1. UVOD
Da bi se izmjerio izmj erio rezultat poslovanja odreĊenog poduzeća usporeĊuju usporeĊuju se njegovi prihodi i rashodi odnosno njihova razlika – dobit ili gubitak.
Ako je poduzeće ostvarilo dobit onda moţemo tvrditi da je rezultat njegovog poslovanja manje ili više dobar, zavisno od visine dobiti i zavisno od ostalih pokazatelja uspješnosti poslovanja (likvidnost (likvidnost i solventnost poduzeća, poduzeća, stanje stanje negove imovine, oĉekiva ni razultati u budućnosti).Analizom budućnosti).Analizom rezultata pojedinaĉnog pojedinaĉnog poduzeća poduzeća bavi se se mikroekonomija. Kako, meĊutim, moţemo odrediti uspješnost rezultata koji je u odreĊenoj godini ostvario ĉitav ekonomski sustav, odnosno ĉitava nacionalna ekonomija? U jednoj se pr ivredi tokom godine proizvede mnoštvo najrazliĉitijih proizvoda, trguje se
razliĉitim vrstama robe i pruţaju se najraznovrsnije usluge. Da bi se vrijednosno i koliĉinski obuhvatili svi ti rezuktati proizvodnje ekonomske znanosti, odnosno makroekonomija kao
njen dio, razvio se ĉitav sustav takozvanih makroekonomskih makroekonomskih agregata – sustav odreĊenih globalnih i sintetiĉkih pokazatelja kojima se izraţavaju osnovni sadrţaji, dinamika i struktura, kao i rezultati ekonomske aktivnosti aktivnosti u nekoj drţavi, odnosno društveno j zajednici. Cilj makroekonomskih agregata je kvantitativno izraţavanje i zraţavanje vrijednosti društvene proizvodnje kako bi se ona dalje mogla analizirati i razmatrati, planirati i usporediti s rezultatima drugih privreda.
Iako se neki od danas korištenih makroekonomskih agregata spominju još u VII. stoljeću, njihovo znaĉajnije korištenje u makroekonomskoj makroekonomskoj analizi poĉinje tek u vrijeme poslije Velike ekonomske krize, odnosno tridesetih godina dvadesetog stoljeća.
[1]
2. MAKROEKONOMSKI AGREGATI
Osnovni makroekonomski agregati su: 1) domaći bruto proizvod, 2) društveni proizvod, 3) nacionalni dohodak.
Oni su jednaki: 1)
Domaći bruto proizvod (DBP): DBP = Mt + Am + NsV
2)
Društveni proizvod (DP): DP = BDP – Mt = Am + NsV
3) Nacionalni dohodak (ND): ND = DP – Am = NsV
Gdje su: Mt = materijalni troškovi, Am = amortizacija, NsV = novostvorena vrijednost.
1
1
Alijagić, M. Dr., MeĊunarodna ekonomija, Banja Luka 2006. , str. 11.
[2]
Na mikro nivou vrijednost robe sastoji se od prenesene vrijednosti i novostvorene vrijednosti. Prenesena vrijednost sastoji se od Mt + Am. Agregiranjem vrijednosti proizvedenih roba
dobivamo na makro nivou domaći bruto proizvod.
Makroekonomski agregati pokazuju slijedeće: 1)
Pokazuju obujam materijalne proizvodnje i veliĉinu unutrašnjeg trţišta,
2)
Izraţavaju nivo razvijenosti (u per capita izrazu)
3) Sektorsko podrijetlo – odnose pojedinih
sektora i podruĉja u njihovom stvaranju,
odnosno razvojnu etapu na kojoj se nalazi promatrana nacionalna ekonomija.
Ekonomski agregati ne registriraju: 1)
Neekonomsku aktivnost unutar domaćinstva (za vlastite poprebe ili ĉak za trţište)
2) Neformalni sektor proizvodnje gdje se moţe formirati znaĉajan dio proizvoda, što je
posebno znaĉajno za manje razvijene zemlje.
