Ο ΜΑΚΑΡΙΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΤΟΥ
Τρίτη Έκδοση
Αλέξανδρος Γ. Ξύδης Κώστας Χατζηαργύρης Σπύρος Λιναρδάτος
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
GUTENBERG Πρώτη έκδοση: Ιούνιος 1972 Δεύτερη έκδοση: Σεπτέμβριος 1972 * Τρίτη έκδοση: Ιούλιος 1974
Digitized: 10uk1s, Ιούνιος 2006
*
Τα τελευταία αντίτυπα της β΄έκδοσης κατασχέθηκαν τον Νοέμβριο του 1973. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΡΙΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Το εγκλημα, η ανοιχτη επιθεση της Αθηνας εναντιον του Μακαριου, μ' αποτελεσμα το ματοκυλισμα της νησου και την καταλυση της ελευθεριας του κυπριακου λαου, συντελεστηκε στις 15 Ιουλη 1974, και 5 μερες αργοτερα, στις 20 του μηνα, ακολουθησε η τουρκικη εισβολη — που βρηκε την Αθηνα αλλη μια φορα ανετοιμη και, φυσικα, καθε αλλο παρα προθυμη ν' απαντησει στην ολοκληρωτικη προκληση της Αγκυρας με δικη της ολοκληρωτικη αντισταση. Οι Τουρκοι εγκατασταθηκαν στην Κυπρο, η Αμερικη, που προσυπογραψε την ανατροπη του Μακαριου και φανηκε ετσι να ευνοει την «Ελλαδα», αφησε τους Τουρκους να επεκτεινουν κι αυτοι το προγεφυρωμα τους κι εδειξε γενικα πως εχει τα δικα της σχεδια πανω στο νησι. Ομως οι εγκληματιες δεν μπορεσαν να ολοκληρωσουν το σκοπο τους. Δεν κατορθωσαν να δολοφονησουν το Μακαριο. Ουτε και πετυχαν να τρομοκρατησουν τον κυπριακο λαο και να καμψουν αμεσα την αντισταση του. Απεναντιας, επακολουθησε ενα τριημερο σκληρων μαχων, οπου οι πραξικοπηματιες εδειξαν αλλη μια φορα ολη τη βαρβαροτητα τους, κι ακουστηκαν μεχρι τ' ακρα της γης καταγγελιες για τους ομαδικους ταφους των αδικοσφαγιασμενων. Η παγκοσμια συνειδηση κινητοποιηθηκε στο πλευρο της Κυπρου που δε σταματησε ποτε την αντισταση εναντια σε τοσο Τουρκους οσο και πραξικοπηματιες. Το Συμβουλιο Ασφαλειας συνηλθε. Διπλα στη μαρτυρικη Κυπρο σταθηκαν μετα τους πρωτους δισταγμους ολοι σχεδον. Δεν ησαν μονο οι σοσιαλιστικες χωρες με πρωτοπορα φυσικα τη Σοβιετικη Ενωση κι ο Τριτος Κοσμος. Μα και τα ευρωπαϊκα κρατη που αναμεσα τους η Αγγλια, δυο μερες μετα το πραξικοπημα, πηρε, με το γνωριμο ήξεισαφιξεισικό τροπο του Φορεϊν Οφφις, καποια θεση για την αποκατασταση της νομιμοτητος, την επιστροφη του Μακαριου και την επαναφορα της δημοκρατιας στο νησι. Η παγκοσμια τουτη κινητοποιηση, μαζι με την απροθυμια της Αμερικης να παρει καθαρα θεση αναμεσα σ' Ελληνες και Τουρκους, ειχαν σαν αποτελεσμα την αποφαση του Συμβουλιου Ασφαλειας να τερματιστουν οι μαχες, να φυγουν ολες οι παρανομα σταθμευμενες στην Κυπρο ξενες δυναμεις και στρατιωτικοι, ν' αποκατασταθη η νομιμοτητα. Αυτη ειναι, καθως γραφονται τουτες οι γραμμες, η θεση. Πώς φτασαμε μεχρις εκεί; Εδω πρεπει να παρατηρησουμε τα παρακατω. Τα δυο και παραπανω χρονια που περασαν αναμεσα στο αποτυχημενο τελεσιγραφο του Γ. Παπαδοπουλου στο Μακαριο και το πραξικοπημα του Ιουλη 1974 εδειξαν πως οι δυναμεις που απειλουν την ελληνικοτητα και την ανεξαρτησια του νησιου δεν ταυτιζονταν απολυτα κι αποκλειστικα με την προσωπικοτητα του πρωτου χουντικου διχτατορα. Ο Παπαδοπουλος μετα την αποτυχια του τελεσιγραφου φροντισε ν' αποσυρει την απειλη εναντιον της Κυπρου. Αναμεσα σ' αυτον και το Μακαριο αποκατασταθηκε μια κατασταση, αν οχι συνεργασιας, παντως αμοιβαιας ανοχης. Ο Μακαριος δεν ηθελε, συμφωνα με την παγια πολιτικη του, να χτυπησει την Αθηνα. Κι ο Παπαδοπουλος καταλαβαινε πως δεν ειναι συμφερον του να χτυπησει ξανα το Μακαριο. Ομως η επιθεση εναντιον της κυπριακης δημοκρατιας συνεχιστηκε. Οι τρεις μητροπολιτες κι ο στρατηγος Γριβας δεν καταθεσαν τα οπλα. Η ΕΟΚΑ Β' γυρευε τροπους να επεκτεινει την τρομοκρατικη της δραστηριοτητα. Πανω σ' αυτην της την προσπαθεια συγκρουστηκε με το διχτατορα της Αθηνας, κι ανταλλαχτηκαν βαριες αμοιβαιες κατηγοριες και καταγγελιες. Κεινο παντως που πρεπει ναχουμε υποψη μας ειναι πως η διαφωνια του τουτη με το «εθνικο κεντρο» δε μειωσε στο παραμικρο την αποφασιστικοτητα του Γριβα ουτε και δυσκολεψε τη λειτουργια της οργανωσης του. Ο αρχηγος της ΕΟΚΑ Β' εξακολουθησε να διαθετει αφθονα χρηματικα μεσα και μηχανισμους για να πληρωνει τους μισθοφορους του και να φερνει οπλα απο το εξωτερικο. Αλλοι ησαν οι πραγματικοι του αφενταδες. Αυτη ηταν η κατασταση των σχεσεων Ελλαδας - Κυπρου μεχρι τον Οχτωβρη 1973. Συνεπεσε μ' εκδηλωσεις της απροθυμιας του Παπαδοπουλου να βοηθησει αποτελεσματικα την πολιτικη του Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αμερικανικου Πενταγωνου στην ανατολικη Μεσογειο. Και τερματιστηκε τον Οχτωβρη -Νοεμβρη 1973 με μια σειρα δραματικες εξελιξεις: Τον αραβοϊσραηλινο πολεμο που τερματισε το ρολο του Ισραηλ σαν αποδοτικου χωροφυλακα των αγγλοαμερικανικων στρατηγικων κι οικονομικων συμφεροντων στη Μεση Ανατολη και που ανοιξε το δρομο για ν' αποκατασταθη και να λειτουργησει ξανα η διωρυγα του Σουεζ που συνδεει τη Μεσογειο, κι επομενως και τη Σοβιετικη Ενωση, με την πολυανθρωπη, ολο και πιο επαναστατημενη εναντια στις συνθηκες διαβιωσης της, λεκανη του Ινδικου Ωκεανου, την καρδια τουτη του κοσμου της υπαναπτυξης. Αυτο, σ' εποχη που η κριση του παγκοσμιου καπιταλιστικου συστηματος ειχε κιολας εκδηλωθη κι ειχε αρχισει ναχει τις επιπτωσεις της πανω στην κατασταση στον Τριτο Κοσμο. Επειτα, την εξεγερση των συνασπισμενων στην ΟΠΕΚ πετρελαιοπαραγωγων κρατων, που ειχε σαν αποτελεσμα να παρουν οι πετρελαιοπαραγωγες χωρες στα χερια τους τον ελεγχο των τιμων του πετρελαιου, που κι αυξησαν δραστικα, και να προχωρησουν επισης αποφασιστικα στο δρομο της ολοκληρωτικης εθνικοποιησης της παραγωγης του πετρελαιου στο εδαφος τους. Η εξελιξη αυτη ειχε πολυ σπουδαιες στρατηγικες συνεπειες για τον καθοδηγημενο απο τις Ηνωμεμες Πολιτειες αναπτυγμενο καπιταλιστικο κοσμο. Χτυπησε επισης τα πιο σπουδαια πολυεθνικα συμφεροντα στη Δυση. Και, προπαντων, εγκαινιασε μια νεα κατασταση οπου ο οικονομικος προγραμματισμος, ετσι οπως ασκειται κατω απο τον καπιταλισμο, αρχιζει να φευγει απο τα χερια των μονοπωλιων — κι αυτο την εποχη ακριβως που η πτωτικη ταση του ποσοστου του κερδους ειναι πια πολυ σαφης. Η απειλη για το παγκοσμιο καπιταλισμτικο συστημα, για τ' αμερικανικα συμφεροντα, ηταν καταφανερη. Τελος, την ανατροπη της διχτατοριας Παπαδοπουλου στην Αθηνα και την αντικατασταση της απο μια νεα διχτατορια, πιο υποταχτικη ακομη στους Αμερικανους, πιο «συνεργασιμη» ακομη απο την αποψη τους. Τον Παπαδοπουλο ανατρεψε η εξεγερση στην Αθηνα, που την προκαλεσε η πλερια χρεωκοπια του καθεστωτος του. Μα η λυση της αντικαταστασης του εφερε βαθια τη σφραγιδα της αμερικανικης επιρροης. Ηταν προορισμενη να διευκολυνει παραπανω απο τον Παπαδοπουλο την ασκηση της αμερικανικης πολιτικης στην ανατολικη Μεσογειο, κι επομενως και στην περιπτωση της Κυπρου που η στρατηγικη της σημασια μοιραια αυξηθηκε σε σοβαρο βαθμο. Μεσολαβησε σε τουτο το σημειο ενα τυχαιο συμβαν: Ο θανατος του Γριβα. Που μ' ολα τα παθιασμενα μιση του, μ' όλη την αδυναμια του να σκεφτη ψυχραιμα κι αντικειμενικα για τους αντιπαλους του, μ' όλη τη μανιασμενη του αποφαση να επιβαλει την πολιτικη του, δισταζε ωστοσο να προχωρησει οσακις καταλαβαινε πως απειλειται διχοτομηση της Κυπρου. Ο θανατος του Γριβα θαπρεπε, κανονικα, να σημανει το τελος της ΕΟΚΑ Β'. Το πραγματικο του ωστοσο αποτελεσμα ηταν η οργανωση του Γριβα να χασει καθε ιχνος ανεξαρτησιας και να περασει κατω απο τον ελεγχο στοιχειων που γι' αυτα σημασια ειχε η εξυπηρετηση των αμερικανικων επιδιωξεων κι οχι το ουτοπικο ιδανικο της «Ενωσης ενσταντανέ». Ετσι, στις αρχες του 1974, η Αθηνα εδιωξε απο τη θεση του σα διαδοχου του Γριβα τον Ελληνα ταγματαρχη Γεωργιο Καρουσο. Ο Καρουσος ηταν κι αυτος απροθυμος να συνεργαστη στη διχοτομηση της νησου. Γυρευε να βρει τροπους συνεννοησης με το Μακαριο. Ηταν για τουτο απαραδεχτος για τους συνωμοτες του κυπριακου. Πιαστηκε στο κυπριακο εδαφος και μεταφερθηκε βιαια, κατω απο μελοδραματικες συνθηκες, στην Ελλαδα. Ετσι, ο θανατος του Γριβα, σε συνδυασμο μ' ολες τις γενικοτερες εξελιξεις, ειχε σαν αποτελεσμα ν' ανοιξει το δρομο για το αντιμακαριακο πραξικοπημα. Δεν εμεινε απαρατηρητη τουτη η στροφη. Το Φλεβαρη 1974 το τουρκικο επιτελειο τελειοποιησε τα σχεδια του και τις προετοιμασιες του για μιαν αποβαση στην Κυπρο. Το τελος Μαρτη 1974, η σοβιετικη κυβερνηση, μ' εντονο διαβημα της στην Αθηνα, που το γνωστοποιησε επισης στην Αγκυρα, το Λονδινο και την Ουασιγκτον, επισημανε την Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αποφαση της ΕΣΣΔ να μην ανεχτη μιαν απειλη εναντιον της ακεραιοτητας, ανεξαρτησιας και κυριαρχιας της κυπριακης δημοκρατιας. Οι συνωμοτες ησαν σαφως προειδοποιημενοι για τις συνεπειες που θα ειχε η υλοποιηση της συνωμοσιας τους. Οι ιδιες οι εξελιξεις στην Κυπρο, επειτα, τους καλεσαν ειτε να εγκαταλειψουν τη συνωμοσια ειτε πια να επεμβουν ωμα κι ανεπιφυλαχτα. Γιατι η ΕΟΚΑ Β', οργανωση που μ' ολα τα λεγομενα των κυπρολογων της Αθηνας δεν ειχε ποτε καμια αξιολογη δυναμη, που την απαρτιζαν καμια πεντακοσαρια τρομοκρατες διχως απηχηση στο λαο, διαλυθηκε ουσιαστικα κατω απο τα πληγματα της κυπριακης αστυνομιας. Οι συνωμοτες, λοιπον, ησαν υποχρεωμενοι ειτε να σταματησουν την υπονομευτικη τους δραστηριοτητα εναντιον του νησιου ειτε να βγουν στο προσκηνιο οι ιδιοι. Και προχωρησαν για την ανοιχτη εκδηλωση. Με την ανοιχτη ενισχυση της Αμερικης. Που δε διστασε να πολιτευτη με τροπο ολοτελα αηθη στις διεθνεις σχεσεις. Οι ψευτικες υποσχεσεις, που ο Κισιγκερ εδωσε στον Γκρομικο στη συναντηση τους στη Λευκωσια τον Ιουνη 1974, αποτελεσαν παγιδα προορισμενη να επισπευσει τις εξελιξεις στην Κυπρο και να διευκολυνει την εγκαθιδρυση μιας νατοϊκης διχτατοριας στο νησι. Η ερμηνεια, μ' αλλα λογια, που δινω για το πραξικοπημα της 15ης του Ιουλη ειναι η παρακατω: Τυπικα, το πραξικοπημα ηταν μια αντιδραση στο τελεσιγραφο που απευθυνε ο Μακαριος στις 2 Ιουλη 1974 στην ελληνικη κυβερνηση. Στο τελεσιγραφο του επισημανε πως γνωριζε ολες τις μηχανορραφιες εναντιον του, πως ηξερε οτι στοχος των συνωμοτων ηταν η δολοφονια του κι η καταληψη της εξουσιας, πως ηταν απολυτα ενημερος για το γεγονος οτι επικεφαλης της συνωμοσιας εναντιον του ησαν οι αξιωματικοι της εθνοφρουρας κι η Αθηνα, και πως γι' αυτο ζητουσε να φυγουν απο την Κυπρο, μεχρι τις 20 του Ιουλη, ολοι οι Ελλαδιτες αξιωματικοι. Τυπικα, το πραξικοπημα της 15ης του Ιουλη ηταν μια απαντηση σε τουτο το αιτημα του Μακαριου. Μα η ουσιαστικη εικονα ειναι διαφορετικη. Την κριση δεν εξαπολυσε, φυσικα, το αιτημα του Μακαριου. Υπηρξε το προϊον της βαθιας απογνωσης που κατειχε απο το ενα μερος τις Ηνωμενες Πολιτειες για την ολοκληρωτικη χρεωκοπια της μεσανατολιτικης πολιτικης τους μ' όλες τις επιπτωσεις της, κι απο το αλλο μερος την επισημη Αθηνα για την ολοκληρωτικη χρεωκοπια της εσωτερικης πολιτικης της. Δυο χρεωκοπημενες κυβερνησεις ενωσαν τις δυναμεις τους να βρουν μια διεξοδο στην κριση τους, σφαγιαζοντας την Κυπρο. Το αιτημα του Μακαριου για την εθνοφρουρα δεν οδηγησε στην εκδηλωση της συνωμοσιας. Την αποκαλυψε. Κι ετσι επισημανε τις ευθυνες. Καταστησε αδυνατο για την Αθηνα να προβαλει εκ των υστερων δικαιολογιες για τα οσα διαπραχτηκαν στην Κυπρο. Κι αποκαλυψε όλη την υποκρισια του Κισιγκερ που τη μια μερα εβαζε το νεο του πρεσβευτη στη Λευκωσια να βεβαιωνει το Μακαριο οτι εχει καταλαβει «μια διακεκριμενη θεση αναμεσα στους ηγετες του κοσμου», και την αλλη μερα δεχοταν για προεδρο το Σαμψων προκειμενου ν' απαλλαχτη ετσι απο τον «Καστρο της Μεσογειου», το Μακαριο. Οπωσδηποτε, αυτα ειναι τα κυρια δεδομενα της διετιας που περασε αφοτου πρωτοεκδοθηκε τουτο το βιβλιο. Δικαιολογειται βεβαια εδω μια αποκαλυψη. Η δευτερη εκδοση του εργου εξαντληθηκε λιγο πριν το πραξικοπημα της 25 Νοεμβρη 1973. Η τριτη ομως δεν μπορεσε να βγει αμεσως. Το νεο πραξικοπημα δεν ευνοουσε τις παραπερα αποκαλυψεις για τη συνωμοσια εναντιον του Μακαριου. Ετσι, η 3η εκδοση περιμενε μεχρι τωρα. Με την πεποιθηση πως τα οσα μεσολαβησαν δικαιωνουν παραπερα το σκοπο που πρωτοεξυπηρετησε τουτο το συλλογικο συγγραμμα, της κινητοποιησης δηλαδη του ελληνικου λαου για να προληφτουν νεα εγκληματα εναντιον της Κυπρου. Ο σκοπος αυτος δεν εχασε την επικαιροτητα του καθως γραφονται τουτες οι γραμμες. Γιατι η συνωμοσια δεν επαψε να υπαρχει και να λειτουργει. Θα ξεπεραστη μοναχα οταν φυγουν απο την Κυπρο ολα τα ξενα στρατευματα, της καθε εθνικοτητας. Οταν σχηματιστη παλι μια ενιαια κυπριακη δημοκρατια κι Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αποκατασταθη η νομιμοτητα με την τιμωρια ολων των υπευθυνων για τη δολοφονικη επιθεση της 15 του Ιουλη. Οταν γυρισει στο νησι, σα νομιμος προεδρος του, ο Μακαριος, και παψουν να υπαρχουν φαινομενα σαν του Κληριδη που ασκει καθηκοντα προεδρου εξ ονοματος του Μακαριου μα και κρατει στην υπηρεσια του ολους τους υπουργους του Σαμψων. Κι οταν επισης —πραγμα βασικο— η Αθηνα παψει να βλεπει το κυπριακο σαν υποθεση νατοϊκη, οπου αυτη καλειται ν' αποδειξει τον αντισοβιετισμο της και την αφοσιωση της στους Αγγλοαμερικανους, και καταλαβει πως η ελευθερια, η ακεραιοτητα και το δημοκρατικο καθεστως της Κυπρου δεν μπορουν να διασφαλιστουν ερημην της Σοβιετικης Ενωσης κι εναντιον της, μα απεναντιας μονο σε συνεργασια μ' αυτην και πανω στη βαση της γνησιας ουδετεροποιησης μιας αληθινα ανεξαρτητης Κυπρου. Κωστας Χατζηαργυρης 30 Ιουλη 1974
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΚΔΟΤΩΝ Τρεις συγγραφεις, τρεις σκοπιες, ενα θεμα. Η τελευταια αυτη προσθηκη στη σειρα «Η εποχη μας», εχει μιαν ιδιοτυπια, που κρινουμε χρεος μας να εξαρουμε. Οι συγγραφεις των τριων αναλυσεων που ακολουθουν, ο Σπυρος Λιναρδατος, ο Αλεξανδρος Ξυδης, ο Κωστας Χατζηαργυρης, για να τους αναφερουμε στην αλφαβητικη τους συνεχεια, καταμεριστηκαν την εργασια αναμεταξυ τους. Αναλαβε ο καθενας τους να παρουσιασει μιαν όψη της κυπριακης πραγματικοτητας. Να ριξει φως προς μιαν ορισμενη κατευθυνση, ωστε ετσι συνθετικα να βγει μια ερμηνεια όσο το δυνατο πιο ολοκληρωμενη και κατατοπιστική. Ταυτοχρονα, ωστοσο, οι τρεις συγγραφεις δε συμφωνουν ολοτελα μεταξυ τους στον τροπο που αντικρυζουν τις διαφορες εκδηλωσεις της κυπριακης κρισης, ιδιαιτερα βεβαια τις πιο προσφατες αναμεσα τους. Ο καθενας τους εχει τον τροπο τον να βλεπει τα πραγματα. Αυτο σε τελευταια αναλυση διευκολυνει τον αναγνωστη να συναγαγει μοναχος τον, υπευθυνα, τα συμπερασματα του. Υπηρετει την υποθεση της αληθειας. Και ειναι επισης η γνησια δημοκρατικη μεθοδος αντιμετωπισης των προβληματων. Σ' αυτον το σκοπο αποβλεπει κι ενα αλλο χαρακτηριστικο τουτου του βιβλιου. Οι συγγραφεις δε βγαζουν δικα τους συμπερασματα. Παραθετουν τα στοιχεια. Το ντοκουμενταρισμα ειναι πλουσιο, κι ο αναγνωστης μπορει να ξεκινησει απο τα ντοκουμεντα για να διαμορφωσει τις δικες του αντιληψεις. Οι εκδοτες
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Αλέξανδρος Γ. Ξύδης Το ψυχολογικο πλεγμα Το 19ο αιωνα δεν υπηρχε χωριστο, ιδιαιτερο προβλημα Κυπρου. Το νησι, τριτο μεγαλυτερο της Μεσογειου, κατοικουνταν κατα μεγαλη πλειοψηφια από Κυπριους που ηταν Ελληνες τη συνειδηση, τον πολιτισμο και την καταγωγη. Κανεις δεν το αρνουνταν. Απλως υπαγονταν το νησι, όπως κι αλλες περιοχες της ΝΑ. Ευρωπης και της Μικρας Ασιας, όπου εκτεινονταν, πολιτιστικα και πληθυσμιακα, ο Ελληνισμος, στην εξουσια της Οθωμανικης Αυτοκρατοριας, και ακριβως όπως οι περιοχες εκεινες επιζητουσε με καθε τροπο την αποτιναξη του τουρκικου ζυγού. Ετσι φανηκε σε όλους απολυτα φυσικο πως οι Κυπριοι, στον αιωνα της αρχης των εθνοτητων, ξεσηκωθηκαν εναντια στο Σουλτανο το 1821 μαζι με τους αλλους Ελληνες, πως η επανασταση αυτη ειχε την ιδια αιματηρη τυχη των εξεγερσεων των Μακεδονων, των Ηπειρωτων, των Θεσσαλων και των Κρητικων, με τον Εθναρχη Αρχιεπισκοπο Κυπριανο, τρεις επισκοπους και πανω απο 400 προκριτους Κυπριους αποκεφαλισμενους (9.7.1821). Στο συνεδριο του Βερολινου (1878) ο Σουλτανος δεχτηκε την παραχωρηση της Κυπρου στους Αγγλους σαν ένα ειδος τιμαριο για το οποιο θα επληρωναν φορο υποτελειας (tribute) στον Τουρκο δεσποτη που διατηρουσε την ψιλη κυριοτητα του νησιου. Οι Αγγλοι αποβλεπανε βεβαια στο ν' αποχτησουν αφ' ενος προκαλυμμα για τη Διωρυγα του Σουεζ που ειχεν εγκαινιασθη λιγα χρονια νωριτερα (1869), αφ' ετερου ένα ακομα προπυργιο εναντια στην ενισχυση της Τσαρικης δυναμης στη Μεσογειο, μετα το νικηφορο πολεμο των Ρωσων κατα των Τουρκων. Ή προστασια του δρομου προς τις Ινδιες ητανε το πρωτιστο μελημα τους στη Μεσογειο. Οταν παραλαβανε οι Αγγλοι το νησι (12.7.1878) ηταν αυτονοητο παντα για τον κοσμον όλο οι Κυπριοι προκριτοι, μ' επικεφαλης τον Εθναρχη Αρχιεπισκοπο Σωφρονιο, να τους επιβεβαιωσουν, όχι με τα όπλα, — αφου οι Αγγλοι έδειχναν κατ' αρχην να κατανοουν τα αιτηματα του Ελληνικου αλυτρωτισμου (δεν ειχανε δεκαεξη χρονια νωριτερα επιστρεψει αυτοβουλα τα Εφτανησα στο Ελληνικο Βασιλειο;) — αλλά με ψηφισματα τον ομοφωνο ποθο τους να ενωθουν με το ελευθερο πια τμημα του Ελληνισμου, την Ελλαδα. Ηταν ακομα φυσικο να μην αμφισβητησουν οι Αγγλοι το αιτημα αυτο, αναγνωριζαν μαλιστα τη νομιμοτητα του καθε τοσο μ' επισημες δηλωσεις 1, αλλα και να μην το ικανοποιουν, αφου το νησι το ειχαν περιπου νοικιασει απο τους Τουρκους για να διασφαλισουν ζωτικες επικοινωνιες της Αυτοκρατοριας. Η αποδοση της ελευθεριας στους κατοικους του νησιου — που θα συνεπαγονταν και την ενωση του με την Ελλαδα, θ' ανετρεπε τον υπολογισμο τους αυτο. Εξ αλλου η μικρη Ελλαδα, απο την άκρη της, δεν ητανε σε θεση να υποθαλψει απελευθερωτικον αγωνα όπως εκανε την ιδια εποχη στην Κρητη ή στην Μακεδονια. Ουτε αλλωστε υπηρχε η διαθεση ν' αντιταχθη στους Αγγλους απο τους οποιους ελπιζε παντα καποια «χειρονομια». Ετσι οι Κυπριοι εζησαν σαραντα σχεδον χρονια κατω απο το ηπιο καθεστως της αγγλικης κατοχης. Ο ποθος τους για ενωση με την Ελλαδα, όπως κι η συμμετρικη εφεση των Ελλαδικων, παρεμενε αμειωτος αλλα λιγοτερο επιτακτικος παρ' ότι την εποχη της τουρκικης καταπιεσης. Το 1914 οι Αγγλοι επωφεληθηκαν απο την είσοδο της Τουρκιας στον πολεμο πλάι στη Γερμανια, για να προσαρτησουν την Κυπρο, και να εξοικονομησουν τον ετησιο φορο υποτελειας 2. Το ότι θεωρουσαν παντα αυτονοητο το αλυτρωτικο αιτημα των Κυπριων το εδειξαν μολις ένα χρονο αργοτερα όταν προσφεραν την Κυπρο στην Ελλαδα με τον όρο να βγει τουτη στον πολεμο στο πλευρο τους. Η τοτε κυβερνηση της Αθηνας δεν εδεχθηκε τον όρο αυτο, παρα τη διαφωνια της πλειοψηφιας του Ελληνικου Λαου. Οταν η Ελλαδα βγηκε τελος στον πολεμο μαζι με τους Συμμαχους (1917) ητανε πια αργα. Οι Τουρκοι ειχανε νικηθη μαζι με τους Γερμανους και Βουλγαρους συμμαχους τους, κι ετσι δεν υπηρχε ουτε αναγκη ουτε επιχειρημα για ν' ανατραπη η αγγλικη κατοχη του νησιου. Αλλωστε η Ελλαδα ειχεν αμειφθη για τη γενναια αν και καθυστερημενη συμμετοχη της με την προσαρτηση αλλων τουρκοκρατουμενων ελληνικων εδαφων. Η προσαρτηση της Κυπρου Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
στην Αγγλια αναγνωρισθηκε απο τους Τουρκους στη Συνθηκη των Σεβρων (1920). Το 1923 η Τουρκια εχοντας νικησει την Ελλαδα στη Μικρα Ασια υπογραψε τη Συνθηκη της Λωζαννης της οποιας το Αρθρο 16 ρητά καθοριζε: πως: «Η Τουρκια δηλωνει πως παραιτειται απο όλα τα δικαιωματα και τους τιτλους οποιασδηποτε φυσης πανω σε ή αναφορικα με εδαφη περα απο τα συνορα που οριζονται απο την παρουσα συνθηκη, καθως και πανω σε νησια εχτος απο κεινα στα οποια αναγνωριζεται η κυριαρχια της κατα την παρουσα συνθηκη». Ετσι η ντε φακτο αδιαφορια της για το νησι επικυρωθηκε απο τη ντε γιουρε παραιτηση της διχως περιθώριο υπεκφυγης ή υπαναχωρησης, αφου επιβεβαιωθηκε απο το αρθρο 20 της Συνθηκης όπου αναγνωριζε εξ αρχης δηλ. απο τις 5.11.1914 την προσαρτηση της Κυπρου απο την Αγγλια. Ομως στο μεταξυ τα δεδομενα της καταστασης στην Ανατολικη Μεσογειο ειχανε μεταβληθη: Η αρχη των εθνοτητων ειχεν εφαρμοσθη σχεδον ολοκληρωτικα. Συμπληρωθηκε μαλιστα η εφαρμογη με τη σκληροτατη μεθοδο της ανταλλαγης των πληθυσμων, που την επληρωσε κυριως ο Ελληνισμος, και που περιορισε ακομα παραπανω τις περιοχες όπου τα όρια κρατους και εθνοτητας δεν εκαλυπτονταν. Παραμεναν ελαχιστες περιοχες στην Ανατολικη Ευρώπη και στα Βαλκανια όπου για ειδικους λογους οι πληθυσμοι αφεθηκαν να στεναζουν κατω απο ξενο ζυγο. Του Ελληνισμου τα αλυτρωτικα αιτηματα, μετα τη Μικρασιατικη Καταστροφη, ειχανε περιορισθη στη Β. Ηπειρο, στην Ιμβρο, στην Τενεδο, στα Δωδεκανησα και στην Κυπρο. Η Πολη, η Ανατολικη Θρακη, και όλη η Ιωνια ειχανε σβησει ακομα και σαν ονειρα μεσα στις φλογες και στα αιματα της Καταστροφης. Οι πληγες που αφησανε επηρεαζουν και τωρα την ψυχοσυνθεση του Ελληνα, σαν παλιος βαρυς ακρωτηριασμος. Απο τα συντριμμια της Οθωμανικης Αυτοκρατοριας ειχανε συγκροτηθη πεντε κρατη που όλα, εχτος την Τουρκια, ητανε μισο - ανεξαρτητα (Αιγυπτος, Σαουδικη Αραβια, Υπεριορδανια, Ιρακ) και εξη αποικιες (Λιβυη, Παλαιστινη, Συρια, Λιβανος, Κυπρος, Δωδεκανησα). Η απειλη ρωσικης διεξοδου στη Μεσογειο ειχεν εξασθενισει μετα την Οκτωβριανη Επανασταση. Η Σοβιετικη Ενωση, απορροφημενη απο το προβλημα της εσωτερικης της ανασυγκροτησης, δεν ειχεν ακομα βρει την ισορροπια της ωστε ν' αναζητησει την παλια Ρωσικη επιρροη στη Μεσογειο. Δυο αυτοκρατορικες — αποικιακες δυναμεις εμεναν ουσιαστικα κυριαρχες στην περιοχη, η Αγγλια και η Γαλλια, χωρις αντιπαλο δεος, αλλα με μιαν Ιταλια που φιλοδοξουσε, ιδιως μετα την επικρατηση του φασισμου (1922) , να τις φτασει και να μετατρεψει τη Μεσογειο σε «μάρε νόστρουμ». Στα Βαλκανια η Αγγλια στηριζονταν κυριως στην Ελλαδα, η Γαλλια στη Γιουγκοσλαβια και στη Ρουμανια, ενω η Ιταλια προσεγγιζει Αλβανια και Βουλγαρια. Στην καινουριαν αυτη πολιτικο - στρατηγικη διαρθρωση της Αν. Μεσογειου και της ΝΑ. Ευρωπης, η σημασια της Κυπρου εμειωθηκε, αφου μαλιστα ο δρομος προς τις Ινδιες ειχε κατοχυρωθη με τον ελεγχο από τη Μεγαλη Βρεταννια της Παλαιστινης, της Αραβιας και της Αιγυπτου. Η Κυπρος αρχισε να λιμναζει, παραμερα από τα πολιτικα, οικονομικα και στρατηγικα ρευματα, μια λησμονημενη αποικια που φυτοζωουσε, μην εχοντας τιποτα χρησιμο να προσφερει, ουτε προϊόν ουτε υπηρεσια. Ουτε καν η τυπικη της θεση μεσα στη Βρεταννικη Αυτοκρατορια ενδιεφερε. Μολις το 1925 (11 χρονια από την προσαρτηση της) θυμηθηκαν οι Αγγλοι να την ανακηρυξουν αποικια του Στεμματος. Ομως εστω και λανθανων, ηταν παντα ισχυρος, ο αλυτρωτικός ποθος των Κυπριων για να αποσεισουν τον αποικιακό ζυγό και να ενωθουν με την Ελλαδα. Τουτης τα όρια ετειναν όλο και περισσοτερο να συμπεσουν με τα όρια του Ελληνισμου, τουλαχιστο από τη στενη γεωγραφικη και πολιτικη αποψη. Γιατι ψυχολογικα και πνευματικα τα όρια του Ελληνισμου παραμενανε πολυ Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ευρυτερα. Περνουσαν ακομα νοτιοτερα από το Κάιρο, ανατολικοτερα από τη Δαμασκο, βορειοτερα από την Τραπεζουντα κι από το Βουκουρεστι. Ο Ελληνισμος διαρκουσε ακομα σαν ενας πολυκεντρικος οργανισμος που αντλουσε δυναμη ακριβως απο τον πολυκεντρισμο του. Αν, μετα την Αλωση, υπηρξε ποτε ένα μοναδικο κεντρο του Ελληνισμου — δεν το γνωριζω — ειχε το 1922 χαθη ανεπανορθωτα. Κι άρχισεν η Αθηνα, το κρατικο — διοικητικο κεντρο μιας επαρχιας του Ελληνισμου, της Ελλαδας, να φιλοδοξει να μεταβληθη σε κεντρο του Ελληνισμου, ή παντως να συμπεριφερεται σαν τετιο. Εκτός που μια τετια εξελιξη συμβαδιζε με την εξασθενιση της Ελλαδας που, μετα την Καταστροφη, δεν ηταν πια σε θεση ν' αναλαβει εξορμησεις αλυτρωτικης φυσης, προσαρμοζονταν και στις πολιτικο - οικονομικες τασεις της εποχης. Οι ισχυροι του Μεσοπολεμου δεν εβλεπαν με καλο ματι μικρες χωρες ν' ασκουν επιρροη δυσαναλογη προς την υλικα σταθμητή, πεπερασμενη ισχυ τους, και που να ξεπερναει τα πολιτικα συνορα τους. Η Ελλαδα, στην εξασθενιση την κοινωνικη και την οικονομικη όπου βρισκονταν, χρειαζονταν ν' αντιμετωπισει κι ένα αλλο προβλημα που γινονταν ολοενα, και πιο πιεστικο: το προβλημα του εκσυγχρονισμου των πολιτικων, κοινωνικων, πνευματικων και οικονομικων δομων της προς τις απαιτησεις του 20ου αιωνα. Και τουτες διαμορφωνονται με ταχυτερο ρυθμο, στο δευτερο τεταρτο του αιωνα, μετα την Οχτωβριανη Επανασταση και το ξεκαθαρισμα των πιο αντιδραστικων πολιτικων αυτοκρατοριων (Ρομανοφ, Χοενζολερν, Αψβουργοι) με το τελος του Πρωτου Παγκοσμιου Πολεμου. Ετσι δεχθηκεν η Ελλαδα, μεταξυ 1922 και 1940, χωρις ουσιαστικη αντιδραση του Λαου της, τον αφανισμο του Ελληνισμου της Κριμαιας και του Ποντου (τουρκικου και σοβιετικου), την ολεθριαν υπονομευση του Ελληνισμου της Πολης, της Ιμβρου και Τενεδου, και της Β. Ηπείρου, στ' όνομα μιας στενα Ελλαδικης raison d' etat. Eξ αλλου το Ελληνικο κρατος (με παντοδυναμη Κυβερνηση Ελ. Βενιζελου) μπορεσε να κρατησει την «αψογη» σταση, που επεβαλλαν οι σχεσεις με την Αγγλια, απεναντι στην Κυπριακην εξεγερση του Οχτωβρη 1931. Μια σταση ψυχροτητας και σχεδον καταδικης που δε μπορεσαν να θερμανουν οι φοιτητικες και μαθητικες διαδηλωσεις που εγιναν τοτε στην Αθηνα. Αν οχι το 1922, τοτε το 1931 πρεπει να θεωρηθη γενεθλιος χρονος του Κυπριακου προβληματος οπως το ξερουμε σημερα.
*** Το 1931 οι παραγοντες του Κυπριακου προβληματος, καθως γεννιονταν, ηταν ουσιαστικα τρεις: ο Κυπριακος Λαος, η Ελλαδα, η Μεγ. Βρεταννια. 1. Ο Κυπριακος Λαος αποτελουσε τη μεγιστη πλειοψηφια του πληθυσμου της Κυπρου, που ζουσε σε αδελφικες σχεσεις με τις μειονοτητες του νησιου απο τις οποιες η μεγαλυτερη ηταν η Τουρκικη, που εφτανε όμως κι εκεινη μονο το ενα πεμπτο του ολικου πληθυσμου. Το ελληνικο αυτο στοιχειο, πνευματικα πιο αναπτυγμενο, με μακραιωνη ρωμαλεα πρακτικη ενος Ελληνισμου στην εχταση και στο περιεχομενο του οποίου ειχε το ιδιο ενεργα συμβαλει, που θεριεψε αυτοτελώς και ανεξαρτητα από ελληνικα κυτταρα αλλων περιοχων, ηξερε πως να επωφεληθη από τη, συγκριτικα με την Τουρκικη, σχετικην ηπιοτητα της Αγγλικης διοικησης (καθως κι απο μιαν ευνοϊκη προκαταληψη των Αγγλων για ό,τι ελληνικο), που του αφηνε μεγαλην ευχερεια οργανωσης της εκπαιδευτικης και πνευματικης ζωης του με όση συνδρομή κρινονταν αναγκαια με τις παραλληλες Ελλαδικες αρχες. Εξ αλλου οι Κυπριοι όπως θα ονομαζονται εφεξης οι Ελληνες του νησιου, μαζι με τους ελαχιστους Κυπριους Αρμενιους και Μαρωνιτες, ειχαν συγκεντρωσει όλη την οικονομικη και εμπορικη δραστηριοτητα του νησιου στα χερια τους. Ητανε τοσο θαλερο το εθνικο τους αισθημα ωστε να μη χρειαζεται καλλιεργεια ή ενθαρρυνση απο την Ελλαδα. Ο επισημος εκπροσωπος τουτης, Γενικος Προξενος στη Λευκωσια, διχως την παραμικρη προσπαθεια, απολαμβανε αιγλη, σεβασμο κι αγαπη, Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ασχετη ολοτελα απο την προσωπικην αξια του, μονο και μονο γιατι αντιπροσωπευε τη μονη ελευθερη περιοχη του Ελληνισμου. Το Τουρκοκυπριακο στοιχειο, που καταγονταν κατα το πλειστον απο τις 20.000 Οθωμανους στρατιωτικους που αποικησαν το νησι αφου το καταχτησαν το 1571 (και που βρηκανε τοτε 160.000 Ελληνες να το κατοικουν) ειχε παραμεινει αγροτικο, με πυκνοτητα μεγαλυτερη στα χωρια παρα στις μεγαλες πολεις. Συντηρητικοι κοινωνικα και αφοσιωμενοι στις θρησκευτικες παραδοσεις του ισλαμισμου, οι Τουρκοκυπριοι, δεν ειχανε πολλες επαφες με το κεμαλικο, λαϊκο κρατος της γειτονικης Τουρκιας. Αλλωστε οι Τουρκοι, που μολις το 1923 ειχαν και τυπικα παραιτηθη απο καθε βλεψη πανω στην Κυπρο, δεν έδειχναν κανενα ενδιαφερον για τους Τουρκοκυπριους απο το 1878 κιολας, που ο Σουλτανος παραχωρησε το νησι στους Αγγλους. Οι Τουρκοκυπριοι αποτελουσαν τοτε το 25% σχεδον του πληθυσμου, με 45.458 ψυχες πανω σε συνολο 183.089. Ετσι οι Τουρκοκυπριοι ζουσαν χωρις προστριβες πλαι στους Κυπριους, καρπουμενοι κι εκεινοι τα πλεονεχτηματα της ηπιας αγγλικης διοικησης, κι ετειναν σιγα - σιγα να γινουν ενα με τους Κυπριους. Η εξελιξη αυτη διευκολυνονταν ισως απο το γεγονος πως αρκετοι Τουρκοκυπριοι ητανε στην πραγματικοτητα γηγενεις, αφου καταγονταν απο Κυπριους που ειχαν αναγκαστη να εξισλαμισθουν μετα την Τουρκικη καταχτηση. II. Η Ελλαδα, μετα την Καταστροφη, περασε μια φαση αποπειρων ν' ανακαταταξει τις πολιτικες τουλαχιστον δομες της. Βασιλειο ως το 1924, Δημοκρατια απο το 1924 ως το 1935, Βασιλειο παλι απο το 1935, Βασιλειο συν Δικτατορια απο το 1936, δε μπορει κανεις να πει πως οι αποπειρες αυτες καταληξανε σε θετικο αποτελεσμα, στην εγκαθιδρυση δηλαδη ενος αστικο - δημοκρατικου κοινοβουλευτικου καθεστωτος σε καποιαν αρμονια με τα πιο προηγμενα της Ευρωπης. Οσο για τις οικονομικες και κοινωνικες δομες, αυτες δεν απασχολησαν ακομα τους Ελληνες. Οι επιπτωσεις των ανακαταταξεων αυτων οξυνθηκαν απο το 1932 (πτωση της Κυβερνησης Ελ. Βενιζελου) ωσπου καταληξανε τεσσερα χρονια αργοτερα στην επιβολη της δικτατοριας Μεταξα (4.8.1936). Ο Ελληνικος Λαος, με την εθνικη του συνειδηση τραυματισμενη και μια νοσταλγιαν υπερευαισθητοποιημενη μετα την Καταστροφη, ποθουσε παντα εντονα την Ενωση της Κυπρου — του μεγαλυτερου κομματιου Ελληνισμου που έμενε ακομα αλυτρωτο. Ομως το Ελληνικο κρατος αφ' ενος επιδιωκε (κι επετυχε με τον Βενιζελο το 1931) να μεθοδευσει εναν τροπο ειρηνικης συμβιωσης με τους Τουρκους, αφ' ετερου ήτανε τοσο εξαρτημενο απο τους Αγγλους στις εξωτερικες κι οικονομικες του σχεσεις, ωστε να μη μπορει ν' αντιμετωπισει μιαν οποιαδηποτε δυναμικην ενεργεια για να ικανοποιηθη ο ποθος αυτος. Αλλα ουτε αρκετα απερισπαστο κι ανεξαρτητο ηταν για να επιδιωξει τη διπλωματικη επιλυση του προβληματος. Απο το 1936 μαλιστα, με τον Ισπανικον εμφυλιο πολεμο, όταν η συγκρουση των δημοκρατικων δυναμεων με τις φασιστικες διαγραφονταν πια σα βεβαιη, οι δυνατοτητες χειρισμων της Ελλαδας περιορισθηκαν στο ελαχιστο. Εσβησαν ολοτελα όταν η δικτατορια επελεξε την πορεια της «αψογης ουδετεροτητας», (που μονο η Ιταλικη, επιθεση της 28.10.1940 ανετρεψε), επιβεβαιωνοντας έτσι για μιαν ακομα φορα πως τα ολοκληρωτικα καθεστωτα, όσο εθνικιστικα και να ειναι, δεν ειναι καταλληλα για την προωθηση εθνικων διεκδικησεων. Ητανε φυσικο πως η Ελλαδα δε μπορούσε να θεσει προβλημα Κυπρου, έστω και στο τραπεζι των διαπραγματευσεων, για να μη βαλει σε δυσκολη θεση την ευνοουμενη (απο το Βασιλια κυριως, αλλα και απο το λαϊκο αισθημα) Αγγλια, ενω οι Γερμανο - Ιταλοι, δεν ειχαν αναγκη να το θεσουν για να δελεασουν τη μειοψηφια φιλων και υπηρετων που ειχαν στην Ελλαδα, ουτε ηθελαν να δυσαρεστησουν τους Τουρκους. Αυτη η εφεκτικοτητα της Ελλαδας που εκδηλωθηκε όχι μονο στο θεμα της Κυπρου (που ηταν στο κατω - κατω ελληνο - αγγλικο) αλλα και σ' αλλα εθνικα θεματα, όπως της Δωδεκανησου ή όπως των Ελληνικων μειονοτητων στην Πολη, στην Ιμβρο, στην Τενεδο, και στη Β. Ηπειρο, (που ηταν ελληνο - εχθρικα), και που μονο ως ενα σημειο επιβαλλονταν απο τις Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
συνθηκες της περιοδου εκεινης, ητανε γραφτο να ζημιωσει πολυ την Ελλαδα σε μεταγενεστερες φασεις του Κυπριακου. III. Ο τριτος παραγοντας, η Βρεταννικη Αυτοκρατορια, δεν ασχοληθηκε καθολου με την Κυπρο καθ' όλη τη δεκαετια που ακολουθησε την καταστολη της εξεγερσης του 1931. Παρα την εξορια των αρχηγων της εξεγερσης, και τους περιορισμους των εκπαιδευτικων και διοικητικων προνομιων των Κυπριων (τ' «ανελευθερα μετρα»), η βρεταννικη εξουσια εξακολουθησε ν' ασκειται με καποια χαλαροτητα ενδεικτικη της μειωμενης σημασιας του νησιου. Καθως βρεθηκε εξω απο το κυκλωμα των βασεων που προστατευαν το δρομο των Ινδιων (Γιβραλταρ, Μαλτα, Σουεζ) η Κυπρος επαιρνε σιγα - σιγα θεση αποικιας δευτερης ταξης, και συνεπως ουτε η οικονομικη της αναπτυξη ενδιεφερε πολυ τη «μητροπολη». Οσο για την πνευματικη και διοικητικη αναπτυξη, αυτη την ειχαν ως ενα σημειο παντα στα χερια τους οι Κυπριοι, παρα «τ' ανελευθερα μετρα» και μεσα στα πλαισια της αποικιακης νομιμοτητας, την ειχαν κρατησει εντελως ελληνικη. Απο ορισμενες αποψεις οι διοικητικες υπηρεσιες, τα σχολεια, τα συνδικατα, και οι συνεταιρισμοι ξεπερνουσαν σε αποτελεσματικοτητα οργανωσης και λειτουργιας τους αναλογους ελληνικους οργανισμους, αφου η τεχνικη εκπαιδευση, η καταρτιση δημοσιων υπαλληλων, και η συγκροτηση συνδικαλιστικων και συνεταιριστικων στελεχων γινονταν στην Αγγλια ή με αγγλικα συστηματα. Απο την αποψη αυτη η Αγγλικη κατοχη υπηρξεν επωφελης για την Κυπρο, ιδιως απο το 1936 κι υστερα, όπου εξακολουθουσεν η Κυπρος ν' απολαμβανει τους δημοκρατικους θεσμους που στερουνταν ολοτελα η «μητερα Ελλαδα». Στα χρονια ακριβως αυτα το αρτιγεννητο Κυπριακο προβλημα μετατοπιζοταν βαθμιαια απο την κατηγορια των προβληματων της, καθυστερημενης εστω, εφαρμογης της αρχης των εθνοτητων, προς την κατηγορια των προβληματων που γενναει η ισορροπια ισχυος και η παλη ισχυος των μεγαλυτερων δυναμεων σε διαφορες περιοχες του κοσμου. Στην περιοχη της Ανατολικης Μεσογειου παραμενουν Μεγαλες Δυναμεις μ' εκτεταμενα συμφεροντα η Μεγ. Βρεταννια και η Γαλλια, και με καπως μικροτερα η Ιταλια. Η Σοβιετικη Ενωση δεν εχει επανελθει ακομα στη μεσογειακη σκηνη, και οι Ηνωμενες Πολιτειες της Αμερικης δεν την εχουν ακομα ανακαλυψει. Η μεταμορφωση αυτη του Κυπριακου προβληματος εγινε χειροπιαστη το 1941. Το Μαη του χρονου εκεινου η Ελληνικη Κυβερνηση (Τσου-δερου) εγυρευε καταφυγιο απο την Κρητη όπου την απειλουσαν οι Γερμανοι αλεξιπτωτιστες. Η προφανεστερη λυση ηταν βεβαια να μεταφερθη στην Κυπρο, κι έγιναν σχετικες κρουσεις στους Αγγλους. Το 19ο αιωνα ισως να ειχαν απαντησει καταφατικα σε αναγνωριση όχι μονο της ελληνικοτητας του νησιου, αλλα και του ηρωϊκου εξαμηνου αγωνα των Ελληνων. Αλλα το 1941 η συσχετιση των δυναμεων δεν τους επετρεπε μια τετια «χειρονομια». Η Τουρκια δεν ειχεν ακομα εκδηλωθη ανοιχτα, ερωτοτροπουσε όμως προκλητικα με τον Αξονα, ασκωντας τη σωστη απο τουρκικην αποψη πολιτικη της όσο γινεται ακριβοτερης και επωφελεστερης εξαργυρωσης των υπηρεσιων και πλεονεκτηματων της θεσης της. Μονοι μετα την καταρρευση της Γαλλιας και των αλλων Δυτικοευρωπαιων συμμαχων τους, και την υποδουλωση της Ελλαδας, οι Αγγλοι δε μπορουσαν να ριψοκινδυνευσουν και τη μηνι των Τουρκων. Μπορει να μην ενδιαφερονταν οι Τουρκοι καθολου για την ομογενη τους μειονοτητα στην Κυπρο, όμως ειχανε ξαναγινει ευαισθητοι στη στρατηγικη σημασια του νησιου, που θα τους φαινονταν η ιδια αν ουτε ενας Τουρκος δεν το κατοικουσε. Η Κυπρος ειχε γινει πιονι στο παιχνιδι της ισχυος που παιζονταν με τεραστιες μιζες στη Μεση Ανατολη. Ετσι το αιτημα του Τσουδερου ελαβε αρνητικην απαντηση, και η Ελληνικη κυβερνηση εγκατασταθηκε πρωτα στην Αιγυπτο, επειτα στο Λονδινο, κι αργοτερα ξανα στην Αιγυπτο, πριν επιστρεψει στην Αθηνα (1944). Σ' όλο τον πολεμο η Κυπρος παρεμεινε αθιχτη απο τις εχθροπραξιες, μια βαση των μετοπισθεν, μια πηγη γενναιων στρατιωτων για τους Αγγλους. Πανω απο 30.000 Κυπριοι πολεμησαν εθελοντικα στον Αγγλικο στρατο, απαντωντας χωρις δισταγμο στις αφισες που τους καλουσαν ελληνικα να πολεμησουν «για την Ελευθερια και για την Ελλαδα». Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Οι Αγγλοι, που ανακαλεσαν τ' «ανελευθερα μετρα» το 1941, σπανια επετρεψαν την προσεγγιση στην Κυπρο Ελληνικων πολεμικων, και ποτε τη διαβαση η σταθμευση Ελληνικων στρατιωτικων τμηματων. Οι προσφυγες απο την Ελλαδα διοχετευονταν όλοι απο τη Σμυρνη προς τη Συρια και την Παλαιστινη, όπου εκπαιδευονταν και οι Ελληνικες δυναμεις. Οταν τελειωσεν ο πολεμος, η Αγγλια δεν ηταν πια σε θεση να κανει γενναιοδωρες χειρονομιες. Ειχεν εξ αλλου ξεχαστη τελειως η αρχη των εθνοτητων. Οταν ο Αντιβασιλευς - Αρχιεπισκοπος Δαμασκηνος εθεσε ευθεως το θεμα της Κυπρου στον Αγγλο Υπουργο Εξωτερικων Μπέβιν κατα την επισκεψη του στο Λονδινο (Σεπτ. 1945) ελαβε φιλοφρονη αλλ' αναβλητικην απαντηση. Ετσι η Ελλαδα όχι μονο δεν ειδε την Κυπρο να επιστρεφει στις αγκαλες της, αλλα και τα Δωδεκανησα που ανηκαν στην ηττημενη Ιταλια εκινδυνεψε να τα μοιρασθη με την αμαχη Τουρκια που προσπαθουσε τωρα να εξαργυρωσει με κερδος την ουδετεροτητα της. Στη Διασκεψη της Ειρηνης (Παρισι 1946) έγινε σοβαρη σκεψη να παραχωρηθουν μονο μερικα απο τα Δωδεκανησα στην Ελλαδα. 3 Ητανε φανερο πως η Ελληνικη παμψηφια των νησιων δεν βαραινε όσο οι στρατηγικοι και πολιτικοι υπολογισμοι των Μεγαλων. Στο τελος της Διασκεψης η Ελλαδα ικανοποιηθηκε με μονη την επιστροφη των Δωδεκανησων, και με την εγγραφη, με αυξοντα αριθμο διψηφιο, του θεματος της Β. Ηπειρου στην ημερησια διαταξη του Συμβουλιου των Υπουργων Εξωτερικων των 4 Μεγαλων Δυναμεων (που δεν έχει ξανασυνελθει απο το 1954).
*** Τα επομενα χρονια, η Ελλαδα απορροφημενη απο τον εμφυλιο πολεμο, δεν ητανε σε θεση να διεκδικησει αποδοση της Κυπρου. Οι Αγγλοι μολαταυτα, με την Εργατικη Κυβερνηση, που ειχε κρατησει σημειωση των όσων τους ειχε πει ο Δαμασκηνος, εδειχναν συναισθηση πως προβλημα υπηρχε, όχι όμως και ζηλο να το λυσουν. Το 1947 προτειναν ορισμενα νομοθετικα μετρα για μεγαλυτερη αυτονομια στο νησι. Τα μετρα απορριφθηκαν απο τους Κυπριους σαν ανεπαρκη. Ηταν περισσοτερο παρα ποτε πεπεισμενοι για την αναγκη να ενωθουν με την Ελλαδα. Τα χρονια εκεινα οι ενωτικες δραστηριοτητες κατευθυνονταν απο το νησι. Απευθυνονταν όμως προς μια κατεχουσα δυναμη που μετα το 1947 εκωφευε απο συμφερον, και προς μια «μητροπολη» που δεν ειχε τη δυνατοτητα να βοηθησει. Ο Ελληνικος Λαος μεσα στον αλληλοσπαραγμο και στην αδυναμια του ενοιωθε καθε παλμο της Κυπρου να δονει τα σπλαχνα του. Ετσι αρχισε και μεσα στην Ελλαδα το Κυπριακο προβλημα να παιρνει νεες διαστασεις. Ενω για το Λαο παρεμενε προβλημα αλυτρωτικο, για το οποίο υπηρχε μια μονο λυση, η Ενωση, για τις Ελληνικες Κυβερνησεις, δεσμευμενες απο τις υποχρεωσεις τους προς τους Άγλους, και αργοτερα (μετα το 1947) προς τους Αμερικανους, δεν υπηρχαν ουτε περιθωρια ουτε ισως η διαθεση να προβαλουν αλυτρωτικα αιτηματα εναντια σε φιλους. Δεξιες, εθνικιστικες όμως κυβερνησεις καθως ηταν, δε μπορουσαν ευκολα ν' αρνηθουν να υποστηριξουν ή να υιοθετησουν τετια αιτηματα όταν θετονταν απο τους Κυπριους που ερχονταν στην Αθηνα προσδοκωντας τη φυσιολογικη συμπαρασταση της «μητερας Ελλαδας». Αλλα η συμπαρασταση παρεχονταν με δισταγμους κι επιφυλαξεις. Ακομα και τους τομους των υπογραφων του Δημοψηφισματος για την Ενωση που οργανωσε η Εθναρχια (15.1.1950) 4 δε θελησε να τους παραλαβει η τοτε Κυβερνηση με την απαντηση του Πρωθυπουργου Πλαστηρα ότι «δεν εκρινε την στιγμην καταλληλον όπως η Ελληνικη Κυβερνησις αναλαβη πρωτοβουλιαν λυσεως του ζητηματος» (25.5.50). Το Γεναρη 1951 σ' ερωτημα της Εθναρχιας 5 ο Πρωθυπουργος Σ. Βενιζελος απαντουσε «δια τους γνωστους διεθνεις λογους δεν δυναμεθα να ζητησωμεν επισημως την επιλυσιν της πανελληνιου αυτης αξιωσεως». Ήταν η εποχη που η Ελλαδα ετοιμαζονταν να γινει δεκτη (μαζι με την Τουρκια) στο Β. Ατλαντικο Συμφωνο (ΝΑΤΟ). Ενω η σταση των Αγγλων ειχε δειξει πως δε μπορουσε να περιμενει κανεις τιποτα απο διαπραγματευσεις μαζι τους, οι Ελληνικες Κυβερνησεις επιμενανε να κρατουν το θεμα στα πλαισια διμερων «φιλικων» συζητησεων. Σ' ευρυτερα διεθνη πλαισια αρκουνταν να υπενθυμιζουν την υπαρξη του Κυπριακου με μνειες στη «γενικη συζητηση» που προλογιζε τις Γενικες Συνελευσεις των Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Η.Ε. 1951, 1952 και 1953. Σ' αυτες τις μνειες οι Αγγλοι αντετασσαν συστηματικα το Αρθρο 2 παρ.. 7 του Χαρτη, που αποκλειει την επεμβαση στα εσωτερικα χωρων - μελων του Οργανισμου. Ετσι απορρίφθηκε για διαδικαστικους λογους ακομα κι η αιτηση του Εθναρχη Μακαριου (10.8.1953) για εφαρμογη και στην Κυπρο της πανηγυρικης αποφασης των Η.Ε. (16.2.52) για την αυτοδιαθεση όλων των αποικιακων λαων. Η Κυβερνηση Παπαγου (Νοεμ. 1952—Οχτ. 1955), καθως κι οι διαδοχικες Κυβερνησεις Καραμανλη (Οκτ. 1955—Μαης 1963) ηταν υποχρεωμενες απο την ενισχυμενην εθνικιστικην υφη τους ν' αναλαβουν πιο εντονο αγωνα. 6 Ετσι υποβληθηκαν με πρωτοβουλια της Αθηνας πεντε αλλεπαλληλες προσφυγες στα Η.Ε. που συζητηθηκαν στις 9η, 10η, 11η, 12η και 13η Γενικες Συνελευσεις (1954— 58). Ολες ζητουσαν την παροχη στους Κυπριους του δικαιωματος της αυτοδιαθεσης κατα το Αρθρο 1 παραγρ. 2 του Χαρτη. Απο την Ελληνικη πλευρα δυσκολα αποκρυβονταν το στενα εθνικιστικο πνευμα που διεπνεε τις προσφυγες αυτες. Απο την Αγγλικη πλευρα κινητοποιηθηκαν όλα τα διπλωματικα και προπαγανδιστικα μεσα της απιστης Αλβιονας για να καταπολεμηθουν οι προσφυγές. Οι Αγγλοι εφτασαν να ξαναφερουν στο προσκηνιο τους Τουρκους σαν ενδιαφερομενη για την Κυπρο μεριδα, κι ετσι κι η Τουρκια, απο το 1955 κυριως, βαρυνε κι αυτη αντι - κυπριακα κι ανθελληνικα στην πλαστιγγα. Ο συνδυασμος Ελληνικης αδεξιοτητας, Αγγλικης υπουλότητας και Τουρκικου κυνισμου συντελεσε στο να διαβληθουν οι Ελληνικες προσπαθειες σε πολλα από τα νεα μελη των Η.Ε. Γρηγορα εγινε πεποιθηση πως το Ελληνικο αιτημα στ' όνομα των Κυπριων, δεν αποβλεπε σε γνησιαν αυτοδιαθεση, αλλα σε μιαν αυτοδιαθεση ενδιαμεσο σταθμο προς την Ενωση. Ετσι κατορθωσαν οι Συμμαχοι της Ελλαδας στο ΝΑΤΟ Αγγλοι και Τουρκοι να εμφανισουν τις Ελληνικες προσφυγες σαν επεχτατικες επιδιωξεις, ουσιαστικα νεο - αποικιακες, αφου θα καταληγανε, αν πετυχαιναν, στην υποδουλωση μιας ξενης αυθυπαρχτης μειονοτητας που κατα τους Τουρκους δικαιουνταν κι αυτη χωριστα να διεκδικησει την αυτοδιαθεση της. Τα σπερματα της διχοτομησης ειχανε σπαρει. Εξ αλλου, οι χειριστες της ελληνικης εξωτερικης πολιτικης με τους δογματικους περιορισμους που εθεταν αυτοβουλα στη διπλωματικη τους δραση, εξασφαλισαν την αρνητικη καταληξη των προσφυγων. Από πίστη νεοφωτιστων στο ΝΑΤΟ — που δεν την ενοιωσε ποτε σε τετιο βαθμο η χρονικα εξισου νεοφωτιστη Τουρκια — από τον αντικομμουνισμο τους—που αποτελουσε φυσικη αλλα κακοηθη κληρονομια του εμφυλιου πολέμου—από μια ψυχολογικη ανασχεση (οφειλομενη ίσως σ' ενα πλεγμα ελληνο - ευρωπαϊκης υπεροχης) εναντια στην προσεγγιση στους προσφατα απελευθερωμενους αφρο - ασιατικους λαους, που διχως την ψηφο τους δεν εξασφαλιζονταν στον ΟΗΕ αποφασιστικες πλειοψηφιες, ειχανε δεσει οι ιδιοι τα χερια τους. Ενω απευθυνονταν στα ΗΕ, η Ελληνικη διπλωματια, φορεας φυσικα κι εκτελεστης των αποφασεων της Ελληνικης Κυβερνησης, υπολογιζε να λυσει το Κυπριακο με μονη την υποστηριξη των Δ. Ευρωπαιων συμμαχων στο ΝΑΤΟ κι εκεινων των υπερποντιων κρατων που ηταν κι αυτα στο ΝΑΤΟ (ΗΠΑ, Καναδας) ή λευκα μελη της Κοινοπολιτειας (Αυστραλια, Νεα Ζηλανδια). Αποκλειονταν βεβαια τ' Ανατολικο - Ευρωπαϊκα, με βια γινονταν δεκτοι οι Λατινο - Αμερικανοι και μ' όση γινονταν λιγοτερη εξαρτηση μερικοι Αφρο Ασιατες. Δυσκολα ηταν παραδεχτη για τους Ελλαδικους η εξομοιωση των λευκων Ευρωπαιων κληρονομων του Ελληνικου Πολιτισμου Κυπριων με τους εγχρωμους και προσφατα εκπολιτισμενους λαους της Αφρικης και της Ασιας, κι ας ειχαν τουτοι δειξει εφεση, και θαρρος στην επιτευξη της ελευθεριας τους εφαμιλλη με των αγωνιστων του 21. (Οι Κυπριοι βεβαια δεν ειχανε τετοιους ενδοιασμους). Ουσιαστικα, ισως επηρεασμενοι από την αγγλοσαξονικη προπαγανδα, και παντως από τον αντικομμουνισμο, πιστευαν τα χρονια εκεινα πολλοι Ελλαδικοι πως το Κυπριακο ητανε διενεξη που μονο μεσα στη δυτικο - ευρωπαϊκη οικογενεια επρεπε να συζητηθη, στην οποια η Τουρκια εστω κι Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
επιγενομενη, ειχε τη θεση της, ενω τα λατινο - αμερικανικα κρατη μολις και μετα βιας τη δικαιουνταν. 7 Στα χρονια εκεινα (1950—1958) η τοποθετηση της Ελλαδας προς την Κυπρο αλλοιωνονταν ανεπαισθητα αλλα σταθερα, στο μετρο που μεταβαλλονταν η ελληνικη εξωτερικη πολιτικη, που αντι την ολοκληρωση της Ελλαδας με το αγκαλιασμα μεσα στα συνορα του ελευθερου κρατους οσων γινονταν περισσοτερων ελληνικων πληθυσμων, εθετε στοχο της τη διατηρηση και κατοχυρωση των συνορων που ειχαν ως τοτε καταχτηθη. Τουτα για τις εκαστοτε Κυβερνησεις ηταν βολικο να εκλαμβανονται και σα συνορα του Ελληνισμου. Η Μεγαλη Ιδεα ειχε πραγματοποιηθη με τη μικρη Ελλαδα. Μ' αυτό το πλασμα που μετατρεπε και την πρωτευουσα της Ελλαδας σε «κεντρο του Ελληνισμου» ηταν ευκολο να παραμεριζονται περιπτωσεις σαν της Κυπρου ή των μειονοτητων που βρισκονταν ακομα στην Τουρκια. Ηταν πραγματικα πολυ ενοχλητικες οι περιπτωσεις αυτες για κυβερνησεις δεξιες και εθνικιστικες αφου ηταν περιπτωσεις που υπαγονταν σαφως στην αρχη των εθνοτητων, και αυτη μπορούσε να την προβαλλει η Δυση εναντια στον κομμουνισμο (Βαλτικα κρατη π.χ.) ενω από την αλλη μερια Τουρκια και Αγγλια ηταν συμμαχοι ακριβως στον αγωνα κατα του κομμουνισμου, συνεπως δεν εταιριαζε να εγερθούν διεκδικησεις εναντια τους, μηπως εξασθενισει το αντικομμουνιστικό μετωπο, σε στιγμες μαλιστα εξαρσης του ψυχρου πολεμου. 8 Οι Κυπριοι με τη μονοχνωτη πεισματικη αξιωση τους να εφαρμοσθουν και γι' αυτους οι αρχες των εθνοτητων και της αυτοδιαθεσης των λαων, και με τον ενοπλον αγωνα τους από την 1.4.1955, δε μπορουσαν να χωρεσουν στο απλοϊκο σχημα το οποιο οι Αμερικανοι επιβαλλανε στους Ευρωπαιους συμμαχους τους, το σχημα της περιστολης (containment) της Σοβιετικης Ενωσης μεσα στη σφαιρα που της ειχε αναγνωρισθη στη Γιαλτα. Επι πλεον δεν ηταν η Κυπρος συμμαχος στο ΝΑΤΟ αλλα μια παραμερισμενη αποικια, που η Αγγλια προτιμουσε να τη διατηρησει μεσα στο κλειστο της αποικιακο κυκλωμα. Γινονταν λοιπον οι Κυπριοι όλο και ενοχλητικοτεροι, όχι μονο στους Συμμαχους, αλλα και στους ιδιους τους Ελλαδικους, που ειχαν κουρασθη απο τις ατερμονες και ατελεσφορες συζητησεις στα ΗΕ, στο Συμβουλιο της Ευρωπης και αλλου. Οι Κυπριοι με τη σταση τους εδιναν και τυψεις στην Αθηνα θυμιζοντας συνεχως με τη δραση τους τα παραδοσιακα απελευθερωτικα θεμελια της Ελληνικης εξωτερικης πολιτικης, και της προξενουσαν δυσφορια γιατι δεν εννοουσαν να κατασιγασουν τις διεκδικησεις τους, ωστε να παυσουν ν' αποτελουν παραφωνια στο αντικομμουνιστικο στρατοπεδο, (στο οποιο, ισως βλεποντας τα ρασα του Εθναρχη, τους ειχαν ηδη εγγραψει) και να ωθουν την Ελλαδα ν' αντιμαχεται συμμαχους απο τους οποιους πολλα επεριμενε. Εξ αλλου ητανε μοιραιο, με τον ενοπλο αγωνα σ' εξαρση να διεξαγεται στο νησι με Κυπριακες δυναμεις, και με το διπλωματικον αγωνα που διεξαγονταν στα διεθνη βηματα μ' Ελλαδικες κυριως δυναμεις, να εκδηλωθουν διαφωνιες μεταξυ των δυο αδελφων λαων και των ηγετων τους. Απο τετιες διαφωνιες, που αφορουσαν κυριως την τακτικη, μια απο τις σοβαροτερες και προ παντος πολυ χαραχτηριστικη εκδηλωθηκε και δημοσια το 1955 όταν εκαλεσαν οι Αγγλοι σε τριμερη διασκεψη στο Λονδίνο τους Ελληνες και τους Τουρκους για να συζητησουν «θεματα πολιτικης και αμυνας αφορωντα την Ανατολικη Μεσογειο περιλαμβανομενης και της Κυπρου». Ο Μακαριος, μαζι με αρκετους Ελλαδικους, διειδε αμεσως τον κινδυνο, και αντιταχθηκε εντονα στην προθεση της Ελληνικης Κυβερνησης (Πρωθυπουργος: Παπαγος, Υπουργος Εξωτερικων: Στεφανοπουλος) να μετασχει σε διασκεψη που φανερα ειχε μοναδικο σκοπό να επιβαλει στην Ελλαδα αγγλικη λυση του Κυπριακου. Η διασκεψη διαλυθηκε (7.9.1955) μετα τους τουρκικους βανδαλισμους (6.9.1955) εναντια στους Ελληνες της Πολης (τοτε ακομη 30.000 ψυχες). Η παταγωδης αποτυχια της μπορει να εδικαιωσε το Μακαριο, αλλα εξασθενισε σημαντικα τη θεση Ελλαδας και Κυπρου, αφου επισημοποιησε την Τουρκια σαν ισοτιμο παραγοντα του Κυπριακου. Υπηρχαν και αλλες διαφορες, που ετειναν σιγα - σιγα να διασπασουν την κοινη Ελληνικη γραμμη σε δυο συγκλινουσες ακομα αλλα χωριστες γραμμες, την Ελλαδικη και την Κυπριακη. Η διαφορετικη Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ιστορικη και κοινωνικη εξελιξη της ελευθερης Ελλαδας και της υποδουλης Κυπρου ητανε φυσικο να προσδιορισει και διαφορετικους τροπους αντιμετωπισης συγκεκριμενων φασεων κι επεισοδιων του αγωνα. Αυτο δεν ηταν απαραιτητα μειονεχτημα, εφ' όσον η ελευθερη κι η υποδουλη ενοτητα του Ελληνισμου συνεισφερανε σε κοινο ταμειο τις ιδιαζουσες δυνατοτητες που ειχε η καθεμια απο τη γεωγραφικη της θεση, την ιστορικη και κοινωνικη της τοποθετηση. Ετσι στην εκλογη συμμαχων για το διπλωματικο αγωνα οι Κυπριοι ειχανε ευρυτερες δυνατοτητες απο τους Ελλαδικους, γιατι υπηρξαν πολυ λιγοτερο επιφυλαχτικοι απο τουτους, και δεν έθεταν απο πριν κριτηρια και όρους επιλογης. Αντιθετα, απο τις 28.6. 1953 κιολας, ο Μακαριος διακηρυξε πως για την επιτευξη της ελευθεριας της Κυπρου θα δεχονταν την υποστηριξη, νομικην ή αλλη, οποιασδηποτε χωρας της Δυσης ή της Ανατολης. Στις συζητησεις στη Γενικη Συνελευση και στις Επιτροπες του ΟΗΕ οι Κυπριοι εχαιραν παντα πολυ μεγαλυτερην εμπιστοσυνη απο τους Αφρο - Ασιατες παρα οι Ελλαδικοι. Γι' αυτους οι Κυπριοι ηταν ενας αδελφος υποδουλος λαος που έπρεπε να ελευθερωθει, ενω η Ελλαδα ηταν ευρωπαϊκο κρατος συμμαχο με τ' αποικιοκρατικα. Ετσι πριν το 1959 τα ελληνικα διαβηματα προς τους Αφρο - Ασιατες για την Κυπρο προκαλουσαν δυσπιστια που φυσικα την καλλιεργουσαν οι Αγγλοι. Μετα την ανεξαρτησια της Κυπρου, οταν τουτη εγινε αυτοτελες μελος των Η.Ε., ευκολυνθηκεν η θεση πολλων αφροασιατικων χωρων που μπορουσαν ελευθερα και φανερα να εκδηλωσουν την προτιμηση τους προς την Κυπρο και την αδιαφορια τους για την Ελλαδα. Μια διαφορα που θ' αποχτουσε αργοτερα μεγαλη σημασια, επηγαζεν επισης απο τη διαφορετικη πολιτικο - κοινωνικην εξελιξη Ελλαδας και Κυπρου. Διχως Μικρασιατικη Καταστροφη, διχως προσφυγικο προβλημα, διχως αιμορραγια Παγκοσμιου κι εμφυλιου πολεμου, διχως εγνοιες εξωτερικων σχεσεων, διχως εσωτερικους κλυδωνισμους (αν εξαιρεσουμε το αλυτρωτικο), οι Κυπριοι μπορεσαν παρα, και ισως χαρη στην αδιαφορια των Αγγλων, ν' αναπτυξουν τις εσωτερικες δομες τους τις εκπαιδευτικες, τις οικονομικες και τις κοινωνικες πολυ ομαλοτερα απο τους Ελλαδικους. Ετσι βρεθηκεν η Κυπρος στα χρονια τουτα με ψηλοτερο ποσοστό εγγραμματων, μ' ευημερουσες εμπορικες και οικονομικες επιχειρησεις, μ' ένα κατα κεφαλην εισοδημα μεγαλυτερο απο των Ελλαδικων, και με συνεταιρισμους κι εργατικα συνδικατα που, διοργανωμενα κατα τ' αγγλικα προτυπα, εκαλυπταν το συνολο των Κυπριων εργατων· (και των Τουρκοκυπριων), και προστατευαν αποτελεσματικα τα δικαιωματα των μελων τους και ολοκληρης της κυπριακης εργατικης ταξης. Τη φυσικη ροπη της ταξης αυτης προς τ' αριστερα δεν την ειχαν ανακοψει ουτε αντιδραστικα στρατιωτικα κινηματα ουτε διχτατορια όπως στην Ελλαδα. Ηταν επισης φυσικο να πρωτοστατησουν οι Κυπριοι ερ γαζομενοι μαζι με τους Κυπριους μαθητες και φοιτητες στον απελευθερωτικο αγωνα που ξεκινησεν ο Μακαριος. Και τουτος, αψηφωντας τις νοσηρα συναισθηματικες και στενομυαλα συμφεροντολογικες υποψιες ορισμενων Ελλαδικων που δε δισταζουν να τον κατηγορησουν σαν αριστερο, στηριχθηκεν ανεπιφυλαχτα στη συμπραξη των 85% τουλαχιστο του Κυπριακου λαου που εκφραζονται σημερα με τα κομματα του Κεντρου και της Αριστερας. Η πρωτη ουσιαστικη πραξη αποκολλησης της Ελλαδικης απο την Κυπριακη γραμμη, που μεχρι το 1958 ειχαν κρατηθη με πολλες προσπαθειες και παρα ορισμενες δυσκολιες σε μια κοίτη κοινη, υπηρξαν οι μυστικες ελληνοτουρκικες συνομιλιες, στην πιο στενη και πιο ψηλη κυβερνητικη βαθμιδα, που κατεληξαν πολυ συντομα, με υποκινηση της Αγγλιας, στην αιφνιδια και συνταραχτικη συναντηση στη Ζυριχη (10— 11.2.1959) των Πρωθυπουργων και Υπουργων Εξωτερικων Ελλαδας και Τουρκιας. Η διμερης συμφωνια που υπογραφηκε εκει από τον Καραμανλη και τον Μεντερες συμπληρωθηκε στο Αονδινο από μια σειρα συμφωνιων 9 που μονογραφηθηκαν από τους Αβερωφ, Ζορλού και Selwyn Lloyd (19.2.59). Οι συμφωνιες αυτες υποβληθηκαν, η μαλλον επιβληθηκαν για υπογραφη σ' ενα Μακαριο ανθισταμενο και πιεζομενο αφορητα και σ' εναν Κουτσούκ, εκπροσωπο των Τουρκοκυπριων ενθουσιασμενο γιατι η μειονοτητα του, με τη συμφωνια, αποχτουσε αν όχι πληρη ισοτιμια με τους Κυπριους, παντως πολυ περσοτερα δικαιωματα από όσα θα δικαιολογουσε το ποσοστο της στο συνολικο πληθυσμο του νησιου (17,9%). Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
*** Απο το Φλεβαρη 1959 χρονολογειται νεα περιοδος των Ελλαδο-Κυπριακων σχεσεων που βασταει με διαφορες φασεις μεχρι σημερα. Μετα από τις μονομερεις ενεργειες της Αθηνας στη Ζυριχη, ηλθαν οι οξυτατες ενιοτε αντεγκλησεις στο Λονδίνο μεταξυ Ελλαδικων που επειγονταν να τελειωσουν10, πιεζομενοι από το ΝΑΤΟ, και Κυπριων που δεν ηθελαν να υποκυψουν για μια κολοβωμενη ελευθερια, αλλα και δεν ειχαν πια τις δυναμεις να συνεχισουν τον αγωνα μονοι τους, αφου η Αθηνα ειχε συμβιβασθη πισω από τις πλατες τους όχι τοσο με τους Αγγλους, οσο με τους Τουρκους. Το αγνό κλιμα του κοινου εθνικου αγωνα που ειχε διατηρηθη όχι μονο αναμεσα στο Λαό αλλα και σε τομεις της Ελλαδικης διοικησης που ασχολουνταν ειδικοτερα με το Κυπριακο, διαλυθηκε σιγα - σιγα μεσα σ' εναν κονιορτό παραπονων και μομφων, βαθυτατης πικριας και αμοιβαιας δυσπιστιας. Από εθνικό, το Κυπριακο γινεται στην Ελλαδα θεμα εσωτερικης πολιτικης. Κι ενω οι Ελλαδικοι με τις Συμφωνιες Ζυριχης — Λονδίνου ειχανε καταστησει την Ενωση ανεφικτη, δεν εδισταζαν να ενθαρρυνουν καθε υποψια, καθε κακοηθη φημη πως ουσιαστικος δραστης αυτου του εγκληματος ηταν ο Μακαριος. Ο Γριβας που δεν ειχε υπογραψει τις συμφωνιες ειχε τον ευκολο αρνητικο ρολο του αμφισβητια. Σε καθε παρομοιαν αμφιβολη εκβαση χρειαζεται και ο φανατικος εθνικιστης, ο εκτος τοπου και χρονου πλειοδοτης, και τον ρολο αυτον τον πληρουσε στην εντελεια ο ηρωας της ΕΟΚΑ, τυλιγμενος στους υπολογισμους των Ελλαδικων κομματων. Παρα το γεγονος ότι και ο Καραμανλης (ως το 1963) και ο Παπανδρεου (1963—65) κυβερνησαν με μεγαλες κοινοβουλευτικες δυναμεις, κανεις στην Αθηνα δε βρηκε το θαρρος που ειχε καποτε ο Ελευθεριος Βενιζελος για την Κρητη, να διακηρυξει στο Λαο πως Ενωση της Κυπρου ηταν για το παρον τουλαχιστο ανεφικτη, και ότι επρεπε συνεπως ο Ελληνικος Λαος να συνεργασθη ολοκαρδα στη σταθεροποιηση της ανεξαρτησιας του αδελφου Κυπριακου Λαου σε τροπο που τα δυο πιο δυναμικα κυτταρα του Ελληνισμου να λειτουργησουν σα μια ενοτητα μεσα στο διεθνη στιβο, κι ιδιαιτερα στην Ανατολικη Μεσογειο όπου κιολας το καθενα χωριστα έπαιζε ζωτικο ρολο. Αλλα όπως δεν τολμησαν οι Ελλαδικοι να ζητησουν ευθεως στα Η.Ε. την ανεξαρτησια της Κυπρου 11 — γιατι φοβουνταν πως θ' αποκλειονταν (ή θα φαινονταν ν' αποκλειεται) η Ενωση — έτσι δε μπορεσαν να την ανεχθουν, όταν απο το 1959 την αποχτησαν οι Κυπριοι, εστω και με τους επαχθεις ορους που τους επιβληθηκαν στη Ζυριχη και στο Λονδίνο. Αν και με τις Συμφωνιες δεν ελυθηκε το προβλημα της Κυπρου για κανεναν απο τους κυριοτερους παραγοντες, στους οποιους ειχε προστεθη τωρα και η Τουρκια, του εδοθηκε τουλαχιστο μια ωθηση που το κατεστησε πια ολοκαθαρα προβλημα του εικοστου αιωνα, δηλ. προβλημα ισχυος και ισορροπιας δυναμεων στο οποιο η γνωμη των λαων παιζει παντα μεγαλο ρολο, αλλα κατοχυρωνονται αι αποφασεις τους με αλλιωτικους διεθνεις ελιγμους και αντιπαραταξεις δυναμεων απο τις γνωριμες μεθοδους του 19ου αιωνα. Τουτες συνισταντο βασικα στην επανασταση και στη φανερη υποστηριξη και επεμβαση των πιο ενδιαφερομενων και κοντινων δυναμεων. Τωρα οι επεμβασεις πρεπει να ειναι πιο προσεχτικες, γιατι εχουν καθιερωθη διεθνη πλαισια και κανονες μεσα στους οποιους επιτρεπονται αρκετοι συνδυασμοι, αποκλειονται ομως εκεινοι που οδηγουν στη βια, στην αιματοχυσια, στον πολεμο. Οι Κυπριοι απο την πρωτη στιγμη της ανεξαρτησιας τους εδεχθηκαν την εφαρμογη αυτων των διεθνων κανονων για να κατασφαλισουν την ελευθερια τους. Ομως παραμενανε δυο εστιες απο τις οποιες μπορουσε να εκπορευθη αποπειρα βιαιης επιλυσης του Κυπριακου προβληματος: η Τουρκια (με την Τουρκοκυπριακη μειονοτητα τυφλο οργανο της) και η μειοψηφια των Κυπριων εκεινων που σε συνδυασμο με ορισμενους Ελλαδικους αντιμακαριακους υπερεθνικιστες πιστευαν οτι με τη βια, προκαλωντας ενδεχομενα μια γενικοτερη συρραξη, θα κατορθωναν «να κανουν την Κυπρο ελληνικη». Και στην Κυπρο μεν υπαρχει η ισχυρη προσωπικοτητα του Μακαριου που αντλει ενα συμπληρωμα ισχυος απο την αφοσιωση της μεγαλης πλειονοτητας των Κυπρίων, κι ετσι κατορθωνει να κρατησει σ' ελεγχο τις ολεθριες αυτες τασεις. Αλλα στην Ελλαδα δε βρεθηκε ηγετης αναλογης ολκης για να συνεργασθη ισοτιμα με το Μακαριο και να πεισει τον Ελληνικο Λαο οτι χρεος και συμφερον του ηταν πια να συνεχισει την παλια εκεινη αποστολη του να προασπιζει οχι μονο τη δικη του Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ανεξαρτησια αλλα κι εκεινη των αλλων. Η Ελλαδα αυτο εκανε στους δυο παγκοσμιους πολεμους (και στον αγωνα της κατα την Κατοχη) κι ας ηταν η ανεξαρτησια αυτη των Ολλανδων ή των Πολωνων, κι όχι ενος αδελφου Λαου όπως ηταν ο Κυπριακος. Η συμπαρασταση των Ελληνων προς τους Κυπριους και η αποφασιστικη προασπιση σε καθε στιγμη της Κυπριακης ανεξαρτησιας απο τους Ελληνες θα ειχεν ως τωρα στερεωσει την ελευθεριαν των Κυπριων και την ακεραιοτητα του νησιου τους, παρα τα σαθρα κειμενα της Ζυριχης. Αλλα, οι Ελλαδικοι δε μπορεσαν να κανουν τετια πολιτικη, γιατι νομιζοντας πως έχουνε λυσει το Κυπριακο, εμπλεκονταν όλο και περισσοτερο στις υποχρεωσεις τους προς το ΝΑΤΟ, και ουσιαστικα προς τους Αμερικανους, που ειχανε μολις ανακαλυψει την Ανατολικη Μεσογειο (κυριως μετα την Αγγλογαλλικη περιπετεια στο Σουεζ το 1956). Το Κυπριακο παρεμενε ακομα, οχι πια σαν προβλημα που θα επιλυονταν μ' εναν ωραιο και αγνον εθνικον αγωνα, αλλα σα βραχνας που βαραινε τους Ελληνας πολιτικους, ενω ο Ελληνικος Λαος, κουρασμενος κι αηδιασμενος, έχανε το ενδιαφερον του κι επιδιδονταν στην καταχτηση της ευημεριας του. Τοτε αρχισε να τονιζεται η αποκλιση αναμεσα στην Κυπριακη και στην Ελλαδικη πολιτικη και να επενεργουν οι εγγενεις διαφορες που σημειωθηκαν παραπανω. Προστεθηκαν μαλιστα κι αλλες. Ο Κυπριακος Λαος, μεσα στην νεο - αποχτημενη ελευθερια του, ενοιωθε πως επειτα απο πολλα χρονια αγωνα και καταπιεσης, ειχε δικαιωμα να επιδοθη κι αυτος στην εξασφαλιση της ευημεριας του. Οι Ελληνικες και Τουρκικες δυναμεις (1600 ανδρες συνολικα) που σταθμευαν κατα τις Συμφωνιες στο νησι, και οι Αγγλικες βασεις ηταν μεν υπομνησεις του τροπου που ειχαν αποχτησει την ανεξαρτησια τους, και των περιορισμων της, η παρουσια τους ομως δε μπορουσε να συγκριθει με την καταπιεση μιας αποικιακης κατοχης. Η ιδιαζουσα αυτη ανεξαρτησια τούς εφερνε και ορισμενα προνομια οπως η συμμετοχη στη Βρεταννικη Κοινοπολιτεια. και στη ζωνη της στερλινας, που αμβλυναν καπως την πικριαν για τον τροπο που τους ειχαν επιβληθη οι Συμφωνιες. Συμμετρα αμβλυνονταν κι ο ποθος για την Ενωση. Τουτη μετατρεπονταν απο πραγματοποιησιμη δυνατοτητα οπως ηταν ως το 1946, σε μιαν όλο και μακρινοτερη προοπτικη που δεν ειχαν αντιρρηση να την οπτασιαζονται όλο και πιο ανευθυνα εφ' όσον ηξεραν πόσο δυσκολη γινονταν, μερα με τη μερα, η υλοποιηση της. Για τη δυσκολια (ή την αδυναμια;) της υλοποιησης ειχε πεισει τους Κυπριους και η όλη πορεια των Ελλαδικων που έδειξαν καθαρα, απο το 1950 ως το 1959 ως που μπορουσαν να παν στον αγωνα για την Ενωση, και στη Ζυριχη ποσα ηταν ετοιμοι να θυσιασουν για την επιτευξη του ιερου σκοπου. Εξ αλλου, στο πραχτικο πεδιο, η συνεχης επαφη και συνεργασια με τους Ελλαδικους ειχε βοηθησει τους Κυπριους να συνειδητοποιησουν και να σταθμισουν τις θετικες και αρνητικες πλευρες της Ενωσης, αν πραγματοποιουνταν. Κι ειχανε γινει πολυ σκεφτικοι όχι τοσο για τον κινδυνο που διαβλεπανε να χασουν μερικα υλικα πλεονεχτηματα, αλλα για τους περιορισμους και τα μειονεχτηματα που θα συνεπαγονταν η μετατροπη ενος λαου μ' έντονη και αναπτυγμενη προσωπικοτητα σε πληθυσμο μακρινης επαρχιας ενος κρατους συγκεντρωτικου μ' απαρχαιωμενη γραφειοκρατια και με διαφορα πολιτικα και οικονομικα «κατεστημενα» που βλεπανε την Κυπρο απλως σα χωρο επεχτασης των υπηρεσιων και των υποκαταστηματων τους. Ισως η Ελλαδα του 1912 να ηταν πιο αναπτυγμενη, πιο «συγχρονισμενη» απο τη Μακεδονια και την Ηπειρο που ελευθερωσε. Το ιδιο δε μπορει να λεχθη για την Ελλαδα του 1959 σε σχεση με την Κυπρο. Κι αυτο, ενω οι Κυπριοι το 'βλεπαν, κι ηθελαν παρα ταυτα την Ενωση, οι Ελλαδικοι δε θελησαν να το αντιληφθουν. Ετσι στην Κυπρο η οπτασια αρχιζε να γινεται αχνοτερη, να περιοριζεται σ' ενταση και σ' έχταση, ωσπου σημερα εχει καταστη εμμονη ιδεα λιγων ρομαντικων και αρκετων φιλοδοξων που αρνουνται ν' αντικρυσουν την πραγματικοτητα κατα προσωπο, και που εκφραζονται απο τα κομματα της Κυπριακης δεξιας. Μ' αυτη την εξασθενιση του Ενωτισμου στην Κυπρο, συμβαδιζει, στην Αθηνα, η αλλοιωση της όλης εννοιας της Ενωσης. Μετα τις Συμφωνιες, οι Ελληνικες Κυβερνησεις ανακαλυψαν πως δεν ειχαν απαλλαγη απο το Κυπριακο, αλλα του ειχαν δωσει Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
καινουριες διαστασεις, όχι πια τριμερεις, αλλα διεθνεις. Αφ' ενος γιατι η ελευθερη Κυπρος, μελος του ΟΗΕ (απο 21.9.1960) 12, της Βρεταννικης Κοινοπολιτειας (απο 13.3.61), του Συμβουλιου της Ευρωπης (απο 24.5.1961), καθως και των αλλων κυριοτερων διεθνων οργανισμων, δε χρειαζονταν πια, για την προασπιση της ανεξαρτησιας της, να στηριζεται αποκλειστικα στην Ελλαδα. Αφ' ετερου γιατι το αναστημα του Μακαριου ειχεν επιβαλει το σεβασμο ακομα και σ' εκεινους που έβλεπαν με καχυποψια ένα κληρικο, Αρχηγο μαλιστα Εκκλησιας Ευρωπαιων, να ηγειται του κοσμικου αγωνα και της παλης, της αναποφευχτα αιματηρης, του Λαου του. Απο την αλλη μερια η Ελλαδα, με τη συνδεση της το 1961 με την Κοινη Αγορα, και τις αυξουσες υποχρεωσεις της προς το ΝΑΤΟ, απασχολουνταν περισσοτερο με τα ελλαδικα προβληματα αναπτυξης και αμυνας. Μη μπορωντας όμως, για λογους εσωτερικης πολιτικης, να εγκαταλειψουν ολοτελα το συνθημα της Ενωσης, τα «εθνικα» της κομματα αμιλλωνταν ποιο να υποστηριξει περισσοτερο την Ενωση, διχως να εκστομισει τη λεξη, και διχως να φανη υπονομευτης του ΝΑΤΟ. Το σκυλο χορτατο και την πιττα ολακερη. Στα παρασκηνια οι αθεραπευτοι ρομαντικοι της Κυπρου, Ενωτικοι απο ιδεολογια όσο και απο μισος του Μακαριου, ενθαρρυνανε τη σχιζοφρενικη πορεια και υποθαλπανε τις αντιμακαριακες ροπες της Αθηνας διαβαλλοντας τον Εθναρχη σαν ανθενωτικο, σαν αριστερο, σαν απλο προδοτη κτλ. Το αποτελεσμα ειναι πως σημερα ο ποθος της Ενωσης έχει παυσει να ειναι φυσιολογικος, αφου ξεκιναει εντονοτερος απο την Αθηνα παρα απο τη Λευκωσια. Οσο το νιογεννητο Κυπριακο κρατος επιδιδονταν στη συγκροτηση του ελευθερου βιου του, και στην προσπαθεια προσαρμογης του προς τους αφυσικους ορους των Συμφωνιων, οι διαφοροποιησεις αυτες δεν ειχανε φανερες συνεπειες. Στην περιοδο αυτη, που βαστηξε ως τελη 1963, οι Ελλαδικοι, μετα απο την παροδικην ανακουφιση που έφερε η συναψη των Συμφωνιων, αρχισαν να νοιωθουν ανησυχια μπρος σε μια χειραφετημενη πια Κυπρο που οδηγωντας την με σιγουρια ο Μακαριος αναμεσα στους πιο επικινδυνους σκοπελους, εμοιαζε να την ξεμακραινει απο την Ενωση. Καθησυχαζονταν ομως και αντλουσαν καποιαν ικανοποιηση απο την παρουσια στο νησι της Ελληνικης στρατιωτικης δυναμης (ΕΛ.ΔΥ.Κ. 950 ανδρες), και απο τις οικονομικες παροχες που τους εδιναν ακομα την ψευδαισθηση γονιού ή πρεσβυτερου αδελφου που κηδεμονευει το νεοτερο, κι ας ειχε δωσει δειγματα της ωριμανσης και υπευθυνοτητας του. Τα ειδικα δικαιωματα που ειχεν εξασφαλισει η Αθηνα απο τις Συμφωνιες, η καλοπιστη και πατριωτικη προτιμηση των Κυπριων να χρησιμοποιουν Ελλαδικους όπου χρειαζονταν ειδικους για τη διοργανωση μιας καινουριας υπηρεσιας ή επιχειρησης, η παρα καθε απογοητευση προσκολλησή τους προς ό,τι το Ελληνικο, ενισχυαν αυτη την ψευδαισθηση ως το σημειο να πιστευει η Αθηνα πως ολακερος ο διεθνης βιος της Κυπριακης Δημοκρατιας βρισκονταν κατω απο τον ελεγχο της. Τουτο όμως δεν το δεχονταν οι Κυπριοι. Η δεσμευση τους απο τις Συμφωνιες δε μπορουσε να σημαινει και δεσμευση απο όλες τις συμμαχιες και γενικα διεθνεις υποχρεωσεις στις οποιες υποκεινταν η Ελλαδα (και η Τουρκια). Σε όλους τους διεθνεις οργανισμους του ΟΗΕ ή της Ευρωπης, στην Κοινοπολιτεια καθως και στις διμερεις της σχεσεις η Κυπρος ενεργουσε σαν κρατος ελευθερο και ανεξαρτητο, ισοτιμο με την Ελλαδα, όπου συμπαρακαθονταν μαζι της σε διεθνεις διασκεψεις. Καθως μαλιστα συνταχθηκε απο νωρις με τα κρατη του «τριτου κοσμου», αυτα ακριβως που ειχαν υποστηριξει πιο θερμα τον αγωνα για την ανεξαρτησια της στον ΟΗΕ, και ανελαβε μια πολιτικη ουδετεροτητας προς τις Μεγαλες Δυναμεις, σε πολλες διεθνεις διασκεψεις η τοποθετηση της υπηρξε διαφορετικη, ή και αντιθετη απο των Ελλαδικων. Τουτο απηχουσε δυσαρεστα στην Αθηνα που ειχε την απαιτηση, τουλαχιστο σε θεματα όπου βρισκονταν οι «Δυτικες» δημοκρατιες αντιμετωπες με τις «Ανατολικες» χωρες, η Κυπρος να βρισκονταν στο πλευρο της Ελλαδας. Οι Κυπριοι, μη όντας μελη του ΝΑΤΟ, μη εχοντας λογους ευγνωμοσυνης προς τα μελη του για την εχθρικη ως επι το πλειστον σταση τους στις συζητησεις του ΟΗΕ, δεν εβλεπαν την αναγκη να ευθυγραμμισουν την πολιτικη τους με της Αθηνας, διχως και να διαμφισβητουν την ορθοτητα τουτης για την Ελλαδα. Στην πρωτην οξυτατη κριση με την Τουρκια, το Δεκεμβρη 1963, οι Αγγλοι υποστηριζομενοι στα παρασκηνια απο τους Αμερικανους, προτειναν στην πενταμερη διασκεψη του Λονδινου (15.1.— 10.2.1964) 13 την αποστολή στην Κυπρο στρατιωτικης δυναμης απο τα μελη του ΝΑΤΟ, υπο Αγγλικη διοικηση. Οι Κυπριοι απορριψανε την προταση αυτη, στην οποια η Ελληνικη Υπηρεσιακη Κυβερνηση Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
(Πρωθυπουργος: Παρασκευοπουλος, Υπ. Εξωτερικων: Ξανθαπουλος—Παλαμας, 31.12.1963 — 17.2.1964) ηταν κατ' αρχην συμφωνη. Η Διασκεψη εληξε χωρις αποτελεσμα. Οι Αμερικανοι εμφανιστηκαν τοτε στο προσκηνιο, και προσπαθησαν, με την αποστολη του Υφυπουργου Εξωτερικων Μπωλ στην Αγκυρα (11.2.1964) και στην Αθηνα (15.1.1964) να επιβαλουν λυση στους Κυπριους. Ο Μακαριος, στον οποιον η Αθηνα ειχε μεταθεσει το βαρος της τελικης απαντησης, απορριπτει και τις προτασεις Μπωλ, και ζηταει δυναμη πραγματικα διεθνη και ανιδιοτελη που να εξαρταται απο το Συμβουλιο Ασφαλειας των ΗΕ. Με την αποφαση τουτου της 4.3.1964 εγινε δεκτη ομοφωνα η προταση αυτη κι απο τοτε βρισκεται στην Κυπρο η Ειρηνευτικη Δυναμη των ΗΕ. Η σθεναρη διπλωματικη αντιδραση προς την Τουρκικη βια, η αποφασιστικη αντιμετωπιση των ΝΑΤΟϊκων και Αμερικανικων προσπαθειων για επεμβαση αποτελουσαν για την Κυπρο τη μονη αποτελεσματικη γραμμη. Εφεραν όμως στην επιφανεια όλη τη δυσφορια των Ελλαδικων που ειχαν υπερκερασθη απο την ευελιξια, τη συνεπεια και τη γενναιοτητα με την οποια ο Μακαριος, επικουρουμενος απο τον ικανοτατο Υπουργο Εξωτερικων Κυπριανου, προασπιζε την ελευθερια και την ακεραιοτητα της Κυπρου. Δεν ηταν μονο η ανεξαρτησια της γραμμης τους, αλλα και οι αριστοτεχνικοι χειρισμοι τους, που εφεραν ξανα στο πλευρο των Κυπριων, σ' αυτες τις κρισιμες στιγμες, τη μεγαλη πλειονοτητα των κρατων του «Τριτου Κοσμου». Στο μεταξυ, η Ελλαδα, με τη δευτερη Κυβερνηση Παπανδρεου (Φλεβαρης 1964—Ιουλης 1965), εχτος απο ένα συντομο διαλειμμα, συνεχιζε την πολιτικη της ξυνισμενης, και συναισθηματικης ανασχεσης, αλλεργιας θαλεγε κανεις, των προηγουμενων Κυβερνησεων για καθε τι το Κυπριακο. Ευθυγραμμιζομενοι με τη γραμμη του ΝΑΤΟ στ' ον μα ενος αντικομμουνισμου που αρχιζε να μετατρεπεται σε αντισοβιετισμο, 14 οι Ελλαδικοι προσφερανε στην Τουρκια που δεν εχανε τον καιρο της με τετιους δογματικους—συναισθηματικους προβληματισμους, μοχλο όχι μονο για να υποσκαψει την ακεραιοτητα της Κυπρου, αλλα και για να επιβουλευθει εδαφη μεσ' στα ίδια τα όρια της Ελλαδικης επικρατειας. 15 Ειναι αληθεια πως οι φορεις της Ελλαδικης εξωτερικης πολιτικης ειχανε παραμεινει βασικα οι ιδιοι, κληρονομημενοι απο τις υπηρεσιακες Κυβερνησεις Πιπινελη (19.6.63—28.9.1963) και Παρασκευοπουλου. Οι δυο τουτοι Πρωθυπουργοι, καθως κι οι αμεσοι συνεργατες τους διακρινονταν για την αφοσιωση τους στο «ατλαντικο ιδεωδες», για την πεποιθηση τους πως η Ελλαδα ειχεν όχι απλως ευρωπαικη, αλλ' αποκλειστικα «δυτικο - ευρωπαικη αποστολη, για την πιστη που δεν ηταν πια ενεργη, αλλα ειχε καταντησει βολικη εξη, στην «Ελληνο - Τουρκικη φιλια, σαν ακρογωνιαιο λιθο» και για το αντι - μακαριακο μενος τους. Ο Μακαριος ανετρεπε συνεχως τους στενοκαρδους μικρο - ελλαδικους υπολογισμους που καταστρωναν ερημην των Κυπριων, και υπηρετουσε ετσι πιο αποτελεσματικα το συμφερον της Κυπρου κι εκεινα του Ελληνισμου με την ευρυτερην εννοια. Για ενα συντομο διαλειμμα (Φλεβαρης — Αυγουστος 1964) η Κυβερνηση Παπανδρεου προσπαθησε με τα ίδια αυτα προσωπα και με Υπουργο Εξωτερικων τον Κωστοπουλο, να κανει, ιδιως στο Κυπριακο, την εξωτερικη πολιτικη που της επετρεπε η πανηγυρικη υποστηριξη που τοσο προσφατα της ειχε χαρισει ο Ελληνικος Λαος. Η αρνηση απο τον Πρωθυπουργο της Αμερικανικης προτασης για συναντηση με τον Ινονού, η περηφανη αντιμετωπιση του Προεδρου Τζονσον που επηρεασε για πρωτη φορα — ισως και για τελευταια, και παντως για πολυ λιγο — την επισημη αμερικανικη πολιτικη στο Κυπριακο ευνοικα για την Ελλαδα, η εσπευσμενη κι αποτελεσματικη ενισχυση της Κυπρου με ελληνικες δυναμεις, υπηρξαν οι σταθμοι αυτης της πιο «ελληνικης» εξωτερικης πολιτικης όπως την περιέγραψε ο Πρωθυπουργος επιστρεφοντας απο την Ουασιγκτον (30.6.1964) Επακολουθησαν οι Τουρκικες επιθεσεις στην Κυπρο (Ιουνης — Σεπτεμβρης 1964) που δεν ηταν παρα ενας παροξυσμος της κρισης που ειχε ξεσπασει το Δεκεμβρη 1963. Αυτη μπηκε σε ηπιοτερη φαση με το διορισμο του Μεσολαβητη των ΗΕ Γκαλο Πλαζα (16.9.1964), που υπεβαλε την εκθεση του στο Γενικο Γραμματεα των ΗΕ στις 26.3.1965. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Ομως το κλιμα της αντι - κυπριακης δυσπιστιας ειχε παρει διαστασεις, κυριως απο τις πιεσεις των Αμερικανων, απ' ευθειας ή και μεσον του ΝΑΤΟ, πανω στην Κυβερνηση Παπανδρεου. Ο εκνευρισμος για τις «συνεχεις παρασπονδιες» του Μακαριου (όπως τις θεωρουσαν στην Αθηνα) κορυφωνονταν. 16 Επροκειτο για χειρισμους των Κυπριων που αποβλεπαν στην επειγουσα αντιμετώπιση εξελιξεων που απειλουσαν αμεσα την επικρατεια τους (π.χ. βομβαρδισμους, αποβασεις Τουρκων κτλ.) τους οποιους επιστευαν οι Κυπριοι πως βρισκονταν μεσα στις γενικες γραμμες της ελλαδο - κυπριακης συνεργασιας όπως ειχε συμφωνηθει στη συναντηση Παπανδρεου — Μακαριου (Απριλης 1964). Στις σχετικες δηλωσεις που εκανε ο πρωθυπουργος (13.4.1964) τονιζεται μεταξυ αλλων σα μονη λυση η πληρης και ανεμποδιστος ανεξαρτησια, η επιτρεπουσα εις τον Κυπριακον Λαον ν' αποφασισει το μελλον του με πληρη την ασκηση των κυριαρχικων δικαιωματων του». 17 Για λιγους μηνες του 1964 αυτη η σημαντικη διατυπωση, που καθιερωνε την ισοτιμια της Κυπρου με την Ελλαδα στο πεδιο των διεθνων σχεσεων (προφανως ηταν αναγκη να επαναβεβαιωθει το αυτονοητο αυτο αξιωμα) υπηρξεν ο γνωμονας της Ελλαδικης πολιτικης. Γρηγορα όμως θα λησμονηθουν όλ' αυτα. Το Γεναρη 1965 η Ελλαδικη δυσφορια ειχε φτασει σε τετιο σημειο ωστε εφημεριδα της Αθηνας που θεωρουνταν φορεας κυβερνητικων αποψεων να γραψει: «Την χαραξιν της γραμμης και την εκτελεσίν της θα έχη εις το ακεραιον η Ελληνικη Κυβερνησις. Δεν χωρει πλεον οδτε πολυαρχια, ούτε ανευθυνον παρασκηνιον. Ο κ. Μακαριος (σικ) θα εκτελη εντολας. Και εις τας Αθηνας υπαρχει Υπουργικον Συμβουλιον δια ν' αποφασιζη». (Ελευθερία, 24.1.1965). Αυτη ηταν η πρωτη ρητη και δημοσια διατυπωση της θεωριας του προβαδισματος και της αποκλειστικης και ασυζητητης αυθεντιας της Αθηνας στο χειρισμο του Κυπριακου. Απο τοτε πρεπει να χρονολογειται κι ο όρος του «εθνικου κεντρου» που περιγραφει τη θεωρια αυτη.
*** Δυο κρισεις, (Νοεμ.—Δεκ. 1967, Φλεβ.—Μαης 1972) και εφτα χρονια αργοτερα εμελλε να βρει η θεωρια του «εθνικου κεντρου» την επισημοτερη διατυπωση της στη διακοινωση της Αθηνας προς τη Λευκωσια, της 11.2.1972 «Σημειον 6. Ο κυπριακος ελληνισμος ειναι τμημα του Εθνους. Αυτο δεν πρεπει να λησμονηται. Οπως δεν πρεπει να λησμονηται ότι εθνικον κεντρον ειναι και παραμενουν αι Αθηναι. Παρα ταυτα (Σημ. συγγρ:;) η Ελληνικη Κυβερνησις δεν εχει την στιγμην αυτην (Σ.Σ.: σικ) την προθεσιν επεμβασεως εις τα εσωτερικα πραγματα του Ελληνο—κυπριακου ελληνισμου...». Απο το κειμενο της διακοινωσης που δημοσιευεται, όσο και παραλλαγμενο και να ειναι, στον τυπο της 15.2.1972 — παρ' όλο που η εκπληκτικη τελευταια παράγραφό της γραφει: «η παρουσα διακοινωσις... δεν απευθυνεται μονον προς την Κυπριακην Κυβερνησιν, αλλα και προς ολοκληρον τον κυπριακον λαον δε δημοσιευθηκε αμεσως — εμπνευσθηκε η ομοφωνη και αυθορμητη περιγραφη πολλων διπλωματών και δημοσιογραφων πως επροκειτο ουσιαστικα για τελεσιγραφο, και για αποπειρα επεμβασης στα εσωτερικα ανεξαρτητου κρατους. «Δεν πρεπει να λησμονηται οτι εθνικον κεντρον ειναι και παραμενουν αι Αθηναι...» Το δογμα αυτο και οι αμεσες πραχτικες εφαρμογες του που επιτασσονται στους Κυπριους απο την Αθηνα στη διακοινωση (παραδοση των όπλων, ανασχηματισμος Κυβερνησης με προσωπα «...εγνωσμενης σωφροσυνης, εχοντα ανεξαρτησιαν γνωμης, απηλλαγμενα μισαλλοδοξιας και δυναμενα να συνεργασθουν δια την αποκαταστασιν της διασπαθεισης εθνικης ενοτητος...») καταληγουν να επιτρεπουν την παρομοιωση της θεωριας του «εθνικου κεντρου» με το «δογμα Μπρέζνιεφ» το οποιο διατυπωθηκε κι εφαρμοστηκε με τοσο κυνισμο στην Τσεχοσλοβακια. Κι αυτο ζητουσε την ευθυγραμμιση της Τσεχοσλοβακιας προς τη Μοσχα, την παραδοση των όπλων του τσεχικου στρατου, και τον ανασχηματισμο της Τσεχοσλοβακικης κυβερνησεως. Η ολοκληρωτικη θεωρια της απολυτης εξουσιας και του «αλαθητου» του εθνικου ή ιδεολογικου Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
κεντρου πανω σ' όλες τις πτυχες της καθημερινης ζωης λαων που για τη διεθνη κοινη γνωμη αποτελουν ελευθερες ανεξαρτητες κρατικες ενοτητες, και σαν τετιες ανηκουν στον ΟΗΕ 18 και στους αλλους διεθνεις οργανισμους, ειναι ασυζητητα απορριπτεα στα τελη του 20ου αιωνα. Γιατι όπως η Σοβιετικη Ενωση επιδιωκει με το «δογμα Μπρεζνιεφ» να μετατρεψει τις λαικες δημοκρατιες σε φαλκιδευμενα μελη της διεθνους κοινωνιας (όπως ειναι η Ουκρανια κι η Λευκορωσια) έτσι και η «θεωρια του εθνικου κεντρου» θα ειχε, αν επιτυγχανονταν η εφαρμογη της, σα συνεπεια τη μετατροπη της Κυπρου αν όχι σε απ' ευθειας επαρχια της Ελλαδας (γιατι τοτε με τη «διπλη Ενωση» ένα τμημα της θα κινδυνευε να γινει Τουρκικη επαρχια κι αυτο βεβαια δεν το επιθυμει η Αθηνα), παντως σε κρατος με κολοβωμενη ανεξαρτησια και διεθνη προσωπικοτητα κατω απο τον ελεγχο κηδεμονα φυλετικα (και όχι ιδεολογικα) συγγενους. 19 Με τη διακοινωση της 11.2.72 εχει συμπληρωθη η πορεια που άρχισε καπου γυρω στα 1959—60. Απο χωρα που σπαραζει με καθε σπαραγμο της αδελφης Κυπρου, και που μοιραζονταν μαζι της στα πλαισια του Ελληνισμου μια σχεση μυχιαίτερης και γνησιοτερης ενοτητας απο εκεινην που θα εξασφαλιζε και η πιο ιδεωδης κρατικη ενωση, η Ελλαδα σημερα έχει γινει εξωτερικος προς την Κυπρο παραγοντας. Η φυση των σημερινων της σχεσεων με την Κυπρο δε διαφερει και πολυ απο τη φυση των σχεσεων με το Λιβανο, με τη Γιουγκοσλαβια, με την Τουρκια. Ισως μαλιστα σε μερικες περιπτωσεις οι σχεσεις της Ελλαδος με την Τουρκια να ειναι πιο θερμες και οι πολιτικες να συμπιπτουν σε περισοτερα σημεια παρα με την Κυπρο. Καταληξαμε εκει γιατι η Ελλαδα αντιληφθηκε πολυ αργα πως στον 20ον αιωνα δε μπορουσε να χειρισθη το προβλημα της Κυπρου σαν αλυτρωτικο για την ελληνικη κοινη γνωμη, σαν προβλημα ισχυος και ισορροπιας δυναμεων για τη διεθνη κοινη γνωμη και προπαντος για τον «ατλαντικο» δεσμο της τον οποίο προτιμα να υπηρετει. Εχει περασει, ειναι αληθεια πανω απο αιωνας απο τις ημερες που η Ελλαδα αποκλειονταν απο τους στολους των πιο μεγαλων της φιλων, της Αγγλιας και της Γαλλιας, γιατι ειχε τη γενναιοτητα και τη σωστη πολιτικη αντιδραση να παρει το μερος των Ρωσων, που πολεμουσαν τους Τουρκους, ενω οι Αγγλογαλλοι («δυτικοι» της εποχης εκεινης) ειχανε συμμαχησει με τους Τουρκους, για λογους καθαρα συμφεροντος και ισχυος. Στον εικοστον αιωνα σπανιζουν τετιες ηρωικες εκδηλωσεις. Τα περσοτερα μικρα κρατη ευθυγραμμιζονται με τη μια ή την αλλη Μεγαλη Δυναμη. Ομως σημερα η Ανατολικη Μεσογειος εχει ξαναγινει πεδιο οχι πια ιδεολογικων συγκρουσεων, αλλ' αναμετρησης των Μεγαλων Δυναμεων, καθαρα για λογους ισχυος και διατηρησης της ισορροπιας, όπως ακριβως όταν η Κυπρος περασε απο τον Οθωμανο στον Αγγλο δεσποτη. Σ' αυτη την ωμη πραγματικοτητα η Ελλαδα θα ειχε πολλα να διδαχθη απο τη συνετη και συνεπη πορεια της Κυπρου τα τελευταια δωδεκα χρονια, αντι να προσπαθει να της επιβαλει τις μικρο ελλαδικες επιθυμιες της. Η γνησια ανεξαρτητη Ελλαδα με μια γνησια ανεξαρτητη Κυπρο θα βοηθουσαν τον Ελληνισμο να ξαναγινει παραγοντας πολυδυναμος μεσα στον ανταγωνισμο των Μεγαλων, παραγοντας ανεξαρτησιας και συνεργασιας όλων των μικρων κρατων που ζουνε γυρω απο την Ανατολικη Μεσογειο. Την πορεια του Κυπριακου προβληματος απο τη γενεση του το 1931 ως τη σημερινη δυσκολη φαση του, θελησαμε να σκιαγραφησουμε, επιμενοντας καπως περσοτερο στις πρωτες φασεις του, όταν διαμορφωθηκαν τα δεδομενα του, επισημαινοντας τον κινδυνο για ολάκερο τον Ελληνισμο της σοβαροτατης αλλοιωσης που έχουν υποστη, απο ψυχολογικες κυριως αιτιες, οι Ελλαδο - Κυπριακες σχεσεις μετα το 1960. Μαης 1972 Αλέξανδρος. Γ. Ξύδης
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Κώστας Χατζηαργύρης * Στα πλοκάμια μιας Λερναίας Ο καμβας ειναι πολυ μεγαλος. Ενα δεκαχρονο περιπου ιστοριας της Κυπρου και της Ελλαδας. Μια αφηγηση που ελπιζω να μας βοηθησει επισης να κατανοησουμε πιο καλα τη δικη μας ιστορια. Και που θα επιχειρει παντοτε να συσχετιζει τις δικες μας εμπειριες με τις πλατυτερες, περιφερειακες και παγκοσμιες, εξελιξεις — στρατηγικες, διπλωματικες, ιδεολογικες. Γιατι μοναχα ετσι γινεται νοητη η ιστορια, στη δικη μας μαλιστα εποχη της ολο πιο μεγαλης και περιπλοκης αλληλεξαρτησης εθνων και ιδεων. Διαιρεσα την κυπριακη ιστορια, μετα τις συμφωνιες Ζυριχης και Λονδινου και τη δημιουργια του ανεξαρτητου κυπριακου κρατους, σε τρεις φασεις που ειναι και κορυφωματα της κρισης του κυπριακου: Στη φαση 1963-1965, που αρχισε με μιαν ανεντιμη παγιδα στημενη στον ελληνισμο, κι εκλεισε με τη ρητη ανακηρυξη της Κυπρου σαν ισοτιμου κρατους, με απεριοριστα κυριαρχικα δικαιωματα, απο τα Ηνωμενα Εθνη. Στη φαση 1966-1968, του ελλαδοτουρκικου διαλογου που αποληξε στην Αλεξανδρουπολη και το Κεσάν, με τραγικη κατακλειδα την αναμετρηση του Νοεμβρη 1967, κι όπου ο Μακαριος μπορεσε να σωσει την εθνοφρουρα απο τους Αγγλοαμερικανους και τους Τουρκους και στηριχτηκε πιο αποφασιστικα παρα προηγουμενως στον κυπριακο λαο οαν ασπιδα της λευτεριας της Κυπρου, και Στη φαση 1969-1972 που αρχισε με την αντιμακαριακη τρομοκρατια στο νησί και την αποπειρα εναντιον του Μακαριου και που μας οδηγησε φυσιολογικα στην τωρινη, ασυμπληρωτη ακομη, αναμετρηση που θα επιδρασει βαθεια στην τυχη της Κυπρου μα κι ολου του ελληνικου λαου. Η Κυπρος ειναι χωρα μικρη, οι εχθροι της πολλοι και μεγαλοι. Ο Μακαριος, στους ελιγμους του για την ανεξαρτησια και την ουδετεροτητα του νησιου, για να κρατησει ανοιχτο το δρομο προς την ολοκληρωση των εθνικων ποθων των Κυπριων, χρειαστηκε να στηριχτη και σε ξενες δυναμεις, ουδετεροφιλες, σοσιαλιστικες, τη Σοβιετικη Ενωση ιδιαιτερα, που ο ρολος της στο κυπριακο αναλυεται εδω και μεγαλωνει σε σημασια κι αποφασιστικοτητα, ενω γινονται ολο πιο πολυ πολυπλοκες οι σχεσεις με την Ελλαδα. Μα η τελικη, η μονη, εγγυηση της διασωσης του ελληνισμου της Κυπρου, συμφωνα με την ερμηνεια του Μακαριου, προβαλλει και κεινη ολο και πιο καθαρα — η ουδετεροτητα, η εξοδος της Κυπρου απο τους ανταγωνισμους των μεγαλων δυναμεων, πρωταρχικα μονης της, μα στο τελος, αναγκαστικα, με βαση μιαν ουδετεροποιηση ολης της Μεσογειου. Αυτην την ιστορια μας αφηγουνται οι σελιδες που ακολουθουν. Φυσικα, καθε διαιρεση σε φασεις ενεχει μια δοση ανακριβειας κι αυθαιρεσιας. Ειναι σ' ορισμενο βαθμο τεχνητη. Μια η συνωμοσια εναντιον της Κυπρου και του ελληνικου λαου της. Οι ιδιοι παντα οι φορεις της, οι ιδιες δυναμεις ταγμενες στο πλευρο του Μακαριου και των Κυπριων, ξεπεταγματα της ιδιας πυρκαγιας οι φλογες της καθε φασης. Ωστοσο, η καθε επιθεση περνα απο υφεσεις κι εξαρσεις. Και καθε φορα αλλαζει ο συσχετισμος των
*
Διανοούμενος της παραδοσιακής Αριστεράς Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αντιπαλων δυναμεων — στην περιπτωση μας τοσο στην Κυπρο οσο διεθνως. Ο αναγνωστης θα πειστη για τουτο, νομιζω, πως ειναι και σωστος και χρησιμος και αποκαλυπτικος ο τροπος παρουσιαοης. Απο την αφηγηση, τη στηριγμενη σ' αφθονα τσιτάτα, την ερμηνεια, τους συσχετισμους που θα γινουν, την αναλυση που θ' αναπτυχτη, ο καθενας θα βγαλει δικα του συμπερασματα. Εχει τις αντιληψεις του ο γραφων. Δε θα προσπαθησει να τις επιβαλει. Αυτος ειναι, θαρρώ, ο δημοκρατικος τροπος κατατοπισης. Κι ειναι επισης, πιστευω, ο πιο πειστικος, που ταιριαζει σε περηφανο λαο με δικη του σκεψη και κριση. Σα δημοσιογραφος που εμεινε πολλα χρονια στην Αγγλια και πηγαινε συχνα στην Κυπρο και στο Παρισι, να παρακολουθησει τις συνομιλιες στο NATO — για να μην αναφερθω στα χρονια της εδω παραμονης μου — ετυχε ναχω ιδια αντιληψη για καμποσα γεγονοτα που αναφερω. Οπου ειναι απαραιτητο, θ' αναφερεται στο κειμενο η δικη μου παρεμβολη στη διαμορφωση μιας ειδησης. Τουτο θα γινεται το δυνατο πιο λιγο.
Η πρ ώ τ η φ άσ η 1 96 3- 1 96 5 Πρεπει δω ν' ανατρεξουμε λιγα χρονια προς τα πισω. Το 1961—1962, σχεδον αμεσως μετα την ανακηρυξη της κυπριακης ανεξαρτησιας, η Αμερικη, η Αγγλια, η Τουρκια και τα πιο δεξια, εξτρεμιστικα στοιχεια στην Ελλαδα καταληξαν στο συμπερασμα πως οι συμφωνιες της Ζυριχης και του Λονδινου για τη δημιουργια ενος κολοβωμενου κι ευνουχισμενου κυπριακού κρατους αποτελεσαν ένα «τρομερο σφαλμα» (όπως εγραψε σε τηλεγραφημα της απο την Ουασιγκτων στις 17.6.64 η παρισινη «Μοντ») ικανο να κλονισει την όλη συμμαχικη θεση στη Μεσογειο — όχι «σφαλμα» που σφαγιασε τα συμφεροντα του κυπριακου λαου. Οι «Τάιμς Νεας Υορκης» εδωσαν πρωτοι το προειδοποιητικο τους σαλπισμα στις 12 Αυγουστου 1961: «Σε μια μοναχα χωρα δικαιουται η Σοβιετικη Ενωση να ελπισει στην αναληψη της εξουσιας με ομαλα δημοκρατικα μεσα. Αυτη ειναι η Κυπρος. Μετα την ανεξαρτησια, η επιρροη των κομμουνιστων αυξηθηκε, η ανεργια μεγαλωσε... Μερικοι διπλωματες υπολογιζουν πως σε μιαν ελευθερη εκλογη οι κομμουνιστες ίσως εξασφαλισουν 35 τοις εκατο των ψηφων... Σα θυμηθουμε τη στρατηγικη σημασια της Κυπρου, κατανοουμε την τελικη απειλή για τη Δυση». Με τον ίδιο κινδυνο της υποθετικής κομμουνιστικοποιησης της Κυπρου απασχοληθηκε και η «Κρίστιαν Σάιενς Μόνιτορ» στις 28 Σεπτεμβρη 1963. Ακομη πιο σαφης υπηρξε, σε μιαν αγορευση του προς το «Συμβουλιο για τις Διεθνεις Σχεσεις» του Σικαγου στις 18 Σεπτεμβρη 1964, ο Αμερικανος υφυπουργος των Εξωτερικων Τζωρτζ Μπωλ που διαδραματισε επανειλημμενα ενεργο ρολο στην καθοδηγηση της κυπριακης κρισης. Απαριθμωντας τους λογους για το αμερικανικο ενδιαφερον στην Κυπρο, ο Μπωλ ειπε για την ελληνοτουρκικη κριση γυρω απο το κυπριακο: «Πεμπτο, απειλει τη σταθεροτητα μιας πτερυγας της αμυνας του NATO κι επομενως αφορα όλους τους εταιρους του NATO... »Εβδομο, ευνοησε τη δημιουργια καινουργιας σχεσης αναμεσα στην κυβερνηση της Κυπρο υ κι αλλες αδεσμευτες χωρες με τις ο πο ει ς η Λευκωσια γυρεψε τελευταια να συνδυαστη, και Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«Ογδοο, σαν αποτελεσμα των ερωτοτροπιων του αρχιεπισκοπου Μακαριου με τη Μοσχα και της δυναμης πο υ διαθετει το ντοπιο κομμουνιστικο κομμα, το ΑΚΕΛ, η τοπικη αυτη εριδα ενδεχεται να οδηγησει σε μια διεισδυση της Σοβιετικης Ενωσης στη στρατηγικα σπουδαια Ανατολικη Μεσογειο». Ομολογημενο λοιπον προκαταβολικα κι εκ των υστερων το ενδιαφερον της Αμερικης για την πορεια και την τυχη της Κυπρου, κι ας βεβαιωνε ο Αντλάι Στηβενσον, Αμερικανος αντιπροσωπος στον ΟΗΕ, τα Ηνωμενα Εθνη στις 19 Ιουνη 1964 πως: «Δεν υπαρχει καμια αμερικανικη τοποθετηση σχετικα με τη φυση ή τη μορφη μιας τελικης ρυθμισης του κυπριακου προβληματος.... δεν ειναι εργο της κυβερνησης μου να υποδειξει λυση». Μηπως διεφεραν οι βρεταννικες αντιληψεις; Οσοι μενουν προσκολλημενοι σε παλια σχηματα κι ερμηνειες αρεσκονται να μιλουν για την αντιθεση αναμεσα σε Βρεταννους και Αμερικανους σε σχεση με την Κυπρο και για τη δηθεν αποφαση της Μεγαλης Βρεταννιας να προασπισει τον ελεγχο της πανω στις κυπριακες της βασεις απο καθε αμερικανικη προσπαθεια διεισδυσης κι υποκαταστασης. Ομως, στη «Μοντ» της 7) 8.2.64, κιολας, ο Ερικ Ρουλω, σπεσιαλιστας της εφημεριδας στα μεσανατολικα προβληματα, ειχε μια πολυ διαφορετικη εποπτεια του θεματος: «Η απωλεια της βασης του Σουεζ», εγραφε, «κι η απειλη που πλανιεται πανω από τη βαση του Αντεν εχουν σαν αποτελεσμα να μεγαλωσει εξαιρετικα η στρατηγικη σημασια της Κυπρου στα ματια ορισμενων Βρεταννων στρατηγικων. »Εδω και καμποσους μηνες, οι αγγλοφοβοι διαισθανονται πως οι Αγγλοι δε νοιωθουν πια ασφαλεις. Τους φοβισε το σχεδιο του αρχιεπισκοπου Μακαριου να ολοκληρωσει την ανεξαρτησια του νησιου, σχεδιο που η πραγματοποιηση του αργα ή γρηγορα θα θιξει το καθεστως των δικων τους βασεων (στην Κυπρο)». Ησαν ταχα αβασιμες οι ερμηνειες των αγγλοφόβων; Μεσα στο διαστημα 1963 - 1964, πριν καν ξεσπασει η κριση του κυπριακου, επισημες εγγλεζικες πηγες παραδεχτηκαν οι ιδιες τη μεταβολη τουτη στην τοποθετηση της χωρας τους. Νωρις το 1963, «ανωτατος εκπροσωπος» του βρεταννικου αρχηγειου Εγγυς και Μεσης Ανατολης και των εγγλεζικων βασεων στην Κυπρο δηλωσε, σε συνεντευξη του προς το περιοδικο «Διεθνεις Σχεσεις» στην Αθηνα: «Στη Μεση Ανατολη, οπως κι αλλου, η Βρεταννια αναλαβε, μεσο αμυντικων συνθηκων σαν το ΣΕΝΤΟ και το NATO, την αντιμετωπιση της απειλης του σοβιετικου συνασπισμου. Η Κυπρος ειναι κατ' αρχην βαση που μας επιτρεπει να εκπληρωσουμε τις υποχρεωσεις μας απεναντι στο ΣΕΝΤΟ. Οπωσδηποτε η γεωγραφικη της θεση της επιτρεπει ιδιαιτερα να καλυψει καλα, απο αποψη ρανταρ και εναεριου χωρου, τη δεξια πλευρα του NATO». Η παραμονη στην Κυπρο βρεταννικων δυναμεων σε κατασταση ετοιμοτητας., συνεχισε ο ιδιος εκπροσωπος, αποβλεπε στην «υποστηριξη στρατηγικων σκοπων της Βρεταννιας που βρισκονται μεσα στον κυκλο ενδιαφεροντων του ΣΕΝΤΟ και των συμμαχων του NATO». Η Αγγλια, μ' αλλα λογια, το 1963 κιολας εφτασε να θεωρει, και να υποστηριζει, πως οι βασεις της στην Κυπρο μπορουν και πρεπει να λειτουργησουν για τους στοχους του NATO κι όχι μοναχα του ΣΕΝΤΟ. Λιγους μηνες αργοτερα, ο Λορδος Καρριγκτον, σημερα υπουργος Αμυνης της κυβερνησης Χηθ και τοτε εκπροσωπος της κυβερνησης Χιουμ στη Βουλη των Λορδων, δηλωσε τα παρακατω αποκαλυπτικα στο ιδιο περιοδικο (παραπεμπω στο αγγλοφωνο τευχος Αυγουστου 1964 των «Διεθνων Σχεσεων») :
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«Εχουμε συναισθηση της επίμονης και σοβαρης απειλης που διαγραφεται στην Ανατολικη Μεσογειο, τη δεξια πτερυγα του NATO, απο το τελος του πολεμου... Μεσα σ' αυτό το πλαισιο βλεπουμε το προβλημα της Κυπρου». Ο καταστατικος χαρτης του NATO ρητα αποκλειει την Κυπρο απο τη γεωγραφικη περιοχη των «ενδιαφεροντων» της συμμαχιας. Η ιδια η Αγγλια για πολλα χρονια — χρονια όταν πιστευε ακομη πως μπορει ν' αντιμετωπισει μοναχη της τις απειλες εναντιον των οικονομικων και στρατηγικων της συμφεροντων στη Μεση Ανατολη — αρνιοταν επιμονα να θεωρησει τις βασεις της στην Κυπρο σαν ενταγμενες στο NATO. Ησαν, υποστηριζε, βασεις που εξυπηρετουσαν αποκλειστικα τους σκοπους του ΣΕΝΤΟ. Το 1963, επομενως, η επισημη τοποθετηση της Βρεταννιας αλλαξε, όσον αφορα την εκτιμηση του στρατηγικου ρολου της Κυπρου. Το Λονδινο αρχισε να θεωρει πως το NATO δικαιουται να εχει γνωμη για το παρον και το μελλοντικο καθεστως του νησιου. NATO, φυσικα, σημαινε Αμερικη. Το Λονδίνο, επομενως, αποδεχοταν την Αμερικη σαν ενδεχομενο συνεταιρο του στην Κυπρο. Σε τι οφειλοταν η αλλαγη αυτη θεσης των Αγγλων, μαζι με την ενταση των φοβων των Αμερικανων; Τι αλλαξε αναμεσα στο 1959, όταν κλειστηκαν οι συμφωνιες Ζυριχης και Λονδινου, κατα το 1963; Ειχαμε αλλαγες στην ιδια την Κυπρο: Η Ζυριχη και το Λονδίνo δημιουργησαν ένα εκτρωματικο καθεστως, προορισμενο να κρατησει το νησι σα μισοαποικιακο εξαρτημα της Αγγλιας με τη συνεργια Αθηνας και Αγκυρας. Το βετο του Τουρκου αντιπροεδρου και των τουρκικων μελων της Βουλης, τα δεσμα που περασαν στην κυπριακη δημοκρατια σε σχεση με το φορολογικο της συστημα, την επανδρωση του διοικητικου της μηχανισμου απο Ελληνες και Τουρκους και την εθνικη συνθεση — ακριβεστερα, αποσυνθεση — των δυναμεων ασφαλειας της, η σταθμευση ελληνικων και τουρκικων δυναμεων στο εδαφος του νεοπαγους κράτους, οι εκτεταμενες βασεις των Εγγλεζων με τις απιστευτα πλατειες δουλείες (χρησιμοποιοταν ο όρος «ευκολιες») που η Κυπρος υποχρεωθηκε να παραχωρησει στο δικο της έδαφος — αυτες οι οψεις κι αλλες πολλες των συμφωνιων ειχαν σαν αποτελεσμα να βγαλουν οι μαμμές παραλυτο το παιδι που γεννησε η αντειωσύνη του κυπριακου λαου στα χρονια του αντιϊμπεριαλιστικου αγωνα. Η Ουασιγκτον, το Λονδίνο, η Αθηνα, η Αγκυρα θεωρησαν επομενως πως η Λευκωσια θ' αδυνατουσε μονιμα ν' αποχτησει δικη της βουληση κι επομενως θα παραμενε δικο τους, τυπικα ανεξαρτητο, ουσιαστικα δουλωμενο, το νησι. Δεν ελαβαν υποψη τους δυο πλευρες της όλης υποθεσης. Πρωταρχικα, οι συμφωνιες ησαν ακυρες. Αποτελουσαν το προϊον βιας. Για να παρει την ανεξαρτησια της, η Κυπρος υποχρεωθηκε να υπογραψει πρωτα διαφορα χαρτια που αλλοι συνεταξαν, διχως να τη συμβουλευτουν. Στη διασκεψη του Λονδίνου το 1959, ο Καραμανλης κι ο Αβερωφ διαπραγματευτηκαν τα παντα με τους Αγγλους και τους Τουρκους — και τους Αμερικανους στο παρασκηνιο. Στο Μακαριο δεν επεφτε λογος. Οταν τολμούσε που και που ν' ανοιξει το στομα του, τον διεκοπταν σκαια ή χλευαστικα, σ' επήκοο Εγγλεζων και Τουρκων, που φυσικα γνωριζαν ελληνικα και καταλαβαιναν τα όσα λεγονταν. Για ν' αποφυγει τη διχοτομηση του νησιου, ο αρχιεπισκοπος υποχρεωθηκε να υποχωρησει — τοσο αηδιασε που αμεσως μετα τη διασκεψη έπεσε στο κρεβατι με 40 πυρετο. Ετσι καταληξε να υπογραφτει κειμενο εκτρωματικο σαν την ταχα «συμμαχια» Ελλαδος, Τουρκιας και Κυπρου που όριζε πως: «Τα υψηλα συμβαλλομενα μερη αναλαβαινουν... να συνεργαστούν για την κοινη τους αμυνα... και να συσκεφτονται για τα προβληματα που εγειρει αυτη η κοινη τους αμυνα... Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αναλαβαινουν ν' αντισταθουν στην καθε επιθεση ή επιδρομη, αμεση ή εμμεση, που θα στρεφεται εναντιον της ανεξαρτησιας κι εδαφικης ακεραιοτητας της κυπριακης δημοκρατιας». Ετσι φτασαμε στη συμφωνια «εγγυησης» της 16ης Αυγουστου 1960, που αποτελουσε κοματι του «πακετου» ανακηρυξης της κυπριακης ανεξαρτησιας» την ιδια μερα, και που όριζε: «Η κυπριακη δημοκρατια αναλαβαινει να εξασφαλισει τη διατηρηση της ανεξαρτησιας, εδαφικης ακεραιοτητας και ασφαλειας της, καθως και το σεβασμο του συνταγματος της. »Σε περιπτωση παραβιασης, η Ελλαδα, η Τουρκια και το Ηνωμενο Βασιλειο αναλαβαινουν να συσκεφτουν για τα διαβηματα ή μετρα που θα χρειαστο υν για τη διασφαλιση της εφαρμογης αυτων των όρων. Εφ' όσον ενδεχεται να μη γινει δυνατη μια κοινη ή συντονισμενη δραση, η καθεμια απο τις τρεις εγγυητριες δυναμεις διατηρει το δικαιωμα ν' αναλαβει δραση με μοναδικο στοχο την επαναφορα της καταστασης πραγματων που διαμορφωσε η παρουσα συνθηκη». Με βαση τη συνθηκη τουτη εγγυησης, η Τουρκια προχωρησε το 1964 στο βομβαρδισμο της Κυπρου και τη σφαγη αθωων γυναικοπαιδων. Πανω στην ίδια συνθηκη στηριχτηκε το 1972 η Ελλαδα όταν τονισε πως εχει δικαιωμα να επεμβαινει στην Κυπρο για θεματα σαν την προμηθεια οπλων, τις εξωτερικες σχεσεις του νησιου, τη συνθεση της κυβερνησης, κλπ. Το υπογραμμενο την ίδια μερα, «Ιδρυτικο Συμφωνο» της κυπριακης δημοκρατιας περιλαβαινε στο αρθρο του 10 μιαν αλλη ρητρα που περιοριζε παραπερα τα κυριαρχικα δικαιωματα της κυπριακης δημοκρατιας, θεσπιζε δηλαδη πως σε περιπτωση διαφωνιας αναμεσα στην κυπριακη δημοκρατια και τη Βρεταννια για τα στρατιωτικα δικαιωματα, τις δουλείες δηλαδη, της Αγγλιας στο κυπριακο εδαφος, θ' αρχισουν διαπραγματευσεις αναμεσα στο Τριμερες Αρχηγειο Ελλαδας, Τουρκιας και Κυπρου, απο το ενα μερος, και τις βρεταννικες στρατιωτικες αρχες απο το αλλο. Αν και παλι δεν πραγματοποιηθη συμφωνια, τοτε η διαφορα θα πρεπει να παραπεμφτη σε διεθνες δικαστηριο που θα το απαρτισουν απο ένας αντιπροσωπος Βρεταννιας, Ελλαδας, Τουρκιας και Κυπρου, μαζι μ' έναν πεμπτο δικαστη που θα τον ονομαζει ο προεδρος του Διεθνους Δικαστηριου. Η Κυπρος, δηλαδη, δε δικαιουνταν να έχει δικη της τελικη γνωμη ουτε για κεινες τις διαφορες, μα η ελληνικη κυβερνηση του 1959 ειχε φροντισει επιπλεον Ελλαδα και Κυπρος απο κοινου ν' αποτελουν μια μειοψηφια απεναντι σ' Εγγλεζους και Τουρκους — μια που το Διεθνες Δικαστηριο επηρεαζεται απο τους Αγγλους κι όχι απο μας. Τα δεσμα φαινονταν αξεδιαλυτα. Μα στην πραξη, με το να γινει η Κυπρος μελος των Ηνωμενων Εθνων κι αλλων οργανισμων βασισμενων σε δημοκρατικες αρχες και στο ιδανικο της εθνικης ανεξαρτησιας και κυριαρχιας, όπως ειναι π.χ. οι αδεσμευτες, πρωην αποικιακες και νεολευτερωμενες, χωρες, ηρθε ολοταχως στην επιφανεια η ακυροτητα όλων αυτων των συμφωνιων. Ετσι, π.χ. η παραγραφος 2 του αρθρ. 1 του καταστατικου χαρτη των Ην. Εθνων λεγει ρητα πως ο ΟΗΕ εχει σα σκοπο «ν' αναπτυσσει αναμεσα στα εθνη φιλικες σχεσεις, βασισμενες στο σεβασμο προς την αρχη της ισοτητας δικαιωματων των λαων και της αυτοδιαθεσης τους». Οι παραγραφες, παλι, 1 και 4 του αρθρου 2 του ιδιου καταστατικου χαρτη οριζουν: «Ο οργανισμος βασιζεται στην αρχη της κυριαρχης ισοτητας όλων των μελων του», και
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
»όλα τα μελη οφείλουν ν' απεχουν στις διεθνεις τους σχεσεις απο την απειλη ή χρηση βιας εναντιον της εδαφικης ακεραιοτητας ή πολιτικης ανεξαρτησιας οποιουδηποτε κρατους». Συμφωνα παλι με το αρθρ. 52 § 1 του καταστατικου χαρτη, τοπικες συμφωνιες και οργανωσεις ειναι έγκυρες μοναχα «υπο τον όρο να συμφωνουν με τους σκοπους και τις αρχες των Ηνωμενων Εθνων». Του αρθρου 103, επισης, η νομικη τοποθετηση ειναι ξεκαθαρη: «Σε περιπτωση συγκρουσης αναμεσα στις υποχρεωσεις των μελων του ΟΗΕ απεναντι στον καταστατικο χαρτη και τις υποχρεωσεις τους απο οποιαδηποτε αλλη συμφωνια, προεχουν οι υποχρεωσεις τους απεναντι στον καταστατικο χαρτη». Επειδη, παντως, οι αποικιοκρατικες δυναμεις δυστροπησαν στην εφαρμογη αυτων των βασικων αρχων του ΟΗΕ, η γενικη συνελευση του ΟΗΕ ψηφισε το 1960 την περιφημη διακηρυξη της για την ανεξαρτησια των δουλωμενων χωρων και λαων. Σ' αυτην έλεγε: «Πρεπει να παρθουν στα κηδεμονευομενα και όχι αυτονομα κι όλα τα αλλα όχι ακομη ανεξαρτητα εδαφη αμεσα μετρα για να μεταβιβαστουν όλες οι εξουσιες στους λαους αυτων των εδαφων, διχως οποιοδηποτε όρο η περιορισμο, συμφωνα με τη θεληση και την ελευθερα εκφρασμενη επιθυμια τους, χωρις καμια διακριση φυλης, πιστης ή χρωματος, ωστε να μπορεσουν ν' απολαυσουν μιαν απολυτη ανεξαρτησια και ελευθερια — αφου η καθε προσπαθεια μερικης ή ολικης καταστροφης της εθνικης ενοτητας και της εδαφικης ακεραιοτητας μιας χωρας ειναι ασυμβιβαστη με τους στοχους που υπηρετουν οι αρχες του καταστατικου χαρτη των Ηνωμενων Εθνων». Αμεσως μετα το 1960, ο Μακαριος και η κυπριακη κυβερνηση, σε πεισμα της δυσφοριας της Αθηνας, του Λονδινου και της Αγκυρας, εστρεψαν όλες τις προσπαθειες τους στο να κατοχυρωσουν τη διεθνη παρουσια της Κυπρου. Το πετυχαν σε βαθμο που μεσα σε λιγα χρονια η Κυπρος εγινε επιλεχτο μελος της ομηγυρης των αδεσμευτων χωρων, αποκαταστησε στενες σχεσεις με τις προοδευτικες αραβικες κυβερνησεις και την Ινδια, κι ομαλοποιησε τις σχεσεις της με τη Σοβιετικη Ενωση και τα αλλα σοσιαλιστικα κρατη, παραμενοντας ταυτοχρονα μελος της βρεταννικης κοινοπολιτειας. Αυτην την εξελιξη το Λονδίνο βρηκε απαραδεχτη, και θεώρησε σκοπιμο να τη συζητησει επειγοντως και εμπιστευτικα με το μεταβατικο Ελληνα πρωθυπουργο Παν. ΙΙιπινελη, όταν κεινος το 1963 συνοδεψε το βασιλια Παυλο στη βρεταννικη πρωτευουσα. Πρεπει δω όμως να επισκοπησουμε τοσο τις ειδικαιτερες εξελιξεις στην Κυπρο, όσο και τις γενικωτερες εξελιξεις στην περιοχη της Ανατολικης Μεσογειου καθως και σ' όλη τη Μεση Ανατολη. Μεσα στην Κυπρο, απο τις αρχες του 1963 οι προσπαθειες να οργανωθη η ομαλη κι αποδοτικη λειτουργια του κρατους ειχαν ναυαγησει οριστικα. Οι δημοι ειχαν τεθη κατω απο κρατικη διοικηση, γιατι οι Τουρκοι επεμεναν να τους χωρισουν. Οι φοροι εισπραττονταν παρανομα, γιατι τα τουρκικα μελη της Βουλης ειχαν αποκρουσει τα φορολογικα νομοσχεδια. Στρατος κυπριακος δεν ειχε συγκροτηθη — οι Τουρκυπριοι δεν αρκουνταν να ζητουν τα 40 εκατοστα των ανδρων κι αξιωματικων, μα κι επεμεναν να μην τα ενταξουν οργανικα σ' ενιαια κυπριακη δυναμη. Το ιδιο γινοταν με την αστυνομια. Ο προεδρος του Συνταγματικου Δικαστηριου, ο Γερμανος Φόρστχοφ, προτιμησε μπροστα σε τουτη την κατασταση να παραιτηθη. Αδιακοπες αδιαλλαχτες δηλωσεις της Αγκυρας τονωναν τους Τουρκοκυπριους ηγετες στην αρνηση τους να δεχτουν τον παραμικροτερο συμβιβασμο. Ετσι π.χ. στις 14 Γεναρη 1963 ο Τουρκος υπουργος Εξωτερικων Ερκίν διακηρυττε απειλητικα πως «η κυβερνηση κι ο λαο ς της Τουρκιας δε θ' ανεχτο υν την παραμικρη παραβιαση των συμφωνημενων ο υτε και θα υπο χωρησουν μια σπιθαμη σ' ο , τι αφο ρα τα συμβατικα το υς Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
δικαιωματα στην Κυπρο». Η βιωσιμοτητα του κυπριακου καθεστωτος ηταν συναρτηση της προθυμιας των Τουρκων να δειξουν μιαν έστω και περιορισμενη ελαστικοτητα στην ερμηνεια των συμφωνημενων. Η Αγκυρα, σαν το Σάυλοκ, επεμενε να της δοθη ακεραια η λιβρα σαρκας που της παραχωρησαν οι «διαπραγματευσεις» της Ζυριχης. Για ν' αντιληφτουμε το γιατι, πρεπει ν' αναλογιστουμε το ευρυτερο φοντο της κυπριακης κρισης εκεινων των ημερων. Την Τουρκια διοικουσε μια κυβερνηση αδυναμη κι η χωρα, οπως το αποδειξε η εξεγερση του Μαη 1960 με την εκτελεση του Μεντερες και του Ζορλου που ακολουθησε, ηταν ένα κοινωνικο και πολιτικο ηφαιστειο. Στην Ελλαδα, η φθορα του καραμανλικου καθεστωτος ηταν εκδηλη απο την ανοιξη του 1963. Ακομη πιο σπουδαιο ηταν το γεγονος πως η Αιγυπτος μετα το 1961 στραφηκε αποφασιστικα στ' αριστερα, χαραξε μια πολιτικη εθνικοποιησης ξενων και ντοπιων μεγαλων επιχειρησεων κι αρχισε ν' απολυει τους κομμουνιστες απο τις φυλακες. Στο μεταξυ, συγκροτηθηκε με πρωτοβουλια του Ιρακ η Οργανωση Πετρελαιο-εξαγωγικων Κρατων (ΟΠΕΚ) κι αρχισαν ν' αναφαινονται στον οριζοντα των αγγλοαμερικανικων εταιριων του πετρελαιου τα πρωτα νεφη. Πιο βαρυσημαντη απ' όλα ηταν βεβαια για τις δυτικες χωρες η πολλαπλα εκδηλωνομενη ταση της Σοβιετικης Ενωσης να καταστησει αισθητη την παρουσια της στη Μεσογειο, που μεχρι τοτε την ελεγχαν κατ' αποκλειστικοτητα οι Αμερικανοι με τον Εκτο Στολο. Η απελευθερωση της Αλγεριας, με βαση την παραδοση της εξουσιας απο το γκωλικο καθεστως της Γαλλιας στην εθνικοεπαναστατικη παραταξη του Μπεν Μπέλλα, ενετεινε τους φοβους των Αμερικανων. Στην Ιταλια, το μεταπολεμικο σχημα της κεντροδεξιας καταρρεε κεινες ακριβως τις μερες. Ο κλονισμος της ντε φακτο παντοδυναμιας των Ηνωμενων Πολιτειων στη Μεσογειο κατω απο την πιεση των κοινωνικων, οικονομικων και πολιτικων εξελιξεων στη μεσογειακη περιοχη ηταν φανερος. Εδω παρενεβαιναν αλλα δυο δεδομενα θεμελιώδους σημασιας: Απο το ένα μερος, αλλαζαν τα δεδομενα της στρατηγικης και μεταβαλλονταν ετσι κι οι αναγκες του Πενταγωνου και του Σταιητ Ντεπαρτμεντ στην περιοχη. Το υποβρυχιο «Πολάρις» γινοταν κυριο όπλο του θερμοπυρηνικου πολεμου κι έπαιρνε τη θεση του αεροπλανου. Σαν αποτελεσμα, η Μεσογειος κερδιζε σε σημασια απεναντι στην ηπειρωτικη Ευρωπη, και τα προσκολλημενα στον Εκτο Στολο υποβρυχια Πολάρις απόβαιναν αποφασιστικο όργανο των Ηνωμενων Πολιτειων στην προσπαθεια τους να εμποδισουν με καθε τροπο τη μεταδοση σοσιαλιστικων ιδεων και θεσμων περα απο το λεγομενο «σιδερενιο παραπετασμα». Απο το αλλο μερος, η στρατηγικη προωθηση της Αμερικης στη Μεσογειο ειχε σαν αναποφευκτο επακολουθο να ενταθη και το σοβιετικο ενδιαφερον και να γινει αποτομα πιο αισθητη η σοβιετικη παρουσια στη θαλασσα. Τα πρωτα σημαδια φανηκαν το 1962, σε συνεδριο για το γενικο αφοπλισμο και την ειρηνη που το Παγκοσμιο Συμβουλιο Ειρηνης οργανωσε στη Μοσχα απο τις 9 μεχρι τις 14 του Ιουλη. Οι αραβικες αντιπροσωπειες στο συνεδριο, σε ξεχωριστη τους ανακοινωση, υπογραμμισαν τοτε την απειλη που αποτελει ο Εκτος Στολος με τη βασεομανια του για τους αραβικους λαους. Οσο βεβαια μεγαλωνε η στρατηγικη σημασια του Εκτου Στολου, τοσο και γινοταν πιο εντατικη η απο μερους του αναζητηση προσθετων «ασφαλων» βασεων. Σ' αυτην την αμερικανικη επιδιωξη, η Σοβιετικη Ενωση απαντησε μακροπροθεσμα με τη βαθμιαια καθοδο κι εγκατασταση του σοβιετικου στολου στη Μεσογειο, και αμεσα με προταση, που την επαναλαβαινει εκτοτε σταθερα με την μια ή την αλλη μορφη, για την «αποπυρηνοποιηση» της Μεσογειου. Η σοβιετικη διακοινωση της 20ης του Μαη 1963 αποτελεσε το πρωτο βημα σ' αυτην την κατευθυνση. Η Μεσογειος, και τα Βαλκανια, επρεπε συμφωνα με τουτη την προταση να μετατραπουν σ' αποπυρηνοποιημενη ζωνη. Εγραφε σχετικα στη διακοινωση ο τοτε σοβιετικος πρωθυπουργος, Νικητα Χρουστσωφ, πως Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«η Σοβιετικη Ενωση ειναι έτοιμη να εγγυηθη, μαζι με τις αλλες δυναμεις, την ανεξαρτησια κι ασφαλεια των χωρων της ζωνης». Αλλα και διατυπωνε μια σαφη προειδοποιηση με ταυτοχρονη εντονη διαμαρτυρια εναντιον της εισοδου των υποβρυχιων Πολάρις στη Μεσογειο κι εναντιον της παροχης βασεων στον Εκτο Στολο απο χωρες μεσογειακες. Με την εισοδο των Πολαρις στη Μεσογειο ανακυπτε μια νεα κι αναμφισβητητα πολυ σοβαρη απειλη εναντιον της Σοβιετικης Ενωσης, που κεινη δεν μπορουσε ν' αγνοησει. Η αναμετρηση, μ' αλλα λογια, κλιμακωνοταν στη Μεσογειο. Ενα απο τα πρωτα θυματα της υπηρξε η Κυπρος. Η στρατηγικη της σημασια, πολυ μεγαλη απο το 1954 όταν οι Αγγλοι αρχισαν ν' αποχωρουν στρατιωτικα απο τη ζωνη της διωρυγας του Σουεζ, πολλαπλασιαστηκε σαν αποτελεσμα της οξυνσης της κοινωνικοπολιτικης κρισης στο χωρο της Νοτιοανατολικης Μεσογειου και της εντασης της στρατηγικης αναμετρησης των υπερδυναμεων σ' όλο το μεσογειακο χωρο. Το 1963 αποτελεσε, απο την αποψη αυτη, μια καμπη στην ιστορία της Κυπρου.
