LAPORAN PRAKTIKUM SATUAN PROSES SEMESTER GENAP TAHUN TAHUN AJARAN 2016
MODUL
: Pe Pembuatan Se Senyawa K Km!"e#$ Te Temba%a Su Su"&at Pe Penta'()*at +,uSO-./H2O )a*( L(mba' Temba%a Temba%a : *. *. Emm Emman anue ue"a "a Ma* Ma*(a (a 34 MT MT
PEM PEMM M NG NG
PERCOBAAN PERCOBAAN : 19 MEI 2016 PENYERAHAN
: 26 MEI
OLEH KELOMPOK
:5
NAMA
: 1. UJA AD3NA SAH7UG +1/1-11008
KELAS
2. HAGA ELSAAN
+1/1-11010
5. HERD HERDN NAN AND D DMA DMAS S
+1/1 +1/1-1 -110 1011 11
-. NDA ROA7AN ROA7AN 3.
+1/1-11012 +1/1-110 12
: 1A9TK
PROGRAM STUDI DIPLOMA III TEKNIK KIMIA JURUSAN TEKNIK KIMIA POLITEKNIK NEGERI BANDUNG 2016
MODUL PRAKTKUM
: Pembuatan ,uSO-./H2O )a*( L(mba' Temba%a
NAMA PEMMNG
: *. Emmanue"a Ma*(a 34 MT
TANGGAL PRAKTKUM
: 18 Me( 2016
TANGGAL PEN7ERAHAN
: 26 Me( 2016
.
Tuuan Pe*;baan Sete"a' mem!e"aa*( )an me"a#u#an !e*;baan ma'a$($wa )('a*a!#an mam!u: 1. Membuat #*($ta" temba%a + $u"&at !enta'()*at )a*( "(mba' temba%a 2. Men%ena" $(&at9$(&at #*($ta" temba%a + $u"&at !enta'()*at 5. Men%ana"($($ !*)u# )en%an men%'(tun% *en)emen )an um"a' a(* #*($ta" +'()*at $e;a*a $t(#(met*(
.
Lan)a$an Te*( Da"am $uatu $($tem !e*()(# un$u*4 temba%a +,u te*ma$u# #e )a"am %"n%an t*an$($(. Temba%a4 !e*a#4 )an ema$ )($ebut "%am #(n #a*ena )(!a#a( $ea# "ama $eba%a( uan% )a"am bentu# "em!en%an +#(n. Ha" (n( )($ebab#an "e' "%am (n( t()a# *ea#t(&4 $e'(n%%a t()a# be*uba' )a"am wa#tu yan% "ama. Temba%a a)a"a' "%am be*)aya 'anta* "($t*(# t(n%%(4 ma#a )(!a#a( $eba%a( #abe" "($t*(#. Temba%a t()a# "a*ut )a"am a$am yan% bu#an !en%#$()a$(nya teta!( temba%a te*#$()a$( "e' HNO5 $e'(n%%a temba%a "a*ut )a"am HNO5. entu# !enta'()*at yan% "a<(m te*'()*atnya4 ya(tu #e'("an%an em!at m"e#u" a(*nya !a)a $u'u 110, )an #e"(ma9"(ma m"e#u" a(* !a)a 1/0,. Pa)a 6/0,4 temba%a + $u"&at men%u*a( mena)( temba%a + #$()a +,uO4 $u"&u* )(#$()a +SO24 )an #$(%en +O2. Temba%a +,u me*u!a#an $a"a' $atu "%am yan% !a"(n% *(n%an )an !a"(n% a#t(&. ,u= men%a"am( )($!*!*$(na$( $e;a*a $!ntan !a)a #ea)aan $tan)a* +ba#u. Ha" (n( bu#an be*a*t( "a*utan $enyawa ,u+ t()a# mun%#(n te*bentu#. Untu# men("a( !a)a #ea)aan ba%a(mana me*e#a )(tembu#an ya(tu (#a #(ta men;ba membuat +,u= ;u#u! banya# !a)a "a*utan a(*4 ,u2= a#an be*a)a !a)a um"a' banya# $ebab #n$ent*a$(nya 'a*u$ $e#(ta* )ua uta )(#a"(#an !an%#at )ua )a*( ,u=. D($!*!*$(na$( a#an mena)( $em!u*na. D( "a(n !('a# ,u= )(a%a $an%at *en)a' +$e!e*t( !a)a
+$een($ &un%($()a )an $enyawa temba%a "a(nnya. Senyawa (n( u%a )(%una#an )a"am !enye!u'an )an !ewa*naan te#$t(# $e*ta $eba%a( ba'an !en%awet #ayu. entu# an'()*atnya )(%una#an untu# men)ete#$( a(* )a"am um"a' #e"um(t. Temba%a $u"&at u%a )(#ena" $eba%a ( ?(t*(" b(*u.
