SENDI & PERGERAKANNYA dr. Inge Friska Widjaya Bagian Anatomi FK UNTAR
•
•
ALAT GERAK : 1.
Pasif = tulang/rangka
2.
Aktif = otot dan sendi
SENDI / ARTICULATIO / ARTHROSIS
hubungan / persambungan antara 2 / lebih tulang,
tulang dengan cartilago, tulang dengan gigi •
Klasifikasi sendi : 1. Berd Berdas asar arka kann stru strukt ktur ur (kar (karak akte teri rist stik ik anat anatom omi) i) 2. Berd Berdas asar arka kann fun fungs gsii (ge (gera raka kann yan yangg ter terja jadi di))
I. Klas Klasif ifik ikas asii berd berdas asar arka kann str struk uktu turr anat anatom omii •
Kriteria : 1. Ada Ada / tida tidakn knya ya rua ruang ngan an di anta antara ra tula tulang ng2 2 yan yangg ber berse send ndii (cavitas articularis) 2. Tipe Tipe jari jaring ngan an ikat ikat di ant antar araa tula tulang ng2 2 yang yang ber berse send ndii
•
Beberapa tipe sendi : 1. Articulatio fibrosa 2. Arti Articu cula lati tioo cart cartil ilag agin inis is 3. Arti rticula ulatio syn synovia vialis
II. Klasifikasi berdasarkan fungsi •
Berhubungan dengan gerakan yang dapat terjadi
•
Beberapa tipe sendi : 1. Synarthrosis
Tidak dapat digerakkan
2. Amphiarthrosis
Dapat sedikit digerakkan
3. Diarthrosis
Dapat digerakkan dengan bebas
Merupakan articulatio synovialis
Ada beberapa tipe dengan gerakan tertentu
I. ARTICULATIO FIBROSA •
Cavitas articularis (-)
•
Tulang2 yang bersendi dihubungkan oleh jaringan ikat fibrosa
•
Gerakan yang terjadi minimal / (-)
•
Tipe : 1.
Sutura
2. Syndesmosis 3. Gomphosis
1. SUTURA •
Dibentuk oleh suatu lapisan jaringan ikat tipis
•
Hanya terjadi pada tulang2 tengkorak
•
Pertemuan irreguler & interlocking kuat & mencegah fraktur
•
Secara fungsi = synarthrosis
•
Waktu dewasa, beberapa sutura diganti tulang synostosis
•
Co/ : sutura sagittalis
2. SYNDESMOSIS •
Jarak antar tulang yang bersendi lebih lebar & jaringan ikat lebih banyak dibandingkan sutura
•
Jaringan ikat berupa ligamentum / membrana interossea
•
Secara fungsi = amphiarthrosis
•
Co/ : membrana interossea cruris articulatio tibiofibularis distal
3. GOMPHOSIS •
Articulatio dentoalveolaris
•
Antara akar gigi (radix dentis) dengan processus alveolaris maxilla / mandibula
•
Jaringan ikat yang menghubungkan adalah periodontium (periodontal membran)
•
Secara fungsi = synarthrosis
II.ARTICULATIO CARTILAGINIS •
Cavitas articularis (-)
•
Antar tulang dihubungkan oleh cartilago hyaline / fibrocartilago
•
Gerakan yang terjadi sedikit / (-)
•
Tipe : 1.