*** Στις 4 Αυγουστου 1963, νωρις το πρωι, οχτω η ωρα, ο προεδρος Μακαριος, καθισμενος σ' απλο εξοχικο τραπεζακι κατω απο αιωνοβιο πευκο και πινοντας τον αχωριστο καφε του, ανακοινωνε για πρωτη φορα την αποφαση του να ζητησει την αναθεωρηση του κυπριακου συνταγματος για να γινει βιωσιμο το κρατος. Η σκηνη ηταν το θερινο κυβερνειο του προεδρου της κυπριακης δημοκρατιας, ψηλα στο δασωμενο Τροοδος. Ο Μακαριος ειχε αποσυρθει εκει για λιγων ημερων αναπαυση, κι ο συνομιλητης του, που διαισθανοταν πως κατι ηταν στον αερα κι ανεβηκε για τουτο με το ταξι στο βουνο, τυχαινε να ειναι ο γραφων. Η συνεντευξη του Μακαριου δημοσιευτηκε στο «Εθνος» της 5 Αυγουστου και το λευκωσιατικο «Φιλελευθερο» της ιδιας ημερομηνιας. Αναφερε στη συνεντευξη εκεινη ο Μακαριος τα κυρια σημεια του κυπριακου συνταγματος που επρεπε να τροποποιηθουν γιατι «αποδειχτηκαν ανεφαρμοστα παρ' όλη την καλη μας θεληση». Τονισε πως η αναθεωρηση θα πρεπει ναχει συντελεστη με τον ένα τροπο ή τον αλλο μεχρι τις αρχες του 1965 — γιατι τοτε επροκειτο να γινουν στο νησι οι πρωτες αληθινα ελευθερες εκλογες που η διεξαγωγη τους κινδυνευε ν' αποβει εμμεση επικυρωση συνταγματος στηριγμενου στη βια του αποικιοκρατη και των συνεργατων του. «Το 1959», μου ειπε, «εις το Λονδινον, ευρεθην εις την αναγκην να δεχθω ή ν' απορριψω εν τω συνολω της μιαν συμφωνιαν που μου ετεθη ως τετελεσμενον γεγονος». Και τονισε χαρακτηριστικα πως για τη συνθηκη τριμερους εγγυησης, παντως, δεν ανακυπτε θεμα καταργησης της μεσο διαπραγματευσεων. Γιατι κεινη, εξηγησε, «ειναι ακυρη αφου φιλοδοξει να περιοριση τα κυριαρχικα δικαιωματα της Κυπρου κατα τροπον που αντιβαινει εις τον καταστατικον χαρτην των Ηνωμενων Εθνων». Σε τι ομως στηριζε ο Μακαριος την προσπαθεια του για την αναθεωρηση; Κατηγορουσε την αμερικανικη διπλωματια, επειδη «συνετελεσεν εις το να μην κατορθωθη η αναθεωρησις του συνταγματος»: «Η Αμερικη έχει προβαλει κατ' επαναληψιν εμμεσως αλλα σαφως ως θιασωτις του τουρκικου δικαιωματος αρνησικυριας». Ο Μακαριος, όμως, βασιζε τις ελπιδες του «εις την κατανοησιν της οποίας ετυχεν απο μερους της βρεταννικης διπλωματιας».
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Την ιδια στιγμη που οι Αμερικανοι και Αγγλοι συμφωνουσαν στην αναγκη ν' αξιοποιηθη η Κυπρος για τους σκοπους του NATO, στη Μεσογειο, τη Μεση Ανατολη και την Ευρωπη, την ιδια ακριβως εποχη η αμερικανικη κι εγγλεζικη διπλωματια εμφανιζονταν σαν ταχα διαιρεμενες πανω στο προβλημα του πολιτικου μελλοντος της Κυπρου. Τουρκοφιλοι, επιδειχτικα, οι Αμερικανοι. Φιλελληνες οι Εγγλεζοι. Ο υπατος αρμοστης τους στην Κυπρο, ο σερ Sir Arthur Clarke, εμφανιζοταν να συμπαθει το Μακαριο ακομη και προσωπικα. Κεινος, επειδη δεν του ετρεφε απολυτη εμπιστοσυνη, αναθεσε στον υπουργο του των Εξωτερικων, τον Σπυρο Κυπριανου, περαστικο απο το Λονδίνο το Μαη του 1963, να βολιδοσκοπησει τον Ντανκαν Σάντυς, υπουργο στις κοινοπολιτειακες σχεσεις, πανω στις αγγλικες διαθεσεις. Ο Sandys υπερθεματισε. Η «κατανοηση» του ηταν απολυτη. Συστηνε βεβαια μιαν ειρηνικη διαδικασια. Που κι εννοουσε ν' ακολουθησει ο Μακαριος. Η συνεννοηση φαινοταν ετσι πληρης. Καθως ο Μακαριος καταρτιζε τις προτασεις του προς τους Τουρκοκυπριους, ο Sir Arthur Clarke αναλαβε να τον βοηθησει στη συνταξη τους. Υποδειχνε τροπους διατυπωσης, απαλυνε εκφρασεις, εστρωνε τα εγγλεζικα του κειμενου. Οι «δεκατρεις προτασεις» που ο Μακαριος υποβαλε στον αντιπροεδρο Κουτσουκ στις 30 Νοεμβρη 1963 και που καμποσες τους αποτελουσαν παραχωρησεις προς τους Τουρκοκυπριους, ησαν εργο οχι μοναχα του Μακαριου και του Κυπριανου αλλα και του Clarke. Ετσι στηθηκε η παγιδα. Γιατι βεβαια, αν η κυπριακη κυβερνηση ειχε υποψη της τις πραγματικες διαθεσεις του Λονδινου, θα προχωρουσε με διαφορετικο τροπο στην απαραιτητη διαδικασια αναθεωρησης του συνταγματος. Στις 6 Δεκεμβρη, πριν καν μπορεσει ν' απαντησει στο Μακαριο ο Κουτσουκ που εδειχνε σχετικα πιο διαλλαχτικος, ο Τουρκος υπουργός των Εξωτερικων «απορριψε» δημοσια τις προτασεις, έστω κι αν δεν απευθυνονταν στην κυβερνηση του — για να δειξει ετσι πως η Τουρκια εμμενει σ' όλα τα δικαιωματα της. Απο κει και περα, η κατασταση εκτραχυνθηκε γοργα. Αρχισαν τα επεισοδια. Οι κυβερνησεις Αμερικης και Αγγλιας αδρανουσαν. Το πολιτικο θερμομετρο ανεβαινε στη Λευκωσια. Για τους Κυπριους, ειχε καιρια σημασια να δεχτη ο Κουτσουκ την εναρξη συνομιλιων ωστε έτσι να εκτονωθη η ατμοσφαιρα. Ομως ο Κουτσουκ, δασκαλεμενος από την Αγκυρα, δεν κινιοταν. Φτασαμε έτσι στις 20 του Δεκεμβρη. Στο Παρισι, μετα το τελος της ετησιας διασκεψης του NATO, οι υπουργοι Εξωτερικων Ελλαδος, Τουρκιας και Κυπρου συναντιονταν συμφωνα με τις προβλεψεις της «συνθηκης συμμαχιας». Ο Κυπριανου αγωνιστηκε ν' αποσπασει απο τον Τουρκο μια σαφη αναληψη υποχρεωσης να διαταξει τον Κουτσουκ ν' αρχισει συνομιλιες, εστω και διχως ν' αποδεχεται τις προτασεις Μακαριου σα βαση διαπραγματευτικη. Το «Βημα» της 21 Δεκεμβρη αναφερε τι έγινε οταν τελειωσε η συσκεψη. Ο Ερκιν, βγαινοντας απο την αιθουσα της συσκεψης, περιοριστηκε να χαμογελασει: «Απο παιδι ημουν παντα αισιοδοξος». Ο Σοφοκλής Βενιζελος: «Ειμαι τωρα πιο αισιοδοξος για εναν ειρηνικο διακανονισμο των υφισταμενων διαφορων αναμεσα στις δυο κοινοτητες της Κυπρου. Κατα τη συνομιλια μας αποφασισαμε να δοθη εντολη στον αντιπροεδρο Κουτσουκ ν' αρχισει διαπραγματευσεις με το Μακαριο, για τη βελτιωση των επιμαχων αρθρων του συνταγματος». Ο Κυπριανου, όμως, διαφωνησε ρητα: «Δεν ειμαι πολυ αισιοδοξος γιατι κατα τη γνωμη μου δεν εγιναν εντελως σαφεις η ακριβης μορφη και η βαση των εισηγησεων που η τουρκικη κυβερνηση εχει την προθεση να κανει στον Κουτσουκ». Σ' αυτα μπορω, σαν αυτοπτης μαρτυρας της σκηνης, να προσθεσω και το παρακατω: Πως για μιση περιπου ωρα οι διπλωματες της συνοδειας του Βενιζελου εδωσαν μαχη, δημοσια, μπροστα στους δημοσιογραφους, να πεισουν τον Κυπριανου να εκδηλωσει κι αυτος την «αισιοδοξια» του και πως Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
κεινος αρνηθηκε μεχρι τελους να συμμορφωθη με την απαιτηση τους. Γιατι αυτη η αισιοδοξια των υπουργων Ελλαδος και Τουρκιας, που δε στηριζοταν σε κανενα δεδομενο κι απλως παραπλανουσε τους ακατατοπιστους και μοιραια αποθρασυνε όσους απεργαζονταν μιαν αιματηρη συγκρουση στην Κυπρο; Ποια η σχεση της στασης αυτης των διπλωματων με τα όσα ειπωθηκαν στους κολπους του NATO; Μην παιρνοντας καμιαν οδηγια για διαπραγματευσεις απο τον Ερκιν, παντως, οι Τουρκοκυπριοι ενθαρρυνονταν να εμμεινουν στην αδιαλλαξια τους. Ειχαν αλλωστε τη βεβαιοτητα πως η Αμερικη θα τους βοηθησει να ιδιοποιηθουν ενα μεγαλο κοματι του νησιου. Τα εγραφε η λευκωσιατικη «Μποζκουρτ» στις 20 του Δεκεμβρη: «Η πολιτικη και οικονομικη ανωμαλια θα λυθη, συμφωνα με τις πληροφοριες μας, με βαση τη σταση των Ην. Πολιτειων που τοποθετουν το κυπριακο μεσα στο πλαισιο σπουδαιοτερων προβληματων, όπως ειναι η υποθεση της ελληνοτουρκικης φιλιας, η αναγκη να καταπολεμηθη η κομμουνιστικη διεισδυση στη Μεση Ανατολη, η διασφαλιση της οικονομικης σταθεροτητας της Τουρκιας, κλπ.» Οι Κυπριοι ειχαν βεβαια αντιληφθη την παγιδα που τους εστησαν, με τη βοηθεια της τουρκικης αδιαλλαξιας και των αμερικανικων προτροπων, οι Βρεταννοι διπλωματες. Ομως δεν τους δοθηκε η δυνατοτητα να την αποφυγουν. Στις 21 του μηνα, αμεσως μετα τις παραπλανητικα αισιοδοξες δηλωσεις στο Παρισι, αρχισε το τουφεκιδι στη Λευκωσια. Στις 22 του μηνα, τα τμηματα της ΤΟΥΡΔΥΚ βγηκαν παρανομα απο το στρατωνισμο τους κι επιασαν την οδο Λευκωσιας — Κυρηνειας που σε ιδεατη προεκταση καταληγε στη Μικρασια. Στις 23 του μηνα, το Φορειν Οφφις προσφερθηκε να ηγηθη μιας τριμερους αγγλοτουρκοελλαδικης παρεμβασης στο νησι. Το χαος στην Κυπρο ολοκληρωθηκε. Οι Αγγλοι εισορμησαν, και με την πρασινη γραμμη που χαραξαν κι επεβαλαν αναμεσα σε Ελληνες και Τουρκους εριξαν θεμελιο λιθο για τη διχοτομηση. Στις 28 του μηνα, ο Ντανκαν Sandys, κομπορρημονωντας για τον εκπολιτιστικο ρολο του αγγλικου στρατου σ' ένα αναρχουμενο νησι, εφτασε στη Λευκωσια. Πετυχε τη συσταση τοπικων μηχανισμων πενταμερους διοικησης, απο Αγγλους, Τουρκους, Ελλαδιτες, Ελληνοκυπριους και Τουρκοκυπριους κι ετσι γυρεψε να δημιουργησει μια πρωτη νομικη βαση για την καταργηση της κυπριακης κυριαρχιας. Κι επεβαλε τη συγκληση πενταμερους διασκεψης στο Λονδίνο, γυρω στα μεσα του Γεναρη, για τη συνταξη καινουργιου συνταγματος. Η Αθηνα κι η Αγκυρα δεχτηκαν τη σχετικη του προταση αμεσως, ο Μακαριος αντισταθηκε, γυρεψε να καταγγειλει τις συνθηκες συμμαχιας κι εγγυησης αλλα δεν το μπορεσε κατω απο την εγγλεζικη πιεση, απαιτησε την προσφυγη στον ΟΗΕ μα κανενας δεν τον εισακουσε, και τελικα συμφωνησε κι αυτος για να κερδισει χρονο. Η στιγμη τοτε, γυρω στον καινουργιο χρονο, ηταν σχεδον απελπιστικη για την Κυπρο. Γιατι στην Ελλαδα δεν υπηρχε κοινοβουλευτικη κυβερνηση. Ειχαν προκηρυχτη εκλογες, κι η υπηρεσιακη κυβερνηση που τη σχηματισαν οι ανθρωποι του παλατιου με πρωθυπουργο τον Ι. Παρασκευόπουλο και υπουργο των Εξωτερικων, τελικα, τον Ξανθοπουλο-Παλαμα, επεμεινε να προωθησει τις διαπραγματευσεις μολο που δεν ειχε λαϊκη εξουσιοδοτηση. Ο Μακαριος ηταν ολομοναχος. Ετσι τουλαχιστο φαινοταν. Γιατι ουτε στους ένοπλους, που γυρω στα Χριστουγεννα του 1963 εδωσαν τη μαχη με τους Τουρκοκυπριους ατακτους και τους κατατροπωσαν, εκτεινοταν η εξουσια του. Η αγγλικη «Γκαρντιαν» δημοσιευσε πανω στο θεμα αυτο πολυτιμες πληροφοριες στις 30 Δεκεμβρη 1963: «Τους Ελληνοκυπριους ένοπλους καθοδηγουσε μια παρανομη επιτροπη που συγκροτηθηκε πριν δυο χρονια όταν έγινε καταφανερο πως οι Τουρκοκυπριοι επαιρναν όπλα απο την Τουρκια. Η ελληνικη επιτροπη, στη στρατολογια που ενεργουσε, δε δεχοταν κομμουνιστες μα ουτε κι εξτρεμιστες της ΕΟΚΑ στους κολπους της. Ηταν ανεξαρτητη απο το Μακαριο, Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
τον δεχοταν στη θεση που κατειχε μα κι αποσαφηνιζε πως θα τον παραμεριζε μολις προσπαθουσε να της επιβληθη». Παραθεσα όλα αυτα τα στοιχεια ωστε να φανερωθη σε ποιο βαθμο η κριση του Δεκεμβρη ηταν φτιαχτη απο εξωκυπριακες δυναμεις και παραγοντες κι ηταν ακομη, απο την αποψη του χρονικου καθορισμου της, έτσι προγραμματισμενη ωστε να μπορεσει να λυθη σε βάρος των Ελληνων σ' εποχη που η Ελλαδα θα ηταν διχως δημοκρατικη κυβερνηση. Βεβαια, ο υπηρεσιακος πρωθυπουργος κι ο υπουργος του των Εξωτερικων, αντιπροσωπος μεχρι τοτε της Ελλαδας στο NATO, τονιζαν πως δεν προκειται να παρουν καμιαν αποφαση και ν' αναλαβουν καμια δεσμευση διχως την εγκριση των δυο μεγαλων αστικων κομματων, της ΕΡΕ και της Ενωσης Κεντρου. Ομως η βαρυτητα της υποσχεσης αυτης ηταν αυστηρα περιορισμενη για τους παρακατω λογους: Πρωτο, η Ενωση Κεντρου, που ενιωθε ουριο τον εκλογικο ανεμο μα φοβοταν μηπως καμια διεθνης κριση δωσει στ' ακροδεξια στοιχεια την ευκαιρια που καρτερουσαν ν' αναβαλουν τις εκλογες και να ξαναοργανωσουν στη χωρα ενα καθεστως αστυνομοκρατιας, βιαζοταν να προχωρησει με καθε τροπο στις εκλογες. Δευτερο, η δεξια χτυπιοταν για την αναγκη ν' αναβληθουν οι εκλογες ωστε η χωρα να μπορεσει να καταπιαστη με το «μεγαλο εθνικο προβλημα» της Κυπρου, μα ηταν η δεξια της Ζυριχης, του Λονδινου και της μειοδοσιας, ο καθενας γνωριζε πως έτρεμε την εκλογικη αναμετρηση κι επιπλεον ο αρχηγος της ΕΡΕ Κανελλοπουλος ηξερε επισης πως η διεξαγωγη εκλογων, εστω κι άτυχων, θα τον ενισχυε παντως στο ρολο του αυτοδυναμου, κι ανεξαρτητου απο τον Καραμανλη, κομματικου ηγετη, και Τριτο, πανω στην παραζαλη της προεκλογικης διαμαχης, οι Παπανδρεου και Κανελλοπουλος δεν ειχαν καν το χρονο να μελετησουν στα σοβαρα τις γοργες εξελιξεις της κρισης και ν' αποκρυσταλλωσουν και προβαλουν δικες τους γνωμες πανω στις μακροσυρτες εξηγησεις και τις ατελειωτες εισηγησεις των διπλωματικων κι υπηρεσιακων μας ηγετων. Αγνοουσαν επισης κι οι δυο τους, ιδιαιτερα ο Παπανδρεου, τα εξωτερικα προβληματα, ενω ο Βενιζελο ς, που τα κατειχε, απο δειξε στο Παρισι μετα το NATO σε πο οι βαθμο αδιαφορουσε μεσα του για τα συμφεροντα του κυπριακου ελληνισμου. Απο ποια σκοπια εβλεπε τα πραγματα η υπηρεσιακη ηγεσια κεινων των ημερων, το φανερωσε συνεντευξη του Ελληνα υπουργου Εξωτερικων στη «Τζουμχουριετ» όπου, συμφωνα με το «Βημα» της 24.1.64, λεχτηκαν τα παρακατω: «Δεν ειναι προς το συμφερον ειτε της Ελλαδος ειτε της Τουρκιας να αχθη το κυπριακον θεμα εις τα Ηνωμενα Εθνη... Η Ελλας και η Τουρκια δεν εχουν εδαφικας βλεψεις... Εις τας δυο μας χωρας βασιζεται το αμυντικον συστημα των Βαλκανιων, της Μεσης Ανατολης και το μετωπον εναντιον της κοινης απειλης εκ βορρά». Αρνιοταν δηλαδη η Ελλαδα την κυπριακη προτιμηση για τον ΟΗΕ, παραδεχοταν μεσο υπευθυνου εκπροσώπου της ότι ταχα η Τουρκια, που απο το 1959 αρχισε να διοχετευει όπλα στην Κυπρο, δεν ειχε εδαφικες βλειψεις στο νησι, κι επιπλεον υποστηριζε, πραγμα αντιθετο με τα ρητως οριζομενα στη συνθηκη συμμαχιας, πως ταχα η Μεση Ανατολη περιλαβαινεται στον κυκλο ενδιαφεροντων του NATO και πως επομενως πρεπει η Ελλαδα να συνεργαστη με την Τουρκια εναντιον, ενδεχομενως, των αραβικων χωρων, όποτε και θαταν χρησιμο, βεβαια, ν' αξιοποιηθη και το νησι της Κυπρου γι' αυτον το σκοπο. Μεσα σε μια τετοια ατμοσφαιρα ανοιξε, στις 15 Γεναρη, η διασκεψη του Λονδίνου, πενταμερης αναμεσα στην Αγγλια, την Ελλαδα, την Τουρκια, την κυπριακη κυβερνηση που οι αλλοι επεμεναν να χαρακτηριζουν σαν «Ελληνοκυπριους», και τους Τουρκοκυπριους. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Η διασκεψη αυτη, οι προτασεις που υποβληθηκαν τοτε, η σταση που τηρησαν οι διαφοροι συμβαλλομενοι κι όλο γενικα το φιασκο που τη χαρακτηρισε, εξελιχτηκαν σ' ενα απο τα πιο καλοφυλαγμενα «μυστικα της διεθνους και της ελληνικης διπλωματιας. Οχι πως υπηρξε σ' αυτην τιποτε το αληθινα μυστικο. Ολα ησαν γνωστα και δημοσια. Ομως οι καγκελλαριες και τα υπουργεια Εξωτερικων εργαστηκαν υπερανθρωπα για να τη σβησουν απο τη μνημη των ανθρωπων. Φτασαμε στο σημειο Ελληνας πρωθυπουργος να μη θυμαται αργοτερα το τι υποστηριξε και δεχτηκε επισημα τοτε ο ιδιος, και να δηλωνει ενυπογραφα πως ταχα υιοθετησε αποψεις και στασεις που στην πραγματικοτητα ησαν οι αντιληψεις και οι τοποθετησεις του Μακαριου. Γι' αυτο ακριβως και παρουσιαζει τοσο ενδιαφερον η διασκεψη του Λονδίνου με τις απορροιες της. Ο βασιλιας του μυθου πιαστηκε τοτε γυμνος σε βαθμο που όλοι όσοι τον εγδυσαν προτιμησαν να προσποιηθουν πως δεν καταλαβαν τι εκαναν και πως δεν εβλεπαν τη γυμνια του, δεν εβλεπαν καν τον ιδιο, για την ακριβεια. Εν παση περιπτωσει: Η διασκεψη αρχισε ουσιαστικα στις 14 Γεναρη το βραδυ, μ' ενα γευμα που ο Αγγλος υπουργος των Εξωτερικων Ριτσαρντ Μπατλερ παραθεσε στους συναδελφους του Ερκιν και Παλαμα. Απων απο το γευμα ο νοικοκυρης, δηλαδη η Κυπρος. Την επομενη το πρωι, αρθρο του έγκυρου «Νταιηλυ Τελεγκραφ»: Προτεινε να μοιραστουν την Κυπρο η Ελλαδα και η Τουρκια — διχως φυσικα να χασει τις βασεις κι ευκολιες της η Αγγλια. Λιγες ωρες αργοτερα, ο υπουργος κοινοπολιτειακων σχεσεων Ντανκαν Sandys, απο τους πιο αδυσωπητους ιμπεριαλιστες της συγχρονης Αγγλιας, απευθυνοταν στους συνεδρους. Σε ανταποκριση μου στο «Εθνος», στις 16 Γεναρη, εξηγουσα γιατι αυτος ο λογος μειωσε τις ελπιδες συνδιαλλαγης κι ετσι ουσιαστικα καταδικαζε εκ των προτερων τη διασκεψη: Δεν αναφερε λεξη για τις δημοκρατικες αρχες που θα έπρεπε να διαπνεουν το νεο συνταγμα της Κυπρου, αποδινε υπερβολικη σημασια στον ταχα ιδιοτυπο χαρακτηρα των διαφορών αναμεσα στις δυο κοινοτητες, δηλαδη γυρευε να προβαλει εθνικιστικα και ρατσιστικα επιχειρηματα για τη διχοτομηση, και δε μνημονευε πως η παρεμβαση του αγγλικου στρατου στην Κυπρο έγινε με την αδεια της κυπριακης κυβερνησης, δηλαδη παρουσιαζε το κυπριακο κρατος σαν νομικα ανυπαρχτο. Επακολουθησε μια παρασταση σκηνοθετημενη πολυ ατεχνα — γιατι οι Αγγλοι βιαζονταν να κλεισουν την υποθεση πριν διεξαχτουν οι εκλογες στην Ελλαδα, στις 16 Φλεβαρη. Ο Sandys αρχισε να δεχεται χωριστα τους Ελληνοκυπριους και τους Τουρκοκυπριους και να τους ρωτά — εμπιστευτικα, ωστε να «μη μειωθουν οι δυνατοτητες για μια συμφωνια» — τι θελει ο καθενας του. Οι μεν ειπαν ότι γυρευουν διχοτομηση ή επιστροφη στη Ζυριχη με προσθετες εγγυησεις σε βαρος των Ελληνων, οι δε πως επιμενουν στη συγκροτηση βιωσιμου κι ενιαιου κρατους. Μεσα σε λιγες μερες ο Sandys διαπιστωσε το ναυαγιο των προσπαθειων του, οι Τουρκοι αρχισαν ν' απειλουν, ο Παλαμας γυρισε στην Αθηνα να ενημερωσει την κυβερνηση, και στις 21 του Γεναρη αρχισε να σερβιρεται στον τυπο, με τη μορφή των «διαρροων», το πραγματικο σχεδιο, να μπει δηλαδη το νησι κατω απο την κατοχη των δυναμεων του NATO και να καταλυθουν οι ελευθεριες του κυπριακου λαου. Καινουργια διαρροη γνωστοποιησε πως ο Αμερικανος υπουργος Δικαιοσυνης, ο Ρομπερτ Κεννεντυ, που «τυχαινε» να βρισκεται στο Λονδινο, υποσχεθηκε να προτεινει στον προεδρο Johnson ν' αναλαβει η Αμερικη ρολο ενεργο στην αστυνομευση της Κυπρου. Ο Αμερικανος υπουργος των Ναυτικων, ο Πωλ Νιτσε, αποσαφηνισε απο τις 29 του Γεναρη πως ο «Εκτος Στολος ειναι ετοιμος να εκτελεσει οποιαδηποτε διαταγη του προεδρου Τζονσον για τη διασφαλιση της ειρηνης στην Κυπρο». Το Σταιητ Ντεπαρτμεντ όμως, για μια περιπου μερα κι ενω στο Λονδίνο όλα παρουσιαζονταν σαν συμφωνημενα, επεμενε πως η Ουασιγκτον δεν αποφασισε ακομη αν θα παρει μερος στην ειρηνευση της Κυπρου. Παρενεβηκε παλι η Τουρκια. Ο πρωθυπουργος της Ισμετ Ινονού ειπε στον Αμερικανο πρεσβευτη στις 28 Γεναρη: «Ζητω απο τις Ηνωμενες Πολιτειες να επεμβουν ωστε να εξασφαλισουν εγγυησεις για τα Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
δικαιωματα των Τουρκοκυπριων, διαφορετικα η Τουρκια θα ενεργησει μονοπλευρα μολις ξαναρχισει η βια». Ετσι, τελικα, στις 30 του μηνα, «πιεζομενη», ειπε το «ναι» η Αμερικη. Την επομενη, η διασκεψη του Λονδινου, που εφησυχαζε για πολλες μερες, νεκραναστηθηκε. Ο Ντανκαν Sandys καλεσε τους συνεδρους, και τους υποβαλε το σχεδιο του προς εγκριση. Ηταν σχεδιο ομολογημενα αγγλοαμερικανικο απο την πρωτη στιγμη, κι εμεινε γνωστο σα σχεδιο Sandys - Ball. Ο Τζωρτζ Μπωλ ηταν ο Αμερικανος υφυπουργος των Εξωτερικων που επαιξε αποφασιστικο ρολο στη συνταξη του κι επειτα αναλαβε, διχως επιτυχια, να το επιβαλει. Την ιδια μερα, ζητηθηκε απο την Αθηνα, με διπλωματικα διαβηματα, να υποκυψει διχως αναβολη. Ο Παρασκευοπουλος, που βρισκοταν σε τηλεφωνικη επικοινωνια με τον Παλαμα στο Λονδίνο, συγκαλεσε συσκεψη υπο την προεδρια του διαδοχου. Πηγε σ' αυτην ο Παπανδρεου. Καλεσαν κατεπειγοντως απο την Τριπολη τον Κανελλοπουλο. Κι' ο Παρασκευοπουλος ανακοινωσε: «Καταρτισαμε εν πληρει ομοφωνια την απαντηση στο αγγλοαμερικανικο σχεδιο, που μας υποβαλαν οι πρεσβευτες Αγγλιας και Αμερικης». Στρατιωτικοι δεν ελαβαν μερος στη συσκεψη. Ησαν όμως παροντα προσωπα σαν τον Κ. Χοϊδά, απο τους συντακτες του συνταγματος της Κυπρου, τον πρεσβευτη Καβαλιεράτο, εμπιστο του Παλαμα, κλπ. Το σχεδιο, που τεθηκε υποψη τους, δεν επιδεχοταν παρερμηνεια όσον αφορα τις προθεσεις του. Τα κυρια σημεια του έγιναν γρηγορα, γνωστα. Ο Μακαριος δημοσιευσε το πληρες κειμενο στις 10 Μαρτη 1966. Ιδου τι ηθελαν οι Αγγλοαμερικανοι: Η Κυπρος εμπαινε κατω απο την κατοχη μιας δυναμης στρατολογημενης απο χωρες του NATO αλλα που δε θα υπαγοταν αμεσα στο NATO. Η δυναμη αυτη, που τμηματα της θα ησαν η ΕΛΔΥΚ και η ΤΟΥΡΔΥΚ, θ' αριθμουσε τουλαχιστο 10.000 αντρες. Οι αρμοδιοτητες της θα ησαν για ένα τριμηνο, τουλαχιστο, κι ο ακριβης καθορισμος τους θ' αποτελουσε μελλοντικο μελημα. Ο διοικητης θα ηταν Βρεταννος. Ο διοικητης αυτος θα επαιρνε την πολιτικη του καθοδηγηση απο ενα συμβουλιο που θα εδρευε στο Λονδινο με προεδρο του τον Αγγλο υπουργο κοινοπολιτειακων σχεσεων και που θα το απαρτιζαν οι πρεσβευτες των δυναμεων κατοχης. Για τη ρυθμιση του μακροπροθεσμου προβληματος της Κυπρου, η Αμερικη, η Αγγλια, η Ελλαδα κι η Τουρκια θα διοριζαν, με τη συγκαταθεση του Μακαριου και του Κουτσουκ, ένα μεσολαβητη, που οι ακριβεις αρμοδιοτητες του δεν καθοριζονταν με σαφηνεια. Η Ελλαδα κι η Τουρκια θ' αναλαβαιναν να παραιτηθουν απο το δικαιωμα επεμβασης τους στην Κυπρο κατα τη διαρκεια της τριμηνης περιοδου νατοϊκης κατοχης, και θα υποσχονταν να συγκρατησουν στο μεταξυ τις δυο κοινοτητες. Η Ελλαδα κι η Τουρκια θ' αναλαβαιναν επισης να ζητησουν απο το Μακαριο και τον Κουτσουκ, συνεταιρικα με τους Αγγλοαμερικανους, ν' αποδεχτουν αυτο το σχεδιο. Θετικα κι αποθετικα, το κειμενο του αγγλοαμερικανικου σχεδιου ηταν ευγλωττο. Θετικα, η καθε προβλεψη του στηριζοταν στην αρχη της καταργησης του κυπριακου κρατους και την υπαγωγη του αποικιοποιημενου νησιου στον πολιτικο και στρατιωτικο ελεγχο του Λονδινου και της Ουασιγκτον. Αποθετικα, το κειμενο αποφευγε να μνημονευσει εστω και τυπικα την υπαρξη του κυπριακου κρατους και φροντιζε να μην αποκαλεσει εστω και μια φορά προεδρο της κυπριακης δημοκρατιας το Μακαριο. Η παγιδα, μ' αλλα λογια, που στηθηκε επιμελως κατα το 1962— 1963, ειχε κλεισει. Η Κυπρος φαινοταν καταδικασμενη να εκλειψει. Κι αυτο θ' αποβαινε αποφασιστικα σε βαρος του ελληνισμου. Αμερικανοι, Αγγλοι, Τουρκοι θα φροντιζαν ωστε η διχοτομηση να γινει κατω απο τους πιο δυσμενεις Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
δυνατους για τους Ελληνες όρους. Κι η Αμερικη θ' αποβαινε μονιμος παραγοντας στην Κυπρο. Η Τουρκια δεχτηκε το σχεδιο. Κι η Ελλας το δεχτηκε. Ο Sandys το ανακοινωσε θριαμβολογωντας την πρωτη του Φλεβαρη. Ο εγγλεζικος τυπος το διακηρυξε την ιδια μερα. Στην Τουρκια, ο Ινονου δεν μπόρεσε να κρυψει τη χαρα του: «Σημειωσαμε μια σημαντικη επιτυχια». Παρατηρηθηκε αργοτερα καποια συγχιση γυρω απο το γεγονος της ελληνικης αποδοχης. Γιατι επροκειτο για αξιοθρηνητο φαινομενο. Τα δυο μεγαλα κομματα παρουσιαζονταν σα συνυπευθυνα, συνυπευθυνα με βασιλια και υπηρεσιακη κυβερνηση... Πώς να ομολογηθη, εν ψυχρω, αυτο το γεγονος; Ο υπηρεσιακος πρωθυπουργος Παρασκευοπουλος εφτασε μαλιστα το 1966 μεχρι το σημειο ν' αμφισβητησει το γεγονος της αποδοχης. Απορριψαμε το σχεδιο Sandys - Ball, ισχυριστηκε το 1966 — βλεπε «Βημα» της 5 και 8 Μαρτη 1966, — κι αναφερε, σαν αποδειξη, τα όσα ειπε το 1964 εγγραφως για το σχεδιο οχι ο ιδιος αλλα ο Μακαριος. Επροκειτο για πρωτοφανη περιπτωση διαστρεβλωσης των ιστορικων γεγονοτων, απο αντρα που φιλοδοξουσε να κυβερνα τον τοπο. Μα τα ντοκουμεντα ειναι ντοκουμεντα, και τα κειμενα αποδειχναν πως η κυβερνηση της Αθηνας, με τη συγκαταθεση των αρχηγων των δυο μεγαλων κομματων που η προεκλογικη μαχη δεν τους επετρεπε να σκεφτουν ψυχραιμα: Δεχτηκε το σχεδιο Sandys - Ball «κατ' αρχην», κι εκανε ορισμενες παρατηρησεις και διατυπωσε ορισμενους όρους πανω σ' αυτο. Ειπε δηλαδη πως θαπρεπε το σχεδιο να μνημο νευει την υπαρξη προ εδρου και αντιπροεδρου της κυπριακης δημο κρατιας και να προβλεπει πως θα μετεχει κι αντιπροσωπος της Κυπρου στην πρεσβευτικη επιτροπη του Λονδινου. Και διευκρινισε πως η ελληνικη αποδοχη ειναι παντως εξαρτηση της κυπριωτικης, πως δηλαδη, για να βαλει η Ελλαδα την υπογραφη της σ' ένα τετοιο εθνικα απαραδεχτο ντοκουμεντο θαπρεπε πρωτα να τη βαλει για λογαριασμο της Κυπρου ο Μακαριος. Η Ελλαδα, δηλαδη, ειχε δεχτη. Γυρευε μοναχα να διαπραξει η Κυπρος πρωτα χαρακιρι. Οι σχεσεις αναμεσα στην ελληνικη και την κυπριωτικη αντιπροσωπεια στη διασκεψη του Λονδίνου ειχαν τοτε διακοπη ολοκληρωτικα. Μ' αρχηγο της τον υπουργό Εξωτερικων Ξανθοπουλο - Παλαμα και υπαρχηγο της το Μ. Μελα, πρεσβευτη στο Λονδινο και προηγουμενως αντιπροσωπο της Ελλαδας στο NATO, η ελληνικη αντιπροσωπεια καθοταν στον τριτο οροφο του ξενοδοχειου Γκρόβενορ Χάους στην Παρκ Λέιν, απεναντι στο Χάυντ Παρκ. Η κυπριωτικη, που ειχε σαν ηγετες της το Σπυρο Κυπριανου, υπουργο των Εξωτερικων, και το Γλαυκο Κληριδη, προεδρο της Βουλης, κατειχε τον τεταρτο όροφο, ακριβως πανω απο την ελληνικη. Για μια βδομαδα και παραπανω οι δυο αντιπροσωπειες δεν ανταλλαξαν έστω κι ένα χαιρετισμο ή τηλεφωνημα αναμεταξυ τους. Κλεισμενοι μεσα στα γραφεια τους και τις κρεβατοκαμαρες τους, γεματοι βουβη αγωνια για το νησι τους, οι Κυπριοι αρνιουνταν επιμονα να επικοινωνησουν με τους Ελλαδιτες, που τους θεωρουσαν υπευθυνους για την καταστροφικη πορεια της διασκεψης. Και κεινοι, παλι, οι Ελλαδιτες δηλαδη, περνουσαν τις μερες τους ανταλλασσοντας επισκεψεις και βεβαιωσεις συμφιλιωσης κι αμοιβαιας εκτιμησης μ' Εγγλεζους και Τουρκους. Αυτο συνεχιστηκε μεχρι τη μερα της τελικης ληξης της διασκεψης. Μπορω, σαν αυτοπτης παρατηρητης, να βεβαιωσω πως τις μερες εκεινες, αν ο Κληριδης κι ο Κυπριανου δεν καμφτηκαν έστω για μια στιγμη στην αντισταση τους, αρκετα μελη της ιδεολογικα πολυ παρδαλης ακολουθιας τους καταληξαν παντως να θεωρησουν την υποθεση σα χαμενη. Δεν υποχωρησαν. Απελπιστηκαν. Οι φοβοι τους δεν επαληθεψαν. Ο Μακαριος απορριψε το σχεδιο. Οχι μια φορα, αλλα δυο. Μετα την πρωτη απορριψη, οι Αγγλοαμερικανοι προσφερθηκαν να «τροποποιησουν» το σχεδιο τους. Oι τροποποιησεις αυτες ησαν αποκαλυπτικες. Γιατι αποδειχναν πως πραγματικα τα δολοφονικα σχεδια εναντιον της Κυπρου δεν ησαν αποτελεσμα καμιας παρεξηγησης ή επιπολαιοτητας στη συνταξη, Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αλλα απεναντιας αποτελουσαν προγραμματισμενη και προσεχτικα μελετημενη επιδιωξη του Λονδίνου και της Ουασιγτκον. Οι τροποποιησεις αναφερονταν στη συνθεση της δυναμης κατοχης — «θα ζητουσαν κι απο ουδετερα κρατη να συνεταιριστουν με το NATO στην αστυνομευση της Κυπρου...», πραγμα που θα ειχε βεβαια σαν αποτελεσμα να ενταχτη το ουδετερο κρατος στο μηχανισμο του NATO — και θ' αναλαβαιναν η Αγγλια κι η Αμερικη να τηρουν τον ΟΗΕ ενημερο για τα όσα συνεβαιναν στην Κυπρο, προσπαθωντας μαλιστα να πεισουν τον προεδρο του Συμβουλιου Ασφαλειας να δηλωσει μονοπλευρα πως και μεσα στο Συμβουλιο η κρατουσα γνωμη ειναι «υπερ» του αγγλοαμερικανικου μηχανισμου της κατοχης. Αυτα, επειδη στην πρωτη του απορριψη, στις 4 του Φλεβαρη, ο Μακαριος, διπλα σ' όλες τις αλλες του αποκαλυψεις και καταγγελιες για τον αποικιακο χαρακτηρα του σχεδιου Sandys - Ball, προβαλε το βασικο αιτημα η ειρηνευση της Κυπρου να θεωρηθη σαν έργο όχι του NATO αλλα των Ηνωμενων Εθνων. Για υπαρξη κυπριακου κρατους, εννοειται, και το «τροποποιημενο» σχεδιο δεν άρθρωνε έστω και λεξη. Και το νεο σχεδιο Sandys - Ball δεν μπορεσε να ευδοκιμησει. Η Αθηνα κι η Αγκυρα, φυσικα, το δεχτηκαν κι αυτο. Μα όταν ο Μπωλ εφτασε τελικα στη Λευκωσια, να πεισει το Μακαριο, βρεθηκε μπροστα σ' ένα βραχο. Επί τρεις μερες, πρωι, μεσημερι, βραδυ, του συστηνε για ωρες να υποκυψει. Του μιλαγε για τη θεληση και τη δυναμη της Αμερικης. Τον απειλουσε μ' αιματοχυσιες και με την τουρκικη επεμβαση στην οποια κανεις δε θ' αντιτασσοταν. Αμεταπειστος ο Μακαριος. Μα και βαθεια πειραγμενος για μια μεταχειριση αναξια της κεφαλης του κυπριακου κρατους μα και του ιδιου του προσωπικου απεσταλμενου του Αμερικανου προεδροι». Τον ενοχλουσαν επισης σε πολυ μεγαλο βαθμο τ' ατελειωτα τηλεφωνηματα με συμβουλες, συστασεις κι εκκλησεις που επαιρνε απο την Αθηνα και την Κωνσταντινουπολη. Ο ιδιος ξεκαθαρισε αργοτερα τα τρια προσωπα που τον απασχολουσαν μερα - νυχτα με τα τηλεφωνηματα τους — τον πρωθυπουργο Ι. Παρασκευοπουλο που εβλεπε να τελειωνουν οι μερες της πρωθυπουργιας του διχως να εχει κλεισει το κυπριακο, τη βασιλισσα Φρειδερικη που γυρισε τοτε βιαστικα απο την Αμερικη με τροπο που προκαλεσε τις διαμαρτυριες και μιας εφημεριδας της ακρας δεξιας, και τον πατριαρχη Αθηναγορα, που ανεκαθεν φρονουσε πως όλη η ελληνικη πολιτικη, η καθε φροντιδα για το οποιοδηποτε συμφερον του ελληνικου λαου, πρεπει να εχει σαν αξονα της τις αναγκες του πατριαρχειου στην Κωνσταντινουπολη. Ολα αυτα εξερεθισαν το Μακαριο, και στο τελος θεωρησε αναγκαιο να δωσει στον Μπωλ ν' αντιληφτη πως περιττευουν οι πολλες του επισκεψεις: «Αληθεια, κ. Μπωλ», του ειπε, «πολυ στενοχωριεμαι για λογαριασμο σας. Γιατι ξερω πως θανο ιωθα ο ιδιο ς αν πηγαινα σε καπο ιον δυο και τρεις φο ρες τη μερα και κεινο ς ό λο και μου αντιτασσε αρνηση». Μαυρισε το προσωπο του Μπωλ απο το κακο, σηκωθηκε κι έφυγε και δεν ξαναγυρισε. Ουτε κι υπηρχε αλλος τροπος να επιβληθη το σχεδιο Sandys - Ball. Γιατι στις 16 Φλεβαρη γινονταν οι ελληνικες εκλογες, κι ηταν κιολας βεβαιο πως ο λαος θ' αναδειχνε την Ενωση Κεντρου που οπωσδηποτε δεν επροκειτο ν' ακολουθησει το παλατι και την υπηρεσιακη κυβερνηση στην πολιτικη τους. Οι Αγγλοι κι οι Αμερικανοι, σα ρεαλιστες, το ηξεραν. Γι' αυτο κι έγινε στις 15 Φλεβαρη, παραμονη των ελληνικων εκλογων, κεινο που το Λονδίνο, η Αμερικη, η Αθηνα και η Αγκυρα για μηνες αρνιονταν πεισματικα να εγκρινουν: Εγινε προσφυγη στο Συμβουλιο Ασφαλειας για ν' αναλαβει κεινο τη ρυθμιση του κυπριακου, και την προσφυγη έκανε... η ιδια η βρεταννικη κυβερνηση, η μαια ωστοσο του τελευταιου σχεδιου αποικιοποιησης της Κυπρου. Ο Μακαριος ειχε νικησει. Σε τι οφειλε όμως την εκ πρωτης οψης καταπληχτικη του εκεινη επιτυχια; Ποιοι υπηρξαν οι συμμαχοι του, οι παραγοντες της νικης; Ειχε δειξει σταθεροτητα ο ιδιος. Ειχε πυκνωσει τις γραμμες γυρω του αλλη μια φορά ο κυπριακος ελληνισμος, ο λαος αυτος που του έτρεφε μια σχεδον τυφλη εμπιστοσυνη. Η αντισταση των Κυπριων εξασφαλισε το χρονο που χρειαζοταν για να μπορεσουν να Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
κινητοποιηθουν οι αλλοι παραγοντες; Πρωτος αναμεσα τους ο ελληνικος λαος. Η συγχιση υπηρξε αρχικα πληρης, ακριβως όπως ειχαν υπολογισει οι συνωμοτες. Το «Βημα» π.χ., επεμενε να θεωρει πως οι Αγγλοι ησαν ταχα συμμαχοι των Κυπριων, κει που οι Αμερικανοι συντασσονταν με τους Τουρκους. Η «Εστια» παλι, πιστευε πως το αγγλοαμερικανικο σχεδιο θα πρεπει να ειναι συμφωνο με τις ελληνικες επιθυμιες, δηλαδη ενωτικο. Σημειωνε με ικανοποιηση, στις 28 Γεναρη, πως η Ελλας δεχτηκε το σχεδιο Sandys «αδιστακτως». Και την επομενη ειρωνευοταν το Μακαριο για την αντισταση που προβαλε: «Θα ητο αστειον», παρατηρουσε ο αρθρογραφος της, «η Αμερικη να λαβη καν υπ' όψιν τον κ. Μακαριον». Η αντιληψη αυτη της «Εστιας» ηταν συμφωνη με του Γριβα που οργανωσε μια συσκεψη ακροδεξιων Κυπριων στην Αθηνα κι απαγγειλε δριμυτατο αντιμακαριακο λογο, όπου τονιζε την αναγκη να σταματηθη η «κατολισθηση» της Κυπρου προς τον κομμουνισμο και να δοθη μια «ατλαντικη» λυση στο προβλημα της. Μα την επομενη κιολας τα πραγματα, κι η εξεγερση των Κυπριων για τις αγγλοαμερικανικες επιδιωξεις, αναγκασαν την «Εστια» ν' αλλαξει αποτομα γραμμη πλευσης. Ετσι μιλησε στις 30 Γεναρη για τον «κινδυνον δια την Κυπρον εκ της νεας προτασεως των Αγγλων», προσθετοντας με καθε αλλο παρα «ατλαντικη» αγαναχτηση ότι «ποικιλοτροπως σχολιαζεται το εκδηλουμενον και υπ' αυτων ακομη των εν Αθηναις Αμερικανων αξιωματικων αναιδες ενδιαφερον υπερ των απαραδεκτων τουρκικων αξιωσεων...» και «...επιδιωκεται, εκβιασμος της ελληνικης κοινης γνωμης όπως αποδεχθη το σχεδιον του διαμελισμου... παντα ταυτα εχουν προκαλεσει σοβαρωτατας ανησυχιας μεταξυ των εθνικοφρονων κυκλων των Αθηνων και της Λευκωσιας». Το σχετικο ρεπορταζ της «Εστιας» σημειωνε την ιδια μερα ποιος ηταν ο κυριος ισως φοβος της, μηπως δηλαδη «η πρωτοβουλια περιελθη εις τους κομμουνιστας και την Σοβιετικην Ενωσιν». Στις 31 Γεναρη, η «Εστια» συνεχισε την ιδια γραμμη, μ' επιθεση εναντιον της τουρκοφιλιας των Αμερικανων, διχως να σταματα βεβαια τις επιθεσεις κι εναντιον του Μακαριου, που αυτη και ο Γριβας επεμεναν να θεωρουν σαν ασυνεννοητο αντιπαλο: «Βεβαιως, η Ελλας δεν θελει να εχη καμμιαν σχεσιν με τους Ερυθρους, εστω και αν ο Μακαριος θελη να παραστηση τον επισης γενειοφορον Καστρο. Εν παση όμως περιπτωσει, καιρος ειναι να σκεφθουν σοβαρως οι κ.κ. Τζονσον, Λέμνιτσερ και Σια...» (ο αρχηγος των δυναμεων του NATO στρατηγος Λεμνιτσερ μολις ειχε επισκεφτη την Αθηνα και την Αγκυρα για να αποτελειωσει τις προετοιμασιες εφαρμογης του σχεδιου Sandys - Ball). Με τις επιθεσεις της αυτες η «Εστια» συνδυαζε δριμυτατες επικρισεις για τον τροπο που η υπηρεσιακη κυβερνηση υπερασπιζοταν τα ελληνικα συμφεροντα: «Εξακολουθει η ανησυχια για τα εν Κυπρω... οι ανθελληνικοι ελιγμοι... πληρης συσκοτισις επι των αποψεων της ελληνικης αντιπροσωπειας εν Λονδινω... η τηρηθεισα υπο της Ελλαδος εν Λονδινω στασις επετρεψε την απαραδεκτον προβολην της Τουρκιας». Παραλληλα, αρχισε να κινειται ο ελληνικος λαος, ακομη και προεκλογικα. Μια μεγαλη συγκεντρωση στην Αθηνα, που κυριο ομιλητη της ειχε τον τοτε δημαρχο Αθηναιων Αγγελο Τσουκαλά, ενεκρινε έντονη διαμαρτυρια εναντιον των «επεμβασεων του NATO» στην Κυπρο. Εγιναν διαδηλωσεις στην Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Αθηνα, και σημειωθηκαν συγκρουσεις με την αστυνομια. Η αγαναχτηση του λαου φανερωθηκε πριν καν την επικυρωσει η ψηφος της 16 Φλεβαρη. Δε μας επιτρεπεται με κανενα τροπο να παραγνωρισουμε τη σημασια των εκδηλωσεων που εκανε την κρισιμη εκεινη καμπη, ο παραγοντας λαος. Ωστοσο, τα γραφομενα της «Εστιας», καθως και του εγγλεζικου και αμερικανικου τυπου εκεινων των ημερων, δεν αφηνουν καμιαν αμφιβολια για το ρολο που πρωτοπαιξε τοτε στο κυπριακο ένας αλλος παραγοντας, ο σοβιετικος. Οι Ρωσοι εκδηλωθηκαν απο τις 28 κιολας του Δεκεμβρη 1963, μολις δηλαδη φανερωθηκε πως τις ελληνοτουρκικες συγκρουσεις στην Κυπρο προκειται να διαδεχτη μια περιοδος σχετικης σταθεροποιησης. Ενα άρθρο στην «Πραβδα» στιγματισε τοτε την αγγλοαμερικανικη απειλη εναντιον της κυπριωτικης ανεξαρτησιας. Τρεις μερες αργοτερα, καθως αποσαφηνιζοταν η προθεση του Μακαριου να αγωνιστη έως το τελος για τα δικαια του κυπριακου λαου, ο σοβιετικος πρεσβευτης Γερμόσιν διαβιβαζε επισημο μηνυμα της Μοσχας στον προεδρο Μακαριο: «Η Σοβιετικη Ενωση» ελεγε το μηνυμα αυτο, «ειναι αποφασιστικα αντιθετη σε καθε ξενη επεμβαση στα εσωτερικα της Κυπρου, με οποιοδηποτε προσχημα ή μορφη». Η συνομιλια Γερμοσιν—Μακαριου, έγραψαν αργοτερα οι εγγλεζικες εφημεριδες, ενθαρρυνε τον εθναρχη αποφασιστικα στο να επιδιωξει και την τυπικη ακομη καταργηση των συνθηκων συμμαχιας κι εγγυησης, που το 1959-1960 το Λονδίνο επεβαλε στην Κυπρο σαν τιμημα για την απελευθερωση της. Απο κεινη τη στιγμη, η παρακολουθηση του κυπριακου από μερους των Ρωσων ηταν αδιακοπη. Στις 29 Γεναρη, μια μερα πριν η «Εστια» προειδοποιησει για τον κινδυνο σοβιετικης αναμιξης και καθως πυκνωνονταν οι φημες για το σχεδιο «ειρηνευσης» του NATO, ο σοβιετικος αντιπροσωπος στο Συμβουλιο Ασφαλειας Φεντορένκο προχωρησε αλλο ενα βημα στο κυπριακο: Μ' εγγραφο του προς το γενικο γραμματεα Θαντ, ζητησε να συγκληθη το Συμβουλιο Ασφαλειας. Ντε φακτο, τουλαχιστον, η γραμμη της Μοσχας και της Λευκωσιας ηταν, σ' ο,τι αφορουσε την προασπιση της κυπριακης ανεξαρτησιας, παραλληλη. Ολο κι ανεβαινε ο τονος των Σοβιετ. Καθως προσεγγιζαν οι ελληνικες εκλογες, που αποτελουσαν μιαν υδροκριτικη, τροπον τινα, γραμμη για την πορεια του κυπριακου, και καθως γινοταν όλο και πιο εμφανης η παρεμβαση της Αμερικης, επενεβηκε προσωπικα ο Νικητα Χρουστσώφ. Στις 7 Φλεβαρη, εστειλε μιαν προσωπικη επιστολη στους κυβερνητες της Αμερικης, της Αγγλιας, της Γαλλιας, της Τουρκιας, της Ελλαδας, μ' αντιγραφο για τον αρχιεπισκοπο Μακαριο. Το εγγραφο αυτο περιειχε μιαν «έντονη διαμαρτυρια της σοβιετικης κυβερνησης για τις επεμβασεις στο κυπριακο». Και προσθετε: «Προκειται για μιαν ωμη παρεμβαση στα κυριαρχικα δικαιωματα, την ανεξαρτησια και την ελευθερια της Κυπρου... Η ΕΣΣΔ αδυνατει να μεινει αδιαφορη μπροστα στην κατασταση που ξετυλιγεται στην Ανατολικη Μεσογειο». Κι εξηγουσε το γιατι η διακοινωση, ωστε έτσι να γινει πιο έκδηλη η βαρυτητα της προειδοποιησης: ... «Επειδη στην κριση του κυπριακου εχουν εμπλακη χωρες που βρισκονται στα νοτια της ΕΣΣΔ». Ηταν φραση—κλειδι πως η Σοβιετικη Ενωση δεν προκειται να μεινει αδιαφορη μπροστα στα όσα γινονταν στην Κυπρο. Την επαναλαβε ο σοβιετικος αντιπροσωπος Φεντορενκο στο Συμβουλιο Ασφαλειας τον ιδιο μηνα (βλ. «Βημα» της 20 Φλεβαρη 1964): Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«Δε θα μεινουμε αδιαφοροι μπροστα στις απειλες εναντιον της Κυπρου... καποιος δεν εχει χασει, καθως φαινεται, τη συνηθεια να σκεφτεται αναχρονιστικα». Ετσι παρενεβηκε, για πρωτη φορα, η Σοβιετικη Ενωση αμεσα στο κυπριακο. Η ταυτοχρονη παρεμβολη του ελληνικου λαϊκου παραγοντα, διπλα στην ακλονητη ενοτητα του κυπριακου λαου και την εξεγερση της παγκοσμιας κοινης γνωμης μπροστα στα όσα αποτολμωνταν, συνδυαστηκαν για να σωσουν μιαν κατασταση που φαινοταν χαμενη. Εμφανιστηκαν βεβαια κι αλλοι συμμαχοι της Κυπρου. Ετσι π.χ. στις 5 του Φλεβαρη κιολας, ο Γαλλος υπουργος Πληροφοριων Περφίτ δηλωνε πως η Γαλλια δεν προκειται «να παρει μερος σ' εγχειρημα που βασιζεται πανω στη συμφωνια της Ζυριχης... γιατι κεινη δεν της φαινεται ικανη να ζησει για παντα». Μα οι ουσιωδεις συμμαχοι του Μακαριου ησαν κεινοι που αναφερθηκαν παραπανω, και που τελικα επεβαλαν στους Αγγλοαμερικανους να δεχτουν τη μεταφορα του κυπριακου απο το NATO στον ΟΗΕ. Η επιτυχια κεινη οδηγησε στην αποφαση του Συμβουλιου Ασφαλειας στις 4 Μαρτη 1964 που διαμορφωσε ένα νομικο πλαισιο για την παραπερα αντιμετωπιση του κυπριακου και προπαντων θεσπισε το θεσμο του μεσολαβητή σαν αρμοδιου για την υποβοηθηση μιας τελικης λυσης του προβληματος. Ειχε όμως κι ενα αλλο αποτελεσμα η επιτυχια αυτη. Εφερε στην επιφανεια, επισημα, για πρωτη φορα, το προβλημα της εγκυροτητας των συμφωνιων Ζυριχης και Λονδινου. Κει που οι Αγγλοι δεν ηξεραν πως να συγκαλυψουν τα ιχνη τους στην όλη επιχειρηση εξανδραποδισμου της Κυπρου — ο αντιπροσωπος τους στο Συμβουλιο Ασφαλειας, Πάτρικ Ντην, ισχυριστηκε πως ειχαν ταχα προτεινει στην «κυβερνηση της Κυπρου» την αποστολή «μιας πλατεια στρατολογημενης ειρηνευτικης δυναμης απο χωρες φιλικες προς την Κυπρο», — ο Κυπριος υπουργος των Εξωτερικων ενοιωσε τη δυναμη να θεσει το δαχτυλο στον τυπο των ηλων: «Στη διασκεψη του Λονδινου τον περασμενο Γεναρη», ειπε, «διατυπωθηκε συχνα η απειλη πως αν η Κυπρος δεν υποχωρησει πανω σ' ορισμενα σημεια, οι συνομιλιες θ' αποτυχουν κι η Τουρκια θα εισβαλει στην Κυπρο. Και ρωτω τωρα: Αποτελει αντιληψη των κυβερνησεων Ελλαδας, Τουρκιας και Ηνωμενου Βασιλειο υ πως έχο υν το δικαιωμα της στρατιωτικης επεμβασης στην Κυπρο με βαση τη Συνθηκη Εγγυησης κι εν όψει, ιδιαιτερα, των οσων οριζει ο καταστατικος χαρτης των Ηνωμενων Εθνων»; Απαντησε ο Ελληνας αντιπροσωπος Δ. Μπιτσιος, ενω ο Αγγλος αντιπροσωπος ελισσοταν απεγνωσμενα ν' αποφυγει μιαν ευθεια ληψη θεσης: «Η απαντηση της κυβερνησης μου ειναι ένα ξεκαθαρο οχι. Η έννοια της ανεξαρτησιας δεν επιτρεπεται ν' αποτελει το αντικειμενο παζαρεμματων». Αυτα λεγονταν στις 28 Φλεβαρη, δυο μερες μετα τις εκλογες στην Ελλαδα. Αποτελουσαν μια δηλωση, βεβαια, που κανονικα θαπρεπε να δεσμευσει για παντα. Το κυπριακο το πηγε στο Συμβουλιο Ασφαλειας, μακρια απο το NATO, η λαικη κυριως ετυμηγορια στην Ελλαδα, κι η συζητηση ατο Συμβουλιο οδηγησε στην αποφαση της 4 Μαρτη 1964, που το νοημα της δεν μπορουσε να παρερμηνευτη. Η αποφαση αυτη βασιζεται στην αξιωση του καταστατικου χαρτη των Ηνωμενων Εθνων, πως δηλαδη όλα τα μελη «στις διεθνεις τους σχεσεις θ' απεχουν απο καθε απειλη ή χρηση βιας εναντιον της εδαφικης ακεραιοτητας ή της πολιτικης ανεξαρτησιας οποιουδηποτε κρατους», κλπ. και προχωρουνε απο κει στις βασικες συστασεις της, δηλαδη: «Αποχη όλων των κρατων—μελων, απο καθε ενεργεια ή απειλη ενεργειας ικανης να χειροτερεψει την κατασταση στην κυριαρχη δημοκρατια της Κυπρου. «Προσκληση στην κυβερνηση της Κυπρου, που έχει την ευθυνη για τη διατηρηση κι Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αποκατασταση του νομου και της ταξης, να παρει όλα τα χρειαζουμενα συμπληρωματικα μετρα για τον τερματισμό της βιας και της αιματοχυσιας...». »Προσκληση στις κοινοτητες της Κυπρου και τους ηγετες τους για την πιο μεγαλη δυνατη αυτοκυριαρχια», »Συγκροτηση διεθνους ειρηνευτικης δυναμης για την αποτροπη μιας τυχον επαναληψης των συγκρουσεων...», και »Διορισμο μεσολαβητη του ΟΗΕ, για τη λυση της κρισης». Λαμπικαρισμενο ξεκαθαρο το νοημα. Η αποφαση υπογραμμιζε και κατοχυρωνε την κυριαρχια της κυπριακης δημοκρατιας κι όριζε τη διεθνη ειρηνευτικη δυναμη σα βοηθο της κυπριακης κυβερνησης στην απαραιτητη προσπαθεια για τη διαφυλαξη της παγκοσμιας ειρηνης και της εσωτερικης ηρεμιας. Η Αμερικη κι η Αγγλια δεχτηκαν την αποφαση αυτη με καταφανερη δυσθυμια. Η Αγγλια, ιδιαιτερα, δεν μπορεσε να κρυψει τη δυσφορια της και την αντιθεση της για την τροπη που πηραν τα πραγματα απο τις 15 του Φλεβαρη. Στις 17 κιολας του Φλεβαρη ο υπουργος Κοινοπολιτειακων Σχεσεων Ντανκαν Sandys πληροφορουσε τη Βουλη των Κοινοτητων πως: «διαμαρτυρηθηκε την προτεραια στον κ. Κυπριανου γιατι σημειωνεται μια πολυ σημαντικη εισροη όπλων στην Κυπρο με την πληρη γνωση κι επιδοκιμασια της κυπριακης κυβερνησης». Το Λονδινο γυρευε ν' αμφισβητησει έτσι το δικαιωμα της κυπριακης δημοκρατιας να οπλιστή για την αμυνα της. Δεν ευοδωθηκε η προσπαθεια του. Την ιδια μερα, εκπροσωπος της κυπριακης κυβερνησης ανακοινωνε πως «ειναι απολυτα νομιμο για την Κυπρο το να προμηθευτη όπλα για την ασφαλεια της». Οχτω μερες αργοτερα, ο προεδρος Μακαριος εξαγγειλε το σχηματισμο της κυπριακης εθνοφρουρας. Τουτο οδηγησε σε θυελλα διαμαρτυριων απο μερους της Τουρκιας και της Αγγλιας, διχως όμως αποτελεσμα. Παραπλευρα, οι Αγγλοι γυρεψαν να επιβαλουν έμμεσα την αξιωση τους ν' αστυνομευουν αυθαιρετα — με βαση βεβαια τις «συνθηκες» — το νησι. Η βρεταννικη κυβερνηση προχωρησε μονοπλευρα στη γοργη ενισχυση του δικου της, «ειρηνευτικου», σωματος στην Κυπρο. Ηθελε καταφανερα να υποκατασταθη μονη της σ' ολοκληρο το NATO. Στις 21 Φλεβαρη, ο Μακαριος υποχρεωθηκε να εκφρασει δημοσια τη δυσφορια του — οι Αγγλοι της ειρηνευτικης δυναμης ξεπερνουσαν κιολας τις εφτα χιλιαδες. Στις 24 Φλεβαρη, επειδη οι Αγγλοι δεν ειχαν συμμορφωθη, ο προεδρος της κυπριακης δημοκρατιας αποταθηκε μ' επισημη διακοινωση στον αντιπροσωπο της βρεταννικης κυβερνησης στη νησο, τον υφυπουργο κοινοπολιτειακων σχεσεων Πίκαρντ, για να του εκφρασει την «ανησυχια του που τα βρεταννικα στρατευματα ενισχυονται με γοργο ρυθμο διχως καμια προσυνεννοηση με την κυπριακη κυβερνηση». Η αποφαση της 4 Μαρτη σημανε το τελος αυτων των εγγλεζικων προσπαθειων. Ολο γενικα το σχεδιο Sandys - Ball χρειαστηκε να ενταφιαστη. Διοτι για να επιβληθη το σχεδιο αυτο, επρεπε να εξουδετερωθη, μ' υπηρεσιακη κυβερνηση κι εκλογες, ο παραγοντας—λαος στην Ελλαδα. Μολις κεινος με την ετυμηγορια του καταστησε σαφη την αποφαση του να μην αδιαφορησει για την τυχη της Κυπρου, το σχεδιο Sandys - Ball καταρρευσε σα χαρτινος πυργος. Απο τοτε οι παντες αγωνιστηκαν να το λησμονησουν.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Γιατι ηταν, στ' αληθεια, ένα σχεδιο αποκαλυπτικο σ' αφορητο βαθμο για τους ιδιους τους δημιουργους του. Παραησαν δραστικοι οι στοχοι του. Ισοδυναμουσε με τη στρατιωτικη κατοχη της Κυπρου, τον εξανδραποδισμο του πληθυσμου της, τη μετατροπη του νησιου σ' ενα αβουλο πιονι για τον προσεταιρισμο τοσο της Ελλαδας όσο και της Τουρκιας. Με βαση τους υπολογισμους κεινων που το συνελαβαν, Αθηνα κι Αγκυρα θα διαγωνιζονταν για το ποια τους θα προσφερνε τις πιο μεγαλες υπηρεσιες ωστε να της δοθη το πιο μεγαλο δυνατο κοματι της Κυπρου — σε μια τελικη ρυθμιση, όταν δηλαδη θα τελειωνε η κατοχη. Επροκειτο για μια ρυθμιση ολοτελα ασυμβιβαστη με τις δημοκρατικες ιδεες, με το πνευμα της Οργανωσης των Ηνωμενων Εθνων, με τα ιδανικα σεβασμου των δικαιωματων των λαων που σημερα διαπνεουν την ανθρωποτητα. Δεν αλλαξε, ωστοσο, η βασικη επιδιωξη. Στη θεση του σχεδιου Sandys-Μπωλ μπηκε, λιγοστες βδομαδες μετα τις ελληνικες εκλογες, αμεσως μετα την αποφαση του Συμβουλιου Ασφαλειας, το σχεδιο Acheson: Της «διπλης Ενωσης», όπως τη βαφτισε στις αρχες του Μαρτη 1964 η εγκυρη «Ουάσιγκτον Ποστ». Μα πριν μπουμε στο σχεδιο αυτο, ας προσπαθησουμε να ερμηνευσουμε τη στρατηγικη που εφαρμοσαν σε κεινη τη δευτερη εξορμηση τους οι Αγγλοαμερικανοι. Το σχεδιο Sandys - Ball αποτυχε κυριως σαν αποτελεσμα της αντιστασης του κυπριακου λαου και του Μακαριου, σε συνδυασμο με τη θεση που πηρε ο ελληνικος λαος στις εκλογες του Φλεβαρη 1964 και τις πρωτες σαφεις προειδοποιησεις που αρχισε να διατυπωνει απο τη μερια της η Σοβιετικη Ενωση. Μα η επιρροη, που μπορουσε ν' ασκησει η Σοβιετικη Ενωση, ηταν ακομα περιορισμενη. Τους Κυπριους το Λονδίνο κι η Ουασιγκτον ετειναν να μη λαβαινουν υποψη τους εφοσον κατορθωναν να τους απομονωσουν. Απομενε έτσι σαν κυριο εργο της αγγλοαμερικανικης διπλωματιας η διασπαση της ελλαδοκυπριακης αλληλεγγυης, μαζι με την εξουδετερωση του παραγοντα Ηνωμενα Εθνη που παρουσιαστηκε με την αποφαση της 4 Μαρτη 1964. Κυριο όπλο των Αγγλοαμερικανων και Τουρκων ηταν λοιπον στους μηνες που ακολουθησαν να επισεισουν αδιακοπα την απειλη μιας τουρκικης επεμβασης στην Κυπρο και μιας επακολουθης συγκρουσης Ελλαδας και Τουρκιας, μ' αποτελεσμα — αυτη την εξηγηση εδιναν μ' επιμονη οι «στρατηγικοι» εγκεφαλοι της Ουασιγκτον — και η Ελλαδα να νικηθη απο την ισχυροτερη Τουρκια και η Ρωσια να μπορεσει να εισχωρησει ενδεχομενως αναμεσα στους συμαχους, διασπωντας το NATO και μετατρεποντας την Κυπρο τελικα σε μια «δευτερη Κουβα». Επρεπε δηλαδη να τρομοκρατηθη η Ελλαδα. Κι επρεπε να κατανοησει πως οι αναγκες του αντικομμουνιστικου αγωνα της επεβαλαν ορισμενες θυσιες. Μα επισης, μια κι αποχτησε παροδικα τοση δυναμη στη χωρα μας ο παραγοντας — λαος, χρειαζοταν να προσφερθεί μια λυση που να χρυσωνει το πικρο χαπι της διχοτομησης και να εμφανιζεται σαν ικανοποιηση των εθνικων ποθων των Ελληνων, διχως μ' αυτο να παυει ν' ανταποκρινεται σ' όλες τις αξιωσεις των Τουρκων. Οι αναγκες της νεας τουτης εξορμησης ειχαν σα συνεπεια, επισης, να φυγει απο το προσκηνιο ο βρεταννικος παραγοντας. Ο ρολος του περιοριστηκε σε βοηθητικο. Για την προληψη μιας ελληνοτουρκικης συρραξης και για τον παραμερισμο της αποφασης του Συμβουλιου Ασφαλειας στις 4 Μαρτη 1964 επιβαλλοταν να παρεμβει, συμβιβαστικα και μεσολαβητικα, ο αμερικανικος παραγοντας που διαθετε πολυ πιο μεγαλη επιρροη στην Αθηνα και την Αγκυρα. Γυρω απο το κεντρικο τουτο μοτίβο πλεχτηκε η διπλωματικη ιστορια του κυπριακου στους μηνες που ακολουθησαν — κι αξιζει να σημειωθει ποσο πιστα η μεσολαβητικη παρεμβολη των Αμερικανων αναμεσα σ' Ισραηλινους κι Αραβες κι ο απο μερους της Ουασιγκτον συστηματικος παραμερισμος της αποφασης του Συμβουλιου Ασφαλειας των Ηνωμενων Εθνων στις 23 Νοεμβρη 1967 για το αραβοϊσραηλινο αντιγραφουν και προωθουν την αναλογη προσπαθεια της Ουασιγκτον Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
μετα το Μαρτη του 1964 στο κυπριακο. Οχι πως επαναλαβαινεται η ιστορια, μα η κυπριακη κριση του 1963-1964 αποτελεσε ένα προηογουμενο, δημιουργησε ενα προτυπο που πανω του οι Αμερικανοι μαχονται για καμποσα τωρα χρονια ν' αντιμετωπισουν το σύνολο της μεσοανατολικης και μεσογειακης κρισης. Εχει μια πλατυτερη σημασια η κυπριακη κριση του 1964, κι αυτος ειναι προσθετος λογος για να μελετιεται με ιδιαιτερη προσοχη. Δεν ηταν βεβαια ευκολο να παραμεριστη η λαικη ετυμηγορια της 16ης του Φλεβαρη στην Ελλαδα. Γιατι ο Παπανδρεου εμφανιζοταν σαν αποφασισμενος να κρατησει μια σταση αδιαλλαχτα «εθνικη». Το ειχε δηλωσει στην «Ουασιγκτον Ποστ» στις 13 κιολας του Φλεβαρη, σε μια στιγμη που δε φοβοταν πια τη ματαιωση των εκλογων και πιστευε πως μπορει να μιλησει ελευθερα: «Ειναι βεβαιο», ειπε, «πως οι συμφωνιες, όπως εχουν σημερα, δεν μπορουν να εξακολουθησουν. Καθε πολιτικη λυση του κυπριακου προϋποθετει την αποχωρηση Ελλαδας και Τουρκιας από την Κυπρο και θα πρεπει ν' αναζητηθη μεσα στα πλαισια των Ην. Εθνων και των αρχων τους για την ελευθερια, την ανεξαρτησια και την αυτοδιαθεση». Η Ελλαδα του Παπανδρεου διακηρυξε μ' επιμονη από τις πρωτες μερες πως θ' αντιταχτη ενεργα σ' αποπειρα τουρκικης αποβασης στην Κυπρο. Εστειλε για τουτο, κρυφα, και στρατο στο νησι. Η σταση της Αθηνας βοηθησε το Μακαριο να καταγγειλει στις 4 Απριλη 1964 σαν ακυρες τις συνθηκες συμμαχιας κι εγγυησης του 1960. Ο Παπανδρεου συνταχτηκε τοτε, στις 13 Απριλη, με το Μακαριο: «Οι συμφωνιες Ζυριχης και Λονδίνου φανερωθηκαν στην πραξη σαν ανεφαρμοστες... Η καταγγελια των δυο συνθηκων από τον αρχιεπισκοπο Μακαριο αποτελει απλως την επισημοποιηση μιας πραγματικης καταστασης». Ενα μηνα αργοτερα, στη διασκεψη των υπουργων του NATO στη Χαγη, ο υπουργος Εξωτερικων Σταυρος Κωστοπουλος εξεθετε ως εξης την ελληνικη θεση στο κυπριακο — κι ο Κωστοπουλος δεν ηταν φιλος των Κυπρίων: «Η Ελλας δε θεωρει πως επεμβαση του NATO στο κυπριακο ειναι ειτε δυνατη ειτε χρησιμη... Το θεμα των συμφωνιων Ζυριχης και Λονδίνου εξακολουθει να παραμενει ανοιχτο... Ενδεχομενως θα χρειαστη να εξετασουμε κατα ποσο οι συμφωνιες αυτες εξακολουθουν να ισχυουν κατω από τις σημερινες συνθηκες στην Κυπρο.... Υπαρχουν θεμελιωδεις λογοι, θεωρητικοι αλλα και νομικοι, που οδηγουν στο συμπερασμα πως οι συνθηκες αυτες ειναι κιολας ξεπερασμενες κι ανεφαρμοστες». Στη θεση του τουτη, της αναγκης παραμερισμου των συνθηκων σαν «ανεφαρμοστων» και ρυθμισης του κυπριακου με βαση την αρχη της αυτοδιαθεσης του κυπριακου λαου, ο Παπανδρεου φανηκε να εμμενει ακαμπτα για καμποσους μηνες. Ετσι αρνηθηκε προς το Τζονσον, όταν τον επισκεφτηκε τα τελη Ιουνη 1964, μια συμμετοχη του σε διμερεις ελλαδοτουρκικες διαπραγματευσεις υπό αμερικανικη αιγιδα, που να παραμερισουν τοσο τους Κυπριους όσο και τα Ηνωμενα Εθνη. Επεμεινε στην αναγκη να εφαρμοστη η ρητρα της αποφασης του Συμβουλιου Ασφαλειας στις 4 Μαρτη 1964 που προβλεπε την επιλυση του κυπριακου με τη βοηθεια μεσολαβητη των Ηνωμενων Εθνων. Αρνηθηκε να συναντηθη προσωπικα στην αμερικανικη πρωτευουσα ή στο Καμπ Νταίηβιντ με τον Ινονού κι επικαλεστηκε για τουτο επιχειρηματα λαικης αυτοδιαθεσης κι επιβολης των αρχων των Ηνωμενων Εθνων, που εξοργισαν τον Τζονσον. Δε διστασε ν' αφησει να τελειωσουν οι συνομιλιες του με τον Αμερικανο ηγετη σε μια νοτα μεγαλης ψυχροτητας: Το ελληνοαμερικανικο ανακοινωθεν της 25 Ιουνη 1964 μιλουσε για: «ειλικρινη και χρησιμη ανταλλαγη αποψεων... την πληρη υποστηριξη που πρεπει να δοθη στις προσπαθειες του Συμβουλιου Ασφαλειας και του γενικου γραμματεα του ΟΗΕ... την Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αναγκη μια μονιμη λυση να βασιζεται στις αρχες της δημοκρατιας και της δικαιοσυνης», ενω το τουρκοαμερικανικο ανακοινωθεν της 23.6.64 ειχε υπαρξει ζουμερο, γεματο υπογραμμισεις της αναγκης για συμμαχικη ενοτητα, για διαπραγματευσεις και συμπεφωνημενες λυσεις», και προπαντων για την εγκυροτητα των συνθηκων του 1959». Μιλωντας στη Βουλη στις 3 Ιουλη 1964, ο Παπανδρεου υπογραμμισε πως γι' αυτον οι συνθηκες δεν ησαν ισχυρες: Η Κυπρος, εξηγησε, εγινε μετα το 1960 μελος του ΟΗΕ, κι ο καταστατικος χαρτης των Ηνωμενων Εθνων απαγορευει την επιθεση — πραγμα που σημαινει πως, εστω κι αν αρχικα οι συνθηκες ειχαν την εννοια που διεκδικει γι' αυτες η Τουρκια, ωστοσο εκτοτε τα πραγματα εχουν αλλαξει. Το ειπε και στις 21 Ιουλη 1964 προς τους δημοσιογραφους στο Λονδίνο ο Παπανδρεου: «Δεν κατηργησε τας συνθηκας Ζυριχης και Λονδίνου η Ελλας. Τα ιδια τα γεγονοτα τας κατηργησαν». Κι εφτασε να το υπογραμμισει εγγραφως και προς τον ιδιο το Τζονσον, στην απαντηση που εστειλε προς το μηνυμα του Αμερικανου προεδρου στις 2 Ιουλη 1964. Ο Λύντον Τζονσον του επεσεισε το σκιαχτρο μιας τουρκικης επεμβασης στην Κυπρο, που η Αμερικη θα το 'βρισκε ταχα αδυνατο να ματαιωσει: «Επειδη παρεμποδισα μια τετοια επεμβαση (των Τουρκων) μ' εξαιρετικα δραστηριες προσωπικες προσπαθειες τον περασμενο μηνα», εγραφε ο Τζονσον, «ξερω πολυ καλα πως υπαρχει ένα όριο στα όσα μπορουμε να κανουμε μελλοντικα όλοι μας για να εμποδισουμε το υς Τουρκους ν' ασκησο υν δικαιωματα που ειναι στ' αληθεια πολυ πραγματικα γι' αυτους», τα δικαιωματα δηλαδη που ο ιδιος ο Τζονσον τους ειχε αναγνωρισει μολις εννια μερες νωριτερα στο αμερικανοτουρκικο ανακοινωθεν. Σ' αυτην την απειλη ο Παπανδρεου απαντησε ως εξης, συμφωνα με το δημοσιευμενο από το 1971 κειμενο της επιστολης του προς το Τζονσον: «Η ευθυνη βαρυνει ο λο κληρωτικα την Τουρκια πο υ διαρκως απειλει πο λεμο . Αυτη η απειλη ειναι ευλογο να γεννα για την Κυπρο την αναγκη οργανωσης της αμυνας της. Για να δικαιο λογησει τις απειλες της, η Τουρκια επικαλειται ένα δηθεν δικαιωμα της, πο υ το αντλει από τις συνθηκες Ζυριχης και Λονδινου. Μα δεν ειναι βασιμος ο ισχυρισμος. Κι αν ακομη παραδεχτουμε πως οι αρχικες συνθηκες προβλεπουν ένα τετοιο δικαιωμα, ωστοσο τουτο έπαψε να υπαρχει αφοτου η Κυπρος εγινε μελος των Ηνωμενων Εθνων, με τη συγκαταθεση μαλιστα και της Τουρκιας. Κατα συνεπεια οι τουρκικες απειλες επιθεσης αποτελουν πραξεις ωμης βιας». Αξιζει να υπογραμμισουμε το τελευταιο τουτο σημειο. Η Ελλαδα, δια στοματος του πρωθυπουργου της, αρνηθηκε επισημα, από το 1964 κιολας, στις εγγυητριες δυναμεις, δηλαδη στον εαυτο της, στην Τουρκια και στη Βρεταννια, το δικαιωμα της επεμβασης στις υποθεσεις της κυριαρχης κι ισοτιμης κυπριακης δημοκρατιας. Η ελληνικη σταση μ' αλλα λογια, φαινοταν απαρεγκλιτα συνεπης σε βαθμό που να μην επιδεχοταν αμφισβητηση. Ομως τα πραγματα δεν ειχαν έτσι. Οι υπολογισμοι της Ουασιγκτον δεν ησαν όλοτελα αβασιμοι. Την ελληνικη σταση στο κυπριακο επηρεαζε αποφασιστικα, από τις πρωτες μερες κιολας της αναληψης της εξουσιας από τον Γ. Παπανδρεου, ο φοβος της κομμουνιστικης, και ιδιαιτερα της σοβιετικης διεισδυσης στην Κυπρο. Σαν αποτελεσμα, η ελληνικη σταση έτυχε να συμπεσει με την αμερικανικη σχεδον αμεσως από ορισμενες βασικες αποψεις. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Ο Κωστοπουλος διερμηνευσε πρωτος το γεγονος αυτό σε δηλωσεις του προς την «Ουασιγκτον Ποστ» συς 6 Μαρτη 1964: «Η σταση της Ελλαδας υπό τον Παπανδρεου... μειωσε κατα πολυ την απειλη εγκαθιδρυσης της σοβιετικης επιρροης στην Κυπρο, κι απομακρυνε τον κινδυνο της δημιουργιας στην Ανατολικη Μεσογειο, κοντα στο ελληνικο έδαφος, μιας σοβιετικης βασης που θ' αποτελουσε μιαν εξισου μεγαλη απειλη για την Τουρκια και την Ελλαδα. Δεν μπορουσαμε ν' ανεχτουμε αυτό το γεγονος». Ο ίδιος ο Παπανδρεου, πριν αναχωρησει για την Ουασιγκτον τον Ιουνη, εκανε, συμφωνα με την «Εστια» της 18.6.64, μιαν αποκαλυπτικη δηλωση: «Το κυπριακόν» διευκρινισε, «ειναι ζητημα που τιθεται μεταξυ των δυο αντιμαχομενων κοσμων»... και «πρεπει να το εξετασωμεν από αυτην την αποψιν του». Μια συνεπεια αυτης της καταστασης ηταν να βλεπει η κυβερνηση Παπανδρεου από πολυ νωρις με καχυποπτο ματι την καθε προσπαθεια της κυπριακης επικρατειας ν' αποχτησει δικη της δυναμη κι έτσι να γινει αυθυποσταση. Η Κυπρος δεν επρεπε ναχει δικη της βουληση και προοπτικη, ωστε να μην μπορει να δυσκολεψει τη γενικωτερη πολιτική του «εθνικου κεντρου» — εστω κι αν τουτο αποβαινε σε βαρος της κυπριακης υποθεσης. Ετσι, το Μαη κιολας του 1964, όταν η κυπριακη κυβερνηση, προχωρωντας συστηματικα στην κατοχυρωση του κυπριακου κρατους, ανακοινωσε την προθεση της να θεσπισει νομοθετικα την υποχρεωτικη στρατιωτικη θητεια και να προμηθευτη οπλισμό από το εξωτερικο, η Ελλαδα συνταχτηκε κατ' ουσια με τους Αγγλοαμερικανους και την Τουρκια. Το Σταιητ Ντεπαρτμεντ χαρακτηρισε τοτε την κυπριακη αποφαση σαν «εξαιρετικα ατυχη κι αντιθετη με την αποφαση του Συμβουλιου Ασφαλειας στις 4 Μαρτη 1964». Την ιδια μερα, στις 27 δηλαδη του Μαη, τουρκικη διακοινωση προς τη Λευκωσια υποστηριζε πως «το νομοσχεδιο περι στρατιωτικης θητειας παραβιαζει το συνταγμα της Κυπρου», ενω μια αγγλικη διακοινωση της 29.5.64 επαναλαβαινε την ιδια επιχειρηματολογια. Κι η ελληνικη κυβερνηση; Η διαφορα αναμεσα στην Αθηνα και το Λονδίνο περιοριστηκε τοτε στο γεγονος πως η βρεταννικη κυβερνηση χρησιμοποιησε τη μεθοδο της ρηματικης διακοινωσης, «για να υπογραμμισει έτσι», συμφωνα με τον εκπροσωπο του Φορειν Οφφις, «τη σοβαροτητα του ζητηματος», ενω η Αθηνα περιοριστηκε στη μεθοδο των προφορικων παραστασεων προς το Μακαριο. Από το φοβο αυτό μιας δηθεν αριστερης αποκλισης του Μακαριου, και τον παραλληλο φοβο μηπως η πολιτικη του Μακαριου παρασυρει την Ελλαδα σε πολεμο με την Τουρκια κι ετσι παραβλαψει τα συμφεροντα του NATO, οδηγηθηκαμε ατο βαρυσημαντο γεγονος της επανεμφανισης του κ. Γριβα στην Κυπρο. Ο στρατηγος κι η παραταξη της «Εστιας» ειχαν ξεχασει τον πανικο που τους κυριεψε τα τελη Γεναρη 1964, όταν εγιναν γνωστες οι πληρεις λεπτομερειες του σχεδιου Sandys —Μπωλ. Στα μυαλα τους κυριαρχουσε και παλι η αντικομμουνιστικη ψυχωση. Ο Γριβας εφτασε στην Κυπρο στις 19 Ιουνη 1964, κι εμεινε κρυμμενος μεχρι τις 22 του μηνα, οποτε κι ανακοινωθηκε η παρουσια του, διχως να γνωστοποιηθη αμεσως το κρυσφηγετο του. Η «Καθημερινη» της 23ης Ιουνη 1964, σε τηλεγραφημα της απο τη Λευκωσια, γνωριζε κιολας τα κινητρα του στρατηγου: «Ο στρατηγος μετεβη εις Κυπρον επειδη διαφωνει με την πολιτικην διεθνοποιησεως του κυπριακου που ακολουθει ο Μακαριος, και επειδη γενικως τον απασχολει ο κινδυνος κατολισθησεως προς τον κομμουνισμον». Αυτη η επαπειλουμενη, ειδησεογραφικα τουλαχιστο, «κατολισθηση» ασκουσε την επιδραση της και Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
στην ελληνικη κυβερνηση και στους Αμερικανους. Εγινε γρηγορα ολοφανερο, απο τη σταση τους στην πραξη, πως η Αθηνα και η Ουασιγκτον, πριν καν ξεκινησει για τη συναντηση του με τον Τζονσον ο Ελληνας πρωθυπουργος, συμφωνουσαν στην αναγκη ν' αξιοποιηθη ο Γριβας σαν αντιβαρο προς το Μακαριο και να μπει κατω απο τον ελεγχο του η νεογεννητη εθνοφρουρα. Μια προσεχτικωτερη εξεταση δειχνει πως και οι συνομιλιες Παπανδρεου — Τζονσον κατατειναν σε τελευταια αναλυση προς τον ιδιο στοχο. Τυποις, όπως ειδαμε κιολας, η ακαμψια του Παπανδρεου ηταν απολυτη — σε βαθμο μαλιστα πολυ εκνευριστικο για τους Αγγλοαμερικανούς που δεν τους αρεζε διολου το διδαχτικο υφος των ελληνικων πρωθυπουργικων δηλωσεων για την ανεξαρτησια, τη λαικη κυριαρχια, την απεριοριστη αυτοδιαθεση των λαων. Στην ουσια, όμως, ο Παπανδρεου έκανε στην Ουασιγκτον, στις συνομιλιες του με τον Τζονσον την πρωτη αποφασιστικη υποχωρηση. Δεχτηκε δηλαδη να παραστουν διπλωματικοι αντιπροσωποι της Ελλαδας και της Τουρκιας στη Γενευη, για συνομιλιες με το μεσολαβητη. Βεβαια, δε θα συναντιονταν ο Ελληνας με τον Τουρκο. Δεν μετακινηθηκε απ' αυτην την αποψη το ελληνικο βετο. Ωστοσο, ο Παπανδρεου δεχτηκε παραλληλα: Πρωτο, να συνομιλησουν με το μεσολαβητη του ΟΗΕ, το Φιλλανδο διπλωματη Tuomioja — έναν αντρα που ισως να ηταν καλοπροαιρετος, μα ηταν παντως πολυ αδυνατου χαραχτηρα κι οπωσδηποτε προσκολλημενος στους Αγγλοαμερικανους — ο Ελληνας κι ο Τουρκος χωριστα, ν' αρχισει δηλαδη μια διαπραγματευση ελλαδοτουρκικη μεσο ενδιαμεσου. Δευτερο, και χειροτερο, να μην κληθη να παραστη στο παζαρεμμα της Γενευης Κυπριος αντιπροσωπος, να γινει δηλαδη η όλη διαπραγματευση ερημην του Κυπριου νοικοκυρη, με τη δικαιολογια πως επρεπε προπαντων να προληφθεί ενας ελλαδοτουρκικος πολεμος και πως η Κυπρος μπορουσε, αν τυχον το επιθυμουσε, να στειλει παρατηρητη της στη Γενευη, και Τριτο, κι ακομη χειροτερο, να παραβρεθη στη Γενευη, για να «προσφερει τις υπηρεσιες του» στους Ελληνες και τους Τουρκους, ο Dean Acheson, ενας αντρας που, όπως το ξεκαθαρισε το Σταιητ Ντεπαρτμεντ το 1966, ηταν απο το 1963 κιολας γνωστο πως ευνοουσε τη διχοτομηση. Ο Acheson, φυσικα, παραμερισε απο την πρωτη μερα τον Tuomioja κι επιθυμουσε την παρουσια του μοναχα για να προσυπογραφει εκ των υστερων τις αμερικανικες προτασεις. Δεχτηκε επισης ο Acheson να παρακολουθησει τις συνομιλιες της Γενευης ο βρεταννικος μαϊντανος, με τη μορφη του λορδου Χουντ, απο τους υφυπουργους του Φορειν Οφφις. Ετσι φτασαμε, φυσιολογικα, στο σχεδιο Acheson. Προικισμενος μ' ενα χαραχτηρα πληθωρικο σ' αντινομιες κι αδυναμιες, ο Παπανδρεου καταφερε να μπει στο διαλογο αυτο διχως να φαινεται να το καταλαβαινει. Ετσι, στις 2 Ιουλη, ο Τζονσον, θελοντας να ξεκαθαρισει την καθε παρεξηγηση, του εγραφε ωμα: «Βλεπω ενα μονο τροπο για να μην πορευτουμε στην ατραπο που οδηγει προς την καταστροφη, κι αυτος ειναι ν' αναζητησουν η Ελλαδα κι η Τουρκια γρηγορα εναν πολιτικο διακανονισμο. Αναγνωριζω πως θα βρεθουν πολλοι επικριτες και πολεμιοι αυτης της προσπαθειας απ' όλες τις πλευρες κι αναγνωριζω πως ειναι ακρως ευνοητο πολλοι στη χωρα σας να πιστευουν ότι το μονο που χρειαζεται ειναι να μπορεσει η πλειοψηφια του λαου της Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Κυπρου ν' αποφασισει για το μελλον της. Μα επιτρεψτε μου να τονισω μ' όλη μου τη δυναμη πως στην πολυ επικινδυνη τουτη κατασταση δεν αρκει να πιστευει κανεις μοναχα στην ορθοτητα των δικων του αποψεων. Ειναι εξαιρετικα δυνατες οι πιεσεις στην Τουρκια ν' αναλαβει δραση, κι απορρεουν κι αυτες απο μια βαθεια πεποιθηση πως διακυβευονται τα τουρκικα δικαιωματα». Εχοντας έτσι εξισωσει το δημοκρατικο δικαιωμα αυτοδιαθεσης του κυπριακου λαου με το «δικαιωμα» της Τουρκιας ν' αναλαβει στρατιωτικη δραση για την προασπιση των συμφεροντων της, ο Τζονσον συνεχισε: «Ελπιζω πως η ελληνικη κυβερνηση θα μπορεσει να συμβαλει σε μια γρήγορο κι αποφασιστικη προσπαθεια να βρεθη με τις διαπραγματευσεις μια μονιμη απαντηση στο απειλητικο τουτο προβλημα. Κι ευχομαι για τούτο ο αντιπροσωπος σας (στη Γενευη) να ειναι εξουσιοδοτημενος να συζητησει όλες τις πλευρες του κυπριακου προβληματος με το μεσολαβητη (του ΟΗΕ) και τον Τουρκο αντιπροσωπο. Ελπιζω επισης οι οδηγιες στον αντιπροσωπο σας να ειναι έτσι διατυπωμενες που ο Αμερικανος αντιπροσωπος να μπορεσει να βοηθησει και κεινος στην επιτευξη ενος διακανονισμου». Τελειωνε με μιαν προειδοποιηση, που της έδιναν βαρος οι αδιακοπες κινητοποιησεις κι απειλες επεμβασης των Τουρκων, η επιστολη του Αμερικανου προεδρου: «Η πεποιθηση μου ειναι απλη: Τ' αληθινα συμφεροντα των λαων κι οι πραγματικες υποχρεωσεις των ηγετων τους μπορουν να εξυπηρετηθουν μοναχα σαν υπαρξει γνησια διαπραγματευση — κι αν αυτη δεν υπαρξει κανεις μας δε θα μπορεσει να εμποδισει μιαν καταστροφη που γι' αυτη θα κληθουμε όλοι μας να λογοδοτησουμε». Σ' αυτα τα ξεκαθαρα λογια, ο Ελληνας πρωθυπουργος, ενω απο το ένα μερος ερριχνε στην Τουρκια όλην την ευθυνη για την κατασταση και διακηρυττε πως οι συνθηκες Ζυριχης και Λονδινου έχουν παψει να ισχυουν και πως για την Ελλαδα μοναχα λυση βασισμενη στην αυτοδιαθεση του κυπριακου λαου ηταν ανεχτη, απαντουσε με μια σαφη δηλωση συμμορφωσης: «Τιμω βαθυτατα την πρωτοβουλιαν σας προς αποφυγην πολέμου μεταξυ Ελλαδος και Τουρκιας και επιδιωξιν ειρηνικης λυσεως της κυπριακης κρισεως. Η Ελλας ανταποκρινεται πληρως εις την πρωτοβουλιαν σας». Την αιτια για την αντιφατικη σταση της επισημης Ελλαδας ειδαμε κιολας. Ηταν ο φοβος της Ρωσιας, που κι η Αμερικη, αλλωστε, ένιωθε η ιδια πολυ βαθεια. Ομως η ταχτικη της Αμερικης, κι η αδυναμια της Ελλαδας, ειχαν σαν αποτελεσμα να καταστησουν ενεργοτερη τη σοβιετικη παρεμβαση στο κυπριακο κι όχι να τη ματαιωσουν, όπως υπολογιζαν ο Τζονσον κι ο Παπανδρεου. Γραφτηκαν πολλα για το «σχεδιο Acheson». Κι ασφαλως το σχεδιο αυτο, που στις συνομιλιες του με τους αντιπροσωπους Ελλαδας και Τουρκιας ο πρωην υπουργος Εξωτερικων της Αμερικης δεχτηκε ν' αναπροσαρμοσει ορισμενες επουσιωδεις του όψεις ωστε έτσι να ικανοποιησει το ελληνικο «φιλοτιμο», ηταν κατι το πολυ υπαρκτο. Ο Acheson, όμως, όπως το φανερωσαν οι αποκαλυψεις του πρωην πρεσβευτη Δ. Νικολαρεΐζη στην «Ακροπολη» της 21 Φλεβαρη 1971, εμφανιστηκε στις οχθες της λιμνης της Γενευης με πολλες βεβαιωσεις πως δεν έχει τιποτε το ετοιμο να παρουσιασει κι απλως μεταφερει ορισμενες ιδεες, που του περασαν απο το μυαλο μα και που συμβαινει επισης να ειναι αρεστες και στον προεδρο Τζονσον. Ομως, τα λογια του τουτα αποδειχτηκαν πολυ γρηγορα παραπλανητικα. Ο Acheson δεν αρχισε συζητησεις στη Γενευη. Εργαστηκε μοναχα, και σκληρα, να επιβαλει τις ιδεες του και τις λυσεις του στους Ελληνες. Τι ηταν λοιπον το σχεδιο Acheson; Πολλα τα εμπνευσμενα, αμερικανικης συχνα επινοησης, Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
γραφτηκαν σχετικα στον ελληνικο τυπο. Στο βιβλιο του, «Μνημοσυνο για τον Dean Acheson», Αθηνα, 1972, ο Δαμωνίδης παρουσιαζει αυτα τα διαφορα γραφτα και ξεσκεπαζει τοσο τα ελατηρια τους όσο και τα κενα που περιεχουν ή και συγκαλυπτουν. Προσφερε έτσι μια μεγαλη υπηρεσια. Γιατι ειναι πολυ συστηματικη η προσπαθεια να παρουσιαστη το σχεδιο Acheson σαν ταχα μια μεγαλη νικη για τις ελληνικες αποψεις, αντιθετα μ' ο,τι γινεται για το σχεδιο Sandys - Ball όπου η επιμονη επιδιωξη ειναι να σταματησει η καθε συζητηση. Ποια ειναι παντως τα ουσιαστικα σημεια του σχεδιου Acheson; Δημοσιευουμε, σε τουτο το βιβλιο, το πληρες κειμενο της επιστολης, που ο Dean Acheson έστειλε στις 20 Αυγουστου 1964 στον πρωθυπουργο Παπανδρεου, εκθετοντας τις τελικες του «Ιδεες», όπως και την αρνητικη απαντηση που του διαβιβασε στις 22 Αυγουστου ο Ελληνας ηγετης. Τα δυο τουτα ντοκουμεντα δημοσιευονται τωρα για πρωτη φορα, θεμα τους δεν ειναι το συνολο του «σχεδιου», γιατι κεινο δε διατυπωθηκε ποτε σ' ολοκληρωμενη μορφη. Η περιφημη επιστολη Acheson, που κρατηθηκε επιμονα μυστικη — θα δουμε αργοτερα το γιατι — πραγματευεται μοναχα το προβλημα της τουρκικης βασης στην Κυπρο. Με τις αλλες όψεις του σχεδιου απασχοληθηκαν διαφορα μνημονια του Acheson. Μα κεινων το περιεχομενο ειναι γνωστο στις γενικες γραμμες του απο καμποσο χρόνο. Ετσι, με τη δημοσιευση και της επιστολης, μπορουμε πια να πουμε πως τωρα, για πρωτη φορα, έχουμε μιαν ολοκληρωμενη αντιληψη του σχεδιου Acheson. Και μπορουμε να το παρουσιασουμε. Ιδου λοιπον τι ζητουσε να επιβαλει ο Acheson: Πρωτο, την παραχωρηση στην Τουρκια μιας βασης στρατιωτικης κι αεροναυτικης, που να καλυπτει το πιο μεγαλο μερος της εκτεταμενης χερσονησου της Καρπασιας, δηλαδη 5 περιπου τοις εκατο της συνολικης επιφανειας του νησιου, να ειναι αρκετα ευρυχωρη ωστε να μπορουν να συγκεντρωθουν σ' αυτην ισχυροτατες τουρκικες δυναμεις ξηρας, αερα και θαλασσας, ή πολυαριθμοι προσφυγες, και να στηριζεται για τον ανεφοδιασμό της στο απεριοριστο δικαιωμα ελευθερης χρησης του λιμανιου της Αμμοχωστου κι όλων των συγκοινωνιων της Βορειοανατολικης Κυπρου απο τους Τουρκους στρατιωτικους, Δευτερο, την παραχωρηση ευρυτατης αυτονομιας, κατω απο Τουρκοκυπριους επαρχους και τουρκοκυπριακη τοπικη διοικηση, σε δυο απο τις εξι επαρχιες της Κυπρου, ή τρεις αν ο αριθμο ς τους αυξανο ατ ν σ' ο τχω, και την προβλεψη πως θα παρθο υν μετρα για μετακινησεις πληθυσμων σε μεγαλη κλιμακα, ωστε στις δυο, ή τρεις, τουτες επαρχιες οι Τουρκοι ν' αποτελουν ενα «αποφασιστικο» ποσοστο του πληθυσμου. Τριτο, την «ενωση» της Κυπρου με την Ελλαδα πανω σ' αυτη τη βαση. Το σχεδιο αυτο, σαν το απαλλαξουμε απ' όλες τις ωραιοποιητικες λεπτομερειες που σοφιστηκε ο Acheson, παρουσιαζε δυο όψεις: Απο το ένα μέρος, παραχωρουσε στους Τουρκους τον ελεγχο των τριων ή τεσσαρων δεκατων της νησου, κει που ο τουρκοκυπριακος πληθυσμος αντιπροσωπευε μολις 18 τοις εκατο του συνολου, κι επιπλεον τους εδινε τον ουσιαστικο ελεγχο του λιμανιου της Αμμοχωστου, απεναντι ακριβως απο τη Συρια. Κι απο το αλλο μερος, οριστικοποιουσε την αποφασιστικη στρατιωτικη τους υπεροχη στο νησι, και καθιστουσε βεβαιο πως καθε παραπερα μεταβολη στο στατους κβο θα ηταν σε βαρος των Ελληνων. Σαν πολιτικη εγγυηση για τούτο, οι Τουρκοι λαβαιναν την ουσιαστικα ανεξελεγκτη αυτονομια των τριων καντονιων. Σ' ανταλλαγμα, οι Ελληνες θα ειχαν την ικανοποιηση να μιλουν για «Ενωση», θα ικανοποιειτο δηλαδη το ελληνικο φιλοτιμο, και θα καλυπτονταν στο αρτιο όλες οι αναγκες κι αξιωσεις της Τουρκιας. Ο ιδιος ο Acheson, σ' ενα λογο που εκφωνησε στις 25 Μαρτη 1965 προς το Δικηγορικο Συλλογο του Σικαγου, αποκαλυψε με πολυν κυνισμο την κατευθυντηρια σκεψη του σχεδιου του:
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«Εβλεπα την αναγκη να δωσω στους Ελληνες την Ενωση που λαχταρουσαν, μα επρεπε επισης να εξασφαλισουμε στους Τουρκους μια στρατιωτικη παρουσια στο νησι που η αξιοποιηση της να μην εξαρτιεται οπωσδηποτε απο τη συγκαταθεση αλλου κρατους. Μια ασφαλης βαση για τις δυναμεις ξηρας, αερα και θαλασσης της Τουρκιας δε θα βοηθουσε μοναχα την αμυνα της Κυπρου, αλλα και θα εμποδιζε καθε προσπαθεια να χρησιμοποιηθη η Κυπρος εναντιον της Τουρκιας, θα προασπιζε τις θαλασσιες οδους προσπελασης στα λιμανια της νοτιας Τουρκιας και θα θυμιζε αδιακοπα στο νησι την παρουσια της Τουρκιας και το ενδιαφερον της». Το αποτελεσμα, δηλαδη, του σχεδιου Acheson θα ηταν να ζησει η Κυπρος μονιμα με τον εφιαλτη της ολοκληρωτικης τουρκικης κατοχης κι ετσι στο τελος ν' αναγκαστη ο ελληνισμος της να εκπατριστη. Επροκειτο για διχοτομηση κατω απο τις πιο δυσμενεις δυνατες συνθηκες. Δεν εκρυψε ποτε τις προτιμησεις του αυτες ο Dean Acheson. Στις 28 Οχτωβρη 1966 δηλωσε απεριφραστα σε σεμιναριο του Κολλεγιου Σάλεμ της Βορειας Καρολινας πως κατα τη γνωμη του η διχοτομηση ειναι η καλυτερη λυση για το κυπριακο και πως «αν ειχε στη διαθεση του τον Εκτο Στολο της Μεσογειου μπορουσε να διευθετησει το κυπριακο προβλημα κι αυριο ακομη». Σχολιαζοντας τη δηλωση του τουτη ο εκπροσωπος του Σταιητ Ντεπαρτμεντ εξηγησε πως «οι αποψεις του κ. Acheson για διχοτομηση της Κυπρου ειναι γνωστες απο τριετιας (δηλ. απο το 1963, πριν ξεσπασει η κυπριακη κριση) και οι τελευταιες δηλωσεις του δεν προσθετουν επομενως κανενα νεο στοιχειο» (βλ. «Εστια», 23 Νοεμβρη 1966). Μα το κειμενο της ευγλωττης επιστολης Acheson προς Παπανδρεου στις 20 Αυγουστου 1964, που τωρα πρωτοδημοσιευεται, μας υποχρεωνει να εξαρουμε και μερικες αλλες όψεις του «σχεδιου». Γιατι, καθως προκυπτει πολυ καθαρα απο την αναγνωση του, επροκειτο για σχεδιο που υπηρχε σκοπος να το επιβαλουν πραξικοπηματικα, κι επιπλεον για σχεδιο που ο Acheson ηθελε οπωσδηποτε να μη γνωστοποιηθη «εγκαιρα ειτε στον κυπριακο λαο, ειτε και στην κοινη γνωμη της Ελλαδας. Δυο ειναι, στ' αληθεια, οι πιο ενδιαφερουσες κι αποκαλυπτικες οψεις αυτου του σχεδιου: Πρωτο, η εφαρμογη του επρεπε να γινει με την πραξικοπηματικη κι διακηρυξη της Ενωσης της Κυπρου με την Ελλαδα. Δε θα υπηρχε, ελληνοτουρκικη συμφωνια, που να συναφτη επισημα, να τεθη υποψη συμβουλιου και του κοινοβουλιου, να την εγκρινουν με διαδικασια ενδιαφερομενοι κι επειτα να μπει σ' εφαρμογη.
απροειδοποιητη δημοσια, καμια του υπουργικου δημοκρατικη οι
Απεναντιας, για να πετυχει το σχεδιο, έπρεπε ο Ελληνας πρωθυπουργός με τους πιο εμπιστους συνεργατες του ν' αρχισει με την καταλυση του κυπριακο υ κρατους και τη διακηρυξη πως «ολοκληρωθηκαν» οι εθνικοι ποθοι κι εγινε πραγματικοτητα η Ενωση κι έπειτα μοναχα, με βαση αυτο το τετελεσμενο κι αμετακλητο γεγονος, ν' αποκαλυψει σταδιακα τους αλλους όρους της κρυφης συμφωνιας, το διχοτομικο δηλαδη χαραχτηρα του σχεδιου Acheson. Βασικο δηλαδη γνωρισμα του σχεδιου ηταν πως στηριζοταν στην αρχη της παραπλανησης της ελληνικης κοινης γνωμης και της προσφυγης στο πραξικοπημα. Ηταν αντιδημοκρατικο μεχρι μυελου οστεων. Δευτερο, ακομη κι αυτό δεν αρκουσε ωστοσο στον Acheson. Γιατι καταλαβαινε πως, έστω κι εκ των υστερων, θα προκαλουσε θυελλα, στην Ελλαδα η αποκαλυψη της παραχωρησης ολοκληρης σχεδον της χερσονησου της Καρπασιας στην Τουρκια. Προσφερθηκε λοιπον να εμφανισει την παραχωρηση της βασης αυτης στην Τουρκια σαν πενηνταχρονη ταχα εκμισθωση, διχως κυριαρχικα δικαιωματα για την Τουρκια — σαμπως η πενηνταχρονη εκμισθωση να μη δημιουργει ενα εξισου τετελεσμενο γεγονος σε βαρος των Ελληνων. Κι επειτα γυρεψε, ο Acheson, να σοφιστη μεσο που θα ξεγελασει την ελληνικη κοινη γνιομη Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ακομη πιο πλερια σε σχεση με τις ευθυνες μιας τετοιας συμφωνιας. Εισηγηθηκε στον Ελληνα πρωθυπουργο να δηλωσει πως ταχα δεν εχει συμφωνηθη να περασουν τα ορια της βασης δυτικα της Κωμης Κεμπιρ, μα πως ανατεθηκε στον αρχιστρατηγο του NATO να παρει κεινος, με κριτηρια «καθαρως στρατιωτικα», τη σχετικη αποφαση. Μοναχα που — επειδη μεταξυ κατεργαρεων δεν μπορει να υπαρξει εμπιστοσυνη — έπρεπε ο Ελληνας να δωσει απο την αρχη κρυφα μιαν εγγραφη βεβαιωση πως θ' αποδεχοταν τη λυση τουτη, όταν θα την εξαγγελνε το NATO. Αυτες ακριβως οι όψεις του σχεδιου Acheson, οι τοσο ασυμβιβαστες με τις πιο βασικες και στοιχειωδεις δημοκρατικες αρχες, εξηγουν γιατι δε δημοσιευτηκε ποτε η τελικη επιστολη του Αμερικανου μεσολαβητη προς τον Γεωργιο Παπανδρεου. Η επιστολη ηταν σαν το σχεδιο Sandys Ball, για το παρασκηνιο και τους Μεττερνίχους. Μπροστα στην τρομερη πιεση των Αμερικανων, όλοι αρχικα ευθυγραμμιστηκαν. Ο Tuomioja μετατραπηκε σε φερεφωνο του Acheson. Η κυβερνηση Παπανδρεου — που την κατατρυχαν οι βαθειες εσωτερικες διαιρεσεις — αρχισε αμεσως να ταλαντευεται. Και παρασυρε στο δρομο αυτό και το Γριβα. Η συζητηση πηρε απο την πρωτη στιγμη τον κατηφορικο δρομο μιας διαμαχης πανω στους όρους ουσιαστικης διχοτομησης της Κυπρου — με τους Τουρκους σιωπηλους, ετοιμους παντα να εισπραξουν ο,τι τους προσφεροταν και να ζητησουν αμεσως περισσοτερα. Το πρωτο σχεδιο Acheson προβλεπε την τουρκικη κυριαρχια πανω στη χερσονησο της Καρπασιας. Η Ελληνικη κυβερνηση αρχισε να παζαρευει γυρω απο την εκμισθωση μιας βασης στους Τουρκους σ' αλλο μερος του νησιου. Εκανε λογο για την παραχωρηση σ' αυτους της αγγλικης βασης στη Δεκελεια. Επεισε το Γριβα να προσφερει κεινος στο Καβο Γκρεκο της νοτιοανατολικης Κυπρου μια βαση εκτασης σαραντα περιπου τετραγωνικων χιλιομετρων για μισθωση στους Τουρκους. Μα δεν ηταν δυνατη η συμφωνια πανω σε μια τετοια βαση. Η συζητηση αναμεσα στους Ελληνες απλως αποκαλυπτε πως η Ελλαδα ηταν ετοιμη ν' αρχισει τις παραχωρησεις. Την ενθαρρυνε σ' αυτον το δρομο κι η Αγγλια. Πηγε τοτε στην Αθηνα ο Αγγλος γενικος επιτελαρχης, ο λορδος Μαουντμπάττεν, μελος του εγγλεζικου βασιλικου οικου, συγγενης του ελληνικου. Ο Μαουντμπαττεν γυρεψε να τρομοκρατησει τους Ελληνες ιθυνοντες με βεβαιωσεις πως οι Τουρκοι ειναι ετοιμοι να ενεργησουν αποβαση στην Κυπρο και πως η Ελλαδα δε θα μπορεσει ν' αντισταθη. Τις απειλες του τουτες ο Μαουντμπαττεν συνδυαζε μ' αλλες εμπιστευτικες δηλωσεις πως εκαναν καλα οι Ελληνες να στειλουν κρυφα καπου οχτω χιλιαδες στρατου στην Κυπρο, γιατι μοναχα ετσι μπορουσε ν' αποτραπη η τελικη «κομμουνιστικοποιηση» του νησιου. Οι Αμερικανοι στο μεταξυ διαβιβαζαν στην Αθηνα «εμπιστευτικες» και «φιλικες» πληροφοριες πως επικειται τουρκικη αποβαση στη Μυτιληνη, ή τη Χιο, ή την Κω, ή τη Ροδο. Η Ελλαδα χρειαστηκε να παρει αμυντικα μετρα και στα τεσσερα τουτα νησια. Μα κατω απ' ολες αυτες τις εξυπηρετικες προειδοποιησεις το ηθικο της Αθηνας επεφτε σταθερα. Την απορριψη του πρωτου σχεδιου Acheson εξασφαλισε τελικα, γυρω στα τελη του Ιουλη, ο Μακαριος, με προσωπικη παρεμβαση. Πηγε στην ελληνικη πρωτευουσα κι επεισε τον Παπανδρεου να δωσει μιαν αρνητικη απαντηση. Ο Κυπριος ηγετης φροντισε να δωσει αμεση δημοσιοτητα στην ελλαδοκυπριακη τουτη αποφαση. Μιλωντας στους δημοσιογραφους στις 30 του Ιουλη, τονισε πως δεν ξερει ποια θα ειναι τ' αποτελεσματα των μεσολαβητικων προσπαθειων στη Γενευη αλλα παντως θεωρουσε «απιθανο να οδηγησει σε θετικο αποτελεσμα η διαδικασια της Γενευης γιατι ενιωθε βεβαια μεγαλο σεβασμο για τον κ. Tuomioja μα κει στη Γενευη υπηρχαν και μερικοι αλλοι αυτοκλητοι μεσολαβητες που... επεξεργαστηκαν απαράδεχτα σχεδια για την επιλυση του κυπριακου προβληματος». Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Τοτε ηταν που αρρωστησε βαρεια, για να πεθανει τελικα στις 9 Σεπτεμβρη, ο Tuomioja. Προεξοφλουσε τη συγκαταθεση της ελληνικης κυβερνησης στο σχεδιο του, δηλαδη στο σχεδιο Acheson, και προγραμματιζε ταξιδι στην Αθηνα, την Αγκυρα και τη Λευκωσια, για ν' αποσπασει κει τις τελικες συγκαταθεσεις. Η ξαφνικη σκληρυνση της στασης του Παπανδρεου κατω απο την πιεση του Μακαριου του προκαλεσε μια τετοια στενοχωρια που η υγεια του δεν αντεξε. Σημειωθηκε τοτε ένα βαρυσημαντο ιντερμετσο στη διαπραγματευτικη διελκυστινδα. Η ελλαδοκυπριακη στρατιωτικη ηγεσια στη μεγαλονησο εξαπολυσε μιαν επιθετικη επιχειρηση εναντιον του τουρκικου θυλακα Μανσούρας — Κοκκινων, στη βορειοδυτικη ακτη της Κυπρου, απεναντι στις τουρκικες ακτες. Υπηρχε ο φοβος μηπως οργανωθη μεσο Μανσουρας — Κοκκινων μια τουρκικη αποβαση. Το πως ακριβως παρθηκε η αποφαση για την επιθεση δεν ειναι παντως γνωστο. Πολλοι κατηγορησαν το Μακαριο σαν υπευθυνο. Κεινος, σε γραμμα του προς τον Παπανδρεου, σημειωσε πως σε θεματα επιχειρησεων η στρατιωτικη ηγεσια στην Κυπρο συνεννοειτο παντοτε αμεσα με τις στρατιωτικες αρχες της Αθηνας. Ο στρατηγος Καραγιαννης, επι κεφαλης τοτε της εθνοφρουρας που και παραιτηθηκε σαν αποτελεσμα των επιχειρησεων, επερριψε την ευθυνη για την αποφαση στο Γριβα, πραγμα που αμφισβητει ο τοτε υπουργός Αμυνης Γαρουφαλιας. Βεβαιο ειναι, παντως, πως ο σχεδιασμος της επιθεσης ηταν ελαττωματικος, κατακτηθηκε μερος μοναχα του εδαφους, χαθηκε πολυτιμος χρονος, κι η τουρκικη αεροπορια εξαπολυσε δολοφονικες κι αμειλιχτες επιθεσεις εναντιον τοσο των στρατιωτικων δυναμεων όσο του αμαχου πληθυσμου της βορειοδυτικης Κυπρου. Τελικα, μπροστα στην παγκοσμια εξεγερση και κινητοποιηση, η επιθεση των Τουρκων σταματησε και δεν εξελιχτηκε, όπως φοβονταν πολλοι, σε ολοκληρωμενη εισβολη. Τερματιστηκε κι η ελληνικη στρατιωτικη επιχειρηση. Της Τουρκιας η ορμη ειχε οπωσδηποτε ανακοπη κι αυτο τραυματισε βαρεια το αισθημα αυτοπεποιθησης της. Η Κυπρος, όμως, ειχε υποστη και κεινη βαρειες απωλειες κι ο λαος τελουσε σ' εξεγερση που τον εγκατελειψαν αβοηθητο Δυτικοι κι Ελλαδιτες. Οσο για την Ελλαδα, εγινε φανερο πως δεν ηταν, σε τελευταια αναλυση, ικανη να προστατεψει την Κυπρο. Ελληνες αξιωματικοι και στρατιωτες σκοτωθηκαν και τραυματιστηκαν διπλα στους Κυπριους συμπολεμιστες τους. Ενα βραδυ, καθως επισημανθηκε πως τουρκικα πολεμικα πλησιαζουν στη Μανσουρα, δεκα ελληνικα αεροπλανα πεταξαν κρυφα στην Κυπρο για ν' αντιταχτουν σ' ενδεχομενη τουρκικη αποβαση — την αλλη μερα την αυγη διαπιστωθηκε πως ο σκοπος των Τουρκων ηταν απλως να παραλαβουν τους τραυματιες τους και τα αεροπλανα γυρισαν, εξισου κρυφα, στην Ελλαδα. Δεν ηταν ολοτελα απων ο ελληνικος παραγοντας στην αναμετρηση της Μανσουρας. Μα φανερωθηκε πως τα όρια της αποτελεσματικοτητας του ησαν πολυ περιορισμενα. Ο Μακαριος, κι ο κυπριακος λαος που σταθηκε τις δυσκολες κεινες μερες ακλονητος στο πλευρο του, δεν παραβλεψαν το διδαγμα που εβγαινε απ' αυτην την πικρη εμπειρια. Λιγους μηνες νωριτερα, ειχε αρχισει να γινεται πιο αισθητο ακομη το ενδιαφερον του σοβιετικου παραγοντα για την Ανατολικη Μεσογειο. Απο το Μαη—Ιουνη του 1964, κιολας, οι σοβιετικες προειδοποιησεις εναντιον καθε αποπειρας επεμβασης στα εσωτερικα της Κυπρου κι επιβολης λυσεων στον κυπριακο λαο εγιναν εξαιρετικα επιμονες. Ο σοβιετικος πρωθυπουργος Νικητα Χρουστσωφ, ο υπουργός των Εξωτερικων Γκρομυκο, κι ο σοβιετικος αντιπροσωπος στο Συμβουλιο Ασφαλειας Φεντορενκο δεν παραλειψαν ευκαιρια να εξαρουν την αποφαση της Σοβιετικης Ενωσης να συμπαρασταθη την Κυπρο και γενικα να μην επιτρεψει τη μετατροπη του νησιου σε βαση πυραυλικη στραμμενη εναντιον τοσο των αραβικων κρατων όσο και του σοσιαλιστικου συνασπισμου. Και της Αιγυπτου το ενδιαφερον εκδηλωθηκε τοτε μ' ενα κοινο ανακοινωθεν Νασερ—Χρουστσωφ στις 25 Μαη 1964. Ηξερε λοιπον η Κυπρος πως η Σοβιετικη Ενωση αποδινε αποφασιστικη σημασια στη ματαιωση των αγγλοαμερικανικων σχεδιων για το νησι. Στις 9 Αυγουστου 1964, καθως τα τουρκικα αεροπλανα βομβαρδιζαν ανενοχλητα τον αμαχο πληθυσμο της κυπριακης επικρατειας και δεν διαφαινοταν αχτιδα φωτος απο πουθενα, ο Μακαριος αποφασισε να παιξει το σοβιετικο χαρτι.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Το ραδιοφωνο της Λευκωσιας αναγγειλε πως «ο προεδρος Μακαριος κι η κυπριακη κυβερνηση εκαναν εκκληση στη Ρωσια και την Αιγυπτο για στρατιωτικη βοηθεια προς προστασια της κυριαρχιας κι ανεξαρτησιας της Κυπρου». Αμεση η σοβιετικη αντιδραση. Την ιδια μερα, μηνυματα του Χρουστσωφ στον Ινονου, το Μακαριο και τον Ου Θαντ φανερωναν τη σοβιετικη αποφασιστικοτητα. Η Τουρκια προειδοποιηθηκε για «τις ευθυνες που αναλαβαινει με την ενοπλη επιθεση της εναντιον της κυπριακης δημοκρατιας». Στο Μακαριο δοθηκε η βεβαιωση πως «οι συμπαθειες της Σοβιετικης Ενωσης ειναι με το μερος της κυπριακης δημοκρατιας που μαχεται για την κυριαρχια, ανεξαρτησια κι εδαφικη ακεραιοτητα της». Το μηνυμα προς τον Ου Θαντ ηταν κατηγορηματικο. Επρεπε τα Ηνωμενα Εθνη να κανουν «καθε τι το δυνατο για να τερματιστη η αιματοχυσια στην Κυπρο και να σταματηθή έτσι μια εξελιξη επικινδυνη για την υποθεση της ειρηνης... Οι Κυπριοι και η κυβερνηση τους πρεπει ναχουν τη δυνατοτητα να ρυθμισουν τις υποθεσεις τους μονοι διχως καμια ξενη παρεμβαση και με βαση τα συμφεροντα τοσο της ελληνικης ό σο και της το υρκικης κοινοτητας». Με το περασμα των ημερων, η σοβιετικη αντιδραση γινοταν όλο και πιο εντονη. Στις 15 Αυγουστου, η Μοσχα ανακοινωσε την επισημη απαντηση της στην έκκληση του Μακαριου. Το νοημα της δεν ηταν δυνατο να παρερμηνευτη: Η σοβιετικη κυβερνηση δηλωνε πως «αν λαβει χωρα ξενη ενοπλη εισβολη στην Κυπρο, η Σοβιετικη Ενωση θα βοηθησει την Κυπρο να υπερασπισει την ελευθερια κι ανεξαρτησια της... κι ειναι προθυμη ν' αρχισει αμεσως διαπραγματευσεις πανω στο θεμα αυτο... Η Σοβιετικη Ενωση δε θα μεινει αδιαφορη μπροστα στην απειλη μιας ενοπλης συρραξης κοντα στα συνορα της προς την Μεσογειο... αν δηλητηριαστη ακομη περισσοτερο η ατμοσφαιρα κι αν τελικα τα πραγματα φτασουν σ' αποπειρα καταληψης του εδαφους της Δημοκρατιας της Κυπρου η Σοβιετικη Ενωση δε θα μεινει στο περιθωριο». Στις 16 Αυγουστου, και μιλωντας στην πολη Φρούνζε, ο Νικητα Χρουστσωφ προχωρησε παραπερα. Επαναλαβε πως ειναι αδυνατο για τη Σοβιετικη Ενωση ν' αδιαφορησει για την απειλη ένοπλης συρραξης κοντα στα νοτια συνορα της, κι επειτα προειδοποιησε την κυβερνηση της Τουρκιας πως «τα βο μβαρδιστικα της δεν μπο ρουν να ριχνουν ατιμωρητεί στην Κυπρο μπομπες που σκο τωνουν γερους και γυναικο παιδα. . . πρεπει η Τουρκια να μην ξεχνα πως η ζημια πο υ γυρευει να προκαλεσει σ' αλλους μπορει ν' αποβει σε βαρος του εαυτου της... καθε σωφρων ανθρωπος καταλαβαινει πως η Τουρκια δε θ' αναλαβαινε ένα τοσο επικινδυνο εγχειρημα διχως καποιανου αλλου την ευλογια... το καθε τι δειχνει πως τα κρυφα νηματα της αποφασης βομβαρδισμου της Κυπρου ξεκιναν απο την Ουασιγκτον και το Λονδίνο. Οι ιμπεριαλιστες αναρριπιζουν τις αντιθεσεις αναμεσα στην ελληνικη και την τουρκικη κοινοτητα στην Κυπρο και προσπαθουν να επιβαλουν στο νησι ενα νεο καθεστως κατοχης. Γι' αυτους τους ιμπεριαλιστικους τους σκοπους ενθαρρυνουν τωρα την Τουρκια... Μα ο δρομος προς την ειρηνη στην Κυπρο περνα απ' το σταματημα των επεμβασεων στις εσωτερικες υποθεσεις του νησιου... Πρεπει ν' αποσυρθουν απ' το νησι τα βρεταννικα στρατευματα... η Τουρκια πρεπει να σεβαστη την κυριαρχια της Κυπρου... και τοτε Ελληνες και Τουρκοι της Κυπρου θα μπορεσουν να ρυθμισουν τις σχεσεις τους με τροπο φιλικο κι αδερφικο». Την κυβερνηση της Αθηνας η σοβιετικη προσφορα βοηθειας καταθορυβησε. Στις 21 Αυγουστου η τουρκικη «Μιλλιετ» δημοσιευε δηλωσεις του Κωστοπουλου: «Φυσικα η Ελλαδα ανησυχει για τη σοβιετικη προσφορα βοηθειας στην Κυπρο». Μα η κυπριακη αντιδραση ηταν πολυ διαφορετικη. Στις 18 Αυγουστου ο Κυπριανου δηλωνε στην Αθηνα: Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«Η βοηθεια της Ελλαδος προς την Κυπρο δε σημαινει πως περιττευει η σοβιετικη βοηθεια». (Οι Ελληνες επισημοι, έγραφαν τα «Νεα» στις 20 Αυγουστου, αγωνιστηκαν ματαια να πεισουν τον Κυπριο υπουργο των Εξωτερικων να μη στηριχτη η χωρα του στη Σοβιετικη Ενωση). Στις 21 Αυγουστου, το «Βημα» δημοσιευε δηλωσεις του Μακαριου στο πρακτορειο «Τας»: «Εκφραζουμε τις πιο θερμες ευχαριστιες μας σ' όλες τις χωρες που υποστηριξαν την Κυπρο στις δυσκολες μερες της. Κι απευθυνουμε ξεχωριστες ευχαριστιες στη Σοβιετικη Ενωση και το ν πρωθυπουργο της Νικητα Χρουστσωφ για όλες τις απο φασεις που πηραν για την προασπιση της κυπριακης δημοκρατιας και της ζωης του κυπριακου λαου». Ο αδεσμευτος κοσμος, όλοι οι δημοκρατικοι λαοι, ησαν οι χωρες, οι δυναμεις, στις οποιες γυρευε να στηριχτη ο Μακαριος. Γι' αυτο κι αποδωσε απο την αρχη τεραστια σημασια στις σχεσεις του κρατους του με την Αιγυπτο. Ωστοσο, απο την αποψη του διπλωματικου και στρατιωτικου βαρους, ο ρολος της Σοβιετικης Ενωσης ηταν φυσικα αποφασιστικος. Αυτο το αναγνωριζε ο Μακαριος. Τουτο παραδεχονταν αλλωστε κι οι Τουρκοι που μετα τη σοβιετικη προειδοποιηση της 9 Αυγουστου 1964 σταματησαν καθε στρατιωτικη επιχειρηση εναντιον της Κυπρου — και δεν την ξαναρχισαν ποτε, για την ακριβεια, μεχρι και σημερα. Μεσα σ' αυτην την ατμοσφαιρα εστειλε ο Acheson, στις 20 Αυγουστου, την αποφασιστικη του επιστολη στον Παπανδρεου, θελοντας έτσι να καταβαλει μιαν υστατη προσπαθεια για μια συμφωνια Ελλαδας και Τουρκιας. Ειναι χαρακτηριστικο το πως αρχιζει το ουσιαστικο μερος της επιστολης: «Ο προεδρος (σημ. μεταφραστη: Ο προεδρος Τζονσον) με ειδοποιησε σημερα πως πιστευει ότι η επικειμενη σοβιετικη αναμιξη στο προβλημα της Κυπρου καταστησε το έργο μας επειγον, και για τουτο μου ζητησε να σας γνωστοποιησω πως λιγοστος μοναχα χρονος απομενει για μια ρυθμιση...». Αναλογη προειδοποιηση ειχε απευθυνει ο Τζονσον στον Τουρκο πρωθυπουργό Ινονου στις 5 Ιουνη 1964, όταν κεινος φανηκε ετοιμος να επεμβει στην Κυπρο και δηλωνε πως αδιαφορουσε για το ενδεχομενο συγκρουσης με την Ελλαδα. Ο Αμερικανος ηγετης ειπε τοτε στον Τουρκο πως ισως το NATO να μην μπορεσει να συμπαρασταθη την Τουρκια σε περιπτωση που κεινη εξ αιτιας του κυπριακου εμπλακη σε πολεμο με τη Ρωσια. Διπλα στην απειλη, ωστοσο, η επιστολη Acheson προς Παπανδρεου περιειχε και δολωμα. Προσφερνε μια ταχα μεγαλη παραχωρηση, η κυριαρχη δηλαδη βαση να γινει — ο Acheson έλεγε πως θα μπορουσε να μεταπεισει σχετικα τους Τουρκους — μια βαση με μακροχρονια, πενηντάχρονη, εκμισθωση. Ελλαδιτες και Κυπριοι ειχαν προβλεψει το νεο τουτο ελιγμο του Acheson. Μακαριος και Παπανδρεου ειχαν μεινει ρητα συμφωνοι, τα τελη του Ιουλη, να μη δεχτουν μια τετοια εκμισθωση «βασης». Ωστοσο, ο Παπανδρεου, για λογους που δεν ξεκαθαριστηκαν ακομη επαρκως, δε διστασε να βεβαιωσει τον Αμερικανο πρεσβευτη Λαμπουίς, που του μεταφερε το μηνυμα Acheson, πως δεχεται «κατ' αρχην» την προσφορα. Ειχε προετοιμασει αλλωστε το εδαφος για μια τετια στροφη. Ειχε στειλει στην Κυπρο, τοτε ακριβως, τον υπουργο του της Αμυνης, τον Πετρο Γαρουφαλια, για να μεταπεισει το Μακαριο — το γραφει ο Παπανδρεου, το αρνιεται ο Γαρουφαλιας — για το σχεδιο Acheson, μα και για να ματαιωσει — εδω συμφωνουν οι δυο — τις διπλωματικες πρωτοβουλιες που προγραμματιζε, κατω απο την απειλητικη πιεση των Τουρκων, ο Κυπριος ηγετης: Τη μεταβαση Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
δηλαδη του Κυπριανου στη Μοσχα για διαπραγματευσεις σχετικα με την παροχη σοβιετικης στρατιωτικης και αλλης βοηθειας κι επισης τη μεταβαση του ιδιου του Μακαριου στο Καιρο για μια παραπερα συσφιγξη της συνεργασιας του με τον προεδρο Νασερ. Ο Γαρουφαλιας γυρισε στην Αθηνα στις 21 το πρωι, και τραβηξε αμεσως κατα το Καστρι, στου Παπανδρεου. Του ανακοινωσε, όπως γραφει ο Παπανδρεου, πως αποτυχε στην πρωτη επιδιωξη και πως, όσον αφορά τη δευτερη, εξασφαλισε μοναχα μια «προσωρινη αναστολη των ταξιδιων αναλογα με το πως θα διαμορφωνοταν η κατασταση». Ο Παπανδρεου του ανακοινωσε τοτε πως δεχτηκε το σχεδιο Acheson, κι ο Γαρουφαλιας του αντιτεινε πως αυτη η πρωτοβουλια του τον οδηγει σε μια βεβαιη πολιτικη χρεωκοπια. Γιατι δεν υπηρχε τροπος ουτε να μεταπειστη ο Μακαριος ουτε και να εξαναγκαστη σε υποχωρηση — αφου η ελληνικη κυβερνηση δε διαθετε έστω και το παραμικρο λαϊκο έρεισμα στην Κυπρο ωστε να προωθησει με τη βοηθεια του την πολιτικη της. Ο Παπανδρεου, μπροστα σ' αυτην την επιχειρηματολογια, αλλαξε και παλι γνωμη. Εδωσε εντολη στο Σωσιδη να τηλεφωνησει του Νικολαρεΐζη πως ανακαλει την αποδοχη του σχεδιου Acheson. Και την επομενη, 22 Αυγουστου, σε γραμμα του προς τον Acheson, του «ομολογησε», «μ' απογνωση κι απογοητευση», πως αδυνατει να εξασφαλισει μια «συμπεφωνημενη» λυση στο κυπριακο. Δεν αποκρουσε, ο ιδιος, το σχεδιο Acheson στο συνολο του. Απεναντιας, τονισε πως αυτος προσωπικα δεχεται την ιδεα μιας τουρκικης βασης, «επι μισθωσει», και συζητει απλως την εκταση της — θα δεχοταν, π.χ., να ισοδυναμει σε τετραγωνικα χιλιομετρα με τις δυο, εξαιρετικα μεγαλες, εγγλεζικες βασεις στο νησι, δηλαδη καπου 255 τετραγωνικα χιλιομετρα αντι για τα τετρακοσια της Καρπασιας. Τα τετρακοσια τετραγωνικα ειχαν, κατα την αντιληψη του, «το χαραχτηρα της περιορισμενης διχοτομησης». Μα παντως επεμεινε πως το κυριο εμποδιο για τη συμφωνια δεν ηταν ο ιδιος, δεν ηταν η επισημη Ελλαδα. Ησαν οι Κυπριοι. «Τις δυσκολιες μεγαλωσαν οι ψυχολογικες συνθηκες που διαμορφωθηκαν στην Κυπρο μετα τον προσφατο βομβαρδισμο του αμαχου πληθυσμου απο τους Τουρκους. Το κλιμα στο νησι ειναι τουτη τη στιγμη πολυ δυσμενες για την Τουρκια και το NATO. Κι ειναι επισης δυσμενες για την Ελλαδα, επειδη απουσιασε κατα την τουρκικη επιθεση». Εννοειται ότι ο τροπος που η Αθηνα πρωτα δεχτηκε και κατοπιν απορριψε κατω απο την πιεση τους το «δευτερο» σχεδιο Acheson συντελεσε στο να κλονιστη πιο πολυ ακομη η εμπιστοσυνη των Κυπριων στην Ελλαδα. Το νησι υποχρεωθηκε επισης να συμπερανει πως σε μιαν καινουργια κρισιμη δοκιμασια η Ελλαδα υπηρχε σοβαρος κινδυνος να το εγκαταλειψει ξανα. Δεν ηθελαν βεβαια να διαρρηξουν για τουτο τις στενες τους σχεσεις με την Αθηνα οι Κυπριοι, ηγετες και λαος. Τους δυσκολευε σε τουτο αποφασιστικα ο αισθηματικος παραγοντας. Κι επισης δεν επιθυμούσαν να βρεθούν σε μια κατασταση μονοπλευρης εξαρτησης από τη Σοβιετικη Ενωση. Καταλαβαιναν πως τουτο, για πολλους και διαφορους λογους, ουτε δυνατο ηταν μα ουτε και φρονιμο. Ωστοσο καταλαβαιναν επισης, για πρωτη φορα, πως το ζωτικο συμφερον του νησιου του επεβαλε τη συσφιγξη των δεσμων με τη Σοβιετικη Ενωση. Πανω σ' αυτην την νοτα εληξε το κεφαλαιο του σχεδιου Acheson. Ο Αμερικανος διπλωματης γνωστοποιησε το θανατο του ο ιδιος στον Ελληνα πρωθυπουργο, σ' ένα οργίλο γραμμα που το περιεχομενο του δεν εγινε ακομη γνωστο. Ομως, ειναι γεγονος πως, όπως παρουσιαζονταν τα πραγματα, δεν μπορουσε πια να υπαρξει λυση Acheson. Ειχε δημιουργηθη μια ολοτελα νεα κατασταση, που οι κυριες όψεις της ησαν οι παρακατω. Οι Αγγλοαμερικανοι ειδαν πως περασε η εποχη των αιφνιδιασμων και των διπλων ενωσεων», γιατι η Κυπρος δεν τελουσε πια σε κατασταση μονοπλευρης εξαρτησης απ' αυτους κι εξαρτημενα τους κρατη σαν την Ελλαδα και την Τουρκια. Η Τουρκια αντιληφτηκε πως η πολιτικη της ωμης βιας, η βασισμενη στη συναισθηση της Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αποφασιστικης της σπουδαιοτητας στα ματια των Αμερικανων, την οδηγησε σαν αποτελεσμα της σοβιετικης παρεμβασης σε μιαν οδυνηρη πολιτικη και διπλωματικη ηττα, και Η Ελλαδα αντιμετωπισε τον κινδυνο να ξεφυγει απο τον πολιτικο κι ιδεολογικο της ελεγχο η Κυπρο ς, και να παρει δικο της δρο μο που και μεσα στην Ελλαδα απειλουσε ναχει δυσαρεστους κι επικινδυνους αντιχτυπους κι οπωσδηποτε θα μειωνε το αξιοπιστο της χώρας και των ηγετων της στα ματια των Αμερικανων. Μεσα σ' αυτον τον καινουργιο συσχετισμο δυναμεων, το σχεδιο Acheson δεν ειχε πια καμια χρησιμοτητα. Προς αλλού εστρεψαν τις προσπαθειες τους οι πρωταγωνιστες του δραματος. Η Ελλαδα, σαν «εθνικο κεντρο», έδωσε μαχη να μην ακολουθησει η Κυπρος οπωσδηποτε μελλοντικα μια πολιτικη διαφορετικη απο την ελλαδικη. Την απαιτηση της τουτη στηριξε στο επιχειρημα πως μια τετια κυπριακη στροφη ηταν ενδεχομενο να προκαλεσει ρηξη Ελλαδας και Τουρκιας κι ετσι να οδηγησει σε πολεμο ελληνοτουρκικο. Σ' αυτο αποβλεπε η επιστολη που ο Παπανδρεου έστειλε στο Μακαριο στις 29 Αυγουστου. Ο Μακαριος του απαντησε μοναχα στις 21 Φλεβαρη 1965, γιατι φοβοταν τοτε μια νεα εξασθενιση της ελλαδικης αποφασιστικοτητας, και δημοσιευσε τις επιστολες στις 4 Μαρτη 1966 οποτε κι ενιωθε πως επικειται μια καινουργια επιθεση των οπαδων της «διπλης Ενωσης». Σκληρος και θυμωμενος στο γραμμα του ο Ελληνας πρωθυπουργος. Η Ελλαδα βεβαια, υποσχεθηκε, «θα συμπαρασταθη την Κυπρον με όλας της τας δυναμεις», αν σημειωθη απροκλητη επιθεση, κι οι δυο Βουλες θα πρεπει τοτε να διακηρυξουν αμεσως την Ενωση. Μα δεν επιτρεπεται να υπαρξει καμια «αθλία ρυμουλκησις» της Ελλαδας απο την Κυπρο. Και γι' αυτο: «Δεν θα λαμβανεται εις την Κυπρον καμμια αποφασις αγουσα ειτε αμεσως ειτε εμμεσως εις εχθροπραξιας, χωρις να εχη προηγηθη συνενοησις και συμφωνια ιδικη μας. Εαν συμφωνησωμεν, θα εχη καλως. Εαν διαφωνησωμεν, θα πρεπει να γινη δεκτη η γνωμη των Αθηνων, διοτι ειναι φορευς της ευθυνης ολοκληρου του ελληνισμου». Και συνεχιζε ο Παπανδρεου, δινοντας προσωπικο τονο στην επιστολη του: «Εννοω ότι, εκ των μακρων και σκληρων αγωνων σας, εχετε αποκτησει την συνηθειαν να λαμβανετε προσωπικως τας αποφασεις σας. Επειτα, όμως, απο την δυναμικην παρουσιαν της Ελλαδος εις την Κυπρον, η οποια επιτρεπει να ομιλητε απο θεσεως ισχυος, και επειτα απο την διακηρυχθεισαν κοινην μας αποφασιν ότι εις περιπτωσιν τουρκικης επιθεσεως η Ελλας θα αναλαβη την αμυναν με όλας της τας δυναμεις, ειναι προφανες ότι εχομεν εισελθει εις μιαν νεαν περίοδον. Και προς αυτην επιβαλλεται προσαρμογη». Σ' αυτην την απαιτηση, ο Μακαριος δεν μπορουσε παρα ν' απαντησει αρνητικα. Η απαντητικη του επιστολη ηταν σαφης. Συμφωνουσε με τον Ελληνα πρωθυπουργο σχετικα με το στοχο της Ενωσης. Μα δεν ειχε αναλαβει ποτε πρωτοβουλια ικανή να οδηγησει αμεσα ή εμμεσα σε πολεμο. «Ουδεποτε επεζητησα να ρυμουλκησω την Ελλαδα εις πολεμικην περιπετειαν». Ηταν συμφωνος ν' αναλαβαινει η Ελλαδα τις «πολεμικες πρωτοβουλιες». Μ' αδυνατουσε ν' αποδεχτη «την κατα γενικον και απολυτον τροπον διατυπωσιν των αποψεων (του Παπανδρεου) επι του θεματος των πολιτικων πρωτοβουλιων». «Εαν, επι παραδειγματι, η εννοια της πολιτικης πρωτοβουλιας περιλαμβανη και αποδοχην συμβιβαστικης λυσεως του κυπριακου προβληματος, η ενεργείας οδηγουσας εις συμβιβασμους... απαραδεκτους εκ κυπριακες πλευρας... επιφυλασσω το δικαιωμα Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
διαφωνιας μου». Κι αναφερε, σαν παραδειγμα δικαιολογητικο της ακαμψιας του, την προσπαθεια του Ι. Παρασκευοπουλου να επιβαλει το Φλεβάρη του 1964 την αποδοχη του σχεδιου Sandys - Ball για την αποικιοποιηση της Κυπρου, μνημονευοντας πως κεινος στις «δραματικες» απο τηλεφωνου εκκλησεις του, τονιζε «εκαστοτε ότι ησαν παροντες εις συσκεψιν και συμφωνοι, επισης, με τας προτασεις (Sandys - Ball) οι αρχηγοι κομματων κ.κ. Παπανδρεου και Κανελλοπουλος». «Η διαφωνια μου εκεινη», συμπερανε ο Μακαριος, «εσωσε την Ελλαδα και την Κυπρον απο μιαν εθνικην ταπεινωσιν και επικινδυνον περιπετειαν». Το 1964 λοιπον, και σε πεισμα όλων των πιεσεων της Αθηνας, ο Μακαριος δεν υποχωρησε στο θεμα του ταξιδιου του υπουργου του των Εξωτερικων στη Μοσχα. «Ειμαστε παντοτε σ' επαφη με τη σοβιετικη κυβερνηση για την παροχη σοβιετικης βοηθειας στην Κυπρο», δηλωσε στις 27 Αυγουστου. «Πιστευω πως δεν υφισταται καμια παρεξηγηση πανω στο θεμα της αναβολης της μεταβασης του Κυπριανου στη Μοσχα». Την επομενη, εφτανε με τον Κυπριανου στην Αλεξανδρεια. Στις 31. 8.64, αυτος κι ο Νασερ δημοσιευαν ανακοινωθεν. Η Αιγυπτος αναλαβαινε να δωσει στην Κυπρο «ολη τη δυνατη βοηθεια για την αμυνα της εναντιον μιας ξενης επιθεσης... οι δυο προεδροι τονισαν ο καθενας τη σταση του απεναντι στις ξενες βασεις... (που αποτελουν)... μιαν αμεση απειλη για τη διεθνη ειρηνη και για την ασφαλεια της Ανατολικης Μεσογειου». Την ιδια μερα, ο Μακαριος ελεγε στους αντιπροσωπους του τυπου: «Η Κυπρος δε θα συγκατατεθη ποτε στην παραμονη η εγκατασταση ξενων βασεων στο εδαφος της σαν όρο για την Ενωση με την Ελλαδα». Στις 9 Σεπτεμβρη, ο υπουργος Εμποριου Ανδρεας Αραουζος εφτανε στη Μοσχα για να εγκαινιασει τις σοβιετικες συνομιλιες. Στις 26 του μηνα, με την αφιξη του Κυπριανου, τουτες μπηκαν στην τελικη φαση. Το ανακοινωθεν βγηκε την 1η του Οχτωβρη. Ελεγε πως κατα το Χρουστσωφ η ΕΣΣΔ «υποστηριζει αποφασιστικα το δικαιο και θαρραλεο αγωνα του λαου και της κυβερνησης της Κυπρου εναντιον των επιθετικων ενεργειων και μηχανορραφιων ορισμενων κρατων του NATO που γυρευουν να επιβαλουν στην Κυπρο πολιτικες λυσεις απαραδεχτες στον κυπριακο λαο κι ακομη και την εγκατασταση ξενων στρατιωτικων βασεων»: «Ο κυπριακος λαος σα συνολο πρεπει ναχει τη δυνατοτητα να ρυθμισει ειρηνικα τα εσωτερικα του προβληματα διχως ξενες επεμβασεις»... (η κυπριακη αντιπροσωπεια)... εξεφρασε ορισμενες επιθυμιες και διατυπωσε αιτηματα σχετικα με τη βοηθεια προς την Κυπρο... (επηλθε συμφωνια)... πανω σε πραχτικες όψεις της βοηθειας που η Σοβιετικη Ενωση θα δωσει στην κυπριακη δημοκρατια για τη διασφαλιση της ανεξαρτησιας κι εδαφικης ακεραιοτητας της». «Η βοηθεια θα περιλαβει όλες τις κατηγοριες όπλων», δηλωσε σ' ακροαση τυπου στη Μοσχα ο Ανδρεας Αραουζος, κι ο Κυπριανου επεξηγησε πως η βοηθεια της ΕΣΣΔ «θα ειναι διχως όρους ή περιορισμους». Στις 5 Οκτωβρη, ο Μακαριος συνηγε τα συμπερασματα στο Κάιρο. όπου πηγε να παραστη στη διασκεψη των αναπτυσσομεων χωρων: «Η Κυπρος», διακηρυξε, «θα παραμεινει στο στρατοπεδο των αδεσμευτων λαων».
