ULUSLARARASI GIRESUN VE DO~U KARADENİZ SOSYAL BİLİMLER SEMPOZYUMU 09-11 Ekim2008
BİLD~R~LER II
GIRESUN BELEDİYESİ
ULUSLARARASI GiRESUN VE DOĞU KARADENiZ SOSYAL B~L~MLER SEMPOZYUMU
Yayın Kurulu . Prof. Dr. Halit ÇAL/ Prof. Dr. Necati DEMİR Prof. Dr. Feridun EMECEN / Prof. Dr. Bahaeddin YEDIYİLDIZ
Yayına Hazırlık Gazanfer ILTAR
Belge Araştırma Mehmet FATSA
İmlaveTashih Mustafa AÇA - Selcan Alperay KAŞLI - Ali Rıza YAGLI
Yafez KILIÇ
-
Sempozyum Fotoğrafları Hulusi GULEÇ- Tolunay KURDOGLU
Tasarım ve Uygulama Gökalp KABACAOGLU - Serhat KABASAKALOGLU
Baskı ve Cilt Onder Matbaacılık Ltd. Şti. TeI:0312 41894 10 ANKARA
ISBN: 978-975-94723-6-8 Ankara 2009
Kitabın telif hakları Giresun Belediyesi’ne aittir, tamamı veya bir kısmı izinsiz basılamaz, çoğaltılamaz, kaynak gösterilmeden iktibas yapılamaz. GIRESUN BELEDİYESİ Tel: 0454 216 1050 www.giresun.bel.tr
ULUSLARARASI GİRESUN VE DOĞU KARADENİZ SOSYAL BİLİMLER SEMPOZYUMU ONUR KURULU Mustafa TAŞKESEN (Giresun Valisi) Hurşit YÜKSEL (Giresun Belediye Başkanı) Prof. Dr. Osman HORATA (Atatürk Kültür Merkezi Başkanı) Prof. Dr. Şükrü Haluk AKALIN (Türk Dil Kurumu Başkanı) Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞLU (Türk Tarih Kurumu Eski Başkanı) Doç. Dr. Yusuf SARINAY (Devlet Arşivleri Genel Müdürü)
BİLİM KURULU Prof. Prof. Prof. Prof. Doç. Doç. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. Prof.
Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr.
Aysu ATA Süleyman BEYOĞLU Halit ÇAL Necati DEMİR Şevket DÖNMEZ İryna DRYGA Feriduh EMECEN Nedim İPEK Haşim KARPUZ Kemalettin KÖROĞLU Yılmaz KURT Mehmet ÖZ Bahaeddin YEDİYILDIZ
DÜZENLEME KURULU Prof. Dr. Feridun EMECEN (Başkan) Yrd. Doç. Dr. Sezai BALCI Yrd. Doç. Dr. Önder DUMAN Yrd. Doç. Dr. Oktay KARAMAN Yrd. Doç. Dr. Hakan ÖZDEMİR Okt. Gazanfer İLTAR Ayhan YÜKSEL Mehmet FATSA Galip BAKRAÇOĞLU Hüseyin Mümtaz BAYAZITOĞLU
ULUSLARARASI GİRESUN VE DOĞU KARADENİZ SOSYAL BİLİMLER SEMPOZYUMU
OTURUM BAŞKANLARI Prof. Dr. Ekrem AKSOY Prof. Dr. Aysu ATA Prof. Dr. Aygün AHAR Prof. Dr. Mahir AYDIN Prof. Dr. Süleyman BEYOĞLU Prof. Dr. Halit ÇAL Prof. Dr. Necati DEMİR Prof. Dr. Bekir DENİZ Doç. Dr. Iryna DRYGA Prof. Dr. Feridun EMECEN Prof. Dr. Özer ERGENÇ Prof. Dr. Mehmet ERSAN Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞLU Prof. Dr. Kemalettin KÖROĞLU Prof. Dr. Yılmaz KURT Albay (E.) Hüseyin Mümtaz BAYAZITOĞLU Prof. Dr. Mehmet ÖZ Prof. Dr. Necdet ÖZTÜRK Prof. Dr. Osman Metin ÖZTÜRK Prof. Dr. Sadık SARISAMAN Prof. Dr. Recep TOPARLI Prof. Dr. M. Alaaddin YALÇINKAYA Prof. Dr. Bahaeddin YEDİYILDIZ
ULUSLARARASI GİRESUN VE DOĞU KARADENİZ SOSYAL BİLİMLER SEMPOZYUMU 09-11 Ekim2008
BİLDİRİLER CİLT II
EDİTÖR
GAZANFER İLTAR
GIRESUN BELEDİYESİ
İÇİN DEKİ LER SUNUŞ
XI
ÖNSÖZ
XIII
R. Nuri YAZICI PONTOSÇU FAALİYETLERİN ÜNLÜ SİM.&LARI
3
Hasan GÜRBÜZ PONTUS KONUSUNDA YENİ BİR PROJE: PONTUS ENSTİTÜLERİ
23
Ömer KUL DIŞ DESTEKLİ PONTUS FAALİYETLERİNİN TÜRKİYE’DEKİ AMAÇ VE HEDEFLERİ
;30
Hadiye YILMAZ NUTUK’TA KULLANILAN BIR PONTUS RAPORU
42
Hüseyin MÜMTAZ GIRESUN’UN “OTEKİ” TARİHİ
54
Veysel USTA . BİR TANIĞIN KALEMİNDEN HUSEYİN AVNİ ALPARSLAN BEY
61
Mehmet OKUR İNGİLİZ KONTROL SUBAYI HEATHCOTS-SMİTH’İN DOĞU KARADENİZ’İN SOSYO-EKONOMİK, DEMOGRAFİK VE ASAYİŞ DURUMU İLE İLGİLİ BİR RAPORU
68
Sezai BALCI LOZAN MÜB~&DİLLERİNİN GİRESUN’A YERLEŞTİRİLMELERİ VE MÜBADİLLERİN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR
76
Fahri SAKAL CHP TEFTİŞ RAPORLARINA GÖRE DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE PARTİ- HALK İLİŞKİLERİ VE PARTİLİLERİN SİYASET ANLAYIŞI
86
Güİşah KURT GÜVELOĞLU . 1933-1950 YILLARI ARASI ORDU İLİNIN IKTİSADİ VE SOSYAL DURUMU (CUMHURİYET HALK PARTİSİ TEFTİŞ RAPORLARINA GÖRE)
97
Alaaddin YALÇİNKAYA . . TRABZON’DAKI SON INGİLİZ KONSOLOSU VORLEY HARRIS’IN RAPORLARINA GÖRE 1952 YILINDA GİRESUN
111
Önder DUMAN CHP TEFTİŞ RAPORLARINA GÖRE GİRESUN’UN SOSYO-EKONOMİK VE KÜLTÜREL DURUMU (1 935-1945)
124
İsmet ÜZEN GİRESUN VİLAYETİNİN İHTİYAÇLARI İÇİN VALİLER VE VATANDAŞLAR TARAFINDAN MERKEZE YAPILAN MÜRACAATLAR (1950—1970)
132
Uiuslcırcırcısı Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu
