Libri Mjekesia Sportive

Shke nc a Shq ip ta re e sp o rtit so so t d he ne së r

Mjeksia SPO RTI V E

Pë r m bl ed edh h j e au a u t or ë sh

Tiranë 2007 1

Mjeksia S PO RTIV E SPO

Komiteti Komit eti Olimpik Olimpik Kombëta Kombëtarr Shqip hqipttar

Bo ti tim m i temave tema ve të mba mb a jt jtur ura a në “S “Semina eminarri Ko Ko mbë mbëta tarr i Mjekës Mje kësis isë ë Sp o rti tive” ve” o rga ni niz zua uarr nga KO KOKS KSH, H, me me mbë mbës shtetjen e Komit Komitetit etit Oli O limpik mpik Eur Euro o p ian

“MJ MJE EK SIA SPORTIVE IVE” ” Projekt i Komis Ko misionit ionit Mjekësor M jekësor të KO KOKS KSH H Ky botim u realizua nën përkujdesjen e Sekretarit të Përgjithshëm të KOKSH z. Sta Stavri vri Be Be llo

Koorrd ina Koo inato torrë të Bo ti timit mit:: Mire Mire la Str Stra a zimi imirri / Kl Klit ito o n Muç M uç a Reda Red a kt kto o i dhe korr korre e kt kto o i: M ir ire e la Str tra a zimi imirri Shtypur: “albPA “a lbPA PER PER” ” Faqosja: Shkëlqim Amataj

Lek ekttor orët: ët:

Dr.. Muhamet O str Dr treni eni,, Dr Dr.. Alber Albertt Ka rriqi, Pr Prof. of. Dr Dr.. Lluk uka a Heqimi Heqimi,, A so c Pr Pro o f..Dr f..Dr.. Dhimitr Dhimitra a q Pr Prift ifti, i, Dr. Dr. So So ti tirra q Pe Peto, to, Dr.. Isuf Dr Isuf Sa Sa li liç ç a j, Pro Pro f.As f.Aso o c .Dr .Dr.. Keti Ka Ka p ed eda a ni ni,, Dr.. Rob Dr Robe e rt ina ina,, Dr Dr.. Sta tanis nisla las s M a rc ha hal, l, Pro Pr o f.As f.Aso o c .Dr .Dr.. Përpa P ërpa rim Ferunaj, Ferunaj, Pro Pr o f.A f.As so c .Dr .Dr.. Za na C ik ikuli uli,, Dr. Dr. Alt A ltin in Er Erindi

Botimi i këtij libri u mundësua nga Komiteti Olimpik Europian, KOKSH dhe Raiffeisen Bank ©20 2007 07 Komiteti O li limp mpik ik Ko Ko mb mbë ë ta tarr Shq Shqipta iptarr ISBN IS BN 978-99943-998-1-9 978-99943-998-1-9

2

Shke nc a Shq ip ta re e sp o rtit so so t d he ne së r

Pë rm b a jtjtja ja :

Prof. Dr. Alb ert KA RRIQI Shkenca Shqiptare e sportit sot dhe nesër..............................................................................5 Modelimi Mode limi në spor sportin tin e cilësi cilësisë së së lartë lartë...................................................... ...................................................... ................................13

Master Altin ERI ERINDI NDI,, As c. Prof. Dr. Keti KA PEDANI As c. Prof. Dr. Zana CIKUL I, Dr. Dhi m itraq PRIFTI Astma, diabeti, sindromi metabolik, aktiviteti fizik në probleme kronike të shëndetit..........................................................................................22

Master Altin ERI ERINDI NDI,, As c. Prof. Dr. Keti KA PEDANI As c. Pro f. Dr. Zana CIKUL I, Dr. Dr. Rober t ÇINA ÇINA Metodat e Kërkimit Shkencor dhe Përdorimi i Kompjuterit për kryerjen e vlerësimit statistikor statistikor............................................. ............................................. ..........................................39

Dr. Dhim itraq PRIF PRIFTI TI Mineralet.................................................................................................................................46

Dr. Isuf SAL ICAJ Testimi i stërvitjes afatgjatë i zhvillimit atletik të sportistit.................... ...................................66

As . Prof. Dr. Dr. Keti KA PEDANI Plotësimi me kreatinë i dietës ushqimore te sportistët, indika ind ikacio cionet net dhe kuf kufizim izimet.........................................................................................................77 et.........................................................................................................77

Pro f. Dr. Dr. Llu ka HEQIMI Kontrolli Kontro lli dop doping ing......................................... ......................................... ............................................... ................................89 Doping quiz.............................................................................................................................93 Sindroma e mbipërdorimit. Over use syndrome. Parandalimi i dëmeve në sportin sportin e fëmijëve................................................................. ..........96 Pubalgji................... Pubalg ji....................................... ........................................ ........................................ ........................................ ........................................ ................................10 ............104 4

Dr. Muh amed OSTRENI “Anemia sportive”.................................................................................................................108 Dhimbja anteriore e gjurit.................................................. gjurit.................................................. ....................................................123 Klasifikimi i traumave kronike të gjurit të sportistit................................................................134 Qëllimet e mjeksisë sportive në Europë.................................................................................137 Europë.................................................................................137 Tendinopa endinopatia tia patelare (JUMPER’S KNEE)................................. ..........................................140 Traumat në volejboll dhe ndihma e parë ndaj tyre. Parandalimi Paranda limi dhe rehabilitim rehabilitimi.......................................... i....................................................................................... .........................................................148 ............148

3

Mjeksia SPO RTIV E

Pro f. As c. D r. Pë rp arim FERUN A J Pliometria, si mjet parandalues dhe rehabilitues ndaj dëmtimeve..............................................156

Dr. Rob ert ÇINA Vdekjet e papritura tek atletët................................................................................... ...............162 Sistemi kardiovaskular kundërindikimet në aktivitetet sportive dhe stërvitje..............................................................................................................170 Modifikimet e sistemit kardiovaskular në sport.........................................................................186

Dr. Soti raq PETRO Identifikimi dhe trajnimi i fëmijëve në sport...............................................................................194

Dr. Stanislas March al Podologjia e sportit.................................................................................................................198

Asc . Prof. Dr. Zana CIKUL I Asc . Prof. Dr. Keti KA PEDANI Master Altin ERINDI Rritja, zhvillimi dhe aktiviteti motorrik i fëmijës.........................................................................208

4

Shke nc a Shq ip ta re e sp o rtit so t d he ne së r

Shkenca Shqiptare e sportit sot dhe nesër Prof.Dr. Albert KARRIQI

Hyrje Me kalimin e kohës, gjatë njohjes së eksperiencave të përparuara, si pasojë e vrojtimit, hulumtimit dhe studimit të këtyre eksperiencave është arritur në përfundimin se krijimi i të përparuarës në sport është kompleksiteti dhe bashkërendimi i një sërë zgjidhjesh duke filluar me organizimin dhe përfunduar tek vlera gjithpërfshirëse e të mirës. Kjo tashmë nuk është një dogmë, por proces i tërë zhvillimor e progresiv. Njëherësh, gjatë hulumtimit të mëtejshëm të botimeve shkencore, të bashkëbisedimeve dhe prononcimeve në median e shkruar e elektronike konstatojmë sentence të tilla si; talenti sportiv gjëndet kudo, rezultatet sportive përftohen nga analiza me shkakësi lineare, rëndësi të dorës së parë ka pikasja e biznesmenëve të zotë për të drejtuar e menaxhuar federatat dhe klubet sportive etj. Në këto raste, por dhe të tjera, fillojnë e dalin një sasi e plotë dogmash. Gjatë çdo analize dhe kritike ne duhet të bëjmë kujdes, pasi këto dogma, në kushtet e sotme sjellin dëm të ndjeshëm, ndoshta të pariparueshëm. Të mendosh e aksiomosh konformë arritjeve më të përparuara të kohës është jo vetëm detyrim intelektual, por dhe kërkesë e zhvillimit dhe progresit. Pra, sot është koha që intelektualët e sportit të ndërgjegjësohen plotësisht mbi parimet e reja të të menduarit, që rrjedhin nga përvoja jonë dhe hulumtimi i vazhdueshëm e i detajuar. Këto parime shprehen me këto fjalë: · Gjithçka ndryshon, është në lëvizje të vazhdueshme. · Gjithçka është e ndërlikuar. · Gjithçka ekziston dhe në të kundërtën e vet. · Sasia shndërrohet në cilësi dhe anasjelltas. · Kalimi i të menduarit nga shkakor linear në të menduarin shkakor të ndërthurur. shtë koha që elita e sportit duhet të prezantojë koncepte dhe metodologji pune të një realiteti të ri. Ky realitet synon të gjejë rrugë, mjete dhe metoda efikase për kapërcimin e niveleve të deritanishme. Për këtë do të përdorja formulimin:

5

Mjeksia SPO RTIV E

“Përgjithësisht jemi në stadin e njohjes së dukurive, pasi ato kanë disa lloj strukturash dhe se këto struktura janë pjesërisht të njohëshme. Ne duhet të punojmë e veprojmë duke u nisur nga plotësimi i njohurive dhe vendosja e përcaktorëve me anë të hipotezave”.

Metodik a e referatit Informacion shoqërues. Në dekatat e fundit është vënë re një zgjerim i aplikimeve të principeve shkencore sportive dhe të metodologjisë. Kjo është shoqëruar me njohjen më të mirë të shkencës në tërësi dhe këshillimit shkencor sportiv në veçanti. Njëkohësisht si një disiplinë akademike ashtu dhe si një fushë e vlefshme e praktikës profesionale sporti në përgjithësi rezaton shumë disiplinë hulumtimore, duke mbajtur larg euforizmave emocionale dhe fantazuve e çastit, të cilat kanë qenë dhe janë, në shumë raste vendosëse deri në legjislacionin dhe aktet nënligjore të sportit. Pra, zhvillimet në praktikën sportive janë të tilla ku shumë sportistë cilësorë kërkojnë mbështetje shkencore dhe janë të gatshëm të sakrifikojnë vetëm e vetëm që të rriten rezultatet e tyre sportive. Kjo mbështetje duhet të jetë e tillë që të mos cënojë eksperiencën e përftuar, por të rrisë bashkëpunimin me qëllim që të gjënden rezervat për arritje më cilësore në të ardhmen. Ky bashkëpunim bëhet më i domosdoshëm kur dalin probleme të tilla si; zgjedhja dhe përzgjedhja e elementit cilësor, stërvitja me ngarkesa të madhësive të ndryshme, parandalimi i traumave dhe shumë të tjera, të cilat kërkojnë zgjidhje më të avancuara në shekullin e ri. y referat është i dyti i këtij lloji pas atij të strategjisë për Informacion i veçantë.K zhvillimin e sportit cilësor. Të dy këto referime do të bëjnë të mundur që të rritet kërkesa për të ndërmarrë nisma në drejtim të bashkëpunimit ndërinstitucional kryesisht midis sistemeve akademike dhe shkencore të sportit nga njëra anë dhe institucioneve vendimarrëse organizative dhe ekzekutive nga ana tjetër. Kjo bëhet më evidente edhe për faktin se në vendin tonë ende nuk është ndërmarrë asnjë nismë ku të ceken çështje të përgjithshme dhe të veçanta, nisëm kjo që është e lidhur me reformimin e sportit. Kujtojmë me këtë rast se përfundimet e studimeve dhe referimeve të strategjive kombëtare për sportin nuk janë marrë ende në shqytim dhe nuk janë vënë në jetë. Për bërë më të prekshëm këtë referat duhet të sqarojmë termat që kanë të bëjnë me Sistemini Sportiv Kombëtar, i cili merr kuptim vetëm pasi të qartësohen pyetje të tilla si; ç’është strategjia dhe çfarë kuptojmë me këtë fjalë? Dhe tjetra ç’është institucionalizimi dhe ku duhet të synojë reformimi? Të dy këto pyetje kanë marrë përgjigje në punimet e mëparshme, një prej të cilave është “strategjia për zhvillimin e sportit kompetitiv”. Pra, çështja nuk është vetëm tek synimi për të reformuar veçanërisht institucionet sportive, por dhe tek renditja e saktë e problematikave që duhen zgjidhur.

6


Syn im e t e re fe ra tit.

· Nëpërmjet njohurive që tashme kemi kërkohet të prezantohen çështje të tilla që kanë të bëjnë me organizimin dhe funksionimin e sportit në tërësi. · Synimi i dytë ka të bëjë me reformimin e shkencës sportive dhe kushtet që nevojiten për rritjen e rolit të saj në arritjen e rezultateve të larta sportive.

Zhvillim i i referatit Këtë referat do ta ndajmë në dy pjesë, të cilat janë renditur në synimet e këtij referati. ë shtja e p a rë.

është mendimi sportive? ështja e parë që duhet trajtuar është kategorizimi i të menduarit, pasi vetëm kështu mund të arrijmë të ndërhyjmë më pas në çështje të tilla siç është ndarja e hulumtimit me aksionin apo veprimin, të cilat tashmë janë në rend të ditës në të gjithë mjediset sportive europiane. E nisim me përkufizimin e termit “ Mendim” Pra, mendimi në tërësi i formuar që nga lindja është një zhvillim dhe funksionim i brendëshëm, aktiv e pasiv i përfytyrimeve, ideve, nocioneve,ndijimeve, dëshirave, prirjeve, kujtimeve që ka për qëllim të arrijë objektivat e nevojshme për të administruar jetën dhe gjëndjen e çdokohëshme. Në këtë mendim bashkëveprojnë format e të menduarit, që fitohen gjatë evoluimit biologjik dhe që janë, si të thuash, përvoja elitare dhe eksperienca individuale. Pra, ne duhet të dallojmë metodat e lindura të të menduarit nga ato të fituara nga eksperienca. Në mjediset elitare sportive, të menduarit me shkakësi lineare nuk mjafton, pasi realiteti nuk zhvillohet me shkakësi lineare, por në mënyrë shumë të ndërlikuar. Mendimi me shkakësi lineare është pronë e gjithsecilit, ndërsa kali në të menduarin me shkakësi të ndërthurur është pronë e të diturve dhe mjediseve elitare sportive. Ky përcaktim shkakton ndarjen midis mjedisit spordashës me atë të elitës sportive. Konkluzioni: Mendimi sportiv është bazuar mbi format tona të lindura të përfytyrimit dhe të mendimit. Rregullat e tij janë të parashtruara në shkencën e Logjikës Formale. Pra, mendimi i bën të ndërgjegjëshme dhe të bazuar të gjitha nismat tona, qofshin këto në drejtim të pikasje, ashtu dhe në atë të mbarëvajtjes. Për të vazhduar më tej kërkohet të ndalemi shkurtimisht në termin “Dije”.P ra, çështë dija? Në kuptim e ngushtë të fjalës, pra dija që mishërohet në ide elitare kanë të bëjnë me objektet. Në shikim të parë kjo mund të duket krejt e natyrshme, sepse realiteti

7

Mjeksia SPO RTIV E

i vërtetë duhet të përbëhet nga objektet, Por duhet thënë se, objekti është një formë e veçantë e qenësisë dhe qenësia objektive nuk është qenie në vetvete. Atëhere, çështë objekti? Duke e thjeshtësuar së tepërmi këtë analizë mund të themi se, objekti është një njësi që ekziston në hapësirë dhe kohë, karakterizohet nga tipare të tilla si, uniteti dhe shumëfishi analitik dhe e ka burimin te disa faktorë me pasoja të caktuara. Për nga vetë thelbi i tij, vendodhja e objektit në hapësirë dhe kohë, si dhe karakteri i tij i përgjithshëm në lidhje me objektet e tjera mund të përcaktohet në bazë të arsyetimit. Por, a s’mund të themi se kjo është më tepër e vërtetë për vetë qenësinë se sa thjeshtë për qënien objective? Sipas meje jo. Vendodhja dhe natyra e objektit mund të përcaktohen në bazë të arsyetimit, jo sepse qëllon që ai të ketë tipare që u përgjigjen koncepteve të tilla si uniteti dhe shumëfishimi, si dhe shkaku dhe pasoja, në bazë të të cilave formohet dhe mendimi ynë.. Kjo ndodh sepse objekti krijohet dhe vishet nga ne vetë. Qenësia në vetvete nuk sjell gjë tjetër veçse një kaos ndjesish. Dhe po qe se do të krijojmë një përvojë koherente duhet që këto ndjesi t’i organizojmë. Kjo mund të arrihet me anë të hapësirës dhe kohës, si dhe koncepteve të tilla si shkaku dhe pasoja. Vendndodhja dhe natyra e objektit mund të përcaktohen sepse i tillë është thelbi i tij. Objekti është një vegël intelektuale dhe jo një send në vetvete, ai nuk mund të ekzistojë jashtë mendjes njerëzore. Kjo nuk do të thotë se ne krijojmë vetëm objekte që na pëlqen. Njohja është një proces që përcaktohet nga procese të tilla të lindura të mendjes njerëzore. Vullneti dhe frymëzimi vetjak nuk luajnë kurfarë roli, sepse objektet që mund të kem unë në kokë nuk janë detyrimisht po ata objekte që ka parasysh gjithsecili. Kjo do të thotë se jo gjithkush mund e duhet të marrë përsipër të realizojë zgjidhje të pjesëshme dhe tërësore., duke u bazuar në tematikat qëndrore, të cilat janë të lidhura me qëndrën e objektit. Pra, sa më konfuze të jenë alternativat, aq më të pakuptimta dhe ngatrestare bëhen zgjidhjet. Paraqitja e mësipërme e konceptit dije do të na çlirojë jo vetëm nga keqkuptimet, por dhe nga dija e përgjysmuar, të cilat janë të kudondodhura dhe ngahera mbrohen me kokëfortësi. Por ç’është kokëfortësia? Në një koncept të përgjithshëm mund ta paraqesim si diçka që ekziston jashtë arsyjes. Në një aspekt të veçantë mund të konkludojmë se kokëfortësi mund të quajmë, tërësinë e veprimeve që plazmohen duke mos marrë parasysh arsyjen të bazuar në argumenta. Kalimi nga mendimi shkakor linear në atë shkakor të ndërthurur është rruga e vetme për kapërcimin e cilësorit kokëfortësi. Po cila është baza filozofike e ekzistencës së këtij termi? Që për hir të së vërtetës duhet thënë se është mjaft i besdishëm dhe ngatërrestar në mjediset tona sportive. Pra, baza filozofike është Barazitizmi cinik, të cilin ende nuk po e largojmë qoftë edhe në bashkëbisedimet shkencore – akademike. Të tolerosh pseudoargumentat në bisedat e nivelit të lartë do të thotë t’i hapësh rrugë padijes dhe padija mbart me vete kokëfortësinë. Këmbëngulja

8


dhe kokëfortësia janë dy terma të ndryshme, të cilat mbarten nga individë me kërkesa e synime krejtësisht të ndryshme dhe jo principjale midis tyre. Kjo do të thotë se këmbëngulja është pronë e njerëzve të ditur, kurse kokëfortësia mbartet nga pseudointelektualë, të cilët janë të shumtë midis nesh dhe për këtë arsyje rezatojnë ekzistencë dhe domosdoshmë qenësie. Këto trajtesa shërbejnë për një përvijim të përgjithshëm të zhvillimit të mendimit të kohës sonë. Njëherësh, duke venë në dyshim faktin se e vërteta dhe e drejta janë të paarritëshme nga padija, të cilat, në rastin më të mirë, duhet të renditen në radhë dhe jo në rrjesht. Kjo do të thotë se padija mund të arrijë tek e vërteta dhe e drejta vetëm rastësisht. Kjo pikëpamje është kurorëzuar me disa koncepte shumë të përpunuara dhe të konkretizuara në Doktrinën e Progresit . Konkluzionet kryesore të kësaj doktrine janë kryesisht tre: 1. Kudo dhe kurdoherë mund të arrihet e dëshiruara dhe zhvillimorja, por më parë duhet të trajtohet, konsolidohet dhe zotërohet tërësisht termi Meritokraci. 2. Ideja e njësimit të pushtetit me dijet shkencore mund të ketë edhe të meta, por të paktën është fisnike dhe tërheqëse. Ajo shpreh atë ndjenjë të pandryshueshme që ekziston për rendin statutor. S’ka më keq se t’i nënshtrohesh vullnetit të verbër dhe egoist të një të paafti, që qëndron i zvarritur pas gjetjeve të tilla që janë nominuar si Bihejviorizëm dhe Dekonstruksionizëm. 3. Kompetencat dhe decentralizimi i tyre, të cilat realizojnë kompromisin e kërkuar dhe specifikojnë e i japin kuptim debatit zhvillimor. Konkluzionet e kësaj doktrine kanë të bëjnë me dijet shkencore, të cilat janë të paarritshme nga shumica dhe këto dije shpeshherë përcaktojnë personalitetin e atij që i zotëron. Fakt që këtë doktrinë, pa e njohur dhe si rezultat i reminishencave të së shkuarës, e kundërshtojnë mjaft specialistë të sportit, tregon se kjo ndërmarrje është dhe do të jetë një mision shumë i vështirë, të cilin mund e duhet ta zgjidhë vetëm elita e sportit, e cila ende nuk po kuptohet e mbështetet ashtu siç duhet veçanërisht nga drejtuesit kryesor të sportit. Sigurisht që shumë specialistë mendojnë se po punojnë me norma e kritere të përparuara. ështja është se këta specialistë dhe sidomos trajnerë po punojnë pa evidenca, plane e programe stërvitore duke mos ndikuar pozitivisht edhe tek specialistët e rinj, të cilët duhet pranuar se kanë boshllëqe deri të pariparueshme. ë shtja e d y të .

Kjo çështje është e lidhur me reformimin e shkencës sportive, e cila është fillesa e

9

Mjeksia SPO RTIV E

çdo nisme për konkretizimin e termit Meritokraci. Një numër institucionesh politiko-ekzekutive europiano-perendimore kanë theksuar se pa reformimin dhe rritjen e rolit të institucioneve shkencore në vendet postkomuniste do të jetë mjaft e vështirë sigurimi i sistemit të reformave institucionale dhe ekonomikoshoqërore. Pra, mendimi progresiv e ka fillesën në hulumtimin shkencor dhe në fushën e sportit këtë rol e ka QKS. Kjo është arsyeja që vetë punonjësit e kërkimor shkencor këmbëngulin në rivlerësimin e kësaj qendre, jo vetëm në planin institucional, por dhe në aspektin e përmbatjes. Kjo do të thotë se, secila federatë sportive kërkohet ta shikojë QKS si institucionin e vetëm të hulumtimit, të metodologjisë dhe kualifikimit, e cila kryen vetë dhe në bashkëpunim këto detyra dhe të tjera që kanë të bëjnë me elitarizmin sportiv. Po çfarë ka bërë deri më sot dhe çfarë duhet të bëjë edhe në të ardhmen QKS për mirëfunksinimin e shkencës dhe metodologjisë sportive? Pra, QKS është munduar të zgjidhë çështje të tilla që kanë të bëjnë me studimet sportive me synim nga ata të stërvitjes sportive, për sportin cilësor dhe atë për të gjithë, me qëllim që të realizohet me efikasitet këshillimi shkencor sportiv. Njëherësh, synim serioz ka qenë edhe përgatitja e manualeve dhe formularëve për kualifikimin e speciaalistëve të sportit në tërësi dhe ai i trajnerëve në veçanti. Ndërkohë, përpjekje serioze janë bërë dhe për ekzaminimet mjeksore dhe studimet shkencore për këto çështje e të tjera. Botimi më serioz i QKS ka qenë dhe është buletini “Studime Sportive”, por dhe buletine të tjera veçanërisht në ndihmë të trajnerëve dhe metodistëve të sportit. Rezultojnë të jenë programuar këto problematika, të cilat janë synuar të mbulohen nga QKS: 1. Shkenca e stërvitjes. 2. Shkencat sportive. 3. Fiziologjia ushtrimore. 4. Shkencat sociale. 5. Parandalimi dhe reabilitimi mjekësor i sportistëve.

Nuk janë realizuar punime të tilla si: të biomekanikësa, të kineziologjisë dhe aplikimeve kompjuterike. Pra, janë të renditura 5 drejtimet në makro të punës së një institucioni shkencor sportiv. Këto drejtime të punës duhet të qëndrojnë të bashkohen, ndërsa gjërësia e zgjidhjeve duhet të jetë në vartësi dhe perspektivën që pushteti ekzekutiv në bashkëpunim me KOKSH-in kërkon në perspektivë. Në rast se kërkohet që institucioni shkencor sportiv të mbulojë detyrat e mësipërme në nivelet e kërkuara është e domosdoshme që të ristrukturohet QKS dhe të madhësohet ajo në nivelet e shteteve të tilla që janë të përafërta me Shqipërinë.

10


Reformimi duhet të jetë i tillë, i cili të ndihmojë si për të kuptuar e zgjidhur aspekte të përgjithshme dhe të veçanta të reformit të shkencës sportive, ashtu dhe atë të metodologjisë stërvitore dhe kualifikimit të specialistëve të sportit. Pra, ky propozim përmban dhe është i trajtuar sipas modelit europian, i cili synon vënien e sportit në rend të ditës. Kjo do të thotë se, shkenca sportive si pikënisje dhe metodologjia dhe kualifikimi si mbarëvajtje janë pararendëset e edukacionit sportiv të njerëzve sidomos atyre të rinj. Ndërkohë, ky propozim, që i është bërë edhe pushtetit ekzekut, përmban dhe detajon katër drejtime kryesore, që kanë për mision : Drejtimi i parë është eksperimentimi dhe studimi shkencor sportiv, të cilat kërkojnë një angazhim mjaft serioz për realizimin e këtij objektivi. Ky department duhet të luajë edhe rolin e koordinatorit për të realizuar kualifikimin e specialistëve të sportit. Drejtimi i dytë është ai i studimit të stërvitjes sportive, të cilat janë të lidhura dhe me modelimet. Po kështu, testimet në terren dhe në laboratore janë pjesa më esenciale e këtij drejtimi. Lidhjen dhe bashkërendimin midis trajningut me shkencën sportive e bën më së pari pikërisht ky drejtim. Drejtimi i tretë është ai i mjekësisë parandaluese dhe reabilituese të sportistëve, drejtim ky që merr një rëndësi të madhe, veçanërisht kur kemi të bëjmë me sportin e cilësisë së lartë. Përfundimi: Të tre këto drejtime kërkojnë ndërtimin e departamenteve funksionale, ku në qendër të vemëndjes është harmonizimi dhe bashkërendimi i punëve midis tyre. Po kështu, duhet theksuar se në këtë përmbajtje janë të ndërtuara edhe institucionet e tjera europiane të hulumtimit sportiv. Pra, edhe tradita jonë e punës duhet të synojë dhe të ketë për objektiv pikërisht këtë eksperiencë dhe pikërisht tek kjo eksperiencë ne duhet të gjejmë vetveten.

Pra, QKS në bashkëpunim me pushtetin ekzekutiv dhe KOKSH e federatat mund e duhet të zgjidhë: 1. Planizimin dhe programimin e stërvitjes sportive. 2. Normimin e ngarkesave konformë prirjeve, seksit dhe veçorive individuale të sportistëve. 3. Modelimin cilësor dhe sasior të sportistëve dhe ekipeve sportive. 4. Gjetjen e rrugëve, mjeteve dhe metodave efikase për përgatitjen dhe zhvillimin e cilësive fizike, konformë moshës, seksit dhe sportit të preferuar.

11

Mjeksia SPO RTIV E

Këto cilësi janë : a) Cilësinë e shpejtësisë. b) Cilësinë e qëndrueshmërisë laktacide. c) Cilësinë e qëndrueshmërisë aerobike. d) Cilësinë e forcës dhe fuqisë. e) Aspekte të përgjithshme dhe të veçanta të fitnesit. 5. Zgjedhjen dhe përzgjedhjen e talenteve. Përveç trajtesës së mësipërme QKS ka për mision dhe vënien në jetë të dijeve të përftuar, të cilat plazmohen nëpërmjet: 6. Kurseve të kualifikimit për sporte dhe disiplina të ndryshme sportive. 7. Sesioneve e simpoziumeve shkencore, rajonale, kombëtare dhe ndërkombëtare. 8. Seminareve e bashkëbisedimeve për çështje të stërvitjes sportive dhe me gjërë etj. QKS ka për detyrë hulumtimin në shkenca të tilla si: 1. Petagogjia sportive 2. Psikologjia sportive. 3. Mjekësia sportive. 4. Studimeve biomekanike e kinoanalizuese. 5. Studime të historisë dhe perspektivës së sportit kombëtar dhe rajonal etj. Konkluzioni i përgjithshëm: QKS ka për mision jo vetëm të kryejë studime për të ndihmuar e përkrahur reformimin e institucioneve shtetërore dhe joshtetërore të sportit, për të cilin po diskutojmë, por dhe të kryejë me kompetencë profesionale të gjithë detyrat e më sipërme, pasi vëtëm në këtë mënyrë do të luajë rolin e elitarizmit sportiv duke u bërë streha e të përparuarës dhe zhvillimores në lëvizjen sportive në tërësi dhe asaj cilësore në veçanti. Barazitizmi cinik është dhe duhet të jetë “armiku” i QKS, i cili të merr frymën dhe nuk e lejon të përparuarën të videntohet dhe thotë me forcë fjalën e saj. Meritokraci apo barazitizëm kjo është dilema që ne duhet të zgjidhim.

12

M o d e lim i n ësp o rtin e c ilë sisësëla rtë

Modelimi në sportin e cilësisë së lartë Prof. Dr. Albert KARRIQI

Hyrje Punimi “Modelimi në sportin e cilësisë së lartë” e merr nismën pas diskutimeve të shumta të realizuara me specialistë të ndryshëm, në leksionet dhe në seminaret e ndryshme të organizuara nga QKS gjatë këtyre 10 viteve. E rëndësishme është të theksojmë se të kuptuarit, sipas një koncepti të ri, është ende jo i plotë dhe se këtu e ka pikënisjen reformimi si koncept dhe si aksiomë realizuese, me qëllim që të garantojnë ecuri sipas arritjeve më të përparuara të kohës. Thënie të tilla si: “Loja është kriteri i vetëm për vlerësimin e talenteve në sport”, “teknika e sportistëve vlerësohet me anë të vëzhgimit”, “në futboll veçanërisht nuk luan ai që ka tregues më të mirë, por tjetri që ka eksperiencë”, evidentimi dhe planifikimi sportive është mbarëvajtje e vjetëruar” etj. Kanë zënë vend në mjediset tona, le të themi, edhe elitare sportive. Këto, në kuptimin filozofik, janë dogma pa mbështetje ideologjike dhe sit ë tilla po sjellin dëme të mëdha, jo vetëm tek ata që i mbartin, por dhe te të tjerë të rinj në moshë. Në rast se do të përfshihemi në ndonjë debat, me personalitete të moshës së trete, me tematike, “modelimi në sportin e cilësisë së lartë”, do të ndeshemi me konfuzion dhe në disa raste me citime të paqarta dhe nervoze. Shumica e tyre thekson se pavarësisht gjetjeve të reja e kaluara në sport ka patur evidentim dhe mbarëvajtje pune cilësisht më të lartë se sot. Kjo përgjigje jepet vetëm e vetëm për të mbuluar padijen në çështje të tilla që kanë të bëjnë me modelimin në sport dhe jo për të ndikuar pozitivisht për progresin. Gjetja e sistemit të kaluar:”kriteri i së vërtetës është praktika” duhet hedhur tutje, pasi është dogmë pa asnjë bazament logjik. Për këtë çështje kemi folur në punimin e kaluar. Ndërkohë, problemi i krijimit të modelit mbështetet në studimin e garave dhe ndeshjeve, direkt dhe indirekt, që nënkupton njohjen më të plotë të individit dhe ekipit që drejtojmë dhe njohjen e mjaftueshme të individëve dhe ekipeve të tjera që konkurojmë, apo që kemi synime për t’u përafërsuar. ështja qëndron në atë që vetëm pasi të kemi depërtuar, me anë të metodave shkencore, në këtë

13

Mjeksia SPO RTIV E

fenomen të komplikuar, mbasi të kemi zbuluar variablet esenciale, pasi të kemi përcaktuar diapazonin e variabilitetit të lejuar dhe të kemi njohur veçoritë e kompesimit reciprok, atëhere mund të zbulojmë ligjishmëritë e arritjes së suksesit, duke i pasqyruar këto në formën e modelit të garës, apo ndeshjes, të cilat janë pikënisje e modelimit të mëtejshëm të sportistëve. Për realizimin e një metodologjie të tillë pune na vijnë në ndihmë katër teori progresive: 1. Teoria e veprimit. 2. Teoria e konceptimit të filozofisë së veprimit. 3. Teoria e sistemeve funksionale. 4. Teoria e uniteteve të aftësive dhe treguesve teknik, fizik, funksional, të orientimit dhe psikologjik. Ob jekti i p unim it.

Janë marrë në konsideratë simpoziumet e organizuara pas Lojrave Olimpike “Athina 2004”. Njëherësh janë shfrytëzuar disa burime të literaturës, të cilat cekin pikëpamje të tilla siç janë modelimet në tërësi. Punimi është konceptuar për t’u trajtuar si dukuri dhe vlerë gjithëpërfshirëse, që më pas konkretizohet me konkluzione të përgjithshme e më pas specifike. Kjo do të thotë se L.O., kampionatet botërore dhe kampionatet europiane ndihmojnë jo vetëm për vlerësimin e sportistëve dhe drejtuesve të tyre, por shërbejnë edhe për këmbim mendimesh e përvoje, me qëllim që të përcaktohen përveç të tjerave dhe tempet e rritjes së rezultateve dhe gjetjet e reja për këto tempe. Pikërisht, për këtë arsyje ndërmorëm këtë punim me mjaft vlerë për organizimin dhe drejtimin me kompetencë profesionale të një ekipi sportive. Synimet kryesore të punimit janë: · Nëpërmjet një punë mjaft të gjërë studimore të arrihet të kuptohet modelimi si koncept në tërësi. · Të specifikohet modeli cilësor dhe sasior si zanafillë e një pune shkencore e me pasion. · Moduli i lojës si koncept dhe dukuri. · Për të arritur në përfundime të sakta kemi përdorur analizën regresive me qëllim që të realizohet së paku të menduarit shkakor linear, për arritje më cilësore në të ardhmen. M o d e lim i si k o n c e p t.

Sot, gjithnjë e më shumë po flitet për parimin e gjashtë të dialektikës, i cili na udhëzon se duhet kaluar nga të menduarit me shkakësi lineare në atë me

14


shkakësi të ndërthurur, për të cilin duhet thënë se pak njihet në mjediset tona elitare të sportit. Efektivisht, intelekti me mjeshtërinë e vet të lindur, kategoritë e të menduarit për realitetin vërtetohen pavarësisht nga përvoja vetjake. Nga ana tjetër, këto kategori dhe të gjitha strukturat e të menduarit dhe të vepruarit janë kushti i vetëm për të grumbulluar përvojë pozitive. Por, kryesisht për këtë ne nuk arrijmë të vlerësojmë dhe kuptojmë se intelekti punon me mjetë ndihmëse dhe se pikërisht këtu duhet mbështetur për t’u ndarë nga rrugët, mjetet dhe metodat e së shkuarës, të cilat kanë zenë rrënjë të thella në ndërgjegjen tonë, pjesërisht nga padija dhe pjesërisht nga këmbëngulja për të vërtetuar të kundërtën. Kjo e dyta është me mjaft pasoja, sepse përgjithësisht realizohet nga specialistë më arritje pozitive në të shkuarën. Ndërkohë, duhet theksuar se një pjesë e madhe e dijeve tona mbi realitetin sportive ka karakter hipotetik. Përsërtisim, me këtë rast, formulimin e Realizmit Hipotetik: Ne e marrim me mend se ekziston bota reale, se ajo ka disa lloje strukturash dhe se këto struktura janë së paku pjesërisht të njohëshme. Për këtë arsyje ne hulumtojmë e studiojmë për të arritur në rezultate të prekëshme me anë të këtyre hipotezave. Bëmë këtë parantesë, sepse e shikojmë mjaft të domosdoshme kuptimin e kësaj teze, e cila gjithmonë e më tepër po trajtohet si fillesa e kuptimit të çdo trajtese konceptuale sportive. Pra, vetëm nëpërmjet këtyre njohurive mund e duhet të arrijmë në evidentimin e modeleve të atilla që të bëjnë të mundur ballafaqimin me të përparuarën e kohës. Theksojmë këtë dëshirë, pasi shikojmë se në mjediset tona të trajningut ka mjaft paqartësi dhe konkluzionet jepen vetëm me aftësinë pamore dhe në shumë rast të paragjykuara. Kjo do kuptuar në këtë mënyrë; vlerat dhe aftësitë nuk përftohen nga matjet multidimensionale. Metodat e vlerësimit të deritanishme, veçanërisht këtyre 10 viteve të fundit, njihen si empirike të cunguara. Për këtë arsye, specialistët tanë të terrenit mund të etiketohen, në të shumtën e rasteve, si spektatorë të kualifikuar dhe se si të tillë sjellin dëme të konsiderueshme. F.Dick thotë; “Në se punon pa patur të dhëna të mjaftueshme treguesish mund të quhesh i pakualifikuar, por kur konkludon pa to, atëhere sjell dëm dhe si i tillë prezanton përçmim për të mirën”. Për të analizuar modelimin si concept mund të udhëhiqemi nga ekuacionet lineare. Pra, mund të themi se rendimenti i lojës apo garës varet nga disa faktorë dhe këto faktorë mund të parashtrohen: Rendimenti (Re) është i barabartë me numurin e faktorëve që duhen analizuar, që në formë ekuacionale mund të paraqitet : Re = X1 + X2 + X3 + X4 + Xn Në një rast të përgjithshëm, siç është rendimenti i një ekipi, mund të rendisim

15

Mjeksia SPO RTIV E

disa faktorë. Faktori i parë është trajneri, i cili duhet të udhëhiqet nga filozofia e realizmit hipotetik dhe të ndërvaret nga analiza e treguesve, me qëllim që të dali në konkluzione të qenësishme. Në se trajneri punon pa parametra të tillë, atëhere bashkëpunimi trajner-sportist-specialistë në ekip do të vendoset me mjete e metoda jo qytetare dhe si e tillë formalitetet dhe keqkuptimet do të ishin prezen në çdo rast. Për sa më sipër është e domosdoshme që trajnerët duhet të njohin deri në detaje: · Realizmin dhe mendimin sportiv si bazament logjik për drejtimin dhe administrimin tekniko-profesional të një ekipi sportive. · Tërësinë e marrëdhënieve të uniteteve të treguesve dhe aftësive teknike, fizike,morfo-funksionale,psiko-sociale,të mjedisit etj. · Të njohi teknikat analitike kino-analizuese dhe të dijë të dali në përfundime të sakta në drejtim të rendimentit të garës apo lojës, të cilat janë të dhënat kryesore për realizimin e normimeve specifike të ngarkesave dhe vlerësimit të sportistëve. Këto tematika janë kryesoret nga ku dhe del vlerësimi i trajnerëve. Po pse trajnerët tanë nuk kanë njohuri për të tilla trajtesa? Përgjigjia duhet të dali pas bashkëbisedimeve më të gjëra se këto lektime, qofshin dhe të këtij rangu, siç jemi sot. Mendimi im është dhe konvergon me konkluzionet e Lajpsigut, seminarit për përmirësimin e proçedurave tekniko-gjykuese të trajnerëve. Pra, në se lektimi dhe ekzaminimi i specialistëve të sportit bëhet në rrugë rutinë dhe pa bazament konceptual, atëhere do të krijonim mjedise konfuze dhe progresi nuk do të vinte. Për të vazhduar më tej mund të them se, disa federata marrin nisma të gabuara, duke mveshur specialistët e terrenit me staturën e lektorit, staturë kjo që po sjell dëme të mëdha dhe që nuk garantojnë ecuri bashkëkohore. Sllogani “praktika është kriter i së vërtetës” e ka përfunduar misionin e saj me rrëzimin e sistemit të kaluar. Faktori i dytë janë sportistët . Analiza regressive e treguesve dhe aftësive për përballimin e ngarkesave është e dhëna kryesore për arritjen e një konluzioni kuptimplotë, i cili mund të na pajisë me njohuri edhe për tempet e rritjes së sportistëve, tempe këto, që në të shumtën e rasteve janë përcaktuese për pikasjen e talenteve në sport. Për të bërë sa më të prekshme tempet e rritjes së sportistëve duhet të udhëhiqemi nga treguesit dhe aftësitë, që nënkupton hartimin e modeleve sasiore dhe cilësore Për të kuptuar më qartë paraqitjen e mësipërme do të japim disa modele cilësore të tri sporteve.

16


Atletika. Nr.

TREGUESIT

100m. M

1500m. M

F

F

Së gjati M

F

1.

Rezultati sportive

10.30

11.50

3:45,0

4:10,0

7.90

6.50

2.

Sh.max. m/sek. Sh.mesatare m/sek. Koef. i shpejtësisë

11.17 9.71 1.15

10.00 8.70 1.15

10.00 6.67 1.52

9.10 6.00 1.05

10.53 10.0 1.05

9.76 9.09 1.07

3.

Dënd. e hapave h/sek Koef. madh. hapit

+ 4.37 1.24

+4.41 1.20

-3.52 +1.10

-3.52 +1.07

+4.05 +2.25

+4.1 +2.2

4.

Shpejtësia mesatare. Mbi distancën m/sek. Nën distancën m/sek.

6.34 7.02

5.70 6.31

---

---

---

---

5.

3 hapsh nga vendi m. 10 hapsh nga vendi m.

+9.20 +33.5

+8.00 +29.0

-+29.0

+5.70 +25.0

10.00 +36.0

8.40 +30

6.

Muskulimi. Kuadriceps femuri P.T.=pasha trupore Biceps femuri Etj.

12 X 0.7 50%

12 X 0.6 50%

30 X 0.5 50%

30 X 0.4 50%

12 X 0.75 50%

12 X 0.7 50%

7.

Modeli cilësor në garat e 100m, 150mdhe kërcimi së gjati. (Tabela nr.1)

BASKETBALL

Nr.

T R E G U E S I T

Pozicioni 2

Pozicioni 5

1. 2.

Shtatlartësia . Raporti peshë-lartësi

190 – 205 cm. 405-500 g/cm.

3.

UNITETET Shpejtësi–fitnes i shkurtër Shpejtësi –teknikë

46 – 48% 92 – 96%

43 – 45% 88 – 92%

Elastiçiteti (% të Lartësisë Trupore)

30 – 40%

25 – 35%

4.

5.

6.

Forca muskulare. Katërkrerësh i kofshës Dykrerësh i kofshës Forca shtrirë Muskujt e barkut Muskujt e shpinës Etj.

+ 205 cm. 550 – 650 g/cm.

Pesha caktohet në % të forcës maksimale. 65 – 70 % 50% e K. të kofshës. + 100% e peshës trupore. 10 – 12 x 20 – 25% të P. trupore. 10 – 12 x 20 – 25% të P. trupore.

17 Modeli cilësor i numurave 2 dhe 5 (Tabela nr.2)

Mjeksia SPO RTIV E

Shënim: Në tabelën e mësipërme janë dhënë një sërë treguesish të modelit cilësor. Pë ta plotësuar më shumë këtë tabelë është e domosdoshme të përqëndrohemi tek metodologjia e stërvitjes, kompetentë të së cilës janë trajnerët. Pra, eksperienca vetjake është thelbësore dhe duhet të ndikojë në pasurimin e modelit cilësor. Po kështu, modeli cilësor duhet të njësohet me modelet më bashkëkohore, sepse vetëm kështu do të mund të synojmë përafërsimin me të përparuarën e kohës. Futbolli

Modelimi në futboll është e dhëna më e rëndësishme për arritje cilësore, që do të thotë se kush punon pa modele është ose i paaftë ose ka interesa të tjera, të cilat nuk kanë lidhje me cilësinë sportive. Konkludojmë kështu se e tërë mbarëvajtja e proçesit stërvitor është e lidhur me modelimin si koncept dhe praktikë pune. Organizimi dhe zhvillimi i stërvitjes pa dokumentacionin e plotësur është e dhëna e parë që tek ne punohet pa perspektivë dhe se kjo praktikë po dëmton jo vetëm cilësinë sportive, por dhe po krijon mjedis mbytës për të përparuarën në futboll. E thënë ndryshe, puna pa dokumentacion krijon premisat për stimulimin e të prapambeturës dhe e prapambetura është shtrati i të keqes në futboll. Sin ë dy sportet më lart, edhe në futboll po japim modelin e dy sulmuesve.

Modeli cilësor për dy sulmuesit në futboll. ( Tabela nr. 3 )

18


Ky punim mund të shprehet si projeKt kërkimor, relativisht shumë i zbatueshëm dhe thelbësor. Punimi nuk po paraqitet thjesht për të ndihmuar një pjesë superiore të specialistëve të sportit, të cilët janë më pranë literaturës së kohës, por edhe për të tjerë me qëllim që të evidentojë punën e nivelin e deritanishëm dhe të përshpejtojë ritmet për organizimin dhe zhvillimin e stërvitjes mbi kritere e programime të bazuar. Pra, modelimi mund të kushtëzohet nga planifikimi, i cili duhet detyrimisht të përfundojë me modelin sasior. Kjo do të thotë se treguesit fiziko-funksional shërbejnë për të normuar e modeluar intensitetin e ngarkesës, ndërsa vëllimin dhe kohën e pushimit e planifikojmë mbi bazën e modelimit të ndeshjes. Për ta bërë më konkrete këtë konkluzion po japim të dhënat e ndeshjeve të futbollit dhe nivelet e frekuencave kardiake gjatë ndeshjeve. Këtë gjë e kemi bërë edhe gjatë kampionatit tonë kombëtar dhe në stërvitjet modeluese më futbollistë të rinj të ekipit kombëtar U15. Kështu, gjatë kampionatit botëror Gjermani 2006 kemi të specifikuara këto vëllime pune për 5 ekipet më të mira. Këto ekipe janë : Kampionia e botës Italia, finalistja e këtij kompeticioni Franca dhe përfaqësueset e tjera si ; Gjermania, Portugalia dhe Brazili. Vëllimin e punës e kemi ndarë në dy pjesë, atë të qëndrimit në vend dhe ecje dhe pjesën e vrapimit nga me temp të ulët e deri në sprint maksimal. Kështu kemi:

(Tabela Nr.4)

Shënim: Të dhënat e paraqitura më sipër janë marrë nga artikulli shkencor i botuar në studime sportive nr.3-2006 f. 55-64. Shifrat janë për të gjithë ekpin. Për të 11 futbollistët dhe është e dhëna më e lartë e paraqitur gjatë K.B. Gjermani 2006.

19

Mjeksia SPO RTIV E

Vler ë s im i i n d ë s h jes n ë pë rm jet frek u en c o m et rit Për vlerësimin e ndeshjes me anë të frekuencometrit kemi punuar me futbollistët e ekipit kombëtar U15 dhe në bashkëpunim me mjekut Gj.Kokoneci kemi publikuar edhe studimin “përgatitja fizike e futbollistëve të rinj” botuar në “Studime Sportive” nr.3-2002. Matjet janë bërë për të parë më nga afër nivelin e ngarkesës gjatë ndeshjeve. Për këtë qëllim janë bërë shumë matje dhe kanë dalë shumë të dhëna, disa prej të cilave po i japim edhe në këtë punim. Kështu kemi : Fut b o llisti 15 v je ça r K.De ja g ja të80 m in. lo jëk a k ë to m a d h ë si tëFc .

Fc deri 150 të rr/min. Fc deri 170 “ Fc deri 190 “ Fc +190 “

u luajt 24.0% e lojës “ 38.6% “ “ 33.3% “ “ 4.1% “

ose 19 min. 12 sek. ose 30 min. 53 sek ose 26 min. 38 sek. ose 3 min. 12 sek.

Gjatë studimit ka patur futbollistë që kanë kryer mbi 16% të ndeshjes me frekuenca më të larta se 195 të rr/min. E tërë kjo panoramë tregon se ndeshja e futbollit është mjaft intensive dhe më e tillë bëhet kur trajneri vendos kufij të aktivizimit. Kjo do të thotë se, të gjithë ata futbollistë të ekipit kombëtar U15 që e kishin formacionin e garantuar, gjatë ndeshjeve të kontrollit kishin Fc. Më të ulët se të tjerë që nuk kishin të sigurtë, sidomos përfshirjen në 18 më të mirët. Prindërit dhe sidomos trajnerët po e bëjnë ngahera e më të vështirë e të palexueshme pikasjen e më të mirëve në futboll. Kjo bëhet më e padobishme kur trajnerët marrin në konsideratë të dhëna jashtë sportive. Kon k luzio ne t e p ë rgjithshm e .

1. Modelimi në sport është e dhëna kryesore dhe pikënisja e gjithçkaje për mirëfunksionimin e cilësisë së lartë sportive. Pa modele të studiuara mirë e me kujdes nuk mund të mendojmë për arritje bashkëkohore. 2. Ngahera e më shumë gara apo ndeshja po studihen me detaje dhe se këshillimi shkencor është arritja më kuptimplotë e shekullit të ri. Kjo është arsyeja që veçanërisht ekipet e futbollit po zgjerojnë stafet dhe se teknokracia po e thotë me shumë forcë fjalën e saj. K.B. Gjermani 2006 e vërteton më së mirë këtë konkluzion. 3. Studimi i garës apo lojës është e dhëna e parë për modelimin sasior. Që do të thotë se vlerat e përftuar prej tyre duhet të analizohen e studiohen

20


me kujdes dhe duhet të bëhen ngahera pjesë e debatit, me qëllim që të përftojmë përvojë pozitive dhe të qëndrueshme. Puna me të dhëna të garave apo ndeshjeve është pikënisja e modelimit sasior, kurse matja e treguesve bëhet mbarëvajtja e këtyre modeleve. Ky konkluzion konkretizon një prej parimeve të dialektikës atë të shndërimit të sasisë në cilësi dhe anasjelltas. 4. Në se ky punim reflekton dhe gjallon punë këmbëngulëse hulumtuese, atëhere është e domosdoshme që gjithçka në fushën e sportit të nisë me të tilla parametra. Këtu e ka bazën eksperienca mbarëeuropiane, e cila na qartëson se vetëm institucionet hulumtuese duhet të jenë vartra të kualifikimit, pasi vetëm këto institucione kanë të mirëlidhur metodologjinë me kërkimin shkencor, mirëlidhje kjo që bëhet nëpërmjet këshillimit shkencor. Mirëfunksionimi trajner – punonjës shkencor bëhet vetëm nëpërmjet këshillimit shkencor dhe këtë këshillim mund e duhet ta bëjnë vetëm personalitetet e hulumtimit shkencor të stërvitjes sportive dhe shkencës së sportit.

Literatura Karriqi A. “Studime Sportive” Nr. 3 – 2002 Faqe 5 – 34; Karriqi A. “Studime Sportive” Nr. 3 – 2006 faqe 55 – 65; Bury J.B. “The Ideal of Progress “New York 1996”; Frank W.D. “Sport Training Principles” London 1980; Fridman M. “Capitalism and Sport” Berlin 1990; Vollkov M.V. “The Sports Philosophy “New York” 1993

21

Mjeksia SPO RTIV E

Astma, diabeti, sindromi metabolik, aktiviteti fizik në probleme kronike të shëndetit Master Altin Erindi Asc.Prof.Dr. Keti Kapedani Asc.Prof.Dr. Zana Cikuli Dr. Dhimitraq Prifti

Abstrakt Astma është një ç’rregullim kronik inflamator i rrugëve të frymëmarrjes i karakterizuar nga episode të reduktimit të kthyeshëm të funksionit të mushkërive dhe mbi-përgjigjes së rrugëve të frymemarrjes ndaj nje numëri stimujsh. Përshkrimi i aktivitetit fizik. Terapia Anti-inflamatore, sidomos me steroidet lokale, është një trajtim shumë i rëndësishëm për sëmundjet alergjike të rrugëve të frymëmarrjes (Carlsen, 2004). 10 deri në 20 minuta përpara stërvitjes, si ata që janë në gjëndje të mirë fizike edhe ata që nuk janë, duhet të trajtohen me b-2 agoniste, 1–2 spruco (Tan & Spector, 2002), dhe duhet më pas të fillojnë një nxemje me ushtrime me intensitet të ulët për 15 minuta. Diabeti mellit është një grup ç’rregullimesh që karakterizohen nga rritja e niveleve të glicemisë esëll dhe pas ushqimit (hiperglicemia). Aktiviteti fizik në Diabet të Tipit 1. Ekzaminimi i definicionit klinik të Sindromit Metabolik të lidhur me rezistencën ndaj insulinës, sëmundjeve Kardio-Vaskulare, tipit 2 të diabetit, dhe sindromit metabolik. Obeziteti, lidhja me Diabetin e Tipit 2. Ndikimi i Aktivitetit fizik në Obezitet. Ekzaminimi i rolit të ushqimit dhe ekuilibrit të energjisë në patogjenezën e sindromit metabolik dhe tipit 2 të diabetit. Objektivat  farë është Astma Përshkrimi i aktivitetit fizik në të sëmurët me astmë. Klasifikimi i Diabetit Mellit. Diabeti i Tipit 1. Aktiviteti fizik në Diabet të Tipit 1.

22

A stm a , d iab e ti, sind ro m i m e ta b o lik, aktivitet i fizik nëp ro b lem e kro nike tëshënd e tit  Ekzaminimi

i definicionit klinik të Sindromit Metabolik të lidhur me rezistencën ndaj insulinës, sëmundjeve Kardio-Vaskulare, tipit 2 të diabetit, dhe sindromit metabolik. Obeziteti, lidhja me Diabetin e Tipit 2. Ndikimi i Aktivitetit fizik në Obezitet. Ekzaminimi i rolit të ushqimit dhe ekuilibrit të energjisë në patogjenezën e sindromit metabolik dhe tipit 2 të diabetit. fa rëështëA stm a ? Astma ështe një ç’rregullim kronik inflamator i rrugëve të frymëmarrjes i karakterizuar nga episode të reduktimit të kthyeshëm të funksionit të mushkërive dhe mbi-përgjigjes së rrugëve të frymëmarrjes ndaj një numëri stimujsh (sipas National Institute of Health, 1995). Alergjitë janë shkaktarët më të mëdhenj të simptomave të astmës, sidomos në fëmije, ndërkohë që shumë adultë vuajnë nga astma pa përfshirjen e ndonjë faktori alergjik. Faktorët ambjentalë, që përfshijnë edhe pirjen e duhanit dhe ndotja e ajrit, kontribuojnë në zhvillimin e astmës. Rreth 6–8% e Danezëve vuajnë nga astma. Aktiviteti fizik përbën një problem të veçantë për astmatikët. Në njërën anë, aktiviteti fizik mund të shkaktojë bronkokonstricsion në shumicën e astmatikëve (Carlsen & Carlsen, 2002). Në anën tjetër, aktiviteti fizik është i rëndësishëm në rehabilitimin e astmës dhe në edukimin e pacientëve (Orenstein, 1995). Pacientët Astmatikë kanë nevojë të instruktohen sesi mund të parandalojnë simptomat e shkaktuara prej aktivitetit fizik, në mënyrë që ata njësoj si njerëzit e tjerë të kenë përfitimet nga efektet positive të ushtrimit fizik në sëmundjet e tjera. Me fëmijët, në mënyrë të veçantë, është e rëndësishme që të instruktohen se si mund të adaptohet aktiviteti fizik me astmën sepse aktiviteti fizik është i rëndësishëm për zhvillimin motor dhe social të tyre. Astma e provokuar nga aktiviteti fizik mund të parandalohet duke bërë një nxemje të gjatë dhe nga përdorimi i një numëri antiastmatikësh, p.sh. âagonistët, leukotrien antagonistët apo kromonet. Për më tepër, disa nga simptomat e shkaktuara nga aktiviteti fizik mund të qetësohen nga përdorimi profilaktik i mjekimeve me qëllim që të mbahet nën kontroll përgjigja e rrugëve të frymëmarrjes. Trajtimi i rregullt i astmës me anë të mjekimit me anë të inhalimit të steroidëve, është deçizive për mundësitë e stërvitjes fizike. Në fund është e rëndësishme të kihet kujdes që të evitohen infeksionet e rrugëve të frymëmarrjes, si psh. i ftohti, kërpudhat, tymi i duhanit, etj. Fitnesi Fizik është gjetur i ulët në të sëmurët astmatikë në disa studime (Clark & Cochrane, 1988; Garnkel et al., 1992; Malkia & Impivaara, 1998), ndërsa në

23

Mjeksia SPO RTIV E

disa të tjera nuk janë gjetur të njëjtat vlera (Santuz et al., 1997). Ka një rëndësi të madhe sesi do të drejtohet pacienti në mënyrë që ai të përfitojë maksimalen nga aktiviteti fizik duke mos patur frikë nga simptomat. Ev id e nc a t p ë r stërvitj e n fizik e Efekti pozitiv i stërvitjes fizike në pacientë me astmë është e dokumentuar, për shëmbull në një rishikim të bërë në vitin 1999 nga Cochrane (Ram et al., 2000a, b) bazuar në tetë studime të kontrolluara dhe të randomizuara (Sly et al., 1972; Swnn & Hanson, 1983; Fitch et al., 1986; Cochrane & Clark, 1990; Varray et al., 1991; Girodo et al., 1992; Ahmaidi et al., 1993; Varray et al., 1995) të zgjedhura midis 18 studimeve. Ky rishikim nga Cochrane që përfshinte pacientë astmatikë (n5226) me moshë të paktën 8 vjeç të cilët kanë bërë stërvitje aerobike me një kohëzgjatje të paktën 20–30 min dy ose tre herë në javë për të paktën 4 javë. Megjithëse për të patur një efekt të vërtetë fiziologjik duhen të paktën 8 deri në 12 javë.S humica e studimeve përfshijnë edhe fëmijë, duke përfshirë edhe pacientë mbi 40 vjeç. Nuk është gjetur asnjë efekt në funksionin e mushkërive të vlersuar me anë tëPEFR (dy studime), FEV1 (tre studime), FVC (tre studime) apo VEmax (tre studime). Stërvitja nuk ka efekt në numërin e ditëve me vështirësi në frymëmarrje. Sidoqoftë aktiviteti fizik ka rritur funksionimin fizik (.në të gjitha studimet). Fitnesi i vlerësuar si VO2maks është rritur me 5.6 mL/kg/min, kurse kapaciteti punues (një studim) u rrit me 28 . Një studim i vetëm, por i pakontrolluar tregoi se është e mundur për adultë astmatikë të marrin pjesë në programe me intensitet të lartë ushtrimor (Emtner et al., 1996). Pacientët e stërvitur në një pishinë të mbyllur me 80–90% të VO2maks të tyre për sesione 45 minutëshe, fillimisht 1 herë në javë dhe më pas 32 herë në javë për 10 javë. Fitnesi Fizik u përmirësua, dhe pati me pak raste të atakut astmatik të shkakuar nga aktiviteti fizik, më pak ankth i lidhur me ushtrimin fizik dhe me ndjenjë dispneje. Edhe në ekzaminimin pas 3-vitesh, 68% e pacientëve ishin akoma fizikisht aktivë, duke u stërvitur 1–2 herë në javë (Emtner et al., 1998). Tip i d he sa sia e stë rvitj e s Programi i stërvitjes duhet dizenjuar në mënyrë individuale dhe duhet të konsistojë kryesisht në stërvitje aerobike të moderuar deri në intensitet të lartë, për shembull vrapime, biçikletë, lojra me top apo not. M e k a nizm a tëm un d shëm Aktiviteti Fizik nuk e përmirëson funksionin e mushkërive të pacientëve me

24

A stm a , d iab e ti, sind ro m i m e ta b o lik, aktivitet i fizik nëp ro b lem e kro nike tëshënd e tit

astmë, por përmirëson gjëndjen kardiorespiratore me anë të efekteve në muskuj dhe në zemër. Një hipotezë e zakonshme (Ram et al., 2000a) është që stërvitja fizike në astmatikë ndihmon në uljen e ventilimit gjatë punës dhe si pasojë ul rrezikun për të provokuar atakun e astmës gjatë kryerjes së aktivitetit fizik. Pë rshk rim i i a k tiv ite tit fizik Terapia Anti-inflamatore, sidomos me steroidët lokale, është një trajtim shumë i rëndësishëm për sëmundjet alergjike të rrugëve të frymëmarrjes (Carlsen, 2004). 10 deri në 20 minuta përpara stërvitjes, si ata që janë në gjëndje të mirë fizike edhe ata që nuk janë, duhet të trajtohen me b-2 agoniste, 1–2 spruco (Tan & Spector, 2002), dhe duhet më pas të fillojnë një nxemje me ushtrime më intensitet të ulët për 15 minuta. Pacientët që janë plotësisht jo në gjëndje të mirë fizike rekomandohet të kryejnë aktivitet fizik aerobik që fillon me intensitet të ulët dhe që gradualisht rritet në intensitet të moderuar dhe me zgjatje graduale të kohëzgjatjes së stërvitjes.Pas 1–2 muajsh stërvitja mund të bëhet për të paktën 3 ditë ne javë. Sh ë m b u ll i n jëp ro g ra m i stë rvito r nëa stm a tik ë t fizik isht j o tëm irë E gjithë stërvitja fillon me administrimin e b-2 agonist me rrugë inhalatore, 20 min deri në 30 përpara së të fillojë një stërvitje fizike prej 15 min ecje apo biçikletë me shkallë vështirësie Borg 10. Më pas intensiteti rritet në Borg 15–16 për 10 min e ndjekur nga 3–5 min ne Borg 10; kjo sekuencë përsëritet 2 herë në javën e parë, 3 herë në javën e dytë dhe 4 herë në javën e tretë. Programi ka 2 sesione stërvitore në javë, në javën e parë dhe tre herë në javë në javën e dytë dhe të tretë. Programet stërvitore për javën e 4–8 përsërit programin e javës së tretë. Një test fitnesi është e mira të kryhet përpara dhe pas 2 muajsh. Nëse testi i fitnesit del mirë atëherë stërvitja vazhdon në të njëjtën mënyrë vetëm se stërvitja me intensitet të ulët zvogëlohet si kohë. Nëse testi del i dobët atëherë stërvitja vazhdon me sekuenca prej 5 min në Borg 17–18 e ndjekur nga 3–5 min në Borg 10; kjo sekuencë përsëritet 4 herë. Programi kryhet 3 herë në javë. Një test fitnesi përsëritet pas 1 muaji.

