iyi flartlarda hayat yaflatma arzusu duyan siyasal liderler, zaman zaman ihtirasla belli maceralar peflinde koflmakta ve hem kendilerinin hem de toplumlar›n›n mahv›na sebep olmaktad›rlar. ‹nsan psikolojisi z›t duygulara sahip bir yap›dad›r.
S›ra Sizde 3 Do¤umla bafllay›p hayat›n sonuna kadar devam eden siyasal toplumsallaflma sürecinde pekçok faktör etkilidir. Örne¤in aile, arkadafl gruplar› meslek kurulufllar›, okul ve dernek benzeri ikincil gruplar, dernekler ve örgütler ile haberleflme araçlar› siyasal toplumsallaflma sürecinde etkili faktörlerdir. S›ra Sizde 4 R. Dahl’a göre, siyasal kat›lman›n ilgi, önemseme, bilgi ve eylem olmak üzere birbirini takip eden dört farkl› düzeyi vard›r. Bir davran›fl›n meydana gelmesi için bireyin önce o konuya ilgi duymas›, onu önemsemesi, konu hakk›nda belli bir bilgi düzeyine sahip olmas› ve en nihayetinde de eyleme geçmesi gerekir. S›ra Sizde 5 Siyasi iktidar› etkilemek ve arzulanan do¤rultuda karar almas›n› sa¤lamak için çeflitli eylem ve davran›fllar›n gösterildi¤i gözlenmektedir. Siyasal kat›lma olarak ifade edilen bu türden eylem ve davran›fllar›n en iyi bilineni seçimlerde oy vermektir. Ancak oy verme davran›fl› d›fl›nda da iktidar› etkilemeye yönelik pek çok eylem ve davran›fl gösterilmektedir. Bunlardan bar›flç› olan ve mevcut hukuki ve siyasi sistemin meflru olarak gördü¤ü türde eylemler oldu¤u gibi meflru kabul edilmeyen ve hukuki olarak yasaklanm›fl bulunan türde eylem ve davran›fllar da vard›r. Ola¤an ve ola¤and›fl› olarak s›n›fland›r›lan bu davran›fllar aç›s›ndan çevremizdeki insanlara bakt›¤›m›zda medya organlar›ndan siyasi nitelikte haberleri ve geliflmeleri takip etmek, yerel sorunlarla ilgilenmek için çeflitli sivil toplum örgütlerinde görev almak, siyasal parti örgütünün çeflitli düzeylerinde görev üstlenmek, parti üyesi veya yöneticisi olmak, sorunlar› mektup, e-mail, faks, vb. araçlarla yetkililere aktarmak, siyasi yetkililerle sorunlar› çeflitli düzeylerde tart›flmak, miting ve gösterilere kat›lmak gibi meflru ve ola¤an türde pek çok davran›fl›n çeflitli düzeylerde tercih edildi¤ini, insanlar›n farkl› flekillerde bu türden eylem ve davran›fllar› gösterdiklerini görüyoruz. Herkesin ayn› türden eylemlere itibar etti¤i söylenemez. Kimisi sadece seçimde sand›¤a gidip oy vermekle yetinirken kimisi sivil toplum örgütlerinde aktif flekilde görev almaktad›r; kimisi siyasal hayata çok mesafeli yaklafl›rken kimisi siyasilerle mümkün oldu¤unca yak›n iliflki kurmaya ve diyalo¤u gelifltirmeye yönelmektedir. Kimisi miting ve gösterilere kat›lmaktan çekinirken kimisi sadece med-
120
Siyaset Bilimi
Yararlan›lan Kaynaklar yadan siyasal geliflmeleri takip etmekle yetinmektedir. Bu ola¤an kat›lma biçimlerinin yan›nda hukuki ve siyasi sistemin yasaklad›¤›, meflru görmedi¤i türde farkl› eylemlere baflvuranlar›n da oldu¤u görülmektedir. Mesela 21 Mart tarihinde kutlanmas› gereken Nevruz Bayram›’n›n yasaklanmas›na ra¤men 18 Mart tarihinde kutlanmas› ve kutlama s›ras›nda kamu mallar›na zarar verecek flekilde eylemlere yönelinmesi, yasaklanan yerde gösteri yap›lmas›, mitinglerde yasaklanan poster ve flamalar›n aç›lmas›, fliddete baflvurulmas›, banka ve ma¤azalar›n tahrip edilmesi, terör ve anarfli ç›kar›lmas› gibi eylem ve davran›fllarda bulunmak ola¤and›fl› siyasal kat›lma çerçevesinde mütalaa edilecek türde davran›fllard›r. Terörle karfl› karfl›ya bulunan ülkelerde, demokratik kanallar›n iyice daralt›ld›¤› toplumlarda bu tür ola¤and›fl› yöntemler daha çok öne ç›kmaktad›r. Ola¤an siyasal kat›lma yöntemlerinin mümkün oldu¤u kadar geniflletilmesi, ola¤and›fl› niteliktekilerin de azalt›lmas› arzulanan türde bir tablo oluflturur. S›ra Sizde 6 Gelir, E¤itim ve meslek siyasal kat›lmay› etkileyen temel sosyo-ekonomik faktörlerdir. Bireylerin gelir durumlar› düzeldikçe siyasal kat›lma oranlar›n›n da do¤rusal olarak artaca¤› öne sürülmüfltür. Benzer bir biçimde e¤itim düzeyi yüksek ise siyasal kat›lma da s›klaflacakt›r. Meslek de siyasal kat›lma üzerinde oldukça etkilidir. Baz› meslek dallar›nda çal›flan insanlar›n siyasal kat›lma oranlar› yüksekken, di¤er baz› meslek dallar›nda çal›flanlar›n› siyasal kat›lma s›kl›klar›n›n düflük oldu¤u tespit edilmifltir.
Alkan, T. (1979). Siyasal Toplumsallaflma. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. Aristoteles. (1983). Politika. Çev. Mete Tunçay, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Barbar, B. (1995). Güçlü Demokrasi Yeni Bir Ça¤ ‹çin Kat›l›mc› Siyaset. çev. M. Beflikçi, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Bingham, G., Powell, J. R. (1990). Ça¤dafl Demokrasiler/Kat›lma ‹stikrar ve fiiddet. Çev. Mehmet TURHAN, Ankara: S Yay›nlar›. Çam, E. (1987). Siyaset Bilimine Girifl. ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Dahl, R. A. (1991). Modern Political Analysis. Fifth Edition, New Jersey: Prentice-Hall International Editions. Dahl, R. A. (2001). Demokrasi Üzerine. Çev. Betül Kad›o¤lu, Ankara: Phoenix Yay›nlar›. Daver, B. (1993). Siyaset Bilimine Girifl. Ankara: Siyasal Kitabevi Yay›nlar›. De Tocqueville, A. (1994). Amerika’da Demokrasi. Çev. ‹hsan Sezal-Fatofl Dilber, Ankara: Yetkin Yay›nlar›. Demir, Z. (2002). Siyasal Partilerin Kad›n Politikalar› ve Kad›nlar›n Tutumlar›. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Dursun, D. (1998). “Afrika/Tarih/ K›tan›n Paylafl›lmas› ve Sömürgecilik”, TDV ‹slam Ansiklopedisi. Cilt:1, ‹stanbul: TDV Yay›nlar›. Dursun, D. (2011). Siyaset Bilimi. Istanbul: Beta Yay›nlar›. Duverger, M. (1984). Politikaya Girifl. Çev. Samih Tiryakio¤lu, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›. Ery›lmaz, B. (2002). Bürokrasi ve Siyaset: Bürokratik Devletten Etkin Yönetime. ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›. Fedayi, C. (2011). Siyaset Bilimi. Ankara: Kadim Yay›nlar›. Girdner, E. J. (1996). People and Power/An Introduction to Politics. ‹stanbul: Literatür Yay›nlar›. Huntington, S., Dominguez, J. I. (1975). Siyasal Geliflme. Çev. Ergun Özbudun, Ankara: Siyasi ‹limler Derne¤i Yay›nlar›. Hüseyin, A. (1990). Ortado¤uda Devlet ve Terör. Çev. Taha Cevdet, ‹stanbul: P›nar Yay›nlar›. Ka¤›tç›bafl›, Ç. (1977). ‹nsan ve ‹nsanlar/Sosyal Psikolojiye Girifl. ‹stanbul: Evrim Yay›nevi.
4. Ünite - Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma
Kalayc›o¤lu, E. (1983). Karfl›laflt›rmal› Siyasal Kat›lma/Siyasal Eylemin Kökenleri Üzerine Bir ‹nceleme. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Yay›nlar›. Kalayc›o¤lu, E. (1984). Ça¤dafl Siyasal Bilim/Teori Olgu ve Süreçler. ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m. Kapani, M. (2000). Politika Bilimine Girifl. 12. Bas›m, Ankara: Bilgi Yay›nevi. Lawson, K. (1993). The Human Polity/ A Comparative Introduktion to Political Science. Boston-Toronto: Houghton Mifflin Company. Morris, G. C. (1997). “Montesquieu ve Siyasi Tecrübenin Çeflitleri”, Siyasi Düflünce Tarihi. Ed. David Thomson, Çev. Ali Yaflar Aydo¤an ve di¤erleri, ‹stanbul: fiule Yay›nlar›. Öz, E. (1996). Otoriterizm ve Siyaset/Türkiye’de Tek-Parti Rejimi ve Siyasal Kat›lma (1923-1945). Ankara: Yetkin Yay›nlar›. Özbudun, E. (1976). Social Change and Political Participation in Turkey. Princeton-New Jersey: Princeton University Press. Özcan, Z. (2000). “Alev Alatl›: Kad›ns› bir topluma dönüflüyoruz!”, Karizma. Say›: 3, Temmuz-A¤ustosEylül. Platon (Eflatun). (2010). Devlet. Çev. Selahattin Eyübo¤lu-M.Ali Cincoz, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Prélot, M. (1972). Politika Bilimi. Çev. Nihal Önol, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›. Tatar, T. 51997). “Cinsiyet Faktörünün Siyasi Kat›l›ma Etkisi”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, Say›:10. Turan, ‹. (1987). Siyasal Demokrasi, Siyasal Kat›lma, Bask› Gruplar› ve Sendikalar. ‹stanbul: Türkiye Belediye-‹fl Sendikas› E¤itim Yay›nlar›: 6.
121
Turan, ‹. (ty). Siyasal Sistem ve Siyasal Davran›fl. ‹stanbul: Der Yay›nlar›. Türkkahraman, M. (2000). Türkiye’de Siyasal Sosyalleflme ve Siyasal Sembolizm. ‹stanbul: Birey Yay›nc›l›k. TÜS‹AD. (2001). Seçim Sistemi ve Siyasi Partiler Araflt›rmas›. Cilt: 1, Temel Bulgular ve Sonuçlar, ‹stanbul: TÜS‹AD Yay›nlar›. TÜS‹AD. (2001). Seçim Sistemi ve Siyasi Partiler Araflt›rmas›. Cilt: II, Ana Rapor, ‹stanbul. Vigor, P. H. (1997). “Marks ve Modern Kapitalizm”, Siyasi Düflünce Tarihi. Ed. D. Thomson, ‹stanbul: fiule Yay›nlar›. Weber, M. (1998). Sosyoloji Yaz›lar›. Çev. Taha Parla, 2. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Yayla, A. (2005). Siyasi Düflünce Sözlü¤ü. Ankara: Adres Yay›nlar›.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri hhtp://www.sakinkafa.com http://tr.vikipedia.org http://tr.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitler http:motoku.com/aileyapilari-ve-turleri/ http://thistimeimeanit.com/communicating/asking-forhelp/monday-motivational-memo-buildingsupport/ www.haksozhaber.net/turk-dogru-ve-caliskan/ www.caglatuba.com/televizyon-diziler-ve-gelecegimizolan-cocuklar/ http://www.batmanpostasigazetesi.com http://acikradyogunlugu.blogspot.com/2010/09/6-7eylul-belgeseli-ack-radyo.html
5
S‹YASET B‹L‹M‹
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Demokrasi kavram›n› tan›mlayabilecek, Demokrasinin temel niteliklerini aç›klayabilecek, Tarihsel olarak demokrasi kuram›n›n geliflimini aç›klayabilecek, Farkl› demokrasi çeflitlerini ay›rt edebilecek, ço¤unlukçu ve uzlaflmac› demokrasi modellerini karfl›laflt›rabilecek, Yirmi birinci yüzy›lda demokrasiye geçifl hareketlerini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • • • •
Demokrasi Poliarfli Demokrasinin Nitelikleri Demokrasi Kuram› Demokrasinin Geliflimi Demokrasi Çeflitleri
• • • • • •
Do¤rudan Demokrasi Temsilî Demokrasi Ço¤unlukçu Demokrasi Uzlaflmac› Demokrasi Demokrasiye Geçifl Demokrasinin Konsolidasyonu
‹çindekiler
Siyaset Bilimi
Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
• DEMOKRAS‹ KAVRAMI VE TANIMI • DEMOKRAS‹N‹N TEMEL N‹TEL‹KLER‹ • DEMOKRAS‹ KURAMI VE DEMOKRAS‹N‹N GEL‹fi‹M‹ • DEMOKRAS‹ ÇEfi‹TLER‹ • Y‹RM‹ B‹R‹NC‹ YÜZYILDA DEMOKRAS‹YE GEÇ‹fiLER
Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi DEMOKRAS‹ KAVRAMI VE TANIMI Demokrasi kavram› her ne kadar basit ve yal›n bir olguymufl gibi gözükse de ça¤dafl bir yönetim modeli olarak demokrasi, oldukça farkl› ve karmafl›k süreçleri ifade eder. Demokrasi, günümüzde en yayg›n ve normatif aç›dan “iyi” olarak de¤erlendirilen bir yönetim sistemidir. Normal ölçülerde otoriter say›labilecek devletler ve yönetimler bile demokrasinin “iyi” bir yönetim tarz› oldu¤unu kabul etmektedir. Günümüzde, devlet adamlar› ve siyaset bilimciler için art›k hangi yönetsel sistemin daha iyi iflledi¤inden çok hangi demokrasinin daha iyi iflledi¤i sorusu daha önemli olmaya bafllam›flt›r. Bu sebeple demokraResim 5.1 siyle ilgili çok say›da farkl› tan›m, yaklafl›m ve uy1915 do¤umlu gulama ortaya ç›km›flt›r. Amerikal› siyaset Eski Yunanca “halk” anlam›na gelen demos bilimci Robert A. ve “iktidar, yönetim” anlam›na gelen kratia kökDahl. lerinden türetilen demokrasi, “halk yönetimi” anlam›na gelmektedir. Demokrasinin en yayg›n kullan›lan tan›mlar›ndan bir tanesi, Abraham Lincoln’ün “halk›n, halk taraf›ndan, halk için yönetimi” fleklindeki yaklafl›m›d›r. Ancak “halk” kavram›n›n sorunlu do¤as›, baflka bir ifadeyle halk›n çok farkl› ilgi, ç›kar ve taleplere sahip karmafl›k yap›s›, bugün demokrasi olarak bildi¤imiz yönetim fleklini farkl› kavramlarla aç›klama ihtiyac›n› Kaynak: http://www.wisdomsupreme.com/dictionary/ beraberinde getirmifltir. Bu kapsamda, Robert robert-dahl.php Dahl demokrasi yerine “ço¤un yönetimi” anlam›na gelen poliarfli kavram›n› tercih eder ve poliarPoliarfli: Amerikal› siyaset fliyi “mümkün oldu¤unca fazla say›da vatandafl›n uzun bir zaman boyunca arzula- bilimci Robert Dahl’in demokrasi kavram› yerine r›na cevap verebilen bir sistem” olarak tan›mlar. tercih etti¤i poliarfli Halk›n tamam›n›n yönetim sürecine kat›ld›¤›, arzu ve taleplerinin karfl›land›¤› kavram›, “tek kiflinin bir yönetim tarz›, ideal bir demokrasi anlay›fl›n› ifade eder. Ancak böyle bir yöne- yönetimi” anlam›nda monarflinin tim, Robert Dahl’in de isabetli bir flekilde belirtti¤i gibi, hiçbir zaman olmam›fl ve kullan›lan tersine, “ço¤un yönetimi” olmas› da mümkün de¤ildir. Ça¤dafl demokratik sistemler, zaten halk›n tamam›n›n anlam›na gelmektedir. do¤rudan de¤il, seçmifl olduklar› temsilciler ve oluflturduklar› kurumlar vas›tas›yla yönetim sürecine kat›ld›klar›, arzu ve taleplerini optimum düzeyde sa¤lamaya çal›flt›klar› bir yönetim anlay›fl›n› ifade eder.
124
Siyaset Bilimi
Modern devletlerin yönetim tarz› olarak demokrasi, öncelikle halk›n kendi ad›na ülke yönetimini gerçeklefltirecek yöneticileri çok partinin kat›labildi¤i rekabetçi seçimlerle iflbafl›na getirmesi ile ilgilidir. Dolay›s›yla seçimler demokrasinin en önemli ö¤elerinden biridir. Ancak ça¤dafl demokrasiler, sadece serbest ve adil seçimlerden ibaret olmay›p, ayn› zamanda hukukun üstünlü¤ü, güçler ayr›l›¤›, fikir, ifade, örgütlenme, din ve vicdan özgürlü¤ünü de içine alan temel hak ve hürriyetlerin korunmas›na dayan›r. Demokrasi sadece seçimlerle ilgili de¤ildir ancak seçimsiz bir demokrasi de düflünülemez. Bu bak›mdan, demokrasiyle ilgili yap›lan birçok tan›mda, seçim vurgusu ön plana ç›kmaktad›r. Örne¤in, Bruce Parrot demokrasiyi “çok adayl›, gizli oylama ve eflit oy sistemi ile düzenli aral›klarla yap›lan ve yetiflkinlerin oy kulland›¤› seçimlerle hükümetin resmî ve gerçek yöneticilerinin seçildi¤i ve seçim rekabeti için gerekli olan bas›n ve örgüt kurma özgürlükleri gibi prosedürlerin gerçek anlamda güvence alt›na al›nd›¤› siyasal bir sistem” olarak tan›mlar. Demokrasi konusunda önemli çal›flmalar yapan Philippe C. Schmitter ve Terry Lynn Karl (1999: 4) benzer flekilde demokrasiyi “yönetenlerin, yapt›klar›ndan dolay›, seçilmifl temsilcilerinin rekabeti ve iflbirli¤i yoluyla dolayl› olarak hareket eden vatandafllar taraf›ndan, kamusal alanda sorumlu tutulduklar› bir yönetim biçimi” olarak tan›mlarlar.
DEMOKRAS‹N‹N TEMEL N‹TEL‹KLER‹
Ço¤unluk Yönetimi: Kararlar›n ço¤unluk taraf›ndan, baflka bir ifadeyle yar›dan bir fazlas›, taraf›ndan verildi¤i yönetim anlay›fl›n› ifade eder. Ço¤unluk yönetimi ço¤unlu¤un tiranl›¤›na yol açabilece¤i endiflesiyle elefltirilmektedir.
Demokrasilerde egemenli¤in millete ait oldu¤u varsay›l›r ve günümüz demokrasilerinde millet, egemenlik hakk›n› seçimle iflbafl›na getirdi¤i temsilcileri arac›l›¤›yla yerine getirir. Ça¤dafl demokrasilerde, fliddete ve zora baflvurmaks›z›n siyasal rekabete dayal› seçimlerle iflbafl›na gelmifl ve do¤rudan ya da dönemsel olarak seçmene hesap vermekle yükümlü sivillerin yönetimi esast›r. Dolay›s›yla demokrasinin yegane flart› olmamakla birlikte, seçimsiz bir demokrasiden söz edilemez. Ancak sadece seçime dayal› demokrasiler genifl bir kesim taraf›ndan elefltirilmekte, hatta seçimler sonucu oluflan ço¤unluk yönetiminin ço¤unluk diktas›na dönebilme potansiyeline dikkat çekilmektedir. Ça¤dafl demokrasiler, ço¤unluk yönetiminin ço¤unlu¤un bask›s›na dönüflmemesi için anayasalar gibi iktidarlar› s›n›rland›r›c› ve ço¤unluk d›fl›nda kalan kifli ve gruplar›n temel hak ve hürriyetlerini koruyucu tedbirler al›rlar. Bu ba¤lamda, ça¤dafl demokrasilerde hukukun üstünlü¤ü, güçler ayr›l›¤›, fikir, ifade, örgütlenme, din ve vicdan özgürlü¤ünü de içine alan temel hak ve hürriyetlerin anayasalarla güvence alt›na al›nmas› önemlidir. Demokraside özgürlük ve eflitlik en temel niteliklerdir. Özgürlük, insanlar›n fliddete baflvurmadan ve baflkalar›n›n da benzer hak ve özgürlüklerini tehdit etmeden; istedikleri gibi düflünme, düflündüklerini ifade etme ve bunlar do¤rultusunda her tür sosyal ve siyasal kurum ve faaliyetlere kat›labilmelerini ifade eder. Ça¤dafl demokrasilerde eflitlik ise mutlak bir eflitlikten ziyade ülkede yaflayan vatandafllar›n din, dil, ›rk, sosyal s›n›f ve cinsiyet gibi özelliklerinden dolay› herhangi bir ayr›ma tabi tutulmadan, kanunlar önünde eflit haklara sahip olmalar› anlam›nda kullan›lmaktad›r. Demokratik bir yönetim, yönetilenlerin r›zas›na dayanan bir yönetim biçimi olup, bir toplumun demokratik say›labilmesi için o toplumu oluflturan insanlar›n genifl bir kesiminin kendi hayatlar›n› etkileyecek önemli kararlarda söz hakk›na sahip olmalar› gerekir. Dolay›s›yla siyasal kat›l›m demokrasinin en önemli unsurlar›ndan bir di¤eridir. Demokratik bir toplumda siyasal kat›l›m›n yayg›n olmas› ve siya-
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
sal partiler yoluyla ülkeyi yönetme hakk›n›n herkese aç›k olmas› beklenir. Genel, özgür ve eflit seçim hakk›; fikir ve ifade özgürlü¤ü, vatandafllar›n siyasal parti ve ba¤›ms›z menfaat gruplar› içinde örgütlenme hakk›; vatandafl›n siyasal süreçlere kat›l›m›n› sa¤layan ve dolay›s›yla demokrasiyi mümkün k›lan en önemli özelliklerdir. Bütün bu unsurlar› da dikkate alarak bir yönetimin demokrasi olarak kabul edilmesi için gerekli olan ortak unsurlardan bahsetmek mümkündür. Robert Dahl’in poliarfli fleklinde kavramsallaflt›rd›¤› ve makul ölçüde duyarl› bir demokrasi olarak nitelendirdi¤i bir sistemin, en az›ndan afla¤›daki sekiz unsuru yerine getirmesi gerekir. Bu sekiz unsur ayn› zamanda, tüm demokrasilerde az ya da çok var olan temel nitelikleri de ifade eder: 1. Örgüt kurma ve kat›lma özgürlü¤ü, 2. ‹fade özgürlü¤ü, 3. Oy verme hakk›, 4. Kamu görevlerine getirilebilme hakk›, 5. Siyasal liderlerin yar›flabilme hakk›, 6. Özgür ve çok sesli medyan›n varl›¤›, 7. Serbest ve adil seçimler, 8. Halk›n tercihlerini yans›tabilecek kurumlar›n varl›¤›. Philipe Schmitter ve Terry L. Karl, Robert Dahl’in ortaya koydu¤u bu sekiz unsura iki madde daha eklerler: 1. Halk taraf›ndan seçilmifl organlar›n yetkilerini, atanm›fllar›n muhalefetine tabi olmadan kullanabilmeleri, 2. Devletlerin di¤er üstün siyasal sistemlerden ba¤›ms›z hareket edebilmeleri. Demokrasinin do¤rudan unsurlar› olmamakla birlikte, demokrasiyi kolaylaflt›ran veya teflvik eden baz› unsurlardan da söz etmek uygun olacakt›r. Demokrasiye bar›flç›l bir geçifl süreci bu unsurlardan bir tanesidir. Baz› yorumculara göre istikrarl› bir demokrasinin bar›flç›l bir flekilde oluflturulmas› yurttafllar veya gruplar aras›nda güven duygusunu tesis edecek bu da demokrasinin uzun bir dönem yaflamas›n› beraberinde getirecektir. Bir ülkedeki siyasal liderlerin demokrasiye olan inançlar› da demokrasinin pekiflmesi aç›s›ndan önemli bir unsur olarak de¤erlendirilmektedir. Özellikle Arend Lijphart ve Robert Dahl, demokratik de¤er ve ilkelerin meflrulu¤una ve gereklili¤ine inanan siyasal liderlerin varl›¤›n›, demokratik bir sistemi baflar›l› ve istikrarl› bir flekilde sürdürmek için önemli bir etken olarak görürler. Di¤er taraftan, özellikle liberal düflünürler, bir toplumun sosyo-ekonomik kalk›nm›fll›¤› ile o toplumun demokrasiyi sürdürebilme gücü aras›ndaki ba¤a dikkati çekerler. Bu görüfle göre bir toplumun refah› ne kadar yüksek olursa demokrasiyi sürdürme flans› da o kadar büyük olur. Bir ülkenin ekonomik yönden zengin olmas› ve bunun do¤uraca¤› sosyo-ekonomik ço¤ulculuk demokrasiyi destekler. Demokrasinin belirleyici bir unsuru olmamakla birlikte, özel mülkiyet ve pazar ekonomisi, ekonomik zenginli¤i ve sosyo-ekonomik çeflitlili¤i mümkün k›lan ve dolay›s›yla demokrasiyi destekleyen bir unsur olarak de¤erlendirilir. Sosyal demokrasi ise ekonomik de¤erlerin adil da¤›l›m›na, baflka bir ifadeyle sosyal adalete vurgu yapar. Bu anlay›fla göre, ekonomiye devlet müdahalesi, flayet derin sosyo-ekonomik eflitsizlikleri ortadan kald›rmaya yönelikse söz konusu olabilir. Sosyal demokratlara göre bu türden bir müdahale sak›ncal› olmad›¤› gibi, toplumun huzuru, refah› ve dolay›s›yla demokrasinin istikrarl› bir flekilde ifllemesi için gereklidir.
125
126
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Siyaset Bilimi
Birçok siyaset bilimciye göre, kentli bir orta s›n›f›n ortaya ç›kmas› ve e¤itim seviyesinin yüksek olmas›, demokrasinin yerleflmesi için hayati öneme sahiptir. Di¤er taraftan, karfl›l›kl› güvenin yüksek oldu¤u, farkl›l›klar›n hoflgörüyle karfl›land›¤›, siyasete ilginin ve siyasal faaliyetlere kat›l›m›n yüksek oldu¤u toplumlarda demokratik bir gelene¤in oluflmas› ve halk›n r›zas› ile demokrasinin kal›c› k›l›nmas› mümkün olabilir. Geliflmifl bir sivil toplumun demokrasiyi güçlendirdi¤i inanc› da hem John Locke, Charles de Montesquieu ve Alexis Tocqueville gibi klasik düflünürler hem de Jürgen Habermas gibi ça¤dafl fikir adamlar›nca genel kabul gören bir fikirdir. Ülkelerin etnik ve kültürel yönden türdefl veya nispeten türdefl olmas›n›n deSIRA S‹ZDE mokrasiyi kolaylaflt›r›c› ve pekifltirici bir unsur oldu¤u iddia edilse de daha sonra görece¤imiz gibi demokrasi tarihî, etnik ve kültürel yönden türdefl olmayan ülkeleD Ü fi Ü N Ebaflar›l› L‹M rin de iyi iflleyen demokrasi modellerini oluflturabildiklerini göstermektedir.
DEMOKRAS‹ S O R U KURAMI VE DEMOKRAS‹N‹N GEL‹fi‹M‹
Bugün ça¤dafl devletlerin en önemli ve en yayg›n yönetim flekli olarak kabul edilen demokrasi, hem kuramsal hem de kurumsal yönden derin bir tarihî geçmifle ve D ‹ K K A T Birçok düflünür, ortaya koyduklar› fikir ve yaklafl›mlarla birçok tecrübeye sahiptir. siyasal yap› da kurumsal uygulamalar›ndaki tecrübeleriyle demokrasinin Antik YuSIRA S‹ZDE nan’dan bafllay›p günümüze kadar uzanan geliflimine katk›da bulunmufllard›r. Demokrasinin befli¤i olarak bilinen Antik Yunan, hem oluflturduklar› flehir-devletleri tecrübesiyle hem de Sokrates (M.Ö. 470-399), Eflatun (M.Ö. 427-347) ve AMAÇLARIMIZ Aristo (M.Ö. 384-322) gibi siyasal düflünürleriyle demokrasinin geliflimine katk› sa¤lam›flt›r. Do¤rudan demokrasinin ilk örne¤i olarak kabul edilen Antik Yunan siyasal sistemi, Atina demokrasisi olarak da bilinir. Teoride flehir-devletindeki bütün K ‹ T A P yurttafllar mecliste oy verme ve fikrini söyleme hakk›na sahipken uygulamada kad›nlar, köleler ve o flehir-devletinde do¤mayan yabanc› kökenli metikler bu haklardan yoksundu. Yaklafl›k üç yüz bin nüfuslu Atina’da, bu kümeler d›fl›nda kalan TELEV‹ZYON ve say›s› yaklafl›k otuz bin oldu¤u tahmin edilen yetiflkin erkek nüfus, oy verme ve yönetim sürecine etkin bir flekilde kat›lma hakk›na sahipti.
N N
Demokrasi ‹kuram›n›n N T E R N E T geliflimine katk› sunan dönemler, düflünürler, bu düflünürlerin fikir ve eserleri için ayr›nt›l› bilgilere www.wikipedia.org/ adresinden Türkçe veya baflka dillerden ulaflabilirsiniz. Antik Yunan Dönemi filozoflar› bafllang›çta demokrasiyi baz› yönleriyle elefltirmifl; hatta kimi zamanlar demokrasi için “ayak tak›m›n›n yönetimi” fleklinde ay›r›mc› ve afla¤›lay›c› bir yaklafl›m sergilemifllerdir. Eflatun demokrasiyi, yoksullar›n zenginleri bask›lad›¤› ve liyakatin alt üst edildi¤i anarflik bir sistem olarak tan›mlam›flt›r. Ancak özellikle Sokrates ve Aristo, ortaya koyduklar› destekleyici fikir ve yaklafl›mlarla demokrasinin geliflimine katk› sunmufllard›r. Sokrates, s›radan vatandafllar›n yönetimde olmas›na mesafeli durmakla birlikte soylular yerine bilgili ve erdemli kiflilerin yönetimde olmas› gerekti¤ini savunmufltur. Siyasete verdi¤i de¤er ve yapt›¤› siyasal analizlerle siyasetin babas› olarak kabul edilen Aristo ise halk›n ço¤unlu¤una dayal› bir yönetimi, seçkinci bir az›nl›k yönetimine tercih etmifltir. Aristo’ya göre halk toplamda bir araya geldi¤inde, seçkinci bir az›nl›ktan üstündür. Ancak Aristo, s›radan yurttafllar›n yönetici olmaktan çok, yasalar›n yap›lmas›na katk› sunmalar›n›n daha faydal› olaca¤›n› düflünmekteydi. Aristo’nun demokrasiye sundu¤u katk›lardan bir tanesi de iyi ve istikrarl› bir
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
127
yönetim için güçlü bir orta s›n›f›n gereklili¤ine yapm›fl oldu¤u vurgudur. Sosyoekonomik gruplar aras›ndaki dengesiz geliflimin, sosyal patlamalara ve yönetsel sorunlara yol açabilece¤ini belki de ilk kez dile getiren yine Aristo’dur. Roma Dönemi; düflünürlerinden çok, ortaya koydu¤u hukuk sistemi, kurumlar› ve küçük bir cumhuriyetten büyük bir imparatorlu¤a geçiflte yaflad›¤› yönetsel tecrübeleriyle demokratik yönetimlere katk› sunmufltur. Antik Roma’da oluflturulan hukuk ilkeleri ve uygulamalar›, ça¤dafl siyasal yönetimlerin norm ve temellerini oluflturmufltur. Bu dönemde uygulanan yönetim sistemi, temsilî demokrasiye benzer bir nitelik tafl›makta ancak demokratik haklar genellikle s›n›f ayr›m›na göre flekillenmekte ve iktidar ayr›cal›kl› bir elit grubun tekelindedir. Siyasete kat›l›m, özgürlük ve temel haklar›n kullan›m› da yine toplumsal s›n›flara göre flekillendirilmiflti. Roma, iktidar›n s›n›rland›r›lmas› ve paylafl›lmas›na, çoklu kontrol mekanizmalar›na ve halk›n denetim ve kat›l›m›na imkân tan›yan yap›s› ile demokrasi kuram ve kurumlar›n›n geliflimine katk› sunmufltur. Orta Ça¤, genel olarak feodal yap›s›, kilise bask›s› ve skolastik düflüncesiyle bilinir. Ancak, bu dönemde de bir taraftan s›n›rl› da olsa demokrasinin geliflimine katk› sunan olgular ortaya ç›km›fl, di¤er taraftan daha sonra Rönesans ve Reform hareketleri ve ard›ndan Ayd›nlanma ve Sanayi Devrimi’ne zemin haz›rlayan geliflmeler yaflanm›flt›r. Orta Ça¤’da demokrasi ad›na en önemli geliflme, “Büyük Sözleflme” olarak da bilinen Magna Carta’n›n 1215 y›l›nda ‹ngiltere’de ilan edilmesidir. Kral’›n yetkilerinin s›n›rland›r›ld›¤› bu sözleflme, anayasac›l›k hareketinin bafllang›c› olarak kabul edildi¤inden tarihî bir öneme sahiptir. On beflinci ve on alt›nc› yüzy›llardaki Rönesans ve Reform hareketleri de demokrasinin gelifliminde önemli bir kavflak noktas›d›r. Bu dönem, Avrupa’n›n kilisenin bask›s›ndan kurtulup modernleflme ça¤›na geçmesinde büyük rol oynam›flt›r. Skolastik düflünce bu dönemde y›k›lm›fl ve özgür düflünce yay›lmaya bafllam›flt›r. Avrupa’da mezhep birli¤i bozulmufl, Protestanl›k, Kalvenizm ve Anglikanizm gibi yeni mezhepler ortaya ç›km›flt›r. Din adamlar›n›n ve kilisenin halk üzerindeki otoritesi sars›larak e¤itim ve bilim üzerindeki bask›lar ortadan kalkm›flt›r. Bu dönemde demokrasi ve egemenlik tart›flmalar› aç›s›ndan ön plana ç›kan iki önemli düflünür Niccolo Machiavelli (1469-1527) ve Thomas Hobbes (1588-1679) olmufltur. Makyavelizm olarak kavramsallaflt›r›lan anlay›fl›n ve “amaca giden her yol mubaht›r” sözünün sahibi olan Machiavelli’nin yaz›lar›nda, pragmatizm ve rasyonellik ön plana ç›kmaktad›r. ‹ktidar›n meflrulu¤unu ve s›n›rlar›n› tart›flan Machiavelli’ye göre, güvenli¤in ve egemenli¤in tesisi için güç kullanma da meflru bir araçt›r ve halk güvenli¤ini sa¤layabilmek için bir egemene yetki vermelidir. ‹nsanlar›n do¤ufltan eflit oldu¤unu dile getiren Thomas Hobbes, ayn› zamanda “‹nsan insan›n kurdudur”, (homo homini lupus) sözünün de sahibidir. Bu sebeple çat›flma ve savafl›n kaç›n›lmaz oldu¤u öngörüsünde bulunan Hobbes’a göre böyle bir ortamda insanlar güvenliklerini sa¤layabilmek ad›na bir toplumsal sözleflme ile haklar›ndan bir k›sm›n› egemene devrederler. Devletin varl›k sebebini devletle birey aras›nda toplumsal bir sözleflmeye ba¤layan bu durum, ayn› zamanda devlete meflruluk kazand›rma çabas› olarak da de¤erlendirilmektedir. Machiavelli ve Hobbes, iktidar› do¤al ve verili olarak görmekten çok, devletin varl›¤›n› gerekçelendirmeye ve egemenli¤e meflru bir s›n›r çizmeye çal›flm›fllard›r. Toplumsal sözleflmenin on yedinci ve on sekizinci yüzy›llardaki temsilci¤ini iki büyük düflünür John Locke (1632-1704) ve Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) yapm›flt›r. Siyasal liberalizmin kurucular›ndan ve en önemli isimlerinden biri olarak da kabul edilen Locke, insanlar›n özgürlük ve eflitli¤ine vurgu yapar. Devle-
Toplumsal Sözleflme Kuram›: Hobbes, Locke ve Rousseau taraf›ndan gelifltirilen toplumsal sözleflme kuram›, birey ve devlet iliflkilerinde z›mni bir sözleflmeyi öngörür. Karfl›l›kl› r›zaya dayanan bu anlaflmaya göre, bireyler kendi güvenliklerini ve temel haklar›n› korumas› kayd›yla, özgürlüklerinin bir k›sm›ndan feragat etmeye ve devletin belirledi¤i genel kurallara uymaya r›za gösterirler.
128
Güçler Ayr›l›¤› ‹lkesi: Frans›z düflünür Montesquieu taraf›ndan gelifltirilen güçler ayr›l›¤› ilkesi demokratik devlet yönetimini düzenler. Güçler ayr›l›¤› ilkesi devletin yasama, yürütme ve yarg› erklerinden oluflmas›n› öngörür ve böylelikle iktidar kullan›m› üzerine s›n›rlamalar getirir.
Ayd›nlanma Ça¤›: Rönesans ve Reform hareketlerinden sonra on yedinci ve on sekizinci yüzy›llarda Avrupa’da ortaya ç›kan Ayd›nlanma felsefesinin yafland›¤› dönemdir. Ortaça¤’›n skolastik düflüncesine karfl›n, ak›lc›l›k ve özgürlü¤e dayanan Ayd›nlanma felsefesinin en önemli düflünürleri Rene Descartes, Immanuel Kant, Montesquieu, Rousseau, Voltaire, David Hume, John Locke ve Thomas Paine’dir.
Siyaset Bilimi
tin temeline bireyi yerlefltiren Locke’a göre devlet insanlar›n özgürlük, eflitlik ve güvenli¤ini tehdit edebilecek savafl gibi durumlar› bertaraf etmek için vard›r. Locke, benzer flekilde devlete, insanl›¤›n en kutsal haklar› olan yaflam ve mülkiyet hakk›n› koruma ifllevini yükler. Locke, yasama ve yürütme erklerinin farkl› ellerde tutulmas›n›n bireyler aç›s›ndan bir güvence oluflturdu¤unu belirterek güçler ayr›l›¤› ilkesini belki de ilk vurgulayanlardan birisidir. Daha sonra, Frans›z düflünür Montesquieu (1689-1755) taraf›ndan gelifltirilen bu ilke, bugünkü ça¤dafl demokrasilerin en önemli niteliklerinden bir tanesi olmufltur. Locke’›n özgürlük, eflitlik, yaflam ve mülkiyet hakk› ve güçler ayr›m› üzerine düflünceleri demokrasi kuram›n›n geliflimine büyük katk› sunarken Amerikan Anayasas›’na da bir arka plan oluflturmufltur. Rousseau da liberal teoriye ve Frans›z Devrimi’ne yapt›¤› katk›larla bu dönemde öne ç›kan isimlerden biridir. Rousseau’nun teorisinde vurgulanan en temel kavramlar eflitlik, özgürlük ve genel iradedir. Rousseau, birey iradesine genel iradenin bir parças› olmas› ba¤lam›nda önem atfeder ancak bireysel iradeyi genel iradenin alt›nda konumland›r›r. Rousseau’nun toplumsal sözleflme kuram›na göre insanlar mülkiyet iliflkileri kurulmadan önce bar›flç›l, eflit ve özgür bir yaflay›fla sahiptiler. Bu flartlara yeniden dönmek mümkün de¤ildir ancak insanlar en baflta bir sözleflmeyle hak ve yetkilerinin bir k›sm›n› topluma devrederek baflka bir ifadeyle genel ve ortak iyi için kendi özgürlüklerinin bir k›sm›ndan feragat ederek eski do¤al flartlar›na yaklaflabilirler. Rousseau toplumsal mutabakat ve bar›fl koflullar›n›n oluflmas› için bireysel ç›kardan ziyade, ortak faydaya dikkat çekmektedir. Bu yaklafl›m, asl›nda ço¤unluk için iyi olan›n herkes için iyi olaca¤› öngörüsünü bar›nd›rmaktad›r. Günümüz siyaset anlay›fl›nda “millî irade” olarak da ifadesini bulan genel iradenin kamu ç›karlar›n› hedefledi¤i ve her zaman hakl› oldu¤u varsay›l›r. Bu yönüyle Rousseau’nun teorisinin liberal mi yoksa totaliter mi oldu¤u tart›fl›lagelmifltir. On sekizinci yüzy›l Ayd›nlanma Ça¤›’n›n üç büyük filozofu olan Locke, Montesquieu ve Rousseau, demokrasinin geliflmesi ve savunulmas›nda önemli katk›lar sa¤lam›fllard›r. Bu dönem filozoflar›n›n; bireysellik, özgürlük, eflitlik, güçler ayr›l›¤› ve dolay›s›yla iktidar›n s›n›rland›r›lmas› gibi temel kavramlar› ön plana ç›karan tart›flmalar›, demokrasi teorisinin köfle tafllar›n› infla etmifltir. Bu görüfller, ayn› zamanda 1776 Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirgesi’ne ve 1789 Frans›z Devrimi’nin “özgürlük, eflitlik, kardefllik” anlay›fl›na esin kayna¤› olmufltur. Amerikan ve Frans›z Devrimleri’nin ürünü olan, 1787 Amerikan Anayasas› ve 1789 tarihli Frans›z “‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirgesi,” demokrasi anlay›fl›n›n geliflmesinde kilometre tafllar›n› teflkil ederler. Amerikan Anayasas› hükümetlerin seçimlerle kurulmas›n› ve insan hak ve özgürlüklerinin korunmas›n› öngörerek Amerika’da ilk liberal demokrasinin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›. Frans›z Anayasas›’yla da iktidar halk›n seçece¤i bir parlamento ile kral aras›nda paylaflt›r›ld›. Bu geliflmeler, daha önce sadece küçük topluluklara uyan bir hükümet flekli olarak an›lan demokrasinin büyük devletlerin de yönetim flekli olabilece¤ini göstererek demokrasiyi h›zla yükselen bir de¤er hâline getirmifltir. Amerikan ve Frans›z devrimleri sonras›nda da demokrasi teorisi geliflmeye devam eder. On dokuzuncu yüzy›lda demokrasi teorisinin gelifliminde öne ç›kan iki önemli isim, Alexis de Tocqueville (1805-1859) ve John Stuart Mill (1806-1873) olmufltur. Tocqueville, siyaset bilimi klasikleri aras›nda yer alan “Amerika’da Demokrasi” adl› eserinde, demokrasinin Amerika’da geliflmesi ve kök salmas›n›n sebeplerini analiz eder. Din ve mülkiyet özgürlü¤ü de dâhil olmak üzere bireysel özgürlüklere ve f›rsat eflitli¤ine dikkati çeken Tocqueville’e göre, aristokratik bir s›n›f
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
yerine güçlü bir orta s›n›f›n varl›¤›, federalizmin getirdi¤i adem-i merkeziyetçi yap› ve güçlü bir sivil toplum örgütlenmesi, Amerika’da demokrasinin geliflimindeki en temel faktörlerdir. Kendinden önceki düflünürler gibi bireysel özgürlük, eflitlik, iktidar›n s›n›rland›r›lmas›, din ve vicdan özgürlü¤ü gibi konular üzerinde yo¤unlaflan John Stuart Mill ise özellikle kat›l›m›n önemine yapm›fl oldu¤u vurgu ile demokrasi teorisine katk›da bulunmufltur. Mill de t›pk› Tocqueville gibi sadece ulusal düzeyde de¤il, yerel düzeyde de kat›l›m›n gerçekleflmesi gere¤ini vurgulam›flt›r. Demokrasinin ifllevsel k›l›nabilmesi aç›s›ndan yerel yönetimlerin önemine dikkat çeken Mill’e göre, yerel yönetimlerin varl›¤› devletin egemenli¤ini k›s›tlayarak özgürlü¤ün geliflmesine imkân sa¤layacakt›r. Mill, sadece mülk sahibi ve zenginlerin egemenli¤inde bir demokrasi anlay›fl›n› irdelemifl; buna karfl› direnen hareketleri, özellikle kad›nlar›n, emekçilerin ve zencilerin genel oy hakk› için gerçeklefltirdikleri direniflleri desteklemifltir. Mill’in iktidar› bölüfltürerek özgürlük alan›n› geniflletmeye yönelik yaklafl›m›, sivil toplum ve kat›l›mc› demokrasi anlay›fl›n›n geliflimine katk› sa¤lam›flt›r. Antik Yunan’dan bafllayan demokrasinin geliflim serüveni, birçok kurumsal deneyim ve siyasal düflünürün ortaya koydu¤u farkl› fikir ve yaklafl›mlarla yo¤rulup olgunlaflarak günümüzde en önemli ve yayg›n yönetim flekli hâline gelmifltir. On dokuzuncu yüzy›l›n sonlar› ve yirminci yüzy›l boyunca ‹ngiltere, K›ta Avrupas› ve Kuzey Amerika’dan bafllayarak birçok ülkeye yay›lan demokrasi dalgas›, farkl› model ve uygulamalar› da beraberinde getirmifltir.
DEMOKRAS‹ ÇEfi‹TLER‹ Demokratik toplumlarda genel olarak siyaset özgür ve rekabetçi bir ortamda yap›l›r, hükümetler seçmene karfl› sorumludur ve siyasete kat›l›m oldukça yayg›nd›r. Bütün demokrasiler bu özelliklerin tamam›na veya büyük bir k›sm›na sahip olmakla birlikte demokrasinin iflleyifline yönelik teknikler, prosedürler, ilkeler ve yaklafl›mlar farkl›l›k gösterebilir. Bu bak›mdan tarihsel dönemleri de dikkate alarak öncelikle iki tür demokrasiyi birbirinden ay›rt etmek uygun olacakt›r: (1) Do¤rudan demokrasi, (2) Temsilî demokrasi.
Do¤rudan Demokrasi Do¤rudan demokrasi temel olarak halk›n arac›lara gerek kalmaks›z›n kendi kendini do¤rudan yönetti¤i bir yönetim flekli olarak tan›mlanabilir. Do¤rudan demokrasi üç unsuru ön planda tutar: 1. Halk kat›l›m›, 2. Ço¤unluk yönetimi, 3. Siyasal eflitlik. Do¤rudan demokrasinin en eski ve önemli örne¤i antik Yunan kent devleti olan Atina’da gerçeklefltirilmifltir. M.Ö. beflinci yüzy›lda Atina’da halk›n gelifltirmifl oldu¤u kurum ve inançlar, bugünün ölçülerinde bile rahatl›kla demokrasi olarak adland›r›labilir. Bu dönemde özgür, yetiflkin erkekler toplumun birlikte yönetiminde rol üstlenmifltir. Ancak flunu da belirtmek gerekir ki Atina toplumunda kad›nlar, köleler, yabanc›lar ve yirmi yafl›n alt›ndaki erkekler yönetim sürecine dâhil edilmemifllerdir. Bunlar d›fl›ndaki yetiflkin erkek yurttafllar y›lda on kez toplanan bir meclisin üyeleri olarak Atina’daki kamu ifllerini yürütürlerdi. Do¤rudan demokrasi halk yönetiminin ve egemenli¤inin ideal bir ifadesi olarak kabul edilse de gerçeklefltirilmesi oldukça zor ve afla¤›daki ola¤anüstü flartlar› gerektiren bir yönetim fleklidir:
129
130
Siyaset Bilimi
1. Nispeten küçük bir nüfus, 2. Kültürel olarak türdefl bir toplum, 3. Eflit ya da eflite yak›n da¤›t›lm›fl mülk ve zenginlik. Bu flartlar› gerçekte sa¤layabilmek pek mümkün de¤ildir. Bu yüzden, tarih boyunca do¤rudan demokrasi uygulamalar› yok denecek kadar azd›r. Yukar›da dile getirilen Atina örne¤i d›fl›nda baz› ‹sviçre Kantonlar› ve Birleflik Devletler’in kuzeydo¤usunda yer alan New England kasaba toplant›lar› do¤rudan demokrasi örnekleri aras›nda say›labilir. Antik Yunan’daki kent devletlerinin y›k›lmas›n›n ard›ndan, halklar on dokuzuncu yüzy›l›n sonlar› ve yirminci yüzy›l›n bafllar›na kadar uzun bir dönem boyunca krallar, tüccarlar, generaller, dini liderler, aristokratlar ve asiller taraf›ndan yönetilmifllerdir. Bugün baz› demokrasilerde görülen referandum, do¤rudan demokrasinin bir arac› olarak de¤erlendirilebilir. Bunun d›fl›nda, baz› düflünürler yirmi birinci yüzy›lda biliflim teknolojisindeki geliflmelerin do¤rudan demokrasinin bir bak›ma geriye dönüflü anlam›na geldi¤ini ve yeniden gerçeklefltirilmesine imkân tan›d›¤›n› belirtirler. Elbette ki bu durum Atina’daki gibi yüz yüze siyasetin yap›ld›¤› bir yönetim tarz› olarak anlafl›lmamal›d›r. Ancak bilgisayarlar üzerinden interaktif siyasal kat›l›ma imkân tan›yan ve siber-demokrasi olarak nitelenen bu olgu, bir çeflit do¤rudan demokrasi anlay›fl› olarak de¤erlendirilebilir. Arap Bahar› olarak da bilinen Orta Do¤u’da son dönemlerde ortaya ç›kan demokratik geliflmelerde biliflim teknolojisi ve sosyal medya üzerinden halk›n siyasal sürece kat›l›m›, bu bak›mdan dikkate de¤erdir. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
1
Do¤rudan demokrasinin iflleyifli hangi flartlara ba¤l›d›r, günümüz modern devletlerinin SIRA S‹ZDE do¤rudan demokrasi ile yönetilmesi sizce mümkün müdür? Ü fi Ü N E L ‹ M TemsilîDDemokrasi
Ülke nüfuslar›n›n artmas›, bu nüfusun heterojen bir yap›da olmas› ve siyasal ya da S O R U farkl› ç›kar gruplar›n›n oluflmas›yla birlikte do¤rudan demokraekonomik yönden si uygulamalar› imkâns›z hâle gelmifltir. Resim 5.2 Bu sebeple Amerika Birleflik DevletleD‹KKAT D‹KKAT Temsilî ri, Büyük Britanya ve K›ta Avrupademokrasilerde s›’ndaki büyük devletlerin yönetilmesi parlamentolar›n SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE farkl› bir demokrasi türünü gerektirmifltart›fl›lmaz bir önemi vard›r. tir. Son bir kaç yüzy›lda bu ülkelerde Türkiye Büyük ortaya ç›kan yönetim tarz›, modern AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Millet Meclisi dünyadaki en temel demokrasi çeflidi (TBMM) de, Türkiye'deki olarak geliflmifl ve farkl› isimler alt›nda demokrasi nitelendirilmifltir: Bu ülkelerin içinde K ‹ T A P Kgelene¤inin ‹ T A P kalbi bulunduklar› co¤rafik konumdan dolave simgesidir. y› Bat› demokrasisi, yasal anlamda s›Kaynak: http://www.euronews.com/2008/07/25/which-way-forn›rl› iktidar› esas ald›¤› için anayasal TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON turkey-s-parliament-/ demokrasi ve bireysel hak ve özgürlükleri vurgulad›¤› için de liberal demokrasi olarak adland›r›lan bu yönetim tarz›, halk›n yönetime kat›l›m› için kullan‹NTERNET ‹ N T Edolay› R N E T daha yayg›n flekilde temsilî demokrasi olarak bilinir. d›¤› teknikten Temsilî demokrasi halk›n kendi ad›na yönetimi gerçeklefltirmek üzere temsilcilerine vekalet verdi¤i bir yönetim flekli olarak tan›mlanabilir. Bu sistemde halk›n tamam› yönetimle ilgili kararlar› vermek durumunda de¤ildir. Bunun yerine, kenS O R U
N N
131
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
dileri yerine karar verecek temsilcilerini ve bir bak›ma kamu görevlilerini seçim yar›fl›na giren siyasal partiler arac›l›¤›yla seçerler. Temsilî demokrasiler, t›pk› do¤rudan demokrasilerde oldu¤u gibi kat›l›m, siyasal eflitlik ve ço¤unluk yönetimi gibi baz› unsurlar› içerisinde bar›nd›r›r ancak politikalar›n kapsam› ve uygulanmas› gibi konularda do¤rudan demokrasiden ayr›l›rlar. Milyonlarca yurttafl› bar›nd›ran SIRA S‹ZDEüstlenirler. modern devletlerde, yurttafllar›n sadece bir k›sm› kamu görevlerini Temsilî demokrasi, öncelikle Büyük Britanya, ‹sviçre ve Birleflik Devletler gibi ülkelerde geliflmifl ancak buralardan Bat› Avrupa ve Kuzey Amerika baflta olmak D Ü fi Ü N E L ‹ M üzere tedricen tüm dünyaya yay›lm›flt›r.
Ça¤dafl Demokrasi Modelleri
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Bat› demokrasisi, anayasal demokrasi veya liberal demokrasi olarak da adland›r›lan temsilî demokrasilerin uygulamada tek bir modelinin oldu¤unu söylemek mümkün D‹KKAT de¤ildir. Bir demokrasiyi baflar›l› olarak iflletmenin birden fazla yolu olabilir. Toplumlar veya ülkeler demokrasinin yukar›da dile getirilen temel ilke ve uygulamalaSIRA S‹ZDE r›ndan ayr›lmamak kayd›yla kendi sosyal, siyasal ve kültürel flartlar›na uygun farkl› demokrasi modellerini hayata geçirmifllerdir. Bu kapsamda, Arend Lijphart’›n kavramsallaflt›rd›¤› iki demokrasi modelini birbirinden ay›rt etmekAMAÇLARIMIZ uygun olacakt›r: (1) Ço¤unlukçu demokrasi modeli, (2) Uzlaflmac› demokrasi modeli.
D‹KKAT
N N
K ‹ T A P‹stanbul: SalBu demokrasi modellerini, Arend Lijphart’›n (2006). Demokrasi Motifleri. yangoz Yay›nevi adl› kitab›ndan özetledik. Daha ayr›nt›l› bilgiyi bu kitab›n özellikle ilk iki bölümünde bulabilirsiniz. TELEV‹ZYON
Ço¤unlukçu Demokrasi Modeli
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Resim 5.3
Bu modelin özü ço¤unlu¤un hakimiyetine dayan›r. ‹ngiltere ve eski sömürge‹ngiltere'de yasama ‹NTERNET ‹NTERNET ifllerinin büyük lerinde uygulanan demokrasi modeliyle ço¤unlu¤u seçilmifl iliflkilendirildi¤i için, bu modele ayn› za630 üyeli Avam manda Westminster modeli de denilKamaras› taraf›ndan mektedir. Siyasal ve kültürel yönden nisgerçeklefltirilir. peten türdefl olan toplumlarda daha iyi ve baflar›l› iflledi¤i öngörülmektedir. Ço¤unlukçu demokrasi modelinde genelde iktidar tek partinin elindedir. Koalisyonlara pek rastlanmaz ancak iktidar› elinde tutan partinin ezici ço¤unlu¤u da söz konusu de¤ildir. Büyük oranda bir az›nl›k yürütmenin d›fl›nda kal›r ve muhalefet görevini üstlenir. ‹ngiltere’de parlâmenter hükümet biçimi vard›r ve kabine Avam Kamaras›’n›n güvenine dayan›r. Teorik olarak güçler ayr›l›¤› ilKaynak: http://www.itusozluk.com/gorseller/avam+kamaras kesi vard›r ve meclis, kabine veya üyele%FD/11208 rini düflürebilir. Ancak gerçekte bu pek yayg›n de¤ildir çünkü meclisin ço¤unlu¤u, zaten hükümet eden partinin elindedir. Hükümeti oluflturan parti, meclisteki ço¤unlu¤una dayanarak istedi¤i kanunlar› meclisten rahatl›kla ç›kar›r. Dolay›s›yla kabine meclis karfl›s›nda aç›kça güçlü ve üstün konumdad›r.
132
Siyaset Bilimi
Ço¤unlukçu demokrasi modelinin di¤er bir özelli¤i tek meclis ya da tek meclis gibi çal›flan asimetrik çift meclis sistemidir. ‹ngiliz parlamentosu halk›n oylar›yla seçilen Avam Kamaras› ve veraset yoluyla seçilen Lordlar Kamaras› olmak üzere iki meclisten oluflur. Ancak, bu iki meclis aras›nda asimetrik bir denge olup yasama ifllerinin neredeyse tamam› Avam Kamaras› taraf›ndan gerçeklefltirilir. Lordlar Kamaras› yap›lan kanunlar› bir süre için geciktirebilmenin ötesinde bir iflleve sahip de¤ildir. Dolay›s›yla ço¤unlukçu modeli tek meclisli bir sistem olarak de¤erlendirmek mümkündür. Ço¤unlukçu demokrasi modelinin en temel özelliklerinden bir tanesi de iki partili sistemdir. ‹ngiltere’de geleneksel olarak iki güçlü parti vard›r: (1) Muhafazakar Parti, (2) ‹flçi Partisi. ‹ki partili sistemle, ‹ngiltere’de iki parti d›fl›nda baflka partilerin olmad›¤› anlam› ç›kar›lmamal›d›r. Liberaller ve Sosyal Demokratlar gibi baflka partiler de vard›r ancak iktidar olma ya da güçlü bir muhalefet oluflturma anlam›nda bu partiler fazla bir etkinli¤e sahip de¤ildir. Hükümet, genelde mecliste ço¤unlu¤u elde eden iki büyük partiden biri taraf›ndan kurulur; di¤er parti de güçlü bir muhalefet görevini üstlenir. Ço¤unlukçu demokrasi modelindeki iki partili sistem, bu sistemi uygulayan ülkelerin siyasal yönden türdefl yap›s›yla ilgilidir. ‹ngiliz siyasal hayat›nda, partiler sadece sosyo-ekonomik sorun boyutuyla sa¤-sol fleklinde birbirlerinden ayr›l›rlar. ‹flçi Partisi, alt s›n›fa veya iflçi s›n›f›na hitap eden ortan›n solunu, Muhafazakar Parti ise orta ve üst s›n›flara hitap eden ortan›n sa¤›n› temsil eder. Dinsel, yerel ve etnik çat›flma boyutlar› anlam›nda baz› istisnalar olmakla birlikte, homojen ‹ngiliz toplumunda ana partiler özellikle sosyo-ekonomik konularda ortaya koyduklar› aç›k ve tutarl› politikalarla birbirinden ayr›l›rlar. Westminster demokrasi modelinin bir di¤er özelli¤i ço¤unlukçu seçim sistemidir. ‹ngiltere’de Avam Kamaras›’n›n 650 üyesi, 650 farkl› seçim bölgesinde her partinin gösterdi¤i tek aday ya da ba¤›ms›z adaylar aras›ndan nispi ço¤unluk sistemine göre seçilir. Bu yüzden bu sisteme, “çizgiyi ilk geçen seçim sistemi” de denir. Adaylardan ço¤unlu¤un oylar›n› alan; ço¤unluk yoksa, en çok oyu alan meclise seçilir. Bu seçim sistemi bir taraftan temsilde adaletsiz sonuçlar do¤urdu¤u için olumsuz, ancak di¤er taraftan iki partili sistemi teflvik edip istikrarl› hükümetlerin do¤mas›na yol açt›¤› için olumlu elefltiriler almaktad›r. Ço¤unlukçu demokrasi modelini uygulayan ‹ngiltere’de yaz›l› tek bir anayasa metni yoktur. Bunun yerine bir tak›m temel kanunlar ve yaz›l› olmayan demokratik gelenekler vard›r. Temel olarak Parlamento’nun üstünlü¤ünden söz edilebilir. Parlamento bir zorunluluk olmamas›na ra¤men, genel olarak yaz›l› olmayan bu geleneklere uyar. ‹ngiltere’de anayasa hükmünde say›labilecek temel kanunlar vard›r ancak Parlamento istedi¤i zaman bu temel kanunlar› da di¤erleri gibi rahatl›kla de¤ifltirebilir. Mahkemelerin yarg› yoluyla kanunlar› denetleme yetkisi yoktur. Yani Parlamento nihai egemen güçtür. Dolay›s›yla Parlamento’nun egemenli¤i ço¤unlukçu demokrasi modelinin en önemli özelli¤idir. Ço¤unlukçu demokrasi modelini uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerde genelde üniter yap› ve merkeziyetçi yönetim söz konusudur. Baflka bir ifadeyle yürütme, yasama ve yarg› erkleri tek bir merkezde toplanm›flt›r. ‹ngiltere’de yerel yönetimlere baz› yetkiler verilmifltir. Ancak bunlar oluflumlar›n› merkezî hükümete borçludurlar. Federal sistemlerden farkl› olarak yerel yönetimlerin yetki ve sorumluluklar› anayasal garanti alt›nda de¤ildir. Ayr›ca yerel yönetimler mali bak›mdan da merkezî hükümete ba¤›ml›d›rlar.
133
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
Demokrasi d›fllay›c› de¤il, kapsay›c› bir rejimdir. Bundan hareketle, baz› yorumcular ço¤unlukçu demokrasi modelinin az›msanmayacak düzeyde bir grubu yönetimden d›fllad›¤› ve dolay›s›yla demokratik olmad›¤› iddias›yla elefltirmektedir. Ancak, Westminster modelini uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerde demokrasi ad›na bu tür sak›ncalar› hafifleten baz› unsurlar›n oldu¤unu belirtmek gerekir. Westminster yönetimi ço¤unlukçu model olarak adland›r›lsa da ço¤unlu¤un gücü abart›lmamal›d›r. Bu sistemi uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerde, ço¤unlu¤un iktidar› ço¤unlu¤un bask› ve istibdad› demek de¤ildir. Avam Kamaras›’ndaki ço¤unlu¤un üzerinde resmî bir k›s›tlama yoktur ama resmî olmayan gelenekler ço¤unlu¤un az›nl›k üzerindeki bask›s›n› engellemektedir. Muhalefette kalanlar, tamam›yla d›fllanmaz, bunlar›n özgürlükleri çi¤nenmez. Örne¤in, resmî bir zorunluluk olmamas›na ra¤men, Baflbakanlar›n önemli ve hassas konularda muhalefet liderinin görüflünü almas› âdettendir. Di¤er taraftan az›nl›k ve ço¤unlu¤u oluflturan siyasi gruplar, ‹ngiltere örne¤inde Muhafazakâr Parti ve ‹flçi Partisi, dönüflümlü olarak iktidar olabildiklerinden, bir grubun sürekli olarak yönetimden d›fllanmas› gibi bir durum söz konusu de¤ildir. Sak›ncay› ortadan kald›ran di¤er bir unsur da bu modeli uygulayan ülkelerdeki toplumun türdefl yap›s›d›r. Büyük partiler merkeze yak›n oldu¤undan, genel politikalar hakk›ndaki görüflleri birbirinden çok farkl› de¤ildir. Dolay›s›yla partisi muhalefette kalan seçmenin tercihleri de di¤er parti taraf›ndan nispeten cevapland›r›lmaktad›r. SIRA S‹ZDE Ço¤unlukçu demokrasi modeli, kapsay›c› olmad›¤› gerekçesiyle elefltirilmektedir. Siz bu elefltirilere kat›l›yor musunuz, niçin?
Uzlaflmac› Demokrasi Modeli
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Arend Lijphart’›n “konsensüs” demokrasi modeli olarak adland›rd›¤› uzlaflmac› deSIRA S demokrasi O RS‹ZDE U mokrasi modeli, Türkçe’de oydaflmac›, ço¤ulcu ya da kat›l›mc› olarak da bilinmektedir. Ço¤unlu¤un yönetmesi ve az›nl›¤›n muhalefet etmesine dayanan Westminster demokrasi modeline alternatif bir yönetim tarz› Dolarak ortaya ç›kan DÜ fi‹ KÜ NK EALT‹ M uzlaflmac› demokrasi modelinin, türdefl olmayan ço¤ulcu toplumlarda daha iyi iflledi¤i öngörülmektedir. Bu modelin en önemli prototipini ‹sviçre ve Belçika gibi S O S‹ZDE R U SIRA heterojen yap›l› ülkeler oluflturmaktad›r.