Articulatio cartilaginis primer (Synchondrosis)
2. Articulatio cartilaginis sekunder (Symphysis)
1. SYNCHONDROSIS •
Pusat2 penulangan dipisahkan oleh cartilago hyaline
•
Secara fungsi = synarthrosis
•
Temporer
•
Synchondrosis synostosis
•
Co/ : lempeng epiphysis
2. SYMPHYSIS •
Terdapat bantalan / cakram fibrocartilago diantara ujung dua tulang yang bersendi yang dilapisi cartilago hyaline
•
Terdapat pada ‘midline’ tubuh
•
Secara fungsi = amphiarthrosis
•
Co/ : symphysis pubica discus intervertebralis
III.ARTICULATIO SYNOVIALIS •
Cavitas articularis (+)
•
Secara fungsi = diarthrosis
•
Tulang2 yang bersendi tidak berhubungan secara langsung terdapat capsula articularis, cartilago articularis, cairan synovialis, cavitas articularis, membrana synovialis, discus articularis, ligamentum, bursa
CARTILAGO ARTICULARIS •
•
•
•
•
Lapisan cartilago hyaline pada ujung tulang yang bersendi Permukaan rata, wear-resistant, lowfrictional, lubricated, compressible & elastis. Putih, mengkilap, tebal 5-7 mm Pada orang tua ketebalan berkurang 1-2 mm, liat, kasar, permukaan tidak rata, warna kekuningan Fungsi : membantu pergerakan, mengurangi friksi, shock-absorber, menahan & distribusi tekanan kompresi Tidak memiliki inervasi saraf & pembuluh darah nutrisi secara difusi
CAPSULA ARTICULARIS •
Mengelilingi articulatio synovialis, menutup cavitas articularis dan mempersatukan tulang2 yang bersendi
•
Terdiri atas 2 lapisan : 1. Capsula fibrosa (luar) 2. Membr embran anaa syn synov ovia iali liss (da (dala lam) m)
1. CAPSULA FIBROSA (lapisan luar) •
Terdiri atas jaringan ikat kolagen irreguler yang melekat pada periosteum tulang yang bersendi
•
Fleksibel & mudah diregangkan
membantu mencegah dislokasi •
Ligamentum
ikatan reguler, mampu
menahan regangan kuat, liat, agak elastis, tekanan berlebihan akan dihambat refleks kontraksi otot, mempersatukan tulang2 •
Ditembus oleh pembuluh darah dan saraf
2. Membrana synovialis (lapisan dalam) •
Terdiri atas jaringan ikat longgar dengan serat elastis
•
Membatasi capsula fibrosa, melapisi permukaan tulang, ligamentum intracapsularis, bursa dan sarung tendon
•
Mensekresi dan mengabsorbsi cairan synovialis
•
Dapat berupa akumulasi jaringan lemak (articular fat pad). Bantalan elastis, fleksibel & deformable
menempati
ruangan potensial & irreguler yang tidak terisi cairan synovialis
CAIRAN SYNOVIA •
•
•
•
Kental, warna jernih /kuning pucat Terdiri atas asam hyaluronat yang disekresi fibroblast-like cell di membrana synovialis & cairan interstitial hasil filtrasi plasma darah Fungsi : mengurangi friksi dengan melumasi sendi, shock absorber, supply O2 dan nutrisi, mengeluarkan CO 2 dan hasil metabolisme dari chondrocyte ke cartilago articularis serta mengeluarkan bakteri & debris akibat penggunaan sendi Saat diam, cairan synovia kental. Saat bergerak menjadi lebih encer
LIGAMENTUM ACCESSORIUM 1. Ligamentum extracapsularis –
Terletak diluar capsula articularis
–
Co/: ligamentum collaterale tibiale
2. Ligamentum intracapsularis –
Terletak didalam capsula articularis tapi terpisah dari cavitas articularis oleh membrana synovialis
–
Co/: ligamentum cruciatum anterius
DISCUS ARTICULARIS / MENISCUS •
•
•
•
Berupa bantalan, terletak di antara permukaan tulang yang bersendi & melekat pada capsula fibrosa Biasanya membagi cavitas articularis menjadi 2 ruangan, tiap ruangan memungkinkan terjadi gerakan yang berbeda. Memungkinkan tulang yang berbeda permukaan sendinya untuk bersendi dengan cocok & rapat Mempertahankan stabilitas sendi & mengalirkan cairan synovialis ke area friksi paling berat
BURSA •
Struktur mirip bantal, untuk mengurangi friksi pada beberapa persendian. Berisi cairan synovialis
•
Antara kulit & tulang, tendo & tulang, otot & tulang, ligamentum & tulang