25

Mjeksia SPO RTIV E

Fig. 1. Astma dhe Aktiviteti Fizik

Kun d ë rind ik im e Në rast të një ataku akut rekomandohet një pausë. Në rast infeksionesh të rrugëve ajrore rekomandohet një pausë stërvitore deri sa pacienti të jetë asimptomatik për të paktën 1 ditë, pas kësaj stërvitja mund të rifillojë.

Diabetit Mellit Banting dhe Best në 1920-tën të parët që izoluan dhe prodhuan insulinen. Nje djalë i ri, Leonard Thompson, ishte i pari pacient që mori trajtimin me insulinë. Ne 11 Janar 1922, në moshën 14 vjeç i cili ishte sëmurë në mënyrë ekstreme. Ekstraktet nuk ishin shumë të pastra dhe pati shfaqje të abseseve në lëkurë. Collip vazhdoi rafinimin e ekstraktit. Disa javë më vonë, Leonardi u trajtua përsëri dhe tregoi një përmirësim të dukshëm. Sheqeri në gjak u stabilizua dhe ai jetoi për 13 vjet të tjera, kur vdiq nga pneumonia në moshën 27 vjeç. fa re ë shtëd ia b e ti m e llit? Eshtë një grup ç’rregullimesh që karakterizohen nga rritja e niveleve të glicemisë esëll dhe pas ushqimit (hiperglicemia). Në botë rreth 10%-15% i rasteve janë të Tipit 1 të diabetit. 85% - 90% i rasteve janë të Tipit 2 të diabetit. Tip i 1 d he Tip i 2 i Dia b e tit Tipi 1 i diabetit: Shfaqet kur qelizat beta të pankreasit humbasin mundësinë e prodhimit të një sasie të mjaftueshme të hormonit insulinë Ose Tipi 2 i diabetit : Shfaqet kur trupi nuk është në gjëndje të përdorë efektivisht

26


insulinën e prodhuar. Tipi 1 i d iab e tit Ai tenton të shfaqet rreth moshës mbi 30-35 vjeç (Eriksson et al., 1992). Zakonisht në momentin e shfaqjes dallohet prezenca e antitrupave ndaj qelizave të ishujve pankreatikë (ICA) ose antitrupave ndaj dekarboksilazës së acidit glutamik(GADA), dhe markerat e shkatërrimit të qelizave â-ta të pankreasit. Tipi 1 i d iab e tit Një nëngrup i diabetit të shfaqur në moshë adulte prezantohet me shfaqjen fillestare të ICA ose GADA, dhe me një shfaqje të vonshme të mungesës së insulinës. Ky nëngrup tani sipas klasifikimit më të fundit të HO futet si një nëngrup i Diabetit të Tipit 1 (Alberti dhe Zimmet, 1998; Tuomi et al., 1999; Shaë et al., 2000). Në Finlandë, mbi 10% e të gjithë pacientëve diabetikë kanë këtë formë të Diabetit, i quajtur edhe si forma latente e diabetit autoimun në adultë (LADA) (Niskanen et al., 1995b; Tuomi et al., 1999). Profili lip id ik n ëTip in 1 tëd ia b e tit Profili lipidik është në vlera sasiore normale në tipin 1 të diabetit, kur kontrolli i glicemisë është i mirë dhe pa komplikacione mikrovaskulare, me ndryshime të vogla e të rralla si p.sh. në sasinë e VLDL dhe LDL si dhe në raste akoma më të rralla të HDL e LDL kolesterolit (Verges, 1999; Perez et al., 2000). Pacientët me tip 1 të diabetit njësoj si individët jo-diabetikë kanë vlera të larta të përqëndrimit të lipoproteinave LDL (Verges, 1999; Perez et al., 2000). Niveli i HDL kolesterolit dhe i triglicerideve i rritur lidhet gjithashtu me shfaqjen e sindromit metabolik në Tipin 1 të Diabetit (Idzior- alus et al., 2001). Lipoproteinat, apolipoproteinat dhe lipidet si faktorë risku për shfaqjen e tipit 1 të diabetit Rezultatet e studimeve kros-seksionale sugjerojnë që nivelet e lipoproteinave dhe apolipoproteinave janë gjithashtu faktorë rrisku kardiovaskular në tipin 1 të DM (Maser et al., 1991; Winocour et al., 1992; Koivisto et al., 1996).

27

Mjeksia SPO RTIV E

Mekanizmat e mundshme, që çojnë në rritjen e stresit oksidativ në diabet me anë të rritjes së prodhimit të reaksioneve të oksidimit dhe dëmtimit të mbrojtëjes antioksidative. Laaksonen David E. J Sports Sci & Med (2003) Suppl.1 Stresi O ksid a tiv d he m b ro jtje t a ntio ksida nte Ushtrim i Ae ro b ik d he p ro fili lip idik nëtip in 1 tëd ia b e tit m e llit Rezultatet e studimeve me grupe të vogla dhe të pakontrolluara mirë tregojnë një variabilitet të madh në profiling lipidik të të sëmurëve me DM të Tipit 1. Në një studim të kontrolluar por jo të randomizuar nga Yki-Jarvinen et al. (Yki-Jarvinen et al., 1984) gjeti edhe rritjen e vlerave të HDL/total kolesterolit, pa ndryshime të vlefshme të HDL-ve apo të kolesterolit total, Treguesit të Masës Trupore (BMI) apo të kontrollit glicemik pas 6 javësh ushtrimi fizik në biçikletë ergometrike për 60 minuta, 4 ditë në javë. Efektet pozitive të stërvitjes mbi Diabetin e Tipit 1

Efekti i stervitjes ne Diabetin e Tipit 1. B. K. Pedersen, B. Saltin. Scand J Med Sci Sports 2006. Fo rm a tëtje ra tëDia b e tit Ka edhe forma të tjera të diabetit që nuk janë të përfshira në klasifikimet e mësipërm. Diabeti me mungesë të insulinës mund të rezultojë nga shkatërrimi i qelizave të ishujve si pasojë e pankreatitit akut, rekurent dhe atij kronik (Malka et al.,2000).

28


Diab e ti i Tip it 2 · Progresi nga Rezistenca ndaj Insulinës në Tipin 2 të Diabetit. · Rezistenca ndaj Insulinës shoqërohet me hiperinsulinemi. · Insulina prodhohet, por rezistenca ndaj efektit të saj është relativisht e lartë. · Mund të çojë eventualisht në një lodhje të pankreasit dhe në prodhim të pamjaftueshëm të insulinës. Pse Re ziste n c a n d a j Insulin ë së sh tëk a q e rë nd e sish m e ? Rezistenca ndaj Insulinës është shkaktarja që lidh sindromin metabolik me Diabetin e Tipit të 2, dhe lidhet me anormalitetet e glukozës dhe të metabolizmit të lipideve. Këto anormalitete janë të lidhura me një rritje të rrezikut për Sëmundje Kardiovaskulare dhe janë gjithmonë prezentë përpara fillimit të Diabetit të Tipit 2.

Diagrama e thjeshtuar hipotetike e Sindromit Metabolik. Laaksonen David E. J Sports Sci & Med (2003) Suppl.1 Proçeset diabetogjenike fillojnë në jetën fetale, me peshë të ulët në lindje dhe me një ushqim të varfër e kombinuar me stil jetese sedentare dhe me faktorë diete të cilat prodhojnë një fenotip që mund të përshpejtojnë zhvillimin e patologjive të veshkave dhe sëmundjeve kardiovaskulare.

29

Mjeksia SPO RTIV E Ushqimi i nënës

Etniciteti

Shëndeti i nënës

Rritja e fetusit Influencat gjenetike Lindja

Faktorët ambjental

Rritja e pas lindjes Aktiviteti Fizik / Fitnesi Fizik i ulet

Dieta

Rezistenca ndaj insulinës/ Obeziteti/TMT

Rezistenca ndaj insulinës/ Obeziteti/TMT Tipi 2 i diabetit/ Sëmundjet kardiovaskulare

Pse është kritike të Menaxhohet Obeziteti?

Obeziteti shkakton/është i lidhur fort me rezistencën ndaj insulinës, tipin 2 të diabetit, Sëmundjet Kardiovaskulare, dhe disa kancere. Reduktimi i peshës në njerëzit e shëndoshë në pjesën abdominalle me sindrom metabolik redukton të GJITHE faktorët metabolike të rrezikut. Asnjë strategji tjetër terapeutike nuk mund të arrijë këtë përmirësim si Aktiviteti fizik. NIH. Clinical Guidelines on the Identification, Evaluation, and Treatment of Overëeight and Obesity in Adults– The Evidence Report. Obess Res, 51 6(Suppl 2), 51-209. 209.

Shpërndarja e ndryshme e dhjamit në të dy sekset a - Kemi dy lloj obezitetesh : A. Android ku dhjami është i përqëndruar në pjesën e sipërme të trupit i ngjashëm me një mollë. B. Ginoid ku kemi një përqëndrim të dhjamit në pjesën e poshtme të trupit dhe në vithe, në formën e një dardhe.

30


Dia b e t i d h e O b e zit e ti

Krahasimi midis prevalencës së obezitetit dhe tipit 2 të diabetit në vitet e fundit sugjeron që fenomeni i rritjes së tipit të 2 të diabetit në fëmijë dhe në adoleshentë mund të jetë një rezultat i rritjes së obezitetit. Bloomgarden, Z. T. Diabetes Care, 2004

Zhv illim i i M b ip e shës dh e O b e zitetit n ëb o të Perqindja e popullsise me BMI > 30 kg/m Sipas Definicionit Konsensual të Fondacionit Internacional të Diabetit në 2005, Sindromi Metabolik mund të klasifikohet si më poshtë: Obeziteti Qëndror/Perimetri i Belit – specifik për etnine * për Euripidet: M = 94 cm F = 80 cm PLUS dy nga shenjat e mëposhtme: Rritja e Triglicerideve e”150mg/dL (1.7mmol/L) HDL Kolesteroli më i ulët se d”40mg/ dL (1.03 mmol mmol/L) në meshkuj Kopelman, PG., Nature 2000 dhe d”50mg/dL (1.29 mmol/L) në femra. Ngritja e Presionit Sistolik të gjakut: =130 mmHg ose atij Diastolik: =85 mmHg ’rregullim të Glukozës në Gjak në mëngjes esell e”100 mg/ dL (5.6mmol/L) ose Diabet i Tipit 2 të diagnostikuar më parë. 2

Nje kalim në të djathtë i kurbës së Diabetit do të rrisë numrin e personave në rrezik Duke u bazuar në kalimin ne të djathtë të kurbës së rrezikut (Sipas shpërndarjes së ngjarjeve normale në natyrë) kemi një rritje të rrezikut për të zhvilluar diabetin e tipit 2.

31

Mjeksia SPO RTIV E

farëshk a k ton Dia b e ti? Si arrihet në shfaqjen e shenjave të Diabetit dhe si progreson ai?

32


Pse të mos trajtohet vetëm me anë të medikamenteve Sindromi Metabolik? Ndërhyrja sipas një faktori të vetëm Nuk i trajton të gjithë faktorët e rrezikut njëkohësisht.  Mund të çojë në polifarmaci ndërkohë që sindromi rëndohet. (Medikamentet kanë shumë efekte anësore) Ndërhyrja mbi shumë faktore Trajton të gjithë faktorët e rrezikut njëkohësisht. Redukton rrezikun për polifarmaci. Në këtë moment vetëm ulja e obezitetit dhe stili i jetës mund të trajtojnë disa faktorë njëkohësisht. Të tjera avantazhe të ndryshimit të stilit të jetës. Mund të aplikohet gjatë gjithë jetës pa probleme– sëmundjet kronike kanë nevojë për menaxhim të gjatë në kohë. Relativisht është Kosto efektive. Ndryshime Minimale në peshë (5-10% ulje) dhe aktivitet fizik (=30 min/ d) mund të kenë impakt të madh në sëmundjen vete. Edhe kur medikamentet janë të nevojshme, ndërhyrja në stilin e jetës është e rekomandueshme si hap fillestar në trajtim dhe gjithashtu si shtesë e medikamenteve. Sipas Finish Study Aktiviteti fizik i kombinuar me dietën është mjeti më i mirë për të ulur obezitetin.

33

Mjeksia SPO RTIV E

Mekanizmat që janë prapa rritjes së obezitetit? Ndryshimet Metabolike dhe të sistemit nervor simpatik. Rritja e ndjeshmërisë ndaj insulinës, që përmirëson metabolizmin e sheqerit dhe metabolizmit të yndyrës Tensionit Arterial, lipideve, oreksit. Sekretimit të citokinave nga muskuli dhe indi dhjamor që ndikon në ndjeshmërinë ndaj insulinës. Rritet aktiviteti i LipoProteine Lipazave, që ndikon në LDL- c dhe kolesterol-HDL. Përdorimi i sheqerit nga qeliza pa nevojën e insulinës (Ca++). Rritja e ndjeshmërisë ndaj adrenalinës. Ushtrimit Fizik, efekti i tij në uljen e Obezitetit dhe përgjigja e citokinave ndaj tij.

J.Physiol (London) 499: 833, 1997; J.Physiol (London) 508: 949, 1998; J.Physiol (London) 508: 889, 1998; J.Physiol (London) 515: 287, 1999; J.Physiol (London) 528: 298, 2000; J.Physiol (London) 529: 237, 2000

IL-6 shkakton lipolizën dhe shprehjen e gjeneve në dhjamë dhe muskul

34


35

Mjeksia SPO RTIV E Mungesa

e IL-6 shkakton obezitetin Minjte me mungesë të IL-6 zhvillon obezitetin e vendosur në moshë të maturuar dhe rezistenca ndaj insulinës Kthehet mbrapsh me anë të injektimit të IL-6 Sipas: allenius et al. Nat Med 2002 Studimet më të mëdha në parandalimin primar të Diabetit të Tipit 2 Studimi

Viti

Ndërhyrja

Përfundimet

DaQing (Kine)

1997 Dietë, Aktivitet fizik Reduktim i incidencës së apo të dyja (grup diabetit me 31% në grupin kontrolli; te me dietë, 46% në grupin me përgjithshme) dieted he Aktivitet fizik në krahasim këto të dhëna me grupin e kontrollit. Studimi 2001 Diete, Aktivitet fizik Reduktim i rrezikut të Finlandez per (grup kontrolli; të shfaqjes së diabetit me 58 % parandalimin e përgjithshme) në krahasim me grupin e Diabeti kontrollit Programi 2002 Dietë, Aktivitet fizik Reduktim i rrezikut të amerikan për metforminë dhe shfaqjes së diabetit me 58 % parandalimin e placebo me anë të aktivitetit fizik Diabetit dhe 31 % me anë të metforminës. Pë rm irë sim i to le ra n c ë s nd a j she q e rit si p a so jëe a k tiv ite tit fizik .

36


Sipa s Sa ltin e t a l. Diab e tes 1979

Efekti i stërvitës në këmbën e stërvitur në krahasim me atë tëpastërvitur mbi përdorimin e sheqerit. (sipas Dela 1996) Pra arsyeja kryesore e obezitetit është inaktiviteti. Shëmbull : ndërhyrja me anë të aktivitetit fizik dhe ndikimi i tij në evitimin e Sindromit Metabolik. Përmirësim i tolerancës ndaj sheqerit si pasojë e aktivitetit fizik. Armandi (m) mosha 52 vjeç. •Presioni arterial: 150/98 mmHg •Perimetri i Belit : 104 cm

Armandi (m) mosha 52 vjeç. •Pas 1-viti •Presioni arterial: 142/24 mmHg •Trigliceridet: 1.92 mmol/l •Perimetri i belit : 82 cm •HDL: 0.88 mmol/l •Trigliceridet: 1.01 mmol/l •Glicemia: 115 mg/ dL (5.7 mmol/l) •HDL: 1.02 mmol/l •Plotëson kriteret për sindrom metabolik •Glicemia: 96 mg/dL (5.1 •Nuk është më sindrom metabolik mmol/)

Ba la nc a Ene rg jitike d he M e na xh im i i Pe shës Energjia që përmban dieta duhet të: Ndihmojë rritjen në fëmijë Të parandalojë apo korrektojë obezitetin në adultë Të mbajë peshën trupore në ata që janë të sëmurë. 80%-85% e njerëzve me diabet të tipit 2 janë mbipeshë ose obezë. Një humje peshe modeste prej 10kg, apo 5-7%, përmirëson kontrollin glicemik.

37

Mjeksia SPO RTIV E Aktiviteti Fizik: =30 minuta aktivitet fizik të moderuar në shumicën e ditëve

është i rekomanduar. Minimumi i hapave ditore të rekomanduar është 10000 hapa. (përdorimi i stepcounter me shumë vlerë) Përfundime Ngarkesat stërvitore bazë duhet të jenë: Njerëzit duhet të kryejnë të paktën 30 min/ditë aktivitet fizik nese ai është më intensitet tëmoderuar (3-6 METS)  Nëse intensiteti është më i lartë (6 METS) 20 min/ditë duhet të rekomandohet Intensiteti më i lartë është më përfitues për shëndetin sidomos në moshat e vogla.

Bibliografia 1. B. K. Pedersen, B. Saltin Scand J Med Sci Sports 2006: 16 (Suppl. 1): 3–63 2006. 2. Laaksonen David E. J Sports Sci & Med (2003) Suppl.1 3. NIH. Clinical Guidelines on the Identification, Evaluation, and Treatment of Overweight and Obesity in Adults– The Evidence Report. Obess Res, 51 6 (Suppl 2), 51-209. 209. 4. Laaksonen et al Am J Epidemiol 2002) Isomaa Diabetes Care 2001. 5. J.Physiol (London) 499: 833, 1997; J.Physiol (London) 508: 949, 1998; J.Physiol (London) 508: 889, 1998 6. J.Physiol (London) 515: 287, 1999; J.Physiol (London) 528: 298, 2000; J.Physiol (London) 529: 237, 2000 7. Pedersen, Steensberg, Schjerling, J.Physiology, Topical Revieë, 2001 8. Wallenius et al. Efects of the IL6 on rats. Nat Med 2002.

38

M e to d a t e Kë rkim it Shke nc o r, p ë rd o rim i i Ko m p jute rit p ë r vlerë sim in sta tistiko r

Metodat e Kërkimit Shkencor dhe Përdorimi i Kompjuterit për kryerjen e vlerësimit statistikor Master Altin Erindi Asc.Prof.Dr. Keti Kapedani Asc.Prof.Dr. Zana Cikuli Dr. Robert Çina

Abstrakt Metodat kërkimore që në tentojmë të përdorim në punën tonë si studjues të aktivitetit fizik dhe ndryshimeve fiziologjike të shkaktuara nga ai janë subjekt ndaj kufizimeve të mëdha. Metodat që në përdorim janë subjekt i kufizimeve të mëdha. Ne tentojmë të kemi besim në eksperiencën personale dhe autoriteti në ndërtimin e besimeve për botën në të cilën jetojmë. Katër Kufizime për Eksperiencën Personale: 1. Problemi i Konfirmimit të Besimit tonë dhe ai i heqjes së të dhënave që janë kundër këtij besimi. 2. Problemi i të dhënave të kufizuara. Ndërkohë që ngjarja shpesh është shumë faktoriale. 3. Problemi i pritshmërive. Pritshmëritë tona tentojnë të influencojnë mënyrën si ne i interpretojmë ngjarjet. 4. Problemi i të vertetës që na pëlqen. Ne tentojmë të besojmë në të vërtetën që ne na bën të ndihemi mirë. Metodat kërkimore në Shkencë: Sasia ( Quantity), Variablat e vazhdueshëm (nënkuptojmë ndryshimin e vlerës në mënyrë të graduar në krahasim me variablin.), Shkallët e Matjeve, etj.

Pikat kry esore Pse ka rëndësi të bëhet përpunimi statistikor me anë të programeve kompjuterike? • Pse duhen metodat statistikore për të vlerësuar punën shkencore në fushat mjekësore dhe sport? • Metodat që ne tentojmë të përdorim janë subjekt ndaj kufizimeve të mëdha – disa prej të cilave ne do t’i japim më poshtë. Pse ka rëndësi të bëhet përpunimi statistikor me anë të programeve kompjuterike? • Metodat që ne përdorim janë subjekt i kufizimeve të mëdha.

39

Mjeksia SPO RTIV E

• Ne tentojmë të kemi besim në eksperiencën personale dhe autoriteti në ndërtimin e besimeve për botën në të cilën jetojmë. • Cilat janë kufizimet e metodave që përdoren për të kuptuar botën? Katër Kufizime për Eksperiencën Personale 1. Problemi i Konfirmimit të Besimit tonë dhe ai i heqjes së të dhënave që janë kundër këtij besimi. Ne tentojmë të kërkojmë informacionin që është më pranë pritshmërive tona dhe të heqim informacionin që nuk është në një linjë me to. Katër Kufizime për Eksperiencën Personale 2. Problemi i të dhënave të kufizuara. • Ne tentojmë të bëjmë referime mbi bazën e shumë pak të dhënave. • Në shkencë, kjo strategji është problematike sepse ngjarja shpesh është shumë faktoriale. Katër Kufizime për Eksperiencën Personale 3. Problemi i pritshmërive. Pritshmëritë tona tentojnë të influencojnë mënyrën si ne i interpretojmë ngjarjet. Katër Kufizime për Eksperiencën Personale 4. Problemi i të vërtetës që na pëlqen. Ne tentojmë të besojmë në të vërtetën që ne na bën të ndihemi mirë (p.sh., gjërat që duken s i të drejta). Pse k ë to ja në“k ufizim e ?” • Së bashku këta faktorë mund të na çojnë ne dy probleme për të kuptuar botën. • E para, këta faktorë mund të çojnë në një përgjigje të gabuar. • E dyta, vetë procesi nuk është vetë-rregullues. • Kështu, çfarë duam ne: – A ka metoda të kërkimit shkencor që mund të na çojnë në drejtim të përgjigjes se drejtë – Një procesp ër të kuptuar botën që mund të na japë mundësinë të korrektojme gabimet e paevitueshme që do të behen. Me tod a Shkenc ore • Metoda Shkencore është një mënyrë që të zgjidh këto shqetësime me të cilat ne kemi të bëjme. • Shkenca është procesi i ndërtimit, testimit, dhe rafinimit të teorive që lidhen me fenomene natyrore me anë të përdorimit të vezhgimit empirik sistematik. • Me sistematikë , duam të themi që i gjithë informacioni që vlen ruhet, pavarësisht nëse është konsistent apo jokonsistent me atë që ne mendojmë se duhet të jetë. • Për më tepër, me sistematik nënkuptohet marrja e një informacioni të mjaftueshëm, dhe duke e korrektuar atë, vetëm mbi baza të gabimeve të

40


mundshme, me anë të vlerësimit statistikor. • Pra shkurtmisht, duke u munduar të jemi sa më të vërtetë që të jetë e mundur për atë çfarë ndodh në botë. Si ndodh vetë-rregullimi i sistemit? Metodat kërkimore në Shkencë: Hyrje në Statistikë Sasia (Quantity) • Kur themi që dikush vrapon më shpejt se dikush tjetër. • Kjo shpreh diçka sasiore. • Sasia: Eshtë një term që është subjekt i vlerësimit numerik. • Nëse ai vlerësohet në mënyrë numerike, ai mund të matet. Shkallët e Matjeve: Shkalla Nominale • Ndonjëherë numrat përdoren për të treguar një kategori • Shembull: Vendi i origjinës 1 = Shtetet e bashkuara 3 = Kanada 2 = Shqipëria 4 = Të tjera Va ria b la t e Va zhd ue shëm Me variabla të vazhdueshëm nënkuptojmë ndryshimin e vlerës në mënyrë të graduar në krahasim me variablin. S hembull: – Mosha – inteligjenca – shpejtësia • Pyetje sasiore: Sa dhe në çfarë grade ka ndryshim. Shkallët e Matjeve: Sipas rradhës (Ordinuese) • Ordinuese: Vendos një rregull; gati rradhë • Nuk nënkupton që intervalet midis numrave të jenë të barabarta. • Shëmbull: Vendvendosja në një garë (vendi i parë, vendi i dytë) Shkallët e Matjeve: Intervali • Intervali: kërkon një vendosje sipas një intervali të barabartë. • Distanca e ndërmjetme, për shembull, midis 1 dhe 2 është e barabartë me atë midis 4 dhe 5. Shkallët e Matjeve: Krahasimi (Ratio) • Tregon vendosjen në intervale të barabarta duke u nisur nga një pikë 0 (ku O tregon një mungesë të vlerës së matur) • shëmbull:

41

Mjeksia SPO RTIV E

– Numri i miqve që ka një person • 0 do të thotë asnjë • Një person ka pasur 4 miq do të thotë që ai ka pasur dyfishin e një personi që ka pasur 2. Definicione • Deri më tani ne diskutuam (a) çdo të thotë të vlerësosh sasinë e variableve fiziologjikë dhe (b) shkallët e ndryshme të matjeve të përdorura për variablave të vazhdueshëm . • Si mund të përcaktojmë çfarë vlen në atë variabël që ne masim? Një ndarje e rëndësishme • Variabëlat Latent ndaj atyre të Observuar – Variablat e observueshëm, si psh ndryshimi i pulsit mund të observohen dhe te maten gati thjeshtësisht, pasi të jenë përcaktuar se çfarë vlen psh. në një vrapues për tu matur dhe çfarë nuk vlen. – Një variabël latent nuk matet dot në mënyrë direkte por mund të bëhet duke ju referuar atyre variablave që mund të maten. Psh ne mund të themi që një stërvitje ka patur mjaftueshëm efekt duke matur ndryshimin e pulsit si pasojë e saj. Matja e Variabëlave Latent • Variabëlat Latent mund te maten, por matjet e tyre janë shumë më të komplikuara, sesa ato të variablave të observuar. Lidhja (Mapping) • Lidhja— specifikim i lidhjes midis variabëlit të manifestuar me atë latent— vendoset nga kërkues të ndryshëm në mënyrë të ndryshme. • Dy gjëra për t’u konsideruar: – Sa indikatorë të përdoren? – A mund të parashikojmë një lidhje lineare midis variablave të matur dhe atyre latente? Lidhja Ekuivalente • Rasti i thjeshtë: Lidhja Ekuivalente. Në këtë rast ne përdorim vetëm një indikator dhe mendojmë se lidhja midis variabëlit latent dhe atij të manifestuar është linear. Shkalla e variablit latent është identike me atë të zgjedhur për variablin e manifestuar. • Shembull: ne mund të definojmë ndryshimin e pulsit sikur ai është ekuivalent me efektin fiziologjik të stërvitjes. Lidhja Ekuivalente Avantazhet:

42


– Eksplicite dhe të drejtë për drejta – Nuk ka nevojë për matematikë të komplikuar – Kërkues të tjerë mund ta kuptojnë lehtë atë që keni bërë. Disavantazhet: – Efekti fiziologjik mund të ndikohet nga shumë faktorë. Kështu që, pjesë të asaj që ju po masni mund të mos kenë lidhje me variablin latent që ju intereson. – Variablat Latent e manifestojnë veten në një numër shumë të madh mënyrash. Duke u fokusuar në një variabël, matjet tona nuk do të jenë aq të vlefshme dhe të sakta sa duhet për një punim shkencor. Tre g ue sit M ultip le line a re Avantazhet – By using multiple indicators, the uniqueness of each indicator gets ashed out by ëhat is common to all of the indicators. (example: heart rate and running up the stairs) Disadvantages – More complex to use – There is more than one way to scale the latent variable, thus, unless a scientist is very explicit, you might not knoë exactly ëhat he or she did to obtain the measurements.

Sa të sakta janë matjet tuaja? • Si arrijmë në praktikisht të përcaktojmë cilat janë variablat latente dhe cilët ata të observueshëm? • Një problem tjetër i rëndësishëm lidhet me kualitetin e matjeve tona – Si mund të arrijmë të bëjmë matje të sakta? – Si mund të përcaktojmë se ajo që po masim është ajo që ne mendojmë se po masim? Besueshmëria Besueshmëria: mundësia e matjeve për të qënë pa gabime të rëndomta • Gabimi i rëndomtë : gabime jo sistematike në matje – Psh. Leximi gabim i vlerës së matur – Ai që po bën matjen nuk është i përqendruar – Interpretim josistematik i vlerës së matur Besueshmëria Cilat janë implikacionet e gabimeve të rëndomta të matjes në cilësine e matjeve?

O=T+E+S O = vlera e matur (psh., performanca në një vrapim)

43

Mjeksia SPO RTIV E

T = vlera e vërtetë (psh., vlera që ne duam të matim) E = gabimi i rëndomtë S = gabimi sistematik O=T+E (ne do te injorojmë S për tani, por do kthehemi më vonë tek ajo) Besueshmëria O=T+E • Gabimi bëhet pjesë e asaj qe ne po masim • Ky është një problem kur ne praktikisht po i përcaktojmë variabelat si ekuivalente sepse pjesë e variabelit është e vërtetë dhe nje pjesë e tij është e bazuar në një gabim. • Pasi e kemi bërë matjen ne kemi një ekuacion me dy të panjohura. Ne nuk arrijmë të ndajmë cila është vlera e T dhe cila E. 10 = T + E Besueshmëria: a akumulohen gabimet e rëndomta? • Përgjigja: Jo. Nëse është e vërtetë që e është e rëndomtë, ne mund të arrijmë të mbivlerësojmë T apo ta nënvlerësojme atë. • Psh. Gjatësia trupore Besueshmëria : Implikimi • Kjo sugjeron se nëse duam të ulim mundësinë e gabimeve të rëndomta duhet të bazohemi në më shumë se 1 indikator. – Praktikisht përcaktoni variabëlat latente duke u bazuar në indikatorë multiple. Besueshmëria: Vlerësimi i besueshmerisë • Pyetje: Si mund të vlerësojmë besueshmërinë e matjeve tona? • Përgjigje: dy mënyra të zakonshme: (a) testimi-ritestimi i besueshmërisë (b) Konsistenca e brëndshme e besueshmërisë Besueshmëria : Vlerësimi i besueshmërisë • Testimi-ritestimi i besueshmërisë : Besueshmëria e vlerësuar e matjes së diçkaje të paktën dy herë rritet shumë. • Llogjika është si më poshtë: Nëse gabimet e matjes janë me të vërtetë të rëndomta, atëherë i njejti gabim nuk do të ripërsëritet. Besueshmëria : Vlerësimi i besueshmërisë • Konsistenca e brëndëshme : Besueshmëria e vleresuar nga matja e diçkaje të

44


paktën dy herë brënda një kohe të shkurtër nga matja në matje. • Shëmbulli tregon sesi mesatarja mund të ndikohet nga disa matje me gabim të rëndomtë. Cili është problemi?

Y= k + a1*x1 + a2*x2..... • Variabëlat indipendent? (x=ekspozimi) • Variabëlat dipendent? (y=përfundimi) farë kemi bërë deri më tani? – Variabëli dipendent: • Kemi parë variabëlin që del, kur ne shohim disa faktorë rreziku të cilët ndikojnë së bashku, psh. Sëmundjet kardiovaskulare të cilat ndikohen nga niveli i disa faktorëve të rrezikut. • Variacionet e secilit faktor rreziku janë të mëdha. • Ky variacion shkaktohet nga matjet me gabim, fluktuacionet dhe variacionet midis subjekteve mund të jenë të shkaktuara nga shumë faktorë të tjerë, duke përfshirë edhe genet. Besueshmëria: shënimet mbyllëse • Një implikim i rëndësishëm: nëse ju rritni numërin e indikatorëve, gabimi i rëndomtë në matje zvogëlohet si vlerë në mesatare. • Një problem që lind: objekti që matet nuk po ndryshon. • Nje shënim me rëndësi: besueshmëria zakonisht shkon nga 0 te 1; numra më të mëdhenj tregojnë një besueshmëri më të madhe (dmth., më pak gabim të rëndomtë).

Bib liog rafia pë r m etod at statistik e dh e algor itmet · Strum, Robert D., and Donald E. Kirk. First Principles of Discrete Systems and Digital Signal Processing . Reading, Mass.: Addison-Wesley Publishing Company, 1988. · Abramowitz, Milton, and Irene A. Stegun, eds. Handbook of Mathematical Functions, ëith Formulas, Graphs, and Mathematical Tables. Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1972. · Box, George E.P., William G. Hunter, and J. Stuart Hunter. Statistics for Experimenters: An Introduction to Design, Data Analysis, and Model Building . New York: John Wiley and Sons, 1978. · Devore, Jay L. Probability and Statistics for Engineering and the Sciences. 4th ed. Wadsëorth Publishing, 1995. · McCall, Robert B. Fundamental Statistics for the Behavioral Sciences. 5th ed. New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1990. · Press, William H., Saul A. Teukolsky, William T. Vetterling, and Brian P. Flannery. Numerical Recipes in C: The Art of Scientific Computing . 2nd ed. Neë York: Cambridge University Press, 1992. · Sokal, Robert R., and F. James Rohlf. Biometry: The Principles and Practice of Statistics in Biological Research. 2nd ed. Neë York: W. H. Freeman, 1995.

45

Mjeksia SPO RTIV E

Mineralet Dr. Dhimitraq Prifti

Mineralet janë substancë thelbësore për sistemin muskolo-skeletik dhe gjithashtu marrin pjesë në një numër të madh veprimtarish me natyrë biollogjike. P.sh, proçesi i rritjes ka nevojë për minerale të ndryshme si substancë me karakter ndërtues dhe në qoftë se furnizimi me kalcium dhe fosfate do të jetë i pamjaftueshem ky proces do të shoqërohet me një zhvillim të dobët skeletk. Mineralet luajnë një rol të rëndësishëm në procesin e transmetimit nervor, në tkurrjen muskulare në aktivitetin e enzimave, etj. Dihet roli që luajnë natriumi dhe kloridët në homeostazën e ujit. Këtu do të përshkruajmë shkurtimisht se si mineralet e tjera kryesore janë përfshirë në funksione të rëndësishme në aktivitetet fizike individuale dhe se si kërkesa ndaj tyre influencohet nga ushtrimet fizike. Mineralet që do të diskutohen janë: -Kaliumi -Magneziumi -Kalciumi -Fosfori -Hekuri -Zinku

Rezervat m inerale Përmbajtja sasiore e mineraleve ndryshon midis indeve të ndryshëm dhe gjithashtu ndërmjet kompartimenteve intracellular dhe extracelular. P.sh. kocka ka një përmbajtje shumë të lartë të kalciumit dhe fosforit, qeliza muskulare ka një përmbajtje të lartë të kaliumit dhe magneziumit dhe gjaku dhe uji intenstinal janë të pasur me natrium dhe klor. Megjithëse mineralet janë komponente të indeve të tillë si kocka dhe muskuli, kjo nuk nënkupton domosdoshmërisht që ato janë në gjëndje të lirë, por ato janë të diponueshëm nëpërmjet proceseve metabolike mbi rezervat e mineraleve. Përderisa pjesa më e madhe e mineraleve jane në sasi të kufizuar ose janë pjesë funksionale e ndonjë strukturë apo sistemi, sasia e mineraleve që i nënshtrohen procesit të metabolizmit është shumë e vogël.

46

Mineralet

Pjesa më e madhe e fraksionit “metabolik” të mineraleve ndodhet në plazmën e gjakut dhe në lëngun intersticial. Sasia e mineraleve në lëngjet qarkulluese të trupit varet nga futja e tyre (nëpërmjet ushqimit) nga njëra anë dhe nga kapja ose çlirimi i tyre nga indet ose humbja/eliminimi (nëpërmjet djersës, urinës, feceve) nga ana tjetër. Përmbajtja e mineraleve brenda lëngjeve trupore mbetet brenda një kufiri të ngushtë. Prandaj çdo marrje me tepricë e këtyre mineraleve do të kompensohet nëpërmjet rritjes së eliminimit të tyre nga trupi. Nëqoftëse trupi merr një sasi të pakët të mineraleve, së pari do të kompensohet nga pakësimi i procesit të eleminimit ose/dhe nga rritja e çlirimit të tyre prej indeve dhe nëse marja e pakët e tyre vazhdon niveli i mineraleve në plazmë do të fillojë të ulet. Kur mungesa e mineraleve vazhdon për një periudhë të gjatë kohore, rritja e qelizave dhe funksioni i tyre do të dobësohen.

Kaliumi Kaliumi është kationi më i madh brëndaqelizor që ndeshet në ambientin qelizor me një përqëndrim rreth 40 herë më të lartë se përqendrimi në ujin jashtëqelizor. Kaliumi luan një rol të rëndësishëm në transmetimin e impulsive nervore, në potencialin membranoz dhe si rrjedhojë edhe në procesin e tkurrjes së qelizes muskulare dhe në rruajtjen në shifra normale të presionit të gjakut. Nga e gjithë sasia e kaliumit që merret nëpërmjet ushqimeve, 91% e tij thithet në zorrë dhe kalon në qarkullimin e gjakut. Sasia kaliumit në plazëm ka treguar ndikimin që luan në tkurrjen muskulit të zemrës dhe ato të skeletit. Kur niveli i kaliumit në plazmë është mbi normë prodhon ndryshime tipike në ECG dhe mundet madje ta çojë zemrën deri në një ndalesë të papritur. Si rrjedhoje marrja me shumicë e kaliumit çon në rritjen e nivelit të tij në plazëm dhe ky fenomen nuk duhet të lejohet. Kaliumi eliminohet prej trupit të njeriut nëpërmjet urinës dhe në një sasi të pakët nga fecet (në rastet me diarre rezulton një humbje në sasi të madhe) dhe/ose nga djersa.

Ndikimi i u shtrim eve fizike Kaliumi humbet nga muskujt kur ata tkuren në mënyrë të vazhdueshme. Kjo humbje shkaktohet nga ndryshimet që ndodhin në membranën e qelizës dhe nga frekuenca e hyrjes dhe daljes të fluksit të natriumit dhe kaliumit të cilat janë pjesë e procesit të tkurjes elektromekanike. Dihet që kaliumi depozitohet së bashku me glikogjenin në muskuj. Kur glikogjeni zbërthehet do të çojë në lirimin e kationeve të kaliumit dhe mundet më pas të rrisë humbjen e kaliumit nga qeliza muskulare. Si rrjedhojë, do të rritet përqëndrimi i kaliumit në lëngun intersticial dhe në plazmën e gjakut. Kjo rritje mund të jetë shumë e theksuar gjatë ushtrimeve

47

Mjeksia SPO RTIV E

me intensitet maksimal. Gjithashtu kaliumi mund të humbasi edhe nga dëmtimet e fibrave muskulare por asnjë e dhënë e tillë nuk është e disponueshme. Dëmtimi i fibrave muskulare ndodh për shkak të streseve mekanike, kryesisht gjatë aktiviteteve që përfshijnë punë negative si vrapimet/ecjet në dishezë. Djersitja që shkaktohet gjatë ushtrimeve fizike, do të rezultoje me një humje të vogël të sasisë së kaliumit. Përqendrimi i kaliumit në djersë është pothuaj i barabartë me atë të plazmës së gjakut. Në gjëndjet pas aktivitetit fizik kaliumi është eleminuar në sasi të madhe nëprmjet urinës (ka shumë mundësi për arsye se veshkat janë të stimuluara ta rimbajnë natriumin për të ruajtur parametrat e homeostazes dhe si rrjedhoje do ta shkëmbejë natriumin me kaliumin). Megjithëse vazhdimi i ushtrimeve fizike ndikon në mënyrë të vazhdueshme të rrjedhjes së kaliumit nga muskujt, niveli i kaliumit në plazëm nuk çfaq rënie të tij. Ndonjë defiçit do të pasoje të ndodhë në nivelin e kaliumit brëndaqelizor. Përmendëm, që në rastet e humbjes së kaliumit brëndaqelizor, kompensimi më i madh vjen nga kaliumi që çlirohet nga zbërthimi i glikogjenit brëndaqelizor. Në këto raste nuk do të ketë asnjë ndryshim në kaliumin që ndodhet i lirë brenda qelizës. Kërkesat për rritjen e nivelit të kaliumit gjatë ushtrimeve fizike janë pothuajse të zorëshme për t’u arritur. Megjithatë, pas ushtrimeve kërkesat për kalium mund të rriten. Menjëherë pas mbarimit të ushtrimeve ka një kapje shumë të shpejtë të kaliumit nga qelizat. Më tej sinteza e glikogjenit në muskuj e bashkalidhur me depozitimin e kaliumit proçedon me një ritëm të lartë menjëherë mbas ushtrimeve fizike. Si përfundim njihet tashmë nje rënie shumë e shpejtë e nivelit të kaliumit në plazmë mbas mbarimit të ushtrimeve fizike dhe më pas normalizimi i tij në normë ose pak më ulet se norma.

Marrja e kalium it Rekomandohet që doza minimale ditore për kaliumin të jetë 2gr/ditë, megjithëse kjo shifër nuk merr parasysh sasin e kaliumit që eliminohet nëpërmjet djersës. Marrja e mjaftueshme e kaliumit është 2-3.5gr/ditë. Kaliumi është gjërësisht i rëndësishëm në ushqime, meqënëse është një përbërës esencial i të gjitha qelizave jetësore, veçanërisht tek frutat (bananet dhe portokallet), perimet (patatet) dhe mishi. Marrja e kaliumit mund të variojë në mënyrë të konsiderueshme në vartësi të përzgjedhjes ushqimore. Në qoftëse do të merren ushqimet që nënvizuam me përmbajtje të lartë të kaliumit mund të arrijmë në një dozë ditore deri në 8-11gr/ ditë.

Magneziumi Sasia magneziumit në trupin e njeriut është përafërsisht 20-30gr. Rreth 40% e kësaj sasie është lokalizuar brenda qelizave (veçanërisht atyre muskulare), rreth

48

Mineralet

60% në skelet dhe vetem 1% në lëngun jashtëqelizor. Magneziumi është një mineral shumë i veçantë dhe është present në rreth 300 enzima të nevojeshme për proceset e biosintezës dhe metabolizmin energjetik. Magneziumi luan një rol shumë të rëndësishëm në transmetimin neuromuscular dhe në aktivitetin e tij. Ai vepron në disa pika në mënyre sinergjike me kalciumin, ndërsa në disa të tjera ai është antagonist me të. Sasia e magneziumit në plazmën e gjakut mbahet brenda një hapesire të ngushtë . Praktikisht i gjithë magneziumi që i nënshtrohet procesit të metabolizmit është i lokalizuar në një reservuar jashtëqelizore shumë të vogël (Mg intracellular 15mEq/L dhe extracelular 0.7-1.5mEq/L). do ndryshim në këtë rezervuar shkaktohet nga marrja e ushqimit, nga kapja ose çlirimi i maneziumit prej indeve ose neoermjet humbjeve dhe eliminimit të tij thithja e magneziumit në zorë është rreth 35%. Magneziumi eliminohet kryesisht nëpërmjet urinës. Feçet gjithashtu përmbajnë magnesium. Kjo përfaqëson sasinë kryesore të magneziumit që nuk është thithur nga zora. Magnezi per më tepër humbet edhe nëpërmjët djersës.

Ndikimi i ush trimeve Sasia e magneziumit që ndodhet në ambjentin jashtëqelizor përfaqëson kryesisht fraksionin që është në dispozicion të proçeseve metabolike. do marrje ose humbje e magneziumit nga ky ambient do të çojë në uljen e përqëndrimit të tij. Përqëndrimi i ulur i nivelit të magnezit në plazëm është gjetur në mënyrë të përsëritur tek atletet e qëndrushmërisë. Megjithatë, janë dhënë shpjegime të ndryshme për këtë ulje. Ka qënë sugjeruar se kjo ulje vjen si rezultat i humbjes së magneziumit nëpërmjët djersës dhe gjithashtu nga kapja e tij nga qelizat e kuqe të gjakut dhe ato yndyrore. Humbjet nëpërmjet djersës janë në përgjithësi të vogla, por ato mund të bëhen të rëndësishme kur djersitja vazhdon për një kohë të gjatë. Prandaj, është e vështirë të vendosesh nëse pakësimi i nivelit të magneziumit në plazmen e atleteve përfaqëson një gjendje defiçitare apo kjo gjendje vjen thjesht si rezultat i xhvendosjeve fiziollogjike të magnezit. Humbjet e magneziumit mund të rriten për 24 ore pas ushtrimeve të mundimshme. Ulja e nivelit të magneziumit është shoqëruar me dobësim të metabolizmit energjetik, lodhje më të mëdha dhe çfaqen e krampeve muskulare, megjithëse kjo e fundit nuk është konfimuar tek studimet e atleteve të maratonës.

Marrja e magn ezium it Rekomandimet për marrjen ditore të mineraleve të tjera përveç atyre si natriumi, kaliumi,dhe klori janë dhënë në tabelën e mëposhtëme (tab.1)Të dhënat e pasqyruara në këtë tabelë janë dhënë nga një grup ekspertesh amerikane dhe

49

Mjeksia SPO RTIV E

gjermanë. Këto sasi janë menduar të jenë të mjaftueshme për njerëz që bëjnë jetë sedentare. Akoma nuk ka tabelë udhëzuese për sportistet, të cilët mund të kenë kërkesa ditore më të larta për pjesën më të madhe të ushqimeve

Rekomandimet ditore për minerale(mg) Mosha

Magnez

Kalcium

Fosfor

Hekur

Zink

400/400 350/350 350/350

1200/1200 1200/1000 800/900

1200/1600 1200/1500 800/1400

12/12 10/10 10/10

15/15 15/15 10/15

300/350 280/300 280/300

1200/1200 1000/1000 800/900

1200/1600 1200/1500 800/1400

15/15 15/15 15/15

12/12 12/12 12/12

Meshkuj 15-18/15-18 19-24/19-25 25-50/25-51

Femra 15-18/15-18 19-24/19-25 25-50/25-51

Tab.1

Marrja e magneziumit nëpërmjet ushqimeve ka pësuar një rënie këto dekadat e fundit, ku mundësia më e madhe vjen për shkak të rritjes së konsumit të ushqimeve të rafinuara dhe të përpunuara. P.sh., më shumë se 80% e magneziumit gjendet tek drithërat e pabluar dhe humbet nga heqja e embrionit dhe cipës së jashtme. Të dhënat në lidhje me marrjen e magneziumit nga sportistët janë të pakta. Studimet e kohëve të fundit tregojnë një relacion të ngushtë ndërmjet konsumit të magneziumit dhe konsumit të energjise. Tek atletet e qëndrushmërisë në veçanti, që kanë një konsum të lartë të energjisë, u vërejt një konsum i mjaftueshëm ditor i magneziumit në krahasim me njerëzit që bëjnë jetë sedentare. Përderisa humbja e magnezit nëpërmjet urinës dhe djersës rritet si rezultat i stërvitjes intensive, është e vështirë të prezantohet sasia e tij për sportistët.

Kalciumi Trupi i njeriut përmban rreth 1200gr kalcium dhe ku 99% i tij ndodhet në indin kockor. Vetëm 1% e tij ndodhet në lëngun jashtëqelizor dhe në strukturat brëndaqelizore të indeve të buta. Ky fraksion i vogël (1%) përfaqëson atë sasi që i nënshtrohet procesit të metabolizmit. Kalciumi i plazmës mbahet në një diapason të ngushtë kryesisht nga hormonet të cilat kontrollojnë thithjen, sekrecionin dhe metabolizmin kockor. Kalciumi që hyn në plazmë vjen nga ushqimi ose nga çlirimi i tij prej kockave. Kalciumi eleminohet nëpërmjet urinës, djersës dhe feceve. Megjithatë, kalciumi që ndodhet në fece kryesisht prezanton kalciumin që nuk është absorbuar nga zorra. Tek të rriturit sasia e kalciumit neto që thithet nga

50

Mineralet

zorra është afërsisht 30% e atij që merret nëpërmjet ushqimit. Urinimi është rruga kryesore e eliminimit, i cili rritet me marrjen e proteinave në sasi të madhe, dhe sidomos në qoftëse fosfori që merret mbetet në të njejtin nivel. Indi kockor është gjithmonë në"lëvizje", kështu në mënyrë konstante thith dhe çliron kalciumin sëbashku me fosforin. Kur sasia e kalciumit që merret nëpërmjet ushqimit është shumë e vogël, niveli i kalciumit në plazëm do të mbahet i pandryshuar, sepse kjo kosto e pakësimit të thithjes së tij do të kompensohet nëpërmjet çlirimit nga kockat, si rrjedhojë niveli i kalciumit në plazëm nuk reflekton gjëndjen e vërtetë të kalciumit në trupin e njeriut.

Influenc a e us htrim eve Gjatë ushtrimeve fizike kalciumi luan një rol kyç në fillimin e tkurrjes muskulare. lirimi i kalciumit brënda qelizës nis procesin e tkurrjes muskulare ndërsa rikapja e tij nis procesin e relaksimit të muskulit. Niveli kalciumit në plazëm gjatë ushtrimeve fizike mund të mbetet i pandryshushëm, të ulet ose të ngrihet. Ky variacion mund të jetë atribut i disa faktoreve të tillë: humbja e ujit rrit koncentrimin e tij në plazëm, për shkak të stresit mekanik rritet çlirimi i tij nga kockat ose ulja e kapjes së kalciumit nga kockat për shkak të rënies së proceseve sintetizuese në to (kocka). Një numër i madh studimesh kanë evidentuar kohët e fundit se sportistet femra mund të vuajnë nga stress-fraktura dhe/ose ulja e densitetit kockor. Kjo "osteoporoze sportive" shoqërohet me ulje të funksionit hormonal për shkak të stresit ushtrimor (veçanërisht estrogeni) i cili është i njohur si rregullues i metabolizmit të kalciumit, situatë e ngjashme me atë të marrjes së kalciumit në sasi të pakët. Kjo shkakton shpesh këtë abnormalitet midis sportisteve femra. Atletet që përfshihen në një stërvitje të fortë dhe konsumojnë një dietë me sasi të mëdha proteinike, mund të eleminojnë shumë kalcium nëpërmjet urinës, veçanërisht kur marrja e fosforit nuk rritet paralelisht me marrjen e proteinave. Eleminimi i kalciumit nëpërmjet djersës është në sasi të vogël.

Marrja e kalcium it Marrje e kalciumit varion shumë në lidhje me sasinë dhe kompozimin e dietës. Produktet bulmetore përbëjnë burimin kryesor të furnizimit me calcium. Arrat, bajamet, lajthitë, perimet bishtajore, brokoli, prodhimet e detit si dhe kalciumi i ujit janë furnizuesit e tjerë. Marrja ditore e sasisë së kalciumit varet nga përzgjedhja e ushqimit dhe sasia e energjisë së konsumuar nga ushqimet . Sportistët që konsumojnë pak energji ose ata që

51

Mjeksia SPO RTIV E

programojnë rënien në peshë, janë të prirur për të marrë një sasi të vogël të kalciumit. Femrat, veçanërisht vrapueset e distancave të gjata, janë gjetur me konsum më të ulur të kalciumit se sa konsumi ditor i zakonshëm. Kjo ndodh si rezultat i konsumit relativisht të ulur të energjisë. Gjithashtu nga studiues është raportuar se marrja e kalciumit 1500mg/ditë është një sasi e mjaftueshme që të sigurohet një balancë e kalciumit tek gratë e pasmenopauzës që nuk marrin estrogen si mjekim. Sportistet femra që janë amenoreike kanë një nivel hormonal të ngjashëm, prandaj marrje e kalciumit duhet të jetë 1500mg/ditë.

Fosfori Fosfori është plotësuesi i kalciumit në formacionin kockor. Rreth 85% e rezervave totale trupore ndodhen në skelet. Pjesa tjetër është e shpërndarë ndërmjet hapësirave jashtëqelizore dhe brëndaqelizore në indet e buta. Marrje e fosforit dhe rrjedhimisht furnizimi gjakut me të ka lidhje direkte me formacionin kockor, prandaj marrja e fosforit dhe kalciumit duhet të jetë e balancuar. Thithja e fosforit nga zorra është afërsisht 70%, rreth dy herë më e lartë se sa thithja e kalciumit. Fosfori eleminohet kryesisht nëpërmjet urinës, feceve (kryesisht fraksioni i pathithshëm) dhe sasia më e vogël nëpërmjet djersës. Fosfori është plotësues si element esencial në një numër enzimash dhe njëherazi në metabolizmin e energjisë (nukleotidet dhe lidhja me vitaminen B). Praktikisht të gjithë fosforet (P) që qarkullojnë në gjak dhe ndodhen në inde ekzistojnë në formën metabolike aktive si molekula fosfati(PO4³-).

Ndikimi i ushtrimeve Niveli fosfatit në plazëm mund të rritet nga ushtrimet fizike për shkak të humbjes së djersës dhe koncentrimit të gjakut. Fosfatet e humbura nëpërmjet djersës janë të papërfillëshme. Gjendjet e ndryshme të gjakut si alkaloza (nxit uljen e nivelit të fosfatit), acidoza dhe dëmtimi i qelizës (nxit rritjen e nivelit të fosforit), njihen për influencën e tyre ndaj nivelit të fosforit në plazëm.

Marrja e fosfo rit Fosfori është shumë i pranishëm në ushqimet e pasura me proteina të tilla si: qumështi, mishi, shpendët, peshku si dhe produktet e drithërave. Sasia e fosforit në një dietë normale është rreth 1500mg/dite. Rritja e konsumit të

52

Mineralet

energjise ditore normalisht do të rrisë gjithashtu nevojat për fosfor.

Hekuri Hekuri është pjesë përbërëse e rëndësishme e hemoglobines, myoglobinës dhe një numër enzimash. Si i tillë, ai ka një rëndësi të veçantë në lidhjen dhe transpotin e oksigjenit dhe gjithashtu në kalimin e elektroneve në zinxhirin e transportit të elektroneve dhe për prodhimin e energjisë. Rreth 30% e hekurit total gjendet në formën e magazinuar si ferritine, si hemosiderine dhe një pjesë e vogël si transferrin. Prandaj këto forma magazinimi, shërbejnë si indikator të gjëndjes së hekurit. Gjendja e varfër me hekur zbulohet nga: niveli i ulur i ferritinës në serumin e gjakut, rritja e nivelit të protoporfyrinës te eritrocidet, reduktim të nivelit të transferrinës së ngopur dhe reduktim të nivelit të hemoglobinës. Në rastet kur marrja e hekurit është e pamjaftueshme, depot janë të parat që e ndjejnë këtë mungesë. Nëqoftëse marrja e hekurit në sasi të vogël do të vazhdojë për një periudhë të gjatë prodhimi i hemoglobinës do të kompromentohej deri në anemi, si rezultat i mungesës së hekurit. Më pas do të pakësohet kapaciteti i transportit të oksigjenit dhe në këtë mënyrë do të prekë kapacitetin e qëdrueshmërisë.

Ndikimi i ushtrimeve Ka një debat të madh rreth shtrirjes se cilët sportistë kanë pak më shumë mungesë të hekurit se njerëzit normalë, veçanërisht në lidhje me përqëndrimin e hemoglobinës, e cila njihet që është e ulur në shumë sportiste. Megjithatë, përderisa volumi plazmatik rritet si rezultat i stërvitjeve të qëndrushmërisë, sasia absolute e hemoglobinës që qarkullon në gjak nuk është domosdoshmërisht e ulur, por deri diku efekt i rritjes së volumit plazmatik. Në këto raste kemi të bëjmë me anemi të rreme. Këto 10 vjetet e fundit një numër studimesh kanë treguar se shumë sportistë, që stërvitën në mënyrë të rregullt, kanë një ulje të rezervave të hekurit. Tregues për këtë janë: pakësimi i hekurit në palcën e kockës, rritja e kapacitetit lidhës të hekurit dhe ulja e nivelit të ferritines në plazëm/serum. Gjithashtu ka të dhëna që flasin se një pjesë e gjendjes së varfër me hekur që vërehet tek sportistët, mund të shpjegohet nga përzgjedhja e një diete të varfër me hekur, sidomos tek atletët që konsumojnë dietë vegjetariane dhe ushqime me shumë fibra. Nëpërmjet djersës eliminohet një sasi hekuri që duhet pasur në konsideratë. Kjo mund të shpjegojë efektin që kanë ushtrimet fizike në gjendjen e hekurit. Efekti mekanik që shfaqet në fazën kur këmba prek tokën ndërsa jemi duke vrapuar, mund të çojë në dëmtim të ruazave të kuqe të gjakut duke shkaktuar hemolizë dhe si pasojë reduktim të nivelit të hemoglobines. Hekuri që fitohet nga hemoliza hyn në rezervat e hekurit

53

Mjeksia SPO RTIV E

qarkullues dhe kështu do të jetë rishtaz i disponueshëm.

Marrja e heku rit Mishi i kuq, mëlçia, mishi i shpendëve, zarzavatet me ngjyrë jeshile të errët dhe produktet e drithërave janë burimet kryesore të përfitimit të hekurit. Tek mishi hekuri gjëndet në gjendjën e heme-hekurit, çfarë përbën burimin më të absorbushëm të tij. Vitamina C rrit thithjen e hekurit inorganik,ndërsa dieta me fibra, çaj, kafe dhe fosfat kalciumi, pakësojnë thithjen e tij. Hekuri që merret nga sportistët me dietë vegjetariane është shpesh shumë i pakët, sepse vetë dieta, e le jashtë burimin e heme-hekurit.

Zinku Zinku ndodhet në sasi relativisht të madhe në kockë dhe në muskul. Megjithëatë, këto depozita nuk janë metabolikisht të disponueshme. Rezerva trupore që është e gatëshme karshi proceseve metabolike, kryesisht në gjak, është e vogël dhe ka një ritëm qarkullimi shumë të shpejtë. Zinku luan një rol në procesin e rritjes dhe zhvillimin e indeve, veçanërisht të muskujve, sepse ai është substancë përbërëse në shumë enzima të cilat përfshihen në një numër të madh të proceseve të ndryshme metabolike. Studimet e fundit kanë treguar se zinku mundet gjithashtu të luaj një rol kyç në proceset imune.

Ndikimi i ushtrimeve Përderisa zinku që ndodhet në plazëm përfaqëson një shtrirje të madhe të rezervës se tij, i gatshëm ndaj proceseve metabolike, çdo ndryshim i shpejtë i volumit plazmatik, për shkak të aktivitetit fizik, do të ndikojë mbi gjëndjen e zinkut plazmatik, si prej uljes së volumit të plazmës për shkak të dehidrimit (kjo do ta rrisë përqëndrimin e zinkut për shkak të hemokoncentrimit), ashtu edhe nga rritja e volumit plazmatik në fazën pas-ushtrimore për shkak të retensionit të ujit dhe natriumit (kjo do ta ulë përqëndrimin e zinkut). Pamvarsisht nga këto ndikime, mund të merret si e vërtetë që zhvendosja e zinkut funksional nga njëri ind në tjetrin, mund të ndodhë për shkak të ushtrimeve fizike. Prandaj është e vështirë të përcaktojmë ndikimin e ushtrimeve fizike mbi gjëndjen e zinkut nëpërmjet treguesit të nivelit të tij në plazmë. Niveli i zinkut në plazëm rritet në mënyrë të ndjeshme pas disa javësh tek pjesemarresit e rrethit ciklistik në Francë. Sidoqoftë, ushtrimet fizike mund të rrisin kërkesën për zinkun, për arsye se zinku së pari eleminohet nga trupi nëpërmjet urinës dhe djersës, dhe që të dyja këto rriten gjatë ushtrimeve të qëndrueshmërise. Rritja e eleminimit të zinkut nëpërmjet

54

Mineralet

urinës, mund të jetë e lidhur me dëmtimin e fibrave muskulare nga ndonje forcë mekanike gjatë ushtrimeve fizike. Veçanërisht në fazën pas -ushtrimore, zinku mund të humbasi nga dëmtimi qelizave, por kjo nuk është e mbështetur nga të dhëna shume solide. Në mënyrë të ngjashme mund të themi për periudhat e kreshmes që të çojnë në humbjen e masës muskulare dhe është evidentuar një rritje e nivelit të zinkut në serum dhe si pasoje edhe në urinë. Në studimet e fundit megjithatë, nuk është konfirmuar efekti i dëmtimit të muskulit me nivelin e zinkut në serum.