Temba%a + $u"&at me*u!a#an !a)atan #*($ta" b(*u4 ,uSO-./H2O t*(#"(n(. Penta'()*atnya #e'("an%an - m"e#u" a(* !a)a 110, )an yan% #e "(ma !a)a 1/0, membentu# $enyawa an'()*at be*wa*na !ut('. Penta'()*at (n( )(buat )en%an me*ea#$(#an temba%a + #$()a atau temba%a + #a*bnat )en%an H2SO-4 "a*utannya )(!ana$#an '(n%%a enu' )an !enta'()*at yan% b(*u men%#*($ta" (#a )()(n%(n#an. Pa)a $#a"a (n)u$t*(m $enyawa (n( )(buat )en%an memm!a u)a*a me"a"u( ;am!u*an temba%a !ana$ )en%an H2SO-. Da"am bentu# !enta'()*at4 $et(a! (n temba%a + )(#e"("(n%( "e' em!at m"e#u" a(* !a)a $et(a! $u)ut $e%( em!at4 #e)u)u#an #e"(ma )an #eenam )a*( #ta'e*)*a" )(tem!at( "e' atm #$(&en )a*( an(n $u"&at4 $e)an%#an m"e#u" a(* #e"(ma te*(#at "e' (#atan '()*%en. Sa"a' $atu $(&at )a*( "%am temba%a ya(tu temba%a t()a# "a*ut )a"am a$am yan% bu#an !en%#$()a$( teta!( temba%a te*#$()a$( "e' HNO5 $e'(n%%a temba%a "a*ut )a"am HNO5. 5,u = @H= = 2NO59 5,u2= = 2NO = -H2O L%am temba%a )(buat )a*( temba%a $u"&()e +,u2S yan% )(#$()a$( )en%an O#$(%en ,u2S = 2O2 ,uO = SO2 2,uO = ,u2S SO2 = -,u
Ga*am temba%a )a"am "a*utan be*wa*na b(*u !u;at4 #a*ena membentu# (n ,u+H2O-2=. J(#a "a*utan (n( )(tamba' ammn(a a#an men%'a$("#an (n ,u+NH5 -2= yan% be*wa*na b(*u !e#at. Senyawa ,u,"24 ,u* 24 ,u2 $u#a* "a*ut )a"am a(* )en%an K$! ma$(n% ma$(n% 148.1094 /. 10984 )an 1. 10912. Senyawa ,u2O )an ,u2S )a!at )(buat "an%$un% )a*( un$u*nya !a)a $u'u t(n%%(. Ke)ua $enyawa (n( ;en)e*un% nn$t(#(met*(# #a*ena )a!at !u"a $eba%(an membentu# ,uO )an ,uS. Senyawa9$enyawa ,u + be*wa*na !ut(' #e;ua"( #$()a$(nya me*a'. Se)an%#an $enyawa ,u+ '()*atnya b(*u )an an'()*atnya abu9 abu. Senyawa $enyawa ,u + "eb(' $tab(" )a"am "a*utan. Me*e#a be*a;un )an men%(n yan% be*wa*na %e"a! +b(*u %e"a! yan% te*bentu# )en%an "a*utan ammn(a be*"eb('an. ,u )(%una#an buat #abe"B#awatB!e*a"atan "($t*(#4 )a"am "%am "%am !a)uanC mne"4 !e *un%%u4 #un(n%an4 !e*a# e*man4 !e*a# n(#e" untu# #ete" )an "a(n "a(n. Se;a*a umum %a*am temba%a + t()a# "a*ut )a"am a(* )an t()a# be*wa*na4 !e*("a#unya m(*(! !e*("a#u $enyawa !e*a# +. me*e#a mu)a# )(#$()a$( mena)( $enyawa temba%a +4 yan% )a!at )(tu*un#an )a*( temba%a + #$()a4 ,uO4 '(tam. Ga*am %a*am temba%a + umumnya be*wa*na b(*u4 ba(# )a"am bentu# '()*at4 !a)at4 mau!un )a"am "a*utan a(*4 wa*na (n( bena* bena* #'a$ 'anya untu# (n tet*aa#u!*at ,u+H2O-2= $aa. ata$ te*"('atnya wa*na (n #m!"e#$ tet*aa#u#u!*at + ya(tu wa*na (n temba%a + )a"am "a*utan a(* a)a"a' /00
μ
% )a"am bata$ #n$ent*a$( 1
)a"am 10-. Ga*am %a*am temba%a + an'()*at4 $e!e*t( temba%a + $u"&at an'()*at ,uSO-4 be*wa*na !ut(' +atau $e)(#(t #un(n%.