[3]
3.
BRUTO DOMAĆI PROIZVOD
Bruto domaći proizvod (BDP, engleski Gross domestic product , GDP) je makroekonomski indikator koji pokazuje vrijednost finalnih dobara i usluga proizvedenih u
zemlji tijekom dane godine, izraţeno u novĉanim jedinicama. Moţe se definirati na tri ekvivalentna naĉina: 1)
Potrošnja u domaćoj ekonomiji na C + I + G + X – Z, Gdje je:
C = osobna potrošnja, I = investicijska potrošnja,
G = drţavna potrošnja, X = izvoz, Z = uvoz. 2)
Dodatna vrijednost za sva poduzeća u domaćoj ekonomiji.
3)
Prihodi faktora za sve faktore proizvodnje u domaćoj ekonomiji.
BDP ne obuhvaća vrijednost intermedijarnih dobara (dobra koja se koriste kao s irovine ili poluproizvodi za proizvodnju drugih dobara) kao ni transferna plaćanja (npr. socijalna pomoć).
[4]
4.
DRUŠTVENI PROIZVOD
Makroekonomija je za potrebe svoje analize razvila veliki broj makroekonomskih agregata, a
svaki od njih, zavisno od naĉina izraĉunavanja i svoje strukture, predstavlja pokazatelj rezultata ili struktura rezultata ekonomskog sustava. Ipak, najkorišteniji m akroekonomski agregat, kako u ekonomskim analizama konkretne privrede, tako i u njenoj usporedbi s
drugim privredama je bruto društveni proizvod. Bruto društveni proizvod predstavlja trţišnu vrijednost ukupne mase proizvoda (materijalnih dobara i proizvod nih usluga) poizvedenih u jednoj zemlji
za odreĊeni period vremena, obiĉno
za jednu godinu. Bruto društveni proizvod dakle mjeri vrijednost cjelokupne društvene proizvodnje u jednoj godini. Kako bi u potpunosti razumjeli bit BDP- a potrebno je obratiti
paţnju na nekoliko znaĉajnijih
napomena:
Kako BDP predstavlja trţišnu vrijednost svih proizvoda i usluga proizvedenih u jednoj zemlji u periodu od godinu dana to znaĉi da se za njegovo izraĉunavanje koriste trţišne cijene dobara i usluga.
U obraĉun BDP-a ne ulazi vrijednost takozvanih meĊufaznih proizvoda jer je njihova vrijednost obraĉunata u vrijednosti finalnih proizvoda.
Obraĉun BDP-a obuhvaća i robu i usluge .
BDP ukljuĉuje samo proizvode koji su proizvedeni u toku obraĉunske godine.
U obraĉun BDP-a ulaze samo dobra i usluge koje su legalno prodane u toku godine što znaĉi da ovaj makroekonomski agregat ne obraĉunava transakcije koje su izvršene u okviru sive ekonomije, kao ni transakcije koje nastaju iz kriminalnih aktivnosti.
U obraĉun BDP-a domaće zemlje ulaze i roba i usluge koje su na teritoriju domaće zemlje proizvele strane kompanije odosno strani graĊani.
[5]
Treba, takoĊer, istaknuti i ĉinjenicu da je BDP makroekonomski agregat koji istovremeno izraţava dvije veliĉine: 1) Ukupan dohodak provrednih subjekata, 2)
Ukupne troškove svih roba i usluga u odreĊenoj provredi.
To znaĉi da je ukupan dohodak uvijek jednak ukupnom trošku.
BDP se moţe obraĉunati na dva naĉina: 1)
Zbrajanjem troškova svih privrednih subjekata,
2) Zbrajanjem dohodaka svih privrednih subjekata.