Marrja e zinku t Mishi, mëlçia dhe prodhimet e detit, janë burimet kryesore të zinkut në një dietë ushqimore. Zinku, gjithashtu mund të përfitohet dhe nga qumështi, produktet e drithërave etj. Ushqimet me përmbajtje të lartë të sheqernave janë të varfëra në përmbajtjen e zinkut. Dietat e pasura me celulozë njihen si reduktuese të thithjes së zinkut. Marrja e zinkut në dietën ditore shfaqet e pjesëshme në shumë individë që bëjnë jetë sedentare. Marrja e zinkut në sasi të ulur mund të përkëqesohet tek sportistët për shkak të humbjes së tij nëpërmjet djersës. Duhet përmendur që marrja e zinkut tek sportistet ka lidhje të ngushtë me marrjen totale të energjisë. Sportistët që përdorin dietë vegjetariane mund të jenë të prirur të kufizohen në marrjen e zinkut, sidomos kur konsumojnë dietë me energji të ulur. Megjithëatë, nuk ka të dhëna të mjaftueshme që personat që përdorin dietë vegjetariane, në përgjithësi të kenë mangësi në zink.

Zë v en d ë s im i i m in erale v e d h e m ar rj a s h tes ëe t y re Nga sa u përshkrua në paragrafet e mësipërme, mund të nxirret përfundimi që megjithëse sportistët, në krahasim me njerëzit që bëjnë jetë sedentare, në pjesën më të madhe marrja me shumicë e mineraleve për arsye të dietës së pasur me këto elementë, nuk do të jetë e dobishme. Por, për një numër arsyesh, dieta e sportistëve që janë të përfshirë në stërvitje intensive shpesh herë është e pabalancuar. Shumë sportistë marrin dietë të pasur me energji, por të varfër me mikroushqyes. Marrja e mineraleve varet kryesisht nga përzgjedhja e ushqimit dhe ana sasijore e tij. Kështu, ka situatë në të cilat marrja shtesë e mineraleve mund të jetë e dëshirueshme, si në ndonjë situatë ku sportistët abstenojnë nga një dietë normale dhe periudha ku marrja e ushqimit që kufizohet, të kombinohet me një stërvitje intensive. Zëvendësimi i mineraleve nëpërmjet shtimit të tyre në pijet rehidruese është e pranueshme për aq kohë sa niveli i mineraleve nuk do ta kalojë kufirin maksimal të normës. Megjithese sasia e hekurit që mund të humbë nëpërmjet djersës, nuk mund të zëvendësohet nëpërmjet pijeve rehidruse gjatë

55

Mjeksia SPO RTIV E

zhvillimit të aktivitetit fizik. Në përgjithesi, zëvendësimi i mineraleve dhe/ose marrja shtesë e tyre tek subjektet e shëndetshme që konsumojnë një dietë të mirëbalancuar nuk do të rrisë performancën, por në rrethana të caktuara do të kontribojë në marrjen e mjaftueshme ditore të tyre. Megjithëatë, në rastet e një dietë të varfër, ose tek sportistët që janë vegjetarianë, mund të shfaqin një gjëndje të dobët për disa minerale veçanërisht për hekurin, zinkun dhe magnezin. Në përgjithësi në këto raste rekomandohet marrja shtesë e mineraleve. Por në kuadrin e qëllimit të përgjithshem që sportistët të sigurojnë furnizim të mjaftueshm, rreziku i mbidozimit dhe natyra invazive e përcaktimit të tyre, i bën ata dhe këshilltarët e tyre të jenë të kujdesshëm në përcaktimin e dietës dhe sigurinë e marrjes së dozës ditore. Disa minereale janë reklamuar si përmirësuese të performancës, për shkak të ndikimit specific metabolik, të tillë si fosfatet dhe bikarbonati i natriumit. Si të tillë, marrja shtesë e tyre nuk ka të bëjë fare me kuptimin e rritjes së marrjes ditore, kompensimin e tyre nga humbja nëpërmjet djersës dhe urinës ose përmirësimin gjendjes së mineraleve në trupin sportistit.

El em en të t g ju rm ë Rëndësisë së mineraleve (elementët) gjurmë në një numër funksionesh biologjike, si dhe ndikimit të tyre mbi shëndetin dhe performancën, i kanë kushtuar vëmendje këto viteve të fundit. Kjo për shkak të mungesës së provave analitike për matjen dhe vlerësimin e rolit që luajnë këto elementë,të cilët janë prezent në lëngjet dhe indet e trupit në "mikro-sasira". Zhvillimi i teknollogjisë bashkëkohore, megjithatë, ka lejuar studimin mbi gjëndjen e këtyre elementeve gjurmë. Më poshtë po përshkruajmë funksionin dhe vlefshmërine e disa elementeve gjurmë dhe ndikimi i ushtrimeve fizike për nevojshmërinë e ketyre elementëve gjurmë. Elementet gjurmë që do të diskutojmë janë: Bakri Kromi Seleniumi.

Gj en d ja e elem en të v e gj u rm ë Vetëm këto dekadat e fundit, që si rezultat i përmirësimit të procedurave analitike dhe teknike, është bërë i mundur studimi i elementëve gjurmë dhe funksioni i tyre in vivo. Shumë studime kanë analizuar proteinat, yndyrnat, sheqernat dhe ujin d.m.th. ushqyesit e mëdhenj (makroushqyesit), por shfrytëzimi, funksioni dhe depozitimi i tyre në fakt rregullohet në shkallën më të madhe nga ushqyesit e vegjël (mikroushqyesit). Marrja e dietës me sasi të vogël të elementëve gjurmë

56

Mineralet

çon në dobësimin e gjendjes së tyre, gjëndje që influencon në funksionet biokimike dhe fiziologjike dhe si rrjedhojë, prek edhe shëndetin e individit. Gjendja e elementëve gjurmë është e vështirë të studiohet. është e mundur të merren mostra nga serumi, indi, floku ,thonjtë, fecet,urina dhe djersa.

Bakri Bakri është një element esencial për trupin e njeriut. Mungesa e bakrit çon në dëmtime të shëndetit dhe në keqfunksionim të tij. Bakri përfshihet në një numër të madh enzimash, luan rol në metabolizmin e energjisë, në sintezën e indeve dhe mbrojtjen nga radikalet e lira. Gjithashtu bakri ndikon në metabolizmin e hekurit. Ceruloplazmina, lidhja e bakrit me proteinat e plazmës, mund të na japë informacion mbi gjëndjen e bakrit në organizëm. Megjithëse, gjatë periudhave stresante dihet që çlirohet nga mëlçia ceruloplastin me sasi të madhe. Kjo mund të na çojë në informacion të gabuar rreth gjendjes së vërtetë të bakrit në periudha sëmundjeje gjatë ushtrimeve fizike me intensitet që çojnë sportistin deri në raskapitje.

Ndikim i i us htrim eve fizike Ceruloplazmina plazmike, ose niveli i bakrit në serum, në disa studime është raportuar që pëson një rritje si rrjedhojë i ushtrimeve fizike, por edhe mbetet e pandryshueshme ose ulet në disa studime të tjera. Bakri humbet me anë të djersës sasi të konsiderueshm, prandaj këshillohet që në rastet e djersitjeve të përseritura në sasi të madhe humbjet e tij mund të dobësojnë gjëndjen në plazem dhe rritja e marrjes së tij nëpërmjet dietës, mund të jetë kërkesë për të kompensuar humbjen nga djerësitjet e vazhdueshme. Kështu rekomandimi ditor normal për bakrin mund të jetë shumë i ulur për sportistët.

Marrja e bakrit Organet e brëndëshme, veçanërisht mëlcia, janë burimet më të pasura me bakër. Gjithashtu mund të përmenden prodhimet e detit, arrat, bajamet lajthitë dhe patatet. Qumështi përmban një sasi të vogël të bakrit. Observimet kanë treguar se marrja e bakrit tek njerëzit normal është në nivel të ulur,0,9-1.2mg/ditë kur norma ditore është 1,5-4.0mg.si për meshkuj ashtu dhe për femrat. Zinku, acidi askorbik, hekuri, kalciumi, proteina, fruktoza dhe dieta e pasur me fibra njihen si reduktuese të thithjes së bakrit nga zorrët dhe si rrjedhoje do të ndikojnë edhe në gjendjen e tij.

57

Mjeksia SPO RTIV E

Kromi Kromi vepron kryesisht i lidhur me insulinën duke potencuar aktivitetin e saj fiziollogjik, prandaj themi që kromi është një substancë thelbësore për rregullimin në gjendje normale të nivelit të glukozës në gjak. Në lidhje me këtë, provat eksperimentale me mungesë të kromit, rezultojnë me ulje të veprimit fiziologjik të insulinës, dëmtime në rregullimin e nivelit të glukozës në gjak, deri në sëmundjen e diabetit. Për shkak të rolit të tij që luan në metabolizmin e insulinës - karbohidrate-energjisë, kromi mendohet të jetë i një rëndësie të veçantë për njerëzit që merren me punë të rëndë fizike dhe konsumojnë dietë të pasur me karbohidrate. Kromi që ndodhet në gjak nuk shfaqet si një tregues i mirë për të përcaktuar gjendjen e tij. Eleminimet e kromit nëpërmjet urinimit janë grumbullime të përgjithëshme të ndryshimeve të vogla kalimtare që ndodhin në gjak dhe shfaqja e tij në urinë është treguesi më i mirë i ndryshimeve në metabolizmin e kromit.

Ndikimi i ushtrimeve Streset e ndryshme ku përfshihen edhe ushtrimet fizike, infeksionet dhe traumat fizike, njihen si acaruese të shenjave të mungesës së kromit. Në rastin e ushtrimeve fizike kjo ndodh shpesh për arsye se ushtrimet rrisin humbjet e kromit nëpërmjet urinës. Për më tepër dietat e pasura me karbohidrate, veçanërisht ato me glicemi të lartë nga mono dhe disakaridet njihen që rrisin eleminimin e kromit nëpërmjet urinës. Kjo ka shumë mundësi nga efekti që kanë këto karbohidrate në sasinë e sekretimit të insulinës dhe me pasojë degratimin e saj. Humbja e kromit nëpërmjet urinës është shumë e vogël dhe e pa përcaktuar nga teknikat analitike. Studimet mbi kafshët kanë treguar se gjendjet e tyre me sasi të varfër me krom shoqërohen me reduktim të depozitave të glukozës në mëlçi dhe muskuj dhe marrja suplementare e kromit rrit depozitat e glikogjenit në këtë situatë. Meqënëse performanca e qëndrushmërisë, si edhe zbërthimi i proteinave janë të lidhura me disponueshmërinë e karbohidrateve, mund të sugjerohet që dietat e pasura me krom favorizojnë performancën e qëndrushmërisë. Në një studim marrja suplementare e kromit rrit masën trupore pa dhjam dhe ul masën e dhjamit tek atletët e qëndrueshmërisë, konkluzion i nxjerrë vetem nga matjet antropometrike. Duhet të tregojmë shumë kujdes në interpretimin e këtyre rezultateve ,sepse gjendja e kromit tek subjektet e testuar nuk është kontrolluar dhe matjet antropometrike nuk janë shumë preçize në përcaktimin e vërtetë të masës muskulare trupore. Eshtë sugjeruar që veprimi potencues i kromit mbi insulinën është përgjegjës i përfshirjes së aminoacideve në indin muskular duke shkaktuar rritjen e masës trupore pa dhjam dhe uljen e asaj me dhjam. Janë të nevojshme

58

Mineralet

shumë studime të tjera për të konfirmuar këto rezultate.

Marrja e krom it Rekomandimet për marrjen e kromit për të rritur janë në sasine 50-200 μg/ditë. Thithja e kromit nga zorrët varion nga0,3 ne 1.0% për kromin inorganik dhe nga 5 ne 15% për kromin e lidhur organikisht. Burimet më kryesore të kromit janë: brokoli, midhjet, kërpudhat, majaja dhe krundet e drithërave. Gjithashtu, përmbajtja e kromit gjatë procesit të gatimit dihet që rritet si rezultat i veprimit të enëve metalike ku gatuhet ushqimi. Eleminimi i kromit dihet që rritet me marrjen e karbohidrateve në sasi të lartë dhe thithja e tij ulet nga dietat të pasura me fibra. Thithje e kromit njihet që bashkëvepron (frenon thithjen) me hekurin dhe zinkun.

Seleniumi Seleniumi formon pjesën kryesore të enzimës glutation peroksidaze e cila rregullon zbërthimin e hidroperoksidazes në bashkëpunim me vitaminen E. Si i tillë seleniumi shfaq veti antioksiduese dhe luan një rol thelbësor në pastrimin e radikaleve të lira të cilat shfaqen gjithnjë e më shumë në rastet e traumave, streseve dhe ushtrimeve fizike raskapitëse. Mungesa seleniumit gjithashtu mendohet se prek indet muskulare, duke ndikuar në kardiomyopatite dhe çrregullimet muskulare ose në ligështimin e tyre.

Ndikimi i ushtrimeve Seleniumi mund të ndihmojë në parandalimin e peroksidimit të lipideve të ndikuar nga ushtrimet fizike për shkak të funksionit antioksidativ që ai ka dhe në këtë mënyrë mënjanon shkallën e dëmtimit të qelizës, me mundësi më të mëdha tek indet aktive (të tillë si muskujt) ose indet që kanë prirje për t'u furnizuar me pak gjak, duke shkaktuar ishemi lokale (trakti gastro-duodenal). Të dhënat nga studimet tregojnë se marrja suplementare e vitamins E pakëson peroksidimin e lipideve, por deri tani nuk është zbuluar bashkëveprimi me seleniumin. Gjithashtu nuk ka të dhëna që ushtrimet fizike nxisin eleminimin e seleniumit nëpërmjet djersës.

Marrja e selenium it Rekomandimet e marrjes së seleniumit për të rritur janë 55-70 μg/ditë. Prodhimet e detit, veshkat dhe mëlçitë janë të pasura me selenium. Drithërat dhe farat kanë

59

Mjeksia SPO RTIV E

përmbajtje të lartë seleniumi gjithashtu, por kjo varet edhe nga toka ku rriten ato. Marrja e seleniumit në një dietë normale duket se është e mjaftueshme. Për sa u takon sportisteve nevojiten studime të mëtejshme.

Zë v en d ë s im i d h e m ar rj a s u p lem en tare e el em en të v e g ju rm ë Pavartësisht se një dietë e mirëballancuar që përmban një shumëllojshmëri të frutave, zarzavateve, produkte të drithërave, mish dhe prodhime deti duhet të sigurojë marrjen e një sasie të mjaftueshme të elementëve gjurmë, nga literatura mund të konkludojmë që njerëzit e shëndetshëm ku përfshihen edhe sportistët shpesh marrien e një sasi të vogël të hekurit, zinkut, bakrit dhe kromit. Këto marrje të ulura mund të shkaktojnë një gjëndje të varfër të mineraleve gjurmë e cila mund të përkeqësohet nga ushtrimet fizike nëpërmjet humbjes së tyre me anë të djersës dhe urinimit dhe gjithashtu nga rritja e humbjeve për shkak të konsumit të lartë të karbohidrateve tek sportistët, veçanërisht tek atletët e qendrushmërise. Nuk ka dokumentë që raportojnë që gjëndja e plotë e elementëve gjurmë tek sportistët ka ndryshime sinjifikative me njerëzit që bëjnë jetë sedentare. Marrja suplementare ditore nëpërmjet preparative me dozë të ulur të elementëve gjurmë, furnizim i cili nuk e kalon normën ditore të rekomanduar, mund të këshillohet në periudhat e stërvitjes intensive ose në ndonjë situatë ku sportistët tërhiqen nga dieta normale siç ndodh gjatë periudhave kur kufizojnë marrjen e ushqimit të kombinuar me stërvitje intensive (veçanërisht tek femrat dhe sportistët me dietë vegjetariane). Shtesa e elementeve gjurmë tek produktet/vaktet, e përcaktuar për zëvendësimin e vakteve normale gjatë qëndrushmerisë, si në raste tek triathloni, rastet e qëndushmërise ditore dhe ngjitjeve në lartësi të mëdha, është e pranueshme, por nuk duhet të kalojë nivelet e normës ditore. Megjithëse sasia kryesore e bakrit mund të eliminohet nëpërmjet djersës, nuk ka arsye për të zëvendësuar këtë element me pije rihidratuese gjatë ushtrimeve. Në përgjithësi, zëvendësimi i elementeve gjurmë dhe/ose marrja suplementare e tyre nuk do të rrisë performancën, por mund të kontribojë në marrjen e mjaftueshme të normave ditore në popullimet sportive. Nga pikpamja e qëllimit kryesor të sportistëve për të siguruar një normë të përshtatëshme në çdo mënyrë të mundshme, rreziqet e mundshme të mbishtesës dhe natyra invazive/ komplekse për përcakimim e gjëndjes së mineraleve, duhet që sportistët dhe trainerët e tyre të dinë rreth praktikave dietare dhe normës ditore. Preparatet e mikroushqyesve për sportistët do të jenë regulluar sipas rrethanave; ata nuk duhet të kapërcejnë nivelet e vendosura të normës ditore.

60

Mineralet

Am inoacidet e vetme Kohët e fundit marrja shtesë e një numri aminoacidesh është sugjeruar për të përmirësuar performancën sportive, kryesisht për ndikimin e tyre mbi prodhimin e hormoneve ose efektet mbi metabolizmin e trurit, përqëndrimin dhe zgjimin. Edhe pse pjesa më madhe e aminoacideve shtesë është e destinuar për atletet e forcës (bodybuildersat), disa janë projektuar për atletët e qëndrueshmërisë.

Arginina dhe ornitina Ishte hipotetizuar se tretja e arginës me ornitinën mund të nxisi çlirimin e hormonit të rritjes, i cili mendohet se nxisë rritjen e masës muskulare. Kohët e fundit janë bërë disa studime për efektet që shkakton marja e argininës dhe ornitinës shtesë mbi përbërjen e trupit dhe fuqisë së muskujve. Tre prej këtyre studimeve treguan një rritje të dukshme të masës trupore duke shtuar mish pa dhjam, që tregon një rritje të masës muskulore ose ulje të masës dhjamore. Megjithatë, një autor kritikoi metodën eksperimentale të këtyre studimeve. Një studim i të dhënave me më imtësi, tregoi se nuk ka ndonjë ndryshim të madh midis grupit që është trajtuar me shtesë të këtyre aminoacideve dhe grupit të trajtuar me placebo. Dy studimet e tjera nuk treguan ndonjë efekt thelbësor të argininës ose përzjerjeve të aminoacideve të ndryshme mbi fuqinë ose hormonet e rritjes tek peshëngritësit profesionistë. Tani për tani nuk ka asnjë të dhënë që të mbështesi efektet ergogjenike argeninës dhe ornitinës. Kjo mund të jetë për arsye se aminoacidet nuk janë në gjëndje të rrisin nivelin e hormoneve të rritjes përtej kufijve të nivelit normal psikologjik. Eshtë sugjeruar se përdorimi i dozave të larta për të shkaktuar ndonjë efekt të dukshëm mund të shkaktojë shqetësim gastrik. Duhen kërkime të mëtejshme për të vlerësuar hipotezat për përdorimin e shtesave të këtyre aminoacideve të vetëm tek atletët.

Try p to fan i d h e am in o aci d et m e zinx h ir t ëd eg ë zuar Triptofani mundet gjithashtu të rrisë prodhimin e hormonit të rritjes, por efekti më i fuqishëm ergogjenik teorikisht i tij bazohet në një mekanizëm tjetër, në formacionin e 5-hydroxytryptaminës dhe serotonins në tru. Disa autorë sugjerojnë se këto neurotransmetues mund të përmirësojnë performancën duke rritur tolerancën e durimit karshi ndjenjës së dhimbjes gjatë ushtrimeve me intensitet të lartë. Në mbështetje hipotezës së tyre, ata konstatuan se 1200mg. të konsumuar në doza 300mg. për një periudhe 24 orëshe rriste kohën e lodhjes dhe pakësonte përqindjen e ndjenjës së lodhjes në ushtrime vrapi në treadmill me një intesitet 80% të VO2 max. Kërkimet e mëtejshme janë të nevojshme t'a konfirmojnë këtë

61

Mjeksia SPO RTIV E

konstatim. Në kundërshtim me hipotezën e këtyre autorëve një autor tjetër sugjeron se serotonina mund të përfshihet në zhvillimin e ndjenjës së lodhjes për arsye të aktivitetit depresiv që ajo ushtron. Kështu, hyrja e triptofanit në tru, mund të kontribojë në shfaqjen ndjenjës së lodhjes. Duke u bazuar në kërkimet shkencore eksperimentale me kafshë, autori sugjeron që niveli i ulur në gjak i aminoacideve me zinxhir të degëzuar mund të lehtësojë hyrjen triptofanit tru, prandaj në fazat e fundit te ushtrimeve të qëndrushmerisë ulja nivelit te zinxhirit të aminoacideve do të nxiti një rritje relative të nivelit te triptofanit në gjak, çfarë mund të jetë një faktor kontribues për lodhjen. Teorikisht marrja suplamentare aminoacideve me zinxhir të degëzur do të rrisë koncentrimin e tij në gjak dhe në këtë mënyrë do të ulë futjen e triptofanit në tru duke konkuruar sistemin e transportit përgjatë barierës trunore-vaskulare dhe si rrjedhojë do të vonojë shfaqjen lodhjes. Fatkeqësisht pak të dhëna janë në mbështetje të kësaj hipoteze.

Aspartatet Kripërat e asparatit të kaliumit dhe magneziumit, aminoacid jo esencial, ka qenë marë i mirëqenë si përmirësues i performancës nëpërmjet disa mekanizmave. Hipoteza më aktuale është që asparatet do të pakësojnë akumulimin e amoniakut në gjak gjatë kryerjes së ushtrimeve fizike. Rritja e nivelit të amoniakut në serumin gjakut është në përputhje të drejtë me lodhjen muskulare dhe qëndrore. Të dhënat e kërkimeve shkencore në lidhje me efektin stimulus të asparateve janë të dyshimta. Një numër studimesh kanë raportuar që asparatet nuk kanë asnjë efekt. Dy autorë i dhanë nga 3g secila nga aspartatet e kaliumit dhe magneziumit në 8 persona 24 orë përpara se t'i jepnin biçikletës ergometrike deri në raskapitje dhe nuk konstatuan ndonjë efekt të dobishëm. Përkundrazi, një numër studimesh të tjera kanë dokumentuar efekte pozitive në performancë dhe disa raportojnë më shumë se 20% përmirësim në ushtrimet e qëndrushmërise aerobike. Disa autoë u dhanë sportistëve nga 10g asparate për një periudhë më shumë së një ditë përpara së të fillonin ushtrimin deri në raskapitje me 75% të VO2 max. Ata raportuan një ulje të theksuar të nivelit të amoniakut në serumin e gjakut dhe një rritje prej 15% të performancës në qëndrushmëri. Asnjë efekt toksik nuk është raportuar në studimet që kanë përdorur këtë dozë (10g).

Karnitina Karnitina është një komponent i ngjashëm si vitaminat dhe kryesisht ka si funksion lehtësimin e transportit të acideve yndyrore me zinxhir të gjatë për në brendësi të mitokondreve, me qëllim prodhimin e energjisë. Shpesh herë është sugjeruar se rritja e marrjes së karnitinës mund të rrisë përdorimin e yndyrnave

62

Mineralet

si burim për prodhimin e energjisë dhe në këtë mënyrë kursen përdorimin e glikogjenit të muskulit si burim energjie gjatë ushtrimeve fizike. Kjo mund të çojë në zgjatjen e kohës së lodhjes. Megjithatë ka të dhëna që nuk e mbështesin këtë pikëpamje. Të dhënat e dozës së karnitinës. Një grup autorësh nuk zbuluan asnjë efekt tek personat që merrnin 500mg karnitinë në ditë për 4 muaj rrjesht, në shfrytëzimin e acideve të lira yndyrore, në përmirësimin eVO2 max, pragut anaerobik, rritjen e qëndrushmërisë, ose fuqisë së punës gjatë 60 min.punë me një biçikletë ergometrike. Ky raport është kritikuar për përdorim me doze të ulur të karnitinës. Por, megjithëse u rrit doza e përdorimit të karnitinës deri në 2gr, përsëri u raportua se nuk ka asnjë efekt edhe me marrjen shtesë të karnitinës. Rekomandohet që D,L-Carnitina të mos merret në përdorim sepse është e dëmshme, ndërsa L-carnitina e cila prodhohet në trupin e njeriut është relativisht e padëmshme kur merret nga goja.

Co Q10 (UBIQUINONE) CoQ10 është një yndyrë prezente në mitokondre, veçanërisht në zemër. Ajo ka qenë përdorur si mjet kurimi për trajtimin e sëmundjeve të zemrës për arsye të rolit në metabolizmin oksidativ dhe si një antioksidant. Për këtë arsye CoQ10 rrit konsumin e oksigjenit dhe performancën e ushtrimeve fizike tek të sëmurët me zemër dhe është sugjeruar që ajo mund të jetë efektive për të rritur qëndrushmërinë e sportistëve gjithashtu. Megjithatë nuk ka shumë të dhëna për ta mbështetur këtë teori. Disa studime të kohëve të fundit kanë zbuluar se megjithëse marrja suplementare CoQ10 mund të rrisë në mënyrë të dukshme nivelin e tij në gjak në krahasim me një placebo, nuk ka asnjë përmirësim të dukshëm të glukozës dhe laktateve në serum gjatë një ngarkese pune maksimale ose nën maksimale, të funksionit të zemrës, konkretisht në ritmin e saj, në VO2 max, ose në performancën e qëndrueshmërisë. Kërkimet e mëtejshme për CoQ10 janë të nevojshme, megjithëse disa autorë sugjerojnë, se marrja suplementare e këtij komponenti mundet aktualidht të jetë e rrezikshme sepse mund të jetë nxitës i formacioneve të lira radikale, të cilat mund të shkaktojnë peroksidimin e yndyrës se membranës qelizore dhe t'a dëmtojë atë.

Inozina Inozina është pjesë e bërthamës. Disa nga studimet e prezantojnë rolin metabolik të inozinës të tillë si ndihmuese në procesin e sintezës së ATP-së (fosfate me energji të lartë), ndikon në zbërthimin e glikogjenit muskular dhe furnizon me

63

Mjeksia SPO RTIV E

gjak dhe oksigjen shtesë muskujt gjatë ushtrimeve të ndryshme fiziollogjike dhe si rrjedhojë, si qëndrushmëria ashtu edhe fuqia e sportistit, do të përmirësohet nga ky furnizim shtesë. Inosina është e vlefshme edhe si element i pastër edhe me faktorë të tjerë, si p.sh.CoQ10. Vetëm një studim ka vërejtur efektin e saj në përmirësimin e parametrit të qëndrushmërisë. Disa autorë raportojnë se nuk kanë vërejtur asnjë përmirësim në parametrat metabolik dhe të performancës edhe kur kanë përdorur një protokoll të tillë si (6g inosinë për 2 ditë). Sigurisht që kërkimet e mëtejshme janë të nevojshme për të vlerësuar ndonjë përfitim hipotetik.

Po len i i b let ë s Analizat kimike të polenit të bletës tregon se ai është i përbërë nga një përzierje e vitaminave, kripërave minerale, aminoacideve dhe disa ushqyesve të tjerë. Megjithëse poleni i bletës nuk duket se nxit ndonjë efekt fiziologjik të veçantë, nga ana teorike efekti i tij ergogjenik mbetet në rolin që vitaminat dhe mineralet mendohet se luajnë në metabolizmin gjatë ushtrimeve fizke. Për t'a provuar këtë janë marrë në studim atletë të stërvitur mirë dhe janë kryer matje në vrapime maksimale në tredmill deri në raskapitje të ndërprera nga seanca rikuperimi, por nuk është gjetur ndonjë efekt i rëndësishëm gjatë kursit të rikuperimit. Studimet e mëtejshme kanë treguar asnjë efekt pëmirësimi si në konsumin maksimal të oksigjenit ashtu edhe në performancën e qëndrushmerisë. Individët që kanë reaksion alergjik nga poleni i bletës duhet të kenë kujdes nga reaksioni anafilaktik.

K rip ë rat e f o s fatev e Fosfori është një mineral i veçantë dhe funksionon në trupin tonë në formën e kripës së fosforit. Ai është një bashkëfaktor ose komponent për disa vitamina B, ATP dhe Fosfokreatinen, 2, 3DPG (diphosphoglicerate) dhe në sistemin bufferik brëndaqelizor. Bazuar në rolin që luajnë në procesin e metabolizmit, marrja shtesë e fosfateve ka qenë sugjeruar si përmirësuese e tipareve të performancës sportive. Disa nga studimet sugjerojnë se marrja me shumicë e kripërave të fosfateve ka efekt ergogjenik për disa lloje performancash fizike. Por ka një autor i cili thekson se perfomanca fizike ka mundësi që mund të rritet edhe në qoftë se sportisti konsumon sasinë e fosfateve që gjendet në një dietë normale. Pjesa më e madhe e studimeve të kohëve të fundit kanë fokusuar aftësinë e kripërave te fosfati për të rritur kapjen e oksigjenit dhe performancën e qëndrushmërisë. Por, ka edhe autorë që shprehin dyshime mbi efektet përmirësuese të performancës fizike. Ata raportojnë se nuk ka asnjë efekt pozitiv marrja suplementare e fosfateve

64

Mineralet

në përmirësimin e parametrave të performancës fizike dhe funksionin kardiovaskular. Në kundërshtim me këta autorë, disa studiues të tjerë raportojnë rritje sinjifikative të VO2 max rreth 10% ulje të prodhimit të acidit laktik gjatë ushtrimeve me intesitet nënmaksimal, rritje të efiçensës së myokardit, përmirësim të kohëzgjatjes në vrapime dhe në ciklizëm, dhe ulje të kohës të përfundimit të garës 40km me biçikletë në kushtet e kontrollit laboratorik. Doza në këto studime ka qënë përafërsisht konsumi i 4 gr/ditë i fosfateve për 3-6 ditë, kur dihet që norma është 1 gr/ditë.

Bikarbonati i natriumit Bikarbonati i kaliumit është një kripë alkaline. Funksioni tij kryesor është kontrolli i balances acido-bazike në gjak dhe roli garant si substancë ergogjenike është ai buferik (neutralizues) i acidit laktik i cili prodhohet gjatë ushtrimeve fizike me intensitet të lartë dhe akumulohet në gjak. Në këtë mënyrë ai ndikon vonesën e shfaqjes së lodhjes. Kërkimet mbi efektin ergogjenik të tij kanë vazhduar për rreth 50 vjet dhe efektshmëria e tij është akoma i debatueshëm. Në shumë studime një sasi prej 0,15-0,40gr(më shpesh 0,30gr)/kg peshë trupore është marë nga sportistet për aktivitete fizike me intensitet të lartë dhe kohëzgjatje të shkurtër. Performanca të tilla kërkojnë kryesisht glikogjenin e muskujve si burim energjie dhe rezultojnë me rritjen e prodhimit të acidit laktik, i cili supozohet si nxitës i lodhjes. Zakonisht, këto prova që kryhen deri në raskapitje, konsistojnë vetëm në një garë ushtrimore të vetëm ose përsëritja e tyre me periudha të vogla pushimi ndërmjet tyre. Rreth 50% e studimeve kanë treguar një efekt pozitiv që luan marrja kripës në performancën fizike dhe në perceptimin psikollogjik gjatë sforcimit të provës. Por, ka edhe hipoteza që marrja suplementare e bikarbonatit të natriumit nuk shfaq efekte pozitive as në performancat me intensitet të lartë për 30 ose me pak sekonda as në ato të qëndrushmërisë që varen kryesisht nga metabolizmi oksidativ, por do t'a rrisi performancën në ushtrimet me intensitet që zgjasin rreth 1-7,5 minuta ose në seanca ushtrimore me intesitet të lartë ku përfshihen intervale të shkurtra pushimi. Disa studime kanë raportuar çregullime gastroduodenale, të tilla si shfaqjet të diarresë ose dëmtime të murrit gastrik. Asnjë problem gastroduodenal nuk është raportuar gjatë përdorimit të citratit të natriumit, i cili ka të njëjtin efekt në kapacitetin buferk me atë të bikarbonatit të natriumit, kur jepet me dozë deri në 0,5gr/kg peshë trupore.

65

Mjeksia SPO RTIV E

Testimi i stërvitjes afatgjatë i zhvillimit atletik të sportistit Dr. Isuf Saliçaj

Testimi i sportistëve ka qenë një nga detyrat kryesore të mjekut të sportit. Ne kemi bërë testime të ndryshme nëpërmjet të cilave konkludonim për gjendjen e sportistëve. Unë në këtë artikull do të përqendrohem vetëm në ato testime që në klubin tonë na dhanë një ndihmesë të madhe për ngritjen e cilësise sportive në vitet 1980- 1990. Të dhënat që ju jepen trajnerëve nga kontrollet e ndryshme në përgjithësi nuk merreshin parasysh nga ata për të ndërtuar punën e tyre. Para mjekut të sportit dilte detyrë që jo vetëm të jepnin të dhëna të vlefshme, por edhe të bindnin trajnerët që këto t’i vinin në shërbim të sportisit. Literatura na tregonte që e njëjta stërvitje në sportistë me gjendje fizike të ndryshme, jepte efekte të ndryshme në organizëm. Për të marrë të njëjtin efekt ne ndërtuam punë ndryshe nga tradicionalja, por duke u mbështetur në sistemet energjitike. Më të preferueshme e pamë ndërtimin e punës duke u mbështetur në të dhënat e Tudor Bompes i cili vlerësonte 5 intensitete. Simboli Stërvitja i për: intensite tit 1 Toleranc ën e Ac. Laktik 2 3

VO2 Max Pragun anaerob

4

Sistemin fosfat

5

Pragun aerob

66

Koha

Nr i Intervali përsëritje i ve pushimit

Raporti punë/pus him

30” – 2x 2- 4/ 60” / 4- 6 (8) 2’ – 2,5’ 3’ – 5’ 4 - 8 ( 12) 1’30 – 3 – 5 / 6 7’/ 8’- – 2 2h 4’’-15” 10 – 30

10’- 15’/ 1:10 >5 1:15

1”- 3”

1:4 – 1:25

10’ 2h

1’ – 2’

1:1 – 1:2

– 6-1

2’ – 3’

Laktat Fc i mmol

– 12-18, max2 0

2:1

6-12

5’/ 5’-45’ 1:1 / 1:06 4-6 – 1:15

Afër max ose max 180 150170

%e intensit etit max >85- >95

80-85- 95 75-85, 85-90 95

2-3

130150

>60

Te stim i i stërvitje s a fa tg ja tëi zh v illim it a tle tik t ësp o rtistit

1. Sportisti duhet të mësohet të tolerojë acidozën, të adopohet acidik të laktatit, që do të thotë: efekti buffer të laktatit, shpejtimit të lëvizjes së laktatit nga muskujt që punojnë dhe rritjes fiziologjike e psikologjike ndaj ngarkesës së dhimbjes dhe agonisë së stërvitjes e garës. Sportisti që adaptohet me tolerancën me rritje të laktatit, mund të punojë më tepër intensivisht e të prodhojë më tepër laktat. 2. Rritja e VO2 Max rezulton në përmirësimin e transportit te O2 nëpërmjet sistemit cirkulator dhe rritjes së ekstraksionit e përdorimit te O2 nga sistemi muskular. 3. Stërvitja e pragut anaerob i referohet intensitetit të një ushtrimi në të cilin niveli i ritmit të difuzionit të laktatit në gjak, kalon ritmin e largimit të tij (4-6 mmol). Kjo arrihet me një punë prej 85-90% të VO2 max. Qëllimi i kësaj stërvitje është të ngrejë pragun përtej 4 mmol në mënyrë që sportisti të përballojë punë intensive pa akumuluar laktat. 4. Qëllimi i stërvitjes së sistemit fosfat është të rritim aftësinë e sportistit për të qënë më i shpejtë me më pak përpjekje. Rezultati i një stërvitjeje të tillë është të rrisë sasinë e ATP-PC në muskul e të rrisë aktivitetin e enzimave që çlirojnë energji nëpërmjet reaksionit ATP-PC. 5. Kapaciteti i lartë aerobik është faktor deçiziv për aktivitetet ku kërkohet përdorimi i tepërt i O2. Rritja e këtij kapaciteti sjell rikuperimin e shpejtë pas stërvitjes e garës, zhvillon efiçencën funksionale të sistemeve kardiorespiratore e nervore, rrit funsionimin ekonomik të sistemit metabolik. Akumulimi i laktatit është 2-3 mmol, frek kardiake 130-150/min. Gjatë stërvitjes së pragut aerob volume në minutë i gjakut është 30-40 litra dhe inputi i O2 është afërsisht 4-5,5 litra në minutë. Tabela e mëposhtme jep të dhëna mbi efektet në organizëm të stërvitjes në bazë të sistemeve energjitike. Ndërtimi i punës stërvitore është problemi kryesor i trajnerit, kurse gjurma që lë kjo stërvitje në organizmin e sportistit, është problem i mjekut e i trajnerit. Ndihma që ju dhamë trajnereve në ndërtimin e punës aerobe bëhej duke matur konsumin e O2 (VO2 max) të sportistëve. Këtë e matim nëepërmjet stolave 40 cm të lartë në të cilët sportisti bënte hipje zbritje me një ritem 30 herë në një minutë nën ritmin e metronomit. Në fund të minutës së tretë matej frekuenca kardiake nëpërmjet së cilës vlerësohej VO2 e sportistit. Më tepër kemi përdorur matjen e VO2 funksional në pistë nëpërmjet një distancë 3000m. Nëpërmjet kohës së realizuar konkludonim për VO2 max në ml/kg /min. Pasi nxirnim të dhëna për VO2 max të të secilit sportistët, bënim ndarjen në grupe të sportistëve më VO2 të përafërt, dhe shpejtësinë e vrapimit sipas përqindjes së VO2 max, për të realizuar stërvitjen e pragut aerob, pragut anaerob, apo fuqinë aerobe. Realizimi i këtyre stërvitjeve në atletikë ishte më i thjeshtë, por ne e

67

Mjeksia SPO RTIV E

aplikonim edhe në sportet kolektive. Dorëzimin në % të pesë intensiteteve stërvitore e bënim sipas periudhës stërvitore (përgatitore-gare) e sipas gjendjes së sportistëve. Në sportistë të veçantë bënim testimin e distancës që vraponte sportisti me 100% te VO2 max. Për realizimin e saj vepronim në këtë mënyrë: Pasi matnim VO2 max të sportistit, gjenim në tabelë shpejtësine kritike me të cilën duhej të vraponrte sportisti.

Psh.: një sportist që 3000m i përshkon në një kohë prej 10’15", sipas normogramës së Mercier (1983) e ka VO2 max 65ml/kg/min. Duke parë tabelën që ka të bëjë me përcaktimin e shpejtësisë kritike me të cilën duhet të vrapojë ky sportist në një distancë 200m del që ai duhet t’a përshkojë këtë distancë për 38,7 sek e të vazhdojë me këtë shpejtësi në pistë deri sa t’i jetë ulur në mënyrë të theksuar shpejtësia. Këtë e realizonim duke matur në çdo 100m të pistës kohën e tij, e kur nuk përputhej rezultati, ndërpritej testi. Me këtë testim ne konkludonim se për periudhën në fjalë, sa qe në gjendje ai të fuste në punë 100% të mundësive të tij aerobe e bënim krahasimin me gjendjen e tij në dinamike. Për përcaktimin e shpejtësisë së vrapimit për pragun anerob përdorim nomogramat e caktuara. Psh.: një sportist me VO2 max 65ml/kg/min që të ecë

68


në pragun anaerob duhet të ecë me 85-90% te VO2 max të tij. Për të gjetur këtë vepronim kështu: Në shkallën 2 të figurës bashkonim vizoren me shkallën 1 të figurës me 65 ml/ kg/min O2. Atje ku pritej me shkallën 3 shënonim shpejtësinë e ecjes për pragun anaerob që në këtë rast është 15 km/h, dmth i bie rreth 4 km. Po kështu vepronim dhe për përcaktimin e shpejtësisë edhe për pragun aerob që ishte < 80% të VO2 max. Në rast se për përcaktimin e ngarkesave dhe për matjen e tyre në stërvitje në sistemin aerobik nuk kërkohej shumë mund dhe djersë, për përcaktimin e ngarkesave anaerobe laktike duhej shumë kujdes e konkluzione të sakta në bazë të të dhënave laboratorike. Nuk mund të arrihen rezultate të larta sportive në ato sporte me me kërkesë anaerobe laktike pa u vënë qeliza në vështirësi për të shpejtuar reaksionet e pa u mësuar organizmi të punojë me sasi të pakët O2 e të prodhojë sasi të madhe laktati. Për te arritur këtë qëllim, ne në bashkëpunim me laboratorin e spitalit bënim Astrupogramën dhe matjen e acidit laktik pas stërvitjeve me theks laktik dhe të nesërmen. Nëpërmjet rezultateve të marra nxirrnim konkluzione për efektin e stërvitjes në organizëm dhe si e përballonte organizmi këtë ngarkesë. Në një studim që kemi bërë në spartakiadën 5 Kombëtare së bashku me Dr. N. Leskovikun, dhe personelin e laboratorit të spitalit civil në Tiranë, në sportistë të ndryshëm morrëm këto rezultate:

69

Mjeksia SPO RTIV E

Me sportistët e ekipeve kombëtare (të atletikës) të grumbulluar në Korçë në periudhën Qershor-Korrik 1988, për kampionatin Ballkanik që do të zhvillohej në Ankara, vepruam bashkë me trainerin në këtë mënyrë: Matem VO2 funksional, ju bëmë një testim 200m dhe 400m për të ndërtuar punën në këto segmente dhe iu provuam sportistëve të gjysëm-thellësisë sa mund të ecnin me shpejtësi kritike 100% te VO2 max. Në ditët e planifikuara për ngarkesa me theksim laktik bëmë astrupogramen të nesërmen e ngarkesës dhe të pasnesërmen, për të parë superkompensimin e tyre. Ja disa nga të dhënat e tyre: Stërvitja u zhvillua pasditen e 24/06/1988 Mëngjesi i datës 25/06/1988

Mëngjesi i datës 26/06/1988

Në bazë të të dhënave konkludonim kur do te merrte ngarkesën tjetër sportisti, duke parë superkompensimin e tij. Pasi ndërtuam punën në këtë mënyrë, rezultatet e kësaj pune i matëm nëpërmjet matjes së laktat exess, që shprehet nëpërmjet raportit Ac.laktik/ Ac.piruvik dhe vlerësonim nivelin e stërvitshmërisë së tyre në këteë sistem. Ja disa nga rezultatet:

70


Këtu kemi të bëjmë me acidozë laktike të tipit B, që në shifra të larta tregon për nivel të lartë stërvitshmërie në drejtim të fuqisë laktike. Këtë testim e bëmë menjëherë pas një stërvitje goditëse 3 x 300m me 90-95% të mundësisë maksimale me 5 minuta pushim. Kjo u realizua në datën 1/7/1988. Po shp jeg o j shk urtim isht p a ra m e tra t e a strup o g ra m ë s d he o xim e trisë

pH- parametqr kryesor i ekuilibrit A-B; Shpreh përqëndrimin e joneve H+ në mjedis. Norma në gjakun kapilar 7,35- 7,43. Buffer baza (BB)- përfaqëson shumën e përgjithëshme të përqendrimit të joneve buferike, të bikarbonateve, proteinave, fosfateve e Hb në gjakun total. ( N x 44,9 x 9 -51,8 mEq/l). BB ulet gjatë acidozës metabolike. Bikarbonatet Standarte (SB)- ose bikarbonatet e plazmës, përfaqësojnë në vetvete përqendrimin e joneve bikarbonate HCO3- në palzëm. Kur janë nën nivelin e poshtëm të vlerave normale (21,4-24,8), kemi acidoze metabolike. Baza ekses-t regon devijimin në mEq/l te BB të gjakut në krahasim me vlerat normale, mesatare te BB. Norma -2,3 ~ +2,3. Vlerat negative flasin për acidozë metabolike. Bikarbonatet aktuale (AB)- përfaqësojnë përqendrimin e bikarbonateve plazmatike në momentin e marrjes së mostrës për analiza në kushtet aktuale respiratore të pacientit. Ulja nga norma tregon acidozë metabolike. N= 19,1 ~ 23,3 mEq/l PCO2- përfaqëson anën respiratore të ekuilibrit AB.Ai shpreh presionin që shtron CO2, i lirë fizikisht, i tretur në plazmën e gjakut. Total CO2- paraqet shumën e bikarbonateve, acidit karbonik dhe CO2 të disociuar në plazmën e pacientit. PO2-o se presioni parcial i O2 jep të dhëna të vlefshme për përmbajtjen e O2 në gjak. O2 i Saturuar- raporti midis përqendrimit të O2 në gjak dhe kapacitetit te tij, i shprehur në %.

Ja disa të dhëna të marra nga dokumentat e mbetura në arkivin e kabinetit mjekësor:

71

Mjeksia SPO RTIV E

Në kabinetin mjekësor bënim një serë testesh e për vlerësimin e sportistëve në dinamike si psh. I.R.I. testi, pulsin e O2, masnim punën e zemrës ose STT (systolic tension time), e cila është e barabartë me: frekuence kardiake x presioni arterial sistolik, menjëherë pas testit. Më pas bënim krahasimet e të dhënave të ndryshme. Bënim testin e Flack. Në basketboll dhe volejboll bënim testin e Elenko-Elenkovit sipas të cilit sportisti përshkon një distancë prej 5 m lateralisht për 1’ me shpëjtë si max. Ne numërojmë numrin e prekjeve e frekuencën kardiake për 10" menjëherë pas ushtrimit. Kjo përsëritej dhe 2 herë të tjera me 1 min pushim. Eshtë test anaerob e na jep të dhëna me vlerë për stërvitshmërinë e sportistëve në këtë sistem.

72


Këtë test e bënim në dinamikë dhe bënim në të njëjtën kohë dhe matjen e TA pas ngarkeses për të konkluduar mbi punën e zemrës. Të dhënat e mësipërme i krahasonim edhe me të dhënat që na jepte EKG e sportistëve në periudha të ndryshme stërvitore (theks aerob e theks me rezistencë). Duke pare EKG e sportistëve nxirrnim konkluzione mbi stërvitshmërinë e sportistit dhe e krahasonim me të dhënat e mëparshme. Në EKG e qetësisë vinim re kryesisht këto të dhëna: PR kishte tendencë të zgjatej si hapësirë. QT përsëri kishte tendenca zgjatjeje. Analizonim akset elektrike të zemrës duke marre parasysh:

1. Raportin (SV1 + SV2) / 2 / RV6 2. Akset horizontale te QRS e T e variacionet e tyre: Aksi i T duke parë në cilin derivacion prekordial T është me amplitude më të madhe ose +105 grade për V1 +75 për V2 +60 për V3 Aksi mesatar i T vendoset në 45 gradë +40 për V4 +20 për V5 +0 për V6

Aksi mesatar i QRS realizohet duke vendosur në abshisa RV6 – SV6, dhe në ordinata [ (SV1 + SV2) – (RV1 + RV2)] / 2. Aksi mesatar i QRS është - 45 gradë. Pra RT (i përfshirë midis QRS e T) ka një vlerë mesatare 90 gradë. Në stërvitjet me theks endurance e rezistence marrim të dhëna të ndryshme: sindromin elektrik me efekt endurance që karakterizohet valë R ne V5, V6 me amplituda të mëdha, ndërsa valët S në V1 e V2 janë të zhvilluara dobët. Vala T ka amplitudën më të madhe në V4 e V5. Aksi horizontal i QRS përfshihet midis 0 – 30 gradë. Raporti ( SV1 + SV2 ) / 2 / RV6 është i ulët. Akset QRS e T konvergojnë e RT < 90 gradë. Në stërvitjet me theks rezistence valët S ne V1 e V2 janë me amplitudë të madhe, kurse valët R në V5 e V6 janë normale ose të pakësuara. QRS oshilon midis – 30 gradë deri -60 gradë. Vala T është max në V3, V4. RT është > 90 gradë. Raporti (SV1 + SV2) / 2 / RV6 shtohet. Po paraqesim një nga kontrollet tona që kemi bërë në 1984 me ekipin e volejbollit femra:

73

Mjeksia SPO RTIV E

Pra kemi të bëjmë me stërvitje kryesisht me theks qëndrueshmërie, që përputhej me periudhën e parë përgatitore të ekipit. Këto lloj kontrollesh kur bëhen në mënyrë dinamike, japin të dhëna më të plota për gjendjen e sportistit. Këtyre ekzaminimeve sot ju shtohen dhe matja e përbërjes trupore në drejtim të % së dhjamit, masës muskulore, dendësisë kockore, dhe ujit. Mundet që nëpërmjet një aparati për matjen e laktatit në stërvitje të përcaktojmë më saktë punën e kryer në sistemet e përmendura më sipër. Sa për punën e kryer ne sistemin e parë ATP – PC, ne shkonim sipas kësaj logjike: organizmi ka karburant për çlirimin e kësaj energjie për rreth 15 – 20 sekonda. Që të ndikonim në risintezën sa më të shpejtë të këtij karburanti në organizëm, duhet të vihet qeliza në vështirësi max. Këtë e realizonim në këtë mënyrë: pune 7" me shpejtësi max e 30" pushim ( për 30" risintetizohet 50% e ATP së konsumuar). E bënim 5 x 7" në mënyrë që të ndikonim në daljen e fermenteve të caktuara për risintezën e ATP – PC. Ky sistem përdoret gjithashtu për zhvillimin e forcës sidomos për rritjen e nivelit të kërcyeshmërisë në sporte të ndryshme. Muskuli përveç elementit kontraktues, ka dhe elmentin elastik të vendosur në seri dhe në paralel. Në rast se shfrytëzohet energjia e prodhuar nga elementet elastike, do të rritet edhe shpejtësia dhe kërcyeshmëria e sportistit. Për të testuar sportistët në këtë sistem së bashku me disa specialistë në Korçë ndërtuam pedanën e Boscos nga e cila nxirrnim këto parametra:

74


Nga testimet mbi pedanën e Boscos ne i jepnim të dhëna trajnerit për forcën e marrë vetëm nga elementet kontraktues të gjymtyrëve të poshtme. Për lartësinë e kërcimit në kryerjen e ushtrimeve pliometrike, sportistët kërcenin mbi pedane nga lartësi të ndryshme, e jepnim të dhëna për lartësinë optimale të secilit sportist që zakonisht shkonte nga 30 – 50 cm. Për të vlerësuar efektivitetin e stërvitjeve mbi këtë cilësi në fillim e ne fund të periudhës përgatitore si dhe në periudhën e garës bënim testimin mbi pedanën e rënie nga lartësi të ndryshme nga 70, 80, 90, 100, 120 cm e vlerësonim kohën e kontaktit mbi pedanë dhe kohën e qëndrimit në ajër. Stërvitja kishte efektivitet kur koha e kontaktit ishte < 300ms. Trajnerët që bënin një ndërtim stërvitor specifik për sportistë të ndryshëm shfrytëzonin studimin e Joseph Tihanait që i ndante sportistët në të shpejtë e të ngadalshëm dhe përdorte % të ndryshme peshash e lloje të ndryshme ushtrimesh me ta. Në fund të një stërvitjeje 6 javore arriheshin të njëjtat rezultate e përmirësime si në sportistët e shpejtë, ashtu dhe në ata të ngadaltë. Këtë lloj stërvitjeje e aplikuam në volejbollin femra me trainerin P. Gëllci, dhe përmirësimi i rezultateve ishte i dukshëm. Studimin më të detajuar të pedanës së Boscos e modifikuam dhe përshtatem edhe në atletikë duke matur kohën e kontaktit dhe të fluturimit për secilën këmbë në distanca të ndryshme, por këto mbeten të papërfunduara. Mbeti i papërfunduar edhe studimi i matjes së rezistencës së kërcimit e regjistrimit, nëpërmjet një EKG të kohës së kontaktit e të flututrimit për 25 kërcime rresht. Këtë studim e bëmë në bashkëpunim me katedrën e Volejbollit të ILKF, e pikërisht me zotin Edi Pashai. Konkluzioni

· Testimi i sportistëve është i domosdoshëm për të vlerësuar gjendjen e tyre. · Mjeku i sportit duhet të jetë domosdoshmërisht pjesë e stafit drejtues të ekipeve kombëtare. · Kontrolli i gjendjes së sportistëve duhet të jetë i detyrueshëm. · Ndërtimi i planit stërvitor duhet të mbështetet nga të dhënat e marra nga testimet. · Mjeku duhet të jetë pjesë e pandarë e ndërtimit të programit stërvitor. · Në stërvitjet e pragut anaerob, fuqisë aerobe e të sistemit laktik duhet një koordinim i mirë i punës midis trajnerit e mjekut për të konkluduar mbi efektivitetin e stërvitjes. Por sot, pas 20 vjetësh jemi shumë larg

75

Mjeksia SPO RTIV E

stërvitjes shkencore, nuk konceptohet nga shumica e trajnereve pjesëmarrja e mjekut në ndërtimin e ngarkesës në stërvitje. · Mjeku barazvlerësohet me masazhierin e me punëtorin e stadiumit. · Vlerësimi financiar i papërfillshëm. · Nuk zbatohet ligji i sportit i Prillit 2006 për nxjerrjen e liçensës mjeksore të sportistit. · Sportistët, sidomos futbollistët, luajnë ndeshje pa kontrollin mjekësor. · Uroj që ky seminar të shërbejë për ndryshimin e gjendjes së mjekut të sportit e si një rifillim i mbarë për mjekësinë sportive shqiptare.

76

Plotësim i m e krea tinëi d iet ë s ushq im o re te sp o rtistët, ind ika c ion e t d he kufizim e t

Plotësimi me kreatinë i dietës ushqimore te sportistët, indikacionet dhe kufizimet As./Prof.Dr. Keti Kapedani

Abstrakt Në vitin 1832 francezi Chevreul zbuloi tek mishi një substancë të re që e quajti Kreatinë. Në vitin 1847 Lieberg e konfirmoi këtë zbulim dhe hodhi hipotezën se aktivitieti fizik shton përqendrimin e saj në muskuj. Ndërsa në vitet 19902000 kreatina vlerësohet si një nga plotësuesit (përbërësit) ushqimore me të përdorur nga të gjithë atletet. Kreatina (C) është e pranishme pothuajse tërësisht në muskujt (95%), si në formë të lirë (30-40%) dhe të fosforiluar (CP). Organe të tjera ku gjendet kreatina janë zemra, truri, testikujt, retina. Shtimi i përqendrimit të PCr shprehet me prodhim më të madh të ATP gjatë eforteve fizike maksimale. Dozimi Protokollet e përdorura zakonisht parashikojnë këto momente: Ngarkesa: Bazuar në rezultatet e studimeve të para, zakonisht fillohet me një fazë ngarkese me doza rreth 20 g në ditë (0.3 g/kg peshë trupore) të ndara në 3-4 vakte në 4-6 ditët e para. Mbajtja: Zakonisht, pasi arrihet përqendrimi maksimal i mundshëm, vazhdohet me një dozë mbajtëse prej 2 g/ditë (0.3 g/kg peshe). Ndërprerja: Disa protokolle këshillojnë një periudhë shkarkimi prej 1-2 javësh pas një përdorimi 3-4 mujor. Efekte anësore Efekte gastro-intestinale, efekte në funksionin hepato-renal, krampe muskulare ose dëmtime muskulo-tendinoze, dehidrimi dhe ndikimi mbi homeostazën e elektroliteve, efekte mbi organe të tjerë, që përmbajnë kreatinë, ndërprerja e sintezës endogjene të kreatinës, papastërti të pranishme në disa përgatesa tregtare, efekti kancerogjen.

77

Mjeksia SPO RTIV E

Tëd h ën a h isto rik e Në vitin 1832 francezi Chevreul zbuloi tek mishi një substancë të re që e quajti Kreatinë. Në vitin 1847 Lieberg e konfirmoi këtë zbulim dhe hodhi hipotezën se aktivitieti fizik shton përqëndrimin e saj në muskuj. Në periudhën 19101930 studiues të ndryshëm studiuan efektet e përfshirjes në ushqim të Kreatinës. Zbulohet Fosfokreatina dhe roli i saj në konstraksionin muskular. Në vitet 1960-1980 teknikat e reja biomjekësore (nga biopsia muskulare deri te Rezonanca Magnetike) mundësuan që të kuptohen më mirë mekanizmat e kontraktimit muskular. Ndërsa, në vitet 1990-2000 kreatina vlerësohet si një nga plotësuesit (përbërësit) ushqimorë më të përdorur nga të gjithë atletët (në USA u faturuan në vitin 1998 rreth 500 miliard $). A sp e k t e b io k i m ik e Kreatina (C) është e pranishme pothuajse tërësisht në muskujt (95%), si në formë të lirë (30-40%) dhe të fosforiluar (CP). Organe të tjera ku gjendet kreatina janë zemra, truri, testikujt, retina. Në një mashkull që peshon 70 kg, llogaritet që kreatina totale është 120g,; që lëkundet nga 90-160mg. Turnover-i (humbja ditore) është rreth 1,5%, që korespondon rreth 2 g në ditë. Kjo humbje zëvendësohet si nga sinteza endogjene (në mëlçi, pankreas, veshka) duke u nisur nga glicina e arginina (dhe metionina), ashtu edhe nga racioni ushqimor, kryesisht nga mishi e peshku. Tek vegjetarianet humbjet ditore të kreatininës zëvendësohen nga siteza endogjene e cila vetë rregullohet në varësi të ushqimit. Përg a te sa tre g ta re Forma që haset me shpesh është Monohidrati në formë pluhuri të mikronizuar, por ekzistojnë edhe përgatitje si Citrati, Fosfati, Piruvati. Kohët e fundit janë hedhur në treg forma eferveshente dhe të lëngshme, por nuk ka të dhëna shkencore që të jenë më të preferuara sesa Monohidrati. M e k a n izm a tën d ry shm e tëp ërm irë sim it tëp e rfo rm a n c ës m u sk u la re Shtimi i përqendrimit tek PCr shprehet me prodhim më të madh të ATP gjatë eforteve fizike maksimale. Në periudhën e pushimit midis ushtrimeve të shkurtra e intensive, duket se shtohet risinteza e PCr. Aktivizim i glikogjenolizes dhe rrugëve të tjera katabolike. Meqenëse hidroliza e PCr konsumon jone H, kjo ndikon në tamponimin e acidozës intraqelizore gjatë ushtrimeve fizike. Mundet të ndodhi edhe hipertrofi dhe hiper- hidrim i qelizave muskulare.

78


Efe k te t e shtim it d ie te tik tëk rea tinës nëm usku jt Muskuli ka një kapacitet maksimal për kreatinën prej 150-160 mmol/kg. Sa më i ulet përqendrimi fillestar, aq më i madh përfitimi i mundshëm nga shtimi dietetik. Shtimi mesatar i rregjistruar me metoda të ndryshme të “ngarkesës”, varion nga 6-20%. Ekziston një pjesë e konsiderueshme (20-30%) individesh që nuk janë të aftë të rrisin përqendrimin e kreatinës muskulare. Përqendrimi muskular kthehet në vlerat bazale 4 javë pas ndërprerjes së plotësimit marrjes me ushqime. Dozimi Protokollet e përdorura zakonisht parashikojnë këto momente:

Ngarkesa: Bazuar në rezultatet e studimeve të para, zakonisht fillohet me një fazë ngarkese me doza rreth 20 g në ditë (0.3 g/kg peshë trupore) të ndara në 3-4 vakte në 4-6 ditët e para. Ka autorë që procedurën e ngarkesës nuk e quajnë të nevojshme. Ata propozojnë se të njëjtat përqendrime të kreatinës muskulare arrihen edhe me 3 g në ditë, por kjo kërkon të paktën 30 ditë. Mbajtja: Zakonisht, pasi arrihet përqendrimi maksimal i mundshëm, vazhdohet me një dozë mbajtëse perj 2 g/ditë (0.3 g/kg peshë). Ndërprerja: Disa protokolle këshillojnë një periudhë shkarkimi prej 1-2 javësh pas një përdorimi 3-4 mujor. Sho që rim e ushq im o re Eshtë demostruar se shoqërimi me karbohidrate (100g për çdo 5g kreatinë) përmirëson përthithjen, kjo ndoshta duke u nxitur nga insulina për transportin e saj në muskul. Por studimet e fundit kanë treguar se përthithja e kreatinës nga muskuli (in vitro në muskulin e izoluar të miut) është kryesisht i varur nga Na, ndërsa insulina nuk ka asnjë efekt në përthithjen e kreatinës në muskul. Një studim ka treguar se kafeina mund të ketë efekt inhibitor për përmirësimin e mundshëm të rendimentit për punë. Në tre grupet e marra në studim: placebo (P), kreatininë (C) dhe creatininë plus kafeinë (C+), grupet (C) e (C+) kishin një shtim (4-6%) të ngjashëm të fosfokreatinës muskulare ku vetem grupi (C) shtonte me 10-20% më shumë forcën e shtrirjes së gjurit në krahasim me grupet (C+) e (P). Mekanizmi i këtij efekti inhibitor nuk është plotësisht i njohur.

