MAKALAH PERTANIAN PERTANIAN ORGANIK “Sistem Pertanian Organik Terpadu”
Kelmpk ! "
Rino Natama Aji
135040201111094
Tanzizal Azizis Saikha Dani Adi Saputra
135040201111213 135040201111262
Sah Sahaada Am Am!lia "adh "adhiila $indun% S&' 'ar(un
135 13504020 02011112#5 2#5 135040201111299
#$R$SAN %$&I&A'A %$&I&A'A PERTANIAN PERTANIAN PROGRAM ST$&I AGROEKOTEKNOL AGROEKOTEKNOLOGI OGI (AK$LTAS PERTANIAN $NI)ERSITAS %RA*I#A'A MALANG +,-!
%A% I PEN&AH$L$AN -.- Latar %elakang )ndon!sia m!rupakan n!%ara p!n%impor (!ras t!r(!sar* pada tahun 19+4 dan m!njadi
n!%ara n!%ara an% an% mampu mampu s,as!m s,as!m(ada (ada pan%an pan%an t!ruta t!rutama ma (!ras& (!ras& -!(!rh -!(!rhasi asilan lan t!rs!( t!rs!(ut ut tidak tidak t!rl!pas ol!h dukun%an t!knolo%i d!n%an p!n%%unaan (ahan kimia (aik untuk pupuk dan p!stisida& .ahkan sampai saat ini para p!tani dalam usaha tanina masih san%at t!r%antun% pada pupuk dan p!stisida kimia /An r%anik& al ini m!nunjukkan (ah,a p!makaian pupuk dan p!stisida kimia pada tanaman akan (!raki(at san%at (uruk t!rhadap lin%kun%an hidup* tanah m!n%alami k!l!lahan* hama tanaman s!makin s!marak dan (!ran!ka ra%am kar!na musuh alami an% ada ikut t!r(unuh ol!h (ahan kimia m!lalui pupuk dan p!stisida itu s!ndiri s!rta kualitas produk s!makin tidak s!suai d!n%an harapan konsum!n kar!na kandun%an r!sidu zat kimia s!makin tin%%i& Dalam ran%ka m!n%hadapi p!rsain%an pasar an% s!makin t!r(uka s!ara Nasional dan )nt!rnasional di !ra saat ini* dimana konsum!n m!n%harapkan adana produk p!rtanian an% kandun%an kandun%an r!sidu r!sidu (ahan kimiana r!ndah (ahkan nol* maka p!tani dituntut dituntut untuk m!ru(ah pola p!rtanianna& ola p!rtanian an% dapat dit!rapkan adalah !rtanian .!rk!lanjutan d!n%an sist!m p!rtanian r%anik& $ahan p!rtanian saat ini s!ara umum sudah pada tin%kat an% san%at s!rius* s!hin%%a upaa p!mulihan tin%kat k!su(uran tanah d!n%an p!makaian (ahan or%anik adalah mutlak harus dilaksanakan s!ara s!r!ntak dalam (!ntuk !rakan 'assal& Tr!nd p!rtanian or%anik di )ndon!sia* mulai dik!nalkan ol!h (!(!rapa p!tani an% sudah sudah mampu mampu dan m!maham m!mahamii k!un%%u k!un%%ulan lan sist!m sist!m p!rtan p!rtanian ian or%ani or%anik k t!rs!( t!rs!(ut& ut& !rtan !rtanian ian t!rpadu pada hak!katna adalah m!manaatkan pot!nsi !n!r%i s!hin%%a dapat dipan!n s!ara s!im(an%&p!rtanian m!li(atkan makhluk hidup dalam suatu atau (!(!rapa tahapna dan m!m!rlukan ruan% untuk k!%iatan itu s!rta jan%ka ,aktu t!rt!ntu dalam pros!s produksi& D!n%an p!rtanian p!rtanian t!rpadu t!rpadu ada p!nin%katan (ahan or%anik or%anik dalam tanah* p!n!rapan kar(on l!(ih r!ndah di(andin% p!rtanian kon7!nsional an% m!n%%unakan pupuk nitro%!n dan s!(a%aina& A%ar pros!s p!manaatan t!rs!(ut dapat t!rjadi s!ara !!kti dan !isi!n* maka s!(aikna s!(aikna produksi produksi p!rtanian t!rpadu (!rada dalam suatu ka,asan& ada ka,asan t!rs!(ut t!rs!(ut s!(aikna t!rdapat s!ktor produksi tanaman* p!t!rnakan maupn p!rikanaan&
-!(!radaan s!ktor8 s!ktor ini akan m!n%aki(atkan ka,asan t!rs!(ut m!miliki !kosist!m an% l!n%kap dan s!luruh kompon!n produksi tidak akan m!njadi lim(ah dan p!n!kanan (iaa produksi s!hin%%a !!kti7itas dan !isi!nsi produksi akan t!rapai& S!lain h!mat !n!r%i* k!un%%ulan lain dari p!rtanian or%ani t!rpadu adalah p!tani akan m!miliki (!ra%am sum(!r p!n%hasilan&Sist!m p!rtanian t!rpadu m!mp!rhatikan di7!rsiikasi tanaman dan polikultur&s!oran% p!tani (isa m!nanaman padi dan (isa ju%a (!t!rnak kam(in% atau aam dan ju%a m!nanam sauran& -otoran an% dihasilkan ol!h t!rnak dapat di%unakan s!(a%ai pupuk s!hin%%a p!tani tidak p!rlu m!m(!li pupuk la%i& -.+ Rumusan Masala/
Adapun rumusan masalah dari makalah ini adalah s!(a%ai (!rikut 1& .a%aimanakah sst!m int!%rasi antara padi dan t!rnak sapi : 2& .a%aimanakah -!un%%ulan Dan -!kuran%an Sst!m )nt!%rasi adi Dan T!rnak Sapi : -.0 Tu1uan Adapun tujuan dari makalah ini adalah m!mahami p!ranan sst!m p!rtanian t!rpadu
%A% II PEM%AHASAN +.- Sistem Pertanian Organik Terpadu !rtanian or%anik /r%ani "armin%; adalah suatu sist!m p!rtanian an% m!ndoron% tanaman
dan tanah t!tap s!hat m!lalui ara p!n%!lolaan tanah dan tanaman an% disaratkan d!n%an p!manaatan (ahan8(ahan or%anik atau alamiah s!(a%ai input* dan m!n%hindari p!n%%unaan pupuk (uatan dan p!stisida k!uali untuk (ahan8(ahan an% dip!rk!nankan / )ASA* 1990;& Sist!m p!rtanian an% sama s!kali tidak m!n%%unakan input kimia anor%anik /k!uali an% diizinkan; t!tapi hana m!n%%unakan (ahan alami (!rupa (ahan atau pupuk or%anik& Sist!m p!rtanian an% m!n%%unakan (ahan or%ani s!(a%ai salah satu masukan an% (!run%si s!(a%ai p!m(!nah tanah dan supl!m!n pupuk (uatan /kimia anor%anik;* dis!rtai d!n%an aplikasi h!r(isida dan p!stisida s!ara s!l!kti dan rasional dinamakan Sist!m !rtanian r%anik Rasional /"a%i dan $as* 200#;&