[6]
4.1. STRUKTURA BRUTO DRUŠTVENOG PROIZVODA
Bruto društveni proizvod je istovremeno pokazatelj rezultata proizvodnje odreĊene privrede, ali i njenog trošenja. Cjelokupan BDP koji je stvaren u okviru odreĊene privrede odnosno nacionalne ekonomije se rasporeĊuje na razliĉite vidove potrošnje.
Analizirajući strukturu BDP-a sa stajališta njegova trošenja dolazimo do saznanja kako odreĊena privreda koristi ograniĉene resurse kojima raspolaţe.
Struktura društvenog proizvoda dana je slijedećom relacijom : BDP = P + I + G + (E – M)
Ova relacija pokazuje da je svaka kuna BDP- a potrošena na odreĊeni naĉin. Prema tome, komponente BDP-a bile bi:
Potrošnja (P) – obuhvaća konaĉnu potrošnju pojedinaca tj. domaćinstava. Domaćinstva svoj dohodak troše u cijelosti ili odreĊeni dio dohotka štede.
Investicije (I) – odnose se na potrošnju poduzeća kao privrednih subjekata i
obuhvaćaju kupnju osnovnih sredstava, opreme, objekata i sl.
Drţavna potrošnja (G) – obuhvaća sva trošenja drţavnog aparata, od u laganja u izgradnju modernih prometnica do plaća drţavnih sluţbenika. U drţavnu potrošnju, meĊutim, ne spadaju takozvana transverna plaćanja jer ova plaćanja nisu izraz proizvodnje, pa kao takva i ne mogu biti dio drţavne potrošnje.
Razlika izmeĊu izvoza i uvoza odnosno neto izvoz (E – M) – izvoz povećava BDP, dok ga uvoz smanjuje.
[7]
4.2. REALNI I NOMINALNI BRUTO DRUŠTVENI PROIZVOD
Struktura bruto društvenog proizvoda se moţe promatrati sa vrijednosnog i koliĉinskog stajališta. Kada se BDP promatra sa koliĉinskog stjališta onda on predstavlja skup velikog broja kvalitativno razliĉitih proizvoda i usluga. BDP promatran sa koliĉinskog stajališta moţe se podijeliti na proizvode koji su namjenjeni proizvodnoj potrošnji odnosno ponovnoj proizvodnji i proizvode ko ji su namjenjeni konaĉnoj potrošnji. MeĊutim, izraĉunavanje BDP-a izraţenog koliĉinski
predstavljao bi veoma kompliciranu raĉunsku operaciju, kako
zbog toga što se razliĉiti proizvodi izraţavaju razliĉitim jedinicama mjere, tako i zbog toga što bi prikupljanje podataka o njima predstavljalo prezahtjevan posao.
Zbog toga se dobra koja ulaze u obraĉun BDP -a obraĉunavaju preko njihovih trţišnih cijena koje izraţavaju ono što je svim dobrima i uslugama zajedniĉko, a to je da imaju odreĊenu vrijednost.
[8]
4.3. NOMINALNI BRUTO DRUŠTVENI PROIZVOD
Nominalni bruto društveni proizvod je bruto društveni proizvod koji je obraĉunat po tekućim cijenama, odnosno po trţišnim cijenama dobara i usluga po kojima se one prodaju i kupuju u toku godine za koje se bruto društveni proizvod obraĉunava. Kada se obraĉ unava nominalni društveni proizvod tada je moguće steći uvid u stvarno stanje privrede u promatranoj godini. MeĊutim, ako bismo ţeljeli promatrati kako se BDP kretao iz perioda u period (iz godine u godinu) to nebi mogli uĉiniti zbog neusporedivosti podat aka. Neusporedivost podataka potjeĉe iz ĉinjenice da sve suvremene privrede karakterizira pojava porasta opće razine cijena iz godine u godinu, tako da bismo usporeĊivanjem, recimo, BDP -a iz 2007. godine sa onim iz 1997. mogli doći do zakljuĉka da je
došlo do porasta BDP-a za iznos koji je veći od realnog.