79

Mjeksia SPO RTIV E

Tëd hëna m b i fizio log jine m usku la re (A C SM 2000) Plotësimi me kreatininë nuk stimulon ndonjë adaptim muskular që lidhet me stërvitjen. Në fakt, as aktiviteti i forcës dhe kapaciteti aerobik, as ai anaerobik nuk duket se rrisin në mënyrë sinjifikative nivelin e fosfokreatinës, të kreatinës, por as aktivitetin e fosfokreatin kinazës. Ndonëse performanca muskulare rritet dukshëm nga prania e sistemit PC/C, por nga ana tjeter kjo nuk është e domosdoshme si është ATP për kontraksionin muskular. Nuk ka prova se kreatina stimulon drejt për drejt sintezën e proteinave muskulare, pra nuk duket të ketë asnjë efekt anabolizant. Efek te m b i p erform a nc en sp ortive Përmirësimet më të shprehura janë rregjistruar kryesisht në ushtrimet e fundit (e5 –e 6-ta) të serisë, kur ato kryheshin me intervale nga 20" – 60" midis ushtrimeve. Ushtrimet e kryera ishin maksimale, me forcë të tillë që mund të kryheshin vetëm për pak sekonda. Efikasiteti ka lidhje me raportin mes sasisë së punës së kryer dhe kohës së pushimit: intervalet e çlodhjes qofshin shumë të gjata, qofshin shumë të shkurtra, zhdukin çdo lloj përmirësimi të rendimentit. Nëse koha e pushimit (rikuperimit) është e zgjatur, përmirësimi “hollohet” (diluohet), në kuptimin që nuk kemi të bëjmë më me një seri përsëritjesh, por me ngjarje të veçanta, ndonëse janë shumë afër njëra-tjetrës, në të cilat diferenca mes atletëve “ të trajtuar” dhe atyre “të pa trajtuar” është minimale. Nëse intervali është shumë i shkurtër, përqendrimi maksimal i kreatinës nuk është në gjendje të ushtrojë efektin e saj në risintetizimin e fosfokreatinës.

Pothuaj të gjithë studimet konkordojnë në faktin se nuk ka përmirësim të performancës (punës, rendimentit) aerobike. Madje, shtimi në peshë, që zakonisht ndodh kur merret kreatinë si plotësues ushqimor, mundet të keqësojë performancën aerobike në ushtrimet që zgjasin shumë. Disa studime, që kanë ende nevojë për thellime dhe konfirmime, kanë treguar mundësine se mund të kemi një efekt pozitiv në sprintet e shkurtra që kryhen gjatë ose pas një ushtrimi fizik të zgjatur. Disa autorë kundërshtojnë përdorimin në gara dhe stërvitje të studimeve të kryera në laborator, duke pohuar se si kreatina ka treguar një përfitim “ergogenik” të arsyesshëm vetëm në eforte ciklike të përsëritura në laborator. Në fakt ka shumë ndryshim mes rezultateve dhe rrallëherë ato janë verifikuar jashtë laboratoreve. E gjithë kjo ka të ngjarë të lidhet me ndryshimet midis kushteve të laboratorit dhe kushteve të garave reale (vetëm disa sporte përfshijnë ushtrime të shkurtra, që përsëriten me intervale dhe që kërkojnë sforco maksimale), të ekzistencës së individëve që nuk i përgjigjen trajtimit dhe ndonëse literatura është shumë e gjerë, janë të pakta studimet serioze, të pavarura dhe të

80

Plo lotë tësim i m e krea tinë tinëii d iet ë s ushq im o re te t e sp o rtis rtistë tët, in in d ika c ion e t d h e ku kufiz fizim im e t

besueshme. Në përfundim mund të themi se ekziston një efekt real ergogjenik nga përfshirja (plotësimi) në ushqim të kreatinës për ushtrimet e shkurtra, intensive dhe të përsëritura. Ky përmirësim i performancës duket se është i lidhur me dozën, me periudhën e marrjes të tij (soministrimit), tipin e ushtrimit fizik dhe raportin midis punës së kryer dhe pushimit (rikuperimit). Për sportet e zgjatura nuk është demostruar asnjë efekt. Ende është e vështirë të aplikohen në praktikën sportive rezultatet e arritura në laborator, kjo edhe për faktin se ndaj trajtimit ka një shumëllojshmërii individuale reagimesh. shumëllojshmër Efe k te t e p ë rm b le d h u ra të tëKre Kre a tin ë s Benefitet janë në performancë kur ushtrimi fizik është për kohë të shkurër prej 630 sekonda të ndara nga faza të shkurtëra rekuperimi. Rrit shpeshtësinë e risintezës së CP gjatë fazës së rekuperimit midis aktiviteteve fizike të shkurtëra në kohë me intensitet të lartë. Eshtë pa vlerë në aktivitete qëndrueshmërie dhe në punë me pesha. Efe k te m b i p ë rb ë rje n t rup o re Shumica e studimeve tregojnë se faza e ngarkesës me kreatinë sjell një shtim në peshën trupore me 0,5-1,5 kg, që kryesisht, kjo lidhet me mbajtjen e ujit si intra dhe ekstraqelizor. Studime të tjera afatgjata kanë treguar se edhe”masa e dobët” rezulton e shtuar kjo për shkak të një shtimi real të masës muskulare. Disa autorë kanë hedhur hipotezën se hiperhidrimi qelizor shërben si stimul për sintezën proteinike dhe se kapaciteti i atletit për të kryer sforco më të madhe, shërben edhe ajo si stimul anabolizant. Efe k te a n ë sore so re të tëm m und ë shm e Marrja për periudha të shkurtëra ose të mesme të dozave jo të larta të kreatinës, duket se tolerohet mirë dhe nuk jep efekte anësore përveç rritjes në peshë që tashmë është përshkruar gjërësisht. gjërësisht. Për sa i përket përket marrjes kronike dhe/ose dozave te larta, si nga studimet shkencore edhe në mënyrë anekdotike janë treguar efekte kolaterale, por që janë të rrezikshme për jetën. FDA në buletinin e saj SN/ AEMS (Special nutritional adverse advers e monitoring system) WEB report, sjell të dhëna anekdotike nga burime të ndryshme (pasqyra periferike të FDA, agjensi të shëndetit publik, letra dhe telefonata nga konsumatorët ose operatore sanitarë) mbi efekte kolaterale të padëshiruara të ndryshme si p.sh.: dispne, asteni, kriza Grand Mal, të vjella, gastralgji dhe diare, polimiozite, tromboza të venave të thella, fibrilacion atrial, rash kutan madje dhe vdekje të papritur që koinçidojnë kur Cr merret vetëm ose ose në përzierje me me plotësues plotësues të tjerë. tjerë.

81


A) Efe Efekte kte gas gastro troint intest estina inale le Ndonëse disa studime (edhe pse në numër të kufizuar individësh) nuk kanë raportuar simptoma gastro-intestinale, ka shumë lajmërime për episode diareje dhe dhimbjesh abdominale gjatë marrjes së kreatininës. Duket e arsyeshme të mendohet se meqë doza normale në racionin ushqimor të kreatininës është 12g/ditë, marrja e dozave 20-30 g/ditë për 5-6 ditë është e tepruar për aparatin digjestiv të disa individëve. B) Efekte ne funksionin hepato-renal Dy raste vetëm janë raportuar kohët e fundit në literaturë dhe kanë qenë patologji renale të shkaktuara në të njëjtën kohë me fazën e ngarkesës me kreatininë. Megjithatë, përdorimi i kreatininës për periudha të shkurtra ose të mesme kohe dhe me doza jo të larta, nuk ka treguar ndikim në funksionin renal. Studimet për përdorimin afatgjatë nuk janë të shumta, por duket se në dozat mbajtëse nuk ka ndikim në funksionin e aparatit urinar të shëndetshëm. Megjithatë mbetet e kundra indikuar në rastet me sëmundje renale ose në rastet me diabet. C) Krampe muskulare muskulare ose dëmtime dëmtime muskulo-tendinoze muskulo-tendinoze Eshtë e zakondshme të dëgjosh se atletë që përdorin kreatinën janë më të prekshëm nga krampet muskulare dhe traumat muskulo-tendinoze. Eshtë vënë re nga disa studime një rritje e nivelit të kreatinfosfokinazës, si një tregues i stresit muskular, si dhe prania e krampeve në 50% të rasteve tek ata që përdorin kreatinë. Gjithësesi, në përgjithësi mund të themi se nuk mund të thuhet se përdorimi i kreatinës provokon një incidencë të madhe të krampeve ose të aksidenteve muskulo-tendinoze. D) Deh Dehidr idrim imii dhe dhe ndik ndikimi imi mbi hom homeos eostaz tazën ën e ele elektr ktroli olitev tevee Për të shpjeguar vdekjet e papritura në disa mundësa të rinj nga USA është hedhur hipoteza sipas të cilës hiperhidrimi intracelular shkakton dehidrim ekstra celular me çrregullim të ekuilibrit elektrolitik dhe ulje të rezistencës ndaj stresit termik. Por asnjë nga studimet e kryera nuk ka provuar ndryshime sinjifikative të elektroliteve dhe parametrave të tjerë heamto-kimike. Megjithatë këshillohet hidrim adekuat gjatë përdorimit të kreatinës për të eleminuar këtë mundësi. E) Efe Efekte kte mbi org organe ane të tje tjerë rë që për përmba mbajnë jnë kre kreati atinë në Kreatina është prezente edhe në zemër, tru e testikuj. Studimet mbi efektet e mundshme kolaterale në këto organe nuk kanë qenë të rëndësishme. Një studim i kohëve të fundit ka treguar një rritje domethënëse (5-15%), por reversibile të përqendrimit të kreatinës në zona të ndryshme të trurit.

82

Plo lotë tësim i m e krea tinë tinëii d iet ë s ushq im o re te t e sp o rtis rtistë tët, in in d ika c ion e t d h e ku kufiz fizim im e t

F) Ndë Ndërpr rprerj erja a e sin sintez tezës ës end endogj ogjene ene të kre kreati atinës nës Eshtë e provuar se marrja me ushqim e kreatinës ul ose ndërpret sintezën endogjene. Aktualisht nuk jemi në gjendje të themi se sa ky fenomen është i pa rikthyeshëm në rastet e marrjes kronike në doza të larta. G) Papastërti të pranishme në disa përgatesa tregtare Si në Itali dhe në USA kreatina konsiderohet plotësues ushqimor dhe blihet pa recetë mjekësore. Gjithashtu nuk i nënshtrohet farmako-vigjilencës që përdoret për barnat. Prodhimi industral bazohet në nxjerrjen nga dy molekula shtazore (Sarcosina dhe Cianamide) dhe kjo mund të sjellë kontaminimin me produkte që mund të jenë të dëmshme. Për këtë arsye është mirë të drejtohemi në prodhues që kanë certifikatën e garancisë. H) Efe Efekti kti kan kancer cerogj ogjen en Raporti i fundit i Agjensisë Franceze të sigurisë sanitare të ushqimeve, ishte jashtë ashtëzak zakoni onisht sht krit kritik ik përsa përsa i tako takon n vlerës vlerës dhe dhe dëmi dëmitt që sjel sjellin lin e plo plotës tësues uesit it me kreatinë, sipas tyre përfshirë këtu edhe një efekt të mundshëm kancerogjen. Kjo gjë u pasua nga polemika të shumta nga një grup i nutricionalistëve amerikano veriore. Jashtë këtyre polemikave, duhet kujtuar gjithësesi se në të shkuarën, për të përjashtuar ose konfirmuar riskun kancerogjen të substancave të ndryshme, janë anë dash dashur ur shum shumëë vite vite stu studim dimesh esh epi epidem demiol iologj ogjike ike.. Mekanizmat e mundshme për nxitjen e efektit kancerogjen janë: Kreatina metabolizohet në sarcosinë, metilaminë dhe më pas transformohet nga SSAO (amino-oksidaza semicarbazide sensibile) në formaldeide dhe peroksid hidrogjeni (një nga radikalet e lira përgjegjëse për plakjen celulare). Pra, marrja kronike e dozave të larta të kreatinës mund të shtojë prodhimin e formaldehidës që siç dihet ka efekte mutagjene, citotoksike dhe aterogjene në vazat e gjakut. Në minjtë me qeliza tumorale të Ehrlich, injektimi direkt në masën tumorale e kreatinës, ka treguar tendencë për të favorizuar rritjen e këtyre qelizave. Reaksionet kimike në bazë të disa proceseve të zierjeve dhe karamelizimit të ushqimeve që zhvillohen përmes kondensimit të aminoacideve (lizina e prolina) dhe glucideve (glukoza e laktoza) janë quajtur reaksione të Maillard. Molekulat që formohen në këtë mënyrë zakonisht nuk kanë efekt kancerogjen, por reaksionet e Maillard që zhvillohen mbi aminoacidet e lira (glicina), sheqernat (glukoza) dhe kreatina mund të shkaktojnë prodhimin e aminave heterociklike, të cilat mund të kenë aftësi të forta mutagjene. Reaksione të tilla zhvillohen zakonisht gjatë zierjes në temperatura të larta (150-200 gradë C) të mishit e peshkut, pra nuk kanë shumë lidhje me plotësuesit ushqimorë që përmbajnë kreatinë, ndonëse është provuar formimi i një amine mutagjene (PhIP) përmes reaksioneve të Maillard edhe në temperaturën e trupit (37 gradë C). Nga ana tjetër një klasë

83


komponimesh të quajtur Advanced Glycation Endoproducts (AGE) që sintetizohen në brendësi të organizmit në një fazë të avancuar të reaksioneve të Maillard është propozuar si agjent i rëndësishëm i dëmtimit indor në procesin e plakjes dhe në diabet. Këto mekanizma, edhe pse janë dokumentuar më së miri, nuk dihet sesa mund të aplikohen me siguri në individë të shëndetshëm që marrin ushqime me kreatinë Kjo sepse vlerësimi i disa studimeve nuk është unanim, por edhe sepse disa rrugë metabolike fitojnë rëndësi vetëm në kuadrin e sëmundjeve kronike (diabet, nefropati, hepatopati, etj.). Ndërsa shumë studime të tjera kanë treguar efekt anti tumoral të kreatinës dhe analogeve të tyre si p.sh.: PCr ose ciklokreatina. Nga sa u tha më sipër, ne mendojmë se edhe vetem dyshimi për një efekt të mundshëm mutagjen ose kancerogjen, është i mjaftueshëm për të mos e këshilluar, bile për ta ndaluar përdorimin për kohë të gjatë të dozave të larta të kreatinës. Që n d rim e d h e k ë shilla shi lla p ë r pë rd o rim in Simpoziumi i Kolegjit Amerikan Mjeksisë Sportive (ACSM ). Efektet fiziologjike mbi shëndetin të plotësuesve të kreatinës që meren nga nga goja(2000). 1. Kreatina rrit performancën në ushtrimet anaerobe të shkurtra, por nuk përmirëson pikun, forcën izometrike maksimale mesatare apo forcën dhe kapacitetin aerobik. 2. Nuk janë të nevojshme doza të larta mbajtje (20 g/ditë). 3. Nuk ka “prova përfundimtare” që plotësimi me kreatinë shkakton komplikacione renale, gastrointestinale ose krampe muskulare. 4. Përdorimi nuk është i indikuar menjëherë para fillimit të ushtrimeve. 5. Integracioni nuk indikohet për popullatën pediatrike, për gratë në gravidancë dhe që ushqejnë fëmijët me gji.

Kolegj olegjii komb kombëta ëtarr të të shoq shoqata atave ve të atl atleti etikës kës mbi sup suplem lement entet et ush ushim imore ore (20 (2000 00). Një institucion (Universitar) mund t’u japë atletëve të vet vetëm plotësues që nuk shtojnë masën dhe forcën muskulare (si kreatina ose integratore proteinikë), por që shtojnë vetëm kalori dhe elektrolite (suplemente ushqimore që nuk janë njësi ndërtuese të muskujve) si pije hidro-saline me ose pa karbohidrate, biskota energjitike dhe plotësues të tjerë me karbohidrate kripra e vitamina. vitami na. Atletët mund të vazhdojnë të përdorin integratore me efekt anabolizant, por vetëm me shpenzimet e tyre. Pozici ozicioni oni zyr zyrtar tar i gru grupit pit për përcak caktue tuess të ush ushqim qimit it të sho shoqat qatës ës oli olimpi mpike ke bri britan tanike ike,, mbi kreatinën (1995).

1. Kreatina është një substancë natyrale e pranishme në sasi të

84


konsiderueshme në ushqimet dhe është jo korrekte të klasifikohet si medikament. 2. Komisioni nuk inkurajon, as mbështet përdorimin e kreatinës me ushqime. 3. Komisioni vë në pah se situatat ku performanca përmirësohet janë të kufizuara (sprinte të përsëritura). 4. Rreziku i mbidozimit në periudhën e ngarkesës nuk mund të kuantifikohet, duke patur parasysh se shumë substanca natyrale nëse merren në sasi të tepërta mund të jenë të rrezikshme (vitamina A). 5. Komisioni nuk rekomandon ushqimin plotësues me kreatinë. Drejtoria për mbrojtjen e shëndetit dhe konsumatorit të Komisionit Europian: Opinioni i Komitetit shkencor mbi ushqimin, mbi kujdesin për suplementet me kreatinë (2000).

1. Ndonëse studimet e kryera janë të shumtë, të paktë janë ata që realisht të besohen. Ajo që është observuar në atletet të elitës të stërvitur shumë mirë, nuk është domosdoshmërisht e realizueshme edhe tek konsumatorët normalë. 2. Nuk ekziston një sistem i saktë kontrolli për cilësinë e kreatinës që tregtohet. Duhet të hartohen specifikime të sakta për cilësinë këtyre plotësuesve ushqimore. 3. Kreatina duket e tolerueshme mirë në studime afatshkurtëra, dhe janë kryer në një numër shumë të kufizuar individësh që të jenë vërtetë domethënës. Disa studime kanë lidhur shfaqjen e krampeve, dehidrimit, shtimit në peshë, çrregullimeve gastro-intestinale, me përdorimin e kreatinës. 4. Ndonëse nuk janë vënë re efekte anësore, mbeten dyshime mbi sigurinë e integracioneve me doza të larta, mbi funksionin renal. Ka studime të pa mjaftueshme mbi shtimin e përqendrimit të kreatinës në indet e tjera. Nuk është studiuar mirë ndërveprimi me sintezën endogjene. Për këto arsye komisioni mendon se dozat e larta duhen evituar. 5. Konsumimi i përditshëm i dozave të vogla (deri 3g në ditë), të afërta me turnover-in fiziologjik ditor, nuk duket se mund të shkaktojë rreziqe për shëndetin. AFSSA (agjensia franceze e sigurimit të shëndetit dhe ushqimeve) vlerësimi i rreziqeve të shkaktuara nga kreatina për konsumatorin dhe mbi vërtetësinë e korelacioneve të performancës sportive ose shtimit të masës muskulare (2001).

1. Theksojmë rëndësinë e një ushqimi të ekuilibruar dhe të shumëllojshëm,

85

Mjeksia SPO RTIV E

si dhe të rehidrimit adekuat për praktikimin e sporteve. 2. Kreatina e marrë nga ushqimi normal ose e prodhuar nga sinteza endogjene, është e mjaftueshme për të siguruar nevojat fiziologjike dhe nuk është e nevojshme të caktohet një dozë ushqimore minimale e këshillueshme. 3. Shtimi i masës trupore dhe muskulore nuk kalojnë respektivisht 3 dhe 10%, ato lidhen kryesisht me mbajtjen hidrike dhe jo me sintezën proteinike. 4. Nuk ka prova të bazuara shkencore mbi përmirësimin e performancës të shkaktuar nga plotësimi me kreatinë, përveçse për ushtrimet e përsëritura të intensitetit të lartë dhe me zgjatje maksimale prej 15 sekondash. 5. Plotësimi me kreatinë, sidomos ai afatgjatë, përbën rrezik për shëndetin. Ai ka një potencial kancerogjen. 6. Eshtë i nevojshëm vlerësimi periodik i studimeve shkencore të lidhura me efektet mbi shëndetin dhe performancën sportive. 7. Përveç këtyre që thamë, suplementet me kreatinë, të përdorura për përmirësimin e performancës sportive, është kundra rregullave, shpirtit dhe kuptimit të sportit dhe ka nevojë për një reflektim nga ana e institucioneve sportive për mundësinë e përfshirjes së produktit në listën e substancave të konsideruara doping. AFSSA (Agence française de sécurité sanitaire des aliments) Evalutation des risques présentés par la crèatine pour le consommateur et de la vèracitè des allégation relatives à la performance sportive ou l’augmentation de la masse muscolaire Saisine 2000-SA-0086 – 23/01/2001 http://www.afssa.fr/ftp/actu/ Rapport_Creatine.pdf Armsey Jr Thomas D., Gary A. Green,, Nutrition Supplements: Science Vs Hype The Physician And Sportsmedicine - VOL 25 - NO. 6 - JUNE 97 http:// www.physsportsmed.com/issues/1997/06jun/armsey.htm Brink William D.w hat’s in your Creatine? 1996 http://www.brinkzone.com/ creatine.html hat’s Really in Your Supplements? An Update on Creatine Brink William D.W July 19, 1999 (Volume 2, Number 13) http://www.mesomorphosis.com/exclusive/brink/creatine.htm Brzycki M,C reatine Supplementation: Effective and Safe? Master Trainer , 2000: 10: 11-18) http://users.snip.net/~hkearns/creatine.htm Cribb Paul Distorted Report by French “Scientists” Claims Creatine Causes Cancer. Is it safe? Does it increase the risk of cancer? Does it cause kidney problems?http://www.ast-ss.com/research/cribb/articles/creatine_french_219-011.asp CRN Council for Responsible Nutritions Creatine Supplement Cancer Scare—

86


UNFOUNDED http://www.crnusa.org/Shellscireg020701.html Eichner E.R, Ergogenic Aids: What Athletes Are Using-and Why by. The Physician And Sportsmedicine - VOL 25 - NO. 4 – APRIL 97 http:// www.physsportsmed.com/issues/1997/04apr/eichner.htm Ellis D. A Practical Look At Creatine Supplementation And Potential Causes Of Cramping & Muscle Injury Common Among Collegiate Football Athletes6/ 11/2000 http://www.fuelingtactics.com/creatine1.htm Graham, A.S., Hatton R.C., Creatine: a revieë of efficacy and safety. J Am Pharm Assoc ( ash), 1999. 39(6): p. 803-810 http://www.sportmedbc.com/ creatine%20J%20Am%20Pharm%20Assoc%2039%206%201999.htm Hawley John A, Fat Burning During Exercise: Can Ergogenics Change the Balance? The Physician And Sportsmedicine - VOL 26 - NO. 9 - 98 http:// www.physsportsmed.com/issues/1998/09sep/haëley.htm Incledon T, Creatine http://www.leanbodies.net/articles/feature/creatine.html Jenkins M ., Creatine Supplementation in Athletes: Review http:// riceinfo.rice.edu/~jenky/sports/creatine.html Juhn DO Mark S.,Oral Creatine Supplementation: Separating Fact from Hype The Physician And Sportsmedicine - VOL 27 - NO. 5 - May 1999 http:// www.physsportsmed.com/issues/1999/05_99/juhn.htm Kaufman Lisa Ann Creatine study ëeighs supplement’s risks http:// www.cavalierdaily.com/.Archives/1999/April/22/hecreat.asp Kleiner S. M. Nutrition for Muscle Builders The Physician And Sportsmedicine VOL 25 - NO. 8 AUGUST 97 http://www.physsportsmed.com/issues/1997/ 08aug/muscle.htm Kraemer W.J., Volek J.S. Current comment from the American College of Sports Medicine: creatine supplementation; available online1998 http:// www.acsm.org/pdf/CREATINE3.pdf reatine: The Ergogenic / Anabolic Supplement vol1, n. 4 SeptemKreider RBC ber 1988 http://www.mesomorphosis.com/exclusive/kreider/creatine.htm Kreider RB (1998). Creatine: the next ergogenic supplement? In Sport science Training and technology: Internet Society for Sport Science. http:// www.sportsci.org/traintech/creatine/rbk.html Kreider RB Creatine supplementation: analysis of ergogenic value, medical safety, and concerns JEPonline An International Electronic Journal for Exercise Physiologists Vol 1 No 1 April 1998 http://www.css.edu/users/tboone2/asep/ jan3.htm Lulinski, MS Creatine Supplementation www.quackëatch.com/ 01QuackeryRelatedTopics/DSH/creatine.html Maughan, R.J. Creatine: a position statement of the British Olympic Association’s Nutrition Steering Group. Coaching. Focus. No. 28. p 3 (1995). http://

87

Mjeksia SPO RTIV E

www.hpcoaching.net/word_docs/creatine.doc Moore AnthonyI s It CreaPure? http://www.myhookupnoë.com/ The NCAA Neës — April 24, 2000 Checking in on creatine http:// www.ncaa.org/neës/2000/20000424/active/3709n45.html Plisk S.S. Focus on facts needed in creatine discussion (guest editorial). NCAA Neës 35(8): 4-5, 1998; available online http://www.ncaa.org/news/19980223/ comment.html Plisk S., R.KreiderC larifying The Creatine Myth http://www.angelfire.com/ pe/txpls/plisk1.html Powers M. UF RESEARCHER UNLOCKS SECRETS OF POPULAR SUPPLEMENT CREATINE http://www.napa.ufl.edu/2000news/creatine.htm Schnirring L. Creatine Supplements Face Scrutiny THE PHYSICIAN AND SPORTSMEDICINE - VOL 26 - NO. 6 - JUNE 98 http:// www.physsportsmed.com/issues/1998/06jun/neës.htm Schmaltz Jim Neës Reports of Creatine’s Evils are Sensationalized Fiction THE PHONY FRENCH CREATINE SCARE Neës Reports of Creatine’s Evils are Sensationalized Fiction http://www.ifbb.com/reports/creatine_scare.html S ilber M . Creatines: creatine and phosphocreatine as pharmacosanation aids. Sportscience — Encyclopedia Of Sports Medicine & Science; available1998 online http:/ /www.sportsci.org/encyc/drafts/Creatine.doc . G Patent Enforcement: process for the preparation of a creatTrostberg SKW A ine or creatine monohydrate U.S. Patent #5,719,319 Feb. 17, 1998 http:// www.creapure.com/index.htm Tarnopolsky Mark Creatine is Carcinogenic - the other side of the story.A reply refuting the story that creatine is carcinogenic

88

Ko ntrolli d o p ing

Kontrolli doping Prof. Dr. Lluka Heqimi Përgjegjës i sektorit të mjeksisë sportive të QKSHS Anëtar i Komisionit Kombëtar Antidoping

Shkelja e parë e porosive në botë ndodhi atëherë kur ajo sapo u popullua. Adami i nxitur nga Eva morri dhe hëngri mollën e ndaluar për të qënë më i fortë. Për këtë veprim ai u damkos. Në qafën e tij nga përpara, ngeli një shenjë e mëkatit, që e kanë të gjithë burrat të cilët thonë se kjo është molla e Adamit. Veprimi i Adamit ishte fare i panevojshëm, sepse zoti e kishte pajisur njeriun me të gjitha virtutet e fituesit. Ky shëmbull është mjaft domethënës edhe në sport. Sportisti fitoren e ka brënda vetes në se ai do të di t’i nxjerr racionalisht, cilësitë e veta të arrira me stërvitjen. Nga ana tjetër çdo sportist që nuk do të dëgjojë këtë këshillë, do të damkoset si Adami. Kontrolli doping do të njollosi me turp cilindo që do të shkeli vizat e bardha të fair play it. Në vitin 1865 një grup notarësh të përgaditur për të kaluar kanalin e Amstërdamit morrën thuajse pa përjashtin cafeinë farmaceutike. Në vitin 1879 një grup ciklistësh në garën 6 ditore Bordo-Paris përsëritën të njëjtën gjë. Ndodh një vdekje ndoshta e para. Në vitin 1910 fillon spiunaxhi medikamentoz. I hidhet kundërshtarëve lëndë frenuese gjurmë dhënëse. Viktima kalonte nga starti direkt në shtrat. Në këtë formë, por duke dhënë substanca të ndaluara u kap i famshmi ciklist i botës Edi Merks. Në vitin 1934 u zbuluan amfetamina dhe efedrina.. Në fillim këto u quajtën zbulime të rëndësishme për ushtarët gjatë luftës së dytë botrore dhe në vitin 1950 hyjnë rrufeshëm edhe në sport. Në vitin 1952 në lojrat dimrore të Oslos u gjëndën shumë ampula të thyera në dhomat e zhveshjes. Sportistët filluan të kishin një varësi psikologjike fituesi nga medikamentet. Në vitin 1960 në Romë vdes një çiklist nga amfetamina. Më vonë ndodhin shumë vdekje në futboll, boks pa përjashtuar edhe ciklizmin. Në vitin 1972 në Saporo dhe Mynich fillojë një kontroll i rreptë doping. Filluan të

89

Mjeksia SPO RTIV E

fuqizohen laboratorët. Për to, u pa e nevojshme të kishin aparatura të sofistikuara, siguri dhe rregull në punët e tyre. Pas viteve 70-75 filluan të reklamohen në sport disa substance të çuditshme të cilat siguronin vetëm “fitore”. Këto ishin anabolizantët steroide ose gjoja “ilacet e fitores”. Shtimin e masës muskulare filluan ta kërkonin edhe fëmijët të nxitur nga filmat e animuar me superman. Lindi kështu skandali më i madh i botës tonë. Fëmijët me anabolizant u kthyen në burra muskuloz, por ipotent. Në botën sportive peshëngritësit janë të parët përdorues të anabolizantëve. Pas shëmbjes të murit të Berlinit u zbulua skandali i sportisteve të suksesshëm të Gjermanisë Demokratike por kjo u fry edhe për politikë dhe nuk ishte e vetmja. Rasti i Ben Xhonsonit dhe trainerit të tij arls Frensis i ashtuquajtur “kimisti”, tronditi botën sportive nga përdorimi i anabolizantëve. Kjo tregoi se laboratorët e akredituar në Seul, ishin të nivelit më të lartë se ato të Kanadasë. Sipas profilit të sportit sportistët përdorin më shumë në:

Athletikë: Boks: iklizm: Futboll: Basketboll: Volejboll: Not: Qitje:

anabolizant, vrapuesit e distancave të shkurtëra, hedhësat. EPO(eritropoietina), gjak doping; vrapuesit e distancave të gjata. Anabolizant, amfetamin. anabolizant-garat e shpejta EPO, gjak Garat e gjata. Anabolizant, amfetamin, efedrin. Anabolizant Anabolizant Anabolizant, EPO. Betabllokues.

Në Shqipëri: hashashi është përdorur në shumë rajone urbane të vendit për të qetësuar fëmijët nervoz. Në sport rastet pozitivë janë: 1991 Qemal Mango ciklist 2000 Admir Bregu atlet 2001 Azeta Boçi volejbolliste 2003 Djana Mata qitëse 2003 Liljana Kodra qitëse 2004 Ilir Kafarani peshngritës.

Në futboll ka disa raste negative dhe asnjë positive, kurse në peshëngritje nga 41 raste vetëm një pozitiv.

90

Ko ntrolli d o p ing

Lig ji-Ko ntro lli d o p ing

1908 në Britanin e madhe u vendos që opiumi të shitej në farmacit ku kishte kimista. 1910 një kimist Rus zbuloi drogë në jargët e një kali gare. Ky konsiderohet rasti i parë i kontrollit doping. 1917 merren masa të forta për kokainën, heroinën dhe morfinën të cilat po keq menaxhoheshin. 1925 vihet nën kontroll canabis. 1946 Krijohet Organizata Botërore e Shëndetsisë. Detyrë, kontrollimi i drogave në përgjithësi. 1952 Olimpiada e Helsikit. Kontrollohen laboratorisht lëngjet që do të përdorë një maratonist. 1955 Franca bën vetë disa kontrolle doping. Po ndjehet reziku i përhapjes së dopimgut nga sportistët Europian. 1959 Franca me ligje i bën drogat një problem të rëndësishëm shtetëror. 1961 Konventa e drogave narkotike. 1963 Lista e parëe substancave të ndaluara të CON- it 1964 Tokio-Kongresi paraolimpik kundër dopingut në sport. 1965 Franca dhe Belgjika kongres kundër dopingut në sport. 1968 Meksiko kontrolle doping në olimpiadë. 1972 Lista e dytëe substancave të ndaluara. 1974 në Mynih zbulohet 1 rast me amfetamin dhe 3 me efedrinë. 1975 Lista e tretee substancave të ndaluara. Në Belgjikë 15 raste me amfetamin, 8 me efedrin, 5 me norepinefrinë. 1981 Baden Baden deklarata e përbashkët trainer sportiest kundër dopingut në sport. 1984 Los Angelos. Ndalohet përdorimi i gjakut qoftë ky i marrë edhe nga vetja pas konservimit për 3 javë. 1984 Lista e katërte substancave të ndaluara 1988 Lozan, u vendosën dënimet e mundëshme sipas gradës së fajësimit. Përsëritja ishte një faktor thellues dënimi. 1988 ndalohen diuretikët. 1989 ndalohet gonadotropina korionike si nxitëse e steroideve anabolizante. Gradualisht kontrolli doping kalon ne vitin 1999 nga CON I në një strukturë të re WADA-ë. Ajo kalon disa faza; Shtator 2001 faza e parë, shkurt 2003 zhvillimi i kodeve dhe standarteve. Mars 2003 faza e dytë, 2004 adaptimi. Janar 2004 faza e tretë. Implementimi në dhjetor 2006. Në vitin 2005 në Kopenhagen Shqipëria firmosi e para që kjo strukturë e veçantë do ti shërbej sportit. WADA ka si qëllim edukimin e

91

Mjeksia SPO RTIV E

sportistëve, ruajtjen e idealeve të fair play dhe zbulimi I mashtuesve në mënyrë që të marrin pjesë sportistë në të njëjtat kushte. Në Shqipëri në 1994 Komisioni Kombëtar Antidoping u krijua pranë QKSHS. Në vitin 2006 ky komision është në varësi të vetë Ministrisë Turizmit Rinisë Kulturës dhe Sportit. Procedurat e mbledhjes së kampioneve të urinës. 1. Thirja për kontrollin doping. Vetëm me shkrim e me short. 2. Paraqitja bëhet sa më shpejt që është e mundur pa mohuar ndihmën mjeksore, marrjen e medaljes dhe intervistat. Si do qoftë duhet lajmëruar. 3. Zgjedhja e enës për të grumbulluar jo më pak se 75 ml urinë. 4. Zgjedhja e flakoneve(2copë) ku do të ndahet njësoj sasia e urinës. 5. Mbyllja dhe vulosja e flakoneve. Duhet bërë kujdes. 6. Plotësimi i dokumentave. Shënohen kodet, bëhet PH i urinës. Fleta e bardhë i jepet federatës internacionale, blu të deleguarit, rozë lojtarirt e verdhë laboratorit. 7. Deklarata e medikamenteve të marra. Shkruhen të gjitha. 8. Nënshkrimi i deklaratës është fundi i kontrollit. 9. Amballazhimi.

Në përfundim të këtij materiali është dhënë një quitz që do të plotësohet nga pjesmarrësit.

92

D o p in g Q u iz

Doping quiz Prof. Dr. Lluka HEQIMI

1. A është Creatina supstancë e lejuar në sport ?

Po

Jo

2. A mund të përdoren medikamentet e dhëna nga mjeku për astmën?

Po

Jo

3. A jeni përgjegjës për çfarë medikamentesh merrni?

Po

Jo

4. Një sportiest i informuar për kontroll doping, a mund të vijë në vendin e kontrollit i shoqëruar ?

Po

Jo

5. Kur një medikament është i lejuar në vendin tim, a mund të blej po atë medikament në një vend tjetër?

Po

Jo

6. Kur sportisti është caktuar për kontroll doping, menjëherë ai duhet te ndërpresë çdo aktivitet dhe të shkojë në vendin e kontrollit ?

Po

Jo

7. Kontraceptivët ( kontroll i lindjes ) për femrat janë të ndaluar në sport ?

Po

Jo

8. Sa herë mund të testohet, gjatë vitit, një sportist ? A ka limit?

Po

Jo

9. A egziston një test për të indentifikuar erythropoictinën EPO ? Po

Jo

10. A mund të bëhen analizat doping nga cdo laborator, sikur ai të ketë pajisjet e nevojshme ? Po

Jo

11. Nëse unë, jo qëllimisht, marr substance nga lista e ndaluar do të quhem pozitiv nëse provohem ?

Jo

Po

93

Mjeksia SPO RTIV E

12. Medikamentët diuretikë janë substanca që ulin masën trupore dhe përmirësojnë performancën e sportistit ? Po

Jo

13. Suplementët ushqimorë te blerë në farmaci a janë të lejuar ?

Po

Jo

14. Sportistët që konkurojnë (olimpistët specialë) mund të përdorin çdo lloj medikamenti që kanë nevojë ?

Po

Jo

15. A është e lehtë për një sportiest t’i shmanget testimit pozitiv, duke përdorur urinën e një tjetri ?

Po

Jo

16. Kur jemi me të ftohtë ose grip, influenca a mund të marrim çdo medikament ?

Po

Jo

17. A ka sanksione për mjekët dhe trainerët, të cilët ndihmojnë, ose inkurajojnë sportistët e tyre duke u dhënë substance të ndaluara ?

Po

Jo

18. A mundet një zyrtar i kontrollit doping të informojë sportistët për kontroll disa orë përpara ?

Po

Jo

19. W.A.D.A. ose N.A.D.O. (nacional antidoping) mund të këshillojnë për suplementët ushqimorë që janë të sigurtë dhe legal ?

Po

Jo

20. A mund të humbi një sportist medaljen e fituar, nëse ka marrë medikamente të ndaluara, kundër sëmundjeve sezonale ?

Po

Jo

21. A duhet deklaruar që një sportist është subjekt i kontrollit doping dhe nuk përdor substanca të ndaluara ?

Po

Jo

22. A do ta zëvendësojë testi i gjakut atë të urinës ?

Po

Jo

23. Nëse një sportist nuk siguron gjatë provës 75 – 100 ml urinë, a mund ta zëvenësojë këtë provë me kontrollin e gjakut ?

Po

Jo

24. B – bllokuesit janë substanca që përdoren për

94

D o p in g Q u iz

stimulimin dhe parandalimin e lodhjes së sportistëve ?

Po

Jo

25. A mundet një federatë ndërkombëtare, ose agjensi nacionale antidoping, të krijojë sistemin e kontrollit doping ?

Po

Jo

26. Kur sportisti ka bërë një test antidoping, a ka limit prova tjetër ?

Po

Jo

27. A mund të zgjidhet për kontroll doping një sportist që ka qëndruar në stol, gjatë gjithë ndeshjes ?

Po

Jo

28. Nëse doktori i skuadrës i jep sportistit një medikament dhe ai del pozitiv, a quhet fajtor sportisti ?

Po

Jo

29. A mund të jetë objekt testimi një sportist ?

Po

Jo

30. A duhet të dinë federatat internacionale dhe nacionale vendndodhjen e sportistit në cdo kohë ?

Po

Jo

31. Kur i dërguari për kontroll doping nuk ka asnjë dokument, a duhet sportisti të refuzojë kontrollin ?

Po

Jo

32. Personi përgjegjës, që merr kampionet e urinës, a duhet ta njohë sportistin me emër ?

Po

Jo

33. Nëse sportisti ka probleme me lëkurën a mund të lyhet me kremëra ?

Po

Jo

34. A është e ndaluar Codeina ?

Po

Jo

35. A është e ndaluar Vitamina E ?

Po

Jo

V.O. Pyetësori mund të ndryshojë me kalimin e kohës, si rezulat i ndryshimeve që mund të ndodhin. Informohuni nga W.A.D.A.

95

Mjeksia SPO RTIV E

Sindroma e mbipërdorimit. Over use syndrome. Parandalimi i dëmeve në sportin e fëmijëve Nga Prof. Dr. Lluka Heqimi

Dëmtimi nga mbipërdorimi Duke i kapërzyer kufijtë mbajtës të muskujve ligamenteve, tendinave kockave etj. tek një fëmijë, këto struktura biologjike do të ngarkohen dhe si ajo pika e ujit, që hap vrimë në çimento, do të cedojnë duke shkaktuar me kalimin e kohës një dëmtim gati të çuditshëm e të befasueshëm. Kjo është një mos kujdesje nga traumat e vogla (mikrotraumat) të cilat bëhen të mëdha dhe krijojnë dëmtime që në pjesën më të madhe të rasteve janë të pariparueshme. Problemi Faktorët shkakësor në rastin e sindromës së mbipërdorimit janë: . ngarkesa pa kriter dhe e shpeshtë . postura individuale . teknika . mjetet mbrojtëse Mbingarkesa në kohën e sotme është një fakt i pa diskutueshëm: Në një studim është vënë re se 70% e fëmijëve të moshës 12-14 vjeç, bëjnë 1534 ndeshje në muaj në shkolla, klube, qëndra cilësore stërvitore të talenteve etj. Rreth 41,6% e këtyre fëmijve vuajnë sindromën e mbipërdoroimit. Over use duhet të jetë në vëmëndje të mjekëve sportive Fëmija përfaqëson periudhën më të ndërgjegjëshme të qënies njerëzore. Ai nuk refuzon kërkesat stërvitore dhe i kryen ato sipas një porosie të dhënë. Fëmija mund të ndjejë diçka që po i fillon një si diskonfort, por ai e vlerëson këtë si një dobësi. Në fillim, çdo dhembje i kalon me nxemje dhe fëmija ndjehet i gëzuar që përsëri nuk ka humbur stërvitjen dhe është bashkë me shokët. Por në një formë fare të befasishme shfaqet një pamundësi, që tani ka lënë me gojë hapur fëmijën, prindin, trainerin dhe të tjerë. Gabimi ka nisur si rezultat i besimit të dhënë dhe i humbjes së vëmendjes.

96

Sind rom a e m b ip ë rd o rim it. Pa ra n d a lim i i d ë m e ve n ësp o rtin e fëm ijë v e

Fëmija nuk është asnjëherë i rritur i vogël. Ai është veçse një fëmijë. Tek ata duhet të respektojmë ligjet e rritjes dhe të zhvillimit. Trainerët e pa mësuar dhe prindërit, gjithmon kërkojnë nivel sa më të lartë të fëmijës, duke mos e kuptuar që kjo do të sjellë një fatkeqësi, duke shkatëruar të gjithë ëndrrën e ndërtuar. Vendi ku do të bjerë goditja, është shumë i njomë dhe i butë.

(Fig. 1)Në figurën nr.1 tregohet dinamika mesatare vjetore e rritjes e cila zhvillohet më shumë në moshën 10-15 vjeçare.(8,5-15,5 vjec).

(Fig. 2) Në figurën 2 tregohet rritja për së gjati e anësisë së poshtme, që shprehet më shumë në moshën 10,5-14,5 vjeçare.

Periudhat e shpërthimit dhe të rritjes maksimale i bëjnë indet të j enë më friabël dhe pronë të mikrotraumave. Këto 3 figura tregojnë dinamizmin e zhvillimit te 3350 fëmijeve në moshën 7-18 vjeç të bërë në një (Fig. 3) Në figurën 3 jepen të dhënat e zhvillimit të periudhë studimore 12 vjeçare. kolonës. Fëmijët janë matur ulur. Rritja më e madhe Ne këtë fazë, ndodh i ashtuquajturi e kolonës ndodh në moshën 11,5-15 vjecare. “shpërthim adoleshent” të cilin do ta kalojnë të gjithë fëmijët. Duhet të theksohet se shpërthimi juvenile, zakonisht ndodh në moshën 6-8 vjeçare dhe nuk ndodh tek të gjithë. Me pjekurinë më të madhe të muskujve, kockat e sportistit te ri, jane nën një stres të vazhdueshëm, për shkak të maturimit me të vonshëm. Pikërisht në vendet ku muskujt fiksohen me kockën ndodh dhe dëmtimi i tyre .Në fëmijeri dhe adoleshencë, kur stërvisim grupe sportistësh, me stërvitje të vazhdueshme dhe gara sportive, muskujt përfitojnë një zhvillim më të madh se kockat. Në veçanti këtë e vuajnë vendet e rritjes (shih fig.4).

(Fig. 4)

97

Mjeksia SPO RTIV E

Madje duhet ditur që kockat rriten më shpejt se sa indet e buta, muskujt, tendonet mbeten të tendosur nga kjo rritje në veçanti në shpërthimin adoleshent. Madje stërvitja, i shkurton muskujt dhe e rrit forcën e këtij dëmtimi. Pra, është kjo mungesë e fleksibilitetit që rrit ndryshimet nga dëmtimi. Fëmija në këtë rast është në rrezik. Me rritjen e shtrëngimit të muskujve gjatë këtij shpërthimi rritjeje, shtohen forcat e ndryshimeve në vendet e fiksimit të muskujve. Kështu krijohet në kollonë i ashtuquajturi Harku i Lahutes (shih fig.5) (Fig. 5) 1992 34 femijë: 12 ankonin dëmtime nga mbipërdorimi , 5 spondilolisteza, 2 probleme të tibies në vendin e rritjes, 1 stres frakture të fibulas, 2 Osgood-Schlatter, 1 sëmundjen Sever (ne kavilje). Në veçanti problemet e kolonës ishin kërcënuese për karrierën sportive

1993 36 fëmijë:3 me frakturë të gishtit të madh, 6 Osgood –Schaltter, 2 Sever, 1 me rritje kockore të kaviljes, 1 problem të cruciatit anterior, 1 dhembje në gju – kavilje, probleme të vend rritjes tibiale. 15 fëmije kaluan procedura, skaner, RO, dhe rezultuan me; · 1 me spondilolistes · 5 dëmtime të shpinës nga stresi · 4 defekte të zhvillimit të kolonës

Osgood-schlatter (Fig. 6)

Sever (Fig. 9)

98

Osteo kondriti disekant (Fig. 7)

Kondromalacia patele (Fig. 10)

Spondylolisys (Fig. 8)

Spondylolisys (Fig. 11)


Faktorët e rritjes dhe mbipërdorimi: ♦ Kockat rriten më shpejt se muskujt dhe indet e tjera ♦ Muskujt maturohen më shpejt se zakonisht në atletet e rinj. ♦ Në shpërthimin adoleshent shtohet rreziku, kur në periudhën preadoleshente të humbet fleksibiliteti. ♦ Vendet e rritjes (groëth plate) jane epifizat aktive, janë zona të dobëta gjatë pubertetit dhe në fund të rritjes, kur humbet elasticitetin. ♦ Osifikimi: kocka të ndryshme piqen në kohë të ndryshme. Kockat nuk kanë përfunduar maturimin deri në moshën 18-21 vjeç. ♦ Një i ri ndryshon formën e tij me shpejtësi. ♦ Shihen diferenca në rritjen e anësive, kjo sjell: a. transmetim jo të barabartë të forcës në kollonën vertebrale; b. kur ngrihen pesha 1-2 cm diferencë është sinjifikative. Faktorët që prekin zhvillimin: c. Dieta d. Hormonet e. Stërvitja

Në lojën e futbollit, vihen re vrapime, shvendosje, goditje, ndryshime të shpejta të drejtimit, që po të përsëriten shpesh, sjellin dëmtime të pallogaritëshme. Në veçanti, rritja e stërvitjeve dhe ndeshjeve, i ka shtuar dëmtimet nga mbi përdorimi. Dhembjet e rritjes Shpesh herë i quajmë dhembjet e rritjes, por janë lindur nga gjendjet e mbipërdorimit. Ato nuk janë vetëm një diskonfort për sportistin, por edhe një shkak i stresimit të tendoneve dhe muskujve, që shtohen me rritjen e shpejtë të rritjes së kockave të gjata. Rritja shpërthyese Shpërthimi i rritjes është shpesh i lidhur me: ♦ Pakësimi i fleksibilitetit ♦ Pakësimi i forcës ♦ Pakësimi i lëvizjes koordinative ♦ Pakësimi i qëndrueshmërisë ♦ Ulje e aftësive balancuese.

Janë kryesisht katër zona, të cilat prekin më shpesh një fëmije nga dëmtimet e mbipërdorimit;

99

Mjeksia SPO RTIV E

(fig.6).Në gju; Osgood-Schaltter, në thembër sëmundja e Sever, të cilat janë të zakonshme në çdo sport. Në fig.7 dhe fig.8 vihen re këto dëmtime të fundit, që nga tërheqja japin një pezmatim inflamator, në vacanti, kur përsërisim ngarkesat, të cilat godasin në pikat e fiksimit të tendoneve dhe muskujve me kocka. Këto gjendje janë shumë të dukëshme në sport. Fig.9 dhe fig.11 shihet nje dëmtim jo shumë i zakonshëm, por shumë serioz mbi kartilagot, në zonën e rritjes . Fig.9 tregon osteokondritin disekant, një dëmtim serioz të kartilagos të kycit të gjurit. Fig.10 shikohen shkallët e ndryshme të demtimit në sëmundjen e kondromalacis së petellës, nje gjendje që vjen nga ngarkesa pa kriter, e cila jep grryeje të kartilagos kockore. Fig.11 jep zonën e rritjes (epiphysis) që është e butë dhe zonë e kërcënuar nga dëmtimi. Fig.12 tregon vendet se ku mund të ndodhin avulsionet. Si dëmtime të vend fiksimit të muskujve në kocka , nga veprime të përsëritura. Sigurisht dëmtime të tjera mund të jenë prezente, siç është fraktura e stresit dhe të tjera. Fig.13 tregon gjëndjen e kollonës në spondylolisteze dhe spondylolizis. Në këtë figurë shihet stres frakturat, që lind si rezultat i veprimit nga hiperextensioni dhe rrotullimi. Në gjimnastikë kjo pranohet si hipotezë për të shpjeguar që hyperextensioni i kollonës është shkak për krijimin e këtyre dëmtimeve. Kolona spinale rritet shpejt kur muskujt dhe indet e tjera paraspinale ngelin të shtrënguara duke dhënë efektin e harkut të lahutës. Kjo krijon një pikë delikate në kthimin e lëvizjes së njeriut me 2 këmbë. Sipas autorëve polakeve 5% e fëmijëve sportistë kanë spondylolysis, 2% spondylolystesis . do forcë e përqendruar mbi pelvis, rrezikon të japë dëmtime të kollonës , në veçanti tek fëmijët 14-25 vjeç. Si duhet të njohim dëmtimet nga mbipërdorimi ♦ Problemet vijnë gradualisht dhe vazhdimisht në një kohë që sportisti vazhdon të stërvitet. ♦ Shenjat kryesore janë dhembja dhe diskonforti në vendin ku është problemi.

100

Sind rom a e m b ip ë rd o rim it. Pa ra n d a lim i i d ë m e ve n ësp o rtin e fëm ijë v e ♦ Dhembjet

janë kur fillojnë lëvizjet. ♦ Nuk kemi histori të një dëmtimi direkt ♦ Ankesat kryesisht shfaqen pas ngarkesës. ♦ Qetësohet sportisti kur ka orë ose ditë të mjaftueshme pushimi ♦ Ankesa kur preket vendi i dëmtuar ♦ Shihen fryerje të vendit të dëmtuar kryesisht në gju dhe thembër. ♦ Në planet stërvitore të trajnerit lojtari i dëmtuar. ♦ Problemi keqësohet me kalimin e kohës. Rasti i parë. Pacient sportisti fëmijë Halit Gegës Ai erdhi në qendrën e mjekësise sportive, i shoqëruar nga trajneri i tij, i cili më tërhoqi vëmendjen e ankesës së lojtarit. Në vizitën që bëra nuk kuptova ndonjë gjë, por më tërhoqi vëmendjen mosha, ankesat e vazhdueshme pas stërvitjes. Megjithëse jam i matur për të dhënë RO/grafi, në veçanti fëmijeve, vendosa ta shkel këtë përkujdesje. U gjend diagnoza. Ishte një stres frakture e kërcirit. Jam i bindur, që të tre mësuam nga ky rast. Konkluzionet bëhen vetë. Kujdes Trajner! Dhembjet, enjtjet, fortësimi i indeve, janë informacione që dicka nuk shkon mirë në organizmin e fëmijës. Kur këto shenja vazhdojnë, bëhen shpesh objekt i këqyrjes mjekësore. do gjë duhet konsultuar me stafin mjekësor të grupit, ku vendin kryesor e zë mjeku. Kur zbulojmë shënja të mbipërdorimit, këshillohen jo vetëm sportistët, por edhe prindërit e tyre. Trajneri sigurisht mëson vetë. Masat që duhen marrë Ajo bashkësi sportive duhet të bëjë të qartë me anën e broshurave rrezikun e këtyre dëmtimeve, dhe kjo t’u bëhet e qartë prindërve ,trajnerëve të rinj dhe fëmijeve. Këto bashkësi duhet: ♦ Të legjitimohet mosha e grupit, numrin e lojtarëve, fusha si madhësi, topin si peshë etj. Me rëndësi duhen konsideruar edhe kurset mjekësore, pamfletet, numri i ndeshjeve që duhet të kryejnë lojtarët etj. Konkluzion! Personeli mjekësor duhet të mbajë veshët e sytë hapur për problemin në fjalë. Kjo ka shumë rëndësi në njohjen sa më shpejt të sindromës së mbipërdorimit. ♦ Pakësohet puna kur shihen shenjat e para të sindromës së mbipërdorimit,

101

Mjeksia SPO RTIV E

profilaksia duhet bëre kur shikohen shenjat e shpërthimit adoleshent, madje këtu fillohet. ♦ Stërvitja e fëmijeve duhet të jetë gjysëm loje e gëzuar (shaka), gjysëm seriozitet i kërkuar (për të mësuar) ♦ Vlerëso edhe shenjat më të vogla që mund të konstatohen. Përmbledhje: Parandalimi i dëmtimeve nga mbipërdorimi në elitën e sportistëve të rinj.

Edukimi i trajnereve: Për rrezikun e simptomës së mbipërdorimit. Monitorimi i trajnerëve; shenjat e mbipërdorimit - sytë ,veshët hapur. Pyetja lojtarëve: 1. mosha 2. madhësia e skuadrës 3. përmbajtja e stërvitjes 4. koha e stërvitjes 5. koha e ndeshjes (25-30min gjysma e kohës) 6. madhësia e topit 7. numri i zëvendësimeve të lejueshme(shumë) 8. caktimi i moshës për lojë 11-11 Përqendrimi biologjik: 1. mosha biologjike dhe kronologjike 2. jo mosha kronologjike për ndeshjet Shpërthimi në rritje: 1. kujdes kur shpërthimi i rritjes është i dukshëm, kur shpejtësia e rritjes e larte ,… duhet të pakesojmë stërvitjen. Të largohemi nga stërvitjet specifike e moshave të reja :L armi do aktivitet në mosha të reja prek në stresim zonat delikate të rritjes. Kujdes : - extensione dhe rrotullime të shpinës me ngarkesa. - ngarkesa komprimuese

KUJDES!!!! ♦ Anomalit ♦ Abnormalitetet ♦ Imbalancë muskulare ♦ Kufizimin e lëvizjeve në kyçe ♦ Gjendjen e statusit, posturën

102


Mos e trajto lojtarin e ri si një të rritur të vogël. Stretching:t ë indeve të buta, muskujt, capsulat ligamentet,nervat. Dieta optimale: Të ushqyerit dhe lëngjet me një regjim të përshtatshëm për të parandaluar lodhjen si gjatë stërvitjes, po ashtu edhe ndeshjes.

Duhen zhvilluar; ♦ Mosha specifike për sportin. ♦ Shkathtësia fizike/atributet ♦ Balanca ♦ Proprioceptivet ♦ Koordinimi

103

Mjeksia SPO RTIV E

Pubalgjia Prof.Dr.Lluka HEQIMI

Dhembjet në zonën pubike, ose ndryshe dhimbjet e rrëzë kofshës janë një kompleks shenjash të grumbulluara në sindromën recto-adductore të muskujve të barkut; afrueset e kofshës dhe më gjerë. Pubis, zona e nënvetes, është një kockë ku ndahen e lidhen shumë muskuj, të cilët dashje pa dashje përfshihen në sindromën e lartëpërmendur. Në literaturën sportive, atë e përshkroi i pari Spineli në vitin 1932 si një dhimbje e rrëzë-kofshëve te skermistët. Sëmundja për një kohë të gjatë është pagëzuar disa herë. Me rritjen dhe përhapjen e lojës së futbollit, puna intensive e anësive të poshtme, terrenet jo të favorshme dhe në veçanti pagesat e larta të individeve sportistë, nxitën motivet e tyre deri në sëmundje.

Mu sk ujt q ëlidh en m e Pub is: Aducctorët - Afruesit. Këta janë tre muskuj afrues të kofshës. Ata janë vendosur në anën e brendshme të saj dhe quhen; i vogli, i mesmi dhe i madhi (adductor brevis, medius, magnus; longus dhe minimus)… Veprimi i tyre është: afrues i kofshës dhe rrotullim nga jashtë i saj. Muskuli rectus abdominis (i drejtë i barkut) shtë një muskul i fuqishëm i paretit të barkut që bën përkuljen e trungut përpara. Muskuli piramidal shtë një muskul i vogël në fund të muskujve të përparmë të barkut në linjën qendrore. Tkurrja e këtij muskuli tendos vijën e mesit të barkut. (linea-alba) Muskuli pettinea shtë muskuli që lidh pubisin dhe 1/3 e sipërme të femorit. Ky muskul

104

Pubalgjia

bën afrimin e kofshës nga jashtë-brenda. Muskuli gracilis Eshtë i vendosur në pjesën e brendshme të kofshës. Funksioni i tij është mbledhës i këmbës në kofshë dhe afrues i kofshëve. Nga pubis fiksohet në pjesën e brendshme të tibies ku formon së bashku me muskulin sartorius, semitendinoz dhe semimembranoz, këmbën e patës. Muskuli transversal,oblik inter dhe extern Janë tre muskuj të gjerë dhe shtrihen në pjesën e përparme dhe anësore të paretit abdominal. Me tkurrjen e tyre, flektohet trungu duke shtypur organet e brendshme gjatë të vjellit, defekimit, urinimit, expirimeve të sforcuara.

Shkaku i Pubalgjisë Eshtë mbingarkesa funksionale e përsëritur dhe e zgjatur (micro-traumat) në vendin e vendosjes së këtyre muskujve në pubis, kryesisht në strukturat tendinoze. Pra kemi një stres intensiv të përsëritur shpesh ne vend-fiksimin e tyre. Shkaqet a. Lëvizje të forta të pakoordinuara b. Teknika jo e mirë c. Mungesa e edukatës motorike (sidomos te të rinjte) d. Terrenet jo të përshtatshme (akull, baltë, terrene të fortë) e. Këpucë jo të përshtatshme f. Stërvitje me mungesë të stretching-ut Shenjat klinike; Dhimbje në rrëzë të kofshës (mono ose biolaterale) Kjo dhimbje iradohet prapa në gluteuset, në drejtim të perineumit. Me rëndimin e gjendjes, dhimbjet fillojnë të shfaqen sipër, në fundin e muskujve piramidal. Njihen tre forma dëmtimi; 1. Akute: Shoqërohet me dhimbje të menjëhershme në vendin respektiv, që në shumicën e rasteve tregojnë dëmtim muskular. Këto dhimbje shfaqen pas një ngarkese. Në veçanti dhimbje të forta ka kur vihen në punë adductorët ose flektorët e trungut.

105


2. Subacute: Dhimbjet janë të dobëta dhe lehtësohen nga pushimi. 3. Kron r onik ikee : Dhimbjet janë të lehta si një discomfort në zonën pubosymfizike me lodhje të shpejtë te sportistit. Diagnoza: Objektivisht kapen dhimbje në prekje në vend inserimin e muskujve si dhe gjatë lëvizjeve me rezistencë me këmbë të shtrira e gju të mbledhur. (lëvizje aktive dhe pasive) Fleksioni i trungut është i dhimbshëm, veçanërisht me rezistencë. Ushtrimi: Kapim kaviliet dhe urdhërojmë ngritjen e trungut pa ndihmën e duarve. Radiografia: Arterio-posteriore me centrim në pubis, mund të verë në dukje pseudocyste-laminoze me sklerozë rreth e perqark. Jo rrallë vihet re erozion symfizeal, marginal, humbje e kontureve, ndryshime të densitetit të kockës sub-kondrale osteofite dhe osteokondroze. Ekzaminime të tjera janë:S hintilograma, skaner, ultrason, teletermo-grafi, tomografi e kompjuterizuar dhe rrezonancë magnetike. Mjekimi: Pushim nga 20-30 ditë, terapi anti-inflamatore,antialgezike, akull, infiltrin me orgoteinë, kortizon etj. Fizioterapi: Ultrason, jonoforezë, magneto-terapi, lazer. Stretching: I muskujve kuatriceps, harmstring, adductorëve,lumbarë dhe abdominal. Qëllimi kryesor i stretching-ut është lënia e lirë e baçinit nga çdo shtrëngesë muskulare.