LOZAN MÜBADİLLER~N~N GİRESUN’A YERLEŞTİRiLMELERi VE MÜBADİLLERİN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR Yrd. Doç. Dr. Sezai BALCI
Osmanlı Devleti’nin çökme ve dağılma dönemleri tarihsel süreç içinde yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin oluşumunu da beraberinde getirmiştir. Lozan’da 30 Ocak 1923 tarihinde, Türkiye ile Yunanistan arasında imzalanan Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’ne İlişkin Sözleşme ve Protokol”, yeni Türk Cumhuriyeti’nin oluşumundaki sürecin de önemli bir halkasıdır. Bu sözleşme, İstanbul dışında oturan Türkiye topraklarında yerleşmiş RumOrtodoks Türk vatandaşları ile Batı Trakya dışında Yunanistan topraklarmda meskün Müslüman Yunan vatandaşlarınm 1 Mayıs 1923’ten itibaren karşılıklı ve zorunlu olarak değişimini içermekteydi. Bu uygulama ile Osmanlı Devleti’nde birçok defa Avrupalı devletlerin müdahalesine uğrayan azınlıklar sorunu eski etkisini yltirecek ve bunun yanında Yunanistan’dan Türkiye’ye gelen Türklerle, Türkiye içindeki halkın yoğun biçimde türdeşleşmesi sağlanacaktı.’ Sözleşme, 18 Ekim 1912 tarihinden itibaren göç eden ve göç etmesi gereken gerçek ve tüzel kişileri kapsamaktaydı. Mübadillerin mülkiyet ha~klarına ve alacaklarına zarar verilmeyecekti. Zanlı veya suçu kesinleşmiş olup mübadele kapsama giren kişiler, göçmenin gideceği ülkenin makamına teslim edileceklerdi. Göçmenler gittikleri ülkenin vatandaşlığına geçecekler ve herhangi bir vergi ödemeksizin taşınabilir her türlü mallarını beraberinde getirebileceklerdi. Aynı zamanda, cami, tekke, medrese, kilise, manastır, mektep, dernek ve birlik gibi tüzel kişiler ve sair kurumların personellerini de kapsamak üzere kendi topluluklarının taşınır mallarını serbestçe götürmeye hak kazanmışlardı.2
‘Kemal An, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakffi Yurt Yaymları, İstanbul 1995, s. 1;Protokol metni için bkz. Ismail Soysal, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Antlaşmalan, I, Ankara 1983, s.177-183; İskln Tarihçesi, Hamit Matbaası, İstanbul 1932, s. 8-11 2Nedim İpek, Mübadele ve Samsun, Ankara 2000, s. 30. 76
•
Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu
LOZAN MÜBIiDİLLERİNİN GİRESUN’A YERLEŞTiRiLMELERi VE MÜBADİLLERİN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR Mübadillerin sevk ve isk~nlanmn etkin bir biçimde yapılması amacıyla 8 Kasım 1923’te 368 nolu kanunla Mübadele, İmar ve İsk~.n Vekaleti kurulmuştur. Mübadillerin nakil, iskan ve iaşeleriyle daha sonra kabul edilecek göçmen ve mültecileri yerleştirmek ve iskan mıntıkalarının imarı gibi konular Vekületin yükümlülüğü altındaydı.3 Vekület 11 Aralık 1 924’te kaldırılarak göçmen işlerini yürütme görevi Dahiiye Vek~Jeti’ne bağlı olarak kurulan Isk~n Müdüriyet-i Umumiyesi’ne devredilmiştir.4 Mübadele, İmar ve İskan Vek~.leti’nin ilk işi mübadillerin yerleşim mıntıkalarının tespit edilmesiydi. Bu isk~.n mıntıkalarından biri de Sinop, Samsun, Ordu, Giresun, Gümüşhane, Trabzon, Amasya, Çorum ve Tokat’tan oluşan birinci iskan bölgesiydi.5 . Mübadillerin Giresun’a Yerleştirilmesi Mübadele Sözleşmesi ve Protokolü sonucu Giresun’dan 628 ve Şebinkarahisar’dan 5.879 Rum mübadeleye tabi tutulmuştur.6 Sayıları çok az olmakla birlikte Milli Mücadele döneminde ayrılıkçı-Pontusçu hareketlerin aleyhinde bulunan ve Ankara Hükümetine maddi ve manevi yardımda bulunan Rumların bazıları mübadeleden muaf tutulmuştur. Bunlardan biri de Giresunlu olup Istanbul’da ikamet etmesine izin verilen Panos oğlu Panayot Efendi’dir.7 Şebinkarahisar’a Rumların sevkinden evvel mübadfi isk~nına başlanmıştır. Mayıs 1924’te Şebinkarahisar’a sevk olunan 1150 mübadilin açıkta kalmaması için, vfiayette bulunan Rumların iki hanesinin bir haneye nakledilmesiyle bu problem geçici olarak da olsa çözüme kavuşturulmuştur.8 Giresun Vilayeti 1 925’de Tirebolu ve Görele kazaları fie Bulancak, Keşap, Piraziz ve Yavuzkemal nahiyelerinden oluşuyordu. Nüfusu 198.000, köy sayısı 370’ti.9 Giresun’a 1912-1918 tarihleri arasında Karadeniz’in kuzeyinden ve Kafkaslardan da göçmen gelmiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında ise Rize ve Trabzon gibi doğudan gelen mültecilerin akınına uğramıştır. Savaş sonrası “Mübadele, İmar ve İsIoln Ve/ni/eti İhdasına Dair Kanun ‘~ Düstur, V, Üçüncü Tertip, ikinci baskı,