N N
SIRA S O RS‹ZDE U
D ÜD fi‹ ÜK NK EALT‹ M S O S‹ZDE R U SIRA
Ço¤unlukçu ile ço¤ulcu kavramlar›n› birbirine kar›flt›rmamak gerekir. modeD Westminster ‹KKAT AMAÇLARIMIZ liyle özdeflleflen ço¤unlukçuluk, toplumun yar›dan fazlas›n›n kat›l›m› anlam›nda kullan›l›rken uzlaflmac› modelle özdeflleflen ço¤ulculuk ise farkl› toplum SIRA kesimlerinin de dâhil S‹ZDE edildi¤i mümkün olan en genifl kat›l›m› öngörür. K ‹ T A P
D‹KKAT AMAÇLARIMIZ
Türdefl olmayan ço¤ulcu toplumlarda seçmenler din, dil, AMAÇLARIMIZ kültür, ideoloji ve etnik köken gibi baz› hususlarda birbirinden ayr›l›rlar. Partiler Ttaraf›ndan E L E V ‹ Z Y O N savunulan politikalar da buna ba¤l› olarak birbirine uzak ve seçmen tercihleri daha sert ve K ‹ Tgibi A P ülkelerden kesindir. Ço¤unlukçu demokrasi modelini uygulayan ‹ngiltere farkl› olarak ‹sviçre ve Belçika gibi ülkelerde belli bafll› partilerin birbiri ard› s›ra ‹ N T E Rtemsil N E T edilemeiktidara gelmesi de zordur. Kimi gruplar›n iktidarda hiçbir zaman T E Belçika L E V ‹ Z Y O Ngibi ço¤ulme ihtimali söz konusu olabilir. Bu flartlar aras›nda, ‹sviçre ve cu ülkelerde, ço¤unluk yönetimi demokrasi yerine ço¤unlu¤un diktatoryas› ve iç çat›flma anlam›na gelebilir.
AMAÇLARIMIZ
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE K ‹ T A P
TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON
‹NTERNET
134
Siyaset Bilimi
Bu yüzden bu tür ço¤ulcu toplumlar uzlaflmac› dedi¤imiz bir demokrasi modelini benimsemifllerdir. Bu ba¤lamda, uzlaflmac› demokrasi modelini çat›flmaya de¤il, uzlaflmaya vurgu yapan; d›fllay›c› de¤il, kapsay›c› bir anlay›fl› benimseyen ve yönetimde dar ço¤unluk yerine, kapsam› geniflletilmifl genifl tabanl› iktidarlar› öngören bir demokrasi modeli olarak tan›mlayabiliriz. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Uzlaflmac› demokrasi SIRA S‹ZDEmodelinin türdefl olmayan toplumlarda daha iyi iflleyece¤i varsay›m›n›n gerekçeleri nelerdir? D Ü fi Ü N E L ‹ M Uzlaflmac› model, ço¤unlukçu modeldeki tek parti ve dar ço¤unluklu iktidar anlay›fl›na karfl›n, yürütme gücünün büyük koalisyonlar içerisinde paylafl›lmas›n› S O R U ‹sviçre’de yürütme organ› olan 7 üyeli Federal Konsey, gelenekesas al›r. Örne¤in, sel olarak oylar›n yaklafl›k % 25’ini alan üç büyük parti Hristiyan Demokratlar, Sosyal Demokratlar ve Hür Demokratlar ile oylar›n yaklafl›k % 12-13’ünü alan ‹sviçre D‹KKAT Halk Partisi’nden oluflan 4 büyük parti aras›nda 2+2+2+1 fleklinde paylafl›l›r. Böylelikle, yürütmede temsil oran› %85’in üzerinde oluflur. “Sihirli formül” olarak da SIRA S‹ZDE nitelendirilen ‹sviçre’deki yönetsel anlay›flta, buna ek olarak Almanca, Frans›zca ve ‹talyanca konuflan farkl› dil kümelerinin a¤›rl›klar› oran›nda yürütmeye yans›t›lmas› esas al›n›r. Belçika’da da yürütme organ› Frans›zca ve Flemenkce konuflan büAMAÇLARIMIZ yük dil gruplar›n›n eflit temsiline dayan›r. Uzlaflmac› demokrasi modeli, kuvvetler ayr›l›¤› ilkesinin hem teoride hem de uygulamadaK daha ‹ T A s›k› P uyguland›¤› sistemler olarak bilinir. Bu modeli öngören ülkelerde yasama ve yürütme birbirinden ayr›d›r. Örne¤in, ‹sviçre Anayasas›’na göre hükümet 4 y›l için seçilir ve bu süre zarf›nda yasama organ› güvensizlik oyu verme hakk›na Hükümetin yasa teklifleri meclisten ret edilebilir ama T E Lsahip E V ‹ Z Y Ode¤ildir. N Federal Konsey’in istifa etmesi gerekmez. Ço¤unlukçu modeldeki kabinenin üstünlü¤üne karfl›n, uzlaflmac› modelde durum daha dengelidir. Yürütme güçlüdür fakat üstün de¤ildir. ‹ N T Edemokrasi RNET Uzlaflmac› modelinin bir di¤er özelli¤i, dengeli iki meclis ve az›nl›klar›n hakkaniyetli temsiline dayanan yap›s›d›r. ‹ki meclisli sistemle öngörülen temel amaç, az›nl›klar›n da ikinci mecliste bir flekilde eflit temsilini sa¤lamakt›r. Örne¤in ‹sviçre’de Parlamento, Millî Konsey ve Eyaletler Konseyi’nden oluflur. Millî Konsey ‹sviçrelileri temsil eden alt meclistir. Eyaletler Konseyi ise kültürel yönden ve nüfus itibariyle oldukça farkl›l›k gösteren kantonlar›n eflit olarak temsil edildi¤i üst veya federal meclistir. Eflit güce sahip bu iki meclis, dengeli ve simetriktir. Dolay›s›yla, kantonlar nüfuslar› ne olursa olsun Federal Meclis’te daha güçlü olarak temsil edilirler. Uzlaflmac› demokrasi modelinin bir di¤er özelli¤i çok partili ve çok boyutlu parti sistemidir. Hem ‹sviçre hem de Belçika’da hiçbir partinin tek bafl›na ço¤unlu¤u elde edemedi¤i çok partili bir düzen vard›r. ‹sviçre’de parti say›s› daha fazla olmakla birlikte, yukar›da da bahsedildi¤i gibi 4 partili bir sistem vard›r. Belçika’da ise Hristiyan Demokratlar, Sosyalistler ve Liberallerden oluflan 3 partili bir sistemden söz edilebilir. Ancak 1960’lardan itibaren bu partiler dil esas›na göre yeniden bölünür ve yine dil esasl› baflka partilerin de ç›kmas›yla neredeyse 8 partili bir sistem ortaya ç›kar. Bu ülkelerde parti sistemindeki renklilik, toplumlar›n›n farkl› ve ço¤ulcu yap›s›yla ilgilidir. ‹sviçre ve Belçika gibi ülkelerde din, dil ve sosyo-ekonomik yap›daki farkl›laflma, toplum ve siyasal partilerde de çok boyutlulu¤a sebebiyet verir.
N N
135
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
Uzlaflmac› modeli uygulayan ülkelerin seçim sistemi de toplumdaki bu ço¤ulculu¤un hakkaniyetli temsiline imkân tan›yan nispi temsil seçim sistemidir. Westminster modelinde uygulanan ve büyük partilerin art›k, küçük partilerin ise eksik temsil edilmelerine yol açan ço¤unlukçu seçim sistemine karfl›n, uzlaflmac› modelde uygulanan nispi temsil seçim sistemi, partilerin ald›klar› oyla orant›l› mecliste temsil edilmelerine imkân tan›r. Ço¤unlukçu ve uzlaflmac› demokrasi modellerinde hangi seçim sistemleri uygulanmaktaSIRA S‹ZDE d›r, temel farkl›l›klar› nelerdir? NEL‹M D Ü fi Üuzlaflmac› Ço¤unlukçu modeldeki üniter ve merkeziyetçi yap›ya karfl›n, model genelde federal ve yerinden yönetim esas›na dayan›r. Federalizm, eyalet (federe devlet), kanton veya vilayet gibi farkl› flekillerde kendini gösterebilir. S O R UAncak her ne flekilde adland›r›l›rsa adland›r›ls›n federalizm; yasama, yürütme ve yarg› erklerinin hem merkezî hem de yerel düzeyde teflkilatland›¤› bir yönetsel yap›y› esas al›r. D‹KKAT ‹sviçre, iktidar›n merkezî hükümetle 26 kanton hükümeti aras›nda paylafl›ld›¤› federal bir devlettir. Merkezî hükümet güçlü olmakla birlikte, yerel kantonlar da birSIRA çok yetkiyle donat›lm›fl özerk yap›lard›r. Toprak esas›na dayal› birS‹ZDE federalizm söz konusudur. Belçika’da ise üniter bir devletten ziyade, “cemaatlere” dayanan bir yap›dan söz edilebilir. Her iki meclisin Frans›zca ve Flemenkce konuflan üyelerinden AMAÇLARIMIZ oluflan Frans›z Kültür Konseyi ve Flemenk Dili Kültür Konseyi, kültür ve e¤itim konular›nda ilgili topluluklar› ilgilendiren kanunlar yaparlar. Bu bak›mdan, Belçika yönetsel yap›s›, topraktan ziyade kültürel özerklik esas›na dayanan K ‹ T A Pfederalizmin önemli bir örne¤i olarak de¤erlendirilmektedir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda uygulanan millet sistemiyle benzerli¤inden dolay› s›kl›kla bu sistemle birlikte an›l›r. Ço¤unlukçu modelin uyguland›¤› ‹ngiltere’den farkl› olarak uzlaflmac› modeli TELEV‹ZYON uygulayan ülkelerde yaz›l› anayasa gelene¤i vard›r. Anayasa’n›n yaz›l› olmas›, öncelikle ço¤ulcu yap›daki ülkelerde yaflayan tüm farkl› gruplar›n temel hak ve özgürlüklerini ço¤unlu¤un insaf›na b›rakmadan güvence alt›na alma ihtiyac›ndan ‹ N T Eoluflturan RNET kaynaklanmaktad›r. Uzlaflmac› modelin en önemli prototiplerini ‹sviçre ve Belçika de¤ifltirilmesi zor yaz›l› anayasalarla yönetilirler. ‹sviçre’de, anayasa de¤iflikli¤i için sadece ülke çap›nda de¤il, ayn› zamanda tüm kantonlar düzeyindeki oylar›n ço¤unlu¤u gerekir. Bu durum, özellikle küçük kantonlar› ço¤unlu¤a karfl› korumaya yöneliktir. Bir kantonun anayasa de¤iflikli¤ini ret etmesi az›nl›k vetosu anlam›na gelir. Belçika’da ise anayasa ancak iki meclisin de üçte ikilik ço¤unlu¤uyla de¤ifltirilebilir. ‹ki demokrasi modelinin karfl›laflt›r›lmas›nda esas olan, hangi demokrasinin daha iyi oldu¤u veya daha iyi iflledi¤inden ziyade, toplumlar›n ve ülkelerin sosyal veya kültürel yap›s›na hangi modelin daha iyi uyaca¤›d›r. Di¤er taraftan, demokrasi tart›fl›lmaz, mükemmel ve sonu olan bir olgu de¤ildir. Buna mukabil, ideal bir yönetim tarz› olma iddias›yla demokrasi, kendisini sürekli yenileme kabiliyetine sahip, sonu olmayan bir süreçtir. Bu bak›mdan demokrasiye, daha do¤rusu, liberal temsilî demokrasiye birçok elefltiri getirilmifl ve alternatif demokrasi modelleri önerilmifltir.
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Federalizm: Yasama, yürütme ve yarg› erklerinin hem merkezî hem D ‹ de K Kyerel AT düzeyde teflkilatland›¤› yönetim flekli.
N N
Temsilî Liberal Demokrasiye Elefltiriler ve Alternatif Demokrasi Önerileri Demokrasi farkl› kültürler, farkl› co¤rafyalar ve farkl› tarihsel süreçlerde farkl› flekillerde alg›lanm›fl ve uygulanm›flt›r. Teori ve uygulamada temsilî liberal demokrasideki çeflitlili¤e ra¤men, bu modele birçok elefltiri getirilmifl ve alternatif demok-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
136
Siyaset Bilimi
rasi modelleri önerilmifltir. Özellikle yirminci yüzy›ldan sonra ve yirmi birinci yüzy›lda, demokrasi çeflitli ve z›t ç›kar gruplar›n›n sahiplendi¤i bir kavram olmufltur. Farkl› siyasal anlay›fllar, demokrasiyi en iyi flekilde hayata geçirebilmenin kendi yolu ve yöntemiyle mümkün olabildi¤ini savunmufltur. Dolay›s›yla tek tip bir demokrasi modelinden ziyade farkl› demokrasi anlay›fl ve uygulamalar›ndan bahsetmek mümkündür. Bat› ülkelerinde en yayg›n olarak uygulanan liberal demokrasi modelinin yeterlili¤i modern ve post-modern dönemde sorgulanmaya bafllanm›fl, farkl› kesimlerden farkl› elefltiriler getirilmifl ve çok say›da alternatif demokrasi kavram ve anlay›fl› önerilmifltir. Liberal demokrasiye elefltiriler genel olarak temsile dayal› ve bireyi önceleyen yap›s› üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Liberal demokrasinin halk›n gerçek kat›l›m›n› sa¤layamad›¤›; ekonomik eflitsizlikler üzerine kurulu bir sistem oluflturdu¤u; eflitli¤i sadece oy hakk›na indirgedi¤i; kültürel, s›n›fsal, etnik, cinsiyete ve kimli¤e dayal› talepleri karfl›layamad›¤› ve tüm bunlardan dolay› bir meflruiyet krizi yaflad›¤› iddia edilmifltir. Bu ba¤lamda öne ç›kan halk demokrasisi, sosyal demokrasi, radikal demokrasi ve müzakereci demokrasi anlay›fllar›n›n temel tezlerine k›saca de¤inmek faydal› olacakt›r.
Halk Demokrasisi ‹ki kutuplu dünya dönemine ait olan halk demokrasisi kavram›, eski Sovyetler Birli¤i, Do¤u Avrupa ülkeleri, Çin, Kuzey Kore ve Vietnam’da uygulanm›fl komünist rejimlerle özdeflleflmifltir. Marksist siyasal felsefeden esinlenen bu anlay›fl, liberal demokrasiyi burjuva iktidar›n› meflrulaflt›rma amac› güden, kapitalist ekonomik sistemin bir ideolojisi olarak görür. Eflitli¤e özel bir vurgu yapan Marksistlere göre, gerçek demokrasi sadece f›rsat eflitli¤i de¤il, ayn› zamanda kaynaklar›n eflit da¤›t›ld›¤›, ekonomik ve sosyal anlamda mutlak eflitli¤in oldu¤u bir sistemle mümkündür. Marksist anlay›flta özgürlük ise sadece s›n›f bask›s›ndan kurtulma anlam›na indirgenmifltir. Marx, kapitalizmin son tahlilde çökece¤ini ve proletaryan›n diktatörlü¤üne dayanan k›sa bir evreden sonra proletarya demokrasisi kurulaca¤›n› öngörmekteydi. Ancak, “proletarya diktatörlü¤ü” olarak da adland›r›lan halk demokrasisi anlay›fl›n›n fikir yap›s› ve uygulamalar›, Marx’tan ziyade Lenin’e aittir. Lenin’e göre, Devrim ile birlikte Rusya’da emekçi halk kendisini sömüren toprak sahipleri ve kapitalistlerden kurtulmufltur. Bu da proletaryay› “yanl›fl bilinçlenme”den kurtar›p yol gösteren “öncü parti” sayesinde gerçekleflmifltir. Halk demokrasisi, halk› bir bütün olarak gördü¤ünden, farkl› düflünce ve anlay›fllar› ve dolay›s›yla ço¤ulculu¤u reddeden bir potansiyel tafl›maktad›r. Bu modelin, kat› bir bürokratik yap›lanmaya dayanan merkeziyetçi bir sistemi öngördü¤ü ve fliddeti meflru gören totaliter bir anlay›fl› içinde bar›nd›rd›¤› söylenebilir. Nitekim, özellikle Stalin dönemi Sovyetler Birli¤i’nin uygulamalar›, komünist ilkeleri benimsemeyen muhaliflerin “halk düflman›” olarak görülerek asimile edilmesi, sürgüne gönderilmesi ve hatta öldürülerek ortadan kald›r›lmas› sonucunu do¤urmufltur. Sovyet siyasal sistemi, ancak 1980’li y›llarda Gorbaçev dönemindeki glasnost (aç›kl›k) ve perestroika (yeniden yap›lanma) politikalar›yla gözden geçirilmifl; Komünist Parti iktidar›n›n kat› uygulamalar› esnetilerek fikir ve tart›flma özgürlü¤üne zemin haz›rlanm›flt›r. Ancak, tüm bu uygulamalar, Sovyetler Birli¤i’ni y›k›lmaktan kurtarmak için yeterli olmam›flt›r.
137
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
Sosyal Demokrasi Sosyal demokrasi anlay›fl› da yine Marksizm ve sosyalizmden beslenmifl, bu ideolojinin bir flekilde revize edilmifl ›l›ml› bir fleklidir. Ancak sosyal demokrasi anlay›fl›, s›n›flar aras› çat›flmaya dayanan ve son tahlilde kapitalizmin y›k›lmas›n› öngören Marksist anlay›fltan önemli farkl›l›klar içerir. Kapitalist ekonomik sistemin eflitsizlik ve adaletsizlikler do¤urma potansiyeline dikkati çekmekle birlikte sosyal demokrasi anlay›fl›, fliddete baflvurmadan parlamenter sistem içerisinde demokratik mücadeleyle bunlar› gidermenin mümkün olabilece¤ini öngörür. Uzlaflmac› ve evrimci bir geliflim çizgisini benimseyen sosyal demokrasi anlay›fl› Marksist teorinin aksine y›k›c› de¤il, yap›c›d›r. Bu ba¤lamda, sosyal demokrasi sosyalizmin afl›r› bürokratikleflmeye dayanan ve fliddet içeren totaliter anlay›fl›yla aras›na mesafe koyar. Sistemin devrimci bir fliddetle y›k›larak yok edilmesini de¤il, alt s›n›flar lehine düzenlemelerle daha eflitlikçi ve daha müreffeh bir hâle getirilmesini savunur. Sosyal demokrasi, di¤er taraftan, liberal demokrasinin afl›r› bireycili¤ini ve piyasa ekonomisine dayal› rekabetçi ekonomik sistemini elefltirir; bu sistemin afl›r› dengesizlik ve adaletsizlikler yaratt›¤› varsay›m›yla dezavantajl› kesimler lehine düzenlemeler önerir. Bu ba¤lamda, sosyal demokrat anlay›fl devlete özel bir vurgu yapar, önemli bir anlam ve ifllev yükler. Devletin temel hak ve özgürlükleri korumas› gerekti¤i fleklindeki liberal tezleri kabullenmekle birlikte, sosyal demokrat anlay›fl devleti s›n›flar üstü ve tarafs›z bir yerde konumland›r›r ve devlete s›n›flar aras› uzlaflma ve ifl birli¤ini koruma ifllevini yükler. Sosyal demokrasi anlay›fl›n›n belirgin ve s›n›rlar› net olarak çizilmifl bir ekonomi politikas› olmamakla birlikte, genel anlay›fl›n›n kapitalist ekonomik modelle çeliflmedi¤i söylenebilir. Son dönem sosyal demokratlar›n›n büyük bir ço¤unlu¤u liberal ekonominin serbest piyasa düzenini benimsemektedirler. Ancak sosyal demokrasi, liberal demokrasinin bireyi önceleyen yaklafl›m›na karfl›n, genel ç›kar› ön planda tutar ve bunu bireysel ç›kar›n önünde konumland›r›r. Ça¤dafl demokrasilerin son dönemlerde benimsedi¤i ve önemsedi¤i “refah devleti” kavram›n› da sahiplenen sosyal demokratlar, bunu ayn› zamanda kendi hakl›l›klar›n›n bir ispat› olarak de¤erlendirir. Marksizm ve sosyal demokrasinin, temsilî liberal demokrasiye yöneltti¤i temel elefltiriler SIRA S‹ZDE nelerdir?
Radikal Demokrasi
5
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Radikal demokrasi postmodern döneme ait bir yaklafl›m olup, temsilî liberal deS O R U krizi oldu¤umokrasi uygulamalar›nda devlet ve toplum iliflkilerinde bir meflruiyet nu varsayar ve bunun afl›lmas› için demokrasinin derinlefltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas› gere¤ine iflaret eder. Radikal demokrasi, özgürlük ve eflitli¤e dayal› liberal deD‹KKAT mokrasi anlay›fl›na farkl›l›¤› da eklemleyerek demokrasinin tan›m›n› geniflletme e¤ilimindedir. Ço¤ulculu¤a vurgu yapan bu anlay›fla göre, gerçek ço¤ulcu bir deSIRA S‹ZDE mokrasi, farkl›l›klar›n tan›nmas› ve tüm farkl›l›klar›n kamusal alana yans›t›lmas›yla mümkün olabilir. Ernesto Laclau ve Chantall Mouffe’nun öncülü¤ünü yapt›¤› ve Türkiye’de de AMAÇLARIMIZ Fuat Keyman’›n çal›flmalar›yla katk› sundu¤u radikal demokrasi kuram›, kimlik ve fark iliflkisine dayal› bir siyaset anlay›fl›n› ifade eder. Radikal demokrasi kuramc›lar›na göre; liberal demokratik kurumlar›nca infla edilen modernK devlet, ‹ T A P siyasal toplumdan ziyade devletin varl›¤› ve bekas›n› öncelemifltir. Bu da kat›l›mc›l›k, ço¤ul-
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE 138
Siyaset BilimiSIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
culuk bireysel ve kolektif kimlik talepleri gibi temel de¤erlerin görmezden gelinD Ü fi Ü N E L ‹ M mesi sonucunu do¤urmufltur. Bu ba¤lamda, devlet egemenli¤ini sorgulayan radikal demokrasi kuram›; siyasal alan› küresel, ulusal ve yerel etkileflim eksenine S O Rdemokrasi U oturtur. Radikal anlay›fl›nda, sivil topluma özel bir anlam ve ifllev yüklenir. Bu ba¤lamda sivil toplum, t›pk› devlet ya da parti gibi siyasal alan›n önemli bir öznesi olarak T D ‹ K K Agörülür. Radikal demokrasi kuram›, uzlafl›dan ziyade çeliflki ve bu çeliflkilerin tan›nmas› üzerine kuruludur. Bu ba¤lamda, kültürel, s›n›fsal, etnik, cinsiyete ve kimli¤e daSIRA S‹ZDE yal› taleplerin demokratik mücadele biçimlerini meflru görür ancak bu kategorilerden herhangi birine hegamonik bir anlam yüklemez. Radikal demokrasi için esas olan birbirinin varl›¤›n› tan›man›n gereklili¤i ve çat›flman›n di¤erini yok etme üzeAMAÇLARIMIZ rine tasarlanmamas›d›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Radikal demokrasi ve Türkiye’deki yans›malar›yla ilgili daha ayr›nt›l› bilgiyi, Fuat K ‹ T A anlay›fl› P Keyman’›n (2000). Türkiye ve Radikal Demokrasi. ‹stanbul: Alfa Yay›nevi adl› kitab›nda bulabilirsiniz. TELEV‹ZYON
Müzakereci Demokrasi
Liberal demokratik sistemin elefltirisine dayanan ve alternatif bir model olarak öne sürülen yaklafl›mlardan ‹ NJohn T E R NRawls: ET ‹NTERNET 1921biri de müzakereci demokrasi anlay›fl›d›r. Müzakereci 2002 y›llar› (deliberative) demokrasi kavram› ilk olarak Joseph aras›nda yaflam›fl Amerikal› filozof, Beseette taraf›ndan kullan›lm›fl; kuram John Rawls, ahlak ve siyaset Jürgen Habermas ve Seyla Benhabib gibi düflünürlefelsefecisi. rin görüflleriyle gelifltirilmifltir. Müzakereci demokrasi kuram›, liberal demokrasiyi seçmenleri seçimler arac›l›¤›yla kategorik bir onay mekanizmas›na indirgedi¤i, siyaset oluflturma ve karar alma süreçlerinin d›fl›nda tuttu¤u varsay›m›yla elefltirir. Liberal demokrasinin temsil krizine ve meflruiyet Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/John_Rawls sorununa dikkati çeken bu model, toplumu oluflturan tüm katmanlar›n etkileflim hâlinde görüfl ve elefltirileriyle siyasal sürece kat›lmalar›n›n önemine vurgu yapar. Dolay›s›yla müzakereci demokrasi anlay›fl›, vatandafllar›n bilgilendirildi¤i, birbirleriyle ve yönetimle sürekli iletiflim hâlinde oldu¤u, kendileriyle ilgili görüfllerin oluflturulmas› ve karar alma süreçlerine do¤rudan kat›ld›klar› bir anlay›fl› öngörür. Bu anlay›fl, temsil esas› yerine, bireylerin ve sivil toplum kurulufllar›n›n müzakereyle do¤rudan siyasal süreçlere kat›l›mlar›na vurgu yapt›¤›ndan, do¤rudan demokrasi uygulamalar›yla da iliflkilendirilmektedir. Habermas’›n “söylemsel kamu alan›” ve “iletiflimsel eylem kuram›” nosyonlar› müzakereci demokrasi tart›flmalar›na ciddi katk› sa¤lam›flt›r. Habermas, devlet ve ekonomik alandan ba¤›ms›z ve bask›lardan ar›nm›fl bir kamusal alan tasarlar; vatandafllar›n toplu eylem yerine, müzakere ve diyalog yoluyla siyasete kat›lmalar›n› öngörür. Önemli olan karar sürecinde tart›fl›lan fikirlerden hangisinin galip geldi¤i de¤il, karar›n müzakereler sonucu oluflmas›d›r. Herkese aç›k ve özgür bir tart›flma süreci sonunda var›lacak karar, benimsenmesi daha kolay ve dolay›s›yla daha rasyonel ve meflru say›lacakt›r. Müzakereyle var›lan sonuç, vatandafllar›n iradesine dayanaca¤›ndan, liberal temsilî demokrasinin meflruluk krizine bir çözüm olaca¤› varsay›lmaktad›r. ‹deal bir yönetim anlay›fl›n› öngördü¤ü kabul edilmekle birlikte Resim 5.4
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
SIRA S‹ZDE
139
müzakereci demokrasi, genel olarak soyut kald›¤› ve pratikAMAÇLARIMIZ karfl›l›¤›n›n olmad›¤› fleklinde elefltirilere maruz kalmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
Müzakereci demokrasi anlay›fl› ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgiyi, JürgenK Habermas’›n (2010). ‹ T A P ‘Öteki’ Olmak ‘Öteki’yle Yaflamak. 5. Bask›, Çev. ‹. Aka, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nevi adl› kitab›n›n özellikle III. Bölümü’nde bulabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Liberal demokrasiye getirilen elefltiriler ve alternatif demokrasi anlay›fllar› demokrasinin derinleflmesi ve geliflmesine katk› sunmufltur. Halk demokrasisi hariç tutulursa yukar›da dile getirilen di¤er demokrasi yaklafl›mlar›, liberal demokratik il‹NTERNET ke ve kurumlar› tamam›yla d›fllayan veya onu y›kmaya ya da ortadan kald›rmaya yönelik aray›fllar de¤ildir. Bilakis bu yaklafl›mlar, liberal demokratik de¤er ve uygulamalar› daha eflitlikçi, daha özgürlükçü, daha kat›l›mc› ve marjinal kesimleri de kapsay›c› daha ileri bir demokrasi modeline dönüfltürme çabas› olarak de¤erlendirilebilir. Sonuç olarak tüm bu tart›flmalar, liberal demokrasinin elefltirisi üzerine kurulmakla birlikte, ça¤dafl demokrasilerin daha iyiye do¤ru bir dönüflümünü sa¤layabilir. Yukar›da da dile getirildi¤i gibi demokrasi bir son de¤il, sonu olmayan bir süreçtir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Y‹RM‹ B‹R‹NC‹ YÜZYILDA DEMOKRAS‹YE GEÇ‹fiLER Yirminci yüzy›ldan yirmi birinci yüzy›la geçerken ortaya ç›kan baz› olaylar, demokrasi tart›flmalar›na yeni bir boyut kazand›rm›flt›r. 1970’li y›llar›n ortalar›nda, ‹sDemokrasinin panya ve Portekiz gibi Güney Avrupa ülkelerinde faflist totaliter rejimler y›k›l›r. Konsolidasyonu: pekiflmesi 1980’li y›llarda Latin Amerika’daki askeri diktatörlükler, yerlerini tedricen seçilmifl Demokrasinin olarak da bilinen demokratik sivil yönetimlere b›rak›r. 1989’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›n›n ard›ndan bafllayan konsolidasyon, siyasetin normalleflmesi, sistemin süreçte, Do¤u Avrupa ve Sovyetler Birli¤i’ndeki komünist totaliter sistemler orta- otoriter bask›lardan çok partili hayata dan kalkar. Bu olaylar bir taraftan demokrasiye geçifl olarak de¤erlendirilirken di- kurtularak geçilmesi ve demokratik ¤er taraftan “demokratik konsolidasyon” fleklinde yeni bir kavram›n ortaya ç›kma- de¤erlerin yayg›nlaflarak derinleflmesi anlam›na gelir. s›n› beraberinde getirmifltir. Demokrasinin pekifltirilmesi fleklinde de ifade edebilece¤imiz demokratik Üçüncü Demokrasi Dalgas›: konsolidasyon bir ülkedeki siyasal aktörlerin ve nüfusun büyük ço¤unlu¤unun o Amerikal› Siyaset Bilimci Huntington’›n ülkede demokrasinin “kasabadaki tek oyun” oldu¤unu kabullenmeleri fleklinde ta- Samuel kavramsallaflt›rd›¤› “üçüncü n›mlanmaktad›r. Demokrasinin konsolidasyonu, ayn› zamanda demokratik de¤er- demokrasi dalgas›,” 1970, 80 ve 90’l› y›llarda lerin yayg›nlaflmas›, demokrasinin otoriter bask›lardan kurtar›larak güvenli k›l›n- ço¤unlu¤u komünizme mas›, çok partili hayat›n tüm kurumlar›yla inflas›, seçim kurallar›n›n istikrarl› bir dayal› totaliter rejimlerin y›k›larak yerlerine çok partili hâle getirilmesi, siyasetin normallefltirilmesi, devlet iktidar›n›n merkezîlikten kurta- demokratik sistemlere geçifl r›lmas› gibi anlamlara da gelecek flekilde kullan›lmaktad›r. Bu ba¤lamda, Bat› de- hareketlerini ifade eder. mokrasilerinin konsolide demokrasiler oldu¤u, otoriter rejimlerin de demokrasiye Resim 5.5 geçifl sürecinden sonra demokratik konsolidasyon sürecine girecekleri öngörülmektedir. Samuel Huntington: 1927-2008 y›llar› Yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inde ortaya ç›kan yuaras›nda yaflayan kar›daki geliflmeler, birçok Bat›l› gözlemci taraf›nüçüncü demokrasi dalgas› ve dan genifl bir bütünün parçalar› olarak görülmüfl, medeniyetler otoriter veya totaliter sistemlerden liberal demokraçat›flmas› tezleriyle siye veya demokrasinin herhangi bir çeflidine do¤ru yayg›n bir üne kavuflan Amerikal› “geçifl” olarak de¤erlendirilmifltir. Samuel Huntingsiyaset bilimci. ton (1999) bu hareketleri “üçüncü demokrasi dalgaKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Samuel_P._ s›” fleklinde evrensel bir demokratik hareket olarak Huntington de¤erlendirirken Francis Fukuyama (1999), “tarihin
140
Siyaset Bilimi
sonu” teziyle, liberal demokrasinin komünist totaliter sistemler karfl›s›nda zafer elde etti¤ini ve ayakta kaFrancis lan tek alternatif yönetim sistemi olarak tüm dünyaFukuyama: 1952 do¤umlu da giderek yay›laca¤›n› varsaym›flt›r. Amerikan siyaset Ancak komünizm sonras› oluflan yeni ortamda bilimci, politik oluflan ideoloji bofllu¤u ve bu bofllu¤un nas›l dolduiktisatç› ve yazar. rulaca¤› demokrasi alan›nda ciddi bir tart›flma konusu olmaya devam etmektedir. Bu ba¤lamda, geçiflin gerçekten de demokrasiye do¤ru bir geçifl mi oldu¤u, e¤er demokrasiye do¤ruysa ne tür bir demokrasi anlay›fl›n›n komünizm sonras› ülkelerde hüküm sürdü¤ü, e¤er de¤ilse ne tür sistemlerin demokrasi karfl›s›nda muhtemel rakip konumunda oldu¤u temel sorunsallar olarak göze çarpmaktad›r. Tüm bu konularda, siyaset bilimciler aras›nda oldukça önemKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_ li fikir ve yaklafl›m farkl›l›klar›n›n oldu¤unu belirtFukuyama mek gerekir. Kimi siyaset bilimciler, özellikle Sovyetler Birli¤i’nden ayr›lan ülkelerin otokrasiden dengeli cumhuriyetlere kadar s›ralanabilecek ancak hâlâ otoriter say›lan yönetimler olarak kald›klar›n› ileri sürerken di¤er bir k›s›m komünizm sonras› tüm örneklerin liberal demokrasiye ya da bir çeflit demokrasiye do¤ru evirildi¤ini iddia ederler. Son tahlilde, komünizm sonras› ülkelerin bir çeflit geçifl süreci yaflad›klar› söylenebilir ancak oluflan yeni ortamda iktidarlar›n kendilerini meflru gösterecek yeni, aç›k ve net bir ideolojik ba¤lamdan yoksun olduklar›n› belirtmek gerekir. Siyaset bilimcilerin bir k›sm›, daha önce de ifade edildi¤i gibi, komünizm sonTarihin Sonu Tezi: Amerikal› ras› alternatif tek sistemin demokrasi veya demokrasinin bir çeflidi oldu¤u iddias›nsiyaset bilimci Francis Fukuyama’n›n ortaya att›¤› dad›r. Francis Fukuyama’n›n klasikleflmifl “tarihin sonu” tezi, bu görüflü en çarp›c› “tarihin sonu tezi,” 1990’l› flekilde ileri süren çal›flmalar›n bafl›nda gelmektedir. Fukuyama, özetle komünizme y›llarda komünizme dayal› sistemlerin ortadan dayal› sistemlerin ortadan kalkmas›n›, bir çeflit “tarihin sonu” olarak de¤erlendirkalkmas›yla liberal mifl ve bundan sonraki dönemde liberal demokrasinin dünyadaki tüm ülkeler aç›demokrasinin zafer ilan etti¤ini ve liberal s›ndan tek alternatif konumunda oldu¤unu ileri sürmüfltür. demokrasinin bundan sonra Latin Amerika’daki demokrasi tecrübeleri konusunda ciddi çal›flmalar›yla bilitüm devletler için yegane nen Guillermo O’Donnell (1994) komünizm sonras› ülkelerin temsilî demokrasiye alternatif yönetim tarz› oldu¤unu ileri sürer. de¤il, delegatif demokrasi olarak adland›rd›¤› yeni tür bir demokrasiye do¤ru yol ald›klar›n› belirtir. Özellikle Arjantin, Brezilya, Peru gibi Latin Amerika ülkeleriyle, Kore gibi Asya ülkelerinde uygulanan sistemlerden esinlenerek kavramsallaflt›rd›¤› delegatif demokrasiler, ço¤u zaman demokratik yöntemlerle seçimlere gitmesine ra¤men, sivil toplum ve halk›n tercihlerini yans›tabilecek demokratik kurumlardan yoksundur. Baflkanl›k seçimlerini kazanan aday›n ülkeyi bir sonraki seçime ‹lliberal Demokrasi: Amerikal› siyaset bilimci kadar diledi¤i flekilde yönetmesi olarak da tan›mlanabilecek delegatif demokrasiFareed Zakaria’n›n ler, seçimlerden sonra genelde ciddi siyasal sorunlarla karfl›laflabilir ve konsolide kavramsallaflt›rd›¤› “‹lliberal Demokrasi,” dünya demokrasiler olarak nitelendirilemezler. üzerindeki demokrasilerin Fareed Zakaria (1999) ise klasikleflmifl çal›flmas›nda komünizm sonras› ülkelebüyük ço¤unlu¤unun bireysel hak ve özgürlükleri rin “illiberal demokrasi” diye adland›rd›¤› liberal olmayan bir demokrasi çeflidiihlal eden; hukuk devleti ve ne yöneldiklerini ileri sürer. Sadece komünizm sonras› örnekleri de¤il, dünya üzegüçler ayr›l›¤› gibi iktidar gücünü s›n›rland›ran liberal rindeki mevcut demokrasilerin büyük bir ço¤unlu¤unu liberal olmayan demokrailkelerden yoksun ülkeler siler olarak adland›ran Zakaria’ya göre, bu demokrasiler özgür kurumlardan ve lioldu¤u varsay›m›na dayan›r. beral anayasalardan yoksundur. Bu demokrasi çeflidiyle yönetilen ülkelerde, sisResim 5.6
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
tem büyük oranda sadece düzenli yap›lan seçimlere dayan›r SIRA ve iktidar›n gücünü S‹ZDE s›n›rland›ran mekanizmalardan yoksundur. Bu ba¤lamda, liberal olmayan demokrasilerin en tipik özelli¤i, hukuk devletinin zay›fl›¤› ve güçler ayr›l›¤› ilkesinin yeD Ü fi Ü N E L ‹ M terince uygulanmamas›d›r. Komünizm sonras› ülkelerde liberal demokrasi d›fl›nda farkl› ve kat› ideolojik yönelimlerin de demokrasi aç›s›ndan risk oluflturdu¤u söylenebilir. S O R UBu ba¤lamda milliyetçilik, özellikle etnik milliyetçilik, liberal demokrasiye alternatif bir sistem olarak göze çarpmaktad›r. Özellikle etnik yönden heterojen ülkelerde egemen etD‹KKAT nik grubun iktidar mücadelesinde etnik milliyetçi bir söylemi en etkili ve maliyetsiz yol olarak tercih etmesi, ço¤unluk d›fl›nda kalan az›nl›k gruplar›n riskli konuS‹ZDE ma gelmelerini beraberinde getirmifltir. Özellikle eski SovyetSIRA Cumhuriyetleri’nin etnik milliyetçi bir söylemle ba¤›ms›zl›k sonras› sistemlerini meflrulaflt›rma gayretleri, kitlesel göç hareketlerini ve kimi bölgelerde etnik çat›flmalar› beraberinde geAMAÇLARIMIZ tirmifltir.
N N
Komünizmin y›k›lmas›ndan sonraki dönemde ve ‹slam dünyas›nda demokrasinin geliflimi K ‹ T A P ile ilgili ayr›nt›l› bilgilere, Y›lmaz Bingöl’ün (2011). derledi¤i, Yirmi Birinci Yüzy›lda Demokrasi Tart›flmalar›. ‹stanbul: Umuttepe Yay›nevi adl› kitapta ulaflabilirsiniz. TELEV‹ZYON
2011 y›l›nda Tunus’tan bafllay›p neredeyse tüm Kuzey Afrika ve Orta Do¤u ülkelerine yay›lan özgürlükçü hareketler zinciri de yeni bir demokrasi ve liberalleflme dalgas› olarak de¤erlendirilmektedir. Bölgedeki geliflmeler, 1968 y›l›nda Çe‹ N T E R N E T“Prag Bahakoslovakya’n›n politik olarak liberalleflme hareketleriyle özdeflleflen r›”ndan esinlenerek “Arap Bahar›” olarak adland›r›l›r. Öncelikle Tunus ve M›s›r’da miting, protesto ve halk ayaklanmalar›yla bafllayan “Arap Bahar›” süreci, domino etkisi göstererek Libya, Suriye, Bahreyn, Cezayir, Ürdün ve di¤er bölge ülkelerine yay›lm›flt›r. Fakl› ülkelerde meydana gelen bu hareketlerin ortak özellikleri bask›c› ve tekçi otoriter yönetimlere, siyasi yozlaflmaya, ifade ve örgütlenme özgürlü¤ü önündeki k›s›tlamalara, kötü yaflam koflullar›na ve iflsizli¤e karfl› bir direnifl hareketi olmalar›d›r. Bu hareketlerle Tunus, M›s›r ve Libya’da otoriter yönetimler iflbafl›ndan uzaklaflt›r›lm›flt›r. Sürecin, bölgedeki di¤er ülkeleri ne oranda etkileyece¤i ve ne tür bir modele do¤ru götürece¤ine dair analizler yapmak için zamana ihtiyaç gözükmektedir.
141 SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
142
Siyaset Bilimi
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
N AM A Ç
3
Demokrasi kavram›n› tan›mlamak. Eski Yunanca demos ve kratia kökünden türetilen demokrasi, “halk yönetimi” anlam›na gelir. “Halk›n, halk taraf›ndan, halk için yönetimi,” demokrasinin en yayg›n kullan›lan tan›mlar›ndan bir tanesidir. Baz› düflünürler, demokrasi kavram› yerine “ço¤un yönetimi” anlam›na gelen poliarfli kavram›n› kullan›rlar. Halk kavram›n›n sorunlu do¤as› ve halk›n tamam›n›n her zaman yönetim sürecine kat›lmas›n›n neredeyse imkâns›z olmas› sebebiyle demokrasi bugün yayg›n olarak “mümkün oldu¤unca fazla say›da vatandafl›n uzun bir zaman boyunca arzular›na cevap verebilen bir sistem” olarak tan›mlanmaktad›r.
Demokrasinin temel niteliklerini aç›klamak. Ça¤dafl devletlerin en yayg›n yönetim flekli olan demokrasi, halk›n ülke yönetimini çok partinin kat›labildi¤i serbest ve adil seçimlerle belirlemesi esas›na dayan›r. Ça¤dafl demokrasiler, sadece serbest ve adil seçimlerden ibaret olmay›p ayn› zamanda hukukun üstünlü¤ü, güçler ayr›l›¤›, fikir, ifade, örgütlenme, bas›n, din ve vicdan özgürlü¤ünü de içine alan temel hak ve hürriyetlerin güvence alt›na al›nd›¤› bir yönetim anlay›fl›n› ifade eder. Tarihsel olarak demokrasi kuram›n›n geliflimini aç›klamak. Ça¤dafl devletlerin en önemli ve en yayg›n yönetim flekli olan demokrasi, hem kuramsal hem de kurumsal yönden derin bir tarihî geçmifle ve tecrübeye sahiptir. Birçok düflünür, ortaya koyduklar› fikir ve yaklafl›mlarla birçok siyasal yap› da kurumsal uygulamalar›ndaki tecrübeleriyle demokrasinin geliflimine katk›da bulunmufllard›r. Antik Yunan, hem flehir-devletleri tecrübesiyle hem de Sokrates, Eflatun ve Aristo gibi siyasal düflünürleriyle demokrasinin geliflimine katk› sa¤lam›flt›r. Roma dönemi; düflünürlerinden çok, ortaya koydu¤u hukuk sistemi, kurumlar› ve yönetsel tecrübeleriyle demokratik yönetimlere katk› sunmufltur. Rönesans, Reform ve Ayd›nlanma hareketleri, Orta Ça¤›n feodal yap›s› ve kilise bask›s›n› k›rarak modern ça¤da de-
mokrasiye geçiflte önemli roller üstlenmifltir. Machiavelli, Hobbes, Locke, Montesquieu, Rousseau, Tocqueville ve Mill gibi siyasal düflünürler; egemenlik, özgürlük, eflitlik, güçler ayr›l›¤›, kat›l›m gibi konularda ortaya koyduklar› fikir ve yaklafl›mlarla demokrasi kuram›n›n geliflimine katk› sa¤lam›fllard›r.
N A M A Ç
4
Farkl› demokrasi çeflitlerini ay›rt etmek ve ço¤unlukçu ve uzlaflmac› demokrasi modellerini karfl›laflt›rmak. Demokrasiler genel olarak kat›l›m, siyasal eflitlik ve ço¤unluk yönetimi gibi ortak özelliklere sahip olmakla birlikte, demokrasinin iflleyifline yönelik teknikler, prosedürler, ilkeler ve yaklafl›mlar farkl›l›k gösterebilir. Bu bak›mdan öncelikle do¤rudan demokrasiyi temsilî demokrasiden ay›rt etmek gerekir. Do¤rudan demokrasi, halk›n arac›lara gerek kalmadan kendini do¤rudan yönetti¤i bir yönetim fleklidir. Do¤rudan demokrasi ideal olmakla birlikte, gerçeklefltirilmesi oldukça zor bir yönetim fleklidir. Ülke nüfuslar›n›n artmas›, bu nüfusun türdefl olmamas› ve siyasal ya da ekonomik yönden farkl› ç›kar gruplar›n›n oluflmas›yla birlikte, temsilî dedi¤imiz yeni bir demokrasi çeflidi ortaya ç›km›flt›r. Bat› demokrasisi, anayasal veya liberal demokrasi olarak da adland›r›lan temsilî demokrasi ise halk›n kendi ad›na yönetimi gerçeklefltirmek üzere temsilcilerine vekalet verdi¤i bir yönetim fleklidir. Temsilî liberal demokrasi, Bat› ülkelerinde ço¤unlukçu ve uzlaflmac› fleklinde farkl› modellerle iflletilmektedir. Ancak temsilî demokrasi yine de farkl› kesimlerden farkl› yönleriyle elefltirilmifl; halk demokrasisi, sosyal demokrasi, radikal demokrasi ve müzakereci demokrasi gibi çok say›da alternatif demokrasi kavram ve anlay›fl› önerilmifltir. Bat›da uygulanan temsilî demokrasilerin tek bir modelinin oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Toplumlar veya ülkeler demokrasinin temel ilke ve uygulamalar›ndan ayr›lmamak kayd›yla kendi sosyal, siyasal ve kültürel flartlar›na uygun farkl› demokrasi modellerini hayata geçirmifllerdir. Bu kapsamda, iki demokrasi modelini ay›rt etmek gerekir. Ço¤unlukçu demokrasi modeli-
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
nin, siyasal ve kültürel yönden nispeten türdefl olan toplumlarda daha iyi iflledi¤i öngörülür. Bu modelin en önemli prototipi ‹ngiltere’dir. Özü ço¤unlu¤un hakimiyetine dayanan bu modelin en önemli özellikleri; tek parti iktidar›, tek meclislilik, iki partili ve tek boyutlu parti sistemi, ço¤unlukçu seçim sistemi, yaz›s›z anayasa, üniter yap› ve merkeziyetçi yönetim olarak s›ralanabilir. Buna mukabil, uzlaflmac› demokrasi modelinin türdefl olmayan ço¤ulcu toplumlarda daha iyi iflledi¤i öngörülür. Bu modelin en önemli prototiplerini ‹sviçre ve Belçika oluflturur. Modelin en önemli özellikleri; koalisyonlarla iktidar paylafl›m›, kuvvetler ayr›l›¤› ve dengesi, iki meclislilik, çok partili ve çok boyutlu parti sistemi, nispi temsil seçim sistemi, yaz›l› anayasa, federal ve yerinden yönetim fleklinde s›ralanabilir.
N AM A Ç
5
Yirmi birinci yüzy›lda demokrasiye geçifl hareketlerini aç›klamak. Yirminci yüzy›ldan yirmi birinci yüzy›la geçerken ortaya ç›kan baz› olaylar, demokrasi tart›flmalar›na yeni bir boyut kazand›rm›flt›r. 1970’li y›llarda, Güney Avrupa ülkelerinde, 1980’li y›llarda Latin Amerika’da, 1990’l› y›llarda da Do¤u Avrupa ve Sovyetler Birli¤i’ndeki otoriter ve totaliter sistemler y›k›larak yerlerine daha özgürlükçü ve çok partili sistemlere do¤ru geçifl süreci yaflan›r. Bu olaylar bir taraftan demokrasiye geçifl olarak de¤erlendirilirken di¤er taraftan “demokratik konsolidasyon” fleklinde yeni bir kavram›n ortaya ç›kmas›n› beraberinde getirir. Bu hareketleri; Fukuyama, “tarihin sonu” teziyle aç›klarken Huntington “üçüncü demokrasi dalgas›” fleklinde de¤erlendirir. Fareed Zakaria ise bu hareketleri “illiberal demokrasinin yükselifli” olarak görür. Di¤er taraftan, 2010’lu y›llar›n bafllar›nda Tunus’tan bafllay›p neredeyse tüm Kuzey Afrika ve Orta Do¤u ülkelerine yay›lan özgürlükçü hareketler zinciri de yeni bir demokrasi ve liberalleflme dalgas› olarak de¤erlendirilmektedir.
143
144
Siyaset Bilimi
Kendimizi S›nayal›m 1. Robert Dahl afla¤›dakilerden hangisini makul ölçüde bir demokraside olmas› gereken flartlardan biri olarak saymam›flt›r? a. ‹fade özgürlü¤ü b. Oy verme hakk› c. Ço¤ulculuk d. Özgür ve çok sesli medya e. Serbest ve adil seçimler 2. Afla¤›daki dönemlerden hangisi yönetim ile ilgili kararlara yetiflkin erkeklerin kat›labildi¤i ve ilk do¤rudan demokrasi hareketinin yafland›¤› dönemdir? a. Antik Yunan b. Roma dönemi c. Orta Ça¤ d. Ayd›nlanma Ça¤› e. Yirminci yüzy›l 3. Afla¤›dakilerden hangisinde “Toplumsal Sözleflme Kuram›”n›n önde gelen temsilcileri birlikte verilmifltir? a. Sokrates-Eflatun-Aristo b. Hobbes-Locke-Rousseau c. Marks-Engels-Lenin d. Herder-Bodin-Weber e. Huntington-Fukuyama-Zakaria 4. Afla¤›dakilerden hangisi Frans›z düflünür Montesquieu taraf›ndan gelifltirilen ve iktidar kullan›m› üzerine s›n›rlamalar getiren ilkedir? a. Magna Carta b. ‹lliberal demokrasi c. Üçüncü demokrasi dalgas› d. Anayasac›l›k e. Güçler ayr›l›¤› 5. Afla¤›daki demokrasi türlerinden hangisi bir yönüyle di¤erlerinden farkl›d›r? a. Bat› demokrasisi b. Temsilî demokrasi c. Liberal demokrasi d. Halk demokrasisi e. Anayasal demokrasi
6. Afla¤›dakilerden hangisi ço¤unlukçu demokrasi modelinin ay›rt edici bir özelli¤i de¤ildir? a. Tek-parti iktidar› b. Nispi temsil seçim sistemi c. Merkeziyetçi yönetim d. Yaz›l› olmayan anayasa e. ‹ki partili sistem 7. Afla¤›dakilerden hangisi uzlaflmac› demokrasi modelinin ay›rt edici bir özelli¤i de¤ildir? a. ‹ktidar›n koalisyonlarla paylafl›m› b. Çok partili sistem c. ‹ki meclisli sistem ve az›nl›k temsilî d. Yerinden yönetim e. Yürütmenin üstünlü¤ü 8. Afla¤›dakilerden hangisi devlet ve toplum iliflkilerinde bir meflruiyet krizi oldu¤unu varsayarak; demokrasinin derinlefltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas›, tüm farkl›l›klar›n tan›nmas› ve kamusal alana yans›t›lmas› gere¤ine iflaret eden demokrasi anlay›fl›d›r? a. Halk demokrasisi b. Sosyal demokrasi c. Liberal demokrasi d. Radikal demokrasi e. Delegatif demokrasi 9. Afla¤›dakilerden hangisi yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inde ço¤unlu¤u komünizme dayal› totaliter rejimlerin y›k›larak yerlerine çok partili demokratik sistemlere geçifl hareketlerini ifade eden “üçüncü demokrasi dalgas›”n› gelifltirilmifltir? a. Samuel Huntington b. Fareed Zakaria c. Francis Fukuyama d. Guillermo O’Donnell e. Jürgen Habermas 10. Afla¤›dakilerden hangisi Fareed Zakaria’n›n kavramsallaflt›rd›¤›; bireysel hak ve özgürlükler ile hukuk devleti ve güçler ayr›l›¤› gibi iktidar gücünü s›n›rland›ran ilkelerden yoksun demokrasi türüdür? a. Delegatif demokrasi b. ‹lliberal demokrasi c. Radikal demokrasi d. Müzakereci demokrasi e. Üçüncü demokrasi
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
“
145
Yaflam›n ‹çinden “‹stikrar” De¤il “Konsensüs” Son dönemlerde seçim baraj› ile ilgili tart›flmalar gündemi oldukça meflgul etmifl gözüküyor. Cumhurbaflkan› Ahmet Necdet Sezer’in yeniden açt›¤› tart›flmada, seçim baraj›n› aflacaklar›na inanan siyasal partiler baflta olmak üzere, tart›flman›n taraflar›ndan çok büyük bir k›sm› yüzde 10’luk baraj›n korunmas›n› desteklerken, Cumhurbaflkan› da dâhil olmak üzere küçük bir k›s›m da baraj›n de¤ifltirilmesini, ancak yine de % 7-8 gibi bir seviyeye indirilmesini istemekteler. Öncelikle flu tespiti ortaya koymak gerekir: % 10’luk seçim baraj›, 1980 müdahalesi sonras›, askerlerin Türkiye’de iki partili -hatta tek partili— bir siyasal sistem dizayn etme çabalar›n›n bir sonucu olarak ortaya konulmufl, ancak dünyan›n hiçbir demokratik ülkesinde görülmeyen bir sistem örne¤idir. Dünyan›n hiçbir demokratik ülkesinde % 10’luk bir seçim baraj› olmad›¤› gibi, seçim baraj›n› tercih eden çok az say›daki ülkede de en yüksek oran % 5’tir. Birinci ve ikinci demokrasi dalgas›n› oluflturan ülkelerden sadece Almanya’da % 5 ve ‹sveç’te % 4’lük bir ulusal baraj konulmufltur. Almanya’daki % 5’lik ulusal barajda baz› esneklikler de öngörülmüfltür. Örne¤in, Bat› Berlin de dâhil olmak üzere eski Bat› Almanya topraklar› ile eski Do¤u Almanya topraklar›ndan oluflan iki seçim bölgesinden herhangi birinde % 5’lik seçim baraj›n› aflan bir parti, ülke genelinde % 5’lik toplama ulaflamazsa dahi seçim baraj›n› geçmifl kabul edilmektedir. Üçüncü demokrasi dalgas›n› oluflturan ülkelerde de durum çok farkl› de¤ildir. Polonya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya ve Latvia’da seçim baraj› % 5’ken, Macaristan ve Bulgaristan’da % 4, Romanya’da % 3, Estonya’da % 2’dir. Di¤er ça¤dafl demokrasilerde ya % 1 gibi sembolik bir baraj uygulanmakta ya da siyasal partiler hiçbir seçim baraj›na tabi tutulmamaktad›r. Askeri rejimin % 10’luk baraj sistemiyle Türkiye’de dizayn etmeye çal›flt›¤› iki-partili bir sistem, zorlamad›r ve anti-demokratiktir. Bir ülkedeki parti say›s›n›n çoklu¤u tercihten ziyade gereklilikten kaynaklanmaktad›r. E¤er bir ülke siyasal olgular bak›m›ndan heterojen bir yap› arz ediyorsa, orda çok-partili bir sistemin olmas› kaç›n›lmazd›r. Türkiye, partilerin çat›flma boyutlar› ba¤lam›nda, sadece sosyo-ekonomik sorun boyutuyla birbirinden ayr›lan iki partinin oluflturdu¤u Westminster tipi sistemlerden farkl›d›r. Türkiye’deki seçmen tercihleri ve siyasal parti e¤ilimleri oldukça heterojen ve iki partide temsil edilemeyecek düzeyde çok ve karmafl›kt›r. Tür-
kiye’deki seçmen ve siyasal partiler sosyo-ekonomik sorun boyutuna ek olarak ideolojik, dinsel, etnik/kültürel, rejime destek, kentsel-k›rsal, merkez-çevre, küreselleflme gibi ciddi sorun boyutlar› zemininde farkl› siyasal tercihler sergilemektedir. Ayr›ca, Avrupa Birli¤i, K›br›s, ABD, Orta Do¤u ve Orta Asya ile iliflkiler gibi d›fl politika sorunlar›nda da seçmen farkl› siyasal yaklafl›mlar sergilemekte ve bunun do¤al sonucu olarak siyasal partiler de farkl› refleksler gelifltirmektedir. Tüm bu sorun boyutlar›na farkl› yaklafl›mlar getiren farkl› seçmen ve siyasal partilerin bir k›sm›n›, sadece “istikrar” mefhumunun ard›na saklanarak, meclisin ve dolay›s›yla sistemin d›fl›na itmek, ça¤dafl demokrasilerin ço¤ulculuk, kat›l›mc›l›k ve temsilde adalet ilkelerine ayk›r›d›r. Asl›nda, d›fllay›c› bir sistemin demokratik aç›dan “istikrar” getirmesi de mümkün de¤ildir. Baraj› yüksek tutma e¤iliminde olan kesimlerin durufllar›n› meflrulaflt›rmak için s›¤›nd›klar› biricik bahane “istikrar”d›r. Bu büyülü kavram›n aç›l›m›n› yapmak demokrasi aç›s›ndan oldukça önemlidir. Türkiye’de “istikrar” denince, bir iktidar›n uzun bir süre iflbafl›nda kalabilmesi ya da etkin ve h›zl› karar verebilmesi alg›lanmaktad›r ki, bu alg›laman›n demokratik aç›dan birçok sak›ncas› vard›r. E¤er “istikrar” sadece uzun bir süre iflbafl›nda kalabilme ve/veya etkin ve h›zl› karar verebilme ise; Stalin, Hitler veya Saddam’dan daha “istikrar”l› iktidarlar düflünülemez. Oysa ça¤dafl demokrasilerde istikrarla kastedilen demokratik normlar›n, kurallar›n ve kurumlar›n süreklili¤idir. E¤er demokratik normlar, kurumlar ve kurallar süreklilik arz ederse, iktidarlar›n öngörülenden daha erken yer de¤iflmesi, herhangi bir sak›nca oluflturmad›¤› gibi, halk›n tercihlerine daha s›k baflvurulmas›ndan dolay› daha demokratik de say›labilir. Ayn› flekilde, ço¤u zaman baz› kararlar›n uzun ve meflakkatli bir yolun izlenmesinden sonra verilmesi de daha istikrarl› sonuçlar do¤urabilir. 1 Mart tezkere krizinde yaflanan süreç, bunun en iyi örne¤ini oluflturmaktad›r. AK Parti hükümetinin istemesine ra¤men, uzun ve meflakkatli tart›flmalar neticesinde tezkerenin TBMM’den geçmemesi, hem halk›n tercihlerinin meclise yans›mas› bak›m›ndan, hem de gerek Türkiye’nin ve gerekse AK Parti’nin bugünlere istikrarl› bir flekilde gelmesinin en önemli sebebidir. Dolay›s›yla, “istikrar” mefhumunun arkas›na s›¤›n›p d›fllay›c› bir sistemi yukar›dan dizayn etme kolayc›l›¤›ndan öncelikle s›yr›lmak gerekir.
146
Siyaset Bilimi
Okuma Parças› Türk siyasal seçkinlerinin acil ihtiyac› olan, ö¤renmesi ve içsellefltirmesi gereken mefhum “istikrar” de¤il “konsensüs”tür. Türkiye’nin sosyal ve siyasal yap›s›n›n heterojenli¤i, çok partili bir hayat› zorunlu k›l›yorsa, yap›lmas› gereken koalisyonlarla yaflamay› ö¤renmektir. Bunun yolu da siyasal kültürümüzün çok yabanc› oldu¤u “konsensüs”ten geçmektedir. “Konsensüs” kavram› Bat› kökenli bir kelime olup, siyasal anlamda birden çok partinin bir araya gelerek uzlaflt›klar›, karfl›l›kl› tavizler verdikleri ve genifl kat›l›m›n sa¤land›¤› bir yönetsel anlay›fl› ifade eder. Türkçede bu kavram› karfl›layabilecek bir sözcü¤ün bulunmamas›, bafll› bafl›na bu mefhumun siyasal kültürümüze yabanc› olmas›n›n en önemli göstergesidir. Son dönemlerde bu kavram yerine türetilen ve kullan›lmaya bafllanan “oydaflma” sözcü¤ü, hem morfolojik yönden hatal› türetilmesi hem de içerik olarak mefhumu karfl›layamamas›ndan dolay›, yayg›n bir flekilde kullan›lmamakta ve dolay›s›yla “konsensüs” sözcü¤ünden bile daha yabanc› durmaktad›r. fiayet siyasal partiler, uzlaflmac› bir tav›r gösterirlerse koalisyonlar›n yürümemesi için herhangi bir sebep yoktur. Yeter ki siyasal elit demokrasi oyununu kurallar›na göre oynas›n. Türk siyasal hayat›nda görülen baz› baflar›s›z koalisyon örnekleri, bundan sonra da koalisyonlar›n baflar›s›z olaca¤› anlam›na gelmez. Bat›daki ça¤dafl demokrasiler baflar›l› ve istikrarl› koalisyon örnekleriyle doludur. Türkiye’yi yeniden koalisyonlu bir sürece götürmesi kayg›s› bir tarafa b›rak›larak, baraj sistemi mutlaka yeniden gözden geçirilmelidir. Türk siyasal sistemi aç›s›ndan en makul ve demokratik çözüm ya baraj sisteminin tamam›yla ortadan kald›r›lmas› ya da % 1 gibi sembolik bir seviyeye çekilmesi olacakt›r. Baraj›n % 7-8 seviyesine çekilmesini savunanlar›n, bunun gerekçesi hakk›nda ortaya koyduklar› tatmin edici bir yan›t yoktur. Do¤rusu, ülke baraj›n›n % 7-8 gibi bir seviyeye çekilmesi ile mevcut hâliyle kalmas› aras›nda demokrasi mant›¤› aç›s›ndan herhangi bir fark da yoktur.
”
Kaynak: Bingöl, Y. ‘‹stikrar’ De¤il ‘Konsensüs.’ Radikal Gazetesi.
Demokrasi Nedir, Ne De¤ildir? Kimi zaman, demokrasi kelimesi, siyaset piyasas›nda de¤eri düflük bir para gibi dolaflmaktad›r. Siyasetçiler yayg›n bir inanç ve uygulamayla, bu markay› (etiketi) kendilerine mal etmeye ve yapt›klar› her harekete ilifltirmeye çal›flmakta, bilim adamlar› ise, tersine, belirsizli¤i dolay›s›yla, bu kavram› bir tak›m niteleme s›fatlar› olmaks›z›n kullanmakta tereddüt etmektedirler. Seçkin Amerikan siyaset teorisyeni Robert Dahl, konuya büyük ölçüde kavramsal kesinlik kazand›rmak (bofl) umuduyla, demokrasi yerine “polyarchy” terimini yerlefltirmeyi bile denemifltir. ‹yi ya da kötü, biz, ça¤dafl siyasi söylemin slogan› olan demokrasi sözcü¤üne muhtac›z. Bu sözcük, özgürlük ve daha iyi bir hayat için mücadele verirken insanlar›n kulaklar›nda ç›nlayan ve dillerinden düflmeyen bir sözcüktür. Bu sözcük, siyasi analiz ve uygulamalar›m›z› yönlendirirken, her ne flekilde kullan›l›rsa kullan›ls›n, göz ard› etmememiz gereken bir sözcüktür. 1975 Portekiz “Karanfiller Devrimi” ile bafllayan ve 1989’da Do¤u Avrupa’daki komünist rejimlerin çökmesiyle doru¤a t›rmanm›fl görünen otokratik yönetimlerden uzaklaflma süreci, bizi demokrasinin ortak bir tan›m›na yaklaflt›rm›flt›r. Her yerde “demokrasi”yi tan›mlamak için kullan›lan “popüler,” “güdümlü,” “burjuva” ve “flekli” gibi flüpheli s›fatlar sessizce terkedilmektedir. Ayn› zamanda, hükümetlerin prestijli bir unvan olarak “demokratik” unvan›n› hak etmek için kabullenmek zorunda olduklar› asgari flartlar üzerinde dikkate de¤er bir konsensüs ortaya ç›km›flt›r. Bunlar›n da ötesinde, günümüzde pek çok uluslararas› kurulufl bu standartlara ne kadar uyuldu¤unu izlemektedir; hatta, baz› ülkeler d›fl siyasetlerini flekillendirirken bunlar› hesaba katmaktad›r. *** Bu denemenin ana temalar›ndan biri; demokrasinin yaln›zca bir dizi kurumdan ibaret olmad›¤›d›r. Demokrasinin pek çok tipi mevcuttur ve bunlar›n uygulamalar› ayn› flekilde çeflitlilik gösteren bir dizi etki yaratmaktad›r. Demokrasinin ald›¤› kendine özgü biçim, hem bir ülkenin sosyo-ekonomik flartlar›na, hem de yerleflik devlet yap›s› ve siyasi uygulamalar›na ba¤l›d›r. Modern siyasi demokrasi yönetenlerin, yapt›klar›ndan dolay›, seçilmifl temsilcilerinin rekabeti ve iflbirli¤i yoluyla dolayl› olarak hareket eden vatandafllar taraf›ndan, kamusal alanda sorumlu tutulduklar› bir yönetim biçimidir.
