PEPAYA (Cacarica papaya, L)
1. SEJARAH SINGKAT Pepaya merupaka !aama "ua# "erupa #er"a $ari %ami&i Caricaceae ya' "eraa& $ari Amerika Te'a# Te'a# $a Hi$ia ara! "a#ka ka*aa ka*a a eki!ar +eik- $a C-a!a Rica. Taama Taama pepaya "ayak $i!aam -ra', "aik $i $aea# !r-pi maupu u" !r-pi. $i $aera# $aera# "aa# $a keri' a!au $i $aera#$aera# $a!ara $a pe'uu'a (ampai 1/// m $p&). ua# pepaya merupaka "ua# me0a "ermu!u $a "er'ii ya' !i''i. Ka$u'a Kimia Taama Taama Pepaya Taama pepaya me'a$u' "a#a kimia ya' "erma%aa! "aik i!u pa$a -r'a $au, "ua#, 'e!a#, maupu "i0i $a ka$u'a kimia $ari !aama pepaya (Carica papaya L) $a&am 2a&imar!#a (3//4). Ta"e& Ta"e& 4. Ka$u'a Ka $u'a kimia !aama pepaya N-. 5r'a Ka$u'a Seya*a 1. 2au eim papai, a&ka&-i$ karpaia, peu$-karpaia, '&ik-i$, karp-i$ $a ap-i, akar-a, $ek!r-a, $a &e6u&-a. A&ka&-i$ karpaia mempuyai e%ek eper!i $i'i!a&i 3. ua# kar-!ea, pek!i, $'a&ak!-a, &ara"i-a, papai, papay-!imi papai, er!a %i!-kiae 4. i0i '&uk-i$a kakiri $a karpai. G&uk-i$a kakiri "erk#aia! e"a'ai -"a! caci', pe&uru# #ai$, er!a pe&uru# ke!u! (karmia!i%) 7. Ge!a# Ge!a# papai papai,, kem-ka kem-kapai pai, , &i-im &i-im,, &ipae, &ipae, '&u!am '&u!ami, i, $a ik&-!r ik&-!ra a%era %erae e Sum"er Sum"er 8 2a&imar!#a (3//4) Kar"-#i$ra! ya' !erka$u' $a&am "ua# pepaya e"a'ia "ear a$a&a# 'u&a. K-mp-ii 'u&a $a&am "ua# pepaya ma!a' yai!u 79,4: ukr-a, 3;,9: '&uk-a, $a 31,;: %ruk!-a (I'&e! $a C#ara&am"-u, 1;<;). KAN2=NGAN KI+IA PEPAYA Taama papaya mempuyai ka$u'a kimia ya' "er"e$a"e$a pa$a "ua#, $au, akar maupu "i0i. Pa$a "ua# !erka$u' aam "u!a-ra!, me!a& "u!a-a!, "ei&'&uk-i-&a!, &ia&--&, papai, aam a&%a &i-&ea!, a&%a %i&a$re, a&%a !erpie !erpie, , 'amma 'amma !erpi !erpie, e, 7!erpi 7!erpiee-&, &, $a !erpi!erpi-&e &e.. Pa$a Pa$a $au $au !erka !erka$u $u' ' a&ka&-i a&ka&-i$, $, $e#i$r-karpai, pee$-karpai, %&a6--&, "ei&'&uk-i-&a!, papai $a !ai. Sera!u 'ram $au $au $i&a $i&app-rka rka me' me'a a$u $u' ' <7 ka&ka&-ri ri,, <<.> <<.> ' H35, H35, < ' pr-! pr-!ei ei, , 3 ' &emak &emak,, 11.4 1.4 ' kar"-#i$ra! !-!a&, 1.9 ' era!, 3.3 ' a"u, 477 m' ka&ium, 173 m' %-%-r, /.9 m' "ei, 19 ' a!rium, ?>3 m' ka&ium, 11.>?> @' "e!a kar-!e, /./; m' !