La*utan ammn(a b("a )(tamba'#an )a"am um"a' yan% $an%at $e)(#(t te*bentu# en)a!an b(*u $uatu %a*am ba$a +temba%a $u"&at ba$a. ("a )a"am #ea)aan ba$a' )(b(a*#an te*#ena u)a*a4 temba%a + $u"&()e ;en)e*un% te*#$()a$( mena)( temba%a + $u"&at4 )an #a*enanya mena)( )a!at "a*ut )a "am a(*. anya# $e#a"( !ana$ yan% )("e!a$#an !a)a !*$e$ (n(. Pe*$amaan *ea#$( #*($ta"($a$( $e;a*a #e$e"u*u'an a)a"a': ,u = 5H2O = H2SO- = 2HNO5 ,uSO-./H2O = 2NO2 +be*wa*na #un(n% ;#"at
.
A"at )an a'an 1. Ge"a$ #(m(a 2/0 mL 2. Ge"a$ u#u* /0 mL 5. ,*n% -. Ka;a a*"( /. atan% !en%a)u# 6. Pemana$ . P(!et tete$ @. ,awan !en%ua! 8. T(mban%an 10. L(mba' temba%a )a*( #abe" be#a$ 11. La*utan H2SO- !e#at 12. La*utan HNO5 !e#at 15. AFua)e$ 1-. Ke*ta$ $a*(n%
. •
,a*a Ke*a "w$'eet Men(mban% ,u )a*( #abe" be#a$ $ebanya# / %*am )an )(ma$u##an #e )a"am %e"a$ #(m(a
D(tamba'#an 10 m" "a*utan H2SO- !e#at +8@4 1/ m" HNO5 -0 )an /0 m" a(* #e )a"am %e"a$ #(m(a #emu)(an )("a#u#an !en%a)u#an
Memana$#an ;am!u*an "a*utan !a)a $u'u 100, $am!a( ,u te*"a*ut +$ete"a' %a$ bewa*na ;#"att()a# #e"ua*4 $e'(n%%a ua! t()a# "a%( be*wa*na ;#"at
Menya*(n% ;am!u*an "a*utan )a"am #ea)an !ana$ +(#a ma$(' a)a ,u yan% be"um te*"a*ut
Men)(n%(n#an "a*utan +!*$e$ #*($ta"($a$( $am!a( te*bentu# en)a an #*($ta"
Menya*(n% #*($ta" a%a* te*!($a' )a*( "a*utan )an men(mban% #*($ta" yan% te*bentu# )a"am #ea)aan ba$a'
Men%e*(n%#an #*($ta" )en%an ;a*a )(!ana$#an )( )a"am ?en $am!a( #*($ta" be*wa*na "eb(' !ut('
Men(mban% #emba"( #*($ta" yan% te"a' #e*(n%
H(tun% *en)emen yan% te*bentu#
•
D(a%*am A"(*
/0 m" a(* 10 m" H2SO- !e#at +8@ / %*am temba%a +$u)a' )(!tn% #e;(" 1/ m" HNO5 -0
Pencampuran dan Pengadukan
La*utan be*wa*na b(*u te*an% Pemana!an 100"C
Penyarngan
A)anya ua! be*wa*na ;#"at +%a$ NO5 )an "a*utan be*wa*na $ema#(n b(*u te*an% 3a*na
"a*utan b(*u
te*an% Pendngnan #*r!(a$!a!&
A)anya en)a!an be*bentu# #*($ta" bn%#a'an
Penm'angan kr!(a$ da$am keadaan
Pengerngan #dpana!kan da$am "%en&
3a*na #*($ta" "eb(' !ut(' Penm'angan kr!(a$ da$am keadaan
K*($ta" an'()*at .
Ke$e"amatan Ke*a 1 Guna#an a$ "ab4 ma$#e* )an$ e!atu te*tutu! $ebe"um mema$u#( "ab*at*(um 2 Pa$t(#an $emua a"at )an ba'an te*$e)(a )an $(a! )(%una#an 5 Hat(9'at( menan%an( a$am $u"&at )an a$am n(t*at !e#at )an !e*'at(#an !*$e)u* ;a*a !embuatan "a*utan )an "a#u#an )a"am "ema*( a$am4 %una#an $a*un% tan%an4 ma$#e* #a*ena a$am $u"&at be*$(&at #$()at*4 #*$(& )an be*ea#$( )en%an a(* be*$(&at e#$!"$(& - L(mba' )(#um!u"#an )a"am $atu tem!at / K*($ta" temba%a + $u"&at )(#um!u"#an !a)a $atu tem!at be*$('
.
Data Pen%amatan
No . 1.
2. 5. -. /.
Prosedur Percob!
D(ma$u##an a(* #e )a"am %e"a$ #(m(a D(tamba'#an 10 m" H2SO- !e#at +8@ D(tamba'#an / %*am temba%a +,u D(tamba'#an 1/ m" HNO5 -0 D("a#u#an !en%a)u#an te*u$ mene*u$ 50 men(t
6.
D(!ana$#an
.
D($a*(n% "a*utan
@.
D()(am#an )an )(t(mban% #*($ta" yan% te*bentu#
"s#$ Pe!%&'!