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
147
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› *** Demokratikleflme zorunlu olarak beraberinde ekonomik büyümeyi, sosyal bar›fl›, idari etkinli¤i, siyasal uyumu, serbest piyasay› ya da ideolojilerin sonunu getirmeyecektir. Ama en az›ndan “tarihin sonu”nu getirecek midir? Bu niteliklerden baz›lar›n›n demokratik süreci kolaylaflt›rd›¤›na flüphe yoktur ama bunlar demokratik sürecin ne ön flart› ne de yak›n zamandaki ürünüdür. Bunun yerine devleti biçimlendirmek ve kamu siyasetini etkilemek için bar›flç› bir flekilde rekabet edebilen, sosyal ve ekonomik anlaflmazl›klar› düzenli kurallarla kanalize edebilen ve unsurlar›n› temsil etmek ve onlar› ortak bir flekilde hareket etmeye yöneltmek için sivil toplumla aras›nda yeterli ba¤lar bulunan siyasi kurumlar›n ortaya ç›kmas›n› umut etmek daha yerinde olur. Baz› demokrasi tipleri, özellikle geliflmekte olan ülkelerde, belki de otoriter yönetimlerden kurtulma sürecinde ortaya ç›kan baz› durumlar yüzünden, bu sözü yerine getirememifltir. Bir kumar olan demokrasi öyle bir rejimdir ki, sadece bafllang›çtaki s›n›rl› flartlar çerçevesinde kendini yenileyerek ayakta kalmaz, ama sonunda onlar› aflarak genifller. Otoriter rejimlerin tersine, demokrasiler kurallar›n› ve kurumlar›n› mutabakata dayal› bir biçimde de¤iflen durumlara cevap vermek için de¤ifltirme kapasitesine sahiptir. Belki yukar›da an›lanlar›n tümünü gerçeklefltiremeyeceklerdir ama eninde sonunda bu konuda otokrasilerden daha flansl› olduklar› bir gerçektir. Kaynak: Schmitter, P. C., Karl T. L. (1999). “Demokrasi Nedir, Ne De¤ildir,” Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask›, Çev. L. Gönenç; Der. A. Yayla içinde, Ankara: Siyasal Kitabevi. s. 3-15.
1. c 2. a
3. b
4. e
5. d 6. b 7. e 8. d 9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasinin Temel Nitelikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Kuram› ve Demokrasinin Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Kuram› ve Demokrasinin Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Kuram› ve Demokrasinin Geliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Çeflitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Çeflitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Çeflitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Çeflitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yirmi Birinci Yüzy›lda Demokrasiye Geçifller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yirmi Birinci Yüzy›lda Demokrasiye Geçifller” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
148
Siyaset Bilimi
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Do¤rudan demokrasi halk›n arac›lara gerek kalmadan kendi kendini do¤rudan yönetti¤i bir yönetim biçimidir. Do¤rudan demokrasinin ifllemesi, nispeten küçük bir nüfusun ve kültürel olarak türdefl bir toplumun varl›¤›na, mülk ve zenginli¤in nispeten eflit da¤›t›lmas›na ba¤l›d›r. Ülke nüfuslar›n›n artmas›, bu nüfusun kültürel olarak türdefl olmamas› ve siyasal ya da ekonomik yönden farkl› ç›kar gruplar›n›n oluflmas›yla birlikte do¤rudan demokrasi uygulamalar› modern devletlerde imkâns›z hâle gelmifltir. Bu sebeple bugün do¤rudan demokrasiyle yönetilen devlet yoktur. Ancak bugün baz› demokrasilerde görülen referandum, do¤rudan demokrasinin bir arac› olarak de¤erlendirilebilir. Ayr›ca biliflim teknolojisindeki geliflmeler, halk›n fikir ve görüfllerini daha rahat bir flekilde ortaya koymas›n› ve yönetim süreçlerine daha etkin bir flekilde kat›lmas›n› kolaylaflt›rm›flt›r. S›ra Sizde 2 Demokrasinin d›fllay›c› de¤il, kapsay›c› bir rejim oldu¤u düflünülürse bu tür elefltirilerde hakl›l›k pay›n›n oldu¤u düflünülebilir. Ancak ço¤unlukçu demokrasi modelini uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerde bu tür sak›ncalar› hafifleten baz› unsurlar›n oldu¤unu belirtmek gerekir. Bu tür ülkelerde toplum yap›s›n›n türdefl olmas›, genel politikalar hakk›nda halk›n görüfllerinin birbirine yak›n olmas› ve büyük partilerin merkeze yak›n politikalar ortaya koymas› sebebiyle seçmenin genel tercihlerinin hangi parti iktidarda olursa olsun k›smen de olsa karfl›lanabildi¤i anlam›na gelir. Di¤er taraftan az›nl›k ve ço¤unlu¤u oluflturan siyasi gruplar, dönüflümlü olarak iktidar olabildiklerinden, bir grubun sürekli olarak yönetimden d›fllanmas› gibi bir durum söz konusu de¤ildir. S›ra Sizde 3 Türdefl olmayan toplumlarda seçmenler din, dil, kültür, ideoloji ve etnik köken gibi baz› hususlarda farkl›l›klar gösterirler. Seçmenlerin tercihleri daha sert ve kesindir. Partiler taraf›ndan savunulan politikalar da buna paralel olarak birbirine uzakt›r. Ço¤unlukçu demokrasi modelini uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerden farkl› olarak ‹sviçre ve Belçika gibi ülkelerde belli bafll› partilerin tek bafl›na iktidar olma imkânlar› olmad›¤› gibi, birbiri ard› s›ra iktidara gelmesi de zordur. Bu durumda, baz› kesimlerin iktidarda hiçbir zaman temsil edilememe ihti-
mali söz konusu olabilir. Bu flartlar aras›nda, ço¤ulcu ülkelerde, ço¤unluk yönetimi demokrasi yerine ço¤unlu¤un diktatoryas› ve iç çat›flma anlam›na gelebilir. Bu yüzden çat›flmaya de¤il, uzlaflmaya vurgu yapan; d›fllay›c› de¤il, kapsay›c› bir anlay›fl› benimseyen ve yönetimde dar ço¤unluk yerine, kapsam› geniflletilmifl genifl tabanl› iktidarlar› öngören uzlaflmac› demokrasi modelinin bu tür ço¤ulcu toplumlarda daha iyi iflledi¤i varsay›lmaktad›r. S›ra Sizde 4 Ço¤unlukçu demokrasi modelinde ço¤unlukçu seçim sistemi uygulan›rken uzlaflmac› demokrasi modelinde nispi temsil seçim sistemi tercih edilir. “Çizgiyi ilk geçen sistemi” olarak da adland›r›lan ço¤unlukçu seçim sisteminde, dar seçim bölgelerinde her partinin gösterdi¤i tek aday ya da ba¤›ms›z adaylar aras›ndan seçim yap›l›r. Adaylardan ço¤unlu¤un oylar›n› alan; ço¤unluk yoksa, en çok oyu alan meclise seçilir. Uzlaflmac› modeli uygulayan ülkelerin seçim sistemi ise toplumdaki partilerin hakkaniyetli temsiline imkân tan›yan nispi temsil seçim sistemidir. Westminster modelinde uygulanan ve büyük partilerin art›k, küçük partilerin ise eksik temsil edilmelerine yol açan ço¤unlukçu seçim sistemine karfl›n, uzlaflmac› modelde uygulanan nispi temsil seçim sistemi, partilerin ald›klar› oyla orant›l› mecliste temsil edilmelerine imkân tan›r. Ço¤unlukçu seçim sistemi iki partili sistemi teflvik edip istikrarl› hükümetlerin do¤mas›na yol açarken nispi temsil seçim sistemi temsilde adalet ilkesini daha iyi yans›t›r. S›ra Sizde 5 Marksist siyasal felsefe, liberal demokrasiyi burjuva iktidar›n› meflrulaflt›rma amac› güden, kapitalist ekonomik sistemin bir ideolojisi olarak görür. Mutlak eflitli¤e vurgu yapan Marksistlere göre, gerçek demokrasi ancak ekonomik kaynaklar›n eflit da¤›t›ld›¤›, ekonomik ve sosyal anlamda mutlak eflitli¤in sa¤land›¤› bir sistemle mümkündür. Marksizm, kapitalizmin son tahlilde çökece¤ini ve proletaryan›n diktatörlü¤üne dayanan proletarya demokrasisi kurulaca¤›n› öngörür. Sosyal demokrasi ise liberal demokrasinin afl›r› bireycili¤i ve piyasa ekonomisine dayal› rekabetçi ekonomik sistemini elefltirir; bu sistemin afl›r› dengesizlik ve adaletsizlikler yaratt›¤› varsay›m›yla, dezavantajl› kesimler lehine düzenlemeler önerir. Marksizm ve sosyalizmden beslenmekle birlikte, sosyal demokrasi anlay›fl› Marksist anlay›fltan
5. Ünite - Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi
149
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri önemli farkl›l›klar içerir. Kapitalist ekonomik sistemin eflitsizlik ve adaletsizlikler do¤urma potansiyeline dikkati çekmekle birlikte; sosyal demokrasi anlay›fl›, fliddete baflvurmadan parlâmenter sistem içerisinde demokratik mücadeleyle bunlar› gidermenin mümkün olabilece¤ini öngörür.
Yararlan›lan Kaynaklar Bingöl, Y. (der.). (2011). Yirmi Birinci Yüzy›lda Demokrasi Tart›flmalar›. ‹stanbul: Umuttepe Yay›nlar›. Dahl, R. (2010). Demokrasi Üzerine. Çev. B. Kad›o¤lu, ‹stanbul: Phoenix Yay›nevi. Diamond, L. ve Plattner, M. F. (Der.). (1995). Demokrasinin Küresel Yükselifli. Çev. Türk Demokrasi Vakf›, Ankara: Yetkin Yay›nlar›. Habermas J. (2010). ‘Öteki’ Olmak ‘Öteki’yle Yaflamak, (5. Bask›), Çev. ‹. Aka, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Huntington, S. P. (1999). “Üçüncü Demokrasi Dalgas›,” Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask›, (Der. A. Yayla; Çev. E. Yalç›n, A. Yayla) içinde, Ankara: Siyasal Kitabevi. Keyman, E. F. (2000). Türkiye ve Radikal Demokrasi. ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›. K›fllal›, A.T. (1987). Siyaset Bilimi. Ankara: Ankara Üniversitesi Bas›mevi. Lijphart, A. (2006). Demokrasi Motifleri. Çev. G. Ayas, E. U. Bulsun, ‹stanbul: Salyangoz Yay›nlar›. Moten, A.R., Islam, S. S. (2005). Introduction to Political Science. Australia: Thomson. O’Donnell, G. (1994). “Delegative Democracy,” Journal of Democracy. 5/1. Parrot, B. (1997). “Perspectives on Post-Communist Democratization,” Conflict, Cleavage and Change in Central Asia and Caucasus. (Der. K. Dawisha, B. Parrot) içinde, Cambridge: Cambridge University Press. Schmitter, P. C. ve Karl, T. L. (1999). “Demokrasi Nedir, Ne De¤ildir,” Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask›, (Der. A. Yayla; Çev. L. Gönenç) içinde, Ankara: Siyasal Kitabevi. Zakaria, F. (1999). “‹lliberal Demokrasinin Yükselifli,” Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask›, (Der. A. Yayla; Çev. A. Yayla) içinde, Ankara: Siyasal Kitabevi.
www.wikipedia.org www.journalofdemocracy.org http://www.wisdomsupreme.com/dictionary/robertdahl.php http://www.euronews.com/2008/07/25/which-wayfor-turkey-s-parliament-/ http://www.itusozluk.com/gorseller/avam+kamaras% FD/11208 http://en.wikipedia.org/wiki/John_Rawls http://en.wikipedia.org/wiki/Samuel_P._Huntington http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Fukuyama
6
S‹YASET B‹L‹M‹
Amaçlar›m›z
N N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Mutlakiyetçi otoriter düflüncenin hangi koflullarda geliflti¤ini ve hangi de¤erleri savundu¤unu aç›klayabilecek, Liberal düflüncenin geliflimini ve savundu¤u siyâsî ve iktisadi de¤erleri anlatabilecek, Muhafazakâr düflüncenin nelere tepki gösterdi¤ini ve hangi de¤erleri savundu¤unu aç›klayabilecek, Sosyalist düflüncenin sanayi toplumundaki eflitsizliklere karfl› bir tepki olarak do¤du¤unu ve eflitlik temelinde bir dünya hayal etti¤ini aç›klayabilecek, Sosyal demokrasi düflüncesinin demokrasi ve kapitalizm içinde kalarak eflitlikçi bir toplum gelifltirmek istedi¤ini anlatabilecek, Faflist ideolojinin Birinci Dünya Savafl› sonras›ndaki geliflmelere karfl› bir tepki olarak do¤du¤unu ve organik bir toplum hayal ederek otoriter bir devlet kurdu¤unu aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Bireycilik Özgürlük Eflitlik Sosyal S›n›flar Piyasa Ekonomisi
• • • •
Organik Toplum Hoflgörü Kültürü Otoriter Devlet Hukukun Üstünlü¤ü
‹çindekiler
Siyaset Bilimi
Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
• MUTLAK‹YETÇ‹ (OTOR‹TER) DÜfiÜNCE • L‹BERAL‹ZM • MUHAFAZAKÂRLIK • SOSYAL‹ZM • SOSYAL DEMOKRAS‹ • FAfi‹ZM
Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler Orta Ça¤’›n bitme sürecine girdi¤i on alt›nc› yüzy›ldan itibaren Bat›’da yeni toplumsal ve siyasal yap›ya iliflkin aray›fllar bafl göstermeye bafllad›. Rönesans ve Reform sonras›nda ortaya ç›kan yeni düflünceler ve aray›fllar, Roma Katolik Kilisesi’nin Orta Ça¤ boyunca Avrupa’daki devletler üzerinde süren tekeline son verince ulus devletin geliflme süreci de bafllam›fl oldu. Bu süreç siyaset düflüncesi bak›m›ndan farkl› aray›fllar›n ortaya ç›kmas› anlam›na gelmifltir. Modern dünyada devletin insan ve toplum yaflam›ndaki yeri ve s›n›rlar›yla ilgili de¤iflik görüfller bu ba¤lamda ortaya at›lm›flt›r. Farkl› ideolojilerin ve siyâsî düflüncelerin ortaya ç›k›fl›n›n temelinde bu yatar. Modern dünyaya damgas›n› basan mutlakiyetçilik, liberalizm, sosyalizm, muhafazakârl›k, faflizm ve sosyal demokrasi gibi düflünceler, esas olarak devletin insan ve toplum yaflam›ndaki yeri ve s›n›rlar›yla ilgili soruya cevap vermeye çal›flmaktad›rlar. Her birinin bu ba¤lamda önemsedi¤i ve ön plana ç›kard›¤› de¤erler vard›r. On alt›nc› yüzy›l ile yirminci yüzy›l aras›ndaki dönemde sistemli birer düflünce hâline gelen bu ideolojiler, sadece Bat› dünyas›na de¤il, dünyan›n di¤er bölgelerine de damgas›n› vurmufltur. Bu düflüncelerin her biri dünyan›n de¤iflik toplumlar›nda flu ya da bu flekilde siyâsî projeye dönüflerek yaflama flans› bulmufltur. Bu bölümde bu düflüncelerin her birini, düflünsel temellerinin yan› s›ra, savunduklar› de¤erler ve öngördükleri siyâsî ve ekonomik modellerle birlikte inceleyece¤iz.
MUTLAK‹YETÇ‹ (OTOR‹TER) DÜfiÜNCE Mutlakiyetçi düflünce gelene¤i Avrupa’da on alt›nc› yüzy›ldan itibaren yükselmeye bafllam›flt›r. Bu düflüncenin ortaya ç›kmas›n›n belli bafll› baz› nedenleri vard›r. Bunlardan biri ulus devlet oluflumunu tamamlayamayan parçal› güç merkezlerinin ulus devlete dönüfltürülmesi ihtiyac›d›r. Avrupa’da on beflinci yüzy›ldan itibaren önce ‹spanya, daha sonra ‹ngiltere, Fransa, Almanya ve ‹sviçre gibi ülkelerde, Orta Ça¤ boyunca yaflam›fl olan irili ufakl› güç merkezleri krallar›n flahs›nda bir araya gelerek ulus devlete dönüflmüfltür. Öte yandan, on alt›nc› yüzy›lda henüz ulus devlete dönüflmeyen toplumlar da vard›. Bunlardan biri ‹talya idi. Topraklar› üzerinde Napoli, Milan, Floransa, Roma, Sicilya, Monako gibi farkl› prenslikler ve küçük devletleri bar›nd›rmas›na ve Rönesans ile Reform’un önemli merkezlerinden biri olmas›na ra¤men ‹talya ulus devlete geçemedi¤i için di¤er ülkeler karfl›s›nda zay›f durumdayd›. Modern dünyadaki mutlakiyetçi düflünce gelene¤ini bafllatan ‹talyan düflünür Niccolo Mahciavelli’in temel amac› s›n›rs›z güce sahip mutlak bir
152
Siyaset Bilimi
prensin flahs›nda ‹talya topraklar›nda bulunan küçük güç merkezlerini bir araya getirerek güçlü bir ‹talyan Niccolo devleti ortaya ç›karmakt›. ‹talya’da mutlakiyetçi düMachiavelli: 14691527 y›llar› flüncenin geliflimine yol açan faktör büyük ölçüde ‹talaras›nda ‹talya’da ya’daki parçal› güç yap›s› olmufltur. yaflam›fl ve sonuca ‹ngiltere, Fransa ve Almanya’ya bak›ld›¤›nda buragiden her yolu da geliflmifl olan mutlakiyetçi düflüncenin temel nedemubah gören devlet adam› ve ni bu ülkelerdeki iç kar›fl›kl›klar olmufltur. On yedinsiyaset bilimci. ci yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren ‹ngiltere’de geleneksel aristokratlarla yeni yetiflme sosyal s›n›flar aras›nda sivil savafl bafl göstermifl, bu savafllar›n sonucunda 1648 ve 1688 devrimleri gerçeklefltirilmifltir. ‹ngilteKaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Niccol%C3% B2_Machiavelli re’deki iç kar›fl›kl›¤›n, ancak s›n›rs›z yetkilere sahip güçlü bir otorite ile afl›labilece¤ini düflünen Thomas Hobbes, bireylerin tüm haklar›n› devretti¤i, s›n›rs›z Resim 6.2 güce sahip, mutlak bir devlet yap›s› öngörmüfltür. Jean Jacques Benzer bir düflünce biçiminin Fransa’da da geliflti¤ini Rousseau: görüyoruz. Fransa’da on yedinci yüzy›l boyunca ProCenevre’de 17121778 tarihleri testanlar ve dinde reform yanl›lar› aleyhine sürdürüaras›nda yaflayan len katliamlar burada da güçlü merkezî bir otoriteye Frans›z as›ll› düflünür. Frans›z ihtiyaç hissettirmifltir. Mesela 1574 y›l›n›n 24 A¤ustos Devrimi’nin en tarihinden itibaren Paris ve civar›nda üç hafta içinde önemli ilham kaynaklar›ndan 100 bin Protestan Katolikler taraf›ndan katledilmifltir. birini Fransa’da 1562-1598 y›llar› aras›ndaki 36 y›l boyunca oluflturmufltur. devam eden sekiz tane dinî savafl yaflanm›flt›r. ‹flte tüm bu karmaflan›n üstesinden gelmek için Jean BoKaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_ din ve Jean Jacques Rousseau gibi Frans›z düflünürler Rousseau s›n›rs›z, sorumsuz mutlak bir siyâsî gücün ortaya ç›kmas›n› gerekli görmüfllerdi. Yine Almanya’da Prusya ‹mparatorlu¤u’nun da¤›lmas›ndan sonra bafl gösteren parçal› yap› on dokuzuncu yüzy›ldan itibaren güçlü merkezî bir otoritenin geliflmesi aray›fl›n› ortaya ç›karm›flt›r. Metafiziksel ve aflk›n bir devlet öngören Hegel felsefesi bu aray›fl›n bir ürünü olarak geliflmifltir. K›saca, mutlakiyetçi otoriter düflünce biçimi, genel olarak toplumsal parçalanm›fll›¤›n ve bölünmüfllü¤ün üstesinden gelmek için güçlü, mutlak ve s›n›rs›z bir devlet anlay›fl› öngörmüfltür. Bu düflünce biçimine katk›da bulunan çok say›da düflünür olmufltur. Ancak bunlar içinden, Niccolo Machiavelli, Thomas Hobbes, Jean Bodin, Jean J. Rousseau, Wilhelm Friedrich Hegel ve Joseph de Maistre gibi düflünürler dikkat çeken isimlerdir. Mutlakiyetçi düflüncenin yirminci yüzy›ldaki afl›r› yorumu faflizm olmufltur. Burada zikredilen düflünürler genel olarak faflist bir devlet yap›s› öngörmemifl olmakla birlikte, bir k›sm›n›n ‹talya’da ve Almanya’da ortaya ç›kan faflist ideolojiye ilham kayna¤› oluflturdu¤unu söyleyebiliriz. Resim 6.1
Mutlakiyetçi Düflüncede ‹nsan ve Toplum Mutlakiyetçi düflünceyi savunan düflünürler insan› bencil, aç gözlü, doyumsuz ve sald›rgan bir varl›k olarak kabul ederler. Thomas Hobbes, bu düflünceyi “insan insan›n kurdudur” ifadesiyle dile getirmifltir. Hobbes’a göre do¤as› itibariyle sald›rgan ve bencil olan insan, mutlak bir siyâsî güç olmadan baflkas›yla bar›fl içinde bir arada yaflayamaz. Hem bar›fl içinde bir arada yaflamak hem de ekonomik, tekno-
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
153
Resim 6.3 lojik ve bilimsel anlamda geliflmenin oluflabilmesi için insanlar› s›k› biçimde kontrol eden, onlar› kuflatan ve Thomas Hobbes: onlara karfl› zor kullanabilen güçlü bir otoriteye ihti1588-1679 tarihleri aras›nda yaç vard›r. Aksi takdirde insanlar barbar yarat›klar giyaflam›fl olan ve bi birbirlerini yiyip bitireceklerdir. Machiavelli de döneminin en benzer biçimde insan›n bencilli¤ine vurgu yapm›flt›r. önemli siyaset Mahciavelli’ye göre yönetim insan bencilli¤inin sofelsefecisi olarak kabul edilen nucunda geliflmifltir. Yöneten ile yönetilenin bencilli‹ngiliz düflünür. ¤inin bulufltu¤u noktada yönetim ortaya ç›kar. Yönetenin bencilli¤i iktidara sahip olmay› arzularken yönetilenin bencilli¤i sahip olduklar›n› korumay› ister. Yönetilen mal ve can emniyetini sa¤lamak için yöneKaynak: http://ebooks.adelaide.edu.au/h/hobbes/ thomas/index.htm ticiye, yönetici de iktidara sahip olmak için yönetilenlere ihtiyaç hisseder. Böylece ikisinin bencilli¤inin buluflmas›n›n sonucunda yönetim oluflur. Rousseau’ya göre do¤as› itibariyle iyi bir varl›k olmas›na ra¤men insan, devlet sayesinde medeni bir varl›¤a dönüflerek gerçek özüne kavuflur. Mutlakiyetçi düflüncenin toplumu, farkl›l›klardan ar›nm›fl, ayn› amaçlar ve de¤erler etraf›nda bir araya gelmifl, kenetlenmifl ve tek vücut olmufl bir toplumdur. Mutlakiyetçi düflünürler toplumsal farkl›laflmay› bir kaos, karmafla ve tehdit olarak alg›larlar. Onlara göre toplum, devlet taraf›ndan döResim 6.4 nüfltürülmeli ve yeniden yarat›lmal›d›r. Rousseau’ya Wilhelm Friedrich göre insan›n biyolojik bir varl›ktan sosyal ve politik Hegel: 1770-1831 bir varl›¤a dönüflümü toplumla mümkün oldu¤u için y›llar› aras›nda toplum insan› dönüfltürerek kendisine benzetmelidir. yaflam›fl olan ve “‹nsan özgür do¤ar fakat her yerde zincire vurulmuflaflk›n bir devlet anlay›fl›n› tur” ifadesiyle Rousseau, insan›n bir yandan toplum savunan Alman taraf›ndan zincire vurularak özgürlü¤ünü yitirdi¤ini, tarih felsefecisi. ama bir yandan da bu zincirin asl›nda insan› gerçek anlamda insan yapt›¤›n› ileri sürer. Hegel, benzer biçimde farkl›laflman›n, dolay›s›yla çeliflki ve karmaflan›n oldu¤u alan› sivil toplum olarak kabul eder. HeKaynak: http://www.google.com.tr/search?pq gel, aflk›n bir devletin ortaya ç›karak sivil toplumdaki farkl›l›klar› yok etmesi ve sivil toplumu kendi flemsiyesi alt›nda ayn› amaçlara yöneltmesi gerekti¤ini savunmufltur. Hegel, bu düflünceyi “asimile etmek medenileflmektir” ifadesiyle dile getirmifltir.
Mutlakiyetçi Düflüncede Otorite ve Devlet Mutlakiyetçi düflünce bireyi de¤il, devleti önemser. Toplumsal kargaflay›, ayr›flmay› önlemek ve toplumda birlik ve beraberlik ruhunu oluflturmak için güçlü, kuflat›c› bir devlet otoritesine ihtiyaç vard›r. Machiavelli, devleti bir hükümdar›n flahs›nda en üstün varl›k olarak kabul etmifltir. Machiavelli’ye göre devlet otoritesini elinde bulunduran hükümdar, kadiri mutlak bir otorite olarak her fleye güç yetiren kiflidir. Machiavelli, hükümdar›n düflünmesi gereken tek fleyin iktidar›n› korumak ve gelifltirmek oldu¤unu söyler. Machiavelli bunun için hükümdar› ahlaki de¤erlerin d›fl›nda ve hukukun üstünde tutar. Machiavelli’ye göre “sonuca giden her yol mubaht›r”. Hükümdar aç›s›ndan sonuç, kendi iktidar›n› korumaktan baflka bir fley de¤ildir. Benzer bir düflünceyi Thomas Hobbes’ta da görürüz. Hobbes’a
154
Siyaset Bilimi
Millî ‹rade: Bir toplumda tek tek herkesin iradesinin toplam› anlam›na gelir. Demokratik toplumlarda Millî ‹rade seçimler arac›l›¤›yla oluflur. Seçimler sonucunda ortaya ç›kan tablo Millî ‹rade’yi yans›t›r. Diyalektik: Z›t kutuplar›n birbiriyle çat›flma hâlinde oldu¤unu savunan düflünce biçimi.
SIRA S‹ZDE
1
göre bireyler, otoritenin zoruyla bir araya gelerek bir sözleflme yapar ve devleti meydana getirirler. Fakat bireyler sözleflme ile hem egemenliklerini hem de haklar›n› devlete devrederler. Devlet ortaya ç›kt›ktan sonra egemenlik hakk› bireylerden devlete geçer. Devlet de zor kullanarak toplumu yönetir ve insanlar› bar›fl içinde bir arada tutar. Rousseau ile Hegel bu konuda biraz daha farkl› düflünürler. Rousseau’da da Hobbes’a benzer biçimde bireyler bir araya gelerek sözleflme imzalar ve devleti ortaya ç›kar›rlar. Ancak ona göre devlet ço¤unlu¤un iradesine göre çal›fl›r. Bu ayn› zamanda Genel ‹rade (Millî ‹rade) denen fleyi olufltur. Genel ‹rade mutlak olup her tür yan›lg›n›n ve s›n›rlaman›n ötesindedir. Rousseau’ya göre Genel ‹rade meflruiyetin kayna¤›d›r. Baflka bir deyiflle, bir yasan›n veya politikan›n meflru olup olmamas› onun ço¤unluk taraf›ndan benimsenip benimsenmemesine ba¤l›d›r. Ço¤unlu¤un kabul etti¤i bir yasa veya karar mutlak olarak do¤rudur. Genel ‹rade ortaya ç›kt›ktan sonra art›k özel iradelere, de¤erlere, kimliklere ve ç›karlara yer yoktur. Rousseau, toplumsal farkl›laflman›n devlet taraf›ndan e¤itim yoluyla yok edilmesini savunur. Benzer bir düflünce Hegel’de de geliflmifltir. Hegel’de devlete sözleflme yoluyla de¤il, tarih içinde diyalektik yoldan ulafl›l›r. Sivil toplum içindeki farkl› unsurlar aras›ndaki diyalektik ayr›flma ve çat›flma sonucunda devlet bir çözüm noktas› olarak ortaya ç›kar. Devlet ortaya ç›kt›ktan sonra toplumu kendi flahs›nda homojen hâle getirir. S‹ZDE savundu¤u temel de¤erleri tart›fl›n›z. MutlakiyetçiSIRA düflüncenin
L‹BERAL‹ZM
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Resim 6.5
John Stuart Mill: S O R U 1806-1873 y›llar› aras›nda yaflam›fl, özgürlük D‹KKAT düflüncesinin en önemli savunucular›ndan SIRA S‹ZDE ve dönemin en önde gelen ‹ngiliz liberal düflünürü. AMAÇLARIMIZ
N N
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/John_Stuart_Mill K ‹ T A P
Resim 6.6
John Locke: 16321704 y›llar› aras›nda ve T Eyaflam›fl L E V ‹ Z Y Oolan N dönemin siyaset felsefesini derinden etkileyen ‹ngiliz siyaset felsefecisi ve liberalizmin fikir ‹babas›. N T E R N EJohn T Locke ayn› zamanda Amerikan Devrimi’nin en önemli ilham kayna¤›n› oluflturmufltur.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/John_Locke
Liberalizmin savundu¤u baz› de¤erlerin düflünsel kaynaklar› Antik Yunan ve Helen düflünce gelene¤ine kadar gerilere gider. Ancak liberalizm esas olarak modern dünyada geliflen bir ideolojidir. On yedinci yüzy›ldan bafllayarak liberal düflüncenin geliflmesine katk›da bulunan baz› isimler Adam Smith, John Locke, Immanuel Kant, Charles-Louis de Secondat Montesquieu, Alexis Tocqeuveille, Jeremy Bentham ve John Stuart Mill gibi düflünürlerdir. Yirminci yüzy›lda liberal düflünce ad›na ön plana ç›kan baz› isimler ise Friedrich August von Hayek, Robert Nozick, Ludwig von Misses gibi düflünürler olmufltur. Bugün liberalizm içinde geliflen üç ana ak›mdan söz edebiliriz. Bunlardan birincisi ve liberalizmin ana çerçevesini oluflturan “klasik liberalizm”dir. On yedinci yüzy›lda ortaya ç›kan klasik liberalizm, temel insan haklar›, s›n›rl› devlet, hukukun üstünlü¤ü, serbest piyasa ekonomisi gibi de¤erleri savunmaktad›r. Klasik liberalizmin iki önemli fikir babas› John Locke ile Adam Smith’tir. Locke, siyâsî liberalizm ö¤retisini gelifltirirken Smith ise iktisadi liberalizm düflüncesini gelifltirmifltir. Liberalizm içinde geliflen ikinci ak›m, on dokuzuncu yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren geliflmifl
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
olan “sosyal liberalizm” düflüncesidir. Sivil ve siyasal haklar›, kat›l›m› ve eflitlik düflüncesini savunan bu anlay›fl klasik liberalizmin aksine devlete belli alanlarda yükümlülükler yükler. John Stuart Mill ve Thomas H. Green gibi düflünürler bu düflüncenin önemli isimlerindedir. Liberalizm içinde geliflen üçüncü anlay›fl ise yirSIRA S‹ZDE minci yüzy›lda geliflen “liberteryen” düflüncedir. Hans-Hermann Hoppe, Robert Nozick ve Ayn Rand gibi düflünürler taraf›ndan gelifltirilen bu anlay›fl, devleti bir gece bekçisi gibi düflünmekte ve sosyal, ekonomik, siyasal yaflam›n D Ü fi Ü N Eher L ‹ M alan›ndan çekmeyi savunmaktad›r. Liberteryen anlay›fla göre alt yap›, e¤itim, sa¤l›k, sosyal güvenlik gibi faaliyet alanlar› dâhil olmak üzere güvenlik ve adalet d›fl›ndaki tüm S O R U hizmetleri toplumun kendisine b›rakmak gerekir. Bugün liberalizm içinde geliflen üç ana ak›mdan söz edebiliriz: i) Klasik ii) D ‹ K K ALiberalizm; T Sosyal Liberalizm; iii) Liberteryen Düflünce.
Liberalizmde Birey ve Toplum
SIRA S‹ZDE
N N
Liberalizmin, ikisi bireye, ikisi de toplumsal yaflama ait olmak üzere dört temel de¤eri bireycilik, özgürlük, ço¤ulculuk ve hoflgörüdür. Liberalizm, her fleyden önce AMAÇLARIMIZ bireyci bir düflünce biçimidir. Liberalizm bireyi, sivil haklar›n, sosyal düzenin, iktisadi ve siyâsî yaflam›n temel birimi olarak kabul eder. Liberalizm, temel insan haklar›n› birey ekseninde formüle etti¤i gibi, birey-devlet iliflkisiniK de ‹ T bireyi A P esas alarak kurgular. Liberalizm, bu yönüyle topluluk, s›n›f veya millet gibi kolektif varl›klar› esas alan ö¤retilerden köklü biçimde ayr›fl›r. En üstün varl›k olarak bireyi kabul eden liberalizme göre her tür toplumsal ve siyasal kurumlar T E L E birey V ‹ Z Y O Niçin vard›r. Bireyle devlet aras›ndaki iliflkide devlet araç, birey ve onun mutlulu¤u ise amaç olmal›d›r. Bireyi rasyonel bir varl›k olarak kabul etti¤i için liberalizm, bireyin kendi SIRA S‹ZDE tercihlerini kendisinin belirlemesini savunur. Liberalizme göre her birey kendi ba‹NTERNET fl›na bir dünyad›r ve kendi kendisinin efendisidir. Liberalizmin temel de¤erlerinden biri de özgürlüktür. Liberalizmin anD Ü fi Ü N E Lözgürlük ‹M lay›fl› bireye müdahalesizli¤i öngörür. Liberalizm, bireyin her tür zorlamadan ve bask›dan uzak olmas› gerekti¤ini savunur. Zorlama siyasal iktidardan gelebildi¤i S O R U gibi, sosyal çevreden de gelebilir. Siyasal toplulu¤un bir üyesi olarak bireye en büyük engel ve zorlama devletten gelir. Bu bak›mdan liberal düflünce bireysel özgürD ‹ Kalt›na K A T al›nmas›n› lük için siyasal iktidar›n s›n›rland›r›lmas›n› ve hukukun vesayeti flart koflar. Rasyonel bir varl›k olarak birey kendisi için en do¤ruyu ve iyiyi seçme kabiliyetine sahiptir. Bu bak›mdan devletin, otoritenin gücünü kullanarak bireye SIRA S‹ZDE herhangi bir fleyi dayatmas› liberalizme göre kabul edilemez. Liberalizmin özgürlük anlay›fl› sadece siyâsî özgürlüklerle s›n›rl› de¤ildir. Liberalizm düflünce, ifade, AMAÇLARIMIZ örgütlenme, inanç, seyahat, kat›lma ve teflebbüs gibi tüm toplumsal, siyasal ve iktisadi yaflam alanlar›nda özgürlü¤ü savunur.
N N
155
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ TLiberalizm A P Liberalizm üzerine yaz›lm›fl kapsaml› bir kitap için Atilla Yayla (2011). Ankara: Liberte Yay›nlar› adl› kitaba bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
Liberalizmin toplumsal alana iliflkin temel de¤eri ço¤ulculuktur. her T E L E V ‹ ZLiberalizm YON insan›n kendi seçimini kendisinin belirleme hakk›n› savundu¤u için do¤al olarak insan tercihlerinin toplumsal yans›mas› ço¤ulculuk olur. Liberalizm bu anlamda tek bir düflüncenin, inanc›n veya yaflam biçiminin devlet eliyle bireylere dayat›lma‹NTERNET s›na karfl› ç›kar. Liberal düflünceye göre farkl› görüfllerin, inançlar›n ve yaflam biçimlerinin müdahale edilmeksizin bir arada bulunmas› do¤al bir bar›fl sürecini ge-
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
156
Siyaset Bilimi
tirir. Devlete düflen görev farkl›l›klar›n bir arada bar›fl içinde yaflamas›n› korumakt›r. Devlet, de¤iflik görüfller aras›nda bir hakem olarak bireylerin veya gruplar›n birbirlerine zarar vermesini önleme görevine sahiptir. Liberalizme göre ço¤ulculu¤un geliflebilmesi için “hoflgörü” kültürüne ihtiyaç vard›r. Liberalizme göre insanlar›n birbirlerinin yaflant›s›na tahammül etmeleri için birbirlerine karfl› hoflgörülü olmalar› gerekir. E¤itimin ana ifllevlerinden biri hoflgörü kültürüne katk›da bulunmas›d›r. Liberalizme göre e¤itim her fleyden önce, insanlar›n baflkalar›n›n farkl›l›¤›na karfl› sayg›l› ve hoflgörülü olmas›n› ö¤retmelidir.
Liberalizmde Siyâsî Yap› ve Demokrasi Liberalizm, demokratik bir siyâsî yap›y› öngörür. Modern dünyadaki demokrasinin, liberalizmin siyâsî projesi olarak geliflti¤ini söyleyebiliriz. Demokrasinin temel de¤erleri olan hukukun üstünlü¤ü, güçler ayr›m›, çok partili sistem, temsili sistem, serbest seçimler, özgürlük, hukuk önünde eflitlik gibi de¤erler liberalizme ait de¤erlerdir. Liberalizmin siyâsî boyutu birkaç noktada de¤erlendirilebilir. Her fleyden önce liberalizme göre yönetimin temeli halk›n r›zas› olmal›d›r. ‹ktidar, serbest seçimler yoluyla halk›n r›zas›n› alarak yönetime gelmelidir. ‹kinci olarak, liberalizme göre sistemin temeli insan haklar›na dayanmal›d›r. Tüm siyasal kurumlar›n amac› insan haklar›na hizmet etmek olmal›d›r. ‹nsanlar, yaflam, özgürlük ve mülkiyet gibi birtak›m temel haklara do¤ufltan sahip olduklar› için insanlar›n haklar› devletin üzerindedir. Liberalizmin, siyâsî boyutuyla ilgili önemli de¤erlerinden biri de s›n›rl› devlet anlay›fl›d›r. Liberal devlet, hukukun üstünlü¤ü ilkesine göre iflledi¤i için devleti hukukla s›n›rland›rm›flt›r. Devletin tüm eylemleri, yetkileri hukukla tan›mlanm›flt›r. Liberal düflünce, devleti ayn› zamanda faaliyetleri itibariyle de s›n›rl› görür. Liberalizme göre devlet toplumsal ve ekonomik faaliyetleri toplumun kendisine devretmelidir. Liberaller, toplumsal hizmetlerin topluma devredilmesi durumunda sivil toplumun daha fazla geliflece¤ini, toplumun devlete karfl› daha fazla güçlü olaca¤›n› düflünür. Liberal devletin bir di¤er özelli¤i ise devletin herhangi bir ideolojiye göre yönetilmemesidir. Liberalizme göre devlet bir hakem olarak toplumsal kesimler aras›nda tarafs›z olmal›d›r. Liberaller, herhangi bir ideolojiyle yönetilen devletin tam olarak tarafs›z kalamayaca¤›n›, dolay›s›yla adil olamayaca¤›n› düflünmektedirler.
Liberalizmin ‹ktisadi Boyutu Liberalizmin önemli de¤erlerinden biri de ekonomik alanda görülür. On yedinci yüzy›lda Adam Smith ile bafllayan iktisadi liberalizmin Resim 6.7 temel felsefesi “laissez faire, laissez passer” düflüncesiyle dile getirilen “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçAdam Smith: sinler” ö¤retisidir. Adam Smith, firmalar›n devletin s›1723-1790 y›llar› aras›nda yaflam›fl n›rlamas›na maruz kalmaks›z›n rahatça yat›r›m ve üreolan ve serbest tim yapabildikleri ve bu ürünleri gümrük engeline tapiyasa k›lmadan dünyaya pazarlayabildikleri bir toplumda ekonomisinin fikir babas› ‹skoçyal› zenginlik ve refah›n geliflece¤ini ileri sürmüfltür. liberal düflünür. Smith’e göre ekonomi, gücünü rekabetten ald›¤› için bu tür bir ekonomide mal ve hizmetler hem daha kaliteli hem de daha ucuza üretilecektir. Adam Smith’in görüfllerinin genel olarak liberaller taraf›ndan bugün de kabul gördü¤ünü söyleyebiliriz. Liberallere göre Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Adam_Smith ekonomi serbest piyasa koflullar›na göre ifllemelidir.
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
157
Buna ayn› zamanda “pazar ekonomisi” de denmektedir. Serbest piyasan›n oluflabilmesi için devletin ekonomiye müdahale etmemesi gerekir. Üretim, tüketim, pazarlama süreçleri üretici ile tüketicinin karfl›l›kl› r›zas› üzerine bina edilmelidir. Liberalizmin iktisadi anlay›fl› bireylerin “rasyonel” varl›klar oldu¤u inanc›na dayan›r. Her insan rasyonel hareket etti¤i için pazara indi¤inde neyin kendisi için iyi olaca¤›na kendisi karar verebilir. Dolay›s›yla liberaller, tüketici ile üretici aras›ndaki iliflkinin ikisi aras›ndaki karfl›l›kl› r›zaya dayanmas› durumunda bir sorun olmayaca¤›n› düflünürler. Ekonomi bu yoldan hem daha verimli iflleyecek hem de herkes serbest piyasa flartlar›nda hak etti¤ini elde etmifl olacakt›r.
Pazar Ekonomisi: Serbest piyasa ilkelerine göre iflleyen ekonomi modeli. Bu ekonomik anlay›fla göre devletin engeli olmaks›z›n her tür mal ve hizmetler özel sektör taraf›ndan serbestçe üretilmeli ve fiyatlar piyasa flartlar›nda taraflar aras›ndaki anlaflmaya göre belirlenmelidir.
SIRA noktalarda S‹ZDE Liberalizm ile mutlakiyetçi düflünceyi karfl›laflt›r›n›z. ‹ki düflünce hangi birbirinden ayr›flmaktad›r?
SIRA S‹ZDE
MUHAFAZAKÂRLIK
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Tarihsel arka plan› MÖ 400’lerde yaflayan Aristo’ya kadar gerilere gitmesine ra¤men muhafazakâr düflünce Frans›z devriminden sonra S O R U S O R U Resim 6.8 sistemli bir ö¤reti hâline gelmifltir. Muhafazakâr düflünEdmund Burke: ce, on dokuzuncu yüzy›lda David Hume, Edmund Bur1729-1797 Dy›llar› ‹KKAT D‹KKAT ke ve Joseph de Maistre gibi düflünürlerin tart›flmalar›yaras›nda yaflam›fl olan ‹rlanda la flekillenmifltir. Muhafazakârl›k büyük ölçüde on sekiz kökenli, SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ve on dokuzuncu yüzy›llarda ortaya ç›kan geliflmelere muhafazakâr karfl› bir tepki olarak do¤mufltur. Muhafazakâr düflündüflüncenin en cenin bu ba¤lamda tepki gösterdi¤i dört hususun olduönemli fikir AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ adamlar›ndan biri ¤unu söyleyebiliriz. Bunlardan birincisi, Ayd›nlanma olan devlet adam› düflüncesidir. Ayd›nlanman›n merkezindeki ak›lc› düve düflünür. flünce biçimi muhafazakârlar›n tepkisini en fazla çeken K ‹ T A P K ‹ T A P hususlar›n bafl›nda gelmektedir. Ayd›nlanmac›lara göre Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Edmund_ ak›lc›l›k makul, baflka bir deyiflle akla uygun olan› bulBurke mak, ona göre davranmak de¤il; akl› tüm toplumsal deTELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ¤erlerin ve kurumlar›n kayna¤› ve referans› hâline getirmektir. Ayd›nlanmac›lara göre ideal varl›¤›n kayna¤› toplumdan, tarihten, kültürden, dinden ve gelenekten ba¤›ms›z olarak ak›ld›r. Oysa muhafazakârlar, toplumsal de¤erlerin ve kurumlar›n temelinin akla de¤il, toplumlar›n‹ Ntarihsel T E R N E T birikimine, ‹NTERNET kültürüne ve gelene¤ine dayand›¤›n› düflünürler. Muhafazakâr düflüncenin tepkisini çeken fleylerden biri de Frans›z Devrimi’nde somutlaflan devrimci siyaset prati¤idir. Muhafazakârlar, Frans›z Devrimi’ne hem olufl tarz›ndan hem de sonuçlar›ndan dolay› karfl›yd›lar. Frans›z Devrimi, kade- Frans›z Devrimi: 1789 Paris’teki Bastille meli ve yavafl de¤iflim modelini bir kenara b›rakarak toplumsal dengeyi ve ahengi y›l›nda cezaevinde ç›kan isyan›n alt üst edecek, toplumun binlerce y›la dayal› organik yap›s›n› bozacak köklü bir ard›ndan gerçekleflen dönüflüm hareketi oldu¤u için muhafazakârlar›n tepkisini çekmifltir. Muhafazakâr- Frans›z Devrimi Avrupa tarihinde bir dönüm noktas› lar bununla birlikte, Devrim’in sonuçlar›na da fliddetli tepki göstermifllerdir. Fran- olup Fransa’da mutlak s›z Devrimi’nden sonra Fransa’da anarfli, kaos ve düzensizlik bafl göstermifltir. Oy- monarflinin y›k›l›p yerine rejiminin sa muhafazakârlar, de¤iflimin kademeli ve evrim yoluyla gerçekleflerek toplumsal cumhuriyet kurulmas›n› sa¤lam›flt›r. kurumlar›n ve kesimlerin bunu hazmetmesini, dolay›s›yla toplumsal dengeyi boz- Frans›z Devrimi’nden sonra bu devrimin gelifltirdi¤i mayacak flekilde olmas›n› savunurlar. eflitlik ve özgürlük gibi Muhafazakârlar›n tepkisini çeken di¤er bir fley ise sosyalist hareketlerdi. Saint de¤erler sadece Avrupa’da Simon, Charles Fourier ve Karl Marx gibi düflünürler muhafazakârlar›n hararetle de¤il, dünyan›n di¤er ülkelerinde de savunduklar› özel mülkiyeti ortadan kald›rarak kamu mülkiyetine geçmeyi savun- yayg›nlaflm›flt›r. maktayd›lar. Sosyalistler özel mülkiyetle birlikte devlet, din, ahlak, hukuk ve aile gibi üst yap›sal kurumlar›n tümümün tasfiye edilmesini öngörmekteydiler. Dolay›-
N N
158
Siyaset Bilimi
Kurgulay›c› Ak›l: Toplumu, tarihten ve kültürden ba¤›ms›z, masa bafl›nda mühendislikçi biçimde tasarlamay› öngören yaklafl›m.
s›yla muhafazakârlara göre sosyalist devrimci düflünceler, toplumun binlerce y›ld›r devam›n› sa¤layan ana omurgas›n› k›r›p yerine kurgulay›c› ak›ldan hareketle yenisini ikame etmeye çal›flmaktayd›lar. Muhafazakârlar›n tepkisini çeken di¤er bir husus da Sanayi Devrimi sonras›nda flekillenen yeni toplumsal yap›yd›. Sanayi sonras› oluflan yeni sosyolojik yap› muhafazakârlar›n de¤er verdi¤i cemaat, aile, akrabal›k ve komfluluk iliflkilerinde büyük bir tahribata yol açm›flt›. K›saca, muhafazakârl›¤›n bu dört alandaki geliflmelere karfl› tepkisel bir hareket olarak geliflti¤ini söyleyebiliriz.
Muhafazakâr Düflüncede ‹nsan ve Toplum Muhafazakâr düflünce, genel olarak insan›n s›n›rl› bir varl›k oldu¤unu kabul eder. Muhafazakârlar, insanlar›n toplumu ve otoriteyi oluflturmad›¤›n› aksine toplumun insan›n yap›s›n›, kapasitesini, düflüncesini, ahlaki deResim 6.9 ¤erlerini, inançlar›n› oluflturdu¤unu ileri sürerler. Bu Joseph de Maistre: konuyu anlatmak isteyen Joseph de Maistre, “hiçbir 1753-1821 y›llar› yerde toplumdan ve kültürden ba¤›ms›z bir insan göraras›nda yaflam›fl medim; buna karfl›n Almanlar›, Frans›zlar› ve Türkleri olan ve Frans›z Devrimi’ne gördüm” der. Muhafazakârlar, buradan hareketle inyöneltti¤i sert san›, rasyonel varl›k olarak kendi seçimlerinin refeelefltirileriyle rans› hâline getiren anlay›fllar› reddederler. Onlara bilinen Frans›z göre bilgilerimiz akla de¤il, tecrübeye dayan›r. Günediplomat, hukukçu ve düflünür. flin her gün do¤udan do¤du¤unu, ateflin yakt›¤›n›, bulutlar›n ya¤mur getirdi¤ini, so¤uk havan›n üflüttü¤ünü akl›m›zla de¤il, tecrübelerimizle yaflayarak ö¤reniKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_de_ riz. Muhafazakârlar ikinci olarak insan›n haklar› beraMaistre berinde getirmedi¤ini, haklar›n devlet taraf›ndan insana bir lütuf olarak verildi¤ini düflünürler. Devlet, haklar›, yükümlülüklerle dengeli biçimde bireye verir. Muhafazakâr siyâsî düflüncenin ikinci ana kavram›, hatta belki de en önemli kavram› toplumdur. Toplum, keyfî biçimde müdahale edebilece¤imiz, istedi¤imiz flekle sokabilece¤imiz, sözleflme sonucu oluflturdu¤umuz mekanik bir araç de¤ildir. O hepimizi kuflatan, bizlerin toplam›ndan daha büyük, daha kapsay›c› ve kompleks bir varl›kt›r. Toplum, sadece mevcut insan kümelerinden müteflekkil olmay›p geçmiflten gelece¤e uzanacak olan canl›, karmafl›k, kompleks ve karfl›l›kl› iliflkiler bütününden meydana gelen bir organizmad›r. Muhafazakârlara göre sosyal s›n›flar, gruplar, topluluklar, cemaatler, k›saca tüm sosyal kümeler ve kurumlar görünmez bir güç, kuvvet ve kudret taraf›ndan birbirine ifllevsel olarak ba¤lanm›fl, organik toplumsal bütünün tamamlay›c› parçalar›n› oluflturmufltur. Toplumun inflas›nda gelenek ve göreneklerin yan› s›ra, Tanr› ve onun buyruklar›n›n tezahürü olan dinin önemli bir yeri vard›r. Buradan hareketle muhafazakârlar, toplumun asl›nda yaflayan kutsal bir organizma oldu¤unu ve bireyler olarak onu ahlaken koruma ödeviyle yükümlü oldu¤umuzu kabul ederler.
Muhafazakâr Düflüncede Düzen ve De¤iflim Muhafazakârlar›n, üzerinde hassasiyetle durduklar› ve savunduklar› konulardan biri de toplumsal düzendir. Toplumsal düzen, kurumlar›n birbirlerine ifllevsel olarak s›k› s›k›ya ba¤l› olmas›, toplumla devletin ayn› amaca yönelmesi ve birbirini tamamlay›c› tarzda bir iliflki içinde bulunmas›yla mümkün olabilir. Toplumsal düzenin temeli mülkiyet ve otoritedir. Bununla birlikte, akrabal›k, aile, komfluluk, din,
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U ve ‹deolojiler 6. Ünite - Siyâsî Düflünceler
gelenek ve görenekler toplumsal düzeni ayakta tutan ve süreklili¤ini meT D ‹ K K Asa¤layan kanizmalard›r. Muhafazakârlara göre en iyi düzen “mevcut olan” düzendir. Her toplum kendi tarihsel evrimi içinde yanl›fllar›n›, hatalar›n› bertaraf ederek eksikleSIRA S‹ZDE rini gidererek kendi mükemmel formunu dengede tutmaya çal›fl›r. Mevcut düzenin en iyi düzen oldu¤u varsay›m›ndan hareket eden muhafazakâr düflünürler, “süreklilik” ve “istikrar”a büyük önem verirler. Toplumlar›n de¤iflimiAMAÇLARIMIZ süreklilik ve istikrar› bozmayacak flekilde olmal›d›r.
N N
S O R U159 D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ (2011). T A P MuhafazaMuhafazakârl›kla ilgili kapsaml› bir çal›flma için Bekir Berat Özipek kârl›k ‹stanbul: Timafl Yay›nlar› adl› kitaba bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
T E düzenin L E V ‹ Z Y O Nde kaynaMuhafazakâr düflünürlere göre bilginin yan› s›ra toplumsal ¤›n› ak›l de¤il, tecrübe oluflturur. Tecrübe, muhafazakâr düflünürler için büyük önemi olan anahtar bir kavramd›r. Tecrübe, içinde befleri eylemin temeli olan gelenekleri, görenekleri, örf ve âdetleri, al›flkanl›klar›, teamülleri k›saca teorik akl›n ‹NTERNET alt›ndan kalkamayaca¤› sosyal ve tarihsel pratikleri bar›nd›r›r. Örf ve âdetler muhafazakârlara göre bireyleri s›n›rlay›c› de¤il, onlar› gelifltirici ve gerçek anlamda koruyucu de¤erlerdir. Bu bak›mdan bilginin, yasan›n, ahlak›n, toplumsal iliflkilerin ve de¤erlerin kayna¤›, toplumdan ve toplumsal deneyimden soyutlanm›fl kuru ak›l de¤il; insanl›¤›n ortak servetini oluflturun toplumsal birikimin bizzat kendisidir. Her toplum kendi vatandafl›na derin tarihsel kökleri ve arka plan› olan büyük bir tecrübe birikimi ve serveti sunar. Akl› ifllevsel hâle getiren, birikmifl olan tecrübeden baflkas› de¤ildir. Bu bak›mdan muhafazakârlar toplumsal de¤iflimin, örf ve âdetleri, gelenek ve görenekleri sarsmadan, onlar› alt üst etmeden kendi do¤al evrimi sürecinde kendili¤inden gerçekleflmesini savunurlar.
TELEV‹ZYON
Muhafazakâr Düflüncede Devlet ve Otorite Muhafazakârlar›n üzerinde ›srarla durduklar› bir konu da otoritedir. Siyâsî otorite (devlet), toplumdaki hiyerarflik yap›n›n en üst formudur. Muhafazakârlara göre toplum, insan organizmas›n›n bedensel k›sm›n›, otorite ise beyin k›sm›n› meydana getirir. Güçlü bir otorite olmaks›z›n toplumun ve düzenin devam› söz konusu olamaz. Toplumun en tepe noktas›nda ona kumanda eden, farkl› unsurlar aras›ndaki ahenge süreklilik kazand›ran fley otoritedir. Muhafazakâr düflünceye göre otoritenin temeli “sözleflme”ye de¤il, “sadakat”e dayan›r. Bu noktadan hareket eden muhafazakârlar, liberal düflünürlerin siyâsî iktidar›n meflruiyeti için gerekli gördükleri sözleflme ve r›za kavramlar›na itibar etmezler. Muhafazakârlara göre toplumsal meflruiyet için r›za flartt›r ancak r›zan›n temeli sözleflme de¤il, sadakattir. Birey, herhangi bir ç›kar beklemeksizin siyâsî otoriteye, yasalara ve topluma mutlak anlamda itaat etmeli ve sadakatle ba¤l› kalmal›d›r. Muhafazakârlar, yukar›da alt› çizilen konularda afla¤› yukar› hemfikir olmalar›na ra¤men, muhafazakâr düflüncenin bugün genel olarak iki kulvarda yürüdü¤ü söylenebilir. Bunlardan biri “liberal” muhafazakârl›k, di¤eri ise “otoriter” muhafazakârl›kt›r. Birinci tarzdaki muhafazakârl›¤›n en önemli iki ismi David Hume ile Edmund Burke’tür. ‹kincisinin ise Joseph de Maistre ile Louis de Bonald gibi Frans›z kökenli düflünürlerdir. Liberal muhafazakârlar s›n›rl› bir otoritenin yan› s›ra, bireyle devlet aras›ndaki iliflkide bireyin haklar›n›n sa¤lanaca¤› bir denge kabul ederler. Bununla birlikte, liberal muhafazakârlar devletin topluma, toplumun de¤iflim sürecine ve ekonomiye müdahale etmesini istemezler. Oysa otoriter muhafazakârlar, devletin topluma müdahalesini gerekli görür ve önemserler. Öte yandan
‹NTERNET
160
Siyaset Bilimi
hak ve yükümlülükler dengesinde liberal muhafazakârlar haklar› öne ç›kar›rken otoriter muhafazakârlar yükümlülükleri daha fazla önemserler. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
3
Muhafazakârl›k liberalizmi karfl›laflt›r›n›z. ‹ki ideoloji aras›ndaki farkl›l›klar› ve benSIRA ile S‹ZDE zerlikleri tart›fl›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M SOSYAL‹ZM
Sosyalizm, Avrupa’da gerçekleflen sanayi devrimine karfl› bir tepki olarak ortaya S O R U ç›km›flt›r. Avrupa’da S O R U Sanayi Devrimi sonras›nda sosyal s›n›flar aras›ndaki uçuruma varan gelir da¤›l›m› dengesizli¤ine tepki olarak, sömüResim 6.10 rünün olmad›¤›, devletten, sosyal s›n›flardan ve özel D‹KKAT D ‹ K KMarx: AT Karl 1818mülkiyetten ar›nm›fl eflitlikçi sosyalist bir toplum ara1883 y›llar› aras›nda y›fl› ortaya ç›kt›. Bu aray›fl›n kök buldu¤u yer bafllanyaflam›fl olan, Alman SIRA S‹ZDEekonomist ve SIRA S‹ZDE kökenli g›çta Fransa idi. Ancak bu düflünce zamanla tüm Avdüflünür. Devrimci rupa’ya yay›lmay› baflard›. Fransa’da ortaya ç›kan sossosyalist ideolojinin yalizm ütopik bir düflünce biçimi olarak geliflti. Bu fikir babas› olan AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ tarzdaki sosyalist düflünceye Fransa’dan Saint Simon Marx sadece bir teorisyen de¤il, ayn› ve Charles Fourier, ‹ngiltere’den de Robert Owen gizamanda bir bi ütopyac›lar önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. Ütopik sosK ‹ T A P K pratisyendir. ‹ T A P yalistler sosyalist bir toplum hayal etmelerine ra¤men buraya nas›l geçilece¤ine cevap verememifllerdi. Bu Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx sorunun cevab›, on dokuzuncu yüzy›lda ortaya ç›kan TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Karl Marx taraf›ndan verilmifltir. Karl Marx, Hegel’in diyalektik yöntemini kullanarak kapitalizmin iç çeliflkilerinden sosyalizme geçilece¤ini ileri sürmüfltür. Marx bu yaklafl›ma “bilimsel sosya‹NTERNET T E R N E T Marx’tan sonra sosyalist düflünce art›k bir ütopya olmaktan lizm” ad›n›‹ Nvermifltir. ç›km›fl, somut program ve eylemlerle gerçeklefltirilebilir bir proje hâline gelmifltir. Bir teorisyen olmakla birlikte Marx ayn› zamanda Resim 6.11 emekçi s›n›f›n örgütlenmesinde aktif rol oynayarak Friedrich Engels: Fransa ve ‹ngiltere’nin sosyalizme geçiflini sa¤lamaya 1820-1895 y›llar› çal›flm›flt›r. Marx, Londra’da iken Birinci Enternasyoaras›nda yaflam›fl olan ve Karl Marx nal’i örgütlemek için çal›flm›flt›r. Birinci Enternasyoile birlikte nal’in sonuç bildirisinde yer alan o meflhur, “bütün ülKomünist kelerin iflçileri birlefliniz!” slogan› Marx ve Friedrich Manifesto’ya imza Engels taraf›ndan gelifltirilmifltir. Uzun y›llar iflçi s›n›f›atan Alman kökenli devrimci sosyalist n›n mücadelesinde ve örgütlenmesinde aktif olarak düflünür ve yer alan Marx, daha sonra kendisini tümüyle teorik sanayici ifladam›. çal›flmalara vermifl ve meflhur Das Capital adl› çal›flmas›n› yazm›flt›r. Das Capital’in ikinci ve üçüncü ciltKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_ leri, ölümünden sonra arkadafl› Engels taraf›ndan taEngels mamlanm›flt›r.
N N
Marx’ta Tarihsel Materyalizm ve Sosyal S›n›flar Marx’a göre tarihin itici gücü sosyal s›n›flard›r. Sosyal s›n›f kavram› Marx sosyolojisinin en önemli kavram›d›r. Marx, tarihsel ilerlemeyi sosyal s›n›flar aras›ndaki çat›flma üzerine bina etmifltir. Marx’a göre tarih, s›n›flar aras›ndaki çat›flman›n bir ürünü olarak geliflir. Tarih, marksist anlay›flta geçmifl de¤il, gelecektir. Tarih, ilerde ortaya ç›kacak olan bir ileri aflamad›r. Marx ve Engels, Avrupa tarihini befl aflamaya ay›rm›flt›r. Bu aflamalar s›ras›yla ilkel-komünal aflama, köleci aflama, feodal aflama,
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
161
Resim 6.12 kapitalist aflama ve sosyalist aflamad›r. Her aflamadaki iç çeliflkiler, baflka bir deyiflle, diyalektik çat›flma tarihin Marx ve Engels bir sonraki aflamas›na yol açar. Ön aflamas› yaflanmataraf›ndan kaleme al›nan ve yan herhangi bir aflaman›n ortaya ç›k›p geliflmesi mümkomünizmin yol kün de¤ildir. Tarihin itici gücünü oluflturan sosyal s›n›fharitas›n› lar, Marx’a göre “özel mülkiyet”in geliflmesiyle ortaya oluflturan Komünist ç›km›flt›r. Özel mülkiyetin olmad›¤› “ilkel-komünal” topManifesto. lumda insanlar aras›nda eflitlik vard›. Fakat insanlar›n yerleflik hayata geçmesiyle birlikte özel mülkiyet geliflti, böylece iki s›n›f ortaya ç›kt›: Mülkiyete sahip olan sermaye s›n›f› ve bunlara hizmet eden emekçi s›n›f›. Marx’a göre tüm toplumsal yaflam alan› iki yap›ya Kaynak: http://www.idefix.com/Kitap/tanim.asp ayr›l›r: Alt yap› ve üst yap›. Alt yap› ekonomidir. Marx buna “üretim biçimi” der. Üst yap› ise ekonomik olmayan devlet, aile, din, kültür, ahlak gibi kurumlardan oluflur. Ekonomik alt yap›da iki s›n›f bulunur. Bunlardan birisi “sermaye” s›n›f›, biri de “emekçi” s›n›f›d›r. Sermaye s›n›f›, üretim araçlar›na (toprak, fabrika, para, kaynaklar, vs.) sahip olan s›n›ft›r. Emekçi s›n›f ise sadece eme¤ini satarak geçinmek zorunda kalan s›n›ft›r. ‹ki s›n›f aras›ndaki iliflkiye Marx “üretim iliflkileri” der. Üretim iliflkileri bir çat›flma iliflkisidir. Çünkü iki s›n›f›n ç›karlar› birbirinden keskin biçimde farkl›d›r. Ç›karlar› birbirinden ayr›ld›¤› gibi iki s›n›fa mensup insanlar›n de¤er yarg›lar›, dünya görüflleri, bilinçleri, kültürleri de birbirinden farkl›d›r. Marx’a göre insan›n maddî koflullar› onun bilincini oluflturur. Sermaye s›n›f›, emekçi s›n›f üzerindeki tahakkümünü meflrulaflt›rmak ve sürekli hâle getirmek için üst yap›sal kurumlar› ortaya ç›karm›flt›r. Devletin, ailenin ve dinin varl›k nedeni alt yap›daki iliflkilere süreklilik ve meflruluk kazand›rmakt›r.