#iami, /.79 m' ri"-%&a6i, 3.1 m' iai, 17/ m' aam ak-r"a! $a 14? m' 6i!ami E (2uke, 1;94). ?. +E2IA TANA+ PEP PEPAYA Ha& Ha&#a #a&& ya' ya' per& per&u u $ipe $iper# r#a!i a!ika ka !erk !erkai ai!! $e' $e'a a ik&im ik&im ya' eua euaii u!u u!uk k per!um"u#a pepaya8 1. A'i A'i $iper&uka u!uk peyer"uka "u'a. A'i A'i ya' !i$ak!er&a&u keca' a'a! c-c-k "a'i per!um"u#a !aama. 3. Taama pepaya !um"u# u"ur pa$a $aera# ya' memi&ki cura# #u0a 1/// 3/// mm!a#u. 4. Su#u u$ara -p!imum 33 3? $era0a! $era0a! C. 7. Ke&em" Ke&em"a"a a"a u$ara u$ara eki!a eki!arr 7/:. 7/:. +e$ia +e$ia Taam8 aam8 1. Taa# aa# ya' ya' "aik "aik u!uk u!uk !aama pepaya a$a&a# !aa# ya' u"ur $a "ayak me'a$u' #umu. Taa# i!u #aru "ayak mea#a air $a 'em"ur. 'em"ur. 1<. 3. 2era0a! keaama !aa# ( pH !aa#) ya' i$ea& a$a&a# e!ra& $e'a pH ? <. 4. Ka$u'a air $a&am !aa# merupaka yara! pe!i' $a&am ke#i$upa !aama ii. Air
me''ea' $apa! me'u$a' peyaki! 0amur peruak akar #i''a !aama &ayu (ma!i). Apa"i&a kekeri'a air, ama !amaa aka kuru, $au, "u'a $a "ua# r-!-k. Ti''i air ya' i$ea& !i$ak &e"i# $a&am $aripa$a >/ 1>/ cm $ari permukaa !aa#. 7. Ke!i''ia &a#a8 Pepaya $apa! $i!aam $i $a!ara re$a# ampai ke!i''ia / m 1/// m $p&. <. CARA PENANA+AN PEPAYA PE+IITAN 1. Peryara!a i"i! a!au ei# a. i0i"i0i ya' $i'uaka e"a'ai "i"i! $iam"i& $ari "ua#"ua# ya' !e&a# maak "ear $a "eraa& $ari p-#- pi&i#a. ua# pi&i#a !ere"u! $i "e&a# $ua u!uk $iam"i& "i0i "i0iya. i0i ya' $ike&uarka kemu$ia $icuci "eri# #i''a ku&i! ya' meye&u"u'i "i0i !er"ua' &a&u $ikeri'ka $i!empa! ya' !e$u#. ". i0i ya' e'ar $i'uaka e"a'ai "i"i!. i"i! 0a'a $iam"i& $ari "ua# ya' u$a# !er&a&u maak a!au !ua $a 0a'a $ari p-#- ya' u$a# !ua. 3. Peyiapa ei# Ke"u!u#a "ei# per#ek!ar ?/ 'ram (B 3/// !aama). ei# $ire$am $a&am &aru!a P5C NASA 3 cc&i!er e&ama 13 0am, $i!irika $a $i!e"ari Na!ura& GLI5 kemu$ia $iemai $a&am p-&y"a' ukura 3/ 1> cm. +e$ia ya' $i'uaka merupaka campura 3 em"er !aa# ya' $i ayak $i!am"a# 1 em"er pupuk ka$a' ya' u$a# ma!a' $a $iayak $i!am"a# >/ 'ram TSP $i#a&uka $i!am"a# 4/ 'ram Na!ura& GLI5. 4. Tekik Peyemaia ei# a. ei# $imauka pa$a ke$a&ama 1 cm kemu$ia !u!up $e'a !aa#. 2iiram e!iap #ari. ei# "erkecam"a# mucu& e!e&a# 131> #ari. Pa$a aa! ke!i''iaya 1>3/ cm a!au 7>?/ #ari "i"i! iap $i!aam. #!!p8***.&i$e#are.e!ayaa$im-r%-&-'i!um"u#apepaya Ka$u'a kimia $ari !aama pepaya (Carica papaya L) a$a&a# e"a'ai "eriku!8 2au8 eim papai, a&ka&-i$ karpaia, peu$-karpaia, '&ik-i$, karp-i$ $a ap-i, akar-a, $ek!r-a, $a &e6u&-a. A&ka&-i$ karpaia mempuyai e%ek eper!i $i'i!a&i. < ua#8 Dkar-!ea, pek!i, $'a&ak!