"umeI /0 m" e*wa*na #e#un(n%an )an "a*utan $e!e*t( m(nya# Hanya a)a ua! )($e#(ta* %e"a$ #(m(a A)anya %e"embun% )an be*wa*na b(*u te*an% A)anya ua! be*wa*na ;#"at4 a)anya bu(' )($e#(ta* "a*utan4 "a*utan be*wa*na b(*u $ema#(n !e#at +b(*u mu)a !e#at 9Pa)a wa#tu 1/ men(t ua! ;#"at $u)a' t()a# a)a 9Semua temba%a mu"a( "a*ut )an !a)a wa#tu 20 men(t temba%a $u)a' "a*ut $emua T()a# a)anya temba%a yan% t()a# "a*ut4 ma#a t()a a)a *e$()u A)anya en)a!an #*($ta" be*bentu# bn%#a'an #e;(" )an be*wa*na b(*u mu)a !e#at 9D()a!at#an ma$$a ,uSO-.>H2O +ba$a'I /048 %* 9 D()a!at#an ma$$a ,uSO-.>H2O +#e*(n%I -48 %*
. Pen%"a'an Data 1. Men%'(tun% *en)emen ,uSOD#(e')u# * 9 Ma$$a ,u I / %*am
9 Ma$$a #*($ta" I 114/@ %*am 9 M ,uSO-./H2O I 2-84// %*Bm"
9 A ,u I 654// %*Bm" D#'!+ * Re!de&e!, J-b *
Rea#$( : ,u2= = SO-29 = /H2O
,uSO-./H2O
M" ,u I ma$$a M* I / %* 654// %*Bm" I 0408 m" M" H2SO- I 10 > > > ? 1000 > M* I 10 > 14@- > 8@ > 10 1000 > 8@ I 041@- m" M" HNO5 I 10 > > > ? 1000 > M* I 10 > 14- > -0 > 1/ 1000 > 65 I 04155 m" M" a(*
I ma$$a M* I /0 %* 1@ %*Bm" I 24@ m"
Rea#$( yan% te*a)( : ,u2= = H2SO- = 2HNO5 = /H2O Mu"a :0408 041@04155 24@ Rea#$(:04066/ 04066/ 04155 04188/ S($a : 04012/ 0411/ 9 24/@/ M" ,uSO-./H2O M ,uSO-./H2O Ma$$a ,uSO-./H2O
I 04066/ m" I 2-84// %*Bm" I m" > M*
,uSO-./H2O = 2NO2 9 9 04066/ 04066/ 0406// 04066/
I 04066/ m" > 2-84// %*Bm" I 164/8/ %*am 7(e")
I ma$$a ,uSO-./H2O 'a$(" !e*;baan > 100 ma$$a ,uSO-./H2O te*(t($ I 114/@ %*am > 100 164/8/ %*am I 684@
2. Men%'(tun% #a)a* a(* )a"am #*($ta" ,uSO-.>H2O e*at #a;a a*"(=#e*ta$ t(mban% e*at #a;a a*"(=#e*ta$ t(mban%=,uSO-.>H2O +ba$a' e*at ,uSO-.>H2O +ba$a' e*at #a;a a*"(=#e*ta$ t(mban%=,uSO-.>H2O +#e*(n% e*at ,uSO-.>H2O +#e*(n%
o
o
I 58458 %*am I /048 %*am I /048958458 I 114/@ %*am I -648 %*am I -648958458 I 4- %*am
Ma$$a >.H2O I 114/@ %*am94- %*am I -41@ %*am M" ,uSO-
I ma$$a M* I 4- %*am 1/84// %*Bm" I 040-65 m"
o
M" >.H2O
I ma$$a M* I -41@%*am 1@ %*Bm" I 042522 m"
o
Ke&($(en a(* I m" a(* Ke&($(en ,uSO- m" ,uSO I 042522 1 040-65 I/ Ja)(4 #a)a* a(* !a)a #*($ta" )a*( 'a$(" !e*;baan a)a"a' ,uSO-./H2O
5. Rea#$( yan% te*a)( ,u = 2H2SO- ,u = -HNO5
,uSO- = SO2 = 2H2O 5,u+NO52 = 2 NO2 = - H2O
,u2= = H2SO- = 2HNO5 = /H2O
.