=iri8iri p!rtanian t!rpadu aitu (!rori!ntasi pada produktiitas* !isi!nsi* (!rk!lanjutan* dan m!n%untun%kan s!ara !konomi& S!lain itu sist!m p!rtanian t!rpadu ju%a mampu (!rjalan d!n%an (aik tanpa k!t!r%antun%an asupan dari luar aitu d!n%an m!n%kom(inasikan sp!si!s tanaman dan h!,an an% m!miliki siat salin% m!l!n%kapi dan (!rhu(un%an dalam int!raksi sin!r%!tik dan positi* s!hin%%a (ukan hana k!sta(ilan an% dapat dip!r(aiki* namun ju%a produkti7itas sist!m p!rtanian d!n%an input an% l!(ih r!ndah& Sist!m p!rtanian or%ani t!rpadu ju%a dapat m!nin%katkan p!r!konomian p!tani* kar!na dalam satu siklus* p!tani m!ndapatkan l!(ih dari satu hasil produksi s!kali%us& asil produksi an% didapat aitu 1& asil pan!n komoditas an% ditanam& 2& asil t!rnak /susu sapi* t!lor aam* da%in% sapi* da%in% aam* dll;& 3& upuk kandan% /(!rasal dari kotoran t!rnak;& .io%ass untuk k!(utuhan rumah tan%%a& +.+ Kmpnen Pertanian Organik $ahan p!rtanian or%anik adalah lahan an% (!(as !maran (ahan a%rokimia dari pupuk dan p!stisida& T!rdapat dua pilihan lahan lahan p!rtanian an% (aru di (uka dan lahan p!rtanian int!nsi an% dikon7!rsi untuk lahan p!rtanian or%ani&
.udidaa !rtanian or%anik S!lain asp!k lahan* asp!k p!n%!lolaan p!rtanian or%ani dalam hal ini (udidaa ju%a p!rlu m!ndapat p!rhatian s!ndiri& S!(a%ai salah satu ontoh adalah t!knik (!rtani sauran or%anik* s!p!rti diuraikan di (a,ah ini >Tanaman ditanam pada (!d!n%8(!d!n%an d!n%an ukuran (!r7ariasi dis!suaikan d!n%an kondisi lahan >'!nanam strip rumput di s!kitar (!d!n%an untuk m!n%a,!tkan tanah dari !rosi dan aliran p!rmukaan >'!n%atur dan m!milih j!nis tanaman sauran dan l!%um! an% s!suai untuk sist!m tumpan% sari atau multikultur s!p!rti ontor lo(ak* (a,an% daun d!n%an kaan% tanah dalam satu (!d!n%an& >'!n%atur rotasi tanaman sauran d!n%an tanaman l!%um dalam s!tiap musim tanam& '!n%!m(alikan sisa? s!rasah tanaman k! dalam tanah /(!ntuk s!%ar atau kompos;& >'!m(!rikan pupuk or%anik /pupuk hijau* pupuk kandan% dan lainna;* hin%%a s!mua @ an% di(utuhkan tanaman m!njadi t!rs!dia
>'!nanam k!nikir* k!man%i* th!prosia* la7!nd!r dan nim(i di antara (!d!n%an tanaman sauran untuk p!n%!ndalian hama dan p!nakit >'!nja%a k!(!rsihan ar!al p!rtanaman
+.0 Mdel Pertanian Terpadu 'od!l p!rtanian t!rpadu dalam siklus (iolo%i /)nt!%rat!d .io =l! "armin%; an% tidak ada lim(a* s!mua (!rmanaat& $im(a p!rtanian untuk pakai s!ara alami m!rupakan hal t!r(!rat dalam sistim p!rtanian t!rs!(ut&k!%a%alan pan!n m!rupakan anaman (!rat (uat p!tani s!hin%%a san%at di (utuhkan ris!t t!ntan% (ahan alami an% m!n%andun% (ahan ins!ktisida dan p!n!rapanna dalam p!rtanian& !n%!tahuan akan p!r(aikan lahan d!n%an sist!m p!rtanian or%anik sudah dik!tahui* namun s!jauh mana sistim ini m!nja%a k!(!rlan%sun%an lahan p!rtanian p!rlu di k!tahui m!lalui n!raa hara dalam jan%ka ,akn t!rnak* dan lim(a p!t!rnakan diolah m!njadi (io%as dan kompos s!hin%%a impian m!m(!ntuk masarakat tani an% makmur dan mandiri t!rkons!p d!n%an j!las& -ons!p t!rapan p!rtanian t!rpadu akan m!n%hasilkan "4 an% s!(!narna adalah lan%ka p!n%amanan t!rhadap k!tahanan dan k!t!rs!diaan pan%an dan !n!r%i s!ara r!%ional maupun nasional* t!rutama pada ka,asan r!mot! ar!a dari jajaran k!pulauan indon!sia&
1& "1 /"D; a& pan%an manusia an% t!rdiri dari (!ras* ja%un%* k!d!lai* kaan%8kaan%* jamur* sauran dan lain lain& (& roduk p!t!rnakan aitu da%in%* susu* t!lur dan lain lain 2& "2 /"D; a& akan t!rnak t!rmasuk didalamna t!rnak ruminasia aitu sapi* kam(in%* k!r(au* k!lini (& T!rnak un%%as aitu aam* itik* !ntok* an%sa* (urun% dara dan lain lain & & akan ikan (udidaa air ta,ar aitu ikan hias dan ikan kosumsi 3& "3 /"@$; Akan !n!r%i dalam (!r(a%ai (!ntuk mulai !n!r%i panas /.io%as; untuk k!(utuhan dom!stik atau masak m!masak* !n!r%i panas untuk industri makanan di ka,asan p!d!saan ju%a untuk industri k!il& asil akhir dari (io%as adalah (ioortilis!r (!rupa pupuk or%anik air dan ampas& !makaian t!na%a lan%sun% l!m(u untuk p!narik p!dati* k!r(au unutk m!n%olah lahan p!rtanian s!(!rnarna adalah produk (!r(!ntuk u!l?!n!r%i s!kam padi dpat dikon7!rsi m!njadi /p!m(akaran lan%sun% maupun %asiikasi; dan masih akan m!n%hasilkan a(u maupun aran% s!kam an% dapat diimpl!m!ntasikan s!(a%ai pupuk or%anik* s!m!ntara apa(ila !n!r%i s!kam padi di%unakan untuk %as di!s!l !n%in! akan didapatkan la%i hasil sampin%an (!rupa asap air /uka kau; an% dapat di%unakan untuk p!n%a,!t makanan atau ampuran p!stisida or%anik&
4& "4 /"RT)$)<R;
Sisa produk p!rtanian m!lalui produk d!kompos!r maupun pirolisis akan m!n%hasilkan or%ani !rtiliz!r d!n%an (!r(a%ai kandun%an unsur hara dan 8 or%anik an% r!lati tin%%i&(io?or%ani !rtiliz!r (ukan hana s!(a%ai p!nu(ur t!tapi ju%a s!(a%ai p!ra,at tanah an% dari k!!konomisan maupun karakt!r hasil produkna tidak kalah d!n%an pupuk (uatan /anor%anik !rtiliz!r; (ahkan pada kondisi t!rt!ntu akan dihasilkan (iop!stisida /dari asap air an% dihasilkan pada pros!s pirolisis %rasiikasi ; an% dapat dimanaatkan s!(a%ai p!n%a,!t makanan an% tidak (!r(ahaa/(io pr!s!n7ati7!;
+.2 Pertanian rganik mdern .!(!rapa tahun t!rakhir p!rtanian or%anik mod!rn masuk dalam sst!m p!rtanian di )ndon!sia s!ara sporadis dan k!il8k!ilan& !rtanian or%anik mod!rn (!rk!m(an% m!mproduksi (ahan pan%an an% aman (a%i k!s!hatan dan sst!m produksi an% ramah lin%kun%an& T!tapi s!ara umum kons!p p!rtanian or%anik mod!rn (!lum (anak dik!nal dan masih (anak dip!rtanakan& !n!kanan s!m!ntara ini l!(ih k!pada m!nin%%alkan p!makaian p!stisida sint!tis& D!n%an makin (!rk!m(an%na p!n%!tahuan dan t!knolo%i k!s!hatan* lin%kun%an hidup* mikro(iolo%i* kimia* mol!kul!r* (iokimia dan lain8lain* p!rtanian or%anik t!rus (!rk!m(an%& Dalam sst!m p!rtanian or%anik mod!rn dip!rlukan standar mutu dan ini di(!rlakukan ol!h N!%ara8n!%ara p!n%impor d!n%an san%at k!tat& S!rin% satu produk p!rtanian or%anik harus dik!m(alikan k! N!%ara p!n%!kspor t!rmasuk k! )ndon!sia kar!na masih dit!mukan kandun%an r!sidu p!stisida maupun (ahan kimia lainna& .anakna produk8produk an% m!n%klaim s!(a%ai produk p!rtanian or%anik an% tidak di s!rtiikasi m!m(uat k!ra%uan di pihak konsum!n&s!rtiikasi p!rtanian or%anik dapat di (a%i m!njadi dua krit!ria*aitu