106

Pubalgjia

Rastet tona Gjatë dy vjetëve të fundit, në Qendrën Kërkimore Shkencore, në Departamentin e Mjekësisë Mjekësisë Sportive janë paraqitur 42 raste me me pubalgji nga mosha 12-25 vjeç. Kjo patologji e shtuar kohët kohët e fundit, tregon se situate situate është shumë e ngarkuar veçanërisht tek sportistët e rinj. Ky është një tregues domethënes që profesionalizmi nis shumë herët në moshën e fëmijërisë, veçanerisht në adoleshencë. Pubalgjia grupohet në “overuse syndrome”, dhe është një shenjë jo e mirë në nivelin e sportit tonë. Ky shkrim në fakt është një dëshmi e cila duhet të thellohet dhe të verifikohet nëpërmjet studimeve jo vetëm transversale, por edhe longitudinale. Ajo ngelet një detyrë e të gjithë atyre që merren me traumatoligjinë në sport.

107


“Anemia sportive” Dr.. Muhamed OSTRENI Dr OSTRENI - QKSHS

Studim i ndryshimeve të eritrociteve, RBC, të hemoglobinës Hb, të hematokritit Hct dhe të leukociteve,WBC, pas një ndeshje futbolli, të rinj, dhe volejbolli femrash në vendin tonë, si dhe një analize kritike e metabolizmit të hekurit në vecanti tek femrat volejbolliste dhe tek futbollistët e rinj.

Hyrje Sportistët shpesh tentojnë të kenë përqëndrime të ulta të Hemoglobinës Hb në krahasim me masen e përgjithshme të popullsisë. Shpesh kjo quhet “anemi sportive„. “Anemia “Anemia sportive„ në shumicën e rasteve rasteve është një anemi false, e shkaktuar nga hollimi i eritrociteve në një rritje të madhe të volumit të plazmës. Kjo rritje e volumit plazmatik shikohet si një adaptim i mirë i përftuar sidomos nga ushtrimet apo stërvitja aerobike . Sportistët, megjithatë , mundet gjithashtu të kenë anemi të vërtetë të shkaktuar nga mungesa e hekurit apo nga hemoliza shtypëse e këmbëve. Anemia e vertetë, e trajtuar keq, mund të shkaktojë ulje të rezultateve apo të performancës së sportistëve. Të krahasuar me popullsinë, sportistët, sidomos ata që në stërvitjen e tyre kanë të bëjnë me ushtrime aerobike e të qëndrushmërisë, tentojnë në shumicën e rasteve të cfaqin një anemi të dukshme me ulje të përqëndrimit të hemoglobinës. Me fjalë të tjera, këta sportistë mund të jenë “anemikë të dukshëm. Kjo gjendje shpesh do të quhet “Anemi sportive „. Ky term megjithatë, është sa i pasaktë aq edhe i gabuar. Eshtë i pasaktë sepse sportistët mund të kenë anemi e cila mund mos të lidhet me aktivitetin fizik. Eshtë i gabuar sepse kjo nuk është një anemi e vertetë por një anemi false e shkaktuar nga rritja e volumit të plazmës që hollon apo ul hemoglobinën, Hb. Pra mund të thuhet që është një fenomen hollimi. Praktikisht, një përqëndrim i ulët i Hemoglobinës tek sportistët kërkon pyetjet e mëposhtme :  A mund të jetë një anemi e vërtetë ?  Nëqoftë se po, kush është shkaku ?  Kush është trajtimi trajtimi më efikas ?

108

“ A n e m ia sp o r tit iv e ” 

Si mund mund të të parandalohet parandalohet ?

Mesatarja e Hct në popullatë është 45%.  Sportisti gjatë ushtrimit; nga tkurrja muskulare dhe dehidrimi, volumi plazmatik zvogëlohet dhe Hct rritet në 55%  Sportisti në qetësi; meqë stërvitja shkakton një rritje të volumit plazmatik, Hct ulet në 40%, pseudoanemia nga hollimi, “Anemia sportive”. Fig.1 – Hematokriti, volumi plazmatik, në  Sportisti me anemi të vërtetë; meqë gjendje të ndryshme. reduktohet masa eritrocitare, RBC, (apo volumi) Hct reduktohet deri në 35%.  (Vini re që masa eritrocitare ose volumi eritrocitar ( RBC ), është pothuaj i njëjtë në tre rastet e para A,B,C. Diferencat në Hct janë si rezultat i diferencës së volumit plazmatik.

A n ali zëk ri ti k e e met ab o lizm it t ëh ek u ri t tek s p o rt is të t n ë veçanti tek futb olli d he v olejb olli Faktet e kohëve të fundit që kanë interesuar botën e sportit, sport it, e në veçanti lojrat me top aty ku dhe biznesi është më i madh, ndër të tjera tjer a kanë evidentuar, tendencën e dhënies së zakonshme dhe përzgjatur të medikamenteve me bazë hekuri për të parandaluar gjendjen e “anemis “anemisëë sportive” e papëlqyes papëlqyeshme hme nga stafi mjeksor dhe me ndikim negativ në rezultatet sportive. Nga pikpamja farmakologjike, kjo çon në abuzim apo keqpërdorim të dhënies së hekurit në ambientet e sportit, të këtyre preparateve medikamentoze. Nën aspektin mjeksor ky fenomen mund të rezultojë edhe më shqetësues se sa dopingu pasi, duke mos qenë lëndë të ndaluara formalisht në listat l istat e lëndëve të ndaluara në sport ( DOPING ) mund të çojë në trajtime farmakologjike farmakologjik e të pazakonta, ngadonjëherë potencilisht të dëmshme sidomos kur bashkohen me lëndë të tjera farmakologjike. Ndër të tjera përdorimi pa kriter dhe i jojustifikuar jojustifi kuar i preparateve të hekurit mund të të lindë dhe dyshimin edhe për praktika doping. Më poshtë po japim bazat fiziologjike e fispatologjike, mekanizmat e thithjes dhe të eliminimit të hekurit, bazat diagnostike te “anemisë sportive„ të trajtimit me hekur të saj, si dhe principe rin cipett e dhën dhënies ies farm farmakol akologji ogjike ke të tij tij,efe ,efektet ktet anës anësore ore dhe toks toksike ike që mund të shkaktohen nga vetë ky trajtim.

1.K 1. K in etika e h eku rit d h e e hem og lob in ë s t ek n jeriu Hekuri‚”aktiv„ ka një shpërndarje të veçantë qelizore në disa kategori :

109

Mjeksia SPO RTIV E

1.1 Hekur‚ “funksional „ : a. Në rruazat e kuqe të gjakut, në eritrocite , në formën e HEMOGLOBINES: ku hekuri bivalent Fe ++ është i futur në mënyrë të qëndrueshme, i aftë të lidhë kthyeshushmërisht O 2 molekular dhe ta transportojë atë në çdo vend të organizmit. b. Muskuj dhe zemër në formën e Mioglobinës proteine e ngjashme me Hemoglobinën, por që ka një nuhatje për O2, 6 herë më të madhe. Për krijimin e saj, pra të Hemoglobinës, janë të pranishme enzimat hemike që me praninë e tyre transformojnë sasira të mëdha lëndësh.

Fig.2 –Struktura tridimensionale dhe kimike e Hemoglobinës-Hb

1.2 Hekur, “transporti„:  Në gjak në formën e transferrinës, një globulinë që lidh hekurin që vjen në gjak me anë të rrugës venoze farmakologjikisht apo i thithur nga ushqimet nëpërmjet mukozës intestinale, të zorrëve, (që oksidohet si hekur tre valent) për t‘a shpërndarw si “hekur depozitë„ në sistemin retikuloendotelial (mëlçi, shpretka, palca e kuqe e kockave ) apo si “hekur fuksional„ (i reduktuar si hekur dyvalent). 1.3 Hekur, “depozitë„: Në sistemin retikuloendotelial apo retikulohistiocitar (i pranishëm për më  shumë në mëlçi, shpretkë dhe në palcën e kuqe të kockave) ku hekuri i magazinuar paraqitet në formën si të ferritinës ( proteinë e tretshme në ujë e pranishme në qeliza në formë difuze ose e përqëndruar në siderome ) apo të hemosiderinës (proteinë qelizore jo e tretshme në ujë, ngjyrë e verdhë në kafe).  Një rëndësi të madhe kliniko-diagnostike në vend të një sideremie të thjeshtë që ka pak rëndësi në përcaktimin sasior të hekurit në gjak, nga të dhënat e fundit të literaturës së specializuar si në hematologji por dhe në mjeksinë sportive i vihet një rëndësi e madhe diagnostike përcaktimit si të “hekurit aktiv„ ashtu dhe të “aftësisë së fiksimit të hekurit„ indeks i aftësisë totale të transferinës që të lidhë hekurin ose ndryshe TIBC = Total Iron Binding Ca pacity që rritet në mungesën e hekurit, dhe zvogëlohet në infeksione, në tumore,

110

“ A n e m ia sp o r tit iv e ”

në mungesën e transferrinës etj. Gjithashtu është e rëndësishme dhe vlera e aftësisë së fshehur të fiksimit ,  LIBC = Latent Iron Binding Capacity, ose e thënë ndryshe aftësia e lirë, jo e ngopur, e transferrinës për të lidhur hekurin, por që rritet në rastet e mbingarkesës së jokompesuar të hekurit si dhe në një sërë patologjish si hemosideroza apo në anomalitë e sintezës së Hemoglobinës, etj.  Sasia totale e hekurit në organizmin e sportistit shkon deri 4-5 gr për njeri. Th i th t h j a d h e e l e m i n i m i i h e k u r iti t 2.1 Hekuri rikthehet në organizëm me lëndët ushqimore, duke qenë se përmbahet në përmasa të ndryshueshme në organe të ndryshme të gjedheve apo shpendëve (mëlçi, shpretkë, veshka), në mishrat mishra t e ndryshëm, tek veza, në cefalopodet (kallamaret, sepia etj), në atë të birrës, në jeshill esh illëqet ëqet e ndrysh ndr yshme me si dhe në n ë legume leg umett sic janë bat bathët, hët, lent lentiki ikiet, et, fasu f asulet let,, në çokollatën, në frutat e thata (bajame,fiqtë,boçet e pishës), etj. Sipas aciditetit gastric, hekuri mund të thithet në mënyrë të ndryshme në sajë edhe të një sistemi transporti me një drejtim të ndodhur në mukozën e duodenit dhe të zorrëve të holla: Zo rrët e h o ll a  g j a k u i V e n a Po r ta ta Në subjektet normale 5-10 % e hekurit të thithur dhe në subjektet me  mungesë hekuri 20-30 % e sasisë së hekurit të thithur, asimilohet si hekur trevalent (Fe +++) apo në forma komplekse, megjithëse hekuri bivale nt (Fe++) rezulton të jetë më mirë i thithshëm, për të cilën dhënia në të njëjtën kohë e substancave reduktuese (p.sh. Vitamina C) favorizon thithjen e vetë hekurit.

2.2 Pasi hyn në qarkullimin e gjakut, hekuri lidhet me transferrinën një proteine transporti dhe transferohet si hekur funksional si në enzimat e në miotglobinë (10-16% e hekurit total) ashtu dhe në hemoglobinë (rreth 58-68% e hekurit total) dhe në qoftë se nuk rezulton menjëherë i domosdoshëm akumulohet në hekur depozitë në sistemin retikuloendotelial i lidhur me ferritinën dhe hemosiderinën (rreth 18-22% e hekurit total). ja ft e rën rëndës dësish ishme me ësh është të tra transp nsport ortii i hek hekuri uritt në rru rruaza azatt e kuq kuqe, e, eri eritro trocit cite, e, 2.3 Mjaft në fazën e maturimit nëpërmjet kalimit të vetë hekurit nëpërmjet transferrinës tek receptorët specifikë në membranën eritrocitare. Pasi lidhet me të tillë receptorë hekuri nuk është më i lehtë për t‘u shkëputur nga membrana eritrocitare dhe kalon në brendësi të eritrocitit ku nëpërmjet ferritinës merr pjesë në sintezën e Hemoglobinës.

111


2.4 Hekuri lirohet nga shkatërrimi ditor i rruazave të kuqe të gjakut jak ut dhe gati i gjit gjithi hi kape kapett përsë përsëri ri dhe inte integrohe grohett në hemoglobinë. Pjesa më e madhe e hekurit eliminohet nëpërmjet deskuamimit të qelizave që përmbajnë hekur (lëkura, mukoza intestinale, dhe genito-urinare), nëpërmjet djersës, urinës, feceve eceve dhe lën lëngut gut bil biliar. iar. 2.5 Humbja e hekurit në subjektet meshkuj, të rritur është 2.5 afërsisht rreth 0.5-1.0 mg/die ndërsa në sportistë që i nënshtrohen stërvitjeve domethënëse, profesionistët, mund të Fig.3 –Eritrociti, rruaza e kuqe e gjakut. trefishohet dhe të arrijë nga 1.5-3.0 mg/die dhe kjo i detyrohet djersitjes së madhe, ndryshimit qelizor të lëkurës si dhe presionit të lartë në mikroqarkullimin planta lantarr i shk shkak aktua tuarr nga nga kon kontak takti ti i fuq fuqish ishëm ëm i shp shputë utëss në në terr terreni enin n e loj lojës. ës.

etabolizmi i hekurit në mënyrë të përmbledhur jepet në skemën e fig. 4. 2.6 2. 6M

3. Bazat d iag n o s tik e tëm u n g es esë ë s s ëh ek ekuu ri ritt d h e “A n em is ë Sportive”ferrodeficitare uhet thënë në përgjithësi se mungesa e hekurit dhe anemia e shkaktuar prej saj janë më 3.1D 3.1 shumë një simptomë sesa një sëmundje duke bërë thelbësore njohjen e shkaqeve që duhet të korrigjohen me ndërhyrje të vecanta dhe jo me dhënien me sasira tej mase të hekurit. E rëndësishme për rruazat e kuqe, eritrocitet, është jo vetëm hekuri por dhe vitaminat e grupit B dhe acidi folik dhe disa nga oligoelementet si bakri Cu, zinku Zn, kobalti Co.

3.2 Për arsye diagnostike janë shumë të rëndësishëm ndryshimet e parametrave klinikohematologjike që verifikohen tek subjektet si për një kohë të gjatë (disa muaj) ashtu dhe për një kohë të shkurtër (disa javë). Në një futbollist apo një volejbolliste mundet, pra, të verifikosh një ngjarje patologjike dhe/ose farmakologjike që të çon në një ndryshim të vlerave hematologjike të cilat, megjithatë, mund të qëndrojnë mbrenda atyre që janë konsideruar gjer jerësi ësish shtt si si “ku “kufij fij të no norm rmës ës„„ që ka kara rakt kter erizo izojnë jnë po popu pull llatë atën n në pë përg rgjit jithë hësi. si. Metabolizmi i hekurit në organizëm - Fe+++,Fe++.

Hek ekur urii us ushqi hqimor mor

Hek eku uri i thithur

Hek ekur urii i tr trans ansport portiit në plazëm

Hek eku uri funksion onal al

Sistemi limfa tik

112

Degradimi qelizor b il ila a , urina urina,, djer d jers sa

Pal alca ca e kuqe e kock ockës ës sinteza e helmit

Eritro c itet hemoglobina

Hekuri i eleminuar Fe+ Fe ++

“ A n e m ia sp o r tit iv e ”

Kjo aplikohet mirë, psh. nga ndryshimet e vlerave të rruazave të kuqe , eritrociteve, Hemoglobinës dhe Hematokritit (që paraqet përqindjen e përgjithshme të volumit të rruazave të kuqe, eritrociteve, në gjak dhe shprehet gjithashtu me vlerë përqindjeje). Në popullatën që nuk merret sistematikisht me një aktivitet motor vlera e hematokritit, Hct, varion nga 37–49 % tek meshkujt dhe 36–46 % tek femrat, megjithëse nuk ka ndonjë marrëveshje të plotë në fushën e mjeksisë për këtë. Në subjektet që bëjnë sistematikisht stërvitje, sidomos kur përmban edhe ushtrime të rezistencës, rezis tencës, këto vlera janë mes mesata atarish rishtt më të ult ulta, a, rre rreth th 3636-44 44 %. Në një fut futboll bollist, ist, psh psh,, mun mundd të inst instaur aurohe ohett një situatë patologjike e /ose farmakologjike që të çon në një ndryshim të dukshëm të vlerave të hematokritit Hct: këto mund të qëndrojnë brenda “ kufirit të normës„ egjithatë, atë, një ndry ndryshi shim m që i kalo kalon n 3 -4 % shkal shkallë lë ndaj ndaj vlera vlerave ve të zak zakons onshme hme të  Megjith kërkon një konfirmim të kujdeshëm laboratorik të të dhënave ashtu dhe një kontroll klinik sepse paraqet një këmbanë alarmi të vënies së gjendjes patologjike ose farmako armakolog logjike jike të thënë thënë më më sipër. sipër. Pra Pra,, ajo ajo që ka rënd rëndësi ësi për qëlli qëllime me diag diagnos nostike tike ësh është të ndryshimi i vlerave kliniko-laboratorike të lidhura me sportistin e ekzaminuar. rezi stence, tenton të ulë në mënyrë  Stërvitja, sidomos në qoftë se përmban ushtrime rezistence, domethënëse, vlerat e hematokritit, Hct.Gjithashtu ka rëndësi të bëhet përcaktimi i eritrociteve dhe hemoglobinës. Në fakt kur i referohesh ndryshimeve patologjike të serisë së kuqe vlerat shprehen si në përqëndrimin e Hb-hemoglobinës (duke theksuar kështu mangësinë e mjetit transportues të oksigjenit), ashtu dhe në vlerën e Hcthematokritit (duke theksuar kështu rritjen e viskozitetit dhe të rrezikut trombosik, trombo-embolik,etj.).  Edhe në rastin e dopingut të gjakut, i tentuar në rritjen dhe përmirësimin e rezultateve, duhet të konsiderohen si transporti i oksigjenit (në të cilin rritja mund të ketë përfitime) ashtu dhe viskoziteti i gjakut (në të cilin rritja mund të jetë e rrezikshme për jetën). Megjithatë egjit hatë rritj rritjaa e Fuqisë Aerobik Aerobikee Maksima Maksimale, le, MAP, për gram të rritje rritjess së Hemoglobinës, Hb, rri e pandryshuar deri në përqëndrimin e hemoglobinës rreth 20 g/dl, /dl, ndërsa ndërsa rritja rritja e Hemato Hematokrit kritit, it, Hct, Hct, (me (me ngritje ngritje të theks theksuar uar dhe dhe të rreziks rrezikshme hme të viskozitetit) ndikon mbi transportin e oksigjenit për vlera hematokriti më të larta se 50%. Meqë rreziku real për sportistin paraqitet nga rritja tej normales së viskozitetit, në këtë rast vëmendja diagnostikuese i drejtohet më shumë hematokritit Hct sesa hemoglobinës Hb. 

Ndryshimi në kohë i një parametri hematologjik, nuk mund të konsiderohet i mjaftueshëm për të formuluar diagnozën e çrregullimeve apo të anemisë nga mungesa e hekurit, asaj “sportive„ etj. Por kompleksiteti i tyre si dhe disa konstante eritrocitare eritrocitare të dhëna nga formula fikse ku hyjnë hemoglobina, hematokriti dhe numri i eritrociteve pra Hb, Hct, RBC, kanë rëndësi diagnostike dhe që janë:

113


Me qëllim të mbajtjes në kujdes të gjendjes shëndetsore të sportistëve dhe të historisë anamnestike të tyre, hetimet kliniko-laboratorike të lidhura me aneminë janë të detyrueshme dhe në mënyrë analoge futjen e tyre në kartelën klinike të sportistit. Vetëm në këtë mënyrë pamvarësisht nga klubi ku marrin pjesë përkohësisht, do të jetë e mundëshme një përmbledhje kritike e evoluimit të gjendjes klinike-hematologjike të sportistit dhe të trajtimeve të përshkruara.

B azat fi zio p ato lo g jijikk e të t ëd h ë n ies s ëh ek u r it 4.1 Mungesa e hekurit sjell në fillim ankesat subjektive të pa përcaktuara mirë nga sportistët si lodhje, anoreksi, marrje mendsh, rritje pulsi të lidhura me një ulje të hekurit në depozitat organike. 4.2 Në rastin e përdorimit të keq të preparateve të hekurit të thithur në nivelin e zorrëve të holla mund të shfaqet anemia sideroakrestike e karakterizuar në depozitimin në palcën e kuqe të kockave dhe në krijimin e sideroblasteve (qeliza e kuqe mëmë e mbushur me hekur) apo eritroblaste të mbushur me vakuola (siderozome). Kjo tip anemie nuk është si rezultat i mungesës së hekurit në organizëm, por si rezultat i mungesës së Vitaminës B6, dhe në këtë rast dhënia e hekurit paraqet një trajtim të kotë dhe të dëmshëm për organizmin organizmin e sportistit. sportistit. jaft spo sportis rtistë, të, sido sidomos mos futb futbolli ollistët stët janë nën një mjek mjekim im të vazh vazhdues dueshëm hëm , sist sistema ematik, tik, 4.3 Mjaft të përsëritur jo shumë me kortikosteroide siç janë kortizoniketse korti zoniketse sa, në mënyrë të shpeshtë preparat reparatet et anti antiinfla inflamato matore re jo-s jo-stero teroide, ide, FAN FANS, S, siç janë dicl diclofen ofenac ac (Vol (Voltare taren), n), keto ketoprof profeni, eni, indometacina të cilët reduktojnë procesin inflamator osteo-mio-artikular osteo-mio-a rtikular duke penguar sintezën e prostlagandinave të cilat, ndër të tjera kanë dhe efekt fiziologjik mbrojtës gastro-intestinal. astro-intestinal. Trajtimet e përsëritura përsëritura me kortikosteroide kortikosteroide (Bentelan, kenokort,etj) kenokort,etj) dhe mbi të gjitha, FANS (psh. Voltaren) sjellin me vete një rrezik të madh të lindjes së dëmtimeve gastro-intestinale, nga ku lehtësia me të cilën subkronicizohen ose të kronicizohen këto procese të dëmshme për organizmin mund të shkaktojnë mikrohemorragjira mikrohemorragjira të vogla që konkretizohen me shfaqjen e anemisë.

114

“ A n e m ia sp o r tiv e ”

4.4 Edhe pse më pak e shpeshtë se sa tek sportistët që praktikojnë specialitete të thellësisë e gjysëmthellësisë, tek futbollistët dhe volejbollistët që i nënshtrohen edhe ushtrimeve efikase të qëndrushmërisë mund të shkaktohet apo të instaurohet pseudoanemia nga hollimi. Kjo gjendje i detyrohet hollimit të një numri normal apo të rritur të rruazave të kuqe, eritrociteve, në një volum më të madh të masës së lëngët plazmatike dhe paraqet shprehjen e një adaptimi të mirë ndaj një stërvitjeje efikase (i mbështetur nga sistemi renine-angiotenzine). Gjatë ndeshjes, rritja e masës së lëngët është mjaft e nevojshme për sportistin sepse rrit rendimentin mekanik të pompës kardiake (me një prurje më të madhe të gjakut nga zemra), siguron gjithashtu një viskozitet të ulët të gjakut (me një rrjedhje më të lehtë të gjakut në kapilare) dhe kushtëzon një rregullim termik të mirë (me vënien e shpejtë në dispozicion të një volumi të madh uji për ta përdorur në humbjen e nxehtësisë nëpërmjet avullimit nga lëkura). Kështu që, pseudoanemia nga hollimi nuk kërkon absolutisht asnjë dhënie farmakologjike të hekurit, dhe në këtë rast një trajtim i GABUAR . EKIPI KOMBETAR 2002 SELANIK,GREQI Subjektet (N=14) Karakteristikat Antropometrike Mosha ( në vite ) 26,60 + 8,40 Lartësia ( cm ) 176,75 + 8,25 Pesha ( kg ) 70,50 + 8,50 Të Reja – STUDENTI 2003-2004 Mosha ( në vite ) Lartësia ( cm ) Pesha ( kg )

Subjektet (18) 15,6 + 1,10 169,50 + 7,50 62,50 + 10,50 Tabela 1 – Të dhënat antropometrike t ë ë volejbollistëve

EKIPI KAMPION I SHQIPERISE 2002 - 2003 “SHKENDIJA „ U – 19, Të rinj Subjekte (25) Mosha ( në vite ) 17,64 + 1.05 Lartesia ( cm ) 178,5 + 7.45 Pesha ( kg ) 73,24 + 7.24 EKIPI SHKENDIJA U-16, Sezoni 2003 – 2004

Mosha ( në vite ) Lartësia ( cm ) Pesha ( kg )

Subjekte (22) 15,55 + 1,15 176,5 + 6,65 70,5 + 5,5 Tabela 1.2 – Të dhënat antropometrike të futbollistëve

115

Mjeksia SPO RTIV E

Materiali dh e Metoda, Parametrat e gjaku t Subjekteve ju mor gjaku para dhe pas ndeshjes nga gishti gjak arterial. U përdor për të shpuar gishtin lanceta automatike Reflotron. Mostrat e gjakut u matën në laboratorin e Dept, Mjeksisë Sportive pranë QKSSH, Tiranë me metoda klasike si dhe me autoanalizatorin elektronik, Hemat 8 - SEAC.



Vlerat e matura ishin :  RBC - rruazat e kuqe të gjakut ( RBC ),  WBC - rruazat e bardha ( WBC ), - hemoglobina ( Hb ) .  Hb - hematokriti ( Hct ).  Hct Përpunimi statistikor : Të dhënat ju nënshtruan analizës statistikore nëpërmjet testit te Student përkundrejt krahasimit të dy matjeve të SPSS ( Statistical Package for Social Sciences,Chikago, Illinois – USA ). 1. Student – t Test 2. SPSS Rezultatet abelën 2 janë dhënë ndryshimet e rruazave të kuqe-RBC, të bardha-WBC,  Në t të hemoglobinës - Hb si dhe të hematokritit – Hct, para dhe menjëhere pas ndeshjes. Natyrisht, në krahasimin e dy vlerave mesatare të dy matjeve kishte një diferencë të rëndësishme të leukociteve (p<0,001, t = -3,59), të hematokritit (p< 0,001, t = 7,29), të hemoglobinës (p< 0,001, t = 6,48).  Në Tab.2. 1-4 janë paraqitur kush janë ndryshimet e parametrave që ndryshojnë para dhe pas ndeshjes.

Tab. 2 -1

116

NDRYSHIMET PARA DHE PAS NDESHJES ( FEMRA – të rritura ) 2002


Tab. 2 - 2 NDRYSHIMET PARA DHE PAS NDESHJES (FEMRA “STUDENTI” – të reja) 2004

Tab. 2 – 3 NDRYSHIMET PARA DHE PAS NDESHJES (Shkëndija U-19) - 2003

Tab. 2 -4 NDRYSHIMET PARA DHE PAS NDESHJES (Shkëndija U–16, para të rinj) - 2004

117

Mjeksia SPO RTIV E

Leukocitet ( WBC ) Nga kontrolli i vlerave mesatare të dy matjeve, ishte e natyrshme që të rezultonte një diferencë statikisht e rëndësishme ndërmjet matjes së parë dhe të dytë të leukociteve,rruazave të bardha (fig.1). Leukocitet rriten nga 7.30 K/ μl (7300) në 8,60 K/ μl (8600) e me radhe sipas tabelave dhe grafikëve. Kjo rritje është e rëndësishme statikisht. F (t= -3,59, p< 0,001) (fig-1)

Eritrocitet ( RBC ) Përsa i përket rruazave të kuqe të gjakut, nga kontrolli i vlerave mesatare të dy matjeve, nuk rezulton ndonjë diferencë statikisht e rëndësishme ndërmjet matjes së parë dhe të dytë të numërimimit të eritrociteve. ( fig-2 ) Rruazat e kuqe të gjakut patën një tendencë të pakësohen nga 4,32 + 0,45 M/ μl në 4,22 + 0,52 M/μl. Një reduktim i tillë nuk është statikisht i rëndësishëm (p<0,05) ( fig-2), në asnjë nga grupet e marra në studim.

118


Hemoglobina ( Hb ) Nga krahasimi i dy vlerave të dy matjeve të hemoglobinës, ishte e dukshme diferenca statikisht e rëndësishme ndërmjet matjes së parë dhe asaj të dytë (fig-3). Hemoglobina ulej nga 12.8 g/dl në 11,60 g/dl. Një reduktim i tillë është statikisht i rëndësishëm (t=6,48,p<0,001) (fig-3).

Hematokriti ( Hct ) Përsa i përket hematokritit, duke ekzaminuar vlerat mesatare të dy matjeve shikohet që rezulton një diferencë statikisht e rëndësishme ndërmjet matjes së parë dhe të dytë ( fig-4). Hematokriti ulej nga 43,59% në 42,23%. Ky reduktim është statikisht i rëndësishëm (t=7,29,p<0,001) ( fig-4).

FAKTORET KRYESORE TE ANEMISE SPORTIVE (SIOGAS 1995) 1. Mungesa e hekurit në ushqyerje 2. Hemorragjitë gastroenterike (trakti tretës stomak, zorrë) 3. Humbja e gjakut nëpërmjet urinës (hematuria mikro e makroskopike)

119

Mjeksia SPO RTIV E

4. Hemoliza (shkatërrimi i eritrociteve nga trauma mekanike të përsëritura,”footstrike”, shkatërrim osmotik e oksidativ i tyre) gjatë një ushtrimi intesiv, të fuqishëm. Pë rfu n d im e Rezultatet e këtij studimi vënë në pah që një ndeshje volejbolli apo futbolli mund të prodhojë variacione të rëndësishme të faktorëve hematologjike. Këto janë për shkak të efektit të intesitetit të ndeshjes. Ky tip ushtrimi (ndeshja e volejbollit apo e futbollit) nuk ka shkaktuar një reduktim të volumit plazmatik, por një rritje të tij, duke provokuar kështu një ulje të parametrave hematologjike të sistemit eritrocitar, serisë së kuqe të gjakut. Këto ndryshime të shkaktuara nga reduktimi i hemoglobinës, Hb, dhe i hematokritit, Hct, ka mundësi t‘i detyrohen nivelit të lartë fizik në të cilin ndodhen sportistët. Eshtë fjala për një nga adaptimet e organizmit ndaj ushtrimit fizik sistematik. Eshtë një gjendje që paraqet një ndryshim pozitiv, që përmirëson karakteristikat reologjike të gjakut. Si përmbledhje sportistët e elitës kanë më tepër gjak, por ky është një gjak me viskozitet të ulët. Ky adaptim fiziologjik do të rrisë teorikisht shpërndarjen e O2 në muskuj. Prandaj, pseudoanemia e hollimit e sportistëve,”Anemia sportive„ duket të jetë një përfitim se sa një negativitet. Kjo mund të rrisë kulmin e rezultatit apo të performancës. Si për arsye shëndetsore apo dhe të mbajtjes së një gjendje të mirë sportive, ashtu dhe për të hequr çdo dyshim për DOPING, diagnoza klinikolaboratorike, tipi i ilaceve të mara, dozat dhe përzgjatja e saj, duhet të dokumentohen në kartelën klinike të sportistit. Sportistët kalojnë shpesh nga një klub në tjetrin, sidomos kur niveli i tyre profesional është i lartë dhe i vlerësuar. Në këto kushte për mbrojtjen e shëndetit të tyre dhe të profesionalitetit të tyre, duhet patjetër, duke respektuar plotësisht privacy e tyre, të jenë të kartelizuara nga mjeku të dhënat fiziologjike, fiziopatologjike, dhe patologjike që karakterizojnë jetën sportive të çdo sportisti, si dhe të gjitha trajtimet e lidhura me to. •

•

•

•

•

Bibliografia 1. Beaumont W., Red cell volume with changes in plasma osmolarity during maximal exercise, Journal of Applied Physiology, 35,1973, 45-50. 2. Canaj P., Fiziologjia Sportive 3. Carlson D. L., Sports anemia : a review of the literature , American Journal of Sports Medicine, 14,1986, 109-112. 4. Clement D., Sawchuk L.L., Iron status and sports performance, Sports Medicine , 1984, 1, 65-74.

120

“ A n e m ia sp o r tiv e ” 5. Davidson R.J., Robertson J. D., Galea G., Hematological changes associated with marathon running, Intern. Journ. Of Sports Medicine, 8, 1987, 19-25. 6. Dill D. B., Costill D. L., Calculation of percentage changes in volume of blood, plasma, and red cellc in dehydration, Journ. Of Applied Physiology, 37, 1974, 247-248. 7. Deligianis A., Biologic and functional comportment of various systems as a basical presumption for exercise, Greek Medicine, 56, 1990, 2, 67-75. 8. Ernst E., Changes in blood rheology produced by exercise, JAMA, 253, 1985, 20, 2962-2963. 9. Green H. J., Coates G., Early adaptations in gas exchange, cardiac function and hematologyto prolonged exercise training in man, European Journ. Of Applied Physiology, 63, 1991, 17-23. 10. Heqimi LL., dhe bashkp., Studime Sportive 3, 2001 ,5-18. 11. Hoffman G., Bohmer D., Szogy A., Changes of blood variables during aerobic and anaerobic tests in junior cyclists with special regard to iron metabolizm, Internnat. Journal of Sports Medicine, 9, 1988, 38. 12. Kverno H., Olsen J. O., Osterud B., Changes in blood cell reponse following strenuous physical exercise, Europian Journal of Applied Physiology , 64, 1992, 318-322. 13. Lindeman R., Low hematocrits during basic training: athlete’s anemia ?, New England Journal of Medicine, 299, 1978, 21, 1191-1192. 14. Mougios V., Exercise Biochemistry, 2nd edition, Endiposis Ed., Thessal., 1996, 202-206. 15. Newhouse J., Clement D. B., Iron status in athletes. An update, Sports Medicine, 5, 1988, 337342. 16. Schmidt W., Massen N., Trost F., Boening D., Training induced effects of blood volume, erythrocyte turnover and hemoglobin oxygen binding properties, Eur. Journ. Of Applied Physiology, 57, 1988, 490-498. 17. Siogas K., Exercise physiology, Greek Cardiological Review,36(suppl.), 1995, A155-A158. 18. Smith J.A., Exercise, training and red blood turnover, Sports Medicine, 19, 1995, 1, 9-31. CHANGES OF HAEMATOLOGICAL INDICES IN ATHLETES IMMEDIATELY AFTER A VOLEYBALL AND FOOTBALL GAME.

Summary The purpose of this work was to study the altherations on levels of white Blood Cells ( W B C ) , Red Blood Cells ( R B C ) haemoglobin ( H b ) and Haematocrit ( H c t ) in femal voleyball game and football game in yung players. During the study comparisons were mode on the values of the variables in female athletes. Blood has been drown before and immediatelly after the game. The blood samples were analized with classical haematological methods and the data were analyzed with the statistical analysis Studentis t – test for the compari son mean values of the material s. Mean values comparison has show a statistically significant increase on WBC levels, a statistically decrease on ( Hb, HTC, while RBC were quite unchangable. The facthat this type of exercise ( voleyball and football game ) did it cause a decrease on plasma volume, as has been shown from the decrease on Hb and Htc, probably hapened because of the high level physical condition of athletes, his one of the organisms adaptation to the systematic exercise.In conclusion, it seems that a voleyball or football game may induce significant changes in haematological factors.

Bibliografia 1. Beaumont W., Red cell volume with changes in plasma osmolarity during maximal exercise, Journal of Applied Physiology, 35,1973, 45-50. 2. Canaj P., Fiziologjia Sportive 3. Carlson D. L., Sports anemia : a review of the literature , American Journal of Sports Medicine, 14,1986, 109-112. 4. Clement D., Sawchuk L.L., Iron status and sports pe rformance, Sports Medicine , 1984, 1, 65-74. 5. Davidson R.J., Robertson J. D., Galea G., Hematological changes associated with marathon running, Intern. Journ. Of Sports Medicine, 8, 1987, 19-25.

121

Mjeksia SPO RTIV E 6. Dill D. B., Costill D. L., Calculation of percentage changes in volume of blood, plasma, and red cellc in dehydration, Journ. Of Applied Physiology, 37, 1974, 247-248. 7. Deligianis A., Biologic and functional comportment of various systems as a basical presumption for exercise, Greek Medicine, 56, 1990, 2, 67-75. 8. Ernst E., Changes in blood rheology produced by exercise, JAMA, 253, 1985, 20, 2962-2963. 9. Green H. J., Coates G., Early adaptations in gas exchange, cardiac function and hematologyto prolonged exercise training in man, European Journ. Of Applied Physiology, 63, 1991, 17-23. 10. Heqimi LL., dhe bashkp., Studime Sportive 3, 2001 ,5-18. 11. Hoffman G., Bohmer D., Szogy A., Changes of blood variables during aerobic and anaerobic tests in junior cyclists with special regard to iron metabolizm, Internnat. Journal of Sports Medicine, 9, 1988, 38. 12. Kverno H., Olsen J. O., Osterud B., Changes in blood cell reponse following strenuous physical exercise, Europian Journal of Applied Physiology , 64, 1992, 318-322. 13. Lindeman R., Low hematocrits during basic training: athlete’s anemia ?, New England Journal of Medicine, 299, 1978, 21, 1191-1192. 14. Mougios V., Exercise Biochemistry, 2nd edition, Endiposis Ed., Thessal., 1996, 202-206. 15. Newhouse J., Clement D. B., Iron status in athletes. An update, Sports Medicine, 5, 1988, 337-342. 16. Schmidt W., Massen N., Trost F., Boening D., Training induced effects of blood volume, erythrocyte turnover and hemoglobin oxygen binding properties, Eur. Journ. Of Applied Physiology, 57, 1988, 490-498. 17. Siogas K., Exercise physiology, Greek Cardiological Review,36(suppl.), 1995, A155-A158. Smith J.A., Exercise, training and red blood turnover, Sports Medicine, 19, 1995, 1, 9-31.

122

Dhim b ja a nte rio re e g jurit

Dhimbja anteriore e gjurit De Carli A – Ostreni M

Epidemiologjia DHAGJ mund të kapë mbi 1/3 e adoleshentëve. •

•

Pjesa më e madhe janë femra.

•

Simptomatdalin në pah 20-30 vjeç.

DHAGJ Janë 6 burime evidente strukturale Arsyet më të shpeshta të DHAGJ: anatomike të dhimbjes patelo-fem.: Kocka subkondrale Mbingarkesa Shtresa sinoviale Keqvijëzimi patellofemoral Retinakulum Traumat? Lëkura Muskujt Nervat •

•

•

•

•

•

•

•

•

DHAGJ Klasifikimi Dhimbja anteriore e gjurit është më e zakonshmja që mund të shkaktohet nga shkaqe të ndryshme:

Të dallueshme

Të fshehta

123

Mjeksia SPO RTIV E

Dhimbja anteriore e gjurit Sh k a q e t e d a llu e sh m e : • Mbingarkesa: Osgood Schlatter; Sinding-Larsen-Johansson; jumper’s knee; bipartite patella; stress fraktura • Trauma dhe dëmtimet: Osteochondritis dissecans, Forcimi i kockës , Ndryshime post-traumatike • Sindromë dhe displazitë • Tumors:Defektet dorsale të pateles tumoret ,qelizagjigante osteosarkoma; • Të përziera:Plikat;bursa; kockezim i tendinit patelar; ruptura e LCP • Iatrogene: Procedura kirurgjike; syndromi i kontraktures infrapatellare; neuroma Dhimbja anteriore e gjurit Shka q et e fshe hta: Dhimbje gjuri idiopatike Ecje e keqe, subluksacion/ çalim Distrofia e refleksit simpatotik Biomekanika

Këndi ndërmjet Tendinit patelar dhe tendinit të m.Quadriceps Tensioni i m. Quadriceps

Biomekanika

124

Kondromalacia Presion tejmase i sindromit lateral Psikogjenike


Dhimbja idiopatike e gjurit - Shkaqet e dhimbjes nuk përcaktohen Pacientë sportistë Pacientë mbipeshë sedentare Të rinj - Këta pacientë kanë nevojë të sigurohen për natyrën beninje të dhimbjes së tyre. - Pas trajtimit prej 6 muaj jo kirurgjikal pritet një shërim i simptomave

CHONDROMALACIA

“degjenerimi bazal” ose “fisurimi”i kartilagos

MESATAR Mund të jetë i kthyeshëm

I ASHPER Mund të çojë në osteoarthritis

KONDROMALACIA

Classification

TERHEQJE E KEQE PA TELES SHKAQET

Hyperpression Në disa zona të kartilagos artikulare dhe hypopression në disa zona të tjera që përkeqësojnë ushqyerjen e kartilagos. Në mjaft raste ekstreme do të kemi të bëjmë me dislokim rekurent të patelës. 125

Mjeksia SPO RTIV E

SYNDROME I PRESIONIT LATERAL TEJMASE Vendi i tërheqjes së retinakulumit lateral faqja laterale e patelës në një ngarkesë në rritje. Kocka subkondrale nën faqen anësore të patelës çon në sklerotizim dhe osteoporozë të 1/3 mediale

DISTROFIA REFLEKS-SIMPATIKE Dhimbja e gjurit e fortë që të mban për një kohë të konsiderueshme mund të shkaktohet nga një DRS aktualisht e quajtur “sindromi i dhimbjes rajonale komplekse”

Klasifikimi i Al Duri dhe Aichroth: STADI I: 0-3 muaj; dhimbje dhe hypersensitivitet janë shenja dominante STADI II: 3-6 muaj; dhimbje difuze rezatuese, ngurtësim, ejtje, osteoporosë. Mund të kemi dhe ndryshim në ngjyrë. STADI III: > 6 muaj; dhimbja mund te fillojë me një osteoporose recidivuese, atrofi dhe ngurtësim DHAGJ Diagnoza - Historia-anamneza - Ekzaminimi fizik - Imazhëria HISTORIA Dukja e dhimbjes: - Spontanisht - Post-traumatike - Postoperative (dhimb.therëse, neuroma,irrititim lokal)

Lidhja e dhimbjes me aktivitetin: - Vrapi (ekstension i gjurit përpara) - Kërcime (aktivitet përkules) Vendodhja e dhimbjes: Të ta tregojë pacienti me gisht

126


HISTORIA Lloji i dhimbjes: - difuze dhe lokalizuar mirë? - intermittente apo konstante?

Dëshira për t’u rikthyer në sport Instabilitet së bashku me dhimbjen: - zhvendosje? - Marrje rruge? - Episode mbzllse? - Ndjenja e shkëputjes se diçkaje Sëmundje sistemike: probleme te këllkut, të përgjithshme EXAMINIMI FIZIK

EKZAMINIMI FIZIK Observimi - Ndryshime distrofike - Alterim i ngjyrës së lekurës - Kalluse (abuzim i përdorimit të gjunjëve) - Skarcitete - Rënie EKZAMINIMI FIZIK Ekzaminimi në gjendje qëndrimi të ndryshme

- Atrofia e m. quadriceps: S/S krahasim - Këndi Q (është e korreluar me incidence DHAGJ?) - Lëg lëngth measurement - Shalëperkulje

127

Mjeksia SPO RTIV E

EKZAMINIMI FIZIK Matja e qendrimit ulur

- Këndi i sulcus tuberkular : Normal = 0-10 shkallë (90-grade flexion) - Tërheqje patelare pasive : ekzaminimi i: - lateral retinaculum - trakti iliotibial - ligamenti medial patellofemoral PHYSICAL EXAMINATION Testi medial-lateral i rrëshqitjes Teste speciale për subluks. medial: superior test i shmangjes test inferior i shmangjes

Teste speciale per subluks.later: testi i shmangjes EKZAMINIMI FIZIK Palpacioni supin Vlerësimi i dhimbjes së pacientit - palpacioni i indeve te buta - examinimi patelar supin

PHYSICAL EXAMINATION Ekzamin.i flaksibilitetit supin - Zgjatja e m.flektore të kofshës - m.Gastrocnemius - Kontraktura e fleksionit të art.cox.femoral

128


EKZAMINIMI FIZIK Ekzam. Prono - Fleksib. I m.Quadriceps - Rrotullimi i art.coxfem EKZAMINMI FIZIK Vlerësimi i hypermobilitetit sistemik - gjuri - bryli - Metakarpofalangeal

IMAZHERI - Radiografi: - MRI - Tomografi comp.: - Scaner - Arthrographi radiale DHAGJ Trajtimi

Jo operative

Kirurgji

NONOPERATIVE TREATMENT do effort mund të çojë në kirurgji me një sindrom në të cilin shkaqet e dhimbjes mezi ose aspak kuptohen. Michael Walsh

TRAJTIMI JOPERATIV

TRAJTIMI JOPERATIV

NONOPERATIVE TREATMENT

TRAJTIMI

129

Mjeksia SPO RTIV E

TRAJTIMI JOKIRURGJIKAL


TRAJTIMI KIRURGJIKAL



TRAJTIMI JOPERATIV

TRAJTIMI JOPERATIV


TRAJTIMI JOKIRURGJIKAL Taping Rdx para dhe pas trajtimit taping : Ska ndryshime të indeksit patellofemoral; reduktim i pashoqëruar me ndryshime të posicionit patelar Bockrat 1993

130


TRAJTIMI

TRAJTIMI JOPERATIV

TRAJTIMI JOPERATIV

TRAJTIMI

TRAJTIMI

TRAJTIMI

TRAJTIMI

TRAJTIMI

131

Mjeksia SPO RTIV E

TRAJTIMI KIRURGJIKAL Procedure biomekanike Të reduktojë ngarkesën në art. patellofemoral : - Teknika ose Maquet: heqje anteriore e tuberkulës tibiale. - Patelektomi

Ndërhyrje kirurgjikale mund të justifikoje në eliminimi specifik të dëmtimeve ose mosbalancimin patellofemora . Vetem kirurgjia ështëe justifikuar dhe përcaktuese të heqë probleme specifike. Fulkerson Protokoll terapeutik i gjimnastikes postoperatore Dekursi post operator kur është i rregullt dhe plaga e mjekuar pa shenja inflamacioni, fillohet me një protokoll reabilitimi i cili mund te bëhet nga fizioterapisti dhe në shtëpi: 1. Gjymtyra e poshtme në shkarkim 2. Krioterapi 3-4 ditë-Akull 3. Tutor i tipit D-J per 15 ditë 4. Antibiotike terapi për 5 ditë 5. Antalgjike në se ka dhimbje 6. Faxiparinë 0.4 një flakon/në ditë për 10 ditë 7. Heqja e penjëve të plagës pas 10 ditësh në ambulator 8. Fillim i ushtrimeve izometrike të rimarrjes m. quadriceps, ushtrime flekso-ekstensore të ngadalta, EMS 9. Reabilitimi pas këtyre fillon në një studio fizioterapie 10. Not në pishinë pas 45 ditësh, vrap në terren pas 3 muaj 11. Aktiviteit sportiv jo më parë se 6 muaj Dita e parë pas operacionit • Anësia në shkarkim • Mobilizi i kaviljes • Heqja e drenazhimeve dhe mjekimi i plagës • Lëvizje me dy paterica me ngarkesë të pjesëshme 50 % • Tkurrje izometrike të m. quadriceps • Dita e 3-4 • Dalje nga spitali me terapi mjeksore adekuate • Dita e 4-15 • Lëvizje aktive të kaviljes në fleksoekstension • Tkurrje izometrike të m quadriceps

132


• Një fleksoekstension i gjurit me gjunjëzën e bllokuar në 90 shumë ngadalë • Lëvizje abducio- aducio të kofshës me gjymtyrën e flektuar 35-40 • Krioterapi 20 min X 6 në ditë • Përsëriten të gjitha ushtrimet 3 X në ditë • Dita e 16-21 • Flekso-ekstension i gjurit nga 0 -120 • Ngarkesë graduale dhe progresive me dy bastune • EMS dhe masazh • Biçikletë me rezistencë dhe frekuencë të ulët • Ngritje e anësisë në 45 X 2kg mbi kofshë • Tkurrje izometrike e m.quadriceps • Ulur në anë të krevatit përthime gjuri për të rritur eskursionin artikular • Lëvizje abducio-aducio me këllkun të flektuar 45 dhe gjurin e shtrirë • Dita 22-40 • Heqja e tutorit • Riedukimi izometrik- izotonik i kujdesshëm • Lëvizje me një patericë me ngarkesë të plotë e korrigjuar me mbështetje të thembra • Ushtrime në pishinë • Ecje kundër rrezistencës JO NOT BRETKOCE • Biçikletë • EMS te m. quadriceps dhe iskiokruralis • Sretching pasiv me rikuperim të artikulacionit, lëvizje aktive, masazh drenazhues dhe ç‘tkurrues me mobilizim të patelës • Fuqizim izotono-izometrik me Leg-press ose step machine • Tapet rrutullues • Ndalim i punës aktive në 30 e fundit të ektstensionit • Dita e 40-90 • Perfeksionim i stabilitetit proprioceptiv me tavoletë • Tapet rrutullues në malore • Biçikletë në rrugë • Rritje e shpejtësisë flekso-ekstension • Punë kundër rezistencës graduale dhe e kujdesshme • Riforcim muskular me zinxhir kinetik të mbyllur (squot, step machine, leg – press) • Ushtrime me zinxhir të hapur për m. quadriceps dhe fleksorët e gjurit • Muaji 4-6 • Vrapime zikzak • Ushtrime propioceptive specifike • Pas muajt të gjashtë rifillim të aktivitetit sportiv

133

Mjeksia SPO RTIV E

Klasifikimi i traumave kronike të gjurit të sportistit Andrea Ferretti MD and Raffaele Iorio MD, Mel Ostreni MD –assist. Kirk Kilgour Sports Injury Center,St.Andrea Hospital, University of Rome,”La Sapienza”

TRAUMAT KRONIKE TE GJURIT TE SPORTISTIT Klasifikimi (pathogjeneza)

Mbipërd. Primar MBIPERDORIMI PRIMAR I TRAUMAVE TE GJURIT TE SPORTISTIT •

•

•

•

•

Kocka (stress frakturat) Tendinet (tendinopatite) Menisqet (çarjet degjenerative) Kartilago (difekt kondral jo traumatik ) Ligamentet ?

134

Mbipërd. Sekondar

Kla sifikim i i tra u m a v e klin ike t ëg jurit t ësp o rtistit

STRESS FRAKTURAT Izoluara Të Shumëllojshme •

•

Nga njohuritë tona më të mira : Sress frakturat multipel rreth gjurit nuk janë përshkruar asnjëherë. STRESS FRAKTURAT BILATERALE TENDINOPATHTITE Tendinopathitë insertionale Stenozat e tenosynovitis Hipertrophik-eksudativ-tenosynovitis Peritendinitis Tendinosis Format mikse Dislokimet (zhvendosjet) • Rupturat subkutane (nën lëkurë) •

•

•

•

•

•

•

PATOLOGJIA MENISKALE

DIFEKTET KONDRALE (kërci)

TRAUMAT NGA MBIPERDORIM PRIMAR I GJURIT TE SPORTISTIT KLASIFIKIMI NE BAZE TE SIMPTOMAVE 1 Jo Dhimbje 2 Dhimbje e lehtë o e rrallë. Aktivitet Normal Sportiv 3 Dhimbje e moderuar gjatë aktivitetit sportiv. ANS 4 Dhimbje që kufizon pak aktivitetin sportiv 5 Dhimbje që redukton pjesëmarrjen në sport 6 Dhimbje gjatë aktiviteteve ditore. Sporti i pamundur

135

Mjeksia SPO RTIV E

TERHEQJE E LIGAMENTEVE TE GJURIT

Akute Subakute Kronike

2 Javë 2-8 Javë > 8 Javë

MBIPERDORIM SEKONDAR (OVERUSE) TRAUMAT E GJURIT TE SPORTISTIT arjet Meniskale në instabilitetet kronike të ligamenteve të gjurit Dëmtim akut LCA; Tërheqje, rupture

Vuajtje kronike LCA

Medial

11 (20%)

35 (59%)

Lateral

7 (13%)

6 (10%)

Të dyja

2 (3%)

4 (7%)

Totali

20 (36%)

45 (76%)

Kondromalacia dhe koha ndërmjet traumës I-rë & Kirurgjisë

% Kondromalacia Muaj Profesioniste Amator

%

Rikrejuese Muaj

136

Që llim e t e m je ksisësp o rtive n ëEu ro p ë

Qëllimet e mjeksisë sportive në Europë Dr. Muhamet Ostreni

Fiziologu i madh Sherrington njëherë e njëkohë deklaronte: “ ….Në fund të fundit, e vetmja gjë që njeriu di të bëjë është të lëvizë gjërat dhe muskuli i skeletit është i vetmi mjet që mund t’a përdorë për të manifestuar vetëvehten….”

Kjo frazë e që më vonë u bë e famshme, përmban në përmbajtjen e saj pak paradoksale pikënisjen për t’a përcaktuar sportin të Elitës dmth atë aktivitet njerëzor nëpërmjet të cilit kemi shprehjen maksimale të asaj që mekanika humane di të bëjë. Këtu e ka zanafillën dhe qëllimin Mjekësia Sportive e dikurshme për t’a mbrojtur dhe për t’a studiuar më vonë këtë Elite njerëzish e për t’a servirur atë si idealen për njerëzimin nga pikpamja fiziko-shendëtsore e për të ngritur në piedestal supermacinë e një kombi. Objektiva që në këto dekadat e fundit në EUROPE kanë ndryshuar plotësisht e që në fund të fundit i japin përparësi edukimit fizik e sportit duke e parë atë si: 1. Ndikim të madh e të favorshëm në moshën e zhvillimit e rritjes , 2. Duke rritur si strukturat trupore ashtu dhe nivelin e efikasitetit fizik, 3. Si dhe të bëjë që në moshën e rritur dhe atë të pleqërisë në pjesën më të madhe të mundëshme të popullsisë një aktivitet të mirë fizik mbajtës. 4. Të zgjidhë në mënyrë të favorshme mangësi të zhvillimit, si dhe të rikuperojë në kufijtë e mundshëm disa kategori handikapatesh. 5. Ndërsa në aktivitetet sportive qëllimi është të shkaktojë një zhvillim të ekuilibruar të gjitha karakteristikave fiziko-fuksionale e të shkaktojë tek sportisti ato adaptime të veçanta drejt rezultateve të larta që makina njerëzore gjenetikisht është e predispozuar. HISTORIA... Në GREQINE e lashtë m jekët vinin në radhë të parë higjenën, gjimnastikën dhe masazhet.Tek Hipokrati gjejmë gjurmët e para të diskutimeve midis mbështetësve dhe kundërshtarëve të aktivitetit fizik. •

137

Mjeksia SPO RTIV E •

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

Në ROMEN antike shikohet gjithashtu interesi për aspektet mjekësore të gjimnastikës. Vepra e Galeno është e para që merret me përshkrimin e sëmundjeve profesionale të sportistëve. Në Mesjetë, tek rilindasit lulëzon interesi për ushtrimin fizik të aplikuar në mjekësi.Traktati i parë i mjeksise sportive nga dr. Girolamo Mercuriale 1530-1606 profesor në Univ.e Padova, Pisa e Bolonja me titull: “De arte gymnastica” Në ditët tona përhapja e gjëre e praktikës sportive në shtresa të ndryshme të popullsisë ka bërë të mundur që bashkësia europiane t’i japë mjeksisë sportive një theks të fortë aspektit mjeko-parandalues. Aktualisht detyrat e mjekut sportiv janë përcaktuar skematikisht : Studimi i biologjisë sportive dhe reagimeve të sportistit nga pikpamja antropologjike, fiziologjike, psikologjike dhe klinike Seleksionimi i hershëm dhe përcaktimi i aftësive drejt sportit me adapt me karakteristikat e tyre Kontrolli mjeksor i sportistëve si për parandalimin e dëmtimeve të mundëshme ashtu dhe përmirësimin e rezultateve Edukimi shëndetsor ushqimor, seksual, psikologjik, etj,. i të rinjve që merren me aktivitet fizik e sportiv. Shërbimi i urgjencës dhe e trajtimeve të specializuara për reabilitimin ndaj traumave në sport. Funksionin e zyrtarit teknik në sporte të tilla si boks, mundje, dhe në sporte të veçantë si maratona, ecje sportive, peshëngritje, sporte motoristike, etj,. Dhe e fundit me rëndësishmja:

“ NGRITJA E DETYRUAR E QENDRAVE TE MJEKSISE SPORTIVE APO TE ISTITUTEVE KERKIMORE TE SPORTIT NE SHTETET TE NDRYSHME TE EUROPES E SE BASHKU ME TO PER ORGANIZIM E ASISTENCE TE TYRE KRIJIMI I DOMOSDOSHEM I SHOQATAVE APO FEDERATAVE MJEKOSPORTIVE “ Duke ndjekur shembullin e Zvicrës 1922, Gjermanisë 1924, Francës 1929, ngrihet në Itali 1930 Federata e Mjekësisë sportive dhe që nga ajo kohë e deri sot, ligjet kanë pësuar trasformime të jashtëzakonshme. Shqipëria 1989 SH.MJK.SPORTIVE , President I-rë i saj Prof.Dr. S. Berisha, shkolla e specializimit Mjekësi sportive 2002 – 2004, AEFS Tirane P.sh. Italia pas lufte e rishikoji ligjin për tutelen shëndetsore 28/12/1950 për asistencën e sportistëve, më vonë më 1971, ligji 91-1981; më pas 1982, ja kalon tutelën shëndetsore të sportistëve në bazë të ligjit të Ministrisë së Shëndetsisë në

138

Që llim e t e m je ksisësp o rtive n ëEu ro p ë

bashkpunim me Ministrinë e Sporteve, në atë kohë CONI, që përcakton një program për problemin në fjalë duke i bërë të qartë krijimin: “ Në praktikën sportive profesioniste të një skedë shëndetësore për të cilën krijimi, plotësimi dhe ruajtja i ngarkohet mjekut sportiv përgjegjës. Në këtë mënyrë u vlerësua përfundimisht figura e mjeku sportiv, SI TE VETMIN RUAJTES TE SHENDETIT TE SPORTISTIT “ Istitucionalizimin e vizitave të detyrueshme mjekosportive, të seleksionimit dhe kontrollit periodik të kujdo që merret me sport duke dhënë “aftësinë e përgjithëshme”. Të tilla kontrolle sipas ligjit i jepen prioritet mjekëve që kanë një kualifikim në fushën e mjekësisë sportive. Po kështu për masazhatorët e fizioterapistët.” Që nga viti 1934 ligji ngarkonte CONI dhe SPORTASS- qendrën e sigurimeve sportive për të siguruar jo vetëm sportistët, por dhe stafet e tyre nga aksidentet gjatë aktivitetit sportiv. FRANCE , ligji i fundit 23 Mars 1999 : “ Mbrojtja e shëndetit të sportistëve dhe lufta kundër dopingut “ paraqet 3 fusha veprimi: • PARANDALUES • REPRESIV,SHTYPES • KURATIV SPORTI ESHTE NJE DHUNTI: • TA MBROJME ATE • TA KULTIVOJME ATE

Specialisti i Mjeksisë Sportive është një profesionist i kualifikuar ku kompetencat e tij nuk mund ti kalohen thjeshtë specialistëve të tjerë siç janë kardiologu apo ortopedi. Mjeku Sportiv është i vetmi i aftë të japë një vlerësim të përpiktë të sportistit në sajë të një formimi kultural e të një eksperience që vetëm shkollat e specializimit në këtë fushë mund ta japin. Mos harrojmë se ata që merren me sport në vendin tonë janë rreth 20% e popullsisë dhe se mjeksia sportive është forma mëe përhapur në mos e vetmja e mjeksisë preventive. Në Shqipëri aktualisht nuk ekzistonte e as ekziston asnjë ligj e dekret i K.M. që të ketë të bëjë me tutelën sanitare të sportistëve, me mjeksinë sportive dhe aktet nënligjore që rrjedhin prej tij. SA PER TE ARDHUR KEQ!