BDP je 2007. bio obraĉunat po trţišnim cijenama za 2007. godinu, dok je 1997. bio obraĉunat po tekućim trţišnim cijenama iz te godine. Da bi se dobila jasna i realna predodţba o kretanju visine BDP -a kroz vrijeme potrebno je izraĉunati realni BDP. Realni BDP predstavlja BDP koji je obraĉunat na osnovu stalnih cijena ĉime je utjecaj inflacije na vrijednost ovog agregata uklonjen. Raĉunanjem BDP -a na osnovu stalnih cijena dobiva se njegova vrijednost oslo boĊena utjecaja porasta općeg nivoa cijena.
OdreĊivanje realnog BDP -a se vrši na slijedeći naĉin: -
Ako ţelimo pratiti kretanje BDP-a u odreĊenom vremenskom razdoblju od, npr., 10 godina, onda ćemo izabrati jednu od tih godina kao baznu i BDP -e svih ostalih godina raĉunati po cijenama iz te godine. Kao bazna godina se obiĉno uzima prva godina. Tako bismo prilikom analize kretanja BDP-a od 1997. do 2007. godine za svaku
godinu BDP raĉunali tako da se koliĉina proizvedene robe i pruţenih usluga te godine pomnoţi sa cijenama koje su bile aktualne 1997. godine. Na taj naĉin bi došli do spoznaje kakva je bila stvarna priroda kretanja BDP-a u tom razdoblju. Zbog svih
navedenih osobina u ekonomskim analizama mnogo se ĉešće koristi realni od nominalnog BDP-a.
[9]
5. NACIONALNI DOHODAK
Nacionalni dohodak predstavlja novostvorenu vrijednost. Obraĉunska je kategorija, dobiva se oduzimanjem amortizacije od društvenog proizvoda. Nacionalni dohodak se iskazuje kao ukupna veliĉina i per capita (nacionalni dohodak po glavi stano vnika). Izraĉunava se zbrajanjem dohodaka od:
Najamnine (cijene faktora rada),
Rente (cijene faktora zemlje),
Profita (cijene faktora kapitala).
Postupak obraĉuna BDP -a moguće je izvesti na tri naĉina:
Zbrajanjem svih konaĉnih dobara i usluga po tekućim cijenama, ili
Zbrajanjem dodatne vrijednosti svih poduzeća, ili
Zbrajanjem fakorskih dohodaka u svim poduzećima.
Ili, pristupi (metode) BDP-a su:
Proizvodni pristup – zasniva se na metodi
Troškovi pristup – zasniva se na metodi praćenja tokova prihoda i troškova.
[10]
praćenja tokova konaĉne proizvodnje,
6.
AGREGATNA POTRAŢNJA
Slika 1.
agregatna potraţnja, D
Funkcija agregatne potraţnje D(EP*/P,Y -T,I,G)
45°
Proizvodnja (realni dohodak), Y
2
Agregatna je potraţnja funkcija realnog teĉaja (EP */ P), raspoloţivog dohodka (Y - T), investicijske potraţnje (I) i drţavne potrošnje (G). Ako svi ĉimbenici ostaju nepromijenjeni, rast proizvodnje (realnog dohodka), Y, povećava agregatnu potraţnju. Budući da je povećanje agregatne potraţnje manje od povećanja proizvodnje nagib je funkcije agregate potraţnje manji od 1 (kao što pokazuje njezin poloţaj unutar kuta od 45°).
2
Mankiw, N. G., Osnove ekonomije, str. 412.
[11]
7. AGREGATNA PONUDA
Agregatna ponuda jednaka je ukupnoj koliĉini dobara i usluga koje je narodna privreda voljna
proizvesti i ponuditi pri danoj razini cijena u odreĊenom vremenskom razdoblju. Ona ovisi o općoj razini cijena i veliĉini potencijalnog proizvoda. Slika 2.