Marx’a Göre Kapitalizmden Sosyalizme Geçifl Marx’a göre kapitalizm içinde derinleflen çeliflkiler bizi sosyalizme tafl›yacakt›r. Marx, emekçi s›n›f taraf›ndan üretilen art›k de¤erin en fazla sömürüldü¤ü sistemin kapitalist sistem oldu¤unu düflünür. Kapitalist sistem içinde iflçi, üretti¤i de¤erden, dolay›s›yla eme¤inden uzaklafl›r. Kapitalizmde iflçinin eme¤i al›n›p sat›lan bir “meta” hâline gelmifltir. Kiflinin üretim içinde hem art›k de¤erine hem de insan olarak kendisine olan uzaklaflmas›n› Marx “yabanc›laflma” olarak nitelendirir. Yabanc›laflma durumu kapitalist sistemde üst seviyesine ç›km›flt›r. Marx’a göre kapitalizm içindeki çeliflkilerin derinleflmesiyle devrim de kaç›n›lmaz olacakt›r. Kapitalizmin ileri evresinde sermaye giderek küçük bir grubun elinde toplanacak, buna karfl›n genifl kitleler emekçi durumuna düflecektir. ‹ki s›n›f aras›nda hem nicel hem de nitel olarak derin bir uçurum meydana gelecektir. Kapitalist toplumdaki iki s›n›f› Marx burjuvazi ve proletarya olarak isimlendirir. Proletarya ile burjuvazi aras›ndaki çat›flma sosyalizmi getirecektir. Proletaryan›n üretim araçlar›na el koymas›yla sosyalist devrim gerçekleflecektir. Marx’a göre sosyalist devrimle birlikte bir “proletarya diktatörlü¤ü” kurulacak ve bu diktatörlük sosyalist toplumu komünizme tafl›yacakt›r. Özel mülkiyet güdüsü ve bunun ürünü olan üst yap›sal kurumlar›n uzun bir tarihi geçmifli oldu¤u için bunlar ancak belli bir dönem içinde tasfiye edilebilir. Bunu yapacak olan proletarya diktatörlü¤üdür. Bu diktatörlük, devlet dâhil, tüm üst yap›sal kurumlar› tasfiye ederek sosyalist toplumu komünizme götürecektir. Marx ve Engels taraf›ndan kaleme al›nan Komünist Manifesto’daki resme göre komünist toplumda aile, devlet,
Art›k De¤er: Bir iflçinin üretti¤i tüm de¤erin, iflçinin kendisinde kalmayan k›sm›. Sözgelimi bir iflçi günde 10 birimlik bir de¤er üretti¤inde, bunun 3 birimini maafl olarak al›yorsa geriye kalan 7 birimlik de¤er art›k de¤er olur.
162
Siyaset Bilimi
din, kilise, bürokrasi gibi tüm üst yap›sal kurumlar tasfiye edilmifltir. Mülkiyet ve üretim kolektif hâle getirilmifltir. Hiç kimsenin özel mülkiyeti yoktur. Üretim, kâr amac›yla de¤il, ihtiyac› gidermek amac›yla yap›lmaktad›r. Üretim, insanlar›n ihtiyac›na karfl›l›k verecek kadard›r. Bu da do¤al olarak günlük çal›flma süresini üç dört saate kadar düflürecektir. Komünist toplumda insanlar ayn› zamanda özel mülkiyet güdüsünden, dolay›s›yla bencillikten ar›nm›fllard›r. Hiç kimse burada kendini düflünmez ve kendine yontmaz. Özel mülkiyet kalkt›¤› için buna zaten gerek de kalmayacakt›r. K›saca, insanlar›n tam anlam›yla eflit ve özgür olaca¤› toplum, emek sömürüsünün olmad›¤› komünist toplumdur.
Dünyada Sosyalizm ve Sonuçlar› ‹lk sosyalist devrim, Marx’›n öngördü¤ü gibi geliflmifl kapitalist toplumlarda de¤il, Rusya gibi tar›m toplumunda gerçekleflti. Dolay›s›yla Rusya’daki sosyalizm Marx’›n öngördü¤ü gibi kapitalizmin iç çeliflkilerinden do¤maResim 6.13 d›, aksine Vladimir Lenin önderli¤inde bafllat›lan bir Vladimir Lenin: 1870hareketin sonucunda devrim yoluyla geldi. Lenin, sos1924 y›llar› aras›nda yalizmin sanayileflmifl ülke proletaryas› taraf›ndan deyaflam›fl olan Lenin, Rus Bolflevik ¤il, tar›m toplumu proletaryas›yla onun öncü birli¤ini hareketinin lideri oluflturan siyâsî parti taraf›ndan gelifltirilece¤ini ileri olarak 17 Ekim Bolflevik Devrimi’ni sürmüfltür. Rus Komünist Partisi’ni “öncü proletarya” gerçeklefltirerek Rusya’daki Çarl›k örgütü olarak kabul eden Lenin, sosyalizmi bu parti rejimine son vermifltir. eliyle az geliflmifl ülkelere yaymaya çal›flm›flt›r. RusLenin 1917-1924 y›llar› aras›nda Sovyet ya’da kurulan sosyalist rejim 1920’den itibaren etraf›nDevlet Baflkanl›¤› daki ülkelere yay›lm›flt›r. Rusya’da devrimden sonra, görevini yürütmüfltür. bugün ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl olan on befl ülkeden Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File: oluflan bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i kuLeninportrait.jpg rulmufltur. Bu cumhuriyetler fiilen tek parti olan Komünist Parti taraf›ndan yönetilmifltir. Öte yandan, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Avrupa Berlin duvar›yla fiilen ikiye ayr›lm›flt›r. Berlin’in do¤u yakas›ndaki ülkeler sosyalizme geçmifltir. Do¤u Almanya, Polonya, Macaristan, Çekoslovakya, Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya ve Arnavutluk böylece sosyalizmle yönetilen ülkeler hâline gelmifltir. Sosyalizm 1950’lerden itibaren Asya ülkelerine de s›çram›flt›r. Asya’da Mao’nun gelifltirdi¤i sosyalist model de Marx’›n öngörüsünden farkl› bir sosyalizmin yol haritas›n› oluflturmufltur. Mao’nun gelifltirdi¤i model, köylüye dayal› devrim stratejisidir. Mao, köylü hareketi üzerine haz›rlad›¤› ve Mao Resim 6.14 stratejisi olarak yayg›nlaflan Hunan Raporu’nda zorba Mao Zedong: 1893ve hain eflraf olarak nitelendirdi¤i toprak a¤alar›na 1976 y›llar› aras›nda karfl› köylü birliklerini harekete geçirmifltir. Köylüleyaflayan Baflkan Mao, Çin’de 1949 y›l›nda rin örgütlenerek genifl toprak sahiplerinin ellerindeki gerçekleflen sosyalist topraklara el koymas› ve böylece siyasal egemenli¤idevrimin lideridir. Çin ni kurmas›n› öngörmüfltür. Soldaki ›l›ml› giriflimleri, Halk Cumhuriyeti’nin hatta Stalin uygulamalar›n› revizyonist bularak elefltikuruculu¤unu yapan Mao, öldü¤ü 1976 ren Mao, tepeden inmeci, merkeziyetçi ve köylüye y›l›na kadar Baflkan dayanan sert bir komünist model öngörmüfltür. Asolarak görev yapm›flt›r. ya’da Çin’den sonra sosyalizmin iki önemli merkezi Küba ve Kuzey Kore olmufltur. Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Mao_Zedong
163
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
Sosyalist Rejimlerin Özellikleri Sosyalist rejimlerde genel olarak tek partili bir sistem hakimdir. Demokratik toplumlardaki çok partili hayata burada izin verilmez. Sosyalist ülkelerde sistemi kontrol eden Komünist Partiler ayn› zamanda devletle büResim 6.15 tünleflmifltir. Sosyalist rejimlerde toplumsal farkl›laflmaKüba devriminin ya da izin verilmez. Tüm toplumun sosyalist ideolojiye iki lideri Fidel göre de¤ifltirilip dönüfltürülmesi öngörülmüfltür. Bu da Castro ve Che Guvara. Castro, do¤al olarak Komünist Parti eliyle olmufltur. Sosyalist Küba devriminin rejimlerde sistemin meflruiyeti hukukun üstünlü¤üne gerçekleflti¤i veya insan haklar›na de¤il, sosyalist ideolojiye dayan1959’dan bu yana m›flt›r. Sosyalist ideolojiye uygun olmayan yasalara ve bu ülkeyi tek lider olarak politikalara izin verilmemifltir. Sosyalist rejimlerde mülyönetmektedir. kiyet ve üretim devlete geçmifltir. Devlet, tüm üretim süreçlerine karar veren bir mekanizmad›r. Bu da sosyalist ülkelerde ekonominin verimsiz hâle gelmesine yol Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Fidel_ açan önemli nedenlerden birini oluflturmufltur. Sosyalist Castro rejimlerin demokratik kapitalist ülkelere göre geri kal›fl›n›n ve y›k›l›fl›n›n temel nedenlerinden biri bu rejimlerin ekonomik aç›dan verimsiz olmalar› olmufltur. Bununla birlikte, özgürlüklerin k›s›tlanmas›, insan haklar›n›n ihlal edilmesi gibi hususlar Do¤u Avrupa ve Rusya’daki sosyalist rejimlerin 1989 y›l›ndan itibaren y›k›lmas›na yol açm›flt›r. Bugün Çin’de sosyalizm revize edilerek ekonominin serbest piyasa koflullar›na göre ifllemesine izin verilmifltir. Ancak Komünist Parti’nin hegemonyas› alt›ndaki tek partili sistem devam etmektedir. Öte yandan sosyalizm Küba ve Kuzey Kore’de herhangi bir de¤iflime u¤ramadan varl›¤›n› sürdürmektedir. Marx’›n öngördü¤ü sosyalizm ile Lenin ve Mao taraf›ndan gerçeklefltirilen sosyalizmi karSIRA S‹ZDE fl›laflt›r›n›z.
SOSYAL DEMOKRAS‹
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Resim 6.16
Sosyal demokrasi düflüncesi de on dokuzuncu yüzy›lda S O R U S O R U eflitlik temelinde ortaya ç›k›p geliflen bir düflünce biçiEduard Bernstein: 1850-1932 y›llar› midir. Sosyal demokrasi düflüncesinin Eduard Bernstearas›nda yaflam›fl in ve Karl Kautsky gibi öncüleri bafllang›çta Karl Marx D ‹ K K AveT D‹KKAT olup, revizyonist gibi radikal devrimci bir yoldan sosyalizme gitmeyi sosyal demokrat düflüncenin fikir amaçlam›fllard›. Ancak zamanla bu düflünceden vazgeSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE babas› olan Alman çerek kapitalizm ve demokrasi içinde kalarak sosyal kedüflünür. simler aras›nda eflitlik temelinde bir düzen gelifltirmeyi amaçlad›lar. Avrupa’da geliflen sosyal demokrasi düAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ flüncesinin de¤iflik kaynaklar› söz konusudur. Bu kaynaklardan biri on dokuzuncu yüzy›l boyunca Avrupa’da geliflen ve devlet eliyle eflitli¤i sa¤lamay› amaçlayan Kaynak: K ‹ T http://tr.wikipedia.org/wiki/Eduard_ A P K ‹ T A P Bernstein devlet sosyalizmi düflüncesidir. Almanya’da geliflen devlet sosyalizmi, sermayeyi genifl kitlelere yayarak eflitlik temelinde bir düzen öngörmüfltür. Sosyal demokrasinin di¤erT Ebir L E Vkayna¤› ‹ Z Y O N olan FaTELEV‹ZYON bianizm, ‹ngiltere’de geliflmifl, baflta sanayi olmak üzere, devleti her yere yaymay›, özel mülkiyeti devlete vermeyi ve demokrasiyi reforma tabi tutmay› öngören yumuflak bir sosyalizm fikrini savunmufltur. Sosyal demokrasinin kaynaklar›ndan bi-
N N
‹NTERNET
‹NTERNET
164
Siyaset Bilimi
rini oluflturan H›ristiyan sosyalizmi ise Avrupa’n›n de¤iflik ülkelerinde geliflmifl, kolektif mülkiyet, karfl›l›kl› sayg› ve sevgi ilkelerine dayanan bir düflüncedir. Sosyal demokrasi bu tür kaynaklardan ilham alm›fl olmakla birlikte esas olarak Bernstein’in düflünceleri üzerinden geliflmifltir.
Bernstein ve Sosyal Demokrasi Anlay›fl›
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Hem Alman Sosyal Demokrat Parti’nin hem de genel olarak Avrupa’da geliflen sosyal demokrasinin en önemli kuramc›s› olan Bernstein, kendi görüfllerini büyük ölçüde Marx’›n elefltirisi üzerine bina etmifltir. Bernstein’e göre Marx, tarihi tümüyle materyalist bir anlay›flla aç›klamakla yan›lm›flt›r. Alt yap›y› oluflturan nesnel ekonomik temel, insan›n öznel bilincinin oluflmas›na katk›da bulunuyor olmakla birlikte, tek belirleyici faktör de¤ildir. Din, kültür, ahlak, bilim gibi maddî olmayan unsurlar›n da SIRA insanS‹ZDE bilincinin oluflmas›nda o denli etkisi vard›r. Bernstein’e göre bunlarla ekonomi aras›ndaki iliflki tek yönlü de¤ildir. Ekonomik alt yap›, üst yap›y› belirledi¤i gibi, üst yap› da alt yap›y› belirleyebilmektedir. Bernstein’e göre Marx’›n D Ü fi Ü N E L ‹ M öngörüsünün aksine, kapitalizm çöküfle gitmiyor, aksine kendisini revize ederek gelifliyor. Marx, sermayenin giderek s›n›rl› bir zümrenin elinde toplanaca¤›n›, orta S O R U emekçi s›n›fa dâhil olaca¤›n›, böylece burjuvazi ile proletarya s›n›flar›n eriyerek aras›nda do¤an derin bofllu¤un zorunlu olarak proletarya devrimine yol açaca¤›n› belirtiyordu.D Oysa ‹ K K A TBernstein, bunun böyle olmad›¤›n›, aksine sermayenin giderek genifl bir tabana yay›ld›¤›n› gözlemifltir. Bernstein’e göre kapitalist toplumda zenginli¤in artmas›yla elde edilen maddî varl›k s›n›rl› elde toplanm›yor, aksine yayg›nSIRA S‹ZDE laflarak ara kademelerin geliflmesine yol aç›yor. Büyük iflletmelerin kendi alan›ndaki küçük iflletmeleri yuttu¤u do¤rudur. Ancak boflalan küçük iflletmelerin yerine bu kez baflka iflletmeler geçmektedir. K›saca, sermayenin tepe noktas› daralm›yor, AMAÇLARIMIZ aksine geniflliyor.
N N
K ‹ T A P
K ‹ T Asade P ve basit bir dille anlatan bir kitap için Ömer Çaha (2008). Siyâsî Siyâsî düflünceleri Düflüncelere Girifl ‹stanbul: Dem Yay›nlar›, adl› kitaba bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Bernstein, analizi konusunda da Marx’tan ayr›lmaktad›r. Marx, serT E L E proletarya V‹ZYON mayenin küçük ellerde toplanmas›yla ve orta s›n›f›n kaybolmas›yla emekçi s›n›f›n›n geniflleyece¤ini ve devrimi gerçeklefltirece¤ini düflünüyordu. Bernstein, Marx’›n öngördü¤ü devrimin proletarya taraf›ndan yap›lamayaca¤›n› ileri sürmektedir. ‹NTERNET Çünkü bütün proletarya ayn› flekilde hareket etmiyor ve ayn› dünya görüflüne sahip de¤ildir. Kapitalist sistem içinde do¤an zenginlik do¤al olarak proletaryan›n da bir kesimine yans›yor ve durumlar›nda iyileflme meydana getiriyor. Bu da proletaryan›n kendi içinde tabakalaflmas›na yol açmaktad›r. Bu bak›mdan proletaryadan homojen ve örgütlü bir s›n›f olarak devrim beklemek do¤ru ve mümkün de¤ildir. Bernstein, s›n›fsal çat›flma düflüncesine ve toplumun tek bir s›n›f›n diktatörlü¤ü alt›nda yönetilmesi fikrine fliddetle karfl› ç›km›flt›r. Ona göre tüm toplumu ilgilendiren ortak ç›karlar›n ve tüm toplumun iyili¤ine çal›flacak sistemlerin gelifltirilmesi gerekir. Buradan hareketle Bernstein, “vatandafl” kavram›n› Marx’›n teorisinin anahtar kavramlar› olan s›n›f ve proletaryan›n önüne geçirmifltir. Bernstein, Sosyal Demokrat Parti’nin, kanl› bir tarihsel öngörüden ve devrim düflüncesinden vazgeçmesi gerekti¤i üzerinde ›srarla durur. Bunun yerine, reformcu bir zihniyet gelifltirmeyi önerir. Marx’in aksine Bernstein, devletsiz, s›n›fs›z, özel mülkiyetsiz bir sosyalizm yerine; eflit flartlar›n ve sosyalleflme bilincinin geliflti¤i “sosyal demokrat” bir toplum amaçlam›flt›r.
‹NTERNET
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
165 AMAÇLARIMIZ
‹ T A Demokrasi P Sosyal demokrasi ile ilgili ayr›nt›l› bir kitap için ‹smail Cem (2010).KSosyal Nedir, Ne De¤ildir ‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›, adl› kitaba bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
Bernstein, sosyal demokrasinin hedef kitlesinin emekçilerT olmakla geE L E V ‹ Z Y Obirlikte, N nifl tabanl› olmas›ndan yanad›r. Ona göre sosyal demokrasi, toplumun her aflamas›nda siyâsî eflitli¤i sa¤lamak için çaba gösterir. Devlette, eyaletlerde, belediyelerde, ifl yaflam›nda eflit olma flartlar›n› sa¤lamay› hedefler. Bernstein’e göre sosyal de‹NTERNET mokrasinin ilkelerini benimseyen herkes Sosyal Demokrat Partinin çat›s› alt›nda yer alabilir. Sosyal demokrasi, bu anlamda bir s›n›f›n ya da grubun partisi de¤il, tüm toplumun partisidir. Temel amac›, ekonomik ve siyâsî sistemin iyilefltirilmesi için mücadele vermektir. K›saca Bernstein, parlâmenter, demokratik ve evrimsel bir geliflme sürecinden yanad›r. Ekonomik ve demokratik reformlar yoluyla kapitalist sistemin içine sürekli olarak tohum atmak gerekti¤ini savunur. Bu tohumlarla kapitalizmi ve demokrasiyi y›kmay› de¤il, rehabilite etmeyi hedefler. Bernstein’e göre demokrasi, s›n›f egemenli¤ini kald›racak olan önemli mekanizmalardan biri oldu¤u için bunu mutlaka korumak gerekir. Demokrasi sayesinde s›n›flar aras›ndaki uçurumlar giderilebilece¤i gibi, sosyalizmin öngördü¤ü eflitlikçi bir toplum da do¤abilir.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE Bernstein’in savundu¤u sosyal demokrasi anlay›fl›n›n hangi yönlerden Marx’›n sosyalizminden ayr›flt›¤›n› tart›fl›n›z.
Sosyal Demokrasinin Savundu¤u De¤erler
‹NTERNET
5
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Sosyal demokratlar her fleyden önce liberallerden farkl› olarak devleti adalet, güS Oe¤itim, R U venlik ve savunma gibi temel ifllevlerin yan› s›ra sa¤l›k, alt yap›, sosyal refah gibi alanlarda da sorumlu tutarlar. Sosyal demokratlara göre devlet toplumsal kesimler aras›nda eflit imkân ve f›rsatlar› sa¤lamak zorundad›r.D Bireyler ancak bu ‹KKAT zemin üzerinden gerçek anlamda özgür olabilirler. Devletle birey iliflkisi söz konusu oldu¤unda liberallerin daha çok özgürlü¤e, sosyal demokratlar›nsa eflitli¤e SIRA S‹ZDE önem verdi¤ini belirtmek gerekir. Buradan hareketle liberal demokratlar s›n›rl› bir otorite ve devlet anlay›fl›n› savunurken sosyal demokratlar kapsay›c› bir devlet anlay›fl›n› savunurlar. Kapsay›c› devlet, bireyin ve toplumun tüm yaflam›n› kuflatan AMAÇLARIMIZ bir devlettir. Devletin bireyin yaflam›nda yer almas› ona pozitif katk› sa¤lamas› içindir. Devlet bireyin yaflam›nda yer alarak bir yandan onun potansiyelini ortaya ç›kar›r, bir yandan da ona eflitlik temelinde imkân ve f›rsatlarKyarat›r. ‹ T A P Sosyal demokratlar ikinci olarak devletçi veya karma bir ekonomik anlay›fl› savunurlar. Sosyal demokratlar›n bu tarz bir ekonomi anlay›fl›n› savunmalar›n›n nedeni refah›n devlet eliyle da¤›t›lmas› düflüncesidir. Devlet Tekonomik E L E V ‹ Z Y O N faaliyetler içinde yer alarak bir yandan istihdam imkân› yarat›r, bir yandan da kaynak elde ederek bunu alt sosyal kesimlere transfer eder. Sosyal demokratlar bu düflünceyle ekonomiyi tümüyle piyasaya terk etmeyi öngören liberallerden ayr›fl›rlar. Sosyal ‹ N T E R N E TDevletin üst demokratlar, sosyal refah›n devlet eliyle paylafl›lmas›n› savunurlar. düzey gelir gruplar›ndan yüksek düzeyde vergiler al›p bunlar› alt kesimlere da¤›tarak iki kesim aras›nda eflitlik temelinde bir adalet gelifltirmesi gerekir. Sosyal demokratlar buna “da¤›t›mc› adalet” derler. Da¤›t›mc› adalet anlay›fl›na göre adalet devletin eliyle da¤›t›lan f›rsat ve imkânlara ba¤l›d›r. Sosyal demokratlar›n savundu¤u sosyal devlet anlay›fl›na göre devlet herkesin konut, e¤itim, sa¤l›k ve sosyal güvenlik gibi temel ihtiyaçlar›n› gidermekle yükümlüdür.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
166
Siyaset Bilimi
Üçüncü Yol: ‹ngiltere’de sosyolog Anthony Giddens taraf›ndan gelifltirilen ve ‹flçi Partisi’ne bir yol haritas› oluflturan Üçüncü Yol, liberal ekonomi anlay›fl› ile sosyal demokrat sosyal devlet anlay›fl›n› sentezleyen bir düflünce biçimidir.
SIRA S‹ZDE
6
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Sosyal demokratlar üçüncü olarak özgürlü¤ü savunurlar. Ancak sosyal demokratlar›n özgürlük anlay›fl› liberallerin özgürlük anlay›fl›ndan farkl›d›r. Liberal demokratlar özgürlükten müdahalesizli¤i anlarken sosyal demokratlar müdahaleyi öngören bir özgürlük anlay›fl›n› savunurlar. Sosyal demokratlar, özgürlü¤ün bireylerin kendilerine b›rak›lmamas› gerekti¤ini, devletin bireyler için iyi olan› belirleme hakk›na sahip oldu¤unu düflünürler. Sosyal demokratlara göre birey toplum ve devlet düzeniyle ne kadar bütünleflirse o kadar sosyalleflir, dolay›s›yla o denli özgür olma kapasitesine ulafl›r. Sosyal demokratlara göre kolektif ak›l, tekil ak›ldan daha üstündür. Bu bak›mdan bireyin toplumla ve devletle bütünleflerek kolektif yap› içinde özgürlü¤ünü yaflamas› gerekir. Bu da devletin aktif ve etkin biçimde bireyin yaflam›nda yer almas›n› gerektirir. Sosyal demokratlar buradan hareketle toplumsal düzenin planlanmas›n› devlete b›rak›rlar. Onlara göre devlet eliyle kurgulanm›fl ve planlanm›fl bir toplumsal düzen olmas› gerekir. Devlet, ekonomiyi, nüfusu, kültürel ve sanatsal hayat› belli bir amaç do¤rultusunda planlayarak koordine etmelidir. Avrupa’da ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra siyaset sahnesinde boy gösteren sosyal demokrat partilerin savundu¤u de¤erler ana hatlar›yla bunlard›r. Ancak son y›llarda sosyal demokrat partiler, liberallerle birçok konuda benzer görüflleri savunmaya bafllad›lar. Bunun tipik örneklerinden biri ‹ngiliz ‹flçi Partisi Genel Baflkan› Tony Blair’in ‹ngiltere’de bafllatt›¤› Üçüncü Yol hareketinde görülmektedir. Blair, partisinin politikalar›n› büyük ölçüde liberal politikalara dayand›rm›fl, bunun sonucunda ‹ngiltere’de 18 y›ll›k aradan sonra üst üste üç seçim kazanm›flt›r. Bugün sosyal demokrat partilerin ço¤u piyasa ekonomisini kabul eder noktaya gelmifltir. Bununla birlikte ço¤u devletin insan ve toplum yaflam›nda daha az yer almas› gerekti¤ini savunmaktad›r. SIRA S‹ZDE Sosyal demokrasi ile liberal demokrasiyi karfl›laflt›r›n›z. Bu iki demokrasi anlay›fl› aras›ndaki benzer ve farkl› noktalar nelerdir?
FAfi‹ZMD Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT Versay Anlaflmas›: Birinci Dünya Savafl› sonras›nda, savafltan galip ç›kan SIRA S‹ZDE ‹ngiltere, Fransa ve Rusya gibi ‹tilaf Devletleri’nin Almanya’ya 1919 y›l›nda kabul ettirdi¤i ve Almanya AMAÇLARIMIZ için a¤›r yapt›r›mlar getiren anlaflma. Savafltan yenik ç›kan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na K ‹ T A P da Versay Anlaflmas›’na benzer bir anlaflma olan Sevr Anlaflmas› dayat›lm›flt›r.
Faflist ideoloji, Avrupa’da Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra ortaya ç›k›p h›zla iktiS O Faflizm R U dara gelmifltir. Birinci Dünya Savafl›’n›n sonuçlar›na karfl› bir tepki olarak do¤mufltur. Adolf Hitler’i ortaya ç›karan koflullara bak›ld›¤›nda bu tezin ne denli do¤ru oldu¤u Birinci Dünya Savafl›’ndan yenik ç›kan Almanya’ya kabul D ‹ Kgörülür. KAT ettirilen Versay Anlaflmas›, Alman topraklar›n›n komflu ülkeler taraf›ndan paylafl›lmas›n› öngörmüfltür. Alman topraklar›n›n önemli bir k›sm›, bu anlaflmaya göre SIRA S‹ZDE Fransa, Polonya ve Belçika gibi ülkelere verilirken bir k›sm› da Milletler Cemiyeti’nin kontrolü alt›na geçmifltir. Anlaflma, ayr›ca Almanya’n›n sömürgelerden vazgeçip kendi topraklar›yla s›n›rl› kalmas›n› zorunlu hâle getirmifl, Alman ordusunu AMAÇLARIMIZ 100 bin askerle s›n›rland›rm›fl, Almanya’y› silahs›zland›rmay› öngörmüfl ve Almanya’ya a¤›r savafl tazminat› yüklemifltir. Bu anlaflma Almanya’da geniflçe bir kesim taraf›ndan ihanet kabul edilmifltir. Hitler’in ortaya ç›k›fl›n› sa¤layan nedenK ‹ T A olarak P lerin bafl›nda bu anlaflman›n geldi¤ini söyleyebiliriz. Hitler, ayn› zamanda 1920’lerde Almanya’da alt üst olmufl ekonomik tabloya karfl› bir kurtar›c› olarak ortaya ç›km›flt›r. 1926 T E Ly›l›nda E V ‹ Z Y O NAlmanya’da bir Amerikan dolar› dört milyar Alman Mark›’na denkti. Almanya’y› kas›p kavuran enflasyon insanlar›n al›m gücünü alt üst etmiflti. Hitler 1926 y›l›ndan itibaren Almanya’daki bu tabloya karfl› bir tepki olarak siyaset sahnesinde boy göstermifl ve 1933 y›l›nda iktidara gelmifltir. ‹ktidara geldikten son-
N N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
Resim 6.17 ra muhalif partileri tasfiye ederek, yenik düfltü¤ü ‹kinci Dünya Savafl›’n›n sonlar›na kadar Almanya’y› tek bafl›na Faflist siyasetin iki yönetmifltir. önemli ismi Hitler ile Mussolini bir ‹talyan Faflist Partisi de benzer biçimde Birinci Dünarada. ya Savafl›’ndan sonra ortaya ç›km›flt›r. ‹talya’daki sol sendikal hareket içinde yetiflen Benito Mussolini, ‹talyan sosyalistleri aras›nda h›zla yükselerek Sosyalist Parti’nin önemli isimlerinden biri hâline gelmifltir. Birinci Dünya Savafl› esnas›nda savafla kat›l›p kat›lmama konusunda süren tart›flmalar›n sonucunda Sosyalist Parti, milliyetçilerle sosyalistler aras›nda ikiye bölünmüfltür. Milliyetçi cephede yer alan Mussolini, 1919’da kendi partiKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Fascism si olan Nasyonal Faflist Partisi’ni kurmufltur. 1917’de Rusya’da meydana gelen Bolflevik Devrim ‹talya da dâhil olmak üzere birçok Avrupa ülkesi için bir korku kayna¤› hâline gelince, Mussolini bu korkuyu çok iyi kullanarak partisini bu korku üzerinden halka takdim etti. Mussolini, partisine ba¤l› ayr›ca Siyah Gömlekliler Resim 6.18 denen milis bir güç kurarak ‹talya’y› sosyalizme ‹talyan Faflist kaymaktan kurtaracak gücün kendisi ve partisi olPartisi’nin Siyah du¤u mesaj›n› verdi. ‹talyan Faflist Partisi, 1922 y›Gömlekli milisleri l›nda, milis gücü olan Siyah Gömleklilerin Napoli’den bafllayan Roma üzerine yürüyüflünün sonucunda bir bak›ma zor yoluyla iktidara gelmifltir. ‹talyan Kral›, bu yürüyüflün sonunda Baflbakanl›k görevini Mussolini’ye vermek zorunda kalm›flt›r. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Blackshirts Görevi devralan Mussolini, kendisine yak›n partilerle ittifak kurarak 1924 y›l›nda seçime girmifltir. Seçimden % 66’l›k bir oyla büyük bir zaferle ç›kan Mussolini, bir y›l sonra Meclisi la¤vederek kendisini ‹talya’n›n tek diktatörü olarak ilan etmifltir. ‹talya’da Faflist Parti’nin yönetimi böylece 1943 y›l›na kadar sürmüfltür. ‹talya’daki faflist yönetim Avrupa’daki birçok ülke (Almanya, ‹spanya, Macaristan, Yugoslavya, Finlandiya) için bir model hâline gelmifltir. Hitler’in en önemli modeli ‹talyan Nasyonal Faflist Parti’si olmufltur. SiResim 6.19 yah Gömlekliler hareketini örnek alan Hitler de ‹spanya’da faflist benzer biçimde bir milis gücü oluflturmufl ve milisFalanjistlerin leriyle birlikte 1923 y›l›nda Berlin üzerine yürüyüfl kulland›¤› befl yapm›fl ancak Münih’te durdurulmufltur. Benzer bioktan oluflan amblem çimde ‹spanya’da ortaya ç›kan Falanjistler (Falange) hareketi de ‹talyan Faflist Partisi’ni örnek alm›fl, o da “Mavi Gömlekliler” diye bir milis gücü oluflturarak ‹spanya’da iktidar› ele geçirmeye çal›flm›flt›r. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Fascism Nitekim 1936 y›l›nda bafllayan iç savafl›n sonucunda Falanjist hareketin en önemli ismi olan Francisco Franco ‹spanya’da iktidara gelmifl ve muhalefeti yasaklayarak ‹spanya’y›, öldü¤ü 1975 y›l›na kadar tek bafl›na yönetmifltir. Faflist partiler önce Avrupa’y›, sonra da Avrupa d›fl›ndaki birçok ülkeyi ‹kinci Dünya Savafl›’na sürüklemifltir. Ancak ‹kinci Dünya Savafl› faflist ülkelerin yenilgisiyle sonuçlanm›flt›r. Almanya ve ‹talya’n›n savafltan yenik ç›kmas›ndan sonra faflizm bu iki ülkede son bulmufl ve faflist partiler yasaklanm›flt›r.
167
168
Siyaset Bilimi
Faflizmin Düflünsel Temelleri Faflizm, tepkisel bir hareket olarak Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra ortaya ç›km›fl olmas›na ra¤men faflistler için ilham kayna¤› oluflturan önemli bir düflünce gelene¤inin oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu düflünce gelene¤i faflizm olarak adland›r›lmazsa bile Alman ve ‹talyan faflist partilerinin savundu¤u baz› de¤erleri savunmufllard›r. Bu ba¤lamda düflünsel temellere bak›ld›¤›nda en önemli kaynaklardan birini Antik Yunan düflünürü Platon’un oluflturdu¤unu söyleyebiliriz. ‹nsanlar›n do¤ufltan alt›n, gümüfl veya demir karakterlerden biriyle dünyaResim 6.20 ya geldi¤ini savunan Platon, yönetimin alt›n karakterAlman Nasyonal li filozoflar taraf›ndan üstlenmesini öngörmüfltür. PlaSosyalist Parti’nin ton, ailenin ve özel mülkiyetin ortadan kald›r›larak amblemi bütün her fleyin devletin kontrolünde olmas›n› savunmufltur. Modern dünyaya geldi¤imizde faflist ideolojiye ilham veren baflka düflünsel temeller de söz konusu olmufltur. Hükümdar› mutlak bir otorite olarak kaKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Fascism bul eden Machiavelli, devleti bir canavar gibi toplumu yutup ba¤r›nda hazmetmesi gerekti¤ini düflünen Hobbes, otorite ve hiyerarfliye kutsal anlam yükleyen de Maistre, gücün üstünlü¤üne inanan Friedrich W. Nietzsche, metafiziksel aflk›n bir devlet öngören Hegel gibi düflünürler faflist liderler için önemli ilham kaynaklar› olmufllard›r. Bu düflünürlerin yan› s›ra, bireycili¤e karfl› ç›kan, insanlar›n eflitli¤ini reddeden, homojen ve yekpare bir toplumu savunan, toplumun devletle kaynaflmas›n›n önemine iflaret eden, otoriter ve mutlak bir devlet anlay›Resim 6.21 fl›n› gelifltiren çok say›da düflünürün faflistler için ilGiovanni Gentile: ham kayna¤› oluflturdu¤unu söyleyebiliriz. Bunlar 1875-1944 y›llar› içinde 1900’lerin ilk çeyre¤inde yazan ‹talyan düflüaras›nda yaflam›fl ve Mussolini’nin nürler Vilfredo Pareto, Gaetano Mosca ve Giovanni Faflist Partisi’ne yol Gentile ile Alman düflünür Robert Michels’in özel bir göstermek üzere yeri vard›r. Elit (seçkinci) teorinin fikir babalar› olan faflist ideolojisinin felsefesini gelifltiren Pareto, Mosca ve Michels, insanlar›n do¤ufltan farkl› ‹talyan düflünür. olduklar›n›, baz› insanlar›n üstün olarak yarat›ld›¤›n›, yönetimin de do¤al olarak bu insanlar taraf›ndan üstlenilmesi gerekti¤ini savunmufllard›r. Bunlara göre s›radan insanlar bir kitle olufltururlar. Bunlar, do¤ufltan Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Giovanni üstün olan insanlar› takip etmek zorundad›rlar. Neo_Gentile Hegelci olarak bilinen Giovanni Gentile’nin faflist düflünce gelene¤inde özel bir yeri vard›r. Kendisini faflizmin filozofu olarak tan›mlayan Gentile, Mussolini için Bir Faflizm Doktrini adl› bir kitap yazm›fl ve düflüncelerini bu kitapta anlatm›flt›r. Korporatist bir devlet anlay›fl›n› savunan Gentile, bireycili¤in yok edilmesini, özel ç›karlar›n tasfiye edilmesini, toplumdaki tüm farkl› unsurlar›n devletle bütünlefltirilmesini, hepsinin devlet taraf›ndan kuflat›lmas›n› savunmufltur. On dokuzuncu yüzy›l›n bireycilik ve liberalizm ça¤› oldu¤unu, yirminci yüzy›l›n ise otorite ve devlet ça¤› oldu¤unu savunan Gentile, ebedi bir varl›k olarak devletin toplumu çepeçevre kuflatmas›n› ve kendi d›fl›nda hiçbir fleye hayat hakk› tan›mamas› gerekti¤ini ileri sürmüfltür. Mussolini’nin s›k s›k vurgulad›¤›, “hiçbir fley devletin d›fl›nda veya karfl›s›nda kalmayacak; her fley içinde olacak” ifadelerinin kayna¤› Gentile’nin bu görüflleridir. Gentile, faflizmi, “sa¤›n gericili¤ine ve solun y›k›c›l›¤›na” karfl›, ama ikisinin de iyi yanlar›n› alan üçüncü bir yol olarak tan›mlam›flt›r.
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
Faflizmin Savundu¤u De¤erler Faflizmin bafllang›ç noktas›, insanlar›n eflitsizli¤i düflüncesidir. Faflistler insanlar›n tabiatlar› itibariyle farkl› olduklar›n›, baz›lar›n›n üstün olarak yarat›ld›¤›n›, dolay›s›yla do¤al olarak yönetme hakk›n›n bunlara ait olmas› gerekti¤ini savunurlar. Faflist ideoloji bununla birlikte bireycili¤e, toplumsal farkl›laflmaya, sosyal hareketlere, çok partili sisteme karfl› ç›kar. Faflist ideoloji, lider-parti-devlettoplum dörtlüsüne inan›r. ‹talyan faflizmine göre Mussolini, her fleye mutlak anlamda gücü yeten, her fleyin üstünde olan, her fleyi en iyi bilen ebedi flef Duçe’dir. Benzer biçimde Almanya’da da Hitler, en üstün özellikleri flahs›nda toplayan, toplumuna yol gösteren ve toplumunu peflinden sürükleyen bir Führer’dir. Faflizme göre toplumun ve siyâsî yaflam›n en tepe noktas›nda lider bulunur. Liderin alt›nda yer alan ve onun ö¤retisi do¤rultusunda hareket eden Faflist Parti vard›r. Devlet, tek parti taraf›ndan yönetilir. Gerek Mussolini, gerek Hitler, gerekse Franco iktidara geldikten sonra di¤er partileri tasfiye ederek tek partili sistemler kurmufllard›r. Faflizmde hiyerarfli çok önemlidir. Bir toplumdaki hiyerarflik yap› toplum-devlet-parti-lider fleklinde olmal›d›r. Hiyerarflinin en tepe noktas›nda lider yer al›r. Faflizm, organik bir toplum yap›s›na inan›r. Organik toplum, farkl›l›klardan ar›nd›r›lm›fl, s›n›flar›n ve zümrelerin bulunmad›¤›, kaynaflm›fl, yekvücut olmufl ve ayn› hedefe kitlenmifl olan bir toplumdur. Latin kökenli olan fasce sözcü¤ü kavram olarak dayan›flma, birlik ve beraberlik anlam›na gelir. Mussolini, fasce ad›n›, kendi ideolojisini anlatmak üzere kurdu¤u partiye isim Resim 6.22 olarak vermifltir. Faflizm böylece Mussolini ile birlikte ‹talyan Nasyonal bir ideolojiye ve bir siyâsî harekete isim olarak verilFaflist Partisi’nin mifltir. ‹talyan Faflist Partisi’nin sembolü, bir ba¤la biramblemi birine s›k› s›k›ya ba¤lanm›fl, ortas›na bir balta monte edilmifl bir çubuk demetidir. Roma’da otoriteyi temsil etmek üzere kullan›lan bu simge Faflist Parti’nin sembolü olarak seçilmifltir. Birbirine s›k› s›k›ya ba¤lanm›fl çubuk demeti faflizmin öngördü¤ü toplumu ifade etmektedir. Toplum, lider, parti ve devletin alt›nda birbirine kenetlenmifl bir demet çubuk gibidir. ‹nsanlar›n farkl› amaçta, düflüncede, inançta olmas› faflistler taraf›ndan ihanetle eflde¤er olarak kabul edilmifl ve Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/ Blackshirts fliddetle cezaland›r›lm›flt›r. Çünkü faflizmde haklar yoktur, yükümlülükler vard›r. Herkes devlet taraf›ndan verilen ödevleri yapmak zorundad›r. Faflizmin öngördü¤ü devlet, her fleyi kendisiyle bütünlefltiren korporatist bir devlet yap›s›d›r. ‹talyan faflizmi, mülkiyeti sosyalist rejimlerde oldu¤u gibi kamulaflt›rmam›flt›r. Özel mülkiyetin ve giriflimin oldu¤unu kabul etmifl, ancak özel sektörün devletle bütünleflmesini ve bürokrasi taraf›ndan s›k› biçimde kontrol alt›na al›nmas›n› öngörmüfltür. Faflist ideolojiler, otoriter bir devletin yan› s›ra, ayn› zamanda totaliter bir devlet de öngörmüfltür. Faflist ideolojiye göre tek bir hakikat, do¤ru ve gerçeklik vard›r. O da liderden bafllayarak parti ve devlet arac›l›¤›yla topluma kadar inen düflüncedir. Dolay›s›yla tüm toplumun bu düflünce do¤rultusunda e¤itilip dönüfltürülmesi gerekir. Faflizm bu bak›mdan e¤itime büyük önem verir. E¤itim, insanlar›n farkl› alanlardaki yarat›c› kapasitesini, potansiyelini ortaya ç›karan bir etkinlik de¤il, esas olarak toplumu tek hakikat çerçevesinde de¤ifltirip
169
170
Siyaset Bilimi
dönüfltürmekten ibarettir. Faflist ideolojide devlet, lider alt›ndaki en mutlak otoritedir. Devlet zor ve fliddet kullanarak yönetir. Devlet, meflruiyetini toplumdan almak zorunda de¤ildir. Devlet, hikmeti kendinden menkul bir varl›k olarak her fleyi s›n›rs›z biçimde yapma hakk›na sahiptir. Faflistler devlet iradesinin yan›lmaz ve mutlak oldu¤unu kabul ederler. Devlet ayn› zamanda hukukun alt›nda de¤il, üstünde yer al›r. Hukuk devlet taraf›ndan topluma bir lütuf olarak verilir. Alman faflizmi, ‹talyan faflizminden farkl› olarak ayr›ca üstün ›rk anlay›fl›n› gelifltirmifltir. Hitler’in partisi Nasyonal Sosyalist Parti, Almanlar›n ›rk olarak üstün olduklar›na inanm›flt›r. Nazilerin, Yahudileri soyk›r›ma tabi tutmas›n›n arkas›nda yatan nedenlerden biri, Hitler’in Almanya’n›n Birinci Dünya Savafl›’ndaki yenilgisinden Yahudileri sorumlu tutmas› ise, di¤er bir neden de Almanlar›n üstün ›rk anlay›fl›d›r. Naziler, Almanya’da sadece Yahudileri de¤il, ayn› zamanda Çingeneleri de soyk›r›ma tabi tutmufltur. Üstün ›rk anlay›fl›n› ‹talyan Faflist Partisi de ‹talyanlar›n Afrika’daki hegemonyas›n› meflrulaflt›rmak için kullanm›flt›r. Faflistlere göre ‹talyanlar Afrikal›lara göre üstün ›rk olduklar› için onlar› yönetme haklar› bulunmaktad›r. ‹talyanlar bu ideolojiyi özellikle Libya ve Etiyopya’da savunmufltur. SIRA S‹ZDE
7
Faflizmi, Do¤u Avrupa SIRA S‹ZDEve Asya’da gerçekleflmifl olan sosyalist rejimlerle karfl›laflt›r›n›z. Faflizm ile sosyalizm aras›nda ne tür farklar ve benzerlikler vard›r?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
171
Özet
N A M A Ç
1
Mutlakiyetçi otoriter düflüncenin hangi koflullarda geliflti¤ini ve hangi de¤erleri savundu¤unu aç›klamak. Mutlakiyetçi otoriter düflünce Avrupa’da on alt›nc› yüzy›ldan itibaren geliflmeye bafllam›flt›r. Mutlakiyetçi düflünce biçiminin ortaya ç›k›fl›n›n alt›nda yatan nedenler ülkeden ülkeye farkl›l›k göstermekle birlikte hepsinin genel olarak birbirine benzeyen nedenlere dayand›¤› görülür. ‹talyan düflünür Machiavelli, ‹talya’daki parçal› güç yap›s›na son verip burada ulus devletin geliflmesi için s›n›rs›z yetkilerle donat›lm›fl mutlakiyetçi bir krall›k öngörmüfltür. Thomas Hobbes, ‹ngiltere’de bafl gösteren sivil savafl› sona erdirmek için toplumu çepeçevre kuflatan bir merkezî gücü savunmufltur. Bodin ve Rousseau gibi düflünürler Fransa’da on alt›nc› ve on yedinci yüzy›l boyunca bafl gösteren dinî savafllar› sona erdirmek, toplumsal birlik ve beraberli¤i sa¤lamak için s›n›rs›z yetkilerle donat›lm›fl bir egemen gücün ortaya ç›kmas›n›n önemini vurgulam›fllard›r. Prusya’n›n da¤›lmas›ndan sonra Almanya’da on sekiz ve on dokuzuncu yüzy›l boyunca yeni bir devlet aray›fl› söz konusu olmufltur. Bu aray›fl› sistemli bir felsefi ö¤reti hâline getiren düflünür Hegel’dir. Hegel, tüm toplumsal alan› kuflatan ve toplumdaki farkl›l›klara son veren aflk›n ve metafiziksel bir devlet öngörmüfltür. Mutlakiyetçi düflüncenin savundu¤u de¤erler birkaç noktada özetlenebilir. Mutlakiyetçi düflünce her fleyden önce özgürlüklerin s›n›rl› oluflunu savunur. ‹kinci olarak mutlakiyetçi düflünce, toplumsal birlik ve beraberlik düflüncesi üzerinde durur. Toplumdaki farkl›l›¤›n giderilerek türdefl bir toplumun ortaya ç›kmas›n› hayal etmifltir. Son olarak da mutlakiyetçi düflünce, mutlak bir devlet otoritesi öngörmüfltür. Bu düflünceye mutlakiyetçi düflünce denmesinin esas nedeni budur. Bu düflünceye göre devlet hukukun, dinin, ekonominim, k›saca tüm toplumsal güçlerin üzerinde olmal›d›r. Mutlakiyetçi düflüncenin bu bak›mdan bir boyutu otoriter devlet anlay›fl›na dayan›r. Yirminci yüzy›lda Avrupa’da ortaya ç›kan faflist rejimlerin ilham kaynaklar›ndan biri mutlakiyetçi düflüncenin savundu¤u baz› de¤erler olmufltur.
N A M A Ç
2
Liberal düflüncenin geliflimini ve savundu¤u siyâsî ve iktisadi de¤erleri anlatmak. Derin tarihsel kaynaklar› olmakla birlikte, liberal düflünce sanayi sonras› modern toplumunda ortaya ç›k›p geliflen bir ideolojidir. Liberal düflünceye on yedi ve on sekizinci yüzy›llarda Adam Smith ile John Locke, on dokuzuncu yüzy›lda John Stuart Mill, yirminci yüzy›lda ise Hayek, Bastiat ve Mises gibi düflünürler katk› sa¤lam›flt›r. Liberal düflünce gelene¤i içinde ana hatlar›yla üç yaklafl›m›n geliflti¤i görülmektedir. Bunlardan biri, liberalizmin ana çerçevesini oluflturan ve devleti adalet ve güvenlik gibi temel ifllevlerle s›n›rl› tutan klasik liberalizmdir. ‹kincisi, devlete bu görevlerin yan›nda e¤itim, sa¤l›k, alt yap› gibi alanlarda da görevler yükleyen sosyal liberalizmdir. Üçüncüsü de, yirminci yüzy›lda geliflen ve devletin bir gece bekçisi gibi güvenli¤in d›fl›nda hiçbir fleye kar›flmas›n› istemeyen, s›n›rs›z özgürlüklerden yana olan liberteryen düflüncedir. Liberal düflüncenin savundu¤u vazgeçilmez baz› de¤erler vard›r. Liberal düflünce her fleyden önce bireycili¤i savunur. Devletle birey aras›ndaki iliflkide birey önceliklidir. ‹kinci olarak, liberalizme göre baflkas›n›n özgürlü¤ü söz konusu olmad›kça bireyler her alanda özgür olmal›d›r. Özgürlük ancak baflkas›n›n özgürlü¤ü tehlikeye girdi¤i zaman k›s›tlanabilir. Üçüncü olarak, liberalizm ço¤ulcu bir toplumdan yanad›r. Liberalizme göre toplum de¤iflik inançlar, görüfller, yaflam biçimleri ve kimlikler üzerinden farkl›laflm›flt›r. Farkl›l›klar›n bast›r›lmas› de¤il, yaflat›lmas› gerekir. Zira özgürlük ancak farkl›l›klar›n yaflat›ld›¤› bir toplumda yaflanabilir. Liberallere göre farkl›l›klar›n yaflat›lmas› için hoflgörü kültürüne ihtiyaç vard›r. Dördüncü olarak, liberalizm s›n›rl› bir devlet anlay›fl› öngörür. Liberalizm, devleti hem hukukla s›n›rland›rm›flt›r hem de faaliyetleri itibariyle. Devletle hukuk aras›ndaki iliflkide devlet hukukun alt›nda yer almal›d›r. Bu da “hukukun üstünlü¤ü” ilkesine yol açm›flt›r. Liberalizmin son olarak savundu¤u de¤erlerden biri de serbest piyasa ekonomisidir. Serbest piyasa ekonomisi anlay›fl›na göre devlet ekonomik yaflama müdahale etmez, sadece firmalar aras›ndaki rekabetin korunmas›yla ilgilenir.
172
N AM A Ç
3
Siyaset Bilimi
Muhafazakâr düflüncenin nelere tepki gösterdi¤ini ve hangi de¤erleri savundu¤unu aç›klamak. Muhafazakâr düflünce, uzun bir tarihsel arka plana sahip olmakla birlikte esas olarak sanayi sonras› geliflen modern toplumda ortaya ç›kan baz› geliflmelere tepki olarak geliflmifltir. Muhafazakârlar, Ayd›nlanma düflünürlerinin her fleyin kayna¤›n› akla dayand›ran rasyonalizmine, tüm kurumlar› de¤ifltirmeyi öngören devrimci sosyalist hareketlere, Fransa’y› istikrars›zl›¤a sürükleyen Frans›z Devrimi’ne ve sanayi sonras›nda bozulan komfluluk ve aile iliflkilerine tepki göstermifltir. Muhafazakâr düflünce genel olarak iki koldan geliflmifltir. Bunlardan biri ‹ngiliz kökenli olan Anglo Sakson muhafazakârl›¤›, di¤eri ise K›ta Avrupa’s›nda geliflen otoriter muhafazakârl›kt›r. Anglo Sakson muhafazakârl›¤› liberalizmle birçok noktada örtüflmektedir. Oysa otoriter muhafazakârl›k daha çok mutlakiyetçi otoriter düflünceye yak›nl›k göstermektedir. Muhafazakâr düflüncenin ana hatlar›yla savundu¤u de¤erlere bak›ld›¤›nda birkaç nokta ön plana ç›kar. Muhafazakârlar her fleyden önce toplumdan ve kültürden ba¤›ms›z bir birey anlay›fl›na karfl›d›rlar. Onlara göre birey de¤il, belli bir kültür ortam› içinde yetiflen, farkl› uluslara mensup insanlar söz konusudur. ‹kinci olarak muhafazakârlar, toplumu çok önemserler. Onlara göre toplum tarihten gelip gelece¤e uzanan canl› bir organizma gibidir. Bu bak›mdan topluma müdahale edilmemelidir. Toplum, kendi do¤al evrimi sürecinde kendili¤inden de¤iflmelidir. Bu bak›mdan muhafazakâr düflünürler de¤iflimin devrim yoluyla de¤il, evrim yoluyla gerçekleflmesini savunurlar. Üçüncü olarak, muhafazakârlar toplumun ve düzenin temelini gelenek, görenek, örf ve âdetlere dayand›r›rlar. Onlara göre toplumlar›n gelenek ve görenekleri belli bir tecrübenin sonucunda ortaya ç›km›fl ve yasalardan daha güçlü ifllevleri vard›r. Bu bak›mdan bunlar›n korunmas› önemlidir. Son olarak, muhafazakâr düflünürler hiyerarfliye önem verirler. Onlara göre hiyerarflinin tepe noktas›nda devlet bulunur. Devlet toplumunu koruyan, yönlendiren bir flemsiye görevi görür. Bu bak›mdan muhafazakârlar otoriteyi elinde bulunduran devletin, birey ve toplum yaflam›nda etkin biçimde yer almas›n› savunurlar.
N AM A Ç
4
Sosyalist düflüncenin sanayi toplumundaki eflitsizliklere karfl› bir tepki olarak do¤du¤unu ve eflitlik temelinde bir dünya hayal etti¤ini aç›klamak. Sosyalizm, sanayi toplumunda geliflen sosyal s›n›flar aras›ndaki dengesiz gelir da¤›l›m›na, eflitsizli¤e ve emekçi s›n›f›n›n gayri insani çal›flma koflullar›na tepki olarak do¤mufltur. Sosyalizm, bafllang›çta ‹ngiltere ve Fransa’da ütopik bir düflünce olarak geliflmifltir. Saint Simon, Fourier ve Owen gibi düflünürler, herkesin eflit oldu¤u, özel mülkiyetin bulunmad›¤› sosyalist bir toplum hayal etmekteydiler. Ancak sosyalizme nas›l geçilece¤ini aç›klayamam›fllard›. Sosyalizme nas›l geçilece¤i düflüncesini gelifltiren düflünür, on dokuzuncu yüzy›lda yazm›fl olan Karl Marx olmufltur. Marx, kapitalist toplumdaki iç çeliflkilerin derinleflmesi ve bunun yol açaca¤› çat›flman›n sonucunda proletaryan›n devrim yapaca¤›n› ve Avrupa’y› sosyalizme götürece¤ini öngörmüfltür. Marx, buna “bilimsel sosyalizm” ad›n› vermifltir. Marx’›n tarihsel diyalektik yöntemine göre tarihte meydana gelen her geliflme bir önceki aflamadaki çeliflkiler ve çat›flmalar›n sonucunda ortaya ç›kar. Tarihin itici gücünü sosyal s›n›flar oluflturur. Sosyal s›n›flar özel mülkiyetin ortaya ç›kmas›yla birlikte geliflmifl ve sosyalizme var›ncaya kadar çat›flma hâlinde olacakt›r. S›n›flardan biri üretim araçlar›n› elinde bulunduran sermaye sahiplerinden, biri de eme¤iyle geçinmek zorunda kalan emekçilerden oluflur. Emekçi s›n›f ile sermaye s›n›f› aras›ndaki mesafe kapitalist toplumda derinleflmifltir. Sosyalizme götürecek olan fley de iflte budur. Marx’›n bilimsel sosyalizmine göre sosyalizm, geliflmifl kapitalist toplumlarda gerçekleflecekti. Çünkü s›n›f ayr›flmas› ve çat›flmas› kapitalizmin ileri aflamas›nda had safhaya ulaflacakt›r. Oysa sosyalist devrim, yirminci yüzy›lda Marx’›n öngördü¤ü geliflmifl kapitalist toplumlarda de¤il, az geliflmifl Rusya ve Çin gibi tar›m toplumlar›nda geliflti. Rusya’daki Bolflevik Devrim’in mimar› olan Lenin ile Çin Devrimi’nin mimar› olan Mao, Marx’tan farkl› olarak sosyalizmin geliflmifl kapitalist toplumlarda de¤il, az geliflmifl tar›m toplumlar›nda geliflece¤ini, bunun için de Komünist Parti’nin öncü rol oynamas› gerekti¤ini savunmufllard›r. Sosyalizm, Do¤u Avrupa’da Lenin’in, Asya ülkelerinde ise Mao’nun gösterdi¤i yoldan geliflmifltir. Sosyalist rejimlerde genel olarak iki ortak uygulama hayata geçmifltir. Bunlardan biri kamu mülkiyeti, di¤eri ise tek partili sistemdir.
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
N AM A Ç
5
Sosyal demokrasi düflüncesinin demokrasi ve kapitalizm içinde kalarak eflitlikçi bir toplum gelifltirmek istedi¤ini anlatmak. Sosyal demokrasi düflüncesi on dokuzuncu yüzy›lda sosyalizm düflüncesiyle paralel olarak geliflmifltir. Sosyal demokrasi düflüncesinin öncü isimleri olan Bernstein ve Kautsky gibi isimler bafllang›çta Marx ve Engels gibi devrimci sosyalist bir düflünceye inanmakla birlikte, daha sonra görüfllerini de¤ifltirerek kapitalizm ve demokrasi içinde kalarak emekçi kesimlerin yaflam flartlar›n›n iyilefltirilmesini sa¤layacak olan sosyal demokrasi düflüncesini gelifltirmifllerdir. Sosyal demokrasi düflüncesinin üç önemli kayna¤› bulunmaktad›r: Bunlar eflitlikçi sosyalist düflünce, Fabianizm ve H›ristiyan sosyalizmidir. Sosyal demokrasi düflüncesinin en önemli ismi Bernstein’dir. Bernstein, Marx’›n görüfllerini köklü biçimde çürütmeye çal›flarak kendi teorisini gelifltirmifltir. Bernstein’e göre kapitalist toplumda Marx’›n öngörüsünün aksine sermaye giderek tabana yay›lmakta, orta s›n›f daha çok geliflmekte, proletarya her yerde benzeflmemekte, ekonomik alt yap› ile kültürel üst yap› kurumlar› aras›nda karfl›l›kl› etkileflimler bulunmaktad›r. Buradan hareketle Bernstein, Marx’›n öngördü¤ü sosyalist devrimin geliflmifl kapitalist toplumlar›nda geliflemeyece¤ini vurgulam›flt›r. Bu bak›mdan proletarya diktatörlü¤üne dayal› sosyalist bir rejim yerine, demokrasi ve kapitalist sistem içinde kalarak, bu sisteme eflitlik tohumlar›n› ekerek bu sistemi revize edip insanc›llaflt›rabilece¤imizi savunmufltur. Bu bak›mdan da Bernstein’e revizyonist düflünür denmifltir. Sosyal demokrasinin savundu¤u de¤erler iki noktada özetlenebilir: Sosyal demokratlar liberallerin öngördü¤ü demokratik bir sistemi kabul ederler. Bu ba¤lamda çok partili sistem, hukukun üstünlü¤ü, siyasal kat›l›m, örgütlü ve ço¤ulcu toplum gibi de¤erleri sosyal demokratlar da savunurlar. ‹kinci olarak, sosyal demokratlar da liberaller gibi özgürlüklerden yanad›rlar. Ancak sosyal demokratlar›n özgürlük anlay›fl› liberallerinki gibi her alanda geçerli de¤ildir. Sosyal demokratlar iktisadi özgürlükler konusunda liberallerden ayr›fl›rlar. Sosyal demokratlara göre ekonomi devletin kontrolü alt›nda olmal›d›r. Devlet ekonomide aktif rol alarak toplumsal kesimler aras›ndaki yaflam standartlar›n› iyilefltirmelidir.
N AM A Ç
6
173
Faflist ideolojinin Birinci Dünya Savafl› sonras›ndaki geliflmelere karfl› bir tepki olarak do¤du¤unu ve organik bir toplum hayal ederek otoriter bir devlet kurdu¤unu aç›klamak. Yirminci yüzy›lda ortaya ç›kan faflist rejimlerin düflünsel arka plan› Antik Yunan düflünce gelene¤ine kadar uzan›r. Ancak, faflist rejimlerin Birinci Dünya Savafl› sonuçlar› ile ba¤lant›lar› vard›r. Birinci Dünya Savafl› sonras›nda Almanya’ya dayat›lan ve topraklar›n›n komflu ülkelere bölüflümünü öngören Versay Anlaflmas› Hitler’i ortaya ç›karan en önemli nedendi. Yine ‹talya’da Birinci Dünya Savafl› sonras›nda gerçekleflen Bolflevik Devrimi’nin ‹talya üzerindeki tehditleri Mussolini’nin Faflist Partisi’ni ortaya ç›karm›flt›r. Faflist rejim, öncelikle ‹talya’da, sonras›nda ise Almanya, ‹spanya, Fransa, Macaristan ve benzeri Avrupa ülkelerinde geliflmifltir. 1919 y›l›nda Roma döneminde otoritenin sembolü olarak kullan›lan fasceyi (ok demeti) kendi partisinin sembolü olarak kullanan Mussolini faflizmi, s›n›flardan, zümrelerden, farkl›l›klardan ar›nd›r›lm›fl, otoriter bir devletle bütünleflmifl, kaynaflm›fl, kenetlenmifl bir toplumu ifade etmek üzere kullanm›flt›r. Faflizme, yirminci yüzy›l öncesinde yaflam›fl çok say›da düflünür ilham kayna¤› oluflturmufltur. Ancak faflist düflüncenin esas olarak geliflmesine katk›da bulunan üç ‹talyan düflünür Mosca, Pareto ve Gentile’dir. Bunlar içinden Gentile’nin faflist ideoloji için özel bir yeri vard›r. Zira Gentile, 1932 y›l›nda, Bir Faflizm Doktrini ad›nda bir kitap yazarak Faflist Parti’nin ilkelerini belirlemeye çal›flm›flt›r. Gerek ‹talya, gerekse Avrupa’n›n di¤er ülkelerinde geliflen faflist ideolojinin de¤erleri birkaç noktada özetlenebilir: Her fleyden önce faflist rejimler bireycili¤e, toplumsal farkl›laflmaya, ço¤ulculu¤a fliddetle karfl›d›rlar. Faflistler aksine kenetlenmifl, kaynaflm›fl, tek vücut olmufl bir toplum öngörürler. ‹kinci olarak faflist rejimlerde özgürlükler de¤il, yükümlülükler önemlidir. Birey devletin kendisine verece¤i görevleri yapmakla yükümlüdür. Zira birey için iyi olan fley de sonuçlar› itibariyle budur. Son olarak liberalizm fliddet ve zor kullanmay› meflru ve gerekli gören otoriter bir devlet anlay›fl›na sahiptir. Almanya ve ‹talya örneklerinde görüldü¤ü gibi Faflist rejimlerin baz›lar› ayr›ca ›rkç› bir tutum gelifltirmifllerdir.
174
Siyaset Bilimi
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi mutlakiyetçi düflüncenin savundu¤u de¤erlerden biri de¤ildir? a. ‹nsanlar s›n›rs›z özgürlüklere sahip olmal›d›r. b. ‹nsan haklar›n›n kayna¤› devlettir. c. Güçlü ve merkezî bir otorite bulunmal›d›r. d. Toplum türdefl ve homojen olmal›d›r. e. Haklarla yükümlülükler el ele gitmelidir. 2. Afla¤›dakilerden hangisi liberalizmin savundu¤u de¤erlerden biri de¤ildir? a. Temel hak ve özgürlükler b. Hukukun üstünlü¤ü c. Kamu mülkiyeti d. S›n›rl› devlet e. Toplumsal farkl›laflma 3. Afla¤›dakilerden hangisi liberal düflünceyi savunan düflünürlerden biridir? a. Wilhelm Friedrich Hegel b. John Stuart Mill c. Nicolo Machiavelli d. Joseph de Maistre e. Gaetano Mosca 4. Afla¤›dakilerden hangisi gelenek ve görenekleri yasalar kadar önemseyen ve onlar› toplumsal düzenin temeli olarak korumay› öneren düflünürdür? a. Jean Jacques Rousseau b. Robert Nozick c. Givanni Gentile d. Eduard Bernstein e. Edmund Burke 5. Afla¤›dakilerden hangisi liberalizm ile muhafazakârl›k için söylenemez? a. Liberalizm tecrübeye, muhafazakârl›k akla önem verir. b. Liberalizmin özgürlük anlay›fl› muhafazakârl›ktan daha genifltir. c. Liberaller bireye, muhafazakârlar ise topluma ve otoriteye önem verirler. d. Serbest piyasay› hem liberaller hem de muhafazakârlar benimserler. e. ‹ki ideolojide de kendili¤inden de¤iflen do¤al bir düzen anlay›fl› vard›r.
6. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’›n savundu¤u görüfllerden biri de¤ildir? a. Kapitalist toplumdaki çeliflkiler sosyalizmi getirecektir. b. Kapitalizm giderek insanlar› daha fazla mutlu edecektir. c. Kapitalist sistemde emekçi s›n›f yabanc›laflma sorunu yaflamaktad›r. d. Burjuvazi ile proletarya kapitalist sistemde çat›flma hâlindedir. e. Sosyalist toplumda sosyal s›n›flar ortadan kalkacakt›r. 7. Afla¤›dakilerden hangisi sosyalist bir lider de¤ildir? a. Vladimir Lenin b. Mao Zedong c. Fidel Castro d. Che Guevara e. Vilfredo Pareto 8. Afla¤›dakilerden hangisinin Bernstein’in savundu¤u görüfller aras›nda yer ald›¤› söylenemez? a. Kapitalizmde sermaye giderek tabana yay›lmaktad›r. b. Kapitalizm ve demokrasi içinde kalarak eflitlik aranmal›d›r. c. Kapitalist sistem yumuflak bir yolla sosyalizme dönüfltürülmelidir. d. Proletarya her yerde ayn› özelliklere sahip de¤ildir. e. Alt yap› ile üst yap› aras›nda karfl›l›kl› bir etkileflim vard›r. 9. Afla¤›dakilerden hangisi faflizmin savundu¤u ilkelerden biri de¤ildir? a. S›n›rs›z özgürlük b. Organik toplum c. Otoriter devlet d. Üstün lider e. Tek partili sistem 10. Afla¤›dakilerden hangisi faflist rejimlerle Do¤u Avrupa ve Asya’da ortaya ç›kan sosyalist rejimlerin ortak özelli¤i de¤ildir? a. Totaliter devlet b. Tek partili sistem c. Kamu mülkiyeti d. Tek bir ideolojinin varl›¤› e. Liderin üstünlü¤ü
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
“
175
Yaflam›n ‹çinden Liberalizm” Kelimesinin Mucidi Tabii ki Avrupa’d›r Yafll› K›ta’n›n devása fikir birikiminden ve genifl kültür imbi¤inden süzülür. Ne var ki, ayn› “liberalizm” sözcü¤ü hanidir ve hanidir, orada gerçek anlam›n› yitirdi. En az›ndan, ciddi bir dejeneransa u¤rad›. fiÖYLE ki, “Ayd›nlanma Ça¤›”n›n çocu¤u olan ve felsefi - siyasi özgürlükçülü¤ü tan›mlad›¤› için de ilkin “sol” addedilen bu kavram, tüm Avrupa’da baflar›s›zl›kla sonuçlanan 1848 burjuva devrimlerinden; fakat bilhassa, 1. Dünya Savafl›’ndan sonra kabuk de¤ifltirdi. Salt serbest piyasa öngören iktisadi tercihler için kullan›l›r oldu. “Ekonomikleflti”! Bunda da, ayn› Savafl’› izleyen ve “proletarya diktatörlü¤ü” ad› alt›nda devlet sultas› kuran Bolflevik ‹htiláli’nin kamulaflt›rma tasallutuna duyulan tepki önemli rol oynad›. Dolay›s›yla, hem “liberalizm” ve “liberal” sözcükleri s›rf iktisatla özdeflleflti, hem de bir anlamda, “sa¤c›laflt›”! OYSA, yukar›daki çok vahim etimolojik yanl›fl bir yana, liberallerin bafl›bozuk ve insafs›z ekonomi politikalar önermifl oldu¤u tezi dahi asla do¤ru de¤ildir! Bu, bilinçli veya bilinçsiz flekilde yap›lan koskoca bir deformasyondur! Nitekim, o pek meflhur “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” sözünü telaffuz etmifl olan Adam Smith dahil, John Locke’den Stuart Mill’e; háttá ça¤dafl›m›z Frederich Hayek’e, belli bafll› liberal teorisyenlerin kitaplar›n› flöyle bir aç›n. Hepsi, flartlar zorunlu k›ld›¤›nda devletin iktisadi hayata müdahil olmas›n› savunurlar. Zaten, sosyal demokrasinin hálá ekonomik program›n› sahiplendi¤i ve 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›na damga vurmufl olan John Keynes de ‹ngiliz Liberal Partisi’ne üye de¤il miydi? O halde flunu kesinlikle söyleyebiliriz ki, tamamlay›c›l›klar›na ra¤men, liberal fikriyat serbest iktisattan önce serbest düflünceyi ön plana koyar. Birincisi olmadan ikincisi olmaz! Nitekim, kara bayrakl› anarflistlerden kal›n oklaval› feministlere, “s›radan d›fl›”, “kal›p ötesi”, “kural harici” addedilen ak›mlar ve kifliler için kullan›lan “liberter” kavram› dahi, burada mastar yerine geçen “liberal” kelimesinin türevinden oluflturulmufltur.
Dolay›s›yla, heyhat ve kuflku yok, deyimin piçleflmesine göz yumdu¤u içindir ki, Yafll› K›ta kendi ihtiyarlamas›na paralel olarak “liberal” sözcü¤ünü de ihtiyarlatm›flt›r. Ama genç Yeni Dünya bunu yapmad› ve deyimin gerçek anlama sad›k kald›. EVET, Amerikalar, bilhassa da ABD bunu yapmad›. Alexis de Tocqueville’nin flimdi dahi tüm güncelli¤ini koruyan ve Yeni Dünya’daki siyasi oluflumu tahlil eden o “Amerika’da Demokrasiye Dair” baflyap›t›ndaki terminolojiye sad›k kalan Birleflik Devletler “intelligentsia”s›, gerçek “liberal” kavram›n› suland›rmad›. Çünkü, Atlantik ötesinde bu ifadeyle, genel olarak “özgürlükçü demokratlar”; özel olarak da, “sol” veya “solumt›rak” e¤ilim tafl›yan flah›s ve kurumlar kastedilir. “Liberal” denildi¤inde akla, bugün hemen bütün Yafll› K›ta’da oldu¤u gibi kat›, haflin ve insafs›z bir serbest piyasa ekonomisinin avukatlar› gelmez. Aksine, toplumdaki eflitsizliklere çare arayan; hür, háttá yukar›daki “liberter” fikirlere aç›k duran ve dünyaya da “süper güç” bencilli¤iyle bakmayan kifliler, partiler, yay›nlar gelir. Yani Avrupa lûgatlerinin aksine, kelimedeki esas› deforme ve dejenere etmemifl olan Amerikanca sözlük “liberalizm”i “hümanizma”yla ve onun insaniyetçi kayg›lar›yla donat›r.
”
Kaynak: Uluengin, H. (29.10.2008). “Liberalizm Kelimesinin Mucidi Tabiiki Avrupa’d›r”. Hürriyet,
Okuma Parças› Bir Ma¤ara Düflün Dostum! Bir ma¤ara düflün dostum. Girifli boydan boya gün ›fl›¤›na aç›k bir yeralt› ma¤aras›. ‹nsanlar düflün bu ma¤arada. Çocukluktan beri zincire vurulmufl hepsi; ne yerlerinden k›p›rdamalar›, ne bafllar›n› çevirmeleri kabil, yaln›z karfl›lar›n› görüyorlar. Arkalar›ndan bir ›fl›k geliyor.. uzaktan, tepede yak›lan bir ateflten. Ateflle aralar›nda bir yol var, yol boyunca alçak bir duvar. Gözba¤c›lar› seyircilerden ay›ran setleri bilirsin, üzerlerinde kuklalar› sergilerler, öyle bir duvar iflte... Ve insanlar düflün, ellerinde eflyalar: Tahtadan tafltan insan veya hayvan heykelcikleri, boy boy, biçim biçim. Bu insanlar duvar boyunca yürümektedirler, kimi konuflarak, kimi susarak. Garip bir tablo diyeceksin, hele esirler da-
176
Siyaset Bilimi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ha da garip. Do¤ru.. O esirler ki ömür boyu bafllar›n› çeviremeyecek, kendilerini de, arkadafllar›n› da, arkalar›ndan geçen nesneleri de duvara vuran gölgelerinden izleyecekler. fiimdi de ma¤arada seslerin yank›land›¤›n› düflün.. D›flar›dan biri konufltu mu, esirler gölgelerin konufltu¤unu san›r, öyle de¤il mi? K›saca onlar için tek gerçek var: Gölgeler. Tutal›m ki zincirlerini çözdük esirlerin, onlar› vehimlerinden kurtard›k. Ne olurdu dersin, anlatay›m.. Aya¤a kalkma¤a, bafl›n› çevirme¤e, yürüme¤e ve ›fl›¤a bakma¤a zorlanan esir, bunlar› yaparken ac› duyard›. Gözleri kamafl›r, gölgelerini görme¤e al›flt›¤› cisimleri tan›yamazd›. Biri, ona: “Ömür boyu gördüklerin hayaldi. Simdi gerçekle karfl› karfl›yas›n” diyecek olsa, sonrada eflyalar› bir bir gösterse,”bunlar nedir” diyecek olsa, flafl›r›p kal›r, ma¤arada gördüklerini, flimdi gösterilenlerden çok daha gerçek san›rd›. Bir de düflün ki tutsa¤› ma¤aradan ç›kar›p dik bir patikada güneflin ayd›nlatt›¤› bölgelere sürükledik. Ba¤›rd›, yan›p yak›ld›, öfkelendi... Kulak asmad›k. Gün ›fl›¤›na yaklaflt›kça gözleri daha çok kamaflt›. Hiçbirini seçemez oldu gerçek nesnelerin. Sonra, yavafl yavafl al›flt› ayd›nl›¤a. Önce gölgeleri fark etti, arkas›ndan insanlar›n ve cisimlerin suya vuran akislerini. Akflam olunca gö¤e çevirdi bak›fllar›n›, ay› gördü, y›ld›zlar› gördü. Zamanla güneflin suya vuran akislerine bakabildi. Nihayet gökteki günefle çevirdi gözlerini. Ve düflünme¤e bafllad›. Ona öyle geldi ki mevsimleri de, y›llar› da günefl yarat›yor, görünen dünyan›n yöneticisi o. Esirlerin ma¤arada gördükleri ne varsa onun eseri. Ve eski günlerini hat›rlad›. Ne kadar yanl›fl anlam›fllard› bilgeli¤i. Mutluydu flimdi, ma¤arada kalan arkadafllar›na ac›yordu. Eski hayat›na, eski vehimlerine dönmemek için her çileye katlanabilirdi. Adam›n ma¤araya döndü¤ünü tasavvur et. Karanl›¤a kolay kolay al›flabilir mi? Dostlar›na hakikati söylese dinlerler mi onu? A¤z›n› açar açmaz alay ederler: “Sen d›flar›da gözlerini kaybetmiflsin arkadafl. Saçmal›yorsun. Biz yerimizden çok memnunuz. Bizi d›flar› ç›kma¤a zorlayacaklar›n vay hâline.. ‹flte böyle aziz dostum. Sana anlatt›¤›m hikâye kendi hâlimizin tasviridir. Yer alt›ndaki ma¤ara: Görünürler dünyas›. Yücelere ç›kan tutsak ise idea’lar alemine yükselen ruh... Kaynak: http://www.cemilmeric.net/magaradakiler/ magara.htm
1. a
2. c
3. b 4. e
5. a 6. b
7. e
8. c 9. a 10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mutlakiyetçi Düflüncede ‹nsan ve Toplum ile Devlet ve Otorite” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liberalizmde Birey ve Toplum, Liberalizmin Siyâsî Boyutu ve ‹ktisadi Liberalizm” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liberalizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhafazakâr Düflüncede ‹nsan ve Toplum, Düzen ve De¤iflim ile Devlet ve Otorite” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liberalizm ile Muhafazakârl›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx’a Göre Kapitalizmden Sosyalizme Geçifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n yanl›fl ise “Dünyada Sosyalizm ve Sonuçlar› ile Sosyalist Rejimlerin Özellikleri” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bernstein ve Sosyal Demokrasi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faflizmin Savundu¤u De¤erler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Sosyalizm ve Sonuçlar› ile Faflizmin Savundu¤u De¤erler” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
177
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Mutlakiyetçi düflüncenin en fazla ön plana ç›kard›¤› ve önemsedi¤i de¤er devlettir. Mutlakiyetçi düflüncenin, devleti bu denli önemsemesinin temel nedeni, toplumsal ayr›flmalar›n ve çat›flmalar›n üstesinden güçlü, kuflat›c› bir devletle gelinebilece¤i düflüncesidir. Mutlakiyetçi düflünce, bununla birlikte, toplumsal birlik ve beraberli¤i önemsemifl, toplumsal farkl›l›¤›n giderilmesini savunmufltur. Mutlakiyetçi düflüncenin fikir babas› olan Machiavelli ve Hobbes gibi düflünürler toplumun devletle bütünleflmesine büyük önem vermifllerdir. Benzer biçimde Rousseau ile Hegel de toplumun devletle bütünleflerek farkl›l›klardan ar›nmas› gerekti¤inin alt›n› çizmifllerdir. Mutlakiyetçi düflünce, bireylerin hak ve özgürlüklerini devlete b›rakm›flt›r. Baflka bir deyiflle, devletin öngördü¤ü kadar bireyler hak ve özgürlüklere sahip olabilirler. S›ra Sizde 2 Mutlakiyetçi düflünce ile liberal düflünce birbirinden köklü biçimde ayr›flmaktad›rlar. ‹ki düflünce gelene¤i aras›ndaki farkl›l›klar üç noktada özetlenebilir. Birinci olarak liberalizmde insan, haklar›n› do¤ufltan beraberinde getirir. Yaflam, mülkiyet ve özgürlük gibi temel haklar do¤ufltan elde edilip bunlar devlet taraf›ndan s›n›rland›r›lamaz. Oysa mutlakiyetçi düflünceye göre insan›n do¤ufltan beraberinde getirdi¤i herhangi bir hak yoktur. Haklar› insana devlet bir ba¤›fl olarak verir. Bireyler devlet taraf›ndan verilen haklarla yetinmek zorundad›rlar. ‹kinci olarak, liberaller, devlet-birey aras›ndaki iliflkide bireyi önemserler. Liberallere göre bireyin ç›kar› devletin kolektif ç›karlar›ndan önce gelir. Toplam yarar, tek tek bireylerin yarar›n›n toplam›ndan oluflur. Oysa mutlakiyetçi düflünceye göre devlet bireyden önce gelir. Toplumsal yarar bireyin yarar›ndan daha önemlidir. Toplum için iyi olan, birey için de iyidir. Liberal düflünce ile mutlakiyetçi düflünce aras›ndaki son bir fark da toplumun nas›l olaca¤› konusuyla ilgilidir. Liberaller toplumsal farkl›laflmay› ve çeflitlili¤i bir zenginlik ve özgürlük için kaç›n›lmaz olarak görürken mutlakiyetçi düflünürler bunu toplumsal düzen aç›s›ndan bir tehdit olarak alg›larlar. S›ra Sizde 3 Liberalizm ile muhafazakârl›k aras›nda dört ortak nokta vard›r. Bunlardan birincisi, ikisinde de bilginin kayna¤› ak›l de¤il tecrübedir. Bilginin kayna¤› tecrübe olun-
ca toplumlar›n zaman içinde ortaya ç›kard›¤› geleneksel de¤erler, inançlar, al›flkanl›klar önem tafl›r. ‹ki düflünce biçimi de bunlara karfl› sayg› gösterilmesi gerekti¤ini savunurlar. ‹kinci olarak, iki düflünce biçimi de do¤al düzenden yanad›r. Toplumsal düzenin, toplumsal mühendislikçi bir tarzda kurgulan›p planlanmas›na iki düflünce de fliddetle karfl› ç›kar. Üçüncü olarak, iki düflünce de toplumsal de¤iflimin kendili¤inden oluflmas›n› savunur. Son olarak da iki düflünce de devlet müdahalesinin d›fl›nda kalan bir ekonomiden yanad›r. Öte yandan muhafazakârl›kla liberalizm aras›nda baz› önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r. Bunlar›n bafl›nda iki ideolojinin haklara bak›fl› gelir. Liberaller, haklar›n do¤ufltan geldi¤ini savunurken muhafazakârlar sonradan verildi¤ini düflünürler. ‹kinci olarak, liberaller bireyin toplumdan ve devletten önce geldi¤ini savunurken muhafazakârlar toplumun ve devletin bireyden daha önce geldi¤ini ve bireyi belirledi¤ini savunur. Son olarak da liberaller baflkas›n›n özgürlü¤ünü k›s›tlamad›kça herkesin s›n›rs›z biçimde özgürlü¤ünü savunurken muhafazakârlar s›n›rl› özgürlüklerden yanad›rlar. S›ra Sizde 4 Marx’›n öngördü¤ü sosyalizm “bilimsel sosyalizm” olarak tan›mlanm›flt›r. Marx’›n gelifltirdi¤i diyalektik yönteme göre tarih içindeki her yeni aflama bir önceki aflaman›n içindeki çeliflkiler, z›tl›klar ve çat›flmalar›n sonucunda ortaya ç›kacakt›r. Marx’a göre sosyalizm de kapitalist sistem içindeki çeliflkilerin ve çat›flmalar›n sonucunda gelecektir. Marx’a göre, kapitalist toplumda burjuva s›n›f› ile örgütlü ve s›n›f bilincine varm›fl olan proletarya aras›ndaki keskin ayr›flma, kutuplaflma ve çat›flman›n sonucunda proletarya üretim araçlar›na el koyarak kapitalist sistemi sosyalizme götürecekti. Oysa gerek Lenin, gerekse Mao, sosyalizmin geliflmifl kapitalist sistemlerde geliflemeyece¤ini savunmufltur. Lenin’in bafl›n› çekti¤i Bolflevikler, sosyalizmi bir tar›m toplumu olan Rusya’da gerçeklefltirmifltir. Geliflmifl kapitalist ülkelerde proletaryan›n yaflam koflullar› iyileflti¤i için proletaryan›n buralarda devrim yapamayaca¤›n› düflünen Lenin bu nedenden dolay› sosyalizmin az geliflmifl ülkelere Sovyetler Birli¤i arac›l›¤›yla ihraç edilmesini savunmufltur. Öte yandan Mao, sanayi proletaryas› yerine sosyalist devrime köylü s›n›f› ile var›laca¤›n› savunmufl ve köylüleri örgütleyip tar›msal dinamikleri kullanarak sosyalizme geçifli sa¤lam›flt›r.
178
Siyaset Bilimi
S›ra Sizde 5 Karl Marx, kapitalist sistemin tümüyle y›k›laca¤›, yerine ortak mülkiyete ve üretime dayal› sosyalist bir rejimin kurulaca¤› radikal devrimci bir model öngörmüfltür. Bununla birlikte Marx, kapitalist toplumlarda geliflmifl olan çok partili temsilî demokrasinin de y›k›lmas› gerekti¤ini savunmufltur. Marx’a göre kapitalist ve demokratik bir toplumda eflitli¤in sa¤lanmas› mümkün de¤ildir. Çünkü özel mülkiyet kurumu varl›¤›n› sürdürdükçe sosyal s›n›flar da varl›klar›n› sürdüreceklerdir. S›n›flar var oldukça sermaye s›n›f›n›n emekçi s›n›f üzerindeki tahakkümü de bitmeyecektir. Oysa Bernstein dört noktada Marx’tan ayr›flmaktad›r. Birincisi, Bernstein’e göre kapitalizm giderek kendisini yenilemektedir. Marx’›n öngörüsünün aksine kapitalizmde sermaye s›n›rl› bir s›n›f›n elinde toplanm›yor, tabana yay›l›yor. ‹kinci olarak, Bernstein, sermayenin tabana yay›lmas›yla birlikte kapitalizmde orta s›n›f›n giderek büyüdü¤ünü ileri sürmüfltür. Oysa Marx, kapitalizmin geliflmesiyle orta s›n›f›n zaman içinde yok olup gidece¤ini, bunun da proletarya ile burjuvazi aras›ndaki kutuplaflmay› derinlefltirece¤ini düflünüyordu. Üçüncü olarak, Bernstein’e göre ekonomik alt yap› ile kültürel üst yap› kurumlar› birbirleriyle karfl›l›kl› etkileflim hâlindedirler. Oysa Marx, ekonominin kültürel de¤erleri belirledi¤ini savunmaktayd›. Son olarak da Bernstein’e göre proletarya homojen, ayn› kültürel ve ideolojik özellikleri tafl›mamaktad›r. Ayn› maddî koflullar› yaflamalar›na ra¤men proletaryan›n farkl› düflüncede ve ideolojide olmas›n›n derin tarihsel ve kültürel nedenleri bulunmaktad›r. Oysa Marx, maddî koflullar›n, proletaryada her yerde ayn› bilince yol açaca¤›n› düflünmekteydi. S›ra Sizde 6 Liberallerin savundu¤u liberal demokrasi ile sosyal demokrasi aras›nda üç noktada farkl›l›k bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi, eflitlik konusudur. Liberaller, eflitli¤i hukuk önünde eflit olmakla s›n›rl› görürken sosyal demokratlar maddî flartlarda da eflitli¤i öngörmektedirler. Sosyal demokratlara göre sosyal refah devlet eliyle toplumsal kesimler aras›nda eflit olacak flekilde da¤›t›lmal›d›r. ‹kincisi, liberaller adalet, savunma ve güvenlikle s›n›rl› bir devlet anlay›fl›n› savunurken sosyal demokratlar devlete bu görevlerin d›fl›nda baflka yükümlülükler de yüklemektedirler. Sosyal demokratlara göre devlet toplumun alt yap›, sa¤l›k, e¤itim, sosyal güvenlik, konut gibi ihtiyaçlar›n› giderme konusunda da görev üstlenmelidir. Son olarak, liberaller piyasa ekonomisini savunurken sosyal demokratlar, devletle özel sektörün birlikte ekonomik faaliyetler içinde yer ald›¤› karma bir
ekonomik modeli savunurlar. ‹ki demokrasi anlay›fl› aras›ndaki benzerlik özgürlükler konusunda ortaya ç›kmaktad›r. ‹kisi de siyâsî özgürlüklerden yanad›r. Bununla birlikte ikisi de demokratik sistemi savunmaktad›r. Son olarak, hem sosyal demokrasi hem de liberal demokrasi ço¤ulcu bir toplumdan yanad›r. Sosyal demokrat partilerin son y›llarda geçirdi¤i de¤iflimi dikkate ald›¤›m›zda liberal demokrasi ile sosyal demokrasi aras›ndaki uzakl›¤›n giderek azald›¤›n› söyleyebiliriz. S›ra Sizde 7 Do¤u Avrupa ile Asya’da gerçekleflen sosyalist rejimlerle faflist rejimler aras›nda baz› yönleriyle benzerlikler, baz› yönleriyle de farkl›l›klar bulunmaktad›r. ‹ki rejim aras›ndaki benzerliklere bak›ld›¤›nda öncelikle ikisinde de tek partili sistemler yer alm›flt›r. Sosyalist rejimlerde Komünist Parti, faflist rejimlerde ise Faflist Parti devlet ile bütünleflmifltir. ‹kinci olarak, iki rejimde de meflruiyetin kayna¤› ideoloji olmufltur. Faflist rejimlerde faflist ideolojiye uygun olmayan bir yasa veya karar meflru de¤ildir. Benzer biçimde sosyalist rejimlerde de sosyalizme ayk›r› olan bir yasa meflru olarak kabul görmemifltir. Üçüncü olarak, iki rejimde de totaliter bir sistem kurulmufltur. ‹ki rejim de bu ba¤lamda tüm toplumu bir ideoloji do¤rultusunda de¤ifltirip dönüfltürmeye çal›flm›flt›r. Dördüncü olarak, iki rejimde de lider sultas› vard›r. Rusya’da Lenin ve Stalin, Çin’de Mao, Kuzey Kore’de ise Kim Jong-‹l ölünceye kadar Devlet Baflkanl›¤› görevini kimseyle paylaflmam›fllard›r. Küba’da Castro 50 y›l› aflk›n süredir yönetimi tek bafl›na yürütmektedir. Benzer bir durum faflist rejimler için de söz konusudur. Faflist rejimlerde Hitler, Mussolini ve Franco iktidarlar›n› kimseyle paylaflmam›fllard›r. Son olarak da iki rejimde de toplumsal kaynaklar devletin elindedir. Kültür, e¤itim, medya, bilgi kayna¤› iki rejimde de devletin s›k› kontrolü ve denetimi alt›nda olmufltur. Öte yandan faflist rejimlerle sosyalist rejimler aras›nda baz› önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r. Her fleyden önce sosyalist rejimlerde mülkiyet kamuya aittir. Mülkiyet kamu ad›na devletin elindedir. Oysa faflist rejimlerde özel mülkiyet varl›¤›n› sürdürmüfltür. ‹kinci olarak, sosyalist rejimlerde eflitlik temel politika olmufltur. Sosyalist rejimler tüm kesimler aras›nda eflitlik flartlar›n› sa¤lama iddias›ndad›rlar. Oysa faflist rejimlerin böyle bir iddias› ve amac› yoktur. Son olarak da sosyalist rejimlerde ›rkç› bir yaklafl›m yoktur. Aksine sosyalist rejimler, “tüm insanlar›n kardeflli¤i” söylemini kullan›rlar. Oysa Almanya ve ‹talya örne¤inde görüldü¤ü gibi faflist rejimlerin bir k›sm› ayn› zamanda ›rkç› rejimlerdir.
6. Ünite - Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler
179
Yararlan›lan Kaynaklar A¤ao¤ullar›, M. A. ve Köker, L. (2004). Tanr› Devletinden Kral-Devlete: Siyâsî Düflünceler. Ankara: ‹mge Kitabevi. Bernstein, E. (1991). Evrimsel Sosyalizm: Bir Elefltiri Bir Onaylama. Çev. B. A. Cerit ve E. Bülayc›, ‹stanbul: Kavram Yay›nlar›. Burke, E. (1993). Reflections on the Revolution in France. Derleyen L.G. Mitchell, Oxford and New York: Oxford University Press. Cem, ‹. (2010). Sosyal Demokrasi Nedir, Ne De¤ildir. ‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›. Çaha, Ö. (2007). Dört Ak›m, Dört Siyaset. Ankara: Orion Yay›nlar›. Çaha, Ö. (2008). Siyâsî Düflüncelere Girifl. ‹stanbul: Dem Yay›nlar›. Çetin, H. (2010). Soylu Totaliter Gelenek. Ankara: Orion Yay›nlar›. De Maistre, M. C. (1994). Considerations on France. Çev. ve Derleyen R. A. Lebrun, Cambridge and New York: Cambridge University Press. Hampsher-Monk, I. (1992). Modern Siyâsî Düflünce Tarihi. Çev. N. Arat ve Di¤erleri, ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Hayek, F. A. V. (1993). Kanun, Yasama Faaliyeti ve Özgürlük. Çev. A. Yayla, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›. Hayek, F. A. V. (1995). Kölelik Yolu. Çev. T. Feyzio¤lu ve Y. Arsan, Ankara: Liberal Düflünce Toplulu¤u Yay›nlar›. Hobbes, T. (1995). Leviathan. Çev. S. Lim, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Knox, T. M. (Çev.). (1967). Hegel’s Philosophy of Right. New York, Oxford and London: Oxford University Press. Locke, J. (1988). Two Treatises of Government. Cambridge: Cambridge University Press. Locke, J. (1995). Hoflgörü Üzerine Bir Mektup. Çev. M. Yürüflen, Ankara: Liberal Düflünce Toplulu¤u Yay›nlar›. Machiavelli, N. (1998). Hükümdar. Çev. K. Karabulut, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›. Marx, K. (1965). Kapital. Çev., R. N. ‹leri, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›. Marx, K. ve F. Engels. (1993). Komünist Partisi Manifestosu. Çev. A. Sar›, ‹stanbul: Yorum. Mill, J. S. (2004). Özgürlük Üstüne. Çev. M. Dostel, Ankara: Liberte Yay›nlar›. Muller, J. Z. (1997). Conservativism: An Anthology of Social and Political Thought from David Hume to the Present. Princeton and New Jersey: Princeton University Press.
Özipek, B. B. (2005). Muhafazakârl›k: Ak›l, Toplum, Siyaset. Ankara: Kadim Yay›nlar›. Platon. (1999). Devlet. Çev. S. Eyübo¤lu. M.A. Cimcoz, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›. Rousseau, J. J. (1965). Toplum Sözleflmesi. Çev. V. Günyol, ‹stanbul: Çan Yay›nlar› Sar›ca, M. (1996). 100 Soruda Siyâsî Düflünce Tarihi. ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi. Tannenbaum, D. ve Schultz, D. (2005). Siyâsî Düflünce Tarihi: Filozoflar ve Fikirleri. Çev. F. Demirci. Ankara: Adres Yay›nlar›. Thomson, D. (1997). Siyâsî Düflünce Tarihi. Çev. A. Y. Aydo¤an ve di¤erler. ‹stanbul: fiule Yay›nlar›. Uluengin, H. (2008). “Liberalizm” Kelimesinin Mucidi Tabii ki Avrupa’d›r. Hürriyet. Yayla, A. (1993). Özgürlük Yolu: Hayek’in Sosyal Teorisi. Ankara: Turhan Kitabevi. Yayla, A. (1998). Siyaset Teorisine Girifl. Ankara: Siyasal Kitabevi. Yayla, A. (2011). Liberalizm. Ankara: Liberte Yay›nlar›.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri http://tr.wikipedia.org/wiki/Niccol%C3%B2_Machiavelli http://tr.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Rousseau http://ebooks.adelaide.edu.au/h/hobbes/thomas/index .htm http://www.google.com.tr/search?pq http://en.wikipedia.org/wiki/John_Stuart_Mill http://en.wikipedia.org/wiki/John_Locke http://en.wikipedia.org/wiki/Adam_Smith http://en.wikipedia.org/wiki/Edmund_Burke http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_de_Maistre http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Engels http://www.idefix.com/Kitap/tanim.asp http://en.wikipedia.org/wiki/File:Leninportrait.jpg http://tr.wikipedia.org/wiki/Mao_Zedong http://en.wikipedia.org/wiki/Fidel_Castro http://tr.wikipedia.org/wiki/Eduard_Bernstein http://en.wikipedia.org/wiki/Fascism http://en.wikipedia.org/wiki/Blackshirts http://tr.wikipedia.org/wiki/Giovanni_Gentile http://www.cemilmeric.net/magaradakiler/magara.htm
7
S‹YASET B‹L‹M‹
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Siyasal parti kavram›yla, siyasal partiler hakk›ndaki temel bilgileri ve parti sistemlerini anlatabilecek, Kamuoyu kavram› hakk›nda bilgi edinip, kamuoyunun ne olup olmad›¤› hakk›ndaki tart›flmalar› aktarabilecek, Bask› gruplar› kavram›n› ö¤renerek, bask› gruplar›n›n ne gibi fonksiyonlar› yerine getirdiklerini aç›klayabilecek, Bürokrasinin ne oldu¤unu, nas›l bir geliflim gösterdi¤ini aç›klayabilecek, Demokratik rejimlerde bürokrasi siyaset iliflkilerinin nas›l cereyan etti¤ini anlatabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar • • • •
Siyasal Partiler Bürokrasi Siyasi Partiler Medya
• Bask› Gruplar› • Sivil Toplum Kurulufllar› • Kamuoyu
‹çindekiler
Siyaset Bilimi
Siyasal Güçler
• • • • •
S‹YASAL PART‹LER KAMUOYU BASKI GRUPLARI BÜROKRAS‹ BÜROKRAS‹ VE S‹YASET
Siyasal Güçler S‹YASAL PART‹LER Siyasi partiler seçimlerde halk›n oylar›n› alarak iktidara gelme amac›yla örgütlenmifl, genellikle belli bir ideolojik uyum gösteren örgütlerdir. Amaç siyasi iktidara sahip olanlar› etkilemek de¤il, rekabetçi ve hür seçimler yoluyla o pozisyonlara gelebilmektir. Fakat siyasal partiler, iktidar›n bir parças› de¤illerdir. Siyasal partiler devlet ile toplum aras›ndaki ba¤lant› noktalar›ndan birini temsil ederler ve bir sarkaç gibi düflünülebilirler. Siyasal partiler iktidar olduklar›nda devletin en üst karar alma mevkilerini iflgal etmifl olurlar. Muhalefette iken ise topluma yak›nlafl›rlar. Anayasal, fleklî ya da resmî olan ile, toplumsal ve resmî ya da fleklî olmayan aras›ndaki net bir biçimde belirlenmesi kolay olmayan s›n›rlar üzerinde faaliyet gösterirler. Toplumsal taleplerin topland›¤› bir havuz olan siyasal partiler bu talepleri birbirleriyle ba¤daflt›rmay› denerler. Tarihsel olarak siyasal partiler, hükümdarlar›n dan›flmak için düzenli olmayan aral›klarla toplad›klar› parlâmentolarda ç›kar ve ideoloji yak›nlaflmas› temelinde ortaya ç›kan gruplaflmalardan do¤mufllard›r. Oy hakk›n›n genifllemesi ile beraber, bu gruplar az ya da çok ortak bir platform ile bir araya gelinirse oy al›nabilece¤ini hesaplam›fllard›r. Birleflik Krall›k parlamentosunda, liberaller (Whig) ile muhafazakârlar›n (Tory) ayr›flmas› buna bir örnektir. Parlamento içinde do¤an partiler yan›nda, Britanya ‹flçi Partisi, Alman Sosyal Demokrat Partisi gibi parlamento d›fl›nda do¤an ve oy hakk›n›n geniflletilmesi temelinde örgütlenmifl partiler de vard›r. Bir seçim ve temsil örgütü olarak modern siyasi partiler 1820’lerde ABD’de ortaya ç›km›flt›r. 1840’lar›n sonunda Belçika ve ‹sviçre, 1850’lerden itibaren ise, Birleflik Krall›k Liberal Partisi ortaya ç›km›flt›r. Siyasal partilerin geliflimi, temsilî demokrasi ve iktidar›n s›n›rland›r›lmas› olarak anayasac›l›k düflünceleriyle k›saca demokratikleflme süreciyle, yak›ndan ba¤lant›l›d›r. Modern öncesi dönemlerde de insanlar ortak siyasi amaçlar do¤rultusunda biraraya gelip, hükümdarlar ya da di¤er ufak çapl› yerel yöneticiler üzerinde taleplerde bulunmaktayd›lar. Fakat bunlar, siyasi partilerden farkl› olarak sürekli bir organizasyon ve üyeli¤e sahip olma anlam›nda kurumsallaflm›fl de¤illerdi. Siyasal partiler, toplumun, toplumsal kesimlerin siyasete kat›lma taleplerinin artt›¤› bir dönemde, bu ihtiyac› karfl›layabilmek için ortaya ç›km›fl oluflumlard›r. Di¤er taraftan, siyasal partilerin geliflimini sadece demokratikleflme ile özdefllefltirmek de do¤ru de¤ildir. Rekabetçi olmayan sistemlerde var olan örgütlere gerçek anlamda siyasal parti denilemeyece¤i söylenmifltir. Biz de bu görüfle kat›lmakla
182
Siyaset Bilimi
beraber, otoriter rejimlerdeki bu örgütlerin kendilerini parti olarak nitelendirdikleri gerçe¤ini de unutmamal›y›z. fiiddet yoluyla iktidara gelmeyi amaçlayan yasa d›fl› örgütlerin iktidara geldikten sonra parti hâline dönüfltükleri de bir vak›ad›r. Eski Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi buna bir örnektir. Keza, iktidar› otoriter metodlarla elde tutmay› amaçlayan bir grubun parti kurarak bu sürece kurumsall›k kazand›rmay› denemeleri de s›kl›kla görülür. Siyasi partinin var olmas›, baflta Çin olmak üzere, bir çok otoriter rejimde gözlemledi¤imiz gibi o ülkede demokrasinin var oldu¤u anlam›na gelmez. Bir toplumdaki çat›flma eksenleri ve çat›flan siyasi güçler de¤ifltikçe bu güçlerin temsilcileri olan siyasal partiler de de¤iflirler. Avrupa’da Frans›z Devrimi ve ilk kez ‹ngiltere’de gerçekleflen Endüstri Devrimi siyasi partileri ortaya ç›karacak yeni çat›flma eksenlerini besleyen iki esasl› dinamiktir. Aristokrasi ile burjuvazi, burjuvazi ile iflçi s›n›f›, kiliseyi sorgulayanlar ile onu savunanlar, modernleflmeci milliyetçiler ile yerel özerkliklerini korumak isteyen çevre güçleri aras›ndaki güç mücadeleleri Avrupa’da siyasal partileri flekillendiren bafll›ca çat›flma eksenleri olmufltur. Bat› d›fl› ülkelerde ise siyasal ba¤›ms›zl›k için mücadele eden güçler partileri oluflturabilmifllerdir. Keza, yine bu ülkelerde, homojen bir millî devlet insaas› ve modernleflmeyi hedefleyen partiler ile ulus inflaas› sürecinde az›nl›kta kalan gruplar› temsil etme iddias›yla beraber, farkl› modernleflme aray›fllar›n› hayata geçirmeye çal›flan partiler de rol oynayabilmifllerdir. Siyasi partiler, çeflitli kesimlerin arzu ve beklentilerini bir ayna gibi aynen yans›tmazlar. Toplumsal kesimlerle sürekli bir biçimde karfl›l›kl› etkileflim içindedirler. Ad›na toplumsal dedi¤imiz talepler de bu karmafl›k süreç içinde flekil al›r. Toplumsal talep ve beklentiler partileri nas›l flekillendirirse partilerin de bir ölçüde, bu talepleri ve daha genel düzlemde toplumsal tabanlar›n› biçimlendirebilme ve yönlendirebilme güçleri vard›r. Siyasi partiler siyasal kimliklerin inflas›nda da önemli bir rol oynarlar. Partilerin kurumsallaflt›¤› ülkelerde vatandafllar, kendi siyasi oryantasyonlar›n› parti kimlikleri ile tan›mlarlar. A ya da B partisine taraftar olundu¤u söylendi¤inde, o kifli kendi siyasi kimli¤ini partilere referans vererek anlatm›fl olur. Parti kimli¤i de¤iflen siyasal dünyada, s›radan insan›n süreklilik ve istikrar aray›fllar›na yard›mc› olur. Partiler, toplumsal talepleri dikkate al›r, bunlar› bir siyasi paket hâline dönüfltürüp, iktidara gelmeleri hâlinde neler yapacaklar›n› ifade ederek hedefler koyarlar, toplumu bu hedefler etraf›nda harekete geçirmeyi denerler. ‹ktidara gelmeleri hâlinde, bu politikalar› uygulamaya çal›fl›rlar, durumun de¤iflen gereklerine göre de¤ifliklikleri de yaparlar. Bu meyanda siyasal gündemin oluflturulmas›nda, ülkenin gelece¤ine iliflkin politikalar›n belirlenmesinde partiler baflka hiçbir kifli ya da kurumun yerine getiremeyece¤i önemli bir ifllev yerine getirirler. Siyasi partiler, gelece¤in siyasal elitinin de yetiflti¤i yerlerdir. Siyaset yapmay› ö¤renmenin en iyi yollar›ndan biri, siyaset yapmaya olabildi¤ince erken bir yaflta bafllamakt›r. Kuvvetli bir örgüte sahip siyasal partiler, genç ve hevesli isimlere bu f›rsat› sunarlar. Keza, aktif siyasette etkili olma hedefi bulunmayan s›radan parti üyelerinin siyasal sosyalleflmesine yard›m eder, partinin savundu¤u de¤erlerin topluma nüfuz etmesini kolaylaflt›rmaya çal›fl›rlar. Geleneksel olarak siyasal partiler, kadro partileri ve kitle partileri olarak ikiye ayr›l›rlar. Kadro partileri, genellikle seçim zamanlar› aktif olan dar bir kadro ile faaliyet gösteren seçmen taban›n›n geniflletme ve dönüfltürme ifllevine öncelik vermeyen partilerdir. Üyelerle s›k› iliflkiler sürdürme, üyelerini parti yönetimi ve faaliyetlerine aktif bir biçimde katma gibi amaçlar› yoktur. Amerika Birleflik Devletle-
7. Ünite - Siyasal Güçler
183
ri’ndeki Demokrat Parti ve Cumhuriyetçi Parti, kadro partilerinin en önde gelen örneklerindendir. Her iki partide de düzenli bir üyelik sistemi olmad›¤› gibi, seçim zamanlar› d›fl›nda aktif bir parti örgütünden söz edebilmek de kolay de¤ildir. Kitle partileri ise üye say›lar›n› art›rmay› ve Resim 7.1 üyeler ile her zaman s›k› iliflki kurmay› hedefle1955-1993 yen partilerdir. Parti, üye say›s›n› art›rmaya çal›aras›nda fl›r, onlar› aktif tutar. Parti daha çok sivil toplum Japonya’da girdi¤i her seçimden örgütüne benzer özelliklere sahiptir. S›radan üyegalibiyetle ayr›lan ler, yerel parti kongrelerinde ve ulusal düzlemde Liberal Demokrat Parti’nin amblemi. parti içi hiyerarflinin oluflumunda önemli roller oynarlar. Keza, parti çizgisinin flekillenmesinde de üyelerin etkin olmas›na özel gayret gösterilir, parti içi demokrasi yüceltilen bir de¤erdir. Son zamanlarda kartel partisi de denilen yeni bir kategori de gelifltirilmifltir. Daha çok kadro partiKaynak: http://www.websters-online lerini and›rmakla beraber, kartel partilerinin kaddictionary.org/images/wiki/wikipedia/en/c/ca/Sunkids.png ro partilerine nazaran çok daha profesyonelce hareket ettikleri ve modern pazarlama tekniklerini ustal›kla kulland›klar› belirtilmifltir. Bir baflka ayr›m ise belirli bir toplumsal kesime hitap etmeyi ve k›smen net bir ideolojiyi yaymaya çal›flan ve uzun dönemde iktidar olmay› amaçlayan ideolojik partilerle daha belirsiz esnek bir ideolojiye sahip olup tüm toplumsal kesimlere hitap etmeyi amaçlayan “hepsini yakala” (catch all) partileri aras›ndad›r. Sosyalist ideolojinin gücünü yitirmesi, refah devletlerinin eskisi gibi sürdürülemeyecek ol- Kartel Partisi: Modern demokrasilerde siyasi mas› gibi sebepler nedeniyle Bat› dünyas›nda kendisini sol olarak tan›mlayan par- partilere ve genel olarak tiler ile sa¤ partiler aras›ndaki farkl›l›klar›n azald›¤› gözlemlenmektedir. Di¤er bir siyasal kat›l›ma yönelik ilginin azalmas›yla beraber deyiflle partilerin ço¤u art›k hepsini yakala partisi hâline gelmifllerdir. Ancak bu, siyasi partilerin de kartel hâline dönüfltükleri ideoloji a¤›rl›kl› partilerin önemsiz hâle geldi¤i anlam›na gelmez. Yabanc› karfl›tl›- partisi iddia edilmifltir. fiirket mant›¤›na sahip olduklar› ¤› üzerinden siyaset yapan afl›r› sa¤ partilerin güçlendi¤i bir gerçektir. söylenilen kartel partileri Siyasal partiler bünyelerinde farkl› ç›karlar ve farkl› görüfller bar›nd›r›rlar. Bu iktidara gelmeyi ve orada farkl› görüflleri birbiriyle ba¤daflt›rmaya bir sentez yaratmaya, bir parti çizgisi ç›kar- kalmay› her fleyin üzerinde tutan, üyelerden ziyade maya çal›fl›rlar. En disiplinli partilerde bile, parti içinde farkl› ç›karlar, kiflilikler ya devlete ve devlete tasarruf da ideolojiler üzerinden meflrulaflt›r›lan hakim parti çizgisinden bir ölçüde farkl›la- etmeye yönelen partiler olarak tan›mlanm›fllard›r. flan çeflitli gruplar vard›r. Bunlara hizipler de denilir. Bir partinin kitleselleflme ora- Parti devlet kaynaklar›n› n›yla, bünyesindeki hiziplerin say›s› ve gücü aras›nda do¤ru bir orant› oldu¤unu iktidarda kalmak için kullanmaya meyleder. Bol söylemek abart›l› olmaz. Bu farkl›l›klara/hiziplere ne ölçüde izin verilece¤i mese- paral› ve reklamc›l›ktan faydalanan profesyonel lesi bizi parti içi demokrasi sorununa getirir. seçim kampanyalar› kartel Parti içi demokrasi kavram›yla siyasal partilerin s›radan üyelerinin parti politi- partilerinin özelliklerindendir. kalar›, parti yöneticileri ve partiyi yasama organ›nda temsil edecek adaylar›n belirlenmesinde etkili olmas› anlafl›lmaktad›r. Parti içi demokrasi her parti üyesinin siyasi meselelerde diledi¤i gibi hareket etmesi anlam›na gelmez. Bir partiye üye olan kifli, parti program ve tüzü¤üyle belirlenmifl belli s›n›rlar içinde politika yapmay› kabul etmifl demektir. ‹deal olan kararlar al›n›ncaya karar tart›flmalar›n sürmesi, kararlar al›nd›ktan sonra ise üyelerin bu kararlara benimsemeseler bile uymalar› ya da partiden uzaklaflmalar›d›r. Araflt›rmalar, ço¤u zaman tart›flma ve de¤erlendirme
184
Siyaset Bilimi
Siyasal Kutuplaflma: En basit anlam›yla siyasal kutuplaflma siyasi güçler ve/veya kamuoyunun birbirini d›fllayan aralar›nda büyük mesafe bulunan kabaca iki temel siyasi görüfl ya da çizgi etraf›nda bölünmesini ifade eder. ‹ki siyasi çizgi aras›ndaki mesafe o kadar büyüktür ki taraflar birbirlerini anlamakta ve ayn› dili konuflmakta güçlük çekerler.
sürecine kat›l›m›n güdük kald›¤›n›, parti üst yönetiminin sahip oldu¤u güç sayesinde bu süreci yönlendirebildi¤ini göstermektedir. Siyasi partilerin di¤er tüm örgütler gibi demokratik olamayacaklar›, yönetici az›nl›¤›n kendi liderli¤ine meydan okuyabilecek güçleri püskürtüp kendisini destekleyebileceklerin önünü açaca¤› tezleri ilk kez, Alman siyaset bilimci Roberto Michels taraf›ndan dile getirilmiflti. Her bürokratik örgütte oldu¤u gibi, siyasal partilerde de kadrolar›n de¤ifltirilmesine yönelik bir direnç oldu¤u söylenebilir. Fakat buradan yola ç›karak partilerin küçük bir grubun elinde kalmaya mahkum oldu¤u görüflüne varmak abart›l› olabilir. Bat› demokrasilerinde seçim kazand›ramayan parti yönetimlerinin istifa ettikleri ya da istifaya zorland›klar› bir gerçektir. Parti içi demokrasi eksikli¤inin, partilerin kendine has yap›lar›ndan ziyade, o ülkede demokratik de¤erlerin ne ölçüde var oldu¤u meselesiyle ilgili oldu¤u söylenmelidir.
SIRA S‹ZDE
1
Liberal demokrasilerde partilerin birbirleriyle etkileflimini ifade eden parti sisÜ fi Ü N E L ‹ M gösterir. Hakim parti sisteminde hür ve serbest seçimlere ra¤temleri de Dfarkl›l›klar men seçimleri a¤›rl›kl› olarak ayn› parti kazan›r ve hükümeti kurar. Japonya’da Liberal Demokrat (1955-1993), ‹sveç’te Sosyal Demokratik ‹flçi Partisi (1950S O R Parti U 1991) hakim parti sisteminin örneklerindendir. Bu sistemde, siyasal mücadele parSIRA S‹ZDEparti-içi hizipler aras›nda cereyan eder. ‹ki partili sistem, seçimtiler aras›nda de¤il, D‹KKAT lerin iki parti aras›nda geçti¤i ve bir partinin iktidar›n›n di¤erinin muhalefette olmas› anlam›na geldi¤i sistemlerdir. Kazananlar ve kaybedenler bellidir. Bu sistemD Ü fi Ü N E L ‹ M S‹ZDE ve yapamad›klar› için sorumlu tutulurlar, sorumlulu¤u bir de, partilerSIRA yapt›klar› baflka partinin üzerine atamazlar. ‹ngiltere, Almanya ve Amerika Birleflik DevletleO R U sahiptir. ri iki partili Ssisteme
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
SIRA S‹ZDE D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT
N N
TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
Il›ml› çok parti sisteminde, genellikle hiç bir parti tek bafl›na hükümet kuracak TELEV‹ZYON kadar oy alamaz. Hükümet kurabilmek için koalisyon kurmak zorunluluk hâline AMAÇLARIMIZ gelir. Koalisyon iki ya da üç parti taraf›ndan kurulabilir. Hükümet kurabilmek için üç ya da daha fazla partinin ifl birli¤i yapmas› flart ise afl›r› -ya da kutuplaflm›fl- çok E TP etmek mümkün olacakt›r. Koalisyonlar› zorunlu k›ld›¤› için K‹ N T‹ ETR NAsöz partili sistemden ›l›ml› ya da afl›r› çok partili sistemlerin siyasal istikrar› olumsuz etkiledikleri, her partinin baflar›y› kendilerine baflar›s›zl›¤› ise koaliyon ortaklar›na maletmelerine T E L E Vdüflünülür. ‹ZYON imkân verdi¤i Di¤er taraftan, ›l›ml› ya da afl›r› çok partili sistemler her siyasi görüfl ve toplumsal taleplerin bir biçimde hükümette yer almalar›na imkan verir. Bu nedenle, ›l›ml› ya da afl›r› çok parti sistemlerinin, sosyolojik anlamda az›nl›kta kalan siyasi hare‹NTERNET ketlerin sistem karfl›t› bir rotaya girmelerine engel oldu¤u ve böylece siyasal istikrara hizmet etti¤i iddialar› da dile getirilmektedir.
K‹ N‹T ET RAN EPT
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Hakim parti sistemi D ‹ K K A T ço¤ulcu parti sistemidir. Bu sistemde ço¤unluk partisi d›fl›ndaki partilerin sadece izin verilmez; ayn› zamanda di¤er partiler hem yasal hem de K ‹varl›klar›na T A P meflru birer yar›flç›d›rlar.
K ‹ T A P SIRA S‹ZDE
Oligarflinin Tunç Kanunu nedir ? SIRA S‹ZDE
2
S‹ZDE Demokratik SIRA rejimin istikrar› aç›s›ndan iki partili sistem her zaman daha m› iyidir ?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
7. Ünite - Siyasal Güçler
185
Parti sistemlerinin biçimlenmesinde, o ülkenin tarihi süreç içinde ortaya ç›km›fl siyasal çat›flma eksenleri rol oynad›¤› gibi seçim sistemleri de rol oynar. Kullan›lan oylar›n, nas›l da¤›t›laca¤›n› ya da parlamentoya nas›l yans›yaca¤›n› seçim sistemleri vas›tas›yla kararlaflt›r›r›z. Seçim sistemleri, kullan›lan oylarla milletvekili say›lar› aras›nda birebir olmasa da orant›l› bir temsili öngören nispi temsil sistemi ile en fazla oy alan parti ya da adaya avantaj sa¤layan ço¤unluk sistemi olmak üzere ikiye ayr›l›r. Seçim sistemleri ço¤u zaman her iki sistemden özellikler tafl›r. Birinci sistem temsilde adaleti öne ç›kar›rken ikincisi hükümet kurabilecek ço¤unlu¤a sahip parlâmento kompozisyonu yaratmay› amaçlar. Ço¤unluk sisteminin iki partili sistemi teflvik etti¤i bir vak›ad›r. Nispi temsil sistemi ise ›l›ml› ya da afl›r› çok partili sistemin ortaya ç›k›fl›n› kolaylaflt›r›r. Günümüzde siyasal partilerin etkisinin azalmakta oldu¤u gözlemlenmektedir. Üye say›lar›n›n düfltü¤ü, seçmenlerin kolayl›kla baflka partilere oy verebildikleri bu parti ba¤l›l›klar›n›n azald›¤›n›n bir göstergesi olarak da okunabilir- iddialar› dile getirilmektedir. Siyasal hayatta görselli¤in öne ç›kmas› kaç›n›lmaz olarak liderleri öne ç›karmaktad›r. Özü itibar›yla bürokratik bir yap›lanma olan siyasal partilerin bir siyaset s›n›f›n›n ç›karlar›n› gözetti¤i, yeni gruplara ve onlar›n taleplerine yan›t vermedi¤i elefltirileri de yap›lmaktad›r. Siyasi partilerin yeni siyaset yapma biçimleri karfl›s›nda yetersiz kalarak siyasetin oda¤›n›n siyasi parti karfl›t› gruplar ve yeni sosyal hareketlere do¤ru kayd›¤› da ifade edilmekte, partilerin seçmenlerin siyasi sosyalleflmelerinde oynad›klar› rollerin giderek önemsizleflti¤i de ileri sürülmektedir. Keza, sosyalist ideolojinin krizi, refah devleti uygulamalar›n›n eskisi gibi sürdürülemeyece¤i anlam›na gelen dünya ekonomik sistemindeki de¤iflimler, partiler aras›ndaki ideolojik ve siyasi farkl›l›klar›n azalmas›n› gündeme getirmifl bu da parti ba¤l›l›klar›n› zay›flatan bir di¤er etken olmufltur. Bütün bu faktörlere ra¤men, siyasi partilerin önemlerini yitirdiklerini söylemek do¤ru de¤ildir. Liberal demokrasiler için siyasi partiler vazgeçilmez konumlar›n› devam ettirmektedirler. Partilerin yerine getirdi¤i fonksiyonlar› daha iyi bir biçimde yerine getirecek di¤er herhangi bir mekanizma bulunabilmifl de¤ildir.
Yeni Sosyal Hareketler: Yeni Sosyal hareketler siyasi parti ya da bask› gruplar›n›n hiyerarflik yap›s›ndan uzak, gönüllü kat›l›m› esas alarak siyasi gündemi etkilemeye çal›fl›rlar. Sosyal hareketler kendili¤inden ortaya ç›kan kitlesel isyan ya da ayaklanmalarla kar›flt›r›lmamal›d›r. YSH’ler sosyo-ekonomik menfaat saikinden ziyade hayat kalitesi ve yaflam tarz› ile ilgili meseleleri öne ç›kar›rlar ve daha çok genç, iyi e¤itimli ve orta gelir düzeyine sahip insanlar taraf›ndan yönlendirilirler. YSH’nin siyaset yapma tarz› da siyasi partiler ya da bask› gruplar›n›n siyaset yapma tarzlar›ndan farkl›d›r. Yenilikçi ve dikkat çeken kat›l›m türleri vurgulan›r, hiyerarfli reddedilir. Kad›n hareketleri, çevreci hareketler, gey ve lezbiyen haklar› savunucular› ile hayvan haklar› savunucular›, küreselleflme karfl›t› hareketler YSH’lerin en çok göze çarpan örneklerindendir.
Siyasi partiler nas›l finanse edilirler?
KAMUOYU
SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Kamuoyu kavram› tart›flmal›d›r. Eski dilde “efkar› umumiye” olarak bahsedilen kavram kelime anlam› olarak halk›n kanaatleri anlam›na gelir. Kamuoyu böyle düS O meselelerde R U flünüyor denildi¤inde, ortak, herkesi ilgilendiren, kamuya iliflkin hakim olan fikirler akla gelir. Ancak milyonlarca insan›n benzer fikirde olmas› mümkün olmad›¤› gibi, bir toplumda yaflayan herkesin o topluma iliflkin taD ‹ K K Asorunlar›n T mam› hakk›nda fikir sahibi olmas›n› beklemek de gerçekçi de¤ildir. Yap›lan araflt›rmalar, geliflmifl denilen demokratik ülkelerde bile, kamuoyunun bilgilenme düSIRA S‹ZDE zeyinin hiç de yüksek olmad›¤›n› göstermektedir. Özellikle d›fl politikaya iliflkin meselelerde durum daha da belirgin hâle gelmektedir. O hâlde kamuoyu, daha çok örgütlü ve sesini duyurabilen kesimlerin önemli gördükleri meseleler hakk›nAMAÇLARIMIZ da oluflturduklar› ve di¤erlerine benimsetmeye çal›flt›klar› fikirler bütünü olarak görülebilir. Kamuoyu, 19. yüzy›ldan itibaren önem kazanmaya bafllam›flt›r. K ‹ T Bu A P noktada üç önemli faktörü belirtebiliriz. Siyasi iktidar›n meflruiyetini halktan almas› gerekti¤ini savunan halk egemenli¤i fikrinin yayg›nlaflmas›, okur yazarl›k oran›n›n yükselmesi ve nihayet bas›m/yay›n ve iletiflim olanaklar›n›n genifllemesi. topT E L E VGeleneksel ‹ZYON
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
186
Siyaset Bilimi
lumlarda da idareciler, yönetilenlerin neler düflündüklerini ö¤renmek istemekteydiler. Casusluk, jurnalizm ve hatta bazen idarecilerin k›yafet de¤ifltirerek halk›n aras›na kar›flmalar› yönetenlerin nelere tahammül edebileceklerini ö¤renme çabas›n›n ne kadar eskiye dayand›¤›n› göstermektedir. Ancak geleneksel toplumlarda kamuoyunu biçimlendirme faaliyeti çok güdük kalm›flt›r zira, siyasi iktidar böyle bir güçten yoksundur. Kamuoyu bir meselede flöyle düflünüyor dedi¤imizde, ilgili bütün taraflar›n biraraya geldi¤i, ak›lc› bir tart›flma ve diyalog neticesinde neredeyse kendili¤inden ortaya ç›kan bir fikirler demeti anlafl›lmamal›d›r. Kamuoyu dedi¤imiz fley hiç de öyle önemli bir ço¤unlu¤un arzular›n›n yans›mas› olmayabilir. Her örgütlü az›nl›k kendi fikirlerini kamunun fikirleriymifl gibi sunma çabas› içine girecektir. Zira, kamu böyle düflünüyor ya da istiyor denildi¤inde ço¤unlu¤un böyle istedi¤i söylenmek istenir, demokrasi de ço¤unlu¤un iradesi ise o hâlde kamuoyu denilen fleye sayg› göstermek gerekir. E¤er demokrasi halk›n isteklerine uygun yönetim ise halk iradesini yans›tt›¤› düflünülen bir olgu olarak kamuoyu da önemli olacakt›r. Kamuoyuna ters düflen politikalar› uygulamak imkâns›z de¤ilse de riskli olabilecektir ya da kamuoyunun taleplerine bir biçimde karfl›l›k verebildi¤i izlenimini yaratan hükümetler seçimlerde daha baflar›l› olabileceklerdir. En otoriter ve bask›c› rejimlerde bile, siyasi iktidara iliflkin halk›n ne düflündü¤ünü anlama çabas› söz konusu olmufltur. ‹ktidarda kalma süresini uzatman›n baflkaca bir yolu yoktur. Esasen siyaset yapman›n özünde siyasi iktidar›n performans›na ya da iyilik ya da kötülü¤üne iliflkin fikirleri yayma anlam›nda kamuoyu oluflturma faaliyeti oldu¤u bile söylenebilir. Ancak hükümetlerin, özellikle kendi isteklerini yans›tmad›¤› zamanlarda kamuoyunu çok ciddiye ald›klar›n› söylemek kolay de¤ildir. Hükümetler, kamuoyunun fikri denilerek sunulan düflüncelerin ço¤unlu¤un önemli bir k›sm›n›n iradesini yans›tmayabilece¤i ihtimalinin yüksek oldu¤unu bilirler. Kamuoyunun hükümetin ne yapaca¤›n› de¤il de neler yapamayaca¤›n› daha fazla etkileme potansiyeline sahip oldu¤u söylenmifltir. Di¤er bir deyiflle, kamuoyu kararlar›n al›nmas›nda fazla etkili olmasa bile, hükümetlerin neleri yapamayacaklar›n›n belirlenmesinde etkili olur. Siyasi partiler, bask› gruplar›, fikir adamlar›, ve hatta bürokratlar önemli olduklar›n› düflündükleri meselelerde “kamuoyu” oluflturma çabas› içindedirler. Bilinir ki bir mesele kamuoyuna mal edilebilirse o problemin çözümü için gerekli olan politikalar o kadar daha az tepki çeker, daha kolay hayata geçirilebilir. Örne¤in, ücretlerin art›r›lmas› için mücadele eden bir sendika, ücret art›fl›n›n sadece kendi üyelerinin yarar›na olmay›p bütün toplumun yarar›na olaca¤› fikrini ifller. Medya, kamouyu oluflturma faaliyetinin en önemli unsurlar›ndan biridir. Medyan›n siyasal hayat üzerindeki etkisinin “gündem belirleme” (agenda setting) üzerinden infla edildi¤i genel kabul görmektedir. Gündem belirleme derken, medyan›n hangi meselelerin önemli hangilerinin önemsiz oldu¤u ve hangi meseleye ne kadar süreyle ve ne kadar yer verilece¤i üzerindeki etkisi akla gelir. Medya, sosyal siyasal gerçekli¤i bir ayna gibi yans›tmaz. Bir süzgeç ifllevi görerek onu önemli ölçülerde yeniden biçimlendirir ve bizlere sunar. Bir haberi manfletten vermek ile orta sayfalarda vermek aras›nda yarataca¤› etki aç›s›ndan farklar vard›r. S›radan insan ülke içi ve d›fl›nda neler olup bitti¤ini a¤›rl›kl› olarak medya kanallar›yla ö¤renmektedir. Keza, bir çok ciddi mesele, yorumcular vas›tas›yla medyada tart›fl›l›r, fikirler ve siyasi pozisyonlar›n oluflmas›nda medya etkili olur. SIRA S‹ZDE
4
S‹ZDE Sosyal medyaSIRA nedir ?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
7. Ünite - Siyasal Güçler
‹deal olarak medyan›n demokrasilerde iktidar›n kötüye kullan›lmas› ihtimaline karfl› bir denge unsuru (ya da watchdog) olabilece¤i düflünülür. Medyan›n ço¤u zaman demokratik de¤erleri içsellefltirme seviyesinin yüksek olmamas›, iktidarlarla kurduklar› özel iliflkiler ve medyan›n kendi içinde fleffaf olmaktan uzak olmas›, bu rolün yerine getirilmesini güçlefltiren faktörler aras›nda say›lmaktad›r. Hükümete destek olmay› düflünen bir medya grubu, kötü ekonomik haberleri görmezden gelir ya da onlara çok az yer verir, hükümete yönelik flikayetlerden ya da protestolardan bahsetmeyebilir ya da tam tersi, hükümete sempatiyle bakmayan bir medya gurubu, olumlu geliflmeleri görmezden gelebilir, hükümete yönelik rahats›zl›klar› ifade eden haberleri öne ç›karabilir. Yirminci yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren, ifl dünyas›n›n medyaya yönelik ilgisinde büyük art›fl olmufltur. Bir çok gazete ve televizyon, büyük holdingler taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. ‹fl dünyas›n›n medyaya giderek daha fazla girmesi ile birlikte, kâr güdüsünün öne ç›kt›¤›, gazete yazar ve editörlerinin, ait olunan holdingin ç›karlar›n› zedeleyebilecek haberler yapmaktan kaç›nd›klar›na iliflkin elefltiriler bütün dünyada giderek artmaktad›r. Siyasi iktidarlar›n medyaya yönelik ilgisi ise yeni de¤ildir. Diktatörlükler, kendi kontrollerindeki medyay› etkin bir propaganda arac› olarak kullanm›fllard›r. Demokrasilerde de siyasi iktidarlarlar medya üzerinde etkili olmay› denemekten vazgeçemezler. Kamuoyunun oluflumu sürecinde medyan›n her kesimi eflit bir biçimde yans›tt›¤› iddialar› gibi, dar bir zümrenin kontrolündeki bir egemenlik arac› oldu¤una iliflkin iddialar da meselenin karmafl›kl›¤›n› gözden kaç›rmam›za sebep olabilir. Medyada tekelleflme editoryal özerkli¤in mutlak sonu anlam›na gelmemektedir, c›l›z da olsa farkl› sesler duyulabilmektedir. Bireylerin zaten kendi görüfllerine yak›n olan görüflleri dile getiren medya organlar›n› okuduklar› ya da izledikleri, medyaya olan güvensizli¤in orada ifade edilenlere karfl› kat› bir güvensizlik yaratt›¤›, medyan›n manipülatif faaliyetlerinin ters tepti¤i gibi iddialar dile getirilebilmektedir. Geliflen ‹nternet teknolojisi sayesinde hem sosyal medya hem de alternatif medya kanallar›n›n ortaya ç›kmas›yla büyük medyan›n gündem belirleme kapasitesinin bir ölçüde zay›flad›¤›n› da varsaymak yanl›fl olmasa gerektir. Kamuoyu oluflturma sürecinde etkili olan bir di¤er güç kamuoyu araflt›rma flirketleridir. Siyasi partiler ya da liderlerin ne kadar popüler olup olmad›klar›, hükümetin belli somut meseleler hakk›ndaki politikalar›n›n be¤enilip be¤enilmedi¤i kamuoyu araflt›rma flirketleri taraf›ndan belli aral›klarla aç›klanmaktad›r. Hatta geliflmifl Bat› ülkelerinde toplumsal ve siyasal de¤iflimi anlamak gayesiyle düzenli veriler toplanmas› ve bu verilerin aç›klanmas› rutin bir uygulama hâlini alm›flt›r. Kamuoyu araflt›rmalar›n›n afla¤›dan yukar›ya fikirlerin yans›t›ld›¤› önemli kanallardan biri oldu¤unu söylemek abart›l› olmaz. Seçim dönemlerinde oldu¤u gibi, seçimler d›fl›nda da hangi partinin ne kadar oy alabilece¤ine iliflkin araflt›rmalar yay›nlanmaktad›r. Bu araflt›rmalar›n hükümetler ve partilerin kendi performanslar›n›n seçmen kitlesinin en az›ndan bir k›sm› taraf›ndan nas›l alg›land›¤›n› -seçimler yap›lmadan- görebilmelerine f›rsat verdikleri için olumlu bir ifllev görmektedir. Ancak, kamuoyu araflt›rma flirketlerinin her araflt›rman›n do¤as›nda bulunan yan›lma paylar› yan›nda, araflt›rman›n yap›lmas›n› isteyen sponsorlar›n görmek istedi¤i sonuçlar› ortaya ç›karma e¤iliminde olduklar› elefltirisi de dile getirilmektedir. Kamuoyunun oluflumu meselesi tart›fl›l›rken ele al›nmas› gereken bir di¤er faktör, kanaat önderleri olgusudur. Okur yazarl›k oran›n›n düflük, kitle iletiflim araçlar›n›n çok s›n›rl› kald›¤› ülkelerde, siyasal fikirlere sahip olma anlam›nda küçük
187
Propaganda: Propaganda bir kifli, kurum ya da grubun kendi siyasi görüfllerini yaymak için kitle iletiflim araçlar› vas›tas›yla bilinçli bir biçimde hareket etmesini ifade eder. So¤uk savafl döneminde kavram, kamuoyu ya da hedef kitleyi yan›ltma amac›yla yanl›fl, çarp›t›lm›fl ya da aç›kça gerçek olmayan düflüncelerin yay›lmas› çabalar›n› ifade etmek için kullan›lm›fl, pejoratif (yerici) ve olumsuz bir içerik kazanm›flt›r. Esasen, bilgi ak›fl›n›n merkezden kontrol edilmesi, bilgilerin siyasi iktidar›n talepleri do¤rultusunda seçilmesi ve üretilmesi totaliter rejimlerin temel özellikleri aras›ndad›r. Ancak bu propagandan›n sadece totaliter ya da otoriter rejimlerin bir özelli¤i oldu¤u anlam›na gelmez. Liberal demokrasilerde de propaganda siyasal sürecin ayr›lmaz bir parças›d›r. Siyasal güçler, kendi ç›karlar› do¤rultusunda di¤er siyasi aktörleri ve kamuoyunu etkilemek amac›yla propaganda yaparlar. Liberal demokrasilerde de gerçe¤in bir k›sm›n› söylemek ya da hayati mevzulara hiç girmemek propaganda yapma sürecinin vazgeçilemez bir parças›d›r.