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Η διασκεψη, με την τελικη της αποφαση, εγκολπωθηκε την αποφαση αυτη της Κυπρου και ζητησε να γινει σεβαστη η ανεξαρτησια, όπως κι η εδαφικη ακεραιοτητα, του νεοπαγους κρατους. Ετσι, μεσα σε λιγοτερο απο δεκα μηνες μετα τη θανασιμη κριση του Δεκεμβρη 1963, η Κυπρος φαινοταν ναχει λυσει τα βασικα της προβληματα. Ωστοσο, σοβιετικος οπλισμος δεν εφτασε ποτε σε μεγαλες ποσοτητες στο νησι. Η επισκεψη Κυπριανου κι Αραουζου δεν οδηγησε σε παραπερα συσφιγξη των δεσμων Μοσχας και Λευκωσιας. Απεναντιας, αρχισε να διαγραφεται μια τουρκοσοβιετικη προσεγγιση. Η Τουρκια, αφομοιωνοντας με τη συνηθισμενη της σβελταδα τα διπλωματικα διδαγματα της αποτυχιας του Αυγουστου 1964, γυρεψε να καλυτερεψει τις σχεσεις της με τη Μοσχα. Η τοποθετηση της πανω στο κυπριακο έγινε, φαινομενικα τουλαχιστο, πιο ελαστικη και μετριοπαθης. Οι Σοβιετικοι αποκριθηκαν. Συνομιλιες αναμεσα στους υπουργους των Εξωτερικων, Γκρομυκο κι Ερκίν, οδηγησαν στις 5 Νοεμβρη 1964 σε ανακοινωθεν που ζητουσε λυση του κυπριακου βασισμενη «στο σεβασμο της ανεξαρτησιας κι εδαφικης ακεραιοτητας της Κυπρου». Στις 20 Γεναρη 1965, σε συνεντευξη του στην «Ισβεστια», ο Γκρομυκο προχωρησε παραπερα στο κυπριακο. Ειπε αναμεσα στ' αλλα: «Πρεπει να καταδικαστη κατηγορηματικα και ν' απορριφτη το σχεδιο που ορισμενοι κυκλοι του NATO γυρευουν να επιβαλουν στην Κυπρο για τη μετατροπη του νησιου σε στρατιωτικη τους βαση... Το προβλημα της Κυπρου πρεπει να ρυθμιστη πανω σε μια βαση σεβασμου για την ανεξαρτησια κι εδαφικη ακεραιοτητα της κυπριακης δημοκρατιας, που να λαβαινει υπο ψη τα θεμιτα δικαιωματα των Κυπριων τοσο της ελληνικης ό σο και της τουρκικης κοινοτητας. Επιβαλλεται για τουτο ν' αποχωρησουν όλα τα ξενα στρατευματα απο το έδαφος της Κυπρου και να διαλυθουν οι ξενες στρατιωτικες βασεις... Οσον αφορα την εσωτερικη οργανωση του κυπριακου κρατους, αυτη ειναι θεμα για τους ιδιους τους Κυπριους. Ο κυπριακος λαος δικαιουται να διαλεξει τη μορφη εκεινη του κρατους που θα μπορεσει ν' ανταποκριθη στην ειδικη θεση των εθνικων κοινοτητων, της ελληνικης και της τουρκικης, μεσα στα πλαισια μιας και μονης, κυριαρχης και ενωμενης, Κυπρου. Μπορουν να διαλεξουν και την ομοσπονδιακη μορφή. Κι αυτη προυποθετει την υπαρξη μιας μοναδικης συγκεντρωτικης κυβερνησης, μιας μοναδικης αμυντικης οργανωσης, κι επισης ενος μοναδικου διοικητικου και δικαστικου μηχανισμου». Οι τελευταιες φρασεις, για τη δυνατοτητα μιας ομοσπονδιακης λυσης, προκαλεσαν μια θυελλα διαμαρτυριων, στην Ελλαδα μα και στην Κυπρο. Η Ρωσια, ισχυριστηκαν οι πολλοι αντιπαλοι της στην Αθηνα, «ξεπουλησε», «εγκαταλειψε», την Ενωση. Η Λευκωσια δεν πηρε, επισημως, την ιδια θεση. Φανηκε πιο μετρημενη. Ομως η απογοητευση της ηταν καταφανερη. Οι Ρωσοι εδωσαν εξηγησεις. Ειπαν πως ηταν θεμα των Κυπριων ν' αποφασισουν το κυβερνητικο τους συστημα. Σημειωσαν πως ο Γκρομυκο μιλουσε για «ομοσπονδιακη» λυση, με ενιαια συγκεντρωτικη κυβερνηση, κει που οι Τουρκοι κι οι Τουρκοκυπριοι απαιτουσαν ενα χαλαρα συνομοσπονδιακο συστημα με μια σκιωδη κεντρικη κυβερνηση. Ωστοσο, παραμενει γεγονος πως το φθινοπωρο και το χειμωνα του 1964-1965 κατι αλλαξε στη σοβιετικη πολιτικη. Γιατι και όπλα δεν εφτασαν ποτε στην Κυπρο. Δεν ξερουμε τι ακριβως συνεβηκε. Πρεπει να επαιξαν καποιο ρολο κι οι δισταγμοι του Μακαριου και των αμεσων συνεργατων του που δεν ηθελαν με κανενα τροπο να διαρρηξουν τους δεσμους με την Αθηνα. Δεν μπορουσε, αλλωστε, να βασιστη αποκλειστικα «στη Μοσχα η Κυπρος, ακομη κι αν ελειπαν τυχον οι ιδεολογικοι και ταξικοι λογοι. Ξενοι στρατοι στρατοπεδευαν στο εδαφος της κυπριακης δημοκρατιας. Τουρκοι, Ελλαδιτες, Αγγλοι, δυναμεις του ΟΗΕ, κλπ. Σοβιετικος στολος στη Μεσογειο δεν υπηρχε. Ολα αυτα ο Μακαριος δεν μπορουσε να μην τα λαβει υποψη του. Πρεπει να τ' αναλογιστηκαν κι οι Ρωσοι. Τον Οκτωβρη του 1964 ο Χρουστσωφ απομακρυνθηκε απο Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
την προεδρια της κυβερνησης στη Μοσχα. Τωρα πια, ο καθενας μπορει μονος του ν' αντιληφτη πως η νεα σοβιετικη ηγεσια, των Μπρεζνιεφ, Κοσυγκιν και Ποντγκορνυ, που διαδεχτηκε το Χρουστσωφ, εκρινε τοτε απαραιτητο να εφαρμοσει την ίδια με κεινον εξωτερικη πολιτικη, αλλα με λιγοτερη προκλητικοτητα, περισσοτερη προσοχη, πιο συστηματικο υπολογισμο των εκαστοτε διαθεσιμων δυναμεων. Δεν ηταν τοτε ακομη σε θεση να επιβαλει τη στρατιωτικοπολιτικη της παρουσια στη Μεσογειο η Σοβιετικη Ενωση. Ειχε τα μεσα, τον Αυγουστο του 1964, ν' απειλησει τη γειτονα της Τουρκια. Πώς ομως θ' αντιμετωπιζε μιαν αμεση αναμετρηση με τον Εκτο Στολο τη στιγμη που δε διαθετε επι τοπου ενα δικο της ισοδυναμο αντιβαρο; Επιβληθηκαν δηλαδη οι πραγματικοτητες. Η Μοσχα δεν μπορουσε ακομη, κι ενοσω μαλιστα δεν την προκαλουσαν μετωπικα οι αντιπαλοι της, να ξεφυγει απο την ταχτικη των προσεχτικων ελιγμων. Κι έχει παντοτε μια μονιμη σημασια γι' αυτην ο τουρκικος παραγοντας. Δε θελει να τον αποξενωσει ολοκληρωτικα. Φοβος αμεσης επαναληψης του αγγλοαμερικανικου πειραματος του 1963-1964 δεν υπηρχε αλλωστε κεινη τη στιγμη. Στη διασκεψη των υπουργων των Εξωτερικων του NATO, στις 12 Μαη 1965, ο Κωστόπουλος κι ο Τουρκος συναδελφος του Ικσέλ συμφωνησαν να μεινουν σ' επαφη για το κυπριακο, μεσο της διπλωματικης οδου. Ο Παπανδρεου, ωστοσο, ειχε καη απο την υποθεση της Κυπρου και των διμερων συνομιλιων. Στις 19 Μαρτη 1965, σε συνεντευξη προς την εφημεριδα «Έθνος», ο Τουρκος πρωθυπουργος Ουργκουπλού εισηγηθηκε μιαν επαναληψη των ελληνοτουρκικων συνομιλιων για την Κυπρο. Ο Παπανδρεου απορριψε την προταση αυτη. Απορριψε νεα αναλογη προσφορα του Ουργκουπλου στις 31 Μαη 1965. Οι σχεσεις των Αμερικανων με τον Ελληνα πρωθυπουργο ειχαν φτασει σε αδιεξοδο. Στο μεταξυ, στον ΟΗΕ, η υποθεση της Κυπρου πηγαινε καλα. Στις 16 Σεπτεμβρη 1964 ο Ου Θαντ διορισε σα μεσολαβητη, στη θεση του Tuomioja που πεθανε μια βδομαδα νωριτερα, τον Εκουαντόριο πολιτικο Galo Plaza. Και κεινος, στις 26 Μαρτη 1965, υποβαλε στο γενικο γραμματεα του ΟΗΕ ενα σχεδιο λυσης του κυπριακου που συνταραξε κυριολεχτικα τα υπουργεια Εξωτερικων Αμερικης, Αγγλιας. Τουρκιας κι Ελλαδας: Το σχεδιο Galo Plaza προτεινε να παραιτηθη ο Μακαριος, σα μια χειρονομια «υψηλης πολιτικοτητας», απο τον απραγματοποιητο στοχο της Ενωσης, και σ' ανταλλαγμα να συγκροτηθη ένα κρατος ενωτικο, που να διοικειται πανω σε δημοκρατικες γραμμες, με τις συ νηθισμενες σ' όλες τις πολιτισμενες χωρες εγγυησεις για την τουρκικη μειονοτητα και τιποτε παραπανω, με οικονομικη βοηθεια κι αποζημιωση για οποιον Τουρκοκυπριο ηθελε να μεταναστευσει στην Τουρκια, και μ' απολυτο αποκλεισμο καθε διχοτομικου στοιχείου στη διοικηση. Κι επι πλεον επρεπε, κατα το σχεδιο Galo Plaza, να μεινει αδεσμευτη η Κυπρος στην εξωτερικη της πολιτικη, και να γινει δεχτη η δηλωση που έκανε ο Μακαριος πως δεχεται την αποστρατιωτικοποιηση της Κυπρου: «Η τουρκικη κυβερνηση υποδειξε πως μια αποτελεσματικα αποστρατιωτικοποιημενη κι ανεξαρτητη Κυπρος θ' ανταποκρινεται στις αναγκες της τουρκικης ασφαλειας. Το προβλημα των βρεταννικων βασεων μπορει ν' αποτελεσει ενδεχομενως αντικειμενο εποικοδομητικων διαπραγματευσεων αναμεσα στους συμβαλλομενους της Ιδρυτικης Συνθηκης της κυπριακης δημοκρατιας». Δεν εγινε δεχτο απο τους Τουρκους το σχεδιο Galo Plaza, που προκαλεσε την οργη της Αγκυρας. Το δεχτηκε με βαρεια καρδια ο Κωστοπουλος. Η Αμερικη δεν έκρυψε την αποδοκιμασια της. Ομως, δεν υπηρχε ακομη η δυνατοτητα επιστροφης στη μέθοδο των νατοϊκων διαπραγματευσεων. Ακομη κι οταν, με την ανατροπη του Παπανδρεου και την Ιουλιανη μεταπολιτευση, δημιουργηθηκε στην Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Ελλαδα ενα κλιμα εχθρικο στις πολυ δημοκρατικες αρχες και πιο προσαρμοσμενο στις αντιληψεις της Αμερικης, παλι η Ελλαδα δεν μπορεσε ν' αλλαξει αμεσως σταση απεναντι στον Μακαριο. Ο Μελας, υπουργος τοτε των Εξωτερικων, υποστηριξε προς τον Τουρκο συναδελφο του, Ικσελ, σε μια συνομιλια που ειχε μαζι του στο αεροδρομιο του Ελληνικου στις 2 Αυγουστου 1965, πως «στις συμφωνιες της Ζυριχης και του Λονδίνου εχει υποκατασταθη τωρα η πραγματικοτητα των γεγονοτων». Προχωρωντας παραπερα, ο Ηλιας Τσιριμωκος γυρεψε σαν υπουργος των Εξωτερικών να παιξει δικο του ενεργο ρολο στην υπερψηφιση μιας φιλικης προς την Κυπρο αποφασης απο μερους της γενικης συνελευσης των Ην. Εθνων στις 17 Δεκεμβρη 1965. Ηταν βεβαια κυριως επιτευγμα της κυπριακης διπλωματιας και πολιτικοτητας η αποφαση αυτη, που την υπερψηφισαν 47 αδεσμευτα κρατη και την καταψηφισαν πεντε — η Αμερικη, η Τουρκια, η Περσια, το Πακισταν και η Αλβανια. Η αποφαση αυτη αποτελεσε ένα ειδος τελικου κορυφωματος της κρισης του 1963-1965. Φαινοταν ν' αποτελει την τελικη επισης δικαιωση του αγωνα του κυπριακου λαου και του Μακαριου. Η αποφαση αναφεροταν στην έκθεση Galo Plaza και σε μια Δηλωση Προθεσεων κι ένα Υπομνημα της κυβερνησης της Κυπρου που αναλαβαινε «να σεβαστη απολυτα τ' ανθρωπινα δικαιωματα ολων των πολιτων της Κυπρου, διχως διακριση φυλης ή θρησκειας, να εξασφαλισει τα μειονοτικα δικαιωματα και να κατοχυρωσει αυτα τα δικαιωματα», και καταληγε πως «Διαπιστωνει ...πως η δημοκρατια της Κυπρου έχει, σαν ισοτιμο μελος των Ην. Εθνων, συμφωνα με το Χαρτη το δικαιωμα ν' απολαυει την πληρη της κυριαρχια κι ανεξαρτησια, διχως ξενη επεμβαση ή αναμιξη, και «Καλει όλα τα κρατη, συμφωνα με τις υποχρεωσεις τους απεναντι στο Χαρτη κι ειδικα το αρθ. 2, παρ. 1 και 4, να σεβονται την κυριαρχια, ενοτητα, ανεξαρτησια κι εδαφικη ακεραιο τητα της δημο κρατιας της Κυπρου και ν' απεχο υν απο καθε επεμβαση που να στρεφεται εναντιον της». Ποιαν αξια εχει η αποφαση αυτη, που την ψηφισε κι η Ελλαδα, αναγνωριζοντας ετσι η ιδια πως κανενα κρατος δε δικαιουται να επεμβαινει στις κυπριακες υποθεσεις με βαση οποιοδηποτε τυχον «συμβατικο» ή αλλο δικαιωμα; Η αποφαση αυτη συγκεντρωσε πολυ πανω απο τα δυο τριτα των ψηφων των κρατων που ψηφισαν. Αποτελει λοιπον μια συσταση, που κανενα κρατος του ΟΗΕ δεν μπορει αψηφιστα ν' αγνοησει. Ηταν βεβαια λυπηρο που δε συγκεντρωσε περισσοτερες ψηφους. Αντιταχτηκαν σ' αυτην, και προτιμησαν ν' αποσχουν, με την εξαιρεση των όσων την καταψηφισαν, όλα ουσιαστικα τα κρατη που ακολουθουν τη δυτικη συμμαχια και μερικα που ευνοουσαν την Τουρκια. Μα απεσχε κι ο σοσιαλιστικος συνασπισμος. Επικαλεστηκε για τούτο ενα νομικιστικο επιχειρημα, πως δηλαδη δεν ειναι σωστο να καταπιανεται η γενικη συνελευση με θεμα που μαζι του απασχολειται το Συμβουλιο Ασφαλειας. Η Σοβιετικη Ενωση δε χωρει αμφιβολια πως βλεπει με δυσαρεσκεια καθε ταση ληψης αποφασεων έξω απο τους κολπους του Συμβουλιου Ασφαλειας όπου αυτη διαθετει το δικαιωμα του βετο. Ωστοσο, αναμφισβητητα επισης, πρεπει να διαδραματισε το Δεκεμβρη του 1965 και καποιο ρολο το γεγονος πως η Σοβιετικη Ενωση, βλεποντας να έχει ενταφιαστη προσωρινα το κυπριακο και σταθεροποιηθη προσωρινα η κατασταση στην Κυπρο, και μη διακρινοντας αμεσες δυνατοτητες παραπερα βελτιωσης των σχεσεων της με την κυπριακη δημοκρατια ουτε ολοκληρωτικης ρηξης αναμεσα σ' αυτη και τη «νατοϊκη» Ελλαδα, θεώρησε προτιμοτερο να Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
καλλιεργησει με την ευκαιρια αυτη τις σχεσεις της με την Αγκυρα. Ετσι, όμως, τελικα η αποφαση έχασε ενα μερος της αξιας της, όσο κι αν οφείλει κανεις να παραδεχτη τη σοβαροτητα της κυπριακης επιτυχιας.
Μερικα βασικα συμπερασματα Η πρωτη φαση της μεγαλης προσπαθειεας για τη διαλυση της κυπριακης δημοκρατιας τερματιστηκε διχως κανενας απο τους αντιπαλους να μπορεσει να πραγματοποιησει τους στοχους του, μα και χωρις επισης κανενας τους να ηττηθη ολοκληρωτικα και να χασει ολες τις βασικές θεσεις που κατειχε. Το αποτελεσμα υπηρξε να δημιουργηθη μια ασβεστη εστια κρισης, που σ' αυτην έτειναν ν' ανακατευονται όλο και πιο πολλα κρατη και συμφεροντα, μ' αποτελεσμα να μεγαλωνει αδιακοπα ο κινδυνος δηλητηριασης της όλης καταστασης στη Μεση Ανατολη, έτσι κι αλλιως, οπως ειδαμε στην αρχη του κεφαλαιου, εξαιρετικα ασταθους και «εν δυναμει» ρευστης. Το κυπριακο κρατος επεζησε στην επιθεση που εξαπολυθηκε εναντιον του, μα δεν μπορεσε να ξεπερασει τη ντε φακτο διχοτομηση του Δεκεμβρη 1963—Γεναρη 1964, έστω κι αν αυτη εγινε κατω απο συνθηκες ιδιαιτερα δυσμενεις για τους Τουρκοκυπριους, μ' αναγγιχτη την ευημερια των Ελληνοκυπριων κι αθιχτη τη θεση του κυπριακου κρατους. Η Αμερικη και η Αγγλια εχασαν πολυ εδαφος αναμεσα στους Ελληνοκυπριους μα παραμειναν σε θεση να επηρεαζουν τις κυπριακες εξελιξεις και μεχρις ορισμενο βαθμο την κυπριακη πολιτικη — κινητοποιωντας ποτε την Ελλαδα και ποτε την Τουρκια με το διφορουμενο οπλο της «Ενωσης» ή «διπλης Ενωσης», διατηρωντας τις αγγλικες βασεις και τα ελληνικα και τουρκικα στρατευματα στο νησι, και μπορωντας παντα να υπολογισουν στις συμπαθειες ορισμενων συντηρητικων στοιχειων στο περιβαλλον του Μακαριου. Η Τουρκια υπεστη μια σοβαρη ηττα και φανηκε ανικανη να επιβαλει τις θελησεις της για τη διχοτομηση. Αλλα διατηρησε τις βασικες της θεσεις, και μπορεσε να εξυπηρετησει τα συμφεροντα της μεχρις ορισμενο βαθμο, παιζοντας πανω στην αντιθεση Ην. Πολιτειων και Σοβ. Ενωσης. Η Ελλαδα βγηκε βαρεια τραυματισμενη απο ηθικη αποψη. Η σταση που πηρε, στις αρχες του 1964 όταν φορουσε τον «υπηρεσιακο» της μανδυα, οι αντινομιες της συμπεριφορας της στα μεσα του 1964 κατω απο την κυβερνηση Παπανδρεου που ηθελε ν' ακολουθησει μιαν εθνικη γραμμη μα και δε γνωριζε πως να το κανει, και τελικα η «ιουλιανη» μεταπολιτευση που βαθμιαια ξαναφερε στην εξουσια τα ιδια στοιχεια που ειχαν αναπτυξει δραστηριοτητα γυρω απ' το κυπριακο στην «υπηρεσιακη» περιοδο, κλονισαν αποφασιστικα την εμπιστοσυνη των Κυπριων στο «εθνικό κεντρο». Το ονειρο της «Ενωσης» αποδειχτηκε πως δεν ειναι «εφικτο», κι η ασφαλεια της Κυπρου φανερωθηκε πως δεν ειναι δυνατο να στηριχτη αποκλειστικα στη «δυναμικη» παρουσια της Ελλαδας στην Κυπρο. Ωστοσο η παρουσια αυτη, η αιγλη που οπωσδηποτε εξακολουθησε να περιβαλει τη μητερα - πατριδα, κι η αναποφευχτη ελκυστικοτητα του ενωτικου συνθηματος ειχαν σαν αποτελεσμα να μην μπορεσει η Ελλαδα να εκτοπιστη απο την Κυπρο και να διατηρησει μερικα την επιρροη της. Στη Σοβιετικη Ενωση δοθηκε μια δυνατοτητα ν' αποδειξει την παρουσια και τη δυναμη της στη Μεσογειο. Εγινε «παραγοντας» του κυπριακου, οπως εγινε προηγουμενως «παραγοντας» στην Αιγυπτο και στη Συρια. Ομως η εξελιξη της κρισης, κι η εκδηλωση της ικανοτητας και προπαντων της προθυμιας των Αγγλοαμερικανων να επεμβουν κατω απο ορισμενες προϋποθεσεις με αεροναυτικη δυναμη και στρατιωτικα τμηματα σε κρισιμο σημειο της Μεσογειου, φανερωσε στην ΕΣΣΔ επισης το μεχρι τοτε περιορισμενο της δυναμικης της παρουσιας στη Μεσογειο, κι ετσι την οδηγησε σε μιαν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ενταση της ναυτικης εξοπλιστικης της προσπαθειας μα κι επισης, βραχυπροθεσμα, στην επιδειξη μεγαλης σχετικα συντηρητικοτητας στην προωθηση των θεσεων που κερδισε χαρη στα σφαλματα των Αγγλοαμερικανων. Η σκηνη ηταν στημενη, μ' αλλα λογια, για μιαν αναποφασιστη εκβαση της πρωτης αναμετρησης γυρω απο το κυπριακο. Ενας ανθρωπος τολμηρος κι αποφασιστικος, όπως φανερωθηκε ο Μακαριος στις κρισιμες στιγμες του 1963-1965, και που τον ακολουθουσε μ' εμπιστοσυνη ο λαος, όπως συνεβαινε με τον κυπριακο, μπορεσε ν' αξιοποιησει αυτα τα δεδομενα και να εξασφαλισει την επιβιωση του κυπριακου κρατους. Ομως η νικη, που καταχτηθηκε με τοσους κοπους, ουτε πληρης ηταν δυνατο ν' αποδειχτη, ουτε προπαντων μακροπροθεσμη στις επιπτωσεις της. Η μεσανατολίτικη και μεσογειακη κριση χειροτερευε στο μεταξυ σταθερα κι αδιακοπα, κι ηταν γραφτο η κυπριακη κριση να ξαναμπει γρηγορα στο προσκηνιο.
Η δ ε υ τ ερ η φ ασ η 1 96 6 -1 96 7 Το Μακαριο οι Εγγλεζοι και μαζι τους καμποσοι Αθηναίοι, αρεσκονται να κατηγορουν απο καιρο σε καιρο για «βυζαντινισμο», δηλαδη σαν επιρρεπη στις στειρες πολυλογιες, καθως επισης για αναβλητικοτητα, για ατολμια, για μια ταση προς την αναβολη της καθε αποφασης μεχρι που να σαπισει και ν' αποσυντεθη απο μοναχο του το καθε επιμαχο προβλημα. Πως ο Μακαριος εχει κανει λαθη δε χωρει αμφιβολια. Πως ετυχε κι αυτος, οπως όλοι οι Ελληνες, να πεσει θυμα αγγλικων κι αλλων ξενων ιμπεριαλιστικων μηχανορραφιων, κι αυτο ειναι βεβαιο - το ειδαμε στο προηγουμενο κεφαλαιο. Ουτε χωρει αμφιβολια πως δεν αρεσει στον Κυπριο ηγετη να χτυπα τη γροθια στο μαχαιρι. Ομως ειναι ολοτελα σφαλερος ο ισχυρισμος πως ο αντρας ειναι άτολμος και χανεται στις σοφιστειες. Ο Αγγλος δημοσιογραφος Ρόμπερτ Στηβενς, σ' ενα αρκετα καλο βιβλιο του για τα κυπριακα γεγονοτα, παρατηρει πολυ σωστα πως διπλα στο Μακαριο «βυζαντινος» φαινοταν ο Αγγλος πρωθυπουργος Μακμιλλαν — ο ιδιος ο Μακαριος ηταν απεναντιας παντοτε «απλοϊκα» επιμονος στις θεσεις που επαιρνε και τις γνωμες που υποστηριζε. Ετσι και πολιτευτηκε παντοτε απεναντι στην ελληνικη ηγεσια ο Μακαριος, θεωρησε συχνα συμφεροτερο, για λογους που δε χρειαζονται εξηγηση, ν' αφησει τους αντιπαλους του να πολιτευτουν δημοσια, σ' επήκοο ολων. Τα λογια τους κι οι πραξεις τους τον βοηθουσαν. Μα οπου το εκρινε αναγκαιο, επενεβαινε παντα ο ιδιος, δυναμικα. Αυτο εγινε τον Οχτωβρη του 1964, με τον τοτε διευθυντη του γραφειου τυπου της ελληνικης πρεσβειας. Ο προεδρος της κυπριακης δημοκρατιας θεωρησε πως ο επισημος αυτος, ανθρωπος της απολυτης εμπιστοσυνης του Γ. Παπανδρεου, μαχοταν να κινητοποιησει μεριδα του κυπριακου τυπου εναντιον του. Τον απελασε λοιπον διχως παραπερα συζητηση, θεωρησε πως αυτος ηταν ο πιο καλος τροπος ν' αποφευχτη μια πολυ χειροτερη συγκρουση με την Αθηνα. Στις αρχες του 1965, η εφημεριδα «Ελευθερια» μετατραπηκε ξαφνικα σ' επιμονο εκφραστη της απαιτησης να παψει η Κυπρος να εχει δικη της πολιτικη και σκεψη και να συμμορφωνεται διχως αλλο με τις αποφασεις που θα επαιρνε το «εθνικο κεντρο», η Αθηνα, για τη ρυθμιση του κυπριακου. Η «Ελευθερια» συνδεοταν στενα μ' εξεχοντα μελη της κυβερνησης Παπανδρεου. Και επειδη ειχε κι αλλες πληροφοριες για τις τασεις που εκδηλωναν απεναντι του διαφοροι υπουργοι και στενοι συνεργατες του Παπανδρεου, ο Μακαριος προχωρησε τοτε ν' απαντησει —οπως το αναφεραμε κιολας στο προηγουμενο κεφαλαιο— στα οσα του έγραψε στις 29 Αυγουστου 1964 για το θεμα του προβαδισματος του εθνικου κεντρου» ο Ελληνας πρωθυπουργος. Δε γυρεψε τοτε — Φλεβαρη 1965 — να καταστησει γνωστα τα δυο τουτα γραμματα. Η απαντηση του, ομως, φανερωσε την Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αποφασιστικοτητα του και συνεβαλε πολυ στο να εμμεινει ο Παπανδρεου στη γραμμη της συνεργασιας με την κυπριακη ηγεσια και ν' αρνηθη να μετασχει στις μονοπλευρες και πραξικοπηματικες λυσεις που ευνοουσαν oι οπαδοι της θεωριας του «εθνικου κεντρου». Συνεβαλαν βεβαια επισης, η εκδηλωση αυτη του Μακαριου, καθως κι η αντιδραση του Παπανδρεου, στο να εκδηλωθη λιγους μηνες αργοτερα, με πρωτοπορα την «Ελευθερια» και τους υπουργους που την ακολουθουσαν, η λεγομενη «αποστασια» που τελικα οδηγησε στην καταρρευση του μεταπολεμικου κοινοβουλευτικου καθεστωτος στη χωρα. Οπως το ειπα κιολας στο προηγουμενο κεφαλαιο, τ' αποτελεσματα της αποστασιας στο πεδιο του κυπριακου δεν υπηρξαν αμεσα. Ηταν τοσο «απιστευτη», στ' αληθεια, η μεταπολιτευση του Ιουλη 1965, ηταν τοσο συγκλονιστικες οι συγκινησεις που προκαλεσε, τοσο εντονη η επιθυμια ορισμενων «αποστατων» να δικαιολογησουν τη σταση τους και προπαντων ν' αποδειξουν πως η αποστασια τους δεν ειχε καμια σχεση με το μεγαλο εθνικο προβλημα, που στην αρχη oι «αποστατες» υπουργοι των Εξωτερικων πλειοδοτουσαν στην προβολη των κυπριακων δικαιων. Ετσι ο Γ. Μελας δε σταθηκε ικανος να συμφωνησει με τους Τουρκους για την εναρξη ελλαδοτουρκικων διαπραγματευσεων, ερημην της Κυπρου, προς ρυθμιση του κυπριακου. Κι ο Ηλιας Τσιριμωκος, προχωρωντας περισσοτερο, γυρεψε να υπερφαλαγγισει ακομη και τους Κυπριους στην προβολη της κυπριακης θεσης στη γενικη συνελευση των Ηνωμενων Εθνων το Δεκεμβρη 1965. Ωστοσο, μολις το καθεστως της «αποστασιας» μπορεσε να εγκαθιδρυθη, με την εριστικη καταλυση της πλειοψηφιας του Κεντρου στη Βουλη και με την απομακρυνση ανθρωπων διχως κατανοηση των «ευρυτερων» ταξικων κι «εθνικων» αναγκων, οπως ηταν ο Τσιριμωκος, τα πραγματα αλλαξαν. Η πρωθυπουργια Στεφανοπουλου ανοιξε το δρόμο για την απευθειας συνεννοηση Ελλαδας και Τουρκιας, διχως και παλι την ενοχλητικη παρεμβολη των Κυπριων. Αποτελεσε λοιπον σημα κινδυνου, για τους Κυπριους. Ουτε κι ηταν αγνωστος στους Κυπριους ο Στεφανοπουλος. Σαν υπουργος των Εξωτερικων του Παπαγου, κι επιδοξος διαδοχος του ετοιμοθανατου τοτε πρωθυπουργου, δεχτηκε τον Αυγουστο του 1955 να παρει μερος στην τριμερη διασκεψη του Λονδίνου για το κυπριακο. Αναγνωρισε ετσι το δικαιωμα της Τουρκιας να εχει, σχετικα με την τυχη της Κυπρου, γνωμη πιο βαρυνουσα κι απο των Κυπριων, κι αποφυγε επειτα να διαμαρτυρηθη με την κατηγορηματικοτητα που χρειαζοταν εναντιον του ανθελληνικου πογκρομ στην Κωνσταντινουπολη. Οι Κυπριοι θεωρουσαν το Στεφανοπουλο πως δεν ηταν φιλος τους, Ο Μακαριος μοιραια ανησυχησε απο την πρωτη στιγμη για την προβολη του αντρα. Περιμενε ωστοσο. Κι αποδειχτηκε πολυ γρηγορα πως οι ενδιαφερομενες μεγαλες δυναμεις δεν εννοουσαν να ησυχασουν και δεν ειχαν συναγαγει τ' απαραιτητα συμπερασματα απο την αποτυχια τους κατα το 1964-1965. Η «κατ' εξοχην ενδειξη»; Αφορουσε τον αντρα που και τον Ιουνη του 1964, με την εμφανιση του στο προσκηνιο, σημανε την αρχη μιας νεας προσπαθειας για τον παραμερισμο του Μακαριου και τη δημιουργια τετελεσμενων γεγονοτων στην Κυπρο. Το Φλεβαρη του 1966, ο Γεωργιος Γριβας, που τον Αυγουστο 1964, μετα τις επιχειρησεις της Μανσουρας, ειχε διοριστη αρχηγος της κυπριακης εθνοφρουρας, επαναφερθηκε απο την εφεδρεια στις ταξεις του ελληνικου στρατου. Κι ετσι, απο κεινη τη στιγμη, ο στρατος της Κυπρου περασε κατω απο τις διαταγες αντρα που ο στρατιωτικος του βαθμος του επεβαλε να ενεργει με βαση τις εντολες του επιτελειου της Ελλαδος, ενος άλλου κρατους. Ηταν τετοιο τοτε το παθος του Γριβα εναντιον του Μακαριου — παθος που ο στρατηγος βασιζε βεβαια, στην εντυπωση πως ο Μακαριος δεν πολιτευεται «ενωτικα» οπως θα το ηθελε ο Γριβας — ωστε η συγκρουση αναμεσα στους δυο αντρες να διαγραφεται σαν πολυ πιθανη απο την πρωτη στιγμη. Και θα ηταν μια συγκρουση πανω στο πιο λεπτο και δύσκολο θεμα, ποιος μ' αλλα λογια θα ελεγχει την κυπριακη εθνοφρουρά, η κυπριακη κυβερνηση ή ο Ελληνας στρατηγος στην ενεργο Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
υπηρεσια, η κυπριακη πολιτεια ή το «εθνικο κεντρο». Γι' αυτο κι ενεργησε αστραπιαια ο Μακαριος. Στις 4 Μαρτη 1966, δημοσιευοταν η αλληλογραφια του με Παπανδρεου — 29.8.64 και 21. 9.65 — για το προβλημα του ρολου του «εθνικου κεντρου» και του βαθμου που θα πρεπει να συντονιζεται η πολιτικη της Λευκωσιας με την Αθηνα, εστω κι αν η Αθηνα στην πραξη αποβλεπει στη διχοτομηση και την καταστροφη της Κυπρου. Με τη δημοσιευση κεινη αποκαλυφτηκε κι η εκταση της συμφορας που επιφυλασσε στην Κυπρο το σχεδιο Sandys - Ball το Φλεβαρη 1964. Ιδιαιτερα τσουχτερη ηταν βεβαια για ολους τους υπολογους η κατακλειδα της απαντησης Μακαριου στις 21 Φλεβαρη 1965, που τονιζε: «Δεν δυναμαι να γνωριζω τι επιφυλασσει το μελλον, ουδ' επι στιγμην όμως αμφιβαλλω οτι, εαν αποδεχομην τας προτασεις αυτας (Sandys - Ball), η Κυπρος θα ητο σημερον παντελως αδυνατος δι' οιανδηποτε αντιδρασιν, ερμαιον μιας διακυβερνητικης επιτροπης εν Λονδινω, απο την οποιαν θα εξηρτατο απολυτως η τυχη και το μελλον της». Σ' αυτην την ευθεια καταγγελια του Μακαριου ηταν φυσικο ν' αντιδρασει εντονα ο πρωθυπουργος του σχεδιου Sandys - Ball, Ι. Παρασκευοπουλος. Εξαπολυσε μιαν οξυτατη επιθεση εναντιον του Κυπριου προεδρου. Τον κατηγορησε ακομη πως ηταν υπευθυνος για το ουσιαστικα ανυπερασπιστο της Κυπρου το Γεναρη 1964, επειδη ταχα ειχε «ασκησει απηνη διωγμο εναντιον... των δυναμενων να οργανωσουν την άμυναν». Αναγκασε ετσι το Μακαριο ν' αποκαλυψει πως, τις τραγικες εκεινες βδομαδες, η Αθηνα ειχε αρνηθει ακομη και να στειλει βασικο πολεμικο υλικο στην Κυπρο, αφηνοντας την ανυπερασπιστη μπροστα στους Τουρκους. Τελειωσε με τροπο τραγικο για τον Παρασκευοπουλο η διαμαχη. Γιατι ηρθε στη δημοσιοτητα, για πρωτη φορα, το πληρες κι εθνικα απαραδεχτο κειμενο του σχεδιου Sandys - Ball. Κι αποδειχτηκε πως η κυβερνηση Παρασκευοπουλου το ειχε δεχτει, θελησε να το αμφισβητησει ο Παρασκευοπουλος. Ισχυριστηκε πως ταχα το ειχε απορριψει σαν «ακαθοριστο», «αμφιβολο», κι «απαραδεκτο». Αναφερε και τους λογους της απορριψης. Κι υποχρεωσε ετσι το Μακαριο να πει, στην τελικη του απαντηση, τα παρακατω βαρυτατα: «Υπαρχει ο μως και μια κωμικη ή τραγικη πλευρα το υ θεματο ς. Ο κ. Παρασκευο πουλος αναφερει εις τας δηλωσεις του, ως λογους δια τους οποιους απερριψε δηθεν τας αγγλοαμερικανικας προτασεις, τους εις το κειμενον της απορριπτικης απαντησεως της κυπριακης κυβερνησεως προβληθεντας λογους και επιχειρηματα, της οποιας αντιγραφον εσταλη και προς την ελληνικην κυβερνησιν. »Προφανως ο κ. Παρασκευοπουλος συγχεει το κειμενον της απαντησεως της κυπριακης κυβερνησεως, ημερομηνιας 4.2.1964, με την υπ' αυτου δοθεισαν απαντησιν και σφετεριζεται τους υπο της κυπριακης κυβερνησεως προβληθεντας λογους ως δηθεν δοθεντος υπ' αυτου εις την εν λογω απαντησιν του». Ο Μακαριος, δηλαδη, εφερε στην επιφανεια πως ηταν τοσο τερατωδες το σχεδιο Sandys - Ball, που ο τοτε «υπηρεσιακος» Ελληνας πρωθυπουργος, ο κ. Ι. Παρασκευοπουλος, δεν τολμουσε καν ν' αναγνωρισει δημοσια πως το ειχε στην πραγματικοτητα αποδεχτη, με κατι «παρατηρησεις» που απ' αυτες η κυρια ηταν πως γυρευε να το δεχτη πρωτη η κυβερνηση της Κυπρου, του θυματος δηλαδη. Ηταν ξεκαθαρη η προειδοποιηση του Κυπριου ηγετη προς τον τοτε πρωθυπουργο Στεφανοπουλο να μην αποστη απο τη γραμμη που χαραξαν επιπονα το 1964 - 1965 ο Μακαριος κι ο Παπανδρεου, ο τελευταιος με τις δυσκολιες κι αντινομιες που ειδαμε. Η Αθηνα καλειτο προπαντων να μη θυσιασει τα όσα κερδισε η Κυπρος διεθνως με την αποφαση του Συμβουλιου Ασφαλειας στις 4 Μαρτη, με την εκθεση Galo Plaza και με την αποφαση της γενικης συνελευσης του ΟΗΕ το Δεκεμβρη 1965. Η Αθηνα, όμως, εννοουσε να κανει ο,τι ακριβως την καλουσε ο Μακαριος ν' αποφυγει. Το καθεστώς των αποστατων ενταφιασε τις αποφασεις των Ηνωμενων Εθνων. Αρνηθηκε να βασιστη σε μεσολαβητη διορισμενο απο τον Ου Θαντ. Στις 6 Μαη 1972, η ελληνικη κυβερνηση αναγγειλε πως Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αποφασισε ν' αρχισει ενα μυστικο «διαλογο» με την Τουρκία. Η Κυπρος κατατοπιζοταν σ' αραια διαστηματα πανω στις γενικες κατευθυνσεις αυτου του διαλογου, που την καθοδηγηση του αναλαβε παλι η αμερικανικη διπλωματια. Επιδιωξη των πρωταγωνιστων του διαλογου ηταν να σοφιστουν μια «μεταβατικη» λυση. Ωστοσο ηταν φανερο πως καμια διαπραγματευση δεν μπορουσε να ευδοκιμησει όσο η κυπριακή κυβερνηση δεν προσυπογραφε τα σχεδια που καταρτιζονταν, ειτε άμεσα διχοτομικα ησαν ειτε εμμεσα. Γι' αυτο και σταθηκε κυριος στοχος του καθεστωτος των «αποστατων» μεσα στο 1966 ο ιδιος ο Μακαριος. Η πρωταρχικη επιδιωξη ηταν να υπονομευτη η θεση του και ν' αποσυντεθη η κυβερνηση του. Αυτο επιδιωχτηκε με τη δημοσιοτητα που εδινε η Αθηνα αδιακοπα στην αλληλογραφια της μαζι του, καθως και στην αλληλογραφια του στρατηγου Γριβα, πανω σε θεματα δυσαρεστα για την κυπριακη υποθεση. Η Αθηνα γυρευε ν' αποδειξει πως ο Μακαριος όφειλε να πειθαρχει στο «εθνικο κεντρο». Προσπαθουσε να τον εκθεσει πως ταχα, εντασσοντας την Κυπρο στο στρατοπεδο των αδεσμευτων, δυσκολευε την Ελλαδα. Ζητουσε προπαντων να διαδωσει το μυθο πως ταχα αυτη μοχθουσε για την Ενωση ενω ο Μακαριος, απο υπερμετρη φιλοδοξια, ηθελε να μεινει ισοβιος προεδρος της κυπριακης δημοκρατιας και για τουτο αντιπολιτευοταν την Ενωση. Χτυπουσε αδιακοπα τους κυριους συνεργατες του, ωστε να προκαλεσει ρηγμα στην κυβερνηση του. Το μενος στρεφοταν ιδιαιτερα εναντιον του τοτε υπουργου των Εξωτερικων, του Σπυρου Κυπριανου. Κι η πιο έντονη προσπαθεια ηταν προς την κατευθυνση της ολοκληρωτικης αποξενωσης της κυπριακης εθνοφρουρας απο τον κυπριακο λαο, ωστε η εθνοφρουρα να μπορεσει να χρησιμεψει ενδεχομενως σαν οργανο πραγματοποιησης σκοπων ξενων ή κι αντιθετων προς τα συμφεροντα της κυπριακης δημοκρατιας και του ελληνικου λαου της Κυπρου. Η ολη εκστρατεια δεν εμεινε διχως αποτελεσματα. Η μεσολαβητικη προσπαθεια του ΟΗΕ νεκρωθηκε, μεχρι που να φανερωθουν τ' αποτελεσματα του διαιωνιζομενου «διαλογου». Ο Μακαριος, προσπαθωντας να υπερασπισει τη θεση του μπροστα στην «ενωτικη» δημαγωγια των αποστατων και γενικα της επισημης Αθηνας, υποχρεωθηκε να πλειοδοτησει κι αυτος «ενωτικα», με συνεπεια να ενταφιαστη στην πραξη η εκθεση Galo Plaza. Και βαθμιαια απλωθηκε στην Κυπρο ενα κλιμα φοβιας. Αρχισε να ωριμαζει μια ατμοσφαιρα πραξικοπηματων. Για ν' αντιδρασει, η κυπριακη κυβερνηση θελησε να ενισχυσει την κυπριακη αστυνομια και να της εξασφαλισει οπλισμο καταλληλο για την αντιμετωπιση μιας πραξικοπηματικης εξεγερσης. Ετσι γεννηθηκε και παλι, στις αρχες Δεκεμβρη 1966, ζητημα προμηθειας οπλων απο την Τσεχοσλοβακια. Ο Γριβας χαρακτηρισε την εξελιξη αυτη σαν απαραδεχτη. Πηγε στην Αθηνα. Η κυβερνηση συμφωνησε μαζι του. «Δεν μπορω», ειπε ο στρατηγος, «να ειμαι υπευθυνος δια την ασφαλεια της Κυπρου εαν τα όπλα δεν τεθουν υπο τον ελεγχον μου». Ας προσεχτη η απαιτηση αυτη. Δεν αρκουσε το να μη βρισκεται κατω απο τον έλεγχο της κυπριακης κυβερνησης και του κυπριακου κρατους η εθνοφρουρα. Ηταν επισης αναγκαιο να μη διαθετει, η κυπριακη κυβερνηση κανενα αλλο όπλο εξον απο την εθνοφρουρα — που δεν επιτρεποταν να ειναι δικη της. Στις 2 Δεκεμβρη 1966, το υπουργικο συμβουλιο στην Αθηνα αποφασισε να στειλει στην Κυπρο το στρατηγο Κ. Τσολάκα να ζητησει τα όπλα. Ταυτοχρονα αρχισαν να θορυβουν οι Αγγλοι και οι Τουρκοι. Ο Φαρουκ Σουκαν, υπουργος των Εσωτερικων της Αγκυρας που συχνα πρωτοστατουσε σ' αδιαλλαχτες δηλωσεις, εφτασε να ισχυριστη πως «η Τουρκια προειδοποιησε την Τσεχοσλοβακια ότι θ' αναγκαστη ν' αναθεωρησει τις σχεσεις της μαζι της αν δε σταματησουν οι αποστολες όπλων στην Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Κυπρο». Τελικα, η διαφορα εληξε προς οφελος της ελληνικης κυβερνησης: Η Κυπρος συμφωνησε να παραδωσει τα όπλα στην εθνοφρουρα, ωστε να τελουν κατω απο ελληνικο ελεγχο. Ομως — και δω φανηκε ο τυχοδιωκτισμος της όλης προσπαθειας της Αθηνας να ικανοποιησει με την ταχτικη της ξενες επιθυμιες — η λυση αυτη δεν ευχαριστησε τους Τουρκους. Στις 12 Δεκεμβρη 1966 ο Τουρκος πρεσβευτης στην Αθηνα Τουραν Τουλούι ζητησε απο το Στεφανοπουλο να δοθουν τα όπλα στον ΟΗΕ κι όχι στην εθνοφρουρα. Ετσι η υποχωρηση της Αθηνας μετατραπηκε συμφωνα με τη μονιμη ταχτικη της Αγκυρας σ' αλλο ενα όπλο στα χερια της τουρκικης διπλωματιας. Αξιζει να σημειωθη για δυο διαφορετικους λογους η σταση που πηραν τοτε οι Τουρκοι. Εδειξαν το βαθος της καχυποψιας τους απεναντι στην Αθηνα. Στην εξωθηση του κυπριακου προς μια λυση δεν πρωτοστατουσαν οι Τουρκοι. Την πρωτοβουλια ειχε η Αθηνα. Κι αυτο ηταν φυσικο. Η προηγουμενη αναλυση της φασης 1963 - 1965 φανερωσε και κεινη πως επισπευδων δεν ηταν η Τουρκια, αλλα οι Αγγλοαμερικανοι. Κι αυτο επειδη ο πρωταρχικος στοχος δεν ηταν η ελληνοτουρκικη κι η ελλαδοτουρκικη συμφιλιωση, αλλα η ενταξη της Κυπρου σ' ένα πλατυτερο στρατηγικο σχεδιο. Πρεπει μαλιστα να διαπιστωσουμε πως η όλη προσπαθεια της επισπευσης, αντι να καλυτερευει τις ελληνοτουρκικες και τις ελλαδοτουρκικες σχεσεις, ειχε απεναντιας σαν αποτελεσμα να τις περιπλεκει και να τις δυσκολευει παραπερα. Η καχυποψια των Τουρκων απεναντι στην Αθηνα γινοταν πιο έντονη. Με το να πιεζει αδιακοπα την Κυπρο και ν' αποσυνθετει το κυπριακο κρατος, η Αθηνα εδινε την εντυπωση στην Αγκυρα πως ισως και να θελει να την ξεγελασει και να διευκολυνει στην Κυπρο τετελεσμενα γεγονοτα σε βαρος των τουρκικων συμφεροντων. Καπου οχτω χιλιαδες καθαρως ελληνικου στρατου εξακολουθουσαν τοτε να σταθμευουν στο νησι για να το προασπισουν — διχως νομικο δικαιωμα προς τουτο — απο μιαν εξωτερικη, δηλαδη τουρκικη, επιθεση. Μηπως σκοπευαν οι Ελληνες να χρησιμοποιησουν εναντιον τους και τα παραπανισια τσεχοσλοβακικα όπλα; Αυτην την ανησυχη σκεψη διατυπωσαν τοτε μεσα τους οι Τουρκοι και ζητησαν να παραδοθουν τα όπλα στον ΟΗΕ. Επειτα, το διλημμα αν επρεπε να παραδοθουν προς φυλαξη σ' Ελληνες αξιωματικους ή στον ΟΗΕ τα όπλα χτυπα σημερα μια γνωριμη χορδη, όπως κανει και το γεγονος πως επροκειτο για τσεχοσλοβακικα όπλα. Μας επιτρεπει να βγαλουμε το συμπερασμα πως το 1966 και σ' αντιθεση με το 1972, η Αθηνα γυρευε ακομη ν' αποχτησει προσθετα επιχειρηματα απεναντι στους Τουρκους, ωστε να μπορεσει να κλεισει μαζι τους μια συμφωνια — διχοτομικη φυσικα στο βαθυτερο περιεχομενο της — κατω από τις πιο ευνοικες δυνατες για την Ελλαδα συνθηκες. Η Αθηνα διαπραγματευοταν τοτε μεχρις ορισμενο βαθμο απο θεση ισχυος: Μπορουσε δηλαδη να στηριχτη ακομη στις στρατιωτικες δυναμεις, που εστειλε ο Παπανδρεου στην Κυπρο και που μεχρις ορισμενο βαθμο εξουδετερωναν τη στρατηγικη υπεροχη, τη βασισμενη σε παραγοντες καθαρα γεωγραφικους, των Τουρκων στην περιοχη. Το πλεονεχτημα τουτο η Ελλαδα δε διαθετει σημερα, και για τουτο δε μπορει να πολιτευτει κι απεναντι στην Κυπρο με την ιδια σχετικη αποφασιστικοτητα όπως το 1966. Μα υπαρχει και μια αλλη όψη της κρισης των οπλων. Ηταν τσεχοσλοβακικος ο οπλισμος. Η αγορά του, κι η αποστολη του, δεν μπορουσαν να ενεργηθουν διχως τη γνωση και τη συγκαταθεση της Σοβιετικης Ενωσης. Το όλο επεισοδιο, επομενως, αποτελεσε μιαν καινουργια αποδειξη του ενεργου ενδιαφεροντος της Σοβιετικης Ενωσης για την κατασταση στην Κυπρο και της αποφασης στη Σοβιετικη Ενωση να μην επιτρεψει την πραξικοπηματικη ανατροπη του Μακαριου. Και κατι αλλο, ακομη: Η αγορα του τσεχοσλοβακικου οπλισμου απο την κυπριακη κυβερνηση αποτελουσε, βεβαια, μιαν αποδειξη πως σε πεισμα των όσων λεγονταν τοτε στους επισημους κυκλους της Αθηνας για σοβιετοτουρκικη «συμπαιγνια και συνεργασια εναντιον του ελληνισμου», ο Μακαριος εκτιμουσε την πραγματικη πολιτικη της ΕΣΣΔ πολυ διαφορετικα κι εξακολουθουσε να θεωρει τη Σοβιετικη Ενωση σαν απαραιτητο αποκουμπι του σε περιπτωση μεγαλης αναγκης. Κι ας μη λησμοναμε πως στο μεταξυ ειχε επελθει μια πρωτη μεγαλη αλλαγη στο συσχετισμο Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
στρατιωτικων δυναμεων στη Μεσογειο. Ο σοβιετικος στολος ειχε πια μονιμοποιησει την παρουσια του στα μεσογειακα νερα, και καπου εικοσι σοβιετικα πολεμικα και βοηθητικα τριγυρνουσαν κατα μεσον όρο μονιμα στη θαλασσα μας, ιδιαιτερα το ανατολικο της τμημα. Ομως, δεν πρεπει βεβαια να μας διαφευγει η αλλη, η εσωτερικη, ελληνικη όψη της μαχης που λαβαινε χωρα, και που λεπτομερειακη μοναχα εκδηλωση της ηταν το προβλημα των όπλων. Η αποστασια οδηγησε, όπως ειδαμε, σε μια δραστικη μεταβολη της πολιτικης του ελληνικου κρατους απεναντι στο Μακαριο. Η επιθεση, που μια εφημεριδα προσκειμενη στους αποστατες, που κι εξεφραζε πιο πιστα τις αποψεις τους, ενεργησε το Γεναρη - Φλεβαρη 1965, σε ύφος συχνα σκοπιμα επιθετικο κι υβριστικο, εναντιον του προεδρου της κυπριακης δημοκρατιας, αποτελεσε εναν απο τους ασφαλεις προαγγελους της τελικης αποστασιας. Δεν ηταν δηλαδη ασχετη η αποστασια, στα μυαλα των εμπνευστων της, Ελληνων και ξενων, με την όλη επιδιωξη διαλυσης του κυπριακου κρατους. Για να προωθηθη η επιθεση αυτη, ηταν αναγκη να παραμεριστη ο Παπανδρεου. Γιατι κεινος, όσο κι αν εριζε με το Μακαριο, όσο κι αν καταφεροταν εναντιον του στις ιδιαιτερες κουβεντες του, κι όσο κι αν ενιωθε βαθεια μεσα του την αναγκη να λυσει το κυπριακο πανω σε βαση ικανοποιητικη για το NATO, δεν μπορουσε ωστοσο ποτε να παρει την αποφαση να παραγνωρισει στο θεμα αυτο τη θεληση του ελληνικου λαου. Επι Παπανδρεου, η φωνη του λαου μπορουσε να γινει ακουστη, όσο κι αν ηταν γεματη αντινομιες κι αντιφασεις η σταση του Ελληνα πρωθυπουργου. Απο τη στιγμη που εφυγε ο Παπανδρεου, το λογο ειχαν οι «υπηρεσιακοι», οι αυλικοι παραγοντες. Ξαναγυρισαμε στο Δεκεμβρη 1963 — Γεναρη 1964. Ωστοσο, η αποστασια δεν μπορεσε να επιβληθη στην Αθηνα. Η αντιδραση εναντιον της ηταν αδιακοπη. Και το αποστατικο καθεστως δεν ηταν σε θεση να προωθησει στην Κυπρο τα σχεδια που αναλαβε να εφαρμοσει. Μαχοταν συνεχως για τη δικη του επιβιωση. Ετσι κι ο Στεφανοπουλος δεν μπορεσε να επιζησει για πολυ την κριση των τσεχοσλοβακικων όπλων. Η κυβερνηση του επεσε στις 21 Δεκεμβρη 1966. Οι συντηρητικες πολιτικες ηγεσιες των κομματων γυρευαν διεξοδο στην πολιτικη της χωρας. Συμφωνουσε πια μαζι τους και το παλατι. Η προοπτικη μιας ολοκληρωτικης αποξενωσης του απο το λαο το τρομαζε. Μα πανω στο κυπριακο παραμενε αποφασισμενο να συνεχισει την προσπαθεια για την εξερευση μιας λυσης, ερημην του κυπριακου μα και του ελληνικου λαου. Το Στεφανοπουλο διαδεχτηκε, επικεφαλης υπηρεσιακης κυβερνησης με πενταμηνη σχεδον εξουσιοδοτηση μεταβατικης διακυβερνησης της χωρας, ο Ι. Παρασκευοπουλος, ο ηρωας του σχεδιου Sandys - Ball. Κεινος ξεκαθαρισε απο τις 9 κιολας Γεναρη 1967 πως θελει να συνεχισει, «με σταθεροτητα κι ειλικρινεια» το μυστικο διαλογο με την Τουρκια. Ο Παπανδρεου, που δεν ειχε προβλεψει τουτη την εξελιξη και φοβοταν την εντονη αντιδαση του Μακαριου, δηλωσε πως «μοναχα η νομιμα εκλεγμενη κυβερνηση της Ελλαδος και το ελληνικο κοινοβουλιο, κι όχι μια υπηρεσιακη κυβερνηση, δικαιουται να δωσει μια τελικη λυση στο κυπριακο προβλημα». Η αντιδραση του, καθως και του Μακαριου, δυσκολεψαν τον Παρασκευοπουλο να προχωρησει στο δρομο που χαραξε. Ωστοσο, στις 6 Φλεβαρη 1967 ο βασιλιας συγκαλεσε συμβουλιο του Στεμματος, όπου παρακαθησαν, διπλα στους πολιτικους αρχηγους του Κεντρου και της Δεξιας και τους πρωην πρωθυπουργους, ο Μακαριος κι ο Κυπριανου. Μετα το συμβουλιο, ο Παρασκευοπουλος επαναλαβε πως ειναι εξουσιοδοτημενος ν' αρχισει το διαλογο. Ο Μακαριος συγκατατεθηκε. Γιατι πιστευε, όπως εγινε τοτε γνωστο, πως ο Παρασκευοπουλος, ανεξάρτητα απο τις επιθυμιες του, δεν ειχε πια τη δυνατοτητα να παραβλαψει σοβαρα την κυπριακη υποθεση. Κι ενδιαφεροταν επισης, ο Μακαριος, να διεξαχτουν οπωσδηποτε οι ελληνικες εκλογες, ωστε να μπορεσει να δραστηριοποιηθη ξανα ο αλλος του συμμαχος που ειχε μαθει να τον εκτιμα, ο ελληνικος δηλαδη λαος. Ισως να γνωριζε επισης από τοτε πως δεν προκειται ετσι κι αλλιως να παραμεινει για πολυ στην εξουσια ο Παρασκευοπουλος, και πως θα τον διαδεχτη στην πρωθυπουργια, για τη διεξαγωγη των εκλογων, ο αρχηγος της ΕΡΕ, Παναγιωτης Κανελλοπουλος.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Φαινοταν δηλαδη τοτε πως η δευτερη φαση της κυπριακης κρισης ειχε κιολας τελειωσει, και πως αλλη μια φορα η θεση του Μακαριου και των Κυπριων ειχε κατοχυρωθει. Ομως, κεινην ακριβως την εποχη η πλατυτερη μεσοανατολικη κριση εμπαινε σε μια ξεχωριστα οξεια φαση της. Αρχισε να παιρνει συγκεκριμενη μορφη η απειλη, που αντιπροσωπευε για τα συμμαχικα συμφεροντα στο μεσανατολιτικο χωρο η μονιμη κι όλο πιο επιβλητικη παρουσια του σοβιετικου στολου στα μεσογειακα νερα. Με την εκδηλωση όλο και πιο ριζοσπαστικων τασεων σε μια σειρα αραβικες χωρες, ο κινδυνος για τα τεραστια συμφεροντα των αγγλοαμερικανικων εταιριων του πετρελαιου εγινε αμεσος — κι ειχε στρατηγικες επισης κι όχι μοναχα οικονομικες όψεις για την Ουασιγκτον και το Λονδινο ο κινδυνος αυτος. Η Ελλαδα, και μαζι της η Κυπρος, συρθηκαν θελοντας και μη στη δινη της πλατυτερης μεσοανατολικης κρισης και της εντεινομενης αμερικανοσοβιετικης αναμετρησης. Η Ελλαδα γνωρισε τη μεταπολιτευση της 21 Απριλη 1967. Διαμορφωθηκε μια ολοτελα νεα κατασταση, που στην αρχη κανενας, ουτε και κεινοι που τη δημιουργησαν, ηταν σε θεση να προβλεψει μ' ακριβεια τον τροπο επιβιωσης και λειτουργιας της. Η πρωτη κι αμεση συνεπεια υπηρξε να παραμεριστη στην αρχη καθε σκεψη αντιμετωπισης του κυπριακου. Ο διαλογος, που τον πρωτοδιακοψε η άνοδος της κυβερνησης Κανελλοπουλου στην εξουσια, τερματιστηκε προσωρινα. Οι σχεσεις αναμεσα στην Αθηνα και στο στρατηγο Γριβα στη Λευκωσια ησαν ακαθοριστες. Εξισου ασαφεις έγιναν οι σχεσεις αναμεσα στην πρωτη κυβερνηση του νεου καθεστωτος, που ειχε πρωθυπουργο της το δικαστικο Κ. Κολλια, και την κυβερνηση του Μακαριου στη Λευκωσια. Αλλωστε, το κυπριακο ειχε μπει, προσωρινα, σε δευτερευουσα μοιρα. Στο επικεντρο του γενικοτερου ενδιαφεροντος ηταν η προσπαθεια, που τοτε προετοιμαζοταν ακομη, για το βιαιο ξεπερασμα των κοινωνικοπολιτικων μετασχηματισμων στον αραβικο κοσμο. Το ξεσπασμα του αραβοϊσραηλινου πολεμου των 6 ημερων στις αρχες Ιουνη 1967 αποτελεσε παντως τον καταλυτη και σ' ο,τι αφορα τις εξελιξεις του κυπριακου προβληματος. Αξιζει να σημειωσουμε πως, πεντε μολις μερες μετα την επιθεση του Ισραηλ εναντιον των Αραβων, το δυτικογερμανικο πρακτορειο ειδησεων DNB έθετε ζητημα επαναληψης του ελληνοτουρκικου διαλογου με την ευκαιρια της διασκεψης των υπουργων Εξωτερικων του NATO, που επροκειτο να λαβει χωρα στο Λουξεμβουργο. Η συναντηση των δυο υπουργων των Εξωτερικων, του Τουρκου Τσαγκλαγιαγκιλ και του Ελληνα Οικονομου - Γκουρα, ξετυλιχτηκε πραγματικα στα πλαισια της γενικοτερης κεινης συναντησης των δυτικων υπουργων των Εξωτερικων. Μα και το ανακοινωθεν, που εκδοθηκε στις 15 του Ιουνη απο το NATO, αναφερθηκε και κεινο στο κυπριακο κι εξεφρασε «την ευχη να επαναληφτουν οι ελλαδοτουρκικες συνομιλιες για την Κυπρο». Ο αραβοϊσραηλινος πολεμος αποτελεσε μια προσπαθεια να τεθη δυναμικα τερμα στην υπαρξη των λεγομενων «προοδευτικων» αραβικων καθεστωτων, ετσι που να εγκαθιδρυθη παλι με την παρεμβαση του Ισραηλ η αμερικανοβρεταννικη κυριαρχια στο μεσανατολιτικο χωρο. Ο σκοπος, όμως αυτος δε σταθηκε δυνατο να πραγματοποιηθη, κι ο λογος για τουτο ηταν η επιδεικτικη συγκεντρωση του σοβιετικου στολου της Μεσογειου — πανω απο 40 καραβια για πρωτη φορα — στην Ανατολικη Μεσογειο, μαζι με την παραλληλη προειδοποιητικη λειτουργια της κοκκινης τηλεφωνικης γραμμης αναμεσα στο Κρεμλινο και το Λευκο Οικο. Κυρια συνεπεια αυτων των γεγονοτων υπηρξε να τερματιστη αναποφασιστα ο αραβοϊσραηλινος πολεμος, πραγμα που κι αποκρυσταλλωθηκε οταν ο λαος της Αιγυπτου υποχρεωσε το Νασερ ν' ανακαλεσει την παραιτηση του απο την προεδρια και να βαλει παραμερα το δυτικοφιλο Ζαχαρια Μοχιεντίν, που προωθουνταν για το ανωτατο αξιωμα. Με τα προοδευτικα αραβικα καθεστωτα ακλονητα στις θεσεις τους, και φανερα ενισχυμενα απο τη Σοβιετικη Ενωση, έγινε αμεσως σαφες πως η κατασταση στη Μεση Ανατολη προκειται να περιπλακη ακομη περισσοτερο και πως οι μεγαλες δυτικες δυναμεις, κι ιδιαιτερα οι Ηνωμενες ΙΙολιτειες, θ' Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αναγκαστουν θελοντας και μη να παρουν την επιζημια για τον εαυτο τους ποζα του προστατη και χρηματοδοτη του Ισραηλ. Ξεκαθαρισε πως η μεσανατολιτικη κριση θα περασει απο αλλες ακομη φασεις, που στη διαρκεια τους θα τεινει να γινεται σταθερα πιο επιβλητικη η στρατιωτικη, πολιτικη και οικονομικη παρουσια της ΕΣΣΔ στην Ανατολικη Μεσογειο. Μοιραια, κατω απο τις συνθηκες αυτες, η σπουδαιοτητα της Κυπρου για την Αμερικη ξαναγινηκε πολυ μεγαλη, και ταυτοχρονα αυξανε η σημασια του τουρκικου παραγοντα για την αμερικανικη στρατηγικη. Αποβαινε λοιπον απαραιτητη η επαναληψη του διάλογου αναμεσα στην Ελλαδα και την Τουρκια. Δεν υπηρξε τυχαια η χρονικη συμπτωση αναμεσα στην αραβοϊσραηλινη συγκρουση του Ιουνη 1967 και την αποφαση γρηγορης επαναληψης των ελλαδοτουρκικων διαπραγματευσεων με τις ευλογιες του NATO. Μοιραια, η ατμοσφαιρα επικειμενης καινουριας κλιμακωσης της κρισης μεταδοθηκε και στην Κυπρο. Απο τις αρχες του Ιουνη, μεριδα του κυπριακου τυπου και του φιλικου προς τον προεδρο Μακαριο πολιτικου κοσμου της νησου αρχισε να κριτικαρει πιο έντονα το καθεστως της Αθηνας, που η Λευκωσια το υποδεχτηκε απο την πρωτη στιγμη με μια καταφανερη δυσπιστια. Με τη σειρα της η Αθηνα, που ειχε παρει πια την αποφαση να προχωρησει με το διαλογο, εκρινε πως εφτασε η στιγμη ν' ανοιξει και κεινη τα πυρα εναντιον των αντιπαλων της στη μεγαλονησο. Στις 10 Ιουνη 1967, την ιδια μερα που το DNB προαναγγελνε την επαναληψη του διαλογου, μια ημιεπισημη ανακοινωση, που τη δημοσιευσαν όλες οι τοτε λογοκρινομενες εφημεριδες με πανομοιοτυπο τροπο και σε θεση εμφανη, εξεφρασε τη «ζωηρα ικανοποιηση» των «εγκυρων κυκλων των Αθηνων» για το γεγονος πως ο Συνδεσμος Εφεδρων Αξιωματικων στη Λεμεσο της Κυπρου σε μιαν αποφαση του καλουσε «τους σεσημασμενους κομμουνιστας και τους συνοδοιπορους να παυσουν δηλητηριαζοντες την ψυχην και το εθνικον φρονημα του κυπριακου λαου και να αντιληφθουν επι τελους ότι η Κυπρος ειναι ελληνικη... Οι δια διαφορους λογους ανθενωτικοι προειδοποιουνται να σταματησουν την εναντιον του ελληνικου εθνους δρασιν των». καταληγε η ανακοινωση της Αθηνας, που και δεν εμεινε η μονη κεινες τις μερες. Ακολουθησαν κι αλλες, που με τη σειρα τους υπογραμμισαν το πνευμα της πρωτης. Ετσι, στις 15 Ιουνη 1967, την ιδια δηλαδη μερα της εκδοσης του ανακοινωθεντος του NATO, μια δευτερη ανακοινωση της Αθηνας, και παλι ανωνυμη, χαρακτηριζε σαν «απαραδεκτα και εξοργιστικα ωρισμενα σχολια του κυπριακου τυπου... Δεν ειναι πλεον ανεκτοι οι αποσταται και οι δολιοφθορείς, οι οποιοι υποσκαπτουν την ενοτητα του ελληνισμου», επίλεγε η ανακοινωση που τονιζε πως με τα «απαραδεκτα» σχολια του κυπριακου τυπου «συκοφαντειται η Ελλας, κατηγορειται η εθνικη κυβερνησις, θιγεται ο ελληνικος στρατος». Η Κυπρος δεν αδρανησε μπροστα σ' αυτες τις εκδηλωσεις, και στην κυπριακη Βουλη κατατεθηκε προταση να συζητηθουν «αι εκφοβιστικαι ενεργειαι» της Αθηνας. Στην ελληνικη πρωτευουσα τουτο θεωρηθηκε απαραδεχτο και παλι. Μια νεα ανακοινωση, στις 21 Ιουνη, προωθουσε την επιθεση εναντιον των «ανθενωτικων». «Οι ανδρες αυτοι», σημειωνε, «ειναι υπολογοι εναντι του εθνους». Προχωρουσε να τονισει την αναγκη επιδιωξης της «ενωσεως δια μεσων ειρηνικων». Ενω όμως αυτη ειναι η αναγκη, «η Ελλας υβριζεται και η κυβερνησις της συστηματικως συκοφαντειται». Η ανακοινωση καταληγε με το αιτημα να διαδηλωσει «η κυπριακη Βο υλη την προ σηλωσιν της εις το ιδανικον της ελευθεριας». Η στρατηγικη της Αθηνας αρχισε ετσι να ξεκαθαριζει. Ηθελε μια λυση τελικη, που να κλεινει το Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
κυπριακο, να μπορει να χαρακτηριστη σαν «ενωτικη» και ταυτοχρονα να πραγματοποιηθη με τη συμφωνη γνωμη της Τουρκιας, να ειναι δηλαδη «ειρηνικη σε ο,τι αφορα τα μεσα επιτευξης της». Την 1η Ιουλη, πρωτοσελιδο σχολιο «αρμοδιων κυκλων», σε περιοπτη θεση σ' όλες τις εφημεριδες, αποσαφηνιζε τα παντα, με το νι και με το σιγμα, κατω απο τον ευγλωττο τιτλο: «Αρνηταί και λιποτάκται του αγωνος δια την Ενωσιν»: «Οταν αρχιζουν εθνικοι αγωνες αποφασιστικης σημασιας», ελεγε, «αι πρωται προσπαθειαι στρεφονται προς την εκκαθαρισιν του εσωτερικου μετωπου. Δεν ειναι δυνατον να υπαρξη ισχυρα παραταξις αγωνιστων εαν προηγουμένως δεν απαλλαγη απο καθε μορφης αντιδραστικα, αρνητικα η φθοροποια στοιχεια. »Εις την περιπτωσιν της Κυπρου τα ανθενωτικα αυτα στοιχεια δεν ειναι μονον οι κομμουνισται και οι συνοδοιποροι. Ειναι και οι ψευδοενωτικοι, οι υποκριται, οι καιροσκοποι και οι συμφεροντολογοι. Ειναι και όσοι δεν πιστευουν εις την ιεροτητα του αγωνος, ειναι και οι απαισιοδοξοι, οιτινες δεν θεωρούν την Ενωσιν δυνατην και πραγματοποιησιμον. Τελος υπαρχει και μια κατηγορια δηθεν ενωτικων, περιλαμβανουσα όσους προβαλλουν τοσον ανεδαφικους ορους και ανατρεπτικας προϋποθεσεις, ωστε η Ενωσις να καθισταται προβληματικη. Ολοι αυτοι ειναι αρνηται και λιποτακται του αγωνος, διοτι η πολιτικη των οδηγει εις τον ενταφιασμον της Ενωσεως». Και συνεχιζε η ανακοινωση, έτσι που να μην παρερμηνευτη το νοημά της: «Δυστυχως μεταξυ αυτων συγκαταλεγονται και προσωπα κατεχοντα ανωτατας θεσεις εις την (κυπριακην) πολιτειαν και επηρεαζοντα την ηγεσιαν του κυπριακου λαου. Πρεπει συνεπως, εις τας παραμονας αποφασιστικων εξελιξεων, τα προσωπα αυτα να απομονωθουν και να εξαναγκασθουν όπως εγκαταλειψουν τα υπευθυνα αξιωματα των και την ανευθυνον πολεμικην των. Εαν οι ιδιοι δεν ειναι εις θεσιν να συμβαλουν δημιουργικα εις την επιτυχιαν του αγωνος, οφειλουν τουλαχιστον να αποχωρησουν και να λησμονηθουν. Και να αφησουν εις τας εθνικας επαλξεις όσους έχουν πιστιν εις τον αγωνα, εμπιστοσυνην εις την εθνικην ελληνικην κυβερνησιν και συγχρονως πνευμα ρεαλιστικον, απαραιτητον δια την εξευρεσιν οριστικης λυσεως, η οποια να ειναι και εθνικως συμφερουσα και γενικως αποδεκτη». «Τοτε η Ενωσις της Κυπρου θα καταστη πραγματικοτης και θα εξασφαλισθη μια τεραστια εθνικη επιτυχια...». Δηλαδη, Ενωση οπωσδηποτε, γρηγορα, πανω σε βαση ρεαλιστικη, ειρηνικη, επομενως αναγκαστικα πανω σε βαση συμφωνιας με την Τουρκια, χωρις «όρους ανεδαφικους». Και Ενωση, για την οποια να εργαστουν, στην Κυπρο, μοναχα όσοι μπορουν ν' αποδεχτουν ειλικρινα την πολιτικη της ελλαδικης κυβερνησης. Ολοι, ακομη κι όσοι ειναι κοντα στο Μακαριο και δε συμφωνουν, να φυγουν. Ο Τουρκος πρωθυπουργός Ντεμιρελ, μιλωντας σ' αντιπροσωπεια Ελληνων δημοσιογραφων τρεις μερες αργοτερα, δεν ηταν πολυ ενθαρρυντικος. Ευχηθηκε στους επισκεπτες του «ομαλας σχεσεις με την Ελλαδα» (Βημα, 4.7.67). Ο Τουρκος υπουργος Τουρισμου και Προπαγανδας Νιχατ Κουρσάτ διατυπωσε παραλληλα την ελπιδα «να παυσουν υφισταμεναι αι διαφοραί εις τας σχεσεις μεταξυ των δυο χωρων προς το καλον αμφοτερων». Οι Τουρκοι δεν εβλεπαν λογο να βιαστουν. Μα οι ελληνικες εφημεριδες δημοσιευσαν στις 5 Ιουλη χαρουμενο τηλεγραφημα του Αθ. Πρακτορειου απο τη Λευκωσια. Εκει ιδρυθηκε τοτε «Παγκυπριον Ενωτικον Μετωπον», που κατα τη λευκωσιατικη εφημεριδα «Εθνικη», φανατικη αντιπαλο του Μακαριου, αποτελουσε «εκπληρωσιν ιστορικης αναγκης διοτι θα καταστηση δυνατην και παλιν την έκφρασιν της αγωνιστικης θελησεως του ελληνικου κυπριακου λαου και θα πραγματοποιηση την αποφασιν του να απαλλαγη της καταισχυνης εις την οποιαν τον εβυθισε το ζυριχικον καθεστως». Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Το «Ντέιλυ Τελεγκραφ» του Λονδινου, την ιδια μερα, πληροφοριοταν πως ο Μακαριος ηταν αποφασισμενος ν' αντισταθη: Η κυπριακη κυβερνηση πληροφορησε την ελληνικη πως δε θ' αποδεχτη το οποιοδηποτε παζαρι αναμεσα στην Ελλαδα και την Τουρκια για το μελλον της Κυπρου». Η εγγλεζικη τουτη πληροφορια δε δημοσιευτηκε στην Αθηνα. Το «Βημα» της 5 Ιουλη, παντως, γνωριζε πως στην ιδια του ανταποκριση το «Ντέιλυ Τελεγκραφ» έλεγε πως οι «Ελληνες στρατιωτικοι» βλεπουν δυο εμποδια στην «ενωτικη» πολιτικη τους. Το πρωτο ειναι η εθνικιστικη κοινη γνωμη στην Κυπρο που δε θελει παραχωρησεις στους Τουρκους, δηλαδη διχοτομηση. Το αλλο εμποδιο ειναι «ο προεδρος Μακαριος, που συνδυαζει την τραχυτητα του πετυχεμενου επαναστατη με τα ταλεντα του πολιτικου και του διπλωματη και με το κύρος του εκκλησιαστικου ηγετη. Οι στρατιωτικοι αφηνουν χαραχτηριστικα να εννοηθη πως δε θα διστασουν μπρος και στην ενδεχομενη συγκρουση μαζι του». Οσο για τους Τουρκους, το «Ντειλυ Τελεγκραφ» σημειωνε πως κεινοι «επιμενουν — θελουν μια βαση κι αυτονομες περιοχες». Δεν ειχαν δηλαδη φυγει απο τη θεση πανω στην οποια ναυαγησε το σχεδιο Acheson. Ομως, ο αθηναικος τυπος, που καθε του δημοσιευμα, μεχρι και τον τιτλο, τα στοιχεια και τη θεση δημοσιευσης του, απηχουσε τοτε επισημες οδηγιες, επεμενε. Στις 6 Ιουλη αναγγελνε: «Εντεινεται η ενωτικη κινησις εις την Κυπρον». Την ιδια μερα το Αθηναικο Πρακτορειο μεταδινε: «Η συγκροτησις του Παγκυπριου Ενωτικου Μετωπου ευρε βαθυτατην απηχησιν εις την συνειδησιν του κυπριακου λαου». Στη Λευκωσια, η «Πατρις», εφημεριδα συνδεμενη με το Γριβα, ζητουσε απο το Μακαριο, συμφωνα με το Αθ. Πρακτορειο, ν' απομακρυνει, σαν ανθενωτικους, τους υπουργους Εσωτερικων κι Εργασιας και το διευθυντη του Γραφειου πληροφοριων Μιλτο Χριστοδουλου. Η ενταση στην Αθηνα αρχισε να προσελκυει το γενικο ενδιαφερον. Στις 6 Ιουλη, οι πρεσβευτες Τουρκιας Τουλούι και Σοβιετικης Ενωσης Κοριούκιν επισκεφθηκαν τον υφυπουργο Εξωτερικων Χριστοπουλο. Η Μοσχα κινητοποιηθηκε. Ανακοινωση του πρακτορειου Τας κατηγορησε τις Ηνωμενες Πολιτειες και το NATO «ότι επιδιωκουν την εγκαθιδρυση στρατιωτικης διχτατοριας στην Κυπρο». Το Σταιητ Ντεπαρτμεντ αντιταξε μιαν οργιλη διαψευση. Ομως η σχετικη καταγγελια δεν ειχε αποκλειστικα σοβιετικη προελευση. Οι «Ταιμς Νεας Υορκης» επισης αναγραψαν την ειδηση πως εκπροσωπος της ορθοδοξης αρχιεπισκοπης Αμερικης μιλησε για την Κυπρο και για ετοιμαζομενο εκει πραξικοπημα. Η αρχιεπισκοπη αντιταξε διαψευση. Το Αθηναικο Πρακτορειο, ωστοσο, επεμενε στη γραμμη του. Στις 10.7.67 μεταδινε προς την Ελλαδα ότι «ανεληφθη εκστρατεια εις Κυπρον κατα των διασπαστων της ενοτητος». Εννια μερες αργοτερα, ο υπουργος Παιδειας Καλαμποκιάς, σε ομιλια του προς εκπαιδευτικους απο την Κυπρο, διαβιβαζε το ιδιο μηνυμα: «Η εθνικη κυβερνησις εχει ως πρωτιστον μελημα της να φερη εις αισιον περας τον ευγενη αγωνα, τον οποιον ανελαβον οι αδελφοι Κυπριοι και να επιτυχη ταχεως τον ποθον της μητρος Ελλαδος, να ενωθη δηλαδη με το τεκνον της, το οποιον ονομαζεται ΚΥΠΡΟΣ». Ο φοβος ηταν μηπως, με τα ενωτικα παθη σ' εξαρση, επελθει καμια ελληνοτουρκικη συγκρουση, γνησια ή σκηνοθετημενη, στην Κυπρο, που να προκαλεσει την καταστροφη. Στις 22 Ιουλη οι εφημεριδες ειχαν ανησυχητικα μαντατα απο τη μεγαλονησο. «Δυο σοβαρα επεισοδια χθες εις την Κυπρον. Τουρκοκυπριοι στασιασται ηνοιξαν πυρ εναντιον τμηματων της εθνοφυλακης». Τα επεισοδια ελαβαν χωρα στα χωρια, Κοφινου και Αγιους Θεοδωρους, όπου λιγους μηνες αργοτερα Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
παρα λιγο να προκληθη, κατω απο συνθηκες που θ' αναφερουμε, ελληνοτουρκικος πολεμος. Τα Ηνωμενα Εθνη συγκινηθηκαν μπρος στη γρηγορη τουτη συσσωρευση πυριτιδας. Ο αντιπροσωπος του Ου Θαντ στην Κυπρο, Μπιμπιάνο Ταφάλ, εσπευσε στην Αγκυρα και την Αθηνα. Βρηκε τους Τουρκους πολυ επιφυλακτικους, απροθυμους για πολλες κουβεντες με την Αθηνα. Αυτο φανηκε απο τις πρωτες του δηλωσεις προς τους δημοσιογραφους, μολις εφτασε στην ελληνικη πρωτευουσα. «Υπαρχει», παραδεχτηκε, «απευθειας επαφη αναμεσα στην Αθηνα και την Αγκυρα, διχως μεσολαβηση του ΟΗΕ. Μα δε γνωριζω κατα ποσο διεξαγεται τωρα κανενας διαλογος». Ο Μακαριος, δυο μερες αργοτερα, γυρεψε να καθησυχασει τα πνευματα, και δηλωσε: «Η ενο της το υ λαου μας και η αφο σιωσις αυτου εις τα εθνικα ιδεωδη, ως και η ανεπιφυλακτος συνεργασια μεταξυ Ελλαδος και Κυπρου, αποτελουν απαραιτητους προϋποθεσεις δια την επιτυχιαν του κοινου αγωνος, την ενωσιν της Κυπρου μετα της μητρος πατριδος». Οι δηλωσεις αυτες προσφερναν μια γεφυρα προς το συμβιβασμο με την Αθηνα. Ο Κυπριος εθναρχης δεχοταν τη συνεργασια. Συμφωνουσε στους στοχους. Μα και προειδοποιουσε για τις συνεπειες της εκστρατειας που ξαπολυθηκε εναντιον του. Δυο μερες αργοτερα, παλι στην Αθηνα, κι ο Ταφαλ διατυπωνε μιαν ευγενικια προειδοποιηση: «Η τελικη αποφαση», θυμισε, «εξαρτιεται απο τους ιδιους τους Κυπριους». Κι αφου αναφερε πως η Ελλαδα ειχε υποσχεθη να μην κανει τιποτε διχως τη συγκαταθεση της Κυπρου, προσφερνε παλι τις υπηρεσιες του ΟΗΕ: «Η βοηθεια, που προσφερουν τα Ηνωμενα Εθνη θα ηταν ουσιαστικωτερη αν όλοι όσοι παιζουν ενεργο ρολο ζητησουν αλλη μια φορα τη μεσολαβηση του ΟΗΕ». Μεσολαβηση του ΟΗΕ ο Ου Θαντ ειχε προτεινει ο ιδιος απο τις 6 κιολας του Ιουλη. Μπροστα σ' αυτες τις παρεμβασεις, η Αθηνα θεωρησε αναγκαιο να επανεξετασει την κατασταση στην Κυπρο. Στις 9 Αυγουστου, ο υπουργος Προεδριας, κ. Γ. Παπαδοπουλος εφτασε στη Λευκωσια και, συμφωνα με το Αθηναικο Πρακτορειο, διαπιστωσε πως η, θερμότατη υποδοχή που του εγινε «ευρισκεται εις αντιθεσιν με τα γραφομενα του κυπριακου τυπου και με τα διαδιδομενα περι υπαρξεως ανθενωτικου πνευματος εις την νησον». Χαρακτηριστικοι οι πηχιαιοι πρωτοσελιδοι τιτλοι των αθηναικων εφημεριδων: «Μηνυμα αφοσιωσεως προς την εθνικην κυβερνησιν η ενθουσιωδης υποδοχή του κ. Γ. Παπαδοπουλου εις την Κυπρον—ως προαγγελον χαρμοσυνων ημερων υπεδεχθη τον υπουργον Προεδριας συσσωμος ο κυπριακος λαος». Μια μερα αργοτερα, στις 12 Αυγουστου «Κατα τας αλλεπαλληλους συνομιλιας του κ. Γ. Παπαδοπουλου με τον αρχιεπισκοπον Μακαριον και τον στρατηγον Γριβαν ετεθησαν αι βασεις δι' ευτυχη προωθησιν του εθνικου θεματος — Με τας ευχας του κυπριακου λαου επιστρεφει σημερον εις Αθηνας ο υπουργος Προεδριας » («Βημα»). «Δεν υπαρχει προηγουμενον τοσον πολυωρου συνομιλιας του Κυπριου προεδρου με επισημον προσωπικοτητα» — σχολιαζε το Αθηναικον Πρακτορειον, που πληροφορηθηκε επισης πως οι Κυπριοι ονομαζαν τον κ. Παπαδοπουλον τον «ανδρα των μεγαλων αποφασεων». Ο ιδιος ο υπουργος Προεδριας, επιστρεφοντας στην Αθηνα, μιλησε για την αναγκαια συνεργασια της ελληνικης κυβερνησης με τον εθναρχη:
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«Με πιστιν προς την Ενωσιν και ενοτητα σκεψεως και ενεργειων, ο ελληνισμος θα πραγματωση παλιν τους σκοπους του — αντικειμενικος σκοπος ειναι η ενωσις δι' ειρηνικων μεσων και μεθοδων, τας οποιας η ελληνικη κυβερνησις εν συνεργασια με τον εθναρχην θα καθοριση». Μεχρι ποίου σημειου κατορθωθηκε να συντονιστουν οι αποψεις Αθηνας και Λευκωσιας; Οι εκδηλωσεις της Αθηνας αφιναν την εντυπωση μιας καποιας προσεγγισης. Ωστοσο, απο την πλευρα του Μακαριου δεν υπηρξε η παραμικρη δηλωση ή εκδηλωση που να εκφραζει τις δικες του αντιληψεις για τη συναντηση. Στις 24 Αυγουστου, σημειωθηκε ενα γεγονος που εκ των υστερων καταλαβαινουμε πως συντελεσε στο να επιταχυνει την εξελιξη του κυπριακου. Ο βασιλευς Κωνσταντινος αναχωρησε για τον Καναδα, με προσκληση του γενικου διοικητη του, κι ανακοινωσε πως θα επισκεφτη επειτα ανεπισημως την Αμερικη κι έλπιζε και να συναντηθη κει με τον προεδρο Τζονσον — αργοτερα οι κοινοι πολιτες στην Ελλαδα πληροφορηθηκαν πως ο σκοπος του βασιλια ηταν να εξασφαλισει μια μεταστροφη της αμερικανικης πολιτικης υπερ αυτου. Η συναντηση βασιλια — Τζονσον πραγματοποιηθηκε τελικα στις 11 Σεπτεμβρη. Στην Αθηνα, στο μεταξυ, επιταχυνση του δρομου προς μια γρηγορη λυση του κυπριακου. Στις 7 του Σεπτεμβρη, μερα Πεμπτη, οι εφημεριδες ανακοινωναν με τους συνηθισμενους παχεια εκτυφλωτικους τιτλους: «Συναντησις των πρωθυπουργών Ελλαδος και Τουρκιας το προσεχες Σαββατον και Κυριακην. Θα εξετασθουν εν τω συνολω των αι σχεσεις των δυο χωρων, συμπεριλαμβανομενου και του κυπριακου». Η πρωτοβουλια, όπως τ' αποσαφηνισε αργοτερα ο Τουρκος πρωθυπουργος, ηταν ολοκληρωτικα ελληνικη. Πηγα να μαθω τι με ηθελαν, ειπε ο Τουρκος πρωθυπουργος. Δεν μπορουσα ν' αρνηθω. Στην Αθηνα — οπου γνωστοποιηθηκε πως την ελληνικη αντιπροσωπεια θ' απαρτισουν ο πρωθυπουργος Κ. Κολλιας με τον αντιπροεδρο, αντιστρατηγο Σπαντιδάκη, τον υπουργο Προεδριας Γ. Παπαδοπουλο, τον υπουργο Εξωτερικων Οικονομου - Γκουρα, και το γενικο διευθυντη του υπουργειου Δημοσιας Ταξεως, συνταγματαρχη Λαδά, η αισιοδοξια ηταν μεγαλη. Επισημο σχολιο στις 7 Σεπτεμβρη μιλουσε για την «αναγκη αρσεως των διαφορων, ωστε να συνεχισθη αδιαταρακτως η φιλια των δυο χωρων, αι οποιαι και αποτελουν ακρογωνιαιον λιθον της συμμαχιας εις την ευπαθη περιοχην της Νοτιοανατολικης Μεσογειου. Εχει ως εκ τουτου ιδιαιτεραν σημασιαν η προσεχης συναντησις των δυο πρωθυπουργων. Διοτι αποδεικνυει θαρρος και θελησιν ρεαλιστικης εκτιμησεως των διαφορων. Και, δεδομενου ότι, ως συναγεται, προηγηθησαν εποικοδομητικαι συνεννοησεις, σκοπιμως εκφραζονται ελπιδες πληρους αποκαταστασεως των ελληνοτουρκικων σχεσεων και ρυθμισεως των διαφορων». Με βαση την εκτιμηση της Αθηνας, όλα ησαν περιπου ετοιμα για την υπογραφη της συμφωνιας. Ηταν αισθητη όμως η επιφυλαχτικοτητα του Ντεμιρελ, όταν εμφανιστηκε στο Κεσάν της (τουρκικης) Ανατολικης Θρακης για την πρωτη μερα των συνομιλιων: «Πρεπει να εξακολουθησουμε», τονισε, «ν' αναζηταμε, σε μιαν ατμοσφαιρα αμοιβαιας κατανοησης, τροπους επιτευξης μιας πραγματικης φιλιας και κατανοησης». Στις 10 του Σεπτεμβρη, όμως, οι τιτλοι των ελληνικων εφημεριδων εξακολουθησαν να αισιοδοξουν: «Αισιοδοξια εις τας χθεσινας πρωτας συνομιλιας Ελληνων και Τουρκων». Αυτα λεγονταν την Κυριακη το πρωι. Τριτη πρωι, τα φτερα ησαν πεσμενα: «Ελλας και Τουρκια θα επιδιωξουν συσφιγξιν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
των μεταξυ των σχεσεων, και συμπεφωνημενην λυσιν του κυπριακου». Το κοινο ανακοινωθεν ηταν αποκαλυπτικο στην αοριστια του: «Οι προεδροι των δυο κυβερνησεων εξεθεσαν εν λεπτομερια τας αποψεις των επι του θεματος της Κυπρου και υπεγραμμισαν την μεγιστην σημασιαν, την οποιαν η κοινη γνωμη των δυο χωρων αποδιδει εις το προβλημα τουτο. Ανεγνωρισαν ότι η αποκαταστασις καλων σχεσεων και εγκαρδιοτητος μεταξυ των δυο χωρων εξαρταται κατα πρωτον λογον απο μιαν δικαιαν λυσιν του προβληματος τουτου. Συνεφωνησαν συνεπως όπως συνεχισουν δια των καταλληλων οδων την διερευνησιν των δυνατοτητων προσεγγισεως των αποψεων των επι του θεματος αυτου. Ανεγνωρισαν ωσαυτως την αναγκην όπως λαβουν τα καταλληλα μετρα ατινα θα απετρεπο ν την αυξησιν της εντασεως εν Κυπρω και θα διεφυλαττον και θα διηυκολυνον τας καταβαλλομενας προσπαθειας προς επιτευξιν ειρηνικης και συμπεφωνημενης λυσεως». Η ορολογια — λυση «συμπεφωνημενη», «δικαία», συνεχιση του διαλογου, ελλειψη μνειας για την υπαρξη του κυπριακου κρατους, θυμιζε το ανακοινωθεν Τζονσον — Ινονου του Ιουνη του 1964. Ωστοσο, σ' ο,τι αφορα την ουσια, το ανακοινωθεν αποσαφηνιζε πως οι συνομιλιες δεν απεληξαν σε τιποτε απολυτως, εξον στο να δειξουν πως ελειπε η βαση για τη συνεννοηση. Τι ειχε συμβη; Πριν το Κεσάν — Αλεξανδρουπολη, ο Οικονομου - Γκουρας, που ειχε και το αυτι του Κολλια, ηταν πολυ σαφης προς τους Τουρκους. Ειχε ενα σχεδιο, τους ελεγε, που θα σημανει το ξεπερασμα όλων των διαφορων. Το κρατουσε μυστικο για τη μεγαλη συναντηση. Το σχεδιο αυτο, λοιπον, οι Ελληνες το εμφανισαν στο Κεσαν συμφωνα με τις βεβαιωσεις Τουρκων επισημων στην Αθηνα. Ηταν ενα σχεδιο να γινει όλη η Κυπρος ελληνικη, με εγγυησεις για την τουρκικη μειονοτητα στο νησι, και να παραχωρησει η Ελλαδα ταυτοχρονα στην Τουρκια το λεγομενο στρατηγικο τριγωνο στα βορεια της Δυτικης Θρακης, μια μικρη κι αραιοκατοικημενη περιοχη που στρατηγικα ωστοσο ενοχλει την Αγκυρα μεχρις ορισμενο βαθμο. Οι Ελληνες εμφανισαν το σχεδιο τους τουτο γεματοι ελπιδες, σαν κατι το καινουργιο. Κι ο Ντεμιρελ, εκνευρισμενος, τους ειπε πως το σχεδιο αυτο δεν ηταν καινουργιο, πως ειχε υποβληθη και πριν στην Τουρκια και κεινη το απορριψε. Γιατι λοιπον να τους καλεσουν οι Ελληνες στα συνορα για διήμερες συνομιλιες, πανω σε προταση που η Τουρκια ειχε χαραχτηρισει και πριν σαν απαράδεχτη; Καθως φαινεται, ενα αναλογο σχεδιο ειχε καταστρωσει το 1966, με την ιδιοτητα του του υπουργου των Εξωτερικων της κυβερνησης Στεφανοπουλου, ο ναυαρχος Τουμπας. Οι Τουρκοι το αποκρουσαν, αλλα πιστευεται πως το ελληνικο υπουργειο Εξωτερικων δεν το καταχωρησε στο αρχειο του κι ετσι η Αθηνα του 1967, όταν οι ηγετες της ξεκινησαν για το Κεσάν, το ειχε συλλαβει σαν κατι το καινουργιο. Οι Τουρκοι όμως εξοργιστηκαν, θεωρησαν πως τους περιπαιζουν οι Αθηναιοι. Δεν εγιναν γνωστα τα όσα επακολουθησαν. Αγγλικες δημοσιογραφικες πληροφοριες, που προερχονταν απο τουρκικες πηγες, αναφεραν πως οι Ελληνες επεμειναν στην Ενωση της Κυπρου, πως ο Ντεμιρελ ζητησε σ' ανταλλαγμα δυο βασεις που ν' αντιπροσωπευουν τουλαχιστο το ενα δεκατο της συνολικης εκτασης του νησιου, μαζι με δυο ή τρια αυτονομα κι ουσιαστικα ανεξαρτητα τουρκοκυπριακα καντονια, πως ο Κολλιας γυρεψε τοτε να τελειωσει η διασκεψη πανω σε μια νοτα ξεκαθαρης διαφωνιας, μα πως τελικα παρενεβηκε ο υπουργός Προεδριας Γ. Παπαδοπουλος και πετυχε ωστε να συμφωνηθη η συμβιβαστικη φορμουλα του τελικου ανακοινωθεντος. Παντως, όμως, η διασκεψη Κεσαν — Αλεξανδρουπολης οδηγησε σ' αισθητη ψυξη των ψυχρων κιολας σχεσεων Αθηνας κι Αγκυρας. Η κυβερνηση Ντεμιρελ, ιδιαιτερα, πρεπει να σχηματισε στο Κεσαν και την Αλεξανδρουπολη μερικες ανησυχητικες εντυπωσεις, που και φανερωσε εμμεσα, σε δηλωσεις του προς τον τυπο, ο πρωθυπουργος της (βλ. «Βημα» 13.9.67). Ο Ντεμιρελ διατυπωσε τοτε μια συγκαλυμμενη αλλα σαφη προειδοποιηση. Αφου τονισε την αποφαση της Τουρκιας να Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«προστατευσει τα δικαια των ομοεθνων», κι αφου υπογραμμισε πως «εχουμε παντα το νου μας στα ιστορικα δικαιωματα της Τουρκιας στην Κυπρο», ειπε πως όλοι οφειλουν να πολιτευτούν «με διορατικοτητα, αντλωντας διδαγματα απο την πειρα του παρελθοντος. Διαφορετικα θα παρασυρθουμε απο τα παθη και τον ενθουσιασμο και θα σπρωξο υμε το ζητημα σε μιαν επικινδυνη συγκρουση». Δεν εβλεπε δηλαδη συμφωνια ο Ντεμιρελ. Διαισθανοταν ρηξη. Κι εξηγησε στους δημοσιογραφους γιατι δεν ηταν δυνατη η συμφωνια. Η Ελλαδα επεμενε στην Ενωση σαν «τη μονη λυση». Η Τουρκια παλι γυρευε να μη θιγη το καθεστως των συνθηκων Ζυριχης και Λονδινου και να μην ανατραπη η ισορροπια που διαμορφωσε η Συνθηκη της Λωζαννης. Μια συμφωνια θαπρεπε, κατα τον Τουρκο ηγετη, να συμβιβασει τις δυο τουτες τοποθετησεις. Δηλαδη, η Τουρκια ηθελε μιαν επιστροφη στο στατους κβο του 1960, ενισχυμενο σε βαρος των Ελληνων, ή τη διχοτομηση, τη «διπλη Ενωση». Πανω σ' αυτο το σημειο το αδιεξοδο στην Αλεξανδρουπολη ηταν πληρες. Ο Ντεμιρελ ειπε σχετικα: «Απο τελει πραγματικο τητα πως τα δυο μερη βλεπουν τη διαφωνια τους απο διαφορετικη σκοπια, και πως γυρευουν να φτασουν σε μια λυση απο διαφορετικες οδους προσεγγισης». Λιγο αργοτερα, στις 19 μεχρι 29 Σεπτεμβρη, ο Ντεμιρελ βρεθηκε στη Σοβιετικη Ενωση σαν επισημος καλεσμενος των Ρωσων, και κει τοσο η ΕΣΣΔ όσο κι η Τουρκια μπορεσαν ν' αποσαφηνισουν ξανα τη θεση τους, με τροπο που αναμεσα στ' αλλα δεν αφινε πια καμια αμφιβολια για την αποτυχια των συνομιλιων στη Θρακη. Στις 20 Σεπτεμβρη, σ' ένα γευμα προς τιμη του Ντεμιρελ, ο σοβιετικος πρωθυπουργος Κοσυγκιν τονισε: «Ολοι όσοι ενδιαφερονται για μιαν ειρηνικη λυση του κυπριακου προβληματος, με βαση τη διαφυλαξη της κυριαρχιας κι εδαφικης ακεραιοτητας της δημοκρατιας της Κυπρου, εχουν χρέος ν' αντιταχτουν αποφασιστικα στην καθε προσπαθεια για την υπονομευση της ανεξαρτησιας της χωρας αυτης». Ο Κοσυγκιν αναφερθηκε σχετικα και στις «μηχανορραφιες ορισμενων κυκλων» διχως να τις προσδιορισει πιο επακριβως. Το σοβιετοτουρκικο ανακοινωθεν στις 29 Σεπτεμβρη δεν επιδεχοταν παντως παρερμηνεια. Συμφωνα μ' αυτο, οι δυο πρωθυπουργοι. «σημειωσαν τη σοβαρη απειλη, που προκυπτει απο την προσπαθεια επιδεινωσης της καταστασης στο μερος εκεινο της Ανατολικης Μεσογειου (δηλαδη την Κυπρο) κι αποστερησης του κυπριακου κρατους απο την ανεξαρτησια του. Διακηρυξαν την αναγκη να λυθη το προβλημα της Κυπρου με ειρηνικα μεσα, που να διαφυλαττουν την ανεξαρτησια κι εδαφικη ακεραιοτητα του κυπριακου κρατους, να λαβαινουν υποψη τους τα θεμιτα δικαιωματα και συμφεροντα της ελληνικης και της τουρκικης εθνικης κοινοτητας, και να διασφαλιζουν σ' αυτες μιαν ειρηνικη ζωη σ' ατμοσφαιρα ασφαλειας κι αμοιβαιας εμπιστοσυνης». Και καταληγε τα ανακοινωθεν: «Ολα τα κρατη—μελη των Ηνωμενων Εθνων πρεπει ν' αποσχουν απο ενεργειες ικανες να επιδεινωσουν την κατασταση στην Κυπρο, σεβομενα ετσι την αποφαση του Συμβουλιου Ασφαλειας στις 4 Μαρτη 1964». Δεν ηταν λοιπον παραδοξο που ο Κ. Κολλιας, γυριζοντας στην Αθηνα απο την Αλεξανδρουπολη, μιλησε και κεινος μια γλωσσα πολυ διαφορετικη, που δεν μπορεσε να εκφραστη στο ανακοινωθεν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
των ελληνοτουρκικων συνομιλιων: «Θα συνεχισθουν αι επαφαι δια μιαν συμπεφωνημενην λυσιν, συμφωνον προς τας διεθνεις αρχας και τους ποθους του ελληνικου και του κυπριακου λαου» («Βημα», 14.9.67). Ο υπουργος του των Εξωτερικων, Οικονομου - Γκουρας, προχωρησε παραπερα στην ομιλια του προς τη γενικη συνελευση του ΟΗΕ στις 28 Σεπτεμβρη. Δυο, ειπε, ειναι οι αρχες μας σε σχεση με το κυπριακο: Η λυση του κυπριακου θα πρεπει να εκφραζει τη θεληση του κυπριακου λαου στο συνολο του, και θα πρεπει να ειναι συμφωνη με το πνευμα και το γραμμα του Χαρτη των Ηνωμενων Εθνων. Ο Ου Θαντ, όμως, ειχε τη γνωμη πως σαν αποτελεσμα των τελευταιων εξελιξεων ο κινδυνος μιας συγκρουσης γυρω απο το κυπριακο μεγαλωσε: «Αποχωρηση των δυναμεων του ΟΗΕ απο την Κυπρο», σημειωνε στην εκθεση του για την Κυπρο στις 20 Σεπτεμβρη, «θα οδηγουσε στην καταστροφη». Και, στο μεταξυ, ηταν καταφανερο πως, για το Αθηναϊκο τουλαχιστο Πρακτορειο, η κατασταση δεν ειχε αλλαξει σε τιποτε. Στις 23 Σεπτεμβρη 1967, οι εφημεριδες σημειωναν την επισκεψη, που αποφασισε τοτε να κανει στην Κυπρο ο αρχιεπισκοπος Αθηνων, με τους παρακατω τιτλους: «Η Κυπρος υποδεχεται θερμως τον αρχιεπισκοπον Ιερωνυμον. Η Ενωσις, ειπε, δεν θα βραδυνει», και «Ενωσις ειναι το μοναδικον συνθημα κατα την περιοδειαν του κ. Ιερωνυμου». Οι εκδηλωσεις, στις οποιες αναφεροταν το Αθην. Πρακτορειο, ησαν οι ιδιες που καλυψαν τις στηλες των αθηναικων εφημεριδων όταν λιγο πριν ειχε επισκεφτη τη Λευκωσια ο υπουργος Προεδριας: Ψηφισματα, αποφασεις και τηλεγραφηματα ενωτικων σωματειων κι οργανωσεων που ολες τους βεβαια συνεβαινε να εχουν σχεσεις εχθρικες με τον προεδρο Μακαριο. Λιγες βδομαδες αργοτερα, ειχαμε μια καινουργια εξελιξη. Ο στρατηγος Γρηγ. Σπαντιδακης, αντιπροεδρος της κυβερνησης, ξεκινησε για τη Λευκωσια, «να παραστει στη Γενικη Συνελευση του Παγκυπριου Ελληνικου Συνδεσμου Εθελοντων Πολεμιστων». Εστειλε μηνυμα σε κυπριακη εφημεριδα πριν καν πατησει το κυπριακο εδαφος: «Ο κοινος απο δεκαετηριδων δικαιος ποθος υλοποιειται μονον δια της Ενωσεως με την μητερα Ελλαδα και δεν ειναι νοητη ετερα καταληξις της ιστορικης εξελιξεως του εθνικου μας τουτου ζητηματος». Αυτα γραφονταν απο τις εφημεριδες στις 21 του Οχτωβρη. Μια μερα αργοτερα, ο τιτλος του «Βηματος» βεβαιωνε: «Προοιμιον ευτυχων εξελιξεων εις το εθνικον θεμα η αφιξις του κ. Σπαντιδακη εις Κυπρον». Ακολουθουσε ο λογος του στον αερολιμενα Λευκωσιας: Η μητηρ Ελλας δεν βλεπει αλλην στιγμην παρα μονον εκεινην που η κορη της η Κυπρος θα πεση εις τας αγκαλας της, την ωραν δηλαδη της ενωσεως». Η εντονα αντιμακαριακη εφημεριδα «Πατρις» γνωριζε καλα την ιδια μερα τι θα βρει στην Κυπρο ο αντιπροεδρος της κυβερνησης: «Θα διαπιστωθη αλλην μιαν φοραν, επι τη επισκεψει του αντιπροεδρου της ελληνικης κυβερνησεως, ότι παρ' όλην την συστηματικην και έντονον προπαγανδαν ο ελληνικος κυπριακος λαος παραμενει ακλονητος εις τα εθνικα ιδανικα και τον ενωτικον του αγωνα». Μιλωντας στη Λευκωσια, ο Σπαντιδακης, θεωρησε ευκολη υποθεση την Ενωση. Ειπε επι λεξει: «Οι Τουρκοι, ως πρακτικοι και διαθετοντες εις την πολιτικην ηγεσιαν ανδρα μεγαλης αξιας Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ασφαλως θα αντιλαμβανωνται την αναγκην της ταχυτατης, της αμεσου ρυθμισεως των διαφορων μας... προς εφαρμογην των σκοπων του NATO... Καλούμεν την φιλην Τουρκιαν να προχωρησωμεν ταχεως εις την λυσιν της εκκρεμοτητος της μεγαλονησου Κυπρου». Μιλησε μετα το Σπαντιδακη ο στρατηγος Γριβας. Ο Μακαριος όμως δεν ανοιξε το στομα του σ' όλη τη διαρκεια της παραμονης του απεσταλμενου της Αθηνας. Ο Σπαντιδακης, ωστοσο, δεν ένιωσε αμφιβολιες. Παραμονη επιστροφης του στην Ελλαδα ειχε ενα μηνυμα για τους Κυπριους. Ευχοταν «όπως εντος συντομωτατου χρονικου διαστηματος αποδοθη δικαιοσυνη εις την Κυπρον... και αποκαταστασιν της ευτυχιας του κυπριακου λαου, η οποια δυναται να ευρη την πληρη ολοκληρωσιν της μονον εις την Ενωσιν μετα της μητρος Ελλαδος». Στην Αθηνα οι δημοσιογραφοι τον ρωτησαν ποια σχεση διαπιστωσε αναμεσα στη δικη του θεση και του Μακαριου, κι απαντησε: «Ομοιοτητα σκεψεων». Ηταν περιεργη στ' αληθεια η κατασταση. Δυνατοτητα για επιβολη τελικης λυσης του κυπριακου, δηλαδη ενωση, στην πραξη δεν υπηρχε. Η αποσταση αναμεσα στις ελλαδικες και τουρκικες αποψεις ηταν τεραστια, η Κυπρος οπωσδηποτε δε δεχοταν να γινει παζαρι διχοτομικο σε βαρος της, η θεση του Μακαριου στον κυπριακο λαο ηταν πολυ δυνατη, η Σοβιετικη Ενωση καθιστουσε καταφανερη την αντιθεση της στα σχεδια της Αθηνας, ακομη και του Λονδίνου η σταση ηταν τοτε αμφιρροπη, και μοναχα η Αμερικη γυρευε να σταθεροποιησει με καθε τροπο τις θεσεις της στην Ανατολικη Μεσογειο. Συμφωνια με τους Τουρκους μπορουσε τοτε να κλειστη μοναχα με όρους πολυ χειροτερους παρα το 1964. Ομως η Ελλαδα πολιτευοταν σαν να ηταν σε θεση ισχυος. Μοιραια, κατω απο τις συνθηκες αυτες, το κυπριακο βαδιζε το φθινοπωρο του 1967 προς μιαν καινουργια τραγικη κλιμακωση. Ειναι αληθεια πως σαν αποτελεσμα του αραβοϊσραηλινου πολέμου και της αδυναμιας ανατροπης των αραβικων εθνικιστικων καθεστωτων, η κατασταση στη μεσανατολιτικη και μεσογειακη περιοχη χειροτερευε τοτε γοργα για τους Αμερικανους, κι αυτο τους εκανε ανυπομονους και βιαστικους. Η Αλγερια ειχε αρχισει να εθνικοποιει τις αγγλοαμερικανικες εταιριες του πετρελαιου και καλουσε τις αλλες αραβικες χωρες να μιμηθουν το παραδειγμα της. Στο Αντεν, όπου κοντευε να τελειωσει η αγγλικη αποικιακη κατοχη, το επαναστατικο κινημα, καθαρα αριστερο, πηρε διαστασεις απροβλεπτα μεγαλες κι ηταν φανερο πως θ' αναλαβαινε τον έλεγχο της περιοχης, της κατοπιν Λαικης Δημοκρατιας της Νοτιας Υεμενης. Στη Μεσογειο, παλι, ο σοβιετικος στολος δυναμωνε αδιακοπα, κι η ναυτικη και στρατιωτικη συνεργασια των Σοβιετ με την Αιγυπτο επαιρνε διαστασεις. Ο Αμερικανος αντιπροσωπος στο NATO, ο Χάρλαντ Κλήβλαντ, ηταν ανεπιφυλαχτα προειδοποιητικος σ' ενα του αρθρο που εγραψε το Νοεμβρη του 1967 στο περιοδικο του NATO, το «ΝΑΤΟ NEWSLETTER». Οι Ρωσοι, ελεγε κει, «δημιουργησαν ενα σοβιετικο Εκτο Στολο στη Μεσογειο, με το προσχημα της κρισης στη Μεση Ανατολη. Αναμεσα στο 1963 και το 1966, η ναυτικη τους παρουσια σε τουτη τη θαλασσα δεκαπλασιαστηκε σε σημασια, και το 1967 εγινε ακομη πιο επιβλητικη. Ειναι πια φανερο πως η Μοσχα αποβλεπει στη μονιμοποιηση της παρουσιας της στη Μεσογειο». Η Αθηνα συμμεριζοταν τους φοβους των Αμερικανων. Η Κρίστιαν Σάιενς Μόνιτορ δημοσιευε στις 7 Νοεμβρη 1967 το παρακατω τηλεγραφημα εκτακτου απεσταλμενου της στην ελληνικη πρωτευουσα: «Η κυβερνηση της Αθηνας, αλλα κι αλλοι Ελληνες, εχουν επιγνωση του γεγονοτος πως η Μοσχα εξελισσεται γρηγορα σε μια μεσογειακη δυναμη». Μεσα σε μια τετοια ατμοσφαιρα αντισοβιετικης ψυχωσης, κι αδιακοπου παραλληλου φοβου μηπως η Κυπρος αποβει καμια μερα μια «μεσογειακη Κουβα», το λογο ειχαν κεινοι που εσπρωχναν προς τις τελικες λυσεις.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Επεισόδια Κοφίνου Στις 15 του Νοεμβρη 1967, η θυελλα ξεσπασε. Η ανθρωποτητα συνταραχτηκε. Συγκρουσεις έγιναν αναμεσα σ' ένοπλους Τουρκους και δυναμεις ελληνικου στρατου κι εθνοφρουρας στα χωρια Κοφινου κι Αγιοι Θεοδωροι, στο δρομο Λευκωσιας — Λεμεσου και πολυ κοντα του. Οι Ελληνες σαρωσαν τους Τουρκους. Οι Τουρκοι μαινονταν. Μιλουσαν για 24 δικους τους νεκρους, σ' αντιθεση με δυο μονο μελη της κυπριακης εθνοφρουρας που σκοτωθηκαν. Αλλες περιγραφες μιλουσαν για εκατο, κι ακομη και για μια διακοσαρια σκοτωμενους Τουρκους. Τα δυο χωρια ησαν απομονωμενα, μακρυα απο τον τουρκικο στρατο, οι υπερασπιστες τους ειχαν λιγο οπλισμο, οι Ελληνες μεταχειριστηκαν όλμους, πυροβολα κι αρματα. Οι καθοδηγημενοι τιτλοι του ελληνικου τυπου, εμειναν πολυ ψύχραιμοι αρχικα: «Ησυχια εις την Κυπρον μετα τας συμπλοκας, τερμα εις τας τρομοκρατικας ενεργειας των Τουρκων, αι ελληνικαι δυναμεις κατελαβον δυο χωρια, τα οποια παρεδωσαν χθες εις τας δυναμεις του ΟΗΕ». Το ρεπορταζ ηταν λιγολογο. Οι Τουρκοι, ελεγε, κατειχαν τα δυο χωρια για τεσσερις μερες, οι καλες υπηρεσιες του ΟΗΕ δεν τελεσφορησαν, κι αποφασιστηκε η αναληψη δρασης. Τουρκικες απωλειες δεν αναφερονταν. Αυτα γραφονταν στις 16 του Νοεμβρη. Την επομενη η ίδια μακαριοτητα. Μερα Τριτη, δεκαοχτω του μηνα, οι εφημεριδες έγραφαν στους τιτλους τους: «Η υποθεσις έληξε, λεγουν οι Τουρκοι. Απολυτος ηρεμια εις την Κυπρον. Αι δυναμεις της εθνοφρουρας επανηλθον εις τας θεσεις των». Ούτε γατα ούτε ζημια. Μα εξω γραφονταν διαφορετικα πραγματα. Η έκθεση του Ου Θαντ αναφερε στις 16 Νοεμβρη: «Μεγαλες ελληνικες συγκεντρωσεις παρατηρηθηκαν στις 14 του Νοεμβρη κιολας. Η έκταση της επιχειρησης και η ταχυτητα πραγματοποιησης της δειχνει πως η εθνοφρουρα ειχε προσχεδιασει την επιχειρηση για την περιπτωση μιας προβολης αντιστασης απο μερους των Τουρκοκυπριων... Βρεταννικα στρατευματα του ΟΗΕ στο μεταξυ αφοπλιστηκαν βιαια απο τους Ελληνες που αχρηστευσαν τα όργανα τηλεπικοινωνιας τους... (πανω στις επιχειρησεις) η εθνοφρουρα έπιασε θεσεις διπλα στα παρατηρητηρια του ΟΗΕ, εκθετοντας ετσι τους αντρες του ΟΗΕ σε κινδυνο». Οι «Ταιμς της Νεας Υορκης» έγραφαν στις 24 του Νοεμβρη πως ο «Γριβας, διοικητης της κυπριακης εθνοφρουρας, ειχε καταστρωσει σχεδιο δρασης με το επιτελειο. Με βαση αυτο το σχεδιο, ανακοινωσε πως θα επαναλαβει τις περιπολιες στους Αγιους Θεοδωρους, που ειχαν σταματηθή τον Ιουλη μετα τα τελευταια επεισοδια. Στο μεταξυ τα Ηνωμενα Εθνη διαπραγματευονταν με τους Τουρκους. Εξαφνα, όμως, διαπιστωσαν, στις 14 του Νοεμβρη, πως ελληνικες κι ελληνοκυπριακες δυναμεις ειχαν κυκλωσει την περιοχη. Ο Γριβας ειδοποιησε τα Ηνωμενα Εθνη πως θα επαναλαβει τις περιπολιες μεσα σε 25 λεπτα. Οι πρωτες περασαν το χωριο διχως επεισοδιο. Αλλα την επομενη ο Γριβας έστειλε μια πιο δυνατη περιπολο. Κεινη συναντησε ενα οδοφραγμα, απ' όπου της εριξαν πυρα. Αυτο ηταν. Μεσα σε λιγοστα λεπτα, το ελληνικο πυροβολικο αρχισε καταιγιστικο πυρ». Ο απεσταλμενος της «Σαντει Τελεγκραφ» ηταν πιο βιαιος ακομη σε τηλεγραφημα του απο τη Λευκωσια: «Ο Γριβας πηρε την αδεια της Αθηνας για την αστυνομικη του επιχειρηση εναντιον των Αγιων Θεοδώρων και της Κοφινου... Οι εδω παρατηρητες δεν αμφιβαλλουν πως οι Τουρκοι προκληθηκαν σκοπιμα να προβαλουν αντισταση στις ελληνικες περίπολες ωστε να υπαρξει Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
έτσι ενα προσχημα για επιθεση εναντιον των δυο χωριων... Παραμενει ωστοσο αγνωστο κατα ποσο ο προεδρος Μακαριος κι η ελληνικη κυβερνηση αντιληφτηκαν μεχρι που ηταν διατεθειμενος να φτασει ο Γριβας όταν του έδωσαν την αδεια να ξαναρχισει τις «συνηθισμενες αστυνομικες περιπολιες». Οσο για το Μακαριο, αποτελουσε βεβαια γεγονος πως ο Γριβας δεν τον λαβαινε υποψη του, αφου ειχε ανακληθη απο την εφεδρεια και δε θεωρουσε τον εαυτο του υπολογο απεναντι στην κυπριακη κυβερνηση. Οπωσδηποτε, το γεγονος είναι ότι, όπως το Δεκεμβρη του 1963 με τις ταραχες που προκληθηκαν τοτε, όπως τον Αυγουστο του 1964 με την παρατολμη επιθεση εναντιον της Μανσουρας που ειχε σαν ένα της αποτελεσμα την αναληψη της αρχηγιας της εθνοφρουρας απο το Γριβα, έτσι και το Νοεμβρη του 1967 μια πραξη αληθινης παραφροσυνης ανοιξε τους ασκους του Αιολου και προκαλεσε μια κριση που αλλη μια φορα απειλησε να καταλυσει το κυπριακο κρατος και να του επιβαλει ρυθμισεις παραπλησιες με τα δυο σχεδια Acheson και Sandys - Ball, ή και χειροτερες ακομη. Οι Τουρκοι αφηνιασαν. Αγριες αντιαμερικανικες διαδηλωσεις δεξιων φοιτητων στα τουρκικα πανεπιστημια. Η εχθρα προς την Ελλαδα σ' αποκορυφωση. Τουρκικα μαχητικα αεροπλανα σ' επιδειχτικα χαμηλες πτησεις πανω απο τη Λευκωσια. Βιαστικη συγκεντρωση ισχυρων τουρκικων στρατιωτικων δυναμεων στα λιμανια απεναντι στην Κυπρο και σ' αλλα σημεια ευαισθητα για την Ελλαδα. Εφταωρη μυστικη συνεδριαση της τουρκικης εθνοσυνελευσης κι εξουσιοδοτηση προς την κυβερνηση Ντεμιρελ «να στειλει τις ένοπλες δυναμεις της χωρας έξω απο την Τουρκια», «θα κανουμε καθε τι το δυνατο κι αναγκαιο για να σταματηθη η ελληνικη επιθεση» — Ντεμιρελ. «Πρεπει να τεθη τερμα στην αδιακοπη απειλη εναντιον της τουρκικης κοινοτητας στην Κυπρο» — Τσαγκλαγιαγκιλ. «Πηραμε την αποφαση να λυσουμε το κυπριακο μια για παντα» — Σουνάι προς Τζονσον, Βασιλισσα Ελισαβετ, Ντε Γκωλ, Ποντγκόρνυ. Μπροστα στο ξεσπασμα των Τουρκων, η Αθηνα αποβαλε την αρχικη αταραξια της. «Η κυβερνησις επαγρυπνει, διεθνης αντιδρασις εις τας συνεχιζομένας τουρκικας προκλησεις», κραυγαζαν οι τιτλοι των εφημεριδων, και: «Μετα τα τελευταια επεισοδια εις Κυπρον, η Ελλας έλαβε μετρα δια την αντιμετωπισιν παντος ενδεχομενου, τουρκικαι κινησεις και εκδηλος τασις διατηρησεως της εντασεως, εις επιφυλακην ο στρατος, εξαιρεται η στασις της Ελλαδος, το αισθημα ευθυνης το οποίον επεδειξαν οι Ελληνες ηγεται». Αλλα κι ορισμενες αλλες εκδηλωσεις, επισης: Στις 19 του μηνα, αιφνιδιαστικη επιστροφη του Γριβα στην Αθηνα. «Φαινοταν πολυ συνταραγμενος καθως έμπαινε στο αεροπλάνο στη Λευκωσια», έγραφε Αγγλος ανταποκριτης. Δεν ξαναγυρισε τοτε στο νησι ο στρατηγος. Στις 20 του μηνα, διοριστηκε στην Αθηνα ένας νεος υπουργός των Εξωτερικων, ο Παναγιωτης Πιπινελης, απο τους Ελληνες διπλωματες και πολιτικους ο πιο πιστος στο NATO. Μια μερα αργοτερα, ο τυπος δημοσιευε χαρακτηριστικο τηλεγραφημα απο την Αμερικη — ελεγε δηλαδη η «Ουασιγκτον Ποστ», πως «η Ελλαδα κι η Τουρκια που δεν μπορεσαν να συμφωνησουν πανω στο κυπριακο το Σεπτεμβρη, τωρα οφειλουν να επαναλαβουν την προσπαθεια τους». «Η καταστασις ειναι λεπτη και κρισιμος», δηλωνε προς τους δημοσιογραφους στις 22 του μηνα ο Πιπινελης. «Η ελληνικη κυβερνησις θα την αντιμετωπιση με μετριοπαθειαν και σωφροσυνην». Το πρωτο αιτημα των Τουρκων ηταν για αποζημιωση για τα θυματα των δυο χωριων, καθως και για Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
την ανακληση του Γριβα. Η Αθηνα δεν ειχε αντιρρηση στις δυο τουτες απαιτησεις. Αλλα η αδιαλλαξια των Τουρκων μεγαλωνε. Μολις εγιναν δεχτες οι πρωτες τους αξιωσεις κι εμαθαν επισης την αναληψη του υπουργειου Εξωτερικων απο τον Πιπινελη, οι Τουρκοι εθεσαν αλλο αιτημα ασυγκριτα πιο σημαντικο. Ζητουσαν δηλαδη ν' ανακαλεσει η Ελλας το ειδικο εκστρατευτικο της σωμα απο την Κυπρο, τους οχτω χιλιαδες αντρες που ειχαν σταλθη εκει κρυφα επι Παπανδρεου. Γυρω απο αυτο το αιτημα των Τουρκων αναπτυχθηκε τοτε, για δυο σχεδον βδομαδες, μια καινουρια μεσολαβητικη προσπαθεια της αμερικανικης κυβερνησης που προορισμος της ηταν να εξασφαλισει υπερ του προεδρου Τζονσον και της αμερικανικης πολιτικης όσα η μεσολαβηση Sandys - Ball κι επειτα Acheson δεν μπορεσε να τους προσπορισει, την ουσιαστικη δηλαδη καταργηση της κυριαρχιας του κυπριακου κρατους. Για το έργο αυτο ο προεδρος Τζονσον διαλεξε τουτη τη φορα εναν αντρα που ειχε διατελεσει υφυπουργος Αμυνης των Ηνωμενων Πολιτειων και που τα ενδιαφεροντα του ησαν γυρω απο τις στρατιωτικες υποθεσεις και τις μεγαλες επιχειρησεις αλλα που διεθετε επισης μια μεγαλη πειρα στο χειρισμο δυστροπων κρατιδιων της Κεντρικης Αμερικης. Ο Σαιρους Βανς αντιπροσωπευσε την Αμερικη στον Παναμα το 1964 στις δυσκολες μερες που ακολουθησαν μιαν αποπειρα ανατροπης του καθεστωτος Τορρίχος, οργανωμενη καθως λεγοταν απο τη CIA, και τις αιματηρες ταραχες σε βαρος των Αμερικανων που ξεσπασαν τοτε γυρω απο το θεμα της διωρυγας. Ενα χρονο αργοτερα, στον Αγιο Δομινικο, ο Βανς καθοδηγησε την πολιτικη ζωη της χωρας προς την αποκατασταση της εξουσιας των συντηρητικων και φιλοαμερικανικων δυναμεων και την ανατροπη του επαναστατικου καθεστωτος του συνταγματαρχη Κααμάνιο. Ειχε πειρα στις επεμβασεις ο Βανς, κι η πειθω του ηταν σαφως του δυναμικου τυπου. Δε χρειαστηκε να κουραστη πολυ στην αρχη. Οι Τουρκοι ορυονταν, αλλα κι ηξεραν πως το παιγνιδι τους ειχε κερδηθη. «Παμε προς μιαν καινουρια λυση Acheson», τηλεγραφουσε στις 26 του Νοεμβρη στην εφημεριδα «Ομπσερβερ» ο Ρομπερτ Στηβενς. Μια «αμερικανικη Τασκενδη», θριαμβολογουσαν την επομενη οι «Φινανσιαλ Ταιμς». Καθως συνεχιζε τις πτησεις της πανω απο τη Λευκωσια η τουρκικη αεροπορια, καθως τα τουρκικα πολεμικα επλεαν αδιακοπα γυρω απο την Κυπρο, η Αθηνα δεν αργησε να συμφωνησει στα όσα της προτεινε «συμβιβαστικως», σε συνεννοηση παντοτε με τους Τουρκους, ο Σαιρους Βανς. Η Ελλας υποσχεται μια γρηγορη απαντηση στους Τουρκους», τιτλοφορουσε στις 29 του Νοεμβρη την ειδησεογραφια της η εφημεριδα «Σκοτσμαν», ενω η «Σαν» του Λονδινου μαθαινε πως οι Τουρκοι δεχτηκαν να επιδειξουν «λιγη ακομη» υπομονη: «Η Τουρκια παρατεινει τη διορια για τους Ελληνες». Την ιδια μερα, η συμφωνια κλειστηκε, κι η συμφωνια αυτη σημαινε μιαν επαναστατικη μεταβολη στη θεση της Κυπρου. Μεχρι τοτε ο Βανς δεν ειχε παει στην Κυπρο. Προχωρουσε, όπως όλοι οι προκατοχοι του μεσολαβητες, με βαση την επιδιωξη μιας ελλαδοτουρκικης συμφωνιας, που θα επρεπε επειτα οι ενδιαφερομενοι να την επιβαλουν στην Κυπρο. Οι οροι της συμφωνιας, όπως δημοσιευτηκαν στο εξωτερικο: Πρωτο, αμεση, δηλαδη μεσα σε 45 μερες, απομακρυνση του ελληνικου εκστρατευτικου σωματος, των 8.000 δηλαδη αντρων, που σταλθηκαν στην Κυπρο το 1964. Παραμονη στο νησι της ΕΛΔΥΚ και της ΤΟΥΡΔΥΚ, δηλαδη των σταθμευμενων με βαση τις συνθηκες Ζυριχης και Λονδινου δυναμεων, και καμια μνεια για το τι θ' απογινουν οι παραπανισιοι στρατιωτικοι, που κι οι Τουρκοι συγκεντρωσαν κρυφα στα χρονια μετα το 1964. Δευτερο, αμεση διαλυση των τουρκικων στρατιωτικων συγκεντρωσεων στη μικρασιατικη ακτη απεναντι απο την Κυπρο. Οι τουρκικες μοναδες θα γυριζαν στις βασεις τους, απο τις οποιες μπορουσαν βεβαια ευκολα να μεταφερθουν, με την πρωτη ευκαιρια, στη Μερσινη και την Αλεξανδρεττα, για ν' απειλησουν ξανα τη μεγαλονησο.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Τριτο, αναληψη υποχρεωσης απο την Ελλαδα και την Τουρκια να σεβαστουν την ανεξαρτησια κι εδαφικη ακεραιοτητα της Κυπρου. Τεταρτο, αποστρατευση κι αφοπλισμος των τοπικων στρατιωτικων δυναμεων στο νησι. Αυτο αφορουσε προπαντων την κυπριακη εθνοφρουρα που η δυναμη της εφτανε τους δεκαπεντε χιλιαδες αντρες. Πεμπτο, διευρυνση του αστυνομικου ρολου της δυναμης των Ηνωμενων Εθνων στην Κυπρο. Με βαση αυτη τη συμφωνια, η Ελλαδα έπαυε ν' αποτελει αξιοπροσεχτο στρατιωτικο παραγοντα στο κυπριακο. Για τρια χρονια, η Αθηνα ειχε παιξει το χαρτι του προασπιστη του NATO στο νησι. Προβαλλοντας τον εαυτο της σαν τη δυναμη που θα εμποδιζε την Κυπρο να πεσει στ' χερια του «διεθνους κομμουνισμου» κι υπογραμμιζοντας την αποφαση της να μην επιτρεψει ποτε στο κομμουνιστικο κομμα της Κυπρου, το ΑΚΕΛ, ν' ανεβει στην εξουσια, έστω και με εκλογες, η Αθηνα υπολογιζε να εξασφαλισει την υποστηριξη των δυτικων δυναμεων κι ιδιαιτερα της Αμερικης εναντιον της Τουρκιας κι ετσι να πετυχει πλεονεχτικους ορους σε μιαν οποιαδηποτε ρυθμιση του κυπριακου. Το σχεδιο. Βανς, όπως αλλωστε προηγουμενως τα σχεδια Sandys - Ball και Acheson, έδειξε πως απεναντιας η Ουασιγκτον ενεμενε στην αντιληψη οτι η κυπριακη ρυθμιση θα πρεπει οπωσδηποτε να παρει πρωταρχικα υποψη της τα συμφεροντα και τις επιδιωξεις της Αγκυρας. Για τουτο και δε συμβαδισε με την εξουδετερωση του ελληνικου στρατιωτικου παραγοντα η εξουδετερωση του τουρκικου. Σ' αυτο συνεβαλαν βεβαια και λογοι γεωγραφικοι. Η Τουρκια βρισκεται απεναντι στην Κυπρο, σ' αποσταση μολις 65 χιλιομετρων στο πιο κοντινο σημειο. Η Ελλαδα βρισκεται σε μεγαλη αποσταση απο την Κυπρο, κι οι δικες της συγκοινωνιακες γραμμες με το νησι μπορουν επιπλεον να χτυπηθουν ευκολα απο τους Τουρκους. Μα ηταν και πολιτικη η εννοια της ρυθμισης. Η Ελλαδα υποχρεωθηκε να φυγει απο την Κυπρο. Στην Τουρκια δεν προβληθηκε αναλογος ορος. Ετσι, με το σχεδιο Βανς δεν αποκατασταθηκαν σχεσεις στρατιωτικης ισοτητας αναμεσα στην Ελλαδα και την Τουρκια. Εξασφαλιστηκε απεναντιας μια μονιμη υπεροχη της Τουρκιας. Μα το σχεδιο προχωρουσε παραπερα. Φροντιζε για την αποφασιστικη εξουδετερωση και του κυπριακου κρατους. Αποτινε τυπικο φορο τιμής στην εννοια της ανεξαρτησιας και της εδαφικης ακεραιοτητας της Κυπρου. Οι καιροι δεν ησαν πια καταλληλοι για την ειλικρινη διακηρυξη των στοχων της Ουασιγκτον, όπως γινοταν το 1964. Το 1967 ηταν αδυνατο να γινεται λογος για στρατιωτικη κατοχη της Κυπρου με την ιδια ευκολια που τουτο επιχειρηθηκε τρια χρονια νωριτερα στο σχεδιο Sandys - Ball. Η διεθνης ατμοσφαιρα ειχε αλλαξει. Η αμερικανικη παντοκρατορια ειχε τερματιστη. Ομως, διπλα στην αναγνωριση της υπαρξης του κυπριακου κρατους, προβλεποταν στην πραξη ο ευνουχισμος του. Το κυπριακο κρατος επρεπε να μεινει διχως ενοπλη δυναμη δικη του. Η συνθηκη της Ζυριχης, και του Λονδινου, θα παραμενε ισχυρη. Η Τουρκια θα διατηρουσε το νομικο δικαιωμα στρατιωτικης επεμβασης στην Κυπρο, ενω η Κυπρος θαμενε διχως την παραμικρη δυνατοτητα ν' αντισταθη. Ουτε και θα μπορουσε πια, όπως το έκανε το 1964, ν' απευθυνθη στην Ελλαδα για προστασια, γιατι το σχεδιο Βανς ευνουχιζε αποτελεσματικα και την Ελλαδα απο στρατιωτικη αποψη. Κατω απο τις συνθηκες αυτες, η Κυπρος θα υποχρεωνοταν να υποταγη στη διεθνη δυναμη του ΟΗΕ και να γινει όργανο της. Η δυναμη αυτη εξαρτιοταν βεβαια, απο την τυπικη τουλαχιστο αποψη, αποφασιστικα απο το γενικο γραμματεα του ΟΗΕ και τους επιτοπιους αντιπροσωπους του. Η εθνικη συνθεση της, ωστοσο, ηταν βασικα νατοικη και σε μικρο βαθμο ουδετεροφιλη, με μιαν αποκλιση και στη δευτερη τουτη περιπτωση προς το δυτικο στρατοπεδο. Η δυναμη του ΟΗΕ μπορουσε να Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
εξελιχτεί ευκολα σε δυναμη κατοχης, που την πολιτικη της να επηρεαζει σε σημαντικο τουλαχιστο βαθμο η Ουασιγκτον. Κι εν παση περιπτωσει, υπηρχαν κι οι Τουρκοι, υπηρχαν κι οι Αγγλοι. Οσο υπηρχε η εθνοφρουρα, αυτα δεν ησαν δυνατα. Αν οι Αγγλοι της ΟΥΝΦΙΚΥΠ, οπως λεγοταν η δυναμη του ΟΗΕ, προσπαθουσαν τυχον να επιβαλουν δικο τους καθεστως, η εθνοφρουρα ηταν παντα προχειρη για να τους εμποδισει κι ο φοβος της αποκαλυψης των επιδιωξεων τους μπροστα στα ματια της παγκοσμιας κοινης γνωμης και του ΟΗΕ αρκουσε για να τους συνεφερει. Διχως την εθνοφρουρα, και με τους Αγγλους και Τουρκους στο νησι, καθε αντισταση αποβαινε αδυνατη. Αλλωστε, το σχεδιο Βανς προχωρουσε περισσοτερο. Αποσαφηνιζε πως η ΟΥΝΦΙΚΥΠ θ' αναλαβαινε επαυξημενα καθηκοντα, θ' αποβαινε το οργανο ενος υπερκρατους. Κι ετσι, στην πραξη, θα γινοταν το όπλο για την καταλυση της κυριαρχιας του κυπριακου κρατους. Κεινο θα μετατρεποταν σε «αποικια της διεθνους κοινοτητας», μιαν εννοια που οι αποικιοκρατες κεινα τα χρονια ελπιζαν ακομη να επιβαλουν διεθνως σα μεσο διαιωνισης της δικης τους στρατηγικης, πολιτικης κι οικονομικης επιρροης πισω απο προμετωπιδα «διεθνιστικη» και «δημοκρατικη». Δεν υπηρχε βεβαια πιθανοτητα ν' αποδειχτη βιωσιμη η λυση του σχεδιου Βανς. Προορισμος της δεν ηταν να σταθεροποιησει την κατασταση στην Κυπρο, αλλα απεναντιας ν' ανοιξει το δρομο για όλο και πιο αποτελεσματικες επεμβασεις στα εσωτερικα της. Η Κυπρος θα αφοπλιζοταν στη βαση της υπαρκτης κιολας διχοτομησης της. Ο αφοπλισμος της θα ειχε σαν αποτελεσμα να εξισωσει τους ένοπλους Τουρκοκυπριους με τους ενοπλους Ελληνοκυπριους ατακτους. Κι επειδη η ντεφακτο διχοτομηση, που υπαρχει σημερα, ειναι σε βαρος των Τουρκων, επειδη κεινοι κατεχουν τουτη τη στιγμη μολις 4 τοις εκατο του κυπριακου εδαφους και μάλιστα τα πιο φτωχα και αγονα μερη που ειναι αδυνατο ν' αποχτησουν μονα τους οικονομικοκοινωνικη βιωσιμοτητα, κι επειδη τελος ειναι ως γνωστο απεριοριστες σχεδον οι φιλοδοξιες των Τουρκοκυπριων και της Αγκυρας και ξεκαθαρη η επιδιωξη τους να παρουν για τον εαυτο τους τουλαχιστο 30—40 τοις εκατο του νησιου κι ει δυνατο και παραπανω, για τουτο ο αφοπλισμος θα οδηγουσε μοιραια σε οξυνση της διακοινοτικης εχτρας και διαμαχης. Το πολιτικο και οικονομικο στατους κβο θα καταρρεε κατω απο την πιεση των αδιακοπων τουρκοκυπριακων αυθαιρεσιων, το κυπριακο κρατος θα βρισκοταν σ' απολυτη αδυναμια να λειτουργησει πανω σε οποιαδηποτε βαση, κι ετσι τελικα οι «προστατιδες» δυναμεις, οι «υπευθυνες» για την εφαρμογη των συνθηκων Ζυριχης και Λονδινου, θα χρειαζονταν να κανουν την επιλογη τους, κατω απο αμερικανικη καθοδηγηση, αναμεσα στην τελειωτικη νομικη διχοτομηση κατω απο συνθηκες εξαιρετικα ευνοικες για τους Τουρκους, ή μια διεθνη, νατοικη, κατοχη, που θα μετατρεπε την Κυπρο σε βαση αεροναυτικη και θα της εδινε, μεσο ενος αυταρχικου και ξενοκινητου καθεστωτος, την ησυχια και την ταξη που ταιριαζει στους δουλους. Αυτο ηταν το νοημα του σχεδιου Βανς. Ορισμενες ρητρες της τοτε ελλαδοτουρκικης συμφωνιας μπορεσαν να πραγματοποιηθουν. Η αποχώρηση των ελληνικων δυναμεων αρχισε διχως την παραμικρη καθυστερηση και συμπληρωθηκε, χωρις περιττες δημοσιοτητες, εμπροθεσμα το Γεναρη του 1968. Ομως το σχεδιο αφοπλισμου της Κυπρου κι υπαγωγης της στην αστυνομευση της ΟΥΝΦΙΚΥΠ δεν πηρε στο τελος σαρκα κι οστα. Ο Μακαριος κι ο κυπριακος λαος, στη φαινομενικη τους απομονωση κι εγκαταλειψη, σταθηκαν ικανοι ν' ανατρεψουν τους υπολογισμους του κ. Βανς. Ο Βανς για μια περίπου βδομαδα δεν ειχε ασχοληθη με τους Κυπριους. Μολις ομως εξασφαλισε τη συγκαταθεση Αγκυρας κι Αθηνας στις προτασεις του, στραφηκε προς τη Λευκωσια. Της ζητησε να προσυπογραψει — «για χατιρι της διεθνους ειρηνης που διαφορετικα κινδυνευε» — τα όσα ειχαν κιολας δεχτη οι κυβερνησεις Ελλαδας και Τουρκιας. Ο Μακαριος αρνηθηκε. Αντιταξε τους δικους του όρους. Αυτοι προβλεπαν τα εξης: Πρωτο, δεν επροκειτο να διαλυθη η κυπριακη εθνοφρουρα. Η δυναμη αυτη, που αντιπροσωπευε και φυλαγε τα ζωτικα συμφεροντα του κυπριακου κρατους και του κυπριακου λαου, θα παραμενε εν ενεργεια — όσο τουλαχιστο δεν εξασφαλιζοταν μια πιο ολοκληρωμενη λυση γενικου αφοπλισμου στην Κυπρο, και Δευτερο, επρεπε να φυγουν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αμεσως απο την Κυπρο, μαζι με το ελληνικο εκστρατευτικο σωμα, και οι αλλες, δηλωτικες απειλης εναντιον της κυριαρχιας του κυπριακου κρατους, ξενες δυναμεις και βασεις στην Κυπρο. Δεν ξεκαθαρισε κατα ποσο περιλαβαινει στο σχετικο του αιτημα και το συνολο των αγγλικων στρατιωτικων «ευκολιων» και εγκαταστασεων στο κυπριακο έδαφος ο Μακαριος. Μα αποσαφηνισε πως τα λογια του αναφερονται οπωσδηποτε στην ΕΛΔΥΚ και την ΤΟΥΡΔΥΚ. «Δε μ' ενδιαφερει», ειπε, «κατα ποσο θα φυγει το ελληνικο εκστρατευτικο σωμα. Εφοσον αυτη ειναι η αποφαση της Αθηνας, δεν αποκειται σε μενα ν' αντιταχτώ. Μα θελω να φυγουν απο την Κυπρο επισης, σαν επικινδυνες για την ασφαλεια της νησου, κι οι υπολοιπες δυναμεις Ελλαδας και Τουρκιας». Η Τουρκια εξεμανη οταν πληροφορηθηκε τα αιτηματα του Μακαριου. Η Αθηνα, που βρισκοταν σε θεση αδυναμιας, δεν μπορουσε φυσικα ν' ασκησει καμιαν επιρροη στο νησι. Δεν εφευγε απλως το εκστρατευτικο σωμα. Ειχε αποσυρθη κι ο Γριβας, ο μονος αντιπαλος του Μακαριου που μπορουσε ν' αντιταχτη στον εθναρχη. Η επιρροη του Γριβα στους Κυπριους ηταν βεβαια και τοτε πολυ μικρη. Η συντριπτικη πλειοψηφια του κυπριακου λαου, δεξιοι όσο κι αριστεροι, ανθρωποι εν παση περιπτωσει που αποδιναν αποφασιστικη σημασια στο να μην καταλυθη μεσο των ξενων βασεων η ελληνικοτητα του νησιου, δε συμπαθουσε το Γριβα. Ωστοσο, το στρατηγο ακολουθουσαν μερικες δυναμικες ομαδες που θα μπορουσαν ενδεχομενως να καταστησουν αισθητη την παρουσια τους. Οταν η Αθηνα ανακαλεσε το Γριβα, και κεινος χρειαστηκε να επιβιβαστη σε βρεταννικο αεροσκαφος για να γυρισει στην ελληνικη πρωτευουσα, οι δεσμοι των οπαδων του με την επισημη Ελλαδα μοιραια χαλαρωθηκαν για καμποσο χρονο. Ηταν λοιπον ανισχυρη κεινη τη στιγμη στην Κυπρο η κυβερνηση της Αθηνας. Σ' όλη τη διαρκεια της κρισης του Νοεμβρη—Δεκεμβρη 1967 αλλωστε, η ψυχικη επαφη και πολιτικοστρατιωτικη συνεργασια Λευκωσιας κι Αθηνας ελαμψαν κυριως με την απουσια τους. Η κυπριακη κυβερνηση απόφυγε καθε παραλληλη και συντονισμενη εκδηλωση με την ελληνικη. Ο Μακαριος φροντισε να μη σχετιστη με τις ανακοινωσεις της ελληνικης πρωτευουσας, ουτε και με την αδιακοπη δραστηριοτητα και τ' ασταματητα ταξιδια του Βανς, όπως και του Μάνλιο Μπρόζιο, γενικου γραμματεα του NATO που εκανε και κινηθηκε και κεινος δραστηρια, αναμεσα στην Αγκυρα και την Αθηνα. Του Μακαριου οι επαφες κι επικοινωνιες ησαν κυριως με το γενικο γραμματεα του ΟΗΕ. Σε κείνον απηυθυνε στις 4 του Δεκεμβρη το πιο σημαντικο δημοσιο του μηνυμα. Ο Θαντ, σε τηλεγραφημα του προς τον Κολια, τον Ντεμιρελ και το Μακαριο, ειχε ζητησει ν' αποσυρθουν απο την Κυπρο «όλες οι παραπανισιες, περα απο τα γνωστα αποσπασματα τους, δυναμεις τους» (αποφυγε χαρακτηριστικα ν' αναφερει πως υπαρχουν ελλαδικες και τουρκικες δυναμεις που σταθμευουν στην Κυπρο με βαση τις συνθηκες Ζυριχης και Λονδινου). Ο Μακαριος, απαντωντας στον Ου Θαντ, χαιρετισε το τηλεγραφημα του σα σωστο, μα προσθεσε και το εξης: «Η αποχωρηση αυτη (των παραπανισιων Ελλαδιτων και Τουρκων) θα πρεπει ν' αποτελεσει το πρώτο βημα προς την τελικη κι ολοκληρωτικη αποχωρηση απο την Κυπρο όλων των μη κυπριωτικων ενοπλων δυναμεων απο αλλα κρατη — με την εξαιρεση των δυναμεων του ΟΗΕ». Προχωρουσε παραπερα η απαντηση του Μακαριου. Ζητουσε «αποτελεσματικες διεθνεις εγγυησεις εναντιον οποιασδηποτε στρατιωτικης επεμβασης στην Κυπρο», ξεπερνουσε δηλαδη το νεκρο πια θεμα των συνθηκων Ζυριχης και Λονδίνου και καταπιανοταν με το πλατυτερο προβλημα της διασφαλισης μιας ουδετεροποιημενης Κυπρου. Αποσαφηνιζε επισης το μηχανισμο που μεσο του θα επρεπε να κατοχυρωθη η Κυπρος μετα την αποχωρηση των ξενων στρατευματων, δηλαδη «μηχανισμο που να τελει κατω απο τον ελεγχο του Συμβουλιου Ασφαλειας». «Το σχεδιο Βανς κινδυνευει ν' ανατραπη», στριγγλιζαν οι τιτλοι των εφημεριδων στην Αγγλια και την Αμερικη. «Νεες αξιωσεις του Μακαριου», «απειλειται παλι η ειρηνη». Ο Βανς εσπευσε στη Λευκωσια, «να σωσει την ειρηνη». Μια ολοκληρη νυχτα μαχοταν ο απεσταλμενος του Τζονσον να Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
πεισει το Μακαριο να δεχτη το σχεδιο του στην ολοτητα, διχως συζητηση και τροπολογιες. Αργα το πρωι της 3ης του μηνα υποχρεωθηκε να ομολογησει πως αποτυχε. «Η αποστολη μου τελειωσε», ανακοινωσε στους δημοσιογραφους. Ο Μακαριος δεν ειχε υποχωρησει. Δε διαθετε βεβαια τροπο για ν' αναγκασει την ΕΛΔΥΚ και την ΤΟΥΡΔΥΚ να φυγουν. Ωστοσο ειχε σωσει την εθνοφρουρα κι ειχε αρνηθη να καταστησει υπερκράτος την ΟΥΝΦΙΚΥΠ, οπως του το ζητουσε ο Βανς. Σωθηκαν ετσι η ανεξαρτησια κι η ελληνικοτητα της Κυπρου. «Κουρασμενος και μελαγχολικος αναχωρησε απο τη Λευκωσια ο κ. Βανς» εγραφε στους «Ταιμς» του Λονδίνου στις 4 του Δεκερμβη ο απεσταλμενος τους στην Κυπρο Μάικελ Γούλφερς. Και συνεχιζε: «Η κοινη προσπαθεια Καναδων, Αμερικανων και Βρεταννων» (τις αγγλοαμερικανικες προσπαθειες για την επιβολη του σχεδιου Βανς παραλληλισαν αναλογα διαβηματα των Καναδεζων) «να λυσουν την κριση αποσυντεθηκε με μεγαλη ταχυτητα. Με βαση όλα τα υπαρχοντα δεδομενα ο κ. Βανς καταφερε ν' αποτρεψει τον πολεμο, αλλα ΟΙ ΓΠΟΛΟΓΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΔΙΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΔΕΝ ΕΛΑΒΑΝ ΥΠΟΨΗ ΤΟΥΣ ΤΟΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑ ΜΑΚΑΡΙΟΣ» (σημ. Κ.Χ. δικα μου κεφαλαια) . «Η επισκεψη του κ. Βανς στην Κυπρο πρεπει να φανηκε στην κυπριακη κυβερνηση σαν περιπου μια εμπνευση της τελευταιας στιγμης, σαν υποθεση πρωτοκολλου. Μα ο τροπος που χαμογελουσε ο Μακαριος μετα την πρωτη συναντηση των δυο αντρων (σημ. Κ.Χ. που πραγματοποιηθηκε αργα τη νυχτα της 2 του Δεκεμβρη προς τις 3) φανερωνε μια τοσο μεγαλη εσωτερη ικανοποιηση του Κυπριου προεδρου που οι παρατηρητες του ξενου τυπου τη χαραχτηρισαν αμεσως σα σημα κινδυνου». Η εγκυρη «Ντέιλυ Τελεγκραφ», σ' οργιλο αρθρο της στις 4 του Δεκεμβρη, με τον τιτλο: «Μακαριος ο ανθρωπος του χειλους της αβυσσου», δε μασουσε τα λογια της: «Οι ισχυρες ελληνικες δυναμεις στην Κυπρο αποτελουσαν καποτε ασπιδα εναντιον του ενδεχομενου μιας τουρκικης εισβολης. Για καμποσο χρονο ωστοσο ο αρχιεπισκοπος φοβοταν μηπως τυχον χρησιμοποιηθουν εναντιον του για να του επιβαλουν την αποδοχη μιας ελλαδοτουρκικης ρυθμισης του κυπριακου. Το αιτημα για την αποχωρηση τους του εδωσε τη δυνατοτητα να ζητησει να φυγουν ολες οι ξενες δυναμεις, ακομη και κεινες που σταθμευουν με βαση τις συνθηκες. Επιπλεον γυρευει να καταργηθουν τα συμβατικα δικαιωματα της Τουρκιας και να του δοθη μια εγγυηση του ΟΗΕ. Αρνιεται να διαλυσει την παρανομη και βαρεια οπλισμενη ελληνοκυπριακη εθνοφρουρα, κι αποκρουει την αυξηση της αριθμητικης δυναμης και των αρμοδιοτητων της δυναμης του ΟΗΕ. Για να τα κατορθωσει ολα αυτα, στηριζεται στους φιλους του στα Ηνωμενα Εθνη, στην υποστηριξη της Ρωσιας, και στις προσπαθειες του NATO ν' αποτρεψει πολεμο αναμεσα στην Ελλαδα και την Τουρκια». Στις 30 Νοεμβρη 1967, ο Κρις Γουντχαους, συντηρητικος πολιτικος ειδικευμενος στα εξωτερικα και ιδιαιτερα στα ελληνικα ζητηματα, που στην κατοχη διατελεσε συνταγματαρχης της αγγλικης Ιντελλιτζενς κι εμεινε πολυν καιρο στην Ελλαδα, στο βουνο, ειχε ξεκαθαρισει σ' άρθρο του στο περιοδικο «NEW SOCIETY, πως το συμμαχικο συμφερον επιβαλλει την καταργηση της κυπριακης ανεξαρτησιας και του κυπριακου κρατους: «Στην Κυπρο η μονη διεξοδος ειναι να της επιβληθη μια λυση... ...Καλυτερη βαση για μια τετοια λυση ισως να ειναι και σημερα η Ένωση», έγραψε ο Γουντχαους που και φροντισε να υπο γραμμισει την αντιθεση του προ ς τις ιδεες το υ Ου Θαντ για το ν αφοπλισμο του νησιου και την αποχωρηση όλων των ξενων δυναμεων. Η αναμετρηση του Νοεμβρη—Δεκεμβρη 1967, δηλαδη, τελικα αποληξε σε μιαν παραπερα ενισχυση του Μακαριου. Η Αμερικη, αντι να μπορεσει ν' αυξησει την επιρροη της στο νησι, ειδε απεναντιας να λιγοστευει η ικανοτητα της να επηρεασει την πορεια της Κυπρου. Ο Μακαριος βγηκε ενισχυμενος, κει που οι μεγαλες δυτικες πρωτευουσες προβλεπαν, κι επιθυμουσαν, τον τελικο του Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
παραμερισμο. Προκειται για φαινομενο που γυρευει την εξηγηση του. Ποιες δυναμεις οδηγησαν σ' αυτο το αποτελεσμα; Νομιζω πως ησαν τρεις κυριως οι παραγοντες της νικης, και τον ενα τους αναφεραμε κιολας — ηταν η συσπειρωση του κυπριακου λαου, ανεξαρτητα απο πολιτικες πεποιθησεις και τοποθετησεις, γυρω απο τον προεδρο της κυπριακης δημοκρατιας και την πολιτικη του. Οι αλλοι δυο υπηρξαν η Σοβιετικη Ενωση κι οι εκδηλωσεις της αποφασιστικοτητας της απο το ενα μερος, κι απο το αλλο τα Ηνωμενα Εθνη σα συμβολο κι εκφραστής της θελησης του Τριτου Κοσμου να μην επιτρεψει την καταλυση της κυπριακης δημοκρατιας. Μα θα πρεπει ν' αφιερωσουμε, σ' αυτο το σημειο, μερικα λογια και στη σταση της Τουρκιας, που με τη σειρα της, πολιτευομενη με μεγαλο ρεαλισμο και με βαση το συμφερον της, συνεβαλε τελικα, με τροπο εμμεσο, και κεινη στο αποτελεσμα, που πραγματοποιηθηκε. Γυρω στις 22 του Νοεμβρη το NATO κι οι Ηνωμενες Πολιτειες πρωτοεκδηλωσαν επισημα την προθεση τους να παρεμβουν στην καινουργια κυπριακη κριση. Την ιδια μερα ακριβως η σοβιετικη κυβερνηση πρωτοπαιρνε θεση πανω στην κυπριακη κριση, με μιαν επισημη ανακοινωση που τη μεταδωσε το Τας. Η ανακοινωση «προειδοποιουσε» πως οι Ελληνες «αντιδραστικοι αξιωματικοι στην Αθηνα» αγωνιζονται «να βρουν ένα προσχημα γι' ανοιχτη επεμβαση στα εσωτερικα της Κυπρου». Εστω κι αν τελειωσαν οι ένοπλες συγκρουσεις, «η κατασταση στην Κυπρο διατηρει την οξυτητα της, και μεγαλωνει η απειλη εναντιον της κυριαρχιας και ανεξαρτησιας της Κυπρου, καθως κι εναντιον της ειρηνης κι ασφαλειας στην περιοχη της Ανατολικης Μεσογειου». Συνεχιζε, σ' απειλητικο τονο, η ανακοινωση: «Τα σημερινα γεγονοτα δε μας επιτρεπεται να τα βλεπουμε ξεχωρα απο την πολιτικη των αντιδραστικων κυκλων της Ελλαδας που με τη βοηθεια εξωτερικων δυναμεων κλωσσάν για πολυ χρονο τωρα σχεδια, επιλυσης του κυπριακου προβληματος με στρατιωτικες μεθοδους». (Οι κυκλοι αυτοι) «αποσκοπούν στην καταλυση της ανεξαρτησιας κι εδαφικης ακεραιοτητας της Κυπρου με τη λεγομενη Ενωση. Οι στρατιωτικοι κυκλοι, που βρισκονται τωρα στην εξουσια στην Ελλαδα, και οι πραχτορες τους στην Κυπρο αγωνιζονται να μετατρεψουν το νησι σε πολεμικη βαση του NATO, και να ξεπαστρεψουν τις δημοκρατικες δυναμεις στην Κυπρο με τις ιδιες εγκληματικες και τρομοκρατικες μεθοδες που μεταχειριζονται τωρα στο εσωτερικο της Ελλαδας». Η ανακοινωση προχωρουσε να εξαγγειλει αλλη μια φορα τη σοβιετικη τοποθετηση πανω στο Κυπριακο. Η σοβιετικη κυβερνηση «υποστηριζει την κυριαρχια, την ανεξαρτησια και την εδαφικη ακεραιοτητα της Κυπρου, καθως και την ειρηνικη επιλυση όλων των προ βληματων που ανακυπτουν γυρω απο τις σχεσεις του ελληνικου και του τουρκικου πληθυσμου διχως οποιαδηποτε επεμβαση απο το εξωτερικο». (Και η σοβιετικη κυβερνηση αντιτασσεται) «στην παρουσια ξενων στρατευματων και την υπαρξη ξενων βασεων στην Κυπρο». Στις 23 του μηνα, μερα που ο μεσολαβητης Βανς εφτανε στην Αθηνα προερχομενος απο την Αγκυρα, η σοβιετικη κυβερνηση προχωρησε σε δευτερη ενεργεια, τη φορα τουτη με διπλωματικα διαβηματα. Οι σοβιετικοι πρεσβευτες στην Αθηνα, την Αγκυρα, το Λονδίνο, την Ουασιγκτον, τις τεσσερις δηλαδη πρωτευουσες που αγωνιζονταν να βρουν αναμεταξυ τους φορμουλα τερματισμου της κυπριακης κρισης, επιδωσαν σκληρα μηνυματα στους ηγετες των τεσσαρων κρατων. Στην Αγκυρα ο πρεσβευτης Σμιρνοφ εγχειρησε μηνυμα στον Ντεμιρελ. Στο Λονδίνο ο πρεσβευτης Σμιρνοφσκι απευθυνθηκε στον τοτε πρωθυπουργο Harold Wilson. Το «Ντειλυ Εξπρες» εξεθεσε την ουσια του μηνυματος με λιγα λογια ζουμερα:
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«Οι Ρωσο ι ειδο πο ιουν την Αγκυρα, το Λονδινο , την Αθηνα και την Ουασιγκτο ν πως δε θελουν βαση του NATO στην Κυπρο». Κι ένας τιτλος της εφημεριδας διαλαλουσε πως «η Ρωσια εντεινει την πιεση πανω στην Ελλαδα». Η λυση Βανς δεν ειχε τοτε παρει ακομη σαρκα κι οστα. Συζητιουνταν κι αλλες διεξοδοι για το προβλημα που ανακυψε. Μια απ' αυτες ηταν η αμεση παρεμβαση του NATO στην Κυπρο — όπως ειχαν προτεινει και οι Sandys - Ball το 1964. Οι Τουρκοι ζητουσαν τις μερες εκεινες να λυθη το κυπριακο με μονιμη δικη τους στρατιωτικη εγκατασταση στο νησι. Κι η Αθηνα απαντουσε — κατα πως τα έθετε σε τηλεγραφημα του απο τη Λευκωσια προς την εφημεριδα «Ομπσερβερ» ο Ρομπερτ Στηβενς, γενικα ο πιο καλα πληροφορημένος διπλωματικος συνεργατης του αγγλικου τυπου — η Αθηνα, λοιπον, απαντουσε πως «θα δεχοταν την παρουσια των Τουρκων στη νησο, αλλα μοναχα σε μια βαση του NATO». Γι' αυτο το λογο η Μοσχα ειχε σαν κυριο στοχο της την ελληνικη κυβερνηση, θεωρουσε πως κεινη, κι όχι η τουρκικη, ειναι ο φορεας των «νατοϊκων» σχεδιων. Κι ενιωθε αλλωστε μεγαλη δυσπιστια και καχυποψια σχετικα με τον τροπο οργανωσης του ελληνοτουρκικου επεισοδιου στα χωρια Κοφινου κι Αγιους Θεοδωρους, που απο κεινα ξεκινησε η ελλαδοτουρκικη αναμετρηση κι η αμερικανονατοικη παρεμβαση που επακολουθησε. Πρεπει αλλωστε να προσεξουμε πως σ' όλη τη διαρκεια της κυπριακης κρισης οι Τουρκοι αποφυγαν να παρουν θεση εχθρικη στους Ρωσους. Δε μιλουσαν για λυση του κυπριακου προορισμενη ν' αποτρεψει τη δημιουργια καμιας μεσογειακης Κουβας. Δε γυρευαν καν να πραγματοποιησουν μια μονιμη ρυθμιση του κυπριακου προβληματος — πραγμα που επισης θα εκανε τους Ρωσους να γινουν καχυποπτοι. Οπως το ειπε απο πολυ νωρις ο Τσαγκλαγιαγκιλ, σκοπος της Τουρκιας ηταν «να θεσει τερμα οριστικο σε καθε απειλη εναντιον των ομοεθνων της στην Κυπρο». Κι οι διαδηλωτες στην Αγκυρα στρεφονταν εναντιον των Αμερικανων, κι όχι εναντιον των Ρωσων. Για τη Σοβιετικη Ενωση, κατα συνεπεια, υπηρχε χώρος συνεννοησης με την Αγκυρα, όχι όμως με την Αθηνα που, κατα τις πληροφοριες του Ρομπερτ Στηβενς, ηταν ετοιμη να συζητησει και ν' αποδεχτη μια τελικη, νατοικη, λυση του κυπριακου. Της Σοβιετικης Ενωσης η επεμβαση, παντως, σταθηκε ασφαλως σπουδαιοτατη στην κριση του 1967. Αποτελεσε τον κυριο ανασταλτικο παραγοντα. Γιατι τουτη τη φορα μπορουσε να στηριχτη και στο δεδομενο της αδιακοπης, επιβλητικα δυναμικης παρουσιας του σοβιετικου στολου στα νερα της Ανατολικης Μεσογειου. Ας προσεξουμε αλλη μια φορα τον πλατυτερο καμβα των τοτε μεσανατολιτικων εξελιξεων. Το Ισραηλ, κι οι Ηνωμενες Πολιτειες, επιθυμουσαν «παντοτε να πετυχουν τον κατα το δυνατο πιο γρηγορο τερματισμο του αραβοισραηλινου πολεμου — μ' αιγυπτιακη συνθηκολογηση. Ο βομβαρδισμος της Αιγυπτου, και προπαντων η καταστροφη των μεσογειακων λιμανιων της ωστε να της αφαιρεθη καθε δυνατοτητα εξωτερικης, σοβιετικης κατα κυριο λογο, ενισχυσης αποτελουσε το κυριο μεσο προς τουτο. Ομως, ηταν ανεφαρμοστη αυτη η μεθοδος, η μονη αποτελεσματικη. Γιατι στα δυο λιμανια της Αλεξανδρειας και του Πορτ Σάιντ εδρευαν μονιμως πολεμικα του σοβιετικου μεσογειακου στολου. Στην Κυπρο, η σοβιετικη ναυτικη παρουσια δεν ηταν εξισου αμεση. Μα ηταν αισθητη, κι η σοβιετικη σταση στην Αιγυπτο και τη Συρια μαρτυρουσε την αποφασιστικοτητα της ΕΣΣΔ σχετικα με την όλη κατασταση στην Ανατολικη Μεσογειο. Δεν ειναι λοιπον παραδοξο, που κατω απο τις συνθηκες αυτες, το εγκυρο και εντονωτατα αμερικανοφιλο «Εκονομιστ» του Λονδινου, στο πρωτο του σχολιο πανω στον τελικο τερματισμο της κυπριακης κρισης., ειχε να πει τουτο κυριως: «Οι Ευρωπαιοι αρχιζουν επιτελους ν' αποχτουν συναισθηση του δυσαρεστου γεγονοτος πως ο σοβιετικος στολος στη Μεσογειο εχει σκοπο να εγκατασταθη μονιμα σ' αυτη τη θαλασσα... επιβαλλεται ο εκσυγχρονισμος του ελληνικου και του τουρκικου στολου» (9.12. 1967).