1&s!rtiikasi lokal untuk pan%sa pasar dalam n!%!ri& 2&-!%iatan p!rtanian ini masi m!ntol!ransi p!n%%unaan pupuk kimia sint!sis dalam jumlah an% minimal lo, !Bt!rnal input sustaina(l! a%riultur! /$)SA;* namun sudah san%at m!m(atasi p!n%%unaan p!stisida sint!si 3&S!rtiiksi int!rnasional untuk pan%sa !kspor dan kalan%an t!rt!ntu di dalam n!%!ri 'isalna*s!rtiikasi an% dik!luarkan ol!h S-A$ ataupun )"A'& .!(!rapa p!rsaratan an% harus dip!nuhi antara lain masa kon7!rsi lahan*t!mpat p!nimpanan produk or%anik*(i(it*pupuk dan p!stisida s!rta p!n%olahan hasilna harus m!m!nuhi p!rsaratan t!rt!ntu s!(a%ai produk p!rtanian or%anik& .!(!rapa komoditas prosp!kti an% dapat dik!m(an%kan d!n%an sst!m p!rtanian or%ani di )ndon!sia antara lain 1& Tanaman pan%an 2& ortikultura 3& p!rk!(unan
4& tanaman r!mpah dan o(at 5& p!t!rnakan Alasan k!s!hatan dan k!l!starian alam m!njadikan p!rtanian or%anik s!(a%ai salah satu alt!rnati p!rtanian mod!rn&p!tani or%ani m!n%andalkan (ahan8(ahan alami dan m!n%hindari input (ahan sint!tik*(aik (!rupa pupuk*h!r(isida*maupun p!stisida sint!tik&namun*p!tani s!rin% m!n%!luhkan hasil p!rtanian or%anik an% produktu7itasna !nd!run% r!ndah dan l!(ih r!ntan t!rhadap s!ran%an hama dan p!nakit&masalah ini s!(!narna dapat diatasi d!n%an m!manaatkan (iot!knolo%i (!r(asis mikro(a an% di am(il dari sum(!r8sum(!r k!kaaan haati& +.3 Tantangan Pertanian Organik4 &i %idang Riset4 Eknmi &an Lingkungan
.!r(a%ai p!rmasalahan s!putar p!rtanian or%anik dapat diatasi d!n%an k!sun%%uhan p!tani d!n%an (antuan p!m!rintah dalam m!masilitasina* d!n%an d!mikian di harapkan sistim p!rtanian or%anik dimasa an% akan datan% dapat (!rk!m(an% s!ara alt!rnati p!m!nuhan k!(utuhan pan%an dalam n!%!ri&untuk itu dip!rlukan p!n!litian m!ndalam t!rhadap sistim p!rtanian or%anik ini& .anak (idan% p!n!litian an% t!rkait dalam m!ndukun% p!rtanian or%anik& Dimulai dari kajian t!ntan% p!n!diaan mikro(a an% dapat m!nd!komposisi (ahan or%anik dalam ,aktu sin%kat* s!hin%%a p!n!diaan pupuk or%anik dapat t!rp!nuhi k!mudian p!n%!tahuan t!ntan% k!s!suaian tanaman an% di tanam s!ara multikultura* dan p!mutusan siklus hama d!n%an rotasi tanaman& in%%a saat ini (!lum ada hasil p!n!litian an% dapat m!nj!laskan hal t!rs!(ut* p!tani hana m!no(a8o(a dari (!(!rapa kali p!n%alaman m!r!ka (!rook tanam t!rs!(ut& !n%!ndalian hama dan p!nakit tanaman s!ara alami m!rupkan hal t!rh!(at dalam sst!m p!rtanian& -!%a%alan pan!n m!rupkananaman (!sar (uat p!tani* s!hin%%a saat di(utuhkan ris!t t!ntan% (ahan alami an% m!n%andun% (ahan ins!ktidida dan p!n!rapanna dalam p!rtanian& !n%!tahuan akan p!r(aikan lahan d!n%an sst!m p!rtanian or%anik sudah dik!tahui* namun s!jauh mana sst!m ini m!nja%a k!(!rlan%sun%an lahan p!rtanian p!rlu dik!tahui m!lalui p!n!litian n!raa hara dalam jan%ka ,aktu panjan%& -ajian di s!%i p!masaran dan !konomi ju%a akan san%at (!rp!ran dalam m!n!m(us pasar int!rnasional produk or%anik )ndon!sia&
Ta/apan Mem5angun Tana/ Su5ur Dalam m!m(an%un tanah m!njadi l!(ih (aik k!su(uranna ada (!(!rapa p!rtanaan an% p!rlu di(ahas antara lain dapatkah cover crop dimasukkan k! dalam sist!m rotasi tanaman: .a%aimana tanaman r!sidu tin%%i atau tanaman rumput tahunan: Adakah sum(!r !konomis dari (ahan or%anik atau pupuk alam di da!rahmu: Adakah ara untuk m!n%uran%i p!n%olahan tanah dan pupuk N (uatan: Di mana s!suatu hal m!mun%kinkan untuk dik!rjakan* (ahan p!m(!nah tanah dari (ahan or%anik dapat ditam(ahkan untuk m!nuplai (ahan or%anik dan hara tanaman& al ini t!rutama (!r%una untuk m!m!nuhi hara tanaman di mana pupuk or%anik dan (ahan p!m(!nah tanah di%unakan& Dimulai d!n%an uji tanah dan analisis hara (ahan kita dapat m!m(an%un tanah m!njadi l!(ih (aik& '!n%!tahui jumlah hara an% di(utuhkan ol!h tanaman m!rupakan p!tunjuk jumlah (ahan p!m(!nah an% harus diaplikasikan dan dapat m!n!(a(kan p!n%uran%an an% si%niikan dapal p!m(!lian pupuk (uatan& -omposisi hara (ahan or%anik dapat (!ru(ah8u(ah* an% m!rupakan dasar untuk m!n!ntukan jumlah an% di(utuhkan m!n!suaikan d!n%an hasil analisis& S!lain m!n%andun% hara utama tanaman* pupuk or%anik dapat m!nuplai unsur mikro !s!nsial (a%i tanaman& -ali(rasi an% t!pat dari p!ralatan alat p!n!(a( pupuk m!rupakan hal an% p!ntin% untuk m!njamin tin%kat aplikasi an% akurat&