,uSO-./H2O = 2NO2
Pemba'a$an 1. ua A)w(na Sa'yu%( +1/1-11008
Pa)a !*a#t(#um #a"( (n( membuat $enyawa #m!"e#$ temba%a $u"&at !enta'()*at +,uSO-./H2O )a*( "(mba' #abe" be#a$ yan% men%an)un% "%am temba%a. L(mba' temba%a (n( )( ma$u#an #e )a"am "a*utan H2SO- )an aFua)e$4 "a"u )(tamba'#an "a*utan HNO5 -0. Tuuan )a*( !en%%unaan H2SO- a)a"a' untu# membuat $ua$ana a$am )an membentu# %u%u$ $u"&at !a)a temba%a $e'(n%%a te*bentu# %a*am ,uSO- $e'(n%%a te*a)( !e*$amaan *ea#$(: ,u = 2 H2SO- 99 ,uSO-./H2O = SO2 =2H2O Se)an%#an tuuan )a*( !enamba'an a$am n(t*at +HNO5 a)a"a' untu# men%a#t(an temba%a a%a* a( )a!at be*ea#$( )en%an a$am $u&at. Temba%a t()a# "a*ut )a"am a$am yan% bu#an !en%#$()a$( teta!( temba%a te*#$()a$( "e' HNO5 $e'(n%%a temba%a "a*ut )a"am HNO5. Se"a(n (tu4 !enamba'an a$am n(t*at (n( menyebab#an "a*utan mena)( be*wa*na b(*u #e*u' )an te*)a!at ua! be*wa*na ;#"at +SO2 )an NO2. Ga$ yan% )(#e"ua*#an !a)a )a$a*nya a)a"a' %a$ NO yan% t()a# be*wa*na4 namun !a)a !e*;baan n( %a$ yan% )('a$("#an be*wa*na ;#"at #a*ena %a$ NO $an%at *ea#t(& te*'a)a! O2 membentu# ua! yan% be*wa*na ;#"at +NO2.e*(#ut a)a"a' !e*$amaan *ea#$(nya: ,u = -HNO5 99 5,u+NO52 = 2 NO2 = - H2O P*$e$ (n( )("a#u#an $amb(" )( !ana$#an )an )( a)u# te*u$ mene*u$. Tuuan )a*( !emana$an a)a"a' untu# mem!e*;e!at te*a)(nya *ea#$( )an mena)(#annya "a*utan yan% enu' $e'(n%%a )a!at te*a)( !embentu#an #*($ta" ,uSO-. Se)an%#an !en%a)u#an be*&un%$( a%a* temba%a )a!at ;e!at "a*ut $e"u*u'nya. Pa)a awa"nya "a*utan be*wa*na b(*u #e*u' "a"u mena)( b(*u "an%(t )an "ama #e"amaan mena)( be*wa*na b(*u tua. Ket(#a $u)a' t()a# te*)a!at ua! be*wa*na ;#"at4 'a" (n( menunu#an ba'wa temba%a $u)a' "a*ut $e"u*u'nya. Pe*$amaan *ea#$( $e;a*a #e$e"u*u'an a)a"a': ,u = 5H2O = H2SO- = 2HNO 5
,uSO-./H2O = 2NO2
Sete"a' )($a*(n% )an )()(n%(n#an4 te*bentu# #*($ta" ,uSO-./H2O be*wa*na b(*u )an bentu#nya $e!e*t( bn%#a'an #e;(" #e;(" $ebanya# 114/@ %*am )a"am #ea)aan ba$a' +be"um #e*(n% $em!u*na. Ma#a untu# men)a!at#an #*($ta" yan% mu*n(4 )("a#u#an !*$e$
!en%e*(n%an )()a"am ?en $e'(n%%a wa*na #*($ta" be*uba' mena)( b(*u #e!ut('an. $ete"a' )(t(mban%4 )()a!at#an be*at #*($ta" #e*(n% $ete"a' )( ? en $ebe$a* 4- %*am. Se;a*a te*(t($4 $e'a*u$nya #*($ta" ,uSO-./H2O yan% )('a$("#an $ebe$a* 164/8/ %*am. Namun )a"am !e*;baan 'anya )()a!at#an 114/@ %*am $e'(n%%a )(!e*"e' y(e") $ebe$a* 684@. Peny(m!an%an (n( te*a)( #a*ena "a*utan HNO5 yan% )(%una#an bu#an HNO5 !e#at me"a(n#an HNO5 en;e* u%a !a)a $aat !emana$an4 $u'u t()a# men;a!a( an%#a 100, $e!e*t( yan% )(tu"($#an )a"am !*$e)u*4 memun%#(n#an "a*utan be"um te*"a"u enu' $e'(n%%a mem!en%a*u'( banya#nya #*($ta" yan% te*bentu# Pa)a ana"($($ #a)a* a(* )a"am #*($ta" )()a!at#an )a*( !e*ban)(n%an #e&(e$(en )an m" a(* )en%an ,uSO-. Se'(n%%a )(!e*"e' > )a"am ,uSO-.>H2O a)a"a' / mena)(#annya mena)( ,uSO-./H2O