Ankara 1948, 5. l46;İsk~n Tarihçesi, s. 13-15 “Mübadele, İmar ve Is/in Vekı.ileti ‘nin Lağvıyla Vazifesinin Dahiliye Vekaleti ‘ne Devri Hakkında Kanun”, Düstur, VI, Üçüncü. Tertib, ikinci baskı, Ankara 1953, s.18; İskka Tarihçesi, a. 53-53
İpek, a.g.e., s.43 BCA, 30. 18. 1. 1/27. 70. 14,25 Kanun-ı Evvel 1927; Seçil Akgün, “Birkaç Amerikan Kaynağmdan Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu”, HI. Askeri Tarih Semineri, Türk-Yunan İlişkileri, Ankara 1986, 6
s. 275’den aktaran İpek, a.g.e., s. 7 .. BCA, 30. 18. 1. 1J27. 70. 14, 25 Kanun-ı Evvel 1927; Yine Mübadele esnasmda din değiştirerek Müslüman olan ve mübadeleden muaf tutulanlara Giresun’da da rastlanmaktadır. Bunlardan biri de aslen Gümüşhane’nin Torul ilçesinin Karaçukur köyünden olup Espiye’de oturan Fehmi tarafından evlüt edinilen İshak’tır. BCA, 272. 12/5 1. 1114. 16,27 Teşrin-i SünI 1926 BCA, 272. 11 / 18. 84. 12, 27 Mayıs 1340, Mübadele, imar ve İskhn Vek~letinden Karahisar Vilayetine. ~ İpek, a.g.e., s. 76 Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu
•
77
Yrd. Doç. Dr. Sezai RALCI
bu mültecilerin büyük bir kısmı geri dönerken, bir kısmı da Giresun dahilinde iskan edfimiştir. Giresun’a münferiden Yemen ve Yugoslavya mültecileri de yerleştirilmiştir.’° Giresun’a yerleştirilecek mübadiller Samsun limanı yoluyla Giresun’a gelmişlerdir. 25 Ağustos 1924’e kadar Samsun’a Drama, Kavala, Selanik, Kayalar ve köylerinden gelen yaklaşık 59 bin göçmenden 748’i Giresun’a ve 8.788’i Şebinkarahisar’a sevk edilmiştir.” Merkeze bağlı Bulancak’a Kayalar (Karaağaç, Pomak, Çalıcılar köylerinden), Selanik, Yenişehir, Siroz, Vodine, Serffine, Yugoslav, Kırım, Trabzon, Erzincan ve Bayburt mübadil ve mültecisi olmak üzere 100 haneye 361, Piraziz’e bağlı Tepeköy’e Kayalar’ın Çalıcılar köyüne mensup mübadillerden 32 haneye 129, Keşap’ın Kuşkaya köyüne Kayalar mübadillerinden 12 haneye 51, Görele’ye 1 924’te bir haneye dokuz, 1 926’da ise beş Selanik mübadili, 1927’de iki ve 1929 yılında ise üç Bulgaristan mültecisi iskan edilmiştir.’2 1925 yılında Şebinkarahisar, Alucra, Suşehri, Koyulbisar ve Mesudiye kazalarından oluşan 131.190 nüfuslu bir vilayetti.” Vilayetteki göçmen sayısı Ağustos 1924’e kadar 8.788’e ulaşmış ve bu göçmenlerin 5.617’si 1.425 hanede iskan muamelesi görmüştür. Bu mübadillere 1.515 ev ve 58.450 dönüm tarla verilmiştir.’4 Başvekület İstatistik Umum Müdürlüğü’nün kayıtlarına göre Giresun ve Şebinkarahisar’a iskan olunan mübadillerin sayısı şu şekildedir.’5 Yıl Giresun Şebinkarahisar
1922
1924
1925
1928
Toplam
10
516
70
27
623
-
5779
-
100
5879
Bu göçmenlerin bir kısmı Giresun merkezdeki harap evlere yerjeştirilmiştir. Giresun’a iskan edilen göçmenlere ev ve bahçe tahsis İpek, a.g.e.,s. 77 “ İpek, a.g.e., s. 66; Giresun Esas İskan Deifien, Giresun İsk~’n-, Muhacirin Defteri, Giresun Kazasına Bağlı Kasaba ve Köylerinde Muhacir Adet ve Vaziyetlerine Dair Kayıt Defteri, İskün-ı Şahsi Dosyaları,Mübadil Muhacirlerin Vesaik-i Tasarruffiyelerinin Tedkikini Müşir Cedvel, Mübadil ve Muhacirlere Tefviz ve İcar edilen Emval-i Gayr-i Menküleyi Müşir Cedvel, Mübadil Mülteci ve Harilczedelere Mahsus Borçlanma Defteri üzerinde çalışan Nedim İpek Giresun’a yerleştirilen mübadillerle ilgili bilgi veren tek kaynaktır,a.g.e., s.76-81; Kızılay doktoru Haydar Bey 19 Haziran 1924 tarihli bir yazısında: “Giresun Sıhhiye Müdurunden 24 Mayıs 340 tarihinde gönderilen tahriratta Giresun’a 2680 muhacirin yerleştirileceğini” söylemektedir, Mesut Çapa, “Yunanistan’dan Gelen Göçmenlerin İskünı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, Mayıs 1990, Sayı 5’ten ayn basım, Ankara 1990, a. 66. 2 İpek, a.g.e., s. 78-79. 3 İpek, a.g.e., a. 81. 4 İpek, a.g.e., s. 81. “Türkiye Cunıhuriyeti Başvek~let İstatistik Umum Müdürlüğü İstatistik Yıllığı, C. 3, Ankara 1930, s. 100-101.