139

Mjeksia SPO RTIV E

Tendinopatia patelare (JUM PER’S KN EE) A. Ferretti MD, A. Russo MD, M. Ostreni MD

PERCAKTIMI

Ferretti et al. (1978)

Ferretti et al. (1978)

Blazina et al. (1973) Tendinopatia e tendinit patelar ose Quadricepsit tek ngjitja patelare

Tendinopatia e tendinit Patelar ose Quadricepsit tek Ngjitja tibiale

TENDINOPATITE KLASIFIKIMI ANATOMO-PATHOLOGICAL √ Tendinopathite insercionale(të ngjitjes) √ Tenosynovitis të stenozuar √ Tenosynovitis hipertrofike-eksudative √ Peritendinitis √ Tendinosis √ Format e përziera √ Distorcio -subluksacione √ Rupturat subkutane ANATOMO-HISTOLOGJIA NORMALE E BASHKIMEVE OSTEOTENDINOZE FC: Fibrokartilago të kalcifikuara T: Indi Tendinoz O: Indi kockor F:F ibrokartilago LB: Linja Blu

140

Te n d in o p a t ia p a t e la re ( Ju m p e r ’ s Kn e e )

PSEUDOCISTIC LACUNAE

TRASHJA E FIBROKARTILAGOS SE MINERALIZUAR MUNGESA E LINJES BLU

EPIDEMIOLOGJIA “ Më shumë se 40% e nivelit të lartë të lojtarëve të volejbollit kanë pasur eksperienca të simptomave të jumper’s knee përgjatë karrierës së tyre sportive “ (Ferretti et al.:”Jumper’s Knee: an epidemiological study of volleyball players”. Physician Sportsmedicine, 1984.) ETIOPATHOGENEZA

- Ndryshueshmëritë antropometrike - Linjat(boshtet) e këmbëve - Pozicioni patelar (I Lartë) - Hipertrophia muskulare dhe parametrat e forcës - Fleksibiliteti dhe dobësia e m.Quadriceps si dhe ligamenteve të gjurit - Mosha (Ferretti et al., 1986 witvrouw et al., 2001) ETIOPATHOGENEZA

ETIOPATHOGENEZA EXTRINSIC FACTORS: - Lloji i stërvitjes - Sasia e stërvitjes - Rrethanat e stërvitjes - Mosha sportive

ETIOPATHOGENEZA

141

Mjeksia SPO RTIV E

ETIOPATHOGENEZA Jumper’s Knee dhe Siperfaqet e terreneve

62.5% pa dëmtime 4.69% të dëmtuar Cimento

95.31% pa dëmtime 37.5% të dëmtuar Parketi

Linoleum

76.79% pa demtime 23.21% te demtuar

DIAGNOZA • HISTORIA-Anamneza • EKZAMINIMI FIZIK • IMAZHERIA (RX, ECHO, MRI)

142


ECHO NE JUMPER’S KNEE

MRI NE JUMPER’S KNEE

DIAGNOZA DIFERENCIALE Dhimbje anteriore(përpara) e gjurit Osgood-Schlatter dhe osteokondroza e Sinding-Larsen-Johansson Stress fraktura e kupës së gjurit(patella) •

•

•

DIAGNOZA DIFERENCIALE


Stress fraktura e patellës

Osteokondroza e pjesës proksimale të patellës


Osteokondroza e Osgood-Schlatter


Osteokondroza e Sinding-Larsen-Johansson

143

Mjeksia SPO RTIV E



Osteocondritis dissecans e sulkusit femoral

Osteocondritis dissecans e patellës

KLASIFIKIMI SIPAS SIMPTOMAVE Pa dhimbje 1. Dhimbje mesatare dhe e rrallë. Rezultatet sportive normale 2. Dhimbje e moderuar gjatë aktivitetit sportiv. Rezultatet sportive normale. 3. Dhimbje me pak kufizim të rezultateve në sport. 4. Dhimbje që redukton stërvitjen sportive dhe rezultatin. 5. Dhimbje gjatë ditës, përgjatë aktivitetit jetësor normal. Aktiviteti sportiv i pamundur.

TRAJTIMI STADI FILLESTAR STADET E METEJSHME TRAJTIMI TRAJTIMI KONSERVATIV

FANS INJEKSION STEROID KUNDERINDIKACION ABSOLUT !

KONSERVATIV PUSHIM I ZGJATUR OSE KIRURGJI MJEKIMI

RREZIK RUPTURE!

TRAJTIMI TRAJTIMI KONSERVATIV

TERAPIA FIZIKE

PAKO AKULLI

STRETCHINGU I

M. QUADRICEPS DHE I RAJONIT TE GJURIT

144


USHTRIME ISOMETRIKE DHE EKSCENTRIKE

FORMA TE NDRYSHME TE FIZIOTERAPISE PERFSHI DHE ESWT

TRAJTIMI ESWT NE TRAJTIMIN E JUMPER’S KNEE Rezultatet paraprake të përdorimit ESWT në trajtimin e tendinopatisë patelare nuk janë aq shumë inkurajuese si ato të Tendinopatinë e Akilit.

TEKNIKAT KIRURGJIKE Eksperiencë personale Incizion longitudinal dhe ndarje të tendinit Lirim parcial i tendinit nga inserimi kockor Heqja e gjithë indit pathologjik të interesuar Apicectomia e vendit të pezmatuar • Gryerje dhe denervim i vendit të pezmatuar

A.Ferretti et al., 2002

•

•

•

•

TRAJTIMI POST-OPERATIV Imobilizim (mbajtje në extension) për 2 javë Progresive ROM and weight bearing as tolerated Full ROM and weight bearing për 6 javë Riabilitim Sportiv specifik për 2 muaj MATERIALI DHE METODAT 1989-1996: 40 raste Ndjekje për min. 5 vite (32raste) Pacientë që nuk janë përfshirë në aktivitet sportiv për arsye të tjera, përveç gjurit të operuar.

145


Pacientë tashmë të përfshirë në aktivitet sportiv 24 paciente (32gjunj) MATERIALI DHE METODA METODA 24 SPORTISTE (32 GJUNJ) 22 M - 2 F MOSHA MESATARE E TE OPERUARVE: OPERUARVE: 26 VJEC (17-45) KOHA E FILLIMIT TE SIMPTOMAVE TE OPER.: 1,5-8 VJET MATERIALI DHE DHE METODA/ AKTIVITETI AKTIVITETI SPORTIV VOLEJBOLL BASKETBOLL TENNIS FUTBOLL BALET TE TJERE

13 RASTE 3 RASTE 2 RASTE 2 RASTE 2 RASTE 6 RASTE

16 GJUNJ 4 GJUNJ

MATERIALI DHE DHE METODA/ NIVELI I PJESMARRJES NE SPORT (PARAOP.) (PARAOP.) PROFESIONAL AMATOR REKREATIV

15 RASTE 9 RASTE 0 RASTE

MATERIALI DHE DHE METODA/ REZULTATI PARA - OPERACION OPERACION (MESAT. 4,5) STAGE 0 STAGE 1 STAGE 2 STAGE 3 STAGE 4 STAGE 5

0 RASTE 0 RASTE 1 RASTE 1 RASTE 8 RASTE 14 RASTE

MATERIALI DHE DHE METODA/ VLERESIMI VLERESIMI I REZULTATEVE SHKELQYSHEM MIRE KA DOBET

146

Shkalla 0 në fillim Shkalla 1 më përmirësim në më pak se 2 shkallë Përmirësim 1 shkallë Asnjë përmirësim

Te n d in o p a t ia ia p a t e la l a re ( Ju J u m p e r ’ s Kn e e )

TENDINOPATIA PATELARE (JUMPER’S KNEE) / REZULTATET REZULTATET/ SISTEMI SISTEMI I PIKEVE PIKEVE

REZULTATET/ RIFILLIMI RIFILLIMI NE SPORT SPORT I NJEJTI NIVEL, I NJEJTI SPORT NIVEL I ULET, I NJEJTI SPORT SPORT TJETER

21 CASES 2 CA CASES 1 CASE

REZULTATET/ RIKTHIMI RIKTHIMI NE SPORT PAS OPERACIONIT OPERACIONIT 7 MUAJ (NGA 2- 12) REZU E ZULT LTAT ATET ET S’KA KORRELACION MIDIS ASHPERSISE SE SIMPTOMAVE PARA-OPERACION DHE RESULTATEVE KLINIKE TE RIFILLIMIT REZULTATET SIPAS SIPAS TIPIT TE SPORTIT SPORTIT VOLEJBOLL 4 DOBET 1 C KA 69% REZULTATE TE KENAQSHME TE TJERA 1 DOBET 1 C KA 87.5% REZULTATE TE KENAQSHME JUMPER’S KNEE/ PROGNOZA PROGNOZA AFATGJATE Jumper’s knee shkakton simptoma simptoma të buta por të qëndrueshme për një kohë të gjatë pas një karriere sportive.” J.A. Kettunen et al., 2002

147


Traumat në volejboll dhe ndihma e parë ndaj tyre. Parandalimi dhe rehabilitimi Dr.. Muhamed Ostreni Dr Ostreni

Volejbolli pa dyshim duhet konsideruar një disiplinë sportive jo violente. Kjo rezulton edhe nga mjaft statistika që vënë në dukje lidhjen ndërmjet shpeshtësinë e traumave ndaj numrit të sportistëve që praktikojnë këtë sport. Kjo rrjedh si rezultat thelbësor i mungesës gati absolute të KONTAKTIT FIZIK me kundershtarin të ndarë nga rrjeta. Megjithatë edhe volejbollistët mund të përballohen me një shpeshtësi në dëmtime të aparatit lokomotor (kocka,ligamente,tendinë e muskuj) duke shkaktuar kështu edhe largime të perkohshme nga stërvitja e ndeshja si dhe reduktim të rendimentit fizik. Leksioni i sotëm është i drejtuar të paraqesë dëmtimet më të zakonshme traumatike tek volejbollistët; të kuptojmë mekanizmin patogjenetik, terapinë që duhet ndjekur dhe të japim mjetet e mundëshme të parandalimit të tyre me një interes të veçantë për rolin sipas mendimit tonë thelbësor të TRAINERIT. Siç do t‘a shohim më poshtë të gjitha traumat tipike të volejbollit mund të shpjegohen mbi bazën e “GABIMEVE” në ekzekutimin e “THELBESOREVE” APO TE MBINGARKESES FUNKSIONALE TE PROVOKUARA NGA PERSERITJA E VAZHDUESHME TE DISA XHESTEVE TEKNIKE TE PERCAKTUARA. Njohuria e thellë e teknikës rezulton kështu e domosdoshme për një analizë biomekanike të lëvizjeve në lojë për shkaktimin e dëmeve të ndryshme. Për të njohur me saktësi kush janë efektivisht traumat me të shpeshta të aparatit lokomotor të volejbollistit kemi konsultuar: 1985-86-87 arkivin e Ist. Scienza dello Sport – CONI ,Romë si dhe regjistrin e vizitave klinike 1987- 1995, ne QKSHS - Dept. i Mjeksisë Sportive – Tiranë, per sa i perket volejbollistëve që janë vizituar për diagnozën, mjekimin ndaj këtyre traumave. Në ISS-Romë ishin vizituar 214 vetë nga të cilët 135 meshkuj dhe 79 femra, ndërsa në QKSHS 203 vetë nga të cilët 139 femra e 64 meshkuj me një moshë

148

Tra um a t nëvo lejb o ll d he nd ihm a e p a rënd a j tyr tyre e , p a ra nd a lim i e re ha b iliti tim m i

që shkonte për të dyja dyja sekset nga 12 - 37 vjeç duke përfshirë të gjitha gjitha nivelet profesionale të këtij sporti. SI NE DO SPORT EDHE TRAUMAT E VOLEJBOLLIT NDAHEN NE : • AKUTE : Në keto lloj traumash forca që vepron tejkalon rezistencën e indit të goditur në çast, duke provokuar kështu menjëherë traumë. • KRONIKE RONIKE: Dëmtimi prodhohet si shumë e efekteve të polimikrotraumave të përsëritura, ku secili prej tyre nuk është në gjendje të mund shkaktojë traumë. TRAUMA AKUTE 202 - 46,7% Distorcion (Përdredhje) i KAVILIES 81 –19,16% Distorcion (Përdredhje) i GJURIT 54 –12.52% 16 raste ishin në Tiranë të dëmtimit kapsuloligamentoz e meniskal. Kontuzione 2 2 – 5.14% Muskulare akute 16 – 3.74% “Gishtat e volejbollit” 21 – 4.40% Distorcion (Përdredhje) i kyçit të dorës 1 1 – 2 .4 9 % Të tjera 3 – 0.47% •

•

•

•

•

•

•

•

TRAUMAT KRONIKE : 215 – 52.33% GJURI I KERCYESIT (JUMPER’S KNEE) LUMBALGJIA & LUMBOSCIATALGJIA PERIARTRIT I SUPIT TE TJERA •

•

•

•

104 – 23.83% 57 – 14.48% 3 1 – 8 .8 8 % 22 – 5.22%

DISTORCIONI I KAVIL IES Distorcioni i kavilies haset si rezultat i një pozicioni të gabuar të këmbës në rënien nga një kërcim dhe është kështu një traumë tipike e lojtarëve të vijës së parë. Natyrisht afërsia e madhe e lojtarëve që bëjne bllok ndaj shuterit kundërshtar e bën akoma më të shpeshtë mundësinë që një volejbollist, duke rënë papritmas dhe pa vullnet tek këmba e shokut apo kundërshtarit, të shkaktojë këtë dëmtim. Modifikimi që ju bë rregullores në vite që i lejon lojtarëve në vijën e parë të kalojnë vijën e mesit duke futur gati të gjithë këmbën në fushën kundërshtare,duke lehtësuar akoma kontaktin direkt me lojtarët që bien nga

149

Mjeksia SPO RTIV E

kërcimi, përbën,sipas mendimit tonë, një elment që rrit rrezikun e një përdredhje të artikulacionit tibio-tarsika. Ky distorcion mund të takohet si pasojë e një lëvizje të sforcuar, të detyruar, në varizëm dhe në supinacion (më e shpeshta) si dhe në valgizëm dhe pronacion të këmbës (më e rralla). SIMPTOMATOLOGJIA DHIMBJA FRYERJA;EJTJA ECHIMOZA JOSTABILITET • KUFIZIM FUNKSIONAL •

•

•

•

SHPESH SPORTISTI E “NDJEN” TE VAZHDOJE LOJEN; POR TE PAKTEN DUHET TE MERREN NE KONSIDERATE TE PAKTEN DY ELEMENTE PERPARA SE TI JEPNI LEJE PER TE VAZHDUAR LOJEN: Bërja e një sforcoje e përkeqëson gjithmonë kavilien e dëmtuar duke e zgjatur më shumë kohën e shërimit për aktivitet fizik. Intesiteti i dhimbjes e i enjtjes nuk janë gjithmonë propocionale me madhësinë e dëmtimit: kështu që këshillohet ta ekzaminosh me kujdes për të përjashtuar sa më shumë që të jetë e mundur dëmtimet serioze ligamentoze, fraktura apo luksacione të tendineve fibulare •

•

KLINIKISHT GRADA e I-rë: Në këto dëmtime janë pak të interesuara indet rreth e rrotull, ligamenti nuk është seriozisht i tërhequr, funksionalisht nuk është dobësuar. GRADA e II-të: Në këto dëmtime pjesa e gjerë e ligamentit është e shqyer, m.gj.th. mban akoma, është seriozisht i dobësuar GRADA e III-të: Në këtë dëmtim ligamenti është plotësisht i këputur dhe nuk bën asnjë funksion. •

•

•

DIAGNOZA VIZITA KLINIKE RADIOGRAFITE R.M.I. TRAJTIMI 24 – 40 orët e para AKULL BANDAZH ELASTIK KEMBA NE AJER •

•

•

•

•

•

•

150

Tra um a t nëvo lejb o ll d he nd ihm a e p a rënd a j tyre , p a ra nd a lim i e re ha b ilitim i

TRAJTIMI pas 2 DITESH MJEKIM FIZIOTERAPI PARANDALIMI ELEMENTI I PARE – TEKNIKE E MIRE KERCIMI DHE SPOSTIMI NE BLLOK. ELEMENTI I DYTE – LEVIZJE E MIRE ARTIKULARE E SHOQERUAR ME NJE ELASTICITET TE MIRE TE LIGAMENTEVE. ELEMENTI I TRETE – EFICENCE E PLOTE E MUSKUJVE MOTORE TE KAVILIES QE KANE RENDESI EDHE NE STABILITETIN AKTIV. •

•

•

•

•

•

DEMTIMET MUSKULARE AKUTE Janë ato trauma që duke i përgjithësuar mund t’i përcaktojmë si kontraktim tërheqje apo strapo muskulare (shkolitje e muskulit) që nuk paraqesin veçse shkallë të ndryshme të një dëmtimi thelbësor: HUMBJE E VAZHDIMESISE SE PUNES SE NJE MUSKULI. Në volejboll gati të gjithë muskujt mund të jenë të interesuar nga këto trauma, por në veçanti janë ato të gjymtyrës së poshtme. Fazat e lojës të akuzuara më shumë janë kërcimi ose sprinti për të kapur një top larg fushës së lojës. SHENJAT KLINIKE Dhimbja në të gjitha shkallët e këtij dëmtimi ndjehet menjëherë Kontraktimi i lokalizuar i muskulit të dëmtuar Edhe në rastet më të rënda kemi një gungë apo gropë që është një indeks i vërtetë i rupturës muskulare •

•

•

MJEKIMI Akulli, aplikimi i tij në vendin e dëmtuar Bandazhi elastik Ndalim i përkohëshëm i aktivitetit fizik Pushimi i detyruar në varësi të entitetit të dëmtimit Medikamente FANS plus fizioterapi EWST Përdorimi steroideve RREZIK RUPTURE Për të përfunduar mbi terapinë e dëmtimeve muskulare duhet të kemi parasysh të evitojmë këto gabime. Masazhi apo akoma më keq manovrat manuale empirike të bëra menjëherë pas traumës konsiderohen si krim dhe që takohen shpesh. Këto vonojnë dhe kundërshtojnë çikatrizimin dhe favorizojne lindjen e komplikacioneve siç janë kalcifikimi, flebiti dhe rikthim i shpejtë në traumë. Mosrespektimi i •

•

•

•

•

•

•

151

Mjeksia SPO RTIV E

periudhave të pushimit të dhëna here pas here nga mjeku që është kryesorja për të ndaluar rikthimin në traumë që gjithmonë rezultojnë më të rënda se në episodin e parë. PARANDALIMI Në parandalimin e dëmtimeve muskulare, mjeti më i mirë që disponon trajneri është një nxehje e zgjatur dhe e plotë e sportistëve, e kombinuar me metodat e strechingut modern. Duke marrë parasysh këto koncepte mendojmë që një trajner që i kushtohet me njohuri dhe devotshmeri kësaj faze të rëndësishme të punës së tij që bazohet në njohuritë e tij si dhe në dëshirën e mirë të tij sipas momentit të përgatitjes, rrethanave të sforcimit fizik që duhet bërë, duke bërë kështu padyshim të reduktohet shpeshtësia dhe përkeqësimi i dëmtimeve muskulare akute. •

•

TRAUMAT E GISHTAVE DHE TE KY EVE Mund të themi që sot dëmtimet e gishtërinjve (distorcion, luksacion dhe fraktura) janë të lidhura me atë përqindje mundësie gabimi që përqendrohet tek lojtarët që bëjnë bllok, ndërsa dëmtimet e kyçit të dorës janë karakteristike të fazës së mbështetjes gjatë hedhjes me rrëshqitje përpara në parket, mënyrë thelbesore kjo dhe e shpeshtë që takohet në fushat e stërvitjes dhe lojës. •

SHENJAT KLINIKE Dhimbje Ndalim momental i stërvitjes apo i ndeshjes Rifillimi i saj Imobilizim i vendit të dëmtuar •

•

•

•

PARANDALIMI I këtyre traumave, e theksojmë dhe njëherë që trajnerët dhe teknikët e volejbollit, me futjen pas viteve 1960-64 të bagher dhe të nxjerrjes të duarve mbi rrjetë gjatë bllokut kanë kontribuar në reduktimin e shpeshtësisë të këtyre dëmtimeve. Mund të shtojmë që ushtrimet adeguate të mobilizimit të muskujve dhe artikulacioneve të gishtave dhe të kyçit do të jenë një mjet i mirë për uljen e dëmtimeve “të gishtave të volejbollit”. •

LUMBALGJIA DHE LUMBOSHATALGJIA Vjen si rezultat i dhimbjes në rajonin e mesit e pikërisht të nervave që dalin nga vertebrat lumbare dhe që janë të lidhura me ligamentin gjatësor poste-

152


rior të indit kapsular të artikulacionit ndërvertebror posterior. Spazma muskulare reflektore që shoqëron gjithmonë këtë traumë është përgjegjëse për vazhdimin e dhimbjes. Dhimbja shiatike përkundrazi është e lidhur me një irritim të një ose më shumë rrënjëve që formojnë nervin shiatik dhe që ka një shpërndarje karakteristike sipas rrënjës së interesuar. Në volejboll takohen dy tipa mikrotraumash: tipi i I-rë paraqet një hiper tension të vazhdueshëm të rrënjës lumbare gjatë gjuatjes, ripërsëritja e vazhdueshme e këtij xhesti luan një rol në mikrotraumatizma tipi i II-të vjen si rezultat i dëmtimeve traumatike të diskut intervertebral në fazën e rënies në tokë, pas kërcimit, e cila megjithëse suportohet mirë, për shkak të elasticitetit të indit diskal, mund të çojë pas një kohe të gjatë në degjenerim diskal që mund të jetë bazë e një lumboshatalgjie dhe më pas e një hernie diskale. •

•

Shkaqet janë pak a shumë strukturale (lordoza lumbare, ç’ekuilibër paravertebral apo pamjaftueshmëri e tij, elasticitet i ulët ligamentoz intervertebral. SHENJAT KLINIKE Dhimbje që rritet gjatë lëvizjes Rigiditet dhe kontrakture muskulare paravertebrale Kufizim relativ apo absolut i lëvizjes së trungut •

•

•

MJEKIMI Pushim Mjekim me anti-inflamator FANS dhe miorelaksues Fizioterapi Pushim i detyruar •

•

•

•

PARANDALIMI Trajneri merr një rol të rendësishëm në parandalimin si të dëmtimit të parë, ashtu dhe përsëritjeve të tij duke u marrë me këta sportistë për të fuqizuar muskulaturën paravertebrale që përbën një kuzhinetë amortizuese në të gjitha mikrotraumat e shpinës. Në rastet kur evidentohet një hiperlordozë lumbare, trajneri duhet të përdorë ushtrime që korrigjojnë këtë qëndrim nëpërmjet fuqizimit të muskulaturës së barkut. E rëndësishme në çdo seancë stërvitore para dhe pas saj do të jetë strechingu special i kësaj pjese të trupit. •

153

Mjeksia SPO RTIV E

PERIA RTRITI SKA PULO HUMERA L •

Apo siç quhet ndryshe shpatulla e shuterit, term që është vënë për të dhënë dëmtimin që kanë volejbollistët nga një superpërdorim i vazhdueshëm i kufjes së muskujve rrotullues dhe që intereson dhe strukturat rreth e qark kyçit të supit.

SHENJAT KLINIKE Dhimbje si rezultat i gjuajtjes apo i shërbimit Shtypja e tendinit dhe enjtje e supit Kufizim i lëvizjes së krahut anash dhe nga brenda gjuajtje përpara dhe jashtë rrotullimi •

•

•

SHENJAT KLINIKE Dhimbje si rezultat i gjuajtjes apo i shërbimit Shtypja e tendinit dhe enjtje e supit Kufizim i lëvizjes së krahut anash dhe nga brenda gjuajtje përpara dhe jashtë rrotullimi •

•

•

MJEKIMI Pushim i detyruar Akulli Imobilizim i përkohëshëm i krahut dhe shpatullës Streching Mjekim dhe fizioterapi •

•

•

•

•

PARANDALIMI Zhvillimi i muskulaturës, fitness Streching Nxehja e mirë e këtyre rajoneve muskulare. •

•

•

TRAUMAT E GJURIT Tre janë fazat e lojës në të cilat me lehtësi të madhe mund takohen trauma përdredhëse të gjurit (DISTORCIONI): FAZA E I-rë është rënia në tokë pas një kërcimi me ç’ekuilibrim të trupit duke vazhduar me lëvizjen përdredhëse të artikulacionit të gjurit në valgus apo varus. •

•

154


FAZA E II-të është lëvizja e rrezikshme e mbrojtjeve anësore të ulta ku ka lëvizje të fuqishme të gjurit si rrotullimi nga jashtë ashtu dhe ai nga mbrenda. • FAZA E III-të është ndryshimi i papritur i drejtimit të lëvizjes së gjuajtjes që takohen shpesh në lojën moderne të shpejtë. •

SHENJAT KLINIKE • DHIMBJE • PAFUQIZIM FUNKSIONALE • EJTJE • MAVIJOSJE • DEAMBULACION (mos vënie në tokë e mosmbajtje e peshës së trupit) TRAJTIMI • AKULL • FASHATURE ELSTIKE • VENIA E TUTORIT Duhet theksuar që traineri pas një traume të gjurit të kërkojë mjekun specialist për diagnostikim . TRAJTIMI I METEJSHEM DEMTIMET E GRADES SE I-rë pas disa ditëve pasi është mjekuar dhe ka bërë fiziterapi mund të rifillojë aktivitetin fizik gradualisht DEMTIMET E GRADES SE II- të “vënia e tutorit apo allçi e lehtë” për 20-30 ditë, më pas izometri të muskujve e fiziokinezoterapi ROLI I TRAINERIT ESHTE KRYESOR NE TRAJTIMIN E KETIJ DEMTIMI DHE KONSISTON NE KONTROLLIN E VAZHDUESHEM TONOTROFIZMINE M.QUADRICEPSDUKE MOS AUTORIZUAR LOJTARIN TE HYJE NE STERVITJE SIDOMOS KERCIMET NE RRJETE , DERI SA MASA MUSKOLARE E KEMBES SE DEMTUAR TE KETE TE NJEJTEN MIOTROFI ME TE SHENDOSHEN G JIMNASTIKE PROPIOCEPTIVE •

•

•

•

PARANDALIMI Bazohet në dy elemente thelbësore: Mësimi i mirë i teknikës dhe gjuajtjes, zhvendosjes në rrjetë, mbrojtja M. Quadriceps, rëndësia e jetësore në stabilitetin e GJURIT. •

•

155

Mjeksia SPO RTIV E

Pliometria, si mjet parandalues dhe rehabilitues ndaj dëmtimeve Prof. Asc. Dr Përparim Ferunaj

Hyrje Pliometria sot është një nga metodat më efektive të përgatitjes së sportistëve, por edhe mjaft e debatuar për efektet që ka në sistemin muskulo – skeletor. Efektet që ajo ka në zhvillimin e aftësisë reaktive të muskulit janë të pranuara nga shumë studime bashkëkohore, ndërsa në lidhje me debatet mund të thuhet se ato janë thjesht produkt i mosnjohjes si duhet të kësaj metode mjaft delikate. E përdorur si duhet, pliometria është e domosdoshme dhe duhet të përbëjë pjesën integrale të stërvitjes, jo vetëm në sport por edhe për përgatitjen e muskujve për të përballuar aktivitetet lëvizore të përditshme. Nga ana tjetër e nënvleftësuar dhe e etiketuar vetëm si mjet stërvitor i përdodrur nga atletë të nivelit të lartë, shkakton defiçite në përgatitjen e gjithë aftësive të nevojshme muskulore për arritjen e rezultatit. Gjithashtu, e tejpërdorur shkakton trauma muskulore. Traumat ndodhin si rrjedhojë e tejpërdorimit të kësaj metode, duke shkaktuar lodhjen e më tej degjenerimin e një strukture të caktuar muskulore. Në se sportisti e trajneri nuk është i ndërgjegjshëm për pasojat e tejpërdorimit të ushtrimeve pliometrike, risku i rrezikut të dëmtimeve vjen duke u shtuar. Trauma të tilla të shkaktuara nga tejpërdorimi nuk kanë shenja të jashtme dhe diagnostikimi i tyre paraqet vështirësi. Shkak për këtë bëhet mungesa e inflamacionit në një strukturë të caktuar të sistemit pasiv lokomotor ne fillimet e saj. P.sh, në se një fëmijë 13 vjeçar, me dëshirë të madhe të shoqëruar dhe nga një vullnet për tu pasur zili do të tejkalojë gjuajtjet me kërcim, duke i kryer ato edhe pasi ka mbaruar stërvitja e rregullt, me kohë mund të ndodhë degjenerim i tendinit të Akilit. Shenjat e para janë dhimbjet, të cilat shpesh neglizhohen nga trajnerët dhe vetë sportistët. Një degjenrim i tendinit të Akilit mund të ndodhë edhe tek të rriturit, e theksuar kjo më shumë tek ata individë që nuk kanë një bazament të fortë të forcës muskulore, për të cilat do të flitet në vijim. Gjithë sekreti i stërvitjes pliometrike, si mjet parandalues dhe rehabilitues ndaj dëmtimeve te ndryshme, qëndron tek përgjigja ndaj pyetjeve të tilla:

156

Pliometria, si mjet paranda lues dhe rehabilitues nda j dëmtimeve

Kur mund të zhvillohet kjo stërvitje, në çfarë moshë? Sa ështe doza e mjaftueshme? Cilat janë pasojat e keqperdorimit në moshë të njomë? Para së gjithash të sqarojmë se çfarë është pliometria dhe si zhvillohet ajo? Në literaturën e sotme pliometria haset edhe në terma të tjera si stërvitje reaktive. Aftësia reaktive është shpejtësia e fibrave muskulore për të kaluar nga kontraksioni eksentrik në kontraksionin konsentrik, ose e quajtur ndryshe pliometria. Varjanti më i mirë i stërvitjes së forcës do të ishte kombinimi i harmonizuar i gjithë derivateve të forcës të përmendura më lart, pa lënë pas dore edhe pliometrinë. Pliometria mund të realizohet me ose pa pesha. Kjo metodë stërvitje është adaptuar esencialisht në specialitete si kërcimet në atletikën e lehtë, basketboll, volejboll e gjimastikë. Aktualisht shihen tantativa për të aplikuar konceptin e stërvitjes pliometrike si bazë të aktiviteteve të tjera, si skitë e bejsboll, por pliometria përdoret gjerësisht sot edhe nga shtangistët, rreth 2 herë në javë, për të rritur forcën shpërthyese. Fakti është që shtangistët njihen për aftësinë e tyre të lartë kërcyese, si së gjati nga vendi me 2 këmbët, ashtu edhe së larti. Një shembull tipik i stërvitjes pliometike shfaqet në ushtrimin e mëposhtëm. Atleti lejon veten të bjerë në pedanë dhe gjithë pesha e trupit të tij shkarkohet në tabanin e këmbëve, duke prodhuar një forcë eksplozive për t’a ngritur atë rishtas mbi pedanë. Amortizimi i kontrolluar i peshës trupore i ushtruar në muskujt e këmbëve dhe te tendina e Akilit provokojnë një impakt të fuqishëm në muskujt dhe tendinat në këtë pjesë delikate të trupit të njeriut. Një efekt i këtij ushtrimi është akumulimi i energjisë në komponentët elastike. Efekt i dytë është inervimi motorik tek muskujt e pulpës,duke ndihmuar kësisoj direkt në përmirësimin e forcës shpërthyese. Në se ushtrimet pliometrike përsëriten pa kriter atëherë mund të ndikojë negativisht. Kur një ind dëmtohet si pasojë e ngarkesës submaksimale të përsëritur përtej limiteve. Procesi fillon kur aktiviteti përsëritës lodh një strukturë specifike si tendinë, muskul ose kockë, proces ky që çon në degjenerim të strukturës drejt dobësimit të saj, humbjes së fleksibilitetit dhe dhimbjeve kronike. Por pliometria nuk ka të bëjë vetëm me teknikat e kërcimit me këmbë, por çdo lloj kërcimi dhe me pjesë të ndryshme të trupit. Ushtrimet pliometrike shërbejnë si urë lidhëse midis forcës maksimale dhe fuqisë eksplozive. Ushtrimet pliometrike duhet të aplikohen më shumë kujdes nga trajnerët. Gjithë specialistët e sportit e pranojnë efektin e madh të pliometrisë, por pyetja që meriton një përgjigje shkencore është; kur duhet të aplikohet pliometria, para stërvitjes me pesha, në fund të stërvitjes apo në ditë të veçanta. Sugjerimet e mëposhtëme do t’ju vinin në ndihmë. Përpiqu të evitosh ngritjen e peshave të rënda dhe pliometrinë në të njejtën ditë. Përjashtim këtu bëjnë atletë të elitës, të cilët zhvillojnë një “ stërvitje komplekse” për të përmirësuar fuqinë dhe forcën shpërthyese. Një konkretizim i kësaj lloj

157

Mjeksia SPO RTIV E

stërvitje do të ishte ushtrimi ulje-ngritjet me shtangë në sup me pesha të rënda të pasuar menjëherë me kërcime mbi kaluç. Një zgjidhje mund të ishte stërvitja me pesha për këmbët në një ditë dhe stërvitja pliometrike për trungun dhe gjymtyrët e sipërme ditën tjetër. Pas një dite rigjenerim kjo seancë do të pasohej nga ushtrimet pliometrike për këmbët në një ditë dhe ditën që pason ushtrime pliometrike për gjymtyrët e sipërme. Në se është e mundur, kombinimi i stërvitjes së forcës së pjesës së poshtme të trupit me pliometrinë për pjesën e sipërme dhe anasjelltas,do mundësonte kombinimin e këtyre 2 stërvitjeve në të njejtën ditë. Për stërvitje të tilla nevojitet të paktën 1 ditë pushim ose rigjenerim. Pra, në se stërviteni 3 herë në javë, ju do të godisni çdo grupmuskujsh 3 herë çdo 2 javë. Lejo të paktën 24 – 48 orë rigjenerim të muskujve pas stërvitjeve me intensitet të lartë ose stërvitjeve pliometrike. Rigjenerimi është po aq i rëndësishëm sa edhe stërvitja për të përftuar rezultatet të larta dhe për të riparuar mikrotraumat e indeve, rigjenerimin e sistemit nervor dhe rimbushjen e rezervave të glikogjenit. Ushtrimet pliometrike duhet të aplikohen në sipërfaqe të buta për të eleminuar dëmtimet e mundshme në nyjen e gjurit apo gavile, ndërkohë që rekomandohet përdorimi i atleteve cilësore. Konkretisht variantet e kërcimeve që përdoren gjerësisht në disiplina të ndryshme sportive janë: Kërcimet në vend, kërcimet vertikale, kërcime horizontale, kërcime nga qëndrimi, kërcime të njëpasnjëshme dhe bretkosë, me hapa kërcyes, kërcime mbi pengesa rrethanore ose mbi kuti dhe kërcime në thellësi. Paradoks? Pjesa më e madhe e studimeve të kryera tregojnë se shpejtësia e lëvizjes vjen në rritje, edhe pse pengohet, nga zhvillimi i forcës. Aspak, stërvitja e forcës ndihmon në rritjen e shpejtësisë. Këtë e kemi provuar në një studim të bërë me atletë të shpejtësisë, në bashkëpunim me Trajneren e kampioneve ne tletike, znj. Liljana Karanxha. FA ZAT E PLIO M ETRIS

KA 2 FAZA T KONTRAKSIONIT MUSKULOR GJAT VRAPIMIT APO K RCIMIT. MUSKUJT KALOJN NGA FAZA E ZGJATJES S TYRE (KONTRAKSIONI eksentrik) në fazën e tkurrjes së tyre (kontraksioni konsentrik). Ushtrimet pliometrike ndihmojnë për të shkurtuar kohën ndërmjet këtyre 2 fazave.Sa më e vogël kjo kohë aq më e lartë energjiae komponentëve elastikë të muskulit

158


Per t’a bërë të qarte se çfarë ndodh gjatë zbatimit të pliometrisë, ja vlen të konkretizohen 3 llojet e kontraksionit muskulor 1. Muskuli sforcohet ndërsa shkurtohet ( koncentrike) 2. Muskuli sforcohet ndërsa zgjatet (eksentrike) 3. Muskuli sforcohet ndërkohë që nuk ndryshon gjatësinë e tij (izometrike) Pliometria është prodhimi i forcës me shpejtësinë e aplikimit të kësaj force dhe shprehet me Vat. P ( fuqi) = F ( forcë) x shpejtësi ( v) = N x m/s = Xhaul / sek = ëatt Shkalla e zhvillimit të forcës Parametrat fiziollogjike ? Forcë / ? kohë = N/ sek

Koncepti fizik i punës dhe fuqisë

=FxD Ku ë (puna) shprehet me prodhimin e forcës e distancës ku zbatohet kjo forcë. Psh muratori ngre 1 tullë 2 kg në lartësinë 1 m, atëhere ai kryen punë 2 kgm. Një tjetër shembull i punës mund të jetë dhe ai i ngritjes së një trupi. Në se objekti peshon 70 kg dhe kjo peshë do ngrihet 75 cm, cilësa e punës do ishte = f x d, 75 x 0.75 m = 52.5 kgm. Potenca ose fuqia shprehet me punën e kryer në njësinë e kohës, që shprehet me formulën Fuqi = Punë/kohë = F x D / t Pra në se muratori tashmë tullën prej 2 kg e ngre për 1 sekondë, fuqia do ishte 2 kgm/ sek. Analogisht, në se trupi do ngrihej për 0.5 sekonda, fuqia koresponduese do ishte Pune / kohe 52,5 kgm / 0.5 sek = 105 kgm/sek Për sa më sipër shihet se energjia e harxhuar në ushtrimet pliometrike është shumë herë më e madhe se sa në rastet kur thjesht ushtrohet forcë absolute. 159

Mjeksia SPO RTIV E

Parakushtet për zbatimin e pliometrisë

T hemel i shëndoshë i forcës Mosha e rritur, por e zhvilluar me kujdes mjaft efektive edhe për moshat parapubertitetit. Nxemja reth 10 – 15 minuta Koha rigjenerimit 48 – 72 orë Nuk këshillohet stërvitja pliometrike në të njejtën ditë me stërvitjen me pesha. Evitimi i ushtrimeve pliometrike në sipërfaqe të ashpra si beton. Përdorimi i atleteve me gjendje tëmirë. Megjithëse mund të duken të reja, atletet humbin 50 % e aftësive amortizese pas 2 vjet përdorimi FORCA, THEMEL I PLIOMETRIS Kartat tregojnë rritje graduale nga hipertrofia në forcë e më tej në fuqi

Trupi gjatë kërcimit drejt

Kontraksioni eksentrik Koncentrik

Koha e kontaktit me tokën sa më e shkurtër.

160


Fuqia nuk është vetëm aftësi muskulore, por neuromuskulore. Si e tillë ajo varet nga: Motivimi ( nga motivimi i brenshëm i atletit dhe shtysa e trajnerit Pozicioni i nyjes (gjatësia e ndryshme e muskulit krijon kënde të ndryshme të punës) Aftësia e rekrutimit të fibrave muskulore( aftësia për të rekrutuar njëkohësisht Fibrat muskulore, ku njësitë motore më të trasha inervojnë më shumë fibra muskulore, duke prodhuar më shumë fuqi. Aftësia e përçimit të impulseve nervore( sa më shumë impulse nervore përçohen në muskuj aq më e lartë fuqia e prodhuar. Përbërja e fibrave muskulore ( 3 llojet e fibrave muskulore, të ngadalta ( të (kuqe), ose I a, të shpejta, oksidative II a dhe të shpejta, glzkolitike II b). Pë rm b le d hje !

Pliometria është urë lidhëse ndërmjet forcës e shpejtësisë.”Stërvitja pliometrike është pjese integrale e çdo programi force dhe kondicioni. Përfitimet e vërteta dhe reale arrihen në se kjo metodë zbatohet me kompetencë profesionale. Pliometria është një mjet efektiv për parandalimin e traumave të ndryshme pasi e përgatit muskulin të punojë në momentet më të vështira. Ushtrimet pliometrike mund të jenë edhe një zgjedhje shumë e mirë edhe për rerhabilitimin e traumave, vetëm se duhet të përdoret në fazat e fundit të rehabilitimit. Rregulli i artë për çdo program kondicioni është specifika. Kjo do të thotë që lëvzja që ju kryeni në stërvitje duhet të jetë sa më afër garës. Kështu, në se ju jeni volejbollist, jeni të interesuar më shumë për të rritur kërcimin evertikal, kështu që edhe në stërvitje do aplikoni këto lloj kërcimesh, por në se jeni hedhës shtize, mund të përdorni pliomettrinë e gjymtyrve të sipërme si pompa me kërcim. Kujdes, kurrë mos harroni muskujt e trungut, këtë urë lidhëse, pavarësisht nga sporti i zgjedhur. Mbani mend se energjia në trupi e njeriut, sipas filozofisë orientale, e ka burimin në qendër e pastaj kalon në ekstemitetet të sipërme apo të poshtme, sipas llojit të sportit.Ushtrimet e tipit pliometrik janë përdorur me sukses nga shumë atletë si një metodë stërvitore për rritjen e fuqisë. Për të kuptuar përfitimet potenciale të stërvitjes pliometrike cikli kurtim zgjatje duhet të zbatohet. Mjaft e rëndësishme është teknika e ekzekutimit. Koha e kontaktit me token sa më e shkurtër për të prodhuar fuqi më të madhe.

161

Mjeksia SPO RTIV E

Vdekjet e papritura tek atletët Dr. Robert Çina

Në vitin 490 Para Krishtit, Phidippides (Philippides) (Thersippus ose Eukles sipas Plutarkut) vrapoi distancën prej 34.5km (prej nga u frymëzua Baroni Pierre de Coubertin dhe organizatorët e tjerë të Lojrave moderne për të përfshire garën e matratones) prej Maratonës në Athinë për të çuar lajmin e fitores së grekëve mbi Persianët, duke u rrëzuar dhe vdekur menjëherë pas dhënies së këtij lajmi. Ky është ndoshta rasti i parë i shënuar i vdekjes së papritur të një atleti. Mundësia e vdekjes së papritur të një atleti të ri, të stërvitur mirë në nivele amatore ose profesionale duket i pakuptushëm. Ajo përbën një ndodhi tragjike të pakuptueshme për familjen dhe bashkësinë. Sporti në vetvete, nuk është shkak për të shtuar mundësinë e vdekjes, përkundrazi e zgjat atë dhe përmirëson cilësinë e jetës por mund të shpërthejë nje sërë ndryshimesh që shkaktojnë vdekjen e papritur tek atletët, me anomali të zemrës ose të enëve të gjakut, duke i ekspozuar ata ndaj çrregullimeve kardiake kërcënuese për jetën. Vdekja e papritur ndodh më shpesh tek futbolli dhe basketbolli duke numëruar 2/3 e VP (vdekjeve të papritura) në USA. Në pjesën tjetër të Botës futbolli është sporti ku më shpesh vërehen rastet e VP. VP ndodh në 1-2 /200 000 atletë çdo vit dhe prek më shumë atletët meshkuj. Shka q et Ka rd iake Shkaqet më të shpeshta të VP janë çrregullime asimptomatike të lindura, të formimit të zemrës dhe enëve të gjakut (veseve të lindura) Shkaku më i shpeshtë i VP është kardiomiopatia hipertrofike që mund të çojë në çrregullime të ritmit me origjinë ventrikulare siç është fibrilacioni ventrikular. Shkaku i dytë më i shpeshtë i VP janë malformacionet e arterieve koronare. Shpesh ndodh që arteriet koronare të kenë fillesë prej një vendi anormal, ose të kenë kënde të tilla që e ngadalësojnë rrjedhën e gjakut duke dhënë ishemi kardiake me gjithë pasojat e saj. Të tjera çrregullime kardiake mund të jenë veset valvulare, çrregullimet e përçimit ose ruptura e aortës. Një shkak tjetër i VP tek atletët mund të jetë Sindromi Marfan (fig)

162

Vdekjet e papritura tek atletët

Sindromi Marfan prek rreth 1 në 20 000 njerëz . Ky është një çrregullim gjenetik që prek indin lidhor pra si pasojë përveç kyceve dhe valvulat kardiake e enët e gjakut Shumica e VP tek subjektet që janë në moshën mbi 30 vjeç, vjen si pasojë e një infarkti për shkak të obstruksionit të koronareve prej aterosklerozës. Sigurisht më të predispozuar janë ata që kanë prezent faktorë të riskut (duhani,HTA, diabeti, lipidet e rritura, trashëgimia) Shkaku më i shpeshtë i VP tek atletët e rinj që s’kanë çrregullime kardiake të lindura ose të fituara është Commotio Cordis. Kryesisht kjo mund të ndodhë tek fëmijët ose adoleshentët, si rrjedhojë e një goditjeje, në dukje të padëmshme, në mes të gjoksit si në lojrat e futbollit, basketbollit, karatesë etj. Ka rd iom iop a tia Hip ertrofike KMH është shpesh klinikisht e heshtur por sidoqoftë një histori familjare ose personale e pashpjeguar sinkopi, në mënyrë të veçantë gjatë efortit, ose VP është një e dhëne e rëndësishme klinike. Në ekzaminimin radiologjik mund të kemi kardiomegali, EKG mund të tregojë hipertrofi ventrikulare të majtë ose ndryshime të tjera por, mund të ndodhë që rezultatet e këtyre ekzaminimeve të jenë normale. Diagnoza mund të konfirmohet më mirë me një ekzaminim ECHO mono ose bidemensional. Së m und ja k o ro na re e lind ur ose e fitua r. ’regullimet koronare janë të shumta. Më të shpeshta janë ostiumi aortik i keqvendosur, ku arteria kryesore e majtë dhe e djathtë koronare fillojnë prej sinusit të djathtë të Valsavës. Kjo gjëndje është shumë e vështirë të identifikohet përveçse në rastet kur ankesat për lodhje të shpejtë, angina ose sinkope të efortit, çojnë në një vlerësim të drejtuar për këtë qëllim. Në një studim 14 prej 78 rasteve të vdekjes së papritur, është menduar të jenë shkaktuar prej anormalive koronare të provuara gjatë autopsive; 62% e tyre kishin ndodhur në persona asimptomatikë. Tragjikisht sëmundja koronare e hershme e fituar mund të vërehet në atletët nën moshën 30 vjeç. Predispozicioni gjenetik bashkë me prevalencën e faktorëve të tjerë të riskut mund të çojnë nga ndonjëherë në ndodhi koronare që vijnë prej aterosklerozës tipike. Vëmëndja ndaj faktorëve të riskut dhe simptomave të hershme të ishemisë, anginës ose simptomave të tjera të lidhura me efortin, duhet të jetë po aq rigoroze tek atletët e rinj sa edhe ata me moshë më të madhe. Miokarditi Miokarditi akut është një ndodhi e rrallë por potencialisht shumë e rrezikshme që shkaktohet kryesisht prej viruseve.Virusi Coxsacki B është shkaktar i 50% të

163

Mjeksia SPO RTIV E

rasteve. Simptomat e hershme nëse vërehen mund të jenë lodhja e shpejtë dhe simptomat e Insuficiencës kardiake kongjestive si dispnea, kolla dhe ortopnea. Shënja të tjera klinike më të lehta do të ishin takikardia në mungesën e etheve, pulsus alternans dhe shënjat e tjera të Insuficiençës Kardiake (galopi S3, zhurma e lehtë apikale, venat e zgjeruar të qafës, edema periferike). Shumica e pacientëve me miokardit, që kanë bërë VP për shkak të aritmisë ventrikulare, edhe nëse kanë patur ndonjë shënjë ose simptom prodromal, ato kanë qënë të pakta. Përveç kësaj si shkaqe të VP në sport janë raportuar aneurizmat inflamatore të arterieve koronare të lidhura me sëmundjen e Kavasaki. G j e n d j e t e t j e ra Më rrallë, shumë arësye të tjera mund të jenë shkak i vdekjes së papritur tek atletët. Sindromi Marfan është i lidhur me vdekjen e papritur për shkak të çarjes së aneurizmës së aortës. Ky sindrom meriton vëmëndje të veçantë për shkak të shënjave klinke që japin mundësi për të diagnostikuar. Gjëndje të tjera të parandalueshme mund të jenë përdorimi i anabolizantëve steroidë që mund të japin kardiomiopati hipertrofike, përdorimi i drogave si kokaina që mund të rezultojë me spazma koronare, çrregullime të përçimit, stenoza e aortës, hipertrofia idiopatike ventrikulare koncentrike e majtë dhe ndoshta prolapsi i valvulës mitrale.

VP janë në qëndër të vëmëndjes së ambjenteve mjekosportive, sportive si dhe të mbarë opinionit jo vetëm për shkak te faktit se këto ndodhi janë tragjike, por edhe sepse këta njerëz janë në qëndër të vëmëndjes së opinionit për shkak të spektaklit sportiv. Atletët e garave të ndryshme përfaqësojnë anëtarët më të shëndetshëm e dinamik të një shoqërie, në të cilën vdekja për shkaqe kardiovaskulare, konsiderohet simbolike dhe prek ndjenjat më të thella njerëzore. Këto ngjarje të rënda, gjerësisht të evidentuara, përforcohen prej impaktit të gjërë në media dhe trajtimit si ngjarje publike, më tepër sesa tragjedi personale dhe familjare. Përveç kesaj për atletët e elitës që kanë arritur të jenë të famshëm, profili ekonomik mund të jetë i lartë. Kështu VP ka një impakt të lartë në ndërgjegjen publike dhe ambjentet mjekësore.(slide 1) Preokupimi ndaj VPA ështe shtuar së fundmi për shkak se është vërejtur se këto ndodhi katastrofike janë ndoshta më të shpeshta sesa mendohej më parë, mund të vërehet në të dy sekset, të gjitha racat si edhe për faktin se në më të shumtën e rasteve sëmundjet strukturale kardiovaskulare mund të ishin identifikuar fare mirë klinikisht. Vdekja e papritur është e rrallë, veçanërisht tek moshat e reja. Në subjektet që ushtrojnë sport para shkollës së mesme, ajo prek rreth 1/300 000 femra dhe 1/

164


100 000 meshkuj. Sidoqoftë, shpeshtësia e VP rritet me moshën si edhe me intensifikimin e stërvitjes sportive. E rëndësishme është të shënohet se rreziku për VP rritet ndjeshëm (8-50 herë ) me shtimin e intensitetit të efortit ose menjëherë pas tij. Sporti në vetvete, nuk është shkak për këtë rritje të vdekshmërisë, ai vepron si faktor shpërthimi, për arrestin kardiak, në prezencë të një sëmundjeje C/V, që predispozon atletin e ri, kryesisht ndaj aritmive ventrikulare gjatë ushtrimit fizik. Kështu atletët e rinj, që pësojnë VP, zakonisht përcaktohet të kenë pasur një sëmundje C/V të heshtur, kryesisht kardiomiopati, sëmundje koronare të parakohëshme ose deformim kongenital koronar. Eshtë vërejtur se shkaku i VPA ndyshon me moshën. Tek atletët më të rinj frekuenca e VP në ambjentet sportive dominohet nga kardiomiopati hipertrofike. Rreth 1/500 njerëz në SHBA është i prekur nga kjo gjëndje, gjë që bën që ushtrimi fizik të jetë i lidhur me rrezikun e aritmive, që mund të sjellë rrezik për jetën. Tjetër rrezik janë anomalitë e formimit të arterieve koronare, që mund të japin nga ana e tyre aritmi ventrikulare si pasojë e ishemisë së miokardit. Aktualisht vëmëndja ndaj identifikimit të atletëve të rrezikuar, është drejtuar ndaj kërkimit në popullata të gjëra të atletëve siç përshkuhet në raportin e Konferencës në Bethesda Qëllimi kryesor i këtyre kërkimeve është të identifikojë dhe të përjashtojë prej stërvitjes dhe garave (përkohësisht ose përherë) ata atletë që rezultojnë të jenë të rrezikuar gjatë sforcimit fizik dhe të pakësojnë mundësinë për VP. Po kështu rekomandohen edhe ndërhyrje nëse mund të jenë rezultative. Sidoqoftë midis ambjentve mjekësore sportive ngrihen dy pyetje të rëndësishme - A vlen kërkimi (screening) tek pjesmarrësit në aktivitete sportive? - A e pakëson kërkimi incidencën e VP? - Në 1982 në Itali është filluar një program mbarë kombëtar për kërkim para pjesmarrjes në ushtrim fizik për atletët. - Ky program konsiston kryesisht në : - EKG -12 kanalëshe - Historia personale dhe familjare - Egzaminimi fizik Në Veneto ( Itali ) me një popullsi prej 1.4 miljon njerëz në moshën 12-35 vjeç, numërohen rreth 113 000 atletë. Nga analiza e rezultateve për më shumë se dy dekada (24 vjet) të paraqitura në Shoqatën Kardiologjike Amerikane (AHA), u tregua, se është vërejtur një pakësim i dukshëm në vdekjet e papritura në këtë popullatë më uljen e shifrave me 1/10 e krahasuar me vitin 1979/80 (p<0.001për trendin) farë është shumë e rëndësishme gjatë 24 vjetëve të studjuar, incidenca e VP për

165

Mjeksia SPO RTIV E

shkaqe kardiake, nuk ndryshoi tek popullata e jo atletëve dhe e pa kerkuar (screening) (p=0.4) për trendin) Pakësimi drastik i VP C/V tek atletët e rinj, pjesmarrës në gara u vërejt paralelisht me implementimin e kërkimit para garave dhe pjesa më e madhe e pakësimit të incidencës së VP i detyrohet detektimit të kardiomiopative gjatë egzaminimit të EKG. Sidoqoftë në anën tjetër të oqeanit opinionet janë paksa të ndryshme. Disa autorë amerikanë mendojnë se kërkimi më i mirë i vlefshëm, do të ishte një histori e detajuar standarte që fokusohet në ndodhi si sinkope, dhimbje gjoksi, palpitacione, si edhe histori familjare për VP. Po kështu do të mjaftonte për të plotësuar kerkimin një ekzaminim fizik prej një mjeku që di të dallojë zhurmën kardiake beninje nga një zhurmë kardiake patologjike. Kjo për arësye se në diferencë me Italinë e Veriut, që ka një popullatë homogjene dhe mjek të trainuar mirë në një program kombëtar, me qëllim të detektimit të adoleshentëve me risk të lartë, në SHBA ende nuk është aplikuar një strategji e tillë. Nga ana tjetër kostoja për diagnozë gjatë skrenimit në USA, është qindra mijëra USD për pacientë të identifikuar. Një shkak tjetër komplikues janë ndryshimet natyrale dhe komplekse të lidhura me ushtrimin fizik të vazhdueshëm të nivelit të lartë që vihen re në zemrën e atletit. Hipertrofia dhe / ose dilatimi në zemrën e atletit të stërvitur intensivisht bëjnë të vështirë diferencimin e normales nga anormalja. “Të dallosh normalen nga anormalja, me sensitivitetin dhe specifitetin e historive standarte si edhe ekzaminimin fizik dhe ekografik jo të qartë, është një sfidë e vërtetë. Po kështu jo rrallë mund të gjënden trashje septale që mund të shkojnë deri në 1.4 cm duke treguar kardiomiopati hipertrofike, por që me ndërprerjen e stërvitjes mund të regredojnë brënda disa javësh. Duhet të kemi më shumë të dhëna, mbi diapazonin e normales në një spektër të gjërë atletësh” Një tjetër autor mendon se mënyra më e mirë e përballimit të këtij problemi, është të krijohet mundësia e defibrilimit, gjatë aktiviteteve sportive dhe trainim i personave të aftë të njohin arestin kardiak, të aftë të japin ndihmën e parë urgjente të reanimimit dhe të kryejnë defibrilimin. Megjithëse nuk ka shumë të dhëna, vërehet se sa më e shpejte të jetë koha e defibrilimit, aq më të mira janë rezultatet, me një pakësim prej 10% /min të mbijetesës. Eshtë llogaritur se për të identifikuar një atlet të rrezikuar nga VP për shkak të aktivitetit sportiv nevojitet të kërkohen 200 000 atletë kompetitivë asimptomatikë. Nëse do të ishtë një mënyrë për të kërkuar për vdekjen e papritur me një sensitivitet dhe specifitet prej 99% prevalenca e ulët e sëmundjes, do të jepte një

166


vlerë prediktive pozitive prej 0.05% me fjalë të tjera vetëm 1 test pozitv në cdo 2000 teste do të ishte saktësisht pozitiv, ndërsa 1999 të tjerët do të ishin fals pozitiv. Një prej problemeve me skrenimin e atletëve është se çrrgullimet e hasura gjatë ekzaminimeve mund të jenë variante të normales. Ndryshimet që ndodhin në zemër për shkak të stërvitjes, njihen si sindromi i “zëmrës së atletit “. Atleti i stërvitur mirë shpesh paraqet ndryshime elektrokardiografike, radiografike dhe ekokardiografike të lidhura me hipertrofinë kardiake, si edhe rritje të tonusit vagal. Përveç kësaj ekzaminimi mund të tregojë bradikardi, zhurma beninje të zemrës si edhe tone S3 dhe S4. Për të diferencuar sindromin e zemrës së atletit nga gjëndjet patologjike, diferencimi midis ndryshimeve normale dhe anormale është jashtëzakonisht i vështirë. Meqë EKG dhe testet ushtrimore janë të prekura prej një shkalle të lartë rezultatesh fals pozitive ( kryesisht për shkak të sindromit të zemrës së atletit) në literaturë i është kushtuar një vëmëndje e veçantë përdorimit të ekografisë e cila konsiderohet të jetë sensitive, specifike për gjurmimin e kardiomiopatise hipertrofike. Mangësia kryesore e këtij ekzaminimi konsiderohet kostoja e lartë dhe keqdiagnostikimi i një zemre të shëndetshme atleti duke larguar nga aktiviti një atlet të shëndoshë. Për më tepër studime të kohëve të fundit të gjenetikës molekulare kanë treguar se tipare klinike si aritmia, ishemia e miokardit dhe/ose disfunksioni diastolik mund të vërehen tek pacientë me mungesë së hipertrofise ventrikulare, gjatë ekzaminimit ekokardiografik. Ndërsa, rezultatet e këtyre studimeve bëjnë të qartë se testimi gjenetik është e pamundur të përfshihet në praktikën klinike rutinë dhe kerkim. Mund të konkludohet se të mbështetesh vetëm në ekografi përbën një pamje të kufizuar të prevalencës së spektrit klinik të kardiomiopatisë hipertrofike. Egzaminime të ndryshme invazive e jo invazive, në qetësi ose ushtrim fizik shpesh, janë të nëvojëshme për të bërë diferencën e vështire midis normales e anormales dhe përcaktimin e aftsisë për pjesëmarjen në gara apo ushtrimin fizik

Rekom and im et sipas ko m itetit Kë sh illimo r sh ken co r dh e K o o rd in ativ t ëA HA ... AHA ka arritur në përfundimin se një histori personale dhe familjare e plotë dhe e kujdesshme si edhe ekzaminimi fizik i drejtuar për të identifikuar, ose të ngrejë dyshime për dëmtime kardiovaskulare, të cilat njihen të shkaktojnë vdekje të papritur ose përkeqësim të sëmundjes tek atletët e rinj, është mënyra më e mirë në dispozicion dhe më praktike për kërkimin (screening), te atletët kompetitivë, pamvarësisht nga mosha. Përveç kësaj AHA rekomandon që të kryhet ekzaminime përpara pjesmarrjes në sportet e organizuara në shkollat e larta e

167

Mjeksia SPO RTIV E

kolegjet. Skrenimi duhet të përsëritet më pas çdo dy vjet; Në vitin ndërmjet duhet të merren të dhëna mbi simptomat e mundëshme. Përveç kësaj AHA ka bërë rekomandime specifike rreth përmbajtjes dhe performancës së ekzaminimit kardiovaskular para pjesmarrjes në aktivitete sportive të organizuara. Marrja e të dhënave duhet të përfshijë si më poshtë : -Ndodhi të mëparshme të dhimbjes së gjoksit; diskomfort ose sinkop, gjëndje afër sinkopit; marrje fryme të tepruar të papritur dhe të pashpjeguar ose lodhje të tepruar të lidur me efortin; Zhurma të mëparshme të zemrës ose HTA; histori familjare të vdekjes së parakoëshme ose invaliditet prej sëmundjesh kardiovaskulare në të afërm më të rinj se 50vjeç;dhe njohuri mbi disa gjëndje (p.sh kardiomiopatia hipertrofike, kardiomiopatia e dilatuar, sindromi Marfan, sindromi i QT të zgjatur ose aritmi të rëndësishme klinike). Ekzaminimi kardiovaskular duhet të përfshijë: -Auskultimin prekordial, shtrirë dhe në këmbë për të gjetur në mënyrë të veçantë zhurma të zemrës të lidhura me obstruksionin e hedhjes të ventrikulit të majtë; ekzaminimin e arteries femorale për të ekskluduar coarctatio aortae; gjetjen e stigmës fizike të sindromit Marfan si dhe matjen e TA në pozicion ulur. - Ky ekzaminim duhet të fokusohet në mënyrë që nëpërmjet anamnezës dhe ekzaminimit fizik të kërkojë për tipare që mund të lidhen me rastet më të shpeshta të VP në atletët e rinj. - Atletët të cilët paraqesin dyshime, si në anamnezë ose në ekzaminimn fizik, duhet të jenë subjekte për ekzaminime më të imta. Këto ekzaminime do të përfshinin EKG, ECHO, ekzaminim ushtrimor, ose kateterizim kardiak, përveç kësaj një atlet i dyshuar, mund të kërkojë ndërprerje të pjesmarrjes në aktivitet fizik deri në një vlerësim të mëtejshëm.