Razina cijena
3
Dugoroĉna agregatna ponuda
P1
P2
2. Ne utjeĉe na dugoroĉnu koliĉinu ponude roba i usluga
1. promjena razine cijena
0 Koliĉina domaćeg proizvoda
Prirodna stopa proizvodnje
Dugoroĉno gledano koliĉina ponuĊenoga domaćeg proizvoda ovisi o koliĉini rada, kapitala i prirodnih bogatstava u ekonomiji i o tehnologiji kojom se sirovine pretvaraju u domaći proizvod. Koliĉina ponude ne ovisi o općoj razini cijena. Zbog toga je krivulja dugoroĉne agregat ne ponude okomita pri prirodnoj
3
stopi domaćeg proizvoda.
Ibid, str. 734.
[12]
8. OSTALI MAKROEKONOMSKI AGREGATI
Makroekonomija obraĉunava i druge agregate koji se meĊusobno razlikuju po strukuri, odnosno po kategorijama dohodka koje ukljuĉuju odnosno iskuljuĉuju. Ostali makroekonomski agregati su:
Bruto nacionalni proizvod – razlikuje se od BDP- a jer iskljuĉuje dohodke koji su
strani graĊani ostvarili u domaćoj zemlji odnosno ukljuĉuje dohodke koje se domaći graĊani ostvarili u inozemstvu.
Neto nacionalni proizvod – predstavl ja BDP umanjen za troškove amortizacije.
Dohodak pojedinaca – predstavlja ohodak kojeg su pojedinci zaista primili i koji im je
već isplaćen; ukljuĉuje i prihod pojedinaca od kamata kao i eventualnu pomoć od drţave.
Raspoloţivi dohodak pojedinaca – dohodak koji ostaje pojedincima poslije reguliranja njihovih obveza prema drţavi.
Osnovi dohodak pojedinaca – dio dohodka koji pojedincima ostane kao ''višak''
dohodaka koji je dovoljan za zadovoljavanje elementarnih ţivotnih potreba.
[13]
9.
ZAKLJUĈAK
Bruto društveni proizvod se koristi i za mjerenje ţivotnog standarda konkretne zemlje kao i za njegovo usporeĊivanje sa standardom koji je zastupljen u drugim privredama, odnosno nacionalnim ekonomijama. U te se svrhe koristi društveni proizvod per capita odnosno društveni proizvod po glavi stanovnika. Društveni proizvod po glavi stanovnika pokazije vrijednost proizvodnje odreĊene zemlje stavljene u odnos sa brojem njezinih stanovnika. Što je društveni proizvod po glavi stanovnika viši to je i viši ţivotni standard u promatranoj zemlji. Ovaj pokazatelj se najĉešće koristi i kao agregatni pokazatelj stupnja razvijenost nacionalne ekonomije – što je zemlja
ekonomski razvijenija ona će ostvariti veću vrijednost proizvodnje po glavi stanovnika. Potrebno je, takoĊer, razlikovati i stvarni BDP zemlje
od njegnog potencijalnog BDP -a.
Naime, stvarni društveni proizvod predstavlja proizvod koji je zaista ostvaren u privredi odreĊene zemlje u periodu od godine dana. S druge strane, potencijalni društveni proizvod predstavlja društveni proizvod koji bi odreĊena privreda mogla ostvariti kada bi svi njezini raspoloţivi kapaciteti bili angaţirani. To bi, dakle, bio BDP koji bi zemlja ostvarila da nema neiskorištenih proizvodnih kapaciteta ni zaposlenih radnika.
[14]
10. LITERATURA
1.
Alijagić, M. Dr., MeĊunarodna ekonomija, Banja Luka 2006.
2.
Krugman, P.R., Obstfeld, M., MeĊunarodna ekonomija – teorija i ekonomska politika, sedmo izdanje,
3. Mankiw, N.G., Osnove ekonomije
[15]