Penggunaan Pupuk Ktran He6an upuk alam m!rupakan (ahan p!m(!nah tanah an% palin% t!pat* kar!na m!m(!rikan (ahan or%anik dan hara dan N dalam pupuk kotoran h!,an (!r%antun% pada makanan an% dikonsumsina* j!nis alas kandan% an% di%unakan /jika ada;* dan apakah pupuk t!rs!(ut diaplikasikan s!(a%ai padatan atau airan& Tin%kat p!m(!rian pupuk kotoran t!rnak susu s!(!sar 20 60 ton p!r ha atau 4000 11&000 %alon airan untuk ja%un%& ada tin%kat p!m(!rian ini tanaman akan m!mp!rol!h antara 50 150 k% N t!rs!dia p!r h!ktar& Apala%i s!jumlah (!sar = akan ditam(ahkan k! dalam tanah* m!n%aki(atkan tidak ada k!hilan%an (ahan or%anik tanah& R!sidu tanaman an% tin%%i tum(uh dari lahan d!n%an aplikasi pupuk alam dan m!nin%%alkan tanah akan ju%a m!ndukun% (ahan or%anik& Namun* masalah an% umum d!n%an m!n%%unakan pupuk alam s!(a%ai sum(!r hara tanaman adalah (ah,a tin%kat aplikasi (iasana didasarkan pada k!(utunan N tanaman t!rs!(ut& -ar!na (!(!rapa pupuk alam m!mpunai ukup (anak s!(a%aimana N uan% t!rkandun% dalam pupum alam t!rs!(ut* s!hin%%a dapat m!nam(ah kandun%an tanah& S!(a%ai ontoh kotoran t!rnak aam (roil!r dapat m!n%andun% kira8kira 25 k% N dan dan kira8kira 20 k% - p!r ton& Penggunaan Kmps !n%omposan (ahan or%anik dan pupuk alam di tin%kat p!tani m!rupakan suatu ara an% t!pat untuk m!nsta(ilkan kandun%an hara& upuk alam an%
dikomposkan ju%a l!(ih mudah ditan%ani* tidak t!rlalu m!numpuk* (!r(au l!(ih (aik daripada pupuk s!%ar /m!ntah;& S!(a%ian (!sar hara dalam pupuk s!%ar m!rupakan (!ntuk an% tidak larut dan tidak sta(il& .!ntuk an% tidak sta(il t!rs!(ut l!(ih m!mun%kinkan untuk m!n%alir di p!rmukaan (!rsama d!n%an aliran air jika diaplikasikan di p!rmukaan tanah atau t!rui jika di(!namkan k! dalam tanah& -ompos tidak s!(a%us sum(!r hara an% siap t!rs!dia* t!tapi kompos m!l!paskan hara8harana s!ara p!rlahan8lahan* d!n%an d!mikian m!minimalkan k!hilan%an& -ompos an% (!rkualitas m!n%andun% l!(ih (anak humus daripada kompon!n m!ntahna* kar!na d!komposisi a,al t!lah t!rjadi s!lama pros!s p!n%omposan& Tidak s!p!rti halna pupuk alam* kompos dapat di%unakan di hampir tin%kat p!m(!rian tanpa m!m(akar tanaman& =ontoh nata dalam (udidaa tanaman di pot di rumah kaa m!n%%unakan kompos s!(!sar 20 30C& -ompos s!harusna ju%a 2+ dianalisis di la(oratorium untuk m!n!ntukan kandun%an harana dan m!njamin (ah,a kompos t!rs!(ut !!kti di%unakan untuk m!n%hasilkan tanah dan tanaman an% s!hat dan tidak s!ara (!rl!(ihan s!hin%%a dapat m!m(!rikan kontri(usi n!%ati t!rhadap polusi air& !n%omposan ju%a m!n%uran%i isi (ahan or%anik m!ntah* t!rutama pupuk kotoran h!,an* an% s!rin%kali m!mpunai kandun%an air an% tin%%i& Namun* s!makin k!il dan s!makin mudah ditan%ani* kompos dapat m!njadi mahal& !n%omposan di tin%kat p!tani dapat m!n%uran%i (iaa di(andin%kan d!n%an m!m(!li kompos jadi& Penanaman Cover crop dan Pupuk Hi1au .!r(a%ai j!nis tanaman dapat ditanam s!(a%ai tanaman p!nutup tanah / cover crop;& .!(!rapa dari j!nis cover crop an% umum di%unakan adalah tanaman rumput8rumputan* tanaman l!%um& Tiap8tiap j!nis tanaman m!mpunai k!l!(ihan satu d!n%an lain dan (!r(!da dalam hal tin%kat adapta(ilitasna& Tanaman p!nutup tanah dapat m!mp!rtahankan atau m!nin%katkan (ahan or%anik tanah jika m!r!ka diijinkan tum(uh ukup lama untuk m!n%hasilkan d!daunan an% (anak& @ntuk cover crop l!%um m!m(!rikan tam(ahan N k! dalam tanah an% ukup dapat dip!rtim(an%kan untuk tanaman (!rikutna s!hin%%a tin%kat aplikasi N dapat dikuran%i& .ila rumput8rumputan di%unakan s!(a%ai cover crop* dip!rlukan p!nam(ahan N untuk m!n%%antikan N an% diikat aki(at tin%%ina kandun%an =or%anik r!sidu rumput8rumputan& Cover crop ju%a (!run%si m!n!kan p!rtum(uhan %ulma* m!m(antu m!mutuskan siklus p!stisida* m!lalui t!pun%sari dan n!ktar m!m(!rikan sum(!r makanan (a%i s!ran%%a an% (!rmanaat& Cover crop ju%a dapat m!ndaur ulan% hara8hara dalam tanah* m!m(uatna t!rs!dia (a%i tanaman (!rikutna s!(a%ai pupuk hijau& Pengla/an Tana/ Knser7asi Ealaupun p!n%olahan tanah sudah m!njadi prakt!k an% umum pada k!(anakan sist!m produksi p!rtanian* namun p!n%aruhna t!rhadap tanah dapat m!njadi kontra produkti& !n%olahan tanah m!ratakan p!rmukaan tanah dan
m!rusak a%%r!%asi tanah s!ara alami dan t!ro,on%an8t!ro,on%an an% di(uat ol!h ain% tanah& orositas dan iniltrasi air m!nurun aki(at tindakan p!n%olahan tanah& $apisan (ajak akan t!r(!ntuk aki(at p!n%olahan tanah an% int!nsi* t!rutama jika tanah di(ajak d!n%an p!ralatan (!rat dalam kondisi (asah& Tanah an% diolah m!njadi l!(ih p!ka t!rhadap !rosi di(andin%kan d!n%an tanah an% t!rtutup r!sidu tanaman& S!hu(un%an d!n%an p!rmasalahan8p!rmasalahan an% t!lah dis!(utkan diatas aki(at p!n%olahan tanah kon7!nsional* maka saat ini t!lah dik!m(an%kan p!n%olahan tanah kons!r7asi an% m!liputi Tanpa lah Tanah* !n%olahan tanah dalam (arisan tanam /ridge till ;* dan p!n%olahan tanah pada lu(an% tanam / zone till ;& ada dasarna p!n%olahan tanah kons!r7asi m!rupakan p!n%olahan tanah an% m!nin%%alkan r!sidu tanaman s!(!lumna pada p!nanaman tanaman (!rikutna& 'anaat dari p!n%olahan tanah kons!r7asi adalah m!n%uran%i !rosi tanah dan m!mp!r(aiki r!t!nsi air tanah* s!hin%%a tanaman l!(ih tahan t!rrhadap k!k!rin%an k!tika musim k!marau& 'anaat tam(ahana adalah dapat m!n%uran%i p!n%%unaan (ahan (akas* m!nin%katkan l!ksi(ilitas p!nanaman dan p!man!nan* m!n%uran%i k!(utuhan t!na%a k!rja* dan m!mp!r(aiki kondisi isik tanah& ada p!n%olahan tanah kons!r7asi pros!s p!nampuran tanah t!rjadi l!(ih s!dikit* s!hin%%a m!mp!n%aruhi (!ntuk dan p!n!mpatan pupuk dalam tanah& upuk akan t!tap tin%%al pada p!rmukaan tanah& R!sidu8r!sidu tanaman an% (!rada di p!rmukaan tanah m!n!(a(kan tanah t!tap l!m(a(* m!ran%san% p!rtum(uhan akar di s!kitar p!rmukaan tanah dan m!mp!r(aiki s!rapan hara dari lapisan tanah di (a,ahna& !n%olahan tanah kons!r7asi t!rutama Tanpa lah Tanah dapat m!n%uran%i k!t!rs!diaan N d!n%an m!nam(ah jumlah N an% diikat ol!h lapisan tanah atas* m!nin%katkan p!nuian dan 7olatilisasi* dan m!nurunkan rata8rata t!mp!ratur tanah& !m(!rian N pada lapisan tanah an% l!(ih dalam dan inhi(itor Nitriikasi akan dapat m!n%uran%i masalah ini