78
•
Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu
LOZAN MÜB>&DİLLERİNİN GİRESUN’A YERLEŞTİRİLMELERİ VE MÜBADİLLERİN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR edilirken, sanatk~rlara da mesleklerini icra edebilmeleri için dükkğn verilmiştir. Bazı durumlarda sanatk~rlara dükkğnın yanı sıra fındık bahçesi de tahsis edilmiştir. Örneğin; mesleği kunduracılık olan bir mübadile ev, dükkan ve fındık bahçesi; bir diğer mübadile Çınarlar mahallesinde bir ev ve iki dükkğn ile Kayadibi köyünde 80 kantarlık fındık bahçesi verilmiştir. Merkeze bağlı nahiyelere yerleştirilen mübadillere mesken, dükkan ve bahçe gibi taşınmaz mallar tahsis edilmiştir. Bulancak’ın Pazarsuyu, İhsaniye, Şemseddin, Acarlı, Sümeköyü, Mağdala, ~cilli, Inece, Şeyhmusa, Sasu ile Piraziz’in Alidede ve Keşap’ın Kuşkaya köylerinde mübadillere 81 ahşap ev, altı dolma ev, bir akarhane, dokuz kargir dükkhn, 10 ahşap dükkhn, üç fırın, 2.345 kantarlık fındık bahçesi, 523 dönüm (71 hektar) tarla, 699 dönüm bahçe yeri, beş serender, 13 dönüm kışlak, 25 dönüm tarla ve orman, 40 dönüm tarla, çayır ve çayırlık dağıtılmıştır.16 Mübadiller, iskün yerlerine gönderildikten sonra, köy ihtiyar heyetleri aracılığı ile köylerde yardıma muhtaç olan mübadiller tespit edilerek belirli süre iaşe de edilmişlerdir.’7 Isk~n mahallindeki iaşe yardırm göçmenlerin üretici hale gelmelerine kadar sürdürülmüş ve yardıma muhtaç olmayacak duruma gelince istihkakları kesilmiştir. 1 Eylül 1925 tarihi itibarıyla yardıma muhtaç göçmenlere verilmekte olan iaşe yardımı sona erdirilmiştir. Vilayet yetkilileri ilgili iskğn birimlerine çiifiçi göçmenlerin meslekierini icra edebilmeleri için gerekli olan tohumluk, çiifi hayvanı ve nakdi paranın yardımında bulunmuşlardır. Bulancak’a yerleştirilen çiifiçi mübadile hane başına iki ile yedi kilogram arasmda değişen ve ortalama 2.6 kilogram tohumluk zahire ve mısır dağıtılmıştır.’8 Ağustos 1 926’da Şebinkarahisar merkez ve Alucra kazalarındaki muhtac-ı muhacirine çiifi hayvam ve tohumluk alınması için dokuz bin liralık havale yapılmıştır.’9 Yine Şebinkarahisar’a bağlı Suşehri kazasına ise 1300 lira yollanmıştır.’° Mübadfilerin Giresun’da Karşdaştıklan Sonmiar ve Teifiiş Mübadeleye ait işleri denetlemek amacıyla 5 Nisan 1925’te Iskün Müfettişlikleri kurulmuştur.” Giresun’da da iskhna ait iş ve işlemleri teftiş
İpek, a.g.e., s. 78. İpek, a.g.e., s. 57; İskan Tarihçesi, s.17-19; Şebinkarahisar Sıhhiye ve Muavenet-i İctimaiye Müdürü ise 18 Haziran l924’te Kızılay Genel Merkezine gönderdiği bir yazıda “Şarki Karahisar vilayeti harp ve hank dolayısıyla eski varlığmın onda ikisine sübut etmiş, her hususta muhtac-ı muavenet bir vilayettir. Abaliden yardım mumkun olmadığı gibi, teklif bile edilemiyor. Bu meyanda zavallı biçare muhacirlerimiz elem ve ızdırap içinde çırpınmaktadır” diyerek buraya sevk edilen göçmenler için 6
Kızılay’dan yardım istiyordu, Çapa, a.g.e., s. 66. ıı İpek, a.g.e., s. 78. ‘9BCA, 272. 11/22. 111. 16 I 10 Ağustos 1926, Dahiliye Vekaletinden, Başvekalete Müzakere. 26BCA, 272. 12 I 54. 133. 33 I 21 Ağustos 1927. 21 İskğn müfettişlerinin görev ve yetldlerine dair bkz.”İskan Heyet-i Teifiişiyesinin Teşkilat ve Selahiyeti Haldundaki Talimatnamenin Kabulüne Dair Karamame”, Düstfır, III. Tertib, VI, ikinci baskı, Ankara 1953, s. 121-127 . Uluslarorosı Giresurı ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu • 79
Yrd. Doç. Dr. Sezai BALCI
etmek üzere İskğn Müfettişi Said Bey görevlendirilmiştir. Said Bey’in 28 Ocak 1926 tarihli ve 30 nolu raporuna göre Giresun’a yerleştirilen muhacir miktarı şöyledir22: Balkan Savaşı’ndan Sonra Gelen
Lozan Antlaşması ~le Gelen Mübadil Aile Nüfus
Balkan Savaşı’ndan Sonra Gelen
—
~
Mübadil ve Muhacir
Gayr.i Mübodiller
Aile Nüfus
Aile Nüfus
0 ‘0~
~ Aile Nüfus
Aile Nüfus
Aile Nüfus
Giresun
166
601
4
13
2