-a, &ara"i-a, papai, papay-!imi papai, er!a %i!-kiae. i0i8 '&uk-i$e kakiri $a karpai. G&uk-i$e kakiri "erk#aia! e"a'ai -"a! caci', pe&uru# #ai$, er!a pe&uru# ke!u! (karmia!i%). Ge!a#8 papai, kem-kapai, &i-im, &ipae, '&u!ami, $a ik&-!ra%erae. (2a&imar!a $a Hem"i',1;;7) #!!p8epri!.um.ac.i$>1<31K1///>/1?3.p$% Ka$u'a Gii8 K-e!rai !i''i kar-!e-i$ (pr-6i!ami A), 6i!ami C, $a E pa$a pepaya, mia&ya, "erpera e"a'ai a!i-ki$a $a&am !u"u#. Seya*a ii mampu meyi'kirka ra$ika& "e"a peye"a" kaker. Pepaya 0u'a me'a$u' "ayak miera&, ka&ium, ma'eium, $a era!. Nu!riiu!rii ii mem"ua! pepaya ama! "erma%aa! "a'i kee#a!a, "aik u!uk memeu#i ke"u!u#a ka&ium $i maa meyuui. Ka$ar 6i!ami C $a&am pepaya a$a&a# 79 ka&i &ipa!ya $ari "ua# ape&. 3. Ka$u'a Eim Papai Eim ii a'a! ak!i% $a memi&iki kemampua mempercepa! pr-e peceraa pr-!ei. Eim papai pu "erk#aia! e"a'ai -"a! peru! eper!i $iare, aki! maa' $a em"e&i!. Papai "er%u'i mem"a!u pe'a!ura aam ami- $a mem"a!u me'e&uarka racu !u"u#. Eim papai mampu memeca# era!era! $a'i', e#i''a $a'i' &e"i# mu$a# $icera. Ti$ak #era "i&a pepaya eri' $i0a$ika "a#a pe'empuk $a'i', !eru!ama u!uk pem"ua!a a!e a!au maaka emur. Eim Papai !er"e!uk $i e&uru# "a'ia "ua#, "aik ku&i!, $a'i' "ua#, maupu "i0iya. Ja$i e"aikya pepaya $ima%aa!ka ecara eu!u#ya. 4. Ka$ar pr-!ei $a&am "ua# pepaya mema' !i$ak !er&a&u !i''i, #aya 7? 'ram per ki&-'ram
"era! "ua#. Tapi 0um&a# ya' e$iki! ii #ampir e&uru#ya $apa! $icera $a $ierap !u"u#. Ha& ii $ie"a"ka eim papai $a&am "ua# pepaya ya' mampu mecera a! e"ayak 4> ka&i &e"i# "ear $ari ukuraya e$iri. Se&ai i!u "ua# pepaya 0u'a re$a# 'u&a, e#i''a "aik u!uk $ik-umi -&e# pe$eri!a $ia"e!e. e!uk "ua# mem"u&a! "i&a "eraa& $ari !aama "e!ia $a mema0a' (-6a&) "i&a $i#ai&ka !aama "aci. Taama "aci &e"i# $iukai $a&am "u$i$aya karea $apa! me'#ai&ka "ua# &e"i# "ayak $a "ua#ya &e"i# "ear. 2a'i' "ua# "eraa& $ari karpe&a ya' mee"a&, "er*ara kui' #i''a mera#, !er'a!u' 6arie!aya. a'ia !e'a# "ua# "er-''a. i0i"i0i "er*ara #i!am a!au ke#i!ama $a !er"u'ku emacam &apia "er&e$ir (pu&p) u!uk mece'a#ya $ari kekeri'a. 2a&am "u$i$aya, "i0i"i0i u!uk $i!aam kem"a&i $iam"i& $ari "a'ia !e'a# "ua#. Aspek Gizi Pepaya 1. Ka$u'a Gii8
K-e!rai !i''i kar-!e-i$ (pr-6i!ami A), 6i!ami C, $a E pa$a pepaya, mia&ya, "erpera e"a'ai a!i-ki$a $a&am !u"u#. Seya*a ii mampu meyi'kirka ra$ika& "e"a peye"a" kaker.