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Και φυσικα «επιβαλλοταν» επισης να βρεθη καποιος τροπος ξεπερασματος των ελληνοτουρκικων διαφορων, με μιαν οριστικη ρυθμιση του κυπριακου. Μα και δεν ειναι επισης αξιοπεριεργο που οι Τουρκοι, βλεποντας να συνδεεται η κυπριακη κριση όλο και πιο αξεδιαλυτα με την αραβοισραηλινη, και διακρινοντας όλο και πιο καθαρα το στρατηγικο δεσμο αναμεσα στο προβλημα της Κυπρου και το πλατυτερο μεσανατολιτικο προτιμουσαν να μην εξωθησουν τα πραγματα μεχρι μια τελειωτικη λυση του κυπριακου κι αρκουνταν σε μεταβατικες ρυθμισεις. Δεν ειχαν να χασουν πολλα πραγματα με την ταχτικη τους εκεινη οι ιθυνοντες της Αγκυρας και κατορθωναν ετσι επισης να μην παροξυνουν τις σχεσεις τους με τη Σοβιετικη Ενωση, αποφευγοντας να παρουν θεση εναντιον των Αραβων στην ανελιξη της αραβοισραηλινης κρισης. Αυτες οι σκεψεις εξηγουν την όλη σταση των Τουρκων, που ξερουν παντα να ειναι ρεαλιστες και να φροντιζουν για το εθνικο τους συμφερον, και μας βοηθούν να καταλαβουμε γιατι στην κριση του 1967 η Μοσχα ξεσπαθωσε με τοση βιαιοτητα εναντιον της Αθηνας και των Αμερικανων, όχι όμως κι εναντιον των Τουρκων. Βγηκε σωστος αλλωστε ο υπολογισμος των σοβιετικων. Δε δεχτηκαν ν' αποσυρουν την ΤΟΥΡΔΥΚ απο την Κυπρο οι Τουρκοι, όπως το ζητουσε ο Μακαριος. Μα και δεν επεμειναν να διαλυσει ο Μακαριος την εθνοφρουρα, όπως το απαιτουσαν οι Αμερικανοι. Την κρισιμη στιγμη, όταν γυρευε ν' ανακαλυψει όλους τους δυνατους μοχλους, με τους οποιους ν' ανατρεψει τις θεσεις του Μακαριου και των Κυπριων, ο Βανς διαπιστωσε πως του ελειπε ο τουρκικος μοχλος. Ο δευτερος μεγαλος συμμαχος, στον οποιο μπορεσε να βασιστη ο Μακαριος για την αντισταση του το 1967, ηταν αναμφισβητητα τα Ηνωμενα Εθνη. Ο Ου Θαντ αποδειχτηκε ανεκτιμητος βοηθος. Οι σκεψεις του κι οι επιδιωξεις του συνεπεσαν με του Μακαριου σε βαθμο που δεν μπορουμε yet ξεδιαλυνουμε απο που προερχοταν η αρχικη εμπνευση για τις θεσεις που Ιπαιρνε ο Κυπριος ηγετης. Ο Ου Θαντ αποφυγε πολυ χαρακτηριστικα να διατυπωση ποτε την παραμικρη προταση για τον αφοπλισμο της κυπριακης εθνοφρουρας, κι ετσι αντιδιαστειλε τη θεση του αποτελεσματικα απο των Αμερικανο)ν και του NATO. Κι ο Ου Θαντ φροντισε, σε όσες προτασεις προβαλλε τις κρισιμες κεινες μερες στους ενδιαφερομενους, να προωθει παντα την ιδεα της ουδετεροποιησης του νησιου με την τελικη αποχωρηση όλων των ξενων στρατευματων και τη διαλυση όλων των ξενων βασεων. Πρεπει λοιπον να τον παραδεχτουμε σαν ενα των κυριων συντελεστων του αποτελεσματος στο οποιο καταληξε η κριση. Δεν ενεργουσε φυσικα στο κενο ο γενικος γραμματεας του OHΕ. Δεν ηταν μοναγος του στην προσπαθεια που αναλαβαινε. Απεναντιας, στην εκστρατεια του υπερ της Κυπρου και της εξακολουθητικης ανεξαρτησιας κι εδαφικης ακεραιοτητας της μπορεσε να στηριχτη σε πανισχυρες δυναμεις, στο πλατυ αιτημα του όγκου του πληθυσμου της γης και όλων ουσιαστικα των αδεσμευτων κρατων για τη διαφυλαξη της ειρηνης στην Ανατολικη Μεσογειο και την προασπιση της κυριαρχιας της κυπριακης δημοκρατιας. Το 1967, η συνθεση της γενικης συνιλευσης και του Συμβουλιου Ασφαλειας των Ηνωμενων Εθνων ειχαν μεταβληθη σε βαθμο που η αμερικανικη παντοκρατορια πανω τους ν' αποτελει πια μιαν απλη αναμνηση απο το παρελθον. Μια συμμαχια, πανω σε συγκεκριμενο θεμα, αναμεσα στις αντιπροσωπειες των αναπτυσσομενων χωρων και του σοσιαλιστικου κοσμου μπορουσε πια να δημιουργησει πολυ σοβαρα ζητηματα στις Ηνωμενες Πολιτειες και να τις παρακινησει σε μερικη τουλαχιστο υποχωρηση. Ας κοιταξουμε παλι τον πλατυτερο καμβα. Στις 23 Νοεμβρη 1967 το Συμβουλιο Ασφαλειας αποδεχτηκε σχεδιο αποφασης που καλουσε το Ισραηλ να εγκαταλειψει τα κατεχομενα αραβικα εδαφη και να σταματησει καθε παραπερα αποπειρα ιδιοποιησης αραβικων εδαφων. Η αποφαση αυτη παρθηκε μετα απο εξι σχεδον μηνες σκληροτατου επιβραδυντικου αγωνα που έδωσαν εναντιον της το Ισραηλ και η Ουασιγκτον. Οι δυο αυτες πρωτευουσες, καθως και μερικες αλλες που ωστοσο εκριναν πιο φρονιμο να μην εκδηλωθουν, δεν ηθελαν να υπαρξει ντοκουμεντο που να εμποδισει τη νομιμοποιηση του επιθετικου πολεμου του Ιουνη 1967. Τελικα, ομως, μπροστα στην Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
πιεση που πολλες χωρες, ακομη και φιλικες, ασκουσαν πανω της, η αμερικανικη αντιπροσωπεια στο Συμβουλιο Ασφαλειας υποχρεωθηκε να υποχωρησει και να δωσει κι αυτή την ψηφο της, για την αποφαση της 23ης Νοεμβρη. Βεβαια, και σημερα ακομη, καθως γραφονται αυτες οι γραμμες, η αποφαση δεν έχει ακομη εφαρμοστη. Η Ουασιγκτον και το Τελ Αβιβ βρισκουν τη μια δικαιολογια μετα την αλλη για να μην ξεκινησουν οι αραβοισραηλινες διαπραγματευσεις απο την απλη βαση της αναγνωρισης πως δεν επιτρεπεται να προκυψουν εδαφικα ωφελη, ιμπεριαλιστικες λυσεις προσαρτησης ξενων εδαφων και καθυποταξης ξενων πληθυσμων, απο τον πολεμο των Εξι Ημερων. Στοχος τους παραμενει μια ανταλκιδεια ειρηνη, ετσι που κανενα εθνικιστικο και κοινωνικα μεταρρυθμιστικο καθεστως των Αραβων να μην μπορεσει ν' αντεξει στα επακολουθα αισθηματα ταπεινωσης των αραβικων λαων. Ομως, δεν ειναι βεβαια διχως σημασια η αποφαση, όπως δεν ειναι διχως σημασια η αποφαση των Ηνωμενων Εθνων στις 4 Μαρτη 1964 για την Κυπρο. Στον καινουργιο κοσμο που γεννιεται, και που ενα δικο του διακριτικο γνωρισμα ειναι η χρεωκοπια της καθε προσπαθειας για την κηδεμόνευση των λαων απο μιαν υπερδυναμη, τετιες αποφασεις ενεργουν ανασταλτικα πανω σ' όσους απεργαζονται σχεδια βιαιης επιλυσης των διεθνων προβληματων. Η αποφαση του Συμβουλιου Ασφαλειας στις 23 Νοεμβρη 1967, επειδη ακριβως πραγματευοταν θεμα που ενδιαφερε όλον τον αραβικο κοσμο, ειχε μιαν ξεχωριστα μεγαλη σημασια. Το πάρσιμό της, την εποχη ακριβως που αρχιζε μια καινουργια προσπαθεια δυναμικης επιλυσης του κυπριακου, σημαινει ακριβως πως τα Ηνωμενα Έθνη διαθεταν ουσιαστικη ικανοτητα για να βοηθησουν κι αυτα στην αποτροπη μιας δυναμικης λυσης. Η δραστηριοτητα, που αναπτυξε για λογαριασμο της Κυπρου ο Ου Θαντ, στηριζοταν σε μια πραγματικη, έστω κι αν επιφανειακα μοναχα ηθικη και ψυχολογικη, δυναμη. Ο συσχετισμος δυναμεων, που προκυψε απο την κριση του 1967, δεν ηταν βεβαια κατι το ξεκαθαρο και τελειωτικο. Η Ελλαδα εξασθενισε σαν παραγοντας του κυπριακου. Δεν εκμηδενιστηκε. Η εθνοφρουρα έμεινε κατω απο ελλαδικο στρατιωτικο ελεγχο. Ομως η απουσια του Γριβα ειχε μια μεγαλη σημασια. Απο το 1955 και περα, όταν αρχισε τον αγωνα της ΕΟΚΑ, ο Γριβας εχανε επιρροη και δυναμη στην Κυπρο. Τον ζημιωσαν ορισμενες μεθοδες της ΕΟΚΑ. Επειτα, το 1964, όταν πηγε στην Κυπρο με τις ευλογιες του Παπανδρεου και των υπουργων του, η πολιτικη δραστηριοτητα που αναπτυξε αρχικα, περιοδευοντας όλα τα χωρια και εκφωνωντας λογους, τον εφερε σ' αμεση επαφη με πολλους Κυπριους και δεν ενισχυσε το γοητρο του. Η επιχειρηση Μανσούρας— Κοκκινων μπορει να μη τον ζημιωσε, μα και δεν τον ενισχυσε. Σα διοικητης της εθνοφρουρας μετα τον Αυγουστο του 1964 ηρθε συχνα σε συγγκρουση με κυπριακα κομματα και Κυπριους πολιτικους, κι η κοινη γνώμη γενικα σ' αυτες τις περιπτωσεις δε συντασσοταν μαζι του. Το επεισοδιο Κοφινου—Αγιων Θεοδωρων τον μειωσε εξαιρετικα. Φανερωνε πως αυτος κι οι συμβουλοι του δεν καταλαβαν πως, σε μιαν εποχη όπου κι οι υπερδυναμεις δεν εχουν δυναμη απεριοριστη κι οπωσδηποτε αλληλοεξουδετερωνονται, δεν ηταν νοητο να θελει αυτος να λυνει τα προβληματα με μεσα δυναμικα. Σαν αποτελεσμα της πρωτοβουλιας που αναλαβε, η Κυπρος διέτρεξε ένα εξαιρετικα μεγαλο κινδυνο, κι η Αθηνα με το να τον ανακαλεσει υπογραμμισε το γεγονος της αποτυχιας του και του σφαλματος εκτιμησης που διαπραξε. Μα ωστοσο ο Γριβας, σαν Κυπριος, σαν ανθρωπος που ανεξαρτητα απο το βαθμο ευθικρισιας του και διορατικοτητας του παθαίνεται παντως για την πραγματοποιηση των εθνικων ποθων στο νησι, διατηρουσε οπωσδηποτε μια καποια αντιπροσωπευτικοτατα. Του έμεναν μερικοι οπαδοι, όχι πολλοι, αλλα καλοι στις δυναμικες μεθόδους. Και του ηταν παντα δυνατο να μιλησει σαν Κυπριος κι όχι σαν Ελλαδιτης, να πει δηλαδη πως κρινει το κυπριακο με βαση τα ειδικωτερα συμφεροντα του κυπριωτικου ελληνισμου κι όχι τα γενικωτερα και συχνα πολυ διαφορετικα συμφεροντα του «εθνικου κεντρου». Η αποχωρηση του Γριβα, και του ελληνικου εκστρατευτικου σωματος σημαιναν πως η θεση της Αθηνας, σ' ο,τι αφορουσε τα προβληματα του νησιου, εξασθενισε απεναντι τοσο στο κυπριακο Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
κρατος και τον κυπριακο λαο, όσο απεναντι στην Τουρκια κι επισης το NATO. Ας μη λησμοναμε πως της Αθηνας το γόητρο αρχισε να πεφτει, στα ματια των Κυπριων, απο την εποχη κιολας του αγωνα της ΕΟΚΑ και των συμβιβαστικων προσπαθειων του Καραμανλη και του Αβερωφ - Τοσιτσα. Η πτωση αναχαιτιστηκε μερικα, στους μηνες της διακυβερνησης της χώρας απο τον Παπανδρεου, μολο που οι αντιφατικοτητες του ηγετη του Κεντρου προκαλουσαν πολλα ζητηματα στην Κυπρο, μα επαναληφτηκε γοργη απο τη στιγμη που ανεβηκαν στην εξουσια οι λεγομενοι «αποστατες» — κι ουτε σταματησε απο τοτε. Στους Κυπριους ριζωνε όλο πιο βαθεια η πεποιθηση πως τα συμφεροντα, κι οι επιδιωξεις, της Ελλαδας δεν ειναι οι ιδιες με τις δικες τους. Και ταυτοχρονα παρατηρουσαν πως με το περασμα του χρονου, με τις εμπειριες που αποχτουσε, με τις σχεσεις που δημιουργουσε κι αναπτυσσε διεθνως, ο Μακαριος πετυχαινε να βελτιωνει την αποδοση του σαν κυβερνητη, φανερωνοταν σαν όλο πιο ικανος ν' αντεπεξελθει στις δυσκολιες που περιβαλλαν το νησι και το λαο του. Διαρκως περισσοτερο, λοιπον, η θεση της Αθηνας, στην αδιακοπη σιωπηλη ή και καμια φορα, κραυγαλεα αναμετρηση της με το Μακαριο, εξαρτιοταν απο το δυναμικο παραγοντα. Αυτο ακριβως το ένα όπλο, που της απομενε, εξασθενισε με τη ρυθμιση του Δεκεμβρη 1967, που την ακολουθησε, αρχινωντας στις 8 Δεκεμβρη κατω απο συνθηκες μεγαλης εμπιστευτικοτητας, η αποχωρηση του ελληνικου εκστρατευτικου σωματος απο τη μεγαλονησο. Αν η Αθηνα εξασθενισε, κι αν η θεση του Μακαριου κατοχυρωθηκε χαρη στο συνασπισμο δυναμεων και παραγοντων που τον υποστηριξαν και τη δικη του αποφασιστικοτητα, δυναμωσε ωστοσο η θεση της Τουρκιας. Ας μην το λησμοναμε: Ολοι όσοι ειχαν τα μεσα να ξερουν τι γινεται στην Κυπρο, βεβαιωναν απο καιρο πως, διπλα στην Ελλαδα αν και σε καπως μικροτερη κλιμακα, κι η Τουρκια εστελνε δικους της στρατιωτικους στην Κυπρο. Αυτους τους στρατιωτικους δεν τους ανακαλεσε με τη ρυθμιση του 1967. Ουτε η Ουασιγκτον, ουτε η Αθηνα, ουτε το Λονδίνο, εθεσε ποτε ζητημα σχετικα μ' αυτο το θεμα. Δεν ξερω κατα ποσο αληθευουν οι βεβαιώσεις πως απο τοτε η Τουρκια προχωρησε σε παραπερα ενισχυση των δικων της παρανομων δυναμεων στο νησι. Μα ειναι έτσι κι αλλιως βεβαιο πως, σαν αποτελεσμα της ολοκληρωτικης χρεωκοπιας των σχεδιων του 1967, η Κυπρος εξαρτιεται σημερα, για την αμυνα της, περισσοτερο παρα ποτε προηγουμενως όχι απο δυναμεις που προσφερονται να τη μετατρεψουν σε φρουριο απόρθητο κατά το σχεδιο Παπανδρεου - Γριβα, αλλ' απο δυναμεις που μαχονται να τη μετατρεψουν σε νησι ειρηνης κι ουδετεροτητας. Αυτο ηταν ενα βασικο αποτελεσμα της αναμετρησης του 1967, έστω κι αν, ή μαλλον ακριβως επειδη, δεν μπορεσαν ποτε να εξοβελιστουν όλοι οι δυναμικοι παραγοντες απο τη νησο. Το 1967 αποτελεσε έτος, όταν οι υπερδυναμεις αναμετρηθηκαν στη Μεσογειο και τη Μεση Ανατολη και διαπιστωσαν — εμπρακτως, ακομη και με πολλη πικρη αιματοχυσια — πως δεν ειναι δυνατη η επιβολη ή η αποκατασταση ενος στατους κβο με μεσα δυναμικα. Αυτο σημειωθηκε σχετικα με τις αραβοισραηλινες σχεσεις, καθως και σχετικα με το κυπριακο. Επροκειτο για αποτελεσμα που φυσικα καθρεφτιζε το γεγονος της βαθμιαιας πτωσης του αμερικανικου παραγοντα και της βαθμιαιας ανοδου του σοβιετικου. Η ταση ηταν προς τη συνεχιση της αλλαγης αυτης στο συσχετισμο δυναμεων, δηλαδη προς το παραπερα αδυνατισμα της θεσης των Αμερικανων στο χωρο της Ανατολικης Μεσογειου, περιλαμβανομενης και της Κυπρου. Σχετικα με την Κυπρο, λοιπον, διαγραφοταν μια προοπτικη καθε αλλο παρα ευχαριστη για την Ουασιγκτον. Στο μεταξυ εκεινη, καθως επισης το Λονδινο, και διπλα τους απο το ένα μερος η Αθηνα και απο το αλλο η Τουρκια, διατηρουσαν ακομη πολλα προπυργια δυναμης στην Κυπρο. Ακομη κι η ταξικη διαρθρωση στην Κυπρο μπορουσε να τους εξασφαλισει πολυτιμους συμμαχους κατω απο ορισμενες συνθηκες. Δεν έλειπαν λοιπον απο τους Αμερικανους τα μεσα ν' αντιταχτούν παραπερα στις δυσμενεις εξελιξεις που έβλεπαν να διαγραφονται στην Κυπρο μετα την αποτυχια της αποστολης του Σάιρους Βανς. Η κριση του 1967, κατα «συνεπεια, πρεπει να παραδεχτουμε πως απο ορισμενες αποψεις αφησε την κατασταση πιο ρευστη κι ασταθη απ' ο,τι ηταν πριν. Ηταν μοιραιο, κατω από τους όρους αυτους, η περιοδος σταθεροποιησης που ακολουθησε ν' αποδειχτη πολυ βραχυχρονια, κι ο καθε ενδιαφερομενος να προσπαθησει από την πρωτη στιγμη να ενισχυσει τις θεσεις που βρεθηκε να Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
κατεχει και να θεραπευσει τις αδυναμιες που εμφανιστηκαν στις ταξεις του. Ο Ου Θαντ, που έργο του ηταν ν' αποτρεψει μιαν επαναληψη των γεγονοτων του Νοεμβρη, καταλαβε απο την πρωτη στιγμη την αναγκη ν' αναληφτη μια προσπαθεια μονιμης αντιμετωπισης του κυπριακου προβληματος πανω σε βασεις δημοκρατικες. Στις δωδεκα του Δεκεμβρη 1967, κιολας, ο Θαντ, σ' έκθεσή του προς το Συμβουλιο Ασφαλειας για τις εξελιξεις του κυπριακου, εκδηλωσε καθαρα την ανησυχια του για την κατασταση. ...«Επιβαλλεται η γρηγορη αναληψη δρασης για την επιτευξη μιας ρυθμισης του κυπριακου», τονισε στην έκθεσή του, και προσθεσε: «Τα Ηνωμενα Εθνη προσφερονται να μεσολαβησουν ξανα αναμεσα στους αντιπαλους για την υποβοηθηση μιας συμφωνιας». Δεν έγινε αμεσως δεκτη η εισηγηση του τουτη. Οι Τουρκοι γυρεψαν απεναντιας ν' αξιοποιησουν την ηττα της Ελλαδας στην αναμετρηση του Νοεμβρη με το να επιβαλουν την ντε φακτο διχοτομηση του νησιού. Καθως συνεχιζοταν η αποχωρηση του ελληνικου εκστρατευτικού σωματος από την Κυπρο, οι Τουρκοκυπριοι ηγετες ανακοινωσαν στις 29 του Δεκεμβρη πως θα συγκροτησουν μια «Προσωρινη Διοικηση» των εδαφων που τελουσαν κατω από τον έλεγχό τους. Ο Μακαριος αντιδρασε, υποχρεωνοντας αναμεσα στ' αλλα τον Τουρκο πρεσβυ στη Λευκωσια, Ζεκί Κιουνεράλπ, να φυγει από το νησι σαν ανεπιθυμητος. Αυτό γινοταν στις 31 Δεκεμβρη, καθως εκπροσωπος της κυβερνησης της Αθηνας εκδηλωνε και κεινος τη «βαθεια ανησυχια» της Ελλαδας για την αποπειρα τουτη της «ντε φακτο διχοτομησης του νησιου». Ο Ου Θαντ αποταθηκε παλι στο Συμβουλιο και το πληροφορησε, στις 4 Γεναρη 1968, για τις ανησυχιες που του εμπνεει η πρωτοβουλια των Τουρκοκυπριων. Ομως, κεινοι ειχαν την υποστηριξη της Αγκυρας, κι ο Ντεμιρελ σε μια του ακροαση τύπου υποστηριξε πως η Τουρκια δε θα δεχτη μεσολαβηση των Ηνωμενων Εθνων στο κυπριακο. Ο Μακαριος, με τη σειρα του, πηρε μετρα ενισχυσης της εθνοφρουρας, και στις 8 Γεναρη, πριν ακομη συμπληρωθη η αποχωρηση του ελληνικου εκστρατευτικου σωματος, δημοσιευσε διαταγμα για την παραταση της θητειας στην εθνοφρουρα απο δεκαοχταμηνη σε εικοσιτετραμηνη. Η τουρκικη προσπαθεια αξιοποιησης της ηττας της Ελλαδας για την επιβολη στην Κυπρο λυσης ευνοϊκης για τις τουρκικες διεκδικησεις στο τελος αποτυχε. Η πρωτοβουλια του Ου Θαντ προωθηθηκε σε πεισμα όλων των αντιδρασεων. Στις 9 Μαρτη 1967 ο γενικος γραμματεας του ΟΗΕ υποβαλε στο Συμβουλιο Ασφαλειας τις αποκρυσταλλωμενες προτασεις του για τη μεσολαβητικη προσπαθεια του ΟΗΕ. Αυτες προβλεπαν τα παρακατω: Πρωτο, προσκληση του αντιπροσωπου του γενικου γραμματεα στη Λευκωσια, του Μπιμπιάνο Οσόριο - Ταφάλ, προς τους Ελληνοκυπριους και τους Τουρκοκυπριους για την εναρξη διακοινοτικων συνομιλιων υπο την αιγιδα του, Δευτερο, διατυπωση συστασης «προς την κυπριακη κυβερνηση και την τουρκοκυπριακη ηγεσια να επιδειξουν την πιο μεγαλη δυνατη προσοχη στη συμπεριφορα τους και ν' αποφυγουν καθε επεισοδιο». Τριτο, διατυπωση συστασης προς την Ελλαδα και την Τουρκια «να δειξουν την πιο μεγαλη δυνατη συγκρατηση σε σχεση με το κυπριακο». Τεταρτο, αποδοχη απο μερους των Ελληνοκυπριων και των Τουρκοκυπριων προτασεων που διατυπωσε η ΟΥΝΦΙΚΥΠ για την αποκλιμακωση της αναμετρησης στο νησι, και Πεμπτο, αναγνωριση του δικαιωματος των Ελληνοκυπριων να περνουν ελευθεροι απο περιοχες που τις ελεγχουν οι Τουρκοκυπριοι. Οι προτασεις αυτες, που η κυπριακη κυβερνηση υποστηριξε έκθυμα, εγιναν δεχτες απο το Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Συμβουλιο Ασφαλειας. Διανοιχτηκε ο δρόμος για μια καινουργια φαση διαπραγματευσεων, που το ελαχιστο αποτελεσμα της ηταν να κερδηθη χρονος και να ευκολυνθη η Κυπρος να περασει μερικα δυσκολα χρονια πολιτικοστρατιωτικης αναμετρησης των υπερδυναμεων στο χωρο της Ανατολικης Μεσογειου. Κι επιβεβαιωθηκε η αδυναμια της Τουρκιας να επιβαλει δικο της στατους κβο στην Κυπρο μετα την αποχωρηση του ελληνικου εκστρατευτικου σωματος. Οι διακοινοτικες συνομιλιες αρχισαν στις 23 του Μαη του 1968 στην κατοικια του Oσόριο - Ταφάλ στην κυπριακη πρωτευουσα, κι η κυπριακη κυβερνηση πηρε παραλληλα μια σειρα μετρα προορισμενα να χαμηλωσουν τη θερμοκρασια και να διευκολυνουν τη συνεννοηση. Η τουρκοκυπριακη πλευρα δεν αποκριθηκε με την ιδια προθυμια, μα και δεν μπορεσε να εμποδισει ολοκληρωτικα την εκτονωση της καταστασης. Στις 18 Ιουνη, 1968, ο αντιπροσωπος της Σοβιετικης Ενωσης στο Συμβουλιο Ασφαλειας, Γιακόμπ Μαλίκ, θεωρησε σκοπιμο να ξανατονισει σε λογο του τη σοβιετικη τοποθετηση στο θεμα. Η Σοβιετικη Ενωση, επαναλαβε, επιμενει πως το κυπριακο προβλημα πρεπει να λυσουν οι ίδιοι οι Κυπριοι αναμεταξυ τους, διχως επεμβασεις απο μερους αλλων κρατων. Και συνεχισε: «Η Σοβιετικη Ενωση επιμενει επισης πως επιβαλλεται ν' αποσυρθουν από την Κυπρο όλες οι ξενες δυναμεις και να διαλυθουν όλες οι ξενες στρατιωτικες βασεις πανω στο νησι. Η ιδια η ζωη καταδειξε πως η παρο υσια δυναμεων το υ ΟΗΕ στην Κυπρο δεν μπο ρεσε και κεινη να επιλυσει το κυπριακο προβλημα... Ωστοσο, η ΕΣΣΔ δε θ' αντιταχτη στην παραταση της παραμονης αυτων των στρατευματων στην Κυπρο». Ο λαος της Κυπρου αποτελεσε όπως ειδαμε, απαραιτητο συντελεστη της επιτυχιας που σημειωσε ο Κυπριος ηγετης. Ο Μακαριος το αντιληφτηκε αμεσως. Στις 25 Φλεβαρη 1968 έλαβε χωρα νεα προεδρικη εκλογη στην Κυπρο. Υποψηφιοι ησαν από το ένα μερος ο Μακαριος, που η πολιτικη του ηταν γνωστη, κι απο το αλλο ο κ. Ευδοκας, αδιαλλαχτος «ενωτικος», που ζητουσε την «Ενωση» διχως να ενδιαφερεται για το εθνικο τιμημα της και κατηγορουσε τον ηγετη της Κυπρου σαν ταχα προδότη του «ενωτικου» αγωνα. Το αποτελεσμα: Μακαριος 220.911 ψηφοι, τα 95,45% των ψηφισαντων, κι Ευδοκας 8.577 ψηφοι, τα 3,71% των ψηφισαντων. Οι υπόλοιποι εριξαν λευκα ή ακυρα ψηφοδελτια. Η εκλογη επιβεβαιωσε με το αποτελεσμα της πως δεν υπηρχε στην Κυπρο λαϊκη δυναμη αξιολογη που να πολεμα την πολιτικη του Μακαριου και να ζητα τη χαραξη μιας καινουριας γραμμης για το εθνικο ζητημα. Ολοκληρωθηκε με τον τροπο αυτον η ηττα των παραγοντων που δοκιμασαν το 1967 ν' ανατρεψουν το κυπριακο στατους κβο. Η κριση του 1967 υπηρξε λιγοτερο θανασιμη για την Κυπρο από την κριση του 1963 - 1964. Οι αντικυπριακες δυναμεις βρεθηκαν σε πιο μεγαλη δυσκολια να συντονισουν τις προσπαθειες τους, κι οι φιλικες προς το Μακαριο δυναμεις εδειξαν πως ειχαν αντρωθει στο μεταξυ. Ωστοσο, κι αυτη η κριση δεν αποληξε σε ξεκαθαρο αποτελεσμα. Δεν μπορεσαν να ξορκιστούν οι κινδυνοι. Κι εδειξαν μιαν ανησυχητικη ταση παροξυνσης οι απειλες εναντιον της Κυπρου και του λαού της. Η ισορροπια δυναμεων στη Μεσογειο ειχε πια αρχισει καταφανερα να μετατοπιζεται. Σαν αποτελεσμα αυτης της εξελιξης εγινε πιο αχαλινωτη η επιθυμια κι η επιδιωξη, της καταλυσης της κυπριακης ανεξαρτησιας. Μπορει να μην πετυχε τοτε η προσπαθεια αυτη, σαν αποτελεσμα στραβων κι επιπολαιων υπολογισμων των παραγοντων που κινηθηκαν για την ανατροπη του στατους κβο. Ωστοσο, οι συνθηκες, που κατω τους ξετυλιχτηκε η κριση του 1967, καθιστουσαν βεβαιη περιπου την επαναληψη της κρισης με την πρωτη ευκαιρια που θα παρουσιαζοταν. Η κριση του 1967 εληξε σε μια νοτα ξεκαθαρης δυσαρμονιας αναμεσα σ' Αθηνα και Λευκωσια. Η τελικη ρυθμιση, όπως επηλθε, στηριχθηκε στην ανοιχτη παραγνωριση, απο μερους της Κυπρου, των όσων η Αθηνα ειχε δεχτει κι υπογραψει. Για πρωτη φορα, αφοτου αρχισε, λιγο μετα το 1950 ο αποφασιστικος εθνικος αγωνας των Κυπριων, ο συντονισμος αναμεσα σ' εθνικο κεντρο και Κυπρο ειχε εκλειψει στην πραξη, κι η Κυπρος διδαχτηκε πως η ελλειψη αυτη συντονισμου της σταθηκε πολυτιμος βοηθος για την επιβιωση. Η εκβαση αυτη μιας ιστορικης κρισης δεν μπορουσε βεβαια παρα να επιδρασει δυσμενως πανω στις παραπερα σχεσεις Αθηνας και Λευκωσιας, αφου μαλιστα το πολιτικο στατους κβο στις δυο πρωτευουσες εμεινε το ιδιο, με το Μακαριο επικυρωμενο απο τη λαικη ψηφο στη Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Λευκωσια, με το στρατιωτικο καθεστως ακλονητο στην Αθηνα.
Η τ ρι τ η φ ασ η 1 96 9 -1 9 72 Στην ιστορια της τελευταιας, τωρινης και συνεχιζομενης φασης της κυπριακης κρισης παιζει σπουδαιο ρολο η ημερομηνια της 3ης και 4ης Ιουνη 1971. Ησαν οι μερες, που συνηλθε στη Λισαβωνα η ταχτικη ανοιξιατικη διασκεψη των υπουργων των Εξωτερικων του NATO, και τοτε, συμφωνα με τη σοβιετικη «Πραβδα», που εγραψε πανω στο θεμα αυτο τον Ιουνη του '71 και το Δεκεμβρη του ιδιου χρονου, οι Ελληνες και οι Τουρκοι, ο κ. Ξανθοπουλος - Παλαμας δηλαδη και ο κ. Ολτσάυ, απεργαστηκαν καθως υποστηριχτηκε, κατω απο τις ευλογιες των συναδελφων τους της ατλαντικης συμμαχιας, σχεδιο για τη μοιρασια της Κυπρου αναμεσα στις δυο τους χωρες, σχεδιο που ο βασικος του στοχος ηταν να μετατρεψει το νησι σε «στρατιωτικο προπυργιο» του NATO διπλα στο Ισραηλ και καταφατσα στις αραβικες χωρες. Γυρω απο τη «συνωμοσια» τουτη της Λισαβωνας θορυβηθηκαν οι Ρωσοι και συγκινηθηκαν οι Κυπριοι, και γυρω της διαρρηχτηκαν πολλα ιματια στην Αθηνα. Γιατι αν οι Ρωσοι καταγγειλαν το μακαβριο χαραχτηρα του σχεδιου που ελεγαν πως καταστρωθηκε τοτε, η Αθηνα, εξόν απο οργιλες διαψευσεις της ολοτελα «φανταστικης τουτης επινοησης» δε βρηκε λογια επαρκως ευγλωττα για να εκφρασει την αγαναχτηση της που ο ιδιος ο Κυπριος υπουργος των Εξωτερικων, ο κ. Σπυρος Κυπριανου, αποδωσε σημασια σ' αυτα τα «ψευδολογηματα». Δεν τα πιστεψε απλως ο Κυπριανου, κατα την Αθηνα. Τα διάδωσε επισης. Τα ειπε τον Οχτωβρη του 1971 στους αντιπροσωπους των αναπτυσσομενων χωρων στα Ηνωμενα Εθνη, τις μερες ακριβως που, με την ευκαιρια της συγκλησης της γενικης συνελευσης του ΟΗΕ, οι κκ. Ξανθοπουλος Παλαμας και Ολτσάυ συναντιονταν παλι, για να συζητησουν αναμεταξυ τους, διχως την παρουσια του Κυπριου, το όλο προβλημα της μεγαλονησου. Ο Κυπριανου διαπραξε τοτε, όπως του το θυμισε με την ευκαιρια της τωρινης κρισης μια κυβερνητικη εφημεριδα της Αθηνας, το απαραδεχτο σφαλμα να θελησει ν' αναμιξει σ' ελληνικη «οικογενειακη» υποθεση ξενες χωρες που δεν εχουν καν σχεση με το NATO, ν' αποταθη σε τριτους για να τους παραπονεθη σχετικα με φανταστικα παραπατηματα της μητερας Ελλαδας. Αυτη του η στραβοτιμονια, και γενικα η όλη του ταση του «συγχρωτισμου» με τους αναπτυσσομενους και τους θιασωτες μιας αδεσμευτης πολιτικης, ειναι ο κυριος λογος που ζητηθηκε μ' επιμονη η αποπομπη του απο το υπουργειο Εξωτερικων της Κυπρου. Μα τι εγινε, τελος παντων, τον Ιουνη του 1971, στη Λισαβωνα που χρειαστηκε να χυθη τοση μελανη και φαρμακι γυρω του; Δε χωρει βεβαια αμφιβολια πως υπηρξε γεματος εκπληξεις, σε ο,τι αφορα την εξελιξη του κυπριακου, ο Ιουνης. Το μηνα κεινον ο Ελληνας πρωθυπουργος εδωσε συνεντευξη σε Τουρκο δημοσιογραφο και του εξηγησε πως αν Ελλαδα και Τουρκια συνεννοηθουν αναμεταξυ τους, τα παιδια, Ελληνες και Τουρκοι στην Κυπρο, θα υποχρεωθουν να συνεννοηθουν. Τον ιδιο κεινο μηνα σημειωθηκε η πρωτη — γνωστη σε μας — συγκρουση αναμεσα στον κ. Γ. Παπαδοπουλο και το Μακαριο. Στις 25 Ιουνη 1971, ο Κέννεθ Μακένζυ, πεπειραμενος παρατηρητης των κυπριακων πραγματων με καλες πηγες σε λογις - λογις βρεταννικες υπηρεσιες, τιτλοφορουσε ένα μακρο του αρθρο για την Κυπρο «Μηπως η Αθηνα προοριζει το Μακαριο γι' ανατροπη»; Μολις μια μερα πριν, το εγκυρο αμερικανικο πρακτορειο Ασσοσιετεντ Πρες, σε τηλεγραφημα του απο τη Λευκωσια, σημειωνε πως «εφτασε η στιγμη της αληθειας για την Κυπρο. Με μια κυβερνηση ψυχρη προς το NATO εγκαταστημενη τωρα στη Μαλτα, με τη σοβιετικη επιρροη στον αραβικο κοσμο κορυφωμενη, με τον Εκτο στολο διχως φιλιους λιμενες στην Ανατολικη Μεσογειο, η Κυπρος αποχτησε κατα την αντιληψη διπλωματικων κυκλων στην κυπριακη πρωτευουσα Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
μεγαλη στρατηγικη σημασια». Ηταν ο μηνας που ακολουθησε κατα ποδας την υπογραφη του σοβιετοαιγυπτιακου συμφωνου δεκαπενταετους φιλιας και συνεργασιας στις 27 του Μαη, και που συνεπεσε με την καταθλιπτικη για τους Αγγλοαμερικανους νικη του Ντομινίκ Μιντόφ στις εκλογες της Μαλτας. Μοιραια, κατω απο τις συνθηκες αυτες, οι σκεψεις στραφηκαν παλι προς την Κυπρο. Ομως, μενει αναπαντητο το ερωτημα κατα ποσο, πραγματικα, σχεδιο καταλυσης της κυπριακης ανεξαρτησιας και μοιρασιας του νησιου αναμεσα σ' Αθηνα κι Αγκυρα καταστρωθηκε με τις ευλογιες του ΝΑΤΟ στη Λισαβωνα τις πρωτες μερες του Ιουνη 1971. Βεβαια, το λεχτικο του ανακοινωθεντος του NATO μετα τη διασκεψη της Λισαβωνας ειναι ενδιαφερον. Οι εξελιξεις στη Μεσογειο, σημειωνει στις 4 Ιουνη του 1971, «εξακολουθουν να διδουν λαβη σ' ανησυχια». Ομως, ας σημειωσουμε και τουτο. Η ιστορικη συνεντευξη του Γ. ΙΙαπαδοπουλου σε τουρκικη εφημεριδα εγινε τεσσερις μερες πριν τη διασκεψη του NATO. Και λιγες μερες νωριτερα, ο Μακαριος εξεδινε μαζι με τους Ρωσους ένα πιο ιστορικο ακομη ανακοινωθεν στη Μοσχα. Πότε πηρε την αποφαση του για την πραγματοποιηση του ταξιδιου του στη σοβιετικη πρωτευουσα; Λιγο μετα το σχηματισμο στην Τουρκια, μ' επιταγη των στρατιωτικων ηγετων και σαν αποτελεσμα του πραξικοπηματικου τους τελεσιγραφου της 12ης Μαρτη 1971, της κυβερνησης του Νιχατ Εριμ. Και λιγοστες μερες μετα την αποφαση του Εριμ να θυμηθεί, σε δημοσιες δηλωσεις, το βομβαρδισμο της Κυπρου τον Αυγουστο του 1964 και ν' απειλησει επαναληψη του. Ομως, μηπως σταματουν εκει τα πραγματα; Μηπως δεν ειναι γεγονος πως, καθως οξυνονταν τα κοινωνικα και οικονομικα προβληματα της Τουρκιας και διαγραφονταν μεσα στους κολπους των ενοπλων της δυναμεων πιο καθαρα οι ριζοσπαστικες κι επαναστατικες τασεις των νεωτερων στελεχων, οι στρατιωτικοί ηγετες βαλθηκαν να υπονομεύσουν συστηματικα για μηνες τη συνοχη της κοινοβουλευτικης πλειοψηφιας του πρωθυπουργου Ντεμιρελ, ωστε έτσι να ευκολυνθη η τελικη του ανατροπη; Στις 27 Γεναρη 1971 (βλ. εφημεριδα «Βημα» της επομενης) ο Μακαριος αναλαβε μιαν αξιοπροσεχτη πρωτοβουλια. Καλεσε σε συσκεψη τον πολιτικο κοσμο της νησου. Του απηυθυνε μιαν εκκληση για κοινο μετωπο. Τονισε τους κινδυνους που επαπειλουν παλι. Και, για να εξαρει το νοημα των λογων του, αναπτυξε στους ακροατες του όλες τις προσπαθειες που ειχαν καταβληθη προηγουμενα, παντα με πρωτοπορο το ρολο της Αθηνας, για να πειστη η Κυπρος ν' αποδεχτη λυση του προβληματος της συμφωνη με ξενες επιθυμιες. Μιλησε για το σχεδιο Sandys - Ball ο εθναρχης της Κυπρου. Για το σχεδιο Acheson που ο Γ. Παπανδρεου ευστοχως ειπε πως «ειχεν ως τιτλον την Ενωσιν και ως περιεχομενον την διχοτομησιν», αλλα που η ελληνικη κυβερνηση πιεζοταν αδυσωπητα ν' αποδεχτη σαν «εθνωφελες». Ειπε επειτα για το «διαλογο» που τον αρχισε η κυβερνηση Στεφανοπουλου το 1966, και τον συνεχισαν το 1967 η κυβερνηση Παρασκευοπουλου και η «σημερινη» κυβερνηση, για να ναυαγησει τελικα στο Κεσαν και την Αλεξανδρουπολη. Αναφερε το πως, το 1966, αυτος κατηγορειτο αδιακοπα στην Αθηνα πως «τορπιλλιζει την Ενωσιν», ενω στην πραγματικοτητα η Αθηνα αδιακοπα προσφερνε «ανταλλαγματα» στην Τουρκια που κεινη εξισου σταθερα απορριπτε σαν ανεπαρκη. Εξεθεσε επειτα τις «μακρες και ολονυχτιες» συνομιλιες του με το Σάιρους Βανς κι εξηγησε το πως κεινος τον απειλουσε οτι όλη η ελλαδοτουρκικη συμφωνια θα καταρρευσει αν η Κυπρος δε δεχτη να διαλυσει την εθνοφρουρα της. Και καταληξε πως ο διακοινοτικος διαλογος, που ξεκινησε το 1968 στα Ηνωμενα Εθνη, κινδυνευε ν' αποτυχει σαν αποτελεσμα της καθοδηγημενης απο την Αγκυρα αδιαλλαξιας των Τουρκοκυπριων συνομιλητων. Δηλωσε σε τουτο το σημειο: «Πολυς λογος γινεται περι εξωθεν αποπειρας επιβολης λυσεως του κυπριακου και ότι σχεδια διαφορα χαλκευονται ή ειναι ηδη ετοιμα. Δεν υπαρχουν, ως πιστευουν, επι του παροντος τουλαχιστον οιαδηποτε τοιαυτα σχεδια. Αλλα εαν μελλοντικως υπαρξουν, η Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
επιτυχια ή αποτυχια της αποπειρας επιβολης οιουδηποτε σχεδιου θα εξαρτηθη απο τον βαθμον αντιστασεως του κυπριακου ελληνισμου. Και ο βαθμος της εθνικης μας αντιστασεως θα εξαρτηθη απο την καταστασιν του εσωτερικου μετωπου, το οποιον παρουσιαζει, ως ειπον, επικινδυνα ρηγματα». Το Γεναρη του 1971, μ' αλλα λογια, ο Μακαριος περιμενε κιολας την εκδηλωση μιας καινουριας επιθεσης. Μηπως η πεποιθηση του αυτη ειχε σχεση και με το πνευμα που διακρινε τις σκεψεις του NATO, όταν οι υπουργοι του των Εξωτερικων κι Αμυνας συνηλθαν ένα μηνα νωριτερα, στις 3 - 4 του Δεκεμβρη 1970, στις Βρυξελλες; Το τοτε ανακοινωθεν της Ατλαντικης Συμμαχιας υπηρξε στ' αληθεια πολυ πιο αποκαλυπτικο απο το ανακοινωθεν του Ιουνη 1971, σε σχεση με το προβλημα της Μεσογειου. Μιλησε για «την εντεινομενη αναπτυξη της σοβιετικης ναυτικης δυναμης στη Μεσογειο... την όλο και πιο βαρυσημαντη εκει απειλη εναντιον της ασφαλειας της Συμμαχιας... την αναγκη ν' αποδοθη κατεπειγοντως προσοχη στον προγραμματισμο και το παρσιμο παραπανισιων επιβαλλομενων μετρων». Η ετησια αναλυση του βρεταννικου υπουργειου Αμυνας — βγηκε στις 18 Φλεβαρη 1971 — επεξηγησε τη νοτα τουτη ανησυχιας στο νατοϊκο ανακοινωθεν της 4ης Δεκεμβρη 1970. Υπογραμμισε την αυξανομενη σοβιετικη ναυτικη απειλη στον Ατλαντικο και τον Ινδικο Ωκεανο, την Καραϊβικη και τη Μεσογειο, και ειπε για την τελευταια τουτη θαλασσα πως το 1965 η μεγιστη σοβιετικη ναυτικη παρουσια αριθμουσε 5 σκαφη επιφανειας, πεντε υποβρυχια και δεκα βοηθητικα σκαφη, ενω το 1970 τα συνολα τουτα ειχαν κιολας αυξηθη σε 30, 10 και 25. «Καμπη» λοιπον η διασκεψη του NATO το Δεκεμβρη 1970: Ομως, την 1η Οχτωβρη 1970 εφτασε στην Αγκυρα ο Αμερικανος υπουργος Αμυνας Μελβιν Λαιρντ — ετυχε η παρουσια του να συμπεσει με την αφιξη και του Τουρκοκυπριου διαπραγματευτη Ραουφ Ντενκτας — κι αμεσως επειτα ο Λαιρντ πηγε στην Αθηνα. Τοτε ειναι που πρωτοεγινε «πολυς δημοσιος λογος για μια νεα αμερικανικη πρωτοβουλια, ένα καινουργιο σχεδιο των Αμερικανων». Αλλα μηπως, στις 18 κιολας του Μαη του 1970, ο Μακαριος δε βεβαιωνε τη γαλλικη τηλεοραση πως «ξενα συγκρουομενα συμφεροντα επηρεαζουν (δηλαδη εμποδιζουν) τη λυση του κυπριακου»; Και ποια η σκοπιμοτητα του ανακοινωθεντος, που εξέδωσαν στις 13 Απριλη 1970 στην Αγκυρα ο Αγγλος υπουργος Εξωτερικων Μάικελ Στουαρτ με τον Τουρκο συναδελφο του Τσαγκλαγιαγκιλ, ανακοινωθεντος οπου νεκρανασταιναν ξανα τις συμφωνιες Ζυριχης και Λονδινου σαν ταχα ακομη ισχυρες; Ουτε κι επιτρεπεται βεβαια να θεωρησουμε σαν ασχετο με τον κινδυνο διαμορφωσης νεων «αντικυπριακων συνωμοσιων» το γεγονος πως στις 5 Ιουλη 1970 ελαβαν χωρα στο νησι νεες εκλογες που επιβεβαιωσαν την αδυναμια της λεγομενης «ενωτικης» και στην πραγματικοτητα αντιμακαριακης αντιπολιτευσης μεσα στο λαο και την εξακολουθητικα προεξαρχουσα θεση της μακαριακης συντηρητικης συμπολιτευσης και του επισης συμπολιτευομενου αριστερου ΑΚΕΛ στη λαικη εκτιμηση. Τραβωντας προς τα πισω φτανουμε σ' ενα γεγονος, που πραγματικα πρεπει να χαρακτηριστη σα σταθμος: Την αποπειρα που εγινε εναντιον του Μακαριου στις 8 Μαρτη 1970. Που την ακολουθησε οχτω μερες αργοτερα, η ανεξηγητη δολοφονια του Γεωρκατζη, πρωην υπουργου των Εσωτερικων του Μακαριου, και αντρα σκοτεινου και σκολιού που ο Κυπριος προεδρος ειχε απομακρυνει πολυ πριν απο το πλευρο του και που πολλοι θεωρουσαν πως ενεχεται στην αποπειρα της 8ης του Μαρτη. Ο Μάικελ Λέικ μιλησε στην εγγλεζικη «Γκαρντιαν» της 19.3.70 για μια «θεωρια πως η αμερικανικη CIA είναι μπλεγμενη στις αιματηρες εκδηλωσεις για τουτο». Δεν υπαρχει βεβαια καμια αποδειξη για τουτο. Οι υποψηφιοι δολοφονοι ησαν εξαλλα «ενωτικα» στοιχεια, αντρες δηλαδη που θεωρουσαν σα δυνατη κι επομενως σαν απολυτα αναγκαια την αμεση ενωση της Κυπρου με την Ελλαδα. Δεν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ειναι γνωστο ωστοσο ποιος τους καθοδηγησε στην ενεργεια τους. Ο Γριβας εκανε μια δηλωση στο «Εθνος» της Αθηνας στις 18 Μαρτη 1970, μα κεινη απλως αποκαλυψε τη συγχιση που τον κατειχε και την αδυναμια του να καταλαβει το κυπριακο προβλημα: «Δωστε μου ένα μαστιγιο. Και θα σας δειξω τι μπορω να καμω. Τι ειναι αυτα τα πραγματα; Κομματα, παρακομματα, διάφορες αντιμαχομενες κλικες και παρακρατικες οργανωσεις. Ας μου δώσουν ένα μαστιγιο, και μετα θα τα ξαναπουμε» Βεβαιο ειναι ενα μοναχα πραγμα. Πως το νεο κυμα της αναταραχης στην Κυπρο, κεινο που στο τελος, εστω κι εμμεσα, έστω και απλως με το να δημιουργησει την καταλληλη ατμοσφαιρα παθιασμενης μανιας, οδηγησε στην αποπειρα εναντιον του Μακαριου, ξεκινησε το φθινοπωρο του 1969. Τοτε σχηματιστηκε στο νησι ένα «Εθνικο Μετωπο», που το στελεχωσαν οι αντιπαλοι του Μακαριου και που το προγραμμα του ηταν απλό: Να φυγουν οι εχθροι του Εθνικου Μετωπου και της Ενωσης απο την κυβερνηση ωστε κεινη να γινει όργανό του, να διακοπουν οι διαπραγματευσεις με τους Τουρκοκυπριους, και να χαραχτη κι εφαρμοστη μια πολιτικη «Ενωσης με την Ελλαδα». Απο τοτε αρχισαν στην Κυπρο οι τρομοκρατικες εκδηλωσεις, εκρηξεις βομβων, επιθεσεις εναντιον αστυνομικων σταθμων, συγκεντρωση οπλων απο παρανομες ομαδες, συστηματικη τρομοκρατηση των πολιτων. Τον Απριλη του 1970, στο υπ' αριθ. 12 τευχος του, το γερμανικο περιοδικο «Σπηγκελ» γυρεψε να συνδεσει τη δραση του Εθνικου Μετωπου με την κυβερνηση της Αθηνας. Εγραψε για τουτο πως στην ελληνικη πρωτευουσα ειχε καταστρωθη ένα «σχεδιο Ερμης», που αποβλεπε στην ανατροπη του Μακαριου, το διαχωρισμο Ελληνων και Τουρκων στην Κυπρο, και τελικα τη «διπλη ένωση», δηλαδη τη διχοτομηση Εδω όμως πρεπει να σταματησουμε για μιαν απαραιτητη παρενθεση. Δε χωρει αμφιβολια πως τον Απριλη του 1970, όταν δημοσιευτηκε η καταγγελια του «Σπηγκελ», η δυσπιστια αναμεσα στην Αθηνα και τη Λευκωσια ηταν βαθεια, κι αμοιβαια. Υπηρχε το προηγουμενο της αποπειρας εναντιον του Ελληνα πρωθυπουργου, το 1968, που μ' αυτην η ανακριση στην Αθηνα συνδεσε τα ονοματα του Γεωρκατζη και του Βασου Λυσαριδη στην Κυπρο. Σ' αυτο το προηγουμενο προστεθηκε η αποπειρα εναντιον του Μακαριου που μ' αυτη παλι οι φημες στην Κυπρο συνδεσαν διαφορα ονοματα, καμποσα τους απο την Ελλαδα. Πρεπει για τουτο να παραδεχτουμε σα γεγονοτα όλα όσα έγραψε το Σπηγκελ; Οχι βεβαια. Οχι αναγκαστικα. Κατ' αρχην καθε δημοσιευμα ειναι υποπτο, καθε ειδηση που αναφερεται μπορει να εξυπηρετει λογις - λογις σκοπιμοτητες. Πρεπει ν' αναφερουμε μ' αυτην την ευκαιρια πως η Αθηνα κι η Λευκωσια προσπαθησαν νωρις το 1970 να διαλυσουν καθε τυχον παρεξηγηση αναμεταξυ τους σχετικα με το κυμα της τρομοκρατιας στην Κυπρο. Στις 17 Γεναρη, στο τελος μιας μακριας περιοδειας του σε χωρες της Ανατολικης Αφρικης, ο Κυπριος προεδρος έφτασε στην Αθηνα κι αρχισε συνομιλιες με τον Ελληνα πρωθυπουργο. Στο τελος τους, εκδοθηκε ανακοινωθεν που καταδικαζε την τρομοκρατια κι έλεγε αναμεσα σ' αλλα και τα παρακατω: «Η ελληνικη κυβερνηση ουτε έδωσε ουτε και δινει ενθαρρυνση σε οποιαδηποτε τετοια (τρομοκρατικη) οργανωση. Η μονη οργανωση με την οποια συνεργαζεται η ελληνικη κυβερνηση κι επιδειχνει την αποκλειστικη της αλληλεγγυη σχετικα με το χειρισμο του κυπριακου ζητηματος, διχως να επεμβαινει σε οποιοδηποτε αλλο εσωτερικο θεμα του νησιου, ειναι η κυβερνηση που επι κεφαλης της ειναι ο αρχιεπισκοπος». Τα λογια, μεταφρασμενα στη δημοτικη απο το αγγλικο τους κειμενο, ησαν σαφη. Ωστοσο, μοιραια, μετα την αποπειρα εναντιον του Μακαριου, φουντωσαν παλι οι καχυποψιες της Κυπρου, που δεν μπορεσε βεβαια να τις διαλυσει η ειδηση πως στις 29 του Μαη του 1970 ο Ελληνας υπουργος των Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Εξωτερικων Παναγιωτης Πιπινελης, αντρας που μαζι του οι Κυπριοι διαφωνουσαν σε πολλα θεματα, συναντηθηκε στη Ρωμη με τον Τουρκο συναδελφο του, για να συζητησουν, διχως και παλι την Κυπρο, το κυπριακο. Οπωσδηποτε: Στο τελος του καλοκαιριου, στις αρχες του φθινοπωρου του 1969 πρεπει να τοποθετησουμε την απαρχη της καινουριας αναζητησης μιας «μονιμης», ικανοποιητικης και για την Τουρκια και για την Ελλαδα, λυσης του κυπριακου. Απο κει και περα, τα γεγονοτα προχωρησαν μ' όλα τα χαρακτηριστικα της χιονοστιβαδας. Νεοι διαρκως παραγοντες, καινουριες διαρκως αναγκες, έσπρωχναν στην αναζητηση μιας διεξοδου για την κριση, μεχρι που φτασαμε στην συγκρουση του 1972. Με βαση το δεδομενο της αναμφισβητητα μεγαλης στρατηγικης σημασιας της Κυπρου για τον έλεγχο της Ανατολικης Μεσογειου, πρεπει ν' ανατρεξουμε στα πλατυτερα γεγονοτα κεινης της εποχης για να καταλαβουμε τι συνεβηκε, και γιατι.
Τα πλατύτερα γεγονότα της εποχής Γυρω στα 1968 η Συρια και το Ιρακ αρχισαν να πορευονται πιο αποφασιστικα προς τ' αριστερα. Το 1968-1969 φανερωθηκε πως η Σοβιετικη Ενωση, που ο στολος της στη Μεσογειο και γενικα η στρατιωτικη της παρουσια στη μεσογειακη περιοχη γινονταν όλο και πιο επιβλητικη, ηταν αποφασισμενη να μην επιτρεψει στο Ισραηλ να συντριψει την αντισταση της Αιγυπτου και να σπασει έτσι τη ραχοκοκκαλια του αραβικου επαναστατικου εθνικισμου. Το Μαη του 1969 εξερράγη στο Σουδαν εθνικιστικο κινημα που αλλαξε σ' αποφασιστικο βαθμο το μεχρι τοτε αδιευκρινιστο και βασικα συντηρητικο προσανατολισμο της χωρας. Την 1η Σεπτεμβρη 1969 κινημα νεων αξιωματικων στη Λιβυη ανατρεψε το δυτικοφιλο καθεστως του βασιλια Ιντρίς. Αποσαφηνιστηκε πως Αγγλοι κι Αμερικανοι θα χασουν οπωσδηποτε τις πολυ σπουδαιες βασεις τους στη Λιβυη. Και, για πρωτη φορα, διαμορφωθηκε με βαση το μεσογειακο πετρελαιο, ένας καινουργιος συσχετισμος δυναμεων αναμεσα στις πετρελαιοπαραγωγες χωρες και τις αγγλοαμερικανικες εταιριες του πετρελαιου. Εγινε φανερο πως κοντευει να τελειωσει η κυριαρχια που η Αμερικη, και διπλα της η Αγγλια, ασκουν μεσο των αγγλοαμερικανικων εταιριων κι εξαρτημενων κυβερνησεων πανω στην πιο σπουδαια, και πιο κερδοφορα, ενεργειακη πηγη στον κοσμο. Το 1969 ειδε την απαρχη μιας νεας, εξαιρετικα επικινδυνης φασης στην κριση του πετρελαιου. Ηταν μοιραιο ο ελληνισμος να συρθη στη δινη μιας καινουργιας περιπετειας. Σε κινηση δεν τελουσε μοναχα ο αραβικος κοσμος. Της Τουρκιας το εσωτερικο προβλημα γινοταν πιο οξυ. Οι εκλογες του Οχτωβρη 1969 ξαναφεραν στην εξουσια το Σουλεϊμάν Ντεμιρελ. Ομως το κομμα του, της Δικαιοσυνης, ειχε αποδειχτη ανικανο να λυσει τα προβληματα της χωρας. Η εργατικη αναταραχη μεγαλωνε. Πιο σπουδαιο ακομη ηταν, για τους Αμερικανους, πως σαν αποτελεσμα των αδιακοπων λαικων εκδηλωσεων κι ισως κι αλλων εσωτερικων πιεσεων, οι Τουρκοι καταληξαν ν' απαγορευσουν ουσιαστικα την προσεγγιση των καραβιων του Εκτου Στολου στα λιμανια τους. Πανω στο μεσανατολιτικο η Αγκυρα καταληξε επι Ντεμιρελ στην αποφαση ν' ακολουθησει μια πολιτικη εφεκτικη, μεχρις ορισμενο βαθμο συμπαθη προς τους αραβικους λαους. Στην κριση του πετρελαιου, και την παραλληλη στρατηγικοπολιτικη διαμαχη για τον ελεγχο της Μεσογειου και της Μεσης Ανατολης, η Τουρκια εμφανιζοταν ολο και πιο πολυ σαν ο μεγας ουδετερος της αυριο. Ακομα και στο κυπριακο, ο Ντεμιρελ προτιμουσε να κερδισει χρονο παρα να ωθησει προς λυσεις. Οι εξελιξεις του 1970 δεν υπηρξαν πιο ευνοϊκες για την υποθεση των Αμερικανων. Απεναντιας, γινοταν όλο και πιο έκδηλο, με τον καθε μηνα που περνουσε, πως η Αμερικη κι η Σοβιετικη Ενωση οδευουν σ' ο,τι αφορα τη Μεσογειο στη βαθμιαια κι ολοκληρωτικη στρατιωτικοπολιτικη αλληλεξουδετερωση, που τελικη της κατακλειδα δεν μπορουσε παρα να ειναι η απωλεια, απο τους Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Αμερικανους, όλων των σημερινων θεσεων και συμφεροντων τους στο μεσογειακο χωρο. Το ανακοινωθεν του NATO, το Δεκεμβρη του 1970, έδωσε εκφραση στο γεγονος αυτο της εντασης των ανησυχιων. Τοτε, αυτο μας δειχνει η αλληλουχια των γεγονοτων, αποκρυσταλλωθηκε πια η αντιληψη πως επιβαλλεται να τεθη τερμα, με τον εναν τροπο ή τον αλλο, στην κυπριακη κριση, ακριβεστερα στην ύπαρξη ενος ανεξαρτητου κι ουδετερου κυπριακου κρατους. Απο τη στιγμη εκεινη ο Μακαριος ηταν και παλι καταδικασμενος. Το γνωριζε κι ο ιδιος. Γι' αυτο κι η πρωτη του ενεργεια υπηρξε να καλεσει τους Κυπριους να ενωθουν γυρω του για την προασπιση των συμφεροντων του νησιου. Στη δευτερη ενεργεια προχωρησε μετα την τουρκικη μεταπολιτευση. Γνωριζε πως ο Ερίμ — συντακτης του εκτρωματικου συνταγματος της Κυπρου, ένας πλουσιος αστος που σ' όλη του τη ζωη δεν ειχε ποτε καμια επαφη με δημοκρατικες δυναμεις — ηταν αφοσιωμενος στους Αμερικανους. Κι αποταθηκε στους Ρωσους για ενισχυση. Το αποτελεσμα ηταν ν' ανακοινωθη στις 30 Απριλη 1971 πως ο Κυπριος εθναρχης θα επισκεφθη τη Μοσχα. Ας σημειωσουμε δω πως στις 21 Φλεβαρη 1970, ο Μακαριος μιλωντας στον απεσταλμενο της «Ακροπολεως» της Αθηνας Παυλο Καμβυση, ελεγε ακομη πως δεν ειναι «βεβαιος εαν και ποτε θα πραγματοποιηθη επισκεψη στη Μοσχα». Αρχισε σαν ανεπισημη, στις σχετικες προαγγελιες, η επισκεψη. Μετατραπηκε γρηγορα σ' επισημη. Κι η διαρκεια της, στον προγραμματισμο που γινοταν, όλο και μεγαλωνε, μεχρι που έφτασε στη μια περιπου βδομαδα — ετσι ωστε να δοθη η πιο μεγαλη δυνατη βαρυτητα στην πρωτη επισκεψη προεδρου της κυπριακης δημοκρατιας στην ΕΣΣΔ. Η επισκεψη ξετυλιχτηκε αναμεσα στις 2 και τις 9 Ιουνιου. Το τελικό ανακοινωθεν παρουσιασε μεγαλο ενδιαφερον. Λεγει σ' ένα σημειο: «Ο προεδρος Μακαριος πληροφορησε τους σοβιετικους ηγετες για την κατασταση στην κυπριακη δημοκρατια, την εξωτερικη πολιτικη της και τα κυβερνητικα μετρα για την επιλυση των εσωτερικων πολιτικων προβληματων. Η σοβιετικη πλευρα διατυπωσε την κατανοηση της για την πορεια που ακολουθει η κυβερνηση της κυπριακης δημοκρατιας σε σχεση με τη μη ένταξή της σε πολιτικους και στρατιωτικους συνασπισμους, και για την ενισχυση της ανεξαρτησιας και κυριαρχιας του κυπριακου κρατους, εξυπηρετωντας έτσι τις αναγκες ενισχυσης της ειρηνης κι ασφαλειας στην Ανατολικη Μεσογειο, κι όλον τον κοσμο». Εχοντας εξαρει έτσι τη σημασια που έχει, και για τους σοβιετικους, η εφαρμογη μιας αδεσμευτης εξωτερικης πολιτικης απο το κυπριακο κρατος, το ανακοινωθεν συνεχιζει: «Οι δυο πλευρες τονισαν πως η Κυπρος, σαν πληρες μελος της οργανωσης των Ην. Εθνων, δικαιουται και πρεπει ν' απολαυσει την πληρη κυριαρχια της και πληρη ανεξαρτησια, διχως οποιαδηποτε ξενη επεμβαση οποιασδηποτε μορφες. »Οι δυο πλευρες συμφωνησαν πως το προβλημα της Κυπρου πρεπει να λυσει ειρηνικα ο κυπριακος λαος συμφωνα με το χαρτη και τις αποφασεις του ΟΗΕ. Καλούν όλα τα κρατη να σεβαστουν την κυριαρχια, ανεξαρτησια, ενοτητα κι εδαφικη ακεραιοτητα της κυπριακης δημοκρατιας. Η σοβιετικη πλευρα επαναλαβε πως αντιτασσεται σταθερα κι ενεργα στην καθε παρεμβαση, επεμβαση, χρηση βιας ή απειλη προσφυγης στη βια σε βάρος της Κυπρου. »Ξεκινωντας απο τα παραπανω, η σοβιετικη πλευρα εξεφρασε μιαν ευχη για την επιτυχη ολοκληρωση των συνομιλιων που διεξαγονται τωρα στην Κυπρο αναμεσα στους Ελληνοκυπριους και τους Τουρκοκυπριους, έτσι που οι συνομιλιες να οδηγησουν στην επιλυση των υφισταμενων επιμαχων ζητηματων σε πνευμα αμοιβαιας κατανοησης και Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
καλης θελησης, καθως και στη δημιουργια συνθηκων που να διασφαλιζουν μιαν ειρηνικη, βασισμενη στην απολυτη κυριαρχια κι ενοτητα του κρατους, ζωη στον κυπριακο λαο σα συνολο. »Η σοβιετικη πλευρα επιβεβαιωσε τη συνεπεια της θεσης της ΕΣΣΔ που υποστηριζει την αποχωρηση όλων των ξενων στρατευματων απο το εδαφος της νησου. »Ο Κυπριος προεδρος εξεφρασε την ικανοποιηση του για τη βασισμενη σε αρχες θεση της ΕΣΣΔ στο προβλημα της Κυπρου και τονισε τη μεγαλη σημασια της σαν ενισχυτή των προσπαθειων του κυπριακου λαου να ματαιωσει την καθε μηχανορραφια για την επιβολη λυσεων απαραδεχτων στον κυπριακο λαο ή την υπονομευση της κυριαρχιας, ενοτητας κι εδαφικης ακεραιοτητας της Κυπρου». Σε λογο, που εκφωνησε προς τιμη του Κυπριου ηγετη στο Κρεμλινο το βραδυ της 2ης Ιουνη, ο σοβιετικος προεδρος υπηρξε ακομη πιο σαφης σε μερικα σημεια, καταφανερα επειδη δεν ειχε να παρει υποψη του τους διπλωματικους δισταγμους του Μακαριου, όπως συνεβηκε με το ανακοινωθεν. «Επιθετικες δυναμεις απο το εξωτερικο», είπε ο Νικολάι Ποντγκόρνυ, «καταφανερα δε συμπαθουν τις προσπαθειες του κυπριακου λαου να ενισχυσει το κυριαρχο του κρατος και ν' αναπτυξει φιλικες σχεσεις με αλλες φιλειρηνικες χωρες. Οι δυναμεις αυτες δεν παραιτηθηκαν ακομη απο τις προσπαθειες τους να θυσιασουν την τυχη του κυπριακου λαου στην αναγκη εφαρμογης των στρατιωτικων σχεδιων τους στη μεσογειακη περιοχη και τη γειτονικη περιοχη της Μεσης Ανατολης». Επισης: «Τασσομαστε με συνεπεια για την αποχωρηση όλων των ξενων στρατευματων και για την καταργηση όλων των ξενων στρατιωτικων βασεων στο εδαφος της νησου». Ο ιδιος ο Μακαριος, προσφωνωντας το σοβιετικο προεδρο σε προγευμα πουδωσε προς τιμη του στις 4 του Ιουνη, δεν αποκρυψε καθολου την κρισιμοτητα της καταστασης ουτε και τους πραγματικους σκοπους της επισκεψης του στη Μοσχα: «Πανω στις συνομιλιες μας», ειπε, «εξεθεσα το προβλημα της Κυπρου και πληροφορησα τη σοβιετικη ηγεσια πως υπαρχει ο κινδυνος μιας επιδεινωσης της καταστασης. Σημερα, θα περιοριστω να τονισω πως ειμαστε απολυτα αποφασισμενοι να προβουμε στην καθε θυσια και ν' αντισταθουμε στην καθε αποπειρα, που θα γινει απεξω, για την επιβολη λυσεων σε οποιοδηποτε απο τα προβληματα μας. Θ' αντισταθουμε στην καθε προσπαθεια επιβολης λυσης που θα οδηγει στην πολιτικη η γεωγραφικη διχοτομηση του νησιου μας. Ουτε και θα στερξουμε σε περιορισμο της ανεξαρτησιας και κυριαρχιας της Κυπρου». Στο ιδιο προγευμα μιλησε κι ο σοβιετικος πρωθυπουργος Κοσυγκιν, κι ειπε: «Ο κυπριακος λαος επεδειξε σταθεροτητα και θαρρος, κερδιζοντας έτσι την ανεξαρτησια του, μολο που σαν αποτελεσμα επεμβασεων των ιμπεριαλιστικων δυναμεων δεν μπορεσε να πραγματοποιησει ολες τις επιδιωξεις του. Μα νιωθουμε σιγουροι πως ο κυπριακος αγωνας για την ανεξαρτησια κι ελευθερια θα θριαμβευσει, όσο περιπλοκες κι αν αποδειχτουν ενδεχομενως οι φασεις που θα περασει. Μπορει ο δρομος προς το στοχο να μην ειναι όσο ισιος το θελει κανεις, μα πλαταινει παντου στη γη σαν αποτελεσμα του πανισχυρου απελευθερωτικου κινηματος των λαων. Κι ουτε και μπορει κανεις να σταματησει τουτη την πορεια». Η επισημη επισκεψη του προεδρου Μακαριου στη Μοσχα αποτελεσε μια διακηρυξη της αποφασης της Κυπρου να μην υποχωρησει και της Σοβιετικης Ενωσης να την υποστηριξει σ' αυτην της την Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
πολιτικη. Η Αθηνα δεν επηρεαστηκε, ωστοσο, απο το ταξιδι του Μακαριου σε βαθμο που ν' αλλαξει τη δικη της πορεια. Απεναντιας: Στις 30 Μαη 1971 η εφημεριδα Μιλλιετ της Κωνσταντινουπολης, που θεωρειται συνηθως σαν όργανο της τουρκικης στρατιωτικής ηγεσιας, δημοσιευσε μια μακρια συνεντευξη του Ελληνα πρωθυπουργού με συνεργατη της. Η κυβερνητικη «Νεα Πολιτεια» την ανατυπωσε αυτολεξει στις 1 Ιουνη, παραμονη μεταβασης του Μακαριου στη Μοσχα. «Τωρα που τοσον εις την Τουρκιαν, όσον και εις την Ελλαδα, υπαρχουν ισχυραι κυβερνησεις, τι νομιζετε, σεις πως μπορεί να γινη (δια την επιλυσιν του κυπριακου);» ρώτησε ο Τουρκος δημοσιογραφος, κ. Τοκέρ. Κι απαντησε ο κ. Γ. Παπαδοπουλος, αναμεσα στ' αλλα: «Ουσιαστικως, η υφισταμενη κρισις ειναι μια ψυχολογικη κρισις, η οποια περιλαμβανει εντος του πλαισιου της και την Τουρκιαν και την Ελλαδα... Εαν (αι εις Κυπρον τουρκικη και ελληνικη κοινοτητες) εγνωριζον ότι ημεις, οι μεγαλοι, οι γονεις, δεν ειμεθα διατεθειμενοι να προστρεξωμεν εις τα όπλα και να πολεμησωμεν δια χαριν των, τοτε και αυτοι θα προσεπάθουν να επιλυσουν ειρηνικως τας διαφορας των». Η ριζα του κακου βρισκεται, δηλαδη, στο ψυχικο χασμα αναμεσα στην Ελλαδα και την Τουρκια. Κεινη μοναχα εμποδιζει τη συμφωνια. «Εφ' όσον ημεις οι γονεις συνεχιζομεν να ευρισκωμεθα εντος του κυκλου αμοιβαιας αμφιβολιας και ανασφαλειας... πως ειναι δυνατον να εξαλειφθη η ψυχολογικη κρισις και πως ειναι δυνατον να επιλυθη η κυπριακη διαφορα»; Γι' αυτό κι απευθυνε μιαν εκκληση στο συνομιλητη του ο πρωθυπουργος: «Ζητω μιαν χαριν απο εσας. Θα ητο δυνατον να διαβεβαιωσετε τον αξιοτιμον πρωθυπουργόν κ. Εριμ ότι εις την Αθηνα υπαρχουν φιλοι οι οποιοι επιθυμουν διακαως την απολυτον και στενην συνεργασιαν μετα της Τουρκιας»; Σ' αυτην τη συνεντευξη ο κ. Παπαδοπουλος ειπε επισης πως προσωπικα πιστευει ότι «αι εξελιξεις οδηγουν εις μιαν ομοσπονδιαν Τουρκιας και Ελλαδος». Πώς όμως θα πειστουν οι Κυπριοι να συμμορφωθουν μ' αυτες τις αντιληψεις; «Πρωτιστως θα πρεπει να πεισωμεν τας κοινοτητας μας ότι ημεις δεν ειμεθα διατεθειμενοι να χαλασωμε τας μεταξυ ημων σχεσεις και ότι δεν προτιθεμεθα να φιλονικησωμεν προς χαριν των. Συνεπως θα πρεπει να διευθετησουν τας διαφορας των και μαλιστα κατα τροπον που θα ειναι αποδεκτος και απο μερους μας. Εαν πεισθουν ότι ημεις ειμεθα αποφασισμενοι να διατηρησωμεν καλας σχεσεις, τοτε και αυτοι, τα παιδια, θα συνελθουν και θα προσπαθησουν να συμφιλιωθουν». Ηξερεν ο Ελληνας πρωθυπουργος ότι «τα τεκνα» αποχτησαν «ιδικην των κατοικιαν, έχουν συναψει διεθνεις σχεσεις, ειναι μελη διεθνων οργανισμων, όπως τα Ην. Εθνη. «Γνωριζουν ότι ειναι τεκνα μας, αλλ' ενιοτε ενεργούν αυτοβουλως. Συνεπως οι γονεις δεν μπορούν παντοτε να τα διοικουν. Ομως», εαν πουν στα παιδια «Προσεξατε, ημεις δεν ειμεθα διατεθειμενοι να φιλονικησωμεν προς χαριν σας, δι' αυτο επιλυσατε τας διαφορας σας, μεταξυ σας, τοτε οπωσδηποτε θα συνελθουν». Ομως, ενδεχεται και παλι τα «παιδια» να ειναι ατακτα. Μπορει και να τσακωθουν μεταξυ τους. Τι Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
πρεπει να γινει τοτε; Αν επελθει μια συγκρουση στην Κυπρο, τι θα επρεπε να κανουν, αφου συμφιλιωθουν μεταξυ τους, η Ελλαδα κι η Τουρκια; «Δεν προκειται να επιτρεψωμεν εις τον ισχυρότερον να κακομεταχειρισθη τον ασθενεστερον. Εαν ελθουν εις ρηξιν, δεν θα διστασωμεν να προχωρησωμεν εις μιαν νεαν επεμβασιν προς την πλευραν των ιδικων μας. Και δεν θα τους ειπωμεν: Κανετε ο,τι θελετε. »Θα αποφασισωμεν δια καθε τι εν πνευματι συνεργασιας, αμοιβαιας εμπιστοσυνης και καλης θελησεως. Ο κ. Εριμ θα γνωριζη ότι, ο,τι λεγει ο κ. Παπαδοπουλος, αυτο σκεπτεται και αυτο θα πραξη. ...Και ο κ. Παπαδοπουλος θα ειναι εξ ισου βεβαιος δια τον κ. Εριμ». Εν τελευταια αναλυσει, για να μπορει ο κ. Παπαδοπουλος να ειναι βεβαιος πως ο κ. Εριμ θα τηρει παντοτε το λογο που του εδωσε, και για να μπορει ο κ. Εριμ να νιωθει την ιδια σιγουρια για το λογο του κ. Παπαδοπουλου, θα πρεπει να μην πεφτει λογος σε τετοια θεματα στο Μακαριο. Το γερμανικο περιοδικό «Σπηγκελ» δημοσιευσε στα μεσα Ιουλη 1970 μιαν επιστολη που ο κ. Γ. Παπαδοπουλος υποτιθεται πως εστειλε στον προεδρο Μακαριο στις 18 Ιουνη 1970, αμεσως σχεδον μετα την επιστροφη του τελευταιου απο τη Μοσχα. Στα κειμενο αυτο, που την αυθεντικοτητα του δεν αμφισβητησε ο Ελληνας πρωθυπουργος, ο κ. Παπαδοπουλος φερεται λεγοντας στην αρχη πως νιωθει «απογοητευση κι αποτροπιασμο» για τις «φοβερες φημες που κυκλοφορουν για την ελληνικη κυβερνηση και για τον ιδιο και προπαντων για μια δηθεν συμφωνια του με τους Τουρκους ν' ανατρεψουν τα Μακαριο και να τον διώξουν απο την εξουσια. Ο Μακαριος, με την «δξυνοια που τον χαρακτηριζει», θαπρεπε ν' αποριψει «αυτας τας χαμηλου επιπεδου κακοηθεια-ανευ συζητησεως εκει δπου ανηκουν» και ν' ανακαλεσει «τους διαβολεις εις την απαραιτητον ταξιν». Αυτα φερεται πως Ιγραψε στο Μακαριο ο Γ. Παπαδοπουλος. Ομως το γραμμα ειχε κι αλλους σκοπους. Καταπιανοταν με μια βαθυτατη διαφορα που χωριζε τους δυο αντρες απο τοτε κιολας και πανω στην οποια ο Ελληνας πρωθυπουργος ζητουσε απο τον Κυπριο να υποχωρησει διχως παραπερα συζητηση. Επροκειτο για το εξης: Οι διακοινοτικες συνομιλιες στην Κυπρο δεν οδηγουσαν πουθενα. Οι Τουρκοι στην Αγκυρα πιεζαν για μια καποια παραχωρηση, ώστε να δεχτουν να συνεχισουν τις συνομιλιες. Δεν αποσαφηνιζαν φυσικα, κατα τη μονιμη ταχτικη τους, τι γυρευαν. Απαιτουσαν παραχωρησεις κι επιφυλασσονταν, όπως παντοτε, να τις χαρακτηρισουν εκ των υστερων σαν ανεπαρκεις, αλλα και να πρωτοκολλήσουν σα δοσμενη, την καθε προσφορα που θα τους γινοταν. Η Αθηνα γυρευε να γινει μια τετοια παραχωρηση στους Τουρκους. Ειχε δεχτει να μην υπαρξει ενωση. Το θεμα ηταν, πανω σε ποια βαση να συνεχιστουν οι διακοινοτικες. Σοφιστηκε λοιπον η ελληνικη κυβερνηση να προσφερει στους Τουρκους το διορισμο, σα μελους της κυπριακης κυβερνησης, ενος Τουρκου υπουργου που θα ηταν αρμοδιος για τα προβληματα της τοπικης αυτοδιοικησης. Η κυπριακη κυβερνηση δε δεχοταν την εισηγηση αυτη. Θεωρούσε πως ηταν, μ' ελαφρη παραλλαγη, μια απαρχη επανεκδοσης του σχεδιου Acheson. Ο Τουρκος υπουργος για τις μειονοτητες θα γινοταν πολυ γρηγορα κυβερνητης των τουρκοκυπριακων καντονιων στο νησι κι η διοικηση της Κυπρου θα εξελισσοταν πολυ γοργά σε μια χαλαρη συνομοσπονδια, με τους Τουρκους ουσιαστικα ανεξαρτητους απο τους Ελληνες στο νησι. Κατω απο την πιεση της ΤΟΥΡΔΥΚ, κι ίσως και σε συνεργασια με την Αθηνα, η κατασταση αυτη δεν μπορουσε παρα να εξελιχτη τελικα σε πληρη διχοτομηση του νησιου, κατω απο συνθηκες πολυ δυσμενεις για τον ελληνισμο. Με βαση αυτες τις σκεψεις, ο Μακαριος δε δεχοταν την εισηγηση που του υποβαλε μ' επιμονη, παρεμβαινοντας στις διακοινοτικες συνομιλιες στην Κυπρο, η ελληνικη κυβερνηση. Μα κι η Αθηνα δε δεχοταν να υποχωρησει, κι η επιστολη της 18 του Ιουνη, που το «Σπηγκελ» αποδωσε στον κ. Γ. Παπαδοπουλο, ειχε σαν κυριο θεμα της τουτη ακριβως τη διαφορα. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Σ' αυτην ο Ελληνας πρωθυπουργος εξηγει γιατι ο διορισμος Τουρκου υπουργου για τις υποθεσεις των Τουρκοκυπριων «υπογραμμιζει», κατα την πεποιθηση του, «την ενοτητα του κρατους». Εφιστα την προσοχη του αρχιεπισκοπου στη δαμοκλεια σπαθη που του επικρεμεται, «μιας περαιτερω απειλητικης κρισεως, της οποιας το μεγεθος και τας καταστροφικας συνεπειας ουδεις δυναται να προβλεψη». Και συνεχιζει: «Σεις, Μακαριωτατε, φαινεται να εισθε ηδη αποφασισμενος να απορριψετε τας προτασεις μου, δια λογους τους οποιους ομολογουμενως δεν δυναμαι να κατανοησω, να προκαλεσετε μιαν διακοπην του διαλογου αντι να εκμεταλλευθητε μιαν σπανιαν ευκαιριαν. Σεις τεινετε να δημιουργησετε μιαν καταστασιν, η οποια θα ηδυνατο να οδηγηση τον ελληνοκυπριακον λαον εις μιαν περιπετειαν, εκ της οποιας θα εξήρχετο βαρεως κτυπημενος». Ο Ελληνας πρωθυπουργος εκφραζει την ελπιδα πως έστω και την τελευταια στιγμη η «συνεσις» του Μακαριου θα τον κανει να υποχωρησει. Διαφορετικα, «εαν σεις επιμεινετε... να διασπασετε το κοινον μετωπον μας, ειμαι υποχρεουμενος να σας ειπω ότι σεις αναλαμβανετε μιαν μεγαλην ευθυνην...» Και τοτε, τι θα γινει; «Εις μιαν τοιαυτην περιπτωσιν θα ευρεθη η ελληνικη κυβερνησις προ της σκληρας αναγκης να λαβη εκεινα τα μετρα τα οποια το εθνικον και καλως εννοουμενον συμφερον του κυπριακου ελληνισμου επιβαλλει, όσον πικρα και αν θα ησαν. »Μετα του προσηκοντος σεβασμου και πασης τιμης». Ποια θα ησαν αυτα τα μετρα; Θα ενιπτε η κυβερνηση της Αθηνας τις χειρες της για το κυπριακο; Ή θακρινε πως «το εθνικον και καλως εννοουμενον συμφερον του κυπριακου ελληνισμου» της επιβαλλει την αναληψη δρασης; Η επιστολη, κλεινοντας με τον «προσηκοντα σεβασμον» και «πασαν τιμην», δεν το αποσαφηνιζε. Οι Τουρκοι αντιδρασαν σαν ανθρωποι που πιστευουν πως λιγη παραπανισια πιεση θα τους φερει στο στοχο τους. Ο Ολτσάυ, υπουργος των Εξωτερικων τους, το τονισε στις 25 Ιουνη προς το Βημα»: «Χωρις λυσιν του κυπριακου δεν βελτιουνται αι σχεσεις Ελλαδος και Τουρκιας... (αυτο ειναι το) βαρομετρο εις τας σχεσεις μας». Ο ιδιος το ξαναϋπογραμμισε στις 24.7.71: «Η αναπτυξη των σχεσεων μας με την Ελλαδα ειναι «δυνατη εφοσον λυθη το κυπριακο». Πιο κατηγορηματικος ακομη, σε συνεντευξη πουδωσε στο Αθηναικο Πρακτορειο, Ο πρωθυπουργος Εριμ: «Να βρεθη αμεση λυση του κυπριακου... Τουτο ειναι δυνατο, αρκει να συμφωνησουν η Αθηνα κι η Αγκυρα... Προεχει η λυση του κυπριακου προκειμενου να επιτευχτη η συνεργασια των δυο μας χωρων... Η λυση του κυπριακού ειναι η προϋποθεση για όλα». Το τιμημα, δηλαδη, έπρεπε να καταβληθη στην Κυπρο. Αυτη ηταν η σαφης θεση της Αγκυρας, που και παλι φροντιζε να μην ξεκαθαρισει ποιες ειναι οι διεκδικησεις της. Ακομα και με τον Εριμ, τον ανθρωπο της Ουασιγκτον, η Τουρκια δεν εννοουσε ν' αλλαξει τη βασικη τουτη ταχτικη της για το κερδισμα του κυπριακου. Ο Μακαριος παλι, απο τη μερα που πηρε το υποτιθεμενο γραμμα απο την Αθηνα, δεν έπαψε να κρυβει την ανησυχια του. Σε λογο πανω σε λογο, διαλαλουσε τους φοβους του, και την αποφασιστικοτητα του: «Απαραδεκτοι αι ξεναι λυσεις... Μελανά νεφη...» (Βημα 29.6.71), την επομενη:
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«Θα πολεμησουμε, θα νικησουμε ή θα αποθανουμε» (Βημα, 30.6. 71). Εξι μερες αργοτερα, η «Αληθεια» της Κυπρου μιλουσε για σχεδιο του προεδρου της Κυπρου να οργανωσει μια κυπριακη πολιτοφυλακη δυναμης 10.000 αντρων για την προασπιση του καθεστωτος της νησου. Στις 7 του Ιουλη, το «Βημα» τυπωνε καινουργιες δηλωσεις του Μακαριου, ολες τους σε δημοσιες συγκεντρωσεις στην Κυπρο: «Δυσοιωνοι μαλλον διαφαινονται αι προοπτικαι και δυσμενεις αι εξελιξεις», ειπε, και τονισε πως οι Τουρκοι «απαιτουν» μια λυση μεχρι το Σεπτεμβρη, προσθετοντας: «Δια την σωτηριαν της Κυπρου θα δεχθω βοηθειαν οθενδηποτε προερχομενην, οιουδηποτε ειδους και εις ο ιονδηπο τε βαθμον». Κι εξηγησε πως αναταραχη στην Κυπρο «δε θ' απο βει σ' οφελος του δυτικου κοσμου και του NATO». Μπροστα στο θορυβο η Αθηνα συγκινηθηκε. Στις 3 του Ιουλη, η «Νεα Πολιτεια» δημοσιευσε μια διευκρινηση πως «δεν επεδοθη» ελληνικον τελεσιγραφον εις τον Μακαριον». Ομως, οι σχεσεις του εθναρχη με την Αθηνα εμεναν κακες. Κι ετσι, παλι συμφωνα με δημοσιευμα του «Σπηγκελ», καθησε τον Αυγουστο του 1971 κι εγραψε την απαντηση του στον πρωθυπουργο Παπαδοπουλο. Σ' αντιθεση με το πρωτο κειμενο, απο τη δευτερη τουτη επιστολη δοθηκαν στο γερμανικο περιοδικο μοναχα μερικα αποσπασματα. Λιγολογος παντως ο Κυπριος ηγετης. Ο Ελληνας πρωθυπουργος τον ειχε βεβαιωσει πως ο διορισμος Τουρκου υπουργου για τους Τουρκοκυπριους «υπογραμμιζει την ενοτητα του κρατους». Απαντα ο Μακαριος: «Με την αποψιν αυτην δεν συμφωνω». Ο Παπαδοπουλος υπογραμμισε πως ποτε δεν καταστρωθηκε στην Αθηνα σχεδιο ανατροπης. Απαντηση του Μακαριου: «Επιθυμω να διαβεβαώσω ότι αυτας τας φημας ουδεποτε ηθελησα να τας πιστευσω». Στο θεμα όμως το βασικο, το προβλημα δηλαδη του τι εννοούσε ο Αθηναιος επιστολογραφος του οταν μιλουσε για «μετρα... οσον πικρα και αν ειναι αυτα», ο Προεδρος της κυπριακης δημοκρατιας εκρινε οτι πριν απ' όλα απαιτειται σαφηνεια: «Το περιεχομενον της φρασεως αυτης διδει την εντυπωσιν μιας απειλης, μολονοτι μου ειναι δύσκολον να δεχθω ως ορθην την ερμηνειαν αυτην και την εξ αυτης προερχομενην ερμηνειαν. Εαν, εντουτοις, προκειται πραγματι δια μιαν απειλην, τοτε λυπουμαι που υποχρεουμαι να ειπω οτι τοιουτοτροπως δημιουργειται μια απαραδεκτος καταστασις, την οποιαν ως εκπροσωπος του κυπριακου ελληνισμου δεν δυναμαι να αποδεχθω. Κατοπιν τουτου θα ητο επιθυμητον η παρατηρησις να εξηγηθη επαρκως, ωστε να δυνηθωμεν να συνεχισωμεν την αρμονικην συνεργασιαν επ' ωφελεια της κοινης εθνικης υποθεσεως». Μπηκε ετσι υπο αμφισβητηση — σαν αποτελεσμα της ελλαδικης πρωτοβουλιας επιβολης στην Κυπρο μιας ορισμενης πολιτικης — η παραπερα συνεχιση της ελλαδοκυπριακης συνεργασιας. Η ανταλλαγη κομπλιμεντων συνεχιστηκε. Οι εφημεριδες της Κυπρου δημοσιευσαν μιαν επιστολη, που αυτες αποδιναν στον αναπληρωτη υπουργο των Εξωτερικων Ξανθοπουλο - Παλαμα, και που απαιτουσε κατηγορηματικα απο τη Λευκωσια «να πειθαρχησει στο εθνικο κεντρο. «Στην Ελλαδα πεφτει ο πρωτος λογος στις προσπαθειες για μια ρυθμιση, αφου αυτη φερει το κυριο βαρος». «Η κατασταση στην Κυπρο εμφανιζει συμπτωματα αποσυνθεσης μεσα σε μιαν ατμοσφαιρα γκαφών», εγραφε πολυ σωστα στις 7 Σεπτεμβρη 1971 η εφημεριδα «Γκαρντιαν». Η Λευκωσια καταβαλε μια μεγαλη προσπαθεια για τη διαλυση των παρεξηγησεων. Στις 3 του Σεπτεμβρη ο Μακαριος εφτασε στην Αθηνα.. Ενω συνεχιζε τις συνομιλιες του, έγινε γνωστο — η Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ελληνικη κυβερνηση δηλωσε πως δε σχετιζεται με το θεμα και δεν ξερει πως πηρε την αποφαση του ο στρατηγος — ότι ο Γ. Γριβας εφτασε στην Κυπρο και κρυβεται εκει. Η ενοχληση των Κυπριων ηταν καταφανερη: «Καλον ειναι ο στρατηγος να εμφανισθη ωστε να μην υπαρχη ανησυχια δια την υγειαν του», δηλωσε στις 6 του μηνα, συμφωνα με την εφημεριδα «Βραδυνη» ο Κυπριος εθναρχης. Στις 7 του μηνα, ο Μακαριος, αφου γυρισε στη Λευκωσια, συγκαλεσε το υπουργικο του συμβουλιο και δηλωσε πως «διελυθησαν αι προσφατοι παρεξηγησεις» αναμεσα στη Λευκωσια και την Αθηνα. Ωστοσο, την ιδια μερα, η «Μοντ» δημοσιευε τηλεγραφημα απο την Αθηνα, που δηλωνε πως «δεν ξεπεραστηκαν οι διαφορες αντιληψεων» αναμεσα σ' Ελλαδιτες και Κυπριους. Η συνεχεια των γεγονοτων, και προπαντων, οι δηλωσεις του ίδιου του Μακαριου στις βδομαδες που ακολουθησαν, δικαιωσαν την ερμηνεια της «Μοντ». Πολλαπλασιασε τις προειδοποιησεις του ο Κυπριος ηγετης. Το ανακοινωθεν της Αθηνας, που εκδοθηκε στις 4 Σεπτεμβρη, ειχε μιλησει για «πλατεια αμοιβαια κατατοπιση κι ανταλλαγη αποψεων που θα φανουν ξεχωριστα χρησιμες για τον παραπερα χειρισμο του κυπριακου». Μα στις 26 του ιδιου μηνα ο Μακαριος δηλωνε προς τον απεσταλμενο του πρακτορειου Γιουναιτεντ Πρες, Τζων Ρηγα: «Μοναχα ο κυπριακος λαος κρατα το κλειδι της λυσης του κυπριακου... Το κυπριακο προβλημα πρεπει να μεινει μεσα στα πλαισια του ΟΗΕ και των καλων υπηρεσιων του Συμβουλιου Ασφαλειας... Η οποιαδηποτε ενδεχομενη συμφωνια Ελλαδος και Τουρκιας δε θαναι δεσμευτικη για τον κυπριακο λαο που δικαιουται ναχει την τελευταια λεξη προκειμενου για το μελλον του». Το ιδιο ειχε πει στον «Ελευθερο Κοσμο» της 5 Σεπτεμβρη ο Κυπριανου: «Η οποιαδηποτε λυση του κυπριακου θα πρεπει να ειναι μεσα στα πλαισια των Ην. Εθνων». Στη Νεα Υορκη Παλαμας και Ολτσάυ συνομιλουσαν για «λυση» διχως τον Κυπριανου. Στη Λευκωσια κυκλοφορουσαν εντονες φημες για το «ποτε» και «πώς» θα κινηθη για την ανατροπη του Μακαριου ο Γριβας. Αθηναϊκη εφημεριδα, όχι κυβερνητικη, δημοσιευε σειρα αρθρα όπου αναπτυσσε την αντιληψη πως ο Μακαριος εχασε μεγαλο μερος της δημοτικοτητας του στην Κυπρο και πως, και για το δικο του ακομα καλο, θα ηταν προτιμοτερο να δεχτη να μοιραστη την εξουσια με το Γριβα, που κεινος ειχε, συμφωνα με την ιδια εφημεριδα, σημαντικη ταχα λαικη υποστηριξη. Στην Κυπρο ο Μακαριος δηλωνε πλαγια, και με μορφη απαντησης σε θεωρητικο ερωτημα, που ωστοσο προκαλεσε αγαναχτηση στην ελληνικη πρωτευουσα, πως «αλλοι (Ελληνες) αξιωματικοι θα διοικησουν την εθνοφρουρα στην περιπτωση που αποχωρησου οι (σημερινοι) Ελληνες αξιωματικοι της». Κι απο την Αγκυρα ο Εριμ τονιζε στις 11 του Οχτωβρη, συμφωνα με τον «Ελευθερο Κοσμο», πως «λυση του κυπριακου μοναχα βασει των συμφωνιων Ζυριχης και Λονδινου ειναι δυνατη». Μεσα σ' αυτην τη συγκεχυμενη ατμοσφαιρα, όπου η ακριβης σχέση αναμεσα στο Γριβα, και την κυβερνηση της Αθηνας παραμενε επιμονα σκοτεινη κι όπου τις υποψιες των Κυπριων ενετεινε ακομη παραπανω η επισκεψη στην Αθηνα του αντιπροεδρου των Ην. Πολιτειων Σπυρου Αγκνιου, «κομιστη συγκεκριμενου σχεδιου» κατα τους Κυπριους και «εκφραστη του αυξημενου αμερικανικου ενδιαφεροντος για το κυπριακο» συμφωνα με τον κυβερνητικο «Ελευθερο Κοσμο», ο Μακαριος πολλαπλασιαζε τις δηλωσεις του. «Το κυπριακο προβλημα αποτελει διαφορα αναμεσα στους Ελληνες και τους Τουρκους της Κυπρου», πληροφορουσε στις 3 του Οχτωβρη τον Αντρε Φονταίν της «Μοντ»...». Ακομη και στην περιπτωση μιας συμφωνιας που ν' αντιβαινει στη θεληση της πλειοψηφιας του κυπριακου λαου το προβλημα ειναι αδυνατο να λυθη. Η Κυπρος δε θα δεχοταν μιαν τετοια λυση και δε διαβλεπω καμια δυνατοτητα να μας την επιβαλουν». Στις 24 του Οχτωβρη, ο απεσταλμενος του αμερικανικου δικτυου CBS Ουίνστον Μπερντέτ μεταδωσε Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
συνεντευξη όπου ο Μακαριος του ελεγε : «Τη δυσαρεστη κατασταση επιδεινωνουν οι δραστηριοτητες ορισμενων ατομων που εργαζονται να συγκροτησουν ενοπλες ομαδες... Δεν προκειται ν' αποδεχτουμε συμφωνια επι του κυπριακου αναμεσα στην Ελλαδα και την Τουρκια, εφοσον εκεινη ειναι αντιθετη στη θεληση της μεγαλης πλειοψηφιας των Κυπριων... θα κανουμε ο,τι μπορουμε για να ματαιωσουμε την απεξω επιβολη λυσης στο δικο μας προβλημα, θ' απευθυνθουμε και στο Συμβουλιο Ασφαλειας, που εχει παρει αποφασεις εναντιον καθε ξενης επεμβασης... θεωρουμε σαν ικανοποιητικη για μας τη σταση της Σοβιετικης Ενωσης, όπως αυτη εκφραστηκε στο κοινο ανακοινωθεν με την ευκαιρια της προσφατης επισκεψης μου». «Εχουμε το δικαιωμα της τελευταιας λεξης πανω στο μελλον μας, και θα το διατηρησουμε», βροντοφωνησε σε λογο του στη Λευκωσια ο Μακαριος, που στις 29 του Οχτωβρη αποταθηκε συμφωνα με τον «Ελευθερο Κοσμο» στο Γριβα και τονισε: «Εις εμφυλιον πολεμον οδηγει (ο Γριβας) ...καλω τον στρατηγον να διεκδικηση την ψηφον του λαου... Αντι καταφυγης εις κρύπτην δια να ετοιμαση τα οιαδηποτε σχεδια της παρανομου δράσεώς του, δυναται ελευθερως να ζητηση απο τον ελληνικον κυπριακόν λαον την εις αυτον αναθεσιν της εντολης και της ευθυνης του εθνικού μας ζητηματος». Μεχρι ποιου βαθμου πετυχαινε στις προσπαθειες του για τη συγκροτηση ενοπλων ομαδων ο στρατηγος Γριβας; «Η αποκρισις μεχρι τουδε ειναι αποθαρρυντικη», σημειωνε στις 30 Οχτωβρη 1971 συμφωνα με το «Βημα» ο Μακαριος, που προσθετε, ωστοσο: «Τοιαυται ομαδες, παντως, θα καταστουν συμμαχοι των εχθρων της Κυπρου... εις εμφυλιον σπαραγμον θα ωδήγει τυχον δρασις των παρανομων ομαδων». Ο Γριβας, βεβαια, θ' αναλαβαινε μοναχα δραση για την Ενωση. Μα αποβλεπε σ' αυτον το σκοπο η Αθηνα; Οχι βεβαια, βασει τουλαχιστο των δεδομενων που εχουμε. Γι' αυτο και τονιζε ξανα και ξανα ο Μακαριος: «Ο αγων δια την Ενωσιν μονον με την εγκρισιν της Ελλαδος νοειται». Η εγκριση αυτη δεν ερχοταν ποτε. Μηπως όμως ο Γριβας, με το παθος του για την Ενωση, που για χατιρι της δε βλεπει καν τα εμποδια στο δρομο για την ολοκληρωση των εθνικων ποθων, επεφτε θυμα επιτηδειων που απόβλεπαν στην πραγματοποιηση δικων τους, πολυ διαφορετικων, καθε αλλο παρα «ενωτικων», στοχων; Σ' αυτο το συμπερασμα οδηγει ενα αρθρο, που εγραψε στις 9 Νοεμβρη στην εφημεριδα «Γκαρντιαν» ο Κεννεθ Μακενζυ. ΙΙαραθετω αποσπασματα αυτου του αρθρου: «Πλανωνται όσοι ξεγραφουν το Γριβα. Οσα λαθη κι αν εκανε στο παρελθον, δε χωρει αμφιβολια για την ειλικρινεια της πιστης του πως η μοιρα της Κυπρου συνδεεται με την Ελλαδα... και με τη Δυση... Με το Γριβα που τον πιεζει σκληρα, ο Μακαριος βρισκεται σ' αδυναμια να κανει καμια χειρονομια κατευνασμου των Τουρκων, κι οι διακοινοτικες συνομιλιες καταρρευσαν... Το βασικο ερωτημα ειναι κατα ποσο η Ελλαδα ειναι διατεθειμενη να προχωρησει σ' αυτο που το αποκαλουν διπλη Ενωση... Σε ηλικια 73 χρονων, δεν αποκλειεται να μαλακωσαν καπως οι ιδεες του Γριβα. Αν δεχτη την ιδεα της διπλης Ενωσης, οι αξιωσεις του ασφαλως θα παρθουν πιο σοβαρα υποψη στην Ουασιγκτον, κι η ελληνικη κυβερνηση κατα πασα πιθανοτητα δε θα φερει καμιαν αντιρρηση. Δε χωρει αμφιβολια πως αν ο Γριβας, με τον ενα τροπο ή με τον αλλο, ανεβει στην εξουσια, τα δυτικα συμφεροντα θα προστατευτουν πολυ καλα. Οπως ειπε κι ενας απο τους φιλους του, η Βρεταννια θα μπορεσει τοτε να κρατησει τις βασεις της για καμια χιλιαδα χρόνια». «Ο Γριβας έχει κακους συμβουλους, οι Ελληνοκυπριοι δεν θα παρασυρθουν», ελεγε ταυτοχρονα, κατα τον «Ελευθερο Κοσμο» στη Λευκωσια ο Μακαριος. Ο Γριβας τραβουσε για την Ενωση. Αλλοι όμως ελπιζαν να τον χρησιμοποιησουν για να επιβαλουν μεσο του τη διχοτομηση του νησιου. Ο Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Μακαριος προσπαθουσε να κρατησει ανοιχτες τις γεφυρες προς τον Γριβα. Γιατι ελπιζε πως κεινος θα καταλαβαινε, εστω και την τελευταια στιγμη, οτι πεφτει θυμα «κακων συμβουλων» κι εχθρων της Ενωσης. Ο Μακαριος προβλεπε απο τοτε πολυ καθαρα πως θα γινει συντομα αποπειρα ανατροπης του. Κι επιδιωκε να μην παρει μερος σ' αυτην ο Γριβας. «Θα επαναληφτουν οι προσπαθειες επιβολης συνομοσπονδιακης λυσης ή διχοτομησης», τονιζε στα τελη του Νοεμβρη σε λογο του στο χωριο Λυση. «Μα το τειχος της εθνικης μας αντιστασης δε θα καμφτη και δε θα μπορεσουν να μας σκλαβωσουν ειτε απο μεσα ειτε απ' εξω». Στο μεταξυ ο Θαντ, που απο το Σεπτεμβρη κιολας, σ' εκθεση του προς το Συμβουλιο Ασφαλειας, υπογραμμιζε την εντεινομενη ανησυχια του για τις εξελιξεις στην Κυπρο, αγωνιζοταν να βρει τροπο υποβοηθητικο της συνεχισης των διακοινοτικων συνομιλιων στην Κυπρο. Η μεθοδος, που σοφιστηκε, κι αρχισε να προβαλει απο το τελευταιο τριμηνο του ετους, ηταν να συνεχιστουν οι συνομιλιες με τη συμμετοχη ενος εκπροσωπου των Ηνωμενων Εθνων. Η Κυπρος το δεχτηκε. Η Τουρκια δε φανηκε διολου ενθουσιασμενη. Κει που ο Θαντ — βλεπε την εκθεση του προς το Συμβουλιο Ασφαλειας στις 4 Δεκεμβρη 1971 — υποστηριζε πως το κυπριακο «πρεπει να λυθει πανω στη βαση της ανεξαρτησιας, κυριαρχιας κι ενοτητας της Κυπρου, και με βαση τις αρχες των Ηνωμενων Εθνων», ο Ολτσάυ, σε δηλωσεις του προς την «Γκαρντιαν» στις 24 Νοεμβρη, μιλουσε με πνευμα ολοτελα διαφορετικο. Αυτος στηριζε τους υπολογισμους του στη συνεννοηση Ελλαδας και Τουρκιας: «Η Ελλαδα και η Τουρκια ειναι κι οι δυο τους ωριμες χωρες, με σκεψη ρεαλιστικη... Οι συνθηκες μας δινουν το δικαιωμα της επεμβασης... μας απασχολει κατα κυριο λογο η κατασταση στην Κυπρο». Τουρκια κι Ελλαδα ηθελαν να μετασχουν στις διακοινοτικες συνομιλιες εκπροσωποι των δυο τουτων χωρων. Οι Τουρκοι ησαν πολυ σαφεις όσον αφορα το τι γυρευαν. Ζητουσαν να γινουν οι συνομιλιες τετραμερεις, απο διμερεις που ησαν. Κι υπολογιζαν βεβαια πως βαθμιαια θα εμπαιναν στο περιθωριο οι εκπροσωποι των Κυπριων και θα μπορουσε πια να ξαναρχισει επισημως, και να καρποφορησει γρηγορα ο «διαλογος». Της Ελλαδας η θεση δεν ηταν εξισου σαφης. Ο Θαντ, για να υποχρεωσει τις δυο χωρες να μην αντιταχτουν στη συνεχιση των διακοινοτικων, προτεινε μια λυση συμβιβαστικη. Να παρακολουθησουν δηλαδη εκπροσωποι της Ελλαδος και της Τουρκιας τις διακοινοτικες συνομιλιες, μα η ιδιοτητα τους και ο ρολος τους να ειναι καθαρα συμβουλευτικοι και τεχνικοι. Διπλα δηλαδη στον αντιπροσωπο του ΟΗΕ, που θα καθοδηγουσε τους συνομιλητες, με βαση παντα τις αρχες του ΟΗΕ κι επομενως οχι τα δικαιωματα αποικιοκρατικης επεμβασης που θεσπισαν οι συμφωνιες Λονδίνου και Ζυριχης, ο Θαντ προτεινε να υπαρξουν δυο συνταγματολογοι από την Ελλαδα και την Τουρκια, που να γνωμοδοτουν πανω στη δυνατοτητα εφαρμογης διαφορων συνταγματικων λυσεων και να εισηγουνται την καλυτερη νομικη διατυπωση για τις λυσεις που θα προτεινονταν. Δεν αργησε να φανερωθη πως η λυση αυτη ηταν ολοτελα απεχθης στους Τουρκους. Γιατι δεν ανοιγε το δρόμο προς το «διαλογο». Γι' αυτό και δεν εδινε τη συγκαταθεση της η Τουρκια να ξαναρχισουν οι διακοινοτικες συνομιλιες. Γυρευε ρυθμιση, που ν' αναθετει ουσιαστικα καθηκοντα σε τουρκικη κι ελληνικη προσωπικοτητα, ειτε πολιτικη ειτε διπλωματικη, και να μην τις περιοριζει στο ρολο του συνταγματολογου παρατηρητη ή τεχνικου. Κι ηθελε να περιορισει στο ελαχιστο το ρολο του εκπροσωπου του ΟΗΕ. Της Ελλαδας η θεση δεν αποσαφηνιζοταν. Δηλωνε πως δεχεται τις προτασεις Θαντ. Μα και συνεχιζε τις συνομιλιες με την Τουρκια, συζητωντας τις αξιωσεις της. Παλαμας κι Ολτσάυ συναντηθηκαν στις Βρυξελλες, με την ευκαιρια της ετησιας διασκεψης του NATO. Προσκληση, που η κυπριακη κυβερνηση απηυθυνε, στις 14 του Νοεμβρη, στον υφυπουργο παρα τω πρωθυπουργώ Βυρωνα Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Σταματοπουλο να επισκεφτη την Κυπρο μπηκε σε χοντροντουλαπο κι οι προσπαθειες για την εξομαλυνση των σχεσεων Λευκωσιας κι Αθηνας σταματησαν. Τον ιδιο μηνα, Νοεμβρη, Ελληνας δημοσιογραφος εξεδωσε στη Λευκωσια περιοδικο, που σαν πρωτη του «αποκαλυψη» ειχε ενα συνταραχτικό ρεπορταζ για τη δραστηριοτητα του σοβιετικου διχτυου κατασκοπειας στο νησι. Μεχρι κι ο σοβιετικος πρεσβευτης Μπαρκόφσκι καταγγελθηκε για κατασκοπος, και το αποτελεσμα ηταν να αφαιρεθη από τον Ελληνα δημοσιογραφο η αδεια παοαμονης στην Κυπρο. Το NATO αναμιχτηκε στις διαπραγματευσεις. Ο νεος γενικος γραμματεας του, ο αλλοτε Ολλανδος υπουργος των Εξωτερικων, Λουνς. επισκεφτηκε την Αγκυρα και την Αθηνα. Στην Κυπρο, ο Γριβας εξακολουθουσε να μην εκδηλωνεται, αλλα οι αντιμακαριακες δυναμεις προωθησαν την ενοποιηση τους. Σχηματιστηκε στις 20 του Νοεμβρη μια Επιτροπη Συντονισμου του Ενωτικου Αγωνος, και μπηκε επι κεφαλης της επιτροπης αγωνα ενας πρωην δικαστικος, ο Γεωργιος Βασιλειαδης. Των Ρωσων η ανησυχια, μπροστα στις εξελιξεις αυτες, ηταν χειροπιαστη. Στις 15 του Φλεβαρη, ο Ρωσος αντιπροσωπος στο Συμβουλιο Ασφαλειας, ξαναθεσε το ζητημα της αμεσης αποχωρησης όλων των ξενων στρατευματων από την Κυπρο και της διαλυσης όλων των ξενων βασεων. Δυο μερες αργοτερα, η «Πραβντα» επιτεθηκε εναντιον των σχεδιων του NATO σε βάρος του νησιου. Κι η θεση της Αθηνας παραμενε αξεκαθαριστη. Γυρω στα Χριστουγεννα, η ελληνοτουρκικη προσεγγιση πηρε ένα καινουργιο βημα προς τα μπρος. Γυριζοντας από την Ευρωπη στην πατριδα του, ο αρχηγος του Λα"ικου Κομματος της Τουρκιας, Ισμετ Ινονού, σταματησε για μερικες μερες στην Αθηνα, θεμα των συνομιλιων, που διεξηγαγε με τους Ελληνες ηγετες, ηταν το κυπριακο, μα η εμφαση του ηταν στην αναγκη να ξεπεραστη το κυπριακο με τον εναν τροπο ή τον αλλο ωστε να σωθουν οι ελληνοτουρκικες σχεσεις. «Προσπαθουμε», δηλωσε ο Ινονού στους δημοσιογραφους σε μια του συνεντευξη που την αναφερε εν εκτασει ο «Ελευθερος Κοσμος», «να διασωσουμε κατα προτεραιοτητα τις ελληνοτουρκικες σχεσεις... ελπιζουμε οι ελληνοτουρκικες σχεσεις να γνωρισουν καλυτερες μερες. . . . ηθεση της Τουρκιας, πως πρεπει πρωτα να λυθη το κυπριακο , και της Ελλαδας πως επιβαλλεται να ρυθμιστουν πρωτα οι ελληνοτουρκικες σχεσεις μπορουν να συμβιβαστουν». Ολες αυτες οι κινησεις και πρωτοβουλιες δεν αποβλεπαν βεβαια στο να κρατησουν την παραπερα πορεια του κυπριακου μεσα στα πλαισια των Ηνωμενων Εθνων και των αρχων πανω στις οποιες κεινα στηριζονται. Ο στοχος ηταν απεναντιας να βγει το κυπριακο παλι από τα πλαισια του ΟΗΕ και να ικανοποιηθη ετσι το αιτημα της Τουρκιας, που η Ελλαδα δε διαφωνουσε βασικα μαζι του, πως η κυρια αναγκη ειναι να βρεθη τροπος ξεπερασματος του κυπριακου, έτσι που να μην παρενοχλει πια τις σχεσεις αναμεσα στις δυο χωρες. Ας μη μας διαφευγουν, σ' αυτό το σημειο, οι γενικοτερες εξελιξεις που ειχαν σαν αποτελεσμα κι η Αμερικη επισης να νιωθει παλι σαν απαραδεχτη τη διαιωνιση του κυπριακου. Τρεις όψεις των εξελιξεων αυτων, ιδιαιτερα, πρεπει να εξαρθουν, γιατι αντιπροσωπευουν καινουργια δεδομενα στο συσχετισμο δυναμεων του μεσανατολιτικου χωρου. Η πρωτη οψη ηταν πολιτικοστρατιωτικου χαραχτηρα. Προκειται για την επιδραση που ασκησε στη Μεση Ανατολη η κατα κρατος νικη των ινδικων στρατευματων και των λαϊκοαπελευθερωτικων δυναμεων στην ανατολικη, πακιστανοκρατουμενη, Βεγγαλη, το σημερινο Μπαγκλαντες, σε βαρος των δυναμεων του Πακισταν. Με τη νικη αυτη ανατραπηκε σε μεγαλο βαθμο ο συσχετισμος δυναμεων στην πολυανθρωπη Νοτια Ασια με τα 700 και παραπανω εκατομμυρια των κατοικων της. Κι ανοιχτηκε ο δρομος για τη μοιραια ακτινοβολια αυτης της μεταβολης στη νοτιοανατολικη Ασια απο το ένα μερος, τη νοτιοδυτικη Ασια απο το αλλο. Η προσπαθεια, πρωτα της Αγγλιας και επειτα της Αμερικης, να εξουδετερωσει τη Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
δημοκρατικη Ινδια ορθωνοντας απο τις δυο της πλευρες το τειχος του στρατοκρατουμενου Πακισταν, αποτυχε. Αυτό συνεβηκε κατω απο συνθηκες που πολιτικοκοινωνικα ησαν εξαιρετικα δυσμενεις για τις Ηνωμενες Πολιτειες και τις ιδεολογικες τους επιδιωξεις. Στην Ινδια, η κυβερνηση της Ιντιρα Γκαντι ειναι ταγμενη να χτυπησει το καθεστως της κοινωνικης αδικιας και να πραγματοποιησει μεταρρυθμισεις που θα κλονισουν αποφασιστικα τη δυναμη της ολιγαρχιας του πλουτου και θα δυναμωσουν, ετσι που να τον καταστησουν κυριαρχο, τον κρατικο, κοινωνικοποιημενο, τομεα της οικονομιας. Στο Μπαγκλαντες η νικη των απελευθερωτικων δυναμεων εφερε στην εξουσια καθεστως που μεσα σ' ελαχιστους μηνες κοινωνικοποιησε το συνολο περιπου της βιομηχανιας κι όλοκληρο περιπου το εξωτερικο εμποριο της χωρας. Οι αντιχτυποι αυτης της εξελιξης δεν μπορουν παρα να γινουν βαθμιαια αισθητοι σ' όλοκληρο τον ασιατικο χωρο. Το Πακισταν, εν παση περιπτωσει, το δυτικο δηλαδη κοματι του που απομεινε, ειναι αδυνατο να επιζησει σα στρατοκρατουμενη διχτατορια. Γιατι και μεσα στους δικους του κολπους οι δυναμεις της αλλαγης και της μεταρρυθμισης ενισχυθηκαν αποφασιστικα. Βελούχοι, Παθάνοι, μα κι οι κατοικοι της επαρχιας Σιντ δεχονται τη συνεχιση της παλιας καταστασης. Το Πακισταν ηταν ενα απο τα ιδρυτικα μελη της συμμαχιας του ΣΕΝΤΟ, που ο αρχικος της, και παντα εξυπακουομενος, σκοπος ηταν να βοηθησει στην αστυνομευση της Μεσης Ανατολης και των ατιθασσων λαων της. Με την καταρρευση του Πακισταν η συμμαχια του ΣΕΝΤΟ δεχτηκε ένα καινουργιο βαρυ χτυπημα. Η αποτελεσματικοτητα της εγινε πιο θεωρητικη παρα ποτε. Μελος της, σαν την Περσια, σπρωχνεται απ' αυτην την εξελιξη προς μιαν ουδετεροφιλη πολιτικη. Κι αλλο της μελος, σαν την Τουρκια, βλεπει αναποφευχτα την ολη εσωτερικη του κριση να βαθαινει σαν αποτελεσμα της καταρρευσης του Πακισταν. Στην Αγκυρα, πραγματικα, η κυβερνηση Εριμ αποδειχτηκε παραλληλα ανικανη να επιλυσει οποιοδηποτε απο τα προβληματα της χωρας. Κριση εκδηλωθηκε στους κολπους της το Δεκεμβρη του 1971 κι εληξε με την αποχωρηση όλων των ταγμενων για τις κοινωνικες μεταρρυθμισεις υπουργων. Αυτη η αλλαγη ωστοσο συνεπιπτε μ' αδιακοπη πληθωριστικη υψωση των τιμων, μ' εκδηλωσεις όλο και πιο εντονης δυστυχιας και δυσφοριας στις λαικες ταξεις, και μ' ενα βαθεμμα του χασματος αναμεσα στη στρατιωτικη ηγεσια και τους ιθυνοντες πολιτικους κυκλους απο το ένα μέρος, τους νασερικους πυρηνες αναμεσα στους νεωτερους αξιωματικους απο το αλλο. Αξιζει να σημειωσουμε, σ' αυτο το σημειο, πως κεινην ακριβως την εποχη η κυβερνηση Εριμ ανακοινωσε ότι εξελιπαν πια τα εμποδια για τη διενεργεια επισκεψεων σκαφων του Εκτου Στολου σε τουρκικα λιμανια. Ομως, ουτε ένα αμερικανικο πλοιο πηγε σε τουρκικο λιμανι. Γιατι, απλουστατα, αλλες ιθυνουσες δυναμεις στην Τουρκια, που ο λογος τους ηταν πιο αποφασιστικος απο της κυβερνησης Εριμ, φρονουσαν πως δε συμφερει στην Τουρκια να εμπλακη στις διαφορες που ο Εκτος Στολος εχει σαν προορισμο και έργο την επιλυση τους με βαση τις αντιληψεις και τα συμφεροντα της Αμερικης. Ετσι, λοιπον, γυρω στα τελη του 1971 και τις αρχες του 1972, εγινε ξεχωριστα πιεστικη για τις Ηνωμενες Πολιτειες η αναγκη να βρουν τροπους ικανοποιησης και προσεταιρισμου της Τουρκιας, ωστε κεινη να δεχτη να παιξει παλι τον παλιο της ρολο σα βοηθού του Αμερικανου χωροφυλακα στη Μεσογειο και στη Μεση Ανατολη. Η δευτερη όψη των εξελιξεων, που αρχισαν να κορυφωνονται στη συνειδηση και τις προγραμματικες επιδιωξεις των επιτελειων απο τα τελη του 1971, ηταν το δεδομενο της καινουργιας, αποφασιστικης και παλι, μετατοπισης στο συσχετισμο των στρατηγικων δυναμεων Αμερικης και ΕΣΣΔ, γενικοτερα μα οπωσδηποτε και στη Μεσογειο. Γυρω στα τελη του 1971 αρχισε να γινεται γενικα παραδεχτο πως η στρατηγικη ισορροπια δυναμεων στον κοσμο μετατοπιζεται αποφασιστικα προς όφελος της Σοβιετικης Ενωσης. Ρολο πρωταρχικο επαιζε βεβαια το γεγονος πως, σε συνολικη δυναμικοτητα παραγωγης παραγωγικου εξοπλισμου και βαρειων όπλων η ΕΣΣΔ εφτασε πλεον και ξεπερασε τις Ηνωμενες Πολιτειες. Οι συνεπειες αυτης της μεταβολης εκδηλωθηκαν πρωταρχικα στο πεδιο των διαθεσιμων στην καθεμια Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
απο τις δυο υπερδυναμεις στρατηγικων, διηπειρωτικων, πυραυλων. Σε διηπειρωτικους πυραυλους εκτοξευομενους απο την ξηρα, όλοι αναγνωρισαν πως η υπεροχη περασε αποφασιστικα με το μερος των Σοβιετικων. Μα διαπιστωθηκε επισης, με πιο μεγαλη ακομη εκπληξη κι ανησυχια πως και σε υποβρυχιους πυραυλους μακρας ακτινας δρασης η Σοβιετικη Ενωση ετοιμαζεται να φτασει και να ξεπερασει τις Ηνωμενες Πολιτειες — οι τελευταιες, επισημες, δυτικες εκτιμησεις τοποθετουν το γεγονος αυτο το αργότερο στα μεσα του 1973. Στη Μεσογειο η αλλαγη αυτη στο συσχετισμο δυναμεων εκδηλωθηκε με το ν' αποχτησουν οι Ρωσοι, απεναντι στους Αμερικανους, μιαν αποφασιστικη υπεροχη στον αριθμό των διαθεσιμων πολεμικων σκαφων. Την υποβοηθησε επισης το γεγονός πως, σαν αποτελεσμα της συνεχιζομενης ισραηλινης απειλης εναντιον της Αιγυπτου, η σοβιετικη αεροπορια μπορεσε να εγκατασταθη και κεινη στη μεσογειακη περιοχη. Τα πολεμικα πλοια, που διαθετουν οι Αμερικανοι, ειναι βεβαια, σε ο,τι τουλαχιστον αφορα τα αεροπλανοφορα, πολυ μεγαλυτερα απο τα σοβιετικα. Η αριθμητικη όμως υπεροχη δε συνεπαγεται αυτοματως και την ποιοτικη. Υπαρχει εδω κι ένα δεδομενο σοβιετικης ποιοτικης ανωτεροτητας. Στα αεροπλανα, δηλαδη, των αμερικανικων αεροπλανοφορων οι Σοβιετικοι ειχαν ν' αντιταξουν τους πυραυλους μεγαλου βεληνεκους, που ειναι εγκαταστημενοι στα δικα τους καταδρομικα και αντιτορπιλλικα. Οι πυραυλοι αυτοι, επιφανειας - επιφανειας, ειναι όπλο που οι Αμερικανοι δε διαθετουν ακομη, γιατι η δικη τους ναυτικη στρατηγικη στηριχτηκε στο αεροπλανοφορο, ένα ογκωδες καραβι που αποβαινει πολυ ευκολωτερα στοχος, και στ' αεροπλανα που κεινο μπορει να μεταφερει. Οπωσδηποτε: Σαν αποτελεσμα των μεταβολων που σημειωθηκαν στο συσχετισμο των ναυτικων δυναμεων, αρχισε να γινεται πιο αμφιβολη κι η ικανοτητα των Ηνωμενων Πολιτειων να δωσουν σε περιπτωση αναγκης αποτελεσματικη βοηθεια στο Ισραηλ. Οι προσπαθειες για την ανατροπη του Σαντατ, που έγιναν στη διαρκεια του 1971, δε σημειωσαν επιτυχια, κι η ρωσοαιγυπτιακη συνθηκη φιλιας και συνεργασιας, που υπογραφτηκε το Μαη του 1971 και που την ακολουθησε μια σταθερη συσφιγξη της αιγυπτιακης συνεργασιας με τη Λιβυη και τη Συρια, διαγραφε τη δυνατοτητα να περασει σε δοσμενη μελλοντικη στιγμη η υπεροχη με το μερος των Αραβων εναντιον του Ισραηλ. Κατω απο τις συνθηκες αυτες, το προβλημα της ενισχυσης του Εκτου Στολου αποχτησε κεντρικη σημασια για τις Ηνωμενες Πολιτειες. Και δεν αποτελεσε βεβαια συμπτωση πως η ωριμανση κι εκδηλωση του προβληματος αυτου συνεπεσε με μια καινουργια έξαρση της κυπριακης κρισης. Ο Εκτος Στολος χρειαζοταν στηριγματα του ειδους εκεινου που και στην ενισχυση της επιτοπιας, μεσογειακης δηλαδη, δυναμης του θα συντελουσαν, και την ασφαλεια απεναντι στους τηλεκατευθυνομενους πυραυλους μακρας ακτινας δρασης των σοβιετικων πολεμικων επιφανειας θα μεγαλωνε. Μεχρι σημερα, ο Στολος αυτος ειναι υποχρεωμενος να κρατει ένα μερος της δυναμης του — για επισκευη, συντηρηση μα και ψυχαγωγια των μελων του πληρωματος του — στους ανατολικους λιμενες των Ηνωμενων Πολιτειων. Κι αυτο έχει σαν αποτελεσμα να ειναι πιο περιορισμενη αριθμητικα η σε οποιαδηποτε στιγμη διαθεσιμη στη Μεσογειο δυναμη του, όση ειναι σε ενεργο υπηρεσια ή αμεσα κινητοποιησιμη. Το αιτημα για ευκολιες ελλιμενισμου θα ειχε σαν αποτελεσμα οι αναγκες τουλαχιστο της ψυχαγωγιας των μελων των πληρωματων του Εκτου Στολου να εξυπηρετουνται σε μεγαλο βαθμο σε μεσογειακα υδατα — με αποτελεσμα να ειναι παντα διαθεσιμα, διπλα στα σκαφη σε ενεργο υπηρεσια, κι αλλα σκαφη που βρισκονται σε ευκολιες ελλιμενισμου. Η εγκατασταση του Εκτου Στολου στον Πειραια θα ειχε, κατα συνεπεια, σαν αποτελεσμα ο Εκτος Στολος να διαθετει στην πραξη μεγαλυτερη δυναμη παρα προηγουμενως στη Μεσογειο, και να μπορει ετσι να αντιμετωπισει πιο ευκολα το σοβιετικο. Το σκοπο αυτον εξυπηρετουσε προσθετα η εναρξη της εκτελεσης Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ορισμενων εργασιων επισκευης και συντηρησης των πολεμικων σ' ελληνικα ναυπηγεια. Γιατι κι αυτη υποβοηθει την παραμονη αυξημενου αριθμου αμερικανικων πολεμικων στη Μεσογειο. Δεν αρκουν ωστοσο οι ευκολιες ελλιμενισμου στον Πειραια. Οι αμερικανικες δυναμεις θαλασσας κι αερα, για να ειναι αποδοτικες, θα επρεπε να βρισκονται πιο κοντα ακομη στην ενδεχομενη εστια αμερικανοσοβιετικης αναμετρησης στη Μεση Ανατολη. Με τη σοβιετικη αεροπορια εγκαταστημενη στην Αιγυπτο, και καθως φαινεται επισης στη Συρια και το Ιρακ, και με την Τουρκια εξουδετερωμενη σαν αποτελεσμα δικης της απροθυμιας να εμπλακη στα μεσανατολιτικα πραγματα, η σημασια της Κυπρου μοιραια μεγαλωσε παλι στη διαρκεια του 1971 για τους Αμερικανους. Ετσι πρεπει να ερμηνευσουμε τη χρονικη συμπτωση πως το Γεναρη του 1972 ηρθε στην επιφανεια το αιτημα της Αμερικης για ευκολιες ελλιμενισμου του Εκτου Στολου στον Πειραια, και το Φλεβαρη παλι ξεσπασε παλι σ' όλη της την οξυτητα η κριση του κυπριακου. Ωστοσο, για ν' αντιληφτουμε πιο καλα ακομη τα αιτια της φετεινης κρισης γυρω απο το κυπριακο, επιβαλλεται να κατανοησουμε και μιαν αλλη όψη των διεθνων εξελιξεων, που και κεινη επιδρα αμεσα στα δικα μας πραγματα. Την ανοιξη του 1971, κορυφωθηκε κι εληξε η φαση κεινη της κρισης των πετρελαιων, που ανοιξε με την εθνικιστικη επανασταση στη Λιβυη την πρωτη του Σεπτεμβρη του 1969. Οι εταιριε; του πετρελαιου, θελοντας και μη, παραχωρησαν στα πετρελαιοπαραγωγα κρατη μεγαλες αυξησεις στις δηλωμενες τιμες του πετρελαιου, που με βαση τους οριζονται τα εσοδα των πετρελαιοπαραγωγων κρατων απο τα δικαιωματα τους πανω στην πετρελαιοπαραγωγη. Στην ανελιξη της κρισης αυτης, σημειωθηκαν κι ορισμενες παραπανισιες και πολυ δυσαρεστες ζημιες για τις εταιριες. Η Αλγερια, π.χ. προχωρησε στην εθνικοποιηση του 51 τοις εκατο των τιτλων των γαλλικων εταιριων πετρελαιοπαραγωγης στο έδαφός της. Κι η Βενεζουελα εθνικοποιησε τ' αποθεματα της σε φυσικο αεριο, που μεχρι τωρα περιερχονταν αυτοματα στις εταιριες. Ωστοσο, σε γενικες γραμμες η πρωτη κεινη φαση της αναμετρησης φανηκε να τελειωνει με περιορισμενες απωλειες για τις εταιριες, που διατηρουσαν τη δυνατοτητα να πραγματοποιησουν τεραστια υπερκερδη στις πετρελαιοπαραγωγες χωρες. Υπηρχε κι η ρητρα της πενταετους διαρκειας των συμφωνιων που κλειστηκαν τοτε αναμεσα στις εταιριες και τα πετρελαιοπαραγωγα κρατη. Οι εταιριες τη θεωρησαν σα μιαν εγγυηση. Πιστευτηκε λοιπον πως παρακαμπτεται η απειλη μιας θανασιμης κρισης στις σχεσεις αναμεσα στους δυο αντιπαλους. Ωστοσο, το φθινοπωρο του 1971 ηταν πια κοινο μυστικο πως η κριση του πετρελαιου ξαναφουντωσε, και σε πιο επικινδυνη μαλιστα μορφη. Τα συνασπισμενα στην ΟΠΕΚ — την Οργανωση Πετρελαιοεξαγωγικων Κρατων — κρατη προβαλλαν με δυο νεα αιτηματα, που το ένα τους φαινοταν ευκολο να ικανοποιηθη, μα το αλλο έπληττε με αμεσο τροπο τα βασικα συμφεροντα των εταιριων. Το πρωτο αιτημα ηταν για την αναθεωρηση των δηλωμενων σε δολλαρια τιμων του πετρελαιου, ετσι που τα πετρελαιοπαραγωγα κρατη ν' αποζημιωθουν για τις ζημιες που επεφερε σ' αυτα η υποτιμηση του δολλαριου. Πανω σ' αυτο το αιτημα δεν υπηρχαν μεγαλες αντιρρησεις απο μερους των εταιριων. Γυρω στον Οχτωβρη — Νοεμβρη 1971 ειχαν κιολας κλειστη οι σχετικες συμφωνιες. Εμενε όμως ανοιχτη η αξιωση των πετρελαιοπαραγωγων για συμμετοχη στους τιτλους των τοπικων εταιριων πετρελαιοπαραγωγης. Τα πετρελαιοπαραγωγα κρατη ζητουν να τους παραχωρηθη τουλαχιστο το ένα πεμπτο απο το κεφαλαιο των εταιριων που εργαζονται στο εδαφος τους. Μερικα τους μαλιστα μιλουν για το ένα τριτο των τιτλων, και ένα τους, η Λιβυη, διεκδικει για τον εαυτο της το 51 τοις εκατο των κεφαλαιων. Ακομη κι η Σαουδικη Αραβια χαρακτηρισε, με δηλωση του Υπουργου της των Πετρελαιων, σεΐχη Γιαμανι, σα στοχο που θα πρεπει να επιτευχτη σε σχετικα συντομο διαστημα το 51%. Δεν περιοριζεται αλλωστε σ' αυτο το σημειο η διαφορα. Γιατι τα πετρελαιοπαραγωγα κρατη ζητουν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
να υπολογισουν την αποζημιωση με βαση τα μη αποσβεσμενα κεφαλαια των εταιριων, που η αξια τους ειναι σχετικα μικρη, ενω οι εταιριες γυρευουν ν' αποζημιωθουν με βαση τα υπερκερδη που υπολογιζουν να πραγματοποιησουν στις ερχομενες δεκαετιες, διεκδικουν δηλαδη ιλιγγιωδεις αποζημιωσεις, που ξεπερνουν τις δυνατοτητες και του πιο πλουσιου πετρελαιοπαραγωγου κράτους ή κρατιδιου. Απο τα παραπανω γινεται φανερο πως γυρω στα τελη του 1971, μολις δηλαδη έληξαν οι διαπραγματευσεις για τις επιπτωσεις της υποτιμησης του δολλαριου πανω στα εσοδα των πετρελαιοπαραγωγων κρατων, η κριση του πετρελαιου μπηκε σε μια φαση αληθινα αποφασιστικη. Διαφορες αλλες ενδειξεις επιβεβαιωνουν αυτην την ερμηνεια της καταστασης. Εδω καλουμαστε να σημειωσουμε την ανυπομονησια που δειχνει, ακομη και το ζηλο με τον οποιο η περσικη κυβερνηση συνεννοειται με Γερμανους επισημους απο το ένα μερος, και με Ελληνες επιχειρηματιες απο το αλλο, για την τοποθετηση καθαρως περσικου, κρατικου, πετρελαιου σ' ευρωπαϊκες αγορες. Η ιδεα της εθνικοποιησης των εταιριων του πετρελαιου και της καταργησης των πολυ επικερδων δραστηριοτητων που οι εταιριες αυτες ασκουν πανω στην αντληση, μεταφορα κι εμπορια του πετρελαιου κερδιζει γοργα εδαφος — τοσο στα ιδια τα πετρελαιοπαραγωγα κρατη, όσο επισης σε βασικες πετρελαιοκαταναλωτριες χωρες της Ευρωπης. Καλουμαστε επισης να λαβουμε υποψη μας τη σημασια μιας χειρονομιας σαν της Λιβυης που θελοντας να επιβαλει πολιτικα αντιποινα στη βρεταννικη κυβερνηση για την πολιτικη που κεινη τηρει στον Περσικο Κολπο προχωρησε στην ολοκληρωτικη εθνικοποιηση των εγκαταστασεων της Β.Ρ. στο λιβυκο εδαφος. Κι ολοτελα ιδιαιτερη σημασια εχει, εννοειται, το γεγονος πως στα τελη του 1971 εγγιζαν πια στο τελος οι προετοιμασιες για την εναρξη αξιοποιησης της πλουσιας πετρελαιοφορου περιοχης της Ανω Ρουμάιλας στο Νοτιο Ιρακ. Η Ανω Ρουμάιλα ειναι παμπλουτο, εξαιρετικα εκτεταμενο πετρελαιοφορο κοιτασμα που απλωνεται δια μεσου του ιρακινου εδαφους, απο τα συνορα του Κουβέιτ μεχρι τα συνορα της Περσιας. Μερικοι λεγουν πως ειναι η πιο πλουσια πετρελαιοφορα περιοχη ολης της Μεσης Ανατολης. Η Εταιρια Πετρελαιων του Ιρακ γνωριζε την ύπαρξή της, αλλα δεν την αξιοποιουσε, γιατι η εκμεταλλευση της δεν ανταποκρινοταν στα σχεδια και τις συμφωνιες που ειχαν κλεισει αναμεταξυ τους οι αγγλοαμερικανικες εταιριες, το λεγομενο «καρτελ των εφτα αδερφαδων». Η πραξη εθνικοποιησης όλων των αναξιοποιητων τμηματων της εκχωρησης της Εταιριας Πετρελαιων του Ιρακ, στην οποια προχωρησε το 1960 με το νομο 80 η τοτε ιρακινη κυβερνηση, ειχε σαν αποτελεσμα να περασει κατω απο το δικο της ελεγχο — διχως ωστοσο να αναγνωριζεται σαν νομιμη απο τις εταιριες του πετρελαιου — η όλη περιοχη της Ανω Ρουμάιλας. Στις 7 του Απριλη του 1972, αρχισε η αντληση πετρελαιου στην Ανω Ρουμάιλα. Πραγματοποιηθηκε με πολυ σπουδαια τεχνικη και οικονομικη βοηθεια της Σοβιετικης Ενωσης, κι ελαβε χωρα παραλληλα με την υπογραφη μιας δεκαπενταχρονης συνθηκης φιλιας και συνεργασιας αναμεσα στη Σοβιετικη Ενωση και το Ιρακ, αναλογης με κεινη που η ΕΣΣΔ υπογραψε το 1971 με την Αιγυπτο και την Ινδια. Η έναρξη της πετρελαιοπαραγωγης στην Ανω Ρουμάιλα σημαινει πως για πρωτη φορα μεσανατολιτικη χωρα θα ειναι σε θεση, κι αυτο με σοβιετικη βοηθεια, να προχωρησει μοναχη της στην αντληση κι εμπορια του δικου της πετρελαιου σε μεγαλη κλιμακα. Αποτελει μ' αλλα λογια μια προβα τζενεραλε για τη γενικη εθνικοποιηση των πετρελαιων, που με τη σειρα της πολλοι αναπτυσσομενοι λαοι βλεπουν σαν τη γενικη δοκιμη της ολοκληρωτικης εθνικοποιησης ολων των επιχειρησεων εκμεταλλευσης των εθνικων τους πορων. Υπηρχαν αλλωστε κιολας ενδειξεις πως και η Λιβυη προχωρει στον ιδιο δρομο. Ολα αυτα ησαν φυσικα εμφανη απο το τελος κιολας του 1971. Και συντελουσαν στη δημιουργια, αναμεσα στους Αμερικανους και τους Βρεταννους, μιας ατμοσφαιρας οξυτατης απειλης εναντιον των μεγαλων τους συμφεροντων. Ηταν αναποφευχτο τα σχεδια αντιμετωπισης αυτης της απειλης ν' Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αναφερθουν και παλι στην Κυπρο. Οι συλλογισμοι αυτοι βοηθουν να εξηγησουν το χρόνο της εκδηλωσης της καινουργιας τουτης κρισης. Μα κανουν και κατι αλλο ακομη, που καλουμαστε να το προσεξουμε ιδιαιτερως: Μας δινουν επισης το μετρο της σοβαροτητας αυτης της τελευταιας φασης της κυπριακης κρισης. Μας επιτρεπουν ν' αντιληφτουμε την οξυτητα της, και μας υποχρεωνουν να καταλαβουμε πως η αντιμετωπιση της θ' αποδειχτη δυσκολη κατ' εξοχην. Η Αμερικη του 1972 δεν ειναι πια κεινη του 1964, η θαλασσοκρατειρα και μεσογειοκρατειρα. Μα ειναι μια υπερδυναμη που πολεμα απεγνωσμενα να εμποδισει και προλαβει τελικη κι ολοκληρωτικη καταρρευση των θεσεων της, κι αυτο την καθιστα, μοιραια, διπλα αποφασιστικη. Φτανει τωρα η στιγμη να περασουμε απο τα προανακρουσματα του τελευταιου τουτου κορυφωματος της κυπριακης κρισης στην ανοιχτη της εκδηλωση. Κεινη πηρε, χαραχτηριστικα, την ιδια μορφη που τη διακρινε στην όλη ανελιξη της απο το 1969 και περα, της συγκρουσης δηλαδη αναμεσα στο ελλαδικο κρατος απο το ένα μερος, το κυπριακο απο τ' αλλο. Ο ρολος του επισημου τουρκικου κρατους υπηρξε και παλι απλως υποβοηθητικος. Το βαρος της συγκρουσης με το Μακαριο επωμιστηκε φετος, όπως έγινε μεχρις εναν ορισμενο βαθμο το 1966—1967, η Αθηνα. Απο τα μεσα του Γεναρη 1972 αρχισαν να κυκλοφορουν φημες πως η κυπριακη κυβερνηση, θελοντας να ενισχυσει τις αστυνομικες της δυναμεις και να εμποδισει με τη βοηθεια τους ενα πραξικοπημα εις βαρος της, αγορασε μιαν ορισμενη ποσοτητα όπλων, που η συνολικη τους αξια δεν ξεπερνουσε τα λιγα εκατομμυρια δολλαρια, απο την Τσεχοσλοβακια. Τα όπλα αυτα εφτασαν στην Κυπρο γυρω στα τελη του μηνα. Κατα ποσο ειχαν παραγγελθη με τη γνωση κι έγκριση της Αθηνας, όπως υποστηριχτηκε αργοτερα απο ορισμενες κυπριακες πηγες, δεν ειναι βεβαιωμενο. Η Αθηνα, εν παση περιπτωσει, το διαψευσε. Μα και δεν προχωρησε αμεσως στην αναληψη δρασης. Εκανε δυο διαβηματα στην Κυπρο, που κεινα δεν έγιναν δεχτα. Στο μεταξυ, στις 29 του Γεναρη, ο πρεσβευτης των Ηνωμενων Πολιτειων, Χενρυ Τασκα, αρχισε επισημες διαπραγματευσεις με την ελληνικη κυβερνηση για ευκολιες ελλιμενισμου του Εκτου Στολου στον Πειραια. Κι αρχισαν να κυκλοφορουν φημες, που αργοτερα επιβεβαιωθηκαν, πως η αμερικανικη κυβερνηση δεχτηκε να πουλησει αεροσκαφη Φαντομ στην ελληνικη κυβερνηση — απ' όλα τα μεσογειακα κρατη μοναχα το Ισραηλ, ο πιο στενος δηλαδη συμμαχος των Ηνωμενων Πολιτειων, πηρε μεχρι τωρα Φαντομ που κι η Τουρκια διεκδικει ματαια για δικο της λογαριασμο. Στις 2 του Φλεβαρη, ενα αρθρο στην «Ακροπολη» αφιερωμενο στις βασεις για τον Εκτο Στολο, αφησε να διαφανη ο συνδεσμος αναμεσα στο κυπριακο προβλημα και τον ελλιμενισμο του Εκτου Στολου. Η Ελλαδα έλπιζε, δηλαδη, η τελικη ρυθμιση του κυπριακου, που αυτη την έβλεπε σα μιαν επειγουσα αναγκη, να πραγματοποιηθη κατω απο συνθηκες πιο ευνοικες καπως παρα προηγουμενως για τις ελλαδικες διεκδικησεις: «Δεν θα έπρεπε, φερ' ειπειν, να υπαρξη πλεον αρνητικη ή αδιαφορος η στασις των ΗΠΑ έναντι του κυπριακου. Ουτε και να θεωρηθη ο φιλικος δεσμος με την Ελλαδα ως δικαιολογησις δι' ατόπους εξ ελληνικης πλευρας υποχωρησεις επι του ιδιου αυτου θεματος. Αλλ' αντιθετως, ως αφορμη, και υποχρεωσις, δια στενωτεραν προς την πλευραν της κατισχυσεως του διεθνους δικαιου συνεργασιαν». Ο ανταποκριτης της «Γκαρντιαν» στην Αθηνα, Νταιβιντ Τονγκ, ερμηνευσε το αρθρο αυτο στις 6 του Φλεβαρη ως εξης: «Εντεινεται τωρα η πιεση για μια τετια ρυθμιση (του κυπριακο υ). Η Αθηνα φαινεται να κατανοει πως ο χρονος δεν εργαζεται ολοτελα για λογαριασμο των Ελληνοκυπριων, και ενα, επισημα εμπνευσμενο, αρθρο στον ελληνικο τυπο διατυπωσε την περασμενη εβδομαδα την αξιωση ν' αλλαξουν οι Ηνωμενες Πολιτειες την «αρνητικη και αδιαφορη σταση τους» πανω στο θεμα αυτο».