13
2
8
5
2
179
601
Görele
0
0
1
7
0
0
0
0
0
0
1
7
lirebolu
0
0
0
0
1
5
0
0
0
0
1
5
166
601
5
20
3
18
2
8
5
2
181
653
Toplam
Tabloda gösterilen mübadillere isk~n-ı adi ile Görele ve Tirebolu’da birer ev, Giresun’da 165 ev, sekiz dükkan, bir kahve, 1965 tarla ve 7256 fındık bahçesi verilmiştir.23 Yine 1934 tarihli bir belgede Giresun ve Şebinkarahisar’a iskan ettirilen mübadil, muhacir ve mültecilere verilen mallar ve yapılan yardımlar da şu şekildedir.24 Mübadil
Aile
Nüfus
Hane
Dükkön
Arsa
Tarla
Bağ
Bahçe
Giresun
216
832
214
39
-
938
-
6118
Şebinkarahisar
1425
5617
1515
-
-
58450
-
-
kuh. ve Mül.
Aile
Nüfus
13
65
12
45
214
45
Giresun ebir~karahisar
Arsa
Tarla
Bağ
Bahçe
-
-
-
-
599
-
-
723
-
Hane Dükk6n
Fındık bahçelerinin mübadillere dağıtımında her biri 50 kıyye (1280 gr.) itibarıyla onar kantarhk (56,5 kg) fındık bahçesi tevziatı yapılmıştır.25 Bu mübadillere sarf edilmesi gereken çift hayvanı bedeli olan 2765 liranın sarf edilmediği, yalnızca 213.743 kuruşluk tohum ve tuz yardımı yapıldığı Said 22
BCA, 272. 12/51. 116. 3, 28 Ocak 1926 tarihli iskan Müfettişi Said Bey’in raporu; Giresun merkeze
yerleştirilen mübadiller arasında 15 Kıpti ailesi de bulunmaktadır, BCA, 272. 12/51. 116. 3, 28 Nisan 1926 tarihli iskan Müfettişi Said Bey’in raporu 23 BCA, 272. 12/5 1. 116. 3,28 Ocak 1926 tarihli iskan Müfettişi Said Bey’in raporu 24 BCA, 490. 01/1466. 9. 2, 1934 tarihli; Aynca Cevat Geray, Türkiye’den Türkiye’ye Göçler (19231961), Türk İktisadi Gelişmesi Araştırma Projesi,(basım yeri ve tarihi yok), tablo 5 BCA, 272. 12/60. 170. 5, 13 Eylül 1928 tarihli Giresun Vilayeti’nden Dahiliye Vekaleti’ne tahrirat;
25
BCA, 272. 12/51. 116. 3, 30 Ocak 1926 tarihli iskl.n Müfettişi Said Bey’in raporu 80
•
Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu
LOZAN MÜB~6DİLLERİNİN GİRESUN’A YERLEŞTİRİLMELER~ VE MÜBADiLLER~N KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR Bey tarafından bildirilmektedir.26 Gelen mübadil ve muhacirlerin hemen hemen hepsi 1926 yılı itibarıyla nüfusa kaydedilmiştir. Türkiye’ye gelen mübadillere terk edilmiş Rum evleri dağıtılırken tercih edilen yöntem olabildiği kadar kısa sürede, olabildiği ölçüde fazla sayıda insanın bir çatı altına yerleştirilmesiydi. Zorunlu kalınması durumunda baba-oğul, kayınvalide ile damat ve iki kardeş derecesinde evlilik akrabalığı ve nikah bağı olan aileler de bir evde toplanabilecekti. Bulancak’ta yaşanan ev sıkıntısı sebebiyle mübadillerden ikişer üçer aile bir haneye iska.n ettirilmiştir. Özellikle ayrı aileler halinde olan babalar ve oğullar aynı haneye yerleştirilmiştir. Bulancak ile Tepeköy’de mübadillere isk~n-ı adi ile yapılan arazi tevziatında, Arazi Tevziat Komisyonu araziye çıkmadığı halde mübadillerden tevziat masraffi adı altında hukuka aykırı olarak 360 lira para toplamışsa da Dahiliye Vekaleti’nin uyarısı ile bu para sahiplerine iade edilmişffir27. Arazi Tevziat Komisyonu, araziye çıkmayarak mübadillere verilen arazilerin sınırlarını belirlememiş, bazı muhacirlere yerleştirildikleri yere daha yakın mesafede arazi varken, dört saat uzaklıkta arazi verilmiştir. Arazilerin sımrları belirtilmediği için mübadillerle yerliler arasında sık sık kavgalarında meydana geldiği görülmüştür. Yine Bulancak’a iskan ettirilen Kafkasya mültecilerine Ermeni emval-i metrukütından verilmesi gereken hane ve araziler sehven Rum emval-i metrukatından verilmiştir.28 Giresun’da mübadillerin karşılaştıkları sorunlardan biri de Tefviz işlemi sırasında olmuştur. Osmanlı döneminde tefviz mülkiyeti devlette kalmak üzere tasarruf hakkımn bir bedel karşılığında süresiz olarak devletçe şahıslara devredilmesine denmektedir. Mübadillerin Yunanistan’da terk ettikleri mallarına karşılık kendilerine Muhtelit Mübadele Komisyonu’nca tasffiye talepnümesi verilmiş olanlar istihkaldı mübadil kabul edilinişlerdir. Adi iska.n derecesinde tahsis olunan emval mübadfilerm eski hayat şartlarını iaşe ve temin etme hususunda yeterli değildi. Bu durumu ortadan kaldırmak için mübadillere Yunanistan’da kalan taşınmazlarına karşılık kendilerine Türkiye’de gayrimenkul talep etme haklu tanınmıştır. Bu işleme tefviz adı verilir. Tefviz talebinde bulunanlar işlemlerini 28 Mart 1931 ‘e kadar yaptırmaları gerekiyordu. Tefviz işlemi 11 Temmuz 1945’te 4796 sayılı kanunla kaldırılmıştır. 