Pepaya 0u'a me'a$u' "ayak miera&, ka&ium, ma'eium, $a era!. Nu!rii u!rii ii mem"ua! pepaya ama! "erma%aa! "a'i kee#a!a, "aik u!uk memeu#i ke"u!u#a ka&ium $i maa meyuui.
Ka$ar 6i!ami C $a&am pepaya a$a&a# 79 ka&i &ipa!ya $ari "ua# ape&. 3. Ka$u'a Eim Papai Eim ii a'a! ak!i% $a memi&iki kemampua mempercepa! pr-e peceraa pr-!ei.
Eim papai pu "erk#aia! e"a'ai -"a! peru! eper!i $iare, aki! maa' $a em"e&i!.
Papai "er%u'i mem"a!u pe'a!ura aam ami- $a mem"a!u me'e&uarka racu !u"u#.
Eim papai mampu memeca# era!era! $a'i', e#i''a $a'i' &e"i# mu$a# $icera. Ti$ak #era "i&a pepaya eri' $i0a$ika "a#a pe'empuk $a'i', !eru!ama u!uk pem"ua!a a!e a!au maaka emur.
Eim Papai !er"e!uk $i e&uru# "a'ia "ua#, "aik ku&i!, $a'i' "ua#, maupu "i0iya. Ja$i e"aikya pepaya $ima%aa!ka ecara eu!u#ya. Ka$ar pr-!ei $a&am "ua# pepaya mema' !i$ak !er&a&u !i''i, #aya 7? 'ram per ki&-'ram "era! "ua#. Tapi 0um&a# ya' e$iki! ii #ampir e&uru#ya $apa! $icera $a $ierap !u"u#. Ha& ii $ie"a"ka eim papai $a&am "ua# pepaya ya' mampu mecera a! e"ayak 4> ka&i &e"i# "ear $ari ukuraya e$iri. Se&ai i!u "ua# pepaya 0u'a re$a# 'u&a, e#i''a "aik u!uk $ik-umi -&e# pe$eri!a $ia"e!e. #!!p8per!aiae#a!.c-mrea$3/14/71>'ii"ua#pepayacaricapapaya&.#!m& +euru! Ka&ie (1;;?), Pepaya merupaka !aama #er"a. a!a'ya "er-''a, "iaaya !i$ak "erca"a', $a !i''iya $apa! mecapai 1/ m. 2auya merupaka $au !u''a&, "erukura "ear, $a "erca'ap. Ta'kai $au pa0a' $a "er-''a. u'aya
!er$iri $ari !i'a 0ei, yai!u "u'a 0a!a, "u'a "e!ia, $a "u'a empura. e!uk "ua# "u&a! ampai &-0-'. a!a', $au, $a "ua#ya me'a$u' 'e!a# ya' memi&iki $aya eima!i, yai!u $apa! memeca# pr-!ei. Per!um"u#a !aama pepaya !ermauk cepa! karea a!ara 1/13 "u&a e!e&a# $i!aam "ua#ya !e&a# $apa! $ipae (Ka&ie, 1;;?). a'ia !aama ya' $i'uaka u!uk pee&i!ia ii a$a&a# "i0i. i0i pepaya "er"e!uk a'ak "u&a! $e'a pa0a' kirakira > mm. a'ia "i0i !er$iri $ari em"ri-, 0ari'a "a#a makaa, $a ku&i! "i0i. Ku&i! "i0i pepaya "er*ara #i!am $e'a permukaa kaar, "er'eri'i, mem"e!uk a&ura&ur epa0a' "i0i, !e"a& $a kera. 2a&am a!u 'ram "i0i pepaya !er$iri a!ara 7>>/ "ua#. Se*ak!u mai# me&eka! pa$a "ua#, "i0i $i&apii -&e# ua!u &apia ku&i! "i0i ya' "er*ara kepu!i#a, &uak, $a a'ak "ei' (Ka&ie, 1;;?). #!!p8rep-i!