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Ο βοηθος του νεου γενικου γραμματεα των Ηνωμενων Εθνων, του κ. Βάλντχαϊμ, αγωνιζοταν τις μερες εκεινες, μ' επισκεψεις του στην Αγκυρα, την Αθηνα και τη Λευκωσια, να βαλει παλι σε κινηση το μηχανισμο των διακοινοτικων συνομιλιων. Μα της Αθηνας η τοποθετηση ηταν υπερ μιας πιο «μονιμης» λυσης κι όχι υπερ ρυθμισεων που να επιτρεψουν τη συνεχιση της υπαρξης του κυπριακου κρατους κατω απο τη μεχρι τωρα μορφη του. Θεμα «Ενωσης» βεβαια δεν ανακυψε. Η Τουρκια εξακολουθουσε να μην ευνοει, για τους λογους που προαναφερθηκαν, μιαν οριστικη λυση. Ο Ισμετ Ινονου, όταν επισκεφτηκε την Αθηνα γυρω στα Χριστουγενα του 1971, ειχε μιλησει για τη συσταση ενος συνομοσπονδιακου κρατους στην Κυπρο. Στις 9 του Φλεβαρη, οπωσδηποτε, η Αθηνα εκδηλωθηκε. Στις 10 του μηνα όλες οι εφημεριδες της ελληνικης πρωτευουσας δημοσιευσαν την παρακατω ανακοινωση: «Υπο την προεδριαν του αντιβασιλεως (τοτε του στρατηγού Ζωϊτακη) συνηλθε χθες κυβερνητικη συσκεψις ανωτατης σταθμης, προς εξετασιν της καταστασεως η οποια εδημιουργηθη εν Κυπρω εκ της διαπιστωθεισης εισαγωγης σοβαρας ποσοτητος οπλισμου εκ Τσεχοσλοβακιας». Στις 11 του Φλεβαρη, ο υφυπουργος των Εξωτερικων, πρώην διπλωματης Παναγιωτακος που απολαυε στο παρελθον την απολυτη εμπιστοσυνη του Παναγιωτη Πιπινελη, επισκεφτηκε τον πρόεδρο Μακαριο και του εγχειρισε μιαν ελληνικη διακοινωση. Το περιεχομενο της έχει δημοσιευτη. Προκειται για μια νοτα στεγνη και ξερη, που αποτελειται απο εννια σημεια. Τα δυο πρωτα σημεια αναφερουν τα δυο διαβηματα, που εκανε προηγουμενως η ελληνικη κυβερνηση προς την κυπριακη, απαιτωντας να παραδοθη ο τσεχοσλοβακικος οπλισμος «προς φυλαξιν εις την κυπριακην εθνοφρουραν». Και σημειώνει τη σταση του Κυπριου ηγετη: «Ηρνηθη να αποδεχθη την συστασιν αυτην... αντεταξε και παλιν απολυτον αρνησιν». «Κατοπιν τουτου», συνεχιζει η νοτα, «η ελληνικη κυβερνησις, εχουσα υπ' οψιν τας ειδικας συνθηκας ασφαλειας υφ' ας τελει η Κυπρος και την επι του θεματος ευθυνην του Συμβουλιου Ασφαλειας των Ηνωμενων Εθνων, ζητει απο την κυπριακην κυβερνησιν οπως απας ο εισαχθεις οπλισμος τεθη ανευ αναβολης υπο τον έλεγχον και την φυλαξιν της Ειρηνευτικης Δυναμεως των Ην. Εθνων». Η τοποθετηση αυτη ηταν παραδοξη. Η Ελλαδα, δηλαδη, αναγνωριζε το δικαιωμα της κυπριακης εθνοφρουρας, που διοικειται απο Έλληνες αξιωματικους με τη βοηθεια ενος περιορισμενου αριθμου Κυπριων, να διαθετει οπλισμο και μαλιστα να τον αυξανει. Αλλα δεν αναγνωριζε το δικαιωμα αυτο στην κυπριακη αστυνομια, που τελουσε ολοκληρωτικα κατω απο τον ελεγχο του κυπριακου κρατους. Αν η Κυπρος αρνιοταν να παραδωσει τον οπλισμο της στην εθνοφρουρα, τοτε έπρεπε να τον δωσει, «προς ελεγχον και φυλαξιν», στην ΟΥΝΦΙΚΥΠ που αναγνωριζοταν ετσι και κεινη σαν ενα ειδος υπερκρατους, με αρμοδιοτητες πιο εκτεταμενες απο της κυπριακης κυβερνησης. Η νοτα προχωρει παραπερα. Εξηγει γιατι δεν επιτρεπεται να είναι οπλισμενο το κυπριακο κρατος: «Ειναι γνωστη η οξεια κρισις, η συνταρασσουσα τον ελληνοκυπριακον ελληνισμον. Ειναι επαναγκες όπως προληφθη η προσφυγη εις την βιαν. Η δε τυχον διανομη του εισαχθεντος οπλισμου προς χρησιμοποιησιν εις το εσωτερικον ελληνοκυπριακον μετωπον θα απετελει ενεργειαν εθνικως ολεθριαν, διοτι θα εφερεν αφευκτως προς την αδελφοκτονιαν και την καταστροφην». Ειναι γνωστες οι φημες πως ο Γριβας συγκροτουσε ενοπλες ομαδες. Η παραγγελια όπλων απο την Τσεχοσλοβακια — θα ειχαν παραγγελθη ασφαλως κι απο οποιαδηποτε δυτικη χωρα αν κεινη ταδινε — εξισωνεται στην ελληνικη νοτα με τις προσπαθειες ενισχυσης του δικου του οπλισμου που Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
υποτιθεται πως καταβαλλε ο στρατηγος Γριβας με τις ομαδες του. Και γενικα το κυπριακο κρατος εξισωνοταν ετσι με την κινηση του Γριβα. Δεν του αναγνωριζονταν παραπανισια δικαιωματα. Η νοτα προχωρει να πλατηνει την όλη επιχειρηματολογια της ουσιαστικης νομικης ανυπαρξιας του κυπριακου κρατους. Διευκρινιζει τα δικαιωματα που εχει στο σημειο αυτο το ελληνικο κρατος, καθως και τις υποχρεωσεις του: «Ο κυπριακος ελληνισμος ειναι τμημα του εθνους. Αυτο δεν πρεπει να λησμονηται. Οπως δεν πρεπει να λησμονηται ότι εθνικον κεντρον ειναι και παραμενουν αι Αθηναι. Παρα ταυτα η ελληνικη κυβερνησις δεν εχει την στιγμην αυτην την προθεσιν επεμβασεως εις τα εσωτερικα πραγματα του ελληνοκυπριακου ελληνισμου. Ποιειται έκκλησιν εις την σωφροσυνην και τον πατριωτισμον απαντων των εν Κυπρω υπευθυνων». Η παραγραφος αυτη ειναι βασικη, και πρεπει να προσεχτουν τα διαφορα νοηματα που εκφραζει. Διατυπωνει αρχικα τη θεση πως, προκειμενου για την Κυπρο, δεν υπαρχει θεμα θελησης κεινου που λεγεται κυπριακο κρατος, θεληση εχει, εν τελευταια αναλυσει, μοναχα η Αθηνα. Γιατι η Αθηνα ειναι το «εθνικον κεντρον» των Ελληνοκυπριων — όπως κι η Αγκυρα, φυσικα, ειναι «εθνικον κεντρον» των Τουρκοκυπριων. Σαν εθνικο κεντρο που ειναι — μα επισης, όπως θα δουμε παρακατω, σαν κρατος που έβαλε την υπογραφη του στις συνθηκες Ζυριχης και Λονδινου κι υποχρεωσε το Μακαριο να τις υπογραψει, η Αθηνα εχει το δικαιωμα της επεμβασης στην Κυπρο, ειτε για τις εξωτερικες της υποθεσεις προκειται, ειτε για τις εσωτερικες — όπως, φυσικα, πρεπει στην περιπτωση αυτη να παραδεχτουμε πως το εχει και η Αγκυρα. Δε σκοπευει προς το παρον να επεμβει η ΑΘηνα, μα με τη δηλωση έλλειψης μιας τετοιας προθεσης κατοχυρωνει παραπανω το σχετικο της δικαιωμα. Και, για να μην υπαρξει καμια τυχον παρερμηνεια ή αμφισβητηση, η Αθηνα ξεκαθαριζει πως η έκκλησή της για «σωφροσυνην» και «πατριωτισμόν» δεν απευθυνεται στην κυπριακη κυβερνηση και τον αρχηγο της, αλλα γενικα σ' όλους τους Κυπριους, σ' όλους τους «υπευθυνους». Γι' αυτο και προχωρησε επειτα στη δημοσιευση της νοτας η Αθηνα. Εξηγησε πως κεινη δεν ειχε σαν παραληπτη της το Μακαριο, μα όλους τους Κυπριους, που ενας τους, ένας μαλιστα απο τους «υπευθυνους», ηταν ο Μακαριος. Δε σκοπευε βεβαια να επεμβει, «προς το παρον» ή «την στιγμην αυτην» η ελληνικη κυβερνηση. Μα περιοριζοταν στη διατυπωση της θελησης της, που οι «υπευθυνοι» όφειλαν να σεβαστουν: «Η ελληνικη κυβερνησις πιστευει ότι επεστη η ωρα δια την συγκροτησιν μιας κυβερνησεως εθνικης ενοτητος εξ όλων των παραταξεων του εθνικοφρονος κυπριακου ελληνισμου. Μιας κυβερνησεως, ητις θα προηρχετο απο την ελευθεραν πρωτοβουλιαν της πολιτικης και εκκλησιαστικης ηγεσιας. Εις ταυτην θα μετειχον προσωπα εγνωσμενης σωφροσυνης, εχοντα ανεξαρτησιαν γνωμης, απηλλαγμενα μισαλλοδοξιας και δυναμενα να εργασθουν δια την αποκαταστασιν της διασπασθεισης εθνικης ενοτητος. »Μια τοιαυτη κυβερνησις θα καθιστα δυνατην την αρμονικην συνεργασιαν και αμοιβαιαν εμπιστοσυνην μεταξυ Αθηνων και Λευκωσιας. Εξ ενεργειων προς ας ειναι ξενη, η Ελλας δεν δυναται να αποδεχθη οιανδηποτε ευθυνην, τοσον επι του διεθνους όσον επι του εθνικου πεδιου». Τον Ιουλιο 1970, στις αρχες της καινουργιας αναμετρησης, γενικες εκλογες στην Κυπρο ειχαν αναδειξει μια Βουλη. Η λεγομενη ενωτικη αντιπολιτευση ειχε παρει μερος στις εκλογες αυτες, διχως όμως να μπορεσει ν' αναδειξει έστω κι ενα βουλευτη. Η ελληνικη διακοινωση, παντως, οταν μιλουσε για κυβερνηση που «ν' αποκαταστησει τη διασπασθεισα εθνικη ενοτητα», δεν αναφεροταν στην αναγκη η κυπριακη κυβερνηση ν' αντικαθρεφτιζει με τη συνθεση της τη συνθεση της κυπριακης βουλης. Απεναντιας, τονιζε εμμεσα μα καθαρα πως στη συγκροτηση της καινουργιας κυβερνησης «εθνικης ενοτητας» δε θαπρεπε να παρθη υποψη η θεληση της Βουλης. Τη συνθεση Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
της κυβερνησης οφειλαν να καθορισουν η «ελευθέρα πρωτοβουλια της πολιτικης και εκκλησιαστικης ηγεσιας». Μ' αυτην την εννοια, η συγκροτηση κυβερνησης «εθνικης ενοτητας» επροκειτο επισης να σημανει το τελος των αντιπροσωπευτικων θεσμων στην Κυπρο. Ομως η ελληνικη νοτα στηριζοταν σε μια καποια εμπιστοσυνη πως το περιεχομενο της δεν μπορει παρα να βρει απηχηση σ' ορισμενα πλατεια στρωματα του κυπριακου λαου. Για τουτο και ξεκαθαριζε πως απευθυνοταν σε κεινον. Εκλεινε με τις παρακατω φρασεις: «Η παρουσα διακοινωσις, επιδοθεισα υπο του υφυπουργου των Εξωτερικων κ. Παναγιωτακου εις τον προεδρον της Δημοκρατιας, δεν απευθυνεται μονον προς την κυπριακην κυβερνησιν αλλα και προς ολοκληρον τον κυπριακον λααν. Δεν αποτελει συνεπως απορρητον εγγραφον και δυναται να δοθη εις την δημοσιοτητα». Αυτος ηταν κι ο λογος, που ένα περιπου μηνα αργοτερα κακοφανηκε πολυ στην ελληνικη κυβερνηση το γεγονος πως διαρρευσε μερικα το κειμενο της απαντησης του Μακαριου στη διακοινωση της. Διοτι μια τετια κοινοποιηση της αποκρισης της κυπριακης κυβερνησης ισοδυναμουσε στην πραξη μ' αποπειρα ν' απευθυνθη ο λογος, περαν απο την ελληνικη κυβερνηση, και στον ελληνικο λαο. Αυτο δεν ηταν παραδεκτο. Γιατι η Κυπρος δεν ηταν κρατος ισοτιμο. Οπωσδηποτε: Η νοτα ηταν επιβλητικη. Αναφερθηκε επειτα, διχως ποτε να διαψευστη ολοκληρωτικα, πως στη συνομιλια που επακολουθησε την επιδοση της, ο κ. Παναγιωτακος συμβουλευσε επισης τον αρχιεπισκοπο, ειτε απο ατομικη πρωτοβουλια ειτε και διερμηνευοντας τις αποψεις του Ελληνα πρωθυπουργου, ν' αποχωρησει, αν το επιθυμει, απο την προεδρια της κυπριακης δημοκρατιας. Δε χωρει εν παση περιπτωσει αμφιβολια πως η σταση του αντιπρόσωπου της Αθηνας, στην αναμετρηση με το Μακαριο, υπηρξε πολυ σταθερη. Ο κ. Παναγιωτακος το εδειξε στις δηλωσεις που έκανε επειτα στους δημοσιογραφους, τοσο στη Λευκωσια και στη Λεμεσο, πριν την αναχωρηση του, όσο και στη Ροδο, στην επιστροφη. Υπογραμμισε πως δεν υπηρχε καμια διαθεση να θιγη το προσωπο του Μακαριου. Μα και προβαλε, ονομαστί, το αιτημα να μπουν στην κυβερνηση ο στρατηγος Γριβας και οι οπαδοι του. Ειπε πως το αιτημα αυτο δεν μπορουσε βεβαια να ικανοποιηθη με το ν' ανατεθουν στους γριβικους αρμοδιοτητες διχως πραγματικη εξουσια. Ξεκαθαρισε πως δεν υπηρχε ζητημα να μπουν στην κυβερνηση Κυπριοι κομμουνιστες, «εστω κι αν ειναι καπως ευπρεπεστεροι απο τους Ελληνες συναδελφους τους». Διακηρυξε πως ειναι δικαιωμα του Γριβα να μην εμφανιζεται δημοσια, αν το θελει. Στην Αθηνα, ο αναπληρωτης υπουργος των Εξωτερικων, Ξανθοπουλος — Παλαμας, ηταν και κεινος σαφης: Η διαφορα αναμεσα στην Αθηνα και στη Λευκωσια, ξεκαθαρισε, δεν ειναι απο κεινες όπου μπορει κανεις αλλος να επεμβει ή δικαιουται κανεις αλλος να εχει δικη του γνωμη. Γιατι ειναι μια υποθεση «οικογενειακη», όπου και φιλος ακομη δεν επιτρεπεται να χωσει τη μυτη του, υποθεση επομενως εσωτερικη. Αλλη μια φορα προβαλλοταν το επιχειρημα πως, σ' ο,τι αφορουσε τις σχεσεις Ελλαδας και Κυπρου, δεν μπορουσε να γινεται λογος για την υπαρξη δυο διαφορετικων κρατων. Σε τι ομως στηριζοταν η αντιληψη αυτη; Ποιο το νομικο θεμελιο της; Ο κ. Παναγιωτακος υπηρξε σαφης. Ειπε, συμφωνα και με το «Βημα» της 15 Φλεβαρη 1972, πως, αν ο Μακαριος δε δεχτη τις συστασεις της ελληνικης κυβερνησης, «Ο καθεις θα αναλαβη τας ευθυνας του. Δι' ημας αι συνθηκαι ισχυουν. Εχομεν δικαιωματα, φυσικα, εκ των συνθηκων. Ο,τι γραφουν αι συνθηκαι. Απο ιδικης μας πλευρας αι συνθηκαι δεν εχουν καταγγελθη». Ειχε δηλαδη δυο ποδια η τοποθετηση της Αθηνας. Το ενα ηταν νομικο: Η Ελλαδα συμφωνουσε — ηταν η πρωτη φορα μετα το 1964 που τουτο δηλωθηκε ρητα στην Αθηνα, ενω προηγουμενα οι Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ελληνικες κυβερνησεις ειχαν δεχτη την καταγγελια της κυπριακης και δεν ειχαν διαφωνησει ποτε δημοσια με τη θεση της Λευκωσιας στο θεμα αυτο — με την Τουρκια πως ισχυουν οι συνθηκες συμμαχιας κι εγγυησης που συμφωνηθηκαν στη Ζυριχη και το Λονδίνο και που παρεχουν στις δυο χωρες και στην Αγγλια ισοτιμα δικαιωματα επεμβασης στα κυπριακα ζητηματα. Με βαση αυτην την τοποθετηση, η Ελλαδα ειχε το δικαιωμα να επεμβει δυναμικα οσάκις η Κυπρος απειλουσε να καταλυσει τις συνθηκες ή εξεθετε σε κινδυνο την ΕΛΔΥΚ στο νησι. Μα υπηρχε και το αλλο ποδι, το εθνικο: Κι αυτο έδινε στην Ελλαδα το δικαιωμα να πλατηνει τις δυνατοτητες επεμβασης της περαν κι απο τα όσα προβλεπαν οι συνθηκες, για την περιπτωση δηλαδη που θα τυχαινε να συγκρουστουν μεταξυ τους, ν' απειληθη καμια εμφυλια συρραξη. Αυτη τη δευτερη, την πλατυτερη ερμηνεια των συνθηκων Ζυριχης και Λονδινου — που και η Τουρκια μπορει φυσικα επισης να επικαλεστη, σα δευτερο «εθνικο κεντρο» που ειναι — αποπνεε η ελληνικη νοτα του Φλεβαρη. Αυτην ερμηνευε το κυριο αρθρο του «Ελευθερου Κοσμου» στις 12 του Φλεβαρη, που εγραφε, απευθυνομενο βεβαια αποκλειστικα στους Κυπριους: «Προς Θεου, όχι εμφυλιον πολεμον». Αν λοιπον ειχε ξεσπασει τοτε, στην Κυπρο, εμφυλιος πολεμος... αν την επιδοση της ελληνικης νοτας επακολουθουσε εξεγερση εθνικοφρονων στοιχειων που θα ζητουσαν να μετασχουν κι αυτα στην κυβερνηση, ωστε να μπορεσει ετσι να χαραχτη μια «εθνικη γραμμη»... αν ο εμφυλιος πολεμος, στον οποιο αναφεροταν σα μιαν επικρεμαμενη απειλη η ελληνικη νοτα, ειχε παρει σαρκα κι οστα... Τοτε, συμφωνα με τη διπλη, νομικη κι εθνικη, υποδομή της πρωτοβουλιας της Αθηνας, τοτε η Ελλαδα ειχε χρεος να παρεμβει δυναμικα στην Κυπρο... Η αληθεια ειναι πως πολυς κοσμος φαινοταν να περιμενει ένα ξεσπασμα εμφυλιων παθων στην Κυπρο. Αυτη ηταν η πρωτη επισημη αντιδραση της Ουασιγκτον στις εξελιξεις αναμεσα στην Αθηνα και τη Λευκωσια. Γι' αυτο κι αρνηθηκε να συγκινηθη επισημα για τη συγκρουση Αθηνας και Λευκωσιας η Αμερικη. Οπως τηλεγραφησε απο την αμερικανικη πρωτευουσα το πρακτορειο Α.Ρ., κατα τους Αμερικανους επισημους «προκειται για ανταγωνισμο αναμεσα σε δυο αντιμαχομενες ελληνοκυπριακες ομαδες». Δε θελησε, λοιπον, για το λογο αυτο να παρει θεση πανω στην ελλαδικη πρωτοβουλια η αμερικανικη κυβερνηση. Ουτε και το Λονδίνο εκδηλωθηκε υπευθυνα. Μα ο πολυ καλα πληροφορημένος διπλωματικος συνεργατης της «Γκαρντιαν», καθως και οι εγκυροι «Φινανσιαλ Ταιμς», δεν παραπλανηθηκαν απο την επισημη σιωπη του Φορειν Οφφις. Κεινοι βεβαιωσαν απο την πρωτη στιγμη πως το Λονδίνο συμφωνουσε με την Αθηνα για τα όπλα κι επιπλεον καταλαβαινε καλα το επιθυμητο μιας περικοπης της δυναμης του Μακαριου. Το κυριο αρθρο των «Ταιμς» του Λονδινου, στις 16 Φλεβαρη, ηταν σαφες πανω στην ουσια: «Το προβλημα τωρα ειναι», εγραψε, «κατα ποσο ο αρχιεπισκοπος, βλεποντας τον κινδυνο ενος πραξικοπηματος απο μερους των εξτρεμιστων... θα εγκαταλειψει την ταχτικη του που κρατει το νησι και την εξωτερικη πολιτικη του κατω απο τον ελεγχο του, ενω διαιωνιζονται οι (διακοινοτικες) συνομιλιες και μετατρεπονται σε μια μονιμη βαλβιδα ασφαλειας. Η βαλβιδα αυτη έπαψε τωρα να είναι επαρκης». Οσον αφορα την Τουρκια: Κεινης η σταση ηταν διαφανη. «Αδιαφορουσε» για το θεμα Γριβα. Συνεβαινε να έχει «παραλληλες» Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αντιληψεις για τα τσεχοσλοβακικα όπλα. Αφηνε να εννοηθη πως θα παρεμβει κι αυτη στην Κυπρο, «να προστατεψει τα τουρκικα συμφεροντα». Γνωστοποιουσε την έναρξη ναυτικων γυμνασιων στα νοτια παραλια της. Κι ηταν επισης παντα ετοιμη να υποχωρησει, να δηλωσει πως «δεν έχει κανει διαβημα», «ειναι συμπτωση η διεξαγωγη ναυτικων ασκησεων», «η Τουρκια δεν έχει πει τιποτε μεχρι τωρα». Η Αγκυρα έκανε πραξη παρουσιας, μ' αλλα λογια, ετοιμη να εισπραξει ο,τι μπορουσε απο τη συγκρουση Αθηνας και Λευκωσιας, όχι όμως και ν' αναλαβει κεινη την πρωτοβουλια που κατα τη δικη της αποψη ηταν προτιμοτερο ν' ασκει η Αθηνα. Η υποστηριξη της ηταν για τα κερδη, διχως συμμετοχη στις ζημιες. Τα παντα, μ' αλλα λογια, φαινονταν έτοιμα για καποιαν τελειωτικη εξελιξη. Η αποφασιστικοτητα της Αθηνας εμφανιζοταν ακλονητη. Οι δηλωσεις του κ. Παναγιωτακου αποτελουσαν την πιο σαφη εκδηλωση τουτου του δεδομενου: «Νομιζω ότι επεστη η στιγμη οι ιθυνοντες εις Κυπρον να αντιληφθουν ότι αι Αθηναι ειναι πραγματι το εθνικον κεντρον και ότι δεν θα ειναι εις το εξης ανεκτον να λαμβανωνται πρωτοβουλιαι ερημην της Ελλαδος... που ειναι δυνατον να διαιωνισουν την εσωτερικην ανωμαλιαν και έχουν δυσαρεστους διεθνεις επιπτωσεις» (Παναγιωτακος, εφημεριδα «Ελευθερος Κοσμος», 18.2.72). Κι αμεσως την επομενη: «Η Ελλας δεν ειναι δυνατον να αδιαφορηση δια την τυχην του κυπριακου ελληνισμου... ουτε να επιτρεψη το αιματοκυλισμα της νησου προς ικανοποιησιν των παθων ωρισμενων παραταξεων. Επι του παροντος, ως αναφερεται και εις την διακοινωσιν, η Ελλας δεν προκειται να επεμβη» (Παναγιωτακος, εφημεριδα «Ελευθερος Κοσμος», 19.2.72). Ο τονος δεν κατεβαινε απο τη μερια της Αθηνας. Ακομη και στις 5 του Μαρτη, ο αρθρογραφος του «Ελευθερου Κοσμου» αναφερε, σε μιαν αποστροφη προς το Μακαριο, πως πρεπει επί τελους ν' αντιληφτη ότι «η Ελλας ειναι το κεντρον και η Κυπρος το υποκαταστημα», και ότι «υπαρχουν τυπικως δυο κρατη, με ουσιαστικως μιαν πολιτικην». Την ιδια μερα, στην ιδια εφημεριδα, δηλωσεις του αναπληρωτη υπουργου των Εξωτερικων: «Απαιτειται ενοτης με εθνικον περιεχομενον και θα παραμεινουν εκτος αυτης εκεινοι οι οποιοι ειναι υπερ της διασπασεως των δεσμων με την Ελλαδα... Η ελληνικη κυβερνησις εμμενει αμεταθετως εις το περιεχομενον της απο 11ης Φεβρουαριου διακοινωσεως της προς την κυπριακην... Ο,τι προεχει ειναι να γινουν δεκται αι συστασεις της ελληνικης διακοινωσεως δια την παραδοσιν των όπλων... και τον σχηματισμον κυβερνησεως εθνικης ενοτητος... και επι πλεον να υλοποιηθη η αποδοχή των συστασεων αυτων... Επι πλεον, θα πρεπη να αναγνωρισθη το προβαδισμα του εθνικου κεντρου εις ο,τι αφορα τους χειρισμους δια το κυπριακον... Και ταυτα επιβαλλουν τα γενικωτερα συμφεροντα του ελληνισμου». Γεματες προβλεψεις για γρηγορες εξελιξεις οι ελληνικες εφημεριδες. Επικεινται αλλαγες στην Κυπρο... εκδηλωθηκαν οι τρεις μητροπολιτες Κιτιου, Κυρηνειας και Παφου και ζητησαν και κεινοι, σαν Ιερα Συνοδος της εκκλησιας Κυπρου, την παραιτηση του Μακαριου απο το κοσμικο του αξιωμα... ο Μακαριος πιεζεται... ο Μακαριος υποχωρει. Στο χαρτι, τουλαχιστο, η κινηση ηταν το κυριαρχο στοιχειο στην κριση αυτη. Στην πραγματικοτητα, τιποτε δεν κινηθηκε. Τιποτε, εξον απο ατελειωτες φαλαγγες πολιτων και νεων παιδιων όλων των κατηγοριων, που ξεχυθηκαν στους δρομους των κυπριακων πολεων κι ιδιαιτερα της Λευκωσιας, να βεβαιωσουν το Μακαριο για την υποστηριξη τους και να του ζητησουν να παραμεινει στην προεδρια. Ο «εμφυλιος σπαραγμος», που ταχα επροκειτο να ξεσπασει, δεν εκδηλωθηκε. Λιγες δεκαδες «ενωτικοι» νεοι εμφανιστηκαν στους δρομους. Ανταλλαχτηκαν μερικα γρονθοκοπηματα. Και τιποτε αλλο. Τα πραγματα επιβεβαιωσαν κεινα που, συμφωνα με τον Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«Ελευθερο Κοσμο» της 16 του Φλεβαρη, ο Μακαριος ειπε σε λαικη συγκεντρωση στη Λευκωσια: «Ο κυπριακος ελληνισμος απεδειξε πολλακις ότι αποτελει γρανιτωδες τειχος επι του οποιου θα προσκρουσουν τα οιαδηποτε τεκταινομενα σχεδια κατα της Κυπρου. Δεν υπαρχει δυναμις ικανη να καμψη την αντιστασιν του κυπριακου ελληνικου λαου». Ο τροπος που μια μεγαλη εξορμηση, συμφωνα μ' όλες τις αρχικες ενδειξεις ασυγκρατητη, τελικα δεν μπηκε καν μπρος, αποτελει φαινομενο τοσο αξιοπροσεχτο που δεν επιτρεπεται να μεινει ανεξηγητο. Τι συνεβηκε, τελος παντων; Εκ των υστερων, βεβαια, όλοι ανακαλυψαν πως ειχαν διαφωνησει. Μιλησαμε κιολας για τις διαψευσεις των Τουρκων. Κι οι Αγγλοι, επισης, φροντισαν να σημειωσουν αργοτερα πως τ' αρχικα τους λογια εκρυβαν μεσα τους και μιαν επιφυλαξη. Συμφωνουσαν δηλαδη, κατα τη νεώτερη επεξηγηση των αποψεων τους — βλ. τη «Γκαρντιαν» της 22 Φλεβαρη 1972 σε μιαν ανταποκριση απο τη Λευκωσια — με την αποψη της Αθηνας για τα όπλα, μα κακως λησμονηθηκε πως αυτοι θεωρουσαν το Μακαριο σαν «εγγυητη σταθεροτητας» στην Κυπρο. Πηγε κι ο υπατος αρμοστης τους στη Λευκωσια, ο Ρομπιν Έντμοντς, με μιας βδομαδας καθυστερηση στον Κυπριο προεδρο στις 21 του Φλεβαρη, για να δωσει αυτην ακριβως την ερμηνεια της αγγλικης τοποθετησης. Ωστοσο απομενε το ερωτημα για το ρολο της Αμερικης. Επρεπε και κεινη να παρουσιαστη σαν αμετοχη αφου καμια σωφρων κυβερνηση και διπλωματια δε δεχεται ποτε ν' αναλαβει ευθυνες για πρωτοβουλιες που δεν αποληξαν σε τιποτε. Ο Νταν Μοργκαν της «Ουασιγκτον Ποστ», σε τηλεγραφημα του απο τη Λευκωσια στις 21 του Φλεβαρη, δε θελησε ν' απαλλαξει την αμερικανικη κυβερνηση απο τις ευθυνες της. «Κατι πηγε στραβα με τ' αμερικανικα σχεδια για τη μετατροπη της Ανατολικης Μεσογειου σε προπυργιο εναντιον της όλο και πιο μεγαλης δυναμης των Σοβιετ...», έγραψε, και προσθεσε: «Καταφανερα οι Ηνωμενες Πολιτειες υποστηριξαν την απαιτηση της Ελλαδος για μια συμβιβαστικη λυση (σημ. Κ.Χ.: δηλαδη την ελληνικη διακοινωση της 11ης του Φλεβαρη). Ωστο σο , ο ι μεθο δο ι που διαλεξε η Ελλαδα για να επιβαλει στο Μακαριο, εναν Ελληνοκυπριο, μια λυση, ενδεχομενως εφεραν την Αμερικη σε μια λεπτη θεση». Καθως τα εξηγει ο Νταν Μοργκαν, η Ουασιγκτον θα ευχαριστιοταν να πεσει ο Μακαριος και ν' αλλαξει η τοποθετηση της Κυπρου. Εφοσον τουτο δεν κατορθωθηκε, ωστοσο, το «ευρυτερο στρατηγικο συμφερον της» στην Ανατολικη Μεσογειο ηταν να μην εξακολουθησει η ένταση γυρω από το νησι. Κι αυτό κυριως εξ αιτιας της λεπτης θεσης των αμερικανικων συμφεροντων στην Τουρκια, μια χωρα όπου «τελευταια παρατηρειται ελαφρη αναθερμανση των σχεσεων με τη Σοβιετικη Ενωση». Το ιδιο περιπου προσπαθησαν να πουν, σε αρθρο τους στις 27 του Φλεβαρη, όπου δεν εκρυψαν τη δυσφορια τους για το «μακιαβέλλειο αρχιεπισκοπο», οι «Τάιμς Νεας Υορκης»: «Η μπουνταλαδικη διπλωματια της Ελλαδας φαινεται να καταστρεψε μιαν εν δυναμει ελπιδοφορα προσπαθεια ρυθμισης της αργοκαιουσας διαφορας αναμεσα στην ελληνικη και την τουρκικη κοινοτητα της Κυπρου». Ολα αυτα, ωστοσο, δεν αρκουσαν για ν' απαλλαξουν την αμερικανικη κυβερνηση από την κατηγορια της «συμμετοχης». Κι ετσι, στις 22 του Φλεβαρη, σε μιαν ανταποκριση από την Αθηνα, οι «Ταιμς» του Λονδινου αναλαβαν «ν' αποκαλυψουν πως η Αμερικη, και φυσικα διπλα κι η Αγγλια, διαφωνησαν από την αρχη με το εγχειρημα και στο τελος παίξαν αυτες τον αποφασιστικο ρολο στη διασωση του Μακαριου. Λεγει λοιπον ο ανταποκριτης της πιο στενα συνδεμενης με το Φορειν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Οφφις εγγλεζικης εφημεριδας: Ειναι πια βεβαιο πως το σχεδιο του ελληνικου καθεστωτος για τον παραμερισμο του προεδρου Μακαριου από την κυπριακη σκηνη με σκοπο να επισπευστη έτσι μια ρυθμιση (με την Τουρκια) ματαιωθηκε κυριως χαρη σ' εντονη αμερικανικη αντιδραση στην Αθηνα». Τι γυρευε το «ελληνικο καθεστως» συμφωνα με τον ανταποκριτη; «Ξενοι διπλωματες στην Αθηνα πιστευουν πως οι Ελληνες ηγετες ελπισαν ν' απαλλαγουν από τον Κυπριο Προεδρο με τη μεθοδο της πειστικης διπλωματικης πιεσης μοναχα. Αλλες πηγες, ωστοσο, περιμεναν να εφαρμοστουν μεθοδες πιο δυναμικες — σαν π.χ. ένα καλοσιγυρισμενο πραξικοπηματακι με τη μορφη της αναληψης δρασης από την... κυπριακη εθνοφρουρα για την καταστολη μιας ρηξης αναμεσα σ' αντιμαχομενες ομαδες». Γιατι δεν εγινε αυτο: Ο ανταποκριτης επικαλειται εδω τους «Ελληνες ηγετες»: «Στη διπλωματικη επεμβαση των Ην. Πολιτειων αποδινουν οι Ελληνες ηγετες την αποτυχια αυτης της επιχειρησης». Πως εγινε αυτη η επεμβαση; «Η Αγγλια, σα μια από τις εγγυητριες δυναμεις, κι η Γαλλια ειναι γνωστο πως εκδηλωσαν σε διαφορους τονους φωνης την ανησυχια τους. Μα η πιο εντονη κι αμεση αντιδραση ηρθε από τον κ. Χενρυ Τασκα, τον Αμερικανο πρεσβευτη στην Ελλαδα, αμεσως μολις εμαθε, αργα στις 9 του Φλεβαρη, πως το ελληνικο καθεστως αποφασισε να δρασει. Λεγεται πως ο Αμερικανος πρεσβευτης αγωνιστηκε ματαια να επικοινωνησει με τους Ελληνες ηγετες τη νυχτα κεινη σε μια του προσπαθεια να εμποδισει την επιδοση του οιονει—τελεσίγραφου στη Λευκωσια. Δεν το κατορθωσε». Κι επεται συνεχεια: «Συπφωνα με καλα πληροφορημενες πηγες, ο πρεσβευτης Τασκα πετυχε να δει τον κ. Παπαδοπουλο... στις 11 του Φλεβαρη, λιγο μετα την επιδοση της διακοινωσης στο Μακαριο. Πηρε προσωπικες βεβαιωσεις απο τον Ελληνα πρωθυπουργο πως δε θα χρησιμοποιηθη βια στην Κυπρο». Ποια πίστη πρεπει κανεις ν' αποδωσει σ' αυτην την εκδοχη; Επαιρνε τη θεση μιας αλλης, που και στην Αθηνα και τη Λευκωσια κυκλοφορησε και στο εξωτερικο δημοσιευτηκε, πως ταχα όλα ησαν έτοιμα, στις 12 του Φλεβαρη, για την ανατροπη του Μακαριου όταν την τελευταια στιγμη πληροφορηθηκαν το σχεδιο ο Τασκα και ο Χούπερ, οι πρεσβευτες Αμερικης κι Αγγλιας, και μ' αφανταστως επιμονα διαβηματα, όλη τη νυχτα του Σαββατου προς την Κυριακη, κατορθωσαν να σωσουν την κατασταση. Η εκδοχη αυτη εγκαταλειφτηκε πολυ γρηγορα. Γιατι ηταν πολυ δυσκολο να υποστηριχτη, στα σοβαρα, πως οι πρεσβειες Αμερικης κι Αγγλιας αργησαν τοσο πολυ να μαθουν τι σχεδιαζε ταχα η Αθηνα. Κι έμενε και παλι ανεξηγητο το γιατι την επιδοση της διακοινωσης στις 11 του μηνος δεν ακολουθησε καμια απολυτως εξελιξη στην Κυπρο. Παραηταν διαφανο το αλλοθι. Ετσι φτασαμε στην εκδοχη των «Ταιμς». Μα μηπως και κεινη μπορουσε να σταθη; Ηταν στ' αληθεια πιστευτο πως ο Αμερικανος πρεσβευτης έμαθε κατι το θανασιμα σοβαρο στην Αθηνα, και μολο που κινησε γη και ουρανο δεν μπορεσε, για δυο και παραπανω μερες, να βρει κανεναν «ηγετη» ή οπωσδηποτε «υπευθυνο», έστω και τον υπουργο αναπληρωτη, για να του διαβιβασει τα όσα ειχε Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
να πει η Ουασιγκτον; Το κενο αναμεσα στις 9 και 11 του Φλεβαρη μενει ανεξηγητο στην εκδοχη των «Ταιμς». Και ξαναγυριζουμε έτσι στα όσα έγραφε απο τη Λευκωσια ο Νταν Μοργκαν, ότι δηλαδη οι Ηνωμενες Πολιτειες θελησαν το αποτελεσμα, όχι όμως και τις μεθοδες. Κεινες ησαν που τις στενοχωρησαν. Ωστοσο, πρεπει κι εδω να διαφωνησουμε. Αλλη μια φορα ειναι πιστευτο πως οι Αμερικανοι διαφωνουσαν για τις μεθοδες και περιοριστηκαν να το διευκρινισουν κατοπιν εορτης; Οχι βεβαια. Δε γινονται έτσι τα πραγματα, ιδιαιτερως όταν προκειται για μια υπερδυναμη και για μια κατασταση πολυ πιεστικη και λεπτη όπως η ενισχυση της κινδυνευουσας αμυνας της Μεσογειου. Αλλου πρεπει και παλι ν' αναζητησουμε το κλειδι του μυστηριου, το γιατι δηλαδη δεν εξερραγη στις 11 του Φλεβαρη η «βομβα» που θ' αποδειχνε στην πραξη την ανικανοτητα του κυπριακου κρατους να επιζησει και την αναγκη, συνεπως, μιας καποιας «επεμβασης» για τη σωτηρια του κυπριακου ελληνισμου. Η ανταποκριση των «Ταιμς» Λονδίνου στις 22 του Φλεβαρη, στο δευτερο της μερος, μας δινει την αληθινη εξηγηση. Κι η εφημεριδα «Εστια», η κατ' εξοχην αρμοδια σε θεματα αυτου του ειδους, την επιβεβαιωσε μετα καμποσες βδομαδες. Τι λεγουν, λοιπον, στο δευτερο τούτο μερος του τηλεγραφηματος τους, οι «Ταιμς»; Πως, για ε'να εξαμηνο περιπου πριν το Φλεβαρη του 1972, κυριαρχησε στην κυπριακη σκηνη το γεγονος της παρουσιας του Γριβα: «Η κρυφη παρουσια του στρατηγου Γριβα, κυριου υπερμαχου της Ενωσης..., μαζι με φημες πως ετοιμαζει πραξικοπημα για την ανατροπη του Μακαριου που τον σιχαινεται σαν προδοτη της ενωτικης υποθεσης, τελικα οδηγησε στη συγκαλυμμενη εισαγωγη των τσεχοσλοβακικων όπλων». Αυτο ηταν το βασικο δεδομενο. «Το σεναριο αυτο συμφερε στο παιγνιδι του ελληνικου καθεστωτος. Πονταροντας στον ανταγωνισμο αναμεσα στους δυο εξτρεμιστικους πολους, (υπολογιζε) πως θα φανερωθη συντομα σαν απαραιτητη για τη διαφυλαξη της εθνικης ενοτητας η απομακρυνση τοσο του προεδρου Μακαριου όσο και του στρατηγου Γριβα». Γι αυτο, συνεχιζει ο ανταποκριτης. «Ελληνες εκπροσωποι στην Κυπρο φροντισαν να εξαρουν τη σημασια του στρατηγου Γριβα, κει που μεχρι τοτε η Αθηνα αρνιοταν πως εστειλε το στρατηγο στο νησι ή και πως ασπαζεται τις ιδεες του για την Ενωση». Όμως, «το παιχνιδι αποτυχε». Ο Μακαριος δε δεχτηκε να συγκρουστη με το στρατηγο. Και, προπάντων ο Γριβας δε δεχτηκε να κανει κεινο που του ζητουσαν: «Παραλληλα, αναφερεται πως ο Γριβας αντιληφτηκε ότι η Αθηνα σκοπευει να τον χρησιμοποιησει σαν φθαρτο πιονι της, σαν αντιβαρο για την καταλυση του αρχιεπισκοπου Μακαριου». Ο Γριβας λοιπον δεν κινηθηκε. Η δυναμη του βεβαια δεν ηταν ποτε αποφασιστικη. Δεν αρκουσε προπαντων να του εξασφαλισει μια εστω και στοιχειωδη και παροδικη ισοτητα απεναντι στις δυναμεις του κυπριακου κρατους. Μα ο Γριβας μπορουσε να κινηθη και διχως να διαθετει την ισοτητα αυτη. Αυτο ειναι ανεκαθεν το πνευμα της ταχτικης που εφαρμοζει στις μαχητικες του εκδηλωσεις. Προτιμησε ωστοσο να μην κινηθη διολου. Η «Εστια» ηταν σαφης πανω στο σημειο Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αυτο. Ο Γριβας δε θελησε να προχωρησει επειδη θεωρησε πως η Αθηνα δεν αποβλεπει στην Ενωση αλλα σε αλλους σκοπους. Και διχως το Γριβα και τις ολιγαριθμες ομαδες του δεν μπορουσε να γινει τιποτε απολυτως για την ανατροπη του Μακαριου. Αυτο ηταν τε βασικο νοημα της αναμετρησης του Φλεβαρη του 1972. Η Αθηνα, περα απο το Γριβα, που δεν ηταν καν δικος της, δε διαθετε στην Κυπρο αλλο πιονι εναντιον του Μακαριου. Ακριβως επειδη το καταλαβαιναν, οι διπλωματιες της Ουασιγκτον και του Λονδινου αρχισαν απο τις 12 του Φλεβαρη κιολας, μολις φανηκε πως ο Γριβας δεν κινειται, να θυμουνται πως αυτες ειχαν απο την αρχη τις αντιρρησεις του, και πως οπωσδηποτε δεν αρέσκονταν στις «μπουνταλαδικες μεθόδους» που χρησιμοποιηθηκαν. Χρειαζεται καποια εμβαθυνση η κεντρικη τουτη διαπιστωση. Οι φοβοι, που εξεφραζε απο τον Οχτωβρη του 1971 κιολας, σε πεντε μαλιστα αρθρα κι ένα εκτο ερμηνευτικο των πεντε, ειδικος συνεργατης εφημεριδας της Αθηνας που δεν μπορει να χαρακτηριστη σα συμπολιτευομενη, πως ο Μακαριος εχασε την υποστηριξη μεγαλης μεριδας του κυπριακου λαου, αποδειχτηκαν αβασιμοι το Φλεβαρη του 1972. Δυσφορια για τον τροπο που πολιτευοταν, πανω σε ειδικα προβληματα, η κυπριακη κυβερνηση υπηρχε βεβαια. Μα κεινη, οσο μεγαλη κι αν ηταν, δεν αφορουσε τον κρισιμο τομεα της εθνικης πολιτικης της Κυπρου. Κι ουτε υπηρχε δυνατοτητα να καναλιζαριστη η δυσφορια στο καναλι του αντικομμουνισμου. Γιατι δεν υπηρχε και δεν υπαρχει έκδηλη, γνησια πειστικη, κομμουνιστικη απειλη στην Κυπρο. Το μοναδικο φοβο που νιωθει το νησι ειναι μηπως στο τελος τα συμφεροντα των υπερδυναμεων και των μικροδυναμεων οδηγησουν στο ξεπουλημα της Κυπρου και στη διχοτομηση της με το προσχημα ενος «συμβιβασμου». Γι' αυτο ακριβως στις 12 του Φλεβαρη όλοι οι Κυπριοι ησαν με το μερος του Μακαριου. Και δεν αποτελεσε τιποτε το παραδοξο που με τον τροπο του με το ν' αδρανησει, κι ο Γριβας πηρε την ιδια θεση. Δεν μπορει βεβαια ν' αμφισβητηθη, το αισθημα του στρατηγου εναντιον του Μακαριου, οπως δεν επιδεχεται αμφισβητηση το εντονο των αντικομμουνιστικων του αισθηματων. Ωστοσο, ο Γριβας δεν μπορει ευκολα να συνδεσει τ' ονομα του με λυσεις που αργοτερα θα καταγγελθουν σα διχοτομικες. Ουτε και πρεπει να λησμονιεται πως ο Γριβας δε συμφωνει αναγκαστικα παντοτε με την Αθηνα. Το Νοεμβρη του 1967, μετα τα επεισοδια Κοφινου — Αγιων Θεοδωρων, η Αθηνα ξαναφερε το Γριβα στην Ελλαδα, διχως κεινος να μπορεσει καν για χρονια ν' αρθρωσει λεξη πανω στις συνθηκες της αποχωρησης του απο το νησι. Δεν ηταν και τοσο δυσκολο να πειστη ο στρατηγος πως καποιος ηθελε να τον μεταχειριστη σαν πιονι για την ανατροπη και τον παραμερισμο του Μακαριου, μα κι αυτου του ίδιου. Δεν κινηθηκε λοιπον ο Γριβας. Και διχως αυτον, δεν μπορουσε να γινει τιποτε. Αυτη ηταν η απλη αληθεια. Καθε αλλη ενεργεια, καθε τι που δεν μπορουσε να χαρακτηριστη σα συγκρουση αναμεσα σ' αντιμαχομενες κυπριακες φατριες, θ' αποτελουσε απο την αποψη του διεθνους δικαιου μιαν «επεμβαση» στα εσωτερικα ξενου κρατους — ανεξαρτητα απο το κατα ποσο κρατικοι λειτουργοι στην Αθηνα το χαραχτηριζαν σαν οικογενειακη κι εθνικη υποθεση που δεν επιτρεπεται να ενδιαφερει τους ξενους, εχθρους και φιλους. Για να μπορεσουν να προχωρησουν μεχρι κει τα πραγματα, ηταν αναγκη, περαν απο την Ελλαδα, να το θελει κι ο υπευθυνος για τη γενικωτερη συμμαχικη πολιτικη παραγοντας. Για την Αθηνα, όπως και για την Αγκυρα, αν και περισσοτερο ακομη για την Αθηνα παρα την Αγκυρα, δε νοειται η αναληψη πρωτοβουλιας διεθνους, ικανης να προσκαλεσει γενικοτερο ζητημα στη συμμαχικη παραταξη και να τη μπλεξει σ' αναμετρησεις απροσμετρητης σημασιας — πλην αν τετοια ειναι επισης η αποψη των Ηνωμενων Πολιτειων. Το χαραχτηριστικο λοιπον της κρισης του Φλεβαρη ηταν πως οι Ηνωμενες Πολιτειες δεν ένιωθαν ετοιμες και προθυμες να εμπλακουν εξ αιτιας της Κυπρου Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
σε μια γενικοτερη κριση. Επιθυμουσαν την επιλυση του κυπριακου. Τους ηταν απαραιτητη για να στεριωσουν τη θεση τους στην Ανατολικη Μεσογειο. Τις απασχολουσε επισης, όπως το σημειωνει σωστα ο Νταν Μοργκαν στην «Ουασιγτων Ποστ», η ταση της Τουρκιας ν' απομακρυνεται απ' αυτες και γενικα να παρασταινει τη δυσαρεστημενη. Η εσωτερικη κριση της Τουρκιας ηταν αναμφισβητητα ενας πολυ σοβαρος λογος ανησυχιας για τους Αμερικανους και καταλαβαιναν καλα την αναγκη να ενισχυσουν τη θεση ενος ανθρωπου τους σαν το Νιχατ Εριμ. Μα δεν ησαν μολαταυτα διατεθειμενοι να παρασυρθουν απο τις σκεψεις τους αυτες και τις συναφεις επιδιωξεις τους σε μια κατασταση όπου το κυπριακο θ' αποβαινε μειζονα εστια διεθνους κρισης. Τους Αμερικανους σταματησε με λιγα λογια η απροθυμια τους να συγκρουστουν, για χατιρι της κυπριακης πολιτικης τους, μετωπικα, και μ' αβεβαια αποτελεσματα, με τη Σοβιετικη Ενωση. Για τουτο και χρειαστηκε, την αποφασιστικη στιγμη, να υποχωρησει η Ελλαδα, όσο κι αν τουτο αφηνε την κυπριακη πολιτικη της σε μιαν κατασταση απολυτης και πολυ στενοχωρης εκκρεμοτητας. Η «Εστια», στο ρεπορταζ της 13 Μαρτη 1972, αναφερθηκε ρητα στο ρολο που έπαιζε ο σοβιετικος παραγοντας και τον παρουσιασε σαν αποφασιστικο, διπλα στην αδρανεια του Γριβα, για τη μεταστροφη του Σταιητ Ντεπαρτμεντ και την επακολουθη απομονωση της αθηναικης διπλωματιας. Μα δεν πρεπει να περιοριστουμε στα γραφομενα μιας και μονης αθηναικης εφημεριδας. Η σοβιετικη παρεμβαση στην κριση του Φλεβαρη – Απριλη 1972 υπηρξε πιο ογκωδης κι αποφασιστικη παρα ποτε προηγουμενως, κι υπαρχουν οι αποδειξεις για τουτο. Για την ακριβεια, η Ελλαδα δεχτηκε τοτε διπλα πυρα απο τη Μοσχα. Υπηρχε η Κυπρος. Μα ανακυψε και το θεμα των αμερικανικων «ευκολιων ελλιμενισμου», «βασεων» όπως τις ελεγαν οι Σοβιετικοι και πολλοι αλλοι. Στις 9 κιολας του Φλεβαρη, ο ραδιοφωνικος σταθμος της Μοσχας, σ' ελληνικη του εκπομπη, μεταδινε (βλ. «Ελευθερο Κοσμο», 11.3.72), αρθρο του σοβιετικου ναυαρχου Αλεξεγιεφ, δημοσιευμενο στην «Ισβέστια» της Μοσχας. Στο αρθρο του αυτο, ο σοβιετικος στρατιωτικος απαριθμουσε τις στρατιωτικες εγκαταστασεις, που σαν αποτελεσμα των «ευκολιων ελλιμενισμου» θ' αποχτησουν τωρα κατα την ερμηνεια του οι Ηνωμενες Πολιτειες στον Πειραια και τ' αμεσα περιχωρα του: Στρατωνες, συνεργεια, αποθηκες όπλων και καυσιμων, και μαζι τους τεχνικο προσωπικο, νοσοκομεια, εφεδρικα πληρωματα για τα υποβρυχια και τις αεροπορικες μοναδες, οικογενειες στρατιωτικων, κλπ. Κι αποκαλυπτε πως η σοβιετικη κυβερνηση ειχε κιολας διαμαρτυρηθη για την εξελιξη αυτη στις κυβερνησεις ΗΠΑ κι Ελλαδας: «Στις δηλωσεις της σοβιετικης κυβερνησης προς τις κυβερνησεις Ελλαδας και ΗΠΑ, που επιδοθηκαν απ' αφορμη την επικινδυνη ιδρυση βασεων για τον Εκτο Στολο στο εδαφος της Ελλαδας, τονιζεται, πως τουτο αποτελει ενεργεια απειλητικη που εγκυμονει σοβαρες επιπλοκες της καταστασης στα Βαλκανια και στην περιοχη της Μεσογειου κι ερχεται σ' αντιθεση με τα συμφεροντα της ειρηνης και της υφεσης στην Ευρωπη. »Στη δηλωση προς την κυβερνηση των ΗΠΑ αναφερεται επισης πως οι ενεργειες αυτες των Ην. Πολιτειων δεν μπορουν φυσικα παρα να προκαλεσουν αναλογη αντιδραση της Σοβιετικης Ενωσης, ιδιαιτερα αφου προκειται για τη δημιουργια νεων βασεων των ΗΠΑ πολυ κοντα στα συνορα της Σοβιετικης Ενωσης και των αλλων σοσιαλιστικων χωρων». Την ιδια μερα, η «Πραβντα», σ' αρθρο της που ανασκοπουσε τις προσπαθειες της Αμερικης να «τορπιλλισει» την ύφεση στην Ευρωπη, αναφεροταν ρητα στη δημιουργια αμερικανικης βασης στον Πειραια, μα κι επισης στις «ραδιουργιες» του NATO εναντιον της Κυπρου και της Μαλτας. Το σκηνικο ηταν επομενως έτοιμο για μιαν άμεση αντιδραση της Σοβιετικης Ενωσης εναντιον της ελληνικης νοτας προς το Μακαριο. Η αντιδραση αυτη πρωτοφορμουλαριστηκε, χαραχτηριστικα, απο τον «Ερυθρο Αστερα», το όργανο των σοβιετικων ενοπλων δυναμεων, στις 10 του Φλεβαρη. Αρθρο του πλοιαρχου Β. Πυστώφ συσχετισε το μηνυμα προς το Μακαριο με την επαναληψη της αμερικανικης στρατιωτικης βοηθειας και την αποφαση δημιουργιας βασης ελλιμενισμου στον Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Πειραια. Αναφερθηκε στ' απο πολλου «κυοφορουμενα» σχεδια του NATO, της Ουασιγκτον και της Αθηνας εναντιον της Κυπρου, και συμπερανε: «Ο ουσιαστικος σκοπος αυτων των σχεδιων ειναι η μετατροπη της νησου σε αμερικανικο ορμητηριο στην αμεση γειτονιά των συνορων της Σοβιετικης Ενωσης και των αραβικων κρατων». Απο τις 10 του Φλεβαρη, οι ραδιοφωνικοι σταθμοι της Σοβιετικης Ενωσης, μα και της Βουλγαριας και πολυ χαρακτηριστικα της Γιουγκοσλαβιας επισης, στραφηκαν εναντιον της Αθηνας για το «τελεσιγραφο της» προς το Μακαριο. Στην Πολωνια, η «Τρυμπούνα Λούντου» καταγγειλε «σχεδιο του NATO και των ΗΠΑ, που αναλαβε να το εκτελεσει η Αθηνα, για τη μετατροπη της Κυπρου σε στρατιωτικη βαση». Της «Μπόρμπας» του Βελιγραδιου και του πρακτορειου Τανγιούγκ η αντιδραση στις «παρανομες κι επικινδυνες βλεψεις της ελληνικης στρατιωτικης χουντας» και στους «θρασεις» όρους της ελληνικης κυβερνησης στο Μακαριο υπηρξε τοσο βιαιη κι οι επικλησεις στην «ενεργο κι αμεση αντιδραση των προοδευτικων δυναμεων της Ευρωπης κι όλου του κοσμου για να σωθη η ανεξαρτησια της Κυπρου» τοσο εντονες που η ελλαδικη ηγεσια ενιωσε την αναγκη ν' αντιδρασει δημοσια, εστω κι αν έτσι δηλητηριαζονταν παραπερα οι ελληνογιουγκοσλαβικες σχεσεις. Αρθρο της αρχισυντακτου του «Ελευθερου Κοσμου» προειδοποιησε τους Γιουγκοσλαβους να μην ανακατεβονται στις οικογενειακες σχεσεις των Ελληνων της Αθηνας και της Κυπρου, αφου και κεινοι δεν παρεμβαινουν στα οικογενειακα των Γιουγκοσλαβοι στην Κροατια, «ουτε κι εμφανιζονται υπερμαχοι των Σλοβενων, των Μαυροβουνιων, των Βουλγαρων, των Αλβανων και των Ελληνων, εθνοτήτων που αποτελουν την γιουγκοσλαβικη ομοσπονδια και που ενα ποσοστο τους εκδηλωνει φυγοκεντρους τασεις». («Ελευθερος Κοσμος», 17.2.72). Στην πρωτοπορια της αντιστασης, παντως, εμενε η Σοβιετικη Ενωση. Στις 15 Φλεβαρη, καθως η ένταση μεγαλωνε αναμεσα σ' Αθηνα και Λευκωσια, το πρακτορειο «Τας» δημοσιευσε το κειμενο νεας διαμαρτυριας της σοβιετικης κυβερνησης προς την Αθηνα και την Ουασιγκτον για τις «ευκολιες ελλιμενισμου» του Εκτου Στολου. Μια μερα αργοτερα, σημειωθηκε το πρωτο διπλωματικο διαβημα της Μοσχας, με στοχο του τον πιο αδυνατο κι απροθυμο κρικο της αντιμακαριακης παραταξης, την Τουρκια. Ο σοβιετικος πρεσβευτης στην Αγκυρα, κ. Γκρουμπιάκοφ, επισκέφτηκε το γενικο γραμματεα του υπουργειου Εξωτερικων της Τουρκιας, τον κ. Εραλπ, για να του εκφρασει «τη βαθεια ανησυχια της κυβερνησης του για την κατασταση στην Κυπρο», συμφωνα με πληροφοριες της «Γκαρντιαν» απο την τουρκικη πρωτευουσα. «Η Σοβιετικη Ενωση», ειπε ο πρεσβευτης, δεν μπορει να παραμεινει θεατης μπροστα στις προσπαθειες να τεθη τερμα στην ανεξαρτησια της Κυπρου και να επιβληθη μια λυση με τη βια». Την ιδια μερα, ο σοβιετικος υπoυργός Αμυνης, στραταρχης Γκρέτσκο, εσπευδε στην Αιγυπτο, να φροντισει από κει για την παραπερα ενισχυση των αραβικων κρατων. Κι ο προεδρος Σαντατ, με λογο του, παρεμβαινε και κεινος στην κυπριακη κριση, για να καταγγειλει την αποπειρα της Αμερικης ν' αποχτησει μια μονιμη στρατιωτικη βαση εναντιον των Αραβων στην Κυπρο. Στη Μοσχα, στις 17 του μηνα, ο προεδρος Ποντγκορνυ επωφεληθηκε απο την επιδοση των διαπιστευτηριων του νεου πρεσβευτη της Τουρκιας για να τονισει και παλι την επιθυμια της χωρας του για παραπερα συσφιγξη των σχεσεων με την Τουρκια. Το πολιτικοκοινωνικο αδιεξοδο στην Τουρκια βαθαινε στο μεταξυ, και καταφανερα η Μοσχα θεωρουσε πως oι δυναμεις οι ταγμενες υπερ μιας πιο αδεσμευτης πολιτικης κερδιζουν μακροπροθεσμα εδαφος στην Αγκυρα. Μα παραλληλα το Τας συνεχιζε στις 18 του μηνα τις επιθεσεις του εναντιον της Αθηνας για τις βασεις και το κυπριακο, και στον ελληνικο τυπο αρχισαν να δημοσιευονται ανταποκρισεις για τις συνεχεις, διακριτικες κι ωστοσο ευδιακριτες περιπολιες των σοβιετικων σκαφων στ' ανοιχτα της Κυπρου και στην ανοιχτη Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
θαλασσα αναμεσα στην Κυπρο και την Κρητη. Μα, συμφωνα μ' ένα αρθρο του Γιεβγκενι Τσιστιάκοφ στο τευχος αριθ. 9) 1972 του έγκυρου σοβιετικου περιοδικου «Νεοι Καιροι», ισης τουλαχιστον σημασιας για τη ματαιωση των σχεδιων της Αθηνας ηταν το πνευμα ενοτητας που διαπνεε τον κυπριακο λαο. Για τον αρθρογραφο, βεβαια, η στρατηγικη των Αμερικανων ηταν παντα η ιδια. Μοναχα η ταχτικη τους αλλαζε και προσαρμοζοταν στις εκαστοτε συνθηκες: «Τα σχεδια νατοποιησης της Κυπρου, που προτειναν στην εποχη τους ο Acheson, ο Λέμνιτσερ κι ο Μπωλ, ματαιώθηκαν χαρη στον κυπριακο λαο και τωρα αλλαζουν οψη. Εκσυγχρονιζονται στα επιτελεια του NATO ωστε να προσαρμοστουν στα καινουργια δεδομενα. Ωστοσο, ο στοχος των ιθυνοντων του ατλαντικου συνασπισμου σ' ο,τι αφορα την Κυπρο ειναι παντα ο ιδιος, δηλαδη η εναρμονιση των συχνα αντιφατικων συμφεροντων της Αγγλιας, της Ελλαδας και της Τουρκιας, των τριων εγγυητριων χωρων όπως τις χαραχτηριζουν οι συμφωνιες της Ζυριχης και του Λονδινου, με τα γενικοτερα συμφεροντα του NATO στον ανατολικο τομεα της μεσογειακης λεκανης». Η πρωτη εφοδος εναντιον του Μακαριου φανερωθηκε σαν αποτυχημενη μια περιπου βδομαδα μετα την επιδοση της ελληνικης διακοινωσης στη Λευκωσια. Ωστοσο η εξορμηση εναντιον του Κυπριου προεδρου γρηγορα πηρε καινουργιες διαστασεις με την κινητοποιηση όλων των διαθεσιμων ιεραρχων, απο τον οικουμενικο πατριαρχη και τον αρχιεπισκοπο Αθηνων μεχρι τους τρεις μητροπολιτες της κυπριακης Συνοδου. Η Μοσχα καταφανερα θεωρησε πως ο κινδυνος δεν περασε. Κι ειχε λογο, αλλωστε, να μη σταματησει ευκολα την επιθεση της, αφου την ενδιεφεραν τουλαχιστο εξισου οι «ευκολιες ελλιμενισμου» στον Πειραια. Αν κρινει κανεις τουλαχιστο απο τα δημοσιευματα των στρατιωτικων εμπειρογνωμονων της Σοβιετικης Ενωσης, η Μοσχα θεωρει πως η συμφωνια για τον Πειραια αποτελει απλως την απαρχη μιας πολυ πιο ολοκληρωτικης στρατιωτικοποιησης του ελληνικου χωρου, και για τουτο ακριβως επιβαλλεται η όλη εξελιξη να σταματηθη εγκαιρα, όσο υπαρχει ακομα καιρος. Γραφει π.χ. πανω στο θεμα αυτο, στο τευχος αριθ. 9 των «Νεων Καιρων» ο σοβιετικος υποστρατηγος Ραΐρ Σιμονιάν: «Δε χανουν την ωρα τους οι υπερωκεανειοι στρατηγικοι που γυρευουν την αμεση και πλερια κινητοποιηση του καθεστωτος του Φρανκο και των Ελληνων συνταγματαρχων για τους σκοπους της συμμαχιας. Δημιουργησαν ενα διχτυ βασεων στην Ισπανια. Στη Μαλτα, την Κρητη και την Κυπρο αγωνιζονται να ιδιο πο ιηθο υν τις βρεταννικες βασεις για να τις βαλουν στην υπηρεσια του Εκτου Στολου. Οσο για την Ελλαδα, εναν απο τους πιο πιστους ατλαντικους συμμαχους, το Πενταγωνο αξιοποιει το εδαφος της για πολυ χρόνο κιολας. Οι δυτικοι στρατιωτικοι εμπειρογνωμονες δε θεωρουν απιθανο μετα τον Πειραια το Πενταγωνο να βαλει χερι και σ' αλλα ελληνικα λιμανια κι ιδιαιτερα της Θεσσαλονικης, το πιο σπουδαιο στα βορεια της χωρας». Ετσι, λοιπον, συνεβηκε ωστε στις αρχες του Μαρτη να εξαπολυθη απο τη Μοσχα δευτερο κυμα επιθεσεων κι επικρισεων. Φαινεται πως συνολικα, απο τις 9 του Φλεβαρη και περα, η Αθηνα δεχτηκε τρεις ρητες προειδοποιησεις της ΕΣΣΔ να μην αποπειραθη ν' ανατρεψει τον Μακαριο — αυτο τουλαχιστο βεβαιωνε στις 7 του Μαρτη στην «Ουασιγκτον Ποστ» απεσταλμενος της εγκυρης τουτης αμερικανικης εφημεριδας στην ελληνικη πρωτευουσα, ο Νταν Μοργκαν. Μα το πιο εντονο διαβημα πραγματοποιηθηκε στις 6 του Μαρτη, με φορεα του το σοβιετικο πρεσβευτη Λεβίτσκιν και παραληπτη τον «υπουργο—αναπληρωτη» Ξανθοπουλο— Παλαμα. Ο σκοπος του διαβηματος ηταν, καθως φαινεται, απλος: Να πειστη το ελλαδικο καθεστως πως η Σοβιετικη Ενωση προκειται «ν' αντιδρασει αποφασιστικα» σε καθε αποπειρα ανατροπης του Μακαριου. Αυτη η σταση της Ρωσιας, προσθεσε ο ανταποκριτης, ηταν συμφωνη με την όλη εξελιξη των σχεσεων της με τη Λευκωσια στα δυο χρονια που περασαν. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«Μετα την αποπειρα δολοφονιας του αρχιεπισκοπου Μακαριου το Μαρτη του 1970, οι σχεσεις του με τη στρατιωτικη χουντα της Ελλαδας χειροτερεψαν γοργα κι αυτός αποβλεψε όλο και πιο πολυ στη Σοβιετικη Ενωση για πολιτικη υποστηριξη». Διπλα στη σοβιετικη διπλωματια κινητοποιηθηκε παλι ο σοβιετικος τυπος. Στις 14 του Μαρτη, η «Πραβδα» ξεσπαθωσε σ' εντονο αρθρο της: «Η Σοβιετικη Ενωση καταγγελλει τις ιμπεριαλιστικες δολοπλοκιες εναντιον της Κυπρου. Το κυπριακο προβλημα μοναχα ειρηνικως, διχως επεμβασεις απο το εξωτερικο, μπορει να λυθη... κι ούτε θα τολμουσε ποτε να πιεσει την Κυπρο το ελληνικο καθεστως αν δεν ειχε εξασφαλισμενη απο τα πριν την ανεπιφυλαχτη υποστηριξη των Ην. Πολιτειων». (14.3.72). Λιγο αργοτερα, ένα σχολιο στο τευχος αριθ. 12 των «Νεων Καιρων, δηλωνε στην κατακλειδα του: «Ο κυπριακος λαος αποκρουει αποφασιστικα τις μηχανορραφιες του ιμπεριαλισμου και της εσωτερικης αντιδρασης. Εχει την υποστηριξη όλων των λαων που επιθυμουν την ειρηνη και την ηρεμια στη μεσογειακη λεκανη. Καθε αυξηση των εντασεων στην περιοχη της Ανατολικης Μεσογειου περικλεινει εξαιρετικα σοβαρους κινδυνους. Οι δυναμεις που απεργαζονται σχεδια για την ανατροπη της νομιμης κυπριακης κυβερνησης πρεπει να θυμουνται τουτο». Στο ιδιο τευχος, ο Γιεβγκενι Τσιστιακοφ έγραφε: «Η κλιμακωση της έντασης, που προωθουν τωρα στη μεσογειακη λεκανη οι στρατηγικοι του NATO (μια της συνιστωσα ειναι η κυπριακη κριση) αφορα όλους τους φιλειρηνικους λαους. Γιατι στην περιοχη εκεινη βρισκονται συγκεντρωμενες πολυ ισχυρες δυναμεις του ατλαντικου συνασπισμου. Συμφωνα με τα λεγομενα του δυτικού τυπου, ο αρχιστρατηγος των δυναμεων του NATO στη Νοτια Ευρωπη εχει κατω απο τις διαταγες του 34 μεραρχιες, 2.100 αρματα μαχης και 900 αεροπλανα. Ο αμερικανικος Εκτος Στολος με τα 50 του σκαφη κι οι ναυτικες δυναμεις των αλλων χωρων του NATO περιπολουν αδιακοπα τη Μεσογειο. Γι' αυτο κι ειναι τοσο βαρυσημαντες οι προκλητικες δραστηριοτητες των ιμπεριαλιστων στην Κυπρο». «Η Σοβιετικη Ενωση παντα υποστηριξε κι υποστηριζει τον κυπριακο λαο στον πεισμωμενο του αγωνα για την προασπιση της κυριαρχιας, εδαφικης ακεραιοτητας κι ανεξαρτησιας της κυπριακης δημοκρατιας». Ολα αυτα ησαν προανακρουσματα για την παρεμβαση του ιδιου του Μπρεζνιεφ. Στις 20 Μαρτη 1972, και μ' αφορμη το 15ο συνεδριο της Συνομοσπονδιας Σοβιετικων Εργατικων Ενωσεων, ο γενικος γραμματεας του σοβιετικου κομμουνιστικου κομματος διατυπωσε ως εξης τη θεση της σοβιετικης κυβερνησης στο κυπριακο: «Φαινεται πως ορισμενοι κυριοι θελουν τωρα να εντεινουν παραπερα την καυτερη κι επικινδυνη κριση της Μεσης Ανατολης με το να προσθεσουν ένα καινουργιο επικεντρο προστριβης στη μεσογειακη περιοχη. Γιατι πώς αλλιως να εκτιμησουμε τη συμφωνια αναμεσα στις Ηνωμενες Πολιτειες και το παρον καθεστως της Ελλαδας για την παροχη στον αμερικανικο Εκτο Στολο μιας στρατιωτικης βασης στον ελληνικο λιμενα του Πειραια; »Πώς αλλιως να κρινουμε τις χονδροειδεις αποπειρες επεμβασης στις εσωτερικες υποθεσεις της κυπριακης δημοκρατιας, τις απαιτησεις που διατυπωνονται με τελεσιγραφικη μορφη για μιαν αλλαγη στη συνθεση της κυπριακης κυβερνησης; Αλλαγη που στην τελευταια αναλυση αποβλεπει στην καταλυση της ανεξαρτησιας κι εδαφικης ακεραιοτητας της κυπριακης δημοκρατιας;» Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Η δηλωση αυτη του Μπρεζνιεφ εγινε σ' εποχη που η Σοβιετικη Ενωση ετοιμαζε κιολας το έδαφος για την επερχομενη επισκεψη του προέδρου Νιξον στη Μοσχα. Η προσοχη που ο λογος αποδινε γενικα στη μεσανατολιτικη και μεσογειακη περιοχη φανερωνε μεχρι ποιο βαθμό οι εκει εξελιξεις θα βαρυνουν, κατα τη σοβιετικη αντιληψη, στην πλαστιγγα των σοβιετοαμερικανικων σχεσεων. Κι οι εκδηλωσεις του σοβιετικού ενδιαφεροντος για την Κυπρο συνεχιστηκαν. Στις 24 του Μαρτη ανάλαβε πρωτοβουλια μ' αφορμη τουτη τη φορα την προσπαθεια των μητροπολιτων Κιτιου, Παφου και Κυρηνειας ν' αναγκασουν το Μακαριο σε παραιτηση, ο πατριαρχης Μοσχας και πασων των Ρωσιων Ποιμήν: «Ανησυχουμε βαθεια για τις εξελιξεις που σημειωνονται στην Κυπρο και που εκθετουν σε κινδυνο την ελευθερια κι ανεξαρτησια του Κυπριακου λαου», τονισε η δηλωση του πατριαρχη. «Δε θελουμε», συνεχισε, «να επεμβουμε στις εσωτερικες υποθεσεις της Αγιας Κυπριακης Εκκλησιας... μα η πατριαρχικη συνειδηση μας δεν μπορει να σιγησει σ' αυτην την ωρα της δοκιμασιας του κυπριακου λαου». Την ιδια μερα, η «Νεα Πολιτεια» της Αθηνας πρόβαλλε πρωτοσελιδα ενα τηλεγραφημα απο το Λονδινο, που αναφερε πως συμφωνα με το ναυτικο συνεργατη της κυβερνητικης εφημεριδας «Ντειλυ Τελεγκραφ» μενει αμειωτο το «συνεχες κι αδιαπτωτο» ενδιαφερον του σοβιετικου στολου για την Κυπρο. Για ενα και παραπανω μηνα, ελεγε ο συνεργατης της εγγλεζικης εφημεριδας, δυο ή τρια σοβιετικα πολεμικα περιπολουν διαρκως γυρω απο την Κυπρο. Διπλα στη σοβιετικη αποφασιτικοτητα, αρχισε να λιγοστευει βαθμιαια το ανοιχτο ενδιαφερον της Αθηνας για τις αμεσες εξελιξεις στην Κυπρο. Ωστοσο τη Μοσχα ενδιεφερε ν' αξιοποιησει την υποθεση ωστε να καταστησει ακομη πιο δυσκολη στο μελλον μιαν επαναληψη των γεγονοτων του Φλεβαρη 1972. Σ' αυτην την προσπαθεια επιδοθηκε, στη διαρκεια της επισκεψης του στην Τουρκια απο τις 10 του περασμενου Απριλη, ο σοβιετικος προεδρος Νικολαι Ποντγκορνυ. Η επισκεψη Ποντγκορνυ αποτελεσε σταθμο, που η σημασια του θα καταφανη βαθμιαια, με το περασμα των μηνων και των χρονων. Ο σοβιετικος καλεσμενος έφτασε στην Αγκυρα στις 11 του Απριλη. Το ίδιο βραδυ, σε γευμα που παραθεσε προς τιμη του ο Τουρκος προεδρος Σουνάι, ο Ποντγκορνυ, σε μια πλατεια επισκοπηση της παγκοσμιας καταστασης, μιλησε λεπτομερειακα για το κυπριακο: «Δεν μπορεί κανεις να παραγνωρισει το γεγονος πως οι τελευταιες εξελιξεις στη Μεσογειο ενδεχεται να δημιουργησουν καινουργια προβληματα. Εχω προπαντων υποψη μου προσπαθειες για χονδροειδη επεμβαση στις εσωτερικες υποθεσεις της κυπριακης δημοκρατιας. Η θεση της Σοβιετικης Ενωσης μενει αμεταβλητη στο θεμα της Κυπρο υ. Η Σοβιετικη Ενωση τασσεται με συνεπεια για την ανεξαρτησια, κυριαρχια και εδαφικη ακεραιοτητα της κυπριακης δημοκρατιας, εναντιον της Ενωσης και για την ειρηνικη επιλυση του προβληματος της Κυπρου, διχως εξωτερικες παρεμβασεις, προς το συμφερον του συνολου του πληθυσμου της νησου. »Εχουμε όλο το χρειαζουμενο σεβασμο τοσο για τους Τουρκους όσο για τους Ελληνες Κυπριους και τους ευχομαστε επιτυχια στην επιλυση των διαφορων τους μεσο διαπραγματευσεων και στην πραγματοποιηση μιας συμφωνιας που να ειναι παραδεχτη στις δυο κοινοτητες στην Κυπρο, την ελληνικη και την τουρκικη. Η διαλυση των ξενων στρατιωτικων βασεων στην Κυπρο θα συντελεσει πολυ στο να επιλυθουν τα υπαρχοντα προβληματα προς το συμφερον του κυπριακου λαου. Σημασια εχει να προλαβουμε μια παραπερα επιδεινωση της καταστασης και να κανουμε καθε τι το δυνατο για τη διαφυλαξη της ειρηνης και της ησυχιας στην Κυπρο , πραγμα πο υ αναμφισβητητα ανταποκρινεται στα συμφεροντα των δυο μας χωρων που κεινται σιμα σ' αυτην την περιοχη». Στους παρατηρητες προκαλεσε εντυπωση η μετριοπαθεια που επεδειξε στην απαντηση του, σχετικα με την Κυπρο, ο προεδρος Σουνάι. Μα κι ο Ρωσος επισημος τον ειχε διευκολυνει. Γιατι, κατα βαθος, Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
κεινο που ζητουσε ο Ποντγκορνυ ηταν να συμφωνησει η Τουρκια ν' αφησει την κατασταση στην Κυπρο τετοια όπως ειναι. Δε σπρωχνει για λυση η Σοβιετικη Ενωση. Αρκιεται στο στατους κβο. Κι αυτη ειναι μια βαση συμβιβασμου παραδεχτη για τον Τουρκο. Το τελικο ανακοινωθεν, που εκδοθηκε στις 17 του Απριλη, αποκαλυψε το πλατυτερο πλαισιο της σοβιετοτουρκικης τουτης συμπτωσης συμφεροντων. Ειδικωτερα για το κυπριακο αναφερε: «Οι δυο πλευρες προχωρησαν σε μια λεπτομερη ανταλλαγη αποψεων πανω στο προβλημα της Κυπρου. Η τουρκικη πλευρα κατατοπισε τη σοβιετικη πλευρα λεπτομερως πανω στις τελευταιες εξελιξεις. Οι δυο πλευρες εξεφρασαν την ανησυχια τους γι' αυτες τις εξελιξεις. Η Σο βιετικη Ενωση και η Τουρκια επιβεβαιωσαν τις θεσεις το υς πανω στο κυπριακο προβλημα. Τασσονται για την ειρηνικη ρυθμιση του κυπριακου προβληματος, εναντιον της Ενωσης σε οποιαδηποτε μορφη, για τη διαφυλαξη της ανεξαρτησιας, κυριαρχιας και εδαφικης ακεραιοτητας της κυπριακης δημοκρατιας, με σεβασμο για τα νομιμα δικαιωματα και συμφεροντα των δυο κοινοτητων στην Κυπρο — της ελληνικης και της τουρκικης — που εξασφαλιζουν την ειρηνικη τους διαβιωση σε μιαν ατμοσφαιρα απολυτης ασφαλειας. Οι δυο πλευρες ταχτηκαν επισημα υπερ της συνεχισης των διακοινοτικων συνομιλιων, που πρεπει να διεξαχτουν πανω σε βαση πλεριας ισοτητας, κι εξεφρασαν την ελπιδα πως οι συνομιλιες αυτες θα έχουν μιαν ευτυχη εκβαση». Αυτα σε σχεση με το ιδιο το κυπριακο. Μα το ανακοινωθεν μιλησε και για το μεσανατολιτικο ζητημα. Κι ηταν αισθητη και κει η συμπτωση των αποψεων ΕΣΣΔ και Τουρκιας. Οι δυο πλευρες ταχτηκαν εναντιον της ταχτικης του Ισραηλ να δημιουργει τετελεσμενα γεγονοτα με την καταληψη και κατακρατηση αραβικων εδαφων, κι υπερ της ολοκληρωτικης εφαρμογης της αποφασης του Συμβουλιου Ασφαλειας για την αποχωρηση των ισραηλινων στρατευματων απο όλα τα κατεχομενα εδαφη, ευνοωντας ρητα μια τελικη ρυθμιση που να «διασφαλιζει τα νομιμα δικαιωματα και συμφεροντα των αραβικων χωρων». Με τη δηλωση αυτη, η Τουρκια ταχτηκε παλι πιο αποφασιστικα στο πλευρο των Αραβων κι εναντιον της πολιτικης του Ισραηλ. Τετια γραμμη ειχε ακολουθησει, στα χρονια της πρωθυπουργιας του, κι ο Ντεμιρελ. Με την άνοδο του Εριμ στην εξουσια, το Μαρτη του 1971, η Αγκυρα μεταστραφηκε παλι υπερ της «απολυτης» ουδετεροτητας στην αραβοισραηλινη συγκρουση, κι απολυτη ουδετεροτητα σημαινε βεβαια την εξισωση του κατεχοντα Ισραηλινου με τους Αραβες που ησαν τα θυματα της ισραηλινης επιθεσης και σα θυματα δικαιουνταν την υποστηριξη όλων των κρατων—μελων του ΟΗΕ. Δεν ηταν τυχαιο που η επιστροφη των Τουρκων στο λεκτικο της εποχης του Ντεμιρελ συνεπιπτε με την πτωση της κυβερνησης Εριμ. Οταν ο Ποντγκορνυ επισκεφτηκε την Αγκυρα, ο Εριμ τελουσε κιολας σε παραιτηση. Ειχε αποτυχει η προσπαθεια του να συνδυαζει την αδιακοπη εξαγγελια δραστικων οικονομικων και κοινωνικων μεταρρυθμισεων που δεν έπαιρναν ποτε τους σαρκα κι οστα μα υποτιθεται πως θα ενεπνεαν εμπιστοσυνη στο λαο, με τη ληψη αμειλιχτων αστυνομικων μετρων προορισμενων να κατοχυρωσουν το υπαρχον κοινωνικοπολιτικο στατους κβο. Η εσωτερικη κριση της Τουρκιας βαθηνε, το αδιεξοδο που την παραλυει χειροτερεψε. Πανω σ' αυτην την καμπη, οι στρατιωτικοι ηγετες της χωρας θεωρησαν σαν απαραιτητο να ξαναγυρισουν σ' ο,τι αφορα την εξωτερικη πολιτικη στην πολιτικη της φιλιας με τους Αραβες, κι η πολιτικη εκεινη δεν ηταν βεβαια δυνατο να συνδυαστη με μια πολιτικη αναληψης πρωτοβουλιων στο κυπριακο κι ευθυγραμμισης της πολιτικης της Τουρκιας απεναντι στην Κυπρο με την πολιτικη της Ελλαδας και των Ηνωμενων Πολιτειων. Πρεπει να προσπαθουμε, πραγματικα, να βλεπουμε το κυπριακο παντοτε μεσα στους πιο πλατεις συσχετισμους του. Αν ο Εριμ κατ' εξοχην αποτυχε σε κατι, αυτο ηταν, όπως ειδαμε κιολας, στην επιδιωξη να ξανανοιξει τα λιμανια της Τουρκιας στον Εκτο Στολο. Ο ιδιος ανακοινωσε, στα τελη του 1971, πως ταχα τελειωσαν οι λογοι ασφαλειας που επεβαλαν στ' αμερικανικα καραβια να μην προσεγγισουν σε τουρκικα λιμανια. Ομως οι πραγματικοι εξουσιαστες της γειτονικης χωρας ειχαν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
άλλες αντιληψεις. Οι επισκεψεις του Εκτου Στολου δεν ξαναρχισαν, κι απεναντιας σταματησαν οι εκδρομες που σκαφη του Εκτου Στολου πραγματοποιουσαν μεσο των Στενων στον Ευξεινο. Δεν ανακοινωθηκε ποτε ο λογος για τουτο. Ειναι γνωστο πως η Σοβιετικη Ενωση, στηριζομενη στον εξοπλισμο που εχουν τα συγχρονα πολεμικα, υποστηριζε για πολλα χρονια πως με βαση του το περασμα των αμερικανικων καταδρομικων κι αντιτορπιλλικων δε συμβιβαζεται με τις ρητες διαταξεις της συνθηκης του Μοντραι πανω στο θεμα του επιτρεπομενου οπλισμου. Μα οι Τουρκοι προηγουμενως δεν αποδεχονταν ποτε την ορθοτητα του σοβιετικου τουτου επιχειρηματος. Ειναι φανερο πως η τοποθετηση τους αλλαξε μεσα στους τελευταιους μηνες, την εποχη ακριβως που οι δεσμοι της Ελλαδας με τις Ηνωμενες Πολιτειες γινονταν πιο στενοι. Ειναι επισης, σαν το καλοσκεφτουμε, βαρυ απο την αποψη της Τουρκιας ν' ανακοινωνει η Ουασιγκτον πως προκειται μελλοντικα οι βασικες ευκολιες ελλιμενισμου του Εκτου Στολου να βρισκονται στην Ελλαδα κι όχι στην Τουρκια. Το γεγονος αυτο μπορει να μην αρεσει, για τους δικους τους λογους, σε πολλους Ελληνες. Καθιστα τη χωρα πρωταρχικο πολεμικο στοχο, κι εχει κι αλλες όψεις και μειονεχτηματα στα ματια των πολεμιων μιας τετιας λυσης. Για την Τουρκια, ωστοσο, εστω κι αν η ιδια προτιμα να μην την επισκεφτονται τα πλοια του Εκτου Στολου γιατι τουτο την κρατα αναμεσα στ' αλλα μακρια απο την κριση που συγκλονιζει τη Μεση Ανατολη, η επιλογη της Ελλαδας σαν κυριας βασης των αεροναυτικων δυναμεων της Αμερικης σημαινει παντως πως η δικη της σημασια, στα ματια και στην εκτιμηση του Πενταγωνου και γενικα του αμερικανικου Συμβουλιου Εθνικης Ασφαλειας, εχει μειωθη. Τα πραγματα κι οι πρωτοβουλιες των Αμερικανων, κι όχι πια μοναχα οι δικες της αποφασεις κι ενεργειες σπρωχνουν την Τουρκια σε μια δευτερευουσα μοιρα ενω αντιθετα προαγουν την Ελλαδα στο ρολο ενος προνομιουχου συμμαχου των Ηνωμενων Πολιτειων. Μπορει η Ελλαδα να μην επαρκει ποτε, στρατηγικα και γεωγραφικα, για τους Αμερικανους. Τους ειναι ασφαλως παντοτε ζωτικα απαραιτητη, λογο Στενων και γενικης τοποθετησης, η Τουρκια και για να την αναχτησουν οι Αμερικανοι δε θα δισταζαν ποτε να επιβαλουν τις απαιτουμενες θυσιες στους αλλους συνεταιρους τους, ακομη και τους «προνομιουχους» σαν την Ελλαδα. Ομως, όσο οι Τουρκοι δε συμβιβαζονται, όσο δε δεχονται να ενταχτουν στ' αμερικανικα στρατηγικα σχεδια στην Ανατολικη Μεσογειο και τη Μεση Ανατολη, το αποτελεσμα ειναι αναποτρεπτα, ντε φακτο, η Ελλαδα να προτιμιεται για συγκεκριμενες ρυθμισεις κι αυτο με τη σειρα του να μην πολυαρεσει στους Τουρκους. Η υποθεση των «Φαντομ» ειναι και κεινη πολυ χαρακτηριστικη απο την αποψη αυτη. Το Μαρτη εγινε γνωστο πως οι Ηνωμενες Πολιτειες αναλαβαν να χορηγησουν ενα ορισμενο αριθμο απο τα τελευταία τουτα αεροπλανα τους — που μοναχα τα σοβιετικα Μιγκ—23 μπορουν να παραβγουν μαζι τους — στην ελληνικη κυβερνηση. Φαντομ πηραν μεχρι τωρα, απ' όλους τους συμμαχους της Αμερικης, στη Μεσογειο μα κι αλλου, μοναχα οι Ισραηλινοι, που θεωρουνται κατι παραπανω απο συμμαχοι των Ηνωμενων Πολιτειων, εταιροι τους για την ακριβεια, η 51η πολιτεια των Ηνωμενων Πολιτειων. Η Ιταλια δεν πηρε Φαντομ μεχρι τωρα. Ουτε κι η Ισπανια. Και στην Τουρκια επισης δε διανοηθηκαν μεχρι τωρα να δωσουν Φαντομ οι Αμερικανοι. Απεναντιας, λιγο μετα την ανακοινωση πως θα πουλησουν Φαντομ στην Αθηνα — στην περιπτωση του Ισραηλ βεβαια δεν ανακυπτει θεμα πληρωμης — προσφερθηκαν να πουλησουν στην Αγκυρα άλλα αεροπλανα, κατωτερης ποιότητας. Κι ο αμερικανικος τυπος, ισως για να στριψει ετσι πιο καλα το μαχαιρι στην πληγη του τουρκικου φιλοτιμου, φροντισε ν' αναγραψει την ειδηση πως η αποφαση διαθεσης Φαντομ στην Ελλαδα καταθορυβησε και στενοχωρησε την Τουρκια. Τουρκοι επισημοι στην Αθηνα διαψευσαν την πληροφορια. Η Τουρκια, ειπαν, δε ζήτησε ποτε της Φαντομ. Ομως, και δω ισχυουν τα όσα ειπαμε για τις «ευκολιες ελλιμενισμου». Με το να διαλεξουν την Ελλαδα για χωριστη μεταχειριση, οι Αμερικανοι αυτοματως μειωσαν τη σημασια του τουρκικου παραγοντα και διαμηνυσαν στους Τουρκους πως δεν προκειται να τους παραδεχτουν σαν ισοτιμους συμμαχους με τους Ελληνες όσο δεν εντασσονται στα σχεδια και τη στρατηγικη της αμερικανικης πολιτικης στη Μεση Ανατολη, σχετικα δηλαδη με το αραβοισραηλινο απο το ένα μερος, την όλο και πιο καυτερη κριση των πετρελαιων απο τ' αλλο. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Αυτο ειναι το φοντο, που με βαση του καλουμαστε να κρινουμε τ' αποτελεσματα της επισκεψης του προεδρου Ποντγκορνυ στην Αγκυρα. Τον προηγουμενο Μαρτη, ταξιδεψε στην Ουασιγκτον ο πρωθυπουργος Νιχατ Εριμ. Σκοπος του ηταν να επαναφερει τις αμερικανοτουρκικες σχεσεις στην παλια τους ζεστασια. Ομως δεν πετυχε σε τουτο. Οι λογοι της αποτυχιας του δεν εγιναν γνωστοι. Αποκλειεται να ησαν αποκλειστικα οικονομικοι — γιατι οι Αμερικανοι εχουν, κατα βαθος, τετιαν αναγκη των Τουρκων που δε θα δισταζαν μπροστα σε οικονομικες θυσιες προκειμενου να τους ξανακαταστησουν πιστους τους δορυφορους. Νομιζω, προσωπικα, πως την απαντηση στο σχετικο ερωτημα μας δινει το ανακοινωθεν Ποντγκορνυ—Σουνάι για τη Μεση Ανατολη, σε συνδυασμο με την Κοινη Δηλωση για τις Αρχες της Καλης Γειτονιας που εξεδωσαν τοτε — «με βαση τις παραδοσεις ειρηνης, φιλιας και καλης γειτονιας, όπως τις θεσπισαν ο Β.Ι.Λενιν και ο Κ. Ατατουρκ» — οι προεδροι Ποντγκορνυ και Σουνάι. Περιειχε γενικοτητες η δηλωση αυτη: Μιλουσε γι' αναπτυξη των σχεσεων αναμεσα στις δυο χωρες «με βαση τις παραδοσεις ειρηνης, φιλιας και καλης γειτονιας», για «σεβασμο της κυριαρχιας κι ισοτητας των κρατων», για «σεβασμο της εδαφικης ακεραιοτητας των κρατων και του απαραβιαστου των συνορων τους», για «μη επεμβαση στις εσωτερικες υποθεσεις των κρατων», για «ρυθμιση των διεθνων διαφορων με ειρηνικα μεσα» και για αλλες κατευθυντηριες αρχες, που πανω τους οι δυο χωρες υποσχονταν να βασισουν την εξωτερικη τους πολιτικη. Με βαση την Κοινη τουτη δηλωση, η Τουρκια δεν αναλαβαινε καμια νεα υποχρεωση στο πεδιο της εξωτερικης της πολιτικης. Δεν υποσχοταν ν' αλλαξει σε τιποτε την πορεια της. Ομως η δηλωση ειχε τη σημασια της. Πρεπει να την ερμηνευσουμε σαν μια πρωτη, δειλη και δισταχτικη, εκδηλωση της επιθυμιας των Τουρκων ηγετων να στηριξουν την εξωτερικη τους πολιτικη σε κατι διαφορετικο απο τις στρατιωτικες συμμαχιες και τις επιτελικες συνεννοησεις, σε κατι που αυτοματα θα τους αποδεσμευε, ψυχικα τουλαχιστο, απο τις δεσμευσεις που δεχτηκαν σχετικα με την εξωτερικη τους πολιτικη. Ειναι πολυ χαραχτηριστικος ο ουδετερος τονος, που μεταχειριζεται η Κοινη Δηλωση για να διευκρινισει πως δε θιγει με κανενα τροπο τις άλλες ανειλημμενες υποχρεωσεις των δυο χωρων. Τα συμβαλλομενα μερη, λεγει, «τονιζουν πως η παρουσα Δηλωση δεν επηρεαζει με κανενα τροπο τις υποχρεωσεις που η καθεμια πλευρα αναλαβαινει απεναντι σε τριτες χωρες και διεθνεις οργανωσεις και δε στρεφεται εναντιον οποιουδηποτε αλλου κρατους». Τα παντα μπηκαν στο τσουβαλι αυτης της διευκρινισης: Ηνωμενα Εθνη, NATO, γενικες διαθεσεις απεναντι σε τριτα κρατη. Μα κι ουτε μπορουσε μια τετια διευκρινιση να ικανοποιησει την Αμερικη. Γιατι, όπως τονισα στο βιβλιο μου «Μεσογειος, το σταυροδρομι μας», εκδοσεις Γκουτενμπεργκ, Αθηνα, 1972, η ατλαντικη συμμαχια δεν εχει καμιαν εφαρμογη σε προβληματα όπως το μεσανατολιτικο, το ζητημα των πετρελαιων και της απειλουμενης εθνικοποιησης τους απο τα πετρελαιοπαραγωγα κρατη, και τελος το κυπριακο. Αυτο προκυπτει σαφως απο το ιδιο το κειμενο της συνθηκης συμμαχιας, και δεν αμφισβητηθηκε ποτε σοβαρα απο κανεναν ενδιαφερομενο. Καμια μεσογειακη χωρα ή αλλο μελος του NATO δεν εχει υποχρεωση να παρει μερος σε πολεμικες επιχειρησεις που σχετιζονται με ξεκαθαρισμα λογαριασμων στην ανατολικη λεκανη της Μεσογειου. Μπορει βεβαια να εμπλακη σε μια τετια διαδικασια, σαν αποτελεσμα των ειδικων δεσμων που αναπτυσσει με τον Εκτο Στολο και τις πρωτοβουλιες και κινησεις εκεινου. Γι' αυτο ακριβως κι εχει τοση σημασια το γεγονος πως η Τουρκια συνδυαζει την πολιτικη της αποχης απο τις εξελιξεις στη Μεση Ανατολη και την Ανατολικη Μεσογειο με μιαν αποφασιστικη χαλαρωση, για να μην πουμε διακοπη, των σχεσεων έμπρακτης συνεργασιας με τον αμερικανικο Εκτο Στολο και τις μεσογειακες επιδιωξεις του. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Για να ξαναγυρισουμε στο κυριο μας θεμα: Η επισκεψη Ποντγκυρνυ στην Αγκυρα σημανε τη διαρρηξη του κοινου μετωπου, που διαγραφοταν πανω στο κυπριακο αναμεσα στην Ουασιγκτον, την Αθηνα, την Αγκυρα κι ακομη και το Λονδίνο. Επισημοποιησε ετσι μια καινουργια κατασταση, μεσα στην οποια αποβαινε εξαιρετικα δυσκολη η αναληψη πρωτοβουλιων για την ανατροπη του κυπριακου στατους κβο. Για την Αμερικη ηταν αδυνατο να παραγνωρισει τουτη την πραγματικοτητα. Για την Αθηνα, το προβλημα της ομαλοποιησης των σχεσεων της με το Μακαριο γινοταν μια αξεπεραστη αναγκη. Αυτη λοιπον ηταν η πραγματικοτητα, αυτος ο συσχετισμος των δυναμεων στο εσωτερικο και το εξωτερικο της Κυπρου, που επετρεψε στον πρόεδρο Μακαριο ν' απευθυνει στην ελλαδικη κυβερνηση, αφου την άφησε πρωτα να περιμενει για καπου πεντε βδομαδες, μιαν απαντηση που κατα τα όσα εγιναν γνωστα καθε αλλο παρα υποχωρητικη στον τονο ή και στην ουσια της ηταν. Ακομη και το γεγονος πως η φιλελευθερη εφημεριδα της Δυτικης Γερμανιας «Ζύντοϋτσε Τσάιτουγκ» μπορεσε να δημοσιευσει αποσπασματα της απαντησης κι έτσι κεινη δεν έμεινε μυστικη, εξοργισε την Αθηνα και θεωρηθηκε σαν προσθετη εκδηλωση της αποφασης του Κυπριου Εθναρχη να μην υποχωρησει στα αιτηματα που του ειχαν διατυπωθη. Η επιστολη, καπου πεντε σελιδες, φαινεται να διαιρειται σε δυο κυριως μερη. Στο ένα ο Μακαριος απαντα στη διακοινωση της 11ης Φλεβαρη κι εξηγει γιατι απορριπτει όλα τα κυρια σημεια της. Στο αλλο, παλι, διατυπωνει ο ιδιος κατηγοριες εναντιον ορισμενων ελλαδικων υπηρεσιων και προσωπικοτητων που τις χαραχτηριζει σαν υπευθυνες για τη διεξαγωγη μιας συστηματικης πολιτικης και μυστικης καμπανιας εναντιον του. Λεπτομερεια, σ' όλη την επιχειρηματολογια του αρχιεπισκοπου, το θεμα των τσεχοσλοβακικων όπλων που απο κεινο ξεκινησε η επιθεση της Αθηνας εναντιον του. Λεγει πως προκειται για ζητημα που θα καθοριστη σε συμφωνια με τα Ηνωμενα Εθνη και τονιζει, καθως φαινεται, πως η ελληνικη κυβερνηση γνωριζε απο πολυ χρονο για τα όπλα αυτα κι όμως προτιμουσε να μη θεσει ζητημα. Διατυπωνει γι' αυτο ένα δικο του ερωτημα: Γιατι η ελληνικη κυβερνηση, μολο που γνωριζε το θεμα των όπλων, δημιουργησε γυρω του διεθνες προβλημα που στρεφοταν εναντιον του προεδρου της κυπριακης δημοκρατιας; Πιο ουσιαστικο το προβλημα των μεταβολων που η ελλαδικη διακοινωση ειχε απαιτησει να γινουν στη διαρθρωση της κυπριακης κυβερνησης και γενικα στον κρατικο μηχανισμο της Κυπρου. «Ο ανασχηματισμος της κυβερνησεως», λεγεται πως αναφερει η απαντητικη νοτα των Κυπριων, «αποτελει κατα την συνταγματικην ταξιν αποκλειστικως θεμα του προεδρου της κυπριακης δημοκρατιας. Ο κ. Παπαδοπουλος πρεπει να γνωριζη ότι μια κυβερνησις η οποια θα διοριζεται απο τας Αθηνας ή θα εξαρταται απο αυτας μονον επιζημια δια την περαιτερω εξελιξιν της Κυπρου δυναται να ειναι. Εκτος τουτου δεν δυναμαι να φαντασθω πως ειναι δυνατον να λειτουργηση μια κυβερνησις, της οποιας μερικα μελη θα ειναι υπερ της ενωσεως, ενω ετερα υπερ της ανεξαρτησιας. Τοιουτο υπουργικον συμβουλιον δεν αποτελει προοδον». «Εις περιπτωσιν, κατα την οποιαν εχετε ως σκοπον την έναρξιν αγωνος δια την ένωσιν, τοτε τοσον εγω όσον και ο κυπριακος λαος ειμεθα ετοιμοι να κατελθωμεν εις τον αγωνα αυτον εαν η ελληνικη κυβερνησις τον υποστηριξη». Σε αλλα μετωπα κρουουν οι δυο αυτες παραγραφες: Προβαλλουν τη συνταγματικη νομιμοτητα σα χαραχτηριστικό του τροπου ζωης της Κυπρου, θεωρουν σαν επιζημια για τον κυπριακο αγωνα την υπαρξη κυπριακης κυβερνησης εξαρτημενης απο την Αθηνα και τις δεσμευσεις της, υπογραμμιζουν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
τις αντινομιες της λυσης που ηθελε η Αθηνα, και στο τελος προκαλουν: Ας δωσει το συνθημα η Αθηνα, ας το υποστηριξει, κι οι Κυπριοι θα πολεμησουν για την ένωση. Με το προβλημα της νομιμοτητας σαν εγγυητη των πολιτων και της ελευθεριας ασχολουνται κι αλλα αποσπασματα της απαντησης, καθως φαινεται. Ετσι τονιζεται πως τα προσωπα, που χαραχτηριζονται ανεπιθυμητα απο την Αθηνα, και που «διωρισθησαν απο όργανα, τα μελη των οποιων ειναι όλα ανεξαιρετως εθνικοφρονες Κυπριοι», δεν ειναι μπορετο να παυονται μ' αποφασεις του προεδρου της δημοκρατιας: «Εις την Κυπρον λειτουργουν νομοι, διαταγματα και δικαστηρια, τα οποια φροντιζουν ωστε αι καιριαι θεσεις εις τον κρατικον μηχανισμων να καταλαμβανωνται νομιμως». Οπωσδηποτε: «Η συνταγματικη ταξις της Κυπρου αποτελει αποκλειστικως υποθεσιν της ευθυνης του λαου της Κυπρου». Παλι το στοιχειο της λαικης κυριαρχιας. Πιο κατηγορηματικο ακομη το τεταρτο σημειο της απαντησης. Κεινο αναφερεται στο αιτημα της ελλαδικης κυβερνησης ν' αναγνωριστη το απολυτο προβαδισμα του εθνικου κεντρου, της Αθηνας, στο χειρισμο του κυπριακου θεματος. Πανω σ' αυτο ο Μακαριος θυμιζει πως στις 4 κιολας του Αυγουστου 1971, σ' επιστολη προς τον πρωθυπουργο Παπαδοπουλοι ειχε αρνηθη ν' αποδεχτη τη σχετικη θεση. (Αυτο ηταν το γραμμα που όπως ειδαμε πρωτοδημοσιευσε το «Σπηγκελ»). Και, προχωρωντας παραπερα, μπαινει στο θεμα του δικαιωματος επεμβασης που επικαλειται η ελλαδικη πλευρα, για ν' αντιταξει την παρακατω δηλωση: «Οι Ελληνοκυπριοι και oι ηγεται των εχουν το δικαιωμα της αντιστασεως εις περιπτωσιν κατα την οποιαν αι Αθηναι ηθελον προβη εις απαραδεκτον αναμιξιν εις τα εσωτερικα της Κυπρου». Αυτη ηταν μια θεση που την επαιρνε για πρωτη φορα υπευθυνα ο Μακαριος. Αποκαλυπτε το βαθος του χασματος που χωριζε τη Λευκωσια απο την Αθηνα. Το δευτερο μερος της απαντησης, που δημοσιευσε η «Ζύντοϋτσε Τσάιτουγκ», δινει μιαν εξηγηση για το αισθημα πικριας που ενιωθε ο ηγετης της Κυπρου απεναντι στην ηγεσια της Ελλαδας. Σ' αυτο το μερος της απαντησης, ο Μακαριος διατυπωνει διαφορες κατηγοριες εναντιον ελλαδικων υπηρεσιων και προσωπικοτητων. Απ' αυτες, δυο μοναχα δημοσιευει η γερμανικη εφημεριδα: «Η υπηρεσια Α2 της ΕΛΔΥΚ υποστηριζει παρανομους ομαδας και ατομα, τα οποια επιδιωκουν να ανατρεψουν τον προεδρον της δημοκρατιας και την κυβερνησιν του». Και: «Ο πρωην πρεσβευτης της Ελλαδος εις Κυπρον και σημερινος υφυπουργος Εξωτερικων Κ. Παναγιωτακος ενεθαρρυνε τους τρεις μητροπολιτας να ζητησουν την παραιτησιν μου εκ του αξιώματος του προεδρου». Με τη νοτα του — παρουσιαζει ενδιαφερον το γεγονος πως το κειμενο δεν απευθυνεται αμεσα στον Ελληνα πρωθυπουργο, αλλα γενικα στην κυβερνηση της Αθηνας προς κοινοποιηση στον πρωθυπουργο — ο Μακαριος αποσαφηνισε πως δεν εχει καμια διαθεση να υποχωρησει πανω στην ουσια της διαφορας του με την ελλαδικη ηγεσια. Μα ο «ερυθρος Ρασπούτιν», όπως τον αποκαλεσε Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
στις 13 του Μαρτη 1972 το αμερικανοφιλο κι ισραηλοφιλο γαλλικο περιοδικο «Εξπρες», δεν αρκεστηκε σε τουτη τη στρατηγικη κινηση. Ολες του οι πρωτοβουλιες αποβλεψαν στο να κατοχυρωσει παραπερα την πολιτικη της αδεσμευτης ανεξαρτησιας, που ακολουθει η Κυπρος, και να μην επιτρεψει, στο μετρο του δυνατου, μια νεκρανασταση της πολιτικης της «διπλης Ενωσης», της διχοτομηση; δηλαδη με το προσχημα της εκπληρωσης των «εθνικων ποθων». Μεσα σ' αυτο το πλαισιο πρεπει να ερμηνευσουμε τις παραπερα κινησεις του Μακαριου. Σ' ο,τι αφορα την αποτροπη της διχοτομησης η συνομοσπονδιοποιησης και γενικα της ικανοποιησης των Τουρκων, ωστε να δεχτουν να ξαναπαιξουν το ρολο τους στα μεσανατολικα σχεδια της Αμερικης, οι θεσεις του Μακαριου και του Γριβα ειναι παραλληλες. Ο στρατηγος Γριβας δυσκολευεται βεβαια να συχωρεσει τον Κυπριο πρόεδρο που δε συμμορφωθηκε σ' όλα με τις δικες του αντιληψεις. Μα δεν έχει κανενα λογο, ουτε και προσωπικο καν, να συνεργαστη μ' όσους θελουν να διχοτομησουν την Κυπρο ή να την συνομοσπονδιοποιησουν προς το συμφερον των Τουρκοκυπριων ή να τη θεσουν κατω απο καθεστως ελλαδικης και τουρκικης συγκυριαρχιας. Απο το Μαρτη του 1972 αρχισε να διαγραφεται, με πρωτοβουλια του Μακαριου, μια προσεγγιση του Κυπριου ηγετη με το Γριβα. Δεν ξερουμε που θα οδηγησει αυτη. Εχει παντως σαν αποτελεσμα, εστω και βραχυπροθεσμο, να δυναμωσει το εσωτερικο μετωπο της Κυπρου και να το ενισχυσει απεναντι στην καθε μηχανορραφια. Περιπτωση, βεβαια, βασικης μεταβολης στη γραμμη του Μακαριου δεν υπαρχει. Μα στο παρελθον οι προσωπικες αντιπαθειες και προστριβες οδηγησαν διαφορους βοηθους του Μακαριου σ' εντονη κατα καιρους αντιθεση με το Γριβα. Τουτο θ' αποφευγεται οπωσδηποτε στο μελλον, συμφωνα με διευκρινισεις που γινονται απο κυπριακη πηγη. Προϋποθεση μιας μονιμοτερης συνεργασιας ειναι να καταλαβει, φυσικα, ο Γριβας πως κατω απο τις σημερινες συνθηκες δεν ειναι πραγματοποιησιμη η Ενωση και πως όλη η προσπαθεια πρεπει ν' αποβλεπει στη ματαιωση των αποπειρών για τη διχοτομηση ή συνομοσπονδιοποιηση του νησιου. Ο ιδιος ο Μακαριος, σε δηλωσεις του στις 27 του Απριλη («Ελεύθερος Κοσμος») τοποθετησε με μεγαλη προσοχή το θεμα των σχέσεών του με το Γριβα: «Επιθυμω την συνεργασιαν μετα του στρατηγου δια την ενοποιησιν των εθνικων μας δυναμεων και την ισχυροποιησιν του κυπριακου εσωτερικου μετωπου, το οποιον απο τινος παρουσιαζει επικινδυνους ρωγμας. Ειναι αληθες ότι ο στρατηγος και εγω διεφωνησαμεν πολλακις κατα το παρελθον και εξεφρασθησαν εκατερωθεν επικρισεις. Πρεπει όμως να ειπω ότι, εν τη διαφωνια μου μετα του στρατηγου, ουδέποτε ημφεσβήτησα τον πατριωτισμον του ή την αγνοτητα των ελατηριων του. Το παρελθον εν παση περιπτωσει επρεπε να λησμονηθη. Εις στιγμας εθνικης κρισεως δεν υπαρχει παρελθον, αλλα παρον και μελλον». Αυτη ειναι η μια ενεργεια που αναλαβε ο Μακαριος. Αλλη του σαφης επιδιωξη ηταν να προωθησει, έστω κι απο την αποψη μοναχα της δημοσιοτητας, μια πιο μονιμη λυση του κυπριακου που να βγαλει το προβλημα αυτο απο τους επικινδυνους ανταγωνισμους των μεγαλων δυναμεων και των μεγαλων συμφεροντων. Τον Απριλη 1972 η Λευκωσια επωφεληθηκε απο μιαν απροσεχτη δηλωση της Τουρκιας για να προβαλει τη δικη της ιδανικη λυση του προβληματος της Κυπρου: Πληρης αποστρατιωτικοποιηση του νησιου, αποχωρηση όλων των ξενων στρατευματων, διαλυση όλων των ξενων βασεων, καταργηση όλων των ντοπιων ενοπλων δυναμεων, διαδραματιση ρολου καθαρα ειρηνευτικου απο την ΟΥΝΦΙΚΥΠ. Η λυση Μακαριου σημαινε πως δεν προκειται να υπαρξει «κουβανοποιηση» της Κυπρου με την έννοια μετατροπης του νησιου σε σοβιετικη βαση όπως ισχυριζονται καμια φορα μερικοι αντιπαλοι του Κυπριου ηγετη, μα ουτε και νατοποιηση όπως τη φοβαται η μεγαλη πλειοψηφια των Κυπριων. Η λυση Μακαριου σημαινει ουδετεροτητα κι ελευθερια για Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
δημοκρατικες εξελιξεις μεσα στην Κυπρο. Παραλληλα, η κυπριακη κυβερνηση, με τη βοηθεια του ΟΗΕ, αναλαβε να πετυχει μιαν επαναληψη των διακοινοτικων συνομιλιων, ωστε να μπει παλι σε λειτουργια ο μηχανισμος της ομαλοποιησης και να ματαιωθουν οι μηχανορραφιες συμφεροντων εχθρικων στο νησι. Δεν ειναι ευκολη αυτη η προσπαθεια. Γιατι παρενεβηκε δω ο προεδρος Νιξον, με μια φορμουλα, που απειλει να δυσκολεψει την προοδο. Τα μεσα Φλεβαρη 1972, όταν ηταν στο κορυφωμα της η κριση του κυπριακου, ο φιλελευθερος Αμερικανος γερουσιαστης Χάρτκε αποταθηκε στο Ριτσαρντ Νιξον μ' ανοιχτη του επιστολη, του αναλυσε με καθε λεπτομερεια τα δεδομενα της συνωμοσιας που θυμα της ηταν η Κυπρος και τους κινδυνους που διαμορφωνονται σαν αποτελεσμα αυτης της εξελιξης, και του ζητησε να ξεκαθαρισει την αμερικανικη τοποθετηση πανω στο προβλημα. Ο προεδρος Νιξον περιμενε καπου δυο μηνες για ν' απαντησει, και κινηθηκε μοναχα αφου έγινε φανερο πως η Τουρκια αποσπαται απο τη γενικη προσπαθεια στο κυπριακο. Τοτε απαντησε στο Χάρτκε, κι αποκαλυψε τις γενικοτερες επιδιωξεις της απαντησης του τουτης με το να τη δωσει στη δημοσιοτητα. Σημειωσε λοιπον ο Νιξον πως επιθυμει μιαν επαναληψη των διακοινοτικων συνομιλιων με στοχο τους την κατοχυρωση της ανεξαρτησιας και κυριαρχιας της Κυπρου, μα προσθεσε τη φραση κλειδι πως τουτο πρεπει να κατορθωθη με βαση τις «υφισταμενες συνθηκες». Ταχτηκε ετσι υπερ της διαιωνισης των συνθηκων της Ζυριχης και του Λονδινου, που ουσιαστικα αρνιουνται στον κυπριακο λαο και το κυπριακο κρατος την ισοτιμια. Και κατορθωσε ετσι να δωσει επιχειρηματα σ' οσους στην Τουρκια γυρευουν ν' αναγνωριστη η ισχυς των συμφωνιων πριν καν ξαναρχισουν οι διακοινοτικες διαπραγματευσεις, κι έτσι στην πραξη τορπιλλιζουν το ξαναρχινημα τους. Η Αθηνα βεβαια δεν παιρνει την ιδια θεση. Κεινη ζητει να ξαναρχισουν οι συνομιλιες με βαση τους όρους πουθεσε ο γενικος γραμματεας του ΟΗΕ. Μα η Αθηνα, μεσο του υφυπουργου των Εξωτερικων Κ. Παναγιωτακου, αναγνωρισε τον περασμενο Φλεβαρη την ισχυ των συμφωνιων κι ετσι δε βρισκεται σε καλη θεση για να διαφωνησει με την Τουρκια πανω στο θεμα αυτο. Η επαναληψη των διακοινοτικων συνομιλιων παρουσιαζει λοιπον προβληματα. Ωστοσο, η κυπριακη κυβερνηση, με τη βοηθεια των Ηνωμενων Εθνων, επιμενει σ' αυτο το δρομο, και το πιθανοτερο ειναι να πετυχει, εξον αν ξεσπασει πολυ συντομα μια καινουργια κριση γυρω απο το κυπριακο. Για το Μακαριο, όμως όπως το φανερωσαν διαφορες εκδηλωσεις του, βασικος αντικειμενικος στοχος ειναι επισης η ομαλοποιηση, έστω κι επιφανειακη, έστω και μερικη, των σχεσεων της κυπριακης δημοκρατιας με την Αθηνα. Εφοσον βεβαια η ομαλοποιηση αυτη δεν προκειται να οδηγησει σε αλλαγη της εθνικης γραμμης που ακολουθει πανω στο κυπριακο, με την υποστηριξη του κυπριακου λαου, η κυπριακη κυβερνηση. Ο Μακαριος δε θελει με κανενα τροπο να διαιωνιστη η διαμαχη με την Αθηνα. Γιατι μοιραια, η παραταση αυτης της διαμαχης σπερνει ζιζανια στην Κυπρο κι απειλει να προκαλεσει ζητηματα στον κυπριακο λαο και τον κυπριακο αγωνα. Εν παση περιπτωσει, δε νοειται κυπριακη κυβερνηση να δειχνεται αδιαφορη μπρος στο κεντρικο τουτο προβλημα της ενοτητας ολων των Ελληνων σ' εθνικο θεμα αποφασιστικης σημασιας. Πανω σ' αυτο το προβλημα, κι αρκει βεβαια να μη θιγεται έτσι η εθνικη γραμμη της Κυπρου, ο Μακαριος, παντα πολιτικος με λεπτη διαισθηση και με μεγαλη ικανοτητα στους υπομονητικους ελιγμους, καταφανερα ειναι προθυμος για παραχωρησεις — κι ας αναλαβουν αλλοι να πολιτευτουν με τροπο ανευθυνο κι αδιαλλαχτο.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Μια συνεντευξη, που ο προεδρος της κυπριακης δημοκρατιας παραχωρησε στις 27 Απριλη στο διευθυντη της εφημεριδας «Ελευθερος Κοσμος», μας φανερωνει την πολιτικη του σκεψη. Δεν εκανε καμιαν υποχωρηση σε θεματα βασικης διαφωνιας του με την ελληνικη κυβερνηση. Και πρωταρχικα στο αιτημα να μετασχουν αντιπροσωποι Ελλαδας και Τουρκιας στις διακοινοτικες. Ειπε σχετικα: «Αποτελει πλεονεκτημα η ενισχυσις των ενδοκυπριακων συνομιλιων δια της συμμετοχης εις αυτας εκπροσωπου του γενικου γραμματεως των Ηνωμενων Εθνων, ως προνοει η υπ' αυτου προταθεισα διαδικασια. Αμφιβαλλω, ομως, κατα ποσον θα ειναι εποικοδομητικη η συμβολη των δυο συνταγματολογων, ενος εξ Ελλαδος και ενος εκ Τουρκιας, τους οποιους οι συνομιληται θα συμβουλευονται. Η οιαδηποτε συμφωνια επι του συνταγματικου καθεστωτος της Κυπρου θα ειναι μαλλον θεμα πολιτικης αποφασεως και πολυ ολιγωτερον θεμα συνταγματολογων. Αποδεκτη εν τω συνολω ειναι, εν παση περιπτωσει, απο ελληνοκυπριακης πλευρας η εισηγησις του γενικου γραμματεως του διεθνους οργανισμου». Το ιδιο κατηγορηματικος ηταν πανω στο θεμα του αιτηματος της Αθηνας να «καταλαβει» την εκταση του κομμουνιστικου «κινδυνου» στην Κυπρο. «Εκφραζεται υπο τινων η αποψις ότι ο κομμουνισμος εν Κυπρω επεξεταθη κατα τα τελευταια ετη. Δεν συμμεριζομαι την αποψιν. Πρεπει επισης να ειπω ότι ο κομμουνισμος εν Κυπρω ειναι ιδιοτυπος. Αποκαλουνται κομμουνισται παντα τα μελη του αριστερου κομματος ΑΚΕΛ. Δεν ειναι, όμως, κομμουνισται εν τη πραγματικη της λεξεως εννοια, δεδομενου ότι η τεραστια πλειοψηφια τουτων θρησκευει βαθυτατα και ουδεν γνωριζει περι των υλιστικων θεωριων του υλισμου». Μεσα στα πλαισια της βασικης του τουτης τοποθετησης για το εσωτερικο καθεστως της Κυπρου και της μη αναγνωρισης, στο «εθνικο κεντρο», του δικαιωματος να παιρνει αποφασεις πανω σε θεματα σχετικα με το μαλλον της Κυπρου, ο Μακαριος μιλησε για το μελλον των σχεσεων με την Αθηνα: «Λυπουμαι δια το ότι αι σχεσεις Αθηνων και Λευκωσιας διερχονται απο τινος σοβαραν κρισιν και γενικως δεν ειναι εκειναι, τας οποιας αι εθνικαι περιστασεις υπαγορευουν. Διαφοροι ειναι οι συμβαλοντες εις την δημιουργιαν της κρισεως παραγοντες και αιτιαι. Η αρσις τουτων ειναι εθνικη επιταγη. Επιστευον παντοτε ότι την βασικην προϋποθεσιν δια την προωθησιν του κυπριακου ζητηματος προς αισιαν λυσιν αποτελουν η ψυχικη ενοτης και η αρμονικη συνεργασια μεταξυ Ελλαδος και Κυπρου. Θα καταβαλω, εις ον βαθμόν εξαρταται απο εμε, πασαν προσπαθειαν δια την αναθερμανσιν των σχεσεων μεταξυ Αθηνων και Λευκωσιας και την γεφυρωσιν του ο οι υδηποτε χασματος. Εν ουδεμια περιπτωσει επιτρεπεται να ανατιναχθουν αι γεφυραι και η Κυπρος να απομονωθη και αποκοπή του εθνικου κορμου. Ειμαι βεβαιος ότι καλη θελησις υπαρχει εκατερωθεν δια την αποκαταστασιν συμπνοιας και αρμονικης συνεργασιας». Την ενοτητα του ελληνισμου ο Μακαριος, με βαση την παραπανω δηλωση, θεωρει σαν απαραιτητη για την τελικη ευοδωση του κυπριακου αγωνα. Ποια η θεση του απεναντι στις προσωπικοτητες, που σημερα επηρεαζουν την ελληνικη πολιτικη σκηνη; Αυτο φανερωθηκε εμμεσα στην απαντηση του Κυπριου προεδρου σ' ενα αλλο ερωτημα, κατα ποσο δηλαδη παιζει ρολο μεσολαβητη αναμεσα στην κυβερνηση της Αθηνας και το βασιλια Κωνσταντινο. Διαψευσε τη σχετικη πληροφορια, μα και προσθεσε χαρακτηριστικα: «Πολλακις διηλθον εκ Ρωμης δια να συναντησω και ενημερωσω επι το υ κυπριακο υ τον βασιλεα Κωνσταντινον, ο οποιος ειναι βασιλευς όχι μονον της Ελλαδος, αλλα όλων των Ελληνων...». Δεν προχωρησε ο Μακαριος, με την ευκαιρια τουτη, όσο ειχε στις 21 Φλεβαρη 1970 όταν δηλωνε: Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«...η εικασια περι μεταβασεως μου εις Ρωμην ως μεσολαβητου μεταξυ της ελληνικης κυβερνησεως και του βασιλεως δεν ειναι βασιμος. Δεν αποκρυπτω ότι ενδιαφερομαι δια την επιστροφην του βασιλεως εις την Ελλαδα. Δεν μου ανετεθη όμως ρολος μεσολαβητου. Ευχαριστως θα ανελαμβανον τοιουτον ρολον εαν μου ανετιθετο». (συνεντευξη στον Π. Καμβύση, «Ακροπολις», 21.2.70). Μα το πνευμα της τελευταιας δηλωσης ειναι το ιδιο. Κι η αναφορα στο βασιλεα σαν βασιλεα όλων των Ελληνων, εχει το νοημα της μεσα στο κλιμα της αμφισβητησης που δημιουργηθηκε τα τελευταια δυο χρονια. Συνοικεσιο, οχι γαμο εξ ερωτος, προτεινει στην Αθηνα ο προεδρος Μακαριος. Αυτο βγαινει κι απο το λεκτικο συνεντευξης πουδωσε, στις 10 του Μαη του 1972, στο διευθυντη της «Βραδυνης» Γ. Αθανασιαδη: «Η προ τινος δημιουργηθεισα, ως μη ωφειλε, σοβαρα κρισις εις τας σχεσεις Αθηνων και Λευκωσιας ευρισκεται εις υφεσιν, ελπιζω δε συντομως να αποτελη παρελθον ανευ αναμνησεως. Μου ειναι δύσκολον να ειπω κατα ποσον η κρισις συνεβαλεν εις την δημιουργιαν περισσοτερων ρωγμων εις το κυπριακον εσωτερικον μετωπον ή εις τινα βαθμον εκλεισε προϋπαρχουσας... Δυναμαι να ειπω ότι η τεραστια πλειοψηφια του κυπριακου ελληνισμου συνεσπειρωθη κατα την κρισιν εις ενιαιον μετωπον και με περιεβαλε με την εμπιστοσυνην της. Μου εδωκε κατ' αυτον τον τροπον την δυναμιν να αντιμετωπισω εποικοδομητικως την καταστασιν». Υπαρχει στα παραπανω μια εκδηλη αντιφαση, και διπλωματικη και σκοπιμη. Μεσα σ' αυτο το πλαισιο μπαινει, και πρεπει να ερμηνευτη, η αποφαση του Κυπριου ηγετη ν' ανασχηματισει την κυβερνηση του, που πρωτο της βημα αποτελεσε η παραιτηση του υπουργου των Εξωτερικων, Σπυρου Κυπριανου. Ο Μακαριος ηθελε απο πολυ χρόνο ν' ανασχηματισει δραστικα την κυβερνηση του. Τουτο ηταν γνωστο. Σαν αποτελεσμα των αξιωσεων της Αθηνας, υποχρεωθηκε ν' αναβαλει τον ανασχηματισμο. Δεν ηθελε να φανη πως υποχωρει μπροστα στην πιεση. Η τελικη εναρξη, στις 5 του Μαη, της πραγματοποιησης αυτου του σχεδιου, του εδωσε τη δυνατοτητα ν' αποφυγει, σ' ο,τι αφορα τη συνθεση της κυπριακης κυβερνησης, αιχμες περιττες και κατα συνεπεια κι επικινδυνες. Δε σημαινει, φυσικα, μεταβολη της πολιτικης του Μακαριου, κι η Αθηνα καταβαλε και κεινη μια μεγαλη προσπαθεια να μη δωσει ο ελληνικος τυπος επισης μια τετια στραβη εντυπωση για το νοημα των όσων συντελουνται. Η δηλωση, που έκανε αμεσως μετα την παραιτηση του ο Κυπριανου, κι όπου καλεσε τον κυπριακο λαο να συσπειρωθη γυρω απο το Μακαριο, διαλυσε αλλωστε καθε τυχον αμφιβολια πανω σ' αυτο το θεμα: «Θα ημην ειλικρινως ευτυχεστατος», παρατηρει ο Κυπριανου, «εαν την αποχωρησιν μου ηκολουθει ουχι απλως τυπικη αποκαταστασις των σχεσεων Αθηνων—Λευκωσιας, αλλα ο υσιαστικη, εδραζο μένη επι εθνικως παραδεκτης γραμμης ως προ ς την προωθησιν των εθνικων δικαιων εις την Κυπρον. Ομοιως ευχομαι ειλικρινως να διαψευσθουν οι φοβοι ότι οι λογοι δια την απαιτησιν προς απομακρυνσιν μου έχουν σχεσιν με εθνικως απαραδεκτον χειρισμον και λυσιν του κυπριακου ζητηματος». Θα επεθυμουν όμως και παλιν να καλεσω τον ελληνικον κυπριακον λαον εις ψυχραιμον Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
επαγρυπνησιν προς παρεμποδισιν λυσεως εθνικως απαραδεκτου... εννοω ειτε ομοσπονδιοποιησιν συγκεκαλυμμενην ή μη, ειτε συγκυριαρχιαν ή διπλην ένωσιν, ή την διχοτομησιν ή και επιστροφην εις την Ζυριχην...». Ποιες όμως ειναι οι πιθανοτητες να πετυχει η στρατηγικη της εκτονωσης, που εφαρμοζει σε πλατυ μετωπο ο Μακαριος; Ο Κυπριανου, όπως ειδαμε, δεν ειναι αισιοδοξος. Εμεις, παντως, προκειμενου να καταληξουμε σ' ασφαλες συμπερασμα, πρεπει να σταθμισουμε ορισμενα βασικα δεδομενα της καταστασης. Προκειται κυριως για τα παρακατω: Πρωτο, βεβαια, η Αμερικη κι όλοι γενικα όσοι κινηθηκαν τελευταια για τη μεταβολη του κυπριακου στατους κβο, έχουν καθε λογο και συμφερον να ξεχαστη κατα το δυνατο το όλο επεισοδιο του περασμενου Φλεβαρη. Η ομαλοποιηση ειναι με την έννοια αυτη προς το συμφερον όλων των πρωταγωνιστων της τραγικοκωμωδιας του Φλεβαρη εστω κι αν απο την αποψη του προσωπικου «φιλότιμου» και του κρατικου γοητρου δεν μπορει να ειναι αρεστη η τροπη που πηρε η τελευταια κριση. Ωστοσο διπλα σ' αυτη τη βραχυπροθεσμη όψη του κυπριακου πρεπει να μην ξεχναμε πως το προβλημα της Κυπρου ειναι επισης συναρτηση, κι αμεσωτατη, της γενικοτερης παγκοσμιας κρισης και της όλης εξελιξης του συσχετισμου δυναμεων ΕΣΣΔ και ΗΠΑ. Απο την αποψη τουτη, δε μας ειναι δυνατο να καταληξουμε σ' αισιοδοξα συμπερασματα, μας επιβαλλεται δηλαδη, για την ακριβεια, ν' αναμενουμε πως θα ξαναναψει συντομα, παλι η κριση του κυπριακου. Συγκεκριμενα: Το ανακοινωθεν Μπρεζνιεφ—Σαντατ στις 2 του Φλεβαρη έδωσε για πρωτη φορα το πρασινο φως στους Αιγυπτιους και γενικα τους Αραβες να προχωρησουν στην προετοιμασια πολεμικων επιχειρησεων για το διωξιμο του Ισραηλ απο τα κατεχομενα αραβικα εδαφη. Θαταν σφαλμα να θεωρησουμε το ανακοινωθεν αυτο σαν απλη προπαγανδα. Ειναι απεναντιας προιον δυο δεδομενων: Πρωτο, πως έχει κιολας προχωρησει σ' αξιολογο βαθμο η δραστικη αναδιοργανωση κι ο επανεξοπλισμος του αιγυπτιακου, και των αλλων αραβικων στρατων με σοβιετικη βοηθεια. Και δευτερο, κι ακομη πιο σπουδαιο, πως για αξεπεραστα αποφασιστικους κοινωνικους, πολιτικους και ψυχολογικους λογους η Αιγυπτος δεν μπορει πια ν' αναμεινει για πολυ χρονο τη «φυσιολογικη ωριμανση» των προυποθεσεων για μιαν ισραηλινη αποχωρηση απο τα κατεχομενα εδαφη. Η αραβοισραηλινη κριση, μ' αλλα λογια, οδευει σαφως προς μια καινουργια κλιμακωση. Και δω πρεπει να προσθεσουμε πως το ιδιο ακριβως συμβαινει με την αναμετρηση αναμεσα στα μεσανατολιτικα κρατη και τις αγγλοαμερικανικες εταιριες του πετρελαιου. Και κει επισης η κλιμακωση, δηλαδη η εθνικοποιηση, έχει πλησιασει. Ολες αυτες οι εξελιξεις μοιραια σπρωχνουν το κυπριακο ξανα στο προσκηνιο. Μα ας μη μας ξεφευγουν και μερικες αλλες, ακομη πιο αμεσα σημαντικες, οψεις του προβληματος. Δηλαδη: Η εσωτερικη πολιτικη και κοινωνικη κριση της Τουρκιας χειροτερευει και κατα συνεπεια γινεται όλο πιο δυσκολη η προσπαθεια της Ουασιγκτον να συγκρατησει την Τουρκια ουσιαστικα, κι όχι απλως τυπικα, στο συμμαχικο στρατοπεδο. Μεγαλωνει απο μερα σε μερα η αναγκη να δοθη καποια ικανοποιηση στην Τουρκια πανω στο κυπριακο, ωστε ετσι να κατορθωθη μεσο της Κυπρου μια επανενταξη της στους πραχτικους προγραμματισμους των συμμαχων στην Ανατολικη Μεσογειο και τη Μεση Ανατολη.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Παραλληλα, η παραταση της εκκρεμοτητας στην Κυπρο υπαρχει φοβος ν' αφησει μεχρις ορισμενο βαθμο εκκρεμεις τις σχεσεις Αθηνας και Ουασιγκτον. Το προβλημα των ευκολιων ελλιμενισμου για τον Εκτο Στολο στον Πειραια εξακολουθει να μενει μεχρις ένα βαθμο εκκρεμες, μολο που περιπλεκεται η γενικη μεσογειακη κατασταση. Μα γενικα, με το Νιξον σαν προεδρο, οι σχεσεις Αμερικης και σοσιαλιστικου κοσμου εκτραχυνθηκαν. Η κορυφωση της βιετναμικης κρισης δεν μπορει παρα να επιδρασει και κεινη δυσμενως, απο την αποψη του ψυχολογικου κλιματος, στην εξελιξη της κυπριακης κρισης. Υπάρχουν δεδομενα που δειχνουν πως μπηκε απο τωρα σ' ενεργεια ο μηχανισμος προετοιμασιας της επομενης κρισης. Αναφερομαι έδω παλι στη δηλωση, την πολυ καθυστερημενη και για τουτο κι απολυτα σκοπιμη, που έκανε ο προεδρος Νιξον προς το γερουσιαστη Χαρτκε, για την αναγκη να λυθη το κυπριακο μεσα στο πλαισιο των συνθηκων Ζυριχης και Λονδινου. Η δηλωση — το Φορειν Οφφις ειχε πει κατι αναλογο λιγες βδομαδες νωριτερα — μοιραια έτεινε να εκτραχυνει τη σταση της Τουρκιας. Υπαρχουν, τη στιγμη αυτη της οξυτατης εσωτερικης κρισης της Τουρκιας, Τουρκοι ιθυνοντες που εργαζονται εντατικα να παροξυνουν παλι το κυπριακο. Απο την επιδίωξή τους αυτη βγηκε το απαραδεχτο για τη Λευκωσια αιτημα της Αγκυρας να ξεκινησουν οι διακοινοτικες συνομιλιες στην καινουργια τους φαση με μια προκαταβολικη αναγνωριση της ισχυος των συνθηκων Ζυριχης και Λονδίνου απο την Κυπρο. Την ιδια επιδιωξη καθρεφτισε η παραδοξη κι επιμονη προταση του Τουρκοκυπριου ηγετη Ντενκτας ν' αναλαβουν η Τουρκια κι η Ελλαδα την εμπρακτη συγκυριαρχια στην Κυπρο, αναβαλλοντας μια τελικη ρυθμιση του κυπριακου για «ευθετοτερο χρονο». Ο υφυπουργος Εξωτερικων Κ. Παναγιωτακος, σχολιαζοντας εμμεσα τις εκδηλωσεις αγαναχτησης της Λευκωσιας για τουτη την εισηγηση, παρατηρησε πως «παρερμηνευτηκε» η προταση Ντενκτας, μα και δεν επεξηγησε ποια ηταν η παρερμηνεια πουκανε απαραδεχτη για τους Κυπριους, αντι ισως για παραδεχτη, την ιδεα που αναπτυξε δυο φορες κατα συνεχεια δημοσια ο Ραουφ Ντενκτας. Δε θα συντελεσει επισης στο να καθησυχασει τις καχυποψιες των Κυπριων μια δηλωση που εκανε («Ελευθερος Κοσμος», 10.5.72) σε συνεργατιδα της κυβερνητικης τουτης εφημεριδας ο γενικος γραμματεας του NATO Γιοζεφ Λουνς. Ο Λουνς ρωτηθηκε κατα ποσο η Ελλαδα κι η Τουρκια συμφωνησαν στη Λισαβωνα τον Ιουνη 1971 με την ευκαιρια της θερινης διασκεψης των υπουργων του NATO «να δωσουν νατοϊκην λυσιν εις το κυπριακον προχωρουντες εις την διχοτομησιν της νησου μεταξυ Ελλαδος και Τουρκιας». Η απαντηση του γενικου γραμματεα του NATO, που δεν ηταν ολοκληρωμενη, αναφερε: «Δεν υπηρξαν ποτε επισημοι ή ανεπισημοι προτασεις, προερχόμεναι απο την Ελλαδα και την Τουρκιαν ή απο αλλας χωρας, να γινη διχοτομησις της Κυπρου». Και προχωρησε ο Λουνς να εκφρασει την ικανοποιηση του που «οι κυβερνησεις των Αθηνων και της Αγκυρας συνεννοουνται πολυ καλυτερον επι του θεματο ς της Κυπρου απο ο , ιτ συνεβαινε πριν μερικα χρο νια. Αι δυο χωραι φαινο νται ΣΥΜΦΩΝΟΙ ΝΑ ΕΞΕΥΡΕΘΗ ΤΡΟΠΟΣ ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΕΩΣ (σημ. Κ.Χ. δικα μου κεφαλαια) μεταξυ της ελληνικης και της τουρκικης κοινοτητος της νησου υπο την αιγιδα των Ην. Εθνων. Ο γενικος γραμματευς του NATO έχει επιφορτισθη... με την αποστολην να παρακολουθη τα γεγονοτα του κυπριακου». Μεσα στην ατμοσφαιρα καχυποψιας που υπαρχει, η προβολη του ρολου του απο το Λουνς και το γεγονος πως θεωρει, έστω και θεωρητικα, δυνατο να παιξει ρολο η θεληση της Ελλαδας και της Τουρκιας για μιαν επιλυση του κυπριακου, δεν ειναι δυνατο να βοηθησει στο να ηρεμησουν τα Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
πνευματα. Ο Κυπριος εθναρχης απαντησε στις 10 Μαη 1972, σε συνεντευξη στη «Βραδυνη», στην προσπαθεια αυτη να παρουσιαστη το κυπριακο σαν εξαρτημενο ταχα απο τη θεληση Αθηνας και Αγκυρας να το λυσουν με μιαν οποιαδηποτε ρυθμιση: «Ως εχουν σημερον οι συναφεις προς το κυπριακον ζητημα παραγοντες και καταστασεις, αι διαγραφομενοι προοπτικοι λυσεως δεν παρεχουν μεγαλα περιθωρια αισιοδοξιας... Η τουρκικη στασις συνεχως σκληρυνεται... Κατα την αποψιν μου, η Αγκυρα θα επεθυμει μαλλον απ' ευθειας διαλογον μετα των Αθηνων και επιτευξιν διμερους συμφωνιας ως προς την λυσιν του κυπριακου... Τοιαυτη τυχον συμφωνια επι του κυπριακου μεταξυ των δυο χωρων, μη αποδεκτη υπο του κυπριακου λαου, θα περιπλεξη περισσοτερο το ζητημα». Για τον Κυπριο ηγετη, το πιο ευκολο, μα και το πιο σωστο απο άποψη ταχτικης, ειναι ν' αποδινει στην Αγκυρα τα όσα τεκταινονται. Ειναι ακομη πολυ νωρις φυσικα να σπευσει κανεις σε λεπτομερειακες προβλεψεις. Ωστοσο, με βαση τις ενδειξεις που υπαρχουν, δε δικαιολογειται κατα την κριση μου καμια απολυτως αισιοδοξια, κι απεναντιας πρεπει οι παντες να γρηγορουν. Ο εσωτερος δυναμισμος της παγκοσμιας κρισης, της μεσανατολιτικης, μα και της ενδοτουρκικης κι ενδοελλαδικης, σπρωχνει προς νεους σπασμους γυρω απο το κυπριακο. Ποιες θα ειναι οι εκδηλωσεις τους, δεν μπορουμε απο τωρα να προβλεψουμε. Μα ο καθε σοβαρος παρατηρητης, κι ο καθε υπευθυνος κι αρμοδιος, πρεπει να στηριζει σε τουτη ακριβως την προσμονη τις προβλεψεις του, και τις προετοιμασιες κι αμυντικες προπαρασκευες του. Μοιραια, η ασταθεια γυρω απο την Κυπρο και στην πορεια του ιδιου του κυπριακου θα συνεχιστη, κι ουτε των Μεγαλων, μα ουτε και των «Μικρων», οι καθησυχαστικες διαβεβαιωσεις επιτρεπεται να μας παραπλανουν. Κι επειδη δεν ειναι δυνατη η συγκεντρωση όλης της προσοχης κι όλων των προσπαθειων στην αμυνα και μονη, επειδη κεινος που αποκλειστικα αμυνεται στο τελος κατατριβεται κι εξαντλειται όσο επιδεξιος κι αν ειναι στους ελιγμους, για τούτο κατω απο τις σημερινες συνθηκες προβαλλει επιταχτικό το καθηκον να προχωρησει η Κυπρος προς τα εμπρος, εστω και βημα προς βημα μοναχα, σε μια δικη της, καθαρα χαραγμενη, εποικοδομητικη γραμμη προς το μελλον και την ασφαλεια. Για να ξεφυγουν οι λαοι της Μεσογειου απο τη συμφορα που τους απειλει, και που θ' αρχιζει να διαγραφεται σε πολυ πιο αδρες κι ορατες γραμμες μολις κοπασει καπως η θανασιμη κριση του βιετναμεζικου, πρεπει να χωρησουν με συνεπεια κι αποφασιστικοτητα στη λυση της ουδετεροποιησης της θαλασσας τους με την απομακρυνση στο συνολο τους των αεροναυτικων και στρατιωτικων δυναμεων και βασεων των υπερδυναμεων, μα και των λεγομενων μεσαιων δυναμεων ακομη. Αυτη την επιταχτικη υποχρεωση επιβαλλουν στους μεσογειακους λαους οι περιστασεις. Για το κυπριακο κρατος και τον κυπριακο λαο, που τους απειλουν αδιακοπα κι όλο πιο σοβαρα τα οργισμενα κυματα της μεσογειακης και μεσανατολιτικης θυελλας, η λυση, μεσα στα πλαισια της παραπανω γενικης μεσογειακης ρυθμισης μα και πριν ακομη απο την ολοκληρωτικη πραγματοποιηση της, ειναι δοσμενη και καταφανερη: Η Κυπρος πρεπει να ουδετεροποιηθη. Να βγει απο τους ανταγωνισμους των υπερδυναμεων και των μεγαλων, μεσαιων και μικρων δυναμεων. Μοναχα μεσα σ' ένα τετοιο καλουπι ασφαλισμενης διαβιωσης μπορει να σωθη και να επιζησει ο ελληνισμος της Κυπρου, ο κυπριακος λαος στο συνολο του. Τουτο ειναι αναγκη να το καταλαβουν, και θα το αντιληφτουν μολις απαλλαγουν απο την τωρινη αγκυροδιαιτη ηγεσια τους, κι οι Τουρκοκυπριοι, που το συμφερον τους δεν ειναι διαφορετικο. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Κι έτσι θα παψει επισης η Κυπρος, σα μηλο της έριδας που ειναι, ν' απειλει με τη σειρα της κι αθελα της τη μεσογειακη και μεσανατολιτικη ειρηνη. Ο Μακαριος ειπε μερικα σοφα και γεματα κατανοηση για τους κινδυνους της καταστασης λογια, στην τελευταια του συνεντευξη που διαθετουμε, προς τη «Βραδυνη» στις 10 Μαη 1972: «Η στρατηγικη σπουδαιοτης της γεωγραφικης θεσεως της Κυπρου καθιστα την νησον ευαισθητον δεκτην των αντικτυπων και επιπτωσεων διαφορων διεθνων προβληματων. Ο σημερινος ανταγωνισμος των μεγαλων δυναμεων, των Ην. Πολιτειων και της Σοβ. Ενωσεως, εις τον μεσανατολικον χωρον και γενικως εις την όλην περιοχην της Μεσογειου εχει επηρεαστικας αντανακλασεις επι της Κυπρου. Αλλα και αντιθετως μια σοβαρα διαταραξις της ειρηνης εις την Κυπρον θα έχη επιπτωσεις μη δυναμενος να περιορισθουν εντος των κυπριακων οριων. Η κρισις εις την Μεσην Ανατολην δεν επηρεαζει ακομη σημαντικως την Κυπρον. Παρατασις όμως της κρισεως και νεα τυχον αραβοισραηλινη ένοπλος συγκρουσις δημιουργουν σοβαρους κινδυνους δια την Κυπρον, κινδυνους τους οποιους καθιστα μεγαλυτερους η ύπαρξις εν τη νησω βρεταννικων στρατιωτικων βασεων». Τα λεγει όλα, σαν τη μελετησουμε προσεχτικα, τουτη η δηλωση που και δειχνει σε ποιο βαθμο ωριμασε με το περασμα των χρονων και την πιεση των κρισεων ο Κυπριος ηγετης, και μαζι του όλος ο κυπριακος λαος. Θαπρεπε κι αλλες πρωτευουσες να πάρουν σαν οδηγο τους τον τροπο τουτο αναλυσης των προβληματων και σταθμισης των κινδυνων που επαπειλουν. Το ιδιο πνευμα ωριμοτητας, αλλωστε, καθοδηγουσε το Μακαριο πριν δυο και παραπανω χρονια, όταν έλεγε στην «Ακροπολη» της Αθηνας: «Υπό τινων υποστηριζεται η αποψις ότι η Κυπρος, ως ανεξαρτητον κρατος, επρεπε να επιδιωξη την εισοδον της εις το NATO και ότι η συνδεσις της με την βορειοατλαντικην συμμαχιαν θα προηγε την υποθεσιν της Ενωσεως. Νομιζω ότι θα προκληθή μεγαλη εθνικη ζημια εαν εκθεσω τους λογους, δια τους οποιους δεν συμμεριζομαι την άποψιν αυτην» (συνεντευξη στον Π. Καμβυση, 21.2.1970). Τα πραγματα αποδειξαν πως η εμπλοκη του κυπριακου κρατους, ειτε θελημενα ειτε κι αθελα, στα διχτυα των ανταγωνισμων των υπερδυναμεων και μεγαλων δυναμεων οδηγει στη συναστυνομευση, στη συνομοσπονδιοποιηση, τη συγκυριαρχια, τη διπλη ενωση, τη διχοτομηση, τον αφελληνισμο. Και ποτε στη δικαιωση των εθνικων και λαικων ποθων. Ποτε στην Ενωση. Ποτε στην ταυτιση εφικτου κι ευκταιου. Το μελλον θα μας φερει, πολυ προσεχως — παρα πολυ γρηγορα, αυτός ειναι ο φοβος, αυτη πρεπει ναναι η καθοδηγητικη μας σκεψη — στην πιο πλερια ακομη δικαιωση τουτου του συμπερασματος.