•
Co/: articulatio genus
SARUNG TENDO •
Struktur seperti pipa, membungkus tendo tertentu, ditempat friksi tinggi
•
Co/: tendo M. biceps brachii di bahu pada pergelangan tangan
VASKULARISASI •
Persendian menerima darah dari arteri articularis yang berasal dari pembuluh darah di sekitar sendi dan membentuk anastomosis (anastomosis arteri periarticularis)
•
Arteri & vena terletak pada capsula articularis, terutama pada membrana synovialis
PERSARAFAN •
Persendian kaya inervasi saraf, ujung saraf banyak terdapat di capsula articularis
•
Hukum Hilton
saraf yang menginervasi sendi juga
menginervasi otot yang menggerakkan sendi atau kulit bagian distal yang melapisi otot tersebut •
Persendian meneruskan rangsangan yang disebut proprioseptif kesadaran terhadap gerakan dan posisi bagian tubuh manusia
PERSARAFAN •
Membrana synovialis relatif tidak sensitif terhadap rasa nyeri
•
Serabut rasa nyeri banyak terdapat di capsula fibrosa dan ligamentum. Ketika sendi mengalami trauma/cedera & infeksi/arthritis nyeri pada sendi
•
Ujung saraf sensorik memberikan respon terhadap puntiran dan regangan
TIPE GERAKAN ARTICULATIO SYNOVIALIS 1. Gerakan meluncur/gliding 2. Gerakan angular a. Fleksi - Ekstensi b. Fleksi lateral c. Hiperekstensi d. Abduksi – Adduksi e. Sirkumduksi 3. Rotasi : medial - lateral 4. Gerakan lain (hanya pada sendi tertentu)
4. Gerakan lain (hanya pada sendi tertentu) : a. Elevasi – depresi b. Protraksi – retraksi c. Inversi – eversi d. Dorsifleksi – plantarfleksi e. Supinasi – pronasi f. Opposisi - reposisi
JENIS ARTICULATIO SYNOVIALIS 1. Articulatio plana (plane joint) 2. Ginglymus (hinge joint) 3. Articulatio trochoidea (pivot joint) 4. Articulatio ellipsoidea (condylar joint) 5. Articulatio sellaris (saddle joint) 6. Articulatio spheroidea (ball and socket joint)
1. ARTIC ARTICUL ULAT ATIO IO PLAN PLANA A (PLA (PLANE NE JOINT) –
Permukaan tulang yang bersendi rata / hampir rata
–
Gerakan meluncur / bergeser diantara tulang yang bersendi nonaxial
–
Co/: articulationes carpi, articulationes intertarseae
2. GING GINGLY LYMU MUS S (HI (HING NGE E JOI JOINT NT)) –
Permukaan cembung satu tulang sesuai dengan permukaan cekung tulang lain
–
Tersusun seperti engsel, gerakan terjadi hanya pada 1 bidang (monoaxial)
–
Gerakan sendi = fleksi & ekstensi
–
Co/: articulatio cubiti
3. ARTI ARTICU CULA LATI TIO O TROC TROCHO HOID IDEA EA (PIVOT JOINT) –
Permukaan bulat/tajam satu tulang bersendi dengan bagian seperti cincin dari tulang lain
–
Sendi monoaxial gerakan yang terjadi hanya rotasi sekeliling sumbu longitudinalnya
–
Co/: articulatio atlantoaxialis
4. ARTICULATIO ELLIPSOIDEA (CONDYLAR JOINT) –
Peninggian berbentuk oval yang cembung dari suatu tulang sesuai dengan depresi berbentuk oval dari tulang lain
–
Sendi biaxial gerakan yang terjadi sekeliling 2 sumbu
–
Gerakan = fleksi, ekstensi, abduksi, adduksi & sirkumduksi
–
Co/: articulatio metacarpophalangeae digiti II-V
5. ARTICULATIO SELLARIS (SADDLE JOINT) –
Permukaan tulang yang bersendi seperti sadel/pelana
–
Sendi biaxial
–
Gerakan = fleksi, ekstensi, abduksi, adduksi & sirkumduksi
–
Pada articulatio carpometacarpalis pollicis
6. ARTICULATIO SPHEROIDEA (BALL AND SOCKET JOINT) –
Terdiri dari permukaan seperti bola pada 1 tulang yang sesuai dengan permukaan seperti mangkok pada tulang lain
–
Sendi multiaxial gerakan yang terjadi disekeliling 3 sumbu
–
Gerakan = fleksi, ekstensi, abduksi, adduksi, sirkumduksi & rotasi
–
Co/: articulatio humeri
Articulationes Extremitas Superior 1.
Articulatio sternoclavicularis
2.
Articulatio acromioclavicularis
3.
Articulatio humeri
4.
Articulatio cubiti
5.
Articulatio radioulnaris proximalis
6.
Membrana interossea antebrachii
7.
Articulatio radioulnaris distalis
8.
Articulatio radiocarpalis
9.