Pengintegrasian 8Keterpaduan9 -om(inasi p!t!rnakan dan akti7itas p!rtanian t!lah (anak m!m(antu p!tani s!luruh dunia di masa lalu* d!n%an m!n%%unakan kotoran t!rnak s!(a%ai pupuk untuk tanaman* dan r!sidu tanaman di%unakan s!(a%ai pakan t!rnak& @mumna k!(anakan dari pupuk k!hilan%an s!t!n%ah dari kandun%an nitro%!nna s!(!lum m!njadi nitrat t!rs!dia (a%i tum(uhan& Fumlahna m!njadi tidak ukup jika populasi tanaman m!nin%kat* s!hin%%a pupuk kimia dan makanan (uatan harus di%unakan* k!untun%an p!tani an% k!il m!njadi m!rosot& !maduan p!rikanan dalam p!t!nakan dan p!rtanian akan m!mp!r(aiki (aik p!rs!diaan pupuk maupun pakan* dan nilai pasar an% l!(ih tin%%i dari ikan s!(a%ai (ahan pan%an& S!ara t!knis* p!nam(ahan an% p!ntin% dari siklus k!dua an% dihasilkan ol!h kotoran ikan m!m(!rikan k!untun%an pada pros!s an% t!rint!%rasi& al ini t!lah diatat ol!h '&r!in dari )=$AR' 'alasia dalam ”Integration of
Aquaculture into Crop-Animal Sistems in Asia”& !rlu diatat (ah,a an% p!rtama dari siklus k!dua dari nutrisi an% dihasilkan dari p!t!rnakan di%unakan untuk m!mupuk p!rtum(uhan (!r(a%ai plankton alami di kolam an% nantina m!njadi makanan ikan& asil ikan m!nin%kat ti%a sampai !mpat kali lipat s!p!rti an% t!rjadi di =ina* Thailand* Gi!tnam* )ndia dan .an%lad!sh& )kan* s!t!lah m!n%konsumsi plankton* akan m!n%hasilkan kotoran m!r!ka s!ndiri an% dikon7!rsi s!ara alami k! dalam siklus (ahan makanan an% k!dua* an% k!mudian di%unakan untuk m!mupuk (!r(a%ai tanaman an% t!rapun% di p!rmukaan air* s!p!rti an% dilakukan di s!(a%ian N!%!ri =ina& S!kalipun ini t!lah m!njadi suatu lan%kah k!majuan* masih m!m!rlukan (!(!rapa masukan !kst!rnal untuk m!nin%katkan produkti7itas p!rtanian dan pos!s a%roindustri& 'aka dari itu tidaklah ukup untuk m!n%an%kat p!tani k!il k!luar dari k!miskinan* ol!h kar!na m!nin%katna (iaa8(iaa produksi* s!p!rti pupuk kimia* (ahan (akar dan makanan (uatan* an% m!mpunai !!k kuran% (aik pada hasil dan mutu* pros!s produksi dan !konomi p!rtanian& )no7asi l!(ih lanjut untuk p!nin%katan produkti7itas san%at dip!rlukan untuk m!ndukun% k!s!mpurnaan sist!m p!rtanian t!rpadu& )ni adalah apa an% s!dan% diupaakan ol!h <R) / Zero Emission Research Initiative; suatu Sist!m .iomas T!rpadu? Integrated Biomas Sistem /).S;* s!p!rti didokum!ntasikan ol!h unt!r auli dalam ”psizing!"
Peran dan E:ek %er5agai Kmpnen Sistem Pertanian Terpadu Peternakan !t!rnakan (!sar atau k!il an% m!mproduksi susu* t!lor atau da%in% m!m!rlukan p!m(!rian makanan an% s!im(an% tiap hari& S!suatu an% (!rhar%a (ah,a di sampin% t!mpat tin%%al an% naman dan t!rja%a k!(!rsihanna* m!r!ka harus m!mpunai k!s!im(an%an ransum an% (aik untuk m!n%hasilkan produk makanan (!rkualitas& !t!rnakan ju%a m!n%hasilkan kotoran?sampah s!tiap hari* an% m!rupakan sum(!r daa dapat dip!r(aharui an% (!rhar%a dan akan m!dukun% k!(!rlanjutan akti7itas p!rtanian di t!mpat itu* (ahkan tanpa masukan !kst!rnal s!p!rti (ahan (akar osil* pupuk kimia dan makanan (uatan& Di s!luruh dunia* an% (!lakan%an t!lah dip!raa dapat m!nin%katkan hasil dan (ahkan kualitas t!tapi d!n%an (iaa l!(ih (!sar& T!tapi k!(anakan p!tani pada strata rata8rata dan p!tani miskin tidak dapat m!n%usahakanna* s!m!ntara p!tani8p!tani p!rtanian t!rpadu m!njadi kaa d!n%an hasil p!rtanian m!r!ka& .a%aimanapun* makanan t!tap m!rupakan masalah s!rius (aik dalam kuantitas maupun kualitas& -!(anakan makanan dapat diproduksi dari tanaman* tanaman dan p!mros!san r!sidu tanaman* d!n%an atau tanpa p!n%olahan l!(ih lanjut untuk p!m!liharaan atau p!nin%katan* t!tapi (!(!rapa (ahan s!p!rti ain% tanah* ulat sut!ra* jamur* s!ran%%a dan or%anism! lain ju%a p!rlu dija%a k!sta(ilanna* kar!na (!(!rapa di antara m!r!ka %!nap m!mproduksi (ahan8(ahan (!rnilai tin%%i
s!p!rti sut!ra dan jamur&
Alat Pengmps Alat p!n%ompos dapat (!rupa alat s!d!rhana s!p!rti s!pasan% tas plastik d!n%an kapasitas 5 m3 atau drum (!r7olum! 200 lit!r untuk lahan an% k!il* atau struktur (aja?(!ton (!rtulan% d!n%an @AS. /upflo# anaero$i% sludge $lan%et ; untuk !isi!nsi an% maksimum (a%i lahan an% (!sar atau p!rusahaan industri& 3# Alat p!n%ompos t!rs!(ut akan m!n%olah kotoran?sampah or%anik m!lalui isolasi* p!n!l!saian / settling ;* p!n!rnaan /digestion;* p!nairan /liquefaction ; dan p!misahan airan / solid&liquid separasion;* k!mudian m!n%hasilkan !ndapan?s!dim!ntasi dalam tan%ki* untuk m!n%uran%i .D / Biochemical '()angen *emand ;* jika diukur kandun%an (ahan or%anik m!napai 60C atau l!(ih& Su(strat ini s!ara (iolo%is kondisina san%at (aik* d!n%an (akt!ri an% m!thana* an% s!ara alami t!rdapat dalam p!rut manusia dan (inatan% (!rdarah panas& am(ar 2& Alat !n%ompos / *ecomposter ; -!tika sampah s!%ar dimasukkan dalam alat p!n%ompos* (akt!ri HmakanH kandun%an (ahan or%anikna dan m!n%u(ah (!ntuk amoniak /N 3; dan nitrit /N2; an% tidak sta(il k! (!ntuk nitrat /N 3; an% sta(il* an% m!rupakan nutrisi an% siap di%unakan s!(a%ai pupuk& S!t!lah itu hana m!m!rlukan p!m(alikan dan p!m(!rsihan (ahan an% m!n%apun% di p!rmukaan dan dimasukkan pipa d!n%an (antuan p!n%hisap* tanpa p!nam(ahan !n!r%i atau (ahan8kimia& -!tika kotoran?sampah ditam(ahkan* m!sin p!n%ompos m!n%hasilkan (io%as an% (!rlimpah* suatu ampuran 2?3 %as m!tan dan 1?3 %as asam8aran% /= 2;* an% m!rupakan suatu sum(!r !n!r%i dapat dip!r(aharui dan uma8uma (a%i p!tani dan p!n%%una industri& !rk!(unan (!sar* p!n%!mas da%in% dan ikan* t!mpat p!nulin%an* dan (!r(a%ai a%ro8industri kini dapat m!m!nuhi k!(utuhan !n!r%i s!ndiri* di sampin% m!mpunai nutrisi dalam jumlah (anak untuk p!mupukan tam(ak ikan* dan H fertigation” /p!mupukan m!lalui air iri%asi; (a%i tanaman&