« Β ι βλ ιο γρ αφ ικ ο σ ημ ε ι ωμ α» Για την κατανοηση των τελευταιων εξελιξεων προτεινω σαν χρησιμα τα παρακατω βιβλια : Χρ. Χρηστίδη: Κυπριακο κι ελληνοτουρκικα: «Πορεια μιας εθνικης χρεωκοπιας, 1953 - 1967», Αθηνα, 1967. Ενα βιβλιο εξαιρετα ντοκουμενταρισμενο, με σκεψη κριτικη και θαρραλεα. Δαμωνιδη (Χρ. Χρηστιδη) : «Μνημοσυνο για τον Dean Acheson», Αθηνα, 1972. Μια αναλυση πιο εξειδικευμενη και παρα πολυ χρησιμη. Robert Stephens: «Cyprus, A Place of Arms». Αναλυση του κυπριακου, με χρησιμο ιστορικο φοντο, απο εξεχοντα Αγγλο δημοσιογραφο. Αισθητες, σκοπιμες βεβαια, αδυναμιες και παραλειψεις στα γραφομενα για το 1963 -1964. David Holden: «Greece without Columns, The Making of the Modern Greeks», Λονδινο, 1972. Εργο εξεχοντος Αγγλου δημοσιογραφου που αναδειχτηκε γραφοντας γυρω απο τα συμφεροντα των εταιριων του πετρελαιου στη Μεση Ανατολη, ειναι αξιοσημειωτο, σ' ο,τι αφορα το κυπριακο, για δυο πραγματα: Τον τροπο που συνδεει την ανατροπη του Παπανδρεου με την κυπριακη πολιτικη του, και την αποκαλυπτικα ανειλικρινη παρουσιαση των κυπριακων Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
γεγονοτων του 1963 - 1964. Τ. W. Adams και Alvin J. Cottrell: «Cyprus Between East and West», έκδοση The Washington Centre of Foreign Policy Research, School of Advanced International Studies, The Johns Hopkins University, Βαλτιμορη, 1968. Μια καλη τοποθετηση των επιδιωξεων κι απασχολησεων της αμερικανικης πολιτικης γυρω απο το κυπριακο. Institute for Mediterranean Affairs: «The Cyprus Dilemma», Νεα Υορκη, 1967. Συνδυαζει την παρουσιαση της τουρκικης και της ελληνικης συντηρητικης τοποθετησης στο κυπριακο με την τελικη προβολη της αμερικανικης θεσης. Harry J. Promiades: «The Eastern Question, the Last Phase — A Study in Greek - Turkish Diplomacy» εκδοση Ιδρυματος Μελετων Χερσονησου του Αιμου, Θεσσαλονικη, 1968. Περιεχει χρησιμα στοιχεια. Ε. Ν. Τζελέπη : «Το κυπριακο και οι συνωμοτες του», Αθηνα, 1965. Αποδοση απο τα γαλλικα. Πολυτιμο για την περιοδο μεχρι το 1964, ιδιαιτερα το σχεδιο Acheson, λιγοτερο το σχεδιο Sandys - Ball.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Σπύρος Λιναρδάτος Η Κύπρος ως την ανεξαρτησία Ο πρωτος Αγγλος αρμοστης στρατηγος σερ Γκαρνετ Γούλσλευ, που παρελαβε την Κυπρο απο τους Τουρκους, τις 22 Ιουλιου 1878, υποσχεθηκε, με την πρωτη διακηρυξη του στους Κυπριους, ελευθερια, δικαιοσυνη, ασφαλεια, ισοτιμια, ισονομια, σεβασμο των παλιων θεσμων και εθιμων του νησιου, και αναπτυξη του εμποριου και της γεωργιας. Οι Ελληνες του απαντησαν, προβαλλοντας ενα και μονο αιτημα: ένωση με την Ελλαδα. Ο επισκοπος Κιτιου Κυπριανος, που τον προσφωνησε απο μερους των Ελληνων, αναφερθηκε στη, σχετικα προσφατη, ένωση των Ιονιων νησων με την Ελλαδα και τονισε ότι οι Κυπριοι δεχονταν την αλλαγη καθεστωτος, με την ελπιδα ότι η Μ. Βρεταννια θα έκανε την ίδια «χειρονομια» και για την Κυπρο. 1 Απο τοτε ως τις μερες μας οι Κυπριοι δε σταματησαν ν' αγωνιζονται για την ενωση με την Ελλαδα. Και ο αγωνας τους γινοταν πιο έντονος όσο πειθονταν ότι η Αγγλια δεν ειχε σκοπο να τους αποδωσει την ελευθερια τους, αλλ' αντιθετα, να διαιωνισει τη δουλεια τους, να διατηρησει την Κυπρο δεμενη στην αγγλικη αυτοκρατορια, χρησιμοποιωντας για το σκοπο αυτο τη γνωστη ποικιλια αποικιακων μεθοδων, απο τις χρυσες αλυσιδες και τις έντεχνες αποπειρες εξαγορας και αφελληνισμου ως την πιο ωμη καταπιεση και βαρβαροτητα. Οι Αγγλοι αποικιοκρατες, το πρωτο διαστημα, δηλαδη ως την επισημη προσαρτηση της Κυπρου (1914), δικαιολογουσαν την άρνησή τους να αποδωσουν την ελευθερια στους Κυπριους με το ότι η ελληνικη μεγαλονησος δεν ειχε παψει να ειναι κτημα της Οθωμανικης Αυτοκρατοριας. Κατα τα αλλα, αναγνωριζαν (δηλωσεις υφυπουργου Αποικιων Churchill κ.λ.) το δικαιο του αιτηματος. Ακομα και το 1915, με την «προσφορα» της να αποδωσει την Κυπρο στην Ελλαδα ως ανταλλαγμα για την έξοδο της χωρας μας στον πολεμο στο πλευρο των Συμμαχων, η αγγλικη κυβερνηση αναγνωριζε έμπρακτα την ελληνικοτητα της Κυπρου. Αργοτερα όμως, όταν οξυνθηκε ο Κυπριακος αγωνας, βρεθηκαν Αγγλοι και Τουρκοι επισημοι που αμφισβητησαν ότι οι Κυπριοι ειναι Ελληνες. Στον ΟΗΕ μαλιστα διατυπωθηκε θεωρια περι χωριστης κυπριακης εθνοτητας (Krishna Menon). Αλλα κανενας σοβαρος ιστορικος στον κοσμο δεν αμφισβητει την ελληνικοτητα της Κυπρου. Ο Δώρος Άλαστος, συγγραφεας του βιβλιου: «Cyprus in History, a survey of 5.000 years», γραψει: «Το συλλογικόν αισθημα ενος λαου αποτελει το κριτηριον της εθνικης του οντοτητος. Και το συλλογικαν αισθημα των Κυπριων, εδραζόμενον επι των κοινων ιστορικων και αλλων παραδοσεων και δοξασιων ολοκληρου του Ελληνισμου και επι κοινης γλωσσης, οσασδηποτε ιδιορρυθμιας και ιδιομορφιας παρουσιαζει αυτη κατα καιρους και εις διαφορους τοπους, έχει εκδηλωθη επανειλημμενως δια μεσου των αιωνων...» 2 Οι Κυπριοι έχουν συμβαλει τοσο στη δημιουργια του αρχαιου ελληνικου πολιτισμου, όσο και στο σχηματισμο του νεοελληνικου έθνους.
Α' ΣΥ Ν ΟΠΤ Ι Κ Η ΙΣΤ Ο Ρ ΙΑ Τ ΗΣ ΚΥ ΠΡ ΟΥ ΩΣ Τ ΗΝ Α ΓΓ ΛΙ ΚΗ ΚΑΤ ΟΧ Η ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ του χαλκού, η Κύπρος γνώρισε μεγάλη ευημερία, εξαιτίας των στενών εμπορικών σχέσεών της με τη Συρία, την Αίγυπτο, την Ασσυρία, την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου. Απόδειξη Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
της επαφης της Κυπρου με τον μινωικο πολιτισμο θεωρειται η Κυπρο - μινωικη γραφη, που δειγματα της βρεθηκαν στην Κυπρο. Απο τις αρχες του 14ου αιωνα επισημαινεται η παρουσια των Μυκηναιων στην Κυπρο. Κατα την παραδοση, οι πρωτοι Μυκηναιοι αποικοι βγηκαν στο βορειο μερος του νησιου, που και τωρα λεγεται «ακτη των Αχαιών» και σκορπιστηκαν αργοτερα στο εσωτερικο του νησιου. Η αρχαιολογική έρευνα επιβεβαιώνει την παρουσία του μυκηναϊκού πολιτισμού (μυκηναϊκά αγγεία κ.λ.) απο την περιοδο αυτη. Μετα τον Τρωικο πολεμο φτανουν στην Κυπρο Αχαιοι. Την παρουσια τους μαρτυρουν και τα ομηρικα έπη. Μετα την πτωση της Τροιας, ο Τευκρος, ο αδελφος του Αιαντα, ιδρυει την πολη Σαλαμινα, στα ανατολικα παραλια της Κυπρου, και αλλοι Ελληνες ιδρυουν τις πολεις Αίπεια, Ιδάλιον, Λάπηθο, Πάφο, Κουριο κ.λ. Στην Οδυσσεια αναφερεται ο ξακουστος ναος της Αφροδιτης στην Παφο, όπου κατα την παραδοση γεννηθηκε η θεα του ερωτα και της ομορφιας (Κύπρις ή Παφία). Το ψηλοτερο βουνο της Κυπρου παιρνει το όνομα της κατοικιας των θεων της Ελλαδας — Ολυμπος. 3 Η διεισδυση των Φοινικων στην Κυπρο δεν αλλοιωσε τον ελληνικο χαρακτηρα του νησιου. Οι Φοινικες, που, τον 9ο π.Χ. αιωνα ειχαν καμει τις νοτιοδυτικες περιοχες της Κυπρου ορμητηριο του μεσογειακου εμποριου τους, αφομοιωθηκαν τελικα ή εξουδετερωθηκαν απο τους Ελληνες. Για περισσοτερο απο τεσσερις αιωνες — ως την ασσυριακη κατακτηση (708 ή 707 π.Χ.) — η Κυπρος γνωριζει μεγαλη ανθιση, γινεται μια απο τις κυριωτερες ναυτικες δυναμεις της Μεσογειου και, για μια περιοδο, πιστευεται ότι ηταν «θαλασσοκρατειρα». Την εποχη αυτη στην Κυπρο αναπτυσσεται ενας ιδιοτυπος ελληνικος πολιτισμος, ο οποιος εχει καταβολες απο τις Μυκηνες, την Ιωνια και την Ανατολη και επιστρεφει στην ηπειρωτικη Ελλαδα, συμβαλλοντας στην προετοιμασια του «Χρυσού αιώνα» της Αθηνας. Στα τελη της δευτερης ή τις αρχες της πρωτης χιλιετηριδας τοποθετουνται τα «Κυπρια επη» που αποδιδονται στον Ομηρο ή στον Κυπριο Στασίνο. Τα εννια βασιλεια - πολεις της Κυπρου τα κυβερνουν κληρονομικοι βασιλιαδες που τα ονοματα τους μαρτυρουν την ελληνικη τους καταγωγη (Αίγισθος, Πυλαγόρας, Ετέανδρος, Άδμητος κ.λ.). Η ασσυριακη κυριαρχια στην Κυπρο κρατησε περισσοτερο απο ε-ναν αιωνα (707—585) και η αιγυπτιακη περιπου μισο (585—538). Οταν η Περσικη αυτοκρατορια αρχιζει να απλωνεται προς τη Μεσογειο, οι Κυπριοι βοηθουν τους Περσες στη συγκρουση τους με τους Αιγυπτιους. Για ανταμοιβη της βοηθειας που του εδωσαν, ο Κυρος επιτρεπει στους βασιλιαδες της Κυπρου να διατηρησουν τα βασιλεια τους. Οταν ξεσπα όμως η ιωνικη επανασταση κατα των Περσων, (500), οι Κυπριοι συντασσονται με τους Ιωνες κατα του Μεγαλου Βασιλεα. Τελικα όμως οι Περσες συντριβουν την αντισταση και των Ιωνων και των Κυπριων και στα βασιλεια της Κυπρου επιβαλλουν «μηδιζοντες» βασιλιαδες, που τους ενισχυσαν και στην εκστρατεια του Ξερξη κατα της Ελλαδας. Δυο φορες οι Αθηναιοι επιχειρουν να εκτοπισουν τους Περσες απο την Κυπρο. Την πρωτη (478, Αριστειδης, Παυσανιας) αποκρουονται απο τους Περσες. Τη δευτερη (Κιμων) ο αθηναικος στολος συντριβει τον περσικο και φοινικικο. Οι Κυπριοι εξεγειρονται και ανατρεπουν τους τυραννους που τους ειχαν επιβαλλει οι Περσες. Αλλα, με την ειρηνη που έκλεισαν οι Ελληνες με τον Αρταξερξη το 449, η Κυπρος παραμενει στην κυριαρχια των Περσων. Οι πραγματικοι δυναστες του νησιου τωρα ειναι οι Φοινικες, που κυριαρχουν στο Κιτιο και το κανουν το κυριωτερο εμπορικο κεντρο του νησιου. Στα τελη του 5ου και τις αρχες του 4ου π.Χ. αιωνα, ο Ευαγορας κατορθωνει, με συνωμοσια, να γινει βασιλιας της Σαλαμινας και, με τη βοηθεια των Αθηναιων (Κόνων) κυριαρχει σ' όλη την Κυπρο. Τελικα όμως, μετα την ειρηνη που εκλεισαν οι ελληνικες πολεις το 386 στις Σαρδεις με τους Περσες, ο Ευαγορας υποχρεωνεται να περιοριστει στη Σαλαμινα, που προσπαθει να την αναπτυξει ως κεντρο εμποριου και ελληνικου πολιτισμου. Το 376 δολοφονειται. Το έργο του συνεχιζει ο γιος του Νικοκλης που δολοφονειται επισης απο τα φιλοπερσικα στοιχεια. Το 350 μια εξεγερση των Κυπριων βασιλιαδων συντριβεται απο τους Περσες και η Κυπρος γινεται παλι υποτελης στην Περσια.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Μετα τη συντριβη των Περσων στην Ισσο της Κιλικιας (333) απο τον Μ. Αλεξανδρο, οι βασιλιαδες της Κυπρου συντασσονται στο πλευρο του Μακεδονα νικητη και θετουν στη διαθεση του στρατο και στολο. Για ανταμοιβη ο Αλεξανδρος τους χαριζει την αυτονομια τους. Μετα το θανατο του Αλεξανδρου και το διαμελισμο της αυτοκρατοριας του, η Κυπρος εμπλεκεται στις διαμαχες των διαδοχων. Τελικα γινεται κτηση των Πτολεμαιων για δυαμιση περιπου αιωνες (295—58). Στην περιοδο των Πτολεμαιων, οι Κυπριοι διατηρουν μια σχετικη αυτονομια στα εσωτερικα ζητηματα. Δημιουργειται ένα γενικο συμβουλιο — το «Κοινόν» ή «Κύπριον» — απο αντιπροσωπους των κυριωτερων κοινοτικων συμβουλιων, που διαχειριζεται τις εσωτερικες υποθεσεις. Με τη μακρα ειρηνη που επικρατησε, το νησι γνωριζει ευημερια. Αναπτυσσονται η οικονομια (μεταλλουργια, υφαντουργια, ναυπηγικη) και τα γραμματα. Ο Ζηνων ο Κιτιευς ιδρυει στην Αθηνα δικη του φιλοσοφικη Σχολη και ασκει μεγαλη επιδραση στους συγχρονους του. Θεωρειται ο θεμελιωτης του Στωικισμου. Γνωστος επισης έγινε ο Κυπριος φιλοσοφος Εύδημος, ο κωμικος ποιητης Σώπατρος, ο τραγικος Διόνυσος και ο ιστορικος Άριστος. Το 58 π.Χ. η Κυπρος γινεται ρωμαικη επαρχια. Οι Ρωμαιοι λεηλατουν το νησι και, με τη βαρεια φορολογια καταδικαζουν τους Κυπριους σε μεγαλη δυστυχια και φτωχεια. Τους επιτρεπουν όμως να διατηρησουν την αυτονομια τους στα εσωτερικα ζητηματα και το «Κοινον» αποκτα ακομα μεγαλυτερη σημασια. Πρωτευουσα του νησιου γινεται η Παφος, κεντρο της λατρειας της Αφροδιτης.
Βυζαντιο και κυπριακη εκκλησια ΜΕΤΑ τη διαιρεση του ρωμαικου κρατους, η Κυπρος προσαρταται στην Ανατολικη Αυτοκρατορια (395) και γινεται τμημα της επαρχιας Αντιοχειας. Για δυο περιπου αιωνες ζει παραμελημενη. Την εποχη του Ιουστινιανου, οι χωρικοι ανακουφιζονται απο τους βαριους φορους και αναπτυσσουν την παραγωγη τους (αμπελουργια, σιτηρα, καρποφορα δεντρα και μεταξουργια). Επισης αναπτυσσεται παλι η χειροτεχνια. Ο χριστιανισμος διαδοθηκε γρηγορα στην Κυπρο, αλλα η κυπριακη εκκλησια χρειαστηκε να κανει μακροχρονιους αγωνες κατα των επεμβασεων του Πατριαρχειου της Αντιοχείας και των διοικητικων αρχων για να διατηρησει την αυτονομια της. Ο αγωνας των Κυπρίων ιεραρχων υποστηριζεται και απο το λαο και σημειωνει την πρωτη μεγαλη επιτυχια στην οικουμενικη συνοδο της Εφεσου (431) που αναγνωριζει την αυτονομια της Κυπριακης Εκκλησιας. Περι το 480, ο αυτοκρατορας του Βυζαντιου Ζηνων ανανεωνει την αναγνωριση του Αυτοκεφαλου της Κυπριακης Εκκλησιας και παραχωρει στον αρχιεπισκοπο Ανθεμιο και τους διαδόχους του αυτοκρατορικα προνομια: να φερουν σκηπτρο και μανδυα και να υπογραφουν με κοκκινο μελανι. Επι τρεις και πανω αιωνες η Κυπρος δεχεται τις επιδρομες των Αραβων, που λεηλατουν τις πολεις, σφαζουν τον πληθυσμο, γκρεμιζουν και καινε σπιτια και εκκλησιες. Οι Κυπριοι ειναι υποχρεωμενοι τωρα να πληρωνουν φορους και στο Βυζαντιο και στους Αραβες. Το 691, ο Ιουστινιανος ο Β', μη μπορωντας να προστατεψει τους χριστιανους της Κυπρου απο τις αντεκδικησεις των Αραβων, διατασσει τη μεταφορα τους στον Ελλησποντο. Ο αρχιεπισκοπος, οι ιεραρχες και ο περισσοτερος χριστιανικος πληθυσμος θα εγκατασταθουν για αρκετα χρονια στην Κύζικο, όπου κτιζουν μια καινουρια πολη, την Ιουστινιανουπολη. Ξαναγυριζουν στην Κυπρο μετα δωδεκα χρονια, αλλα δυομισυ αιωνες η Κυπρος θα υποστει 24 ακομα επιδρομες απο τους Αραβες. Απο το 960, με τις νικες του Νικηφορου Φωκα κατα των Αραβων, οι Κυπριοι, λυτρωμενοι πια απο τον κινδυνο, ξαναχτιζουν τις ερειπωμενες παλιες πολεις τους και δημιουργουν καινουριες (Αμμοχωστο. Λευκωσια), κτιζουν εκκλησιες και μοναστηρια και γνωριζουν μια περιοδο ευημεριας.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Φραγκοκρατια και ενετοκρατια Το 1191, κατακτα την Κυπρο ο βασιλιας της Αγγλιας Ριχαρδος ο Λεοντοκαρδος. Επειδη βιαζεται να γυρισει στην Αγγλια, πουλα το νησι στους ιπποτες του ταγματος των Ναϊτων, που επιβαλλουν βαρεις φορους, καταπιεζουν τους χωρικους και τελικα προκαλουν την εξεγερση των Κυπριων. Οι χωρικοι ξεσηκωνονται, αρνουνται να πληρωσουν τους φορους. Στη Λευκωσια οι Κυπριοι πολιορκουν τους ιπποτες. Οι Ναιτες πνιγουν την εξεγερση στο αιμα. Αλλα καταλαβαινουν πως δεν μπορουν να κρατησουν την Κυπρο και την επιστρεφουν στο Ριχαρδο, που την πουλα, τωρα, στον βασιληα της Ιερουσαλημ Γαλλο Γκυ ντε Λουζινιαν. Ο νέος κυρίαρχος της Κυπρου ιδρυει την δυναστεια των Λουζινιαν, που θα κυβερνησει το νησι σαν ανεξαρτητο βασιλειο περιπου τρεις αιωνες (1192 —1489). Οι Λουζινιαν εισαγουν στην Κυπρο το φεουδαρχικο συστημα, μεταβαλλουν τους χωρικους σε δουλοπαροικους (παροικους και περπυριάριους) και μοιραζουν τη γη σε λατινους αποικους (ιπποτες των Αγιων Τοπων κ.λ.). Καταβαλλουν συστηματικη προσπαθεια να εκλατινισουν τον πληθυσμο και να επιβαλουν το καθολικο δογμα. Εγκαθιστουν στη Λευκωσία αρχιεπισκοπη της λατινικης Εκκλησιας και τρεις επισκοπες σε αλλες πολεις (Φαμαγκουστα, Παφο και Λεμεσο), που τις προικοδοτουν με χωραφια της Ορθοδοξης Εκκλησιας. Ιδιαιτερα μετα την αλωση της Κωνσταντινουπολης απο τους Φραγκους (1204) και τη συνοδο των λατινων ιεραρχων στη Φαμαγκουστα (1222), η Ελληνικη Εκκλησια διωκεται. Περιοριζονται οι ορθοδοξες επισκοπες, μεταφερονται οι εδρες τους σε χωρια κ.λ. Ο ορθοδοξος αρχιεπισκοπος και ο επισκοπος Σολων που δεν δεχτηκαν να υποταχτουν στην καθολικη Εκκλησια εξοριζονται. Οι Ελληνες μοναχοι της μονης της Κανταρας, επειδη δεν θελησαν να απαρνηθουν την Εκκλησια τους, κλεινονται απο τους λατινους για τρια χρονια στη φυλακη κι υστερα καιγονται ζωντανοι σαν αιρετικοι. Ο Λατινος αρχιεπισκοπος εχει το δικαιωμα να υποδειχνει τον ορθοδοξο αρχιεπισκοπο και οι Ελληνες επισκοποι πρεπει να ορκιζονται στον Λατινο πρωθιεραρχη. Οι Λουζινιαν κανουν την Κυπρο κέντρο εμποριου αναμεσα στη Δυση και την Ανατολη. Η Φαμαγκουστα γινεται η πιο πλουσια πολη της Μεσης Ανατολης. Οι περιηγητες περιγραφουν τον πλούτο και τη χλιδη, που επικρατουσε στα σπιτια των ευγενων και των εμπορων. Ο πολυς λαος, όμως, της Κυπρου λιμοκτονει. Οι Γαλλοι κατασκευαζουν, την περιοδο της κυριαρχιας τους στην Κυπρο, μεγαλοπρεπεις ναους, μερικοι απο τους οποιους ειναι εξαιρετα δειγματα γοτθικης αρχιτεκτονικης. Κοντα στην πνευματικη δραστηριοτητα των Γαλλων της Κυπρου εμφανιζεται και ελληνικη λογοτεχνικη παραγωγη. Σ' αυτη την περιοδο δημιουργουνται τα Κυπριωτικα ερωτικα τραγουδια, γραμμενα στην ντοπια διαλεκτο, με φανερες επιρροες απο τη δυτικη Αναγεννηση. Τα Κυπριωτικα ερωτικα τραγουδια θεωρουνται «απο τα ωραιοτερα λυρικα δειγματα όλης της νεοεληνικης λογοτεχνιας».4 Οι Ενετοι, που έχουν απο καιρο διεισδυσει εμπορικα στην Κυπρο, εκμεταλλευονται τις διαμαχες αναμεσα στους ιπποτες και τους Λουζινιαν και γινονται τελικα κυριοι του νησιου (1489). Το συστημα που εγκαθιδρυουν στο νησι ειναι πιο καταπιεστικο. Οι δουλοπαροικοι υποφέρουν απο τους ξενους και απο τους λιγους Ελληνες αρχοντες, φιλους των Ενετων. «Γενικα οι Ελληνες μισουσαν τους Βενετους και διαχυτη ηταν η επιθυμια τους ν' απελευθερωθουν». 5 Το 1565, ο πεινασμενος λαος της Λευκωσιας κανει επιθεση με πετρες στο παλατι του προβλεπτή (Ενετου διοικητη) της Κυπρου, ζητωντας ψωμι. 6 Απο το 1533 αρχιζουν οι συγκρουσεις και στην Κυπρο αναμεσα στους Ενετους και στη νεα μεγαλη δυναμη, την Οθωμανικη Αυτοκρατορια. Το 1538 τα τουρκικα στρατευματα καταλαμβανουν και καταστρεφουν τη Λεμεσο. Παραμενουν στην Κυπρο δυο χρονια. Το 1566 οι Τουρκοι κατακτουν τη Χιο και το 1567 τη Ναξο και αλλα νησια των Κυκλαδων. Το 1570, ο νεος Σουλτανος Σελιμ Β', με ιταμο τελεσιγραφο στη Βενετια, αξιωνει να του παραδοθει η Κυπρος. Ο Σελιμ γνωριζει ότι η πλειοψηφια Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
των Ελληνων ειναι πολυ δυσαρεστημενοι με τους Βενετους και δεν προκειται να προβαλλουν σοβαρη αντισταση. Ορισμενοι μαλιστα χωρικοι ειχαν στειλει μηνυματα στο Σουλτανο να ελθει να τους «ελευθερωσει». 7 Οι Ενετοι, την τελευταια στιγμη καταλαβαινουν, ότι, με αυτα τα αισθηματα και τις διαθεσεις του ντοπιου πληθυσμου απεναντι τους, δεν ηταν δυνατο να αντιταχτει αποτελεσματικη αμυνα στους Τουρκους. Γι' αυτό αποφασιζουν ν' απελευθερωσουν τους «παροίκους». Αλλα κι αυτη η αποφαση της τελευταιας στιγμης δεν εφαρμοζεται. 8 Στις 27 Ιουνιου 1570, ο τουρκικος στολος, μια αρμαδα απο 350 περιπου καραβια ξεκινα για την Κυπρο, με ναυαρχο τον καπουδάν Αλη πασα και αρχηγο των στρατιωτικων δυναμεων τον Λαλά Μουσταφα πασα. Ο Μουσταφα αποβιβαζεται με 100 χιλιαδες αντρες, λεηλατει και καιει τη Λαρνακα και πολιορκει τη Λευκωσια. Ύστερα απο 45 ημερων σκληρη πολιορκια, η αμυνα της πολης, στην οποια πηραν μέρος, εκτος απο τους Ενετους, και Ελληνες «Stradioti» (στην υπηοεσια της Βενετιας) καμπτεται. Επι τρεις μερες οι τουρκικες ορδες σφαζουν και λεηλατουν στη Λευκωσια 9. Αμεσως παραδιδονται και αλλες πολεις και καστρα (Παφος, Κηρυνεια, Λεμεσος κ.λ.). Πολυ σκληροτερη αντισταση συναντουν οι Τουρκοι στην Αμμοχωστο. Ο στρατος του Μουσταφα, που εχει ενισχυθει τωρα με δυναμεις απο τη Συρια και Μ. Ασια, (συνολικα 200—250.000), υποχρεωνεται να πολεμησει ;eνα περιπου χρονο για να καταλαβει την πολη, που την υπερασπιζονται 3—4 χιλιαδες γενναιοι Ιταλοι με επικεφαλης τον διοικητη της Αμμοχωστου Μπραγκαντίνο, μερικες εκατονταδες «Stradioti» και 4 χιλιαδες περιπου Ελληνες της Κυπρου με ανεπαρκη οπλισμο. Οταν πια διαψευδονται οι ελπιδες τους ότι θα τους ενισχυσει ο χριστιανικος στολος και εξαντλουνται τα εφοδια τους, σηκωνουν λευκη σημαια και, υστερα απο συμφωνια με τους Τουρκους, παραδιδονται. Ο Μουσταφα δεν τηρει τους όρους της συμφωνιας. Βαζει τους στρατιωτες του και κατασφαζουν τους επικεφαλείς των ιταλικων και ελληνικων δυναμεων, που υπερασπισαν την Αμμοχωστο, γδερνουν ζωντανο τον διοικητη Μπραγκαντίνο, κρεμούν, λεηλατουν. Στις 9 Αυγουστου 1571 ο Μουσταφα μπαινει θριαμβευτης στην Αμμοχωστο. Η Κυπρος θα ειναι για τρακοσια χρονια σκλαβα στους νεους κυριαρχους.
Τουρκοκρατια Η ΤΟΓΡΚΙΚΗ κυριαρχια στην Κυπρο σημανε στην αρχη καταστροφη και ερημωση της μεγαλονησου. Απο τους 200.000 κατοικους της, 40.000 περιπου εξοντωθηκαν, πολυ περισσοτεροι πιαστηκαν αιχμαλωτοι και μεταφερθηκαν σαν δουλοι σε διαφορα μερη της Οθωμανικης Αυτοκρατοριας. Αρκετοι Κυπριοι, που ειχαν πολεμησει στο πλευρο των Ενετων, εφυγαν για τις ενετικες κτησεις. Ύστερα όμως απο μερικα χρονια, οι Τουρκοι αλλαζουν τακτικη. Επειδη επρεπε να καλλιεργηθει η γη και να εξασφαλισουν την εισπραξη των φορων που χρειαζονται, χαλαρωνουν την πιεση τους, δινουν ορισμενα προνομια στην ελληνικη Εκκλησια και μεταφερουν μουσουλμανικους, αλλα και χριστιανικους, πληθυσμους απο τη Μ. Ασια στην Κυπρο. Οι νεοι Τουρκοι αποικοι μαζι με τους στρατιωτες, στους οποιους μοιρασαν κτηματα, δημιουργουν μια ισχυρη μουσουλμανικη μειονοτητα, που, τον περισσοτερο καιρο, συμβιει ειρηνικα με τους Ελληνες της Κυπρου. Απεναντι στην ελληνικη Εκκλησια της Κυπρου, ο Σουλτανος τηρει την ιδια τακτικη που ακολουθησε και απεναντι στην υπολοιπη ορθοδοξια και στον Οικουμενικο Πατριαρχη. Τους παραχωρει ορισμενα προνομια και ελευθεριες, απο τη μια για να εχει καποιους υπολογους για τη συμπεριφορα των «ραγιαδων» και, απο την αλλη, για να ευρυνει το χασμα και να κανει δυσκολωτερη μια συμμαχια εναντιον του των Ορθοδοξων και των δυτικων χριστιανων. Επετρεψε λοιπον ο Σουλτανος στους Ελληνες να ασκουν τα θρησκευτικα τους καθηκοντα (αρκει να πληρωνουν και ένα ειδικο φορο γι' αυτο) και ν' αποκαταστησουν την αρχιεπισκοπη και τις επισκοπες τους στη Λευκωσια και τις αλλες πολεις. Αργοτερα, το 18ο αιωνα, ο αρχιεπισκοπος και οι επισκοποι αναγνωριζονται επισημοι εκπροσωποι των Ελληνοκυπριων και τους παραχωρειται το δικαιωμα ν' απευθυνονται απευθειας στην Υψηλη Πυλη. Ο Αρχιεπισκοπος της Κυπρου αναγνωριζεται σαν Εθναρχης των Ελληνων του Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
νησιου. Τα προνομια της αυτα η Κυπριακη Εκκλησια τα χρησιμοποιει και για τη διαδοση της ελληνικης παιδειας. Παρ' ολ' αυτα οι Ελληνες, αλλα και οι Τουρκοι της Κυπρου υποφερουν απο τις βαρυτατες φορολογιες, την ασυδοσια των τοπικων διοικητων, τη διαφθορα των τουρκικων αρχων και τις καταπιεσεις. Η πεινα, οι επιδημιες θεριζουν τους κατοικους του νησιου. Πολλοι μεταναστευουν. Απο την πρωτη κι όλας δεκαετια της οθωμανικης κατοχης, γινονται οι πρωτες αποπειρες για την αποτιναξη του τουρκικου ζυγου. Το 1578, Ελληνες και Τουρκοι της Κυπρου ξεσηκωνονται και σφαζουν το διοικητη του νησιου. Ενετοι πρακτορες ειχαν υποσχεθει στους Ελληνες βοηθεια, αλλα τους αφηνουν αβοηθητους. Οι Τουρκοι στελνουν στρατο που τιμωρει σκληρα τους πρωταιτιους του ξεσηκωμου. Σοβαρωτερη συνωμοσια γινεται κατα τα πρωτα χρονια του 17ου αιωνα, με συμμετοχη του Αρχιεπισκοπου Κυπρου και εγκριση του ιδιου του Πατριαρχη Κωνσταντινουπολεως. Οι Ελληνες ερχονται σε συνεννοησεις με το δουκα της Σαβοΐας που διεκδικει το θρονο της Κυπρου. Τον πληροφορουν ότι θα ξεσηκωθει ο λαος και θα καταλυσει τις τουρκικες αρχες, όταν θα φτασει στα λιμανια της Κυπρου ο σταλος της Σαβοΐας. Συμφωνουν μαλιστα σ' ενα σχεδιο για τη μελλοντικη διοικηση του νησιου, που θα ηταν δημοκρατικη με μεγαλη αυτονομια στους Κυπριους. Τελικα όμως ο δουκας της Σαβοΐας δεν κινηθηκε, γιατι δεν ειχε τις απαιτουμενες δυναμεις και γιατι φοβηθηκε τις αντιδρασεις της Βενετιας, που θεωρουσε παντα δικη της την Κυπρο. Αλλά ο Κυπριος οπλαρχηγος Βίκτωρας Ζεμπέτος σηκωνει ανταρσια και σκοτωνει πολλους Τουρκους. Δεν παιρνει όμως καμια βοηθεια και υποχρεωνεται να φυγει για την Ιταλια. Ύστερα απο το γεγονος αυτο οι Τουρκοι δυναμωνουν τις καταπιεσεις. Οι Ελληνες, που συνεχιζουν τις επαφες τους με το δουκα της Σαβοΐας και αλλους δυτικους ηγετες ως τα τελη του 17ου αιωνα, τελικα πειθονται ότι δε θα ελθει απο εκει καμια βοηθεια. 10 Η καταπιεση και ιδιαιτερα η φορολογικη απομυζηση του πληθυσμου ειναι τετια που και οι Τουρκοι της Κυπρου ξεσηκωνονται. Κατα το 1670, αρνουνται να πληρωσουν προσθετο φορο που τους επιβληθηκε και, μ' επικεφαλης προκριτο της Λευκωσιας, προβαλουν επι εφτα χρονια αντισταση. Τελικα οι τουρκικες αρχες παιρνουν ενισχυσεις απο την Πολη, και πιανουν και κρεμουν τους ανταρτες στις πλατειες της Λευκωσιας. Μετα 100 περιπου χρονια, το 1764, Ελληνες και Τουρκοι της Λευκωσιας ξεσηκωνονται παλι, σκοτωνουν το διοικητη του νησιου και καινε το παλατι. Οταν αρχιζει η οργανωμενη κινηση για την απελευθερωση της Ελλαδας απο τον οθωμανικο ζυγο, προσχωρουν πολλοι Κυπριοι του εξωτερικου. Απόστολοι της Φιλικης Εταιρειας πανε στην Κυπρο για να κατηχησουν τους κληρικους και τους προυχοντες και να συνεννοηθουν μαζι τους. Αρχιεπισκοπος απο το 1810 ηταν ο νεος και δραστηριος Κυπριανός, που μυηθηκε στη Φιλικη Εταιρεια και ειχε αλληλογραφια με τον Αλ. Υψηλαντη. Επειδη το νησι ειναι πολυ μακρια απο τη στεριανη Ελλαδα, αποφασιζεται να μη σηκωσει τη σημαια της Επαναστασης, αλλα να βοηθησει οικονομικα τον αγωνα. Ο διοικητης της Κυπρου Κιουτσουκ Μεχμετ πασας, μολις κηρυσσεται η Επανασταση, παιρνει προληπτικα μετρα, ζητα να του στειλουν ενισχυσεις, αφοπλιζει τους Κυπριους και αξιωνει εγγυησεις νομιμοφροσυνης απο τους Ελληνες, που του τις δινει ο Αρχιεπισκοπος. Στις αρχες Ιονιου 1821 μοιραζονται στη Λευκωσια επαναστατικες προκηρυξεις που τις ειχε παει απο τη Λαρνακα ο αρχιμανδριτης Θεοφιλος Θησευς. Τα μεσα Ιουνιου αραζουν σε κυπριακα λιμανια εφτα ελληνικα πολεμικα με αρχηγο τον Κωνσταντη Καναρη, που βγαινει εξω και μιλα με προκριτους ορισμενων χωριων. Ύστερα απ' αυτα τα γεγονοτα, ο Τουρκος διοικητης παιρνει σκληροτερα μετρα. Καλει τους ιεραρχες της ελληνικης εκκλησιας (τον Αρχιεπισκοπο Κυπριανο και τους επισκοπους Χρυσανθο, Μελετιο και Λαυρεντιο) και πολλους αλλους κληρικους, με το προσχημα ότι θα τους δωσει να υπογραψουν μια Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«δηλωση» νομιμοφροσυνης προς το Σουλτανο. Αντι γι' αυτο όμως διατασσει να τους παρουσιασουν αλυσσοδεμενους μπροστα του και τους διαβαζει τη θανατικη τους καταδικη. Εκτελουνται στην πλατεια της Λευκωσιας τις 9 Ιουλιου 1821. Ακολουθουν συλληψεις και εκτελεσεις εκατονταδων ακομα Ελληνων. Συνολικα οι Τουρκοι σκοτωσαν περιπου 470, δημευσαν την περιουσια της ελληνικης Εκκλησιας, εκαψαν ναους και σκορπισαν τρομοκρατια σ' ολοκληρη την Κυπρο. 11 Αμεσως μετα τις σφαγες, Κυπριοι φιλικοι, που ειχαν καταφυγει στην Ευρωπη και γλυτωσαν τη σφαγη, κυκλοφορουν στο Παρισι προκηρυξη, στην οποια διεκτραγωδουν τις καταπιεσεις και τις σφαγες στην Κυπρο και διακηρυσουν ότι: «Συμφωνως με τους λοιπους ημων αδελφους Ελληνας θελομεν προσπαθήσει δια την ελευθεριαν της ειρηνικης ημων, παλαι μεν μακαριας, ηδη δε τρισαθλιας νησου Κυπρου». Το 1825 οι Κυπριοι στελνουν αντιπροσωπους να παρουν μερος στην ελληνικη Εθνοσυνελευση. Το 1826, και 27 μετα τη συντριβη του τουρκοαιγυπτιακου στολου στο Ναυαρινο, οι Τουρκοι κανουν νεες σφαγες στην Κυπρο. 12 Τον Οκτωβριο του 1827, ο Καποδιστριας, σε γραμμα του προς Αγγλο του Φορειν Οφφις, αναπτυσσοντας τα δικαια της Ελλαδας, αναφερεται και στις σφαγες στην Κυπρο. 13 Οταν φτανει στην Ελλαδα ως κυβερνητης, οι Κυπριοι του στελνουν αναφορα, και του ζητουν να κανει ο,τι μπορεί για να ελευθερωθει το νησι τους. Με τις μεταρρυθμισεις των Σουλτανων απο το 1839 και ιδιως μετα τον πολεμο της Κριμαιας (1856) και οι Ελληνες της Κυπρου αποκτουν μεγαλυτερη κοινοτικη αυτονομια, ενω ο αρχιεπισκοπος και οι επισκοποι ανακτουν τα παλαια τους δικαιωματα. Η Εκκλησια γινεται ο μεγαλυτερος γαιοκτημονας του νησιου. Στη διαχειριση των κοινοτικων ζητηματων των Ελληνοκυπριων, ο ρολος του λαικου στοιχειου τωρα βαρυνει περισσοτερο και η αυτοδιοικηση γινεται δημοκρατικωτερη. Τον Ιουνιο του 1878, ο Ντισραέλι, εκμεταλλευομενος τη δυσκολη θεση στην οποια βρισκεται η Τουρκια υστερα απο την προελαση των ρωσικων δυναμεων ως τα προαστεια της Κωνσταντινουπολης και την ταπεινωτικη συνθηκη του Αγιου Στεφανου, πειθει το Σουλτανο να παραχωρησει την Κυπρο στην Αγγλια. Ειναι μια μεγαλη επιτυχια της πολιτικης της αποικιοκρατικης Μ. Βρεταννιας, που ετσι αποκτα μια ισχυρη βαση κοντα στο Σουεζ για την προστασια του «δρομου των Ινδιων» και την προωθηση της πολιτικης της στη Μεση Ανατολη. Η αγγλοτουρκικη συνθηκη προβλεπει ότι η Αγγλια θα βοηθουσε τον Σουλτανο, αν η Ρωσια κρατουσε το Βατουμ, το Καρς ή το Αρδαχάν ή απειλουσε στο μελλον αλλα τουρκικα εδαφη στην Ασια. Σ' ανταλλαγμα ο Σουλτανος για να... δωσει τη δυνατοτητα στην Αγγλια να εκπληρωσει τις υποχρεωσεις της δεχεται να «καταληφθει και να διοικειται η Κυπρος απο τη Μεγαλη Βρεταννια». Η Κυπρος παραμενει στην κυριοτητα του Σουλτανου, στον οποιο η αγγλικη κυβερνηση θα πληρωνε καθε χρονο ένα ορισμενο ποσο, σαν... ενοικιο. Η επαισχυντη αυτη συναλλαγη, που έγινε μυστικα και χωρις να ληφθει καθολου υπ' όψη η γνωμη του Κυπριακου λαου, προκαλει ενθουσιασμο σε μεριδα Αγγλων, αλλα και έντονες αντιδρασεις των Φιλελευθέρων στην ιδια τη Μ. Βρεταννια (Γλάδστων) και στις άλλες χωρες.
Β ' Ο ΑΓ Ω ΝΑ Σ Τ Ω Ν Κ ΥΠ ΡΙ Ω Ν Π Α Τ Η Ν Α ΠΕ ΛΕ ΥΘΕ Ρ ΩΣ Η Τ Ο Υ Σ ΑΠ Ο Τ ΟΥ Σ ΑΓ ΓΛ ΟΥ Σ ΚΑ Ι Τ Η Ν Ε Ν Ω ΣΗ Τ ΟΥ Σ ΜΕ Τ ΗΝ Ε Λ ΛΑΔΑ ΜΕ το αιτημα της Ενωσεως, όπως ειπαμε στην αρχη, απαντουν οι Κυπριοι στη διακηρυξη του πρωτου Αγγλου αρμοστη στο νησι τους. Σε καθε ευκαιρια, οι ελληνικες σημαιες κυματιζουν στα σπιτια και τα σχολεια των Ελληνων (25η Μαρτιου κ.λ.). Συμφωνα με την απογραφη του 1881, η Κυπρος ειχε τοτε 186.000 κατοικους απο τους οποιους οι 137.631 ηταν Ελληνες και οι 45.458 ηταν Τουρκοι. Οι υπολοιποι 3.000 περιπου ηταν Αρμενιοι κ.λ. Τυπικα η Κυπρος παρεμενε τμημα της Οθωμανικης Αυτοκρατοριας και οι Κυπριοι ηταν Οθωμανοι Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
υπηκοοι. Το 1882, οι Αγγλοι επιβαλλουν στην Κυπρο ένα Συνταγμα, το οποιο προβλεπει μια «Νομοθετικη Συνελευση» απο 18 μελη. Τα εξι απο τα μελη αυτα διοριζονται απο τον αρμοστη, τα υπολοιπα δωδεκα εκλεγονται απο τους Κυπριους, εννια απο τους Ελληνες και τρια απο τους Τουρκους. Η συνθεση αυτη της «Συνελευσεως» ειναι μελετημενη απο τους Αγγλους. Τα έξι επισημα μελη και οι τρεις Τουρκοι ψηφιζουν συμφωνα με τις επιθυμιες του αρμοστη και οπωσδηποτε εναντιον καθε ανακινησεως θεματος ενωσεως με την Ελλαδα. Ετσι ισοψηφουν με τους εννια Ελληνοκυπριους και τον καθοριστικο ρολο για την τελικη αποφαση τον παιζει η ψηφος του Προεδρου - Αρμοστη. 14 Ετσι οι Αγγλοι διατηρουν «και το σκυλο χορτατο και τα προβατα σωστα», δηλαδη και τους δημοκρατικους - κοινοβουλευτικους τυπους και την κατοχη της Κυπρου. Φυσικα οι Ελληνες αξιοποιουν το βημα της «Νομοθετικης Συνελευσεως», τοσο για να προωθουν συγκεκριμενα αιτηματα του πληθυσμου, όσο και για να προβαλλουν τον εθνικο ποθο της Ενωσεως. Η εκτελεστικη εξουσια παραμενει στα χερια του Ύπατου Αρμοστη που τον πλαισιωνει ένα εφταμελες συμβουλιο (4 Αγγλοι δημοσιοι υπαλληλοι, δυο Ελληνες κι ένας Τουρκος). Οι Αγγλοι βασικα σεβαστηκαν το διακοινοτικο καθεστως που βρήκαν στο νησι. Στις εξι πολεις της Κυπρου και σε μερικα μεγαλα χωρια, την τοπικη διοικηση την ασκουσαν εκλεγμενα δημοτικα συμβουλια με επικεφαλης το δημαρχο, που τον εξελεγαν τα μελη των συμβουλιων. Ολες οι πολεις και τα μεγαλα χωρια, εκτος της Λευκας, ειχαν δημαρχους Ελληνες. Στα μικροτερα χωρια όμως υπηρχαν χωριστες κοινοτικες αρχες για τους Ελληνες και για τους Τουρκους. Η εκπαιδευση ηταν στα χερια τοπικων συμβουλιων, με προεδρους τους επισκοπους για τους Ελληνες και τους προεστους τους για τους Τουρκους. Η αγγλικη, η ελληνικη και η τουρκικη ειναι οι τρεις επισημες γλωσσες της Κυπρου. Οι διαφορες φορολογιες και αφαιμαξεις γονατιζαν τους Κυπριους και απομυζουσαν την οικονομια του νησιου. Ως το 1907, οι Κυπριοι ηταν υποχρεωμενοι να πληρωνουν 92.000 λιρες το χρονο για το ενοικιο στο Σουλτανο. Το ποσο μειωνεται απο τοτε σε 42.000 λιρες και το ενοικιο καταργειται το 1927 για ν' αντικατασταθει με την καταβολη απο τους Κυπριους 10.000 λιρων το χρόνο για τη συμμετοχη τους στα εξοδα αμυνης της Βρεταννικης Αυτοκρατοριας. Βεβαια και πριν, τα ποσα που αναφεραμε, καθως και αλλα απο διαφορους προσθετους φορους, πηγαιναν στο βρεταννικο θησαυροφυλακιο. Ποτε δεν καταβληθηκε το «ενοικιο» στο Σουλτανο. 15 Οι Κυπριοι συνεχως διαμαρτυρονται και ζητουν ελαφρυνση των φορολογικων βαρων, που τους καταδικαζουν στη στερηση και εμποδιζουν την αναπτυξη της οικονομιας του νησιου. Αποτελεσμα των διαμαρτυριων τους ειναι η μειωση του ποσου που εδιναν για ενοικιο. Εξαλλου Ελληνοκυπριοι εχουν ιδρυσει μυστικη οργανωση για να προωθησουν τον αγωνα τους και η εφημεριδα τους «Ενωσις» προπαγανδιζει την Ενωση με την Ελλαδα. Το 1879, υστερα απο διαμαρτυριες στο Λονδινο για τις αυθαιρεσιες του Αγγλου διοικητη στη Λαρνακα Ουάρρεν, η αγγλικη κυβερνηση του ζητει «εξηγησεις». Και ο Ουαρρεν, στην απολογια του, αναμεσα σε αλλα, γραφει: «Γιγνωσκω ότι ταξις τις επιθυμει την απομακρυνσιν μου, αλλ' η ταξις αύτη ουδαμως ωφελει την χωραν και δυναται να καταστη πραγματικη πηγη κινδυνου. Αινίττομαι τους συντακτας της επιστολης του Προεδρου της Λεμεσου «Ισότης». Τα ονοματα του Παλαιολογου και του Θεμιστοκλεους αποδεικνυουν ότι ο καλουμενος αυτος Σύλλογος απαρτιζεται εκ των συμπαθουντων προς την ελληνικην εθνικην κινησιν. Το σωματειον τουτο επιθυμει να εισαγαγει την ελληνικην γλωσσαν, δι' αυτων δε, επι κεφαλης τον Ελληνα προξενον εχόντων, παρεσκευασθη κινημα τι διαδηλωσεως υπερ της ενωσεως μετα της Ελλαδος. Η ταξις αύτη θα ητο επικινδυνος εαν ειχον να σαγηνευσωσι δυσαρεστημένων λαον». 16 Καθε χρόνο, κατα την εναρκτηρια συνεδριαση της «Νομοθετικης Συνελευσεως», οι εννια Ελληνες αντιπροσωποι καταθετουν, σε απαντηση στο λογο του θρονου, προταση για την αποδοση της Κυπρου στην Ελλαδα. Το 1889, μια κυπριακη αντιπροσωπεια, με επικεφαλης τον αρχιεπισκοπο Σωφρονιο, που πηγε στο Λονδινο να συζητησει με το υπουργειο Αποικιων το οικονομικο προβλημα Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
του νησιου, θετει το εθνικο ζητημα. Στο υπομνημα της, (συνταγμενο στα γαλλικα, γιατι ακομα οι μορφωμενοι του νησιου δε χρησιμοποιουσαν τα αγγλικα) η αντιπροσωπεια γραφει: «Μην ξεχνωντας την καταγωγη του και τις παραδοσεις του, ο λαος της Κυπρου τολμα παντα να ελπιζει σ' ενα εθνικο μελλον». 17 Η εθνικιστικη εξαψη που παρατηρειται στην Ελλαδα, λιγο πριν και στη διαρκεια του ατυχου πολεμου του 1897, μεταδιδεται και στην υποδουλη Κυπρο. Σ' όλες τις κυπριακες πολεις ζωηρευει η ενωτικη κινηση. Σ' ένα υπομνημα που στελνουν στον τοτε υπουργο των Αποικιων Τζοζεφ Τσάμπερλαιν οι Κυπριοι γραφουν: «Οι Ελληνες κατοικοι, που αποτελουν τα 4/5 του όλου πληθυσμου της νησου, διακηρυσσουν με μια φωνη ό τι δεν έχο υν παρα μοναχα ενα πο θο — την Ενωση με τη Μητερα Ελλαδα, και ειναι αποφασισμενοι ν' αντισταθουν, ακομη και με βια, σε οποιαδηποτε αλλη λυση του Κυπριακου προβληματος». 18 Κυπριοι εθελοντες φευγουν για την Ελλαδα και παιρνουν μερος στον πολεμο. Οι Αγγλοι δε δοκιμαζουν να τους εμποδισουν πραγμα που προκαλει τις διαμαρτυριες Τουρκου αντιπροσωπου στη Νομοθετικη Συνελευση. Το 1898, ιδρυεται ο «Συνδεσμος Κυπριων εν Αθηναις», που πραγματικος σκοπος του ειναι η προωθηση του εθνικου ποθου.
Αγγλικες υποσχεσεις και προσφορες Η ΝΕΑ τροπή που παιρνει το Κρητικο ζητημα με τον διορισμο του πριγκιπα της Ελλαδας Γεωργιου ως αρμοστη, ενθαρρυνει και τους Κυπριους. Ετσι, ενω σβηνει ο 19ος αιωνας και ανατελλει ο 20ος, αρχιζει να δημιουργειται Κυπριακο προβλημα, πιο έντονα και καθαρα. Επι κυβερνησεως Γ. Θεοτοκη, μεγαλη κυπριακη αντιπροσωπεια φτανει στην Αθηνα και ζητει να ανακηρυχτει η Κυπρος σε ηγεμονια, με αρμοστη, τον αλλο γιο του βασιληα Γεωργιου του Α', τον πριγκιπα Νικολαο. Αλλα ο βασιληας, που ενημερωθηκε για τις ενεργειες και τις οργανωτικες προετοιμασιες στην Κυπρο, λεει στο Θεοτοκη να πεισει τους Κυπριους ότι δε συμφερει η ανακινηση κυπριακου ζητηματος. Η αγγλικη κυβερνηση τον εχει ειδοποιησει ότι θα δυσαρεστηθει πολυ κατα της Ελλαδας αν ξεσπασει κινημα στη Κυπρο. Ο Θεοτοκης φυσικα διαβιβαζει στην κυπριακη αντιπροσωπεια τις γνωμες του βασιληα, που τις υιοθετει και η κυβερνηση. Ετσι σταματα στην Κυπρο η κινηση για την ανακηρυξη του νησιου σε ηγεμονια. 19 Δε σταματα όμως και η ενωτικη κινηση. Αντιθετα δυναμωνει. Το 1907, επισκεπτεται την Κυπρο ο τοτε υφυπουργος των Αποικιων Winston Churchill. Οι κατοικοι τον υποδεχονται με ζητιοκραυγες για την Ενωση της Κυπρου με την Ελλαδα. Στο υπομνημα που του έδωσαν οι εκπροσωποι των Ελληνοκυπριων αναφερονται στο προηγουμενο της «παραχωρησεως» των Ιονιων νησων στην Ελλαδα.20 Ο Churchill απαντα ότι δεν μπορει η Αγγλια ν' αλλαξει το καθεστως της Κυπρου γιατι το νησι ειναι ακομα υπο την επικυριαρχια του Σουλτανου. Προσθετει όμως: «ειναι φυσικο ο λαος της Κυπρου, ελληνικης καταγωγης, να θεωρει την ενσωματωση του με τη μητερα πατριδα, σαν ένα ιδανικο που αξιζει να το επιδιωξει σοβαρα, επιμονα κι ενεργητικα. Τα αισθηματα αυτα ειναι ενα δειγμα του πατριωτισμου, που τοσο υπεροχα χαρακτηριζει το ελληνικο έθνος». 21 Το 1909 οι Κυπριοι κανουν εκκληση στον Βασιλεα Γεωργιο Α' να υιοθετησει η Ελλαδα το κυπριακο αιτημα για την Ενωση. Το 1911 οι Ελληνες εκπροσωποι στη «Νομοθετικη Συνελευση» της Κυπρου Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
στελνουν νεο υπομνημα στην αγγλικη κυβερνηση, αλλα παιρνουν παλι την ίδια αρνητικη απαντηση. 22 Το 1912, οι Ελληνες εκπροσωποι ζητουν να γινουν μεταρρυθμισεις στη διοικηση και τροποποιησεις στο Συνταγμα. Επειδη ο υπουργος των Αποικιων απορριπτει το αιτημα τους παραιτουνται. Στη Λευκωσια και στις αλλες πολεις γινονται διαδηλωσεις αλληλεγγυης προς τους εκπροσωπους και κυπριακη αντιπροσωπεια παει στο Λονδίνο, όπου αναπτυσσει τα παραπονα των κατοικων του νησιου για τη βαρεια φορολογια και το διοικητικο συστημα και θετει και παλι το εθνικο αιτημα. 23 Στους βαλκανικους πολεμους του 1912—13 και παλι εκατονταδες Κυπριοι φτανουν στην Ελλαδα και πολεμούν σαν εθελοντες με τον ελληνικο Στρατο. Οι Αγγλοι δεν εμποδιζουν ουτε την αναχωρηση τους, ουτε την επιστροφη τους στην Κυπρο, όπου γινονται δεκτοι σαν ηρωες. Την εποχη εκεινη εχει αρχισει να διαφαινεται, ότι τα πραγματα οδηγουν προς μια αναμετρηση των μεγαλων δυναμεων, παρα τις προσπαθειες και τις θυσιες των ειρηνοφιλων στην Ευρωπη. Η Αγγλια λοιπον θελει να εξασφαλισει τη συμμαχια της Ελλαδας στον επικειμενο πολεμο. Και ο Ελ. Βενιζελος θεωρει αναγκαια την προσδεση της Ελλαδας στις συμμαχιες των δυτικων δημοκρατιων. Τοτε λοιπον γινεται για πρωτη φορα νυξη απο την Αγγλια, που ακομα δεν εχει επισημα προσαρτησει την Κυπρο, για παραχωρηση του νησιου στην Ελλαδα. Ο Γ. Βεντηρης αφηγειται : «Περι τα τελη του Δεκεμβριου 1912, διαρκουσης της βαλκανικης διασκεψεως, ο εις Λονδίνον ευρισκομενος, ως αρχηγος της ελληνικης αποστολης, πρωθυπουργος Ε. Βενιζελος συνηντηθη μετα του υπουργου των Οικονομικων της Αγγλιας Λόυδ Τζωρτζ. Παρισταντο ο υπουργος των Ναυτικων Winston Churchill και ο πρωτος λορδος του Ναυαρχειου πριγκιψ Βάττεμπεργκ. Ο Λόυδ Τζωρτζ ηρωτησε τον Βενιζελον, εαν η Ελλας θα ητο διατεθειμενη να επιτρεψη εν περιπτωσει αναγκης την υπο του αγγλικου στολου χρησιμοποιησιν του λιμενος του Αργοστολιου, διδομενης εις την Ελλαδα ως ανταλλαγματος της Κυπρου. Εδηλωθη συγχρονως προς τον Ελληνα πρωθυπουργον ότι η προτασις δεν επρεπε να θεωρηθη επισημος, διοτι τοιαυτην θα ηδυνατο να διατυπωση εκ μερους της αγγλικης κυβερνησεως μονον ο σερ Έδουαρδ Γκρέυ, ως υπουργος των Εξωτερικων, αλλ' ότι εις αυτον δεν ημπορουσαν να θιξουν το ζητημα τουτο, εφ' όσον ητο προεδρος της πρεσβευτικης διασκεψεως, επεφυλλασσοντο δε να το πραξουν, μετα την ληξιν της συνδιασκεψεως, εαν ο Βενιζελος απεδεχετο το σχεδιον. Ο Βενιζελος απηντησεν ότι κατ' αρχην αποδεχεται υπό την επιφυλαξιν της εγκρισεως των εν Αθηναις και με την προυποθεσιν ότι η συμφωνια θα διετυπουτο ουτως ωστε η ενδεχομενη χρησιμοποιησις του λιμενος του Αργοστολιου να μη αποτελη παραβιασιν της ελληνικης ουδετεροτητας. Εις τουτο συνεφωνησαν οι Αγγλοι. Ο πρωθυπουργος, επανελθων εις τας Αθηνας, εγνωστοποιησε τα διαμειφθεντα προς τον Βασιλεα Γεωργιον. Βραδυτερον κατεστησεν ενημερον τον ανελθοντα εις τον θρονον Κωνσταντινον. Ουδεις εκ των δυο έφερεν αντιρρησιν. Παρελθουσης της βαλκανικης κρισεως, δεν εγενετο λογος περι του σχεδιου εκεινου». 24 Οπως γραφει ο Σπ. Μαρκεζινης, η προταση απο τον Λουδ Τζωρτζ εγινε κατ' εξουσιοδοτηση του τοτε πρωθυπουργου της Μ. Βρεταννιας Άσκουιθ. Τη σχετικη συνομιλια την κατεγραψε αργοτερα ο Ελ. Βενιζελος σε «μνημονιο» του. 25 Κατα τη διαρκεια του 1914, ο Ελ. Βενιζελος επανειλημμενα κανει κρουσεις στους Αγγλογαλλους να συζητηθει η προταση για έξοδο της Ελλαδας στον πολεμο στο πλευρο τους. Οι Αγγλοι όμως (υπουργος Εξωτερικων Γκρέυ) ειναι εξαιρετικα επιφυλακτικοι, γιατι δεν θελουν να «προκαλεσουν» την Τουρκια, η οποία, για μερικους μηνες, τυπικα διατηρει ουδετεροτητα, ενω στην πραγματικοτητα έχει ηδη προσχωρησει στο στρατοπεδο των Κεντρικων Δυναμεων. Αλλα μετα την εξοδο της Τουρκιας στον πολεμο (βομβαρδισμος Οδησσου κ.λ. απο τουρκικα πολεμικα), η Αγγλια καταγγελλει την αγγλοτουρκικη συνθηκη και προσαρτεί επισημα την Κυπρο (23 Οκτωβριου / 5 Νοεμβριου 1914). Ολοι οι Κυπριοι, που ως τοτε ειχαν την οθωμανικη υπηκοοτητα, γινονται βρεταννοι υπηκοοι. Οι Ελληνοκυπριοι χαιρονται, γιατι, και παλι, πιστευουν ότι η μεταβολη θα διευκολυνει την Ενωση της Κυπρου με την Ελλαδα. Η προσαρτηση, που ηταν μονομερης καταγγελια της συμφωνιας, Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
επικυρωθηκε, μετα τη νικη των Συμμαχων, με τη συνθηκη των Σεβρων (1920) και αργοτερα της Λωζαννης (1923), οποτε η Τουρκια παραιτηθηκε απο καθε δικαιωμα και «μελλοντικη αξιωση» στην Κυπρο. Τον Οκτωβριο του 1915, η αγγλικη κυβερνηση, προσπαθωντας να πεισει την ελληνικη να βγει στον πολεμο στο πλευρο των συμμαχων και να ενισχυσει τη Σερβια, που δεχοταν επιθεση απο τη Βουλγαρια, επανερχεται στην προταση της να παραχωρησει την Κυπρο. Αυτη τη φορα μαλιστα δε συνδεει την προσφορα της με ανταλλαγματα στην Κεφαλληνια, αλλα μονο με τη συμμετοχη της Ελλαδας στον πολεμο, υποσχομενη και αλλες «παραχωρησεις» (Δ. Θρακη κ.λ.). Η τοτε βασιλικη κυβερνηση Ζαΐμη απορριπτει την προσφορα. Ο Γ. Βεντηρης αναφερει: «Την 3/16 Οκτωβριου, ενω οι Σερβοι ανθισταντο απεγνωσμενως εις την βουλγαρικην επιθεσιν, ο σερ Φρανσις Ελλιοτ26 ανεγινωσκε προς τον Αλεξανδρον Ζαΐμην το εξης τηλεγραφημα του Αγγλου υπουργου των Εξωτερικων: «Σημερον, όταν η Σερβια υπεστη επιθεσιν παρα της Βουλγαριας, εαν η Ελλας θεληση να ελθη εις βοηθειαν της, η κυβερνησις της Αυτου Μεγαλειοτητος ειναι προθυμος να παραχωρηση την νησον Κυπρον εις την Ελλαδα. Εαν η Ελλας ενωθη μετα των συμμαχων χωρις περιορισμους, θα συμμετασχη φυσικως μαζι της εις τα πλεο νεκτηματα, άτινα θα πραγματοποιηθουν κατα το τελος του πολεμου. Η παραχωρησις όμως της Κυπρου γινεται υπο της αγγλικης κυβερνησεως, ανεξαρτητως απο την αποψιν ταυτην και υπο μονον τον όρον, ότι η Ελλας θα δωση δια του στρατου της πληρη κι αμεσον την υποστηριξιν της εις την Σερβιαν». 27 Η διακοινωση την οποια εστειλε η κυβερνηση Ζαΐμη στο Λονδινο, ανεφερε ότι «η προς την Σερβια βοηθεια της Ελλαδος θα ητο εντελως ματαια, υπο τας παρουσας συνθηκας» και κατεληγε: «Τιποτε δεν ηδυνατο να ειναι περισσοτερο ευχαριστον εις την ελληνικην κυβερνησιν απο την προσφοραν της Κυπρου, ητις διανοιγουσα τας ωραιοτερας αποψεις εις τους εθνικους ποθους, πληρωνει χαρας τας καρδιας των Ελληνων. Αλλ' όσον προκλητικη και αν ειναι η προσφορα αυτη, δεν θα ετροποποιει την σοβαροτητα των γεγονοτων ενωπιον των οποιων ευρισκεται η Ελλας, ουτε θα καταστηοη αποτελεσματικωτεραν την βοηθειαν μας προς την Σερβιαν». 28 Την αλλη μερα ο Ελληνας πρεσβευτης στο Λονδίνο τηλεγραφεί στο Ζαΐμη: «Ο λορδος Κρω, υφυπουργος των Εξωτερικων, μου εδηλωσεν ότι η προσφορα της Κυπρου ειναι ακυρος». Ο Σπ. Μαρκεζινης αναφερει, με βαση νεωτερα στοιχεια, ότι «η προσφορα, της Κυπρου εγενετο υπο του Γκρέυ χωρις προηγουμενην εγκρισιν του βρεταννικου υπουργικου συμβουλιου». 29 Οπωσδηποτε, και όταν η Ελλαδα μπαινει, θελοντας και μη, στον πολεμο στο πλευρο των Συμμαχων (αφου προηγουμενως «φιλοι» και εχθροι κατελαβαν τα εδαφη της, την εξευτελισαν και εριξαν αφθονο λαδι στη φωτια του διχασμου), η αγγλικη κυβερνηση δεν ξανακανει λογο για Κυπρο. Και ο Βενιζελος 30 φαινεται ότι δεν ξαναθεσε το ζητημα στη διαρκεια του πολεμου. Το εθεσε στη διασκεψη της ειρηνης, αλλα το εγκατελειψε αργοτερα όταν μπλεχτηκε στη μικρασιατικη περιπετεια. Ουτε και οι αλλες ελληνικες κυβερνησεις το έθιξαν. Οι Ελληνοκυπριοι όμως συνεχιζουν να προβαλλουν το εθνικο τους αιτημα. Μαλιστα τωρα επικαλουνται την αγγλικη προσφορα σα μια προσθετη αποδειξη της ελληνικοτητας της Κυπρου. Το 1917, με υπομνημα τους στην αγγλικη κυβερνηση οι Κυπριοι ζητουν την πραγματοποιηση της προσφορας του 1915. Το Σεπτεμβριο του ιδιου χρονου υπογραφεται παγκυπριο ψηφισμα με το ιδιο πνευμα. 31 Το 1919, πηγαίνει παλι στο Λονδίνο κυπριακη αντιπροσωπεια, με επικεφαλης τον Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Αρχιεπισκοπο και αξιωνει απο την αγγλικη κυβερνηση την Ενωση με την Ελλαδα. Ο τοτε πρωθυπουργος της Μ. Βρεταννιας Λουδ Τζωρτζ διαβεβαιωνει την αντιπροσωπεια ότι γνωριζει τα αισθηματα του ελληνικου πληθυσμου της Κυπρου και τον ποθο τους για την ενωση με την Ελλαδα και ότι «η επιθυμια τους θα εξετασθει με τη μεγαλυτερη προσοχη και συμπαθεια απο τη βρεταννικη κυβερνηση, όταν θαρθει η στιγμη να καθοριστει το μελλον του νησιου».32 Τον ιδιο χρονο, ο αρχηγος του Εργατικου κομματος Ράμσεϋ Μακντοναλντ δηλωνει, στο συνεδριο της Σοσιαλιστικης Διεθνους, (Φεβρουαριος 1919), στο οποιο πηραν μερος 102 αντιπροσωποι απο 26 χωρες, ότι το κομμα του υποστηριζει την αυτοδιαθεση του Κυπριακου λαου και όταν θα ελθει στην εξουσια θα εφαρμοσει αυτη την αρχη για την Κυπρο. 33 Τις 13 Μαιου 1919, στο «Συμβουλιο των Τεσσαρων», που επεξεργαζεται τη συνθηκη Ειρηνης, ο Λουδ Τζωρτζ δηλωνει: Προθεση μου ειναι να δωσω στην Ελλαδα την Κυπρο». Και οταν ο Αμερικανος προεδρος Ουιλσον παρατηρει, πως, αν μπορει ο Βρεταννος πρωθυπουργος να κανει ενα τετοιο δωρο στην Ελλαδα, αυτο «θα ειναι πολυ σπουδαιο», ο Λουδ Τζωρτζ απαντα: «Αυτο θα διελυε την ατμοσφαιρα του φθονου και της πλεονεξιας που μπορει να εχει επιφοβες συνεπειες. Οσον αφορα τους Τουρκους, δεν εχω κανενος ειδους ενδοιασμο απεναντι τους: Αυτοι δεν εχουν κανενα δικαιωμα σε μια χωρα την οποια μετετρεψαν σε ερημο». 34 Επειδη όμως και παλι δεν γινεται τιποτα και όλ' αυτα παραμενουν υποσχεσεις, αρχιζει να επικρατει αναβρασμος στον Κυπριακο Λαο, που ειχε πιστεψει στις διακηρυξεις των νικητων του πολέμου για δικαιοσυνη, αυτοδιαθεση των λαων κ.λ. Ξεσπουν διαδηλωσεις και συγκρουσεις με τις αστυνομικες αρχες. Οι Ελληνες εκπροσωποι παραιτουνται απο τη «Νομοθετικη Συνελευση» και η μεγαλη πλειοψηφια των Ελληνοκυπριων κανει αποχη απο τις νεες εκλογες. Η αγγλικη διοικηση παιρνει σκληρα μετρα και διωχνει απο την Κυπρο προσωπικοτητες που πρωτοστατουν στον ενωτικο αγωνα. Με την παραιτηση των Ελληνων εκπροσωπων ουσιαστικα παραλυει η «Νομοθετικη Συνελευση». Τωρα κεντρο της πολιτικης δραστηριοτητας στο νησι γινεται η αρχιεπισκοπη: συγκροτειται, μ' επικεφαλες τον Αρχιεπισκοπο, ενα εθνικο συμβουλιο, που το αποτελουν επισκοποι, τεως εκπροσωποι στη «Νομοθετικη Συνελευση». Μετα την ανακηρυξη της Αβασιλευτου Δημοκρατιας στην Ελλαδα (Μαρτιος 1924), ο Αρχιεπισκοπος της Κυπρου Κυριλλος, ως προεδρος του Εθνικου Συμβουλιου, στελνει χαιρετιστηριο τηλεγραφημα προς την Δ' Εθνοσυνελευση. Κατα την αναγνωση του χαιρετιστηριου οι πληρεξουσιοι σηκωνονται όρθιοι και ορισμενοι εκφραζουν την ελπιδα ότι το Εργατικο κομμα, που κυβερνα τωρα την Αγγλια, θα ηταν δυνατον να αποδωσει στην Κυπρο την ελευθερια της. Παντως η απαντηση, που διατυπωνεται απο το προεδρειο της Εθνοσυνελευσεως (προεδρος Κ. Ρακτιβάν) ειναι πολυ προσεκτικη, για να μη θιξει τους Αγγλους, και δεν κανει ουτε υπαινιγμο για την Ενωση. 35 Τις 10 Μαρτιου 1925, η αγγλικη κυβερνηση ανακοινωνει, ότι η Κυπρος θα διεπεται απο νεο συνταγματικο χαρτη ως «αποικια του Στεμματος». Ο τιτλος του υπατου αρμοστη καταργειται και ο Αγγλος διοικητης θα ονομαζεται απο δω και περα κυβερνητης. Το νεο Συνταγμα ανεβάζει σε δωδεκα τον αριθμο των Ελληνων εκπροσωπων στη Νομοθετικη Συνελευση, ενω οι Τουρκοι παραμενουν τρεις. Για να μην υπαρχει όμως παλι ελληνικη πλειοψηφια, αυξανεται και ο αριθμος των διοριζομενων εκπροσωπων σε εννια. Την περιοδο αυτη γινονται σοβαρες πολιτικες ζυμωσεις στο νησι. Το 1925 ιδρυεται το Κομμουνιστικο Κομμα της Κυπρου (που αργοτερα μετονομαζεται σε Ανορθωτικο Κομμα Εργαζομενου Λαου — ΑΚΕΛ) και γυρω στα 1930 το «Κυπριακον Εθνικον Κομμα» και η «Εθνικη Ριζοσπαστικη Ενωση Κυπρου» (ΕΡΕΚ).
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Τα γεγονοτα του 1931 ΤΟ 1929, μετα τη νεα νικη του Εργατικου Κομματος στην Αγγλια, αναπτερωνονται οι ελπιδες των Κυπριων για εκπληρωση των εθνικων τους ποθων. Ψηφισμα υπερ της Ενωσεως ειχε ηδη υπογραφει, απο αντιπροσωπειες όλων των πολεων και χωριων της Κυπρου. Τον Σεπτεμβριο του ιδιου χρονου, αντιπροσωπεια με επικεφαλης τον μητροπολιτη Κιτιου Νικοδημο Μυλωνα παει στο Λονδινο και ζητει απο την Κυβερνηση Μακτοναλντ (που στηριζοταν σε σχετικη πλειοψηφια των Εργατικων και συνεργασια με τους Φιλελευθερους) την Ενωση της Κυπρου με την Ελλαδα, καθως και στο μεταξυ, ορισμενες συνταγματικες μεταρρυθμισεις που να επιτρεπουν στον Κυπριακο λαο να εχει πραγματικη τοπικη αυτονομια. Η απαντηση της αγγλικης κυβερνησεως ειναι και παλι αρνητικη. Η Αγγλια δε δεχεται καμια συζητηση για την Ενωση: «Η απαντησις μου επι του σημειου τουτοι — τονιζει ο υπουργος των Αποικιων λορδος Πάσφηλντ, σε εγγραφο του προς τον Κυβερνητη της Κυπρου τον Νοεμβριο του 1929 — δεν δυναται παρα να ειναι η αυτη προς εκεινην, την οποιαν οι κατα διαδοχην υπουργοι επι των Αποικιων εχουν δωσει εις παρομοιας κατα το παρελθον απαιτησεις, δηλονοτι η κυβερνησις της Αυτου Μεγαλειοτητος αδυνατει να προσχωρηση προς ταυτας. Το θεμα τουτο, κατα την γνωμη των εχει κλεισει οριστικως και δεν δυναται επωφελως πλεον να συζητηθη». 36 Ταυτοχρονα με την απαντηση του λορδου Πασφηλντ, δημοσιευεται στην Κυπρο ο νεος εκπαιδευτικος νομος, που προβλεπει ότι τους δασκαλους θα τους διοριζει στο εξης ο Κυβερνητης και αποβλεπει στον αποκλεισμο όλων των εκπαιδευτικων, που ειναι ανοικτα ενωτικοι και αντιπαλοι της αγγλικης αποικιοκρατιας. Η απαντηση και τα νεα μετρα προκαλουν στο νησι σαλο. Το Εθνικο κομμα Κυπρου και η ΕΡΕΚ κινουνται για αποφασιστικωτερες ενωτικες εκδηλωσεις. Σε απαντηση ο Κυβερνητης της Κυπρου Ροναλντ Στορς παιρνει καταπιεστικα μετρα και προσπαθει, με την εξαγορα, να δημιουργησει αγγλοφιλο ρευμα. Η ασχημη οικονομικη κατασταση, που επικρατει εκεινη την εποχη στο νησι και οι νεοι βαριοι φοροι που εχουν επιβληθει εντεινουν την αγανακτηση των Κυπριων. Ο τοτε γενικος προξενος της Ελλαδας Αλεξ. Κυρου, κυπριακης καταγωγης, αναπτυσσει ενωτικη δραστηριοτητα και γινεται παντου δεκτος με ζητωκραυγες για την Ενωση. Ο Κυρου παροτρυνει τους Κυπριους να μη δεχτουν φιλελευθερα μετρα και μεταρρυθμισεις, αλλα να επιμεινουν στην Ενωση. Ο Κυπριος ιστορικος Δ. Άλαστος γραφει ότι ο Κυρου «με κρυφες φασιστικες συμπαθειες (...) παρουσιαζετε ως ο εμπιστος του Βενιζελου, ουτως ωστε να προσθετη βαρος στις συμβουλες του — εξ ου και οι φημες για τη συμπαρασταση του Βενιζελου στο κινημα». 37 Αντιθετα όμως, ο Βενιζελος δε συμφωνουσε με καμια ενεργεια στην Κυπρο, που θα ενοχλουσε τους Αγγλους και συμβουλευε τους Κυπριους ηγετες να επιδιωξουν ευρυτερες πολιτικες ελευθεριες, αφηνοντας το θέμα της ενωσεως να ωριμασει με τον καιρο.38 Ηδη τον Ιουνιο του 1931, δηλαδη μερικους μηνες πριν ξεσπασουν οι μαχητικες εκδηλωσεις στη Λευκωσια, έχει αναλαβει απεναντι στον Αγγλο πρεσβευτη στην Αθηνα την υποχρεωση να ανακαλεσει τον Κυρου στην Αθηνα. 39 Το φθινοπωρο, η κατασταση έχει γινει εκρηκτικη. Οι Ελληνες εκπροσωποι στη «Νομοθετικη Συνελευση» παραιτουνται και ο επισκοπος Κιτιου Νικοδημος κηρυσσει στη Λεμεσο την Ενωση της Κυπρου με την Ελλαδα και την ανυπακοη στις βρεταννικες αρχες. Ταυτοχρονα η ΕΡΕΚ, με προκηρυξη της, καλει τον Κυπριακο λαο να αγωνιστει με φανατισμο για την Ενωση και να μη δεχτει καμια συνεργασια με τους Βρετανούς. Στις 21 Οκτωβριου 1931, συγκροτουνται μεγαλα συλλαλητηρια σε όλες τις πολεις της Κυπρου. Στη Λευκωσια 10.000 λαου, αφου ακουσαν τους ομιλητες και ορκιστηκαν να μεινουν ακλονητοι στον ενωτικο αγωνα, κατευθυνονται προς το κυβερνειο, ζητωντας να δουν τον κυβερνητη. Ο Στορς τους παραγγελλει ότι, αν το πληθος αποσυρθει σε αρκετη αποσταση, θα δεχτει μικρη αντιπροσωπεια τους. Σε απαντηση, οι διαδηλωτες κατεβαζουν την αγγλικη σημαια απο το κυβερνειο και υψωνουν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
την ελληνικη. Το πληθος επιμενει να παρουσιαστει ο Κυβερνητης. Ο Στορς και παλι αρνειται. Στο μεταξυ διαδηλωτες συγκρουονται με την αστυνομια και καινε ένα αστυνομικο αυτοκινητο. Η αγανακτηση του πληθους κορυφωνεται μετα την αρνηση του Στορς να παρουσιαστει. Πολλοι αρχιζουν να ριχνουν στο κυβερνειο πετρες και αναμμενα ξυλα απο το πυρπολημενο αυτοκινητο. Εχει νυχτωσει και οι επιθεσεις κατα του κυβερνειου συνεχιζονται. Ο διοικητης της Λευκωσιας καλει τους συγκεντρωμενους να διαλυθουν. Διαβαζεται, κατα τους αγγλικους τυπους, ο νομος περι στασεως. Οι αστυνομικοι πυροβολουν κατα του πληθους και κανουν εφοδο. Ο απολογισμος της επιθεσεως: ένας νεκρος και 15 τραυματιες. Το κυβερνειο καιγεται και μερικοι αστυνομικοι τραυματιζονται. Ο Στορς ζητα ενισχυσεις. Μεταγωγικα της ΡΑΦ μεταφερουν 150 ανδρες απο την Αιγυπτο, ενω πολεμικα πλοια φτανουν στους λιμενες της Κυπρου. Στη Λεμεσο, στρατιωτικη δυναμη συλλαμβανει τον Μητροπολιτη Κιτιου, που εχει διαταχθει η απελαση του. Χιλιαδες κοσμου συγκεντρωνονται για να τον απελευθερωσουν. Οι Αγγλοι στρατιωτες ριχνουν στο «ψαχνο», σκοτωνουν ένα Ελληνα και τραυματιζουν πεντε. Εξεγερσεις σημειωνονται και στα χωρια, όπου επισης οι Αγγλοι στρατιωτες σκοτωνουν ένα Ελληνα χωρικο. Στην Κυρηνεια, τις 25 Οκτωβριου, γινονται διαδηλωσεις, με πρωτοβουλια του μητροπολιτη Μακαρίου. Οι Αγγλοι συλλαμβανουν το μητροπολιτη. Στην Αμμοχωστο οι διαδηλωτες αφοπλιζουν τους αστυνομικους και υποχρεώνουν τον Αγγλο διοικητη να φυγει κρυφα απο την πολη. Στην περιοχη γινονται συγκρουσεις αγροτων και αγγλικου στρατιωτικου αποσπασματος. Συγκρουσεις γινονται και στη Λαρνακα, με αποτελεσμα τον τραυματισμο πεντε διαδηλωτων και ενος αστυνομικου. 40 Συμφωνα με ορισμενους υπολογισμους τα θυματα των συγκρουσεων ηταν 15 νεκροι Ελληνες και 60 τραυματιες. 41 Ο Στορς εξαπελυσε τρομοκρατια σε όλο το νησι, κηρυξε κατασταση «εκτακτου αναγκης». Εγιναν χιλιαδες συλληψεις, αρκετοι απελαθηκαν και στο Δημο Λευκωσιας επιβληθηκε προστιμο 20.000 λιρων για την ανοικοδομηση του κυβερνειου. Διαλυθηκε η «Νομοθετικη Συνελευση», καταργηθηκε η ελευθεροτυπια, επιβληθηκαν περιορισμοι στην κυκλοφορια και λογοκρισια στην αλληλογραφια. Τα γεγονοτα στην Κυπρο προκαλουν συγκινηση σ' ολοκληρη την Ελλαδα. Στην Αθηνα συγκροτειται με πρωτοβουλια του διευθυντη της «Εστιας» Αχ. Κυρου, επιτροπη απο 45 προσωπικοτητες με προεδρο τον τεως προεδρο της Δημοκρατιας Ναυαρχο Π. Κουντουριωτη και αντιπροεδρο τον Θ. Υψηλαντη. Στην προκηρυξη που εκδιδει η Επιτροπη αναφερει ότι σκοπος της ηταν «η δια παντος μεσου διαφωτισις του ευγενους βρεταννικου Εθνους και της Παγκοσμιου Κοινης Γνωμης επι των απαραγραπτων ανθρωπινων δικαιων, εφ' ων βασιζεται η αξιωσις του ελληνικου λαου, όπως οι Κυπριοι ζησουν ελευθεροι μετα των ελευθερων αδελφων των». Αντιθετα ο Ελ. Βενιζελος αποδοκιμαζει με βιαιες εκφρασεις τα γεγονοτα στην Κυπρο και προσπαθει να ματαιωσει καθε μαχητικη εκδηλωση αλληλεγγυης στην Ελλαδα. Την ιδια μερα που γινονται γνωστες οι συγκρουσεις στη Λευκωσια, δηλωνει: «Οπως εδηλωσα και αλλοτε, ζητημα κυπριακόν δεν υφισταται μεταξυ της ελληνικης κυβερνησεως και της αγγλικης. Υφισταται μεταξυ της τελευταιας ταυτης και των Κυπριων. Και μεχρι τουδε ο μεν αγων αυτος διεξηγετο εκ μερους των τελευταιων δι' υπομνηματων, ψηφισματων συλλαλητηριων, δια μεσων δηλαδη, τα οποια ο φιλελευθερος αγγλικος χαρακτηρ θεωρει απολυτως θεμιτα. Αλλα, δυστυχως, σημερον εσημειωθησαν, κατα τας ειδησεις των εφημεριδων, και εγκληματικαι παρεκτροπαι, όπως επιθεσεις κατα του στρατου και της αστυνομιας και εμπρησμος του Διοικητηριου της Λευκωσιας. Ενωπιον δε τοιουτων παρεκτροπων ειναι γνωστον ότι η φιλοσοφικη ανοχη των Αγγλων σταματα και αρχιζει η αυστηρα πλεον εφαρμογη των νομων. Δεν ημπορω παρα να εκφρασω την βαθυτατην λυπην Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
μου δια τας παρεκτροπας αυτας, τας οποιας βεβαια δεν ηθελον οι ηγουμενοι της κινησεως, επρεπεν όμως να γνωριζουν ότι, ωθουντες τα πραγματα, ημπορουσαν να φθασουν εις μιαν στιγμην εκει όπου δεν θα ησαν κυριοι της καταστασεως». Παρομοιες δηλωσεις κανει και ο τοτε αντιπροεδρος της κυβερνησεως και υπουργος των Εξωτερικων Α. Μιχαλακοπουλος. Την πολιτικη του στο Κυπριακο αναπτυσσει ο Βενιζελος σε μακρα αγορευση του στη Βουλη, στις 18 Νοεμβριου 1931. 42 Ο Βενιζελος αποδοκιμαζει οχι μονο «τας παρεκτροπας» στην Κυπρο, αλλα και το γεγονος ότι οι ελληνικες εφημεριδες, οχι μονο δεν επεκριναν τους εμπρησμους, «αλλα και εχαρακτηρισαν την αμυναν που δικαιουται να αντιταξη καθε νομιμος εξουσια εναντιον οιασδηποτε αποπειρας βιαιας ανατροπης της, ως κακουργιαν αξιαν στιγματισμου». Και συνεχιζει: «Καθε ανευθυνος πληροφορια περι παρεκτροπων αποδιδομενων εις τους στρατιωτας λαου, ο όποιος εχει ανελθει εις την ανωτατην κορυφην του ψυχικου ιδιως πολιτισμου, εδημοσιευετο εις σοβαρα οργανα του εγχωρίου τυπου, χωρις να υπολογιζεται ότι ηδυνατο εντευθεν να διαταραχθη η πατροπαραδοτος μεταξυ των δυο εθνων φιλια. (....) Εαν ητο ολιγωτερον βαθυ το υγιες λαικο αισθημα, το οποιον επί ενα και πλεον αιωνα απεβλεψεν προς την Αγγλιαν, ως προς δεδοκιμασμένην και πολυτιμον φιλην της Ελλαδος και αν δεν παρεμποδιζοντο αι σχεδιασθεισαι διαδηλωσεις δεν υπηρχε αμφιβολια ότι ημπορουσαν να δημιουργηθουν επεισοδια δια τα οποια μονον οι εχθροι της Ελλαδος θα ημπορουσαν να επιχαιρουν». Οι εκδηλωσεις, στις οποιες αναφεροταν ο Ελ. Βενιζελος ειχαν οργανωθει απο τη Γενικη Συνομοσπονδια Επαγγελματιων Αυτοκινητιστων Ελλαδος. Τις 11 Νοεμβριου, επετειο της ανακωχης του Α' Παγκοσμιου Πολεμου, η Συνομοσπονδια οργανωσε στον «Παρνασσο» τελετη κατα την οποια παραδοθηκε η «Εθνικη Βιβλος της Κυπρου» στην Επιτροπη Κουντουριωτη. Μετα την τελετη, αυτοκινητιστες και φοιτητες συγκροτησαν διαδηλωση και επεχειρησαν να βαδισουν προς την αγγλικη πρεσβεια. Αστυνομικες και στρατιωτικες δυναμεις που ειχε κινητοποιησει η κυβερνηση, εκοψαν την πορεια και διελυσαν τη διαδηλωση. Την πρωτοβουλια για τις εκδηλωσεις αυτες την ειχαν οργανωσεις της ακρας δεξιας, όπως ο «Εθνικος Παμφοιτητικος Συλλογος». Η Αριστερα, την εποχη εκεινη, εκφραζομενη κυριως απο το ΚΚΕ, που ακολουθουσε τις οδηγιες της Κομμουνιστικης Διεθνους, υποτιμουσε εντελως το Κυπριακο, τοσο σαν εθνικο όσο και σαν αντιαποικιακο θεμα και αντιθετα την απασχολουσε η προωθηση του ανεδαφικου, αντιθετου στα εθνικα συμφεροντα και αισθηματα συνθηματος της «αυτοδιαθεσης της Μακεδονιας και Θρακης». 43 Κι αυτο, ενω, αμεσως μετα την ιδρυση του το Νοεμβρη του 1918, το Σοσιαλιστικο Εργατικο Κομμα της Ελλαδος, που μετονομαστηκε αργοτερα σε Κομμουνιστικο, ειχε θεσει σαν πρώτη διεκδικηση στη «βαλκανικη του πολιτικη: «Την παροχην πληρους ελευθεριας εις τους πληθυσμους των νησων Κυπρου, Ιμβρου, Λημνου, Τενεδου, Σαμοθρακης και Δωδεκανησων και Καστελοριζου, καθως και της Β. Ηπειρου να καθοριζουν την τυχην των». 44 Στην ίδια εκεινη ομιλια του στη Βουλη, τις 18 Νοεμβριου 1918, ο Ελ. Βενιζελος ανεπτυξε γενικωτερα την πολιτικη του στα θεματα των εθνικων διεκδικησεων: «Αλλ' επιλαμβανομαι της ευκαιριας ταυτης — ειπε — δια να δηλωσω επισημοτερον ποια ειναι η αντιληψις της παρουσης κυβερνησεως, εν σχεσει προς τας εθνικας διεκδικησεις οχι μονον των Κυπριων, αλλα και των Δωδεκανησιωτών. Οσον βαθεια και αν ειναι η απηχησις που ευρισκουν εις την Ελληνικην ψυχην οι εθνικοι ποθοι των κατοικων των νησων τουτων, ειναι αδυνατον το Ελληνικον Κρατος να αναλαβη την υποστηριξιν της πραγματοποιησεως Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αυτων, ή να ανεχθη όπως το έδαφός του χρησιμοποιειται προς οργανωσιν συστηματικης αντιδρασεως κατα της ησυχιας των νησων τουτων. Ζωτικα, ζωτικωτατα συμφεροντα της Ελλαδος επιβαλλουν εις αυτην να διατηρη σχεσεις αδιαταρακτου φιλιας και προς την Μεγαλην Βρεταννιαν και προς την γειτονα μας μεγαλην Μεσογειακην δυναμιν, Ιταλιαν. Ειναι αδυνατον η φιλια αυτή να μεινη αδιαταρακτος, εαν το Ελληνικον Κρατος υπέθαλπεν ή υπεβοηθει την επιδιωξιν των εθνικων ποθων των κατοικων των νησων τουτων. Εχομεν μαλιστα δικαιωμα, απο τους Ελληνας το γενος κατοικους των νησων αυτων να ζητησωμεν να ειναι ολιγωτερον εγωισται. Οφειλουν να πεισθουν ότι επιζητουντες να διαταραξουν τας φιλικας και αρμονικας σχεσεις της Ελλαδος προς την Μεγαλην Βρεταννιαν και την Ιταλιαν, με την παραλογον ελπιδα, ότι θα υποβοηθησουν ουτω την πραγματοποιησιν των εθνικων των ποθων, τουτους μεν ουδε κατα κεραιαν θα προαγαγουν, ηδυναντο όμως να προκαλεσουν συμφοραν δια την Ελλαδα με την οποιαν ζητουν να ταυτισουν την τυχην των. (....) Μονον εις περιπτωσιν, καθ' ην η Μεγαλη Βρεταννια θα επειθετο ότι η Κυπρος ουδαμως της ειναι χρησιμος, ή ότι την χρησιμοτητα που ημπορει να εχη δυναται να της ασφαλιση η παρακρατησις μικρου μονον τμηματος αυτης, θα ηδυνατο να υπαρξη πιθανοτης να εισακουση τας εθνικας ευχας των Κυπριων, υπο την προυποθεσιν ότι αι σχεσεις του πληθυσμου προς την κυριαρχον δυναμιν θα απεκαθισταντο τοσον ομαλαι, ωστε να μη ημπορει να υποτεθη ότι η τελευταια αυτη υπεκυψεν εις βιαν.»45 Ειναι σαφης η πολιτικη του Βενιζελου, που υποστηριζε ότι τα εθνικα συμφεροντα επιβαλλουν την αδιαταρακτη φιλια με την Αγγλια, Ιταλια και, οπως ειναι γνωστο, και την Τουρκια. Η τελευταια φραση του αποσπασματος του λογου του, που παραθεσαμε, ειναι μια εμμεση προταση προς τους Αγγλους για παραχωρηση της Κυπρου στην Ελλαδα, με διατηρηση υπο την κυριαρχια της Μ. Βρεταννιας μικρου τμηματος για στρατιωτικες βασεις. Φαινεται πως καποιες τετοιες συζητησεις εγιναν εκεινη την εποχη, αλλα δεν ειχαν συνεχεια. Παντως ο Βενιζελος θεωρουσε ολεθρια καθε μαχητικη διεκδικηση από μερους των Κυπριων της απελευθερωσεως τους από τον αγγλικο ζυγό και καθε αντιβρεταννικη εκδηλωση στην Ελλαδα. Γι' αυτό και, σε γραμμα του προς το Μιχαλακαπουλο της 25ης Οκτωβριου 1931, εκφραζει τη βαθυτατη στενοχωρια του γιατι ο γενικος προξενος στην Κυπρο Αλ. Κυρου δεν ειχε ανακληθει πριν αρχισουν τα γεγονοτα, παρ' όλο που την ανακληση του ειχε υποσχεθει ο ιδιος ο Ελληνας πρωθυπουργος στον Αγγλο πρεσβευτη από τον Ιουνιο. Επειγον τηλεγραφημα με το οποιο η κυβερνηση καλουσε τον Κυρου στην Ελλαδα, εστειλε το υπουργειο Εξωτερικων στις 19 Οκτωβριου Στο μεταξυ η αγγλικη κυβερνηση ειχε, με διαταγμα, αφαιρεσει την προξενικη αδεια του Κυρου και του ειχε απαγορευσει να μπαινει σε οποιοδηποτε αγγλικο η υπό αγγλικη «κηδεμονια» έδαφος.46
Στον πολεμο ΑΠΟ τον Οκτωβριο του 1931 ως το 1939, στην Κυπρο επικρατει τυραννικο καθεστως και η εθνικη ελληνικη κινηση βρισκεται σε διωγμο και υφεση. Η ελληνικη ιστορια απαγορευεται να διδασκεται στα σχολεια, η Εκκλησια δεχεται πληγματα, μενει στην ουσια χωρις επισκοπους οι μητροπολιτες Κιτιου Νικοδημος και Κυρηνειας Μακαριος εχουν εκτοπιστει και ο Παφου καταδικαζεται από βρεταννικό δικαστηριο, για σταση, επειδη διαμαρτυρηθηκε για την απαγορευση της διδασκαλιας της ελληνικης ιστοριας, και κλεινεται σε περιορισμο στο μεγαρο του. Μετα το θανατο του αρχιεπισκοπου Κυριλλου (1933), η ελληνικη εκκλησια της Κυπρου μενει και ακεφαλη, γιατι οι Αγγλοι απαγορευουν να γινει νεα εκλογη συμφωνα με το κανονικο δικαιο. Η «Νομοθετικη Συνελευση» αντικατασταθηκε το 1933 από «συμβουλευτικο σωμα», που όλα τα μελη του τα διοριζε ο Κυβερνητης της Κυπρου. Απο την πλευρα της Αθηνας δεν υπαρχει κατα το διαστημα αυτο καμια νυξη για το Κυπριακο. Οι κυβερνησεις του 1932 - 36, ειναι απασχολημενες με τις εσωτερικες διαμαχες και δεν θελουν, σε καμια περιπτωση, να δυσαρεστησουν τους Αγγλους. Την ιδια «αψογη» πολιτικη απεναντι στην Αγγλια ακολουθει και ο Μεταξας στη διαρκεια της δικτατοριας του. Ουτε στους τοσο Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
υπερπατριωτικους λογους του δε βρηκε να πει μια λεξη για την Κυπρο. Και ειναι φυσικο αφου το Φορειν Οφφις ηταν από τους πρωτεργατες της 4ης Αυγουστου. 47 Εγνοια του Μεταξα ειναι να διατηρησει το καθεστως του την ευνοια της Αγγλιας και παντα ζει με την αγωνια μηπως υπαρξει καμια μεταστροφη του Λονδινου ή του βασιλια Γεωργιου Β', γιατι γνωριζει ότι ορισμενοι βρεταννικοι παραγοντες δε συμπαθουν το καθεστως του που το θεωρουν ελληνικο αντιγραφο του φασισμου. Σε επιστολη του προς τον Ελληνα πρεσβευτη στο Λοννδίνο Σιμόπουλο, τον Μαρτη του 1937, ο Μεταξας γραφει: «...Οσον αφορα την πολιτικην Αγγλιαν, οφειλω να ομολογησω ότι μας έχει φερθη εις πασαν περιστασιν μετ' εξαιρετικης αγαπης και συμπαθειας, και τούτο το βλεπω καθ' ημεραν εμπρος μου εις πασαν περιστασιν. Οφειλω μαλιστα να ειπω ότι προσωπικως ακομη οφειλω χαριτος δια την ευμενειαν η οποια μοι επεδειχθη». 48 Η κατασταση στην Κυπρο αλλαζει μετα την εισβολη των Ιταλων του Μουσολινι στην Ελλαδα. Τη στιγμη εκεινη η Ελλαδα ειναι ο μοναδικος συμμαχος της Αγγλιας στην Ευρωπη. Οι ελληνικες σημαιες υψωνονται και παλι σ' ολοκληρο το νησι και συγκροτουνται διαδηλωσεις σε πολεις και χωρια υπερ του κοινου αγωνα κατα των φασιστων. Χιλιαδες Κυπριοι νεοι θελουν να καταταγουν εθελοντες και να ελθουν να πολεμησουν στην Ελλαδα. Οι Αγγλοι όμως δεν τους το επιτρεπουν. Δεκαδες χιλιαδες Κυπριοι κατατασσονται στο βρεταννικο στρατο και πολεμουν σε διαφορα μετωπα. 49 Για πρωτη φορα διεκδικηση της Κυπρου θετει στην αγγλικη κυβερνηση εεμμμμεεσσαα η ελληνικη κυβερνηση και ο βασιλιας Γεωργιος Β' λιγες μερες πριν απο την καταρρευση της Ελλαδας, τον Απριλη του 1941. Τις 12 Απριλιου -εξι μερες πριν απο την αυτοκτονια του-ο πρωθυπουργος Αλ. Κοριζης, που διαδεχτηκε τον Μεταξα μετα το θανατο του, τηλεγραφει στον Ελληνα πρεσβευτη στο Λονδινο: «Κατοπιν της τοσον ραγδαιως εξελισσομενης καταστασεως, ο βασιλευς, εκαλεσε χθες τον Βρεταννον πρεσβευτην και του εξεθεσε τας κατωτερω αποψεις και αιτηματα της ελληνικης κυβερνησεως, με την παρακλησιν οπως τεθουν αμεσως υπ' οψει της βρεταννικης κυβερνησεως, τυχουν δε όσον οιον τε ταχιστα λυσεως: α) Εις περιπτωσιν καταληψεως των Αθηνων, ο ελληνικος στολος δεν δυνανται να παραμεινη εις Σαλαμινα, και δεον κατα συνεπειαν να καθορισθουν απο τουδε αι βασεις αυτου δια την ως ανω περιπτωσιν. (...) β) Εις την Πελοποννησον ευρισκονται ηδη 40.000 ανδρες προς εκγυμνασιν. Υπο μιαν δυσμενη εξελιξιν των πραγματων, ο στρατος ουτος δεν θα ηδυνατο να τερματιση εκει την εκγυμνασιν του ουτως ωστε να χρησιμοποιηθη εις τον περαιτερω αγωνα τον οποιον η Ελλας ειναι αποφασισμενη να συνεχιση παρα τον πλευρον της Μεγαλης Βρεταννιας μεχρι της τελικης νικης. Δεδομενου ότι η τοιαυτη εκγυμνασις δεν δυναται να συνεχισθη, ως ηδη διαμορφουται η καταστασις, ουτε εις Κρητην ουτε εις αλλην τινα ελληνικην νησον, προτεινομεν εις την Μεγαλην Βρεταννιαν οπως ο στρατος ουτος μεταφερθη εις Κυπρον, ινα, αφο υ συμπληρωση εκει την εκπαιδευσιν του, χρησιμο πο ηι θη ο που αι περαιτερω αναγκαι του πολεμου θα το απητουν. γ) Η εξελιξις της καταστασεως μας αναγκαζει να επανελθωμεν επι της προτασεως, την οποιαν ειχομεν καμει εις τον Βρεταννον υπουργον των Εξωτερικων, οπως θεωρηθη εστω και προσωρινως εν τμημα της Κυπρου ως ελληνικον, ινα ο βασιλευς και η ελληνικη κυβερνησις, όταν υποχρεωθουν τυχον να εγκαταλειψουν την ηπειρωτικην Ελλαδα και δεν υπαρχει πλεον η αναγκαια ασφαλεια εις Κρητην, μεταβουν ακολουθως εις Κυπρον, ινα εκειθεν ασκει ο βασιλευς βασιλικην εξουσιαν. Ο βασιλευς δεν παρελειψε να τονιση την Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
μεγιστην σπουδαιοτητα των ως ανω ζητηματων και την αναγκην της αμεσου εξετασεως αυτων, παρεκαλεσε δεν τον Βρεταννον πρεσβευτην οπως τυχη το ταχυτερον δυνατον απαντησεως της βρεταννικης κυβερνησεως. Ο Βρεταννος πρεσβευτης κατενοησε πληρως την σπουδαιοτητα παντων των ανωτερω και υπεσχεθη να τηλεγραφηση αμεσως εις την κυβερνησιν του, συνηγορων υπερ των ημετερων αποψεων. Παρακαλουμεν να ιδητε και σεις προσωπικως και επειγοντως τον πρωθυπουργον και τον υπουργον των Εξωτερικων, να τονισητε την σοβαροτητα της καταστασεως ως αυτη εξελισσεται κατοπιν των ατυχηματων του γιουγκοσλαβικου στρατου, και να υποστηριξητε τας αποψεις μας». 50 Η προταση στον Αγγλο υπουργο των Εξωτερικων, συμφωνα με όσα αναφερονται στο τηλεγραφημα, ειχε γινει κατα την επισκεψη του στην Αθηνα της 31ης Μαρτιου 1941. Ο ιδιος ο Ηντεν αργοτερα υποστηριξε ότι η αξιωση για ενωση της Κυπρου δεν προβληθηκε ποτε κατα τη διαρκεια του πολεμου απο την Ελλαδα. (Δηλωση του τις 14 Μαρτιου 1956, στη Βουλη των Κοινοτητων) 51. Φαινεται όμως ότι ο Ηντεν, πρωθυπουργος τοτε της Μ. Βρεταννιας, ειπε στη Βουλη των Κοινοτητων, ενα ψεμα για να εξυπηρετησει τις πολιτικες αναγκες της στιγμης. Οι Αγγλοι δεχτηκαν να εγκατασταθει ο βασιλιας και η ελληνικη κυβερνηση στην Κυπρο, αλλα με τους ιδιους όρους που έδρευαν αλλες ξενες κυβερνησεις στο Λονδινο. Δε συζητουσαν καν την περιπτωση να εκχωρησουν εστω και τμημα του ελληνικου νησιου στην Ελλαδα. Τις 13 Απριλιου ο Winston Churchill τηλεγραφουσε στο διοικητη των αγγλικων δυναμεων στην Ελλαδα στρατηγο Ουιλσον: «(....) Χαιρω επισης πληροφορουμενος, ότι ο Βασιλευς δεν εγκαταλειπει προς το παρον την Ελλαδα. Παρεχεται εις αυτον μια μεγαλη ευκαιρια να αφηση ενα αξιομνημονευτον όνομα εις τα χρονικα. Εαν όμως αυτος ή οιονδηποτε τμημα του ελληνικου στρατου εξαναγκασθη να εγκαταλειψη την Ελλαδα, θα πρεπη να τους παρασχεθη πασα ευκολια εις Κυπρον, ημεις δε θα καταβαλωμεν πασαν προσπαθειαν να τους μεταφερωμεν εκει». 52 Την ιδια μερα ο Κοριζης τηλεγραφουσε απο την Αθηνα στον Ελληνα πρεσβευτη στο Λονδίνο: «Ο Βρεταννος πρεσβευτης μου ανεκοινωσεν ότι η κυβερνησις του συνεννοειται επειγοντως με την Κυπρον δι' ενδεχομενην εγκαταστασιν εκει του βασιλεως και της κυβερνησεως. Προσεθεσεν ότι η θεσις μας θα ητο ομοία προς την των αλλων συμμαχικων κυβερνησεων των εγκατεστημενων εις την Μεγαλην Βρεταννιαν και ότι η κυβερνησις του δεν αντιμετωπιζει την μεταβιβασιν κυριαρχιας επι τμηματος της Κυπρου. Απηντησα ότι η απαντησις δεν μας ικανοποιει. Ουδολως επιδιωκομεν να επωφεληθωμεν του κρισιμου της στιγμης ίνα θεσωμεν ζητημα Κυπρου, αλλα ζητουμεν μικρον τμημα αυτης ινα ο βασιλευς ασκή κυριαρχιαν επι ελληνικου εδαφους. (...)» 53 Οι Αγγλοι, και στην κρισιμη αυτη στιγμη, δεν εννοουν να εγκαταλειψουν ουτε σπιθαμη απο τα αποικιακα τους εδαφη. Ο Μεταξας, όταν έγινε συμμαχος τους στον πολεμο, δεν εφροντισε να προωθησει κανενα απο τα εθνικα δικαια. Και η αγγλικη κυβερνηση δε χρειαστηκε να προσφερει κανενα ανταλλαγμα, οπως το 1915. Στις 14 και 15 Απριλιου, ο ιδιος ο Ηντεν απαντα στον Ελληνα πρεσβευτη στο Λονδινο: «Ο υπουργος μου απηντησεν ότι ελυπειτο πολυ διοτι η απαντησις του δεν εκριθη ικανοποιητικη και, αναφερομενος εις τας προγενεστερας συνομιλιας, μου ειπεν ότι σας ειχεν ηδη παραστησει τας δυσχερειας της αποδοχης της προτασεως σας. (...) Ο υπουργος μου ειπεν ότι ουδεν εμποδιον έβλεπεν εις την ασκησιν των δικαιωματων του βασιλεως κατα την ενδεχομενην εις Κυπρον παραμονην αυτου, υπο τας ιδιας συνθηκας με τους εις Λονδινον διαμενοντας ξενους αρχηγους κρατων». 54
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Στις 29 Απριλιου, ενω οι Γερμανοι εχουν μπει ηδη στην Αθηνα, ο Ελληνας πρεσβευτης στο Λονδίνο τηλεγραφει: «Περι Κυπρου δεν γινεται πλεον λογος». Ο Εμ. Τσουδερος που έγινε πρωθυπουργος τις τελευταιες μερες πριν απο την καταρρευση και ηταν κατοπιν επικεφαλης της κυβερνησεως στην Κρητη και Αιγυπτο, θετει το ζητημα της Κυπρου στο Βρεταννο πρεσβευτη Πάλαιρετ, στον οποιο επεδωσε και σχετικο υπομνημα, κατα τα μεσα Μαιου 1941. Οι Αγγλοι τωρα δε δεχονται συζητηση για τη μεταφορα της ελληνικης κυβερνησεως και στρατου στην Κυπρο, με το προσχημα ότι η παρουσια τους εκει «θα εδιδε αφορμη στους Γερμανους να εκστρατευσουν κατα της Νησου, περιπετειαν την οποιαν οι Αγγλοι απευχονται, καθ' όσον η Νησος ειναι ανοχυρωτος και η αμυνα θα ητο αδυνατος». 55 Αργοτερα, στη διαρκεια του πολεμου, οι ελληνικες κυβερνησεις, εξαρτημενες απολυτα απο τους Αγγλους, θετουν μερικες φορες (Νοεμβριος 1941, Ιουνιος 1942) ζητημα «προσφορας» απο την Αγγλια της Κυπρου στην Ελλαδα, αλλα με πολυ ηπιο τροπο και σαν ευχη. Αλλα η βρεταννικη κυβερνηση δεν εννοει ν' αναλαβει καμια δεσμευση, για τον απλουστατο λογο, ότι σκοπευε να κρατησει την Κυπρο και μετα τον πολεμο. Την 1η Φεβρουαριου 1943, ο Winston Churchill, επιστρεφοντας απο τ' Αδανα, οπου ματαια προσπαθησε να πεισει τους Τουρκους ηγετες να παρει μέρος η χωρα τους στο συμμαχικο αγωνα, περνα απο τη Λευκωσια, οπου σε λογο του εγκωμιαζει τους Κυπριους για τη συμβολη τους στον πολεμο. Και απαντωντας σε προσφωνηση του Ελληνα προξενου, μιλα για την ευγνωμοσυνην» που ωφειλε η Μ. Βρεταννια στην Ελλαδα. Ουτε λεξη όμως για παραχωρηση του νησιου στην Ελλαδα. Αντιθετα, ο ιδιος ο Winston Churchill σημειωνει στα Απομνημονευματα του την ικανοποιηση που αισθανθηκε γιατι κανενας στην Κυπρο δεν του διατυπωσε διαμαρτυρια για την αγγλικη κατοχη του νησιου: «Τα παντα — γραφει — ευημερουν στην Κυπρο και πουθενα αλλου δε συναντησα ανθρωπους με τοσο εγκαρδια αισθηματα και τετοιο ενθουσιασμο. Αισθανοντο πολυ μεγαλυτερη ασφαλεια απο το 1941 και το ελληνικο και τουρκικο στοιχειο εχαιροντο πολυ για τις συμμαχικες νικες και δεν εσκεπτοντο διολου να διαμαρτυρηθουν εναντιον της βρεταννικης κυριαρχιας». 56 Τα τελη Μαρτιου του ιδιου χρονου γινεται συζητηση στη Βουλη των Λορδων για την Κυπρο. Ο λορδος Φαρριγκτον αναπτυσει τη θεωρια ότι η Κυπρος «δεν απετελει εις την πραγματικοτητα μερος του αρχαιου ελληνικου κοσμου» και η Ελλαδα «δεν ειναι μητηρ πατρις των Κυπριων». Κανενας δεν αντεκρουσε τις θεωριες αυτες του λόρδου. Επειδη και αλλοι αγγλικοι παραγοντες εκαναν εκεινη την εποχη ανοικτη προπαγανδα εναντιον καθε ιδεας για παραχωρηση της Κυπρου στην Ελλαδα (ανεπτυσσαν μαλιστα τη θεωρια ότι οι Κυπριοι δεν ειναι Ελληνες, αλλα ανηκουν σε σημιτικη φυλη), ο Ελληνας πρεσβευτης παραπονειται στον Ηντεν. Ο Αγγλος υπουργος των Εξωτερικων του απαντα: «Παντως απεφασισαμεν να μη φερωμεν το ζητημα της Κυπρου εις την ημερησιαν διαταξιν επι του παροντος». 57
Γ ' Τ Ο Κ ΥΠ ΡΙΑ Κ Ο ΔΙ Ε Θ Ν ΟΠ Ο ΙΕ ΙΤ ΑΙ ΑΠΟ την απελευθερωση ως το 1951, στην Κυπρο προωθειται συνεχως το αιτημα για ενωση με την Ελλαδα, ενω οι ελληνικες κυβερνησεις δισταζουν να το υιοθετησουν ανοικτα και θελουν ν' αποφυγουν καθε ενεργεια που θα μπορουσε να δυσαρεστησει τους Αγγλους. Οπως παρατηρει ο Τερλεξης, «...μεχρι της υλοποιησεως του δογματος Τρουμαν το 1947, η Ελλας εξηρτατο αποκλειστικα και μονον απο την αγγλικη στρατιωτικη και οικονομικη βοηθεια. Στην πραγματικοτητα Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
όλο το μεταποπολεμικο κυβερνητικο κατασκευασμα «υπηρξε αγγλικης εμπνευσεως» και λειτουργουσε με την αγγλικη υποστηριξη». 58 Στις επισημες διακηρυξεις και δηλωσεις τους οι τοτε πρωθυπουργοι αποφευγουν να αναφερθουν στην απελευθερωση της Κυπρου. Το 1944, ο πρόεδρος της κυβερνησεως Εθνικης Ενότητος Γ. Παπανδρεου αναφερεται στην «πληρη εθνικη μας αποκαταστασιν» και στη «δημιουργιαν μιας νεας, ελευθερας και Μεγαλης Ελλαδος», οχι όμως σε συγκεκριμενα αιτηματα. Στο «λογο της Απελευθερωσεως» στις 18 Οκτωβριου 1944, στην πλατεια Συνταγματος, ο Γ. Παπανδρεου αποσαφηνιζει τις εθνικες διεκδικησεις: «Η Βορειος Ηπειρος αποτελει αναποσπαστον τμημα της Ελλαδος. Και εχει προσφατως καθαγιασθη και απο τους ταφους των ηρωων μας. Τα Δωδεκανησα θα επανελθουν εις την Ελλαδα». 59 Η Κυπρος δεν αναφερεται. Ουτε ο Ν. Πλαστηρας, που διαδεχεται τον Παπανδρεου, ουτε ο Π. Βουλγαρης και ο Κ. Τσαλδαρης προβαλουν το Κυπριακο. Και δεν το θετουν οι τοτε ελληνικες κυβερνησεις ουτε στη Διασκεψη Ειρηνης στο Παρισι. Μονο παρασκηνιακα, το 1945 ο τοτε Αντιβασιληας Ασχιεπισκοπος Δαμασκηνος και το 1946 ο τοτε υπουργος Εξωτερικων Ι. Σοφιανοπουλος, το θιγουν στον υπουργο των Εξωτερικων της Αγγλιας Μπέβιν. 60 Μονο η Αριστερα (ΕΑΜ, ΚΚΕ κ.λ.) την περιοδο αυτη προβαλλει συστηματικα το Κυπριακο. Στο «Προγραμμα Λαϊκης Δημοκρατιας», τον Ιουνιο του 1945, αναφερει: «Η Κυβερνηση της Λαικης Δημο κρατιας, με ό λα τα ειρηνικα δημοκρατικα μεσα και σε συμφωνια με τους μεγαλους φιλους μας θα διεκδικησει αποφασιστικα τα εθνικα δικαια παντου όπου υπαρχουν, θα ζητησει την ένωση της Κυπρο υ και της Δωδεκανησο υ με την Ελλαδα. Θα επιμεινει ωστε ο Βορειοηπειρωτικος λαος λευτερα να μπορεσει μονος του ν' αποφασισει που θα παει και τι θα κανει». 61 Το 1946, το ΕΑΜ στελνει τηλεγραφημα στη διασκεψη Ειρηνης στο Παρισι και ζητει: «Να κατακυρωθουν οριστικως εις την Ελλαδα οχι μονον τα Δωδεκανησα, αλλα και η Κυπρος, της οποιας ο πληθυσμος ειναι κατα μεγιστην πλειοψηφιαν ελληνικος, επανειλημμενως και σταθερως διαδηλωσας την θελησιν του όπως ενσωματωθη με την μητερα πατριδα. (...) Αλλα — συνεχιζει — και αι περιοχαι της Βορειου Ηπειρου και της Ανατολικης Θρακης, των οποιων οι πληθυσμοι κατα πλειοψηφιαν ηταν ελληνικοι προ της κατα τους τελευταιους χρονους βιαιας μετακινησεως των, δικαιον ειναι να επιδικασθουν εις την Ελλαδα. (...) Και η κατοχυρωσις επισης της ασφαλειας των προς την Βουλγαριαν ελληνικων συνορων παρισταται επιβεβλημενη...»62 Αμεσως μετα την απελευθερωση, οι Κυπριοι ζητουν να εφαρμοστουν για το νησι τους η αρχη της αυτοδιαθεσεως και οι διακηρυξεις του Χαρτη του Ατλαντικου κ.λ. Το 1946, επιτροπη, μ' επικεφαλης τον Τοποτηρητη του αρχιεπισκοπικου θρονου Λεοντιο φευγει για την Αθηνα και Λονδινο, οπου ζητει να γινει σεβαστη η θεληση της μεγαλης πλειοψηφιας των Κυπριων για ενωση με την Ελλαδα. Η αγγλικη κυβερνηση (Εργατικη τωρα) αρνειται και παλι καθε συζητηση για αυτοδιαθεση και προσφερει μονο ένα Συνταγμα «αυτοκυβερνησεως». Τις 12 Ιουλιου 1947, ο Λεοντιος καλει τον Κυπριακο Λαο να αποσχει απο τη «Διασκεπτικη Συνελευσιν» που οργανωσαν οι Αγγλοι και να «κλειση τα ωτα προς οιασδηποτε επαγγελιας του κυβερνητικου Διαγγελματος». Οι Κυπριοι κομμουνιστες, που στην αρχη αποφασισαν να παρουν μερος στη διαδικασια της «αυτοκυβερνησεως» — πραγμα που προκαλεσε πολλες διαφωνιες στις γραμμες τους — αποσυρονται τελικα. 63
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Το 1947, ανασυγκροτειται η Εκκλησια της Κυπρου, με αρχιεπισκοπο τον Μακαριο Β' και δημιουργειται παλι το Εθναρχικο Συμβουλιο, που χαραζει γραμμη αποφασιστικου αγωνα για την Ενωση και αρνηση οποιασδηποτε συνεργασιας με τον κατακτητη. Παρα το ότι η ελληνικη κυβερνηση ακολουθουσε σταθερα την πολιτικη της μη ανακινησεως του Κυπριακου, η ελληνικη Βουλη, τις 27 Φεβρουαριου 1947, παιρνει ομοφωνα αποφαση υπερ της αυτοδιαθεσεως της Κυπρου. Τις 3 Οκτωβριου 1948, γινεται μεγαλο συλλαλητηριο στη Λευκωσια για την ενωση. Την περιοδο αυτη αρχιζουν να εκδηλωνονται και οι πρωτες αντιδρασεις των Τουρκοκυπριων στο ενωτικο κινημα των Ελληνων της Κυπρου, υποκινημενες απο την Αγκυρα και τους Αγγλους. Το «Λαικο Εθνικο κομμα Τουρκοκυπριων» — η οργανωση που θα παρει αργοτερα το ονομα «Η Κυπρος ειναι τουρκικη» — συγκροτει στη Λευκωσια αντισυγκεντρωση και στελνει στην τουρκικη κυβερνηση τηλεγραφημα κατα της ενωσεως του νησιου με την Ελλαδα. 64
Δημοψηφισμα ΤΙΣ 15 Ιανουαριου 1950, η Εθναρχια της Κυπρου οργανωνει δημοψηφισμα για την ενωση. Απο τους 224.757 Ελληνοκυπριους, που έχουν δικαιωμα ψηφου, 215.108 ψηφιζουν υπερ της ενωσεως. (Οι Αγγλοι, ειχαν απαγορευσει στους δημοσιους υπαλληλους να παρουν μέρος στο δημοψηφισμα). Κυπριακη αντιπροσωπεια, απο τους Ν. Λανιτη, Σαββα Λοϊζιδη και Ζ. Ρωσσιδη, μ' επικεφαλης τον Μητροπολιτη Κυρηνειας Κυπριανό ξεκινα για την Αθηνα, Λονδινο και Νεα Υορκη, μεταφεροντας τους τομους με τα πρακτικα της ψηφοφοριας στην ελληνικη κυβερνηση, την αγγλικη και τη γραμματεια του ΟΗΕ. Στην Αθηνα τους γινεται εγκαρδια υποδοχή απο ιδρυματα και οργανωσεις (Πανεπιστημιο, «Παρνασσο») και μιλαν σε συγκεντρωση στο Σταδιο. Η κυβερνηση Πλαστηρα όμως αρνειται να παραλαβει τους τομους του δημοψηφισματος απο φοβο μη δυσαρεστηθουν οι Αγγλοι. Τους παραλαμβανει ανεπισημα ο προεδρος της Βουλης Δ. Γοντικας. Η αντιπροσωπεια γινεται δεκτη και απο το βασιλια Παυλο. 65 Τη σταση της ελληνικης κυβερνησεως στο Κυπριακο εξηγησε τοτε ο αντιπροεδρος και υπουργος των Εσωτερικων Γ. Παπανδρεου στο Δημαρχο της Λευκωσιας Θεμιστοκλή Δέρβη: «Η Ελλας — ειπε ο Γ. Παπανδρεου — αναπνεει σημερον με δυο πνευμονας, τον μεν Αγγλικον, τον δε Αμερικανικον και δι' αυτο δεν ημπορει, λογω του Κυπριακου, να διακινδυνευση να παθη απο ασφυξιαν». Και η αγγλικη κυβερνηση αρνειται να δεχτει την κυπριακη αντιπροσωπεια. Τον Οκτωβριο του 1950, στη θεση του Μακαριου Β', που πεθανε, αρχιεπισκοπος Κυπρου γινεται ο Μητροπολιτης Κιτιου, ως Μακαριος Γ'. Απο το 1948, που ειχε εκλεγει Μητροπολιτης Κιτιου, σε ηλικια 35 χρονων, ο Μακαριος (Μιχάλης Χριστοδούλου) ειναι η ψυχη του ενωτικου αγωνα. 66 Ο Μακαριος, ως Εθναρχης του Κυπριακου Ελληνισμου πια, προσπαθει να πεισει την ελληνικη κυβερνηση να προβαλει το Κυπριακο στον ΟΗΕ. Αντιμετωπιζοντας την αρνηση των ελληνικων κυβερνησεων να προχωρησουν σε ανοικτη ανακινηση του Κυπριακου, ο Μακαριος ριχνει την ιδεα να παει ο ιδιος στη Συρια και να φροντισει να το θεσει στη Γενικη Συνελευση του ΟΗΕ η συριακη αντιπροσωπεια. Και παλι όμως συναντα αρνηση. Ο Σοφ. Βενιζελος, ο οποιος απο τον Αυγουστο του 1950 ως τον Οκτωβριο του 1951 ειναι πρωθυπουργος και ως τον Οκτωβριο του 1952 αντιπροεδρος της κυβερνησεως και υπουργος Εξωτερικων, αποκαλυπτει αργοτερα στη Βουλη: «Δεν δισταζω να ομολογησω ότι το 1951, ως Προεδρος της Κυβερνησεως, ηρνηθην να προσφυγω εις τα Ηνωμενα Εθνη. Κατα το 1952, κατοπιν ισχυρας πιεσεως του Εθνάρχου Μακαριου ηρνηθην και παλιν την προσφυγην και ο Μακαριος τοτε μεσα εις το γραφειον μου, εις το υπουργείον των Εξωτερικων, μου ειπεν ότι θα σας καταγγειλω εις τον Ελληνικον λαον, ότι αρνεισθε να καμετε την προσφυγην εις τα Ηνωμενα Εθνη. Του απαντησα, ότι μπορειτε να καμετε ο,τι θελετε, να με καταγγειλετε οπου θελετε, αλλα δεν προκειται σεις να διευθυνετε την εξωτερικην πολιτικην της Ελλαδος». 67 Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Και σε αλλη συνεδριαση της Βουλης: «Επειδη ειχον την ευκαιριαν να διαχειρισθω την εξωτερικην πολιτικην, κατα τα ετη 1951— 1952, οφειλω να δηλωσω ενωπιον της Εθνικης Αντιπροσωπειας, ότι σταθερως η Αμερικη μας απετρεπε να προσφυγωμεν εις τα Ηνωμενα Εθνη. Αι φρασεις δε τας οποιας μετεχειριζοντο ησαν: «Συμπαθουμεν την υποθεσιν σας, δεν ειμεθα, όμως εις θεσιν να σας βοηθησωμεν. Η ατμοσφαιρα δεν ειναι καταλληλος δια μιαν προσφυγην». Αυτος ειναι ο λογος, δια τον οποιον, κατα το 1951 —1952, παρα τας πιεσεις του Αρχιεπισκοπου, δεν εδεχθην να υπαγω εις τα Ηνωμενα Εθνη». 68
Το θεμα στον ΟΗΕ ΚΑΙ στην Ελλαδα η Κοινη Γνωμη και ιδιαιτερα η νεολαια, εχει αρχισει να κινητοποιειται και να πιεζει τις κυβερνησεις υπερ του κυπριακου αγωνα. Ο Πλαστηρας δινει εντολη στην ελληνικη αντιπροσωπεια στον ΟΗΕ να αναφερθει εμμεσα στο θεμα της αυτοδιαθεσεως της Κυπρου. Ο Λουκης Ακριτας, βουλευτης Αθηνων, κυπριακης καταγωγης, δημοσιογραφος, λογοτεχνης και απο τους ενθερμους αγωνιστες της ενωσεως, βρισκει την ευκαιρια να θεσει το ζητημα στην τριτη επιτροπη της Εκτης Συνοδου, που συζητουσε για την αυτοδιαθεση των λαων. 69 Και ο αντιπροσωπος της Ελλαδας Ι. Πολιτης, στην ολομελεια της Γενικης Συνελευσεως της ιδιας συνοδου, κανει ενα γενικο υπαινιγμο. Αυτο ειναι αρκετο για να θορυβηθει η αγγλικη κυβερνηση. Ο τοτε Βρεταννος πρεσβευτης στην Αθηνα Τσαρλς Πηκ ζητει απο την κυβερνηση Πλαστηρα να αποφυγει να δωσει συνεχεια στο Κυπριακο. Και ο ιδιος ο τοτε υπουργος των Εξωτερικων της Αγγλιας Αντονυ Ηντεν στελνει τηλεγραφημα στον Πλαστηρα, με το οποιο του ζητει να μη θεσει η ελληνικη αντιπροσωπεια το Κυπριακο στη Γενικη Συνελευση. Τελικα ο αρχηγος της ελληνικης αντιπροσωπειας Γ. Μαυρος, στην ομιλια του στη Γενικη Συνελευση, θετει και το Κυπριακο, παρα την αντιθετη εντολη της κυβερνησεως.70 Στο μεταξυ, τον Φεβρουαριο του 1951, σε απαντηση μιας δηλωσεως του Αγγλου υπουργου ανευ χαρτοφυλακιου Γιάνγκερ, ότι η Ελλαδα ποτε δεν εχει επισημα ζητησει την ενωση της Κυπρου με την Ελλαδα, ο τοτε πρωθυπουργος Σοφ. Βενιζελος διακηρυσσει στη Βουλη: «. . .δια να μην υπαρξη καμια απο λυτως αμφιβο λια, ειμαι ευτυχης διο τι μου διδεται η ευκαιρια να διατυπωσω δια μιαν ακομη φοράν απο του επισημου τουτου βηματος προς την Βουλην και τον Ελληνικόν Λαον ότι υφισταται το αιτημα περι της ενωσεως της Κυπρου μετα της μητρος Ελλαδος, πραγμα που αποτελει διακαη ποθον και του Κυπριακου και του Ελληνικου Λαου». 71 Αλλα η κυβερνηση, σε συνεννοηση και με τους αρχηγους των άλλων κομματων, εκτος της αριστερας, εχει αποφασισει να επιδιωξει την προωθηση του Κυπριακου με διμερεις συνομιλιες. Προσπαθειες όμως για ενα τετιο διαλογο ειχαν συναντησει κατηγορηματικη αρνηση της αγγλικης κυβερνησεως. Ύστερα και από τις κατηγορηματικες δηλωσεις του Αγγλου υφυπουργου των Εξωτερικων Νάττινγκ ότι η βρεταννικη κυβερνηση θεωρει την Κυπρο «ως βρεταννικην νησον υψιστης στρατηγικης σημασιας» και ότι «η στιγμη ειναι εντελως ακαταλληλος» για ανακινηση του Κυπριακου 72, ο Μακαριος βλεπει να δικαιωνεται η πολιτικη του της προσφυγης σταν ΟΗΕ. Σε γραμμα του προς τον Ν. Κρανιδιωτη παρατηρει: «Ποια η θελησις του Ελληνικου Λαου δια τον χειρισμόν του εθνικου μας ζητηματος ειναι γνωστη. Αυτη ειναι η προσφυγη εις τα Ηνωμενα Εθνη. Ακολουθει όμως η ηγεσια πολυδαιδαλον δρομον υψηλης διπλωματιας, δημιουργει βασιμους φοβους, ότι το ζητημα δε θα εύρη την ευθειαν οδον προς τα Ηνωμενα Εθνη. Κυβερνησις και αντιπολιτευσις δεν ηρθησαν εις το ύψος των περιστασεων. Δεν έδειξαν ουτε τολμην, ουτε θαρρος. Εις την αξιωσιν του Εθνους περι προσφυγης απηντησαν με δισταγμον και νυσταγμον, ότι Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
παρακολουθουν το ζητημα αγρυπνως.» 73 Τον Απριλιο του 1952, η Εθναρχια της Κυπρου συγκαλει στη Λαρνακα την πρωτη Παγκυπριακη Εθνικη Συνελευση, στην οποια παιρνουν μερος 600 αντιπροσωποι απ' ολοκληρη την Κυπρο. Στο ψηφισμα της, η Συνελευση ζητει να φερει η ελληνικη κυβερνηση το Κυπριακο στην πρωτη συνοδο του ΟΗΕ. Στην Αθηνα και αλλες πολεις γινονται συγκεντρωσεις, και εργατικες, επιστημονικες κ.λ. οργανωσεις ζητουν προσφυγή στον ΟΗΕ.
Η πρωτη προσφυγη στον ΟΗΕ ΤΟ ΝΟΕΜΒΡΙΟ του 1952, ανεβαινει στην εξουσια η κυβερνηση Παπαγου. Τα Κυπριακο, σαν εθνικο θεμα, εχει γινει βασικο στοιχειο στην πολιτικη ζωη της χωρας. Ο στραταρχης Παπαγος, στις προγραμματικες δηλωσεις της κυβερνησεως του, αναφερει: «Οσον αφορα το Κυπριακον ζητημα, το οποιον ως ειναι φυσικον, συνεχει τας ψυχας και τας καρδιας όλων των Ελληνων, η Κυβερνησις θα το αντιμετωπιση εντος του πλαισιου της σημερινης πραγματικοτητας». 74 Ειναι η πρωτη φορα που το Κυπριακο αναφερεται σε προγραμματικες δηλωσεις ελληνικης κυβερνησεως. Παρ' όλ' αυτα, η δηλωση δεν ικανοποιει τους Κυπριους. Απο την Κυπρο διατυπωνονται παραπονα και στην Αθηνα το γραφειο της Εθναρχιας που εχει συγκροτηθει απο εξοριστους πρωταγωνιστες του ενωτικου αγωνα και αλλους Κυπριους (Ν. Λανιτη, Σαβ. Λοϊζίδη, Λουκή Ακριτα, Μελή Νικολαΐδη κ.λ.) διαμαρτυρεται. Ο Μακαριος, αποφασισμενος να μετατρεψει το Κυπριακο οπωσδηποτε σε διεθνες θεμα, για να υποχρεωσει τη βρεταννικη κυβερνηση να υποχωρησει, αρχιζει μεγαλη εκστρατεια διαφωτισμου της κοινης γνωμης και πραγματοποιει ο ιδιος πολλα ταξιδια στο εξωτερικο (ΗΠΑ, Αγγλια, αραβικες χωρες κ.λ.). Τις 28 Ιουνιου 1953, στο ναο της Φανερωμενης, εκφωνει βαρυσημαντο λογο, 75 που χαραζει πολιτικη αδιαλλακτης εμμονης στο αιτημα της ενωσεως και αποκλεισμου καθε συμβιβασμου με τους Αγγλους: «Φιλια Ελληνοβρεταννικη, λεει αναμεσα σε αλλα ο Μακαριος, ειναι απαραδεκτος εκ μερους του Ελληνικου Λαου, εφ' όσον αύτη ειναι μονοπλευρος και ετεροβαρης και, εν ονοματι της, στραγγαλιζεται η Κυπριακη Ελευθερια. Εμπαιγμον δε νομιζομεν τας εκαστοτε δηλωσεις της ελληνικης κυβερνησεως ό τι το ζητημα θα λυθη εντο ς των πλαισιων της Ελληνοβρεταννικης φιλιας». Ο Αρχιεπισκοπος αφηνει να εννοηθει ότι η Κυπρος θα ζητησει τη βοηθεια και των σοσιαλιστικων χωρων για την επιτυχια του αγωνα της: «Εν τη προσπαθεια μας να αποκτησωμεν την πολυποθητον ελευθεριαν —τονιζει— θα τεινωμεν την δεξιαν και την αριστερα χειρα, δια να δεχθωμεν την προσφερομενην βοηθειαν εξ Ανατολων και Δυσμων». Και καταληγει με τον περιφημο «όρκο της Φανερωμενης»: «Υπο τους ιερους αυτους θολους ας δωσωμεν πιστοι τον αγιον όρκον: θα παραμεινωμεν πιστοι εως θανατου εις το Εθνικον αιτημα. Ανευ υποχωρησεων! Ανευ παραχωρησεων! Ανευ συμβιβασμων! Θα περιφρονησωμεν την βιαν και την τυραννιαν. Με θαρρος θα υψωσωμεν το ηθικον παραστημα μας, εν και μονον επιδιωκοντες, εις εν και μονον αποβλεποντες: Την Ενωσιν και μονον την Ενωσιν!»
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Τον Αυγουστο του ιδιου χρονου, το Εθναρχικο Συμβουλιο της Κυπρου ζητει, με υπομνημα του απο το Γενικο Γραμματεα και τη Γενικη Συνελευση του ΟΗΕ να εγγραψει το Κυπριακο και να ασκησει πιεση στην Αγγλια να παραδεχτει το δικαιωμα του Κυπριακου Λαου για αυτοδιαθεση. Ταυτοχρονα στελνει υπομνημα στον πρωθυπουργο Παπαγο και του ζητει να υιοθετησει η Ελλαδα την κυπριακη προσφυγη. Ο Παπαγος, ο οποιος το 1952, ειχε προειδοποιησει τον Αγγλο πρεσβευτη στην Αθηνα, ότι, όταν ελθει στην εξουσια, θα ανακινησει το Κυπριακο 76, τωρα δισταζει να προχωρησει σε προσφυγη στον ΟΗΕ. Διστακτικος ειναι και ο υπουργος των Εξωτερικων Στεφανοπουλος. Ο υπουργος Συντονισμου Σπύρος Μαρκεζινης, που ηταν το δυναμικωτερο μελος της κυβερνησεως και ο ουσιαστικος ιδρυτης του «Ελληνικου Συναγερμου», υποστηριζει ότι η προσφυγη στον ΟΗΕ θα επρεπε να αφεθει ως το εσχατο μεσο πιεσεως προς τους Αγγλους και να ασκηθει μονο αφου εξασφαλιστει η απολυτη ουδετεροτητα της Τουρκιας. Ο Παπαγος πιστευει ότι η Τουρκια αδιαφορει για το Κυπριακο. Και πραγματικα ο Μεντερες και η κυβερνηση του ως τοτε δεν εδειχναν ιδιαιτερο ενδιαφερον για το θεμα. Δεν τους ειχαν ακομα κινητοποιησει οι Αγγλοι, ως κυριο ατου τους κατα της Ελλαδας και της αυτοδιαθεσεως της Κυπρου. Ο Μαρκεζινης παντως επεμενε ότι θα επρεπε, πριν απο καθε προωθηση του Κυπριακου, να αποσαφηνιστει η τουρκικη θεση και να εξασφαλιστει η απολυτη ουδετεροτητα της. Εχει μαλιστα γραφεί, ότι ειχε συμφωνησει με τον Παπαγο, όταν θα ολοκληρωνε την οικονομικη του πολιτικη ως υπουργος Συντονισμου, να αναλαβει ο Μαρκεζινης το υπουργειο Εξωτερικων για να χειριστει το θεμα. Εκεινη την εποχη, ο Αγγλος πρεσβευτης Πηκ, έκανε σαφη υπαινιγμο, σε βασικο κυβερνητικο παραγοντα, κατα τη διαρκεια συνομιλιας τους, ότι, σε αντιπερισπασμο του Κυπριακου, ειναι δυνατο να ανακινηθει το «Μακεδονικο». Ειδοποιηθηκε σχετικα απο το συνεργατη του ο πρωθυπουργος, ο οποιος όμως δεν απεδωσε σημασια. Τελικα οι Αγγλοι, φαινεται ότι κατεληξαν στην αποφαση να κινητοποιησουν τον τουρκικο παραγοντα, ειτε γιατι εκριναν ότι θα ηταν αποτελεσματικωτερος, ειτε γιατι οι συνθηκες εκεινη τη στιγμη στα Βαλκανια δεν ηταν προσφορες για ανακινηση «Μακεδονικου». Αυτο δε σημαινει ότι αργοτερα (1956, 1965), δε χρησιμοποιησε και το «Μακεδονικο» η αγγλικη πολιτικη σαν εφεδρικο οπλο κατα της Ελλαδας. Ο Παπαγος απετρεψε τον Μακαριο να παει στην Αμερικη και να επιδιωξει να υποστηριχτει η και να εισαχθει απο αλλο Κρατος η προσφυγη στον ΟΗΕ. Ο Παπαγος εξηγησε ως εξης τη σταση του, αργοτερα στη Βουλη: «Παρα την αδυσωπητον πιεσιν των γεγονοτων, δεν ηθελησα να συμμερισθω τοτε την αποψιν του Αρχιεπισκοπου, δεν ηθελησα να προσφυγω εις τον Οργανισμον ΗΕ, διοτι εθεωρουν ό τι το ζητημα ητο δυνατον να λυθη δια διμερων συνο μιλιων. Δεν ηθελα εις τα Ηνωμενα Εθνη να γινουν συζητησεις, αι οποιαι θα μας παριστανον ως διισταμενους προς την Μεγαλην Βρεταννιαν. Και επειδη τοτε ειχον πληροφορηθη ότι θα ήρχετο εις την Ελλαδα ο Υπουργος των Εξωτερικων κ. Ηντεν, απεφασισα να συναντηθω μαζι του και να ομιλησωμεν». 77 Παντως ειχε δεχτει ο Παπαγος και ειχε υποσχεθει στον Μακαριο να θιξει το Κυπριακο κατα τη γενικη πολιτικη συζητηση στη Γενικη Συνελευση του ΟΗΕ ο Ελληνας αντιπροσωπος. Πραγματικα, στις 21 Σεπτεμβριου 1953, κατα την πρωτη συνεδριαση της ολομελειας της Γενικης Συνελευσεως, στην 8η Συνοδο της, ο αντιπροσωπος της Ελλαδας Αλ. Κυρου ειπε: «Το θεμα, εως τωρα, εχει λαβει την μορφην μιας συνεχως επαναλαμβανομενης αυθορμητου διαδηλωσεως του λαου της νησου. Ειναι εις την πλειοψηφιαν του ενας λαος που το παρελθον του ειναι στενα συνδεδεμενο με την Ιστορια της Ελλαδος· ενας λαος που διακαως επιθυμει να αποτελεση πολιτικως τμημα της Μητρος Ελλαδος». 78 Ο Παπαγος, προωθωντας την πολιτικη της συνεννοησεως με την Αγγλια για το Κυπριακο, θετει το Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ζητημα στον τοτε υπουργο των Εξωτερικων της Αγγλιας Ηντεν που ειχε περασει απο την Αθηνα τον Δεκεμβριο του 1953. Οπως αφηγηθηκε αργοτερα στην Βουλη, ο ιδιος ο Παπαγος, ο Ηντεν του απαντησε: «Θα επαναλαβω εκεινο το οποιον ειπα και αλλοτε, δηλαδη δια την Βρεταννικην Κυβερνησιν δεν υφισταται Κυπριακόν ζητημα ουτε εις το παρόν ουτε εις το μελλον». 79 Ο Σουλτσμπεργκερ αφηγειται το επεισοδιο οπως το ακουσε από τον τοτε Αμερικανο πρεσβευτη στην Αθηνα: «Ο Κάννον μεμφεται τον Πηκ, τον Ηντεν και τον Παπαγον, δια την κυπριακην αναστατωσιν. Οταν ευρισκετο εδω ο Ηντεν σε αναρρωσι, το περασμενο φθινοπωρο, ο Πηκ θα ημπορουσε να ειχεν ανεπισημως υποδειξει εις την ελληνικην κυβερνησιν να μη θιξη το ζητημα. Ομως ο Παπαγος επηγε εις την πρεσβειαν και ειδε τον Ηντεν. Εβγαλεν ενα χαρτι που ανεπτυσσε την ελληνικην διεκδικησιν επί της Κυπρου. Αλλα προτου αρχιση εσηκωθηκεν ο Ηντεν, σχεδον εγυρισε την πλατην του και είπεν, ότι ηρνειτο να ακουση επειδη δεν υπηρχε ζητημα Κυπρου και ότι δεν εδεχετο την υπαρξιν του. Με παγωμενην οργην ο Παπαγος εβαλε το χαρτι εις την τσεπην του. Αλλα ποτε δε θα συγχωρηση αυτό που θεωρει ως προσωπικην προσβολη. Και ειναι πολυ υπερηφανος ότι ειναι ο μοναδικος στραταρχης της Ελλαδος, εθνικος ηρως και πρωθυπουργος». 80 Το επεισοδιο επιβεβαιωσαν, κατα καποιο τροπο, στον Σουλτσμπεργκερ ο βασιληας Παυλος και ο ιδιος ο Παπαγος. Τον Μαρτιο του 1954, ο Ηντεν επαναλαμβανε τα ιδια στον Ελληνα πρεσβευτη στο Λονδινο Μόστρα. 81 Το ιδιο απαντουσε, τον Ιουνιο του ιδιου χρονου, ο υπουργος Αποικιων Λίττλετον, σε ερωτηση εργατικου βουλευτη. Στις 23 Ιουλιου, η Παγκυπρια Εθνοσυνελευση που ειχε συγκαλεσει ο Μακαριος ενεκρινε ψηφισμα, που το εστειλε στη βρεταννικη και ελληνικη κυβερνηση. Στο ψηφισμα διεκηρυσσε «απαξ ετι ενωπιον Θεου και ανθρωπων την αναλλοιωτον και σταθεραν θελησιν των Κυπριων, υπερ της Ενωσεως μετα της Μητρος Ελλαδος», καταγγελε «την βρεταννικην κατοχην ως παντελως ανεπιθυμητον» και διαδηλωνε «την σταθεραν αποφασιν των Κυπριων, οπως συνεχισωσιν εντονως τον αγωνα μεχρι της αποκτησεως της ελευθεριας». 82 Μετα πεντε μερες, ο υφυπουργος των Αποικιων Χοπκινσον, απαντωντας σε ερωτηση εργατικου βουλευτη στη Βουλη των Κοινοτητων, εξαπολυει το περιφημο «NEVER» (ουδεποτε) που προκαλει σαλο στην Αγγλια, την Κυπρο και την Ελλαδα. «...υπαρχουν εδαφη της Κοινοπολιτειας — δηλωνει ο Χοπκινσον — ατινα λογω των ειδικων συνθηκων υπο τας οποιας διατελουσιν, ουδεποτε θα τυχωσιν ανεξαρτησιας». 83 Ταυτοχρονα σχεδον ο Κυβερνητης της Κυπρου θετει σε εφαρμογη «αντιστασιαστικα μετρα», με τα οποια απειλουνται βαρυτατες ποινες για όσους εκδηλωνονταν υπερ μεταβολης του καθεστωτος στο νησι. Η αδιαλλαξια αυτη των Συντηρητικων κυβερνησεων, οι ισχυρες πιεσεις των Κυπριων και της ελληνικης κοινης γνωμης, κανουν να επικρατησει στην κυβερνηση του Συναγερμου η αποψη ότι δεν υπαρχει αλλος δρομος από την προσφυγη στον ΟΗΕ. Με την προσφυγη που καταθετει η ελληνικη κυβερνηση τις 16 Αυγουστου, ζητει την «εφαρμογη, υπο την αιγιδα των Ηνωμενων Εθνων, της αρχης της ισοτητος δικαιωματων και αυτοδιαθεσεως των λαων εις τον πληθυσμον της Κυπρου».