16 Nisan 1924 tarihli ve 488 nolu kanuna göre mübadeleye tabi istihkaklı göçmenlere gayrimenkullerini ispat eden resmi belgelerde 50 bin liraya kadar olan emlak ve arazilerin % 20’si oranında taşınmaz mal verilecekti. 50 bin liradan fazla mülk sahibi olanlara ise mübadele işleminin bitmesine kadar bir şey verilmeyecekti. Tefviz olunan taşınmazların mübadele işleminin bitirilmesine kadar alım ve satımı yasaklanmıştır.
26BCA, 272. 12/51. 116.3, 1 Şubat 1926 tarihli rapor 27BCA, 272. 12/51. 116.3, 15 Şubat 1926 28 BCA, 272. 12/5 1. 116.3,28 Ocak 1926 tarihli iskin Müfettişi Said Bey’in raporu Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu
•
81
Yrd. Doç. Dr. Sezai BALCI
Adi iskan suretiyle verilen emval hesaba tabi tutulacaktı. Mübadillere iskan mıntıkalarında verfiecek mallardan değeri iki bin lirayı aşmayanlar mahalli komisyonların onayı ile hemen, daha fazla değerde olanlar ise Dahiliye Vekaletinin tasdikinden sonra verilecektir. Mübadeleye tabi göçmenlere yalnızca Rum emval-i metrukatı tefviz edilmiştir.29 Tefviz uygulamasına Giresun’da çok geç başlanılmıştır. Zamanın Giresun Valisi Rıfat Bey ile Giresun Deifierdan arasında geçimsizlik olması işlerin aksamasına sebep olmuş ve Tefviz Komisyonu zamanında toplanamamıştır.3° 30 Ocak 1926 tarihine kadar tefviz işlemi için yalnızca 22 kişi müracaat etmiştir. Tefviz işlemi ile ilgili bazı yanlış uygulamaların yapıldığı da belgelerden anlaşılmaktadır. Bunlardan biri de sabık Giresun valisinin eşi Firdevs Hanıma verilen bahçelerden birinin kıymeti 20.500 kuruş olduğu halde 2500 kuruş olarak gösterilmesidir. Yine Hüseyin Efendi ve Makbule Hamm’a 202 liralık arsa verilmesi gerekirken 670 liralık tefviz bedeli verilmiştir.35 Giresun’da tefevvüz edecek emval bulamayan Macit ve Salim beylere Trabzon vilayeti içerisinden tefviz muamelesi yapılmıştır.32 Giresun’da mübadillere tefviz suretiyle 28 mesken, 48 dükkön, beş mağaza, 420 ffindık bahçesi, 265 tarla, 33 adet arsa verilmiştir.33 Belgelerden Dahiliye Vekaleti’nin mübadillere ait işlerdeki aksaklığın giderilmesi için oldukça titiz davrandığı anlaşılmaktadır. Giresun’da mübadillerle ilgili bir problemden dolayı Giresun iskan memuru hakkında şu ifadeler kullanılmaktadır: “... İşte görülüyor ki mehazir Memur Bey’in vazifesini hüsn-i ifa ibka etmemiş olmasından tevellüd etmektedir... Vazifesinde ihmal gösteren memurin hakkında Memurin Kanunu’nun ahkaımmn tatbiki icab eder...”34 Devlet serbest göçmenlere sadece yerleşim alanı gösterirken iskanlı göçmene taşınmaz mal vererek iskanını sağlamaktaydı. Buna adi iskan denmektedir. Akrabaları yanına gitmek isteyen göçmenlere adi iskan hakkından feragat etmek şartıyla izin verilmiştir. Eş, anne ve baba gibi şer’an bakmakla mükellef olduğu yakınları bu kayıttan müstesna tutulmuştur. İskan mıntıkalarını sebepsiz ve izinsiz olarak terk edenler yardıma muhtaç dahi olsalar tekrar iskan edilmiyorlardı. İskan yerlerinden ayrılarak şehirler yerleşen köylüler tekrar eski mıntıkalarına yerleştirilmişlerdir. İskan mıntıkalarında ffirar edenleri engellemek için 28 Kasım 1 925’te Mecburi İkamet Kanunu çıkarılmıştır. Kanunla iskan mıntıkalarmda beş sene oturma mecburiyetinin getirilmesi bir dereceye kadar ffirar olaylarını önlemiştir.35
29
Iskin Tarihçesi, ı. 39-43;45-50; İpek, a.g.e., s.134-147