-ry.uu.ac.i$"i!!ream1347>?<9;41>3<7C#ap!er:3/II.p$% Pee&i!ia aka !aama -"a! ii !e&a# "erkem"a' &ua $i "e"erapa e'ara eper!i Cia, I$ia, T#ai&a$, K-rea $a Jepa' (Fei, 3//>) Sa&a# a!u !aama -"a! ya' memi&iki "ayak k#aia!, yai!u pepaya. Pepaya (Carica papaya L.)merupaka !aama -"a! ya' "eraa& $ari Amerika Te'a#, ya' kemu$ia meye"ar ke "er"a'ai "e&a#a $uia, !ermauk A%rika $a Ni'eria. Pepaya "erii $ua k-mp-e "i-ak!i% u!ama, yai!u papai $a c#ym-papai ya' $i'uaka e"a'ai "a#a !ek!i& $a peyamaka (r-ck&e#ur! $a Sa&i#. 1;9>). Se$a'ka k-mp-e eper!i a&ka&-i$, %&a6--i$, $a k-mp-e %e-& ya' 3 &ai $i'uaka u!uk me'-"a!i $emam ma&aria, $ia"e!e me&&i!u (Ay--&a $a A$eyeye, 3/1/). Sa&a# a!u "a'ia $ari !um"u#a pepaya ya' $apa! $ima%aa!ka, yai!u $au pepaya. 2i&ap-rka "a#*a $au pepaya $apa! mempercepa! peyem"u#a &uka pa$a &uka aya! pa$a ku&i! meci! (I*a $a A!ik, 3/1/). 2au pepaya 0u'a memi&iki ak!i6i!a a!i!um-r $e'a me'i$uki ap-p!-i pa$a e& !um-r (5!uki, e! a&, 3//;), er!a ak!i6i!a a!i "ak!eri $a a!i-ki$a (+a#m--$, e! a&, 3//>). 2i $a&am $au pepaya e$iri !erka$u' %&a6--i$, p-&i%e-&, $a a&ka&-i$. A&ka&-i$ a$a&a# ua!u '-&-'a eya*a -r'aik ya' !er"ayak $i!emuka $ia&am. Hampir e&uru# eya*a a&ka&-i$ "eraa& $ari !um"u#!um"u#a $a !ere"ar &ua $a&am "er"a'ai 0ei !um"u#a, ya' memi&iki ak!i6i!a e"a'ai a!i"ak!eri (Ju&ia!ia, e! a&, !apa !a#u).Se$a'ka %&a6--i$ a$a&a# ua!u ke&-mp-k eya*a %e-& ya' !er"ear ya' $i!emuka $i a&am. Pa$a ua!u pee&i!ia, $i!emuka "a#*a %&a6--i$ me'#am"a! "e"erapa eim ya' $apa! me'ak!i%ka pr-e ra$a', eper!i pr-!a'&a$i, $a i!ric -i$e (Ga&&e'-, e! a&, 3//3). #!!p8rep-i!-ry.ue0.ac.i$"i!!ream#a$&e1347>?<9;4>94Skripi.p$%euece1 3 Ka$u'a Kimia 2au Pepaya 2au pepaya me'a$u' e0um&a# k-mp-e ak!i% ya' $apa! mei'ka!ka kekua!a !-!a& a!i-ki$a $i $a&am $ara# $a meuruka &e6e& per--i$a!i- &e6e&, eper!i papai, c#ym-papai, cy!a!i, !-c-p#er-&, ac-r"ic aci$, %&a6--i$, cya-'eic '&uc-i$e $a '&uc-i-&a!e (Sei'&er, 3//3). 2au pepaya me'a$u' eim papai, a&ka&-i$ karpai, peu$- karpai, '&ik-i$a, karp-i$, $a ap-i. (+u#&ia#, 3//1).