Sk re n im i p ë r v d ek jen e p ap ri tu r n ëatlet ë t e r in j Patologjia

Anamneza

Ekzaminimi fizik

Kardiomiopatia hipertrofike - Histori familjare për KH , VP e parakohshme, sinkope të përsëritura dhe /ose aritmi vdekjeprurëse që kërkojnë ndërhyrje urgjente. Histori personale të dhimbjeve të gjoksit, gjatë ushtrimit dhe /ose sinkope.Diapazoni i gjërë gjetjesh auskultatore prej ekzaminimit normal tek

168


zhurmat e ashpra mezosistolike, që theksohen me manovrën Valsava dhe/ose ngritjen në këmbë. Së m un d je t e a rte rie s ko ron a re tëlind ura d he tëfitua ra

Histori familjare të sëmundjes koronare të hershme, vdekje e parakohëshme dhe /ose anomali koronare. Histori vetjake të dhimbjes se gjoksit gjatë efortit, sinkope dhe/ose lodhje. Ekzamini fizik mund të jetë normal. Miokarditi Histori lodhje, dispne eforti, sinkope, palpitacione, aritmi dhe/ose insuficiençë kardiake kongjestive akute. Ekzaminimi mund të jetë normal. Mund të vërehen shënjat klinike të insuficiençës kardiake përfshirë edhe ekstrasistolat gjatë palpacionit ose auskultationit si edhe galopi S3 ose/ dhe S4. Stenoza e aortës H istori vetjake të dhimbjes se gjoksit gjatë efortit, mbajtje fryme, dhimbje të lehta koke, sinkope, headedness ose marrje mëndsh. Klik ejeksioni apikal konstant. Zhurmë e ashpër ejeksioni sistolike e dëgjuar maksimalisht në kufirin e sipërm të djathtë sternal, me profil kreshendo/ dekreshendo, i gradës >=3 Sindromi Marfan Histori familjare të sindromit Marfan ose vdekje e papritur e hershme. Arachnodacyli, shtat i lartë, pectus excavatum, kyphoscioliosis dhe dislocatio lenticularis. Zhurmë e prolapsit të valvulës mitrale dhe/ose regurgitacionit mitral.

169

Mjeksia SPO RTIV E

Sistemi kardiovaskular kundërindikimet në aktivitetet sportive dhe stërvitje Dr. Robert Çina

Aktiviteti fizik është shumë i rëndësishëm gjatë gjithë fazave të jetës për të mbajtur trofizmin muskular, kontrollin e trupit, për të mbajtur në ekuilibër peshën trupore, dhe shpesh, për të patur një imazh më të mirë për vetveten. Ndryshe ndodh në sport dhe garat sportive të cilat kërkojnë një impenjim maksimal të sistemit muskuloskeletik dhe nervor të cilat shpesh tejkalojnë me shumë herë aftësitë fizike të njerëzve normalë. E gjithë kjo kërkon një stërvitje të gjatë dhe intensive, që vë në provë të gjithë organet dhe sistemet e organizmit. Aktiviteti fizik i vazhdueshëm, i drejtuar dhe i kontrolluar mirë tek njerëzit normalë, ose tek ata që nuk kanë kundër- indikacione, sidomos kur fillohet herët në mosha të reja por edhe në çdo lloj moshe, paraqet efekte të shumta mirë-bërëse që rrisin mirëqënien, cilësinë e jetës dhe kanë efekte në anën mendore dhe psikologjike të njeriut. Aktiviteti fizik rrit tolerancën ndaj s’forcos dhe kapacitetin aerobik të organizmit, duke rritur aftësinë e muskujve për të përdorur O 2 qarkullues, duke pakësuar frekuencën kardiake dhe presionin TA në punën submaksimale. duke ulur kështu edhe konsumin e oksigjenit në zemër. Sistemi kardiovaskular i cili përballon një stres intensiv gjatë stërvitjes dhe garës, përveçse pëson modifikime, të cilat drejtohen drejt përballimit të këtij stresi, njëkohësisht është edhe subjekt i dëmtimeve të mundëshme në rastet kur kemi anomali të lindura ose të fituara të tij. Për më tepër në raste të tilla këto dëmtime janë me pasoja të rënda për shëndetin duke lëshuar dëmtime nganjëherë edhe të parikthyeshme deri edhe pasoja letale. Duke patur parasysh të gjitha këto konsiderata, duhet që t’i kushtohet një vëmëndje e jashtëzakonshme, përcaktimit të kritereve për përjashtimin ose kufizimin e pjesmarrjes në aktivitete sportive, për shkak të prekjeve të ndryshme të aparatit kardiovaskular.

170

Sistemi kardiova skular kundërindikimet në aktivitetet sportive dhe stërvitje

Identifikimi i aftësisë kardiovaskulare në aktivitete të ndryshme dhe intensitet të ndryshëm me rrezik, për sa i përket shfaqjes së aksidenteve kardiovaskulare akute (aritmi të rënda, sinkope, infarkti i miokardit, vdekja e papritur, etj) ose kronike (përkeqësimi anatomik dhe /ose funksional i aparatit kardiovaskular) në sport, përbën një sfidë të vështirë për specialistët e kësaj fushe. Për këtë arësye në vënde të ndryshme, janë përpunuar rekomandime të hollësishme, të cilat vazhdimisht përmirësohen falë kontributit të organizmave të ndryshëm kombëtare ose ndërkombëtare në fushën e mjekësisë sportive. Për të kuptuar më mirë ndryshimet në aparatin kardiovaskular për shkak të sportit si edhe për të ndihmuar parashtrimin e kundër-indikacioneve absolute dhe relative për shkak të sëmundjeve apo anomalive të ndryshme kardiovaskulare po paraqesim një prej klasifikimeve të aktiviteteve fizike. Ky klasifikim në njëfarë mënyre, është arbitrar dhe orientues, por është i dobishëm për përdorim praktik. a) Aktivitete sportive jo të garës me impenjim kardiovaskular minimalmoderuar të karakterizuar me aktivitet të zemrës me ritëm konstant, frekuenca nën maksimale dhe ulje të rezistencës periferike: ecje në terren të sheshtë, ski e thellësisë, footing, patinazh, jogging, kanoe turistike, çiklizëm në terren të sheshtë, trekking, not, golf, gjueti. b) Aktivitet sportiv me impenjim kardiovaskular “neurogjen”, i karakterizuar me rritje të frekuencës kardiake, por jo të vëllimit kardiak për shkak kryesisht në garat, të një impakti të rëndësishëm emocional : 1. Me rritje të frekuencës kardiake nga mesatare në të lartë. - Hedhjet, Ngarja e varkës në ujë me motor. Parashutizmi, Vela, Motoçiklizmi i shpejtësisë, Kalërimi ose polo, Automobilizmi, Garat me kuaj, Aviacioni sportiv , Aktivitete nën ujore 2. Me rritje të frekuencës nga mesatare në të moderuar. - Golf, Peshkimi sportiv, Booling, Qitje sportive c) Aktivitet sportive me impenjim kardiovaskular në “presion”, të karakterizuar nga prurje kardiake jo maksimale, frekuencë kardiake nga e rritur në maksimale dhe rezistencë periferike nga mesatare në të lartë: garat e shpejtësisë në atletikë, heptathlone (hedhjet dhe kërcimet), bob, skitë, stalomi, zbritja, slita, ski akrobatik, çiklizmi i shpejtësisë, skitë e ujit, not 50m, indserf, pingpong, patinazh i shpejtësisë në akull, motoçiklizmi dhe motokros, patinazhi i shpejtësisë me rrota, alpinizmi, ngjitja e lirë, peshëngritja, hedhjet, kërcimet, noti i sinkronizuar, body building, decathlon ( hedhjet dhe kërcimet)

171

Mjeksia SPO RTIV E

d) Aktivitete sportive me impenjim KV nga mesatare në të rritur i karakterizuar nga rritje të shpejta deri edhe maksimale të frekuencës dhe prurjes kardiake me rritje të rezistencës periferike, që vërehet veçanërisht gjatë ndërprerjes së menjëhershme të aktiviteteti muskular të artikulacioneve :futboll, futboll në fusha të vogla,tennis, kanoa, slalom, squash, futboll amerikan, badmington, rugby, hockey, basketboll, volejboll, artet marciale, mundje, handboll, box, aterpol, baseball, softball,cricket, gjimnastikë artistike, patinazi artistik. e) Aktivitete sportive me impenjim KV të rritur i karakterizuar nga aktivitet të zemrës me frekuencë dhe prurje kardiake periferike maksimale ( të kushtëzuara në kohëzgjatje prej kufijve të adaptimeve metabolike) : Atletika e lehtë: 400m, 400m pengesa, 800m, 1500m, 3000m pengesa, 5000 m dhe 10000m, maratona, 20 dhe 15km ecje. Kanoa 500m deri në maratonë.Kanotazhi të gjithë llojet e kanoeve.Ciklizmi, ndjekja individuale ose e skuadrës, garat me pikë, kronometri i kronometruar, kronometri individual, mountin bike, cross country dhe doën hill, çiklokros. Decathlon dhe heptathlon të gjitha vrapimet. Noti me lopata: 400m dhe më tepër, patinazhi në akull ose në rrota 500 m e sipër.Pentathlon: vrapimi dhe noti. Ski alpine: sllallomi gjigand.Ski nordik:15-30-50km. Biathlon, Triathlon

A RITMITÇ K A RDIAK E Mjeku sportiv që vlerëson aftësinë për garë dhe eventualisht lëshon një çertifikatë aftësie duhet të jetë i ndërgjegjshëm që aritmitë kardiake mund të përbëjnë një fenomen beninj, por edhe mund të provokojnë pasoja të rënda klinike, si edhe të jenë shprehje e një kardiopatie organike. Protokollet ekzistuese vendosin kritere vlerësimi mjekosportiv të atletit me aritmi ose me gjëndje elektrofiziologjike që predispozojnë aritmitë. Këto vlerësime duhet të kenë parasysh rrezikun dhe konseguencat funksionale të aritmive para, gjatë ose menjëherë mbas aktivitetetit fizik : 1. Modifikime hemodinamike të pafavorshme për shkak të FK shumë të rritur ose shumë të ulët të pa pajtueshëm me ekzekutimin e aktivitetit sportiv ; 2. Presinkop, sinkop dhe/ose arrest kardiak deri në VP ose forma aritmie malinje në raport me aktivitetin sportiv. Këto ndodhi janë më të mundëshme, kur në të njëjtën kohë, atleti ka një kardiopati ndoshta edhe asimptomatike. Prej kësaj nxjerrim përfundimin se për të identifikuar rrezikun e sportistit me aritmi është i detyrueshëm një studim kardioritmologjik komplet duke përdorur dhe metoda invazive dhe/

172


ose provokuese, në mënyrë që impenjimi diagnostik të jetë i përshtatshëm me kërkesat prognostike Vlerësimi i një aritmie varet në një mase të rëndësishme prej : 1. Marrrje të dhënash të kujdesshme anamnestike që kanë të bëjnë : a) Për VP në moshë të re dhe/ose kardiopati aritmogjene, me theks të veçantë prej eksitimit kardiak, kardiomiopati, prolapsi i valvulës mitrale, sindromi i QT të zgjatur kongenital. b) Prezenca e simptomave si palpitacioneve, presinkopi, sinkopi, astenia e papritur, angor, dispne, ulje e pajustifikuar e performancës, etj. c) Sëmundje infektive, episode febrile në mënyrë të veçantë të afërta. d) Marrje e medikamenteve dhe /ose substancave aritmogjene. 2. Vlerësimet instrumentare ose laboratorike të drejtuara, saktësimin e rrezikut intrisek të vetë aritmise dhe /ose të një patologjie eventuale kardiake ose e sistemeve të tjera. Aktualisht studimi kardio-ritmologjik kryhet në tre nivele: Niveli 1 - Të dhënat të përftuara gjatë vizitës mjekosportive për aftësinë. Niveli 2 - Një studim ekokardiografik, një test ergometrik dhe monitorimi Holter, ky i fundit duhet të përfshijë një cikël ditor dhe një periudhë të aktivitetit fizik dhe/ose stërvitje specifike. Atje ku është e nevojshme është e udhës të kryejmë ekzaminime biohumorale siç janë; dozimi i hormoneve, elektrolitët, aktiviteti reumatizmal, infeksione viral etj. Niveli 3 - Kërkime mbi aritminë joinvazive dhe invazive specifike, siç janë potencialet e vonshme me teknikën e EKG-mesatare, teste maksimale ergometrike, studimi elekrofiziologjik trans-ezofageal në qetësi dhe sforco, si edhe ai endokavitar. Këtyre ekzaminimeve i duhen shtuar çdo lloj ekzaminimi tjetër invaziv ose jo invaziv i nevojshëm për të ekskluduar prezencën e një kardiopatie organike. Aritmitë i ndajmë në aritmi hipokinetike dhe hiperkinetike.

A RITMITE HIPOK INETIK E Tek sportistët mund të vërehen aritmi parafiziologjike, që vijnë për shkak të fenomeneve neurovegjetative adaptuese, që vërehen prej stërvitjes intensive, në sporte të veçanta. Këto lloj aritmish ndoshta janë ato, që mund të vlerësohen lehtësisht gjatë vizitave paraprake. Ndryshimet me lindjen dhe përçimin e impulsit (depresioni i funksionit të nyjes sinusale, përcjellja AV para tufës së Hisit), paraqesin një përgjigje tipike ndaj manovrave që kanë për qëllim rritjen e frekuencës kardiake. Megjithatë, ka shumë aritmi hipokinetike, me natyrë

173

Mjeksia SPO RTIV E

patologjike organike ose funksionale, që mund të simulojnë në shumë aspekte, ndryshimet hipokinetike parafiziologjike. 1. Bradikardia sinusale Vlerësimi është në varësi të kushteve dhe llojit të stërvitjes së sportistit. Tek sportistët me stërvitje të larta aerobike mund të vërehen bradikardi shumë të theksuara, pa domethënie patologjike. Sidoqoftë frekuencat nën 40, në qetësi, të shoqëruara me një frekuencë poshtë 100 në min, gjatë step testit, kërkon vlerësime të mëtejshme (testi i sforcos maksimale Holter). Në raste të dyshimta (p.sh pauza mbi 3000mil/sek të veçuara), duhen kryer ekzaminime të mëtejshme të nivelit të tretë. 2.Aritmie hipokinetike supraventrikulare (escape). Ritmet supraventrikulre pasive, migracioni i hapshënuesit, disociacioni A-V me rritëm të regullt, të gjetura në EKG të qetësisë dhe që zhduken në hiperpnenë e vullnetshme dhe/ose step test nuk përbëjnë kundërindikim për aktivitetin sportiv. Në të kundërt duhen kryer ekzaminime të nivelit të dytë. 3.Blloku atrioventrikular. -BAV grada I me interval P-R >0.020" dhe që normalizohet në hiperpnenë e vullnetshme dhe/ose step test nuk përbëjnë kundër-indikim për aktivitetin sportiv. Në të kundërt duhen kryer ekzaminime të nivelit të dytë. BAV grada II ( luciani-Wenckenchose Mobitz 1): Gjetja e këtyre fenomeneve të EKG e qetësisë kërkon kryerjen e një prove ushtrimore (PU) maksimale si edhe një monitorim Holter (MH). Mund të konsiderohen të aftë subjektet asimptomatikë dhe pa kardiopati, të vërtetuar në rast se normalizohet përçimi A-V gjatë rritjes së frekuencës dhe në mungesë të pauzave ventrikulare në qetësi >3000m/sec gjatë MH. Edhe në prezencë të elementëve favorizues duhet të tregohet një kujdes shumë i madh ndaj sportistëve me pauza ventrikulare të shumta, si edhe për subjektet e pastërvitur veçanërisht adoleshentët ose >40vjeç. Kontrolli i tyre duhet të kryhet çdo 6 muaj. BAV e avancuar ose e plote: Këto çregullime të përçimit kërkojnë studime të nivelit të III. Përgjithësisht format persistente, kundërindikojnë aktivitetin sportiv, përveç rasteve të vendosjes se pacemaker. 4.Vonesa e aktivizimit ventrikular. -Blloku inkomplet i degës së djathtë në një zemër normal dhe me QRS < 0.12sec nuk përbën kundërindikim për aktivitetin sportiv. Në rastet me QRS>0.12sec (blloku i degës së djathtë BDD, bloku i degës së

174


majtë BDM, hemiblloku anterior i majtë HAM, si edhe Blloqet e plota ose hemiblloqet e majta ose të djathta intermitente ose bifashikulare, kërkojnë ekzaminme të nivelit të II. Në mungesë të të dhënave instrumentare të kardiopatisë mund të jepet aftësia për BBD dhe HAM. Në rastet e BDM dhe HAM + BDD mund te jepet aftësia për disiplinat me impenjim CV minimal. Për disiplinat e tjera duhet të kryhen ekzaminime të nivelit të III. 5. Blloqet A-V të çfarëdolloj grade të shoqëruara me vonesën e aktivizimit ventrikular të çfarëdo lloj tipi detyrojnë ekzaminime të nivelit të III.

A RITMITE HIPERK INETIK E 1.Rrahjet ektopike supraventrikulare (RES) RES të thjeshta (sporadike monomorfe të papërsëritura) gjatë EKG të qetësisë, që nuk shtohen gjatë sforcimit në një zemër normale, gjatë ekzaminimt objektiv, nuk përbëjnë kontraindikim për aktivitetin sportiv. Në të kundërt duhen kryer ekzaminime të nivelit të II. Do të konsiderohen të aftë sportistët që nuk paraqesin kardiopati nëse gjatë ose pas sforcimit, nuk shfaqen fenomene të përsëritura jo të rastësishme (bigemini, trigemin, run) dhe/ose nuk shoqërohen me aritmi hipokinetike domethënëse (Blloku sinoatrial, blloku A-V). 2.Takiaritmitë supraventrikulare. Në këto raste sportistët para së gjithash duhet ti nënshtrohen një studimi ritmologjik të nivelit të II . Përveç kësaj, nëse sportisti referon palpitacione takikardike në mënyrë të veçantë gjatë ushtrimit fizik, megjithëse të padokumentuara në ekzaminime, ai duhet ti nënshtrohet studimit transezofageal bazal dhe në sforcim. Mund të përjashtohen nga ky ekzaminim nëse PU ose MH kanë treguar të dhëna diagnostike të mjaftueshme për të shpjeguar fenomenin.

Përgjithësisht këto përbëjnë forma paroksistike dhe kronike dhe/ ose persistente. Ato i ndajmë në: a) Takikadi paroksizmale supraventrikulare të rikthimit në mungesë të WPW Sportistët mund të konsiderohen të aftë vetëm kur: - Përjashtohet një kardiopati. - Eleminohet shkaku (hipertiroidizmi, alkoli, medikamente ose substanca aritmogjene).

175

Mjeksia SPO RTIV E

- Nuk ka raport të vazhdueshëm shkak –efekt midis aktivitetit sportiv dhe aritmisë. - Kriza takikardike nuk jep simptoma subjektive të alarmit ( marrje mëndsh, lipotimi, sinkop ), ka një frekuencë jo më të lartë se ajo maksimale dhe kohëzgjatje spontane të kufizuar. -Nuk gjëndet një komponent hipokinetik e lidhur me një sëmundje atriale ose bllok A-V. - Nuk gjënden rrugë anormale A-V në drejtimin anterograd b) Takikardi supraventrikulare persistente, fokale ose të rikthimit Këto anomali janë të papajtueshme me aktivitetin sportiv dhe mund të zhvillojnë në vazhdimësi një formë të kardiomiopatisë sekondare aritmike. Këta sportistë mund ti nënshtrohen ablacionit të plotë të rrugëve aberrante dhe të shërohen plotësisht. c) Fibrilacion dhe flater atrial paroksistik Gjetja e një çrregullimi të tillë sidomos kur këto episode janë mbi 30sec, kërkojnë një studim të kujdesshëm të nivelit të II ose të III duke përfshirë edhe një studim elektrofiziologjik provokues, transezofageal ose endokavitar për të shkaktuar aritminë dhe identifikuar raportin me efortin. Sportistët mund të konsiderohen të aftë vetëm kur: - Përjashtohet nje kardiopati. - Eleminohet shkaku ( hipertiroidizmi, alkoli, medikamente ose substanca aritmogjene). - Nuk ka raport të vazhdueshëm shkak –efekt midis aktivitetit sportiv dhe aritmisë. - Kriza takikardike nuk jep simptoma subjektive të alarmit ( marrje mëndsh, lipotimi, sinkop ), ka një frekuencë jo më të lartë se ajo maksimale dhe kohëzgjatje spontane të kufizuar. - Nuk gjëndet një komponent hipokinetik e lidhur me një sëmundje atriale ose bllok A-V. - Nuk gjënden rrugë anormale A-V në drejtimin anterograd Fibrilacion dhe flater kronik Kjo aritmi është kundër-indikacion për sportin e garës. Mund të bëjë përjashtim FA kronik, i cili pas një studimi të nivelit të II, nuk tregon prova të sëmundjeve organike të zemrës. Atyre mund t’u lejohet të kryejnë aktivitete sportive me impenjim minimal kardiovaskular në rast se : - Mund të përjashtohet një shkak organik. - Aritmia nuk jep simptoma subjektive. - FK e vlerësuar gjatë PU dhe MH nuk kalon 200 rahje dhe nuk jep fenomene hipokinetike të rëndësishme( FK< 40 rrahje dhe/ose R-R >3000msec) ose aritmi

176


ektopike ventrikulare të shkaktuara nga bradikardia. - Nuk gjënden rrugë anormale të përçimit. 3. Sindromet e Pre- Eksitimit a) Sindromi Wolff –Parkinson-White (WPW). Duhet të theksohet se është një çrregullim aritmik primar, me një prevalencë 1.5% në popullatën e re dhe mund të komplikohet me një sërë aritmish. Këta subjekte mund të kenë shpërthime spontane të fiblilacionit atria lose takikardi të rikthimit atriventrikular (anterograde ose retrograde) dhe mund të paraqiten asimptomatikë gjatë ekzaminimit. Këta subjekte duhet ti nënshtrohen studimit të nivelit të II për të përjashtuar një kardiopati shkaktare të simptomave si edhe një studim trans-ezofageal të qetësisë ose të sforcos për të vendosur aftësinë e tyre. Duhet të përjashtohen nga aktivitetet sportive të garës subjektet që kanë - kardiopati shkaktare - FA dhe /ose takikardi supraventrikulare të qëndrueshme ( spontane >30sec). - Takiaritmi <30sec të shkaktuara nga eforti. Kriteret elektrofiziologjik konsiderojnë me rrezik pra të pa-aftë subjektet që kanë të paktën dy nga kriteret e mëposhtëme: - FA gjatë ushtrimit fizik me interval R-R midis të rrahura para eksitimit <=240msec në qetësi dhe 200 gjatë sforcimit; - FA gjatë sforcimit e qëndrueshme >=30sec - Irritabilitet të lartë atrial ( FA lehtësisht i shkaktuar gjatë sforcimit) - Induktimi i një takikardie të rikthimit A-V Mund të konsiderohen të aftë subjektet me: - mungesë të shkaktimit te FA prej preeksitimit gjatë qetësisë ose sforcos dhe/ ose takikardisë së rihyrjes A-V - shkaktim me tepër vështirësi të FA prej preeksitimit, gjatë ushtrimit fizik me interval R-R midis të rrahura para eksitimit <=240msec në qetësi dhe 200 gjatë sforcimit; - Kohëzgjatje e takiaritmive < 30 sec

Në rastet borderline, nga pikëpamje elektrofiziologjike, sidomos në sportet me rrezik të lartë vendimi duhet të jetë individual dhe studimi elektrofiziologjik duhet të përsëritet çdo vit. Edhe në rastet e konsideruara të aftë, ata në moshën e zhvillimit, ose në moshën mbi 30 vjeç, vlerësimi trans-ezofageal elektrofiziologjik duhet të kryhet çdo 3 vjet për shkak të modifikimit spontan të veçorive të P . c) P-R e shkurtër Kjo anomali nuk përjashton subjektet nga aktivitetet sportive kur nuk ka

177

Mjeksia SPO RTIV E

shënja klinike dhe instrumentale të kardiopatisë. Subjektet simptomatike ose me aritmi të demostruar vlerësohen si subjektet me takikardi supraventrikulare paroksistike ose P . 4. Rrahjet ektopike ventrikulare (REV) Këta subjekte duhet ti nënshtrohen ekzaminimeve tepër të kujdesshme për të gjetur patologji që shkaktojnë aritmi dhe më pas t’i nënshtrohen ekzaminimeve të nivelit të II. Mund të konsiderohet vazhdimi i aktivitetit sportiv në rastet e BEV asimptomatike monomorfe, sporadike, jo të përsëritura, jo të parakohëshme që nuk shkaktohen nga eforti dhe në mungesë të kardiopatisë ose të gjëndjeve aritmogjene të identifikueshme ose të marrjes së substancave aritmogjene farmakologjike. Duhet të përjashtohen subjektet që kanë : - kardiopati - aspekte elektrofiziologjik me risk: fenomeni R/T, bigemini, trigemini (RR<400msec) të shpeshta, takikardi ventrikulare ( 4 ose më shumë rrahje të njëpasnjëshme) me FK >120 rr/min. - Lidhje të qarta të aritmisë me efortin ose aktivitetin sportiv. Sugjerohet rivlerësimi i këtyre subjekteve pas 4 muajsh të ndërprerjes së stërvitjes. 5. Takikardia Ventrikulare e Ngadalshme Ritmet idioventrikulare me frekuencë më të vogël se 120 rr/min të rikthyera për më tepër me depresion të funksionit sinusal nuk paraqesin kundërindikim për aktivitetin sportiv.

Sindromi Q-T i zgjatur, si edhe të dhënat anamnestike për takikarditë ventrikulare hiperkinetike madhore, torcioni i Majës, dhe /ose arresti hiperkinetik i qarkullimit prej fibrilacionit ventrikular Të ghitha këto fenomene, përbëjnë kundërindikacione absolute për pjesmarrje në sport, përveç rasteve kur studimi kardioaritmologjik i nivelit të III përjashton në mënyrë të sigurt mundësinë e recidivave.

SHTOJCÇ Pacemaker dhe sistemet e implantuara kardioverter –defibrilator. Sportistët me këto paisje duhet ti nënshtrohen ekzaminimeve shumë të kujdesshme në qëndra të specializuara dhe pjesmarrja e tyre në sport, varet prej shkakut që ka detyruar implantimin e këtyre paisjeve.

178


Sidoqoftë edhe në rastë të tilla pjesmarrja lejohet në sporte me impenjim kardiovaskular minimal të grupit B 2, ose ata me aktivitet jo garues të grupit A. Nuk lejohet pjesmarja në sport e subjekteve me sistemet e implantuara kardioverter –defibrilator. - Subjektet me abblacion të rrugëve të përçimit anormale të P ose të rrugëve të tjera aritmogjene mund të jenë të aftë për aktivitetin sportiv në rast se : - kanë kaluar 4 muaj nga ndërhyrja - janë asimptomatikë pa recidiva të takiaritmive - nuk paraqesin takiaritmi gjatë studimeve elektrofiziologjike - paraqesin një përçim A-V normal - nuk kanë ndonjë kardiopati që në vetevete është shkak për paaftësi.

K A RDIOPATITE K ONGENITA LE DHE TE FITUARA Përgjithësisht kardiopatitë kongenitale dhe të fituara përbëjnë arësye madhore për ndalimin e aktivitetit sportiv nëpër garat. Sidoqoftë aktiviteti sportiv përmban padyshim shumë efekte fiziologjike në çdo moshë, në drejtim të aftësive fizike dhe psikologjike duke përmirësuar cilësinë e jetës. Këto aspekte marrin një rëndësi edhe më të madhe sidomos në moshën e rritjes, moshë në të cilën sporti mer një rol të rëndësishëm formues dhe edukativ. Në këtë kontekst justifikohen përpjekjet për të lejuar disa aktivitete sportive edhe në subjekte të prekur nga kardiopatitë, përpjekje të cilat janë të mbështetura vitet e fundit edhe nga përparimet diagnostike dhe terapeutike mbi të gjitha kardiokirurgjikale. Këto përparime i kanë lejuar një numri jo të pakët fëmijësh dhe të rinjsh që të marrin pjesë në jetën aktive, gjë që më parë do të ishte e pamundur. Malformacionet madhore në vetvete janë në vetvete kundërindikacione për zhvillimin e aktivitetit garues edhe mbas korrektimit kirurgjikal. Ato janë: -Malformacionet e arterieve të mëdha -Atrezia e valvulës trikuspidale dhe pulmonare. -Ventrikuli i djathtë me dalje te dyfishtë -Ventrikuli i vetëm unik -Kanali atrio-ventrikular -Malformimi i Ebstein -Sindromi Marfan. -Fillesa anormale e koronareve. -Sindromi Ehlers-Danglos.

179

Mjeksia SPO RTIV E

Shkurtimisht po paraqesim disa konsiderata për sjelljen ndaj disa defekteve të tjera. Ductus Botalli arterial i hapur Në rastet e lehta nuk ka asnjë kundër-indikim për asnjë lloj aktiviteti sportiv. Në format e rënda, 6 muaj mbas korrektimit, duhet të rivlerësohen parametrat morfologjik dhe hemodinamik, me anë të EKG, Ro, ECHO Doppler dhe provën e sforcimit maksimal. Nëse këto prova dalin normal mund të jepet leja për të gjitha sportet. Defek tet inter-a rteria le 6 muaj mbas korrektimit duhet të rivlerësohen parametrat morfologjik dhe hemodinamik me anë të EKG, Ro, ECHO Doppler dhe provën e sforcimit maksimal. Njëkohësisht duhet bërë një MH 24 orë duke përfshirë edhe një seancë stërvitje. Nëse këto prova dalin normal dhe në rast të mungesës së çrregullimit të përçimit, mund të jepet leja për sportet me impenjim minimal ose të moderuar. Në rast se gjënden çrregullime të përçimit atriventrikular dhe intraventrikular, është e nevojshme të bëhet një ekzaminim intraventrikular. Defek tet intra ve ntrikulare DIV minimal tip Roger nuk kundërindikohet për asnjë aktivitet sportive. Në DIV të operuar pas 6 muaj mbas korrektimit duhet të rivlerësohen parametrat morfologjik dhe hemodinamik me anë të EKG, Ro, ECHO Doppler dhe provën e sforcimit maksimal dhe një MH duke përfshirë seancë stërvitore. Nëse këto prova dalin normal mund të jepet leja për të gjitha sportet. Nuk do të lejohen të kryejnë aktivitete sportive subjektet ku vërehet : -DIV persiston -Persistenca e hipertensionit pulmonar -Dimension dhe funksion jo normal të ventrikulit të majtë në ECHO Koa rkta c ion i i a o rtë s Në rastet e lehta mund të lejohet praktikimi i sportit me impenjim minimal ose të moderuar, me përjashtim të sforcimeve muskulare izometrike dhe të forcës eksplozive sidomos në gjymtyrët e sipërme. Sidoqoftë, duhet të kundërindikohen sportet me rrezik të përplasjeve trupore. Format e moderuara ose të rënda janë kundërindikacion absolut për çdo lloj aktiviteti sportiv dhe kërkojnë përgjithësisht ndërhyrjen kirurgjikale. 6 muaj pas operacionit subjekti rivlerësohet me kriteret e mësipërme.

180


Ste n o za e a o rtës Subjektet me SA minimale ose bikuspidi aortike (BA), të pakomplikuara mund të marrin pjesë në të gjitha sportet në rast se gjatë ekzaminimeve paraqesin : - Mungesë të hipertrofisë së FM, funksion normal ventrikular të majtë sistolik dhe diastolik; dimension normal të bulbit aortik. - PU maksimale normale - Mungesë të aritmive hiperkinetike domethënëse gjatë qetësisë dhe stërvitjes specifike të rregjistruara me MH 24 orë. Subjektet me SA të moderuar (gradienti >220mmHg) dhe të rënda nuk mund të marin pjesë në aktivitete sportive. Mbas korreksionit të defektit me valvuloplastik me rezultate të mira, mund të shihet mundësia e pjesmarrjes në aktivitete sportive me impenjim minimal ose të lehte CV. St e n o za p u l m o n a re Në format minimale, lejohet aktiviteti sportiv nëse kapaciteti funksional i vlerësuar në PU max rezulton normal. Në format e moderuara, lejohet aktiviteti sportiv me impenjim minimal. Në format e rënda nuk lejohet aktiviteti sportiv. Pas operacionit mund të lejohet po të plotësohen kriteret e mëposhtëme: -gradienti <30mmHg -insuficiensë pulmonare e lehtë -funksioni i mirë ventrikular i djathtë ( FE >50% e vlerësuar me radio nuklide) -interventi të mos jetë kryer në rugë ventrikulotomike. Në raste të tjera lejohen sportet me impenjim të moderuar CV. Tetralogjia Fallotp ërbën kundërindikacion të plotë për aktivitetin sportiv edhe pas koregjimit.

K A RDIOPATITE VALVUL A RE TE FITUA RA DHE PROL A PSI I VALVUL ES MITRA L E Stenoza mitrale, insuficienca mitrale, insuficienca aortike Në rastet mesatare ose të rënda, nuk lejohet asnjë aktivitet sportiv i garës. Në rastet e lehta, mund të lejohen veprimtari me impenjim minimal, me kusht që të ketë një tolerim normal të sforcos (PU max) dhe mungesë të aritmive domethënëse gjatë MH 24 orëve. Shkalla e ndryshimeve hemodinamike duhet të jetë e bazuar në metodat EKG dhe ECHO Doppler.

181

Mjeksia SPO RTIV E

Stenoza e aortës Stenoza e aortës e fituar përgjithësisht trajtohet njësoj si ajo kongenitale.

Protezat valvulare Personat që kanë kryer ndërhyrje dhe kanë proteza valvulare në përgjithësi nuk lejohen të kryejnë aktivitete sportive. Prolapsi i valvulës mitrale (PVM) Për një vlerësim të atletit me VPM duhet të kryhet : - Vlerësimi i kujdesshëm i anamnezës personale dhe familjare - ECHO Doppler me ngjyra - Test Ergometrik maksimal - Monitorim Holter

Subjektet me PVM të lehtë mund të zhvillojnë të gjitha aktivitetet sportive. Duhet te konsiderohen të prekur nga PVM me rrezik dhe të përjashtohen nga aktivitetet sportive subjektet me : - Insuficiencë mitrale të moderuar dhe të rëndë. - Takikardi supraventrikulare recidivante ose aritmi ventrikulare komplekse në qetësi dhe/ose efort. - Anamnezë sinkopesh - VP tek të rinjtë në familje, sindromi Q-T i zgjatur Subjektet me aspekte të qarta miksomatoze të fletëve të valvulës, por me insuficiencë mitrale të lehtë, mund të lejohen të zhvillojnë aktivitete me impenjim CV minimal ( grupi B2 dhe A), me kontroll të detyrueshëm 6 mujor. Prezenca e njëkohshme e valvulës trikuspidale nuk ndryshon ndjeshëm kriteret e mësipërme; kujdes i veçantë i duhet kushtuar nëse PVM shoqërohet me prolapsin e një ose më shumë fletëve të valvulës së aortës.

MIOK A RDIOPATITE, MIOK A RDITI DHE PERIKA RDITI a) Miokardiopatitë Klasifikimi më i pranuar i miokardiopative veçon format primitive dhe sekondare. Në format primitive dallojmë : 1.Kardiomiopatia 2.Kardiomiopatia Dilatative 3.Kardiomiopatia Restriktive

182


Kardiomiopatitë sekondare përfshijnë një numër të madh kuadrosh anatomoklinik nga të cilat më të rëndësishmet për mjekun sportiv janë: -Format infektive ( miokarditi) -Format e lidhura me sëmundje neuromuskulare -Kardiomiopatia nga radiacioni dhe agjentët citolitik -Kardiomiopatia alkolike -Forma post ishemike. Të gjitha kardiomiopatitë primare apo sekondare përbëjnë kundër-indikacione të plota për aktivitet sportiv. b) Miokarditi Në fazën akute duhet të ndërpritet çdo aktivitet fizik. Pas fazes akute, rifillimi i aktivitetit i lejohet atyre subjekteve tek të cilët shërimi tregohet me mënyrë të sigurt, në bazë të normalizimit të të dhënave klinike dhe instrumentale. Sidoqoftë, kjo nuk mund të ndodhë përpara 6 muaj nga shërimi. c) Perikarditi Në rastet me perikardit akut subjektet duhet të ndërpresin plotësisht aktivitetin sportiv. Rifillimi i aktivitetit i lejohet atyre subjekteve tek të cilët shërimi tregohet me mënyrë të sigurt në bazë të normalizimit të të dhënave klinike dhe instrumentale. Sidoqoftë kjo nuk mund të ndodhë përpara 6 muaj nga shërimi.

HIPERTENSIONI ARTERIA L - Nëse kemi të bëjmë me HTA sekondar, vlerësimi i aftësisë për të marrë pjesë në sport, bëhet pas kurimit të sëmundjes shkaktare. - HTA essencial A) Në stadin e III nuk lejohet asnjë pjesmarrje në aktivitete sportive. B) Në stadin e I dhe të II vendoset sipas aktivitetit sportiv: a) Për sportet e grupit C (ngarkesë në presion) kur gjendet TA midis 140/90 dhe 160/95mmHg subjekti do të konsiderohet i aftë nëse: - Mungojnë ndryshimet në organet target ( stadi i I ) - TA sistolik gjatë PU <240mmHg me ripërtëritje brënda 6 min. Për vlera më të larta duhet kryer monitorimi i TA për 24 orë dhe do të konsiderohet i aftë nëse vlerat e TA gjatë ditës janë <135/85mmHg me ulje gjatë natës. b) Për sportet e grupit D dhe E ( ngarkesa mesatare- të larta dhe të larta të aparatit CV në prezencë të një PA <170/100mmHg subjekti do të konsiderohet i aftë nëse: - Mungojnë ndryshimet në organet target (stadi i I)

183

Mjeksia SPO RTIV E

- TA sistolik gjatë PU <240mmHg me ripërtëritje brënda 6 min. Për vlera më të larta duhet kryer monitorimi i TA për 24 orë dhe do të konsiderohet i aftë nëse vlerat e TA gjate ditës janë <140/90mmHg me ulje gjatë natës. Në raste te veçanta në atletë shumë të motivuar mund të testohet TA gjatë testeve të fushës. c) Për sporte të grupit B (impenjim CV të tipit neurogjen) në prezencë të një PA <170/100mmHg subjekti do të konsiderohet i aftë nëse: - Fundus oculi jo më shumë se stadi i I dhe /ose hipertrofi e lehtë e septumit. - Presioni sistolik në PU <240mmHg - TA gjatë ditës <140/90mmHg

K A RDIOPATIA ISHEMIK E Indikacionet për vlerësimin e aftësisë për sportet e garës tek subjektet me kardiomiopati ishemike të evidentuar klinikisht aplikohen për: a)Subjekte me anamnezë të infarktit të miokardit të konfirmuara nga kritere klinike, elekrokardiografike dhe enzimatike. b)Subjekte me anamnezë të angina pectoris me ndryshime simptomatike të ST në EKG standarte ose dinamike ose shënja instrumentale të ishemisë së miokardit në efort (EKG, shintigrafi ); c) Subjekte mbas bypass, stent apo balonim. Në këto raste është i nevojshme vlerësimi ; - Funksionit ventrikular në qetësi (ECHO 2D dhe Doppler, angiografi me radio izotope etj). - Test eforti maksimal në cikloergometër ose tredmill. - EKG dinamike 24 orë.

Në bazë të rezultateve të këtyre testeve sportistët me kardiopati ishemike ndahen në dy grupe. 1.Subjekte me rrezik të moderuar: - FE<50% - Tolerancë normale sipas moshës. - Mungesë e ishemisë së induktuar. - Mungesë të aritmive ventrikulare komplekse duke përfshirë takikardi ventrikulare prej efortit. - Mungesë e stenozës >50% të vazave subepikardiale (kur është bërë koronarografia)

184


2. Subjekte me rrezik të lartë; - FE<50% - Ishemi e miokardit e shkaktuar nga eforti. - Aritmi ventrikulare komplekse duke përfshirë takikardi ventrikulare prej efortit. - Stenozë koronare >50% të të paktën njerës prej vazave kryesore subepikardiale ( kur është bërë koronarografia).

Tek subjektet e grupit të parë mund të lejohet aktiviteti sportiv i garës me impenjim minimal deri të moderuar, aktivitet jo të garës grupi A si edhe aktivitete sportive të tipit neurogjen të grupit B2, me rritje të FK nga minimale të moderuara. Sidoqoftë është e nevojshme të përsëriten periodikisht ekzaminimet klinike instrumentale.Në grupin me rrezik të lartë kundër-indikohen aktivitete sportive të garës. Mund të këshillohen aktivitete të ndryshme fizike, me qëllim rehabilitimin psiko fizik dhe parandalimin sekondar të kardiopatisë ishemike, gjithmonë me vlerësime të vazhdueshme të kuadrit klinik dhe mbikqyerjen e një kardiologu ekspert.

185

Mjeksia SPO RTIV E

Modifikimet e sistemit kardiovaskular në sport Dr. Robert Çina

Një nga sistemet kryesore të organizmit, të cilëve iu bie barra kryesore në përballimin e sforcimit gjatë ushtrimit fizik është ai i qarkullimit të gjakut. Ndikimet e ushtrimit fizik mbi këtë sistem, kanë tërhequr vëmendjen e autorëve të ndryshëm që prej nje shekulli. Në fakt, i përket fundit të shekullit të kaluar, konstatimi i kardiomegalisë të pashoqëruar me ndonjë simptomatollogji (përveç bradikardise) tek sportistët e stërvitur mirë. Në vitet e mëpasshme, me zhvillimin e fiziollogjisë së zemrës dhe kardiologjise, mendohej se një zemër e zmadhuar, ishte padyshim anormale dhe atletëve që paraqisnin shenja EKG - grafike të hipertrofisë ventrikulare të majtë, ju ndalohej vazhdimi i aktivitetit sportiv. Me kohë u demostrua përfundimisht se hipertrofia kardiake e atletit të stërvitur, është një përgjigje normale fiziollogjike, ndaj kërkesës për aktivitet të shtuar fizik e njëjtë me hipertrofinë e muskulit skeletik, duke mos paraqitur karakteristika patologjike. Konceptet mbi ndryshimet në sistemin kardiovaskular tek sportistët, kanë evoluar me evoluimin e teknikave të vlerësimit të këtij sistemi. Sot vlerësimi i parametrave të ndryshëm morfologjik e funksional të sistemit kardiovaskular, si dhe dinamika e tyre, përdoren gjërësisht në praktikën mjeko-sportive, për të gjykuar mbi gjendjen e stërvitshmërise dhe ecurinë e saj, në procesin stervitor, duke përbërë në fakt pjesën kryesore, në vlerësimin e aftësive funksionale të sportistit. Tek ne, vlerësimi i parametrave morfologjike e funksionale të aparatit kardiovasdkular dhe studimi i tyre në sportistë të ndryshëm, kanë qenë objekti i punimeve të autorëve te ndryshem. Natyrisht, për studimin e tij, veçanërisht tek sportistët, janë preferuar metodat joinvazive si EKG e qetësisë e ushtrimit fizik, me ngarkesa te ndryshme etj, ndër të cilat, ekokardiografia paraqitet si një ekzaminim me avantazhe të konsiderueshme. Si i tille, vlerësimi morfologjik ekokardiografik i zemrës dhe veçanërisht i ventrikulit të majtë, përbën një të dhënë të rëndësishme për gjykimin e aftësive funksionale, të sistemit kardiovaskular, dhe indirekt mbi nivelin e stërvitshmerisë në sporte të ndryshme. Mundësia për të matur “pa gjak” dhe në mënyre mjaft të saktë, diametrat e kaviteteve dhe trashësine e

186

Modifikimet e sistemit kardiovaskular në sport

pareteve, hapi një kapitull të ri në studimin e modifikimeve kardiake, të shkaktuara nga lloje të ndryshme të stërvitjes sportive. Që në vitin 1975 Morganroth e bp., vunë re se tipa të ndryshëm stërvitjeje, influenconin në mënyrë të ndryshme, në përgjigjen e zemres ndaj ushtrimit fizik. Studime të shumta kanë synuar “të standartizojnë” parametrat e zemrës së atletit në sporte të ndryshme. Sido që të jetë kodifikimi i modeleve në disiplinat e ndryshme sportive, bëhet i vështire për shkak të diferencave shpesh të theksuara, qoftë edhe brenda të njëjtës disiplinë. Këto diferenca konsistojnë në karakteristikat antropometrike, tipin e llojin e stërvitjes, periudhën stërvitore, stazhin sportiv,etj. Mundësia për të përftuar lehtë në çdo kohë të dhëna të besueshme mbi dimensionet e kaviteteve dhe trashësisë së mureve, ka stimuluar studimin e korelacioneve ndërmjet adaptimeve anatomike, fiziologjike e klinikoinstrumentale ëe ndodhin gjatë aktivitetit sportiv në zemër. Dimensionet e kaviteteve, trashësisë së pareteve, janë koreluar me sinjifikancë të ndryshme nga autorë të ndryshëm, me entitetin e bradikardisë, konsumin maksimal të oksigjenit, voltazhit të lartë të kompleksit QRS në EKG, etj. Po kështu, studime të tjera kanë studjuar regresionin e parametrave kardiake pas ndërprerjes ose uljes së intensitetit të stërvitjes. Ekokardiografia e sforcos ka shërbyer mjaft në studimin e përgjigjes kardiovaskulare ndaj ushtrimit fizik të atletit, ashtu si edhe në praktikën klinike, për të vlerësuar rezervën kontraktile kardiake tek kardiopatet, sidomos në praktikat reabilituese tek subjektet me kadiopati ishemike). Lloji i ushtrimit fizik të përdorur ndryshon nga ai izometrik (hand-gr p), në atë dinamik (cikloergometer) në pozicionin shtrire, ose gjysëm ulur. Ushtrimi izometrik lejon të merren trase ekokardiografike më të pastra, por nga pikpamja fiziologjike jep përgjigje hemodinamike, karakteristike, krejtësisht të ndryshme nga ato që jep ushtrimi dinamik. Për më tepër ushtrimi dinamik, është më i zakonshmi e më fiziologjiku për shumicën e sportistëve, megjithëse ka ndryshime në përgjigjen e aparatit kardiovaskular, në pozicionin shtrirë, ulur ose në këmbë, që lidhen kryesisht me dinamiken e ndryshme të rikthimit venoz. Për fat të keq, regjistrimi i parametrave kardiake ushtrimit dinamik, paraqet vështirësi teknike që kanë të bëjnë me lëvizjet e subjekteve dhe eskursionet respiratore sidomos në ngarkesat e larta.

ADA PTIMET QENDRORE TE A PA RATIT K ARDIOVASK ULA R NE STERVITJEN SPO RTIVE Stërvitja për një kohe të caktuar e rezistencës, ose të ushtruarit në sporte që si kërkesë kryesore kanë rritjen e debitit kardiak (qoftë në vlera absolute ose në kohë të caktuar, në mënyrë të vazhduar ose të alternuar), realizojnë ndryshime

187

Mjeksia SPO RTIV E

të rëndësishme fiziologjike. Ato konsistojnë në rritjen e rezervës koronare dhe rritjen e rezervës vaskulare. Në aktivitetet sportive, gjatë të cilave vihet re një mbingarkesë kardiohemodinamike e presionit (si peshengritja, mundja, kulturizmi etj.), shkaktojnë adaptime të ndryshme. Më kryesori ndër ta është hipertrofia kardiake koncentrike. Të dhëna të shumta tregojnë se gjatë stërvitjes, ndryshimet përfshijnë jo vetëm adaptimet në nivel ndaj zemrës së sportistit, por në një gamë më të gjërë gjithë sistemin qarkullues, gjë që shkon paralel me ndryshimet metabolike e strukturale në muskuj dhe organizmin në tërësi. Adaptimet themelore morfofunksionale të zemrës së sportistit të stërvitur në sportet që shkaktojnë mbingarkesë volumi konsistojnë: a. Vendosja e një sistemi të ndryshem kontrolli neurovegjetativ, të karakterizuar prej vagotonisë në qetësi dhe me një përgjigje simpatike gjatë punës. b. Rritje të volumit kardiak dhe si rrjedhoje rritjes së volumit të hedhjes sistolike. Në ndryshim me çfarë mendohej më parë, besohet se ndryshimet në sistemin autonom nuk shkaktohen prej rritjes së tonusit vagal, por pakësimit të tonusit simpatik. Si pasojë e këtyre ndryshimeve, në radhë të parë vihet re ulja e frekuencës kardiake në qetësi rreth 15-20 rrahje në minutë. Konstatohet kështu një bradikardi, që tek sportistët shumë të stërvitur, arrin vlerat rreth 40 rrahje në minutë, dhe ne disa raste edhe më të ulet, duke arritur vlera shumë të ulta. Tek sportistët e stërvitur në sportet e rezistencës, bradikardia i detyrohet dy faktorëve: a) Uljes së frekuencës intrinseke të hapshënuesit sinusal dhe b) uljes së tonusit simpatik me ulje ose pa ndryshim të tonusit vagal. Ulja e frekuencës kardiake në qetësi, është një ndodhi që vihet re shpejt gjatë stërvitjes së rezistencës). Edhe frekuenca kardiake që matet gjatë ushtrimit fizik me një ngarkesë të caktuar është më e ulët tek një atlet i stërvitur se sa tek një njeri normal gjë që shkaktohet prej rritjes së volumit sistolik dhe përgjigjes simpatike të reduktuar. Rritja e volumit kardiak në atletët e stërvitur në sportet e rezistencës, vjen si rezultat i një dilatimi fiziologjik si edhe hipertrofisë fiziologjike të miokardit. Ky fenomen ka qënë prej kohësh objekt studimesh anatomo-patologjike, radiologjike, angiokardiografike dhe më vonë ekokardiografik e shintigrafike. Vëllimi i zemrës mund të arrijë vlera 1200 ml (vlera normale 700-800 ml ); vëllimi kardiak në raport me peshën e trupit mund të arrijë vlera rreth 20 ml/kg peshë (normale 11 ml/kg peshe). Kjo rritje i dedikohet në radhë të parë zgjerimit të kaviteteve ventrikulare, ndërsa hipertrofia e miokardit është në shkallë modeste dhe konstatohet si hipertrofi ekscentrike.

188


Në mbingarkesën volumetrike që karakterizon stërvitjen e rezistencës, rritja e stresit telediastolik përcakton ndarjen në seri të sarkomereve me zgjatje të fibrave miokardike, rritjen harmonike të volumit të kaviteteve dhe hipertrofi ekscentrike. Hipertrofia e zemrës së atletit, konsiderohet si përgjigje fiziologjike ndaj stimulit të ushtruar nga stërvitja e rezistencës dhe mund të përcaktohet si hipertrofi e shoqëruar me kontraktilitet normal ose të shtuar, gjatë së cilës shpejtësia maksimale me të cilën miozina hidrolizon ATP-në dhe shpejtësia maksimale e shkurtimit muskular janë normale ose të rritura. Rritja e volumit kardiak shoqërohet edhe me rritjen e volumeve telediastolik si edhe rritjen e aftësive tkurrëse të miokardit gjatë sforcimit fizik. Kërkesa më e madhe ndaj punës së zemrës që nevojitet gjatë aktivitetit sportiv konsiderohet si nxitës efikas për zhvillimin e hipertrofisë së zemrës së stërvitur. Sidoqoftë, procesi i hipertrofisë kardiake, gjatë ushtrimit fizik, në mënyre specifike duhet të shkaktohet nga shpenzimi më i madh energjitik për njësi të masës së miokardit në fazat fillestare të stërvitjes. Ky koncept përmban mundësine që për lindjen e hipertrofisë rolin themelor t’a luajë bradikardia e qetësisë. Në fakt ajo rrit mbushjen ventrikulare, gjatë ciklit kardiak, ndërsa rikthimi venoz në minutë në qetësi ngelet i pandryshuar. Kjo shpjegon edhe rritjen e volumit të gjakut në ventrikuj gjatë telediastolës. Kjo mbushje e rritur, rrit hedhjen sistolike sipas ligjit të Starlingut. Rritja e hedhjes sistolike e lidhur me debitin kardiak dhe me një presion arterial normal, siç vihet re tek sportistët, rrit edhe treguesin tension/kohë për rrahje të zemrës, gjë që sjell rritjen e shpenzimit energjitik të zemrës. Bradikardia që vjen nga stërvitja dhe që në fakt paraprin hipertrofine kardiake, mund të veprojë në mënyrë të vazhdueshme si stimul efikas për hipertrofinë, derisa ajo të vendoset plotësisht dhe të ngelet e qëndrueshme. Atëhere shpenzimi energjitik i tkurrjes së masës së miokardit normalizohet dhe stimuli për hipertrofi pushon së vepruari. Ky interpretim mbi lindjen e hipertrofisë, i lidhur me bradikardinë e qetësisë, është i pajtueshëm me mundësine që edhe shpenzimi energjitik i verifikuar gjatë ushtrimit, të jetë nga ana tjetër një stimul për vetë hipertrofinë. Nga ana funksionale, bradikardia dhe shtimi i volumit kardiak tek sportistët, ka rëndesi të konsiderueshme për realizimin e një rikthimi venoz maksimal dhe si rrjedhojë të një debiti kardiak maksimal. Kjo vjen si rrjedhoje i një diference të lartë midis pulsit maksimal dhe atij të qetësisë, dhe nga ana tjeter rritjes së hedhjes sistolike. Keto dy faktorë i lejojnë sportistëve që me punen maksimale të realizojne debit kardiak që shkon rreth 50 % më shumë se ai i njerëzve të pastërvitur.

189

Mjeksia SPO RTIV E

Rritja e volumit kardiak dhe bradikardia përcaktojnë edhe një tjetër efekt funksional që ul punën e zemrës. Puna e zemrës tek sportistët është shumë më e ulët se tek subjektet e pastërvitura, për shkak se kërkohet sforcim më i ulët presioni, volumi dhe përshpejtimi. Sa më tepër që një zemër e stërvitur të jetë rritur në volum, aq më e pakët është puna e zemrës në 24 orë në raport me punën e zemrës së një subjekti të pastërvitur; diferenca sasiore ka një vlerë të konsiderueshme. Efektiviteti më i lartë i zemrës së stërvitur njeh pra si mekanizem kryesor rritjen e volumit telediastolik si pasojë e kapacitetit më të madh të kaviteteve të zemrës dhe hipertrofisë fiziologjike të miokardit (sipas ligjit të Starling-ut). Por sigurisht marrin pjesë edhe faktorë të tjerë, si shkurtimi më i madh i fibrave miokardike për të njëjtin vëllim telediastolik pra, edhe një kontraktilitet më i mirë për njësi të masës së muskulit të zemrës, siç është vënë re tek kafshët dhe njeriu. Përshtatja e miofibrileve ndaj ngarkesës (rritja e aktivitetit te ATP-azik), i lejojnë atyre një shkurtim më të madh, me fjalë të tjera zemrat e kafshëve të stervitura për të njëjtin vëllim telediastolik, ushtrojnë një forcë maksimale më të madhe. Në modelet eksperimentale mbi hipertrofinë tek kafshet, stimuli parietal pasohet shpejt nga sinteza proteinike. Ajo ndërmjetsohet prej rritjes së përqendrimit qelizor të AMP-së ciklike që vjen si rezultat i rritjes së katekolaminave gjatë ushtrimit fizik. Aktivizimi i AMP ciklike ndiqet prej rritjes se poliaminave, që janë përbërje polikationike të afta të rregullojnë sintezën proteinike, duke stimuluar RNA polimerazen dhe duke aktivizuar lokuset gjenetike të DNA-së. Nga ana tjetër ato favorizojnë hyrjen dhe formimin e zinxhirëve polipeptidik në ribozomoet. Në pak ditë fillon sinteza e proteinave të reja tkurrëse, që strukturohen në sarkomere të rinj. Vendosja e sarkomereve të rinj mund të jetë në seri nëse mbizotëron stimuli i tendosjes, ose në paralel nëse mbizotëron stimuli i tensionit. Në rastin e hipertrofisë prej aktivitetit sportiv, formimi i sarkomereve të rinj shpërndahet si në seri ashtu edhe në paralel, duke rritur si dimensionet ventrikulare ashtu edhe trashësine e mureve. Rritja e numurit të sarkomereve, lejon të kthehet në normë si puna ashtu edhe konsumi i oksigjenit për çdo sarkomer. Nga ana tjetër, rritja e numërit të tyre, detyron miokardin, të kryejë një rritje proporcionale të ekstragimit të oksigjenit dhe substrateve energjitike prej qarkullimit koronar. Eshtë treguar se në fazat fillestare të hipertrofisë ndodh neosinteza e proteinave mitokondriale, që sjell rritjen e dimensionit dhe numurit të tyre. Rritja e numurit të mitokondreve në mënyre proporcionale në sarkomerët e formuar rishtaz, është shumë e rëndësishme, sepse pajis sarkomerët me sasinë e nevojshme të ATP-së dhe joneve të kalciumit. Në hipertrofinë e shkaktuar prej ushtrimit fizik, stimuli

190


shkaktar është rritja e debitit kardiak shoqëruar prej rritjes së volumit dhe presionit ventrikular. Shkalla e rritjes së debitit, vëllimit dhe presionit ventricular, ndryshojnë shumë në llojet e ndryshme të aktiviteteve sportive. Megjithatë, ato janë të lidhura, në ndryshim me modelet eksperimentale të përshkruara nga autore të ndryshëm, ku realizohen ngarkesa volumi ose presioni, që imitojnë më tepër ndodhitë në sëmundje të ndryshme të aparatit kardiovaskular. Stimuli që shkakton hipertrofinë në ushtrimin fizik zgjat aq sa zgjat rritja e tyre, pra kufizohet në ato pak orë në ditë, në rastin e aktivitetit sportiv të rezistencës dhe shumë me pak në aktivitetet e forcës: rreth 30-60 minuta pune efektive në ditë. Kështu që stimuli vepron për një kohë të kufizuar, ndryshe nga mbingarkesa në volum ose presion që vihet re në sëmundje të ndryshme. Përveç kësaj stimuli hipertrofizues, vepron në rastin e stërvitjes mbi gjithë miokardin, si në atriumet ashtu dhe ventrikujt, zemrën e djathtë apo të majtë, megjithëse ndryshimet e kësaj të fundit janë studjuar më mirë. Në të kundërt, në modelet eksperimentale, procesi i hipertrofisë gjatë mingarkesës është vetem sektorial, duke interesuar vetëm një ventrikul. Miokardi i hipertrofizuar nga stërvitja është integral, ka aftësi të rrisë fluksin koronar në përpjestim me punën e zhvilluar dhe merr oksigjenin dhe substraktet energjitike në sasinë e duhur, gjë që në rastin e mbingarkesës patologjike të presionit dhe/ose volumit, shpesh nuk është e mundur. Duke u nisur nga sa u përshkruan më sipër, është e qartë se hipertrofia e shkaktuar nga ushtrimi fizik, nuk mund të konsiderohet thjeshtë si hipertrofi e shkaktuar nga mbingarkesa e presionit ose e volumit. Ajo është një hipertrofi e një lloji të veçantë që haset vetëm në kushtet e ushtrimit fizik. Karakteristika të veçanta të këtij procesi, do te ishin hipertrofia e qelizave te miokardit me zhvillim kompensues te mikroqarkullimit. Dendësia e kapilarëve rritet dhe distanca e difuzionit të oksigjenit nuk ndryshon. Prodhimi i fibrileve të kolagjenit, në të kundërt me atë çka vihet re në hipertrofitë e tjera, është i papërfillshëm në krahasim me neosintezën e miofilamenteve apo të qelizave endoteliale. Shkalla e hipertrofisë përcaktohet nga kohëzgjatja dhe intensiteti i stimulit. Sidoqoftë, rëndësi të veçantë ka edhe aftësia e miokardit për t’iu përgjigjur atij: zemrat e “reja” në krahasim me ato adulte ose senile kanë aftësi më të mëdha adaptuese dhe sintetizojnë më lehtë sarkomere dhe kapilare të rinj. Një tjetër aspekt themelor i zemrës së stërvitur është rritja e rezervës koronare, pra aftësisë të qarkullimit koronar për të rregulluar fluksin e gjakut mbi nivelin e bazës si përgjigje ndaj një stimuli adekuat. Në kushte bazale zemra e stërvitur për shkak të zgjatjes të pauzës diastolike prej bradikardisë, paraqet perfuzion të lehtësuar. Përveç kësaj, rrjeti vaskular i miokardit, si pasojë e rritjes së kalibrit të arterieve koronare (2-3 herë në krahasim me normën) dhe adaptimeve të

191

Mjeksia SPO RTIV E

mikroqarkullimit koronar, ka aftësi më të mëdha. Kjo vjen si rezultat i rritjes së aktivitetit proliferativ kapilar, numërit më të madh të kapilareve miokardike për mm2, si dhe rritjes së indeksit kapilar-fibër kardiake. Falë këtyre adaptimeve, kafshët e stërvitura kanë më shumë aftësi të rrisin fluksin koronar mbi vlerat e qetësisë në krahasim me ato të pastërviturat. Punimet e Reindel e bp. mbi perfuzionin dhe metabolizmin kardiak tek sportistët në krahasim me subjektet e shëndoshë të pastërvitur, kanë treguar se ekzistojnë diferenca të spikatura. Fluksi i gjakut dhe konsumi i oksigjenit në miokard tek sportistet në qetësi dhe akoma më tepër në ushtrimin fizik janë më të ulta sesa tek njerëzit e pastërvitur. Tek te stërviturit gjatë ushtrimit, nuk shihet veçse një rritje e pakët e konsumit të oksigjenit për rrahje të zemrës, ndërsa tek të pastërviturit kjo rritje është rreth 35 %. Kështu, në zemrën e stërvitur rritja e frekuences kardiake gjatë ushtrimit shoqërohet me një kërkesë energjitike absolute dhe relative më të ulët. Në peshëngritje, mundje, hedhje, etj. kryhen veprime muskulare intensive me kohëzgjatje të shkurtër që kryhen në apne dhe me kontraksione izometrike, që në këndvështrimin kardio-hemodinamik japin kulme hipertensive me strese të njëjta. Në këta sportiste, vëllimi i zemrës nuk është i rritur ose është pak i rritur si në vlera absolute ashtu edhe në raport me peshën ose sipërfaqen e trupit. Eshtë treguar se rritja e masës së ventrikulit të majtë vihet re si në ngarkesën në volum, ashtu dhe në atë në presion. Në mbingarkesën në presion viheët re një hipertrofi koncentrike e karakterizuar me një rritje të pareteve pa ndryshime të dukshme të vëllimeve. Trashja e pareteve është dukshëm me e madhe se ajo qe vihet re në mbingarkesën në vëllim. Në ushtrimet me intensitet shumë të lartë që japin mbingarkesë presioni, përsëritja e streseve sistolike akute shkakton një riprodhim me paralel të sarkomereve, me trashje të sarkolemes dhe hipertrofi koncentrike. Sidoqoftë, disa autorë të tjerë në studime të ndryshme ekokardiografike, nuk kanë konfirmuar këtë gjetje në mënyrë kaq të prerë. Megjithëse sportistët e elitës në sporte të tilla si peshëngritja, i nënshtrohen një stërvitje intensive të zgjatur, dhe kulmet hipertensive të lidhura me veprimtarinë stervitore vihen re çdo ditë për një numër të madh herësh dhe me intervale pushimi të shkurtëra, në total vlerat e tensionit në kushte bazale ngelet në normë. Sado të shpeshta e të theksuara ato nuk përbëjnë një stres parietal sistolik kronik, sic do të ndodhte gjatë sëmundjes hipertensive. (Shumë autorë kanë bërë krahasimin e zemrës së këtyre atleteve me paciente hipertensive). Duhet gjithashtu të saktësohet se programet stërvitore tek këto sporte përmbajnë edhe ushtrime të bazuara në kontraksione izotonike aerobike. Duke u nisur nga fakti se këta sportiste në programin e tyre stërvitor kryejnë edhe ushtrime fizike që kanë të

192


bëjnë me rezistencën është e kuptueshme që të kenë ndryshime jo kaq ekstreme. Në sistemin periferik vihet re një rritje e kapilareve për njësine muskulare. Kjo rritje është rreth 50 % e asaj që vihet re në stërvitjen e rezistencës.