188
Siyaset Bilimi
topluluklar içinde öne ç›kan, ne dedi¤ine bak›lan kifliler kanaat önderleri olarak nitelendirilmifllerdir. Dinî liderler, ekonomik güç sahipleri, ö¤retmenler ya da köy muhtarlar› bu kategori içinde ele al›nabilirler. fiehirleflme ve kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmas› ile beraber, kanaat önderlerinin de say› ve etkilerinin azald›¤› söylenebilir. Ancak bu tespit, kanaat önderleri olgusunun ortadan kalkt›¤› anlam›na gelmemektedir çünkü di¤erlerinin siyasete bak›fllar›n› etkileme gücüne sahip insanlar her zaman ve koflulda var olacaklard›r.
BASKI GRUPLARI
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bask› gruplar› toplumsal kesim ya da gruplar›n taleplerini örgütlü bir biçimde siyasal alana tafl›may› amaçlarlar. Bu yönleriyle t›pk› siyasal partiler gibi devlet ile toplumu birbirine ba¤layan iliflkiler a¤›n›n bir parças›d›rlar. Siyasi partilerden farkl› olarak bask› gruplar›n›n amac› iktidara gelmek de¤il, kendilerini ilgilendiren konularda lehlerine kararlar ald›rmak için iktidardakileri etkilemeye çal›flmakt›r. Ancak flekli olarak örgütlenmemifl daha ziyadesiyle klik hüviyetini tafl›yan gruplar da vard›r. E¤er toplumlar çok farkl› siyasi, ekonomik, kültürel ç›karlar› bünyelerinde bar›nd›r›yorlarsa bu farkl› ç›karlar›n da temsil edilmeleri özlenilir. Siyasi partiler bu temsil için ço¤u zaman yeterli olmazlar. Burada devreye bask› gruplar› girer. Bask› gruplar› için bazen menfaat ya da ç›kar gruplar› ya da örgütlü bask› gruplar› da denilir. Bir grup ya da kesimin a¤›rl›kl› olarak maddi ç›karlar›n› korumak ve geniflletmek isteyen gruplara örnek olarak iflçi ve iflveren örgütleri verilebilir. Bu türlü örgütler ço¤u zaman maddi menfaatlerini öne ç›kar›rlar. Bir ideaSIRAüyelerinin S‹ZDE li, bir fikri yaymak için kurulan bask› gruplar›na örnek olarak ise çevre ya da hayvanlar› koruma gruplar› ile beraber, herhangi bir dinî ya da inanc› yaymak için kuD Ü fi Ü N E L ‹ M rulan gruplar verilebilir. Kürtaj karfl›t› gruplar, hemflehri dernekleri, kad›nlara yönelik fliddetin önlenmesi ya da yoksullara yard›m etme amac› güden dayan›flma S O R U a¤lar›n› güçlendirmeye yönelik gruplar da bu ikinci gruba girerler. Kurumsal gruplar altbafll›¤› alt›nda bürokrasinin de bask› grubu olarak nitelendirilebilece¤iD ‹ ifade edilmektedir. Bu anlamda ordu ve üniversiteler de kurumsal KKAT bask› grubu olarak görülmektedirler. Biz bu s›n›fland›rman›n bask› grubu kategorisini çok geniflletece¤i gerekçesiyle yerinde olmad›¤›n› düflünüyoruz. Ordu, sivil SIRA S‹ZDE bürokrasi veya üniversitelerin güç odaklar› olduklar› aç›kt›r. Ancak her güç oda¤›na bask› grubu denilirse gönüllülük temeline dayal› bask› gruplar›yla gücünü devlet içindekiAMAÇLARIMIZ belli pozisyonlardan alan güç odaklar›n› ayn› kefeye koymak gibi hatal› bir yaklafl›ma gidilmifl olur.
N N
K ‹ T A P
Bask› gruplar› K ‹ ile T Ailgili P daha ayr›nt›l› bilgi için Necdet Aksoy’un (2008). Sivil Toplum ve Bask› Gruplar› ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar› isimli kitaba bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Üyelerinin T E L E Vmaddi ‹ Z Y O N menfaatlerini temsil etmeye yönelik örgütlü gruplar›n ilk temsilcilerinin loncalar oldu¤unu söyleyebiliriz. Orta Ça¤larda meslek gruplar› örgütlenmesi olarak loncalar, bir mesle¤e kimlerin girece¤ini, mesle¤e girmek için hangi özelliklere sahip olunmas› gerekti¤ini belirleyen, k›tl›k ve siyasal istikrars›z‹ N T E R N Edayan›flma T l›k durumlar›nda fonksiyonlar›n› öne ç›karan kurumlard›. Para ekonomisinin geliflmedi¤i bu dönemde loncalar, hammadde ihtiyaçlar› ile birlikte, hangi mallar›n ne kadar üretilece¤i konusunda da söz sahibi olabiliyorlard›. Lonca üyelerinin hareketlerinden lonca liderlerini sorumlu tutan hükümdarlar, loncalar arac›l›¤›yla sosyal kontrolü güçlendirmeyi de deniyorlard›.
‹NTERNET
189
7. Ünite - Siyasal Güçler
Sanayi Devrimi ve iflçi s›n›f›n›n say›s›n›n artmas›yla beraber, sendikalar geliflti. Sendikalar, çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi ile beraber, siyasal haklar taleplerini de dile getirdiler. ‹flçi s›n›f›n›n siyasal sisteme eklenmesinde önemli roller oynayan sendikalar›n güçlenmesi, önceleri hükümdarlar ve meclis üyeleri arac›l›¤›yla etkili olmaya çal›flan tüccar ve iflverenlerin de örgütlenmelerinin önünü açt›. Güçlü bask› grubu örgütlenmelerinin ortaya ç›k›fl›, siyasal rejimleri de bu talepleri dikkate almak zorunda b›rakt›. Di¤er taraftan, devletler bask› grubu örgütlenmeleri arac›l›¤›yla toplum üzerindeki nüfuz ve kontrollerini art›rabileceklerini de keflfettiler. ‹flçi ve iflverenin -ve di¤er tüm s›n›flar›n- birbirlerine muhtaç olduklar›, arada çat›flma de¤il uyum olmas› gerekti¤ini ve bunun da devletin önderli¤inde yap›lmas›n› savunan otoriter korporatist rejimlerde devlet hem iflçi hem de iflveren sendikalar›n› mutlak kontrolü alt›nda tutmay› arzulad›. ‹ki Dünya Savafl› aras›ndaki ‹talya ve Nazi Almanya’s› otoriter korporatizmin en önde gelen örnekleri oldular. Resim 7.2 Güçlü bask› gruplar›ndan sendikalar, iflçilerin ekonomik ve sosyal haklar›, çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi, siyasal haklar›n dile getirilmesi ve iflçi s›n›f›n›n siyasal sisteme eklenmesi için mücadele ederler. Kaynak: http://www.zaman.com/haber.do?haberno=1238850&title=sendikalar-12-eylul-yasasindan-kurtuluyor.
Demokratik korporatizmde ise devlet zorlay›c› olmadan iflçi ve iflveren örgütlerini önemli iktisadi karar alma süreçlerine dâhil etmeyi amaçlar. ‹flçi ve iflveren örgütleri bir araya getirilir, her iki taraf›n da çat›flma yerine diyalog yoluyla ortak ç›karlar›n› daha iyi savunabilecekleri belirtilir. Devlet bu noktada kolaylaflt›r›c›, yol gösterici, koordinasyonu sa¤layan, afl›r› talepleri törpüleyici bir arac› konumundad›r. Daha çok tavandan tabana do¤ru bir etkilenme söz konusudur. ‹sveç, Almanya, Norveç gibi demokratik korporatizmin güçlü oldu¤u ülkelerde bir ya da iki sendika, ücretli kesimin çok büyük ço¤unlu¤unu temsil edecek kadar büyüktür. Bu flart gerçekleflmedi¤inde demokratik korporatizmden bahsetmek kolay de¤ildir. Plüralist ya da ço¤ulcu bask› gruplar› siyaset modelinde ise ülke çap›nda büyük bir temsil gücüne sahip büyük örgütler yerine, daha küçük örgütler söz konusudur. Korporatizmin tersine, tabandan tavana do¤ru bir etkilenme amaçlan›r. Örgütlerin say›s›n›n yüksek olmas›n›n genifl bir temsili sa¤lad›¤› düflünülür. Örgütler hem kendi aralar›nda rekabet ederler hem de asli ifllevleri olan siyasi iktidar› etkilemeye çal›fl›rlar. Bu yaklafl›ma göre, serbestçe örgütlenmeyi baflaran gruplar›n hiçbiri bir di¤eri üzerinde hakim olamayaca¤› gibi hiçbir önemli grup da d›flar›da kalmayacakt›r. Hükümetler de farkl› görüflleri dinleyip kararlar› ona göre vereceklerdir. Amerika Birleflik Devletleri plüralist bask› grubu örgütlenmesi modelinin en önde gelen örne¤idir. Küreselleflme süreciyle beraber, sendikalar›n zay›flamas› neticesinde, demokratik korporatizmin befli¤i olarak görülen ülkelerde bile dengenin iflverenler lehine bozuldu¤undan flikayet edilmektedir. Sendikal hareketin güçlü olmad›¤› ABD ve
190
Siyaset Bilimi
Himayecilik/Klientelizm: Himayecilik, himaye eden ile edilen aras›ndaki karfl›l›kl› faydalanmaya dayal› ve fakat özü itibar›yla eflitsiz bir iliflkiyi ya da bu tarz iliflkilerin hakim oldu¤u bir siyasal sistemi belirtir. Himaye eden himaye edilene belli menfaatler sa¤lar ve karfl›l›¤›n› da al›r. Sa¤lanan menfaatler, ifl bulmaktan, bürokrasi ile sorunlar› halletmeye, baflka patronlardan koruma ya da ucuz kredi sa¤lanmas›na arac›l›k etmek gibi çok farkl› sorunlar› içerebilir. Himaye edilen bunun karfl›l›¤›nda patrona her türlü deste¤i sa¤lar. Himayecilik iliflkisi gönüllülük temelinde cereyan etmekten uzakt›r; zira himaye edilenin önündeki seçenekler fazla de¤ildir. Ayr›ca himayecilik yüzyüze iliflkilere dayal›d›r bu da fleffafl›¤›n olmamas› ya da patronun iliflkiyi kötüye kullanmas›n›n her zaman yayg›n oldu¤u anlam›na gelir. Himayecilik daha çok köylü toplumlar› ya da henüz tam modern olamam›fl geçifl toplumlar›n›n bir özelli¤i olarak düflünülürdü. Ancak, son zamanlarda modern denilen toplumlarda da himayecilik iliflkilerinin hiç de düflünüldü¤ü kadar az olmad›¤› kabul edilmeye bafllanm›flt›r.
Thatcher sonras› ‹ngiltere’si için de ayn› durum geçerlidir. Sendikal hareketin zay›flamas›ndan önce de bask› gruplar›n›n etkilerinin üç afla¤› befl yukar› eflit oldu¤u tezi kabul görmemekteydi. Zira bask› gruplar›n›n sahip oldu¤u kaynaklar ve ulaflabildikleri insanlar›n gücü ve say›lar› asla eflit de¤ildi. Bir kez daha belirtelim, bask› gruplar›ndan bahsetti¤imizde formel flekli/hukuki olarak örgütlenmifl yap›lardan bahsediyoruz. Ancak bu, türlü yap›lar›n çok zay›f oldu¤u geleneksel köylü toplumlar›nda iktidar üzerinde bask› yapan gruplar olmad›¤› anlam›na gelmemektedir. Böyle toplumlarda, örgütlü yap›lar yerine, siyasi iktidar ile s›radan yurttafl aras›nda arac›l›¤a soyunan yerel aristokratlar da diyebilece¤imiz eflraf, tüccar, toprak sahibi ya da güçlü siyasi ba¤lant›lara sahip kifliler ortaya ç›kmakta ve iktidarlar üzerinde etkili olmaya çal›flmaktad›rlar. Bu iliflki a¤lar›na himayecilik/klientelizm de denilir. Himayecilik örgütlenme düzeyi düflük toplumlarda öne ç›kan kendine has bir ç›kar temsili metodudur. Siyaset bilimi literatüründe, bask› gruplar› yerine sivil toplum kurulufllar› kavram›n›n giderek daha fazla kullan›ld›¤› görülmektedir. Sivil toplum kurulufllar› devletten ba¤›ms›z olarak kamusal alan› etkilemek isteyen bireyler taraf›ndan oluflturulmufl, gönüllülük esas›na dayal› örgütlenmeler olarak tan›mlanabilirler. Her bask› grubu ayn› zamanda bir sivil toplum kurulufludur ya da, bask› gruplar› sivil toplumun vazgeçilmez unsurlar›d›r. Ancak sivil toplum kurulufllar› denildi¤i zaman çok daha genifl bir yelpazeyi kapsayan örgütlenme a¤lar› akla gelir. Örne¤in cami yapt›rma derneklerini ya da Anarflist Düflünce Toplulu¤u’nu siyasi iktidar› etkilemeye yönelik ve ücretli çal›flan nüfusun büyük bir k›sm›n› bünyesinde bar›nd›ran büyük iflçi sendikalar› ile ayn› kefeye koyarak bask› grubu olarak nitelendirmek yerinde olmayabilir. Ancak her ikisinin de sivil toplum kuruluflu olduklar› tart›flma götürmez. Bask› gruplar›n›n faaliyetleri, bürokrasi, parlâmento, siyasi partiler ya da yarg› üzerinde yo¤unlaflabilir. Örne¤in parti disiplininin kuvvetli olmad›¤› Amerika Birleflik Devletleri’nde bask› gruplar› yasama organ› üyeleri ve yarg› üzerinde etkili olmaya öncelik verirler. ‹ngiltere ve Fransa’da ise siyasal partileri ve yürütme organ›n› etkileme hedefi öne ç›kar. Do¤ald›r ki bütün ülkelerde bürokrasi bask› gruplar›n›n etkilemeye çal›flt›klar› temel kurumlardan biridir. Bürokrasi, bask› gruplar›n›n taleplerini meselenin ayr›nt›lar›na vak›f olmas› çok zor olan siyasetçilere gerek kalmadan da yerine getirebilir. Siyasetçilerin daha az önemsedi¤i bir mesele, bask› grubu için çok hayati olabilir. Bask› gruplar› etkileme faaliyetlerinde bulunurken sahip olduklar› tüm gücü kullanmaya gayret gösterirler. Özellikle de eski bürokratlar ve politikac›lar›n ifladam› örgütlerinde görevler almas›, keza iflçi liderleriyle sol partiler aras›ndaki yak›n iliflkiler hükümetlerle bask› gruplar› aras›ndaki iliflki a¤lar›n›n ne kadar önemli oldu¤unu göstermektedir. Bu iliflkinin tek yönlü oldu¤u düflünülmemelidir. Güçlü bask› gruplar›n›n temsilci ve liderlerinin daha sonra siyasal hayatta yer almalar› da s›kl›kla rastlan›lan bir durumdur. Bütün bask› gruplar› ayn› zamanda kamuoyu yaratma faaliyetinin bir parças› olarak medyada da etkili olmaya çal›fl›rlar. Özellikle de bir düflünce ve fikri yaymay› hedefleyen bask› gruplar› için medya temel bir araçt›r. Zira, bask› gruplar›n›n olmas›n› istedikleri fleylerin kamunun da yarar›na oldu¤unun savunulaca¤› asli platformlardan biri de medyad›r. Bask› gruplar›n›n taleplerine so¤uk bakan hükümetler, ayn› talepler güçlü bir kamuoyu bask›s› ile yeniden karfl›lar›na geldiklerinde bir kez daha düflünmek zorunda hissederler. Bazen de medya ile iyi iliflkiler
191
7. Ünite - Siyasal Güçler
kurmak bask› grubuna sa¤lanan ayr›cal›klar›n dile getirilmemesi, ortaya ç›kmamas› için gerekli olabilir. Yine bir çok bask› grubunun hükümete bask› yapabilecek uluslararas› örgütler ve uluslararas› kamuoyu üzerinde de etkili olmaya çal›flt›¤› bir vak›ad›r. Keza Avrupa Adalet Divan› (European Court of Justice), Avrupa Birli¤i üyesi ülkelerdeki bask› gruplar›n›n hükümetler ya da komisyonlar›n kararlar›na karfl› baflvurduklar› temel örgütlerden biridir. Bask› gruplar›n›n zaman zaman protestolar, grevler ve yol kapatmalar gibi yasall›¤› tart›fl›labilecek eylemleri de kullanabildikleri bir vak›ad›r. Baflta Fransa olmak üzere bir çok Avrupa ülkesinde çiftçi örgütlerinin s›kl›kla yol kapatma gibi eylemlere baflvurduklar› görülmektedir. Bask› gruplar› ve sivil toplum kurulufllar›, devletin ezici gücü ile k›yasland›¤›nda çok zay›f kalan bireylerin sadece kendi ç›karlar›n› savunmalar›na de¤il, kendilerini de devlete karfl› daha iyi korumalar›na da yard›m ederler. Örgütlenme düzeyi yüksek bir toplumda, devlet kaynakl› hak ve hürriyet ihlalllerine karfl› tepki göstermek daha kolayd›r. Sendikal› bir iflçi, iflflizlik ihtimalinden daha az çekinir. ‹flveren sendikas›na üye bir iflveren, kendi iflletmesine yönelebilecek çeflitli siyasi bask›lara karfl› daha güçlü bir biçimde mücadele edebilir. Örnekler ço¤alt›labilir. Keza, bask› gruplar›n›n genel olarak üyelerinin siyasete olan ilgilerini canl› tutarak siyasal kat›l›m› da teflvik ettikleri bir vak›ad›r. Bir ülkede sivil toplum kurulufllar›n›n say›s›n›n ya da genel olarak örgütlenme düzeyinin yüksek olmas›n›n, yurttafll›k de¤erlerinin de geliflimine olumlu katk›da bulundu¤u genellikle kabul edilir. ‹nsanlar, örgütler yoluyla siyasete kat›ld›kça tahammül, baflkalar›n› anlama, sorunlar› diyalog yoluyla çözme gibi demokratik de¤erleri içsellefltirme ihtimalleri de artar. Di¤er taraftan, bask› gruplar›n›n kendi içlerinde ne kadar demokratik ve fleffaf olduklar› tart›flmal›d›r. Örgütler, temsiline soyunduklar› kitlelerden ziyade, o kitlelerin kendilerine üye olan kesimlerine fayda sa¤lamak isteyebilirler. Mancur Olson’a göre (1965) ancak kendi üyelerine özel menfaat sa¤lama potansiyeline sahip olan gruplar örgütlenme flans›na sahip olabilecekler, iflflizleri, ev han›mlar›n› ya da emeklileri temsil etmeye çal›flan gruplar, üyelerine özel menfaatler sunamayacaklar› için örgütlenemeyebileceklerdir. Ayr›ca, örgütlü ve çok kuvvetli bask› gruplar›n›n zay›f siyasi iktidarlar› etkileri alt›na alarak kendi lehlerine ve fakat kamusal ç›karlar aleyhine kararlar almaya zorlayabildikleri de bir vak›ad›r. Lobicilik de denilen ve özellikle Amerika Birleflik Devletleri’nde çok yayg›n olan bir bask› grubu faaliyetinden burada bahsetmek gerekir. Lobi faaliyetleri, alanlar›nda uzmanlaflm›fl flirketler taraf›ndan yürütülür. Ço¤u zaman baflkent Washington’da yo¤unlaflan bu flirketler, kendi ç›karlar›n› daha iyi savunmak isteyen güçler taraf›ndan kiralan›rlar. Kongre üyeleri ve yarg›çlar lobi flirketlerinin as›l hedefleridir. Paras› bol olan bir grup, güçlü lobi flirketlerini kiralayarak siyasi kararlar üzerinde etkili olabilir. Ülkelerin de ABD’de kampanya yapmalar› için lobi flirketleriyle anlaflt›klar› görülmektedir. Lobicilik, faaliyetlerinin ço¤u zaman kapal› kap›lar ard›nda cereyan etti¤i de bilinir. Böylece, kaynaklara sahip küçük gruplar sahip olduklar› ayr›cal›klar› koruyabilmekte ve yeni ayr›cal›klar sahibi olabilmektedirler. Yeni sosyal hareketler geleneksel bask› gruplar›n›n yerini mi al›yor? SIRA S‹ZDE Çok say›da etkili bask› grubunun siyasi iktidarlar üzerinde etkili olabildi¤i ülD Ü fitutarl› Ü N E L ‹ M politikalar kelerde, hükümetlerin ekonomik ve sosyal meselelere iliflkin gelifltirmelerinin zor oldu¤u da söylenmifltir. Buna göre, her bask› grubu kendi-
5
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
192
Siyaset Bilimi
sini ilgilendiren konularda ayr›cal›k isteyecek ve e¤er hükümetler bu taleplere direnebilecek kadar güçlü de¤illerse uygulanmaya çal›fl›lan politkalarda tutarl›l›k kalmayabilecektir. Bütün bu elefltirilerde gerçeklik pay› oldu¤u inkar edilemez. Ancak bask› gruplar› ve sivil toplum kurulufllar›n›n demokratik rejim için vazgeçilemez oldu¤unu bir kez daha belirtmemiz gerekir. Sadece siyasal partiler vatandafllar›n taleplerini siyasal alana tafl›mada yeterli de¤illerdir. Bu eksikli¤i giderme noktas›nda gönüllülük esas›na dayal› kurulufllar›n alternatifleri bulunamam›flt›r.
BÜROKRAS‹ Devlet, üzerine alm›fl bulundu¤u hizmetlerini yerine getirmek, al›nan kararlar› uygulamak için memurlara ihtiyaç duyar. Bu yap›lanmaya bürokrasi de denilir. ‹ç ve d›fl güvenlikten sorumlu olan ordu ve polis teflkilat›, vergi toplamadan sorumlu maliye teflkilat› ve uyuflmazl›klar› karara ba¤layan yarg› teflkilat› devlet bürokrasisinin temelini oluflturur. Bürokrasi, kamu bürokrasisi, kamu yönetimi efl anlaml› olarak kullan›labilmekte ve siyasi iktidar taraf›ndan al›nan kararlar› uygulayarak rutin devlet ifllerini yürüten devasa örgütlenmeyi ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Bürokrasi al›nan kararlar› hayata geçirir, uygular. Bürokrasi, bu görevlerinin yan›nda yasa taslak ve tasar›lar›n›n haz›rlanmas›nda yard›mc› olur, ihtiyaç duyuldu¤unda siyasetçilere bilgi ve dan›flmanl›k da sa¤lar. Türkçe’de bürokrat denildi¤inde daha çok bürokratik hiyerarflinin üst kademelerinde görev yapanlar anlafl›l›r. Alt kademe görevliler için ise bir ifli yapmakla görevlendirilmifl kifli anlam›na gelen “memur” kavram› kullan›l›r. Bürokrasi kelime anlam›yla bürokratlar›n idaresi (rule by officers) anlam›na gelir. Bürokrasinin di¤er anlamlar› aras›nda “örgüt,” “kamu yönetimi,” “ak›lc› örgütlenme,” “örgütsel verimsizlik” ya da “modern toplum” da vard›r. Bürokrasi günlük kullan›mda k›rtasiyecilik, flekilcilik, kat›l›k, ifli uzatma ve halka küçümseyici bak›fl ça¤r›fl›mlar› yapar. Bürokrasiden ve bürokratlardan flikayet siyasete iliflkin günlük konuflmalarda bolca yer al›r. Devlet d›fl›nda yer alan örgütlerde de bürokrasiden bahsedildi¤i do¤rudur. Burada bürokrasi daha ziyadesiyle örgüt anlam›nda kullan›lmaktad›r. Alman sosyolog Max Weber’e göre bürokrasi geleneksel ya da karizmatik otorite biçimlerine de¤il de ak›lc›/hukuki kurallara dayanan modern toplumlar›n ay›rdedici özelliklerinden biridir. Bürokratik örgütlenmenin temel özelli¤i ak›lc›l›kt›r. Ak›lc›l›k beraberinde öngörülebilirlik ve verimlili¤i de getirmektedir. Bürokratik organizasyonlarda görev ve yetkiler takdir yetkisini en aza indirecek flekilde yasalar ve yönetmeliklerle aç›kça belirtilmifltir. Örgüt içinde kimlerin kimlere nas›l ve ne flekilde hesap verebileceklerine dair bir hiyerarfli vard›r. Keza, ifle al›m ve yükseltilme kurallar› liyakata dayal›d›r, ödüllendirme ve cezaland›rma mekanizmalar› da bellidir. Bürokrat›n otoritesi, kiflili¤inden ya da yetene¤inden de¤il sahip oldu¤u pozisyondan kaynaklan›r. 19. yüzy›l öncesindeki mutlakiyetçi devletlerde, devlet ifllerini görenler ço¤unlukla imparatorun kiflisel hizmetlileri statüsündeydiler. Bu görevlileri yetifltirmek üzere özel e¤itimin verildi¤i bilinmekle beraber, son tahlilde imparatorun iradesi belirleyici olmaktayd›. Keza, belli pozisyonlar›n belli bir ücret mukabilinde asiller taraf›ndan sat›n al›nmas› uygulamas› da yayg›nd›. Burada da baz› az›nl›k gruplar›n›n bu özellikleri nedeniyle belli pozisyonlara geçebilmeleri söz konusuydu. Böyle olunca da kay›rmac›l›k, verimsizlik ve keyfilik gözleniyordu. Weber, ideal tip olarak bürokrasi kavram›n› bu ve benzeri modernlik öncesi örgütlenme tarz›n›n z›dd› olarak gelifltirmifltir.
7. Ünite - Siyasal Güçler
Weber, bürokrasinin modern toplumlara hakim olmas›n› kaynaklar›n daha etkili kullan›m›n› zorlayan büyük ifl örgütlerini teflvik eden kapitalizmin geliflmesi ile iliflkilendirir. Üretim ve ticaret gelifltikçe daha iyi e¤itilmifl, daha iyi organize olabilen bir toplumun ortaya ç›k›fl› da teflvik edilmifl olur. Daha iyi e¤itimli ve verimli organizasyonu bilen insanlar ise çok daha fazla mal ve hizmet üretimi yaparlar. Bürokrasi ile kapitalizm aras›nda en az›ndan ilk aflamalarda karfl›l›kl› bir destek iliflkisi vard›r. Keza, devletin demokratikleflme ile artan toplumsal talepleri karfl›lamak için daha fazla ve iyi örgütlenmifl personele ihtiyaç duymas› da bürokratikleflme e¤ilimini desteklemifltir. Bürokrasiyi çelik bir kafese benzeten Weber, modern hayat› besleyen dinamiklerin bürokrasinin büyümesinin kaç›n›lmaz hâle getirdi¤ini belirterek karamsar bir tutum tak›nm›flt›r. Bürokrasiden flikayet her ülkede gözlenmektedir. ‹fllerin gereksiz formalitelerle uzat›ld›¤›, bürokrasinin ifl dünyas›na engeller ç›kard›¤›, reformlar›n önünü kesti¤i, bürokrasinin sürekli geniflledi¤i fleklinde iddialar dile getirilmektedir. Özü itibar›yla bürokrasinin daha küçük ve verimli hâle getirilmesini amaçlayan reform paketleri Türkiye de dâhil olmak üzere bir çok ülkenin gündemindedir. Bürokrasinin sa¤lad›¤› hizmetin ço¤u zaman para ile ölçülemeyecek hizmetler olmas› verimlilik de¤erlendirmeleri yapabilmeyi zorlaflt›rmaktad›r. Özel sektörde bir firma muadilleriyle k›yasland›¤›nda kâr ediyorsa bu orada çal›flanlar›n ifllerini iyi yapt›klar›n› gösterir. Bürokratlar ve memurlar için bu kriteri kullanmak çok zordur. Ayr›ca, bürokrasi içinde iflini iyi yapan ile yapmayan aras›nda ayr›m yapabilmek kolay de¤ildir. Zira çal›flan say›s› çok yüksektir ve ifllerin hangi aflamada tak›ld›¤›n› tespit etmek zordur. Kald› ki bir çok ülkede bürokratlar› ifllerini verimli yapmad›klar› gerekçesiyle görevden uzaklaflt›rmak çok zordur. Bürokratlar aras›nda, hizipleflme ve rekabet kadar, birbirine destek olma e¤iliminin güçlü oldu¤u bir vak›ad›r. Bürokratlar birbirlerini korumak istediklerinde gerek siyasetçilere gerekse yarg› organlar›na kendi istedikleri kadar bilgi verme ya da onlar› yan›ltma yoluna gidebilmektedirler. Bürokrasiye iliflkin bir di¤er flikayet, bürokrasinin sürekli büyüme e¤ilimi içinde olmas›d›r. Kamu Tercihi Okulu’na göre bürokratlar da di¤er bireyler gibi kendi ç›karlar›n› savunurlar. Ancak bunu yaparken sahip olduklar› ayr›cal›k, kendi ç›karlar›n› kamu ç›karlar› olarak sunabilmeleridir. William Niskanen’e (1971) göre, bürokratlar hem kendilerine ayr›lan kaynaklar› (bütçelerini) art›rmak hem de bafl›nda bulunduklar› örgütü büyütmeyi amaçlarlar. ‹fllerin yo¤unlu¤u gerekçesiyle s›f›rdan yeni bir örgütlenme kurulmas›n› istemek de bürokrasinin geniflleme taktiklerinden biridir. Bir kez kurulduktan sonra herhangi bir bürokratik örgütü fesh etmek çok zordur. Kald› ki örgüt fesh edilse bile, çal›flanlar›n ifline son vermek çok zordur. Ya bu insanlara uygun yeni pozisyonlar yarat›lacak ya da bu insanlar pasif görevlere atanacaklard›r. Her iki hâlde de bürokrasi genifllemifl olacakt›r.
BÜROKRAS‹ VE S‹YASET Bürokrasi siyasal faaliyetin neresindedir? Bürokratlar ile siyasetçiler aras›nda nas›l bir iliflki olmal›d›r? Bu çetrefilli meseleyi otoriter rejimler ve demokratik rejimler olmak üzere ikiye ay›rarak incelemek yerinde olur. Tek bir kifliyi öne ç›karan otoriter rejimlerde, bürokratlar›n a¤›rl›¤› diktatörün tercihlerine, siyaset yapma tarz›na ve gücüne ba¤l›d›r. Bürokrasi tamamen lidere kiflisel olarak ba¤l› isimlerden oluflan, ganimet da¤›t›m sisteminin parças› hüviyetinde olabilir. Özellikle do¤al kaynaklar zenginli¤ine dayal› devletlerde bir bürokratik yönetim gelene¤inin geliflmedi¤ini görüyoruz. Bir bütün olarak bürokrasinin öne ç›kt›¤›, diktatörün ise k›smen
193
Kamu Tercihi Okulu: Siyasi olgu, olay ve süreçleri daha çok mikro iktisadi analizde kullan›lan neo klasik ekonominin temellerinden olan kendi ç›kar›n› düflünen birey varsay›m›yla aç›klamay› deneyen yaklafl›m. Buna göre, bürokratlar, siyasetçiler ve seçmenler de t›pk› piyasada kendi ç›kar›n› azamiye ç›karmaya gayret gösteren al›c› ve sat›c›lar gibi hareket etmektedirler. Kamu tercihi okulu, siyasi aktörlerin motivasyon aç›s›ndan piyasa aktörlerinden hiç de öyle iddia edildi¤i gibi farkl› olmad›klar› kamusal ç›karlar› savunma motifiyle hareket etmeyebilecekleri düflüncesini gelifltirmifl, özellikle de siyasetçi ve bürokratlar›n sadece kamuya hizmet amac›n› güttükleri fikrine meydan okumufltur. Bu yönüyle, 1980’li y›llarda yükselen yeni sa¤ fikriyat› besleyen temel entelektüel dayanaklardan biri hüviyetindedir.
SIRA S‹ZDE 194
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Siyaset BilimiSIRA S‹ZDE
gölge bir figür oldu¤u rejimlerde ise bürokratlar›n perde arkas›nda da olsa iflleri D Ü fi Ü N E L ‹ M yürüttükleri bir otoriter devlet modeli görebiliyoruz. Esasen otoriter rejimlerde bürokrat ile siyasetçi ayr›m›n› yapabilmek de çok zordur. Hele hele askeri rejimlerde S O R U bu ayr›m imkâns›zd›r. Bürokrasi siyaset iliflkisi demokrasiler aç›s›ndan ciddi açmazlar üretme potansiyeline sahiptir. ba¤›ms›z ve partizanl›ktan uzak bir bürokrasi demokrasi D ‹ K K“Güçlü, AT aç›s›ndan bir tehdit oluflturabilir, ancak ayn› zamanda demokratik rejim, böyle bir bürokrasiye de ihtiyaç duyar”. Ayr›ca, demokrasilerde bürokrasiden beklenenler SIRA S‹ZDE de bazen çeliflkili olabilmektedir. Bürokratlar›n hem bürokratik özerkliklerini bir ölçüde korumalar› (siyasi iradenin evrensel kurallar› zorlayan taleplerine nazikçe direnebilmeleri) hem de ayn› zamanda siyasi iradeye tabi olmalar› beklenir. Bu AMAÇLARIMIZ beklentilerin yerine getirilmesi kolay de¤ildir.
N N
K ‹ T A P
Bürokrasi veK siyaset dair daha ayr›nt›l› bilgi edinmek için Bilal Ery›lmaz (2010). ‹ T A iliflkisine P Bürokrasi ve Siyaset. ‹stanbul: Alfa Bas›n Yay›n Da¤›t›m isimli kitaptan yararlanabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TeorikTolarak ya da atanm›fllar seçimlerle gelenlerin belirledi¤i poE L E V ‹ Z Ybürokratlar ON litikalar› uygulamakla/hayata geçirmekle yükümlüdürler. Bürokratlar, kendi bafllar›na siyaset belirleyemezler. Örne¤in; savafla girip girmeme ya da baflka bir ülkeye asker gönderip göndermeme karar›n› alacak olanlar askerler de¤il, sivil siyasal ‹ N T Ebürokratlar RNET iradedir. Zira seçmenlere hesap vermek durumunda de¤illerdir. Demokratik rejimin mant›¤›na göre atanm›fllar seçilmifllere, seçilmifller de seçimlerde millete hesap verecekler böylece hiç kimse fleffafl›k ve sorumluluktan kaçamayacakt›r. Ancak fiili durum ço¤u zaman farkl›d›r. Bürokrasinin denetim ve kontrolünün çok zor oldu¤u, bürokrasinin siyasetçiler taraf›ndan belirlenen politkalar› uygulamak yerine politikalar›n biçimlenmesinde merkezî rol oynad›¤› elefltirileri s›kl›kla dile getirilmektedir. Bürüokrasiyi azaltma ve bürokrasiyi kontrol alt›na alma sözleri her seçimde tekrar tekrar dile getirilmektedir. Bu tekrarlar, bu mesele konusunda baflar›s›zl›¤›n da itiraf› gibidir. Bürokrasinin gücünün kayna¤›nda bürokrat›n hem kendi konusuna hakimiyeti hem de devletin iflleyifline iliflkin hukuki/teknik bilgiye sahip olmas› önemli rol oynar. Seçilmifl otoritelere bilgi sa¤layanlar, uygulamaya iliflkin teknik konularda tavsiyelerde bulunanlar ço¤u zaman bürokratlard›r. Siyasetçiler genellikle kendi bakanl›klar›nda çal›flan bürokratlardan gelecek bilgiye ba¤›ml›d›rlar. Bürokratlar sahip olduklar› bilgileri saklayabilirler, geciktirebilirler ya da çarp›tabilirler. Örne¤in; savunma harcamalar›n› art›rmak isteyen bir ordu, ulusal güvenli¤e yönelik tehditleri oldu¤undan çok daha büyük gösterme e¤ilimi içinde olacakt›r. Ayn› flekilde, kendilerine ayr›lan pay›n art›r›lmas›n› arzulayan emniyet güçleri de benzer e¤ilimlere yönelebileceklerdir. Bürokrat be¤enmedi¤i proje ve programlar›n hayata geçirilmesine, eksik bilgi verme, hukuki engel yaratma, ifli uzatma gibi yollarla sekte de vurabilir. Bürokrat›n bu davran›fl›n›n alt›nda gücün gerçekte kendisinde oldu¤unu siyasetçiye gösterme motifi rol oynayabilir. Bürokrat bafl›nda bulundu¤u kurumun pazarl›k gücünü art›rmak isteyebilir. Bürokrat siyasi çizgisini benimsemedi¤i siyasetçiyi küçümseyen bir tutum ve tav›r da tak›nabilir. Demokrasi aç›s›ndan daha da tehlikeli olan›, bürokrasinin bir siyasi iktidar› y›pratmak için yasa d›fl› yollar da dâhil olmak üzere harekete geçmesidir. ‹ktidar hakk›nda do¤ru olmayan bilgiler üretmek ve bunlar› s›zd›rmak, siyasi muhaliflere destek olmak, hatta kaos yaratmak özellikle silahl› bürokrasilerin kullanabildikleri yollardand›r.
‹NTERNET
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
7. Ünite - Siyasal Güçler
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
195 AMAÇLARIMIZ
Ülkemizdeki bürokrat-politikac› iliflkisini anlatan bir “an›-öykü”K olan Bener’in ‹ T AErhan P (2002). Bürokratlar. ‹stanbul. Remzi Kitabevi okuyabilirsiniz.
K ‹ T A P
Bürokrasiyi kontrol alt›nda tutabilmenin sihirli bir reçetesiT Ebulunabilmifl de¤ilLEV‹ZYON dir. Ferrel Heady, ideal tip olarak iki tür bürokrasiden bahseder. Klasik bürokrasi tiplemesine en çok yaklaflan ülkeler -aralar›ndaki çok önemli farkl›l›klara ra¤menAlmanya ve Fransa’d›r. Klasik bürokrasi, ifle al›m, ilerleme ve hiyerarfli konular›n‹NTERNET da Weber’in ideal tip bürokrasi kavramlaflt›rmas›n› and›r›r. Bürokrasi, hayat›n adanaca¤› yetenekli insanlar› bünyesine çeken çok cazip bir kariyerdir. Üst düzeyde teknik uzmanl›k söz konusudur. Keza, bürokratlar aras›nda yo¤un bir dayan›flma ve biz duygusundan (esprit de corps) söz edebilmek de mümkündür. Klasik bürokrasilerde soyut bir devlet anlay›fl› ve o devlete hizmet etme kavram› çok kuvvetlidir. Zaten köken itibar›yla devlet ile özdefllefltirilen mutlakiyetçi hükümdarlara hizmet için bir araya getirilmifl uzmanlar gelene¤inden esinlenme söz konusudur. Ba¤l›l›k mutlakiyetçi rejimlerde bile hükümdardan ziyade onun temsil etti¤i siyasi rejime yönelmifltir. Klasik bürokrasi gelene¤ine sahip olan ülkelerde bürokratlar›n seçimlerle gelen siyasetçilerin otoritesini küçümseme e¤ilimleri yüksek olabilecektir. Bürokrat yönetme ifli için sadece kendisinin yeterli donan›ma sahip oldu¤u, politikac›lar›n ise meseleyi bilmedikleri ya da politikan›n do¤as› gere¤i ülke yarar›na kararlar almakta zorlanacaklar›n› düflünme e¤ilimi içindedir. Kendisi uzun y›llar bu iflin e¤itimini alm›flt›r, s›k› s›navlardan geçerek bulundu¤u konuma ulaflm›flt›r. Ancak politikac› meseleyi bilmedi¤i gibi, ülke ç›karlar›n›n nerede oldu¤unu da bilmeyen, s›radan insan›n oylar›n› demagoji yoluyla alabilen bir f›rsatç›d›r. Durum, bürokrasinin aç›k ve net bir siyasi çizgiyi benimsemesi -toplumu modernlefltirme gibi- hâlinde daha da olumsuz bir hâl al›r. Bu hâlde bürokrasinin siyasal otoriteye meydan okumaya do¤al olarak e¤ilim gösteren yap›s›, ideolojik bir boyut da kazan›r ve daha kesif hâle gelir. Di¤er taraftan klasik bürokrasi gelene¤i ayn› zamanda bürokrasinin görevinin seçimle gelmifl olanlara onlar›n arzu ve talepleri do¤rultusunda hizmet etmek oldu¤u, bürokratlar›n sadece uygulama ile sorumlu olduklar›, s›n›r›n afl›lmas›n›n bürokratik profesyonelli¤e yak›flmayaca¤› vurgusunu da yapar. Profesyonellik anlay›fl› da klasik bürokrasilerde yank› bulabilir. Bu tarz bir profesyonellik anlay›fl› yank› buldu¤u ölçüde, bürokrat be¤enmedi¤i siyasal otoriteye sayg› gösterme ahlaki sorumlulu¤unu hissedecek ve kendi yetki s›n›rlar›n› aflma e¤ilimi içine girmeyecektir. Siyasi bürokrasilerde ise bürokrasinin özerkli¤i yüksek de¤ildir. Her gelen siyasi iktidar, bürokrasinin üst kadrolar›n›n çok önemli bir ço¤unlu¤unu de¤ifltirecek, beraber çal›flmak istedi¤i insanlar› göreve getirecektir. Buna ganimet sistemi de denilir. ABD ve çok daha az ölçüde olmak kayd›yla Büyük Britanya siyasi bürokrasilerin tipik örne¤i hüviyetindedir. Bürokrasinin üst kademeleri, bu ifli kariyer hâline getirmifl olanlardan ziyade, baflka ifller de yapan kifliler taraf›ndan doldurulur. Yeni gelen bürokratlar da t›pk› eskiler gibi, görev sürelerinin s›n›rl› oldu¤unu bilirler. Bu sistemin avantaj›, bürokratlar›n siyasetçiler taraf›ndan seçilmeleri ve pozisyonlar›n› onlara borçlu olduklar›n› bilmeleridir. Keza siyasi bürokrasilerde bürokratlar› görevden alman›n kolay olmas› da bürokrat› s›n›rland›ran bir di¤er faktördür. Sistemin dezavantaj› ise bürokrasinin kalitesinin tamamen siyasetçinin yapaca¤› seçimlere ba¤l› olmas›d›r. Gelecek seçimleri düflünen siyasetçinin yeteneksiz bürokratlar› bu türlü kritik görevlere getirmeyece¤i, bunun kendi bindi¤i dal› kes-
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
196
Siyaset Bilimi
Resim 7.3 Finlandiya’da cinsel eflitsizlikle ilgili karfl›lafl›lan sorunlar›n flikayet mercii olarak kurulan ombudsman müessesesini temsil eden amblem.
mek anlam›na gelece¤i düflünülebilir ancak siyasetçilerin her zaman uzun dönemli düflünmedikleri de bir vak›ad›r. Bu hâlde, bürokrasinin üst kademelerinin siyasetçilere de zarar verecek flekilde kendi pozisyonlar›n› korumay› her fleyin önünde gören amatörler taraf›ndan doldurulma riski artm›fl olacakt›r. Amatör bürokratlar siyasi otoriteye meydan okuma e¤ilimi içinde olmayacaklard›r ancak, konular›n› iyi bilmeleri ihtimalinin de yüksek oldu¤unu varsayamay›z. Görüldü¤ü gibi gerek klasik gerekse siyasi bürokrasiler, bürokrasinin kontrolü aç›s›ndan avantajlar ve dezavantajlar içerirler. Her ülke kendi bürokratik ve siyasi yap›lanmas›n›n do¤as›na, kendi siyasi kültür ve geleneklerine göre farkl› biçimler deneme yoluna da gidebilir. Bu tespitten sonra, kontrolü art›rmaya matuf, her iki bürokrasi yap›lanmas›nda da ortak olan di¤er baz› metotlardan da bahsetmek gerekir. Örne¤in, daha çok klasik bürokratik sistemlerde uygulanabilecek olan, bürokrasinin bilgi tekelini k›rmak için ayn› konuda en az bürokratlar kadar bilgili siyasi dan›flmanlar›n ya da müsteflarlar›n atanmas› bu yollardan biridir. Bürokrasinin d›fl›ndan gelen bu kiflilerin geleneksel bürokrasiye karfl› bir karfl›-bürokrasi oluflturdu¤u söylenebilir. Keza, her bakanl›ktaki en üst düzey bürokratlar›n -ki Türkiye’de bu pozisyon müsteflarl›kt›rher yeni bakan atand›¤›nda genellikle de¤ifltirilmesi siyasilefltirme yoluyla kontrol olarak da adland›r›labilir. Milletvekilllerinin seçmenlerin bürokrasi ile olan iliflkilerinde ortaya ç›kan t›kan›kl›klar› gidermek için, seçmenlerin talepleri do¤rultusunda devreye girmeleri de bürokrasinin siyasetçiler taraf›ndan kontrolünün bir biçimi olarak görülebilir. Ancak bu çok riskli bir yoldur zira milletvekilleri seçmenlerine ayr›cal›k istemek gayesiyle yerindeli¤i ve hatta yasall›¤› tart›fl›lacak taleplerde de bulunabilirler. Her vatandafl›n kendisiyle ilgili tutulmufl olabilecek dosyalar da dâhil olmak üzere, genifl anlamda kamuyu ilgilendiren konularda nelerin nas›l yap›ld›¤›n› kayda geçiren iç yaz›flma belgelerine ulaflabilmesini hedefleyen bilgi edinme hakk›n› hayata geçirmeye yönelik uygulamalar bir di¤er örnektir. Hangi mevzular›n kamusal mevzu say›l›p vatandafl› ilgilendirdi¤i konusu -ki bu hangi bilgilerin vatandafla gösterilebilece¤i anlam›na gelmektedir- ülkeden ülkeye de¤iflmektedir. Keza, bu hakk›n kullan›lmas› kimi ülkelerde çok kolay kimilerinde ise daha uzun ve karmafl›k bir prosedürü gerektirebilmektedir. Türkçe’de tam bir karfl›l›¤› olmamakla beraber “Kamu Denetçili¤i” diye çevrilen “Ombudsman” müessesesi ise vatandafllar›n hiç bir arac›ya gerek kalmadan bürokrasiye yönelik flikayetlerini iletebilecekleri bir örgütlenmedir. ‹lk olarak ‹skandinav ülkelerinde ortaya ç›kan bu kurum, daha sonra Birleflik Krall›k ve Fransa gibi ülkelerde de oluflturulmufltur. ABD’nin baz› eyaletlerinde de bu uygulama bafllat›lm›flt›r. Vatandafllar, haklar›n›n ihlal edildi¤ini ya da basitçe yeterli hizmet alamad›klar›n› ileri sürerek bu kuruma baflvurabilirler. Ombudsman, ilgili flikayetler hakk›nda kesin kararlar veremez, yarg› ya da yasaman›n ifllevlerini üzerine alamaz. Sadece, ilgililerin -ve kamuoyunun- dikkatini çeker ve gerekirse olay›n yarg›ya tafl›nmas›na yard›mc› olur, ahlaki bir bask› unsuru ifllevi görür. Daha çok az nüfuslu ülkeler için anlaml› olan bu uygulaman›n iyi iflleyebilmesi, ombudsman›n kalitesi ile do¤rudan iliflkilidir.
7. Ünite - Siyasal Güçler
Son tahlilde bürokrasi üzerinde kontrolün kurulmas›nda en etkili olacak olan faktör, ilgili aktörler, vatandafllar ve genel olarak kamuoyunun bürokrasiyi kontrol alt›nda tutma ona hesap sorma konusunda gösterecekleri kararl›l›kt›r. Ço¤u zaman, bürokrasiye hesap sormakla yükümlü siyasetçiler bundan çeflitli saiklerle kaç›nabilirler. Bu saikler aras›nda, günün birinde kendilerini de yasalll›¤› tart›flmal› taleplerde bulunabilecekleri düflüncesi, di¤er meselelerin daha acil görünmesi ya da bürokratlar›n kendi siyasi çizgilerinden olduklar› fikri yatabilir. Bürokrasiyi siyasal muhaliflere karfl› bir koz olarak kullanmak da bir di¤er saiktir. Medya için de benzer motifler söz konusu olabilir. Böyle olunca, seçici bir biçimde bürokraside ki usulsüzlükler üzerine gidilmekte ve inand›r›c›l›k zedelenebilmektedir.
197
198
Siyaset Bilimi
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
N A M A Ç
3
Siyasal parti kavram›n›, siyasal partiler hakk›ndaki temel bilgileri ve parti sistemlerini anlatmak. Siyasi partiler seçimlerde halk›n oylar›n› alarak iktidara gelme amac›yla örgütlenmifl, genellikle belli bir ideolojik uyum gösteren örgütlerdir. Devlet ile toplum aras›ndaki ba¤lant› noktalar›ndan birini temsil ederler ve bir sarkaç gibi düflünebilirler. Siyasi partilerin, toplumsal ç›karlar› ifade etmek ve ba¤daflt›rmaya çal›flmak, gelece¤in siyasetçilerini yetifltirmek, üyelerin siyasal sosyalleflmesine katk›da bulunmak gibi ifllevleri vard›r. Kamuoyu kavram› hakk›nda bilgi edinip, kamuoyunun ne olup olmad›¤› hakk›ndaki tart›flmalar› aktarmak. Kamuoyu, daha çok örgütlü ve sesini duyurabilen kesimlerin önemli gördükleri meseleler hakk›nda oluflturduklar› ve di¤erlerine benimsetmeye çal›flt›klar› fikirler bütünü olarak görülebilir. Siyasi partiler, bask› gruplar›, fikir adamlar› ve hatta bürokratlar önemli olduklar›n› düflündükleri meselelerde “kamuoyu” oluflturma çabas› içindedirler. Bir mesele kamuoyuna mal edilebilirse o problemin çözümü için gerekli olan politikalar o kadar daha az tepki çeker, daha kolay hayata geçirilebilir. Medya, kamouyu oluflturma faaliyetinin en önemli unsurlar›ndan biridir. Bask› gruplar› kavram›n› ö¤renerek, bask› gruplar›n›n ne gibi fonksiyonlar› yerine getirdi¤ini aç›klamak. Bask› gruplar› toplumsal kesim ya da gruplar›n taleplerini örgütlü bir biçimde siyasal alana tafl›may› amaçlarlar. Siyasal partiler gibi, devlet ile toplumu birbirine ba¤layan iliflkiler a¤›n›n bir parças›d›rlar. Siyasi partilerden farkl› olarak bask› gruplar›n›n amac› iktidara gelmek de¤il, iktidardakileri etkilemeye çal›flmakt›r. Bask› gruplar›n›n faaliyetleri, bürokrasi, parlâmento, siyasi partiler ya da yarg› üzerinde yo¤unlaflabilir. Bask› gruplar› devletin ezici gücü ile k›yasland›¤›nda çok zay›f kalan bireylerin sadece kendi ç›karlar›n› savunmalar›na de¤il, kendilerini de devlete karfl› daha iyi korumalar›na da yard›m ederler. Keza, bask› gruplar›n›n genel olarak üyelerinin siyasete olan ilgilerini canl› tutarak siyasal kat›l›m› da teflvik ettikleri bir vak›ad›r.
N A M A Ç
4
N A M A Ç
5
Bürokrasinin ne oldu¤unu, nas›l bir geliflim gösterdi¤ini aç›klamak. Bürokrasi, siyasi iktidar taraf›ndan al›nan kararlar› uygulayarak rutin devlet ifllerini yürüten devasa örgütlenmeyi ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Bürokrasi günlük kullan›mda k›rtasiyecilik, flekilcilik, kat›l›k, ifli uzatma ve halka küçümseyici bak›fl ça¤r›fl›mlar› yapar. Bürokrasinin geliflimi kapitalizmin geliflmesi ile iliflkilidir. Üretim ve ticaret gelifltikçe daha iyi e¤itilmifl, daha iyi organize olabilen bir toplumun ortaya ç›k›fl› da teflvik edilmifl olur. Daha iyi e¤itimli ve verimli organizasyonu bilen insanlar ise çok daha fazla mal ve hizmet üretimi yaparlar. Keza, devletin demokratikleflme ile artan toplumsal talepleri karfl›lamak için daha fazla ve iyi örgütlenmifl personele ihtiyaç duymas› da bürokratikleflme e¤ilimini desteklemifltir. Demokratik rejimlerde bürokrasi siyaset iliflkilerinin nas›l cereyan etti¤ini anlatmak. Liberal demokratik rejimlerde bürokratlar ya da atanm›fllar seçimlerle gelenlerin belirledi¤i politikalar› uygulamakla/hayata geçirmekle yükümlüdürler. Buna göre atanm›fllar seçilmifllere, seçilmifller de seçimlerde millete hesap verecekler böylece hiç kimse fleffafl›k ve sorumluluktan kaçamayacakt›r. Ancak fiili durum ço¤u zaman farkl›d›r. Bürokrasinin gücünün kayna¤›nda bürokrat›n hem kendi konusuna hakimiyeti hem de devletin iflleyifline iliflkin hukuki/teknik bilgiye sahip olmas› önemli rol oynar. Bürokrasiyi kontrol alt›nda tutabilmenin sihirli bir reçetesi bulunabilmifl de¤ildir.
7. Ünite - Siyasal Güçler
199
Kendimizi S›nayal›m 1. Kamuoyu hakk›nda söylenilenlerin hangisi yanl›flt›r? a. Hükümetler kamuoyuna ters düflen bir biçimde davranamazlar. b. Kamuoyu ço¤unlu¤un görüflü anlam›na gelmez. c. Kamuoyunun oluflumunda bütün siyasi güçler eflit bir biçimde yer almazlar. d. Medya kamuoyu oluflturulmas›nda etkili bir araçt›r. e. Hükümetler de kamuoyunu biçimlendirmeye çal›fl›rlar.
6. Afla¤›dakilerden hangisi hakim parti sisteminin özelliklerinden biridir? a. Birden fazla parti vard›r ama bu partilerin seçim kazanmalar›na izin verilmez. b. Serbest ve rekabetçi seçimler yap›lmakta ancak ayn› parti seçimleri kazanmaktad›r. c. Hükümet kurmak için koalisyon kurmak flartt›r. d. Sadece tek parti vard›r. e. Siyasal kutuplaflma söz konusudur.
2. Afla¤›dakilerden hangisi siyasal partilerin ifllevlerinden biri de¤ildir? a. Siyasetçi yetifltirmek b. Farkl› ç›karlar› temsil etmek c. Kamusal meseleler hakk›nda görüfl bildirmek d. Üyelerinin siyasal sosyalleflmesine katk›da bulunmak e. Üyelerine maddi ç›karlar sa¤lamak
7. Afla¤›dakilerden hangisi medya ve kamuoyu hakk›nda do¤ru bir bilgidir? a. Medya kamuoyunu oluflturan tek unsurdur. b Medya’n›n tek amac› para kazanmakt›r. c. Kamuoyu ço¤unlu¤un kanaatleri anlam›na gelmez. d. Medya toplumsal/siyasal gerçe¤i bir ayna gibi yans›t›r. e. Hükümetler kamuoyu oluflturmaya çal›flmazlar.
3. Afla¤›dakilerden hangisi parti sistemleri hakk›nda do¤ru bir bilgi de¤ildir? a. Hakim parti siteminde hür seçimlere ra¤men ayn› parti seçim kazan›r. b. Il›ml› çok partili sistemde hükümet kurmak için iki ya da üç partili koalisyon gerekir. c. ‹ki partili sistemde kazanan ve kaybedenler bellidir. d. Afl›r› çok partili sistemlerde tek parti iktidar olabilir. e. ‹ki partili sistemde koalisyon kurmak gerekli de¤ildir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum kurulufllar›n›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Gönüllülük b. Devletten ba¤›ms›zl›k c. Kamusal meselelere ilgi duyma d. Siyasi iktidar› etkilemeye çal›flma e. Siyasi iktidara gelmeyi hedefleme 5. Afla¤›dakilerden hangisi bask› gruplar›n›n özelliklerinden biridir? a. ‹ktidara gelmeyi amaçlamak b. Kanun ç›karmak c. Hükümetlere her konuda yard›mc› olmak d. Siyasi partilerin yan kolu gibi çal›flmak e. ‹lgilendikleri konular hakk›nda kamuoyu oluflturmak
8. Afla¤›dakilerden hangisi Weberci anlamda bürokrasinin özelliklerinden biridir? a. Kay›rmac›l›k b. fiekilcilik c. Siyasete yönelik ilgi d. Liyakate dayal› ilerleme e. Keyfilik 9. Sivil toplum kurulufllar› hakk›nda söylenilenlerden hangisi do¤rudur? a. Devlet taraf›ndan kurdurulurlar. b. Amaçlar› iktidara gelmektir. c. Üyelik zorunludur. d. Tamamen özel ç›karlar› savunmak için kurulurlar. e. Kamusal alanda faaliyet gösterirler. 10. Bürokrasi ve Siyaset hakk›nda söylenilenlerin hangisi yanl›flt›r? a. Bürokratlar siyasetle hiç ilgilenmezler. b. Güçlü siyasi iktidarlar›n bürokrasiyi kontrol etme olas›l›klar› daha yüksektir. c. Bürokratlar aras› dayan›flma ne kadar kuvvetliyse, siyasi kontrol o kadar zor olur. d. Bürokrasinin siyasi güç kaynaklar› aras›nda sahip olunan teknik uzmanl›k da yer al›r. e. Ba¤›ms›z yarg› ve medya bürokrasinin siyasi kontrolü aç›s›ndan hayati bir öneme sahiptir.
200
“
Siyaset Bilimi
Yaflam›n ‹çinden
Okuma Parças›
...1 Ocak 1994’de, Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaflmas›’n›n (NAFTA) yürürlü¤e girdi¤i gün, Ejercito Zapatista de Liberacion Nacional içinde örgütlü, hafif silahl› üç bin erkek ve kad›n, Meksika’n›n güneyindeki Chiapas eyaletinde bulunan Lacandon Orman›’n›n yak›n›ndaki yerel yönetimlere el koydu: San Cristobal de las Casas, Altamirano, Ocosingo ve Las Margaritas yerel yönetimlerine. Ço¤u farkl› etnik kökenlerden K›z›lderililerdi, aralar›nda mestizo’lar da vard›; baflta sözcüleri Subcomandante Marcos olmak üzere, liderlerinin baz›lar› kentli entellektüellerdi. Liderlerinin yüzleri kar maskelerinin ard›na gizlenmiflti. Meksika Ordusu destek kuvvet gönderdi¤inde gerillalar düzenli bir biçimde ya¤mur ormanlar›na geri çekildiler. Fakat siviller, birkaç asker ve polisin yan› s›ra onlarca gerilla çat›flmada öldü. Gerillalar›n baz›lar› da çat›flma sonras›nda askerler taraf›ndan infaz edildi. Meksika’daki isyan›n ve Zapatistalar’›n davas›n›n ülkede ve dünya çap›nda uyand›rd›¤› sempati, Meksika Devlet Baflkan› Carlos Salinas de Gortari’yi görüflme masas›na oturmaya ikna etti. Salinas, 12 Ocak’ta tek tarafl› ateflkes ilan etti ve bir zamanlar muhtemel halefi olarak görülen, baflkanl›k hayalleri Salinas taraf›ndan y›k›ld›ktan sonra hükümetten istifa eden sayg›n Meksikal› politikac› Manuel Camacho’yu “bar›fl temsilcili¤i”ne atad›. Manuel Camacho ve güvenilir entellektüel dan›flmas› Alejandro Moreno Toscano, Chiapas’a gittiler, nüfuz sahibi katolik baflpiskopos Samuel Ruiz’le görüfltüler ve olas› bask› ya da manipülasyonlardan hakl› olarak tedirginlik duymakla birlikte diyalo¤un samimiyetine inanan Zapatistalar’la ciddi bar›fl görüflmelerine girmeyi baflard›lar. Camacho isyanc›lara Tzeltal ve Chol dillerinde de yay›nlanm›fl olan bir metni Tzotzil dilinde okudu: K›z›lderili dilleri ilk kez önde gelen Meksikal› bir lider taraf›ndan tan›n›yordu. 27 Ocak’ta ateflkes ilan edilmesini, her iki taraf›n da esirleri serbest b›rakmas›n›, siyasi reformu, K›z›lderili haklar›n› ve toplumsal talepleri içeren kapsaml› bir program çerçevesinde görüflme sürecinin bafllat›lmas›n› öngören bir anlaflma imzaland›. ...