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Ο Παπαγος, στην επιστολη του προς το Γ. Γραμματεα του ΟΗΕ, με την οποια ζητει να εγγραφει η ελληνικη προσφυγη στην προσωρινη ημερησια διαταξη της 9ης συνοδου της Γενικης Συνελευσεως, τονιζει: «Ενωπιον της επανειλημμενως και πανηγυρικως διακηρυχθεισης θελησεως της συντριπτικης πλειονοψηφιας του πληθυσμου της Κυπρου δια την ενωσιν μετα της Ελλαδος, την οποιαν θεωρει ως μητερα - πατριδα του, η Κυβερνησις μου, εν πληρει επιγνωσει των ευθυνων της εναντι του παρελθοντος, του παροντος και του μελλοντος του Ελληνικου Εθνους και εις εφαρμογην του αρθρου 1 παραγρ. 2 του Καταστατικου Χαρτου, του θεσπιζοντος το προ ς αυτο διαθεσιν δικαιωμα των λαων ζητει ο πως επιτραπη εις το ν πληθυσμον της νησου Κυπρου ινα αποφανθή, εν πληρει ελευθερια και υπο την αιγιδα των Ηνωμενων Εθνων, περι του μελλοντος του». Στην ιδια επιστολη παραθετει στοιχεια για την ελληνικοτητα της Κυπρου και την τοτε συνθεση του πληθυσμου της («επι τη βασει των σημερινων στατιστικων δεδομενων των βρεταννικων αποικιακων αρχων, επι συνολου πληθυσμου 511.000 κατοικων, 80,2% ειναι Ελληνες (...) 17,9% ειναι Τουρκοι και το 1,9% αντιπροσωπευει διαφορους αλλας εθνικοτητας»), αναφερει τις προσπαθειες που εγιναν απο ελληνικη πλευρα για μια συνεννοηση με την αγγλικη κυβερνηση και τις αρνητικες απαντησεις των Αγγλων ηγετων και καταληγει: «Αφου εξηντλησεν όλα τα μεσα, τα οποια θα της επετρεπον να φθαση εις απ' ευθειας συμφωνιαν, και αφου αφηκε να παρελθουν όλαι αι υπο των Κανονων Διαδικασιας της Γενικης Συνελευσεως παρεχομεναι προθεσμιαι, η Ελληνικη Κυβερνησις ευρισκεται εις την αναγκην να απευθυνθη εις τα Ηνωμενα Εθνη, ινα ζητηση παρ' αυτων οπως ευρουν θεραπειαν της καταστασεως ταυτης, αποδεχομενα λυσιν υπαγορευομενην υπο της δικαιοσυνης, της αξιοπρεπειας και των ιερων αρχων, των εξαγγελθεισων δια του Καταστατικου Χαρτου. Προσφευγει εις την Γενικην Συνελευσιν, εν τη πεποιθησει ότι αύτη θα επιτελεση εργον εποικοδομητικον δια την ειρηνην και την ελευθεριαν».
Πολιτικη Νταλλες Πριν και μετα την καταθεση της προσφυγης, τοσο οι ελληνικοι εκεινοι παραγοντες που πιστευουν, για διαφορους ο καθενας λογους, ότι δεν θαπρεπε να ανακινηθει το θεμα στο διεθνη οργανισμο, όσο και οι Αγγλοι και Αμερικανοι καταβαλλουν προσπαθειες για να τη ματαιωσουν ή να πεισουν την κυβερνηση Παπαγου να την εγκαταλειψει. Ο Πιπινελης αφηγειται ότι τον Σεπτεμβριο του 1954, «φιλος του εν Αγγλια, διακεκριμενος δημοσιογραφος», επειτα απο μια συνομιλια με τον αρμοδιο Αγγλο υπουργο του εγραψε, ότι το συμπερασμα του ειναι ότι «ενω η αγγλικη κυβερνησις θα ειπη «όχι» εις τα Ηνωμενα Εθνη και δεν σκεπτεται να εγκαταλειπη την χαραχθεισαν πολιτικην της, αντιμετωπιζει όμως τα πραγματα με ευρυτερον πνευμα». Και προτεινε ως «διεξοδο» να γινει μια συνεννοηση για καποια μορφη «ενωσεως», με την προϋποθεση «ότι θα πρεπει να επελθη καποια συμφωνια μεταξυ μας, δια την αντιμετωπισιν του κομμουνιστικου κινδυνου. Πρεπει — συνεχιζε, κατα τον Πιπινελη, ο Αγγλος επιστολογραφος του — να εξασφαλισθωμεν ότι οι Κυπριοι εργαται οι εργαζομενοι εις τας στρατιωτικας μας εγκαταστασεις θα παραμεινουν νομιμοφρονες και ότι δεν θα εγκαθιδρυθη εν Κυπρω κυπριακη διοικησις εχθρικη προς ημας...». Ο Πιπινελης στελνει την επιστολη στον πρωθυπουργο με τον γιο του Λ. Παπαγο, διπλωματικο υπαλληλο, αλλα ο Στραταρχης δε δινει συνεχεια. 84 Ο Παπαγος πιστευει ότι αυτες ειναι παραπλανητικες προσπαθειες των Αγγλων για να σταματησουν την υποστηριξη της ελληνικης προσφυγης. Τον Οκτωβριο, η αγγλικη πρεσβεια της Αθηνας διαβιβαζει προτασεις στον Παπαγο για αυτοκυβερνηση με αοριστη υποσχεση μελλοντικης Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αυτοδιαθεσεως, με τον Κ. Μανιαδακη. 85 Εναντιον της προσφυγης ειχαν ταχθει απο την αρχη οι Αμερικανοι: «... απο του Ιανουαριου 1954 — γραφει ο Πιπινελης — ο εν Αθηναις πρεσβευτης των Ηνωμ. Πολιτειων, δεν επαυε να συμβουλευη την ελληνικην κυβερνησιν υπο το ως ανω πνευμα. Εις τον εν Ουασιγκτον επιτετραμμενον μας αφ' ετερου επειτα απο πολλας εξοχως αποθαρρυντικας προειδοποιησεις, ελεγετο εν τελει την 30ην Αυγουστου επισημως ότι το Σταιητ Ντεπαρτμεντ κατεληγεν εις την αποφασιν αποχης απο την ψηφοφοριαν περι εγγραφης και ότι η στασις της αμερικανικης αντιπροσωπειας επι της ουσιας θα εκρινετο εκ του περιεχομενου των υποβληθησομενων προτασεων». 86 Πριν απο την καταθεση της προσφυγης, στις 28 Ιουλιου, ο Νταλλες εστειλε προσωπικο μηνυμα στον Παπαγο: Τον «συμβουλευε» να μην προχωρησει στην προσφυγή και προσφερε τη «φιλικη μεσολαβηση» της αμερικανικης κυβερνησεως προς λυση του ζητηματος κατα προοδευτικα σταδια. Ο Παπαγος δινει στον Νταλλες, κατα τη συναντηση τους στο Παρισι, τον Οκτωβριο, υπομνημα και προσωπικη επιστολη για τον προεδρο των ΗΠΑ και ζητει απο την αμερικανικη κυβερνηση να τηρηση τουλαχιστο ουδετερη σταση κατα τη συζητηση του Κυπριακου. Ο Νταλλες απαντα τις 16 Νοεμβριου με αλλη επιστολη του, στην οποια τονιζει: «... αν και δεν αντεστημεν εις την επιθυμιαν της ελληνικης κυβερνησεως οπως φερη την κυπριακην υποθεσιν εις την προσοχην της Συνελευσεως, θα ειμεθα υποχρεωμενοι να καταψηφισωμεν πασαν επι της ουσιας αποφασιν». Και συνεχιζει: ...συνιστω επιμονως οπως η κυβερνησις σας ασκηση την φιλικην της επιρροην επι των μη κομμουνιστων Κυπριων ηγετων ίνα τους ενθαρρυνη εις σοβαρας διαπραγματευσεις μετα των βρεταννικων αρχων. Και ημεις κατα τον ιδιον τροπον θα χρησιμοποιησωμεν την επιρροην μας οπως ενθαρρυνωμεν την βρεταννικην κυβερνησιν ινα ενεργως επιδιωξη τοιαυτας διαπραγματευσεις». 87 Νεα επιστολη του Νταλλες, με το ιδιο πνευμα, επιδιδει ο Αμερικανος πρεσβευτης στον Παπαγο, τον Δεκεμβρη, την παραμονη της αποφασεως της Γενικης Συνελευσεως: Παρ' όλο που η κυβερνηση Παπαγου ειχε διαπραγματευτει με τους Αμερικανους ακομα και το περιεχομενο της προσφυγης, 88 ωστε, με την αοριστη και ηπια διατυπωση της, να τους διευκολυνει να τηρησουν τουλαχιστο ευμενη ουδετεροτητα, ο υπουργος των Εξωτερικων των ΗΠΑ ειδοποιει ότι θα την καταψηφισουν. Στις 24 Σεπτεμβριου γινεται η ψηφοφορια για την εγγραφη του Κυπριακου στην ημερησια διαταξη της Γενικης Συνελευσεως. Η ελληνικη αιτηση συγκεντρωνει 30 ψηφους υπερ, 19 ψηφιζουν κατα και σημειωνονται 11 αποχες. Υπερ της ελληνικης αιτησεως ψηφιζουν τα σοσιαλιστικα κρατη, 12 αφρικοασιατικα, 10 λατινοαμερικανικα. Εναντιον όλες σχεδον οι χωρες της Δ. Ευρωπης. Οι Ηνωμενες Πολιτειες κανουν αποχη. Κατα τις συζητησεις που επακολουθουν στην Πολιτικη Επιτροπη και τη Γενικη Συνελευση, τον Δεκεμβριο, η αγγλικη και αμερικανικη αντιδραση ειναι ισχυροτερη και πιο οργανωμενη. Τελικα προωθειται ενα σχεδιο, το οποιο προβαλε η αντιπροσωπεια της Νεας Ζηλανδιας και που ύστερα απο τροπολογιες και παρασκηνιακες συζητησεις διαμορφωνεται ως εξης: «Η Γενικη Συνελευση θεωρουσα ότι, προς το παρον, δεν φαινεται σκοπιμον να υιοθετηση μια λυσιν επί του Κυπριακο υ, απο φασιζει να μην ασχο ληθη περαιτερω με το θεμα «εφαρμο ηγς υπό την αιγιδα των Ηνωμενων Εθνων της αρχης της ισοτητο ς των Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
δικαιωματων και της αυτοδιαθεσεως των λαων εις τον πληθυσμόν της Κυπρου». Το σχεδιο αυτο, που ηταν αποτελεσμα συμβιβασμου και ψηφιστηκε απο την ελληνικη, την αγγλικη και την αμερικανικη αντιπροσωπεια, συγκεντρωσε 50 ψηφους υπερ. Σημειωνονται 8 αποχες (των σοσιαλιστικων κρατων). Η αγγλικη διπλωματια εξασφαλιζει μια νικη με την αποκρουση του ελληνικου σχεδιου. Αλλα το Κυπριακο εχει προβληθει σαν διεθνες θεμα. Η κυβερνηση Παπαγου δεχεται πολλες επικρισεις απο την τοτε κοινοβουλευτικη και εξωκοινοβουλευτικη αντιπολιτευση (η ΕΔΑ δεν ειχε βγαλει κανενα βουλευτη στις εκλογες του 1952) για κακο χειρισμο της προσφυγης και χλιαρη υποστηριξη της. Ο ιστορικος Άμαντος γραφει: ...«Δυστυχως η υποστηριξις της ορθης προσφυγης δεν εγινεν, οπως έπρεπε. Υπό την πιεσιν φιλων συμμαχων, των Αμερικανων, ως φαινεται, η Ελλας δεν υπεστηριξε με όλας της τας δυναμεις αλλα μαλλον τυπικως το ζητημα εις τα Ηνωμενα Εθνη». 89 Φυσικα, και αν ακομα γινοταν δεκτη η προσφυγη δε θα «εδιδε την αυτοδιαθεσιν εις τους Κυπριους», οπως προσδοκουσε ο Άμαντος. Οπως ειναι γνωστο, η Γενικη Συνελευση μονο συστασεις εχει δικαιωμα να κανει.
Ενοπλος αγωνας Η ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΗ απορριψη της ελληνικης προσφυγης στον ΟΗΕ εκανε βαθεια αισθηση στην Κυπρο και στην Ελλαδα. Με διαδηλωσεις, στη Λευκωσια, στην Αθηνα και σε αλλες πολεις, οι Ελληνες εκδηλωνουν την αγανακτηση τους γι' αυτη την περιφρονηση των βασικων αρχων της αυτοδιαθεσεως των λαων που στο όνομά τους χυθηκε τοσο αιμα στο δευτερο παγκοσμιο πολεμο. Στην Ελλαδα αρχιζει να φουσκωνει η λαικη αγανακτηση. Στην Κυπρο ενισχυεται η θεση εκεινων που υποστηριζουν ότι δεν πρεπει να περιμενουμε τιποτε απο τις ειρηνικες διαδικασιες και ότι μονο με αποφασιστικο, και μαλιστα ένοπλο αγωνα θα απελευθερωθει ο Κυπριακος λαος. Τη νυχτα της 31ης Μαρτιου — 1ης Απριλιου 1955, ισχυρες εκρηξεις συγκλονιζουν τη Λευκωσια, την Αμμοχωστο, τη Λαρνακα, τη Λεμεσο και μερικες μικρες πολεις. Στη Λευκωσια, ο κεντρικος ραδιοσταθμος και το κτιριο της Αρχιγραμματειας παθαινουν σοβαρες καταστροφες απο πυρκαγιά, που ακολουθει τις εκρηξεις. Στην Αμμοχωστο ένας μαχητης πεθαινει απο ηλεκτροπληξια, καθως επιχειρει να κοψει ηλεκτρικα καλωδια. Στη Λαρνακα η αστυνομια πιανει πεντε μαχητες των ομαδων δολιοφθορων. Πολλες βομβες πεφτουν στα σπιτια ανωτερων Αγγλων αξιωματικων, στρατιωτων και αστυνομικων. Την ιδια νυχτα κυκλοφορει η πρωτη προκηρυξη, με την υπογραφη «Ε.Ο.Κ.Α. Ο Αρχηγος Διγενης», που καλει τους Κυπριους και ολους τους Ελληνες στον αγωνα «για τη λευτερια της Κυπρου μας». 90 Οι πρωτες σκεψεις για ένοπλο αγωνα στην Κυπρο ειχαν γινει στη Λευκωσια και στην Αθηνα απο το 1950—51 (Γ. Στράτος, Σάββας και Σωκρατης Λοϊζίδης, Αχ. Κυρου κ.λ.). Η μελετη του θεματος ειχε ανατεθει στον Γριβα, ο οποιος πραγματοποιησε το πρώτο ταξιδι στην Κυπρο το 1951. Το εγχειρημα εμφανιζοταν πολυ δυσκολο: Αγγλοι και Αμερικανοι εμπειρογνωμονες, που ειχαν επι τοπου μελετησει επανειλημμενα το ζητημα κατεληξαν στο συμπερασμα ότι η Κυπρος δεν προσφεροταν για ανταρτικο για λογους εδαφικους και γεωγραφικους (διαμορφωση των βουνων της, ευκολος αποκλεισμος της απο τη θαλασσα κ.λ.), αλλα και ψυχολογικους. Ο Γριβας ειχε επαφες και με τον αρχηγο του ΓΕΣ στρατηγο Κοσμα. Στα Απομνημονευματα του ο Γριβας γραφει ότι ο στρατηγος Κοσμας ηταν υπερ του ενοπλου αγωνα στην Κυπρο, ο Παπαγος όμως και οι στενοι συνεργατες του ηταν ριζικα αντιθετοι και τον ειδοποιησαν μαλιστα ότι, αν συνεχισει τις κινησεις και προετοιμασιες, θα τον συλλαβουν. 91 Αλλες όμως πηγες βεβαιωνουν ότι πισω απο τον στρατηγο Κοσμα κρυβοταν και ο ιδιος ο Παπαγος, που, για λογους εξωτερικης πολιτικης, δεν ηθελε Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
να αποκαλυφθει ότι ενισχυει ενα ένοπλο κινημα κατα συμμαχου χωρας του ΝΑΤΟ. Το 1952 εγιναν δυο συσκεψεις στην Αθηνα υπο την προεδρια του Μακαριου και αποφασιστηκε η συγκροτηση επιτροπης για την οργανωση του ενοπλου αγωνα στην Κυπρο.92 Ο Γριβας πραγματοποιησε και αλλα δυο ταξιδια στην Κυπρο και, το Μαρτη του 1954, έγινε η πρωτη μεταφορα οπλων και πυρομαχικων με ιστιοφορο. Αλλη αποστολη οπλων που έγινε το Γεναρη του 1955 με το ιστιοφορο «Αγιος Γεωργιος» έπεσε σε παγιδα των Αγγλων. Κατασχέσαν οι Αγγλοι τα οπλα και έπιασαν όσους τα συνοδευαν και το πληρωμα του ιστιοφορου. Οι αγγλικες αρχες που ειχαν ηδη πληροφοριες ότι κατι ετοιμαζεται, δυναμωσαν την επιτηρηση του νησιου και τα αστυνομικα μέτρα. Ο Γριβας, με τη βοηθεια των στελεχων δυο οργανωσεων νεολαιας (ΟΧΕΝ και ΠΕΟΝ), οργανωσε τις μαχητικες ομαδες της Ε.Ο.Κ.Α. (Εθνικη Οργανωσις Κυπριων Αγωνιστων).93 Ο τοτε υπουργος των Εξωτερικων Στεφανοπουλος ηταν ενημερος για τις προετοιμασιες. Το ισχυρο κομμα της Αριστερας στην Κυπρο (ΑΚΕΛ) διαφωνησε με την τακτικη του ένοπλου αγωνα. Και αμεσως μετα την εκδηλωση των δυναμικων ενεργειων της Ε.Ο.Κ.Α. καταγγελε ανοικτα την οργανωση αυτη. Το ΑΚΕΑ διακηρυσσε ότι ο αγωνας πρεπει να γινει με απεργιες, διαδηλωσεις και με διπλωματικες ενεργειες. Αλλα στην προπαγανδιστικη επιθεση κατα της Ε.Ο.Κ.Α. πρωτοστατουσε το ΚΚΕ και ο τοτε αρχηγος του Ν. Ζαχαριαδης, που χαρακτηριζε το Γριβα «ψευτοδιγενή», «τρακατρούκα» κ.λ. Εκτος απο δογματικες αποψεις (κατα της «ατομικης» τρομοκρατιας, ακαταλληλο το εδαφος της Κυπρου για ένοπλο αγωνα κ.λ.), στην εντονη αυτη αντιθεση του ΚΚΕ με την δραση της Ε.Ο.ΚΑ. συντελλεσε ασφαλως και το προσωπο του αρχηγου της με τη γνωστη δραση στην κατοχη επικεφαλης της Χ. Μετα την καθαιρεση του Ζαχαριαδη (1956), το ΚΚΕ αλλαξε γραμμη και απεναντι στο ένοπλο κυπριακο κινημα. Ετσι, σε ενα χαιρετιστηριο του προς τους «πατριωτες αγωνιστες της Κυπρου», το Φεβρουαριο του 1957, τους καλουσε να δυναμωσουν την ενοτητα τους και να συνεχισουν «ακλονητοι τον αγωνα που διευθυνουν οι πατριωτικες οργανωσεις ΑΚΕΛ, Εθναρχια και ΕΟΚΑ». 94 Στο ΑΚΕΛ η επιθεση κατα της ΕΟΚΑ προκαλεσε εσωτερικη κριση. Ηγετικοι του παραγοντες διεφωνησαν και, με επικεφαλης τον γιατρο Βασο Λυσαριδη, συγκροτησαν ενοπλες ομαδες της Αριστερας, που αγωνιστηκαν παραπλευρα με την ΕΟΚΑ. Ο Γριβας παντως ακολουθησε, με καποιες διακυμανσεις, έντονη αντικομμουνιστικη γραμμη.
Οι Τουρκοι στο προσκηνιο Τον Απριλη και Μαη 1955, η Κυπρος συγκλονιζεται απο τις μαχητικες διαδηλωσεις των νεων. Στις 25 Μαΐου, σκαει ωρολογιακη βομβα κατω απο το καθισμα του κυβερνητη Αρμιτέιζ, στον κινηματογραφο «Πάλλας». Η αποπειρα όμως απετυχε γιατι ο Αρμιτέιζ ειχε φυγει πριν απο την καθορισμενη ωρα. Στο μεταξυ ο Μακαριος, συνεχιζοντας τη διαφωτιστικη εκστρατεια του για το Κυπριακο, πηγαινει στο Μπαντούγκ για να συναντησει τους αντιπροσωπους των Αφρικανικων και Ασιατικων κρατων. Τον Ιουνιο του 1955, ο πρωθυπουργος της Μ. Βρεταννιας Ηντεν αναγγελλει στη Βουλη των Κοινοτητων, ότι καλεσε τις κυβερνησεις της Ελλαδας και Τουρκιας σε τριμερη διασκεψη στο Λονδίνο. Η αγγλικη πολιτικη πραγματοποιει, με τον τροπο αυτο, ενα πονηρο ελιγμο. Απο τη μια, εγκαταλειπει την τακτικη του «ουδεποτε» και αναγνωριζει επισημα την ύπαρξη Κυπριακου προβληματος, απο την αλλη όμως επιδιωκει να αχρηστευσει νεα τυχον προσφυγη στον ΟΗΕ και, ταυτοχρονα, μπαζει την Τουρκια σαν ισοτιμο παραγοντα στις υποθεσεις της Κυπρου. Η τουρκικη κυβερνηση ειχε δειξει στην αρχη περιορισμενο ενδιαφερον για το Κυπριακο. Οσοι υποστηριζουν ότι θα έπρεπε να αναμενεται οπωσδηποτε η βιαιη τουρκικη αντιδραση στον αγωνα για την αυτοδιαθεση επικαλουνται δηλωσεις του Κιοπρουλού του Απριλιου 1954, καθως και το Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
γεγονος ότι το καλοκαιρι του 1954, ο Τουρκος πρεσβευτης ειχε παρακαλεσει τον Παπαγο να μη θιξει το Κυπριακο κατα τη συναντηση του με τον Μεντερες που περνουσε απο το αεροδρομιο του ελληνικου.95 Ή και παλαιοτερες δηλωσεις Τουρκων επισημων. 96 Κανενας όμως δεν αρνειται ότι η έντονη και συστηματικη αντιδραση του τουρκικου παραγοντα εμφανιζεται το 1955 — μετα την ενταση του αγωνα στην Κυπρο και τη διεθνοποιηση του Κυπριακου — με τη σαφη υποκινηση των Αγγλων. Τον Ιουνιο του 1954, ο ανταποκριτης των «Ταιμς της Νεας Υορκης» τηλεγραφουσε απο την Αγκυρα: «... όσον αφορα την Τουρκια, γινοταν προοδευτικα πασιφανες ότι το αγγλικο παιγνιδι «διαιρει και βασιλευε» κερδιζε σε ορμητικοτητα και ότι η Αγκυρα θα έπεφτε σε παγιδα και θα αποτελουσε το πρωτο θυμα ενος MADE IN ENGLAND ανθελληνικου κινηματος...» 97 Το καλοκαιρι του 1955 αρχιζουν να κυκλοφορουν στις τουρκικες συνοικιες προκηρυξεις της οργανωσης ΚΙΤΕΜΠ (που αργοτερα μετονομαζεται σε VOLKAN και το 1957 σε ΤΜΤ), που καλουν τους Τουρκοκυπριους σε αγωνα κατα των Ελληνοκυπριων. Ταυτοχρονα Τουρκοι αστυνομικοι αρχιζουν να εκπαιδευουν νεαρους Τουρκοκυπριους στα οπλα. Τον Ιουλιο, ο στραταρχης sir John Harding, γνωστος ως ο διωκτης των Μαου - Μαου στην Κενυα, επισκεπτεται την Αγκυρα, ενω ο Βρεταννος υπουργος των Αποικιων Λέννοξ Μπόυντ πηγαινει στην Κυπρο για να πεισει το Μακαριο να δεχτει Συνταγμα αυτοκυβερνησεως. Ο Αρχιεπισκοπος και, γενικα, η κυπριακη ηγεσια τασσονται εναντιον της συμμετοχης της Ελλαδας στην Τριμερη του Λονδινου. Ο Μακαριος φευγει αμεσως για την Αθηνα για να ενημερωσει την ελληνικη κυβερνηση που εχει στο μεταξυ αποδεχτει την προσκληση για την Τριμερη, στις αποψεις της Εθναρχιας. Εδω, μετα τις συνομιλιες του, δηλωνει στους δημοσιογραφους: « (...) Η Αγγλια ευρισκομενη υπο την πιεσιν της διεθνους κοινης γνωμης και ενοχλουμενη διαρκως απο την αυξανομενην αντιστασιν του κυπριακου λαου και απο την αγανακτησιν της ελληνικης κοινης γνωμης, ηναγκασθη να αναθεωρηση την μεχρι τουδε αρνητικην στασιν της και να παραδεχτη ότι υφισταται ανοικτον Κυπριακον ζητημα. Με την παραδοχην της όμως αυτην η Αγγλια δεν αποσκοπει εις την επι τη βασει της αυτοδιαθεσεως ρυθμισιν του ζητηματος, αλλ' εις την εξευρεσιν λυσεως κατευναζουσης μεν την διεθνη κοινην γνωμην, διασφαλιζουσης όμως και το επι της νησου αποικιακον καθεστως. Απο της αποψεως ταυτης υπηρξεν ευφυες ευρημα η υπο της Αγγλιας απευθυνθεισα προς την Κυβερνησιν της Ελλαδος και Τουρκιας προσκλησις εις τριμερη διασκεψιν. (...) Φρονουμεν αδιστακτως ότι η συγκλησις της τοιαυτης διασκεψεως αποτελει παγιδα και παρελκυστικον μεσον προς τορπιλλισμον της εις τα Ηνωμενα Εθνη προσφυγης...» Τρεις μερες πριν απο τη συγκληση της διασκεψεως, συνερχεται στη Λευκωσια η Γ' Παγκυπρια Εθνικη Συνελευση, που διακηρυσει ότι: «μια και μονη ειναι η σταθερα και αναλλοιωτος θελησις του Κυπριακου λαου: να απαλλαγη των δεσμων της δουλειας του», αξιωνει να «εφαρμοσθη αμεσως επι της Κυπρου η αρχη της αυτοδιαθεσεως», καταγγελει τη βρεταννικη κυβερνηση ότι «δημιουργει ανωμαλον και επικινδυνον καταστασιν εν τη περιοχη ταυτη της Μεσογειου» και διαδηλωνει ότι «ουδεμιαν λυσιν του Κυπριακου ζητηματος θα αποδεχθη πλην της αμεσου εφαρμογης της αυτοδιαθεσεως». 98 Υπο την πιεση του Μακαριου, των κομματων της αντιπολιτευσεως και των λαικων οργανωσεων, η κυβερνηση καταθετει νεα προσφυγη, στις 25 Ιουλιου 1955, πριν εκπνευσει η προθεσμια. Ενω όμως ορισμενα τουλαχιστο απο τα κομματα της αντιπολιτευσεως ζητουν ή να μην παρει η Ελλαδα μερος στη Διασκεψη του Λονδίνου (Αριστερα) ή να παρει μονο αν οι Αγγλοι δεχτουν κατ' αρχην την αυτοδιαθεση των Κυπριων «εντος τακτης και ευλογου προθεσμιας» (Παπανδρεου, αρχηγος τοτε των Φιλελευθερων, Παπαπολιτης της ΕΠΕΚ και Αλαμανής του ΔΚΕΛ), η κυβερνηση προχωρει χωρις όρους στην Τριμερη: Εκει ο υπουργος των Εξωτερικων Στ. Στεφανοπουλος ζητει, καθορισμο χρονου Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
εφαρμογης της αυτοδιαθεσεως, αλλα συναντα την αδιαλλακτη αντιθεση του Τουρκου συναδελφου του Ζορλού και την αρνηση της Αγγλιας να δεσμευτει με οποιαδηποτε υποσχεση. Ο Αγγλος υπουργος των Εξωτερικων MacMillan αντικαθιστα το «ουδεποτε» με το «καποτε», αλλα δε δεχεται να καθορισει χρονο εφαρμογης της αυτοδιαθεσεως και προτεινει ένα σχεδιο αυτοκυβερνησεως, με το οποιο ο Κυβερνητης της Κυπρου διατηρει την ευθυνη για τα θεματα εξωτερικων σχεσεων, αμυνης και ασφαλειας και για το διορισμο του πρωθυπουργου του νησιου. Το σχεδιο προβλεπει επισης τη δημιουργια μιας συντονιστικης επιτροπης απο εκπροσωπους της Αγγλιας, Ελλαδας και Τουρκιας, που, με εδρα το Λονδίνο, θα έχει την εποπτεια της εφαρμογης του. Μια μερα προτου τελειωσει η Τριμερης Διασκεψη, στις 6 Σεπτεμβριου, οργανωμενες ομαδες χιλιαδων Τουρκων ξεσπασαν σε βαρβαροτητες κατα των Ελληνων στην Κωνσταντινουπολη και τη Σμυρνη. Ναοι συλληθηκαν και καταστραφηκαν, Ελληνες αξιωματικοι αποσπασμενοι στο στρατηγειο του ΝΑΤΟ προπηλακιστηκαν, και τα σπιτια τους ληστευθηκαν, ελληνικες περιουσιες λεηλατηθηκαν. Υπολογιζεται οτι 2500 ελληνικα καταστηματα, 5000 κατοικιες, 78 εκκλησιες, 70 σχολεια και 4 νεκροταφεια καταστραφηκαν ολοκληρωτικα ή επαθαν σοβαρες ζημιες και αρκετοι Ελληνες κληρικοι και πολιτες τραυματιστηκαν απο τα μαινομενα στιφη, που ειχε υποκινησει σε επιθεση κατα των Ελληνων η κυβερνηση Μεντερες. Ηταν ο μεγαλυτερος εκβιασμος που ασκουσε η αγγλικη πολιτικη εναντιον της Ελλαδας για να εγκαταλειψει το αιτημα της αυτοδιαθεσεως των Κυπριων, να δεχτει την Τουρκια ως ισοτιμο ενδιαφερομενο στο Κυπριακο και να κλεισει το θεμα με ενα συμβιβασμο. Οι βανδαλισμοι της 6ης Σεπτεμβριου ηταν η απαρχη του διωγμου και της εξοντωσεως του Ελληνισμου της Κωνσταντινουπολης. Για προσχημα χρησιμοποιηθηκε μια εκρηξη στο οικημα του τουρκικου προξενειου Θεσσαλονικης, που, οπως αποδειχτηκε, ειχε οργανωθει απο τον ιδιο τον Τουρκο προξενο και απο πράκτορες της Ιντζελλιντζενς Σερβις. 99 Οι βανδαλισμοι της Κωνσταντινουπολης και της Σμυρνης προκαλουν έξαψη στην Ελλαδα και την Κυπρο. Η οργη του ελληνικου Λαου στρεφεται και κατα της Αγγλιας που ηταν ο πραγματικος υποκινητης της κυβερνησεως της Αγκυρας αλλα και εναντιον όλων των δυτικων συμμαχων του ΝΑΤΟ, που ειχαν αποφυγει να καταδικασουν τις τουρκικες βαρβαροτητες. Την αγανακτηση κατα των δυτικων δυναμωνει ενα «μηνυμα» του υπουργου των Εξωτερικων των ΗΠΑ Νταλλες, που θετει σε ιδια μοιρα, απο αποψη ευθυνων, την Ελλαδα και την Τουρκια και ειναι συνταγμενο σε υφος σχεδον διαταγης προς τις δυο κυβερνησεις: «Παρηκολουθησα μετ' ανησυχιας — αναφερει το μηνυμα — την επικινδυνον επιδεινωσιν των ελληνοτουρκικων σχεσεων εξ αιτιας του ζητηματος της Κυπρου. Ανεξαρτητως των αιτιων αυτης της διαφωνιας, τα οποια ειναι περιπλοκα, και πολλα, πιστευω ότι η ενοτης της Βορειοατλαντικης Κοινοτητος, ητις αποτελει την βασιν της κοινης ημων ασφαλειας, δεον οπως αποκατασταθη ανευ χρονοτριβης. Δεν δυναμαι να πιστευσω ότι ενωπιον τοσων κοινων επιτευξεων, οιοδηποτε προβλημα θα διαταραξη επι μακρον την πορειαν της ελληνοτουρκικης φιλιας. (...). Ως εκ τουτου παροτρυνω Υμας, οπως καταβαλητε πάσαν προσπαθειαν προς τον σκοπον οπως η αποτελεσματικοτης της συνεργασιας σας μη κλονισθη, εξ αιτιας των διαφωνιων της παρουσης στιγμης. Εχω την πεποιθησιν ότι το πνευμα της στενης συνεργασιας το οποιον τοσον συχνα επεδειξαν εις το παρελθον η Ελλας και η Τουρκια, ως μελη του Οργανισμου των Ηνωμενων Εθνων, του Βορειατλαντικου Συμφωνου και της Βαλκανικης Συμμαχιας, θα καταστηση Υμας ικανους, οπως αρθητε υπερανω των αμέσων διαφορων, προς το συμφερον της ενοτητος του ελευθερου κοσμου». «Δεν υπαρχει εις το τηλεγραφημα αυτο — παρατηρουσε ο ανεξαρτητος βουλευτης της Αριστερας Μιχ. Κυρκος — ουτε ιχνος συμπαθειας προς τον Λαον, που τοσα συνεισεφερεν εις τον αγωνα της ελευθεριας (...) ουτε μια λεξις εκδηλωνουσα, κατα καποιον τροπον συμμετοχην εις την δικαιαν εξαναστασιν ενός λαου που επληγη εις τα καιρια...». 100 Την οργη και την αγανακτηση που ειχαν προκαλεσει στην Ελλαδα οι βανδαλισμοι της Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Κωνσταντινουπολης και της Σμυρνης και το «ιταμον μηνυμα Νταλλες», οπως το αποκαλεσε ο τυπος, αποκορυφωνει η αποφαση του ΟΗΕ πανω στη νεα ελληνικη προσφυγη για το Κυπριακο. Αυτη τη φορα (10η Συνοδος), η Γενικη Συνελευση αρνειται και να εγγραψει το θεμα στην ημερησια διαταξη. Ο αγγλικος ελιγμος έχει φερει αποτελεσματα. Και οι Ηνωμενες Πολιτειες ψηφιζουν αυτη τη φορα εναντιον της εγγραφης. Η προταση της πλειοψηφιας της Πολιτικης Επιτροπης να μη εγγραφει το Κυπριακο στην ημερησια διαταξη εγκρινεται απο τη Γενικη Συνελευση με ψηφους 28 κατα 22 και 10 αποχες. Υπερ της εγγραφης ψηφιζουν τα σοσιαλιστικα, τα περισσοτερα αραβικα κρατη και η Ισλανδια. Χαρακτηριστικη για το κλιμα που επικρατει εκεινη τη στιγμη στην Ελλαδα ειναι μια ειδηση που δημοσιευτηκε στις εφημεριδες: «Ο αρχηγος του ΓΕΕΘΑ στρατηγος Δόβας εκληθη εις το υπουργικον Συμβουλιον δια να διατυπωση απο τεχνικης πλευρας τας συνεπειας ενδεχομενης αποχης της Ελλαδος απο το ΝΑΤΟ». 101 Εστω και αν πισω απο την πληροφορια αυτη κρυβοταν κυβερνητικη «μπλοφα», η ειδηση ειναι χαρακτηριστικη για την ατμοσφαιρα των ημερων εκεινων στη χωρα μας. Ακομα και ο φιλοκυβερνητικος τυπος, ευθυγραμμιζομενος με την κοινη γνωμη, φτανει να θετει ζητημα να αποχωρησει η Ελλαδα απο το ΝΑΤΟ. Ετσι η «Καθημερινη» γραφει σε κυριο αρθρο της: «Οσο ι παρακαθηνται μαζι μας εις το ν ΝΑΤΟ μας ελακτισαν (. . ) οι συνεταιρο ι του Ατλαντικου δεν ειναι ιδικοι μας συμμαχοι. Ειναι υπηρεται δυο μεγαλων, της Αγγλιας και Αμερικης. Ειναι αυτος ο ΝΑΤΟ, μια υπο αλλην μορφη Ιερα Συμμαχια. (...) Και αξιζει τον κοπο μια συμμετοχη εις τον ΝΑΤΟ; (...) Δεν μας χρειαζεται ο ΝΑΤΟ, δεν μας χρειαζεται η Ελληνοτουρκικη Συμμαχια, δεν θελουμε δεσμους, οι οποιοι απεκαλυφθησαν δεσμα...». 102 Στην Κυπρο, μολις εγινε γνωστη η αποφαση του ΟΗΕ, ξεσπασαν μεγαλες διαδηλωσεις σ' όλες τις πολεις. Στη Λεμεσο ο αγγλικος στρατος πυροβολει εναντιον των διαδηλωτων και σκοτωνει ένα νεαρο 16 χρονων, τον Ανδρεα Γεωργιου. Ο αντιδυτικος ανεμος που φυσα στην Ελλαδα ανησυχει τα Ανακτορα. Ο βασιλιας Παυλος, μολις γυριζει απο το ταξιδι του στη Γιουγκοσλαβια, απευθυνει διαγγελμα στον Ελληνικο Λαο, στο οποιο αναμεσα σε αλλα, λεγει: «Εις τοιαυτας στιγμας ειναι ευκολον να υποπεση τις εις σφαλματα, η δε ορθη δια το Εθνος οδος χαρασσεται αδιορατος μεταξυ των ακανθων και απαιτειται ψυχραιμια. (...) Ας μη παρασυρωμεθα απο τα δικαιολογημενα αισθηματα της στιγμης και ας ειμεθα βεβαιοι ότι η Ελλας δεν ειναι μονη. Διαθετει φιλους μεγαλους και ισχυρους και πολιτισμενους οι οποιοι με ελευθεραν την σκεψιν και την βουλησιν εχουν ιστορικως συνυφασμενην την τυχην των μεθ' ημων». 103 Η βασιλισσα Φρειδερικη παραθετει στο βιβλιο της επιστολη της προς τον Αμερικανο στρατηγο Μαρσαλ, οπου περιγραφει την ατμοσφαιρα εκεινης της εποχης στην Ελλαδα: «...μπορειτε να φαντασθητε ποσο καταστρεπτικη επιδρασι ειχε στον ελληνικο λαο η ανθελληνικη ψηφος ολων των Ατλαντικων Δυναμεων στον ΟΗΕ επι του Κυπριακου. Αισθανόμαστε σαν να μας εδωσε ο Δυτικος κοσμος ένα ισχυρο λακτισμα, που δεν το αξιζαμε, και σημερα επικρατει στην πατριδα μου μια απελπισμενη αγανακτησις, οχι μονον εναντιον των Βρεταννων, αλλα, δυστυχως, τη φορα αυτη, και εναντιον των Αμερικανων. Ο ελληνικος λαος εχει την αισθησι (... ) ό τι η Αμερικη, η χωρα την ο πο α ι βλεπαμε ως Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
προσφερουσα ηθικη ηγεσια στον κοσμο, επροδωσε — ο Θεος ξαιρει για ποιους υλικους και πολιτικους λογους — τα ιδανικα της. Μεγαλη πικρια επεκρατησε επισης και διοτι κανενας επισημος λογος συμπαθειας για τη βεβηλωση των ναων δεν ηλθε απο το υς Δυτικο υς Χριστιανους φιλους μας. Εκεινο δε που ερριξε περισσοτερο λαδι στη φωτια ηταν ένα μηνυμα του κυριου Νταλλες, το οποιο απευθυνοταν με τροπο πανομοιοτυπο προς τις κυβερνησεις Ελλαδος και Τουρκιας, προτρεποντας και τις δυο ν' ανταλλαξουν ασπασμο χωρις χρονοτριβη, διοτι διαφορετικα τα αμερικανικα δολλαρια πηγαινουν χαμενα (...) Αυτο ο λαος μας το εθεωρησε σαν ύβρι, που ηλθε την ωρα ακριβως ενος βαρυτατου πενθους. Η γνωμη των Ελληνων για το Δυτικο κο σμο και για την εννο ια των ιδανικων το υ και των ωραιων λογων του, εχει εγγισει το χαμηλοτερο δυνατο σημειο στην Ελλαδα. (...) το κλιμα ειναι αντινατοικο, αντιδυτικο και ουδετεροφιλο. Μπορειτε να φαντασθειτε τι θαυμασια ευκαιρια ειναι αυτη για την ανανεωμενη μορφη της παλαιας ρωσικης πολιτικης. Σας διαβεβαιω ό τι, για μια ακο μη φο ρα, ο συζυγο ς μο υ κι εγω βρεθηκαμε στη μεση ενος πολιτικου ψυχιατρειου.(...) λεγαμε μεταξυ μας: «Και τωρα τι γινεται;» Ο συζυγος μου αποφασισε ότι το πρωτο που επρεπε να κανη ηταν ν' αποκτηση έναν υπευθυνο Πρωθυπουργο. (...) Μεσα σε μερικες ωρες ο συζυγος μου διωρισε Πρωθυπουργο της Ελλαδος εναν νεον ανδρα, αυτοδημιουργητον, απο τη Μακεδονια. (...) Σας εχω ηδη πη προηγουμενως ότι ο συζυγος μου κι εγω εχομε βαθεια συναισθησι των ευθυνων της χωρας μας εναντι των ιδανικων του Δυτικου κοσμου, θα ειμαστε παντοτε ο,τιδηποτε κι αν συμβη, προσκολλημενοι σ' αυτα και θα προσπαθουμε να οδηγουμε την χωρα μας προς την κατευθυνσι αυτη. Τωρα χρειαζομαστε βοηθεια. Οχι τοσο υλικως, όσο ιδεαλιστικως· και η βοηθεια αυτη πρεπει να προελθη απο την Αμερικη.» 104
Δ' Π Ρ ΟΣ Τ Η Ν ΔΕ ΣΜ Ε Υ ΜΕ Ν Η Α ΝΕ Ξ ΑΡ Τ ΗΣΙ Α ΟΤΑΝ συνηλθε η Τριμερης Διασκεψη, η Ελλαδα βρισκοταν σε μια υποβοσκουσα κυβερνητικη κριση. Ο Παπαγος ηταν στα προθυρα του θανατου. Επικεφαλης της κυβερνησεως του Συναγερμου ηταν οι αντιπροεδροι Στ. Στεφανοπουλος και Π. Κανελλοπουλος, που όλοι τούς θεωρουσαν διαδοχους του Στραταρχη. Αυτοι πηραν την αποφαση για τη συμμετοχη στην Τριμερη. Τις 6 Οκτωδριου 1955, η κοινη γνωμη μαθαινει με εκπληξη οτι ο βασιλιας δεν εδωσε την εντολη σε κανενα απο τους δυο αντιπροεδρους, αλλα σε εναν απο τους νεωτερους στην ηλικια υπουργους, τον υπουργο των Δημοσιων Εργων Κ. Καραμανλη. Στα πολιτικα παρασκηνια κυκλοφορουν φημες, που δημοσιευονται και στις εφημεριδες ότι θα αλλαξει η πολιτικη στο Κυπριακο. Σε κυβερνητικη εφημεριδα ειχε δημοσιευτει αρθρο, προσκειμενου στα Ανακτορα υπουργου, που εκθειαζε τον Κ. Καραμανλη σαν νεο Ελ. Βενιζελο. Κυκλοφορουσε επισης η πληροφορια ότι ο Κ. Καραμανλης υποστηριζε τοτε στο υπουργικο Συμβουλιο ότι ηταν αναγκη να υπαρξει μετριοπαθεια στο Κυπριακο. Αργοτερα, το Δεκεμβριο του 1958, ο τεως διευθυντης του Πολιτικου Γραφειου του Π. Πιπινελη ανεφερε στον τυπο 105 ότι υπηρχε «μνημονιον», που συνταχθηκε το Σεπτεμβριο του 1955 και προβλεπε «καταπολεμησιν του κομμουνισμου» και για το Κυπριακο χαραζε μια νεα πολιτικη: «Θα δεηση, επομενως — ανεφερε το «μνημονιον» — να επιδιωχθη η ταχυτερα διευθετησις επι τη βασει μιας αληθους και ευρειας αυτοκυβερνησεως, παρεχομενης συναμα και γενικης διαβεβαιωσεως, ως προς την τελικην αυτοδιαθεσιν του πληθυσμου της». Απο τα αντικυβερνητικα κομματα και τον αντιπολιτευομενο τυπο εγινε μεγαλη εκμεταλλευση των καταγγελιων για το «μνημονιο». Τα τελη Ιανουαριου 1959, ο Κ. Καραμανλης, που οι αντιπολιτευομενοι τον καλουσαν να υποβαλει μηνυση κατα του Σωτηροπούλου (του τεως υπαλληλου του Πιπινελη, που έκανε τις καταγγελιες) εφερε μονος του το ζητημα στη Βουλη: ειπε ότι πραγματικα του ειχε δωσει ο Πιπινελης ενα σημειωμα με προτασεις του γενικα για την εξωτερικη πολιτικη που έπρεπε να ακολουθησει η Ελλαδα. Ειχε ζητησει και ο ιδιος ο Καραμανλης, δεδομενου ότι ο Παπαγος ηταν στα προθυρα του θανατου, να διατυπωσει γραπτες τις αποψεις του ο Πιπινελης Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
και του πηγε το σημειωμα στο γραφειο του, τις 26 ή 27 Σεπτεμβριου 1955. Αρνηθηκε παντως ότι το σημειωμα αυτο, που, κατα τη γνωμη του, δεν ειχε και τιποτε το μεμπτο, συνδεοταν με οποιαδηποτε διαπραγματευση, τουλαχιστο απο μερους του, με ξενους ή με Ελληνες για την αναληψη της πρωθυπουργιας.106 Εκεινη την εποχη ειχε γινει γνωστο ότι τρεις ανωτεροι Αγγλοι αξιωματουχοι (διπλωματες και μη), σε μακρα συνομιλια τους με τον Σπ. Μαρκεζινη προσπαθησαν να του εκμαιευσουν μια δηλωση για την πολιτικη του στο Κυπριακο, αν τυχον έπαιρνε την εξουσια. Η συζητηση εγινε απο μερους τους σε συσχετισμο με την κυβερνητικη κριση που θα ξεσπουσε με τον αναμενομενο θανατο του Παπαγου και με την αναζητηση μιας «φορμουλας» για το κλεισιμο του Κυπριακου. Οι απαντησεις που τους εδωσε ο αρχηγος των Προοδευτικων δεν τους ικανοποιησαν. Οπωσδηποτε ειναι αναμφισβητητο ότι τοσο τον συμμαχικο παραγοντα, όσο και τα Ανακτορα ανησυχουσε τοτε το αντιαγγλικο και αντιαμερικανικο πνευμα που ειχε καλλιεργηθει στην ελληνικη κοινη γνωμη, κυριως εξαιτιας του Κυπριακου. Ο Βασιλιας Παυλος ειχε εκφρασει απο το Μαιο του 1954 στον Σουλτσμπεργκερ τις ανησυχιες του για την προθεση του Πρωθυπουργου να φερει το Κυπριακο στον ΟΗΕ. Και, πολυ αργοτερα, τον Ιανουαριο του 1957, ο ιδιος αμερικανος δημοσιογραφος συνοψιζε ως εξης μια συνομιλια του με τον Καραμανλη: «Ειναι ανθρωπος της «Δυσεως» και θα παραμεινη έτσι ακομη και αν ειναι ο τελευταιος στην Ελλαδα. (...) τα 16 κομματα της αντιπολιτευσεως (...) του επιτιθενται στο ζητημα της Κυπρου. Ο ιδιος ειναι υπερ της μετριοπαθειας. Δεν θα επετρεπε διαδηλωσεις και ταραχες εναντιον των Αγγλων και προσπαθει να συγκρατησει τις συζητησεις εις την Βουλην. Επιδιωκει μια λογικη λυση αναγνωριζοντας ότι, ενω η Ελλας εχει δικαιον, θα πρεπει να ληφθουν υπ' όψιν και οι πολιτικες σκοπιμοτητες». 107 Με τις προγραμματικες δηλωσεις της κυβερνησεως του στη Βουλη, ο Καραμανλης υποσχεθηκε «θερμην συμπαραστασιν δια την απολυτον υποστηριξιν των δικαιων διεκδικησεων των Κυπριων». Η αντιπολιτευση (Γ. Παπανδρεου, Σπ. Μαρκεζινης, κλπ.) επισημαινει ότι λειπει η λεξη «αυτοδιάθεσις». 108 Οπωσδηποτε ειναι αναμφισβητητο, ότι ο νεος πρωθυπουργος υποστηριζει μια συμβιβαστικη λυση στο Κυπριακο. Εξαλλου η αποτυχια της Τριμερους, η παρεμβολη του τουρκικου παραγοντα, η αρνηση του ΟΗΕ να εγγραψει το Κυπριακο στην ημερησια διαταξη του εχει δημιουργησει ενα αδιεξοδο. Ο Καραμανλης επιθυμει μια συνεννοηση με τους Αγγλους για ενα ειδος αυτοκυβερνησεως. Αλλα οι αντιδρασεις των κομματων της αντιπολιτευσεως στην Ελλαδα, των κυπριακων παραγοντων και της κοινης γνωμης, τον εκαναν να δισταζει, να καθυστερει και, κυριως να επιδιωκει να εμφανιστει οποιαδηποτε λυση σαν πρωτοβουλια του Μακαριου.
Συνομιλιες Μακαριου Harding ΤΙΣ 3 Οκτωβριου, φτανει στην Κυπρο ο νεος Κυβερνητης sir John Harding, στραταρχης, αρχηγος του αυτοκρατορικου Γενικου Επιτελειου και ειδικος στην καταστολη απελευθερωτικων κινηματων (Κενυα, Μαλαισια). Την αλλη μερα συναντιεται με τον Αρχιεπισκοπο, στον οποιο προτεινει να δεχτουν οι Κυπριοι το σχεδιο αυτοκυβερνησεως, που ειχε αναπτυξει στην Τριμερη ο MacMillan. Ο Αρχιεπισκοπος αντιπροτεινει: να αναγνωρισει η αγγλικη κυβερνηση το δικαιωμα αυτοδιαθεσεως του Κυπριακου Λαου σα βαση για την επιλυση του προβληματος. Να εφαρμοστει Συνταγμα πληρους αυτοκυβερνησεως στη μεταβατικη περιοδο ως την αυτοδιαθεση. Ο χρονος της εφαρμογης της αρχης της αυτοδιαθεσεως να καθοριστει με κοινη συμφωνια της αγγλικης κυβερνησεως και των εκπροσωπων του Κυπριακου Λαου, που θα εκλεγουν αμεσως μετα την εφαρμογη του Συνταγματος.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Ειναι η πρωτη φορα που η κυπριακη ηγεσια δεχεται να συζητησει για μια μεταβατικη περιοδο αυτοκυβερνησεως. Μετα τρεις μερες ο Harding απορριπτει τις προτασεις Μακαριου και επιμενει στο πρωτο σχεδιο MacMillan. Ο Αρχιεπισκοπος αρνειται να δεχτει σα βαση για συζητηση του Κυπριακου το σχεδιο αυτο του Αγγλου υπουργου των Εξωτερικων, γιατι δεν αναγνωριζει την αρχη της αυτοδιαθεσεως και θετει την Τουρκια σαν ισοτιμο παραγοντα στη ρυθμιση των ζητηματων της Κυπρου. «Κατεστησαμεν σαφες — τονιζει ο Μακαριος — ότι το Κυπριακον ζητημα αφορα τον Κυπριακον Λαον και την Βρεταννικην κυβερνησιν και ότι ουδεμια αρμοδιοτητα εχει η Τουρκικη κυβερνησις να αναμιγνυεται ως ισοτιμος ρυθμιστης του πολιτικου μελλοντος της Νησου». 109 Οι συνομιλιες Μακαριου — Harding διακοπτονται. Η κυβερνηση Καραμανλη, την ιδια μερα, με τηλεγραφημα της στον Γενικο Προξενο της Ελλαδας στην Κυπρο Παππά, ζητει απο το Μακαριο να μη διακοψει τις διαπραγματευσεις. Ο προξενος απαντα ότι δεν μπορουν να συνεχιστουν οι διαπραγματευσεις στην Κυπρο και θαπρεπε ν' αναλαβει πρωτοβουλια η ελληνικη κυβερνηση. Σε μια συσκεψη του υπουργειου Εξωτερικων, τις 15 Οκτιοβριου, ο υπουργος Σπ. Θεοτοκης εξηγει για ποιους λογους η κυβερνηση πιστευει ότι πρεπει να συνεχιστουν οι διαπραγματευσεις. Ο Σπ. Θεοτοκης συναντηθηκε επανειλημμενα με τους πρεσβευτες της Αγγλιας και Τουρκιας και, τις 25 Οκτωβριου, στη συνοδο του ΝΑΤΟ στο Παρισι ειχε συνομιλια με τον MacMillan. Οι δυο υπουργοι συμφωνησαν ότι θα επρεπε να βρεθει μια «φορμουλα» που θα διευκολυνε το Μακαριο να επαναλαβει τις διαπραγματευσεις. Στο μεταξυ, ο Harding έχει εξαπολυσει αγρια τρομοκρατια και επιθεση για την καταστολη του απελευθερωτικου κινηματος στην Κυπρο. Η διπλωματικη και η στρατιωτικη πιεση στους Κυπριους και την Ελλαδα ειναι συνδυασμενη. Σκοπος να τους υποχρεωσουν να υποχωρησουν σε μια συμβιβαστικη λυση, που θα διασωζει κατα το δυνατο, τα αγγλικα συμφεροντα. Τις 19 Οκτωβριου, εκατονταδες κομμαντος, αρχιζουν επιχειρησεις στον Πενταδακτυλο, ενω στρατιωτες και αστυνομικοι κανουν ερευνες και «μπλοκα» στην Αμμοχωστο, Λεμεσο κλπ. Ο Harding απαγορευει να γιορταστει στην Κυπρο η επετειος της 28ης Οκτωβριου. Παρα την απαγορευση, χιλιαδες νεοι ξεχυνονται στους δρομους των πολεων με εθνικα συνθηματα και ελληνικες σημαιες. Τις 27 Οκτωβριου, διαδηλωτες ριχνουν βομβες κατα του στρατιωτικου σταθμου. Ο αγγλικος στρατος διαλυει τις διαδηλωσεις με τα οπλα. Στη Μορφου τραυματιζονται τρεις νεοι. Στην Αμμοχωστο γινονται εκατονταδες συλληψεις. Στη Λευκωσια αιματηρες συγκρουσεις στην οδο Ληδρας. Κατα τα μεσα Νοεμβριου ανταρτικες ομαδες της ΕΟΚΑ στηνουν ενεδρες και κανουν επιθεσεις κατα Αγγλικων στρατιωτικων τμηματων με αποτελεσμα να σκοτωθουν και να τραυματιστουν εικοσι περιπου Αγγλοι.110 Στις 27 και 28 Οκτωβριου γινονται μεγαλες διαδηλωσεις για την αυτοδιαθεση, στην Αθηνα, Θεσσαλονικη και Πατρα. Την 1η Νοεμβριου, ο Μακαριος ερχεται στην Αθηνα και έχει συνομιλιες με τον Κ. Καραμανλη. Επισης ο Hardingτ πηγαινει στα Λονδινο για να παρει νεες οδηγιες. Τις 21 Νοεμβριου, ο Harding, που έχει επιστρεψει στη Λευκωσια, επιδιδει στο Μακαριο τη νεα «φορμουλα» για το Κυπριακό, στην οποια έχει καταληξει η αγγλικη κυβερνηση, ύστερα απο τις συνομιλιες με την ελληνικη και απο σχετικες συμβουλες των Αμερικανων. Η «φορμουλα» ειναι η εξης: «Η κυβερνησις της Α.Μ. μετεχει των αρχων, αιτινες ενεσωματωθησαν εις τον καταστατικον Χαρτην των Ηνωμενων Εθνων, τον Χαρτην του Πότομακ και τον Χαρτην του Ειρηνικου, τους οποιους έχει προσυπογραψει. Δεν ειναι, όθεν, θεσις της Βρεταννικης Κυβερνησεως το ότι η αρχη της αυτοδιαθεσεως ουδεποτε δυναται να εφαρμοσθη εις την Κυπρον. Η αποψις της ειναι ότι τωρα η αρχη αυτη δεν ειναι προτασις δυναμενη να εφαρμοσθη και ενεκεν της παρουσης στρατηγικης καταστασεως και ενεκεν των συνεπειων τας οποιας θα έχη επι των σχεσεων μεταξυ των Δυναμεων του Βορειοατλαντικου Συμφωνου και εν τη Ανατολικη Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Μεσογειω. Οθεν, η Κυβερνησις πρεπει να ικανοποιηθη, ότι οιαδηποτε τελικη λυσις διασφαλιζει τα στρατηγικα συμφεροντα του Ηνωμενου Βασιλειου και των Συμμαχων του. Η Κυβερνησις της Α. Μ. έχει τωρα προσφερει μετρα ευρειας αυτοκυβερνησεως. Εαν ο κυπριακος λαος συμμετασχη εις την συνταγματικην εξελιξιν, η Κυβερνησις της Α.Μ. προτιθεται να εργασθη δια μιαν τελικην λυσιν, η οποια θα ικανοποιει τους ποθους του Κυπριακου λαου, εντος των πλαισιων των συνθηκων και των συμμαχιων, εις τας οποιας μετεχουν αι Χωραι αι ενδιαφερομεναι δια την άμυναν της Ανατολικης Μεσογειου. Η Κυβερνησις της Α.Μ. θα ειναι διατεθειμενη να συζητηση το μελλον της νησου μετ' αντιπροσωπων του Κυπριακου Λαου, όταν η αυτοκυβερνησις αποδειχθη προτασις δυναμενη να λειτουργηση ικανοποιητικως και ικανη να εξασφαλιση τα συμφεροντα όλων των τμηματων της κοινοτητος». 111 Ο Μακαριος απορριπτει αυτη την κυνικη ομολογια ότι τα στρατηγικα συμφεροντα των Μεγαλων Δυναμεων ειναι πανω απο τις διεθνεις αρχες που διακηρυσσουν οι ιδιες. Τονιζει στον Harding, ότι «δεν δυναται να δεχθη ότι συνθηκαι ή άλλαι οποθενδηποτε απορρεουσαι υποχρεωσεις της κρατουσης δυναμεως δυνατον καθ' οιονδηποτε τροπον να επηρεασουν την εφαρμογην του αναφαιρετου δικαιωματος αυτοδιαθεσεως του Κυπριακου Λαου» Οι συνομιλιες και παλι διακοπτονται. Η ελληνικη κυβερνηση απορριπτει επισης τη «φορμουλα», παρ' όλο που τη θεωρούσε «αναμφισβητητον προοδον». 112 Οι Αγγλοι ειχαν την εντυπωση ότι, για λογους προεκλογικους, η κυβερνηση Καραμανλη δεν ηταν σε θεση ουτε να πιεσει το Μακαριο, ουτε να παρει διαφορετικη θεση απο τους Κυπριους. Μετα την απορριψη της «φορμουλας» τους οι Βρετανοι εξαπολυουν νεο κυμα τρομοκρατιας στην Κυπρο για την καταστολη του απελευθερωτικου κινηματος. Τις 26 Νοεμβριου, ο Harding κηρυσσει κατασταση εκτακτου αναγκης στο νησι και καθιερωνει θανατικες ποινες για οσους θα μετεφεραν ή θα χρησιμοποιουσαν οπλα και εκρηκτικες όλες. Τη νυχτα της 13ης Δεκεμβριου, γινονται ομαδικες συλληψεις στελεχων και μελων του ΑΚΕΛ, που ο Κυβερνητης το θετει «εκτος νομου». Ταυτοχρονα ο Harding κινητοποιει 10.000 στρατιωτες σε εκκαθαριστικες επιχειρησεις κατα της ΕΟΚΑ. Τις 15 Δεκεμβριου, σε συγκρουση, στην τοποθεσια Μερσινάκι, σκοτωνεται ένας Αγγλος στρατιωτης και ο μαχητης της ΕΟΚΑ Χαρ. Μουσκος, εξαδελφος του Μακαριου. Τραυματιζονται τρεις ανδρες της ΕΟΚΑ απο τους οποιους οι δυο πεφτουν στα χερια των Αγγλων. Την πρωτοχρονια του 1956, ο Harding, στο ραδιοφωνικο του διαγγελμα, καυχιεται ότι «αι ημεραι της ΕΟΚΑ ειναι μετρημεναι και υφαινεται περιξ της ο ιστος της αραχνης». Μετα τη νεα διακοπη των διαπραγματευσεων, ο πρωθυπουργος της Μ. Βρεταννιας Ηντεν στελνει στον Καραμανλη, προσωπικο μηνυμα, το οποιο καταληγει ως εξης: «Πιστευω ότι, με τη συνεργασια σας, υπαρχει μεγαλη πιθανοτης να καταληξουμε απο κοινου σε μια λυση. Αν αποτυχωμε σ' αυτο, κανεις δεν ειναι δυνατον να προΐδη τις συνεπειες και τη βλαβη, που θα υποστη η κοινη δυτικη υποθεση. Κανω εκκληση στην Εξοχοτητα σας να αναλαβη αποφασιστικη πρωτοβουλια και να μεταδωση στον Μακαριο τις αποψεις μας. Πιστευουμε ότι, εαν το επιχειρησετε, υπαρχει ακομη περιπτωση, να μεταπεισετε τον Εθναρχη να αποδεχθη τις προτασεις μας. Στην περιπτωση αυτη θα ηταν δυνατον η μεν Κυπρος να κανη το πρωτο βημα για ενα ευτυχεστερο μελλον, εμεις δε να επανασυστησουμε τις φιλικες σχεσεις, που κατα παραδοση συνδεουν τις χωρες μας, πραγμα απαραιτητο για τη γενικοτερη δυτικη αμυντικη προσπαθεια». 113 Ταυτοχρονα κινουνται και οι Αμερικανοι. Ο Αμερικανος προξενος στη Λευκωσια Κόρτνεϋ (για τον οποιο ο Ηντεν γραφει ότι «η υποστηριξη του καθ' όλη τη διαρκεια των διαπραγματευσεων υπηρξε πολυτιμος») επισκεπτεται τον Μακαριο και του λεει ότι η αγγλικη «φορμουλα» ειναι ικανοποιητικη και θα επρεπε να τη δεχτει. Οι Αμερικανοι ανησυχουν ιδιαιτερα για την παραταση της αγγλοελληνικης διαμαχης στο Κυπριακο, γιατι υπαρχουν ενδειξεις ότι πλησιαζει μια σοβαρη διεθνης Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
κριση στη Μεση Ανατολη. Ο Κόρτνεϋ «προειδοποιει» το Μακαριο, ότι, αν απορριψει τις αγγλικες προτασεις, η ελληνικη προσφυγή στον ΟΗΕ θα συγκεντρωσει λιγοτερους ψηφους απο ο,τι το 1954 (όπως και εγινε). Κινουνται και οι πρεσβευτες της Αγγλιας και ΗΠΑ στην Αθηνα. Εχουν επανειλημμενες συναντησεις με τον Καραμανλη. Η κυβερνηση υποσχεται τελικα στους Αγγλους ότι θα καταβαλλει νεες προσπαθειες να πεισει τον Μακαριο να επαναλαβει το διαλογο με το Harding. Τη στιγμη εκεινη, αναμιγνυεται στο θεμα και ο βασιλιας Παυλος, που βρισκεται σε επισημη επισκεψη στο Παρισι: συναντιεται με τον εκει Αγγλο πρεσβευτη και τον διαβεβαιωνει ότι «η κυβερνησις θεωρει επιτυχη την εξευρεθεισαν φορμουλαν». 114 Τα Ανακτορα θεωρουσαν την παραταση του Κυπριακου σαν ενα απο τους μεγαλυτερους κινδυνους να ενισχυθουν οι αντιδυτικες και ουδετεροφιλες δυναμεις στην Ελλαδα και να χασει τις εκλογες ο Καραμανλης, στη νικη του οποιου απεδιδαν εκεινη την εποχη μεγαλη σημασια. Η Φρειδερικη — που επαιρνε δραστηρια μερος στα πολιτικα παρασκηνια — σε μια επιστολη της της 29ης Φεβρουαριου 1956, προς το στρατηγο Μαρσαλ, που την παραθετει στο βιβλιο της (106), γραφει: «Περασαμε μολις τη δυσκολωτερη περιοδο απο την εποχη της ανοδου του συζυγου μου στον θρονο. Φθασαμε ως το χειλος της αβυσσου (...) Οι εκλογες αυτες ησαν ικανες να σπασουν τα νευρα των ανθρωπων (....) Το αποτελεσμα τους θα ηταν, ειτε μια ουδετεροτης υπο κομμουνιστικο ελεγχο ειτε η συνεχισις της εκ παραδοσεως φιλοδυτικης πολιτικης, θα θυμασθε απο την τελευταια επιστολη μου τι ηταν εκεινο που δημιουργησε την ουδετεροφιλη τασι στην Ελλαδα. Ηταν το συναισθημα της Ελλαδος ότι εγκαταλειφθηκε εντελως απο το υς Δυτικους Συμμαχους της επι το υ θεματο ς της Κυπρο υ, καθως και η απουσια δυτικης κατανοησεως μετα τις ανθελληνικες ταραχες της Κωνσταντινουπολεως και της Σμυρνης. Ειναι παραξενο που ο λαος μας, αντι να αντιμετωπιση την προσβολη, ειναι ετοιμος να κατακρημνιση το σπιτι του επανω στο ιδιο του το κεφαλι. (...) Η πλειοψηφια ειναι μικρη, αλλα ο Καραμανλης ειναι ανδρας ισχυρος και εχομε εμπιστοσυνη ότι θα την χειρισθη καλα και με επιτυχια». Τις παραμονες των Χριστουγεννων πηγαινει στην Κυπρο, απεσταλμενος της κυβερνησεως, ο διευθυντης του υπουργειου Εξωτερικων Αλ. Λιάτης, που εχει συνομιλιες με τον Μακαριο και με τον Harding (χωριστα). Τις 9 Ιανουαριου 1956 επαναλαμβανονται οι διαπραγματευσεις Μακαριου — Harding. Ο Κυβερνητης επιμενει στο αρχικο σχεδιο. Ο Μακαριος αντιπροτεινει σχεδιο «γνησιας αυτοκυβερνησεως». Και συγκεκριμενα ζητει: όλες οι εξουσιες να ασκουνται απο τους αιρετους εκπροσωπους του Κυπριακου Λαου, εκτος απο κεινες που ρητα θα εξαιρουνται. Να παραμεινουν στον Κυβερνητη μονο οι αρμοδιοτητες για την αμυνα και τις εξωτερικες σχεσεις του νησιου, καθως και ο ρολος του ρυθμιστη του πολιτευματος. Η αντιπροσωπευση στη Βουλη να ειναι αναλογη με τη συνθεση του πληθυσμου. Ο Αρχιεπισκοπος τονιζει ότι παραμενει «αμεταβλητον το αιτημα περι ταχειας εφαρμογης εις την Κυπρον του δικαιωματος της αυτοδιαθεσεως» και ζητει, σαν προϋποθεση για την ειρηνευση του νησιου, την αρση των εκτακτων μετρων και την αμνηστευση όλων των πολιτικων αδικηματων. Στις προτασεις αυτες του Μακαριου που διατυπωνονται σε επιστολη του προς τον Χαρτινγκ της 2ας Φεβρουαριου, ο Κυβερνητης απαντα, με γραμμα του, τις 14 του ιδιου μηνα. Ο Harding τονιζει ιδιαιτερα ότι στη διαμορφωση του Συνταγματος αυτοκυβερνησεως της Κυπρου πρεπει να εχει λογο και η τουρκικη κοινοτητα. Εκτος απο την αμυνα και τις εξωτερικες σχεσεις, θα εμεναν στην αρμοδιοτητα του Κυβερνητη και τα θεματα Δημοσιας Ασφαλειας. «Το συνταγμα θα προνοη δια Βουλην με αιρετήν πλειοψηφιαν». (Αφηνει δηλαδη να εννοηθει, ότι θα υπηρχε παλι μια μειοψηφια διορισμενων απο τους Αγγλους βουλευτων). Ο πρωθυπουργος θα εκλεγεται απο τη Βουλη, «τη εγκρισει του Κυβερνητου». Στο υπουργικο συμβουλιο θα πρεπει να υπαρχει και τουρκικη αντιπροσωπευση. Ο Κυβερνητης ζητει απο το Μακαριο να χρησιμοποιησει όλη την επιρροη του για «να τεθη τερμα εις Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
την βιαν και την αναταραχην» και, αντι για την αμνηστεια που ζητει ο Αρχιεπισκοπος, υποσχεται να αρει ορισμενα απο τα εκτακτα μετρα, όταν ο ιδιος θα κρινει ότι το επιτρεπουν οι συνθηκες... Ο Αρχιεπισκοπος απευθυνεται τοτε στην ελληνικη κυβερνηση και ζητει τη γνωμη της, ενω συνεχιζει τις διαπραγματευσεις με τον Κυβερνητη. Η κυβερνηση Καραμανλη δισταζει να αναλαβει ευθυνες και, στις 17 Φεβρουαριου, δυο μερες πριν απο τις ελληνικες εκλογες, απαντα στον Μακαριο, ότι ειναι ελευθερος να δεχτει ή να απορριψει τις προτασεις και ότι, και στις δυο περιπτωσεις, θα εχει την υποστηριξη της.
Σύλληψη και εκτοπιση του Μακαριου ΣΤΟ ΣΗΜΕΙΟ αυτο των διαπραγματευσεων παρεμβαινει και ο Γριβας. Ο ιδιος γραφει στα Απομνημονευματα του ότι, απο τα μεσα Ιανουαριου, ειχε μετακινηθει στην περιοχη Κυκκου, με πρωτο σκοπο «την παρακολουθησιν των διαπραγματευσεων μεταξυ Αρχιεπισκοπου — Harding». 115 Και ότι, επειδη Αγγλος της Ιντελλιντζες Σερβις ειχε αποκαλυψει «εις ημετερον» ότι σκοπος της Βρεταννικης Κυβερνησεως ητο, και αν επηρχετο ακομη τοτε συμφωνια επι του Κυπριακου, η εξοντωσις και του τελευταιου «τριχιδίου», ως ειπε, της ΕΟΚΑ διεμηνυσε στον Αρχιεπισκοπο, ότι δε θα καταθεσει τα οπλα, αν δε δοθει γενικη πολιτικη αμνηστεια, δε φυγουν απο την Κυπρο τα στρατευματα που εφτασαν μετα την «έναρξιν του αγωνος», δε δοθουν εγγυησεις για την τηρηση των συμφωνιων και δε συμφωνηθει ότι η εσωτερικη ασφαλεια δε θα υπαχθει στον ελεγχο των Αγγλων. 116 Τις 25 Φεβρουαριου, ο Μακαριος απαντα στο Harding, με επιστολη του, στην οποια τονιζει ότι παρεμειναν πολλα σημεια ασαφη για το χαρακτηρα του Συνταγματος, επιμενει στην αναγκη να χορηγηθει γενικη αμνηστεια και καταληγει: «...εν τη επιθυμια ημων, οπως η Νησος διελθη τον μεχρι της εφαρμογης της αρχης της αυτοδιαθεσεως χρονον εν ειρηνη, προεβημεν εις πασαν δυνατην παραχωρησιν, περαν της οποιας δεν επιτρεπει να χωρησωμεν η εθνικη ημων συνειδησις και αξιοπρεπεια.» Τις 28 Φεβρουαριου φτανει στην Κυπρο ο υπουργος των Αποικιων της Αγγλιας Λεννοξ Μπόυντ και την αλλη μερα συναντιεται με τον Αρχιεπισκοπο. Ας παραθεσουμε όμως την αφηγηση των γεγονοτων απο τον ιδιο το Μακαριο, οπως την εκανε αργοτερα σε συνεντευξη του στο αμερικανικο περιοδικο «Λάιφ»: «Κατα την συναντησιν εκεινην ο σερ Τζων Μάρτιν, υφυπουργος των Αποικιων και ο Κυβερνητης ησαν παροντες. Αυτη η συναντησις εθεωρειτο αποφασιστικη και ο Λαος της Κυπρου ανεμενε την εκβασιν της με αγωνιαν. Ο κ. Λεννοξ Μπουντ μου εδιαβασε την ανακοινωσιν την οποιαν εσκεπτετο να καμη εντος ολιγων ημερων εις την Βουλην των Κοινοτητων, καθοριζων την αγγλικην πολιτικην επι του ζητηματος της νησου. Η ανακοινωσις περιειχε την αναγνωρισιν της αρχης του δικαιωματος της αυτοδιαθεσεως και ανεφερετο εις ενδεχομενην εφαρμογην Συνταγματος Αυτοκυβερνησεως. Προετεινα εις τον υπουργον να συμφωνησωμεν επι των γενικων γραμμων του Συνταγματος της Αυτοκυβερνησεως. Επεμεινεν εν τουτοις, ότι το έργον αυτο θα επρεπε να αφεθη εξ ολοκληρου εις τον ειδικον (συνταγματικον) επιτροπον τον οποιον θα διωριζε η βρεταννικη κυβερνησις. Κατα την ιδικην μου γνωμην το θεμα ητο θεμελιωδες. Ειχα την πεποιθησιν ότι η αναλογια της αντιπρο σωπευσεως Ελληνων και Τουρκων, καθως και ο καθορισμο ς της χρονικης περιοδου κατα την οποιαν η εσωτερικη ασφαλεια θα επρεπε να μεινη εις χειρας του Κυβερνητου, επρεπε να συμφωνηθουν εκ των προτερων. Επιστευα ότι μονον ολιγη καλη θελησις εκ μερους του υπουργου των Αποικιων απητειτο δια να εφθανομεν τοτε εις συμφωνιαν. Αλλα ο κ. Μπόυντ ηρνηθη να μεταβαλη εστω και μιαν λεξιν της ανακοινωσεως του. Ουτω και η συναντησις εκεινη απεδειχθη ακαρπος. Και σημερον ακομη φρονω ότι αι Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
διαφσραι αι οποιαι μας εχωρισαν τοτε δεν ησαν τοιαυτης φυσεως ωστε να δικαιολογηται η διακοπη των συνεννοησεων, η οποια επηκολουθησε. Εις δηλωσιν την οποιαν έκαμα ολιγας ημερας βραδυτερον προς αγγλοφωνον εφημεριδα της Κυπρου, ειπα ότι ηλπιζα ότι αι συνεννοησεις θα εξηκολουθουν με την ελπιδα επιτευξεως συμφωνιας. Αλλ' ηδη η βρεταννικη κυβερνησις ειχε λαβει την αποφασιν να με εξοριση. Την 9ην Μαρτιου 1956, ενω ευρισκομην εις το αεροδρομιον της Λευκωσιας, προκειμενου να ταξιδευσω εις Αθηνας, συνεληφθην και επεβιβασθην υποχρεωτικως εις ενα στραιωτικον αεροπλανον, το οποιον ανεμενεν εκει βασει προδιαγεγραμμενου σχεδιου δια να με παραλαβη». 117 Ο Μακαριος μεταφερθηκε στις Σευχελλες του Ινδικου Ωκεανου, οπου παρεμεινε εξοριστος δεκατρεις μηνες. Η αγγλικη κυβερνηση ισως έτρεφε την ελπιδα ότι η συλληψη του Αρχιεπισκοπου θα κλονιζε το ηθικο του Κυπριακου Λαου, θα τους διευκολυνε να καταστειλουν το απελευθερωτικο κινημα Κυπρου και ότι θα βρισκονταν αλλοι, πιο συμβιβαστικοι παραγοντες, για να διαπραγματευθουν μαζι τους την αυτοκυβερνηση. Μαζι με τον Μακαριο, στις Σεϋχελλες εκτοπιστηκαν και ο Μητροπολιτης Κυρηνειας Κυπριανος, ο παπας Σταυρος Παπαγαθαγγελου και ο δημοσιογραφος Πολύκαρπος Ιωαννιδης. Ορισμενοι υποστηριξαν τοτε και αργοτερα ότι χαθηκε μια ευκαιρια για μια λυση του Κυπριακου που θα ηταν καλυτερη απο τις κατοπινες συμφωνιες της Ζυριχης, σε εποχη μαλιστα που η τουρκικη παρεμβολη δεν ηταν πολυ εντονη. Ετσι, ο Σπ. Μαρκεζινης, κατηγορησε τον Καραμανλη στη Βουλη τον Ιουνιο του 1958, ότι ηθελε τον συμβιβασμο, αλλα δεν τολμουσε να τον προβάλη απο το φοβο να χασει τις εκλογες. 118 Ο Καραμανλης επερριψε την «ευθυνη» για την απορριψη των προτασεων Harding στην Κυπριακη Εθναρχια. 119 Αμεσως μετα τη συλληψη του Μακαριου, η ελληνικη κυβερνηση κανει νεα προσφυγη στον ΟΗΕ και ζητα την «εφαρμογη», υπο την αιγιδα των Ηνωμενων Εθνων, της αρχης της ισότητος δικαιωματων και αυτοδιαθεσεως των λαων εις τον πληθυσμον της Κυπρου». Επισης ανακαλει τον πρεσβευτη της Ελλαδος απο το Λονδινο. 120 Ταυτοχρονα ομως παιρνει αυστηρα μετρα στην Ελλαδα, υστερα και απο σχετικες παραστασεις και συστασεις των Αμερικανων, για να σταματησουν οι αντισυμμαχικες εκδηλωσεις με αφορμη το Κυπριακο. Ετσι, όταν τις 10 Μαρτιου, συγκροτουνται μεγαλες διαδηλωσεις νεων στην Αθηνα για τη συλληψη του Μακαριου, η αστυνομια τις διαλυει. Γινονται συγκρουσεις με πολλους τραυματιες. Για εκφοβισμο της αριστερας, που τη θεωρει κυριως υπευθυνη για τις αντισυμμαχικες εκδηλωσεις, η κυβερνηση συλλαμβανει μερικες δεκαδες στελεχη και μελη της ΕΔΑ και τα στελνει στο στρατοπεδο του Αη Στρατη, οπου βρισκονταν ακομα απο την εποχη του εμφυλιου πολεμου και απο κατοπινες συλληψεις περιπου χιλιοι. Λιγους μηνες αργοτερα, η κυβερνηση Καραμανλη διατασσει να αφαιρεθουν απο το αεροδρομιο του Ελληνικου αφισες της «Πανελληνιου Επιτροπης Κυπριακου Αγωνος», που προεδρος της ηταν ο Αρχιεπισκοπος Αθηνων, γιατι ειχαν φωτογραφιες και στοιχεια απο τις βαρβαροτητες των Αγγλων κατακτητων στην Κυπρο. 121 Συγκλονιστικες διαδηλωσεις και καθολικη απεργια σε ενδειξη διαμαρτυριας για τη συλληψη του Μακαριου γινονται και στην Κυπρο. Ταυτοχρονα με την εκτοπιση του Αρχιεπισκοπου και των όλλων τριων πατριωτων, ο Harding εξαπολυει αγρια τρομοκρατια και στρατοκρατια σε ολοκληρο το νησι, με συλληψεις, έρευνες, κακοποιησεις πολιτων, ακομα και γυναικων, απαγορευσεις κυκλοφοριας κλ. Το Αρχιεπισκοπικο Μεγαρο το καταλαμβανουν αγγλικες δυναμεις. Τις 10 Μαιου, με διαταγη του Harding, γινονται οι δυο πρωτες εκτελεσεις Κυπριων πατριωτων. Ο Μιχαλης Καραολης, 22 χρονων, που ειχε καταδικαστει σε θανατο με την κατηγορια ότι σκοτωσε αστυνομικο στη Λευκωσια και ο Ανδρεας Δημητριου, καταδικασμενος σε θανατο για τραυματισμο Αγγλου στην Αμμοχωστο, απαγχονιζονται. Ο απαγχονισμος των δυο νεαρων Κυπριων πατριωτων προκαλει συγκλονιστικη εντυπωση στην Ελλαδα και την Κυπρο. Στην Ελλαδα ειχε γινει μεγαλη κινητοποιηση για τη σωτηρια τους. Στις 9 Μαιου συγκροτηθηκε στην Ομονοια μεγαλο συλλαλητηριο στο οποίο μιλησε ο Αρχιεπισκοπος Αθηνων. Ακολουθησαν Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
διαδηλωσεις και συγκρουσεις των διαδηλωτων με την αστυνομια. Τρεις νεοι και ένας αστυφυλακας σκοτωθηκαν με σφαιρες περιστροφων. Η αντιπολιτευση καταθετει προταση μομφης στη Βουλη κατα της κυβερνησεως την οποια κατηγορει ως υπευθυνη για τη χρηση οπλων απο την αστυνομια. 122 Ο Harding, κινητοποιωντας 10.000 περιπου στρατιωτες, εξαπελυσε μεγαλες εκκαθαριστικες επιχειρησεις κατα της ΕΟΚΑ στα βουνα και στα χωρια της Κυπρου. Εκατονταδες Κυπριοι χωρικοι συλλαμβανονται ως υποπτοι και βασανιζονται στα κρατητηρια και τις φυλακες. Οι Αγγλοι, στις εκκαθαριστικες επιχειρησεις πιανουν μερικες μικρες ομαδες μαχητων της ΕΟΚΑ, που στο διαστημα αυτο υποχρεωθηκε να περιορισει τη δραση της. Η εκτοπιση του Μακαριου, η τρομοκρατια του Harding στην Κυπρο, ο απαγχονισμος των Καραολη και Δημητριου, η αποτυχια των διαπραγματευσεων δημιουργουν κριση και στις σχεσεις Λευκωσιας Αθηνων. Η Εθναρχια κατηγορει τον υπουργο Εξωτερικων Σπ. Θεοτοκη ως «φίλαγγλο» και συμβιβαστικο. Στην Αθηνα μοιραζονται προκηρυξεις και γραφονται συνθηματα στους τοιχους απο Κυπριους εναντιον του Θεοτοκη. Στις 26 Απριλιου, ο μητροπολιτης Κιτιου Ανθιμος που αναπληρωνε το Μακαριο ζητησε απο μερους της Εθναρχιας, με δηλωσεις του, την αντικατασταση του υπουργου των Εξωτερικων τον οποιο κατηγορουσε ως «επιβλαβη εις τον κυπριακον αγωνα». Τις 24 Απριλιου οι εθναρχικοι συμβουλοι στην Αθηνα (Σαβ. Λοϊζιδης. Μελής Νικολαΐδης, Ρωσιδης κ.λ.) επισκεφτηκαν τον Καραμανλη και του ζητησαν την αντικατασταση του Σπ. Θεοτοκη. Στην ανακοινωση τους ανεφεραν: «...μεταξυ του κ. υπουργου των Εξωτερικων και του Κυπριακου λαου υφισταται πραγματι ψυχικη αποστασις λογω ελλειψεως του εκ των περιστασεων επιβαλλομενου αγωνιστικου πνευματος κατα τον χειρισμον του Κυπριακου και λογω ωρισμενων παραλειψεων». 123 Ο Σπ. Θεοτοκης υποχρεωθηκε να παραιτηθη τα τελη Μαιου και αντικαθατασταθηκε απο τον Ευαγγελο Αβερωφ, επιτελη της ΕΡΕ, που προερχοταν απο τη βενιζελικη παραταξη.
Συνταγμα Ράντκλιφ ΠΡΟΣ τρεις κατευθυνσεις κινειται η αγγλικη πολιτικη στο Κυπριακο εκεινη την εποχη. Η μια ειναι η κινητοποιηση του τουρκικου παραγοντα ως συμμαχου της κατα των Ελληνων και στην Κυπρο και στον διεθνη στιβο. Η δευτερη ειναι η βιαιη καταστολη του απελευθερωτικου κινηματος των Κυπριων και η τριτη, η επιβολη ενος Συνταγματος αυτοκυβερνησεως, που θα της επετρεπε να κλεισει το Κυπριακο και να πεισει την διεθνη κοινη γνωμη για τις καλες προθεσεις της. Λιγες μερες μετα την εκτοπιση του Αρχιεπισκοπου, ο Ηντεν δηλωνει στη Βουλη των Κοινοτητων: «...δεν ειναι εκπληκτικο το ότι η Τουρκια θα επρεπε να υποστηριζη ότι οιαδηποτε αλλαγη στο καθεστως της Κυπρο υ θα της εδινε το δικαιωμα να ζητηση και αλλες μεταβο λες στη Συνθηκη της Λωζαννης, δια της οποιας η Κυπρος μετεβιβαζετο σε μας. Γι' αυτο το λογο ποτε δεν ειμουν της γνωμης, ουτε και τωρα πιστευω, ότι η Κυπρος αποτελει μια Αγγλοελληνικη διαφορα». Ηταν καθαρος ο υπαινιγμος του Αγγλου πρωθυπουργου ότι η Τουρκια θα ανακινουσε εδαφικα ζητηματα σε βαρος της ακεραιοτητας της Ελλαδας, αν συνεχιζοταν ο αγωνας για την αυτοδιαθεση της Κυπρου. Τις 20 Ιουνιου 1956 το «Νταιηλυ Μαιηλ» δημοσιευει πληροφοριες, κατα τις οποιες η Τουρκια ειχε ειδοποιησει επισημα την Αγγλια ότι θα καμει αποβαση στην Κυπρο, αν γινει οποιαδηποτε σκεψη να δοθει το νησι στην Ελλαδα. Τα μεσα Ιουλιου, το «Δημοκρατικο κομμα» του Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Μεντερες ανακοινωνει, ότι καταληξε στην αποφαση, αν η Ελλαδα επιμεινει στην ένωση, η Τουρκια να αξιωσει τη Δωδεκανησο και τη Δ. Θρακη. Και ο Harding, στις διακηρυξεις του προς τον Κυπριακο Λαο προβαλει τωρα συνεχως τα «δικαιωματα των Τουρκων». Την εποχη αυτη εμφανιζονται οι πρωτες αιματηρες επιθεσεις Τουρκοκυπριων κατα Ελ-ληνων της Κυπρου. Αγγλοι στρατιωτες και αστυνομικοι εκπαιδευουν νεαρους Τουρκους της ΒΟΛΚΑΝ στα οπλα. Ταυτοχρονα ο Κυβερνητης δυναμωνει την τρομοκρατια στην Κυπρο και καλει με προκηρυξη του τους ανδρες της ΕΟΚΑ να παραδοθουν με τον οπλισμο τους. Απο τον Αυγουστο, οι Αγγλοι έχουν έναν ακομα λογο να ενισχυουν τα «μετρα ασφαλειας» στην Κυπρο: έχουν μεταφερθει στο νησι αγγλικες και γαλλικες αεροπορικες δυναμεις με την προοπτικη της επιδρομης κατα της Αιγυπτου. Ενω η προσκληση του Harding για παραδοση στους μαχητες της ΕΟΚΑ πεφτει στο κενο, και η οργανωση επαναλαμβανει τη δραση της με σαμποταζ σε αεροδρομια κ.λ. ο Κυβερνητης διατασσει τη συλληψη και τον περιορισμο του αναπληρωτη του Μακαριου μητροπολιτη Κιτιου και αλλων παραγοντων. Τον Αυγουστο και Σεπτεμβριο οι Αγγλοι απαγχονιζουν έξι ακομα νεαρους Κυπριους 124 στη Λευκωσια και θανατωνουν αλλους στα κρατητηρια με τα βασανιστηρια. Το φθινοπωρο του 1956 η διεθνης κατασταση ειναι εξαιρετικα τεταμενη εξαιτιας της αγγλογαλλικης επιθεσεως κατα της Αιγυπτου και της σοβιετικης επεμβασεως στην Ουγγαρια. Το Νοεμβριο ο πρωθυπουργος Κ. Καραμανλης βρισκεται στη Νεα Υορκη. Τις 15 Νοεμβριου, ο φιλοκυβερνητικος τυπος δημοσιευει την πληροφορια ότι ο Ελληνας πρωθυπουργος υποσχεθηκε στον Αϊζενχαουερ ότι η Ελλαδα δε θα επιτρεψει να περασουν απο την επικρατεια της Ρωσοι εθελοντες για την Αιγυπτο. Και στις 17 Νοεμβριου δημοσιευεται το παρακατω ευγλωττο ρεπορταζ - τηλεγραφημα απο την Ουασιγκτον: «Ειναι αποφασισμεναι αι Ηνωμεναι Πολιτειαι να παραμερισουν παν εμποδιον εις την προσπαθειαν αποκαταστασεως της συμμαχικης συνοχης. Ενα εμποδιον εξ αυτων ειναι και το Κυπριακον. Δοθεντος ότι η Ελλας ανευ της αμερικανικης κυβερνησεως δεν ελπιζει να δυνηθη να επιτυχη τιποτε το ουσιαστικον κατα την προσεχή συζητησιν του Κυπριακου εις τα Ηνωμενα Εθνη, δυναμεθα να ειπωμεν ότι δεν ειναι δυνατον δι' αρκετον διαστημα να γινη συζητησις περι Ενωσεως. Θα ηδυνατο όμως η Ελλας να εκμεταλλευθη την καταστασιν την δημιουργηθεισαν κατοπιν της εγγραφης, καθως και την ατμοσφαιραν κατακραυγης εναντιον της αγγλικης κυβερνήσεως, λογω του πραξικοπηματος του Σουεζ, ωστε να επιτυχη μιαν έντιμον και ικανοποιητικην λυσιν επι του Κυπριακου δια διαπραγματευσεων. (...) Αι Ηνωμεναι Πολιτειαι ειναι αποφασισμεναι να βοηθησουν προς αυτην την κατευθυνσιν. (...) Δυο ιδεαι επικρατουν μεταξυ των αμερικανικων κυκλων. Πρωτον δεκαετης αναβολη της λυσεως του Κυπριακου, κατα το διαστημα της οποιας θα δοθη εις τον Κυπριακον λαον αυτοκυβερνησις εντος των πλαισιων της βρεταννικης Κοινοπολιτειας. Δευτερον, ανεξαρτησια της Κυπρου, δηλαδη δημιουργια αυτονομου ανεξαρτητου Κυπριακου Κρατους υπο την αιγιδα των Ηνωμενων Εθνων». 125 Απο τοτε δηλαδη ειχε διαγραφει σε γενικες γραμμες η λυση της Ζυριχης. Η επισημη πολιτικη της Ελλαδας εξακολουθει όμως να ειναι η αυτοδιαθεση. Τις 29 Νοεμβριου αρχιζει συζητηση στη Βουλη για το Κυπριακο. Ο υπουργος των Εξωτερικων Ε. Αβερωφ εξηγει ότι στον ΟΗΕ η Ελλαδα ζητει την εφαρμογην της αρχης της αυτοδιαθεσεως για την Κυπρο. Αλλα προσθετει: «Και αποτελει τουτο λυσιν του Κυπριακου δραματος; Οχι δεν αποτελει λυσιν. (...) Τα Ηνωμενα Εθνη δεν ειναι εις θεσιν να παρασχουν λυσιν. (...) Αποτελει μεσον παγκοσμιου προβολής και αποτελει μεσον ισχυρας διπλωματικης πιεσεως δια διαπραγματευσεις (...) αι διαπραγματευσεις θα αποτελεσουν το μονον μεσον λυσεως του δραματος». 126
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Η αντιπολιτευση κατηγορει την κυβερνηση ότι εγκατελειψε την αυτοδιαθεση. Ο αρχηγος του ΔΚΕΛ Γ. Καρτάλης υποστηριζει ότι: «... η κυβερνησις εγκατελειψε την αυτοδιαθεσιν, παρα την προσφυγην μας εις τον ΟΗΕ. (...) Ο μηχανισμος τον οποιον αναφερει ο κ. υπουργος δεν ειναι τιποτε αλλο παρα η «φορμουλα» Θεοτόκη, η δε κυβερνησις εις τας ομιλιας της με τον καγκελλαριον Αντενάουερ, τον κ. Σπάακ και τον Ιταλον κ. Μαρτινι εζητησε την παροχην ενος ψευδοσυνταγματος μονον». Και ο αρχηγος των Φιλελευθερων Γ. Παπανδρεου ζητει να εγκρινει η Βουλη ψηφισμα, με το οποιο να «διακηρυττει ομοφωνως ότι ουδεμια άλλη εκβασις του Κυπριακου ειναι αποδεκτη, εκτος απο την εφαρμογη της αυτοδιαθεσεως εντος ευλογου και τακτης προθεσμιας». 127 Ο πρωθυπουργος Κ. Καραμανλης, μιλωντας την αλλη μερα στη Βουλη, τονιζει ότι η συμμαχια του ΝΑΤΟ εχει κλονιστει απο την αγγλογαλλικη επεμβαση στην Αιγυπτο και απο το Κυπριακο. Στις συνομιλιες του με τον Αιζενχαουερ, βρηκε κατανοηση απο μερους του Αμερικανου προεδρου για το Κυπριακο. Αρνειται ότι ειχε ασκηθει οποιαδηποτε πιεση στον Μακαριο και υπογραμμιζει ότι «απο της συλληψεως του Αρχιεπισκοπου, η πολιτικη της κυβερνησεως μου ειναι πολιτικη ΟΗΕ». Επαναλαμβανει την αποψη ότι ο ΟΗΕ δεν μπορει να δωσει λυση στο Κυπριακο και απορριπτει το ψηφισμα Παπανδρεου, με την αιτιολογια ότι «δεν δυναται να δεσμευση η Βουλη a priori οιανδηποτε κυβερνησιν επι της πολιτικης την οποιαν θα ακολουθηση επι των εξωτερικων θεματων». Τελος υποσχεται ότι θα ενημερωσει τη Βουλη, αν υπαρξει οποιαδηποτε προταση και πριν αναλαβει η κυβερνηση οποιαδηποτε δεσμευση. Ετσι απορριπτεται το ψηφισμα Παπανδρεου, που ειχε υποστηριχτει απο ολοκληρη την αντιπολιτευση. 128 Το νεο Συνταγμα αυτοκυβερνησεως που «προσφεραν» οι Αγγλοι κυριαρχοι στους Κυπριους ανακοινωθηκε τελικα τις 19 Δεκεμβριου, αφου ο συντακτης του λορδος Ράντκλιφ ειχε επισκεφθει την Κυπρο (Σεπτεμβρη) και ματαια προσπαθησε να ευρει συνομιλητες αναμεσα στους Ελληνοκυπριους. Το Συνταγμα Ραντκλιφ προβλεπει μια Νομοθετικη Συνελευση στην Κυπρο απο 36 μελη — 24 Ελληνες, 6 Τουρκους και 6 προσωπα διοριζομενα απο τον Κυβερνητη. Ο Κυβερνητης θα διατηρουσε την αποφασιστικη αρμοδιοτητα στα ζητηματα αμυνης, εξωτερικων σχεσεων και δημοσιας ασφαλειας, θα ιδρυοταν ενα «Δικαστηριο Εγγυησεων» με μελη ενα Ελληνα, εναν Τουρκο και εναν ουδετερο. Η ανακοινωση του σχεδιου Ραντκλιφ στη Βουλη των Κοινοτητων συνοδευτηκε με δηλωση του υπουργου των Αποικιων Λεννοξ Μπόυντ, με την οποια για πρωτη φορα γινοταν επισημα λογος για ενδεχομενο διαμελισμου της Κυπρου. «... θα αποτελεση σκοπον της κυβερνησεως της Α.Μ. — ειπε ο Μπόυντ — οπως εξασφαλιση ότι πασα εφαρμογη της αυτοδιαθεσεως θα γινη κατα τοιουτον τροπον ωστε το τουρκικον τμημα του πληθυσμου θελει αποκτησει την ελευθεριαν να αποφασιση δι' ο,τι το αφορά το μελλον καθεστως του. Εν αλλαις λεξεσι, η Κυβερνησις της Α.Μ. αναγνωριζει ότι η ασκησις της αυτοδιαθεσεως υπο τοσον μικτου πληθυσμου πρεπει να περιλαμβανη και την διχοτομησιν μεταξυ των ενδεχομενων λυσεων». 129 Ο εκβιασμος σε βαρος των Ελληνοκυπριων και της Ελλαδας ειναι φανερος. Ή δεχεστε το σχεδιο Ραντκλιφ ή προχωρουμε στη διχοτομηση της Κυπρου. Η ελληνικη κυβερνηση απορριπτει αμεσως το Συνταγμα Ραντκλιφ. Οι Κυπριοι δεν δεχονται συζητηση αφου ο Μακαριος, που τον αναγνωριζουν σα μοναδικο τους εκπροσωπο βρισκεται εξορια. Η αγγλικη κυβερνηση υποχρεωνεται να στειλει εκπροσωπους της στις Σεϋχελλες για να γνωστοποιησουν στον εξοριστο Εθναρχη το Συνταγμα Ραντκλιφ. Και ο Αρχιεπισκοπος το απορριπτει.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Ο Τουρκος υπουργος των Εξωτερικων Ζορλου δηλωνει ότι το σχεδιο Ραντκλιφ αποτελει μια «λογικη βαση συζητησεως». Και οι Αμερικανοι — με δηλωση του εκπροσωπου του Στεητ Ντεπαρτμεντ — τασσονται υπερ του σχεδιου. 130 Αλλα η τουρκικη κυβερνηση — σε συμπαιγνια με τους Αγγλους — πιαστηκε απο τη δηλωση του Λεννοξ Μπουντ για τη διχοτομηση. Απο εκεινη τη στιγμη το «ταξίμ» (διαμελισμος) θα γινει το κυριο συνθημα των Τουρκων για την Κυπρο. Ο Μεντερες δηλωνει, τις 29 Δεκεμβριου 1956 στην τουρκικη Εθνοσυνελευση, ότι «ο διαμελισμος της Κυπρου στη μεση αποτελει ηδη θυσια για την Τουρκια και δεν θα δεχθουμε καμια μεγαλυτερη θυσια απο αυτη». 131 Οι Τουρκοι μαλιστα επισημοι απεδιδαν την ιδεα της διχοτομησεως στον Ελληνα υπουργο των Εξωτερικων Ε. Αβερωφ. Ο Τουρκος πρεσβευτης στην Αθηνα Ικσέλ ισχυριστηκε ότι ο Αβερωφ, σε μια συνομιλια τους τον Οκτωβρη του 1956 στην Αθηνα, τον ρωτησε αν η τουρκικη κυβερνηση θα ηταν διατεθειμενη να δεχτει μια λυση διχοτομησεως της Κυπρου σε ελληνικο και τουρκικο τομεα. Επισης σε υπομνημα της τουρκικης κυβερνησεως στον ΟΗΕ, καθως και σε ψηφισμα της Τουρκικης Εθνοσυνελευσεως περιλαμβανοταν ο ιδιος ισχυρισμος, ότι την ιδεα του διαμελισμου της Κυπρου ειχε ριξει πρωτος ο Ελληνας υπουργος των Εξωτερικων. Τα ιδια ισχυριστηκε και ο διευθυντης του Γραφειου Δημοσιων Σχεσεων της Μ. Βρεταννιας στην Κυπρο Στορς σε συνεντευξη του σε κυπριακη εφημεριδα τον Ιουνιο του 1957. Ο Ε. Αβερωφ διεψευσε αυτους τους ισχυρισμους. Αλλα την κατηγορια εναντιον του επανελαβαν ο πρεσβευτης της Ελλαδας στην Ουασιγκτον ως το 1958 Γ. Μελάς, ο Γρίβας 132 και η εφημεριδα «Εστια». Πριν απο την ανακοινωση του Συνταγματος Ραντκλιφ, τις 13 Δεκεμβριου, εφτασε στην Αθηνα ο Λέννοξ Μπόυντ για να ενημερωσει την ελληνικη κυβερνηση πανω στις νεες αγγλικες προτασεις. Κατοπιν επισκεφτηκε και την Αγκυρα. Η ελληνικη αντιπολιτευση επεμενε ότι δεν ηταν αρκετη η διακηρυξη απο τους Αγγλους ότι αναγνωριζουν την αρχη της αυτοδιαθεσεως, αλλα πρεπει να καθορισουν και «τακτη και εύλογον προθεσμιαν» εφαρμογης της. Στο μεταξυ, γινονται προσπαθειες για να μη συζητηθει η ελληνικη προσφυγη στην Γενικη Συνελευση του ΟΗΕ, αλλα να υπαχθει το Κυπριακο σε «μεσολαβητη» ή στο ΝΑΤΟ. Ο Βελγος πολιτικος Σπαακ που προοριζοταν για γενικος γραμματεας του ΝΑΤΟ παιρνει σχετικες πρωτοβουλιες. Φαινεται ότι μια τετια ιδεα ειχε ριξει και ο Καραμανλης στον Αιζενχαουερ, όταν ο Ελληνας πρωθυπουργος επισκεφτηκε τις Ηνωμενες Πολιτειες το φθινοπωρο του 1956. Παρ' όλ' αυτα, η ελληνικη προσφυγη, το Νοεμβριο του 1956, γραφτηκε στην ημερησια διαταξη της Γενικης Συνελευσεως μαζι με μια αγγλικη που κατηγορουσε την Ελλαδα ότι «ενισχυει τους τρομοκρατας της Κυπρου». Αλλα οι Αγγλοι και οι Αμερικανοι καταβαλλουν προσπαθειες για να ματαιωθει η συζητηση της ουσιας. Εκεινη την περιοδο μαλιστα οι εφημεριδες αναφερουν πληροφοριες, κατα τις οποιες η αμερικανικη κυβερνηση μελετα περικοπη της βοηθειας στην Ελλαδα. 133 Αυτο θεωρηθηκε ως εκβιασμος για να υποχρεωθει η Ελλαδα να εγκαταλειψει την προσφυγη στον ΟΗΕ και να δεχτει το Συνταγμα Ραντκλιφ. Η αντιπολιτευση αντιδρα εντονα σε καθε σκεψη μεταφορας του Κυπριακου στα «πλαισια του ΝΑΤΟ». Ιδιαιτερα έντονη ηταν η αντιδραση της Αριστερας. Η ΕΔΑ, σε αποφαση της τον Δεκεμβριο του 1956, διακηρυσσει ότι το Κυπριακο δεν μπορει να λυθει «μεσα στα πλαισια μιας Ιερας Συμμαχιας ιμπεριαλιστων - αποικιστων» και ότι «απαιτει αδεσμευτη ελληνικη εξωτερικη πολιτικη, αγωνιστικη και οχι συμβιβαστικη». Αναλυοντας αυτη τη θεση της Αριστερας, αργοτερα στη Βουλη, ο κοινοβουλευτικος εκπροσωπος της ΕΔΑ Ηλιας Ηλιου, έλεγε: «Υπαρχει δυνατοτης ασκησεως αξιοπρεπους Ελληνικης πολιτικης και μεσα εις τα πλαισια των υπαρχουσων συμμαχιων. (...) Εχομεν την Νορβηγιαν, την Γιουγκοσλαβιαν, την Δανιαν, Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αι οποιαι μεσα εις τα πλαισια των συμμαχιων ασκουν μιαν αξιοπρεπη πολιτικην. (...) Εγω νομιζω ότι μονον μεσα εις τα πλαισια της αντιαποικιακης πολιτικης στηριζομενοι και εις τας αλλας χωρας, ο πως ειναι αι αραβικαι, αι ο πο ιαι βλεπουν και αισθανο νται την Κυπρον εστραμμενην ωσαν πιστολιον εναντιον των, πρεπει να αναζητησωμεν και να ευρωμεν τα στηριγματα εκεινα που θα μας επιτρεψουν να μη αναγκαζομεθα να εγκαταλειπωμεν τα Εθνικα μας ζητηματα προ της πιεσεως των συμμαχων, ο ι ο ποιοι αποδεικνυονται ότι εχθρικως φερονται προς την χωραν μας». 134 Στην ιδια εκεινη συνεδριαση της Βουλης ο πρωθυπουργος Κ. Καραμανλης εκανε τη δραματικωτερη, ισως, εξομολογηση για τις δυσκολιες και τις αντιφασεις, στις οποιες ειχε εμπλακει η εξωτερικη πολιτικη της χωρς μας. Υποστηριξε ότι το Κυπριακο ηταν το δυσκολωτερο προβλημα εξωτερικης πολιτικης, το οποιο αντιμετωπισε ποτε η Ελλαδα. Και συνεχισε: «Η Ελλας ειναι υποχρεωμενη να διεξαγη τον Κυπριακον αγωνα εις το πλαισιον των συμμαχιων της. Το τελευταιον αυτο καθιστα το Κυπριακον προβλημα ενα προβλημα με δραματικας αντιφασεις. Υπαρχουν στιγμαι κατα τας οποιας μια ενεργεια προωθουσα το Κυπριακον ειναι δυνατον να ειναι επιβλαβης δια την ελευθεραν Ελλαδα. Υπαρχουν αντιθετως αλλαι περιπτώσεις κατα τας οποιας μια ενεργεια ορθη δια την εθνικην πολιτικην να γινεται επιζημια δια την Κυπρον».
Εγκαταλειψη της αυτοδιαθέσεως Το 1957 σημειωνεται η εγκαταλειψη της αυτοδιαθεσεως ως ανεφικτης και η υιοθετηση της ανεξαρτησιας της Κυπρου, στην αρχη απο την ελληνικη κυβερνηση και αργοτερα και απο τον Μακαριο. Απο την αρχη του χρονου γινονται ζωηρες ζυμωσεις για τη λυση του Κυπριακου, με εντονωτερη τωρα την παρουσια των Αμερικανων, οι οποιοι ασκουν πιεσεις για μια συμβιβαστικη φορμουλα και για να εγκαταλειφθει η συζητηση στον ΟΗΕ. Τις αρχες Φεβρουαριου, ο Ελληνας υπουργος των Εξωτερικων στελνει μηνυμα στο στρατηγο Γριβα, στο οποιο, αναμεσα σε αλλα, αναφερει και τα εξης: «Εαν παρα πασαν προσπαθειαν προς επιτευξιν αποφασεως επι της αυτοδιαθεσεως απετυγχανομεν, πιθανως η Ελληνικη Κυβερνησις να έκαμεν τακτικην υποχωρησιν, συνισταμενην εις αποδοχην προτασεων υποβαλλομενων υπο αλλων Κρατων και ευνοουσων την θεσιν μας, εστω και εαν δεν την ικανοποιουν πληρως. Ως τοιαυτη προτασις εφημολογειτο σχεδιον των Ινδιων περι ανεξαρτησιας της νησου. Τοιουτον σχεδιον αποφασεως δεν θα ητο δυνατον να αποκρουσθη, αλλα θα έπρεπε να θεωρηθη ικανοποιητικον, εφ' όσον αλλη λυσις θα απεδεικνυετο ανεφικτος». 135 Τις 22 Φεβρουαριου, υστερα απο παρασκηνιακες συζητησεις που κατεληξαν στο να αποσυρθει και το ελληνικο σχεδιο αποφασεως και το αγγλικο, η Πολιτικη Επιτροπη ψηφιζει σχεδον ομοφωνα το ινδικο σχεδιο που, μετα τεσσερις μερες, ψηφιζεται και απο την ολομελεια της Γενικης Συνελευσεως (11η σύνοδος): «Η Γενικη Συνελευση, αφου εξετασε το προβλημα της Κυπρου, κρινοντας ότι η λυση του απαιτει μιαν ατμοσφαιρα ειρηνης και ελευθεριας εκφρασεως, εκφραζει την ειλικρινη της επιθυμια να βρεθει μια δημοκρατικη, ειρηνικη και δικαιη λυση, συμφωνα με τις αρχες και τους σκοπους του Χαρτη των Ηνωμενων Εθνων, κι ελπιζει ότι οι διαπραγματευσεις θα επαναληφθουν προς αυτη την κατευθυνση». 136 Η αποφαση, και περισσοτερο όσα εγιναν στη διαρκεια των συζητησεων στην Πολιτικη Επιτροπη του ΟΗΕ, προκαλουν έντονες αντιδρασεις στην Ελλαδα και μια βιαιη επιθεση της αντιπολιτευσεως κατα Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
της κυβερνησεως Καραμανλη και προσωπικα του Ε. Αβερωφ. Οι ηγετες της αντιπολιτευσεως κατηγορουν τον Ε. Αβερωφ ότι δεχτηκε τη θεωρια του Ινδου αντιπροσωπου Krishna Menon ότι οι Κυπριοι δεν ειναι Ελληνες και αποτελουν ξεχωριστη εθνοτητα και ότι μαλιστα, ο ιδιος εκμαιευσε την ινδικη προταση, για ανεξαρτησια της Κυπρου με μια ερωτηση του προς τους Αγγλους και Τουρκους απο το βημα του ΟΗΕ, αν δεχονται να αποκλειστη η ενωση και η διχοτομηση και να παραχωρησει η βρεταννικη κυβερνηση ανεξαρτησια στην Κυπρο. Ο Γ. Παπανδρεου υπογραμμιζει το γεγονος ότι πνεει αντιαποικιακος ανεμος στον κοσμο, ότι η κυβερνηση των Συντηρητικων ειναι μειοψηφια και γι' αυτο δε θαπρεπε την περιοδο αυτη να επιδιωχθει συμβιβασμος. (Μετα λιγες μερες, το Εργατικο κομμα, στη συνελευση του του Μπράιτον, ψηφιζε υπερ της αυτοδιαθεσεως του Κυπριακου Λαου σε σύντομο χρονικο διαστημα). Ο κ. Αβερωφ παραδεχτηκε ότι έκανε την ερωτηση, αλλα ηταν, ειπε, ένας τροπος να φερει σε δυσκολη θεση τους εκπροσωπους της Αγγλιας και Τουρκιας. Σε μια προηγουμενη όμως αγορευση του, κατα τη διαρκεια της ιδιας συζητησεως ο υπουργος των Εξωτερικων ερωτησε: «Εαν δια να φθασωμεν εις την ενωσιν θα επρεπε να καμωμεν τον ελιγμον της προσωρινης ανεξαρτησιας, θα ητο αξιοκατακριτος εκεινος ο οποιος θα τον εκαμεν;» Ο αρχηγος του ΔΚΕΑ Γ. Καρταλης, που έκανε την κυρια επιθεση κατα της κυβερνησεως στη συζητηση εκεινη της Βουλης, ειπε ότι, αφου η κυβερνηση θεωρει αδυνατη την αυτοδιαθεση ενωση, τοτε η πολιτικη της πρεπει να ειναι «αυτοδιαθεσις - ανεξαρτησια, διοτι αλλος δρομος δεν υπαρχει». 137 Η συζητηση καταληγει σε ψηφο εμπιστοσυνης που παιρνει η κυβερνηση απο τη Βουλη, στην οποια διαθετει την πλειοψηφια. Αυτο δεν μειωνει την ένταση των επιθεσεων της αντιπολιτευσεως κατα της κυβερνησεως για την πολιτικη της στο Κυπριακο. Την επομενη της ψηφοφοριας η «Αυγη» ζητει «να φυγει» η κυβερνηση γιατι δεν ειναι σε θεση να βοηθησει τους Κυπριους στη «νεα, εξαιρετικα λεπτη και κρισιμη φαση» που μπηκε το Κυπριακο και κατηγορει τον κ. Αβερωφ ότι οχι μονο ψηφισε την ινδικη προταση, αλλα και δεχτηκε την ερμηνεια του Menon για «αυτοκυβερνησιν της κυπριακης εθνοτητος». «Ετσι — συμπεραινε το δημοσιογραφικο οργανο της ΕΔΑ — εξετελεσε την εντολη της 6ης Οκτωβριου για την εγκαταλειψιν της αυτοδιαθεσεως». Αργοτερα η κυβερνηση, οπως θα δουμε, επανερχεται στο θεμα της αυτοδιαθεσεως, τοσο για λογους διπλωματικης τακτικης, όσο και υπο την πιεση των Κυπριων και της ελληνικης αντιπολιτευσεως. Αλλα η πορεια ειναι πια χαραγμενη προς την ανεξαρτησια της Κυπρου, με τις δεσμευσεις που επεβαλαν οι αγγλικες αξιωσεις και η τουρκικη παρεμβολη. Τις 28 Μαρτιου, ο πρωθυπουργος της Μ. Βρεταννιας MacMillan (ειχε αντικαταστησει τον Ηντεν μετα την αποτυχια της αγγλογαλλικης επιδρομης στο Σουεζ) δηλωνει στη Βουλη των Κοινοτητων ότι η κυβερνηση του αποφασισε να ελευθερωσει τον Αρχιεπισκοπο Μακαριο και τους συνεξοριστους του στις Σευχελλες. Με την ιδια δηλωση, προσφερει «ασφαλη αναχωρησιν εκ Κυπρου εις τον αρχηγον της ΕΟΚΑ Γριβαν». Οι αγγλικες χειρονομιες ηταν αποτελεσμα και πιεσεων των Αμερικανων, που επεδιωκαν μια διευθετηση του Κυπριακου σε συντομο χρονικο διαστημα, φοβουμενοι τις εξελιξεις στη Μεση Ανατολη. Ο Αμερικανος πρεσβευτης στην Αθηνα George Allen, σε συνεντευξη του σε αθηναικη εφημεριδα της 7ης Απριλιου 1957, εκφραζει την ελπιδα ότι το Κυπριακο θα λυθη «εις το εγγυς μελλον». Ο Μακαριος και οι συνεξοριστοι του φτανουν στην Αθηνα τις 17 Απριλιου. Εχουν απελευθερωθει, αλλα η αγγλικη κυβερνηση τους απαγορευει να επιστρεψουν στην Κυπρο. Η υποδοχη του Κυπριου Εθναρχη στην Αθηνα ειναι συγκλονιστικη. Στην πλατεια Συνταγματος γινεται μια απο τις Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
μεγαλυτερες συγκεντρωσεις που γνωρισε η ελληνικη πρωτευουσα. Ο Μακαριος μιλα στα πληθη απο τον εξωστη του ξενοδοχειου της «Μ. Βρεταννιας», που εχει μετονομασθει σε «Πτι Παλαί». 138 Αλλα στην πανηγυρικη ατμοσφαιρα, την παλλομενη απο αγωνιστικη εξαρση ιδιαιτερα της νεολαιας, βαραινει ηδη η σκια του επερχομενου συμβιβασμου. Τις 20 Μαρτιου ο Λεννοξ Μπόυντ μιλησε στη Βουλη των Κοινοτητων για παρεμβαση του ΝΑΤΟ στο Κυπριακο. Τις 24 Απριλιου ο Harding, σε συνεντευξη του μιλα για το ρολο της Κυπρου ως αεροπορικης βασεως προς υποστηριξη της δεξιας πτερυγας του ΝΑΤΟ και των κρατων - μελων του Συμφωνου της Βαγδατης. Τα τελη Απριλιου, επισκεπτεται την Κυπρο ο Βρεταννος υπουργος Αμυνης Σάντυς. Φευγοντας δηλωνει ότι σκοπος της επισκεψεως του ηταν να συζητησει με τον κυβερνητη το ρολο των βασεων στην Κυπρο «εις υποστηριξιν του ΝΑΤΟ και του Συμφωνου της Βαγδατης, καθως και εις την εκπληρωσιν των αλλων Βρεταννικων υποχρεωσεων εν τη Μ. Ανατολη». Και προσθετει: «Μεταξυ αλλων πραγματων, εξητασαμεν τα προβληματα, τα οποια θα αναφυουν, εαν το συνεχιζομενον πολιτικον αδιεξοδον καταστηση αναγκαιαν την εξετασιν του διαμελισμου της νησου». Τις αρχες Μαιου ανακοινωνεται επισημως ότι η Ελλαδα προσχωρει στο «δογμα Αϊζενχαουερ». Στην ετησια συνοδο του ΝΑΤΟ, που γινεται στη Μπον, πραγματοποιουνται παρασκηνιακες συνομιλιες για το Κυπριακο με πρωτοβουλια κυριως του Φοστερ Νταλλες. Στο μεταξυ, απο τις αρχες του 1957, έχει ενταθει η εκστρατεια του Harding για τη διαλυση του απελευθερωτικου κινηματος. Χιλιαδες στρατιωτες συνεχιζουν τις εκκαθαριστικες επιχειρησεις στα βουνα, τα χωρια και τις πολεις. Ομαδες της ΕΟΚΑ εξοντωνονται και σκοτώνονται μαχητες της. Στη Λευκωσια οι δυναμεις ασφαλειας συλλαμβανουν και ανακρινουν 3.000 ατομα, στην Παφο ριχνουν στις φυλακες 180. Ταυτοχρονα κινητοποιουνται και οι οργανωμενες ομαδες των Τουρκοκυπριων. Επί τρεις μερες (20—22 Ιανουαριου) λεηλατουν καταστηματα στη Λευκωσια, τραυματιζουν και σκοτωνουν Ελληνες. Τις 3 Φεβρουαριου επαναλαμβανονται οι βαρβαροτητες των Τουρκοκυπριων στην Αμμοχωστο. Τις 3 Μαρτιου, οι Αγγλοι, συνεχιζοντας τις εκκαθαριστικες επιχειρησεις, ανακαλυπτουν το κρησφυγετο του ηγετικου στελεχους της ΕΟΚΑ Γρηγορη Αυξεντιου στην περιοχη Μαχαιρα, σε μια σπηλια. Επι οκτω ωρες ο Αυξεντιου με ενα συντροφο του μαχεται κατα των Αγγλων που τους εχουν κυκλωσει. Τελικα οι πολιορκητες μεταβαλλουν το κρυσφυγετο σε πυροτεχνημα, ριχνοντας βενζινη και χειροβομβιδες. Ο συντροφος του Αυξεντιου κατορθωνει να ξεφυγει μεσα απο τους καπνους, ενω ο ιδιος, που ηταν ηδη τραυματισμενος, καιγεται ζωντανος. Η θυσια του Αυξεντιου συγκλονιζει τους Κυπριους και ολους τους Ελληνες. 139 Τις 14 Μαρτιου ο Γριβας (Διγενης) αναγγελλει με προκηρυξη του, ότι διατασσει αναστολη των επιχειρησεων «δια να διευκολυνη την επαναληψιν διαπραγματευσεων μεταξυ της Αγγλικης Κυβερνησεως και του πραγματικου εκπροσωπου του Κυπριακου Λαου Αρχιεπισκοπου Μακαριου». 140 Παρ' όλ' αυτα, οι Αγγλοι συνεχιζουν την τρομοκρατια και στις φυλακες εκατονταδες κρατουμενοι υποβαλλονται σε βασανιστηρια. Τις 12 Μαρτιου κρεμουν ένα ακομα Κυπριο, το 18χρονο Ευαγορα Παλληκαριδη, που ειχε καταδικαστει σε θανατο, με την κατηγορια ότι μετεφερε οπλισμο στο Δασος της Παφου.
Σχεδιον MacMillan Τις 22 Οκτωβριου 1957 παραιτειται ο στραταρχης Harding απο Κυβερνητης της Κυπρου. Τα σκληρα μετρα που ειχε εφαρμοσει — απαγχονισμοι, συλληψεις κ.λ. — τον ειχαν κανει αντιπαθη σε πλατεια στρωμματα του αγγλικου λαου. Κυριως όμως η εκτοπιση του Μακαριου, που εγινε φυσικα με την εγκριση της αγγλικης κυβερνησεως, και η αποτυχια του να συντριψει το απελευθερωτικο κινημα των Κυπριων ηταν οι αιτιες της αποπομπης του. Στη νεα φαση, στην οποια διαγραφεται η προοπτικη Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ενός συμβιβασμου, χρειαζεται ένα προσωπο με μεγαλυτερη πολιτικοτητα. Στη θεση του τοποθετειται ο ως τοτε Κυβερνητης της Ιαμαϊκης Sir Hugh Foot, ο οποιος φτανει στην Κυπρο τις 3 Δεκεμβριου. Ο νεος Κυβερνητης καταβαλλει προσπαθειες να προσεταιριστει Κυπριους. Γρηγορα όμως πειθεται ότι η αγγλικη κυβερνηση για οποιαδηποτε λυση του Κυπριακου θα ηταν υποχρεωμενη να διαπραγματευτει με τον Μακαριο. Γι' αυτο εισηγειται να επιτραπει η επιστροφη του Αρχιεπισκοπου στην Κυπρο. Αλλα η αγγλικη κυβερνηση, κινητοποιωντας την Αγκυρα και τους Τουρκοκυπριους, περιμενει να κερδισει περισσοτερο εδαφος ωστε να επιβαλλει τους όρους της. Τα μεσα Σεπτεμβριου γινεται συζητηση στη Γενικη Συνελευση του ΟΗΕ για εγγραφη της νεας ελληνικης προσφυγης, που αυτη τη φορα εχει δυο σκελη: «1) Εφαρμογη υπό την αιγιδα του ΟΗΕ της αρχης των ισων δικαιωματων και της αυτοδιαθεσεως των λαων εις την περιπτωσιν του πληθυσμου της νησου Κυπρου. 2) Παραβιασεις των ανθρωπινων δικαιωματων και βαναυσοτητες υπό της Βρεταννικης Διοικησεως εναντιον της Κυπρου». Ύστερα από εντονες αμερικανικες παρεμβασεις, η ελληνικη κυβερνηση εγκαταλειπει το δευτερο σκελος της προσφυγης. Η κολόβωση αυτη της προσφυγης προκαλει εντονες αντιδρασεις στην Κυπρο και στην Ελλαδα. 141 Τα τελη Οκτωβριου γινεται συζητηση στη Βουλη για το Κυπριακο. Η αντιπολιτευση, που έχει πληροφοριες για τις προσπαθειες συμφωνιας σε μια δεσμευμενη ανεξαρτησια της Κυπρου, ζητει να εγκριθει από τη Βουλη ψηφισμα υπερ «αυτοδιαθεσεως εντός τακτης και ευλογου προθεσμιας». Το ψηφισμα, που το υπεβαλε και παλι ο τοτε αρχηγος των Φιλελευθερων Γ. Παπανδρεου και το υποστηριξαν τα αλλα κομματα της αντιπολιτευσεως, το αποκρουει η κυβερνηση, με τη δικαιολογια ότι η αποδοχη του θα ειχε την εννοια δυσπιστιας προς την κυβερνητικη πολιτικη στο Κυπριακο.142 Στη διαρκεια της ετησιας συνοδου του ΝΑΤΟ ο Αμερικανος υπουργος των Εξωτερικων Νταλλες αναπτυσσει παλι δραστηριοτητα για να ματαιωθει η συζητηση στον ΟΗΕ πανω στην ουσια του Κυπριακου ή για να εξευρεθει μια συμβιβαστικη λυση. Και τονιζει στον Ελληνα συναδελφο του Ε. Αβερωφ ότι «το Κυπριακόν επηρεαζει σοβαρως όχι μονον την ασφαλειαν, αλλα και αυτην ταυτην την υποστασιν του ΝΑΤΟ, χαριν του οποιου πας ειλικρινης συμμαχος οφειλει να συνεισφερη». 143 Η συζητηση της ελληνικης προσφυγης γινεται στη Γενικη Συνελευση του ΟΗΕ — 12η Συνοδος — τις 9 - 12 Δεκεμβριου 1957. Γινεται προσπαθεια, κατα τη διαρκεια της συζητησεως, από προσκειμενες στις ΗΠΑ και την Αγγλια αντιπροσωπειες, να απαλειφθει από την προσφυγη η λεξη «αυτοδιαθεση». Η ελληνικη αντιπροσωπεια αντικρουει τη σχετικη προταση. Τελικα η πλειοψηφια της Γενικης Συνελευσεως ψηφιζει, για πρωτη φορα, σχεδιο αποφασεως που μιλα καθαρα για την αυτοδιαθεση και που έχει ως εξης: «Η Γενικη Συνελευση, εξετασασα το Κυπριακο ζητημα, επιβεβαιουσα την αποφαση της της 26ης Φεβρουαριου 1957, εκφραζει την ανησυχια της διοτι δεν εσημειωθη μεγαλη προοδος προς την κατευθυνση της επιλυσεως του προβληματος αυτου. Θεωρει περαιτερω ότι η κατασταση στην Κυπρο ειναι ακομη επικινδυνη και ότι επιβαλλεται λυση το συντομοτερο δυνατο, για τη διατηρηση της ειρηνης και της σταθεροτητος στην περιοχη. Εκφραζει τη διακαη της ελπιδα ότι θα αναληφθουν περαιτερω διαπραγματευσεις και συζητησεις, με πνευμα συνεργασιας, που θα αποβλεπουν στην εφαρμογη του δικαιωματος της αυτοδιαθεσεως στην περιπτωση του λαου της Κυπρου». Το αποτελεσμα της ψηφοφοριας ηταν 31 υπερ, 23 κατα και 24 αποχες. Το σχεδιο δε θεωρειται αποφαση της Γενικης Συνελευσεως, γιατι δε συγκεντρωσε τα δυο τρια των ψηφων. Υπερ της προσφυγης εψηφισαν οι σοσιαλιστικες και αραβικες χωρες, οκτω λατινοαμερικανικες κ.λ. Ηταν η τελευταια αναλαμπη της αυτοδιαθεσεως της Κυπρου στις συζητησεις του ΟΗΕ. Και από την επισημη ελληνικη πλευρα η προβολή της αυτοδιαθεσεως γινεται πια για λογους Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
διαπραγματευτικους. Στην πραγματικοτητα όλα οδηγουν σε ένα συμβιβασμο. Τις μερες των συζητησεων στη Γενικη Συνελευση, στην Κυπρο εγιναν μεγαλες διαδηλωσεις για την αυτοδιαθεση. Οι Κυπριοι θεωρησαν υπευθυνους για τη μη συγκεντρωση των δυο τριτων των ψηφων και τη μη εγκριση της αποφασεως για την αυτοδιαθεση της Κυπρου τους Αμερικανους. Εκτός από τις παρασκηνιακες ενεργειες, ο Αμερικανος αντιπροσωπος Κάμποτ Λοτζ ειχε υποστηριξει στην Πολιτικη Επιτροπη και στη Γενικη Συνελευση του ΟΗΕ τις θεσεις του Αγγλου συναδελφου του υφυπουργου των Εξωτερικων Νομπλ υπερ τριμερων συνομιλιων. Τις 12 Δεκεμβριου, εκρηξεις βομβων σημειωνονται στον αμερικανικο τομεα του αεροδρομιου του Ελληνικου και στη βιβλιοθηκη της Αμερικανικης Υπηρεσιας Πληροφοριων στην οδό Σταδιου. Η κυβερνηση και κομματα της αντιπολιτευσεως αποδοκιμαζουν την ενεργεια και ο κυβερνητικος τυπος την αποδιδει σε «κομμουνιστας». Ύστερα από λιγες μερες όμως, η αστυνομια συλλαμβανει πεντε Κυπριους φοιτητες, που ομολογησαν ότι είχαν βαλει τις βομβες σε ενδειξη διαμαρτυριας για την αμερικανικη σταση στο Κυπριακο. Κανενας τους δεν ειχε καμια σχεση με την Αριστερα. (Ενας απο τους συλληφθεντες ηταν ο σημερινος υπουργος Προεδριας της Κυπρου Πατροκλος Σταυρου). Την Πρωτοχρονια του 1958, ο βασιλιας στο διαγγελμα του και ο πρωθυπουργος αναφερονται στον αγωνα για την αυτοδιαθεση των Κυπριων. Ο Καραμανλης, που τα μεσα Δεκεμβριου ειχε θεσει το Κυπριακο σε διασκεψη πρωθυπουργων του ΝΑΤΟ στο Παρισι, στο διαγγελμα του, αναφερει τα παρακατω αρκετα σαφη στην αοριστια τους: «Θα συνεχιση το Εθνος μας (...) με την αυτην αποφασιστικοτητα και πιστιν τον αγωνα δια την αυτοδιαθεσιν του Κυπριακου Λαου, χωρις να παραγνωριζη τας δυσκολιας του αγωνος και την αναγκην ενδεχομένως μακρας αναμονης μεχρις οτου επιτευχθη το ποθουμενον αποτελεσμα». 144 Τα τελη Ιανουαριου 1958, ο υπουργος Εξωτερικων της Αγγλιας Selwyn Lloyd και ο Κυβερνητης της Κυπρου Sir Hugh Foot επισκεπτονται την Αγκυρα, οπου βολιδοσκοπουν την τουρκικη κυβερνηση για την εφαρμογη ενος σχεδιου αυτοκυβερνησεως της Κυπρου. Τις 10 Φεβρουαριου, οι δυο Αγγλοι επισημοι φτανουν στην Αθηνα. Εδω, για πρωτη φορα, ο Foot συνανταται με τον Μακαριο. Απο καμια πλευρα δεν ανακοινωθηκε το περιεχομενο των συνομιλιων. Τις 19 Ιουνιου, ο πρωθυπουργος της Μ. Βρεταννιας MacMillan ανακοινωνει στη Βουλη των Κοινοτητων τις νεες αγγλικες προτασεις για τη λυση του Κυπριακου. Το σχεδιο MacMillan οδηγει στη διχοτομηση της Κυπρου και ειναι χειροτερο απο καθε προηγουμενο. Το σχεδιο προβλεπει διορισμο ενος Εληνα και ενος Τουρκου αρμοστή που θα συνεργαζονται με τον Κυβερνητη για την εφαρμογη του σχεδιου. Το εκτελεστικο Συμβουλιο, του οποιου ο προεδρος θα ειναι ο Κυβερνητης, θα το αποτελουν τεσσερις Ελληνες υπουργοι και δυο Τουρκοι, που θα τους εκλεγουν αντιστοιχα οι δυο κοινοτητες, θα υπαρχουν δυο χωριστες Βουλες, μια Ελληνοκυπριακη και μια Τουρκοκυπριακη, που θα συζητουν και θα αποφασιζουν για τα κοινοτικα ζητηματα. Οι Κυπριοι θα έχουν διπλη υπηκοοτητα, δηλαδη τη βρεταννικη και, αντιστοιχα οι Ελληνοκυπριοι την ελληνικη και οι Τουρκοκυπριοι την τουρκικη, θα ιδρυθουν χωριστες κοινοτητες των Ελληνοκυπριων και Τουρκοκυπριων. Ο Κυβερνητης διατηρει την αρμοδιοτητα για τα θεματα διεθνων σχεσεων, αμυνης και εσωτερικης ασφαλειας, για τα οποια θα ενεργει σε συνεννοηση με τους δυο αρμοστες που θα επαιρναν μερος και στο Εκτελεστικο Συμβουλιο. Το «συνεταιριστικο» αυτο καθεστως θα ισχυει για εφτα χρονια, στο διαστημα των οποιων θα απαγορευεται οποιαδηποτε συζητηση για ενωση της Κυπρου με την Ελλαδα ή οποιαδηποτε αλλη αλλαγη κυριαρχιας. Η ελληνικη κυβερνηση και ο Μακαριος απορριπτουν το «συνεταιριστικο» σχεδιο MacMillan. Ο Αρχιεπισκοπος, στην απαντηση του προς τον Foot — που του ειχε ανακοινωσει το σχεδιο με επιστολη του — τονιζει,: Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«... η ιδεα του «συνεταιρισμου» επι της οποιας βασιζεται το σχεδιον, επιβαλλουσα κατ' ουσιαν τριπλην κυριαρχιαν επι της Κυπρου, ειναι απολυτως απαραδεκτος, καθ' οτι αντιστρατευεται το βασικον και αναφαιρετον δικαιωμα του Κυπριακου Λαου προς αυτοδιαθεσιν. Αι κυριιοτεραι διαταξεις του εξαγγελθοντος σχεδιου διασπουν την ενοτητα και καθιερωνουν συνταγματικως τον διχασμον του Κυπριακου Λαου, οδηγούσαι εις αναποτρεπτους προστριβας και αντιθεσεις και δημιουργουσαι ουτως εστιαν μονιμου αναταραχης και απειλην της ειρηνης εις ολοκληρον την περιοχην». Ο Μακαριος καταληγει με τη διαβεβαιωση ότι ειναι προθυμος «δια διμερεις συνομιλιας μεταξυ βρεταννικης κυβερνησεως και Κυπριακου Λαου δια γνησιον δημοκρατικον Συνταγμα αυτοκυβερνησεως». 145 Ο Κ. Καραμανλης, στην απαντηση του στον Βρεταννο πρωθυπουργο, επισημαινει επισης οτι το σχεδιο αγνοει την αρχη της αυτοδιαθεσεως και αναμιγνυει την Τουρκια στη διοικηση της Κυπρου, τονιζει οτι η τουρκικη αδιαλλαξια ειναι «τεχνητον κατασκευασμα», αποδεχεται την ιδεα μιας συναντησεως του με τον MacMillan και συνεχιζει: «Εφ' όσον αποκλειετε δια του σχεδιου σας επι μιαν επταετιαν το κυριον θεμα, δηλαδη το δικαιωμα του Κυπριακου Λαου να αποφαινεται περι της τυχης του, θα ητο περισσοτερον εποικοδομητικον ακομη και προτασις σας περι προσωρινης λυσεως μιας δημοκρατικης αυτοκυβερνησεως υπο την βρεταννικην κυριαρχιαν, αναβαλλομενης της λυσεως του κυριου θεματος δι' ευθετωτερον χρονον». 146 Οπως ειχαν εξελιχθει τα πραγματα, η αυτοκυβερνηση υπο την αγγλικη κυριαρχια φαινοταν τωρα σαν το «μικροτερο κακο» μπροστα στον κινδυνο του διαμελισμου της Κυπρου. Η κυβερνηση Καραμανλη αντιμετωπιζε τοτε δυσκολη κατασταση. Τον Μαρτη ειχε υποχρεωθει να παραιτηθει υστερα απο την αποχωρηση απο την ΕΡΕ και την κυβερνητικη πλειοψηφια ομαδας επιτελων και βουλευτων της, που ηταν γνωστοι οι στενοι δεσμοι τους με τα Ανακτορα. Στις εκλογες της 11ης Μαιου η ΕΡΕ κατορθωσε να εξασφαλισει την κοινοβουλευτικη πλειοψηφια μονο χαρη στο εκλογικα συστημα, που ειχε καταρτισει σε συνεργασια με μεριδα της ηγεσιας του Κεντρου. Αλλα οι ψηφοι της ειχαν μειωθει στο 41,17% του συνολου (εναντι 47,38% του 1956). Δευτερο κομμα ειχε αναδειχθει η ΕΔΑ με 79 έδρες και 24,43% του συνολου των ψηφων. Αυτη η αποτομη ανοδος της Αριστερας οφειλοταν σε πολλους αλλους λογους (διασπαση του Κεντρου, συνεργασια κεντρωων ηγετων για τη συνταξη ενος εκλογικου νομου που καταγγελθηκε ως αντιδημοκρατικος, γεγονοτα Μεσης Ανατολης, «νεο προσωπο» της Σοβιετικης Ενωσης με την πολιτικη Χρουστσωφ, επιτυχιες της στο διαστημα, ταξιδια Σεπίλωφ, σοβιετικη παρεμβαση στην κριση του Σουεζ καθως και στην τακτικη της ΕΔΑ και τη συνεργασια μαζι της παραγοντων, οπως ο Ηλ. Τσιριμωκος κ.λ.), αλλά οπωσδηποτε και στην αγανακτηση του Λαου για τη σταση των συμμαχων του ΝΑΤΟ και κυριως των Αμερικανων στο Κυπριακο. Στο μεταξυ στην Κυπρο ειχε δημιουργηθει εξαιρετικα κρισιμη, ανωμαλη και επικινδυνη κατασταση. Απο τις 7 Ιουνιου, αρχισαν αλλεπαλληλες επιθεσεις οργανωμενων ομαδων Τουρκοκυπριων εναντιον ελληνικων συνοικιων στη Λευκωσια και τη Λαρνακα με την ανοχη των αγγλικων δυναμεων ασφαλειας. Οι επιθεσεις συνεχιστηκαν ως το τελος Ιουλιου, με μικρα διαλειμματα. Τον τονο του φανατισμου τον έδιναν οι εκπροσωποι της κυβερνησεως Μεντερες και οι Τουρκοκυπριοι ηγετες Κιουτσούκ, Ντεκτας κ.λ. Δημοσιευονται στον τυπο πληροφοριες για μεγαλες συγκεντρωσεις τουρκικων στρατευματων στον Εβρο και στις μικρασιατικες ακτες απεναντι απο την Κυπρο. Στην Κωνσταντινουπολη γινονται μεγαλες διαδηλωσεις με συνθηματα «Η Κυπρος ειναι τουρκικη» κ.τ.λ. Απειλειται επαναληψη των γεγονοτων του Σεπτεμβριου 1955. Επιχειρειται και παλι αιματηρος αγγλοτουρκικος εκβιασμος σε Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
βαρος των Κυπριων και της Ελλαδας. Τις 12 Ιουνιου η αγγλικη κυβερνηση γνωστοποιει επισημα στην ελληνικη το σχεδιο MacMillan. Απο τις πρωτες επαφες ειναι γνωστη η αρνητικη θεση του Μακαριου και της κυβερνησεως Καραμανλη απεναντι στο διχοτομικο σχεδιο. Τις 13 Ιουνιου, η ελληνικη κυβερνηση, στελνει στρατιωτικα αεροπλανα στη Σμυρνη και παραλαμβανει αιφνιδιαστικα τους Ελληνες αξιωματικους τους διαπιστευμενους στο στρατηγειο του ΝΑΤΟ στη Σμυρνη. Στην Κυπρο η αγγλοτουρκικη συνεργασια σε βαρος των Κυπριων ειναι πια απροκαλυπτη. Την ιδια μερα — 13 Ιουνιου — Βρεταννοι στρατιωτες συλλαμβανουν εφτα Ελληνες σε κυπριακο χωριό, τους οδηγουν δηθεν για ανακριση και κατοπιν τους αφηνουν σ' ένα ερημικο μέρος κοντα στο χωριο Κιόνελι. Εκει Τουρκοκυπριοι, που έχουν στησει ενεδρα, τους πιανουν και τους σκοτωνουν με μαχαιρια, οπλα και ροπαλα. Η αγγλικη τρομοκρατια κατα των Ελληνοκυπριων εντεινεται. Οι αγγλικες στρατιωτικες δυναμεις, που ειχαν φτασει τις 20.000 ανδρες, κανουν συνεχως εκκαθαριστικες επιχειρησεις, «μπλοκα», έρευνες, συλλαμβανουν και βασανιζουν εκατονταδες Κυπριων σε πολεις και χωρια. Τις 4 Ιουλιου, Αγγλοι στρατιωτες πυροβολουν κατοικους του χωριου Αυγόρου, σκοτωνουν δυο αναμεσα στους οποιους μια έγγυο γυναικα (τη Λουκια Γεωργιου), και τραυματιζουν περισσοτερους απο 60. Τις 22 Ιουλιου, η αγγλικη αστυνομια — που ειχε επανδρωθει κυριως απο Τουρκοκυπριους — συλλαμβανει 1500 πολιτες και τους κλεινει σε στρατοπεδα συγκεντρωσεως. Η τρομοκρατια που εξαπελυσε ο Sir Hugh Foot συνεχιζεται ως τα τελη του 1958. Στο διαστημα αυτο, η ΕΟΚΑ αναπτυσσει περιορισμενη δραση. Εξαιτιας των πληγματων που εχει υποστη η οργανωση, αλλα και υστερα απο σχετικες υποδειξεις απο την ελληνικη κυβερνηση και τον Μακαριο, που ηθελαν να δημιουργηθει καταλληλο κλίμα για ειρηνικη λυση του Κυπριακου, ο Γριβας κηρυσσει ανακωχη, που, με μικρες διακοπες, διατηρειται μονοπλευρα εναμισυ περιπου χρόνο. (Μαρτιος 1957 εως τελη 1958). Κατα τις συντομες διακοπες της εκεχειριας, γινονται κυριως σαμποταζ σε αγγλικες βασεις (καταστροφη αεροπλανων της ΡΑΦ, τις 27 Νοεμβριου 1957 στη βαση Ακρωτηριου), και επιθεσεις ενοπλων ομαδων κατα αστυνομικων σταθμων και κατα Τουρκοκυπριων σε αντιποινα για τις ωμοτητες εναντιον των Ελληνων. Στο διαστημα αυτο δημιουργειται σοβαρος κινδυνος εμφυλιου πολεμου αναμεσα στους Ελληνες της Κυπρου. Απο τον Γεναρη του 1958 αρχιζουν επιθεσεις της ΕΟΚΑ κατα μελων του ΑΚΕΛ. Στελεχη της Αριστερας (συνδικαλιστες κ.λ.) εκτελουνται απο μελη της ΕΟΚΑ, με την κατηγορια ότι ειναι προδοτες και συνεργατες των Αγγλων. Στην Ελλαδα, ο κινδυνος εμφυλιου πολεμου στην Κυπρο, στις εξαιρετικα κρισιμες για το Κυπριακο εκεινες μερες, προκαλει συγκινηση και ανησυχια. Εκτος απο μερικες υπερδεξιες εφημεριδες, όλος ο αλλος τυπος κανει εκκλησεις για ενοτητα στην Κυπρο. Τις 23 Ιανουαριου ο Αρχιεπισκοπος Μακαριος απευθυνει έκκληση, στην οποια τονιζει: «... θα ητο πραγματι τραγικον εαν εξ αφορμης οιασδηποτε παρεξηγησεως η υποβολιμαιας εντυπωσεως, κατεστρεφετο η ενοτης του Κυπριακου Λαου επι του εθνικου πεδιου. Διασπασις των δυναμεων μας, ιδιως κατα την κρισιμον ταυτην στιγμην, θα εξυπηρετει μονον τα συμφεροντα της εν Κυπρω βρεταννικης αποικιοκρατιας». 147 Επισης ο πρωθυπουργος Κ. Καραμανλης δηλωνει: «Ο μεγαλυτερος εχθρος όλων των αγωνων του Εθνους υπηρξε παντοτε η διχονοια. Ειμαι βεβαιος οτι όσα συνεβησαν κατα τας τελευταιας ημερας εν Κυπρω αποτελουν μεμονωμενον παροδικον επεισοδιον. Ο Ελληνικος Κυπριακος Λαος ειναι και θα παραμεινη ηνωμενος και πειθαρχημενος...» 148 Παρομοιες εκκλησεις απευθυνουν η ΕΔΑ, ο Γ. Παπανδρεου και οι αλλοι ηγετες της Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αντιπολιτευσεως. 149 Στην Κυπρο, τις 21 Ιανουαριου, οι εργαζομενοι, που στη μεγαλη πλειοψηφια τους ακολουθουν την αριστερη Παγκυπρια Εργατικη Ομοσπονδια (ΠΕΟ), κηρυσσουν 48ωρη απεργια. Το ΑΚΕΑ και η ΠΕΟ οργανωνουν διαδηλωσεις. Επισης κανουν έκκληση στην Επιτροπη Ανθρωπινων Δικαιωματων του ΟΠΕ. Παρ' όλ' αυτα εκτελεσεις αριστερων απο προσωπιδοφορους και συγκρουσεις μελων της ΕΟΚΑ και ΑΚΕΛ ξαναγινονται και το Μαιο και τον Αύγουστο του 1958. Το Σεπτεμβρη αρχιζουν εκτελεσεις και Τουρκοκυπριων αριστερων, που ειχαν εκδηλωθει υπερ της ενοτητας των δυο κοινοτητων. Την ευθυνη για τις δολοφονιες αυτες αναλαμβανει με ανακοινωση της η τουρκοκυπριακη τρομοκρατικη οργανωση ΤΜΤ. Στα θλιβερα αυτα γεγονοτα φαινεται ότι έπαιξαν ρολο και κομματικοι υπολογισμοι με την προοπτικη για συντομη λυση του Κυπριακου. Ο Γριβας γραφει σχετικα: «Την εκ μερους των κομμουνιστων απειλην απεφασισα να αντιμετωπισω κατα τον ιδιον τροπον, με τον οποιον αντικρυζα και τας απειλας οιωνδηποτε αλλων προδοτων. (...) Το προβλημα, βεβαιως, τουτο, δεν ητο τοσον ευκολον, διοτι πασαν εκτελεσιν κομμουνιστου προδοτου επηκολουθουν διαμαρτυριαι, δυναμικοι επιδειξεις των κομμουνιστων του ΑΚΕΛ, απειλαι κ.λ., παντοτε βεβαιως υπο την προστασιαν των Αγγλικων Αρχων της Κυπρου. (...) Ειχον να αντιμετωπισω και τας επικρισεις μεριδος του Ελληνικου τυπου και αυτου του Αρχιεπισκοπου, όστις προεβη και εις σχετικην δηλωσιν. (...) Ευτυχως όμως δεν ειμουν εξ εκεινων, οι οποιοι υποχωρουν προ πιεσεων και υποδειξεων. Επροχωρησα εις την αντιμετωπισιν του προβληματος με σταθεροτητα και ηρεμιαν». 150 Φυσικα ο Γριβας δεν έδωσε στοιχεια της «προδοσιας» των συνδικαλιστων, που δολοφονηθηκαν. Στο βιβλιο του, σε αλλο σημειο, γραφει: «Ηδη ηρχισε να ωριμαζη εις τον νου μου η σκεψις περι οργανωσεως ενος πολιτικου κομματος, το οποιον να ειναι εις θεσιν να αντεπεξελθη κατα του ΑΚΕΛ, εις περιπτωσιν λυσεως του Κυπριακου. (...) επι του σημειου τουτου έγραψα την 20ην Ιουλιου 1957 εις τον Μητροπολιτην Κιτιου επιστολην...». 151
Ε ' ΟΙ ΣΥ ΜΦ Ω ΝΙΕ Σ Τ Η Σ Ζ ΥΡ ΙΧ ΗΣ ΚΑ Ι Τ ΟΥ Λ Ο ΝΔΙ Ν ΟΥ Δ Η ΜΟ ΚΡ ΑΤ Ι Α Τ Η Σ ΚΥ ΠΡ ΟΥ ΤΙΣ 7 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ, ο Αγγλος πρωθυπουργος MacMillan φτανει στην Αθηνα, για να συζητησει το σχεδιο του με την ελληνικη κυβερνηση. Μετα δυο μερες φευγει για την Αγκυρα και τις 11 Αυγουστου επισκεπτεται την Κυπρο. Μαζι με τον MacMillan ερχεται στην Αθηνα και ο Sir Hugh Foot, που συνανταται με τον Μακαριο και προσπαθει να τον πεισει να καταδικασει τη «βια» στην Κυπρο. Οι συνομιλιες δεν καταληγουν σε κανενα αποτελεσμα και η ελληνικη κυβερνηση καταθετει τις 14 Αυγουστου νεα προσφυγη στον ΟΗΕ. Μολις φευγει ο Αγγλος πρωθυπουργος ερχεται στην Αθηνα ο απεσταλμενος του Αϊζενχαουερ στη Μεση Ανατολη Murphy. Ο MacMillan παντως δειχνει αποφασισμενος να προχωρησει στην εφαρμογη του σχεδιου του. Τις 15 Αυγουστου ανακοινωνει ότι η εφαρμογη του νεου καθεστωτος θα αρχισει στην Κυπρο την 1ην Οκτωβριου. Το σχεδιο του το τροποποιει σε ορισμενα σημεια. Ετσι, χωριστα δημοτικα συμβουλια Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
θα δημιουργουνται, κατα την κριση του Κυβερνητη, εκει που το επιτρεπουν οι τοπικες συνθηκες, οι Κυπριοι θα διατηρησουν μονο τη βρεταννικη υπηκοοτητα και οι εκπροσωποι της Ελλαδας και Τουρκιας χαρακτηριζονται ως διπλωματικοι αντιπροσωποι φιλικων χωρων. Η ελληνικη κυβερνηση απορριπτει και το τροποποιημενο σχεδιο, γιατι και παλι οδηγει στη διχοτομηση της Κυπρου. Το απορριπτει και ο Μακαριος, που δηλωνει ότι μονο, αν εξαφανιστει και ο τελευταιος Κυπριος μπορει να εφαρμοστει. Επισης κατα του σχεδιου MacMillan τασσεται το Εργατικο κομμα της Αγγλιας. Αντιθετα το Στεητ Ντιπαρτμεντ το υποστηριζει. Ανιμετωπιζοντας την επιμονη του MacMillan να εφαρμοσει το σχεδιο του, η ελληνικη κυβερνηση απευθυνεται για πρωτη φορα στο ΝΑΤΟ και ζητει τη μεσολαβηση του για το Κυπριακο. Πριν απο δυο μηνες, τις αρχες Ιουνιου, η κυβερνηση Καραμανλη ειχε και παλι απευθυνθει στο ΝΑΤΟ και ειχε ζητησει την παρεμβαση του, αλλα τοτε μονο για να σταματησουν οι τουρκικοι βανδαλισμοι. Τις 23 Σεπτεμβριου ο γενικος γραμματεας του ΝΑΤΟ Σπαακ φτανει στην Αθηνα και έχει συνομιλιες με τον πρωθυπουργο. Ο Καραμανλης του ζητει να μεσολαβησει για να ανασταλει η εφαρμογη του σχεδιου MacMillan στην Κυπρο. Αμεσως ο Σπαακ, ζητωντας την αναβολη, παρουσιαζει ταυτοχρονα ενα δικο του σχεδιο, που αποτελει μια βελτιωση του σχεδιου MacMillan. Ύστερα απο πολλες συζητησεις, στα πλαισια του ΝΑΤΟ, η πρωτοβουλια του Σπαακ αποτυγχανει γιατι τοσο η αγγλικη, όσο και η τουρκικη κυβερνηση επιμενουν στην εφαρμογη του σχεδιου MacMillan, προσπαθωντας να εκμεταλλευθουν τη δυσκολη θεση, στην οποια βρισκοταν η ελληνικη κυβερνηση.