2. Ha%a( E"($a&an +1/1-11010 Pa)a !e*;baan (n( )("a#u#an !embuatan temba%a + $u"&at !enta'()*at4 yan% #emu)(an !a)a a#'(*nya a#an te*bentu# #*($ta" temba%a + $u"&at. Da*( /0 mL a#ua)e$ )(ma$u##an #e )a"amnya 10 m" HS2O- !e#at4 #emu)(an )(tamba' )en%an / %*am temba%a +,u )an 1/ m" HNO5 -0 . Tuuan )a*( )(!e*"u#annya ba'an9ba'an te*$ebut4 te*utama a$am $u"&at a)a"a' )(tuu#an a%a* te*bentu#nya %a*am ,uSO-. Pe*$amaan *ea#$(nya a)a"a' $eba%a( be*(#ut : ,u = H2SO- ,uSO- = SO2 = 2 H2O Se"anutnya tuuan )a*( )("a#u#annya !enamba'an HNO5 a)a"a' untu# men%a#t(an temba%a a%a* (a )a!at be*ea#$( )en%an a$am $u"&at. Da*( !enamba'an HNO5 (n( menyebab#an temba%a me"a*ut )an "a*utan mena)( be*wa*na b(*u #e*u' $e*ta te*)a!at ua! be*wa*na ;#"at. Ua! (n( te*bentu# $eba%a( a#(bat temba%a yan% )(tamba'#an atau )(*ea#$(#an )en%an HS2O- !e#at. La*utan yan% te"a' )(tamba'#an bebe*a!a $enyawa ta)(4 $e"anutnya )(!ana$#an )en%an tuuan untu# mem!e*;e!at !*$e$ *ea#$(. Se"a(n (tu4 tuuan )a*( !emana$an (n( a)a"a' untu# mem!e*be$a* 'a$(" #a"( )a*( (n9(nnya )an mem!e*#e;(" 'a*%a 'a$(" #a"( #e"a*utannya +K$!4 $e'(n%%a 'a" (n( )a!at membentu# en)a!an #*($ta". K*($ta" yan% te*bentu# (n("a' yan% )(nama#an temba%a + $u"&at. Pe*$amaan *ea#$( yan% $e;a*a "en%#a!nya a)a"a' $eba%a( be*(#ut: ,u= 5H2O = H2SO-=2HNO5 ,uSO-=/H2O=2NO2 Da*( !emana$an yan% te"a' )("a#u#an4 te*bentu# "a*utan be*wa*na b(*u tua. Untu# mem($a'#an &("t*at )en%an en)a!an +
,uSO- = /H2O ,uSO-./H2O K*($ta" yan% )(!e*"e' $ete"a' )()(am#an $e"ama $atu 'a*( men%'a$("#an wa*na b(*u4 )en%an bentu# $e!e*t( %e" yan% "embut. Untu# men)a!at#an #*($ta" yan% mu*n(4 ma#a )("a#u#an !*$e$ !en%e*(n%an. Da*( !*$e$ (n( )(!e*"e' H2O me"a"u( !e*ban)(n%an #e&(e$(en )an m" a(* )en%an ,uSO-4 )()a!at#an ba'wa n("a( > I / $e'(n%%a *umu$ #(m(anya mena)( ,uSO-./H2O. N("a( (n( $e$ua( )en%an !e*'(tun%an $e;a*a te*(t($ ba'wa !e*ban)(n%an anta*a m" a(* )an m" ,uSOa)a"a' /:1
5. He*)(nan) D(ma$ Sa!ut*a +1/1-11011 Pe*;baan (n( be*tuuan untu# men$(nte$($ %a*am temba%a $u"&at + !enta'()*at ,uSO-./H2O4 )(mana ba'an yan% )(%una#an ya(tu aFua)e$t +H+O4 a$am n(t*at !e#at4 a$am $u"&at !e#at -0+H+SO,4 )an temba%a yan% a)a )( )a"am #abe" +,u. Ha" yan% !e*tama )("a#u#an ya(tu men;am!u*#an "a*utan H2SO- !e#at -0 $ebanya# 10m" )an a(* $ebanya# /0m"4 )(mana a(* te*"eb(' )a'u"u )(ma$u##an #e )a"am %e"a$ #(m(a #emu)(an a$am $u"&at. Ha" (n( be*tuuan a%a* t()a# te*a)( "e)a#an #a*ena !en%en;e*an a$am $u"&at !e#at )en%an a(* men%'a$("#an !ana$ yan% be*$(&at e#$te*m($ #a*ena )aya ta*(# a$am $u"&at te*'a)a! a(* $an%at #uat4 )(mana *ea#$( yan % te*a)( : H2SO-+aF = H2O+"
H5O +aF = HSO- +aF