Oksidasi ros!s oksidasi ini m!rupakan pros!s an% murah dalam (ak s!ara a!ro(ik /dimana oksi%!n t!rlarut dapat (!rasal dari atmos!r atau an% diproduksi ol!h 3+ %an%%an% alami m!lalui otosint!sis; d!n%an p!n%uran%an 30C .D& S!hin%%a aliranna akan siap untuk masuk k! dalam tam(ak ikan& Da!rah tropis /s!dikit di su(tropik;* m!rupakan da!rah su(ur p!n%hasil prot!in dari %an%%an% chlorella* s!hin%%a m!rupakan sum(!r oksi%!n uma8uma untuk makanan tam(ahan (a%i aam* itik dan an%sa& am(ar 3& !n%aliran as ksi%!n m!lalui ipa
Tam5ak 8Klam Ikan9 .!(!rapa sisa (ahan or%anik dari kotoran t!rnak akan s!%!ra dioksidasi di dalam tam(ak* d!n%an !!k kuran% (aik pada populasi ikan an% (!sar& $!(ih dari itu* nutrisi siap t!rs!dia untuk m!n%hasilkan p!rtum(uhan an% su(ur dari (!r(a%ai
plankton an% (!r(!da s!(a%ai sum(!r makanan (a%i 586 j!nis ikan& Tidak p!rlu makanan (uatan* k!uali rumput an% tum(uh di situ s!(a%ai makanan (a%i ikanikan h!r(i7ora /her$ivorous fish;& am(ar 4& -olam )kan S!p!rti t!lah dis!(utkan* ikan m!n%hasilkan kotoran m!r!ka s!ndiri an% s!ara alami akan (!run%si dalam siklus nutrisi an% k!dua* an% k!mudian 39 di%unakan ol!h tanaman an% tum(uh di kolam& rodukti7itas an% tin%%i s!p!rti ini tidak dit!mukan dalam sist!m p!rtanian lain& Dalam Sist!m !rtanian T!rpadu* !rm!ntasi (!ras atau (iji8(ijian lain* di%unakan untuk produksi alkohol* atau ulat sut!ra dan kotoranna di%unakan dalam serviculture* s!mua t!rs!dia untuk siklus nutrisi an% k!ti%a dalam kolam* m!n%hasilkan produksi ikan dan tanaman l!(ih tin%%i* d!n%an k!t!ntuan (ah,a mutu air tidak m!mp!n%aruhi& !n!litian dan p!n%!m(an%an l!(ih lanjut dip!rlukan untuk m!n!mukan ino7asi8ino7asi (aru dalam p!n%%unaan?p!n!rapan nutrisi dalam sist!m p!rikanan* (udidaa ikan dan tanaman* s!(a( (a%ian an% tak t!rpakai pot!nsial s!(a%ai polutan& Ada ju%a k!mun%kinan untuk m!n%%unakanna s!(a%ai pupuk k!rin%&
La/an Tanaman ST m!mpunai situasi (!rla,anan di mana dalam ST ada (anak pupuk* s!m!ntara dalam sist!m an% lain k!kuran%an* s!hin%%a di(utuhkan ara lain dalam p!n%%unaanna& T!rl!pas dari tum(uhna tanaman m!ram(at di t!pi kolam* an% di(iarkan tum(uh m!njalar di s!kitar tam(ak* (!(!rapa n!%ara8n!%ara sudah (!rhasil m!num(uhkan (!(!rapa j!nis sauran an% t!rapun% di p!rmukaan danau dan sun%ai& S!m!ntara an% lain sudah m!nanam (iji8(ijian* (uah8(uahan dan (un%a diatas (am(u atau pipa polur!than! panjan% an% m!n%apun% di atas hampir s!paruh p!rmukaan air tam(ak* tanpa m!n%%an%%u (udidaa 586 maam ikan an% ada dalam kolam t!rs!(ut& am(ar 5& Sist!m !rtanian T!rpadu 40 .udidaa tanaman s!kitar tam(ak dapat m!nin%katkan hasil tanaman d!n%an p!n%%unaan hampir s!t!n%ah juta h!ktar dari tam(ak ikan dan danau di =ina& S!muana ini mun%kin dilakukan kar!na (!rl!(ihna nutrisi dari Sist!m !rtanian T!rpadu& ola p!nanaman ju%a dip!r(aiki d!n%an (udidaa tanaman air / aquaponic culture;& S!(a%ai ontoh* padi ditransplantin% dalam 12 modul* satu s!tiap min%%u* dan di(iarkan (!rk!m(an% dalam kolam tanpa iri%asi dan p!mupukan* atau m!lakukan p!nian%an* dalam ,aktu 12 min%%u akan masak /d!,asa;& ada min%%u k!813* padi dipan!n dan (i(it s!maian ditanam la%i untuk m!mulai siklus (aru& al t!rs!(ut m!mun%kinkan untuk 4 kali p!nanaman padi dalam s!tahun& =ontoh lain adalah pada t!knik (udidaa hidroponik (uah8(uahan saursauran dalam d!r!tan pipa (!r(!ntuk (!rs!%i ti%a* dan di(!ri nutrisi an% (!rasal
dari min!ral di kolam* ditam(ah d!n%an unsur8unsur an% hilan%* s!mua dis!rap ol!h tanaman& Ran%kaian ini m!m(!rikan hasil l!(ih tin%%i p!r unit ar!a p!rmukaan (an%unan hidroponik& Aliran t!rakhir disalurkan p!m(uan%an di mana tum(uhan makroit s!p!rti +emna, Azolla, istia, dan (ahkan s!j!nis (un%a (akun% air an% m!n!rap unsurunsur hara s!p!rti nitrat* osat dan kalium s!(!lum air an% murni dil!paskan k! aquifer &
Prsessing Satu masalah (!sar dalam p!masaran hasil p!rtanian adalah turunna har%a k!tika hasil p!rtanian (!rlimpah* dan k!ru%ian (!sar dis!(a(kan kar!na produk tidak t!rjual& ros!s s!d!rhana s!p!rti p!n%asapan* p!n%!rin%an* p!n%%araman* p!r!ndaman dalam larutan %ula / sugaring ;* p!n%a,!tan* dan lain lain harus diajarkan k!pada p!tani a%ar produk an% m!limpah tadi tidak rusak& D!n%an kondisi !n!r%i (io%as an% ada* m!r!ka s!karan% mampu m!lakukan p!n%olahan hasil p!rtanian untuk m!m(!rikan nilai tam(ah produk t!rs!(ut& !ntin%na sum(!r an% ukup s!p!rti !n!r%i (io%as %ratis dalam Sist!m !rtanian T!rpadu tidak ukup m!m(!ri p!n!kanan* k!tika k!(anakan n!%aran!%ara k!kuran%an sum(!r daa p!ntin% ini untuk k!p!ntin%an !konomi dan p!m(an%unan sosial* t!rutama di ,ilaah8,ilaah t!risolasi& .io%as t!tap t!rs!dia k!tika (ahan (akar osil ha(is& 41