Articulationes carpi
10. Articulationes carpometacarpales 11. Articulationes intermetacarpales 12. Articulationes metacarpophalangeae 13. Articulationes interphalangeae manus
1. Articulatio sternoclavicularis
2. Articulatio acromioclavicularis
3. Articulatio humeri (glenohumerale)
3. Articulatio humeri (glenohumerale)
4. Articulatio cubiti
Articulatio humeroradialis & humeroulnaris
5. Articulatio radioulnaris proximalis
6. Articulatio radioulnaris distalis
7. Articulatio radiocarpea
8. Articulatio mediocarpea
9. Articulatio carpometacarpal
10.Articulatio intermetacarpal
11.Articulatio metacarpophalangeae & interphalangeae
GERAK EXTREMITAS SUPERIOR
ARTICULATIO STERNOCLAVICULARIS & ACROMIOCLAVICULARIS •
Sendi peluru menurut faalnya
•
Gerak pada sendi : 1. Mengangkat bahu 2. Menggerakkan scapula ke depan (memukul ke depan) / belakang (tarik tambang / mendayung) 3. Menggantung beban badan (menggantung pada palang tunggal dengan kedua tangan, menebang pohon dengan kampak, berenang)
1.MENGANGKAT BAHU (PENGGANTUNG GELANG BAHU) 1. M. trapezius pars descendens 2. M. levator scapulae 3. Mm. rhomboidei bagian atas 4. M. serratus anterior bagian atas 5. M. sternocleidomastoideus
2. MENGGERAKKAN SCAPULA KE DEPAN / BELAKANG 1. M. trapezius pars horizontalis 2. Mm. rhomboidei bagian bawah 3. M. serratus anterior bagian tengah 4. M. pectoralis major yang menuju ke humerus
3. PENGGANTUNG BADAN JIKA LENGAN DIFIKSASI 1. M. trapezius pars ascendens 2. M. serratus anterior bagian bawah 3. M. latissimus dorsi yang melekat pada humerus 4. M. pectoralis major 5. M. pectoralis minor
ARTICULATIO HUMERI •
Sendi peluru
•
Gerak pada sendi : 1. Antefleksi – retrofleksi 2. Abduksi – adduksi 3. Endorotasi – eksorotasi
ARTICULATIO HUMERI •
Articulatio spheroidea
•
Dibentuk : caput humeri & cavitas glenoidalis scapula
•
Komponen : capsula articularis, lig. coracohumerale, lig. glenohumerale, lig. transversum humeri; labrum glenoidale & bursa
•
Kekuatan sendi terutama dari ‘rotator cuff muscles’
•
Gerakan : fleksi, ekstensi, abduksi, adduksi, rotasi medial, rotasi lateral & sirkumduksi
ANTEFLEKSI 1. M. pectoralis major 2. M. deltoideus pars clavicularis 3. M. biceps brachii 4. M. coracobrachialis 5. M. serratus anterior
RETROFLEKSI 1. M. latissimus dorsi 2. M. triceps brachii caput longum 3. M. teres major 4. M. deltoideus pars spinalis
ABDUKSI 1. M. deltoideus pars acromialis 2. M. supraspinatus 3. M. biceps brachii caput longum
ADDUKSI 1. M. pectoralis major 2. M. triceps brachii caput longum 3. M. deltoideus pars clavicularis dan pars spinalis 4. M. teres major 5. M. latissimus dorsi 6. M. biceps brachii caput breve
ENDOROTASI 1. M. subscapularis 2. M. teres major 3. M. biceps brachii caput longum dan breve (hanya pada posisi sendi siku ekstensi) 4. M. pectoralis major 5. M. deltoideus pars clavicularis 6. M latissimus dorsi
EKSOROTASI 1. M. infraspinatus 2. M. teres minor 3. M. deltoideus pars spinalis
SENDI SIKU •
Articulatio humeroulnaris
•
Articulatio humeroradialis
•