A&ka&-i$ +erupaka '-&-'a eya*a -r'aik ya' pa&i' "ayak $i!emuka $a&am !um"u#a. A&ka&-i$ merupaka eya*a ya' meyerupai "aa, !er"uk!i $ari aa& amaya a&ka&i ("aa) $a -i$ (meyerupai). 2a&am !ruk!ur $aarya a&ka&-i$ "ayak me'a$u' 'u'u a!-m N. Se"a'ia "ear !er"e!uk $ari 'u'ua aam ami- (Tru"u -& 9, !apa !a#u). A&ka&-i$ memi&iki ak!i6i!a !erapeu!ik ya' me-0-&. I-&ai muri a&ka&-i$ $a $eri6a!ya $i'uaka u!uk e"a'ai "a#a me$i $aar karea e%ek aa&'eik, a!ipam-$ik $a a!i"ak!eri (S!ray, 1;;9). Seya*a ya' "eri%a! i!-!-kik eper!i a&ka&-$ $apa! mempuyai e%ek imu-uprei% pa$a $-i !i''i. Imu-uprei% $apa! me'#am"a! pr-&i%erai e& imu, i!-!-kiki!a, $a me'#am"a! pr-$uki &im%-i! e& T (Har'--, 1;;?). 2a&am pee&i!ia ya' $i&akuka -&e# Sa-ei (3//9), pem"eria ek!rak $au pepaya $e'a k-e!rai 1//: $apa! meuruka 0um&a# makr-%a' pa$a ika ma ya' $ii$uki -&e# A. #y$r-p#i&a. 3. &a6--i$ Hai& me!a"-&ime eku$er ya' !ermauk $a&am eya*a %e-&a! !er$iri $ari "era'am eya*a $e'a !ruk!ur m-&eku& ya' #e!er-'e. Ya' !erkea& $a&am $uia pe'-"a!a $a %armai a$a&a# ke&-mp-k %&a6--i$ $a !ai. Su$a# a$a kura' &e"i# 3./// macam %&a6--i$ ya' "er#ai& $ii$e!i%ikai. &a6--i$ "er!a''u' 0a*a" me&i$u'i !aama $ari pe'aru# "uruk iar u&!ra 6i-&e! $a "erpera e"a'ai pem"eri *ara pa$a !aama (Tru"u -& 9, !apa !a#u). &a6--i$ mempuyai "ermacammacam e%ek, yai!u e%ek a!i!um-r, immu-!imu&a!, a!i-ki$a, aa&'eik, a!ira$a', a!i6iru, a!i"ak!eri, $a a!i %u'i. Pee&i!ia mem"uk!ika "a#*a eya*a %&a6--i$$apa! mei'ka!ka ak!i6i!a IL3 $a pr-&i%erai &im%-i!. Pr-&i%erai &im%-i! aka mempe'aru#i e& C27M, kemu$ia meye"a"ka e& T#1 !erak!i6ai (ara!a*i$0a0a, 3//3). Se& T#1 ya' !erak!i6ai aka mempe'aru#i S+A (Spei%ic +akr-%a' Ac!i6a!i' ac!-r), yai!u m-&eku& m-&eku& mu&!ipe& !ermauk IN ya' $apa! me'ak!i%ka makr-%a', e#i''a makr-%a' me'a&ami pei'ka!a a'ka me!a"-&ik, m-!i&i!a $a ak!i6i!a %a'-i!-i ecara cepa! $a &e"i# e%iie $a&am mem"uu# "ak!eri, a!au mikr--r'aime pa!-'e &aiya (Pau&, 3//4). 2ia!araya 0ei %&a6--i$, yai!u %&a6--&, %&a6-e, $a '&ik-i$a eri' !er$apa! $i $au a!au $i "a'ia &uar $ari !aama, kecua&i pa$a "a*a'. Ak!i6i!a "i-&-'i %&a6--i$ !e&a# "aru"aru ii $ike!a#ui. 2ari "ayak #ai& !u$i meu0ukka "a#*a %&a6--i$ memi&iki "ayak ma%aa! u!uk kee#a!a mauia karea kapai!a a!i-ki$a $ari %&a6a-i$ $a kemampuaya $a&am 8 a. mem-$u&ai eim ya' "er"e$a. ". i!eraki $e'a reep!-r pei%ik. c. e%ek 6a-$i&a!ai. $. "erika!a $e'a i- &-'am eper!i Cu $a e(Pie!!a $a Pa-&-, 1;;;). 1/ Si%a! a!ii%&amai $ari %&a6--i$ !e&a# !er"uk!i ecara i 6i6- maupu i 6i!r-, e$a'ka mekaime %&a6--i$ $a&am me'#am"a! !er0a$iya i%&amai me&a&ui $ua cara, yai!u8 a.