Bürokrasinin Gücü Ça¤dafl devlet her yerde bürokratikleflmektedir. Ama bürokrasinin siyasal toplum içindeki gücünün de her yerde art›p artmad›¤› sorusunu burada aç›k b›rakmak zorunday›z. Bürokratik organizasyonun onu denetleyenlerin elinde teknik yönden en üstün iktidar arac› oldu¤u olgusunu, bürokrasinin belli bir toplumsal yap› içinde elde edebilece¤i a¤›rl›¤› belirlemez. Say›s› milyonlara varan bürokrasi ordular›n›n giderek artan “vazgeçilmezli¤i” de pek belirleyici de¤ildir. En az›ndan, proleterya hareketinin kimi temsilcilerinin, proleteryan›n ekonomik vazgeçilmezli¤inin, toplumsal ve siyasal gücünün ölçüsünü de belirledi¤i yönündeki görüflünde ne denli isabet varsa, bunda da o denli isabet vard›r. “Vazgeçilmezlik” belirleyici olsayd›, köle eme¤inin yayg›n oldu¤u ve özgür yurttafllar›n çal›flmay› onursuz bir ifl gibi gördükleri yerlerde “vazgeçilmez” kölelerin iktidar mevkilerinde bulunmas› gerekirdi, çünkü onlar da en az›ndan bugünkü memurlar ve proleterler kadar vazgeçilmezdirler. Bürokrasinin gücünün yüksek olup olmad›¤›, bu nedenlere dayanarak a priori söylenemez. Ekonomik ç›kar gruplar›n›n, gayr› resmi uzmanlar›n, uzman olmayan halk temsilcilerinin ifle kar›flmas› ya da merkezi parlamenter meclislerin, yerel ya da bölgeleraras› baflka temsilci kurullar›n kurulmas›, bütün bunlar do¤rudan do¤ruya bürokratik e¤ilimin karfl›s›na ç›kan etmenler gibi görünmektedir. Bu görünümün ne ölçüde gerçe¤i temsil etti¤i, bu tümüyle biçimsel ve tipolojik tart›flma içinde de¤il, ayr› bir bölümde ele al›nmal›d›r. Burada flu genellemelerle yetinebiliriz: Tam geliflmifl bir bürokrasinin gücü ola¤an koflullarda hep çok yüksek olmufltur. “Siyasal efendiler”, “uzmanlar”›n ve yönetim iflleri içinde yer alan e¤itilmifl memurlar›n karfl›s›nda kendilerini bir “diletant” ya da amatör konumunda bulurlar. Bürokrasinin hizmet etti¤i “efendi”, “yasa önerme hakk›”, referandum ve memurlara iflten el çektirme yetkisi gibi silahlarla donanm›fl bir “halk” da olsa; güvensizlik oyu verme ya da fiili yetkisine sahip ve daha aristokratik ya da daha demokratik bir temelde seçilmifl bir “parlamento” da olsa, bu sözlerimiz geçerlidir. Bu efendi, hukuki ya da fiili olarak kendi kendini seçen aristokratik kollegyal bir kurul da olsa, halkoyuyla seçilmifl bir baflkan ya da babadan o¤ula geçen bir saltanat›n “mutlak” hukümdar› veya “meflruti” bir kral da olsa, yine geçerlidir.
”
Kaynak: Castells, M. (2006). Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür ‹kinci Cilt Kimli¤in Gücü, çev. Ebru K›l›ç. ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
7. Ünite - Siyasal Güçler
201
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Bütün bürokrasiler, bilgilerini ve niyetlerini gizli tutarak, meslekten yetiflmifl olanlar›n üstünlü¤ünü artt›rmaya çal›fl›rlar. Bürokratik yönetim her zaman için “gizli oturumlar” yönetimi olmak e¤ilimindedir; bilgisini ve eylemlerini elefltirel gözlerden olabildi¤ince saklamaya özen gösterir. Bugünlerde Prusya kilise yetkilileri, k›nama ve di¤er cezaland›rma önlemlerini üçüncü kiflilerin bilgisine açan papazlara karfl› disiplin cezas› uygulamaktad›rlar. Çünkü papaz bu tür bir elefltiriye olanak haz›rlamakla, kilise yetkililerinin genelde de elefltirilebilme olas›l›¤›n›, artt›rma suçunu ifllemifl olmaktad›r. ‹ran flah›n›n hazine görevlileri bütçe sanat›n› gizli bir doktrin haline getirmifl, hatta flifre kullanm›fllard›r. Prusya’n›n resmi istatistikleri de genellikle yaln›z güçlü bürokrasinin amaçlar›na zarar vermeyecek fleyleri aç›klar. Belirli yönetsel alanlardaki gizlilik e¤ilimi, maddi nedenlerden kaynaklan›r: Egemenlik yap›s›n›n iktidar ç›karlar› d›fla karfl› her yerde tehlikededir. Özel sektördeki bir ekonomik rakip de olsa, düflman olabilecek yabanc› bir devlet de olsa, gizlilik söz konusudur. Diplomatik uygulamalar›n baflar›l› olmas› isteniyorsa, kamuoyunun denetimine ancak çok az yer verilebilir. Bir askeri yönetim en önemli önlemlerinin gizli kalmas›nda ›srar etmelidir. Salt teknik konular›n öneminin giderek artmas›, gizlili¤i giderek daha da gerekli hale getirmektedir. Katolik kongrelerinin ve parti kurultaylar›n›n görünüflteki tüm aç›kl›¤›na karfl›n siyasal partiler de baflka türlü hareket etmezler. Parti örgütlerinin artan bürokratikli¤i, gizlili¤i yayg›nlaflt›rmaktad›r. Ticaret politikalar› da, örne¤in Almanya’da, üretim istatistiklerinin gizlenmesini gerektirebilmektedir. Bir toplumsal yap›n›n d›fla karfl› ald›¤› her savaflkan tav›r, iktidardaki grubun gücünü ve konumunu pekifltirmek e¤ilimindedir. Kaynak: Weber, M. (1996). Sosyoloji Yaz›lar›, çev. Taha Parla. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
1. a 2. e 3. d 4. e 5. e 6. a 7. c 8. d 9. e 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamuoyu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Partiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Partiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bask› Gruplar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bask› Gruplar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Partiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamuoyu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bürokrasi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bask› Gruplar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bürokrasi ve Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Alman sosyal bilimci Roberto Michels (1876-1936) taraf›ndan ortaya at›lan tez. Alman Sosyal Demokrat Partisi’nin örgütlenmesini inceleyen Michels “nerede bir örgüt varsa orada oligarfli vard›r” der. Michels’e göre, baflta siyasal partiler olmak üzere, bütün organizasyonlarda kaç›n›lmaz olarak küçük bir grubun egemenli¤i söz konusudur. Bunun çeflitli sebepleri vard›r. Bu küçük grup hem uzmanl›¤a hem de örgütlenme tecrübesine sahiptir. Üst yönetim kadrosu, kendi pozisyonlar›n› sorgulamayacak insanlarla çal›fl›rlar ve ayr›cal›klar›n› koruma yönünde gayret gösteren uyumlu bir grup olufltururlar. Ve nihayet, örgütlerin s›radan üyeleri örgüt içi meselelerle liderlik kadrosunun ilgilendi¤i kadar ilgilenemezler ve kendilerine sunulanlar› kabul etme e¤ilimindedirler. S›ra Sizde 2 Sosyal medya web temelli iletiflim teknolojilerinin geliflimi sayesinde ortaya ç›kan yeni iletiflim kanallar›n› ifade etmek için kullan›l›r. Sosyal medya denilince, ‹nternet forumlar›, kiflisel bloglar, twitter, facebook gibi sosyal iliflki ve paylafl›m a¤lar› ile beraber, vikipedya tarz› ortaklafla oluflturulan paylafl›m a¤lar› akla gelmektedir. Sosyal medyan›n temel özelli¤i bireyler aras›ndaki karfl›-
202
Siyaset Bilimi
l›kl› etkileflim ve diyaloga, geleneksel medyan›n hiç yapamad›¤› kadar izin vermesidir. Geleneksel medyadan farkl› olarak sosyal medya merkeziyetçilikten uzakt›r, yereldir, daha az hiyerarfliktir, tek bir merkezden kontrol edilmesi zordur. Sosyal medyaya katk›da bulunmak s›radan insan için kolayd›r. Keza, sosyal medyada haberler an›nda yay›labilirken geleneksel medyada bu belli bir zaman almaktad›r. Sosyal medyan›n bilgi kirlili¤ine yol açt›¤›, sesi en çok ç›kanlar›n di¤erlerini bast›rd›¤›, manipülasyonlara geleneksel medyadan daha aç›k oldu¤u elefltirileri yap›lmaktad›r. S›ra Sizde 3 Seçim kazanan ve kaybedenin aç›kça belli oldu¤u, tek bafllar›na iktidar olan partilerin baflar›s›zl›k hâlinde sorumluluktan kaçamad›klar› bir sistem olarak iki partili sistemin demokratik rejimin istikrar› aç›s›ndan tercih edilmesi gerekti¤i son y›llara kadar genellikle sorgulanmamaktayd›. Ancak bu konudaki bildiklerimizin artmas›yla beraber, iki partili sistemlerin her zaman demokratik istikrara hizmet etmeyebilecekleri görüflü yayg›nl›k kazanmaya bafllad›. ‹ki partili sistemin önemli siyasi güçlerin parlâmentoda temsilinin önünü kesebildi¤i bunun da istikrars›zl›¤a davetiye ç›kard›¤› söylendi. Keza, iki partili sistemin siyasal kutuplaflmay› teflvik etme potansiyelinin yüksekli¤i de daha iyi takdir edilir oldu. S›ra Sizde 4 Yeni sosyal hareketlerin siyasi parti ya da bask› gruplar›n›n hiyerarflik yap›s›ndan uzak, gönüllü kat›l›m› esas alan ve genellikle hayat kalitesi ve yaflam tarz› ile ilgili meseleleri öne ç›karan hareketler oldu¤unu biliyoruz. 1960’larda belirginleflen YSH’ler kimilerince endüstri sonras› toplumuna uygun düflen s›n›f mücadelesini öne ç›karan eski siyasetten farkl› olan yeni siyasetin öncüleri olarak alk›flland›lar. Ancak bu iyimserlik uzun sürmedi bu hareketler ya klasik bask› grubuna dönüfltüler ya da sessizce yok oldular. 2000’li y›llardan itibaren sosyal medyan›n geliflimi YSH’lere yeni bir ivme kazand›rm›fl gibi görünüyor. Özellikle kapitalizm ve küreselleflme karfl›t› hareketler sosyal medyan›n sa¤lad›¤› olanaklarla yeni bir hayatiyet kazand›lar. Di¤er taraftan, YSH’lerin bilindik bask› gruplar›n› ifllevsiz hâle getirdiklerini ya da onlar›n yerini ald›klar›n›, iddia etmek abart›l› olur. Özellikle de iflveren örgütleri ve sendikalar›n ifllevlerinin YSH’ler taraf›ndan yerine getirilemeyece¤i aç›kt›r. Her iki siyaset yapma biçiminin beraber var olabilece¤ini unutmamak gerekir. S›ra Sizde 5 Siyasi partilerin finansman› modern demokrasilerin kar-
fl› karfl›ya kald›klar› temel sorunlardan biridir. Sadece üyelerinin tamam›n›n sabit aidatlar›yla finanse edilen siyasi parti ideali, olandan ziyade olmas› gerekeni temsil eder. Bir çok ülkede siyasi partiler aidatlar yan›nda, üyelerden ya da üye olmayanlardan ba¤›fl kabul ederler. Bir kifli ya da kurumun ne kadar ba¤›flta bulunabilece¤i önemli tart›flma konular›ndand›r. Tart›fl›lmayan ise bu ba¤›fllar›n mutlaka kamuya aç›k olmalar› gerekti¤idir. Siyasi partileri zengin ve güçlü kifli ve kurumlardan destek almak zorunda b›rakmamak amac›yla bir çok ülkede siyasi partilere devlet yard›m› öngörülmüfltür. Devlet yard›mlar›n›n sak›ncas› ise siyasi partiler üzerinde üyelerin etkisini daha da s›n›rland›rmalar›d›r. Belli bir paray› herhâlûkârda alaca¤›n› bilen parti yöneticileri, hazine yard›mlar›n› kendi parti içi iktidarlar›n› sürdürmek için kullanmaya meyledebilirler.
Yararlan›lan Kaynaklar Aksoy, N. (2008). Sivil Toplum ve Bask› Gruplar›. ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar›. Albrow, M. (1970). Bureaucracy. London: Pall-Mall. Bener, E. (2002). Bürokratlar. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Castells, M. (2006). Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür 2 Cilt Kimli¤in Gücü. Çev. Ebru K›l›ç. ‹stanbul: Bilgi. Üniversitesi Yay›nlar›. Dahl, R. A. (1971). Polyarchy: Participation and Opposition. New Haven: Yale University Press. Dearing J. W ve E.M. Rogers (1996). Agenda Setting. London: Sage. Dreyfus, F. (2007). Bürokrasinin ‹cad› -Fransa, Büyük Britanya ve ABD’de Devlete Hizmet Etmek. Çev. Ifl›k Ergüden, ‹stanbul: ‹letiflim. Duverger, M. (1963). Political Parties: Their Organizations and Activity in the Modern State, Çev. Barbara ve Robert North, New York: Wiley and Sons. Ery›lmaz, B. (2010). Büroksasi ve Siyaset. ‹stanbul: Alfa Bas›m Yay›n Evi. Etzioni-Halevy, E. (1985). Bureaucracy and Democracy -A Political Dilemma. London: Routledge Kegan Paul. Rod, H. Harrop, M., Breslin, S. (1992). Comparative Government and Politics. 3. bas›m, London: Macmillan. Ferrel, H. (1991). Public Administration -A Comparative Perspective. 4. bask›, New York: Marcel Dekker.
7. Ünite - Siyasal Güçler
203
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri Granados F. J. ve Knoke D. (2005). “Organized Interest Groups and Policy Networks” The Handbook of Political Sociology. Der. Thomas Janoski ve di¤erleri, Cambridge: Cambridge University Press, Katz, R. S. ve Peter, M. (1995). “Changing Models of Party Organization and Party Democracy: the Emergence of Cartel Party,” Party Politics. vol 1, no 1. Ketll, D. F. (2006). “Public Bureaucracies” The Oxford Handbook of Political Institutions. D. R.A.W. Rhodes, S. Binder, B. A Rockman, Oxford: Oxford University Press. Kircheimer, O. (1966). “The Transformation of West European Party Systems” Der. J. Lapalombara M. Weiner, Der. Political Partiees and Political Development. Princeton: Princeton University Press. Lipset, S. M. ve Rokkan, S. (1967). “Cleavage structures, party systems and voter alignments” Lipset, S. M. ve S. Rokkan, Der. Party Systems and Voter Alignments. New York: Free Press. Qualter, T. H. (1991). “Public Opoinion” The Blackwell Encyclopedia of Political Science. Der. V. Bogdanor, V. Oxford: Blackwell. Sartori, G. (1976). Parties and Party Systems: A Framework For Analysis. Cambridge: Cambridge University Press. Schudson, M. ve S. Waisbord, S. (2005). “Political Sociology of News Media,” The Handbook of Political Sociology. Der. Janoski, T. ve di¤erleri, Cambridge: Cambridge University Press. Schwartz, M. A. ve Lawson, K. (2005). “Political Parties: Social Bases, Organization, and Environment” The Handbook of Political Sociology. Der. Janoski, T. ve di¤erleri, Cambridge: Cambridge University Press. Shively, W. P. (1999). Power & Choice - An Introduction to Political Science. 6. Bask›, McGraw-Hill, College: New York. Michels, R. (1962). Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy. New York: Collies. Niskanen, W. (1971). Bureaucracy and Representative Government. Chicago: Aldine-Atherton. Weber, M. (1970). From Max Weber- Essays in Sociology. Der. Gerth H.H. ve C. W., Mills, Kegan R. P London: Weber, M. 51996) Sosyoloji Yaz›lar›. Çev. Taha Parla ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
http://www.websters-onlinedictionary.org/images/ wiki/wikipedia/en/c/ca/Sunkids.png http://www.zaman.com/haber.do?haberno=1238850& title=sendikalar-12-eylul-yasasindan-kurtuluyor.
8
S‹YASET B‹L‹M‹
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Küresel siyaseti aç›klayabilecek, So¤uk Savafl sonras›nda oluflan dünya düzeninin ana hatlar›n› aç›klayabilecek, Küreselleflmeyi ve bu süreçte karfl›lafl›lan di¤er kavramlar› tan›mlayabilecek, Ulusüstü siyasal örgütlenmelerin dünya siyasetindeki yerlerini aç›klayabilecek, Ulus-devletin gelece¤ine iliflkin farkl› öngörüleri tart›flabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Uluslararas› ‹liflkiler • Egemenlik • Küreselleflme
• Ulus-Devlet • Ulusüstü Siyasal Örgütlenmeler
‹çindekiler
Siyaset Bilimi
Küresel Siyaset
• KÜRESEL S‹YASET • SO⁄UK SAVAfiIN B‹T‹fi‹ VE DÜNYADA DE⁄‹fiEN DENGELER • KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE S‹YASET • ULUSÜSTÜ S‹YASAL ÖRGÜTLENMELER: AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ÖRNE⁄‹ • ULUS-DEVLET‹N GELECE⁄‹
Küresel Siyaset KÜRESEL S‹YASET Bu kitab›n di¤er bölümlerinde ele al›nan konular, siyasetin bir devlet çat›s› alt›nda ortaya ç›kan yüzüyle ilgilidir. Oysa siyasal olgu, süreç ve düzenlemeler, belirli bir ülke içinde yaflanan geliflmeleri aflan, uluslararas› bir boyuta da sahiptir. Ülkelerin birbirleriyle olan iliflkileri, siyasetin küresel boyutunu görmemizi sa¤lar. Siyasetin yaln›zca bir devletin kendi içinde yaflad›¤› geliflmelerle ilgili olmad›¤›, bunun d›fl›nda evrensel bir zeResim 8.1 mininin de bulundu¤una iliflkin tart›flHugo Grotius, malar asl›nda oldukça geriye gider. Ör1583-1645 y›llar› ne¤in günümüzden yaklafl›k befl yüz y›l aras›nda yaflam›fl ve do¤al hukuk önce yaflayan Hollandal› hukukçu Huö¤retisiyle ün go Grotius (1583-1645), afla¤›da de¤ikazanm›fl olan nece¤imiz Westphalia Anlaflmalar› ile Hollandal› düflünür. hukuksal aç›dan ba¤lay›c›l›k kazanacak olan egemen devletler sisteminin kuramsal temellerini atan düflünür olarak bilinir. Özellikle yaflad›¤› dönemde ülkeleraras› ticaretin giderek artmas› nedeniyle bu alan› düzenleyecek bir hukuk sisteminin zorunlulu¤unu gören Grotius bu iliflkiyi do¤al hukuktan ç›kard›¤› ilkelerle aç›klamaya çal›flm›flt›r. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Hugo_Grotius Grotius’a göre devletler, di¤er devletlerle olan iliflkilerinde diledikleri gibi davranamazlar; belirli hukuksal ilkeleri gözeterek hareket etmek zorundad›rlar. Söz konusu yaklafl›m, devletlerin birbirlerini eflit statüde görmelerini sa¤layan ve bu yönüyle bar›flç› bir uluslararas› sistem oluflumuna kaynakl›k eden ilk unsurdur. Ancak ülkeler aras›ndaki iliflkileri aç›klamay› hedefleyen uluslararas› iliflkiler disiplini 1900’lü y›llar ile birlikte ortaya ç›km›flt›r.
Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar› Bu bölümde, ilk olarak küresel siyasal iliflkilerin do¤uflu ve geliflimine iliflkin farkl› yaklafl›m ve görüfller üzerinde duraca¤›z. Daha sonra ise küresel siyasetin do¤uflu ve geliflimine iliflkin tarihsel ve siyasal sorunlar üzerine odaklanaca¤›z.
206
Siyaset Bilimi
‹dealizm Farkl› ülkeler aras›ndaki iliflkileri anlamland›rabilme amac›ndan hareket eden uluslararas› iliflkiler disiplini, bar›fla dönük idealist düflüncelerin sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. Birinci Dünya Savafl›’n›n meydana getirdi¤i y›k›mdan sonra evrensel anlamda huzur, bar›fl ve güvenli¤in sa¤lanmas› amac›yla hareket eden siyaset ve düflünce adamlar›, tüm devletler için ba¤lay›c› ortak bir etik zemin bulma aray›fl›na giriflirler. ‹dealizmin özünde savafl›n art›k dünya siyasetine yön vermemesi gerekti¤i, devletleraras›ndaki iliflkilerin karfl›l›kl› diyalog ve uzlaflma yoluyla çözülebilece¤i düflüncesi bulunur. Buna göre, otoriter yönetim anlay›fllar›n›n gerek kendi halklar›na gerekse dünyan›n geri kalan bölgelerindeki ülkelere karfl› sald›rgan ve tehditkâr bir tutum tak›nma ihtimalleri yüksek oldu¤undan tüm dünyan›n demokratik rejimlere sahip olmas› zorunludur. Evrensel alanda demokratik ve özgürlükçü yönetim anlay›fllar›n›n egemen olabilmesi için ise tüm ülkelerin ifl birli¤i yapmas› gerekir.
Realizm Buna karfl›l›k özellikle ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra güç kazanan realist bak›fl aç›s›, “ulusal ç›kar” esas› üzerine oturur. Realizmin temelinde devletleri insan do¤as› ile özdefllefltirme anlay›fl› vard›r. Realistlere göre nas›l her bir insan›n kendi hayat›na yönelik ç›kar alg›s› varsa ve Resim 8.2 bencil duygularla hareket eden insanII. Dünya Savafl› lar kendi ç›karlar›n› en üst düzeye ç›1939-1945 karmaya çal›fl›yorlarsa ayn› durum aras›nda süren devletler için de söz konusudur. Her küresel askeri bir devlet, uluslararas› platformda kendi çat›flmad›r. ç›karlar›n› en üst düzeyde gerçeklefltirmek için çal›fl›r; bu amaçla, baz› ülkelerle ç›karlar›n›n gerektirdi¤i ölçüyü aflmayacak flekilde geçici ittifaklar yapar. Dolay›s›yla devletin tüm faaliyetleri evrensel bar›fl›n sa¤lanmas› gibi idealist ilkelere de¤il do¤rudan Kaynak: http://www.thewallpapers.us/r-askeri-resim-17-2.dunya-savasi-720-savastan-kalma-goruntuler-4649.htm kendisinin ç›karlar›na hizmet eder. Bu yaklafl›m, devletlerin kal›c› dostluklar› ya da düflmanl›klar›n›n olmad›¤› yaln›zca konjonktürel ittifaklar›n bulundu¤u teziyle aç›klan›r. Realist yaklafl›mlar›n temeli, Niccolo Machiavelli ve Thomas Hobbes gibi düflünürlerin yaklafl›mlar›na kadar gider. Zira her iki düflünür de siyaseti do¤rudan “güç” unsuru ile aç›klam›fllard›r. Realizmin güç kazanmas›nda özellikle So¤uk Savafl döneminin meydana getirdi¤i havan›n büyük etkisi bulunur.
Marksizm Marksizm, t›pk› bir ülke içindeki siyasetin dinamikleri gibi uluslararas› alandaki geliflmeleri de ekonomik temelli olarak aç›klar. Marksistlere göre varolan uluslararas› iliflkiler, geliflmifl kapitalist devletlerin kendilerinden daha zay›f ekonomilere sahip olan di¤er devletleri sömürmesi ba¤lam›nda ifllemektedir. Burada en önemli kavramlardan biri, emperyalizm (sömürgecilik) olarak belirir. Yine Marksistler aç›s›ndan yeryüzünde meydana ç›kacak iflçi s›n›f› devriminden sonra ekonomik farklar ortadan kalkaca¤›ndan ulus-devletlerin de sonu gelecektir. Devrimden sonra tüm insanl›¤› kapsayacak, evrensel bir komünist yap›n›n ortaya ç›kaca¤› savunulur. Dolay›s›yla Marksistler, mevcut uluslararas› düzeni, devletler aras›ndaki eflit iliflki alan› olarak de¤il güçlü olan›n güçsüz üzerinde kurdu¤u mutlak tahakküm fleklinde alg›larlar.
207
8. Ünite - Küresel Siyaset
Elefltirel Kuram Özellikle 1990’lardan sonra güç kazanmaya bafllayan ve asl›nda temelini Marksist ideolojide bulan elefltirel kuram ise uluslararas› iliflkilerin yaln›zca devletlerin tekeline b›rak›lamayaca¤›, bunlar›n yönettikleri halklar›n da mümkün olan en fazla flekilde süSIRA S‹ZDE rece kat›lmas› gerekti¤i anlay›fl›ndan hareket eder. Elefltirel kurama göre uluslararas› iliflkiler, devletler taraf›ndan biçimlendirildi¤i, alt kimlik gruplar› bu sürecin d›fl›nda b›rak›ld›¤› takdirde özgürlük ve demokrasi ba¤lam›nda bir kay›p yaflan›r. teoriD Ü fi Ü N E LElefltirel ‹M ye mensup düflünürler, var olan sistemin mevcut hâliyle, sorgulanmaks›z›n kabul edilmesinin güçlü devletlerin di¤erleri üzerinde kuraca¤› tahakkümü meflrulaflt›racaS O R U ¤›n› zaten amac›n›n da kapitalizmin güçlenmesinden ibaret oldu¤unu savunurlar.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
K K A T olaylar› yoUluslararas› iliflkiler kuramlar›, farkl› ideolojilerin dünyada yaflananD ‹siyasal rumlama tarz›n› yans›t›r. Dolay›s›yla farkl› ideolojik bak›fl aç›lar›n›n evrensel ölçekte meydana gelen iliflkilere yükledikleri anlamlar da önemli ölçüde de¤iflir. SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Uluslararas› Sistemin Do¤uflu
Dünya ölçe¤inde tüm devletlerin birbirleriyle etkileflimleriniAMAÇLARIMIZ araflt›ran uluslararas› iliflkilerin tarihi bu konuda ilk normatif düzenlemelerin yap›ld›¤› 1648 tarihli Westphalia Anlaflmalar›na dek gider. Bir bak›ma, bugün oluflan uluslararas› sistemin ‹ T A P sonras›ntemellerinin 1648 tarihinde ortaya ç›kt›¤› söylenebilir. Otuz Y›lK Savafllar› da 1648’de Westphalia Anlaflmalar› arac›l›¤›yla co¤rafi aç›dan kendi alanlar›nda özgürce hareket etmeyi ve birbirlerinin s›n›rlar›na sayg› göstermeyi kabul eden L E V ‹ Z Y O N sisteminin prenslikler, egemenli¤in karfl›l›kl› kabulüne dayanan modernT Edevletler temellerini atm›fllard›r. Westphalia Anlaflmalar›n›n modern devletin oluflumu aç›s›ndan en önemli sonucu, otorite ile toprak aras›nda ba¤ kurulmas›, böylece kendi co¤rafyas› içerisinde devletin genifl bir özerkli¤e sahip oldu¤unun kabul edilme‹NTERNET sidir. Bu flekilde, devletin toplumdan kesin bir flekilde ayr›ld›¤› ve toplumu oluflturan bireylerin yaflamlar› üzerinde son sözü söyleyebilme yetkisiyle donat›ld›¤› görülecektir. Bu noktada, 1648’den sonra sistemin merkezine yerleflen egemenli¤in, iç ve d›fl olmak üzere iki boyutunun oldu¤u söylenebilir. ‹ç egemenlik, devletin yönetti¤i topraklar, yani ülkesi ve halk› üzerinde her bak›mdan son sözü söyleyebilSIRA S‹ZDE me yetkisine sahip oldu¤unu ifade eder. D›fl egemenlik ise devletin baflka devletlerle eflit statüde bulundu¤unu ve uluslararas› faaliyetlerinde tam ba¤›ms›z oldu¤unu anlat›r. Bu aç›dan Westphaliac› mant›kta, bir devletin ya da olufluD Üuluslararas› fi Ü N E L ‹ M mun baflka bir devlete yönelik müdahalesi mümkün de¤ildir. Ancak afla¤›da de¤inece¤imiz gibi günümüzde egemenlik Westphalia’da öngörülen anlay›fltan oldukS O R U ça farkl› flekilde tan›mlanmaktad›r.
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹NTERNET
Egemenlik: ‹lk kez 1576 y›l›nda Frans›z hukukçu Jean Bodin taraf›ndan kullan›lan egemenlik kavram› devletlerin birSIRA devletin S‹ZDE hükmetti¤i ülke ile halk üzerinde kural koyma ve baflka devletlerle eflit D Ügeçme fi Ü N E L ‹ M statüde iliflkiye yetkisini ifade eder.
S O R U
D‹KKAT
N N
Westphalia Anlaflmalar› arac›l›¤›yla Avrupal› devletler, kendi hükmettikleri böl‹ T A Pkabul etmiflge içerisinde mutlak bir egemenli¤e sahip olduklar›n› karfl›l›kl›K olarak S O R U lerdir. Ancak evrensel ölçekte ve herkesi ba¤lay›c› bir sistemin oluflturulmas› uzun y›llar boyunca mümkün olmam›flt›r. Zaten Westphalia Anlaflmalar› bir düzenden
AMAÇLARIMIZ
K ‹ 1618T A P Otuz Y›l Savafllar›: 1648 y›llar› aras›nda yap›lan Avrupa’daki devletlerin büyük k›sm›n›n kat›ld›¤›, temel nedeniTKatolikELEV‹ZYON Protestan çat›flmas› olan savafllard›r.
1648 tarihli Westphalia Anlaflmalar› ile devletler karfl›l›kl› olarak birbirlerinin egemenD‹KKAT liklerine sayg› göstermeyi kabul etmifller ve bu flekilde günümüzdeki uluslararas› sistemin temellerini atm›fllard›r. SIRA S‹ZDE Egemenlik kuram›n›n siyasal yaflama yans›mas› bak›m›ndan Westphalia Anlaflmalar›n›n SIRA S‹ZDE nas›l bir etkisi olmufltur? AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
1
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M
K ‹ T A P S O R U
TELEV‹ZYON D‹KKAT
TELEV‹ZYON D‹KKAT
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET
208
Siyaset Bilimi
çok, devletlerin birbirlerinin içifllerine kar›flmad›klar› bir “anarfli” durumunu 1920'de kurulan yans›t›r. Dünya ölçe¤inde düzenin kuMilletler rulmas› amac›yla oluflturulan ilk yap›, Cemiyeti'nin (League of Nations) Milletler Cemiyeti, di¤er ad›yla Cemiyeamac› ülkeler ti Akvam’d›r. aras›nda 20. yüzy›l›n bafllar› denebilecek bir yaflanabilecek sorunlar› bar›flç›l süreçte, 1914 y›l›nda bafllayan Birinci yollarla çözüme Dünya Savafl›, ilerleyen süreçte dünya kavuflturmakt›. ölçe¤inde kurulmaya bafllanacak düzenin de temel nedenlerinden birini oluflKaynak: http://epochtimestr.com/index.php/13turur. Bu döneme kadar Avrupa’da yer kasim-1920-milletler-cemiyetinin-cenevredekialan ülkelerin büyük k›sm› kendi içyaacilisina-41-ulkeden-5-bin-temsilci-katildi/ p›lar›nda bir düzen ve denge sa¤lamaya çal›flm›fllard›r. Ulusal birliklerini di¤er devletlere göre daha erken tarihlerde sa¤layan ‹ngiltere ve Fransa gibi ülkeler, sömürgecili¤in de etkisiyle ekonomik güç ve siyasal etki aç›s›ndan Almanya ve ‹talya’n›n oldukça önünde yer alm›fllard›r. Bu durum, savafl öncesindeki süreçte, Avrupa’da, ülkelerin âdeta iki ayr› gruba neden olmas›na yer açm›flt›r. Ayn› süreç, Osmanl› ve Avusturya-Macaristan gibi imparatorluklar›n milliyetçilik hareketleri nedeniyle giderek daha fazla toprak kaybetmesini ve zay›flamas›n› da beraberinde getirmifltir. 1914 y›l›nda bafllayan savafl, Avrupa k›tas›n›n genifl kesimlerini etkilemifl ve milyonlarca insan›n ölmesine, ülkelerin tahrip olmas›na ve en son olarak da Osmanl› ve Avusturya-Macaristan gibi son büyük imparatorluklar›n da tarih sahnesinden silinmelerine neden olmufltur. Bu devletlerin ortadan kalkmas›ndan sonra, daha önce hükmettikleri alanlarda pek çok yeni devlet ortaya ç›km›flt›r. Öte yandan savafl›n y›k›c› etkilerine karfl›, uluslararas› düzeni korumak için tüm devletlerin belirli siyasal ilkeler üzerinde uzlaflacaklar› ve kararlar› savaflla de¤il uzlaflmayla alacaklar› kurumlar›n oluflturulmas› düflüncesi ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r. Bu amaçla, dönemin ABD Baflkan› Woodrow Wilson’un önerisiyle 10 Ocak 1920 tarihinde Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) kurulmufltur. Milletler Cemiyetinin bafll›ca amac›, ülkeler aras›ndaki sorunlar›n, yeni bir savafla meydan b›rakmadan bar›flç› yollarla çözülmesini sa¤lamakt›r. Ancak Milletler Cemiyeti kendisi için belirlenen amaca hiçbir zaman ulaflamam›fl ve ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ç›kmas›n› engelleyememifltir. Oluflumun fikir babas› Wilson olmas›na ra¤men ABD, Milletler Cemiyetine üye olmam›fl; Almanya ve Japonya gibi di¤er baz› ülkeler de k›sa sürede üyelikten ayr›lm›fllard›r. Bu nedenle, Cemiyet, üyeleri aras›ndaki baz› küçük sorunlar› çözmek d›fl›nda önemli bir ifllev üstlenememifltir. Birinci Dünya Savafl›’ndan yenik ayr›lan Almanya’da Nasyonal Sosyalist; ‹talya’da ise faflist rejimler, savafl sonras›nda bu ülkelerde k›r›lan ulusal gururu onarmak iddias› ve amac›yla k›sa sürede güç kazanm›fllard›r. Buna karfl›l›k, savafl›n galibi durumunda bulunan ‹ngiltere ve Fransa gibi ülkeler ise güçlerinde azalma anlam›na gelebilecek hiçbir ifl birli¤i ya da uzlaflma aray›fl›na girmemifllerdir. 1917 y›l›nda gerçekleflen Bolflevik Devrimi sonras›nda kurulan Sovyet Sosyalist CumhuBolflevik Devrimi: 1917’de Rusya’da gerçekleflen ve riyetler Birli¤i (SSCB) ise k›sa sürede Do¤u Avrupa ve Orta Asya baflta olmak üzekomünistler taraf›ndan re pek çok bölgeyi kendi hegemonyas› alt›na alm›flt›r. SSCB sahip oldu¤u komüÇarl›k rejimine son verilen devrimdir. nist ideolojiyi yayma mücadelesi vererek Bat›l› ülkelerin karfl›s›nda ciddi bir rakip olarak belirmifltir. Resim 8.3
8. Ünite - Küresel Siyaset
Söz konusu düflmanca siyasal ortam sonucunda, 1939 y›l›nda ilkine göre çok daha genifl bir alana yay›lan ve çok daha fazla say›da insan›n yaflam›n› etkileyen ‹kinci Dünya Savafl› bafllam›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl›, insanl›k tarihinin gördü¤ü en büyük savafl olmufltur. Savafl sürecinde, tarihte ilk kez nükleer silah kullan›lm›fl, Yahudi soyk›r›m› yaflanm›fl, elli ila yetmifl milyon aras›nda insan ölmüfl ve Avrupa’da pek çok kent büyük ölçüde tahrip olmufltur. Karfl›lafl›lan bu olumsuz etkiler, henüz savafl s›ras›nda, savafltan sonra dünya ölçe¤inde düzeni ve bar›fl› koruyacak kurumlar›n oluflturulmas›na yönelik tart›flmalar› da bafllatm›flt›r. Nitekim ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitiflinden hemen sonra 26 Haziran 1945’te imzalanan Birleflmifl Milletler Anlaflmas›yla bu çabalar ilk sonucuna ulaflm›fl olmaktad›r. Ad› geçen Anlaflma ile kurulan BM, dünyada bar›fl› ve güvenli¤i sa¤lamak, farkl› uluslar aras›ndaki toplumsal, kültürel ve ekonomik ifl birli¤i imkânlar›n› gelifltirmek ve bu idealleri tüm dünyaya yaymak gibi amaçlar benimsemifltir. Ayn› süreçte, insan haklar›n›n hukuksal zemine aktar›lmas› için evrensel ölçekte çabalar da su yüzüne ç›km›flt›r. Bu amaçla, Birleflmifl Milletler Anlaflmas›yla, evrensel düzlemde insan haklar› anlay›fl›n›n hukuksal temelleri at›lm›fl ve 10 Aral›k 1948 tarihinde BM Genel Kurulu’nca onaylanan ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirisi arac›l›¤›yla da söz konusu anlay›fl, devletlerle uluslararas› toplum aç›s›ndan ba¤lay›c›l›k tafl›yacak flekilde geniflletilmifltir. Birleflmifl Milletler Örgütü, ad›ndan da rahatl›kla anlafl›labilece¤i gibi ulus-devletlerin oluflturdu¤u bir uluslararas› sistem düflüncesinden yola ç›km›flt›r. Asl›nda Birleflmifl Milletler, 1648 Westphalia Anlaflmalar› ile ilk kez beliren “egemenli¤e” dayal› sistem anlay›fl›n›n en güçlü ifadesidir. Buna göre, devletler, BM içerisinde “egemen eflitlik” denilen bir hukuksal statü içerisinde var olurlar. Bu anlamda, ad›ndan da anlafl›labilece¤i gibi BM, ulus-devletlerin oluflturdu¤u bir sistem düflüncesine dayan›r. BM’nin “ana tart›flma forumu” olan Genel Kurul’a tüm üye ülkeler kat›lma hakk›na sahiptir. Her üyenin bir oyu vard›r. Genel Kurul, BM Anlaflmas› kapsam›na giren herhangi bir konuyu ele alabilir ve üye ülkelere tavsiyelerde bulunabilir. Bir di¤er organ olan Güvenlik Konseyi ise befli daimi (ABD, Rusya, Çin, ‹ngiltere ve Fransa), onu iki y›l için seçilen geçici on befl üye ülkeden oluflur. Konsey, üye say›s›n›n beflte üçüyle (yani dokuz oyla) uluslararas› bar›fl ve güvenlik konular›nda karar alabilir. Ancak daimi üyelerden herhangi biri olumsuz oy kullan›rsa yani veto ederse söz konusu karar reddedilmifl say›l›r. Bir di¤er organ olan Ekonomik ve Sosyal Konsey, BM’nin ekonomik ve sosyal alanlardaki önceliklerini belirleyen ve çal›flmalar›n› planlayan ana organd›r. Bu bak›mdan, söz konusu Konsey’in insan haklar›ndan çevreye, kalk›nmadan göçe kadar uzanan çok say›da yetkisi vard›r. BM’nin ana yarg› organ› ise Uluslararas› Adalet Divan›’d›r. Divan, her biri farkl› ülkeden gelen toplam on dört yarg›çtan oluflur. Görevi ise üye ülkeler aras›ndaki anlaflmazl›klar› uluslararas› hukuka uygun flekilde çözmektir. BM Genel Sekreteri ise Örgütün sekretarya ifllerini yapan birimleri yönetmekten sorumludur. Genel Sekreter, Güvenlik Konseyi’nin tavsiyesi ile Genel Kurul taraf›ndan befl y›l için seçilir. Öte yandan, bu süreçte, afla¤›da detayl› flekide de¤inece¤imiz yeni dünya düzeninin ana hatlar›n›n belirlenmesi aç›s›ndan BM örgütünün daha fazla sorumluluk almas› gerekti¤ine yönelik yaklafl›mlar da güç kazanm›flt›r. BM’nin mevcut yap›lanmas›n›n al›nan kararlara yönelik veto haklar› bulunan Güvenlik Konseyi’nin befl daimî üyesinin (ABD, Rusya, Çin, Fransa ve ‹ngiltere) belirleyicili¤inde flekillendi¤i aç›kt›r. Birleflmifl Milletler, devletlerin baflka devletlerle eflit statüde iliflkiye
209
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
Siyaset Bilimi D ‹ K K A T
210D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
geçmeleri, SIRA uluslararas› S‹ZDE düzlemde bar›fl ve adalete dayal› bir düzenin sa¤lanmas› ve anlaflmazl›klar›n giderilmesi aç›s›ndan ifllevsel bir araç olabilir. Yine BM arac›l›¤›yla ülkeler aras›ndaki ticari, mali, askeri ve siyasal ifl birli¤i ile dayan›flma da en üst AMAÇLARIMIZAncak bu hedeflere ulafl›labilmesi aç›s›ndan her fleyden önce düzeye ç›kar›labilir. BM’nin demokratik bir tarzda örgütlenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde Güvenlik Konseyi’nin daimî üyesi olan befl büyük ülkenin istedi¤i kararlar›n ç›kmas›, bunlaK ‹ T A P r›n yaklafl›k k›rk kat› kadar say›ya sahip di¤er ülkelerin görüfllerinin dikkate al›nmamas› sonucuyla karfl›lafl›lacakt›r. Günümüzde BM yap›s›n›n üretti¤i en önemli sorun, bu adaletsiz karar alma sürecidir. Nitekim bu durum nedeniyle BM taraf›nTELEV‹ZYON dan tüm insanlar›n vicdanlar›na sinen, uygulanabilir ve uluslararas› toplumun beklentilerine uygun kararlar›n al›nmas› mümkün olmamaktad›r.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
BM’nin oluflumu, ‹ N T E R yap›s› N E T ve ba¤l› kurumlar› hakk›nda BM Türkiye Temsilcili¤inin resmi sitesi olan http://www.un.org.tr/ adresinden bilgi alabilirsiniz.
‹NTERNET
Di¤er taraftan, BM Anlaflmas› ve ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ile üye devletler, “Birleflmifl Milletler ile ifl birli¤i yaparak, insan haklar›na ve temel özgürlüklere evrensel ölçekte sayg› gösterilmesini ve bunlara uyulmas›n›n gelifltirilmesini gerçeklefltirmek hususunda kendilerini ba¤l› k›ld›klar›n›” taahhüt etmifllerdir. Söz konusu taahhüt, yaflam hakk›, iflkence ve köleli¤in önlenmesine iliflkin hükümlerle birleflti¤inde ilgili devletin yurttafllar›na yönelik edim ve eylemlerinde s›n›rs›z bir hareket özgürlü¤üne sahip olamayaca¤›n›n aç›k bir ifadesidir. Asl›nda bu süreçte, ulus-devletlerin geleneksel yetki alanlar› ve ifllevlerinde bir de¤iflim oldu¤una yönelik ilk iflaretler de ortaya ç›km›flt›r. Bu konuya ilerleyen bölümlerde daha detayl› flekilde de¤inece¤iz. Burada belirli bir noktan›n alt›n› çizmekle yetinelim. BM Anlaflmas›’n›n alt›na imza atan ulus-devletler, bir bak›ma kendi hükmettikleri co¤rafi alan içinde s›n›rs›z bir özgürlü¤e sahip olmad›klar›n› ve her fleyden önce evrensel insan haklar› anlay›fl›yla ba¤l› olduklar›n› kabullenmifllerdir. Bu anlamda, ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi, insan haklar›n›n korunmas› bak›m›ndan devletleri “negatif” ve “pozitif” fleklinde ay›rabilece¤imiz iki temel yükümlülük içine sokar. Negatif s›n›r, devletin, bireylerin yaflam, mülkiyet gibi haklar›na sayg› gösterme, bu alanlara girmeme ve kendi istekleri d›fl›nda özel yaflamlar›na müdahâle etmeme yükümlülü¤üne iflaret etmektedir. Bunun yan›nda devletler, hukuksal düzenlemeler arac›l›¤›yla yurttafllar›n›n hak ve özgürlüklerini en genifl flekilde elde edebilmelerinin önünü açmal›d›rlar. ‹çine girdikleri pozitif yükümlülük insan haklar› konusunda gerekli yasal düzenlemeleri yapma noktas›nda karfl›m›za ç›kar. Bu ba¤lamda Bildirge, taraf devletlerin neler yap›p neler yapamayacaklar›n› ortaya koymakta ve bunlar›n s›n›rs›z bir yasama ve uygulama yetkisine sahip olmad›SIRA S‹ZDE Yukar›da de¤indi¤imiz gibi bu konuya daha sonra dönece¤iz. ¤›n› ima etmektedir. fiimdi 20. yüzy›l›n sonunda gerçekleflen ve küresel siyasetin yükseliflinin önemli nedenlerinden biri olan So¤uk Savafl›n sona ermesi üzerinde dural›m.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE K ‹ T A P
D Ü fi Ü N E L ‹ M
2
Birleflmifl Milletler mevcut yap›s›yla dünya ölçe¤inde bar›fla ve güvene dayal› bir düzen SIRA S‹ZDE O R U oluflturabilir Smi? Ü fi Üiki N E L ‹ M için seçilen toplam on befl üyeden oluflan Güvenlik Konseyi, BM’nin Befli daimî, Donu D ‹ K K A y›l T üye ülkeleri aras›nda bar›fl› ve düzeni korumakla yükümlü organ›d›r. Konsey’in gücü, BM Genel Kurulunun kararlar›n›n ba¤lay›c›l›k tafl›mas›ndan kaynaklan›r. S O Raksine U
N N
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE K ‹ T A P
8. Ünite - Küresel Siyaset
211
SO⁄UK SAVAfiIN B‹T‹fi‹ VE DÜNYADA DE⁄‹fiEN DENGELER Yukar›da sözünü etti¤imiz ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitifli, dünya ölçe¤inde ülkelerin iki temel kutba ayr›lmas›na neden olmufltur. Bir tarafta, en güçlü temsilcisinin Amerika Birleflik Devletleri (ABD) oldu¤u liberal demokratik ülkeler bulunur. DiDemir Perde Ülkeleri: ¤er tarafta ise Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i (SSCB) öncülü¤ünde Do¤u Komünist rejimlerin kat› Bloku tabir edilen sosyalist devletler, bir baflka deyiflle demir perde ülkeleri yer kurallar› nedeniyle bu ülkede insanlar›n seyahat al›r. Ad› geçen ülkeler 14 May›s 1955’te Varflova’da imzalad›klar› bir anlaflma ile ifl yaflayan ve iletiflim yasaklar›n› ifade birli¤i yapma karar› ald›klar›ndan bunlara Varflova Pakt› ülkeleri de denir. Di¤er etmek için ilk olarak kanat ise savunma amac›yla 4 Nisan 1949’da Washington Anlaflmas› arac›l›¤›yla ‹ngiltere eski baflbakan› Winston Churchill Kuzey Atlantik Anlaflmas› Örgütünü (NATO) oluflturmufllard›r. taraf›ndan kullan›lan ve So¤uk Savafl, silahl› bir çat›flmaya dönüflmeden, farkl› bloklar aras›nda sürekli zamanla yayg›nlaflan bir terimdir. devam eden gerilimi anlatmak için kullan›lan bir kavramd›r. Dünya, yaklafl›k yar›m yüzy›l boyunca farkl› ülkeler aras›nda fiili bir savafl durumu yaflanmadan yükselen Glasnost ve Perestroyka: Rusça aç›kl›k anlam›na gerilime ve bloklar›n karfl›l›kl› olarak birbirlerini tehdit etmelerine tan›k olmufltur. gelen Glasnost ve yeniden Bu süreçte, devletler, bütçelerinden önemli bir k›sm› savunma harcamalar›na aktar- yap›lanma anlam›na gelen perestroyka SSCB’de fleffaf m›fllar ve bu durumu, di¤er kanad›n kendilerine sald›rma tehdidi bulundu¤uyla ge- bir yönetim kurulmas› ve rekçelendirmifllerdir. Bloklar›n baflat ülkeleri, ABD ve SSCB kendilerine ba¤l› di¤er siyasal ve ekonomik özgürlüklerin geniflletilmesi devletler içinde yaflanan siyasal, toplumsal ve ekonomik geliflmeleri, denetim alt›n- amac›yla izlenen da tutmaya, bir anlamda di¤erlerini kendilerine ba¤l› k›lmaya çal›flm›fllard›r. Ancak politikalard›r. 1980’li y›llar›n sonunda SSCB baflta olmak üzere Do¤u Bloku ülkelerinde yaflanan siyasal de¤iflim bu sürecin sonlanmas›n› beraberinde getirmifltir. 1985 y›l›nda Sovyetler Birli¤i’nin bafl›na Resim 8.4 geçen Mihail Gorbaçov, glasnost ve peresMihail Gorbaçov, troyka politikalar›n› uygulamaya sokmufl 1985-1991 y›llar› aras›nda SSCB'yi ve ülkesi içindeki siyasal özgürlükleri geyöneten, uygulad›¤› niflletmeye çal›flm›flt›r. Farkl› Do¤u Bloku glastnost ve ülkelerinde halktan kaynaklanan de¤iflim perestroyka hareketleri sosyalist ülkeler içinde çatlaklar politikalar› ile siyasal ve ekonomik oluflmas›na neden olmufltur. Sovyetler Birliözgürlükleri ¤i, Do¤u Bloku ülkeleri üzerindeki siyasal geniflletmeye denetimini azaltmak durumunda kalm›fl, çal›flan Rus devlet adam›. bunun sonucunda da 1980’lerin sonlar›ndan itibaren Polonya, Romanya, Çekoslovakya gibi ülkelerde halk ayaklanmalar› ç›kKaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Mihail_Gorba%C3%A7ov m›fl ve komünist rejimler y›k›lm›flt›r. Bu süreçte yaflanan en önemli geliflmelerden biri, Resim 8.5 iki Almanya’y› birbirinden ay›ran Berlin Duvar›n›n 9 Kas›m 1989’da y›k›lmas›d›r. Böy1961 y›l›nda yap›m›na bafllanan lece ‹kinci Dünya Savafl›ndan sonra birbirve 1989’da tüm lerinden ayr›lan Bat› Almanya ve Sosyalist tesisleriyle birlikte Do¤u Almanya yeniden birleflmifltir. y›k›lan Berlin Duvar›’n›n So¤uk Savafl›n bitiflinin en önemli ney›k›lmadan önce denlerinden biri ekonomik etmenler olarak çekilen bir gösterilebilir. Gerçekten de So¤uk Savafl y›lgörüntüsü. lar›nda ABD ve SSCB, a¤›r askerî harcamalar yapm›fllar ve bir süre sonra bu harcamalar karfl›l›kl› olarak birbirlerinin ekonomileKaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Berlin_duvar%C4%B1 rini zay›flatma hedefine yönelmifltir. 1980’le-
212
Siyaset Bilimi
Y›ld›z Savafllar›: ABD taraf›ndan bafllat›lan Y›ld›z Savafllar› projesi, uzayda kurulacak istasyonlar arac›l›¤›yla muhtemel bir savafl durumunda Sovyet füzelerinin uzaydan imha edilmesini amaçlayan gerçek d›fl› bir stratejidir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
rin bafllar›nda ABD istihbarat servisleri, SSCB ekonomisinin tehlike sinyalleri verdi¤ini rapor etmifl; bunun üzerine dönemin baflkan› Ronald Reagan oldukça a¤›r maliyet tafl›yan Y›ld›z Savafllar› projesini bafllatm›flt›r. Reagan’›n hedefi, böyle bir yükü asl›nda kald›ramayacak olan SSCB’nin siyasal nedenlerle kendisini izlemesini sa¤lamakt›r. Plan baflar›l› olmufl ve SSCB de k›sa süre içinde ayn› tür çaba içine girmifltir. ABD’nin bekledi¤i gibi zaten k›r›lgan görünümde olan Sovyet ekonomisi bu bask›ya dayanamam›flt›r. Dolay›s›yla SSCB daha önce destek sa¤lad›¤› veya ekonomik aç›dan kontrol etti¤i Do¤u Bloku ülkeleri üzerindeki etkisini yitirmifltir. Bu durumun Varflova Pakt›’n›n da¤›lmas› aç›s›ndan h›zland›r›c› bir etki meydana getirdi¤i söylenebilir. Ancak bunun ötesinde Do¤u Bloku ülkelerinde yaflayan insanlar›n daha fazla özgürlük ve demokrasi taleplerinin de bu sürecin oluflmas›nda etkili oldu¤u gözden kaç›r›lmamal›d›r. So¤uk savaflSIRA s›ras›nda S‹ZDE oluflan siyasal iklimin farkl› ülkelerdeki insanlar›n yaflamlar›n› ne flekilde etkiledi¤ini tart›fl›n›z. D Ü fi Ü N E Düzeni L‹M Yeni Dünya
Varflova Pakt›n›n da¤›lmas› ve daha önce sosyalist kanatta yer alan pek çok ülkenin h›zl› bir Sflekilde O R U liberal demokratik ilkeleri benimsemeleri, bunun yan›nda serbest piyasa ekonomisine geçmeleri tek kutuplu denilebilecek bir dünya düzeninin oluflmas›n› beraberinde getirmifltir. Bu süreçte flekillenecek iliflkileri anlatmak için D‹KKAT yeni dünya düzeni ifadesi kullan›lm›flt›r. ABD’li siyaset bilimci Francis Fukuyama, kaleme ald›¤› Tarihin Sonu isimli çal›flmada, liberal demokrasilerin dünya ölçe¤inSIRA S‹ZDE de art›k alternatiflerinin kalmad›¤›n›, bundan sonraki süreçte yeni bir ideolojinin egemen olamayaca¤›n› savunmufltur. Bu ba¤lamda, So¤uk Savafl›n sona ermesinden sonra dünyada kal›c› bir bar›fl ortam›n›n daha kolay flekilde oluflabilece¤ine AMAÇLARIMIZ yönelik beklentiler ortaya ç›km›flt›r. Ancak bunun san›ld›¤› kadar kolay olmayaca¤› k›sa sürede görülmüfltür. Nitekim 1990’l› y›llar›n bafl›ndan itibaren özellikle eski Do¤u Bloku etnik ve dinsel temelli çat›flmalar ortaya ç›km›flt›r. Bu süK ülkelerinde ‹ T A P reçte, en önemli çat›flmalar, Yugoslavya’n›n da¤›lma sürecinde yaflanm›fl; eski ordu içinde a¤›rl›¤› tafl›yan S›rplar, özellikle Bosna Hersek’te yaflayan Müslümanlar üzerinde âdeta T E L E V katliam ‹ Z Y O N yapm›fllard›r. Buna benzer flekilde dünyan›n farkl› yerlerinde de giderek artan say›da çat›flma ve iç savafl yaflanm›flt›r. Bu süreçte, ABD’li siyaset bilimci Samuel Huntington, medeniyetler çat›flmas› teziyle So¤uk Savafl sonras›nda komünizmin Bat› dünyas› için tehdit olmaktan ç›kTERNET t›¤›n›, yeni‹ Nçat›flman›n dünyadaki medeniyetler aras›nda yaflanaca¤›n› savunmufltur. Huntington’a göre Bat› medeniyetinin bu süreçteki en önemli rakibi ‹slam dünyas› olacakt›r. Medeniyetler Çat›flmas› tezi, So¤uk Savafl s›ras›nda ekonomik, siyasal ya da konjonktürel nedenlerle farkl› ülkeler aras›nda kurulan ittifaklar›n çözülece¤ini konu al›r. Ancak Huntington’›n tezlerinin ilk ortaya at›ld›¤› dönemden itibaren ciddi tepkiler ald›¤›n› da belirtmek gerekir. Örne¤in Türkiye ve ‹spanya bu teze karfl›l›k olarak Bat› ile ‹slam dünyas› aras›ndaki diyalog ve ifl birli¤i imkânlar›n› art›rmak için Medeniyetler ‹ttifak› projesini bafllatm›fllard›r. Bu proje, BM taraf›ndan da sahiplenilmifl ve BM çat›s› alt›nda kurulan Medeniyetler ‹ttifak› Dostluk Grubuna 88 ülke ve 16 uluslararas› örgüt üye olmufltur. Kurucu iki ülke olan Türkiye ve ‹spanya, proje kapsam›nda efl baflkanl›k yapmaktad›r. Tek rakibi Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra dünyadaki tek süper güç olarak kalan ABD farkl› co¤rafyalardaki hegemonyas›n› pekifltirme aray›fllar›na girmifltir. Dolay›s›yla So¤uk Savafl›n sona ermesinin dünyada belirli bir bar›fl ve güven
N N
8. Ünite - Küresel Siyaset
213
ortam› meydana getirece¤ini düflünenlerin yan›ld›klar›n› söylemek yanl›fl olmaz. Ayn› zaman diliminde, Bat› dünyas› için ‹slam ve Müslümanlar âdeta yeni tehdit olarak alg›lanm›fl ve önemli ölçüde bir özgürlük daralmas› yaflanm›flt›r. ABD’nin 2003 y›l›nda gerçekleflen Irak iflgalinde örneklendi¤i üzere bu durum fiili müdahaleye dek varm›flt›r. ABD’nin güvenlik paradigmas›ndaki bu de¤iflim, pek çok baflka devleti de do¤rudan ve dolayl› olarak etkilemifltir. Bu durum, liberal demokratik de¤erlerin dünya yüzeyindeki en yetkin temsilcileri say›lan Bat›l› ülkelerin özgürlüklerin korunmas› aç›s›ndan iyi birer s›nav verememelerine yol açm›flt›r. Ancak flunu da belirtmek gerekir ki afla¤›da de¤inece¤imiz küreselleflme sürecinde dünya üzerindeki dengeler ve siyasetin anlam› sürekli olarak de¤iflmektedir. Bu nedenle, dünyan›n gelecekte nas›l bir flekil alaca¤›n› kestirmek çok da mümkün de¤ildir.
KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE S‹YASET 20. yüzy›l›n sonlar›na damgas›n› vuran en önemli kavramlardan biri küreselleflmedir. Küreselleflme, en genel flekilde, dünya ölçe¤inde ülkeler ve toplumlar aras›nda kültürel, siyasal ve ekonomik etkileflimlerinin giderek artmas›, dolay›s›yla insan topluluklar›n›n giderek birbirlerine daha fazla yaklaflmas› anlam›na gelir. ‹lk olarak 1980’lerin bafllar›nda kullan›lmaya bafllanan küreselleflme kavram›, bütün insanl›¤› önemli ölçüde etkileyen ve âdeta içine çeken bir görünüm çizer. ABD’li iletiflim bilimci Marshall McLuhan, bu durumu, küresel köy kavram› arac›l›¤›yla aç›klamaktad›r. McLuhan bu sözleriyle özellikle iletiflim teknolojileri arac›l›¤›yla dünyan›n farkl› yerlerinde yaflayan insanlar aras›ndaki iletiflimin artaca¤›n› ve h›zlanaca¤›n› vurgulamaktad›r. Bunun yan› s›ra, küreselleflme süreci, ülkeler aras›ndaki s›n›rlar› tamamen kald›rmasa da büyük ölçüde anlams›z hâle getirmektedir. Örne¤in bilgisayarda, ‹nternet üzerinden yap›lan küçük baz› ifllemlerle dünyan›n di¤er ucuna ulaflmak, insanlarla iletiflim kurmak, mal al›p satmak ya da para transferi gerçeklefltirmek mümkün olabilmektedir. Küreselleflme, ekonomik, siyasal ve kültürel ögeleri olan bir süreçtir. Bu farkl› ögeler, baz› durumlarda iç içe geçmekte ve birbirlerini etkilemektedir. Örne¤in küreselleflmenin ekonomik yüzü, ulus-devletlerin ülkelerindeki ekonomik yap› üzerinde eskisi kadar belirleyici olamamalar›n›, yani ABD’li sosyolog Saskia Sassen’in ifadesiyle “kontrolü kaybetmelerini” beraberinde getirmektedir. Bu durum, küreselleflme sürecinin siyasal boyutuyla yak›ndan iliflkilidir. Zira ekonomik aç›dan eskisi kadar güçlü olmayan bir devletin siyasal ba¤lamda çok iddial› olmas›n› beklemek mümkün de¤ildir. Sürecin ekonomik boyutu, kapitalizmin dünyan›n hemen her yerinde egemen üretim tarz› olmas› ve serbest piyasa ekonomisinin yayg›nlaflmas›yla yak›ndan ilgilidir. ABD’li düflünür Immanuel Wallerstein, kapitalist ekonomik ülkeler ve bölgeler aras› mal, sermaye ve insan gücü ak›fl›n›n, ulusal farkl›l›klar› ortadan kald›rd›¤›n› savunmaktad›r. Wallerstein’a göre, bu süreçte de¤iflik insan topluluklar›na mensup bireylerin gündelik yaflamlar› ile giyim tarzlar› dahi birbirine benzemektedir. Ekonomik etki aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda, insanl›k tarihinden günümüze dek uzanan çizgi içinde üç temel küreselleflme dalgas› oldu¤undan söz edilebilir. Ülkeler aras›ndaki ekonomik etkileflimin artmas› anlam›nda küreselleflmenin tarihinin kapitalizmin do¤ufl y›llar›na dek gitti¤i görülmektedir. ‹lk küreselleflme süreci, kapitalist temellere dayal› bir dünya sistemin ortaya ç›kt›¤› 1450-1650 y›llar› aras›ndaki döneme uzan›r. Kapitalizmin ortaya ç›kt›¤› ve yükselmeye bafllad›¤› bu dönemde, ülkeler aras›ndaki ticaret geçmiflle oranland›¤›nda önemli boyutlara varm›flt›r.
Küresel Köy: Marshall McLuhan taraf›ndan ortaya at›lan küresel köy kavram›, dünyada ülkeler ve toplumlar aras›ndaki mesafenin azald›¤›n›, yani “dünyan›n küçüldü¤ü” anlatmak için kullan›l›r.
214
Siyaset Bilimi
‹kinci dalga, emperyalizmin dünya ölçe¤inde belirleyici bir konumu elde etti¤i 1650-1900 y›llar› aras›n› içine al›r. Bu süreçte, zengin emperyalist ülkeler dünyan›n geri kalan›n› kendi ç›karlar› do¤rultusunda kontrol etme e¤ilimine girmifllerdir. Son ve en büyük küreselleflme dalgas› ise 1970’lerde bafllayan ve hâlen dünyan›n neredeyse her taraf›na ulaflan ve ekonomik iliflkileri büyük ölçüde dönüfltüren üçüncüsüdür. Dolay›s›yla uluslararas› ticaretin de ülkeler aras›ndaki sermaye ak›fl›n›n da çok yeni olgular olmad›¤›n› belirtmek gerekir. Ancak üçüncü küreselleflme dalgas›, tüm dünyaya yay›lmas› ve bugüne kadar egemen olan siyasal ve ekonomik iliflkileri büyük ölçüde de¤ifltirmesi nedeniyle di¤erlerini aflan bir boyuta sahiptir. Bu süreci, liberal ekonomik yaklafl›m›n tüm dünya üzerinde etkili olmas› fleklinde de¤erlendirmek mümkündür. K›sacas› bu küreselleflme sürecinde, ülkelerin ekonomileri birbirlerine ve uluslararas› ekonomik kurulufllara daha fazla ba¤l› olmaya bafllam›flt›r. Örne¤in; herhangi bir ülkede iç dinamikler nedeniyle yaflanan bir ekonomik kriz, baflka ülkeleri ve hatta dünyan›n neredeyse tamam›n› da ciddi flekilde etkileyebilmektedir. Bu süreçte, küresel kapitalizm fleklinde nitelenebilecek baflka bir olguyla da karfl›lafl›lmaktad›r. Küresel kapitalizm dinamikleri, devletlerden daha çok dünyan›n farkl› yerlerinde faaliyet gösteren çok uluslu flirketlerin belirleyicili¤inde flekillenmektedir. Ço¤unun merkezleri geliflmifl Bat›l› ülkelerde bulunan çok uluslu flirketlerin dünyay› âdeta bir küresel pazar hâline getirdikleri ve ulus-devletlerin kendilerine çeflitli k›s›tlamalar getirmesini engellemek için ad›mlar att›klar› bilinmektedir. Küreselleflmenin kültürel boyutu, farkl› ülkelerin kültürlerinin giderek daha fazla flekilde birbirine benzemesidir. Bu duruma, en belirgin örnek olarak ‹nternet teknolojisi verilebilir. ‹nternet’in yayg›nlaflmas›yla birlikte farkl› ülkelerde yaflayan insanlar, birbirlerinin kültürünü daha fazla tan›r hâle gelmifllerdir. Ayr›ca sinema ve televizyon filmleri, bilgisayar oyunlar› vb. unsurlar arac›l›¤›yla insanlar âdeta ortak yaflam kal›plar› içine girmektedir. Söz konusu etkileflimin tüm insanl›¤›n ortak de¤erlerini kapsayacak evrensel bir kültür meydana getirece¤i yönünde beklentiler oluflmufltur. Ancak ayn› süreçte, yerel kültürel unsurlara ait ilgi de giderek yükselmekte ve ço¤ulcu toplum yap›s› giderek güçlenmektedir. Roland Robertson, bu süreci anlatmak üzere küreselleflme ve yerelleflme sözcüklerini birlefltirerek küyerelleflme kavram›n› kullan›r. Buna göre, dünya ölçe¤inde yerel kültürel unsurlara yönelik ilginin artmas›, asl›nda küreselleflmenin do¤urdu¤u bir olgudur. SIRA S‹ZDE
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT Yönetiflim: ‹lk kez 1990’l› y›llarda kullan›lmaya SIRA S‹ZDE bafllayan yönetiflim kavram›, belirli kararlar›n al›nmas› veya uygulanmas›nda yöneticilerle karardan AMAÇLARIMIZ etkilenen kiflilerin birlikte hareket etmesi anlam›na gelir.