Articulatio radioulnaris proximalis
•
Gerak pada sendi : 1. Fleksi – ekstensi 2. Pronasi – supinasi
ARTICULATIO CUBITI •
Ginglymus
•
Dibentuk : trochlea humeri, incisura trochlearis ulna & caput radii
•
Komponen : capsula articularis, lig. collaterale ulnare & radiale; lig. annulare radii
•
Gerakan : fleksi & ekstensi
FLEKSI 1. M. brachialis 2. M. biceps brachii 3. M. brachioradialis 4. M. pronator teres 5. M. flexor carpi radialis 6. M. palmaris longus
EKSTENSI 1. M. triceps brachii 2. M. anconeus
PRONASI 1. M. pronator teres 2. M. pronator quadratus 3. M. palmaris longus 4. M. flexor carpi radialis 5. M. brachioradialis 6. M. extensor carpi radialis longus
SUPINASI 1. M. supinator 2. M. biceps brachii 3. M. brachioradialis 4. M. extensor carpi radialis longus
ARTICULATIO RADIOCARPEA •
Sendi ellipsoidea / telur
•
Gerak pada sendi : 1. Fleksi palmar 2. Fleksi dorsalis 3. Abduksi radial 4. Abduksi ulnar
1. FLEKSI PALMAR 1. Mm. flexor digitorum superficialis et profundus 2. M. flexor pollicis longus 3. M. abductor pollicis longus 4. M. flexor carpi ulnaris 5. M. flexor carpi radialis 6. M. palmaris longus
2. FLEKSI DORSALIS 1. M. extensor digitorum 2. M. extensor indicis 3. M. extensor digiti minimi 4. M. extensor carpi ulnaris 5. Mm. exetensor carpi radialis longus et brevis 6. M. extensor pollicis longus
3. ABDUKSI RADIAL 1. M. extensor carpi radialis longus 2. M. flexor carpi radialis 3. M. abductor pollicis longus 4. M. extensor pollicis longus 5. M. flexor pollicis longus
4. ABDUKSI ULNAR 1. M. extensor carpi ulnaris 2. M. flexor carpi ulnaris 3. M. extensor digitorum 4. M. extensor digiti minimi 5. Mm. flexor digitorum superficialis et profunda
GERAK JARI •
Articulatio carpometacarpal dan intermetacarpal sendi pasak
•
Articulatio carpometacarpal pollicis sendi pelana
•
Articulatio metacarpophalangeae sendi telur
•
Articulatio interphalangeae sendi engsel
GERAK JARI •
Gerak pada sendi : 1. Oposisi – reposisi ibu jari 2. Fleksi – ekstensi jari 3. Abduksi – adduksi jari
1. OPOSISI •
Sirkumduksi, rotasi dan fleksi berturut-turut 1. Sirkumduksi
M. abductor pollicis brevis
M. opponens pollicis
M. flexor pollicis brevis
2. Rotasi
M. opponens pollicis
M. flexor policis brevis
3. Fleksi
Mm. flexor pollicis longus et brevis
•
Jari yang dihadapi akan bergerak mengadakan fleksi berturut-turut pada : Articulationes
interphalangeae distalis oleh M.
flexor digitorum profundus Articulationes
interphalangeae proximalis oleh M.
flexor digitorum superficialis Articulationes
metacarpophalangeae oleh Mm.
lumbricales manus dan Mm. interossei manus
1. REPOSISI 1. M. extensor pollicis longus 2. M. extensor pollicis brevis 3. M. abductor pollicis longus
2. ABDUKSI - ADDUKSI •
Pada articulationes metacarpophalangeae Abd : - M. abductor digiti minimi manus dan Mm. abductor pollicis longus et brevis jari kelingking dan ibu jari - Mm. interossei dorsales manus jari II-IV Add : - M. adductor pollicis ibu jari - Mm. interossei palmares jari II, IV dan V
Articulationes Extremitas Inferior 1.