30BCA, 272. 12/5 1. 116. 3,23 Ocak 1926 tarihli iskan Müfettişi Said Bey’in raporu “ BCA, 272. 12/51. 116. 3, 30 Ocak 1926 tarihli iskan Müfettişi Said Bey’in raporu 32 BCA, 272. 11/24. 127.24,30 Ocak 1929 ° BCA, 272. 11/23. 112. 24, 22 Kanun-ı Evvel 1927 N BCA, 272. 12/58. 152. 11 ~ İskğn Tarihçesi, s.65-66
82
•
Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu
LOZAN MÜB~&DiLLERiNİN GİRESUN’A YERLEŞT~RİLMELERİ VE MÜBADİLLERİN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR Sağlık Meselesi
Giresun ve Şebinkarahisar’a isk~.n edfien mübadillerin bazıları, yerleştirildfideri köylerm ~~•~ne uyum sağlayamadıkları gerekçesiyle yer değişikliği talebinde bulunmuşlar ve bunlardan ffirar edenler de olmuştur. Bunların biri de Kayalar mübadillerinden olup Şebinkarahisar’ın Suşehri fiçesinin Yörük köyüne iskün ettirilen Şaban oğlu Tahsin’dir. Tahsin köyün “ab-ı hevasma uyamadığı gibi” yedi kişilik ailesinden ikisi de bu yüzden ölmüştür. Bunun üzerine Şaban oğlu Tahsin ve yine Kayalar mübadillerinden Zekeriya oğlu Hamza, Giresun’a gelerek Belediye Tabibi Dr. Haffiz Mehmed Nazif Efendi’den “Gfflesun gibi havası makbul bn’ mahalde ikametinin sıhhi” olacağı şeklinde bir sağlık raporu alarak isk~nlarımn Giresun’a nakledilmesini istemişlerdir. Giresun vilayeti, bu gibi nakil taleplerini hem isk~.n işlerini sekteye uğratacağından hem de diğer mübadiller kötü örnek olacağı gerekçesiyle reddetmiştir. Bu gibi durumlarda Dahiliye Vek~leti muamelat-ı isk’~niyede vücudu ehem ve lazım olan istikrarın temin ve muhafazası için bila mezuniyet vilayete gelecek muhacirlerden derhal isk.4n mıntıkalarına iadeleri”m istemiştir. Bu kararın gerekçesi de Mecburi İkamet Kanunun neşrinden sonra ffirar etmeleri olmuştur.36 Sıhhi sebepler yüzünden bulundukları iskün mahallerini terk edenlere zaman zaman farklı uygulamalar da yapılmıştır. Bunlardan biri yine Şebinkarahisar’a iskan edilen Kayalar mübadillerinden İmamoğlu Hafız Osman Nuri’dir. Hafız Osman Nuri Efendi, “oranın ab-ı havasıyla ~dem-i imtizacına binaen” sağlık raporu alarak Giresun’a gelmiş ve Giresun Belediyesi’nin Tahakkuk Şubesi Odacılığmda çalışmaya başlamış, Giresun’da bulunan camilerde müezzinlik de yapmıştır. Kendisine arazi ve emval-i saire verilmediği gibi arsa verilmesi halinde dahi mesken inşasma da gücü yetmeyeceği için iskün mıntıkasmm Giresun’a nakiedilmesi uygun görülmüştür37. Yine akrabaları yamna gitmek isteyen göçmenlere ya da iskan mahallini değiştirmek isteyen mübadillere Mecburi İkamet Kanununun neşrinden evvel ffirar edenlere adi iskan hakkından resmi taahhütnüme ile feragat etmek şartıyla izin verilmiştir.38 Bazı durumlarda Dahfiiye Vekületi 36BCA 272. 12/ 58. 152. 11,25 Nisan 1928; Bu olay gibi arşiv kayıtlarında birçok yer değiştirme istemi bulunmaktadıt Fakat bunların hemen hemen hepsi reddedilmiştir. Şebinkarahisar’m Asarcık köyüne iskln edilen Kayalar mübadili Muharrem oğlu Haffiz Hakkı Efendi’nin talebi, BCA, 272. 11/ 24. 128. 2, 12 Şubat 1929; ~3 BCA, 272. 12/58.153.2,12 Mart 1928 38 Kayalar mübadillerinden olup Şebinkarahisar ve Suşehri’ne iskgn ettirilen Osman Oğlu Hasan, Hayreddin oğlu Hüseyin, Ref et, Halini oğlu İbrahim, Ibrahim oğlu Haşim, Hüseyin oğlu Rüstem, Salih oğlu Celaleddin, Zekeriya oğlu Hamza, Bayram, Hasan Oğlu Reşad, Selim oğlu Halim ve İbrahim oğlu Bekir’den oluşan kalabalık bir mübadil grubu Mecburi İkamet Kanunu’nun neşrinden evvel Giresun’da bulunan akrabalarının yanına iltica etmişler ve bunlara iskan haklarında feragat etmeleri halinde Giresun nüfusuna tescil edilecekleri bildirilmiştir, BCA, 272. 12/60. 169. 22, 21 Temmuz 1928;Önce Maden kasabasına iskan ettirilen Kayalar mübadili ve 13 nüfuslu Haşim Ağa’nm bu yolla Bulancak’a (BCA, 272. 12/48. 92. 19, 12 Mart 1926),muvakkaten Istanbul’a iskln edilen Selanik mübadili Mehmet Kamil Bey ve Haffiz Ali Bey Giresun’a (BCA, 272. 12/46. 84. 18,25 Ocak 1925), yine Kayalar mübadili Emin oğlu Osman ailesi ile birlikte Bulancak’a iskgn edilmişlerdir, BCA, 272. 12/53. 126. 18,4 Haziran 1927 Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu
•
83
Yrd. Doç. Dr. Sezai BALCI
akrabalarımn yanına hakk-ı muhacirinden feragat ile gitmek isteyen mübadillere de izin vermemiştir.39 Lozan mübadilleri dışında Bulgaristan ve Romanya’dan gelen Pomak mültecilerinin bir kısmı da isk~n mıntıkası olarak Giresun’la birlikte Çanakkale, Antalya, Ordu uygun görülmüştür.4° Erzincan merkez kazasına bağlı Mitni köyüne gelerek buraya yerleşen 70 hanelfi ve 377 nüfustan ibaret olan Kürt Alamelikli Aşireti 885 sayılı kanunun üçüncü maddesine göre serpiştirme suretiyle Giresun dahilindeki Türk köylerine,4’ yine 1293/1877 Kafkas göçmenlerinden Çerkez Ölü Abdullah’ın oğlu olan ve Islahiye’nin Keferdiz nahiyesine bağlı Hamidiye (Danacık) köyünde oturan 1897 doğumlu Şeyh Bilal’in kendisine ilahi bir adam süsü vererek bulunduğu mıntıka civarmdaki köylüleri ifsad ederek telkinlerde bulunduğu anlaşıldığından beş nüfuslu ailesi ile birlikte Giresun vilayet merkezine nakfi ve iskün edilmiştir.42 Sonuç Mübadele Sözleşmesi ve Protokolü ile büyük bir kısmı Kayalar mübadili olmak üzere Başvekület İstatistik Umum Müdürlüğü’nün kayıtlarına göre Giresun’a 623 ve Şebinkarahisar’a 5879 mübadil yerleştirilmiştir43. Bu mübadillerin iaşelerinin temini, sosyal ve ekonomik şartlarına uygun iskan mıntıkalarına yerleştirilmeleri, üretici bir hale getirilmeleri oldukça zor bir mesai gerektirmiştir. Giresun’a yerleştirilen mübadillerle yerli gruplar arasında anlaşmazlık olmuşsa da bu durum hiçbir zaman kıskançlıktan öteye gitmemiş, toplumsal bir çatışmaya sebebiyet vermemiştir.
~ Şebinkarahisar’m Suşehri kazasınm Avruz köyüne iskan edilen ve kendisine verilen araziyi işlemeye muktedir olamayan ve Bulancak’ta oturan akrabası yanma gitmek isteyen Kayalar mübadili Demir Ahmet’in (BCA, 272. 12/47. 89. 28,17 Şubat 1926) ve aynı şekilde Şebinkarahisar’m Göreşe köyüne iskan olunan Hasan Oğlu Ömer, Tekirdağ’da oturan yeğeni Mehmet Oğlu Muharrem nezdine hakk-ı muhacirinden feragat ile gitmek istemişse de istekleri kabul edilmemiştir. (BCA, 272. 12/48. 95. 24, 22 Mayıs 1926) 40BCA, 272.12.58.154.12. / Dahiliye Vekaleti Emniyet Umum Müdürlüğü’nden İskan Müdürlüğü’ne, 5 Mart 1928. “ BCA, 30.18.01.01.40.77.20 / 5 Aralık 1933 42BCA, 80.18.01.02. / 71.3.8, 12 Ocak 1937, Kararname Sayısı 5841. ‘° Giresun ve Şebinkarahisar’a yerleştirilen mübadillerin sayısı belgelerde farklılık göstennekle Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü’nün belirtilmiştir.
84
kayıtlarını esas aldık, diğer rakamlar metin içinde
• Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu
LOZAN MÜBI&DİLLERİNİN GİRESUN’A YERLEŞTİRİLMELERİ VE MÜBADİLLERIN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR
Kaynaklar Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) Kitaplar Arı, Kemal, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1 923-1 925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995 Çapa, Mesut, ‘Yunanistan’dan Gelen Göçmenlerin İskönı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılöp Tarihi Enstitüsü Dergisi, Mayıs 1990, Sayı 5’ten ayrı basım, Ankara 1990 Düstur, V-VI, Üçüncü Tertip, ikinci baskı, Ankara 1948-1953 Geray, Cevat, Türkiye’den Türkiye’ye Göçler (1923-1961), Türk İktisadi Gelişmesi Araştırma Projesi,(basım yeri ve tarihi yok), İpek, Nedim, Mübadele ve Samsun, Ankara 2000 İskön Tarihçesi, Hamit Matbaası, İstanbul 1932
‘
Soysal, İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamaları İle Birlikte Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, I, Ankara 1983 Türkiye Cumhuriyeti Başvekü let İstatistik Umum Müdürlüğü İstatistik Yıllığı, Ill, Ankara 1930
Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu
•
85