Residu;Sampa/ Dalam ST* (anak dihasilkan (iomas s!p!rti sludge /kotoran air;* %an%%an% mati* macroph)tes* sisa pan!n dan sisa pros!sin%& D!n%an p!rtim(an%an (ah,a p!t!rnakan hana m!n%%unakan 15820C makanan an% m!r!ka konsumsi* dan m!n%!luarkan sisa dalam kotoran m!r!ka* kandan% m!njadi t!mpat kaa (ahan or%anik& S!mua harus didaur ulan% /rec)cle; a%ar dapat di%unakan la%i* hal an% (!tul8(!tul dilakukan dalam Sist!m !rtanian T!rpadu& -otoran air / sludge;* %an%%an%* macroph)tes* sisa pros!sin% dan pan!n dimasukan kantun% plastik* dist!rilkan d!n%an uap / steam; lalu m!n%hasilkan !n!r%i (io%as* k!mudian disuntikan m!lalui lu(an%8lu(an% untuk (udidaa jamur an% (!rnilai !konomi tin%%i& nzim jamur tidak hana m!m!ah li%nin8s!lulosa /lignocellulose ; untuk m!l!paskan kandun%an nutrisi* t!tapi ju%a m!mp!rkaa r!sidu t!s!(ut s!hin%%a mudah di!rnak dan (ahkan m!njadi makanan an% l!(ih Hl!zatH (a%i t!rnak& Sisa r!sidu (!rs!rat t!tap dapat di%unakan untuk kultur ain% tanah* an% k!mudian m!n!diakan makanan d!n%an prot!in khusus (a%i aam& R!sidu akhir* m!liputi ain% an% (!rlimpah* dikomposkan dan dimanaatkan untuk p!r(aikan k!l!m(a(an dan a!rasi tanah&
Kesimpulan Tidak ada k!ra%uan sama s!kali dari s!mua manaat an% di(!rikan k!pada p!tani k!il* p!tani m!dium atau p!tani (!sar dari Sist!m !rtanian T!rpadu /ST;* m!lalui daur ulan% sampah tak t!rpakai s!(a%ai sum(!r daa dapat dip!r(aharui*
m!n!diakan (ahan8(ahan p!ntin% s!p!rti pupuk* makanan ikan dan t!rnak s!rta (ahan (akar an% dapat m!m(uat (!rtani (!rakti7itas s!ara !konomis dan (!rk!lanjutan s!ara !kolo%is& D!n%an m!n%a(aikan kons!p ST* ol!h kar!na k!tidak8tahuan p!njahat atau prasan%ka (uruk* p!tani akan t!tap miskin dan dirampas s!mua k!untun%anna an% m!rupakan hak asasi dari s!tiap oran% (aik pria maupun ,anita* anak8anak di muka (umi ini* an% m!mpunai sum(!r daa an% ukup untuk s!mua oran%* s!karan% dan untuk %!n!rasi masa d!pan& 42 am(ar 6& $ahan Tanaman dan !rikanan
Pers
m!miliki karakt!ristik t!rt!ntu* aitu t!r(!(as dari zat kimia (uatan pa(rik an% (!rasal dari pupuk (uatan* p!stisida s!rta (ahan8(ahan lain s!p!rti soil conditioner dan amelioran" .!rdasarkan p!rsaratan t!knis t!rs!(ut* maka s!(a%ian (!sar lahan p!rtanian an% ada saat ini kuran% s!suai dan tidak dapat di%unakan untuk m!n%!m(an%kan p!rtanian or%anik& .adan $it(an% !rtanian s!dan% m!nusun p!ta p!r,ilaahan komoditas p!rtanian un%%ulan nasional* an% diharapkan dapat (!rmanaat untuk upaa p!milihan lokasi usaha tani* t!rmasuk p!rtanian or%anik& 3& Tahan t!rhadap hama dan p!nakit tanaman !n%%unaan tanaman an% m!mpunai k!tahanan t!rhadap p!nakit m!rupakan salah satu m!tod! p!n%!lolaan jasad p!n%%an%%u an% palin% !!kti dan !konomis&
P$P$K ORGANIK upuk or%anik m!rupakan kuni dalam p!n%!lolaan tanah (!rk!lanjutan sist!m p!rtanian or%anik& Sum(!r pupuk* dalam prakt!k8prakt!k p!rtanian (!rk!lanjutan dapat dip!rol!h dari k!%iatan rotasi tanaman* tanaman p!nutup tanah* pupuk hijau* p!n%apuran* dan (ahan alami lainna atau p!n%%unaan pupuk s!rta (ahan p!m(!nah tanah ramah lin%kun%an& Dalam sist!m p!rtanian or%anik* pupuk or%anik an% s!rin% di%unakan adalah (!rupa kotoran t!rnak an% dik!nal d!n%an pupuk kandan% (iasana diaplikasikan k! lahan (aik dalam kondisi s!%ar?k!rin% ataupun s!t!lah m!njadi kompos& .!rikut ini akan diuraikan manaat dan k!ru%ian p!n%%unaan pupuk kotoran t!rnak t!rutama pupuk kotoran t!rnak s!%ar* s!kali%us s!(a%ai p!rsaratan aplikasi pupuk or%anik k! lahan p!rtanian
Masala/ dan Slusi Penggunaan Pupuk Ktran Ternak dalam %entuk Segar 8Menta/9 se5agai Pers
k!pada manusia t!lah m!matahkan s!man%at p!n%%unaan pupuk alami s!%ar 65 /d!mikian ju%a kompos; an% diaplikasikan s!(!lum tanam atau saat tanam pada tanaman saur8sauran* t!rutama tanaman an% (iasana dikonsumsi (a%ian 7!%!tatina& .!(!rapa hal an% disarankan k!pada p!tani t!rkait d!n%an p!n%%unaan pupuk alam s!%ar atau masih m!ntah adalah 1& '!n%aplikasikan pupuk kotoran h!,an palin% s!dikit s!(!lum pan!n tanaman sauran an% akan dimakan tanpa dimasak& Fika m!mun%kinkan* hindari p!mupukan s!t!lah tanam& Disarankan p!m(!rian d!n%an ara dis!(ar& 2& Fan%an m!n%%unakan pupuk kotoran anjin%* kuin%* atau (a(i dalam (!ntuk s!%ar atau kompos& Sp!si!s ini m!n%andun% (anak parasit (a%i manusia& 3& =uilah s!luruh produk an% di%unakan s!(a%ai pupuk an% diam(il dari lahan s!(!lum di%unakan& .!(!rapa oran% /anak8anak* oran% tua an% tidak m!miliki sist!m k!k!(alan tu(uh; t!rutama an% p!ka t!rhadap p!nakit an% t!r(a,a dalam makanan s!harusna m!n%hindari produk an% tidak dimasak& S!hin%%a kadan%8kadan% produk or%anik an% (!rasal dari pupuk kotoran h!,an ini l!(ih (!r(ahaa daripada produk pan%an lainna an% (!r!dar di pasaran& al ini suatu tantan%an (a%i p!tani8p!tani or%anik& T!muan8t!muan ini m!m(!rikan p!rin%atan pada industri p!rtanian or%anik dan untuk s!lalu m!lakukan kontrol t!rhadap k!rusakan produk or%anik* m!skipun k!nataanna (ah,a p!rnataan ini (!lum di(uktikan s!ara ilmiah& Tidak s!p!rti halna p!tani kon7!nsional* an% hana m!mpunai p!doman an% aman m!n%!nai p!n%%unaan pupuk* p!tani or%anik an% dis!rtiikasi harus m!n%ikuti protokol!r an% k!tat& upuk m!ntah tidak (ol!h diaplikasikan untuk tanaman pan%an dalam ,aktu 120 hari dari pan!n di mana (a%ian an% dikonsumsi (!rada dalam kontak d!n%an tanah /misalna sauran* stro(!ri dll;& upuk m!ntah ju%a tidak (ol!h diaplikasikan untuk tanaman pan%an dalam ,aktu 90 hari dari pan!n di mana (a%ian an% dikonsumsi tidak kontak d!n%an tanah /misalna tanaman (iji8(ijian* pohon (uah8(uahan;& !rsaratan ini tidak (!rlaku untuk tanaman pakan t!rnak dan s!rat&