Σχεδιο ανεξαρτησιας ΓΙΑ να ματαιωθει η εφαρμογη του σχεδιου MacMillan, ο Αρχιεπισκοπος Μακαριος, την παραμονη της αφιξεως στην Αθηνα του Σπαακ, υποβαλλει προταση για ανεξαρτησια της Κυπρου, με αποκλεισμο της ενωσεως και της διχοτομησεως χωρις εγκριση του ΟΗΕ. Το σχεδιο Μακαριου, που το εξεθεσε για πρωτη φορα ο Αρχιεπισκοπος σε συνομιλια του με την αντιπροεδρο του αγγλικου εργατικου κομματος, τις 22 Σεπτεμβριου στην Αθηνα, προβλεπε καθορισμενη συντομη περιοδο αυτοκυβερνησεως πριν απο την ανεξαρτησια, και δυνατοτητα να παραμεινει η Κυπρος στην Κοινοπολιτεια. Η κυβερνηση Καραμανλη, που ηταν συνεννοημενη με το Μακαριο για τις προτασεις αυτες, 152 υιοθετησε το σχεδιο του Αρχιεπισκοπου, με δηλωσεις του πρωθυπουργου, 153 «εν όψει του αμεσου κινδυνου να επιδεινωθη περαιτερω η καταστασις εις Κυπρον και να κλονισθουν κατα τροπον ανεπανορθωτον αι σχεσεις της Ελλαδος προς τους συμμαχους της». Το ενεκριναν επισης οι δημαρχοι και οι οργανωσεις της Κυπρου, ενω το απερριψαν οι συνεξοριστοι του Μακαριου (μητροπολιτης Κυρηνειας κ.λ.) και τα κομματα της αντιπολιτευσεως στην Ελλαδα. Η βρεταννικη κυβερνηση, στην οποια υπεβαλε και επισημα το σχεδιο του ο Μακαριος, το απερριψε και προχωρησε στην εφαρμογη του δικου της. Την 1η Οκτωβριου, αρχιζει η εφαρμογη του σχεδιου MacMillan, με το διορισμο απο την Αγκυρα του Γενικου προξενου της Τουρκιας στη Λευκωσια ως αντιπροσωπου της. Οι Τουρκοκυπριοι, με εντολη της Αγκυρας, προεξοφλωντας την εφαρμογη του σχεδιου MacMillan, έχουν αρχισει να διωχνουν τους Ελληνες απο τα χωρια στα οποια πλειοψηφουν αυτοι και να ιδρυουν δικους τους τομεις στη Λευκωσια, Λεμεσο κ.λ. Η επιχειρηση αυτη συνοδευεται με τρομοκρατικες ενεργειες, δολοφονιες, τραυματισμους, ξυλοδαρμους Ελληνοκυπριων, λεηλασιες κ.λ. Μετα την 1η Οκτωβριου η κατασταση εκτραχυνεται σε ολοκληρη την Κυπρο. Για να επιβαλλουν το σχεδιο MacMillan, οι αγγλικες αρχες, παραλληλα με την υποκινηση των οργανωμενων Τουρκοκυπριων, εξαπολυουν και οι ιδιοι αιματηρη τρομοκρατια. Τις 3 Οκτωβριου, με το προσχημα των ανιποινων για το φονο της αγγλιδας Κάτλιφ, πιανουν στην Αμμοχωστο εκατονταδες πολιτες, τους συρουν αιμοφυρτους στα κρατητηρια και στα στρατοπεδα, τους καταβασανιζουν, ριχνοντας ακομα και τα αστυνομικα τους σκυλια εναντιον τους. Τρεις, αναμεσα στους οποιους μια κοπελλα 12 Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
χρονων (η Ιωαννα Ζαχαριαδη), πεθαινουν και πολλοι αλλοι τραυματιζονται σοβαρα. Ολοκληρο τον Οκτωβρη και Νοεμβρη οι Αγγλοι συνεχιζουν τα οργιο του αιματος στην Κυπρο, με συλληψεις, βασανισμους, ερευνες στα χωρια, πυροβολισμους εναντιον αμαχων, αποκλεισμους ολοκλήρων περιοχων, νυχτερινες επιδρομες και εκκαθαριστικες επιχειρησεις. Η ΕΟΚΑ, απο τις αρχες Σεπτεμβριου, εχει ξαναρχισει τη δραση της με σποραδικα αντιποινα, σαμποταζ σε αγγλικες βασεις, ανατιναξεις οχηματων. Τις 19 Νοεμβριου, στο Δικωμο της Κυρηνειας, ένα αλλο ηγετικο στελεχος της ΕΟΚΑ, ο Κυριακος Ματσης, εχει τον ιδιο ηρωικο θανατο του Αυξεντιου. Αρνειται να παραδοθει στους Αγγλους στρατιωτες, που ειχαν επισημανει και κυκλωσει την κρυπτη του, και εξακολουθει να μαχεται ως τη στιγμη που τον σκοτωνουν, ριχνοντας μεσα χειροβομβιδες. Τα τελη Νοεμβριου ο Γριβας κηρυσσει παλι μονοπλευρη ανακωχη. Οι βαρβαροτητες των Αγγλων στην Κυπρο προκαλουν εξαψη στην Ελλαδα, οπου ο Αρχιεπισκοπος Θεοκλητος, ως προεδρος της Πανελληνιου Επιτροπης Απελευθερωσεως Κυπρου, εκδιδει διαγγλεμα, στο οποιο, αναμεσα σε αλλα, τονιζει: «Η αχαλινωτος βαρβαροτης των απειραριθμων στρατιωτικων ορδων του κυριαρχου με μοναδικα θυματα τους Κυπριους αδελφους μας ουχι μονον εχει συνεπίκουρον την ανοχην των φερο μενων ως συμμαχων της Ελλαδο ς μεγαλων τε και μικρων, αλλα και την εγκληματικην συνενοχην αυτων επι τω σκοπω οπως παντι τροπω κατασιγασουν την φωνην των βαρβαρως καταδυναστευομενων Κυπριων». 154 Το διαγγελμα του Αρχιεπισκοπου, (σε αλλο σημειο, μιλουσε για «καννιβάλους Τόρρυδες») προκαλει την αντιδραση της κυβερνησεως και του φιλοκυβερνητικου τυπου, που το χαρακτηριζει «επικινδυνο συμπτωμα πολιτικης και πνευματικης αναρχιας» 155 και ως ενεργεια «ανευθυνων παραγοντων, που οικειοποιουνται την φωνην της Ελλαδος». Εκεινη την εποχη και απο την Κυπρο γινονται συστασεις προς την κυβερνηση να απειλησει αποχωρηση απο το ΝΑΤΟ, αν εφαρμοστει το σχεδιο MacMillan στην Κυπρο. Ακομα και ο μητροπολιτης Ανθιμος 156 υποστηριζει παρομοιες αποψεις και ο ιδιος ο Γριβας συνιστα προσανατολισμο της ελληνικης εξωτερικης πολιτικης προς τις αραβικες χωρες και τη Γιουγκοσλαβια. 157 Εκτος απο την ΕΔΑ, και αλλα κομματα της αντιπολιτευσεως ζητουν επανεξεταση της εξωτερικης μας πολιτικης, ενω ο αρχηγος των Φιλελευθερων Γ. Παπανδρεου τονιζει στη Βουλη: «Εις τας διεθνεις σχεσεις, εις τας συμμαχιας, δεν αρκει η υπογραφη των Κρατων. Χρειαζεται η συνυπο γραφη της ψυχης των λαων. Και εις αυτην την περιπτωσιν, ενω η υπογραφη του Κρατους ευρισκεται εις την συμμαχιαν το υ ΝΑΤΟ, η ψυχη το υ λαο υ εχει εξελθει απο το ΝΑΤΟ. Και θα επρεπε επισης η Κυβερνησις, εφ' όσον εισηλθομεν εις την περιοδον του Κυπριακου αγωνος, να αποκτηση μιαν νεαν επιγνωσιν εξωτερικου προσανατολισμου της Ελλαδος». 158 Ολες αυτες οι εκδηλωσεις ειχαν ανησυχησει την κυβερνηση — παρ' όλο που κι η ιδια, για να ευθυγραμμιστει με το γενικο πνευμα, αλλα και για ν' ασκησει καποια πιεση προς τους Αγγλους, έκανε μερικους αοριστους υπαινιγμους για αναπροσαρμογη της εξωτερικης μας πολιτικης και μερικα «ανοιγματα» προς τους ουδετερους και τους ανατολικους (ταξιδια Αβερωφ στη Γιουγκοσλαβια, συνοριακη συμφωνια με τη Βουλγαρια κ.λ.). Στην ιδια συζητηση στη Βουλη ο υπουργος των Εξωτερικων καθορισε ως εξης την εξωτερικη πολιτικη της χωρας: «Η κυβερνησις δεν θα οδηγηση την Ελλαδα έξω απο την αμυντιτην ατλαντικην συμμαχιαν, αλλα δεν θα παυση αύτη να επισημαινη ότι ο συνεχης τραυματισμος της εθνικης ψυχης ως προς το Κυπριακον δυναται να δημιουργηση δυσχερειας δια την ομαλην λειτουργιαν της συμμαχιας. (...) Απεδεχθημεν την προτασιν περι ηγγυημενης ανεξαρτησιας (...) διοτι οπως έχουν εξελιχθη τα πραγματα ητο μια ρεαλιστικωτερα αντιμετωπισις του ζητηματος». 159 Και σε μια προηγουμενη συνεδριαση της Βουλης ο Ε. Αβέρωφ, αντικρουοντας τις αποψεις για Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αποχωρηση της Ελλαδος απο το ΝΑΤΟ ως ανεδαφικες, επικινδυνες για την εθνικη ασφαλεια και μη ρεαλιστικες για την ιδια την προωθηση του Κυπριακού είπε: «Μετα παρρησιας ειπομεν ότι η πολιτικη μας ειναι πολιτικη παραμονης εντος του ΝΑΤΟ δια λογους βασικους. Και διακηρυσσομεν και παλιν ότι, εκτος εαν προσβληθη ποτε η εθνικη μας τιμη, οποτε δεν δυνανται να ληφθουν υπ' όψει συμμαχικοι δεσμοι, η κυβερνησις δεν προκειται ποτε να οδηγηση την Ελλαδα εκτος των συμμαχιων της». 160 Οπωσδηποτε η κυβερνηση Καραμανλη δε θελει να κλεισει τους δρομους για μια συνεννοηση με τους Αγγλους και θεωρει για λογους διεθνεις και εσωτερικους καθε αντισυμμαχικη εκδηλωση επικινδυνη. Γι' αυτο και στις 26 Νοεμβριου, παιρνει σοβαρα αστυνομικα μετρα για να παρεμποδισει τη διαδηλωση φοιτητων για την αυτοδιαθεση της Κυπρου. 161 Στο μεταξυ, παρα την οξυτητα που έχει δημιουργηθει στο διεθνες προσκηνιο, στα παρασκηνια συνεχιζονται οι συνεννοησεις για μια συμβιβαστικη λυση με βαση τη δεσμευμενη ανεξαρτησια. Στις παρασκηνιακες ζυμωσεις ανακατευεται και η αμερικανικη CIA. Ο Σουλτσμπεργκερ σημειωνει στο ημερολογιο του: «Επηγα σημερα να ιδω τον Μιχαηλ Μελά, πρεσβευτη της Ελλαδος στο ΝΑΤΟ. Οταν ειχε παει στην Αθηνα για να εκθεση τα πραγματα, την περασμενη εβδομαδα, επιστευε ότι οι πιθανοτητες ησαν τρεις προς δυο να εγκαταλειψη η Ελλας το ΝΑΤΟ εξ αιτιας της Κυπρου. Ο Καραμανλης ευρισκεται στα προθυρα παραιτησεως. Αν φυγη, ειναι βεβαιον ότι θα ανελθη στην εξουσια κυβερνησις αριστεριζουσα — ελεγχομενη απο τους κομμουνιστας — και θα ψηφιση υπερ της αποχωρησεως της Ελλαδος απο την συμμαχιαν.162 Οι Γιουγκοσλαβοι εκαμαν έντονες παραστασεις στην Αθηνα να μην εξασθενησει το ΝΑΤΟ. Ο Μελας υπεδειξε στον Μπάρτζες, τον Αμερικανο πρεσβευτη στο ΝΑΤΟ, να αναλαβουν οι Ηνωμενες Πολιτειες την πρωτοβουλια, προτεινοντας διομολογησεις υπερ των Τουρκων στην Κυπρο. Ο Μπαρτζες δεν αντεληφθη τι εσημαινε ο όρος. Κατα συνεπειαν το πραγμα δεν προχωρησε. (....) Ο Μελας μ' ερωτησε αν μπορουσα να βοηθησω. Ειπα ότι πιθανως ναι. Ισως θα μπορουσα να κανονισω μια συναντηση με καποιον που θα μπορουσε τουλαχιστον να καταλαβη. Περασα απο την πρεσβεια επιστρεφοντας και ειπα σχετικως στον ανθρωπο μας της CIA, προσθετοντας: «Για όνομα του Θεου, θα πρεπει εμενα να μη με ανακατεψης. Δεν θα ηθελα να νομιση ο Μελας ή οποιοσδηποτε αλλος ότι εργαζομαι για σας». Μου ειπε ότι την επομενη επροκειτο ναρθη καποιος απο την Ουασιγκτον, που θα μπορουσε να βοηθηση». 163 Και την επομενη σημειωνει: «Ο C ο οποιος ειναι αρμοδιος για τις ελληνικες, τουρκικες και κυπριακες υποθεσεις στη CIA και ο οποίος επεστρεψε στην Ουασιγκτον απο την Ελλαδα και Τουρκια ηρθε και τον συνεστησα στον Μελα. Εξηγησα ποσο λεπτο ηταν το θεμα, διοτι παρακαμπταμε τον Μπάρτζες πο υ ηταν ο πρεσβυς στο ΝΑΤΟ και ό τι η δικη μο υ η συμβο λη ητο εκεινη του κοινου φιλου. Προσθεσα ότι δεν ειχα καμια απολυτως σχεση με τη CIA και εφυγα αφηνοντας τους μονους. Ο C ειπε κατοπιν ότι κατι μπορει να γινη. θα δουμε. Εκεινο που επιχειρει ο Μελας ειναι να συνδυαση το σχεδιο του Μακαριου για την ανεξαρτησια της Κυπρου με την εγκατασταση ενός συστηματος μικτων δικαστηριων σαν κι εκεινου που ισχυε στην Αιγυπτο επι χρονια, θελει επισης ν' αναγνωριστουν στην Τουρκια δικαιωματα διομολογησεων για την τουρκικη μειονοτητα στο νησι». 164 Και, στις 20 Οκτωβριου, παλι στο Παρισι, ο Σουλτσμπεργκερ σημειωνει: «Προγευμα με τον Αβερωφ (...) και τον Σεφεριαδη, πρεσβυ της Ελλαδος στο Λονδινο. (...) Βρισκονται κι οι δυο εδω για τη σύνοδο του Συμβουλιου του ΝΑΤΟ επι του Κυπριακου. Ο Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Σεφεριαδης προειδοποιησε τους Αγγλους ότι μια διευθετηση του Κυπριακου, θα πρεπει να επιτευχθη ταχεως διοτι υπηρχε αμεση απειλη λυσεως Βαγδατης στην ιδια την Ελλαδα. Η κυβερνησις μπορει να καταληφθη υπό πραξικοπηματος. Παρεπονεθη ότι οι Ηνωμενες Πολιτειες ευνούν την Τουρκια εξ αιτιας της επιρροης του Πενταγωνου». Στη Γενικη Συνελευση του ΟΗΕ συζητειται η ελληνικη προσφυγη για το Κυπριακο. Η πολιτικη επιτροπη απορριπτει το ελληνικο σχεδιο αποφασεως και εγκρινει ψηφισμα που υπεβαλε η Περσια και υποστηριξαν η Αγγλια, η Τουρκια και οι Ηνωμενες Πολιτειες. 165 Επειδη όμως το ψηφισμα αυτο δε συγκεντρωνει την πλειοψηφια των δυο τριτων γινονται παρασκηνιακες συνεννοησεις και τελικα η ολομελεια ψηφιζει όμοφωνα, τις 9 Δεκεμβριου 1958, την παρακατω αποφαση, που δεν αναφερεται παρα πολυ εμμεσα στην αυτοδιαθεση του Κυπριακου Λαου: «Η Γενικη Συνελευσις, εξετασασα το προβλημα της Κυπρου, υπενθυμιζουσα την αποφασιν της 1013/ΧΙ, εκφραζει την εμπιστοσυνην της ότι συνεχεις προσπαθειαι θα καταβληθουν απο τα ενδιαφερομενα μερη, προκειμενου να επιτευχθη μια ειρηνικη, δημοκρατικη και δικαια λυσις, συμφωνως προς τον Καταστατικόν Χαρτην του ΟΗΕ». 166 Η αποφαση αντικατοπτριζει τη συμβιβαστικη ατμοσφαιρα που Εχει δημιουργηθει και που προετοιμαζει το έδαφος για τις συμφωνιες της Ζυριχης. 167
Παρασκηνια της Ζυριχης Αμεσως μετα την αποφαση του ΟΗΕ, πραγματοποιειται στη Νεα Υορκη συναντηση Αβερωφ Ζορλου. Λιγες μερες αργοτερα, τις 18 Δεκεμβριου, συνεχιζονται οι συνομιλιες στο Παρισι, με την ευκαιρια της εκει συνοδου του ΝΑΤΟ, με συμμετοχη τωρα και του Αγγλου υπουργου των Εξωτερικων Selwyn Lloyd και του Νταλλες. Την ίδια μερα ο MacMillan δηλωνει στη Βουλη των Κοινοτητων: «εργαζομεθα δι' ένα σχεδιον το οποιον θα συμβιβαζει τας διαφορους αποψεις και εις το οποιον όλοι θα καμνουν καποιαν υποχωρησιν». Στην Κυπρο, ο Foot αναστελλει την τελευταια στιγμη, υστερα απο διαβηματα της Αθηνας στο Λονδινο, την εκτελεση δυο πατριωτων, για τους οποιους ειχαν στηθει οι αγχονες. Ο Ε. Αβερωφ, φευγονας απο το Παρισι, δηλωνει ότι «ειναι πληρης ελπιδων». Και ο Ζορλου ότι υπαρχει η καλυτερη ως τωρα ατμοσφαιρα για το Κυπριακο. Στα Πρωτοχρονιατικα διαγγελματα, τοσο του βασιλια, όσο και του πρωθυπουργου λειπει παλι η λεξη αυτοδιαθεση. Το βασιλικο διαγγελμα εκφραζει την ευχη «οι αγωνες του Κυπριακου Λαου να εύρουν ταχεως την δικαιωσιν των» και ο Καραμανλης διαβεβαιωνει ότι «η Ελλας συνεχιζει με πιστιν τον αγωνα δια την απελευθερωσιν του Κυπριακου Λαου». 168 Τις 18 Ιανουαριου ξαναρχιζουν συνομιλιες Αβερωφ - Ζορλου στο Παρισι. Μετα δυο μερες, ο Ζορλου δηλωνει: «...παρ' ολον οτι ειναι προωρον να ομιλησωμεν περι λυσεως του θεματος, παντως το εδαφος εξεκαθαρισθη απο αριθμον εμποδιων και φρονω ότι η προοπτικη δια μιαν συμφωνια ειναι καλη». 169 Φαινεται ομως οτι, στην πραγματικοτητα οι δυο υπουργοι έχουν ηδη καταληξει στις γενικες γραμμες της συμφωνιας. Ο Σουλτσεμπεργκερ, γραφει στο Ημερολογιο του, με ημερομηνια 20 Ιανουαριου: «Ο Αβερωφ μου ειπε ότι λυση δια το Κυπριακον επικειται και θα ενσωματωθη σε μια γενικη Ελληνοτουρκικη διευθετηση, η οποια θα επιβεβαιωνη την συμμαχια μεταξυ των δυο χωρων (...) Ο Αβερωφ με ερωτησε αν θα ημουν διατεθειμενος να παω στην Κυπρο και να ελθω μυστικα εις επαφην με τον συνταγματαρχη Γριβα, αρχηγο της παρανομης Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
οργανωσεως ΕΟΚΑ. (....) Εθεσε ως προϋποθεση ότι θα επρεπε προηγουμενως να ιδω τον ιδιον στην Αθηνα για να με ενημερωση. Ο Αβερωφ θα ειδοποιουσε τους Αγγλους για το ταξιδι μου εκ των προτερων και μου ειπε ότι ηταν σε θεση να εγγυηθη ότι δεν θα με χρησιμοποιουσαν σα δολωμα για να συλλαβουν ή να δολοφονήσουν τον Γριβα (...) Ο Αβερωφ μου ειπε ωρισμενα σχετικα με τις μυστικες συνομιλιες για την Κυπρο μεταξυ Ελλαδος και Τουρκιας. Μου ειπε πως ειχε ορκιστη να τα κρατηση μυστικα (και αμεσως μετα μου τα ειπε όλα) και ότι μονον τεσσερις ανθρωποι στον κοσμο εγνωριζαν ότι διεξαγονται — οι πρωθυπουργοι Καραμανλης και Μεντερες και οι υπουργοι Εξωτερικων Αβερωφ και Ζορλου (...) Κανεις αντιπροσωπος του Σπαακ ή Αγγλος δεν ελαβε μερος στις συνομιλιες που τελειωσαν σημερα με την αναχωρηση του Ζορλου. Η βαση των διαπραγματευσεων ειναι η ακολουθη. (...) Οι Ελληνες δεν ειναι βεβαιοι κατα ποσον θα συμφωνηση η ΕΟΚΑ και γι' αυτο ο Αβερωφ θελει να παω να πουλησω στον Γριβα τη φορτωτικη. (...) Ειπε ότι μπορουσε να εγγυηθη ότι ο Αρχιεπισκοπος Μακαριος θα αποδεχοταν ανεξαρτητη Κυπρο». 170 Ο Καραμανλης ειπε αργοτερα στην Βουλη ότι «ο αρχιεπισκοπος Μακαριος ετηρηθη ενημερος καθ' όλας τας φασεις των διαπραγματευσεων. Και δυο ημερας πριν αναχωρησω δια την Ζυριχην ειχον συνεργασιαν μαζι του και με τον Μητροπολιτην Ανθιμον. (...) Ειχε καθορισθη η γραμμη, η οποια θα ηκολουθειτο». 171 Αν πιστεψουμε τον Σουλτσμπεργκερ, παντως ως τις 20 Ιανουαριου, ο Μακαριος δεν εγνωριζε τη συμφωνια. Οπωσδηποτε, η κατ' αρχην συμφωνια έχει επιτευχθει, όταν, τις 5 Φεβρουαριου 1959, αρχιζουν οι συνομιλιες της Ζυριχης. Οι πρωθυπουργοι της Ελλαδας και Τουρκιας Καραμανλης και Μεντερες και οι υπουργοι των Εξωτερικων Αβερωφ και Ζορλου, πλαισιωμενοι από διπλωματικους υπαλληλους και στρατιωτικους εμπειρογνωμονες, ειναι αποφασισμενοι να καταληξουν. Τα σημεια, στα οποια εχουν ηδη συμφωνησει, ειναι ότι θα αποκλειστει η ένωση με την Ελλαδα και η διχοτομηση της Κυπρου, η Μ. Βρεταννια θα διατηρησει τις βασεις της, η ανεξαρτητη Κυπριακη Δημοκρατια δε θα μπορει να προσχωρησει σε συνασπισμο, στον οποιο δε θα μετεχει και η Αθηνα και η Αγκυρα, οι τρεις δυναμεις θα εγγυηθουν την ακεραιοτητα του νεου Κρατους και την ιδιορρυθμη ανεξαρτησια του. Η διασκεψη της Ζυριχης κρατα εξι μερες, κατα τις οποιες γινονται διαπραγματευσεις για ουσιαστικες λεπτομερειες. Τις 11 Φεβρουαριου ανακοινωνεται η συμφωνια. Στο κοινό ανακοινωθεν δινεται έμφαση στην αποκατασταση των ελληνοτουρκικων σχεσεων: «Διαπιστωσαντες την αμοιβαιαν επιθυμιαν των να θεσουν τας δυο χωρας των επι της οδου της στενης συνεργασιας και της εποικοδομητικης φιλιας της τεθεισης υπο των δυο μεγαλων πολιτικων ανδρων, του Κεμαλ Ατατουρκ και του Ελευθεριου Βενιζελου, οι δυο πρωθυπουργοι εξεδηλωσαν την αποφασιν των να εργασθουν από κοινου προς εξυπηρετησαν της σημαντικης ταυτης υποθεσεως. Συνειδοτες ότι διήνυσαν μιαν απο φασιστικην καμπην προ ς την κατευθυνσιν ταυτην, οι δυο πρωθυπουργο ι διεδηλωσαν την βεβαιοτητα, ότι η ευτυχης αυτη εξελιξις θα εκδηλωθη αμεσως εις όλους τους σημαντικους τομεις των ελληνοτουρκικων σχεσεων». 172 Την ιδια μερα, επιστρεφοντας στην Αθηνα, ο Ελληνας πρωθυπουργος δηλωνει στο αεροδρομιο του Ελληνικου: «Επανερχομαι εκ του ταξιδιου μου ικανοποιημενος και υπερηφανος. Η ημερα αυτη ανηκει εις τας ευτυχεστερας ημερας της ζωης μου και θα αποτελεση σταθμόν εις την ιστοριαν της Κυπρου. Εις την Ζυριχην εθεσαμεν με τον πρωθυπουργόν της Τουρκιας κ. Μεντερες τας βασεις δια την επιλυσιν ενος εκ των δυσκολωτερων διεθνων ζητηματων. Εσχεδιασαμεν λυσιν δια της ο πο ιας αποδιδεται μετα μακραιωνα δο υλειαν εις το ν Κυπριακόν Λαόν η ελευθερια του. Εξ αλλου δια της ευτυχους επιλυσεως του Κυπριακου προβληματος Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
αποκαθισταται η φιλια και η συνεργασια μεταξυ Ελλαδος, Τουρκιας και Αγγλιας». 173 Την ιδια μερα ο Μακαριος εκφραζει την ικανοποιηση του για τη συμφωνια: «....Η επιτευχθεισα συμφωνια — δηλωνει — θετει τα θεμελια αριστης και οριστικης λυσεως του Κυπριακου, καθισταμενης της Κυπρου ανεξαρτητου, κυριαρχου Πολιτειας (...) θα διανοιξη δια την Κυπρον νεαν περιοδον ελευθεριας και ευημεριας, τοσον δια τους Ελληνας οσον και δια τους Τουρκους της Κυπρου». 174 Και οι Μεντερες, Ζορλου, και Κιουτσουκ, με δηλωσεις τους εκφραζουν τον ενθουσιασμο τους. Ο Τουρκος πρωθυπουργος δηλωνει ότι ειναι «ευτυχης δια τα θετικα αποτελεσματα των διαπραγματευσεων της Ζυριχης» και για την αποκατασταση των ελληνοτουρκικων σχεσεων. 175 Μονο απο την πλευρα της ελληνικης αντιπολιτευσεως εκφραζονται αμεσως αντιρρησεις και ανησυχιες για τη συμφωνια. Ο προεδρος της ΕΔΑ Ι. Πασαλιδης καταθετει στη Βουλη επιστολη, στην οποια αναμεσα σε αλλα, αναφερει ότι η λυση που δινεται στο Κυπριακο «εισαγει την πατριδα μας εις οδον τεραστιων κινδυνων». Και ο αρχηγος των Προοδευτικων Σπ. Μαρκεζινης ζητει να ανακοινωθουν οι συμφωνιες και να σταματησει η «συσκοτισις» γιατι όσα ειδαν το φως της δημοσιοτητας «κινουν την ανησυχιαν και την αγανακτησιν του πανελληνιου». 176 Η αγγλικη κυβερνηση έχει παιξει το ρολο του τριτου στην υποθεση. Με χαρακτηριστικη υποκρισια, η εγκυροτερη εφημεριδα του Λονδινου, τις 12 Φεβρουαριου, γραφει: «Η βρεταννικη κυβερνηση ειναι, κατα τα φαινομενα, προθυμη να δεχτει ενα προγραμμα κατασκευασμενο απο τους Ελληνες και Τουρκους με βαση το οποιο θα εγκαταλειψει τη νησο χωρις και να εχει ακουστει η φωνη της». 177 Την ιδια μερα που ανακοινωνεται η συμφωνια οι Αβερωφ και Ζορλου φευγουν για το Λονδινο για να ενημερωσουν την αγγλικη κυβερνηση. Τις 17 Φεβρουαριου συνερχονται σε διασκεψη στο Λονδίνο, υστερα απο προσκληση του MacMillan, οι πρωθυπουργοι και υπουργοι των Εξωτερικων των τριων χωρων, καθως και οι εκπροσωποι των δυο κοινοτητων της Κυπρου Μακαριος και Κιουτσουκ. Οι εκπροσωποι των δυο κοινοτητων εχουν καλεσει στη βρεταννικη πρωτευουσα, ως συμβουλους τους, αντιστοιχα Ελληνοκυπριους και Τουρκοκυπριους παραγοντες. Η διασκεψη αυτη τη φορα παρ' ολιγο να αναβληθει οχι για διπλωματικους λογους, αλλα εξαιτιας ενος ατυχηματος: το αεροπλανο που μετεφερε τον Τουρκο πρωθυπουργο έπεσε στην Αγγλια και καταστραφηκε. Ο Μεντερες σωθηκε, με ελαφρα τραυματα. Η διασκεψη κρατησε τρεις μερες. Οι τιτλοι των φιλοκυβερνητικων εφημεριδων στην Αθηνα απεικονιζουν, ως ενα σημειο, τις δραματικες φασεις που περασε εξαιτιας των δισταγμων του Μακαριου να εγκρινει τελικα τις συμφωνιες της Ζυριχης: 17 Φεβρουαριου: «Κυμαινομένη στασις του Μακαριου και της πολυμελους Εθναρχιας. Αν ο Εθναρχης Μακαριος δεν αναλαβη τας ιστορικος ευθυνας του, η προοπτικη δια το μελλον ειναι σκοτεινη». 18 Φεβρουαριου: «Ο Μακαριος υπαναχωρησας απερριψε χθες και αυτας τας συμφωνιας της Ζυριχης». 178 19 Φεβρουαριου: Ο Αβερωφ δηλωνει στην πενταμερη, ότι «η Ελλας θα τηρηση την υπογραφην της, σεβομενη τας συμφωνιας της Ζυριχης και ότι παντως θα προχωρηση μετα της Αγγλιας και Τουρκιας εις εφαρμογην των συμφωνηθεντων». 179 Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Οπως εγραψε τοτε ο αμερικανικος τυπος, ο Μακαριος διεφωνησε για την παρουσια στρατιωτικων δυναμεων της Αγγλιας, Ελλαδας και Τουρκιας στην Κυπρο, για τα ποσοστά, συμμετοχης των Τουρκων στην κυβερνηση και τη διοικηση κ.λ. Ο ανταποκριτης των «Ταιμς της Νεας Υορκης» απο το Λονδίνο τηλεγραφουσε τις 20 Φεβρουαριου: «στη χθεσινοβραδυνη εκτακτη συνεδριαση, εδοθη στον Μακαριο διορια δωδεκα ωρων να δεχτη ή να απορριψη τη λυση που οι αλλοι ειχαν αποδεχθη». Και το «Ταιμ»: «Ο Ελλην πρωθυπουργος Κ. Καραμανλης έθεσε το θεμα ξερα στον Μακαριο... Η ελληνικη κυβερνηση ηταν ηδη δεσμευμενη με τη συμφωνια της Ζυριχης και δεν ηταν διατεθειμενη να υπαναχωρηση. Ο Καραμανλης εθεσε τελεσιγραφο ή δεξου τη συμφωνια αυτη ή θα θεωρεισαι υπευθυνος για την αποτυχια του συνεδριου». 180 Ο Τζελέπης, στηριζομενος σε πληροφοριες αλλων ξενων εφημεριδων και πρακτορειων («Ήβιγκ Νιουζ», «Φρανς Πρες» κ.λ.) γραφει: «Μια μερα πριν απο την υπο γραφη των συμφωνιων, ο υπο υργο ς των Εξωτερικων της Ελλαδας κ. Αβερωφ καλεσε στην Ελληνικη πρεσβεια τον αρχιεπισκοπο Μακαριο και τα αλλα μελη της ελληνοκυπριακης αντιπροσωπειας για να τους ανακοινωσει ότι, αν ο Εθναρχης δεν υπεγραφε τις συμφωνιες, η ελληνικη κυβερνηση θα τις υπεγραφε χωρις αυτον και ότι, σ' αυτη την περιπτωση οι Κυπριοι δεν θα έπρεπε πια να υπολογιζουν στην υποστηριξη της Ελλαδος». Το απογευμα της δραματικης εκεινης ημερας της 18ης Φεβρουαριου, δοθηκε στον αρχιεπισκοπο Μακαριο (...) μια προθεσμια 20 λεπτων για να παει στο Λανκαστερ Χαουζ, οπου διεξαγονταν οι εργασιες της διασκεψης. (...) Η αιφνιδιαστικη αυτη προσκληση ειχε σα σκοπο να αναγκασει τον Εθναρχη ν' ακουσει απο το στομα του επικεφαλης του Φορειν Οφφις ότι ειχε δεκα λεπτα καιρο να αποφασισει αν την επομενη θα υπεγραφε ή οχι τη συμφωνια. Ο αρχιεπισκοπος ζητησε μια προθεσμια μερικων ωρων για να συμβουλευτει τα μελη της αντιπροσωπειας του. Η προθεσμια αυτη του παραχωρηθηκε. Μονο αφου έλαβε εξουσιοδοτηση εν λευκώ απο τους αλλους αντιπροσωπους, ο Μακαριος υπεγραψε την επομενη τις συμφωνιες». 181 Ολ' αυτα, παρ' όλο ότι προερχονται απο εγκυρα ξενα εντυπα και πρακτορεια, θυμιζουν πολυ αστυνομικο μυθιστορημα. Ο ιδιος ο Μακαριος ειχε περιοριστει μονο να πει αργοτερα ότι υπεγραψε κατω απο πιεση και ότι το καθεστως της Ζυριχης επιβληθηκε στον Κυπριακο λαο. Οι Καραμανλης και Αβερωφ αρνηθηκαν επανειλημμενα ότι ασκησαν οι ιδιοι ή αλλος πιεση στον Εθναρχη της Κυπρου, Κατα τη διαρκεια της διασκεψεως του Λονδινου, απο τους 34 συμβουλους που ειχε καλεσει ο Μακαριος, επιφυλαξεις και αντιρρησεις διατυπωσαν οι πεντε της αριστερας και δυο τρεις ακομα. Τελικα όλοι εξουσιοδοτησαν τον Αρχιεπισκοπο να χειριστει «εν λευκώ» το ζητημα. Και τελικα ο Μακαριος προσυπεγραψε τις συμφωνιες. Η διασκεψη έληξε τις 19 Φεβρουαριου, με συμφωνια. Αμεσως ο Καραμανλης εστειλε μηνυμα στον Κυπριακο Λαο, χαιρετιζοντας «το μεγα γεγονος της ανεξαρτησιας σας». Επισης ο Μακαριος δηλωσε στο Λονδινο: «Σημερον αρχιζει δια τον λαον της Κυπρου νεον κεφαλαιον και μια περίοδος ειρηνης και ευημεριας (...) Του λοιπου, αντι να ειναι αιτια προστριβων, η Κυπρος θα καταστη ισχυρος δεσμος μεταξυ Ελλαδος και Τουρκιας...». 182 Επισης ο μητροπολιτης Κιτιου Ανθιμος, που αναπληρωνε το Μακαριο στην Κυπρο, δηλωσε ότι η συμφωνια «διανοιγει αριστας προοπτικας δια την ευημεριαν και προοδον του Κυπριακου Λαου» και εξεφρασε «βαθειαν ευγνωμοσυνην» προς την ελληνικην κυβερνησιν και τον Ελληνικο Λαο για τη συμπαρασταση τους στον αγωνα των Κυπριων. Αντιθετα ο μητροπολιτης Κηρυνειας Κυπριανος και ο συνεξοριστος του Μακαριου δημοσιογραφος Πολύκαρπος Ιωαννιδης, καθως και ορισμενοι εθναρχικοι συμβουλοι στην Αθηνα (Μυριάνθης, Ακριτας κ.λ.), ταχθηκαν κατα των συμφωνιων και κατηγορησαν την κυβερνηση για προδοσια. 183 Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Ο υπουργος των Εξωτερικων Αβερωφ, απαντωντας στην ιδιαιτερα βιαιη επιθεση του Κυπριανου, δηλωσε: «Ο Μητροπολιτης μιας μικρας ενοριακης μητροπολεως, όστις αλλοτε ζωηρως απεδοκιμασε την ΕΟΚΑ, δεν έχει ουτε το κυρος, ουτε την αρμοδιοτητα δια να ερμηνευσει την γνωμην ολοκληρου του Εθνους και την γνωμην της Κυπρου». 184 Αμεσως μετα την ανακοινωση των συνομιλιων, το Σταιητ Ντιπαρτμεντ έδωσε στη δημοσιοτητα την παρακατω δηλωση: «Αι Ηνωμεναι Πολιτειαι υποδεχονται εγκαρδιως την συναφθεισαν συμφωνιαν επι της ουσιας δια τον τελικον διακανονισμον του Κυπριακου προβληματος. (...) Με την επιτευξιν αυτην οι αρχηγοι των τριων κυβερνησεων και της ελληνικης και τουρκικης κοινοτητος εκερδισαν την ευγνωμοσυνην ολοκληρου του ελευθερου κοσμου». 185
Οι συμφωνιες Τις 23 Φεβρουαριου 1959 δημοσιευτηκαν τα κειμενα των συμφωνιων της Ζυριχης και του Λονδινου, με τις οποιες η Κυπρος γινοταν ανεξαρτητη Δημοκρατια. Τα κυρια σημεια των συμφωνιων ειναι: Δημιουργειται ανεξαρτητη δημοκρατια της Κυπρου με προεδρικο συστημα, προεδρο Ελληνα και αντιπροεδρο Τουρκο, που εκλεγονται αντιστοιχα απο την ελληνικη και την τουρκικη κοινοτητα. Η Μ. Βρεταννια, η Τουρκια και η Ελλαδα εγγυωνται την ανεξαρτησια της Κυπρου και μπορουν απο κοινου ή καθε μια χωριστα να επεμβαινουν, όταν αυτη απειλειται. Αποκλειεται η ολοκληρωτικη ή μερικη ένωση της Κυπρου με αλλο κρατος και απαγορευεται οποιαδηποτε δραστηριοτητα που τεινει αμεσα ή εμμεσα σ' αυτο το σκοπο. Η Μ. Βρεταννια διατηρει τις βασεις της στις περιοχες Ακρωτηρι, Επισκοπη, Παραμάλι, Δεκελεια, Πέργαμος, Αγιος Νικολαος και Ξυλοφαγου και δικαιωμα να χρησιμοποιει το λιμενα Αμμοχωστου και το αεροδρομιο Λευκωσιας. Εγκαθιδρυεται στη νησο τριμερές στρατηγειο Ελλαδας, Τουρκιας και Κυπριακης Δημοκρατίας, με αρχηγο διαδοχικα αντιπροσωπο μιας απο τις τρεις δυναμεις. Ελληνικη στρατιωτικη δυναμη 950 ανδρων και τουρκικη 650 θα παραμενει στην Κυπρο, ως εγγυηση των συμφωνιων. Επισημες γλωσσες του Κρατους ειναι η ελληνικη και τουρκικη. Ο προεδρος και ο αντιπροεδρος της Κυπριακης Δημοκρατιας εχουν δικαιωμα αρνησικυριας (βετο) για θέματα εξωτερικης πολιτικης, διαρθρωσεως των ενοπλων δυναμεων, ασφαλειας κ.λ. Οι μεγαλυτεροι δημοι διχοτομουνται. Παραλληλα με την ενιαια Βουλη οπου οι Ελληνες θα αντιπροσωπευονται με τα 70% των εδρων και οι Τουρκοι με τα 30% (οι δυο κοινοτητες ψηφιζουν χωριστα), υπαρχουν και χωριστες Βουλες, ελληνικη και τουρκικη που αποφασιζουν για τα θρησκευτικα, εκπαιδευτικα και πνευματικα ζητηματα των δυο κοινοτητων. Το υπουργικο συμβουλιο θα αποτελειται απο επτα Ελληνες και τρεις Τουρκους. Η Κυπρος θα εχει στρατο 2000 ανδρων, απο τους οποιους τα 60% θα ειναι Ελληνες και τα 40% Τουρκοι. Τα σωματα ασφαλειας, με δυναμη επισης 2000 ανδρων, θα εχουν αναλογια 70% και 30%. Ο ενας αρχηγος των Σωματων Ασφαλειας θα ειναι Ελληνας και ο αλλος Τουρκος. Οι συμφωνιες συζητηθηκαν στην ελληνικη Βουλη απο τις 23 - 28 Φεβρουαριου μεσα σε ατμοσφαιρα οξυτητας, με σοβαρα επεισοδια και διαπληκτισμους. Ο πρωθυπουργος Κ. Καραμανλης, αναγγελοντας τις συμφωνιες στη Βουλη, ειπε: «Η ιδρυσις Κρατους Κυπριακου αυτη καθ' εαυτην αποτελει ιστορικον γεγονος, την σημασιαν του οποιου ουδεμια αντιρρησις, ουδεμια λεπτομερεια, ουδεμια επιφυλαξις δυναται να μειωση». 186
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Και εθεσε πολιτικο ζητημα. Τα κομματα της αντιπολιτευσεως, απο την πρωτη στιγμη ειχαν καταδικασει τις συμφωνιες και ορισμενα ζητησαν και την ακυρωση τους ή δηλωσαν οτι αν ελθουν στην εξουσια, θα τις ακυρωσουν. Μονο Ο Γ. Παπανδρεου που ειχε αποχωρησει απο το κομμα των Φιλελευθερων και ηταν «ανεξαρτητος Φιλελευθερος», ανεπτυξε την άποψη, ότι, εκτος απο μειονεκτηματα, οι συμφωνιες έχουν και πλεονεκτηματα. Και τονισε ότι, παρ' όλο ότι «περιεχουν θυσιας και κινδυνους», οι κινδυνοι απο τη μη εφαρμογη τους θα ηταν μεγαλυτεροι. 187 Ο εκπροσωπος της ΕΔΑ Ηλιας Ηλιου, που μιλησε πρωτος (η ΕΔΑ ηταν τοτε «αξιωματικη αντιπολιτευσις») ειπε αναμεσα σε αλλα: «Η καταρρευσις της εξαγγελθεισης (...) υπο του κ. Καραμανλη και των υπουργων του πολιτικης, εγενετο εις μιαν εποχην, κατα την οποιαν τιποτε δεν εδικαιολογει τουτο. Συνετελεσθη εις εποχην, κατα την οποιαν ενα μεγαλειωδες κινημα χειραφετησεως των υπο αποικιακον ζυγον λαων σαρωνει την αλυσον των αποικιων εις όλην την Ασιαν και προχωρει εις την Αφρικην και εκκαθαριζει τον χωρον εντος του οποιου κειται η Κυπρος...» Χαρακτηρισε τις συνομιλιες «πολυπλοκωτατον» και «διαβολικον συστημα» και «Ανταλκίδειον ειρηνην», και συνεχισε: «Εκεινο το οποιον δεν εσημειωθη ποτε εις την ιστοριαν του κοσμου ειναι η εις το διηνεκες παραιτησις της αυτοδιαθεσεως και μαλιστα ηγγυημενης με τοιαυτας φυσεως εμπραγματους ασφαλειας (...) ωστε να μη δυναται κανεις να προβλέψηι λογικως οιανδηποτε περαιτερω πορειαν...» Ο Ηλιας Τσιριμωκος, προεδρος της «Δημοκρατικης Ενωσεως» τονισε ότι δεν μπορει να θεωρειται ανεξαρτητο κρατος η Κυπρος, όταν οι τρεις δυναμεις, καθε μια χωριστα εχουν δικαιωμα επεμβασεως. Και κατεληξε: «Αυτο το Κρατος (...) ειναι μια πυριτιδαποθηκη και δια την Ελλαδα και δια την Τουρκιαν και δια την Μεσην Ανατολην, (...) δεν εκλεισαμεν αλλα εδημιουργησαμεν ενα Κυπριακον ζητημα, του οποιου τας συνεπειας θα ιδωμεν εις το μελλον, ισως πολυ συντομωτερον απο ο,τι φοβουμεθα». 188 Ο αρχηγος των Προοδευτικων Σπ. Μαρκεζινης υποστηριξε ότι, αφου η κυβερνηση θεωρουσε τη διεκδικηση της αυτοδιαθεσεως ουτοπια, θα επρεπε να δεχτει τις προτασεις Harding ή το σχεδιο Ραντκλιφ. «Οι Αγγλοι — συνεχισε — επετυχαν τον σκοπον των. (...) Εδοκιμασαν πολλους τροπους δια να αντιληφθουν ποιον θα ειναι το ασθενες σημειον, το οποιον θα εκλονιζε τον αγωνα μας δια την διεκδικησιν της πραγματικης αυτοδιαθεσεως. Και νομιζω ότι ευρον την απειλην της διχοτομησεως». Ο Σπ. Μαρκεζινης υποστηριξε ότι ηταν υπερβολικοι οι φοβοι της διχοτομησεως και ειπε ότι, με το σχεδιο Ραντκλιφ το χειροτερο που θα συνεβαινε, αν μετα απο χρονια, η Ελλαδα βρισκοταν σε ασχημη κατασταση, θα ηταν «να απολεσωμεν εν τμημα της Κυπρου και να κερδισωμεν τα 4 τουλαχιστον πεμπτα του υπολοιπου». Και υπογραμμισε: «Εαν επροκειτο να φυγουν οι Αγγλοι δια να ελθουν οι Τουρκοι, εγω τουλαχιστον προτιμω να παραμεινουν οι Αγγλοι». 189
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Ο αρχηγος της ΦΔΕ Σοφ. Βενιζελος ειπε ότι πιθανον «η Κυβερνησις ηναγκασθη να προβή εις υποχωρησεις ωστε να εξασφαλισθη η συμπνοια και η ενοτης των Συμμαχικων κρατων, εις τροπον, ωστε κατα την μεταβασιν του MacMillan εις Μοσχαν δια να διαπραγματευθη με την Σοβιετικην Ενωσιν, δεν θα υπηρχον ρηγματα μεταξυ των μελων της Ατλαντικης Συμμαχιας». 190 Ο Ε. Αβερωφ απεκρουσε τον υπαινιγμο του Βενιζελου και ειπε ότι «η Μ. Βρετανια δεν ειχε καμιαν αναμιξιν εις την λυσιν αυτην, ότι αι Ην. Πολιτειαι ουδεν εγνωριζον περι των διαπραγματευσεων αυτων...» Ο Στεφ. Στεφανοπουλος, αρχηγος τοτε του Λαϊκου Κοινωνικου Κομματος ειπε ότι στην πραγματικοτητα εγινε διχοτομηση, που την αποφυγαμε μονο με την εδαφικη εννοια. Και κατεληξε: «Αυτο ειναι τραγελαφικον κατασκευασμα και μονον ανθρωποι αγνοουντες το δημοσιον Δικαιον, θα ητο δυνατον να υποθεσουν, ότι θα ημπορεση ποτε μια τοιαυτη πολιτεια να ορθοποδήση (...) η πολιτεια αυτή θα μεταβληθη εις πυριτιδαποθηκην, η οποια θα αναφλεξη την Κυπρον και ισως παρασυρη, ως μη ωφειλε, και την Ελλαδα». 191 Ο Γ. Παπανδρεου υποστηριξε ότι οι συμφωνιες ειχαν πλεονεκτηματα: αποκαθιστουν κυριαρχο κυπριακο κρατος, την ειρηνη και την ελευθερια στη νησο και τις συμμαχιες της Ελλαδας, θα ειχαν ευνοϊκο αντικτυπο για τον Ελληνισμο της Κωνσταντινουπολεως, η χωρα μας θα μπορουσε να απασχοληθει με τα εσωτερικα της προβληματα. Ειχαν ομως και σοβαρα μειονεκτηματα, καθιερωναν τριπλη συγκυριαρχια, εισηγαγαν νομικη διχοτομηση, δημιουργουσαν κινδυνους εμπλοκης της Ελλαδας σε διεθνεις περιπετειες, επανεφεραν την Τουρκια στην Κυπρο. Τελος ειπε ότι δεν ειναι εθνικως συμφερον να ακυρωθουν οι συμφωνιες που, οπως ειπε ο Μακαριος, «ησαν μια αυγη χαρας και ευημεριας δια τον Κυπριακον λαον». 192 Κατα των συμφωνιων μιλησαν και οι Γ. Μαυρος, ο οποιος επεμεινε ότι υπηρξαν πιεσεις απο τις ΗΠΑ, Μ. Κυρκος, Κ. Μητσοτακης, Σπ. Θεοτοκης, Κ. Πυρομάγλου κ.λ. Η αντιπολιτευση ζητησε ευθυνες απο την κυβερνηση και γιατι δεν την ειχε ενημερωσει στις εξελιξεις του Κυπριακου και δεν ειχε επιτρεψει στους ηγετες της να μελετησουν τους φακελλους. Εναντιον των συμφωνιων ταχθηκαν ορισμενοι αλλοι παραγοντες στην Κυπρο. Ο Γριβας απεφυγε να παρει δημοσια οποιαδηποτε θεση για τις συμφωνιες, ακομα και μετα την 23 Φεβρουαριου — τεσσερις δηλαδη μερες μετα την υπογραφη τους στο Λονδίνο — οποτε, οπως αναγνωριζει ο ιδιος στο βιβλιο του, 193 έλαβε απο τον προξενο της Ελλαδας στο Λονδινο τα κειμενα. Την 1η Μαρτιου εφτασε ο Μακαριος στην Λευκωσια, οπου 200.000 λαου τον υποδεχτηκαν με ενθουσιασμο. Ολοκληρη η Κυπρος πανηγυριζε, πλεοντας στις ελληνικες σημαιες. Τις 9 Μαρτιου, ο «Διγενης» με προκήρυξή του «διετασσε καταπαυσιν του αγωνος», τονιζοντας ότι τυχον συνεχιση του θα προκαλουσε εθνικο διχασμο, και καλουσε τον Κυπριακο Λαο να «συσπειρωθει περιξ του Εθναρχου, ο οποιος αποτελει σημερον συμβολον ενοτητος και ισχυος».194 Τις 17 Μαρτιου ελληνικο στρατιωτικο αεροπλανο παρελαβε τον Γριβα και τον μετεφερε στην Αθηνα, οπου του εγινε υποδοχή εθνικου ηρωα και του απονεμηθηκαν μεγαλες τιμες απο την κυβερνηση και τη Βουλη. Αργοτερα, κατα το καλοκαιρι του 1959, ο Γριβας αρχισε δημοσιογραφικη επιθεση στην Αθηνα κατα των συμφωνιων, του Μακαριου και της κυβερνησεως Καραμανλη, που τις υπεγραψαν.
Κυπριακη Δημοκρατια ΜΕ την επιστροφη του Μακαριου, αρχισε η προεργασια για τη συγκροτηση της Κυπριακης Δημοκρατιας, συμφωνα με όσα προβλεπαν οι συμφωνιες. Συγκροτηθηκε προσωρινη κυβερνηση με εφτα υπουργους Ελληνες και τρεις Τουρκους, καθως και μια μικτη Συνταγματικη Επιτροπη για την καταρτιση του Συνταγματος της Κυπριακης Δημοκρατιας. Επικεφαλης της επιτροπης απο μερους της Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ελληνικης κυβερνησεως ηταν ο καθηγητης Θεμ. Τσατσος, της τουρκικης ο καθηγητης (και αργοτερα πρωθυπουργος) Εριμ και συμβουλος ο Ελβετος διεθνολογος Μπιργκέλ. Η καταρτιση του Συνταγματος προχωρησε με πολυ αργους ρυθμους και προσεκρουσε σε πολλες δυσκολιες, που οφειλονταν και στις ασαφειες των συμφωνιων. Τις 13 Δεκεμβριου 1959 εγιναν οι πρωτες εκλογες για αναδειξη προεδρου και αντιπροεδρου της Κυπριακης Δημοκρατιας. Απο τη «Δημοκρατικη Ενωσι», κομμα το οποιο ιδρυθηκε απο παραγοντες της δεξιας (δημαρχο Λευκωσιας Δερβη κ.λ.), που ειχαν διαφωνησει με τις συμφωνιες της Ζυριχης και του Λονδινου, υποδειχτηκε ως υποψηφιος προεδρος ο Ι. Κληριδης. Ο Μακαριος υποστηριχθηκε ως υποψηφιος προεδρος απο το ΕΔΜΛ (Εθνικο Δημοκρατικο Μετωπο Αναδημιουργιας), κομμα που ιδρυθηκε αμεσως μετα τις συμφωνιες, απο αγωνιστες της ΕΟΚΑ και αλλους παραγοντες της Κυπρου. Το ΑΚΕΛ και οι αριστεροι δημαρχοι υποστηριξαν τον Κληριδη. Στις εκλογες, που εγιναν με πεισμα και με αρκετα επεισοδια, νικησε ο Μακαριος, που συγκεντρωσε 144.501 ψηφους εναντι 71.753 του Κληριδη. Ετσι ο Εθναρχης εγινε και ο πρωτος Προεδρος της Κυπριακης Δημοκρατιας. Αντιπροεδρος χωρις αντιπαλο, αναδειχτηκε απο τους Τουρκοκυπριους ο Κιουτσουκ. Τις 19 Φεβρουαριου 1960, μερα που ειχε οριστει για τα εγκαινια της Κυπριακης Δημοκρατιας, η Επιτροπη δεν ειχε ετοιμασει ακομα το Συνταγμα της Κυπρου. Ετσι τα εγκαινια εγιναν τις 16 Αυγουστου 1960. Τον Ιουλιο ειχαν γινει εκλογες για τη Βουλη των Αντιπροσωπων η οποια ειχε 35 μελη Ελληνες και 15 Τουρκους. Τις 15 Αυγουστου τα μεσανυχτα, τερματιστηκε επισημα η βρεταννικη κυριαρχια στην Κυπρο και ο Μακαριος ανελαβε τα καθηκοντα του. Τα Σεπτεμβριο του ιδιου χρονου η Κυπρος εγινε μελος του ΟΗΕ και το 1961 μπηκε στη Βρεταννικη Κοινοπολιτεια. Οι συμφωνιες της Ζυριχης και του Λονδινου και το Συνταγμα της Κυπρου, που προεκυψε απ' αυτες, αποδειχτηκαν γρηγοροτερα απο οσο μπορουσε κανεις να φανταστει ανεφαρμοστα κειμενα. Βασικες τους αδυναμιες ηταν οι υπερβολικες εξουσιες που παρειχαν στη μειοψηφια του πληθυσμου, τους Τουρκοκυπριους, σε βαρος της πλειοψηφιας, και τα δικαιωματα επεμβασεων που ειχαν οι εγγυητριες δυναμεις στην «ανεξαρτητη Δημοκρατια». Και στη ριζα των αδυναμιων αυτων το γεγονος ότι ο Κυπριακος Λαος στερηθηκε ουσιαστικα το δικαιωμα της αυτοδιαθεσεως του. Στην απογραφη του πληθυσμου που έγινε αμεσως μετα την ανακηρυξη της Κυπριακης Δημοκρατιας (11 Δεκεμβριου 1960), η συνθεση του πληθυσμου ηταν: 441.656 Ελληνες, 104.942 Τουρκοι και 26.968 Αρμενιοι, Αγγλοι κ.λ. Οπως παρατηρουσε αργοτερα ο καθηγητης του Διεθνους Δικαιου Γ. Τενεκίδης: 195 «Το ότι το κυπριακον συνταγματικον καθεστως, ως προεβλεφθη και επεβληθη υπο των Συμφωνιων Ζυριχης - Λονδινου, κατεστη ανεφαρμοστον, απεδειχθη περιτρανως εκ των πραγματων. Απο της ιδρυσεως αυτης η Κυπριακη Πολιτεια δεν ηυτυχησε να αποκτηση κανονικην δημοτικην διοικησιν, λογω των σχετικων συνταγματικων διαταξεων, εις τας πεντε μεγαλας πολεις της Κυπρου, η δε επιβεβλημενη δια την λειτουργιαν του κρατους φορολογια του εισοδηματος επραγματοποιειτο παρανομως, εφ' όσον λογω του τουρκικου βετο, εις την Βουλην των αντιπροσωπων, δεν κατορθουτο η ψηφισις του σχετικου νομοσχεδιου. Τοιουτοτροπως το «δοτον Συνταγμα», βασιζομενον επι του δογματος του πολιτικου και συνταγματικου διαχωρισμου των δυο κοινοτητων επετυγχανε μεν την υπο των Αγγλων και Τουρκων επιδιωχθεισαν «προσωπικην ομοσπονδίωσιν» επι θυσια όμως της ομαλης λειτουργιας της κρατικης μηχανης. (..) Η διαταξις του Συνταγματος καθ' ην η Δημοσια υπηρεσια δεον να αποτελειται απο 70% Ελληνας και 30% Τουρκους παραγνωριζει σκανδαλωδως την αναλογιαν της συνθεσεως του πληθυσμου της Νησου ητις ειναι 80% προς 18%, δημιουργει σοβαρωτατας δυσχερειας εις την επαρκη και ομαλην λειτουργιαν της δημοσιας υπηρεσιας, βαθρον της καλης διοικησεως της χωρας, θιγουσα την ρητως θεσπιζομενην υπο του Καταστατικου Χαρτου του ΟΗΕ αρχην της απαγορευσεως των φυλετικων διακρισεων. (...) Εν τω μεταξυ τα μελη της μειονοτητος, ενθαρρυνομενα Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
συνεχως απο την Αγκυραν, εξωπλιζοντο υπο της εν Κυπρω, βασει της Συνθηκης Συμμαχιας σταθμευουσης τουρκικης δυναμεως (ΤΟΥΡΔΥΚ) και εξησκουντο υπο αυτης εις την χρησιν ελαφρων και βαρεων οπλων». Και η κριση δεν αργησε να ξεσπασει.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Επίλογος Σεπτεμβρη 1972, η κριση του κυπριακού αρχιζει αλλη μια φορα να θερμαινεται. Η επισκεψη στην Αθηνα του λορδου Καρριγκτον, υπουργου Αμυνης της Μεγαλης Βρεταννιας, ειναι το πιο σαφες συμπτωμα. Αμερικη κι Αγγλια εναλλασσουν τους ρολους τους στο κυπριακο. Με τα συμφεροντα τους αλληλενδετα κι αλληλεξαρτητα στο προβλημα του πετρελαιου και στο αραβοισραηλινο, δε θελουν ωστοσο να εμφανιζονται σαν ακολουθωντας απεναντι στο κυπριακο την ιδια πολιτικη. Τουτο θα ηταν αντιθετο με τα συμφεροντα τους. Θα δυσκολευε τη διπλωματια τους προπαντων στη Λευκωσια και στην Αθηνα, οπου τους αρεσει να εναλλασσουν τις γλυκες με την αγριαδα. Πανω στην κριση του Φλεβαρη 1972, η Αμερικη παρουσιαζοταν σαν επισπευδουσα, ενω ο ρολος της Αγγλιας ηταν ταχα να συμβουλευει την υπομονη και ν' αποδοκιμαζει παρασκηνικα τις πολλες βιασυνες και τη μεγαλη αδιαλλαξια. Μολις η προσπαθεια του Φλεβαρη 1972 αποτυχε, οι φημες, που διασπειρονται συστηματικα κι ατεχνα από τις υπηρεσιες πληροφοριων των δυο δυναμεων, αλλαξαν αποτομα. Οι Αγγλοι ησαν κεινοι που φερονταν σαν αηδιασμενοι με την απροθυμια του Μακαριου να προβει στις παραχωρησεις που του ζητιουνταν, ενω της Αμερικης ο ρολος ηταν να εμφανιζεται σαν μην επιθυμωντας καμιαν αλογιστα γρηγορη αλλαγη στο κυπριακο σκηνικο. Η επισκεψη του λορδου Καρριγκτον στην Αθηνα εγινε, οπως μεταδωσε απο την ελληνικη πρωτευουσα ο ανταποκριτης της «Γκαρντιαν», σα συνεχεια των εγγλεζικων τουτων εκδηλωσεων αδημονιας. Ο διπλωματικος συνεργατης των «Ταιμς» του Λονδίνο ειχε τις ίδιες πληροφοριες. Το Λονδινο, μ' αλλα λογια, δεν ενιωθε ικανοποιημενο με το ρυθμο προοδου — το σχεδον ανυπαρκτο για την ακριβεια — που σημειωναν οι ενδοκυπριακές, διακοινοτικες, συνομιλιες αφοτου ξαναρχισαν το καλοκαιρι του 1972. Κι επιθυμουσε να συμφωνησει κι η Ελλαδα με την αντιληψη του τουτη, ωστε η ελληνικη διπλωματια να συντονισει τις προσπαθειες της στην Κυπρο με τις αγγλοαμερικανικες. Δραστηριοτητα δεν αναπτυξε τους τελευταιους μηνες στην Ελλαδα πανω στο κυπριακο μονο η αγγλοαμερικανικη διπλωματια. Η κυπριακη κυβερνηση καταβαλε και κεινη μιαν εντονη προσπαθεια ν' αναθερμανει τις σχεσεις με την Αθηνα. Ο Μακαριος υπηρξε πολυ σαφης πανω στο θεμα αυτο σε μια του δηλωση προς τον τυπο στις 25 του Αυγουστου. Σ' αυτην υπογραμμισε την αδιρρητη αναγκη για τη συνεργασια των δυο ελληνικων πρωτευουσων: «Οποιες κι αν ειναι οι συνθηκες, τονισε, αποτελει επιταχτικη εθνικη επιταγη η συνεργασια αναμεσα στην Αθηνα και τη Λευκωσια». Εφαρμογη αυτης της μονιμης επιδιωξης του Κυπριου προεδρου αποτελεσε η επισκεψη, διημερης διαρκειας, που πραγματοποιησε στην Αθηνα, στις 28 και 29 Αυγουστου, ο νεος υπουργος Εξωτερικων της Κυπρου, Ιωαννης Χριστοφιδης. Στις δηλωσεις, που έκανε προς τους δημοσιογραφους, πριν την επιστροφη του στη Λευκωσια, ο Κυπριος υπουργος θεωρησε χρησιμο να τονισει τη «φιλικη ατμοσφαιρα μεσα στην οποια συζητηθηκαν θεματα κοινου ενδιαφεροντος». Οι δυο πλευρες επωφεληθηκαν επισης, συμφωνα με τον κ. Χριστοφιδη, της ευκαιριας αυτης για να υπογραμμισουν την «αναγκη για ενοτητα, συμπνοια και κοινη πολιτικη γραμμη». Συμφωνησαν επι πλεον πως επιβαλλεται η απολυτη συνεργασια και πως γι' αυτο «πρεπει να ειναι αδιακοπες οι επαφες κι ανταλλαγες αποψεων αναμεσα τους σ' όλα τα ζητηματα που αφορουν τις σχεσεις Ελλαδας και Κυπρου». Προκειμενου να κατορθωθη αυτο, θα πρεπει να δημιουργηθη ένας «μηχανισμος ρυθμισης των ζητηματων που θ' ανακυπτουν απο καιρο σε καιρο αναμεσα στις δυο χωρες». Δε θελησε όμως να μπει σε λεπτομερειες πανω στην πραγματικη έκταση της ελλαδοκυπριακης Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
«συμφωνιας» ο κ. Χριστοφιδης. Ελλαδα και Κυπρος συμφωνουσαν — πραγμα που απο την πρωτη στιγμη διακηρυττουν αλλωστε κι οι δυο τους απο το 1968 κι έπειτα — πως η λυση του κυπριακου προβληματος «πρεπει να επιζητηθη μεσα στα πλαισια ενος ενιαιου, κυριαρχου και ανεξαρτητου κυπριακου κρατους». Πανω όμως στο προβλημα της εσωτερικης καταστασης στην Κυπρο που οπως ξερουμε αποτελεσε, επιφανειακα τουλαχιστο, ένα επικεντρο της συγκρουσης του Φλεβαρη 1972 αναμεσα στις δυο κυβερνησεις, ο εκπροσωπος του Κυπριου ηγετη δειχτηκε πολυ πιο επιφυλακτικος: «Ανταλλαχτηκαν», επεξηγησε, «αποψεις πανω στην εσωτερικη κατασταση στην Κυπρο, κι η ανταλλαγη τουτη αποψεων θα συνεχιστη κατω απο το πρισμα της αποφασης που παρθηκε για μια πιο στενη συνεργασια Αθηνας και Λευκωσιας». Κι αφου εξηγησε πως δε συζητησε στην Αθηνα το προβλημα της διακοινωσης που η ελλαδικη κυβερνηση απηυθυνε ως γνωστον τον περασμενο Φλεβαρη στην κυπριακη, ο κ. Χριστοφιδης αποσαφηνισε πως δεν εχει, και σημερα ακομη, αποκατασταθη μια αμεση επαφη κι επικοινωνια στην «κορυφη» αναμεσα σ' Αθηνα και σε Λευκωσια: «Δεν μεταφερα», ειπε, «κανενα ειδικο μηνυμα απο τον αρχιεπισκοπο Μακαριο (προφανως προς τον Ελληνα πρωθυπουργο), ουτε και κομιζω απο δω κανενα ειδικο μηνυμα προς τον προεδρο της κυπριακης δημοκρατιας». Πανω στο θεμα που ο ιδιος ο προεδρος Μακαριος θεωρησε σαν το κλειδι της διαφωνιας του με την Αθηνα, την αξιωση δηλαδη ν' ανατεθη ο χειρισμος των προβληματων της τουρκικης μειονοτητας στην Κυπρο σε Τουρκοκυπριο υπουργο, οπλισμενο με ειδικες εξουσιες, ο Κυπριος υπουργος των Εξωτερικων επιδειξε μια σαφη ταση ν' αποφυγει μιαν απαντηση. «Προτιμω», δηλωσε, «να μην αναφερθω λεπτομερως σ' ενα προβλημα που δεν εχει συζητηθη ακομη στις διακοινοτικες διαπραγματευσεις της Λευκωσιας». Με αναλογο πνευμα μιλησε στους δημοσιογραφους κι ο τοτε υπουργος Εξωτερικων, Ξανθοπουλος—Παλαμας. Αναφερθηκε σε μια «γενικη επισκοπηση του κυπριακου προβληματος», μνημονευσε τη «φιλικη ατμοσφαιρα», μιλησε «για πνευμα ειλικρινειας και καλης θελησης», καθως και «την ουσιαστικη συμβολη των συνομιλιων στην αποκατασταση μιας στενης συνεργασιας αναμεσα στην Αθηνα και τη Λευκωσια». Ειναι φανερο ότι, οπως εχουν σημερα τα πραγματα, η Αθηνα, οπως αλλωστε κι η Λευκωσια, ενδιαφερεται να θεσει τερμα στην προτερη ουσιαστικη διακοπη σχεσεων αναμεσα στα δυο κεντρα του ελληνισμου. Αυτο ειναι το συμφερον και των δυο πλευρων. Πρεπει να τονιστη, σ' αυτο το σημειο, πως αποτελεσε χειρονομια προς την κατευθυνση της Κυπρου ακομη κι ο διορισμος του κ. Λαγάκου σα νεου πρεσβευτη της χώρας στη Λευκωσια. Ο σημερινος διπλωματικος εκπροσωπος της Ελλαδας στη Λευκωσια θεωρειται πως έχει καλες προσωπικες σχεσεις με τον αρχιεπισκοπο Μακαριο. Ας προσεξουμε και μερικα αλλα σημεια: Ο λογος του Ελληνα πρωθυπουργου στη Διεθνη Εκθεση Θεσσαλονικης φανερωσε πως η Αθηνα αποδινει αποφασιστικη σημασια στην αποκατασταση της πιο στενης κι ολοκληρωμενης δυνατης συνεργασιας με τους Τουρκους, μ' αποκαλυψε επισης πως μεχρι σημερα οι διαφορες αναμεσα στις δυο χωρες δεν υπερνικηθηκαν: Το κυπριακο δεν μπορει παρα ν' αποτελει το κυριο θεμα στο οποιο εξακολουθουν να εκδηλωνονται οι ελλαδοτουρκικες διαφωνιες κι αλλωστε οι θεωρητικες, τουλαχιστο, προτιμησεις που εκδηλωνει η Αθηνα για το επιθυμητο μελλοντικο καθεστως της μεγαλονησου δεν μπορει να ειναι της απολυτης αρεσκειας της Αγκυρας. Διπλα σ' αυτην την εξελιξη, μπορουμε βεβαια να ερμηνευσουμε σαν ενδειχτικη της επιθυμιας της Αθηνας για μιαν υφεση και τη συγκρατηση πουδειξαν τους τελευταιους μηνες οι τρεις Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
μητροπολιτες Παφου, Κιτιου και Κυρηνειας, που το χειμωνα προβαλαν με το ξαφνικο αιτημα να παραιτηθη ο Μακαριος απο την προεδρια της δημοκρατιας. (Η συγκρατηση αυτη βεβαια, φαινεται πως τωρα τελειωνει, κι αυτο συμπιπτει παλι με το ταξιδι Κάρριγκτον). Ολα αυτα τα δεδομενα αποτελεσαν το υποβαθρο της αναπαυλας, που επηλθε στην κυπριακη κριση μετα το φιασκο του Φλεβαρη 1972. Ομως, πληθυνονται παλι, οπως το διαπιστωσαμε στην αρχη τουτου του επιλογου, οι ενδειξεις πως η αγγλοαμερικανικη διπλωματια ενδιαφερεται ξανα να επισπευσει τις εξελιξεις στη μεγαλονησο και να παραμερισει ετσι τον αρχιεπισκοπο Μακαριο και την πολιτικη της ουδετεροτητας και της ελληνικοτητας της νησου που κεινος συμβολιζει εδω και εικοσι περιπου χρονια. Γνωριζουμε βεβαια καλα, απο πολυχρονη πειρα, ποσο μεγαλη επιρροη μπορει σε κρισιμες στιγμες ν' ασκησει στην Αθηνα, ακομη κι ανατρεποντας τη γραμμη της ελλαδικης διπλωματιας, αυτη η πολιτικη. Κι οπως εδειξαν οι εξελιξεις, δε λυθηκαν οι βασικες διαφορες Αθηνας και Λευκωσιας. Ο ιδιος ο προεδρος της κυπριακης δημοκρατιας εδειξε πως ειναι ενήμερος αυτης της απειλης. Ετσι και πρεπει να ερμηνευτη η προειδοποιηση που διατυπωσε πανω στην τελετη επιδοσης των διαπιστευτηριων του πρεσβευτη της Λαϊκης Δημοκρατιας της Κινας. Ξαναφερε τοτε στο προσκηνιο το ενδεχομενο μιας καινουργιας προσπαθειας για την επιβολη μιας λυσης, απ' έξω, στο κυπριακο. Κι εξηρε αλλη μια φορα, την αποφαση του κυπριακου λαου ν' αντιταχτη σ' οποιαδηποτε τετοια προσπαθεια. Ακομη και το γεγονος πως ο Μακαριος αναφερθηκε σε νεες απειλες εξωτερικης επεμβασης την ωρα που απευθυνοταν προς τον απεσταλμενο του Πεκινου πρεπει βεβαια να θεωρηθη σαν βαρυσημαντο. Γιατι η Λαικη Κινα, απο την ιδια της την τοποθετηση, εχει μια φυσικη προδιαθεση να πιστεψει την καθε τετια καταγγελια. Μα εκτοτε μεσολαβησε και το ταξιδι Καρριγκτον. Που και πρεπει να θεωρηθη σαν η πιο αποκαλυπτικη πρωτοβουλια των δυναμεων εκεινων που ενδιαφερονται να επιβαλουν λυση της αρεσκειας τους στο κυπριακο προβλημα, και να πεισουν και την Αθηνα ν' αποδεχτη την αποψη τους τουτη. Πρεπει όμως, με βαση παντοτε τον τροπο αναλυσης που ακολουθηθηκε σε τουτο το βιβλιο, να επισημανουμε εδω και τα γενικωτερα δεδομενα και αιτια που δεν επιτρεπουν στην κυπριακη κριση να εξακολουθησει σιγοκαιγοντας μα την εξωθουν και παλι προς την αναφλεξη. Το καλοκαιρι του 1972 έλαβε χωρα στο μεσοανατολιτικο χωρο μια αναμετρηση που ο παγκοσμιος τυπος την αποσιωπησε σχεδον ολοκληρωτικα, μα που για τουτο ακριβως εχουμε χρεος να κατανοησουμε την ακριβη της σημασια. Προκειται για την αναμετρηση αναμεσα στα πετρελαιοπαραγωγα κρατη απο το ενα μερος, το αγγλοαμερικανικο καρτελ του πετρελαιου απο το αλλο, γυρω απο το διασημο πλεον προβλημα της «συμμετοχης». Τα πετρελαιοπαραγωγα κρατη, που την ηγεσια του αγωνα τους αναλαβε η Οργανωση Πετρελαιοεξαγωγικων Κρατων (ΟΠΕΚ), γυρεύουν να παραχωρησουν σ' αυτα οι εταιριες το ένα πεμπτο τουλαχιστο των τιτλων κυριοτητας τους στις θυγατρικες επιχειρησεις αντλησης πετρελαιου στα κρατη αυτα. Μερικα τους ζηταν παραπανω. Ολα τους όμως γυρευουν τουλαχιστο το ενα πεμπτο, κι επιπλεον απαιτουν την αμεση καταστρωση ενος χρονοδιαγραμματος για την προοδευτικη και γρηγορη μεταβιβαση του 51 τοις εκατο των τιτλων κυριοτητας σ' αυτα. Αξιωση της ΟΠΕΚ ειναι επισης η αποζημιωση αυτη, οπως αναφερθηκε προηγουμενα κιολας σ' αυτο το βιβλιο, να καταβληθη με βαση τη μη αποσβεσμενη αξια των εγκαταστασεων των εταιριων του πετρελαιου, που ως γνωστον ειναι πολυ μικρη. Εναντιον αυτης της αξιωσης οι αγγλοαμερικανικες εταιριες του πετρελαιου, και διπλα τους οι κυβερνησεις Αμερικης και Βρεταννιας που μαζι τους συνεταιριζεται σ' ορισμενες στιγμες κι η γαλλικη σαν αποτελεσμα των μεγαλων συμφεροντων της Κομπανί Φρανσαίζ ντε Πετρολ, μαχονται με πεισμα πρωτοφανες απο τις αρχες κιολας του καλοκαιριου του 1972. Γιατι καταλαβαινουν πως Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
προκειται για αιτημα που, αν ικανοποιηθη εστω και στο πιο μεγαλο του μερος, θα σημανει τον ουσιαστικο και συντομο θανατο του διεθνους καρτελ του πετρελαιου, του πιο μεγαλου δηλαδη συγκροτηματος πολυεθνικων εταιριων που αναδειξε ο ιμπεριαλισμος. Μια τετοια εξελιξη απειλει να θεσει πανω σε καινουργιες βασεις τις σχεσεις αναπτυγμενου καπιταλιστικου κοσμου της Δυσης και κοσμου της υπαναπτυξης, κι επισης - για να γυρισουμε σε προηγουμενες παρατηρησεις μας απειλει ν' ανατρεψει την όλη ισορροπια δυναμεων και τις βασεις συνεργασιας αναμεσα στην αμερικανικη υπερδυναμη και το δυτικοευρωπαικο καπιταλισμο. Πανω στην αντισταση τους εναντιον αυτων των αξιωσεων, η αμερικανικη κι η βρεταννικη διπλωματια αγωνιστηκαν σκληρα ν' αποσπασουν πρωτα το βασιλια της Σαουδαραβιας κι επειτα το σαχη της Περσιας απο το στρατοπεδο της ΟΠΕΚ. Με το ιδιο κριτηριο πρεπει να σταθμισουμε το διπλασιασμο των προσπαθειων που καταβαλλονται τωρα απο Αμερικανους κι Εγγλεζους για την απομονωση, την εξασθενιση και σε τελευταια αναλυση την ανατροπη του καθεστωτος του προεδρου Σαντατ στην Αιγυπτο. Δεν μπορεί να θεωρηθη σαν τυχαιο το ότι μεγαλωνει αυτην ακριβως την εποχη η αδιαλλαξια του Ισραηλ και γυρευει το Τελαβιβ, με αεροπορικες επιδρομες και με υπερογκες αξιωσεις για εδαφικες παραχωρησεις απο μερους των Αραβων, να σπειρει αναμεσα τους την αποθαρρυνση, την απογνωση και τη διαιρεση. Κι η εντατικη προσπαθεια να παρουσιαστη ποτε η Σοβιετικη Ενωση και ποτε η Λαικη Κινα σαν ολοτελα ταχα αποκομενη απο τον αραβικο εθνικισμο εξυπηρετει την ιδια ακριβως σκοπιμοτητα. Ο ανοιχτος τροπος, που η αμερικανικη διπλωματια ταυτιζεται τωρα, μεχρι και την ασκηση βετο στο Συμβουλιο Ασφαλειας με τις διεκδικησεις κι αξιωσεις του Ισραηλ, πρεπει να ερμηνευτη μεσα στο ιδιο πλαισιο της αναγκης που νιωθει η Ουασιγκτον για μια κατα το δυνατο πιο γρηγορη εκκαθαριση λογαριασμων στη Μεση Ανατολη και για τη συντριβη του εθνικιστικου κινηματος των Αραβων που απειλει να σημανει το τελος των δραστηριοτητων του αγγλοαμερικανικου καρτελ του πετρελαιου στο μεσανατολιτικο χωρο, μα και γενικοτερα σ' όλον τον κοσμο. Εξισου αποφασιστικα συμβαλλουν στη δραστηριοποιηση της αγγλοαμερικανικης διπλωματιας οι εξελιξεις στην Τουρκια. Η πολιτικοκοινωνικη αποσυνθεση στη γειτονα προχωρησε γοργα στους θερινους μηνες. Η στρατιωτικη ηγεσια απο τη μια μερια, η κυβερνηση Φερίτ Μελέν και τα πολιτικα κομματα απο την αλλη, βρισκονται σε μια διασταση όλο και πιο απολυτη. Τα κομματα δεν εννοουν ν' ακουσουν για «μεταρρυθμισης», θελουν ο Μελεν να περιοριστη στη διωξη ακροαριστερων μα και γενικοτερα προοδευτικων κομματων κι οργανωσεων και ζητουν να διεξαχτουν κατω απ' αυτες τις συνθηκες οι προγραμματισμενες με βαση τις συνταγματικες προθεσμιες για τον Οχτωβρη 1973 κοινοβουλευτικες εκλογες. Οι στρατηγοι, παλι, που τους πιεζουν σκληρα οι ομαδες των πιο ριζοσπαστικων νεωτερων αξιωματικων, δε θελουν ν' ακουσουν για εκλογες και πιεζουν για μετρα αγροτικης μεταρρυθμισης, διοικητικης αναδιοργανωσης και εθνικοποιησης των βασικων ξενων συμφεροντων. Μεσα στο στρατο, η ανυπομονησια μεγαλωνει και οι διαιρεσεις οξυνονται. Ο Μελεν, παλι, γυρεψε μ' επιμονη να εμποδισει την αναληψη των καθηκοντων γενικου επιτελαρχη απο το στρατηγο Γκιουρλερ, που φημιζεται πως απαιτει τη «δραστηριοποιηση» της κυβερνησης, κι ο Γκιουρλερ, με τη σειρα του, εργαζεται να παραμερισει το Μελεν. Μεσα σε μιαν τετια ατμοσφαιρα, η Τουρκια εξουδετερωνεται διαρκως πιο πολυ σαν μαχητικο προπυργιο του ΝΑΤΟ στα νοτια της ΕΣΣΔ, καθως και σαν υποψηφιος χωροφυλακας των αγγλοαμερικανικων στρατηγικων και οικονομικων συμφεροντων στο μεσανατολιτικο χωρο. Η σταθερη στροφη της Συριας και του Ιρακ προς μιαν όλο και πιο αντιιμπεριαλιστικη, κι όλο και πιο φιλικη προς τη Σοβιετικη Ενωση, γραμμη συντελει και κεινη στην επιταγχυνση των ζυμωσεων που συντελουνται στην Αγκυρα. Σε πανομοιοτυπες σχεδον ανταποκρισεις τους απο την πρωτευουσα της Τουρκιας στις 11 και τις 12 του Σεπτεμβρη, οι «Ταιμς» και οι «Φινανσιαλ Ταιμς» του Λονδινου υπογραμμιζουν την κρισιμοτητα της καταστασης στη χωρα. Ειναι φυσικο, λοιπον, η Ουασιγκτον και το Λονδίνο που βλεπουν τους επερχομενους κινδυνους να μελετουν παλι τη δυνατοτητα μιας ικανοποιησης του τουρκικου σωβινισμου κι επαναπροσδεσης του στο αρμα του ΝΑΤΟ μεσο λυσης του κυπριακου συμφωνης με τις διεκδικησεις της Αγκυρας.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Γενικα, κατω απ' αυτες τις συνθηκες, ερχεται και ξαναρχεται μοιραια στο προσκηνιο η επιδιωξη Αμερικης κι Αγγλιας να επαναφερουν κατω απο τον αποκλειστικο τους ελεγχο την Ανατολικη Μεσογειο και τα κυρια στρατηγικα κλειδια της, ωστε ετσι και μιαν καταρρευση των αγγλοαμερικανικων εταιριων του πετρελαιου ν' αποτρεψουν, και το Ισραηλ να ενισχυσουν παραπερα και την Τουρκια να ξαναενταξουν στο δυτικο στρατοπεδο. Ανεξαρτητα απο τις πολλες κι οδυνηρες αποτυχιες που σημειωσε μεχρι τωρα αυτη η προσπαθεια της Ουασιγκτον σε σχεση με την Κυπρο, η αμερικανικη κυβερνηση νιωθει και παλι την αναγκη να επιμεινει. Πρεπει αλλωστε να μη μας διαφευγει πως η υποχωρηση του Φλεβαρη - Απριλη 1972 αποτελεσε καταφανερα, απο την πρωτη στιγμη, εναν ελιγμο αποκλειστικα ταχτικης μορφης. Καθρεφτιζε το γεγονος της αδυναμιας, τοτε, της Αμερικης να επιβαλει λυση της δικης της προτιμησης στην Κυπρο. Κι έτσι εξωθουσε απλως τις Ηνωμενες Πολιτειες στο ν' αναζητησουν νεες μεθοδες πραγματοποιησης της σταθερης πολιτικης τους στο κυπριακο. Συμπερασματικα: Μενει ανεπαφο το προβλημα, αμειωτη η απειλη για τον ελληνισμο της Κυπρου, οπως την αναλυσε το βιβλιο μας. Δε γνωριζουμε βεβαια τις μορφες που θα παρει η νεα, υπο εκκολαψη, προσπαθεια της αμερικανικης πολιτικης, ούτε κι αν η ανοιχτη εκδηλωση ειναι για πριν ή μετα τις αμερικανικες εκλογες. Κι αναμφισβητητα δεν εχουν αναφανη, μεσα στην Κυπρο και σε σχεση με τη μεγαλονησο, καινουργια δεδομενα που να μεταβαλουν το συσχετισμο δυναμεων και να εξασθενισουν το Μακαριο. Η θεση του αρχιεπισκοπου παραμενει ισχυροτατη, κι οι συνωμοτες αναμφιβολα ειναι σημερα ηθικα και πολιτικα σε μιαν πιο αδυνατη θεση παρα πριν εφτα ακομη μηνες. Ομως, τους πολιτικους ελιγμους και τις πολιτικες συνωμοσιες σε τελευταια αναλυση δεν καθοριζουν μοναχα οι πραγματικες και ρεαλιστικα εκτιμημενες πολιτικες δυνατοτητες, αλλα και οι ψυχολογικες και πολιτικες, ακομη δε και οικονομικοστρατηγικες, πιεσεις που νιωθουν οι πρωταγωνιστες ενος δραματος. Η πολιτικη ειναι η τεχνη του δυνατου, αλλα και η πραχτικη της αναγκαστικης κινησης. Σεπτεμβρης 1972
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ΚΥΠΡΟΣ Στατιστικά στοιχεία Η Κυπρος ειναι νησι με μεγιστο μηκος 286 χιλιομετρα και μεγιστο πλατος 96 χλμ. που καλυπτει μιαν επιφανεια 9.282 τετρ. χλμ. Προικισμενη με κλιμα ευκρατο, εχει εκτεταμενες πεδιαδες μα και δυο σημαντικα ορεινα συγκροτηματα που απ' αυτα τα κυριωτερο, το Τροοδος με κορφη τον Ολυμπο, φτανει στο 2.140 μετρα. Πανω στο εδαφος της, το πολυ δασωμενο στις ορεινες εκτασεις, το πιο σπουδαιο προβλημα ειναι το νερο. Γυρω της η ηπειρωτικη κρηπιδα ειναι μια εξαιρετικα στενη λουριδα, με αποτελεσμα η αλιεια κι η ναυτιλια να μην ειναι στις παραδοσεις των Κυπριων, νησιωτικου λαου με μιαν ιστορια μεγαλης μονωσης αλλα και καλλιεργειας της γης. Ο πληθυσμος υπολογιζόταν το 1971 σε περιπου 640.000, με 77,1% Ελληνες, 18,2% Τουρκους, και 4,7% «αλλους». Η στατιστικη ειναι μερικα παραπλανητικη — οι «αλλοι» περιλαβαινουν τους Αγγλους στρατιωτικους με τις οικογενειες τους κι αλλες κατηγοριες προσκαιρων κατοικων. Απο το 1881 ο πληθυσμος αυξηθηκε καπου τρισημισυ φορες. Το ποσοστο των Τουρκων, παντως, δεν αλλαξε πολυ απο την εποχη που το νησι ξεφυγε απο την οθωμανικη κυριαρχια: 24,4% Τουρκοι το 1881, 20,6% το 1911, 17,9% το 1946. Η γεννητικοτητα Ελληνων και Τουρκων ειναι περιπου η ιδια. Απο το τελος του δευτερου παγκοσμιου πολεμου και περα τρια φαινομενα χαραχτηριζουν την πληθυσμιακη εικονα: Πρωτο, μεγαλη μειωση της γεννητικοτητας, οπο 32,2 στους χιλιους το 1946 σε 21,3 στους χιλιους το 1970. Δευτερο, πτωση της θνησιμοτητας, σ' ενα απο τα πιο χαμηλα ύψη στον κοσμο, καπου 6,5 στους χιλιους το 1970. Και τριτο, περιορισμος της μεταναστευσης (που μεταπολεμικα φουντωσε για καμποσα χρονια) σαν αποτελεσμα, κυριως, περιοριστικων μετρων στην Αγγλια. Απο 14.589 το 1960, οι μεταναστες επεσαν στους 2.271 το 1971, κι ο αριθμος τους ολο και κατεβαινει. Ετσι, η πληθυσμιακη αυξηση ανερχεται τωρα καθε χρονο σε καπου 1,2 εως 1,3 τοις εκατο. Το 1946-1960 ηταν στο υψος-ρεκορ της ολης περιοδου μετα το 1881 1,7%. Η συνθεση του πληθυσμου ειναι και σημερα στην πλειοψηφια αγροτικη Το 1970, καπου 39% του λαου ζουσαν στις πολεις — 115.000 στη Λευκωσια, 51.500 στη Λεμεσο, 42.500 στην Αμμοχωστο, 21.400 στη Λαρνακα, 11.800 στην Παφο, 4,900 στην Κυρηνεια. Το 1971, καπου 12% της καλλιεργουμενης γης οδρευονταν. Αυτα εξασφαλιζαν τα 60 τοις εκατο της γεωργικης παραγωγης. Και 36 τοις εκατο του οικονομικως ενεργου πληθυσμου απασχολουνταν στη γεωργια. Οι αριθμοι αυτοι μας δινουν το μετρο του αναπτυξιακου προβληματος που αντιμετωπιζει το νησι. Που εφτασε μεχρι σημερα στην προσπαθεια επιλυσης του; Η γεωργια επιτελεσε μεγαλες προοδους, χαρη σ' αρδευτικα εργα και καινουργιες τεχνικες, στο δευτερο πενταετες σχεδιο, 1967-1971: Πραγματοποιησε μιαν ετησια αυξηση 8,5%. Κι οι εξαγωγεις γεωργικων προϊοντων — πορτοκαλιων, πατατας, καροτων, γενικα πρωιμων, αυξηθηκαν στο ίδιο διαστημα κατα 104%. Ωστοοο, σαν αποτελεσμα της λειψυδριας, η παραπερα αναπτυξη της γεωργιας θα ειναι δυσκολη, μολο που προβλεπεται να φτασει τα 7% το χρονο στο τριτο πενταετες. Η βιομηχανια αναπτυσσεται. Το 1971 απασχολουσε καπου 34.650 εργατες, 12,5 τοις εκατο του οικονομικως ενεργου πληθυσμου. Μα η συμβολη της στο ακαθαριστο εθνικο προϊον ειναι ακομη περιορισμενη — 12,1 % το 1970, σε συγκριση με 17,6% της γεωργιας. Ειναι παραπολλες ακομη οι μικρες μοναδες με ψηλο κοστος παραγωγης και καθυστερημενη τεχνικη. Παραγονται ειδη της ελαφριας βιομηχανιας και αλλα καταναλωτικα αγαθα — επεξεργασια τροφιμων, οινοι και οινοπνευματα, φαρμακα, σωληνες, ειδη ενδυσης κι υποδυσης, τσιγαρα, 303.000 τοννοι τσιμεντου το 1971. Η προσπαθεια ειναι τωρα να γινει πιο γρηγορη η προοδος της βιομηχανιας: 11% αυξηση Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
παραγωγης το χρονο, 14,6 % του ακαθαριστου εθνικου προϊοντος το 1976, και 41.300 οι απασχολουμενοι. Απο τα ορυχεια, δεν πρεπει προς το παρον ν' αναμενονται πολλα: 5.072 οι απασχολουμενοι το 1966, 4.290 το 1971, 12,2 εκατομμυρια στερλινες η αξια των εξαγομενων μεταλλευματων το 1966. 10 εκατ. το 1971, αλλα τοσα υπολογιζονται για το 1976. Αιτια της οπισθοδρομησης η εξαντληση των γνωστων κοιτασματων μεταλλευματων με ψηλη περιεκτικοτητα, ιδιαιτερα χαλκου — συνεχιζεται ομως η εντατικη ερευνα του υπεδαφους. Μ' αυτην τη διαρθρωση της παραγωγης συμβαδιζει ενα σχετικα ψηλο βιοτικο επιπεδο: Το κατα κεφαλη εισοδημα 255 στερλινες το 1966, 396 το 1971, η ετησια αυξηση, σε σταθερες τιμες, 7% — και δεν καθυστερουν στην ανοδο αυτη τα μεροκαματα των εργαζομενων. Η καταναλωση ηλεκτρικης ενεργειας ανεβαινει σταθερα — 618 εκατομμυρια κιλοβατωρες το 1971, και προγραμματιζεται αυξηση της παραγωγικης δυναμικοτητας κατα 51% μεχρι το 1976. Πολλα τα αυτοκινητα ολων των κατηγοριων, πιο πολλα, συγκριτικα, παρα στην Ελλαδα — το 1966 αναλογουσε ενα αυτοκινητο στα 10,3 ατομα, το 1971 ενα στα 7,1. Ο τιμαριθμος στο μεταξυ σχετικα σταθερος. Με βαση 100 για το 1967, ο δειχτης τιμων καταναλωτου εφτασε στα 100,49 το 1970, και μονο το 1971 ειχαμε μιαν επιταχυνση του ανοδικου ρυθμου, σε 118,72 το Γεναρη του 1972. Το εμπορικο ισοζυγιο του κρατους ειναι η συνισταμενη αυτων των δεδομενων. Εχουμε γρηγορη αυξηση των εισαγωγων και αργη των εξαγωγων με αποτελεσμα τη γοργη διευρυνση του ελλειμματος του εμπορικου ισοζυγιου — οι εισαγωγες 68,4 εκατομμυρια στερλινες το 1969 και 88,8 εκατ. το 1971, κι οι εξαγωγες 30,9 εκατομμυρια στερλινες το 1969 κοι 35,8 το 1971. Τον ογκο των εισαγωγων αποτελουν τα καταναλωτικα αγαθα της βιομηχανιας κι η κατηγορια «μηχανες και μεταφορικος εξοπλισμος», με τα τροφιμα τριτα στη σειρα. Ο ογκος των εξαγωγων αποτελειται απο τροφιμα, ακολουθουν τα μεταλλευματα, τριτα τα βιομηχανικα προϊοντα που ωστοσο αυξηθηκαν γρηγορα στο δευτερο πενταετες αλλα αποτελουνται κυριως απο οινους κι οινοπνευματωδη, καπνο, ηδυποτα, κλπ. Αντιθετα, ο τουρισμος αναπτυσσεται μ' εξαιρετικη ταχυτητα, πιο γρηγορα ακομη παρα στην Ελλαδα. Οι επισκεπτες του 1971: 179.000. Το συναλλαγματικο εσοδο πρεπει να 'φτασε στα 14 εκατομμυρια στερλινες. Η οικοδομικη δραστηριοτητα εντονωτατη στον ξενοδοχειακο τομεα. Το 1971 υπηρχαν ξενοδοχεια με 9.500 κλινες, κι ανεγειρονταν αλλα ξενοδοχεια με πανω απο 5.000 κλινες. Προγραμματιζονται 26.000 κλινες για το 1976, και συναλλαγματικο εσοδο 35 εκατομμυρια στερλινων. Η κυπριακη κυβερνηση καταβαλλει επισης μεγαλες προσπαθειες να διαδωσει την κυπριακη σημαια στους ναυτιλλομενους, και στις αρχες του 1972 ο στολος υπο κυπριακη σημαια εφτανε το 1.843.000 τοννους, προσποριζοντας ενα περιορισμενο συναλλαγματικο εσοδο. Ωστοσο, και με την εξαιρεση του τουρισμου που θαχει τεραστιες δυνατοτητες αν διασφαλιστη η ηρεμια στο ιστορικο νησι με τα δροσερα του δαση, τις ωραιες πλαζ και το βαθεια πολιτισμενο πληθυσμο, η Κυπρος σημερα στηριζεται για την επιβιωση της και την επιβαλλομενη παραπερα αναπτυξη της βασικα σε δυο παραγοντες: Ο ενας τους ειναι οι αδηλοι ποροι απο την παρουσια στο νησι διαφορων ξενων στρατιωτικων μοναδων καθως κι απο τα εμβασματα των πολυαριθμων Κυπριων μεταναστων στο εξωτερικο κι ιδιαιτερα στην Αγγλια. Αυτο ειναι το λιγοτερο υγιες απ' ολα τα δεδομενα της κυπριακης καταστασης. Ο αλλος ειναι η σκληρη προσπαθεια για τη σταθερη πολιτιστικη και μορφωτικη αναπτυξη του εμψυχου υλικου. Στην Κυπρο σημερα η αναλογια δασκαλου ή καθηγητη ατους μαθητες ειναι μολις 1:29,8 για το Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
δημοτικο σχολειο και 1:21,4 για το γυμνασιο — αναλογιες του 1966 1:34,6 για το δημοτικο σκολειο, και 1:23,4 για το γυμνασιο. Τα 83,7 εκατοστα των αποφοιτων της στοιχειωδους εκπαιδευσης γραφτηκαν το 1970-1971 στα γυμνασιο. Η επαγγελματικη εκπαιδευση αναπτυσσεται επισης σταθερα. Και χιλιαδες νεοι Κυπριοι σπουδαζουν στο εξωτερικο, στην Αγγλια αλλα και στις σοσιαλιστικες χωρες, καθως κοι στην Ελλαδα. Γενικα, οι Κυπριοι ειναι ένας πολυταξιδεμμενος λαος, με γνωση της παγκοσμιας πραγματικοτητας και ρεαλιστικη αντιμετωπιση των προβληματων και δυνατοτητων της. Το 1969 54.034 Κυπριοι ταξιδεψαν στο εξωτερικο, το 1970: 58.867, το 1971: 67.598. Το προβληματα της Κυπρου ειναι πολλα και μεγαλα. Μα εχει τη θεληση να ζησει στην πρωτοπορια των λαων του κοσμου και των ιδεολογικων του ρευματων. Αυτη ειναι η κυρια εγγυηση του μελλοντος της.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Γκλαντστον, 1897: «Ελπιζω να δω τους Κυπριους τοποθετημενους με φιλικη συμφωνια σε οργανικη ένωση με τους αδελφους τους του Βασιλειου της Ελλαδος». Churchill, 1907: «Ειναι φυσικο ο Λαος της Κυπρου, ελληνικης καταγωγης, να θεωρει την ενσωματωση του στη μητερα πατριδα, σαν ιδεωδες που αξιζει να επιδιωκεται σοβαρα, πεισματικα και δραστηρια... Ο ποθος των Κυπριων για την Ένωση ειναι χαραχτηριστικο της πατριωτικης αφοσιωσης που τοσο ευγενικα χαραχτηριζει το Ελληνικο Εθνος.» 1
Το φορο (92.000 λιρες το χρονο) τον επληρωναν πραγματικα οι Κυπριοι. Δεν καταβαλλονταν όμως στο Σουλτανο, γιατι τον παρακρατουσαν οι Αγγλοι για την εξυπηρετηση του δανειου που του ειχαν κανει το 1855. Ο φορος (που μειωθηκε το 1907 σε 42.000 λιρες) δεν καταργηθηκε το 1914 με την προσαρτηση του νησιου, αλλα μονο το 1927, όταν αντικατασταθηκε απο ετησια εισφορα 10.000 λιρων των Κυπριων για την αμυνα της Αυτοκρατοριας. 2
Οι Αγγλοι εκινησαν στα παρασκηνια διαφορες συζητησεις για το ενδεχομενο παραχωρησης ορισμενων απο τα νησια στους Τουρκους (που ως μη εμπολεμοι, δε μετειχαν στη Διασκεψη), κι οι Σοβιετικοι εποφθαλμιουσαν ενα νησι για βαση. Στο τελος αποφασιστηκε να δοθουν όλα στην Ελλαδα, εχτος απο το Καστελλοριζο, που θα πηγαινε λογω εγγυτητας στην Τουρκια. Μονο χαρη στη ζωηρη αντιθεση του Αυστραλου Υπουργου Εξωτερικων Έβαττ, που ειχεν αρκετες εκατονταδες Καστελλοριζίων ψηφοφορων στην εκλογικη του περιφερεια, επιδικαστηκε και το νησι αυτο στην Ελλαδα. 3
Στο δημοψηφισμα εψηφισαν μονο 224.747 ενηλικες Κυπριοι, γιατι οι Αγγλοι ειχαν απαγορεψει στους δημ. υπαλληλους και αλλους εξαρτωμενους απο τη διοικηση να παρουν μερος. 215.108 εψηφισαν για την Ενωση. 4
Ο Μακαριος, γεννημενος το 1913, απο Μητροπολιτης Κιτίου ειχεν εκλεγη Αρχιεπισκοπος και Εθναρχης στις 20.10.1950. 5
Χαραχτηριστικο το επεισοδιο Παπαγου - Ήντεν της 22.9.1953, που ουσιαστικα ανοιξε τη φαση των προσφυγων της Ελλαδος στον ΟΗΕ για την Κυπρο. Ο Πρωθυπουργος - Στραταρχης επωφελουμενος απο ιδιωτικην επισκεψη του Αγγλου Υπουργου Εξωτερικων στην Αθηνα εξεφρασε την επιθυμια του να διαπραγματευθουν καπο ια ρυθμιση του Κυπριακο υ, λεγο ντας πως η Αγγλια θα μπο ρουσε να διατηρησει στο νησι τις στρατιωτικες βασεις που θα χρειαζονταν. Η προταση εκνευρισε τον Ηντεν που απαντησε αποτομα οτι θεμα Κυπρου δεν υπηρχε ουτε στο παρον ουτε για το μελλον. Αργοτερα ο Υπουργος Αποικιων δηλωνε στη Βουλη των Κοινοτητων πως «η Κυπρος ειναι στρατηγικη θεση και σαν τετια ανηκει στην κατηγορια των εδαφων για τα οποια η αρχη της αυτοδιαθεσης ουδεποτε θα μπορουσε να εφαρμοσθη». 6
Το 1955 οι οδηγιες του Υπουργειου Εξωτερικων προς τους Ελληνες Πρεσβεις ηταν να επιδιωξουν την υποστηριξη των χωρων όπου ηταν διαπιστευμενοι, ή να προδιαθεσουν και να κατατοπισουν φιλικα τις Πρεσβειες όλων των χωρων στην καθε πρωτευουσα για το ελληνικο αιτημα, εκτος απο τις χωρες του «παραπετασματος», των οποιων η υποστηριξη δεν ηταν επιθυμητη, και τις αφρο ασιατικες χωρες των οποιων η υποστηριξη δεν ηταν αναγκη να επιδιωχθη με πολυ ζηλο. Στηριζονταν δηλαδη η Ελλαδικη πολιτικη ουσιαστικα στις δυτικο - Ευρωπαϊκες και στις αμερικανικες χωρες. 7
Στην ιδια λογικη κατασκευη υπαγονταν καε η Βορεια Ηπειρος, παρ' όλο που κατεχονταν απο κομμουνιστικο κρατος, γιατι η Αλβανια στη Γιαλτα ειχε περιληφθη στη σοβιετικη σφαιρα επιρροης, μεσα στην οποια δεν ταιριαζε οι Δυτικες δυναμεις (οι μικρες) να εχουν διεκδικησεις. 8
9
Υπογραφηκαν στην πραγματικοτητα πεντε διαφορετικα κειμενα: Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
α. Το Ελληνο - Τουρκικο Συμφωνο (27 αρθρα) της Ζυριχης, 11.2.1959, που αφορουσε το «Συνταγμα της Δημοκρατιας της Κυπρου». β. Το Συμφωνο Εγγυησης (4 αρθρα) το οποίο «συνηψε» η... μολις συσταθεισα Δημοκρατια της Κυπρου με την Ελλαδα, την Αγγλια, και την Τουρκια, τις «εγγυητριες δυναμεις», 19.2.1959. γ. Η Συνθηκη Συμμαχιας αναμεσα Κυπρο, Ελλαδα και Τουρκια (6 αρθρα) 19.2.1959. δ. Η Μονομερης δηλωση της Αγγλικης Κυβερνησης για το καθεστως των «κυριαρχων» αγγλικων στρατιωτικων βασεων. ε. Ενα Μνημονιο υπογραμμενο απο τους Πρωθυπουργους Καραμανλη, Μακμίλλαν και Μεντερές, τους τρεις Υπουργους Εξωτερικων, και τους αρχηγους των Κυπριων Μακαριο και Τουρκοκυπριων Κουτσούκ. Η Ελλαδικη πλευρα επιστρατευσε ακομα και τη Βασιλισσα Φρειδερικη, που τηλεφωνησε στο Μακαριο πιεζοντας τον να φανη ενδοτικος. 10
Μονο στο επεξηγηματικο υπομνημα της τελευταιας Ελληνικης προσφυγης του ΟΗΕ (15.8.1958) αναφερεται η λεξη «ελευθερια» (και όχι ανεξαρτησια) πριν απο τη λεξη «αυτοδιαθεση». Ρητη μνεια της «ανεξαρτησιας» εμφανιζεται για πρωτη φορα στο ελληνικο σχεδιο αποφασης που υποβληθηκε στη Γενικη Συνελευση στις 25.11.1958. Στο μεταξυ (22.9.1958) ειχε δημοσιευθη συνεντευξη του Μακαριου με την Μπάρμπαρα Κασλ, Αντιπροεδρο του Αγγλικου Εργατικου Κομματος,, όπου ο Εθναρχης μεταξυ αλλων έλεγε ότι η Κυπρος, μετα μια καθορισμενη περιοδο αυτοκυβερνησης, θα έπρεπε να γινει ανεξαρτητη, οχι προσωρινα ή μεταβατικα, αλλα στο διηνεκες, εκτος εαν τα Η.Ε. θα ενεκριναν μεταβολη στο καθεστως αυτο. Η δηλωση αυτη είχε γινει χωρις προσυνεννοηση με τους Ελλαδικους που εδειξαν αρκετη ενοχληση. 11
Στο Λονδινο πριν υπογραφουν οι Συμφωνιες, χρειαστηκε ειδικη προσπαθεια της τελευταιας στιγμης για να πεισθουν οι Τουρκοι να αρουν τις αντιρρησεις τους για το δικαιωμα της Κυπριακης Δημοκρατιας να γινει μελος του ΟΗΕ. Επικαλουνταν το γεγονος ότι οι Συμφωνιες δεν εξασφαλιζαν πληρη ανεξαρτησια στην Κυπρο. 12
Μολις ανελαβε η Κυβερνηση Παρασκευοπούλου, προσπαθησε να πεισει το Μακαριο να δεχθη πενταμερη διασκεψη (Κυπριοι, Ελλαδα, Αγγλια, Τουρκια, Τουρκοκυπριοι). Συγχρονως, ενω η Αθηνα ζητουσε συγκληση του Συμβουλιου του ΝΑΤΟ, παραπονιουνταν στο Μακαριο ότι ειχε ζητησει στις 25.12.63 τη συγκληση του Συμβουλιου Ασφαλειας των ΗΕ χωρις να προσυνεννοηθη με την Ελλ. Κυβερνηση. Οι Αμερικανοι ιδιως ηταν αντιθετοι σε συγκληση του Συμβουλιου Ασφαλειας, γιατι φοβουνταν Σοβιετικην αναμιξη. 13
Δεκαπεντε χρονια μετα το τελος του εμφυλιου πολεμου δεν μπορουσε να γινει λογος για κομμουνιστικο κινδυνο στην Ελλαδα. Οι Αμερικανοι ομως ειχαν αρχίσει ν' ανησυχουν, βλεποντας πως η Αν. Μεσογειος κινδυνευε να ξεφυγει απο τον έλεγχο των «Δυτικων » δυναμεων, ιδιως μετα την περιπετεια των Αγγλο - Γαλλων στο Σουεζ, την ενταση μεταξυ Αραβων και Ισραηλ και την ανεξαρτησια της Κυπρου. Μετα την αποβαση των Αμερικανων πεζοναυτων στη Βηρυττο, (1958) αρχισαν να ενισχυουν τις ναυτικες δυναμεις τους στη Μεσογειο στ' όνομα του ΝΑΤΟ με αμεση συνεπεια και οι Σοβιετικοι να αυξησουν τη ναυτικη τους παρουσια στην περιοχη. Εκτοτε τα μετρα αυτα δικαιολογουμενα απο την αναγκη αμυνας εναντια στον κομμουνισμο, φανερωθηκαν στην πραγματικοτητα σα μετρα συγκρατησης τις Σοβιετικης δυναμης στη Μεσογειο που ενδιαφερει κυριως τους Αμερικανους κι εντασσονταν στην παγκοσμιο παλη ισχυος μεταξυ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, για την οποια η Αν. Μεσογειος ειναι μοναχα ενα απο τα πολλα θεατρα. 14
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Με τις συζητησεις γυρω απο το σχεδιο Ατσεσον, και τα ενδεχομενα ανταλλαγματα που μπορουσε να προσφερει η Ελλαδικη πλευρα, οι Τουρκικες βλεψεις που δεν ειχανε ποτε σβησει αναζωπυρωθηκαν. Διαφορες εκδηλωσεις τις προδινουν. 1. Δηλωση Τουρκου Υπουργου Εξωτερικων στην εφημεριδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ (22. 5.1964) «το 1946 ειπον εις τον Αμερικανον και Βρεττανον Πρεσβυν ότι η ισορροπια εις το Αιγαιον διαταρασσεται... τουλαχιστον θα επρεπε να παραχωρηθουν εις την Τουρκιαν αι ημίσεις των Δωδεκανησων...», 2. Οδηγια του Ελληνικου Υπουργειου Εξωτερικων (Ιουνης 1964) προς τις Ελληνικες Πρεσβειες «... η Ελλας δεν ειναι διατεθειμενη να υποκυψη εις εκβιασμους και εις παραχωρησεις και δη εδαφικας... ο ελληνικος λαος θ' αντετιθετο εις την παραχωρησιν και σπιθαμης ακομη εδαφους...», 3. Προταση του Φ. Νόελ - Μπαίκερ στην εφημεριδα «Γκάρντιαν» (16.6.1964) μετα επισκεψη του στην Αγκυρα, που αναφερει σαν ανταλλαγματα για την Ενωση παραχωρηση στην Τουρκια του Καστελλοριζου, και τροποποιηση των συνορων της Δ. Θρακης. 15
Στις 24 Αυγουστου 1964 κιολας ο Παπανδρεου εγραφε στο Μακαριο: «Δεν θα λαμβανεται εις την Κυπρον καμμια αποφασις αγουσα ειτε αμεσως ειτε εμμεσως εις εχθροπραξιας, χωρις να εχη προηγηθη συνεννοησις και συμφωνια ιδικη μας. Εαν συμφωνησωμεν, θα εχη καλως. Εαν διαφωνησωμεν θα πρεπει να γινη δεκτη η γνωμη των Αθηνων, διοτι ειναι φορευς της ευθυνης ολοκληρου του Ελληνισμου...» Ο Μακαριος φαινεται ότι απαντησε προφορικα στην επομενη επισκεψη του στην Αθηνα, (25.8.1964) αργοτερα όμως, μετα τις επιθεσεις των Ελλαδικων εναντια του, απαντησε στον Πρωθυπουργο, στις 21.2.1965: «Εις την επιστολην σας αναφερετε ότι κατοπιν του ταυτισμου των πολεμικων τυχων της Ελλαδος και της Κυπρου, αι πολιτικαι και πολεμικαι πρωτοβουλιαι των τμηματων του Εθνους πρεπει να ανηκουν εις τας Αθηνας, αι οποιαι να συντονιζουν τον αγωνα. Μενω απο λυτως συμφωνος ως προς τας πολεμικας πρωτοβουλιας. Εν ουδεμια περιπτωσει ειναι εθνικως επιτρεπτον να αναλαμβανονται απο κυπριακης πλευρας πρωτοβουλιαι αιτινες δυνατον να εμπλεξουν την Ελλαδα εις πολεμον μετα της Τουρκιας. Ειναι όμως εξ αλλου αληθες ότι ωρισμεναι πολιτικαι πρωτοβουλιαι δυνανται επισης να προκαλεσουν πολεμον. Εαν τοιουτου ειδους πρωτοβουλιας εννοη η Υμετερα Εξοχοτης, ουδεμιαν εχω διαφωνιαν, πιστευω μαλιστα ότι μονον η Ελληνικη Κυβερνησις εχει το δικαιωμα να λαμβανη τοιαυτας πρωτοβουλιας... εν τουτοις... θα επεθυμουν να δωσω μιαν διευκρινισιν... Εαν επι παραδειγματι, η εννοια της πολιτικης πρωτοβουλιας δυναται να περιλαμβανη και αποδοχην συμβιβαστικης λυσεως του κυπριακου προβληματος, ή ενεργειας οδηγουσας εις συμβιβασμους επι του κυπριακου, απαραδεκτους απο Κυπριακης πλευρας, επιφυλασσω το δικαιωμα της διαφωνιας μου...» Αυτα γραφονταν το 1964 - 65 όταν Κυπρος και Ελλαδα βρισκονταν σε κοινο πολεμικο συναγερμο αντιμετωπες στους Τουρκους. Ποσα εξηγει μετα 8 χρονια, αυτη η σαφης και γενναια τοποθετηση του Εθναρχη, για τη σταση του το Φλεβαρη 1972, μπρος σ' εναν πολυ διαφορετικο συσχετισμο δυναμεων. Τα παραπανω αποσπασματα, καθως και ορισμενες αλλες πληροφοριες, αρύσθηκα απο το πολυτιμο και θαρραλεο βιβλιο του Χρ. Χρηστίδη «Κυπριακο και Ελληνοτουρκικά» Αθηνα 1967. 16
Οι δηλωσεις αυτες εγιναν απο τον Πρωθυπουργο ευθυς μετα τη συναντηση του με τον Εθναρχη, αφορουν ειδικα το Κυπριακο και περιλαμβανουν τα εξης 10 σημεια: 1. Η Ελλ. Κυβερνηση παρεχει την αμεριστη υποστηριξη της στον δικαιον αγωνα του Ελληνισμου στην Κυπρο. 2. Η πολιτικη της Ελλ. Κυβερνησης ειναι η ειρηνη, αλλα σε περιπτωση επιθεσης, ο πολεμος. 3. Οι συμφωνιες της Ζυριχης και του Λονδινου αποδειχθηκαν ανεφαρμοστες στην πραξη. Οδηγησαν σε αδιεξοδο και η αληθεια αυτη εχει αναγνωρισθη διεθνως... 4. Η καταγγελια απο τον Εθναρχη της Συνθηκης Συμμαχιας αποτελει απλως την επιβεβαιωση μιας πραγματικης καταστασης που υπαρχει και αναγνωριζεται διεθνως. 5. Εχουμε πληρη εμπιστοσυνη στη διεθνη δυναμη και δεχθηκαμε προθυμα να θεσουμε την ΕΛΔΥΚ υπο τις διαταγες του ΟΗΕ... 6. Η αποστολη του Μεσολαβητη στην Κυπρο ειναι η εξευρεση μιας νεας πολιτικης φορμουλας για το Κυπριακο κρατος. Ειμαστε αποφασισμενοι να τον βοηθησουμε με καλη θεληση για να εξασφαλισθη η επιτυχια του. 7. Υπαρχει μια μονο εγκυρη λυση του Κυπριακου: η εφαρμογη των αρχων της διεθνους δικαιοσυνης και της αληθινης δημοκρατιας. Καθεστως στο οποιο μια πολυ μικρη μειονοτητα (18%) επιβαλλει τη θεληση της στη μεγαλη πλειοψηφια (82%) ειναι προκληση στο πνευμα της εποχης μας... 8. όπως στο κειμενο, 9. Αν οι 17
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
προσπαθειες του Μεσολαβητη... αποτυχαιναν το θεμα θα υποβληθη στη Γενικη Συνελευση των ΗΕ. 10. Η πιο βαθια μας επιθυμια ειναι να διατηρησουμε τις εξαιρετες σχεσεις μας με τη γειτονα Τουρκια...» Οταν ιδρυθηκε ο ΟΗΕ ειχε γινει εξαιρεση στην αρχη εκεινη για τη Λευκορωσια και την Ουκρανια, που εγιναν μελη αν και δεν επληρωναν το κριτηριο της ανεξαρτησιας που θετει ο Χαρτης. 18
19
Δες σχετικα και: Δαμωνιδη «Μνημονιο για τον Ντην Άτσεσον», Αθηνα, 1972.
1
J. Politis, Chypre, Paris, 1959. A. Emillianides, Η Ιστορία της Κύπρου, εκδόσεις Oue Sais Je., ελληνική έκδοση Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήναι 1966. Μελή Νικολαΐδη, Η Κύπρος μας, εκδόσεις «Πνευματικής Ζωής», Αθήναι 1965. 2
Λ. Άλαστου, αρθρο στο περιοδικο «Νεα Οικονομια», τευχος 10ο του 1957.
3
Emillianides, το ιδιο. Δ. Άλαστου, το ιδιο.
Λίνου Πολιτη, Ποιητικη Ανθολογια, Βιβλιο Δευτερο, Εκδοσεις Γαλαξια, σ. 10 - 11, 119 - 139 και 170 - 171. Περισσοτερα για τη συμβολη της Κυπρου στη δημιουργια του νεοελληνικου πολιτισμου βλεπε και στο Κ. Θ. Δημαρά, Ιστορια της Νεοελληνικης Λογοτεχτιας, Ικαρος 1964. 4
5
Απ. Βακαλοπουλου, Ιστορια του Νεου Ελληνισμου, Τομ. Β', σελ. 241 — 243.
6
A. Emillianides, το ιδιο σ.σ. 74.
Σάθα: Τουρκοκρατουμενη Ελλας, οπου και αποσπασματα απο την «Ιστορια χρονολογικη της νησου Κυπρου» του Κυπρίου αρχιμανδριτη Κυπριανου. 7
Βακαλοπούλου, το ιδιο, Τομ. Γ', σε. 244. Και Ι. Κοοδάτου : Ιστορια της Νεωτερης Ελλαδας, τομ. Α', Εκδοσεις 20ος αιωνας, σ. 80 - 89. 8
9
Σάθα, το ιδιο.
10
Σάθα, το ιδιο. Και Α. Βακαλόπουλου, το ιδιο, σ. 320 και 509.
11
Emillianides, το ίδιο, σ. 88 - 80 και Ι. Κορδάτου, το ίδιο, τόμ. Β', σ. 301 -2
12
Κορδάτου, το ιδιο, σ. 303-4
Αλ. Δεσποτοπούλου, Ο Κυβερνητης Καποδιστριας και η απελευθερωσις της Ελλαδος, Αθηναι, 1954. 13
Emillianides: τό ίδιο, σ. 98 - 100. Doros Alastos, Cyprus: Past and Future, αναφέρεται από τον Πανταζή Τερλεξή στό «Διπλωματία και πολιτική του Κυπριακού» Αθήναι 1971, σ. 50. 14
15
Emillianides, το ίδιο, σ. 98 - 102
16
Την πληροφορία και το απόσπασμα παραθέτει ο Κορδάτος, στο ίδιο, σ. 538.
17
Emillianides, το ίδιο, σ. 102-103
18
Κορδάτου, το ίδιο, σ. 538. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
Κορδατου, το ιδιο, τομ. 5ος, σ. 21. Και Σπ. Μαρκεζινη, Πολιτικη ιστορια της Νεωτερας Ελλαδος, τομ. Β', σ. 368. 19
Φυσικα και τα Επτανησα οι Αγγλοι δεν τα παραχωρησαν απο καλωσυνη τους στην Ελλαδα, παρα υστερα απο μακρους αγωνες και θυσιες των Επτανησιων και όταν εκριναν οτι αυτο θα εξυπηρετουσε τη γενικωτερη πολιτικη τους στη Μεσογειο. 20
21
Αναφερεται απο τον Emillianides, στο ιδιο, σ. 103.
22
περιοδικο «Διεθνεις Σχεσεις» Αθηναι, τευχος 5, Μαρτιος 1964, σ. 101.
23
Emillianides, το ίδιο, σ. 105
24
Γ. Βεντήρη, Η Ελλας του 1910-1920, Ικαρος, σ. 211-212.
25
Σπ. Μαρκεζινη, το ίδιο, τομ. Γ', σ. 242-244.
26
Ο τοτε πρεσβευτης της Μ. Βρεταννιας στην Ελλαδα.
27
Γ. Βεντηρη, το ιδιο, τ. Β', σ. 53 - 54.
28
Βεντηρη, το ιδιο σ. 56.
29
Μαρκεζινη, το ιδιο, τ. Δ', σ. 63 - 64.
30
Ο Βενιζελος εκανε λογο για την προσφορα της Κυπρου απο την Αγγλια στην ιστορικη συνεδριαση της Βουλης της 21ης Οκτωβριου 1915: Ελ. Βενιζελος:... Αφεθη να πιστευθη οτι τα ωφεληματα ημων εις ενδεχομενην μετοχην εις τον αγωνα δεν θα ηταν παρα η παραχωρησις της Κυπρου. Σημειωτεον ότι η Κυπρος ειναι ολιγον μεγαλυτερα απο την ιδιαιτεραν μου πατριδα εχει διακοσιας τριακοντα πεντε χιλιαδας αριστων Ελληνων συνολικως δε πληθυσμον 285.000 κατοικων. Και όμως περι αυτης εγενετο λογος ατυχως εν τω τυπω ως περι πραγματος μικρας τινος σημασιας, ως περι παρονυχιδος, κατα την κοινην εκφρασιν. Ουδεμια συγκινησις εξεδηλωθη εκ μερους πολλης μεριδος του Τυπου. Δ. Ραλλης. Ο,τι γραφονται εις τον Τυπον δεν δυνανται να επαναλαμβανονται και να στηριζονται εις αυτα τα επιχειρηματα. Ελ. Βενιζελος. Αλλα, Κυριοι, δεν επροκειτο μονον να αποκτησωμεν 235 χιλιαδας πληθυσμου αληθως Ελληνικου εχοντος μορφωσιν η οποια βεβαιως, ενεκα της μακρας αγγλικης κατοχης απο 37ετιας, ευρισκεται εις επιπεδον ουχι κατώτερον του μεσου ορου του επιπεδου της ολης Ελλαδος. Δ. Ραλλης. Ειναι υπερτερος. Ελ. Βενιζελος. Χαιρω διοτι αυτη την γνωμην εχετε και τουτο ηθελον και εγω να ειπω, αλλα εφοβηθην μηπως εχω διαμαρτυριας. Δ. Ραλλης. Τας σκεψεις αυτας και τας γνωμας αυτας περι Κυπρου τας έχομεν βαθυτερον ημεις εγκεχαραγμενας. Ελ. Βενιζελος. Θα μου επιτραπη να παρατηρησω οτι θα ελαμβανομεν ενα λαον ειθισμενον εις την Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
ευνομιαν απο πολλου χρονου και ο οποιος θα μας εδιδεν ενα διοικητικον προσωπικον αριστον. Αλλα δεν επροκειτο και περι της Κυπρου μονον. Η Κυπρος προωριζετο προς ημας ασχετως προς οιανδηποτε εκβασιν του Ευρωπαικου πολεμου, ως ανταλλαγμα της συμμετοχης μας εις τον αγωνα. Δ. Ραλλης. Ποτε προσεφερετο; Ελ. Βενιζελος. Τωρα προς υμας. Τα περι Κυπρου, αξιοτιμε συμπολιτα, αναγονται εις ολιγον παλαιοτεραν εποχην. Αναγονται εις την του 1913. Εφθασαν δε εις την διατυπωσιν αυτην κατα την στιγμην κατα την οποιαν ειχατε την τιμην σεις να εισθε εις την κυβερνησιν. Δεν θελω να ειπω τιποτε περισσοτερον. Αρκουμαι εις τουτο. Προς ημας προσεφερετο η Κυπρος, επαναλαμβανω, εις ανταλλαγμα της μετοχης ημων, εις τον αγωνα ασχετως προς οιανδηποτε εκβασιν αυτου. («Εφημερις των συζητησεων της Βουλης», Περιοδος Κ, Συνοδος Α', σ. 552) 31
«Διεθνεις Σχεσεις», το ιδιο, σ. 101
32
Emillianides, το ιδιο, σ. 109 - 110.
33
Αναφερεται απο τον Π. Τερλεξη, στο ιδιο, σ. 74.
«Συζητησεις του Συμβουλιου των τεσσαρων» Σημειωσεις του αξιωματικου διερμηνεα Πωλ Μαντού. Αναφερεται απο τον Ε. Ν. Τζελέπη, στο βιβλιο «Το Κυπριακο και οι συνωμοτες του», Αθηναι 1965, σ. 17. 34
35
Βλεπε «Αγορευσεις Ελληνικου Κοινοβουλιου», Εκδοσεις «Εθνικός Κήρυξ», σ. 142.
36
Γρ. Δαφνή, Η Ελλας μεταξυ δυο πολεμων, τομ. Β', σ. 75 - 76.
37
Αναφερεται απο τον Τερλεξή, στο ιδιο, σ. 75.
38
το ιδιο.
39
Γατόπουλου, Ανδρεας Μιχαλόπουλος, Αθηναι, 1947, σ. 270.
40
Η περιγραφη των διαδηλωσεων στου Γ. Δαφνή, το ιδιο σ. 75 - 83.
41
«Εστια» 7 Μαιου 1971.
42
Πρακτικα Βουλης 18ης Νοεμβριου 1931.
Βλεπε αποφασεις 4ης ολομελειας του ΚΚΕ στο «Νεο Ριζοσπαστη» 5ης Μαρτιου 1931 και αλλα κειμενα στο «40 χρονια αγωνες του ΚΚΚΕ», Πολιτικες και Λογοτεχνικες Εκδοσεις. 43
44
«Ριζοσπαστης» 12 Νοεβριου 1918.
45
Πρακτικα Βουλης, το ιδιο.
46
Γατόπουλου, το ιδιο. Και «Εστια», το ιδιο.
Σπ. Λιναρδατου, Πως εφτασαμε στην 4η Αυγουστου, ΕΘ 1965. Και του ίδιου, Η 4η Αυγουστου, ΕΘ, 1966. 47
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
48
Ημερολογιο Μεταξα, Τομος Δ', Ικαρος 1960.
Αναφερεται ο αριθμος 34.833 Κυπριων που πολεμησαν στο βρεταννικο στρατο στη διαρκεια του πολεμου (Βλεπε «Διεθνεις Σχεσεις», το ιδιο, σ. 100, καθως και Emillianides, το ιδιο, σ. 111 - 112). 49
Β. Π. Παπαδακη, Διπλωματικη Ιστορια του Ελληνικου Πολεμου 1940-1945, Αθήναι 1956 σ. 189190. 50
51
Αναφερεται απο τον Τερλεξη, στο ιδιο, σ. 84 - 85.
52
Winston Churchill, Απομνημονευματα Β' Παγκ. Πολεμου, Ικαρος 1954, τομ. Γ', βιβλιο Α', σ. 182.
53
Παπαδακη, το ίδιο, σ. 191.
54
το ιδιο. Βλεπε και Αρχεια Φορειν Οφφις (εφ. «Βημα» 13 - 16 Φεβρουαριου 1972).
55
Τσουδερου: Διπλωματικα παρασκηνια: 1941 - 44, Αθηναι, Αετός 1950 σ. 82 - 3
56
Ο Churchill, το ίδιο, τομ. Δ', βιβλ. Δευτερο, σ. 217.
57
Παπαδακη, το ιδιο, σ. 269 - 272.
58
Τερλεξη, το ιδιο, σ. 85 - 86.
59
Γ. Παπανδρεου, II. Απελευθερωσις της Ελλαδος, Εκδοσεις «ΑΛΦΑ» σ. 65. 122 και 161 - 2.
60
Τερλεξη το ιδιο, σ. 80 - 87.
61
«Ριζοσπαστης» 17 του Ιουνη 1945.
«Ελευθερη Ελλαδα» 31 Ιουλιου 1946. Αργοτερα ο Ζαχαριαδης χαρακτηρισε «σωβινιστικο λαθος» την προβολη του αιτηματος για τη Βορεια Ηπειρο. 62
63
«Διεθνεις Σχεσεις», το ιδιο, σ. 101 - 2.
64
Τερλεξη, το ιδιο, σ. 64.
Το 1948 απαντωντας σε μια ερωτηση του Αμερικανου δημοσιογραφου Σουλτσμπέργκερ, ο Παυλος ειχε μιλησει για τον ποθο των Κυπριων να ενωθουν με την Ελλαδα, πραγμα που προκαλεσε την οργη της αγγλικης κυβερνησεως και του Γεωργιου ΣΤ'. 65
66
Βλεπε Μ. Νικολαΐδη, το ιδιο, σ. 9-23 και 92 - 93.
67
Πρακτικα Βουλης, 25 Απριλιου 1965.
68
το ιδιο, 13 Δεκεμβριου 1958.
69
Μελή Νικολαΐδη, το ιδιο, σ. 93.
70
Τερλεξή, το ιδιο, σ. 95 - 96. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
71
Πρακτικα Βουλης 15-2-1951
72
«Καθημερινη» 18 Ιουνιου 1951.
73
Ν. Κρανιδιωτη: «Η Κυπρος εις τον αγωνα της Ελευθεριας, Αθηναι 1958, σ. 79.
74
Αθηναικες εφημεριδες 18ης Δεκεμβριου 1952.
75
εφημεριδες 29ης Ιουνιου 1953.
76
Αποκαλυψεις Στ. Μερκούρη, στη Βουλη, συνεδριαση 13ης Δεκεμβριου 1958.
77
Συνεδριαση Βουλης 7 Φεβρουαριου 1955.
78
Τερλεξη, το ιδιο, σ. 116.
79
Πρακτικα Βουλης 7 Φεβρουαριου 1955.
Απο την εγγραφη της 19ης Μαιου 1954 και προηγουμενες στο Ημερολογιο του Σουλτσμπέργκερ (εφημεριδα «Ελευθερος Κοσμος» 16 Νοεμβριου 1969). 80
81
«Διεθνεις Σχεσεις», το ιδιο, σ. 102.
82
Το ιδιο.
Ο Πιπινελης γραφει: «... η εγερθεισα πανταχοθεν κατακραυγη απεδειξεν ότι ακριβως αντιθετος ητο η γενικη συνειδησις. Ο πρωθυπουργος Churchill τον απεδοκιμασε ειπων εις την Βουλην την 28ην Οκτωβριου του ιδιου ετους ότι η λεξις «ποτέ» δυναται μονον να χρησιμοποιειται εν τη πολιτικη εν τη σημερινη σχεσει αυτης προς το θεμα». (Πιπινελη. Η διαχειρισις του Κυπριακου ζητηματος κατα τα τελευταια έτη, Αθηναι 1959, σ. 11 - 12). Αλλα μηπως οι απαντησεις του Ηντεν δεν σημαιναν το ιδιο; Το «ποτέ» του Χοπκινσον προκαλεσε σαλο γιατι ειπωθηκε δημοσια και ωμα. 83
84
Πιπινελη το ιδιο σ. 31 - 32.
85
Το ίδιο, 32-33.
86
Πιπινελη, το ιδιο, σ. 39.
87
Το ιδιο, σ. 40.
88
Βλεπε αποκαλυψεις στη Βουλη Στεφανοπούλου 5 Φεβρουαριου 1955.
89
Κ. Άμαντου, Συντομος ιστορια της Κυπρου, Αθηναι 1956, η. 142.
90
Γ. Γριβα - Διγενη, Απομνημονευματα, Αθηναι 1961, σ. 34-36.
91
Το ιδιο, σ. 17 -18.
Ο Γριβας, στα Απομνημονευματα του, προσπαθει να αποδειξει ότι ο Μακαριος μποϋκόταρε τον ενοπλο αγωνα. Απο τα ιδια τα γραφομενα του στρατηγου ομως προκυπτει ότι τιποτε δεν εγινε, 92
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
τουλαχιστο στην περιοδο των προετοιμασιων του αγωνα, χωρις την εγκριση και την ενισχυση του Μακαριου. 93
Γριβα, το ιδιο σ. 12 - 32.
Σαραντα Χρονια του ΚΚΕ, σ. 658. Ο Ζαχαριαδης προωθησε πριν απο την πτωση του και το παραλογο και αντιφατικο συνθημα «Ελευθερη Κυπρος σε Ελευθερη Ελλαδα». 94
95
Πιπινελη, το ιδιο, σ. 36 - 38.
96
Τερλεξη, το ιδιο σ. 145
Αναφερεται απο τον Τερλεξη, στο ιδιο, σ. 147. Το βιβλιο του Τερλεξη περιεχει πολυτιμα στοιχεια και ντοκουμεντα για το Κυπριακο. Αλλά, ανεξαρτητα απο τις κρισεις του, χρειαζεται πολλη προσοχη γιατι έχει και ορισμενες ανακριβειες που δειχνουν λειψή γνωση των ελληνικων πολιτικων πραγματων. 97
98
Άμαντου, το ίδιο, 146 - 148.
Ενδιαφεροντα στοιχεια για την οργανωσι των βαρβαροτητων της 6ης Σεπτεμβριου 1955 παραθετει ο Τζελέπης, στο ιδιο, σελ. 52 - 68. 99
100
Μιχαηλ Κυρκου, Η Ελλας και το ΝΑΤΟ, Αθηναι 1961, σ. 32.
101
«Ακροπολις» 22 Σεπτεμβριου 1955.
102
«Καθημερινη» 25 Σεπτεμβριου 1955.
103
Αθηναικες εφημεριδες 10 Σεπτεμβριου 1955.
Βασιλισσα Φρειδερικη, Μετρον Κατανοησεως, Βιβλιομεταφραστικη, Αθηναι 1971, Μεταφρασις απο το αγγλικο Θ. Καρζή, σ. 234-236. 104
105
«Νεολογος» Πατρων 21ης Δεκεμβριου 1958.
106
Αθηναϊκες εφημεριδες 23ης Ιανουαριου 1959
107
Σουλτσμπεργκερ, το ιδιο, εγγραφη 26ης Ιανουαριου 1957.
108
Πρακτικα Βουλης 11ης Οκτωβριου 1955.
109
Ν. Κρανιδιωτη, Η Κυπρος εις τον αγωνα της Ελευθεριας σ. 109.
110
Γριβα, το ιδιο.
111
Την παραθετει ολοκληρη ο Γριβας στο ίδιο, σ. 71.
112
Αγορευση Θεοτοκη στη Βουλη 6 Απριλιου 1956. Βλεπε και Τερλεξή, το ιδιο, σ. 242 -3.
Αναφερεται και μεταφραζεται απο τον Τερλεξη, στο ιδιο, σ. 244. Βλεπε και δηλωση MacMillan στη Βουλη των Κοινοτητων, της 5 Δεκεμβριου 1955 (στις αθηναικες εφημεριδες). 113
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
114
«Εστια» Απριλιου 1956.
115
Γριβα, το ιδιο, σ. 87.
116
Το ιδιο, σ. 91 -92.
117
Αναδημοσιευτηκε απο την εφημεριδα «Εθνος».
118
Πρακτικα της Βουλης 24ης Ιουνιου 1958.
119
Πρακτικα της Βουλης 27ης Φεβρουαριου 1959.
Ο μονιμος αντιπροσωπος της Ελλαδας στον ΟΗΕ καταγγελε στον Γεν. Γραμματεα την εκτοπιση του Μακαριου σαν πραξη «καταφωρου παραβιασεως ολων των διεθνων κανονων και της ηθικης και ως ανευ προηγουμενου εις τα πολιτικα χρονικα του πεπολιτισαενου κοσμου.» 120
121
Γριβα, το ιδιο, σ. 119
Βλεπε αγορευσεις των Θ. Τσατσου, Γ. Μαυρου, Α. Τσουκαλά, στη Βουλή (Πρακτικα 21ης Μαιου). Και εφημεριδες «Καθημερινη», «Ακροπολις» «Αυγη», «Ελευθερια» Μαιου 1956. 122
123
Εφημεριδες 25ης Απριλιου 1956.
Τους Ανδρεα Ζακο, Χαριλαο Μιχαηλ, Ιάκ. Πατατσο, Στελιο Μαυροματη, Ανδρ. Παναγιδη και Μιχ. Κουτσοφτα. 124
125
«Ακροπολις» 17 Νοεμβριου 1956.
126
Πρακτικα Βουλης 29ης Νοεμβριου 1956.
127
Το ίδιο.
128
Πρακτικα Βουλης 30ης Νοεμβριου 1956.
129
Πιπινελη, το ιδιο, σ. 58.
130
Αθηναϊκες εφημεριδες Δεκεμβριου 1956.
131
Τερλεξη, το ιδιο 269.
132
Γριβα, το ιδιο, σ. 150.
133
Εφημεριδες Αθηνων αρχων Ιανουαριου 1957.
134
Πρακτικα Βουλης 14ης Μαρτιου 1957
135
Γρίβα το ίδιο, σ. 157.
136
Emillianides το ίδιο, σ. 122.
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
137
Πρακτικα Βουλης 11-15 Μαρτιου 1957.
Η υποδοχη του Μακαριου στην Ελλαδα προκαλεσε την οργη του πρωθυπουργου της Τουρκιας Μεντερες, που αναμεσα σε αλλα, δηλωσε: 138
«Η Ελλας, επι τελους, δυναται να θεση ως στεμμα επι της κεφαλης της τον παπαν τουτον. Δυναται αν θελη και να το ν λατρευση. Παντως δι' ημας ο Μακαριος δεν ειναι παρα ενας σεσημασμενος τρομοκρατης», (αθηναικες εφημεριδες 19ης Απριλιου 1957). 139
«Ο Αποχαιρετισμος» του Γιαννη Ριτσου ειναι ποιημα εμπνευσμενο απο τη θυσια του Αυξεντιου.
140
Γριβα, το ιδιο σ. 165.
141
Αθηναικες εφημεριδες 19 - 22 Σεπτεμβριου 1937.
142
Πρακτικα Βουλης 24ης Οκτωβριου 1957.
143
«Καθημερινη» 3ης Δεκεμβριου 1957.
144
Εφημεριδες 1ης Ιανουαριου 1958.
145
Ελληνικες εφημεριδες 21ης Ιουνιου 1958
146
Ελληνικες εφημεριδες 22ας Ιουνιου 1958.
147
Αθηναικες εφημεριδες 24ης Ιανουαριου 1958.
148
Αθηναικες εφημεριδες 25ης Ιανουαριου 1958.
149
Βλεπε αθηναικες εφημεριδες Ιανουαριου και Μαιου 1958. Και Τερλεξη, το ίδιο. 282 - 83.
150
Γρίβα, το ίδιο, σ. 193 - 4.
151
Το ίδιο, σ. 198. Βλέπε, το ίδιο και σ. 254, 275 κλπ.
152
Λογος Καραμανλη στη Βουλη 13 Δεκεμβριου 1958.
153
Εφημεριδες 30ης Σεπτεμβριου 1958.
Εφημεριδες 17ης Σεπτεμβριου 1958. Στο ιδιο διαγγελμα ο Αρχιεπισκοπος εγραφε επισης: «δια την ελευθεριαν της Κυπρου, οι απανταχου Ελληνες, και πρωτον το Κρατος θα προχωρησουν αδιαφορουσες δια τας λεγομενας συμμαχιας». 154
155
«Καθημερινη» 18 Σεπτεμβριου 1958.
156
«Αυγη» 20ης Σεπτεμβριου 1958.
157
Γριβα, το ιδιο, σ. 209 221 και αλλου
158
Πρακτικα Βουλης 12ης Δεκεμβριου 1958. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
159
Πρακτικα Βουλης 11ης Δεκεμβριου 1958.
160
Πρακτικα Βουλης 24ης Ιουνιου 1958.
161
Αθηναικες εφημεριδες 27ης Νοεμβριου 1958.
162
Ολ' αυτα φυσικα, εχουν δοση υπερβολης και λεγονται για να ασκηθει πίεση.
163
Εγγραφή Παρισι, 6 Οκτωβριου 1958, οπως εχει μεταφραστει στο «Βημα».
164
Εγγραφη, «Παρισι, 1 Οκτωβριου», στο ιδιο.
Το σχεδιο του Ιραν προτεινε «μιαν διασκεψιν μεταξυ των τριων αμεσως ενδιαφερομενων κυβερνησεων και αντιπροσωπων των Κυπριων, εις την οποιαν δεν θα διεξαχθη συζητησις μονον επι των μεταβατικων διευθετησεων δια την διακυβερνησιν της νησου, αλλα επισης και δια μιαν οριστικην λυσιν...» 165
166
Εφημεριδες 7ης Δεκεμβριου 1958.
Ο Καραμανλης, στη συζητηση της Βουλης, τη 13 Δεκεμβριου, τονιζει: «Θα ειμουν ευτυχης, εαν υπηρχε μια λογικη και εντιμος προτασις απο μερους της αγγλικης κυβερνησεως να αναλαβω την ευθυνη να κλεισω το Κυπριακον». 167
168
Ελληνικες εφημεριδες 1ης Ιανουαριου 1959.
169
Ελληνικες εφημεριδες 23ης Ιανουαριου 1959.
170
Στην εφημεριδα «Βημα» Νοεμβριος 1971.
171
Πρακτικα Βουλης 17ης Φεβρουαριου 1959.
Τεσσερις μερες πριν ληξουν οι συνομιλιες, ο διευθυντης μιας φιλοκυβερνητικης εφημεριδας που ειχε συνοδευσει τον Ελληνα πρωθυπουργο στη Ζυρίχη, τηλεγραφουσε: 172
«Η κατοχυρωσις της ασφαλειας της Ελλαδος και της Τουρκιας κυριαρχει εις τας αρξαμενας απο χθες συνομιλιας μεταξυ των πρωθυπουργων των δυο χωρων. Η κομμουνιστικη απειλη και η ρωσικη πιεσις δημιουργουν δια την Ελλαδα και την Τουρκιαν κοινους αμέσους κινδυνους... Ειναι προφανες ότι αι ζητουμεναι παρα της Τουρκιας εγγυησεις θα πρεπει να εξετασθουν οχι μονον ως κατοχυρωνουσαι την αμυναν της χωρας, αυτης αλλα και απο της αποψεως ότι αποτελουν, υπο ωρισμενην εννοιαν, εγγυησιν της ελληνικης ασφαλειας, όσον και της ανεξαρτησιας του νεου Κυπριακου κρατους, δυναμενου να απειληθη εσωθεν δια της κομμουνιστικης διαβρωσεως...» («Ακροπολις» 7ης Σεπτεμβριου 1959). Και τεσσερις μερες μετα την ανακοινωση της συμφωνιας στη Ζυριχη, το κυριωτερο κυβερνητικο δημοσιογραφικο οργανο στην Αθηνα εγραφε: «Εις την Ζυριχην ετεθησαν αι βασεις ενος νεου κρατους. Κρατους ανεξαρτητου, δημοκρατικου, βιωσιμου(...) κανεν συνταγματικόν καθεστως εις την νησον θα ητο βιωσιμον... εαν δεν εβασιζετο εις μιαν ειλικρινη, απροσχηματιστον, αληθινην συμμαχικην συνδιαλλαγην μεταξυ των Αθηνων και Αγκυρας. Εκ των δυο χωρων η δευτερα, ίσως διο τι αντιμετωπιζει τα προβληματα της εθνικης ασφαλειας της με περισσοτεραν ανησυχιαν, λογω επικινδυνων γειτνιασεων, αισθανεται βαρυτεραν την απειλην του κινδυνου... δεν ητο δυνατον οι φιλοπατριδες ηγεται της κυπριακης εξεγερσεως να υποτιμουν το γεγονος ότι η συνεχισις του απεγνωσμενου αγωνος υπερ ενος υψηλου, αλλ' εκ των Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
πραγματων ανεφικτου δυστυχως ιδανικου θα ηδυνατο να δημιουργηση επικινδυνους καταστασεις εις αλλα ευπαθη σημεια της ελληνικης εθνοτητος..» («Καθημερινη» 15 Φεβρουαριου 1959) 173
Ελληνικες εφημεριδες 12ης Φεβρουαριου 1959.
174
Το ιδιο.
175
Ελληνικες εφημεριδες 15ης Φεβρουαριου 1959.
176
Ελληνικες εφημεριδες 12ης Φεβρουαριου 1959.
177
Τζελέπη, το ιδιο, σ. 114.
178
«Ακροπολις» 17ης και 18ης Φεβρουαριου.
179
Εφημεριδες 19ης Φεβρουαριου.
180
Αναφερονται απο τον Τερλεξή, στο ιδιο, σ. 355 - 56.
181
Τζελεπη, το ιδιο, σ. 118 - 9.
182
Ελληνικες εφημεριδες 20ης Φεβρουαριου 1959.
183
Ο Κυπριανος σε μηνυμα του στη Βουλη, τις 25 Φεβρουαριου 1959 έγραφε:
«Η Κυπρος εγεννηθη και παρεμεινε ελληνικη μεχρι σημερον. Καθ' ον χρονον ομως μετα πιστεως ανεμενεν, ότι θ' ανεκτα την ελευθεριαν δια την οποιαν πλουσιαν προσεφερε την σπονδην του αιματος και απεριγραπτα υπεστη κατα την διαρρευσασαν τετραετιαν μαρτυρια — και θα εξησφαλιζετο η μετα της Μητρος Ελλαδος Ενωσις της, καταπληκτος και φρικιωσα, νικητρια δ' επι του πεδιου της μαχης, ειδε να καθίσταται — παρα πασαν αρχην και δικαιου και ηθικης — και νεος κυριαρχος της η Τουρκια να υποτασσεται δε ο ογκος του Ελληνικου πληθυσμου της εις την ελαχιστην τουρκικην μειονοτητα των 18% απο την θελησιν της οποιας θα εξαρταται απολυτως και εσαει το μελλον του. (...) Το ιερον και απαραγραπτον δικαιωμα της αυτοδιαθεσεως (...) εξοβελιζεται δια παντος. Συνεπεια δε της διαταξεως, καθ' ην «ειναι απαγορευμενη πασα δραστηριοτης δυναμενη να ευνοηση αμεσως ή εμμεσως την Ενωσιν» θα ειναι η αναπτυξις δραστηριοτητος προς δημιουργιαν «κυπριακου πατριωτισμου», με στοχον διαρκη και μοναδικον τον αφελληνισμον της νησου.» (Στην εκδοση «Η αληθεια δια το Κυπριακον» Αθηναι Μαρτιος 1959). 184
Εφημεριδες 20ης Φεβρουαριου 1959.
185
Εφημεριδες, το ιδιο.
186
Πρακτικα Βουλης 23ης Φεβρουαριου 1959.
187
Πρακτικα Βουλης 27ης Φεβρουαριου 1959.
188
Το ιδιο.
189
Τα ιδιο.
190
Πρακτικα Βουλης, 25 Φεβρουαριου 1959. Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
191
Το ιδιο.
192
Το ιδιο.
193
Γριβα, το ιδιο, σ. 398.
194
Γριβα, το ιδιο, σ.σ. 403.
Γ. Τενεκιδη, Το Κυπριακο απο της σκοπιας του Διεθνους Δικαιου, «Η Νεα Οικονομια», Μαρτιος 1964. 195
Digitized by 10uk1s, Ιούνιος 2006