DISA NDRYSHIME TE PRAMETRAVE FUNKSIONA L K A RDIOVA SK ULA R GJ ATE USHTRIMIT FIZIK Shkurtimisht po paraqesim disa prej ndryshimeve që vihen re gjatë ushtrimit fizik tek sportistët e stërvitur në krahasim me subjektet e pastërvitur. Vëllimi i hedhjes sistolike tek subjektet e stërvitura është dukshëm më i rritur në qetësi. Që prej fillimit të ushtrimit, ai rritet më shpejt duke thelluar diferencën dhe arritur vlera të afërta me maksimalen në ngarkesa modeste (për autorë të ndryshëm rreth 40 % të VO2 max., ose ritëm kardiak rreth 110 rr/min, ose 120-140 rr/min, dhe më pas rritet pak me rritjen e intensitetit të ushtrimit fizik. Në punën maksimale vëllimi i hedhjes sistolike ka tendencën e një ulje të lehtë. Debiti kardiak në nivelet e ulëta të ushtrimit fizik rritet në mënyrë të ngjashme në subjektet e stërvitur dhe sedentare, por më pas ai rritet shumë më tepër te subjektet e stërvitur sesa ata të pa stërvitur - rreth dyfishi. Rritja fillimisht vjen si rezultat i rritjes së volumit të hedhjes bashkë me rritjen e frekuencës kardiake, dhe më pas vete prej shtimit të frekuencës. Ritmi i zemrës siç dihet, rritet në mënyrë lineare me konsumin e oksigjenet deri në vlerat 170 - 180 rr/min. Në qetësi atletët paraqesin bradikardi, shpesh shumë të theksuar. Gjatë ushtrimit fizik diferencat më të mëdha duken në faktin se për të njëjtën pune ose konsum të oksigjenit, të stërviturit paraqesin një frekuence shumë më të ulët. Përveç kësaj, konsumi i oksigjenit në frekuenca kardiake maksimale është shumë i madh tek subjektet e stërvitur në krahasim me ata të pa stërvitur. Presioni arterial sistolik, tek subjektet e stërvitura, ka tendencë të ulet në qetësi në vlera midis 100 - 115 mm Hg. Gjatë ushtrimit fizik, siç tregohet nga studime të shumta ergometrike, presioni sistolik bashkë me frekuencën kardiake rritet shpejt që në fillim të ushtrimit dhe ka një korrelacion gati linear me rritjen e ngarkesës. Rritja e presionit si dhe rritja e amplitudes tek i njëjti subjekt janë në korrelacion me shkallën e stërvitshmërisë. Në nivele të ulëta e mesatare të ushtrimit fizik, mbas pak minutash arrihet një gjendje e qëndrueshme për presionin sistoklik, kurse në ushtrimet intensive ai rritet deri në fund të ushtrimit. Edhe presioni diastolik tregon rritje, që gjithësesi është më e ulët se ajo e presionit sistolik. Sipas autorëve të tjerë mund të ndodhë që të kemi edhe ulje të presionit diastolik në një maksimum prej 30 mm Hg (93, 143). Të tjerë autorë në punë maksimale kanë rregjistruar ulje shumë të mëdha deri edhe tension zero me metodën auskultatore.

193

Mjeksia SPO RTIV E

Identifikimi dhe trajnimi i fëmijëve në sport Dr. Sotiraq Petro Pika t e referim it:

1- Diagnostikimi dhe trajtimi i sëmundjeve në moshën e pediatrisë sportive “614 vjeç”. 2- Vizitat klinike, ekzaminimi i sistemit muskulo-osteo-artikularoskeletik si dhe ekzaminimet e ndryshme të gjakut. 3- Erediteti, komponenti psiko-social, nutricioni, infrastruktura sportive. Kjo temë është trajtuar në sensin praktiko-teorik duke iu referuar eksperiencës mjeko-sportive prej dekadash duke punuar me grupe fëmijësh në moshën e pediatrisë sportive në disa disiplina sportive si: futboll, basketboll, çiklizem, peshëngritje etj. Thuhet me të drejtë që në vendet me standart të lartë jetese e në mënyrë të veçantë, në ato vende me cilësi të lartë sportive, si në: Europë, Amerikë etj, fëmija është i lirë dhe askush nuk ka të drejtë ta ndalojë të merret me sport. Në këndvështrimin e parë personalisht jam dakort në sensin human dhe të drejtave të njeriut, por duke iu referuar kushteve të vendit tonë dhe problematikave të shumta që hasen në procesin stërvitor më detyrojnë të them që fëmijët e këtyre grupmoshave duhet t’u bëhet kontrolli mjekësor qysh në fillim të karrierës sportive për të përcaktuar gjendjen shëndetësore. Pikërisht për këtë arsye është e domosdoshme vizita klinike, e cila në jo pak raste ka identifikuar fëmijë me sëmundje të zemrës si valvulopati, si dhe zhurma në zemër për të cilat sportistët janë dërguar për diagnostikim, trajtim si dhe aftësinë për t’u marrë me sport tek kardiologu. Nga ekzaminimi i gjakut dhe urinës janë evidentuar fëmijë me nivel të ulët te hemoglobinës si dhe alteracione urinare. Nëpërmjet vizitës antropometrike, në disa raste kemi vërejtur deformacione kockore si: dystabane,deformacione të sternumit (si gjoks pule) të gradës së parë. Në moshën e pediatrisë sportive 6-14 vjeç, incidencën më të madhe për t’u prekur nga tre sëmundjet kryesore si: katari

194

Identifikimi dhe trajnimi i fëmijëve në sport

stinor, virozat e ndryshme e në mënyrë të veçantë faringotonsilitet, të shkaktuara kryesisht nga streptokoku beta emolitik (që mjekohen me antibiotikë) e kanë fëmijët e moshës 6-11 vjeç, të cilët shpesh herë shoqërohen me temperatura të larta. Në praktikën mjekësore sportive shpesh ndodh që vetë fëmijët, prindërit dhe një pjesë e trajnerëve të ekipeve përkatës, i nënvlerësojnë duke mos i mjekuar dhe duke i pranuar në stërvitje, për pasojë mundësitë për komplikacione janë më të mëdha 0-6 vjeç, mendoj se është e domosdoshme që qysh me ofrimin e fëmijëve në sport duhet të hapet kartela mjekësore e çdo fëmije. Asistenca mjekësore në procesin stërvitor dhe në gara nga njëra anë, dhe vizita që u bëhet fëmijëve në klinike nga ana tjetër, kanë evidentuar dukuri negative këto 10 vitet e fundit, të cilat kanë kapur dy grupe fëmijësh. Grupi i parë janë fëmijët që paraqesin dhimbje të kyçeve, të mesit, të muskujve, kryesisht të kuatricepesit, tonalitet të tyre të cilat nuk i përgjigjen grupmoshave dhe që do t’a quaja sindroma dolorose në sport. Përgjegjësit kryesore të kësaj sindrome janë: stërvitjet e pastudjuara mirë, ngarkesat para periudhës së pubertetit, terrenet dhe veshjet sportive jo të përshatshme, stërvitshmëria në terrenet e ndryshme brenda një cikli javor si dhe shkaqe të tjera shohim më tepër në sportin e peshëngritjes, të futbollit etj. Duke përjashtuar dhimbjet fiziologjike të rritjes, rëndësi të veçantë i kam kushtuar dhimbjeve të muskulit të kuatricepesit që fillimisht janë konsideruar dhe trajtuar si dëmtime muskulare, por që në fakt klinikisht dhe radiologjikisht janë diagnostikuar dhe evidentuar lumboiskialgira, patologji të artikulacinit koksofemoral si artrite të shkaktuara nga tonsilitet, faringitet ose infeksionet e dhëmbëve të pamjekuara ose të mjekuara keq. Tek sportisti i vogël, i cili ka shfaqur dhimbje të herëpashershme, po të kuatricepsit në raste të rralla janë evidentuar patologji të rënda kockore si tumore beninje dhe nekroza të kolifemurit. Përfshirja dhe aktivizimi i talenteve sportive në grupmosha më të mëdha është shoqëruar jo rrallë me fenomene të mbilodhjes, anemisë sportive, dëmtime meniskale si dhe ruptura të ligamenteve kruciat. Në grupin e dytë janë identifikuar fëmijë të cilët në procesin stërvitor kanë shfaqur shenja lodhjeje, zbehje, dobësi, mungesë dëshirë për t’u stërvitur, e në raste të rralla dëshirë për të pirë shumë uje, e cila shoqërohej me djersë profuze dhe tharje të gjuhës. Duke vlerësuar këtë simtomatologji, sportistëve u janë bërë ekzaminime të gjakut nga të cilat ka rezultuar hemoglobinopati të lindura si dhe diabet melitus. Pra, një pjesë e këtyre fëmijëve janë larguar nga aktiviteti sportiv. Të dhënat mjekësore në dinamikë, testet e fushës, si dhe ato të trajnerëve japin një tablo më të qartë për të evidentuar fëmijët të cilët do të inkuadrohen në

195

Mjeksia SPO RTIV E

sport.Kushtet e përshtatshme mund të instalojnë në grup një klimë psikologjike që stimulon motivimin si në stërvitje, ashtu edhe në garë. Ambjenti social vepron në mënyrë të veçantë nëpërmjet të folurit, i cili është mjet për të fituar forcë mbi dobësinë e karakterit. Eshtë e mundur që fëmija i një ish sportisti të zotërojë të njëjtat ose pjesën më të madhe të cilësive muskulare të babait, por është gjithashtu e vërtetë që këto karakteristika nuk avancohen gjithmonë me anë të stërvitjeve dhe programeve të zhvillimit dhe ky potencial të mbetet i fshehur.

Trajnimi Rritja dhe maturimi në njerën anë, si dhe stërvitja në anën tjetër, kërkojnë që sportistët e vegjël dhe të rinj të zhvillohen dhe të formohen me një kujdes të veçantë sportivo-shkencor, me qëllim që të shmangen dëmtimet psiko-fizike gjatë procesit stërvitor. Pikërisht për këto arsye duhet të kemi parasysh procesin biologjik të rritjes dhe të zhvillimit fiziologjik, si dhe karakteristikat në secilën periudhë. Krahas kësaj duhen marrë në konsideratë cilësitë e mëposhtme si: koordinimi, forca, qëndrueshmëria etj. Një stërvitje me doza jo të modruara sidomos për pjesët e sipërme të trupit para moshës 12-14 vjeç mund të shkaktojë dëmtime ose deformime në pjesën e shpinës. Stërvitja e forcës nuk duhet të fillojë me fëmijët. Ngarkesat e larta në procesin stërvitor për të përfituar shpejtësinë, nuk duhet të kryhet para pubertetit deri në moshën 16 vjeç. Stërvitjet për shpejtësinë maksimale mund të fillojnë mjaft herët, porsa fëmija të fillojë të ushtruarin me sport. Gjithashtu koha e pushimit duhet të jetë më gjatë sesa tek ekipet e të rinjve. Në procesin stërvitor gjithë vjetor është e nevojshme që sportistët gjatë një seance stërvitore duhet të pijnë ujë mineral pa gaz në kohën kur ka pauza të vogla pushimi. Pas çdo stërvitje apo gare, ai duhet të pijë lëngje dhe të hajë fruta të freskëta dhe kurrsesi nuk duhet të hajë ushqime të ndryshme siç ndodh shpesh në praktikën sportive. Dua të theksoj faktin që në periudhën me temperatura të larta veçanërisht sportistët të cilët janë të ekspozuar më tepër në ambjentin e jashtëm, në diell si në: çiklizëm, futboll, tenis etj, për t’u mbrojtur nga goditja e diellit që shpesh here interpretohet si gjendje të fikëti (kur ka ndodhur) duhet patjetër të lagin shpesh kokën dhe krahas kësaj edhe ekstremitetet. Në periudhën e pubertetit dhe më pas ai duhet të bëjë kujdes dhe t’u shmanget veseve si: pirja e duhanit, alkoolit dhe drogës, pra duhet të bëjë kujdes. Duke patur parasysh faktin që sportisti kequshqehet, duhet të krijuar një psikologji dhe mentalitet të ri qysh tek sportistët e vegjël, të rinjtë e deri tek të rriturit si dhe të disa trajnerë për mënyrën e të ushqyerit. Për fat të keq sportisti konsumon pak zarzavate, lëngjë, ushqime të ziera e të pjekura, të cilat janë të nevojshme dhe kështu duhet të largojmë nga menyja sportive ushqime të fërguara apo me yndyrna shtazore, në mënyrë të veçantë ato të mos përdoren përpara

196

Identifikimi dhe trajnimi i fëmijëve në sport

ndeshjeve. Në mungesë të mjekut në sport apo fizioterapistit, sportisti e në mënyrë të veçantë trajnerët e grupmoshave të ndryshme si dhe trajnerët e ekipeve të të rriturve në mënyrë absolute nuk duhet të pranojnë në stërvitje dhe nuk duhet të aktivizojnë në ndeshje kur ata janë me temperaturë 38-40 oC, arsyeja e vetme miokarditi bakterial akut që mund të shkaktojë vdekje të papritur. Duhet vlerësuar dhe trajtuar në kohë sëmundjet e orofaringsit infeksionet e dhëmbëve si dhe virozat e ndryshme, të cilat janë sëmundje që prekin më shpesh sportistët. Duhet të bëhet kontrolli të paktën 3-4 herë në vit në klinikat mjeësore si dhe vëzhgime të shumta në procesin stërvitor. Sportistët e moshës pediatrike 6-14 vjeç duhet domosdoshmërisht të mbajnë çantën e librave në të dy krahët, pasi kemi identifikuar fëmije me skolioza të gradës së parë ku shkaktare kryesor ka qenë çanta e librave me peshë të madhe për një kohë të gjatë vetëm në një krah. Një kujdes të veçantë duhet t’i tregohet higjenës personale si një element i domosdoshëm për të parandaluar shumë infeksione. Në kohën e kovaleshencës, pas një sëmundje të gjatë dhe me temperature sportisti duhet të ketë një dietë të pasur hidrike, vitaminike dhe kalorifike, ndërsa në rastin kur pas një traume sportisti duhet të ketë parasysh faktin që është i predispozuar për të hipur në peshë dhe për këtë arsye, duhet të marrë më pak kalori se kur ai ka qënë në aktivitet fizik. Mendoj që nëse nuk është mësuar dhe kuptuar mirë ai mësim bazë i sportit, që suksesi vjen nga femijët, të rinjtë apo të rejat, atëherë të gjithë ata që administrojnë apo investojnë djegin financat dhe nuk përfitojnë asgjë.

197

Mjeksia SPO RTIV E

Podologjia e sportit Dr. Stanislas Marchal

Podologjia, është një degë e ortopedisë, e cila bazohet në mbështet jen, mirëmbajtjen dhe korigjimin e mbështetjeve plantare të këmbës, me qëllim që të ruhet ose të rivendoset ekuilibri i aparatit lokomotor, i kolonës vertebrale, i pjesëve koksofemorale dhe i shpatullave. Trajtimet, bazohen në përdorimin e shollave ortopedike, ose të ortezave, të realizuara posaçërisht për një efekt specifik të caktuar dhe që vendosen brenda atletëve të sportit ose këpucëve që mbahen në qytet. Praktikimi i sportit, vë intensivisht në funksionim trupin, artikulacionet e tij, muskujt dhe tendinat. do lloj anomalie në morfologjinë e këmbës, mund të ketë pasoja të rënda si në nivelin e vetë këmbës, ashtu si edhe në nivelet e mësipërme të trupit, duke influencuar kështu lëvizjen e sportistit, dhe si rrjedhojë duke shkaktuar dhembje dhe plagë. Atletika, basketbolli, futbolli, ngrtja e peshave…Të gjithë këto sporte venë në provë të rëndë aparatin lokomotor: sportistët që praktikojnë këto disiplina janë të detyruar të konsultohen me podologun në mënyrë që të parandalojnë ose të lehtësojnë dhimbje akute apo recidivuese, tendinopati, si dhe plagë që mund të shkaktohen në mënyrë periodike. Sigurisht, jo të gjitha këto shqetësime vijnë nga këmbët apo nga ndonjë mbështetje anormale e saj, por meqënëse këmba, është baza e ekuilibrit trupor, një zhvendosje e aksit, sado minimale, dhe që nuk do të kishte ndonjë pasojë tek një individ jo sportist, shpesh, për një sportist, do të ketë pasoja të dhimbshme, dhe jo vetëm në nivelin e këmbës, por edhe në nivele superiore: tek gjuri, pelvisi, kollona vertebrale, dhe kjo për shkak të karakterit përsëritës të mbështetjes jo të mirë të këmbës: kjo anomali favorizon në mënyrë të pashmangëshme shfaqjen e plagëve dhe të dhimbjeve. Në rast se sportisti ka dhimbje të ndryshme gjatë praktikimit të vrapimit, është e nevojshme të studjohet mbështetja e këmbës në tokë në statik, dhe sidomos në dinamik. Korigjimi i një aksi të deformuar, rivendosja e një bazamenti më të mirë të këmbës, relaksimi i një kaviteti muskular shumë të përdorur, amortizimi i duhur, përbëjnë një faktor të rëndësishëm përmirësimi. Gjatë çdo hedhje hapi, këmba mban një peshë të konsiderueshme; kështu p.sh. një atlet që peshon 75kg

198

Pado logjia e sportit

do të durojë për çdo mbështetje të këmbës: 300 kg nëse praktikon gjysëmmaratonën, 450 kg nëse praktikon kërcimin së gjati dhe 1125 kg nëse praktikon volejbollin (gjatë pritje së një zhytje). Shoku i ndjerë ndryshon në varësi të peshës së trupit, natyrës së terrenit, shpejtësisë së vrapimit. Dhembja, është zilja e alarmit të organizmit; ajo duhet dëgjuar, pasi sinjalizon një problem të aparatit lokomotor. Nëse neglizhohet, shkohet drejt rendimit dhe më tej, drejt kronicitietit të fenomenit të dhimbjes. Ortezat e kompensimit, janë orteza paliative që shërbejnë në rastet e çrregullimeve që nuk duam apo nuk mundemi ti korigjojmë, në rastet kur: - patologjia e shfaqur nga pacienti nuk mund të korigjohet ose sepse nuk bën pjesë në fushën e veprimit të ortezave plantare kompensuese (këmbë me zgavër), ose sepse patologjia është e pareduktueshme. - Kemi të bëjmë me një patologji adaptive, d.m.th. të shkaktuar nga një qëndrim kompensues ose pozicion antalgjik. - Jemi në një terren të hyper dobësuar dhe ku orteza plantare do të ishte shumë sforcuese.

Ortezat korrigjuese kanë si efekt normalizimin e disa raporteve osteo-artikulare të këmbës në rastin kur ajo shfaq anomali statike ose dinamikë të reduktueshme. Tipet e ndryshëm të ortezave plantare kompensuese: - Ortezat e shpërndarjes së ngarkesës: të destinuara të rivendosin gjëndjen normale të shpërndarjes së presioneve plantare në statikë dhe dinamikë, duke ringarkuar zonat që ndodhen në gjendje mungesë mbështetje. Ato i rijapin këmbës një sipërfaqje bartëse normale. - Ortezat e shkarkimit ose të eliminimit të mbështetjes: kanë si rol specifik modifikimin dhe shpërndarjen e presioneve plantare. Orteza transferon pikat e vështira të mbështetjes duke zhvendosur presionet në periferinë e afërt të zonës që duhet lehtësuar. - Ortezat e suportit: të destinuara të realizojnë mbështetjen e këmbës (pjesës së përparme dhe të mesit së këmbës) duke i siguruar asaj një ngecje pasive. - Ortezat e mirëmbajtjes: të cilat bëjnë të mundur të sigurohet një stabilizim pasiv i këmbës duke e mbi-ngecur atë në pozicionin e saj natyral. - Orteza e konfortit: kanë si qëllim të krijojnë ose përmirësojnë ndjenjën mirëqënies të pacientit sensibel. Tipet e ndryshëm të ortezave plantare korigjuese: - Ortezat plantare e stabilizimit: veprojnë si ngecës pasivë të këmbës në pozicionin e korrigjuar.

199

Mjeksia SPO RTIV E

- Ortezat korgjuesë drejtuesë ose stimuluesë: veprojnë duke optimizuar punën e muskujve korigjues të devijimit, duke bërë të mundur që ata të luajnë një rol aktiv në korigjimin e këmbës. - Orteza korigjuese të sforcimeve: sforcime të cilat shkaktojnë shqetësim të provokuar në mënyrë të qëllimshme dhe që detyron pacientin të kërkojë dhe të përshtasë një pozicion antalgjik që ti korrespondojë pozicionit të korrigjuar të këmbës. Analiza podologjike : Ajo duhet të jetë e hollësishme dhe të përmbajë një pyetësor të detajuar: - Antecedentet mjekësorë, kirurgjikale, traumatike - Profesioni (kushtet e punës) - Sportet e ushtruar, niveli, frekuenca e seancave, mosha, pesha, i mëngjer apo jo, këmba për marrjen hov, sipërfaqet e përdorura - Lëvizjet që shkaktojnë dhimbje, frekuenca dhe kohëzgjatje e dhembjeve - Trajtimet e ndjekura me sukses - Studimi në ngarkim statik

Ortezat plantare me kallëpe termikë : Orteza plantare e sportistit duhet konceptuar pas një ekzaminimi të këtij të fundit, duke patur parasysh gjithmonë, lëvizjen teknike specifike të sportit të

200


ushtruar, me këpucët që ai përdor zakonisht. Kjo ortezë, realizohet vetëm për t’u përdorur gjatë ushtrimit të sportit dhe korrigjimi i përftuar është shpesh herë i ndryshëm nga ai që do të ishte i nevojshëm për në « qytet ». Analiza e ecjes dhe vrapimit, jep shpesh rezultate kontradiktore! Dhe kjo për arsye se lëvizjet dhe sforcimet gjatë ecjes dhe gjatë vrapimit ndryshojnë, në varësi të sportit të ushtruar, dhe varen nga lëvizjet teknike specifike për çdo disiplinë. Eshtë pra e domosdoshme të ekzaminohet atleti, duke u fokusuar në lëvizjen e tij teknike. Ortezat plantare të ndërtuar në ngakesë, janë të konfeksionuara me lëndë të termo-formueshme. Këto produkte kanë shumë cilësi: janë të lehtë, elastike ose të fortë, të trashë ose të hollë, duke bërë të mundur fabrikimin e ortezave të lehta, elastike, të rehatëshme, amortizuese, që lahen me lehtësi dhe që nuk kalben. Ato mund të hiqen apo vihen dhe janë të përshtatëshme për të gjitha këpucët e të njëjtës kategori dhe numër. Por ato nuk janë sholla të thjeshta vetëm për konfort:ato duhet të jenë korrigjuese dhe efikase. Te k nik a e te rm o - k a llë p it Kjo teknikë konsiston në mbështjelljen e këmbës me një kallëp rezine ose lëndë tjetër termo-formë, të cilat duhet ti nënshtrohen korigjimeve të mëtejshme dhe (ose) paraprake, përndryshe do të kishim vetëm veprim konforti dhe amortizimi. Efikasitetiti i një orteze plantare për të trajtuar problemet lidhur me tendinat ose muskujt, mbështetet në faktin se sa janë kuptuar mekanizmat që shkaktojnë këto dhimbje dhe më tej në korrigjimin e mbështetjeve « anormale » të detektuara.

201

Mjeksia SPO RTIV E

Shumica e patologjive mund të përmirësohen duke përdorur orteza plantare me termo-kallëpë, dhe duke i shoqëruar ato, natyrisht, me një trajtim mjekësor, kineziterapi, fizioterapi, pushim sportiv… Podologu është pra një partner i privilegjuar kur kërkohet të përmirësohet lëvizja teknike dhe përmirësimi i saj. Atletik Atletët, sa vjen e më shumë i drejtohen podologut. Maratonistët dhe atletët e ecjeve të gjata, kanë këmbë delikate, dhe jo vetëm këmbët. Ushtrimi i atletizmit shkakton një përdorim ekstrem të sistemit osteoarikular dhe muskular të këmbës. Kështu, në cdo hap, në cdo kërcim, një vale goditëse transmetohet përgjatë trupit me një shpejtësi prej 200 km/h. P.sh. një specialist i 1500 metërshit e përplas këmbën në tokë, rreth 1200 herë. Dhe këto goditje i korrespndojnë një tërmeti më madhësi katër shkallë Rihter. Pra, këmba del në plan të parë kallo, flluska, tendinite, thyerje…ajo i pëson të gjitha.

Të rinjtë janë viktimat e para. Gjatë rritjes, nga 12 deri në 16 vjec, atletët e rinj mund të shfaqin probleme traumash, të kockave dhe të tendinave të këmbëve. Patologjitë më të shpeshta janë apofizitë e skafoidit në rastin kur tendina ushtron një tërheqje të madhe mbi skafoidin që nuk është kockëzuar ende mjaftueshëm. Sëmundja e Sever-it, që është një apofizi e kalkaneumit që shfaqet kur presioni e tendinës së Akilit mbi thembrën është shumë i fortë, është gjithashtu e shpeshtë. Ekzistojnë gjithashtu edhe apofizi të metatarseve, sidomos mbi ato të dyta dhe të treta. Simptomat e para të këtyre sëmundjeve traumatike, janë dhimbjet gjatë sforcimeve, të cilat mund të shfaqen në rastet ekstreme, gjatë ecjes.Ekzistojnë gjithashtu edhe probleme të qëndrimit skoliotik dhe më rrallë dhe të skoliozës. Në këto raste, nevojitet një pushim i plotë i ushtrimit të sportit, i cili mund të variojë nga disa javë, deri në një vit të tërë. Duhet gjithashtu të vendosen copa akulli, të merren anti-inflamatore dhe të konsultohet podologu për të konceptuar dhe realizuar një shollë speciale. Tek të rriturit, kockat e këmbëve janë të kalcifikuara shumë më mirë. Si rrjedhim : patologjitë janë të ndryshme nga ato që ndeshen tek të rinjtë. Tek vrapimet e gjata dhe sprintet, vihet re një numër i madh frakturash lodhjeje të metatarsave të dyta dhe të treta. Në nivelin e kalkaneumit, frakturat e lodhjes

202


prekin shpesh herë atletët e kërcimit dhe maratonistët. Për shembull, një maratonist që ushtrohet shumë shpesh me atletë gare, pa amortizim të madh, rrezikon të pësojë goditje traumatike në pjesën kockore të thembrës. Trajtimi është po aq i thjeshtë sa edhe i mërzitshëm: pushim dhe riedukim i specializuar për të përshpejtuar rikalçifikimin e kockës së dëmtuar. Gjatë goditjes në tokë, këmba duhet të jetë vënë në pozicionin e duhur. E megjithatë, nuk ekziston një pozicion perfekt. Si rrjedhim ekzistojnë dy familje atletësh: pronatoret (konsumim i pjesës së brëndëshme të këpucës) dhe supinatoret (konsumim i pjesës se jashtëme të këpucës). Një anim i lehtë i jashtëm, supinacion, është relativisht normal. Por një teprim i supinacionit ose pronacionit mund të provokojë sindroma rotuliane ose probleme të tjera të gjurit. Konsultimi me podologun, bën të mundur korigjimin e disa devijimeve dhe mënjanimin e mjaft shqetësimeve.Në rastin e një aponevroze plantare dhe të inflamimit të muskujve të këmbës, këshillohet një pushim i detyruar dhe përdorimi i shollave të adaptuara. Në serinë e dhimbjeve të lëkurës, flluskat, për të mos përmendur të tjerat, vinë shpesh si rrjedhim i fërkimeve të përsëritura të shkaktuara nga këpucë të papërshtatëshme. E njëjta gjë ndodh edhe për rastin e thonjve që nxihen apo që gjëdhja e këpucëve është e domosdoshme për të mënjanur këto probleme. Për trajtimin e një flluske me gjak nën një thua pothuajse të kalbur, shpesh, mjafton të shpohet thoi i dhimbur, dhe do të ketë një curril të hollë me gjak dhe clirimi do të jetë i menjëhershëm. Një kurim tradicional…

PRONATORI DHE SUPINATORI UNIVERSA L Normalisht, aksi i mbrapshëm i thembrës është vertikal. - Pronacioni karakterizohet nga një pjesë e mbrapme e këmbës e devijuar nga brënda : harku i këmbës në këtë rast ka tendencë të shtypet gjatë shtrirjes së hapit në tokë. - Supinacioni është efekti i kundërt. Aks i pjesë së mbrapme të këmbës pozicionohet nga jashtë, harku i këmbës ka tendencë të lakohet gjatë shtrirjes së hapit në tokë. Duhet theksuar se ajo që konstatohet në statike, mund të rezultojnë krejtësisht ndryshe në dinamikë - Subjekti normal ka një pjesë të mbrapme të këmbës të ekuilibruar mirë, edhe gjatë vrapimit, dhe konsumimi i këpucës është i tipit median poste-

203

Mjeksia SPO RTIV E

rior, ose lehtësisht mbrapa-jashtë : është fjala për pronacionin fiziologjik : (Subjekti normal shfaq një pjesë të mbrapme të këmbës të ekuilibruar mirë, edhe në vrapim, dhe konsumimi i thembrës së këpuces tek ai është median, i mbrapëm, ose lehtësisht postero-eksterior : është pronacioni fiziologjik (foto e mesit). - Pronatori e konsumon thembrën nga ana e brëndëshme si dhe e deformon nga brenda pjesën e saj mbështetëse (foto e majtë). Supinatori konsumon thembrën e shollës nga jashtë dhe deformon edhe pjesen mbështese të shollës, po nga jashtë : ai e nis lëvizjen duke provokuar një përdredhje të jashtëme të tiobio-tarsit dhe të ndrydhjeve në shumicën e rasteve (ligamenti anësori jashtëm [foto e djathtë]

KEPUCES ME AK SE TE LA KUA R-KEPUCET ME AK SE TE DREJTE Një këpucë me aks të lakuar përmban një shollë të zbrazur në nivelin e harkut të brendëshëm, duke favorizuar kështu pronacionin e pjesës së parme të këmbës. E këshilluar për vrapuesit supinator në dinamikë (të rrallë). Një këpucë me aks të drejtë përmban një shollë të gjerë në nivelin e harkut të brendëshëm dhe siguron një stabilitet të rëndësishëm dhe preciz të këmbës për shkak të zgjerimit të bazamentit të saj, si nivelin e tarsit, ashtu edhe të pjesës së parme të këmbës. E këshilluar për atletet pronatore dhe universale (që përbëjnë shumiëen) Në përgjithësi, në shumicën e rasteve, duhet zgjedhur një këpucë për atlet universal.

Nëse subjekti ka dhimbje, duhen gjetur shkaku, që shpesh është dezaksimi,

204


sado minimal, i pjesës së prapme ose të përparme, dhe që vetëm një studim i hollësishëm do të mund ta zbulojë. Në këtë rast, korigjimi realizohet duke përdorur një ortezë të këmbës me kallëp termik.. Ne ndeshim shpesh në kabinetet tona raste sportistësh të pagosur, që përdorin këpucë me amortizim të cilësisë së lartë, të teknikologjisë së fundit, të cilës ata i kanë shtuar sholla amortizuese të blerë në dyqanet e zakonshëm, për të lehtësuar dhimbjenë këmbës apo gjurit. Ata nuk dinë që : - Amortizimi i madh, sjell instabilitet - Amortizimi i madh të lodh dhe plagos - Neglizhohet shkaku i shqtësimit nga tendina ose ligamenti. FUTBO LLI Ky sport vë shumë në veprim këmbën, e cila duhet të jetë solide dhe precize.. Këmba e futbollistit realizon nje funksion shumë drejtimor në të tre planet e hapësirës; ajo kërcen, ndryshon drejtim, driblon, përdor thembrën, godet. Ajo duhet të jetë elastike dhe e qëndrueshme, në fazat e ndryshme të lojës dhe duron sforcime të shumtë dhe të përsëritur, që sjellin sindroma të dhimbshme të sistemit osteo-tendino-ligamental, në nivelin e pjesës së prapme të këmbës dhe të kaviljes.

TRI L EVIZJET K RYESORE TE FUTBOL L ISTIT : - Vrapimi sjell një ndryshim të ritmit dhe të drejtimit, të vazhdueshëm. Mbeshtetja në tokë duhet të jetë perfekte në menyrë që të realizohet ekuilibri i duhur në të gjitha drejtimet. - Drejtimi i topit realizohet me një pozicionim me lëvzje të këmbës nga brenda ose nga jashtë. - Goditja e topit bëhet nëpërmjet qafes së këmbës, me anën e thyerjes tibiotarsiane të këmbës.Këpuca e futbollit duhet ti përshtatet këmbës së sportistit dhe terrenit në të cilin luhet loja. Kë p u c a : Ajo duhet të mbrojë këmbën dhe të optimizojë levizjen teknike. Specificitetet e saj janë: - Një gjuhë me veshje të butë të këpucës, për të amortizuar goditjet në nivelin e qafës së këmbës.

205

Mjeksia SPO RTIV E

- Një thembër dhe një përforcues solidë në mënyrë që të menjanohen përndrydhjet dhe të mbrohet thembra e Akilit. - Një shollë me gozhda me vidhe, me përmasa të ndryshme, duke bërë të mundur që lojtari ti ndryshojë ato në varesi të terrenit (terren i bute), ose me gozhdë të realizaura me kallëp, për rastin e terreneve të thate dhe të fortë. Ato përmirësojnë stabilitetin, duke bërë të mundur frenimin, shtyrjen përpara dhe ndryshimin e drejtimit. G o zhd ë t ja nëza k o n isht 6 : - Dy gozhdët e përparëm, veprojnë gjatë nisjes dhe vrapimit. - Dy gozhdët e mesit kanë një veprim stabilizues dhe bëjnë të mëundur frenimin. - Dy gozhdët e pasme, ngecin pjesën e prapme të këmbës, amortizojnë kontaktin me tokën, frenimin dhe stabilizojnë kundra-mbështetjën e nevojshme gjatë goditjes nga ana e kundërt. Këpuca e futbollistit është e pajisur thjeshtë me një shollë të jashtëme e cila nuk siguron as komfort dhe as amortizim.

Gjatë ushtrimit të këtij sport, këmba, gjuri, anket dhe kolona vertebrale, i nënshtrohen sforcimeve të mëdha, edhe kur nuk ka goditje direkte. Difekti më i vogel në mbështetje, zgavra në këmbë, këmba dyst taban, dezaksimi i thembrave dhe ikëmbëve, do të keëe pasoja si në planin artikular, ashtu edhe në atë muskular dhe ligamentoz të këmbëve dhe të niveleve të mësipërme të trupit. Korigjimi i akseve, përmirësimi i bazamentit të këmbës dhe amortizimi i saj, të realizuar duke përdorur orteza plantare me termo-kallëp, sjelin një lehtësim të dhimbjeve dhe të aparatit lokomotor. Këto orteza të këmbës, bëjnë të mundur një rinisje më të shpejtë të sportit dhe kufizojnë rreziqet e ripërsëritjes së shqetisimeve. Pa to lo g jit ëe lëk urës: Mikoza ndërmjet gishtrinjve Hiperhidroza Thoi i ngulur në mish Hematoma nën thua.

Patologjite muskulare dhe te tendinave: Tendinopatia e dy stabilizatorëve anësore : - Tibiali i prapëm - Fibularët anësorë (fibularët e shkurtër dhe të gjatë)

206


Periostiti tibial Aponevroza e këmbës Përndrydhj e kyçit të këmbës Akili i shkurtër dhe pasojat e tij : - Valgusi kompensues i pjesës së prapme të këmbës - Tendinopatia e Akilit - Thyerja e tendonit te Akilit - Tendinopatia e muskujve anti-valgus - Gjëmbi kalkanian - Mbingarkesë e pjesës së përparme të këmbës - Hypombështetje të metatarsit të parë - Thua i ngulur në mish - Instabilitet i kaviljes Gjatë ushtrimit të sporteve traumatizues ; këmbët, gjunjtë, baseni dhe shpina, vihen shumë në punë për aresye të përsëritjes së lëvizjes sportive. Podologjia synon pra, të mbrojë, të ndihmojë dhe të përmirësojë rezultatet e sportistit dhe të lëvizjeve të tij sportive. Ajo është një komplement i trajtimit mjekësor, të kineziterapisë, të fizioterapisëdhe të pushimit sportiv…

207

Mjeksia SPO RTIV E

Rritja, zhvillimi dhe aktiviteti motorrik i fëmijës Prof.As.Dr. Zana CIKULI Prof.As.Dr. Keti KAPEDANI Master Altin ERINDI

1. Karakteristikat morfo-funksionale të organizmit. 2. Stadet e zhvillimit. 3. Karakteristikat kryesore të zhvillimit të fëmijë. 4. Rritja dhe pasojat e saj. 5. Zhvillimi i sistemit nervor.

1 –Karak terist ikat m or fo – fu nk sio nale te org anizm it. Zhvillimi i fëmijës nuk bëhet në mënyrë të vazhduar: çdo etapë e zhvillimit ka karakteristikat e veta morfo-funksionale. Rritja e organeve të ndryshme kryhet me shpejtësi të ndryshme: disa prej tyre arrijnë pjekuri të shpejtë por dhe mplakje të hershme, ndërsa disa të tjerë zhvillohen më ngadalë. Këto dallime me rritjen dhe zhvillimin e fëmijës ndikojnë në mundësitë dhe aftësite e tij motore. Kështu, mund të dallojmë faza të rritjes të përshpejtuar, ato që ndryshe i quajmë valë të rritjes. Por, ka gjithashtu dhe evolucione të alternuara me zhvillimin e pjesëve të ndryshme të trupit: gjatë kohës kur një pjesë është në fazën e rritjes së akseleruar, një tjetër ndodhet në fazë më të qetë. Shembulli më tipik është zgjatja disporporcionale e anësive tek pre-adoleshentët. Kështu pra, rritjen mund ta quajmë një evenimet dinamik dhe kompleks gjatë të cilit ndodh jo vetëm rritja e shtatit dhe e peshës, por edhe diferencimi në brendësi të indeve përbërse të organeve ku ndodhin transformime të rëndësishme. Rritja dhe zhvillimi i organizmit ndikohen mbi të gjitha, nga mjedisi dhe faktori gjenetik.

2- Stadet e zhv illim it Jeta e njeriut mund të kuptohet si një vazhdueshmëri e ndarë te shumë etapa. - zhvillimi para lindjes në mitrën e nënës. - I porsalinduri 0-28 ditësh. - Foshnja 1 muaj deri 1 vit.

208

Rritja, zhvillimi dhe aktiviteti motorrik i fëmijës

- Fëmijëria e herëshme - Mosha parashkollore - Mosha shkollore - Preadoleshenca - Adoleshenca - Mosha e adultit - Mosha e forcës - Mosha mesatare - Mosha e tretë - Mosha senile

1-3 vjeç 3-6 vjeç 6-11 vjeç deri 15 vjeç 15-18 vjeç 18-30 vjeç 30 - 45 vjeç 45-60 vjeç 60-75 vjeç 75 vjeç

3- K ar ak te ris tik at k ry es o re t ëzh v il li m it tëfë m ij ë s. Këtu do të paraqesim vetëm etapat që na interesojnë direkt, d.m.th nga fëmijëria e hershme në moshën shkollore. a) Fëmijëria e hershme (1-3 vjec) Kjo etapë karakterizohet nga një zhvillim i fuqishëm fizik dhe psiqik. - fëmijë mëson të ecë e të flasë; - sistemi nervor qendror e periferik perfeksionohet; - aspekti më i rëndësishëm është rritja e masës së trurit që arrin afërsisht 1.100 kg - dalja e dhëmbëve (denticioni i parë) Gjatë kësaj periudhe ka dhe një zhvillim të madh të aftësive motore. - Lëvizjet janë më të sakta; - Fëmija di të mbajë drejtpeshimin me një këmbë. - Ngjit shkallët duke alternuar këmbët. - Di të godasë topin me këmbë, ta hedhë, ta presë. - Në moshën 3 vjeç është i aftë të ecë 1.5 km pa pushim. Pra fëmija dëshiron të lëvizë, por gjatë kësaj periudhe duhet një vëmendje e veçantë pasi rrëzimet janë të shumta. Në këtë moshë, fëmija i kryen lëvizjet në tërësi pa bërë diferencimin për pjesë të ndryshme të trupit. Ai është shumë “lojtar” dhe çdo aktivitet për të përbën një lojë. Sipas pediaterve në këtë moshë dallohen 3 tipa lojrash. - Lojrat funksionale nëpërmjet të cilave fëmija fiton njohuritë bazë “në kontakt” me objektet e botës rrethuese. Kjo bën pjesë në motorikën e madhe që do të zhvillohet gjatë vendosjes së motorikës së përgjithshme. - Lojrat e ndërtimitg jatë të cilave fëmija mëson të manipulojë objektet ç’ka është pjesë e motorikës fine. Kjo zhvillohet në mjedise (atelie) aftësimi. Po kështu edhe manipulimi i topit, etj.

209

Mjeksia SPO RTIV E

- Lojrat e fiksionit që ndihmojnë në zhvillimin e aftësive kreative të besimit në vetvete, që ne e quajmë motorikë e shprehjes: shprehja trupore, danci, relaksimi, krijimi, etj. Në këtë moshë ndodh gjithashtu zhvillimi i procesit intelektual i lidhur me mësimin e fjalëve dhe të mendimit. Fjalori i fëmijës përmban 1200-1500 fjalë. Gjatë kësaj periudhe ka një evolucion të rëndësishëm në formimin e personalitetit: saktësohet temperamenti, formohet vullneti. Aktiviteti është i lidhur në shumicën e kohës me afektivitetin. Nëse kushtet e edukimit nuk janë të mirë-zgjedhura, atëherë mund të kemi reaksionet e para të kokëfortësise. Për të kontribuar në zhvillimin harmonik të fëmijës të kësaj moshe, pediatrët e specialistët e psikometrisë këshillojnë ushtrime të lokomotorikës natyrale (ecje, vrap, kërcim), ushtrime të guximshme e marramendëse (lisharse, shkallore të ndryshme), ushtrime kordinimi (kërcim me litar) dhe lojra me top. Por, në të gjitha rastet duhet ndjekur me kujdes harmonia e zhvillimit muskular dhe skeletik, të evitohen ushtrimet e gjata me qëndrim ulur apo në këmbë dhe po kështu ushtrimet në hekur (me varje, ulje ngritje e peshave të rënda, tërheqjet që kërkojnë forcë të madhe). b) Mosha para shkollore (3 – 6 vjec) Në këtë moshë zhvillimi është shumë i shpejtë. Vihet re transformimi i parë i morfotipit trupor. Fëmija pëson një zgjatje të trungut ndërsa anësite e sipërme e të poshtme mbeten disi të disproporcionuara me trungun. Ndryshimet me të dukshme tek fëmijët ndodhin rreth moshës 5 – 6 vjeç, pesha e tyre arrin 1/3 e peshës së adultit, ndërsa gjatësia 2/3 e gjatësisë së adultit. Aftësitë fizike përmirësohen, forca fizike rritet progresivisht edhe pse muskujt e toraksit nuk janë zhvilluar ende mirë, osifikimi i skeletit vazhdon. Në këtë stad, fëmija është lojtar dhe lojërat e tij të preferuara bazohen më tepër në përsëritje veprimesh dhe imitime. Por fëmija i vogël ka imagjinatë dhe sens të pasur, ai bëhet i aftë që të marrë pjesë në edukimin kolektiv (kopësht). Në këtë moshë, aktiviteti i fëmijës bëhet i qëndrueshëm, gjë që i lejon atij të arrijë kufij të fiksuar paraprakisht: motivimi për të mbaruar çdo aktivitet e ndihmon atë që të kapërcejë progresivisht momentet e pakënaqshme të tij. Fëmija, që të luajë ka nevojë për elementet e domosdoshëm, shokët, kohën dhe të jetë i aftë që të integrohet në grupe moshatarësh dhe të përvetësojë dijenitë dhe shkathtësinë motore që i mësohen këtij grupi. c) Mosha e herëshme shkollore (mosha 6 – 8 vjeç) Eshtë mosha e harmonizimit ndërmjet fëmijërisë dhe viteve që paraprin pubertetin. Zhvillimi trupor pëson një ngadalësim të rritjes së shtatit (rreth 5 – 6 cm në vit)

210


dhe të peshës (rreth 2.5 – 3 kg në vit). Ndodh edhe një përforcim trupor gjatë të cilit harmonizohen disharmonitë e mëparshme. Vihet kështu re transformimi i përpjestimeve trupore, raporti kokë trup i afrohet atij të adultit, rritja e skeletit vazhdon dhe pesha e fëmijës tani arrin në 6/7 e asaj të adultit. Në raport me periudhën e mëparshme masa muskulare përforcohet, forca rritet dhe përmirësohet qëndrueshmëria e ligamenteve dhe artikulacioneve të trupit. Në këtë periudhë fillon dalja e dhëmbëve përfundimtare. Dalja emolarit të dytë shënon përfundimin e fëmijërisë dhe fillimin e pubertetit. Sistemi kardio vaskular është i ngjashëm me atë të adultit. Zemra është relativisht e vogël porse arteriet janë të gjëra ç’ka bën që qarkullimi i gjakut të jëtë më i shpejtë. Frekuenca kardiake në këtë moshë është 85 – 98 në minutë. Kapaciteti vital i pulmoneve rritet rregullisht (ai kalon nga 1204 – 2074 cm3) dhe është 100 – 200 cm 3 më i lartë tek djemtë se sa tek vajzat. Diferencimi i qelizave trunore nuk ka përfunduar ende dhe truri peshon mesatarisht 160 gr më pak se ai i adultit, ç’ka nuk e pengon fëmijën që të përqendrojë vëmendjen për një kohë të gjatë. Funksionimi trunor është i rregullt, por i lodhshëm. Në këtë stad fëmija duhet të flejë 10 – 12 orë në ditë. Kujtesa është mekanike, por me një evolucion drejt arsyetimit logjik.

4 – Rritj a dh e p aso jat e s aj I) SKELETI Skeleti përmban 206 kocka, disa prej tyre janë leva që vihen në lëvizje nga muskujt dhe shërbejnë për lëvizje të trupit. Disa të tjera mbrojnë organe jetësore si truri, zemra etj. Theksojmë se skeleti i ka të gjitha kockat përbërëse që nga lindja. Ato do të zhvillohen më tej sipas ritmit të rritjes, me faza të përcaktuara qartë që na lejojnë të përcaktojmë “moshën kockore” të individit.

a) Formimi i kockave Kockat janë të përbëra nga pjesa qendrore (trupi) dhe dy skajet. Tek i rrituri, pjesa qendrore dhe skajet janë të forta, ndërsa tek i porsalinduri ato përbëhen kryesisht nga një lëndë e butë kartilagoja, e cila transformohet gradualisht në kockë me rritjen e moshës. Ky proces njihet me emrin osifikim. Gjatë fëmijërisë së hershme trupi i kockës osifikohet ndërkohë që skajet janë ende kartilagjinoze. Në moshën e adoleshencës osifikimi bashkohet me osifikimin e trupit të kockës dhe rritja ndalon. Kockat janë relativisht “të buta” gjatë gjithë fëmijërisë dhe veçanërisht “të përpunueshme” tek fëmijët nën 5 vjeç; ja pse duhet që të evitohen të gjitha sforcimet e detyruara në këtë moshë. Kur kocka arrin përmasat e saj definitive, trupi i saj përbëhet nga një ind kompakt, porse në brendësi ajo ka një bërthamë palcore. Pjesa më e madhe e rruazave të gjakut prodhohet në palcën e kockës. Anësitë përbëhen nga kocka spongioze të veshura me kartilago mbrojtëse.

211

Mjeksia SPO RTIV E

b) Rritja e skeletit Fëmija rritet ndërkohë që kockat e tij zgjaten. Në fakt kjo rritje nuk manifestohet në gjithë gjatësine e kockës por vetëm në dy skajet e saj. Gjatë fëmijërisë rritja është relativisht e rregullt, por gjatë pubertetit asistohet në në shpërthim të rritjes që ndodh rreth moshës 11 vjeç për vajzat dhe 12 – 13 vjeç për djemtë. c) Artikulacionet Kockat e skeletit lidhen me njëra-tjetrën nëpërmjet artikulacioneve të cilat përbëhen nga lidhëse të forta indi fibroz: ligamentet. Këto artikulacione janë ende shumë të brishta tek fëmijët e vegjël. Në fakt artikulacioni lidh kockat në vendet më të brishta, në skajet e tyre që janë ende kartilagjinoze dhe ligamentet s’janë ende solide sa duhet. Duhet pasur prap parasysh, që të mos kërkohet një amplitudë maksimale e tyre. Kjo shpjegon brishtësinë natyrore të artikulacioneve të fëmijëve të vegjël të cilët rrëzohen shpesh apo pësojnë goditje aksidentale. Kur këto ndodhin shpesh, pra kur përsëriten dhe intensifikohen mund të provokojnë mikrotrauma me pasoja të rënda. Kjo vlen edhe për disa pozicione si p.sh “pozicioni në gjunjë” dhe me të ndenjurat përtokë mes këmbëve. II) M USKUJT

a) Përshkrimi Muskujt përbëhen prej boshtesh të gjatë fibrash që tkurren e lëshohen duke marrë pjesë kështu në lëvizje. Ata janë dy llojesh muskujt e organeve dhe muskujt e skeletit. Muskujt e organeve funksionojnë vazhdimisht pa qenë të komanduar në mënyrë të ndërgjegjshme. Të tillë janë p.sh muskujt e zemrës, të tubit tretës. Muskujt skeletike mund të komandohen në mënyrë të ndërgjegjshme nga truri. Janë pikërisht këta që realizojnë lëvizjet e anësive tona. Disa muskuj realizojnë lëvizje të veçanta duke u lëshuar dhe tkurrur shpejt. Sjellim si shembull ngritjen e krahut apo goditjen e topit të futbollit. Disa të tjerë qëndrojnë gjatë të tkurrur, p.sh muskujt e kolonës vertebrale. Trupi i njeriut përmban mbi 600 muskuj. b) Rritja e muskujve Edhe pse bebja lëviz gjallërisht që në lindje, edhe pse të gjithë muskujt ekzistojnë që në lindje, ata nuk janë të zhvilluar plotësisht. Tre faktorët më kryesorë për zhvillimin muskular janë: hormonet e rritjes të pranishme në trup, ushtrimet fizike dhe ushqimi. Përpara adoleshencës ka shumë pak dallime midis muskulaturës së djemve dhe asaj të vajzave dhe këto dallime

212


kanë të bëjnë më tepër me faktin që djemtë shpenzojnë më tepër se vajzat. Përkundrazi pas adoleshencës hormonet mashkullore luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin e muskulaturës së djemve. Një muskul që nuk përdoret pëson atrofi. Ushtrimi fizik është pra i domosdoshëm. Nëse fëmija bën aktivitet fizik që kërkon forcë dhe rezistencë, ai do të jetë muskuloz dhe me fizik më të mirë se fëmija letargjik apo “i tejmbrojtur” nga prindërit e tij. c) Koka Truri dhe organet kryesore të shqisave (sytë, veshët, hunda, gjuha) janë në kokë dhe të mbrojtura nga kafka. Kafka përbëhet nga shumë kocka ende të pangjitura tek femijët e vegjël. Truri është një organ shumë i rëndësishëm e mëse kompleks. Ai përbën qendrën e komandës së sistemit qendror – tru, palca e shpinës, nerva – që dirigjon të gjitha funksionet e trupit. Truri merr informacione nga mjedisi i jashtëm nëpërmjet shqisave dhe lëkurës, në përgjigje ai dërgon instruksionet e tij pjesëve të ndryshme të trupit. Disa prej tyre i marrin urdhërat nëpërmjet nervave të lidhura drejtpërdrejtë me trurin, të tjerë si p.sh krahu, këmba, marrin mesazhe nëpërmjet nervave që dalin nga palca e shpinës. Truri ndahet në tre regjione të mëdha: hemisfera trunore, truri i vogël dhe trungu trunor. Secili nga këta regjione komandon funksione specifike. Truri është i mbrojtur prej tre cipash, meningjet, si dhe prej një lëngu amortizues, lëngu cefalo-spinal. Ky lëng, që prodhohet në qendër të trurit qarkullon ndërmjet dy cipave të brendëshme dhe palcës kurrizore.

5- Zhvillimi i sis temit nervo r Përshkrimi i stadeve të zhvillimit të fëmijës që pamë më lart do të na lejonte që të dallojmë mundësitë psikomotore të tij, në një moment të dhënë të rritjes, gjë që përbën edhe çështjen kryesore kur duam që atij t’i caktojmë një situatë motore. Megjithatë, gjatë zhvillimit vihen re variacione të mëdha nga një fëmijë tek tjetri: vonesa apo shpejtësi rritjeje në raport me mesataren, kronologji të ndryshme në shfaqjen e një sjelljeje, gjë që nuk përbën doemos anomali. Njohja e etapave të zhvillimit nuk mjafton. Duhet pra të kuptohet mënyra sipas të cilës kryhet gjeneza e motorikës. Kjo e fundit është rezultat i bashkëveprimit të maturimit kockor dhe të mjedisit. Sistemi neuromotor i çdo fëmije (pëveç anomalive të rënda) i jep atij të gjitha mundësite për zhvillim. Të gjitha studimet në këtë fushë tregojnë se roli i familjes, i shkollës, i strukturave jashtë shkollore ka rëndësi shumë të madhe sepse nëpërmjet futjes në veprim të aktivitetit motor në situatat nga më të ndryshmet dhe në një klimë marëdhëniesh pozitive, aftësitë e fëmijës do të vendosen shpejt a vonë dhe

213

Mjeksia SPO RTIV E

në mënyrë pak a shumë të qëndrueshme. Kufizimi i aftësive mund të jetë pasojë e një mungesë përsosjeje motore.

SI TE VL ERESOJME RRITJEN E FEMIJES? Organizmi i fëmijës është në evolucion fizik konstant. Ky evolucion është rezultante e një procesi të dyfishtë: - Makrorritja: rritja trupore që i korespondon një procesi sasior apozicioni (mbivendosjeje) dhe shumëzimi qelizor që objektivizohen nëpërmjet shtatit tërësor dhe segmenteve të tjerë (perimetrat, diametrat), shpejtësisë së rritjes, peshës (trashësia e palës së lekurës) e të volumit (zhvillimi muskular). - Mikrorritja : maturimi i cili i korrespondon një procesi cilësor të përsosjes së strukturave e të funksioneve; është maturimi kockor që përbën edhe treguesin më të mirë të maturimit të organizmit. - Rritja dhe maturimi : janë mjaft të lidhura me funskionet endokrinë dhe mbi të gjitha me zhvillimin gjinor. Rritja duhet vlerësuar nisur nga: - shtati prindëror, - mosha reale e fëmijës (MR), - mosha trupore (MT), domethënë mosha që i korespondon shtatit të tij, - shpejtësia e rritjes dhe stadi i maturimit kockor apo - mosha kockore (MK). Midis MR, MT dhe MK ka një relacion të përcaktuar. Fëmija mbi 2 vjeç rritet 6 cm në vit para pubertetit dhe 12 cm në vit gjatë pubertetit. Më pas shpejtësia e rritjes ngadalësohet duke shkuar në drejtim të 0. Shtati adult arrihet për djemtë në moshën 19 vjeç, për vajzat në 15 vjeç. Rritja e shtatit predominon në anësitë e poshtme para pubertetit dhe në trung (kolona vertebrale) gjatë pubertetit (kulmi i rritjes pubertare ka të bëjë praktikisht vetëm me rritjen e trupave të vertebrave). Mosha kockore është një shenjë thelbësore – tek djemtë puberteti shpërthen kur MK është 13 vjeç – tek vajzat në MK 10.5 – 11 vjeç, ndërsa menstruacionet vijnë në MK 12.5 – 13 vjeç Fillimi i pubertetit i korespondon shfaqjes së kockës sesamoide të gishtit të madh të dorës. Kjo është MK që kondicionon shpërthimin e pubertetit, zhvillimin muskular dhe shtatin përfundimtar (parashikimi i shtatit përfundimtar mund të përcaktohet nëpërmjet metodës së BAILEY; ai mbështetet në vlerësimin e MK në atlasin e Greunich). Kjo metodë shpreh potencialin e rritjes së shtatit në funskion të moshës kockore dhe gjatësisë në momentin e matjes. Kështu, fëmija që ka një MT = MK > MR do të ketë një zhvillim muskular më të lartë e një shtat përfundimtar më të ulët se fëmija që paraqet një MT > MR = MK. Eshtë pikërisht mosha kockore që përcakton moshën fiziologjike të fëmijës dhe që duhet marrë parasysh për të përcaktuar klasën moshore të praktikës sportive. Kërkesat për klasa të larta mund të merren parasysh vetëm në funksion të moshës kockore dhe jo të moshës trupore apo

214


moshës reale. Disa fëmijë paraqesin një vonesë të thjeshtë pubertare me MK = MT < MR. Rreth 12 – 13 vjeç te MR për vajzat dhe 13 – 15 te MR për djemtë, këta fëmijë do të kenë një shtat, morfologjik dhe potencial muskulor më të ulët se moshataret e tyre që kanë një maturim pubertar në raport me moshën reale. Këta fëmije në fakt, duhet të zbresin në klasë në kategorinë e tyre të moshës kockore, porse rregullat e sotme me pa të drejtë nuk parashikojnë nocionin e vendosjes së tyre në klasa më të ulta.

BI BLIOGRAFIA

Baldin i G.: Keem per G.: Nicoletti I.: Bind er M.: Piro la V.:

Lo sport nell’eta pediatrika. Medicina dello sport N. 6, 1982. Croissonse et evolution. 1986. Lo sviluppo fisicio del bambino e del adolescente. S. D. S 1982. L’enfant et le sport. Medecine du sport de l’enfant et de l’adolescent. 2000. Il movimento umano.

215

Mjeksia SPO RTIV E

CIP Katalogimi në botim BK Tiranë Mjekësia sportive: botimi i temave të mbajtura në “Seminari Kombëtar i Mjekësisë Sportive”/ koordinatore e red. Mirela Strazimiri. - Tiranë: KOKSH, 2007 216f.: me il.; 16.5 x 23.5 cm Bibliogr. në libër. ISBN 978-99943-998-1-9 613.72 (063)

216

Libri Mjekesia Sportive

Recommend Documents