m!m(!rikan (au (usuk dan rasa an% tidak !nak pada tanaman sauran& l!h kar!na itu* pupuk m!ntah s!harusna jan%an diaplikasikan s!ara lan%sun% pada tanaman sauran* m!lainkan dis!(ar lan%sun% pada tanaman p!nutup tanah an% ditanam s!(!lum musim tanam& Ketidak=seim5angan Kesu5uran Tana/ !n%%unaan upuk or%anik m!ntah s!rin% kali m!n!(a(kan k!tidaks!im(an%an k!su(uran tanah& Ada (!(!rapa aktor p!n!(a(na* aitu 1& upuk t!rs!(ut s!rin%kali kaa unsur hara t!rt!ntu s!p!rti osat atau kalium& S!m!ntara unsur hara ini san%at (!rmanaat (a%i tanaman& Aplikasi (!rulan%8ulan% pupuk alam dapat m!n%aki(atkan t!riptana kandun%an hara t!rt!ntu an% (!rl!(ihan dan dapat m!rusak tanaman& S!(a%ai ontoh k!l!(ihan dapat m!n%%an%u s!rapan hara lainna s!p!rti =u dan
dan p!nan%anan an% dit!rapkan& Ta(!l 9& !rkiraan -andun%an N- dari .!r(a%ai upuk -otoran !,an !,an C Nitro%!n C Asam "osat C -alium Sapi p!rah 0&5# 0&23 0&62 Sapi da%in% 0 0&4+ 0&55 -uda 0 0&25 0&## .a(i 0&49 0&34 0&4# Dom(a 1&44 0&50 1&21 -!lini 2&40 1&40 0&60 Aam 1&00 0&+0 0&39 Diadopsi dari Arnon* 199+& .ertilizer values of some manure& =ountrsid! dan Small Stok F& Masala/ Gulma !n%%unaan pupuk m!ntah /s!%ar; s!rin%kali (!rkaitan d!n%an m!nin%katna %ulma& .!(!rapa pupuk or%anik s!%ar m!n%andun% (!nih %ulma* s!rin%kali dari (ahan alas kandan% s!p!rti j!rami an% m!n%andun% (iji k!il dan rumput tua& !n%omposan s!ara a!ro( pada t!mp!ratur tin%%i dapat san%at m!n%uran%i jumlah (iji8(iji %ulma an% via$le /dapat hidup;& Namun dalam (anak kasus* p!rtum(uhan %ulma an% su(ur m!n!rtai p!mupukan tidak (!rasal dari (iji 6+ %ulma dalam pupuk* t!tapi dari p!n%aruh ran%san%an dari pupuk t!rs!(ut t!rhadap (iji8(iji %ulma an% ada dalam tanah& !rk!m(an%an p!sat dari %ulma t!rs!(ut mun%kin aki(at m!nin%katna akti7itas (iolo%i* adana asam or%anik* k!l!(ihan nitrat* atau (!(!rapa p!ru(ahan lain dalam status k!su(uran tanah& Namun masalah an% (!rhu(un%an d!n%an k!tidak8s!im(an% k!su(uran* (!r%antun% pada sp!si!s %ulma an% munul& -!l!(ihan -alium dan Nitro%!n dapat m!ran%san% p!rtum(uhan %ulma& '!mantau kandun%an hara tanah dan pupuk an% dis!(arkan s!ara m!rata (!rtujuan untuk m!n%uran%i k!jadian masalah %ulma t!rs!(ut& Plusi .ila hara dalam pupuk s!%ar atau an% dikomposkan t!r!rosi atau t!rui dari lahan p!rtanian* maka hara t!rs!(ut m!njadi suatu masalah polusi an% ukup pot!nsial* s!lain dian%%ap s!(a%ai k!hilan%an sum(!r hara (a%i p!tani& .ila harahara t!rs!(ut s!p!rti nitrat t!rui m!nuju k! ground#ater /air tanah; an% dimanaatkan ol!h manusia akan munul masalah k!s!hatan manusia& .ila hara t!rs!(ut m!n%alir di air p!rmukaan* maka dapat m!n!(a(kan !utroikasi pada ,aduk* danau* dan aliran sun%ai& =ara di mana pupuk dikumpulkan dan disimpan s!(!lum diaplikasikan di lapan%anan m!mp!n%aruhi sta(ilisasi dan kons!r7asi hara an% san%at (!rhar%a dan (ahan or%anik& !n%omposan m!rupakan satu ara an% (aik dalam p!nan%anan pupuk kotoran t!rnak '!n%uran%i pupuk an% hilan% kar!na aliran p!rmukaan dan p!nuian dari lahan m!rupakan suatu (ahan an% m!nakup 7olum! dan ,aktu& Aplikasi pupuk jauh s!(!lum k!(utuhan hara tanaman san%at m!nin%katkan
k!s!mpatan k!hilan%an hara* t!rutama pada da!rah d!n%an urah hujan tin%%i& Pupuk Ktran Ternak
%A% I) PEN$T$P 2.- Kesimpulan
Dari p!m(ahasan di atas dapat disimpulkan s!(a%ai (!rikut p!rk!m(an%an p!rtanian or%anik di )ndon!sia dapat m!njadi suatu alt!rnati p!m!nuhan k!(utuhan pan%an di )ndon!sia dalam jan%ka panjan%& Sasaran jan%ka p!nd!k dari sst!m p!rtanian or%anik ini adalah k!sadaran masarakat dan p!tani akan p!rluna m!l!starikan lahan dan m!nja%a lin%kun%an d!n%an m!n%uran%i p!n%%unaan (ahan kimia sint!tis s!p!rti pupuk kimia dan p!stisida* dan (!rusaha s!m!mpuna m!manaatkan (ahan8(ahan alam di s!kitar m!r!ka& Aplikasi sist!m p!rtanian t!rpadu san%at (!rmanaat kar!na dapat m!njadi solusi (a%i p!nin%katan produkti7itas lahan* pro%ram p!m(an%unan dan kons!r7asi lin%kun%an s!rta p!n%!m(an%an d!sa s!ara t!rpadu& 2.+ Saran
Dalam makalah ini p!nulis m!maparkan t!ntan% !ranan !rtanian T!rpadu Sist!m
&A(TAR P$STAKA
Salikin* -&A* 2003& Sist!m !rtanian .!rk!lanjutan& -anisius* Io%akarta& Sudaratmadja* )&&A&-&* N& Suasa dan )&&- Dana Arsana* 2004& Su(ak dalam !rsp!kti Sist!m )nt!%rasi adi8T!rnak di .ali& rosidin% $okakara Sist!m dan -!l!m(a%aan @saha tani Tanaman8T!rnak& .adan $it(an% !rtanian* Fakarta& Su,ono* '&* '&A& Iusron dan "& -asiadi* 2004& !n%%unaan upuk r%anik dalam Sist!m )nt!%rasi Tanaman8T!rnak di Fa,a Timur& rosidin% $okakara Sist!m dan -!l!m(a%aan @saha tani Tanaman8T!rnak& .adan $it(an% !rtanian* Fakarta& Triharso* 1992& !m(an%unan !rtanian .!r,a,asan $in%kun%an Ian% .!rk!lanjutan& )SAAA 1992& .alai p!n!litian tanahan& 2004& $!al!t& !n%!lolaan $ahan .udidaa Sauran r%anik .2 DTAN& 2000& $!al!t& r%anik 2010 .ro,s! J om! ? Daulat an%an ? $it(an%& d!ptan& %o&id?(!rita?on! http??!konomi&kompasiana&om&a%ri(isnis?2011 Eill!rand 'inou Iuss!i /ds;& http,,,&so!l&d!?inhalt!?pu(liation )"A'* 2005&
!l%a
http??,,,&ioam&or% SN)80186#2982002& Standar Nasional )ndon!sia& Sist!m !rtanian r%anik& .adan Standarisasi Nasional Statisti or%ani&2004& Th! Eordl o ra%anik A%riultur!& Statisti and !m!r%in% Tr!nds&