Kemu)(an menamba'#an $ebanya# / %*am $e*bu# temba%a !a)a "a*utan te*$ebut4 a$am $u"&at t()a# a#an membuat $e*bu# temba%a te*$ebut mena)( "a*ut teta!( "a*utan a$am $u"&at te*$ebut be*&un%$( untu# membuat $ua$ana a$am )an membentu# %u%u$ $u"&at !a)a temba%a '(n%%a te*bentu# temba%a $u"&at. Se'(n%%a untu# me"a*ut#an $e*bu# temba%a te*$ebut )(tamba'#an 1/m" a$am n(t*at !e#at4 #a*ena temba%a )a!at te*#$()a$( )an "a*ut )a"am a$am n(t*at !e#at $e'(n%%a a#an te*a)( *ea#$(:
5,u+$ = H=+aF = 2NO59 +aF
5,u+$ = 2NO+% = -H2O+"
A!ab("a #et(%a "a*utan te*$ebut te*;am!u* ma#a a#an men%e"ua*#an %a$ yan% be*wa*na #un(n% #e;#"atan4 'a" (n( )($ebab#an #a*ena #a*ena %a$ NO $an%at *ea#t(& te*'a)a! #$(%en membentu# %a$ NO2 yan% be*wa*na ;#e"at. Te*)a!at en)a!an )an be*a$a!. Ga$ (n( be*a;un $e'(n%%a #e%(atan (n( 'a*u$ )("a#u#an )( "ema*( a$am. Rea#$(nya a)a"a': 2NO+% = O2 +%
2NO2 +%
Sete"a' (tu )("a#u#an !emana$an $am!a( %a$ be*wa*na ;#e"at te*$ebut t()a# #e"ua* "a%(4 )(mana !emana$an te*$ebut be*&un%$( untu# mem!e*;e!at *ea#$(4 #emu)(an men)()('#an "a*utan $am!a( ?"umenya be*#u*an%. Sete"a' (tu )()(n%(n#an $am!a( te*bentu# #*($ta". K*($ta" te*bentu# $ete"a' t 2- am !en)(n%(nan )en%an bentu#nya yan% be*u!a batan%9batan% #e;(". Pe*$amaan *ea#$( #*($ta"($a$( $e;a*a #e$e"u*u'an a)a"a': ,u = 5H2O = H2SO- = 2HNO 5
,uSO-./H2O = 2NO2
e*)a$a*#an '(tun%an te*(t($4 ma$$a ,uSO -./H2O yan% $e'a*u$nya )('a$("#an a)a"a' 184-6/ %*am. Ren)emennya I 184-6/ %*amB/ %*am > 100 I 5@845. Teta!( ,uSO-./H2O yan% )('a$("#an !a)a !*a#t(#um #a"( (n( 'anya 4- %*am +$ete"a' )(#e*(n%#an. e*at #e*ta$ t(mban% 04/ %*am4 be*at #a;a a*"( 5@4@8 %*am4 )an be*at ,uSO -./H2O yan% ba$a' +$ebe"um )(#e*(n%#an a)a"a' /048 %*am.
-. n)a Rbayan( 3a"ayu)a*a +1/1-11012 Pa)a !*a#t(#um #a"( (n( a)a"a' !embuatan $enyawa #m!"e#$temba%a + Su"&at Penta'()*at atau ,uSO-./H2O )a*( "(mba' temba%a. Da"am !*a#t(#um (n( u%a be*tuuan u%a untu# menentu##an #a)a* a(* $e$un%%u'nya )a"am $enyawa te*$ebut. P*$e$ $(nte$($ (n( men%%una#an ba'an a(* yan% be*&un%$( untu# !en;u;( )a"am !embentu##an #*($ta" a%a* #*($ta" yan% )('a$("#an "eb(' banya#4 "a*utan HNO5 be*&un%$( $eba%a( !e"a*ut )a"am !embentu##an $enyawa te*$ebut4 )an "a*utan H2SO- yan% be*&un%$( $eba%a( !e*ea#$( a%a* membentu# ,uSO-. Ket(#a $emua ba'an )(;am!u*#an "a"u )(!ana$#an )en%an !*$e$ !en%a)u#an a#an t(mbu" a$a! atau %a$ NO2 be*wa*na ;#"at tua yan% me*u!a#an 'a$(" )a*( *ea#$( #(m(a yan% te*a)(. Ha" te*$ebut menunu##an ba'wa temba%a yan% )(ma$u##an )a"am