Articulatio lumbosacralis
2. Articulatio sacroiliaca 3. Symphysis pubis 4. Articulatio coxae 5. Articulatio genus 6. Articulatio tibiofibularis 7. Membrana interossea cruris 8. Articulatio talocruralis 9. Articulatio subtalaris 10. Articulatio tarsi transversa 11. Articulatio tarsometatarsal 12. Articulatio int
etata
l
ARTICULATIO COXAE •
Sendi buah pala (spheroidea)
•
Gerak lebih terbatas daripada articulatio humeri
•
Gerak pada sendi : 1. Antefleksi dan retrofleksi 2. Abduksi dan adduksi 3. Eksorotasi dan endorotasi
ARTICULATIO COXAE •
Articulatio spheroidea
•
Dibentuk : caput femoris & acetabulum
•
Komponen : capsula articularis, lig. iliofemorale, lig. pubofemorale, lig. ischiofemorale, lig. capitis femoris, labrum acetabulare, lig. transversum acetabuli
•
Gerakan : fleksi, ekstensi, abduksi, adduksi, sirkumduksi, rotasi medial, rotasi lateral
1. ANTEFLEKSI 1. M. iliopsoas 2. M. rectus femoris 3. M. sartorius 4. M. tensor fasciae latae 5. M. gluteus medius 6. M. gluteus minimus 7. Mm. adductores
1. RETROFLEKSI 1. M. gluteus maximus 2. M. ischiocrurales 3. M. gluteus medius 4. M. adductor magnus
2. ABDUKSI 1. M. gluteus medius 2. M. gluteus minimus 3. M. gluteus maximus 4. M. tensor fasciae latae 5. M. rectus femoris 6. M. piriformis
2. ADDUKSI 1. Mm. adductores 2. M. gluteus maximus 3. M. semimembranosus 4. M. iliopsoas
3. EKSOROTASI 1. M. gluteus maximus 2. M. gluteus medius 3. M. gluteus minimus 4. M. quadratus femoris 5. M. triceps coxae 6. M. piriformis 7. M. obturator internus 8. M. iliopsoas 9. M. adductor magnus
3. ENDOROTASI 1. M. adductor magnus 2. M. gluteus medius 3. M. gluteus minimus 4. M. tensor fasciae latae
ARTICULATIO GENU •
Dilihat dari bentuk kepala sendi
•
articulatio spiralis
Gerak pada sendi : 1. Fleksi – ekstensi 2. Eksorotasi - endorotasi
ARTICULATIO GENUS •
Dibentuk : condyli femoris, condyli tibia & patella
•
Komponen : meniscus, lig. transversum genus, lig. meniscofemorale anterius & posterius, lig. patella, retinaculum patellae mediale & laterale, lig. collaterale tibiale & fibulare, lig. popliteum obliquum & arcuatum, lig.cruciatum anterius & posterius, bursa prepatellaris; infrapatellaris & suprapatellaris
•
Gerakan : fleksi, ekstensi, sedikit rotasi medial, rotasi lateral bila lutut fleksi
1. FLEKSI •
Dihambat oleh : 1. Tertegangnya M. quadriceps femoris 2. Terjepitnya ligamentum cruciatum anterius 3. Mm. flexor diantara femur dan tibia
•
Digerakkan oleh : 1. M. semitendinosus 2. M. semimenbranosus 3. M. biceps femoris 4. M. gracilis 5. M. sartorius 6. M. popliteus 7. M. gastrocnemius
1. EKSTENSI •
Dihambat oleh : 1. Ligamentum cruciatum posterius 2. Ligamentum collateralia
•
Digerakkan oleh : 1. M. quadriceps femoris 2. M. tensor fasciae latae
2. EKSOROTASI 1. M. biceps femoris 2. M. tensor fasciae latae 3. M. gastrocnemius caput medial
2. ENDOROTASI 1. M. semimembranosus 2. M. semitendinosus 3. M. sartorius 4. M. popliteus 5. M. gastrocnemius caput lateral
ARTICULATIO TALOCRURALIS •
Sendi engsel
•
Gerak pada sendi : 1. Dorsofleksi 2. Plantarfleksi
1. DORSOFLEKSI •
Digerakkan oleh : 1. M. tibialis anterior 2. M. extensor hallucis longus 3. M. extensor digitorum longus
1. DORSOFLEKSI •
Dihambat oleh : 1. Ligamentum mediale articulationes talocruralis pars tibiotalaris posterior 2. Ligamentum mediale articulationes talocruralis pars tibiocalcanea 3. Ligamentum talofibulare posterius 4. Ligamentum calcaneofibulare 5. Tertumbuknya trochlea tali pada kedua malleoli
2. PLANTARFLEKSI •
Digerakkan oleh : 1. M. gastrocnemius 2. M. soleus 3. M. tibialis posterior 4. M. flexor hallucis longus 5. M. flexor digitorum longus 6. M. peroneus longus et brevis
2. PLANTARFLEKSI •
Dihambat oleh : 1. Ligamentum mediale articulationes talocruralis pars tibiotalaris anterior 2. Ligamentum mediale articulationes talocruralis pars tibionavicularis 3. Ligamentum talofibulare anterius
BAHAN PEMBELAJARAN 1. Diktat Osteologi 2. Diktat Ilmu Alat Gerak 3. Clinical Anatomy 7th ed. Richard S. Snell 4. Clinically Oriented Anatomy 5th ed. Keith L. Moore 5. Atlas Anatomi Manusia Sobotta 6. Netter, Atlas of Human Anatomy