+e'#am"a! pe&epaa aam araki$-a! $a ekrei eim &i--m $ari e& eu!r-%i& $a e& e$-!e&ia&. ". +e'#am"a! %ae pr-&i%erai $a %ae eku$ai $ari pr-e i%&amai. La$-%i e! a& (Sa"ir, 3//4), me&ap-rka "a#*a k-e!rai !i''i $ari "e"erapa eya*a %&a6--i$ $apa! me'#am"a! pe&epaa aam araki$-a! $a eim &i--m $ari mem"ra $e'a 0a&a mem"&-k 0a&ur ik&--ki'eae, 0a&ur &ip-ki'eae, $a %-%-&ipe A3, eme!ara pa$a k-e!rai re$a# #aya mem"&-k 0ari'a &ip-ki'eae. Ter#am"a!ya pe&epaa aam araki$-a! "a'i 0a&ur ik&--ki$ae $a &ip--ki$ae pa$a ak#irya aka meeka 0um&a# pr-!a'&a$i, pr-!aik&i, e$-per-ki$a, aam #i$r-iek-a!e!rai-a!, &euk-!ri $iii &aiya (Sa"ir, 3//4). 4. i!ami C 2a&am 1// 'ram $au pepaya e'ar !er$apa! 17/ m' 6i!ami C (LIPI, 3//;).i!ami C $apa! "er"e!uk e"a'ai $a aam L$e#i$r-ak-r"a!, ke$uaya mempuyai keak!i%a e"a'ai 6i!ami C. Kekura'a 6i!ami C meye"a"ka kerapu#a $i$i'$i$i' kapi&er, 'ui "er$ara#, 'i'i mu$a# !a''a&, aria*a, $a peyaki! pa$a e$i !u&a' (A-im, 3//;). i!ami C !ermauk 6i!ami ya' &aru! $a&am air, "erpe'aru# pe!i' $a&am pem"e!uka k-&a'e, k-mp-e pe!i' pem"e!uk 0ari'a ika! $a&am !u"u#. Si!ei k-&a'e ya' a$ekua! per&u u!uk &i'ame ya' kua!, !e$-, $e!i ku&i!, pem"u&u# $ara#, $a !u&a', $a u!uk pr-e peyem"u#a &uka (Ec--m-, 1;;;). i!ami C mempuyai i%a! e"a'ai a!i-ki$a ya' $apa! me&i$u'i m-&eku&m-&eku& ya' a'a! $iper&uka -&e# !u"u# eper!i pr-!ei, &ipi$, kar"-#i$ra! $a aam uk&ea! $ari keruaka -&e# ra$ika& "e"a $a reak!i% -ki'e peie (Hi'$-, 3//7). e"erapa %u'i 6i!ami C $ipercaya "er#u"u'a $e'a k-6eri reaki re$ukire$uki $i $a&am 0ari'a !u"u#. e"erapa a! $a&am makaa, $i 11 $a&am !u"u# $i#acurka a!au $iruak 0ika me'a&ami -ki$ai. Seri'ka&i a! !ere"u! $i#i$ari $ari -ki$ai $e'a meam"a#ka a!i-ki$a. Sua!u -ki$a a$a&a# a! ya' $apa! me&i$u'i a! &ai $ari -ki$ai $imaa $iriya e$iri ya' $i-ki$ai. i!ami C, karea memi&iki $aya a!i-ki$a, eri' $i!am"a#ka pa$a makaa u!uk mece'a# peru"a#a -ki$a!i% #!!p8rep-i!-ry.ue0.ac.i$"i!!ream#a$&e1347>?<9;4>94Skripi.p$%euece1