SIRA S‹ZDE Küreselleflmenin gündelik yaflam›m›za etkileri konusunda neler söyleyebiliriz?
Öte yandan küreselleflmenin siyasal boyutunun da alt› çizilmelidir. Daha önce D Ü fi Ü N E L ‹ M de de¤inildi¤i gibi siyasete yönelik geleneksel alg›, siyasal faaliyetlerin devletlerin çat›s› alt›nda yap›lmas›n› beraberinde getirmifltir. Küreselleflme sürecinde ulus-devS O R Ugiderek daha fazla flekilde uluslararas› sistemin parçalar›ndan biri letler, kendilerini olarak görme e¤ilimi içine girmektedir. Günümüzde devletler, kendi içyap›lar›nda bir karar al›rken D ‹ K K dahi A T daha önce imza koyduklar› uluslararas› mevzuata ayk›r› düflmemek için dikkatli davranmak zorundad›r. Bu durum, ulus-devletlerin dayand›klar› temsilî demokrasi anlay›fl›n›n genel mant›¤›na da ayk›r›d›r. Zira devlet yöneticiSIRA S‹ZDE leri, kendilerini belirli kararlar al›rken kendi vatandafllar› kadar baz› uluslararas› siyasal ve ekonomik kurulufllar›n yöneticilerine de hesap verme yükümlülü¤ünde görmektedir. Ayr›ca, bu süreçte, toplumsal ve siyasal yaflam› yönlendirmek için AMAÇLARIMIZ devletin tek bafl›na yeterli olmayaca¤›na, vatandafllar›n karar alma süreçlerinde daha fazla söz sahibi olmalar›na yönelik yaklafl›mlar güçlenmifltir. Bu süreçte, yöneti-
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
215
8. Ünite - Küresel Siyaset
flim gibi kavramlar arac›l›¤›yla vatandafllar›n kendileriyle ilgili kararlar›n al›nmas› aç›s›ndan devlet yönetimini daha fazla etkileyebilmeleri söz konusudur. Yönetiflim kavram›, halk›n siyasal süreçlere giderek daha fazla kat›lmas› anlam›na gelmektedir ve bu durumu en fazla sa¤layacak oluflumlar da sivil toplum kurulufllar› (STK’lar) olarak belirmektedir. STK’lar, siyasal otoriteden ba¤›ms›z flekilde, belirli amaçlara ulaflmak için kâr amac› gütmeden çal›flan oluflumlard›r. Bu nedenle, hükümet d›fl› örgütler fleklinde de an›l›rlar. Bunlar›n faaliyet alanlar›, amaçlar›, izledikleri yöntemler birbirlerinden farkl›lafl›r; bu ba¤lamda türdefl yap›lanmalar de¤illerdir. Gerçekten de birbirlerinden tamamen farkl›, hatta taban tabana z›t amaçlar do¤rultusunda çal›flmalar yürüten STK’lar›n efl zamanl› olarak ayn› siyasal yap› içinde yer alabilmeleri ola¤an bir durumdur. Günümüzde demokratik ideallerin yaflama geçmesi bak›m›ndan iktidarlar›n STK’lar›n görüfl ve önerilerini daha fazla dikkate almalar› gerekti¤ini savunan yaklafl›mlar oldukça güç kazanm›flt›r. Bir devletin demokratik olmas›n›n göstergelerinden biri de örgütlenme özgürlü¤ünün ve siyasal kararlara STK’lar›n kat›l›m›n›n sa¤lanmas›d›r. Ancak konumuz için as›l önemli olan nokta, STK’lar›n faaliyetlerini art›k yaln›zca tek bir devletin çat›s› alt›nda yürütmemeleri ve dünyan›n geneline yayma yönünde çaba harcamalar›d›r. Bar›fl, insan haklar›, çevre sorunlar›, sa¤l›k vb. konularda dünyan›n farkl› yerlerinde çal›flmalar yürüten pek çok STK devletlerin ve uluslararas› kurulufllar›n kendi amaçlar› do¤rultusunda düzenlemeler yapS‹ZDE STK’lar›n mas› yönünde çal›flma yapmaktad›r. Dolay›s›yla küreselleflmeSIRA sürecinde güç ve etkililiklerinin art›r›lmas› yönünde bir uzlaflma sa¤lanm›fl gibi görünmektedir. Bu ba¤lamda, STK’lar›n faaliyetlerini dünya genelinde farkl› D Ü fiülkelere Ü N E L ‹ M tafl›yabilmeleri BM taraf›ndan da desteklenen bir durumdur. K›sacas›, uluslararas› iliflkiler, yaln›zca devletler taraf›ndan de¤il, ayn› zamanda farkl› halklar eliyle de yürütülmeS O R U ye bafllanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
Küreselleflme, tek bir durum ya da geliflmeyle aç›klanabilecek bir olgu Bu süreçD ‹ de¤ildir. KKAT te, ekonomik, kültürel ve siyasal etkiler, ayn› anda ortaya ç›kabilmektedir. SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Size göre sivil toplum kurulufllar›n›n dünya ölçe¤inde demokrasinin geliflmesi SIRA S‹ZDE aç›s›ndan nas›l bir etkileri olabilir?
5
AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M toplum olBu süreçte ön plana ç›kan kavramlardan bir di¤eri de uluslararas›
maktad›r. Uluslararas› toplum kavram›n›n ortaya ç›k›fl›, farkl› uluslar aras›ndaki K S‹ OT RAU Pba¤lant›l›d›r. ekonomik, kültürel ve entelektüel etkileflimin artmas› ile yak›ndan Söz konusu kavram ile özellikle insan haklar› ihlalleri söz konusu oldu¤unda yaln›zca devletlerin belirleyici olamayaca¤›, bunun yan›nda, tüm insanl›¤›n devreye D‹KKAT T E L E V ‹ Z Y Oflekilde N girebilece¤i vurgulanmaktad›r. Hükmetti¤i insanlara karfl› sistematik hak ihlalleri gerçeklefltiren devletlere karfl› uluslararas› toplum taraf›ndan müdahale S‹ZDE Bu anlamedilebilece¤i anlay›fl› da bu kavramla ba¤lant›l› flekilde ortaya SIRA ç›km›flt›r. da, insanî müdahale kavram› arac›l›¤›yla bir devlete evrensel ve ahlakî ilkeler ‹NTERNET do¤rultusunda silahl› güç kullan›labilmesinin önü aç›lm›fl olmaktad›r. Ancak flunu AMAÇLARIMIZ da belirtmek gerekir ki henüz hukuk düzeni içinde tam olarak yer almayan insanî müdahale kötüye kullan›lmaya elveriflli bir görünüm de sergilemektedir. Zira bu tür bir giriflim, güçlü devletlerin zay›flar› kendi tahakkümleri Kalt›na be‹ T A almalar›n› P raberinde getirme riski tafl›maktad›r.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K S ‹ O TR AU P
D‹KKAT TELEV‹ZYON
N N
SIRA S‹ZDE
‹nsanî Müdahale: Kendi ‹NTERNET vatandafllar›na karfl› sürekli ve sistematikAMAÇLARIMIZ insan haklar› ihlalleri gerçeklefltirilen devletlere karfl› silahl› güç kullan›larak yap›lan müdahaledir. K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
216
Siyaset Bilimi
ULUSÜSTÜ S‹YASAL ÖRGÜTLENMELER: AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ÖRNE⁄‹ Bir önceki bölümde de¤indi¤imiz küreselleflme süreci, ülkeler aras›ndaki ifl birli¤i ve dayan›flma aray›fllar›n› da önemli ölçüde art›rm›flt›r. Bu süreçte, ekonomik, siyasal veya kültürel aç›lardan ülkelerin beraberce hareket etmesini sa¤layacak yeni oluflumlar meydana getirilmifl veya mevcut kurumlar güçlendirilmifltir. Ayr›ca yeni siyasal örgütlenmeler de bu dönemin ürünü olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla ülkeler, ayn› anda farkl› amaçlara hizmet eden uluslararas› kurulufllar›n üyesi olabilmektedir. Örne¤in; Türkiye, BM, Avrupa Konseyi, G20, D8, NATO gibi de¤iflik hedeflerle yola ç›kan çok say›da uluslararas› örgütün üyesi durumundad›r. Ancak bu süreçte en fazla dikkat çeken geliflme, Resim 8.6 ulusüstü s›fat›yla tan›mlanan yeni Avrupa Birli¤i oluflumlar›n tarih sahnesinde belir(AB), yirmi yedi mesidir. Söz konusu oluflumlar›n en üye ülkeden oluflan önemlisi Avrupa Birli¤i’dir (AB). ve topraklar› büyük Yukar›da aktar›ld›¤› gibi dünyaölçüde Avrupa k›tas›nda bulunan n›n büyük k›sm›na yay›lan ‹kinci siyasi ve ekonomik Dünya Savafl›, özellikle Avrupa k›tas› bir örgütlenmedir. üzerinde y›k›c› etkiler meydana getirmifltir. Bu nedenle, henüz savafl devam ederken savafl sonras›nda kal›c› bir bar›fl ve istikrar ortam› oluflturulmas› yönünde çabalara giriflilmifltir. Bunun yan›nda Avrupa ülkelerinin Kaynak: karfl›laflt›klar› baflka ciddi bir sorun http://en.wikipedia.org/wiki/Member_state_of_the_European_Union daha bulunmaktad›r. Uzun y›llar boyunca devam eden savafl, Avrupa ülkelerinin ekonomilerinde oldukça ciddi sorunlar meydana getirmifltir. Dolay›s›yla savafltan k›sa bir süre sonra Avrupal› devletler ekonomilerini düzeltmek ve h›zl› bir yat›r›m hamlesine giriflmek için ifl birli¤i aray›fl›na girmifllerdir. Ancak Avrupa halklar› aras›ndaki ekonomik ifl birli¤inin aralar›ndaki sorunlar› tam olarak çözmeden yaflama geçirilmesi çok da mümkün olmayacakt›r. Zira birlikte hareket edebilmek için farkl› aç›lardan, toplumlar aras›ndaki ifl birli¤i ve dayan›flma duygular›n›n da güçlendirilmesi önem tafl›maktad›r. Bu nedenle, ekonomik ifl birli¤i, zaman içinde siyasal unsurlar› da kapsayacak flekilde geniflletilmifl, ayr›ca ülkeler aras› dengesizlikleri azaltmay› hedefleyen sosyal hedeflerle desteklenmifltir. Ancak bu konuda detaylara geçmeden öncelikle AB’nin kurulufl sürecine bakal›m. ‹kinci Dünya Savafl›, en olumsuz etkilerini K›ta’n›n en büyük ve en güçlü iki ülkesi Fransa ve Almanya üzerinde göstermifltir. Zira Savafl’›n en kanl› çat›flmalar› bu ülkelerin topraklar› üzerinde yaflanm›flt›r. Ayr›ca Almanya’n›n savafltan yenilgiyle ayr›lmas› savafl sonras›nda birtak›m a¤›r yükümlülükler alt›na girmesine neden olmufltur. Fransa ise galip tarafta yer almas›na ra¤men ülkesinin önemli bir bölümünün uzunca süreler iflgal alt›nda kalmas› nedeniyle ciddi sorunlarla bafl etmek zorunda kalm›flt›r. Dolay›s›yla savafl sonras›nda s›n›r komflusu olan iki ülkenin ekonomileri çökme noktas›na gelmifltir. Ancak belki de bundan daha önemHegemonya: Ayn› sistem içinde bulunan unsurlardan lisi her iki devletin de ABD hegemonyas›na girme tehdidiyle karfl›laflmalar›d›r. birinin fliddete ya da zora Zira kendi ülkesinde savafl yaflanmayan ve ekonomisi di¤er devletlere göre büyük baflvurmadan baflka bir olan ABD savafltan nispeten daha az zararla ç›km›flt›r. ABD hegemonyas› ihtimaunsuru kontrol edebilmesi anlam›na gelir.
8. Ünite - Küresel Siyaset
line karfl› Avrupa’n›n yaklafl›k yar›s›n› kontrol alt›nda tutan SSCB’nin meydana getirdi¤i “komünizm tehdidi” özellikle Fransa ve Almanya’n›n birlikte hareket etmelerini âdeta zorunlu k›lm›flt›r. Bu nedenle, 1951 y›l›nda Almanya ve Fransa, aralar›na ‹talya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg’u alarak ‹talya’n›n baflkenti Roma’da Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u (AKÇT) Anlaflmas›n› imzalam›fllard›r. ‹fl birli¤inin kömür ve çelik ile bafllamas›, kendi mant›¤› içinde bak›ld›¤›nda oldukça anlafl›labilir bir harekettir. Zira savafltan sonra bu ülkelerin yeniden h›zl› bir kalk›nmaya ihtiyaçlar› vard›r ve kömür ile çelik sanayi hammaddesi olmak aç›s›ndan önemli bir iflleve sahiptir. Dolay›s›yla Birli¤in ilk ortaya ç›k›fl amac›, h›zl› bir sanayileflme ve kalk›nma sa¤lamak için üye devletler aras›nda ticaret imkânlar›n›n kolaylaflt›r›lmas› ve gelifltirilmesidir. 1957 y›l›nda ad› geçen ülkeler taraf›ndan gümrük birli¤i yönünde düzenlemeler yapan Avrupa Ekonomik Toplulu¤u ve nükleer enerji konusunda çal›flan Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u kurulur. Bu flekilde ifl birli¤i daha ileri aflamalara tafl›nm›flt›r. 1967 y›l›nda imzalanan Brüksel Anlaflmas› ile de daha önce oluflturulan üç ayr› topluluk Avrupa Toplulu¤u (AT) ad›yla tek çat› alt›nda toplanm›flt›r. 1973 y›l›nda ‹ngiltere, ‹rlanda ve Danimarka, 1981’de Yunanistan, 1986’da Portekiz ve ‹spanya, 1995’de Finlandiya, ‹sveç ve Avusturya AT’ye kat›lm›fllard›r. En genifl kat›l›m ise 2005 y›l› May›s ay›nda gerçekleflmifl, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Polonya, H›rvatistan, K›br›s Rum Kesimi, Malta, Slovenya, Letonya, Litvanya ve Estonya bu tarihte -son ad›yla- AB üyesi olmufllard›r. Romanya ve Bulgaristan’›n üyeli¤i ise 2007 y›l› içinde gerçekleflmifltir. 2013 y›l›nda da H›rvatistan’›n Birli¤e üye olmas› beklenmektedir. Bunun d›fl›nda aralar›nda Türkiye’nin de bulundu¤u yaklafl›k on ülke, üyelik için müzakere süreci yürütmektedir. Bafllang›çta ekonomik kayg›larla yolan ç›kan AT zaman içinde ifl birli¤inin genel çerçevesini önemli ölçüde geniflletmifltir. Örne¤in, 1985 tarihli Schengen Anlaflmas›’yla üye devletler aras›nda pasaportsuz geçifl ve yolculuk yapabilme imkân› sa¤lanm›flt›r. 1986 y›l›nda Avrupa Tek Senedi imzalanm›fl ve yap›lanman›n ilerleyen süreçte daha genifl bir boyut kazanmas›n›n önü aç›lm›flt›r. Ayn› y›l Avrupa bayra¤› da kullan›lmaya bafllanm›flt›r. 1990’l› y›llar›n bafl›nda Do¤u Bloku’nun da¤›lmas›, AT için önemli dönüm noktalar›ndan biri olmufltur. Zira üyelik yönünde özellikle eski komünist ülkelerin sürekli artan talepleri olmufltur. Bu nedenle, üyelik baflvurusunda bulunan devletlerin karfl›lamalar› gereken Kopenhag Kriterleri yay›mlanm›flt›r. 7 fiubat 1992’de imzalanan Maastrich Anlaflmas› arac›l›¤›yla AT ad› yerine Avrupa Birli¤i ad›n›n kullan›lmas› benimsenmifltir. 2002 y›l›nda da Birlik üyesi ülkelerin ortak para birimi olan avro (euro) kullan›lmaya bafllanm›flt›r. ‹ngiltere ve Danimarka avro’ya geçifli reddetmifl; di¤er baz› ülkelerin ise ekonomilerinin yeterince güçlü olmamas› nedeniyle ortak para birimini kullanmalar› AB taraf›ndan engellenmifltir. AB’nin temellerini oluflturan Roma Anlaflmas›’n›n amac›ndan da anlafl›labilece¤i gibi kurulufl döneminde devletlerin ilk amac› ekonomiktir. Farkl› ülkelerin ihtiyaç duyduklar›, pazar, hammadde, tar›msal ve endüstriyel ihracat ve ithalat ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› devletler aç›s›ndan öncelikli amaçt›r. Ancak daha en baflta, flimdiki gibi siyasal birlik aray›fllar›n›n da mevcut oldu¤u söylenebilir. Nitekim ekonomik iflbirli¤inin farkl› aflamalar›nda kazan›lan baflar›, zaman içinde siyasal bütünleflmeye yönelik yaklafl›mlar› da güçlendirmifltir. Öte yandan Avrupa Birli¤i projesinin as›l önemi, uluslararas› de¤il, ulusüstü fleklinde nitelendirilebilecek bir oluflum olmas›ndan kaynaklan›r. BM örne¤inde görüldü¤ü gibi uluslararas› kurulufllara üye devletler, insan haklar› gibi evrensel amaçla-
217
Kopenhag Kriterleri: Avrupa Birli¤i’ne üye olmak isteyen devletlerin kendi iç yap›lar›nda sa¤lamalar› gereken siyasal özgürlükler, demokratik haklar› benimseme, piyasa ekonomisine geçifl ve Birlik mevzuat›na uyum sa¤lamayla ilgili ölçütlerdir.
218
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
SIRA S‹ZDE D‹KKAT D Ü fi ÜS‹ZDE NEL‹M SIRA S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT
K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ
K‹ N T‹ ETR NA E PT
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Siyaset Bilimi
ra uygun davranmak kayd›yla diledikleri gibi karar alma özgürlü¤üne sahiptirler. Yani uluslararas› kurulufllar›n devletlerin iç hukuklar›na kar›flma aç›s›ndan s›n›rl› bir yetkileri bulunur. Ayr›ca bu tür kurulufllar kendilerini devletlerin yerine koyup onlar ad›na karar alamazlar. Oysa bir ulusüstü kurulufl olarak AB kendi karar alma mekanizmalar›na sahiptir. Dolay›s›yla AB’nin yetkili organlar› taraf›ndan al›nan kararlar üye devletler için ba¤lay›c›l›k tafl›r. AB, üye devletleri kapsayan bir ortak hukuk sistemi oluflturmufltur. ‹lgili devletin hukuku ile AB taraf›ndan yap›lan düzenlemeler çat›flt›¤›nda üyelerin Birlik hukukunu uygulamalar› zorunludur. Bu aç›dan, AB’nin t›pk› ulus-devletler gibi çeflitli kurumlar oluflturdu¤u ve bunlar arac›l›¤›yla hukuksal, siyasal ve ekonomik düzenlemeler yapt›¤› ifade edilebilir. AB’nin yasama ifllevi, Avrupa Parlamentosu taraf›ndan yerine getirilir. Avrupa Parlâmentosu, her ülkenin belirli say›da temsilci göndermeleriyle oluflur. Parlâmento yasama ifllevini Avrupa Birli¤i Konseyi ile birlikte yürütür. Birli¤in tüm üye ülkeleri alt› ayl›k süreler için dönüflümlü olarak Konsey Baflkanl›¤›n› yaparlar. Daha önce belirtti¤imiz gibi, devletlerin yasa yapma yetkisi egemenliklerinden kaynaklan›r. Dolay›s›yla kuramsal olarak hukuksal düzenlemeler yapmak isteyen herhangi bir oluflumun da egemenlikten kaynaklanan yetkilere ihtiyac› vard›r. Bu nedenle, üye devletlerin her biri sahip olduklar› ulusal egemenli¤in bir k›sm›n› AB’ye devrederler. Böylece oluflan ortak egemenlik havuzu Birli¤e SIRA S‹ZDE yasama yetkisi verir. Yürütme görevi ise Avrupa Komisyonu’nun görevleri aras›nda yer al›r. Komisyon, Birli¤in bütçesini haz›rlar, bürokratik kurumlar› yönetir ve Parlamentoya tasar›lar› sunar. Yarg› ise temel hak ve özgürlüklerin koD Ü fi Ü N E L yasa ‹M runmas›n› sa¤layan Avrupa Adalet Divan›’n›n elindedir. Bu ba¤lamda, Birli¤in yarg›sal yetkilerinin yürütme ve yasama aç›s›ndan sahip olduklar›na göre daha S O R U s›n›rl› bir görünüm çizdi¤i söylenebilir. SIRA S‹ZDE
‹ K K A Tduydu¤unuz Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi Avrupa Birli¤i’ne de¤il, Ad›n› bas›ndaD s›kça Avrupa Konseyi’ne ba¤l› bir organd›r. Avrupa’da bulunan ve demokrasiyle yönetilen ülkeDSIRA Ü fi Ü NS‹ZDE E L ‹ M Avrupa Konseyi’ne Türkiye de üyedir. lerin kat›labilecekleri
N N
Görüldü¤ü S O gibi, R U Avrupa Birli¤i, oluflturdu¤u kurumlar ve sahip oldu¤u yetkilerAMAÇLARIMIZ le âdeta bir ulus-devlete benzemektedir. Afla¤›da de¤inece¤imiz gibi bu yönüyle, AB, ulus-devletlerin yak›n gelecekte geleneksel görünümlerinden uzaklaflacaklar› D ‹ K K A T en önemli örneklerinden birini oluflturur. Tekrar alt›n› çizmek yönündeki tezlerin K ‹ T A Pbir oluflum olarak AB benzer uluslararas› oluflumlardan daha gerekirse ulusüstü genifl yetkilere Bu anlamda, AB’nin gelecekte tüm Avrupa’y› tek çat› alt›nSIRA sahiptir. S‹ZDE da toplayacak bir ulus-devlet görünümü kazanaca¤›na yönelik tezler mevcuttur. E L E V ‹ Z Y O N san›landan çok daha zor olaca¤› aç›kt›r. Zira belirli sorunlar Ancak buT durumun AMAÇLARIMIZ karfl›s›nda hemen üye ülkelerin ulusal reflekslerinin devreye girdi¤i ve Birli¤in pek çok konuda ortak bir politika gelifltiremedi¤i görülmektedir. Bu anlamda, Birlik üyesi ülkelerin kendi ulusal ç›karlar›n› ortak ç›kar›n daha üstünde tuttuklar› söyle‹KN T‹E RT NAE TP nebilir. Ayr›ca AB üyesi olmayan ülkelerle iliflkiler ba¤lam›nda her devletin yaklafl›m›n›n farkl›laflt›¤› da görülmektedir. Örne¤in; ‹ngiltere, Birlik üyesi di¤er devletlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda ABD ile çok daha yak›n iliflkiler kurmakta ve pek çok aç›TELEV‹ZYON dan birlikte hareket etmektedir. Dolay›s›yla AB’nin nas›l bir gelece¤e sahip olaca¤›na yönelik tahminlerde bulunmak oldukça zordur.
N N
Avrupa Birli¤i’nin kurumlar› ve Türkiye-AB iliflkileri konusunda www.abgs.gov.tr ‹ N T E R Nyap›s›, ET adresinde detayl› bilgi bulabilirsiniz.
8. Ünite - Küresel Siyaset
219
ULUS-DEVLET‹N GELECE⁄‹ Günümüzde dünyan›n hemen yer yerinde alternatifi olmayan bir gerçeklik gibi görünen modern devletin yaklafl›k befl yüz y›ll›k bir geçmifli vard›r. Bu aç›dan, modern devletin, Avrupa k›tas›nda yaflanan siyasal, ekonomik ve toplumsal hareketlerin sonucunda ortaya ç›kt›¤› ifade edilebilir. Özellikle Frans›z Devrimi’nden sonra bu yap›lanma, ulus-devlet biçimine dönüflmüfl ve buradan dünyan›n geri kalan k›sm›na yay›lm›flt›r. Buna karfl›l›k, özellikle küreselleflme süreciyle birlikte ulus-devletin geleneksel ifllevlerinde büyük bir de¤ifliklik oldu¤u görülmektedir. Ulus-devletin güç afl›n›m›na girmesinin henüz 19. yüzy›lda bafllad›¤› söylenebilir. Devletler aras›ndaki iliflkilerin genel çerçevesini belirleyen uluslararas› hukukun güçlenmesiyle birlikte, Westphalia Anlaflmalar› sonras› ortaya ç›kan mutlak egemenlik anlay›fl› etkisini kaybetmeye bafllam›flt›r. Zira uluslararas› hukuk ile birlikte devletler, dünya ölçe¤inde düzenin sa¤lanmas› için belirli ortak S‹ZDEdevletlerin ilkeler çerçevesinde uzlaflmay› kabullenmifl olmaktad›r. BuSIRA durum, önceden kendilerine âdeta s›n›rs›z bir hükmetme yetkisi veren egemenliklerini k›s›tlamay› kabullendikleri anlam›na gelir. Ancak ulus-devletlerin D Ü fi Ü N E Lgüçlerindeki ‹M as›l azalman›n küreselleflme süreci ile ortaya ç›kt›¤› söylenebilir. Burada, ulusdevletlerin güç kayb›n› gösteren çok say›da somut örnekten bir bölümü üzerinS O R U de durulacakt›r. D‹KKAT Bir devletin üniter veya federal olmas›, monarfli ya da cumhuriyetle yönetilmesi ulus-devlet olma özelli¤ini de¤ifltirmez. Ulus-devletlerde devlet ile birey aras›nda vatandafll›¤a dayal› bir hukuksal iliflki kurulmaktad›r. SIRA S‹ZDE
N N
‹lk olarak devletlerin, art›k yönettikleri topraklar ve halk üzerinde s›n›rs›z bir hükmetme yetkisine ve gücüne sahip olmad›klar› aç›kt›r. BuAMAÇLARIMIZ konudaki ilk k›s›tlay›c› etmen, insan haklar› anlay›fl›n›n geliflimidir. ‹nsanlar›n do¤ufltan gelen baz› haklara sahip olduklar› anlay›fl›, devletlerin bunlara müdahale edemeyece¤i düK ‹ T A P flüncesini beraberinde getirir. 20. yüzy›l boyunca insan haklar› kuram›n›n giderek güçlenmesi, devletlerin bu haklar› herhangi bir flekilde ortadan kald›racak ve k›s›tlayacak düzenlemeler yapamamas› sonucunu do¤urur. Kuflkusuz insan haklar›, TELEV‹ZYON çok daha uzun bir geçmifle sahip olan bir idealdir. Ancak sözünü etti¤imiz süreçte insan haklar›n›n korunmas› tek tek devletlerin sorumlulu¤undan çok, uluslararas› siyasetin unsurlar›ndan biri durumuna gelmifltir. Örne¤in kendi halk›na yönelik insan haklar› ihlalleri gerçeklefltiren devletlere karfl› uluslararas› mü‹ N T E R Ntoplumun ET dahale edebilmesi düflüncesi bu süreçte ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla bu durum, devletlere daha dikkatli ve sorumlu davranma yükümlülü¤ü verir. ‹kinci olarak küresel kapitalizmin yükselifli, ulus-devletlerin geleneksel ifllevlerini s›n›rlayan bir baflka nokta olarak belirir. Günümüzde devletler, ekonomik aç›dan bir karar al›rken alt›na imza koyduklar› uluslararas› ekonomik anlaflmalar› daha fazla dikkate almak zorunda kal›rlar. Bu durum, tüm ülkeler için belirli f›rsatlar sa¤layan küresel ekonomik sistemden kopmama aray›fllar›n›n bir sonucu olarak belirir. Ayr›ca devletlerin kendi inisiyatifleri ile benimsedikleri bu düzenlemelerin yan›nda küresel kapitalizmin meydana getirdi¤i etkiyi de göz ard› etmemek gerekir. Daha önce de de¤indi¤imiz gibi farkl› ülkelerde faaliyet gösteren çok uluslu flirketlerin devletlerin ekonomi politikalar›n› belirleme noktas›nda belirli etkilerinin
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
220
Siyaset Bilimi
bulundu¤u aç›kt›r. Bunlar›n yan›nda Dünya Bankas› ve Uluslararas› Para 1945 y›l›nda Fonu (IMF) gibi kurulufllar da özelUluslararas› Yeniden Yap›lanma likle ekonomisi nispeten zay›f olan ve Kalk›nma devletleri belirli ekonomik kararlar› Bankas› ad›yla almaya ya da baz› politikalar› uygulakurulan Dünya Bankas›, geliflmekte maya zorlamaktad›r. olan ülkelerin Ulus-devletlerin güçlerinde azalkamu sektörüne açt›¤› kredilerle maya neden olan baflka bir etmen yoksullukla de yeni bir örgütlenme tarz› olarak mücadele eden Avrupa Birli¤i’ne benzer ulusüstü önemli uluslararas› örgütlerden biridir. oluflumlar›n uluslararas› sisteme girmesidir. Daha önceki süreçlerde Kaynak: http://www.emtiafiyatlari.com/?Syf=18&Hbr=274918 ulus-devletler, kendi iç iflleri konusunda diledikleri gibi karar alma özgürlü¤üne sahipken Avrupa Birli¤i oluflturulan birtak›m ortak normlar arac›l›¤›yla devletleri bu aç›dan s›n›rland›rmaktad›r. Ayr›ca Avrupa Birli¤i kendi yetkili organlar› arac›l›¤›yla ortaya ç›kar›lan birtak›m hukuksal düzenlemelere üyesi olan devletlerinin tamam›n›n uymas›n› zorunlu k›lar. Bu anlamda AB’nin t›pk› devletler gibi “yasalar” ç›kard›¤› görülür. K›sacas› yasa yapma tekeli, önceki dönemlerde yaln›zca devlete ait bir hak olarak görülürken günümüzde ulusüstü oluflumlar›n da bu konuda belirli yetkilerinin oldu¤u görülmektedir. Bu noktada, ulus-devletlerin geleneksel ifllevlerini kaybetmelerine bir di¤er örnek olarak da küresel sivil toplum anlay›fl›n›n yükselmesini verebiliriz. Demokrasinin içine girdi¤i aflamada, ülke içinde belirli kararlar›n al›nmas› aç›s›ndan devlet yöneticilerinin yaln›z bafllar›na hareket edemeyecekleri, halk›n istek, talep ve beklentilerini sürekli olarak göz önünde bulundurmalar› gerekti¤i anlay›fl› güç kazanm›flt›r. Bu anlamda, söz konusu anlay›fl, yaln›zca belirli bir ülkenin co¤rafi kapsam›yla s›n›rl› kalmaz. Ayn› flekilde, ülkeler aras›ndaki iliflkilerin de yaln›zca devletler taraf›ndan yürütülmesi anlay›fl› geride kalm›flt›r. Kurumsal olarak devletlerin yan›nda halklar›n da birbirleriyle iliflkiye geçebilecekleri veya kendi siyasal iktidarlar› üzerinde daha fazla etkide bulunabilecekleri anlay›fl› öne ç›km›flt›r. Tüm bu etmenler bir araya geldi¤inde ulus-devletlerin hükmetme yetkisi aç›s›ndan ilk ortaya ç›kt›klar› dönemin gerisine düfltükleri söylenebilir. Bu aç›dan, uluslararas› hukukun merkezinde yer alan egemenlik kavram› da ciddi anlamda dönüflüme u¤ram›flt›r. Bafllang›çta devletlerin kendi topraklar› üzerinde sonsuz ve s›n›rs›z bir hükmetme yetkisine sahip olduklar› anlay›fl›ndan hareket eden egemenlik art›k anlam de¤ifltirmifltir. Yeni anlam›yla egemenlik, uluslararas› düzlemin sayg›n bir aktörü olarak kalmak isteyen bir devletin belirli evrensel kurallara uymas›n› zorunlu k›lmaktad›r. ‹ktidar olgusu evrensel bir gerçekliktir ve ilk insan topluluklar›ndan itibaren bulunmaktad›r. Bu aç›dan, dünyan›n her yerinde ve her zaman insanlar aras›nda yöneten-yönetilen ayr›flmas› mevcut olmufltur. Ayr›ca toplum olman›n önkoflulu insanlar›n tamam›n›n belirli ortak kurallara uymay› kabullenmeleridir. Dolay›s›yla belirli bir “düzen”in oluflmas›, herkesin uydu¤u kurallar arac›l›¤›yla mümkün olur. Yani insanlar yaflamlar›n›n her aflamas›nda baz› kurallarla karfl›lafl›rlar ve beraber yaflamak istiyorlarsa bu kurallara uyarlar. Toplum içindeki en üst otorite olan devlet, toplumsal yaflam›n sürmesi için di¤er kural koyucu güç merkezleriyle k›yaslanResim 8.7
221
8. Ünite - Küresel Siyaset
d›¤›nda daha kapsaml› düzenlemeler yapma hakk›na sahiptir. Dünyan›n hemen her yerinde en güçlü siyasal örgütlenme olan ulus-devlet formu, bu anlamda geleneksel olarak pek çok yetkiye sahip olmufltur. Ancak yukar›da sayd›¤›m›z etmenlerin her biri, ulus-devletlerin ilk ortaya ç›kt›klar› döneme göre çok daha az yetkiye sahip olduklar›n› göstermektedir. Ulus-devletlerin güçlerinde meydana gelen afl›nma, baz› isimler taraf›ndan tarihsel olarak ifllevlerinin ortadan kalkt›¤›, dolay›s›yla k›sa süre içinde yerlerini baflka bir modele b›rakacaklar› fleklinde yorumlanm›flt›r. Bu yönde yaklafl›m gelifltirenlerin bir k›sm›, ulus-devletlerin yerini AB gibi bölgesel birliklerin alaca¤›n› iddia etmifltir. Di¤er baz› düflünürler, bundan sonra devlet de¤il, birey merkezli siyasal mekanizmalar meydana gelece¤ini savunmaktad›r. Bunlara göre devletlerin temel geleneksel ifllevleri olan güvenlik ve adalet hizmetleri bile bireyler taraf›ndan farkl› yöntemler arac›l›¤›yla karfl›lanabilir. Ancak bu yaklafl›mlar›n çok güçlü olmad›¤›n› söylemek gerekir. Dolay›s›yla güçlerindeki azalmaya ra¤men ulus-devletlerin gelecekte de en etkili siyasal birimler olarak kalmaya devam edecekleri tahmin edilebilir. ‹çinde bulundu¤umuz aflamada ulus-devletin sonunun geldi¤ini söylemek siyasal gerçekliklerle ba¤daflmamaktad›r. Üstelik bu modele karfl› ç›kanlar onun yerine geçecek ciddi ve gerçekçi bir alternatif de gösterememektedirler. Buna karfl›l›k, ulus-devletin ifllev ve görevlerinin bu modelin ilk ortaya ç›kt›¤› döneme göre oldukça farkl› bir görünüm kazand›¤› da aç›kt›r. Art›k ulus-devletler, sahip olduklar› yönetme yetkilerini daha esnek, toplum içindeki farkl›l›klar› kapsayan ve uluslararas› sistemin bir parças› olduklar›n› unutmadan kullanmak zorundad›r. Bu durum, devletleri birey haklar›n› daha fazla dikkate alan, demokratik ve özgürlükçü bir yönetim anlay›fl›na götürmektedir. Buradan da anlafl›labilece¤i gibi ulus-devlet modeli insanl›k tarihi için tafl›d›¤› anlam› devam ettirecektir. Ancak bundan sonraki süreçte ulus-devletler sahip olduklar› egemenli¤i daha sorumlu bir flekilde kullanmak durumundad›r. SIRA S‹ZDE Size göre gelece¤in dünyas›nda ulus-devletlerin nas›l bir yeri olacakt›r?
6
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
222
Siyaset Bilimi
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
N A M A Ç
3
Küresel siyaseti aç›klamak. Uluslararas› iliflkileri aç›klayan farkl› kuramsal yaklafl›mlar bulunur. Bunlardan idealizm, bar›fl ve uzlaflmay› temel alarak dünya ölçe¤inde bir düzen kurulabilece¤ini söyler. Realizm, güç iliflkileri üzerinde durur ve bir bak›ma uluslararas› siyasete ahlaki ilkeler çerçevesinde de¤il ve somut gerçeklikler ekseninde bakmak gerekti¤ini savunur. Marksizm, güçlü devletlerin zay›flar üzerinde bask› uygulayarak onlar› kendi güdümlerine ald›klar› görüflündedir. Elefltirel kuram ise devletler kadar halklar›n da uluslararas› iliflkilerin öznesi olduklar› düflüncesini benimser. So¤uk Savafl sonras›nda oluflan dünya düzeninin ana hatlar›n› aç›klamak. So¤uk Savafl döneminde dünya iki kutba ayr›lm›flt›r. 1990’l› y›llar ile birlikte ise dünyada yeni bir düzen oluflmaya bafllam›flt›r. Bu süreçte baflta Birleflmifl Milletler olmak üzere baz› düzenleyici kurumlar dünya ölçe¤inde bar›fl›n ve güvenli¤in sa¤lanmas› yönünde çaba harcamaktad›r. Ancak bu çabalar›n henüz baflar›l› bir sonuca ulaflmad›¤› ve dünyan›n farkl› yerlerinde etnik, dinsel vb. nedenli çat›flmalar›n oldu¤u görülür. Küreselleflmeyi ve bu süreçte karfl›lafl›lan di¤er kavramlar› tan›mlamak. Küreselleflme, son y›llara damgas›n› vuran en önemli kavramlardan birisidir. Bu süreçte, ülkeler ve toplumlar giderek daha fazla birbirlerine yaklaflmaktad›r. En genel flekilde, küreselleflmenin ekonomik, kültürel ve siyasal boyutlar› oldu¤u söylenebilir. Küreselleflmenin ekonomik boyutu, ülkelerin ekonomilerinin birbirlerine giderek daha fazla yaklaflmas› yönünde ifllemektedir. Kültürel boyutunda farkl› halklar›n birbirlerini daha fazla tan›malar› ve aralar›ndaki etkileflimin artmas› bulunur. Küreselleflmenin siyasal boyutu ise ulus-devletlerin geleneksel yönetim anlay›fllar›n›n de¤iflmesini ve toplumlar›n yönetim süreçlerine daha fazla kat›lmas›n› ifade eder.
N A M A Ç
4
N AM A Ç
5
Ulusüstü siyasal örgütlenmelerin dünya siyasetindeki yerlerini aç›klamak. Günümüzde “ulusüstü” nitelemesiyle an›lan yeni siyasal birimlerin ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Uluslararas› kurulufllar›n devletler üzerinde s›n›rl› yetkileri vard›r. Bunlar kendilerini devlet yerine koyup karar alamaz ya da herhangi bir devlete ne yap›p ne yapamayaca¤›n› söyleyemezler. Oysa ulusütü örgütlenmeler t›pk› devletler gibi kendi karar alma mekanizmalar›na sahiptir. Bunlar›n alacaklar› kararlara üyelerinin uyma zorunluluklar› da vard›r. Bu modelin en önemli örne¤i Avrupa Birli¤i’dir. Ulus-devletin gelece¤ine iliflkin farkl› öngörüleri tart›flmak. Ulus-devletler uzun dönem boyunca “ulusal egemenli¤in” temsilcileri olarak çok önemli bir iflleve sahip olmufllard›r. Uzunca bir dönem boyunca ulus-devletleri s›n›rland›ran bir güç merkezi olmamas› dünya savafllar› baflta olmak üzere pek çok sorunun yaflanmas›n› beraberinde getirmifltir. Ancak günümüzde ulus-devlet modelinin daha demokratik ve özgürlükçü bir tarzda örgütlenmesine yönelik yaklafl›mlar güçlenmifltir. Yak›n gelecekte de ulus-devletlerin varl›¤› devam edecektir. Buna karfl›l›k, ulus-devletlerin bar›fl› ve düzeni korumay› amaçlayan bir anlay›fla sahip olmalar› zorunludur.
8. Ünite - Küresel Siyaset
223
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi devletler aras›ndaki iliflkilerin karfl›l›kl› diyalog ve uzlaflma yoluyla çözülebilece¤ini savunan uluslararas› iliflkiler kuram›d›r? a. ‹dealizm b. Realizm c. Marksizm d. Elefltirel Kuram e. Faflizm 2. Afla¤›daki kavramlardan hangisi bir devletin ülkesi ve halk› üzerinde hukuksal kural koyabilme yetkisini ifade eder? a. Meflruiyet b. Hukuksall›k c. Toplumsal Sözleflme d. Egemenlik e. Anlaflma
6. Afla¤›daki ülkelerden hangisi Avrupa Birli¤i’nin üyesi de¤ildir? a. ‹ngiltere b. Norveç c. Almanya d. ‹talya e. Danimarka 7. Kendi vatandafllar›na karfl› sürekli ve sistematik insan haklar› ihlalleri gerçeklefltiren devletlere karfl› silahl› güç kullan›larak yap›lacak harekete ne ad verilir? a. So¤uk Savafl b. Hakl› savafl c. ‹nsanî müdahale d. Terörle mücadele e. Fiilî engelleme
3. Afla¤›dakilerden hangisi egemenlik kavram›n›n ortaya ç›kt›¤› ilk uluslararas› anlaflma olarak kabul edilir? a. Birleflmifl Milletler Anlaflmas› b. Roma Anlaflmas› c. Westphalia Anlaflmalar› d. Maastrich Anlaflmas› e. Paris Anlaflmas›
8. Afla¤›daki Birleflmifl Milletler organlar›ndan hangisinde daimî üyelerin al›nan herhangi bir karar› veto etme yetkisi bulunmaktad›r? a. Genel Kurul b. Güvenlik Konseyi c. Uluslararas› Adalet Divan› d. Ekonomik ve Sosyal Konsey e. Genel Sekreterlik
4. Afla¤›daki oluflumlardan hangisi taraf›ndan ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi haz›rlanm›flt›r? a. Milletler Cemiyeti b. Birleflmifl Milletler c. Avrupa Birli¤i d. Varflova Pakt› e. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi
9. Afla¤›daki oluflumlardan hangisi Avrupa Birli¤i’nin yap›s› içinde yer almaz? a. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi b. Avrupa Adalet Divan› c. Avrupa Birli¤i Konseyi d. Avrupa Parlamentosu e. Avrupa Komisyonu
5. Afla¤›daki kavramlardan hangisi belirli siyasal kararlar›n al›nmas› sürecine karardan etkilenenlerin de kat›lmalar›n› ifade eder? a. Uzlaflma b. Oydaflma c. Etkileflim d. ‹letiflim e. Yönetiflim
10. Afla¤›dakilerden hangisi ulus-devletlerin geleneksel ifllevlerinde de¤ifliklik yaflanmas›n›n nedenleri aras›nda yer almaz? a. Küresel kapitalizm b. ‹nsan haklar› c. Ulusüstü siyasal oluflumlar d. Dünya savafllar› e. Küresel sivil toplum
224
“
Siyaset Bilimi
Yaflam›n ‹çinden Küreselleflme ve Yönetiflim Küreselleflmenin yararlar› aç›kt›r: daha h›zl› büyüme, daha yüksek yaflam standartlar›, yeni f›rsatlar– Ne var ki, bu nimetler son derece dengesiz da¤›lmakta ve küresel piyasa hala ortak toplumsal hedeflere dayal› kurallardan yoksun ifllemekte oldu¤u için sürecin öteki yüzü de kendini göstermeye bafllam›flt›r. 1945'te BM kurucular› aç›k, iflbirli¤ine dayal› ve uluslararas› bir dünyaya yönelik bir sistem oluflturmufllard›r. Sistem çal›flm›fl ve küreselleflmenin ortaya ç›kmas›na olanak vermifltir. Bunun sonucudur ki bugün küresel bir dünyada yafl›yoruz. Söz konusu de¤iflime uyum sa¤lanmas› bugün tüm dünya liderlerinin ortak sorunudur. Bu yeni dünyada bireyler ve gruplar giderek artan biçimde, devletleri d›fllayarak, do¤rudan iletiflim kurmaktad›rlar. Bunun belirli sak›ncalar› vard›r. Suç, uyuflturucular, terörizm, kirlenme, hastal›k, silah ve mülteciler: bunlar›n tümü eskiye oranla çok daha büyük bir h›zla ve çok daha genifl hacimlerde hareket etmektedirler. ‹nsanlar çok uzaklar›nda meydana gelen olaylardan ürküntü duymaktad›rlar. Baflka ülkelerdeki adaletsizlik ve fliddeti giderek daha yak›ndan tan›makta ve devletlerin bu konuda bir fleyler yapmalar›n› beklemektedirler. Ama yeni teknolojiler ayn› zamanda ortak bir anlay›fl ve ortak eylem için de yeni olanaklar sunmaktad›r. Küreselleflmenin en iyi yanlar›n› al›p en kötülerinden uzak duracaksak, daha iyi yönetmeyi ve birlikte daha iyi yönetmeyi ö¤renmemiz gerekecektir. Bu, bir dünya hükümeti gerekti¤i ya da ulus-devletin sonunun geldi¤i anlam›na gelmez. Tersine, devletlerin güçlendirilmesi gerekmektedir. Bunun için de ortak kurumlar bünyesinde, ortak kural ve de¤erler çerçevesinde birlikte hareket ederek birbirlerinden güç alabilirler. Söz konusu kurumlar, iktidar›n paylafl›m› dahil, günün gerçeklerini yans›tmal›d›rlar. Dahas›, devletlerin, küresel ölçekli flirketler dahil, devlet-d›fl› aktörlerle iflbirli¤i yapmalar›na olanak verecek bir yap›da olmal›d›rlar. Ço¤u durumda, de¤iflen dünya gündemine daha h›zl› uyum sa¤layabilecek olan yar› resmi politika a¤lar›yla da desteklenmelidirler. Günümüz dünyas›nda gelir da¤›l›m›nda görülen büyük adaletsizlikler, en az bir milyar insan›n içinde yaflad›¤› sefil koflullar, kimi bölgelerde süren kronik çat›flmalar ve do¤al çevrenin h›zla bozulmas›: bir araya geldiklerinde bunlar, ortak bir anlay›flla gerekli önlemlerin al›nmamas› durumunda, mevcut kalk›nma modelinin sürdürülmesini olanaks›z k›lmaktad›r. K›sa süre önce alt› k›tada gerçeklefltirilen bugüne kadarki en büyük kamuoyu yoklamas› dünyan›n her yan›nda insanlar›n bu tür önlemlerin beklentisi içinde olduklar›n› kan›tlam›flt›r.
Birleflmifl Milletler'in yenilenmesi Tüm bu tehditlerle bafledilmesi güçlü bir BM'nin yoklu¤unda daha da zor olacakt›r. BM'nin güçlendirilmesi ise hükümetlere ve özellikle onlar›n ortak çözümler arama sürecinde baflka unsurlarla -özel sektör, sivil toplum kurulufllar› ve çoktarafl› kurulufllar- birlikte çal›flma iradesine ba¤l›d›r. BM, ilgili taraflar› harekete geçirmek için bir katalizör görevi görmelidir. BM ayr›ca baflta bilgi teknolojisi olmak üzere yeni teknolojilerden en genifl biçimde yararlanmal›d›r. Genel Sekreter afla¤›daki alanlarda yo¤unlafl›lmas›n› tavsiye etmektedir: Güçlü yanlar›m›z›n belirlenmesi: BM'nin nüfuzu gücünden de¤il, temsil etti¤i de¤erlerden, küresel normlar›n oluflturulmas› ve sürdürülmesinde oynad›¤› rolden, küresel ilgiyi sorunlara çekme ve küresel eylemi harekete geçirme yetene¤inden ve insanlar›n hayatlar›n› iyilefltirme çabalar›n›n yaratt›¤› güven duygusundan kaynaklanmaktad›r. Özellikle hukukun üstünlü¤ünün önemini her zaman vurgulayarak bu güçlü yanlar›m›z› daha da pekifltirmeliyiz. Ama ayn› zamanda da, hem etkin bir iflleyifl göstermesi hem de tart›fl›lmaz bir meflruiyete sahip olmas› için öncelikle Güvenlik Konseyi reformunu gerçeklefltirerek BM kendini uyarlamal›d›r. Öte yandan da BM sivil toplum kurulufllar›, özel sektör ve vak›flarla iliflkilerini güçlendirmelidir. De¤iflim için dan›flma a¤› oluflturulmas›: Uluslararas› kurulufllar, sivil toplum ve özel sektör örgütleri ile hükümetleri bir araya getirerek, ortak hedefler do¤rultusunda resmi kurumlar› gayr›resmi politika a¤lar› ile desteklemeliyiz. Dijital ba¤lant›lar kurulmas›: BM'nin verimlili¤inin art›r›lmas› ve dünya ile etkilefliminin güçlendirilmesi için yeni bilgi teknolojilerinden yararlanmal›y›z. Ancak bunu gerçeklefltirebilmek için önce de¤iflime kapal› bir kültürü alt etmemiz gerekmektedir. Genel Sekreter bu konuda yard›mc› olmas› için bilgi teknolojisi sanayiinden destek isteyecektir. Sessiz devrimin güçlendirilmesi: 21. Yüzy›l›n ihtiyaçlar›na cevap verebilmek için gerçek anlamda bir yap›sal reform; üye ülkeler aras›nda öncelikler konusunda daha net bir görüfl birli¤i; ve günlük iflleyiflin daha az müdahaleci bir biçimde denetimi gerekmektedir. Genel Kurul'un da, örne¤in, örgüte verilecek yeni görevlerde gerekli esnekli¤e yer vermesi ve sonuca yönelik bütçe uygulamalar› gibi alanlarda kararlar almas› gereklidir.
”
Kaynak: http://www.belgenet.com/arsiv/binyilzirve_01.html. Birleflmifl Milletler Eski Genel Sekreteri Kofi Annan taraf›ndan haz›rlanan “21. Yüzy›lda Birleflmifl Milletler” bafll›kl› rapordan özetlenmifltir.
8. Ünite - Küresel Siyaset
225
Okuma Parças› ... Önümüzdeki birkaç ony›l içinde belirli bir post-Vesfalyen dönem senaryosunun flekillenmesi art›k mümkün hale gelmifltir ve bu nedenle ileriki y›llarda küreselleflmenin yap›s›nda ve dinamiklerindeki geliflmelerle, ortaya ç›kmakta olan yeni dünya düzeninin çerçevesinin de çarp›c› biçimde de¤iflmesi muhtemeldi –elbette böyle bir fley küresel imparatorluk seçene¤i baflar›yla uygulanamad›¤› takdirde gerçekleflecektir. Küresel ortam kurals›zlaflt›r›lm›fl dünya ekonomisi içinde büyük teknolojik de¤iflimler ve piyasa güçlerinin de¤iflkenli¤inin yaratt›¤› etki nedeniyle çok istikrars›zd›r. Bu bak›mdan flu andaki durum, yukar›da tan›mlanan türden bir neoVestfalyen dünya düzeni ile daha ileride ortaya ç›kacak ve olumlu ya da olumsuz yönlere hareket edebilecek (insani yönetiflim perspektifinden de¤erlendirildi¤inde) post-Vestfalyen bir dünya düzeninde oluflan çifte gerçekli¤i kabul etmemiz gerekmektedir. Vestfalyen anlay›fl›n biçimlendirdi¤i klasik uluslararas› iliflkiler çerçevesinin gelecekte politika üreticileri ve akademik çevreler için tatmin edici bir rehberlik yapaca¤›n› düflünmek pek mümkün de¤ildir (…) Pozitif de¤iflimin failleri oluflum sürecindedir. Arka planda insan haklar› (özellikle sivil özgürlükler, apartheid [›rk ayr›mc›l›¤›] ve cinsiyet konular›nda) ve çevre aç›s›ndan aktif ve etkili olan yerlefliklik kazanm›fl ulusötesi STK’lar bulunmaktad›r. Ön plandakiler ise, ister yerel düzeyde büyük barajlar ve enerji santrallerine karfl› yerel muhalefet biçiminde, ister G-8 ya da Dünya Ekonomik Forumu’nun toplant› yerleri gibi küresel politika üretim arenalar›nda sesini yükseltmek biçiminde olsun, flirket küreselleflmesinin muhtelif tezahürlerine karfl› mücadelenin ön saflar›nda yer alan daha flekilsiz sivil toplum aktörleridir. Bu aktivizmin gücü ve etkinli¤i flu anda aç›k flekilde fark edilmeyebilir. Bu çabalar›n baflar›s› esas olarak insani küresel yönetiflimin kurulmas› taahhüdünü paylaflan hükümetlerle iflbirli¤i yapma ve kal›c› iliflkiler kurabilme kabiliyetine ba¤l› olacakt›r. Ayn› zamanda, kendini demokratikleflmeye ve fliddet içermeyen politikaya adam›fl olan küresel sivil toplum içinde bir mutabakat flekillendirme yetene¤ine de ihtiyaç duyulacakt›r. Demokratik uygulamalar› ve usulleri derinlefltirip yayg›nlaflt›rma mücadelesi çeflitli formatlar içinde devam edecek gibi görünmektedir. Bu mücadelenin devlet, pazar, bölge ve dünyan›n birbirleriyle özgün etkileflimini içeren, birbirinden oldukça farkl› bir dizi bölgesel ve
küresel giriflim ve deneyime dayanmas› muhtemeldir. Söz konusu farkl›l›klar çeflitli kültürel, ekonomik ve siyasal koflullar› yans›tacakt›r. Bu koflullar bir dizi tarihsel an›n›n yükünü tafl›yacak, ço¤unlukla milliyetçi ve medeniyetçi uyan›flla yak›ndan ba¤lant›l› görülen farkl› kisveler içindeki dini etkilerin canlan›fl›yla giderek daha fazla tahrik edilecektir. Ayn› zamanda çevreye iliflkin e¤ilimlerin ve teknolojik ataklar›n, özellikle hüküm süren düzenleyici çerçevenin k›sa ve orta vadeli insan sa¤l›¤› ve refah› ile insanl›¤› s›n›rlayan koflullar›n (örn. klonlama ve robotlar arac›l›¤›yla) tan›mlanmas› aç›s›ndan alg›lanan etkileri de önem tafl›maktad›r (…) Gelecekteki dünya düzeni konusundaki aray›fllar, 11 Eylül’e verilen yan›t› daha pozitif yönelimlere do¤ru çevirecek, dünya halklar›n›n hakl› flikâyetlerini dikkate alacak ve güvenlik anlay›fl›n› insani küresel yönetiflimin de¤erleri ile kurumlar› etraf›nda infla edebilecek kadar güçlü demokratik enerjilerin yükselmesine ba¤l› olacakt›r (…) [G]elecek, ya egemen devletlerin oluflturdu¤u esasen Vestfalen dünyan›n yeni bir aflamas› olarak, ya da bölgecilik ve küreselleflmecili¤in siyasal topluluklara sa¤lad›¤› güvenlik ve kimliklerin yeni gerçekli¤e postVestfalyen damgas› vurulmas›n› hak edecek dereceye ulaflt›¤› “moment” olarak pozitif biçimde geliflebilir. Kaynak: Falk, R. A. (2004). Dünya Düzeni Nereye?: Amerikan Emperyal Jeopolitikas›: çev. Neflenur Domaniç, Nusret Arhan. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
226
Siyaset Bilimi
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. a
S›ra Sizde 1 Egemenlik kavram› ilk kez, 1576 y›l›nda Frans›z hukukçu Jean Bodin taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Ancak kavram›n devletler sistemine yans›mas›, 1648 y›l›nda dönemin Avrupal› devletleri aras›nda imzalanan Westphalia Anlaflmalar› arac›l›¤›yla olmufltur. Bu Anlaflmalar arac›¤›yla Avrupal› devletler karfl›l›kl› olarak birbirlerinin egemenliklerini kabul etmifllerdir. Böylece devletler, kendi hükmettikleri alan üzerinde hukuk koyma yetkisini tek bafllar›na ellerine alm›fllard›r. Ayr›ca, devletler, birbirlerinin içifllerine kar›flmamay› da karfl›l›kl› olarak taahhüt etmifllerdir.
2. d 3. c 4. b 5. e
6. b
7. c 8. b 9. a
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› Sistemin Do¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› Sistemin Do¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› Sistemin Do¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “So¤uk Savafl›n Bitifli ve Dünyada De¤iflen Dengeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ulusüstü Siyasal Örgütlenmeler: Avrupa Birli¤i Örne¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Küreselleflme Sürecinde Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› Sistemin Do¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ulusüstü Siyasal Örgütlenmeler: Avrupa Birli¤i Örne¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ulus-Devletin Gelece¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2 Günümüzde Birleflmifl Milletler’e yönelik en önemli elefltiri, bu Örgütün, Güvenlik Konseyi’nin daimî üyelerinin güdümünde olmas›d›r. Buna göre, 200’e yak›n devlet BM üyesi olmas›na ra¤men bunlar›n büyük ço¤unlu¤u karar alma süreçlerinde etkili de¤ildir. Oysa Güvenlik Konseyi’nin daimî üyelerinden yaln›zca biri bile herhangi bir karar›n al›nmas›n› engelleyebilmektedir. Bu nedenle, BM yap›s›n›n demokratiklefltirilmesi yönünde giderek daha fazla tez üretilmektedir. BM’de karar alma süreçlerinin üye ülkelerin görüfl ve taleplerini daha fazla öne ç›karacak flekilde düzenlenmesi dünyada bar›fl›n sa¤lanmas› aç›s›ndan önemli katk› sa¤layacakt›r. S›ra Sizde 3 So¤uk Savafl s›ras›nda dünya adeta iki farkl› kutba ayr›lm›flt›r. Bu durum, farkl› ülkeler aras›nda sürekli olarak bir çekiflme yaflanmas›na neden olmufltur. Her iki kutupta yer alan ülkeler de sürekli olarak bir “d›fl tehdit” olgusunu canl› tutmufllard›r. Bu nedenle, So¤uk Savafl y›llar›nda temel özgürlüklerin ve demokrasinin gerçek anlamda yaflanmas› bak›m›ndan çok say›da sorun ç›kt›¤› söylenebilir. Zira devletler, özgürlüklerin geniflletilmesinin ülkenin gücünde bir zaafa yol açaca¤›n› ileri sürebilmifllerdir. S›ra Sizde 4 Küreselleflmenin en önemli sonuçlar›ndan biri dünyada toplumlar›n giderek daha fazla flekilde birbirlerine yaklaflmalar›d›r. Özellikle iletiflim teknolojilerinin geliflmesiyle art›k farkl› ülkeler aras›ndaki insanlar aras›nda etkileflim artm›flt›r. Örne¤in, Internet arac›l›¤›yla co¤rafi aç›dan çok uzakta bulunan bir ülkede yaflayan insanlar-
8. Ünite - Küresel Siyaset
227
Yararlan›lan Kaynaklar la iletiflim kurmak, ticaret yapmak ve düflünce paylafl›m›nda bulunmak mümkün olmaktad›r. Bu durum, farkl› ülkelerde yaflayan insanlar›n birbirlerini daha iyi tan›malar›n› sa¤lamaktad›r. S›ra Sizde 5 Sivil toplum kurulufllar›, ça¤›m›zda demokratik ideallerin yaflama geçmesi aç›s›ndan çok önemli bir iflleve sahiptir. Yaflad›¤›m›z ça¤da STK’lar faaliyet alanlar›n› farkl› ülkeleri kapsayacak flekilde geniflletmifl ve güçlendirmifllerdir. Ayr›ca BM baflta olmak üzere uluslararas› kurulufllar STK etkinliklerini daha fazla ciddiye almaktad›r. Bu nedenle, demokrasinin geliflmesi için çal›flan STK’lar›n taleplerinin devletler taraf›ndan daha fazla ciddiye al›nma zorunlulu¤u bulunmaktad›r.
S›ra Sizde 6 Ulus-devletlerin gerek insanlar gerekse ülkeler aras›ndaki iliflkiler ba¤lam›nda çok önemli ifllevleri vard›r. Frans›z Devrimi’nden günümüze insanl›k tarihi aç›s›ndan en gerçekçi yönetim modeli ulus-devlettir. Ancak ulus-devletlerin sahip olduklar› egemenli¤i sorumlu bir flekilde kullanmalar› ve uluslararas› hukuk kurallar›na uymalar› büyük önem tafl›maktad›r. Günümüzde ulusdevlete yönelik pek çok elefltiri, hatta bu modelin ortadan kalkaca¤›na yönelik görüfller bulunmaktad›r. Ancak bu yaklafl›m› benimseyenlerin ulus-devletin yerini alacak bir model öneremedikleri de görülmektedir. Dolay›s›yla yak›n gelecekte de ulus-devlet modeli insanl›k tarihindeki yerini koruyacakt›r.
Berifl, H. E. (2006). Küreselleflme Sürecinde Egemenlik: Ulusal Egemenli¤in Yeni S›n›rlar›. Ankara: Lotus Yay›nevi. Dursun, D. (2010). Siyaset Bilimi. ‹stanbul: Beta Yay›nevi. Falk, R. A. (2004). Dünya Düzeni Nereye?: Amerikan Emperyal Deopolitikas›. Çev. Neflenur Domaniç ve Nusret Arhan, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Fukuyama, F. (2011). Tarihin Sonu ve Son ‹nsan. Çev. Zülfü Dicleli, ‹stanbul: Profil Yay›nlar›. Giddens, A. (2008). Ulus Devlet ve fiiddet. Çev. Cumhur Atay, ‹stanbul: Kalkedon Yay›nlar›. Heywood, A. (2007). Siyaset. Çev. B. Berat Özipek ve di¤erleri. Ankara: Liberte Yay›nevi. Huntington, S. P. (2006). Medeniyetler Çat›flmas› ve Dünya Düzeninin Yeniden Kurulmas›. Çev. Cem Soydemir ve Mehmet Turhan, ‹stanbul: Okuyan Us Yay›nlar›. Karluk, R. (2011). Avrupa Birli¤i. 10. Bask›, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Pierson, C. (2011). Modern Devlet. Çev. Neflet Kutlu¤ ve Burcu Erdo¤an, ‹stanbul: Chiviyaz›lar› Yay›nevi. Türköne, M. (Der). (2003). Siyaset. Ankara: Lotus Yay›nevi.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri http://en.wikipedia.org/wiki/Hugo_Grotius http://www.thewallpapers.us/r-askeri-resim-17-2.dunya-savasi-720-savastan-kalma-goruntuler4649.htm http://epochtimestr.com/index.php/13-kasim-1920milletler-cemiyetinin-cenevredeki-acilisina-41ulkeden-5-bin-temsilci-katildi/ http://www.un.org.tr/ http://tr.wikipedia.org/wiki/Mihail_Gorba%C3%A7ov http://tr.wikipedia.org/wiki/Berlin_duvar%C4%B1 http://en.wikipedia.org/wiki/Member_state_of_the_Eu ropean_Union www.abgs.gov.tr http://www.emtiafiyatlari.com/?Syf=18&Hbr=274918 http://www.belgenet.com/arsiv/binyilzirve_01.html.