"a*utan te*$ebut mu"a( me"a*ut $e)(#(t )em( $e)(#(t $am!a( ua! t()a# a)a "a%(. J(#a !a)a !*$e$ ma$(' %a$ be*wa*na ;#"at memun%#(n#an ba'wa #a)un%an temba%a t()a mu*n( )an banya# !en%t*nya $e'(n%%a $u"(t untu# me"a*ut4 teta!( !a)a $aat !e*;baan temba%a yan% )(%una#an mu*n( $e'(n%%a t()a# a)a *e$()u yan% te*$($a. Rea#$( yan% te*a)( a)a"a' ,u = -HNO5 99 5,u+NO52 = 2 NO2 = - H2O D()a!at#an 'a$(" #*($ta" ,uSO-./H2O be*wa*na b(*u )en%an bentu# bn%#a'an #e;(" $e!e*t( batu ya(tu temba%a + $u"&at yan% men%an)un% a(* atau '()*atnya )en%an ma$$anya a)a"a' 114/@ %*am $e)an%#an $ete"a' )(#e*(n%#an #*($ta" be*uba' wa*na mena)( wa*na !ut(' #a*ena meman% !a)a un$u*nya temba%a + $u"&at an'()*at (tu be*wa*na !ut(' )en%an ma$$a yan% )()a!at a)a"a' 4- %*am. Rea#$( yan% te*a)( !a)a !*$e$ $(nte$($ (n( a)a"a' ,u2= = H2SO- = 2HNO5 = /H2O
,uSO-./H2O = 2NO2
J(#a )('(tun% ma$$a ,uSO-./H2O $e$ua( te*(t($ a)a"a' 164 /8/ %*am )en%an men%%una#an / %*am temba%a. Pe*'(tun%an 'a$(" y(e") atau *en)emennya $ebe$a* 684@. Ha" te*$ebut te*a)( #a*ena meman% #an)un%an a(* yan% te*)a!at )a"am $enyawa te*$ebut t()a# $e$ua( )en%an !enta'()*atnya. Pa)a $aat !*a#t(#um4 #a)a* !e"a*ut +"a*utan HNO5 yan% $e'a*u$nya )(%una#an )a"am #n$ent*a$( !e#at4 teta!( )(%una#an )en%an #n$ent*a$( $ebe$a* -0 )an $u'u yan% )(%una#an $e'a*u$nya 100, teta!( !a)a $aat *ea#$( !emana$an4 ma#$(mum )("a#u#an !a)a $u'u 0, )an !a)a $u'u (tu ,u yan% )(;am!u*#an )en%an !e"a*ut "a(nnya $u)a' te*"a*ut $emua4 $e'(n%%a )ata yan% )('a$("#an !un a#an be*be)a. D(ban)(n%#an )en%an 'a$(" !*a#t(#um #e"m!# -4 )()a!at#an ma$$a ,uSO-./H2O "eb(' banya# teta!( )en%an bentu# #*($ta" yan% "eb(' 'a"u$ )an "eb(' #e;(". Sema#(n be$a* #n$ent*a$( !e"a*ut $ema#(n be$a* bentu# #*($ta"nya ya(tu $e!e*t( bn%#a'an batu9batu. a*(abe" yan% be*!e%a*u' )a"am !*a#t(#um (n( a)a"a' $u'u4 #n$ent*a$( "a*utan4 wa#tu !*$e$4 #a)a* )a*( temba%anya )an #e;e!atan )a"am !en%u#u*an !*$e$ $enyawa te*$ebut. Pa)a !e*'(tun%an #a)a* a(* )a"am $enyawa ,uSO-./H2O )()a!at#an 'a$(" #a)a* a(* yan% 'a$("nya a)a"a' Ma$$a >.H2O I 114/@ %*am94- %*am I -41@ %*am Se'(n%%a (#a )('(tun% )en%an !e*ban)(n%an m" anta*a #e&($(en a(* )an ,uSO)()a!at#an #e&($(en a(*nya a)a"a' / ya(tu mena)( ,uSO-./H2O.
KESMPULAN Da*( !e*;baan (n( )a!at )($(m!u"#an ba'wa : 1. Pembuatan temba%a + $u"&at !enta '()*at +,uSO-./H2O )a!at )("a#u#an )en%an me*ea#$(#an "%am temba%a +,u )en%an a$am $u"&at !e#at +H2SO-4 a$am n(t*at +HNO54 $e*ta a(*. 2. Ma$$a #*($ta" yan% )(!e*"e' !a)a !e*;baan (n( a)a"a' 114/@ %*am +)a"am #ea)aan ba$a' )an 4- %*am #et(#a $u)a' men%a"am( !*$e$ !en%e*(n%an $e"ama 2- am. 5. D()a!at#an y(e") #*($ta" ,uSO-./H2O $ebe$a* 684@ -. Pa)a ana"($($ #a)a* a(* )a"am #*($ta" )()a!at#an )a*( !e*ban)(n%an #e&(e$(en )an m" a(* )en%an ,uSO-. Se'(n%%a )(!e*"e' > )a"am ,uSO-.>H2O a)a"a' / mena)(#annya mena)( ,uSO-./H2O
DATAR PUSTAKA Mu'a**a'man4 7unu$. 2011. La!*an P*a#t(#um ,uSO-./H2O. 'tt!:BB)#umen.t(!$B);ument$B"a!*an9;u.'tm D(un)u' !a)a 2/ Me( 2016] Ann($a.t.t.. Pembuatan ,uSO-./H2O. 'tt!:BBwww.Pembuatan ,uSO-./H2OAnn($an&u$'(e$3eb"%.'tm" D(un)u' !a)a 2/ Me( 2016 P"ban. 2012. u#u a'an Aa* P*a#t(#um Satuan P*$e$ 1.an)un%